‫ו ו ל ?

ג ע ‪1 934 /‬‬

‫ה ו ע ת ק והוכנס לאינטרנט‬
‫‪www. hebre wbooks. or‬‬
‫ע ״ י חיים ת ש ״ ע‬
\JD\- (f
 ‫אי נ ה א ל ט‬
‫זי_יט‬ ‫א ל ג ע מ י י נ ס‪:‬‬
‫‪295—291,199—189‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫אנגעקומען אין רעדאקציע‬
‫‪4—1‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫לכבוד דעם ‪70‬טן געבוירנסטאג פון אלכסנדר הארקאווי‬
‫‪184—182‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫וו‪ ,.‬מ‪ :.‬אויף די חורבות פון יידיש‬

‫ב י ב ל י א ל א ג י ע‪:‬‬
‫ל י ‪ a‬ע ר מ א ן‪ ,‬ח‪ :.‬״דער בלומענגאדטען״—אן אומבאקאנטע יודישע‬
‫‪178—174‬‬ ‫צלוטשריפט‬
‫‪188‬‬ ‫ע ה ר ע נ פ ר ״ ז ‪ ,‬ו י ו מ‪ :.‬ווצגן א‪ .‬מאפוס ״אהבת ציוך אין יודיש‬
‫ש א צ ק י‪ ,‬ד״ר י‪ :.‬דאם ‪.‬מעשהיבוך״ אין א דייטשער צניטשריפט‬
‫‪188‬‬ ‫פון ‪18‬טן י״ה‬

‫געשיכטע‪:‬‬
‫ש א צ ק י‪ ,‬ד״ר י‪ :.‬דעד קאמף אדום געבלאנטע צללטשריפטן פאר‬
‫‪83— 61‬‬ ‫‪.‬‬ ‫יידן אין קאנגרעס־פוילן )‪(1860-1840‬‬
‫‪116— 84‬‬ ‫ו ו א כ ש ט י י ן ‪ ,‬דייר ב‪ :.‬א ילדיש קהל אין ‪18‬טן י׳״ה‪ .‬פנקס רונקל ‪.‬‬
‫ק א ן‪ ,‬פ‪ :.‬תולדות הדפוס העברי בפולניא‪ .‬ח‪ .‬ד‪ .‬פריעדבערג‪ .‬אנטי‬
‫‪171—166‬‬ ‫ווער‪9‬ן ‪1932‬‬
‫ש א צ ק י‪ ,‬דייר י‪ :.‬צו דער געשיכטע פון די יידישע דרוקערייען‬
‫‪182—178‬‬ ‫אין ‪9‬ויל‪1‬‬
‫צו דער געשיכטע פון דער ילדישער קאלאניזאציע‬
‫‪232—209‬‬ ‫אין קיניגרייך פוילן‬
‫א‪ .‬יודיצקי‪ .‬ילדישע בודזטואד‪ :.‬אונ ילדישער‬
‫‪270—268‬‬ ‫פראלצטאריאט אינ ערשטער העלפט ‪ XIX‬י״ה‬
‫‪Dr. M. Brewer. Zur Handelsgeschiehte‬‬ ‫״‬
‫‪Jh.‬‬ ‫‪17der‬‬ ‫‪Juden in Polen in‬‬ ‫‪271—270‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪E. Boss. Sprawa robotricza w Krole-‬‬
‫‪stwie Polskiem w okresie Paskiewi-‬‬
‫‪1931‬‬ ‫‪. .‬‬ ‫‪czowskim. Warszawa‬‬
‫‪R. Rybarski. Handel i polityka Hand-‬‬
‫‪Iowa Polski w XVi stuleciu. Poznari‬‬
‫‪275—273‬‬ ‫׳‬ ‫‪1928-1929‬‬
‫פ ד ע נ ק‪ ,‬מ ש ה ‪ :‬ד״ר י‪ .‬שיפעיס ‪,,‬ווירטשאפט־געעיכטצ״ און די‬
‫‪280—275‬‬ ‫יידן אין ענגלאנד‬
‫‪290‬‬ ‫ק א ן‪ ,‬פ‪ :.‬יודן ווי בידגערמגיסטצרס אין ומיסרוםלאנד אנהייב ‪19‬טןי״ה‬

‫ליטעראטור‪-‬געשיכטע‪:‬‬
‫ש א צ ק י‪ ,‬ד״ד י‪The Memoirs of Gliicke) of Hameln. :.‬‬
‫‪by M.Lowenthal,..Translated.‬‬ ‫‪.14‬‬
‫‪150—144‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫יידן אין דעד טשי‪,‬־כישצר ליטעדאטור‬
 ‫‪Cenek Zibert: Ohlas obradnich pisni‬‬ ‫*‬
‫‪welikono£nich Haggada: Chad gadja,‬‬
‫‪Echad mi jodea w lidovem podani.‬‬
‫‪153-150‬‬ ‫‪Praha 1928.‬‬
‫‪165—157‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ז י ס ק י נ ד‪ ,‬נ‪. Das Ma'assebuch. Dr. J. Meitiis. :.‬‬
‫שא צ קי‪ ,‬ד״ר י‪ :.‬אן אומבאקאנטע יודישע איבלרזעצונג פון אדאם‬
‫‪185‬‬ ‫מיצקעוויטש‬
‫‪186‬‬ ‫׳‬ ‫מיצקעודטש און די יודישע פאלקס‪-‬מעשה‬
‫‪187—186‬‬ ‫‪.‬‬ ‫וועגן אברהם קאהנס ‪,,‬היסטאריש ליד״ ‪.‬‬
‫‪188‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ק‪ .‬פ‪ :.‬אליקום צונזעדס ״סקאזקע״ נון ‪. 1901‬‬ ‫׳‬

‫‪289‬‬ ‫ק א ן‪ ,‬פ‪ :.‬די באגעגעניש פון יונגן מיצקעוויטש מיט איודישן ״גזלן״‬

‫‪:‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪.‬‬

‫ל ע ש ט ש י נ ס ק ‪ /‬י ע ק ב ‪ :‬די פויפערי‪,‬ידונג פון די יודישע מאםן‬
‫אין פיילן ‪201—208‬‬
‫ש א ב א ד‪ ,‬ד״ר צ‪Dr. W. MikJaszewski. Sfuzsjca jako :.‬‬
‫‪281—283 .‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪zagadnienie spoieczne‬‬
‫‪Dr. W. Miklaszewski. Pracownicy umy-‬‬ ‫»‬
‫‪286- -283‬‬ ‫‪slowi ze stanowiska higjeny spolecznej‬‬
‫ל ע ש ט ש י נ ס ק י ‪ ,‬י ע ק ב ‪ :‬צליטשריפט פאר עקאנ׳׳סטאט׳ פראגן פון‬
‫‪288—286‬‬ ‫יודישן לעבן אין פוילן‪ .‬ווארשע ‪1934‬‬

‫פעדאגאגיק‪:‬‬ ‫‪.6‬‬
‫‪243—233‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ל ע ה ר ע ר ‪ ,‬ל י י ב ו ש ‪ :‬קינדהייט און דעדוואקסנקייט‬
‫‪267—257‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ת יי נ ב ע ר ג‪ ,‬ד״ר מ‪ :.‬פסיכאלאגישע ארבעטן וועגן יודן‬

‫פ א ל ק ל א ר‪:‬‬ ‫‪.7‬‬
‫‪256—244‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫י ו ס ף ‪ :‬״קוואליטעטך גיד יידן‬ ‫ד א וו י ד ז א ן‪ ,‬ו י ו‬

‫שפראכוויסנשאפט‪:‬‬ ‫‪.8‬‬
‫—‪24‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪.‬‬ ‫נ י ג ע ר‪ ,‬ש‪ :.‬בריוו פון בער באדאכאוו‪ .‬מיט אנמערקונגען‬
‫ב י ר נ ב ו י ם‪ ,‬דייר ש‪ :.‬די היםטאריע פון די אלטע גז׳קלאנגען‬
‫‪60— 25‬‬ ‫אין יידיש‬
‫פ ר י ל ו צ ק י ‪ ,‬נ ח ‪ :‬צייטווערטער מיטן סופיקס ‪ ir‬אין די יידישע‬
‫‪137—117‬‬ ‫מונדארטן‬
‫ש ל א ס ב ע ר ג ‪ ,‬ב‪ :.‬יידיש •ץ בעהאגהעלס ‪Geschichte der‬‬
‫‪deutschen Sprache .... 153—157‬‬
‫ר א ז ע ‪ :‬ש יי ן‪ ,‬ל‪ :.‬פראפ׳ וו‪ .‬נ‪ .‬ווערכאווסקי‪ .‬כעמיצ‪ I .‬אונ ‪ II‬טייל‪.‬‬
‫‪173—171‬‬ ‫מינסק ‪1933‬‬
‫‪173‬‬ ‫א ל מ ‪ a‬ו י ע ר‪ ,‬ד״ר מ‪ :.‬י‪.‬ידן און יודיש אויפן קאכאנאווסקי‪-‬צוזאמענפאר‬
‫‪185—184‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ק א נ ס ט א נ ט י נ א ו ו ס ק י ‪ ,‬מ ש ה ‪ :‬ו עגן ווא ט טיריאק ‪.‬‬
‫‪188—187‬‬ ‫ה ו ר ו ו י ץ‪ ,‬מ א י ר ‪ :‬ירדישע אויסדרוקן אין אמעריקאנער ענגליש‬
 ‫לכבוד אלכסנדר ה‪8‬רקאווי‬
‫צו זיין ‪70‬סטן ג ע ב ו י ר נ ם ט א ג‬
‫דעם ‪5‬טן מאי ‪ 1933‬איז אלכסנדר הארקאווי אלט געווארן ‪ 70‬יאר‪ .‬דער‬
‫אמעריקאנער אפטייל פון דעם יידישן וויסנשאפטלעבן אינסטיטוט האט צחאמען‬
‫מיט דעם בילדונגם־דעפארטאמענט פון דעם ארבעטער־רינג און די לאנדסלניט‬
‫זי_ינע — דעם נאווארעדקער בר׳ ‪ 146‬פון ארבעטער־רינג — באצייכנט די דאזיקע‬
‫דאטע מיט א ספעציעלער פניערונג אין ניו‪-‬יארק‪ .‬אין די רעדעס פון די אנטייל־‬
‫נעמער אין דער דאזיקער פניערונג‪ ,‬צווישן וועלכע עס זי_יגען נעווען די חשובסטע‬
‫פארשטייער פון דער יידישער ליטעראטור און קולטור‪-‬באוועגונג אין אמעריקע‪,‬‬
‫אין די ארטיקלען‪ ,‬וואם די יידישע פרעסע האט געווידמעט דעם בעל •היובל‪ ,‬איז‬
‫געקומען צום אויסדרוק די אנערקענונג פאר די גרויםע אויפטוען פון אלכסנדר‬
‫הארקאוויפאר דער יידישער קולטור אין אמעריקע בכלל און פאר דער יידישער‬
‫שפראך בפרט‪ .‬דאם אויספיר־ביורא פון ייווא האט איבערגעשיקט דעם בעל־היובל‬
‫די דאזיקע באגריםונג‪:‬‬
‫צו א ל כ ס נ ד ר ה א ר ק א ו ו י‪,‬‬
‫ערנמיטגליד פון דעד פילאלאגישער םעקציע‬
‫פון יידישן ו ו י ם נ ש א פ ט ל ע כ ן אינסטיטוט‪,‬‬
‫ניוייארק‪.‬‬
‫טייערער פרגינד !‬
‫צו אי״ר זיבעציקסטן געבוירנסטאג שיקן מיד אי_יך איבער אונדזערע הארצ קסטע ברכות‬
‫אין נאמען פון דעד צענטראלער פארוואלטונג און פון דער פילאלאגישער סעקציע פון דעם יידישן‬
‫וויםנעאפטלעכן אינסטיטוט‪ .‬מיט אניער דייכער און פדוכטבארצר ארבעט אין משך פון באלד ‪ 8‬האלבן‬
‫יארהונדעדט פאר אונוזער שפראך און קולטור האט איר מעגלעך געמאכט דעס אויפקום פון דעם‬
‫יידישן וויםנשאפטלעכן אינסטיטוט‪ ,‬וואס איר זי‪.‬יט זינט זיין גרינדונג איינער פון די געטרייסטע‬
‫און איבעדגעגעבנסטע מיטבויער זלז־נע‪ .‬צו לאמצן מיט די אומצייליקע פרלךנד און פארערער אליערע‬
‫אין דעד גאנצער וועלט צוזאמען מיט די טויזנטער תלמידים אלועדע אין דער נלךער וועלט‪ ,‬פאר וועלכע‬
‫;‬

‫איר זייט געווען א לערער און א וועגווגיזעד אין משך פון צענדלינגער יאדן! צוזאמען מיט אלע טוער‬
‫און בויער פון דער יידישער קולטור‪ ,‬וועלכער איר האט אז\י געטריי געדינט מיט אליער אידעאליזם‪,‬‬
‫מיט אייעד מסירת־נפש‪ ,‬מיט אייעד אומפארגלייכלעכן פלליס און אליער גרויסן וויםן‪ — ,‬ווינטשן מיד‬
‫אייך באך לאנגע יארן שעפערישע ארבעט פאר אונדזער דפראך און האפן גאר אינגיכן צו פללערן דעם‬
‫גרויסן יום־טוב פון דעד יידישער פילאלאגיע — די דערשטנונג פון דעם יידישן פאלקס־ווערטערגוך —‬
‫דער קרוין פון אטער גרויסעד און שיינער ארבעט פאר דער יידישער לעקסיקאגראפיע‪.‬‬
‫די רעדאקציע פון די ״ייווא‪-‬בלעטער״ האט פון איר זי_יט באשלאסן לכבוד‬
‫רעם יובל ארויסצוגעבן א נומער פון דעם זשורנאל מיט מאטעריאלן פון דער‬
‫פילאלאגישער סעקציע‪ ,‬פון וועלכער אלכסנדר הארקאווי איז ערנמיטגליד זינט‬
‫איר קאנסטרוירונג‪ .‬מחמת די שווערע פינאנםיעלע פארהעלטענישן פון דעם ייווא‬
‫האט דער דאזיקער האירקאווי׳נומער פון די ״ייווא־בלעטער״ זיך שטארק פארשפעטיקט‬
‫און האט אויך ניט געקענט ארניננעמען נאך אגאנצע ריי ארטיקלען‪ ,‬וראם זנינען‬
‫באשטימט געווארן פאר דעם נומער‪ .‬זיי וועלן ארי_ינקומען אין די ווי_יטערדיקע‬
‫נומערן פון די ״ייוואיבלעטער״‪ ,‬וואם וועלן פון איצט אן דערשנינען‪ ,‬האפנטלעך‪-‬‬
‫רעגלמעסיק‪ ,‬אלע צוויי חדשים‪.‬‬

‫)ילווא־נלעטער‪ ,‬ב׳‪( V I )(1‬‬

 ‫לכבוד אלכסנדר הארקאווי‬ ‫‪2‬‬

‫צו מיטארבעט אין דעם הארקאווי‪-‬נומער פון די ״ייווא־בלעטער״ איז אויך־‬

‫פארבעטן געווארן דער ערנמיטגליד פון דער פילאלאגישער סעקציע ד״ר אלפרעד‬
‫לאנדוי‪ ,‬וועלכער האט זיך אפגערופן מיט א בריוו בזה״הלשון‪:‬‬
‫״ ‪ . . .‬זניט מיך מותל‪ ,‬וואם איך ענטפער אניך אזוי שפעט אויף אניער אויפפאדערונג צו געבן‬
‫עפעס פאר דצר יובל׳שריפט לכבוד אלכסנדר הארקאווי‪ .‬איך וואלט זיך גערן באטייליקט אין באערן דעם‬
‫יובילאר‪ ,‬וואס איך שעץ אים אזוי הויך‪ ,‬איך האב אבער צום באדויערן ניט קיין פארטיקע ארבעט‪ .‬איך‬
‫האב אפילו יא געפרוווט אנהייבן א ני‪.‬יע ארבעט דהנינו‪ :‬צונויפשטעלן די סלאווישע עלעמענטן אין די‬
‫׳‬

‫יידישע רעדנסארטן‪ .‬דערצו וואלט איך אבער געמוזט דורכנעמען דעם גאנצן מאטעריאל פון מנין ווערטערבוך‪,‬‬
‫דאס פאדערט אבער ניט נאד א סך צניט‪ ,‬נאד אויך א גרויםע פיזישע און גניסטיקע אנשטרענגונג‪ ,‬וואם‬
‫אין מנינע יארן בין איך שוין דערצו ניט מסוגל‪ .‬איך מוז אניך דעריבער בעטן‪ ,‬כאטש עם טוט מיד‬
‫שטארק באנג‪ ,‬ניט נעמען פאר אומגוט מנין אפזאג און מוותר צו זיין אויף מיין באטייליקונג‪.‬‬
‫א‪ .‬ל א נ ד ו י‪.‬‬ ‫ויין‪ 8 ,‬דעצעמבער ‪1933‬‬
‫** *‬
‫דער יוביליי־קאמיטעט אין ניו‪-‬יארק האט לכבוד הארקאוויס ‪-70‬יאריקן יובל‬
‫ארויםגעגעבן א שיין אויסגעשטאטע שריפט ״הארקאוויס ביא‪-‬ביבליאגראפיע״ —‬
‫א מתנה פון דעם פארלאג ״היברו פאבלישינג קאמפאני״ איר לאנגיעריקן מיטארבעטער‪.‬‬
‫נאך דער קורצער ביאגראפיע פון דעם בעל־היובל )אן אויספירלעכערע איז פאר•‬
‫עפנטלעכט אין ז‪ .‬רייזענס ״לעקסיקאן״ ב׳ ‪ >1‬קומט א הארקאווי־ביבלי^גראפיע‪,‬‬
‫צונויפגעשטעלט פון דעם אמעריקאנער אפטייל פון יידישן וויםנשאפטלעכן אינסטיטוט‪,‬‬
‫וו‪1‬לכע פארצייכנט הארקאווים ארבעטן אויף אט די געביטן‪ .1 :‬פילאלאניע‪,‬‬
‫פאלקלאר און לעקסיקאגראפיע; ‪ .11‬געשיכטע \ ‪ .III‬לערנביכער און ווערטערביכער ‪5‬‬
‫‪ .IV‬אמעריקאנא; ‪ . V‬טעאטראליא; ‪ .VI‬איבערזעצונגען און רעדאקציעם )ביכער‬
‫און זשורנאלן(; ‪ .VII‬מיםצעלן‪.‬‬
‫פילאלאג‪ ,‬לעקסיקאגראף‪ ,‬פארפאסער פון לערנביכער‪ ,‬שריפטשטעלער איבער‬
‫געשיכטע‪ ,‬געאגראפיע און ענינים פון פראקטישן וויםן‪ ,‬זשורנאליםט‪ ,‬רעדאקטאר‬
‫און איבערזעצער — דאם אלץ כאראקטעריזירט נאך ניט די לעבנםארבעט פון‬
‫אלכסנדר הארקאווי‪ ,‬וואט האט אים געמאכט אזוי פאפולער און באליבט אין דער‬
‫יידיש‪-‬אמעריקאנישער סביבה‪ .‬דאס כאראקטעריסטישסטע אין זי_ין פארשיידנארטיקער‬
‫פרוכטבארער ליטעראריש‪-‬וויםנשאפטלעכער טעטיקייט איז דאם פיאניערישע‪ ,‬די‬
‫ערנםטע באציונג‪ ,‬דער שטילער‪ ,‬אבער טיפער דראנג צו געבן דעם יידישן פאלקם׳‬
‫מענטש עכטע ליטעראטור און עכטע וויסנשאפט‪ ,‬ניט קיין ביליקע פאפולערעכץ‪.‬‬
‫זעצט ער‪ ,‬למשל‪ ,‬איבער מיט א יאר ‪ 35‬צוריק סערוואנטעסעם ״דאן קיכאט׳‪ /‬איז‬
‫ער ניט יוצא מיט א קיצור פון דעם גרויםן ווערק‪ ,‬ווי עם איז בי_י אונדז געווען‬
‫)און אפט ‪ -‬צום באדויערן ‪ -‬אויך געבליבן!( דער שטייגער‪ ,‬נאר גיט אונדז טאקע‬
‫א געטרגיע איבערזעצונג פון דעם שפאנישן אריגינאל — אפשר די ערשטע‬
‫איבערזעצונג פון אגרוים קלאסיש ווערק אויף יידיש‪.‬‬
‫• אויף זגינע אומצייליקע לערנביכער און ווערטערביכער האבן זיך געלערנט‬
‫ענגליש דורות פון יידישע אימיגראנטן אין דער ני_יער וועלט‪ .‬גלי_יכצי_יטיק אבער‬
‫האבן זיי פון הארקאוויס האנטביכער אויך געלערנט יידיש ווי א קולטור־ און‬
‫ליטעראטור־שפראך‪ .‬און דאם איז ווידער א כאראקטעריסטישער שטריך פאר אלכסנדר‬
‫הארקאווי—ווירקן ניט אווי דורך רייד און מנסר‪ ,‬ווי דורך ווערטן און מעשים‪.‬‬
‫די לעצטע יארן האט אלכסנדר הארקאווי געפירט אין ״מארגען זשורנאל״‬
‫א קורס יידיש דורך ענגליש פאר דעם שוי״ן‪ .‬אין ענגליש דערצויגענעם יידיש‪-‬אמערי׳‬
‫קאנישן דור‪ .‬אבער די דאזיקע ארבעט צו לערנען יידיש האט ער אייגנטלעך געטאן‬
‫אין משך פון די אלע צענדלינגער יארן דורך די צענדלינגער אויסגאבעם פון זגינע‬
‫לערנביכער און ווערטערבייער‪.‬‬
‫און ניט נאר אומדירעקט האט הארקאווי געווירקט פאר יידיש אין אמעריקע‪.‬‬
‫ער איז געווען דער ערשטער‪ ,‬וואם האט דורך דירעקטער אויפקלערונג און וויסנ•‬
‫שאפטלעכער ארבעט אנגעהויבן דעם קאמף פאר דער אנערקענונג פון יידיש‪ ,‬פאר‬
‫איר גאולה אלם קולטור־שפראך‪ .‬נאך אין פאריז זייענדיק‪ ,‬א ‪-22‬יאריקער‪ ,‬פארפאסט‬
‫ער זי_ין ערשטע פילאלאגישע ארבעט‪ .‬זי איז נאך געשריבן אין העברעןש‪ ,‬אבער‬
‫אוי־סן איז זי צו דערהייבן די יידישע שפראך‪ ,‬אויפצוווי_יזן מיט ריין וויסנשאפטלעכע‬
‫ראיות איר קולטור־נאציאנאלן ווערט‪.‬‬
‫און שוין אין א יאר ארום‪ ,‬קומענדיק צום צווייטן מאל קיין אמעריקע‪ ,‬וואס‬
‫איז זינט דעמ^לט געווארן זי_ין היים‪ ,‬גיט ער ארויס זי_ין דעביוט־ווערק ״די יידיש•‬
‫די_יטשע שפראך״ )ניו‪-‬יארק‪ ,1886 ,‬ז״ז ‪ .(36‬עם איז ניט נאר דאס ערשטע ביכל‬
‫הארקאוויס‪ ,‬נאר אויך דאס ערשטע ווערק אין יידיש אויפן געביט פון יידישיסטיק‬
‫און יידישיזם‪ .‬און מ׳דארף געדענקען‪ ,‬ווי אזוי עס האט אויסגעזען מיט דעם יענע‬
‫צגיטן‪ ,‬בפרט אין אמעריקע‪ ,‬כדי ווי געהעריק אפצושאצן די פיאניערישע באדגיטונג פון‬
‫דער דאזיקער ארבעט‪.‬‬
‫אויף די ‪ 36‬זניטן פון זי_ין ביכל טענהט זיך הארקאווי אויס מיט די געגענערס‬
‫פון יידיש‪ ,‬אנווענדנדיק כמעט די גאנצע ארגומענטאציע‪ ,‬וראם האט ערשט שפעטער‬
‫דורכגעדרונגען אין דעם קאמף פאר דער אנערקענונג פון דער יידישער שפראך‪.‬‬
‫דער יונגער פילאלאג‪ ,‬וואס שטעלט זנינע ערשגלד‪ ,‬נאך א ביסל אומזיכערע טריט‬
‫א ויפן געביט פון דער יידישיםטיק‪ ,‬ווי_יזט שוין דא אבער ארוים א גאר פנינעם חוש‬
‫פאר דער אייגנארטיקייט פון יידיש‪ ,‬פאר איר נאציאנאלן ווערט‪ ,‬אילוסטרירט זיינע‬
‫אויםפירן מיט אויםגעצייכנטע בגישפילן פון יידישן ווארט‪-‬אוצר‪ ,‬פון יידישן פאלקס•‬
‫שאפן‪ ,‬פון דער יידישער גראמאטיק‪ .‬און אויף וועמען האט ער זיך געהאט צו‬
‫שטיצן אין זי_ין יוגנטלעכן יידישיםטישן ברען? די ני_יע יידישע ליטעראטור איז‬
‫נאך געווען בגי איר סאמע אנהייב‪ ,‬דער נאמען פון א שלום־עליכם האט נאך אוודאי‬
‫ניט געגרייכט איבער די גרענעצן פון רוסלאנד און פרץ האט ערשט אין צוויי יאר‬
‫ארום דעביוטירט מיט זי_ין ״מאניש״‪ .‬אויך אויפן געביט פון דער יידיש‪-‬פארשונג‬
‫מוז ער זיך סומך זי_ין בלויז אויף א יאהאן בוקסטארף‪ ,‬אויפן ריב״ל‪ ,‬אויף דעו‪/‬‬
‫אין גרונד—אנטייןדישיסטישער‪ ,‬ארבעט פון זי_ין שוועםטערקינד אברהם־אליהו הרכבי‬
‫און אויף דעם ווארעמען פרא•‬ ‫‪H3b!Ke eBpeeQ ) K H B I U H X B apeBHee BpeMH Ha Pycw‬‬
‫יןדיש־ארטיקל פון זי_ין פאריזער אונטערשטיצער ד״ר ישראל־מיכל ראבינאוויטש אין‬
‫‪) Archives Israelites‬נומ׳ פון ‪14‬טן יאנואר ‪ .(1886‬אין דעם ריין פילאלאגישן‬
‫טייל ברענגט דער יונגער הארקאווי ארויס א סך מאמענטן‪ ,‬וואס זי_ינען פאר זי_ין‬
‫צי_יט באמת געווען חידושים און צום טייל אויך איצט ניט פארלוירן זייער ווערט‬
 ‫לכבוד אלכסנדר ה־לדקאווי‬ ‫‪4‬‬

‫)למשל‪ ,‬די ערטער‪ ,‬ווו ער רעדט וועגן די אנגליציזמען אין יידיש; ווו ער פרוווט‬
‫אויסגעפינען אנאלאגיעס צווישן יידיש און האלענדיש(‪ ,‬הגם אייניקע אויםפירן האט‬
‫ער אליין רעווידירט שפעטער‪ ,‬ווען ער האט זיך אלץ מער פארטיפט אין דער‬
‫פארשונג פון דער יידישער שפראך‪.‬‬
‫אויך אויפן געביט פון דער יידישער ארטאגראפיע איז אלכסנדר הארקאווי‬
‫געווען דער פיאניער‪ ,‬וואם האט נאך מיט א פערטל יארהונדערט פאר ב‪ .‬באראכאוון‬
‫געפרוווט אנהייבן די ארבעט זי אפצורייניקן פון דעם דניטשמערישן אנוווקם‪ .‬אין‬
‫זי_ין וואכנבלאט ״דער יידישער פראגרעס״ )באלטימאר ‪ ,(1890‬ניט געשטערט פון די‬
‫היטער פון דער עם־הארצישער יידישער ארטאגראפיע‪ ,‬האט ער ניט נאר ארוים•‬
‫געווארפן די איבעריקע ״עיינם״ און ״הייען׳‪ /‬נאר אפילו אגינגעפירט די שרניבונג‬
‫ייד—יידיש )אנשטאט יוד‪ ,‬איד—יודיש‪ ,‬אידיש(‪ .‬און דאס איז געשען מיט א ‪44‬‬
‫יאר צוריק אין אמעריקע‪ ,‬ווו מ׳שרניבט נאך ערגעץ־ווו עד־היום אפילו ד י א ‪; .‬דער‬
‫;‬

‫מ ו ט ה ‪ .‬דער דאזיקער רעפארמירטער יידישער אויםלייג הארקאוויס איז ניט קיין‬

‫צופאל‪-‬זאך‪ ,‬נאר עם שליסט זיך אי_ין אין זי_ין גארער ארבעט פאר אונדזער שפראך‬
‫און איר פרעםטיזש‪.‬‬
‫עם וועט זי_ין א נאזונדערער אויפטו פאר דער יידישער פילאלאגיע אפצושאצן‬
‫גענוי דעם באמת היסטארישן אויפטו פון אלכסנדר הארקאווי אויפן געביט פון דער‬
‫יידישער לעקסיקאגראפיע‪ .‬זינט זי_ין ערשטן ענגליש‪-‬יידישן ווערטערבוך )‪ (1893‬און‬
‫דאן דעם יידיש‪-‬ענגלישן )‪ (1898‬ביז זי_ין גרויסן יידיש‪-‬ענגלישיהעברעישן )‪,1925‬‬
‫צווייטע פארבעםערטע און פארגרעפערטע אויפלאגע—‪—(1928‬אין א משך פון איבער‬
‫פערציק יאר האט הארקאווי פלניםיק געזאמלט דעם אוצר פון יידישן ווארט און‬
‫אין דעם פרט דערגרייכט רעזולטאטן‪ ,‬וואם האבן ניט זייער גלגיכן אין דער געשיכטע‬
‫פון דער יידישער לעקםיק^גראפיע‪ .‬דאם‪ ,‬וואם יהושע״מרדכי ליפשיץ האט אויפגעטאן‬
‫פאר דער לעקסיקאגראפיע פון אוקרטנישן יידיש‪ ,‬האט הארקאווי אויפגעטאן פאר‬
‫זי_ין ליטווישן מאמע־לשון‪ ,‬אבער כסדר אויסגעברייטערט די גרענעצן פון זיין‬
‫לעקםיקאגראפישער ארבעט‪ ,‬ארי״ינציענדיק אין איר די אוצרות פון אלע יידישע‬
‫דיאלעקטן‪ ,‬פון דער ליטעראטור• און צגיטונגפישפראך‪ ,‬פון דעם אומגאנג‪-‬לשון אין‬
‫דער אלטער היים און אין דער ני_יער וועלט‪ .‬און אזוי איז אויסגעוואקםן די קרוין‬
‫‪1‬‬
‫פון זי_ין לעבנסווערק‪ ,‬דער ״ י י ד י ש ע ר פ א ל ק ס ו ו ע ר ט ע ר ב ו ך ״ ‪.‬‬
‫געטרי״ישאפט און ליבשאפט צו דעם יידישן פאלקסמענטש און צו זנין שפראך‬
‫יידיש איז געווען דער לייטמאטיוו פון דער האלבהונדערטיעריקער פרוכטבארער‬
‫טעטיקייט אלכסנדר הארקאוויס‪ .‬עד־היום איז הארקאווי געבליבן געטרי_י די לעבנס־‬
‫אידעאלן זנינע‪ .‬מיט דער באשיידנקייט פון זי_ין גאנצער פערזענלעכקייט‪ ,‬וראם‬
‫גרענעצט ‪ 1-12‬צניעות‪ ,‬הערט ער ניט אויף צו טאן די גרויםע ארבעט פאר דער‬
‫אנינזאמלונג פון דעם גארן יידישן שפראףאוצר אין זי_ין ״יידישן פ;‪:‬לקםווערטערבוך״‪.‬‬
‫לאמיר אונדז אלעמען ווינטשן‪» ,‬ז צו דער פי_יערונג פון זנין ‪50‬־יעריקער‬
‫ליטערארישער טעטיקייט )אין יאר ‪ (1936‬זאל דער דאזיקער ״פאלקםווערטערבוך״‬
‫שוין זיין דער קנין פון די אלע‪ ,‬וואם ווארטן מיט אמתער אומגעדולד אויף דעם‬
‫גרויסן הארקאווי‪-‬ווערק!‬

‫אויסצוגן פון דעם פארעפנטלעכט אין די ‪,‬ייווא׳בלעטער״‪ ,‬ב׳‪ ,1‬נומי ‪ ,1931 4‬ז׳׳ז ‪289‬־‪0-‬נ‪.3‬‬
 ‫בריוו פון בער באראכאוו‬
‫ארויםגעגעבן מיט אנמערקונגען פון‬

‫ש‪ .‬נ י ג ע ר )ניו־יארק(‬

‫ב‪ .‬באראכאוו *י ז ניט געווען פויל אויף דער פען‪ /‬ווען עם‬
‫איז געקומען צו בריוו שרייבן‪ .‬ער האט געשריבן מגילות גאנצע‪.‬‬
‫ער האט אנגערירט — און אפט מער ווי אנגערירט — ‪8‬לץ‪ ,‬וואט‬
‫האט אי ם און זי_ין קארעםפאנדענט אינטערעסירט‪ .‬ער האט ארי״ינגע*‬
‫לייגט אין זי״ינע בריוו שעתן ארבעט — אפט פארשונג״ארבעט‪ .‬א‬
‫טייל פון זי_ין קארעםפאנדענץ האט‪ ,‬דעריבער‪ ,‬א ליטעראטור״ און‬
‫קולטור־וויסנשאפטלעכן‪ ,‬נישט נאר אן היםטארישן און א ביא־‬
‫גראפישן‪ ,‬ווערט‪.‬‬
‫מי_ין קארעםפאנדענץ מיט בער באראכאוון האט זיך אנגע־‬
‫הויבן אין יאר ‪ .1912‬כ׳בין דעמאלט געווען א םטודענט פון דעם‬
‫אוניווערסיטעט אין בערן )שווייץ(‪ ,‬ער מיט זי_ין פאמיליע ה‪$‬ט שוין‬
‫א לענגערע צי_יט געוו‪1‬ינט אין ווין‪ .‬פון דארט איז ער אין אנהייב‬
‫‪ 1912‬געקומען אין דער שווייץ האלטן פירטראגן אין די יידיש־־‬
‫םטודענטישע קאלאניעס‪ .‬בעת איינער זי_ינער א פארלעזונג האבן מיר‬
‫זיך נעענטער באפרנינדט )געקענט האבן מיר זיך נאך פון פריער‪.‬‬
‫מיר האבן געפירט דיםקוסיעם אויף ‪.‬אומלעגאלע״ פארזאמלונגען אין‬
‫אדעם‪ ,‬אויך אין ווארשע‪ ,‬נאך פאר דער ערשטער רוסישער רעווא־־‬
‫לוציע(‪ .‬ער האט מיר דערציילט‪ ,‬בעת אונדזער באגעגעניש אץ‬
‫בערן‪8 ,‬ז ער איז״ לעצטנם‪ ,‬שטארק ארי״ינגעטאן אין פילאלאגישע‬
‫שטודיעס און אז ער גרייט זיך אפצוגעבן אויך מיט דער פארשונג‬
‫פון יידיש און דער יידישער ליטעראטור‪ .‬ער האט נאך אבער גע־׳‬
‫האלטן גאר ‪,‬פון פארנט״ אין דעם עגין יידישיםטיק‪ .‬און ער האט‬
‫גענומען בי_י מיר ביבליאגראפישע דאטעם‪ .‬איך‪ ,‬פון מי_ין זי_יט‪ ,‬האב‬
‫געבעטן אים‪ ,‬צושיקן מיר זי_ין ביבליאגראפישן מאטעריאל‪ ,‬ווען‬
‫ער וועט זיך אומקערן צוריק אהיים‪ .‬אזוי האט זיך אנגעהויבן‬
‫אונדזער קארעספאנדענץ‪.‬‬
‫מיר איז אבער ניט געראטן אויפצוזוכן אין מיין ארכיוו‪,‬‬
‫וועלכער האט דורכגעמאכט אלערליי גילגולים‪ ,‬באראכאוום ע ר ש ט ע‬
‫בריוו צו מיר‪ .‬די בריוו‪ ,‬וועלכע איך גיב איבער צום דרוק‪ ,‬הייבן‬
‫זיך אן פון א ביסל א שפעטערער דאטע‪ .‬איך האב דעמאלט אנגע״‬
‫הויבן גרייטן דאם ‪.‬יארבוך פאר דער געשיכטע פון דער יידישער‬
 ‫‪ .v‬ניג»ר‬ ‫‪6‬‬

‫ליטעראטור און שפראך‪ ,‬פאר פאלקלאר‪ ,‬קריטיק און ביבליאגראפיע—‬

‫ד ע ר פ נ ק ס ‪ /‬וואם דער ‪,‬ווילנער פארלאג״ פון ב‪ .‬קלעצקין‬
‫האט זיך אנגענומען ארויםצוגעבן‪ .‬כ׳האב אי״ינגעלאדן באראכאוון‬
‫פאר א מיטארבעטער‪ ,‬און אין משך פון עטלעכע חדשים נ‪$‬כאנאנד‬
‫איז אונדזער ק^רעםפאנדענץ געווען שייך דערהויפט צום ״פנקס״‪.‬‬
‫דערגאך הא‪2‬ן מיר זיך דורכגעשריבן אויך אין פארבינדונג מיט‬
‫דעמ מאנאטלעכן זשורנאל ד י יודישע וועלט״‪ ,‬ווו ער איז געווען‬
‫״‬

‫אן אפטער גאטט‪ ,‬און וועגן אנדערע ענינים‪.‬‬

‫די בריוו ווערן געגעבן אזוי ווי זיי זי_ינען‪ .‬נאר אין א פאר‬
‫אויםנאמפאלן‪ ,‬ווו עם יווערן אנגערירט פערזאנען‪ ,‬וועלכע לעבן‬
‫נאך‪ ,‬זלינען געמאכט געווארן קליינע קירצונגען‪.‬‬
‫די ארטאגראפיע לאזן מיר איבער אומפארענדערט‪ ,‬ווי אין‬
‫אריגינאל‪.‬‬

‫ב ר י וו נומ׳ ‪1‬‬
‫מיין נייער אדרעם‪:‬‬
‫‪B. Borochow,‬‬
‫‪Dempschergasse 9, T 13‬‬
‫‪Wien XVIII‬‬
‫וויען‪ ,‬דעם ‪ 12‬אקט‪1912 .‬‬
‫הויך געשעצטער פריינד ניגערי‬
‫ענטשולדיגט מיר מיין געצוואונגענעמ שווייגען‪ .‬בעקומענדיג אייער ער־‬
‫שטען בריעף‪ ,‬האב איך תכף ד ך דערוואוםט די אדרעםען‪ ,‬וועלכע איהר האט‬
‫פון מיר פערלאנגט‪ ,‬און איך האב שוין אפילו אנגעהויבען שרייבען אייך דעם ענט•״‬
‫פער‪ ,‬נאר בעת מעשה האט מיט מיר פאםירט א פאל‪ ,‬וועלכען מ׳בעטראכט נעוועהנליך‬
‫אלם גליק )‪.‬מזל טוב״(‪ ,‬נאר ביי מיר איז ער פערבונדען געווען שיער מיט‬
‫אנ׳אומגליק‪ .‬מיין פרוי האט מיר געבראכט א טאכטער׳ל‪ ,‬די געבורט אבער האט‬
‫זיך פערבונדען מיט גרויםע‪ ,‬שמערצהאפטע און לאנגדויערנדע פערוויקלונגען‪,‬‬
‫וועלכע האבען ביי מיר צוגענומען די גאנצע צייט ממוט נ ן ך א מינוט‪ .‬אצינד‬
‫איז שוין מיין פרוי עפעם בעםער‪ .‬איך קען זיך שוין נעהמען פאר דעד גע־‬
‫וועהנליכער ארבייט‪ .‬אויף׳ן טיש ליגען הילכער פערציג בריעף‪ ,‬וועלבע איך האב‬
‫פאר דער גאנצער צייט ניט בעענטפערט‪ ,‬מייגע רעדאקציעם ‪.‬שפריגגען פון דער‬
‫הויט״‪ ,‬ווארטעגדיג פון מיר אויף קארעםפאנדענציעם און ארטיקלען‪.‬‬
‫פון די דערמאגטע העכער פערציג בריעף ענטפער איך פריהער פאר אלץ‬
‫אויף אייערע‪ .‬איך בעט טויזעגד מאל מיר צו ענטשולדיגען!‬
‫איך דאנק אייך זעהר פאר אייעד פריינדליכער איינלאדוגג מיטצוארבייטען‬
‫‪7‬‬ ‫נריוו פון בער באראכאוו‬

‫א י ך ם ״פנקס״‪ .‬אויב ס׳איז נאך ניט שפעט‪ ,‬וועל איך אייך צושיקען אנ׳ארטיקעל‬
‫אין דער נ מ י ם ‪ ,‬וואט איהר גיט אן — ‪ 8/‬ביז ‪ 1‬בויגען‪ .‬אזוי ווי מיר איז‬
‫‪4‬‬

‫איצט זעהר שווער צו נעהמען אויף זיך א םפעציעלעם ביבליאגראפישעם טעמא‬

‫)למשל וועגען דעם ״בינדטעל בריעף״‪ ,‬ארויסגעגעבען פון דער וויענער היםטא־‬
‫‪1‬‬
‫רישער קהלה־־קאמיסיע (‪ ,‬וואלט איך אם ליעבסטען אייך צוגעשיקט אנ׳אלגעמיי־‬
‫‪5‬‬
‫נעפ ארטיקעל מפח די ‪,‬אויפגאבען פון דער יידישער פ׳ילאלאגיע׳׳ ‪ .‬דערביי‬
‫־‬
‫וועל איך אויך ארומרעדען דעם היינטיגען צושטאנד פון דער יידישער פילא‬
‫לאגיע‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪T‬‬

‫חוץ דעם קען איך אייך גלייכצייטיג צושטעלען אנ׳אלגעמיינע ביבליא־‬

‫גראפיע פון די וויכטיגערע ארבייטען‪ ,‬וואם זענען ביז איצט ערשיענען אויף‬
‫דעם געביעט‪ .‬דאם וועט אבער אויך פערנעהמען אנ׳ערך א האלבען בויגען‪,‬‬
‫און קאן געהן אלם א ביבליאגראפישע ביילאגע צו דעם אלגעמיינעפ ארטיקעלג‪.‬‬

‫בכלל פרעהט מיך זעהר דאם ערשיינען פון׳ם ‪,‬פנקס״׳ און איך קען נור‬
‫הערצליכםט בעגריסען אייער איניציאטיוו אין דעם פרט‪ .‬אויף וויפיעל מיינע‬
‫פערוויקעלטע פריוואטע אומשטענדען וועלען דאם דערלאזען‪ ,‬ורעל איך זעהען‬
‫מיט אלע קרעפטען דער אונטערנעהמונג צו נוצען‪ .‬וואס אנבעלאנגט םפעציעל‬
‫אייערע פראגען‪ ,‬האב איך גערעדט מיט ליטוואק׳ען‪ ,‬מיט רובשטיין׳ען און מיט‬
‫אנד‪ ,.‬זיי האבען מיר צוגעזאגט מיטצוארבייטען ביי׳ם ״פנקס״‪ .‬זינט איך האב‬
‫מיט זיי גערעדט‪ ,‬איז דורכגעגאנגען כמעט אנדערהאלב חדשים‪ ,‬און וואם זיי‬
‫האבען גאר דער צייט געטאן‪ ,‬ווייס איך ניט‪ ,‬ווייל די שווערע פערזענליכע‬
‫‪4‬‬
‫אומשטענדען האבען מיך אינגאנצען אבגעריסען פון דער אויםערער וועלט ‪.‬‬
‫די אדרעםען‪ ,‬וועלכע איהר פערלאנגט‪ ,‬און נאך אנדער*‪ ,‬זענען‪:‬‬
‫‪T,‬‬ ‫‪9.‬‬ ‫ליטוואק‬

‫‪1‬‬
‫לאנדוי‬ ‫פון ד״ר אלפרעד‬ ‫‪ Jiidische‬ארויסגעגעבן‬ ‫‪Privatbriefe‬‬ ‫‪aus dem Jahre‬‬ ‫‪1619‬‬
‫ווין און לגיפציק‪ .1911 ,‬באראכאווס רעצענזיע וועגן די ‪,‬״פריוואט״‬ ‫און ד״ר בערנהארד וואכשטייי‬
‫בריפע״ איז פארעפנטלעבט געווארן אין ‪,‬פנקס״‪ ,‬רעדאקטירט פון ש‪ .‬ניגער‪ ,‬ווילנער פארלאג פון ב‪.‬‬
‫קלעצקין‪.1913 ,‬‬
‫‪1‬‬
‫פארעפנטלץכט געווןןין‪$ ,‬נשטאט אן אריינפ־ר־ארטיקל‪ ,‬אין ״פנקס״‪.‬‬
‫‪.‬בינליאשייק פונמ יידישן פילאלאג״‪.‬‬ ‫* דערפון איז שפעםער אויסגעוואקסן ‪ .3‬באראכאווס‬
‫אבער נאר דעד ערשטע־ טייל איז אפגעדרוקט אין ‪.‬פנקס״‪ .‬די מאטעריאלן צופ צווייטן טייל‬
‫געפינען דך נאך אלץ אין כתב‪-‬יד אין ארכיוו פון ״וון‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .3‬דובשט״ן האט צוגעשיקט אן ארטיקל ‪ ,‬ד י אמאליגע שפראך פון יידן אין רוסלאנד׳‪,‬‬
‫און ער מיז פארעפנטלעכט געווןןרן אין ‪.‬פנקס״ מיט א צוגןןנ פון ש‪ .‬דוגנ‪$‬וום ‪,‬עטליכע גאמער‪.‬‬
‫קינגזנן׳‪.‬‬
 ‫ש‪ .‬נ י ג » ר‬ ‫‪8‬‬

‫אבראמאוויטש׳ען‬ ‫מעדעם׳ען און‬ ‫פאר‬ ‫אויך שרייבען‬

‫איהם קענט איהר‬
‫)דעס בונדאוועץ(‪.‬‬
‫ליטוואק האט מיר געזאגט‪ ,‬אז מעדעם׳ם אדרעט איז‬
‫‪Wien XVIII Lazaritenstr. I , T. 8‬‬
‫נאר אזא שטראםע האב איך אין דעם גאםענ־פערצייכניש פון וויען ניט‬
‫געפונען‪.‬‬
‫ווי רובשטיין טיילט מיר איצט מיט‪ ,‬האט ער אייך שוין געשיקט אנ׳־‬
‫ארטיקעל‪.‬‬
‫‪Dr. Ignaz Schipper, Tarnow, Galizien.‬‬
‫‪Dr. Max Rosenfeld, Drohobycz, Galizien.‬‬
‫אט איז דער אדרעס פון׳ם לאנגיאהריגען רעדאקטאר פון ‪,‬יודישען אר־י‬
‫פייטער״ אין לעמבערג )די צייטונג טרעט אדיין אין איהר צעהנטען יאהרגאנג(‪:‬‬
‫‪Leo Schussheim, p, Adr. Hendzi Horowitz, Stanislawow, Galizien.‬‬
‫פאר׳ן ‪.‬פנקס״ וואלט געווים קענען א םך געבען דער גענף׳ער פראפעםאר‬
‫פעליקם פאלק‪ ,‬וועלכער איז איינער פון די בעםטע קענער פון דער אלטער‬
‫יידישער ליטעראטור‪ .‬איהם קען מען שרייבען גלייך אין די גענף׳ער אוני״‬
‫ווערסיטעט‪:‬‬
‫‪Mr. le Profeaseur Dr. Felix Falk, Universite de Geneve,‬‬

‫איך דאנק אייך נאך א מאל פאר אייער איינלאדונג‪ ,‬און איך וועל מיך‬
‫אנשטרענגען מיט אלע מיטלען‪ ,‬כדי שוין די ט״עג צושיקען אייך דעם אלגעמיי־‬
‫נעם ארטיקעל‪ .‬איך בעט אייך מיר מיטצוטיילען‪ ,‬ווען איז דער לעצטער טער־‬
‫מין פאר ד ע ם אלגעמיינעם ארטיקעל און פאר דער ביבליאגראפישער ביילאגע‪,‬‬
‫אויב איהר געפינט די לעצטע פאר ווינשענסווערט‪.‬‬
‫איך דריק אייך פעםט די האנד‬
‫מיט פריינדליכען גרום ב‪ .‬באראכאוו‪.‬‬
‫‪ p. s.‬פרייגד רובשטיין האט מיר איבערגעגעבען אייער בריעף‪.‬‬
‫פרוי און דעם פריינד‬ ‫איבערגעבען מיין גרום אייער‬ ‫אייך‬ ‫איך בעט‬
‫לעשצינםקי‪.‬‬
‫איך ווייס ניט דעם אדרעס פון ז‪ .‬רייזיף‪ .‬אויב אייך וועט דאס ניט צו‬
‫פיעל מטריח זיין‪ ,‬האלט איך אייך בעטען איהם איבטיגעבען די ביאגראפישע‬
‫פרטים‪:‬‬
‫דוב־בער באראכאוו‪ ,‬געפ‪ .‬אין זאלאטאנאש )פאלטאוו‪ .‬גוב‪ (.‬ז׳ בתמוז‬
‫תרמ׳א‪ ,‬בעקומען א חובבי־ציוניםטישע ערציהונג אין דער היים און אנ׳אסימי־•‬

‫* ז‪ .‬רייזען האט דאן געגרייט גום דרוק דעם ״לע?סיק‪$‬ן כון דער ״דישער ליטעראטור‬
‫«ון שפראך*‪.‬‬
 ‫‪9‬‬ ‫גריוו פון בער באראכאוו‬

‫לאטארישע אין גימנאזיע‪ .‬אנגעהויבן לערנען יידיש רעדען און שרייבען ערשט‬
‫אין׳ ם עלטער פון ‪ 26‬יאהר‪ .‬האט אין ‪ 1910-1907‬יאהרען רעדאגירט ‪ .‬ד ע ם פרא־‬
‫לעטארישען געז־אנק״ און ‪.‬פארווערטם״ אין ווילנא און ‪.‬דאס פרייע ווארט״ אין‬
‫וויען‪ .‬ארבעט מיט אין ‪.‬יודישען ארבייטער״ )לעמבערג(‪. ,‬ווארהייט״ )ניו־יארק(‪,‬‬
‫‪.‬דאס אידיש? פ‪$‬לק״ )ניו״יארק(‪. ,‬פאלקםצייטונג״ )מאנטרעאל(‪ .‬האט אגגעשריבען‬
‫‪ .‬ד י יודישע עמיגראציאנס־פאליטיק״ )קראקוי ‪ (1911‬זיינע ‪.‬קלאסען־אינטערעםען‬
‫‪5‬‬

‫און די נאציאנאלע פ ר א ג ע ‪ /‬געשריבען אין רוסיש‪ ,‬זענען איבערזעצט אין יידיש‬

‫)ווילנא ‪.(1907‬‬

‫פריינד רובשטיין האט שוין אייך געשריעבען‪ ,‬איהר מוזט איהם קענען‬
‫פון זיינע ארטיקלען אין דעם ‪.‬נייען לעבעך און אין דעס ‪1‬ען זאמעלבוך ‪.‬יו־‬
‫דיש״ פון י‪ .‬ל‪ .‬פרץ‪.‬‬
‫מיט הערצליכםטען גרוס אייער‬
‫ב‪ .‬באראכאוו‬
‫‪T‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪T‬‬

‫ב ר י וו נומ׳ ‪.2‬‬
‫געערטער און ליבער פריינד!‬
‫אייעד פריינדליכן בריף האב איך שוין לאנג באקומען און איך דאנקאייך‬
‫זעהר פאר איהם‪ .‬איך מוז מיך פאר אייך ווידער שטארק ענטשולדיקן‪ ,‬וואם איך‬
‫האב נאך ניט געענטפערט און ניט צוגעשיקט דעם ארטיקל‪ .‬דער ארטיקל )דער‬
‫׳‬‫טעארעטישער( איז שוין אייגענטליך געווען פארטיק מיט א צעהן טאג צוריק‬
‫גאר איך האב אים געמוזט פיל אויסבעסערן; איך שיק אים מארגן אפ‪ .‬חוץ דעם‬
‫האב איך פאר דער צייט געזאמעלט א גרויםע ביבליאגראפיע‪ ,‬און איך שרייב‬
‫אציגד דעם ביבליאגראפישן טייל‪ .‬געגויער ל׳איך אייך שרייבן די טעג‪ .‬וועגן‬
‫ד ע ם ‪.‬בינטל בריף״ וועל איך אויך דערביי געבן א גענויע נאטיץ‪ .‬אויב אייך‬
‫איגטערעסירט אבער א גרעסערע רעצענזיע‪ ,‬וועל איך אייך צושיקן‪ .‬מיר שיינ‪1‬‬
‫אבער‪ ,‬אז די בריף־זאמלונג פארדינט ניט אפצוגעמען אזוי פיל פלאץ — םייד!‬
‫דערפאר‪ ,‬ווייל זי איז ניט לאנג ערשינען‪ .‬איך ווייט ניט‪ ,‬צי מ‪/‬מעג״ שרייבן‬
‫צי פאלק׳ן יידיש‪ :‬ער איז א נ ׳ א ם י מ י ל י ר ט ע ר ייד‪.‬‬
‫איך גרים הארציק אייך און אייער פרוי‪ ,‬ווי אויך אייער ברודער‪.‬‬
‫‪XI/13‬‬ ‫‪1912‬‬ ‫)ווין(‬

‫ב ר י וו נומ׳ ‪.3‬‬
‫‪B. Borochow‬‬
‫‪Dempschergasse 9, T. 13‬‬
‫‪Wien XVIII.‬‬
‫זער געשעצטער און טייערער פריינד!‬
‫עגדליך האב׳יך אייך אפגעשיקט דעם סוף פון דער ביבליאגראפיע‪ .‬איצט‬
‫קאן ייך שוין אייך שרייבן א ביםל געגויער‪.‬‬
 ‫»‪ .‬גיגער‬ ‫‪10‬‬

‫ערשטנס‪ ,‬די שרייבונג )ארטאגראפיע( פון מיין ארטיקל‪ .‬זי מאכט‪ ,‬נאטיר־‬
‫ליך‪ ,‬פון אנהייב א מאדנעם איינדרוק‪ ,‬נאד ייך האף‪ ,‬אז נאד פון אנהויב‪ .‬ייך‬
‫ז‬
‫‪9‬ל א י י ך ג ע ד ר ו ק ט מ ע י ן‬ ‫וואלט זער וועלן‪ ,‬אז מ י י ן א ר ט י ק ל‬
‫א י ן ך ע ף ש ו יי ב ו נ ג‪ ,‬א ו ן יי ך ב י ן ג ר יי ט צ ו פ ר א וו ע ן ד י‬
‫ק א ר ע ק ט ו ר‪ .‬ייך בין אליין ניט געווען גאנץ קאנםעקווענט אין מיין שרייבונג‪,‬‬
‫ווייל‪ ,‬ערשטנם‪ ,‬בין ייך נאך ניט גאנץ צוגעוואוינט צו ייר )מיד קומט אוים‬
‫שטענדיק שרייבן צייטונגס־ארטיקלען און בריוו אין דעד טראדיציאנעלער ארטא־י‬
‫גראפיע‪ ,‬און דאם שטערט מיד צוצוגעוואוינען זיך צו דער נייער שרייבונג(‪ ,‬און‬
‫צווייטנם‪ ,‬ה א י ייך געשריבן אייגנטליך ניט גאנץ לויטן פאנעטישן פרינציפ‪ ,‬נאר‬
‫ייך האב געמאכט פיל פשרות מיט׳ן טראדיציאנעלן היםטאריש־עטימאלאגישן‬
‫אופן פון דער דייטשמערישער שרייבונג‪ .‬כדי צו שרייבן ריין״פאנעטיש‪ ,‬מוז‬
‫מען רעפארמירן די גאנצע שרייבונג‪ .‬מ׳מוז ארויסווארפן פילע איבעריקע‬
‫אותיות און אריינפירן אייניקע נייע צייכנס )ווי‪ ,‬למשל‪ ,‬א ״ע• מיט א פאםעק‬
‫זאל באטייטן ‪ ,6‬און א ע״ אן א פאםעק דעם רוםישן ‪ / » ,‬פוילישן ״‪y‬״‪ ,‬א‪ .‬א‪.‬‬
‫״‬

‫וו‪ .(.‬א ריין״פאנעטישע שרייבונג וואלט פון אנהויב געמאכט גאר א ווילדן‬
‫‪6‬‬
‫איינדרוק‪ .‬מוז מען די רעפארם דורכפירן ביםלאכווייס ‪.‬‬

‫צווייטנפ‪ ,‬די גרויס פוךם ארטיקל‪ .‬שטיצנדיק זיך אף אייערע ווערטער‪,‬‬

‫אז ‪.‬די ביבליאגראפישע הוספה איז א מ ו ז ‪ ,‬וויפיל זי זאל ניט פארנעמען; וואט‬
‫פאלשטענדיקער‪ ,‬אלץ בעסער״‪ ,‬האב׳יך לכתחילה גאר ניט געזשאלעוועט קיין‬
‫פלאץ‪ ,‬נאר‪ ,‬זעהענדיק‪ ,‬אז ם׳וועט אויסקומען צו פיל‪ ,‬האב ייך געמוזט פון די‬
‫ווייטערע אפטיילונגען )ליטעראטור־געשיכטע‪ ,‬פאלקלאר א‪ .‬א‪ .‬וו‪ (.‬לאזן בא זייט‬
‫די ווייניקער וויכטיקע שריפטן‪ .‬דער עיקר איז‪ ,‬אז די ל י נ ג וו י ט ט י ש ע אפ־‬
‫טיילוגג‪ ,‬ד י ע ל ט ע ר ע ל י ט ע ר א ט ו ר און די א ל ג ע מ י י נ ע ווערק זאלן‬
‫געבראכט ווערן מאם פולשטענדיקער‪ ,‬ווייל די יידישע פילאלאגישע ארבעט איז‬
‫שרעקליך נ י ט ־ ק א נ צ ע נ ט ר י ר ט ‪ :‬יעדער פארשער זיצט זיך אין זיין ווינקל‬
‫און ארבעט מיט זיינע היימישע כלים‪ .‬דא‪ !.‬לאזט ד ך פילן אפילו ביי די בעטטע‬
‫פון אונדזערע ״ליגגוויסטך‪ ,‬בא יהואש׳ן צ‪ .‬ב‪ $.‬וועגן אגד‪ .‬שוין גאר אפגערעדט‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫זע דע‪ 0‬צוגאב צו ג‪ .‬באראכאווס ‪,‬״פנקס״׳ארטיקל ‪,‬די אויפגאבן פון דןיר ״דישער פילא״‬
‫לאגיע* — ״ווצגן דעד ארטאגראפיע פון סאריקן »רטיקל׳׳‪.‬‬
‫דעד צוגאנג פון ב‪• .‬באראכאוו צו די פראבלעמען פון דעם ״דישן אויסלייג און שפדאך‬ ‫‪a6‬‬
‫באנוץ בכלל )די בריוו נ׳ ‪ (4—3‬איז מער כאראקטעריסטיש פאר די ערשטע שריט זיינע אויפן געביט‬
‫פון דעד יידישער פילאלאגיע‪ ,‬ווי לינגוויםטיש באגדינדט‪ .‬עם איז זיכער‪ ,‬אז ווען דעד א‪,‬־מזיניקער‬
‫וואלט ער די דאזיקע פראבלעמען טיפער דורכגעארבעט‪.‬‬ ‫טויט וואלט אים ניט אזוי יונג פארשניטן‪,‬‬
‫ווארעם שוין זגין אויפטו פאר דעד יידישער פילאלאגיע אין משך נון דעד קורצער צייט‪ ,‬וואס ער‬
‫האט זיך דערמיט אפגעגעבן‪ ,‬אנטפלעקט גענוג דעם שעפערישן גייסט באר‪$‬כאווס אויך אויף דעם ד‪•If‬‬
‫זיקן געביט פון זיין פילזגיטיקער טעטיקייט‪ — .‬ר ע ד׳‪.‬‬
‫‪11‬‬ ‫בריוו פון בער באראכאוו‬

‫ייך רענן׳ אז א פולשטענדיקע ביבליאגראפיע וועט אין דעס פרט בריינגען פיל‬
‫נוצן; דעריבער האב ייך פארצייכנט אויך אזוינע שריפטן‪ ,‬וועלכע ייך האב אליין‬
‫ניט געלייענט )מיט א שטערנדל(‪ — ,‬אזוינע זייגען אנ׳ערך ‪ 90‬צווישן די גע־‬
‫בראכטע ‪ .233‬אין די ווייטערע אפטיילונגען האלט ייך אבער די צרה פון ‪,‬פילא־‬
‫לאגישער דעצענטראליזאציע״ פאר ניט אזוי וויכטיק‪ ,‬און דערפאר האב ייך גע־‬
‫לאזן בא זייט פילע ניט־באטייטנדע שריפטן‪ ,‬אפילו איין גאנץ וויכטיקן און‬
‫וויסנשאפטלעכן ווערק )־‪L. Kecskemeti, A zsido irodaiom tortenete, 11, Bu‬‬
‫‪ ,(dapest 1908‬וועלכער איז א גענויע געשיכטע פון דער יידישער ליטעראטור‪,‬‬
‫נאר געשריבן אין דער אונגארישער שפראך‪ ,‬וועלכע ווייניק ווער פארשטייט‪.‬‬
‫ייך פארשטיי די שפראך קוים מיט צרות מיט דער הילף פון א ווערטערבוך‪,‬‬
‫נאר ווי ייך קאן אורטיילן‪ ,‬זיינען קעטשקעמעטי׳ם ידיעות זער גרינדליך און‬
‫ם׳איז א אינטערעסאנטע ערשיינונג בא די אונגארישע יידן‪ ,‬וועלכע מ׳האלט‬
‫בכלל פאר גאר פרעמד דעם יידישן קולטור־לעבן‪ .‬ארויסגעגעבן איז דער בוך‬
‫פונ׳ם יידישן ליטערארישן פאריין אין אונגארן‪ ,‬דער מחבר איז אנ׳אסימי־‬
‫לאטאד‪.‬‬
‫‪T‬‬

‫אזוי ווי ייך זעה‪ ,‬אז דער ״בינטל בריוו׳ פונים ‪ xvn‬יארהונדערט אינ־‬
‫טערעםירט אייך שטארק‪ ,‬שיק ייך יים אייך צוגלייך מיט דעם בריוו‪ .‬דעם בוך‬
‫האב ייך געליען אף א חודש פון דער קהלה־ביבליאטעק אין ווין‪ ,‬און ייך וועל‬
‫אייך בעטן יים צוריקשיקן ביז דעם ‪20‬טן דעצעמבער‪ :‬ייך מוז יים אפגעבן‬
‫דעם ‪25‬טן׳ און ייך וואלט נאך וועלן מיר אייניקע זאכן פון יים איבערשרייבן‪.‬‬
‫די מענטשן‪ ,‬וואט ייך האב אייך רעקאמאנדירט‪ — ,‬ד״ר מאקס ראזענ־‬
‫פעלד‪ ,‬לעא שוםהיים‪ — ,‬זייגען גוטע קענער פון דער נייער יידישער ליטערא־‬
‫טור‪ ,‬בפרט אין גאליציען‪ ,‬און אויך פון דער יידישער קולטור־באוועגונג אין‬
‫עםטרייך‪.‬‬
‫ליטוואק האט מסתמא דערפאר ניט געענטפערט‪ ,‬ווייל ער איז געווען‬
‫‪.‬פארטון״ אין די צוגרייטונגען צום אינטערנ‪ ,‬םאצ‪ .‬קאנגר‪ .‬אין באזעל‪ ,‬וואוהין‬
‫ער איו אויך געפארן‪.‬‬
‫אויב דער ‪.‬פינטל בריוו״ וועט אייך אזוי פאריגטערעםירן‪ ,‬אז ייר וועט‬
‫געפינען פאר נויטיק צו געבן וועגן יים א גענויע רעצענזיע‪ ,‬און אויב ייר‬
‫אליין וועט ניט האבן קיין צייט דערצו‪ — ,‬איז אפשר וועט דאם טאן פעליקפ‬
‫פאלק‪ ,‬וועגן וועלכן כ׳האב אייך שוין געשריבן? ייך וואלט אויך קענען אנ־‬
‫שרייבן די רע*«ינזיע‪ ,‬נאר ס׳פאסט דאך מסתמא ניט‪ ,‬אז אין איין יארבוך ואלן‬
‫זיין ‪ 3‬ארטיקלען פון איין מחבר? רובשטיין איז ניט קיין פילאלאג‪ ,‬נאר א הי״‬
‫סטאריקער פון׳ם יידישן ווירטשאפטם־לעבן‪ .‬אויך צו זיין ארטיקל מכח דער‬
‫דיםקוסיע דובנאוו—הרכבי איז ער געקומען א דיינק זיינע עקאנאמ‪ .‬אונטערזו־י‬
‫כונגען אין די אלטע דאקומענטן‪ ,‬נאר ניט אלם פילאלאג‪,‬‬
‫אייניקע‬ ‫בקשות‪ (1 :‬צושיקן מיר נאך‬ ‫פאלגענדע‬ ‫אייך‬ ‫ייך האב צו‬
 ‫ש‪ .‬נמעד‬ ‫‪12‬‬

‫פראםפעקטן און פראגע־בויגנם‪ ,‬וועל ייך זיי שיקן צו די רעדאקציעט פון איי־‬
‫ניקע צייטונגען‪ ,‬מיט וועלכע ייך שטיי אין פארבינדונג‪.‬‬
‫‪ (2‬ווען ייר וועט מיד שרייבן דעם נעכטטן מאל‪ ,‬ל׳יך אייך בעטן מיד‬
‫מיטצוטיילן‪ ,‬וו ע מ ע ט א ו ן וו ע ל כ ע א ר ט י ק ל ע ן יי ר ה א ט ש ו י ן‬
‫פ א ר ׳ ן ז׳ב‪,‬‬
‫‪ 10-8‬עקז‪-‬ג ייך‬ ‫‪ (3‬נ א ף ן ערשיינען פוךם ז׳ב וואלט ייך וועלן באקימען‬
‫ז‬
‫וועל וועגן יים אויך לאזן געבן רעצענזיעם אין אייניקע פארטיי־בלעטער )‪.‬יוד‪.‬‬
‫ארב‪.‬״‪, ,‬דער נייער דור״ און אגד‪.(.‬‬
‫זאל‬ ‫דער ערשטער ז׳ב‬ ‫ווען ייר רעכנט‪,‬‬ ‫שרייבט מיר‪,‬‬ ‫אויב ייר קענט‪,‬‬
‫ערשיינען‪.‬‬
‫ז און פרוי )איך בין אויך ניט קיין‬ ‫ב ר ו ד ע י‬ ‫ייך געריס הארציק‬
‫א י י ע ר‬

‫גאנצער פאלטאווער(; מיין גאנצע ‪.‬משפחה״ לאזט אייך געריפן און די קליינע‬
‫שושנה׳לע האט זיך שוין אבאנירט אף׳ן צוואנציקםטן יארגאנג פון׳ם ‪.‬פנקס״‪ .‬זי‬
‫וועט מסתמא רעדן און שרייבן יידיש בעםער פאר ייר פאטער‪ .‬איך דריק אייך‬
‫פעסט די האנט‬
‫אייער ב ע ר ל ב ‪ x‬ו א נ א וו‬
‫דעם בריוו האב ייך אנגעהויבן מיט ‪ 5‬טעג צוריק!‬
‫‪XI/27‬‬ ‫י׳ז כסליו תרע׳ג ‪1912‬‬

‫‪P. 8.‬‬
‫‪.‬עיקר״ שכחתי‪ ,‬ניט דעם עיקר‪ ,‬נאר א בייזאך‪ .‬איבער דער געשיכטע פץ‬
‫דער ייד‪ .‬ליטעראטור אין גאליציען קאנען שרייבן דר‪ .‬יצחק שיפער‪ ,‬דר‪ .‬מאקט‬
‫ראזענפעלד‪ ,‬לעא שוםהיים‪ .‬די אדרעס פון ד׳ר םאטעק איז מיר ניט באקאנט‪.‬‬
‫דער עיקר איז אבער‪ ,‬אז ייר זאלט מיר מוחל זיין‪ ,‬וואם ייך האב די‬
‫גאנצע צייט געשוויגן און ניט געענטפערט אויף אייערע פראגן! מיינע פערזענ׳‬
‫ליכע ענינים זיינען נאך ווייט ניט איינגעארדנעט‪.‬‬
‫דערזעלבער‪.‬‬

‫פון‬ ‫אפשר וואלט זיין מעגליך‪ ,‬אז ב א ד ע ם ד ר ו ק ן ז ‪ $‬ל ן‬

‫מ יי נ ע א ר ט י ק ל ע ן ג ע מ א כ ט וו ע ר ן — א ף מ י י ן ר ע כ ע נ ו נ ג —‬
‫א צ וו א נ צ י ק ב א ז ו נ ד ע ר ע א פ ד ר ו ק ן ? ייך האב פילע פריינד‪,‬‬
‫וועלכע ייך וואלט וועלן צושיקן מיין ארטיקל‪ .‬די הוצאות וו‪$‬לט ה׳ קלעצקין‬
‫געקאנט אפרעכענען פ ו ף ם האנאראר‪.‬‬

‫ב ר י וו נומ׳ ‪.4‬‬
‫עגטשולדיקט‪ ,‬זער געשעצטער און ליבער פריינד‪ ,‬וואס ייך האב ניט גלייך‬

‫ך‬
‫דניאל טשארני‪ ,‬וועלכער הןט דאן געוווינט אץ ‪1‬ערן‪.‬‬
‫‪13‬‬ ‫בריוו פון בער באראכאוו‬

‫געעבטפערט אף אייער לעצטן בריוו‪ .‬מיין לעבנם־קרייז איז שרעקליך פארדרייט‬

‫דורך פארפלאנטערטע פריוואטע‪ ,‬פארטיי־ און מיםנשאפטם־ענינים‪ .‬ייך האף׳ אז‬
‫נעמענדיק דאם אין באטראכט‪ ,‬וועט ייר מיר מוחל זיין מיין אומפינקטליכקייט‪.‬‬
‫ייך געב צו דער פילאלאגיע ניט קיין צענטראלע ראל‪ ,‬נאר א יי נ ע פ ו ן‬
‫ה ו י פ ט ר א ל ן אין דער נאציאנאלער אויפלעבונג‪ .‬די נאציאנאלע ער־‬ ‫די‬
‫ציהונג איז אוממעגליך אן א פאלקם־פאעזיע‪ ,‬אן שיינער ליטעראטור‪ ,‬אבער‬
‫אייך אן א וויםנשאפטליכער גראמאטיק און פאלקלאר־פארשונג‪ .‬וואט איז וויכ־י‬
‫טיקער׳ איז שווער צו זאגן‪ ,‬שוין דערפאר‪ ,‬ווייל איינס אן׳ם צווייטן פארלירט א‬
‫גרויםן חלק פון זיין באטייטונג‪ .‬די שיינע ליטעראטור‪ ,‬די ליטערארישע קריטיק‪,‬‬
‫די פילאלאגיע און די נאציאנאלע פובליציםטיק ערפילן זייער אויפגאבע אינגאנצן‬
‫נאר דאן‪ ,‬ווען זיי ארבעטן ג ל יי כ צ יי ט י ק‪ .‬א יי נ ז יי ט י ק טאר ניט זיין די‬
‫נאציאנאלע ערציהונג‪.‬‬
‫מיין צוועק איז ניט די שפראך‪ ,‬אויך ניט די ליטעראטור‪ ,‬ניט די סא*‬
‫ציאלע ענטוויקלונג‪ — ,‬נאר די ק ו ל ט ו ר וועלכע נעמט אריץ אין זיך אלצ־‬
‫׳‬

‫דינג‪ ,‬און מיר שיינט‪ ,‬אז אלע אייערע צילן ליגן אויך אין דער קולטור‪ :‬בא‬
‫אייך איז די ליטערארישע קריטיק נאר א מיטל פון דער ק ו ל ט ו ר ־• ק ר י ט י ק‬
‫און ק ו ל ט ו ר ־ ש א פ ו נ ג‪ ,‬ייר נעמט די ליטעראטור‪ ,‬ווי א קולטור־ערשיינונג•‬
‫און דאם גיט צו אייערע שריפטן זייער אייגנארטיקן אינטערעם און א היםטא־‬
‫רישע באטייטונג‪ .‬ייר זיינט דער ק ו ל ט ו ר ־ ק ר י ט י ק ע ר פון דעם איצטיקן‬
‫יידישן דור‪ ,‬בשעת בעל־־מחשבות איז דער גרעסטער פון אונדזערע ל י ט ע ר א־‬
‫ט ו ר ־ ־ ק ר י ט י ק ע ר ‪ ,‬אבער טאקע נ א ר א ליטעראטור־קריטיקער‪ ,‬א ליטעראט‬
‫אין די ביינער‪ ,‬א קלוגער‪ ,‬רוהיקער‪ ,‬אביעקטיוו־־אומ׳ברחמנות׳דיקער‪ ,‬וועלטמעניש־־‬
‫באטראכטנדער ליטעראטור־גורמאן‪ ,‬דער בעםטער מ ב י ן אין געדרוקטן פאפיר‪,‬‬
‫אבער שוואך און געוויינליך אין די קולטור־פראבלעמען‪ — .‬ייך טראג זיך מיט׳ן‬
‫געדיינק אנצושרייבן מעגן אונדזערע ק ו ל ט ו ר־קריטיקער )ייר‪ ,‬צייטלין‪ ,‬זשיט־‬
‫לאווסקי( און ל י ט ע ר א ט ו ר־קריטיקער א םפעציעלע ארבעט; יעדנפאלט‪ ,‬איז‬
‫‪8‬‬
‫‪.‬‬ ‫מסתמא קלאר‪ ,‬מאם ייך מיין‪.‬‬
‫אויב אבער מיין ארטיקל האט אף אייך געמאכט דעם איינדרוק‪ ,‬אז ייך‬
‫בין א צו גרויםער פאטריאט פון דער פילאלאגיע‪ ,‬זיינען דא מעגליך צוויי‬
‫סבות‪ .‬ערשטנם‪ ,‬קאן זיין‪ ,‬אז ייך האב אין דער איילעניש ניט־קלאר זיך אוים״‬
‫געדריקט; צווייטנם‪ ,‬איז אויך לייכט צו פארמעקסלען ל י נ ג וו י ם ט י ק מיט‬
‫פ י ל א ל א ג י ע‪ .‬פאר א לינגוויםט קאן זיין אינטערעםאנט אויך א טויטע‬
‫שפראך מיט אלע יירע קאלטע רמ׳ח אברים‪ ,‬פאר א פילאלאג איז נאר מעגליך‬
‫מיין פארויםזעצונג‪ :‬אז זיין אביעקט לעבט און מעט לעבן‪ .‬דאס איז ניט די פניה‬
‫פון דער פילאלאגיע‪ ,‬נאר ייר פארויםזעצונג‪ .‬לינגוויםטיש‪ ,‬אמאטעריש באציהען‬

‫‪8‬‬
‫אין וועלכע ‪ .1‬גןדאכןווו גיט זיין סוב•‬ ‫דןן זיינען אויסגעלןןזן עלף געשריבענע שורות‪,‬‬
‫יעקטיווע כ‪8‬ר‪8‬קטעריםטיק פון פארש״דענע יידישע קולטור״קריטיקער‪.‬‬
 ‫ש‪ .‬ניגמר‬ ‫‪14‬‬

‫דך צו י י ד י ש ‪ ,‬צו דער יידישער שפראך און פאלקלאר די מערב״אייראפעישע‬

‫יידן‪ — .‬און זיי פרעגן ניט‪ ,‬וואזוי די שפראך זאל גערייניקט אדער בארייכערט‬
‫ווערן‪ .‬ד איז פאר ד י אנ׳אינטערעםאנטער אנטיק‪ ,‬א םפעציפישעי ‪.‬פאל״‪ .‬מיר‬
‫מעגן אבער אין אונדזער וויסנשאפטליכער ארבעט פארפאלגן געוויםע צוועקן‪,‬‬
‫ארייםשטעלן פראקטישע פאדערונגען‪ .‬די יידישע שפראך מ ו ז גערייניקט ווערן‪,‬‬
‫בארייכערט ווערן‪ ,‬רעפ^רמירט ווערן‪ :‬דאס זיינען פ י ל א ל א ג י ש ע פאדערוגגען‪,‬‬
‫בשוט אופן ניט טענדענצן‪ ,‬פניות‪ .‬די פילאלאגיע איז א ק ו נ ס ט )פראקטיש!(‪,‬‬
‫די קונםט פון שפראך־בילדונג און שפראך־ערציהונג‪ .‬אזא קונסט מעג מען‪ ,‬גלויב‬
‫ייך‪ ,‬שטעלן אין דער ערשטער שורה‪ ,‬צוגלייך מיט אנדערע פארמען פון נאציא־‪,‬‬
‫נאלער קונסט‪ ,‬און דאם וועט ניט זיין קיין חוצפהידיקע אוזורפאציע‪ .‬די גרויםע‬
‫ראל‪ ,‬וואט ייך שרייב צו דער פילאלאגיע‪ ,‬איז געמיינט געווארן פאר ייר‪ ,‬און‬
‫ניט פאר דער לינגוויםטיק‪ ,‬וועלכע געניםט דערביי נאר דעם זכות פון א טייל־•‬
‫וויםנשאפט‪.‬‬
‫דער באגריף ‪.‬פילאלאגיע״‪ ,‬ווי ייך נעם יים‪ ,‬דעקט ד ך ניט מיט דעם‬
‫געוויינליכן אקארעמישן ב^גריף‪ ,‬נאר דאס מאכט ניט אוים‪ .‬ווי ייך זעה פון‬
‫אייעד בריוו‪ ,‬גייען מיר זיך אינגאנצן צונויף אין דעם פרט‪.‬‬
‫וואם געהערט צו מ יי ן ש פ ר א ך‪ ,‬האב ייך שוין אייך וועגן דעם גע־י‬
‫א ג ר ו י ט ע ט ו ב ה ‪ ,‬א ו י ב יי ר וו ע ט ז י‬ ‫יירוועטמירטאן‬ ‫שריבן‪:‬‬
‫‪,‬‬
‫מ י ר א ו י ם ב ע ם ע ר ן‪ .‬ייך ווייט אליין‪ ,‬אז אפטמאל איז זי גאר א היי ־‬
‫צערנע‪ .‬וועגן דעם זאץ אין סוף פונ׳ם ארטיקל הא‪1‬י ייך‪ ,‬נאטירליך‪ ,‬גאר ניט‬
‫געגן דעם צו ב א ש ר יי נ ק ע ן זיין זינען דורך ‪.‬ווי געהעריק א י ד אדער אף‬
‫אנ׳אנדער אופן‪ ,‬ווי ייר וועט געפינען פאר בעםער )ייך ה‪$‬ב ניט קיין קאפיע‬
‫פונ׳ם ארטיקל און געדיינק ניט גענוי דעם זאץ(‪.‬‬

‫מיט דר‪ .‬אלפרעד לאנדוי בין ייך פערזענליך ניט באקאנט‪ ,‬מיט וואכ־‬
‫שטיין — יא״־‪ .‬באקענען זיך מיט לאנדוי איז ניט שווער )ער וואוינט דאך דא‬
‫אין ווין(‪ ,‬נאר ייך האב אלץ קיץ צייט ניט‪ .‬ייך וועל זעהען אויםגעפינען א‬
‫מעגליכקייט מיט יים צו באקענען ד ך ‪ ,‬אפשר האט ער אויך וועלכע ארבעטן‪,‬‬
‫וואס ס׳לוינט צו פארעפנטליכן‪ ,‬נאר יידיש שרייבט ער מסתמא ניט‪ .‬צו דר‪,‬‬
‫פאלק קען ייך אנשרייבן‪ ,‬שיקט מיר צו א בלאנק‪ .‬אויב ער וועט ניט איבערנעש‬
‫מען די רעצענזיע אף דעם ‪.‬בינטל בריוו״‪ ,‬וועל ייך אנשרייבן‪ .‬דאן קען מען‬
‫אזוי מאכן‪ :‬די ‪.‬אויפגאבן״ מיט מיין ביבליאגראפיע בילדן א יי ן ארטיקל‪ ,‬נאר‬
‫די ביבליאגראפיע זאל זיין א מין הוספה )הגם ליינגער‪ ,‬איידער ד‪$‬ם‪ ,‬וואט זי‬
‫דערגענצט(‪ ,‬און די רעצענזיע אף דעם ‪.‬בינטל בריור זאל זיין א צווייטער‬

‫‪1‬‬
‫שורות‪.‬‬ ‫גןשריבעגע‬ ‫‪! /2‬‬ ‫אדסגעל^זן‬
 ‫‪!5‬‬ ‫בריוו פון בער ‪3‬ןןר‪$‬כ‪$‬וו‬

‫ארטיקל )נאטירליך‪ ,‬א קורצינקער(‪ ,‬אונטערגע׳חתמ׳עט נאד מיט די ראשי תיבוח‬

‫ב‪ .‬ב•‬
‫אמי ווי ייך מאלט וועלן איינרעגולירן מיינע ענינים מיט די רעדאקציעם‪,‬‬
‫פון וועלכע ייך עקזיםטיר‪ ,‬דעריבער וועט מיר דעמ נעקסטן חודש שווער זיין זיך‬
‫אפגעבען מיט דער דערגענצונג פון דער ביבליאגראפיע )דעם ארטיקל האב ייך‬
‫באקומען(; דערווייל באארבעט ייך נאר ביסלאכוויים דעם מאטעריאל‪ ,‬מאס ייך האב‬
‫)מ׳מוז ייס סיכטעמאטיזירן( און ייך זאמל נאך נייעם מאטעריאל‪ .‬ד* זאך איו די‪,‬‬
‫מאם דא אין מין קריגט מען ניט יענע ליטעראטור‪ ,‬מאם ערשיינט א י ן ר ו ם ־‬
‫ל א נ ד א ו ן א י ן א מ ע ר י ק א ‪ .‬אמי האב ייך ניט‪ ,‬למשל‪ ,‬די אלטע יידישע‬
‫צייטשריפטן‪ ,‬ווי די ערשטע אויסגאבע פון טפעקטאר׳ם ‪.‬הויזפריינד״‪ ,‬און פילע‬
‫אנדערע אלטע און מאדערנע אויסגאבן‪ ,‬סיי ליטעראריש־קריטישע‪ ,‬ביאגראפישע‬
‫און פובליציםטישע‪ ,‬םיי שפראך״ און פאלקלארשוויסנשאפטליכע‪ .‬אויב שיין דער־י‬
‫גענצן ביין ביבליאגראפיע‪ ,‬מיל ייך ניט נאר מיט יענע ווייניקער מיכטיקע אר־‬
‫טיקלען און שריפטן‪ ,‬מאם זיינען ערשינען אין אויםלאנד אין פרעמדע שפראכן‬
‫)אזוינע האב ייך נאך א גאנצן פאק(‪ ,‬נאר אויך מיט יענע שריפטן‪ ,‬מאם זיינען‬
‫ערשינען אין רוםלאנד און אמעריקא )עזוינע האב ייך דא מייניק(‪ .‬צוליב דעם צוועק‬
‫מיל ייך זיך ווענדן מיט א ברימ אין די צייטונגען צו אלע יענע‪ ,‬וועלכע האבן‬
‫עפעפ געשריבן מנח דער יידישער פילאלאגיע אין די צמיי לענדער‪ ,‬אז ז יי זאלן‬
‫מיר מעגן דעם מיטטיילן און אויב מעגליך‪ ,‬אויך צושיקן זייערע ארבעטן‪ ,‬ייך‬
‫זאל זיך]![ מעגן זיי קאנען אויך געבן קורצע נאטיצן‪ .‬אויב ייר האט גאר ניט געגן‬
‫דעם‪ ,‬מ ע ל יי ך א י ן ד ע ם ב ר י ו ו צ ו ד י צ יי ט ו נ ג ע ן א נ וו יי ז ן‪,‬‬
‫א ז ד י ב י ב ל י א ג ר א פ י ע מ ע ט ע ר ש י י נ ע ן א י ן א יי ע ר ״ פ נ ק ס ״ ‪.‬‬
‫ייך בעט אייך מיר מיטצוטיילן‪ ,‬צי איר האט ניט געגן דעם‪.‬‬
‫אגב‪ ,‬נזיר שייגט‪ ,‬אז אייערע שריפטן‪ ,‬וואט שרעבערק האט געזאלט ארוים־־‬
‫געבן‪ ,‬זיינען נאך ניט ערשינען?‬
‫צווישן די ארטיקלען‪ ,‬מאם זיינען צוגעזאגט געווארן צום ״פנקס‪ /‬געפין‬
‫ייך ניט א יי ע ר ארטיקל‪ .‬רעכנט ייר עפעס צו שרייבן אין ז׳ב? די טעמעם פון‬
‫די איבעריקע ארטיקלען זיינען זער אינטערעםאנט‪ ,‬בפרט אינטערעסירן מיך די‬
‫ארבעטן פון ז‪ .‬רייזען)ביבליאג‪ /(.‬טשעמערינםקי)פאנעטיק(‪ ,‬קאלמאנאוויטש )ביידע‬
‫זאכן(‪ .‬אלע‪ ,‬אלע ארטיקלען זיינען ווי געמאונשן‪ ,‬ייר האט דא אלע געביטן פון‬
‫דער יידישער קולטור אין יידיש‪ .‬ייך מאלט שוין מעלן זעהען דעם פנקס‪ ,‬אנ׳־‬
‫‪1‬‬
‫אמת׳ע צירונג מעט זיין דעם ‪,‬זיידע׳ס״ אויטאביאגראפיע!״‬
‫אייער צעטל באווייזט‪ ,‬אז ייך האב ניט געהאט קיין טעות‪ ,‬מען כ׳האב‬
‫דערשפירט אין דער לופט‪ ,‬אז דער עולם הויבט אן לערנען‪ ,‬אז ם׳וואקםט‬

‫געבן פארן ‪.‬פנקס*‬ ‫צו‬ ‫א בקשה‬ ‫מינז‬ ‫ספרים‬ ‫מענדעלע מוכר‬ ‫‪5‬ו‬ ‫געווענדמ‬ ‫דך‬ ‫כיהןןב‬ ‫‪1 0‬‬

‫האט׳ס צונעז‪$‬גט‪ ,‬אבער מחמת זיין דעמאל•‬ ‫ער‬ ‫»רט‪$‬ביאגראסיע‪.‬‬ ‫פון זיין‬ ‫קאפיטלעך‬ ‫ווייטערדיקע‬

‫בקשה‪.‬‬ ‫מיין‬ ‫טאן‬ ‫געקאנט‬ ‫נישט‬ ‫ער‬ ‫ג ע ז ו נ ט צ ו ש ט א נ ד הןןט‬ ‫טיקן‬

 ‫ש‪ .‬נ י ג ע ר‬ ‫‪16‬‬

‫די באדערפעניש אין וויסנשאפטליכער אונטערזוכונג פון אונדזער שפראך‪ .‬ייך‬

‫מוז אייך מודה זיין‪ ,‬אז פון אונדזערע ‪.‬יונגע״ )דיכטער מיין ייך( האב ייך קיין‬
‫מאל קיין סך ניט געהאלטן‪ .‬גלייך ווי ייך האב זיך גענומען פאר אונדזערע על־•‬
‫ע ר ע און אלטע )מיט א יאר פיר צוריק — פריהער האב ייך קיין יידיש‪ ,‬צו‬ ‫ט‬

‫מיין באדויערן‪ ,‬גאר ניט געלייענט(‪ ,‬האב ייך באמערקט‪ ,‬אז די ‪,‬מנגע״ און‬
‫ג א ו נ י ש ט‪ ,‬זיי ווייפן אפילו זייערע פארגיינגער ניט‪.‬‬ ‫״יונגםטע״ וו יי ס ן‬
‫די ‪,‬יונגע״ ליפמאףלעוויךם מיט די ‪,‬יינגסטע״ וויעוויארקע׳מ האבן‪ ,‬שיינט מיר‪,‬‬
‫ניט קיין שום השגה אין מענדעלע׳מ אדער פרץ׳ס ווערק און אויך קיין חשק‬
‫ניט צו לערנען זיך‪ .‬נאר די לעצטע צייט איז געווארן שטיל מיט דעם סארט‬
‫״שטורם־־און־־דראנג״ — שיינט מיו‪ /‬אז דער עולם קלייבט זיך צו טון אנ׳ערנ*‬
‫סטערע ארבעט‪.‬‬
‫ייך האב זיך אבער פארגעשטעלט ווייניקער‪ ,‬ווי ס׳שטעלט זיך איצט‬
‫ארויט‪ .‬פון אייער רשימה‪ ,‬ווי אויך פון זייטיקע שמועות זעה ייך‪ ,‬אז פ׳איז גע־*‬
‫מארן גאר לעבעדיק אין דער יידיש־פילאלאגישער וועלטל‪ .‬אזוי‪ ,‬למשל‪ ,‬האב‬
‫ייך פון טשעמערינםקי׳ן )רב מרדכ׳עלע?( און קאלמאנאוויטשן‪ ,‬אלם פילאלאגן‪,‬‬
‫ביז איצט גאר ניט געוואוםט‪ .‬היינט האבן מיר דאך שוין מיט וואט זיך באווייזן‬
‫אין דער וועלט‪ .‬אפשר וועלן מיר שוין באלד פארשפארן אנצוקומען צו די‬
‫דייטשע אמאטערן פון ‪,‬זשארגאף! ייר ווייסט‪ ,‬אז אייער רשימה )בפרט די ידיעה‬
‫וועגן די ריין־־לינגוויסטישע ארבעטן(‪ ,‬ווי אויך אייגיקע ידיעות‪ ,‬וואם ייך האב‬
‫פריוואט באקומען פון נח פרילוצקי׳ס ארבעטן‪ ,‬נויטיקן מיך צו דערגעגצן ניט‬
‫נאר די ליטעראטור־היםטארישע און פאלקלאר־יאפטיילונג פון מיין ביבליאגראפיע‪,‬‬
‫נאר אויך די לינגוויםטישע‪ .‬ייך וואלט אייך בעטן מיר מיטצוטיילן‪ ,‬צי האבן די‬
‫ה׳ טשעמערינםקי און קאלמאנאוויטש שוין עפעם פארעפנטליכט פון זייערע אונ־י‬
‫טערזוכונגען‪ ,‬און אויב יא — וואו? הייטער געדיינקט ייר מסתמא‪ ,‬אז נאך צו‬
‫דער טשערנאוויצער קאנפערענץ האט )א םטודענט איינער פון דער שווייץ?( ה׳‬
‫אייונשטאדט‪ ,‬צוגעשטעלט א לינגוויטטישן רעפעראט וועגן יידיש; דעט רעפעראט‬
‫האט מען צוליב זיין ערנםט־יוויםנשאפטלעכן אינהאלט ניט אינגאנצן געלייענט‬
‫אף דער קאנפערענץ )דער עולם האט זיך געריםן צו די ‪,‬אינטערעסאנטע״ דעק־־‬
‫לאראציאנס*דעבאטן און ניט געהאט קיין חשק צו חקירות(‪ .‬ייר זיינט דאך געווען‬
‫אין טשערנאו־ו־יץ*׳‪ — ,‬געדיינקט ייר עפעם מפח אזא פארטראג‪ ,‬וואם איז מיט‬
‫יים געשייען‪ ,‬און וואם הערט זיך מיט זיין מחבר? זיין ארטיקל אין די ‪,‬ליטער‪.‬‬
‫מאנאטטשר‪.‬״ האב ייך ניט )ארויםגעריםן!(״‪ ,‬צי האבן דר‪ .‬סאטעק און מיזעם‬
‫פארעפנטליכט עפעם פאר דער צייט?‬
‫ייך ורעל אייך זיין זער דיינקבאר‪ ,‬אויב ייר וועט געפינען צייט מיר צו‬

‫‪1 1‬‬
‫כ י ג י ן דןןרט נ י ש ט געוזען‪.‬‬ ‫‪ 8‬טעות!‬
‫״‬
‫״לימ‪.‬‬ ‫אדסש‪6‬ר‪8‬כן״‪,‬‬ ‫און א י ר ע‬ ‫םון ד ע ר י י ד י ש ע ־ שפר‪8‬ך‬ ‫גרענעצן‬ ‫‪.‬די‬ ‫אניזצנשטאט‪:‬‬ ‫ש‪.‬‬

‫‪.1908‬‬ ‫ווילגע‬ ‫מןנאטסשריפטן׳‪,‬‬

 ‫‪17‬‬ ‫בריוו פון בער ב‪$‬רן(כ‪$‬וו‬

‫רעכנט‬ ‫אליין‬ ‫ייר‬ ‫מאם‬ ‫דעם‪,‬‬ ‫מעגן‬ ‫אויך‬ ‫פראגן‪ — ,‬ווי‬ ‫אף די‬ ‫ענטפערן‬
‫ייר דעם ז׳ב ארויסצוגעבן און מאס‬ ‫ווי גרויס רעכנט‬ ‫אריינצוגעבן אין ״פנקס‪/‬‬
‫הערט זיך מיט דער ארויסגאבע פון אייערע געקליבענע שריפטן‪.‬‬
‫מעט ער זיין בכח אנ‬ ‫כ׳ האב געהערט‪ ,‬אז ר׳ מענדעלע איז ניט געזונט‪.‬‬
‫וועלכע פון‬ ‫בעטן מיר מיטצוטיילן‪,‬‬ ‫ייך מאלט אויך‬ ‫צושרייבן זיינע מענוארן?‬
‫די ארטיקלען האט ייר שוין באקומען?‬

‫איצט געה ייך אריבער צו דער פראגע מעגן דער ארטאגראפיע‪ .‬מיר איז‬
‫שווער ארויסצוזאגן א קאנקרעטע מיינונג‪ ,‬מייל ייך האב נאך אליין ניט אינ־‬
‫גאנצן קאנקרעטיזירט דעס ק א מ פ ר א מ י ם‪ ,‬מעלכן מ׳מוז מאכן צווישן דעם‬
‫ריינעם פאנעטישן פריגציפ און דער טראדיציאנעלער שרייבונג‪.‬‬
‫ריין״פאנעטיש איז מיר לייכט צו שרייבן‪ .‬אט איז א ביישפיל‪ ,‬וואזוי ייך‬
‫מאלט איבערגעשריבן א שטעלע פון בעל מחשבות )געקל‪ .‬שריפטן‪ ,11 ,‬ז‪:(92 .‬‬
‫״ארעס אלם שעפערישער גאיסט מיט געבארגטע געדאינקען‪ ,‬מאטיוון ון‬
‫פסיכאלאגישע שטיקלאך — באזיצט ער דעם יינגלשן חן — אלטע באקאנטע‬
‫זאכן שעינער אויספוצן‪ ,‬לופטיקער אויםשטעלן פאר די ויגן‪ .‬ער‪ ,‬אש׳ יז‬
‫דורך ון דורך א דעקאראטיווער טאלענט‪ .‬ער איז מער מירטיאז‪ ,‬עידער פאעט‪.‬‬
‫זאין פאעזי ליגט ניט ין הארצן‪ ,‬נאר ין זאינע חנ׳עמדיקע לייכטע יינגלשע‬
‫הענט‪ .‬צווישן ונדזערע פארומערטע‪ ,‬פארבעיזטע‪ ,‬מאנםבעלשע ליטעראטן יז ער‬
‫דעם עינציקע קינד מיט רויטע בעקלאך‪ ,‬מיט א לאיכטן הארצן ון נאך א‬
‫לאיכטערן געוויסן‪ .‬ון אלע האבן מיר ליב דעם קינד‪ ,‬ניט מאיל מיר מארטן פון‬
‫ים )נאך בעםער‪ :‬פונ׳ים( גדולות‪ ,‬נאיע ווערטער‪ ,‬נאיע קוגםטפארמען‪ ,‬נאיע‬
‫יבערלעבונגען )אדער‪ :‬יבערלעבענישן(‪ — ,‬נאר מאיל ין דער משפחה פעילט א‬
‫קינד‪ ,‬פעילט די לאיכטע קינדערשע גראציע‪ ,‬דע חנ׳עוודיקע טענצלאך פון קינ־«‬
‫דערשטע פיסלאך‪ ...‬זאין נשמה יז אבער פון די‪ ,‬מאם וואקםן ניט‪ ,‬מי יענע‬
‫קלעיניגקע קאליברי־פעיגעלאך‪ ,‬מאם זאינען שעין פון ערשן טאג פון זעיער‬
‫געבורט‪ ,‬פארגרעסערן זיך אבער ניט ין בוקפ‪ ,‬אדער ווי יענע שעינינקע עיגג־‬
‫לישע שויםהיגטעלאך‪ ,‬מעלכע בלאיבן עיביק קלעין״י‬
‫דער יידישער אלף־בית איז‪:‬‬ ‫דערקלערונג‪.‬‬
‫ל‪ ,‬מ‪ ,‬נ‪ ,0 ,‬ע‪ ,‬ע‬ ‫כ‪ ,‬ל‪,‬‬ ‫ג‪ ,‬ד‪ ,‬ה‪ ,‬ו‪ ,‬וו‪ ,‬ז‪ ,‬ז‪ ,‬ט‪ ,‬י‪,‬‬ ‫ב‪ ,‬ב‪,‬‬ ‫א‪,‬‬ ‫א‪,‬‬
‫)אדער‪ :‬ע(‪ ,‬פ‪ ,‬פ‪ ,‬צ‪ ,‬צ‪ ,‬ק‪ ,‬ר‪ ,‬ש‪.‬‬

‫‪,c‬‬ ‫‪,H , M ,‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪b‬‬ ‫•‬ ‫‪,‬מ‪h,‬‬ ‫*‬

‫‪.in‬‬ ‫‪,p‬‬ ‫‪1‬י‪, K ,‬‬ ‫;ם‪,‬‬ ‫‪,(|) ,n‬‬ ‫)ט(‪,‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪,3‬‬

‫‪ , y M‬וי‪ ii3‬עי )אן א רפה׳‬ ‫אי‪,‬‬ ‫אי‪M0‬‬ ‫שרייבט זיך‬ ‫‪,‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫צייכן אף׳ן ע(; ‪ fia‬יא‪ 2 0 ,‬יא׳ ‪ fiy‬יו‪ H H ,‬ון ‪8‬ן שרייבט זיך יי; ‪ (e) HD‬יע‪.‬‬

‫)‪(2‬‬
 ‫»‪ .‬ניגער‬ ‫‪18‬‬

‫יידיש‪,‬‬ ‫ין סוף זילבע ווי ‪:ia‬‬ ‫ין אנהויב זילבע לייענט זיך י_י ווי‬
‫יינגל‪ ,‬דאםטאיעווםקיי‪.‬‬
‫י לייענט דיך פאר א וואקאל אדער נאך א וואקאל ווי ‪ ,1‬ין אלע אנדערע‬
‫פאלן ווי ‪•h‬‬
‫ב ווערט אנשטאט וו געשריבן פאר אדער נאך אנ׳ן‪ :‬בו‪ ,‬פרובן׳ בויל‪,‬‬
‫צובארפן )פון מארפן( א‪ .‬ז‪ .‬וו‪.‬‬
‫י ווערט אפט געלייענט במעט ווי ‪ :‬מיט‪ ,‬איבעריק‪ ,‬א‪ .‬א‪ .‬וו‪ ,,‬אבער‬
‫‪M‬‬

‫דאס קומט פאר נאר ין דע אלטע פאלקםטימליכע יידישע ווערטער ון נאר ין‬
‫דער פאלקםטימליכער געוועינלאכער ויםשפראך‪.‬‬
‫אנ׳א‪ ,‬וועלכער לייענט זיך ניט‪ ,‬ווערט ויך ניט געשריבן )ון‪ ,‬ין‪ ,‬וים׳‬
‫אנשטאט און‪ ,‬אין‪ ,‬אוים(‪ .‬מ׳דאף ונטערשיידן דעם א ר ט י ק ל דער‪ ,‬דע‪ ,‬דעם‬
‫‪flbIC flbl flbip‬‬

‫( פונ׳ם באוואיזנדן פ א ר וו א ר ט דער‪ ,‬די‪ ,‬דאם )לשון רבים ‪2C‬‬ ‫*‬ ‫‪2‬‬ ‫)‬ ‫ן רבים‬
‫‪-/ V f l H‬‬ ‫‪flW‬‬ ‫\‬ ‫‪/‬‬
‫‪floe‬‬ ‫‪AH‬‬ ‫‪flap‬‬
‫געדעינ־‬ ‫)קלאינג‪,‬‬
‫פאר א ק אדער ג ווערט א נ ויםגעשפראכן ין נאז‬
‫קען א‪ .‬א‪ .‬וו‪.(.‬‬
‫די דראי אותיות ינג און ינק נאך א קאנסאנאנט ווערן געלעיענט מיט א‬
‫וועיכן נ‪ .‬כמעט ווי רוסיש ‪) HHbr ,hhlk‬יינגלאך‪ ,‬קורצינקער א‪ .‬א‪ .‬וו‪.(.‬‬
‫אלם ליטעראריש יז אנגענומען געווארן דע ליטווישע ויםשפראך פון ארוס‬
‫ווילנע‪.‬‬
‫יענע ווערטער‪ ,‬וועלכע ווערן פארשידן אויםגעשפראכן‪ /‬קאנען ויך פאר־׳‬
‫שידן געשריבן ווערן‪ ,‬ווי למשל‪ ,‬יא אדער יע )‪ ,(deutsch: j a‬לעיבן אדער לעבן‬
‫)‪ ,(d.: leben‬לעיבן אדער לויבן )‪ ,(d.: loien‬לעבן אדער נעבן אדער לעיבן אדער‬
‫נעיבן )‪ (d.: neben‬פרעיליך אדער פרעילאך )‪ ,(d.: frohiich‬געבן אדער גיבן‪ ,‬קענען‬
‫(‬

‫אדער קאנען‪ ,‬פילאםאפייע‪ ,‬ארטאגראפייע)‪ ,(niossdfie, ortografie‬אדער פילאםאפי‪,‬‬

‫ארטאגראפי)‪ ,(fiiosson, ortografi‬זעהען אדער זעיען‪ ,‬זער אדער זעיער‪ ,‬נאר אדער נור‬
‫א‪ .‬דגל‪ .(,‬מ׳וואלט קאנען אויך דעם וו פארבייטן מיט ו‪ ,‬נאר ווי זאל מען אויםדריקן‬
‫‪?ju ,iw ,uj ,wi ,uw ,wu‬‬
‫דאט יז מאין ארטאגראפישע פ ר א ג ר א ם ־ י מ א ק ט י מ ו ם ‪.‬‬
‫שרייבנדיק לויט דער מ^טאדע‪ ,‬מוז מען נאד געדעינקען דעם אלף־בית‪,‬‬
‫פ א ר ג ע מ ן דע אנגענומענע‪ ,‬געוועינלאכעשראיבונג)ד‪ 0$‬יז דעס שווערםטע(‬
‫ון צוהערן זיך‪ ,‬ווי די ווערטער ווערן ארויסגערעט‪.‬‬
‫נאר וועגן אזא רעפארם יז ‪,‬דערוואיל וממיגלאך ערנסט צו טראכטן‪,‬‬

‫ווען ייך וויל אבער יוצא זיין גלייכצייטיק םיי פאר דער איינגע׳עקשנ׳טער‬
‫טראדיציע‪ ,‬מיי פאר די פאדערוגגען פון א מער ווייניקער פארניגפטיקער רעיי‬
‫‪19‬‬ ‫‪1‬ריוו פון בער בןןראכאוו‬

‫פארם‪ — ,‬ד‪ .‬ה‪ .‬ווען ייך וויל מאכן א שלעכטע )אדער גוטע( פשרה‪ — ,‬קאן‬
‫ייך‪ ,‬נאטירליך‪ ,‬שרייבן אף די פארשידנסטע אופנים‪ :‬דער אופן היינגט אפ פון‬
‫ד עם גראד הנחות‪ ,‬וועלכע די טראדיציע מאכט דער רעפארם און פארקערט‪.‬‬
‫דער עיקר איז אלזא דערביי ניט די ק א נ ק ר ע ט י ז א צ י ע פון׳ם פאנעטישן‬
‫פרינציפ‪ ,‬נאר אליין די ש ט ר ע ב ו נ ג דורכצופירן יים‪ .‬ייךוואלט וועלן דערווייל‬
‫דערזעהען חאטש איין זאך‪ :‬אז מ׳באמיהט זיך דעם פאנעטישן פרינציפ אויםצוהאלטן‪.‬‬
‫א געוויסע טענדענץ אין דער ריכטונג‪ ,‬אבער זער א שוואכע‪ ,‬פחדנ׳ישע‪ ,‬איז‬
‫צו באמערקן אין דער צייטונג ‪,‬מאמענט״ן און ווי עקלהאפט די צייטונג איז אין‬
‫אנדערע פרטים‪ ,‬דאך מוז ייר ארטאגראפיע ייר פאררעכנט ווערן פאר א געוויםן‬
‫פארדינםט‪.‬‬
‫זאל מען זיך נאר באמיהען צו שרייבן ווי מ׳רעדט‪ ,‬וועט זיך שוין מיט‬
‫דער צייט אויפארבעטן א מער אויםגעהאלטענע ארטאגראפיע‪ .‬נאר ניט נאכמאכן‬
‫דעם דייטש!‬
‫ראציאנעלער שרייבונגם־רעפארס מוז זיין די אונטערזדי‬ ‫א גרונד פאר א‬
‫פ א נ ע ט י ק ‪ .‬מיין שרייבונג איז טאקע געגרינדעט אף‬ ‫כונג פון דער יידישער‬
‫קאן ניט פארוואנדלען מיין בריוו אין אנ׳ארטיקל‪ ,‬און‬ ‫אזא אונטערזובונג‪ .‬ייך‬
‫מיט עטליכע וויכטיקערע מאמענטן‪.‬‬ ‫ייך מוז זיך באנוגענען‬
‫ם׳איז ניט שווער צו באווייזן‪ ,‬אז די איצטיקע יידישע שרייבונג איז‬
‫לחלוטין ניט אויםגעהאלטן פיי פון היסטארישן‪ ,‬פיי פון פאנעטישן אדער עטי״‬
‫מאלאגישן שטאנדפונקט‪ .‬היםטאריש איז זי געשאפן געווארן פון ווייניק געביל־‬
‫דעטע שרייבערם‪ ,‬און אין דעס היטטארישן זין שפיגלט זי ניט אפ ניט די‬
‫מיטל־־הויך״דייטשע פארמען‪ ,‬ניט די ליטערארישע הויך־־דייטשע‪ .‬אין פאנעטישן‬
‫זין איז זי פשוט חאאטיש‪ ,‬און זי מוז פארשטעלן מיט זיך אנ׳אמת׳ע פלאג פאר‬
‫די קינדער אין א פאלקס־־שול‪ ,‬וואו דער אומוויםנדער לערער האלט געוויינליך‬
‫זיין טראדיציאנעלע שרייבונג פאר הלכה למשה מסיני‪ .‬אפילו איצט‪ ,‬ווען קיין‬
‫יידישע פאלקםשול איז נאך ניטא‪ ,‬האלט שוין דער געוויינליכער עט הארץ די‬
‫ארטאגראפיע‪ ,‬וואם ער זעהט אין די ביכער‪ ,‬פאר א הייליקייט; ייך האב אליין‬
‫געהערט ‪.‬חכמים״‪ ,‬וואט פארליינגען‪ ,‬צ‪ .‬ב‪ ,.‬אז מ׳זאל שרייבן ‪,‬זענעך מיט אנ׳ע‪,‬‬
‫וואקםן מיט א כ‪ ,‬א‪ .‬ד‪ .‬גל‪ ,.‬ווי א הייליקן געזעץ‪.‬‬
‫ראשית חכמה אין דער ארטאגראפישער רעפארם דארף זיין‪ — ,‬אז פון א‬
‫מומחה״אינםטאנץ )ווי א פילאל‪$‬גיש זאמעלבוך וכדומה( זאל הויך ערקלערט ווערן‬
‫די אלע יידישע שרייבער און לערער‪ :‬רבותי‪ -‬קיין א יי ב י ק־׳ר י כ ט י ק ע ארטא״‬
‫גראפיע איז בכלל ניטא אין קיין שפראך‪ ,‬א שרייבוגג קאן זיין נאד מער אדער‬
‫ווייניקער צ ו ו ע ק מ ע ם י ק ) נ א ר ד א ם הייםט ‪,‬ריכטיק״(‪ ,‬אבער אייעד אנ־׳‬
‫גענומענע דייטשמערישע ארטאגראפיע איז לחלוטין ניט־׳צוועקמעםיק‪ ,‬און מ׳דארף‬
‫זי אפשאפן‪ .‬בעםער גאר אן א סדר שרייבן‪ ,‬איידער מיט א שלעכטן סדר‪.‬‬
‫דער רעפארם‪ .‬פאזיטיוו מוז זי זיך‬ ‫דאם איז דער קריטישער םך הכל פון‬
 ‫<ר‪ .‬ניגער‬ ‫‪20‬‬

‫ייך‬ ‫שטיצן אף די גרונד־פרינציפן פון דער יידישער פאנעטיק‪ ,‬פון וועלכע‬

‫ב־יינג דא אייניקע וויכטיקערע ) פ א ר ן וו י ל נ ע ר דיאלעקט(‪:‬‬
‫‪ (1‬די ב א ט א נ ט ע ) א ק צ ע נ ט י ר ט ע ( וואקאלן ווערן אין יידיש אויס•‬
‫גערעדט תמיד זער דייטליך‪ ,‬אזוי אז אין דעם פרט איז קיין שוועריקייטן פאר‬
‫דער שרייבונג ניטא‪.‬‬
‫ד י וו א ק א ל ן זער דייטליך אויםגע־‬ ‫ווערן פ א ר‬ ‫‪ (2‬די קאנםאנאנטן‬
‫שפראכן‪.‬‬
‫‪ (3‬א ו ט ב א ט א נ ט ע וו א ק א ל ן ווערן פארטונקלט; נעמליך מוז מען‬
‫אונטערשיידן פאר־ און נאך־זילבן )אזוינע׳ וואט שטעהען פאר׳ן אקצענט און‬
‫נאך׳ן אקצענט(‪.‬‬
‫די פארזילבן ווערן על פי רוב פארטונקלט צו א‪ :‬פאר־‪ ,‬בא־‪ ,‬אף‪ ,‬אנט‪,.‬‬
‫א־ )ארוים־‪ ,‬אוועק־‪ ,‬אהין א‪ .‬ד‪ .‬גל‪ ,(.‬פאנאנדער־‪ ,‬אדער צו ע ‪ ,‬וואט האט‬
‫דעם קליינג פון אנ׳אומבאטאנטן רופישן ‪ :‬גע־׳ דע־‪ ,‬צע*; אפילו זעלבםטשטענ־‬
‫‪H‬‬

‫דיקע פארטיקלען‪ ,‬וואט פארלירן דעם טאן‪ ,‬ווערן פארטונקלט‪ ,‬ווי‪ :‬ק יי ן ווערט‬
‫געשפראכן ״קעך )‪ >khh‬דער ארטיקל )ווייל ער ווערט נ י ט ב א ט א נ ט( ווערט‬
‫׳‬

‫‪ ) ,‬א ו ן ד ער ב א ט א נ ט ע ר דעמאנםטראטיוו־פרא״‬ ‫‪«hc‬‬ ‫‪^np‬‬

‫נאמען ווערט ארויטגערעדט ש א ר ף ‪. ( 6 3:der,di, d‬‬

‫די נאכזילבן וועד‪,‬־ ניט פארטונקלט‪ ,‬אויב אין זיי געסינט זיך דער קליינג‬
‫‪) a‬־שאפט‪ ,‬יהי_יט‪ ,‬־קי_יט‪ ,‬־באר׳ ־זאם(; דער קליינג ‪ i‬ווערט אביטל פארטונקלט‪,‬‬
‫און קלינגט כמעט ווי ‪) a‬־יש‪ ,‬־יק‪ ,‬־ליך(; פאר א ך )‪ (ch‬ווערט דער וואקאל‬
‫פארטונקלט צו ‪) a‬די ענדונג ־אכץ דייטש ‪ j(-icht‬פארטאך פון כארטוך׳ לעקאך‬
‫פון לעקקוך‪ ,‬נעבאך פון ‪ ,neboha‬אפילו די ענדוגג ־ליך קליגגט אפט ווי ״לאך‪:‬‬
‫קינדערלאך‪ ,‬פריילאך; ער שלאגט זיך קלינגט ‪ ;er siogtsach‬דער ל און דער נ‬
‫זיינען פאר זיך טאנאנטן‪ ,‬ד‪ .‬ה‪ .‬זילבנבילדנדע קליינגען )״ז‪$‬גף באשטייט פון‬
‫צוויי זילבן‪ :‬ז א ‪ +‬ג ן ; ‪.‬לעפל״ דאסזעלבע(‪ — ,‬פונקט ווי אין טשעכיש און סער־‬
‫ביש דער ף‪ .‬אין אלע איבעריקע פאלן ווערן די אומבאטאנטע וואקאלן פאר־‬
‫טונקלט צו ‪) u‬ארבעטער‪ ,‬בר מיגן‪ ,‬שבת‪ ,‬גלות‪ ,‬וועדלעק פון ‪ wediug‬א‪ .‬דגל‪.(.‬‬

‫אין העברעישע ווערטער )אלע ווערן אין יידיש באטאנט מלעל( ווערן די‬
‫)נאר דער י‬ ‫‪H‬‬ ‫פארזילבן ניט פארטונקלט‪ ,‬די נאכזילבן יא‪ — ,‬נעמליך אין‬
‫בלייבט שוואך פארטונקלט(‪ .‬נאר ווייניקע געציילטע ווערטער בלייבן ניט פאר־‬
‫טונקלט‪ :‬תמוז‪.‬‬
‫ווען זעלבסטשטענדיקע ווערטער געהען אריין אין א פארבינדונג מיט אנ״‬
‫דערע צו איין ווארט און פארלירן דערביי זייער אקצענט‪ ,‬ווערן זיי על פי רוב‬
‫פארשטעלן(‪ ,‬די‬ ‫אפמאכן‪,‬‬ ‫ניט פארטונקלט; די ווערבן קיין מאל ניט )ציוז^גן‪,‬‬
‫נעמען על פי רוב ניט )מיטוואך‪ ,‬געלטזאק‪ ,‬עפלבןים(; נאר יענע צוזאמענגעזעצטע‬
‫פארטונקעלן זייערע‬ ‫ווערטער‪ ,‬וועלכע דער פאלק נעמט אן פאר איין גאנצעם‪,‬‬
‫טיינטער‬ ‫אומבאטאנטע שורש־זילבן‪ :‬מאנטעק‪ ,‬פריייטעק‪ ,‬וואלךןל )פון ‪,(wohlfeii‬‬
‫מאנםבל‬ ‫)פון ‪(mhd. barvuoz‬‬
‫׳‬ ‫בארוו^ס‬
‫פון ‪ ,(tinihorn‬פארטאך‪ ,‬לעקאך‪,‬‬
‫)‪ (mannsbiia‬און נאך אייניקע‪.‬‬
‫די זילבנבילדענוע אותיות ל און נ האבן אויך זייערע אייגנטימליכקייטן‪:‬‬
‫נ‬ ‫נ‬
‫דעי־ נ פארלירט זיין זילבנבילדנדע טבע ? ך א מ ‪ ,‬ווייטער ? ך נג‪ ,‬נק )״נע־‬
‫מ ע ך ‪ ,‬און ניט ‪.‬נעמן״‪, ,‬דיינקעך און ‪.‬דיינקך( און נאך א ‪) j‬פרייען(• אין די‬
‫סלאווישע ווערבן איז דעי" נ על פי רוב ניט זילבנבילדנד‪, :‬קרעכצען״‪. ,‬םאפען״‪/‬‬
‫‪,‬בלאנדזשעך א‪ .‬א‪ .‬וו‪) .‬אבער‪, :‬כאפ;״‪, ,‬פלאנטערן״(‪.‬‬
‫דער ל בלייבט פארקערט סאנאנט אפילו נאך צוויי און דריי קאנטאנאנטן‪,‬‬
‫למשל ‪,‬יינגל‪ ,‬בערשטל״; לנ איז נאך אנ׳אנדער קאנסאנאנט ניט זילבנבילדנד‬
‫)למשל‪ :‬בערשטל‪—,‬בערשטלען(•‬
‫פון די פארטונקלונגם־כללים זיינען אויסגעשלאםן אייניקע פארטיקלען‪ ,‬ווי‬
‫‪.‬אןמזיסט‪ ,‬צןליב‪ ,‬אנומלט‪ ,‬אצינד״; מאן ווערט פארטונקלט אין ‪ .u‬הגם דא‬
‫איז דער וואקאל ‪) a‬וועלכער ווערט געוויינלאך ניט פארטונקלט(‪.‬‬
‫‪ (4‬קאנסאנאנטן׳ וואם שטעהען צום סוף ווארט‪ ,‬מערן אפט פארטונקלט;‬
‫ווען זיי קומען אבער אין פארבינדוגג מיט האנאנטן )ד‪ .‬ה‪ .‬זילבנבילדנדע קליינ״‬
‫גען(‪ ,‬ווערן זיי דייטליך אויםגעשפראכן‪ .‬למשל‪, :‬בריוו״ )‪,‬בריף?״ — ‪.‬בריןןעלע‪,‬‬
‫פריןןלאך״; ‪.‬האנט״ )‪,‬האנד?״( — ה ע נ ט ל און דגל‪.‬‬

‫פון דעס זיינען שוין קלאר אייניקע פון מיינע שרייבונגס‪-‬כללים‪ .‬יעדן‬
‫באטאנטן וואקאל אדער םאנירטן קאנסאנאנט שרייב ייך פונקט אזוי‪ ,‬ווי ייך רעד‬
‫ייס ארוים‪ ,‬וואו מ׳רעדט יים אדויס פארשידן‪ ,‬ערלויב ייך מיר צו שרייבן פאר־‬
‫שידן‪, .‬ליינג״ אנשטאט ‪,‬לאנג״‪ ,‬״ווייניק״ אנשטאט ‪ ,‬ו ו ע נ י ג ‪. /‬דרייעך אנשטאט‬
‫‪,‬דרעהען״‪. ,‬געהען״ אדער ‪,‬גייך‪, ,‬זער״ ‪$‬דער ‪,‬זייער״ אנשטאט ‪,‬זעהר״‪, ,‬ליב״ אי־‬
‫שטאט ‪,‬ליעב״‪, ,‬אונדזער״ אנשטאט ‪,‬אונזער״‪ , ,‬מ ע נ ט ש ך אנשטאט ״מענשף‪, ,‬בא־‬
‫טייטן״ )טייטש‪ ,‬טייטלען(‪. ,‬זינעך אנשטאט ‪,‬זין״‪.‬‬
‫פון די פאר־ און נאכזילבן שרייב ייך מיט ‪ y‬אלע יענע‪ ,‬אין וועלכע דער‬
‫וואו ער איז פאי־טונקלט אין ‪ ,a‬שרייב ייך‬ ‫וואקאל ווערט פארטונקלט אין‬
‫‪) M‬‬

‫רואו ער בלייבט א האלב־פארטונקלטער ‪ a‬שרייב ייך י‪ .‬אין די צוזאמענגע־‪,‬‬ ‫;‬ ‫א‬

‫ז־עצטע ווערטער לאז ייך דעם אומבאטאנטן שורש־וואקאל אזוי‪ ,‬ווי ער שרייבט‬
‫זיך‪ ,‬ווען ער איז באטאנט; אנ׳אויסנאס מאך ייך פאר יענע גאר אלטע ווערטער‬
‫)‪.‬וואלוול‪ ,‬טינטער‪ ,‬לעקאך‪ ,‬בארוועם‪ ,‬ווייטעק‪ ,‬וואוילטעק״(‪ ,‬וואו דער פאלק‬
‫האט שוין פארלארן דעם זינען צו דער צוזאמענזעצונג‪ .‬דערפאר שרייב ייך‪:‬‬
‫‪ ,‬ב א ג ע ה ע ך ‪, ,‬פארשטייף‪ . ,‬א נ ט ל ו י פ ך ‪ ,‬״פ^נאנדערלייגן״)אדער‪, :‬־לעגן״(‪, ,‬פועק־‬
‫לאך״‪, ,‬פארטיק״‪, ,‬יידיש״; אבער ‪,‬טישטןך‪ ,‬פארטךך‪ ,‬דינטטאג‪ ,‬שלאגן ז׳ך׳ קיין‬
‫‪.(ch6gen‬‬ ‫) נ א ר ק ע ן ווארשא‪ t u:,‬־ ‪W a r‬‬ ‫ק״‬
‫די ניט־סאנירטע קאנםאנאנטן שרייב ייך אזוי‪ ,‬ווי מ׳רעדט זיי אויס‪ ,‬ווען‬
‫זיי ווערן טאנירט‪, :‬האנט‪ ,‬ברץך‪ ,‬הארציק‪ ,‬יוס״טוב׳דיק‪ ,‬טויזנט‪ ,‬שטאט )‪,(stadt‬‬
‫געזונטערהייט ]ער איז געזונטערריייט אוייעק״ ־ ־ הערט מען פאר׳ן ‪ %‬א יייט־‬
‫ליכן ט[‪ ,‬איינציקווי‪-‬ים״‪.‬‬
‫םפעציעלע באמערקונג‪ .‬די נ ע א ל א ג י ז מ ע ן וועלכע זיינען שטאר^פאר״‬
‫׳‬

‫דייטשמערישט אפילו אין דער אויסשפראך‪ ,‬קומט מיר אוימ צו שרייבן ע ט י ־‬

‫מ א ל א ג י ש נ י ט א ו י ט ג ע ה א ל ט ן ‪ ,‬כדי איבערצוגעבן זייער אויםשפראך; ייך‬
‫שרייב‪,‬ענטוויקלונג״‪ ,‬הגם מ׳וואלט דאפן רעדן און שרייבן‪.‬אנטוויקעלונג״; ״האפ־‬
‫נונג״ )אנשטאט ‪,‬האפענונג((‪ , ,‬ד י י ט ל י ך אנשטאט ‪.‬טייטלאך; די ענדונג ״־ליך קומט‬
‫מיד אויט צו שרייבן אין די אדיעקטיוון ‪ .‬־ ל י ך ‪ ,‬נאר אין די פ א ר ק ל ע נ ע ״‬
‫ר ו נ ג ם־פ א ר מ ע ן )וועלכע זיינען עכטייידיש( שרייב ייך ‪ .‬־ ל א ך ‪.‬‬
‫ו ו א ו א ל א ד ע י נ א י ז ^ י ל ב נ ב י ל ד נ ד ‪ ,‬ש ר י י ב יי ך‬ ‫דאוט‪,‬‬
‫נ י ט ק יי ן ע ‪ ,‬למשל ‪.‬זיל‪1‬עבילדנד« )זיל‪-‬ן‪-‬בנ‪-}-‬פיל ־ן־דנד(‪ .‬מ׳זאגט דאך ניט‪:‬‬
‫‪ !siibynMidynd‬דער ע איז דא איבעריק‪.‬‬
‫וואו אין יידיש איז פארבליבן דער אלטער ביי־וואקאל ) ‪ u‬אדער ‪ a‬אין‬
‫יידיש‪ ,‬ענטשפרעכט דעם ‪ i whd.‬אדער ‪ ,(e‬שרייב ייך יים יא‪ ,‬הגם אין דער‬
‫ליטער‪ .‬דייטשער שפראךווערט ער ניט אויםגעשפראכן‪, :‬צעהען״ )‪. ,(10‬נאהען׳‪,‬‬
‫‪ .‬פ י נ ע ף ‪ /‬עלעף״ )‪ . ,(11‬צ ו ו ע ל ע ף ‪ . /‬מ י ל א ך )‪ ,Omich‬״ ק א ל א ך )‪ ,(Kaik‬״ארעם״‬
‫)‪) (arm‬ארעמאן!(‪. ,‬ווארעם״ )‪ ,(warm‬״איבעייק״‪ ,‬״פארטיליגן״ א‪ .‬ד‪ .‬גל‪ .‬אין‬
‫די געאלאגיזמען‪ ,‬ווידער טאקע‪ ,‬מוז ייך שרייבן דייטשמעריש‪ ,‬ווייל מ׳רעדט‬
‫דייטשמעריש‪.‬‬
‫שרייב ייך ע־‪ ,‬א י שרייב ייך נאר דארט‪ ,‬וואו ער שטאמט‬ ‫‪H‬‬ ‫דעם קליינג‬
‫פון א פארטונקלטן ‪) 1‬־יק‪ ,‬״יש(‪.‬‬
‫׳‬‫דעם דיפטאנג ‪ ji‬שרייב ייך יי )אין אנהויב ווארט(‪ :‬״ייך‪ ,‬ייר‪ ,‬ייפ‪ ,‬י י ד‬
‫יידיש‪ ,‬יינגל‪.‬‬
‫וועגן האמאנימען ברעך ייך מיד ניט דעם קאפ‪ :‬אין יעדער שפראך זיי־‬
‫נען דא ווערטער‪ ,‬וואס שרייבן זיך גלייך‪ ,‬חאטש זיי האבן א פארשידענעם זי־‬
‫נען‪ — ,‬ווייל זיי ווערן גלייך אויםגעשפראכן‪.‬‬
‫ייך חזר איבער נאך אמאל‪ :‬וואו מ׳רעדט אוים פארשידן איינע און די•‬
‫זעלבע ווערטער )אין ליטווישן דיאלעקט פון ווילנע(‪ ,‬מעג מען אויך שרייבן‬
‫פארשידן )למשל‪. :‬פארשידן• און ‪.‬פארשיידן״(‪ .‬קלייניקייטן )אפאטטראף‪ ,‬מקיף‪,‬‬
‫ליינגע אותיות כמנפץ א‪ .‬ד‪ .‬גל‪ (.‬לאז ייך דערווייל בא דער זייט‪.‬‬

‫דאם איז מיין פשרה־פראגראם‪ .‬זי איז אבער אזוי קאמפליצירט‪ ,‬אז ייך‬
‫קאן זיך אליין ניט גלייך צו ייר צוגעוויינען‪ ,‬מ׳קומט אוים אנאליזירן יעדן וו‪$‬רט‬
‫לויט זיין פאנעטיק‪.‬‬
‫מכח אייערע טראגן איז מיין מיינונג‪ ,‬אז דערווייל דאף טען די פראגע‬
‫‪23‬‬ ‫בריוו פון בער באו־אכאוו‬

‫וואט ברייטער ארומרעדן אין דעו׳ פרעםע‪ .‬קיין פאלקס־שול האבן מיר‪ ,‬ברוך‬
‫השם‪ ,‬נאך ניט‪ ,‬האט מען נאך‪ ,‬אלזא‪ ,‬צייט די זאך גרינדליכער צו באטראכטן‪.‬‬
‫וואט אנבעלאנגט די רעדאקציאנעלע שרייבונג פון ״פנקס״‪ ,‬וואלט געווים זיין‬
‫ווינשנטווערט‪ ,‬אז זי זאל פארפאלגן דעפ פאנעטישן פרינציפ‪ ,‬און מיר שיינט‪,‬‬
‫אז פעםער ווייניק־געלונגענע‪ ,‬ווייניק־אויטגעהאלטענע פארזוכן מיט א גוטן פרינ־‬
‫ציפ‪ ,‬איידער אנ׳אויםגעצייכנטע קאנםעקווענץ מיט א שלעכטן פרינציפ‪ .‬ייך‬
‫האלט‪ ,‬אז נאר פאר די עלטערע שרייבער מעג מען מאכן אנ׳אויסנאם‪ :‬אויב‬
‫ממו״פ אדער אפילו בעל מחשבות האט זיך זיין ארטאגראפישן קאפריז )אדער‬
‫אין דער ‪.‬געשלעכטט־פראגע״(‪ ,‬קאן מען זיי טון דעם צוליב און לאזן זייער‬
‫שרייבונג )אדער ‪.‬געשלעכט״(‪ — ,‬זייער סגנון בכלל‪ .‬פאר אלע איבעריקע וואלט‬
‫מען דאפן אריינפירן א רעפארמירטע שרייבונג‪ .‬ייר‪ ,‬אלט רעדאקטאר‪ ,‬פארריכט‬
‫דאך די ש פ ר א ך‪ ,‬דעם ט ט י ל ! איז מפל־שכן די שרייבונג!‬
‫וואט אנבעליינגט דעם געשלעכט‪ ,‬איז די זאך ניט אזוי וויכטיק‪ ,‬ווי די אר־‬
‫טאגראפיע‪ ,‬בא די פוילישע יידן בלייבט דער נויטרוס‪ ,‬רעכן ייך‪ ,‬אונטערן איינ־‬
‫פלוס פון דייטש )די פוילישע און גאליצישע יידן שטייען אין נאהנטע באצי־‬
‫הונגען מיט די דייטש־־שפרעכנדע יידן(‪ .‬ס׳איז ד‪ $‬א גרויסע אויםזיכט‪ ,‬אז‪ ,‬הגם‬
‫די לעצטע צייט טראגט זיך אריבער דער יידישער עקאנאמישער צענטר קען‬
‫פוילן‪ ,‬דאך וועט דער ליטווישער דיאלעקט בלייבן דער ליטעראריש־הערשנדער‪,‬‬
‫און יעדע רעפארם‪ ,‬וואט וועט דורכגעפירט ווערן אין דער ליטווישער שרייבונג‬
‫און פארמענ־בילדונג‪ ,‬וועט מוזן מיט דער צייט אריינדרינגען אויך אין די פוי־‬
‫לישע קאנטן‪ .‬אויך אין דעם פרט פון געשלעכט האב ייך א פראגראם־מאקסימום‬
‫און א פשרה־פראגראם‪,‬‬
‫פ ר א ג ר א ם ־ מ א ק ם י מ ו ם ‪ :‬מענליך זיינען נאר די נעמען פון מאנסבלען‬
‫און פון מענליכע חיות‪ ,‬ווי אויך אלע יענע‪ ,‬וועלכע בלייבן אין פלוראל ניט‬
‫פארענדעוט )‪.‬דער ווערק — די ווערק״(‪ .‬זאכליך זיינען די אלפ סובטטאנטיוון‬
‫געברויכטע ווערבן )אין אינפיניטיוו‪ :‬ד א ס לעבן‪ ,‬דאפ זוכך( און בכלל אנדערע‬
‫״‬

‫שפראך־פארמען )פארטיקלען א‪ .‬דגל‪ ,(.‬און די ווארט ‪.‬דאם קינד״‪ .‬אלע איבעריקע‬

‫נעמען זיינען ווייבליך )ווייל די ארטיקל ״דע״ איז די קירצפטע‪ ,‬און דע אקוזא־י‬
‫טיוו איז איינפאך‪ ,‬ווייל גלייך דער נאמינאטיוו(‪.‬‬
‫פ ש ר ה־־פ ר א ג ר א ם‪ .‬זאכליך זיינען נאר די אלם םובסטאנטיוון געברויכטע‬
‫ווערבן‪ ,‬פארטיקלען א‪ .‬דגל‪ ,.‬דער ווארט ‪.‬קינד״ און די פארקלענערוגגם־יווערטער‬
‫)אף ־ל‪ ,‬־על‪ ,‬־עלע‪ ,‬־לאך(‪ .‬די איבעריקע זיינען מענליך אדער ווייבליך‪ ,‬לויטץ‬
‫געברויך נאך‪ .‬די איצטיקע נויטרא ווערן דערווייל על פי רוב מענליך )דעד‬
‫ווארט‪ ,‬דער בוך‪ ,‬דער פאלק(‪ ,‬בפרט יענע‪ ,‬וועלכע ענדערן זיך ניט אין דער‬
‫מערצאל‪.‬‬
‫פונקט ווי די ‪.‬געשלעכטם־פראגע״ איז שרעקליך פארפלאנטערט איז די‬
‫פראגע מכח דער מערצאל‪ .‬ייך האב זער פיל געטראכט‪ ,‬ווי צו פאריינפאכן‬
‫ביידע זייטן פון אונדזער גראמאטיק‪ ,‬כ׳האב מיר צונויפגעשטעלט פארשידענע‬
 ‫ש‪ .‬ניגער‬ ‫‪24‬‬

‫טאבעלן‪ ,‬פארצייכנט און געפרובט קלאסיפיצירן הונדערטער פון ווערטער‪ ,‬נאך‬

‫זייערע ענדונגען‪ ,‬עטימאלאגישער אפשטאמונג‪) ,‬פון ווערבן א‪ ,‬דגל‪ (,‬פאציאל־‬
‫־‬
‫פפיכאלאגישער אפשטאמונג )כ׳האב געמיינט‪ ,‬אפשר האבן די אלט״יידישע ווער‬
‫טער אנדערע מערצאל־ און געשלעכטם״כללים‪ ,‬איידער די נעאלאגיזמען א‪ .‬דגל‪(.‬‬
‫ב׳האב געקערוועט די ווערטער אף אנדערע אופנים )לויט דער צאל זילבן‪ ,‬לויט‬
‫זייערע פארזילבן׳ לויט זייער לינגוויםטישער אפשטאמונג( — נאר די ארבעט‬
‫איז בא מיר געבליבן ארויסגעווארפן‪ .‬די כללים‪ ,‬וואט ה׳ רייזין בריינגט אין‬
‫זיין גראמאטיק‪ ,‬זיינען אויך ניט פיל מערס‪ .‬גערצאן זאגט זיך אפ ארויסצוגע־‬
‫פינען א געזעצמעסיקייט אין דעם תהו ובהו‪.‬‬
‫דערפאר שיינט מיר נויטיק אין דער ״געשלעכטם־פראגע״ גאר א ראדיקאלע‬
‫רעפארם‪ ,‬וועלכע וועט אפילו די ערשטע צייט אויסזעהען קאמיש‪ .‬מיט דער מער־׳‬
‫צאל קאן מען ניט אזוי קאמאגדעווען‪ ,‬ווי מיט דעם געשלעכט‪ ,‬ווייל יעדער‬
‫ווארט )חוץ די וואם ענדיקן זיך אף ‪.‬־ער״( האט א גאנץ באשטימטע מערצאל‪.‬‬
‫דער אומגליק איז נאר‪ ,‬וואס ס׳איז ניט מעגליך ארויםצונעפינען א כ ל ל‪ .‬דע־־‬
‫־־יבער וועט מען מוזן אין די פאלקט־שולן און אין די ווערטערביכער פארציי־‬
‫כענען יעדן הויפטווארט מיט זיין פלוראל‪ ,‬פונקט אזוי ווי מע׳טוט דאט אין דער‬
‫אראכיעער שפראך )וראו ס׳איז אויך ניטא קיין כלל פאר דער מערצאל(‪ ,‬אדער‬
‫ווי מע׳פארצייכנט דעם געניטיוו בא יעדן לאטיינישן הויפטווארט‪.‬‬
‫די אונטערשטע שורה איז‪ :‬די פילאלאגישע רעפארם־ארבעט מוז גיין‬
‫האנט־בא־האנט מיט דער גרינדליכער אויספארשונג פון דער יידישער פאנעטיק‬
‫און גראמאטיק‪ ,‬און מיט דער פעטטשטעלוגג פון א פולשטענדיקן יידישן ווער־‬
‫‪,‬‬
‫טערבוך‪ .‬דערווייל אבער וואלט שוין גענוג זיין‪ ,‬מ ע זאל חאטש ווי ניט איז‬
‫אנהויבן די שפראך צו רעפארמירן‪ ,‬ווייל‪ ,‬ווי ייך האב שוין געזאגט‪ ,‬איז מיין‬
‫מיינונג‪ :‬ליבער א ניט־אויטגעהאלטענע רעפארם אף׳ן גרונד פון א גוטן פרינציפ‪,‬‬
‫איידער אפילו אנ׳אויטגעהאלטענעם האלטן זיך בא א שלעכטן פרינציפ‪ .‬בפרט‬
‫אבער‪ ,‬ווען בא אונדז איז דער שלעכטער פרינציפ אויך קיין פרינציפ ניט‪ ,‬און‬
‫אויך ניט אויםגעהאלטן‪.‬‬
‫נו‪ ,‬ייך האב שוין אנגעשריבן א גאנצע מגלה! ייך דריק אייך פעםט די‬
‫האנט און לאז הארציק גריסן פון מיר און מיין ‪,‬משפחה׳לע״ אייער פרוי און‬
‫אייער ברודער‪ .‬וואו זיינען איצט גאטליב און זאקהיים?‬
‫מיט׳ן בעםטן גרופ אייער אמת׳ער פריינד ב‪ .‬ב א ר א כ א וו‪.‬‬
‫‪Dez‬‬ ‫‪1 4 .‬‬ ‫‪1912‬‬ ‫ווין ד׳טבת תרצ׳ג‬

‫ווידער געשטערט אפצושיקן דעם‬ ‫האט מיך‬ ‫א קאמבינאציע פון צופאלן‬

‫בריוו גלייך נאך׳ן פארענדיקן‪.‬‬
‫ו׳ טבת‬
 ‫די היסטאריע פון די אלטע ח‪-‬קקיאבגען אין יידיש‬
‫פון דיר ש ל מ ה ב י ר נ ב ו י ם )לאנדאן(‬

‫היסטאריע‪.‬‬ ‫וועגן דעם ווערט פון‬ ‫רעדן‬ ‫צו‬ ‫ם׳איז‪ ,‬דאכט ד ך ‪ ,‬איבעריק‬
‫ס׳אינטערעסירט זיך‬ ‫מער‬ ‫מענטשן האבן א געפיל פאר דעם ענין‪.‬‬ ‫דאס רוב‬
‫היםטאריק‪.‬‬ ‫למשל מיט א לשון‪ ,‬מעט ד ך אויך אינטערעסירן מיט זי_ין‬
‫ם׳איז א פאקט‪ ,‬אז די היטטאריקער פון א לשון פארנעמען זיך דער־עיקר‬
‫אדער גאר אין גאנצן מיט ד_ין פאנעטיק‪ .‬וואט איז די טיבה דערפון?‬
‫פין א לשון‬ ‫פאנעטיק‬ ‫דער‬ ‫דאם בילד פון די היםטארישע שינויים אין‬
‫לשון־‬ ‫איז א פשוט און אנזעעוודיק מיטל צו טיילן דעם כאאטישן גאנג פונעם‬
‫אויםוואקם אף געמיסע תקופות‪ ,‬פשוטער און אנזעעוודיקער מי פון די פסיכאלא־‬
‫און אין זייער‬ ‫פון די מערטער‬ ‫מאם גייען אן אין דער טי״יטש‬ ‫גישע שינויים‪,‬‬
‫דאם קער זיין‬ ‫טינטאקם‪.‬‬ ‫סדר און שייכות — אין דער טעמאנטיק און אין דעם‬
‫אפשר‬ ‫האט‬ ‫צוגעהאלפן‬ ‫פון דער פאנעטיק‪.‬‬ ‫די עיקר־םיבה פאר דעם אויוונאן‬
‫אויך דאם‪ ,‬מאם בי_ים לינגוויםט לאזט ד ך נאך פילן דער קוק פונעם ברייטן עולם‪,‬‬
‫מאם בי_י איפ איז בכלל דער פאנעטישער עלעמענט דער בולטסטער פימן פון א‬
‫לשון‪ ,‬אין זי_ין אפגרענעצן ד ך פון אנדערע לשונות‪.‬‬
‫אויב מע קוקט דך צו נענטער‪ ,‬זעט מען‪ ,‬אז דעפ קלאנגען־־פאנעטיקערם ארבעט‬
‫איז גאר ניט אזוי גרינג‪ .‬מארן אין אמתן האט ער גאר קי_ין מאטעריאל נישט‪,‬‬
‫ער דארף ד ך עט ערשט פאשאפן‪ .‬דער פאנעטיקער פונעם הנינטיקן לשון דארף נאר‬
‫אבער דער‬ ‫גוט זיך אויטלערנען צו הערן‪ ,‬און קען נאך ניצן געווימע מאשינען‪.‬‬
‫היםטאריקער זעט נאר אותיות פאר די אויגן‪ .‬ער זעט — ער הערט נישט‪ .‬אותיות‬
‫זענען נישט קי_ין קלאנגען‪.‬‬
‫דאמ דארף מען גוט ארייננעמען אין קאפ אריין‪ .‬אותיות זענען מער נישט‬
‫ווי סימנים‪ .‬זיי זענען אין תוך פונקט אזוי םימבאלן פונעם לעבעדיקן לשון ווי‬
‫די בילדער פונעם בילדעריכתב )אמעריקע‪ ,‬אפריקע( אדער ווי די צייכנם פונעמ‬
‫ווערטער־כתב )כינעזיש‪ ,‬מצריש‪ ,‬פלעקל־כתב א׳׳א(‪.‬‬
 ‫ד״ר ש‪ .‬בירננוים‬ ‫‪26‬‬

‫קלאנגען‪,‬‬ ‫אותיות און‬ ‫צווישן‬ ‫פאראלעל״»ם‬ ‫אויב ם׳זאל זי_ין אן אמתער‬

‫אן‪.‬‬ ‫מאלט נאך גוט געווען‪ .‬איז אבער די צרה‪ ,‬אז דאס הייבט זיך גאר נישט‬
‫לשונות‬ ‫פארשידענע‬ ‫סיסטעמאטיק אין די‬ ‫די מענטשלעכע קלאנגען און זייער‬
‫און‬ ‫איבערגעבן‪.‬‬ ‫זענען א סך קאמפליצירטער‪ ,‬ווי די בעסטע אלף־ביתן קאנען‬
‫באמת זענען די אלף־ביתן גאר זייער ווייס פון שלימות‪—.‬נאר דאם איז נאך אויך‬
‫נישט די גרעסטע מניעה‪.‬‬

‫דאם רעכטע שוועריקייט וואקםט אויט בי_ים בויען פונעם אלף־בית אן אויט־‬
‫אינעם‬ ‫לייג‪ :‬דער אויםלייג איז מער ווייניקער צוגעפאסט צו א געוויטער רגע‬
‫לעבן פונעם לשון‪ .‬די קלאנגען בי_יטן זיך באלד‪ .‬די אותיות דערווייל בי‪.‬יטן זיך‬
‫כמעט גאר נישט‪ .‬דער אויסלייג בי_יט זיך מייניק‪ ,‬א טך ווייניקער ווי די קלאנ־־‬
‫פוגקט‬ ‫שטיין א ש‪,‬‬ ‫אלף־ביתן‬ ‫אייראפעישע‬ ‫גען‪ .‬וועט למשל אין די הי״ינטיקע‬
‫ווי מיט קנאפע דריי טויזנט יאר צוריק אין איטאליע‪ .‬נאר פוגעמ אמאליקן קלאנג‬
‫בי_ים דריטן ‪,‬ת״‪ ,‬בנים‬ ‫״ק״ איז אצינד געווארן בי_י דעם ‪.‬ס״‪ ,‬בי_י דעם ‪.‬טש״‪,‬‬
‫פערטן ‪ ,‬צ ‪ /‬און בי_י אלעמען אייך ״ק״‪ .‬דעריבער‪ ,‬אז דער קלאנגען־־היםטאריקער‬
‫ארויף‬ ‫וועט אים נישט‬ ‫אדער געדרוקטפ פון אלטע צי_יטן‪,‬‬ ‫זעט א געשריפטט‬
‫אויפן זינען צו לייענען די ווערטער אזוי ווי ער וואלט געלייענט די אנאלאגע‬
‫ווערטער אין הנינטיקן לשון‪ .‬ער ווייטט‪ ,‬אז איטלעכם אות‪ ,‬וואט ער זעט‪ ,‬איז א‬
‫פראבלעט‪ ,‬א רעטעניש‪ ,‬וואט מע קען ערשט באשיידן‪ ,‬גוט קענענדיק אדער גוט‬
‫יע־־‬ ‫אאז״וו פון‬ ‫פאנעטיק‪ ,‬די מארפאלאגיע‬ ‫די היסטארישע‬ ‫אויםפארשטנדיק‬
‫נעם לשון‪.‬‬
‫ב ע ש ט‪ .‬ווייס‬ ‫איך זע למשל די אלט״יידישע ווערטער מ א ן׳ ג ש וו א ר ן‪,‬‬
‫איך נאך נישט‪ ,‬ווי אזוי כ׳דארף זיי לייענען‪ :‬צי ‪ ,man‬צי ‪ ,mon‬צי ‪ ,mon‬צי‬
‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬

‫‪ ,‬צי ‪ veirn9 5jg‬צי ‪ ,best‬צי ‪,best‬‬ ‫‪ jmun‬צי ‪ /gasvoirn‬צי‪gosvurngasvorn‬צי‪,‬‬

‫־ ‪ ,{[ ,‬נ ‪ b ,r e ,ei , 0‬אאז״וו דאט זענען געווען‪.‬‬
‫׳‬ ‫‪/‬‬ ‫‪a ,‬‬ ‫‪0‬‬ ‫און וואס פאר א מין‪,‬‬
‫לייענענדיק אלטע גראמען און וויסנדיק‪ ,‬אז ס׳איז פאראן א דיאלעקט מיט ‪,mQn‬‬
‫וועט מען זיך נישט איילן און לייענען ‪ ,man‬אזוי ווי אין הנינטיקן ווארט^ אאז׳׳וו•‬
‫דארף וויסן פון אלטע און ני_יע צייטן‬ ‫און אחוץ לינגוויםטישע פאקטן‪ ,‬וואם מע‬
‫האבן טויזנטער ידיעות פון אמא־״‬ ‫און פון פארשידענע לשונות‪ ,‬דארף מען נאך‬
‫היסטאריש־פאנעטישע שאלה‪,‬‬ ‫צומאל א קליינע‬ ‫פסקענען‬ ‫לעבן‪ ,‬כדי צו‬ ‫ליקן‬
‫דאם הייטט אראפצוציען דעם אויםלייג־שלייער‪ ,‬וואם ליגט אויפן פאנעטישן ממשות‪.‬‬
‫מעגן דעס אלעמען‬ ‫דין״וחשבון‬ ‫אפילו פילאלאגן גיבן זיך נישט תמיד אפ גענוג‬
‫און ווערן געשטרויכלט אין דעם ענין‪.‬‬
‫‪27‬‬ ‫היםטאריע פון די ‪8‬לטע !‪1‬׳קלאגגק‬

‫*‬
‫יידיש איז הי_ינט שווער זיך אן עצה צו‬ ‫דעם קלאנגען־היםטאריקער פון‬
‫געבן‪ .‬שוין אפגערעדט פון די מניעות‪ .‬וואט זענען דא אינעם חומר אליין‪ ,‬האט‬
‫ס׳זענען «‪.‬ך נישט באארבעט‬ ‫ארבעטן דערויף‪:‬‬ ‫ער כמעט נישט קיץ חומר צו‬
‫‪6‬‬
‫געווארן נישט קיין געוויטע צי_יטן‪ ,‬נישט קיין געווימע ערטער‪ ,‬נישט איבערגע‬
‫דרוקט קיין אלטע ביכעו‪ /‬נישט ארויסגעגעבן קיץ כתב־ידן‪ ,‬נישט אויםגעזוכט או־‬
‫מעטום‪ .‬ווו מע זאל אפשר נאך קענען געפינען רעשטלעך פונעם אמאליקן נאטיר־‬
‫לעכן לשון‪ ,‬נישט פונעם ביכער־לשון‪.‬‬
‫צונויפשטעלן א פאר פאקטן און‬ ‫וויל איך‬ ‫אין מ?נע הי״ינטיקע שורות‬
‫קומענדיקן‬ ‫פונעס‬ ‫ארבעט‬ ‫צושטגיער פאר דער‬ ‫מסקנות‪ ,‬סיזאל זי_ץ א ביטל‬
‫גענוג‬ ‫אז ם׳זענען נאך דא‬ ‫ם׳פארשטייט זיך במילא‪,‬‬ ‫קלאנגען־היסטאריקער‪.‬‬
‫צוליב דוחק אין צי_יט האב איך דאם ניעט‬ ‫מקורים‪ .‬וואם מע דארף אויפשעפן‪.‬‬
‫אין‬ ‫וואם איך ברענג‬ ‫געקענט טון‪ ,‬און צוליב דעם אייגענעם טעם איז דאס‪,‬‬
‫אז‬ ‫געוואלט‪,‬‬ ‫וואלט‬ ‫אזוי‪ ,‬ווי איך‬ ‫באארבעט‬ ‫נישט‬ ‫מי_ין הי״ינטיקער פרווו‪,‬‬
‫ם׳זאל זי_ץ‪.‬‬

‫א‬
‫ארויםגייענדיק פון דער םאציאלאגישער דעפיניציע פון לשון‪ ,‬מוז מען‬
‫אנהייבן די היםטאריע פון יידיש פון יענע צגיטן‪ ,‬ווען א ציבור יידן האט זיך‬
‫באזעצט צווישן דייטשן‪ .‬וועגן די עלטםטע צי_יטן וויימן מיר אבער כמעט באר־‬
‫נישט מכוח דעט יידישן יישוב אין דגיטשלאנד‪ ,‬אחוץ וועגן קעלן )‪ .(321‬מיר‬
‫הערן ערשט וועגן זיי מיט עלף הונדערט יאר צוריק‪ .‬דאם יידיש פון יענע צייטן‬
‫קענען מיר נישט‪ ,‬אפילו די די״יטשן קענען די ערשטע סימנים פון די_יטש אויך‬
‫נישט פריער ווי פונעם אכטן הונדערט יארן‪ ,‬לויטן קריסטלעכן חשבון‪ .‬אבער‬
‫מע קען זיך משער ז?ן‪ ,‬אז די יידן האבן בדרך כלל אין די די״יטשע ווער־‬
‫טער געהאט ד י זעלבע קלאנגען ווי די דייטשן‪ .‬האבן זיי אין דער אלט־הויך־‬
‫דלוטשער און מיטל־הויך־די_יטשער צי_יט אויך די ‪ ,u‬ד י ‪ u‬און די ‪ :110‬אה״ד‬
‫‪ ,zungo‬מהיד ‪) zunge‬צונג(; ‪) has‬הויז(; אה״ד ‪ ,scuoh‬מה״ד ‪) schuoh‬שוך(‪.‬‬
‫‪ a‬האט מיט אן ערך אכט־האלבן הונדערט יארן צוריק‪ uo ,‬נאך מיט אן ערך‬
‫הונדערט פריער צוריק‪ ,‬אין מיטל־די״יטשלאנד אנגעהויבן זיך צו»בי_יטך אויף ‪0!1‬און‬
‫זיך‬ ‫‪ ,!I‬ס׳איז געווארן ‪ hous‬און ‪ .suh‬מיט א זעקט הונדערט יאר צוריק האט‬
‫שפעטער אויף‬ ‫דאפ שוין פארשפרייט אף פייט^‪ ,‬מיט עטלעכע צענדלינגער יארן‬
‫שלעזיע‪ .‬אין אזא פארעם זענען די ווערטער אינעם מויל פון מיטל־דגיטשע יידן‬
‫גובר געווען די ‪ u‬און ‪ uo‬פון‬ ‫אריבערגעקומען קיין פוילן און דארטן אפנים‬
‫דרומדיקן‬ ‫א^בער־דייטשע יידן‪ .‬די ‪ ou‬האט זיך אויםגעהיטן ביז הי_ינט ביים‬
 ‫ד״ר ש‪ ,‬בירננוים‬ ‫‪28‬‬

‫דיאלעקט‪ ,‬די ‪ u‬איז — פארקירצטערהייט — געבליבן בי_יט צפונדיקן דיאלעקט‪:‬‬

‫‪V‬‬
‫‪1‬‬
‫און ‪.suh‬‬ ‫‪h o u s‬‬
‫אינעם אנדערן עלעמענט פון יידיש — אין תוך ארי_ין דעם עלטערן ‪-‬‬
‫אין די לשוףקודש־ארמישע ווערטער זענען אויך געווען ‪11‬־קלאנגען‪ .‬לויט דער‬
‫‪.‬אפיציעלער׳׳ גראמאטיק איז געווען א קורצער און אן אויםגעצויגענער‪ ,‬למשל‪:‬‬
‫אמה‪ ,‬מ מ כ ם — שורה‪ ,‬ר ו ח ‪ ,‬ר ש ו ת ‪ ,‬מוטר‪.‬‬
‫אצינד הייבט זיך אויף א שאלה‪ :‬אויב די יידן‪ ,‬וואט זי״ינען געקומען קיין‬
‫ווערטער פארמאגט א לאנגע ‪, 1‬‬ ‫לשון־קודש־ארמישע‬ ‫די״יטשלאנד‪ ,‬האבן אין די‬
‫דגיטשלאיד‬ ‫געקומען קיץ‬ ‫האט דערפון געמוזט ווערן — אבי זיי זי_ינען נאר‬
‫נישט שפעטער ווי מיט זיבן ביז אכט הונדערט צוריק‪ ,‬און אויב מיר רעכענען‪,‬‬
‫קלאנגען‬ ‫די‬ ‫אויף‬ ‫פאנעטיק‬ ‫די״יטשער‬ ‫פון דער‬ ‫אז ם׳איז געווען א השפעה‬
‫‪u‬‬ ‫מה״דניטשער‬ ‫ווי פון דער‬ ‫עלעמענט — פונקט‬ ‫לשוףקודש־ארמישן‬ ‫פון‬
‫מ ו י ע ר‪,‬‬ ‫איז געווארן‬ ‫‪hus ,ruch‬‬ ‫‪,mure,‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ון‬
‫וי‬ ‫וואלטן‬ ‫‪#(mouz ,houz‬‬ ‫מ ו י ז ‪,rouhwarg ,mouer‬‬ ‫ה ו י ז‪,‬‬ ‫רויכווארג‪,‬‬
‫‪,‬גראמאטיק״‪:‬‬ ‫דער‬ ‫)לויט‬ ‫מויסו'‬ ‫שטות‪,‬‬ ‫רוח‪,‬‬ ‫‪.‬שורה‪,‬‬ ‫ווערטער‬
‫‪,‬‬
‫‪ (mubar,setut ,ruah ,sura‬היןנט געדארפט זיין‪.mouser ,stous ,roueh ,?ouri :‬‬
‫דערפון^איז געדרונגען‪ ,‬אז קיין לאנגע ‪ u‬איז דעמלט נישט געווען אין די דא־‬
‫זיקע ווערטער‪ .‬נאר וואט דען? זאל איך אפשר משער זי_ין‪ ,‬אז אווי ווי די יידן זענען‬
‫געקומען‪ ,‬לכל הפחות א גרויסער טייל זייערער‪ ,‬פון פראנקרי״יך‪ ,‬האבן זיי מיט־‬
‫געברענגט אן ‪ u‬אין די דאזיקע ווערטער ]לויט דער פראנצייזישער ‪ ,u‬וואט‬
‫וואקסם פון [‪ ,‬און אז דערפון וואקטט טאקע די ‪ i‬אין היינטיקן דרומדיקן דיא־‬ ‫‪u‬‬

‫לעקט? איז אט די השערה אוממעגלעך צוליב צוויי טעמים‪ :‬ערשטנפ איז דער‬
‫פראנצ׳ בי_יט פון ‪ u‬אויף ‪ Q‬י‪:‬נגער פון דעם די_יטשן בי_יט ‪ a‬אויף ‪ ,ou‬דאם הייטט‪,‬‬
‫די יידן זענען פון פראנקרי״יך געקומען נאך מיט אן ‪ .u‬צווייטנם איז דאך נאך‬
‫ביז היינט בי_י ד י די_יטשע יידן און אין צפונדיקן דיאלעקט פון יידיש פאראן‬
‫אן אין אזוינע ווערטער‪ ,‬און אז פון ‪ a‬איז דא געווארן ‪ ,u‬קען מען דאך‬ ‫‪u‬‬

‫נישט מיינען‪.‬‬
‫נאר מ׳האט א ברירה‪ ,‬ארויסצוקריכן פון ד ע ד קשיא‪ :‬אויב ‪ u‬איז נישט‬
‫וועט‬ ‫נישט געהאלפן‪,‬‬ ‫איכות האט אונדז‬ ‫און די השערה מכוח דעם‬ ‫מעגלעך‬
‫אונדז אפשר העלפן א השערה מכוח דעמ כמות פון אונדזער קלאנג‪.‬‬
‫האט‬ ‫אויב יענע ‪ u‬איז נישט געווען קיין אויפגעצויגענע‪ ,‬נאר א קורצע‪,‬‬
‫זי נישט באדארפט ווערן ‪.ou‬‬

‫‪ 1‬דעריבער קען זיך דאס ליטווישע ‪ huiz‬נישט נעמען גלניך פון ‪ ,has‬נאד ז‪2‬ךן וועג איז געווען‬
‫אזוי‪ ,huiz ^ hoiz (houz ^ houz :‬אדעראפשר_[_‪— . h o u z:hoiz‬אזוי קען אויך דאם מזרוז‪-‬דרומדיקע ‪huz‬‬
‫נישט זיין ד‪$‬ס אלטע מה׳״ד וו^רט‪ ,‬נ‪$‬ר ס׳איז א שפעטערדיקע קןזנטראקציע פון ‪.houz‬‬
 ‫‪is‬‬ ‫פ ו ן די ‪ 8‬ל ט ע !‪<1‬קל‪8‬נגען‬ ‫היסט‪$‬ריע‬

‫אט דער תירוץ פארענטפערט אונדזער קשיא נאר ער הייבט דורך דעם‬
‫׳‬

‫גופא אויף א נגיע‪ :‬אויב דעמלט איז געווען נאר איין קורצער קלאנג‪ ,‬פון ווא־‬
‫נעט נעמט זיך הי_ינט דאפ פארשידנקייט אין כמות?‬
‫דער ענטפער איז ניט שוועד‪ :‬ז ער אויםגעצויגענער קלאננ קען זי‪.‬ין יינ־‬
‫גער‪ .‬און דערויף איז דא א פאראלעלער פראצעט אין דליטשן עלעמענט פון‬
‫יידיש‪ :‬די אלטע קורצע קלינגער זענען אין אפענע טראפן אויסגעצויגן געווארן‬
‫אזוי ווי אין די_יטש‪ .‬די התחלות פונעם דאזיקן פראצעם האבן זיך אנגעהויבן‬
‫צו ווניזן נאך אין דער צווייטער העלפט פון צוועלפטן קריםטלעכן יארהונדערט‪.‬‬
‫לאמיר אצינד א קוק טון‪ ,‬צי מיר וועלן געפינען א הסכם פון אונדזער‬
‫השערה מיט די פאנעטישע פאקטן‪.‬‬
‫דער קלינגער איז קורץ אין‪:‬‬
‫‪ .I‬פארמאכטע טראפן‪:‬‬
‫)א( ווו ס׳איז געווען א שורוק‪ :‬מבולבל‪ ,‬מטושטש‪ ,‬פלוגתא‪ ,‬חומרא‪ ,‬חוצפא‪,‬‬
‫מומחה‪ ,‬מוסכם‪ ,‬מוקצה‪ ,‬מוגיא‪.‬‬
‫)ב( ווו פ׳איז געווען א מלואפום )לויט דער אפיציעלער גראמאטיק‪ :‬לאנג(‪:‬‬
‫גוף‪ ,‬רשות‪ ,‬שום‪ ,‬חוץ‪ ,‬חוש‪ ,‬זכות‪ ,‬דרוש‪ ,‬מום‪ ,‬תחום‬
‫)ג( ווו די אפיציעלע גראמאטיק לייענט א תנועה נאכן קאנסאנאנט‪:‬‬
‫שותפות‪ ,‬שותפים‪.‬‬
‫‪ .II‬אפענע טראפן‪:‬‬
‫‪ (1‬וואט זענען אמאל געווען פארמאכט‬
‫)א( דורך א דגוש‪ :‬אומה‪ ,‬אגודה‪ ,‬אומן‪ ,‬גאולה‪ ,‬דוכס‪ ,‬חופה‪ ,‬ירושה‪,‬‬
‫כהונה‪ ,‬כתובה‪ ,‬סוכה‪ ,‬סוכות‪ ,‬קדושה‪ ,‬קולא‪ ,‬פרה אדומה‪ ,‬מוטל‪ ,‬מותר‪ ,‬מבוזה‪,‬‬
‫מהודר‪ ,‬מזומן‪ ,‬מחולק‪ ,‬מחותן‪ ,‬מטופל‪ ,‬מכולה‪ ,‬מלומד‪ ,‬ממונה‪ ,‬מנוול‪ ,‬מסופק‪,‬‬
‫משוגע‪ ,‬משולח‪ ,‬משומד‪ ,‬מעונה‪ ,‬משועבד‪ ,‬משופע‪.‬‬
‫)ב( דורך א קאנטאנאנט פאר א׳‪ :‬טונאה‪.‬‬
‫‪ (2‬מיט א מלואפום‪ ,‬ווו די אפיציעלע גראמאטיק לייענט א לאנגע ‪:u‬‬
‫תרומה‪ ,‬שושן ]־פורים[‪ ,‬תרעומות‪ ,‬אמונה‪ ,‬מהומה‪ ,‬מוסף‪ ,‬מוסר‪ ,‬מזוזה‪ ,‬גדולה‪ ,‬בתולה‪.‬‬
‫גראמאטיק שטעלט א חולם‪ :‬חומש‪ ,‬נוכח‪ ,‬מלואפום‬ ‫‪ (3‬ווו די אפיציעלע‬
‫עובדא‪.‬‬
‫דער קליגגער איז אן אויסגעצויגענער אין‪:‬‬
‫‪ .1‬אפענע טראפן‪:‬‬
‫‪)(1‬א( בושה‪ ,‬חברותא‪ ,‬נבואה‪ ,‬סעודה‪ ,‬ידוע‪ ,‬חילוקים‪ ,‬חלוצה‪ ,‬חשובים‪,‬‬
‫טעותים‪ ,‬יהודה‪ ,‬ישועה‪ ,‬יישובים‪ ,‬אסותא‪ ,‬בחולה‪ ,‬גבורה‪ ,‬פורים‪ ,‬עמודים‪,‬‬
‫פסוקים‪ ,‬פירושים‪ ,‬צורה‪ ,‬ראובן‪ ,‬רוח‪ ,‬לוח‪ ,‬שמואל‪ ,‬שמועםן‪ ,‬גרושה‪ ,‬תיקונים‪,‬‬
‫תקופה‪ ,‬תרופה‪ ,‬צגועה‪ ,‬קבורה‪ ,‬תרוצים‪ ,‬תשובה‪ ,‬רפואה‪ ,‬רצועה‪ ,‬שבועות‪ ,‬שבועה‪,‬‬
‫שידוכים‪ ,‬שורה‪ ,‬שורוק‪ ,‬שמועה‪ ,‬תבואה‪ ,‬תחנוניט‪ ,‬מלבושיפ‪ ,‬מלוכה‪ ,‬מנוחה‪,‬‬
‫מועט‪ ,‬גיגוגים‪.‬‬
 ‫ד ״ ר ש‪ .‬נ י ר נ ג ו י ם‬ ‫‪30‬‬

‫)ב( וואט ווערן פון דער אפיציעלער גראמאטיק גערעכנט פאר פארמאכטע‪:‬‬
‫מחויב‪ ,‬מקוים‪ ,‬מבויש‪.‬‬
‫הרהורים‪,‬‬ ‫שיפורים‪,‬‬ ‫גראמאטיק לייענט א חולם‪:‬‬ ‫‪ (2‬ווו די אפיציעלע‬
‫ייסורים‪ ,‬בשורה‪ ,‬יומא‪.‬‬
‫‪ .11‬פארמאכטע טראפן‪:‬‬
‫‪ (1‬נ י ן‬
‫‪ (2‬ווו די אפיציעלע גראמאטיק לייענט א חולפ‪ :‬י ו ד ‪ ,‬ק ו ף ‪.‬‬
‫דערפון איז געדרונגען‪ ,‬אז דער קלינגער איז לאנג געווארן נאר אין‬
‫אפענע טראפן )אפן אין י?דיש(‪ ,‬ווארן די עטלעכע יוצא־מן־הכללפ האבן נישט‬
‫קיין חשיבות‪.‬‬
‫געבליבן קורץ איז ער אין טראפן‪ ,‬וואם זענען געווען פארמאכט םי_י דורך‬
‫א באזונדערן ק^נםאנאנט‪ ,‬סי_י דורך טאפלעניש‪ .‬ער איז אויך קורץ אין א טייל‬
‫אפענע טראפן‪ :‬מ ה ו מ ה ‪ ,‬ת ר ו מ ה ‪ ,‬ת ר ע ו מ ו ת אאז״וו‪ .‬ווי מע זעט‪ ,‬האבן‬
‫מיר דא צו טון נאר מיט ציין* און ליפן־קלאנגען‪ ,‬און אזוינם איז אויך כאראק־‬
‫טעריטטיש אינעם דיטשן עלעמענט‪ :‬צאפלין‪ ,‬האמער‪ ,‬הימל‪ ,‬יאמער‪ ,‬דונער‪ ,‬זו־‬
‫מער‪ ,‬קומען‪ ,‬צוזאמען‪ ,‬מוטער‪.‬‬
‫דא געפינען מיד דאם זעייבע געזעץמוי אין ל״ק־ארמישן עלעמענט פון יידיש‪:‬‬
‫‪ .1‬דער קורצער קלינגער‪:‬‬
‫)א( אין היטטאריש פארמאכטע שורש״טראפן האבן מיר הי״ינט דעמ קורצן‬
‫קלינגער‪ :‬אום‪ ,‬און‪ ,‬אונדז‪ ,‬אונדזער‪ ,‬אונטער‪ ,‬געבונדן‪ ,‬ברומען‪ ,‬ברובים‪ ,‬ברופט‪,‬‬
‫גרונט‪ ,‬געדולט‪ ,‬דונער‪ ,‬געדרונגען‪ ,‬דרוקן‪ ,‬הונגער‪ ,‬הונדערט‪ ,‬הונט‪ ,‬ווונד‪,‬‬
‫ווונדער‪ ,‬זומער‪ ,‬זומפ‪ ,‬די זון‪ ,‬באזונדער‪ ,‬געזונט‪ ,‬אי״ינגעזונקען‪ ,‬זופ‪ ,‬טונקל‪,‬‬
‫טוגקען‪ ,‬טוקן‪ ,‬געטרונקען‪ ,‬טרוקן‪ ,‬יונג‪ ,‬לונג‪ ,‬לוסטיק‪ ,‬גלוטטן‪ ,‬לופט‪ ,‬נופ‪ ,‬נוץ‪,‬‬
‫פולווער‪ ,‬פוצן׳ פלומפ‪ ,‬פונט‪ ,‬פוקס‪ ,‬געפונען‪ ,‬פונק‪ ,‬פלוג‪ ,‬פרום‪ ,‬צונג‪ ,‬געצונדן‪,‬‬
‫צונטער‪ ,‬צוקן‪ ,‬צוקער‪ ,‬קונץ‪ ,‬קופער‪ ,‬ק ו ק ‪ ,‬קושן‪ ,‬רוטשן‪ ,‬אנטרונען‪ ,‬רוקן‪ ,‬גע•‬
‫געשונדן‪ ,‬שופ )שוב(‪ ,‬שטוס‪ ,‬געשטונקען‪,‬‬ ‫שווומען‪ ,‬פארשווונדן‪ ,‬שולדיג‪,‬‬
‫שטופל‪ ,‬שטופן‪ ,‬שלונג‪ ,‬געשלונגען‪ ,‬שלוקערצן‪ ,‬געשפונען‪ ,‬געשפרונגען‪ ,‬אגינ־י‬
‫געשרומפן‪.‬‬
‫‪(umbe, unde, uns, unser, under, gebunden, bmnmen, brunne,‬‬
‫‪brust, grunt, gedult, tunre (doner), gedrungen, drucken, hunger, hun-‬‬
‫‪dert, hunt, wunde, wunder, summer (sumer), sumpf, sunne, sunder,‬‬
‫‪gesunt, gesunken, suppe, tunkel, tunkeD, tucken, getrunken, trucken,‬‬
‫‪June, lunge, lustec, gelusten, luft, nuz, nuz, pulver, butzen, plumpe,‬‬
‫‪pfunt, vnhs, gefunden, vunke, vluc, vrum, zunge, gezunden, zunder,‬‬
‫‪zucken, zucker, kunst, kupfer, gucken, kus, rutschen, entrunneh, rucken,‬‬
‫‪geswummen, geswunden, schuldec, geschunden, schuppe, stum, gestunken,‬‬
‫‪31‬‬ ‫ה י ס ט ? ר י ע פ ו ן ד י ‪8‬לטע ‪11‬״קל‪8‬נגענ‬

‫‪stupfel, stupfen, slung, gesluuden, sluckzen, gespunnen,‬‬ ‫‪gesprungen,‬‬

‫‪geschrumpfen).‬‬
‫)ב( אין עטלעכע וועיטער ‪3‬י_י היםטאריש אפענע טראפן‪] :‬זומער[‪ ,‬טומל‪,‬‬
‫פוטער‪ ,‬קוגל‪ ,‬קומען‪.‬‬
‫‪(sumer, tumel, buter, kugel, kumen).‬‬
‫)ג( אין עטלעכע ווערטער שטייט ער אנטקעגן מה״ד ‪ :uo‬בלוט‪ ,‬גוט‪ ,‬מוזן׳‬
‫מוטער‪ ,‬רוט‪.‬‬
‫‪(b!uot, guot, muozen, muoler, ruote).‬‬
‫בי_י די ווערטער מיט ‪ uoc‬איז די קירץ פון געוויטע דיאלעקטן א גגיערער‬
‫בי_יט‪ :‬קלוג‪ ,‬געגוג‪ ,‬קרוג‪.‬‬
‫‪(kluoc, genuoc, kruoc),‬‬
‫‪ .2‬דער אויםגעצויגענער קלינגער שטייט אין היסטאריש אפענע טראפן‪:‬‬
‫)א( פון ‪ uo‬איז שדן אין עלפטן קריםטלעכן יארהונדערט געווארן ־‪.‬‬
‫אקעגן דעם שטייט היינט ו‪ :‬בוזים‪ ,‬בוך‪ ,‬ברודער‪ ,‬גומען‪ ,‬גרוב‪ ,‬גרום‪ ,‬דו‪ ,‬הון‪,‬‬
‫הוסן‪ ,‬זוכן‪ ,‬טוך‪ ,‬טון׳ אנמוטן‪ ,‬מומע‪ ,‬נו׳ פרווון‪ ,‬פוטער‪ ,‬פוס‪ ,‬פור‪ ,‬צובער‪,‬‬
‫רו‪ ,‬רודער‪ ,‬גערודער‪ ,‬אי_ינרוםן‪ ,‬רופן‪ ,‬שוך‪ ,‬שוכן‪ ,‬שול‪ ,‬שוםטער‪ ,‬שטול‪,‬‬
‫שנור )שנירל(‪.‬‬
‫‪(buosem, buoch, bruoder, guome, gruobe, gruoz, duo, huon, huoa-‬‬
‫‪ten, suochen, tuoch, tuon, muoten, muome, nuo, pruofte, vuoter, vuoz,‬‬
‫‪vu>re, zuober, ruowe, ruoder, geruoder, ruoz, ruoi'en, schuoch, ge-‬‬
‫‪schuohen, schuole, schuoster, stuol, snuor).‬‬
‫)ב( אנטקעגן מה״ד ‪ :u‬דער זון‪ ,‬שטוב‪ ,‬שנור )‪ j(81:n, stube, snur‬אבער‬
‫עם זענען אויך געווען פארעמם מיט ‪ suon :uo‬און ‪.snuor‬‬

‫ב‬
‫אין די עלטםטיג רעשטלעך פון יידיש און טראנסקריפציעם פון קריםט״‬
‫לעכע נעמען איז נישטא קיץ סימן‪ ,‬אז ו זאל נישט זיין ‪ .u‬למשל אין די‬
‫פ א ג ר א ם ־« י ד י ע ו ת‪ ,‬פון ד׳תתג״ו לפ״ג און שפעטער‪ ,‬געפינען מיר‪ :‬ר ע ג נ ש­‬
‫ב ו ר ק ר ט ‪ ,‬ו ר ו מ ן ׳ ג ו מ פ ו ח ט‪ ,‬י ו ט א ‪ ,‬מ י נ •‬ ‫בלומא‪,‬‬ ‫פורק׳‬
‫א י ט פ ' ו ר ק ‪ ,‬ו ו י ר צ ב ו ר ק אאדוו‪ .‬אין די ד א־‬ ‫גוט‪ $‬ו ו א ל ק י נ ב ו ר ג ‪,‬‬
‫ק ו מ ע ג ט ן פ ו ן ק ע ל ן )ט״ו לפ״ק ביז ק״ז לפ״ק( טרעפן מיר‪ :‬צ ו מ א‬
‫) צום(‪ ,‬ב ר ו ג א‪ ,‬פ ו ר א‪ ,‬ג ו ד א‪ ,‬ג ו ט א‪ ,‬ג ו ד כ ן‪ ,‬מ יי מ ו נ א‪ ,‬ב ר ו ג י ק‪,‬‬
‫ק ו מ פ ר ח ט ‪ ,‬ל ו ד ו י ק ‪ ,‬וואס אקעגן זיי שטייט אין די לאטגינישע דאקומענטן‬
‫‪ u‬אדער ‪ 3 ,u‬י _ י ג ו ט ה י י ל ‪ jui‬ד י ך ט מ ו נ ד א ‪ ,‬ד ו ל ק נ א ‪ ,Duiken‬ד ו ר א‬
‫‪) Duren‬די דאזיקע צוויי שטעט האבן ה'י_ינט ‪ ';(u‬אין א מ י ט ל ו ד א‪ ,‬ג ב ו ר ה ו ש‬
‫נארמאלע מה״ד ‪ u ,iu‬און ‪•u‬‬ ‫האבן מי־ ו אקעגן‬
 ‫ד ״ ר ש‪ .‬ב י ר נ ב ו י ם‬
‫‪32‬‬

‫ש ט ר ו ת ‪ ,‬פון ק״ב ביז קנ״ב‪ ,‬שטייט אין די‬ ‫אין די פ ר א נ ק פ ו ר ט ע ר‬

‫דעם‬ ‫אגטקעגן‬ ‫שטעגדיק א וואוו‬ ‫קריסטלעכע נעמען‬ ‫יידישע נאטיצן פץ די‬
‫וו ל פ ו ר ק‬ ‫‪/Behtrum‬‬ ‫בח טרום‬ ‫דאקומענטן‪:‬‬ ‫אויטלייג ‪ u‬אין די דגיטשע‬
‫ב ו ר ו ק ‪,Westirburg‬‬ ‫‪ ,Waipnrg‬ק ו ל א ‪ ,Kuiie‬וו ש מ ו ט ‪ ,Wasmud‬ו ו ע ש ט ר‬
‫ק ו נ צ א ‪ ,cuntze‬י ו נ ג י ‪ ,junge‬ל ו צ נ ן ‪ .Lutze‬אזוי אויך אין דעם גרויטן‬
‫שטאטס‬ ‫ירוד‬ ‫יידישע אותיות‪ — .‬איין מאל שטייט‬ ‫דגיטשן דאקומענט מיט‬
‫יריד‪ ,‬נאר דערויף קען מען זיך נישט סומך זי_ין‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫בגי ר׳ א י פ ר ל י ן )קץ—רכ״א לפ״ק( געפינען מיר שטענדין ו אגטקעגן‬
‫נון‪,‬‬ ‫לנצהוט‪ ,‬בון‪,‬‬ ‫רעגנשפורק‪,‬‬ ‫ליישטונגא‪ ,‬בודווייזא‪,‬‬ ‫דגיטש ‪ :u‬צוקר‪ ,‬יופן‪,‬‬
‫)קכ״ו(‪,‬‬ ‫) פ ס ק י ם קי״ב( און נ ו ר נ ב ע ר ק‬ ‫שוק‪ .‬אז ער שרגיבט ש ו ל ע ר‬
‫שטייט דאם אקעגן דגיטש ‪ schuiaire‬און ‪.Nuremberg‬‬
‫אויך איסרלינס תלמיד י ו מ ף ב ן מ ש ה לייגט אויט מיט א וואוו‪ :‬גוטא‪,‬‬
‫מוז ]‪ ,[muoz‬בורשט‪ ,‬זולץ‪ ,‬שטובא‪ ,‬שוך‪ ,‬שפונט‪ ,‬פוטר ]פ[‪ ,‬פוכש ]פוקס[‪,‬‬
‫קופר‪ ,‬גולדן‪ .‬ווערטער ווי ק ו נ י ג זענען אויך דיאלעקטיש דגיטש‪ .‬פונעם ווארט‬
‫ה ו ט ל י א ]היטלעך[ זעט מען‪ ,‬אז אויך ‪ !ie ,u‬ווערט איבערגעגעבן מיט וואוו‪,‬‬
‫אזוי מן־הסתם אויך אין ווערטער ווי ג ר ו ן‪ ,‬ק ו ב י ל‪ ,‬ג ר ו ץ‪ ,‬און מע דארף‬
‫בגי זיי נישט קריכן צו אלט־הויף־דגיטש‪ .grutzi, kubii :‬אינטערעטאנט איז‬
‫א ר וו ר י ם ‪,orwurme‬‬
‫יידן בדרך כלל‬‫פון יענע צגיטן ביז היינט געפינען מיר בגי די דגיטשע‬
‫שטענדיק ‪ u‬אקעגן דער דגיטשער ‪. u‬‬
‫אבער געגוג אפט געפינען מיר אויף איר ארט א בפירושע ‪ a‬אדער כאטש א‬
‫רמז‪ ,‬אז אונטערן אויסלייג באהאלט זיך אן ‪•ii‬‬
‫אין דעם כתב־׳יד פון ״ב ן ה מ ל ך ו ה נ ז י ר״‪ ,‬מינכן ‪) 347‬זע פיל׳ שריפטן‬
‫‪ ,1‬און ע ר י ק ט ״וועגן אלט־יידישן ראמאך( שטייט אקעגן מה״ד ‪ ,uo‬אמאל אויך‬
‫אנטקעגן מה״ד ‪u‬׳ א חאוו־ייד‪ ,‬וואט מיר קענען אנדערש נישט לייענען ווי ‪.a‬‬
‫אקעגן ‪ :uo‬ברין‪ ,‬קלויג‪ ,‬באויך‪ ,‬מויט‪ ,‬גויט‪ ,‬טוין‪ ,‬טוינדא‪ ,‬הויט‪ ,‬אר שלויג‪,‬‬
‫בויזים‪ ,‬בלוייט‪ .‬אקעגן ‪ :u‬וואוינדר‪ ,‬ווארוים‪ ,‬דארוים‪ ,‬דויריך‪ ,‬קוימט‪ ,‬פר נויפט‪,‬‬
‫רויקן‪ ,‬גויקן‪ ,‬אוינטר‪ ,‬אוינמויט‪ ,‬אוינרעכט‪ ,‬קוירץ‪ ,‬שפרויגגן‪ ,‬זויגגן‪ ,‬זוין‪ ,‬צויכט‪,‬‬
‫פרויכט‪ ,‬מוינט‪ ,‬קוינט‪ ,‬שטוינדא‪ ,‬שפרויך‪ ,‬ביזויגדר‪ ,‬לוישט )לוסט(‪ ,‬בר לוי שט‪,‬‬
‫ברוישט )ברוםט(‪ ,‬גילוישט‪ ,‬דארוינטר‪ ,‬טוינדר)דונער(‪ .‬ס׳טרעפן זיך אויך ווערטער‬
‫מיט א וואוו‪ :‬בזונדר‪ ,‬צו‪ ,‬אוג׳‪ ,‬גיבונדן )געפונען(‪ ,‬אונטר‪ ,‬יונגא‪ ,‬פוריכט‪,‬‬
‫)דער( זון‪ ,‬שטונדן‪ .‬ווגיזט אוים‪ ,‬אז כאטש א גרויםער טייל דערפון נעמט זיך‬
‫פונעט איבערשרגיבער‪ .‬ערשטנס שטייט וי זייער אפט אין גראם )ביהויט‪ :‬בלויים‪,‬‬
‫זויכן‪ :‬קויכן‪ ,‬זיטן‪ :‬גויטן‪ ,‬ביצוואוינגן‪ :‬בריגגן(‪ ,‬אפילו מיט ו )וואוינדר‪ :‬באזונדר‪,‬‬

‫‪8‬‬ ‫מ ו י ע ר‪,‬‬ ‫וו‪$‬רט‬ ‫פונעם‬ ‫אפשר‬ ‫פ י ל ׳ ‪ ,294‬נ ו ׳ ‪ (53‬א י ז‬ ‫)ייד׳‬ ‫* ד ר ך אגב‪ ' :‬מ ו ר ע כ ט‬

‫מ ו י ע ר י ש ‪ ,‬ווי פ ו ן א מ ו י ע ר ‪.‬‬ ‫נעגער‪:‬‬

‫‪33‬‬ ‫היסטאריע פון די אלטע !ו׳קלאנגען‬

‫יונגן‪ :‬ביצוואיוגגן‪ ,‬טויגנט‪ :‬יוגנט‪ ,‬טונדר‪ :‬וואונדר(‪ ,‬צהייטנם ווי_יזט דער גראם‬
‫קוימט—רוימט אן אפן מחבר‪ .‬אז מע וועט אויפפארשטן דאם גאנצע כתב־־יד‪ ,‬וועט‬
‫נישט בלניבן קיין שום ספק‪ .‬ש ט ע ר ק רעכנט‪ ,‬אז סיאיז אין ‪16‬טן יארה׳ אי״‬
‫בערגעשריבן געווארן פון א בתב־יד פון ‪14‬טן יארהונדערט‪ .‬דער דיאלעקט איז‬
‫אן אלעמאנישער‪ ,‬דאם זעט מען בולט פון א נראם ווי ל ו י ט ‪ :‬נ ו י ט)לייט‪ :‬ניט(‪.‬‬
‫דאם מאכט אונדז קלאר אין דעם גראם ק ו י מ ט‪ :‬ר ו י מ ט ‪.‬‬
‫א שאד‪ ,‬וואט מיר ווייטן נישט מער וועגן צי_יט און ארט פונעם מחבר‪.‬‬
‫על פל פנים זעען מיר אז ט׳איז אמאל געווען א דיאלעקט מיט ‪ u‬אנטקעגן‬
‫׳‬

‫מה״ד ‪ uo‬און ‪>u‬‬

‫אינעם כ ת ב מ ן כ ל כ ו ח ו ת ה ה ק ז ה ו ה וו ר י ד י ן כ א ש ר כ ת ב ו‬
‫)כ״י קעלן( פון יאר קנ׳׳ז געפינט זיך וואוו אקעגן דניטש ‪:u‬‬ ‫הרופאים‬
‫ב ו נ ף ]פיניף[‪ ,‬א ו ב ר ]איבער[‪ ,‬ב ו נ פ ט א‪ ,‬וו ר צ ן‪ .‬פון זיי קען מען נישט‬
‫דרינגען קיין פעסטע זאך מכוח דעפ איכות פון ו‪ ,‬ווניל ‪ u‬אין די דאזיקע ווער־‬
‫טער איז אויך פאראן אין דניטשע דיאלעקטן‪ .‬ווידער ב ו ש ן‪ ,‬ה ו ט ן )פיס‪,‬‬
‫הלטן( קען אונדז אויך לאזן הערן‪ ,‬אז דאם בלעטל איז פשוט איבערגעשריבן פון‬
‫דניטש — אף דעם זענען אויך דא אנדערע ראיות — און אין דניטש איז דער‬
‫איבערקלאנג אפט נישט אנגעוויזן געווארן‪ ,‬בפרט אין מיטל־דניטש‪ ,‬וואט איז‬
‫אויך דער דיאלעקט פונעם כתב״יד‪ .‬עפעם אנדערש איז אבער מיט דעם ווארט‬
‫ת ל ו י א‪ ,‬וואט שטייט אין דעם כתב־יד‪ .‬געמיינט איז ת ל י׳‪ .‬ט׳זעט אויט ווי‬
‫אן איבערגעקערטער אויסלייג‪ :‬דער שרניבער האט גערעדט ‪ i‬און געהאט א טעות‬
‫אין לשון־קודשן ווארט און געשריבן א וואוו‪ ,‬ווניל א מלואפום איז בני איס‬
‫געווען אן ‪ u‬אדער ‪a‬‬
‫ש ו נ ד ל יי ן‪ ,‬איטרלינט ווייב‪ ,‬שרניבט אין איר בריוו שטענדיק וואוו‪,‬‬
‫אבער איין מאל גליטשט זיך איר ארוים )אדער דעם איבערשרניבער!( א וואוו‬
‫מיט צוויי יודן‪ ,‬אפנים ‪ :a‬ג ו י י ט ר‪.‬‬
‫אינעם כ ת ב־י ד ק ע י מ ב ר י ד ז ש‪ ,‬א ו נ י וו ע ר ט י ט ע ט‪ ,‬אד‪ .‬אד‪.‬‬
‫נומ׳ ‪ ,547‬וואפ איז פון יאר רס״ד לפ״ק‪ ,‬טרעפן זיך )אין דעם ציטאט אין‬
‫וו יי נ ר יי כ ם ארטיקל אין אמעריקאנער ‪.‬פנקסי נו׳ ‪ (1‬ווערטער ווי ג ו י ט‪,‬‬
‫ט ו י ט‪ .‬פון דער אנדערער זניט געפינט זיך אן אויםלייג ווי פ ו ל צ ל‪ ,‬י ו ט ש ף ‪,‬‬
‫ווו ס׳איז דאך זיכער געווען אן ‪ .u‬קען דאם הייםן‪ ,‬אז די קורצע ‪ ii‬איז גע״‬
‫שריבן געווארן מיט וואוו‪ ,‬און אלע ‪ u‬זענען שוין געווען ‪) .ii‬ו האט נאך אנ״‬
‫דערע טייטשן‪ ,‬למשל ‪ :6‬ו ר ו מ ד )פרעמד(‪ :‬גראם צו ה ע מ ד ( ‪.‬‬
‫דער פארעם ז ו י כ ן אין א כ ת ב ־ י ד פון ‪16‬טן יארהונדערט‪ ,‬ק ע י מ •>‬
‫ב ר י ד ז ש‪ ,‬ט ר י נ י ט י ק א ל ע ד ז ש נו׳ ‪ ,136‬ז׳ ‪) 31‬לויט וונינרניכם ארטיקל(‬
‫און אין ס פ ר ה מ י ד ו ת )ש״ב לפ׳׳ק(‪ ,‬איז נישט קיין ספעציפישע זאך‪ ,‬נאד‬

‫זיך אפשר א שורוק אין ‪$‬ריגינ‪$‬ל;•‬ ‫* גע‪2‬ינט‬

‫)ייווא־בלעטער‪ ,‬ב׳ ‪( V I ) (3‬‬

 ‫ד״ר ש‪ .‬בירנבוים‬ ‫‪34‬‬

‫ס׳איז אן עלטערער פארעם אויך אין די_יטש‪ ,‬וראם האט אבער נישט גובר גע־‬
‫ווען‪ .‬א ו מ ר ד ר אין ס׳ ה מ י ד ו ת )למשל אויף בלאט ג׳( אקעגן שטענדיקן‬
‫א ו י מ ר ד ר )צ״ו ע״א‪ ,‬צ״ז ע״ב(‪ ,‬א ו י מ ר ‪ ,‬נ ו י מ ר )ג׳( איז אדער א דרוק־‬
‫גרי_יז אדער ס׳שטייט אקעגן מה״ד ‪ .nummee, ummer‬מיר קענען אויך נישט דעם‬
‫באארבעטער פון ט׳ ה מ י ד ו ת ‪.‬‬
‫גאר אנדערש איז אין דעם פרט מיטן לשון פון ס׳ ה ת ש ב י ‪ ,‬ש מ ו ת‬
‫ד ב ר י ם אאז״וו‪ .‬מיר ווייםן‪ ,‬ווען א ל י ׳ ב ח ו ר איז געבוירן געווארן‪ :‬ארום‬
‫ר״ל לפ״ק‪ .‬מיר ווייםן אויך‪ ,‬ווו‪ :‬אין א י פ ש ה יי ם )איפסהיים(‪ ,‬א דארף בנים‬
‫טניכל א י י ש אין פ ר א נ ק ך ‪ .‬ס׳איז אונדז אויך גוט באוווסט‪ ,‬ווען און ווו ער‬
‫האט געוואנדערט און געווו־עט‪.‬‬
‫אויך ביי אים געפינען מיר אן ‪ .u‬אן אויפפארשטונג פון די גר^מען אין‬
‫ב ב א ־ ב ו ך וועט דא א סך קענען אויפטון‪.‬‬
‫אין ש מ ו ת ד ב ר י ם )ש״ב לפ׳׳ק( געפינען מיר‪ :‬די זוין‪ ,‬טויך‪ ,‬טוירן‬
‫]טורעם[‪ ,‬לוינג‪ ,‬פוינצן‪ ,‬צוינג‪ ,‬קוי‪ ,‬שויל‪ ,‬שוילטר‪ ,‬שלוינד‪ ,‬שנויר‪ ,‬הוינגר‪,‬‬
‫דוירשט‪ ,‬היילוינג‪ ,‬מויטר‪ ,‬ברוידר‪ ,‬זוין‪ ,‬שגויר )שנירל(‪ .‬ט׳איז שווער‪ ,‬מסופק‬
‫צו זי_ין אז דאם זאל נישט זי_ין ‪u‬׳ כאטש אפטער געפיגט זיך א וואוו‪ :‬בוך‪,‬‬ ‫׳‬

‫בוטר‪ ,‬בוזים‪ ,‬ברושט )ברוסט(‪ ,‬ברונן‪ ,‬בלוט אאז״וו‪ ,‬אפילו אין די זעלבע ווער־‬
‫טער‪ :‬דער ז ו ן‪ ,‬די ז ו ן‪ ,‬ט ו ר ן ‪ .‬דאם קען זי_ין א סימן‪ ,‬אז אלע ו זענען בי!‬
‫אליהן ‪ .u‬דא העלפט נאך מיש דער פאקט‪ ,‬אז זייער אפט שרי_יבט זיך בי_י אים‬
‫די די״יטשע ‪ u‬מיט א וואוו‪ :‬טור אגגיל‪ ,‬בופיל‪ ,‬בוכשי‪ ,‬בוקשן )ביקפן(‪ ,‬גורטל‪,‬‬
‫גרון‪ ,‬טורקיש‪ ,‬מול‪ ,‬מונץ‪ ,‬קומיל‪ ,‬קוטין )‪ ,(Kitten‬קוביל‪ ,‬קורביש‪ ,‬קוםן)קישן(‪,‬‬
‫קוניגליין‪ ,‬רובן‪ ,‬שלוסיל‪ ,‬צוכטיגר‪ ,‬דונר‪ ,‬הופשר‪ ,‬טעמוטיגר‪ ,‬מולינער‪ ,‬קוגיג‪,‬‬
‫בורשט )פיו שט(‪ ,‬מונך‪ ,‬בוטיל‪ ,‬קוסן )קושן(‪ .‬ס׳קען בשום אופן ניט געמאלט‬
‫ז י ן ‪ ,‬אז דא מיינט א ל י ׳ אן אמתע ‪ .u‬מיר געפינען טאקע אויך די זעלבע‬
‫ווערטער מיט וי‪ :‬ט ו י ר‪ ,‬ט ו י ר ק‪ .‬אבער פון דעסט וועגן קענען מיר נישט זי־‬
‫בער דרינגען‪ ,‬אז ו אי ז בי_י אים שטענדיק ‪ ,a‬און אט צוליב וואם‪:‬‬
‫דארטן‪ ,‬ווו א ל י ׳ ב ח ו ר ניצט נקודות‪ ,‬ווי אין זי_ין ת ש ב י )ש״א לפ״ק(‬
‫און אין זיין ת ה י ל י ם ־ פ א ר ט י_י ט ש ו נ ג )ש״ה לפ״ק( איז דא א חילוק פון ו‬
‫ביז ו‪ .‬דייטש ‪ u‬איז וואוו‪ ,‬דייטש ‪ u‬איז שורוק־וואוו‪ :‬הולף‪ ,‬נוץ ‪. ,nutze‬קוסן‬
‫)קישן(‪ ,‬שטורצן‪ ,‬בור באש ‪ ,vurbaz‬בוט ‪ ,biitte‬צורך ‪ ,'ziirich‬צוךכר‪ ,‬מונץ‬
‫)תשבי(; גיבורד )פיר מאל(‪ ,‬הוטן‪ ,‬גיימוט‪ ,‬הוטטן' )צוויי מאל(‪ ,‬י אובר‪ ,‬בורט‬
‫)פינף מאל(‪ ,‬וואושטניי )פיר מאל(‪ ,‬זוגדן‪ ,‬דורקייט‪ ,‬צורגן )דרי_י מאל(‪ ,‬היולף‪,‬‬
‫זונדטן‪ ,‬זונד‪ ,‬גימושיכט ]ערוב‪ ,‬געמישעכץ[‪ ,‬פולצילש )תהלים ע״ח(‪ .‬פ׳איז מעג־‬
‫לעך‪ ,‬אז דאט !‪,‬יז א שטיקל דניטשמעריזם פונעם מלומד א ל י ‪ /‬און אז‬

‫פ א מ י ל י ע נ פ א ר ש ו נ ג ‪,1! ,‬‬ ‫)ארכיוו פ י ר יידישע‬ ‫לעוויטאס‬ ‫עלי‪8‬‬ ‫ביאגראפי‬ ‫שוו‪$‬רץ‪ ,‬צור‬ ‫‪ 3‬א ‪ .‬ז‪,‬‬

‫‪ ;3—1‬ו ד ן ‪.(1917‬‬
‫‪35‬‬ ‫‪ 8‬ל ט ע ‪>11‬קל‪8‬נגען‬ ‫היסטאריע ווון די‬

‫נאטירלעכער און יידישער איז בי_י אים די ‪ a‬פאר געוויסע אדער אלע קאטעגאריעס‬
‫דניטשע ט‪ .‬די זאך דארף נאך אויסגעפארשט צו ווערן‪ .‬למשל‪ ,‬אין מזמור ע״ב‬
‫געפינט זיך דווקא ב ר ו נ ן ‪.‬‬
‫מען קען ניט זאגן קיין סברא‪ ,‬אז דער אויפלייג שורוק‪-‬וואוו איז א ל י ה פ אן‬
‫אויפטו און ער האט דערבני געטראכט וועגן דער דניטשער ‪ u‬מיט איר טימן)‪(u‬׳ און אז‬
‫ת ה י ל י ם ) — ח ט ף י ק מ ץ מיט‬ ‫דערצו איז א שטיקל הילף זי_ין אויפלייג פון ‪ 5‬אין‬
‫וואוו‪ ,‬דאס וואלט געהייסן ו = ‪ 0‬מיט איר סימן‪ :‬ג י ה ו ר ט‪ ,‬א ו ב ר ש ט ן‪ ,‬ה ו ר ט‪,‬‬
‫א ו פ נ ט ‪ ,‬ל ו ז ע ר ‪ ,‬ל ו ג ן ‪ ,‬ד ר ל ו ז ט ‪ ,‬ו ר ו ש ‪ ,‬בור(‪.‬‬
‫פ׳איז אבער מעגלעך‪ ,‬אז די שורוק פירט אונדז ארויף גאר אויף אן אנדערן‬
‫וועג‪ ,‬און אפשר גאר צום אנהייב פונעם איבערגאנג ‪ u‬אויף ‪.i‬‬
‫מיר זעען אין ת ש ב י ‪ ,‬אז א ל י ה שרניבט שורוק אין לשון־קודשע און ארמישע‬
‫ווערטער זייער אפט מיטן צוגאב פון א וואוו‪ :‬כ ת ו ב ה ‪ ,‬ו כ ו ל י ‪ ,‬ק ך ו ב ץ ׳ מ ט ו ! ט ‪.‬‬
‫‪%‬‬

‫דערפון איז געדרונגען‪ ,‬אז ער האט זיי געלייענט מיט אן ‪ ,ti‬אזוי ווי די ווערטער‬
‫פון דניטשן אפשטאם מיטו‪ .‬סיטרעפט זיך אויך ק ך ב ץ‪ ,‬ק ר ב ו ץ׳ אן א וואוו‪ .‬דאס‬
‫הייסט‪ ,‬אז שורוק אליין איז בכלל געווען ‪ .a‬למשל אין^קפה‪? ,‬ןש‪!3‬ד‪ ,‬מ ש ע ב ד ‪,‬‬
‫אויך א שטיקל ראיה פאר ‪ ,U‬ווארן ם׳שטייט‬ ‫לעצטע ווארט איז‬ ‫י ד ב ר ‪ .‬דאפ‬
‫אקצענט‪:‬‬ ‫מיטן אשכנזישן‬ ‫געלייענט‬ ‫אין גראם מיט ח ב ו ר ‪ .‬א ל י ׳ ב ח ו ד האט‬
‫‪.‬‬ ‫‪r‬‬ ‫און אפשר‬ ‫‪i‬‬ ‫!‬ ‫‪d‬‬
‫בי_י מלואפום געפינט מען קיין שורוק נישט‪ :‬מורה נ ב ו כ י ם ‪ ,‬ק ו נ ט ר ס ‪,‬‬
‫ק ו ף ‪ .‬קען זנין‪ ,‬אז מיר האבן דא צו טאן מיטן חילוק אויסגעצויגענער אדער‬
‫קורצער קלינגער? פון דניטשן עלעמענט זעט זיך עט נישט בני אימ‪.‬‬
‫א ראיה‪ ,‬אז בני א ל י ה ן איז שורוק געווען ‪ ,ti‬טרעפן מיר אין די קריסטלעכע‬
‫גראמאטיקעפ פון יענע הונדערטער יארן‪ .‬אזוי ווי דער אנהייב פון דער קריפטלעכער‬
‫העבראאיטטיק רעכנט זיך ערשט מיט ר י י כ ל י נ ע ן )רט״ו‪-‬רפ״ב לפ״ק(‪ ,‬ווייסן‬
‫מיר גארנישט וועגן עלטערע צניטן‪ .‬ר י י כ ל י נ ט ערשטער רבי פון לשון•‬
‫קודש איז געווען יעקב בן יחיאל לואנץ‪ ,‬דער דאקטאר פון קיסר פ ר י ד ר י ך‬
‫דעט דריטן‪ .‬ער איז געווען אן אשכנזישער ייד און ס׳איז מןיהסתם זנין הברה פון‬
‫שורוק‪ ,‬וואט רייכלין ברענגט אין זנין בוך ‪) De rudimentis hebraicis‬רס״ו לפ״ק‪,‬‬
‫אין דעם יאר ווען יעקב ל‪1‬אנץ איז געשטארבן(‪ .‬דארטן זעט מען אןיף ךי זייטן‬
‫‪12,13,14,16‬און ‪ 19‬קלאר‪ ,‬אז ס׳איז א חילוק פון מלואפום ביז שורוק‪ :‬דאם‬
‫ערשטע טראנסקריבירט ער מיט ‪ ,u‬למשל ‪ ,Ruah‬דאם צווייטע מיט ‪.gu ,bu ,u‬‬
‫בני די אנדערע תנועות גדולות און קטנות איז נישטא קיין סימן‪.‬‬
‫פ א ב ר ׳ ק א פ י ט א פון ה א ג ע נ ו י א ו ן ב א ז ע ל שרניבט איןזנינע ‪Hebraicarum‬‬
‫און וועגן שורוק‪:‬‬ ‫‪) institutionum Hbri duo‬רע״ח לפ״ק(‪ ,‬אז ו איז‬
‫‪/ U‬‬

‫) ‪ , 2 B‬ע״ב(‪.‬‬ ‫‪ lymi‬לאמים ‪ K i b u t z ^ medium quiddem inter u & i, ut‬ז י י ט‬

 ‫ בירנפויפ‬.‫וי״ר ש‬

0 ‫ פ ו ר‬0 ‫ פון פ י ל י פ נ א ו ו ע ן פון ה א‬Elementale hebraicum ‫אינעם‬

kibutz, quae vt u Gal- :‫ עי׳ב אזוי‬, C III ‫)לניפפק ר״פ לפ״ק( שטייט אויף זי_יט‬
lorum vel etiam Germanorum in Vesthualia antiqua Saxonia profertur,
vnde etiam ex gestu pronunciationis nomen accepit.
Matthaeus ‫ פון‬Compendium hebreae chaldeaeque grammatices ‫דאס‬
:‫ ע״א וועגן שורוק‬aV ‫ ברענגט אויף זי_יט‬,‫ וויטנבערג רפ״ה לפ״ק‬,Aurigallus
‫ <י‬in proferendo u gallici sonum imitatur, qui inter i & u apud
nos obtinet medium,
Grammatica ‫ שרניבט אין זי_ין‬,‫ פראפעםאר אין ק ע ל ן‬,‫י א ה א נ ע ס א י ז א ק‬
:‫ ע״ב‬,B2 ‫ אויף זניט‬,‫ אנטווערפן שכ״ד לפ״ק‬,hebraea
‫ או‬Schurec... Judaei in Germania vocant hoc punctum ‫מלא פוט‬
^ Kybbuts... punctula... quae valent u Gallicum.
‫ פראפעםאר אין פ ר ני ב ו ר ג אין‬, ‫י א ה א נ ע ם ב ר א נ ע ר פון ט א ג נ ב ו ר ג‬
‫ און זאגט‬Rudimenta hebraicae linguae ‫ דרוקט שמ״ה לפ״ק זנינע‬,‫ברייסגוי‬
:‫ אזוי‬9 ‫אויף זניט‬
»u breve, sive u Gallicum ‫ קבץ‬Kibuts
, ‫ פון פ ע ט ע ר מ א ר ט י נ י ו ט‬Grammaticae Hebraeae libri duo ‫די‬
‫ גיט מלואפום‬,(‫ארויסגעגעבן )באארבעט?( פון י׳ ד ר ו ז י ו פ )ליידן שמ״ה לפ״ק‬
‫ און‬u ‫ שורוק מיט דער גרעקישער‬,TT ‫ און טיט‬8 ‫איבער מיט דער גרעקישער‬
,
.(8 ‫ )ז‬u ‫מיט‬
:10 ‫אויף זניט‬,Alphabetum Hebraicum ‫ע ל י א ט ש א ד ע שרניבט איןזנין‬
‫ ו‬vaf Schurek u, ut ‫ לו‬lu, ‫ אור‬vr
x Kiibuz y vel ii gallicum, ut ‫ ל ם‬c u l l a m 3 .
:4 ‫ אויף זניט‬Grammatica linguae sanct^ ‫אין זנין‬
Kybbuz ‫ א ק ב ו ץ‬Schurek ‫ו שורק‬
v Gallicum v plenum
.(‫)ביידע שטראםבורג שנ״א לפ״ק‬
‫ שרניבט‬,‫ א יעזואיט‬, ‫פ ו ל ט ש א נ א‬ ‫ב ע ל א ר מ י ן פון מ א נ ט ע‬ ‫ראבערט‬
:‫ אזוי‬16 ‫ אויף זניט‬0‫ )אנטווערפן שנ״‬Institutiones linguae hebraicae ‫אין מונע‬
‫ ו‬u, longum Scurek... u, magnum Italicum & Germanicum
‫שורק‬
\ u, breve Kibbuts... u, Gallicum.
‫קבץ‬
RIementa linguae
hebraeae pro incipientibus ,‫יא הא ן ק ל אי‬
:‫ ע״א‬Br ‫ שני׳ז לפ״ק( זניט‬,‫ )וויטנבערג‬conscripta
Schurec ‫ ו‬Est u longum...
e
Kibbuts \ Est u Gallicum & Germanicum.
37 ‫נגען‬8‫קל‬-1‫ ל ט ע נ‬8 ‫היסטאריע פון די‬

‫ פראפעסאר אין‬, ‫ פון ו ו ע ס ט פ א ל ן‬,‫ ד ע ו פאטער‬, ‫ב ו ק ם ט א ר ף‬ ‫יאהאן‬

Thesaurus grammaticus linguae sanctae Hebraeae ‫ זאגט אין זי_ין‬, ‫ב א ז ל‬
:11 ‫ און‬10 ‫)באזל שס״ט לפ״ל!( אויף זניט‬
‫או‬ S c h u r e k G r a e c o r u m 8
Kibbutz ‫ א‬Y ‫ ט‬Graecorum.
‫ אויף‬,(‫ )באזל שע״ג לפ״לן‬Epitome grammaticae hebraeae ‫אין זי_ין‬
:4 ‫זי_יט‬
Schurek ‫ ו‬U unser, Unschuldig... gesund, Mund
Kibbutz ‫ ס א‬vel Y Siinde... verfiihren . . . vngluck.
Compendium grammatices ,‫שינדלער‬ ‫וואלענטין‬ ‫פראפעםאר‬
:11 ‫ שע״ב לפ״ק> זניט‬,‫ )האמבורג‬hebraeae
Figura et situs Nomen Potestas
‫או‬ Schurec U 8
‫א‬ Kibbuts u u^iXov
‫ וואס רופט זיך‬, ‫ פראפעםאר אין ט י ב י נ ג ע ן‬, ‫מ א ט י א פ ה א פ ג ר ע פ ע ר‬
Reve- ‫ ע ר אין דעם לשוןיקודשן טיטל )גילה נ ק ד ו ת ( פון זנין ביכל‬- ‫ ר ב‬- ‫ה ב ן‬
;

lator punctorum vigilantissimus> hoc est praeceptiones, novo methodo

.Kiibbutz ‫ און איז‬Schureck ‫ שרי_יבט ו איז‬,in Hebraea lingua explicantes
,(‫ )ליידן שפ״א לפ״לן‬Grammatica Ebraea generalis , ‫ט א מ א ט ע ר פ ע ן‬
,‫ דערבני דארף מען געדענקען‬.u ‫ איז‬Kibbuts ‫ און •י‬ou ‫ איז‬Sjurec ‫ ו‬:6 ‫זניט‬
.ii ‫ איז דער האלענדישער סימן פונעם קלאנג‬u ‫אז‬
Der hebraische ‫ פראפעסאר אין ט י ב י ג ג ע ן אין‬, ‫ו ו י ל ה ע ל ם ש י ק א ר ט‬
:38 ‫ זניט‬,(‫ )לניפםק ש״ץ לפ״ק‬Trichter
‫ ו‬Schureck.
Disz ist eine Kuestimme . . . daher es die Juden auch Male pum...
heissen.
:47 ‫אויף זניט‬
\ Kybbutz.
Ist weder ein gantzes u noch lauteres i / sondern halb und
e
halb / vermischt aus beyden / das ist ein u / mit eingeruntzelten
e
Lefftzen / als wenn man sagt Tuwingen: wie dann auch die Frantzosen
jhr u auszsprechen.
‫ )לניפםק‬Specimen didacticum ebraeum , ‫פ פ י י פ ע ר‬ ‫ד״ר א ו י ג ו ס ט‬
.u ‫ און י• איז‬8 ‫ ו איז‬: 5 ‫תמ״ו לפי׳ק( זניט‬
Schola hebraica ‫ אין זנין‬,‫ א יעזואיט‬,(Kummet) ‫ ק י מ ע ט‬.‫ ק א פ פ‬.‫ פ‬.‫ר‬
.ii Gallicum ‫• איז‬. ,u ‫ ו איז‬:(‫)ווירצבורג תמ״ח‬
 ‫ד״ר ש‪ .‬בירנבויס‬ ‫‪38‬‬

‫ד״ר י א ה א ן ה י י נ ר י ך מ א י טראנסקריבירט אין זי_ין ‪Brevis institutio‬‬

‫‪) linguae hebraicae‬פראנקפורט‪ ,‬תס״ה לפ״ק( שורוק מיט ‪ y‬און ‪) a‬זניט ‪.(4‬‬
‫פראפעםאר י א א כ י ם פ ר י ד ר י ך ש מ י ט אין זנין ‪Manuductio gram-‬‬
‫‪) matica ad linguam ebraeam‬פראנקפורט און לניפסק‪ ,‬תס״ח לפ״ק( רופט שורוק‬
‫אן ‪) ii seu y‬זניט ‪.(9‬‬
‫י א ה א ן פ ו י ל ג ו מ פ ר ע כ ט‪Fundamental-Fragen / Aus der Ebrae- ,‬‬
‫‪) ischen Grammaticke‬לניפםק און גערליץ תט״ט לפ״ק(‪ :‬ו איז ‪% ,Schureck‬‬
‫איז ‪.Kiibbuz‬‬
‫דער משומד ק ר י ס ט א ף ד ו ד ב ע ר נ א ר ד ‪ ,‬לעקטאר אין ט י ב י נ ג ע ן ‪,‬‬
‫גיט תפ״ב לפ״ק ארויט א לשוןיקודשע גראמאטיק‪ ,‬אויף לשון‪-‬קודש און דניטש‪,‬‬
‫פ כ ת ד ו ד ‪ .Htitte Davids‬פראפעםאר קר‪ .‬מ‪ .‬פ פ א ף‪ ,‬קאגצלער פון דער אוני•‬
‫ווערזיטעט טיבינגען‪ ,‬דערציילט אין זנין הסכמה צו דעם ביכל‪ ,‬אז יענער איז‬
‫פריער געווען אפוילישער רב אין פ א ר ‪ .‬אויף זניט ‪ 16‬שטייט ש ת נ ו ע ו ת‬
‫ה ג ד ו ל ו ת ו ה ק ט נ ו ת ה ב ר ת ם ש ו ה ‪ ,‬פונדעםטוועגן שרי״יבט ער ‪ Kiibbuz‬און‬
‫שטעלט אין דער רשימה אויף זניט ‪:17‬‬
‫(‬ ‫‪0‬‬ ‫)‬ ‫י‬ ‫‪.‬‬
‫א נ ד ר ע א ס ג ע א ר ג ו ו ע נ ע ר )‪ (Waehner‬אין זנין ‪Grundliche‬‬
‫‪) Grammatica der Hebraischen Sprache‬געטינגען תצ״ה לפ״ק(‪ :‬ו איז‬
‫‪ % ,Schurek‬איז ‪.Kiibbuz‬‬
‫פונקט אזוי אין ‪) Der geschwinde Hebraer‬לניפסק און אניזעגאך‪ ,‬תק״ט‬
‫לפ״ק( פון י א ה א ן מ א ט י א ם ה י ב ש מ א ן )‪.(Hubschmann‬‬
‫פראפעסאר י א א כ י ם י ו פ ט ו ט ר ו י )‪ (Rau‬גיט אין זנינע ‪Anfangs-‬‬
‫‪) Grunde der Ebraischen Grammatic‬קעניגסבערג תק״ט לפ״ק( בני‬
‫‪ N Kubbutz‬אן‬
‫‪Anmerckung. Das kurtze u bekommt bey den Ebraern‬‬
‫‪nicht einen reinen> sondern vermischten und unreinen Schall, wie‬‬
‫‪e‬‬
‫‪das teutsche u.‬‬
‫פראפעסאר י א ה א ן ט י מ א ן שרניבט אין זיין ‪Introductio grammatico-‬‬
‫‪) critica in linguam hebraicam‬האלע תקי״ג לפ״ק( שטעגדיק ‪ Kybbuz‬און‬
‫‪ ,Schureck‬ער זאגט )זניט ‪:(100‬‬
‫קבוץ ‪? pro regulari forma‬ןבוץ‪.‬‬
‫מיר האבן בכיוון געברענגט א פך דוגמאות‪ ,‬וועט שוין נישט זנין קיין פפק‪,‬‬
‫אז די קריסטלעכע געלערנטע האבן הונדערטער יארן לאנג שורוק ארויסגערעדט ‪.ii‬‬
‫ערשט מיט א הונדערט יאר צוריק ווערט די שורוק איבערגעגעבן מיט ‪.u‬‬
‫קודם באך צוזאמען מיט ‪ ,a‬ו ו י ל ה ע ל ם ג ע ז ע נ י ו ט ‪ ,‬דער גרויטער העבראאיפט‪.‬‬
‫אין זנין ערשטער ‪) Hebraische Grammatik‬האלע תקע״ג( זאגט בני ‪meistens : v‬‬
‫‪kurzes u, oder ii.‬‬
‫‪39‬‬ ‫היסטאריע פון די ‪8‬לט» גז׳קלאנגען‬

‫אין זי_ין ‪Ausfiihrliches grammatisch-kritisches Lehrgebaude der‬‬

‫‪) hebraischen Sprache.‬לניפםק תקע״ז לפ״ק( האלט ער פון זנין זניט אפילו‪ ,‬אז‬
‫שורוק איז מער נישט ווי א מלואפום חסר‪ ,‬אבער ער דערמאנט‪ ,‬אז ‪Eine andere‬‬
‫־ ‪Pronunciation, die seit R e u c h I i n auch unter den Christen g e‬‬
‫‪ wohnlich ist, spricht fur u‬און איז מודה‪ ,‬אז די דאזיקע הברה ‪liesze sich‬‬
‫‪ ,vielleicht... durch einige Griinde verteidigen‬למשל דערמיט‪ ,‬וואט די‬
‫אלטע גרעקן האבן אין געוויסע ווערטער טראנסקריבירט די שורוק מיט איפסילאן‪.‬‬
‫בני ג‪ .‬ה‪ .‬א‪ .‬ע ו ו א ל ד אין זנין גראמאטיק )לניפםק תקפ״ח( איז ו און ‪ v‬אלץ‬
‫איינם‪ ,‬אין איכות און אין כמות‪.‬‬
‫אבער שוין אויך אין עלטערע צניטן געפינט מען‪ ,‬אז שורוק איז נישט ‪ U‬נאר ‪.u‬‬
‫נ י ק א ל ו י ס ק ל ע נ א ר ד שטעלט ״‪ u‬קבץ״ פשוט בני די קורצע קלינגער‬
‫אקעגן דער לאנגער ‪ u‬ו‪ ,‬אין זי_ין ‪Tabvla in grammaticen Hebraeam‬‬
‫האלינגען‪ ,‬ש׳ לפ״ק(‪.‬‬
‫ד ז ש א ן י ו ד א ל אין זיין ענגליש פארטניטשונג פון מ א ר ט י נ י ו ם נ ם‬
‫גראמאטילן‪The Key of the Holy Tongve... The Hebrue Grammar... ,‬‬
‫‪) woord for woord out of P. Martinius‬ליידן שנ״ג לפ״ק( טראנסקריבירט‬
‫שורוק און מלואפום ביידע מיט ‪.u‬‬
‫פ ר א נ ק י‪Sole della lingua santa... grammatica hebrea com- ,‬‬
‫‪posta del R. P . D . Guglielmo Franchi Romano, Neofita, Monco della‬‬
‫‪ ,Congregatione di Vail' ombrosa‬א משומד‪ ,‬הייסט עם‪ ,‬ווייסט נאר‪ ,‬אז‬
‫‪ Chibbuz‬איז ‪) u‬בערגאמא שנ״ט לפ״ק(‪.‬‬
‫פראפעסאר ב ע נ ע ד י ק ט ב ל א נ ק ו ט שי‪ ,‬פון רוים‪ ,‬אין זנינע ‪Institutiones‬‬
‫‪) in linguam sanctam hebraicam‬רוים‪ ,‬שם״ח לפ״ק( שטעלט קבוץ ‪chibbuz‬‬
‫פשוט בני די קורצע קלינגער מיטן סימן ‪.u‬‬
‫ק ו נ ר א ד א ם ל א ק פון ב ע ר ג ן‪Grammaticae hebraeae libri duo ,‬‬
‫)זניט ‪ ,3A‬ע״ב(‪.‬‬ ‫און‬ ‫פנהאגן שסי׳ו לפ״ק( שרניבט ‪u K i b b u t z‬‬
‫פ׳איז גרינג צו זען‪ ,‬אז די ‪ u‬געפינט זיך דא נאר בני נישטידניטשע מחברים‪,‬‬
‫אחוץ קלענארד—און אפשר איז דאם א פראנצייזישער נאמען‪ .‬ווידער בני דער גרופע‬
‫שורוק = ‪ u‬זענען זייער ווייניק נישט׳דניטשע ביכער‪ .‬קען מען דערפון דרינגען‪,‬‬
‫אז די ‪ u‬איז געווען פפעציפיש דניטש‪ ,‬און צוליב דעם בר־סמכאדיקייט פון די דניטשע‬
‫העבראאיסטן איז זי אויך אריבער צו אנדערע‪ .‬קען מען דערפון ווניטער דרינגען‪,‬‬
‫אז די דאזיקע ‪-0‬הברה וואקםט פון די דניטשע יידן‪ .‬און• דאם העלפט צו אונדזער‬
‫השערה‪ ,‬אז די ‪ ii‬בני די קריסטן האט א שייכות צו ר יי כ ל י נ ס רבין‪ ,‬צו י ע ק ב‬
‫ב ן י ח י א ל ל ‪ i‬א נ ץ‪ .‬לאמיר אצינד ווניטער זוכן ‪ U‬בני יידן‪.‬‬
‫אין ט י ד ו ר א ש כ נ ז י ‪ ,‬ווענעדיג ש״ט לפ״ק‪) ,‬זע ר י ב ק י נ ד ס ארטיקל‬
‫אין אמעריקאנישן ״פנקס״ נומ׳ ‪ ,(1‬געפי‪,‬טזיך א ו י נ ט ר ‪ ,‬נאר בכלל שרניבט זיך‬
‫ו‪ .‬וועגן ווארט ז ו י כ ן ‪ ,‬ג י ז ו י כ ט איז שוין אויבן דערמאנט געווארן‪ ,‬אז ס׳איז‬
‫אויך א דייטשער םארים‪ .‬א זעלטענע זאך איז ג י ד ר ו י ק ט‪ ,‬אפשר ״היפער־דניטש״‪.‬‬
 ‫ד״ר ש‪ .‬בירנבויס‬ ‫‪40‬‬

‫אין דער ה ג ד ה פון מ נ ט ו ב ה שכ״ח לפ״ק‪) ,‬א׳ ד׳ א׳( געפינט זיך ט ו ר‬

‫‪ ,‬ט י ח ‪ .‬אויב פ׳איז נישט קיין דרוק״גרייז‪ ,‬קען עם זי_ין אן אנווי_יז‪ ,‬אז ו איז געווען‬
‫‪ a‬פארן דרוקער אדער שרניבער‪.‬‬
‫אין דעם כ ת ב • י ד ה א מ ב ו ר ג נומ׳ ‪) 250‬שטיינשניידער ‪ ,(209‬געשריבן פון‬
‫א זאקסישן ייד אין יאר של״ד לפ״ק‪ ,‬געפינט זיך זייער אפט ו ו א ר י ם )ווארום>‬
‫און ד א ר י ם )דרום(‪ ,‬אבער דאם איז א נארמאלער דייטשער פארים‪ .‬אחוץ דעם‬
‫וואלט מען באך געדארפט אויספארשטן‪ ,‬וואט פאר א חיבור ער האט איבערגעשריבן‪.‬‬
‫א הונדערט און פופציק יאר גאך א ל י ה ן געפינען מיר י ח י א ל מ י כ ל ב ן‬
‫א ב ר ה ם פ ג ״ ל ע פ ש ט י י ן א ש כ נ ז אדער א ש כ נ ז י ‪ ,‬וואט שרניבט אין זי_ין‬
‫״ ם ד ר ת פ ל ה ד ר ך י ש ר ה ״ )פראנקפורט תנ״ז( אויפן בלאט מ״ט‪ ,‬עמוד א׳‬
‫בזה הלשון‪:‬‬
‫״אך זול מן ווישן וואו איין ווארט שטיט מיט איינר שורק זאל מן‬
‫עברי לייאן אלז ווי איין מלאפום אונ׳ ניט אלז וויא איין טייל עם הארצים‬
‫לייאן איין שורוק איבר אלז ווי איין חיריק דיא זיינן זיך זעהר טועה דען‬
‫צווישן איין מלאפום איז ניקש מין דר חילוק איין מלאפום האט איין וא״ו‬
‫איין שורק איז קיין וא״ו‪ .‬אך ווער איין שורק עברי לייאט מיט איין חיריק‬
‫איז צו צייטן מחרף ומגדף דען רז טייטש פון איינר שורק אונ׳ חיריק איזט‬
‫גאנץ אנדרשט איין גרושר חיליק דער צווישן כלו מיט דער שורק איזט טייטש‬
‫אל צו מאלט כלו מיט דר חירק איז טייטש פרדערבט צוה מיט דער חירק‬
‫איז טייטש ער האט גיבוטן אנדרי לייט צוד• מיט דער שורק איז טייטש‬
‫ער איז ווארדן גיבאטן פון איינן אנדרן‪ .‬אך נאך יוצר אור כלם אהובי׳ כלם‬
‫גבורים מיט דער שורק איז טייטש אלי זיין זיא גליבט אונ׳ כלם מיט דער‬
‫חירק איז טייטש פאר דערבטי אין קדושה פון נעריצך לאמתם מיט דער‬
‫שורק איז טייטש גיגן זיא כלומר גיגן די מלאכים די דא האבן קדוש גזאגט‬
‫זאגין די מלאכים ברוך כבוד יי ממקומו אוג׳ לאמתם מיט ד נדא איז ארויט־‬
‫געריסן א שטיק אינעט פראנקפורטער עקזעמפלאר‪ ,‬וואט איך האב אין דער‬
‫האנט[ חירוף וגידוף דער פון הער קומט״'‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫»אוין־ דארף מען וויסן‪ ,‬אז ווו א ווארט לייגט זיך אויס מיט א שורוק‪ ,‬דאדף מען עם לייענען‬
‫אזוי ווי א מלאפום און נישט ווי ס׳טוען טייל עם־ארצים‪ ,‬וואט לייעגען א שורוק אומעניום אזוי ווי א חיריק‪.‬‬
‫אזוינע זענען זיך זייעד טועה‪ ,‬ווארן פון א מלואפום ]ביז א שורוק[ איז נישטא קיין אנדערער חילוק‪ ,‬ווי‬
‫דאם‪ ,‬וואס א מלואפום לייגט זיך אויס מיט א וואוו‪ ,‬און א שורוק נישט‪ .‬נאך עפעם‪ .‬וועד עם לייענט‬
‫א שורוק אזוי ווי א חיריק‪ ,‬דער איז אמאל מחרף און מגדף‪ ,‬ויארן די טייטש איז גאר אידערש‪ ,‬אויב‬
‫עם שטייט א שורוק אדער אויב עם שטייט א חיריק‪ ,‬ס׳איז א גרויסער חילוק‪ .‬כ ל ו מיט א שורוק איז‬
‫טייטש א ל ע‪ ,‬כ ל ו מיט א חיריק איז טייטש פ א ר ל ע נ ד ן‪ .‬צ ו ה מיט א חיריק איז טייטש ע ר ה א ט‬
‫ג ע ה יי ם ן אנדערע‪ ,‬צ ו ה מיט א שורוק איז טייטש ס׳א י ז א י ם ג ע ה יי ם ן ג ע וו א ר ן פו! אנדערע‪.‬‬
‫נאך יוצר אור די ווערטער כ ל ס א ה ו ב י ם כ ל ם ג ב ו ר י ם ‪] :‬אויב כלם שטייט[ מיט א שורוק איז‬
‫טי״יטש‪ :‬א ל ע ז ע נ ע ן זיי ג ע ל י ב ט ‪ ,‬אבער כ ל ם מיט א חיריק איז די טייטש‪] :‬אלע זענען זיי[‬
‫פ א ר ל ע נ ד ט‪ .‬אין דער מוסף׳קדושה‪ :‬ל ע מ ת ם מיט א שורוק איז טייטש‪ :‬א נ ט ק ע ג ן ז י י‪ ,‬אנטקעגן‬
‫די מלאכים הייסט עם‪ ,‬וואט האבן געזאגט ״קדוש״‪ ,‬זאגן די מלאכים ״ברוך כבוד יי ממקומו״‪ .‬ווידעד‬
‫לעמתם מ י ט ‪ . . .‬ווערט דערפון א חירוף און גידוף״‪.‬‬
‫‪41‬‬ ‫היםמאר׳* פון די אלטע י‪-1‬קלאנגען‬

‫דאס הייסט‪ :‬די ״עםיארצים״ מאכן א חילוק פון ‪ %‬ביז ו‪ ,‬שורוק לייענען זיי‬
‫ווי חיריק‪) i ,‬אפשר ‪ .(? U‬קומט אוים‪ ,‬אז מלואפום איז ‪ ,u‬געבליבן ‪.u‬‬
‫דער דאזיקער פאקט פאסט אינגאנצן צו א ל י ה ב ח ו ר פ אויםלייג‪ .‬אינטע•‬
‫רעםאנט‪ ,‬וואט ע פ ש ט י י ן רופט עם עם־ארציש און מוז אזוי‪-‬ארום אויך ארניננעמען‬
‫דעם גרויסן מדקדק אין דעם דאזיקן כלל‪.‬‬
‫אפשר קען מען דא ארויסזאגן אזא מין השערה‪ :‬שורוק איז דעמלט אין יענע‬
‫‪1‬‬
‫קאנטן—ע פ ש ט י י ן וו‪1‬ינט אין דעם זעלבן טייל פ ר א נ ק ן ‪ ,‬ווו א ל י ה ב ח ו ר‬

‫‪1‬‬
‫כ׳וויל דא דערמאנען‪ ,‬אז בי_ים לייענען ע ‪ a‬ש ט י י נ ס ספרים דאכט זיך אמאל‪ ,‬אז ער איז‬
‫געווען א מזרת׳ייד‪ .‬אבער מיד האבן נישט קיין שום אנווניז דערויף‪ ,‬כאטש ס׳איז פארשטייט זיך מעגלעך׳‬
‫אז דין טאטע איז געקומען פון פוילן‪ .‬לויט דעד צטט וואלט געפאסט א ב ר י ס ק ע ר רב פון שצ״ה לפ״ק‪,‬‬
‫ה ל ו י ע ‪ 9‬ש ט י י ן )זע שו״ת גאוני בתראי מ׳‪ ,‬שו״ת ב״ח החדש סי׳ לז‪ ,‬ס״ג(‪.‬‬ ‫א ב ר ה ם בן מ א י ר‬
‫מ י כ ל ע פ ש ט י י נ ע ן האב איך נאד געפונען אין זנינע ספרים אליין‪.‬‬ ‫יחיאל‬ ‫מאטעריאל וועגן‬
‫ש ט י י נ ש נ לי ד ע ר אין זיין באדלעיאנע־קאטאלאג מאכט אים אפילו פאר א ‪ Lembergensis‬און א רב‬
‫אין פ ר א ס ט י ץ אין מערן‪ .‬אבער דאס איז א טעות‪ ,‬וואם ער האט ארויסגענומען פון וואלף‪ .‬אונדזער‬
‫ע פ ש ט י י ן איז אפנים געווען א למדן‪ ,‬אבער נישט קיין רב‪ ,‬און געווויינט האט עד‬ ‫מיכל‬ ‫יחיאל‬
‫תפלה דרך ישרה‬ ‫נישט אין מער‪ /,‬נאד אין פראנקן‪ .‬דאס זעט מען פון די הסכמות‪ .‬אין ס ד ר‬
‫שרניבט דעד ״אב״ד ה א צ פ ע ל ד ומדינת ו ו י ר צ ‪ 3‬ו ר ג״‪ ,‬״ישראל מווינא״ בזה הלשון‪ :‬״הוא האלוף‬
‫התורני מהודר יחיאל מיכל בהר״ר אברהם סג״ל עפשטיין תושב במדינתי הסרים למשמעתי מדינת ווירצבודג״‪.‬‬
‫דאם זעלבע זעט _מען אויך פון די אנדערע הסכמות דארטן‪ ,‬פונעם פ ר א נ ק פ ו ר ט ע ר רב‪ ,‬״ ש מ ו א ל‬
‫מ ק ר א ק א״‪ ,‬פונעם רב פון ״באמבערג‪ ,‬פייארש דארף ]בייערםדארף[ אין מדינת בארייד״ ]ביירייט[‪,‬‬
‫מ ע נ ד ל ן ב ן ש ל מ ה ז ל מ ן ‪ ,‬פונעם רב פון ״פירדא ומדינת אנשבך ומדינת ק״ק שנייטך״‪,‬‬ ‫מנחם‬
‫י ש ש כ ר ב ע ר מ ן ב ן ד ו ד י צ ח ק ז ע ק ל ס ג״ל‪ ,‬פונעם רב פון ״הייצפעלד ומדינת ווירצבורג״‪ ,‬מ ר ד כ י‬
‫נ ן ב ע ר י י ט ל ש‪] .‬דערווניל איז אפנים געקומען א נליער ויב‪ :‬דעד ערשטער האט דאטירט פון סיון‬
‫מנ״ו‪ ,‬דעד לעצטער פון תישרי תנ״ז[‪ .‬צום סוף גיט דעד מחבר א ישר־כוח דרי״י ברידער‪ :‬א י צ י ק‪,‬‬
‫ש מ ע ו ן ‪ ,‬מ א ז ו ש‪ ,‬זין פון ״ י ה ו ד א ל י ב מ ה ע כ י במדינת ורנקך‪ ,‬וואס הא‪:‬ן אים געליגן געלט‬
‫צום דרוקן‪ .‬אויפן שער ווערט ער אויך אנגערופן ‪,‬חתן הדיין המצויין המנוח מהר״ר י ו ם ט ו ב א ו פ נ י ׳‬
‫]אפנים‪ :‬אפנהיים[ זצלה״ה״‪ .‬ווי מען זעט‪ ,‬רעדט זיך דא אלץ נאד פון פ ר א נ ק ן‪ .‬אין זלין ״ ס פ ר‬
‫ד ר ך ה י ש ר ל ע ו ל ם ה ב א ״ פעלט פון זיין חתימה אין דעד הקדמה דאס ווארט אשכנזי‪] .‬אזוי איז‬
‫אין מטן עקזעמפלאר‪ ,‬וואס קען ז?ן די פערדע מהדורא‪ ,‬בטעות פון יאר המ״ה‪ ,‬לויט ב ן ׳ י ע ק ב צווישן‬
‫ל ו ח ו ת ה ב ר י ת ״ ‪ ,‬ערשטער דרוק‪ ,‬פון מנ״ג‪,‬‬ ‫קיצור שני‬ ‫תפ״ב און תפ״ח[‪ .‬אין ז?ן ״ ס פ ד‬
‫שטייט א ש כ נ ז י ‪ .‬זיין ״ ס פ ר עץ ח יי ם״ איז אינעם באדלעיאנע׳קאטאלאג נישטא‪ .‬ס׳איז א פאדטליטשתג‬
‫פון זיין ק י צ ו ר ש ל״ה‪ ,‬א ביסל פרט געטניטשט און קלענער‪ ,‬בפרט אין צווייטן טייל‪.‬‬
‫זינט כ׳האב דאס געשריבן‪ ,‬איז ארויס די נאטיץ וועגן עפשטיינען‪ ,‬ווו ם׳איז אנגעוויזן ליסעדאטור‬
‫וועגן אים‪ .‬מעגלעך‪ ,‬אז די פראנקפורטעד מצבה )אבני זכרון‪ ,‬נומ׳ ‪ (1531‬איז ט?*קע זי״ינצ‪ :‬״האלוף‬
‫כמוהר״ד מיכל עפשטיין ‪ /‬זלגו מים עינינו כי נלקח ‪ /‬עטרת ראשינו ‪ /‬הי׳ בדורותיו ה״ה העניו ‪ /‬וחסיד‬
‫כמוהר״ר יחיאל בהד״ר אברהם עפשטיין זצ״ל נפט׳ בש״ק ‪ /‬ונק׳ יום א׳ כ״ב חשון תם״ז"‪ .‬ס׳איז אבער‬
‫א שטיקל חידוש‪ ,‬תאם מען העדט דא גארנישט וועגן זלינע חיבורים‪.‬‬
 ‫ר ״ ר ש‪ .‬ב י ו ע נ ו י ט‬ ‫‪42‬‬

‫איז געבוירן געווארן — געווען ‪ ,ii‬נאר אין ע פ ש ט י י נ ט צי_יטן האט עס שוין‬

‫געהאלטן אין פארשווונדן ווערן‪ .‬א טייל פאלק האט שוין גערעדט ‪ ,u‬אזוי ווי מיר‬
‫הערן עט הי_ינט אין יענע קאנטן‪ .‬אפשר האט זיך די ני_יע הברה פארשפרייט אונטער‬
‫דער השפעה פון די אנדערע דיאלעקטן‪ ,‬ווו א ז א שורוק = ‪ a‬איז ניט געווען‪.‬‬
‫פראנצייזישן עמוד‬ ‫דעם צייכן שורוק אויף ‪ u‬געפינען מיר אויך אין דעם‬
‫פון ש פ ה ב ר ו ר ה )אמסטערדאם תס״א(‪ .‬דארטן ווערט די פראנצייזישע ‪ u‬איבער‪-‬‬
‫יוד‪:‬‬ ‫שורוק מיט וואוו און‬ ‫קאמבינאציעס פון‬ ‫אדער‬ ‫שורוק‬ ‫דורך‬ ‫געגעבן‬
‫‪.rue‬‬ ‫ל ו י ן ‪ ,lune‬ך י א‬ ‫ה ‪ 1‬מ ט‪tt‬ס י ו נ ג ‪ ,constitution‬א ם י כ ^ ם ‪,assurance‬‬ ‫‪:‬‬

‫די קאמבינאציע שורוק‪-‬וואוו אויף איבערצוגעבן ‪ U‬טרעפן מיר שוין הונדערט‬

‫יאר פאר אליהן‪ .‬אינעם כ״י ‪ Add. Or. 18694‬פונעם בריטישן מוזעאום‪ ,‬וואס איז‬
‫לויט זי_ין כתב־יד געשריבן געווארן ערגעץ א ת ם ק״פ לפ״ק‪ ,‬איז זי גאנץ נארמאל‪,‬‬
‫למשל ז ר ן נ=זין[ )‪ 102‬ע״א‪ 108 ,‬ע״ב(‪ ,‬ב ו ש )‪ 102‬ע״א(‪ .‬אזוי אויך אין דער‬
‫האנט דארטן‪ ,‬וואס האט געשריבן ערגעץ ארום ר״ן לפ״ק‪ ,‬אבער מיט דער‬ ‫צווייטער‬
‫ד ו י ד )‪ ,(10‬ך וי ר ן )‪ ,(77‬ז ר י ן נ=זין[ )‪ ,(215‬פ ו י שן )‪.(218‬‬ ‫הוספה פון א יוד‪:‬‬
‫זייער אפט געפינען מיר‪ ,‬אחוץ ו‪ ,‬דעם אויסלייג ״ויי׳ פאר ‪ uo‬און אויך‬
‫פאר בי_י ג ל י ק ל ר‪.‬א מ ל‪ .‬פאר ‪ :uo‬ב ו י ך ‪ ,‬ב ל ו י מ ן‪ ,‬ג ר ו י ב ‪ ,‬ה ו י ב ן‪,‬‬ ‫‪u‬‬

‫מויטיר‪ ,‬מ ו י ט ו ‪ /‬א ו ן פ ר מ ו י ט ל י ך ‪ ,‬נוין‪ ,‬ק ל ו י ג ‪ ,‬ר ו א ו י נ ג ‪,‬‬ ‫מויט‪,‬‬

‫ש ו י ל‪ ,‬ש ט ו י ל‪ .‬פאר ‪ :u‬א י ב ר פ ל ו י ם‪ ,‬ב ר ו י ך‪ ,‬ד ו י ר ך‪ ,‬ה ר ו י ם‪ ,‬ט ו י ג נ ט‪,‬‬
‫פ ר ו י מ‪ ,‬צ ו י ק‪ ,‬ש ט ו י ב‪ ,‬ש ט ר ו י ד י ל ט‪ ,‬ש ל ו י ם‪ .‬דאם זעט טאקע אויט ווי ‪,u‬‬
‫ל א נ ד ו י האלט אבער‪ ,‬אז פ׳איז געווען ‪ au‬אדער ‪ ou‬לויט נידער׳דייטשע‬
‫דיאלעקטן‪ .‬די נידער‪-‬דניטשע השפעה איז בי_י ג ל י ק ל גארנישט שוואך‪ .‬אבער‬
‫פונדעסטוועגן גלייבט זיך עפעס נישט‪ ,‬אז אין דער פאנעטיק זאל ארנין אזא ברייטע‬
‫און דערבני ספעציעלע השפעה‪ .‬קיין דניטשע ‪ ii‬זענען בני איר נישטא‪ ,‬זי שרניבט‬
‫שטענדיק יוד‪ .‬נאר קיין ראיה איז דאס נישט‪ ,‬דניטש ‪ a‬האט געקענט זנין ‪ .i‬און‬
‫דניטש ‪ u‬אין דער זעלבער צי_יט ‪ .Q‬דער צייכן וואוו־יוד פאר ‪ a‬איז דעמלט‬
‫נאך געווען באוווסט‪ ,‬למשל פ י י ו ו י ש ג א נ ז ‪ ,‬וואם האט געוו‪1‬ינט אינעם זעלבן‬
‫קאנט‪ ,‬האט בדרך פלל גענוצט דעם צייכן ״וי״ פאר דניטש ‪ :u‬ב ל ו י מ כ ן ‪,‬‬
‫א ו י ב ר ‪ ,‬מ ו י ז ן ‪ ,‬פ ו י ר ט ‪ .‬אבער אזוי ווי דער דרוק פון ג ל י ק ל איז לויט‬
‫לאנדויט קריטיק ניט גוט‪ ,‬און די כתב״ידן זענען נאך דערצו גארנישט פון איר‬
‫אייגענער האנט‪ ,‬וועט זנין זייער שווער‪ ,‬ארויסצוטראגן א פעסטן פםק‪ .‬הנינט איז‬
‫אין ה א מ ב ו ר ג גארנישט איבערגעבליבן פון יענעם קלאנג‪ ,‬צי ‪ ,ii‬צי ‪ .ou‬אבער‬
‫דאט איז נישט קיין ווונדער‪ ,‬ווניל ס׳זענען דאך בכלל פון יידיש נאר איבערגעבליבן‬
‫געציילטע ווערטער‪ .‬א שטיקל חידוש איז מיר‪ ,‬וואט אינעם ‪,Lied vum Lockschen‬‬
‫א ‪ ,Parodie uf Schiller sein Lied vun de Glock‬וואט איז ארויט ‪1853‬‬
‫און שפיגלט דאך אוודאי נאך אפ דאפ לשון פון איין‪ ,‬צוויי דורות פריער‪ ,‬איז אויך‬
‫נישטא קיין זכר פון יענעם קלאנג‪.‬‬
‫‪43‬‬ ‫היסטאריע פון די ‪ 8‬ל ט ע ט׳קלאנגען‬

‫פאראן אבער א קאנט אין מערב‪ ,‬ררר מיר האבן יא אן ‪ .ii‬דאם איז ע ל ז א ס‪.‬‬
‫אינעם ארטיקל פון ו וני ם )באראכאוו ‪ (347‬געפינען מיר )‪ y‬גיט איבער ‪:(u‬‬
‫‪9tyx) p‬בטוח(‪) ,pilpytem‬בילבולים(‪pyr^m ,‬‬ ‫‪) 9asys‬אסותא(‪) 9kyn ,‬כהונה(׳‬
‫‪9‬‬ ‫‪a‬‬
‫) ( ‪,‬‬ ‫ים(׳ ‪(9x nyk‬חנוכה ) ‪) xys ,‬חוש‪) m ( ,xys‬א חושים(‪ m 9 k h i p y d ,‬כ י ב ו ד י ם‬
‫‪) 9krya ply‬קרוע בלויה(‪) 9rys9j ,‬ירושה(‪) jyt ,‬יוד(׳(לוח) ‪) nyn , l y x‬נון‪(,‬‬
‫‪9‬‬
‫‪( ,smysansmy ,‬שמועה )‪9‬‬ ‫(‬ ‫פ א ר ר ו ח ף ‪9fy9,‬שבועות)§‪s‬‬ ‫‪)veryx>9/9rry9v‬‬
‫‪9‬‬
‫) ‪) 9tsyw9 tsyf , ( 9‬תשובה(‪,‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪syt‬סעודה‬ ‫‪,‬שוק)§‪ n )sylx, ( y k‬ש ו ל ח ן ( ‪,‬‬
‫) ‪ ; ( 9‬ווערטער פון גערמאנישן עלעמענט‪ syxt :‬הוכט(‪) kyt ,‬גוט(‪r9t ,‬‬ ‫ה‬
‫‪) syn‬דער זון(‪) 9ryf ,‬רופן(׳ ‪) pyx‬בויף‪) styl ,‬שטול(‪) tyn ,‬טון‪) t y n s ( ,‬טון עם(‪,‬‬
‫‪u‬‬ ‫ער‪,‬‬ ‫אבער אין ווערטער‪ ,‬וואס‬
‫ווניזט אן‪ ,‬אז זיי זענען נישט פון ע ל ז א ם‪ ,‬נאר פון ב א ד ן ‪ .‬פון ע ל ז א ם ברענגט‬
‫) ( ‪) 9kul ,‬גאולה(‪9xul9 ,maxul9m ,‬‬ ‫ע ר מ ב ו ל ב ל)‪ y u \ s * ,(:m9fulp1‬ח ו ל ש ה‬
‫(מנוולטע‪f9suj‬‬ ‫)‪,m9‬‬ ‫‪9t91‬‬ ‫)מנוסה(‪,m9nuf‬‬ ‫)‪(,m9‬מכולה‪ (,m9nus)n9xut‬מ ח ו ת ן ‪9‬‬
‫) ז כ ו ת ( ס ו ס(זנות)‪9um /,snu‬‬ ‫‪)9ft9suj9m,9sunr‬שונרא(‪sxus ,‬‬ ‫)(מזויף‪,‬‬
‫)אומה(‪) 91jut ,‬נאמען‪ :‬יודל(; אין גערמאנישן עלעמענט‪) tsu :‬צו(‪ u n ,‬א ו ן ) ( ‪nu ,‬‬
‫)ברוטט(‪,‬‬ ‫)‬ ‫‪) t91trumm‬געפויקט(‪) fun ,‬פון(‪(,pruStixtus ,‬איךטו עם‬
‫אין זעלבן‪u‬‬ ‫‪) 91kuk‬קוגל(׳ ‪) ursax‬סיבה(‪ .‬מיר זעען‪ ,‬אז ט׳טרעפט זיך ‪ y‬און‬
‫ווארט )‪ .(tyn‬צי האבן מיר דא אפשר צו טאן מיט דיאלעקטישע חילוקים אין‬
‫עלזאסישן יידיש ? צו ווייניק מאטעריאל‪ ,‬צו דערגיין עפעם‪ .‬אויך בנים לשון׳קודש•‬
‫ארמישן עלעמענט איז שווער צו געפיגען דאם געזעץ‪ U :‬טרעפט זיך אפילו סירוב‬
‫אין טראפן‪ ,‬וואט ט׳זענען שטענדיק געווען אפן‪ ,‬נאר ס׳שטייט אויך אין ווערטער‪,‬‬
‫וואם זענען געווען פארמאכט מיט א דגוש אדער מיט א קאנםאנאנט )כהונה‪ ,‬חוש(‪.‬‬
‫פון דער אגדערער זניט שטייט אין אזויגע טראפן סירוב ‪ .u‬מעגלעך‪ ,‬אז דאם איז‬
‫טאקע דער כלל‪ ,‬און ךא האט זיך‪ ,‬אין די פארמאכטע טראפן‪ ,‬אויפגעהיטן דער‬
‫עלטערער קלאגג‪.‬‬

‫אינעם מאמר פון ע מ נ ו א ל ו ו י י ל ‪Le Yidisch Alsacien-Lorrain‬‬

‫אין דער ‪) REJ‬באנד ‪ (73-70‬איז די טראנםקריפציע נישט פאנעטיש‪ ,‬קען מען גאר‬
‫גישט געוואר ווערן‪ .‬קיין ‪ a‬געפיגט זיך אין ערגעץ נישט אחוץ איין מאל אינעם‬
‫ווארט ‪) Schiil‬בנים ווארט ‪ ,(Jid‬אבער אין א״ב שטייט ‪ .Schul‬און מען קען אויך‬
‫נישט זאגן א סברא‪ ,‬דער מחבר האט געמיינט די פראנצייזישע ‪ ,u‬וואס איז ‪,ii‬‬
‫ווארן זנין גאנצע טראנפקריפציע איז דניטש‪ ,‬בפרט אויף אונדזער ענין זאגט עדות‬
‫דאפ ווארט '‪ ,Schul‬און די קורצע ‪ u‬וואלט ער דאך דעמלט באדארפט איבער‪-‬‬
‫געבן מיט ‪.011‬‬

‫אזוי טוט טאקע מ י י מ )‪ (Honel Meiss‬אין זנין ביכל ‪Traditions popu-‬‬

‫‪) laires alsaciennes‬ניצע ‪ .(1928‬זנין טראנפקריפציע איז אפילו נישט זייער פויגלדיק׳‬
‫פאראן גענוג סתירות‪ ,‬אבער ם׳זענען דא אזוי פיל ווערטער מיט ‪ ,ii‬אז מען קען‬
‫שוין עפעם דרינגען דערפון‪.‬‬
 ‫ד״ר ש‪ .‬נירננויט‬ ‫‪44‬‬

‫‪ ii‬שטייט בני אים אקעגן ‪ (1‬מה״ד ‪ :uo‬צ ו ‪ ,‬צ ו ם ‪ ,‬ש ו ל‪ ,‬ט ו ן ‪suche ,‬‬
‫)זוכן(‪) miiss .‬מוז(‪) miisch ,‬מוזט(‪) mtin ,‬מוזן(‪ ,‬ג ו ט ‪ ,‬ג ו ט י ‪ ,‬ג ו ט ע ר ‪ ,‬ט ו ט ‪,‬‬
‫‪) zultiwe‬צולוגן(‪ ,‬ר ו ‪ ,‬פ ו ט ע ר‪ ,‬מ ו ט ע ר‪) Kickt ,verfliiche ,‬לוגט(‪,Muth ,‬‬
‫פ ו ט ‪ ,‬ט ו ך‪ ,‬ב ל ו ט ‪) Schuh ,‬שוך( ‪ a 5‬מה״ד ‪ u‬נאר אין ‪=) giitzt‬קוקט>‪ ,‬ד ו‬
‫; ‪ ( i i t z e‬אין ו ו א ו ׳ ‪ (4 ,‬מלואפום‪ :‬ש מ ו ע ט ט ‪ ,‬ם ע ו ד ה ‪ ,‬י ו ד‬ ‫‪3‬‬ ‫עווענטועל‬
‫)דאס אות(‪ ,‬ב ט ו ח י‪ (5 ,‬שורוק‪ ,‬ווניזט אוים‪ ,‬נאר אינעם ווארט ט ו ב ו ת ‪ ,‬און דארטן‬
‫טראנסקריבירט ער אפילו ‪) i‬פיר מאל(‪.Sikkes :‬‬
‫הייטט עם‪ a ,‬שטייט בדרך בלל נישט אין ווערטער מיט מה״ד ‪ u‬אדער לה״ק‬
‫שורוק‪ .‬אבער אין א טייל ווערטער טראנסקריבירט מ י י פ די מלואפום מיט ‪ u‬אדער‬
‫‪ .ou‬זעט דאס אויס ווי נישט׳אויטגעהאלטנקייט פון דער טראנםקריפציע‪ :‬אין‬
‫אזא ווארט פאסט ער זיך צו צו דער ״ליטערארישער״ הברה‪.‬‬
‫פדי געוואר צו ווערן‪ ,‬צי די חילוקים אין די אלע דערמאנטע ארבעטן וועגן‬
‫עלזאסיש‪-‬יידיש זענען דיאלעקטיש אדער פשוט ניט‪-‬פאנעטישער אויסלייג‪ ,‬האב איך‬
‫געשריבן צו דרי_י עלזאסער‪ ,‬וואס איך זאג זיי דא א הארציקן דאנק‪.‬‬
‫‪,‬‬
‫הרב ר א ב ב ר ו נ ש ו ו י ג האט געענטפערט‪ ,‬אז בפרט דאט עלטערע דור‬
‫זאגט ‪ ,U‬נאר אין להי׳ק איז דא די נטיה‪ ,‬זי זאל פארשווונדן ווערן‪ .‬אין צפון פון‬
‫לאנד רעדט מען בכלל מיט ‪.u‬‬
‫הרב ע מ נ ו א ל ו ו י י ל דערמאנט זיך‪ ,‬אז ווען ער איז נאך געווען יונג‪,‬‬
‫האבן אלע בעלייתפילות ארויסגערעדט מלואפום ווי ‪ ,ii‬נאר שפעטער איז זי‬
‫ארויפגעשטופט געווארן פון דער ‪u‬״‬
‫דעם דאזיקן בי_יט‪:‬‬ ‫פראפ׳ ע ר נ ע ם ט ל ע ו ו י ווגיזט אן דעט טעם פון‬
‫״די_יטשך שניט‪ ,‬און‬ ‫נאך ‪ 1870‬האבן זיך די לערער און רבנים געלערנט אויפן‬
‫אבער אין די זעלבע‬ ‫אזוי‪-‬ארום איז די הברה בנים דאווענען רעפארמירט געווארן‪.‬‬
‫יידיש‪ ,‬איז עד‪-‬היום‬ ‫לשון‪-‬קודשע ווערטער‪ ,‬בשעת זיי זענען עלעמענטן פון‬
‫פארבליבן די ‪.ii‬‬
‫וואפ פארא שניכות קען האבן אט די עלזאטיש׳יידישע ‪ ii‬צו דעד ‪ a‬בני‬
‫א ל י ה ב ח ו ר און מ י כ ל ע פ ש ט יי ן ? בני זיי איז ‪ U‬אויך אדער אפילו נאר אנטקעגן‬
‫דעד קורצער ‪ u‬און שורוק—און אין עלזאס דווקא נישט דער כלל בני ‪ u‬און שורוק‪.‬‬
‫פראפ׳ ל ע ו ו י מיעט‪ ,‬אז די עלזאםיש‪-‬יידישע ‪ u‬האט צו טאן מיט די‬
‫עלזאסישע דיאלעקטן )וואם עלזאפיש־יידיש איז אפגעטיילט פון זיי אלע(‪ .‬ס׳רעדט‬
‫זיך דא נישט‪ ,‬פארשטייט זיך‪ ,‬פון דער עלזאםישער ‪ ,a‬ווניל זי שטייט אקעגן דעם‬
‫מה״ד ‪ .ii‬דאפ געפינט זיך אין עלזאסיש׳יידיש בכלל נישט‪ ,‬דא איז עט ‪ .ou‬פאראן‬
‫אן עלזאטישער דיאלעקט מיט אן אנדערער ‪ ,a‬אבער דארטן איז אויך מה״ד ‪ u‬געווארן ‪.ii‬‬
‫אין אן אנדערן דיאלעקט איז טאקע אזוי ווי אין עלזאסיש׳יידיש‪ ,‬ווניזט אויט‪,‬‬
‫אבער ער געפינט זיך גאר אין צפון פון לאנד‪ ,‬און אונדזער דיאלעקט איז אין‬
‫ררום‪-‬עלזאם‪.‬‬
‫‪45‬‬ ‫!!•קלאנגען‬ ‫היםטאריע ‪6‬ון די »ל»ע‬

‫דאם אלץ איז נאר גערעדט אקעגן דער ני_יער צניט‪ ,‬פון פריער ׳ווייםן מיר‬
‫נאך גארנישט‪ .‬דעריבער קען אונדז די עלזאסיש‪-‬יידישע ‪ u‬לעת־עתה גארנישט צוניץ‬
‫קומען ני_י אונדזער ענין‪.‬‬
‫ווי דאם זאל נישט זנין‪ ,‬אבער פון אונדזער מאטעריאל בני א ל י ה ב ח ו ר און‬
‫מ י כ ל ע פ ש ט י י ן מעגןמיר עליכל־פנים אונטערציען דעם ם ף ה כ ל ‪ ,‬א ז א י ן ע ל ט ע ר ע‬
‫צניטן זצנען געווען קאנטן אין דניטשלאנד‪ ,‬ווו מ׳האט געזאגט ‪ ,ii‬אין דניטשן און‬
‫אין לשון־קודשיארמישן עלעמענטן‪ ,‬פאר מ׳קלאנגען‪.‬‬
‫אצינד וועלן מיר זיך נעמען צום וועג קיין מזרח און זיך אפשטעלן דערבני ‪-‬‬
‫ווי די עמיגראנטן האבן עפ אזוי אפט געטאן—אין פיים און מערן‪.‬‬

‫ג‬
‫דאם כ ת ב י י ד ה א מ ב ו ר ג נומ׳ ‪) 181‬שטיינשננידער נומ׳ ‪ (35‬געשריבן‬
‫׳‬

‫רצ״ב לפ״ק פון א פ ר ע ג ע ה איז א ת ה י ל י ם« פ א ר ט ני ש ו נ ג און דעריבער קען‬

‫מען זיך נישט ריכטן צו געפינען דארטן אנווניזן פונעס ארטיקן דיאלעקט‪ .‬ס׳איז‬
‫בלי‪-‬פפק איבערגעשריבן פון אן עלטערער זאך‪ .‬אקעגן דניטש ‪ u‬שטייט דארטן‬
‫וואוו‪ .‬דאט איז אן אלטער אויסלייג‪ ,‬וואס מען קען גארנישט דרינגען דערפון בנוגע‬
‫צו פראג‪ :‬ו ו א ו ש ט ‪ ,‬ז ו נ ט ‪ ,‬ב ג ו ט י ג ט ‪ ,‬ד י מ ו ט י ג ן ‪ ,‬א ו ב ר ז י ג ו נ ג‪ ,‬ה ו ל ף ׳‬
‫א ו ב ל )בל׳ ‪ ;(52‬ג י מ ו ט ‪ ,‬ז ו נ ט ‪ ,‬ק ו נ ג ‪ ,‬ה ו ט‪ ,‬ט י מ ו ט י ג ן ‪ ,‬ו ר נ ו פ ט י ג ‪,‬‬
‫ז ו ם ‪ ,‬ל ו ג נ ר‪ ,‬א ו ב ר ‪ ,‬ב ו ר ט ; ס׳טרעפט אויך ״וי״‪ :‬ק ו י נ י ג‪ ,‬ה ו י ט )בל׳ ‪.(130‬‬
‫עפעט אגדערש איז שוין מיטן אויםלייג ג ו י ט אויפן זעלבן בלאט‪ .‬אז מען וועט‬
‫דורכארבעטן דאס גאנצע פפרל‪ ,‬און געפינען א ביסל מער פון דעם מין‪ ,‬וועט דאס‬
‫זנין א פימן‪ ,‬אז אין פ ר א ג פון יענער צניט איז פון ‪ u‬שוין געווארן ‪ ,ii‬און אז‬
‫פארן שרניבער איז א ו ב ר און ג י מ ו ט געווען אן איבערגעקערטער אויםלייג‪.‬‬
‫אויך דער מחבר פון ל ק ח ט ו ב )פראג שם״ח און ב א ר מ ש ה )פראג שס״ה(‪,‬‬
‫מ ש ה ב ן י ש ש כ ר ש ע ר ט ל ן ‪ ,‬איז געווען א פרעגער‪—.‬אז ט׳טרעפט זיך אויך‬
‫א ו י ם אחוץ א ו ם‪ ,‬איז דאט אויך א די״יטשער פארים‪.‬‬
‫אין די פ ר ע ג ע ר ב ר י ו ו פון יאר ש״פ לפ״ק זעט מען גארנישט וועגן דעם‬
‫קלאגג פון ו‪ ,‬אחוץ אין איין בריוו‪ .‬אין נומ׳ ‪) 21‬ז׳ ‪ 29‬און פאקפימילע( שרניבט‬
‫עמיצער אכט מאל ו אין אזוינע ווערטער‪ ,‬ווו ס׳האט נישט געקעגט ונין קיין ‪:u‬‬
‫דאז יוגגל‪ ,‬מיט דעם י ו ג ג ש ט ן י ו ג ג ל י ן ‪ ,‬צום ע ל ש ט ן י ו ג ג ל י י ן ‪,‬‬
‫צודעםאנדריןיונגלין‪,‬דעזיונגלין‪,‬דעםיונגן‪,‬מיטדעםיונגל‪,‬‬
‫ד א ז א ג ד ר י י ו נ ג ל ‪ .‬דארטן שטייט אויך ג ו י ט י ‪ ,‬אבער ל א ג ד ו י ״ ט ר א נ ס ק ר י ב י ר ט‬
‫‪ .gute‬איז דאם ערשטע א דרוק־גרי״יז‪ ,‬אדער דאס צווייטע א טעות ?‬
‫אויב איך וועל אציגד דא בנים פרק פ ר א ג ברעגגען נ ת ן נ ט ע ה א נ א •‬
‫ו ו ע ר ‪ ,‬וועט מען זיך מן‪-‬הסתם חידושן‪ ,‬ווניל מען האלט דאך‪ ,‬אז ער איז געבוירן‬
‫אין א ו ק ר ני נ ע אדער אין ק ר א ק ע‪ .‬אבער אין ש פ ה ב ר ו ר ה )צווייטע מהדורא‪,‬‬
‫אמטטערדאם תם״א( אויפן בלאט ך זאגט ער אליין וועגן זיך‪ ,‬אז ער איז ״פון‬
‫שטאט פראג״‪ .‬כאטש ס׳שטייט דארטן אין שמועס‪ ,‬און מען וואלט געקעגט זאגן‪ ,‬ער‬
 ‫ד״ר ‪ . 9‬נירנבוים‬ ‫‪46‬‬

‫האט גלאט ארניננעשטעלט די גרויסע שטאט‪ ,‬ווו ער איז נאך דערצו מןיהסתם‬
‫געווען בנים דרוקן‪ ,‬איז דאך א סך פשוטער‪ ,‬סתם צו גלייבן זנינע ווערטער‪ .‬דערמיט‬
‫ווערט אויך פארענטפערט דער מערב‪-‬יידישער כאראקטער פון זנין לשון‪ :‬די לאנגע‬
‫‪/‬‬‫״א״ אקעגן די מזרח‪-‬יידישע יי און וי )ל א ט ר = לייטער‪ ,‬ב א מ ר = ביימער‬
‫א ג י ן = אויגן( מ א ן = מאן‪ .‬דאס וואלט געהייסן‪ ,‬אז ער איז באך מיט זנין פאטער‬
‫געקומען קיץ א ו ק ר ני נ ע און ער האט זיך געהאלטן בנים היימישן דיאלעקט‪.‬‬
‫ווארן‪ ,‬אז מיר זאלן אין זנין ביכל זען דאס דעמלטיקע אוקרנינישע יידיש‪ ,‬דאט‬
‫לייגט זיך נישט אויפן שכל‪ :‬ווו זענען אין הנינטיקן אוקרנינישן יידיש די אלע‬
‫מערבייידישע עלעמעגטן? ווו זענען זיי אהינגעקומען אין אזא קורצער צניט פון‬
‫‪ 250‬יאר? מיר ווייסן‪ ,‬אז פיימישע און מערישע יידן זענען אין עלטערע צניטן‬
‫געוואנדערט קיץ פוילן און האבן באך א צניט געלעבט אין אייגעגע קהילות‪—,‬למשל‬
‫אין ק ר א ק ע — א ו ן מ׳איז אויך דא א מיינוגג‪ ,‬אז ג ת ן נ ט ע ה א נ א ו ו ע ר איז‬
‫געבוירן געווארן אין ק ר א ק ע—אבער וועגן מערב‪-‬יידישע קאלאניעם אין אוקרנינע‬
‫האט מען נאך נישט געהערט‪—.‬באר מעגלעך‪ ,‬אז די משפחה ד ‪ .‬א נ א ו ו ע ר איז‬
‫געקומען גלניך פון ד ני ט ש ל א נ ד‪ .‬לויטן דיאלעקט וואלט עם אויך געפאסט‪ ,‬נישט‬
‫נאר וועגן גאמען‪.‬‬
‫אן אנדער מעגלעכקייט‪ :‬דער זעצער האט ארנינגעברענגט אינעם ביכל זיין‬
‫אייגענעם דיאלעקט‪ ,‬דעמאלט וואלטן פארענטפערט געווארן די סתירות אין דער‬
‫פאנעטיק‪ .‬דאם וואלט געווען דער בעםטער פירוש אויפן גאנצן פראבלעם‪ ,‬און מען‬
‫וואלט דא פשוט געדארפט רעדן פונעט ביכל ש פ ה ב ר ו ר ה און נישט פונעט‬
‫מחבר זנינעם—אויב ט׳וואלט נישט געווען דער אנווניז אויף דער שטאט פ ר א ג ‪.‬‬
‫וויאזוי נ ת ן נ ט ע ה א נ א ו ו ע ר האט ארויסגערעדט די ״ו״‪ ,‬קענען מיר‬
‫נישט דאגן‪ .‬אז זיכער נישט ‪ ,ii‬קען מען פון דער טראנסקריפציע פון ליטנין און‬
‫איטאליעניש ווו ‪ = u‬ו‪ ,‬נישט דריגגען‪ .‬ערשטנס האט ער פאר די צוויי לשונות‬
‫געהאט פרעמדע הילף‪ ,‬און צווייטנם האט ער דאך היםטאריש נישט געהאט קיין‬
‫אנדער מעגלעכקייט‪ ,‬ווי צו שרניבן א וואוו‪ .‬דאס זעלבע איז דאך הנינט אויך‪ ,‬אז מען‬
‫שרניבט ״קולטור״ און אויך אלע נישטיליטוואקעם לייענען דאט מיט אן ‪.u‬‬
‫אויך אין א גבית׳עידות פון מ א ט ע ר ש ד א ר ף )הנינט בורגן־לאנד‪ ,‬עסטרניך(‪,‬‬
‫וואס קער צום ס ל א ו ו א ק י ש ן טייל דיאלעקט פון יידיש‪ ,‬געדרוקט אין פ נ י ם‬
‫מ א י ר ו ת ‪ ,‬מי׳ נ״ג‪ ,‬קען מען נישט זען‪ ,‬ווי אזוי ו איז דארטן ארויסגערעדט געווארן‪.‬‬
‫אצינד וועלן מיר לפוף אריבערגיץ קיין מזרח‪.‬‬

‫ד‬
‫קומענדיק קיין פ ו י ל ן‪ ,‬טרעפן מיר אין די נאטיצן אין ו ו א ר ש ע ו ו ע ר‬
‫א ר כ י ו ו )זע ריגגעלבלומט ארטיקל אין ״שריפטן״ ‪ ,(1‬אז די פוילישע ‪ u‬ווערט‬
‫איבערגעגעבן מיט וואוו‪—Jakusz :‬י כ ו ש‪—Parule ,‬פר ו ל י‪ ,‬פ ר ו ל י י א‪ .‬דאמ‬
‫איז א ביטל ווייניק מאטעריאל‪ .‬זאל מען בלית־ברירה אפשר זאגן‪ ,‬אז דעמלט‪,‬‬
‫קצ״ג לפ״ק‪ ,‬איז אין פ ו י ל ן נאך נישט געווען קיץ ‪?ii‬‬
‫‪47‬‬ ‫היס»אריע פון די »לפע ט־קלאנגען‬

‫א ביסל ש פ ע פ ע ה אין א ל י ה ב ח ו ר ס צניטן‪ ,‬טרעפן מיר שוין יא סימנים‬

‫פון א ני_יעם קלאנג‪ .‬אין מ ר כ ב ת ה מ ש נ ה א ש ר ל ק ו נ ק ר ד ש י ו טרעפט מען‪:‬‬
‫ב י י א ש ט ו י ד ל )צוויי מאל( ‪1‬ז׳ ‪ 5 [13 ,12‬פ ר ו י ב ן )‪ 3‬מאל( ‪1‬ז׳ ‪ ,[23 ,20‬דאס‬
‫קען אפילו זי_ין דאם מה״ד ‪ ;prtieven‬א י ם וז׳ ‪ ; [17‬א ו י נ ש ל י ט )‪ 4‬מאל( ‪1‬ז׳ ‪.1175‬‬
‫אז מען וועט דורכארבעטן דאס גאנצע ביכל‪ ,‬וועט מען אוודאי נאך געפינען מ ע ה‬
‫מיר האבן אבער א שטיקל הילף אין דעם פאקט‪ ,‬וואט די וואוו גיט דארטן‬
‫זייער אפט איבער בלי שום ספק נישט קיין ‪ .u‬מעגלעך אפילו‪ ,‬אז מיר האבן בני זיי‬
‫צו טאן פשוט מיט אן אנדערן פארים‪ ,‬וואט א נ ט ש ל האט גענומען פון זנינע מקורים‪,‬‬
‫בשעת אין אנדערע ווערטער איז זיון וואוו געווען פשוט ‪ .u‬אבער‪ ,‬אז מיר זעען‬
‫אויך א ווארט‪ ,‬ווו די וואוו שטייט אקעגן אזא קלאנג‪ ,‬וואס איז זיכער נישט געווען‬
‫קיין ‪—u‬םנידן מיר זאלן גיין ביז אלט׳הויףדניטש—מוזן מיר קומען צו דער מםקנא‪,‬‬
‫אז פאר א נ ט ש ל ע ן איז ״ו״ בכלל שוין נישט געווען קיין ‪ .u‬אזא ווארט איז‬
‫ז ו פ צ ן ‪ ,‬וואס טרעפט זיך צען מאל אויף זניט ‪—.14‬אצינד פארשטייען מיר שוין‬
‫די גרויסצ צאל פארלעך פון ״וי״ און ״ו״‪ :‬ב ו י כ ל י י ן )‪ 5‬מאל(—ב ו כ ל י י ן )‪(2‬‬
‫‪1‬ז׳ ‪ ,12‬ג י פ ו י נ ט ל ט )‪] (14‬עמוד ‪—[6-3‬ג י פ ו נ ט ל ט )‪! (3‬עמוד ‪ ,16 ,5‬פ ל י ג י ל ‪-‬‬
‫פ ל ו ג י ל נז׳ ‪ ,[7‬ב ר ו ד ר )לשון רבים()‪1 (2‬ז׳ ‪ ,18‬מ ו י ט ר ן — מ ו ט ר נז׳ ‪ ,112‬ב י י א‬
‫ש ט ו י ד ל )‪1 (2‬ז׳ ‪—[13 ,12‬ב י י א ש ט ו ד ל )‪ (2‬נז׳ ‪ ,[11‬צ ו י ר נ ן — צ ו ר נ ן אאז״וו‬
‫)‪1 (3‬ז׳ ‪ ,114‬ג ו י ד ט ן אאז״וו )‪1 (7‬ז׳ ‪ — [ 8‬ג ו ר ט ן אאז״וו )‪1 (2‬ז׳ ‪ ,114‬ל ו י ג ם ט ‪-‬‬
‫ל ו ג י ן‪ ,‬ל ו ג נ ר‪ ,‬ל ו ג ‪1‬ז׳ ‪ ,[19‬מ ו י ש ן אאז״וו )‪—(6‬ו ר מ ו ש ט אאז״וו ןז׳ ‪,22‬‬
‫‪ ,[173‬א ו י ם )‪1 (5‬ז׳ ‪—[24 ,14 ,11 ,7‬א י ם ‪1‬ז׳ ‪—[17‬אום )‪1 (7‬ז׳ ‪,[174 ,171 ,24‬‬
‫פ ר ו י ב ן אאז״וו )‪1 (7‬ז׳ ‪—[23‬פ ר ו ב ן אאז״וו )‪1 (3‬ז׳ ‪ ,[23 ,20‬ו ר נ ו י פ ט י ג י ­‬
‫ו ר נ ו פ ט י ג אאז״וו )‪1 (3‬ז׳ ‪ ,[23‬ש ט ו י ק אאז״וו )‪1 (5‬ז׳ ‪—[172 ,69 ,28 ,27‬ש ט ו ק‬
‫אאז״וו )‪1 (2‬ז׳ ‪ ,[27‬נדי[ ט ר ו י ק ן )‪ ,(3‬ט ר ו י ק נ ן )‪1 (3‬ז׳ ‪1—[70 ,63 ,62‬די[‬
‫ט ר ו ק י ן‪ ,‬ט ר ו ק נ ו נ ג ‪1‬ז׳ ‪ ,[70 ,62‬ב ר ו י כ נ י ט )‪—(3‬ב ר ו כ נ י ט ‪1‬ז׳ ‪ ,[65‬מ ו י א‬
‫אאז״וו)‪1 (9‬ז׳ ‪—170 ,69‬מ ו א ן ]ז ‪ ,[70‬א ו י ב ר )‪ (2‬נו׳ ‪—1172 ,71‬אובר )‪] (4‬ז׳‪,2‬‬
‫‪,‬‬

‫‪ ,[172‬ד ר ו ב ר ‪1‬ז׳ ‪ ,[2‬ד ו י ד אאז״וו )‪1 (7‬ז׳ ‪—[70‬דור ו ג ג ‪1‬ז׳ ‪ ,[171‬ט ו י ר ק ל‬

‫‪,‬‬
‫ט ו י ב )‪ (2‬נעמוד ‪ — [ 6‬ט ו ר ט ל ט ו י ב )‪] (3‬ז ‪ ,[173‬א ו י נ ש ל י ט אאז״וו )‪—(4‬‬
‫א ו נ ש ל י ט אאז״וו )‪ (2‬נז׳ ‪ ,[175‬ו ו י ט ט‪ ,‬ו ו א י ט ט‪ ,‬ו ו י ש ט אאדוו )‪1 (16‬ז׳ ‪,6‬‬
‫‪—[62‬ו ו א ו ט ט )‪1 (2‬ז׳ ‪.127‬‬
‫אז די שורוק איז בני א נ ט ש ל י ן נישט געווען קיין ‪ ,u‬דאט זעט מען קלאר‬
‫פון דעם אויסלייג ש ו י ר ק נאויפן דריטן‪ ,‬פערדן און פיפטן עמוד[‪ ,‬ש ו י ר י ק‬
‫]אויפן פיפטן עמוד[‪.‬‬
‫ש ט ע ר ק און ל י י צ מ א ן האבן שטענדיק טראנסקריבירט ‪ ,u‬אן א שאלה‬
‫אפילו‪ ,‬און דאס איז איינע פון א פך ראיות‪ ,‬אז מען קען זיך נישט פארלאזן אויף‬
‫זייערע טראנסקריפציעם‪.‬‬
‫י דער ר מ ״ א )געלעבט פון ר״ע ביז שמ״ב לפ״ק( שרייבט שטענדיק וואוו‪.‬‬
‫י ן טי׳ טז פון זנינע ש א ל ו ת ׳ ת ש ו ב ו ת )אמסטערדאם תע״א( ווערט ״געוווםט״‬ ‫א‬

‫אויטגעלייגט ג י ו ו י ש ט ‪ .‬דאם קען זנין אן עלטערער פארים‪ ,‬אויך מה״ד‪ .‬ט׳איז‬

 ‫ד״ר ‪ .v‬נירננויפ‬ ‫‪48‬‬

‫אבער אפשר מעגלעכער‪ ,‬אז צוליב דעם שוועריקייט מיט דרי_י וואוון‪-‬״גיוואוישט״‪-‬‬
‫האט מען באלד געשריבן ״גיווישט״‪.‬‬
‫בנים מ ה ר ש״ל )געלעבט ר״ע ביז של״ד לפ״ק( טרעפן מיר אין די ש א ל ו ה ­‬
‫ת ש ו ב ו ת טי׳ ל״ג‪ ,‬אין לעצטן טייל‪ ,‬איין מאל דאם ווארט ג י ז ו י נ ד ‪.‬‬
‫אין א כ ת ב ׳ י ד פון דער ב ו ד א פ ע ש ט ע ר א ק א ד ע מ י ע )קאטאלאג‬
‫נומ׳ ‪ ,(397‬וואם איז געשריבן פון א פוילישן ייד‪ ,‬ג ו מ פ ר י כ ט פון ש ע ב ר ש י ן‪,‬‬
‫אין יאר שי״ג לפ״ק‪ ,‬שטייט למשל אין שורה ‪ :568‬ש ט י ל )שטול(‪ .‬ד״ר ש ט ע ר ן‬
‫זאגט‪ ,‬אז א שפעטערדיקע האנט האט פון דער יוד געמאכט א וואוו‪ .‬ווי ס׳זאל נישט‬
‫זנין‪ ,‬די שורוק ווניזט אן אויף ‪ ,a‬און למשל אין דער שורה ‪ 1080‬געפינט זיך‬
‫ו ך ו י א )פרי(‪.‬‬
‫אין ש י ר ה ש י ר י ם פון י צ ח ק ט ו ל ק ש )קראקע‪ ,‬של״ט לפ״ק( געפינען‬
‫מיר אין דער הקדמה דעם גראם‪ :‬ז י צ ן—ג ו צ ן )פרענקישער פאריס פון ״קוקן״(‪.‬‬
‫דאם קען הייםן‪ ,‬אז אלע ״ו״ זענען בני ם ו ל ק ש ן געווען ‪ ,i‬אדער כאטש ‪.ii‬‬
‫דערויף איז אויך אן אנווניז דער אויסלייג מ מ ו ט ‪ ,‬ד״ה ס א מ י ט ; אויך ווערטער‬
‫ווי ד ע ר ק ל ו ג ש ט‪ ,‬ז ו נ ש ט — ז י נ ש ט ‪.‬‬
‫אין מ פ ר י ש ע י ה מיטן רד״ק )קראקע שמ״‪ 0‬געפינען מיד אמאל ״וי״ אקעגן‬
‫נארמאלן אויפלייג מיט ״ו״‪ ,‬למשל‪ :‬ד ו י ר ך‪ ,‬א ו י נ ז אקעגן פ ר ו מ י‪ ,‬א ו נ׳ ]הקדמה[;‬
‫ר ו י פ ט‪ ,‬פ ר ו י ב ן )ביידע אויך דניטש(‪ ,‬ג י פ ו י ל ב י ר ט‪ ,‬אפשר אויך ו ר ט ו י מ ­‬
‫ל ו ב ג ]אלדינגפ אין ערשטן פירוש רד״ק[‪ ,‬ר ו י פ ן ]ל׳ ע״ב[ אקעגן‪ :‬ר ו פ ט ]אין‬
‫ערשטן פירוש רד״ק[‪ ,‬פ ר ו ב ן ]הקדמה[ אאז״וו‪ .‬זענען די עטלעכע ווערטער געגוג‬
‫צו ווניזן‪ ,‬אז דער מחבר האט נישט גערעדט קיין ‪ ?u‬ווער ער איז געווען‪ ,‬ווייסן‬
‫מיר נישט‪ .‬קיץ קראקעווער איז ער נישט געווען)גארנישט קיין פוילישער מן׳הסתם‪,‬‬
‫זע זנין ״הון״(‪ ,‬ווניל ער זאגט אין דער הקדמה‪ :‬״איצונד דז איך בין הער קומן‬
‫זו הון איך מיר גידוכט אויך מכבד צו זיין אונ׳ צו לושן דרוקן אאז״וו״‪.‬‬
‫דער צווייטער דרוק פון מ ר כ ב ת ה מ ש נ ה איז זייער אפט שטארק פארשידן‬
‫פונעם ערשטן בנוגע צום שרניבן ״וי״ און ״ו״‪ .‬דער דרוקער איז אפילו געווען‬
‫אמערישער ייד‪ ,‬י צ ח ק ב ן א ה ר ן פון פ ר א פ ט י ץ‪ ,‬אבער אזוי ווי מיר האבן‬
‫אין פ ר א ג אין יענע צניטן נישט געפונען קיץ מימן פון ‪ ,ii‬און אזוי ווי ער איז‬
‫לאנג געזעםן אין קראקע און האט מן‪-‬הסתם אויך געהאט א קראקעווער זעצער‪,‬‬
‫מוזן מיר דערווניל רעכענען דאס לשון פון זנינע ביכער צום פוילישן דיאלעקט‪.‬‬
‫אז ער שטעלט ״ו״‪ ,‬ווו אין ערשטן דרוק איז געווען א ״וי״‪ ,‬איז א מימן‪,‬‬
‫‪,‬‬
‫אז ער לייענט ״ו״ בכלל נישט ‪ ,u‬למשל ב י ר ו מ ן ]בל וזן אנטקעגן ב י ר ו י מ ן ‪,‬‬
‫ג י ו ו א ו ר ץ ]בל׳ פז[ אנטקעגן ג י ו ו י ר ץ ‪ ,‬ג י ש פ ו נ ז אנטקעגן ג י ש פ ו נ ז‬
‫]ז׳ ‪ .[9‬דאפ זעלבע מוז מען‪ ,‬פארשטייט זיך‪ ,‬אויך זאגן‪ ,‬אויב ער שטעלט אויפן‬
‫ארט פון דניטשע און ליטווישע ‪ u‬אן ״וי״ אדער אן ״י״‪ :‬פ י ר פ ל )‪ 2‬מאל( ‪1‬בל׳ » ‪-‬‬
‫פ ו ר פ ל )‪] (2‬ז׳ ‪ ,116‬ק ר ו י ם )‪1 (3‬עח‪—1‬קרום )‪] (3‬עקנ‪ ,[1‬ג ש ט י פ ל ]ק״י[—‬
‫ג י ש ט ו פ ל ט ‪.[1721‬‬
‫‪49‬‬ ‫ה י ס ט א ר י ע פ ו ן ד י ‪8‬לטע ‪11‬׳קל‪8‬נגצן‬

‫בי_י י ע ק ב ב ן י צ ח ק ן איז נישטא קיין אנווניז פון דער ני_יער הברה‪ ,‬נאר‬
‫בי_י אזא מין שרניבער קענען מיר זיך טאקע נישט ריכטן אויף א טעות אדער א גרי_יז‪,‬‬
‫וועגן זנין אויסלייג ג י ו ו י ש ט )געוווםט( זע אויבן בנים ר מ ״ א‪.‬‬

‫מיר קומען אצעד צו זייער א וויכטיק ארט אין אונדזער אויספארשטונג‪ .‬ד א ס‬
‫זענען א פאר שורות אינעם ל ב ו ש ה א ו ר ה )פראג שס״ד לפ״ק(‪ .‬אויף בלאט מ״ט ע״ב‬
‫רעכטס רעדט דער ל ב ו ש )געלעבט ר״ץ ביז שע״ב לפ״ק( וועגן דער ר ש ״ י אין‬
‫בשלח בנים ווארט ״יכסימו״ אין דער שירה‪ ,‬אז ״דרכו להיות ננקד יכמיומו במלאפום׳‪/‬‬
‫ד״ה‪ ,‬אין דער מיט וואלט דאס ווארט ״יכסימו״ געדארפט מנוקד ווערן מיט א מלואפום‪,‬‬
‫נישט אזוי ווי אין פסוק‪ ,‬מיט א שורוק‪ .‬דער ל ב ו ש זאגט‪ ,‬אז ר ש ״ י מיעט‬
‫מיט ״מלאפום״ דאם‪ ,‬וואט מיר רופן עם חולם‪ :‬״יכםיומו במלאפום שלנו״‪ ,‬״והוא‬
‫קורא חולם שלנו מלאפום״‪ ,‬״והשותק שלנו הוא קורא קבוץ שפתים״‪ .‬דערנאך רעדט‬
‫ער א מ ם דאם שניכות פון מלואפום צו שורוק אין זנין צניט‪ .‬דאס ארט איז אזוי‬
‫וויכטיק‪ ,‬אז איך וועל עם דא ברענגען אינגאנצן‪:‬‬
‫‪,‬‬
‫״יען כי ראיתי כי מקרוב עמדו קצת אנשי מחזיקים עצמט חכמים‬
‫בעיניהם במלאכת הדקדוק עד שהטעו קצת תלמידים משובשים עמהם ועשו‬
‫עצמם משירי אנשי דור הפלגה אשר בלל שפתם והמציאו וברו לשון חדש‬
‫מלבם והרגילו עצמם ותלמידיהם עמהם לקרות תנועות השורק שלנו ממש‬
‫כמו שאנו קורין תנועות המלאפום שלנו ויאמרו שאין הפרש בין תנועות‬
‫השורק לתנועות המלאפום א ל א הארכת נשימת התנועה שבשורק הוא מקצר‬
‫בה ובמלאפום הוא האריך בה כמו שבתנועותינו האמיתית שאנו עושין ההפרש‬
‫בחיריק בלא יו״ד ובחוריק ולייען‪ :‬חיריק[ ביו״ד שבזה אנו מקצרין הנשימה‬
‫ובזה אנו מאריכין הנשימה ואולי טועים הם בדברי רש״י שקורא המלאפום‬
‫שלנו קיבוץ שפתים וקצת מדקדקים קורין השורק קיבוץ שפתימ ולכך חשבו‬
‫שם שתנועה אחת יש להם על כן אמרתי להאריך כאן קצת להראות שטותן‬
‫ושבושם של האנשים שהזכרתי ושאין לשנות התנועה אשר קבלנו מאבותינו‬
‫משום אל תטוש תורת אמך ואם נפלו לטעות הזה מחמת שהכל מסכימים‬
‫שהשורק שלנו היא התנועה הקטנה של המלאפו׳ הנקראות תנוע גדולה כמו‬
‫החיריק בלא יו״ד עם החיריק שהוא ביו״ד שזו נקראת קטנה וזו גדולה והם‬
‫שוים בתנועתם אלא שזו קצרה וזו ארוכה ולכך רוצים להשוות גם כן תנועות‬
‫השורק והמלאפום אי משום הא לא אריא דאם כן מה יעשו בפתח עם הקמץ‬
‫ובסגול עם הצירי שהפתח היא התנועה קטנה של הקמץ והסנול היא התנועה‬
‫קטנה של הצירי אף על פי שאין תנועתם שוד‪ .‬לתנועה הגדולה ולמה לא‬
‫גאמר גם כן בשורק עם המלאפום—ועוד אומר אני שגם מצד השכל והסברא‬
‫אי אפשר להיות כן שאם כדבריהם שהתנועתם המלאפום והשורק הם שוים‬
‫ואין הפרש ביניהם אלא הארכת הנשימה א׳כ תחפר בנקודות התורה תנועה‬
‫אחת שבכח חק המבטה שבאדם להוציא והיא התנועה אשר אנו קורין בה‬
‫השורק שלנו חלילה חלילה התורה השלימה שנתנה לנו להשלים בנו כל‬

‫)ילווא‪-‬פלעטער‪ ,‬פ׳‪( V I )(4‬‬

 ‫ד״ר ש‪ .‬בירנבוים‬

‫השלימות בכל החכמות האנושיות הן גופנית הן שכלית תחסר בה תנועה‬

‫מצויה ושגורה מאד בחק המבטא שבאד׳ וכי לא תזדמן לה מלה אחת לקרות‬
‫אותה בתנועה זאת אין זה אלא דברי שטות והבל כי ודאי כלולים בה כל‬
‫התנועות שאפשר בהק האדם להוציא בשפתיו במבטא ובפרט התנועה הזאת‬
‫שאנו מניעים בה השורק שלנו שהיא שגורה בפי כל ושכיחה בריבוי במבטא‬
‫ברוב הסיפוריים ואיך תחסר התנועות התורה חלילה‪ .‬ואין להקשות לדידי אם‬
‫כן תחסר תנועות השורק שלהם מן התורה דאם כן תקשה לנפשך בתנועות‬
‫הקמץ והצירי שהם נקראות תנועות גדולות וארוכות בנשימה למה לא עשו‬
‫בהם גם כן סימנים כשרוצין לקצר בנשימת׳ כמו שעשו בחיריק בלא יו״ד‬
‫עם החיריק ביו״ד אלא על כרחך לומר שבאה הקבלה למנקדין שהיו בעלי‬
‫צחי הלשון שבתנועות הגדולות אפי׳ כשרוצין לקצר בהן בנשימה הטבע נותן‬
‫שאי אפש׳ לקצר בהן כל כך עד שאפי׳ המקצר בהן מאד צריך להאריך‬
‫בהן קצת עד שמרפה ה״בגד כפ״ת הבא אחריהן ומניעה השו״א שאחריהן‬
‫ועוד דהרי אפי׳ גם בהן עשו סימנים במפיק ומפסיק ודחיק ואתי מרחיק ואם‬
‫כן הכי נמי נימא במלאפום הטעם במה שלא עשו בה סימן בנקודה לקצרה‬
‫מפני שהיא כמו הקמץ והצירי מה שאין כן בתנועות החיריק שהטבע נותן‬
‫שיכולין לקצר בה מאד ולכך עשו לה סימן מיוחד לתנועת בין הקטנה והגדולה‬
‫והיא היו״ד וזה נראה לי ברור להוציא מדעת הטועים ושלא לשנות כלל‬
‫בתנועו׳ השורק ואל תטוש תורת אמך‪:‬״‬
‫אויף יידיש‪ :‬״כ׳האב געזען‪ ,‬אז אין די לעצטע צניטן זענען אויפגע־‬
‫שטאנען עטלעכע לגיט‪ ,‬וואט בגי זיך אליין זענען זיי חכמים אינעם ענין‬
‫פון דיקדוק‪ ,‬און האבן פארפירט עטלעכע תלמידים‪ ,‬וואט זענען קאליע געווארן‪,‬‬
‫מיט זיך‪ .‬זיי האבן זיך געמאכט פון די שירי אנשי דור הפלגה‪ ,‬וואפ ער‬
‫האט צומישט זייער לשון‪ .‬זיי האבן ממציא געווען און אויםגעטראכט א ני_י‬
‫לשון און האבן געוויינט זיך און זייערע תלמידים‪ ,‬צו לייענען אונדזער שורוק‬
‫ממש ווי מיר לייענען אונדזער מלואפום‪ .‬זיי זאגן‪ ,‬אז ט׳איז נישטא קיין אנדערער‬
‫חילוק פון שורוק ביז מלואפום אחוץ דעם פארלענגערונג פונעם אטעם‪:‬‬
‫בגים שורוק איז דאס קורץ‪ ,‬בגים מלואפום לאנג‪ ,‬אזוי ווי בגי אונדזערע‬
‫אמתע תנועות‪ ,‬ווו מיר מאכן דעם חילוק בגי חיריק אן א יוד און חיריק‬
‫מיט א יוד‪ .‬בגי יענער זענען מיר מקצר דעם אטעם און בגי ד ע ר פארלענגערן‬
‫מיר אים‪ .‬אפשר זענען זיי זיך טועה צוליב רש״ים ווערטער‪ ,‬וואם ער רופט‬
‫אונדזער מלואפום מיטן נאמען קיבוץ שפתים‪ ,‬און עטלעכע גראמאטיקער‬
‫רופן די שורוק אן קיבוץ שפתים‪ .‬דעריבער מיינען יענע‪ ,‬אז זיי האבן דא‬
‫צו טאן מיט איין תנועה‪ .‬נווגיל איך זע די אלע זאכן[‪ ,‬דערפאר רעכן איך‪,‬‬
‫כ׳דארף דא א פיסל מאריך זגין‪ ,‬צו ווגיזן דאם נארישקייט און פארגרגיזונג‬
‫פון די דערמאנטע לגיט‪ ,‬און אז מען טאר נישט משנה זגין א תנועה‪ ,‬וואס‬
‫מיר האבן מקבל געווען פון אונדזערע אבות‪ ,‬צוליב ״אל תטוש תורת אמך״‪.‬‬
‫זיי זענען ארגיגגעפאלן אין דעם דאזיקן טעות‪ ,‬ויגיל יעדער איז מסכים‪ ,‬אז‬
 ‫‪51‬‬ ‫היסטאדיע פ ו ן די ‪ 8‬ל ט ע ט׳קלאנגען‬

‫אונדזער שורוק איז די תנועה קטנה פונעם מלואפום‪ ,‬רואם ער הייסט תנועה‬
‫גדולה‪ ,‬אזוי ווי די חיריק אן א יוד און די חיריק מיט א יוד‪ ,‬וואם יענע‬
‫הייםט א תנועה קטנה און ד י הייםט א תנועה גדולה‪ ,‬און זיי זענען אלץ‬
‫איינפ אין זייער תנועהשאפט ]איכות[‪ ,‬מערנישט‪ ,‬וואס איינע איז קורץ‪ ,‬די‬
‫אגדערע לאגג‪ .‬דעריבער ווילן זיי אויך גלי_יכן די תנועות שורוק און מלואפום‪.‬‬
‫אויב צוליב דעם‪ ,‬איז עט נישט קיין קשיא‪ .‬ווארן וואס וועלן זיי טאן מיט‬
‫פתח און קמץ‪ ,‬מיט סגול און צירי? ווארן פתח איז דאך די תנועה קטנה‬
‫פון קמץ‪ ,‬און פגול איז די תנועה קטנה פון דער צירי‪ ,‬כאטש זייער איכות‬
‫איז נישט גלניך צו דער תנועה נדולה‪ .‬פארוואם זאלן מיר נישט אויך אזוי זאגן‬
‫ביי שורוק און מלואפום?‬
‫ווניטער זאג איך נאך‪ ,‬אז אויך על־פי שכל און סברא איז דאס‬
‫אוממעגלעך‪ ,‬ווארן אויב ט׳וואלט געווען אזוי ווי זיי זאגן—אז די תנועה‬
‫‪1‬ד‪$‬ס איכות[ פון מלואפום און שורוק זענען אלצאיינם‪ ,‬און אז ס׳איז נישטא‬
‫קיין חילוק צווישן זיי אחוץ דעם פארלענגערונג פונעם אטעם—וואלט דאך‬
‫אויסגעפעלט צווישן די נקודות ]קלינגער?[ פון דער תורה איין נקודה ןקלינגער?[‪,‬‬
‫וואם די מענטשלעכע רעד‪-‬כליס ‪1‬חק ?[ קענען ארויםברעגגען‪ ,‬דהיינו די תנועה‪,‬‬
‫וואס מיר רעדן ארוים בני אונדזער שורוק‪ .‬חס וחלילה! קען דען אין דער‬
‫שלימותדיקער תורה‪ ,‬וואס איז אונדז געגעבן געווארן‪ ,‬כדי אונדז שלימותדיק‬
‫צו מאכן אין אלע מענטשלעכע חכמות‪ ,‬הן אין גופניות‪ ,‬הן אין שכליות‪,‬‬
‫אויםפעלן א קלינגער‪ ,‬וואם געפינט זיך אזוי אפט אויף די מענטשלעכע רעד״‬
‫כלים ? זאל זיך איר נישט טרעפן איין ווארט‪ ,‬צו לייענען מיט דער דאזיקער‬
‫תנועה? צו זאגן אזוינם איז שטות און נארישקייט‪ .‬ווארן זי איז אוודאי‬
‫כולל אלע קלינגער‪ ,‬וואם זענען מעגלעך פארן מענטשנס גומען‪ ,‬ארויםצו•‬
‫ברענגען מיטן אויםרעד פון זנינע ליפן‪ .‬און בפרט דער דאזיקער קלינגער‪ ,‬ווי‬
‫אזוי מיר רעדן ארויס אונדזער שורוק‪ ,‬וואס ער איז לויפיק אין אלעמענמ‬
‫מויל און געפינט זיך אזוי אפט אין ארויםרעדן בנים רוב לשונות ‪0—C‬און‬
‫אין דער תורה זאל עפעם פעלן בני די קליגגער? חלילה!‬
‫אויף מנין מיינונג קען מען גיט פרעגן די קשיא‪ :‬אויב אזוי‪ ,‬פעלט‬
‫דאך אויס דער קליגגער פון זייער שורוק אין דער תורה ? ווארן אויב אזוי‪,‬‬
‫דארף זיך דער מקשן אליין פרעגן‪ :‬פארוואט האט מען בני די תנועות פון‬
‫קמץ און צירי‪ ,‬וואס הייסן תנועות גדולות‪ ,‬און ווערן לאנג אויםגעצויגן מיטן‬
‫אטעם‪ ,‬נישט אויך געמאכט סימנים‪ ,‬אז מען וויל מקצר זנין בני זיי דעם‬
‫אטעם‪ ,‬אזוי ווי מ׳האט געטאן בני חיריק אן א יוד און בני דער חיריק מיט‬
‫א יוד ? מוז מען דאך זאגן‪ ,‬אז די בעלי‪-‬הניקוד‪ ,‬וואס זענען געווען לשון‪.‬‬
‫קענער‪ ,‬האבן געהאט בקבלה‪ ,‬אז די תנועות גדולות‪ ,‬אז מען וויל זיי‬
‫ארויסרעדן מיטן קורצן אטעם‪ ,‬איז בטבע נישט מעגלעך‪ ,‬מען זאל אזוי מקצר‬
‫זנין‪ ,‬אז אפילו בני א שטארק פארקירצונג‪ ,‬מוז מען א ביםל לענגער ארוים•‬
‫רצדן‪ ,‬אזוי אז די בג״ד כפ״ת‪ ,‬וואפ גאך זיי‪ ,‬ווערן רפה‪ ,‬און די שווא נאך זיי‬
 ‫ד ״ ד ש‪ .‬בירנבוים‬ ‫‪52‬‬

‫ווערט נע‪ .‬ווייטער‪ ,‬אפילו בי_י זיי האט מען געמאכט סימנים—מפיק‪ ,‬מפסיק‪,‬‬
‫דחיק און אתי מרחיק‪ .‬אויב אזוי‪ ,‬קענען מיר דא בי_י מלואפום אויך זאגן‬
‫דעם טעם‪ ,‬וואם זיי האבן אין דער נקודה נישט געמאכט קיין סימן אויף קורץ‪,‬‬
‫ווניל ער איז ווי קמץ און צירי‪ .‬ס׳איז עפעם אנדערש ווי בני די קלינגער פון‬
‫חיריק‪ ,‬ווו די טבע דערלאזט א שטארק פארקירצונג‪ ,‬דעריבער האבן זיי דערבני‬
‫געמאכט א באזונדערן סימן פאר די תנועות‪ ,‬פאר דער קטנה און פאר דער‬
‫גדולה‪ :‬די יוד‪ .‬דאס זעט מיר אויס קלאר‪ ,‬אז מען זאל קענען אפווענדן‬
‫די‪ ,‬וואס האבן דעם טעות‪ ,‬און אז מען זאל כלל נישט משנה זנין דעם קלינגער‬
‫שורוק‪ .‬״אל תטוש תורת אמך!״‪.‬‬
‫דער ל ב ו ש פאלעמיזירט אנטקעגן יענע‪ ,‬וואם רערן שורוק ארויס פונקט‬
‫אזוי ווי מלואפום‪ .‬טאקע אזוי‪ ,‬ווי י ח י א ל מ י כ ל ע פ ש ט י י ן וויל האבן‪ ,‬מיט‬
‫אן ערך הונדערט יאר שפעטער‪ ,‬אין ד נ י ט ש ל א נ ה ער זאגט‪ ,‬אז זיי טוען דאס‬
‫מיט א כיוון און מיט א טעם‪ .‬נאר ס׳איז מעגלעך‪ ,‬אז קודם האט זיך געביטן דער‬
‫קלאנג און דערנאך האט מען געזוכט א טעם‪.‬‬
‫פראצעס פון קליגגער־‬ ‫אויב די ווערטער פונעם לבוש ווניזן אונדז אן אויף א‬
‫אנדערן‪ .‬פרעגט זיך‪,‬‬ ‫בניט‪ ,‬הייטט עם‪ ,‬אז איין קלינגער האט מיטגעשלעפט דעם‬
‫די ווערטער ״לקרות‬ ‫ווער וועמען‪ :‬דער מלואפום די שורוק‪ ,‬אדער פארקערט? פון‬
‫שלנו״ זעט זיך‪ ,‬אז‬ ‫תנועות השורק שלנו ממש כמו שאנו קורין תנועות המלאפום‬
‫די שורוק בניט זיך און ווערט לויט איר איכות א מלואפום‪.‬‬
‫ווניטער קומט די שאלה בנוגע צו דעם דאזיקן איכות‪ :‬וועגן וועלכן קלינגער‬
‫רעדט דא דער ל ב ו ש ? אזוי ווי מכוח דער עלטערער צניט ווייסן מיר דאך‪ ,‬אז‬
‫ס׳איז דא גערעדט געווארן אן ‪ ,u‬און הנינט ווידער איז אויף זנין ארט אן ‪ ,i‬וואלט מען‬
‫אפשר געקענט דרינגען‪ ,‬אז ער רעדט וועגן ‪ .i‬איז אבער ערשטנם דער וועג פון צו ‪i‬‬
‫‪u‬‬

‫דורך ‪ ,ii‬און צווייטנט וואלט ער אין זנין פאלעמיק דאט אויךגעמוזט ארנינברענגען‪ ,‬אויב‬
‫שורוק און מלואפום וואלטן לויט דעם נניעם שטייגער זיך צונויפגעפאלן מיט ח י ר י ק = ן ‪.‬‬
‫זעען מיר‪ ,‬אז מיר האבן דא צו טון מיט דער פאר ‪ u‬און ‪ .ii‬קומט די‬
‫דריטע שאלה‪ :‬ווער איז געווען ‪ u‬און ווער איז געווען ‪ ,ii‬פון די ביידע תנועות ?‬
‫על־פי פאנעטיק וואלט מען געדארפט טענען אזוי‪ :‬פריער זענען ביידע געווען ‪,u‬‬
‫ווי ס׳איז געדרונגען פון די אנדערע לשון־קודשע דיאלעקטן‪ ,‬בפרט אויך אין‬
‫אשכנזישן נאך היינט‪ :‬אין ליטווישן און דניטשן‪ .‬הייסט עם‪ ,‬די ‪ u‬איז יינגער‪,‬‬
‫ווניטער‪ :‬בלי שום ספק איז נאך לאנג פאר דער צניט פונעם לבוש אויך געווען‬
‫א חילוק אין כמות‪ :‬לאנג איז בדרך כלל געווען דער מלואפום‪ ,‬ווניל ער איז ט׳רוב‬
‫געשטאנען אין אלט־אפענע טראפן‪ .‬די שינויים בני קלינגער הייבן זיך אן בני לאנגע‬
‫קלינגער‪ :‬ר ‪ 1‬ט > ר ו י ט‪ ,‬ש ט י ן > ש ט י י ן ‪ > 1 1 £ 2 ,‬ה ו י ז ‪ ,‬בשעת דער קורצער‬
‫קליגגער בניט זיך נישט‪—hant :‬ה א נ ט‪—dorf ,‬ד א ר ף‪ — f e l d ,‬פ ע ל ה א ו ן ד ע ר‬
‫ל ב ו ש זאגט טאקע‪ ,‬אז מלואפום איז לאנג און שורוק איז קורץ )״הכל מסכימים‬
‫שהשורק שלנו היא התנועה הקטנה של המלאפו׳ הנקראת תגוע גדולה כמו החיריק‬
‫בלא יוד עם החיריק שהוא ביו״ד ‪ . . .‬ו ה ם שוים בתנועתם אלא שזו קצרה וזו ארוכה״(‪.‬‬
‫‪53‬‬ ‫היסטאריפ פון די אלטע !!׳קלאנגען‬

‫וואלט אויסגעקומען‪ ,‬אז דער לבוש האט ארויםגערעדט מלואפום ווי ‪ ,ti‬און שורוק ווי ‪,u‬‬
‫און ״די אנדערע״ האבן אנגעהויבן ארויםצורעדן שורוק אויך ווי ‪ .a‬אויב אזוי‪,‬‬
‫איז דעמלט אויך ‪ u‬אין געשלאסענע טראפן און אין סלאווישע ווערטער אריבער‬
‫אין ‪ .ii‬דערבני איז אלצאיינם‪ ,‬וואס ״אנדערע״ מיעט‪ .‬פ׳קען הייסן פ ו י ל ן‪ ,‬ווו‬
‫דער ל ב ו ש איז געזעסן אזא גרויםן טייל פון זי_ין לעבן‪ ,‬און ווו ער האט אפנים‬
‫אויך געשריבן דעם ל ב ו ש ה א ו ר ה — ד י הוספות זענען דאטירט פון פ ו י ז ן שס״ג‬
‫לפ״ק—און ס׳גייט‪ ,‬הייםט עס‪ ,‬אין אדיאלעקטישן חילוק פון פ ו י ל ן ביז פ י י ם ‪,‬‬
‫ווניל דער ל ב ו ש איז דאך געבוירן אין פ ר א ג און די ערשטע דרניסיק יאר פון‬
‫זנין לעבן געוווינט אין דער היים‪ .‬״אנדערע״ קען אויך באטניטן דאם יונגע דור‪,‬‬
‫הן אין פ ו י ל ן‪ ,‬הן אין פ י י ם‪ .‬ער קריטיקירט אדער דעם פוילישן דיאלעקט אדער‬
‫דאס יונגע דור )אדער נאר אין פוילן‪ ,‬אדער אין פוילן און אין פיים(‪ ,‬וואס מ׳האט‬
‫אנגעהויבן צו זאגן שורוק ווי ‪.ii‬‬
‫ם׳איז אבער נאך מעגלעך די פארקערטע סברא‪ ,‬אויב מיר וועלן זיך דער•‬
‫מאנען‪ ,‬אז מיר האבן נאך אין עלטערע צניטן אין דניטשלאגד געפונען פעפטע‬
‫ראיות‪ ,‬אז שורוק איז געווען ‪ ,a‬מיר קענען זיך טומך זנין דערויף און זאגן‪ ,‬אז‬
‫דער לבוש האט ארויםגערעדט שורוק ווי ‪ ,ii‬און מלואפום ווי ‪ u‬און האט קריטיקירט‬
‫די ליטווישע הברה‪ ,‬וואס ער האט זיך באקענט דערמיט אין ג ר א ד נ ע ‪ ,‬ווו די‬
‫^•הברה פון שורוק איז אפשר דעמלט דורך דער השפעה פון אן אנדערן דיאלעקט‬
‫ארויסגעשטופט געווארן‪.‬‬
‫ס׳וועט שווער זנין‪ ,‬מכריע צו זנין צווישן די ביידע סברות‪ ,‬כל‪-‬זמן מיר‬
‫וועלן נישט האבן א ביסל מער חומר אויף צו באארבעטן‪.‬‬
‫נאר פאר אונדז איז דער עיקר‪ ,‬אז מיר האבן דא א בפירושן אנווניז אויף‬
‫א קלאנגען־בגיט‪ ,‬אן אנויניז פון א בן‪-‬דור‪.‬‬
‫על כל פנים‪ ,‬א ד ו ר נאכן ל ב ו ש זעען מיר‪ ,‬אז פון דער אלטער ‪ u‬איז‬
‫אין פוילן שוין גארנישט איבערגעבליבן‪ .‬כ׳רעד וועגן די גביתיעידות‪ ,‬וואם זענען‬
‫אויפגעהיטן אין די ש א ל ו ת ־ ת ש ו ב ו ת פונעם ב ״ ח )געלעבט שכ״א ביזת׳לפ״ק(‪.‬‬
‫זיי זענען ארויםגעגאנגען אין פראנקפורט‪ ,‬אין יאר תג״ז לפ״ק‪ 57 ,‬יאר גאך‬
‫זנין טויט‪ ,‬מען מוז זיך שטענדיק‪ ,‬אויך דא‪ ,‬רעכענען מיט דער השפעה פונעם‬
‫זעצער און מגיה אויפן אויסלייג‪ .‬אזוי ווי דא וואלט ער דאך נאר נעקענט פאר׳‬
‫קלענערן דאס מזרחדיקע עלעמענט‪ ,‬איז על‪-‬כל־פנים דאס‪ ,‬וואס ס׳איז שוין יא דא‪,‬‬
‫אוודאי באגלייבט‪ .‬כאטש דער ב ״ ח האט זיכער נישט געהאט בדעה‪ ,‬איבערצוגעבן‬
‫דיאלעקטישע פרטים‪ ,‬און מן־הסתם אויך ניט שטארק מדקדק געווען אין יענעמט‬
‫אויסלייג‪ ,‬איבערשרניבנדיק אן עידות‪ ,‬וואם איז אים ארנינגעשיקט געווארן פון‬
‫‪1‬‬
‫א פרעמד בית׳דין ‪ ,‬האב איך פארט אומעטומ צוגעגעבן די נעמען פון די שטעט‪,‬‬
‫ווו דאס גבית־עדות איז פארשריבן געווארן‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫סי׳ נ ז ‪,, :‬ע״כ תורף העדות שקצרתי מגוף העדות שהאריך בספור דברים דהעד הנ״ל בפני‬
‫ב״ד ד׳׳ק פלוריינוב״‪ 8 .‬גרויסער שאד‪ ,‬רואם מיד האבן נישט דעם לענגעדן סיפור‪.‬‬
 ‫דיר ש‪ .‬פימגויס‬ ‫‪54‬‬

‫דער כלל איז ״ו׳‪ /‬אבער ״וי״ טרעפט זיך אזוי אפט‪ ,‬און אמאל אין די‬
‫זעלבע ווערטער‪ ,‬וואם מיט וואוו אליין‪ ,‬אז ס׳קען ניט זי_ין קיין ספק‪ ,‬אז יעדע ״ו״‬
‫האט שוין געמיינט א ״וי״‪.‬‬
‫סי׳ נ ‪) :‬א( ז ו י מ ר ש פ ר ע נ ק ל ך נפינטשוב[‪ .‬ז ו י מ ר ש פ ר ע נ ק ל י ך‬
‫]וילין‪ ,‬עלקושן‪ .‬ז ו י מ ר ש פ ר ע נ ק ל י ך ‪) .‬ב( ז ו מ ר ש פ ר ע נ ק ל י ך ןשפ״ט לפ״קן•‬
‫סי׳ נז‪) :‬א( ק ר ו י ם )מעוקם(‪ ,‬ה ו י ט )כובע(‪ .‬ק ו י מ ן‪ .‬ה ר ו י ם )ארוס(‪< .‬ב( ק ו מ ן‪,‬‬
‫ה ר ו ם ‪] .‬פלוריינוב‪ ,‬שע״ד לפ״ק‪ — .1‬סי׳ ע‪) :‬א( ג י נ ו י מ ן נלעטיטשאב‪ ,‬שפ״ח‪.‬‬
‫נ ו י א )נו = איצט(‪ .‬איז ג י ק ו י מ ן)?>‪ .‬בין ק ו מ ן )דרי_י מאל ׳‪ ,‬מען זעט שוין‬
‫פונעם פארים אן ״גי״‪ ,‬אז ס׳איז א בוףפארים‪ ,‬ארכאאיש( נבעלזא‪ ,‬שע״ב לפ״ק[‪- .‬‬
‫סי׳ ע״ב‪ :‬נ ו י א )נו = איצט(‪—.‬סי׳ ע״ו‪ :‬א י ז א ו י ם ק ו מ ן ‪ .‬ג י ו ו ע ז ט א ו י ם‬
‫ק ו י מ ן ‪ .‬א ו י ם נשנ״ג לפ״ק[‪—.‬סי׳ ע״ט‪ :‬ה א ט ז י ך ד ע ר צ י נ ד ן א ז א י י ן‬
‫צ ו נ ט ר נקראקע‪ ,‬ש״ץ לפ״קן‪—.‬סי׳ פ״ב‪ :‬א ו י ם ק ו י מ ן‪ .‬ר ו י ק ן‪ .‬ש ט ו י ך )שטאך;‬
‫דעם דאזיקן פארים קען איך ניט פארשטיין‪ ,‬םנידן ס׳איז אן איבערגעקערטער אויסלייג‬
‫פון ״שטיך״(‪.‬‬
‫שפעטער טרעפט מען שוין ניט קיין אויסלייג מיט ״וי״‪ .‬דאס איז פארשטייט‬
‫זיך א סימן‪ ,‬אז דער דאזיקער אויסלייג‪ ,‬און מן־הסתם אויך דער קלאנג ‪ ,ii‬זענען‬
‫אינגאנצן פארשווונדן געווארן‪ ,‬און אז דער אלטער אויסלייג מיט וואוו‪ ,‬וואם איז‬
‫דאך שטענדיק געבליבן דער נארמאלער‪ ,‬איז אצעד א צייכן פאר אן אנדערן קלאנג‪,‬‬
‫נישט ‪ ,u‬נאר ‪ a‬און שפעטער ‪ .i‬דעם אויםלייג מיט ״וי״ פאר דער אלטער ו האב‬
‫איך אין א שפעטערדיקן מקור דערווייל נאך נישט פאגעגנט‪.‬‬
‫אין די הונדערט יאר נאכן מ ר כ ב ת ה מ ש נ ה האבן מיר געטראפן גענוג‬
‫מאטעריאל אויף צו זען‪ ,‬אז דעמלט האט די אלטע ‪ u‬אין פוילן שוין ניט געלעבט‪.‬‬
‫אויב מיר זאלן אפילו רעכענען‪ ,‬אז זי האט אנגעהויבן פארשווונדן צו ווערן ניט‬
‫פריער ווי אינעם דור פון ר׳ א נ ט ש ל ע ן‪ ,‬קומען מיר אן ערך ביז צום יאר ר״ס‬
‫לפ״ק‪ .‬אויב מיר זאלן זיך סומך זי_ין אויף די צוויי ווערטער אינעם וו א ר ש ע וו ע ר‬
‫א ר כ י וו‪ ,‬פון קצ״ג לפ״ק‪ ,‬קומט אויט‪ ,‬אז צווישן יענער צי_יט און ר׳ א נ ט ש ל ע ן‪,‬‬
‫האט די ‪ u‬אנגעהויבן פארשווונדן צו ווערן אין פ ו י ל ן—ארום ר״ן לפ״ק הייטט עפ‪.‬‬
‫כ׳האב נאר וואם געזאגט‪ :‬פ ו י ל ן‪ .‬אבער אין מ ע ר ב טרעפן מיר די זעלבע‬
‫זאך‪ ,‬און טאקע נאך פריעה אזוי ווי דעמלט האט זיך א לינגוויסטישער פאקט נישט‬
‫געקענט פארשפרייטן פון מ ז ר ח קיין מערב‪ ,‬איז דערפון געדרונגען‪ ,‬אז דער‬
‫איבערגאנג פון ‪ u‬אויף ‪ a‬איז געבוירן געווארן אין מערב און האט זיך אנגעהויבן‬
‫צו פארשפרייטן קיין מזרח אויך‪ .‬אין מערב איז דער ני_יער קלאנג נישט געבליבן‪,‬‬
‫מיר געפינען שוין לאנג נישט קיין זכר פון אים‪ ,‬אחוץ אויף איין ארט‪ .‬נאר אין מזרח‬
‫האט ער אנינגענומען דעם גרעסטן טייל פונעם שטח פונעם לשון‪ .‬זי_ין וועג איז‬
‫אפנים געווען פון דרום אויף צפון‪ .‬ווארן אין םלאוואקיש‪-‬אוגגערישן דיאלעקט שטייט‬
‫הניגט ‪ u‬אקעגן דער ‪ i‬פון אלע אנדערע דרום־דיאלעקטן‪ .‬דאם הייטט‪ ,‬מיר זעען‬
‫דא דעם אמאליקן בשותפותדיקן מצב‪ ,‬די עלטערע מדרגה פונעם איבערגאנג‪ ,‬איידער‬
‫דער פוילישער דיאלעקט איז ווניטער א זעק צו דער ‪.i‬‬
‫‪55‬‬ ‫היסטאריע פון די ‪$‬לטע םיקלאנגען‬

‫פארוואם די ‪ ii‬איז געבליבן אין דרומדיקסטן טייל‪ ,‬בשעת ווייטער אויף צפון‬
‫און מזרח איז דערפון געווארן ‪ ,1‬דאם דארף נאך אויסגעפארשט צו ווערן‪ .‬ם׳איז אפנים‬
‫אן אלטע קאמוניקאציעיגרענעץ‪ ,‬טאקע די גרענעץ פונעם אלטן פוילן‪ .‬אט די‬
‫גרענעץ‪ ,‬אויף דער אנדערער זניט‪ ,‬אויף צפון‪-‬זניט‪ ,‬איז אויך א דיאלעקטישע‬
‫גרענעץ‪ :‬אויף יענער זניט איז דער בניט נישט אהינגעקומען‪ ,‬דארטן איז געבליבן‬
‫דער אלטער קלאנג‪ ,‬בעסער דארף מען זאגן‪ ,‬דאפ איכות פונעם אלטן קלאגג‪ ,‬אןט‪.‬‬

‫ה‬
‫אפשר נאך שווערער ווי בנים איבערגאנג פון ‪ u‬ביז ‪ ,ii‬וועט זנין צו געפינען‬
‫עפעם וועגן דעם‪ ,‬ווען די ‪ U‬איז אויס קנילעכדיק געווארן‪ ,‬ווען עם איז פון איר‬
‫געווארן ן‪ .‬מען טאר די דאזיקע שאלה ניט צונויפמישן מיט דער שאלה וועגן דעם‬
‫אוים קנילעכדיק ווערן פון דער אלטער ‪ .ii‬ם׳איז מעגלעך‪ ,‬אז די נניע ‪ u‬האט זיך‬
‫צוגויפגעגאםן מיט דער אלטער‪ ,‬און ביידע זענען צוזאמען געווארן ‪ .i‬נאר ם׳איז‬
‫אויך מעגלעך‪ ,‬אז די אלטע ‪ a‬איז שוין געווען ‪ ,i‬בשעת די נניע ‪ a‬האט זיך‬
‫ערשט פארשפרייט‪.‬‬
‫ביי א נ ט ש ל ע ן האבן מיר לעת־עתה נאר דאפ איינע ווערטעלע א י ם ‪,‬‬
‫און דאט קען זנין א דרוק‪-‬גרניז אויך‪ .‬אין צווייטן דרוק קומט נאך צו פ י ר פ ל‬
‫און ג ש ט י פ ל נט[‪ .‬דערנאך טרעפן מיר בנים ב״ח ד ע ר צ י נ ד ן ‪ ,‬און דעם אנווניז‬
‫פונעם ווארט ש ט ו י ך‪ ,‬אויב ט׳איז אן איבערגעקערטער אויפלייג‪.‬‬
‫א פ א ר אויפווניזן‪,‬‬ ‫מיט‬ ‫פון שפעטערדיקע צניטן קען מען זיך באנוגענען‬
‫ישראל‬ ‫ווניל דא קען שוין נישט זנין קיין שום ספק‪ .‬אין פ פ ר ר פ ו א ו ת ע ז ר‬
‫)בלאט ל״ח‪,‬‬ ‫)תק״ן לפ״ק( פון מ ש ה מ א ר ק ו ז ע געפינט מען למשל א ו ג ר ק ע ס‬
‫)‪ ,(27‬פ י ט ע ר‬ ‫ג י ו ו י ם ט אחוץ ג י וו ס ט‬ ‫)פרילוצקי זניט ‪,(12‬‬ ‫וו י א נ = וראו[‬
‫דערבני קען‬ ‫)‪ ,(43‬ג י ס ו ו י ^ ל ם ט ] = געשווילעכץ )גישוואולסט([ )‪.(53‬‬ ‫]^=פוטער‪1‬‬
‫גארנישט שטערן‪ ,‬וראם אין ליטיינישע ווערטער איז ‪ u‬איבערגעגעבן מיט שורוק‪-‬וואוו‪:‬‬
‫אין ז מ י ר ו ת ש ל ש ב ת )תקע״ו‬ ‫)‪.(41‬‬ ‫)‪ ,(40‬מ ע ר ק ו ר י \ מ‬ ‫אימפערפעקטוט‬
‫לפ״ק( שטייט ט י ט ‪1‬טוט[ )י״ח‪ ,‬ל ו ב י נ ג )ל״ב(‪ .‬אין ס ד ר א ת ק י נ ו ס ע ו ד ת א‬
‫)תקע״ח לפ״ק( געפיגען מיר למשל דעט איבערגעקערטן אויסלייג ה ו י ז ג זו נ ד‪.‬‬
‫אין ח ו ב ת ה ל ב ב ו ת דוזעפאף‪ ,‬תר״ל( שטייט זייער אפט דער דאזיקער איבערגע‪-‬‬
‫ג י‬ ‫שטאטפ‬ ‫אויך‬ ‫צ ו ה י ן ]צין[ ‪5‬‬ ‫‪ =1‬גיט[‪,‬‬ ‫קערטער אויפלייג‪ :‬ד ו נ ט ט‪ ,‬ג ו ט‬
‫טרעפט זיך גארנישט זעלטן דער פאנעטישער אויסלייג‪ :‬ג ו‪.‬‬
‫אזוי ווי מיר האבן אין די עלטערע צניטן אזוי ווייניק געפוגען מכוח דעם‬
‫איבערגאנג פון דער נניער ‪ ii‬אין ‪ ,i‬מוזן מיר אנקומען צו דער הילף פון דער‬
‫אלטער ‪ .u‬דערבני נעמען מיד פאר א הנחה‪ ,‬אז אויב גישט אין דער זעלבער צניט‪,‬‬
‫האט זיך די נניע ‪ a‬געביטן כאטש נישט לאנג נאך דער אלטער ‪ ,ii‬ווניל דער פראצעס‬
‫פון אוים קנילעכדיק ווערן איז כאראקטעריסטיש פאר דער גאנצער טענדענץ פון‬
‫דער ארטיקולאציע‪ .‬דעריבער קענען אונדז דערבני אויך צונוץ קומען די אנדערע‬
‫קלאנגען פון דעם מין‪ ,‬דהנינו ‪ 6‬און ‪.au ,eu‬‬
 ‫בירננוים‬ ‫ד ״ ד ש‪.‬‬ ‫‪56‬‬

‫אין מערב טרעפן מיר צווישן א גי־ויסן רוב פון ״וי״ און ״ויי״ שוין פרי‬
‫סימנים פון דעם דאזיקן פראצעם‪ .‬בי_י א י פ ר ל י נ ע ן אין די פ ס ק י ם ‪ :‬ז י ם ק י נ ט‬
‫‪,‬‬
‫)טי קעט>‪ ,‬ו ו ר י י ד א נפרייד! )רמ״ם‪ .‬אינעם כ ת ב • י ד ק ע י מ ב ר י ד ז ש ‪ ,‬א ו נ י •‬
‫ו ו ע ר ז י ט ע ט ‪ ,‬אר׳ אד׳ ‪ 547‬שטייט ו ד י י ה און ו ר ו מ ד ]‪ [vromde‬אין גראם‬
‫מיט ה ע מ ד ‪ .‬פלל א ל י ׳ ב ח ו ר )אן ערך ר״ל ביז ש״ט לפ״ק( געפינען מיר למשל‪:‬‬
‫ה יי ב ט‪ ,‬צ י י ב ר י ש ; ו ל י ג ל ‪ ,‬וו י ר ץ‪ ,‬וו י ר פ ל ‪ ,‬א ן ר י ר י ן‪ ,‬מ י א ן ) ש מ ו ת ‪,‬‬
‫ד ב ר י ם ( ‪ ,‬ל י י ק נ ן )תהלים ע״ח(‪—.‬אין ס פ ר ה מ י ד ו ת <ש״ב לפ״ק(‪ :‬ב י נ ף ‪5‬‬
‫א י ן ט יי ט ש ן‪—.‬אין ס ד ו ר א ש כ נ ז )ווענעדיק ש״ט>‪ :‬איבערגעקערטער אויסלייג‬
‫פון פ ר ע ג ן ‪ :‬ו ר ו י ג ן ‪ .‬כ ת ב ״ י ד ה א מ ב ו ר ג ‪) 250‬שטיינשנללדער ‪ (209‬שרללבט‬
‫שטענדיק ד א ר י ם )דערוש‪.‬‬

‫דאס איז אבער תמיד נאר א יוצא׳מןיהכלל‪ ,‬דער אלטער אויסלייג האט זייער‬
‫א גרויסן כוח און האלט זיך מן־הסתם נאך זייער לאגג‪ ,‬ווען פאנעטיש איז שוין‬
‫געווען גאר אן אנדערער פאקט‪ .‬באלד נאך די ספרים‪ ,‬וואם זענען דא צום סוף‬
‫דערמאנט געווארן‪ ,‬ווערט דער אלטער אויסלייג אינגאנצן פארשווונדן‪ .‬א ל ח נ ן‬
‫ה ע ל י ן שרללבט אין זיין ו י נ ץ ה נ ש ל י ד )ארום שע״‪ :0‬צ ‪ -‬א י ב ר פ י ר ה א ו י ף‬
‫ר י ר ה פ ר י א‪ ,‬ג ל י ק‪ ,‬ג ד י נ ד ן‪ ,‬פ ר ק י נ ד ן ‪ ,‬פ י ר ן ‪ ,‬ש פ י ר ן ‪ — 6 .‬ר ע מ ע ר ‪,‬‬
‫ה ע ר ן‪ ,‬ב י ז ה ק י נ י ג נגראם וו י נ י ג!‪ ,‬ק ע ש ט ל י כ ר אא״וו‪ :au ,eu .‬ג י ד ר יי ט‪,‬‬
‫פ ר יי א ט ן‪ ,‬נ יי א‪ ,‬ה יי פ ט‪ ,‬פ ר ש ט ר י י א ן ןגראם מיט ג י ד י י א ן ! ‪ .‬אין י ו ס ף‬
‫ו ו י צ ן ה ו י ז נ ם התנצלות אין תנ״ך )תל״נ« איז אויםגעלייגט‪—ii :‬ל י ג ן נגראמ‬
‫מיט ג י ש ט י ג ן[‪ ,‬פ י ר ‪1‬גראם מיט מ י ר[‪ - 6 .‬ש י נ ן‪ ,‬ב י ז י‪ ,‬ק ע נ י ן‪ ,‬ק ע ש ט ל י ך‪,‬‬
‫ג ר ע ש י ר ]גראם מיט ב ע ש י ר ! ‪ — a u ,eu .‬ט י י ט ש ‪ .‬ה יי ט‪ ,‬ל יי ט‪ ,‬ג י ר י י א ן ‪,‬‬
‫א יי א ר‪ ,‬א יי ך‪ .‬ווען נישט ווען איז דא א זכר פון אלטן אויסלייג‪ :‬א ו י ב ה מ ו י א‪,‬‬
‫‪ , 6 ,ii‬א ב ע ר‬ ‫‪.eu‬‬ ‫ו י ב ל ‪ .‬בלל ג ל י ק ל )ת״ו ביז תפ״ד לפ״ק( געפינען מיר נישט קיין‬
‫פ לל ו ו י ש ג א נ ז אין דער זעלבער צללט מישט דעם אויסלייג‪ :‬א ו י ב ה פ ו י ר ט ‪-‬‬
‫מ י ל ‪ ,‬ג ע פ י ר ט ‪ .‬בלל י ח י א ל מ י כ ל ע פ ש ט י י ן )ארום ת״ן( געפינט זיך נאר‬
‫י ג‬
‫דער נללער אויםלייג‪ — i i :‬פ י ר ט ‪ ,‬ג ב י ר ט ‪ ,‬א י ב ה ל ן ‪ —6 5‬ג ר ע ש ט י ‪,‬‬
‫ב י ז‬
‫ן • ‪ — a u ,eu ,‬פ ר ט יי ט ש ן‪ ,‬ל יי כ ט ן‪ ,‬פ יי א ה‬ ‫ג וו י נ ט‪ ,‬גד‪ .‬ע ר ‪ ,‬ו ו ע ד ט ר׳‬
‫ל י י ט‪ ,‬נ י י א ר ט‪ .‬אויך בלל א ל ח נ ן ה ע נ ל י ק י ר כ ה א ן )ארום ת״ט לפ״ק‪,‬‬
‫אין ה ע ם ן( געפינט מען גארנישט פון די אלטע קלאנגען‪.‬‬

‫הייםט עם‪ ,‬צווישן ש׳ און ש״ן אן ערך זענען אין מערב געשטארבן די‬
‫‪ii,6‬און ‪•eu‬‬ ‫קלאנגען‬
‫אין פ ר א ג זעען מיר אין יאר רצ״ב לפ״ק ) כ ת ב ־ י ד ה א מ ב ו ר ג ‪,181‬‬
‫שטיינשנ׳ ‪ — a :(35‬ק ו י ג י ג ‪ ,‬ה ו י טי‪—eu ,‬פ ו י ט ל נבללטל[‪ ,‬פ ו י ע ר ‪ ,‬אבער‬
‫ג י פ ר י י ט‪ ,‬ו ר י י ד‪ ,‬ו ר י י א ן‪ .‬א זעכציק יאר שפעטער זעען מיר שוין‪ ,‬אז די‬
‫קלללעכדיקע קלאנגען זענען מן־הסתם שוין ארויפ פון מויל‪ ,‬כאטש אין אויפלייג‬
‫האט זיך נאך ביפלעכווללז אויפגעהיטן דער אלטער מצב‪ .‬מ ש ה ב ן י ש ש כ ר‬
‫ה ל ו י ש ע ר ט ל ן שרללבט אין ל ק ח ט ו ב און ב א ר מ ש ה )שם״ה שס״ה לפ״ק(‪:‬‬
 ‫היסטאריע פון די ‪ 8‬ל ט ע ‪11‬׳קל‪8‬נגען‬

‫‪—u‬וו י ט ש נ יי א‪ ,‬א י ב ר‪ ,‬ה י ט ו נ ג‪) ,‬במדבר‪ ,‬נשוא(‪ ,‬ו ר וו י ש ט ו נ ג‪ ,‬ו ר וו י ש ט‪,‬‬

‫א י ב ל ן ‪ ,‬א י ב ר י ג‪ ,‬ק י נ ד ן‪ ,‬צ י כ ט י ג ‪ ,‬ו ר ו ו י ש ט ן ‪ ,‬ג י ה י ט‪ ,‬א י ב י ל ו נ ג‬
‫)מיכה(‪ ,‬א י ב ע ר ‪ ,‬מ י ז ן‪ ,‬ח י פ ש )סוף לקח טוב( אקעגן נדאם! ג י מ ו י ט ‪ ,‬ד ו י ר‬
‫נדאח‪) ,‬במדבר‪ ,‬נשוא(‪ ,‬פ ו י ר ו גג‪ ,‬ש ט ו י ק ‪ ,‬מ ו י ד ‪ ,‬מ ו י א ן ‪ ,‬א ו י ם )מיכה(‪.‬‬
‫ס׳הייםט‪ ,‬די קיילעכדיקע קלאנגען זענען א סך זעלטענער‪ .‬נאך זעלטענער זענען ‪6‬‬
‫און ‪ :eu‬ב י ז ר ‪ ,‬א י פ נ ו נ ג )מיכה(‪ ,‬ק ע ש ט ל י ך ‪ ,‬ה ע ר ן )אין גראם מיט מערן(‬
‫אקעגן ג י א ו י פ נ ט ‪ ,‬א ו י ל )מיכה(‪ ,‬ה יי ב ט‪ ,‬פ יי א ר‪ ,‬ל יי כ ט ן‪ ,‬ל יי ט ז ע ל י ג ן‬
‫)במדבר‪ ,‬נשוא(‪ ,‬נ יי א ר ט‪ ,‬ה יי ב ט‪ ,‬ב י צ יי ג‪ ,‬ל יי ט )מיכה(‪ ,‬ו ר ט יי ט ש ט‪ ,‬ל יי ט ן‪,‬‬
‫א יי ע ר )סוף לקח טוב(‪ ,‬אנטקעגן א ו י ך ]אייך[ )במדבר‪ ,‬נשוא(‪ ,‬א ו י ך ‪ ,‬א ו יי ך‬
‫)מיכה(‪ ,‬א ו יי ך )סוף לקח טוב(‪ .‬די פ ר ע ג ע ר ב ר י ו ו פון ש״פ לפ״ק‪ ,‬די ק י נ ה‬
‫א ו י ף ת ״ ח )ווי_ינרי_יך‪ ,‬בילדער ז׳ ‪ ,(198‬נ ת ן נ ט ע ה נ ו ב ר )״שפה ברורה״‪ ,‬ת״ף‪,‬‬
‫א י י ן ש ו י ן נ י י א ל י ד פ ו ן מ ש י ח פון תכ״ו)ווי_ינרי_יך‪ ,‬ז׳ ‪ (232‬זענען אינגאנצן‬
‫‪ii,6‬און ‪ .eu‬זעט אוים‪ ,‬אז ארום ש׳ לפ״ק האבן זיי אנגעהויבן‬ ‫שוין פרי_י פון‬
‫פארשווונדן צו ווערן און ארום ש״ן לפ״ק איז פון זיי שוין גארנישט איבערגעבליבן‪.‬‬
‫כמעט דאם זעלבע ווי אין מערב‪.‬‬
‫לאמיר אצינד איבערקוקן אונדזער מאטעריאל פון מזרח‪.‬‬
‫אין מ ו כ י ת ה מ ש נ ה איז דער סימן פון קיילעכדיקן קלאנג דער כלל‪:‬‬
‫ב ו י כ ר ‪ ,‬נ ו י צם‪ ,‬ב ו י כ ל י י ן ‪ ,‬ג ר ו י נ ט ל י ך‪ ,‬ב ו י ר נז׳ ‪ ;[2‬ג י פ ו י נ ט ל ט ‪,‬‬
‫ז ו י ן‪ ,‬פ ו י ר‪ ,‬ב ו י ג ט ‪1‬ז׳ ‪ ,• [3‬ג י פ ו י נ ט ל ט‪ ,‬ק ו י א‪ ,‬ז ו י פ ט ‪1‬ז׳ ‪ 14‬אאז״וו• אהער‬
‫דארף מען אויך רעכענען די ווערטער‪ ,‬וואס זעגען געשריבן מיט וואוו‪ :‬ב ו כ ל יי ן‪,‬‬
‫א ו ב ר ‪ ,‬ד ר ו ב ר ‪1‬ז׳ ‪ ,[2‬ג י פ ו נ ט ל ט ‪1‬ז׳ ‪ ,14‬פ ל ו ג י ל נז׳ ‪ ,17‬ב ר ו ד ר )לשון‬
‫רבים( נז׳ ‪ 18‬אאז״וו‪.‬‬
‫א ווארט מיט יוד איז א יוצא מן הכלל‪ :‬וו י ם ט‪ ,‬וו א י ט ט‪ ,‬וו י ש ט אאז״וו‬
‫)‪ (23‬נז׳ ‪ ,[173 ,63 ,62 ,6‬ג י ו ו י ר ץ <‪] (6‬ז׳ ‪ ,[27 ,8‬ווי ר ץ ג ע ר ט ן ‪1‬ז׳ ‪ ,[8‬א י ם‬
‫‪1‬ז׳ ‪ ,117‬ו ו י ר מ ל ]וכרמיל; ‪ .[174‬ס׳האט אפנים‪ ,‬אז דאם פעקל ״וואוי״ האט גיכער‬
‫געטריבן צום פאנעטישן אויסלייג‪ .‬אדער איז ״ווי״ אפשר נאר א קיצור פון וו ‪ +‬וי ?‬
‫׳‬‫אז די ״וי״ האט געהאלטן אין אוים קיילעכדיק ווערן אדער איז אפשר שוין געווען ‪i‬‬
‫דערויף ווי_יזט אן א פארקערטער אויסלייג‪ ,‬ווי למשל ג י ז ו י נ ד ‪ ,‬וואט שטייט‬
‫איין מאל אקעגן דרי_י מאל ג י ז י נ ד )הויז־געזינד( נז׳ ‪.[68‬‬
‫בני ‪ 6‬האב איך געזען א סך ווייניקער נישטיקנילעכדיקע קלאגגען‪ :‬ג י וו י נ ט‬
‫ח׳ ‪ ,[2‬ג י ר י ט ל ט ‪1‬ז׳ ‪ ,17‬א י ב ע ר ש ו ו ע ל נז׳ ‪ ,[171‬אחוץ זיי איז אלץ מיט‬
‫״וי״‪ ,‬״ ו ״ און ״א״‪ :‬ו ו א ר ט ע ר )‪1 (7‬ז׳ ‪ ,12‬ט ו ב ט ר נד ‪ ,[3‬ד ר ה ו כ ט ‪1‬ז' ‪;4‬‬
‫ג י ר ו ט ל ט י‪ ,‬ר ו ט ל י ך‪ ,‬ר א ט ל ן ‪ 17;-‬אאז״וו‪.‬‬
‫בני ‪ eu‬האב איך מיר פארשריבן נישט־קנילעכדיקע פארימט‪ :‬ב י ד י י ט ‪1‬ז׳ ‪[2‬‬
‫אנטקעגן ב י ד ו י ט )‪ (16‬נז׳‪14-2‬ן צ יי ב ר יי א •‪v‬׳<‪ /s‬צ י י ב ר נ י ם נז׳ ‪ ,[10‬צ י י ב ר ר‬
‫‪1‬ז׳ ‪ ,[17‬צ י י ב י ר ע ר )‪ (2‬נז׳ ‪ .162‬ו יי ע ר )‪ M'V, (4‬אנטקעגן ב ו י א ר )‪] (6‬ז׳ ‪,8‬‬
‫‪ ;[65,17,15‬ה יי פ ש ט א ט ‪ ,‬ה יי פ ש ט י ט נז׳ ‪ ,[23‬ה יי פ ט מ א ן ‪ ,‬ה יי ב ט ל יי נ‪.‬‬
‫‪1‬ז׳ ‪ ; [69‬ו ר יי א ן‪ ,‬ו ר יי ד )‪ ,(2‬ג י פ ר יי א ט ;ז׳ ‪ [173 ,172‬ן ל יי ט נז׳ ‪ [69‬א נ ט ‪7‬‬
 ‫ד״ר ש‪ .‬בירנבויס‬ ‫‪53‬‬

‫ל ו י ט )‪ (2‬נז׳ ‪ .1174,11‬ס׳איז זייער ווייניק אנטקעגן די אלע ״וי״‪ :‬ד ו י ט ש )‪(29‬‬

‫נז׳ ‪ [4-2‬־‪ ,‬א ו י ה ר‪ ,‬א ו י א ר‪ ,‬א ו י ע ר אא״וו )‪ (34‬נז׳ ‪ ,169-62 ,28-2‬לויכטן )‪(5‬‬
‫‪1‬ז׳ ‪ ,[15‬ה ו י ז ר )‪ (2‬נז׳ ‪ [27‬אא״וו‪.‬‬
‫בנים ר מ ״ א און בי_ים מ ה ר ש ״ ל געפינען זיך נישט קיץ שום קיילעכדיקע‬
‫קלאנגען‪.‬‬
‫ג ו מ פ ר י כ ט פון ש ע ב ר ש י ן שרניבט אין זנין כתב‪-‬יד )שי״ג(‪ ,‬אין אמערי־‬
‫יידישער סביבה‪ ,‬אמאל וי ‪ u‬און ויי ‪ ,eu‬נאר סירוב י און יי‪.‬‬
‫י צ ח ק ס ו ל ק ש שרניבט שטענדיק אזוי‪ :‬ה י פ ש ט ‪ ,‬ב י כ ר ‪ ,‬ז י נ ד ן‬
‫)גראם מיט ק י נ ד ן(‪ ,‬א י ב ל ‪ ,‬ו י ר ן • ‪ ,‬ל יי ט‪ ,‬ד יי ט ש‪ ,‬ט יי ע ר‪ ,‬נ י י א ר ט אאז״וו‬
‫)הקדמה(‪.‬‬
‫דאס ס פ ר י ש ע י ׳ מ י ט ן ר ד ״ ק )קראקע שמ״‪ 0‬ברענגט למשל‪—U :‬‬
‫צ ו י כ ט י ג י‪ ,‬ג י מ ו י ט ]הקדמה[; ה ו י ט ן‪ ,‬פ ו י ם‪ ,‬ז ו י נ ד )‪ ,(6‬וו א ו י נ ש ט )וויםט(‬
‫)‪ ,(3‬א ו י ב ר ‪ ,‬מ ו י ש ן ‪ ,‬א ו י ב ר י ג ן ‪ ,‬ז ו י ט ט ‪ ,‬ג ר ו י ן ‪ ,‬ה ו י ל ף ‪ ,‬ז ו י י נ ד ]אין‬
‫עדשטן פירוש רד״ק[‪ ,‬וו א ו י פ י ג ל י ך ]כ״ג[‪ ,‬פ ו י ר ש ט ן נל[‪ ,‬ה ו י ל ף ‪ ,‬ב י ש ו י צ ט‬
‫]לח[‪ ,‬ו ר ק ר ו י מ ט ‪1‬מז[‪ ,‬נ ו י ץ ! נ ח ‪ ,‬קיין ״י״ געפינט מען נישט‪ .‬אויך שטייט‬
‫שטענדיק ‪ 6‬און ‪ ,eu‬אן אנדערער פארים איז א יוצא מן הכלל‪ :‬נ יי ע ר ט׳‬
‫ו ר ט י י ט ש ט !הקדמה[‪.‬‬
‫אין דרוק פון שול״ח לפ״ק פון מ ר כ ב ת ה מ ש נ ה געפינען מיר שוין א ם ך‬
‫מער נישט־קנילעכדיקע קלאנגען‪ — i :‬ב י כ ל י י ן‪ ,‬א י ב ר ‪ ,‬ד ר י ב ר נהקדמה[;‬
‫פ ל י ג ל נ ח ; ב ר י ד ר ‪ ; mi‬ב יי א ש ט י ד ל ‪ m‬־‪ ,‬ז י פ צ ן )‪ jim (7‬פ י ר פ ל )‪(2‬‬
‫‪1‬ט[; ט ר י ק נ ן נמ[; ק י נ י ג ן ]נט‪ ;1‬ד י ר ו נ ג ‪1‬ק״י[; א י ב ר )‪ ,(4‬ו ר ק ר י מ ט‬
‫]קי״א[‪ ,‬ט י ר ק ל ט ו י ב )‪] (2‬קי״ב[‪ ,‬אחוץ די ווערטער פון ערשטן דרוק‪.‬‬
‫‪ — 6‬ט ע כ ט ר ]הקדמה[‪ ,‬ג י פ ל י צ ט ן נק״י[ אנטקעגן ג י פ ל ו צ ט ן ‪1‬זי ‪[170‬‬
‫אחוץ די אלטע‪.‬‬
‫‪—eu‬ב י ט יי ט )‪ ,(2‬ד יי ט ש‪ ,‬ט י י ט ש נהקדמה[‪ ,‬א י י ך )‪1 (2‬ז‪ ,‬יד‪ ,1‬א יי ה ר‬
‫)‪ (2‬נז‪ ,1‬נ יי ן )‪ ,(3‬נ י י נ צ י ק ‪ ,‬נ י י נ צ ן נקי״ג[‪ ,‬און די ווערטער פון ערשטן דרוק‪.‬‬
‫שפעטער האב איך נישט געזען קיין קנילעכדיקע קלאנגען‪ ,‬נישט בנים‬
‫ב ״ ח ‪ ,‬נישט בני י ע ק ב ב ן י צ ח ק ‪ ,‬נישט אין ל ב ט ‪ 1‬ב ‪ ,‬נישט אין פ נ י ם‬
‫מ א י ר ו ת ‪ .‬נאך שפעטער איז דאך אוודאי נישטא וואס צו רעדן‪.‬‬
‫מיר ווערן דא געווו־יר א חילוק אין לשון פון ספרים און פון גביות‪-‬עידות‪.‬‬
‫אין די ערשטע טרעפט זיך דער אויסלייג פון קנילעכדיקע קלאנגען נאך ביז שיין‬
‫אן ערך — אין די פוילישע שאייות־תשובות געפינען מיר דאפ אין ערגעץ נישט‪.‬‬
‫דערפון איז געדרונגען‪ ,‬אז שוין ארום ר״ן לפ״ק‪ ,‬און אפשר נאך פריער‪ ,‬האט מען‬
‫‪ii,6‬און ‪.eu‬‬ ‫אין מזרח זיכער נישט גערעט קיין‬
‫אזוי ארום ווניזט זיך ארויס‪ ,‬אז דער בניט פון ‪ u‬אויף ‪ i‬קומט אוים אין‬
‫דער זעלבער צניט ווי די פאלאטאליזאציע פון דער אלטער ‪ .u‬קענען מיר רעכענען‪,‬‬
‫אז די נניע ‪ a‬איז אויך נישט קיין סך שפעטער ווי ר״ן אריבער אין ‪.1‬‬
‫‪59‬‬ ‫!!׳קלאנגען‬ ‫‪8‬לטע‬ ‫די‬ ‫פון‬ ‫היסטאריע‬

‫צוקומען צו פינקטלעכערע צייטן וועט זיין שוועה אויב ם׳וועט זיך נישט‬
‫געפינען ני_יער חומר פון עלטערע צניטן‪ ,‬און טאקע אזוינם‪ ,‬וראם זאל זיין מסוגל‬
‫אויפצוקלערן דאם ענין‪ .‬גישט אזוי ספרים‪ ,‬ווי פריוואטע בריוו‪ ,‬נאטיצן וכדומה‪.‬‬
‫מעגלעך‪ ,‬אז אויב מען וועט זיך נעמען צו זוכן‪ ,‬וועט מען נאך ג ע פ י נ ע ן ‪-‬‬
‫א גדיי! אדער א טעות אין דעם אויסלייג‪ ,‬ווי אזוי עמעצער האט זיך פארשריבן‬
‫אויף זיין ס פ ה קען דערבני אויך העלפן‪.‬‬
‫דער איבערגעקערטער אויסלייג‪ ,‬וואוו פאר ‪ i‬אדער י‪ ,‬טרעפט זיך ערשט‬
‫אין דער נניערער צניט‪ ,‬ווייזט אוים און קומט דעריבער נישט צונוץ‪.‬‬
‫׳‬

‫*‬
‫צוויי באזונדערע קאפיטלעך אין אונדזער טעמע פארנעמען די ווערטער‬
‫י ו ד און י ה ו ש י ע ‪.‬‬
‫לויטן הי_ינטיקן פארים י י ד איז קלאר‪ ,‬אז דאס ווארט נעמט זיך נישט פון‬
‫מה״ד ‪ ,jude‬דעם מקור פון הנינטיקן די_יטשן ווארט‪ ,‬נאר פון מה״ד ‪ .jude‬און דאפ‬
‫איז חל נישט נאר אויף מזרח־‪ ,‬נאר אויך אויף מערי‪-‬יידיש‪ .‬עד‪-‬היום איז בי_י די‬
‫דניטשע יידן גאך פאראן דאם ווארט ‪ Jid‬אדער ‪ .Jid‬פונדעסטוועגן האט מען אויך‬
‫אין אלטע צי_יטן שטענדיק אויסגעלייגט י ו ד ‪ .‬אינעם ל ק ט י ו ש ר פון א י ם ר ל י נ ם‬
‫תלמיד י ו ס ף ב ן מ ש ה ‪ :‬י ו ד י )צוויי מאל(; אינעם כ ת ב ־ י ד ה א מ ב ו ר ג‬
‫נו׳ ‪) 238‬שטיינשניידער ‪ : (209‬י ו ד י ש ר שטאם ]איבערגעשריבן של״ד לפ״ק[; אין‬
‫י ו ד י ש ר ט י ר י י א ק )שע״ה לפ״ק(; אין דער פ ר ע ג ע ר ק י נ ה פ ו ן ת״ח‪ :‬י ו ד ן;‬
‫אין ש פ ה ב ר ו ר ה ‪ :‬י ו ד י ן ; ר׳ א נ ט ש ל ‪ :‬י ו ה י ו ד ן ‪1‬מד‪ ;[.‬בנים ר מ ״ א ‪:‬‬
‫‪,‬‬
‫י ו ד א‪ ,‬י ו ד ׳ נסי׳ קא[; בנים ב ״ ח‪ :‬י ו ד ן )לשון י ח י ה אקוזאטיוו( ]פי עו‪.1‬‬
‫מען קען רעכענען‪ ,‬אז דאם איז א מ י ן עטימאלאגישער אויסלייג‪ ,‬רואם ציט‬
‫זיך גלניך צום לשון־קדושן י ה ו ד י ‪ .‬מיד טרעפן טאקע אפט דאם ווארט ״יהודי״‬
‫אויפן ארט פון י י ד‪ .‬למשל בינים ר מ ״ א‪ :‬ד ע ר י ה ו ד ‪ /‬א יי ן י ה ו ד ‪ /‬און דער‬
‫‪,‬‬
‫אויסלייג י ו ד א ווניזט באשנימפערלעך אן דאס זעלבע נסי קא[‪ $‬אין פ נ י ם‬
‫מ א י ר ו ת ‪ :‬דיא י ה ו ד י ‪ /‬י ה ו ד י ם ‪ ,‬י ה ו ד י ]םי׳ כ״ט[‪ ,‬א י י ן י ה ו ד י )דרני‬
‫‪1‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪u.‬‬ ‫מאל; אקוזאטיוו(‪ ,‬דער י ה ו ד י נסי‬
‫דערבני איז אפנים די כוונה אויפצוהאלטן דאמ דאזיקע שייכות צוליב דער‬
‫קדושה פונעם מקור‪ .‬אז קיין ‪ u‬איז נישט געווען אין דעם ווארט‪ ,‬זעט מען פון דעם‬
‫אויסלייג י ו ד אין דער אסתר‪-‬פאראפראזע פון פארמע )לויט דע ראסי^פון ‪ 15‬י״ה(‪.‬‬
‫ווען דער מלואפום אין דעם דאזיקן ווארט האט שוין באטניט ‪ ,U‬האט מען אים‪,‬‬
‫פארשטייט זיך‪ ,‬אויך געקענט שרניבן אין די ווערטער‪ ,‬ווו אין נה״ד דארף אויך‬
‫זנין ‪ ,a‬למשל‪ :‬י ו ט ש ן )יידישן‪ ,‬מלען( נכתב־יד קעימברידזש פון רס״ח‪ ,‬י ו ד ש ל י ך‬
‫]אקספארד ‪ ,7 ,908‬פייוויש גאנז‪ ,1‬י ו ד ש נקינה ת״ח[‪ ,‬איין קליין י ו ד ל‬
‫‪,‬‬
‫]רמ״א‪ ,‬ס י ק״א[‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫פון דעד אנדערער ז״ט פ ‪ 8‬ל ט זייער א פ ט ארויס די ה אין ו ו א ר ט ‪.,‬יהודה״ א ו י ך אין לשון׳קודש•‬
‫דמשל ש ב ט י ו ד א ] ל ק ח ט ו ב ‪ ,‬מיכה[‪ •,‬אויך אינעם נאמען‪ :‬י ו ד י ל ] ל ק ט י ו ש ר [ ‪ ,‬יודא ]גזןנז [‬
 ‫ד״ר ש‪ .‬בירנבוים‬ ‫‪60‬‬

‫אן אנדערער אויםלייג איז א יוצא׳מן‪-‬הכלל‪ :‬י ו י ה י ו י ד ן )צוויי מאל(‪,‬‬

‫י ו י ד י ש !מרכבת המשנה‪ ,‬ז׳ ‪ ,[71‬י ה ו ד ה י י ד י ל ןהאמבורגער כ״י ‪ ,216‬ריידיץ‪ ,‬תכ״ט‪.1‬‬
‫וועגן י ה ו ש י ע מוז מען נאך צונויפנעמען מאטעריאל‪.‬‬
‫*‬
‫לאמיר אצינד אונטערפירן א ס ך • ה כ ל ‪:‬‬
‫אין די עלטטטע צניטן האט יידיש מן־הסתם געהאט די קלאנגען ‪ u ,u‬און ‪uo‬‬
‫אין דניטשן עלעמענט‪ ,‬שפעטער איז פון ‪ Q‬געווארן ‪ ,ou‬פון ‪ uo‬איז געווארן"‪,u‬‬
‫בשעת ‪ u‬איז פארבליבן‪ .‬אין טעמיטישן עלעמענט איז געווען אקירצע ‪-u‬מלואפום‬
‫און אפשר שורוק‪.‬‬
‫אנגעהויבן‪ ,‬אויף ווי ווי_יט מיר ווייםן‪ ,‬מיט א זעקפ הונדערט יאר צוריק‪,‬‬
‫טרעפן מיר אין מערב ‪0‬־קלאנגען שטאטס יענע ^קלאנגען‪ ,‬הן אין סעמיטישן‪,‬‬
‫הן אין גערמאנישן עלעמענט‪ .‬מעגלעך‪ ,‬אז דער פראצעם האט זיך אנגעהויבן בגי‬
‫דער שורוק און פארשפרייט אויף מלואפום און אויפן גערמאנישן עלעמענט‪.‬‬
‫דער קלאנגען׳בניט גייט אריבער קיין מזרח אויך‪ .‬ווניזט אויפ‪ ,‬אויפן וועג‬
‫פון פיים‪ ,‬מערן קיין פוילן‪ ,‬באלד פונעם ערשטן מאטעריאל‪ ,‬וואט מיר פארמאגן‬
‫פון מזרח‪ ,‬א פיר הונדערט יאר אלט‪ ,‬זעען מ י ה אז ‪ u‬האלט אין פארשווונדן ווערן‬
‫אדער איז שוין מער נישטא‪.‬‬
‫בשעת אין סלאוואקישן דיאלעקט האט זיך ביז הי_ינט געהאלטן דער עלטפטער‬
‫מצב פון דעם בי_יט‪ ,‬די ‪ ,a‬האט זיך אין פוילן פארשפרייט‪ ,‬טאקע שוין אין דער‬
‫צי_יט פון אונדזער עלטםטן מאטעריאל‪ ,‬ווניזט אויס‪ ,‬א פאריפ‪ ,‬וואס איז אויפ‬
‫ווערן אויס קיילעכדיק‪ ,‬הן אין‬ ‫‪ii,6‬‬ ‫) — ‪/ .‬‬ ‫‪au,eu‬דיאלטע‬
‫מערב‪ ,‬הן אין מזרח‪ ,‬נישט שפעטער ווי מיט א פיר הונדערט יאר צוריק(‪.‬‬
‫*‬
‫צום פוף וויל איך נאך א מאל איבערחזרן‪ ,‬אז אין מי_ין ארטיקל זענען נישט‬
‫ארנין גענוג מקווי און זיי זענען נאך נישט באארבעט‪ ,‬ווי פ׳דארף צו זיין‪.‬‬
‫לאמיר נאר למשל אקלער טאן‪ ,‬וויפל פפיקות ס׳איז דא בני א ב י כ ל ‪:‬‬
‫וועמעם איז דער אויסלייג ? דעם מחברם‪ ,‬דעם איבערשרניבערס‪ ,‬דעם דרוקערט‪,‬‬
‫דעם זעצערס? ווו איז יעדער פון זיי געבוירן? ווו האט ער נעוווינט‪ ,‬אונטער‬
‫וועלכע דיאלעקטישע השפעות ? וואט איז א היטטארישער אויסלייג‪ ,‬וואם א פאנע׳‬
‫טישער‪ ,‬א נ נ י ע ר ? ו! אס קען זנין א טעות? אאז״וו‪.‬‬
‫דאס הייםט‪ ,‬מען וועט דארפן באריכות ארבעטן אויף יעדן מקור באזונדעה‬
‫דערנאך וועט מען ערשט קענען צונויפנעמען די מסקנות און שרניבן א היטטארישע‬
‫ארבעט וועגן דעם אדער יענעם קלאנג‪ .‬די מסקנות פונעם הנינטיקן ארטיקל קען‬
‫איך דעריבער נאר אנרופן לעת‪-‬עתהדיקע‪.‬‬
 ‫דער ק א מ ף אדום געפלאנטע צ״טשריפטן פאר יידן‬
‫אין קאנגרעס‪-‬פוילן)‪(1860-1840‬‬
‫)לויט ארכיוו־מקורים(‬
‫ש א צ ק י )ניוייארק(‬ ‫יעקב‬ ‫פון ד״ר‬

‫‪I‬‬
‫אויף דער תקופה צווישן די צוויי אויפשטאנדן פון ‪ 1831‬און ‪ 1863‬געפאלט‬
‫די צי_יט פון דער שארפער פאציאלער דיפערענציאציע פון דער יידישער באפעל׳‬
‫קערונג אין קאנגרעפ‪-‬פוילן‪.‬‬
‫דער געלט‪-‬האנדל פארשפרייט זיך זייצר שטארק אדאנק דעם עקאנאמישן‬
‫אויפבלי פון לאנה עפ וואקסן אויס גרויסע באנק‪-‬הניזער‪ ,‬געגרינדט פון יידן‪ ,‬די‬
‫יידן דרינגען ארנין אין דער אינדוםטריע פון ל א נ ה ארענדירן פארשיידענע מלוכישע‬
‫אונטערנעמונגען )טאבאק־מאנאפאל(‪ ,‬פארבינדן ווי האנדלסיאגענטן פוילן מיט‬
‫מערב־אייראפע‪.‬‬
‫מיטן וווקס פון דער יידישער פלוטאקראטיע אין צאל וואקםט אויך די‬
‫יידישע אינטעליגענץ‪ ,‬וואט טוליעט זיך צו די ווארעמע אויוונפ פון אירע רי_יכע‬
‫״גלויבנם־גענאםך‪.‬‬
‫די זעלבע טענדענצן‪ ,‬וואט האבן זיך מאניפעםטירט אין דניטשלאנד אין דער‬
‫צווייטער העלפט ‪18‬טן י ״ ה לאזן זיך מערקן אויך אין פוילן‪ ,‬פארשפעטיקטע‬
‫אין צי_יט אבער גראד צניטיק לויט דער פארשפעטיקטקייט פון פוילנט עקאנאמישער‬ ‫‪7‬‬

‫אנ טוויקלונג‪.‬‬
‫פונקט ווי אין דניטשלאנד האט די ״אויפגעקלערטע״ בורזשואזיע געזוכט‬
‫א טיר צו דער דרויסנדיקער וועלט ניט נאר דורך דער דניטשער שפראך און קולטור‪,‬‬
‫נאר אויך דורך א באזונדערן ארגאן‪ ,‬וואס זאל מיט ספעציעלע אפאלאגעטישע‬
‫ארטיקלען דערווגיזן‪ ,‬אז ״יהדות״ איז ניט קיין סתירה צו דער קריסטלעכער ציווי•‬
‫ליזאציע‪ ,‬רואם צו איר האבן זיי אזוי שטארק געגארט‪—,‬אזוי איז אויך געווען אין‬
‫פוילן‪ ,‬ווו עם ווניזן זיך די זעלבע טענדענצן און שטרעבונגען צו שאפן פאר זיך‬
‫‪,‬‬
‫א טריבונע פאר ״אויפגעקלערטער חכמה״ און רעליגיעז־מאראליזירנדיקער התנצלות ‪.‬‬
‫די ערשטע גניםטיקע פארבינדונג מיט דער דרויסנדיקער וועלט האבן די‬
‫״אויפגעקלערטע״ און אויפגעקומענע גבירים אדער כמעט‪-‬גבירים אין פוילן‪ ,‬אזוי‬

‫‪1‬‬
‫ש א צ ק י ‪ ,‬די יידן אין קיניגתיך פוילן אין דער תקופה פון פאסקעוויטש‬ ‫ד״ר יעקב‬
‫פון ילווא באנד !‪-423 ,‬״‪.468‬‬ ‫שרי‪5‬טך‬ ‫)מאנוסקריפט(‪ .‬ד ע ר ז ע ל ב ע ר א־ן ״היסטארישע‬
 ‫ד״י י‪ .‬שאגקי‬ ‫‪62‬‬

‫דייטשייידישער‬ ‫ו ט ווי אין רוסלאנד געהאט דורך דער פארמיטלוגג פון דער‬ ‫ג‬

‫פרעפע‪.‬‬
‫שוין אין דער צייטשריפט ‪ ,Sulamith‬וואט איז ארוים אין לייפציג און‬
‫אין דעםע אין די יארן ‪) 1848-1845 ,1837-1806‬אינגאנצן אכט נומערן(‪ ,‬געפינען‬
‫מיר קארעםפאנדענצן וועגן דער לאגע פון די יידן אין פוילן‪.‬‬
‫אין משך פון די יארן ‪ 1846-1815‬זגינען אין דייטשלאנד ארוים ‪ 25‬פארשיידענע‬
‫‪2‬‬
‫צי_יטשריפטן ארויסגעגעבן פון יידן און פאר יידן ‪ .‬טייל פון זיי האבן געהאט‬ ‫׳‬

‫קארעספאנדענטן אין די גרעםערע פוילישע שטעט‪ ,‬ווי ו ו א ר ש ע ‪ ,‬ט ש ע נ ט ט א •‬

‫כ א ו ו ‪ ,‬ל א ד ז א״א‪ .‬א פך פון די צייטשריפטן פלעגן אנקומען קיין פוילן ניט נאר‬
‫‪3‬‬
‫צו אבאנענטן‪ ,‬נאר אפילו פארן איינצל‪-‬פארקויף ‪ ,‬ווי‪Der Israelit des(119 :‬‬
‫‪) Jahrhunderts‬האט דערשיינט צוויי מאל א חודש אין די יארן ‪ 1841-1839‬און‬
‫איין מאל א וראך אין די יארן ‪ (48-1841‬ן ‪) Israelitische Annalen (2‬ארויסגעגעבן‬
‫פון י א ט ט ן אין די יארן ‪ (3 ;(41-1838‬דצר ‪; Orient‬רעדאקטירט פון י ו ל י ו פ‬
‫פ י ר פ ט ‪ 1851-1840‬און ‪) Allgemeine Zeitung des Judenthums (4‬האט‬
‫‪4‬‬
‫אגגעהייבן דערשיינען אין ‪ 1837‬אונטער דער רעדאקציע פון לודוויג פ י ל י פ ס א ן( ‪.‬‬
‫אנדערע צייטשריפטן פלעגן צופעליק ארנינפאלן אין די הענט פון דעם יידישן‬
‫צענזאר אין ווארשע‪ .‬קיין ברייטערן אפגאנג האבן זיי אבער ניט געהאט‪.‬‬
‫די דניטש׳יידישע צייטשריפטן האבן געהאט גרוים אינטערעס צו באקומען‬
‫דעם דעביט אין פוילן‪ .‬פון דארטן פלעגן זיי קריגן ניט נאר לייענער‪ ,‬נאר אויך‬
‫מיטארבעטער‪ .‬מיט זנינע אויפפירלעכע באריכטן וועגן דער לאגע פון די יידן אין‬
‫רוסיש־פוילן האבן די דאזיקע ארגאנען צוגעדינט דער געזעלשאפטלעכער מיינונג‬
‫שוין דערמיט אליין‪ ,‬וואט זיי האבן זיך באמיט אויפצוקלערן די יידן־פראגע אין‬
‫א סביבה‪ ,‬ווו עפ איז געווען א סך מער פרניהייט פון ווארט‪ ,‬איידער אונטער די‬
‫אי_יזערנע קנאפל פון פאפקעוויטש; ס רעזשים‪.‬‬
‫אט די דאזיקע פרגיהייט פון מיינונגען‪ ,‬ווי אויך דער קאמף פון אייניקע‬
‫די_יטשייידישע ארגאנען )‪ ,Orient‬שפעטער די ‪Allgemeine Zeitung des‬‬
‫‪ (Judenthums‬קעגן די עקפטרעמע ארטאדאקפן‪ ,‬האט ניט שטארק נושא חן געווען‬
‫‪5‬‬
‫בני די ארדענונגם‪-‬היטער אין פוילן ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪M. J o a t . Culturgeschichte der Israeliten... 1846, 151.‬‬
‫‪J‬‬
‫‪Kurjer Warszawski, 29 marca 1838.‬‬
‫א מעלדונג‪8 ,‬ז עס איז אנגעקונלען דער זשורנאל ‪.Israelitische Annalen‬‬
‫‪4 J o s t . o.c. 149-156; K a y s e r l i n g r . L. Philipsohn‬‬ ‫‪54-64‬־‬
‫דעם בעסטער איבערבליק איבער דעד דעמאלסטיקער פרעםע האב איך געפונען אץ »הא;ג־‪.‬דישער‬
‫ארבעט פו) ‪ J. J. B e 1 i n f a n t e‬אץ‪Tijdschrift van de Maatschappij tot nut der :‬‬
‫‪lsraelieten in Nederland. Vol 1. 1851, 199-272.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ Orient‬האט מען געהאלטן פאר צו אנטי־רוסיש‪ .‬דעם ״איזראעליט דעס ‪ 19‬יאר׳‬ ‫דעם‬
‫הונדעדטס״ פאר אן ארגאן וואם האט אנטשיידן ״געקעמפט קעגן אלץ וואם איז פארעלטעדט״ ‪.Joat, 155.‬‬
 ‫‪63‬‬ ‫דער קאמף אדום געפלאגטע צייטשריפטן‬

‫אין דער צענזור זי_ינען דאן געזעםן א ב ר ה ם ש ט ע ו ן ; דער ניט־‬

‫געקרוינטער גירער פון דער יידישער ארטאדאקסיע אין פוילן‪ ,‬און זי_ין געהילף‬
‫י ע ק ב ט ו ג ע נ ה א ל ד )‪.(1872-1794‬‬
‫שטערן האט באקעמפט די דניטשע אנינפלופן אין פוילן‪ .‬ווען די ״אויפגע•‬
‫קלערטע״ מיטגלידער פון דעם ״יידישן קאמיטעט״ האבן אין ‪ 1834‬באשלאסן צו‬
‫אימפארטירן פון דניטשלאנד רעליגיעזע קאטעכיזיםן פאר יידישע קינדער‪ ,‬וואס‬
‫זנינען צו יענער צניט געווען אן ״ערזאץ״‪-‬מיטל פארן לימוד פון דער יידישער‬
‫רעליגיע‪ -,‬איז ש ט ע ר ן ארוים זייער ענערגיש קעגן דעם‪ .‬א פשיטא נאן‪ /‬אז די‬
‫פוילישע משבילים האבן געוואלט די דאזיקע קאטעכיזיםן איבערזעצן אויף פויליש‪,‬‬
‫כדי ״אויף אזא אופן פארלניכטערן די יידישע קינדער די לערע פון דער פוילישער‬
‫‪6‬‬
‫שפראך״ ‪.‬‬
‫אין א קארעספאנדענץ פון ווארשע צו דער ״אלגעמיינער צניטונג דעם יודעני‬
‫טומס״ לייענען מ י ה אז די צניטונג האט ארויםגערופן א גרויסע פרייד בני די‬
‫״אויפגעקלערטע״ יידן‪ .‬דער ייד אין פוילן‪ ,‬לאזט וויםן דער מחבר פון דער‬
‫קארעםפאנדענץ‪ ,‬וויל זיך אויך דערנעענטערן צו די ״ווארעמע שטראלן פון דער‬
‫‪7‬‬
‫דניטשער קולטור״ ‪.‬‬
‫כדי צו האבן א צוטריט צו דער דאזיקער קולטור איז אבער ווינציק גצווען‬
‫צו לייענען די דניטשייידישע פרעםע; מען האט באדארפט שאפן אן אייגענע‪.‬‬
‫בשעת ווען טייל האבן געהאלטן‪ ,‬אז עם איז פולקום גענוג זיך צו ״ווארעמעך‬
‫בני די פעריאדישע עריפטן פון דניטשלאנה האבן אבער די מער פאלאניזירטע‬
‫עלעמענטן‪ ,‬למשל אין קראקע פראפאגאנדירט די אידעע פון ארויסגעבן א צניטונג‬
‫׳‬

‫אויף פויליש‪ ,‬״ווניל די פוילישע געזעלשאפט ווייסט זייער ווינציק וועגן דעם לעבן‬
‫‪8‬‬
‫און די מנהגים פון די יידן״ ‪.‬‬

‫* אבדהם שטערן )געב׳ ‪ (1762‬איז געשטארבן אין ‪ .1841‬זיין פלאץ האבן זיך ב‪8‬מיט צו‬
‫א ב ר ה ם ב ו כ נ ע ר‪,‬‬ ‫פארנצמצן א ריי לצרצר און געוועזענצ תלמידים פון דער ראבינער־שול‪ ,‬ווי‬
‫מ ע נ ד צ ל ס ב צ ר ג ‪ ,‬ב ע ד נ א ר ד לצסצל־‬ ‫הצרש‬ ‫בצרנארד צימצרמאן‪,‬‬ ‫לאנדי‪,‬‬ ‫חיים‬
‫ד א ט און ב‪ .‬ה ע ד ט צ פ ע ל ד‪ .‬דעם ‪14‬טן יוני ‪ 1842‬איז אבער באשטימט געווארן דווקא א קריסט‪,‬‬
‫ט ש ע ר ס ק ע ר ‪ ,‬א משומד‪.‬‬ ‫קריםטיאן‬ ‫אנגליקאנישעד קירך‪,‬‬ ‫א מיטגליד פון דעד מיםיאנערישער‬
‫אין ‪ 1845‬האט ער באקומען אין בערלין א דאקטאר^ט )‪.(Archiwum Kuratora, 2432‬‬
‫‪ 0 B 0 c H , 1 b 1 ( 0 B a ,PyccKifl^A p x H B a H‬׳ ‪1‬‬ ‫‪:‬‬
‫‪08S1,,‬‬ ‫‪A P X H B T . 5 1 6 - 2 0 , 1,‬‬
‫צענזור׳אקטן‪ .Archiwum Kuratora No 26 :‬טעפליץ אין דער פאלעמיק מיט אברהם‬ ‫*‬
‫שטערן הייסט אים לייענען די צניטשריפט ‪ Sulamith‬און האבן דרך׳ארץ פאר די דייטשע רעפארמאטארם‪,‬‬
‫ווי ‪ ,He in e man n‬דער ארויסגעבער פון‪ , ( J e d i d i a(183 -1817‬וו?יל ער איז א מיטגליד פון‬
‫קאנסיסטאריום אין וועסטפאליע )דארטן‪ ,‬אקט פון ‪ 20‬יאנואר ‪.(1834‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Allgemeine Zeitung• des Judenthums, No 52, 1839.‬‬
‫‪8‬‬
‫‪ibidem 1841, No 6.‬‬
 ‫י״י י‪ .‬״**קי‬ ‫‪64‬‬

‫״דער מאנגל אין א פויליש־יןדישער צניטשריפט—שרניבט דער קראקעווער‬

‫‪,‬‬
‫קארעםפאנדענט פון דער ״אלגי ציים דעט יודענטומס״—לאזט זיך נאך שטארקער‬
‫פילן‪ ,‬ווען מען נעמט אין אכט‪ ,‬אז די לעצטע יארן האבן אייניקע פאףגעלערנטע‬
‫פארגעשטעלט אין זייערע ווערק אונדזער רעליגיע )‪ (religiose Verfassung‬פון‬
‫א ״פאלשן שטאנדפונקט״‪...‬‬
‫אויך דער ״צענזור‪-‬קאמיטעט פאר העברעישע ביכער״ האט גענומען קוקן‬
‫אויף דעפ פראיעקט פון ארויסגעבן אויף פויליש א וואכנשריפט פאר יידן ווי אויף‬
‫א פראקטישער זאך—א מין קעגן‪-‬סם צו די דניטש׳יידישע צניטשריפטן‪.‬‬
‫דער געדאנק איז אויסגעוואקפן פון אן אינטערעסאנטן וויכוח ארום דער‬
‫פראגע וועגן געבן דעביט אין פוילן דעס דניטשייידישן זשורנאל ‪Der Israelit‬‬
‫‪ J a h r h u n d e r t s 1 9‬רעדאקטירט פון א ראבינער‪ ,‬ד״ר מענדל ה ע פ (‪)Hess.‬‬
‫׳‬

‫דער רוםישער קאנסול אין ו ו י י מ א ר האט צוגעשיקט דעם קוראטאר פון דעם‬
‫ווארשעווער בילדונגם׳ראיאן פינף העפטן פון דער דאזיקער צניטשריפט‪ ,‬אנפרעגנדיק‪,‬‬
‫צי מ׳וואלט דערלויבן צו פארשפרייטן די דאזיקע אויםגאבע צווישן די יידן אין‬
‫פוילן‪ .‬דערויף האט דער יידישער צענזאר‪ ,‬וואס צו אים האט דער קוראטאר זיך‬
‫‪9‬‬
‫געווענדט נאך א מיינונג‪ ,‬געענטפערט נעגאטיוו ‪ ,‬מיטן מאטיוו‪ ,‬אז די צי״יטשריפט‬
‫האט זיך געשטעלט פאר א ציל צו פארשפרייטן ״ראציאנאליזם צווישן די יידן‪,‬‬
‫ד״ה‪ ,‬א רעליגיע כמעט אן טראדיציע און באזירט אויף די פרינציפן פון שכל״‪.‬‬
‫ט ו ג ע נ ד ה א ל ד האט ציטירט אייניקע אויםצוגן פון ה ע ס נ ה ״איזראעליט״ מיטן‬
‫אויספיר‪ ,‬אז פארשפרייטן די צניטונג איז א שעדלעכע זאך—ווניל זי גראבט‬
‫אונטער די מאראל‪ .‬ווניטער לאזט דער צענזאר וויסן דעם בילדונגט־קוראטאר‪ ,‬אז‬
‫די פוילישע יידן זנינען חס וחלילה ניט קעגן דער דניטשער בילדונג‪ ,‬והא ר א י ה ‪-‬‬
‫די פוילישע יידן לייענען איצט מענדעלםאנס ״ביאור״ אן דעם אומצוטרוי וואם זיי‬
‫האבן אמאל ארויפגעוויזן צו דעם ווערק‪ .‬זיי לייענען אויך די ‪Allg. Zeitung‬‬
‫‪ des Judenthums‬און די ‪ ,Annalen des Judenthums‬וואפ אדאנק זיי ״באקומען‬
‫זיי חשק צו א גרינדלעכן שטודיום פון שפראכן‪ ,‬צום נאכטאן איידעלע מעשים און‬
‫צום באקענען זיך מיט ליכטיקע פרינציפן‪ ,‬וואט באליידיקן ניט דעם יסוד פון‬
‫‪10‬‬
‫אמונה״ ‪.‬‬
‫״אויב די יידן‪-‬שרניבט דער צענזאר‪-‬וועלן איצט באמערקן די אויבנדערמאנטע‬
‫צניטשריפט פון הער ה ע פ‪ ,‬וואפ איז פול מיט פרנידענקערישע מיינונגען און‬
‫שטרעבט צו פארבייגן די רעליגיעזע טראדיציעט‪ ,‬וועלן זיי אזוי זיך איבערשרעקן‬

‫‪9‬‬
‫די ‪ 3‬א ‪ 8‬מ ט ע פון יידישן צענזור׳אמט זיינען געווען‪ :‬דעד משומד ב‪ .‬ט ש ע ר ם ק ע ר און‬
‫ט ו ג ע נ ד ה א ל ד ‪ ,‬דעד םעקרעטאר פון צענזוד‪.‬‬ ‫יעקב‬
‫‪10‬‬
‫‪1841.‬‬ ‫‪ .‬דאטידט‪ :‬דעם ‪13‬טן אקטאבעד‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3 ArchiwumKuratora, No‬‬
‫אונטעד ‪ Annalen des Judenthums‬מיינט דעד צענזאר זיכעד י א פ ט ם ‪Israelitische :‬‬
‫‪Annalen, ein Centralblatt fiir Geschichte, Literatur und Cultur der Israel,ten aller‬‬
‫‪Zeiten und Lander (1838-1841).‬‬
‫‪65‬‬ ‫דעד ק»מף אדום גע»ל»נטע צגיטשריפטן‬

‫א ו י ס ג ע צ י י כ נ ט ע ווערק פין א מ ע נ ד ע ל ס א ן‬ ‫אויף ד י‬ ‫אפילו‬ ‫א ו ן זיך מ צ ע ר זנין‪ ,‬אז‬

‫מיט‬ ‫קוקן‬ ‫וועלן זיי‬ ‫מחברים‬ ‫און אנדערע באמת מאראלישע און אויפגעקלערטע‬
‫א ד ע ר זיי א י נ ג א נ צ ן פ א ר ו ו א ר פ ך ‪.‬‬ ‫אומצוטרוי‬
‫מיינונג‬ ‫אי_ינגעשטימט מ י ט ד ע ר‬ ‫אבער ניט‬ ‫דער הויפט‪-‬צענזור‪-‬אמט האט‬
‫צענזאר‬ ‫יידישן‬ ‫מיטן‬ ‫פ ו ן ד ע ם יידישן צ ע נ ז א ר ‪ .‬א י ן אן א י נ ט ע ר ע ס א נ ט ע ר ד ע ב א ט ע‬
‫צניטשריפט‬ ‫ווניזט אויף ד ע ר פ א ר ט ר ע ט ע ר פ ו ן ד ע ר הויפט־צענזור‪ ,‬א ז ד י ד א ז י ק ע‬
‫וויל ד א ך א ו י ס ר א ט ן נ י ט ד י יידישע ר ע ל י ג י ע ‪ ,‬נ א ר ד י ת ל מ ו ד י ש ע ‪ .‬מ י ט זי_ין ק ר י ט י ק‬
‫‪19‬טן‬ ‫״איזראעליט דעם‬ ‫ר ע ד א ק ט א ר פון ד ע ם‬ ‫פון ת ל מ ו ד י ש ע פ ע ל ע ר ן ט ו ט ד ע ר‬
‫קריסטלעכער‬ ‫ווניל ע ר פ א ר ש ע מ ט פ א ר ד ע ר‬ ‫אוויכטיקע ארבעט‪,‬‬ ‫•ארהונדערטס״‬
‫וועלט ד י יידן‪ ,‬וואם ה א ל ט ן זיך נ א ך בנים ת ל מ ו ד ‪ .‬ד ע ר חסרון זנינער איז א ב ע ר ‪-‬‬
‫צו ה א ס ט י ק א ו ן ד ע ר ר ע ד א ק ט א ר‬ ‫הויפט‪-‬צענזאר—וואס ער טוט עם‬ ‫ט‪:‬ינהט ד ע ר‬
‫אז ע ט איז ״שווער א י ן איין י א ר צו ע נ ד ע ר ן‬ ‫פארגעםט‪ ,‬א סברה‪,‬‬ ‫מענדל העם‬
‫דער‬ ‫אנינשטימענדיק בנוגע‬ ‫דויערט אכצן יארהונדערטער״‪.‬‬ ‫וואם‬ ‫ר ע ם ראביניזם‪,‬‬
‫ק ר י ט י ק פ ו ן ד ע ר ר א צ י א נ א ל י ט ט י ש ע ר ט ע נ ד ע נ ץ פ ו ן ד ע ר ד א ז י ק ע ר צניטשריפט‪ ,‬ה א ל ט‬
‫א ב ע ר ד ע ר צ ע נ ז ו ר ־ א מ ט ‪ ,‬א ז ד י ק ר י ט י ק איז ג ע צ י ל ט ק ע ג ן ד ע ם ת ל מ ו ד א ו ן ד ע ר פ א ר‬
‫ד א ר ף מ ע ן ג ע ב ן ד ע ר צ נ י ט ש ר י פ ט א ד ע ב י ט א י ן פוילן‪.‬‬
‫)אין‬ ‫געבעטן‬ ‫עם איז כ א ר א ק ט ע ר י ם ט י ש ‪ ,‬אז ב ע ת ד ע ר ז ע ל ב ע ר ה ע ט ה א ט‬
‫א פ ג ע ז א ג ט אויף‬ ‫‪ (1842‬א ד ע ב י ט פ א ר זנין ז ש ו ר נ א ל א י ן ר ו ס ל א נ ד ‪ ,‬ה א ט מ ע ן אים‬
‫ש ט א נ ד פ ו נ ק ט פ ו ן ד ע ר ״ניי׳יידישער‬ ‫פארטרעט דעם‬ ‫וואם ע ר‬ ‫ד ע ם ם מ ך טאקע‪,‬‬
‫‪11‬‬
‫שול)!( א ו ן ב א ק ע מ פ ט ד ע ם ר א ב י נ י ז ם ״ ‪.‬‬
‫העברעישע‬ ‫א י ן ד ע ם ז ע ל ב ן מ ע מ א ר א נ ד ו ם ‪ ,‬ווו ד ע ר צ ע נ ז ו ר י ק א מ י ט ע ט פ א ר‬
‫הא•‬ ‫זשורנאל אין פוילן‪,‬‬ ‫העםנפ‬ ‫ב י כ ע ר ה א ט זיך א ר ו י ס ג ע ז א ג ט קעגן ד ע ר ל ו י ב ן‬
‫אין‬ ‫יידן‬ ‫ספעציעל פאר די‬ ‫א צניטשריפט‬ ‫פראגע פון‬ ‫ער ארויםגעשטעלט די‬
‫קאנגרעס׳פוילן‪.‬‬
‫אמתע מאראלישע בילדוגג‪,‬‬ ‫״אויף צו פ א ר ש פ ר י י ט ן צווישן ד י פ ו י ל י ש ע יידן‬
‫ארבעט—האט‬ ‫נוצלעכער‬ ‫טובות און‬ ‫מידות‬ ‫סאציאלע‬ ‫ווי אויך ל י ב ש א פ ט פ א ר‬
‫בניגעשטניערט‬ ‫א פך‬ ‫‪—(1841‬וואלט‬ ‫ט ו ג ע נ ד ה א ל ד )דעם ‪ 8‬מ ע ר ץ‬ ‫געשריבן‬
‫א פ ע ר י א ד י ש ע ש ר י פ ט פ א ר ד י היגע יידן‪ ,‬א ר ו י ט ג ע ג ע ב ן א י ן ד ע ר פ ו י ל י ש ע ר שפראך‪.‬‬
‫ארבעטן‪,‬‬ ‫ליטערארישע‬ ‫קלענערע‬ ‫זנין‪:‬‬ ‫כולל‬ ‫באדארפט‬ ‫וואלט‬ ‫אזא צניטשריפט‬
‫פ ע נ ט ע נ צ ן און ד ע ר צ י י ל ו נ ג ע ן אויף ה ע ב ר ע י ש באגלניך מ י ט א פ ו י ל י ש ע ר‬ ‫מאראלישע‬
‫פיזיק‪,‬‬ ‫איבער‬ ‫א י ב ע ר ז ע צ ו נ ג ‪ ,‬ווי אויך ק ו ר צ ע אויסצוגן פ ו ן ו ו י פ נ ש א פ ט ל ע כ ע ווערק‬
‫א ל ג ע מ י י ג ע ג ע ש י כ ט ע ‪ ,‬ג ע א ג ר א פ י ע א ו ן טעכניק״‪ .‬״אן ד ע ם ל י כ ט י ק ן‬ ‫נאטור־געשיכטע‪,‬‬
‫פאר‬ ‫פארוואלטונג‬ ‫)‪ (swiattej‬א ו ן פ א ט ע ר ל ע כ ן ווילן פון ק ו ר א ט א ר א ו ן פ ו ן ד ע ר‬
‫פארטראכטן איבער די מיטלען‬ ‫ד ע ר צ י ו נ ג ו ו ע נ ד ט זיך‪ ,‬אז מ ׳ ז א ל זיך‬ ‫רעליגיעזעד‬
‫פ ו ן ר ע א ל י ז י ר ן ד ע ם דאזיקן פ ר א י ע ק ט ״ ‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫'‪H e s s e n. Die russische Regierung und die Westeuropaischen Juden‬‬
‫‪M. f. G. u W. d• J. 1913. 493.‬‬

‫)§־לוו‪3‬לעטעד‪ ,‬ג׳‪( 1 V )(5‬‬

‫דער דאזיקער פראיעקט איז אבער ווי_יטער ניט געגאנגען‪ .‬מען האט צו‬
‫טוגענדהאלדן קיין גרוים צוטרוי ניט געהאט‪ .‬בכלל האט דער יידישער צענזור־אמט‬
‫‪12‬‬
‫געהאט א שלעכטן שם אין די אפיציעלע קרי_יזן ‪ .‬אין זנין ענטפער אויף דעם‬
‫פראיעקט שרגיבט דער ״דירעקטאר פון דער מלוכה‪-‬צעגזור״ )‪5‬טן אויגוסט ‪,(1841‬‬
‫אז דער קאמיטעט פאר צענזורירן העברעישע ביכער קאקעטירט מיט די ״פיגצטערע‪,‬‬
‫פאנאטישע יידן״‪.‬‬
‫די זעלבע באשולדיקונג האט מען געמאכט קעגן אים אין יאר ‪ 1837‬און‬
‫שפעטער אין א העפטיקער גוט׳ארגאניזירטער אטאקע‪ ,‬אין וועלכער מען האט ניט‬
‫‪13‬‬
‫געשוינט אפילו זי_ין פריוואט לעבן )אין ‪. (1855‬‬
‫עט איז דעריבער ניט קיין חידוש‪ ,‬וואט טוגענדהאלדן האט זיך ניט‬
‫אי_ינגעגעבן אפצושטעלן דעם דעביט פון דעם ‪Israelit des 19 Jahrhunderts‬‬
‫און באוועגן דעמאלט די רעגירונג אין ווארשע ארויסצוגעבן א דערלויבעניש אויף‬
‫א פויליש־העברעישער צגיטשריפט‪.‬‬
‫ניט קענענדיק דורכפירן זי_ין פראיעקט‪ ,‬האט ט ו ג ע נ ד ה א ל ד זיך גענומען‬
‫מיט אן אויסערגעוויינלעכער סיטטעמאטישקייט מסרן די דייטש־יידישע פרעסע און‬
‫משפיע זנין אויף די אפיציעלע קרי_יזן‪ ,‬אז מ׳זאל זי פארווערן ארנינצופירן קיין פוילן‪.‬‬
‫אין ‪ 1844‬האט ער נאך א מאל אנגעוויזן אויף דער שעדלעכקייט פון ‪Der Izraelit‬‬
‫‪ , J a h r h u n d e r t s 1 9‬ווי אויך אויף פ י ר ט ט ס ‪ .Orient‬האלט‪Orient‬דעם‬
‫ער פאר אן אנטירוסישן ארגאן‪ ,‬ווי_יל ער קריטיקירט די רוסישע פאליטיק לגבי די‬
‫יידן‪ .‬דערבי״י מסרט ער‪ ,‬אז די דאזיקע ציוטשריפט האט א פאר קארעספאנדענטן‬
‫אין ווארשע‪ ,‬וואם שיקן צו ״פאלשע און בייזוויליקע ידיעות״‪ .‬אגב ציטירט ער‬
‫‪ ,‬א״ט ״פוילןירוםלאנד״‪ ,‬ווו ט ו ג ע נ ד ה א ל ד‬ ‫(‬ ‫‪K‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪Orient 184‬‬
‫ווערט אנגערופן‪ :‬״שענדלעכער מטור״‪ .‬עט ווערט דא דערציילט‪ ,‬אז טוגענדהאלד‬
‫שטערט די ווארשעווער ״פראגרעםיסטן״ )די בורזשואזע משכילים ע פ ש ט יי ן און‬
‫ר א ז ע ן ( אין זייער ארבעט‪ ,‬דערהויפט בנים שאפן א ״דניטשע שול״ פאר דאווגען‪.‬‬

‫‪1 2‬‬
‫)‪Akta Cenzury (Arch. Kuratora JMa 2443‬‬ ‫אומצוטרוי צו‬ ‫סיבות פ ו ן‬ ‫די‬ ‫וועגן‬

‫באזונדער‪.‬‬ ‫שרייבן‬ ‫אויסקומען צו‬ ‫ו ו ע ט מיד‬ ‫טוגענדהאלדן‬

‫‪18‬‬
‫‪Kancelarja Namiestnika Nr. 14832 (Archiwum Akt Dawnych).‬‬ ‫דארטן‬

‫‪Stan rluzby‬‬ ‫זיין‬ ‫אויפגענוצטע‪.‬‬ ‫גיט‬ ‫קיינעם‬ ‫איצט פון‬ ‫טוגענדהאלדן ביז‬ ‫וועגן‬ ‫אקטן‬ ‫צאל‬ ‫אגדויסע‬

‫‪*opMynnpHUH‬‬ ‫‪b 0 cjiywSi‬־‪cnHC0K‬‬ ‫‪H A0CT0HHCTBt‬‬ ‫א״ט‬ ‫ע‪895‬‬ ‫טאסציקל‪:‬‬ ‫אין‬ ‫^סטאזש(‬

‫‪ b UeH3ypH0MT> K o M H T e T i‬׳ ‪MnaAmaro U e H 3 0 p a BT> B a p u 1 a B C K 0 M‬‬ ‫‪5lK0Ba‬‬ ‫‪LLIaeBa‬‬ ‫‪cuHa‬‬

‫‪TyreHAronbAa‬‬ ‫‪(1844).‬‬
‫טעטיקניט‪:‬‬ ‫זיין‬ ‫איבעד אים און‬ ‫ליטעדאטור‬ ‫נניסטער‬ ‫צו ד ע ד‬

‫)‪1‬‬ ‫‪L. L e w i n .‬‬ ‫‪Geschichte der israelitischen‬‬ ‫•‪Kranken. Verpfiegungs‬‬

‫‪anstalt zu Breslau, 1926, 27-29, 114-117.‬‬
‫ב ‪ 8‬ל א ב א ן א י ן)‪Z. f. G. d. J. in D. 1929. I, 263-2652‬‬
‫ו ו י י נ ר י ב א י ן)‪M. G.W. J. 1932, 145-1523‬‬
 ‫‪67‬‬ ‫דעי קאמף אדום געפלאנט! צגיטשריפטן‬

‫דעריבער בעט טוגענדהאלד דעם נאמעסטניק פאסקעוויטש‪ ,‬מ׳זאל די צגיטונג ניט‬

‫ארגינלאזן קיין פוילן‪ ,‬בפרט‪ ,‬אז אין רוסלאנד איז זי פארבאטן‪ .‬ווי אויף דעם‬
‫ווארשגינלעכן קארעפפאנדענט ווניזט טוגענדהאלד אן אויף ח י י ם ׳ ז ע ל י ג פ ל א ׳‬
‫נ י מ ס ק י ‪ .‬וואס שייך דעם ‪ Izraelit des 19 Jahrhunderts‬האלט אים דער‬
‫צענזאר פאר שעךלעך‪ ,‬ווי_יל ער ״פארשפרייט צווישן יידן א דעסטרוקטיוון ראציא•‬
‫נאליזם״ און שטרעבט צו ״גרינדן א םעקטע‪ ,‬וועלכע וואלט געקוקט אויף דער‬
‫יידישער רעליגיע מיט גרינגשעצונג און אויף דער קריסטלעכער מיט א פארביםענער‬
‫‪11‬‬
‫איראניע״ ‪ .‬פאר מער‪-‬ווייניקער כשר האלט ער די ‪Allg. Zeitung• d. Jud.‬‬
‫‪,5‬‬
‫און דעם ‪.Sabattblatt‬‬
‫טוגענדהאלדם אינטריגעס קעגן דעם משכילישן קרניז ווערן באשטעטיקט‬
‫ניט נאר דורך די פיל אקטן אוים דעם ארכיוו פון דער צענזור‪ ,‬נאר אויך דורך‬
‫די מיטצייטלערישע קארעספאנדענצן פון דער דניטש־יידישער פרעסע‪ .‬אין ״אריענט״‬
‫)‪ ,1844‬נר‪ (45 .‬שרניבט ״א ווארשעווער״‪ ,‬אז ער פארשטייט ניט‪ ,‬פארוואם מ׳רודפט‬
‫העברעישע ביכער‪ ,‬בעת זיי אנטהאלטן ניט קיין שום זאך קעגן דער מלוכה‪ .‬דער‬
‫קארעספאנדענט באקלאגט זיך אויף דעם הויפט‪-‬צענזאר דעם משומד ט ש ע ר פ ק ע ר‬
‫און פפעציעל אויף טוגענדהאלדן‪ ,‬וועלכער איז א בלינד געצניג אין די הענט‬
‫פון דעם הויפטיצענזאר‪.‬‬
‫די רעאקציע קעגן די אויסלענדישע יידישע צניטשריפטן איז אבער אין‬
‫רוסלאנד געווען א םך א שטארקערע איידער אין פוילן‪ .‬אין ‪ 1846‬האט מען אפגעזאגט‬
‫די בקשות פון די רוםישע יידן‪ ,‬וואט האבן זיך געוואלט אבאנירן אויף א ריי‬
‫צי״יטשריפטן‪ ,‬ווי ‪Allg. Zeitung des Judentums, Orient, Zeitschrift fur die‬‬
‫‪ ,religiosen Interessen des Judentums‬מאטיווירנדיק עם דערמיט‪ ,‬וואט זייער‬
‫ציל איז ״צו שטיצן אבאזונדערע ״ידישע נאציאנאליטעט )‪ ,(HapojmocTb‬העלפן‬
‫דער אנטוויקלונג פון בילדונג און פאליטישע רעכט פון די יידן״ אחוצדעם‬
‫ווערן די צניטונגען באשולדיקט אין קריטיקירן די ״פארארדענונגען פון אונדזער‬
‫‪16‬‬
‫רעגירונג וועגן צונויפגימן ) ‪ ( a i i H H i e‬די יידן מיט דער איבעריקער באפעלקערונג״ ‪.‬‬
‫אין פוילן‪ ,‬ווידער‪ ,‬האט מען מערניט שטארק קאנטראלירט יעדן נומער פון דער‬
‫די_יטש‪-‬יידישער פרעסע און א דאנק דעם וואכן אויג פון צענזאר ט ו ג ע נ ד ה א ל ד‬

‫‪1 4‬‬
‫‪Kancelarja Namiestnika. Fasc. 8959 (Ar. Akt Dawnych).‬‬
‫דעד ״איזראעליט דעס ‪ 19‬יארהונדערטס״ האט דערשיינט אין די יארן ‪.48-1840‬‬
‫אין רוסלאנד האט מען אין יאד ‪ 1843‬פארהאנדלט די פראגע‪ ,‬אז ל י ל י ע נ ט א ל זאל דאס‬
‫אונטעד דעד קאנטדאלע פון מיניסטעד אווואראוו צושטעלן ידיעות וועגן די רוסישע יידן פאד די דייטש•‬
‫יידישע זשורנאלן‪ .‬דערפון איז אבער גארנישט ניט געוואדן‪.‬‬
‫‪Cf. Ka3eHHb1e eBp. yMHJiHma. TOMT» I, IleTep6yprb (1) 1920, p. 122.‬‬
‫‪1 5‬‬
‫‪.1846-1842‬‬ ‫ארויס אין לייפציג‪ ,‬אין די י‪$‬רן‬
‫‪1 6‬‬
‫‪Ka3.‬‬ ‫‪eBp. y i H j i . ,‬‬ ‫‪168.‬‬
‫‪Zeitschrift fiir die religiosen Interessen dea Judenthums, her. Z. Frankel.‬‬
‫‪1844-1846.‬‬
 ‫ד״ר י‪ .‬ע»»קי‬ ‫‪68‬‬

‫זי_ינען די נומערן מיט שטארקע אנטירוסישע ארטיקלען ניט דערגאנגען צו‬

‫די לייענער‪ .‬דער ״עפילאג״ פון דער דאזיקער טעטיקייט קומט באלד נאכן טויט‬
‫פון ניקאלאי ‪.1‬‬
‫אין ‪ 1855‬האט ט ו ג ע נ ד ה א ל ד ארגינגעשיקט דעם נייעם נאמעםטניק‬
‫אויסצוגן פון צוויי דייטש־יידישע פעריאדישע אויסגאבן‪ :‬פון דעם קאלענדאר‬
‫ארויסגעגעבן פון ו ו ע ד ט ה יי מ ע ר און פון דעם זשורנאל ״דעד איזראעליטישער‬
‫‪17‬‬
‫פאלקסלערער״ ‪ .‬אין קאלענדאר פארן יאר ‪ 1855/56‬האט ו ו ע ר ט ה י י מ ע ר אזוי‬
‫געשריבן וועגן דעם צאר ניקאלגי דעם ערשטן‪:‬‬
‫״עם איז ניט קיין צופאל‪ ,‬וואט די ידיעה וועגן דעם טויט פון צאר ניקאלני‬
‫איז אנגעקומען אין דעם גרעסטן טייל אייראפע גראד ערב פורים״‪.‬‬
‫און שטיין‪ ,‬דער רעדאקטאר פון דעם ״איזראעליטישער פאלקסלערער״‪ ,‬האט‬
‫זיך אויסגעדריקט‪ ,‬אז די קרימער מלחמה וועט זי_ין א ישועה‪ ,‬ווי_יל זי וועט מוזן‬
‫ברענגען יושרדיקע רעזולטאטן‪.‬‬
‫דערבי_י באמערקט דער טיכטיקער און געטרייער צארישער משרת‪ ,‬אז די‬
‫דניטשייידישע משכילים )‪ (neologowie starozakonni‬קארעפפאנדירן מיט אייניקע‬
‫משכילים פון פוילן‪ ,‬ווי דאם איז לייכט צו זען פון ״די געמיינע ידיעות״ וועגן‬
‫‪18‬‬
‫די היגע אומשטענדן פון דעם יידישן פאלק״ ‪.‬‬
‫״ראזע‬ ‫תקופה פון‬ ‫מיט אלעקסאגדער דעם צווייטן הייבט זיך אן די‬
‫האפענונגעך בכלל און פאר די יידן בפרט‪.‬‬
‫״א ני_יער קייזער איז ארויף אויפן טראן—האט מיט פרייד מודיע געווען‬
‫די ״אלגעמייגע צי״יטוגג דעס יודענטומם״)‪ ,1856‬נר‪ ,—(19 .‬זי_ין ערשט ווארט‬
‫איז‪ :‬יושר פאר אלעמען; זנין ערשטער אויפטו איז‪ :‬שלום‪ .‬עם איז דעריבער ניט‬
‫קיין חידוש‪ ,‬וואם אין די הערצער פון די פוילישירוסישע יידן האבן אויפגעלעבט‬
‫ני_יע האפענוגגען‪ ,‬וואט זייערע נשמות גלגיכן זיך אויט און מיט א וואקסנדיקן‬
‫צוטרוי קוקן זיי אויף פעטערבורג״‪.‬‬
‫דער צוטריט פאר דער אויפלענדישער יידישער פרעפע קיין פוילן און‬
‫רוטלאנד איז געווארן א לניכטערער‪ .‬גרויםע האפענונגען האט מען געלייגט קודם•‬
‫כל אויף די מעגלעכקניטן‪ ,‬וואס עפענען זיך איצט פאר דער יידישער )העברעישער(‬
‫פרעסע‪.‬‬
‫אין יאר ‪ 1857‬האט ז י ל ב ע ר מ א ן ‪ ,‬דער רעדאקטאר פון ״המגיד״‪ ,‬זיך‬
‫געווענדט צום פרי_יסישן קאנסול אין ווארשע‪ ,‬ער זאל פועלן בי_י דעם נאמעםטניק‬
‫פון פוילן דאס רעכט פאר דעם פאסט‪-‬אמט אין ווארשע אנצונעמען אבאנענטן פאר‬
‫זיין וואכנבלאט‪ .‬דער קאנםול האט ווארעם געשטיצט די דאזיקע בקשה‪ ,‬אטעםטירנדיק‬

‫י ו ס ף וו ע ר טה יי מ ע ד‬ ‫רעדאקטירט פון‬ ‫‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬

‫שט‪8‬רק ‪8‬נט?ארטאדאקסיש‪.Israelitischer Volkslehrer. Frankfurt am Main. 1851-1860 .‬‬
‫‪1 8‬‬
‫טוגענדהאלד צום נאמעםטניק )דעם ‪9‬טן נאוועמבער ‪Akta Tugendholda J* 15 (1855‬‬
‫)‪.(Arch. Akt Dawnych‬‬
 ‫‪69‬‬ ‫ד ע ד קאמף א ר ו ם גצ‪9‬ל‪$‬נטע צניטשריפמן‬

‫ד ע ם ״המגיד״ ווי א צ נ י ט ש ר י פ ט א י ן א ״גוטן גניסט״‪ .‬א י ן זיין בקשה )דאטירט ד ע ם‬

‫ז י ל ב ע ר מ א ן ד ע ם ״המגיד״‬ ‫‪ 24‬מ א י ‪ ,(1857‬ג ע ש ר י ב ן א י ן דניטש‪ ,‬כ א ר א ק ט ע ר י ז י ר ט‬
‫וואט ש ט ר ע ב ט אנינצופלאגצן ״ ל י ב ש א פ ט א ו ן ג ע ה א ר ז א מ ק י י ט צו ד ע ר‬ ‫ווי א שריפט‪,‬‬
‫ל א נ ד ס ־ מ מ ש ל ה ״ ‪ .‬ל כ ת ח י ל ה ה א ט ע ר ז י ך ג ע ו ו ע נ ד ט וועגן ד ע ם ע נ י ן קיין פ ע ט ע ר ב ו ר ג ‪,‬‬
‫ווארשע‬ ‫ווניל נ א ר‬ ‫ווארשע‪,‬‬ ‫קיין‬ ‫אפגעשיקט‬ ‫פון דארטן אבער ה א ט מ ע ן אים‬
‫צענזור‬ ‫ווילנער‬ ‫צענזארן‪ .‬ד י‬ ‫יידישע‬ ‫י ע נ ע ר צי_יט‬ ‫א ו ן ווילנע ה א ב ן ג ע ה א ט צ ו‬
‫פ ל ע ג ט ד ו ר כ ל א ז ן ד ע ם ״המגיד״ און נ י ט ג ע ה א ט ק י י נ מ א ל ג א ר נ י ט אויסצוזעצן ק ע ג ן‬
‫א י ם א ד א נ ק זי_ין ״קאנסערוואטיוון א ו ן לאיאלן כ א ר א ק ט ע ר ״ ‪ .‬ד י פ א ס ט ‪ -‬פ א ר ו ו א ל ט ו נ ג‬
‫דעריבער‬ ‫א י ן פוילן ה א ט א ב ע ר נ י ט געוואלט אגינגיין אויף ד י פ ר י ו ו י ל ע ג י ע ס ‪ ,‬א ו ן‬
‫דעם‬ ‫אדאנק‬ ‫געהאפט‪ ,‬אז‬ ‫השתדלותן און‬ ‫זי_ינע‬ ‫באני״יט‬ ‫האט ז י ל ב ע ר מ א ן‬
‫וועט מ ע ן ד י גזרה קעגן א י ם סוף‪-‬‬ ‫זשורנאל‬ ‫כ א ר א ק ט ע ר ״ פ ו ן זי_ין‬ ‫״פאטריאטישן‬
‫מ ו כ א נ א ו ו ה א ט געגעבן ד י בעםטע‬ ‫כל־־סוף באזניטיקן‪ .‬ד ע ר ב י ל ד ו נ ג ס י ק ו ר א ט א ר‬
‫א ט ע ס ט א צ י ע ד ע מ ״המגיד״‪ ,‬אזוי א ז ד ע ם ‪ 8‬ט ן יולי ‪ 1857‬ה א ט מ ע ן ד ע ם ר ע ד א ק ט א ר‬
‫‪19‬‬
‫מ ו ד י ע געווען‪ ,‬א ז זי_ין ו ו א כ נ ב ל א ט ק ע ן א ב א נ י ר ט ווערן א י ן פ ו י ל ן ‪.‬‬
‫ד ע ר ע ר פ א ל ג פ ו ן ז י ל ב ע ר מ א ג ע ן ה א ט מ ש מ ע ו ת צ ו ג ע ג ע ב ן מ ו ט ד י ווארשעווער‬
‫ב א מ י ו נ ג ע ן צו ב א ק ו מ ע ן א ד ע ר ל ו י ב ע נ י ש פ א ר א צי״יטשריפט‬ ‫זייערע‬ ‫משכילים אין‬
‫דאנציגער‬ ‫יידן‪ .‬ד ע ר‬ ‫פוילישע‬ ‫אינטערעסן פון די‬ ‫אויסשליסלעך ד י‬ ‫געווידמעט‬
‫)נומער ‪(1857 ,9‬‬ ‫״ א ל ג ע מ י י נ ע צייטונג ד ע ס י ו ד ע נ ט ו מ ס ״‬ ‫קארעםפאנדענט פון ד ע ר‬
‫באזונדערם‬ ‫נאכטוער‪,‬‬ ‫וועט א ר ו י ס ר ו פ ן‬ ‫ה א ט ר י כ ט י ק ב א מ ע ר ק ט ‪ ,‬א ז ד ע ר ״המגיד״‬
‫אין פוילן‪ ,‬ווו ה ע ב ר ע י ש איז מ ע ר פ א ר ש פ ר י י ט צווישן ד ע ם יידישן עולם ווי אין דגיטשלאנד‪.‬‬
‫העברעיש־‬ ‫צי_יט א הי_יפל‬ ‫יענער‬ ‫יידנטום פ ו ן‬ ‫ג ע ה א ט ה א ט ד א ם פוילישע‬
‫משכילים‪ .‬א מ ת גיט אזוי גרויס ווי א י ן ל י ט ע א ו ן נ י ט אזוי ח ש ו ב )מיט‬ ‫שרניבנדיקע‬
‫זיי‬ ‫נעמט אין א כ ט ‪ ,‬אז‬ ‫ווען מ ע ן‬ ‫א ב ע ר ד א ך גאנץ היפש‪,‬‬ ‫אויסנאמען(‪,‬‬ ‫קליינע‬
‫האט‬ ‫י ע נ ע ר צי_יט‬ ‫געברויך״‪ ,‬און צו‬ ‫״אייגענעמ‬ ‫פארן‬ ‫זניגען געווען ב א ש ט י מ ט‬
‫עמיגראנטן־‬ ‫געמען פון ד י‬ ‫פארגרעסערן מיט די‬ ‫זייער צ א ל‬ ‫מ ע ן געקענט‬
‫מערב‪-‬אייראפע‬ ‫קיין‬ ‫געלאזט‬ ‫י א ר ן ‪ 60-1830‬ז י ך‬ ‫האבן אין ד י‬ ‫וואס‬ ‫משפילים‬
‫זיינען‬ ‫באקאנט‬ ‫)פראנקרניך ה א ט א י י נ ג ע ש ל ו נ ג ע ן ד י ב ע ס ט ע פ ו י ל י ש ע ה ע ב ר ע י ט ט ן ( ‪.‬‬
‫‪2 0‬‬
‫)משד‪(.‬‬ ‫מאטעאוש‬ ‫‪ ,‬ד״ר‬ ‫שיפער‬ ‫פייבוש‬ ‫פוילן‪:‬‬ ‫געווען ד א ן א י ן‬

‫‪19‬‬
‫פ א ר ד ע ר כאראקטעריסטיק פ ו ן ״המגיד׳ זע‬ ‫‪:‬‬
‫‪359—1 ( r 0 p a 0 H •k. EBP. B H S n i o T e K a I (1871) 3 5 8 .‬‬
‫‪)2‬‬ ‫‪b‬׳‪(BeHT>-I0CH(J‬‬ ‫(‬ ‫‪K‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪p‬‬ ‫־‬ ‫‪E‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪.fa‬‬

‫‪B H f i j i i o T e K a " VII, 282 ff.‬‬

‫‪e p r t . H c T o p i n eBpeHCKofi‬‬ ‫‪nenaTH6‬‬ ‫‪UHH‬‬ ‫‪(3.‬‬

‫‪ (4‬ש‪ .‬ל‪ .‬צ י ט ר ו ן‪ ,‬ל ת ו ל ד ו ת ה ע ת ו נ ו ת ה ע ב ר י ת ‪ ,‬״העולם״ ‪.13—1912‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪Bibliotheka‬‬ ‫ציי ט ל י ג ס‬ ‫געבראכט אין‬ ‫ווערק‬ ‫זיינע‬ ‫שעברעשין‪:‬‬ ‫געשטאמט פ ו ן‬
‫הצבעלש‬ ‫ארויסגעגעבן אויף‬ ‫ביאגראפיע‬ ‫וועמעס‬ ‫פראטעזשע‪,‬‬ ‫געווען פאסקעוויטשעס‬ ‫‪.Hebraica, 344‬‬
‫וואדשע‬ ‫געשטיצט מ י ט ג ר ע ס ע ר ע ם ו מ ע ס ג ע ל ד ‪ .‬א י ן ‪ 1835‬ג ע ע פ נ ט א י ן‬ ‫)אין ‪ (1845‬א ו ן ד ע ר פ א ר געווען‬
‫א שול פ א ר יידישע ק י נ ד ע ר ‪.‬‬
 ‫י׳׳ר י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪70‬‬

‫‪21‬‬
‫ם ט ו ד ע נ צ ק י ‪ ,‬י ע ק ב ר יי פ מ א ן‪ ,‬י ו ס ף ש יי נ ה א ק‪ ,‬ח י י ם ׳ ז ע ל י ג פ ל א ־‬
‫נ י מ ס ק י ‪ ,‬ד ו ד רא זע נ ב א נד‪ ,‬ש מ ע ו ן ד א נ ק א ו ו י ט ש ‪ ,‬מ ש ה ל א ס ק י‬
‫און אנדערע‪.‬‬
‫די ווארשעווער העברעיסטן‪-‬משכילים האבן אפילו געהאט א כמו ״ליטערארישן‬
‫סאלאן״ אין דעם הויז פון מ ש ה ט א נ ע נ ב ו י ם )געשטארבן ‪ ,(1849‬א באקאנטן‬
‫תלמודיסט און מענדלםאניאנער‪ ,‬דעם שווער פון הילארי )הלל( נוסבוים )‪,(1895-1820‬‬

‫דעם מחבר פון ״מטעי משה״‪) ,‬ווארשע ‪ . (1838‬אין יענעם ״סאלאך האט מען‬
‫‪22‬‬

‫געלייענט און דעבאטירט איבער די ארטיקלען פון א‪ .‬פ י ל י פ ם א ן ‪ ,‬פ י ר ט ט‬

‫און אנדערע מערב׳אייראפעישע משכילים‪ ,‬וואס די רוםיש־פוילישע משכילים זיינען‬
‫געשטאנען מיט זיי אין אבריוולעכן קאנטאקט און געהאט אבעסערע מיינונג וועגן‬
‫‪23‬‬
‫זייערע שאפונגען‪ ,‬איידער יענע וועגן זייערע ‪ .‬דארטן פלעגט מען אויך באארבעטן‬
‫די קארעספאנדענצן איבער דער יידישער לאגע אין פוילן‪ ,‬וואס פלעגן זי_ין‬
‫באשטימט פאר די דניטש׳יידישע זשורנאלן‪.‬‬
‫שפעטער איז אזא מין פאלאן געווען אין הויז פון ט ע א ד א ר ט ע פ ל י ץ ‪,‬‬
‫ווו צוויי דורות פלעגן פירן דיםקוםיעם איבער די ברענענדיקע פראבלעמען פון דעם‬
‫‪24‬‬
‫יידיש־פוילישן ל ע ב ן ‪.‬‬
‫פון יענע ספערן איז ארויס דער געדאנק צו באני_יען די באמיונגען מכוח‬
‫א וואכנבלאט פאר די פוילישע יידן‪ ,‬וואס אין יאר ‪ ,1841‬אין דער גרויזאמער‬
‫תקופה פון פ א ט ק ע וו י ט ש‪ ,‬איז עם געווען אוממעגלעך צו רעאליזירן‪ .‬חוץ די‬
‫גרויפע האפענונגען‪ ,‬וואס מען האט געלייגט אויפן ״גי_יםט פון דער צי_יט״‪ ,‬אויף‬
‫די ״פרילינגפ‪-‬ווינטך אין די מלוכה׳קרניזן‪ ,‬האבן דא אן פפק געשפילט א וויכטיקע‬
‫ראלע די ידיעות פון רוםלאנד‪ ,‬ווו די משכילים זנינען ניט מיד געווארן זיך משתדל‬
‫צו זנין וועגן א דערלויבעניש פאר א פעריאדישער אויםגאבע‪ .‬אין משך פון א קורצער‬
‫צי_יט האט מען אין רוסלאנד געמאכט עטלעכע פרווון ארויפצוגעבן א זשורנאל‪.‬‬

‫‪1 1‬‬
‫אין ז ב א ר א ז ש )גאליציע( אין ‪ ,1806‬געקומען קיין ווארשע אין ‪ ,1825‬שטודירט‬ ‫געבוירן‬
‫אין דעם ווארשעווער ״ליצעום״‪ 1831 .‬אוועק קיין בעדלין שטודידן מעדיצין‪ 1834 .‬באזעצט זיך‬
‫אין ווארשע‪ .‬האט פארפאסט אייניקע חבורים‪ ,‬ווי ״רופא הילדים״ )ווארשע ‪ (1847‬א״א )זע צייטלין‪,‬‬
‫ז' ‪ ;(90—389‬וועגן זנינע מעדיצינישע ווערק זע‪Giedrojc. Rada Lekarska Krol. Polskiego :‬‬
‫‪ . . 195‬געשטארבן איז ער אין ווארשע אין ‪.1875‬‬
‫‪P‬‬

‫‪2 2‬‬
‫‪Nussbaum‬‬ ‫‪Hilary.‬‬ ‫‪Szkice historyczne z dziejow Zydow w War-‬‬
‫;‪szawie, p. 73-74‬‬ ‫‪Nussbaum‬‬ ‫‪Jozef:‬‬ ‫‪) Pami^tniki przyrodnika,‬זגינעד א דין(‬
‫‪Lwow 1922. Passim i B a 1 a b a n :‬‬ ‫‪Zeitschrift fur Geschichte der Juden in‬‬
‫‪Deutschland I (1929), 267.‬‬
‫זע‪:‬‬ ‫רוסישיפוילישע‬ ‫וועגן די‬ ‫משכילים‬ ‫מערב״אייראפעישע‬ ‫״ פאר דער מיינונג פון די‬
‫‪M a p e K. H3 HCTOPHH eBp.‬‬ ‫‪MHTejifiHremjHH, E B . BCCTHHK 1928,124—42.‬‬
‫‪P‬‬

‫‪2 4‬‬
‫‪A. K r a u s h a r. Wspomnienia iKsiqzka jubileuszowa dla uczczenia‬‬
‫‪Kraszewskiego. Warszawa 1880 p. 505 p. f.‬‬
‫‪71‬‬ ‫דער קאמף ארום געפלאנשע צליטשריפטן‬

‫אין ‪ 1846‬האט א זשיטאמירער מעקלער‪ ,‬א ל ע ק ס א נ ד ע ר ט ר י ד ר י ך )אקריסט(‪,‬‬

‫‪( H K 3‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪H‬‬ ‫) ‪e . H %‬‬
‫‪B p‬‬ ‫ערלויבעניש או ף‬
‫‪25‬‬
‫א צייטונג מיט אויסצוגן פון דער אפיציעלער פרעסע‪ —.‬מ׳האט אים אפגעזאגט ‪.‬‬
‫פיר יאר שפעטער )‪ (1850‬האט א געוויםער ש מ ו א ל ו ו א ר ש א ו ו ס ק י‬
‫געבעטן א דערלויבעניש אויף צו עפענען א דרוקערי! אין איינער פון די שטעט‬
‫פון כערסאנער גופערניע מיטן רעכט ארויסצוגעבן א ו י ף י י ד י ש ״בלעטלעך‬
‫‪26‬‬
‫אין דער פארם פון א צגיטונג׳‪ /‬ווי אויך ביכער פאר יידן וועגן ערדארבעט ‪.‬‬
‫אין ‪ 1851‬האט י ע ק ב א י י כ ע נ ב ו י ם )‪ ,(1861-1796‬דער אינספעקטאר פון‬
‫דער זשיטאמירער ראבינער׳שול‪ ,‬געפלאנט ארויסצוגעבן א זשורנאל א״נ ״לקח טוב׳‪/‬‬
‫אבער אן רעזולטאטן‪ .‬אין ‪ 1853‬האט ער באנניט זי_ין השתדלות‪ .‬אין ‪ 1857‬איז‬
‫שוין געביטן געווארן דער לכתחילהדיקער פראיעקט פון דעם זשורנאל‪ .‬מען האט‬
‫פראיעקטירט א בי״ילאגע אין רוסיש און אין די_יטש‪ .‬די מלוכה זאל םובסידירן די‬
‫צניטונג‪ ,‬כדי מען זאל זי קענען פארטיילן אן געלט‪ .‬דער דירעקטאר פון דער‬
‫ראבינער־שול ק א ו ו א ל ע ו ו ם ק י ‪ ,‬איז געווען דערפאר‪ ,‬אז ״ארטיקלען‪ ,‬רואם ז נ י נ ע ן‬
‫באשטימט פארן רוב עולם‪ ,‬זאלן געדרוקט זי_ין אין דער פשוטער פאלקםשפראך״‪.‬‬
‫דער צענזאר פיאדאראוו )גרינבוים‪ ,‬א משומח און ר ו ב י נ ש ט יי ן‪ ,‬דער ״געלערנטער‬
‫ייד״ בנים קיעווער בילדונגם־ראיאן‪ ,‬האבן זיך ארויסגעזאגט קעגן יידיש‪.‬‬
‫די פראגע וועגן דער נייטיקייט פון א פעריאדישן ארגאן פאר די יידן איז‬
‫‪27‬‬
‫צו יענער צי_יט דעבאטירט געווארן צווישן די יידן אין רוםלאנד ‪ .‬אין ‪ ,1858‬און‬
‫אפשר נאך פריער‪ ,‬האט י‪ .‬ט א ר נ א פ א ל אנגעשריבן אן ארטיקל וועגן דעם ״נוצן‬
‫פון ארויסגעבן א יידישע פעריאדישע שריפט אויף רופיש״‪ .‬אין ‪ 1859‬האט אן אדעפער‬
‫ייד א‪ .‬ד ו מ א ש ע ו ו ס ק י פארעפנטלעכט אין ‪ b‬־ ‪ P y c c i u f i H a n H A‬אן ארטיקל‬
‫‪H B‬‬

‫א‪ .‬ט‪ .‬״צי נייטיקן זיך אין איצטיקן מאמענט די יידן אין א זשורנאל און אויף וואם‬
‫‪28‬‬
‫פאר א שפראך דארף ער ארויסגעגעבן ווערן״ ‪.‬‬
‫וועגן דעם האט מען זיכער געוווםט אין די קרניזן פון די פוילישע משכילים‬
‫און עפ איז דעריבער ניט צופעליק‪ ,‬וואם בשעת ווען עם גייט אן אין רוסלאנד‬
‫אזא אינטענסיווע טעטיקניט אויסצופועלן א דערלויבעניש אויף א פעריאדישער‬
‫שריפט‪ ,‬באגעגענען מיר זיך מיט די זעלבע כוונות אין רוסיש‪-‬פוילן‪ ,‬ווו אין‬
‫פארגלגיך מיט רופלאנד איז געווען א קלענערע יידישע אינטעליגענץ און נאר א טייל‬
‫פון איר האט געהאט א וועלכן‪-‬עם׳איז אינטערעם פאר יידישע ענינים‪ .‬פוילן האט‬
‫שוין צו יענער צי_יט געהאט א פראפארציאנעל גרעסערע צאל יידן אין די אלגעמיינע‬
‫שולן‪ ,‬אבער אין יידישן לעבן האט אין פארגלגיך מיט רוםלאנד געהערשט א מורא•‬
‫דיקע אינטעלעקטועלע ארעמקייט‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫‪Ka3. eBp. yHHJiHma, p. 354.‬‬
‫‪2‬‬
‫דארטן‪ ,‬ז׳ ‪.362‬‬ ‫«‬
‫‪ w‬א‪ .‬י ו ד י צ ק י אין ״גיבליאלאגישן זאמלבוך״ ‪.92-78 ,1930‬‬
‫״‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪p.‬‬ ‫•‪6P‬‬ ‫‪G.‬‬ ‫‪PnHafiypr.‬‬ ‫‪MMH‬‬
 ‫ד״ר י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪72‬‬

‫אט דאס איז די סביבה‪ ,‬ווו די משכילים פון ווארשע איז אויסגעקומען זיך‬
‫צו ראנגלען פאר די רעכט צו האבן אן אייגענעם ארגאן‪.‬‬

‫‪II‬‬
‫דעם ‪1‬טן ד ע צ ע מ ב ע ר ‪ 1857‬האטגעהיימראט מ ו כ א נ א ו ו ‪ ,‬דער קוראטאר‬
‫פון ווארשעווער שול‪-‬ראיאן‪ ,‬באקומען א פעטיציע געחתמעט פון פיר השובע‬
‫באלעבאטים׳משכילים מכוח א דערלויבעניש אויף ארויסצוגעבן א פעריאדישע‬
‫שריפט פאר יידן‪ .‬די דאזיקע פעטיציע האבן אונטערגעשריבן‪ :‬ה י ל א ר י נ ו ס ­‬
‫‪2 9‬‬
‫ב ו י ם ‪ ,‬״סוחר און מיטגליד פון ראט פון דעם יידישן בית‪-‬יתומים״‪ ,‬ז ע ל י ג‬
‫‪3 1‬‬ ‫‪3 0‬‬
‫ס ל א נ י מ פ ק י ‪ ,‬ערן׳בירגער )״פאטשאטני אביוואטעל״(‪ ,‬י א ק ו ב ר א ט ו ו א נ ד ‪,‬‬
‫״סעקרעטאר פון דעם ‪,‬דאזאר בוזשניטשי׳ )קהילה( פון ווארשעווער קרניז״ און‬
‫‪3 2‬‬
‫י א ק ו ב ע ל ז ע נ ב ע ר ג ‪ ,‬״אויפזעער איבער די עלעמענטארע שולן פאר יידן״‪.‬‬
‫פאררופנדיק זיך אויף די ווערטער פון מאניפעסט פון אלעקםאנדער דעם‬
‫צווייטן )פון ‪19‬טן מערץ ‪ (1856‬מיט דעם ווונטש‪ ,‬אז בילדונג זאל זיך פארשפרייטן‬
‫צווישן פאלק‪ ,‬שטעלן די פעטיציאנערן צו זייער מעמאראנדום‪ ,‬א ״פראדוקט פון‬
‫אן אויספירלעכן אנאליז פון דעם מאראלישן און געזעלשאפטלעכן צושטאנד פון‬
‫אונדזערע בניידת״‪.‬‬
‫״יידן וו‪1‬ינען כמעט אין אלע לענדער פון אייראפע—לייענען מיר אין דעם‬
‫דאזיקן מעמאראנדום ‪ -‬און אומעטום שטעלן זיי מ ע ר א ד ע ר וו י נ צ י ק ע ר פאר‬
‫איין פאלק )‪ (narodowosc‬מיט די אי_ינוו‪1‬ינ?יר פון אנדערע אמונות און שיידן זיך‬
‫ניט אפ פון זיי ניט אין זייער קליידונג‪ ,‬ניט אין דער שפראך און מנהגים‪ .‬פארקערט‪,‬‬
‫די היגע יידן )‪ ,(Izraelici‬מיטן אויפגעם פון א הי״יפל געבילדעטע יחידים‪ ,‬מאכן‬
‫א זייער לאנגזאמען פראגרעם אויפן וועג פון בילדונג און דערנעענטערונג צו די‬
‫מיטאי_ינוו‪1‬ינער פון אנדערע אמונות״‪.‬‬
‫פארגלי_יכנדיק דעם גניטטיקן מצב פון די פוילישע יידן מיט די אוימלענדישע‪,‬‬
‫קומען דעריבער די שרגיבער פון דער פעטיציע צום אויםפיר‪ ,‬אז מ׳דארף די סיבה‬
‫פון דער קולטורעלער אפגעשטאנענקייט פון די יידן אין פוילן זוכן אין דעפ וואפ‬

‫ה י ל א ר י )הלל( נ ו ס ‪ a‬ו י ם )‪ ,(1895-1820‬היסטאריקער פון די יידן אין פוילן‪ .‬זע ‪:‬‬ ‫״‬
‫‪.‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9,615, I V , 1895 A‬‬
‫‪3 0‬‬
‫געבוירן אין ‪3‬יאליסטאק אין ‪ ,1810‬געשט' אין ווארשע אין ‪ .1904‬די עלטסטע ‪3‬יאגר«פיע‬
‫‪3‬יי‪:‬‬ ‫‪ .‬די ליטעראטור‬ ‫(‬ ‫‪P‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪K‬‬ ‫אין‪E B p e S.7,618 ;9,7180,4-17 89‬‬ ‫זלינע‬
‫‪. I I ,‬‬ ‫‪312-311‬‬ ‫ר ‪ ,‬תולדות הספרות העברית החדשה‪ .‬תיפ״ט‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ .‬געווען פארשיקט קיין סיביר אין ‪ .1862‬זע וועגן איס אין מלין ארבעט‬ ‫‪1913-182‬‬
‫וועגן ‪ 1863‬אין ‪.EBP. dapHHa 1914, 32‬‬
‫‪3 2‬‬
‫אין ‪ 1855‬האט אין ווארשע דערשללנט זגין חיבור א״ט ‪Techinot, t. j. Ksiqzka do‬‬
‫‪modlitwy dla pozytku niewiast wyznania mojzeszowego.‬‬
‫אויספירלעך וועגן אים אין מלין פוך‪ :‬״די יידן אין דער תקופה פון פאסקעוויטש״ )התב׳יד(‪.‬‬
 ‫צניטשריפטן‬ ‫ד ע י קאמף אדום געפלאנטע‬
‫‪73‬‬

‫עם פעלט א כוח‪ ,‬וועלכער זאל וועקן די ״פארשלאפענע גניסטיקע קרעפטן״‪ .‬אין‬
‫אויסלאנד האט דעם ערשטן שטוים צו בילדונג געגעבן די גרינדונג פון צייטשריפטן‪,‬‬
‫ספעציעל פאר יידן‪.‬‬
‫״אין די דאזיקע שריפטן‪ ,‬וואס האבן קיין שום שייכות ניט מיט פאליטיק‪,‬‬
‫נאר האבן זיך אפגעגעבן בלויז מיט דעם אמתן יודאיזם‪ ,‬האט מען גערעדט צום‬
‫פאלק אין גי_יםט פון מאראל און פראגרעס‪ ,‬צוגעגעבן חשק צו רעפארמירן די קהילות‪,‬‬
‫זיך באמיט אנציווענדן זייערע )ד״ה פון די יידן( באגריפן צום גניסט פון דער‬
‫צי_יט און דערנענטערן זיי צו די חובבים‪ ,‬אויף וויפיל דאם איז מיגלעך״‪.‬‬
‫די שרניבער פון דער פעטיציע פאררופן זיך אויף דעם ״מאסף״‪ ,‬״כרם חמד״‪,‬‬
‫‪33‬‬
‫״בכורי העתים״‪ ,‬״קולייעקב״ און אנדערע ענלעכע אויסגאבעס ‪ .‬די דאזיקע צי_יט•‬
‫שריפטן אין העברעיש האבן לויט דער ערקלערונג פון די פיר משכילים געהויבן‬
‫דעם אינטערעס פאר בילדונג און ממילא איז שוין אדאנק זיי געווארן לי_יכטער‬
‫ארויםצוגעבן זשורנאלן אין דער שפראך פון לאנד‪ .‬אזוי זי״ינען אנטשטאנען‪:‬‬
‫‪Sulamith, Archives des Israelites, Allgeimeine‬‬ ‫‪Zeitung des Juden-‬‬
‫‪ turns, Jedidiah‬א״א‪.‬‬
‫ארויפגייענדיק פון דער הנחה‪ ,‬אז א ״פעריאדישע שריפט‪ ,‬רעדאקטירט אין‬
‫גניסט פון רעליגיע און מאראל‪ ,‬צוגעפאפט צו די באגריפן פון צי_יט און ארט‪ ,‬איז‬
‫דער פאםיקסטער מיטל צו ווירקן אויף די אלטגלייביקע )‪ ,(Starozakonni‬וואלט‬
‫מען באדארפט אויך בי_י אונז גרינדן א רעדאקציע פאר א פאלקם‪-‬צי_יטשריפט אין‬
‫העברעיש און פויליש״‪.‬‬
‫די אויפגאבע פון אזא צניטשריפט וואלט געווען‪ (1 :‬מודיע צו זי_ין די יידן‬
‫וועגן אלע באשלופן פון דער לאנד־ממשלה מיט אן איבערזעצונג אויף העברעיש‬
‫)״אין דער שפראך‪ ,‬וואס זיי פארשטייען״(; ‪ a‬ציען זייער אויפמערקזאמקייט אויף‬
‫די ״געבענשטע כוונות פון דער פאטערלעכער רעגירונג״; ‪ (3‬צונויפבינדן די יידן‬
‫מיטן עפנטלעכן לעבן פון דער לאנדפיגעזעלשאפט ‪ (4 5‬ווירקן אויף אן ענדערונג‬
‫פון די מנהגים און זיטן ״און דערמיט אליין אויף א שנעלערע דערנעענטערונג צו‬
‫די תושבים״ ]פון ל א נ ח ‪.‬‬
‫אזא מין צי_יטשריפט וואלט‪ ,‬לויטן פראיעקט פון די אונטערגעשריבענע‪,‬‬
‫באדארפט פון צי_יט צו צי_יט דרוקן אויםצוגן פון דער פוילישער און העברעישער‬
‫ליטעראטור‪ ,‬פאפולערע ידיעות איבער נאטור‪-‬וויפנשאפט אאז״וו‪.‬‬
‫די צגיטונג זאל הייסן "‪ ,,Izraelita‬און ארויסגיין איין מאל א רואך‪.‬‬
‫צו דער בקשה איז בגיגעלייגט געווארן אן אויספירלעכער פלאן פון דער‬
‫‪34‬‬
‫וואכנשריפט‪ ,‬וואט האט זיך ליידער ניט אויפגעהיט אין די אקטן וועגן דעם ענין ‪.‬‬

‫‪1 3‬‬
‫ה ע ת י ם )‪;(1831-1821‬‬ ‫בכורי‬ ‫כ ר ם ח מ ד )‪;(1855-1833‬‬ ‫‪;(1811 -‬‬ ‫‪1809 ,1797 -‬‬ ‫)‪1783‬‬ ‫מאסף‬
‫) ג ע ג ר י נ ד ט ‪ .(1841‬ד י ‪ 8‬ל ע צ נ י ט ש ר י פ ט ן ה א ב ן‬ ‫העברעיש‬ ‫קולייעקב איז ארויס אויף צנגליש און נ י ט אויף‬
‫דערשלינט מיט לאנגע הפסקות‪.‬‬

‫)אוניוו׳־‬ ‫‪Archiwum Kuratora‬‬ ‫‪NJ‬‬ ‫‪2443‬‬ ‫ד ע ר גאנצער ענין דערציילט לויט ד י אקטן‪:‬‬ ‫‪3 4‬‬

‫אי! ווארשע(‪.‬‬ ‫ארכיוו‬

 ‫ד״ר י‪ .‬ש‪8‬צקי‬ ‫‪74‬‬

‫פון דער פאלעמיק אבער ארום דעם פראיעקט וועט קלאר ווערן דער גענויער‬
‫פלאן און דער פרצוף פון דעם געפלאנטן זשורנאל‪.‬‬
‫מ ו כ א נ א ו ו האט אפגעשיקט דעם פראיעקט צו די צוויי מיטגלידער פון‬
‫צענזוריקאמיטעט פאר יידישע ספרים‪ :‬דעם הויפט‪-‬צענזאר ב‪ .‬ט ש ע ר פ ק ע ר‬
‫)‪—(Czerskier‬א משומד און זי_ין געהילף י ע ק ב ט ו ג ע נ ד ה א ל ד‪.‬‬
‫ט ש ע ר ס ק ע ר האט זיך ארויסגעזאגט קעגן דער נויטווענדיקייט ארוי־םצו•‬
‫געבן אזא צגיטשריפט‪ .‬ער הייבט אן פון א פאלעמיק מיט דער מיינונג פון די‬
‫פעטענטן‪ ,‬אז אין אויסלאנד ״בליט די ציוויליזאציע צווישן די דארטיקע יידן״‪.‬‬
‫ער האלט‪ ,‬אז דער קולטורעלער מצב פון די יידן אין פוילן און אין רוסלאנד איז‬
‫ניט נידעריקער ווי אין אויסלאנד און אז דער יידישער המון רעדט אומעטום אויף‬
‫א ״זשארגאך און באהערשט ניט ווי עם דארף צו זי_ין די שפראך פון לאנד‪ .‬פאר•‬
‫קערט‪ ,‬די יידן אין רוסלאנד רעדן א בעםערן רוסיש‪ ,‬איידער די דניטשישע י י ד ן ‪-‬‬
‫‪35‬‬
‫די_יטש‪ ,‬אדער די ענגלישע‪-‬ענגליש ‪ .‬רואם איז שייך דעם רעליגיעזן מצב פון די‬
‫יידן קען מען זען‪ ,‬אז בי_י ״די אויםלענדישע יידן האט זיך ארנינגעגנבעט פון איין זי_יט‬
‫דער ראציאנאליזם‪ ,‬רואם שאנעוועט ניט די טראדיציע און די כתבי‪-‬הקודש און‬
‫פון דער צווייטער זי_יט — פשוטע ״פארגאכלעסיקוגג פון פרומקייט‪ ,‬באפוצט מיטן‬
‫אויסדרוק ״דער גי_יטט פון דער צי_יט״‪ .‬די אויסלענדישע יידישע צייטשריפטן‬
‫שרי_יבן דווקא יא איבער פאליטיק — ברענגט טשערםקער ראיות פון זנין צענזארי•‬
‫שער פראקטיק‪ .‬די דאזיקע צניטשריפטן פארשפרייטן ראציאנאליסטישע געדאנקען‪,‬‬
‫״וועלכע קענען קי_ין שוס אמונה קי_ין גוטע רעזולטאטן ניט ברענגעך‪ .‬דאס‬
‫פארעפענטלעכן די מלוכה׳באשלוסן אין אן אנדער שפראך חוץ דער לאנדס׳‬
‫שפראך — האלט ער — וואלט נאך מער אפגעריסן די יידן פון דער ארומיקער‬
‫באפעלקערונג‪ .‬עס איז אויך ניט נייטיק איבערצוזעצן אויף פויליש ארטיקלען וועגן‬
‫ענינים פון דת‪ ,‬פונקט ווי עט איז ניט נייטיק דער פונקט אין פראיעקט פון די‬
‫פעטענטן‪ ,‬אז תקנות‪ ,‬ידיעות‪ ,‬וויצן‪ ,‬האנדלס־קארעספאנדענץ‪ ,‬דער קורם פון דער‬
‫ווארשעווער בערזע און מודעות זאלן זנין איבערגעזעצט אויף העברעיש‪ .‬שוין דער‬
‫פאקט גופא וואם די מחברים פון דעם פראיעקט האבן ניט פארגעסן וועגן דעם‬
‫קורפ פון דער בערזע און ענלעכע האנדלס‪-‬ענינים — קומט אים פאר זייער אויס־‬
‫טערליש און משונה‪ .‬דערצו נאך האלט אויך דער הויפטיצענזאר‪ ,‬אז היות ווי די‬
‫רוסישע יידן קענען בעסער העברעיש ווי זייערע ״גלויבנס‪-‬ברידער איז קעניגרניך‬
‫פ ו י ל ף ‪ ,‬קען אזא זשורנאל וואס גייט ארויס אויף פויליש אין רוםלאנד ניט פאר•‬
‫שפרייט ווערן‪.‬‬
‫‪3 5‬‬
‫איבער השפלה‬ ‫דעד ליטעראטור‬ ‫לויט‬ ‫פעסטצושטעלן‬ ‫דאס איז ניט ריכטיק‪ ,‬איז ל ? כ ט‬ ‫‪8‬ז‬
‫בלי י ל ד ן א י ן ‪ 19‬י ״ ה ‪.‬‬

‫דעד דוסיסע‬ ‫ד י ק — וואר מען אזו פ ד ע מ ד מיט‬ ‫י ע נ ע צ ט ט ן — שרלרבט א יי ז י ק י מ א י ד‬ ‫״אין‬

‫און דער וואש עם‬ ‫שרייבין‪.‬‬ ‫אויף‬ ‫אויף א בריף‬ ‫אדרעסע‬ ‫ג י ק ע נ ט איינע‬ ‫דאש מען האט ניט‬ ‫שפראכע‬

‫דעם‬ ‫צוא‬ ‫דינםט מיידיל אין קהל שטיביל‬ ‫ד ו ר ך זיין‬ ‫דעם בריף‬ ‫עם גיהאט נייטיג פ ל ע ג ט ער שיקין‬ ‫האט‬

‫‪.(24 ,1870‬‬ ‫אומדעקסלונג—ווילנע‬ ‫אידישע קליידעד‬ ‫א י ז ״ )די‬ ‫דארט‬ ‫שרייבער וואש‬ ‫רוםיסען‬
 ‫‪75‬‬ ‫ד ע ד קאמף א ד ו ם ג ע פ ל א נ ט ע צייטשריפטן‬

‫דער אויפפיר טשערסקערם איז‪ ,‬אז ״אזא צי״יטשריפט דארף ניט באקומען די‬
‫דערלויבעניש פון דער מאכט״‪) .‬זיין ענטפער איז דאטירט דעם ‪22‬פטן דעצעמבער‬
‫‪.(1857‬‬
‫דעם זעלבן טאג האט י ע ק ב ט ו ג ע נ ד ה א ל ד דער געהילפפ־צענזאר ארנינ־‬
‫געשיקט זי_ינע אפיציעלע באמערקונגען בנוגע דער פראיעקטירטער צי_יטשריפט‪.36‬‬
‫אין זי_ין עגטפער שרניבט ט ו ג ע נ ד ה א ל ד ‪ ,‬אז ״היות ווי אזא מין צייטשריפט‬
‫מוז דער עיקר האבן די אויפגאבע צו באוועגן די פינצטעדע יידישע מאסן צו‬
‫מאראלישער אויפקלערונג און צו אנדערע מידות טובות‪ ,‬וואם שאפן די ווערדע‬
‫פון דעם מענטשן און מאכן אים פאר א ניצלעכן מיטגליד פון דער געזעלשאפט‪,‬‬
‫דעריבער דארף מען זיך באמיען צו דערוועקן אין דעפ דאזיקן‪ ,‬זייער פילצאליקן‬
‫קלאפ סימפאטיעס און צוגעבונדקייט צו אזא מין צניטשריפט״‪ .‬און כדי ניט אפצו׳‬
‫שרעקן די דאזיקע מענטשן פון לייענען אזא מין ״ני_י שאפף‪ ,‬לייגט ט ו ג ע נ ד •‬
‫ה א ל ד פאר‪:‬‬
‫‪ (1‬אין די ערשטע דרי_י יאר ארויסצוגעבן די צי_יטשריפט נאר אין העברעיש‪,‬‬
‫איין מאל א חודש‪ ,‬צו פיר אדער פינף דרוק־בויגן א נומער? דערבני פאררופט ער‬
‫זיך אויף דעם ״המאסף״‪ ,‬וועלכער האט דאס געטאן‪ :‬״עם איז צו באדויערן —‬
‫שרניבט ט ו ג ע נ ד ה א ל ד ‪ — ,‬א ז דאס רוב שפעטערדיקע נאכטוער נפון ״המאםף״‪-.‬‬
‫י‪ .‬ש‪ 1.‬האט אנגעהויבן ארויסצוגעבן אזעלכע שריפטן נאר אין די_יטש און‪ ,‬אפשאק־‬
‫לענדיק זיך פון דעם גוטן גניסט פון זייער פארגייער‪ ,‬האבן זיי פארשפרייט זאמען‬
‫פון גלי_יכגילטיקייט און גרינגשעצונג לגבי די רעליגיעזע פרינציפ!‪ /‬און אזוי־ארום‬
‫געווארן די טרעגער פון ראציאנאליזם‪ ,‬ליבערטיניזם אאז״וו‪.‬‬
‫‪ (2‬אט די ענינים דארפן באהאנדלט ווערן אין דער געפלאנטער צניטשריפט‪:‬‬
‫‪ (a‬יראת אלהיט און א רעליגיעז‪-‬מאראלישע פירונג ‪ (b 5‬אכטונג‪ ,‬ליבשאפט און‬
‫געטרנישאפט צום מאנאיך; ‪ (c‬אנטוויקלען איינציקע פסוקים תנ״ך‪ ,‬וואט מיט זיי‬
‫קען מען באווניזן )באגלייך מיט ציטירן די טראדיציאנעלע דינים(‪ ,‬אז חוץ דעם‬
‫מ א ג א ט ע א י ז ם איז די ליבשאפט צו מיטמעגטשן דער הויפט־יםוד פון משהם‬
‫אמוגה‪ ,‬און די איסורים‪ ,‬וואס געפינען זיך אין אייניקע פירושים‪ ,‬זניגען אין א סתירה‬
‫מיטן גניטט פון דער רעליגיע ‪ (d j‬גרינדלעכע ידיעות פון דער יידישער געשיכטע‪,‬‬
‫ווי אויך פון דער געשיכטע פון אנדערע פעלקער‪ ,‬ניט אנרירנדיק אבער דערבי_י‬
‫די פאלישע פארהעלטענישן‪ ,‬ווי אויך ידיעות פון געאגראפיע‪ ,‬נאטורוויםנשאפט‪,‬‬
‫פיזיק‪ ,‬מאטעמאטיק און אםטראנאמיע׳‪ (e ,‬די טראקטאטן באזירט אויף די כתבי•‬
‫הקודש און אויף די רעליגיעזע דינים‪ ,‬וואס ווניזן אן‪ :‬א( אויף דעם חיוב זיך‬
‫אפצוגעבן מיט וויפנשאפט‪ ,‬מלאכה און ערד־ארבעט; ‪ a‬אויף דער שעדלעכקייט‬
‫צו לערנען די יידישע יוגנט )דערהויפט אויף דער פראווינץ( נאר תלמודישע און‬

‫‪3 6‬‬
‫ג ע פ ו נ ע ן אין א ברוליאן־קןןפיע‪ ,‬מ א ם א ו נ ט ע ר ש י י ד ט ז י ך‬ ‫ד י דאזיקע מ י י נ ו נ ג ה א ט וו י_י נ ר י ב‬

‫זייער ש ט א ד ק פ ו ן ד ע ד ע נ ד ג י ל ט י ק צ ר פ א ר ע ם א י ר ע ר ‪ ,‬א י ן ט ו ג ע נ ד ה א ל ד ס פריוואטצ־פאפירן א ו ן האם א פ ג ע ׳‬

‫ד ר ו ק ט אין ד י ״ייווא־בלעטער׳' ‪ !75—74 ,1931‬זע אויך‪ :‬״ייווא‪3-‬לעטער״‪.285 ,1932 ,‬‬

 ‫ד ״ ר י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪76‬‬

‫טעאלאגישע זאכן‪ ,‬בעת די מערהייט פון דער דאזיקער יוגנט האט ניט צו דעם‬
‫קי_ין גניסטיקע צוגרייטונג‪ ,‬ווי אויך ניט קי_ין אמתן חשקי‪ (f ,‬מופרן אין גניםט פון‬
‫אמת‪ ,‬אן און מיט א געפיל פון ברידערלעכקייט יענע יידן‪ ,‬וואס מחמת ליידנ־‬
‫שאפט‪ ,‬לייכטזין אדער אומוויסנהייט זי_ינען זיי עובר אויף די הויפט־עיקרימ פון זייער‬
‫אמונה און אין דער טי_יער קאסטנדיקער דערציונג פון זייערע קינדער זוכן זיי‬
‫נאר די באקאנטשאפט מיט די וועלטלעכע ענינים און איגנארירן לחלוטין דעם‬
‫לימוד פון רעליגיע און פון דער העברעןשער ליטעראטור‪) .‬דערבי_י באמערקט‬
‫ט ו ג ע נ ד ה א ל ד ‪ ,‬אז אזא פאליטיק וואלט געווונען פאר דער צניטשריפט די‬
‫פרומאקעם און אבםקוראנטן‪ ,‬הגם דערהויפט טאקע קעגן זיי וועט מען זיך דארפן‬
‫ווענדן(‪.‬‬
‫ווי_יטער האלט דער געהילפס־צענזאר‪ ,‬אז קיין שום ני_יס וואס מען דרוקט‬
‫אין א צניטוגג דארף אין דער פראיעקטירטער צניטשריפט ניט געדרוקט ווערן‪,‬‬
‫און אז די העברעישע שפראך דארף זי_ין א לגיכטע און א פאפולערע‪ ,‬און אייניקע‬
‫ארטיקלען קעגן פאנאטיזם און אומטאלעראנץ וואלטן באדארפט האבן א ״יידיש־‬
‫די_יטשע״ איבערזעצונג )״מען מוז אבער דערבני אויסמי״ידן דעם שלעכטן זאצבוי‬
‫און ניט פאלירטע אויםדרוקן פון דעם זשארגאן״(‪ ,‬כדי דער פראסטער יידישער‬
‫עולם‪ ,‬וועלכער קען ניט קלון העברעיש‪ ,‬זאל האבן א צוטריט צום תמצית״ נפון די‬
‫‪37‬‬
‫ארטיקלען[ ‪.‬‬
‫כדי צו זי_ין זיכער מיט דער פאליטישער כשרות פון דער צניטשריפט‪ ,‬לייגט‬
‫ט ו ג ע נ ד ה א ל ד פאר אנינצולאדן אין דער רעדאקציע אייניקע לערער פון דער‬
‫‪3 8‬‬
‫ווארשעווער ראבינער־שול‪ ,‬בפרט צ י ל ק א וו ן ‪ ,‬אגוטן קענער פון העברעיש און‬
‫טעאלאגיע‪ ,‬ווי אויך א ״רעכט דענקענדיקן מענטשן״‪.‬‬
‫די דאזיקע צוויי סותרדיקע מיינונגען פון די באאמטע פון דער צעגזור^פארוואל׳‬
‫טונג פאר העברעישעביכער האט מ ו כ א נ א ו ו איבערגעגעבן זי_ין געהילף‪ ,‬דעם פאליאק‬
‫ל ע א פ א ל ד ס ו מ י נ ס ק י )‪ ,(L. Suminski‬וואס האט געהאט די רעפוטאציע פון‬
‫א מומחה אין יידישע ענינים‪ .‬ם ו מ י נ פ ק י‪ ,‬א טיפישער ביוראקראט מיט שטארקע‬
‫מיסיאנערישע טענדענצן‪ ,‬א פראטעקטאר פון דעם צענזאר משומד טשערםקער‪ ,‬האט‬
‫גענומען קנאפע פ י ר ח ד ש י ם צו שטודירן דעם פראיעקט‪ ,‬ווי אויך די מיינונגען‬
‫פון די צוויי באאמטע פון צענזור־אפטיילונג‪ .‬דעם ‪13‬טן א פ ר י ל ‪ 1858‬האט ער‬
‫אין אן אויספירלעכן באריכט א״נ ‪Opinia o projekcie wydawania pisma‬‬

‫‪ModJy. Krotkie rozpamiqty-‬‬ ‫חי‪3‬ור‪:‬‬ ‫אלם ‪ s‬מוסטעד האט איס געדינט זיין אייגענער‬ ‫‪3 7‬‬

‫‪. .‬געדרוקט דניטשמעריש מיט העברעלשע אותיות‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪a‬‬
‫רעדנדיק וועגן דעם‪ ,‬ווי מען דארף לערנען יידישע קינדער פויליש‪ ,‬באמערקט ער‪,,Wypadaloby :‬‬
‫‪przez kilka tygodni starac si^ szczgolniej oto, aby kazdy wyraz polski i nie-‬‬
‫‪iecki byl uczniom objesniony w j^zyku zydowsko-niemieckim".‬‬
‫און זיין ״בן יקיר" ווארשע ‪ 1834‬איז אין ״יידיש־דלרטש״‪.‬‬
‫‪3 8‬‬
‫מ ש ה׳א ה ר ן צ י ל ק א וו‪ ,‬געלערנט תלמוד אין דער ווארשעווער ראבינערשול‪.‬‬
‫‪77‬‬ ‫דער קאמף אדום געפלאנט‪ :‬צליטשריפטן‬

‫‪ peryodycznego dla Izraelitow‬זיך אנגעשלאסן טיילווייז אן דער מיינונג פון‬

‫דעם הויפטיצענזאר טשערסקער‪ ,‬אז א פעריאדישע שריפט מיט אלע ידיעות‪ ,‬אי_ינ•‬
‫געשלאםן וועגן האנדל און בערזע‪ ,‬וועט זיכער ״סעפארירן די יידן פון די אנדערע‬
‫אי_ינוו‪1‬ינער פון לאגד״‪ .‬ער האלט אבער‪ ,‬אז טוגענדהאלדס פארשלאג איז כמעט‬
‫דאס זעלבע וואס דער פראיעקט פון די פיר פעטענטן‪ ,‬מיטן אויסנאם וואט ער‬
‫וויל אויך ניט דערלויבן קי_ין צניטונגס־ידיעות און שטאט א וואכנבלאט וויל ער‬
‫האבן א חודש־שריפט‪ .‬דאך דארף א צניטשריפט פאר יידן לויטן פראיעקט פון‬
‫טוגענדהאלדן יא דערלויבט ווערן‪ ,‬בתנאי אז עס וועט זייער ״געשיקט און גוט‬
‫רעדאקטירט ווערן״‪ .‬מ׳דארף די יידן אין רוסלאנד און אין פוילן ניט איבערלאזן‬
‫צו זייער אייגענעם גורל‪ — ,‬זאגט מ ו מ י נ ס ק י ‪.‬‬
‫״בעת מען קען זיי ניט באוועגן אנצונעמען דאס קריסטנטום דארף מען זיך‬
‫באמיען מאכן זיי וואם ווינציקער שעדלעך פאר די קריסטן‪ .‬דאס קען מען באווניזן‬
‫נאר מיט דער חילף פון ציוויליזאציע‪ .‬אונטער ציוויליזאציע פארשטיי איך דאס‬
‫אפשאקלען זיך פון זאבאבאנעפ‪ ,‬אנינגלייבענישן און פאנאטיזם״ אאד׳וו‪.‬‬
‫פ ו מ י ג ט ק י האלט‪ ,‬אז חוץ א גוטער ראבינערשול און עלעמענטארע שולן‬
‫פאר יידישע קינדער קען אויך א פעריאדישע אויםגאבע דינען דעם צוועק פון‬
‫ציוויליזירן דעם יידישן המון‪ .‬דערבי_י מאכט דער דאזיקער ביוראקראט פון בילדונגם־‬
‫דעפארטאמענט א כאראקטעריסטישע באמערקונג‪ ,‬אז אויפווארצלען פאנאטיזם‪-‬‬
‫מיינט גאך גיט פארשפרייטן גאטלאזיקייט‪ .‬״יעדער גאטלאזער איז שעדלעך‪ .‬נאך‬
‫מער שעדלעך מוז זי_ין א גאטלאזער ייד‪ ,‬וועמען עם בינדט ניט קיין שום אלגע־‬
‫מיינע גוטע זאך און האלט אים ניט אפ פון טאן שלעכטם‪ ,‬ניט זי_ין גאווה און‬
‫ניט זי״ין ליבשאפט צום לאנד״‪.‬‬
‫ביז מ ו מ י נ ט ק י האט אויםגעארבעט אן ענטפער צו די פעטענטן מיט‬
‫א פאדערוגג צו עגדערן זייער פראגראם אין הסכם מיט די ״קריטישע באמער׳‬
‫קוגגען״ פון זי_ינע אגגעשטעלטע צעגזארם‪ ,‬איז ווניטער אריבער א פאר חדשים‪.‬‬
‫אינצווישן האט איינער פון די פעטענטן‪ ,‬ה י ל א ר י נ ו ס ב ו י ם‪ ,‬זיך געווענדט‬
‫מיט אן אגפרעג צום בילדוגגם‪-‬קוראטאר )דעם ‪4‬טן אקטאבער ‪ ,(1858‬הלמאי איז‬
‫נאך ניטא קיין ענטפער אויף זייער פעטיציע פון ‪30‬םטן נאוועמבער ‪ ,1857‬און ער‬
‫בעט‪ ,‬אז דער קוראטאר זאל אים ״באערן מיט דער פאפיקער רעזאלוציע״‪.‬‬
‫אין א קורצער צגיט ארום האבן די מחברים פון פראיעקט פאר דער צייט־‬
‫שריפט באקומען צוגעשיקט די ״באמערקונגען בנוגע דעם פלאן פאר א פעריאדישער‬
‫שריפט אונטערן נאמען ״איזראעליטא‪/‬־וואם איז אויסגעארבעט געווארן פון יעקב‬
‫טוגענדהאלד‪ .‬אויפן סמך פון אלע מאטעריאלן‪ ,‬וואס מען האט וועגן דעם ענין‬
‫אויםגעארבעט‪.‬‬
‫דעם ‪30‬םטן אקטאבער ‪ 1857‬האבן נ ו ם ב ו י ם ‪ ,‬ר א ט ו ו א נ ד און ע ל ז ע נ •‬
‫ב ע ר ג ארויטגעשיקט ארעפליקע אויף דער דאזיקער באמערקונג‪ .‬אין זייער ענטפער‬
‫פרעגן די פעטענטן ראשית אפ‪ ,‬אז אזא צי״יטשריפט וועט סעפארירן די יידן פון‬
‫די ניט־יידן‪ .‬זיי ציטירן פון דעם אריגינעלן פראיעקט זייערן‪ ,‬ציגעשיקט צום‬
 ‫ד״ר י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪78‬‬

‫בילדונגם‪-‬קוראטאר‪ ,‬אז די ״אויפגאבע פון דער צי״יטשריפט איז ארויפצופירן די‬

‫יידן )‪ (starozakonnych‬אויף דעם רעליגיעז׳מאראלישן וועג פון בילדוגג‪ ,‬וועקן‬
‫אין זיי ליבשאפט פאר וועלטלעכן און אינדוסטריעלן ש וויסן‪ ,‬ווי אויך בעל•‬
‫מלאכישע באשעפטיקונגען ‪ $‬ווי אויך זייער שטייגער דענקען לניטערן פון פינצטערע‬
‫אייבערגלויבנם״‪—...‬״אויב מיר וועלן באמערקן‪ ,‬אז די יידישע באפעלקערונג איז‬
‫צוליב איר איצטיקער ארגאניזאציע אין לאנד מערמטנטיילם פארנומען מיט האנדל‪,‬‬
‫דאן וועלן די ידיעות וועגן מסחר זי_ין א צוציונגס־מיטל אויף אבאנירן און לייענען‬
‫די צגיטשריפט און ממילא וועלן די יידן זיך באקענען מיטן אינהאלט פון די אנדערע‬
‫ארטיקלען אויך״‪ ...‬דער צוועק פון דרוקן אויף פויליש ארטיקלען איבער רעליגיע‬
‫איז צו באאגינפלוסן די יוגנט ווי אויך דעם שוין ״ציוויליזירטן קלאפ״ יידן‪ ,‬ווניל‬
‫העברעיש איז צוגענגלעך נאר צו יחידים‪ .‬דערצו איז פאראן נאך א וויכטיקער‬
‫מאטיוו‪ ,‬דהנינו‪ :‬צו דערווגיזן‪ ,‬אז די רעליגיעזע אמתן און מוםר‪-‬ווערק קענען איבער•‬
‫געזעצט ווערן‪ ,‬אן שום שאדן און פניות אין יעדער וועלטלעכער שפראך‪.‬‬

‫כדי די יידן זאלן פארשטיין די ״נוטע כוונות״ פון דעם מלכות איז נייטיק‬
‫איבערצוזעצן די מודעות און תקנות אויף העברעיש‪ .‬ווי א ראיה ברענגען זיי דעם‬
‫בי_ישפיל פון דער קהילה אין ווארשע‪ ,‬וואס דרוקט אירע מודעות אין צוויי שפראכן‪.‬‬
‫דעריבער דארף די צי_יטשריפט ארויםגעגעבן ווערן ניט נאר אין העברעיש‪ ,‬נאר‬
‫אויך אין פויליש‪ ,‬וואם האט נאך די מעלה‪ ,‬אז די מלוכה איז בכוח צו קאנטראלירן‬
‫דעם גי_יפט פון דער צניטשריפט‪ .‬די געפלאנטע צי״יטשריפט קען ניט ארויםגעגעבן‬
‫ווערן אלע חודש‪ ,‬ווניל עט וואלט אויסגעקומען דעם לייענער צו לאנג צו ווארטן‬
‫אויף א ני! העפט און ער וואלט דערווניל פארגעםן דעם אנהייב פון די ארטיקלען‬
‫וואס וועלן דאך זי_ין געדרוקט אין המשכים‪ .‬אחוץ דעם זנינען פאראן מודעות פון‬
‫דער מלוכה‪ ,‬ו‪1‬אפ דארפן באלד פארעפנטלעכט ווערן‪ ,‬צו דערגרייכן זייער ציל‪.‬‬
‫״דער שבת־רו‪ ,‬וואט איז די יידן געבאטן אזוי שטרענג דורך דער רעליגיע‪,‬‬
‫גיט גראד די בעםטע מעגלעכקייט אפצוגעבן צי_יט אויף לייענען א פעריאדישע‬
‫שריפט‪ ,‬וואפ יעדער איינצר לויט זי_ין שטייגער דענקען און זי_ין מדרגה פון בילדוגג‬
‫וועט דערין געפינען זאכן‪ ,‬וואם קענען אים פאראינטערצסירן‪ ,‬באלערנען‪ ,‬בילדן‬
‫און פאראייניקן )‪ (zespolic‬מיטן לעבן פון דעם כלל״‪.‬‬
‫וואט איז שייך צי_יטונגט‪-‬ידיעות‪-‬ווערט אנגעוויזן אין ד ע ד רעפליקע‪ ,‬אז עפ‬
‫האנדלט זיך נאד וועגן י י ד י ש ע ידיעות )וועגן געטרנישאפט פון די יידן צום‬
‫מלכות אאז״וו(‪ .‬אלע אנדערע צי_יטונגפיידיעות בכלל און פאליטישע בפרט זנינען‬
‫אויסגעשלאםן‪.‬‬
‫גאר שטארק זנינען די פראיעקטנמאכער פון דער צניטשריפט קעגן דער עצה‪,‬‬
‫אז מען זאל אייגיקע ארטיקלען איבערזעצן אויף יידיש‪ .‬זיי האלטן‪ ,‬אז דאם‬
‫שטערט דער כוונה ״אפצוגעוויינען די גלויבנס־ברידער )‪ (wspotwyznawcow‬פון‬
‫זייער הנינטיקן יידיש‪-‬די_יטשן זשארגאן״‪ .‬לויט זייער מיינונג קען דער מענטש פון‬
‫המון‪ ,‬ד״ה דער בעל‪-‬מלאכה אדער סתם־ארבעטער‪ ,‬א פך בעסער פויליש נ!‪ 1‬איידער‬
 ‫דעד קאמף ארוס געפלאנטע צייטשריפמן‬

‫רי יידיש־דניטשע שפראך‪ ,‬וראם גערייניקט פון זשארגאן שטעלט זי פאר מיט זיך‬
‫די פאפולערע דייטשע שפראך״‪.‬‬
‫דער פארשלאג אנינצולאדן צ י ל ק א ו ו ן קען ניט אנגענומען ווערן‪ ,‬ווי_יל‬
‫צ י ל ק א וו איז ניט באקאנט אין דער ליטערארישער וועלט‪ .‬דאקעגן פ ל א נ י מ ס ק י‬
‫האט זיך שוין קונה־שם געווען ווי א מאטעמאטיקער און שרייבער‪.‬‬
‫צום סוף ווערט אין דער פעטיציע אגגעוויזן‪ ,‬אז אויב דער ״המגיד׳‪ /‬וואס‬
‫איז געדרוקט נאר אויף העברעןש און איז צוטריטלעך נאר יחידים‪ ,‬האט אדעביט‬
‫אין רוסלאנד און אין פוילן און די רעגירונג העלפט אים קריגן אבאנענטן דורך‬
‫דער פארמיטלונג פון די פאסט־אפטיילונגען‪ ,‬דארף מען ערווארטן‪ ,‬אז א פעריאדישע‬
‫אויסגאבע‪ ,‬באזירט אויף ״היימישע דערפארונגען״ און רעדאקטירט ניט נאר אין‬
‫העברעןש‪ ,‬נאר אויך אין דער שפראך פון לאנד‪ ,‬וועט זיכער דערלויבט ווערן‪,‬‬
‫בפרט‪ ,‬אז בראש פון דער אונטערנעמונג שטייען מענטשן‪ ,‬וואס זגינען באקאנט‬
‫אין לאנד‪.‬‬
‫ווי אזוי די דאזיקע רעפליק האט נושא‪-‬חן געווען אין די אפיציעלע קרניזן‪,‬‬
‫ווי״יזט צום בעסטן די באמערקונג‪ ,‬וואס איז אנגעשריבן געווארן מיט א בלי_יער אויף‬
‫די ראנדן פון דעם אריגינאל‪:‬‬
‫״עם איז אןאומזיניקע פלאפלערני‪ ,‬פון וואס עם איז צו זען‪ ,‬אז זיי פארשטייען‬
‫ניט דעם זין פון די באמערקונגען אויף וועלכע זיי ענטפערן‪ ,‬אדער זיי ווילן זיי ניט‬
‫פארשטיין‪ .‬אויב די יידן וואלטן געהאט א צגיטשריפט‪ ,‬וואס זאל אנטהאלטן די אלע‬
‫ידיעות וואס זיי דארפן האבן און אפילו פאליטישע און האנדלט־ידיעות‪ ,‬וואלטן זיי‬
‫דאמאלםט באדארפט לייענען א וועלכע׳עסיאיז צי_יטשריפט אין דער לאנדםשפראך‬
‫און אויף אזא אופן‪ ,‬וואם וואלט זיי פאראייניקט מיט די תושבים״ )‪? (krajowcami‬‬
‫פון דער דאזיקער באמערקונג איז קלאר געווארן די שטעלוגג פון די רעגירונגנ•‬
‫קרניזן צו דעם גאנצן פראיעקט פון דעם וואכנבלאט ‪ Izraelita‬אדער ״הישראלי״‬
‫ווי ער האט געזאלט הייפן אויף העברעיש‪ .‬די פאר פאלעמישע באמערקונגען מצי‬
‫די פראיעקטירער פון דער צניטשריפט‪ ,‬געשריבן אין א זייער מעסיקן טאן‪ ,‬הא‪1‬‬
‫משמעות ניט נושא־חן געווען בני די טשינאווניקעם פון צענזור־אמט‪ .‬דעם זעל‬
‫טאג האט זיך דער בילדונגם־קוראטאר געווענדט צום נאמיעסטניק מיט א בקי‬
‫צו באשטעטיקן די רעזאלוציע‪ ,‬וואם דערלויבט ניט ארויסצוגעבן דאם געפלאי‬
‫וואכנבלאט‪ ,‬ווארעם אזא מין אויפגאבע קען פעפארירן די יידן פון די ניט‪-‬י‬
‫״אויב אייניקע פון די היגע יידן—ווערט געזאגט אין דעם פארשלז‬
‫ווילן ווירקן אויף זייערע גלויבנפ־ברידער‪ ,‬כדי זיי צו דערנעענטערן צו די אנ‬
‫אי_ינוו‪1‬ינער‪ ,‬קענען זיי פארעפנטלעכן ארטיקלען‪ ,‬אין דעם גניםט געשריבן >‬
‫פוילישע צניטוגגען‪ ,‬וואם גייען ארויס אין אזא גרויסער צאל‪ ,‬ווי אויך אי‬
‫די_יטשער צגיטוגג‪ ,‬וואם גייט דא ארויפ זינט א קורצער צי_יט״‪,‬‬
‫ד ע ם ‪9‬טן י ו נ י ‪ 1859‬האט דער נאמיעטטניק באפוילן צו מע‬
‫פעטענטן‪ ,‬אז זייער פארלאנג וועגן ארויםגעבן א פויליש־העברעיש ירז‬
‫ווערט צוריקגעוויזן‪.‬‬
 ‫ד״ר י‪ .‬שאגקי‬ ‫‪80‬‬

‫מ כ ו ח ד ע ר צי״יטשריפט ה א ט א י י נ ע ר פון‬ ‫א י ן מ א מ ע מיטן פון ד י ה ש ת ד ל ו ת ן‬

‫ח י י ם ‪ -‬ז ע ל י ג ם ל א נ י מ ם ק י געמאכט‬ ‫א ו נ ט ע ר ג ע ש ר י ב ע נ ע אויף ד ע ר פ ע ט י צ י ע‬ ‫די‬
‫נאמען‬ ‫זעלבן‬ ‫אונטער דעם‬ ‫א פרווו צו קריגן א דערלויבעניש פאר א וואכנבלאט‬
‫נ א ר א ו י ם ש ל י פ ל ע ך אויף ה ע ב ר ע י ש ‪ .‬ד ע ם פרווו ה א ט ע ר ג ע מ א כ ט אין‬ ‫״הישראלי״‪,‬‬
‫פ ע ט ע ר ב ו ר ג ‪ .‬פ ו ן ד ע ם איז ק ל א ר ‪ ,‬אז ס ל א נ י מ פ ק י ה א ט פ א ר ש ט א נ ע ן ‪ ,‬אז אין ו ו א ר ש ע‬
‫ט ו ג ע נ ד ה א ל ד ‪ ,‬זי_ין א ל ט ע ר ק ע ג ג ע ר ‪ ,‬וואט ה א ט א י ם אייניקע מ א ל‬ ‫יעקב‬ ‫וועט‬
‫דאזיקער‬ ‫אז ד ע ר‬ ‫פאסקיעוויטש‪,‬‬ ‫נאמיעסטניק‬ ‫פארן‬ ‫ערפאלג‬ ‫אן‬ ‫געמםרט‬
‫זי_ין‬ ‫זאל‬ ‫םלאנימסקי‬ ‫דערלאזן‪,‬‬ ‫וועט נ י ט‬ ‫פארשוין‬ ‫פארביסענער‬ ‫קליינער‪,‬‬
‫אז מ ש ה • א ה ר ן‬ ‫פארגעלייגט‪,‬‬ ‫האט‬ ‫טוגענדהאלד‬ ‫וואט‬ ‫דאס‬ ‫רעדאקטאר‪.‬‬
‫צ י ל ק א וו‪ ,‬ד ע ר ל ע ר ע ר אין ר א ב י ג ע ר ‪ -‬ש ו ל ‪ ,‬ז א ל זי_ין אזוי ג ו ט ווי ר ע ד א ק ט א ר פון‬
‫פערזענלעכער‬ ‫צענזארס‬ ‫א באווניז פון ד ע ם‬ ‫אויך‬ ‫איז‬ ‫זשורנאל‪,‬‬ ‫פראיעקטירטן‬
‫פ א ם ק ע ו ו י ט ש ה א ט ג ע ל ע ב ט ה א ט ם ל א•‬ ‫כל־זמן‬ ‫ק ע ג נ ע ר ש א פ ט צו סלאנימםקין‪.‬‬
‫זארגן פ א ר זי_ין‬ ‫שוין‬ ‫פלעגט‬ ‫וואט‬ ‫פראטעקטאר‪,‬‬ ‫א שטארקן‬ ‫געהאט‬ ‫גימטקי‬
‫‪3 9‬‬
‫א ב ע ר א י צ ט ה א ט ע ר נ י ט ג ע ה ‪ :‬ט אויף‬ ‫פ ר א ט ע ז ש ע א ו ן קריגן פ א ר א י פ ש ט י צ ע ‪.‬‬
‫ד ע ר פ א ר ה א ט ע ר זיך צ ו ר י ק ג ע צ ו י ג ן פון ד ע ם ק א מ י ט ע ט‬ ‫ו ו ע מ ע ן ז י ך צו פ א ר ל א ז ן ‪,‬‬
‫בילדונגםיקוראטאר‬ ‫בריוו צום‬ ‫אויף ד ע ם‬ ‫אז‬ ‫פ י ן ד י פ י ר א ו ן מ י ר ה א ב ן געזען‪,‬‬
‫ראטוואנד‬ ‫עלזענבערג‪,‬‬ ‫פ ו ן ‪30‬סטן א ק ט א ב ע ר ‪ 1857‬זנינען א ו נ ט ע ר ג ע ש ר י ב ן ‪:‬‬
‫הויפט־‬ ‫האבנדיק א ב ע ר הויכע באקאנטשאפט אין ד ע ר רוםישער‬ ‫נוטבוים‪.‬‬ ‫און‬
‫בילדונגס‪-‬מיניםטער‬ ‫ד י ר ע ק ט צום‬ ‫געווענדט‬ ‫ס ל א נ י מ פ ק י זיך‬ ‫האט‬ ‫שטאט‪,‬‬
‫וועלכער ער פאררופט‬ ‫א ל ט ן סטיל(‪ ,‬א י ן‬ ‫מ י ט א ב ק ש ה )דעם ‪21‬םטן א פ ר י ל ‪,1859‬‬
‫זיך א ו י ף ד ע ם ״ ה מ ג י ד ׳ ‪ /‬וואס ד ע ר ש ג י נ ט א י ן פרי״יטן און ה א ט א ד ע ב י ט אין רוטלאגד‪.‬‬
‫ס ל א נ י מ ט ק י — ה א ט די צייטונג נ י ט נ א ר‬ ‫דעביט—שרי״יבט‬ ‫א ד א נ ק ד ע ם דאזיקן‬
‫נ א ר אויך מ י ט א ר ב ע ט ע ר י ק א ר ע ס פ א נ ד ע נ ט ן הן א י ן ר ו ס ל א נ ד הן אין פוילן‪.‬‬ ‫לייענער‪,‬‬
‫ענלעכע‬ ‫״פאטעולאנד״‬ ‫זי_ין‬ ‫א ר ו י פ צ ו ג ע ב ן אין‬ ‫רעכט‬ ‫ב ע ט ער דאס‬ ‫דעריבער‬
‫אזא‬ ‫לויט‬ ‫״הישראלי״‪,‬‬ ‫ידיעות״ )‪ (eHceHefltr.tHbiH t/10M0cTH‬א ״ ט‬
‫‪B‬‬ ‫״וועכנטלעכע‬
‫פראגראם‪:‬‬
‫‪ (1‬ד ר ו ק ן פ א פ ו ל ע ר ע א ר ט י ק ל ע ן א י ב ע ר נ א ט ו ר ו ו י ס נ ש א פ ט ‪ ,‬ק ו נ פ ט און מלאכה;‬
‫ידיעות‬ ‫פובליקירן‬ ‫‪(3‬‬ ‫נניפ פ ו ן ד ע ר ה ע ב ר ע י ש ע ר ל י ט ע ר א ט י ר ;‬ ‫פארעפנטלעכן‬ ‫‪(2‬‬
‫ו ו א ס זי_ינען נוגע ד י יידן אין פוילן א ו ן מחוץ פוילן‪.‬‬
‫ער‬ ‫ווניל‬ ‫ט ל א נ י מ ס ק י ן ה א ט מ ע ן א פ ג ע ש י ק ט מ י ט ד ע ר ב ק ש ה קיין ווארשע‪,‬‬
‫א י ז א ד א ר ט י ק ע ר תושב‪ .‬ה א ט ע ר נ י ט ג ע ה א ט ק׳־ין א נ ד ע ר ב ר י ר ה ‪ ,‬ווי באני_יען זי_ין‬
‫ד א ם מ א ל אין ווארשע‪ ,‬ווו קיין ג ר ו י ס ע שאנםן ה א ט ע ר נ י ט ג ע ק ע נ ט האבן‪.‬‬ ‫בקשה‬
‫אויף‬ ‫אפזאג‬ ‫א שריפטלעכן‬ ‫ד ע ם ‪23‬םטן יולי ‪ 1859‬ה א ט ע ר שוין ב א ק ו מ ע ן‬
‫זי_ין ב ק ש ה ‪ ,‬וואס א י ז ג ע ש י ק ט ג ע ו ו א ר ן ד ע ם ‪12‬טן יוני‪.‬‬
‫‪3 9‬‬
‫פ^קעוויטש האט געבעטן מ ‪ 8‬ט י א ס ר א ז ע ן ‪ ,‬דעם באנקיר‪ ,‬יענער זאל שאפן געלט פאר‬
‫סלאנימסקים דייזע קיין פ ע ט ע ר ב ו ר ג )אין ‪) ,(1345‬פאסקעוויטש־אקטן אין ווארשעוועד ארכיוו פאר‬
‫אלטע אקטן(‪ .‬זע אייך‪Hilary Nusbaum. Ch. Z. Stonimski. Izraelita, 1884,16—17 :‬‬
‫‪ -‬ן גיזום םאקאלאיו‪ ,‬״הצפידה״־בטלאגע‪ ,1904 ,‬נ ׳ ‪.128 ,116 ,110 ,103‬‬
‫‪81‬‬ ‫יער קאמף אדום געפלאנטע צליטשריפטן‬

‫קיין מאטיוון פארן אפזאג ווערן דאםמאל ניט אנגעגעבן‪ ,‬אבער גלי_יכצי_יטיק‬
‫האט מען אים געלאזט וויסן‪ ,‬אז דער אפזאג איז אויך חל אויף דער בקשה פון‬
‫‪1‬טן דעצעמבער ‪ ,1857‬וראם ער האט ארנינגעשיקט צוזאמען מיט נ ו ם ב ו י ם ‪ ,‬ר א ט•‬
‫וואנד און ע ל ז ע נ ב ע ר ג ‪.‬‬
‫אויך דאסמאל האט טוגענדהאלד אויסגעפירט‪.‬‬
‫וואס האט ר א ו ו ת ן טוגענדהאלדן ער זאל אזוי שטארק אינטריגירן קעגן‬
‫א העברעיש וואכנבלאט?—זיכער פערזענלעכע מאטיוון קעגן סלאנימסקין‪.‬‬
‫אין דער זעלבער צי_יט ווען סלאנימסקי און זגינע דתי שותפים האבן דערלאנגט‬
‫די בקשה פארן העברעיש־פוילישן וואכנבלאט‪ ,‬האט אין ווארשע געוויילט‬
‫א ל כ ס נ ד ר צ ע ד ע ר ב ו י ם ‪ .‬טוגענדהאלד האט זיך מיט אים געזען און האט אים‬
‫פארגעלייגט זיך צו באזעצן אין ווארשע און ארויטצוגעבן א״צגיטוגג פאר יידישע‬
‫אינטערעסן״‪ .‬לכתחילה איז צ ע ד ע ר ב ו י ם דערויף אנינגעגאנגען און אפילו‬
‫אנגעהויבן צו ארבעטן אויף דער פראגראם‪ ,‬אבער—ווי ער אינפארמירט אונדז—‬
‫האט ער זיך ״פלוצלונג״ מיישב געווען‪ ,‬אז אין אדעפ וועט זי_ין פאר אים בעטער‪,‬‬
‫‪40‬‬
‫ווניל דארטן האט ער זיין משפחה ‪ .‬מיר ווייםן אבער‪ ,‬אז שוין אין ‪ 1856‬האט‬
‫מען געשריבן צו אים פון א קליין שטעטל וועגן ארויסגעבן אויף העברעיש א צייט•‬
‫‪41‬‬
‫שריפט ‪ .‬ווען צ ע ד ע ר ב ו י ם איז צוריקגעקומען פון ווארשע—גיט איבער‬
‫‪4 2‬‬
‫א‪ .‬ש ו ל מ א ן — ה א ט ער דערציילט י ו ס ף ר א ב י נ א ו ו י ט ש ן ‪ ,‬דעם שפעטערדיקן‬
‫רעדאקטאר פון דעם ערשטן רוסיש‪-‬יידישן וואכנבלאט ™ ‪ , P a s c s t‬וועגן דעם‬
‫ווארשעווער פארשלאג‪ .‬ער האט אים געגעבן אן עצה בעטן א דערלויבעניש אויף‬
‫א צניטשריפט אויף רוםיש‪ .‬צעדערבוים האט זיך ״געשעמט ארויסצוגעבן א בלאט אויף‬
‫זשארגאן—שרניבט ש ו ל מ א ן — א ו ן האט דעריבער דערלאנגט א ני_יע ביטשריפט‬
‫מען זאל אים דערלויבן ארויםצוגעבן א ריין דגיטשעפ בלאט מיט העברעישע אותיות‬
‫שטאט א זשארגאגישך‪.‬‬
‫אבער דאם איז שוין אן ענין וואם גייט ניט ארי_ין אין די ראמען פון‬
‫אונדזער ארבעט‪.‬‬
‫די הויפטזאך איז‪ ,‬וואם פון דעם צעדערבוים־עפיזאד ווערט קלאר‪ ,‬אז‬
‫ט ו ג ע נ ד ה א ל ד האט געוואלט ווערן א ש ו ת ף צו א וואכנבלאט‪—,‬האט אבער‬
‫דערפירט צו דעם פארבאט פון ‪ ,1857‬אדאנק זי_ין קעגנערשאפט צו סלאנימםקין‬
‫און מסתמא אויך צו ר א ט ו ו א נ ד ן ‪ ,‬דעט פארטרעטער פון דער קהילה‪ ,‬וועלכער‬
‫האט צו אים געהאט שטארקע‪ ,‬וואגיקע טענות‪ .‬די דאזיקע טענות וועלן אבער‬
‫דארפן באהאנדלט ווערן באזונדער‪ ,‬אין שגיכות מיטן גאנצן מהות מענטש‪ ,‬וואם‬

‫המליץ ‪ ,1868‬נ׳ ‪.110 '1 ,15‬‬ ‫‪4 0‬‬

‫‪41‬‬
‫מ ש ה ב י י ל י נ ס א ן האט פארגעלייגט צעדערבוימען ארויסצוגעבן אויף העברעלש א זשורנאל‪.‬‬
‫‪C. B o p o B o f i . EBpeiicKMe‬‬ ‫‪ra3eTU‬‬ ‫‪upea‬‬ ‫‪cyAOM‬‬ ‫‪,,yneHbix‬‬ ‫‪eBpeeB". EBpeticKaH‬‬
‫‪Mucjib 1928, 282.‬‬
‫‪4 2‬‬
‫‪ ,1900‬נומי‬ ‫א‪ .‬ש ו ל מ א ן ‪ .‬עטלעכע ווערטער איבער די זשארגאן׳ליטעראטוד‪ .‬״דער יוד"‬
‫‪) .18‬פאזירט אויף א געשפרעך מיט צעדערבוימצן(‪.‬‬

‫)ילווא־בללטער‪ ,‬ב׳‪( V I )(6‬‬

 ‫י״ר י ‪ .‬שאצקי‬ ‫‪82‬‬

‫האט געהייםן י ע ק ב ט ו ג ע נ ד ה א ל ד און ווערט אזוי ניט ריכטיק אפגעשאצט‬

‫אין דער יידישער‪ ,‬היםטארישער ליטעראטור‪.‬‬
‫דער נייער געזעלשאפטלעכער שטראם אין פוילן ערב דער ״יידישיפוילישער‬
‫פארברידערונג״ און דעם קאמף פאר אויטאנאמיע פון פוילן און בירגער‪-‬רעכט‬
‫פאר יידן—האט ווייטער אויפגעלעבט די פראגע פון אזא צי_יטשריפט‪ ,‬דאסמאל‬
‫האבן די פראגע אויפגעהויבן די יונגע‪ ,‬די פארפוילישטע קינדער פון די די_יטש־‬
‫העברעישע משכילים‪ .‬ווארשע האט שוין פארמאגט צו יענער צייט עטלעכע יידיש­‬
‫—‬ ‫־‪1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪T‬‬ ‫—‬ ‫•‬
‫פוילישע זעלבטטבילדונגט׳קרניזן‪ .‬די יידישע בורזשואזע אינטעליגענץ האט מיט‬
‫א ראמאנטישן ברען געטראגן ״פויליש ליכט אין פינצטערן יידישן געטא״‪ .‬עם ווי_יזן‬
‫זיך שוין יידן‪ ,‬פוילישע שרגיבער‪ ,‬מען גיט ארויס אויף פויליש מחזורים‪ ,‬באזונדערס‬
‫האט מען געזארגט פאר פרויען‪ .‬די אסימילאציע לעבט איבער דעמאלט אירע‬
‫‪43‬‬
‫״האניקיחדשים״ ‪.‬‬
‫דאמאלםט האט מ א ר ק ו ט י א ט ט ר א וו )‪ ,(1903-1829‬דער יונגער ערשטער‬
‫פ ו י ל י ש ע ר ר א ב י נ ע ר אין ווארשע‪ ,‬בארירט אויף אזיצונג פון דעם זעלבםט־‬
‫בילדונגם‪-‬קרניז‪ ,‬וואם פלעגט זיך צונויפזאמלען בני ה ע נ ר י ק ט ע פ ל י ץ אין הויז‪,‬‬
‫אז עם איז נייטיק צו האבן א צניטשריפט‪.‬‬
‫״אין אי_יער קהילה‪-,‬האט ער געזאגט—דער גרעסטער אין לאנד‪ ,‬האט אפילו‬
‫ניט קי_ין שפראץ געטאן דער געדאנק פון ארויסגעבן א ספעציעלע צניטשריפט מיטן‬
‫צוועק צו ווירקן אויף די יידן און אויף צו פארקלענערן די פאראורטיילן קעגן‬
‫אונדז אין דער געזעלשאפט‪ ,‬וואט רינגלט איי־ ארום‪ .‬איז דען א ווונדער‪ ,‬אז די‬
‫היגע איגטעליגענץ‪ ,‬וואס קען ניט זען צווישן אי_יך מענטשן מיט דעם מוט צו‬
‫האבן אייגעגע איבערצניגונגען‪ ,‬אורטיילט וועגן אי_יך לויט די כלומרשטיקייטן‬
‫)‪ (pozory‬וואס איר אליין גיט זיי און אז פון צי_יט צו צי_יט לייענט איר אין די‬
‫צניטונגען שרגיבעכצען )‪ ,(elukubracye‬וואם באליידיקן אייך׳‪.‬‬
‫‪44‬‬
‫דאס איז געווען אין ‪. i860‬‬
‫אין א יאר א ת ם ‪ ,‬דעם ‪5‬טן יולי ‪ ,1861‬איז אין ווארשע ארויס דער ערשטער‬
‫נומער פון דער פויליש‪-‬יידישער וואכנשריפט ״יוטשענקא״‪.‬‬
‫דער רעדאקטאר ד נ י א ל נ י י פ ע ל ד )‪ (1814-1874‬האט געשריבן אין זי_ין‬
‫פראגראם״ארטיקל‪ ,‬אז דער זשורנאל וועט זיין ״קאנפערוואטיוו אין רעליגיעזע‬
‫ענינים און פראגרעפיוו אין געזעלשאפטלעכע פראגך‪.‬‬
‫די ״יוטשענקא״ האט ארויפגערופן אן אינטערעם ביי די יידן פון פוילן‪ ,‬ווי‬
‫אויך אין רוסלאנד‪ ,‬ווו מען האט לכבוד איר דערשנינונג געשריבן לייטארטיקלען‪.‬‬
‫ל ע ו ו א נ ד א האט געלייגט גרויםע האפענונגען אויף דערדאזיקער צניטשריפט און‬
‫אין א בריוו האט ער געשריבן‪ ,‬אז זי וועט האבן ניט קי_ין קלענערע אויפגאבע ווי‬
‫‪4 3‬‬
‫למשל‪Modlitwy dla Polek wyznania mojzeszowegfo przez Rozaliq :‬‬
‫‪z Felixow M. S. Warszawa 1860.‬‬
‫ווצגן אנדצרצ זצ‪E s t e r r e i c h . Bibljografja polska wieku XIX. :‬‬
‫‪4 4‬‬
‫‪Ksiqzka... ku czci Kraszewskiego... 509‬‬
‫‪83‬‬ ‫וער קאמף אדום געגלאנטע ציי‪-‬שריפטן‬

‫‪45‬‬
‫״מאכן שלום״ צווישן יידן און פאליאקן ‪ .‬אויך אין אויסלאנד האט די דערשיינונג‬
‫ן דעי" ״יוטשענקא״ ארויסגערופן גרויס צופרידנקייט‪ .‬לכבוד דעם ערשטן נומער‬ ‫פ ו‬

‫האט דער ווארשעווער קארעספאנדענט פון דער ״אלגעמיינע צייטונג דעפ יודענ׳‬
‫טומט״ געשריבן‪ ,‬ווי שווער עפ איז אנגעקומען צו קריגן א דערלויבניש פאר אזא‬
‫צניטשריפט‪ .‬דערבי_י האט ער דערמאנט‪ ,‬אז מען האט שוין ניט איין מאל געזוכט‬
‫צו באקומען א קאנצעםיע אויף א צי_יטשריפט‪ .‬אייניקע האבן געוואלט נאר אויף‬
‫העברעיש‪ ,‬אנדערע א פוילישע און אייניקע גאר א געמישטע‪ .‬איצט איז דאס צו־‬
‫‪46‬‬
‫שטאנד געקומען ‪.‬‬
‫אויםנוצנדיק די קאנצעסיע פאר דער ״יוטשענקא״‪ ,‬וואס ה»ט סיגנאליזירט‬
‫בכלל א ״ליבעראלע תקופה״ אין ל א נ ה האבן זיך באנניט די פרווון צו קריגן‬
‫א דערלויבניש אויף א העברעיש בלאט‪ ,‬אונטערן טיטל ״הצפירה״‪ .‬סוף ‪ 1861‬געפינען‬
‫‪47‬‬
‫מיר וועגן דעם א ידיעה אין דער ״יוטשענקא״ ‪ .‬פעברואר ‪ 1862‬האט אין ווארשע‬
‫דערשנינט דער ערשטער נומער פון דער ״הצפירה״ אונטער דער רעדאקציע פון‬
‫ח י י ם ־ ז ע ל י ג ם ל א נ י מ ט ק י ‪ ,‬לויט דער זעלבער פראגראם‪ ,‬וואם ער האט אוים־‬
‫‪48‬‬
‫געארבעט אין ‪. 1859‬‬
‫בשעת ווען דער‬ ‫די ״הצפירה״ איז געווען באשטימט פארן עלטערן ד ו ה‬
‫יינגערער האט געהאט זני ן ארגאן אין דער ״יוטשענקא״‪.‬‬
‫ה ל ל נ ו ס ב ו י ם ‪ ,‬סלאנימםקימ מיטפארטנער צום געפלאנטן ״הישראלי׳‪/‬‬
‫איז ארוים מיט אן ארטיקל א״ט ״הצפירה והשחר״‪) ,‬אונטער ״השחר״ האט ער‬
‫פארשטאנען די ״יוטשענקא״(‪ ,‬אין וועלכן ער האט אנגעוויזן אויף דער נויטווענ׳‬
‫‪49‬‬
‫דיקייט צו לערנען די פוילישע שפראך ‪.‬‬
‫ס ל א נ י מ ט ק י ‪ ,‬וואט האט קיין פויליש ניט געקענט און האט געהאט‬
‫א ״דניטשע קולטור־אריענטאציע״‪ ,‬האט געוווסט‪ ,‬אז ז ני ן ד ו ר נייטיקט זיך נאך ניט‬
‫אין קיין פוילישער צייטשריפט‪ .‬״די גאנצע יידישע ליטעראטור און געשיכטע —‬
‫‪50‬‬
‫האט ער געשריבן — איז געשאפן אין דער דניטשער שפראך ‪.‬‬
‫אבער אויך די ברייטע יידישע פאלקסימאפן האבן זיך ניט גענייטיקט אין‬
‫דער ״הצפירה״‪.‬‬
‫פאר איר ארגאן‪ ,‬אין איר שפראך האט די יידישע מאמע געמוזט ווארטןן‬
‫אין פוילן לענגער ווי אין רופלאנד‪.‬‬
‫אבער דאס איז שוין א טעמע פאר א פפעציעלער שטודיע‪.‬‬

‫‪« 0 H - f a " 1861, J« 14. EBpeiicKaH En6ni0Te1<a, IX, 22‬‬

‫‪32,‬‬ ‫‪1861.‬‬ ‫‪46 A. Z. d. J. N‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪ 47‬אין די רוסישע אפיציעלע קרייזן אין ווארשע האט מען זיך גערעכנט מיט דעו־ ‪. J u t r z e n k a‬‬
‫זע ל י ד ע ר ם )דער נאמיעסטניק פון פוילן( ראפארטן צו אלעקסאנדער דעם צווייטן‪:‬‬
‫‪EBpeHCKaaCTapHHa,1899,11-12, 1900,6‬‬ ‫אין‬
‫«‬ ‫‪e p r. O.c686.q H H‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪4 9‬‬
‫‪.5‬‬ ‫ר‬
‫‪5‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪.22 II ,‬‬
‫‪HepHKOBepi.‬‬ ‫‪H c T o p i n O-Ba p a c n p . npocBtmeHin eBp. 1913, Tom I, 67.‬‬
 ‫א יידיש ק ה ל אין ‪18‬טן י״ה‬
‫רונקל‬ ‫פנקס‬
‫פון ד״ר ב ע ר נ ה א ר ד וו א פ ש ט י י ן )ווין(‬

‫פ ו ן ד ע ד ר ע ד א ק צ י ע‪ :‬אין ״צייטשריפט פיר די געשיכטע דער יודען‬

‫נומי ‪3‬־‪ 4‬האט דער מחבר געהאט אפגעדרוקט ‪ 8‬דייטשען‬ ‫)‪.‬׳‪,(193‬‬ ‫אין דויטשלאנד״ ‪IV‬‬
‫איבערזעצונג פונעם פנקס רוגקל מיט אן אריינפיר א ו ן אויסטליטשונגען‪ .‬לויט אונדזער‬
‫!קשה האט ד״ר וואכשטיין איצט איבע־געארבעט יענעם ארטיקל אין יידיש‪ ,‬מוסיף‬
‫פ ו ל ן ה ע ב ר ע י ש‪.‬‬ ‫געווען א סך הערות און דערעיקרשט געגעבן אונדז ו ע ט‬
‫יי ד י ש ן ט ע ק ס ט פון דעם דאקומענט‪ .‬דער דאזיקער אריגינאל׳טעקםט ווערט‬
‫דא כובליקירט דאס ערשטע מאל‪.‬‬

‫דער יידישער קיבוץ וואס מיר ברענגען דא זי_ינע תקנות איז געווען‬
‫אקליינער‪ .‬די גראפשאפט וויד‪-‬רונקל‪ ,‬הנינט אטייל פון פרניסן‪ ,‬איז אין ‪18‬טן י״ה‬
‫געווען ‪ ,reichsunmittelbar‬ד״ה שיער ניט א סוווערענע מדינה‪ .‬ווי מיד זעען‬
‫פון די בגינעמען פון טייל קהלם‪-‬לי_יט און פון די מקומות‪ ,‬פון וואנען זיי קומען‪,‬‬
‫זי״ינען אחוץ רונקל גופא געווען אין דער ״מדינה״ נאך ‪ 8‬דערפער מיט יידישע‬
‫ישובים; שולן זנינען געווען מערניט ‪ .4‬ו ו י גרויפ עפ איז געווען די יידישע‬
‫באפעלקערונג ווייסן מיר ניט אויף זיכער־‪ ,‬נאר געוויס איז זי ניט געווען גרוימ‪.‬‬
‫מיר וועלן באלד זען‪ ,‬אז די שררה האט אי_ינגעשטימט צו דערלאזן ״אויםלענדישע״‬
‫רבנים )פריער מיכל בער אפנהיים פון פרידבורג און דערנאך אנדערע(; דאפ‬
‫איז געוויפ א מימן‪ ,‬אז דער יידישער קיבוץ אין דער גראפשאפט ווידירונקל האט‬
‫זיך ניט געקאנט פארגינען צו האלטן אן אייגענעם רב‪.‬‬
‫אבער דווקא דערפאר ווי_יל ם׳איז א קליינטשינקער קיבוץ איז די באשיידענע‬
‫געזעצגעבונג זנינע אינטערעםאנט אין צווייען‪ .‬דא‪ ,‬ווי אין אנדערע פובליקירטע‬
‫פנקסים פון קהילות און מדינות‪ ,‬זעען מיר די אפשפיגלוגג פון א גרעםערער‬
‫גאנצהייט וואם ציט זיך דורך צי_יט און דורך שטח‪ ,‬מערניט ווי ניואנםירט דורך‬
‫די באדינגונגען פון דער תקופה און פון ארט‪ .‬די תקנות וואם מען שטעלט איין‬
‫אין א קהילה האבן א פנים ווי די רגע וואלט זיי געבוירן‪ ,‬און פארט זנינען זיי‬
‫אין תוך בשום‪-‬אופן ניט אריגינעל‪ .‬פון די תקנות וואפ זנינען פובליקירט געווארן‬
‫באקומט זיך צי_יטנווי_יז דער אנינדרוק גלניך די ארויסגעבער )וואס אזוי זגינען זיי געווים‬
‫בר־סמכאם( וואלטן געקוקט אויף די מ ח ב ר י ם פון די תקנות ווי אויף אויםגעפינער‬
‫און באשעפער‪ .‬אין דער אמתן איז אין די תקנות אויפגעפלאכטן אלטס און ני_יס‪,‬‬
‫אייגנפ און פרעמדם‪ .‬זאל דאפ זי_ין א פארענטפער פאר מיר‪ ,‬וואם ביי טייל‬
‫‪85‬‬ ‫‪ 8‬יידיש קהל אץ ‪18‬טן י״ה‬

‫י פינקטן גיב איך א ב י ס ל מער פאראלעלן‪ ,‬הגם ניט איך בין אויםן און ניט איך‬
‫בין ביכולת א ו י ס צ ו ש ע פ ן רעם מאטעריאל‪.‬‬
‫איך פארשפאר צו זאגן‪ ,‬אז יידישע היסטאריקער האבן ביז איצט אויך ניט‬
‫מבזה געווען דעם שטאף און אז ער פארנעמט היפש ארט בנים שילדערן די יידישע‬
‫קולטור פון פארגאנגענע תקופות‪ .‬אבער עם וואלט כדאי געווען אפצוגעבן פאר דעם‬
‫ענין א באזונדער אויספארשונג‪ .‬א צוזאגנדיקן אנהייב האט געמאכט לולם פינקעלשטיין‬
‫‪1‬‬
‫אין זי_ין בוך‪ :‬״יידישע זעלבפטפארוואלטונג אין מיטלעלטער״ ‪ ,‬וואס איז ווערט‬
‫ספעציעל דערמאנט צו ווערן לטובה פאר דער מעטאדע וואס ער נוצט בי_יפ‬
‫פעםטשטעלן די תחילתדיקע טעקסטן‪ ,‬פאר זיין געווארנטקייט בנים עקזאמעניון‬
‫די מקורים‪ ,‬פאר זנינע אנווניזן אויף דער ליטעראטור‪ ,‬דער עיקר אויף דער‬
‫עלטערער‪ .‬אבער אויסגעשעפט איז נאך דער ענין בני אים אויך ניט‪ .‬איבערהויפט‬
‫פון דער היםטארישער זניט‪.‬‬
‫די תקנות פונעם פנקם רונקל נעמפן ארום די צניט פון ‪ 1733‬ביז ‪5 1760‬‬
‫די צוגעגעבענע פראטאקאלן‪-‬וואם מיר ברעגגען דא ניט‪-‬גייען ביז ‪ .1783‬די הערשער‬
‫אין יענער צניט זנינען געווען‪ :‬יאהאן לודוויג אדאלף )‪ (1762-1730‬און זנין זון‬
‫קריסטיאן לודוויג )‪ .(1791-1762‬פון דעם דאקומענט ווערן מיר קיין סך ניט געוו‪1‬יר‬
‫וועגן דער באציונג פון די הערשער צו זייערע יידישע אונטערטאנער‪ .‬אין רונקל‬
‫איז נאך אמאל געווען א יידישער ישוב—מיר זעען דאס ארוים פונעם אפשטאם•‬
‫נאמען רונקל‪ ,‬רואם באגעגנט זיך ספאראדיש אין דער עלטערער העברעישער‬
‫ליטעראטור; נאר ט׳ווניזט אויס‪ ,‬אז דער יידישער ץשוב וואם האט זיך דא איצטער‬
‫געשאפן זנין קאנסטיטוציע איז געווע• א נני‪-‬אנינגעוואנדערטער‪ ,‬אן ערך פון אנהייב‬
‫‪18‬טן י״ה‪.‬‬
‫די לאנד־פארזאמלונג )וועד‪ ,‬התוועדות( פלעגט פארקומען אין רונקל אלע‬
‫דרני יאר‪ .‬די אנדערע ‪ 8‬יידישע ץשובים פון דער מדינה זנינען געווען‪ :‬בלעםנבאך‪,‬‬
‫דערנבאך‪ ,‬עשבאך‪ ,‬העקהאלצהויזן‪ ,‬מינםטער‪ ,‬שופבאך‪ ,‬ווניער‪ ,‬וואלפנהויזן‪ .‬וועגן‬
‫‪2‬‬
‫יידן אין העקהאלצהויזן יענע צניטן איז פאראן נאך א מ ק ו ר ‪ :‬א שוץ‪-‬בריוו וואם‬
‫קריסטיאן לודוויג האט ארויסגעגעבן דעם ‪13‬טן מערץ ‪ 1765‬דעם דאקטאר מעדיצין‬
‫הערץ גערזאן‪ .‬מען גיט אים אויף אין דעט שוץ־בריוו ‪ 15‬פונקטך‪ ,‬פונקט ‪11‬‬
‫שטעלט אנין‪ ,‬אז דאט יאריקע שוץ־געלט באטרעפט ‪ 16‬ר״ט‪ .‬אין א ו נ ד ז ע ר‬
‫דאקונזענט רעדט זיך נאר וועגן די פארמעגנפ פון וועלכע עט קומט צו צאלן‬
‫שטניערן; ווייםן מיר ניט‪ ,‬וויפל עם האט פאר די אלטע תושבים באטראפן דאם‬
‫שוץ־געלט רואם יעדער איינער האט געמוזט צאלן‪ ,‬אלץ איינם צי ער האט געהאט‬
‫א פארמעגן צי ניין‪.‬‬
‫קען זנין‪ ,‬אז ווען פ׳זאל נאך זנין ערגעץ ווו אויפגעהיט דער אריגינאל‬
‫פונעם פנקס רונקל וואלט מען דארטן געפונען ידיעות וועגן דער צאל און די‬

‫‪1‬‬
‫‪Louis Finkelstein. Jewish Self-Government in the Middle Ages. NewYork 1924.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Lewinsky, in Blatter fur jiid. Gesch. u. Liter. [Lowenstein] IV, p. 39-41.‬‬
 ‫ד״ר ג‪ .‬וו«כ*טיין‬ ‫‪*6‬‬

‫באשעפטיקונגען פון דער יידישער באפעלקערונג‪ .‬אין דער קאפיע וואם איך האב‬
‫געהאט פאר זיך זנינען איבערגעהיפערט די נעמען פון די שטגיער׳צאלער און דער‬
‫פארמעגן וואם זיי אליין האבן אגגעגעבן צום אנינשאצן ; דעם איבערשרי_יבער האט‬
‫זיך משמעות געדוכט‪ ,‬אז די דאזיקע רשימות )וואס מען פלעגט צונויפשטעלן אלע‬
‫דרי_י י א ה זי_ינען ניט וויכטיק‪ .‬געבליבן פארצייכנט איז נאר דער נאמען פונעם‬
‫גרעסטן שטניער‪-‬צאלער און דער סך־הכל פון דעם גאנצן פארמעגן פון וועלכן‬
‫מען האט געצאלט שטגיערן‪ .‬מיר געפינען דארט‪ ,‬אז דער באשטגיערטער פארמעגן‬
‫באטרעפט‪:‬‬
‫‪ 36.150‬גולדן;‬ ‫‪ 22.905‬גולדן ‪1761‬‬ ‫‪1737‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1764‬‬ ‫‪26.700‬‬ ‫‪1740‬‬
‫‪34.380‬‬ ‫‪1767‬‬ ‫‪29.200‬‬ ‫‪1743‬‬
‫‪36.420‬‬ ‫‪1770‬‬ ‫‪32.355‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪. 1746‬‬
‫‪32.800‬‬ ‫‪1774‬‬ ‫‪47.200‬‬ ‫‪1747‬‬
‫‪28.600‬‬ ‫‪1776‬‬ ‫‪40.000‬‬ ‫‪1751‬‬
‫‪3‬‬
‫‪31.500‬‬ ‫‪1779‬‬ ‫‪1754‬‬
‫‪32.200‬‬ ‫‪1757‬‬
‫דער גרעםטער שטניערצאלער ‪ 1737‬איז משה בר׳ אברהם יצחק פון שופבאך‬
‫ער רעקלארירט אפארמעגן פון ‪ 2.700‬גולדן‪ .‬אין דער צי_יט פון ‪ 1740‬ביז ‪1761‬‬
‫איז דער גרעטטער גביר מאיר בר׳ משה מרדכי פון רונקל; ער דעקלארירט פון‬
‫אנהייב ‪ 3.000‬גולדן‪ ,‬דערנאך ‪ ,4.000‬דערגאך אין משך פון ‪ 12‬יאר צו ‪ ,5.000‬און‬
‫שפעטער פאלט ער אויף ‪ 1000 ,2.500‬און םוף־כל־סוף אויף ‪.300‬‬
‫די מומע דעקלארירטע פארמעגנט שטגיגט און פאלט שטארק‪ .‬אבער ניט‬
‫קענענדיק נעענטער די באדינגונגען קענען מיר ניט דריגגען דערפון אויף זיכער‪ ,‬צי‬
‫דאפ איז אן אנצוהערעניש אויף א היפשער אימיגראציע און עמיגראציע אדער ס׳האט‬
‫זיך אפשר גרונטיק געביטן די עקאנאמישע לאגע‪ .‬פ׳איז נאך כדאי צו באמערקן‪,‬‬
‫אז שטניערן האט מען געמוזט צאלן פון פפקדיקע תביעות אויך‪ .‬דער שטניערצאלער‬
‫איז געווען בארעכטיקט אראפצורעכענען דאם פון זי_ין פארמעגן‪ ,‬נאר טאמער האט‬
‫ער דאס שפעטער יא אנינגעמאנט האט ער געדארפט צאלן רערפון א טך א גרעםערן‬
‫סכום‪ .‬אפשר נעמט זיך דערפון די וואקלעניש אין די דעקלארירטע םומעם‪.‬‬
‫ס׳דארפן דערמאנט ווערן נאך צוויי נאטיצן וואם זנינען שייך צו דער צאל‬
‫באפעלקערונג‪ ,‬אבער פעפט בויען אויף זיי קאן מען אויך ניט‪.‬‬
‫צום סוף פון דער רשימה ‪ 1774‬שטייט אזוי‪ :‬נ״ב אן ר״ב מ״ב‪ ,‬ל״ב אלפים‬
‫שמונה מאות‪ .‬הינטער דער רשימה ‪ 1776‬שטייט‪ :‬נ״ב ר״ב ל״ד‪ .‬איך בין נוטה‬
‫דאפ צו לייענען‪ :‬נכתב בצדו אן ראשי בית מ״ב‪ ,‬ל״ב אלפים שמונה מאות —‬
‫צוגעשריבן בנים ברעג הויז־ראשים צוויי און פערציק‪] 32.800 ,‬גולדן[‪ .‬דאס וואלט‬
‫געמיינט‪ ,‬אז ‪ 42‬הויזיראשים האבן דעקלארירט אין דורכשניט צו ‪ 780‬גולדן און אז‬

‫‪3‬‬
‫פי&ר ‪ 1754‬און ‪ 1764‬זענען ניטא קיין ידיעות‪.‬‬
 ‫‪ 8‬יידיש קהי אין ‪18‬טן י״ה‬

‫רי צאל נ פ ש ו ת א י ן ד ע ר ג א נ צ ע ר מדינה רונקל )‪ 6-5‬אויף א משפחה( האט באטראפן‬

‫בי_י ‪ ,250-200‬ביידע זאכן ליען זיך מיר אבער אליין ניט שטארק אויפן שכל‪,‬‬
‫אןאנדער סברא וואלט געקאנט זי!ן‪ ,‬אז א ח ו ץ די וואם האבן געהאט צו צאלן‬
‫פארמעגן־שטניער זי_ינען געווען נאך ‪ 42‬הויז־ראשים וואס האבן קיין פארמעגן ניט‬
‫געהאט און האבן געדארפט צאלן מערניט שוץ‪-‬געלט‪ .‬עם טרעפט אפט‪ ,‬אז אין די‬
‫מקורים זאל מען אנרופן ״הויז־ראשים״ סתם נאר יענע וואס צאלן שוץ־געלט‪ .‬אויב‬
‫טי_יטשן אזוי‪ ,‬וועט אויסקומען‪ ,‬אז פון ‪ 1774‬ביז ‪ 1776‬איז די צאל פון יענע‪ ,‬וואס‬
‫האט קיין פארמעגן ניט דעקלארירט‪ ,‬קלענער געווארן אויף ‪.8‬‬
‫ווי די זאך זאל ניט זי!ן‪ ,‬גרויס איז די יידישע באפעלקערונג ניט געווען‪.‬‬
‫מען דארף משער זי_ין‪ ,‬אז אין צונויפשטעלן די תקנות אדער לפחות אין‬
‫• פארמולירן זיי האבן געהאט א גרויסן חלק די רבנים וואס זנינען געווען פארזיצער‬
‫אויף ‪ 3‬וועדן‪.‬‬
‫מ י כ ל ב ע ר א פ נ ה יי ם‪ ,‬וואס איז שוין דערמאנט געווארן גער חתמעט‬
‫זיך‪ :‬״הק׳נטן[ מיכל החונה בק״ק ורידבורג(‪ ,‬איז געווען רב פון ‪ 1733‬ביז ‪.1748‬‬
‫אונטער ויין פארזיץ זנינען פריער אי_ינגעשטעלט געווארן די ערשטע ‪ 18‬פונקטן‬
‫און דערנאך‪ ,‬ווי א צוגאב און טיילווגיז ווי אן אויסבעםערונג‪ ,‬זנינען צוגעגעבן‬
‫געווארן די פונקטן ‪ .30-19‬מיכל איז געווען א זון פון דעם פראנקפורטער פינאנםיסט‬
‫האט מיכל חתונה געהאט מיט דער‬ ‫‪Aron Per,Beer).1‬‬ ‫‪7‬‬
‫טאכטער פון דעם בארימטן פראגער רב דוד אפענהיימער בלימעלע‪ ,‬און א באשרליבונג‬
‫פונעם חתונה־צערעמאניאל איז ארויס אין דרוק‪ .‬ארום ‪ 1707-1706‬האט ער באקומען‬
‫‪4‬‬
‫דאס ני_י‪-‬געשאפענע רבנות אין אפנבאך ‪ 1708 .‬האט ער איבערגענומען דאם רבנות‬
‫אין דער שכנישער אלטער קהילה פרידבערג )•‪ (FHedberg‬אויך און ער איז דארטן‬
‫‪5‬‬
‫געבליבן ביז זי_ין טויט דעם ‪7‬טן פעברואר ‪. 1750‬‬
‫דער צווייטער רב‪ ,‬וואם אונטער זי_ין פארזיץ זי״ינען אויפגעקומען די פונקטן‬
‫‪ 40-31‬אין די יארן ‪ ,1760-1751‬איז געווען י ש ר א ל ל י פ ש י ץ ‪ ,‬א מאן מיט‬
‫אגרויסן נאמען‪ .‬ער איז געזעסן אין דיץ )‪ ,(Diez‬דרי! שעה פון רונקל‪ .‬ווען רונקל‬
‫האט אים גענומען פאר א רב‪ ,‬איז די פרידבורגער קהילה ארויס מיט א פראטעסט‬
‫אויפווי!זנדיק‪ ,‬אז בשעתו איז באשלאסן געווארן בחרם‪ ,‬אז רונקל איז מחויב צו‬

‫‪4‬‬
‫‪Gugg-en'• eim, Aus der‬‬
‫‪Vergangenheit der israelicischen Gemeinde zu Offenbach am Main, 1915, p. 40 sq.‬‬
‫היות די שאפונג פון א רבנות איז געווען א הנחה פאר יידן‪ ,‬איו אפנהיימס נאמען געבליבן‬
‫פארקניפט מיט דער דאזיקער פריווילעגיע‪ ,‬זע‪Mitteilungen des Gesamtarchivs deutscher :‬‬
‫‪1, p. 64.Jud‬‬
‫‪5‬‬
‫וועגן זיין יחוס און זי_ינע קינדער‪ ,‬ווי אויך וועגן זיין ביאגראפיע זע וואכשטיין ‪Inschriften‬‬
‫‪ II des alten Judenfriedhofes in Wien‬ז׳ ‪ 376‬און אין זוכצעטל דארט גופא ז׳ ‪ 613‬א״נ ‪Beer-Oppen-‬‬
‫‪.2754‬‬ ‫און נומי‬ ‫‪487‬‬ ‫מען נאך מוסיף זי‪.‬ין ‪ Lowenstein, Index Approbationum‬נומי‬ ‫דארף‬ ‫‪ hcim‬דערצו‬
‫;‬
 ‫ד״ר נ ‪ .‬וואכשטיין‬ ‫‪S8‬‬

‫‪6‬‬
‫געהערן צו דער פרידבורגער רבנות ‪ .‬ליפשיץ האט אויף דער טענה געענטפערט‬
‫‪7‬‬
‫מיט גרויס חריפות ‪ .‬דער עיקר פרעגט ער‪ ,‬צי יענער באשלום איז אנגענומען‬
‫געווארן דורך אלע וועמען דאט איז נוגע אדער נאר דורך זייערע באפולמעכטיקטע‬
‫פארשטייער׳‪ ,‬ווניטער איז אים קשה‪ ,‬צי האט מען בכלל געקאנט אננעמען אזא‬
‫באשלום אויף להבא ניט רעכענענדיק זיך מיט דעפ‪ ,‬צי וועלן זיך ניט אמאל בי_יטן‬
‫די אומשטאנדן‪ .‬דאפ וואפ פרידבורג איז אזוי ווי_יט‪ ,‬שרניבט ער‪ ,‬האט געבראכט‬
‫דערצו‪ ,‬אז מער ווי אויפן וועד פלעגט דער ר ב ניט קומען‪ .‬די איין נפיעה זי_ינע‬
‫פלעגט שוין אנמאכן גרויסע הוצאות‪ .‬ווען מען האט געדארפט פרעגן א שאלה‪ ,‬האט‬
‫מען דעם רב שווער געקאנט דערגרייכן‪ ,‬איז אויםגעקומען אזוי‪ ,‬אז עמי׳הארצים‬
‫אויפן ארט פלעגן פפקענען שאלות‪ .‬נאך אן אומאויסמגידלעכער רעזולטאט איז‬
‫געווען‪ ,‬וואס יידן פלעגן זיך לאדן צו קריםטלעכע געריכטן‪.‬‬
‫פון אגב‪-‬אורחאדיקע באמערקונגען אין דער תשובה זעען מיר ווידער אמאל‬
‫ארויס‪ ,‬אז רונקלער יידן זנינען צוליב זייער קליינער צאל ניט געווען בכוח צו‬
‫‪8‬‬
‫האלטן א רב פאר זיך ‪.‬‬
‫א נניעם רב‪ ,‬אויך פון דיץ‪ ,‬געפינען מיר אין די פראטאקאלן אנהייבנדיק‬
‫פון ‪ 1770‬און ביז ‪ .1780‬ער חתמעט זיך חיים בר׳ משה‪ .‬אין קיין העברעישן מקור‬
‫האב איך אים ניט געפונען‪ ,‬נאר ער איז אידענטיש‪ ,‬מיין איך‪ ,‬מיטן רב ‪Heymann‬‬
‫‪ ,Lesser‬וואם האט אין יענער צי_יט אנגעשריבן אין א גוטן די_יטש די טענות פון‬
‫‪9‬‬
‫די יידן אין דיץיהאדאמאר ‪.‬‬
‫אחוץ דעם רב האבן געהערט צום וועד‪ :‬דער לאנד‪-‬פרנפ )גערופן פ ר נ ס‬
‫ו מ נ ה י ג אדער ש ת ד ל ן ה מ ד י נ ה ( ‪ ,‬שפעטער ‪ 2‬אזוינע לאנד־פרנםים‪ ,‬ווי_יטער‬

‫‪6‬‬
‫אפגעריסן פון‬ ‫ד י פ ר י ד ב ו ר ג ע ר פ ל ע ג ן נ י ט ג ר י נ ג מ ו ו ת ר זיין א ו י ף ד י ק ה י ל ו ת וואט ה א ב ן ז י ך‬

‫ז י י ‪ .‬ז ע ל מ ש ל ‪ Festschrift Hildesheimer‬ה ע ב ר י ט י י ל ז ׳ ‪ 83‬א ו ן א נ ו מ י ז נ ו מ ׳ ‪.27‬‬

‫‪7‬‬
‫ש א ל ו ת ו ת ש ו ב ו ת א ו ד י ש ר א ל נ ו מ ׳ ‪ ,45‬פ ו ן ב ׳ ש ב ט ת ק י ״ ב )‪ 28‬י א נ ו א ר ‪.(1752‬‬
‫‪s‬‬
‫״ א ו ר הישר׳־ ח ‪ ,‬ע ׳ ׳ א א י ז ע ר ג ע ק ו מ ע ן ק י י ן ד י ץ א י ן ‪. 1741‬‬ ‫ווי ס׳איז צ ו ז ע ן פ ו ן ליפשיצעס‬

‫מ א נ ש י ד י ץ ו ה מ ד י נ ו ת ש ב ס ב י ב ו ת י ה ש נ ת ג ו ר ר ת י ב י נ י ה ם י ו ת ר מ כ ״ ב ש נ י ן ׳ ‪ 1763 — .‬ה א ט ע ד א י ב ע ר ׳‬ ‫״ובפרט‬

‫נ א ו ו ע מ ב צ ר ‪.1782‬‬ ‫ג ע נ ו מ ע ן ד א ס מ ד י נ ה ׳ ר ב נ ו ת א י ן ק ל ע ו ו ע א ו ן ג ע ב ל י ב ן ד א ר ט ן ב י ז זיין ט ו י ט ‪ ,‬ד ע ם ‪ 3‬ט ן‬

‫א ה א ר ב ן סיכסוך מ י ט ד י פ ר א נ ק פ ו ר ט ע ר רבנים צוליב ד ע ם באו‪;,‬סטן גט־ענין!‬ ‫א י ן קלעווע ה א ט ע ר געהאט‬

‫ג ע ש ש ע ל ט א ו י ף זיין צ ד ‪.‬‬ ‫גאר א ל ע ג ר ו י ס ע ר ב נ י ם ה א ב ן זין•‬

‫וועגן ל י פ ש י צ ן ‪:‬‬ ‫ליטעדאטור‬

‫ערטער‪.‬‬ ‫א ג י ז ע נ ש ט א ד ט ־ ו ו י נ ע ר ‪ ,‬ד ע ת ק ד ו ש י ם ‪ ,‬ז ׳ ‪ 118‬א ו ן נ א ך א י ן א ס ך‬

‫‪Kaufmann-Freudenthal. Die Familie Gomperz, p. 74, 319.‬‬

‫‪Lowenstein, Zeitschrift filr hebraische Bibliographic 1902, p. 61—63.‬‬
‫‪Lowenstein, Index Approbationum, Nr. 2134.‬‬
‫‪Baer. Das Protokollbuch der Landjudenschaft im Herzogtum Cleve, p. 107.‬‬
‫‪9‬‬
‫‪Kober. Zur Vorgeschichte der Judenemanzipation in Nassau.‬‬ ‫־‪In Fest‬‬
‫ל ו י ט ה ע ר ה ‪ 3‬ד א ר ט ן הא;ז ע ר ב א ק ו מ ע ן ס מ י כ ה ט א ק ע פ ו ן י ש ר א ל ל י פ ש י צ ן ‪schrift Philippson, p. 284.‬‬
‫‪89‬‬ ‫‪ 8‬יידיש קהל אין ‪18‬טן י״ח‬

‫‪ 3‬לאנד‪-‬קאםירן )גערופן ג ו ב י ם ‪ ,‬ג ו ב י ה מ ד י נ ה ( און ‪ 7‬שאצער ) ב ע ל י ־‬

‫מ ע ר י כ י ם ‪ ,‬שמאים(‪ ,‬פון וועלכע ‪ 3‬האבן געדארפט זנין פון רי_יכן קלאם‪ 2 ,‬פון‬
‫מיטעלן און ‪ 2‬פון ארעמען‪ .‬שפעטער זנינען אויף זייער ארט געקומען די דעפוטאטן‬
‫<ד ע פ ו ט י ר ט ע(‪.‬‬
‫די תקנות וואט מיר ברעגגען דא זנינען נוגע‪:‬‬
‫פ א ר ו ו א ל ט ו נ ג ‪ :‬פונקטן א ‪ -‬ב ‪ ,‬לא‪ ,‬לד‪ ,‬מ; זע אויך כב‪.‬‬
‫ש ט י_י ע ריע נ י נ י ם‪ :‬פונקטן ב ‪ -‬י ‪ ,‬יט‪ ,‬כג‪ ,‬לד‪ ,‬ל ח ‪ -‬ל ט ‪ 5‬זע אויך טז‪-‬יח‪ ,‬כ‪-‬כא‪.‬‬
‫ק נ ם ‪ :‬פונקט ‪ ,5‬זע אויך יג‪ ,‬כג‪ ,‬ל ו ‪ -‬ל ז ‪ ,‬לט‪.‬‬
‫ב י ת • ה כ נ ם ת ‪ :‬פונקטן ט״ו‪-‬ט״ז‪ ,‬כ״ב‪ ,‬כ״ז‪ ,‬ל״ג‪ ,‬זע אויך ל׳‪.‬‬
‫ל ע ר נ ע ן מ י ט ק י נ ד ע ר ‪ :‬פונקטן ט ז ‪ -‬י ח ‪ ,‬כ‪ ,‬לב‪-‬לג‪.‬‬
‫פ א ר ז א ר ג ו נ ג פ ו ן א ר ע מ ע ל נ י ט ‪ :‬פונקט כא‪ ,‬זע אויך ה‪ ,‬לג‪ ,‬לח‪.‬‬
‫ל ע ב ג פ ש ט י י ג ע ר ‪ :‬פונקטן יג‪-‬יד‪ ,‬כו )קאנקורענץ(; כה‪ ,‬לט )לאדעניש(;‬
‫י א ‪ -‬י ב ‪ ,‬כט‪ ,‬לו )סעודות(; כח‪ ,‬לז )שפיל(; לה )טענץ(‪.‬‬
‫ד י נ י ם ‪ :‬פונקט כד )עירוב(‪.‬‬
‫די שפראך פון די תקנות איז העברעיש‪ ,‬אבער שטארק אויםגעמישט מיט‬
‫יידיש‪ .‬די מליצה גייט אזוי ווי_יט‪ ,‬אז אפטמאל איז ממש שווער צו טרעפן דעם‬
‫פשט‪ .‬געשריבן האט דעם דאקומענט )אין די ערשטע טיילן( משה בר׳ אהרן פון‬
‫פרעשבורג‪ ,‬מלמד און בעל־תפילה בי_ים פרנפ מאיר בר׳ מרדכי אין רונקל‪ ,‬טאקע‬
‫ווניל דער דאזיקער מאיר האט דאם אים אויפגעגעבן‪.‬‬
‫דער טעקסט איז דא אפגעדרוקט לויטן כתב‪-‬יד מאנפרעד גאלדשמידט‪,‬‬
‫בלעטער קווארט‪ ,‬פון זיי בלאט ‪ 33 ,2‬און ‪43‬‬ ‫פראנקפורט־מאין נומ׳ ‪C(43111‬‬
‫פוטטע(‪ ,‬וואפ איך האב מיט א צי_יט צוריק געהאט א געלעגנהניט צו ניצן א דאנק‬
‫דעם באזיצערפ פרניגדלעכקניט‪.‬‬
‫*‬
‫פנקס‬ ‫אין‬ ‫זיך‬ ‫באגעגענען‬ ‫וו א פ‬ ‫ראשי‪-‬תיבות‬
‫א׳==אחד‪ .‬אדמ״ו=אדונינו מורינו ורבינו‪ .‬א ח ״ כ = א ח ר כך‪ .‬א י ״ ה = א ם ירצה‬
‫השם‪ .‬א ע פ ״ כ = א ף על פי פן‪.‬‬
‫ב ״ ב = ב ע ל בית‪ ,‬בעלי בתים‪ .‬ב ״ ך = ב י ת דין‪ .‬ב ״ ה = ב ר ו ך הוא‪ .‬בד‪.‬״כ=בית‬
‫הכנסת‪ .‬ב כ ״ י = ב כ ת ב יד‪.‬בס״ד=בפיעתא דשמיא‪ .‬ב ע ״ פ = ב ע ל פה‪ .‬בק״ק=בקהלה קדושה‪.‬‬
‫האב״ד=ד‪.‬רב אב בית דין‪ .‬ה ב ע ״ ד = ה ב ע ל י דין‪ .‬המאה״ג=המאור הגדול‪.‬‬
‫ד‪.‬נ״ל=הנזכר לעיל‪ .‬ה ק ׳ = ה ק ט ן ; הקצין‪.‬‬
‫וא״כ=ואמ כן‪ .‬ובר״ח=ובראש חודש‪ .‬ו ג ״ מ = ו ג ״ מ = ו ג ו ב י מדינה‪ .‬ו ו ״ ה =‬
‫וואלפין הויזן‪ .‬ו ט ״ ק = ו ט ב ע ת קדושין‪ .‬ומכש״כ=ומכל שכן‪ .‬ו ע ״ ז = ו ע ל זה‪ .‬ו ע י ״ כ =‬
‫ועל ידי כן‪ .‬ו ע כ ״ פ = ו ע ל כל פגים‪.‬‬
‫ז״ל=זכרונו לברכה‪ .‬ז צ ״ ל = ז כ ר צדיק לברכה‪.‬‬
‫ח ״ ו = ח ס ושלום‪ .‬ח ״ מ = ח ת ו מ י מטה‪.‬‬
‫יע״א=יכונגה עליון אמן‪ .‬י״ץ=ישמרם צורם‪ .‬יצ״ו=ישמרו צורו וגואלו‪,‬‬
‫ישמרם צורם וגואלם‪ .‬י ר ״ ה = י ר ו ם הודה‪ ,‬הודו‪.‬‬
 ‫ד״ר ב‪ .‬וואכשטיין‬ ‫‪90‬‬

‫כנ״ל=‬ ‫כ ׳ ׳ ד = כ ה דברי‪ .‬כ ה ר ״ ר = כ ב ו ד הרב רבי‪.‬‬‫כ ״ א = כ י אם; כל אחד‪.‬‬

‫כנזכר לעיל‪ .‬כ ״ ש = כ ל שכן‪.‬‬
‫ל ב ה ״ כ = ל ב י ת הכנסת‪ .‬למז״ט‪ ,‬ל מ ״ ט = ל מ ז ל טוב‪ .‬ל פ ״ ק = ל פ ר ט קטן‪ .‬ל ש ״ ש =‬
‫לשם •שמים‪ .‬לת׳׳ת=לתלמוד תורה‪.‬‬
‫מוד‪,‬ר״ר=מורנו הרב רבי‪ .‬מ ו ״ מ = מ ש א ומתן‪.‬‬
‫נ י ׳ ב = נ כ ת ב בצדו‪ .‬נ ר ״ ו = נ ט ר י ה רחמנא ופרקיה‪.‬‬
‫ע ׳ ׳ כ = ע ל כן‪ .‬ע ״ ע = ע ת עתה‪ .‬ע ״ פ = ע ל פי‪.‬‬
‫פ ״ ה = פ ר נ ס המדינה‪ .‬פ ו ״ מ = פ ר נ ס ומנהיג‪ .‬פ״מ § ‪=15‬פשיטימ מעות ? עיין‬
‫הערה ו לסימן ט״ו‪ .‬פ ״ מ = פ ר נ פ י מדינה‪.‬‬
‫ק ״ ש = ק א פ ף שטיק; קאפשטיק‪-‬א זילבערנע מטבע פון ‪ 6-4‬גראשן די ווערט‪.‬‬
‫ר ״ ט = ר י י כ ש טאלער=רי_יכסטאלער‪.‬‬
‫שי׳=שיחי׳‪,‬‬
‫ת ״ ת = ת ל מ ו ד תורה‪.‬‬

‫קאפיע מפנקס הקהל דק״ק רונקל‪ ,‬וכה התחלתו‪:‬‬

‫הפנקס הלז נדב האלוף הראש והקצין פו״מ ושתדלן המדינה כבוד שמו‬
‫בישראל כהר״ר מאיר יצ״ו לפנקס דקהל הקודש דפה רונקל‬
‫‪1‬‬
‫נ כ ת ב ביום שנכפל בו כי טוב ח״י שבט דהאי שתא הפנקס פתוחה יהיד‬
‫כותבת לפ״ק‬
‫אני הכותב הקטן משה בהמנוח התורני המופלא ומופלג בתורה מוהר״ר‬
‫אהרן זצ״ל מפרעשבורג אצל עיר מלוכה ווינא ע״ע מלמד וש״ץ בבית הק׳ הנ״ל‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ישמח הכותב ויגיל הקורא במה שזכינו להחזיר העטרה ליושנה ולחסות‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫תחת צל כנפי רבנות ‪ ...‬מהימנא בי׳ שליחא דרחמנא ושליחא דדן דצבורא כל בני‬
‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬
‫המדינה ובהסכמתם והואיל דאתא לידן כאן נמצא וכאן הי׳ אדכדו האב״ד נר״ו‬
‫‪9‬‬
‫נימא בי׳ מלתא כדי להתגדר מה שנמצאנו פרוץ ועתה לא יבצר מאתנו כל אשר‬
‫יזמנו לעשות וזה הוחלנו‬
‫א כאשר יאספו כל העדרי׳ בני מדינותינו זאת כל שלשה שנים לחדש‬
‫‪10‬‬
‫ערכותיהם‪ ,‬אזי יושב בראש אדונינו מורינו ורבינו האב״ד ד ק ״ ק ‪ . . .‬או העומד‬

‫‪1‬‬
‫זע אבות ג ׳ משנה ט״ז‪ .‬פ ת ו ח ה = תצ״ג איז מסמם דעד פדט‪ ,‬אניט פארוואס מאכט דעד‬
‫‪2‬‬
‫די עדשטע‬ ‫אויטאד א גרייז און שדליבט פתוחה )אנשטאט פתוח(; זע אויך דעם סוף פון תקנה ‪.18‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫ווי ם׳ווליזט אוים האבן די‬ ‫זע יומא ס״ט ע״ב‪.‬‬ ‫אותיות )דעד שם הויה( אין בתבייד אן פונקטן‪.‬‬
‫רונקלער בעלי־בתים דענסטמאל אויפגענומען דעם פרידבורגער אב״ד ר׳ מיכל אפנהיימען פאר ארב‪ .‬זע‬
‫‪5‬‬
‫דער קאפיםט פון אונדזער כ״י באמערקט‪ :‬״מסימן זה עד סימן שתחתיו שורה‬ ‫סוף פון די ‪ 1 8‬תקנות‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫זע יומא י״ט ע״א — ע״ב‪.‬‬ ‫וחצי נמחק בתוך פנקס הקהל ולא אוכל לקרוא מה שהיה כתוב בו״‪.‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬
‫דער אויסדרוק איז תלמודיש‪ ,‬זע עירובין י׳ ע״א‪.‬‬ ‫זע כתובות ע״ה ע״ב‪.‬‬ ‫ז יבמות כ״ב ע״א‪.‬‬
‫‪1 0‬‬
‫אזוי אין כתב־יד‪ .‬די דונקקער האבן אפנים אויסגעלאזט דעם נאמען פרידבורג כדי דערמיט צו באווניזן‪,‬‬
‫אז פרינציפיעל זלינען זיי פריי צו קלי״יבן זיך א רב פון אן אנוער קהילה אויך‪.‬‬
‫‪91‬‬ ‫‪ 8‬יידיש קהל אין ‪18‬טן י״ה‬

‫‪11‬‬
‫בחריקאי ובמקומו עם הפרנס ומנהיג הדור והנובי׳ וטרם כל זולין זיא ברעכנן‬
‫‪12‬‬
‫המוקדם זיין גמאכט ווארדן נגד אותן‬ ‫כל הוצאת דיא בתוך זמן של ערך‬
‫הגביות אשר הוגבו בגו ערך הזה אום אלז צו פר גלייכן והחשבון אונטר שרייבין‬
‫לוזן כדי להסיר מאתם עקשות פה ולזות שפתים של בני המדיגה‬
‫‪13‬‬
‫ב אח״כ זול מאן צום ערך חדש שרייבין אונד דער פרנס והגובי׳ זאלין‬
‫דענאך נאך איזה יחידי סגולה צו זיך מצרף זיין לבעלי מעריכים דהייגו ג׳ עשירים‬
‫‪,‬‬
‫ו ב בינונים וב׳ עניים והם יתווכחו ויראו אייגם יעגליכן זיין ערך לפי מראת‬
‫עיניהם וידיעתם ולשם שמים מאכן ומתחילה זאלין דיא בעלי מעריכים נושא ונותן‬
‫זיין וואש מאן דעם יעניגן ערך מאכן קאן ואח״כ די דעות שרייבין‪ ,‬ועל פי רוב‬
‫׳‬

‫‪14‬‬
‫יעמוד הדבר זא אבער דעות שקולי׳ הרויז קומן‪ ,‬דז מאן קיין רוב מאכן קאן זא‬
‫‪,‬‬
‫געמט מאן דען מיטלפאל הרויז דרך משל‪ :‬ב בעלי מעריכים דעות געבין צו אלף‬
‫זהובי׳ אונד דיא אנדרי ב׳ בעלי מעריכים האבן איר דעות צו אלף ר״ט גשריבן‬
‫והחמישי הוט דעתו נוטה גוועזין י״ב או י״ג מאות זהוב׳ זא ווירט די דעת המכרעת‬
‫גטיילט ואותה המחצה ווירד מצורף לערך הפחות‪ ,‬אונד אלז דען בלייבט דער ערך‬
‫בצירוף הלז‬
‫ג ווער נון מיט דענן בעלי מעריכים ניט אין דער גיטי קאן מושווה ווערדן‬
‫‪15‬‬
‫דער מוז איין שבועות הערך טוהן כפי הנוסחא אלז איהם מהאב״ד או מהבמקום‬
‫אויף גזעצט ווערט מוז זיך אבר ערשט רעכט ברעכנן כל אשר לו ואשת הנשבע‬
‫תעמדה בשעת השבועה אצל בעלה ותענה אמן‬
‫ד כל עולים הרגילים ווערדן שליש על ראש הבית ושני שלישיפ על הערך‬
‫גרעכנד‪ ,‬ושאינם רגילים מחצה על ראש הבית ומחצה על הערך‪ ,‬חוץ חזנות ואתרוג‬
‫געלט איזט גם מחצה על מחצה כנ״ל‬
‫‪16‬‬
‫ה רבים שתו לימא דא זיך יתומים בהמדיגה בפיגדן זא זו דש זולכי‬
‫קיין ראש הבית גרעכנד ווירט רק פון דעם יעניגן געלט או חוב^ן מה שהניחו להם‬
‫‪17‬‬
‫מורישיהם אונד דאך בחסד מכל שכן דש יושבי עירם זעלביגי מיט פלעטן הלטין‬
‫צו פר שונן שולדיג זיין זולין קיינה כלל וכלל ניט צו הלטין‬
‫ו אונטר דעם עירך ווירט מיט בגריפן צום פרמעגין צו רעכנן כל אשר‬
‫לו דהיינו כסף חוץ מן קידוש בעכר וםבלונות וט״ק אונד חובות בכ״י או בע״פ‬
‫סחורות יהי׳ מה שיהי׳‬
‫ז ווען איינר אבר חובות יאושים הוט‪ ,‬אונד וויל קיין ערך דערפון טראגין‪,‬‬

‫‪ 2‬נ‬ ‫‪1 1‬‬

‫ערך הייסט די איינשאצונג בכלל און איז שייך צו דעד גאנצער‬ ‫דער שטעל׳פארטרעטצר‪.‬‬
‫פראצעדור‪ .‬אין אונדזער דאקומענט און אויך אנדערשווו נוצט מען דאס ווארט אויך אויף דעם פארמעגן‬
‫‪1 4‬‬ ‫‪1 3‬‬
‫גל?יך אויף גלליך‪.‬‬ ‫זאל אפנים הייסן‪ :‬שדייטן‪.‬‬ ‫פונעם יחיד און טאקע אויפן שטניער אליין אויך‪.‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪1 6‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ — .Plette, Bolette, Bilet‬פלעט אויף‬ ‫כתובות ח׳ ע״ב‪.‬‬ ‫דער במקום — זע הערה ‪.11‬‬
‫א מאלצליט‪ ,‬אמאל אויך אויף א קווארטיר‪ .‬וועגן דעד עטימאלאגיע זע אלפרצד לאנדוי‪ ,‬ביי וואכשטיין‪,‬‬
‫• ל ע ט • י י ד = ‪ 1‬ע ט ל צ ר זע אפנבאך ז' ‪) .61‬די פולע טיטלען פון די מקורים זיינען‬ ‫אייזנשטאט ז׳ ‪:767‬‬
‫אפגעדרוקט הינטערן טעקסט פונעם פנקס(‪.‬‬
 ‫ד ״ ר ב‪ .‬וואכשטי׳ין‬ ‫‪92‬‬

‫אז מוז ער חובות ההם בייא דער מדינה נאהמהאפטיג מאנין‪ ,‬ואם יבואו לידי גבי׳‬
‫זא בקומט דיא מדיגה דז שליש דערפון‪ ,‬והפרגסים והגובים האבין רשות כל שנה‬
‫דען יעניגן צו בפראגין‪ ,‬אויב מקצת מאלו איין גאנגין זיין כדי חלק השליש כנ״ל‬
‫איין צו קאסירן‬
‫ח בית וספרים אבר זיין ניט בכלל עשרו צו רעכנן ערך דערפון צו געבין‪,‬‬
‫באם איינר שני בתים הוט בין שנפלו לו בירושה אודר גקויפט באיזה אופן שיהי׳‬
‫זא מאג ער אחד מן הבתים פר זיין דירה פרייא הלטין אבר מן בית השני מוז ער‬
‫ערך טראגין שני שלישים וואז זעלביגז וועהרט איזט‬
‫ט ווען איינר איין קינד אויז גיבט בתוך הערך זא מאג ער פוחת מערכו‬
‫זיין דיא נדוני׳ וגם בקירוב דיא נעבין הוצאות וואש זולכש קאשט אבל לא יותר‬
‫מחלק הששית אלז הנדן בטרעפט‪.‬‬
‫י כל חתן שבא לדור אל המדינה מוז ערך געבין כפי משמעות התנאים‬
‫‪18‬‬
‫בשעת החופה שלו אם לא מאן העט פרעםומאציאהן דש ער פר זיך געלט לבד גהבט‬
‫אלז דען מוז ער זיך מפשר זיין עם בני המדינה או מחויב לשבע וערך ההוא מוז‬
‫ער טראגין שלשה שנים מזמן החתונה‬
‫יא הואיל דאתי לידן נימא בי מילתא והוא זה באשר דליכא כתובה דלא‬
‫‪20‬‬ ‫‪19‬‬
‫רמו בי׳ תגרא גרושי חרחורי ריב ענטשטאנדין איבר דען חתן זיין פארטייל‬
‫בליל חתונתו ושמחת לבו זא הוט מאן לחוק ולא יעבור גזעצט דש וואו דער בעלן‬
‫סעודה פרייא יין שפייסט זא ברויך דער חתן כלל קיין פארטהייל צו געבין‪ ,‬וואו‬
‫אבר דער וויין ניט בחינם געבין ווירט זא מוז דער חתן מכל מאה פאהרטייל‬
‫געבין‪ ,‬איין קוואהרט פראצענד וואו פון דיא יונגין איין שליש בקומן‬
‫‪22‬‬ ‫‪21‬‬
‫יב הוא הדין וואו איין חתן אין קנט קומט והנערים קויפן אים גלילה‬
‫זול הגלילה לא יותר אלז א׳ ק״ש קאשטן וועלכש נערים הקונים אותה צאהלין‬
‫זולין גגד זה מוז דער חתן דען יעניגן צוט בעשטן געבין עד שיעלה לסך האלב‬
‫קאפף שטיק מכל מאה וואט ער לנדוניא בקאמט‬
‫יג שמועה שמענו וקול המולה דז דער עולם ניט נזהר במה שנאמר מפיני‬
‫שלא להסיג גבול אשר ע״כ אום זולכי פרצה גודר צו זיין הוט מאן מתקן גוועזין‬
‫לא מבעי׳ דש עד א׳ נאמן על כך זיין זול אפולי אשה ותינוק שהגיע לעונות‬
‫‪23‬‬
‫הפעוטות והוא מבר שית ואילך זול גם בגלויבט זיין כדי דען עבריין ומםיג גבול‬
‫ההוא כל פעם שיעשה מעשה פשע כזה אום ארבעה ר״ט צו קנסן חצי להשררה‬

‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬

‫ד י כוונה פ ו ן דעם ווארט איז ניט‬ ‫שבת ק״ל ע״ב‪.‬‬ ‫חשד‪.‬‬ ‫השערה‪,‬‬ ‫‪Praesumption‬‬

‫א ב ע ר ד י א ג ט ו ו י ק ל י ב ג פ ו נ ע ם טי״יטש א י ז נ א ך נ י ש ט א ו י פ ג ע ק ל ע ר ט ‪ .‬ו ו ע ג ן ד ע ד א נ י נ ר י כ ט ו נ ג ז ע ד י‬ ‫שוועד‪,‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫ק נ ס ‪ -‬א י י ג נ ט ל ע ך שטראף פאר נ י ט אפהיטן א ן אפמאך‪ .‬אויך אין ד י תנאים‬ ‫אנמערקוגג צ ו ד ע ד תקנה‪.‬‬

‫א ל י ז נ ש ט א ט ז ׳ ‪164‬‬ ‫זע‬ ‫המקיים‪ .‬ק נ ם ‪ -‬מ א ל‬ ‫העובד ל צ ד‬ ‫אפגעמאכט א קנס מ צ ד‬ ‫געוויינלעך‬ ‫ווערט‬

‫ה ע ר ה ‪ .5‬א י ן ק נ ס ק ו מ ן = ״ ז י ך פ ע ר ל א ב ע ך ‪ .‬״ א י י ן ח ת ן א י ן ק נ ם ק ו מ ט ״ ז ע ט א ו י ם ו ו י א ט א ו ו ט א ל א ג י ע ; פ ו ן‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ד ע ד כיבוד פון גלילה ביי ד ע ד תודה האט ע ״ פ רוב‬ ‫אויםדרוק‪.‬‬ ‫דעם‬ ‫איך נ י ט‬ ‫א ן א נ ד ע ד מקור קען‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫ז׳ גיטין נ״ט ע״א‪.‬‬ ‫געלט‪.‬‬ ‫געקאסט‬
 ‫‪18‬טן י׳׳וו‬ ‫אין‬ ‫א יידיש קהל‬
‫‪93‬‬

‫יר״ה וחצי להקדש ותקנה זאת זול בפומבי בכל בתי כנסיות דמדינה זאת אויזגרופן‬
‫‪24‬‬
‫ווירטן שלא לענוש כ״א אחר האזהר׳ דז קיינר דען אנדרן אין מו״מ פאלין זולין‬
‫‪25‬‬
‫הן ע״י עצמו או גירי דילי׳ זונדרן זא באלט איינר אין האנדל שטיט מוז דער‬
‫‪26‬‬
‫אנדר אוועק געהן מאותו הבית וחצר וקריצות ורמיזות המד‪ .‬דברים המסורי׳ ללב‬
‫‪27‬‬
‫ועליהן נאמר ויראת מאלקיך‬
‫‪28‬‬ ‫‪,‬‬
‫יד מדדמי לי ילפינן דז קיינר זול כליות מאכן אין מו״ם זוא וואהל פאר‬
‫דעם מו״מ אלז אויך נאך דעם הנדלין‪ ,‬וואו דורך גרושר חילול השם גשיכט‪ ,‬ומי‬
‫שיעשה כזה לא זו ער ווערד מיזין ממלא היזק לחבירו זיין זונדרן גם לקנס הנ״ל‬
‫‪29‬‬
‫אן גהלטין ווערדן בלי ההנחה‪ ,‬והפקר ב״ד הפקר‬
‫במקומות וואו איין בה״כ איזט ודרים שמה ב״ב דש עם בני ביתם‬ ‫טו‬
‫‪30‬‬ ‫‪,‬‬
‫מנין הבין קענן‪ ,‬זולין זיא כל יום ב וה׳ ובר״ח ותענית בבוקר שולין גין ‪ ,‬ומי‬
‫‪31‬‬
‫מהם דער בערב שלפניו בביתו איזט ולא ילך בשחרית לבה׳׳כ יתן קנם שני פ״מ‬
‫וע״ז זול דער הקדש גבאי השגחה הבין‬
‫‪33‬‬ ‫‪32‬‬
‫טז זא בעיר אחת איין ח ת ן ומלמד אין שטיק גדונגן ווערט זול שליש‬
‫אחד על החזנות אויז גשלאגין ווירדן ושני שלישי׳ על המלמדות הן בשכירות והן‬
‫במזונות אם לא עיר אחת הוט מקדמת איין אגדרן פרטראג בינהם‬
‫יז שכירות ילדים ההולכים לבית הספר ווערד גרעכנד אויף איין א׳ ב׳ קינד‬
‫הן נער או בתולה חצי שעה ונער שהוא לומד חומש ומכש״כ משניות או גמרא‬
‫שעה שלמה והיינו גם באתר דלא נהיגי מימים קדמוניות באופן אחר‬
‫‪34‬‬
‫חי שלא לבטל הבל פיהם של תנוקת המחונכי׳ לעבודת בוראינו זולין‬
‫אפי׳ דיא יעניגע וועלכי קיין קינדר צו לערנן האבין דאך איין רביע׳ שעה צו‬
‫שטייער קימן בהמלמד בשכירות ובמזונות לפי רבות ומיעוט הילדי׳‬
‫‪35‬‬
‫נמנו ורבו ושמונה עשר דבר גזרו בו ביום שנתחדש המלוכה שלא תתבדה‬
‫‪37‬‬ ‫‪36‬‬
‫ותאחז כחצות י״ב תצ״ג לחודש כסליו תצ״ד לפ״ק‬
‫כ״ד הק׳ מיכל ההוגה בק״ק ורידבורג והגליל‬
‫כרועה עדרו ירעה ובזרועו יקבץ טלאים ובחיקו ישא עזות יגהל בהתאספו‬
‫בני מדינת רונקל טוב כסלו תצ״ז לפ״ק לחדש ערכותיהם הושיבו להק׳ פו״מ‬

‫‪2 5‬‬ ‫‪2 4‬‬

‫ק י ״ ז ע׳״א‬ ‫ע״א‪,‬‬ ‫מ״ד‬ ‫מציעא‬ ‫בבא‬ ‫ערטער‪.‬‬ ‫אנדערע‬ ‫אין‬ ‫ע ״ ב און נאך‬ ‫ז ׳ ס נ ה ד ר י ן נ׳י־ו‬
‫‪2 8‬‬ ‫‪2 7‬‬ ‫‪2 0‬‬
‫מ פ נ י ם צו‬ ‫ז׳ ב ב א מ צ י צ א ג ״ ת צ ״ ב ‪.‬‬ ‫י״ט ט״ו‪.‬‬ ‫רש״י ויקרא‬ ‫ז'‬ ‫ערטער‪.‬‬ ‫אנדצרע‬ ‫אין‬ ‫און‬
‫‪2 9‬‬
‫י ב מ ו ת פ ״ ט ע״ב און אין א נ ד ע ר ע‬ ‫ק א ל י ע ס מ א כ ן ) פ ו ן לשון כלה(; דערפון אונדזער היינטיק ק א ל י ע ‪.‬‬ ‫ייענען‪:‬‬ ‫ל‬

‫‪3 0‬‬
‫מיטטיילונגען צור יידישצן פאלקס׳‬ ‫זע א‪ .‬לאנדוי אין‬ ‫אויסדרוק‬ ‫= א י ן ש ו ל גיין‪ .‬וועגן ד ע ם‬ ‫ערטע־־‪.‬‬
‫‪3 1‬‬
‫איז א י י ג נ ט ל ע ך א שטניצר ביים פ א ר ע נ ד י ק ן‬ ‫פעניג׳געלט‬ ‫‪schulen.‬פ ש י ט י ם — מ ע ו ת ?‬ ‫‪ ,7‬ז ' ‪:61‬‬ ‫קונדע‬
‫‪8 3‬‬ ‫‪3 2‬‬
‫״אין שטיק‬ ‫ס ׳ ד א ר ף זיין‪ :‬חזן‪.‬‬ ‫ג ע ל ט אין פ ע נ י ג = פ ע נ י ג סתם‪.‬‬ ‫ד א ק צ ן עם נ א ד הייסן‬ ‫ס׳געשעפט‪.‬‬

‫אדער אפשר מיינט דאס דעם היפוך פון פריוואט‪,‬‬ ‫זעלבער מענטש‪.‬‬ ‫דער‬ ‫איז דעד טייטש‪:‬‬ ‫גידונגען״‪-‬אפשר‬
‫‪1 4‬‬
‫זע ש ב ת ק י ״ ט‬ ‫יחידים פ ל ע ג ן זיך ד א ך א ו י ך ה א ל ט ן א מ ל מ ד ווי ד ע ר נ ד י ב פ ו ן א ו נ ד ז ע ר פנקס‪.‬‬ ‫ווארעם‬
‫‪3 7‬‬ ‫‪1 6‬‬ ‫‪3 5‬‬
‫איז א ט ע ו ת‬ ‫‪ — .1733‬ת צ ״ ד‬ ‫נאוועמבער‬ ‫=‪19‬‬ ‫ד׳ ע״ב‪.‬‬ ‫זע ברכות‬ ‫זע ש ב ת י ״ ג ע ״ ב ‪.‬‬ ‫ע״ב‪.‬‬

‫אפשרגיבער‪.‬‬ ‫כונעם‬
 ‫דייר ב‪ .‬וואכשטיין‬ ‫‪94‬‬

‫ושתדלין המדינה עם הגובים ואיזה יחידים סגולה להיות שמאי׳ לכל אחד כפי אשר‬
‫ערכנו ויצא מבנייהו ככל אשר יבואר וזה החילותם‬
‫שובאך‬
‫‪38‬‬
‫מאות זהו׳‬ ‫‪ fl 2700‬הר״ר משה ז״ן־‬
‫אונד זא פולגין דאן ווייטר ערך של כל בני המדינה עד שעולה לסך הכל‬
‫שני ועשרים אלף תשעה מאות וחמשה זהוב‪ .‬נגמר ערך זה על שלשה שנים מהיום‬
‫ולראי׳ חתמנו ח״י כסליו תצ״ז לפק‬
‫הק׳ מיכל החונה פ״ןק[ ורידבורג והגליל‬
‫משה בר אברהם יצחק ז״ל‬
‫‪39‬‬
‫בזמן דאביבא מטיא לחדש ערכותיהם בהתוועדות דאשפרית מילתא באנפנא‬
‫ל א ו ם ופי לשעתא דא על שמונה ע ש ר דבר שנאמרו נמנו ונגמרו זה תלת שנין‬
‫כל אשר נבאר להלאה בם״ד‬
‫י ט באשר זיך צו גטראגן דש החסד של אדונינו שררה יר״ה דאהין גאנגין‬
‫‪40‬‬
‫א פ י ל ו פרעמדי באחר פ א ל ק ממדינות אחרות דעםין אלליר העכשטין גנעדיגשטין‬
‫שוץ במדינתו זולין גניסן קענן כ״ש דא חד מנייהו איין בן או בת מדינה וועהרר‬
‫זא זיין בני המדינה י״ץ דאהין בראכט מאנמין זי ביז דאטא אלי אהני איהרם‬
‫ל א ש ט והכבדות טראגין‪ ,‬אויך אונטרשידליך אליר הנד אן שאפונגין ודברים הנצרכים‬
‫‪41‬‬
‫דרך משל בה״כ ושכונת קברות אין שטאנד גבראכט ברגלי ובפריטי ומן הראוי‬
‫ווען איין ב״ב חדש זיך בחד מעיירותיהם נידר זעצט צו הקדמה אן גהלטין ווערדן‬
‫זולט זא איזט בשלום פונקטא דעםין גבליבן‪ ,‬אם יזדמן דש זיך איין באהר גאנץ‬
‫‪42‬‬
‫פרעמדי במדינה זו נידר לאזן אזי יתנו הקדמה ליושבי עירם מכל מאה שיתנו‬
‫ערכה בהמדינה א׳ רייכשטאהלר ואם יהי׳ חד מנייהו בן הוא או היא מהמדינה‬
‫שהאבות נשאו ב ע ו ל המדינה זא קומט נור מכל מאה איין חצי פראצינט ובזה גניםט‬
‫דער יעניגי אללי חריות העיר והמדינה‬
‫ך הואיל כי נמצא בתקנה ח״י לעיל דז וועהר קיין קינדר צו לערנין הוט‬
‫לחביריו מיט איין רביע׳ שעה בשכירות ובמזוגת מלמד צו גטוהן זיין מוז זא פאלגט‬
‫‪44‬‬ ‫‪43‬‬
‫הוא הדין מאליו אים פאל זיך איין פארטיקולער זיך רעסולפיהרן וואלט איין‬
‫מלמד לבד על שולחנו צו נעהמין לבניו לבדו‪ ,‬זא איזט זעלביגר דענאך דא הין‬
‫גבונדן לסיועת מלמד אחר גמעלטי רביעי׳ שעה בייא צו שטייערן הן בשכירות‬
‫והן במזונות מיט הין אבר קענן ב״ב אחרי׳ ניט מעכב על ידו זיין‬
‫בדבר פלעטין לעניי׳ עמינו איזט דיא פר ארדנונג על דרך זה דער‬ ‫ךא‬
‫ראשי הבית ליגט ו׳ פלעטין איין ואח״כ מכל מאה שני פלעטין נון מוז כל פעם‬
‫דא אויף גזעהן ווערדן דש דיא פלעטין כל פעם צו גלייך אויז גין כדי דיא גרינגי‬
‫בעלי ערכות זיך ניקז צו בשוועהרן הבין זולין‬

‫‪4 2‬‬ ‫‪4 1‬‬ ‫‪4 0‬‬ ‫‪3 9‬‬ ‫‪3 8‬‬
‫דמי קדימה‪,‬‬ ‫‪t‬‬ ‫פארפאלק‪.‬‬ ‫זע סנהדרין י״א ע״ב‪.‬‬ ‫אין דעם פתב־יד‪ :‬סך‪.‬‬
‫‪4 1‬‬ ‫‪4 3‬‬
‫‪ ,resolviercn‬זיך באשליס׳‪.‬‬ ‫‪ ,Particulier‬פריוו‪8‬טמ&ן‪.‬‬ ‫אויפנעם־געלט‪.‬‬
‫‪95‬‬ ‫א יידיש ק ה ל א י ן ‪18‬טן י ״ ה‬

‫באם איין חזן בעיר אחת צו דינגן איזט זולין כל בעלי בתים ההולכי׳‬ ‫ךב‬
‫‪45‬‬
‫לבה״כ ההיא דיעותיהם געבין ואפילו קרובים זה ל ז ה ואחרי רבים להטות בין‬
‫‪46‬‬
‫לקולא ובין לחומרא‬
‫כאשר יקרה מקרה בלתי טהור דז איינר על ערכו איין שבועה טוהן‬ ‫ךג‬
‫זולט יורשם לזכרון למען פקודת כל אדם יפקוד עליו דז דער יעניגי בתוך שלשה‬
‫שנים ההמה לארץ החיים גין זולטי ועזבונו איין םך מםוימ יותר מערכו אויז ווייזן‬
‫זולטי אונד זולט ניט נודע לרבי׳ זיין במה נשתכר בזמן כזה זא איזט דער עודף‬
‫על ערך חצי להשררה יר״ה וחצי לקופת הקהל גפאללין‬
‫‪48‬‬ ‫‪47‬‬
‫ראה ראינו שהמדינה פרוצה בלי חומה או בית ש ע ר וגיפופין ועי״כ‬ ‫ךד‬
‫אסור בשבת לטלטל בכל הכפרים אונד גשעהן גרושין אונד פיל אסורים כדי לתקן‬
‫‪49‬‬
‫ולגדור פרצה זאת ולקיים שומר שבת מחול ל ו הסכימו בני המדינה פה אחד‬
‫‪50‬‬
‫לראות להשתדל אצל אדונינו שר יר״ה דש בכל הכפרי׳ שלאק בעמין גמאכט‬
‫ווירטין וההוצאה הנצרכת לכך עמוס על כל בני המדינה וזכות הרבי׳ יפייען לכל טוב‬
‫‪51‬‬
‫לחזק ולתקפן באתי על החתום ביום ה׳ ה״י כסלו תצ״ז לפ״ק‬
‫הק׳ מיכל החונה בק״ק ורידבורג והגליל‬
‫משה בר אברהם יצחק ז״ל משובאך‬
‫‪5 2‬‬
‫ממעון‬ ‫בהתאפפו העדרים עדרי צאן קדשי׳ בני מדינת רונקל שנת ה ש ק י פ ה‬
‫קדשיך וברך את עמך ישראל לחדש ערכותיהם כנהוג כל שלשה שנים הושיבוני‬
‫אצלם בצירוף אלופי פרנסי מגהיגי מדיגה י״ץ ואיזה יחידי סגולה וכוננו מעשי‬
‫ידינו להוציא מכה אל הפועל כמבואר וזה אשר החלו‬
‫רונקל‬
‫פו״מ הר״ר מאיר שלשת אלפים‬
‫אונד זא פאלגט הערך ווייטר מכל חד וחד הדרים במדינה סכו׳ דם״ה עולה כל‬
‫ערך זה יחד ששה ועשרים אלף ושבעה מאות זהובי׳ גגמר ביום שהוכפל ב ט ו ב‬
‫‪53‬‬
‫טבת ב מ ם ב ר ו נ ק י ל לפ״ק ועתה נרים כפינו ונשא לבבינו אל ה׳ לפרות‬
‫ולרבות נפשינו ומאדינו להבא ולברך את מעשי ידינו כעת שדרכו למנות בעבור‬
‫‪55‬‬ ‫‪54‬‬
‫ונעלה לציון‬ ‫שלשה שנים מהיום לעלות מעלה מעלה עד כי יבוא איש צמח‬
‫ברינה וגילה‬
‫הזן׳ מיכל החונה בק״ק ורידבורג והגליל‬
‫הק׳ מאיר בן משה מרדכי רונקל ז״ל‬
‫משה בר אברהם יצחק ז״ל משובאך‬

‫‪4 5‬‬
‫עי׳ ב‬ ‫כ״ז‬ ‫סנהדרין‪,‬‬ ‫)זע‬ ‫אויך פסול לדין‬ ‫נ א ע נ ט ע ק ר ו ב י ם ו ו א ם ז י י נ ע ן ב ס ו ל ל ע ר ו ת זגינע!‬

‫א ו ן ח ו ש ן מ ש פ ט ז׳ ס ע י ף חי(‪ .‬א ב ע ר א י ן א ו נ ד ז צ ר פ א ל א י ז ד א ם נ י ט שייך‪ ,‬ווניל ס ׳ ג י י ט ד א ך ו ו ע ג ן א ז א ך‬

‫‪4 7‬‬ ‫‪4 6‬‬
‫זע ;עיובין ע ״ ה ע ״ ב — ע ״ ו ע״א‪.‬‬ ‫מ ע ן מ א כ ט ד א נ י ט קיין א ו נ ט ע ר ש י י ד ‪.‬‬ ‫ו ו א ס זי ג י י ט י ע ד ע ר ן א ן ‪.‬‬
‫‪6 2‬‬ ‫‪6 1‬‬ ‫‪6 0‬‬ ‫‪4 9‬‬ ‫‪4 8‬‬
‫ת״ק‪.1740-‬‬ ‫‪ 22‬נ א ו ו ע מ ב ע ר ‪.1736‬‬ ‫שלאנבוימצן‪.‬‬ ‫שבת קי״ח ע״ב‪.‬‬ ‫זע דארט כ״ה ע״ב‪.‬‬
‫‪5 5‬‬ ‫‪5 4‬‬ ‫‪5 3‬‬
‫איש‬ ‫ע ר ל ה ג׳ מ ש נ ה ז׳ א ו ן א י ן א נ ד ע ר ע ע ר ט ע ר ‪.‬‬ ‫ד י נ ס ט א ג י ט ט ב ת ת ״ ק = ‪ 1 9‬י א נ ו א ר ‪.1740‬‬

‫ברכות ה' ע״א‪.‬‬ ‫זע ירושלמי‬ ‫הייסט משיח‪,‬‬ ‫צמח‬

 ‫ב‪ .‬ו ו א כ ש ט י י ן‬ ‫ד״ר‬ ‫‪96‬‬

‫‪56‬‬
‫כל‬ ‫כד נפצו גלימייהו סליק קוטרא ויתיב להחזיק הבדק בלי ח ד ק‬ ‫ךה‬
‫הנאמר בכ״ד תקנת ראשונות הנאמרין ונכתבין למעלה ומופיפן ולא גורעין והיינו‬
‫‪57‬‬
‫ברוקא דהדדי תפיתי ש״ל מי שיש לו איזה תביעה על חבירו ולא יתבענו‬
‫‪58‬‬
‫בהתוועדה ראשונה שלא ישמע קולו אח״כ בבואו לקבול כי בת דינא בטל ד י נ א‬
‫‪59‬‬
‫ואיהו דאפםיד אנפשי׳‬
‫‪1‬‬ ‫‪60‬‬
‫ךו אנו אחרונים שלא נעשית לנו נ ס י ם ואין לנו בשר קידש שלא י ס ר י ח ‪/‬‬
‫ובאמת הוא עלול לכך‪ ,‬ומקרוב באו אנשי כפר אחרת לכפר חבירו שמכר שמה‬
‫בשר ומזיק לבן הישוב שיהא מוכרח ממש לזרוק בשר בהמתו אשר שחט גם הוא‬
‫לכלבים ועכ״פ מוכרח לזלזל במקח וזה הוא בכלל השגת גבול וגרם בנזקין בכן‬
‫ענו ואמרו לא תהא כזאת עוד במדינתינו לפוקר‪ .‬ולמכשול ולא יהא להבא רשות‬
‫לא׳ לילך לישוב חבירו ולמכור בשר כי אפ פעם אחת כשלשים יום אבל אפ הבן‬
‫ישוב אין רצונו לשחוט באותו שבוע אזי רשות לאחר להביא בשר לשם מפני‬
‫‪62‬‬
‫תקנות הלקוחות‬
‫הק׳ מיכל ההוגה בק״ק ורידבורג והגליל‬
‫הק׳ מאיר בן משה מרדכי ז״ל‬
‫משה בר אברהם יצחק ז״ל משובאך‬

‫‪63‬‬
‫בהיותם מקריבים לפנינו פפיחי רצון בכלות השלשה שנים של ערך הקודם כדי‬
‫לחדש הדבר ולהעמידו להלאה על מתכונתה ואין בעלי המשוחות ממצעין את‬
‫‪64‬‬
‫המדות מפני הטועים גלל כן הושיבו הפרגסים י״ץ איזה יחידי סגולה לשמאים‬
‫בעלי מעריכם והתווכחו עמהם בדבר ערך של כל א׳ והכל לש״ש ומצאו ע״פ‬
‫שיקול דעתם כמבואר והנעשה נעשה פה רונקל עשרים יום לחדש טבת שנת תי״ו‬
‫‪65‬‬
‫קו״ף גימל ל פ ״ ק‬
‫רונקל‬
‫פ״ה הר״ר מאיר ד׳ אלפי׳ זהו׳‬
‫)אוגד זא פאלגט ערך כל א׳ וא׳ במקומותמ במושבותט ווייטח פ״ה עולה תשעה‬
‫עשרי׳ אלף ושני מאות זהו׳‬
‫הק׳ מיכל החונה בק״ק ורידבורג והגליל‬
‫הק׳ מאיר בן משה מרדכי זצ״ל מרונקל‬
‫משה בר אברהם יצחק ז״ל משובאך‬
‫‪67‬‬ ‫‪66‬‬
‫ך ז עשינו אזנים לקופה דלא ליתן לאנצויי באם שיזדמן דז איין איש‬
‫‪68‬‬
‫נכבד ביומא דס״ת לבה״כ אחת קומט מאנ דער פרנס המדינה דעם בעל סגן‬

‫‪5 8‬‬ ‫‪5 6‬‬

‫סנהדרין צ״ה‬ ‫נדה מ״ב ע״א‪.‬‬ ‫״ שבת צ ״ ט ע״ב‪,‬‬ ‫זע שבת ק מ ״ ז ע ״ א ‪ ,‬חגיגה ט ״ ו ע ״ ב ‪.‬‬
‫‪6 2‬‬ ‫‪6 1‬‬ ‫‪6 0‬‬ ‫‪5 9‬‬
‫בדי צו פ א ר ה י ט ן‬ ‫זע א ב ו ת ה׳ מ ש נ ה ה׳‪.‬‬ ‫ז׳ ב ר כ ו ת כ ׳ ע״א‪.‬‬ ‫ז ע כ ת ו ב ו ת נ י • ע״־א‪.‬‬ ‫ע״א‪.‬‬
‫‪6 6‬‬ ‫‪6 5‬‬ ‫‪6 4‬‬ ‫‪6 3‬‬
‫זע‬ ‫‪.1743‬‬ ‫יאנואר‬ ‫‪16‬‬ ‫זע ערובין נ ״ ב ע״ב‪.‬‬ ‫ווארטשפיל צו ״זבחי רצון״‪.‬‬ ‫קונה‪.‬‬ ‫דעם‬
‫‪6 8‬‬ ‫ז‬
‫מכבד‬ ‫ד ע ד בעל סגן ומיזט אן דעם בעליקריאה וועמען‬ ‫‪ °‬זע מ ג י ל ה כ ״ ד ע ״ א ‪.‬‬ ‫כ ״ א ע״ב‪.‬‬ ‫ערובין‬

‫ה ע ר ה ‪.5‬‬ ‫א ג י ז ע נ ש ט א ט ז ׳ ‪,176‬‬ ‫זיין מ י ט א ן ע ל י ה ‪ ,‬זע‬ ‫צו‬

‫‪97‬‬ ‫‪ 8‬יידיש ק ה ל *ין ‪18‬טן י״ח‬

‫דרך כבוד אויף רופן זול ולא ימרה פי הפרנס‬ ‫ההוא‬ ‫דש ער לאורח‬ ‫בפעהלין‪,‬‬
‫בזה בקנפ א׳ זהוב‬
‫‪69‬‬
‫ף ץ ק ל ברמה נשמע דז זיך איזה פעמי׳ צו גטראגין אלז ביומא דתעניתא‬
‫‪70‬‬
‫ואפילו בארבע צומות שסימנן אכף עלי פיהו חבורות לא טובות צו זאמין ראטהירט‬
‫ושחקו על משבתי׳ מיט קארטין צו שפילין הנשמע או הנראה להאמין מי יאמין‬
‫גדולה פליאה בכן זולין מנהלי ומנהיגי מדינה בכל בתי כנסיות מכריז זיין לוזן‬
‫שלא יעשה עוד כזאת בישראל ח״ו והעובר על זה יוקנם בעד שגי זהוב׳ בגעבשט‬
‫איין עונש שלא לקרותו לתורה במשך שנה תמימה והשומע ומונעם יונעם ותבוא‬
‫עליו ברכת טוב‬
‫‪73‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪71‬‬
‫חזקה שיש עמה ט ע נ ה טענת דמים ת ר ת י משמע תומה ומשא בני‬
‫‪74‬‬
‫המדינה י״ץ לחדש ערכותיהם בסוף שלשה שנים כורסי בין חרתא ר מ ו המה‬
‫‪,‬‬
‫פרנסי ומנהיגי מדיגה י״ץ עם איזה יחידי סגולה והעריכו לכל א׳ ו א לש״ש עי׳פ‬
‫אומדן דעתם ובריצוי הבע״ד וזה אשר אחלו כמבואר בפרוטרוט והנעשה נעשה‬
‫‪75‬‬
‫פה רונקל יום ג׳ י״ג כסליו לפרט ולסדר ויהי לי ש ו ר וגו׳‬
‫רונקל‬
‫פו״מ הר״ר מאיר ארבע אלפי׳‬
‫אונד זא פולגט הערך מכל א׳ וא׳ הדרים במדינה במקומותם במושבותם‬
‫בשמותם סך הכל שלשים ושנים אלף שלשה מאות וחמשה וחמשים זהובים כל‬
‫‪76‬‬
‫הנלקטים כאהד לאחר גמרן עישורן עתיר נכסין לראי׳ באנו על החתום‬
‫הק׳ מיכל החונה ק״ק ורידבורג והגליל‬
‫הק׳ מאיר בן משה מרדכי ז״ל מרונקל‬
‫‪77‬‬
‫התורה חסה על ממון של ישראל וגם חכמינו ז״ל שקדו על תקנות‬ ‫ךט‬
‫‪78‬‬
‫בני ישראל בכמה אופן בכן אנו אין לגו אלא לדרוך בעקבותיהם ועתה ראה‬
‫‪79‬‬
‫ראינו לתקן דבר נאה ומתקבל וממש מהראוי לקרותו כתקנת הלל פרוזבל לעשיר‬
‫‪80‬‬
‫ועני כאחד והוא זה‪ ,‬מי שיזכהו המקום ב״ה להכניס בן או בת לנשואין לא‬
‫יקרא מבני מדינה אפילו אותן ההולכים לבה״כ ההוא על סעודת החתונה רק מי‬
‫שהוא קרוב לאחד מהמחותני׳ הן מהם עצמם או מנשיהם שני בשלישי דוקא ומי‬
‫‪81‬‬
‫שיתבר ה׳ בישועה הבן ברית מילה ופדיון ובר מצור‪ .‬ודומיהן לא יזדמן לסעודת‬
‫הללו כ״א שני בשני פסולי עדות מחמת קורבה דוקא ולא מי שהוא רחוק יותר‬
‫כל זה נאמר דוקא מבני מדינה זו כדי שלא יהא הכרח להררי־‪:‬־‪ :‬בהוצאה מרובה‬
‫מפני איבה אבל לקרות ולהזדמן מרחמוהי ממדינה אחרת הרשות בידו‬

‫‪6 9‬‬
‫י״ד‪.‬‬ ‫ל״א‬ ‫ירמיה‬ ‫‪09‬וק‬ ‫אין‬ ‫ווי‬ ‫קול‬ ‫און‬ ‫ר א ש‬ ‫קלות‬ ‫טי״יטשן‪:‬‬ ‫צוויי‬ ‫האט דא‬ ‫קל‬
‫‪7 2‬‬ ‫‪7 1‬‬ ‫‪7 0‬‬
‫ע״ב‬ ‫מגילה י״ך‬ ‫זע בבא ב ת ר א מ ״ א ע ״ א ‪.‬‬ ‫ש ״ ע א ו ר ח ח י י ם ת ק ״ ן ס ע י ף די• צ י ט י ר ט א ב ו ד ר ה ם ‪.‬‬
‫‪7 5‬‬ ‫‪7 4‬‬ ‫‪7 3‬‬
‫‪.1745‬‬ ‫דעצעמבער‬ ‫‪7‬‬ ‫ע״ב‪.‬‬ ‫קי״ח‬ ‫יבמות‬ ‫ז׳‬ ‫לויט בראשית כ״ה י״ד‪.‬‬ ‫‪8‬ן ‪8‬נדער פשט‪.‬‬ ‫מיט‬
‫‪7 8‬‬ ‫‪7 7‬‬ ‫‪7 8‬‬
‫ז׳ כ ת ו ב ו ת ב ׳ ע ״ א‬ ‫יומא ל״ט ע ״ א און אנדערשווו‪.‬‬ ‫לויט כתובות ס״ח און ב״ב קמ״ה ע״ב‪.‬‬
‫‪8 1‬‬ ‫‪8 0‬‬ ‫‪7 9‬‬
‫ס ׳ ד א ר ף זיין ש י ת ב ר ך ‪.‬‬ ‫ז׳ גיטן ל״ו ע״ב—ל״ז ע״א‪.‬‬ ‫שביעית י׳ משנה ג׳׳ד׳‪.‬‬ ‫תקנת בנות ישראל‪.‬‬

‫)ילווא‪-‬בלצטער‪ ,‬ב׳‪( V I )(7‬‬

 ‫ד״ר ‪ .1‬וואכשטיין‬ ‫‪98‬‬

‫קומו שרים משחו מגן מניני המדינה המד‪ ,‬אלופי׳ פרנסי׳ בצרוף הגובי׳‬
‫ויחידי סגולה לחדש ערכותיהם ע״פ הרוב דעות מאתם והכל לש״ש ולא לשום‬
‫פנים אחרת להקל מאחד ולהכביד לאחר ח״ו אדרבא כל מגמותיהם לישא כל אחד‬
‫בעול עם חברו כדת של תורה וגם כתקנת קדמונים נוחי נפש וכפי תואר הענין‬
‫‪82‬‬
‫והוראת שעד‪ ,‬ועתה לא יבצר מהם כל אשר יזמו לעשות‪.‬‬
‫האלוף והקצין פו״מ כ״ה מאיר חמשה אלפים זהו׳ אונד פולגט ווייטר כל‬
‫חד וחד הדרים במדינה זו לפי ערכם במקומתם במושבותם בשמותם סך שבעה‬
‫וארבעים אלף ושני מאות זהו׳ • כל הג״ל געשה וגגמר פה ק״ק רונקל ע״פ שמאי׳‬
‫‪83‬‬
‫וגבררים ביום ד׳ כ׳ כסלו תק״ט ל פ ״ ק‬
‫הק׳ מיכל החונה בק״ק וורידבורג‬
‫‪85‬‬ ‫‪84‬‬
‫בכנסיה שהיתר‪ ,‬לש״ש שפופה להתקיים‬ ‫שלא להוציא ח ל ק‬ ‫למד‬
‫אמרנו וענינו כל מה שיוקנס מפרנסי ומגהיגי מדינה שייך כל פעם שני שלישי׳‬
‫לאדונינו שר יר״ה ושליש הנשאר יתחלק בין הארבע בתי כנסיות שבמדינתנו שוד‪,‬‬
‫בשוד‪ ,‬וימםר לכל גבאי בה״כ גגד בה״כ נגד קוויטוגג שלו‬
‫למ״ט הערכה חדשה דבני מדינת רונקל יצ״ו הגעשה היום יום ג׳ שהוכפל‬
‫‪86‬‬
‫בו כי ט ו ב י״ג לחדש שבט תקי״א לפ״ק עד מושלם תלתא שתא מהיום יוט הנ״ל‬
‫רונקל‬
‫הר״ר מאיר רונקל חמשה אלפי׳ זהו׳ אונד פולגט הערך של כל חד וחד‬
‫מבני המדינה במקומותם במושבותמ בשמותם ווייטר עד שעולה לפך פ״ה‬
‫ארבעים אלף‬
‫כל הנ״ל נעשה ונגמר פה ק״ק רוגקל בהכשר גמור ע׳׳פ שמאים ונבררים‬
‫ובמעמד הפרגסים וג״מ יצ״ו היום יום ג׳ י״ב שבט תקי״א לפ״ק‬
‫הק׳ ישראל בהרב ה״ה מו״ה אליעזר ליפשיץ‬
‫האב״דיץ ואגפי׳ ומדינת רונקל והדמר יע״א‬
‫הן היום זה הסכימו יחד כל המדינה שי׳ במעמד הפרנסים יצ״ו‬ ‫לא‬
‫והגוב׳ מדינה יצ״ו ובמעמדי ח״מ שבכל מקום במדינתנו רונקל שיש בה״כ שהבעל‬
‫סגן אחר כלות חדשו מיד יגבה המעות הקדש שנפל בחדשו והפרגם או הגובה‬
‫במקום ההוא מחויב לאמצו ולחזקו להדיף ולרדוף אותם שחייבים לשלם להקדש‬
‫מיד אחר כלות כל חדש וחדש ואחר שיבוא ליד הבעל סגן המעות הקדש בכלות‬
‫חדשו כ״א מחויב למסור אותם ליד גבאי הקדש שבמקום ההוא בלי איחור‬
‫גם אותן הבעלי בתים שאין להם בגים ללמד לא הוטל עליהם בזמן‬ ‫לב‬
‫שנותנים מזונות להמלמד כפי התקון הקדמון שיגיחו את המלמד ללמוד עם הבגים‬
‫שבמקומם בביתם רק שהחיוב מוטל על בעלי הבנים להחזיק המלמד בביתם וילמוד‬
‫שם עם הבנים ויחזיקו המלמד לפי הבנים‬

‫‪5s‬‬ ‫‪8 4‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪8 2‬‬

‫אבות די‪ ,‬י*א‪.‬‬ ‫זע בראשית רבא פ׳ י״א‪.‬‬ ‫‪ 11‬דעצעמבער ‪.1748‬‬ ‫יומא ס״ט ע״ב‪.‬‬
‫‪8 6‬‬
‫יג שבט איז געווצן אץ דעס יאר א מאנטאג=‪ 8‬פעברואר ‪.1751‬‬
‫‪99‬‬ ‫‪ 8‬יידיש קהל אין ‪18‬טן י״ה‬

‫לת״ת הן תושב והן אורח‬ ‫גם מי שעולה לתורה מחויב לנדור דבר מה‬ ‫לג‬
‫הקדש המעות ת״ת ליד‬ ‫ויומסר ליד גבאי הקדש ובכלות חצי שנה ימסור הגבאי‬
‫לפי בני עניים מדינתנו‬ ‫הפרנס מדינה יצ״ו ויתחלק בהמקומות שבמדינתנו יצ״ו‬
‫‪,‬‬
‫וכר׳ היום יום ג י״ג שבט‬ ‫יצ״ו לשלם מדה שכר לימודיהם‪ .‬כל הנ״ל הסכימו יחד‬
‫תקי״א לפ״ק‬
‫הק׳ ישראל ליפשיץ החב״דיץ ואגפי׳ ומדינת רונקל והדמר יע״א‬
‫הק׳ מאיר בן משה מרדכי זצ׳׳ל מרונקל‬
‫למז״ט הערכה חדשה דבני מדינת רונקל יצ״ו הנעשה היום יום‬
‫ד׳ ט״ו טבת תקי״ד לפ״ק עד שיושלם תלתא שתא מהיום יום הנ״ל‬
‫פו״מ כ״ה מאיר מר‪1‬נקל חמשה אלפים זהו׳ אונד פאלגט ווייטר כל בני‬
‫‪87‬‬
‫כל הערכות‬ ‫המדינה במקומותם בשמותם כל ח י וחד כפי ערכו עד שעולה ל ס ך‬
‫הלז נעשה ע״פ מעריכים כשרים י‪.‬׳׳פ הקלפי ובמעמד פו״מ וג״מ דמדינתינו שי׳ היום‬
‫‪8‬‬
‫יום ה׳ ט״ז טבת תקי״ד לפ״ק‬
‫הק׳ ישראל ב״ה‪,.‬נוח מוהרר אליעזר ליפשיץ הח״בדיץ ואגפי׳ ומדינות‬
‫רונקל והדמר יע״א‬
‫משה ב״ר אברהם יצחק ז״ל משובאך‬
‫מאיר בן משה מרדכי רונקל‬
‫נפתלי בן רפאל זל מווייאר‬
‫הן היום הזה במעמד כל בני מדינתינו שי׳ א׳ לא נעדר קמנו ונתעודד‬ ‫לד‬
‫לעמוד בפרץ בעד בני עמינו להחזיק הבדק‪ ,‬לכן הסכמנו יחד פה אחד לאשר‬
‫ולקיים לדורות החוב מוטל עליגו ועל זרעיגו עד עולם שאם יתגלגל הדבר לפעמים‬
‫ויתחדש איזה דבר כמו עולים שאיגם רגילים ודומיהן שיציעו האלופי׳ פרנסים‬
‫דמדינתינו יצ״ו לפני אנשי מדינתינו יצ״ו הבעלי מעריכים שהם מחמשה מאות‬
‫זהובי׳ ולמעלה שיסכמוה הפרנסים וגובי מדינתינו יצ״ו עם חמשה בעלי ערכות‬
‫כן יהי׳ וכן יקום וחלילא לשום אדם להמרות פיהם ויד המערער על התחתונה ולא‬
‫‪89‬‬
‫יתעבד לי דינא כ ל ל ורשות ביד הפרנסים שי׳ להדיף ולרדוף את המערער‬
‫‪90‬‬
‫שיוגמר ויעשה ע״פ כנ״ל בהסכמתם בתוקף ועוז וכח ב״ד יפה הפקר הפוקר‬
‫נעשה היום יוט ה׳ טז טבת תקי״ד לפ״ק פה רונקל‬
‫גם רעה ראינו בתוך בני עמינו הנעשה בעת חתונה בענין ריקוד אנשים‬ ‫לה‬
‫ונערים עם נשים נכריות להם וגם שלנים גערים ובתולות יחד בחדר אחד לכן‬
‫הסכמנו שמעתה ועד עולם לא יעשה כן בישראל ובאם שימצא מי שיעבור על‬
‫דברינו הן איש או אשה או נער או בתולה שענוש יענוש כאשר יושת עליו מכבוד‬
‫הרב דמדינתנו ואפי׳ תינוק בר שית או בר שבע יהי׳ נאמן כשני עדים כשרים‬
‫ועוד בה שלישי׳ הסכמנו יחד ששום פנדק במדינתינו חולין הוא לו‬ ‫לו‬
‫‪91‬‬
‫מעתה ועד ע ו ל ם ליתן פארטיל הנהוג ביין שרף ולעקיכן וצוקר יותר ממדה אחד‬

‫‪9 0‬‬ ‫‪8 9‬‬ ‫‪8 8‬‬ ‫ז ‪8‬‬

‫זע‬ ‫זע בבא מציעא ע״ו ע״א‪.‬‬ ‫‪.1754‬‬ ‫‪ 10‬י ‪ 8‬נ ו ‪ 8‬ר‬ ‫די סומע איז אין בתב׳יד ניטא‪.‬‬
‫‪91‬‬
‫ברכי‪,‬ז ל״ב ע׳׳א‪.‬‬ ‫כתובות צ״ט ע״ב און אין אנדערע ערטער‪.‬‬
 ‫‪ .3‬ו ו א כ ש ט י י ן‬ ‫ד״ר‬ ‫‪100‬‬

‫יין שרף אחד ליטר׳ לעקיכן וחצי ליטר צוקר וחלילא לשנות בקנס אחד זהוב ריינש חצי‬
‫על השררה וחצי על ההקדש על המערער על זאת אחר שיזכירו מתקנה זאת וירצה‬
‫אעפ״כ לערער על זאת‪ .‬כל הנ״ל נעשה ונגמר בהסכמה פה א׳ לשם שמים ולמגדר‬
‫מלתא לבל יבא תקלא לכלל אנשי מדינתינו יצ״ו הפכמנו ה׳ ט׳׳ז טבת תקי״ד לפק‬
‫הק׳ ישראל ב״ה מוהרר אליעזר ליפשיץ הח״בדיץ ואגפיה‪ ,‬ומדינת‬
‫רונקל יע״א‬
‫משה בר אברהם יצחק ז״ל משובאך‬
‫מאיר בן משה מרדכי רונקל‬
‫נפתלי בן רפאל ז״ל מווייאר‬
‫למז״ט הערכה חדשה דבני מדינת רונקל הנעשה היום יום ג׳ י״ט טבת‬
‫‪92‬‬
‫תקי״ז ל פ ״ ק עד מישלם תלתא שתא מהיום הנ״ל‬
‫פו״מ כ״ה מאיר רונקל חמשה אלפים זהובים אוגד זא פולגט ווייטנח הערכה מן כל‬
‫בני המדינה בשמותם במקומותם עד שעולה לפך פ״ה ל״ב אלף ב׳ מאות וחצי‪.‬‬
‫כל הנ״ל נעשה ע״פ קלפי כשירה ובמעמד פו״מ וג׳׳מ המדינה ובמעמד בני המדינה‬
‫הנ״ל היום יום ג׳ י״ט טבת תקיזיין לפ״ק פה רונקל‬
‫הק׳ ישראל ב״ר‪ ,‬מוהרר אליעזר ליפשיץ הח״בדיץ ואגפי׳ ומדינת‬
‫רונקל והדמר יע״א‬
‫הק׳ מאיר בן משה מרדכי רונקל‬
‫הק׳ נפתלי בן רפאל ווייאר‬
‫ל ז להיות כי רעה ראינו בתוך בני עמינו שנמצאים איזה אנשים ונערים‬
‫שמשחקין בקארטין ומזה מתעוררים רעות רבות לכן קמנו ונתעודד שחולין הוא‬
‫מעתה לעשות ככה במדינתינו בקנס על העובר אחד ר״ט על השררה יר״ה ואחד‬
‫ר״ט על ההקדש זולת הרשות ניתן פעם אחד בשבוע באיזה יום שירצו לשחוק‬
‫‪93‬‬
‫עד ששה שעות ביום או בלילה וגם ביום שאין אומרים בו ת ח נ ה ותו לא וחלילה‬
‫לשנות בעונש קנס הנ״ל זולת שאר עונשים אשר יושת עליו בפלילים היום יום ג׳‬
‫י״ט טבת תקי״זיין לפ״ק פה רונקל בהתוועדת בני מדינה יצ״ו‬
‫הק׳ ישראל ליפשיץ הח״בריץ ואגפי׳ ומדינת רונקל והדמר יע״א‬
‫‪94‬‬
‫למז״ט הערכה חדשה דבני המדינה רונקל יצ״ו הנעשה יום ג׳ י״א מרחשון תקכי׳א ל פ ״ ק‬
‫פו״מ כה מאיר כ״ה מאות זהוב׳ אונד זא פולגין הערך מן בני מדינה ווייטר‬
‫במקומותם בשמותם עד שעולה לסך ס״ה ששה ושלושים אלף מאה וחמישים זהוב׳‪.‬‬
‫כל הרשום בכתב אמת הערכה דבני מדינה יצ״ו נעשה ע״פ קלפי כשירה ובמעמד‬
‫פו״מ וג״מ יצ״ו ובמעמד אנשי מדינתינו כפי התקון מקדמת דנא י נעשה היום יום‬
‫ד׳ י״ב מרחשון בהתוועדות כל מדינתנו יצ״ו וכל הנ״ל נעשה ברצון איש ואיש‬
‫הק׳ ישראל ב״ה מו״ה אליעזר ליפשיץ הח״בדיץ ואגפי׳ ומדינת רוגקל‬
‫והדמר יע״א‬

‫זאגט מען ניט‬ ‫כ‪8‬ר‪8‬קטער‬ ‫יומטובדיקן‬ ‫מחנון‪ .‬אין טעג מיט ‪ 8‬שטיקל‬ ‫‪9 4‬‬
‫‪ 11‬י ‪ 8‬נ ו ‪ 8‬ר ‪.1757‬‬ ‫‪9 2‬‬

‫‪9 4‬‬
‫‪ 21‬א ק ט א ג ע ר ‪.1760‬‬ ‫תחנון‪.‬‬ ‫קיין‬
‫‪101‬‬ ‫‪ 8‬יידיש קהל אין ‪18‬טן י״ח‬

‫הן היום בהתוועדות במדינתינו רונקל יצ״ו במעמד הרב המאה״ג אב״ד‬ ‫לח‬
‫דמדינתינו נר״ו הסכמנו יחד לשם שמים שהיתומי׳ הבחורי׳ מבני מדינתינו יצ״ו‬
‫המםחרים יתנו לכל עולי המדינה לפי ערכותיהם וכן להפלעטין והפלעטין ישלמו‬
‫במעות להאורח פלעט של חול חמשה צ״ל והפלעטין יהי׳ מכל מאה זהובים שנים‬
‫עוד הסכמנו שאם ח״ו יעדר א׳ מבני מדינתינו תוך שני הערכה והמצא‬ ‫לט‬
‫ימצא בעזבונו יותר מכדי ערכתו‪ ,‬ולא יבררו היורשים שהרוויח הנותר מכדי‬
‫הערכתו הרשום בפנקס הקהל אזי אם ימצא ע״פ אומדנא דהרב המדינה נר״ו‬
‫והאלופים פו״מ וג״מ דמדינתנו שלא הי׳ באפשרו להרוויח כל כך בזמן דתוך שני‬
‫הערכה כל כך וא״כ העלים הערכתו הראוי לו לכן יקנסו יורשיו ליתן להקהל‬
‫דמדינתינו מכל מאה ומאה עשרה זהו׳ חצי לשררה יר״ה וחצי להקדש עוד הסכמנו‬
‫‪95‬‬
‫יחד ששום בן אדם מבני מדינתינו יצ״ו שימחור שטר חוב שעל א׳ מבני מדינתינו‬
‫יצ״ו יוקנם בקנס ארבעה ר״ט חצי להשררה יר״ה וחצי להקדש • עוד הסכמנו שכל‬
‫מי שיבא למדינתינו וישיג חזקת היישוב בחסד השררה יר״ה מחויב ליתן כפי‬
‫ההערכה שיושם עליו וכל הוצאות שיוציאו פ״מ וג״מ יצ״ו הן להיצאות הנהוגין‬
‫יהן להוצאות שאינן גהוגין יהי׳ מה שיהי׳ וכל מי שיערער על כך יוקנם בקנס‬
‫ארבעה ר״ט חצי להשררה יר״ה וחצי להקדש • געשה היום יום ה׳ י״ג מרחשון‬
‫תקכ״א לפ״ק פה רונקל בהתוועדות אנשי מדינתנו‬
‫הק׳ ישראל ליפשיץ הח״בדיץ ואגפי׳ ומדינת רונקל והדמר יע״א‬
‫עוד הסכמנו במעמד הנ״ל שכל מה שיחשבו הפ״מ וג״מ דמדינתינו‬ ‫מם‬
‫יצ״ו ההוצאות וההכנסות מהיום עד יום הוועד הבא אי״ה יהי׳ במעמד פו״מ וג״מ‬
‫והאנשים דיפוטירטי שהיו במעמד בהתוועדו יום הנ״ל בשעת הערכה כפי התקון‬
‫‪,‬‬
‫שהובחרו מהאב״ד ופ״מ וג״מ והם הנקובים בשמותם כ׳ גומפריך ווייאר וכ זלמן‬
‫ב״ש וכ׳ זלמן ב״ל מעשבאך וכ׳ איצק כ״ץ משובאך וכי ליב ב״ה מרונקל שבאם‬
‫יעדר ח״ו מגהון הרשות ביד פו״מ וג״מ לצרף בחריקאי למי שיבחרו שיהי׳ אצלם‬
‫בשעת החשבון • נעשה היום יום הג״ל לש״ש פה הנ״ל‬
‫הק׳ ישראל ליפשיץ‬
‫הק׳ נפתלי בר רפאל זל מווייאר‬
‫הק׳ מאיר בן משה מרדכי רונקל‬
‫למז״ט התמנות פרנסי׳ ומנהיגים דמדינתיגו רוגקל יצ״ו וגובי מדינתינו יצ״ו דהאי‬
‫שתא תקכ״א לפ״ק בהתוועדות כל אנשי מדינתנו יום ד׳ י״ב מרחשון שנת הנזכר‬
‫והקצין הר״ר מאיר רונקל פו״מ יצ״ו‬ ‫האלוף‬
‫והקצין הר״ר הירץ ווייאר פו״מ יצ״ו‬ ‫האלוף‬
‫והמרומם והמנושא כ׳ גומפריך שובאך ג״מ יצ״ו‬ ‫האלוף‬
‫והמרומם והמנושא כ׳ שמשון וו״ה ג״מ יצ״ו‬ ‫האלוף‬
‫האלוף המרומם כ׳ פייש סג״ל מרונקל ג״מ יצ״ו‬
‫ר י נ ק ל‬ ‫פ ה‬ ‫ל‬ ‫ה נ‬ ‫י ו‬ ‫ה י י ם‬ ‫ה ח ת י ם‬ ‫ע ל‬ ‫ב א ת י‬ ‫ו ל ר א י ‪/‬‬
‫הק׳ ישראל ליפשיץ‬ ‫״‬ ‫'‬

‫שימכור‪.‬‬ ‫י•‬
 ‫י ״ ר ‪ .1‬ו ו א כ ש ט י י ן‬ ‫‪102‬‬

‫יציבא מילתא שבפני הח״מ ובפני הג״מ דמדינתינו נתחשב חשבון צלול‬
‫וברור מה שהוציאו הפרנפים דמדינתינו יצ״ו ונמצא כל מה שהוציא הק׳ פו״מ‬
‫הר״ר מאיר על נסיעתו לדירדארף ובכלל זה מה שהוציא שכר עגלות על אב״ד‬
‫ומזונותיו כאן אצלו שני פעמים נקרא לבוא ע״י איזו יחידי סגולה וא׳ זהוב לר׳‬
‫ה‬
‫ישעי׳ הערבורן שכר כתיבתו והיו ארבעה ושלושי׳ זהו׳ ומה שהוציא ק ׳ פו״מ‬
‫הר״ר הירץ ווייאר לדירדארף שבעה זהו׳ י״א צ״ל וע״ז נעשה רשימה היום יו׳‬
‫דלמטה לפי הערכות בני מדינתינו הנעשה אתמול שיש להם פך הנ״ל מבני‬
‫המדינה שי׳ ולראי׳ באתי על החתום היום יום ה׳ י״ב מרחשון תקכ״א לפ״ק‬
‫פה רונקל‪.‬‬
‫הק׳ ישראל ליפשיץ‬

‫*‬

‫אויםט״טשונגען צו די תקנות פון פנקס‪.‬‬

‫כדי אויםצומי״ידן דאס איבערחזרן צו אפט מקורים אין די אויפטי_יטשונגען‪,‬‬
‫גיבן מיר דא א רשימה פון די אפטער דערמאנטע ווערק‪ ,‬לויט די שטעט אדער‬
‫געגנטן צו וועלכע זיי זנינען שייך‪:‬‬
‫א י_י ז נ ש ט א ט‪Urkunden u. Akten z. Gesch. d. Juden in Eisenstadt :‬‬
‫‪etc. Bearbeitet von B. Wachsteinj p. 135-216.‬‬
‫א פ נ ב א ך‪Aus d. Vergangenheit d. israel. Gemeinde zu Offenbach :‬‬
‫‪a . Main. Hgg von Dr. Guggenheim, p. 40-46.‬‬
‫א ש א פ ג ב ו ר ג ‪Histor. Berichte iiber d. Juden d. Stadt u. des :‬‬
‫‪ehem. Fiirstentums Aschaffenburg. Hgg. von Salomon Bamberger,‬‬
‫‪Strassburg 1900, p. 88-109.‬‬
‫ב א מ ב ע ר ג ‪ :‬פגקם ק״ק במברג‪ ,‬ארויסגעגעבן פון ד‪ .‬קויפמאן‪ ,‬אין‪ :‬קבץ‬
‫על י ד מקיצי גרדמים ‪ .VII‬א די_יטשע איבערזעצוגג מיט צוגאבן אין ‪Eckstein:‬‬
‫׳‬

‫‪Gesch. d. Juden im ehemal. Fiirstbistum Bamberg.‬‬

‫ב ע ר ל י ן‪ :‬נארם פיר די זעמטליכען מיטגלידער דער אדמיניםטראטיאנס־‬
‫קארפם דער יידישען געמייגדע אין בערלין‪.1792 ,‬‬
‫ג ל א ג ע ‪Diealten Statuten der Glogauer Judenschaft, [1688] in: M. :‬‬
‫‪Brann, Geschichte d. Juden In Schlesien, Anhang VII.‬‬
‫ד ו ב נ ע‪ :‬ח‪ .‬ז‪ .‬מרגליות‪ ,‬דובנא רבתי‪ ,‬ווארשע ‪ 1910‬נאויפצוגן פונעם פנקס‬
‫פון ‪ 1715‬א״וו[‪.‬‬
‫ד י ס ל ד א ר ף ‪ :‬מפנקפי המדינה של ק״ק דיפעלדארף‪ ,‬ארויפגעגעבן פון‬
‫ד‪ .‬קויפמאן‪ ,‬אין‪ :‬אוצר הפפרות ‪ ,III‬ז‪ 16-7 ,‬צווייטע אפטיילונג ]‪.[1757-1698‬‬
‫‪Hamburg-AItonaer Ge-‬‬ ‫‪:Die‬‬ ‫‪Statuten d.‬‬ ‫‪, ,‬‬ ‫ע‬ ‫נ‬ ‫א‬
‫‪meinde" . . . hgg. von M. Grunwald, in: Mitt. z. jud. Volkskunde XI,‬‬
‫‪p. 1-64.‬‬
103 ‫טן י״ה‬18 ‫ יידיש קהל אין‬$

Dr. L . Munk. Die Constituten der samtlichen hessischen :‫ה ע ם ן‬

Judenschaft im Jahre 1690. In: Festschrift Hildesheimer, p. 69-82,
.85-77 ‫העבר׳ אפטיילונג ז׳‬
L. Lowenstein. Wormser Gemeindeordnungen. In: :‫ו ו א ר מ ס‬
Blatter f. jud. Geschichte u. Liter. IV, p. 145-150, 161-165; V,
p. 33-36, 65-68, 81-84.
Max Freudenthal. Die Verfassungsurkunde einer : ‫ז ו ג נ ה י י ם‬
reichsritterlichen Judenschaft. Das Kahalsbuch von Sugenheim. In:
Zeitschr. f. Gesch. d. Juden in Deutschland I (1929), p. 44-68.
.1‫ ]ליקוטים פון פנקם‬120-81 ‫ ז׳‬,‫ קריה נשגבה‬,‫ בובער‬: ‫ז ש א ל ק ו ו ע‬
‫ משנת שפ״ג‬...‫ הקהלות הראשיות במדינת ליטא‬...‫ פנקס המדינה או‬: ‫ל י ט ע‬
.‫ דובנאוו‬.‫ ארויפגעגעבן פון ש‬,‫עד שנת תקכ״א‬
,1732 ,1723 ,1701 ,1682 ,1651 ‫ סדר הערכה ]פון די יארן‬:1 ‫מ א נ ט ו ע‬
.[1795 ,1765
‫ בעד שש‬...‫ הוועד הכללי ממנטובה‬...‫ זה סדר הפרגמאטיקה‬:II ‫מ א נ ט ו ע‬
‫—דיינארד האט אין זי_ינע ״שבלים בודדות״‬.‫ התפ״ו ]אן איינבלאט־דרוק‬...‫שנים תחילתן‬
.[1753 ‫ איבערגעדרוקט א פראגמאטיק פון‬25-17 ‫ז׳‬
A . Cahen. Reglements somptuaires de la communaute : ‫מ ע ץ‬
juive de Metz. In: Annuaire de la Societe des Etudes Juives I,
, A l l g . Ztg. desJud.[1882.:‫ נדניטש אין‬. 7 1 - 1 2 1 . p
G . Wolf. Die alten Statuten der jud. Gemeinden in : ‫מ ע ר ן‬
Mahren. Wien 1880.
..‫ על כל ההמכמות והתקנות אשר אזן ותקן מרנא‬...‫ משא‬...‫ עבודת‬: ‫ס מ י ר נ ע‬
.[.‫ י״ד‬18-171 .1846 ‫ םאלאניק‬.‫ פה העירה אזמיר‬...‫יוסף איסקפה‬
L . Lowenstein. Statuten des Landes Elsass. In: Blatter : ‫ע ל ז א ס‬
f. jud. Gesch. u. Lit. II, p. 18-22, 37-38 [1777].
‫ ארויסגעגעבן פון‬,[‫ וועגן פעודות‬,‫ תקגות פה פראג ]אין יידיש‬: ‫פ ר א ג‬
. 1 9 3 1 ) , 479-478 ,354-335 ‫׳‬ ‫ז‬ )
[Wiirfel]. Nachricht von der Judengemeinde Furth :1 ‫פ י ר ט‬
etc. 11. Theil: Das Tekunos Buchlein... Frankf. und Prag 1754 [1728].
Lowenstein. Zur Geschichte der Juden in Furth 11. :11 ‫פ י ר ט‬
Beilage IV, Satzung-en [‫]אויפצוגן‬: Kleider und Gastmahlordnungen [1786],
J. J. Schudt. Neue Frankfurter Kleiderordnung•, : ‫פ ר א נ ק פ ו ר ט‬
Fr. a. M. 1716. Desgleichen wie es bei ihren Verlobnissen, Hochzeiten,
Beschneidungen, Gevaterschaften... 1715 (§ 1-17). Fr. a. M. 1716.
Dr. M . Kayserling. Das Castilianische Gemeinde- : ‫ק א ם ט י ל י ע‬
statut v. J. 1432. In: Jahrbuch f. d. Gesch. d. Juden u. d. Judentums
IV, p. 263-334.
 ‫ד״ר ב‪ .‬וואכשטיין‬ ‫‪104‬‬

‫ק ו ט נ פ ל א ן ‪Dr. Sch. Ochser. Der Pinkas der Gemeinde Kut- :‬‬

‫‪1830]tenplan. S. A . aus Mitt. z. jud. Volkskunde, 33 und 34 [1689-ca.‬‬ ‫‪,‬‬
‫ק ר א ק ע ‪. M. Balaban. Die Krakauer Judenordnung• und ihre :‬־׳‪D‬‬
‫‪Nachtrage. In: Jahrb. d. jud. liter. Ges. X, p. 296-360; XI, p. 88-114.‬‬
‫ר א ט נ ב ע ר ג ‪Weinberg. Geschichte der Juden in der Ober- :‬‬
‫‪].‬אויסצוגן פון די פנקסים‪pfalz Ul [Bezirk Rothenberg ,‬‬
‫*‬
‫נאך עטלעכע ראשי׳תיבות וואס באגעגענען זיך אינעם ווניטערדיקן טעקםט‪:‬‬
‫ייל״ג = ‪.Jahrbuch der jiidisch-literarischen Gesellschaft‬‬
‫מגוו״י = ‪Monatsschrift fur Geschichte und Wissenschaft des‬‬
‫‪Judentums.‬‬
‫פ י נ ק ע ל ש ט י י ן ‪Jewish Self-Gouvernement in the Middle Ages by :‬‬
‫‪Louis Finkelstein, New York‬‬
‫רע״י = ‪.Revue des Etudes Juives‬‬
‫די אויסטי_יטשונגען וועדן דא ג ע ג ע ב ן‬
‫פ ו נ ק ט נ ו ו י_י ז ל ו י ט ן ס ד ר פ ו ן ד י ת ק נ ו ת‬
‫א ‪ ,‬וועגן די יידישע !ועדן יענע צי_יט אין דגיטשלאנד‪ ,‬וואס אונדזער מקור‬
‫זאגט אויף זיי בפירוש‪ ,‬אז זיי האבן געדינט קודם־כל פאר פיסקאלע צוועקן‪ ,‬זע‬
‫‪,‬‬
‫מ ו נ ק ‪) Die Judenlandtage in Hessen-Cassel ,‬מגוו״י ‪ ,1897‬ז ‪.(522—505‬‬
‫מונק איז גערעכט ווען ער איז מבחין צווישן דעם מין אסיפות‪ ,‬ווו די שררות‬
‫פלעגן געבן די איניציאטיווע און טיילמאל אפילו השגחה געבן‪ ,‬און די וועדן פון‬
‫פריערדיקע צי_יטן‪ ,‬וואס זנינען ארויםגעוואקסן פוגעפ ווילן פון יידישן קיבוץ גופא‪.‬‬
‫אין העםן פלעגט זי_ין פארזיצער א קאמיסאר פון דער שררה )העפן ז׳ ‪ (70‬און‬
‫‪,‬‬
‫ם׳פלעגט אים קומען דערפאר א געצאלט פון ‪ 50‬גולדן )לעבערמאן‪ .‬ייל״ג ‪ VI‬ז ‪.(116‬‬
‫אין אונדזער דאקומענט ווערט מערניט איין מאל דערמאנט‪ ,‬אין פראטאקאל פון‬
‫‪ 1‬פעברואר ‪ ,1779‬אז ס׳איז בניגעווען די גנעדיקסטע קאמיסיע‪ ,‬דהגינו ה׳ ארכיוואר‬
‫שטרעלין און ה׳ וואלד‪-‬ראטמאן ]‪ [Forstrat‬קיפל‪.‬‬
‫היות דער וועד האט ראשית׳כל געדארפט אויסגעפינען די הייך פון די‬
‫באזונדערע פארמעגגם‪ ,‬לייגט זיך אויפן שכל‪ ,‬אז אלע שטניער׳סוביעקטן האבן‬
‫געדארפט בי_יזי_ין‪ .‬אויף די וועדן פלעגט מען אבער ארומרעדן נאך אנדערע אינע־‬
‫ווייניקסטע ענינים אויך‪ ,‬וואס טייל פון זיי האבן אויך אנגערירט די קעשענע‬
‫און בני וועלכע ם׳דארפן זיך על־פי דין ארויסזאגן אלע אינטערעםאנטן‪ ,‬אדער זייערע‬
‫פארשטייער‪ .‬דערפאר ווערט טיילמאל אונטערגעשטראכן אין אונדזער דאקומענט‪,‬‬
‫אז פ׳זניגען בגיגעווען אלע‪ ,‬״אזוי אז אפילו קיין איינער האט ניט געפעלט״‪.‬‬
‫ב‪ .‬דעם משל דארף מען אפנים פארשטיין אזוי‪ ,‬אז די דיפערענץ צווישן די‬
‫םכומען פון די ערשטע צוויי און פון דער פינפטער שטים )אין אונדזער פאל‬
‫באטרעפט די דיפערענץ ‪ 200‬צי ‪ 300‬גולדן( ווערט געטיילט אויף העלפט‪ ,‬און די‬
‫העלפט ‪ 100‬צי ‪ 150‬גולדן( ווערט צוגעגעבן צו די ‪ 1000‬גולדן; הייםט עם צאלן‬
‫‪105‬‬ ‫א יידיש קהל אין ‪»18‬ן י״ח‬

‫שמייעד דארף דער בעל‪-‬דבר פון ‪ 1100‬צי פון ‪ 1150‬גולדן‪ .‬פארן שטייערצאלער‬
‫איז דאס א גאנץ גוטער געשעפט‪ ,‬ווארעם ם׳איז דאך פאראן א מערהניט פאר ‪1200‬‬
‫צי פאר ‪ 1300‬גולדן‪.‬‬
‫אזא מין שאץ־קאמיסיע פון פארשטייער פון פארשיידענע עקאנאמישע גראדן‬
‫איז געווען אין אנדערע שטעט אויך‪ ,‬א שטייגער‪ :‬ק ר א ק ע ז׳ ‪ 70 § ,349‬פון יאר‬
‫‪ ; 1595‬ג ל א ג ע ז׳ ‪ , L X X X V‬קאפ׳ ‪ 1 § ,5‬פון יאר ‪ ; 1648‬ק ו ט נ פ ל א ן ז׳ ‪,35‬‬
‫§‪ 170‬פון יאר ‪1720‬־‪ ,‬ב ע ר ל י ן ‪ ,‬קאפ׳ ‪ X‬פון יאר ‪.1792‬‬

‫ג‪ .‬היות די באפעלקערונג אויף אונדזער טעריטאריע איז געווען א קליינע‬

‫האט די קאמיםיע געקענט אליין קומען צו א באשלוס וועגן דעם פארמעגן פון די‬
‫שטניערצאלער‪ .‬א שבועה האט געקאנט געמאלט זי_ין נאר אויב דער שטי_יערצאלער‬
‫האט פראטעסטירט קעגן אפשאץ‪ .‬אין אנדערע ערטער‪ ,‬ווו דער יסוד פון דער שטניער•‬
‫םיסטעם איז געווען דעם צאלערס אייגעגע דעקלאראציע‪ ,‬האט נאך געמוזט צוקומען‬
‫א שבועה אויך‪ .‬מיר זעען דאם נאך אין גאר פריע צי_יטן פון מיטלעלטער‪ .‬זייער‬
‫אינםטרוקטיוו אויף צו דערקענען די תקופה זיינען די שבועה‪-‬טעקסטן וואם האבן‬
‫זיך אויפגעהיט‪ .‬ו ו ע ג ע צ י ע )‪ 14‬י״ה(‪ ,‬אפגעדרוקט אין לקט יושר‪ ,‬אויסגאבע‬
‫י‪ .‬פריימאן ‪ 11‬ז׳ ‪) 36‬זע אויך איסורלין‪ ,‬פסקים נומ׳‪36‬י ‪ 5‬ז ש א ל ק ו ו ע )לויט לעמבערג(‬
‫ז׳ ‪ ,101‬פון ‪ 17‬י״ה•‪ ,‬ד ו ב ג ע ז׳ ‪ ;89-88‬ע ר מ ר י י ט זע באמבערג ז׳ ‪,308-307‬‬
‫זע נאך הערה ‪ 3‬אויף ז׳ ‪ 308‬דארט גופא‪ .‬פפעציעל הארב איז אויך די שבועה‬
‫‪,‬‬
‫בארדאן אין פ ר א ג ‪ ,‬זע ב‪ .‬וואכשטיין אין היפט שריפטן ייווא ‪ 1‬ז׳ ‪ .705‬אין‬
‫מ א ג ט ו ע )‪1‬צוגעגעבן אין די דרוקן אנהייבנדיק פון ‪ 723U‬האט מען זיך באנוגנט‬
‫מיט אויסרופן אן אלגעמייגעם חרם אין די שולן איידער דער עולם האט דערלאנגט‬
‫די דעקלאראציעם‪ .‬ה א מ ב ו ר ג § ‪ 96‬ז׳ ‪ 36‬דערמאנט יא אלץ וואס איז חשוד‪ ,‬נאר‬
‫עט זי_יגען ניטא קיין חרמות אויפן פאל טאמער גיט מען אן פאלשע ידיעות‪ .‬פ י ר ט ‪,‬‬
‫ר א ט נ ב ע ר ג ז׳ ‪ ,142‬ב א מ ב ע ר ג ז׳ ‪ 84‬הייבן אן די שבועה פארקערט—מיט‬
‫א ״יהי רצון״ אין פאל אויב די ידיעות ו י י נ ק יא ריכטיקע‪ .‬ראטגבערג און באמבערג‪,‬‬
‫און אפשר נאך אגדערע מקומות‪ ,‬האבן גאך געהאט די הנחה‪ ,‬אז שווערן האט געדארפט‬
‫גאר דער וועמען ט׳האט געטראפן דער גורל‪ .‬די אנדערע האבן נאר געדארפט זאגן‬
‫דערויף ״אמן״‪.‬‬

‫ד‪ .‬ביידע מינים שטייערן האבן זייער פראטאטיפ אין די מלוכישע שמייערן‪:‬‬
‫א( ש ו ץ ־ ג ע ל ט‪ ,‬וואס פ׳האט געדארפט צאלן איטלעכער פארדינער‪ ,‬און ‪ a‬ב א ז י ץ־‬
‫שטי_יער‪ ,‬וואס איז פאראיינס געווען א מ י ן הכנםה‪-‬שטי_יער אויך‪ .‬דער רעגולערער‬
‫‪2‬‬ ‫א י‬ ‫ו‬ ‫מ ל‬ ‫‪1‬‬ ‫א י‬ ‫צ ו נ ו י‬ ‫ז י‬
‫ן ‪ / 3‬פונעם ערשטן ו י ׳ ן ‪ / 8‬פונעם צווייטן‪.‬‬ ‫ף‬ ‫בודזשעט שטעלט ו‬
‫נאך די בעלי‪-‬הלכה האבן זיך פארטראכט אויף דעם )בבא בתרא ז׳ ע״ב א״וו‪ ,‬אויך‬
‫אין אנדערע ערטערן‪ ,‬צי די שטניערן אויף קהלשע הצטרכותו דארפן ארויפגעלייגט‬
‫ווערן אויף פערזאנען אדער אויף פארמעגנם‪ .‬פאר טייל אינםטיטוציעס‪ ,‬איבערהויפט‬
‫פאר אזוינע וואם זי_ינען אויפן שוץ‪ ,‬ווערן ארויפגעלייגט גרעסערע התחי_יבותן אויפן‬
 ‫ד׳״ר נ‪ .‬וואכשטיין‬ ‫‪106‬‬

‫קאפיטאל—לכתחילה ניט צוליב םאציאל־פאליטישע טעמים‪ ,‬נאר מיט דער מאטי׳‬

‫ווירונג‪ ,‬אז פארמעגנם נייטיקן זיך מער אין שוץ‪.‬‬
‫אין דער שפעטערדיקער ליטעראטור קומט אויך צו רייד וועגן דער פראגע‪,‬‬
‫פאר וואסער טייל באפעלקערונג די אינפטיטוציעפ האבן א באזונדער ווערדע‪ .‬אין‬
‫‪,‬‬
‫דעם פרט איז אינטערעםאנט שלמה אדרתעפ תשובה )שאלות ותשובות ‪ V‬נ ו מ ‪,(15‬‬
‫צי דארף מען די שכירות פונעם חזן דעקן פון א שטי_יער אויף פערזאנען אדער‬
‫אויף פארמעגנם‪ .‬פ׳איז בי_י אים קיין פפק ניט‪ ,‬אז דער הזן איז אלעמענס א שליח‬
‫)״שליח צבור״(‪ ,‬אבער דאך האלט ער‪ ,‬אז דער קאפיטאל דארף ג‪$‬ך צאלן באזונדער‪,‬‬
‫ווארעם די ארעמעלניט וואלטן זיך באנוגנט מיט ניט אזא געהויבענעם בעל‪-‬תפילה‬
‫אויך‪ .‬פאר עסטעטישע באדערפענישן דארף דער קאפיטאל נאך באשטניערט ווערן‬
‫נאזונדער‪ ,‬למשל בנים אנינקויפן ספעציעל שיינע אתרוגים‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫די תקנה׳ אז ‪ / 3‬בודזשעט זאל געדעקט ווערן פון פארמענן׳שטניער‪ ,‬האט‬
‫זיך מסתמא פני אויף אונדזער טעריטאריע פני אנדערש ווו אויפגעפורעמט פאמעלעך‬
‫לויט די פאדערונגען פון לעבן׳ נאר עט זעען זיך נאך בולט ארויפ די עלעמענטן‬
‫נ‬

‫פון אלטן רעכט‪ .‬איבערהויפט קוקט ארויט דער אלטער שטאנדפונקט פונעם צווייטן‬
‫טייל פאראגראף‪ .‬ניט‪-‬רעגולערע הוצאות—דאס מייגט געוויס גזרות מצד די מאכט•‬
‫ארגאנען—טרעפן יעדער איינעם‪ ,‬דעריבער דארף דא דער קאפיטאל דעקן מערניט‬
‫א העלפט‪—.‬וועגן חזן און אתרוג זע גאך שולחן ערוך אורח חיים ‪.9 ,658 ,23 ,53‬‬

‫ה‪ .‬יתומים זנינען פטור פון ״האלטן פ ל ע ט ך פאר ארעמעלניט ‪ 5‬אזוי איז דער‬
‫דין לויט יורה דעה רמח ג׳ וואם פאררופט זיך אויף בבא בתרא ח ע״א‪ .‬בנים אוים‪-‬‬
‫מעסטן דעם שטניער דארף מען מיט יתומים האבן ספעציעל אנינזעעניש‪ .‬אבער ד י‬
‫דאזיקע הנחות האבן ניט געקאגט חל זנין אויף אלעמען‪ ,‬אשטייגער אויב א יתום‬
‫האט געהאט א‪ ,‬גוטן געשעפט אדער בשעת הדחק ווען מען האט קיינעם ניט געקאנט‬
‫שאנעווען‪ .‬ווי ט׳ווניזן די שאלות־ותשובות גיט מען זיך אין די פאלן אן עצה‬
‫אונדזערע תקנות )פונקט לח( פירן אויך אנין א נניט‪.‬‬
‫אין אלע תקנות וואט זנינען באוווסט זנינען פאראן וועלכע עפ איז פריווי׳‬
‫לעגיעם פאר יתומים‪ .‬אשטייגער דער ק א ט ט י ל י א נ ע ר פטאטוט פון ‪ 1452‬גיט זיי‬
‫פרניהייט פון שטניערן ביז א געוויפן םכום פארמעגן )קאםטיליע ז׳ ‪ .(326‬אין‬
‫ר א ט נ ב ע ר ג )ז׳ ‪ (29 § ,72‬איז מען געווען אזעלכע וותרגים‪ ,‬אז יתומים זנינען‬
‫דארטן געווען פטור פון שטניערן ביז ‪ 20‬יאר‪ .‬אין אנדערע תקנות איז דער עלטער׳‬
‫גרענעץ נידעריקער און מען גיט דער יתום ניט קיין פולע שטניער־פרניהייט‪ ,‬נאד‬
‫מערגיט א רעדוקציע‪ ,‬זע למשל ק ר א ק ע )ז׳ ‪ (70 § ,352‬טוף ‪ 16‬י״ח ‪ 5‬ל י ט ע‬
‫)§ ‪ ,167-166‬פון יאר ‪ ,1628‬און § ‪ 491‬פון ‪ ;(1652‬מ ע ר ן )§ ‪ 5(192‬ק ו ט נ פ ל א ן‬
‫)§ ‪ 198‬פון ‪ ,1720‬א ביסל הארבער(; ה א מ ב ו ר ג )§ ‪ ,128‬ז׳ ‪ 5(44‬וו א ר מ פ )§ ‪ ,19‬ז׳ ‪.(21‬‬

‫ו—ט‪ .‬נאך בני די עלטערע מפורשים פון תלמוד איז דער באזיץ פון וועלכן עפ‬
‫קומט צו צאלן שטניערן מערניט דאפ באוועגלעכע אייגנפ )״ממון המטלטל״‪ ,‬אשר״י‪.‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫יידיש קהל אין ‪18‬טן י״ה‬

‫‪,‬‬
‫צו בבא בתרא ז ע״ב(‪ .‬וויבאלד פארמעגלעכע דארפן צאלן מער צוליב דעם וואס‬
‫זייער פארמעגן פאדערט שוץ‪ ,‬דארפן זיי צאלן נאר פון מטלטלין‪ ,‬ווארעם נאר די‬
‫מטלטלין דארפן דאך געשיצט ווערן‪ .‬אבער די אויםטייטשונג איז קענטיק גיכער‬
‫אן אחר־המעשהדיקער פררוו צו דערקלערן עקםיסטירנדיקע באדיגגוגגען ע״פ גמרא‪.‬‬
‫באמת דארף מען דאס פארשטיין אזוי‪ ,‬אז דער פארמעגן‪-‬שטניער איז ניט אזוי‬
‫א שמייעד אויפן באזיץ ווי א צוקום• און א הכנסה־שטניער‪ .‬גאר מזומן האט געגעבן‬
‫אמתן ריווח‪ ,‬אומבאוועגלעך אייגנט האט געטראגן א פך ווינציקער‪ ,‬און אויב יא‪,‬‬
‫פלעגט דאך די הכנסה דערפון סי_י ווי אניגגעשאצט ווערן‪ .‬מהאי טעמא זיינען‬
‫געווען אניגגעשטעלט הנחות ניט נאר פאר פארדונגענע וו‪1‬ין«הייזער‪ ,‬נאר אוי ך‬
‫פאר ווי_יגבערג און בכלל פאר ערד וואפ האט געטראגן פירות )זע למשל שאלות־‬
‫ותשובות מהר״י ווניל נומ׳ ‪.(84‬‬
‫פון זילבער‪ ,‬גאלד און צירונג קומט שטניערן; ווארעם אחוץ וואס זיי זנינען‬
‫געווען סחורה זנינען זיי אויך געווען א מין לאקירונג פון קאפיטאל און ווען ט׳האט‬
‫געלוינט האט מען דאס געקאנט פארקויפן‪.‬‬
‫אמאל טרעפט אבער‪ ,‬אז מען דערקענט ניט דעפ מהות פון א פארמעגן׳‬
‫שטניער און מען שאצט זי אפ ווי א באזיץ‪ -‬און א לוקסום‪-‬שטניער‪ .‬אט לייגן‬
‫אונדזערע תקנות ארויף א שטניער כמעט אויף יעטווידער אייגנס אין זילבער און‬
‫גאלד‪ ,‬הגם בנוגע ניט־באוועגלעכן אייגנפ גייען זיי נאך נאכן פלל פון דער גמרא‪.‬‬
‫ו ו א ר מ ט )ז׳ ‪ (57-56 § ,163‬שאצט אנין‪ ,‬אויב העכער פון א באשטימטן ווערט‪,‬‬
‫אפילו הויזראט פון קופער און מעש‪ ,‬און זילבער אפילו יעמאלט ״אויב ם׳איז אויף‬
‫קליידער״‪ ,‬ד״ה פאפעמאן אד״גל‪ .‬ד‪.‬א מ ב ו ר ג לאזט פרני פון שטניער הויזראט‪,‬‬
‫נאר ם׳ווערט יא באשטניערט‪ ,‬הגם מערניט אויף העלפט‪ ,‬דער באזיץ פון כלייקודש‪,‬‬
‫מענטעלעך פון פפר־תורות וכדומה‪ .‬ליבעראלער‪ ,‬מער אויפן עלטערן שניט‪ ,‬זנינען‬
‫די תקנות פון ד ו ב ג ע ‪ :‬גאלד און זילבער ביז ‪ 10‬פראצענט פון גאנצן פארמעגן‬
‫י‬ ‫זניגען פרני‪ ,‬און גאך מער—אויב עמעצער פארמאגט גיט קיין גאלד און זילבער‪,‬‬
‫רעכנט מען אים אראפ ‪ 10‬פראצענט‪ .‬די תקנה גייט מיטן גאנג‪ ,‬אז ‪ 10‬פראצענט‬
‫פארמעגן ווערן פארניצט‪ ,‬אדער קענען ווערן פארניצט‪ ,‬אויף די זאכן‪ .‬נאך ווניטער‬
‫גייט מ א נ ט ו ע ‪ ,‬ווו מען איז נאךליבעראלערלגבידעפ באזיץ פון אזעלכע זאכן‪ .‬אין דיביידע‬
‫לעצטע םטאטוטן איז בפירוש דערמאגט‪ ,‬אז כלי‪-‬קודש‪ ,‬זילבער‪-‬געבונדענע סידורים‪,‬‬
‫מחזורים אאז״וו זניגען פטור פון באשטניערוגג‪ .‬זייער קלאר רעדט ארום דעם ענין‬
‫איםרלין אין ״תרומת הדשן״ תשובה שמב )‪ 15-14‬י״ה(‪ ,‬דאם זעט מען ארוים בולט‪,‬‬
‫אז די באשטניערונג פון גאלד און זילבער איז ניט אויסן געווען צו טרעפן דעם‬
‫באזיץ גופא אויב ער טראגט גארניט‪.‬‬
‫אנטקעגן באפרניען פון שטניער א הויז ווו ט׳וו‪1‬ינט דער באלעבאם דארף‬
‫דערמאנט ווערן ד ו ב נ ע ‪ ,‬ווו מען רעכנט אראפ ‪ 10‬פראצענט פונעם אנינשאץ בני‬
‫בני יעדערן וואט פארמאגט ניט קיין הויז‪ .‬מער ענלעך אויף אונדזערע היינטיקע‬
‫באדיגגוגגען איז מ א נ ט ו ע ‪ ,‬ווו דער באלעבאס דארף דעקלארירן דאם דירה־געלט‪,‬‬
‫נאר דערויף איז פאראן א ספעציעלע הנחה‪.‬‬
 ‫ד״ד ב‪ .‬וואכשטיין‬ ‫‪108‬‬

‫תביעות ויינען געוויינטלעך א טייל פון פארמעגן‪ .‬תביעות וועלכע מען האלט‬
‫פאר פארפאלן ויינען א טעמע נאך אין דער אלטער ליטעראטור‪ .‬אונדזערע רונקלער‬
‫תקנות גיבן א רעכט דעם תובע ניט צו דעקלארירן דעם םארט תביעות‪ ,‬באר ער‬
‫איז מחוייב צוצושטעלן א רשימה‪ ,‬און אין פאל ער מאנט יא אי_ין באקומט קהל‬
‫א דריטיחלק‪ .‬דאם איז אין הסכם מיט דער עלטערער גארם וואפ האט געגאלטן אין‬
‫וייטשלאנד‪ ,‬זע שאלות־ותשובות מהר״י ודייל פ״ד‪ ,‬ווו ס׳ווערט דערמאנט‪ ,‬אז אין‬
‫טייל ערטער נעמט קהל אפילו א העלפט‪ .‬מ א נ ט ו ע גיט רשות אראפצורעכענען די‬
‫ספקדיקע תביעות פון דער פארמעגן־דעקלאראציע‪ ,‬און אויב די תביעה ווערט יא‬
‫אנינגעמאנט דארף מערניט דערצאלט ווערן דער געהעריקער חלק שטייער‪.‬‬
‫אויב עמעצער מאכט חתונה א קינד אין משך פון שאץ־פעריאד איז ניט נאר‬
‫וואפ דער נדן איז פרי_י פון שטייער לויט אונדזערע תקנות‪ ,‬נאר עס קומט צו נאך‬
‫א זעקפטיחלק פון נדן וואס מען פאררעכנט פאר בנייהוצאות אויף דער חתונה‪ .‬אין‬
‫אנדערע תקנות זי_ינען פטור פון שטייערן מערניט די הוצאות אויף אויסגעבן‬
‫א ט א כ ט ע ר‪ ,‬נאך אין אנדערע ערטער באפרגיט מען בלויז א טייל הוצאה‪ ,‬ווידער‬
‫אין אנדערע געפינט מען פארשיידענע קאמבינאציעם‪ .‬דאפ רוב האט די קהלשע‬
‫קאםע פון די הנחות ניט געליטן‪ ,‬ווארעם דער נדן גופא איז יא געווען‬
‫א שטניער‪-‬אביעקט‪.‬‬

‫י‪ ,‬היות מען האט יענע צניטן פרי חתונה געהאט‪ ,‬האט מען ד ך בני בחורים‬
‫ניט געקאנט ריכטן אויף קיין קאפיטאלן‪ .‬דער גדן איז דעריבער געווען א שטייער״‬
‫אביעקט‪ .‬פאראן אבער א פך תקנות‪ ,‬וואם רעדן וועגן דעם בחור דעם אליין‪-‬פארדינער‪,‬‬
‫און אויף אים זגיגען געוויינטלעך חל די שטניער‪-‬געזעצן‪ .‬אונדזערע תקנות נעמען‬
‫אגב אויך אין אכט אן אייגנם וואט א באלעבאט האט פארמאגט פון פאר דער‬
‫חתונה‪ .‬דעם לעצטן זאץ אין דער דאזיקער תקנה טייטש איך אויס אזוי‪ ,‬אז די‬
‫די שאצוגג רעכנט ד ך אויף דרי_י יאר פון נאך דעד חתונה‪ .‬מען וואלט אבער‬
‫געקאנט טייטשן אנדערש אויך‪ ,‬דהיינו אז דער חוב צו צאלן שטייערן הייבט זיך‬
‫ערשט אן אין דרי_י יאר ארום‪ .‬אט זעען מיר דאך אין אנדערע תקנות אויך‪ ,‬אז‬
‫מען גיט די יוגגע באלעבעסלעך געוויטע הנחות — אמת‪ ,‬אויף א קירצערער צייט‪.‬‬
‫אין א פ ך קהילות האט פטור זיין פון שטייערן אויך געמיינט‪ ,‬אז דער בעל׳דבר‬
‫‪,‬‬
‫האט קיין דעה ניט אין קהלשע ענינים; זע למשל אייזנשטאט נ ו מ ‪.117‬‬

‫יא‪-‬יפ‪ .‬ט׳איז אן אוראלטער מנהג‪ ,‬אז דער חתן זאל ״אין דער נאכט פון‬
‫זי_ין חתונה‪ ,‬פון דער פרייד פון זי_ין ה א ר צ ך ‪ ,‬און אויך אין משך פון דער התוגה׳‬
‫וואך‪ ,‬שטעלן כיבוד פאר וייגע חברים רואם זיינען נאך בחורים‪ .‬זע למשל די תקנה בי_י‬
‫פינקעלשטיינען ז׳ ‪ ,227‬פון וואנען ס׳איז אויך געדרוגגען‪ ,‬אז די פריילעכקייט פון‬
‫די יונגעלניט פלעגט אפט אריבערגיין די דערלאזענע גרענעצן‪ .‬אונדזערע תקנות‬
‫עען אויך ארגינצוברענגען א םדר אין דעם ״פארטייל״ וואפ עמ קומט פונעם חתן‪.‬‬ ‫ז‬

‫אין טייל ערטער האט מען פארווערט דעם גאנצן מנהג‪ .‬זע אין די פארשיידענע‬
‫‪109‬‬ ‫‪ 8‬יידיש קהל אין ‪18‬טן י״ה‬

‫תקגות‪ .‬אויך וועגן דעם מנהג פון גלילה )אין אונדזערע תקנות שבת נאך די תנאים‪,‬‬
‫הייסט עם דער חתן האט געגעבן ״פארטייל״ צוויי מאל(‪ :‬מ ע ר ן § ‪ ; 155‬ה ע ם ן‬
‫‪,‬‬
‫ז׳ ‪ ;82‬א פ נ ב א ך ז׳ ‪ 17 § ,43‬ן ק ו ט ג פ ל א ן ז׳ ‪ ;101 § ,26‬ה א מ ב ו ר ג ז ‪,54‬‬
‫§ ‪ ;193‬ד י פ ל ד א ר ף ז׳ ‪ ;6 § ,9‬א ש א פ נ ב ו ר ג ז׳ ‪ $ 9-5 § ,90‬ע ל ז א ס ז׳ ‪,28‬‬
‫‪,‬‬
‫; ו ו א ד מ פ ז ‪ 36‬און ‪ 66‬אאז״וו‪—.‬אויך די שטאטישע מאכט פלעגט ארוים•‬ ‫§ ‪j‬‬
‫ן טרעטן קעגן אריבערכאפן די מאס בי_יפ פראווען חתונות‪ .‬פאר אוגדזער טעריטאריע‬
‫) זע דיקירכע־תקנות‪.Gross.Aus aiterZeit.ChronikvonDierdorf.Neuwied 1900 :‬‬
‫\‬
‫יג—יד‪ .‬וועגן דעם איסור פון דער תורה אויף מפיגיגבול זי_ין יענעם )דברים‬
‫יט‪ ,‬יד און בז‪ ,‬ז( און וועגן דער אויסטגיטשוגג דערפון אין גמרא זע פרטים‬
‫אי_יזנשטאט ז׳ ‪ ,393-392‬הערה ‪ .2‬אין די תקגות פון מיטלעלטער און פון דער‬
‫שפעטערדיקער צי_יט ווערן אויך אפגעהיט פון הפגת־גבול געדוגגענע און ארענדירטע‬
‫אביעקטן—״חזקה״‪.‬‬
‫פ׳איז אינטערעפאנט צו זען‪ ,‬אז די תקנה פון ‪10‬טן אדער ‪11‬טן י״ה וואט‬
‫יאשיצט דעם דירה־אביעקט )פינקלשטיין ז׳ ‪ (265 ,209‬איז כמעט ווערטלעך אריבער אין‬
‫ז י שפעטערדיקע תקנות‪ .‬זע דארט‪ ,‬ז׳ ‪ 311-310,302‬ן די תקנה א נ ק א נ ע‪ ,‬פון יאר ‪1228‬‬
‫אין ‪ ,Festschrift Hoffmann‬ארויפגעגעבן פון ראזענבערג‪ ,‬ז׳ ‪ ,271-270‬פויליש־‬
‫יידישע קהילה אין א מ ט ט ע ר ד א ם‪ ,‬ארויסג׳ פון מארקאן אין ציונים ז׳ ‪; 93 § ,179‬‬
‫ה א מ ב ו ר ג ז׳ ‪ .205 § ,56‬וועגן דעם שוץ פון לאקאלן אויף קראמען זע םפעציעל‬
‫ס א ל א נ י ק‪ ,‬אין רע״י ‪ ,41‬ז׳ ‪ 264-257‬ן ק א נ פ ט א נ ט י נ א פ א ל אין אברהם הלויס‬
‫שאלות־ותשובות ״גנת ורדים״ ‪ ,II‬חושן משפט פרק ו )א תקנה פון ‪ 30‬פונקטן רואם‬
‫רעגולירט דעם עגין(‪.‬‬
‫אין פ ו י ל ן ווו שענקערי! איז געווען א וויכטיקע פרנסה‪ ,‬וואם אירע רעכט‬
‫זי_יגען געלעגן בי_י די אדללניט אין די העגט‪ ,‬ווערט די ארעגדע געשיצט אין‬
‫תקגות‪ ,‬אשטייגער ל י ט ע ז׳ ‪ 73 § ,14‬א״וו און אין אנדערע ערטער‪ .‬בדרך׳כלל‬
‫פארווערן די תקנות אויסצודינגען אביעקטן וואס זנינען אן אייגנם פון ניט־יידן ‪5‬‬
‫דער געזעץ גייט ארוים פון די רעאלע פאקטן‪ .‬אבער חל איז דער איפור אויך אויף‬
‫דעם באזיץ‪ ,‬וואס געפינט זיךאין ייד׳ הענט‪ ,‬און אין טייל תקגות איז אויםגערעדט בפירוש‪.‬‬
‫פוגקט ווי בי_י די גיט‪-‬יידישע צעכן פון דער תקופה זי״יגען אויך פאראן א סך‬
‫!תקנות צו פארהיטן די בעלי‪-‬מלאכות פון קאנקורענץ‪ .‬לאמיר דערמאנען די שניכותדיקע‬
‫‪/‬פארארדענוגגען פון יידישן שני_ידערשן צעך אין פ ר ע מ י פ ל ע )‪ 18‬י״ה( ביי שאר‪,‬‬
‫‪ Zydzi w Przemyslu‬ז׳ ‪ 268‬און אין אנדערע ערטער‪.‬‬
‫אונדזערע תקנות אפרן )פונקטן י ג ‪ -‬י ח אומריינע קאנקורענץ אין מסחר‪ .‬ס׳איז‬
‫גדאי צו באמערקן‪ ,‬אז א לאנד־פארארדענונג אויף אונדזער טעריטאריע פארווערט‬
‫מ ו י ך ארנינמישונג פון א ד ר י ט ן צד אין האנדל־געשעפטן )גראפ‪Chronik von ,‬‬
‫‪ Dierdori‬ז׳ ‪.(29‬‬
‫פונקט ‪ 26‬פון אונדזערע תקנות וויל פארהיטן די תושבים מצד קאנקורענץ‬
‫פון א דרויפנדיקן‪ .‬בי_י דער פרימיטיווער עקאנאמיק פון יענער צי״יט האט מען‬
 ‫נ ‪ .‬וואכשטיין‬ ‫דייר‬ ‫‪110‬‬

‫געקוקט אויף יעדן קליינעם פלאץ ווי אויף א זעלבשטענדיקן עקאגאמישן געביט וואפ‬
‫קאן צעטרייסלט ווערן דורך יעטווידער ארי_ינרי_ים‪ .‬אמת‪ ,‬עס רעדט זיך דא וועגן‬
‫פלייש וואם ווערט גיך איבערגעפירט‪ .‬א געוויםע מארק־פרי_יהי_יט ווערט יא אנערקענט‬
‫איבערהויפט פאר אי_ינוו‪1‬ינער פון דער זעלבער טעריטאריע‪ .‬צו די פונקטן זע‬
‫ל י ט ע ז׳ ‪ ;8-3 § ,4‬ד ו ב נ ע ז׳ ‪ ;45‬מ ע ר ן § ‪ 250‬א״וו‪.‬‬
‫אינטערעםאנט איז‪ ,‬אז אונדזערע תקנות ״שטראפן ניט פאר א התראה״ לויטן ן‬
‫אלטן דין‪ ,‬אבער אין פרט פון אננעמען א באשולדיקונג פאר דערוויזן שטי_יגן זיי י‬
‫שטארק אריבער דעם פריערדיקן גאני‪ :‬גבית־עדות פון קינדער ווערן אנגענומען ו‬
‫פאר א פולן באווי_יז‪ .‬מער שכל ווי״יזט שוין אוים צו זי_ין אין דעם באשטים פון‬
‫ה ע ם ן ז׳ ‪ ,80‬אז אויב עם איז פאראן א וואגיקער חשד קען מען הייםן דעמ‬
‫באשולדיקטן שווערן א רייניקונג׳שבועה‪ .‬וועגן די דאזיקע רעכט פון קהל וואס‬
‫זנינען בעצם ברייטער פון זי_ין קאמפעטענץ‪ ,‬פנל׳ אין די שאלות‪-‬ותשובות פון‬
‫שלמה אדרת בי_י אסף‪ ,‬העונשין ו כ ו ‪ /‬נו און דער עיקר בז; זע אויך איסערלין‪,‬‬
‫תרומת הדשן שמב בי_ים אנהייב‪.‬‬

‫טו‪ .‬די אלטע ק א ס ט י ל י א נ ע ר תקנות זנינען מחייב צו גיין אלע טאג‬

‫אין שול מיטן אנווניז‪ ,‬אז רבן גמליאל האט אפילו באפרניט זגינעמ אקנעכט כדי‬
‫צו האבן א צענטן צום מנין‪ .‬ב א מ ב ע ר ג § ‪ 2‬פאדערט אויך‪ ,‬פונקט ווי אונדזערע‬
‫תקנות‪ ,‬אז אויף צו האבן א פולן מנין זאל יעדער באלעבאם מיטברענגען זנינע‬
‫בני־בית‪) .‬ענלעכע באשטימונגען זי״ינען אגב פאראן אין דער קלויסטער׳ארדענונג‬
‫פון אונדזער טעריטאריע אויך‪ (.‬זע אויך מ ע ר ן § ‪ ,17‬ע ל ז א ס ז׳ ‪ 13 § ,20‬און‬
‫איבערהויפט שולחן־ערוך אורח חיים נה‪ 22-21 ,‬און די אנווניזן אויף עלטערע מקורים‪.‬‬

‫טז‪ ,‬ווי מיר האבן שוין געזען אויבן בני פונקט ד‪ ,‬ווערן די שכירות פארן‬
‫חזן געדעקט האלב אויף האלב פון די הויז‪-‬ראשים און פון די פארמעגנם‪ .‬דער ‪I‬‬
‫איצטיקער פונקט רעדט וועגן יעגע פאלן ווו דער חזן איז פאראייגם דער מלמד‬
‫אויך‪ ,‬ווי דאס האט זיך אפט געטראפן אין קליינע ישובים‪ ,‬היות אין דער מלמדות‬
‫זנינען קודפ־כל פאראינטערעסירט די רואם האבן קינדער ווערן די גאנצע שכירות‬
‫צעטיילט אויף דרי_י חלקים‪ ,‬און צוויי חלקים פון די דרגי פאררעכנט מען אויפן‬
‫מלמדות‪ .‬צי דאס ערשטע דריטל ווערט צעלייגט לויטן פונקט ד זעט זיך פון דער ו‬
‫תקנה טז ניט ארויפ‪ .‬פגל׳ דערצו ז ו ג נ ה יי ם ז׳ ‪ ,20 § ,64‬ווו איין דריטל ווערט \‬
‫פאררעכנט אויף די וואם דארפן דעם מלמד‪ ,‬איין דריטל אויף פארמעגנפ און איין‬
‫י‬ ‫דריטל אויף די פאמיליע‪-‬ראשיס‪.‬‬

‫יז‪ ,‬ס׳זעט זיך ארוים‪ ,‬אז בני ‪ 8‬שעה א טאג ארבעט )ווארעם דער מלמד‬
‫האט דאך געדארפט האבן א צוויי שעה פאר זלןנע חזגישע פוגקציעס( האט דער‪,‬‬
‫אלף־בית־רבי געדארפט קנעלן מיט ‪ 16‬קיגדער‪ ,‬דער חומש‪-‬רבי און דעד גמרא‪-‬מלמד‬
‫מיט ‪ 8‬קיגדער יעדערער‪ .‬וועגן דעפ ענין זע איבערהויפט די געהעריקע תקנות‬
‫‪Ill‬‬ ‫‪ 8‬יידיש קהל אין ‪18‬טן י״ח‬

‫אין נ י ק א ל ס ב ו ר ג ‪ ,‬פון יאר ‪ 4676‬בי_י גידעמאן ‪ Quellenschriften‬ז׳ ‪.2 § ,256‬‬

‫זע אויך ו ו א ר מ ס ז׳ ‪ ;5 § ,81‬ז ו ג נ ה יי ם ז׳ ‪.20 § ,64‬‬

‫יח‪ .‬אפילו די וואס זיינען ניט קיץ דירעקט פאראינטערעפירטע דארפן אויך‬
‫געבן צושטי_יער א פערטל שעה‪ ,‬ד״ה א העלפט‪ .‬אבער יעדערער איז בארעכטיקט‬
‫;צו האלטן בי_י זיך אין שטוב אן אייגענעם מלמד‪ .‬לויט פוגקט לב איז די פליכט‬
‫(באגרענעצט מיט געבן געלט און קעפט‪ .‬זע וועגן די ענינים מ ע ר ן § ‪ 512‬ה ע פ ן‬
‫‪,‬‬
‫ן ז ' ‪ ;81‬ר א ט נ ב ע ר ג ז׳ ‪ ;27 § ,71‬ז ו ג נ ה יי ם ז ‪.21 § ,65‬‬

‫יט‪ .‬איינטריטיגעלט )הקדמה‪ ,‬מעותיהקדמד‪ (.‬איז פאראן אויך אין אנדערע‬

‫תקנות פון חברות און קהילות‪ .‬מען גייט מיט דעם גאנג‪ ,‬אז דער ני_יער בירגער‬
‫געפינט שוין פארטיקערהייט אן ארגאניזאציע און אינטטיטוציעם אין וועלכע די‬
‫תושבים האבן נאך פריער איינגעלייגט א חלק‪ .‬דערפאר ווערט אין די מערפטע‬
‫תקנות די הקדמה געשטאפלט לויטן אפשטאם‪ .‬טייל תקנות זי_ינען מחייב דעם ני_י־‬
‫קומער צו ווערן א שותף צו דער פריערדיקער חובות־לאסט אויך‪ .‬בדרך‪-‬כלל האט‬
‫מען זיך אבער באנוגנט מיט דער ״הקדמה״‪ ,‬אזוי אז דער גי_יער קהילהימיטגליד‬
‫האט געהאט א חלק אין די לאסטן נאר מהיום־והלאה‪ .‬די פריווילעגיע פון די גראפן‬
‫איזענבורג־גירשטיין פאר דער יידישער קהילה אין א פ ג ב א ך גיט קהל א רעכט‬
‫‪von einem neo-recepto eben so viel als wir an Einzug-Geld zu erhaben.‬‬

‫כ‪ .‬זע די הערה צו פונקט יח‪.‬‬

‫כא‪ ,‬וועגן דעם פונקט זע די מקורים אין א נ י ז נ ש ט א ט ז׳ ‪ ,183‬הערה ו‬

‫און אויך די פארשיידענע תקנות וועגן ארעמעלי_יט דארט גופא‪ ,‬אפט׳ ‪ .II‬וועגן‬
‫הכנסת־אורחים האט מען גאך געטראכט פריערדיקע צי_יטן‪ ,‬זע מהר״י מינץ‪,‬‬
‫'שאלות‪-‬ותשובות‪ ,‬ז‪.‬‬

‫כב‪ .‬פגל׳ וועגן דעם ענין שולחן ערוך אורח חיים נג‪ ,‬יט‪ ,‬אז איין איינציקע‬
‫&טים קען דורך איר וועטא אפווארפן א קאנדידאט‪ ,‬או! דצרצו דעם מגן אברהם‪,‬‬
‫ואס איז זיך סומך אויף ר׳ מרדכי יפה‪ ,‬אז די מערהייט איז מכריע‪—.‬אז נעענטערע‬
‫רובים ואלן אויך אפשטימען איז דורכאויס ע״פ דין‪ ,‬ווארעם ס׳איז דאך זיי אויך‬
‫'וגע‪ ,‬הייסט עס זיי שטימען אפ וועגן זייערן אן אייגענעם ענין‪.‬‬
‫אינטערעסאנט איז מענרל קראכמאלס א תשובה )שאלות‪-‬ותשובות צמח צדק‪,‬‬
‫‪ .(1‬אין ק ר ע מ ז י ר האט זיך פארלאפן‪ ,‬אז אקליינער מיעוט האט געוואלט פארכאפן‬
‫» ר זיך דאם רעכט צו קלניבן מחמת זיי צאלן דעם גרעפטן טייל שטייערן‪ .‬זיי‬
‫ף ב ן זיך דערביי פאררופן אויף זייער לאקאלער תקנה‪ ,‬אז די ״כלי‪-‬קודש״ דארפן‬
‫עקליבן ווערן פון דעם ״רוב מנין״ )מערהייט שטימען( און דעם ״רוב ב נ י ך‬
‫מערהייט שטייערצאלונג(; איז היות זייער שטי_יערצאלונג באטרעפט מער ווי‬
‫העלפט פון דער גאנצער שטי_יער־הכנסה‪ ,‬האבן זיי געהאלטן‪ ,‬אז זיי האבן די‬
 ‫‪ 1‬״ ר נ ‪ .‬וו‪8‬כשטיין‬ ‫‪112‬‬

‫געזצצלעכע מערהייט‪ .‬האט מען זיך געווענדט צום רב‪ ,‬ער זאל בטל מאכן די דאזיקע‬
‫תקנה וואס איז עובר אויף א לאוו פון דער תורה )שמות כג‪ ,‬ב(‪ .‬ר׳ מענדל‬
‫קראכמאל איז אבער מער נוטה צו די עלטערע מפרשים‪ ,‬וואט בי_י זיי מיעט ״רוב״‬
‫אי מצנטשן אי צאלונג‪ .‬אויסקאמבינירן א מערהייט אויפן סמך פון צאלונג אליין‪,‬‬
‫פסקנט ער‪ ,‬טאר מען ניט‪ ,‬ווארעם א באשלוס רואם זאל גילטן דארף האבן אי רצם‬
‫רוב מ נ י ן ‪ ,‬אי דעם רוב ב נ י ן ‪ ,‬אזוי איז אוממיגלעך‪ ,‬אז איין צד זאל מאיארידרן‬
‫דעם צווייטן און מען מוז מושווה ווערן צווישן זיך‪.‬‬
‫אין אונדזער פאל איז רוב מנין דאם אייגענע וואם רוב בנין‪ ,‬ווארעם )זע‬
‫אויבן הערה צו פונקט ח די שכירות פונעם חזן ווערן געדעקט גלניך אויף גלגיך‬
‫פון די הויז‪-‬ראשים )וואם זנינען דאך אין א גרויסן טייל שטייערצ^לער אויף און‬
‫פונעם פארמעגן־שטייצר‪.‬‬

‫כג‪ .‬לויט כג איז דער עודף איבערן דעקלארירטן פארמעגן פארפאלן אינגאנצן‪-‬‬
‫העלפט פאר דער שררה און העלפט פאר קהל‪ .‬מיט עטלעכע און צוואנציק יאר‬
‫שפעטער האט מען איבערגעקוקט דעם ענין און באשלאסן די תקנה לט‪ ,‬וואס איז‬
‫שוין ניט אזוי שטרענג‪ .‬זע וועגן דעם ע ל ז א ם ז׳ ‪ .8-6 § ,20‬אין רע״י ‪ 19‬ז׳ ‪170‬‬
‫רעדט זיך וועגן דער ירושה פון א יידן וואס האט געלעבט פון קצבה‪.‬‬
‫מ׳איז כדאי צו דערמאנען מענדל קראכמאלס תשובה )צמח צדק‪ ,‬כד> אין‬
‫א ירושה־ענין‪ .‬ס׳רעדט זיך דארטן וועגן א פראמינענטער פערזענלעכקייט )זע‬
‫וואכשטיין‪ I Inschriften Wien ,‬ז׳ ‪ .(509‬מענדל קראכמאל פסקנט‪ ,‬אז קהל האט‬
‫געמוזט ווימן‪ ,‬אז דער מאן איז א גביר; איז אויב מען האט פאר זי_ין לעבן ניט‬
‫געמאנט‪ ,‬מייגט דאם‪ ,‬אז קהל האט שטילערהייט מוותר געווען אויף דער פרעטענזיע‪.‬‬

‫כו‪ .‬זע אויבן אויסטי״יטשוגג צו פונקט יג‪.‬‬

‫כח‪ .‬גאך די גמרא פארווערט )סנהדרין כד ע״ב און אנדערע ע ר ט ע ח צו‬

‫שפילן אין טאפלשטיין )קביה( און שטעלט אי_ין‪ ,‬אז דער טאפלשטיין־שפילער איז‪,‬‬
‫פונקט אזוי ווי דער פראצענטניק‪ ,‬פסול לעדות‪ .‬די הכנסות פון א פראפעסיאנעלן‬
‫עפילער זנינען געגליכן צו גזלה‪ ,‬ווארעם דער פארשפילער האט ד ך ניט געריכט‬
‫אויף זיכער‪ ,‬אז ער וועט פארשפילן און האט ממילא קיינמאל ניט מוותר געווצןן‬
‫אויף ד_ין געלט‪ .‬הגם טייל מיינען‪ ,‬אז דאס איז שייך נאר צו אזוינע וואפ שפילך‬
‫איז זייער איינציקע פראפעםיע‪ ,‬נאר אלע זנינען מסכים אין זייער שטרענגן אפשאצן‬
‫|‬ ‫די מענטשן ״וואס ד_ינען ניט מתקן די וועלט״‪.‬‬
‫אין דער צי_יט רואם דא גייט א קאמף קעגן שפיל פון ריין‪-‬עטישע צי פןאל‬
‫עקאנאמישע מאטיוון האט דאפ שווערע לעבן אין גלות געבראכט דערצו‪ ,‬אז מע^‬
‫אםרט דאפ שפילן פון פארגעניגן וועגן אויך‪ .‬אבער מען קאן ניט דערשטיקך‬
‫אינגאנצן די באדערפעניש אין פארווי_ילונג און שפיל‪ .‬איז איגטערעםאגט צו זען'‬
‫ווי אזוי עס בגיטן ד ך די באשטימונגען קעגן שפילן לויט ארט און צי_יט‪ .‬אין!‬
‫‪113‬‬ ‫‪ 8‬יידיש קהל אין ‪18‬טן י״ח‬

‫ווערט פארווערט צו שפילן אין קארטן אין די טעג‬ ‫)פונקט ‪(28‬‬ ‫אונדזערע תקנות‬
‫בפירוש‬ ‫נעמען‬ ‫פארקערט‬ ‫תקנות‬ ‫איטאליענישע‬ ‫ווען מען זאגט יזכור‪ .‬די‬
‫)וועד פון פארלי אין יאר ‪ ,1416‬זע פינקעלשטיין‬ ‫ארוים פונעם כלל די תעניתים‬
‫אשטייגער מאנטיע ‪,11‬‬ ‫תקנות״שרניבער‪,‬‬ ‫איטאליענישע‬ ‫ז׳ ‪ .(284‬די שפעטערדיקע‬
‫זי_ינען נאך גרעםערע מקילים‪ ,‬ווארעם דאס לעבן איז דארטן דורך דער צי_יט ג צווארן‬
‫טעמפעראמענטיקער‪ .‬דאם וואט מען האט גראד אין איטאליע געקעמפט קעגן שפילן‬
‫מיט חרמות איז טאקע אין דער טבע פון דעם דאזיקן לאנד‪ .‬אט ווייס ן מיר דאך‬
‫געהאט‬ ‫ט׳האט‬ ‫שליטה‬ ‫פ׳ארא‬ ‫פון אריהילייב מאדענעם )מודעה( אייגענע רייד‪,‬‬
‫אויף אים דאס שפילן‪.‬‬
‫ס׳דארף אבער אנגעוויזן ווערן‪ ,‬אז די מיטלעלטערישע תקנות פון ריין־געגנט‬
‫פארווערן‬ ‫)פינקעלשטיין ז׳ ‪ (228‬האלטן זיך בי_ים אנינשטעל פון דער גמרא און‬
‫נאר צו שפילן אויף געלט‪ .‬דאס אייגענע איז אין די איטאליענישע תקנות א חילוק‬
‫פון שפילן פראפעסיאנעל ביז שפילן פון פארווינילונג וועגן‪ .‬אין טייל קהילות האט‬
‫מען ספעציעל אכטונג געגעבן‪ ,‬אז די כלי־קודש זאלן ניט שפילן )זע אליה מזרחי‪,‬‬
‫געמאכט‬ ‫ווערט‬ ‫שפילן‬ ‫מינים‬ ‫פארשיידענע‬ ‫צווישן‬ ‫אויך‬ ‫שאלות־ותשובות‪ ,‬יג(‪.‬‬
‫אץ אונטערשייד‪.‬‬
‫אין די דניטשע טעריטאריעם‪ ,‬און נאך מער אין פוילן‪ ,‬זנינען די באשטימונגען‬
‫הארבער איידער אין די ראמאנישע לענדער‪ .‬אין טייל איסורים איז מען אויםן‬
‫אשטייגער‬ ‫צו פארהיטן‪ ,‬אז מאנסבילן און פרויען זאלן פארברענגען צוזאמען;‬
‫ה א מ ב ו ר ג ז׳ ‪ ; 167 § ,50‬א י_י ז נ ש ט א ט ז׳ ‪ ; 149‬א ש א פ נ ב ו ר ג ז׳ ‪.16 § ,94‬‬
‫מ ע ר ן § ‪(280‬‬ ‫אינגאנצן געאסרט שפילן האט מען )מיט א פאר אויפנאמען‪ ,‬זע‬
‫פונדעפטוועגן נאר אין יענע טעג ווען מען לייענט פון דער תורה‪.‬‬
‫די ליטעראטור וועגן דעם עגין איז אויסגערעכנט ביי וואכשטיין‪Die ,‬‬
‫‪ Grabschriften des alten Judenfriedhofs in Eisenstadt‬ז׳ ‪ ,69‬הערה ‪.1‬‬
‫באך א פאר מקורים וועלן מיר דא פארצייכעגען‪ :‬בערליגער‪Aus dem Leben ,‬‬
‫‪ ,der deutschen Jud en in Mittelalter‬בערלין ‪ ,1900‬ז׳ ‪ ;22-18‬לעוו )‪,(Low‬‬
‫‪ ,Die Lebensalter‬ז׳ ‪ 330-329‬און אין א פ ך ערטער; שלמה בן אדרת‪ ,‬שאלות•‬
‫ותשובות ‪ ,II‬לה )צי מען דארף צאלן קנט אויב א שידוך ווערט אפגעלאזן צוליב‬
‫קארטן‪-‬שפילן‪ .‬אנדערע תשובות זייגע וועגן שפילן ציטירט מען אפט(‪ .‬ריבקינד אין‬
‫הדאר ‪ , X‬ז׳ ‪ 209-208‬און ז׳ ‪) 224-222‬קארטן‪-‬שפילן פארווערט אין צוואות(;‬
‫א י_י ז נ ש ט א ט גומי ‪) 259‬פאל פון א שטראף(; ל י ט ע ז׳ ‪ ;51 § ,10‬מ מ י ר נ ע אין‬
‫חיים וחסד‪ ,‬ממירנע ‪ ,1737‬נאענט צום טוף )מען טאר מער ניט שפילן אום חול•‬
‫המועח; ק ו ט נ פ ל א ן ז׳ ‪ ;202 § ,41‬ל י ו ו א ר נ א אין ש״ות בני אברהם‪ ,‬א ‪ -‬ב ;‬
‫פ ר ע ש ב ו ר ג אין ווייס‪ ,‬אבני בית היוצר מ ^ מ א ‪, 8‬‬

‫כט‪ .‬תקנות פון דער מאכט קעגן לוקסוס זנינען געווען דורכן גאנצן מיטל׳‬
‫עלטער ביז אין דער נניערער צי_יט ארנין‪ ,‬אויף אונדזער טעריטאריע פארווערט‬
‫א פארארדענונג פון יאר ‪ 1616‬צו בעטן אויף חתונה מער ווי ‪ 30‬פארלעך‪ ,‬און‬

‫)ילווא׳בלעטער‪a ,‬׳‪( V I )(8‬‬

 ‫ד״ר ‪ .3‬וואכשטיין‬ ‫‪114‬‬

‫פאר יעדער איבעריקער פערזאן קומט צו ‪ 1‬טאלער שטראף‪ .‬בי_י אטויפונג טארן‬
‫בי_יזי_ין נאר ‪ 12‬פערזאן‪ ,‬חוץ ‪ 3‬קוואטערס )גראס‪ ,‬דצ״וו ז׳ ‪.(97-95‬‬
‫פ׳האט זיך אויך אויפגעהיט פון פארשיידענע מקומות אגרויפע צאל י י ד י ש ע‬
‫תקנות קעגן לוקםום‪ .‬אונדזער דאקומענט וויל‪ ,‬פון עקאגאמישע טעמים וועגן‪ ,‬בא•‬
‫גרענעצן די צאל געםט אויף חתונות און אנדערע שמחות‪ ,‬דערלאזט דעריבער‬
‫פונקט כט נאר די נעענטערע קרובים‪ .‬פונקט לו איז אויפן צו פארהיטן‪ ,‬אז מען‬
‫זאל דעם סנדק ניט בארניטן צו שטארק )ער האט אויך געדארפט שטעלן ״פארטייל״(‪.‬‬
‫א סך תקנות רעגלאמענטירן די צאל חתונהילניט‪ ,‬דעם מין און די גוטסקייט פון‬
‫די געריכטן ו ו א ס מ ע ן זאל דערלאנגען‪ ,‬די מתנות מצד חתן־כלה‪ ,‬מחותנים און‬
‫קהילה־מיטגלידער אאז״וו‪.‬‬
‫דאס רוב ווערן געבראכט עקאנאמישע טעמים‪ ,‬פארבונדן מיט די נויטן פון‬
‫טאג‪ .‬א ראיה‪ ,‬אז מען פלעגט די אלטע תקנות פארגעסן און כסדר געפינען ני_יע‬
‫אקטועלע מאטיוון‪ .‬טיילמאל אבער‪ ,‬אט ווי אין אונדזערע תקנות‪ ,‬ווערט דער‬
‫עקאנאמישער מאטיוו גענומען פון דעם ענין גופא‪ .‬דער ועד פון פ א ר ל י אין‬
‫יאר ‪) 1418‬פינקלשטיין ז׳ ‪ (286‬פארמולירט אזוי‪ :‬״היות מיר האבן געזען‪ ,‬אז די‬
‫וואס פראווען חתונות אהנר אנדערע שמחות מאכן זיך זייער גרוים‪ ,‬א פך גרעסער‬
‫איידער זייער פארמעגן און אויך מער איידער עס איז אנגענומען בני די גבירים‬
‫בני די פעלקער צווישן וועלכע מיר לעבן‪ ,‬וואס דורך דעם קומט ארויפ אן אנווער‬
‫אין געלט‪ ,‬באשטימען מיר‪...‬״‪ .‬ס׳איז בכלל ניט געווען קיין טובה פאר יידן צו‬
‫ווניזן פאר לניטן‪ ,‬או מען איז רניך‪.‬‬
‫אונדזערע תקנות גייען מיטן גאנג פון די באוווםטע איטאליענישע באשטי‪-‬‬
‫מונגען‪ ,‬לויט וועלכע דער איסור איז חל אויף אלע מיטגלידער פון דער קהילה‪.‬‬
‫אנדערש איז אין די תקנות אין דניטשלאנד און פוילן; דארטן איז דער לוקסוס‬
‫געשטאפלט לויט גראדן‪ .‬אינגאנצן להיפוך צו די תלמודישע תקנות )מועד קטן כז‬
‫ע״ב(‪ ,‬וואם האבן אפגעשאפט יעטווידער גלאנץ בני לוויות ״פון וועגן דעם כבוד‬
‫פון די ארימע״‪ .‬צוליב דעם זעלבן טעם האבן די טעכטער פון ירושלים געדארפט בני‬
‫צוויי פאלקס־יומטובים מוחל זנין אויף זייערע יומטובדיקע מלבושים‪ ,‬כדי ניט צו פאר׳‬
‫שעמען יענע מיידלעך וואס האבן קיין טייערע מלבושים ניט געהאט )תענית כו ע״ב(‪.‬‬
‫די פוילישע און דניטשלענדישע כללים רעגלאמענטירן פינקטלעך די צאל‬
‫געסט און די גוטסקייט פון די געריכטן בני פארשיידעגע גראדן שטניערצאלער‪.‬‬
‫אפילו די רשימה חתונהילניט וראם מען האט זיך געקליבן פארבעטן האט פריער‬
‫געדארפט וויזירט ווערן פון ךי פרנסים‪ .‬מען האט זיך ניט פארלאזן‪ ,‬אז יעדערער‬
‫וועט שוין אליין וויפן וויפיל צר קען זיך פארגינען‪ .‬מען דארף האבן אין זינען‪ ,‬אז‬
‫א סך מענטשן זנינען געווען פאראינטערעפירט אין א ״רניכער חתונה״‪ .‬אזוי האט‬
‫זיך דער עקאנאמישער אוגטערשייד ארויסגעזען זייער שטארק‪ .‬אגב ניט נאר בני‬
‫יידן‪ :‬בני קריםטן איז געווען אנינגעשטעלט די צאל ליכט וואס מען מעג ברענען‬
‫אויף א לוויה פון אפויער אדער אבירגער )פון ‪ Poysadorf‬אין נידער־עסטרניך‬
‫‪ , U n s e r e Heimat‬ז׳ ‪.(208‬‬ ‫‪1929‬‬
‫‪115‬‬ ‫‪ 8‬יידיש קהל אין ‪18‬טן י״ה‬

‫היות דער מאטעריאל איז וויכטיק קולטור׳היסטאריש וועלן מיר דא אנווניזן‬

‫עטלעכע מקורים‪ :‬א מ ט ט ע ר ד א ם ‪ ,‬פויליש־יידישע קהילה § ‪ 77‬א״וו; א נ ק א נ ע ‪,‬‬
‫פון יאר ‪ ,1739‬אין רע״י ‪ ,78‬ז׳ ‪ ;63-51‬ד ו ב ג ע ז׳ ‪ ;109 ,60 ,43‬ה א מ ב ו ר ג‬
‫§ ‪ 189 ,24‬א״וו‪ ;223-221 ,‬ה ע ם ן ז׳ ‪ ;83‬ז ש א ל ק ו ו ע ד ‪ ,10 § 96‬ז׳ ‪110‬‬
‫§ ‪ ,40-38‬ז׳ ‪ ;113 § 115‬ל י ט ע ‪ ,‬יארן ‪,604 — 603 ,408 ,327 § ,1761 — 1627‬‬
‫‪ ; 6 7 4 - 6 6 9 ,697,‬מ א נ ט ו ע ‪ ;II‬מ ע ץ ‪ ,‬פון יאר ‪,1690‬‬
‫ז׳ ‪ ; 109-108‬מ ע ר ן § ‪ 306 ,295‬און ז׳ ‪ ;6 § 138‬פ י ר ט ‪ ; 1728 ,1‬פ י ר ט ‪,II‬‬
‫‪ ;1786‬פ ע ץ‪17 ,‬י״ה‪ ,‬כרם חמד ‪ II‬נומ׳‪) 94 ,45‬אינטערעםאנטע מנהגים(; פ ר א נ ק ־‬
‫פ ו ר ט ‪ ;1715 ,‬קארפענטרא‪) 1712 ,‬דזשויש קווארטערלי רעוויו ‪ ,1928‬ז׳ ‪;(383-337‬‬
‫ק ר א ק ע ז׳ ‪ .111-110 ,94-93‬צום סוף ווילן מיר נאך אנווניזן ווי א ״רעוואלוצי־‬
‫אנער״ פון ס א ל א נ י ק מאכט חוזק )רע״י ‪ 41‬ז׳ ‪ (112-109‬פון באגרענעצונגען‪:‬‬
‫״‪ ...‬שלא יאכלו בסעודת החתן כי אם תרש ובגתן ואבירם ודתן בגיגת הביתן עוד‬
‫הסכימו שבמקום שש ורקמה ושני עם עדנים והמחלצות והגליונים שתצאנה‬
‫במחלצת של קנים‪...‬״—דער קאראןמער אברהם פירקאוויטש )‪ 19‬י״ה‪ ,‬זע יעללינעק‪,‬‬
‫‪ ,Abraham Firkowicz‬ווין ‪ (1895‬פרוווט אויפווניזן אין זנינע תקנות § ‪ 24‬ע״פ‬
‫תנ״ך‪ ,‬אז אין די ביבלישע צי_יטן זי_יגען שמחות גיט געווען אנגענומען‪ ,‬מחמת‬
‫אין תג״ך ווערט קייגמאל גיט דערציילט‪ ,‬אז מען האט געפראוועט רי_יכע סעודות‪.‬‬
‫ל ‪ .‬ס׳ווניזט אוים‪ ,‬אז די תקגה איז גיט ארנין אין קראפט‪ ,‬ווארעם אין די‬
‫שפעטערדיקע ערטער ווו מען פטראשעט מיט קנט בלניבט אפגעהיט די פארהעל•‬
‫טעניש ‪.1:1‬‬
‫אז די שררה האט גוט השגחה געגעבן‪ ,‬יידן זאלן אנינצאלן קנפ‪ ,‬זעט מען‬
‫‪C . F.‬‬ ‫‪Weiss)Geschich‬‬
‫‪ ,den im Fiirstbistume Strassburg‬ז׳ ‪ .50-47‬מער פרטים פון די מקורים זע‬
‫ו; ע ם ן‪ ,‬העבר׳ ז׳ ‪ 77‬און דניטש ז׳ ‪ ;72‬ל‪ .‬הארוויץ אין מגוו״י ‪ 1910‬ז׳ ‪,521‬‬
‫פונקט ‪) 4‬נופח פון דער לאנד־רבס שבועה(‪ .‬א פ נ ב א ך ז׳ ‪ ,56‬פוגקט ‪ 12‬באשטימט‪,‬‬
‫אז בני א קנס ביז ‪ 2‬ר״ט קומט העלפט דער שררה און העלפט אויפן יידישן הקדש‪,‬‬
‫בני א סומע העכער פון ‪ 2‬ר״ט צוויי דריטל פאר דער שררה און איין דריטל פארן‬
‫הקדש‪ .‬דערבני האט קהל געדארפט אלע יאר דערלאנגען א רשימה פון די קנס•‬
‫געלטער וואפ זנינען ארנין‪.‬‬
‫אן אנטייל פון דער מלוכה אין קנס־געלטער געפינען מיר אויך בני די‬
‫שטאט־פארוואלטוגגען‪ ,‬אשטייגער אין ווינער־ננישטאט‪ .‬אמאל פלעגט טרעפן‪ ,‬אז‬
‫דער קייסער פלעגט די הכנסה אפגעבן אין ארענדע )פגל׳ ‪Blatter fur Nieder-‬‬
‫‪ , o s t e r r s i c h .Landeskunde,19‬ז׳ ‪.(234‬‬
‫אין די פוילישע תקגות הערן מיר גארגיט וועגן אן אנטייל פון דער מלוכה‬
‫אין קנס; אבער אין די עלטערע שאלות׳ותשובות‪ ,‬למשל בני אדרת‪ ,‬רעדט זיך יא‬
‫וועגן ״קנפיהמלך״‪ .‬די תקנות פון פ ע ר א ר ע )פיגקעלשטיין ז׳ ‪ (307‬גיבן אוועק‬
‫איין העלפט אויף קריפטלעכע צדקה און איין העלפט אויף יידישע ארעמעלניט;‬
‫ק א ר פ ו )דארט גופא ז׳ ‪ (317‬טיילט צווישן דער שררה און דער שול‪ .‬פון דעם‬
 ‫ד״ר ב‪ .‬וואכשטיין‬ ‫‪116‬‬

‫פאקט‪ ,‬וואט אין יידישע תקנות ווערן די יידישע אינםטיטוציעם דערמאנט אויפן‬
‫צווייטן ארט זעט מען ארויט‪ ,‬אז דא איז אויך די חלוקה געווען ניט קיין פריי‪.‬‬
‫וויליקע‪.‬‬
‫\‬
‫\‬ ‫זע אויבן אויםטי_יטשונג צו יח א״וו‪.‬‬ ‫לב‪.‬‬
‫ו‬
‫ן‬
‫לג‪ .‬אזוי האט מען זיך נוהג געווען נאך אין עלטערע צי_יטן‪ .‬זע גידעמאן‪;,‬‬
‫‪ Quellenschriften‬ן מגוו״י ‪ 1897‬ז׳ ‪ • 518‬א ש א פ נ ב ו ר ג ז׳ ‪ 5 2 § 89‬ב א מ • )‬
‫נ‬

‫‪j‬‬ ‫‪ a‬ע ר ג § ‪.1‬‬

‫לה‪ .‬ניט נאר די יידישע וועלט )זע אי_יזנשטאט ז׳ ‪ 145‬הערה ‪ (1‬האט גע• {‬
‫האלטן‪ ,‬אז די צרות נעמען זיך פון דער צעלאזנקייט פון עולם‪ .‬גראף אקטאוויא‬
‫פוגער למשל האט ‪ 1592‬צוליב דער שווערער צייט‪ ,‬צוליב די מגפות‪ ,‬״ מלחמות‬
‫אאז״וו פארווערט צו טאנצן אויף וייגע מאיאנטקעט )‪ , Fugger-Zeitung‬ארויפג׳‬
‫פון קלארוויל ז׳ ‪ ,169‬נומ׳ ‪.(144‬‬
‫ליטעראטור וועגן דעם איפור בי_י יידן זע אי_יזנשטאט ז׳ ‪ 147‬הערה ‪ .5‬נאך‬
‫א פאר צוגאבן‪ :‬פ י ר ט ‪ 1‬ז׳ ‪) 26 § 158‬פ׳ווערט פארווערט צו לערנען זיך טאנצן;‬
‫אין איטאליע פארקערט ויינען גרויפע געלערנטע געווען טאגץילערער(; יופף שטייג•‬
‫הארדט‪ ,‬שאלותיותשובות זכרוןיוסף‪ ,‬יז; פ י ר ט ‪ 11‬ז׳ § ‪ ; 4 6 6 1 2 7‬ייל״ג ‪ 111V‬ז׳ ‪;236‬‬
‫ה א מ ב ו ר ג ז׳ ‪ ;35 § 11‬ע ל ז א פ )נאר אנטקענן טאנץ פון בחורים אדער מיידלעך‬
‫מיט חתוגה‪-‬געהאטע( ז׳ ‪.28 § 28‬‬

‫כט‪.‬‬ ‫אויבן‬ ‫זע‬ ‫לו‪.‬‬

‫כח‪.‬‬ ‫אויבן‬ ‫זע‬ ‫לז‪.‬‬
‫ה‪.‬‬ ‫אויבן‬ ‫זע‬ ‫לח‪.‬‬
‫כג‪.‬‬ ‫אויבן‬ ‫זל‬ ‫לט‪.‬‬
‫נאכבאמערקונגען און צוגאבן‪:‬‬
‫ז׳ ‪ 94‬הערה ‪ : 41‬אפשר איז די טליטש פון ״ברגלי ובפריטי״—מיט אפלויפן די פיס )שתדלנות(‬
‫און מיט געלט‪ ,‬און דער אויסדרוק איז‪ ,‬מעגלעך‪ ,‬נאכגעמאכט ‪,,‬כרשין עם רגלאיך )זע לעווי‪,‬‬
‫‪ Chaldaisch-aramaisches Worterbuch‬ח״ד ‪.(406‬‬
‫ז׳ ‪ ,111‬שורה ‪ 14‬פון אונטן‪ :‬זע שאלות־ותשובות מהר״י מינץ‪ ,‬סימן ז׳ )ע״ד הכנסת אורחים‪,‬‬
‫ע״פ פיתקין וכוי(‪.‬‬
‫ז׳ ‪ ,112‬שורה ‪ 2‬פון אויבן‪ :‬אנשטאט ל‪8‬וו ד‪8‬רף זי_ין ג ע ז עץ‪.‬‬
‫ז׳ ‪ ,112‬שורה ‪ 6‬פון אונטן‪ :‬דארף זנין — ״מענטשן וואס זגינען ניט עוסק ״בישיבו של עולם״‪.‬‬
‫ז׳ ‪ ,113‬שורה ‪ :1‬ווערט פארווערט צו שפילן אין קארטן אין די פאסט‪-‬טעג רואם זי״ינען‬
‫באשטימט פאר הזכרת‪-‬נשמות‪.‬‬
‫ז׳ ‪ ,114‬שורה ‪ 3‬פון אונטן‪ :‬דער אגינפיר וועגן ליכט איז אי״ינגעשטעלט געווען בני קריםטן‬
‫נאך אין ‪18‬טן י״׳ה‪.‬‬
‫ז׳ ‪ ,115‬שורה ‪ 4‬פון אויבן‪ :‬האמבורג‪ ,‬פארטוגעזיש‪-‬יידישע קהילה‪Jahrbucher der jfld.- .‬‬
‫‪ Vlll, liter. Ges.‬ז' ‪ X ,284—283 ,228‬ז׳ ‪ XI, 244‬ז׳ ‪.30‬‬
 ‫‪1‬‬ ‫‪ r‬א י ן די יידישע מונד&רטן‬
‫פ ר י ל ו צ ק י )ווארשע(‬ ‫פון נ ח‬

‫‪ .1‬א פאלטשע אינפארמאציע‬

‫‪1‬‬
‫§ ‪ (1 — .1‬מיזעפ ‪ 183‬אינפארמירט‪:‬‬
‫— דער פרעמדלענדישער פופיקפ ‪ier‬־ אין ‪ halbieren‬און דעפגלניכן האט‬
‫נישט באוויזן ארנינצודרינגען אין יידיש‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ (2‬ס ׳ א י ז א ג ר ו י ס ע ר ט ע ו ת )איך רעד וועגן הנינטיקן יידיש (‪- .‬‬

‫‪ .11‬אינטערנאציאנאלע פרעמדווערטער‬
‫§ ‪ .2‬קודם׳כל האבן מיר אין יידיש א גרויסע צאל פרעמד• און לנייווערטער‬
‫פונעט אינטערנאציאנאלן רעזערווואר‪ ,‬ווי למשל‪:‬‬
‫— ארעטירן‪ ,‬אפערירן‪ ,‬ארגאניזירן‪ ,‬ארדינירן‪ ,‬איגנארירן‪ ,‬אינטערווענירן‪,‬‬
‫גאלוואניזירן‪ ,‬גיליאטינירן‪ ,‬דיפקוטירן‪ ,‬דיקטירן‪ ,‬טעלעגראפירן‪ ,‬טעלעפאנירן‪ ,‬טערא•‬
‫ריזירן‪ ,‬טראנפפארטירן‪ ,‬טריומפירן‪ ,‬ליקווידירן‪ ,‬לעגאליזירן‪ ,‬מאיאריזירן‪ ,‬נאטורא•‬
‫ליזירן‪ ,‬טטיליזירן‪ ,‬טטענאגראפירן‪ ,‬עמיגרירן‪ ,‬פאפירן‪ ,‬פאראליזירן‪ ,‬פראפיטירן‪,‬‬
‫פאנטאזירן‪ ,‬פונקציאנירן‪ ,‬פיגורירן‪ ,‬קאווירן‪ ,‬קאלאניזירן‪ ,‬קאמפראמעטירן‪ ,‬קאנקורירן‪,‬‬
‫קארעגירן‪ ,‬קורירן‪ ,‬קריטיקירן‪ ,‬ראמאנםירן‪ ,‬רוינירן‪ ,‬ריזיקירן‪ ,‬רעגיפטרירן‪ ,‬רעדו‪-‬‬
‫צירן‪ ,‬רעוואלוציאניזירן‪ ,‬רעזיומירן‪ ,‬רעפערירן‪ ,‬רעקאמענדירן‪ ,‬רעקוויזירן רעקלא•‬
‫׳‬

‫‪4‬‬
‫מירן ‪ ,‬שיקאנירן‪ ,‬שפעקולירן‪...‬‬
‫מע וואלט געקענט די רשימה אפאך־אפאך פארלענגערן‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫די אלע ערשט פארצייכנטע צניטווערטער זענען געבוכט אויך בני ‪T‬דרי!‪-‬י‪- ,‬‬
‫מיט געוויטע ניואנסן‪ ,‬און דהיינו‪.requirieren ,riskieren, korrigieren :‬‬
‫א נ מ ע י ק ו ב ג ‪) — ,1‬א( ווארשע‪ :‬״ער וועט אניך ק א מ פ ל י מ ע נ ט י ר ן ״‬
‫) = ע ר וועט אניך מאכן קאמפלימענטן(‪) / / .‬ב( דער בייזער מארשעליק )ווארשע‬

‫‪M. M i e s e s , Die Yiddische Sprache. Berlin-Wien‬‬

‫‪8‬‬
‫״ם‪8‬רווונדךו‬ ‫‪plysijrn‬‬ ‫מיטל־ג‪8‬ליגישייידישע‬ ‫גרענגט דאך דאס‬ ‫‪8‬ליין‬ ‫מיזעס ‪211‬‬
‫גליקל ה־&»ל ‪ : 326‬״יותר כמו שלושים נשים‪ ,‬די ג י פ ל א ס י ר ט זיין גיוואריך‪.‬‬
‫» אויך אין ‪8‬לט‪-‬יידיש )פון ‪17‬טן און ‪18‬טן יארהונדערט( קומען׳פאר ווערבן מיט דעם םופיקם‬
‫געלעגנהייט(‪.‬‬ ‫‪8 ?1‬ן ‪8‬נדער‬ ‫)אויספירלעכער וועגן דעם —‬
‫ט י י ט ש ‪ .1 :‬מ ‪ 8‬ב ן רעקלאמע‪ ,‬פרסום‪ .2 .‬פרןןטעםטירן קייגן ‪ 8‬החלטה זןדער פםק מון‬ ‫*‬
‫ןןנגענן‬ ‫גאטראכן דעם ענין!‬ ‫ג‪$‬כ‪8‬מ‪$‬ל‬ ‫גקשה וועגן‬ ‫‪8‬‬ ‫דערווידערגעשריפץ‪,‬‬ ‫‪8‬‬ ‫דערל‪8‬נגען‬ ‫‪8‬ן ‪8‬מט‪,‬‬

‫‪ 8‬רעקורם‪ 8 ,‬ן ‪ 8‬פ ע ל ‪ 8‬צ י ע ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪K. T l a n d e r , Deutsch-Russisches Worterbuch. St. Petersburg 1911.‬‬
 ‫‪ m‬םר־לוצקי‬ ‫‪118‬‬

‫‪ : 16 (1879‬״זיא קען שוין אריך ק ו ט ש י ר ע ן אויף דער קאזלע מיט דצר בי_יטש"‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫אנטרייבך‪.‬‬ ‫פון א קוטשער‪,‬‬
‫§ ‪ .3‬א שפאר ביפל פון די דאזיקצ צי_יטווערטער )און פון אנדצרצ מיט‬
‫דצם אייגצנצם פופיקם( איז אין די מונדארטן דורכגצגאנגצן גצוויסע קלאנג־‬
‫געזצצלצכע שינויים‪ ,‬אדצר אומגצפורצמט געווארן פאלקם‪-‬צטימאלאגיש )§§ ‪.(38—4‬‬
‫אטייל ווצרט געברויכט מיט פאלטשער טי_יטש )§§ ‪ (41—39‬אדצר מיט‬
‫דצר טי_יטש פון אנדצרצ‪ ,‬וואם האבן דצם זעלביקן סופיקס )§§ ‪.(58—42‬‬

‫פאלקפ‪-‬צטימאלאגיצט‬ ‫אומפורצמונגען און‬ ‫)‪(a‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬
‫§ ‪ .4‬א וו י ר ן )מצזריטש ‪ ,‬ארלצ ( < מה״ד ‪— .(hofieren) hovieren‬‬
‫אפפאל פון ‪ h‬אין אנקלאנג פון פארציקרקווצטשיקן טראף‪.‬‬
‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ - .2‬דאם צניטווארט איז ברייט פארשפרייט אין די יידישע‬
‫מונדארטן — מיט פארשידצנעם וואקאל אין אנקלאנג‪ .‬גענויצר ווצגן דצם — בי_י‬
‫אן אנדצר גצלצגנהייט‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫‪ . ( H‬אנאלאגיש‬ ‫§ ‪ (1 — .5‬די״יטש ‪< arretieren‬פוןפראנצ׳(> א ר צ ט י ר ן ) ‪7 6‬‬
‫‪1 0‬‬
‫אין סראצק‪ ,‬ליקצווצ‪ ,‬קליינביאלע‪ ,‬ווארשצ‪—.‬פארטיציפ‪ :‬ג צ א ר צ ט י ר ט )קליינ׳‬
‫ביאלצ(‪.‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪ — .‬ארויפשטויסונג‬ ‫‪ (2‬ווארשצ‪ :‬פ א ר צ ט י ר ן ‪ .‬פארטיציפ‪ :‬פ א ר צ ט י ר ט‬
‫פון פארציקרקוועטשיקן ‪ a‬צווישן צוויי ‪.R‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪13‬‬
‫הארצטירט‬ ‫‪ (3‬מלאווצ ‪ ,‬ניצשאווצ ‪ :‬ה א ר צ ט י ר ן ‪ — .‬פארטיציפ‪:‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪15‬‬
‫)מלאווע ‪ ,‬ניעשאווצ (‪ .‬נישטיארגאגישצר ‪ h‬ווארט«אי_ין )אפשר לויט אגאלאגיע‬
‫מיט די פארמצן אויט § ‪.(65‬‬
‫‪1 7‬‬
‫קאנטאמינאציע‬ ‫״אגיטירך‪.‬‬
‫§ ‪ .6‬יוזעפאוויפילעווער‪ :‬א ר ג א נ י ט י ר ן‬
‫פון א ג י ט י ר ן ‪ +‬א ר ג א נ י ז י ר ן )פגל׳ § ‪.(40‬‬
‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ — .3‬דארט גופא‪ :‬א ר ג א נ י ט א ט ע ו ‪ m‬״אגיטאטצר״‪— .‬‬
‫״יצך בין‬ ‫א ר ג א נ י ז א ט צ ר ־ ן ־ א ג י ט א ט צ ר ‪ — .‬אזוי‪:‬‬ ‫קאנטאמיגאציצ‪:‬‬
‫‪18‬‬
‫כ ׳ א ר ג א נ י ט י ר מצנטשך ‪.‬‬ ‫אןארגאניטאטצר‪,‬‬
‫א י ג נ א ר י ר ן קלינגט‪:‬‬ ‫§ ‪.7‬‬
‫‪1 9‬‬
‫פארטיציפ‪:‬‬ ‫צויזמצר )‪.(1926‬‬ ‫‪ (1‬א י ג ג א ר י ר ן — אין פראגע‪ ,‬לאדזש‪,‬‬
‫‪2 0‬‬
‫מצטאטעזיט‪ g :‬און ‪ n‬זיך גצביטן מיט די צרטצר‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫אינגארירט‬
‫‪22‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪ (2‬א י נ א ר י ר ן )פארטיציפ‪ :‬א י נ א ר י ר ט ( — אין לויוויטש‪ :‬אנווצר פון ‪g‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ 8‬קר‪ 8‬בק ן‬ ‫‪8‬רום‬ ‫‪ 8‬ר ו מ ג יי ן‬ ‫)אריע(‪,‬‬ ‫עמעצן‬ ‫צ ו פ ד י ד נ ש ט ע ל ן‬ ‫טי_יטש‪:‬‬
‫)מעזריטש(‪.‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1 0‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪«viRn.‬‬ ‫‪«virn.‬‬ ‫‪aRstHRn.‬‬ ‫‪g^Ratis::.‬‬ ‫‪f«R9tuRn.‬‬ ‫‪feRatfrt.‬‬
‫‪1 4‬‬ ‫‪1 5‬‬ ‫‪1 6‬‬ ‫‪1 7‬‬ ‫‪1 8‬‬
‫‪ h«r3tiirn‬״'‬ ‫‪h*R3tiiRn.‬‬ ‫‪ht?r3tiirt.‬‬ ‫‪hBRatiat.‬‬ ‫‪jex b!n‬״‪3 R g * r i ! t i i R .‬‬
‫‪1 s‬‬ ‫‪2 0‬‬ ‫‪2 1‬‬
‫‪«n oRg«ri!tate, xoRgBrijtia mencn.‬‬ ‫‪yngjRURn.‬‬ ‫‪yng-oRiat.‬‬ ‫‪inoRiiRn‬‬
‫»‬ ‫‪jn0Ri?t.‬‬
‫‪119‬‬ ‫צייטוועדטער אויף ‪ir‬‬

‫‪2 3‬‬
‫)ליקעווע‪ ,‬זאקריטשין(‪ :‬מעטאטעזיס )איבערשטעלונג פון‬ ‫‪ (3‬נ ע ג ר י ר ן‬
‫‪ g‬און ‪ (n‬מיט אפפאל פון ווארטאנין׳וואקאל‪ .‬אנלענונג אויף נ ע ג י ר ן ?‬
‫‪24‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪1‬‬
‫(>‬ ‫‪L‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6 ,E181‬‬ ‫‪,H‬‬ ‫'‬
‫‪2‬‬
‫( ‪ :‬ארויםשטויפונג פון וואקאל אין פאר־‬ ‫‪L‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪? II L 290, 114‬‬
‫עיקרקוועטשיקן טראף‪.‬‬
‫‪2 8‬‬
‫פאר‬ ‫>‬ ‫פאראינטערעםירן‬ ‫קראסנעסטאווילובלינער‪:‬‬ ‫ווארשע‪,‬‬
‫א י נ ט ר ע ם י ר ט )אין אקאמענעץ־פאד׳ בריוו ‪,(1927‬‬
‫‪, L‬‬ ‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ - .4‬א נ א ל א ג י ש צ א ר ו י ס ש ט ו י ס ו נ ג פ ו נ ע ם ו ‪ :. , ,‬אינטערעפירט ) ‪1 6‬‬
‫י ו‬

‫‪> ( E‬‬ ‫‪ — . ( I I L‬אינטערעפירטקייט ) ‪5 2 5‬‬ ‫אינטרעםירט ) ‪2 9 0‬‬

‫( >‬ ‫‪L‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6,H59‬‬ ‫‪,E‬‬ ‫‪II L‬‬
‫‪ — ,‬אינטערעםאנטנע ‪ > ( ) 1 6 L‬אינטרע•‬ ‫(‬ ‫‪I‬‬ ‫‪IL290,114 ,96.H‬‬
‫‪ , ( I I L‬אונאינטערעפירטקייט‬ ‫‪ — . > I I D‬אומאינטערעםירטקייט ) ‪1 0‬‬
‫‪— .(II L‬‬ ‫) ‪1 0‬‬ ‫מאינטרעפירט‪ ,‬אומאינטרעםירטקייט‪ ,‬אומאינטרעסירטער‪,‬‬
‫( > אינטרעפ‬ ‫‪L‬‬
‫‪2 9‬‬
‫‪II L) f96 / /.(HH‬‬ ‫‪108‬‬ ‫נטרעסע‬
‫נ ר ע נ ג ט א נ י ת ־ מ ד ר ש ׳ ע ט י מ א ל א ג י ע ‪ :‬אינטערעס — ענין טערעם‪.‬‬
‫א ג מ ע ר ק ו נ ג ‪ — .5‬אין ווארשע און אין אנדערע מיטל־יידישע מונדארטן‬
‫פון גק״פ האפ איך געהערט א י נ ט ע ר ע ס י ר ן מיט דער טי״יטש ״שטערך‪.‬‬
‫‪3 0‬‬
‫קארטשעוו‪ :‬ס׳ א י נ ט ע ר ע ס י ר ט מ י ך נ י ש ט ) = עם שטערט מיר נישט‪ ,‬עט‬
‫אין מיך נישט אומאנגענעם(‪.‬‬
‫‪ (2‬אין גאוואראווע‪ :‬ם ט ר ע ם י ר ן ז י ך‪ .‬צב״ש‪ :‬א י ר ז א ל ט ז י ך א ל יי ן‬
‫‪31‬‬
‫ם ט ר ע ס י ר ן ז י ך ‪ — .‬שטאט דעם ערשטן טראף א י נ ־ — ם ־ ‪ :‬מסתמא עפעס‬
‫א פאלקםיעטימאלאגישע אנלענונג‪ .‬חוץ דעם — ארויסגעשטויסן דער פארעיקר‪-‬‬
‫קוועטשיקער וואקאל צווישן ‪ t‬און ‪.r‬‬

‫§ ‪ (1 — .9‬דער פערפורטער שידוך )ווארשע ‪ :44 (1883‬ט ר א נ ס פ א ט י ר י ן‬

‫<א‪:‬ווער פון ר אין אויסקלאנג פון פארעיקרקוועטשיקן טראף(‪ — .‬א״מ דיק‪ ,‬דער‬
‫‪3 2‬‬
‫אונצניטיגער בעזוך )ווילנע ‪ :66 (1878‬ט ר א נ ס פ א ט י ר ט ‪.‬‬
‫‪23‬‬
‫‪nSg-RiiRn.‬‬
‫‪.1876‬‬ ‫זשיטאמיר‬ ‫ל י פ ש י ץ ‪ ,‬יודעש־רוםישער ווערטער־ביך‪.‬‬ ‫י‪ .‬מ ‪.‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪I. JXveA3nH-b,‬‬ ‫‪riojiHbiH P y c c K 0 - E B p e P . C K i H‬‬ ‫‪CnoBapb.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪BapiuaBa‬‬ ‫‪1913,‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪2 6‬‬
‫‪.1910‬‬ ‫נגי־יארק‬ ‫‪ .8‬ה א ר ק א וו י ‪ ,‬י ו ד י ש ׳ ע נ ג ל י ש ע ס ו ו ע ר ט ע ד י ב ו ך ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫זשיטאמיר‪.‬‬ ‫י‪ :‬מ‪ .‬ל י פ ש י ץ‪ ,‬רוםיש־יודישער וועדטער־ביך‪.‬‬ ‫י ‪W‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪fBRintaRasiiRn‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪.1903‬‬ ‫אדעס‬ ‫ד ‪ .‬ה ו ד וו י ץ‪ ,‬ס פ ר ה מ ל י ן ז ש א ר ג א נ י ־ ע ב ר י ‪. . .‬‬
‫‪51‬‬
‫‪ir zoltsjx‬‬ ‫‪stejn‬‬ ‫‪strasirn‬‬ ‫‪z^x‬‬
‫‪,trenspetiren :40 11‬‬ ‫) מ ‪ :‬י ם ן ‪(1852‬‬ ‫א‪ .‬פ‪ .‬ש ט ע ר ן ‪ ,‬געז־יכטער‪ ,‬פ א ר א ב ע ל ן א ו נ ד ש נ א ק ע ס‬ ‫»*‬

‫‪. gebenspetirl‬‬
 ‫נח »רילוצקי‬ ‫‪120‬‬

‫‪ (2‬א״מ דיק‪ ,‬דער ערסטער נאבאר )ווילנע ‪ :29 (1871‬ט ר א נ פ פ ט י ר ט‬

‫)אנווער פון ר‪ ,‬ווי אין דער פריערדיקער פארם‪ ,‬און חוצדעם נאך פונעם וואקאל‬
‫אין דעם זעלביקן פארעיקרקוועטשיקן טראף(‪.‬‬
‫‪ ( H‬ווערט ארויפגערעדט‪:‬‬ ‫§ ‪ .10‬ל י ק ו ו י ד י ר ן ) ‪1 8 7‬‬
‫‪33‬‬
‫‪ (1‬ל י ע ק וו י ד י ר ן — אין צויזמער‪.‬‬
‫‪35‬‬ ‫‪3 4‬‬
‫אנווער‬ ‫לאדזש‪:‬‬ ‫)פארטיציפ ע ק וו י ד י ר ט ( — אין‬ ‫‪ (2‬ע ק ו ו י ד י ר ן‬
‫פונעם ל ווארטיאי״ין‪.‬‬
‫‪3 6‬‬
‫§ ‪ .11‬לאדזש‪ :‬ז י נ ד ע ר ]==זינט[ מ ע ה א ט ל א ג א ל י ז י ר ט ) = ל ע ג א י‬
‫ליזירט(‪ .‬אנלענונג אויף ל א ג ע ?‬
‫‪37‬‬
‫‪n‬‬ ‫אנווער פון‬ ‫)קאל׳נע(‪.‬‬ ‫נ א ט ו ר א ל י ז י ר ן > א ט לא ז י ר ן‬ ‫§ ‪.12‬‬
‫ווארט«אי_ין און אויך פון •‪ .-ura‬אנלענוגג אויף א ט ל א ט ? !‬
‫‪3 8‬‬
‫§ ‪ (1 — .13‬פ א פ י ר ן ״געשען‪ ,‬טרעפן זיך‪ ,‬פארקומען‪ ,‬פארלויפן זיך׳‬
‫‪39‬‬
‫)ווארשע‪ ,‬שעניצע( > פ ע פ י ר ן )לאדזש(‪.‬‬
‫‪40‬‬
‫‪ (2‬ווארשע‪ :‬פ פ א פ י ר ן ז י ך ‪ — .‬צב״ש‪ :‬ד א פ ה א ט ז י ך ם פ א פ י ר ט‪...‬‬
‫ט ׳ ה א ט ז י ך פ פ א ס י ר ט ‪ s — . . .‬איז צוגעוואקםן מסתמא אין די אומפערזענ•‬
‫לעכע אויסדריקן‪ :‬ע פ פ א ט י ר ט ז י ך ‪ ,‬ס ׳ פ א ט י ר ט ז י ך ‪.‬‬
‫‪4 1‬‬
‫‪:( I I‬‬ ‫‪L‬‬ ‫)‪143‬‬ ‫( > קארירע ן‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H H ,302‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪ u‬פאר ר געזונקען אין ‪.o‬‬
‫‪4 2‬‬
‫)וואקאל פון פארעיקרקוועטשיקן טראף ארויס•‬ ‫‪ (2‬אין זגערזש‪ :‬ק ר י ר ן‬
‫געשטויפן געווארן(‪.‬‬
‫‪ ( H‬האב איך זינט ‪ 1914‬געהערט אהן‬ ‫)‪314‬‬ ‫§ ‪ (1 — .15‬ר ו א י נ י ר ן‬
‫‪44‬‬ ‫‪4 3‬‬
‫א שיעור מאל אלט ר א נ י ר ן ‪ ,‬ר ע נ י ר ן — א י ן ווארשע‪ ,‬גער‪ ,‬אמשינעוו‪ ,‬גריצע‪,‬‬
‫קליינביאלע‪ ,‬קאזשעניץ אאז״וו‪ — .‬צוויי אין היאטופ שטי־יענדיקע וואקאלן פון‬
‫פארעיקרקוועטשיקע טראפן זענען צוגויפגעגאפן געווארן אין איין וואקאל‪ ,‬דערבי_י‬
‫אין אזעלכן‪ ,‬וואט קומט אין יידישן געוויינטלעך אין אזא שטעלונג )אונטערקורצער ‪a‬‬
‫אדער ‪.(e‬‬
‫‪45‬‬
‫— ט׳הויז איז זייער ג ע ר א נ י ר ט ג ע ו ו ע ן ]פיאפעטשנע[‪ — .‬דאט שטעטל‬
‫‪4 7‬‬ ‫‪4 6‬‬
‫איז זייער ר א נ י ר ט ]נגישטעטל׳ראווער[‪ — .‬נ ע ר א נ י ר ט ]באדזאנעוו[‪.‬‬
‫אין א בריוו פון צויזמער )‪ : (1920‬ר א נ י ר י ן‪ ,‬ר ע נ י ר י ע ן ‪ — .‬אין א פריוו‬
‫פון טשארניטטאק )זאמישטשער ק‪ :(.‬ר א ה נ י ר ע ן‪.‬‬
‫‪48‬‬
‫שומפק )קרעמעניצער ק‪ :(1929 ,.‬ר ע נ י ר ן ‪ — .‬בריוו פון קאמענעץ׳פאד׳‬
‫)‪ :(1928‬ג י ר י ה נ י ר ט‪.‬‬
‫‪3 4‬‬ ‫‪3 5‬‬ ‫‪3 6‬‬
‫‪33‬‬ ‫‪]j3k !diiRn.‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪akvldiiRn.‬‬ ‫‪3k !diat.‬‬
‫‪Y‬‬ ‫• ‪zynde mot l a g « { 1 z i e t‬‬
‫‪4 0‬‬ ‫‪4 1‬‬
‫‪37 BtJazirn.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪pBsiiRn.‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪a iiRn.‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪p3siat ( p a r t . ) .‬‬ ‫‪sp»siiRn z^x.‬‬ ‫‪korim.‬‬
‫‪4 2‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫‪4 4‬‬ ‫‪4 5‬‬
‫‪kriirn.‬‬ ‫‪ReniiRn.‬‬ ‫‪RaniiRn.‬‬ ‫‪sooz J‬‬ ‫‪zaja‬‬ ‫‪gaR^niit ga ejn.‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪46 d‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪§tejtt‬‬
‫‪4 8‬‬
‫‪J zaja‬‬ ‫‪REnjst.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪g3r8niirt.‬‬ ‫‪RaniRn.‬‬
‫‪121‬‬ ‫צליטווערטער אויף ‪ir‬‬

‫‪5 0‬‬ ‫‪4 9‬‬

‫)פארטיציפ צ ע ר י נ י ר ט ( ‪.‬‬ ‫צערינירן‬ ‫זשילקעווע‪:‬‬
‫א מענטש האט פארלוירן דאפ פארמעגן‪ ,‬איז פר ״ראנירט״ אדער ״רענירט״‪.‬‬
‫דעפגלניכן איז דאם א הויז‪ ,‬וואט איז צעשאםן געווארן דורך באמבארדירן‪.‬‬
‫‪ (2‬איך האב דעם אנינדרוק‪ ,‬אז מיר האבן דא צונויפמישונג פון ר ו א י נ י ר ט‬
‫‪51‬‬
‫מיטן ר א נ י ר ט ‪ ,‬וואט איז אין די אייגענע מיטל‪-‬יידישע מונדארטן פון גק״פ‬
‫פאריידישונג פון רופישן ‪ paHeH‬אדער פוילישן ‪ ,ranny‬ווארשע‪:‬‬
‫‪52‬‬
‫— ר׳ איז ר א נ י ר ט ]= פארווונדט[ געווארן אין לאדזשער קלאפ ]ד״ה‬
‫בעת דער שלאכט ארום לאדזש[‪,‬‬
‫‪53‬‬
‫‪ (3‬זיעליאני־דוב ‪0‬נמ‪ .‬בודראזש אין דובנער ק‪ :(.‬ג ע ר א נ י ע ט ) = ר ו א י נ י ר ט ( ‪.‬‬
‫‪ (4‬אין א בריוו אויפ פינצק‪ :‬א י ר ו נ י ר ט )= רואינירט(‪ .‬מעטאטעזיפ‪:‬‬
‫‪ r‬און ‪ i‬זיך געטוישט מיט די ערטער‪.‬‬

‫ר ע ג י ט ט ר י ר ן קלינגט אזוי אין די מונדארטן‪:‬‬ ‫§ ‪.16‬‬

‫‪5 5‬‬ ‫‪5 4‬‬
‫)ווארשע‪ ,‬מאזשיץ(‪:‬‬ ‫)ליקעווע(‪ ,‬ע ג י ט י ט ר י ר ן ז י ך‬ ‫‪ (1‬א ג י ט ט ר י ר ן‬
‫אנווער פון ר ווארט־אנין )סיבה וועט דערקלערט ווערן אויף אן אנדער ארט(‪— .‬‬
‫‪5 6‬‬
‫פארטיציפ‪ :‬ע ג י פ ט ר י ר ט )ווארשע‪ ,‬מאזשיץ(‪.‬‬
‫‪5 8‬‬ ‫‪5 7‬‬
‫)מאטשעוויץ(‪ :‬אנווער‬ ‫)ליקעווע(‪ ,‬ע ג י פ ט י ר ט ז י ך‬ ‫‪ (2‬א ג י פ ט י ר ט‬
‫פון צוויי ר <ווארט‪-‬אי_ין און נאכן ‪.(t‬‬
‫‪6 0‬‬ ‫‪5 9‬‬
‫‪ (3‬ע ק פ י ט ט ר י ר ן )פאביאניץ(‪ ,‬ע ג ז י פ ט ר י ר ן ז י ך )ווארשע ‪:(1923‬‬
‫קאנטאמינאציע פון ״רעגיטטרירן״ מיט ״עקזיסטירן״‪.‬‬
‫‪6 1‬‬
‫)גאנטשיץ(‪ :‬ארויפפאל‬ ‫*גערעגיטטרירט > געגעפטרירט‬ ‫‪(4‬‬
‫פון אונטערקורצן ‪ e‬נאך ר און דערנאך פונעם ר גופא )איבער שטעלונג אין‬
‫אויפקלאגג פון פארעיקרקוועטשיקן טראף>‪.‬‬
‫‪6 2‬‬
‫)ווארשע ‪.(1923‬‬ ‫‪ (5‬ר ע ג י פ ט ר י ר ט )פארטיציפ( > ע ר ג י ט ט ר י ר ט‬
‫מעטאטעזים‪ :‬פון רע־ געווארן ער=‪.‬‬
‫‪6 3‬‬
‫‪ (6‬ר ע ג י ט ט ר י ר ט )פארטיציפ( > א י ט ט ר י ר ט )מאטשעוויץ(‪ :‬אפפאל‬
‫פון רעג־!‬
‫‪: (1923‬‬ ‫§ ‪ .17‬אין גאווידוואר האב איך א פאר מאל געהערט )‪,1922‬‬
‫‪6 4‬‬
‫)= רעזיומירן(‪ ,‬מיט נישטארגאנישן ר גאכן ‪.11‬‬ ‫רעזיורמירן‬

‫>‬ ‫(‬ ‫‪L‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪11 ,HH 91,E610‬‬

‫‪ : ( L‬ארויםפאל פון ‪ n‬דורך דיפימילאציע‪.‬‬ ‫)‪206‬‬ ‫אמעדירן‬

‫‪49 ts!R!niiRn. 50 ts!R!ni«t.‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫=‬
‫‪ 3‬צ‬
‫צ‪5‬‬ ‫‪Rj Rsniat gayoRn !n lodle‬‬ ‫‪klap.‬‬ ‫‪gfrarijt.‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪B f tRiiRn.‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪S‬‬

‫‪5 8‬‬
‫‪55 5>gIstRiiRnz3*.‬‬ ‫‪56 »g!stRiat.‬‬ ‫‪57 Bgristiit.‬‬ ‫‪eg!stiits3x.‬‬ ‫‪59 akslstriirn.‬‬
‫‪6 3‬‬
‫«‬ ‫‪agzistRiiRn za .‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪61 ga^astRiar‬‬ ‫‪&2 »Rga |R!at.‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪ystRiat.‬‬ ‫‪^4 RefuRmiiRn.‬‬
 ‫נ ח פרילוצקי‬ ‫‪138‬‬

‫געדיכטער‪ ,‬פאראבעלן אונד שנאקעט ‪.rekummediren :143 441 11‬‬

‫‪ (2‬״מאמע‪-‬לשוך ‪ :100 41‬ק א מ ע נ ד י ר ט ‪ .‬אפפאל פון ר ע ־ ‪.‬‬
‫ר ע ק ל א מ י ר ן )= אפעלירן> > ק ל א מ י ר ן )ווארשע(‪.‬‬ ‫§ ‪.19‬‬
‫‪65‬‬
‫— אויף די זאך איז נאך צו ק ל א מ י ר ן ?‬
‫אנווער פון ערשטן פארעיקרקוועטשיקן טראף ר ע ־ ‪.‬‬
‫‪6 6‬‬
‫)לאדזש(‪ :‬אפפאל פון אומג‪:‬‬ ‫§ ‪ .20‬א ר י ע נ ט י ר ן > א י ר נ ט י ר ן‬
‫•וןוועטשטן וואקאל ווארט־אנין‪ ,‬און מעטאטעזים )‪ r‬און ‪ i‬זיך געביטן מיט די ע ר ט ע ‪0‬‬
‫‪ > ( H H‬ב א נ ק א ט י ר ן" )בארנעוו(‪ .‬פארטי‬ ‫ב א נ קר א טירן ) ‪2 6‬‬ ‫§ ‪.21‬‬
‫‪6 8‬‬
‫ציפ‪ :‬ג ע ב א נ ק א ט י ר ט ‪ — .‬אנווער פון ר נאך ‪) k‬דיסימילאציע?(‪.‬‬
‫§ ‪ 2 2 .‬ג א ר א נ ט י ר ן )פג״ל מיין ״יידישן קאנםאנאנטיזם״ ‪.2c ,29 § ,1‬‬
‫‪6 9‬‬
‫ג ר א נ א ט ירן> )טארטשין‪ ,‬קינצק‪ ,‬לאדזש‪ ,‬ראדאמםק‪,‬‬ ‫״דאםגעווצט״ ‪ ,1‬ז׳ ‪(1LV‬‬
‫‪71‬‬ ‫‪7 0‬‬
‫)קליינמיגצק‪ ,‬קאלושין‪ ,‬לויוויטש(‪ ,‬ג ר א נ י ט י ר ן‬ ‫זאקריטשין(‪ ,‬ג ר א ג י י ט י ר ן‬
‫)מעזריטש(‪ — .‬מעטאטעזיט‪.‬‬
‫‪72‬‬
‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ — 6 .‬אין גרויםביאלע — ווי אין מעזריטש‪ ,‬גאר מיט ‪// . n‬‬
‫‪7 4‬‬ ‫‪7 3‬‬
‫)ווארשע( > ג ר א נ י י ט י )זדונסקעוואליצ(‪.‬‬ ‫גאראנטי‬
‫§ ‪ .23‬ג‪ .‬מאקמאן‪ ,‬די געהיימניפפע פון יענער וועלט )ווארשע ‪:86 (1865‬‬
‫״מע האט מעך ד ע נ ע צ י ר ט ״ )= דענונצירט(‪ .‬ארויםשטויסונג פון איין ‪ n‬דורך‬
‫דיםימילאציע )פגי׳ל מנין ״יידישן קאנטאנאנטיזם״ ‪.(291 § 1‬‬
‫‪ , ( I IL79,HH6‬מ א ר י •‬ ‫‪0‬‬ ‫)‬ ‫מ א ר ע נ י ר ן ‪ ,()119 L‬מ א ר ע נ י ר ע ן‬
‫‪, ( L‬‬ ‫‪ , ( E‬מ א ר ע נ י ר ט ) ‪79 1 1‬‬ ‫‪ , ( I IL4‬מ א ר י נ י ר י ן ) ‪2 3 7‬‬
‫‪7 5‬‬
‫‪ > ( E‬ג ע מ י נ י ר ט )פיאסק(‪ :‬ארויסשטויסוגג פון ־אר= אין‬ ‫מ א ר י נ י ר ט )‪237‬‬
‫די פארעיקרקוועטשיקע טראפן‪.‬‬
‫אוים‬ ‫ע ט ע ק ו ו ע ט ט י ר ן )אין א בריוו‬
‫§ ‪ .25‬ט ע ק ו ו ע ט ט ר י ר ן >‬
‫מאציעוו‪-‬קאוולער‪.(1924 ,‬‬
‫איז דער אונטערקורצער ‪ e‬ווארטאי״ין פאלקפ‪-‬עטימאלאגישע אנלענוגג אויף‬
‫עקזעקו ציע?‬
‫ר נאכן ‪ t‬פארשווונדן )דימימילאציע ?(‪.‬‬
‫( > עלעקטערי•‬ ‫‪L‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪11 ,)826 E ,225 H‬‬ ‫טריזירן‬
‫‪ : ( L‬אויפקום פון פוואראבהאקטיוואקאל צווישן ‪ t‬און ר ‪.‬‬ ‫ז י ר ן <‪139‬‬
‫פאריידישונג פון‬ ‫צגיטוגגסישפראך‪,‬‬ ‫פ א ר א ל י ז י ר ט )אין דער‬ ‫§ ‪.27‬‬

‫‪6 5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫? ‪o v d i i zax y nox ts! k l « m i i R n‬‬ ‫‪imtiirn. ir»ntiirn.‬‬ ‫ל‬ ‫‪>tijRn‬־‪b*nk‬‬ ‫־‬

‫‪6‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪68‬‬ ‫‪g-ab*nkotiat.‬‬ ‫‪,‬״‪gRan«tiiR‬‬ ‫‪gRtJnniiRn.‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪gRariitiiRn,‬‬ ‫‪gR«n«tiiRn,‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫ל‬ ‫‪gRan!tiRn,‬‬ ‫‪g R « n!tiRn.‬‬ ‫ל‬ ‫‪ix g R « j ! i ! t i R d i R‬‬ ‫‪3 g»RBntii.‬ל‬ ‫*‪1‬‬ ‫‪gr«Bftii‬‬

‫‪5‬ל‬ ‫‪gamjniit.‬‬
 ‫‪123‬‬ ‫ציזטווערטער אויף ‪ir‬‬

‫‪6‬‬
‫>‪ :‬ארויםשטויפונג פון אומגעקוועטשטן‬ ‫(‬ ‫ט>‬ ‫עפ ע לי זי ר‬
‫טראף ־ י א ־ ‪.‬‬
‫‪7 7‬‬
‫‪paraliz > m‬‬ ‫פ ע ל' י ש‬ ‫פראגע‪:‬‬ ‫‪ $‬נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ - .7‬אנאלאגיש אין‬
‫‪. I V‬‬ ‫‪55‬‬
‫‪7 8‬‬
‫§ ‪ .28‬ליבעוונע )‪3‬י_י קאוולע(‪ :‬ב ל א מ ב י ר ן ‪ — .‬זאלאשיץ‪ :‬ב ל י אמי‬
‫‪7 9‬‬
‫)פארטיציפ(‪ — .‬וועגן ׳‪ b‬שטאט ־‪ p‬זע‪ :‬יידישער קאנסאנאנטיזם‪58 1 ,‬‬ ‫בירט‬
‫יזאקריטשין‪ ,\ ,bljomba :‬מ״צ ‪.(•s‬‬
‫‪8 0‬‬
‫)= פראלאנגירן(‪,‬‬ ‫§ ‪ .29‬א בערדיטשעווער אין ווארשע‪ :‬פ א ל י ג י ר ן‬
‫‪82‬‬ ‫‪8‬‬
‫)= פראלאנגירט(‪ .‬אנווער פון ר נאכן ‪ p‬און פון ‪ n‬פארן ‪. 2‬‬ ‫פיליגירטי‬
‫פג״ל‪ :‬יידישער קאנסאנאנטיזם ‪.293 § ,1‬‬
‫‪8 3‬‬
‫פארטיציפ‪:‬‬ ‫)לובלין(‪.‬‬ ‫פארטיקולירן‬ ‫פראטאקולירן >‬ ‫§ ‪.30‬‬
‫‪8 4‬‬
‫פ א ר ט י ק ו ל י ר ט ‪ — .‬מעטאטעזיפ‪.‬‬
‫‪8 5‬‬
‫א נ מ צ ר ק ו נ ג ‪ — .8‬אנאלאגיש‪ :‬פ א ר ט י ק ו ל )לובלין‪ ,‬זשעלעכאוו‪ ,‬סטאצק‪,‬‬
‫קאצק‪ ,‬צוימער‪ ,‬םאליעץידרילזשער‪ ,‬קאלושין; פג״ל אויך ״דאם געוועט״ ‪ 1 ,‬ז ׳ ‪(1LV‬‬
‫‪8 6‬‬
‫קליינמינצק‪ ,‬שעניצע‪ ,‬קאלבעל‪ /‬גראדזיםק‪,‬‬ ‫)ווארשע‪,‬‬ ‫< פראטאקול‬
‫‪87‬‬
‫קוטנע‪ ,‬יאדעווע‪ ,‬זשעלעכאוו‪ ,‬יוזעפאוו־פילעווער‪ ,‬לענטשנע‪ ,‬זאמישטש‪ ,‬גראבאוויץ (‬
‫‪88‬‬
‫‪1J0K0T0np‬‬ ‫‪protokut‬פויליש‬ ‫קאזשעניץ‪ :‬פארטאקאל‪// .‬‬
‫<מיט פאריידישונג פון קוועטש(‪.‬‬

‫§ ‪ .31‬אין ווארשע‪ :‬פ א ק ט ו ר י ר ט—קאנטאמינאציע פון פ י ג ו ר י ר ט‬

‫מיט פ א ק ט ו ר )יער רעדער—א קליינהענדלעח‪.‬‬
‫‪89‬‬
‫— יעך האב נישט פ א ק ט ו ר י ר ט דארויף‪ ,‬אז כ׳בין געווען א שותף ‪.‬‬

‫§ ‪ (1 — .32‬אין ווארשע‪ ,‬אין לאדזש קען מען זייער אפט הערן )‪-1916‬‬
‫‪90‬‬
‫‪ :(1932‬ק א נ ד י ד א ט י ר ן ‪—.‬ט׳איז א קאנטאמינאציע פון ק א נ ד י ד י ר ן אויס‬
‫דער צניטונגםישפראך מיט ק א נ ד י ד א ט ‪.‬‬
‫‪91‬‬
‫‪ (2‬אין ווארשע‪ ,‬אין לובלין האב איך א פך מאל געהערט‪ :‬ק א נ ד י ד א ד י ר ן ‪.‬‬
‫די אייגענע קאנטאמינאציע‪.‬‬

‫‪7 6‬‬ ‫‪7 7‬‬ ‫‪7 8‬‬ ‫‪7 9‬‬ ‫‪8 0‬‬
‫‪pallziat.‬‬ ‫‪pel!3.‬‬ ‫‪bfcmbirn.‬‬ ‫‪blombiot.‬‬ ‫‪p^ljgirn.‬‬
‫‪8 1‬‬ ‫‪S J‬‬ ‫‪8 8‬‬
‫‪plHgirt.‬‬ ‫נלישטאט־פינטשעווער‪ ,f ,pro^gatsja :‬מ״צ ‪s‬׳‪.‬‬ ‫‪paRt;kuliiRn‬‬ ‫>‬

‫‪8 4‬‬ ‫‪8 5‬‬

‫‪pBRtikuliiRn.‬‬ ‫‪aRt!kuliBt, pBRtikuliBt.‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪paRtikuul, p*Rt1kuui; paRt!ku5>f,‬‬
‫‪8 6‬‬
‫‪psRt?kuel.‬‬ ‫‪pRot^kuul, pRotokuul; pR0t3ku»f, pR=>toku3t.‬‬
‫ז‬
‫אייך אין גרויסביאלע‪ ,‬ק?סעווע־ס‪$‬קעלאווער‪ ,‬מארד‪ ,‬דובעטשנע‪ ,‬א‪3‬ער מיט ק ו ר צ ן ‪— .u‬‬ ‫*‬
‫פלוראל תמיד אף טראפבילדנדיקן ‪.n‬‬
‫‪8 8‬‬ ‫‪8 9‬‬
‫‪paRtakal.‬‬ ‫‪jex o n!s f^ktuRiat‬‬ ‫‪3vejn « syt»f.‬׳‪duRof, « xbjn g‬‬
‫‪9 0‬‬ ‫‪9 1‬‬
‫‪k*nd|dKtiiRn, kandjd«tiiRn.‬‬ ‫‪kand1d«diiRn, kBndfdKdiiRn,‬‬
 ‫נח פרילוצקי‬ ‫‪124‬‬

‫ק א א פ ט י ר ן נעמט אין דער האלב־מונדארט אן די פארשידנםטע‬ ‫§ ‪.33‬‬

‫געשטאלטן‪.‬‬
‫‪92‬‬
‫‪ (1‬מאגלניצע‪ :‬ק א א פ ע ט י ר ן —אויפקום פון טוואראבהאקטיוואקאל )לויט‬
‫אגאלאגיע מיט ק א א פ ע ר א ט י ו ו ? ( ‪.‬‬
‫‪94‬‬ ‫‪9 3‬‬
‫‪ (2‬מאגלניצע‪ :‬ק א פ ע ט י ר ן ‪ ,‬ק א פ י ט י ר ן —מעטאטעזיפ )דער אונטער־‬
‫קורצער ‪ ,0‬וואס פארן ‪ ,p‬איבערגעשפרונגען אויף נאכן ‪ ?(p‬אדער ארויפשטויפוגג‬
‫פון איין פארעיקרקוועטשיקן ‪ o‬אין היאטופ און אויפקופ פון א טוואראבהאקטי־‬
‫וואקאל צווישן ‪ p‬און ‪?t‬‬
‫‪9 6‬‬ ‫‪9 5‬‬
‫‪A‬‬ ‫קאמפיטאציע‬ ‫‪,f‬‬ ‫קאפיטאציע‬
‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ —.9‬דארט גופא‪:‬‬
‫<קאאפטאציע‪.‬‬
‫‪9 7‬‬
‫‪ (3‬זאקריטשין‪ :‬צ ו א ק א פ א ט י ר ן ‪ .‬ערשטער ‪ o‬איפערגעשפרוגגען אהיגטער‬
‫איבערן ‪ ,k‬צווישן ‪ p‬און ‪ t‬אויפגעקומען א סוואראבהאקטיוואקאל )‪ ,o‬לויט אנאלאגיע‬
‫מיט די פריער‪-‬גייענדיקע צוויי וואק אלן(‪.‬‬
‫‪98‬‬
‫‪ (4‬לאדזש‪ :‬א ק ו פ א ט י ר ן ‪ -‬פ א ל ק פ ־ ע ט י מ א ל א ג י ש ע אנלעגונג אויף א ק ו פ א צ י ע ‪.‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪99‬‬
‫‪.(IIL‬‬ ‫) ‪2 5 2‬‬ ‫‪ >( E‬קרישפעדיר ן‬ ‫)‪425‬‬ ‫קארעפפאנדיר ן‬ ‫‪.34‬‬
‫ארויפשטויפונג פון וואקאל אין ערשטן אומגעקוועטשטן טראף‪ .‬אפשוואכונג‬
‫פון די וואקאלן אין צווייטן און דריטן )ביידע פארעיקרקוועטשיק(‪ .‬פארשווינדונג‬
‫פון ‪ n‬פאר ‪.d‬‬
‫‪1 0 2‬‬ ‫‪1 0 1‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪993‬‬ ‫)מלאווע(‪.‬‬ ‫ק וו א ט י ר ן‬ ‫)ווארשע( >‬ ‫§ ‪ .35‬ק ו ו י ט י ר ן‬
‫‪.quittieren‬‬
‫‪1 0 3‬‬
‫אנווער‬ ‫)לעמבערג(‪:‬‬ ‫ר ע ה א ב י ל י ט י ר ן > ר עאבי טי רן‬ ‫§ ‪.36‬‬
‫פון צווישנוואקאלישן ‪ h‬און פון א גאנצן פארעיקרקוועטשיקן טראף‪.‬‬
‫§ ‪ .37‬שי׳ב‪ ,‬דער גרויפער וואגזאל גווילגע ‪:24 (1898‬‬
‫— מיא זאגט‪ ,‬אז ער פ ו ל י ר ט אדער ג י ד י ר ט )םטודירט(‪ ,‬דער רוח ווייפ‬
‫זייא‪ ,‬אונ ער וועט ווערין גאר אנין נאפעטער‪—,‬זאגט א יידענע‪.‬‬
‫די צוויי שפאצירטע פארמען זענען פאלקםיעטימאלאגיעפ ) < ש ט ו ד י ר ט(‪,‬‬
‫דאך מיט ניואנפ פון געשפעט‪.‬‬
‫‪1 0 4‬‬
‫§ ‪ .38‬אין גאראדעץ )קאברינער ק‪ :(.‬ד א ק ט י ר ן ־ ז י ך ‪ ,‬ד״ה היילן זיך‬
‫‪106‬‬ ‫‪103‬‬
‫בגי דאקטוירים‪—.‬אנאלאגיש אין ג ר י צ ע ‪ ,‬אין כעלעם ‪—.‬דער טיראנישער מלמד‬
‫)ווארשע ‪ : 11 (1885‬״האבץ זיך אן געהויבין צו ד א ק ט י ד י ך ‪ — .‬אויך א״מ‬
‫דיק‪ ,‬דער אונצייטיגער בעזוך ‪.42‬‬

‫‪92 koapatiiRn.‬‬ ‫‪93 k3p»tiiRn.‬‬ ‫‪94 k0p!tiiRn.‬‬ ‫‪95 kapjtatsja. 96 kompjtatsj*.‬‬

‫‪97 tsii^kopotiiRn.‬‬ ‫‪98 okup«tiirn, okupBtiirn.‬‬
‫ק ר י ם ‪ 9‬ע ד ע נ ץ )‪.(199‬‬ ‫א ו ן ק ר י ש פ ע ד ע נ ץ )‪,(252‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪ 99‬און ק א ר ע ‪ 0‬פ א נ ד ע נ ץ‪.‬‬
‫‪1 0 1‬‬ ‫‪1 0 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1 0 4‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪kVJtiiRn.‬‬ ‫‪kv«tiirn.‬‬ ‫‪™ raebjtiiRn.‬‬ ‫‪daktirn z»x.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪doktiiRn z»x.‬‬
‫‪106 daktiiRn ze .‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪125‬‬ ‫צי_יטווערטער אויף ‪Ir‬‬

‫‪ ? ( T ) doktorieren‬אדער דירעקטע יידישע‬ ‫‪295‬‬

‫!ילדונג צו ד א ק ט ע ר? )פגל׳ § § ‪.(110-95‬‬

‫ג ע ע נ ד ע ר ט ע טייטש‬ ‫)‪(b‬‬

‫§ ‪ .39‬צניטווערטער מיט דעם פופיקט ווערן אמאל גענוצט מיט פאלטשער‬

‫)אדער טיילווניז בלויז אין דער מונדארט געענדערטער( טייטש‪.‬‬

‫§ ‪ (1 — .40‬א ר ג א נ י ז י ר ן איז זניט ‪ 1905‬אניגגעווארצלט אין מיטל׳‬

‫יידישן פון גקי׳פ מיט דער פפעציפישער טניטש ״אגיטירן‪ ,‬אויפרייצן‪ ,‬אויפהעצן‪,‬‬
‫אונטערהעצן״‪.‬‬
‫מע קען ״ארגאגיזירן״ אפילו א יחיד‪ ,‬ד״ה אויפהעצן אים קייגן עמעצן‪,‬‬
‫צב״ש אן ארבעטער קייגן באלעבאפ‪ ,‬א קעכין קייגן דער ווירטין‪ ,‬א מאן קייגן ווי_יב‪,‬‬
‫א מיטגליד פון פאראיין קייגן דער פארוואלטוגג‪ ,‬איין חבר קייגן אנדערן‪,‬‬
‫און דעםגלניכן‪.‬‬
‫געהערט אין ווארשע‪ ,‬מאגלניצע‪ ,‬לאדזש וכר‪.‬‬
‫‪ (2‬אין ווארשע אויך מיט דער טייטש ״אינטריגירן״‪.‬‬
‫§ ‪ .41‬א קליענט אוים מאליעץ )דרילזשער ק‪ ,(.‬אין יאר ‪ ,1919‬דערציילט‬
‫מיר זייער לאנג זי_ין עבין מיט א פך לחלוטין איבעריקע פרטים‪ .‬איך האק אים‬
‫איבער‪ ,‬בעט מקצר צו זי_ין און איבערצוגיין צום עיקר‪ .‬ענטפערט ער‪:‬‬
‫‪1 0 7‬‬
‫— כ׳וויל אי_יך ד ע ק ל א מ י ר ן נד״ה דערציילן‪ ,‬איבערגעבן[ כ ס ד ר ‪. , .‬‬

‫פ א ר ט ו י ש ט ע ט ני ט ש‬ ‫)‪(c‬‬
‫§ ‪ .42‬צניטווערטער מיט דעם סופיקס ווערן גענוצט מיט דער טייטש פון‬
‫אנדערע‪ ,‬וואם האבן דעמזעלביקן נו&יקט‪.‬‬
‫§ ‪ ,43‬אין גארוואלין האב איך געהערט )‪:(1920‬‬
‫‪1 0 8‬‬
‫— זיי זענען נאר א י נ ט ע ר ו ו ע נ י ר ט ‪ . . .‬נשטאט א י נ ט ע ר נ י ר ט ! [ ‪.‬‬
‫פ ו נ ק צ י א נ י ר ן ווערט מונדארטלעך געברויכט מיט דער טייטש‬ ‫§ ‪.44‬‬
‫פון פ י ג ו ר י ר ן ‪.‬‬
‫‪110‬‬ ‫‪109‬‬
‫ןווארשע[‪ — .‬גאלדמאן‬ ‫— כ׳האב פ ו נ ק צ י א נ י ר ט אין די ב י כ ע ר‬
‫פ ו נ ק צ י א נ י ר ט גארנישט ןשעדלעץ[‪—,‬הער‪ ...‬איז אגרוימער מענטש‪ ,‬וואט זנין‬
‫‪1‬‬
‫נאמען פ ו נ ק צ י א נ י ר ט נ=פיגורירט‪ ,‬ד״ה שעמט‪ 1‬אויף די גאנצע וועלט" נקאלושין[‪,‬‬
‫§ ‪ (1 — .45‬אקייגן‪ ,‬נוצט מען מונדארטלעך פ י ג ו ר י ר ן מיט דער טייטש‬
‫פון פ ו נ ק צ י א נ י ר ן‪ .‬גער‪ ,‬נאווידוואר )ווארשעווער ק‪:(.‬‬

‫‪1 0 8‬‬
‫‪107‬‬ ‫‪XV‬‬ ‫‪y ! B d^klBmiiRn kasajde.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪z«j zen» noR ynt»RvaniiRt.‬‬
‫‪1 0 9‬‬
‫‪xo funktsi3niat !n da biixa.‬‬ ‫‪HO go'd:nan funktsianit gun«s.‬‬ ‫‪HI her...‬‬
‫‪B‬‬
‫‪Tz‬‬ ‫‪g-Rojse ments, vu zaa numa funkts.ania. ov d! gartsa velt.‬‬
 ‫נח פרילוצקי‬ ‫‪126‬‬

‫‪112‬‬
‫— בגי אונדז פ א ג ו ר י ר ט א קליין בענקל ‪] .. .‬א קליינע באבק‪ ,‬אלם פינאנץ•‬
‫אינסטיטוציע[‪,‬‬
‫‪ (2‬אין גער האט פ י ג ו ר י ר ן אויך די טי_יטש‪ :‬״ארבעטן‪ ,‬טעטיק זייף‪.‬‬
‫‪113‬‬
‫— ער איז דא אין ווארשע און פ י ג ו ר י ר ט אין די גאנצע שטאט ‪.‬‬
‫אפנים פארטוישט מיט א פ ע ר י ר ן ‪.‬‬
‫‪ 4‬״‬
‫מיט דער‬ ‫אין ווארשע האב איך א סך מאל געהערט ר ע פ ע ר י ר ן‬ ‫§ ‪,46‬‬
‫טי_יטש פון א פ ע ר י ר ן )זע § ‪.(69‬‬
‫אין ווארשע האב איך א פאר מאל געהערט )אין די יארן ‪-1923‬‬ ‫§ ‪,47‬‬
‫ר ע ק א מ ע נ ד י ר ן שטאט א י נ פ א ר מ י ר ן !‬ ‫‪(1928‬‬
‫§ ‪ ,48‬אין לאדזש האב איך געהערט )‪:(1927‬‬
‫‪115‬‬
‫— א ם י מ י ל י ר ט ןשטאט ם י מ ו ל י ר ט![ א גנבה ‪.‬‬
‫‪1 ; 6‬‬
‫אין מעזריטש האב איך געהערט )‪ :(1928‬א ר א נ ז ש י ר ן ־ ז י ך‬ ‫§ ‪,49‬‬
‫אגגאזשירן׳זיך‪.‬‬ ‫שטאט‬
‫§ ‪ .50‬מעזריטש‪:‬‬
‫— ביז די זאך וועט זיך א י _ י נ פ א ר מ ו ל י ר ן ‪. . .‬‬
‫ד״ה א י! נ פ א ר מ י ר ן )אויפפורעמען זיך אנינשטעלן זיך אין א באשטימטער ן‬
‫׳‬

‫פארם(‪.‬‬
‫§ ‪ .51‬ווארשע )האלבמונדארט(‪:‬‬
‫— האט אים משה ד י ר י ג י ר ט ‪) . . .‬ד״ה ר ע ד א ג י ר ט(‪.‬‬
‫ז ש י ר י ר ט )שטאט ד ע ז ש ו ר י ר ט ( ‪.‬‬ ‫ווארשע‪:‬‬ ‫§ ‪,52‬‬
‫!‬ ‫‪:‬‬ ‫(‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪2 5‬‬ ‫‪9‬‬ ‫§ ‪ ,53‬אין םאסנאוויץ האב איך געהערט‬
‫— ד ע ק ל א מ י ר ן א ז ע ל נ ע ר ‪) . . .‬שטאט ר ע ק ל א מ י*ר ן(‪.‬‬
‫א נ מ ע ד ק ו נ ג ‪ — .10‬ר ע ק ל א מ י ר ן מיט דער טי_יטש‪ :‬״צוריקפאדערן‪,‬‬
‫צוריקרופן א זעלנער צי א העכערן מיליטערמאן פון מיליטער־דינסט‪ ,‬מחמת ער‬
‫|‬ ‫דארף פון וועגן א געוויסער פיבה באפרניט ווערן‪ ,‬צניטווניליק אדער אויף תמיד‪,‬‬
‫פון דינען״ — איז באקאנט געווארן אין מיטל־יידישן פון גק״פ ערשט פון ^‪', ,1919‬‬
‫ווען אינאיינעם מיטן פארמירן א פויליש חייל איז געקומען אין אומגאנג זי_ין ן‬
‫טערמינאלאגיע )פויליש‪ — .(reklamowac :‬ד ע ק ל א מ י ר ן ‪ ,‬אקייגן‪ ,‬איז באקאנט‬
‫געווארן מינדסטנט מיט א פאריאון־צוואנציק יאר פריער‪ ,‬זינט עט האט אין גק״פ‬
‫זיך אנטוויקלט די מאדערנע קולטור־באוועגונג מיט אירע ליטערארישע אוונטן ובו‪/‬‬

‫פ א ר מ י ר ן )שטאט א י נ פ א ר מ י ר ן ! ( ‪.‬‬ ‫גארוואלין‪:‬‬ ‫§ ‪,54‬‬

‫‪1 1 2‬‬ ‫‪M‬‬

‫‪bynts feguRiat K klajn bejnkl.‬‬ ‫‪"3‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪j» y du !" vaRs» J‬‬ ‫‪uRiat‬״!‪f‬‬
‫‪1 1 4‬‬ ‫‪1 1 6‬‬
‫‪!n d? gants3 stuut.‬‬ ‫‪RafaRiiRn.‬‬ ‫‪115 B 1m!liirt B gnaiva.‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪2iRn z^x.‬״‪aRB‬‬
‫‪11‬‬
‫‪! moila d!Rjg-iet.‬״‪ ot.a‬ל‬
‫‪127‬‬ ‫אויף ‪Ir‬‬ ‫צטטווערטער‬

‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ — .11‬גיכער איז דא נישט פארבי_יט פון טי_יטשן‪ /‬נאר‬

‫א י נ פ א ר מ י ר ן האט אנגעווארן דעם ערשטן אומגעקוועטשטן טראף )פג״ל § ‪.(2 ,8‬‬

‫באשווינדלעף )שטאט ק א מ•‬ ‫לאדזש‪ :‬ק א מ פ א נ י ר ן ״אפגענארן‪,‬‬ ‫§ ‪.55‬‬

‫ב י נ י ר ן>‪.‬‬
‫* נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ —.12‬בלויז אין פלוק זעט עם אויפ‪ ,‬ווי פארפניט פון טייטשן‪.‬‬
‫אינדעראכתן איז ק א מ פ א נ י ר ן טאקע ק א מ ב י נ י ר ן ‪ ,‬ארויפגערעדט מיט ‪,p‬‬
‫לויט אנאלאגיע מיט ק א מ פ י נ א צ י ע )=״קאמבינאציע״(‪ ,‬און מיט ‪ o‬אין צווייטן‬
‫טראף לויט אויסגלי״יך מיטן ערשטן טראף‪.‬‬
‫‪1 1 8‬‬
‫אויםקאמנינירן‬ ‫א ו י פ ק א נ ו ו ע נ י ר ן ‪ ,‬שטאט‬ ‫§ ‪ ,56‬ווארשע‪:‬‬
‫)= אויסרעכענען‪ ,‬ם׳זאל אויםקומען גינסטיק‪ ,‬וואלוול‪ ,‬אויפהאלטעוודיק‪ ,‬ריכטיק‪,‬‬
‫גלי_יך‪ ,‬נוצלעך‪ ,‬אומשעדלעך וכוי(‪ ,‬וואם איז‪ ,‬אייגנטלעך‪ ,‬פאריידישונג פון‬
‫‪.(VII‬‬ ‫‪895‬‬ ‫‪) wykomb‬פוו״ב‬
‫‪ ( T‬אדער‬ ‫פאלקם‪-‬עטימאלאגישע אנלענונג אויף ‪ konvenieren‬״לוינען״ ) ‪7 4 8‬‬
‫‪ — . ( I I‬סעמאנטישע אםאציאציע‪ :‬אויםקאמביגירן אזוי‪,‬‬ ‫‪458‬‬ ‫‪) konwenjo‬פוו״ב‬
‫אז ס׳זאל קאנווענירן‪.‬‬

‫זשערארדעוו‪:‬‬ ‫§ ‪,57‬‬
‫‪ 9‬״‬
‫— כיהאב געהאט א ר א ז י ר ט ן פ א פ ‪) . . .‬ד״ה א וו י ז י ר ט ן>‪.‬‬

‫ווארשע‪:‬‬ ‫§ ‪.58‬‬
‫‪1 2 0‬‬
‫‪) . . .‬ד״ה צו א פ ע ר י ר ן ‪,‬‬ ‫— זי האט צו ר ע פ ע ר י ר ן מיט דצר ב א נ ק‬
‫דורכפירן אפעראציעס‪ ,‬מאכן געשעפטן(‪.‬‬
‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ —.13‬אינטערעםאנט‪ ,‬אז מונדארטלעך )אויך אין פאלקסטימלעכע‬ ‫ן‬
‫דרוקווערל!( איז פאפולער ר ע פ ע ר א צ י ע שטאט א פ ע ר א צ י ע ) = כ י ר ו ר ג י ש ע‬
‫אינטערווענץ(‪ — .‬נאטירט בי_י מיר פאר ווארשע‪ ,‬קאזשעניץ‪ ,‬דרילטש‪ ,‬ראווע‪,‬‬ ‫‪j‬‬
‫זשעלעכאוו‪ ,‬גרויםאסטראווע‪ ,‬אסטראלענקע‪ ,‬אפילע־בלאדעווער )אויך אין פאריז‬ ‫‪I‬‬
‫געהערט אין מויל פון געבוירענע אויס טאכאטשעוו‪ ,‬לאדזש‪ ,‬בענדין(‪ —.‬פיאקאלקצ‬ ‫|‬
‫)לעבן ביאליסטאק(‪ :‬ר א פ ע ר א צ י ע ‪ — .‬שמ״ר‪ ,‬דיא בלינדע יתומה )ווילנע ‪(1880‬‬ ‫\‬
‫‪ :24‬ג ע מ א כ ט א ר ע פ ע ר א צ י ע ‪ — .‬מ‪ .‬מ‪ .‬יודעלעוופקי‪ ,‬מעשה פון חנעלע‬
‫)ווארשע ‪ :6 (1884‬א ג ר ו י פ ע ר ר ע פ ע ר א צ י ע ־ ד א ק ט א ר )ז־י׳ה א כירורג(‪.‬‬
‫עוזר בלאשט־ין‪ ,‬דער כהן )ווילנע ‪ :229 (1889‬״אז מען מאכט א ר ע פ א ר א צ י א ן ‪,‬‬
‫מען שננידט אויפ אוואונדע‪ ,‬מוז מען פערצעפען געזונדעפ פלייש אויך״‪ //.‬מ‪ .‬מארא‪.‬‬
‫כאווםקי‪ ,‬דיא בייזע מ ו מ ע ‪) . . .‬ווארשע ‪ :38 (1883‬״כלי זמרים האבען שון אפשר‬
‫פיר הונדערט מאהל געמאכט ר ע פ ע ר א צ י ע אוף דעם נייעם נ ו ג ן ״ ‪) . . .‬ד״ה‬
‫רעפעטיציע!(‪.‬‬

‫‪1 1 9‬‬ ‫‪1 2 0‬‬

‫‪ooska" vaniiRn.‬‬ ‫‪xo gat 8 Reziitn pas.‬‬ ‫‪z! ot tsj RapaRiiRn‬‬
‫‪mj da bank.‬‬
 ‫נח פרילוצקי‬ ‫‪128‬‬

‫‪ .111‬אשכנזיש־שטאמיקע ווערבן‬
‫§ ‪ .59‬קייגן מיזעסעפ געבראכטער פארזיכערונג )זע § ‪ (1‬איז מונדארטלעך‬
‫‪, ( T ) halbieren‬‬ ‫‪565‬‬ ‫אויף צוויי גלניכע חלקים״ <‬ ‫ר ן ״טיילן‬
‫צב״ש אין ווארשע‪ ,‬קארטשעוו‪ ,‬לאדזש‪ ,‬מעכעוו־קעלצער‪ ,‬לובלין‪.‬‬
‫ווארשע‪ :‬א פ ד‪ ,‬א ל ב י ר ן ״אפטיילן א העלפט״‪.‬‬

‫פונקט ווי ס׳ווערט אויך‬ ‫ש ט א ל צ י ר ן איז אן אמת׳יידיש ווארט‪,‬‬ ‫§ ‪.60‬‬

‫אין דניטשישן נישט געפילט אלם פרעמדווארט )געליגן אין פרי‪-‬מה״ד פון פראנצייזישן‬
‫‪121‬‬
‫‪.(440‬‬ ‫‪—estolz‬זע קלוגע‬

‫§ ‪ spendiren (1 - .61‬״שענקען‪ ,‬געבן‪ ,‬באשענקען מיט דער ברייטער‬

‫‪ ( T‬קלינגט אין דרילטש‪ ,‬אין פלאצק‪:‬‬ ‫האנט‪ ,‬ברייט עפענען דעם בי_יטל״ ) ‪1 1 7 3‬‬
‫ש פ א נ ד י ר ן ״אויפגעבן‪ ,‬אויסברענגען‪ ,‬פארשווענדן״ )געלט‪ ,‬פארמעגןא‬
‫‪ (2‬אין גק״פ איז די פארם באזונדערפ פאפולער מיטן פירטראף פ א ר • און‬
‫מיט נעגאטיווער טי_יטש ״אויסגעבן א םך געלט‪ ,‬פאטערן פ׳געלט אן א פעולה‪,‬‬
‫בדיל‪-‬הדל ווערן פון )אומפראדוקטיווע( הוצאות״‪.‬‬
‫פארשפאנדירט‬ ‫— זיי פ א ר ש פ א נ ד י ר ן ט׳געלט נווארשע[‪ —,‬כ׳האב‬
‫פארשפאנדירט‬ ‫אלץ אויף פראצענט ]צויזמער[‪ — .‬געמאכט דערויף קאסטן‪,‬‬
‫הונדערט מארק נשעפס[‪.‬‬
‫אנאלאגיש אין כעלעם‪ ,‬וולאדיסלאוועוו‪.‬‬
‫‪ (3‬א פטאשעווער פארפירט מיידל‪ ,‬כמעט א קינד נאך און שוין א מוטער‪,‬‬
‫וועלכע גוטע לי_יט רעדן‪-‬צו‪ ,‬זי זאל דאפ קינד איבערלאזן‪ ,‬אונטערווארפן )‪,(1928‬‬
‫זאגט‪:‬‬
‫‪122‬‬
‫‪ -‬איך וויל עם נישט פאלטשערהייט פ א ר ש פ א נ ד י ר ן ‪) ...‬ד״ה אומברענגען(‪.‬‬
‫‪ :‬פ א ר ש פ ע נ ד י ר ן ״זי_ין וותרנותדיק‪ ,‬נישט קארגן״‪.‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪157‬‬ ‫‪(4‬‬
‫ש פ א נ ד י ר ע ר ״אויסברענגער׳‪ /‬ש פ א נ ־‬ ‫* נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ — .14‬דערצו‪:‬‬
‫‪. ( I‬‬ ‫ד י ר ק ע ״אויםברענגערין״‪-‬אין דרילטש )פג״ל מנין ״יידישן קאנםאנאנטיזם״ ‪103‬‬
‫ו ו א ט י ר ט ע ק א ל ד ר ע ט זנינען גוט באקאנט אין ווארשע‪ ,‬טארלע‬ ‫§ ‪.62‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪(XXVI1417‬‬ ‫און אנדצרע מיטליידישע מקומות )פגל ״דאס געוועט״‪1,wat ier n:‬‬

‫‪ v 1‬פ א ר ץ ד י ש ו נ ג פון םלאווישע ווערבן מיט פרעמדן שטאם‪.‬‬

‫§ ‪ .63‬פלאווישע ווערבן מיט פרעמדשפראכיקן שטאם באאנינפלופן די‬
‫אויפבילדונג פון יידישע ווערבן‪ ,‬אדער ווערן פאריידישט‪ ,‬באקומענדיק דעם סופיקפ‬
‫‪ ir‬שטאטן פלאווישן‪.‬‬

‫‪1 2 1‬‬
‫‪F. K1 u g e, Etymologisches‬‬ ‫‪Worterbuch‬‬ ‫‪der deutschen‬‬ ‫‪Sprache‬‬
‫‪8‬‬
‫‪( Strassburg 1915).‬‬
‫‪1 2 2‬‬
‫‪jax v y l 3s n|s falc hajt fBsp^ndiiRn.‬‬
‫‪a‬‬
 ‫‪129‬‬ ‫צייטווערטער אויף ‪1r‬‬

‫§ ‪ (1 — .64‬אוקר׳ ‪ ,apeurryBaTn‬פויליש ‪ > ar^towac‬א ר ע ש ט י ר ן‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫ע‬ ‫ו‬ ‫ו‬ ‫א‬ ‫ל‬ ‫ע‬ ‫ק‬ ‫א‬ ‫ס‬ ‫‪,‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪II L‬‬
‫‪124‬‬ ‫‪124‬‬ ‫‪124‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪124‬‬ ‫‪124‬‬
‫ווארשע ‪ ,‬זשערארדעוו ‪ ,‬רוישניק ‪ ,‬זשיכלין ‪ ,‬אסיעצק ‪ ,‬אירעני־פילעווער ‪,‬‬
‫‪124‬‬ ‫‪124‬‬
‫פשיטיק ‪ ,‬שטיקעוויץ ‪.‬‬
‫‪127‬‬ ‫‪126‬‬
‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ -.15‬פארטיציפ‪ :‬א ר ע ש ט י ר ט )גרויסביאלע ‪ ,‬טאקעלאווע (‪,‬‬
‫‪128‬‬ ‫‪129‬‬ ‫‪128‬‬ ‫‪128‬‬
‫ג ע א ר ע ש ט י ר ט )ווארשע ‪ ,‬זשערארדעוו ‪ ,‬רוישניק‪ , ,‬אפיעצק‪ , ,‬אירעני•‬
‫‪128‬‬ ‫‪128‬‬ ‫‪128‬‬
‫פילעווער‪ ,‬פשיטיק ‪ ,‬שטיקעוויץ (‪.‬‬
‫‪130‬‬
‫‪ :‬ר ע ש ט י ר ן‪ .‬אנאלאגיש אין יאדעווע ‪ — .‬אפפאל פון אומגע•‬ ‫‪L‬‬ ‫‪206‬‬ ‫‪(2‬‬
‫קוועטשטן וואקאל ווארט־אי_ין‪.‬‬
‫‪1 3 1‬‬
‫‪ (3‬יאדעווע‪ :‬א ר ש ט י ר ן ‪ — .‬ארויסשטויסונג פון אומגעקוועטשטן וואקאל‬
‫צווישן ‪ R‬און ש‪.‬‬
‫‪133‬‬ ‫‪132‬‬
‫‪ (4‬פארטיציפ‪ :‬פ א ר א ר ע ש ט י ר ט מוארשע ‪ ,‬סאקעלאווע (‪ > .‬פ א ר•‬
‫‪ . ( I I L‬ארויסשטויסוגג פון אונטערקורצן ‪ a‬צווישן צוויי ף ‪.‬‬ ‫) ‪9 8‬‬ ‫ט‬
‫‪ , ( L‬פא רע שט ירן‬ ‫פ א ר א ר ע ש ט י ר ן <ווארשע(> פ א ר ר ע ש ט י ר ן ) ‪1 5 6‬‬
‫‪.(II L‬‬
‫‪ (5‬פארטיציפ‪ :‬פ א ר ש ט י ר ט ‪) ,‬ווארשע(‪ .‬ארויסשטויסונג פון ־ארע־‪.‬‬ ‫‪1 3 4‬‬

‫§ ‪ .65‬ראפ פוילישע מונדארטלעכע ‪) haresztowac‬פוו״ב‪ >(1711‬ה א ר ע •‬

‫ש ט י ר ן )לאסקארעוו‪ ,‬אפאלע‪ ,‬לובלין‪ ,‬זאוויכאפט(> ה ע ר ש ט י ר ן )פילעוח‪.‬‬
‫ה א ר ע ש ט י ר ט )אפאלע(‪ ,‬ג ע ה א ר ע ש ט י ר ט )זאוויכאפט(‪.‬‬ ‫פארטיציפ‪:‬‬
‫‪ : E ,76 H‬א ר ע ם ט י ר ן < ‪.apccTOBaTb‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪.6‬‬
‫גיארעטטירט‪.‬‬ ‫קרעמעניץ‪ :‬א ר י פ ט י ר ן ‪ .‬קאמענעץ־פאד )בריוו ‪:(1928‬‬

‫§ ‪ .67‬פ ר א ב י ר ן <מיט ‪ (o‬קען מען לעצטנם אפט הערן הן אין מיטל־‬

‫‪. ( T - probieren‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫)‬
‫ווען פ״ט פעגאל‪ ,‬עולמ המעשה )ווארשע ‪ ;(1883‬בלאשטיין‪ ,‬דער כהן‬
‫‪ ; I‬זייפערט‪ ,‬אהבה בתענוגים )ווילנע ‪ ,87 (1878‬שרי_יבן‪:‬‬ ‫‪47‬‬ ‫וילנע ‪(1889‬‬
‫פ ר ו ב י ר ע ן <מיט!‪ ,0‬איז עפ אפשר קאנטאמינאציע פון פ ר ו וו ן מיט פ ר א ב י ר ן‪,‬‬
‫אדער )גיכער פון אלץ( פאריידישוגג פון פוילישן ‪.probowac‬‬

‫‪ , ( T - f abrizieren‬ק ו ו ע ם ט י א נ י ר ן ‪,‬‬ ‫‪392‬‬

‫‪ ( T - redigieren‬זענען‬ ‫) ‪1 0 1 1‬‬ ‫‪ ,‬רע ד אגירן‬
‫‪BaTb0fabrykowac‬‬ ‫‪ kwestjonowac ,cJDa6pHK‬און‬
‫)‪<.‬לאטי_ינ׳ ‪ krytykowac ,(quaestionare‬און ‪.redagowac ,KpHTHKOBaTb‬‬
‫דער פלאווישער פופיקפ ‪ -ow-‬איז ריכטיק דערפילט געווארן‪ ,‬אלפ דער‬

‫‪1 2‬‬
‫‪123‬‬ ‫‪8R3StiRn.‬‬ ‫‪124 aRastiiRn‬‬ ‫‪125 arastiirn.‬‬ ‫‪6 BRaJtiBt.‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪127 BRasti t.‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪gasRaltiat.‬‬ ‫‪129 aB a tiirt.‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪RastiiRn.‬‬ ‫‪131 BRStiiRn.‬‬
‫‪132 f«RBRastiat.‬‬ ‫"‬ ‫‪3‬‬
‫‪fB B astirt.‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪" 4 fsstiat.‬‬

‫)ילווא‪-‬בלעטער‪ ,‬בי‪( V I )(9‬‬

 ‫נח ‪9‬רילוצקי‬ ‫‪130‬‬

‫מארפאלאגישער און מעמאנטישער קארעספאנדענט פונעם יידישן )און די_יטשישן>‬

‫סופיקפ ‪.ir‬‬
‫§ ‪ (1 — ,69‬א פ ע ר י ר ן ״באשווינדלען״ )ווארשע‪ ,‬פקארזשיפקע( איז‬
‫פאריידישונג פון פוילישן ווייניק־גענוצטן ‪ aferowac‬״מטריח זי_ין באאומרויקן״‬
‫׳‬

‫) < פראנצ׳ ‪ (affairer‬מיט ענדערונג פון טייטש‪.‬‬

‫אדער איז עפ אייגענע יידישע בילדונג צו א פ ע ר ע ‪ f‬״שווינדלגעשעפט״ ?‬
‫‪ (2‬אין ווארשע‪ ,‬כמעלניקיקעלצער—בניפארם‪ :‬א פ ע ר י ר ן )מיט אונטער•‬
‫קורצן אדער קורצן ‪ .(o‬דארט גופא אויך‪ :‬א פ ע ר י ם ט ‪) m‬קוועטש אויף ענדטראף(‪.‬‬
‫‪1 3 5‬‬
‫‪ f‬״שווינדל‪,‬‬ ‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ — .16‬ווארשע‪ ,‬ראשאשיביאלער‪ :‬א פ ע ר ע‬
‫שוויגדלגעשעפט״‪.‬‬
‫‪1 3 6‬‬
‫)אנווער פון וואקאל ווארט‪-‬אניף‪.‬‬ ‫‪ (3‬ווארשע‪ :‬פ ע ר י ר ן‬
‫§ ‪ ,70‬ווען אלויוויטשער ייד זאגט‪:‬‬
‫‪137‬‬
‫— איך וועל מיך נישט ב ל א ז י ר ן ‪) . . .‬ד״ה קאמפראמיטירן(‪—,‬איז פאר‬
‫‪ , ( T‬באר‬ ‫אובדז ממתמא נישט ‪ blasieren‬״שטומפיג מאכן‪ ,‬איבערזעטיגך ) ‪2 1 7‬‬
‫פאריידישונג פון פוילישן ‪ biaznowac‬״טון שטיק פין א בלאזן״ )אויפן טשעכישן(‪.‬‬
‫‪138‬‬
‫§ ‪ .71‬לעבן מ ע ל ד ן ‪ ,‬אני נ מ ע ל ד ן ‪ ,‬קען מען הערן אין קליינ•‬
‫‪1 3 9‬‬
‫אפטראווע‪ :‬מ ע ל ד י ר ן ‪ ,‬א נ י נ מ ע ל ד י ר ן ‪ - .‬מעזריטש‪ :‬א ו י פ מ ע ל ד י ר ן ‪- .‬‬
‫א היימלאזער אויפ שעפעטיווקע‪ ,‬אין יאר ‪ ,1920‬אין ווארשע זניענדיק‪ :‬מ ע ל ד י ר ן‪- .‬‬
‫א היימלאזע אוימן דארף מירטש )קיעווער ג‪ (.‬אין יאר ‪ ,1920‬אין ווארשע זניענדיק‪:‬‬
‫׳‬

‫באמעלדירן‪.‬‬
‫פ׳איז נאכבילדונג צום פוילישן ‪< ) meldowac‬די_יטש ‪.(melden‬‬
‫‪1 4 1‬‬ ‫‪1 4 0‬‬
‫)לעבן פ ו נ ד ע ו ו ע ן ( ״מכבר זיין עמעצן‬ ‫§ ‪ .72‬ווארשע‪ :‬פ ו נ ד י ר ן‬
‫מיט עפעפ‪ ,‬באצאלגדיק פארן כיבוד מיט אייגן געלט״ < ‪ < ) fundowac‬לאטנינ׳‬
‫י‬ ‫‪ (fundare‬פוו״ב ‪.5 ,782 ,1‬‬
‫§ ‪ .73‬ווארשע‪:‬‬
‫‪142‬‬
‫— האבן זיי עם בני שייגעם העלן טאג ר א ב י ר ט ‪.‬‬
‫‪143‬‬
‫אנאלאגיש אין וואהין ‪ - .‬דארף אפילע )בלאדעווער ק‪ :(.‬ב א ר א ב י ר ט‪- .‬‬
‫ראדאמישל )אין א בריוו(‪ :‬״צ י ר א ב י ר ט״‪ .‬אנאלאגיש אין וולאדימירעץ‪ - .‬קאלנע‪:‬‬
‫ראבירן‪.‬‬
‫פאריידישונג פון פוילישן ‪ <) rabowac‬דניטש ‪.(rauben‬‬

‫״זיי‬ ‫מעכעוו־קעלצער‪ :‬ר א ט י ר ן‪ — .‬עמינדב )ווארשע ‪:1 (1855‬‬ ‫§ ‪.74‬‬

‫‪5 ofeRa, 3feR».‬ג»‬ ‫‪136 faRiiRn.‬‬ ‫‪ xl max nys bl«ziiRn.‬ל "‬ ‫‪138 aametdn.‬‬
‫‪3 9‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪aamaldiiRn.‬‬ ‫‪140 fundiiRn.‬‬ ‫‪141 funda an.‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪142 obm z• » 8 b« Sajnam‬‬
‫‪heln tuk Rebiat.‬‬ ‫‪143 Rebiet.‬‬
‫‪f‬‬
‫‪131‬‬ ‫צליםווערטער אויף ‪ir‬‬

‫‪ratowac‬‬ ‫פוילישן‬ ‫איז״‪ — .‬פאריידישונג פון‬ ‫מיגליך‬ ‫וואס‬ ‫ר א ט י ר ע ן זיך‬

‫) <די_יטש ‪.(retten‬‬
‫§ ‪ .75‬פון פוילישן ‪ < ) bagatelizowac‬פראנצ׳ ‪ bagatelle‬און איז אין‬
‫‪5‬‬
‫ו ו ״ ב ‪ 82 1‬רעגיסטרירט אלפ ווארט‪ ,‬וואט דארף אין גוטן םטיל אויסגעמיטן ווערן(‬
‫ווערט אין ווארשע און לאדזש‪ :‬ב א ג א ט ע ל י י ז י ר ן ‪.‬‬
‫איטאל׳ ‪ (basta‬איז אין‬ ‫״שטרניקן״‬ ‫‪ 6 B a T b 0 r‬׳ ‪) < a e‬‬ ‫רוטישן‬
‫ב א ס ט י ר ן )דאס פוילישע ‪bastowac‬‬ ‫ווארשע געווארן )אפילו זעלטן געהערט(‬
‫האט אן אנדער טגיטש(‪.‬‬
‫§ ‪ .77‬פון ‪ kr^powac‬״באגרענעצן עמעצנס פמיהייט‪ ,‬אפהאלטן‪ ,‬שטערן‪,‬‬
‫זשענירן״‪) ,‬רעפל׳( ״אפהאלטן זיך פון עפעם פון וועגן געוויסע טעמים‪ ,‬זשענירן זיך״‬
‫האט ו ו א ר ש ע ק ר ע מ ‪ 6‬י ר ן‪ ,‬ק ר ע מ פ י ר ן ‪ -‬ז י ך •‬ ‫‪ (kramp‬פוו״ב ‪: I I 5 5 2‬‬
‫§ ‪ ,78‬דער פאר מאסקירטער מערדער )בערדיטשעוו ‪:(1888‬‬
‫‪— .(II‬‬ ‫‪ — . ( I I‬א י_י ן פ א ק י ר ע ן זייערע זאכען ) ‪4 8‬‬ ‫— פאר פאקט )‪58‬‬
‫‪144‬‬
‫צ ו א נ ו י ף ג י פ א ק י ר ט מי_ינע זאכען )‪.(53 11‬‬
‫די לעצטע צוויי ווערבן זענען פאריידישונג פון די פוילישע ‪,zapakowac‬‬
‫‪ < ) spakowac‬די_יטש ‪.(packen‬‬
‫§ ‪ (1 — .79‬מ ו ש ט ר י ר ן — אין שעדליעץ )אפילו זעלטן געהערט( קען‬
‫נישט זיין קיץ קאנטינוירונג פון די אלטייידישע פארמען )זע מיין ״מאמעילשון״‬
‫‪ ,(199 § 11‬וואס טראגן דעם עיקר‪-‬קוועטש‪ ,‬לויט אלע סימנים‪ ,‬אויפן ערשטן טראף‪.‬‬
‫פ׳מוז זנין פאריידישונג פון א פלאווישער פארם‪ :‬רוסיש ‪) nyunpoBaTb‬פון‬
‫דייטשישן( ״בנים לערנען האלטן שטרענג‪ ,‬הארב מאנען‪ ,‬האלטן אין די הענט״‬
‫<‪ (5Tpa111wy‬פלעגט מען פארצגיטנפ רופן דאם לערנען און לוטטרירן מיליטער‬
‫פויליש ‪ musztrowac‬״‪ .1‬לערנען די זעלנער מיליטערישע האנדלונגען‪) .2 ,‬איבער־‬
‫געטראגן( לערנען מאנירן‪ ,‬דרעמירן״‪.‬‬
‫‪ (2‬אין די יידישע מונדארטן )אויך אין די ווערטערביכער און אין אנדערצ‬
‫דרוקווערק( אן דעד ר נאך דעד ט‪.‬‬
‫קרעמעניץ )‪ :(1890‬מ א ש ט י ר ן ‪.‬‬
‫שעדלעץ‪:‬‬
‫‪145‬‬
‫— לאמיר זיך מ ו ש ט י ר ן אין ז ע ל נ ע ר ! )פלענן זאגן יינגלעך אין חדר(‪.‬‬
‫‪146‬‬
‫‪ ,‬זשוו״ב ‪222‬פ׳‪ :‬מ ו ש ט י ר מנ> ן ‪- .‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪L‬‬
‫מ ו פ ט י ר ע ן‪ — .‬זלמן םאבעל‪ ,‬זוווגים )ווארשע ‪(1874‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪7 H‬‬
‫‪ :65‬״יונג אונ אלט‪ ,‬קינד׳קעגעל מוז זיך פאר דיר מ ו ש ט י ה ר י ן ״ ‪ - . . .‬י זע‬
‫אויך‪ :‬ה׳א׳נ׳ך‪ /‬ר׳ שלמה וואונדערהאלד )ווילנע ‪.72 (1887‬‬
‫‪ :‬מאשטירן‪.‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪, 11 L35‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪:‬‬ ‫זאכען‬ ‫זגינע‬

‫‪1‬‬
‫‪*45 (one » muMiRn |" zeln». 46 Sieben-Sprachen-W6rterbuch(Leipzigl918).‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪x‬‬
 ‫נ ת פרילוצקי‬ ‫‪132‬‬

‫בר וקירע ן‬ ‫‪L‬‬ ‫(‬ ‫‪,‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4,IIL‬‬ ‫‪15‬‬

‫די_יטש ‪.(briicken‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪< ( E‬פויליש ‪ brukowac‬״‪ )<1‬פלאסטערן״‬
‫> ^ ^)‪ > ( d e c y d o w a csi‬צ ע צ י ד י ר ן ־ ז י ך‬ ‫‪d‬‬
‫‪147‬‬
‫)ווארשע(‪ d :‬איבערגעגאנגען אין צ )אםימילאציע(‪—.‬פארטיציפ‪ :‬צ ע צ י ד י ר ט ‪.‬‬
‫‪ (2‬ווארשע‪ :‬ג ע צ י ד י ר ט‪ ,‬פארטיציפ צו * צ י ד י ר ן )אפפאל פון ערשטן‪,‬‬
‫אומגעקוועטשטן טראף(‪.‬‬
‫‪ (3‬גארוואלין‪ :‬ל י צ י ד י ר ן — ‪ d‬איבערגעגאנגען אין ‪ .1‬דיסימילאציע?‬
‫אדער פאלקט־עטימאלאגישע אנלענונג אויף ל י צ י ט י ר ן ?‬
‫§ ‪ .82‬סטאניפלוי )מזרח‪-‬גאליציע(‪:‬‬
‫‪148‬‬
‫— דער גוי האט מיך אגגעהויבן צו ס ע ק י ר ן ‪.‬‬
‫״רודפן‪ ,‬פי_יניקן‪,‬‬ ‫שטאמט פון פוילישן ‪ < ) sekowac‬איטאל׳ ‪(seccare‬‬
‫שיקאנירן״‪.‬‬
‫‪1 4 9‬‬
‫פאראליזשירט‬ ‫גריכישן(>‬ ‫)פון‬ ‫פויליש ‪sparalizowac‬‬ ‫§ ‪,83‬‬
‫)פארטיציפ(—אין ווארשע‪.‬‬
‫)ווארשע‪ ,‬לאדזש‪ ,‬פאריםעוו‬ ‫פ א ט י ג י ר ן ״באמיען‪ ,‬מטריח זי_יך‬ ‫§ ‪,84‬‬
‫אאז״וו( )פויליש ‪ < ) fatygowac‬לאט׳ ‪.(fatigare‬‬
‫§ ‪ (1 — .85‬פויליש ‪< abdykowac‬די_יטש ‪ (abdizieren‬״אפזאגן זיך פון‬
‫ט ר א ך אאז״וו )לאט׳ ‪ >(abdicatio‬א ב ד י ק י ר ן )ווארשע אאז״וו(‪.‬‬
‫‪ (2‬אין ווארשע )‪: (1918‬‬
‫‪150‬‬
‫האבן א ב ד י ק י ר ט ‪) . . .‬ד״ה באלד ווי די‬ ‫— באלד ווי די דויטשן‬
‫דניטשן האבן פארלאזט ווארשע‪ ,‬אוועקגעווארפן די ממשלה(‪.‬‬
‫‪1 5 1‬‬
‫‪ ,‬ד״ה פארשריבן דאס אומ•‬ ‫§ ‪ .86‬טשערווינםק‪ :‬א י _ י נ ג ע ט א ב ל י ר ט‬
‫ריריקע פארמעגן אין היפאטעק‪-‬בוך‪.‬‬
‫גיכער פאריידישונג פון פוילישן ‪ ,intabulowac‬ווי דאפ דייטשע ‪.intabulieren‬‬
‫§ ‪ .87‬מ‪ .‬עפשטיין‪ ,‬דער בעל תשובה )זשיטאמיר ‪ :9 (1875‬״ ט ר ו ב י ר ט‬
‫ז י ך מיך ארוף פיריך‪ — ,‬מ‪ .‬עפשטיין‪ ,‬דער אפ גילאזטער שידוך )זשיטאמיר‬
‫‪ :18 (1876‬״זאהל איהם בעטין‪ ,‬דאס ער זאהל אזוי גוט זי_ין ז י ך ט ר ו ב י ר י ן‬
‫קומען צוא איהם״‪.‬‬

‫‪1 4 7‬‬ ‫‪1 4 8‬‬

‫‪ix byn tsatsjdiat.‬‬ ‫‪da go\ ot max ungjhojbm ts! saki(i)Rn.‬‬
‫‪1 4 9‬‬
‫«‪B paReljiiita, v lejgesxojRa; z] lykt 5n b*nant— ny du gadaxt, nyst fe k‬‬
‫‪sym menc gadaxt — fia jua.‬‬
‫אנדערע‬ ‫‪ 150‬אין דעד צטט פון דער דייטשישער אקופאציע האט זיך אין ווארשע און אין‬
‫שטעט אי״ינגעבירגערט די אויסשפראך ‪ ) dojCn‬לשם על»גאנץ!( שט‪»$‬י ‪ — .daa£n‬שפעטער איז די‬
‫דאזיקע אויסשפראך אפגעשטארנן‪.‬‬
‫‪151‬‬ ‫‪aangatabliirt.‬‬
‫‪133‬‬ ‫צ?יטווערטער אויף ‪ir‬‬

‫ט ר ו ב י ר ן ז י ך ‪=0‬זיך באמיען‪ ,‬זיך מטריח זי_ין( איז פאריידישונג פון‬

‫‪.(VII‬‬ ‫‪169‬‬ ‫וגדארטלעכן §‪) trubowac si‬פוו״ב‬
‫‪. ( T ) turbieren‬‬ ‫‪1283‬‬ ‫איז ‪ .turbowac‬דניטש‬
‫ץ לאטיינישן‪,‬‬ ‫פ‬

‫‪ . V‬פארץדישונג פון ריין־םלאווישע ווערבן‬

‫געשעט דורך פארבייטן דעם סלאווישן סופיקס אויף ‪.ir‬‬ ‫§ ‪.88‬‬
‫§ ‪ .89‬פויליש ‪) prawowac‬פ ר א וו ע וו ע ן ־ ז י ך אין אפאלע( ״פראצעפירן‪,‬‬
‫‪152‬‬
‫‪ > ( I V‬פ ר א ו ו י ר ן ‪ -‬א י ן דארף גארושעוו‬ ‫אצעפן אין געריכטך ) פ ו ו ״ ב ‪9 8 4‬‬
‫)פלינצקער ק‪, .(.‬‬

‫§ ‪ .90‬דאפ פוילישע מוגדארטלעכע ‪ sprawowac‬״עמעצן צונעמען ט׳לעצטע‬

‫‪ > ( V I350,2‬ס פ ר א ו ו י ר ן ׳ ז י ך ״לאדן זיך‪ ,‬פירן פראצעפן‬ ‫צעס״ )פוו״ב‬
‫‪153‬‬
‫אין געריכטך )ווישקעווע‪ ,‬וואלאמין (‪.‬‬
‫ס פ ר א וו י ר ט ז י ך )פראסטין אין ווענגעראווער ק׳(‪.‬‬ ‫פארטיציפ‪:‬‬

‫§ ‪ .91‬פון ווייניק‪-‬געברויכטן פוילישן ;‪ s^dowac sie‬״לאדן זיך‪ ,‬פראצעסירן‬

‫‪ — ( V I‬אין לאשיץ‪ :‬פ א נ ד י ר ן ‪ -‬ז י ך‪.‬‬ ‫‪38‬‬ ‫פוו״ב‬

‫דאם פוילישע ‪ przekonywac‬״איבערצניגך איז אין ווארשע זייער‬ ‫§ ‪.92‬‬

‫פאפולער )און אויך אין קארטשעוו‪ ,‬אירעני וכוי( אלפ פ ש ע ק א נ י ר ן‪ ,‬פ ש ע ק א­‬
‫ב י ר ן ז י ך‪.‬‬
‫פ ט ר א כ י ר ן ‪ ,‬פ א ר ט ט ר א כ י ר ן ״אפעקורירן‪ ,‬פארזיכערן״ )קרע•‬ ‫§ ‪.93‬‬
‫מעניץ‪ ,‬םטעפען'‪ ,‬אויך אין א פ ך אנדערע מונדארטן פון וואלין‪ ,‬פאדאליע‪ ,‬קיעווער‬
‫געגנט וכוי( איז פאריידישונג פון ‪.(3a)CTpaxoBaTb‬‬
‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ — .17‬פון אן אדעםער פרוי‪ ,‬וואס וווינט שוין א יאר ‪ 35‬אין‬
‫ווארשע‪ ,‬האב איך געהערט פ א ר ט ט ר א כ י ר ט מיט דער טי_יטש ״רעגיסטרירט״!‬
‫‪ :‬ש ט ש א ג ע ל נ י ע ן < ‪• merojiHTb‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪421‬‬
‫נ״מ שניקעוויטש )שמ״ר> דער פאימאניק )ווילגע ‪:33 (1890‬‬
‫׳‬

‫— אייגע האט געוואלט א י ב ע ר ש צ א ג ע ל י ר ע ן דער צווייטער‪.‬‬

‫‪ .vi‬יידישע בילדונגען‬
‫§ ‪ .95‬א פראגער זאגט ‪:‬‬
‫— איר וועט זיך אליין מ ע ר ק י ר ן )ד״ה איר וועט אליין ארויפדרינגען‬
‫דעם פשט‪ ,‬איר וועט אליין פארשטיין(‪.‬‬
‫— א ווארשעווער‪:‬‬

‫‪1 5 3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪152‬‬ ‫‪xl zBx gajn m j tsaj prByiirn.‬‬ ‫‪spR«viiRn z»x myts .‬‬
 ‫נח ‪9‬רילוצקי‬ ‫‪134‬‬

‫— כ׳האב מיר נישט געקענט אליין מ ע ר ק י ר ן )ז־״ה כ׳האב נישט געקענט‬

‫אליין באמערקף‪.‬‬
‫דער ווערב איז א פאלקם‪-‬עטימאלאגישע קאנטאמינאציע פון מ ע ר ק ן מיטן‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫( ‪.‬‬ ‫) ‪T‬‬ ‫ון פראנצייזישן גענומענעם‪markieren (845‬‬
‫§ ‪ .96‬דאם קאלישער ב ר א נ ז ע ל י ר ן ) מ י ט ‪ (0‬״פארבן אויף בראנדז‪-‬קאליר״‬
‫‪. ( T ) zisilieren‬‬ ‫‪1493‬‬ ‫‪ ( T ) bronzieren‬מיט‬
‫איז‬ ‫״דערלאנגען א רעקורפ״‬ ‫§ ‪ .97‬דאפ קאזשעניצער ר ע ק ו ר פ י ר ן‬
‫געמאכט צום הויפטווארט ר ע ק ו ר פ ‪.‬‬
‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ — .18‬אין א בריוו פון בערזשין )‪ : (1928‬ר ע ק ו ר י ר ט )<‬
‫די_יטש ‪ — .(rekurrieren‬אנאלאגיש אין פטאניפלוי )מזרח־גאליציע(‪.‬‬
‫‪1 5 5‬‬
‫״אפחורשן‪ ,‬אפקויפן מיט‬ ‫§ ‪ .98‬דאפ פקארזשיפקער א פ ב ל א ט י ר ן‬
‫כאבאר‪ ,‬אונטערקויפך איז בילדונג צום בניווארט און אדווערב ב ל א ט )פג״ל מנין‬
‫באמערקונג אין דער ״יידישער פילאלאגיע״ ‪.(62 1‬‬
‫א נ מ ע ר ק ו נ ג ‪ — .19‬קיצור מסעות בנימין השלישי )יוילנע ‪ :(1904‬ווען‬
‫עטליכע יוםטע בעלי בתים זאלען נישט געווען ה א ל ט ע ן מיט איהם ב ל א ט ‪,‬‬
‫ווער ווייםט‪ ,‬וואו ער וואלט איצט אנגעשפארט )‪ .(7‬פון דעם דאזיגען שמיעם אן‬
‫וועגען בנימינין האט בעקומען דיא פאליטיקע אנין אנדער פנים‪ ,‬שמואליק באקםאר‬
‫‪: L‬‬ ‫‪11‬‬ ‫מיט בעריל פראנצויז האבען ג ע ש ל א ט ע ן ב ל א ט מיט חניקלין )‪— .(52‬‬
‫‪ ncpeHioxaTbca‬איזניוכען זעך‪ ,‬ש ל א ג ע ן ב ל א ט ‪ ,‬מאכען זעך איין אנרעד‪,‬‬
‫אבשטעלען )‪ nonr0BapHBaT6 .(231‬אברעדען‪ ,‬אבשטעלען‪ ,‬אנרעדען זעך‪,‬‬
‫ש ל א ג ע ן ב ל א ט ‪ ,‬אבבעטען)‪ coynbiuuicHHHK .(247‬דער ב ל א ט ע ר ברידער‪,‬‬
‫מיטשילדיגער )‪ — .(361‬וו‪ .‬זבארזשער‪ ,‬מקל נועם‪ :‬דער טוט א י ז מיט איר ב ל א ט‬
‫‪2‬‬
‫) [ ‪ I I‬ל ע מ ב ע ר ג ‪ .(50 [1869‬ש ל א ג ט מיט דעם גלויבן ב ל א ט )‪] IV‬לעמבערג ‪11878‬‬
‫‪ —,(70‬זווגים )ווארשע ‪ :40 (1874‬בכן ער האט ב ל א ט ג ע ש ל א ט מ ע ן מיט‬
‫חטידיט‪ ,‬מיט למדניט‪ — .‬עוזר בלאשטיין‪ ,‬דער קארטענשפילער )ווילנע ‪: 36 (1894‬‬
‫בין אין אקארסט ג ע וו א ר ן ב ל א ט מיט דעם לאקייא פון אטעל‪ — .‬ראווע‪,‬‬
‫גניוועשעוו‪ :‬א ב ל א ט ע ר מ א ס ע מ א ט ן ‪ — .‬ג ר ו י ס ‪ -‬א ס ט ר א ו ו ע ‪ :‬א ל ץ א ו י ף ב ל א ט !‬
‫)= אלץ אויף א נישט׳לעגאלן אופן(‪.‬‬

‫״פראוואצירן״‪ — .‬געמאכט‬ ‫פראוואקאטירן‬ ‫§ ‪ .99‬ווארשע‪ ,‬פראגע‪:‬‬

‫פון פ ר א ו ו א ק א ט ע ר ‪.‬‬
‫לאדזש‪ :‬ל י צ י ט א ט י ר ן )= ליציטירן(‪ — .‬געמאכט צו ל י צ י ‪.‬‬ ‫§ ‪.100‬‬
‫ט א צ י ע‪.‬‬

‫‪ 154‬דער טיראנישער מלמד )ווארשע ‪: 47 (1885‬‬

‫— אונ האט ארלון גילייגט אין תחלים ארטן‪ ,‬אז מען זאל זיך נישט מ א ר ק י ר ע ן ‪ ,‬ביז עי•‬
‫וועש דאס געלד אדוים קרינען נון זייא‪.‬‬
‫‪155‬‬ ‫‪ubMiiRn.‬‬
‫‪135‬‬ ‫צלוטווערווער א ו י ף ‪ir‬‬

‫§ ‪ .101‬פראמפאל‪:‬‬
‫‪156‬‬
‫‪.‬‬ ‫— דאט שטעטעלע איז מער שוין ק ו ל ט ו ר י ר ט‬
‫דירעקטע בילדונג צו ק ו ל ט ו ר‪.‬‬

‫§ ‪ .102‬ע ק ז ע ק ו ט י ר ן ״מיט צוואגגסימיטלען אויפמאנען שטי״יער אדער‬

‫אפצאל‪ ,‬מאכן א שטייער‪-‬עקזעקוציע״ )וואלאמין( איז יידישע בילדונג צו ע ק זע­‬
‫ק ו ט ע ר‪.‬‬
‫‪1 5 7‬‬
‫)ווארשע( איז מסתמא קאנטאמינאציע פון‬ ‫פארמאזגירט‬ ‫§ ‪.103‬‬
‫‪ ( T - m a s k i e r e n‬מיט די יידישע מוגדארטלעכע ‪mazga‬‬ ‫‪847‬‬
‫)און ‪ (madiga‬״מאםקע״ ) < פויליש ווייניקיגעברויכלעך ‪ < maszka‬פראנצ׳‬
‫‪ < masque‬איטאל׳ ‪ maschere‬אדער ‪.(mascara‬‬

‫§ ‪ .104‬ווארשע )ווייניק׳געברויכט(‪ :‬ב א ג א ט ע ל י ר ן )== נאגאטעליזירף <‬

‫ב א ג א ט ע ל י ע ״קלייניקייט‪ ,‬נארישקייט״‪.‬‬

‫§ ‪ .105‬א״י םאפיה חטאת הקהל )ווילנע ‪:61 11 (1881‬‬

‫— דוא האפט קיץ מיטיל דיין שיף צו ר ע ט י ר ן ‪.‬‬

‫§ ‪ .106‬לאדזש‪:‬‬
‫— יעדערע זאך ווערט צען מאל א ב ר א ט י ר ט ‪.‬‬
‫בי_יווארט‬ ‫)אדער צום‬ ‫יידישע בילדונג צום פוילישן ‪ obrot‬״אומזאץ״‬
‫‪.(? obrotowy‬‬

‫§ ‪ .107‬א״מ דיק‪ ,‬זיבען דינסט מיידכען )ווילנע ‪:30 (1873‬‬

‫— זיא ש נ י י ד ע ר י ר ט אליין‪) ...‬ד״ה נייט(‪.‬‬

‫§ ‪ .108‬לאשטשעוו )טאמאשעווער ק‪:(.‬‬

‫— כ׳האכ איס ג ע ק ל א פ א ט י ר ט‪ ...‬זי האט אנגעהויבן צו ק ל א פ א ט י ר ;‬
‫מיין מאן‪...‬‬
‫ד״ה באאומרויקן מיט בקשות‪ ,‬תביעות‪ ,‬פרעטענזיעפ‪.‬‬
‫יידישע בילדוגג צום פוילישן הויפטווארט ‪ ktopot‬״טועכץ‪ ,‬דאגה״‪.‬‬

‫§ ‪ .109‬אויף א פאלקםטימלעכער חתונה אין ווארשע )‪ (1927‬האט דער יוגגער‬

‫בדחן אפגעהאקט א בינטל גראמען עקפטרע פון מיין כבוד וועגן‪ — ,‬האט ער‬
‫גערעדט וועגן מענטשן ״געשטודירטע‪ ,‬ג ע פ א ק ו ל ט י ר ט ע״ )ד״ה אזעלכע‪ ,‬וואפ‬
‫האבן געענדיקט אפאקולטעט‪ ,‬ר״ל דעם אוגיווערטיטעט(‪.‬‬
‫§ ‪ .110‬וועגן ״ ג ר א מ א ט י ק י ר ט ״ — זע ארביוו פאר יידישער שפראכ•‬
‫וויפנשאפט‪ ,‬ליטעראטורפארשוגג און עטגאלאגיע ‪) 1‬ווארשע ‪.354 (1933-1926‬‬

‫‪156 du stejtol! I mej« sojn kultuRi«t,‬‬

‫‪157‬‬ ‫‪fBm*zgi3t.‬‬
 ‫גח פרילוצקי‬ ‫‪136‬‬

‫‪ 1 1 V‬ט א פ ל ט ע ר םופיקם‪.‬‬
‫‪ :‬באלאטירען(‬ ‫‪E‬‬ ‫‪)ballottieren10,‬‬ ‫די_יטשישע‬ ‫‪77‬דאם‬ ‫‪H‬‬
‫) ‪ a J 1 0 T H p 0 B a‬צ ו ם סופיקם ‪ ir‬צוגעקומען‬ ‫‪6‬‬ ‫׳‬ ‫‪r‬‬ ‫‪b‬‬ ‫דאט רוטישע‪ ,‬אלם‬
‫דער רוסישער פופיקפ ‪ .(OB‬פון דער לעצטער פארם‪ ,‬מיט ארויפשטויטונג פונעם אומגע׳‬
‫קוועטשטן ‪ 0‬נאך ‪ JI‬און מיט פארבניט פון ‪ •OBaTb‬אויף ‪ ,irn‬איז געווארן בני‬
‫‪ :‬ב א ל ט ע ר י ר ן ‪ ,‬הייטט עם מיט צווייעדיקן פופיקם ‪.ir‬‬ ‫‪L ,53 L‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪ .viu‬עבר־פארטיציפ‬
‫§ ‪ (1 — .112‬זינט אויפלאז פון זעכצעטן יארהונדערט האבן די צניט•‬
‫ווערטער אויף ‪ -ieren‬אין דניטשישן אנגעווויירן דעם •‪ ge‬פון עבר׳פארטיציפ‪,‬‬
‫ווי בכלל אלע ווערבן‪ ,‬וואט האבן נישט דעם קוועטש אויפן ערשטן טראף‪.‬‬
‫‪/‬׳ ‪.158‬‬ ‫ש‬ ‫‪.g‬‬ ‫‪ (2‬מונדארטלעך קומט אבער נאך פאר עבר‪-‬פארטיציפ‬
‫צ ב‬ ‫‪e‬‬ ‫ט‬ ‫י‬ ‫מ‬

‫‪) gspendiert ,gspaziert‬אין פיספערטערמינען(; ‪) gstudiert‬אלטבאיריש(‪5‬‬

‫‪) gebegsiert‬פאגטלענדיש(‪.‬‬
‫‪1 5 9‬‬
‫נוצט‬ ‫האלטני‬ ‫קארל פאן‬ ‫‪ (3‬דער שלעזישער דיאלעקט־שרניבער‬
‫א פך עבר‪-‬פארטיציפן אזעלכע מיט «‪. ge‬‬
‫‪160‬‬
‫אויך די ש ו ו ע ל מ ע ר מ ו נ ד א ר ט ‪.‬‬

‫§ ‪ (1 — .113‬אין יידישן‪ ,‬מונדארטלעך‪ ,‬קומט דעד פארטיציפ פאר מיט •‪ge‬‬

‫און אן‪ .‬בנישפילן — אין די פריערדיקע פאראגראפן‪.‬‬
‫‪ (2‬נאך א בינטל‪:‬‬
‫— א ו י ט ג ע ש ט ו ד י ר ט דאקטער )לענין אין לונינעצער ק‪ — .(.‬ג י א ק ז ע־‬
‫‪1 6 3‬‬ ‫‪1 6 2‬‬ ‫‪1 6 1‬‬
‫‪-.‬גיטראקטירט‬ ‫‪ .‬גיאדרעפירט‬ ‫מענירט ‪ .‬אויט גישטודירט‬
‫‪166‬‬ ‫‪1 6 5‬‬ ‫‪164‬‬
‫‪ .‬א ו י פ ג י מ ע ב ע ל י ר ט ע ן צימער ‪— .‬‬ ‫מיט ש נ א פ ס ‪ .‬ג י פ א נ ט א ז י ר ט‬
‫‪168‬‬ ‫‪1 6 7‬‬
‫‪ .‬א ו י פ ג י ש ט ו ד י ר ט דיא קלאםען ‪.‬‬ ‫געשטודירטע‬

‫‪x1‬באטאנונג‪.‬‬
‫די אלע צניטווערטער טראגן אין יידישן )ווי אין דניטשישן( דעפ‬ ‫§ ‪.114‬‬
‫עיקר‪-‬קוועטש אויפן פופיקם‪.‬‬

‫‪1 5 8‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪O. B e h a g h e l , Geschichte der deutschen Sprache. Strassburg‬‬
‫‪1911. 272.‬‬ ‫‪159 F. G r a e b i s c h , Ober die schlesische Sprache Karl von‬‬
‫‪Holteis. ZfdMaa 1911, 322.‬‬ ‫‪160 W. S c h o o f , Beitrage zur Kenntnis der‬‬
‫‪Schwalmer Mundart. ZfdMaa 1906, 206.‬‬
‫‪.42‬‬ ‫‪ 163‬ד ‪ $‬ר ט‬ ‫‪.36‬‬ ‫דארט‬ ‫‪162‬‬ ‫‪.21‬‬ ‫‪(1881‬‬ ‫א ״ י ס ‪ 8‬פ י ר ‪ ,‬ח ט א ת ה ק ה ל )ווילבע‬ ‫‪161‬‬

‫‪.65‬‬ ‫דארט‬ ‫‪166‬‬ ‫‪.75‬‬ ‫ד‪$‬רט‬ ‫‪165‬‬ ‫‪.68‬‬ ‫‪(1888‬‬ ‫י ע ר פ‪8‬ר מאסקירטער מערדעד )פערדיטשעוו‬ ‫‪164‬‬

‫‪.81‬‬ ‫דארט‬ ‫‪168‬‬ ‫‪.71‬‬ ‫‪(1883‬‬ ‫פ ״ ט ס ע ג ‪ 8‬ל ‪ ,‬עולם המעשה )וואדשע‬ ‫י‬
‫‪137‬‬ ‫צי״יטווערטער אויף ‪ir‬‬

‫‪ .x‬אין דניטשישן‬
‫§ ‪ .115‬אלט־פראנצייזישע צי_יטווערטער אויף ‪ ,•ier‬ארנינדריגגענדיק זינט‬
‫דער צווייטער העלפט פון ‪12‬טן יארהונדערט אין דער דניטשישער שפראך‪ ,‬האבן‬
‫געגעבן דעם מוסטער‪ ,‬לויט וועלכן דאט רוב פרעמדע און טיילווניז אויך היימישע‬
‫ווערבן האבן דערהאלטן די ענדונג ‪ , •ieren‬וואט טראגט דעם קוועטש אויפן ‪. 1‬‬
‫אין דער מה״ד ליטעראטור האט ג ר י ם אויפגעציילט ‪ 160‬אזעלכע צייטווערטער‪.‬‬
‫בני הנינטיקן טאג פארנעמען די צי״יטווערטער אויף ‪ieren‬־ דאם גרעטטע ארט‬
‫צווישן די דניטשישע ווערבן מיט פופיקטן און ווערן געברויכט פון אלע פאלקפ־‬
‫‪169‬‬
‫קלאםן‪ /‬פונעם פראפעפער ביז צופ דארפישן אנאלפאבעט )ווילמאנפ ‪.(114 11‬‬

‫‪ .xi‬אנעקס‬
‫אין‬ ‫§ ‪ .116‬די פוילישע און רוסישע יידן‪ ,‬וואם וו‪1‬ינען שוין לאנג‬
‫פראנקרניך און רעדן באך יידיש‪ ,‬מישןיארנין א םך פראנצייזישע ווערטער‪.‬‬
‫די צניטווערטער‪ ,‬וואט האבן די אינפיניטיוו״ענדונג באך קאנסאנאנט‪ ,‬באקומען‬
‫דערבני אין יידישן פ׳רוב די ענדונג ‪ .im‬צב״ש‪ :‬ד ע פ א ג ד י ר ן ״פארווערן‪,‬‬
‫פארביטך )‪ ,(defendre‬ד ע ג ו ט י ר ן ״עקלעך )‪ ,(degouter‬פ ר ע פ י ר ן ״דריקן‪.‬‬
‫אנילן״ )‪ (presser‬אאז״וו‪.‬‬

‫יאנואר ‪1932‬‬

‫‪169‬‬ ‫‪W. W i l m a n n s , Deutsche Grammatik II (*Strass'ourg 1899).‬‬

 ‫רעפעראטן א ק דעצענדעם‬
‫‪The Memoirs of Gluckel of Hameln. Translated with‬‬ ‫‪Introduc-‬‬
‫‪tion‬‬ ‫‪and Notes‬‬ ‫‪by‬‬ ‫‪Marvin‬‬ ‫‪Lowenthal.‬‬ ‫‪Harper Brothers.‬‬
‫‪MCMXXXII. New York, XXXVII, 295 pp (Illustrated).‬‬

‫די זכרונות פון ג ל י ק ל ה א פ י ל )גע‪3‬׳ ‪ — 1645‬געשטארבן ד ע ם ‪18‬טן ס ע פ ט ע ט ב ע ר‬

‫זכרונות פון י ע ק ב ע מ ד י ן )‪.‬מגילת‬ ‫געשדיבענע‬ ‫העפי־עיש‬ ‫לעבן די‬ ‫‪ (1724‬זי‪:‬נען‬
‫וואט פ י ר פאר•‬ ‫ווארשע ‪ (1897‬ד א ם ודיבטיקפטע‪,‬‬ ‫כפרי‪ ,‬איויסגעגעבן פון ד ו ד ‪3‬הנא‪,‬‬
‫מאגן אין אונדזער פעטוארן‪-‬ליטעראטור פון ‪17‬טן יארהונדערט‪.‬‬
‫דערגאנצן זיך די דאזיקע צוויי טעפוארןיביכער — ספעציעל‬ ‫אי! אייניקע • ר ט י פ‬
‫ווען ע ם קומט צו ד ע ר שילדערונג פון ד ע פ יידישן לעבן אין האטפורג‪.‬‬
‫פארגליכן די זברונות פון מ ד ת גליקל האפיל‬ ‫ג ר ו נ וו א ל ד האט טיט ר ע ב ט‬
‫מ א ד א ם ד ע ט ע וו י נ י ע‬ ‫אירער א טיטצ?טלערין‬ ‫טיט די פאריטטע זכרונות פון‬
‫)‪ ,Mitteilungen fiir jiid. Volkskunde‬ה ע פ ט ‪ ,54‬ז׳ ‪ (65‬און ד ע ד לויב און די אנער•‬
‫קענונג‪ ,‬וזאס דאם דאזיקע מערקווירדיקע ב ו ך האט באקופען אין ד ע ד ליטעראטור‪ ,‬איז זי•‬
‫כ ע ר א פארדינטער‪.‬‬
‫וועגן די דאזיקע זכרונות איז שוין אויסגעוואקסן א נישקשהדיקע ליטעראטור‪ ,‬יד‪$‬ט‬
‫האט‪ ,‬מיט קליינע אויםנאמען‪ ,‬א קארדינאלן חיסרון‪ :‬זי גיט זיך אפ טיט זשורנאליסטישע‬
‫היטטאריש‪-‬ליטערארישן אנאליז פון דעמ‬ ‫זכרונות און ניט טיט א‬ ‫באשרטבונגען פון די‬
‫וזערק גופא‪.‬‬
‫דעד‬ ‫גליקלס זכרונות‬ ‫םיגנאליזירט די עקםיסטענץ טון‬ ‫צום ערשטן מ א ל האט‬
‫געווען אין‬ ‫)לויט אן עקזעגיפלאר‪ ,‬וואט איז‬ ‫טענדלוי‬ ‫די_יטש«יידישער פ א ל ק ל א ד י ם ט‬
‫פ ר א נ ק פ ו ר ט ׳ ד ט ק אין פריודאםן באזיץ(‪ .‬אין די יארן ‪ 1855—1864‬האט ע ר אויף אן אוט•‬
‫פ א ר ע פ נ ט ל ע כ ט אויסצוגן פון די זכרונות א״ט •‪Aus dem handschrift‬‬ ‫קריטישן אופן‬
‫אין)‪.Jahrhundert‬‬ ‫‪Israelit,17dem‬געדרוקט‬ ‫‪3‬‬ ‫‪lichen Tagebuche‬‬
‫נופ׳ ‪.(34-33 ,9 , 7 - 4‬‬
‫אין יאר ‪ 1896‬ה א ט ד ו ד ק ו י פ ט א ן‪ ,‬ד ע ר גרויסער ט ד ס ט ע ר פון ד ע ד י׳ידישער‬
‫גענעאלאגיע‪ ,‬ארויסגעגעבן צום ערשטן מ א ל די דאזיקע זכרונות לויט י ע ם פתבייד‪ ,‬וואט‬
‫ט ע ר צ ב א ב ט זאמלונג אין מינכן‪ ,‬און ט י ט די נייטיקע אינטער•‬ ‫האט זיך געפונען אין‬
‫פאלאציעס פון ר ע ם פראנקפורטער פתבייד‪.‬‬
‫פיידע עקזעמפלארן ז מ ע ן קאפיעס‪ ,‬ד ע ר אריגינאל איז ניט ב נ כ צ א ‪.‬‬
‫קויפמאנם אויםגאבע איז געווארן ד ע ר פונדאמענט‪ ,‬וזאס אויף אים שפיצן זיך א ל ע‬
‫היםטאריקער‪ ,‬ווי אויך די איפערזעצער פון נ ל י ק ל ס זכרונות‪.‬‬
‫אין די יארן ‪ 6—1901‬ה א ט גרונת־אלד אנגעהויבן איבערצוזעצן און פופליקירן אויף‬
‫א‪3‬ער‬ ‫‪ .Mitteilungen‬ע ר ה א ט‬ ‫די_יטש די דאזיקע זכרונות אץ ז?נע אויבנדערמאנטע‬
‫ז?ן איבערזעצונג ניט פ^רענדיקט‪ ,‬חילל אינצדישן האט זיך שוין באוויזן די ערשטע‪ ,‬פולע‬
‫‪139‬‬ ‫רעפער‪»8‬ן און רעצענזיעט‬

‫ארויםגעגעבן ווי ‪ 8‬פריוזאטידרוק פ א ר ד ע ר ‪ ,‬מ ש פ ח ה ׳ פון דעד‬ ‫י ?טשע איבערזעצונג‪,‬‬

‫פא״‬ ‫איבערזעצונג ה א ט געטאכט ‪ a‬ע ר ט א‬ ‫פארפאםערין פין די זכרונות‪ .‬די דאזיקע‬
‫פ ע נ ה י י ם )ווין ‪ ,1910‬ז״ז ‪.(J-XU-320‬‬
‫אדאלףפיילבענ•‬ ‫אין ‪ 1913‬האט ד ע ר היסטאריקער פון די האטפורגער יידן‬
‫ג ל י ק ל ס יידישע‬ ‫אויסגאבע פון‬ ‫געקירצטע די״יטשע‬ ‫שטארק‬ ‫ארויםגעגעבן א‬ ‫פע לד‬
‫זברונות‪.‬‬
‫מיט ז?ון קיצור ה א ט ער אוועקגענוטען ד ע ם גאנצן חן און די פריטיטיווע פרישקייט‬
‫פון די פ ר ע כ ט י ק ע מעטוארן‪.‬‬
‫אשת׳חייל פון ‪17‬טן י״ה איז שטארק‬ ‫די גייסטיקע פיזיאנאטיע פץ ד ע ר דאזיקער‬
‫אפגעבלאק־רט געווארן מחמת די דאזיקע קיצורים און די מעטוארן האבן זיך אונטער פייל•‬
‫ס ע נ פ ע ל ד ם הענט פארוואנדלט אין א רייםטער פון בלויזע פאקטן‪ ,‬אבער אן ד ע ר עטישער‬
‫‪ .‬פ י ל א ס א פ י ע ׳ פון ד ע ר מ ח ב ר ט ע ‪.‬‬
‫פיילכענפעלדם איבערזעצונג איז א ת י ם פ י ר מאל‪:‬‬
‫‪) 1923 (4‬זיז ‪ VI+334+VI‬מיט‬ ‫‪19,‬י‪(3‬ז״ז ‪ 1920 (3 ,•1915 (2 ;328‬און‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 25‬ב י ל ד ע ר אויםגעקליבן פון ד ע ם יידישן קונסט״היסטאריקער טעפליץ(‪.‬‬
‫־‪9Monat‬‬ ‫אין דער‬ ‫‪(Grotte‬‬ ‫‪) .‬די ל ע צ ט ע אויםגאבע ה א ט רעצענזירט ג ר א ט ע‬
‫‪ , s c b r i i t (192‬ז׳ ‪.(261‬‬
‫קאפיטלען אין‬ ‫עטלעכע‬ ‫געדרוקט‬ ‫בירנבוים‬ ‫אין ‪ 1920‬האט ד י ר ש ל ט ה‬
‫ד ע ר ציטונג ״דע•־ יוד״—איבעדגעזעצט אין א טאדערנעם יידיש‪.‬‬
‫אין ‪ 1930‬האט אין ת ל ‪ -‬א ב י ב דערש‪:‬ינט א פארקירצטע איבערזעצונג א י ט ״זכרונות‬
‫מ ר ת גליקל ה ט י ל י ‪ ,‬באזירט אויף פיילכענפעלדם אויסגאבע‪.‬‬
‫נאד‬ ‫לאםק‪,‬‬ ‫פרוי‬ ‫איבעדזעצונגען‪ :‬איינע פון‬ ‫צוזיי‬ ‫אין ענגליש זלונען פעראן‬
‫‪) Israel‬אן אנטאלאגיע‬ ‫זאמלבוך‬ ‫טיילוודז געדרוקט )אין ‪ Menorah Journal‬און אין‬
‫אונטער ד ע ר רעדאקציע פון‬ ‫שריפטשטעלער‬ ‫פון ש ר י פ ט ש ט ע ל ע ר יידן‪ ,‬ודי אויך יידישע‬
‫וועלכע מיר‬ ‫לאווענטאל‪,‬‬ ‫לאנדאן ‪ (1933‬און די צודייטע פון‬ ‫יוסף לעפטודיטש‪,‬‬
‫רעצענזירן‪.‬‬
‫לאווענטא״ס איבערזעצונג איז געמאבט ניט פון אריגינאל‪ ,‬נאר פון ד ע ר די״יטשער‬
‫פיילכענפעלדס‪.‬‬ ‫שטארק פ א ר ק י ר צ ט ע י איבערזעצונג‬
‫אפשר איז פ א ר ו ע ר ״ברייטער׳ ניט‪-‬יידישער וועלט ניט כדאי איפערצוזעצן אינ•‬
‫גאנצן די זכרונות פון גליקל האטיל‪ .‬עם איז אין זיי פ א ר ט פאראן צופיל טוסר‪-‬דיגרע•‬
‫אבער אין א פ ר ע ט ד ע ר‬ ‫פ א ר ל י ר ט זין־‬ ‫סיעס און תורה‪ ,‬וואס האט א חן אין אדיגינאל‪,‬‬
‫שפראך‪ .‬אבער ד א ם איז ניט די הויפטזאך‪ .‬די צ ר ה מיט פיילכענפעלדן און ממילא טיט‬
‫לאווענט‪55‬לן איז‪ ,‬וזאס ביידע האבן געקירצט מ ע ר ווי מען דארף‪ .‬זיי האבן ארויםגעראדפן‬
‫קולטור׳‬ ‫עלעמענטן‪ ,‬נאר אויך א ס ך ביאגראפישם און‬ ‫ניט נאד די ‪ ,‬מ א ר א ל י ז י ר נ ד י ק ע ׳‬
‫ארגאניש פארבונדן מיט ד ע ר ל ע ב נ ס ג ע ש י כ ט ע‬ ‫היםטארישם — גראד ענינים‪ ,‬וואס זטנען‬
‫פון ד ע ד בעלת״הזכרונות‪.‬‬
‫שוין אין אנהייכ ווערן איבערנעהיפט גאנצע פיר ב ל ע ט ע ר פון ד ע ם אר״נפיר צו‬
‫אטטאספערע און ד ע ר שטיטוננ‪,‬‬ ‫די זכרונות‪ ,‬וואס גיבן צו א ודיכטיקן שטריך צו ד ע ר‬
 ‫ד״ר י‪ .‬ש«צקי‬ ‫‪140‬‬

‫אפילו דארט; ודו ד ע ר ענגלישער אי•‬ ‫אין וועלכער די מעמו^רן זי״ינען געשריבן געודארן‪.‬‬
‫ב ע ר ז ע צ ע ר ודיל ז‪:‬לן נעטר? ר ע ם ט ע ק ס ט ‪ ,‬זעט טען בי‪.‬ים פארגלללבן טיטן יידישן אריגינא ‪/‬‬
‫דערתיטערט דעם טעקסט‬ ‫אז די איבערזעצונג פין אן איבערזעצונג ה א ט גאר שטארק‬
‫פון אריגינאל‪.‬‬
‫א בטשפיל‪:‬‬
‫אין ב ו ך דרלל פון לאווענטאלס איבערזעצונג געפין איך אזא זאץז‬
‫‪,It passes belief,‬‬ ‫‪all the strange things that can happen to us‬‬
‫•'‪poor sinner‬‬
‫לייענען טיר אבער אין אריגינאל )קויפטאן‪ ,‬ז׳ ‪ (74‬אזא זאין‪:‬‬
‫זאגין ודאז אונז זינדיגי טענשין אליש‬ ‫״ודער קאן א ו ד י ר ד ע ר ף אליש שרייבן אודיר‬
‫בייא אונזרין לעבין פאםירט אוני וואז פ א ר וואונדירליכי זאבין ]אונז[ אליש פיר קומט*‪.‬‬
‫אדער פ א ר ק י ר צ ט ע זאצן ה א ב איך אנגעציילט א שפאר‬ ‫אזעלבע פ א ר ל ע נ ג ע ר ט ע‬
‫ביטל‪.‬‬
‫ד ע ד איבערזעצער זעצט איבער‪ :‬״אוזיט לשון הקודש אויף טייטש״ )ז׳ ‪ (279‬אזוי‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫בשעת ווען אין אנדערע ע ר ט ע ר באגוצטעד‪230(,‬‬ ‫)ז׳‬ ‫‪brew intoGerman -fromH‬‬
‫ר א ם ודאדט ‪ ,Yiddish‬וואט איז ד ע ר ריבטיקער ט ל ט ש ‪.‬‬
‫די הערות‪ ,‬תאט אייניקע פין זיי שטאטען ט־ן ד ע ט איבערזעצער‪ ,‬א ב ע ר די מער•‬
‫מטע זנןנען גענוטען פין פ יי ל ב ע נ פ ע ל ד ס דגיטשעד אויסגאבע‪ ,‬זלרנען זייער טאגערע‪.‬‬
‫‪Dr.‬‬ ‫רופא ‪Fonseca‬‬ ‫פערזענלעכקייט‪ ,‬ווי ג ל י ק ל פ‬ ‫וויכטיקע‬ ‫אפילו אזא‬
‫איז ניט ד ע ר ק ל ע ר ט געדוארן‪ ,‬ווי ע ם פ א ס ט פ א ר ביידן‪ ,‬סד פארן רופא‪ ,‬סי_י ד ע מ הויז‪ ,‬ווו‬
‫פ א נ ס ע ק א‪ ,‬א באריטטעד דאקטאר‪ ,‬א ט ח ב ר פון א לאטינישן ט ר א ק ט א ט א־בער ד ע ר‬
‫‪1‬‬
‫מגפה )‪ ,De Peste‬ליידן‪ ,(1712 ,‬איז געווען א ד א ק ט א ר ‪.‬‬
‫ודאס‬ ‫איבערזעצונג פון ג ל י ק ל ה א מ י ל ס זברונות‪,‬‬ ‫לייענענדיק די ענגלישע‬
‫ווערק‪ ,‬ניט נאד אין ד ע ד יידישער מעטו‪-‬‬ ‫ודערן טיט ר ע כ ט פ א ר ד ע ב נ ט פ א ר א קלאסיש‬
‫) ס פ ע צ י ע ל ווען עמ ה א נ ד ל ט זיך‬ ‫ארן‪-‬ליטעראטור‪ ,‬נאד אויך אין ד ע ר וועלט‪-‬ליטעראטור‬
‫פ י ל ט טען שטארק ד ע ם פ א ר ד ר א ס ‪ ,‬הלמאי האבן מ י ד נ א ך ניט‬ ‫וועגן טרויען״פעטוארן(‪,‬‬
‫קיין א ק א ד ע מ י ש ע אויםגאבע פון ד ע ם ארינינאל‪ ,‬פון ד ע ם ‪,‬גראנדיאזן ד ע נ ק מ א ל פון‬
‫אויסגאבע פון גליקל‬ ‫יידישן ליטערארישן רעזאנאנס' ) ע ר י ק ‪ ,‬ז׳ ‪ .(406‬אן אקאדעמישע‬
‫האפיל ד א ר ף ניט נאר איבערגעבן גענוי ד ע ם ט ע ק ס ט פון אריגינאל )און ט א ק ע לויט די‬
‫קויפםאנס אויפ״אבע‪ ,‬ודו ע ט זללגען‬ ‫ביידע בתב‪-‬יד‪-‬קאפיעפ‪ ,‬ניט פארלאזנדיק זיך אויף‬
‫פארהאן א ס ך פ א ל ש ע לעזונגען‪ ,‬דערהויפט פון געאגראפישע נעמען‪ ,‬ודי ד א ם ה א ט בא•‬
‫אויסגאבע )‪Zeit. fur heb. Bibl.‬‬ ‫אויף ד ע ר‬ ‫רעצענזיע‬ ‫תיזן ל ע וו י נ ט ק י אין ז?ן‬
‫א ל ט ע ווערטער א ר ע ד אפילו געבן‬ ‫דערקלערן פילאלאגיש די‬ ‫‪ ,II‬זיז ‪ ,(108—106‬אדער‬
‫א; אנאליז פון ד ע ר שפראך )מיד האבן וועגן ד ע ם א גרינדלעבע א ר ב ע ט פון א ל פ ר ע ד‬
‫‪ , M i t t e i l u n g e n‬זיז ‪ ;(68-20‬אן אקאדעמישע אויםגאבע ד א ר ף‬ ‫‪1901‬‬
‫ע ל ע ט ע נ ט פון די זברונות טיט די‬ ‫ק ו ד ם ‪ -‬ב ל ק א נ פ ר א נ ט י ר ן ד ע ם דערציילערישן‬

‫‪1 R.‬‬ ‫‪E . J . 25,‬‬ ‫‪ Steinschneider‬א ו ן ‪244‬‬ ‫‪in‬‬ ‫‪Zeit.‬‬ ‫‪fflr‬‬ ‫‪heb.‬‬ ‫‪Bibl.‬‬ ‫‪XVII. 125.‬‬
‫‪141‬‬ ‫רעפעראטן און רעצענזיעס‬

‫קוועלן פ א ר ד ע ד געשיכטע פון די יידן פון יענער ת ק ו פ ה און אויף ד ע ם ס מ ך פ ע ס ט ש ג ע ל ן‬

‫אין א ל ע פרטים די וויבטיקייט פון די דאזיקע מעמוארן ווי פון א היסטארישן דאקומענט‪.‬‬
‫אבער א וויכטיקע‪ ,‬ומיל חרץ ד ע ם קינסט•‬ ‫ר א ם איז א פללנלעך שווערע א ר ב ע ט ‪,‬‬
‫יענער צטט און שפיגלען‬ ‫מעטוארן אויך א בילד פון‬ ‫לערישן ה־ערט זללנען ד א ך ג ל י ק ל ס‬
‫דאס‬ ‫פונקט ווי‬ ‫דורך ד ע ר פסיביק פון א יידישער פ ר ו ‪/‬‬ ‫אפ די ייד־שע ‪;,‬עלט געזען‬
‫שטיי‪.‬‬ ‫ש ט א ט פ פ ע ר )‪ (Stampfer‬פון‬ ‫עליזאבעט‬ ‫פוןטאריא‬ ‫‪Gdenkbiichl‬‬
‫ד־רבשניטלעכעד‬ ‫אונדזעד גליקל‪ ,‬איז א ב י ל ד פון א‬ ‫ערטארק‪ ,‬א מיטצללטלערין פין‬
‫דללטש«קריסט*עכער פ ת י ‪ ,‬תאט האט‪ ,‬אגב‪ ,‬קיין בוך אין איר לעבן ניט איבערגעלייענט‪.‬‬
‫פ א ר אזא פי; אקאדעמישער אויםגאבע פון ד ע ם יידישן אריגינאל ה א ט זיך אנגע•‬
‫זאפלט ;ענוג ט א ג ע ר י א ל ‪ ,‬וואס קען אויסגענוצט וזערן הן אין די הערות )פעסטשטעלן די‬
‫וואס ווערן ד ע י ט א נ ט אי; טעקסט(‪ ,‬הן אין ד ע ם ארללנפיר‬ ‫געשעענישן און די פערזאנען‪,‬‬
‫)פאר ד ע ד כ א ר א ק ט ע ר י ס ט י ק פון ד ע ר ע פ א כ ע ‪ ,‬ד ע ד סאציאלער ר א ל ע פון ד ע ד פדוי אין‬
‫יענער תקופה ב כ ל ל ‪ ,‬סטיל‪ ,‬וועלט־באנעם אאז״וז(‪.‬‬
‫אין משך פון יארן ה‪$‬בן זיך אויף די ראנדן פון מלין ע ק ז ע ט פ ל א ר פון קויפטאנם‬
‫גלייבנדיק‪ ,‬אז זיי קענען אויט•‬ ‫אוים‪.‬אבע אנגעזא^לט זייער פיל ביבליאגרצפישע הערות‪.‬‬
‫גענוצט ווערן מ״ט ד ע ר צטט פאד אן אק‪$‬דעטישער אויסגאבע‪ ,‬דיל איך זיי דא כארציי•‬
‫כענען‪ ,‬צו ד ע י געלעמהייט פון ד ע ר דערשללנונג פון ד ע ד ענגלישער א י ב ע ת ע צ ו נ ג ‪.‬‬
‫איינע‪ ,‬די וויכטיקע רעצענזיע‬ ‫ק ו ד ם י כ ל די רעצענזיעס אויף קויפמאנט אויםגאבע;‬
‫ל ע וו י נ ם ק י‪ ,‬ה א ב איך פריער דערטאנט‪.‬‬ ‫פון ד י ר‬
‫א צווייטע ה־יכטיקע רעצענזיע )אויף פ י י ל כ ע נ פ ע ל ד ס אויםגאבע( איז פון א ד א ל ף‬
‫)‪ (Warscliauer‬געדרוקט אין ‪Hiitori»che Monatsbiatter fur Pro-‬‬ ‫וו א ר ש ו י ע ר‬
‫‪ , v i n zPosen,191‬ז״ז ‪.198-195‬‬
‫‪The‬‬ ‫‪Momoirs of a Jewess of‬‬ ‫‪the‬‬ ‫ש ע כ ט ע ר ם א ר ט י ק ל א י ט ‪Seven-‬‬
‫‪t«tnth‬‬ ‫‪Century‬‬ ‫‪(Studies‬‬ ‫‪in‬‬ ‫‪Judaism,‬‬ ‫‪Second‬‬ ‫‪Series, 1908,‬‬ ‫)‪127—147‬‬
‫ב ר ע נ ג ט א ג ב ;?ן אינטערעסאנטע קודעלע וועגן ד ע ר פארשפרייטונג פץ ״טויטןיטאנץ׳ אין‬
‫דללטשלאנד‪ ,‬תאם באתללזט‪ ,‬אז ד ע ד דללטשער טנהג האט באאללנפלוסט ד ע ם יידישן‪ ,‬וועל•‬
‫ס פ ר ד י ם ; אום•‬ ‫ל א ק א ל ע ר )און דווקא בלל אשכנזים; בלל‬ ‫כ ע ד איז א ג ב געווען א ריין‬
‫באקאנט(‪.‬‬
‫פ א ר ד ע ר ג ע ש י כ ט ע פון גליקלס טשפחה זללנען וויכטיק די דאזיקע ארבעטן‪:‬‬
‫)‪M. G i n s b u r g e r . Elie Schwab, Rabbin de Haguenau (1721—1747‬‬
‫‪R. d. E. J. (1902) 44, 104-112.‬‬
‫א ל י ה ו ש וו א ב‬ ‫ש ת א ב איז געווען א פ ע ט ע ר צו‬ ‫איידעםטשה‬ ‫גליקלס‬
‫ז׳ ‪.(105‬‬
‫‪2) M. G i n s b u r g e r .‬‬ ‫‪Samuel Levy, ein Stiefsohn der Gluckel vo‬‬
‫‪Hameln (Monatsschrift‬‬ ‫‪fur Geschichte und‬‬ ‫‪Wissenschaft‬‬ ‫‪des Judentums‬‬
‫‪Vol. 41, 1907, 480—500).‬‬
‫‪3) S i m ons en, D. Eine‬‬ ‫‪!Confrontation zwischen Gliioke‬‬ ‫'‪Hameln‬‬
‫‪Memoiren uhd dtn alien Grabbiicher. i b i d e m .‬‬ ‫‪1905, 96—106.‬‬
 ‫ד״ד י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪142‬‬

‫‪4) M. G i n s b u r g e r . Samuel Levy, rabbin et‬‬ ‫‪financier‬‬ ‫‪(R. E . J .‬‬

‫‪65, 274—300; 66, 111—133; 263—284; 67, 82—117; 262—287; 68, 84-109).‬‬
‫‪5) M. G r u n w a l d , Beitraeg‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪zu den Memoiren d. G. v. H. (Mitt,‬‬
‫‪d. Ges. fur jiidische VoUskunde, Heft 54, 1915, 63—70).‬‬
‫משפחה ג א ל ד ש ט י ד ט — ה א ט י ל‬ ‫מצבותיאויפשריפטן פון ד ע ר‬ ‫)אנטהאלט‬
‫אויף ד ע ם בית־־עלטין אין האטעלן(‪.‬‬
‫‪,‬‬
‫וועגן איר אייניקל י ע ק ב האטי‪ , :‬וועלבער האט געהאנדלט טיט ב ו ק ם ט א ד פ ן ‪:‬‬
‫‪6) K a y s e r l i n g‬‬ ‫‪(R. E. J. Vol. 8, 76).‬‬
‫‪7) D u s h i n s k i . The Great Rabbinate of London, p. 104.‬‬
‫‪8) G r u n w a l d . Hamburgs deutsche Juden 1912, 4 ff, 19, 74 etc.‬‬
‫‪9) idem. Portugiesengraber auf deutscher Erde. 1902. p a s s i m .‬‬
‫‪10) F r e u d e n t h a l ,‬‬ ‫‪M. Leipziger‬‬ ‫‪Messgaste,‬‬ ‫‪Fr. a.‬‬ ‫‪M, 1928‬‬
‫‪passim.‬‬

‫זללנע קונים זיינען‬ ‫ווי באקאנט האט גליקל און איר מאן ג ע ה א נ ד ל ט טיט צ־רונג׳‬
‫געווען ר א ם ר ו ב ניטייידן‪ ,‬דללטשע אדללללט‪ ,‬פאטריצישע בירגער״משפחות אאז״ר‪.‬‬
‫אינטערעסאנט פעםטצושטעלן די פרי_יזן פון שמוק־זאכן און צי•‬ ‫ע ט וואלט געווען‬
‫דונג‪ ,‬וואס טען ה א ט צו יענער צי‪1‬ט געצאלט‪ .‬ד א ם לאזט זיך זייער לללבט פ ע ס ט ש ט ע ל ן ׳‬
‫ומלל גראד פ א ־ יענער ת ק ו פ ה האבן טיר רשימות טיט פרללזן‪ ,‬תאם יידן האבן גערעכנט‬
‫די פאטו־יציעד פון פראנקפורט״דטללן; אויך פון די פראגקפורצער מאטעריאלן איז צו זען‪,‬‬
‫האבן נ ע ה א נ ד ל ט מיט צירונג‪.‬‬ ‫אז ניט נאד ט ע נ ע ו ‪ /‬נאד אויך פרויען‬
‫דעד‬ ‫פאיאלעל׳טאטעריאל פאר‬ ‫די דאזיקע ק ד ע ל ע ‪ ,‬וואט קען דינען פ א ר א‬
‫האנדלם״טעטיקייט פון גליקל האטיל‪ ,‬איז ד א ס צווייבענדיקע ב ו ך פון ק א ר ל ב ר ו י ע ר‬
‫)‪ (Karl Brauer‬איט‪:‬‬
‫‪Studien znr Geschichte‬‬ ‫‪der Lebenshaltung‬‬ ‫‪in Frankfurt a. M (11‬‬
‫‪Jahrhunderts.‬‬ ‫‪Fr. a.M.1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬
‫)ספעציעל — ד ע ד צווייטער בא;ד(‪.‬‬

‫אלגעמיינע ארטיקלען וועגן גליקל פון האמיל‪:‬‬

‫יידישע ליטעראטור און די לעזערין‪ , ,‬ד ע ר פ נ ק ט ׳ ‪ ,‬ווילנע‬ ‫‪ (12‬ש‪ .‬נ י ג ע ר ‪ .‬ד י‬

‫‪) 1913‬סעפאראטער אפדרוק‪ ,‬ווילנע ‪ ,1919‬ז‪-‬ז ‪.(64-61‬‬
‫‪13) M e i s e l s ,‬‬ ‫‪S. Judenkopfe. Wien 1926.‬‬
‫‪ (14‬ש‪ .‬ל‪ .‬צ י מ ר א ן‪ .‬באריטטע יידישע פרויען‪ .‬ווארשיג ‪.1928‬‬
‫‪15) E. R i c h e.‬‬ ‫‪G. v. H. eu haar‬‬ ‫‪memoires over het‬‬ ‫‪interne‬‬
‫‪17 eeuw (De Vrijdagavond 1925, II Nos‬־ ‪'even der duitsche Joden in de‬‬
‫‪14, 45).‬‬
‫‪16) M. R u b e n s .‬‬ ‫‪G. v. H. een .eisjes chajii*. ibidem 1930, No 22,‬‬
‫‪150—351.‬‬
‫‪143‬‬ ‫ר»נפער&טן און רעצענזי••‬

‫‪17) L . G • i g e r. Die Juden und die deutsche Literatur (Monats-‬‬

‫‪schrift fftr G. n. W. des Jud. 1906, 460).‬‬
‫־‪(... ,bedeutnngsvoll, weil sie vielleicht das ersterhaltene Werke ei‬‬
‫‪ner deutsch-jiidischen‬‬ ‫‪Prau (urn nicht zu sagen Schriftstellerin) Bind,‬‬
‫‪).‬״‪sodann aber wegen ihrer Sprache und wegen ibres Inhaltes‬‬
‫‪18) T h . R e i k .‬‬ ‫‪Aus den .Denkwiirdigkeiten der Gluckel von Ha-‬‬
‫‪ (Internationale‬״‪meln‬‬ ‫‪Zeitschrift fur aerztliche‬‬ ‫‪Psychanalyse,‬‬ ‫‪III, 1915,‬‬
‫‪235-239).‬‬
‫)גיט א י כ ע ר אייניקע פון אירע חלוטות(‪.‬‬
‫ווארשע‬ ‫)זאמלבוך ‪.‬הילף״‪,‬‬ ‫ליטעראטור‪-‬געשיכטע‬ ‫אביטל‬ ‫‪ (19‬א ‪ .‬ש ו ל ט א ן‪.‬‬
‫‪ ,1903‬ז׳ ‪) .(166‬די פרויען׳ליטעראטור האט ״א גאנץ קליינעט ווערט׳ — אחוץ די טעמו‪.‬‬
‫ריגע‬ ‫וספרותה‪/‬‬ ‫ארן פון גליקל האמל; זע אויך זללן נאטיץ אין ‪ .‬ש פ ת יהודית׳אשכנזית‬
‫‪ ,1913‬ז׳ ‪.(140‬‬
‫‪ (20‬מ‪ .‬ע ר י ק ‪ .‬געשיבטע פון ד ע ר יידישער ל י ט ע ־ א ט ו ר ‪ ,‬ווארשע‪ ,‬ערשטע אויפ‬
‫לאגע ‪ ,1928‬צווייטע — ‪ ,1929‬ז״ז ‪.407-394‬‬
‫)א גוטע באראקטעריםטיק פון גליקל‪ ,‬הגם שטארק אפהענגיק פון גרונוואלדס אפ•‬
‫שאצונג אין די ‪.(Mitteilungen‬‬
‫שעפן זיך ניט אויס די קוועלן‪ ,‬וואט זללנען פאראן וועגן‬ ‫טיט ד ע ר פארצייכענונג‬
‫די זברונות אץ פ א ־ ד ע ד אלזטטיקער כ א ר א ק ט ע ר י ס ט י ק פון ד ע ם דאזיקן בוך‪.‬‬
‫אויך די ;ענעאלאגישע פארשונגען וועגן די יידן פון ה א נ א ו ו ע ר )פון צ ו ק ע ר •‬
‫זללנען פץ גרויס‬ ‫ט א ן(‪ /‬ווי אויך די צאלרללבע ארבעטן א י ב ע ר די יידן פון ה א ט ב ו ר ג‬
‫וויכטיקייט‪.‬‬
‫א פאראלעלישטודיע טיט ע ט ד י נ ס ‪ ,‬ט ג ל ת ספר״ וואלט ארויסגעבראכט די ה י •‬
‫א ר ב ע ט טיט א‬ ‫ס ט א ד י ש ע ת־יכט־קייט טון האטילם זברונות; פ א ר ק ע ר ט ‪ ,‬אן ע נ ל ע כ ע‬
‫יארה־נדערט )ווי ש ט א ט פ פ ע ‪p‬‬ ‫פדוי פון ‪17‬טן‬ ‫טעמוארן‪-‬וזערק פון א ניט‪-‬יידישער‬
‫למשל( וואלט געגעבן אן אינטערעסאנטע שמודיע וועגן ד ע ר פסיכיק פון א יידישער און‬
‫סאצי^לער‬ ‫במעט פון ד ע ר ז ע ל ב ע ר‬ ‫ת ק ו פ ה און‬ ‫זעלבער‬ ‫יט׳יידישער פ ת י פון ד ע ד‬
‫זביבה‪.‬‬
‫ד א ס זללנען ‪ .‬נ ו ט ע כוונות׳‪ ,‬וואס די ט א ד ע ת ע יידישיסטישע וויסנשאפט ווי_יזט ארויס‬
‫יג‪3‬י ד ע ס דאזיקן פ ע ר ל אונדזערן‪.‬‬
‫אקא•‬ ‫ב ל ל ב ט די דאזיקע ווונטשן צו רעאליזירן און ארויסגע‪3‬ן אזא מאנוטענטאלע‬
‫אויסגאבע פון די דאזיקע זכרונות‪.‬‬ ‫עטימע‬
‫זאלן ד א ט א ל ס ט קוטען פ ר ע ט ד ע אי‪3‬ערזעצן און הנאה האפן פון ד ע ט דאזיקן קוואל‪.‬‬
‫פון‬ ‫דעתולול פאנוגנט זיך די ד ת י ס נ ד י ק ע ודעלט מ י ט א פארקירצונג‪ ,‬א שאטן‬
‫ייגינאל‪ ,‬און מיר—טיר הא‪3‬ן אפילו ד א פ אויך ניט‪.‬‬
‫קויפטאגס אויטגאפע איז פ א ר יחידייסגולה‪ ,‬דערצו הגינט א זעלטנהייט‪ ,‬און א נגיע‬
‫״פגאבע איז א ד ר י נ ג ל ע כ ע נויטוזעגדיקייט‪.‬‬
 ‫ד״ר י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪144‬‬

‫ראנדן פ־ן א‬ ‫אויפצייבענונגען טנינע‪ ,‬געטאבט אויף די‬ ‫אפשר וועלן די ד^זיקע‬
‫אויסגאבע פון די זכרונות‪ ,‬באוועגן עטעצן צוצוטרעט; צו א‬ ‫;יטיגעלונגענער ענגלישע‪-‬‬
‫פוך‪.‬‬ ‫יי ד י ש ע ר אויסגאפע פון א קלאכישן יי ד י ש ן‬
‫ד״ר יעקב שאצקי‬

‫יידן אין דער טשעכישער ליטעראטור‬

‫‪1) H a n s‬‬ ‫‪Waidhaus.‬‬ ‫‪Die neuere tschechische Literatur‬‬
‫‪in ihrer Stellung zu den Juden (Slavistische‬‬ ‫‪Studien, Rei-‬‬
‫‪eheBberg 1929, 148 — 174).‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬
‫‪2) O s k a r D o n a t h . Z i d e ai zidovstvi v ceske literature 19 a‬‬
‫‪20 stoleti.‬‬ ‫‪Brn6 1930- 1930 Dii I, 164 pp.; Dii II 278 pp.‬‬
‫‪3) O s k a r‬‬ ‫‪Donath.‬‬ ‫‪Judisches in der neuen tschechischen‬‬
‫‪Literatur.‬‬ ‫‪Prag 1931,‬‬ ‫‪ Jabrbuch‬ס ע פ א ר א ט ׳ א פ ד ר ו ק פון( ‪147 pp.‬‬
‫‪K‬‬
‫»‬ ‫«‬ ‫‪:‬‬
‫•י ‪• '£‬‬ ‫‪k. .‬׳ '‬ ‫‪v‬‬
‫‪der Geseilschaft fur Geschichte der Juden in der Cechos'o-‬‬
‫‪vakischen Republik, III Jahrgang).‬‬
‫פון א ל ע סלאווישע ל י ט ע י א ט ו ר ן ‪ ,‬אין וועלכע עם וועד; געשילדערט יידישע טיפן‪,‬‬
‫איז די פוילישע די ר ט כ ס ט ע ‪ ,‬די רוסישע — די צום מערסטן ב א ק א נ ט ע ‪ ,‬די טשעבישע—‬
‫לחלוטין אומבאקאנט‪.‬‬
‫דיבטער‪,‬‬ ‫טשעכישע‬ ‫טויזנט יאר‪.‬‬ ‫ל ע נ ד ע ר וווינען יידן קגאפע‬ ‫אין די טשעכישע‬
‫דראטאטורגן און ראטאניפט; האבן א ס ך געשעפט פון יידישע קוואלן‪ :‬פין ד ע ם ביבלישן‬
‫דערטיט איז ד א ס טשעכישע‬ ‫וואס‬ ‫פאלקלאריסטישן מ מ ע ר י א ל ‪,‬‬ ‫ב־ז ד ע ם טאדערנעם‬
‫יידנטום אזוי רטך•‬
‫ע ס איז גענוג צו זאגן‪ ,‬אז די גולם‪-‬לעגענדע‪ ,‬הו‪.‬ם ניט אינגאנצ; א פ ר א ד ו ק ט פון‬
‫באארבע•‬ ‫טשעכישן יידנטום‪ ,‬איז צום רטבסטן פארטדאטן אין טשעכישע קינסטלעדישע‬
‫טונגען‪ .‬געווען א צטט )אין די פ ע ר צ י ק ע ר יארן פון ‪19‬טן י״ה(‪ ,‬ב־‪1‬וז ד ע ד ‪.‬טשעבישייידי•‬
‫ש ע ר פ א ר ב ר י ד ע ר ו נ ג ׳ ‪ ,‬ווען א דיכטערישע באארבעטונג פון יידיש; פ ^ ל ק ל א ר אין טשעבנ•‬
‫ד א ם איז געווען די ת ק ו פ ה פון ז י ג פ ר י ד‬ ‫ל א נ ר איז געוזען מטש א נאצי^נאלער חוב‪.‬‬
‫ק א פ ע ר )‪ ,(1879-1821‬ה א ר ט ט א ן‪ ,‬ק ו ד ‪ (Kuh) .‬און א נ ד ע ר ע טשעכיש־געצטימט;‬
‫יידן‪-‬אינטעליגענטן‬
‫עם איז ד ע ר י ב ע ר בדאי פ א ר א‪,‬ינדז זיך צו באקענען טיט די יידישע טאטיוון אי‬
‫ד ע ר טשעכישער ליטעראטור‪ ,‬טיט ד ע ד ״סאציאלער אגינשטעלונג״ פון ד ע ם טשעכיע‬
‫שרי״יבער‪ ,‬וואס איז א קינד פון פ א ל ק )ווייל די אריםטאקראטיע איז אינגאנצ; גערמאניזיר‬
‫געודארן( אדן צייכנט זיך אויס טיט ה ן נאציאנאלן ראדיקאליזם‪.‬‬
‫ע ר ש ט ע ר רעצענזירטער ^ ר ב ע ט איז א ט ש ע כ י ש ע ר דטט<‬ ‫ד ע ר ט ח ב ר פון ד ע ר‬
‫ע ר איז אן עדות‪ ,‬וועטען טען טוז אויסהערן טיט גרויס פארזיכט‪ .‬ע ר וויל באוויוזן‪ ,‬אז ו‬
‫‪145‬‬ ‫רעצענזיעס‬ ‫ר‪1‬גפער‪8‬טן א ו ן‬

‫דורך אנטיסעטיטיש להיפוך צו ד ע ר דטטשער‪,‬‬ ‫ליטעראטור איז דורך און‬ ‫טשעבישע‬

‫וועלכע איז הוטאגיסט־ש‪.‬‬
‫דער‬ ‫אייגנטלעך איז ביזן ‪ 1848‬שווער צו רעדן וועגן יידן אין ד ע ם ל י כ ט פון‬
‫דער‬ ‫אלטע טשעבישע פאלקסישפילן‪ ,‬ד א ס פאלקם‪-‬ליד‪/‬‬ ‫טשעכישער ליטעראטור‪ .‬די‬
‫פאלקסיאנ־נקדאט איז דירכגעדרונגען טיט אנטי׳יידישע כענדענצן‪ .‬טיט ד ע ם מאטעריאל‬
‫גוארנעטען זי־ ניט די ביידע מחברים‪ ,‬וואט זייערע א ר ב ע ג ן רעפערירן מיד דא‪.‬‬
‫ו‬ ‫‪v‬‬
‫לאנג‬ ‫געטאן האט ע ם אין ‪ Cesky Lid‬ט ש ע נ ע ק ז י ב ר ט)‪ ,(Zibrt‬ד ע ד ניט‬
‫ווערק‬ ‫היסטאריקער און פ א ל ק ל א ר י ס ט ‪ ,‬וואט זי_ין לעצט‬ ‫טשעכישער‬ ‫פארשטארבענער‬
‫־וענן ‪.‬חד‪-‬גדיא״ וועלן מיד רעצענזירן באזונדער‪.‬‬
‫ת ק ו פ ה פון ד ע ד‬ ‫״פאדהיסטארישע׳‬ ‫ד א נ א ט רירן ניט אן די‬ ‫ו ו י י ד ה ו י ז און‬
‫באגרענעצן זיך טיט ד ע ד ליטעראטור פון ‪19‬טן און ‪20‬טן‬ ‫טשעבישער ליטעראטור‪ .‬זיי‬
‫יארהונדערט‪.‬‬
‫זטנען אין דעם‬ ‫מ י ד ווייסן פון אנדערע קתעלן‪ ,‬אז די טשעכיש׳יידישע פאצץנגען‬
‫יאר פון ד ע ם ‪,‬פרילינג פון פ ע ל ק ע ר ׳ )‪ (1848‬ניט געווען ק י ן פרטנדלעבע‪.‬‬
‫״דייטשן און טשעכן האבן אויף ד ע ר גאס צו זיך ניט גערעדט — שרטבט ז י ג •‬
‫‪1‬‬
‫מ ו נ ט מ ט ע ר אין זטנע זכרונות‪—.‬די יידן האבן אפיציעל געגאלטן פ א ר דטטשן‪ ,‬הגם‬
‫דטטשע קר־סטן‪ — ,‬א מויער וואס נאר יחידים פון‬ ‫א מויער ה א ט זיי אפגעטיילט פון די‬
‫די אייבערשטע ש־כטן איז געלוננען אריבערצושפרינגען*‪.‬‬
‫יידן‪ ,‬ווי‬ ‫ל א ב ט אויס די‬ ‫די פאליטישע םאטירע און ד א ס גאסנליד פון ‪1848‬‬
‫‪u bi k‬‬ ‫‪:Zertovna‬‬ ‫‪pisen‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪Zidech‬‬ ‫(‬
‫‪.‬‬ ‫(‬ ‫‪p‬‬ ‫‪.‬‬
‫ארום אים האט‬ ‫וו יי ד ה ו י ז ברענגט ארויס ריבטיק‪ ,‬אז ד ע ד שווערפונקט‪ ,‬וואס‬
‫זיך געדרייט די פ א ל ע ט י ק וועגן יידן אין ‪ 1848‬און שפעטער‪ ,‬איז‪ :‬ווי אזוי קענען זיך די‬
‫יידן טכעביזידן‪ ,‬ב ע ת די טשעכן זטנען םלאוון און די יידן—סעטיטן?‬
‫פארשטייט זיך‪ ,‬אז ד ע ר ענטפער איז געווען א נעגאטיודער‪.‬‬
‫אין ד ע י תקופה‪ ,‬ווען ד ע ד ב ט ר א נ י ז ם האט באאטנפלוסט די טשעכישע ליטע•‬
‫ראטור )טאבא‪ ,‬נעבעסקי א״אנד(‪ ,‬איז רי ב^צץנגען צו די יידן אין ליכט פון ד ע ד ליטע־‬
‫באזונגען‪ ,‬ד ע ר טשעבישער‬ ‫ראטור א שט‪5‬רק פ א ר נ ע פ ל ט ע ‪ .‬ד ע ד ביבלישער ייד ווערט‬
‫אויםגעלאבט‪ .‬םפעציעל ב ט ק ‪ .‬ב א ר א ת ס ק י)‪ , ( B o r o v s k i ,1821—1856‬וואט בט אים‬
‫העדן זיך ש ט א ־ ק ע אנטיסעטיטישע טענער צוליב זטן לטדנשאפטלעכן פאנכלאתיזם )אויך‬
‫אנטיטעטיטיזם איז א רעזולטאט פון פאנםלאתיזם(‪.‬‬ ‫באקונינס‬
‫אין די ‪70‬ער יארן פון ‪19‬טן ייה פיגורירן יידן אין ד ע ד טשעכישער דראטע ווי‬
‫פאררעטער פון לאנד‪ .‬די דראמען זטנען טערסטנטיילם היסטארישע‪ ,‬פון די תקופות‪ ,‬תען‬
‫פאפאלן ד א ס ל א נ ד פון די טשעבן און די יידן‬ ‫למשל( זטנען‬ ‫פ ר ע מ ד ע מחנות )שתעדן‪,‬‬
‫האבן זיך געפונען צתישן צתיי פטערן‪.‬‬

‫‪* S.‬‬ ‫‪Mayer.‬‬ ‫‪Ein jiidischer‬‬ ‫‪Kaufmann.‬‬ ‫‪Leipzig‬‬ ‫‪1911,‬‬ ‫‪151.‬‬

‫)ילווןן‪-‬בלעטער‪ ,‬ב׳‪( V I )(10‬‬

 ‫דייר י‪ .‬ש ‪ 8‬צ ק י‬ ‫‪146‬‬

‫דארפסיטעטאט־ק ב א ה ע י ש ט די‬ ‫אויך אין ד ע ר פ א ל ק ס ט י ט ל ע כ ע ר שיטה‪ ,‬ווען ד י‬

‫טשעכישע ליטעראטור‪ ,‬איז ד ע ר ייד אומעטום נעגאטיוו‪.‬‬
‫‪.‬אין אלגעטיין — שליסט וו יי ד ה ו י ז רון קורצן ר ע פ ע ר א ט — איז די טשע•‬
‫כישע ליטעראטוד יידנפטנדלעך*‪.‬‬
‫ד א נ א ט ס א ר ב ע ט איז אויסגעוזאקסן פון אן אפאלאגעטישן דראננ ריינצווזאשן‬
‫די טשעכישע ליטעראטור פון ד ע ר דאז‪-‬קער באשולדיקונג‪.‬‬
‫באמערקונג אין ד ע ד ה ק ר מ ה צו זטן צווייטן ב א נ ד‬ ‫ק ל א ר פון ד ע ד‬ ‫ד א ס ווערט‬
‫וזעגן ‪ .‬ד י יידן אין ד ע ד טשעכישער ליטעראטור פון ‪19‬טן און ‪20‬טן ייה׳‪ ,‬ווו ע ר זאגט‪,‬‬
‫אז וו יי ד ה ו י ז האט ניט דעדוויזן‪ ,‬אז די טיטעכישע ליטעראטור איז יידנפטנדלעך‪.‬‬
‫א ר ב ע ט איז‬ ‫וואט באווטזט א ב ע ר ד א נ א ט אין זי‪.‬ינע צוויי כענד? )זבלן דטטשע‬
‫נאר א קיצור פון זטנע צוויי טשעבישע בענד(‪.‬‬
‫ד א נ א ט קען אויך ניט פארלייקענען ר ע ם פאקט‪ ,‬אז אין ד ע ר תקופה פון ‪1848‬‬
‫איז די טשעכישע ליטעראטור געווען אנטייילדיש‪ ,‬און די פאעזיע‪ ,‬וואט שילדערט יידן‪,‬‬
‫ד‪ .‬ר י נ ע ק‬ ‫קארל‬ ‫וזי‬ ‫‪,Hebrew‬‬ ‫‪Melodies‬‬ ‫בטראנס‬ ‫איז באאטנפלוםט פון‬
‫מ א כ א‪ ,‬לטשל‪.‬‬
‫אין ד ע ר ת ק ו פ ה פון פאלייטיש־ני עטענסיפאציע זטנען אין טשעכיע געווען פרא•‬
‫נ ע כ ע ם ק י זטנען אין‬ ‫אבער טיטן אויסנאם פון‬ ‫יידישע און אנטייילדישע עטימונגען‪.‬‬
‫פראילדישן לאגער געווען מערסטנטיילס יידן‪ ,‬וזאס האבן אונטערן אטנפלום פון טשעכישן‬
‫‪,‬‬
‫ראטאנטיזם זיך אנגענוטע׳‪ ,‬פא‪,‬־ ד ע ם גורל פון טשעכישן פ א ל ק און געוואלט זיך אמימי׳‬
‫לירן מיט אים‪.‬‬
‫צו ד ע ר פילאסעמיטי&עי• צרופע האט נעהערט ד ע ר דראטאטורג ק ל י צ פ ע ר א‬
‫וועלכער ש י ל ד ע ‪ -‬ט מימפאטיש די י ד ן אין זטן זייער פ א פ ו ל ע ר ע ר פאלקס•‬ ‫)‪,(Khcpera‬‬
‫פיעסע‪) Popelka varsavska :‬געשריבן ‪ ,1844‬ווערט געשפילט עד״היום(‪.‬‬
‫א‬ ‫ד ע ר שריפ^שטעלער < א ל א ר ; ש )‪ (Kolar, 1812—1896‬שרייבט אין ‪1871‬‬
‫א‬ ‫טענדענץ ^ארויסצורופן‬ ‫א‬ ‫דראמע א*נ ‪ ,‬ד ע ר פראגער •יד״ )‪ (Prazsky Zid‬מיט‬
‫‪.‬טשעכישייידישן גוטן ווילך‪.‬‬
‫דאן קומט א פעריאר פון ר ע א ק צ י ע ‪ .‬אלוי רדי אין פוילן די וואבנשריפט ‪,Rola‬‬
‫אזוי איז ד ע ר טשעכישער זשורנאל ‪ Pravda‬געווארן ד ע ר צענטער פון א אנטיסעטיטי•‬
‫וואס שילדערן‬ ‫שרטבער פון קורצע דערציילונגען‪,‬‬ ‫שע ר פראפאגאנדע‪ .‬ע‪ 0‬באווטזן זיך‬
‫יידן וזי שענקערם‪ ,‬וואכערערס‪ ,‬שתינדלער אאז״וו‪.‬‬
‫ב ע ת אין ד ע ר קורצער ‪ .‬ל י ב ע ר א ל ע ר ת ק ו פ ה ׳ ה א ט טען געהאלטן פ א ר א שאנדע‬
‫ד א ס זאטלען און דר! קן ששעבישע פ א ל ק ס ל י ד ע ר ‪ ,‬אין וזעלכע יידן וזערן אויסגעלאכט‪,‬‬
‫ח־ערט איצט אזא א ר ב ע ט טטש א נאציאנאלע טליכט )‪K. J• Erben. Proston&rodni‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪v‬‬
‫‪.(ceske pisne a eikadia‬‬
‫)‪prikre an-‬‬ ‫‪ .‬ד ע ר אוטאיינגענעטער אנטיסעטיט׳‬ ‫)‪(1891—1834‬‬ ‫יא ן נ ע רו ד א‬
‫ווערט ד ע ר ט א נ ג ע ב ע ר פון ד ע ם ‪.‬נאציאנאלן‬ ‫ד א נ א ט ם אטעסטאציע‪,‬‬ ‫‪111‬מ‪-(«86‬לויט‬
‫אויפשווונג״ אין טשעכנלאנד‪.‬‬
‫‪147‬‬ ‫‪-‬עפעראטן און רעצ»זיעט‬

‫י ע י ו ר א ג ע ש ת ב ן ‪ ,‬אז די‬ ‫‪1887‬׳ ה א ט‬ ‫אין די ‪:,‬אראדני ליסטי״ )‪ 20‬יאנואר‬

‫ע ר ל ע ב ע טשעבישע יידן‪ ,‬תאט ווילן באתללזן זייער• טשעכישקייט‪ ,‬דארפן ק ו ד ם י כ ל ה־ערן‪...‬‬
‫אנטיסעסעטיטן‪ ,‬רוטל די טשעכן זלינען פץ ד ע ד נאטור אנטיסעמיטן‪.‬‬
‫רוסלאנד און נאכהי׳•־ די פאגראטען אין ז ק ל א נ ד‬ ‫די •אגראמען פץ ‪ 1881‬אין‬
‫‪M‬‬ ‫ה א ט נ ע ר ו ד א באגריסט טיט גדויס צופרידנקייט‪.‬‬
‫פשעך‪,‬‬ ‫סוועטאפעלק‬ ‫אן אנדער אנגעזעענער טשעכישער שריפטשטעלער‪,‬‬
‫זעט אין ד ע ם טשעכישן פויער די נאציאנאלע אידעע פון פאלק; אין י־עם יידישן קרע״‬
‫מער‪ ,‬וואט ר ע ד ט דעי־צ־ ד‪:‬יטש‪ ,‬זעט ע ר ד ע ם ‪ ,‬וואט וזיל די דאזיקע אידעע צעשטערן‪.‬‬
‫ט ש ע ך איז א ב ע ־ א דעמאקראט‪ .‬ער האסט די ת ו ב ע יידן‪ ,‬פ א ר די ארעטע האט‬
‫ער מיטלייד‪ .‬נ ע ר ו ד ע ה א ס ט א ל ע יידן•‬
‫די הויפטיסיבה‪ ,‬פאוווואס די ביזאיצטיקע שרללבער אין זייערע ווערק זללנען טענ•‬
‫דענציעז און אנטיסעמיטיש‪ ,‬ד א ר ף מען זוכן אין ד ע ר טענדענציעזקייט פץ ד ע ד טשעכי‪.‬‬
‫שער ליטעראטור ב כ ל ל ‪.‬‬
‫פארביטן די ט״וכה‪,‬‬ ‫די ליטעראטור ה א ט בלי זיי‪ ,‬פונקט ווי בגיס פוילישן פאלק‪,‬‬
‫ה א ט זי טטילא אויסגעפירט די פאליטישע טיגיע פון א מלוכה•‬
‫אדער עסטעטישער תקופה פון ד ע ר טשעכי•‬ ‫קי‪-‬סמאפאליטישער‬ ‫איצט‪ ,‬אין ד ע ר‬
‫געלייגט אויף ריינע קונסט׳טאטענטן‪ ,‬איז שוץ דער‬ ‫שער פאעזיע‪ ,‬ווו ד ע ד ט ר א פ ווערט‬
‫ייד געשילדערט פ ס י כ א ל א ג י ש אץ ניט געזעלשאפטלעך‪.‬‬
‫שיטה געהערן אזעלכע השובע שרללבער ווי‬ ‫צו די קאריפייען פון ד ע ר דאזיקער‬
‫ו ו ר כ ל י צ ק י)‪ ( V r c h l i c k y1853—1912‬און י ו ל י ו מ ז יי ע ר )‪Zcyer‬‬ ‫יאראסלאוו‬
‫‪ — (1901—1841‬ביידע פץ יידישער אפשטאטוננ‪.‬‬
‫וו ר כ ל י צ ק י איז ב א ק א נ ט טיט זללן ד ר א מ ע ‪ ,‬ב ר ־ כ ו כ ב א • )‪ (1897‬און זיין פאלקס•‬
‫שפיל וועגן ד ע מ ‪.‬הויכן ר ׳ לייב* )די גולפילעגענדע(‪ .‬אץ זללן שאפן שפילן די יידן זייער‬
‫א תיכטיקע ראלע‪ .‬ס פ ע צ י ע ל איז כ ד א י צו דערטאנען‪ ,‬אז ת ר כ ל י צ ק י ה א ט איבער•‬
‫ט א ר י ם ר א ז ע נ פ ע ל ד ס ל י ד ע ר )‪ (1905‬און ה א ט אים געתידטעט צתיי ארי­‬ ‫נעזעצט‬
‫ג ינעלע ל י ד ע ר ‪ .‬חוץ ד ע ם ה א ט תרכליצקי אנגעשריבן תעגן ראזענפעלדן אן א ר ב ע ט )געי‬
‫ד ת ק ט אין זלינע ״ ל י ט ע ר א ת ש ע עסייען״‪ ,‬ב ׳ ‪.(11‬‬
‫בלל ז יי ע ר ן‪ ,‬ד ע ם גרעסטן טשעכישן ד י כ ט ע ר ‪ ,‬שפילן די יידן אץ יידישע טאטיתן‬
‫אויך א תיכטיקע ר א ל ע ‪.‬‬
‫ז יי ע ר )‪ (Zeyer‬ראמאנטיזירט די א ל ט ע יידישע פארגאנגענהייט אין טשעכנלאנד‪.‬‬
‫פ ר א נ ק פ ו ר ט ע ר געטא‪.‬‬ ‫אין זללנע פאעמען שילדערט ע ר אויך די אנוסים‪ ,‬די יידן אין‬
‫״‪Xaver‬״‬ ‫ראמאן‬ ‫געפינען מיד א שולמית‪-‬דראמע‪ .‬אין זללן‬ ‫דראמען‬ ‫צתישן זללנע‬
‫ש י ל ד ע ר ט ע ר די העראלשקייט פץ ד ע ם יידישן פ א ל ק ‪.‬‬
‫ד א נ א ט רעזומירט זילן ערשטן ב א נ י טיט ד ע ם אויספיר‪ ,‬אז ד ע ד ‪.‬״אנטיםעמיטיזם‬
‫אין ד ע ד טשעכישער ל י ט ע ר א ט ו ר איז אן א י י ב ע ר פ ל ע כ ל ע כ ע ת ) ! ( ‪ .‬ע ר טיינט‪ ,‬אז די דע•‬
‫טאקראטישע טענדענצן אירע זללנען ב ו ל ט שוין דערט־ט אליין‪ ,‬תאט בשעת ווען אין אלע‬
‫טשעכאםלאתאק־שער ר ע פ ו כ ל י ק‬ ‫ל ע נ ד ע ר הערשט ד ע ר אנמימעטיטיזם‪ ,‬איז ע ר אין ד ע י‬
‫ניט בנמצא )באנד ‪ ,1‬ז׳ ‪.(119‬‬
 ‫ד״ר י‪»» .‬גקי‬ ‫‪148‬‬

‫פ ו ן ז׳ ‪ 122‬ביז ‪ 162‬גיט דאנאט אן אויםוואל פון פאעזיע און פראזע אויף יידישע טעטעב‪,‬‬
‫איינגעשלאסן ביבלישע טאטיתן‪.‬‬
‫וורבלי־‬ ‫געווידטעט‪ :‬די עפיגאנען פון‬ ‫ד ע ר צווייטער ב א נ ד פון זיין וו ער ק איז‬
‫צ ק ‪ /‬ווי מ א כ א ר )געבוירן ‪ (1864‬בי_י וועלכן טיר געפינען ט ע ר רעאליםטישע שילדע‪.‬‬
‫רונגען פון יידישן ל ע ג ן אין טשעביע — נעגאטיווע און פאדטיתע‪ ,‬פ ע ט ר ‪ a‬ע ז ר ו מ ש‬
‫)‪ ,(Petr Bezruc‬א פ ר א ל ע ט א ר י ש ע ר ד י כ ט ע ר ‪ ,‬תאם באשרטבט די יידן ווי עקספלאאטא•‬
‫טארס פון ד ע ם שלעזישן ארבעטער‪ ,‬ד ע ם קוילנגרעבער א י א נ ד ‪.‬‬
‫א באזונדער קאפיטל ווידטעט דאנאט די יידן אין ד ע ד טשעבישער דראטע‪ ,‬וזאב‬
‫איז דורך און דורך ס א צ י א ל און רופט זיך אפ אויף א ק ט ו ע ל ע ענינים‪ .‬קיין גרויסע קונסט•‬
‫אבער פאד ד ע ר כ א ד א ק ט ע ר י ם ט י ק פין ד ע ר טשע׳‬ ‫ווערק וועלן טיר דארטן ניט געפינען‪,‬‬
‫טישער געזעלשאפטלעכקייט און איר באצץנג צו די יידן איז זי א ם ך וויכטיקער איידעד‬
‫די ראטאנטישע פאעזיע‪.‬‬
‫ביבלישן און היםטארישן‬ ‫תטטער שילדערט ד א נ א ט די יידן אין ר ע ם טשעבישן‬
‫דאטאן‪ ,‬ווי אויך אין ד ע ר ליטעראטוד פץ ד ע ד וועלט׳טלחטה‪.‬‬
‫ווי ב ר א ל ע אונטערגעדריקטע פ ע ל ק ע ר שפילט אויך^בט די טשעכן ד ע ד ה י ס ט א •‬
‫ר א ט א ן א וויכטיקע ראלע‪ .‬ער סטימולירט ד ע ם נ א צ א נ א ל ן באתוםטזטן און‬ ‫רישער‬
‫פריזטע‬ ‫דורך ד ע ר‬ ‫תער ן פ א ר ג ע ב ־ ^ כ ט‬ ‫א ל ע פאליטישע חשבונות פון ד ע ר געגנתאדט‬
‫פון ד ע ם ע ב ר ‪.‬‬
‫ע ס איז ד ע ר פ א ר ניט קיין חידוש‪ ,‬רואם יידישע טיפן זטנען אזוי ד י ך פארטראטן‬
‫אין ד ע ם טשעכישן ה־סטארישן ראטאן און ד ע ר י ב ע ד לייענט זיך ד ע ר דאזיקער ק א פ י ט ל‬
‫טשעבישן היפטארישן‬ ‫טיט גרויס אינטערעט‪ .‬עט איז אויך בדאי אנצותטז‪ ,,‬אז אי‪,‬׳ ד ע ם‬
‫ראטאן תעגן יידן ליכט א ס ך היטטארישע פארשונגסיארבעט‪ ,‬און אייניקע פון די שריפט‪.‬‬
‫ש ט ע ל ע ר ‪ ,‬תי ת י נ ט ע ר ‪ ,‬ל פ ש ל ‪ ,‬זטנען ע ר ש ט ק ל א ס י ק ע קולטור־־היסטאריקער‪.‬‬
‫פארפיקסירט‬ ‫ד ע ר א ל ט ע ר יידישער לעבנסשטייגער אין בעטעןילאנד איז ב ע ס ע ר‬
‫אין די ראטאנען איידער אין די היסטארישע טאנאגראפיעם‪.‬‬
‫קליינשטעטלדיקער‬ ‫דארפישער און‬ ‫געהערט ד ע ר‬ ‫קאטעגאריע‬ ‫צ ו א באזונדער‬
‫ב א ל י ב ט בי‪.‬י די טשעבן‪ .‬ד א ס איז אפשר דעד•‬ ‫ראטאן‪ .‬ד ע ר דאזיקער זשאנעד איז זייער‬
‫פ א ר ‪ ,‬תאס די מ ע ר פ ט ע טשעכישע שרטבער שטאטען פון קליינעם ש ט ע ט ל און דארף‪ ,‬און‬
‫האבן ל י ב צו ש י ל ד נ ר ן זייער אייגענע סביבה‪.‬‬
‫זילנען‬ ‫דאזיקע ראטאנען‬ ‫פ א ר פ א ס ע ר פון די‬ ‫פעםטשטעלן‪ ,‬אז די‬ ‫ד א נ א ט טוז‬
‫דעו־ טשעכישער ק ר ע ט ע ר ה א ט פטנט ד ע ם יידישן ק ר ע מ ע ר‬ ‫טערסטנטיילס אנטיםעציטן‪.‬‬
‫און די דאזיקע עקאנאטישע קאנקורעמן שפיגלט זיך א פ אין ד ע ד ליטעראטור‪.‬‬
‫דאש ש ט ע ט ל און ד א ס ד א ר ף איז די נאציאנאלע באזע פון די טשעבן א ו ן ד ע ד ייד‬
‫‪,‬דענאציאנאליזירט׳׳ די דאזיקע באזע‪ .‬עם איז א ליטעראטור פון ד ע ם טשעבישן טיטל•‬
‫שטאנד און טטילא איז זי אנטיייידיש‪.‬‬
‫סאציאלן״ראטאן‪ ,‬ד ע ד שילדערוננ‬ ‫ד א נ א ט דעם‬ ‫א באזונדער קאפיטל תידמעט‬
‫טחבר‬ ‫פון פוילישע יידן און אויך ‪ .‬פ א ל ע ס ט י נ ע אין דער טשעכישער ליטעראטור״ ) ד ע ד‬
‫פון ד ע ם ב ו ך איז א ציוניםט(‪.‬‬
‫‪149‬‬ ‫רע^ראטן און רעצענזיעס‬

‫פארשטייט זין‪ /‬אז די פוילישע יידן ) ד י ה די גאליציאנער יידן( האט טען אין‬
‫ראמאן פון ד ע ד וועלט‪-‬ט*חטה‪ ,‬ב ע ת די‬ ‫טשעכיע פטנט און ר א ם איז ק ל א ר פון ר ע ם‬
‫שטעט און ארויסגערופן א‬ ‫יידישע פלייטים פון גאליציע האבן אנגעפילט די טשעכישע‬
‫קעגנערשאפט צי זיך ניט נאד ט צ ד די טשעכן‪ ,‬נאד אויך ט צ ד די דארטיקע יידן )אנא•‬
‫לאגיש ווי אין דללטשלאנד טיט די ״אסטיודען״(‪.‬‬
‫ד ע ם לעצטן טייל פון דעם״צווייטן באנד )‪ (271—181‬ווידטעט ד ע ד ט ח ב ד די דאלע‬
‫בעלעטריטט־ק און וויםנ•‬ ‫ליטעראטור )אין‬ ‫פון די יידן ווי שעפער אין ד ע ר טשעכישער‬
‫ק ל ע נ ע ר ע ח־י אין‬ ‫איטפאזאנטע‪ ,‬הגט לפי ע ר ך ניט קיין‬ ‫ש א פ ‪ . ( .‬די ר א ל ע איז ניט אזא‬
‫ד‪,‬נר פוילישער ליטעראטור‪.‬‬
‫אנטיטעטיטיזט אין דער‬ ‫אין זללן ר ע ז ו ט ע שטעלט ד א נ א ט פעסט‪ ,‬אז ד ע ד‬
‫טשעכישער ליטעראטור איז אן עקאנאמישער און ניט קיין ראסנדיקער‪ ,‬ודי ר א פ איז אין‬
‫ראסןיאנטיסעמיטיזם‪ ,‬שרי_יבט‬ ‫ד ע ד דללטשער ליטערעטור‪ .‬דארטן אבער‪ ,‬ווו ער געפינט‬
‫ע ר ד א ס צו ד ע ד דללטשער השפעה‪.‬‬
‫כדאי צו זאגן א פ א ר ווערטער וועגן ד ע ר טעטאדע פ ־ ן דאנאטס‬ ‫צום סוף איז‬
‫פארשונגסיארבעט‪.‬‬
‫דאנאט שילדערט נ י ט נ א ד די יידישע טיפן אין ד ע ר טשעכישע־ ליטעראטור‪ ,‬נאד‬
‫אויך די פ ע ר ז ע נ ל ע כ ע בארירונגען פ ו ן די דאזיקע שרללבער טיט די יידן‪ ,‬ווי אויך זייערע‬
‫פובליציסטישע ארויסטרעטונגען אין ד ע ד יידנפראגע‪.‬‬
‫עם איז א ביאגראפיש״סאציאלאגישער ט ע ט א ד ‪ ,‬ד ו ר ך וועלכן עט ווערט דערגרייכט‬
‫דורך אין ד ע ם שאפן פון‬ ‫השפעות‪ ,‬וואס קרייצן ז י ־‬ ‫ב י ל ד פון די‬ ‫אלזללטיק‬ ‫א פול‪,‬‬
‫אפשטאם‪ ,‬בארוף‪ ,‬ס ב י ב ה ‪ ,‬אין וועלכעד ער האט פ א ר ב ד א כ ט אאזיוו(‪.‬‬ ‫)זללן‬ ‫ד ע ם שרללבער‬
‫פון ד ע ם שטאנדפונקט פון ט ע ט א ד ע איז זללן א ר ב ע ט א פ ך א ב ע ס ע ר ע איידער די‬
‫צוגאננ‬ ‫ארבעטן וועגן יידן אין אנדערע ליטעראטורן‪ ,‬און פ א ר זללן דאזיקן‬ ‫אנאלאגישע‬
‫פארדינט זללן כ ו ך באגריסט צו ווערן‪.‬‬
‫וואס איז שייך זללן וויסנשאפטלעכקייט ה א ב איך א ס ך אויסצוזעצן‪.‬‬
‫געשילדערט געווארן‪ .‬ד ע ר ייד אין טשע•‬ ‫כ ט ע ט ווי ניט‬ ‫די ת ק ו פ ה פון ‪ 1848‬איז‬
‫כישן פ א ל ק ל א ר איז אויך ניט אויסגעשעפט געווארן‪.‬‬
‫אנטיסעטיטישע טשע•‬ ‫ד א נ א ט איז טענדענציעז און פאטיט זיך ריינצו־־אשן די‬
‫כישע שרללבער‪ .‬גלייכצללטיק איז ער מגזם ד ע ם קינםטלערישן ווערט פון די וזערק פון די‬
‫טשעכישישרללבנדיקע יידן‪.‬‬
‫דאס‬ ‫ער האט אבער אנגעז‪8‬טלט אזא ש ל ל מיט מצטעריאלן‪ ,‬אז מען קען זאגן‪,‬‬
‫איז דאם ערשטע ב ו ך ‪ ,‬ר א פ גיט זיך אפ אזוי אויספירלעך מיט ד ע ר פראגע פון יידישע‬
‫טיפן און יירישע פ י א ב ל ע ט ע ן אין ליכט פץ ליטעראטור‪.‬‬
‫א קליינע שטודיע ודעגן די יידן אין ד ע ד טשעכישער דראטע האט פ א ר ע פ נ ט ל ע כ ט‬
‫קאלענדאר‬ ‫טשעכיש׳יידישן‬ ‫)‪ (Stein-Taborski‬אין ד ע ם‬ ‫שטייןיטאבארסקי‬
‫פארן יאר ‪•(Zid v ceskem dramate) 1922/23‬‬

‫געשריבן‬ ‫א ד ב ע ט ניט‪ .‬זי איז פאזירט אויף דאנאטן און איז‬ ‫קיין נללס ברענגט די‬
 ‫ד״ד י ‪»«» .‬קי‬ ‫‪150‬‬

‫אינטעלעקטועלן‪ ,‬רואם‬ ‫ט־ט דעם כאראקטערים‪-‬ישן חניפהיטאן פון די טשעכיש׳יידישע‬

‫״ ז י ג פ ר י ד ק א פ ע ר םטודעננ״ישן פאראייך אין פראג‪.‬‬ ‫גדופירן זיך א־ום ר ע ם‬
‫ד״ר יעקב שאצקי‬

‫‪v v‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪v‬‬

‫‪Dr. Cenek Zibrt. Ohlas obradnich pisni velikonocnich Hagga-‬‬
‫‪dah: chad gadja, Echad mi jodea w iidovem podani, Praha‬‬
‫‪1928, 474 pp.‬‬
‫]ד״ד טשעגעק זיברט‪. :‬דעד אפקלאגג פון די טראדיציאנעלע פסח‪-‬‬
‫חד־גדיא‪ ,‬אחד מי יודע אין דעד פאלקס־‬ ‫לידער פון דעד הגדה‪:‬‬
‫מפורד‪.‬״‪ .‬פראג‪ 474 ,‬זי_יטן[ )ט ש ע כ י ש(‪.‬‬

‫פ ר ע כ ט י ק ארויטגעגעבענע פ ו ך איז א טאנוטענט פון ערודיציע פון‬ ‫דאט דאזיקע‬

‫איינעט פון די אנגעזעענסטע טשעכישע קולטוריהיסטאריקער און ביבליאגראפן‪.‬‬
‫ז י ב ר ט איז געשטארבן אין יאנוא־ ‪ .1933‬ער איז געווען ד ע ר טשע•‬ ‫טשענעק‬
‫טשעכישעי‬ ‫טאנוטענטאלער ביאגרא^יע פון ד ע ר‬ ‫כ י ט ע ר ש מ יי נ ש נ י י ד ע ד ‪ .‬אין זי_ין‬
‫ג ע ש ב ט ע זגינען פארצייכנט אויך יידישע קוועלן• אין ז?נע קולטור־היטטארישע און פאלק•‬
‫לאר־םטישע א ־ ב ע ט ן זלונען * פ ט ט א ל ב ‪ $‬א ר ב ע ט ענינים‪ ,‬וואט האבן א שייכות טיט יידן‪.‬‬
‫וועלט ווינציק בא•‬ ‫רריסנש^פטלעבער‬ ‫ליידער זללנען זגינע ארבעטן ד ע ר יידישער‬
‫ו ו י נ ט ע ר ‪—S)184‬‬ ‫ורגיל ז י ב ר ט און ז י ק ט ו נ ט‬ ‫קאנט‪ .‬און ע ס איז באמת א שאד!‬
‫זייערע ארבעטן צו ד ע ד געשיכטע פון ד‬ ‫פארדינט טיט‬ ‫‪ (1912‬האבן זיך יאר שטארק‬
‫טשעכישע יידן‪.‬‬
‫אבער‬ ‫טאנאגראפיע‪,‬‬ ‫רעצענזירן‪ ,‬איז א ביבליאגראפישע‬ ‫ד א ס ב ו ך ‪ ,‬תאט טיר‬
‫פ א ר ט ר א ב ט אויף גאר ‪.‬אן איימארט־קן און ברייטן אופן‪.‬‬
‫ד ע ר מ ח ב ר גיט זיך אפ מיט אויספארשן אן ענץ‪ ,‬וואס ורעגן ד ע ם איז שוין טאראן‬
‫א דיזיקע ליטעראטרר אין פ ט ע ט א ל ע אייראפעלשע שפראבן‪ ,‬און ד א ס איז‪ :‬די פאדשפריי•‬
‫טונג פון די טאטיוון‪ ,‬וואט מיר האבן אין די צוויי פכחילידער‪ :‬חד׳גדיא און א ח ד טי יודע‬
‫וועלט‪-‬פאלקלאר‬ ‫אויף ד ע ר גאנצער פ ע ר י פ ע ר י ע פון‬
‫ב ר ע נ ג ט די‬ ‫ז י ב ר ט באנוגנט זיך ניט בלויז טיט ביבליאגראפישע רשיטרת‪ :‬ער‬
‫וואריאנטן אין זייער אריגינעלער שפראך )אין די הערות( און אין א‬ ‫פרעטדשפראכיקע‬
‫טשעבישער איבערזעצונג)אין טעקטט(‪.‬‬
‫ליטעראטור‪ ,‬אין וועלבער די‬ ‫חוץ ד ע ם גיט ער אן א־בערזיכט פון ד ע ד גאנצער‬
‫צוויי ל י ד ע ר זטנען קאטענטירט אץ אינטערפרעטירט געווארן‪.‬‬
‫טשעכישע‬ ‫פארשער איז ע ר קודם־פל פאראינטערעסידט אין‬ ‫א ל ם טשעכישער‬
‫פארשער זוכט ד ע ם היימישן טא׳‬ ‫טעקסטן‪ .‬ע ם איז ד ע ר י ב ע ר פ א ר ש ט ע נ ד ל ע ך ‪ ,‬וואס ד ע ר‬
‫טעריאל‪ ,‬רואם איז אגב געווען ווינציקער באקאנט‪ ,‬ווי די אנדערע ה־אריאנטן‪.‬‬
‫וועגן הגדה של פ ב ח‪ ,‬גיט זי ב ר ט »‬ ‫חוץ א פיבליאגראפיע פץ ביבליאגראפיעם‬
‫פולע רשיפה פון הגדות געדרוקט אין פראג‪ ,‬פון ‪ 1526‬ביז ‪.1915‬‬
‫‪151‬‬ ‫רע‪»8‬ר«‪0‬ן און רצגענזיאם‬

‫אויםגאבן‪:‬‬ ‫פאלגנדיקע‬ ‫געפונען די‬ ‫רשימה האבן מיד ניט‬ ‫אין ר ע ד דאזיקער‬
‫( מפר מרבה לספר‬ ‫‪v‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪,580),2‬‬ ‫א י נ ס ד ר א ל י ה ‪) 1813 /‬קרית ס פ ר‬
‫‪ (3 ,(551‬די ז ע ל ב ע אויםגאבע פון ‪ 1875‬און‬ ‫׳‬ ‫והוא הגדה של פ ס ח ‪) 1872 ,‬דארטן ‪V I‬‬
‫‪ (4‬פון ‪.1876‬‬
‫הגדה של פ ס ח זלנען זינט דאן צוגעקו•‬ ‫צו ד ע ר רשימה פון ביבליאגראפיעס פון‬
‫‪ 1‬א ו ן‬ ‫י ע ר י )קרית מ פ ר ‪( V‬‬ ‫מען צוויי ני_יע מילואים — ביבליאגראפיעס פון א ב ר ה ם‬
‫איט‬ ‫אפדרוק‬ ‫)פאראן ‪ g‬ס ע פ ‪ 8‬ר א ט ע ר‬ ‫ד ו ק א ד )קריח ס פ ר ‪ vn‬און ‪vin‬‬ ‫אברהם‬
‫אגד״הגדות(‪.‬‬
‫שפדאך די‪1‬טש‬ ‫יידיש גיט ד ע ד מ ח ב ר אן די‬ ‫הגדות אויף‬ ‫בי_י ד ע ד רשימה פון‬
‫)‪ ,(s nameckym prekladem‬רואם איז ניט ריבטיק‪ .‬ש פ ר א ב ל ע ך טיילט ער ניט אפ די‬
‫יידישע טעקסטן )ביז אן ע ר ך ‪ (1770‬און די ש פ ע ט ע ר ד י ק ע ‪ ,‬ווו די ד ט ט ש ע איבערזעצונג‬
‫איז גערען געדרוקט טיט העברעלשע אות יות•‬
‫ד א ס נעמט זיך דערפ־ן‪ ,‬וואס ד ע ר מ ח ב ר קען ניט קיץ יידיש און קיץ העברעיש‪,‬‬
‫געזען און ד ע ר פ א ר איז ע ר צום שוואכסטן דארטן‬ ‫יידישן מאטעריאל ניט‬ ‫האט ד ע ם‬
‫ודו ע ס ה א נ ד ל ט זיך וועגן העברעלשע אץ יידישע קוועלן‪.‬‬
‫זייער אינטערעסאנט זגיגען די מאטעריאלן ווענן די פסחיטנהגיפ‪ ,‬וואס י ע ן געטינט‬
‫אין ד ע י ט ע ע ב י ש ע ר ליטעראטור‪ .‬דא באנוצט זיך ז י ב ר ט ניט נאד מיט דרוקזאכן‪ ,‬נאר‬
‫אויך טיט טאנוסקריפטן )פון ‪15‬טן י״ה(‪.‬‬
‫ד ע ר ע ל ט ס ט ע ר ט ע ק ס ט פון די צודיי פ כ ח ‪ -‬ל י ד ע ר אין טשעביש שטאמט מון ‪.1745‬‬
‫פ א ל ק ל א ר י ס ט י ש ע וואריאנטן אויף די דאזיקע‬ ‫עלטםטע‬ ‫כראנאלאגיש פעםטשטעלן די‬
‫טאטיודן פץ חד׳גדיא און אחדיטיייודע איז דערווגילע שוועד‪ ,‬הגם ע ס זי‪.‬ינען פצראן פאר•‬
‫צייכענונגען פון סוף ‪18‬טן י״ה‪ .‬ודאמ שייך די אנאלאגישע מאטיוון‪ ,‬איז ד ע ד טשעבישער‬
‫ט א ל ק ל א ר זייער רטך‪ .‬ע ד איז רעפרעזענטירט ניט נאר אין ד ע ד פאלקסימעשה)חדיגדיא•‬
‫פ א ל ק פ י א נ ע ק ד א ט ‪ ,‬נאר אויך אין תפילות‬ ‫)אחד״טי״יודע(‪,‬‬ ‫פאלקס׳רעטעניש‬ ‫טאטיוד(‪,‬‬
‫ס ד ע ר טאטיוד פ ע ל ט אין פ א ל ק ל א ר פון אנדערע‬ ‫א‬ ‫ד‬ ‫ו‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0sq‬‬
‫סלאודישע פ ע ל ק ע ר ‪.‬‬
‫צו די טשעכישע אנאלאגישע ל י ד ע ר פון ‪ .‬א ח ד טי יודע* זטנען אינטערעסאנט די‬
‫ק א מ ע נ פ ק י )‪(Komenslcy‬‬ ‫פעדאגאג‬ ‫בארימטן‬ ‫ג ע ב ר א כ ט ‪3‬י_י ד ע ם‬ ‫ווערן‬ ‫וואמ‬
‫)אין יאר ‪ (1633‬און די אפצאלילידערירעטענישן פון ‪ 1860 ,1820‬און ‪.1875‬‬
‫אויך ד ע ד חדיגדיא׳טאטיוו איז זייער פ א פ ו ל ע ר אין ד ע ר טשעכישער פאלקםילי•‬
‫טעראטור‪ .‬זי ב ר ט ב ד ע נ ג ט א ש ל ל מיט וואריאנטן אץ נוסחאות‪ ,‬פון ודעלכע ד ע ר עלט•‬
‫סטער איז טון ‪.1823‬‬
‫ד ע ד מ ח ב ר שטעלט זיך אויםפירלעך אפ אויף די וואנדלונגען פון די דאזיקע צוויי‬
‫טאטיוץ‪ ,‬אויף זללן פארשפרייטקייט און ברענגט אויסצוגן פון טעקסטן אין איבער ד ר י‪.‬י«‬
‫סיק שפראבן‪.‬‬
‫זטן באהערשן ד ע ם ט א ט ע ר י א ל איז ב א ט ת איטפאנירנדיק‪.‬‬
‫עט איז די ר ט כ ם ט ע זאטלונג פין ד ע ם טאטעריאל וועגן די צוויי פ ס ח י ל י ד ע ו ‪ /‬וואס‬
‫איז ווען ע ם איז צוזאטענגעקליפן געווארן‪.‬‬
 ‫ד״ד י‪ .‬ש»צקי‬ ‫‪152‬‬

‫טעטאדאלאגיש איז די טעמע ניט ב א א ר ב ע ט איוי גוט‪ ,‬ווי ד א ס טוען די פ א ל ק ל א •‬

‫ריסטן פון ד ע ד פינלענדישער שולע‪ ,‬ו ו ‪ /‬למשל‪ ,‬א נ ד ע ר ם א ן אין זללן ‪Der Schwank‬‬
‫פאראן א פריערדיקע‬ ‫ה ע ל פ י נ ג פ א ר ם ‪;1923‬‬ ‫‪,1921‬‬ ‫‪ ) vom Kaiser und Abt‬ד א ר פ א ט‬
‫רוסישע אויסגאבע‪ :‬ק א ז א ן ‪ ;1916‬בלל ז י פ ר ט ן ניט ריכטיק דאטירט‪.(1926 :‬‬
‫ד א ס איז ד ע ר פ א ו ‪ /‬ת א ם זיברטן אינטערעסירט די טעטע ט ע י ביבליאגראפיש‪ ,‬ווי‬
‫פלערליי נוסחאות און ד ע ר א פ ד ר ו ק‬ ‫פאלקלאריסטיש‪ .‬א ב ע ר זללנע אינפארמאציעס וועגן‬
‫אייניקע פרטים וויבטיקער‬ ‫ט ע ק ס ט ן טאכן ד א ס בוך אין‬ ‫פון די דאזיקע פילשפראכיקע‬
‫און אפילו נ ו צ ל ע כ ע ר ווי די ריי‪,‬־ פ א ל ק ל א ר י ס ט י ש ע טאנאגראפיעס‪.‬‬
‫טאטעריאל לחלוטין ניט באקאנט‪.‬‬ ‫ליידער איז‪ ,‬ווי געזאגט‪ ,‬אים ד ע ר יידישעד‬
‫איבערזעצונג און‬ ‫גינזבורגימארעק ציטירט ער פון רעגינע ליליענטאלס פוילישער‬
‫טיינט‪ ,‬אז די פ א ל ק ס ל י ד ע ר זללנען ה ע ב ר ע ל ש ע )!( )ז׳ ‪ ;(301‬י‪ .‬ל‪ .‬כ ה נ ס זאמלונגען און‬
‫)הקדטה צו י‪ .‬ל‪ .‬בחנם‬ ‫אפשטאם פון די צוויי ל י ד ע ר‬ ‫זללנע באטערקונגען בנוגע ד ע ם‬
‫אומבאקאנט‪ .‬ד א ס אייגענע קען טען זאנן וועגן‬ ‫זאטלוננ ‪ ,1920‬ז׳ ‪ (Xix—xvn‬איז זיברטן‬
‫פאלקלאר•‬ ‫א ל ע יידישע וואריאנטן אין נוסחאות‪ ,‬ר א ם זללנען פאראן אין ד ע ד יידישער‬
‫ליטעראטור‪.‬‬
‫אנ•‬ ‫אוטפינקטלעכע‬ ‫לללדט פון‬ ‫אויך ד י ב י ב ל י א נ ר א פ י ע פון די הנדות של פ ס ח‬
‫‪ ;1709‬ד ע ר • ב א ר א ב ר ה ם ׳ האט ניט קיין לאטללנישן‬ ‫‪ ,1708‬ניט‬ ‫)זולצבאך‬ ‫וזללזונגען‬
‫טיטל אאז״ר(‪.‬‬
‫א ב ע ר ד א ס זללנען אלץ קלללניקייטן!‬
‫ט ע ט ע אין אן‬ ‫ג ע ד ע ק ט אן אינטערנאציאנאלע‬ ‫ז י ב ר ט האט ד א ך אין זללן פ ו ך‬
‫פארטיקע‬ ‫דערלאנגט ד ע ם לייענער‪ ,‬ד ע ם פארשער‬ ‫ט א פ ש ט א ב ‪ ,‬און‬ ‫אינטערנאציאנאלן‬
‫טאטעריאלן ט י ט אזא ר ח ב ו ת ‪ ,‬וואט האט ניט קיין גלללכן אין ד ע ר פ א ל ק ל א ר י ל י ט ע י א ט ו ־‬
‫צום סוף אייניקע ביבליאגר‪3‬יפישע מילואים צו זללן רללכעד ק א ל ע ק צ י ע ‪.‬‬
‫ע ס פעלן בלל זיברטן פ א ל ג נ ד י ק ע ארבעטן וועגן די צת־יי פסהילידער‪:‬‬
‫‪1) 0 pierwszej piesni sederowej. Izrae'ita 1893, No 13.‬‬
‫)‪2‬‬ ‫‪P o a a H O B x , B.‬‬ ‫‪B.‬‬ ‫‪3aMfe1aTeJ11>HaH‬‬ ‫‪enpeSoKan‬‬ ‫‪irkcHb. H c T o p H M e c K i S‬‬

‫‪BfecTHHKT.‬‬ ‫‪1901, 83, 706—728.‬‬

‫)זייער אן א י נ ט ע ר ע ס א נ ט ע ר אדטיקל(‪.‬‬
‫‪ ii n. Ursprung zuricher Kinderlieder in der Haggadah.‬־‪3) O s c a r Q t‬‬
‫‪J\idische Pressezentrale No 9,‬‬ ‫‪1931.‬‬
‫‪1 ) The Jewish Origin of the celebrated popular Legend: The Home‬‬
‫‪that Jack built (Chad-Qadja). The Gongretional Magazine,‬‬ ‫‪London 1862.‬‬
‫‪5) L . L i c h t e n b a u i n . Seder i jego znaczenie.‬‬ ‫‪Izraelita‬‬ ‫‪1889.‬‬
‫)‪6‬‬ ‫‪r p y JJ1 e B c K i H . I c T o p i a yicpaiHiCKOL m T e p a T y p H 1925,‬‬ ‫?‪IV, 583—5‬‬

‫)וועגן ד ע ם אפצאליליד‪.(CnoBa n p o 12 naTHHu,b :‬‬

‫פץ א ח ד מי( ‪kie. Tom I, 204‬־‪7) K 0 1 b e r g , Lud. Krakow‬‬ ‫י ריאנט‬‫;‬

‫‪(Rozmowa‬‬ ‫‪dyabla‬‬ ‫‪.‬יודע א״ט ‪z zaczkiem‬‬

‫‪153‬‬ ‫רעפעראטן און רעצצנזיע‪0‬‬

‫‪8) A n d e r s o n .‬‬ ‫‪Addenda zura Kaiser und Abt, Z. f.‬‬ ‫‪d. Yolks-‬‬
‫‪kunde 1920/22, Heft 2, 62 — 65.‬‬
‫יידן״סטודענטן•‬ ‫ק‪8‬פער‬ ‫ר א ם פ ו ך האט״דעי־שטנט אין פ א ר ל א ג פון ז י ג פ ר י ד‬
‫קרייז‪ ,‬ק א פ ע ר איז נעווען ד ע ר עו־שטער אינפפיראטאר פון א יידישיטשעכישער אסימי•‬
‫לאציע‪ .‬ד א ס ב ו ך איז ט א ק ע געח־ידמעט זלךן אנדענק‪.‬‬
‫אינטעדעסאנט איז ד ע ר עפילאג פון ז י ב ר ט ס בוך )‪ .(doslov‬נאך י א ק א ר ב ע ט‬
‫)אין ‪ 1901‬האט זיברט זיך פאראינטערעסירט טיט ד ע ר טעמע אדאנק זאנגווילס ״טרויטער‬
‫פארשונגסיארבעט האט זיך‬ ‫שליסן זללן‬ ‫פון געכא״(‪ .‬רען ע ר ה א ט שוין געהאלטן בי_ים‬
‫פ א ר אים אנטפלעקט א נטער קוואל פון וואריאנטן‪.‬‬
‫אייניקע פון א פארא•‬ ‫אין ‪ 1928‬ה א ט מען אים צוגעשיקט אייניקע נטע וואריאנטן‪,‬‬
‫א ט ע ר י ק א נ ע ר ט ש ע כ ן האבן אפגעדרוקט אין אליי•‬ ‫דיםטישן כ א ר א ק ט ע ר ‪ .‬אויך די‬
‫ענבוך פ א ר קינדער א חדיגדיא׳נוסח‪.‬‬
‫אין ד ע ס שלוםיווארט דערמאנט ז י ב ר ט די א ל ע נטע טאטעריאלן‪ .‬ע ר האט אבער‬
‫אנדערע קומען און זי שפינען‬ ‫זאלן‬ ‫געשלאס;‪.‬‬ ‫געהאלטן‪ ,‬אז פ א ר אים איז די טעמע‬
‫ווטטער!‬
‫באלערעוודיק אין ד ע ס פ ר ט ‪ ,‬וואס טען קען און‬ ‫די דאזיקע ווערטער זטנען זייער‬
‫טען ד א ר ף ניט חלוטען וועגן אויטשעפן א טעטע‪ ,‬ס פ ע צ י ע ל ווען ע ס ה א נ ד ל ט זיך וועגן‬
‫אן אינטערנאציאנאלן פאלקלאר‪-‬טאטיוו‪.‬‬
‫זיברטט ב ו ך איז א טוסטער פון א פארשונגסיארבעט‪ ,‬און מיט גרויס קנאה לייענט‬
‫מען א ט ש ע ב י ש ב ו ך וועגן א יי ד י ש ן ענין און טען איז צופרידן‪ ,‬וואס סוףיבל‪-‬סוף‬
‫ה א ט פ א ר ט עמעצער דורות פון וואנדערונגען פון צוזיי לידער אטנגעשלאסן אין א פרעכ•‬
‫טיקער טאנאגראפיע‪.‬‬
‫ד״ר יעקב ש א צ ק י‬

‫ב ע ה א ג ה ע ל ם‬ ‫אין‬ ‫יידיש‬
‫‪Geschichte d e r d e u t s c h e n‬‬ ‫‪Sprache‬‬

‫‪Otto‬‬ ‫‪Behaghel :‬‬ ‫‪Geschichte‬‬ ‫‪der deutschen‬‬ ‫‪Sprache‬‬ ‫‪von.‬‬ ‫‪s‬‬

‫‪Piinfte verhesserte und‬‬ ‫‪stark erweiterte Auflage.‬‬ ‫‪Mit einer‬‬

‫‪Karte.‬‬ ‫‪Walter‬‬ ‫‪De Gruyter et Co, Berlin und Leipzig 1928.‬‬
‫‪XXIX+588 pp.‬‬
‫‪3.‬אנד ‪ 3‬פון ‪H. Pauls Grundriss der germanisohen Philologie‬‬

‫א‪ .‬ב ע ה א ג ה ע ל ם ב ו ך איז אן א גוזמא איינס פון ד י וויכטיקסטע ווערק אץ דער‬

‫ס פ ע צ י ע ל אנגעשריבן פ א ר ד ע ד פינפטער‬ ‫אינעם ערשטן טייל‪ ,‬וואס איז‬ ‫גערטאניסטיק‪.‬‬
‫אויפלאגע‪ ,‬ג י ט ד ע ד מ ח ב ר אן אלגעטיינעם א י ב ע ד ב ל י ק איבער ד ע ר אנטוויקלונג פון דער‬
‫דטטשער שפראך פץ די ע ל ט ס ט ע צטטן ביז איצטער‪ .‬אין צווייטן ט ־ ל ב א ה א נ ד ל ט ער‬
 ‫ב‪ .‬של‪$‬סבערג‬ ‫‪154‬‬

‫רי איינצלנע דערשללנונגען אין ד ע ד געשיכטע פון ד ע ד שפראך‪ ,‬איד פארשפרייטונג און‬
‫אנוזענדונג‪ ,‬איר דיאלעקטישע אינמיילוינגן ס פ ע צ י ע ל ע קאפיטלען באהאנדלען די פ ר א ג ע ס‬
‫פון אקצענט‪ ,‬שפראך און שריפט״ פון שרללב‪-‬שפראך און ד י א ל ע ק ט ‪.‬‬
‫באזונדערס וויכטיק איז ד א ס פ ו ך צוליפ ד ע ם ש ל ל ביבליאגראפיע‪ ,‬וואט ד ע ר‬
‫באהאנדלט‪.‬‬ ‫צונעגעבן צו יעדן קאפיטל‪ ,‬צו יעדער פ ר א ב ל ע ם וואס ע ר‬ ‫מחבר האט‬
‫ט׳איז גענוג צו זאגן‪ ,‬אז פון די ‪ 552‬זי_יטן ט ע ק ס ט פארנעטען די ביבליאגראפישע רשיטות‬
‫קרוב ‪ 100‬זללמן פעטיט‪.‬‬
‫ע ד באן וועגן ד ע ם פ ו ך ב כ ל ל ‪.‬‬
‫מ ח ב ר ווללזט אן אויף די‬ ‫אין ד ע ד ה ק ד ט ה צו ד ע ר פינפטער אויפלאגע‪ ,‬ווו ד ע ר‬
‫אויפלאגע‪ ,‬זאגט ע ר ‪ ,‬אז א ספעציעלן‬ ‫פריערדיקער‬ ‫הוספות אין פארגלללך טיט ד ע ר‬
‫‪,‬‬
‫‪.‬נללעם פאראגראף ה א ט ע ר געווידמעט יידיש׳‪ .‬ד א ס איז ד ע ר פאראגדאף ‪ 144‬אויף ז‬
‫‪ .173‬טיר טיינען‪ ,‬אז ע ס וועט זללן אינטערעסאנט צו ברענגען אים אינגאנצן‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ,‬א בלליטין ) )‪ Abart‬פון דללטש איז יידיש )‪ ,(das Jiddiache‬וואם ווערט גערעדט‬
‫פון יידן אין טזרח׳אייראפע )אין פוילן‪ ,‬גאליציע‪ ,‬בוקאווינע‪ ,‬טראנסילוואניע‪ ,‬דרוםימערב•‬
‫ד י א פ ‪ 3‬א י ע אין צפוןיאמעריקע‪ ,‬באזונדערט אין ניו״‬ ‫רוסלאנד; ווללטער אין א ש ט א ר ק ע ר‬
‫‪,‬‬
‫כ א ר א ק ט ע ר ‪ ,‬א מזרחיטיטלדללטשן קאנסאנאנטיזם‬ ‫יארק(‪ .‬ע ס ה א ט אימזדחיטיטלדללטשן‬
‫אזוי ווי ד א ס מזרחיפרענ•‬ ‫און ד י ני‪.‬יהויכדללטשע מאנאפטאנגירונגען און דיפטאנגירוננק*‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫ווארט‪-‬אוצר‬ ‫פ ל ו ר א ל ב י ל ד ו נ ג אויף ‪ -‬ל ע ך ‪ .‬אין‬ ‫קישע) )‪Ostfrankisch‬האט )יידיש( די‬
‫זלנען דא באדללטנדיקע העב־עלשע באשטאנדטיילן‪ .‬די העברעישע באשטאנדטיילן זללנען‬
‫דא באזונדערס אין ד ע ר שפראך פון די מענער״‪.‬‬
‫ד י ס ע ר ט א צ י ע ‪,Die Jiidisch-deutscbe Sprache‬‬ ‫גערצאנס‬ ‫וועד ע ם קען י‪.‬‬
‫פ ר א נ ק פ ו ר ט ‪ ,1902‬זעט גלללך‪ ,‬אז די א ל ע ידיעות זללנען גענוטען פון דארטן און דעד‬
‫מ ח פ ר גלייבט גערצאנען אויפן ווארט‪ .‬ע ר ציטירט אים ט א ק ע אויפן עדשטן א ר ט אין ד ע ד‬
‫ביפליאגראפישער רשיטה צו יידיש‪ .‬קיין אייגן ווארט וזעגן יידיש זאגט ניט ד ע ר טחבר;‬
‫טען ד א ר ף רעכענען‪ ,‬אז ע ר קען קיין יידיש ניט און ה א ט ע ס נ ך נ ט א ל ניט געהערט‬
‫ד י י ק אויך‪.‬‬
‫ד ע ם מ ח ב ר ס בקיאות אין יידיש כאראקטעריזירט אויך זי_ין ביבליאגראפישע רשיטה‬

‫גענויער‬ ‫אז ד ע ד מ ח ב ר ק ע ן נ א ך נ י ט פ ע ס ט ש ט ע ל ן‬ ‫ט ע ר מ י ן ‪ flbart‬ווגיזט‪,‬‬ ‫» ד ע ר פארעווער‬

‫ש‪.‬‬ ‫ד י פ ‪ 8‬ר ה ע ל ט ע נ י ש פון יידיש צו ד י י ט ש ‪. 3 — .‬‬

‫טירינגיש‪ ,‬ז»ק‪.‬‬ ‫* צו ד ע ר ג ר ו פ ע מ ז ר ח ״ מ י ט ל ד י י ט ש ע ד י ‪ 8‬ל ע ק ט ן )‪ (Ostmitteldeutsch‬ג ע ה ע ר ן ‪:‬‬

‫ש‪.‬‬ ‫סיש און שלעזיש‪.3—.‬‬

‫פון‬ ‫‪ Gate) t i e , ( g u o t‬פון ‪ ,(gUete‬ז‬ ‫‪ a‬פון‬ ‫‪ 3‬ד א ס הייסט נ ה ״ ד ‪ a‬פ ו ן מ ה י ד ‪ gut) uo‬פ ו ן‬

‫‪ztt(,au‬‬ ‫‪ Zeit) t‬פון‬ ‫) ‪ } [ ( i . f e = i e‬נ ה ״ ד ‪ ) ei‬פ ן ן נ ע ט י ש ‪ (ai‬פ ו ן מ ה י ד‬ ‫) ‪d i e p ^ i e‬‬ ‫‪Dieb] ie‬‬ ‫(‬ ‫ו ן‬

‫דער‬ ‫געווען‬ ‫איז‬ ‫מ ה י ד ‪iu‬‬ ‫‪;liute‬‬ ‫‪oi‬פאנעטיש‬ ‫‪Leute)iu‬פון(‬ ‫פון‬ ‫)‬ ‫‪s0h(,eu‬‬ ‫ן‬

‫‪ . a ) . - 3‬ש‪.‬‬ ‫‪3‬לזא‬ ‫נ‪$‬ר לאנג‪,‬‬ ‫ם‬ ‫ו ו א ק א ל ווי נ ה ״ ד‬ ‫זעלבער‬

‫ווירצ•‬ ‫‪83‬מ‪3‬ערג‪,‬‬ ‫קא‪3‬ורג‪,‬‬ ‫שטעט‬ ‫די‬ ‫לויף פ ו ן מאין מ י ט‬ ‫א ה«ל‪3‬ן‬ ‫« דער גע‪3‬יט אדום‬

‫ש‪.‬‬ ‫‪3‬ירג‪.3—.‬‬
155 ‫רעסעראטן און רעצענזיעס‬

‫ נאטירט בעהאגהעל‬,‫ חוץ ר ע ד ד ע ר ט א נ ט ע ר א ר ב ע ט גערצאנס‬.‫צום פאראגראף וזעגן יידיש‬

:‫די ווטטערדיקע ווערק‬
Langue des hoinmes et langue des femmes en Judeo- :‫ לעוזי‬.‫ ה‬.‫ע‬
.Allemand
.Melanges offert a Oh. Andler, Strasburg 1924, 197 :‫אין‬
ur le Judeo-AUemand et specialement sur le:Es
.dielecte parle en Valachie
.Memoires de la societe de Paris XII, 90 (1903) :‫אץ‬
.Notes on Judeo-German Philology :‫ םאפיר‬.‫ע‬
.The Jewish Quarterly Review. New Series VI (1916). 231 :‫אין‬
•Die jiddisch-deutsche Sprache der Ostjuden :(Lowe) ‫ לעווע‬.‫ה‬
,Judisch-deutsche Monatshefte 1916, 711 :‫אץ‬
.Zur Erlorschung den Jiidisch-Deutschen :‫ פערלעס‬.‫פ‬
Paul-Braunes Beilrage zur Geschichte der deutschen Sprache :‫אין‬
•und Literatur. XLIII, 296 (1918)
Das hebraische und arauiaische Element in der jiddi- :‫ פירנבוים‬.‫ש‬
.schen Sprache
.Germ.-Romanische Monatssrift, XI, 149 (1923) :‫אין‬
.Judisch-Deutsch und Jiidisch-Spanisch :‫ פערלעס‬.‫פ‬
.Der Morgen I, 370 :‫אין‬
Die Sprache der Memoiren des Glockel (! Gliickel) von :‫ לאנדוי‬.‫א‬
.Hameln
Mitteilungen d. Gesellschaft fur jud. Volkskunde 7, 20 (1901) :‫אין‬
.Ubersicht iiber den jiddischen Vokalismus :‫ בירנפוים‬.‫ש‬
.Zeitschrift fur deutsche Mundarten, 1923, 123 :‫אין‬
Festschrift fur Alfr. Landau (Veroffentlichuugen des Jiddischen
Wi-senschaftl. Instituts Philolog, Reihe I).
‫וויםגשאפטלעכן‬ ‫ ב ׳ ו פון די פילאלאגישע שריפטן פון יידישן‬, ‫ ב ו ך‬- ‫ ל א נ ד ו י‬- )
.(‫אינסטיטוט‬
‫ פץ ד ע ד גרויםער צאל‬.‫ד א ס איז אלץ רואם ד ע ד מ ח ב ר האט געלייענט וזעגן יידיש‬
‫געשריבן געווארן וועגן יידיש א י ן‬ ‫ יאר‬10 ‫ארבעטן וואט זי״ינען אין טשך פון די ל ע צ ט ע‬
.‫ איז כ מ ע ט קיין זאך צו אים ניט דערגאנגען‬,‫יידיש‬
‫ אויסער ד ע ם וזערט יידיש‬.‫ד א ס איז ד ע ד ס פ ע צ י ע ל ע ר פאראגראף וועגן יידיש‬
:‫אין ד ע ם פ ו ך דערמאנט אין די ורלטערריקע ערטער‬
‫ איז איינער פון‬Das Jiidisch-Deutsche :398 ‫ אויף ז׳‬4 ,379 ‫ אין פאראגראף‬.1
‫האט‬ s :‫דה?נו‬ js ‫קוואליטעט פון טה״ד‬ ‫פעטטצושטעלן ד י פאנעטישע‬ ‫די טקורים‬
‫עד יארן פון‬50 ‫א פ ע ר פיז אדום די‬ ,‫שטימיק און שטיטלאז‬ (‫געקענט זנלן )אזוי ווי נהיד‬
 ‫ב‪ .‬בלאסבערג‬ ‫‪156‬‬

‫‪13‬טן י״ה פ ל ע ג ט טען אויטריידן ניט ווי אי; הללנמיקן דבטש ‪ ,s‬נאד עם איז גע״ען גע‪:‬״‬
‫פאקטן‪,‬‬ ‫גאזז ז; דודך א נאנצע ריי‬ ‫מ ע ד צו ‪ ,(z) s‬ע נ ל ע ך צום פוילישן *י ר א ם ווערט‬
‫צווישן ‪ $‬נ ד ע ר ע אויך ד ו ר ך יידיש‪ ,‬רו דללטש ‪ ss‬עדשללנט א ל ם ‪) s‬צ״ב די‪.‬יטש ‪—kii^sen‬‬
‫יידיש‪ :‬קושן(‪ .‬ר א ם ווערט אויך דערודיזן ד ו ר ך די‪:‬טשע ווערטער‪ ,‬וואט זיינען ארללנגעדרונ•‬
‫‪ s‬ה א ט געהאט ד א ס וזארט ‪ = ) gesleht‬נ ה י ד‬ ‫מה״ד‬ ‫גען אין אנדערע שפדאכן‪ .‬אזא‬
‫‪v‬‬ ‫‪V‬‬
‫‪ ,(Geschledt‬פויליש ‪ ,szlachta‬טשעכיש ‪ ,s'echta‬טיט א ‪ js‬ווי אויך דורך ד ע ד אויס•‬
‫צ״ב‬ ‫הללנט‬ ‫זאגט נאך‬ ‫ווו מען‬ ‫דיאלעקטן‪,‬‬ ‫די‪.‬יטשע‬ ‫געוויסע‬ ‫‪ s‬אין‬ ‫פון‬ ‫שפ־אך‬
‫‪5‬‬
‫‪Hauszzhaus.‬‬
‫״וואקאלן‪ ,‬וואס שטייען נאך א נאזאל‪ ,‬קענען‬ ‫‪ ,265‬ז׳ ‪:238‬‬ ‫‪ .2‬אין פ א ר א ג ר א ף‬
‫דיאלעקטיש און‬ ‫זיך‪...‬‬ ‫א נאזאל נאך‬ ‫באקומען‬ ‫אפיל‪,‬־‬ ‫ארעד‬ ‫ווערן‬ ‫נאזאלירט‬
‫‪men jiddisch‬״ ) = מ ע ר ‪ ,‬מערער(‪ .‬די פארם איז פאראן אין אלטייידיש‪ ,‬צ י ב אין ס פ ד ר׳‬
‫אנשל‪ ,‬ק ר א ק ע ‪.1534‬‬
‫‪ .3‬פאראגראף ‪ ,355‬ז׳ ‪ :378‬א־ן עלטערן דללטש און אין ‪ Judendeutsch‬דינען די‬
‫פ געלט—שטעלט‪,‬‬ ‫־‬ ‫׳‬ ‫צ‬ ‫)‬ ‫‪,‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪,sm‬‬ ‫‪ st‬אויף צו שאפן שפיליפאדטעס‬
‫‪6‬‬
‫בערל—שמערל( ‪.‬‬
‫אין ד ע ד ליטעראטור צו ר ע ם פאראגראף איז צוויא פארצייכנט‪:‬‬
‫ע‪ .‬ה‪ .‬ל ע ו ז י ‪<Judeo-AlIemand Schnerie. Memoires linguistsiques 18,317 :‬‬
‫ד א ס איז פ מ ע ט אלץ וואס טיר געפינען אין ד ע ם גרויסן פ ו ך וועגן יידיש‪ .‬איך זאג‬
‫העב׳‬ ‫״ ב ט ע ט ׳ ‪ /‬וזלל ד ע ד ט ח ב ר ד ע ־ מ א נ ט נאך‪ ,‬אז ״העפרעיש״ )נאטירלעך איז עם ניט‬
‫רעלש‪ ,‬נאר יידיש( ״פנים* עדשיינפ אין געוויםע דללטשע דיאלעקטן א ל ם ‪) buleai‬טיט א‬
‫דיסיטילאציע פון ‪ n‬אנטקעגן וזז און מיט א שטיטיקן אנהייביקאנסאנאנט( אץ אז אין דעד‬
‫״פשרי — ‪) kaush‬טיט א דיפטאנג און אן‬ ‫שוזייץ זאגט טען אנשטאט ‪jiidisch-deutsch‬‬
‫ד ע ד ענדונג — ע ר ‪ ,‬ווי די קורץיפארם ״גוט״ אנטקעגן ״גוטער׳(‪.‬‬
‫גענעפן די פאצייבענונגען פון אונדזער שפראך‬ ‫פאלן פכיוון‬ ‫א י ך ה א ב אין א ל ע‬
‫אזוי געפינען מיר צוויי מ א ל ‪ ,das Jiddische‬צוזיי טאל‬ ‫מ ח ב ר גיט זיי‪.‬‬ ‫אזוי ווי ד ע ד‬
‫‪Deutsch‬־‪ Jiidisch‬און איין מ א ל ‪ ,Judendeutsch‬אלזא גאנצע דרלל באצייכענוננען! דוכט‬
‫פארנעם ווי ב ע ה א ג ה ע ל ס ה א ט געמעגט זללן מ ע ר קאנסע•‬ ‫זיך‪ ,‬אז אין א ווערק פון אזא‬
‫קוזענץ‪ ,‬וזיבאלד די באצייכענונג ‪ Jiddisch‬איז ד ע ם מ ח ב ר ניט פרעמד‪.‬‬

‫ז׳ ‪ ,202‬ז א ג ט '‬ ‫ב ע ר ל ץ ‪,1923‬‬ ‫שטאפלען‪,‬‬ ‫יידיש״‪,‬‬ ‫״קורלענדער‬ ‫א י ן זיין‬ ‫א ד ״ ד מ ‪ .‬וויינרייך‬

‫דעד‬ ‫כאראקטעריסטיש פאר‬ ‫און ״ש״ איז‬ ‫״סי‬ ‫בנוגע‬ ‫אומזיכערקייט‬ ‫״די‪...‬‬ ‫א ר ו י ס א ה ש ע ר ה ‪ ,‬אז‬

‫ד א ם ז א ל זיין‬ ‫ווען‬ ‫געגנטן‪.‬‬ ‫אין ג ע ו ו י ס ע‬ ‫תקופה אדער‬ ‫ש פ ר א ך אין א געוויסער‬ ‫יידישער‬ ‫ער‬ ‫צ‬ ‫נ‬ ‫ג ‪8‬‬

‫ל י ט ע ר ‪ 8‬ט ו ר ניצט ד א ס ר ו ב נ י ט דעם‬ ‫צ ו פ א ל ‪ ,‬וואס ד י ע ל ט ע ר ע י י ד י ש ע‬ ‫וואלט ניט געווען ק י ץ‬ ‫ריכטיק‪,‬‬

‫ג ע ו ו ע ן ‪ 8‬נ י י ט ר ‪ 8‬ל ע ר צייכן‬ ‫ווארים ד ע ד ״ ש ׳ איז‬ ‫‪.s‬‬ ‫אי פ א ר‬ ‫נ א ד ד ו ו ק א ד ע ם ״ ש ״ א י פ א ר ‪,s‬‬ ‫״ס»‪,‬‬

‫ע?(‪ ,‬וואם י ע ד ע ר ע ד ה א ט ג ע ק א נ ט ל י י ע נ ע ן א ו י ף זיין ש ט י י ג ע ר ״ ‪.‬‬ ‫און‬ ‫)ש‬

‫א ו ן ״ש‪-‬־״ ד י א ו י ם ש פ ר א ך‬ ‫״אומזיכערקייט בנוגע ״ ס ׳‬ ‫דאזיקעד‬ ‫א פ ש ר איז די קוועלע פון ד ע ר‬

‫‪Vs‬‬ ‫פון מה״ד‬

‫‪ 6‬ז ע פ ר י ל ו צ ק י ס ״ ש פ ע ט ‪ -‬ל ש ו ף א י ן ״ י י ד י ש ע פ י ל א ל א ג י ע * ב ׳ ן ‪ ,‬ה ׳ ‪ ,1924 ,1‬ז ׳ ‪ 34‬א ו ן ו ו י י ט ע ר ‪.‬‬

‫‪157‬‬ ‫רענ‪-‬עד^טן און רעצענזיעס‬

‫צופיל וועגן אן ‪ .Abart des Deutschen‬ס׳איז‬ ‫אדום און אדום איז ד א ס ניט‬
‫קלאר‪ ,‬אז די גערטאניסטן פארשטייען נאך ניט אינגי‪1‬נצן וואס פ א ר א גרויסן ווערט עס‬
‫׳‬

‫פונדעסטוועגן‬ ‫קענטעניש פץ יידיש‪.‬‬ ‫קען האבן פ א ר ד ע ד דללטש׳פארשונג א גרינטלעכע‬

‫ווען אין אזא וויכטיק פ ו ך ווי ב ע ה א ; ה ע ל ס )וואט‬ ‫איז עם שוין א היטשער טדיט פארויס‪,‬‬
‫גערמאניסטיק( איז צום ערשטן‬ ‫וואס שטודירט‬ ‫אן אים קען זיך ניט באג־ץ קיין טענטש‪,‬‬
‫ס׳איז ק ל א ר ‪ ,‬אז א גרויסן ח ל ק אין בא•‬ ‫טאל אפגעגעפן א ש ט י ק ע ל ג א ר ט פ א ר יידיש‪.‬‬
‫קענען די וועלט טיט יידיש אין טיט ד ע ר יידיש־פארשינג וועט האפן ד ע ר יידישער וויטנ•‬
‫שאפשלעכער א־נסטיטוט‪ ,‬וואט זללנע פילאלאגישע שריפטן ציטירט שוין ד ע ד מחפר‪.‬‬
‫ב‪ .‬ש ל א ם ב ע ר ג‬

‫‪Das Ma'assebuch, seine EntstehUug und Quellengeschichte,‬‬

‫‪zugleich ein Beitrag zur Einfiihrung in die altjiddische Agada.‬‬
‫‪Von Dr. Jakob Meitlis, mit einera Geleitwort von Moses Gaster Ph.‬‬
‫‪D. London. Mit 4 Bildtafeln. Mit Unterstiitzung der Zunz-Siiftung‬‬
‫‪in Berlin. Berlin, Buchhandlung Rubin Mass 1933. S. XIV-f-152.‬‬

‫די א ר ב ע ט איז א פארברייטעדונג פון א דיםערט*ציע אין אוניווערסיטעט יענא און‬

‫איז ד ע ד ע י ש ט ע ר טייל פון א ווערק וואט איז ב א ר ע כ נ ט אויף ‪ 3‬טיילן‪ .‬אין אים גיט זיך‬
‫א־נדזער מ ח פ ר אפ פלויז טיטן אויפקום פון טעשה׳בוך; די טקורים און די פ א ל ק ל א ר י ס ט י ש ע‬
‫נינים פ א ר י ר ט ער נאד אויף אזוי ווייט וזי זיי העלפן צו פארענטפערן די אויבנדערטאנטע‬
‫אויפפירלעך וזיל ע ר באהאנדלען י ע ד ע ר ע אין א ט־יפאראטן באנד‪ .‬ד ע ר ער•‬ ‫ראפלעט‪.‬‬
‫שטער טייל איז אזוי ווויל געראטן‪ ,‬אז ע ם ווילט זיך פשוט שוין זען דאם איבעריקע גיך און פ א ל ד ‪.‬‬
‫דער פלאץ פון מעשהיבוך אין אוגדזער ליטערןטור‬
‫אוישגעצייכנטן אריינפיר אין ד ע ד אלגעטיינער אלטייידישער־‬ ‫ד ע ד מ ח ב ר גיט אן‬
‫אלגעמיינע‬ ‫ר ע מ ל ע ך סלי פון די יידישע און טי‪.‬י פון די‬ ‫פ א ל ק ס י ל י ט ע ר א ט ו ר ‪ ,‬אין די‬
‫‪5‬‬
‫אונדזער מעשה‪-‬בוך ביי א קרייץיפונקט‬ ‫'ולטוריבאוועגונגען‪ .‬ע ר זעט ד ע פ אויפקום פון‬
‫פון ‪ 2‬ליניעס‪:‬‬
‫פון איין זייט איז ע ם א רינג אין ד ע ד ניט • איבערגעריםענער קייט פונעם יידישן‬
‫טיילן פון‬ ‫אגדה און טדרש אין די דערציילנדיקע‬ ‫וואס ציט זיך פון ד ע ר‬ ‫פאלקםשצפן‬
‫קדושיםילעגענדעם און ד ע ר שבחים • ליטעראטור‬ ‫טיטלעלטערישע‬ ‫איבער די‬ ‫תלטוד‬
‫ה א ר ״ ‪ /‬בעשיט( ביז די משלים פונעם לעצטן מגיד‪.‬‬ ‫)צביש‪-‬שבחי‬
‫אז טיר האבן אין טעשה״בוך צו טון טיט פאלקסשאפן ווללזט שוין די שפדאך‪ .‬אגדות‬
‫תאם זללנען צוערשט אויפגעקומען ווירקלעך אינעם פ א ל ק און דאן נמסר געווארן ב ע ל ‪ -‬פ ה פון‬
‫דור צו דור נייגן פיקסירט צו ו ז ע ק אין ד ע ר שפר<‪4‬ך‪ ,‬אין וועלבער זיי זללנען דערציילט געתארן‪.‬‬
‫ת ל ט ו ד אץ אין מ ד ר ש ט־ילרללז פא־צייכנט אין‬ ‫אויף ד ע ם אופן זללנען שוין די אגדות אין‬
‫איין שפראך אין ד ע ־‬ ‫אייביק געווען אן איבערזעצערלל פון‬ ‫נאטירלעך איז‬ ‫אראטיש‪.‬‬
‫א נ ד ע ר ע ר ארללן‪ ,‬סלל פון ד ע ר פ א ל ק ס ׳ ש פ ר א ך אין לשוףקודש און ס ל להיפך‪ .‬און הגם ד ע ר‬
 ‫נ‪ .‬זיםקיגז־‬ ‫‪158‬‬

‫ד ע ד ע י ק ־ בי‪ :‬איר‬ ‫ת כ ל י ת פון דער אגדה איז אין תוך ‪ 8‬ט א ר א ל י ע י ב א ל ע ר נ ד י ק ע ר א־ן‬
‫איז אלע מאל דעד מופריהשכל‪ ,‬קומט דאך פונדעסטוועגן ניט ווייניקער צום אויסדרוק דעם‬
‫ק י נ ט ט ל ע ר פ תענוג און פרייד פשוט צו דע־ציילן אץ שאפן‪ .‬ביסלעכווללז ר ע ר ט אפילו ד ע ־‬
‫ע ל ע מ ע נ ט אלץ גרעסער ביז די שטרעבונג צו פא־וולללן‬ ‫דערציילערישיקינסטלערישער‬
‫פארנעטט דעם אויבנאן‪,‬ווי אץ ד ע ר מעשהיבוך״אויםגאבע רעדעלהיים ‪ ,1753‬ווו אלע מארא׳‬
‫בלללבט נאך‬ ‫דארט‬ ‫אויסגעלאזך‪ ,‬כאטש אויך‬ ‫ט ו ס ר ׳ ה ש פ ל ס ווערן‬ ‫ליזירנדיקע סופן אץ‬
‫אלץ אין ד ע ד טעשה גופא ד ע ר דידאקטישער כ א ־ א ק ט ע ר ‪ ,‬און אפילו די פון ד ע ר פ ר ע מ ד‬
‫פאריידישט‬ ‫ווערן‬ ‫נאוועליטטיש׳עוואנטורי^ע‪ ,‬אפילו די פיקאנטע שטאפן‬ ‫אויפגענוטענע‬
‫דרשות אץ איי‬ ‫אין‬ ‫די מעשיות אלם טשלים‬ ‫געפינט מען‬ ‫צוערשט‬ ‫אץ פארגללטטיקט‪.‬‬
‫ק ל א ר ע ר ארויסצופרענגען‬ ‫פאנוצט פדי‬ ‫און פטרייפוסר‪ ,‬ווו זיי ווערן‬ ‫מנהגיםיז^מלונגען‬
‫רעם מוסריהשפל‪.‬‬
‫םכרי‪-‬תפילה‪ .‬אזוי איז‬ ‫אויפגענומען אין די‬ ‫די ה־סטארישע ל ע ג ע נ ד ע ווערט אפט‬
‫ד״ד טייטליס אויך מיט ר ע כ ט משער‪ ,‬אז מעשה ‪ 6‬א י נ ע ם •‪ Ms B>dl. Opp. 114‬וועגן ט ח ב ר‬
‫פ‬
‫סוף זאגט אן‪ ,‬אז‬ ‫דער‬ ‫ו ן אקדמות ר ׳ מאיר פן יצחק ש״ץ שטאמט פץ א מחזור‪ ,‬ודייל‬
‫אקדטות גייט ב א ל ד נאך ד ע ר מ ע ש ה ‪ -‬פ א ק ט י ש א ב ע ר האט ד ע ד ק א פ י ס ״ אקדמות אויסגע׳‬
‫לאזן; אין א טחזור וואלט געווען פלאץ ד ע ר פ א ר א ב ע ר ניט אץ א פעשהיזאטלונג‪.‬‬
‫אויפן קרייצוועג צווישן בלויז מעשהיזאמלונגען אץ ווערק ווו די מעשה דינט נאר א ל ס‬
‫כיי פאריז ‪ ,Heb. 589‬א טין צאינה‪-‬וראינה אויף פרקי אבות‪ .‬דא דינט ד ע ר‬ ‫משל שצייט‬
‫פ ר ק נאד אלם ר ע מ ל פאר די מעשיות‪ ,‬אויף וועלכע עט ליגט דער אייגנטלעכער שווער•‬
‫מעשה«זאמלו‪:‬גען‪ ,‬און פון די‬ ‫•ונקט‪ .‬פץ דאנען איז נאטירלעך בלויז א טריט צו ריינע‬
‫ל ע צ ט ע ווידעראטאל נאד א טריט צו פארווי_ילונגס«ליטעראטור‪.‬‬
‫דאם איז די טראדיציאנעליי־דישע רעליגיעז־דידאקטישע ליניע פון אגדה ביז טגיד•‬
‫פון ר ע ד אנדער זייט איז אונדזייר ט י ב שטארק באאללנפלוטט פון ד ע ד ו ו ע ל ט ל ע כ ע ר‬
‫קולטור ארופ אים‪.‬‬
‫טיט גרויס שארפזיניקללט וזייזפ אויף דעד מ ח ב ר ניט נאד די עלעטענטן וואם אונדזער‬
‫פאלקסיליטעראטור האט בשותפות טיט ד ע ר אללראפעלשער‪ ,‬נאד אויך די גרויסע אונטער •‬
‫שידן‪ .‬ד א ס מ׳יב איז טאקע צו פארשטיין א ל ם א רינג אין דעד ב י ר ג ע ר ל ע כ ע ר ליטעראטור‬
‫פון טיטלעלטער‪ ,‬וועלכע קומט אויף נאך ד ע ר ירידה פונעם ריטערשטאנד און זיין שטארק סטי•‬
‫ליזירטער‪ ,‬שוועד צ ו ט ר י ט ל ע כ ע ר דיכטונג‪.‬‬
‫ד א ך שיידט זיך אונדזער מ״ב אונטער אין זללן גלןסט און אין זללן גאנצער שטרעבונג פון‬
‫דורכגעדרונגען טיטן פרללהללט‪-‬‬ ‫דעד פ א ל ק ט י ל י ט ע ר א ט ו ר פון רענעםאנס‪ .‬די ל ע צ ט ע איז‬
‫אנצוזעטיקן צו עולם׳הזה‪ .‬די ר ע נ ע פ א נ פ ׳‬ ‫אידעאל פץ ר ע נ ע ס א נ ס און מיט זיין תאווה ניט‬
‫ליטעראטור ק ע ר ט זין אפ פון ד ע פ יאך פץ די עשהים און ל א ת ע ש ה ׳ ס פון ד ע ד רעליגיע‪.‬‬
‫זי וזיל אטוזירן‪ ,‬באלוטטיקן אץ איז גאנץ אפט פארשללט‪.‬‬
‫איבער די טרא•‬ ‫פ א ל ק ס ‪ -‬ל י ט ע ר א ט ו ר פ א ר ק ע ר ט ב ר ע כ ט בשופ אופן ניט‬ ‫אונדזער‬
‫ע ו ל ם י ה ב א ד י ק ע ‪ .‬זי קוטט‬ ‫דיציע‪ .‬זי איז ציבטיק‪-‬צנועהדיק‪ ,‬נאך אלץ א מוםריזאנערין‪ ,‬אן‬
‫ב ע צ ם א ל פ פ ר א ט ע ט ט קעגן ד ע ד גאטלאזיקללט אין ד ע ד אלגעטיינער פאלקסיליטעראטור‪,‬‬
‫ט‬ ‫וועלכע האט ש‪ :‬א ר ק ארללנגעדרונגען אין דער יידישער גאס‪ .‬אבער כאטש זי פאלעמיזיר‬
‫‪159‬‬ ‫רעפעראטן און רעצענזיעס‬

‫אזוי שטארק קעגן די ‪.‬אויסגעטראבטע״ אומגעטלעכע מעשיות פון ר ע ם טין ווי ד א ס קויבוך‬
‫ה י ל ד ע ב ר א נ ט )‪7‬׳ ‪ ,(15‬טוז זי בחרפתנו אליץ‬ ‫)‪ (1594‬און דיטריך פון בערן און מייסטער‬
‫‪1‬‬
‫אויך אויפנעמען א היפשע צאל מעשיות פונעם אייראפעלשן אוצר נאוועלן און ט ע ש ה ל ע ך ‪,‬‬
‫ווייל אזוי ווי זי וויל ד א ך פארפללטן יענע פ י ב ע ר ‪ ,‬מוז זי דערלאנגען א ענלעכן פארוולללונג•‬
‫ט ו ם ר ‪ -‬ס פ ר ‪ -‬א ״טללטשע‬ ‫שטאף‪ .‬אזויערנאך ד י ל שדן ד א ס מ״ב זין ביידע זאבן‪ :‬אי א הייליק‬
‫גמרא׳‪ ,‬אי א צוציענדיק‪-‬אינטערעסאנטער לייעןישטאף‪ .‬ווי שוין דערמאנט‪ ,‬גייט ד א ם אזוי‬
‫ווללט‪ ,‬אז די ש פ ע ט ע ר ד י ק ע אויסגאבעט פונעמ מ׳י־ב לאזן א־נגאנצן דורך די טום־יהשבלט‪.‬‬
‫גאזל איז אפנים פארט די ערשטע אויסגאבע‬
‫די ערשטע באקאנטע אויסגאבע פון מ״ב איז באזל ‪ ,(B) 1602‬א־ויסגעגעבן פון‬
‫פאקנטרעגער‬ ‫יעקב פאלאק(‪ ,‬א‬ ‫־ ׳ י ע ק ב ב ר ׳ א ב ר ה ם פון טעזריטש‪ ,‬רייסן‪) ,‬הייטט אויך‬
‫און ביבערידרוקער פון יענער צי_יט‪ .‬ד א ס מ׳׳ב האט צוויי הקדמות‪ .‬לויט ד ע ר ערשטער‪ ,‬וואס‬
‫איז אפגעדרוקט ודי א ר ע ק ל א מ ע אויפ־ שער‪ ,‬האלט ר א פ בוך ‪.‬דריי הונדערט און ע ט ל ע כ ע‬
‫מעשים״‪ .‬פא־טיש זללנען פאראן נאר ‪ ,257‬פון וועלכע ‪ 2‬זללנען דובלעטן‪ ,‬אין אטתן הייטט‬
‫ע ם נאד ‪ .255‬דערפון דרינגט שט״נשנללדער‪ ,‬אז ‪ B‬טוז זללן א פ א ר ק י ר צ ט ע ר נאבדרוק פון א‬
‫פריעי־דיקער אויסגאבע וואס האט ט א ק ע געהאט ‪ 300‬און ע ט ל ע ב ע ‪ ,‬און י ע ק ב פ א ל א ק זאל‬
‫אנגעיויזענער‬ ‫האבן איבער‪;,‬עדרוקט די ע ר ש ט ע ה ק ד מ ה ווי זי שט־יט און גייט טיט ד ע ר‬
‫צ א ל טעשיות‪ ,‬אזוי ווי עם האבן ש פ ע ט ע ר געטאן אויך פראג און פ ר א נ ק פ ו ר ט י א ד ע ר ‪.‬‬
‫ארגוטענטן צו באווללזן‪ ,‬אז‬ ‫שטיינשנללדערן און גיט א ריי‬ ‫מייטדיט איז מחולק טיט‬
‫‪ B‬איז ד א ך ד ע ד ע ר ש ט ע ר דרוק‪:‬‬
‫אין ד ע ם מעשהיבוך אזוי ווי ע ם איז ‪ 1602‬נ ע ד ר ו ק ט אין ב>?זל גייען ארללן ע ט ל ע ב ע‬
‫ס ך י ה כ ל מיט ‪ 25-20‬יאר‬ ‫ביבער‪ ,‬געדרוקטע‬ ‫העברעלשע‬ ‫טיילן וראש זללנען גענומען פון‬
‫אפשרדיקע יידישע‬ ‫הייסט עט‪ ,‬די‬ ‫לוצאטוט כפתור ופרח‪.(1580 ,‬‬ ‫צוריק )א שטייגער‬
‫אויסגאבע‪ ,‬וועגן וועלכער ע ם ר ע ד ט שטיינשנילדער‪ ,‬ה א ט געקענט ארויםגיין נ א ד שפעטער‬
‫אויפן‬ ‫אנצושרללבן‬ ‫ג ר א ב ע ר ליגן‬ ‫פון ‪ .1580‬וויבאלד אזוי‪ ,‬וואלט אין ‪ 1602‬געודען צו א‬
‫‪3‬‬
‫ש ע ר י ב ל א ט ‪ ,‬אז ד א ס בוך ‪ .‬נ א ך נין ודייל ר ע ד עולם שטיט אין דרוק איז ווארדן גיבראבט*‪.‬‬
‫ודללטער זי_ינען פאראן אין ד ע ד צ־וייטער ה ק ד ט ה באטערקונגען‪ ,‬וואס זללנען ווי צוגע•‬
‫טאםטן אויף י ע ק ב ב ר ׳ א ב י ה ט ‪ .‬ער ר ע ד ט וועגן דעם‪ ,‬אז ער האט שוין‪,‬ויל ] = פ י ל [ ספרים אויף‬
‫גיריכט‪ ,‬נ א ך אישט ד א ך ;יגן דיזם ווערק אליר ניכט״‪ .‬י ע ק ב פ א ל צ ק ה ע ט ט א ק ע געהאט‬
‫ארויםגעגעבן נאך ס פ ר י ם ‪ ,‬אץ אלץ ק ל ; נ ע ר ע ‪ .‬די ה ק ר ט ה פ א ל ט אייך אן אויף צודיי‪.‬טללטשע״‬
‫ווא־ים נ א ך היץ׳‪ ,‬דהללנו‬ ‫ב י כ ע ר ראם זללנען ״ווערליך אייטל שמיץ‪ ,‬זיא געבן אייך נ א ך‬
‫ד א ם קויבוך און דיטריך פון בערן מיט טללסטער ה י ל ד ע ב ר א נ ט ‪ .‬דאס קו׳בוך איז ארויס פון‬
‫דרוק טיט אכט יאר פריער און דיטריך פון בערן)^־זיגענאט( מיט פינף יאר פריער איידער‬
‫ד א ס ״טעשה׳בוך' ־ איז גאנץ פ א ר ש ט ע נ ד ל ע ך ‪ ,‬אז גראד די ב י כ ע ר ה א ט י ע ק ב ב ר ׳ א ב ־ ה ם‬

‫‪1‬‬
‫אפגערעדט פון די אייענט&לישע שטן«פן וואם הא‪3‬ן זיך שוין איינגעבירגערט ‪3‬יי יידן אין‬
‫« פריערדיקער צייצ‪ ,‬אזוי למשל איז דער חבור יפה מהישועה פון יעקב אבן שהין א מעשה‪-‬זאמלונג‬
‫^ויטן מוסטער פין אתנ־שע »טר»סט«ביכ»ר״‪ ,‬וועלכע עם האט געשטרעבט צו פארבייטן‪.‬‬
‫* ייינמןןל‪.‬‬

‫י‬
 ‫נ‪ .‬ז י ס ק י ג ד‬ ‫‪160‬‬

‫ארויסנעוויזן פאד אזא בדיה בי_י שרייבן‬

‫ם‬ ‫געדאלט אויםקאנקורירן‪ .‬וויבאלד ער האט זיך‬
‫די הקדמות‪ ,‬איז שוין שוועד זיך פארצושטעלן‪ ,‬אז אין אזא טין פשוטעד זאך ווי די צ א ל‬
‫מעשיות זאל ער געשטדויכלט העדן‪.‬‬
‫מייטליס ברענגט נאך ע ט ל ע כ ע ראיית )ניט אלע בענוג שטארקע( און קומש צום‬
‫באשלומ‪ ,‬אז מען האט אויף י ע ק ב בד׳ אבדהטען געטאכט א בילבול‪ :‬ניט אנדערש‪ ,‬אין‬
‫ד ע ר פארם ווי דאס מעשה־בוך איז אריים אין באזל האט ער ראם אלי ין צונויפגעשטעלט‬
‫און צוגעגרייט צום דרוק‪.‬‬
‫טא פון וזאנען וואקסט פ א ר ט דעד טעות טיט די ‪ 300.‬און ע ט ל ע ב ע מעשיות•?‬
‫זעלטנהטט אפילו‬ ‫מייטליס באווטזט‪ ,‬אז פאלשע אנווטזן פון צאלן זטנען ניט קטן‬
‫בתבייד‬ ‫דעד‬ ‫בט ערשט׳אויסגאבעס‪ .‬די סתירה‪ ,‬זאגט ער‪ ,‬קען זיך נעמען דערפון וואט‬
‫א ד ע ר עפעם אן‬ ‫נ א ־ צול‪-‬ב דוחק אין ארט‬ ‫‪ 300‬מעשיות‪,‬‬ ‫האט טאקע געהאט איבער‬
‫‪3‬‬
‫סיבה האט ד ע ד דרוקער זיי ניט געקענט אלע ארטננעטען ‪.‬‬ ‫אנדער‬
‫צדיק‬ ‫די השערה אבער אז ד ע ד טעות קען שטאטען פון א זעצערט פארבטטן א‬
‫פאלש‪ .‬אזוי ווי ‪ B‬ד ע ד ט גיט פון דרט‬ ‫)אין צוויי( אויף א ריש )אויף דרט( איז באשטיטט‬
‫הונדערט פ ו פ צ י ק און ע ט ל ע כ ע ‪ ,‬נאד פון בלויז ‪ 300‬אוןעטלעכע‪ ,‬פ ע ל ט אוגדז ניט א גאנצער‬
‫הונדערט‪ ,‬נאד ‪ .50‬ד א ס וואס אטםטערדאם )‪ (A‬ר ע ד מ אין איין אטעם פין ‪ 300‬און ע ט ל ע כ ע‬
‫און פון ‪ 350‬און ע ט ל ע כ ע אזוי וו• דאם וואלט געווען דאס זעלבע‪ ,‬איז שוין א נטער טעות‬
‫פ‬
‫ץ ‪ ,A‬וואס נאבדעם ווי עד איז ג ע ק ו ט ק א־יף ד ע ד ריבטיקער צ ‪ $‬ל ‪ 250‬אץ ע ט ל ע כ ע ה א ט‬
‫ער זי קאנטאמינירט טיט ד ע ד פאלש אנגעוויזענער צאל ‪ 300‬און עטלעבע‪ ,‬איז בט אים‬
‫פאר ‪ B‬א ב ע ר‬ ‫עטלעבע‪.‬‬ ‫אץ‬ ‫פופצי ק‬ ‫דרטהונדערט‬ ‫צא ל‬ ‫א נט ע‬ ‫א־ויטגעקומען‬
‫די‬ ‫האט אי פערזען‬ ‫וואלטן מיד דאן געטוזט אננעטען א טאפעלן טעות‪ :‬אז ד ע ד זעצער‬
‫פופציק אי פארביטן דעמ צדיק‪.‬‬
‫גענוג‬ ‫קריטיק זטנען אויך‬ ‫אבער יענע ראיות טייטליסעס וואם האלטן יא אויט די‬
‫איבערצטעדיק‪ ,‬אז מען זאל קענען זאגן‪ :‬כליזמן טען וועט ניט דערווטץ דעם היפוך‪ ,‬טעגן‬
‫טיר קוקן אויף ‪ B‬ווי אויף ד ע ד ערשטער דרוקיאוימגאבע פון מעשה׳בוך*‪.‬‬
‫די דריי שיבטן פון מעשהיבוך‬
‫לויטן אינהאלט צ ע ג ל י ד ע ר ט זיך ד ע ד שטאף ב א ל ד אין דר? שיכטן וואם מאכן דעם‬
‫אטנדרוק »זוי ווי דאס ט״ב וואלט געווען פשוט א מעכאנישער צוזאמענווארף פץ ‪ 3‬באזונדערע‬
‫‪4‬‬
‫זאמל‪,‬־נ;ען ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫דערין שטים איך אגב אינגאנצן מיט מייטליםן‪ ,‬און אין גליי! אפילו‪ ,‬אז א גרויסער טייל‬
‫גון די מעשיות וואם געפינען זיך אין די פריערדיקע מקורים און אין מ״ב ניט זייגען דאס זווישן‬
‫די פארלןןרענע ‪.50‬‬
‫* זע די צושריפט פון מ‪ .‬וו‪ .‬צום סוף פון דער רעצענזיע‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫מייטליס האלט גראד‪ ,‬אז די צונויפשטעלונג איז שיין גןןרני• מעכאניש‪ ,‬נאד זיינע אייגענע‬
‫אנווייזן זיינען סותר זיין שטאנדפונקט‪ .‬בכלל‪ ,‬מוז איך זאגן‪ ,‬מערקט זיר ביי מייטליסן אן אינעדגע‪.‬‬
‫טייבענער ירגתיהפבוד פארן מ״ב און דאס פארפירט »ים אין א פאר ערטער צו איבערשאצונגען‪,‬‬
‫עיקר איז דאס‬ ‫דעד‬ ‫וועלכע שט״ען אין א בפירושער סתירה צו זיינע אייגענע פאיש״רעזולטאטן‪.‬‬
‫ייגע זיין ןפשאצן ‪.‬פארפאסער׳׳ אדער אויפשטעלעד פון מ״‪.1‬‬
‫ע ר האט‬ ‫וויבטיקסטער‪.‬‬ ‫ד ע ר ע ר ש ט ע ר ציקל איז פארן אויפיטטעלעד געווען דער‬
‫דאס געדארפט עדות זאגן אויף ד ע ד קדושה פונעם ווערק‪ .‬ע ס איז ‪ ,‬ד י טייטשע גמרא״ ‪-‬‬
‫א מ ן יידישער ‪.‬עץייעקב״‪ ,‬טאקע לויטן טוטטער פון העברעישן‪ .‬פון די ‪ 157‬מעשיות פון‬
‫‪ 21‬פון מדרש‪ ,‬רש״י״‬ ‫רעם ציקל שטאמען די ערשטע ‪ 137‬פון ת ל מ ו ד )סירוב בבל•( און‬
‫מדרשים(‪ .‬די‬ ‫תוטפות און ע ט ל ע כ ע נאך ניט אויפגעכו״ענע מקורים )אפשר פארלוירענע‬
‫מראה• מקומות זעט זיך‬ ‫קוועלן ווערן סירוב אנגעדיזן‪ ,‬א ב ע ר טיילט^ל גאנץ פאלש‪ .‬פון די‬
‫עץ״יעקב איז גענוצט געווארן ניט נאד אלם מוסש‪1‬ר פארן ס ד ר‬ ‫אז ד ע ד‬ ‫אתי*‬ ‫קלאר‬
‫‪(123‬‬ ‫טייטלים ז׳‬ ‫זע‬ ‫האט טאקע געטעגט אויטפא־דיבטן‪,‬‬ ‫פון אויפשטעלן‪ ,‬נאר )ווי ‪A‬‬
‫אפילו ד ע ר פ י ר ו ש פונעם עין׳יעקב• ווערט אויפגענומען‪ .‬טייטליס שטעלט אויך פעסט‪,‬‬
‫די גירסה פון דעד גמרא‪ ,‬נאר‬ ‫ט״ב ניט‬ ‫אז אין ‪ 2‬מעשיות )‪ 34‬און ‪ (37‬פאלגט אונדזער‬
‫א פא־בדייטערטע גירםה פונעם עי‪ •,‬ע ק ב ‪ .‬ליידער פ א ד פ ע ל ט טייטליס ‪:,‬ראד צוציטירן אין פולן‬
‫די זייעד אינטערעסאנטע גירסות‪ .‬פון ד ע ר באהויפטונג וואלט טען געטעגט דרינגען‪ ,‬אז אויך‬
‫אין די איבעריקע מעשיות איז די גמ־א אן אוטדידעקטער טקור‪ ,‬וואס איז געקוטען אי בערן‬
‫א ל נ פ א ל ס האבן מיד דא צו ט״ מיט א ת ח י ל ת זעלבזצטענדיקע זאמלונג‪ ,‬אויפ•‬ ‫עין״יעקב‪.‬‬
‫‪.1525‬‬ ‫‪ ,1530‬ווארעם דער עיןייעקב אליין שט^טט פון אדום‬ ‫געקוטען ניט פריער ווי אדום‬
‫דער צווייטער ציקל איז אין מ״ב גופא אי אינעם טעקםט אץ אי אין די ‪.‬סימנים*‬
‫)זוכצעטל( אפגעטיילט פונעם ערשטן‪ .‬ער פ א ־ נ ע מ ט די מעשיות ‪ 182-158‬און איז א צ י ק ל‬
‫לויטן‬ ‫ל ע ג ע נ ד ע ס פון ר׳ שמואל און זלון זון ר ׳ יהודה חסיד פון רעגנםבודג‪ .‬זיי געהערן‬
‫זי_ינען טיילוזייז אפילו אנטליען פון ד ע ד‬ ‫אינהאלט זייער פרי אין ט י ט ל ע ל ט ע ר אדיין און‬
‫ק ד י ס ט ל ע כ ע ר הייליקער ל ע ג ע נ ד ע פץ יענעד צי_יט‪ .‬די מסורה איז גיבער ווי אלץ געודען‬
‫דערוורל‬ ‫בעליפה‪ ,‬אין יידיש‪ .‬די צי_יט פון דער שדיפטלעבער פיקסירונג לאזט זיך נאך‬
‫ס ך צי‪.‬יט‪.‬‬ ‫ניט גאשביטען‪ ,‬נאד פונעם אויפקומען ביזן פארשדי״יבן איז א־ודאי אוועק א‬
‫א העפדעישע רעדאקציע פץ דעם דאזיקן ‪,‬רייניש‪-‬דוני״ילשף לעגענדע‪-‬קרי_יז )די האנדלונג‬
‫אין די ל ע ג ע נ ד ע מ קומט פאד פון רעגנםבורג איבער שפי״יעד און מ‪:‬ינץ ביז קעלן( געפינט‬
‫זיך אין א נאך ניט קאטאלצגירטן כתב־יד אין דעד פראנקפודטער שט^טיביבליאטעק‪.‬‬
‫די דריטע שיכט באשטייט פון די איבעריקע ‪ 73‬מעשיות‪ ,‬א בונטע זאטלונג אן אן‬
‫דורכגעטאכט‬ ‫האט‬ ‫געוואקסן און‬ ‫די זי מלונו‪ .‬איז ב ס ד ר‬ ‫צוזימע‪:‬האנג‪.‬‬ ‫אינעווייניקסטן‬
‫באארבעטונגען אץ דערגאנצונגען‪ .‬די גרופע איז זייער וויכטיק פאד ד ע ד פאר•‬ ‫עטלעכע‬
‫שונו‪ .‬פץ די געגנזגיטיקע ווירקונגען אין פ א ל ק ל א ר ‪ .‬רארעם לעבן דעם תלטודישן ע ל ע ט ע נ ט‬
‫מעשהלעך און‬ ‫א־נדיש׳פערפיש״אדצבישע שטאפן‪ ,‬מערב־אייראפעישע‬ ‫דא‬ ‫געפינען זיך‬
‫״זאגעפ״‪ ,‬פאבלען און אנעקדאטן־געוויינטלעך אלץ פארץדישט‪ .‬א טייל בטאטען דירעקט‬
‫פון העברעלשע ס פ ר י ם פץ צווייטן און דריטן ד ר י ט ל פון ‪16‬טן יא־הונדערט‪ .‬ע ט ל ע כ ע מעשיות‬
‫‪ ,1551‬און ‪ 17‬פון כפתור ופרח‪,‬‬ ‫שטאמען פונעם חבור המעשיות הדרש והאגדות‪ ,‬וזענעציע‬
‫‪5‬‬
‫אנגעזאטלט‪ ,‬און זלץ‬ ‫‪ . 1580‬אזוי‪ ,‬אז צווישן ‪ 1530‬אץ ‪ 1580‬האט זיך דער שטאף‬ ‫באזל‬
‫‪ ,1880‬הגם איינצליזאטלונגען האבן‬ ‫הגינטיקע פארם האט דאס ט״ב באקוטען ערשט נאך‬

‫‪s‬‬
‫אז הכתור ופרח ז‪$‬ל האבן צירקולירט אין כתב׳יד איז ניט‪ $‬רר^ס ‪1‬ו טר‪8‬כטן‪ ,‬חייל עם‬
‫הענגט אפ פון איומה כנדגלות‪ ,‬ק‪$‬נס‪1:‬אנטינן!‪9‬אל ‪.1577‬‬

‫)ילווא׳בלעטער‪ ,‬ב׳‪( V I )(11‬‬

 ‫נ‪ .‬זיסקעד‬ ‫‪162‬‬

‫שוין געקענט עקסיסטידן פריער אויך‪.‬‬

‫עשרת הדברות‪ ,‬ווענעציע‬ ‫חוזן די דערמאנטע מקורים קומט נאך צו ד ע ר מדרש‬
‫שט«׳‬ ‫פונדאנען‬ ‫ק י ר צ ג ר ע ר רעדאקציע‪.‬‬ ‫‪ -1551‬לויט טייטליסעם השערה‪ ,‬אין זיין‬ ‫א־וס‬
‫טען ‪ 9‬טעשיות אץ ד ע ד דריטער שיכט‪.‬‬
‫דרוקן און בתנ״ידן‬
‫נאכן אויספארשן אלע באקאנטע האנטשדיפטלעכע מעשה־זאטלמגען‪ ,‬קומט טייטלים‬
‫צו דער מ ס ק נ ה ‪ ,‬אז זיי ־‪,‬אבן ניט קיץ שום דירעקטע שלבות צום ט״ב‪ ,‬הגם זיי ענטהאלטן‬
‫א גרויטן טייל בשותפותדיקן שטאף‪ .‬די ג ע ב ר א כ ט ע באווי‪.‬יזן לייגן זיך אויפן שכל‪ .‬פונדעםט‪-‬‬
‫וועגן קען טען קוקן אויף זיי נאד ווי אויף דערווללליקע‪ .‬א גענויערע פילאלאגישע פארשונג‬
‫טיט א טעקסטיפאדגלללך וועט אפשר פירן צו אנדערע אומגעריבטע מסקנות‪.‬‬
‫א־נטריגירנדיקסטע‪ ,‬ווללל זי שפילט‬ ‫פון די דאזיקע כתביידן איז כיי טינבען ‪100‬‬
‫א ראל אין דעד טוער״פדאגע‪ .‬ד ע ד כתב‪-‬יד האט אין זיך‪ ,‬לעבן ‪ .‬מ ע ש ה ג ר י ע ה וזטרה׳‬
‫אץ ‪.‬קייטער אקטאוויצך‪ ,‬נאך ‪ 22‬מעשיות פון וועלבע ‪ 18‬געפ־נע; ז־ך אין מיב‪ .‬דעד‬
‫‪.1580‬‬ ‫קאפיסט איז יצחק בן יהודה רויטלינגען‪ ,‬און די צ‪:‬־ט איז אדום‬
‫צום סוף פון איין מעשה שרללבט ד ע ר קאפיסט‪ ,‬אל ער האט ‪ .‬פ ץ ר׳ יהודה החסיד‬
‫ו״ל געשריבן אין מעשהיבוך״‪ .‬דערפץ וזיל שטיינשני_ידעד דרינגען‪ ,‬אז רויטלינגען איז אויך‬
‫דעד אויפשטעלער פון אונדזער מ י ב ‪ .‬טייטל־ם באווללזט‪ ,‬אז דאס א־ז אוממעגלעך‪ .‬רויטלינגען‬
‫איז געוזען א גרויםער עם־הארץ‪ ,‬עס איז א‪.‬־טטע;לעך‪ ,‬אז ער זאל האבן געקענט די העברעלש•‬
‫אראמישע מקורים‪ .‬אין דער צללש וואס רויטלינגען צעטזיקט און טארקירצפ ר ע ם ט ע ק ם ט ‪,‬‬
‫לערנט פאלש פשט און טאבט א נ ד ע ד ע טעותן וואס וזליזן‪ ,‬אז ד א ס רוב פון זללנע מעשיות‬
‫זללנען געשריבן פץ זכרון‪ ,‬איז ד ע ר איבערזעצער אין ‪ B‬א ת ל מ י ד י ח כ ם וואט פאלגט נאך‬
‫געטרי‪ :‬דעם לשון׳קודשדיקן אריגינעל‪ .‬נאר אין איין מעשר‪ ) .‬מ י נ כ ק ‪ (B 219.13‬איז פאראן‬
‫א גענויערע מיטשטיטונג צווישן ט י ב און רויטלינגען ‪-‬א‪-‬־עקגעקוקש פון א פאר בכיוונדיקע‬
‫שינוים אין טינכען ־ און דאם ווללזט‪ ,‬אז רויטלינגען האט פ א ־ זיך אויך געהאט אלפ״אפיר״‬
‫א מקור פונעם מעשה־בוך )טייטליט רופט דאט ״א־ר‪-‬טעשה״בוך״(‪.‬‬
‫ד ע ר שוין ד ע ר ט א נ ט ע ר כיי פאריז ‪ /Heb.589‬איז א פ ר א כ ט פ ו ל ע פרקיפאראפראזע‪,‬‬
‫דער ערשטער‬ ‫פ א ר פ א ס ט פון אנשל הלוי אויט איגיאליע פאר פ ע ר ל ב ת שמואל ‪ 1‬פווישה‪.‬‬
‫‪ 29‬מעשיות‪ ,‬דערנאך גייט ד א ס‬ ‫פאר‬ ‫פרק אלס רעמל‬ ‫פון‬ ‫טייל באנוצט די מאמרים‬
‫שפילטאןיליד ‪ ,‬ע ק ד ת יצחק׳ אדער ‪.‬יידישער שטאכ״‪ ,‬און ראן קוטט א צווייטער טייל‬
‫פאריז שיידט‬ ‫טיט נאך ‪ 25‬מעשיות‪ .‬פון די ‪ 54‬מעשיות געפינען זיך ‪ 34‬און מ״ב‪ .‬אבער‬
‫ר ך אונטער פון דעם קוראן פאלקטטימלעכן סטיל אינעם טייב טיט זילן‪.‬בארא‪,:‬ערי געלערנטער‬
‫אדיבות‪ ,‬און טלללטאל אויך טיט וואריאציעם אין אינהאלט פון א מעשה‪ .‬ביידע באנוצן‬
‫ט א ק ע די ז ע ל ב ע קוועלן אין דעמ טראדיציאנעלן אוצר‪ ,‬אבער זיי האבן ניט קין ד י ר ע ק ט ע‬
‫שללכות איינס מיט דעם אנדערן‪.‬‬
‫‪ Ms. Can. 0!•. 12‬אנטהאלש א חוץ אליהו בחודם ״שרפה פון ווענעדיג'‬ ‫אקםפאדד‬
‫און א פאעטע ‪.‬זרע גפן* ‪ 7‬מעשיות‪ ,‬פון וועלכע ‪ 5‬געפינען זיך אויך אץ ט״ב‪ .‬ד ע ד קאפיטט‬
‫פאלגט אנדערע נוסחאות‬ ‫‪ .1554‬מייטליס טיינט‪ ,‬אז א ק ס פ א ר ד‬ ‫איז קלונימוס ב ד ׳ שמעון‪,‬‬
‫‪163‬‬ ‫רעפעראטן און רעגענזיעגז‬

‫אקספ׳ ‪5‬‬ ‫איידער דאס מ״ב אץ שלאגט אפ עריקט באהויפטונג‪ ,‬אז ‪ B 122‬שטאמט פון‬
‫)א מעשה פין א זון תיאם פאלגט א צוואה ניט צו ש־וערן(‪ .‬ער באוולל;ט‪ ,‬אז אקספ׳ ‪ 5‬איז‬
‫עשרת ה ד ב ר ו ת ‪,‬‬ ‫באדיכותדיק און גייט ‪ :‬א ך נאך ד ע ד לענגערער ווערסיע פונעמ מדרש‬
‫‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ח‬ ‫ס‬ ‫ו‬ ‫נ‬
‫א צוו־יטער א ק ס פ א ר ד ע ר כתבייד‪ ,‬אנאנים און ניט דאטירט‪ ,‬דהיינו ‪dl. Opp. 714‬׳ ‪,B‬‬
‫אנטהאלט ‪ 11‬מעשיות‪ ,‬פון וועלכע ‪ 4‬ז‪:‬ינען אויך פא־אן אין מ ״ ב ד ע ר מטיל איז בקיצורדיק‬
‫און רללזט אויש צו זין א נאגדערציילונג פונעם מ י ו ד פון ט״ב‪.‬‬
‫טראדיציע אי;‬ ‫ס׳איז באמ־לרקווערדיק‪ ,‬אז אלע זאמזיונגען ודייזן שוין א פ ע ס ט ע‬
‫ד ע ר טעכניק פון דערציילן‪.‬‬
‫דער מחבר פון מעשה‪-‬בוך‬
‫מייטלימ איז משער‪ ,‬אז ד ע ד אויפשטעלער פון טעשה־בוך איז אויך ד ע ד איבערזע׳‬
‫צ ע ר פון ד ע ר ל ע צ ט ע ר פ א ־ ט י ע מעשיות אויסן כ פ ת ו ר ופרח און א‪2‬שר נאך פון א גרוימ‬
‫גייל ‪55‬ינדערע‪ ,‬דערצו נאף ד ע ד מ ה ב ד פון אלע הקדמות און שלוס‪-‬פארמולע; מ־ט די נעגראמטע‬
‫ט ו ס ד ׳ ה ש כ ל ס ‪ .‬טייטלים האלט‪ ,‬אז ד ע ד מאן איז געווען א גרויסע־ שריפטשטעלער און אויך‬
‫א ט א ל ע נ ט י ר ט ע ר איבע־־זעצער‪ .‬איך מיין‪ ,‬אז אויב די אפשאצונג פונ־ים ש־יפטשטעלעריש;‬
‫פ>רטא•‬ ‫טאלענמ זאל בלללבן‪ ,‬קאן דאש בשום אופן ניט צונויפגעפארט ווערן טיט ד ע ד‬
‫טשישער א ד ב ע ט פון ד ע ר קאמפ־לאציע‪ .‬אזא אומגעלוטפערטן ר ע ד א ק ט א ר אי־ ניטא קיין‬
‫בארעכטיקונג צוצושרללבן די אויסגעצייכנטע )אויב זיי זלינען אזעלכע( שינוים און אויספי•‬
‫צונגען אין טעקסט‪ .‬איך בין מ ע ר נוטה צו ט י נ ק ‪ ,‬אז ד ע ד ר ע ד א ק ט א ד האט טערירייני•‬
‫ק ע ר מעכאניש צוזאטענגעודארפן מעשיות פון שוין פאדאנענע ק ל ע נ ע ר ע זאטלונגען‪ ,‬א ב ע ‪-‬‬
‫שפראכלעכע‬ ‫טיטן ט ע ק ס ט האט ער קיין שום שייכות ניט‪ ,‬נאט־רלעך קען נ א ־ א גענויע‬
‫אויספארשונג פסקענען דאש אויף זיכער‪ .‬דערווללל בין איך אפילו טשופק‪ ,‬צי ד ע ר ק^טפי׳‬
‫טילא‬ ‫אננעטען פאר; איבעדזעצער‪.‬‬ ‫ל א ט א ד איז געווען ד ע ר ת ל מ י ד ‪ -‬ח כ ם ודאס מען מוז‬
‫ארטאגדאפישע גרייזן )ירושלמי=יון שלמי!( און ״פאנעטישע״ אויפלייגן פץ העבדעלזמען‬
‫בחוד״הזעצעד‪.‬‬ ‫שעיר‪-‬לעזאזלדיקן‬ ‫חשפון פון דעט‬ ‫קען מען באין כ ד י ר ה שטעלן אויפן‬
‫א ב ע ר אין טעותן ב ד ם אנווללזן די מקורים קען טען ד א ך ד ע ם זעצער ניט באשולדיקן‪.‬‬
‫ד ע ד פ א ־ ל ע ג ע ר פונעם ט״ב ר ׳ י ע ק ב ב ר ׳ א ב ־ ה ם קען זללן ד ע ר קאטפילאט^ר או; אויך‬
‫ד ע ר איבעדזעצער‪ .‬אין ד ע ר ה ק ד מ ה זא־ט ע ר ד א ך ״אזוי וזיל איך איין שין מעשה בוך‬
‫צייכנט זיך‬ ‫שרייבן*‪ .‬עמ איז באראקטעדיפטיש‪ ,‬אז ביידע הקדמות זללנען אן גרללזן‪ .‬אויך‬
‫ר׳ א ב ר ה ם אויס אין אלע איבעריקע אויסגאכעס אלם גוטער בעליטגיה‪ ,‬די גרללזן אינעם‬
‫מעשה״בוך וועט מען דאן מוזן ד ע ר ק ל ע ר ן ת י כ ן מ ע ג ל ע כ ן אומשטאנד‪ ,‬אז ד ע ר דרוק א־ז‬
‫ג<טאכט געווארן ניט אין ר׳ יעקבס בללזללן‪ .‬מ ע ג ל ע ך איז עם‪ ,‬אז יעקב ב ד ׳ אברהם זאל‬
‫דא האבן געשפילט אזא ראלע‪ ,‬הגם ניט ב‪$‬ריזן‪ ,‬ווללל ‪,‬שרללבן״ אין ר ע ד ה ק ד מ ה קען זללן‬
‫א טליצה פ א ר דרוקן‪.‬‬
‫ארט פון ארפקום‬
‫א ב א ר ע כ ט י ק ט ע השערה איז‪ ,‬אז ד א ס מ*ב איז אויפגעקומען אין ערגעץיווו אין‬
‫טערבידללטשלאנד‪ .‬נענטער צו באשטימען ד א ס ארט פרוווט מייטלימ אויפן ס מ ך פון ארטא‪.‬‬
‫גראפיש׳פאנעטישע אייגנכימלעכקייטן‪ .‬צלם גליק זאנט ע ר זיך אפ פון ד ע ם דאזיקן פ ת ר ‪-‬‬
 ‫נ‪ .‬זיםקיגד‬ ‫‪164‬‬

‫א ב ע ר ניט אן ארלנצופאלן אין א עעוח‪ .‬ע ר דרינגט פונעם ״פאנעטישף אויסלייג פון א צאל‬
‫העברעלזמען‪ ,‬אז דער שרלבער האש ר ע ם ט ץ ארויסגערעדט ווי ‪) u‬צב״ש רבונימ־^רבנים‪,‬‬
‫ל|‬

‫ב ד ו ב ה ‪ -‬ב ר כ ה ( ‪ ,‬ודייל ער וזערט אויםגעלייגט טיט א וואוו! אז ד א ס איז פאלש וואלט ער‬
‫ר א ך געדארפט זעןפון ר ע ם צ ע ט ל ״גרייזן״ וואט ע ר ציטירט אליין‪ :‬רוש ישיבה—ראש ישיבה‪,‬‬
‫קצוף־ קצב‪ .‬דא האט טען ראך באשטימט ארויסכערעדט רעם וואוו אלם ‪ 0‬און ניט אלט ‪•u‬‬
‫און ב כ ל ל איז דאך ד ע ר וואוו אזוי אלגעטיין די באצייבענונג פארן קלאנג ‪ 0‬אין אלט׳יידיש‬
‫ארלנפאלן אין‬ ‫אז ע ם איז פשוט א חידוש ווי אזוי מייטליס ד ע ד ב ר י ם מ ב א האט געקענט‬
‫אזא טעות‪.‬‬
‫אחוץ אלעס איז ע ם טעטאדיש אן אי_ינשטעלעניש צו וועלן ציען דיאלעקט‪-‬געאגרא•‬
‫אוטזיכער און פיל״‬ ‫פישע טסקנות פון ד ע ד אלט־יידישער ראקעליזאציע‪ ,‬ח־עלבע איז אזוי‬
‫באשטיטונגס׳טיטל‪.‬‬ ‫זיכער‬ ‫טי_יטשיק‪ .‬נאד לעקסיקאלישיטארפאלאגישע םיטנים זלנען א‬
‫אויסג‪38‬עס‬ ‫שפעטערדיקע‬

‫טייטליס ר ע כ נ ט אויש אלע ב א ק א נ ט ע אויסנאבעש‪ ,‬אויך אזעלכע ראם זלנען באקענט‬

‫אשסטע־דאס ‪1701‬‬ ‫אינטערעסירט דא קודם‬ ‫נאד פ ״ א ביבליאגראפט דערטאנען‪ .‬אונדז‬
‫)פראג און פראנקפורטיאדער זלנען נאד ווייניק געביטענע נאבדרוקן פון ‪ .(B‬טוסטערדיק של רע•‬
‫אליעזר זאגש‪:‬‬ ‫דאקציאנעל און סי! דרוק״טעכגיש—ווי ד ע ר ר ע ד א ק ט א ר אשר אנשיל בן‬
‫א מ ל א כ ה מפוארה‪ .‬א ל ע גרלזן ודערן באזלטיקט און אין ד ע ם טישםאש פון ר ע ם ציקל‬
‫דונלילעגענדעם ווערט ארלנגעבראכט א ס ד ר ‪ ,‬אזויערנאך אז די מעשיות פון ר ׳ שטואלן‬
‫קומען שוין איצט פ?{ר די מעשיות פון זי_ין זון ר ׳ יהודה‪.‬‬
‫אויך פראנקפורט‪-‬מ‪:‬ין ‪ 1703‬האט מחדש געווען ד ע י מ י ט וואס ע ס האט אויפגענומען‬
‫‪ 12‬נלע נומערן וואס זלנען שלך צום קדייז מקובלים אדום ד ע ם אר״י‪ .‬ע ס שפיגלט הייסט‬
‫עם ודידעראמאל א פ דעם אויפברויז פון ד ע ד ריזיקער באוועגונג פון יידישן גלטט וואס האט‬
‫קולטור אונדזערע‪.‬‬ ‫גאנצע‬ ‫ראן אזוי שטארק מיטגעריטן א ל ע געמיטעד אין באהעדשט די‬
‫עם איז מ ע ג ל ע ך ‪ ,‬אז ר ' עקיבא ב ע ר בן יוסף‪ ,‬ד ע ר מ ח ב ר פין מעשה ד׳ )‪ (1694-1691‬פוני‬
‫וואנען די ‪ 12‬נלע נוטערן שטאמען‪ ,‬איז אויך דעד באזארגער פון ד ע ד דאזיקער אויסגאבע‪.‬‬
‫די אוישו‪.‬־‪:‬בע איז אויך שפ־־אכלעך מאדערניזירט‪.‬‬
‫צוליב‬ ‫רעד;היים ‪ ,1753‬באזארגט פון יונה בן משה גאמבורג‪ ,‬איז אינטע־עסאנט‬
‫זלן נלער טענדענץ צו ווללן אנשטאט צו לערנען טוסר‪ .‬ווי שוין דערמאנט‪ ,‬לאזט די אויכ‪-‬‬
‫ב כ ל ל זייער פרל דעם‬ ‫א ב ע א־יסן ד י פ א ל ק ס ט י ט ל ע כ ע טוס־יווענדונגען און ב א ה א נ ד ל ט‬ ‫ג‬

‫טעקסט‪.‬‬
‫געווארן‪.‬‬ ‫זשאלקווע ‪ 1802‬איז א פ ט נאכגעדרוקט‬ ‫אויםגאבע פון‬ ‫א געקירצטע‬
‫מייטליפן איז זי באקאנט נאד פון א נאכדרוק‪ ,‬מ ‪ :‬ת מ א פון לעמבערג‪ ,‬א״ט ״ספור הפעלאות‬
‫אדער געריטטע געשיבטע״‪ .1851 ,‬זי איז ש פ ר ^ כ ל ע ך טאדערניזירט און אויך לויטן אינ‪-‬‬
‫האלט געביטן‪ .‬ד ע ד אוואנטיורישער צוגאנג איז שוין לאנג קאנטיק אץ פיטל‪.‬‬
‫זייער אינטע־־עםאנט און דערפרייענדיק איז ד א ס באגלייטווארט פין ד״ד גאסשער‪.‬‬
‫ע ר ר ע ד ט רענן ד ע ד יידיטער ל י ט ע ר א ט ו ר ־ די ע ל ט ע ד ע ודי די מ א ד ע ר נ ע ‪ -‬ט י ט א התפעלות‬
‫רעגיםשרירן‬ ‫קענען‬ ‫וואס איז זייער זעלטן צו געפינען אין זלנע קרלזן‪ .‬און ע ר גלייבט צו‬
‫הלוואי!‬ ‫אן ע נ ל ע כ ע ענדעדונג אין ד ע ד באציונג צו יידיש ב ל א ל ע קולטוריפארשער‪.‬‬
‫‪165‬‬ ‫רעפעראטן און רעצענזיעס‬

‫צום סוף זאל נאך געזאגט וזעק‪ ,‬אז ד ע ר ב ^ א ר ב ע ט ע ר שבאף איז זייער א ברייטער‬
‫און די א ר ב ע ט זייער א ה א ר ב ע ‪ .‬ד ׳ ר מייטליס האט באוויזן דעם גאנצן שטאף אדורבצונעטען‬
‫גיהינום קענען ווי_יטער אנגיין פיט‬ ‫און טיף אויטצופארשן‪ .‬צי וועט ער אינעם איצט־קן‬
‫ד ע ד ארבעט? נ א כ א ט א ל א הייסח־ינטשנדיקער הלוזאיי‬

‫נתן זיסקינד‬
‫‪The College of the City of Ne\T Jork.‬‬

‫ע ט ל ע ב ע מאל‪ ,‬ל מ ש ל אויף ז׳ ‪ 30‬און ז׳ ‪ ,107‬דערמאנט מייטליס‪,‬‬ ‫]צושריפט[‬

‫אז די קירצונג פון ‪ 300‬און ע ט ל ע ב ע מעשיות אויף ‪ 200‬אין ע ט ל ע כ ע און פופציק האט נעקענט‬
‫פארקוטען צוליב דוחק אין ארט‪ ,‬און פארט קען ער זיך ניט באשליסן צו ב ל כ ב ן בגי ד ע פ‬
‫ארגומענט מחמת ער זעט ניט א ת י ם פא־ראם האט ד ע ד ארויסגעבער ד א ס ניט געקענט פ א ר ע ב ע ‪.‬‬
‫נען לכתחילה‪ .‬איך וויל דא פארלייגן אן אויסט‪:‬יטשונג וואט טיר ת כ ט ‪ ,‬אז זי ק ל ע ר ט אויף‬
‫אלצדינג‪.‬‬
‫איך נעם אן‪ ,‬אז יעקב ב ר ׳ אברהם האט ט א ק ע צוגעגרייט צום דרוק דרי! הונדערט‬
‫און ע ט ל ע כ ע מעשיות; אזוי ה א ט ער אנגעשריבן אויפן שער‪ ,‬און טיטן פארטיקן טאנוםקריפט‬
‫איז ע ר געקומען קי‪1‬ן באזל אין ד ע ד ד ת ק ע ת ו ארי_ין‪ .‬ד ע ר זעצער האט גענוטען ארבעטן‪.‬‬
‫די ד ר ו ק האט א ב ע ר ניט געהאט אזוי פיל שריפט‪ ,‬אז מען זאל קענען אויסזעצן ד א ס גאנצע‬
‫ה?ט‬ ‫כ ו ך און עווענטועל נאך פארריכטן ע פ ע ס אין זאץ איידער טען נעטט דתקן< טען‬
‫געטוזט אויסזעצן א בויגן א ד ע ר צוויי‪ ,‬אפדרוקן‪ ,‬צעווארפן ד ע ם זאץ א־ן נעטען זעצן ודלטער‪.‬‬
‫אזוי טוט טען אין א ס ך הי״ינטיקע קליינע ררוקערכען אויך‪ ,‬נאד ר ע ד חילוק איז‪ ,‬וואס‬
‫דאס‬ ‫אנהייב בוך‪ ,‬און‬ ‫זעצן און דרוקן ד ע ם עצם‬ ‫הי_ינט איז טען זיך נוהג אנצוהייבן‬
‫ש ע ר ‪ -‬ב ל א ט מיט ד ע ד ה ק ד מ ה לאזט מען אויף צום סוף‪ .‬אין יענע צי_יטן האט מען זיך‬
‫אפנים ניט אזוי געפירט} ל כ ל ‪ -‬ה פ ח ו ת ר ע ד ד ר ו ק ע ר פון מעשהיבוך איז געגאנגען אנדערש*‬
‫הקדטה‬ ‫ע ר האט אנגעהויבן זעצן פון שער׳בלאט‪ ,‬וולטער האט ע ר געטאכט די גרויסע‬
‫און ד ע ר נ א ך איז ער אריבי‪1‬ר צום ט ע ק ס ט פון בוך‪ ,‬ד״ד‪ .‬צו די טעשיות‪.‬‬
‫יעקב ב ר ׳ א ב ר ה ם האט א ב ע ר געהאט א טעות אין חשבון‪ :‬ווען מען האט שוין‬
‫ע ה א ל ט ן ב‪:‬י ‪ 200‬און ע ט ל ע כ ע און פופציק טעשיות ה א ט ער זיך ארומגעזען‪ ,‬אז דאס בוך‬ ‫ג‬

‫וואקטט ג ר ע פ ע ר ווי ער האט זיך געריכט און איז שוין דערגאנגען ביז פופציק דרוקבויגן‪.‬‬
‫אויפן שער איז געשטאנען‪ ,‬אז אין כ ו ך גייען ארי_ין ‪ 300‬און ע ט ל ע כ ע מעשיות‪ ,‬ד א פ איז‬
‫א ב ע ר אין ד ע ד ה ק ד מ ה איז געשטאנען‪ ,‬אז ד א ס ב ו ך קאסט א‬ ‫געוויס געווען א דורכפאל‪.‬‬
‫ט א ל ע ר ‪ ,‬אויב פארקויפן פ א ר א טאלער‪ ,‬האט ר א ם בוך ניט געטארט ווערן ג ר ע ס ע ר ווי ‪50‬‬
‫‪,‬‬
‫בויגן ‪ ,‬און א ט א ל ע ר איז שוין אויך א גרויםע סומע‪ ,‬באשטיטען א העכערן פ ת ו ז וואלט‬
‫יעקב בר׳ א ב י ה ם געמוזט‬ ‫גאנצע פארשפרייטונג‪ .‬האט‬ ‫סכנה די‬ ‫געטיינט שפעלן אין‬
‫ב ל י ת ׳ ב ר י ר ה אפנארן אויף ד ע ד צ א ל מעעיות‪ ,‬אץ דערפון איז ארויסגעקוטען די פארדרייעניש‬
‫וואט האט ש פ ע ט ע ר פארשאפט אזוי פיל קלעטעניש די ש פ ע ט ע ר ד י ק ע פארשער ביז אין‬
‫אונדזער צי_יט ארצן•‬
‫מ‪ .‬וו‪.‬‬
 ‫‪ .9‬קאן‬ ‫‪166‬‬

‫בשבת ר צ׳ ז‬ ‫התפתחותו‬ ‫תולדות הדפום העברי בפולניא‪ ,‬מראשית‬

‫מאת חיים דובערי‪-‬‬ ‫השתלמותו‪ ,‬דברי יסיו והשתלשלותו עד היום ‪. . .‬‬
‫פריעדבערג‪ .‬אנטווערפן ‪.1932‬‬
‫יידישן‬ ‫פו‪],‬‬ ‫געשיכטע‬ ‫די‬ ‫עפ איז א פ ו ך מיט ‪ 8‬פרעטענזיעינאמען‪:‬‬
‫פוילן‪.‬‬ ‫אין‬ ‫דרוקוועזן‬
‫ג ע ש י כ פ ע פון דרוקוועזן טיינט א פראגמצטישע אויפפאסונג פון איר אנטוויקלונג‬
‫פ ר י ד ב ע ר ג ס פ ו ך איז א ב ע ר‬ ‫)״השתלשלות׳‪ ,‬ווי ר א ם ווערט דיכטיק אנגערופן אין שער(‪.‬‬
‫אדטיקלען און‬ ‫גרעפערע‬ ‫אין בעטטן פ א ל בלויז א קאטפילאטיווע זאטלונג פון ע ט ל ע כ ע‬
‫א צ א ל לויזע כראניקאלישע‪ ,‬גענעאלאגישע און ביבליאגראפ־שע נאטיצן וועגן באזונדעדע‬
‫דרוקערגיען און מדפיסים אין מזרח־אייראפע—צונויפגעשטעלט אן וויסנשאפטלעבן מעטאד‪,‬‬
‫הפחות א ‪ 75‬יאר צוריק‪.‬‬ ‫פובליקאציעס טיט ל כ ל‬ ‫משכילישע‬ ‫לויטן מוסטער פון די‬
‫ק ו ד ס י כ ל פ ע ל ט כ;י פ ר י ד ב ע ר ג ן ר ע ד ארלנפירנדיקער און צוזאמענפאםנדיקער טייל — ד ע ר‬
‫אייגנטלעכער צעטענט פון יעטוועדער געשיכטע ‪ -‬וואס זאל ב א ל ל ב ט ן און צונויפבינדן די‬
‫ב ע ם ע ר פארשטיין‪.‬‬ ‫דרוקוועזן‪ ,‬כדי מיד זאלן זיי‬ ‫יידיש ן‬ ‫דעדשי_ינונגען פון‬ ‫באזונדערע‬
‫דרוקוועזן‪ ,‬די‬ ‫אומזיסט איז אויך צו זוכן בי_י אים די א ו י ט ע ר ל ע כ ע געשיכטע פון יידישן‬
‫געזעצגעבונג בנוגע די דרוקערי_יען און צענזור אאז״וו‪ .‬עם איז גענוג צו זאגן‪ ,‬אז פ ר י ד ב ע י ג‬
‫‪,1837‬‬ ‫גזירה אויף די יידישע דרוקערצען פון‬ ‫דערציילט אפילו ניט ח־עגן ד ע ר גרויסער‬
‫ווען די רוסישע ט א כ ט האט אויף לאנגע י א ר ן ) ב י ז ‪ (1862‬געשלאםן א ל ע יידישע דרוקע־לען‬
‫אין ל א נ ד ‪ -‬קאנגרעס‪-‬פוילן אויסגענומען ‪ -‬און איבערגעלאזט נאר צוויי יידישע דרוקערצען‪,‬‬
‫‪1‬‬
‫איינע אין ווילנע און די צווייטע אין זשיטאמיר ‪ .‬די דאזיקע גזירה איז געווען אן איבערברוך•‬
‫ללכט‬ ‫דרוקוועזן און וועגן איר האט ד ע ר מ ח ב ר‬ ‫ד א ט ע אין ד ע ר געשיכטע פון יידישן‬
‫ג ע ק א נ ט געפיגען ידיעות אין ערשטן בעסטן האנטבוך‪.‬‬
‫א ג ב איז ניט צו פארשטיין‪ ,‬ה ל מ א י אין די פ ר ע מ ד ש פ ר א כ י ק ע שערים ‪ -‬ד ע ם דייטשן‬
‫און ד ע ם פראנצויזישן‪ -‬איז אנגעגעבן‪ ,‬אז ר א ם ב ו ך איז ב א א ר ב ע ט לויט א ר כ י ו ו א ל י ש ע‬
‫‪ ,‬אין ד ע ד צ ל ט ווען אין גאנצן בוך איז‬ ‫‪.‬‬ ‫‪• .Quellen(Naoharchivalisc‬‬
‫ניט פאראן קלן איין אנוו‪:‬יזונג וועגן ידיעות‪ ,‬וואס ד ע ר מ ח ב ר זאל טאקע האבן גענומען פון‬
‫ד א ס ר א פ פ ר י ד ב ע ר ג איז זיך סומך אין זלן בוך אויף אנדערע‬ ‫מקורים‪.‬‬ ‫אזעלכע‬
‫האבן יא געשעפט‬ ‫ט ח ב ר י ם )פראפ‪ .‬ב א ל א ב א ן ‪ ,‬ודעטשטיין‪ ,‬בערסאן א״אנד‪ ,(.‬ר א ם ז יי‬
‫פון ארכיוון‪ ,‬גיט ד א ך סוף־כל׳םוף ניט קלן ר ע כ ט א י ט‪ ,‬ד ע ם קאמפילאטיוון ט ח ב ר ‪ ,‬צו‬
‫שרלבן אין שער וועגן ארכיראלישע טקורים ‪. . .‬‬
‫ארבעט‪ ,‬איז ד א ס אויסנוצן אין א‬ ‫ראם פ ר י ד ב ע ר ג האט יא מחדש געווען אין זלן‬
‫הסכמות‪ ,‬צענזורינאטיצן‪ ,‬אנמער‪-‬‬ ‫הקדמות‪,‬‬ ‫גרויסעד מ א ס ספרים יקריהמציאותן )שערים‪,‬‬
‫קונגען פון זעצעי־ס ״העוסקים ב ט ל א כ ת הקודש״(‪ ,‬ר א ם פון זיי האט ער ארויםגענומען ריכט־קע‬
‫‪1‬‬
‫די צווייטע דרוקעריי איז לכתחילה ‪3‬ר‪$‬יעקטירט געוו»ן צו עסענען אין קיעוו‪ ,‬וראם ‪3‬ס‬
‫איז אנער ניט צושטאנד געקומען צוליב פארשיידענע סיבות‪.‬‬
‫פגל׳ פ‪ .‬קאן‪ ,‬״די פיאיעק‪-‬ירטע יידישע דרוקעריי אין קיעוו אין די יארן ‪ *1846-1836‬אין‬
‫״גיבער״וועלט' ‪ 1929‬נימ׳ ‪.4-3‬‬
‫‪167‬‬ ‫רצפצראטן און רעצענזיעס‬

‫דאזיקע‬ ‫מדפיסים אין פאדשיידענע מקומות‪ .‬די‬ ‫איינצעלע ידיעות וועגן דתקערייען און‬
‫ידיעות זי_ינע; אבער ניט פ א ר ג ל ל ב ט און דערגאנצט געווארן מיט אנדערע מקורים און דעריבער‬
‫זי_ינען זיי פ א ר ב ל י ב ן בלויז ווי אפגעריסענע אינפארמאציעס‪ .‬דער‪2‬י_י זלנען אפילו ארויסגע׳‬
‫פ ד א פ ע ס א ר פון אמאליקן ווילנער‬ ‫קומען קוריאזן‪ .‬אזוי למיטל ד ע ר ח־ילנער צענזאר און‬
‫אוניווערסיטעט ד ע וו ב א ר א וו ס ק י‪ ,‬אן אמתער גוי מ ל י ד ה ומבטן‪ ,‬ווערט ב‪:‬י פרידבערגן‬
‫באראווסקי״ )ז׳ ‪ (78‬צוזאמען טיט די באקאנטע‬ ‫‪.‬ה׳׳ר מיכל‬ ‫פארוואנדלט אין א משפיל‬
‫פאקטיש פיגורירט באראווסקי‬ ‫צענזארן־משבילים יוסף דאזענסאן און יצחק זייבערלינג‪.‬‬
‫אין די צענזורינאטיצן אויף די ספרים בלויז פ א ר מ ע ל ‪ ,‬מ ח מ ת ער אליין האט קי_ין העב־עלש‬
‫און יידיש ניט געקענט‪.‬‬
‫די ‪ 106‬זי_יטן פון פ ר י ד ב ע ר ג ס בון־ אנטהאלטן ארטיקלען און נאטיצן וועגן ‪ 52‬שטעט‪,‬‬
‫אין וועלבע ע ס האבן זיך געפונען יידישע דרוקערלען‪ .‬ע ס ווארפט זיך אין די אויגן‪ ,‬וואס‬
‫די גדיים פון די ארטיקלען פ א ד די באזונדערע שטעט איז ניט שטענדיק פראפארציאנעל‬
‫צו זייער חשיבות אין ד ע ר געשיבטע פון יידישן דרוקוועזן‪ .‬אזוי ל מ ש ל פארנעטט ק ד א ק ע‬
‫‪ 39‬עמודים‪ ,‬לובלין־‪ 14‬און ל ע מ ב ע ד ג ‪ ,6 -‬ד ע ד פ א ר אבער ווילנע )וואס א מ ב י א ‪ ,‬אז דעמ‬
‫צונאמען •ירושלים דליטא״ האט זי באקוטען פאר איר וועלטיבאקאנטעד ספריםיפראדוקציע(‪-‬‬
‫פיאטרקאוו ‪ -‬קוים‬ ‫עמוד און‬ ‫‪1-‬‬ ‫סודילקאוו‬ ‫זלטלעך‪,‬‬ ‫צוויי‬ ‫גאנצע‬ ‫קי_ין‬ ‫אפילו ניט‬
‫ע ט ל ע כ ע שורות ‪ . . .‬אזא ניט גללכטעםיקע פארטיילונג ד ע ר ק ל ע ר ט זיך‪ ,‬מן הסתם‪ ,‬דערטיט‬
‫דרוקיצענטערס איז פאראן א גענוגנדיקע ליטעי־אטור מן הטוב;‪.‬‬ ‫וואט ניט וועגן אלע‬
‫ד י מעשה איז אבער‪ ,‬וואמ ד ע ד מ ח ב ר האט ליידער ניט אויטגענוצט אפילו די באשיידענע‬
‫באזונדערט‪ ,‬ווי_יזט אויט‪ ,‬ה א ט ער‬ ‫טעטע‪.‬‬ ‫ליטעראטור‪ ,‬וועלבע איז יא פאראן צו ר ע ד‬
‫לחלוטין ד ך ניט אינטערעטירט טיט ד ע ר ליטעראטור אין די טלאווישע שפראבן‪ ,‬ווו עס‬
‫איז דא א היפשע צאל ארבעטן פון יידישע און ניט יידישע וויטנשאפטלער טיט וויכטיקע‬
‫‪2‬‬
‫םלאוויש‪-‬יירישע מקומות‪ ,‬וואט פרידבערג באשרייבט ‪.‬‬ ‫יידישן דרוק אין די‬ ‫ידיעות וועגן‬
‫אפצושאצן קריטיש ד א ס ‪ ,‬וואס‬ ‫דעד שר״בער פון די שורות איז ניט קלן מומחה‬
‫א ב ע ר בי‪.‬י‬ ‫געפינען‬ ‫וואט מיר‬ ‫דרוק‪-‬צענטערס‪ .‬דאס‬ ‫שרי_יבט וועגן א ל ע‬ ‫פרידבערג‬
‫טדפיסים אין ליטע איז ניט נאד ווייניק אין במות‬ ‫אים וועגן די יידישע דרוקערלען און‬
‫און פארריבטן זיינע טעותים און דערגאנצן די בלייזן הי_יטט אייגנצלעך אנשרלבן די געש־בטע‬
‫פון די יידיעע דרוקערלען אין ליטע‪ .‬באזונדערמ קען מען זיך לחלוטין ניט סומך ז‪:‬ין אויף‬
‫די ידיעות‪ ,‬וואט פ ר י ד ב ע ר נ ברענגט וועגן ווילנער יידישע דרוקערלען‪.‬‬

‫‪s‬‬
‫אט איז א טייל פין זיי‪ (1 :‬לודוויק אברגמאוויטש‪Cztery wiek: drukarswa Wileiiskiego ,‬‬
‫‪,1926‬‬ ‫קיעוו ‪ 1925‬און‬ ‫‪,‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪eBp.‬‬ ‫‪KHHI-H‬‬ ‫‪Ha y K p a i m‬‬ ‫‪,HapHCH‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪EpeH B-b‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪PocciH‬‬ ‫‪ (3‬י‪ .‬געססען‪ ,‬״די »נטשטייונג פון דער יידישער פיכצריצענזוד״ גין זיין בון־‬
‫‪ (4‬ס‪ .‬לאזינסקיס און ש‪ .‬גיגזבורגס איסגאבצ ‪• K a s e H H u e eBpeficRne ysHn.ima‬‬ ‫‪,1906‬‬ ‫פעטערבורג‬
‫‪druku‬‬ ‫‪w KrblestwieKongresowem66V In‬‬
‫‪ ,1815-1830‬ווארשע ‪.1916‬‬
‫אוץ־ אין די געדרוקטע אפיציעלצ אוי‪0‬גא‪3‬צס פון רוםישן נילדונגס״מיניסטעריום זיינען פאר*‪!.‬‬
‫וויכטיקע ידיעות וועגן יידישע דרוקערירען‪.‬‬
 ‫‪168‬‬

‫פ ר י ד ב ע ר ג שרטבט‪ ,‬אז די ה ת ח ל ה פון יידישן דרוקוועזן אין ווילנע )אנהייב ‪19‬טן‬

‫ייה( האבן געמאכט יידישע זעצער‪ ,‬וועלבע האבן ניט געהאט ק‪:‬ין אייגענע דרוק׳מאשין‬
‫ד ע ר י ב ע ר ד ע ס פא־טיקן ואץ ג ע ב ־ א ס ט אפצודרוקן אין ד י עקסיסטירנדיקע‬ ‫און האבן‬
‫אזעלכע‬ ‫דרוקערלען‪ .‬ד ע ר ב ? גיט ער אן )לויט שערים פון ספרים( ד ר ?‬ ‫קריסטלעכע‬
‫דרוקערלען‪ :‬״ ב ב י ת ובדפוס הקאנאניק יאזיפאס טירסקי פראבאשטש ק ו ב ל י צ ק ‪ . /‬ב ד פ ו ס‬
‫פארקאראטאר‬ ‫יגמ׳״פ ]יעגאמ ;שטש • ^ ‪ Jegomosc P a n‬־ פ‪ .‬ק‪ [.‬קשאנדו לודאנםקי‬ ‫י‬

‫מיםםינארםקי ווילענםק* א ו ן ‪ .‬ב ד פ ו ס של הטיםםיאן״‪ .‬ד א ס איז אנגאנצן ניט ריכטיק‪ .‬סך•‬
‫ד ע ר זעלביקער ד ר ו ק ע ר ל ־‬ ‫דרגי פאלן רעגן איין א־ן‬ ‫ה ב ל האנדלט זיך אץ א ל ע‬
‫ד ע ד אזוייגערופענער דיעצעזישער דרוקערט )‪ .(Drukarnia Djeeezjalna‬די דאזיקע‬
‫דרוקערט האט זיך ל כ ת ח י ל ה געפונען אין גראדנע און סוף ‪18‬טן י״ה האט ד ע ד ביסקופ יאן‬
‫קאשאקאווסקי‪ ,‬רען ע ר איז פון גראדנע איבערגעטראגן גערארן קי‪1‬ן רילנע )קאםאקאווםקי‬
‫איז גערען ווילנער ביסקופ אין די יארן ‪ ,(1808-1798‬אריבערגעפירט די דרוקערגי קלן‬
‫ביסקופ א־בערגעגעבן די גלח־ם‪-‬טיםיאנערן צו פארוואלטן‬ ‫ווילנען אין ‪ 1805‬האט ד ע ר‬
‫)‪ (Jozafat Mirski‬אץ לאודאנםקי‬ ‫מירסקי‬ ‫די דרוקערגי‪ ,‬און די נלחים יאזאפעט‬
‫דערמאנט אויף די שערים‪ ,‬זללנען בשעתו רי‬ ‫)‪ ,(Laudariski‬ר א ם זייערע נעמען ווערן‬
‫פרעפעקטן געשטאנען בראש פון ד ע ד דרוקערי! )דער ג ל ח יאזאפאט מירכקי איז געשטארבן‬
‫הע­‬ ‫אייגענעם‬ ‫געהאט‬ ‫אין ‪ .(1812‬די דיעצעזישימ־מיאנערישע דרו־ערי! ה א ט‬
‫‪3‬‬
‫ב ד ע י ש ן ז א ץ‪ ,‬ווי ע ם איז צו זען פון ידיעות אין אפיציעלע מקורים פץ יענער צי_יט ‪,‬‬
‫אין ד ע ר זעלביקער דרוקערט איז אויך ‪ 1823‬געדרוקט גערא־־ן מרדכי אהרן גינצבודגס‬
‫‪ .‬ג ל ו ת ארץ החדשה*‪.‬‬
‫אייגענעם העב־עלשן זאץ האט אויך געהאט אנהייב ‪19‬טן י״ה די דרוקערגי פון‬
‫ווילנער אוניווערסיטעט‪ ,‬אין וועלבער עם האבן זיך צרישן אנדערע געזעצט אין געדרוקט‬
‫די העב־עלשע ל ע ר נ ב י כ ע ר פון שימאן זשוקאווםקי *‪ .‬אנהייב ‪19‬טן י״ה האט ד ע ר אוניווער‪.‬‬
‫סיטעט איבערגעגעבן די דרוקערי! צו יוזעף זאוואדזקין און די דרוקעריי עקמימטירט נאך‬
‫זאראדזקץ איז אויך אין ‪ 1817‬געדרוקט געווארן‬ ‫אין רילנע ביזן הי״ינטיקן טאג‪ .‬כ‪:‬י‬
‫איז‬ ‫דערבגי‬ ‫ישראל‪,‬‬ ‫נערי בני‬ ‫עבור‬ ‫פלאנייא‬ ‫לשון‬ ‫קריאת‬ ‫ליטוד‬
‫דאוניווערטיטעט‬ ‫ויפן שער אנגעריזן‪ . :‬ב ד פ ו ס והוצאת של האדון יאזעף זאוואצקי ט ד פ י ס‬ ‫א‬

‫‪5‬‬
‫בשנת תקעיז לפ״ק‪ ,‬ווילנא״ ‪.‬‬

‫אקאדצמיע ‪nepioflKiecKce coHHHeme‬‬ ‫פון דעד רוסש‪-‬קייזערלצכער‬ ‫אייסגא‪3‬צ‬ ‫* פגל' די‬

‫״‪ ,‬נומ ‪ XXIV‬פון יאר ‪ ,1810‬ידיעות וועגן דרוקערייען‪ ,‬ז׳ ‪.57‬‬ ‫‪y c n‬‬ ‫‪txaxb‬‬ ‫‪H‬‬ ‫!‪a . npocBtmeHis‬‬
‫‪P‬‬

‫‪4‬‬
‫אין‬ ‫הצ‪3‬רעיש‬ ‫שימאן פעליקס )סעבאסטיאן( זשוקאווסקי )‪ (!834-1782‬איז געווען לעקטאר פון‬
‫ווילנער אוגיווצרסיטעט ‪ 3 1808‬ז דער אוניוועדסיטעט איז געשלאסן געווארן אין ‪ .183‬עד האט פארפאסט‬
‫‪,‬ווילנע ‪ ,1809‬און ‪Wypisy hebrasjkie‬‬ ‫עטלצכע ל ‪ 3‬ר נ ‪ 3‬י כ ע ר פון ה צ ‪ 3‬ר ע י ש ‪Pocz^tki j^zyka hebrayskiego :‬‬

‫צוזאמצן מיט א הע‪3‬רעישילאטייניש«פרליש ווערטערבוך‪ ,‬ווילנע ‪ .1811‬זשוקאווסקי איז געווצן א פריינד‬

‫פון די ודילנער משפילים און אין מא־גס ‪.‬גלות הארץ החדשה' ווערט ער ארסגערעכנט צווישן די‬
‫פרענומעראנטן )‪.‬העדרן זוקאווסקי פרעפעםר׳^‬
‫‪5‬‬
‫שפראך אין‬ ‫פוילישער‬ ‫זע ניין א ר ‪ 3‬ע ט ‪.‬דאס ערשסע העפרעיש־יידיש לייענבוך פון דצר‬
‫‪169‬‬ ‫דעפעראטן און דעצענזיעס‬

‫דעדמאנט אויך ניט די צוויי תילנער מדפיסים נייטאן און בלומאוויטש‪.‬‬ ‫פרידבערג‬
‫פ ע ר נייטאן איז געווען‪ ,‬כראנאלאגיש‪ ,‬ד ע ד צווייטער נאך ראמען‪ ,‬יידישער מדפיס‬
‫א־ן ווילנע‪ .‬זללן דרוקערלל איז געעפנט גערארן אין ‪ 1818‬און האט זיך געפונען אויף יאן׳גאס‬
‫אין געצע־ויטשעס הויף‪ .‬ניימ*ן איז בארוםט פון •דויד‪ ,‬ראט ער האט געטאבט אין ‪,1817‬‬
‫‪6‬‬
‫גע״ארן‪ ,‬מחטת‬ ‫א־ויםצוגעבן א יידישע צללטונג אין ר י ל נ ע ‪ .‬זי_ין ב ק ש ה איז א״געווארפן‬
‫ד ע ט א ל ט געהערט די צענזור־ענינים‪,‬‬ ‫ד ע ד ווילנער אמירערסיטעט‪ ,‬צו וועמען ע פ האבן‬
‫העברעלש‪,‬‬ ‫אזעלכע‪ ,‬ראם קענען‬ ‫האט געענטפערט‪ ,‬אז צווישן די פ ר א פ ע ס א ־ ן זללנען דא‬
‫אבער קיינער פון זיי קען ניט קיין יידיש און עם וועט ניט זללן‪ ,‬ר ע ר ע ס זאל די צללבונג‬
‫צענזורירן‪ .‬אין נייטאנם דרוקערלל איז אין ‪ 1823‬געדדוקט גערארן ד ע ד באריניטער ״ספר‬
‫‪7‬‬
‫אויםגערעכנט‬ ‫הקונדס״ ‪ .‬מיד געפינען אים אויך צווישן די ווילנער משבילים‪ ,‬ראם זללנען‬
‫וד־ פרענוטעראנטן אין ס פ ר ד ר ך ס ל ו ל ה ‪ ,‬א העברעלש‪-‬דללטש האנטווערטערבוך פון יהודא‬
‫קראהן‪ ,‬געדרוקט אין ר י ל נ ע ‪ 1826‬טאקע אין ד ע ר ז ע ל ב י ק ע ר דיעצעזישער דרוקע־לל פון‬
‫ווערק פון בשעתו‬ ‫ארויסגעגעבן די‬ ‫נייטאן האט אויך‬ ‫גלחיםיטיסיאנערן‪.‬‬ ‫די פוילישע‬
‫ט ר ע מ פ ע צ ק י און ווען ער איז אין ‪ 1821‬צוגע׳‬ ‫פאפולערן פוילישן דיכטער םטאניסלאוו‬
‫טדאטן ארויסצוגעבן די דריטע אויפלאגע פון ט ר ע מ ב ע צ ק י ס געזאטלטע ווערק‪ ,‬ה א ט ע ר‬
‫טדעטבעצקיס‬ ‫ב א ש ט ע ל ט ב ל ם יונגן אראם מיצקעוויטש אן ארללנפיר און א קאטענטער צו‬
‫פאעמע ‪,‬זאפיוווקע״‪ .‬היות די דאזיקע אויסגאבע איז ארויס אנהייב ‪ 1822‬און מיצקעוויטשעס‬
‫אויבנדערטאנטן יוזעף זאוואדזקי‬ ‫געווארן בללם‬ ‫ב ע נ ד ל פאעזיע איז אפגעדרוקט‬ ‫ערשט‬
‫ערשט אין מאי‪-‬יוני ‪ ,1822‬קוטט ממילא אויס‪ ,‬אז נייטאן איז אין א געוויםער ט א ס פאקטיש‬
‫געווען ד ע ד ערשטער פ א ר ל ע ג ע ר פון גרויסן פוילישן דיבטער‪.‬‬

‫די דרוקערלל פון שמואל בלוטאוויטש איז געעפנט גערארן אין ווילנע אין ‪ 1833‬און‬
‫איז געשלאסן גערארן דורך ד ע ר מאבט בשעת ד ע ר מירד‪ ,‬פון ‪.1837‬‬
‫ניט ריכטיק שדללבט פרידמערג‪ ,‬אז נאכדעם רי מאנעס ראם האט אין ‪ 1817‬שותפות‬
‫געטאכט מיט גראדנעד טדפיט זיטל טיפאגראף‪ ,‬איז זייעד דרוקערלל אריבערגעפירט געוואדן‬
‫אין ד ע ד שטאט ]![ אזיאר‪ ,‬נאענט פון גראדנע‪ ,‬או; אז ערשט אין ‪ 1837‬האט די רעגירונג‬
‫ב^פוילן אריבערצופירן די דרוקערט צוריק קיין ווילנע‪ .‬ד ע ד א ט ת איז‪ ,‬אז אין אזיאר האט‬
‫זיך געפונען א הילפם‪-‬דרוקערלל פון די שותפים‪ ,‬ר ע ל ב ע איז אין ‪ 1837‬פ א ר מ א כ ט געווארן‬
‫אבער‬ ‫האבן‬ ‫צוזאטען טיט א ל ע יידישע דרוקערללען צוליב ד ע ר גזירה‪ .‬די גאנצע צטט‬
‫די שותפים ניט אויפגעהערט צו האלטן א דרוקערט אויך אין ווילנע‪ ,‬ווו זיי האב! געדרוקט‬

‫ש ר י פ ט ן פ ו ן י י ו ו א ‪ 3 ,‬׳ ‪.111‬‬ ‫פילאלאגישע‬ ‫נ;ח‪3‬רי אין די‬ ‫זיין‬

‫משמעות פאר‬ ‫זעצער‪,‬‬ ‫יידישער‬ ‫ספעציעלער‬ ‫געאר‪3‬עט א‬ ‫האט‬ ‫דרוקעריי‬ ‫זאוואדזקיס‬ ‫אין‬

‫ל ע ר נ נ י ך ‪Poczntki‬‬ ‫הע‪3‬רע‪-‬ישן‬ ‫זשוקאווםקים‬ ‫צום סוף פון אוינגדערפאנטן‬ ‫סעקסטן‬ ‫הע‪3‬רעיש»יידישע‬

‫ד ע ר ז ע צ ע ר פון‬ ‫‪ 3‬ד ל י ש ע נ א ט י ץ ב ז ה ה ל ש ו ן ; ״ ד א ס נון־ ה א ט ג ע ז ע צ ט‬ ‫‪ j zyka‬א י ז ד א ‪8‬‬

‫‪s‬‬ ‫‪hebraysk.tgo‬‬

‫אנגעגעבן‬ ‫נאמען‬ ‫פאטערס‬ ‫און‬ ‫זעליג ]דער נאמען‬ ‫ד ר ו ק ע ר י י ד ו ד בן א ה ר ן‬ ‫דער אוגיווערסיטעטישער‬

‫העברעיש[ פון ס א נ ד א מ י ר * ‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫‪.86‬‬ ‫‪ ,1906‬נ ו מ י‬ ‫לעבך‬ ‫״דאס‬ ‫ארטיקל אין ט א ג ב ל א ט‬ ‫זע י‪ .‬ג ע ס ס ע נ ם‬

‫‪ ,1930‬ז ׳ ‪.133-129‬‬ ‫ה י ח א י ד י ש ל ס פ ד ה ק ו נ ד ס ״ א י ן ‪.‬״קרית ס פ ר ״‬ ‫‪,‬הכסמפלר‬ ‫י זע פ ‪ .‬קאן‪,‬‬

 ‫‪170‬‬

‫א ס ך כפרים און אויף די שערים גענוי אנגעוויזן ד ע ם מקום הדפוס‪ .‬אין די ‪20‬ער יארןה^ט‬
‫זיך ז י ע ר דרוקערגי געפונען אין דיל‪.‬ע אויף ש ל א ס י ג א ס אין ה ד ף פון ד ע ר קאפיטולע‪.‬‬
‫ע ס איז פאראן א ק ב ל ה ‪ ,‬אז די ספרים‪ ,‬אויף ה־עלכע ע ס איז אנגעגעבן ד ע ד מקום הדפיס‬
‫געדרוקט געווארן אין אזיאר‪ .‬צרישן ‪ 1817‬און ‪ 1837‬זטנען‬ ‫״בווילנא והוראדנא״‪ ,‬זטנען‬
‫ספרים ס ל ד ו ר ך ב־ידע שותפים און סט דורך מאגעס‬ ‫א ב ע ר אויך געדרוקט גערארן פ י ל‬
‫אפילו די גאפ‬ ‫ווילנע און‬ ‫אנגענעבן בלויז‬ ‫דרוק איז‬ ‫ראטען אליין‪ ,‬וואס ד א ס א ר ט פון‬
‫רילנע‪ .‬ע ס א־ז גענוג א ל ס בי‪.‬ישפיל‬ ‫געפינט זיך אין‬ ‫הויז״נוטער‪ ,‬רו ד י דרוקערט‬ ‫טיטן‬
‫אנצורופן בלויז ע ט ל ע ב ע פון זיי‪ :‬נ ח ל ד ט ע ה ‪ ,‬א י ס פ ר אויף ר ׳ חיים ראלאזשינער‪ ,‬רילנע‬
‫ת ק פ י א )‪ ,(1821‬נתיבות עולם‪ ,‬ווילנע ת ק פ ״ ב )‪ ,(1822‬אניה סוערה‪ ,‬רילנע תקפיד‪,(1825),‬‬
‫‪8‬‬
‫ליאנדארם ר ע ר ט ע ר ב ו ך ‪ ,‬רילנע ‪. 1827‬‬
‫)עקסיסטירט נאך איצט אין‬ ‫דרארזשעץ ה א ט געעפנט זין דרוקערי״י‬ ‫אברהם‪-‬יצחק‬
‫ודילנע( אין יאד ‪ 1829‬א־ן ניט ‪ ,1835‬ווי ע ס שרטבט פ ר י ד פ ע ר ג ‪.‬‬
‫ד י ד נ ד י ק רענן ט״צס דרוקערי‪ /.‬דערטאנט ניט פ ר י ד ב ע ר ג די מ ד פ י ס ט ע פ ר א ד ל מיץ‪,‬‬
‫א פדוי א גרויסע ב ד י ה ‪ ,‬וועלכע האט נאכן טויט פון איר מאן יהודהילייב מיץ )אין יאר‬
‫‪ (1902‬אננעפידט טיט ד ע ד דרוקערי! און פ א ר ל א ג אין משך פון א ס ך יארן ביו זי איז געשטארבן‬
‫צום פ ו ף פץ ד ע ר ר ע ל ט י מ ל ח מ ה ‪ .‬נ א ך ד ע ר מ ל ח מ ה איז די דרוקערט אריבערגעגאנגען‬
‫בערך‬ ‫ל ס ו ף טיט‬ ‫צו פ ר א ד ל ס זץ הירש מיץ‪ ,‬וועלכער האט זי געפרורט טאדערניזירן‪.‬‬
‫‪ 5‬יאר צוריק איז ע ר א ב ע ר נערען געצווונגען ד ע ם פ א ר ל א ג און ד ר ו ק ע ר י צו ליקווידירן‪.‬‬
‫די ד ר ו ק ע ר י האבן אפגעקויפט די נאענטסשע קרובים פון נ ע ר ע ר ר ב י און ז י האבן איר‬
‫ארויסגעפירט פון רילנע קיין רארשע‪.‬‬

‫פ ר י ד ב ע ר ג ם געאגראפיע‪ ,‬אנגעהויבן פון טיטל‪ :‬די‬ ‫רענן‬ ‫ר ע ר ט ע ר אויך‬ ‫אפאר‬

‫שטעט‪ ,‬ראם‬ ‫געשיכטע פץ ידישן דרוקרעזן אין פוילן‪ .‬רען מען קוקט >‪5‬דורך די רשימה‬
‫ז י ע ר ע י ד י ש ע ד ר ו ק ע ר י ע ן דערציילט ד ע ר מ ח פ ר ‪ ,‬זעט טען‪ ,‬אז ד ע ד געאגראפיש‪-‬‬ ‫רענן‬
‫דערניין אין‬ ‫טאליטישער באגריף פוילן איז ד ע ם ט ח ב ר ניט ק ל א ר און ע ס איז שרעד צו‬
‫וועלכע געאגראפיש‪-‬היפטארישע גרענעצן פוילן ר ע ר ט אין זין ב ו ך ב א ה א נ ד ל ט ‪ .‬א גאנצע‬
‫‪9‬‬
‫ד י שטעט פון אוקרי_ינע און ודיסרוסלאנד פאםן זיך לחלוטין ניט אין ד ע ס בוך ‪ .‬ד א ם שטעקט‬
‫פאטריאטיזם‪ .‬א ג ב איז ד ע ד מ ח ב ר‬ ‫ביליקן‬ ‫א ב י ם ל מיט א י ב ע ר ג ע ט ר י ב ע נ ע ם און ממילא‬
‫ב כ ל ל ניט שווה״בשווה מיט ד ע ר געאגראפיע‪ .‬דאס זעט מען פון זין טעותדיקן באנוצן זיך‬
‫טיט נעטען פון שטעט און פארפלאנטערן זי‪ .‬ס ל א ר ו ט ע ל ט ש ל ה י ס ט ב ? אים אין פויליש‬
‫‪ ,Slabodka‬פון ביידע ט א ה ל ו ב ס )בטם דניעפער אץ פטם דניעסטער( ר ע ר ט א י נ ם אנגערופן‬

‫‪8‬‬
‫זע מיין ארבעט ״ז־אס ערשטע פוילישייידישע ווערטערבוך און זיין מחבר לעווין ליאנדאר׳‬
‫אין לאנדוייגוך »ון ייווא‪ .‬ווי עם איז צו זען פון שער‪ ,‬וואס איז דארט רעפראדוצירט‪ ,‬האט מאנעס‬
‫אץ זימלס דרוקעריי אין יענעם יאר זיך געפונען אויף דייטשער גאס‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫דערפאר האט דער מחבר איורכגעלאזט סיראלק‪ ,‬ווו עם האט אין יי זעכציקער יארן עק•‬
‫איז אין ‪ 1863‬גזגדווקט ג»!הארן א שייגע‬ ‫סיסטירט א דרוקעריי פון אברהם >‪.‬בלי מארקסאן‪ .‬דא‬
‫ארסגאבע פון חובת הלבבות מיטן פירוש פת לחם‪.‬‬
 ‫רעסעראטן און רעצענזיעס‬
‫‪171‬‬

‫‪ i l o w‬־ ‪ . I V o g‬־ ו ז י ל ‪ ,‬וואט רופט זיך אויף בויליש ‪, U a d z i w i l l f i w‬‬ ‫‪ M a h l o w‬אץ די צווייטע‬
‫רערט ב;י פרידבערגן פארוואנדלט אין ‪ R a d a w e l‬אאז״וו‪.‬‬
‫אויף א געשיבטע פ־ן יידישן דרוקוועזן אין פוילן ווארטן מיד שוין לאנג און עמוועט‬
‫נאך ליידער אויסקוטען צו ווארטן‪ .‬ב כ ל אופן האט אונדז פרידבעיג די דאזיקע געשיבמע‬
‫‪ .5‬קאן‬ ‫גיט געגעבן‪.‬‬

‫פר‪$‬פ‪ .‬וו‪ .‬נ‪ .‬ווערכאווםקי‪ .‬כעמיע‪ .‬לערנבוכ פאר דעד מיטלשול‪ I .‬אונ‬
‫‪ II‬טייל‪ .‬מעלוכע־פארלאג פוג ווייסרוסלאנד‪ ,‬נאצמעקטער‪ ,‬מינסק ‪.1933‬‬
‫פונ רוסיש‪ 156 -|-127 .‬ז׳‪ .‬טיראזש צו ‪ 15000‬ע ק ד ‪.‬‬

‫ראט איז איינס פון די געציילטע יידישע ביבער‪ ,‬ארוימגעגעבן אין דאטנטארגאנד‪,‬‬
‫וואט פאלן אר‪:‬ין צו אונדז אין די הענט‪ .‬םיאיז רערפאר פארשטענדלעך אונדזער אינטע־‬
‫רעס )געמישט טיט קנאה( צו די דאזיקע ביכער‪ .‬איך פערזענלעך האכ טיט א גאר‬
‫כאזונדער אינטערעם זיך גענוטען צו ווערכארםקיס כעמיע ‪ -‬איך כין אכט יאר געווען ‪S‬‬
‫לערער פץ דעם דאזיקן געגנשטאנד‪ .‬איך טוז אבער זיך טורה זללן‪,‬אז כיהאב איבערגעלייענ‪;:‬‬
‫סךיהבל ‪ 60‬זללטלעך‪ ,‬די רעשט ‪ -‬אדורבגעקוקט זייער אויבנאויפיק‪ .‬שולדיק אין דעם‬
‫איז ניט דעד טאטעריאל גופא; לויטן אינהאלט און לויט דער פארם ראלט עס גערען א‬
‫גאנץ נישקשהדיק לערנבוך‪ .‬אלץ פטדט אבער אוועק די הילצערנע‪ ,‬אפטטאל פאדגרללזטע‪,‬‬
‫ניט׳דורכגעטראכטע אץ מחמת דעם‪-‬שרער פארדלללעכע איבערזעצונו‪ ..‬בלל די ציטאטן און‬
‫בללשפילן‪ ,‬ראט א‪-‬ך רעל מיט זיי אילוםטרירן טללנע טענות צו דער איבערזעצוננ‪ ,‬ו‪.‬על‬
‫איך יעדעס מאל אנרללזן דאס זללטל און די שורה טון כוך; אלע בגישפילן שטאמען פון‬
‫די ערשטע ‪ 60‬זללטלעך פון ‪ I‬טייל‪.‬‬
‫ראשית־כל א פאר ציטאטן אויף צו כאראקטעריזירן דעמ מטיל פון רעד איבערזעצונג‪:‬‬
‫‪ .1‬רארעטט אנ א שטיק צינ־פאפיר )צוט בלישפיל פונ קאנפעקטנ(‪ ,‬א שטיקל טאגני•‬
‫לענטע האלטנדיק טיט נ צרענגל‪ ,‬אדער פארקוועטשנדיק אינ א צעשפאלטנ קינעלע‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫אייניקע בדעקלעכ צוקער‪ ,‬אויטשיטנדיק זיי אפ דעט בלעכענעט פלעטל )‪.(22,9‬‬

‫‪ .2‬די ניט צעלאזבארע שטאפנ ראם אנטהאלטנ זיכ אינ ראסער אינעמ אויסזענ פונ‬
‫׳‬

‫טוטנעקללט‪ ,‬אדער ווי טענ זאגט‪ ,‬אינ אנ ״אויסגערעגענעט* צושטאנד אדער אינעט אויםזענ‬
‫פונ א סוםפענזיע )דעד רארט איז גענוטענ פונ לאטיינ אונ האט דעטזעלבנ באגריפ פונ די‬
‫ווערטער ״אינ אנ אויסגערעגענעט צושטאנד*( קאנענ זיינ פארשיידנצרטיקםטע )‪.(24,18‬‬
‫‪ .3‬אונזער פארשטעלונג קענ זיכ לאכלוטנ ניט פארשטעלנ‪ ,‬אזעלכע קליינע גרויסנ‬
‫פונקט אזוי‪ ,‬ווי בא אונדז איז ניטא קיינ רעאלע פארשטעלונג וועגנ זייער גרויסע גדויסנ)‪.(17,60‬‬
‫דאס זגינען ניט קיין בייזוויליק צוגעקליבענע ציטאטן; אזוי גייט עם שורה נאך שורה‪,‬‬
‫זללטל נאך זללטל‪ .‬רעד עט האט געפתווט זללן א לערער טון טאטעטאטישינאטורוויסנשאפט•‬
‫לעכע לימודים‪ ,‬ווייס‪ ,‬אז כעמיע איז דער שווערטטע־ לימוד פאר די תלמידים‪ ,‬דערהויפט‬
‫אין אנהייב‪ .‬מען קען כאמת באדויערן רעם לערער‪ ,‬ראס וועט טוזן געכן זללנע שילער‬
‫אין די הענט ארללן די יידישע איבערזעצונג טון ווערכאוומקימ ״כעטיע״‪,‬‬
 ‫ל‪ .‬ראזענשלין‬ ‫‪172‬‬

‫חיסרון‪.‬‬ ‫איך פ ע ר ז ע נ ל ע ך ה א ל ט א ב ע ר ניט ר ע ם ס ט י ל פון פ ו ך פ א ר זללן נרעסטן‬

‫ביבער שאפן זיך און פארגייען; מען קען זיכער זבן‪ ,‬אז טיט ד ע ר צללט ר ע ט קוטען א נללער‬
‫דעפעקטן‪,‬‬ ‫ב ע ם ע ר ל ע ר נ ב ו ך ‪ .‬א ס ך ערגער א־ז אבער‪ ,‬ר א ם די א־בערזעצונג פאדמאגש‬
‫ר ע ל כ ע זללנען טסוגל ארללנצוברענגען א פ ל א נ ט ע ר אין ד ע ם ענין טערטינאלאגיע‪ .‬נ א ך אין‬
‫יאר ‪ 1928‬האט ד ע ר ט י נ ס ק ע ר אינסטיטוט פ א ר רללסדופישער קולטור ארויסגעגעבן זייער א‬
‫גוטע כעטישע טערטינאלאגיע‪ ,‬וואס ה א ט געזאלט זללן אבליגאטאריש פ א ר א ל ע שולן און‬
‫טאל‬ ‫ערשטן‬ ‫טערמינאלאגיע צום‬ ‫אויסגאבן י‪ .‬צרישן א ג ד ע ר ע אויפטוען ה א ט די דאזיקע‬
‫ערשטן א ר ט די אינטערנאציאנאלע‬ ‫אויפן‬ ‫ארעקגעשטעלט‬ ‫ארללנגעפירט און‬ ‫אפיציעל‬
‫רערכארםקיס ‪,‬בעטיע׳ האט אבער‬ ‫איבערזעצער פון‬ ‫באצייכענונגען פ א ר זאלצן‪ .‬ד ע ר‬
‫פ א ר א י ע ל צו זיי ארללנגעפירט אייגענע‬ ‫זייער זעלטן זיך באנוצט טיט די דאזיקע נעטען‪,‬‬
‫איבערגעזעצטע פון דוס יש ‪ .‬איך ב ר ע נ ג א פ א ר בללשפילן‪:‬‬
‫אנשטאט קוילןיקאד•‬ ‫)‪) (24,10‬פון רוסישן ‪(yrjiejieflHaH cojit‬‬ ‫קוילנקופעריזאלצ‬
‫פ א נ א ט א ר ע ד ד ע ם אלטן נאטען קוילן‪-‬זויערער קופער מאננאניקאלייזאלץ)‪ (8,26‬אנשטאט‬
‫קאלייפערמאנגאנאט י‪.‬‬
‫א ב ע ר אויך אץ א נ ד ע ר ע פאלן ה א ל ט זיך ניט ד ע ד איבערז׳ אן ד ע ד אפיציעלער טער•‬
‫טינאלאגיע‪ ,‬לטשל‪ :‬ד ע ט ב ע ר ע נ ) ‪ ( 1 7 , 1 9‬אנשט׳ גארבן‪ ,‬אליוטיני )‪ (5,34‬אנשש׳ אליוטין אאזיו•‬
‫איך ריזיקיר ארויסצוזאגן א ה ש ע ר ה ‪ ,‬אז ד ע ר אנאניטער איבערזעצער פץ ר ע ר כ א ר ס ק י ס‬
‫‪,‬‬
‫כעטיע״ איז אידענטיש טיטן פארפאשער פץ דע‪,‬־ שלימטזלדיקער ״פיזיקאלישער טערטינא׳‬
‫לאגיע״ ״‪ .‬איך ר י ל רללזן‪ ,‬פונראנען נעטט זיך בלן טיר ד ע ד אגינדרוק‪:‬‬
‫‪ .1‬ד י זעלביקע נייגונג צו אומקר־טישע‪ ,‬א פ ט ט א ל טמש א ו מ ג ל י ק ל ע כ ע איבערזעצונגען‪.‬‬
‫ט׳זעצט איבער ר ע ר ט ע ר און מ ׳ פ א ר ט ־ א ב ט זיך ניט רעגן זייער אינהאלט‪ .‬פללשפילן‪:‬‬
‫ריינער אויסזענ«‪ ; ( H H C T M H BH(21,5‬א פ דעםטילידנ א גרויסע צ א ל פליסיקללטנ‪...‬‬
‫‪uoe1flb60‬‬ ‫א גרויסע צ א ל ע ל ע ק ט ר ע י ע נ ע ר ג י ע‬ ‫‪(tfojitmoe KoanqecTBo)KHBKOCTH‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪i3Heprn‬‬
‫(‬ ‫; (‪e COCTOHHHC0BemeHH3B (24,18 (BHcyuiHBaHHH‬‬ ‫צושטאנד‬ ‫‪1‬אדכגעוועגענער‬
‫שטאטט ד א פון ‪HBaTB‬‬ ‫‪j‬‬ ‫(‬ ‫‪B‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫(‬ ‫‪B‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪(3apo«umH MH‬‬
‫אויף ז׳ ‪ 41‬געפינט זיך א פון ריסיש א י ב ע ר ג ע ז ע צ ט ע ב א ט ע ר ק מ ג‬ ‫פערל‪:‬‬ ‫נ א ך איין‬
‫ב ו כ ש ט ע ב ל ע ב ע איבערזעצונג פונעט‬ ‫פון אזא אינהאלט‪ , :‬ד א ס ר א ר ט זויערשטאפנ איז א‬
‫טראנצויזישנ ווארט ‪.'oxygene‬‬
‫טיט קאט‪-‬‬ ‫‪»KHM<CJI‬‬ ‫ב א ר א ק ט ע ר י ס ט י ש איז ד ע ד אופן צו איבערזעצן‬ ‫‪&.2‬ספעצ־על‬
‫אנשטאט צונויפגעזעצט‪.‬‬ ‫פליצירט‬

‫‪1‬‬
‫‪.‬ייווא‪-‬גלעטער״ ‪a‬׳ ‪ m‬ז׳ ‪.77‬‬
‫י די דאזיקע טערמינען שטאמען פון ווייניק גענרויכלעכע רוסישע טערמינען‪ ,‬וואס אפילו אין‬
‫נייטיק און מסוגל ארייגצוגרעגגען אומפארשטייעגישן‪ .‬סיאיז קלאר‪ ,‬אז אין‬ ‫זיינען ז»י ניט‬ ‫רוסיש‬
‫ייד ש‪ ,‬ווו זיי האגן אפילו ניט קיין געשיכטלעכע גארעכטיקונג‪ ,‬זיינען זיי טאפל שעילעך‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫זע ריין אויספירלעכע רצצענזיע «ין ‪,‬׳ירא״בלעטער' נ ׳ ‪ ,IV‬זי ‪68‬‬
‫‪173‬‬ ‫ר*פעראטן און רעצענזיעס‬

‫‪ .3‬די נטיה צו באנוצן אקטיווע צ‪:‬־טווע־טער אנשטאט רע»לעקסיווע‪ .‬א בי_ישפיל‪:‬‬

‫ד א ס פ י ל ט ר י נ ר ד י ק ע וואם־גר אין זין‪maHCHTry10‬־‪. ( > H J 1 1 4(30,19‬‬
‫אויב ט י ן השערה איז ריכטיק‪ ,‬קען איך ב א פ ת ד ך ניט פארשטעלן‪ ,‬אז ס׳זאל זיך‬
‫ניט לאזן געפינען קיין ט ע ר צוגעטאשטער טענטש צום איבערזעצן א לערנבוך‪ ,‬ראם דעד•‬
‫שיינט אין ‪ 15000‬ע ק ז ׳ ‪ -‬א ץ פ פ ר ט נ א ך ד ע ם טמש ק א ט פ ר א ט ע ט י ר נ ת ק אופן‪ ,‬רי ‪*5‬זרי‬
‫םיאיז געווען א־יסגעפירט ד א ם פריערדיקע שטיקל א ר ב ע ט ‪.‬פי»ישע טערמינאלאגיע״‪.‬‬
‫אויב ביבץ ניט גערעבט‪ ,‬איז אפשר נאך ערגער; סיראלט געהייסן‪ ,‬אז ד ע ר ט ח ב ר פון ד ע ר‬
‫ל • ר^זענשיין‬ ‫״פיזישער טערטינאלאגיע״ האט שוין בא־ויזן צו שאטן א שיל•‬

‫יידן און יידיש אויפן ק א כ א נ א ו ו ם ק י ־ צ ו ז א מ ע נ ס א ר‬

‫‪ .‬אין די צריי אויםגאבעם פון ד ע ד פוילישער ריסנשאפ״ס׳אקאדעטיע‪ ,‬ר א פ זליבען‬
‫פארבונדן פיט ד ע ם צוזאמענפאר אין ק ר א ק ע אין ‪ 1930‬ל כ ב ו ד ד ע ם גרעפטן אלטיפוילישן‬
‫דיכטער יאן קאכאנאוופקי‪Pami$tnk Zjazdu Naukowego im. Jana Kochanowskiego,‬‬
‫‪ Kultura Staropolska, Krakow 1932, str.‬און ‪f-3-505‬־‪i‬־‪Kraktfw 1931, str. IV‬‬
‫‪—VIII 4- 752‬געפינען מיר צריי רעפעראטן אויף יידישע ט ע מ ע ס פון פראפ' ט‪ .‬באלאבאן‪:‬‬
‫ד ע ד ערשטער ד ע פ ע י א ט )‪ ,Famietnik‬ז׳ ‪ (116-102‬ב ־ ע נ ג ט טאטעריאל וועגן די‬
‫ערשטע ייו־ישע דרוקעריען אין פוילן )פון ד י ב ר י ד ע ר העליץ אין ק ־ א ק ע ‪ ,‬פון ד ע ר טשפחה‬
‫שרארץ אין לובלין און פון איטאליענישן ייד יצחק פראסטיץ אויפן קאזטער(‪ ,‬רי אויך פרטים‪,‬‬
‫ר א ם זיינען פארבונדן טיטן דרוקוועזן ב כ ל ל ‪ .‬סירוב פון די פאקטן דלנען שוין באקאנט פון‬
‫באל‪*.‬בא‪:‬ס פריערדיקע א ־ ב ע ט ן )אויף יידיש אין זין כ ו ך ‪.‬יידן אין פ ו י ל ן ‪ /‬רילנע ‪.(1930‬‬
‫ד ע ד רעטערענט ר ע ד ט דא אויך אדום די ע ר ש ט ע יידישע און העברעלש! דרוקן אין פוילן‪.‬‬
‫אין ר ע ם ענין זללנען נייטיק ע ט ל ע כ ע תיקונים‪ :‬ד ע ר ‪ .‬ס פ ר ר ׳ א נ ש ל ' איז ניט ^ ‪ g‬דייטש•‬
‫ר‬ ‫נ‬

‫יידישער ר א ק א ב ו ל א ר צום חומש )זי‪ ,(103‬נ א ד א קאנקארדאנץ צו גאנץ תנ״ך‪ .‬רללטעראץ‬

‫גרייויק אנגעגעבן די ד א ט ע פון ד ע ר צ\‪,‬יטער אויפלאגע )‪:‬׳ט ‪ ,1587‬נ א ד ‪.(1584‬‬
‫דער צרייטער ד ע פ ע ר א ט ‪ . ,‬ד א פ גללסטיקע און זיטלעכע לעבן פון פוילישן יידנטום אין ‪16‬‬
‫י״ה״ )‪ ,Kultura Staropolska‬ז׳ ‪ ,(639-606‬איז אויך רייניק טחדשן א נייפ איז א פ ש ר נאר‬
‫ד ע ר פינטעטישער באנעפ פון ד ע פ ענין‪ .‬טראפ׳ באלאבאן שילדערט דא אויך די שינויפ אין‬
‫ד ע ם לעבנסשטייגער פון די פוילישע יידן יענע צללטן ) ר ע ד לוקםום אין דירות און קליידונג‪,‬‬
‫די ט ע י פרללע באצלונגען פון טאן צו פדוי‪ ,‬באצלונג צו קריסטן ובדוטה(‪ .‬אין ד ע ־ דיםקוטיע‬
‫נאך די רעפעראטן האט ד ע ד גערטאניסט פ ר א פ ׳ ק ל ע ט ש ק א ר ס ק י ‪ ,‬ריידנדיק רענן דעם‬
‫צוזאמענהאנג צרישן ד ע ד יידישיסטיק און ד ע ר פארשונג פון די שלעזישע און די!טשע דיא•‬
‫לעקטן אין פוילן‪ ,‬אנגעריזן אויף יידיש רי אויף א ד א נ ק ב א ר א ר ב ע ט ס י פ ע ל ד פ א ־ די יידישע‬
‫גערטאניטטן אין פוילן‪ .‬אויף ד ע ד טענה פץ ד ע ם היסטאריקער סעמקאריטש‪ ,‬אז מ ׳ ר ע ד ט‬
‫ולעגן יידן מ ע ר רי עמ קומט זיי לויט זייער ר א ל ע צו יענער צללט אין פוילן‪ ,‬האט געענטפערט‬
‫פראפ׳ באלאבאן אץ ד ע ד שרי_יבער פון די שורות‪ ,‬אז ־ פ א ר ק ע ר ט ‪ ,‬מ׳לייגט צו רייניק אכט‬
‫אויף די פארשונגען פץ ד ע ר יידישער ק ו ל ט ו ר אין פוילן‪.‬‬
‫ס׳איז אויך צו דערטאנען די א ר ב ע ט פץ ד״ד ר‪ .‬פ א ל ע ק ‪ .‬ד י ב י ב ל אין קאבאנארסקיס‬
‫דיכטונג*)‪1-‬מ‪8‬ק זי ‪ (116-102‬און די רעפעראטן פון פראפ׳ בויאק)״די פרינציפן פון פוילנס‬
‫ווירטשאפטס׳פאליטיק*( אץ פץ פראפ׳ קוטשעבא )״דאס סאציאלע לעבן״(‪,‬ראס האבן ב א ר י ת ג‬
‫יידישע עניניפ‪ .‬אין ד ע ר דיםקוסיע א ת ם די רעפעראטן האט פראפ׳ ק ל ע ט ש ק א ר ס ק י‬
‫אתיםגעזאגט אינפערעסאנטע השערות רענן ד ע ד כראנאלאניע פץ ד ע ד ג ר ע פ ע ר ע ר יידיש׳‬
‫אלןנראנדעתנג פון דללטשלאנד קיץ פוילן אויפן גרונד פון ש פ ר א כ ל ע כ ע קריטעריוטס‪,‬‬
‫דאטירנדיק זי אויפן ‪14-13‬טן ייה‪ ,‬אניט ר א ל ט זיך אין ד ע ס יידיש פץ פוילן אפגעשלאגןדי‬
‫רירקוננ פון ד ע ד דללטשער ק א נ צ ל י י ש פ ־ א ך ‪ ,‬ראם האט זיך אויפגעבילדעט ערש ט א ן ‪•14‬‬
‫‪15‬טן י‪-‬ה; יידיש דערטאנט איט ד י שלעזיש׳דללטשע ד י א ל ע ק ט ‪ ,‬ב פ ר ט פון רילאטאריץ‪,‬‬
‫ד ״ ר מ• אלטבויער‬ ‫ראט ע ר שטודירט שוין א ל ע נ ג ע ר ע צללט )•‪ Pam‬ז׳ ‪•(69‬‬
 ‫מאטעריאלן און באטיצן‬
‫״דער בלומענגארטעך ‪ -‬א אומבאקאנטע יידישע צי!טשריפט‬
‫וואם ז‪.‬יך בין מסדר‪ ,‬האב איך גצפינען צוויי נו•‬ ‫אין ‪ 8‬פריוואטער ביבליאטעק אין ריגע‪,‬‬
‫קיין ״דישן‬ ‫פון‬ ‫ידיעות גרייכן‪,‬‬ ‫רילגע‬ ‫ווי ווייט‬ ‫וואס איז‪,‬‬ ‫‪ 8‬יידישער צייטשריפט‪,‬‬ ‫פון‬ ‫מערן‬
‫דאס איז דעד לעמבערגער ‪,‬בלומעגגארטען׳י־ גוי ‪ 1‬און נו׳ ‪ 2‬ערשטער‬ ‫ביבליאגראף ניט פארצייכגט‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫י א ר ג א נ ג ‪ .‬איך וועל דא פארצייכצנען אייניקע פרטים וועגן די ד ‪ $‬ד ק ע ‪ 2‬גומערן ‪ .‬ב ל ו מ ע גארטען׳‪.‬‬
‫דעד‬ ‫דיי‪1:‬שהעריש‪ * .‬ר ף‬ ‫שפראך איז‬ ‫די‬ ‫״בלומעגגארטען״ איז א צווייוואכגשריפט‪.‬‬ ‫דער‬
‫און די נעמען פון די‬ ‫רעדאקטאר‬ ‫גאמען פון פאראנטווארטלעכן‬ ‫אגגעגעבן דער‬ ‫לעצטער זייט איז‬
‫פאדלעגער‪:‬‬
‫‪Verantwortlicher‬‬ ‫‪Redacteur:‬‬ ‫‪Samuel‬‬ ‫‪Striks‬‬

‫‪Herajsgeber:‬‬ ‫‪J.‬‬ ‫‪Katzenellenbogen‬‬ ‫‪und Q.‬‬ ‫‪Rawitsch‬‬

‫‪flus‬‬ ‫‪der‬‬ ‫‪Buchdrukerei des‬‬ ‫‪Sihewczenko-Vereines.‬‬

‫‪ . . . ,‬ב ש ב ט י ישראל‬ ‫ד ך ‪>$‬ן אנאגס אין העברעיש‪:‬‬ ‫אזוי ווי אין דעפ זעלגן גומער געפינט‬
‫גודע מעולם כי הוא‬ ‫תפארת בית הדפוס הזה‬ ‫כי הגדלתי את כבוד בית ד פ ו ס י ‪. . .‬‬ ‫אודיע נאמנה‬
‫הראש והראשון בבתי הדפוס ש ב ל ב ו ב ‪ . . .‬אדרעסע שלי שמואל שטריקס אין ל ע מ ב ע י ג ג א ל י צ י ע ך —‬
‫פאראנטווארטלעכער‬ ‫דער‬ ‫דאס‬ ‫ששריקם איז‬ ‫שמואל‬ ‫דער‬ ‫אז‬ ‫אויף דכער‪,‬‬ ‫רצכצגען‬ ‫קען רען‬
‫רעדאקטאר‪.‬‬
‫נומער איז דאטירט דעם ‪15‬טן אפריל ‪.1878‬‬ ‫דער עישטער‬
‫אין דעם לייטא־טיקל ‪.‬״פאן דער רעדאקציאן״ ל״ענען מיד צ״אן‬
‫ברידערען אום זייערע‬ ‫גצגילדעכען‬ ‫אונזערן‬ ‫ד ך צו‬ ‫צו וועגדען‬ ‫שולדיגקייט‬ ‫אונזער‬
‫ש פ י א כ ע צו פצרמיגדערן‪ .‬כ י ד זעהען‬ ‫אונצופרידענהייט אוגד ווידערווילען געגען די יידיש״דייטשע‬
‫מאכען ביים עיבליקען דיעזעס אוג׳‬ ‫ממען זיי וועלען‬ ‫שרן פאראדס וועלכע גרימאסען אונד זויערע‬
‫בלאטעס‪ ,‬ווי ווייט זיי וועלען זייער מוגד אויפשפערן אוגד מיט גררס געלעכסער וו‪7‬נ»‬ ‫ערווארטעטע;‬
‫גיינצעהגטק יאר•‬ ‫עגדע דעם‬ ‫אם‬ ‫לען ז״ זאגען‪ :‬דאס א י ז ווירקליך שקאנדאל! אין דיצזער צייט‪,‬‬
‫יידיש״דייטשע איז‪ ,‬ארפצו•‬ ‫ר י די‬ ‫אזר אשפראכע‪,‬‬ ‫ד ך מענשען די מיהע געבען‪,‬‬ ‫הונדערט זאלען‬
‫האלטען״‪...‬‬
‫‪.‬געבילדעטע ברידערען״ א ר ף א גאנצער‬ ‫און דא גייט אוועק א פאלעמיק מיט די דאדקע‬
‫זייט מיט דעם ארספיר‪ ,‬אז‬
‫דעם‬ ‫אונטערדעסען‬ ‫שפראכע‬ ‫פערדארבענע‬ ‫דיעזע‬ ‫ווירד‬ ‫״ארף דיעזע * ר ט האפען מיד‪,‬‬
‫וועלכע‬ ‫עבען זא וויא די מעדיצין‪,‬‬ ‫גרויסע גוצען‪.‬‬ ‫אים געגצגטהייל‬ ‫פאלקע קיין שאדען ברצנגען‪,‬‬
‫צנטהאלט אין ד ך ז״צר פיל שלעכטע אבשיילכע אוגד עקעלהאפטע ז א כ ק און ר א ך ברענג‪:‬׳ ד א דצם‬
‫קראנקען גענעזונג אוגד געזוגדהייט״‪.‬‬
‫י א ן גייט די רעדאקציע אריבער צו דערציילן ווצגן דעם איגהאלט פון »דעש ב ל ו ר ע נ ג א ר ט ע ך ‪:‬‬

‫» אין ז‪ .‬רייזע‪:‬ם לעקפיקאן ‪ iv‬ביי גבריאל דאוויטש ווערט יא דערמאנט ״דער בלוימענגארטצך‬
‫מיט דער באמערקונג‪ ,‬אז עם זיינען ארויס ‪ 3‬נומערן‪.‬‬
‫‪175‬‬ ‫און נאטיצן‬ ‫מאטעריאלן‬

‫אדף דעם שענסטען ‪9‬אפיר און‬ ‫אים מאנאט‪,‬‬ ‫‪ . . .‬ו ו ע ט ערשייגען אין לעמ‪3‬ערג צוו״ מאל‬ ‫ע‬

‫יעדעד העפט בעדגדער וועט ‪3‬עשט״ן אדם ד ר ״ גרויסע‬ ‫ץיט דעם בעסטען ‪3‬וכשטא‪3‬ען ג ע ד ר ו ק ט ‪. . .‬‬
‫‪ (1‬גייע•‬ ‫י ע ר אינהאלט פון צייטשריפט איז‪:‬‬ ‫מיס די שעגסטע אילוסטראציאגען ‪ /‬בילדער ‪./‬‬ ‫‪3‬וינען‬
‫‪ (3‬מאראלישע ערצעה•‬ ‫‪ (2‬פערשידענע גייאיגקייטען אוגד קארעספאגדעגצין‪.‬‬ ‫קייטען אי‪3‬ער יודען‪.‬‬
‫אנדערע‬ ‫אוגד‬ ‫נאוועלען‬ ‫‪ (4‬ראמאנען‪,‬‬ ‫לידער‪.‬‬ ‫א‪-,‬נד‬ ‫אנעקדאטען‬ ‫פא‪3‬עלן‪,‬‬ ‫לעגעגדען‪,‬‬ ‫לוגגען‪,‬‬
‫‪ (6‬אילוסטראציאנען‬ ‫‪ (5‬ב י א ג ר א פ י ק ‪ /‬לעבענסגעשרייב־נגען ‪ /‬פאן גרויסען מענערן‪.‬‬ ‫בעשרייבונגען‪,‬‬
‫אוגד צייכגונגען פון בערימםען מעגגע־ען‪ ,‬סיג‪::‬גגאגען‪ ,‬א נ ש ט א ל ט ק אוגד געגעגדען‪ (7 .‬פערשידענע‬
‫פאן‬ ‫אגטווארטען‬ ‫פראגען אונד‬ ‫‪3 (9‬ריפקאסטען‪,‬‬ ‫פעייטאן‪.‬‬ ‫‪(8‬‬ ‫‪3‬עריכטוגגען‪.‬‬ ‫אוגד‬ ‫מיטטיילונגען‬
‫מקבל‬ ‫לעזער‬ ‫אוגזערע‬ ‫ליד‬ ‫מיט אשייגעס‬ ‫‪...‬איגד‬ ‫‪ (10‬אגאנסען ‪ /‬הוד צ ו ת ‪. /‬‬ ‫רעדאקציא‪.‬‬ ‫יער‬
‫פנים זיין‪.*...‬‬
‫ווערדען די בעםטען‬ ‫‪ . . . ,‬א י ן אוגזערע צייטשריפט‬ ‫א פאסטיסקריפטום‪:‬‬ ‫נאך דעם ל י י גייט‬
‫משה ‪3‬ן מיימון״‪,‬‬ ‫רמ‪3‬״ם )״ר‪3‬ינו‬ ‫דאן קומט א בי‪:‬גראפיע פון‬ ‫זשארגאניסגען אגטהייל געמען״‪...‬‬
‫דאטירט דעם ‪1‬טן אפריל )פאן אונ‪.‬‬ ‫)אן א טיטל(‪,‬‬ ‫בוקארעשט‬ ‫אנאנים( און א קארעספאנדענז פון‬
‫זער קאררעספאנדענטען(‪ ,‬אונטערגעשריבן ‪ .‬א י י ע ד עיגע‪3‬ענסשער פרייגד יאק״ב׳י־‪.‬‬
‫דערמיט‪,‬‬ ‫דערהויפט‬ ‫גאגץ איגטערעסאגט‪,‬‬ ‫‪3‬וקארעשש איז‬ ‫קארעספאנדענץ פון‬ ‫די דאזיקע‬
‫וועלכער האט דאן גע•‬ ‫וועגן גאלרסאדענס טעאטער‪,‬‬ ‫דער שדייבער אריים‬ ‫וואס צום סוף זאגט ד ך‬
‫שפילט אין בוקארעשט‪ .‬איך ברענג דא דעם טייל קארעםפאנדענץ ככתבו וכלשונו‪:‬‬
‫אוגזער זשארגאן )יודיש•‬ ‫פאליטישעס בלאט אין‬ ‫גייס אייך אדויס אטעגליכעם‪,‬‬ ‫״ ‪ . . .‬היער‬
‫דעד‬ ‫פערקייפט ווירד‪.‬‬ ‫האפט‬ ‫וועלכעס מאםען‬ ‫דעם גארען ״יודישער טעלעגראף״‪,‬‬ ‫דייטש( אוגטער‬
‫ווי עם שייגט די יודיש״דייטשע שפראכע מעהד צו‬ ‫הערויסגעבער פון דיזער צייטוגג גצמיהצט דך‪,‬‬
‫פערד יינשערן‪ ,‬גאר עס קומט אוויס גיט קיין דייטש‪ ,‬גיט קיין יודיש‪.‬‬
‫״גאך אייגע מערקוו‪-‬רדיגקייט האב איך היעד ב״געוואויגט‪ ,‬דאס איסט איין יודישעס טהעא•‬
‫ווערס געשפילס אלע‬ ‫אין דיזעס טהעאטער‬ ‫העדרן גאלדפאדען‪.‬‬ ‫ד י ר ע ק צ א ן פון‬ ‫דעד‬ ‫טער אי נ‪ :‬ע ר‬
‫די אקטיאדען )שדשפילער(‬ ‫אבענד‪ ,‬אויסער פריינאג צ ו נאכט י‪,‬־דישע שטיקע אריף גאטעס יודיש‪.‬‬
‫זייגען « ד ך גיכט איבעל‪ ,‬דאך‬ ‫שפילען גיט שלעכל‪ ,‬די דעקארא^יאגען א ג ד ד«ס נהעאטער אליין‬
‫אקוראט ווי‬ ‫אלעס רעט און שרייט‪,‬‬ ‫איסט זעהער יודישלאך‪.‬‬ ‫די ארדענוגג אין זאל פון טהעאטצר‬
‫איזט צוואר גיכט‬ ‫וואס מען שפילס דארסען‪,‬‬ ‫דער איגהאלט פון די שניק‪,‬‬ ‫אויף איודישער התוגה‪.‬‬
‫שלעכט פערפאסט‪ ,‬גאר פילע אויסדריקע אוגד דעדעגםארנ־ען זעגען אמתה מארק ווערטער‪ ,‬וויא צום‬
‫קי־עגקען זאלסט די! אוגד אזוי וו״טגיר‪.‬‬ ‫‪3‬יישפיל‪ :‬ארוח אין דיין טאטן! דער רוח זאל דיך נעמען!‬
‫וויא גאר די‬ ‫בעקימערט דך גיט אזר־ פון דעם טהעאסער‪,‬‬ ‫הערר גאלדפאדען‪ ,‬וויא עם חייזט ארס‪,‬‬
‫עטליבע פארעם ) ג ע ל ו ע ט י ק ע ( אייגצוק*ססירען אוגד דעריבער פעלט דארט די געהעריגע ארדצגונג‪.‬‬
‫פובליקום בעשטייט מ״יםטעג•‬ ‫שטעגדיג כאל געפאקט אוגד דאס גאנצע‬ ‫פאסט‬ ‫דאס טהעאטער איזט‬
‫‪1‬‬
‫טאגע איינאהמע‬ ‫גאגצע‬ ‫וואט טראגען אוועק ז״ערע‬ ‫אונד כגיגעלוינער ‪,‬‬ ‫טהיילס פון האנדווערקער‬

‫וואס דעד ‪ .‬פ ל ו מ ע נ ג א ר ט ע ך ( די קארע•‬ ‫י זע אין ״המליץ״ נומ׳ ‪) 1878 ,15‬דעד זעלבער יאר‬
‫טעאטער אין בוקא•‬ ‫די באזוכער פון גאלדסאדענס‬ ‫וועלכער שרייבט וועגן‬ ‫ספאנדענץ פון גאטאגזאהן‪,‬‬
‫לביתם מבלי מצא‬ ‫לבא שבים‬ ‫רבים מהמאחרים‬ ‫כי‬ ‫מפה לפה עד‬ ‫‪ .‬מ ל א הבית הזה‬ ‫דעשט אט וואסי‬
‫הבאים מארבע‬ ‫אדם רב מהיהודים‬ ‫הזאת מלאה‬ ‫וביותר לעת כזאת שהעיר‬ ‫מקום גם מאחורי הפרגוד‪,‬‬
 ‫ח‪ .‬ליבערמא!‬ ‫‪176‬‬

‫גי‪,‬‬ ‫?‬ ‫פיעל‬ ‫י ‪ .‬ו נ ד א י ן ט ר א ק ט י ר ו ז א ס ד א ר ט ע ן ג ע פ י נ ט זיך‪ .‬ע ם ט ר ע פ ט ז י י ע ר א פ ט ד א ס‬ ‫טהצאטצר‬ ‫אין‬

‫ה א ב ק זיי נ י ט ו ו א ס צ ו פ י י ה ש ט י •‬ ‫א ד ף ניארגען‬ ‫אוגד‬ ‫ל ע צ ט ק גראשן‬ ‫א פ אין ט ה ע א ט ע ר זייער‬ ‫‪3‬ען‬

‫פארברעגגען די פרייע‬ ‫נ י ט צו‬ ‫אונד‬ ‫זוכט פערגעניגען‬ ‫ו ו ק איינער‬ ‫א פ י ל ו ז י י ע ר שיין‬ ‫עם איז‬ ‫קען‪.‬‬

‫מק‬ ‫קק‬ ‫מיט פ ע י ג ע נ י ג ק אליין‬ ‫גוט מיט ‪3‬רויט‪,‬‬ ‫איסט‬ ‫פערגעניגק‬ ‫נאד‬ ‫נארעשקייטען‪,‬‬ ‫אין‬ ‫צייט‬

‫ויעיק*•‬ ‫ניט זאט‬

‫באאר•‬ ‫א‬ ‫)אנאנים(‪,‬‬ ‫גראנאדא״‬ ‫א י ז ‪ ,‬ד ע ר ס ד ר אין‬ ‫זשורגאל‬ ‫צ ו ש ט י י ע ר אין‬ ‫פערטעד‬ ‫דעד‬

‫פ ל ע כ ט אריין‬ ‫שרייבער‬ ‫דער‬ ‫שפאניע‪.‬‬ ‫אין‬ ‫מאראנק‬ ‫די‬ ‫ל ע ג ע נ ד ע וועגן‬ ‫באוווסטער‬ ‫פון ‪3‬‬ ‫נעטונג‬

‫ג ר א נ א ד ע ‪ ,‬אין יזעמעם ק ע ל ע ר‬ ‫מ א ר א ן אין‬ ‫)דעד‬ ‫אהרן א ל ג א ד‬ ‫נ א כ ד ע ם ווי ד א ן‬ ‫צוויי ש י ר י ם ‪.‬‬ ‫צהער‬

‫אנגעהויבן זאגן‪:‬‬ ‫האבן ז ״‬ ‫געמאבט‪,‬‬ ‫האט ק י ד ו ש‬ ‫סדר(‬ ‫פארגעקומק דצר‬ ‫ע ס איז‬

‫ארמע ברויס‪3 ,‬עקאנט‬ ‫‪,‬״דאם איז ד א ס‬

‫עגיפטען לאנד‪,‬‬ ‫ה א ב ע ן אין‬ ‫וואט‬

‫פרייען וועטצי‪,‬‬ ‫אויף ד ע ם‬ ‫געגעסען‬

‫ם א ט ע ס א ו נ ז ע ר ע און ד י פ ע ס ע ר ‪,‬‬ ‫די‬

‫עסען וויל‪ ,‬האט ה י נ ג ע ר נויט‪,‬‬ ‫ווצר‬

‫זאל מיט אונז ד א ס ברויט‪,‬‬ ‫גענ־סען‬

‫זיף בןווייזען‪,‬‬ ‫ד י ר פ ט י ג איז‪ ,‬ז א ל‬ ‫ווצר‬

‫אונז ד ע ם ק ר ב ן פסח שפייזען;‬ ‫מיט‬

‫ב ר י ד צ ר טרייע‪,‬‬ ‫זיינען א ל ע‬ ‫מיר‬

‫ג נץ ג ל י י כ ע מ ע נ ש ן ‪ ,‬ק י ג ד ע ר םרייע!"‬

‫פאטער‪:‬‬ ‫קינד ניים‬ ‫כ ר ע ג ט דאם יינגסטצ‬ ‫״יהא׳לחמא״‬ ‫ראויקן‬ ‫דעב‬ ‫נאך‬

‫פאר‪:‬‬ ‫ט א ט ע ‪ ,‬לייג איך‬ ‫׳‬ ‫קשיות‬ ‫‪.‬פיר‬

‫איז ר א ם ו ו א ם ד י ז צ נ א כ ט‬ ‫וואס‬ ‫פאר‬

‫נצכט פון יאהר?‬ ‫נ י ט ווי א ל ע‬ ‫איז‬

‫אויסגעמאכט‪,‬‬ ‫י א ה ר איז ניט‬ ‫גאנץ‬ ‫א‬

‫איינצרליי‬ ‫חמץ‪ ,‬מצה‬ ‫עס‬

‫קייא‪.‬‬ ‫מצה‬ ‫נאד‬ ‫—‬ ‫דיעזצ נאכט‬ ‫אונד‬

‫עסט מען קרייטער פיל‬ ‫גאנץ יאהר‬ ‫א‬

‫ב י ט ע ר ע ‪ ,‬ווי א י י נ ע ר ו ו י ל ‪,‬‬ ‫זיסע‪,‬‬ ‫אי‬

‫‪3‬םח פעסט‬ ‫דיעזע נאכט‪ ,‬פון‬ ‫נאד‬

‫ב י ט ע ר ע ק ר י י ט ע ר עסט?‬ ‫ניט וויא‬ ‫מער‬

‫עם‬ ‫רוסיא‬ ‫ממלחמת‬ ‫המסובבים‬ ‫והקטנים‬ ‫ל ר ג ל עסקיהם הגדולים‬ ‫ובפרט מארץ דוסיא‪,‬‬ ‫הארץ‪,‬‬ ‫כנפות‬

‫ה י ה ו ד י ם ה ר ו פ ס י י ם ה א ל ה מ מ ל א י ם א ת ב י ת ה מ ש ח ק הזה כ מ ע ט ב כ ל ל י ל ה ו ל י ל ה ‪ . . .‬״ ‪ .‬ד ״ ה אז ד ע ר‬ ‫תוגרמה‪.‬‬

‫ב ו ק א ר ע ש ט זנינצן געווען ס ו ח ר י ם און םפע•‬ ‫ט ע א ט ע ר אין‬ ‫באזוכער פון גאלדפאדענס‬ ‫הויפט׳קאנטיגענט‬

‫‪-2‬‬ ‫״צייטשדיפט״ ב׳‬ ‫מינסקער‬ ‫ט ע א ט ע ר ״ אין‬ ‫ניעפאמניאשטשי‪ :‬״גאלדפאדענס‬ ‫נ‪.‬‬ ‫)זע א ו י ך‬ ‫קולאנטן‪.‬‬

‫ש ר י י ב ע ד אין‬ ‫דעם‬ ‫אז‬ ‫רעכן‪,‬‬ ‫איך‬ ‫גלייבן?‬ ‫בעסער‬ ‫מיד‬ ‫וועמען דארפן‬ ‫אלזא‪,‬‬ ‫‪.(1926‬‬ ‫מינסק‬ ‫‪,3‬‬

‫נ א ד א גאסט אויף א ווניל‪.‬‬ ‫בוק‪:‬רעשט‬ ‫נ א ט א ג ז א ה ן איז ד א ך ג ע ו ו צ ן אין‬ ‫ווייל ב ‪.‬‬ ‫^לומענגארטצן״‪,‬‬

‫‪177‬‬ ‫און נאטיצן‬ ‫מאטעריאלן‬

‫אדיין‬ ‫ניט‬ ‫א גאנץ יאהר טינקט מען‬

‫זיין‪,‬‬ ‫וואס זאל ראם‬ ‫איין מ א ל ג י ט ‪,‬‬ ‫קיץ‬

‫ד י ע ז ע נ א כ ט פ ו ן פ ו ס און ט ד ו נ ק‬ ‫ודאס‬

‫צוויי מ א ל ט י ג ק ?‬ ‫א ג ד ע ר ם ג א ד ווי‬ ‫גיט‬

‫איר קענט‪,‬‬ ‫י א ה ד זיצט ווי נ א ד‬ ‫גאנץ‬ ‫א‬

‫אגגעלעהענט?״‬ ‫— גאד‬ ‫דיעזע גאכט‬ ‫דאך‪,‬‬

‫פ י ר ט ע ר ל י כ ע ער•‬ ‫אייגצ‬ ‫פרויא‪.‬‬ ‫״די א ו ג ג ל י ק ל י כ ע‬ ‫‪.‬נלומענג‪8‬רטען״‪:‬‬ ‫דעם‬ ‫קומעץ א י ן‬ ‫דאן‬

‫‪1‬‬
‫^ ק‪.‬״';‬ ‫איבערזעצט פאן י‪.‬‬ ‫ד ע י שוסטצר‪.‬‬ ‫דער גביר אוגד‬ ‫פאן ש י ק ״ ; ״קרילאוום פאבעלן‪.‬‬ ‫צעהלונג‬
‫‪3‬‬
‫)אקל‪-‬ין בע‪-‬‬ ‫‪.‬פעלליטאן‬ ‫פאן גבי״ר* ;‬ ‫יודישען לעבען‪.‬‬ ‫דעם‬ ‫א י י ג ע ע ר צ ע ה ל ו נ ג אויס‬ ‫ארורה‪.‬‬ ‫״די‬

‫ב ר י פ ק א ס ט ע ן פון‬ ‫‪.‬דעד‬ ‫)אגאגים(;‬ ‫געבען("‪.‬‬ ‫לעזער‬ ‫פ א ר מייגע‬ ‫לעבען‪ ,‬וויל איך‬ ‫מיין‬ ‫פון‬ ‫שרייבונג‬

‫רעדאקציאן'; ‪.‬הודעות'‪.‬‬ ‫דעד‬

‫אדף‬ ‫ווארטן‬ ‫געלאזט‬ ‫גיפ‬ ‫לאגג‬ ‫ברידעיק״‬ ‫״גצבילדעטען‬ ‫די‬ ‫הא‪3‬ן‬ ‫אויס‪,‬‬ ‫ווייזט‬ ‫עם‬ ‫ווי‬

‫ר‪•8‬‬ ‫ערשטן‬ ‫דעם‬ ‫אץ‬ ‫מאי(‬ ‫ד ע ם ‪]6Z‬‬ ‫)דאטירט‬ ‫נ ו מ ע ר ‪,‬בלומענגי^רטען״‬ ‫און שוין אין צווייטן‬ ‫ויך‪,‬‬

‫ל ע ז ע ר * לייענען מיד‪:‬‬ ‫אונזערע רוסישען‬ ‫א״ט ״אן‬ ‫טיקל‬

‫— יזיא ד ע ר ל ע ז ע ר וועט‬ ‫עי‪-‬שטעס ה ע פ ט א י ז ע ר ש י נ ע ן‬ ‫אונזמד‬ ‫א ד ו ם ווי‬ ‫אייניגע טעג‬ ‫״אין‬

‫פער‪1‬עני'יכקייט‬ ‫איינער גצוויסען‬ ‫מיד פון‬ ‫— האגען‬ ‫ארויס זעהן‬ ‫בריפקאסטען‬ ‫אוגזער היינטיגען‬ ‫פון‬

‫אונד געשרייא ריט‬ ‫לארעם‬ ‫גדרם‬ ‫ווצלכער מיט‬ ‫ערהאלטען‪,‬‬ ‫שפראכע‬ ‫רוסישער‬ ‫דעד‬ ‫אין‬ ‫אבריעף‬

‫אמלוונה ארויס‬ ‫אויף‬ ‫אונז‬ ‫ווערטער‬ ‫אגגעשליפענע‬ ‫שארף‬ ‫ז‪.‬וגד מ י ט‬ ‫צוגג‬ ‫פארש‪5‬יצטער‬ ‫אפיילען‬

‫גאדארפט‬ ‫אים‬ ‫מ י ד ה א ב ע ן ד ך ד ע ר ו ו א ו י ג ע ן )האבען מ י ר דען‬ ‫וואס‬ ‫אליין‪,‬‬ ‫ר‪,‬־ פ ט א ו נ ד ג ו ר ד ע ם ו ו ע ג ע ן‬

‫ד ך אליין‬ ‫וויא ער‬ ‫פצרפלוכטען‪,‬‬ ‫אבשייליכען‪,‬‬ ‫אץ דעד‬ ‫איינע צייטשריפט ארוים צוגעבען‬ ‫פרעגן?(‬

‫שפראכע‪.*...‬‬ ‫יודישען‬ ‫אויסדריקט‪,‬‬

‫א ד ף ג א נ צ ע דריי ש פ א ל ט ן ‪.‬‬ ‫פאלעמיק‬ ‫אח־עק אין א‬ ‫רעדאקציע‬ ‫ד ך די‬ ‫לאזט‬ ‫דא‬ ‫און‬

‫געקראלאג*; ‪ .‬ל ע ב ע ג ס ב צ ש ר י י ב ו ג ג פאן רבינו‬ ‫נומער‪:‬‬ ‫א י ז ד צ ר א י נ ה א ל ט פ ו ן ד ע ם צווייטן‬ ‫אט‬

‫א י ב ע ר ז ע צ ט אוגד‬ ‫ברביגו שמעון הגדול‪,‬‬ ‫‪.‬אלחנן‬ ‫)אנאנים(;‬ ‫)רמבמין(׳‬ ‫מענדצלזאהן‬ ‫בן מ נ ח ם‬ ‫משה‬

‫‪.‬דעי‬ ‫וואריאג‪!:‬ן(;‬ ‫אין פ‪8‬דשיידצנצ‬ ‫פיגורירט‬ ‫לצגענדע‬ ‫)די באוווסטע‬ ‫ק‪,‬״‬ ‫א‪.‬‬ ‫פאן י‪.‬‬ ‫פעדרעה־ט‬

‫דעד‬ ‫פאבעלן‪.‬‬ ‫‪ . ;(1‬ק ר י ל א ו ד ס‬ ‫גומי‬ ‫) ה ר ש ך פון‬ ‫פרויא*‬ ‫אוגגליקליכע‬ ‫די‬ ‫ע‬ ‫לבנון״ )אנאנ ם(;‬ ‫בארג‬

‫א ר ו ר ה ' ) ה מ ש ך פ ו ן ג ו מ ׳ ‪)(1‬‬ ‫‪.‬די‬ ‫) נ א כ ט י ג א ל ( א י ב צ ר ז צ צ ט פ ץ י ‪ .‬א‪ .‬ק‪.‬״;‬ ‫אוגד דעד סאלאוויי‬ ‫א״זצל‬

‫ב ר י פ ק א ס ט ע ן פון ד ע ד ר צ ד א ק צ י א ך ‪.‬‬ ‫‪.‬אנצקדאטען׳; ‪.‬דעד‬ ‫‪.‬פערשידענעס״;‬

‫דא אזא אגאנס‪:‬‬ ‫נ ו מ י ‪ 2‬א־ז א י י ך‬ ‫אין‬

‫רוסלאגד‪.‬‬ ‫פיר‬ ‫״קינדמאכוגג‬

‫אמך‬ ‫וויא‬ ‫א ב א נ י ר ע ן וויל‪,‬‬ ‫דך‬ ‫פ א ן ד ע ן ר ו ס י ש ע ן ל ע ז ע ר ן א ו י ף ״רען ב ל ו מ ע נ ג א ר ט ע ן ״‬ ‫וזער‬

‫‪.549‬‬ ‫ז׳‬ ‫‪,111‬‬ ‫‪,‬לעקסיקאך‬ ‫דייזען‪,‬‬ ‫זע וועגן א י ם ז‪.‬‬ ‫קאצענעלענצאגן?‬ ‫« זאל דאס הין ש‪ .‬י‪.‬‬

‫קאצענעלענבאגען‪.‬‬ ‫פארלעגער ה׳‬ ‫דעד ע ר ש ט ע ר‬ ‫» ווניזט אויס‬

‫‪.‬‬ ‫‪82‬ז׳‬ ‫‪,v1‬‬ ‫מ ס ת מ א ג ב ר י א ל ר א ו ו י ט ש ‪ ,‬ד ע ר צווייטער פ א ר ל ע ג ע ד ; וועגן א י ם זע ‪ .‬ל < ק ס י ק א ך‬ ‫נ‬

‫בצלאל‪.‬‬ ‫ווילנער ר ב ר ׳‬ ‫« אויף דעם‬

‫‪3‬׳ ‪( V I ) (12‬‬ ‫)ילווא‪-‬בלעטער‪,‬‬

 ‫ח‪ .‬ליבערמאן‪ ,‬ד״ר י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪178‬‬

‫אוני אנאנסען וואללען זיך בריעפ•‬ ‫אגענטען צום זאממעלן פיר דיעזע צייטשריפט* דעד אבאנענטען‬
‫ליך נאך ווילנא אויף אונטענששעהענדע אדרעססע וזענדען‪:‬‬
‫‪T-Hy‬‬ ‫‪TaBpH^y‬‬ ‫‪OcHnoBHiy‬‬ ‫‪PaBHwy‬‬ ‫‪ BH^bH-fe.‬־‪BT‬‬ ‫‪Ha‬‬ ‫‪BeHrpaxt,‬‬ ‫‪Bb flOM-fe‬‬
‫‪TepuiOHa‬‬ ‫‪KHCHtta.‬‬

‫)רי איבדיקנם ארך פון דעם איגהאלט(‪ ,‬אז כאטש ״דער בלומעגגאר׳‬ ‫דערפון איז צו זען‬
‫זיוגען די ארפטוער פון יער דאזיקער צייטשריפט געווען רוסישע‬ ‫טען" איז אדרס א ן לעמבערג‪,‬‬
‫ניט געקענט אררסגעבן ק״ן יידישע צייטשריפט מחמת די שווע•‬ ‫רוסל‪8‬נד‬ ‫יידן‪ ,‬וועלכע האבן אין‬
‫אדמיניסטראציע‪ ,‬וועלכע האט גאר אלם ארםנאם דערלרבש א ל ע ק ס ‪ 8‬נ •‬ ‫ריקייטן מצד דער צאדישער‬
‫דעד צעדעדברמען אררםצונעבן צו יענער צייט אין פעטערנורג ‪.‬דאס יודישע פאלקםבלאט״‪.‬‬
‫ח‪ .‬ליבערמאן )ריגע(‬

‫צו דער געשיכטע פון די יידישע דרוקערגיען אין פוילן‬

‫)ביבליאגראפישע נ‪$‬טיץ>‬

‫אין מיין באזיץ געפינט זיך אן אויםגאבע פון ״ספורי הפלאות אודר גרימטי גישוכטי״‪ ,‬וואס‬
‫פ א ו ו י ר פון ז ש א ל ק וו ע האט איבערגעזעצט אויף יידיש און ארויסגעגעבן צום ערשטן‬ ‫אליעזר‬
‫מאל אין זיין שטאט‪ ,‬אין יאר ‪ .1800‬דאס איז אן אויסגאבע‪ ,‬געדדוקט אין לאשטשעוו‪ ,‬אין יאר תקע״ו‬
‫]‪ ,[1816‬ניט פאררעגיסטרירט אין קיין שום קאטאלאג אדער ביבליאגראפישן האנטבוך‪ .‬מנינע פערזענלעכע‬
‫אויספארשונגען אין אייניקע אייראפעלשע און אמעריקאנישע ביבליאטעקן האבן מיך באפעסטיקט אין דעד‬
‫מיינונג‪ ,‬אז מיר האבן דא צו טאן מיט זייער א זעלטענער אויסגאבע‪.‬‬
‫דאם בוך האט ‪ 32‬בלעטער ‪ ,4°‬געדרוקט אין צוויי עמודים‪ .‬דער טעקסט פון שער״בלאט איז‪:‬‬
‫ספור הפלאות ‪ /‬אודר ‪ /‬גרימטי גישוכטי‪.‬‬
‫ד י ז י ש ספד איז גידרוקט גיווארין בשנת תס״ה ונקראה בשם מעשה בוך ‪ /‬אונ׳ איצונד‬
‫האט הרבני מוהר״ר אליעזר פאוויר ספרא דק״ק זאלקווי ‪ /‬דאש ספר מעתיק גיוועזן ללשן צח‬
‫הפלאות‬ ‫סיפורי‬ ‫ונקי כדי אז יעדר זאל קענן בהענד ‪ /‬ליינן חריץ הקורא בו ונקרא בשם‬
‫ווייל ‪ /‬אין דיזין ספד ווירד וואונדרליכי מעשיות פד צילט פון הגאון החסיד ר׳ י ה ו ד ה ‪/‬‬
‫ח ס י ד זכותם יעמוד לנו‪ .‬אויך ווירד דארינן ‪ /‬שאר מעשיות‬ ‫שמואל‬ ‫ואביו הגאון ר'‬
‫נפלאים פר ציילט‪ .‬דרום מאנין אונ ווייביר זאלין קויפין דאש ספר ‪ /‬בהענד‪ .‬אונ זאלין ניט חס‬
‫זיין אויף דעם געלד ‪ /‬בזכות זה וועט קומין אונזר גאולה גישווינד אונ׳ באלד אמן כן יהי רצון‪/ .‬‬
‫‪Franciszek Salezy Lukawski‬‬
‫‪Dziedzic Dobry Miasta‬‬
‫‪Laszczow‬‬
‫לאשצוג‬ ‫נ״ם ק״ק‬
‫על ידי המדפיסים הרבני הנגיד מהור״ר יהודה ליב רבין שטיין וה״ה הרבני הנגיד‬
‫מוהר״ר משה בד״י ציקור‪ .‬בשנת תקע״ו לפ״ק‪.‬‬
‫‪179‬‬ ‫מאטצריעלן און נאטיצן‬

‫די ״סיפורי הפלאות״ האבן אויסגעהאלטן א צען אויפלאגצס‪ .‬זיי זייבען אלצ פארצייכנט אין מנין‬
‫״ביבליאגראפיע פון יידישע דרוקך )אין כתב׳יד(‪ .‬זייער שייכות טיטן ״מעשה׳בוך״‪ ,‬רואם די ״סיפורי‬
‫‪1‬‬
‫הפלאות״ זיינען א נטע באארבעטונג פון דעם‪ ,‬פארדינט א באזונדערע אפהאנדלונג ‪.‬‬
‫די ל א ש ט ש ע ו ו ע ד אויסגאבצ אי! די זעלבע‪ ,‬ווי די ז ש א ל ק וו ע ד פון ‪) .1800‬אין ז‪ .‬רייזענם‬
‫״בית עקד ספרים״‪,‬‬ ‫לעקפיקאן איז ניט ריכטיק אנגעגעבן ‪:.‬צווארן — ‪ 1801‬און אין פ ר י ד ב ע ר ג ס‬
‫ז׳ ‪ ,398‬איז פאלש די דאטצ פאר ז ש א ל ק וו ע ‪-1802‬תקס״ב(‪.‬‬
‫לויט די קוועלן‪ ,‬וואס זיינען מיד צוגענגלעך‪ ,‬לאזן זיך פעסטשטצלן ד ע ר וו יי ל אט ווצלכצ‬
‫לאשטשעווער דרוקן‪:‬‬
‫]‪.[181344‬‬ ‫‪ (1‬צאינה וראינה )יידיש(‪ .‬תקע״ד‬
‫‪ (2‬אור חכמה‪-‬אין צוויי חלקים‪ .‬תקע״ה‪) .‬דער צווייטער חלק געדרוקט אין קארעץ( ]‪.[J. T. S.‬‬
‫‪ (3‬שבחי הבעש״ט‪ .‬תקע‪-‬יה )אן א דרוק־ארט( ]‪.[J. T. S.‬‬
‫‪ (4‬סדר תפלה מכל השנה )יידיש(‪ .‬תקע״ו‪] .‬אוניווערסיטעט׳ביבליאטעק אין ירושלים‪.[J. T. S. ,‬‬
‫‪ (5‬צאינה וראנה )!‪ .(sic‬תקע״ו ]אוניוועדסיטעט־ביבליאטעק אין ירושלים[‪.‬‬
‫‪ (6‬דרכי ישרים‪ .‬תקע״ו‪.‬‬
‫‪ (7‬הנהגות ישרות‪ .‬תקע״ו‪.‬‬
‫‪ (8‬סדר קינות לתשעה באב‪ ...‬מיט טייטש‪ .‬תקע״ו )ירושלים(‪.‬‬
‫‪ (9‬תקוני הזהר‪ .‬תקע״ו )ירושלים(‪.‬‬
‫‪ (10‬זמירות של שבת צם פירוש מטה יהודה צל כתב עברית ולשון אשכנז‪] .1816 .‬לויט נ ח‬
‫פ ר י ל ו צ ק י‪ ,‬״ ק ‪ 1‬נ ס ו נ א נ ט י ז ם ״ ‪.[166<165 ,‬‬

‫ירושלים[‪.‬‬ ‫]‪.1816‬‬ ‫‪ (11‬סליחות מכל השנה מיט טייטש פר מאנין אונ ווייבצד‪ .‬תקצ״ז‬
‫‪ (12‬קב הישר‪ .‬תקצ״ז ]‪.{]. T. S.‬‬
‫(‬ ‫‪N‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪,1933.Kaufmann, Katalog‬‬
‫‪.[J.‬‬ ‫‪T.‬‬ ‫]‪S.‬‬
‫‪ (14‬שו״ת נודע ביהודה‪ .‬תקע״ח‪.‬‬
‫‪ (15‬מענה לשון )יידיש(‪ .‬תקע״ט‪.‬‬
‫‪ (16‬ספר קטן מהר׳ ישראל בעש״ט‪ .‬תקע״ט‪.‬‬
‫‪ (17‬פרי עץ חיים‪ .‬תקע״ט‪.‬‬
‫צוזאמען מיט דעם ספר ״סיפורי נפלאות״ פון ‪—,1816‬זגינען הייםט עם ביז איצט באקאנט‬
‫‪2‬‬
‫דרוקן ‪.‬‬ ‫לאשטשעווער‬ ‫אכצן‬

‫‪1‬‬
‫ליידצר איז דאם נישט געטאן געווארן אין דצר אקצרשט דערשינענער מאנאגראפיע פון ד״ר‬
‫‪ ,Das Maasebuch.‬ווו די ביבליאגראפיע פון ״מעשה׳בוך״‬ ‫‪Berlin 1933‬‬ ‫מייטליס‬ ‫יעקב‬
‫איז שטארק פעלערדיק ]זע די רעצענזיע פון זיסקינד אין דעם דא־יקן גומצר פון די ״ייווא‪-‬בלצטער״[‪.‬‬
‫צו דער כאראקטעריסטיק פון ״סיפורי הפלאות״ זע ד״ד מ‪ .‬וו יי נ ר יי ך‪ ,‬״בילדער פון דעד יידישצר‬
‫ליטצראטור־געשיכטע״ ‪ -‬ווילנע ‪.28 ,1928‬‬
‫‪2‬‬
‫די רשימה האב איך צונויפגעשטעלט ‪ (1‬לויט די געזעענצ עקזצמפליארן אין דצר ביבליאטעק‬
‫‪ ( J . T . S ) ,‬לויט פרידבערגס ‪,‬בית עקד ספרים״‬ ‫‪2‬‬ ‫‪.‬‬ ‫אגישן סצמינאר אין ניו׳יארק )באצייכנט‪:‬‬
‫‪.IX,‬‬ ‫‪436‬‬ ‫־‪ 1‬י ע ר י ס מילואים צו פרידבצרגס ‪, :‬תולדות הדפוס הצברי בפולניא״—‪.‬קרית ספר״‬
 ‫שאצקי‬ ‫י‪.‬‬ ‫ד״ר‬ ‫‪180‬‬

‫קארעצער דיוקן‬ ‫און‬ ‫לאשטשעווער‬ ‫א ו י ט ע נ ט י ש ק י י ט פון די‬ ‫דער‬ ‫פראבלעמען וועגן‬ ‫א ייי‬ ‫גגוגע‬

‫ט ו י ב ע ר‬ ‫ביבליאגראף‬ ‫פארשטארבצנעם‬ ‫פון דעם‬ ‫באמערקונגען‬ ‫פאכמענישע‬ ‫כדאי צו לייענען די‬ ‫איז‬

‫לאשטשעוועי דיוקן(‪.‬‬ ‫צוגעזאגט א ביבליאגראפיע פון‬ ‫‪ I I ,‬־ ‪ , 2 2 1‬ווו ע ס ו ו ע י ט א ג ב‬ ‫‪220‬‬ ‫ספי״‬ ‫י״קרית‬

‫די‬ ‫ויען‬ ‫צייט‪,‬‬ ‫דעי‬ ‫פון‬ ‫דאטייונג‬ ‫כראנאלאגישצ‬ ‫די‬ ‫אביסל‬ ‫ענדעיט‬ ‫ישימה‬ ‫דאזיקע‬ ‫די‬

‫גצוואין‪.‬‬ ‫געגיינדט‬ ‫ד י ו ק ע י י י איז‬ ‫לאשטשעווצר‬

‫דרוקערלי‬ ‫זייעד‬ ‫געהאט‬ ‫האבן‬ ‫פראטצםטאנטן‬ ‫פוילישצ‬ ‫די‬ ‫אז‬ ‫דערמא‪::‬ן‪,‬‬ ‫צו‬ ‫איז כדאי‬ ‫עם‬
‫‪3‬‬
‫י א י ‪. 1608‬‬ ‫ל א ש ט ש צ וו נ א ך פ א י ן‬ ‫>‪.‬י‪,‬־‬

‫לאשטשצוו געווצן‬ ‫א ז מ י ט ‪ 80‬י א י צ ו ר י ק א י ז א י ן‬ ‫י א י ‪,1850‬‬ ‫אין‬ ‫גיט א ן‬ ‫ש ט יי נ ש ג יי ד צ י‬

‫‪4‬‬
‫ייכטיק ‪.‬‬ ‫ד י ו ק ע ד י י ‪ ,‬ד ‪ .‬ה‪ .‬א י ן ‪ , 1 7 7 0‬ו ו א ס א י ז נ י ש ט‬ ‫א יידישצ‬
‫‪5‬‬
‫דיוקעיני ‪.‬‬ ‫א יידישע‬ ‫גצוואין‬ ‫געגיינדט‬ ‫לאשטשעוו‬ ‫אין‬ ‫איז‬ ‫א י ן ‪1795‬‬ ‫אן‪ ,‬אז‬ ‫געמט‬ ‫ה י פ ב י‬

‫ט ו י ב צ ר‬ ‫באוויזן‬ ‫האט‬ ‫דאס‬ ‫ווי‬ ‫ד א ט צ אויף א הסכמה‪,‬‬ ‫א פאלסיפיצירטצר‬ ‫פון‬ ‫נ ע מ ט זיך‬ ‫טצות‬ ‫זגין‬

‫‪. ( I I ,‬‬ ‫‪221-220‬‬ ‫ספי״‬ ‫)״קרית‬

‫דצי‬ ‫‪ ; ( X I I ,‬אין‬ ‫) ‪3 2 8‬‬ ‫י א י ‪1815‬‬ ‫אנגצגעבן דאס‬ ‫ווערט‬ ‫צגציקלאפעדיצ‬ ‫ענגליש‪-‬יידישער‬ ‫דצי‬ ‫אין‬

‫ו ו ע י ט צ י ג צ ז א ג ט ‪ ,‬אז די דרוקצילי‬ ‫אלגצמיינצ‬ ‫וועיט אין‬ ‫‪( X ,‬‬ ‫)‪50‬‬ ‫ענציקלאפעדיצ ווידצי‬ ‫יוסיש׳יידישצר‬

‫צ ק ס י ס ט י י ט א י ן ‪19‬טן י ״ ה ‪.‬‬ ‫האט‬

‫‪6‬‬
‫‪.1815‬‬ ‫יאי‬ ‫גיט אן דאם‬ ‫א ד ל ע י‬
‫ז‬
‫בלאשצוב״‪.‬‬ ‫תקע״ה גוסד בית הדפוס‬ ‫״בשנת‬ ‫שרליבט‪ ,‬א ז‬ ‫ט ו י ב צ ר‬

‫צ ק ס י ס ט י י ט א י ן ‪ 1814‬און א פ ש י נ א ך‬ ‫דרוקצרי! האט שוין‬ ‫י ש י מ ה איז קל*ר‪ ,‬אז די‬ ‫אונזצי‬ ‫פון‬

‫אויף‬ ‫איז איויס‬ ‫תקע״ד‬ ‫פון‬ ‫ויאינה״‬ ‫די ״צאינה‬ ‫אז‬ ‫אויב מ י י זאלן אננצנזצן די השצרה‪,‬‬ ‫א י ן ‪.1813‬‬
‫ד‬
‫א ס י א ר ‪.1813‬‬ ‫י מ י ס ׳ נ ו ר א י ם ‪ ,‬ו ו צ ט ד א ס מיינען‬
‫פאר‬ ‫אלנפאלס‬ ‫פצםטשטצלן‪,‬‬ ‫ניט‬ ‫דעדווייל‬ ‫זיך‬ ‫אונטערגעגאנגצן‪ ,‬לאזט‬ ‫איז די דרוקעדלי‬ ‫ווצן‬

‫לאשטשצוו שוין נישט‬ ‫ד צ ר דער רשימה פון יידישצ ירוקצרליצן פון יצנצם יאר ווצרט‬ ‫‪ .1827‬ווארעם אין‬
‫‪8‬‬
‫דצרמאנט ‪.‬‬

‫ד ר ו ק צ ר ג י ‪ ,‬זי‪.‬ינצן ב א ק א נ ט נ א ד‬ ‫איז שייך די נעמען פון די בצלי׳בתים פון דצר לאשטשצווער‬ ‫וואס‬

‫ה ד פ ו ם ״ א י ז ״ר־ ד ו ד‬ ‫שצר׳בלאט פון ״ספד שבחי הבעש״ט״ איז אנגצגצבן‪ ,‬אז דצר ״המביא לבית‬ ‫אויפן‬ ‫צוויי‪.‬‬

‫אנגצגצבן‬ ‫זיינזנן‬ ‫״ספורי‪ -‬הפלאות״‬ ‫און‬ ‫החכמה״‬ ‫פון ״אור‬ ‫עקזצמפליאר‬ ‫דצם‬ ‫אויף‬ ‫מלאשצוב״ ן‬ ‫ליב‬
‫‪9‬‬
‫א ו ן מ ש ה צ ו ק צ ר‪.‬‬ ‫נ ע מ צ ן פ ו ן י ה ו ד ה ״ ל י י ב ר ו ב י נ ש ט יי ן‬ ‫די‬

‫ה ר ו ג י ע ש א וו‬ ‫אין‬ ‫האט זיך באזצצט‬ ‫און‬ ‫געשעפט‬ ‫תקע״ח איז צוקער ארויס פון‬ ‫יאר‬ ‫אין‬

‫צר האט גצפירט א דיוקצייי‪.‬‬ ‫ווו‬

‫‪J‬‬
‫‪O r i e H K O .‬‬ ‫‪IcTopia‬‬ ‫‪yKpaiHbCKoro‬‬ ‫‪ApyicapcTBa.‬‬ ‫‪JlbBiB, 1925,‬‬ ‫‪347.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Ersch-Gruber.‬‬ ‫‪Allgemeine Enzyclopadie 1851,‬‬ ‫‪75‬‬ ‫וועגן יידן(‬ ‫)ארטיקל‬
‫‪4‬‬
‫‪ b BT> n o n b 3 y‬׳ ‪C 6 0 p H H K‬‬ ‫‪b‬׳‪CBpeftCKHx‬‬ ‫‪b‬׳‪HaHaj1bnux‬‬ ‫‪yHHJiKin'b.‬‬ ‫‪1896,‬‬ ‫‪108.‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪A Gazeteer of Hebrew Printing . London, 1917,‬‬ ‫‪15.‬‬
‫ז‬
‫״ ק ר י ת ס פ ר ״ ‪.224 ,1‬‬

‫*‬ ‫‪EBpefiCKaH‬‬ ‫‪CTapHHa,‬‬ ‫‪II‬‬ ‫‪(1909), 251.‬‬

‫‪9‬‬
‫א ו ר י ר ו ב י נ׳‬ ‫לצמבצרגצר מדפים‬ ‫זיין פ א ט ע ר י צ ח ק ר ו ב י נ ש ט י י ן איז ג צ ו ו צ ן א ב ר ו ד צ ר צ ו פ‬

‫‪.(100‬‬ ‫בפולניא‪ ,1932 .‬ז '‬ ‫)פרידבצרג‪ ,‬תולדות הדפוס העברי‬ ‫ש ט יי ן‬

 ‫‪181‬‬ ‫און נאטיצן‬ ‫מאטוגריאלן‬

‫לאשטשעווער תושבים‪.‬‬ ‫) פ א ל י א ־ א ו י ס ג א ג ע ‪ (1818‬ז ; י ‪ .‬ע ן ד י דרגי ז ע צ ע ר ‪ -‬א ל ע‬ ‫א י ן ד ע ם ״ ע ץ חיים*‬

‫צום ס ו ף איז נ ד א י צו באמצרקן‪ ,‬אז נ י ט נ א ד אונזער ביז איצט לחלוטין או^באקאנטצ אויםגאבע‬

‫אנדערע‬ ‫אויך‬ ‫נאד‬ ‫איבערדרוק פ ו ן ד צ ר זשאלקווער אויסגאבע‪,‬‬ ‫פון ״ספורי הפלאות״ איז א דירעקטצר‬

‫שאלות׳ותשובות‬ ‫די‬ ‫ז ש א ל ק צ ו ו ״ ‪ ,‬ווי‬ ‫״דפוס‬ ‫לויטן‬ ‫נאכגצדרוקט‬ ‫דירעקט‬ ‫זלינצן‬ ‫דרוקן‬ ‫לאשטשעווצר‬

‫מ פ ר ע מ י ש ל א ן ‪ ,‬״ ס ' פ ר י עץ חיים׳־•‬ ‫מע נד ל‬ ‫מנחם‬ ‫ביהודה״‪ ,‬די ״דרכי ישרים״ פון ר'‬ ‫״נודע‬

‫א״אנד‪.‬‬ ‫וו י ט א ל‬ ‫ח יי ם‬ ‫פון ר ׳‬

‫באארבעט‬ ‫איצט ניט‬ ‫פוילן איז ביז‬ ‫ר ו ס ל א נ ד און‬ ‫דרוקן אין‬ ‫ד י ג צ ש י כ ט צ פ ו ן ד י יידישע‬

‫גצווארן און ד צ ר י ב צ ר קצן ג א ך גיט געזאגט געווארן ד א ם לעצטצ ווארט בנוגע ד צ ר אנטוויקלונג זייערצר‬

‫בוך׳פדאדוקציצ‪.‬‬ ‫א ו ן זי׳יצר‬

‫למשל‪:‬‬ ‫מאטצריאלן‪ ,‬ווי‪,‬‬ ‫אומבאקאנטע‬ ‫די אלטצ לחלוטין‬

‫)‪1‬‬ ‫‪A.‬‬ ‫‪b.‬־‪nepnu1TeftH‬‬ ‫‪OnepK-b‬‬ ‫‪flCTOpiH‬‬ ‫‪THnorpa4)in‬‬ ‫‪Ha‬‬ ‫‪BontiHH‬‬ ‫‪(Bo-‬‬

‫‪nuHCKia‬‬ ‫‪Ty6epH. B t f l O M O C T H ,‬‬ ‫‪1885,‬‬ ‫‪1* 4,‬‬ ‫‪5).‬‬

‫‪2) S z c z e j s n y‬‬ ‫‪Bednarski.‬‬ ‫‪Materjaly do historyi‬‬ ‫‪o drukarniach‬‬

‫‪w Polsce. Lwow 1888.‬‬
‫‪3) n. M‬‬ ‫‪apeKi.‬‬ ‫•‪b Poccin (BOCXOAI‬־‪bna B‬־‪3b ficTopin eBp. nenaTHaro n‬־‪H‬‬
‫‪1883, 4, 9).‬‬
‫‪ • fla‬ל ‪ u H‬ת ‪4) T. n e p‬‬ ‫‪HCTopwi‬‬ ‫‪nypetfCKaro‬‬ ‫‪ftpyKy‬‬ ‫‪Ha‬‬ ‫‪Benapyci (Haui‬‬
‫‪Kpaw,‬‬ ‫‪MeHCK,‬‬ ‫‪1927, Ms 8—9).‬‬
‫‪5) idem.‬‬ ‫‪HOTBTKH 3‬‬ ‫‪icT pa‬‬ ‫‪eBpeflCKoro‬‬ ‫‪ApyKy‬‬ ‫‪Ha‬‬ ‫‪YKpaini‬‬ ‫‪(Bi6niono-‬‬
‫‪mm‬‬ ‫‪BiCTi,‬‬ ‫‪1928, N? 1, 123—126).‬‬
‫‪6) L. A‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪ra‬‬ ‫‪m o w‬‬ ‫‪i c z. Cztery‬‬ ‫‪wieki‬‬ ‫‪drukarstwa w Wilnie. 1525-1925.‬‬
‫‪Wilno, 1925. 115-118, 135-139‬‬ ‫‪ ) .‬ז י י צ ר וויכטיק(‬

‫)‪7‬‬ ‫״צוקונפט׳״‬ ‫ד ר ו ק וועזען א י ן ר ו ס ל א נ ד ‪.‬‬ ‫צו ד צ ר געשיכטע פ ו ן אידישען‬ ‫ש‪ .‬ג י נ ז ב ו ד ג‪.‬‬

‫אינטצרצסאנט(‪.‬‬ ‫‪589 ,1932‬־‪) 594‬לייצר‬ ‫אקטאבער‪,‬‬

‫‪8) D r . M a r ] a W o j c i e c h o w s k a .‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫‪dziejow‬‬ ‫‪ksiqzki w Poznaniu w‬‬

‫‪XVI w. Poznari 1927.‬‬
‫וואם‬ ‫) א ו י ף ז׳ ‪ ,64‬זי ל י י ק נ ט ד י ע ק ס י ם ט ע נ ץ פ ו ן א י י ד י ש ע ר ד ד ו ק ע ר י י א י ן פ ו י ז ן ס ו ף ‪16‬טן י ״ ה ‪,‬‬

‫ל ע וו י ן — ‪Soncino‬‬ ‫איבער‪.‬‬ ‫חזרן‬ ‫ל ו ק א ש ע ו ו י ט ש‬ ‫ב א נ ד ק י ע און‬ ‫און נ א ך אים‬ ‫ה א פ מ א ן‬

‫צ ו ו י י פ ל ט א ו י ך א י ן דעם(‪.‬‬ ‫‪- Blatter, I, 172‬‬

‫)‪9‬‬ ‫‪C.‬‬ ‫‪B 0 p 0 B H Pi. He3fliftCHeHi‬‬ ‫‪npoeKTH‬‬ ‫‪yTBopftTH‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪KneBi‬‬ ‫‪eBpeftcbKy‬‬

‫)‪npyKapHK‬‬ ‫‪(1836—1846).‬‬ ‫‪B H 6 n i 0 J 1 0 r i H H i f t BiCTi‬‬ ‫‪1924, Ns 4, 30 — 32.‬‬

‫״ ת ו ל ד ו ת ה ד פ ו ס ה ע ב ר י ב פ ו ל נ י א ״ ‪) 1932‬א ב ו ך ר ג י ך מ י ט ג ר נ י ז ן א ו ן א ר ע ם‬ ‫פ ר י ד בע ר ג‬ ‫‪(10‬‬
‫‪1 0‬‬
‫אין ח י ד ו ש י ם ( ‪.‬‬

‫פנחס‬ ‫צושטליערם פ ו ן‬ ‫וויכטיקע‬ ‫גצווארן‬ ‫פובליקירט‬ ‫ח ו ץ ד ע פ זי״ינען ד י ל ע צ ט ע פ א ר י א ר‬

‫זאמלבוך׳‬ ‫״ניבליאלאגישן‬ ‫א״אנד‪) .‬אין דעם‬ ‫ד ״ ר ש י פ ע ר ‪ ,‬ד ו ק א ד‬ ‫ק א ן ‪ ,‬י ו ד י צ ק י ‪ ,‬ב א ר א ו ו י‪,‬‬

‫״קרית ספר״ א״א(‪.‬‬ ‫״ ב י כ ע ר ־ ו ו ע ל ט ״ ) ו ו א ר ש ע ‪,(1928‬‬ ‫)קיעוו(‪,‬‬

‫‪1 0‬‬
‫זע ד י ר ע צ ע נ ז י ע פ ו ן פ נ ח ס ק א ן אין ד ע ם דאזיקן נומער‪.‬‬
 ‫»‪ .‬וו‪.‬‬ ‫ד ״ ר י‪ .‬שאצקי‪,‬‬ ‫‪182‬‬

‫ד י ג א נ צ ע ל י ט ע ר א ט ו ר וועט א ו י ס פ י ר ל ע ך ב א ה א נ ד ל ט ו ו ע ר ן א י ן ד י ״ י י ו ו א ׳ ב ל ע ט ע ר ״ ‪,‬‬

‫נ א ך מ ע ר מ א ט ע ר י א ל ל י ג ט א י י נ ג ע ש ל א פ ן א ו נ ט ע ר ן ש ט ו י ב פ ו ן ד י א ר כ י ו ו ן ‪ ,‬א ו ן וואס מ ע ן ק ע ן פון‬

‫בעסטן‬ ‫באווטזן צום‬ ‫ל ע ר נ ע ן פ א ר ד ע ר ג ע ש י כ ט ע פ ו ן ד ע ם יידישן ד ר ו ק ׳ ע נ י ן‬ ‫ארכיוו‪-‬אקטן‬ ‫די דאזיקע‬

‫‪. ( V ,‬‬ ‫‪136-123‬‬ ‫ב'‬ ‫;‬‫‪IV,158-149‬‬ ‫)״ייווא־בלעטער״ ב׳‬ ‫ד י ל ע צ ט ע א ר ב ע ט ן פ ו ן ד ״ ד ע‪ .‬ר י נ ג ע ל ב ל ו ם‬

‫ד י צ ר ה מ י ט ד י פ א ר ש ע ר פ ו ן ד י י י ד י ש ע ד ר ו ק ע ר ט ע ן א י ז ‪ ,‬וואט זיי ז ט נ ע ן ט ר ו ק ע נ ע ה י ס ט א ר י ק ע ר •‬

‫ב ‪ -‬ב ל י א ג ר ^ ם ן א ו ן מ י ט ק ל י י נ ע א ו י ס ג א מ ע ן ווייזן זיי ג י ט א ר ו י ס ד ע ם מ י נ ד ס ט ן ח ו ש פ א ר ד ע ר ע ס ט ע ט י ש ע ר‬

‫א ו ן פ א ל י ג ר א פ י ש ע ר ג ע ש י כ ט ע פ ו ן ד ע ם ג ע ד ר ו ק ט ן ברך‪.‬‬

‫די‬ ‫און‬ ‫רשימה(‬ ‫אונזער‬ ‫פון‬ ‫)גומער ‪8‬‬ ‫וו א י ט ש ע כ א וו ס ק א‬ ‫פון ד״ד‬ ‫ד י שיינע א ר ב ע ט‬

‫אין‬ ‫פוילישן ב ו ך‬ ‫וועגן ד ע ם‬ ‫י ע נ ד ז ש ע י א וו ם ק א‬ ‫א גגא‬ ‫מאנאגרא‪£‬יע פון ד״ד‬ ‫אויסגעצייכנטע‬

‫‪Anna‬‬ ‫‪Jfjdrzejowska.‬‬ ‫)‪Ksi^zka polska we Lwowie‬‬ ‫א י ן ‪16‬טן י ״ ח ‪,‬‬ ‫לעמבערג‪,‬‬

‫א פ א ל ע ק‬ ‫מ‪.‬‬ ‫(‪)MieczysIawOpalek‬אדערפ ו ן‬ ‫‪p‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪116‬‬
‫דרוק‬ ‫פאליטישן‬ ‫יידישן‬ ‫אומבאק׳*נטן‬ ‫אן‬ ‫דאדטן‬ ‫אנטדעקט‬ ‫אגב‪,‬‬ ‫‪— Bibljofile lwowscy,‬‬ ‫‪1928‬‬
‫א ביבליאגדאפיע‬ ‫באארבעטן‬ ‫מאנאגראפיש‬ ‫מ׳דארף‬ ‫אזוי‬ ‫ווי‬ ‫מוסטערן‬ ‫גלענצנדע‬ ‫זטנען‬ ‫‪(1846‬‬ ‫פון‬

‫פ ו ן ד ר ו ק ן א י ן ש נ י כ ו ת מ י ט ד ע ר ט י פ א ג ר א פ י ש ע ר ט ע כ נ י ק ‪ ,‬א י ל ו מ י נ א צ י ע ‪ ,‬ג ר א פ י ק ‪ ,‬ב א פ י ר ‪ ,‬א ט נ ב י נ ד ע ר י י אאז״וו‪.‬‬

‫מיד‪,‬‬ ‫האפן‬ ‫א צ לי ט וו ט ל י ק ן ק א מ ו נ י ק א ט ‪,‬‬ ‫ב א ט ר א כ ט נ ד י ק ד י ד א ז י ק ע ק ל י י נ ע א ר ב ע ט ווי‬

‫א ז עם וועט ע מ ע צ ן ג ע ר א ט ן מ י ט ד ‪ 5‬ר צ ט ט א ר ו י ס צ ו ג ע ב ן ייעד מ א ט ע ר י א ל צ ו ד ע ר ג ע ש י כ ט ע פ ו ן י י ד י ש ע‬

‫א קולטור־‬ ‫ר ע ג י ס ט ר א צ י ע ‪ — ,‬נ א ד ווי‬ ‫א טרוקענער‬ ‫פארם פון‬ ‫ד ר ו ק ע ר ט ע ן אין פוילן‪ ,‬גיט אין ד ע ר‬

‫מאנאגראפיע‪.‬‬ ‫היסטארישע‬

‫•וילן‬ ‫און‬ ‫רוסלאנד‬ ‫ד ר ו ק ע ר ט ע ן ס ו ף ‪18‬טן א ו ן אנהייב ‪19‬טן י ״ ה א י ן‬ ‫ד י ע פ ע מ ע ר י ש ע יידישע‬

‫ז ט ג ע ן ע נ ג פ א ר ב ו נ ד ן מ י ט ד ע ד א י נ ע ר ל ע כ ע ר א י מ י ג ר א צ י ע ‪ ,‬וואס א י ז צ ו י ע נ ע ר צ י י • פ א ד ג ע ק ו מ צ ן א י ן ש ט נ ו ת‬

‫מיט ד ע ד אנטוויקלונג פון חסידות‪.‬‬

‫עפ‬ ‫און‬ ‫א סך‪.‬‬ ‫ז ט נ ע ן געווען‬ ‫ל א ש ט ש ע וו‬ ‫א ר י כ ת ׳ י מ י ם ווי‬ ‫ווייניק‬ ‫אזוי‬ ‫מיט‬ ‫דרוקערטען‬

‫א י ז א י ו ש ר ‪ ,‬א ז מ ע ן ז א ל צ ו ד ע ם ע נ י ן צוגיין ט י פ ע ר א ו ן נ י ט ב א ט ר ז ן כ ט ן א ד ר ו ק ווי א ב י ב ל י א ג ר א פ י ש ע‬

‫» א ז י צ י ע א ו י ם ע ל י ס ל ע ך ‪ ,‬וואס צ ו פ ע ל י ק ג ר א ב ט מ ע ן זי אוים פ ו ן א ב י ב ל י א ט ע ק א ו ן מ ׳ א י ז מ ר ע י ש ע ו ל ם ד ע ר מ י ט ‪.‬‬

‫היסטאריקער פ ו ן דרוק•‬ ‫עס איז א פ א ק ט ‪ ,‬וואס לאזט זיך פעסטשטעלן‪ ,‬אז די סאמע מאדערנסטע‬

‫ניט‬ ‫און‬ ‫גדאפיק‪,‬‬ ‫פון‬ ‫קונסט‬ ‫פון דעד‬ ‫קענער‬ ‫און‬ ‫היסטאריקער‬ ‫געשולטע‬ ‫קודם־פל‬ ‫זטגען‬ ‫וועזן‬

‫י ס‬ ‫ד י י נ א‬ ‫י ב ט ע‬ ‫ש ט‬ ‫פ ‪8‬‬
‫ד״ר יעקב שאצקי‬ ‫י ־‬ ‫י‬ ‫י‬ ‫?״ז‬

‫אויף די חורבות פון יידיש‬

‫ו ו ע ד ה א ט ע ס נ י ט ג ע ה ע ר ט ד י ט ע נ ה ‪ ,‬א ז ‪.‬״פון נ א צ י א נ א ל ן ש ט א נ ד פ ו נ ק ט ״ א י ז ד י א פ ש ו ו א כ ו נ ג פ ו ן‬

‫מ ח מ ת א נ ש ט א ט ד ע ד ל י ט ע ר א ט ו ר א י ן י י ד י ש ק ו מ ט א ו י ף א יידישע ל י ט ע ר א ט ו ר ‪,‬‬ ‫יידיש קיין א ו מ ג ל י ק נ י ם ‪,‬‬

‫א יודאיקא‪-‬ליטעראטור אין דעד לאנד־שפראך ? איבערהויפט טטטלט מען מיט די פינגער אויף אמעריקע‪,‬‬

‫ל י ט ע ר א ט ו ר ‪ -‬ג ע ו ו י י נ ט ל ע ך אין‬ ‫ווו ע ס ה א ל ט ב ל ו מ ר ש ט א י ן א ו פ ב ל י ע ן א ן א מ ע ר י ק א נ ע ר י י ד י ש ע פ ד ע ס צ א ו ן‬

‫ענגליש‪ ,‬גיט איגעם ״גרינעם״ מאמע׳לשון‪.‬‬

‫וואס ע ס א י ז ד ע ר מ ה ו ת פ ו ן ד י פ י ל ע נ ג ל י ש ׳ י י ד י ש ע ו ו א כ נ ב ל ע ט ע ר א י ן א מ ע ר י ק ע א נ ט ק ע ג ן ד י ג ר ו י ס ע‬

‫ט א ג י צ ט ט ו נ ג ע ן ה א ט ד ״ ד א‪ .‬א ‪ .‬ר א ב א ק א מ א ל ג ע ו ו י ז ן א י ן ד י י י ו ו א י ב ל ע ט ע ר ' ‪ .‬ד א ה י ל א י ך ב ר ע נ ג ע ן‬ ‫יידישצ‬

‫א פ א ר פ ו נ ק ט ן וועגן יידישע ב י כ ע ד א י ן ע נ ג ל י ש ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ 85‬א״וו‪.‬‬ ‫י י ו ו א ־ ב ל ע ט ע ר ב א נ ד ‪ II‬ז׳‬
‫‪183‬‬ ‫מאטעריאלן און נאטיצן‬

‫אץ ‪ 1888‬איז געגרינדט געווארן די ‪ ,American Jewish Publication Society‬מיטן‬

‫נעדאנק צו געבן דער אונטערוואקםנדיקער יידישער יוגנט פון אמערי־^צ ענגלישצ ביכער מיט איידישן‬
‫אינהאלט‪ .‬די געזעלשאפט עקכישטידט ביז הטנט און זי האט ארויסגצבראכט א היפשע צאל ביכער‪ ,‬צווישן‬
‫זיי אויך אביסל איבערזעצונגען פון יידיש‪ :‬פרץ‪ ,‬שלום אש‪ ,‬א‪ .‬ש‪ .‬זאקם‪ .‬געבויט איז די געזעלשאפט‬
‫אויף דעם אופן‪ ,‬אז וועד עם צאלט אנין ‪ 5‬דאלאר )פריער ‪ 3‬דאלאר( א יאר ווערט א מיטגליד‪ ,‬און די‬
‫מיטגלידער באקומען אומזיסט אלע אויםגאבעס פארן יאד‪.‬‬
‫ניט לאנג איז געמאכט געווארן אגדונטיקע אויספארעונג וועגן דער טעטיקייט פון דער גצזצל•‬
‫שאפט פון ‪ 1888‬ביז ‪ ; 1930‬ווייזט זיך ארוים א טשעקאווצ פארהעלטעניש צווישן דער צאל יידישער‬
‫באפעלקערונג אין די פאראייניקטע שטאטן און דער צאל מיטגלידער פון דעד גצזעלשאפט‪:‬‬

‫מיטגלידער אדפ״ס‬ ‫יידישצ באפעלקצרונג‬ ‫יא ר‬

‫‪1,591‬‬ ‫‪400,000‬‬ ‫‪1888‬‬

‫‪4,800‬‬ ‫‪937,800‬‬ ‫‪1897‬‬
‫‪4,657‬‬ ‫‪1,776,885‬‬ ‫‪1907‬‬
‫‪14,245‬‬ ‫‪3,388,951‬‬ ‫‪1917‬‬
‫‪16,436‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1921‬‬
‫‪9,301‬‬ ‫‪4,228,029‬‬ ‫‪1927‬‬
‫‪7,301‬‬ ‫‪1930‬‬

‫אין שטאט ניו‪-‬יארק‪ ,‬ווו די געזצלשאפט איז צום שטארקסטן‪ ,‬זעען אויס די ציפער אזוי‪:‬‬
‫•‬

‫מיטגלידצר אדפ״ם‬ ‫יידישצ באפצלקצרונג‬ ‫י א ר‬

‫‪3,656‬‬ ‫‪1,765,000‬‬ ‫‪1917‬‬

‫‪3,778‬‬ ‫‪1920‬‬
‫‪4,040‬‬ ‫‪1922‬‬
‫‪2,639‬‬ ‫‪1,903,890‬‬ ‫‪1927‬‬
‫‪2,048‬‬ ‫‪1930‬‬

‫די צונויפשטצלצר פונעם באריכט חידושן זיך‪ ,‬וואט די השפצה פון דצר גצזצלשאפט איז גצפאלן‬
‫‪,‬ניט געקוקט אויף דצר גצשווינדצר אמצריקאניזירונג פון די שפצטצר־גצקומצנצ עלצמצנטן פון דצר‬
‫יידישער באפעלקצרונג‪ ,‬וואם צוליב דצם האבן זיך דאך געעפנט גרצסצרצ מיגלצכקייטן פאר אויסשפרייטן‬
‫דעם אנינפלום־פצלד פון דצר גצזצלשאפט״‪ .‬מצן פרוווט דאס אויסטניטשן מיט דצם‪ ,‬וואם פאר דעד צניט‬
‫האט מצן גצהצכצרט דצם מיטגלידיאפצאל פון ‪ 3‬דאלאר אויף ‪ 5‬אבצר אפילו די שרניבער אליין פאד־‬
‫;‬

‫ב א פ צ ל ק צ ר ו נ ג האט‬ ‫שטייצן‪ ,‬אז אין די יארן פון דצר גרויסצר פראספצריטי‪ ,‬בשעת די יידישצ‬
‫ג צ ה א ל ט ן א י ן וו א ק ס ן‪ ,‬האבן די צוויי דאלאר א יאר ניט גצקצנט האבן די ווערדע‬ ‫נאך אוץ־‬
‫וואם א האר איז ווערט‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫פאר די צוויי יאר וואס די באפעלקערונג איז ניט אנגעוויזן איז ניט געמאכט געווארן קיין‬
‫שאצונג פון די צאל יידו אין די פאראייניקטע שטאטן‪.‬‬
 ‫מ‪ .‬ק א נ ס ט א נ ט י נ א ו ו ס ק י‬ ‫מ‪ .‬וו‪,.‬‬ ‫‪184‬‬

‫די‬ ‫לייענען‪.‬‬ ‫אויך‬ ‫נאד‬ ‫דאדף מען קענען ניט נ א י צונויפשטעלן‪,‬‬ ‫טאבעלעס‬ ‫א ל א וואם דען ?‬

‫ד״ה‬ ‫איז געווען צוו־שן ‪,1921—1917‬‬ ‫סאסגיעטי״‬ ‫בלי־צ‪:‬יט פ ו ן ד ע ד ״אמעדיקען דזשולש פאבליקיישן‬

‫איז‬ ‫עס‬ ‫ויען‬ ‫יי ד י ש‪.‬‬ ‫אין‬ ‫ליטעדאטוד‬ ‫די‬ ‫ג ד א ד אין ד י י א ד ן ווען ע ם האט ג ע ב ל י ט א י ן א מ ע ר י ק ע‬

‫ד ע ד קדיזים א ו י פ ן א מ ע ר י ק א נ ע ר יידישן ביכעד־מאדק‪ ,‬האט דאס נ י ט געהויבן דעם ע ר פ א ל ג‬ ‫אנגעשטאגען‬

‫זיך ד א אדו־ס א ן א י ב ע ר י ק מ א ל —‬ ‫ווייזם‬ ‫יידיש—דאס‬ ‫וואדעם‬ ‫ליטעדאטור‪.‬‬ ‫ענגליש־יידישער‬ ‫דעד‬ ‫פון‬

‫איז‬ ‫יידיש‬ ‫פון‬ ‫מעמד‬ ‫דעד‬ ‫א ציוייטן‪.‬‬ ‫דורך‬ ‫פארביטן‬ ‫מעכאניש‬ ‫איז ניט קיין ע ל ע מ ע נ ט רואם ווערט‬

‫א ב א ר א מ ע ט ע ד ‪ :‬ווו עם פ א ל ט ד ע ד א י נ ט ע ר ע ס צ ו יידיש‪ ,‬ד א ר ט ן פ א ל ט ד ע ד א י נ ט ע ר ע ס צ ו י ע ט וו י ד ע ר‬

‫מ י ן יידישער טעטיקייט‪.‬‬

‫מ‪ .‬וו‪.‬‬

‫וועגן וו‪$‬רט ״טירייאק״‬

‫א ־ ט י ק ל ״זעל•‬ ‫ראגאקס‬ ‫א ‪ .‬א‪.‬‬ ‫וו‪ (.‬צ ו ד י ר‬ ‫פון מ ‪.‬‬ ‫)אונטערגעשריבן‬ ‫אין א נ א מ ע ר ק ו נ ג‬

‫באגד‪,‬‬ ‫צווייטער‬ ‫ב י ב ל י א ט ע ק ׳ ) פ י ל א ל א ג י ש ע ש ר י פ ט ן פ ו ן ייווא‪,‬‬ ‫דעד הארווארדער‬ ‫ב י כ ע ר אין‬ ‫טענע‬

‫‪,‬טירייאק׳ כאלגנדעס‪:‬‬ ‫‪ (394‬ז א ג ט ד ך וועגן ו ו א ר ט‬ ‫זייט‬

‫—‬ ‫א ו י ך אין ה ע ב ר ע י ש‬ ‫געווארן‬ ‫אריינגעבראכט‬ ‫‪,‬״דאס ווארט א י ז ד ו ר ך ב י א ל י ק ן‬

‫איך‬ ‫ש י ר י ם ‪ ,‬ווו‬ ‫ביאליקס‬ ‫ד א ס א ר ט אין‬ ‫אוממיגלעך אפצוזוכן‬ ‫איז מ י ד א י צ ט ע ־‬ ‫ליידע־‬

‫דאס ווארט געזען׳‪.‬‬ ‫חאנ‬

‫עטוואם‬ ‫ד א ד ק ע ו ו א ד ט )‪,‬״טירייאק׳(‪ ,‬נ א ד אין אן‬ ‫באנןעדקן‪ ,‬אז ד א ם‬ ‫ת י ל איך קודם‬ ‫דערויף‬

‫ג ע פ י ג ט ד ך ביי ביאליקן א י ן ש י ר‬ ‫א ר ט א ג ר א פ י ע )למטן ה ע ב ר ע י ש ן ( ‪ ,‬״תרי_אקה"»‬ ‫אי‪3‬ערגעאנדערשטער‬

‫עניי‪:‬‬ ‫״תקות‬
‫‪T‬‬ ‫‪:‬‬
‫לכשאבא אל ביתי‪,‬‬ ‫'‬ ‫'"‬
‫״"‬ ‫‪v‬‬ ‫־*;‪TV‬‬
‫לי אכינה תריאקה‬
‫‪R‬‬
‫‪T -‬‬ ‫• ‪:‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪• T‬‬ ‫•‬

‫א ^ חלב ‪-‬‬ ‫ומעך‬

‫הוצאת‬ ‫שיריב‪.‬‬ ‫ראשון‪:‬‬ ‫ספי‬ ‫ביאליק‪.‬‬ ‫) כ ת ב י ח‪ .‬נ‪,‬‬

‫ק‪-‬ב(‪.‬‬ ‫עמוד‬ ‫תרפ‪-‬ו‪.‬‬ ‫תל‪-‬אביב‪.‬‬ ‫״דביר‪/‬‬

‫עם ג ע פ י נ ט ד ך‬ ‫אין ה ע ג ר ע י ש ;‬ ‫ד א ס ד א ד ק ע ווארט‬ ‫אריינגעבראכט‬ ‫ניט ! י א ל י ק האט‬ ‫אנער‬

‫נ ד ר י ם ד ף מ׳־א ע מ ד ב ׳ ) ע ר ש ם ע ש ו ר ה ( ‪ :‬״ ו כ י‬ ‫מאל א י ן ג מ ר א‬ ‫מ א ל אין ת ל מ ו ד ‪ ,‬איין‬ ‫שדן א פאר‬

‫ז א ג ם א ד ף ד ע ם זזארט‪ :‬״ ת י ר י י ק א‬ ‫ד ע ד א י ר ו ש ‪ ,‬וואם שטייט א ו ג ט ע ר ן ט י ם ל ר ש י י ‪,‬‬ ‫לגופא*‪.‬‬ ‫תירייקי‬

‫שרייבט‬ ‫אין פירוש הראש‬ ‫תרייקא׳‪,‬‬ ‫לו‬ ‫מרקחת נ ו ע י ל וקודין‬ ‫‪,‬תרייקא‪.‬‬ ‫ד ע ד ר״ג זאגט‪:‬‬ ‫בלעיז‪.‬‬

‫מוסף חערוך זאגט דערויף‪:‬‬ ‫יער‬ ‫המיגין״‪.‬‬ ‫סם עשוי מ ת ע ר ו ב ת‬ ‫הוא‬ ‫כתרייקי לגופא‪ .‬טרייקא‬ ‫ער‪:‬‬

‫מלספור״‪.‬‬ ‫ספ‪-‬חניות ו ת ו ע ל ו ת י ה ר ב ו‬ ‫ם ת ו י ן ג ת מן ב ש ר נחש ע פ ב ש מ י ם ו ס מ י ם כ נ ג ד‬ ‫‪,‬רפואה‬

‫אגיגרון‬ ‫״איר יוחגן‬ ‫גי‪:‬‬ ‫עמוד‬ ‫גמרא שבת דף קיט‬ ‫ע ס אין‬ ‫דך‬ ‫מאל ג ע פ י ג ט‬ ‫צודייט‬ ‫א‬

‫דא מאכט ר ש י י ‪ :‬ותירייקי צרי״‪ .‬דאס איז שדן‬ ‫ותירייקא מעלו בין ל ג י ל ד א בין לכשפים״‪.‬‬ ‫ואבנגר‬

‫ב א מ ע ר ק ו נ ג )אפזאץ ‪:(2‬‬ ‫אדבגדערמאגטער‬ ‫דעד‬ ‫אין‬ ‫ברעגגט‬ ‫וו‪.‬‬ ‫מ‪.‬‬ ‫אייגשטימיק מ י ט ד ע ם ‪ ,‬וואט‬
‫‪185‬‬ ‫מאטעריאלן און נאטיצן‬

‫בערך אין דערזעלבער צטט וואס אופהויזן גיט די ליטערארישע פארם ‪.‬טירייאק״‪ ,‬געםינען מיד‬
‫‪.‬דריאקם״ פאר א טטטשווארט פון רעם‬ ‫ביי נתןינטע האנאווער אין ״שפה ברורה״ )פראג ‪(1660‬‬
‫העברעלשן ״צרי״‪ .‬דער ״קהלת עלמה״‪ ,‬אנזםטערדאם ‪ ,1744‬דרוקט דאם איבער; »צרי ‪ -‬טריאקס׳‪.‬‬
‫אויך אין אבן עזרא אויפן ווארט ״צרי״ פונעם פסוק‪ :‬״וגמליהם נושאים נכאת וצרי׳ ובראשית‬
‫ל״ז‪ ,‬פסוק ‪ (25‬געפינען מיד‪ :‬״והגאון פירש אותו כי הוא הנעשה משבעים וחמשה עקרים״‪.‬‬
‫)פארגלטך מיטן זאץ פון דער זעלבער ציטירטער באמערקונג פון מ‪ .‬וו‪—.‬אין ערשטן אפזאץ‪:-‬‬
‫( ז׳ ‪ ,367‬באשטייט די קלאסישע פארם פון דער תרופה‪,‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪V‬‬ ‫״לויט‪Brockhaus(1923‬‬
‫צו־ויפגעשטעלט פון קייסער נעראנס גריכישן לטב׳דאקטאר‪ ,‬שיר ניט פין ‪ 70‬פארשיידענע באשטאגד•‬
‫טיילן‪ ,‬דערין אויך שלאנגען־פלייש״(‬
‫מיד געדענקט זיך‪ ,‬אז אין מטן געבו‪-‬טסשטאט )ליובאר‪ ,‬וואלין( האבן די מלמדים געטייטשט‪:‬‬
‫‪.‬צרי—טריוואקס״‪ ,‬פארגרטזט אפנים פון ״טריאקס•‬
‫מ ש ה קאנסטאנטינאווסקי‬

‫מיצקעוויטש‬ ‫איבערזעצונג פון אדאם‬ ‫אומבאקאנטע יידישע‬ ‫אן‬

‫מען דארף אבער צוגעבן‪ ,‬אז דער ריטם אין דער‬
‫באל&ד‪ 5‬איז אויכגעהאלען‪ ,‬הגם די איבערזעצונג‬
‫איז גאר אפרטע‪ ,‬ווי מען קען עם אורטיילן פון‬
‫דער ערשטער סטראפע‪.‬‬
‫כאראקטעריסטיש איז דער סוף‪ :‬אן‪,,‬אריגינעלער״‬
‫מוסד‪-‬השכל‪ ,‬וואם איז אין אריגינאל ניטא‪.‬‬
‫פאד די דאמאלסדיקע זיטן איז כדאי די לעצטע‬
‫סטראפע צו פארנאטירן‪:‬‬
‫אלע פעדטרוקס זינד געלאדן‬
‫נאך צוטאן ווי קאמעראדן‪,‬‬
‫זייער ברודער‪ ,‬אדעד זיידן‪.‬‬
‫זאלכע פאנעס‪ ,‬ווילדע העדן‬
‫זאלען זייא‪ ,‬ווי גאר גיכט גערן ]![‬
‫שנעל אפשיקן אין גן עדן‪.‬‬
‫״פערטרוק״ — איז דא מיצקעוויטשעס ״היידוק״‪.‬‬
‫)די ארטאגראפיע פון דער איבערזעצונג איז דא‬
‫מאדערניזירט געווארן(‪ .‬אין דעד אמעריקאנער‬
‫יידישער פרעסע איז מיצקעוויטש איבערגעזעצט‬
‫געווארן אייגיקע מאל‪ .‬ליידער איז שוועד בט די‬
‫איצטיקע אומשטענדן פון ביבליאגראפישער ארבעט‬
‫די איבערזעצונגען אויפצוזוכן‪.‬‬
‫איבערזעצונג איז מיד באקאנט‬ ‫די ציטירטע‬
‫געווארן פשוט עליפי צופאל‪.‬‬
‫שאצקי‬ ‫יעקב‬
‫אין זיין זייער געוויסנהאפטיקער ארבעט וועגן‬
‫די מיצקעוויטש׳איבערזעצונגען אין העברעלש און‬
‫יידיש‪ ,‬וואס פ נ ח ס ק א ן האט ארויסגעגעבן אין‬
‫‪ 1927‬א״ט ‪Przekfady Mickiewiczowskie w‬‬
‫‪literaturze‬‬ ‫‪hebrajs ;iej‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪zydowskiej.‬‬
‫‪ ,Wilno 1927, p. 24‬איז ניט פארצייכנט א סרטע‬
‫איבערזעצונג פון דער באלאדע ‪ ,Czaty‬וואס איז‬
‫געווען געדרוקט אין אן אמעריקאנער זאמלהעפט‬
‫״דעד נן‪-‬עדן״ לכבוד שבועות‪ ,‬וואס ש מ ״ ר האט‬
‫ארויסגעגעבן אין ניו־יארק ‪.1894‬‬
‫דעד איבעדזעצער איז וו י ל ל י א ם ק א י ז ע ר‪,‬‬
‫וועלכער האט משנה׳שם געווען די באלאדע אויף‬
‫״דעד בייזער פריץ׳‪,‬‬
‫די ערשטע סטראפצ פון דעד איבעדזעצונג וועט‬
‫געבן א בטשפיל‪ ,‬ווי אזוי די באלאדע איז אינעד•‬
‫געזעצט ‪:‬‬
‫אלם דעד פריץ האט זיך ווייער‬
‫פון געיעג געקערט‪ ,‬א מידער‬
‫וואר צו הויזע שאן גאנץ שפעט‬
‫ער איז גלייך אריינגעלאפן‬
‫אין זיין ״בעד רום״ שאן צושלאפן‬
‫גור ״זיא״ וואר ניט דארטן‪ ,‬אין בעטט!‬
‫דער ״בעד רום״ ]שלאפצימער[ — אין אריגינאל‬
‫‪ — loie‬איז זייער כאראקטעריםטיש‪.‬‬
 ‫דיר י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪186‬‬

‫מיצקעוויטש און די יידישע פאלקס‪-‬־מעשה‬

‫זייער אינטריגע און דעם אופן פון דערציילן דער•‬ ‫אין א געשבדעך‪ ,‬וואס מ י צ ק ע וו י ט ש האט‬
‫מאנען זיי די אראבישע טויזנט נעכט‪ .‬דאס זלונען‬ ‫!‪.‬עהאט דעס ‪18‬טן מאי ‪ 1846‬מיטן שריפטשטעלער‬
‫מאטיוון )‪ (rzeczy‬אדער א‪-‬ויסגעפירט פון אזיע‬ ‫כ א ד ז ש ק א )‪,(Chodzko‬‬ ‫אלעקסאנדער‬
‫אדער באשאפן אין דעם זעלבןפורעם שרן בלי אונדז‬ ‫געפונען א נאטיץ‪ ,‬רואם וועט זיכער‬ ‫האב איך‬
‫דורך דעם אזיאטישן גליפט פון די יידן)‪,(Izraelitow‬‬ ‫פאראינטערעסירן דעם יידישן פאלקלאריסט‪.‬‬
‫וואס ווו ער זאל ניט זיין ]דייה דעד גליסט‪—.‬י‪ .‬ש‪[.‬‬ ‫מיצקעוויטש האט דערציילט כ א ד ז ש ק ע ן‪ ,‬אז‬
‫שאפט ער אריגינעל )‪) .(poswojemu‬ציטירט לויט‪:‬‬ ‫איינמאל איז ער אין משך פון צוויי טעג געפארן‬
‫‪Wl. Mickiewicz. Zywot Adama Mickie-‬‬ ‫מיט א יידישן נעל‪-‬עגלה‪ .‬דער בעל׳עגלה האט מיצי‬
‫‪wicza. Poznari 1890, torn I, p. 10).‬‬ ‫קעוויטשן דערציידט א פאר יידישע פאלקסימעשיוח‬
‫ליידער איז ניט קלאר אויף וואס פאד א שפראך‬ ‫וואס האבן אים פאדכאכט )‪ktore mnie bardzo‬‬
‫האט דעד ליטוויש׳יידישער בעל־עגלה דערציילט‬ ‫‪ .(uderzyly‬דער גדויסער פאעט גיט אזא כאראק•‬
‫מיצקעוויטשן אין די צוואנציקער יארן פון ‪19‬טן‬ ‫טעריסטיק פון די מעשיות‪:‬‬
‫יארהונדערט די דאזיקע פאלקס׳מעשיות‪.‬‬ ‫״זייער כאדאקטער איז גאר פארשיידןפון אונדזערע‬
‫]פאלקס‪-‬מעשיותן‪ ,‬הגם די האנדלונג קומט אפט פאר‬
‫ד״ר יעקב שאצקי‬
‫אין אונדזער לאנד‪ .‬לויט דעד קאנםטרוקציע פון‬

‫וועגן אברהם קאהנס ״היסטאריש ליד״‬

‫א ב ר ה ם ק א ה ן )און ניט‬ ‫דערצו נאך האט‬ ‫אדבעטנדיק איבער אן אויסגאבע פון א קא־פוס‬
‫קוהן!( אנגעשריבן דאם ביכל אויף העב־עיש און‬ ‫יידישע ה־סטארישע לידער )צוזאמען מיט ד״ד‬
‫אויף דליטש האט דעם שיר איבערגעזעצט א געוויסער‬ ‫»‪ .‬ווי_ינרייך( האט מיך זייער פאראינטערגסירט די‬
‫ב ר ו ך ש ל מ ה ד לי ט ש פ ו ן ג ל י י ו ו י ץ ‪.‬‬ ‫ביאגראפישע נאטיץ‪ ,‬וואס געפינט זיך אין ז ל מ ן‬
‫וועגן דעד זעלבעד פאסירונג איז ארויס א צווייטע‬ ‫ר י י ז ע נ ס לעקסיקאן )ב׳ ‪ ,111‬ע׳ ‪ - (580‬אז‬
‫א געוויסער א ב ר ה ם ק ו ה ן האט אין יאר ‪1831‬‬
‫באשרללבונג אין ״פראזע״ אויף די_יטש נאד געדרוקט‬
‫ארויסגעגעבן אין דער שטאט ‪) Ofen‬אונגארן(‬
‫מיט העברעלשצ אותיות‪ :‬״קורצגעפאסטע שילדערונג‪,‬‬
‫א שיר אין ״יידיש‪-‬דייטש׳ א״ט ימי צרה ומהומה‬
‫דער אין פעסטה אים יאהרע ‪ 1838‬שטאטגעהאבטען‬
‫‪.‬וואו עס ווערט באשדיבן די פארשווערונג אין אפען״‪.‬‬
‫איבערשוועמוגג אלס דענקמאהל פיר דיא צייטגע•‬
‫די ידיעה האט ר יי ז ע ן צו פארדאנקען לעאפאלד‬
‫)‪ 8‬זייטן ‪,(8°‬‬ ‫קאכימענשא‪1‬ט״‪.‬‬ ‫נאססען אונד נאכ‬ ‫גרונוואלד‪ .‬זי איז אבער ניט קיין ריכטיקע‪ :‬אזא‬
‫פארפאסט פון א בוכהענדלער מ ר ד כ י ל ע וו י‪.‬‬ ‫ביכל איז ארוים ניט אין ‪ ,1831‬נאד ‪ .1838‬א״ט‪:‬‬
‫ביידע ביכלעך זלינען פארצייכנט אין דייר ב‪ .‬וו א כ׳‬ ‫ימי צרה ומהומה‪ ,‬מהשטף הנורא והעצום בעיר אובן‬
‫שטיינס ביבליאגראפיע פון אפענערדרוקן‪242-220) .‬‬ ‫‪Schilderung‬‬ ‫‪des‬‬ ‫‪Schreckens‬‬ ‫ישן‪zu .‬‬
‫‪ Soncino Blatter, 111,‬אונטער די נומערן ‪ 51‬און‬ ‫‪Altofen durch die verheerende Donau-‬‬
‫‪ ,52‬ווי אויך אין פ ר י ד ב ע ר ג ס ״בית עקד הספרים״‬ ‫(‬ ‫‪u‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪d‬‬
‫)ז׳ ‪ ,268‬נומער ‪—361‬נאד די ״ימי צרה ומהומה•(‪.‬‬ ‫העבד׳ און ‪ 6‬דליטשע זייטן ‪.(8°‬‬ ‫‪Marz(181838‬‬
‫אויף אזא אופן דארף קאהנם נאמען בכלל ניט‬ ‫אין דעם גיכל האנדלט זיך אלזא ניט וועגן‬
‫פיגורירן אין א לעקסיקאן פון דער יי ד י ש ע ר‬ ‫א ״פארשווערונג״‪ ,‬נאד וועגן אן ״איבערשוועמונג״‬
‫ל י ט ע ר א ט ו ר‪,‬‬ ‫)ד‪ .‬ה‪ .‬א פארפלייצונג(‪.‬‬
‫‪187‬‬ ‫מאטערי&לן און נאטיצן‬
‫‪ C o w l e y‬אזוי פארפירעריש‬ ‫דעריבער איז‬
‫מיט זיין אויסגאבע פון דעם קאנדענסירטן באדלע•‬
‫יאנא׳קאטאלאג‪ ,‬ווו אלץ יזאס איז געשריבן אויף‬
‫די״יטש און געדרוקט מיט העברצלשע אותיות ווערט‬
‫פון איס פארצייכנט ווי ‪.Yiddish‬‬
‫די׳ר יעקב שאצקי‬
‫יידישע אויםדרוקן אי; אמעריקאנער ענגליש‬
‫אנשטויסן אין די אמעריקאנער צלךטונגען אויף דעם‬
‫ווארט ״קיבעצער״ )‪ (kibitzer‬און ‪.‬אישקאביבל״‬
‫‪(Ishkabibel).‬‬
‫א סך מאל האב איך געהעדט‪ ,‬ווי יונגעללרט פון‬
‫אימיגראנטן׳עלטערן האבן זיך באנוצט נזיט די יידישע‬
‫אויםדרוקן‪) He was haken a chainik :‬ער‬
‫האט געהאקט א טשליניק(‪ ,‬אדער ‪I'we got a‬‬
‫‪) yiddishe kop, too‬איך האב אויך א יידישע‬
‫קאפ(‪ ,‬אדער ‪) Don't le meshuge‬זני ניט משוגע(‬
‫אאז״וו‪ .‬ם׳איז כאראקטעריסטיש‪ ,‬ווי אזעלכע אמת‬
‫יידישע אויסדרוקן גייען אריבער פון די עלטערן‬
‫צו די קינדער‪.‬‬
‫מען הערט אויך ווי מען זאגט‪You should :‬‬
‫‪ ,live so‬איבערגעזעציז פון יידישן ד ו ז א ל ס ט‬
‫א ז ו י ל ע ב ן ‪ ,‬אדעי־ ‪) I should worry‬מלינע‬
‫דאגות(‪ .‬מען זאגט אויך ‪ Give a look‬וואם איז‬
‫איבערגעזעצט פון ג י ב א ק ו ק ‪ .‬אין ענגליש קען‬
‫מען גיט זאגן ‪ ,Give a look‬נאד ‪.take a look‬‬
‫דא זעען מיד‪ ,‬ווי יידיש האט געהאט אן אלינפלוס‬
‫אויף ענגליש‪.‬‬
‫אין אמעריקאנער ענגליש איז פאראן אן אוים־‬
‫דרוק‪) Give her the gate :‬איבערגעזעצט‬
‫אין יידיש וואלט דאס זי_ין‪ :‬ווליז איר דעם טויער(‪.‬‬
‫מען זאגט עם‪ ,‬ווען איינער וויל פטור ווערן פון‬
‫א פדוי‪ ,‬ווען זי איז שוין אים דעדעסן און ער‬
‫וויל זי אוועקווארפן‪ .‬האב איך געלייענט אין אן‬
‫אמעריקאנער צליטונג א נאטיץ פון אן אמעדיקאנער‬
‫ליטעראטור־קריטיקער‪ ,‬ווו ער וויל האבן‪ ,‬אז‬
‫דעד אויסדרוק ‪ Give gate‬שטאמט פון יידיש‪.‬‬
‫זיין אינפארמאציע האט ער גענומען פון לודוויק‬
‫לולסאנס א נאוועלע ‪) The Romantic‬דעד‬
‫בכלל‪ ,‬ווען ס׳קומט צו דער״יידיש׳דייטשער״ ליטע•‬
‫ראטור פון עסטרליךיאונגארן און די‪1‬טשלאנד‪ ,‬אנ־‬
‫הייבנדיק פוןמענדעלםאנם תקופה‪ ,‬דארףמען זיין זייער‬
‫פארזיכטיק אוןזיךניט פארלאזןאויףקייןשום ביבליא•‬
‫גראפיעם‪ ,‬בלויז ‪ de visu‬קען מען ארויםטראגן אן‬
‫אורטייל‪ ,‬צי דאס ווערק איז יידיש אדער דייטש‪.‬‬
‫א סך מאל בין איך געווען איבערראשט צו הערן‬
‫יידישע ווערטער און אויסדרוקן בגי דער אמעריקאנעד‬
‫וואס‬ ‫געבאדעגעד יידישער יוגנט‪ ,‬כ׳מיץ די יוגנט‬
‫איז אין קיין יידיש׳וועלטלעכצי־ שול קיינמזזל ניט‬
‫געגץנגען און ווייס אבסאלוט גאדנישט פון דער‬
‫יידישער קולטור‪ ,‬פון יידישן טעאטער‪ ,‬פון דעד‬
‫לאמיך דא פארצייכענען‬ ‫אאז״וו‪.‬‬ ‫יידישער ליטעראטור‬
‫די דא־יקע או־סדרוקן און ווערטער‪.‬‬
‫ווען עס קומט א יידישער יום׳טוב‪ ,‬קודם׳כל הערט‬
‫מען זיי‪ ,‬איז עם פסח הערט מען‪ :‬מצה‪ ,‬סדר אאז״וו‪.‬‬
‫איז עס יום־כיבור‪ ,‬הערט מען‪ :‬פאסטן‪ ,‬שול וכדומה‪.‬‬
‫די ווערטער ‪ :‬כשר‪ ,‬שיקסע‪ ,‬ממזר‪ ,‬משוגע וכדומה‬
‫ווערן גאנץ אפט באנוצט‪.‬‬
‫מיט א צלוט צוריק איז פלוצים פאפולער געווארן‬
‫אן אויסטערליש יידיש ווארט ‪ :‬א י ש ק א ב י ב ל‪.‬‬
‫ו ו ו מען איז געגאנגען און ו ו ו מען איז געשטאנען‬
‫האט מען געהערט דאס יואדט א י ש ק א ב י ב ל ‪.‬‬
‫וואס מיינט דאם א י ש ק א ב י ב ל ? האט מען‬
‫אויסגעפונען‪ ,‬אז עס איז פארגרליזט געווארן פון‬
‫ג ע פ י צ ל ט און ס׳איז געווארן דער‬ ‫נישט‬
‫מאדנער אויםדרוק ״אישקאביבל״‪.‬‬
‫באך א ווארט וואס איז מיט א צליט צוריק פלוצים‬
‫זייער פאפולעד געוואדן‪ ,‬איז ק י ב ע צ ע ר‪ .‬מיט‬
‫דעם ווארט האט מען באצייכנט איינעם וואס מישט‬
‫זיך אין פרעמדע זאכן‪ ,‬וואס שטעקט זלין נאז דארט‬
‫ווו מען דארף ניט‪ .‬פאפולער געווארן איז עם א דאנק‬
‫דעם וואס אויף דעד אמעריקאנער ביגע און אין‬
‫דייד־פילם איז געגאנגען א פיעסע פון יידישן לעבן‬
‫אין אמעריקע מיטן נאמען ״קיבעצער״‪.‬‬
‫אפילו ניטיידן האבן זיך אויך באנוצט מיט די‬
‫אוויי יידישע ווערטער‪ .‬גאנץ אפט פלעגט מען זיך‬
 ‫‪ .9‬ק‪ ,.‬ד״ר מ‪ .‬עהרענפרייז‪ ,‬ד״ד י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪188‬‬

‫געווארן ‪) gate‬טויער( און פון דאנען שטאמט‬
‫דעד אמעריקאנער אויסדרוק‪Give her the :‬‬
‫‪gate.‬‬
‫איך ווייס ניט‪ ,‬אויף וויפיל דאס איז ריכטיק‪,‬‬
‫אבער אינטערעסאנט איז עם‪.‬‬
‫מאיר הורוויץ‬
‫ראמאנטיקער(‪ .‬אין דעד נאוועלע דערציילט זיך‪,‬‬
‫אז דעד העלד טראכט וועגן געבן ויין פדוי‬
‫א גט‪ .‬אין בוך שטייט‪I'm going to give :‬‬
‫'‪) her a 'get‬א־ך וויל איר געבן א גט‪-‬ציטירט‬
‫פון מיר אויף אויסווייגיק‪—.‬מ‪ .‬ה‪ .(.‬מייגט דער‬
‫אמעריקאנער קריטיקער‪ ,‬אז פון ווארט גט איז‬

‫אליקום צונזערם ״םקאזקע״ פון ‪1901‬‬

‫‪ ,1858‬וואס איך האב איגערגעגעבן ז‪ .‬רייזענען־'‪,‬‬
‫האב איך אויך געפונען צוגזערס ״סקאזקע״ אין די‬
‫‪3‬‬
‫ווילנער רעוויזיע׳רשימות פון יאי ‪. 1901‬‬
‫דא פיגורירט דער ווילנער מיעשטשאנין אליקום‬
‫יצחק )״איצקא״( בן פייוויש צונזער‪ ,‬דערביי איז‬
‫אנגעגעבן‪ ,‬אז צום ערשטן יאנואר ‪ 1901‬איז ער‬
‫אלט געווען ‪ 65‬יאר‪.‬‬
‫די דאזיקע סקאזקע־נאטיץ איז בכן אויך א צו•‬
‫שסלדעד צו דער ווערסיע פון געבוירניאר ‪.1835‬‬
‫פ‪ .‬ק‪.‬‬
‫וועגן אליקום צונזערס געבוירניאר זי״ינען דא‬
‫לויט צונזערס אויטאביא•‬ ‫שארשיידענע ווערסיעס‬
‫גראפיע איל ער געבוירן געוואדן ‪ .1840‬די דאזיקע‬
‫דאטע איז אבער אין סתירה צו אנדערע דאטעם‬
‫פון זלךן יומט צונזערס ביאגראפן' גיבן גאר אן‪,‬‬
‫אז ער איז געבוירן געוואין ‪.1845‬‬
‫לויט יי אפיציעלע ״סקאזקעס״ פון דעד יידישער‬
‫באפעלקערונג אין ווילנע קומט אויס‪ ,‬אז צוגזער‬
‫איז געבוירן געווארן ‪.1835‬‬
‫אחוץ דעד ידיעה וועגן צונזערס ״סקאזקע״ פון‬

‫וועגן מאפום ״אהבת ציון״ אין יידיש‬

‫וואס איך קען הייסט ניט ״אהבת ציון״‪ ,‬גאר ״אמנון‬ ‫אין די ‪..‬ייווא‪-‬בלעטער״ ‪ ,11 ,1931‬ז׳ ‪ ,373‬זע‬
‫ותמר״‪ .‬זי איז א סך מאל איבערגעדדוקט געווארן‪,‬‬ ‫איך א נאטיץ וועגן אהבת ציון אויף יידיש‪ ,‬וועלכע‬
‫געגאנגען ״ווי יואסער״‪ .‬דאס איז געווען איינס פון‬ ‫איך וויל קאריגירן‪.‬‬
‫די ערשטע ביכלעך‪ ,‬וואם איך האנ אלס קליין‬ ‫דער פארלעגער הייסט גיט י‪ .‬ד‪ .‬זים‪ ,‬נאד‬
‫יינגל געלייענט‪.‬‬ ‫א ב ר ה ם • נ י ס ן ז י ס‪ .‬ער איז געיוען מי״ין זיידע‬
‫)מי‪.‬ין מאמעס פאטער(‪ ,‬א וויכטיקע געשטאלט אין דעד‬
‫ד״ר מ‪ .‬עהרענפרייז)סטאקהאלם(‬
‫יידישעד פארלעגעדיי אין גאליצ־ע‪ .‬די אויסגאבע‬

‫דאם מעשה־בוך אין א ד״טשער צי!טשריפט פון ‪18‬טן י״ה‬

‫אויגוסט ‪ 1742‬ז' ‪ (3 ;248 ,245‬אין נומעד ‪46‬‬ ‫אין ‪ 1742‬האט א געוויסער ‪Clim-Schoeligen‬‬
‫פון ‪17‬טן נאוועמבער ‪Das Buch Eldad 1742‬״‬ ‫ארויסגעגעבן אויף דליטש א זשורגאל א״ט‪Der :‬‬
‫"‪—va stamme Das‬איבערגעדרוקט לויט דער‬ ‫‪Rabbiner.‬‬
‫•עסניצער אויסגאבע פון ״תלאות משה״ )‪,(1712‬‬ ‫אין דעם זשורנאל געפיגען זיך מעשיות פון‬
‫)ז׳ ‪.(368-361‬‬ ‫״מעשה־בוך• איבערגעדרוקט אין א טראנסקריפציע‬
‫די דאזיקע איבערדרוקן זלךנען אין ערגעץ ניט‬ ‫‪ (1‬אין גומער ‪ 29‬פון ‪24‬טן יולי ‪ 1742‬ז׳ ‪232-225‬‬
‫ביבליאגראפיש פארצייכנט‪.‬‬ ‫א״נ‪Ein paar Judische Historien aus :‬‬
‫ד״ר יעקב שאצקי‬ ‫‪ ( d e n‬אין נומער ‪ 31‬פון ‪4‬טן‬ ‫‪Meise Buch‬‬ ‫;‬ ‫‪2‬‬
‫פגל׳ אלוזענשטאדטם ״חכמי ישראל באמידיקא״‪ .‬ניו־יאדק ‪ ,1903‬ז׳ ‪.83‬‬
‫ז‪ .‬דייזען‪ .‬״לעקםיקאן פון דעד ייד‪ .‬ליטעראטור״ אאז״וו‪ ,‬באנד ‪ ,III‬ז׳ ‪.259‬‬
‫ווילנעד שטאטישער ארכיוו‪ ,‬מאטעריאלן פון די רעוויזיע‪-‬םקאזקעס‪ ,‬באנד ‪ ,27‬ז׳ ‪.552‬‬
 ‫רעדאקציע‪:‬‬ ‫אין‬ ‫אנגעקומען‬
‫טייל פון די אויסגאבעם‪ ,‬וואס זגינען דערמאנט‪ ,‬וועלן‬
‫רעצענזירט ווערן אין די ווי_יטערדיקע נומערן ייווא‪-‬בלעטער‬

‫שריפטן‬ ‫יידישער וויסנשאפטלעכער אינםטיטוט‪ .‬פסיכאלאגיש־פעדאגאגישע סעקציע‪.‬‬

‫פ ע ד א ג א ג י ק ‪ .‬צרשכער באנד‪ .‬רצדאקטירט פון לייבוש לצהרער‪.‬‬ ‫און‬ ‫פסיכאלאגיע‬ ‫פאר‬
‫ווילנע ‪933‬ו‪ 528 .‬שפאלטן ‪ XXIII -j-‬זי‪ .‬אינהאלט ‪ :‬דייר ה‪ .‬ק א ו ו א ר ס ק י — נערווצזקייט א‪ .‬ן‬
‫היסטעריע ווי א פעדאגאגישע פראבלצם‪ .‬פ ר א פ׳ ק ו ר ט ל ע ו ו י ן — די נסיכאלאגישע סיטואציע גני‬
‫באלוינונג און שנ־דאף‪ .‬ל י י ב ו ש ל ע ה ר ע ר—די פסיכאלאגיצ פון שפיל‪ .‬פ ר א פ׳ פ‪ .‬ש נ י א ו ר ם א ן—‬
‫סאציאלישקייט בני קינדער‪ .‬ש‪ .‬ל ע ו ו י ן — די פסיכאלאגיע פון לייצנצן‪ .‬ד״ד וו‪ .‬ע ל י א ס ב ע ר ג —‬
‫באמערקונגען צו סאציאלער פעדאגאגיק‪ .‬י‪ .‬ב ע ר נ ש ט י י ן — די פראבלעם פון תכלית ב? יידישע או‪,‬‬
‫ל י י ב ו ש ל ע ה ר ע ר—געוויסע אייגנש>‪.‬פטן‬ ‫בוילישע קינדער‪ .‬ד״ד י‪ .‬ב ד א ם ‪ -‬ק י נ ד און פנזרברעכן‪.‬‬
‫פון וויזועלן אויפנעמען און זייער שניכות צו טייל געאמצטריש־אפגיישע אילוזיעם‪ .‬א‪ .‬ג א ל א מ ב —‬
‫פצדאגאגישע פדאבלעמעם פון דער יידישער שול‪ .‬י‪ .‬ש ט ע ר ן—באשרניבונג פון א חדר אין טישעוויץ‪.‬‬
‫ד״ר י‪ .‬ר ו ב י ן‪-‬כויט׳באגריף בני יידישע קינדער‪ .‬ד״ר י‪ .‬ש א צ ק י—נניע ארבעטן צו דער געשיכטע‬
‫פון בילדונג און דערצלונג בד יידן‪ .‬ז‪ .‬ר י י ז ע ן ‪ -‬אייניקע מאטעריאלן צו דער געשיכטע פון דער‬
‫יידישער דערצלונג אין אנהויב פון ‪19‬־טן יארהונדערט‪ .‬א‪ .‬ג א ל א מ ב — באדיכט פון יידישן לצרצר־‬
‫סעמינאר אין ווילנע‪ .‬ד״ר י‪ .‬ל ו ב י נ ס ק י—דאס קינדעד־הויז אין קאוונע‪ .‬מ‪ .‬ס א כ א ר—אין קאוונער‬
‫קינדער׳הויז‪ .‬י‪ .‬א נ י ל א ו ו י ט ש און מ‪ .‬יאפע‪-‬יידישע לצרנגיכער און פצדאגאגיק ‪1930-1900‬‬
‫)ביבליאג אפיצ(‪.‬‬

‫איבערגעזעצט פון העברעלשן אריגינאל‬ ‫געשיכסע פון חסידיזם‪.‬‬ ‫דובנאוו‪ ,‬שמעון‪.‬‬

‫אונטער דעד רצדאקציע פון מחבר פון ז‪ .‬קלמנאוויטש‪ .‬צווייטער באנד‪ .‬ודלנע ‪ 327 ,1933‬זי‪) .‬ביבליאטעק‬
‫פון יידישן וויםנשאפטלעכן אינםטיטוט‪ .‬היטטארישע םעקציע(‪.‬‬
‫‪5‬הן‪ ,‬י‪ .‬ל‪ .‬ד צ ר י ל ד וו ע ג ן ז י ך א ו ן וו ע ג ן א נ ד צ ר ע א י ן ז ני נ ע ש פ ר י כ׳‬
‫ו ו ע ר ט צ ר א ו ן ר ע ד נ ס א ד ט ן ‪ ,‬אויס פארשיידענע מקורים צוזאמצנגצקליבן פון י‪ .‬ל‪ .‬כהן‪ .‬ניוייארק‪:‬‬
‫ארויסגצגצבן פון יידישן וויסנשאפטלצכן אינסטיטוט‪ ,‬אמצריקאנצר אפטייל ‪ 32 .1933‬זי‪.‬‬
‫פראבלעמעם פון פאלקלאריסטיק‪ .‬זאמלונג ‪ .1‬אונטער דער רעדאקציע פונ מ‪ .‬ווינעד‪.‬‬
‫כארקאוו—קיצוו‪ :‬מעלוכישצר נאצמינדפארלזיג באמ פרצזידיומ פונ ווציק ‪ 1 ,192 .1933‬ז׳‪) .‬אינסטיטוג•‬
‫פאר יידישער פראלעטארישצר קולטור בא דצר אלוקראינישצר וויסנשאפטלצכער אקלזדעמיע‪ .‬עטנ^גדאפישצ‬
‫סעקציצ(‪ .‬אינהאלט‪ :‬מ‪ .‬ו ו י נ ע ר — פאלקלאריזם אונ פאלקלאריסטיק‪ .‬מ‪ .‬ב צ ר ע ז א וו ם ק י — צו די‬
‫אופגאבעס פוג דעד יידישעד מוזיקאלישער פאלקלאריסטיק‪ .‬ז‪ .‬ס ק ו ד י צ ק י — וועגנ פאלקלארישנ‬
‫ארבעטער׳ליד‪.‬‬
‫צוגעגרייט צומ דרוק מיט אנ ארייגפיר אונ‬ ‫נייע מאטעריאלניזאמלונג‪.‬‬ ‫פאלקלאר־לידער‪.‬‬
‫גאמערקונגצנ ז‪ .‬סקודיצקי‪ ,‬אונטצר דצר רצדאקציצ כונ מ‪ .‬ווינצר‪.‬‬
 ‫אנגע;ומען אין רצדאקציע‬ ‫‪190‬‬

‫פארלאג ״עמעם״ ‪ IV ,143 ,1933‬ד‪) ,‬אינסטיטוט פאר יידישעד פראלעטאריש;ר‬ ‫מאכקווע‪:‬‬

‫קולטוד בא דער אלוקראינישער וויםנשאפמ‪-‬אקאדעמיע‪ ,‬עטנאגראפישע סעקציע(‪.‬‬
‫די קאמעדיעם פונ דער בערלעער אופקלעו־ונג‪ .‬אונטער דער דעדאקציע אונ מיט א למג*‬
‫ראטור־היסטארישנ אריינפיר פונ מ‪ .‬עריק‪ .‬קיעוו־כארקאיו‪ :‬מעלוכעיפארלאג פאר די נאציאנאלע מינדערהייט‪:‬‬
‫אינ אוסר״ר ‪ I ,187.1933‬זי‪) .‬אינכטיטוט פאריידישער נראלעטארישער קולטור בא דער אלוקדאיגיש;ר‬
‫אקאדעמיע‪ ,‬סעקציע פאר ליטעראטור אונ קריטיק‪ ,‬טעקסט־ביבליאטעק פאר דעד‬ ‫וויסנשאפטלעכער‬
‫הויכשול(‪ .‬אינהאלט‪ :‬מ א ק ס ע ר י ק ‪ -‬ד י בערלינע־ האסקאלע אונ איר ליטעראגור <ליטעראטור היםטא׳‬
‫א י צ י ק א י י כ ל — רעב הענעכ אדער וואס טוט מענ דאמיט‪ .‬אינ מאדערנעם‬ ‫רישער אריינפיר> ‪.‬‬
‫ה א ל ע וו א ל פ ם א נ — לייכטזי־ אונ צוויעם‪ .‬אינ‬ ‫יידיש איבערזעצט פונ דאוויד האפשטיינ‪ .‬א ר ב‬
‫ה א ל ע וו א ל פ ס א נ — לייכטזינ אונ‬ ‫האפשטיינ‪ .‬א ד נ‬ ‫מאדערנעמ יידיש איבערזעצט פונ דאוויד‬
‫<אריגיגאל־טעקםט>‬ ‫פרעמעליי‬
‫אינסטיטוט פאר יידישע פראלעטארישע‬ ‫ווייסרוסישע וויםנשאפט‪-‬אקאדעמיע‪,‬‬
‫ל י נ ג ו ו י ס ט י ש ע ז א מ ל ו נ ג ‪ .1‬מינסק ן ‪ 93 .1933‬ז׳‪ .‬אינהאלט‪ :‬ב‪ .‬ה א ל מ ש ט א ק ‪-‬‬ ‫קולטור‪.‬‬
‫אייניקע פראבלעמעס פון לעקסיקאגראפיע <אין פארבינדונג מיט דעד פראגע וועגן א יידישן אויסכייטש׳‬
‫ווערטטרבוך> ‪ .‬ה‪ .‬ש ק ל י א ד ‪ -‬יידיש־ווייסרוסישע שפראכלעכע פאראלעלן‪ .‬נ‪ .‬ש א צ ק י — וועגן לאגא׳‬
‫טיפן און אפטע קלאנגען׳קאמביגאציעס אין דעד יידישער שפראך‪.‬‬
‫ארכיוו פאר יידישער שפראכוויסנשאפט‪ ,‬ליטעראטור־פארשונג און עטנאלאגיע‪.‬‬
‫*רויסגעגעבן פון נח ברילוצקי און שמואל לעהמאן‪ .‬ערשטער באנד‪ .‬ווארשע‪ :‬נייער פארלאג ‪.1926—1933‬‬
‫'‪ XII+64+442‬ז׳‪ .‬אינהאלט‪ :‬ד ״ ר א ל פ ר ע ד ל א נ ד ו י—באמערקונגען צו נח פרילוצקיס ״געוועט״‪.‬‬
‫ל ע ה מ א ן ‪ -‬ד י אונטערוועלט אין‬ ‫שמואל‬ ‫נ ח פ ר י ל ו צ ק י — בערן‪ ,‬בערלעך און בערעלעך‪.‬‬
‫אירע לידער <מיט נאטן> ‪ .‬ד ״ ד י צ ח ק ש י פ ע ר — לשון׳אשכנז בעתן ‪14‬טן און ‪15‬טן יארהונדערט‪.‬‬
‫ל ע ה מ א ן — אליהו הנביא אין דעד פאלקס׳‬ ‫שמואל‬ ‫נ ח פ ר י ל ו צ ק י — יידישע עטימאלאגיעם‪.‬‬
‫לעגענדעס> ‪ .‬מ א ק ס ע ר י ק — די מעמוארן פון דעם תוספות יום׳טוב‬ ‫<מעשיות און‬ ‫פאנטאזיע‬
‫<פארווארט‪ .‬דער טעקסט פון ״מגילה איבה״> ‪ .‬מ א ט ע ר י א ל ן פ א ר א מ י ט ל י י ד י ש ו ו ע ר ט ע ר •‬
‫ב ו ך‪ :‬מ ש ה ל ע ר ע ר ‪ ,‬י ש ע י ה ו ט ו י ב ‪ ,‬גח פ ר י ל ו צ ק י ‪ .‬ש מ ו א ל לעהמאן—שטאט און לאנד‬
‫ש מ ו א ל ל ע ה מ א ן — פאלקסמעשהלצך און אנעקדאטן מיט‬ ‫אין דעד פאלקסשפראך‪ .‬מ י ם צ ע ל ן‪.‬‬
‫ניגונים <מיט נאטן> ‪ .‬צולאג‪ :‬נ ח פ ר י ל ו צ ק י‪-‬אויף קדומע וועגן‪ .‬ז׳ ‪ .64-1‬דאם ארטיקל איז א רע־‬
‫צענזיע אף ‪Mattias Mieses— Die Jiddische Sprache Berlin-Wien Verlag• Benjamin‬‬
‫‪Harz 1924.‬‬
‫גערשונאוו‪ ,‬אלבערטא‪ :‬ברוך ספינאסא׳ס ליבע‪ .‬פוןשפאניש‪ :‬י ו ס ף מ ע נ ד ע ל ס א ן ‪.‬‬
‫בוענאס איירעס‪ :‬ארויסגעגעבן פון דעד סאסיעדאד העבראיקא ארכענטינא ‪ 92 ,1933‬ז׳‪.‬‬
‫צינבערג‪ ,‬ישראל‪ ,‬ד״ר‪ .‬די געשיכטע פון דער ליטעראטור ביי יידן ‪ -‬פערטעד באנד‪.‬‬
‫אינהאלט‪ :‬פינפטער טייל‪ :‬דאס איטאליענישע יידגטום אין‬ ‫ווילנע‪ :‬פארל»ג ״‪$‬אמאר״ ‪ 518 . 1933‬ז׳‪.‬‬
‫דעד רענעסאנס־תקופה‪ .‬זעקסטער טייל‪ :‬דעד יידישער קולטור‪-‬צענטער אין דעד אטאמאנישער מלוכה‪.‬‬
‫מינסק‪ :‬מעלוכע׳פארלאג פון ווייסרוסלאנד‪,‬‬ ‫וועגןשרייבעראוןווערק‪.‬‬ ‫דונעץ‪ ,‬כ‪.‬‬
‫נאצסעקטער ‪ 126.1933‬ז׳‪ .‬אינהאלט‪ :‬פיר טעזיסנ וועגנ ״קיילעכדיקע וואכנ״‪ ,‬דאוויד בערגעלסאנס‬
‫נייער דערפאלג‪ .‬״פלאקאטנ אפ בראנזע״ )פון א‪ .‬פעפער(‪ .‬וועגנ מ‪ .‬קולבא־ם שאפנ‪ .‬אקסעלראדס נייער‬
‫<וועגנ י‪ .‬ראבינס בוזי דוגינ> ‪ .‬א »רויו צו‬ ‫גאנג‪ .‬אפנ וועג ‪ :‬ו באלשעוויסטיש‪.‬זר פארטייאישקייט‬
‫‪191‬‬ ‫אנג<קומען אין רצדאקציצ‬

‫קינסטלעריש דצמאסקירנ דעם יידישנ שאוויניזמ‪ .‬לאגד ״אגלאמצראט״‪ ,‬ראמאנ‪ .‬אינ שפיגל פונ‬
‫<וועגנ ש‪ .‬ברצגמאנם צוויי ביכער ״דורכ קריג און רצוואליוציע״> ‪.‬‬ ‫רצוואליוציאנצרצר אויםרייפונג‬
‫רצאביליטאציצ פונ פאליטישנ פצליצטאנ <האראדקצר ״מיט מיינ פענ אנהאנט״‪ ,‬מינסק ‪, >1932‬‬
‫פאלשער פאטאס ״מאטיע פלאםט אונ זיינ פארברעכנ״> שוואכהייטנ פונ איבערבויונג <וועגנ אווראמ‬
‫קאהאנם ״אינזשצנצדג״> ‪ ,‬דצר ארבצטצרישלאגלצר האט א ווארט )״שלאגלצר״׳זאמלבוכ פונ די מינסקער‬
‫ארבצטצר׳שלאגלצר(‪.‬‬
‫ליבצרמאן‪ ,‬חיים‪ .‬ב י ב ע ר א ו ן ש ר י י נ ע ו ‪ .‬ניו‪-‬יארק‪ I ,300 .1933 :‬ז׳‪ .‬אינהאלט‪:‬‬
‫מ״ל האלפצדין‪ ,‬מאני לייב‪ ,‬י‪ .‬ראלניק‪ ,‬א‪ .‬לוצקי‪ ,‬מלהה לאקצר‪ ,‬די ליטצראטור אפן שיידווצג‪ .‬דצר‬
‫פאנאנדצרפאל פון דצד אידישער ליטעראטור‪ .‬דצד שיקזאל פון אידיש אין אמצריקצ‪ .‬די נשמה פון דצר‬
‫אידישצר ליטעראטור‪ .‬י‪ .‬י‪ .‬שווארצס ״אונזצר ליד אין שפאניצ״‪ .‬יהואשם צואה‪ .‬ארטור שניצלצרס טויט‪.‬‬
‫בוך און אידעאל‪.‬‬
‫אוןאנדצרעגעקלינצנצ‬ ‫אוןדיפוילישציידן‬ ‫געטהע‬ ‫שטרייט‪ ,‬אריה‪.‬‬
‫א ר ט י ק ל ע ן ‪ .‬לאדז‪ :‬פארלאג ״נייצר פאלקסבלאט״ ‪ 54.1933‬ז׳‪.‬‬
‫שאפן און געזצלשאפטלעכע‬ ‫לצ‪3‬ן‪,‬‬ ‫טאגאד‪.‬‬ ‫ראבינדראנאט‬ ‫קאפעליאוויטש‪ ,‬ל‪.‬‬
‫אידצאלאגיצ‪ .‬קאוונע‪ 47 . 1933 :‬זי‪.‬‬
‫ט ע א ט צ ר ׳ ר צ ק א נ ס ט ר ו ק צ י ע ‪ .‬מאסקווע‪ :‬פארלאג ״צמצם״ ‪.1933‬‬ ‫ליובאמירסקי‪ ,‬י‪.‬‬
‫טצאטראלעד קאנםטרוקטיוויזם‪ ,‬דצד ראטן׳טעאטצד‬ ‫‪ 191‬ז׳‪ .‬אינהאלט‪ :‬דצד אלטצר און נייצר אקטיאר‪.‬‬
‫אפן שיידוועג‪ .‬אונדזצר טעאטצר‪ .‬פלאנטער‪ .‬רצכטס און לינקס אין ראטןיטצאטצר‪ .‬די נייצ ראטן•‬
‫דראמאטורגיצ‪ ,‬אף די ווצגן צו א פראלצטאריש טעאטצר‪ ,‬טצאטער פון ארבצטצר׳יוגנט‪ .‬א בינטל טצאט־‬
‫ראלע ווידצרשפרוכן‪ .‬די אינדוסטראליזאציע פון טעאטצר‪ .‬דצר יידישער טצאטצר אי!׳ רצקאנסטרוקטיוון‬
‫פצריאד‪ .‬פרישצ שטראמצן אין ראטן‪-‬טעאטצר‪ .‬וואס פעלט אונדזצר דראמאטורגיע‪ ,‬די צרשטצ קונסט׳‬
‫אלימפיאדע אין ראטנפארבאנד‪ .‬דצד זצלבסטצטיקצר טצאטצר אין קאמף פאר נייע מצטאדן‪.‬‬
‫שויס‪ ,‬חיים‪ .‬ד א ם י ו פ • ט ו ב < ב ו ך‪ .‬די גצשיכטצ פון די אידישצ יום׳טובים ווי זיי זיינען‬
‫אויפגצקומען און ווי זיי זיינצן גצפייצרט געווארן פון די עלטסטצ צייטן גיזן היינטיקן טאג‪ .‬אויך‬
‫וויסנשאפטלעכצ דערקלצרונגען ווצגן די מנהגים און צצרצמאניעס‪ ,‬וואס זיינצן פארבונדן מיט די יום‪-‬‬
‫טובים‪ .‬ניו־יארק‪ :‬ארויסגצגצבן פון מחבר ‪ 274 .1933‬זי‪.‬‬
‫א י ן ב ע ל ג י ע ‪ .‬צרשטצד און‬ ‫יידן‬ ‫געשיכטצ פון‬ ‫ליבערמאן‪ ,‬לןאפל‪ ,‬ד״ר‪ .‬ד י‬
‫צווייטצר טייל‪ :‬אדטערטום און מיטלאלטצר‪ .‬בריסל ‪ 46 .1932‬זי‪.‬‬
‫מרמר‪ ,‬קלמן‪ .‬ק ל א ס ג ק א מ פ ן א י ן א ל ט ע ר ט ו ט ‪ .‬גיו׳יארק‪ :‬פארלאג אינטערנאציאנא•‬
‫לער ארבעטער ארדן ‪ 432 . 1933‬ז׳‪.‬‬
‫מאריין‪ ,‬יצחק‪ 15 .‬י א ר ל ע ט ל א נ ד <‪ >1918-1933‬גריגדוגג און אנטוויקלונג פון דצר‬
‫רעפובליק‪ .‬ריגצ‪ :‬ארויסגעגעבן פון אידישן ליטצראטן פאראיין אין לצטל אנד ״אלף״ ‪ I ,79 .1933‬זי‪.‬‬
‫א ר ץ ־ י ש ר א ל ‪ .‬לויט די גייסטע מקורות בעארבצט‪.‬‬ ‫האגד־בוך פון‬ ‫טריויאקס‪ ,‬י‪.‬‬
‫צווייטצ אינגאנצן אויפסניי בצארבייטצ אויסגאבצ‪ .‬ווארשצ‪ :‬תרצ״ג‪ 270 . 1932-‬ז׳‪.‬‬
‫<ווצגן קאלעקטיוויזאציצ און ‪0‬א׳‬ ‫שירמאן‪ .11 ,‬ג י י ע וו ע ג ן א י ן ל א ג ד ו ו י ר ט ש א פ ט ‪.‬‬
‫ציאליזם אין דארף> ‪ .‬פיצטרקאוו‪ :‬פארלאג ‪,‬אונזצר ביבליאטצק״ )נומצר ‪ 61 . 1933 (9‬זי‪.‬‬
‫מעלוכצ־פארלאג פאד די גאציאנאלע‬ ‫כארק^וו‪-‬קיעוו‪:‬‬ ‫שטצטל‪.‬‬ ‫וועגנ‬ ‫ליפשיצ‪ ,‬ש‪.‬‬
 ‫רעדאקציע‬ ‫אין‬ ‫אנגעקומען‬ ‫‪192‬‬

‫מינדערהייטנ איג אוסי״ר ‪ 68 . 1932‬זי‪) .‬אינסטיטוט פאר יידישעד פראלעטארישער קולטור בא דער‬
‫אלוקראינישער וויסנשאפטלעבער אקאדעמיע‪ .‬סאציאל׳עקאנאמישע סעקציע(‪.‬‬
‫כץ‪ ,‬יחיאל בןיציץ‪ .‬ד ע ר צ י ו נ ג א ד ע ר פ א ר ב ר ע כ ן ? <פונם טאג‪-‬בוך פון א דער׳‬
‫ציער> ‪ .‬ווארשע‪ :‬פארלאג ״דאס קינד״ ‪ 64 . 1933‬זי‪.‬‬
‫<צום‬ ‫צעןיאריידישעגעזונטשוץ׳ארבעטאיןפוילן‬ ‫וואולמאן‪ ,‬ל‪ ,.‬ד״ר‪.‬‬
‫ווארשע‪ :‬פא־לאג ״טאז״ ‪ 38 . 1 9 3 3‬זי‪.‬‬ ‫‪10‬׳יאריקן יוביליי פון ״טאז״> ‪.‬‬
‫פצרלמאן‪ ,.11 ,‬ד״ר‪ .‬ד י ה י י ל ק ר א פ ט פ ו ן מ ע ד י ק א מ ע נ ט ן ‪ .‬א היסטאריש מעריצי‪.‬‬
‫נישע אפהאנדלונג‪ .‬ווארשע‪ 45 . 1933 :‬זי‪.‬‬
‫‪ 2 5‬י א ר י י ד י ש ע ‪ 8‬ר ע ס ע א י ן ל ע ט ל א נ ד‪ .‬ריגע—‪ 66 . 1933‬ז׳‪) .‬צום‬ ‫גצו־ץ‪ ,‬מ‪.‬‬
‫סוף פון דער בראשור קומט א ביבליאגראפיע פון דער פרעסע ביזן היינטיקן טאג(‪.‬‬

‫לענינ‪ .‬אויסגעוויילטע ווערק אין זעקס בענדער‪ ,‬אונטצ־ דעד אלגעמיינער רעדאקציע פונ‬
‫‪,‬‬
‫וו‪ .‬וו‪ .‬אדאראטסקי‪ ,‬אי‪ .‬א‪ .‬קריניצקי‪ ,‬מ‪ .‬נ‪ .‬פאקראווםקי‪ ,‬ק‪ .‬א‪ .‬פאפאוו ‪ ,‬נ‪ .‬נ‪ .‬פאפאוו‪ ,‬מ‪ .‬א‪ .‬סאוועליעוו‬
‫)רעדאקציע פון דעד יידישער איבערזעצונג‪:‬‬ ‫אוג יע‪ .‬אי‪ .‬יאראסלאווסקי‪ .‬באנד ‪.1904-1894 .1‬‬
‫מ ‪ .‬א ל ט ש ו ל ע ר ‪ ,‬ש‪ .‬ד י מ א נ ש ט י י נ ‪ ,‬מ‪ .‬ל י ט וו א ק א וו‪ .‬איבערזעצערס‪ :‬מ‪ .‬אלטשולער‪ ,‬ל‪ .‬גאלד•‬
‫בעדג‪ ,‬מ‪ .‬קאצ‪ ,‬מ‪ .‬פרומקינ <עסטער> ‪ ,‬א‪ .‬פרומקינ‪ ,‬מ‪ .‬ראזענבליומ(‪ .‬מאשקווע‪ :‬פארלאג ״עמעם״ ‪,1933‬‬
‫ז׳‪1046+CXXVII‬‬ ‫‪.,IX‬‬

‫מארקסיזם אין אונזער צייט‪ .‬זאמלבוך להבוד דעם ‪50‬־טען יארצגיט פון קארל מארקס‪.‬‬
‫רעדאגירט פון חיים קאנטאראוויטש און נ‪ .‬כאנין‪ .‬ניו״יארק‪ :‬פארלאג ‪,,‬וועקער״ ‪ 80 .1933‬זי‪.‬‬
‫א ו נ ז ע ר ש ל י ח ו ת ‪< .‬פארווירקלעכונג פונם ציוניזם און אויפגאבן פון‬ ‫בן״גוריון‪ ,‬ד‪.‬‬
‫דער ארבעטערשאפט> ‪ .‬ווארשע‪ :‬ליגע פארן ארבעטנדן ארץ־ישראל ‪ 351 .[1933 !] 1934‬זי‪.‬‬
‫נאטיצנ פוג אג אנטיילנעמער‪.‬‬ ‫א ו נ ט ע ר ע ד ד ‪.1919-1920‬‬ ‫גורצמיטש‪ ,‬ל‪ .‬א י נ‬
‫מינסק‪ :‬מעלוכע׳פארלאג פוג ווייס‪-‬וםלאנד‪ ,‬נאצסעקטער ‪ 38 . 1933‬זי‪) .‬אינסטיטוט פאר געשיכטע פונ‬
‫פארטיי אונ אקטיאבער־רעוואלוציע באם צ‪ .‬ק‪ .‬קיפ <ב> וו(‪.‬‬
‫א ג א ר כ י ע ג א כ ן ק א פ י ט א ל י ז ם ‪] .‬ווילגע ‪ 106 .[1933‬ז׳‪.‬‬ ‫האלפצרן‪ ,‬ב‪.‬‬
‫ארויסגעגעבן‬ ‫שווארצבארד‪ ,‬שלום‪ .‬א י ן ק ר י ג מ י ט ז י ך א ל י י ן ]זכרוגות[‪ .‬שיקאגא‪:‬‬
‫פון שלום שווארצבארד קאייטעט ‪ 259 . 1933‬זי‪.‬‬
‫א י ג ׳ ם ל ו י ף פ ו ן י א ד ן ‪ .‬אדויסגעגעבן פון שלום שווארצבארד‬ ‫שווארצבארד‪ ,‬שלום‪.‬‬
‫קאמיטעט‪ .‬שיקאגא‪ :‬אילל‪ 364 .1933 .‬ז ‪ /‬צייכענונגען פון העניך גליצענשטיין‪ ,‬משה מורא‪ ,‬טאדרעם‬
‫געלער‪ ,‬דוד בן מנחם בעקער‪) ,‬אבי שושנה(‪ ,‬בן שלום‪! .‬כאגראמען‪ ,‬רעוואלוציצ‪ ,‬טאגבוך פון תפיסה‪,‬‬
‫דעד גקמה׳אקט[‪.‬‬

‫ל ע ב ע ן א י ן ס א ו ו ע ט ר ו ם ל א ג ד ‪ .‬אייגדרוקען פון‬ ‫ווימעגשן‬ ‫אשצראוויטש‪ ,‬מ‪.‬‬

‫א רייזע‪ .‬גיו‪-‬יארק‪ 392 .1933 :‬ז׳‪.‬‬

‫יצפימאוו‪ ,‬וו‪ ,.‬אונ‪ ,‬קוליטשצנלןא‪ ,‬וו‪ .‬וויאזוי די באלשעוויקעס האבנ געארבצט איג‬
‫כארקאוו‪-‬קיעוו‪ :‬מעלוכע׳פארלאג פאר די נאציאנאלע מינדערהייטנ אינ‬ ‫קי‪3‬גיס‪.‬‬ ‫אונטערערד‪ .‬יידיש—י‪.‬‬
‫אוםר״ר‪ II ,158 ,1933 ,‬ז׳‪.‬‬
‫‪3‬ל‪1‬‬ ‫אנגצקומען אין רעדאקציצ‬

‫וינוקור‪ ,‬יהודה ליב‪ .‬מ ל ו ן ח ד ש ו ש ל ם ע ב ר י י ס פ ר ר ו ח ב ר ע״י יהודה ליב וינוקור‪.‬‬

‫בהוצאת יורשי המחבר תר״ץ )‪.(1933‬‬ ‫הונה ע״י מנשה קונסטנטנובםקי‪ .‬בואינוס אירס‪ :‬יצא לאור‬
‫‪ 1776‬שפאלטן‪.‬‬
‫מ ל ו ן ב ו ט נ י ‪ .‬פולני׳רומי׳עברי עם מראי מקומות של השמות העבריים והרומיים‬ ‫פאבה‪ ,‬ל‪.‬‬
‫מכיל שמות כל מיני הצמחים הצנוריים של פולניה בעברית‪ ,‬רומית ופולנית‪ .‬ורשה‪ :‬הסתדרות ‪.‬״תרבות״‬
‫בפולניה ‪933‬יי• ‪ XI-1304‬ז׳‪.‬‬
‫ו ה פ י ו ט ‪ .‬מזמן חתימת כתבי הקדש עד ראשית‬ ‫השירה‬ ‫אוצר‬ ‫דאווידזאן‪ ,‬ישראל‪.‬‬
‫תקופת ההשכלה‪ .‬פרך שלישי‪ .‬ניו׳יארק‪ :‬בית מדרש הרבנים דאמריקה‪ ,‬תרצ״א‪ 544 .‬זי‪.‬‬
‫מזמן חתימת כתבי הקדש עד ראשית‬ ‫והפיוט‪.‬‬ ‫השירה‬ ‫דאווידזאן‪ ,‬ישראל‪ .‬א ו צ ר‬
‫תקופת ההשכלה‪ .‬כרך רביעי‪ .‬ניו‪-‬יארק‪ :‬בית מדרש הרבנים דאמריקה‪ ,‬תרצ״ג‪ 499 .‬זי‪.‬‬
‫בסוף שנת תרצ״ג‪.‬‬ ‫ישראל‬ ‫בארץ‬ ‫הכלכלי‬ ‫המצב‬ ‫מ‪ .‬נמירובסקי‪ -‬וו‪ .‬פרוים‪.‬‬
‫הל־אביב‪ :‬הוצאת ״דבר״‪ ,‬תרציג‪ 228 .‬זי‪.‬‬
‫מהמהפכה הצרפתית עד‬ ‫החדשה‪,‬‬ ‫בתקופה‬ ‫היהודים‬ ‫פרידמן‪ ,‬פ‪ ,.‬דייר‪ .‬ק ו ר ו ת‬
‫המלחמה העולמית‪ .‬בשביל בתי ספר‪ .‬לודז‪ ,‬תרצ״ד‪ 88 .‬זי•‬
‫תפלות מעין שמונה עשרה‪ .‬יוצאת לאור מתוך כתבי יד על ידי אברהם מאיר הברמן‪.‬‬
‫ברלין‪ :‬הוצאת שוק! התרצ״ג‪ .‬נז עמ‪/‬‬
‫לא‬ ‫קרובה לסדר דברים וד‪ .‬יוצאת לאור על ידי מנחם‬ ‫פיוטי יניי לשמע ישראל‪.‬‬
‫ברלין‪ :‬הוצאת שוקן‪ ,‬תרצ״ג‪ .‬יט עמי‪.‬‬
‫ידיעות ארכיון ומוזאון העבודה שליד הועד הפועל של הסתדרות העובדים בארץ•‬
‫ישראל נו׳ ‪ .1‬תמוז תרצ״ג‪.‬‬

‫אינהאלט‪ :‬ל ו י ג י נ צ ב ו ד ג —‬ ‫תרביץ למעי הרוח‪ .‬שנת ד׳ ספר די‪ .‬תמוז תרצ״ג‪.‬‬
‫שלש דרשות קטועות ממדרש שאינו ידוע‪ .‬י‪ .‬ג‪ .‬א פ ש ט יי ן — ל״משנת רבי אליעזר בנו של רבי יוסף‬
‫יצחק‬ ‫<המשך> ‪.‬‬ ‫לאור הפאבידוסים של זנון‬ ‫הגלילי״‪ .‬א ב י ג ד ו ר צ ר י ק ו ב ר — ארץ־ישראל‬
‫ר י ב ק י נ ד ‪ -‬משובת הרב משה פרובינצאלו על משחק הכדור‪ ,‬מתפרסמת מכתב׳יד עם מבוא והערות‪.‬‬
‫ש‪ .‬ל י ב ד מ ן ‪ -‬תיקוני ירושלמי‪ .‬ה‪ .‬א‪ .‬ג י נ ז ב ו ר ג ‪ -‬נוספות לעלילת אלאין בעל‪ .‬י ע ק ב מ א ג ן —‬
‫״האשכ‪:‬ים הם הכוזרים ?‬

‫אפקים‪ .‬במה לעניני החנוך‪ .‬יו״ל ע״י הועד המרכזי של ההםת‪ .‬״תרבותי׳ בפולניה‪ .‬שנה א׳‬
‫חוב׳ יי‪ .‬ורשה‪ ,‬אויגוסט ‪.1933‬‬
‫‪Prowalski, A . S p o l d z i e l c z o s c Z y d o w s k a w‬‬ ‫‪P o i s e e. Nakla-‬‬
‫‪den Instytutu badari spraw narodawosciowych.‬‬ ‫‪Warszawa 1933. 45 pp. (Prace‬‬
‫‪Komitetu dla zbadania potrzeb gospodarczych ludnosci Zydowskiej w Polsce Nr. 1).‬‬

‫‪Babicki, L . Monografja kolonji zydowskiej Leipuny. Warszawa 1931 r.‬‬

‫]די^לאם־ארבעט‪ 52 .‬ז״ז אין פאליא מאשיןישריפט און ‪ 1‬טאבעלע דער פלאן פון ישוב[‪.‬‬

‫‪Diamant, Jozef. W s 1 e p e j u l i c z c e .‬‬ ‫‪Agonja gospodarcza Zydow‬‬

‫‪e. NakJacle:!! spolki wydawniczej ,,Nowy Dziennik". Krakow 1933. I l l pp.‬׳‪wP01s‬‬

‫)ייווא גלעטןייר‪ ,‬ב׳‪( V I )(13‬‬

 ‫אנגעקומען אין דעדאקציע‬ 194

Kahan, Z., Dr. Z a r y s r e l i g j i z y d o w s k i e j . Tom I. Warszawa: Na-

kladem Gminy Wyznaniowej Zydowskiej 1933. 223 p.
Low, Chain, Dr. W y s p i a r i s k i i Z y d z i <w 25 lecie smierci>
Odbitka z ,,Miesi^cznika Zydowskiego". Warszawa: Nakladem wydawnictwa
,,Menora" 1932. 19 p.
Berman, Adolf A . W s p r a w i e p r z e d m i o t u i p o d z i a l u psy-
chologji spolecznej. Odbitka z Ksi^g-i Pamisitkowej Kola Filozoficznego
Sluchaczow Uniwersytetu Warszawskiego. Rocznik przeglqdu filozoficzn‫־‬go XXXV.
Warszawa 1932. 27 p.

Stendig•, S. S y s t e m p e d a g o g i c z n y g. Kerschensteinera. Cieszyn

1933. 32 p.
Bozena Stelmachowska. R o k o b r z ^ d o w y na P o m o r z u . Toruri
1933. Wyda.vnictwa Instytutu Baltyckiego. XI-f‫־‬271 p.

Dr. Bozena Stelmachowska. ‫״‬P d k o z i o 1 e k‫ ״‬w

0 obrz^dowosci
z pustnej Polski zachodniej. Poznari 1933. Instytut Zachodnio-Sfowiariski przy
Uniwersytecie Poznariskim. Xl176-^‫ ־‬p. rycin 15.

Prace Towarzystwa Przyjaciol Nauk w Wilnie. Tom VII. 1931-32 r.

Wydzial nauk matematycznych i przyrodniczych. Wilno 1933. 496 p.
Otr^bski, Jan. L e t r a i t e m e n t des groupesdutypessen
S a n s c r i t . Wilno 1932. 65 II p. (Rozprawy i materialy wydzialu I Towarzystwa
Przyjaciol Nauk w Wilnie. Tom IV, zeszyt 2).

Piotrowiczowa, Jadwiga z Wokulskich. Michal Czajkowski

jako P o w e s c i o p i s a r z . Wilno 1932. 249, I p. (Rozprawy i materialy wy.
dzialu I Towarzystwa Przyjaciol Nauk w Wilnie. Tom III, zeszyt 3).
Safarewicz, Jean. L e r h o f a c i s m l a t i n . Wilno 1932. 130, 1 p.
(Rozprawy i materialy wydzialu 1 Towarzystwa Przyjaciol Nauk w Wilnie.
Tom IV, zeszyt 1).
Stendig, Samuel, Dr. C z y n B i l u j s k i , 1933. 61, 11 p.
Stendig, Samuel, Dr. O d r o d z e n i e h e b r a i z m u wfaziedzi-
s i e s z e j. Krakow 1933. 21. 1 p.
Stendig, S., Dr. W s p o l c z e s n a r o d z i n a w i e1ko m i e j s k a w
s w i e t l e s o c j o l o g j i w y c h o w a n i a . Krakow 1931. 31, 1 p.
Oko, Jan. S e m i n a r j u m f i l o l o g i c z n e Godfryda Ernesta
G r o d k a. Wilno 1933. 89 p. (Rozprawy i materialy wydzialu 1 Towarzystwa
Przyjaciol Nauk w Wilnie, Tom IV. zeszyt 3).
195 ‫אנגעקומען אין רעדאקציע‬

Sprawozdanie ze stanu i dzatalnosci Towarzystwa Przyjaciol

Nauk w Wilnie za rok 1932 (XXVI rok istnienia). Wilno 1933. 45 p.
Danajowna, Marja. T o m a s z Z a n . Lata uniwersyteckie 1815—1824.
Wilno: Nakladem Towarzystwa Przyjaciol Nauk w Wilnie. 1933. 282 p.

Morawski, Michal, Dr. M o n o g r a f j a W l o c l a w k a <Wloclawia> .

Wloclawek: Nakladem autora 1933. 439 p.
Ateneum Wilenskie. Czasopismo naukowe, poswi^cone badaniom
przeszlosci ziem Wielkiego X. Litewskiego. Rocznik VIII (za r. 1931-1932). Redaktor
Boleslaw Wilanowski. Wydawnictwo wydzialu 111 Towarzystwa Przyjaciol Nauk
w Wilnie. Wilno 1933 r. 442 p.
Szac, Idel. Wyr^by drzewostanow a Kasy chorych na Kresach Wschod
nich. Cz<;sc 11. Rowne 1933. 91 pp. •

IH&MypHH‫׳‬b, E . H . Aj1<j)aBHTHb1ft KaTanor. 3-e nepep. H A0n. H3AaHHe

‫״‬pyK0B0flCTBa no cocTaBneHHio antJDaBHTnaro KaTajiora". MocKBa: rocyAapcTBeHMan

ueHTpantHan KHHWHaa nanaia PCOCP. 1932. 381, I p.

T
C(50pH&K CTaTeii no Cn6j!H0rpa(J)HH H pa‫׳‬50‫׳‬re nay 1H£1x
6H6jlOHTeK. MocKBa: FocyflapcTBeHHan UempaJibHaH KHHHCHaa nanaia PC<J>CP
1933. 266 p.
Mapp, H. <H. B0np0CbI H3hlKa B OCBemeHHH H(})eTHHeCKOH TeopHH.
H 3 6 p a H H b 1 e OTPHBKH H3 p a 6 0 T anafl. H. H. Mappa. CocTaBHj! B. B. AnTeKapb.
neHHHrpan 1933. 560 p.
COBeTCKaa IlcHXOTexiIHKa. OpraH Bceco»3Haro 06mecTBa nc
xoTexHHKH H npHKJiaAHOH nCHX0c|3H3H0J10rnH. 5-fcJH r o n H3flaHHH. TocyAapcTBeHHoe
c o u H a n ! » H 0 - 3 K 0 H 0 M H H e c > 03 H3flaTej!bCTB0. 1932, Mi! .Ne 4, 5—6.

C0BeTCKafl flCHXOTexHHKa —M0CKBa. OpraH Bceco!03Haro 06m

CTBa nCHXOTeXHHKH H n p H K . T I 3 . A H 0 M nCHXO(J)H3HOJ10rHH. L L I e C T O H T. H3A. 1933 .\1 !‫׳‬

COBeTCKHM My3eH. CeKTop HayKH HapKOMnpoca. TocyflapcTBeHHoe

H3AaTej!bCTB0 H306pa3HTenbHb1x HCKyccTB. 1932, Jf!N° 1, 4, 5, 6 (HHBapb —
4>eBpajTb, i i o n b — A e K a 6 p b ) .
T
C1IHC0K I1epH0^,a 1eCKHX H3flaHHfi P C O C P . B 1933 r. (

1 HIO/IH). CocTaBJieH n0A pyKOBOACTBOM H C npeflHcnoBHeM B. H. ConoBbeBa.

MocKBa: H3fla11He TocyAapcTBeHHOH UeHTpanbHOH KHHJKHOH IlanaTW 1933, 480 p.
Bcec0H)3Haf1 6ndJ1n0TeKa HM. B. H. JleHima. BTOPOH c‫״‬e3A
CflPIl. (1903), 6 H 6 j ! H 0 r p a < { > n H , n0A peAaKUHen B. H . H e B C K a r o . M o c K B a : H3AaHn
CHSJIHOTCKH 1933, 134 p.
 ‫אין רעדאקציע‬ ‫אנגעקומען‬ 196

C0BeTCK0e KpaeBe/jeHHe—MocKBa. OpraH qeHTpanbHaro 610po

KpaeBeaeHHH c ueHTpanbHbiM HayHH0-Hccj1e#0BaTej1bCKHM HHCTHTYTOM MCTO-
JIOB KpaeBeAHOH pafioTbi. 1933. Nk 1—9.
HHCTHTyT 6H6j1H0TeK0BeAenHH ny6j1H^H0ft oHfrnHOTeKa CCCP.
HMeHH B. A. JleHHHa. VjBOflHH H KaTanOT HHOCTpaHHblX nepHOflHHCCKHX

n3flaHHH B 6H6j1H0TeKax MOCKBU 1924—1928, H3fl. HHCTHTyTa. MocKBa 1928

XIV, 411 p.
ny6j1H<maH 6n6.11H0TeKa HM6HH B. H. JleHHHa. C60PHHK I
H3jjaHHe BH6j!H0Te1<n. MocKBa 1928. 221 p.
HHCTHTyT BH0J1H‫־‬0feK0BefleHHH ny6j1HHH. oadJWOTeKH C C C P .
HM. B . H . JleHHHa. CnoBapb 6H6j!H0TeHHbrx TepMHHOB Ha pyccKOM, nojibCK.,
HeMeu, H 4>paHq. H3b1Kax. C npeflHCJ10BHeM J l . B. XSBKHHOH. H3A. HHCTHTyTa
MocKBa 1928. 90 p.
HHCTHTyT 6H6jIHOTeKOBe^GHHH ny()JIHHHOH 6H6JlHOTeKH coro3a
C C C P . HMeHH B . H . JleHHHa. MaTepnajibi. FIOA pea. J l . B . Xa
c 15 PHC. M 3 f l . HHCTHTyTa 6H6nH0TeK0Be«eHH«. MocKBa 1928. 55 p.
HlTeftH, B . A . , BH6JlHOTe4Ha5I CTaTHCTHKa. Tpyau Tocyn. Py-
MHHU0BCK0ro Mysen. BbinycK IV. Tocyfl. H3A. MocKBa 1923. 96 p.
C j l i 0 3 6 e p r t , T. B . fli/ia MHHyBtuHx‫־‬b AHeA. 3anHCKH pyccnaro eBpeH.
T0M-b I—II. IlapH>K‫׳‬b: H3naHie KOMHTeTa no necTBOBaHiio 70-THjitTMHro 106Hj1eH

T. B. Cni036epra 1933. XVj-f-‫־‬304f 334 p.

TajiaBiK BejiapycKaro HaByKaBaro TaBapucTBa. KHiwrca I.
Bi/ibHH 1933.
JlyiJKCBHHjAHT. Bejiapycid My33H iMeHi lBaHa.TIy1;KeBiHa.Bij1bHHl933.16p
Ca^OBChKHfi, B . ripauH B yCCP. BapmaBa 1932. 150 p. (=npaui
'/KpaiHCbKoro HayK0B0ro 1 HCTHTyTy, VII. Cepin eKOHOMiHHa, KHHra 2).
/!,OpaneHKO, np0(|)., Hapnc icTopiH YKpaeHH. TOM I. (flo nono-
BHHH XVII CTOJiiTTH). BapmaBa 1932. 232 CTp. (=r1paui Ynp. HayK. IHCT., IX.
Cepin niflpy4HHKiB, KH. 1).
Becker, Rafael, Dr. Med. Bibliograohische Obersicht der Literatur aus
dem Gebiete Geisteserkrankungen bei den Juden. Sonder-Abdruck aus: Alge-
meine Zeitschrift fur Psychiatrie und Psychisch-Gerichtliche Medizin. Band 98.
Heft 1-4. Berlin und Leipzig: 1932. 241-276 p.
Chajes, Saul. Biblographie der Schriften Bernhard Wachsteins. Heraus-
gegebsn im Auftrage des Vorstandes der Israelitischen Kultusgemeinde Wien.
Wien 1933. 23, I p. (Veroffentlichungen der Bibliothek der Israeltischen Kul-
tusgemeinde Wien Vlll.)
197 ‫אנגעקומען אין דעדאקציע‬

Weinryb, Sucher B. Studien zur Wirtschaftsgeschichte der Juden in

Russ'and und Polen im 18./19. Jahrhundert. Breilau 1933. 64 p.
Breger, Marcus, Dr. Zur Handelsgeschichte der Juden in Polen im 17.
Jahrhundert. Buchhandlung Berlin: Rubin Mass. 1932. V111, 47 p.
Eisenstein, A ron. Dr. Die Stellung der Juden im Polen im Xlll und XIV
Jahrhundert. Cieszyn: 1934. 165, 1 p.
Simon, Stanislaus. Mose ben Salomo von Solerno und seine philoso‫־‬
phischen Auseinandersetzungen mit den Lehren der Christentums-Dissertation.
Breslau 1931. 86, XX p.

Judische Familienforschung. Jgg. IX, 1933. Heft 33.

Zeitschrift fur die Geschichte der Juden in der Tschechoslo-

wakei. Briinn-Prag. 3 Jgg. 1933, Heft 3-4.

Internationales Archiv Ethnographic Supplement zu Band XXXII:

Die dualistiche Kultur in Amerika. Von Prof. Dr. A. W. Nieuwenhuis. Leiden 1933.

Ariste, Paul. Nichtestnische Sammlungen der Estnischen Volkskundlichen

Archivs. Sonderabdruck aus: ,,Sitzungsberichte der Gelehrten Estnischen Ge ell-
schaft" 1930. Tartu 1932. Pp 122-134.
Ethnopolitischer Almanach. Herausgegeben von Otto Junghann u.
Max H. Boehm. 3. Jgg. 1932. Vll+118 p.
Loorits, Oskar. Estnische Volksdichtung und Mythologie. Tartu 1932.
109 p.
Buber, Martin. Das Kommende. Untersuchungen zur Entstehungsge-
schichte des messianischen Glaubens. I: Konigtum Gottes. Berlin: Schocken
Verlag. 1932. XX+259 p.
Buber, Martin. Kampf urn Israel. Reden und Schriften (1921-1932).
Berlin: Schocken Verlag. 1932. 463 p.
Nussenblatt, Tulo. Ein Volk unterwegs zum Frieden. Miterstmaliger
Veroffentlichung von ArchiyDokumenten von Theodor Herzl, Bertha und Arthur
Gundaccar Baron von Suttner, Heinrich Graf Coudenhove-Kalegri, Kandnikus
Rohling und anderen Zeitgenossen, mit 5 Bildern und 13 Handschriftproben und
mit einem Geleitwort von Blache Dugdale-Balfour Wien: Reinhold-Verlag 1933.
193 p.

Rappaport, Samuel, Dr. Aus dem ostjiidischen Volksleben. Seuchen-

hochzeit (‫חתונה‬-‫)מגפה‬. Sonderdruck aus ,,Jiidisches Jahrbuch fur Osterreich 1932 33"
(5693). 16 p.
 ‫אנגעקומען אין רעדאקציע‬ 198

Klatzkin, Jakob. Probl eme des modernen Judentums. Dritte erganzte

Auflage. Berlin: Verlag Lambert Schneider 1930. 208 p.

Wachstein, Bernhard. Diskussionsschriften iiber die Judenfrage. Son-

der; bdruck aus den ‫״‬B‫׳‬nai B'rith" Mitteilungen fur Osterreich. Wien, 1933. 40 p.

Vox. Mitteilungen aus dem phonetischen Laboratorium der

Universitat Hamburg. 19. Jahrgang. 1933. Heft 3-4.

Stud ies in Jewish Bibliography and related subjecht, In memory

of Abraham Solomo Freidus (1867-1923). New York: The Alexander Kohut
memorial foundation 1929, C X X X - f 518+‫ קנט‬p.
Duker, Abraham G . E v r e i s k a i a S t a r i n a . Bibliography of the Rus-
sian-Jewish Historical Periodical (Off-print from Hebrew Union College Annual,
Vol. Vlll—IX. Cincinnati 1931-32. p. 525-603.

Roback, A . A . , Dr. Self-Consciousness and Jts Traetment. Sci-Ar

Publishers Cambridge, Mass. 1933. 122 p.
Roback, A . A . Curiosities of Yiddish Literature. A unique a n d handy
cyclopedia containing thousands of interesting a n d reliable facts about the Yid-
dish language, literature, press, stage and drama, schools and libraries... selec-
ted anthology of expressions on Yiddish a n d its literature by famous Jews and
Gentiles... Syllabus of Yiddish Literature (with bibliography) f r o m the earliest
period to the last couple of years. Sci-Art Publishers Cambridge Mass. 1933. 227 p.
Yisroel. The first Jewish Omnibus. Edited by Joseph Leftwich. John
Heritage. London. 1933, p. XXXVU+1065.
•‫]א אנטאלאגיע פון פראזע־ווערק פון יידישע שריפטשטעלער איים דעד ענגלישער ליטע‬
•‫ מענדעלע מוכר‬,‫ רבי נחמן בראסאווער‬,‫ יידישער )גליקל פון האמיל‬,‫ די״יטשער‬,‫ אמעריקאנישער‬,‫ראטור‬
,‫ שלום אש‬,‫ שאפירא‬.‫ ל‬,‫ אברהם רייזען‬,‫ נאמבערג‬.‫ ד‬.‫ ה‬,‫ דוד פינסקי‬,‫ שלום׳עליכם‬,‫ פרץ‬.‫ ל‬.‫ י‬,‫ספרים‬
‫ יוסף‬,‫ משה עובד‬,‫ דער נפתר‬,‫ דוד בערגעלםאן‬,‫ יונה ראזענפעלד‬,‫ ווי״יסענבערג‬.‫ מ‬.‫ י‬,‫פרץ הירשביין‬
‫ העברעלשער )דוד‬,(‫ עדעלבוים‬.‫ מ‬,‫ זיננער‬.‫ י‬.‫ י‬,‫ ברוך גלאזמאן‬,‫ פוקס‬.‫ מ‬.‫ א‬,‫ לעא קעניג‬,‫אפאטאשו‬
,‫ שניאור‬.‫ ז‬,‫ ראובני‬.‫ א‬,‫ ברענער‬.‫ ח‬.‫ י‬,‫ אשר ביילין‬,‫ שאול טשערניכאווסקי‬,‫ ביאליק‬.‫ נ‬.‫ ח‬,‫פרישמאן‬
[.‫ חאלענדישער א״א‬,‫ דוסישער‬,‫ פראנצויזישער‬,(‫ חזז‬.‫ ה‬,‫ המאירי‬.‫ א‬,‫ עגנון‬.‫ י‬.‫ש‬

The Rockefeller Foundation. Social Science Fellowships of the Rocke-

feller Foundation 1924-1924 <voted p r i o r to October 1932> . New York: 1933.140 p.

Vilnay, Zev. Legends of Palestine. The Jewish Publication Society of

America. Philadelphia 1932. M l , 492 p.

Rose, Willam, Men. Myths and Movements in German Literature.

London 1931. 286 p. /
199 ‫אנגעקומען אין רעדאקציןג‬

Liptzin, Sol. Arthur Schnitzler. New York: Prentice, Inz 1933. 275 p.
Higgler, Michael, Ph. D. ihe Jewish Utopia; Baltimore, Md 1932.
1
X , 160 p.
Check-List of ou Exhibition of Judaica & Hebraica Held at the Sterling
Memorial Library Yale University. April to June 1933. Compiled by Leon Nemoy•
New Haven Cann. 23 p.
Looking Back a Century on the Centennial of Jewish Political Equality
in Canada by Abraham Rhinewine. Revised and Enlarged by Isidore Goldstick.
Toronto: 1932. 147 p.
Catalogue of the Hebrew Union College Cincinnati. Nr. 26.1933-1934•
Hebrew Union College Annual. Vol. Vlll- IX. Cincinnati 1931-32•
776 p. [‫ ז״ז ניט־פאגינירט‬8 ‫]און‬.
Jewish Colonization Association. Rapport de la direction generale
an conseil d'administration pour l'arnel 1931. Paris: 1932. Xl‫־{־‬212 p.
Halevy, M. A . , Dr. Comunitatile Evreilor din Iasi si Bucuresti. I. Bu-
kuresti 1931. Pp. 112, Vlll. XV111 p.
Halevy, M. A . , Dr. Contrbutiuni la is:orla Evreilor in Romania. Bucu-
resti 1933. 41 p.
Sinai. Anuar de studii judaice. Redactor Dr. M. A. Halevy. Vol. V.
Bucurest 1933. 194+LX1V [‫ ]העברעלש‬. p

Hersch, L . , Prof. Pauvrete et mortalite selon les principales causes de

deces d'apres les statistiques de la villa de Paris. (Congres international pour les
etudes sur la population). Roma 1932. 109 p.
Hersch, L . , Prof. L'e'volution du taux general de la mortalite' en Suisse
c
depuis le debut du 20 siecle et les perspectives de I'accroissement naturel de
!a population Suisse. Extrait du ,,Journal de Statistique et Revue economique
e
Suisse", 68 annee, fasc. 2, 1932.
Resnick, Salomon. Esqusma de la literatura judia. M. Gleizer, editor.
Buenos Aires, 1933. p. 147.
Dubnow, Simon. Manual de la historia judia (Desde la edad hedia
hasta nuestros dias). Version castellana de Salomon Rt snick. Buenos Aires 1932•
243 p.
Judaica. Publication mensuel. Director: Salomon Resnick. Buenos Aires
Me 1-5. 1933.
Bijdragen en Mededeelingen van het Genootschap voor de Joodsche We-
tenschap in NedeHand. V. Amsterdam 1933.
 ‫די מיטגלידער פון די וויסנשאפטלעכע סעקציעס פון ייווא‪:‬‬
‫פ י ל א ל א ג י ש ע ס ע ק צ י ע ‪ :‬א‪ .‬הארקאווי‪ ,‬מ‪ .‬וויינרניך‪ ,‬יודא א‪ .‬יאפע‪ ,‬י‪ .‬ל‪ .‬ההן‪ ,‬א‪ .‬לאנדוי‪,‬‬
‫ש‪ .‬גיגער‪ ,‬נ‪ .‬פדילוצקי‪ ,‬ז‪ .‬קלמנאוויטש‪ ,‬ז‪ .‬רייזען; וויסנשאפטלעכער סעקרעטאר‪ :‬מ‪ .‬ווייגרייך‪.‬‬
‫ה י ס ט א ר י ש ע ס ע ק צ י ע ‪ :‬ח‪ .‬באראדיאנסקי‪ ,‬י‪ .‬ברוצקוס‪ ,‬ש‪ .‬גינזבורג‪ ,‬ש‪ .‬דובנאוו‪ ,‬א‪ .‬טשערי‪.‬‬
‫קאווער‪ ,‬א‪ .‬מענעס‪ ,‬פ‪ .‬קאן‪ ,‬פ‪ .‬קורםקי‪ ,‬ע‪ .‬רינגעלבלום‪ ,‬י‪ .‬שאצקי‪ ,‬י‪ .‬שיפער‪ •,‬וויסנשאפטלעכער‬
‫סעקרעטאר‪ :‬א‪ .‬טשעריקאווער‪.‬‬
‫ע ק א נ א מ י ש׳ס ט א ט י ם ט י ש ע ס ע ק צ י ע ‪ :‬ב‪ .‬ברוצקוס‪ ,‬ש‪ .‬גאלדעלמאן‪ ,‬ל‪ .‬הערש‪ ,‬ה‪ .‬לאנדוי‪,‬‬
‫י‪ .‬ליפאווסקי‪ ,‬יעקב לעשטשינסקי‪ ,‬י‪ .‬קאדאלניק‪ ,‬מ‪ .‬קראל‪ ,‬א‪ .‬ראזין )גן‪-‬אדיר(‪ ,‬מ‪ .‬שאליט; וויסנ־‬
‫שאפטלעכער םעקרעטאר‪ :‬יעקב לעשטשינסקי‪.‬‬
‫פ ס י כ א ל א ג י ש ־ פ ע ד א ג א ג י ש ע ם ע ק צ י ע ‪ :‬א‪ .‬גאלאמב‪ ,‬ל‪ .‬לעהרער‪ ,‬ש‪ .‬לעווין‪ ,‬ר‪ .‬סימכאוויטש‪,‬‬
‫ה‪ .‬קאווארסקי‪ ,‬ח‪ .‬ש‪ .‬קאזדאן‪ ,‬ל‪ .‬קאנעל‪ ,‬א‪ .‬א‪ .‬ראבאק; וויסנשאפטלעכער סעקרעטאר‪ :‬ל‪ .‬לעהרער‪.‬‬
‫די ייווא־בלעטער ווערן רעדאקטירט דורך די סעקרעטארן פון די םעקציעם‬
‫קלמנאוויטש‪ ,‬ז‪ .‬רייזען‬ ‫קאלעגיע‪ :‬מ‪ .‬ווי_ינרי_יך‪ ,‬ז‪.‬‬ ‫פאראנטווארטלעכע‬

‫פאראנטווארטלעכער רעדאקטאר‪ :‬משה קאנטאר‬

‫ארויסג׳‪ :‬פאר דער געזעלש׳ ״פרי_ינד פון‪-‬יידישן וויםנש׳ אינםטיטוט״‪-‬מ‪ .‬ווי_ינרי_יך‬

‫‪mm‬‬ ‫ן‬ ‫‪jjp‬‬ ‫•‬ ‫‪MEM1‬ן‬ ‫••••‪|Eg‬‬ ‫ט אנגענומען דער אבאנעמענט‬

‫‪J m m ' f ^ m n‬‬ ‫י‬ ‫ד‬ ‫ן‬‫פ ו‬ ‫אויפן פערטן יארגאנג )‪34‬‬
‫‪(19‬‬

‫ח ו ד ש ־ ש ר י פ ט פון יידישן ו ו י ם נ ש א פ ט ל ע כ ן א י נ ם ט י ט ו ט‬
‫מיט שטענדיקע אפטיילונגען פאר געשיכטע‪ ,‬עקאנאמיק און םטאטיםטיק‪ ,‬שפראך־‬
‫און ליטעראטור‪-‬פארשונג‪ ,‬פאלקלאר‪ ,‬פסיכאלאגיע און פעדאגאגיק‪ ,‬אינפארמאציעם‬
‫וועגן דער ארבעט^פון ייווא און וועגן אויפטוען פון דער וויסנשאפט איןיאלגעמיין‬
‫די שריפט דעדשלינט ‪ 6‬מאל אין יאר )אלע צוויי חדשים( אין ביכעד צו ‪ 6‬דרוקבויגן‬
‫דער אבאנעמענט־פרניז באטרעפט‪:‬‬
‫אין פ ו י ל ן — ‪ 18‬גילדן א יאר )מען קאן דאם געלט אי״ינצאלן אייך אין ‪ 4‬ראטעם‪ :‬צום ‪1‬טן‬
‫יאנואר‪ 6-‬גי‪ ,‬צום ‪1‬טן אפריל‪ 4-‬גי‪ ,‬צום ‪1‬טן יולי‪ 4-‬גי‪ ,‬צום ‪1‬טן סעפטעמבער—‪ 4‬ג׳(‪.‬‬
‫אין א ו י ס ל א נ ד—‪ 70‬פדאנצויזישע פ״ק )אין ראטעם‪ :‬צום ‪1‬טן יאנואר‪ 25-‬פ״ק‪ ,‬צום ‪1‬טן א פ ר י י ­‬
‫ם פ״ק‪ ,‬צום ‪1‬טן יולי—‪ 15‬פ״ק‪ ,‬צום ‪1‬טן סעפטעמבצר—‪ 15‬פ״ק(‪.‬‬
‫פאר מיטגלידער פון געןעלשאפטן ״פרי_ינד פון ייווא״‪:‬‬
‫א י ן » ו י ל ן — ‪ 12‬ג׳ א יאר )אין ראטעס‪ :‬צום ‪1‬טן יאגואר — ‪ 4‬גי‪ ,‬צום ‪1‬טן אפריל — ‪ 3‬גי‪,‬‬
‫צום ‪1‬טן יולי — ‪ 3‬גי‪ ,‬צום ‪1‬טן‪".‬סעפטעמבער — ‪ 2‬גי(‪.‬‬
‫אין א ו י ס ל א נ ד — ‪ 50‬פ״ק )אין ראטעס‪ :‬צום ‪1‬טן יאנואר—‪ 20‬פ״ק‪ ,‬צום ‪1‬טן אפריל—‪ 10‬פ״׳ק׳‬
‫צום ‪1‬טן יולי—‪ 10‬פ״ק‪ ,‬צום ‪1‬טן סעפטעמבער—‪ 10‬פ״ק(‪.‬‬
‫אין איינצליפארקויף ווערט דער זשורנאל ניט ארויסגעלאזט‬
‫‪J i w O - B l e t e r . Zydowski Instytut Naukowy, ul. Wiwulskiego 18, Wilno‬‬
‫פק״א־קאנטע ‪P. K. O. 81.396‬‬
‫אין צפוןיאמעריקע אבאנירט מען די ייווא־בלעטער נאד אין דעם אמעריקאנער אפטייל פון ייווא אין גיו־יארק‬
‫‪Society Friends of the Yiddish Scientific Institute, 1133 Broadway, Room 432‬‬
‫‪New York C.‬‬
 ‫ידיעות‬
‫» יידיש; ווי‪0‬נשא‪3‬ט?‪1‬נ; אעמויטוס‬
‫יאנואר‪-‬מערץ ‪1934‬‬ ‫ע‬ ‫ו ו י ל נ‬ ‫)‪(44-42‬‬ ‫‪3-1‬‬

‫ניינטער יאר י רוו א‬

‫ד ע ו פ א ו ג א נ ג ע ג ע ד יאר‪ ,‬ד ע ר ניינטעד זינט ד ע ד יידישער ווייםנש‪#‬פ!טלעכער‬
‫ה א ט אגגעהויבן זיין טעטיקייט‪ ,‬אין געווען דעד שווערפטער פ א ר דער‬ ‫אינפטיטוט‬
‫גאנצער עייט פון זיין עקפיפטענץ‪.‬‬
‫פ י ר זיינען צוגעטרעטן צ ו ד ע ו אדבעט אין ‪ 1925‬באגייפטעדט פון' אונחער!‬
‫א ר פ ב ו י ע ן א! וויפנ׳׳‬ ‫א ב ע ר ‪ #‬ן א פרטיטדיקן פ ל א ן ‪ .‬מיד זיינען' נ ע ג א נ ג ק‬ ‫אידעע‪,‬‬
‫אינפטיטוציע ביי אן איינציק^רטיקן פא;לק‪ ,‬האבן מ י ד נישט נ ע ק א נ ט‬ ‫שאפטלעכע‬
‫מ ע נ א נ י ש קאפידן פדעמדע טופטערן‪.‬‬
‫פונקט ווי אין דעד וויפנשאפטלעכער ארבעט‪ ,‬אזוי׳ האבן מיד אויך‪:.‬עמוזט אויש‪-‬‬
‫זיינק' מיד‬ ‫אדום ‪1929‬‬ ‫איינענע וועגן פ א ר ד ע ד פינאנפירונג פ ו ן ייוזא‪.5‬‬ ‫טדעטן‬
‫נ ע ה א ט אויסגענויט געזעלש^פטן' ״פריינד‬ ‫אויף א ‪.‬הרך‪ .‬מיד ה^בן‬ ‫‪,‬שוין נעווען‬
‫דאזיקע נע״‬ ‫פון ייוואך כ מ ע ט אין א ל ע לענדעד פ ו ן היפשן' יידישן ישוב‪ ,‬און די‬
‫זיכערע‬ ‫פאראייניקטע ש ט ‪ #‬ט ן ‪ ,‬פלען‪.‬ן' אונז צושיקן‬ ‫קודפ־־כל אין די‬ ‫זעלשאפטן‪,‬‬
‫חלקים פון אונזער ברדושעט‪ .‬מיד האבן אויך נ ע ה א ט אויפגעקעמפט‪ ,‬אדאנק דעד‬
‫פזבפידיעפ פון‬ ‫ערטעד‪,‬‬ ‫פדיינד אויף די‬ ‫איבעדגעגעבענע‬ ‫הונדערטער‬ ‫ו ד ל ף פון‬
‫ש ט א ט ‪ -‬פ א ד ו ו א ל ט ו נ ג ע ן אין פוילן‪ .‬די ווארשעווער ש ט ^ ט ‪ -‬פ א ר ‪-‬‬ ‫א ה א ל ב הונדערט‬
‫ווילנע צו ‪ 3000‬נילדן‪,‬‬ ‫וואלטונ‪ :‬ה א ט אונז נעגעבן ‪ 10.000‬גילדן א י ‪ #‬ר ‪ ,‬ל^דז‪,‬‬
‫אויך א צ א ל יידישע ק ה י ל ו ת אין פוילן און א נ ד ע ר ע‬ ‫ביאליפטאק ‪ 1000‬אאז״וו‪.‬‬
‫לענדער האבן ג ע ה א ט אין זייערע בודזשעטן יאדיקע פ ו ב פ י ד י ע פ פאדן' ייווא‪ .‬דיי ג ר ע פ ט ע‬
‫יא־‬ ‫האבן מיד נ ע ה א ט פון ד ע ד בעדלינער ק ה י ל ה ט י ט ‪ 2000‬מארק‪ .‬איין‬ ‫הילף‬
‫העכער‬ ‫שטאט״פארוואלטוניען און' קהילות ^ נ ג ע ט ר א פ ן‬ ‫פובסידיעס פ ו ן‬ ‫האבן די‬
‫עס‬ ‫בודזשעט‪.‬‬ ‫יעמאלטיקן‬ ‫אונזער‬ ‫ד י ה <מער ווי א ד ר י ט ל פון‬ ‫‪,pf*p 25.000‬‬
‫נ א ך אין ע ט ל ע כ ע י^ר א|רום וועט ד ע ך נרעפ־־‬ ‫איז קיין שום ‪ p w‬ניט ‪,‬יעווען‪,‬‬
‫ע פ נ ט ל ע ך ־ ר ע כ ט ל ע כ ע אינפטי*‬ ‫ט ע ר טייל בודזשעט! פ ו ן ייווא געדעקט וועךן! ד ו ר ך‬
‫טוציעפ‪.‬‬
‫פ א ר מ א פ ט ן י אויף‬ ‫ג ע ו ו ק ‪ ,‬וויען מ י ד האבן' זיך‬ ‫צייט איז ד א פ‬ ‫אין יענער‬
‫מיד‬ ‫בנין׳‪.‬‬ ‫אייגענעם‬ ‫אויפבויען אן‬ ‫קודם*כל אויף‬ ‫טעטיקייט און‬ ‫א בדייטערער‬
‫םארברייטערט די‬ ‫נייע ארבעט־־צווייגן א ו ן‬ ‫עטלעכע‬ ‫אוועקגעשטעלט‬ ‫אויך‬ ‫האבן‬
‫)פאלקלאר־‪,‬קאטיםיע‪ ,‬ביבליאטעק‪ ,‬אדכיוו‪ ,‬טעאטער־מוזיי אאז״וו׳(‪ .‬מיד האבן‬ ‫אלטע‬
‫אהיפ*‬ ‫אנגעהויבן‬ ‫פאודערוני פ ו ן א גרויפער צ א ל פ ד י נ ך און‬ ‫אויס^עפאלגט די‬
‫צויעבן די ״ייווא־־בלעטער"‪.‬‬
‫דעזערוו‪-‬‬ ‫ווייל קיץ‬ ‫אריך נ י ט א נ נ ע ק ו ט ק ‪,‬‬ ‫יעטאלט‬ ‫ארבעט‬ ‫מדינו‪ .‬איז די‬
‫דאפ‬ ‫איידער‬ ‫אוימ־‪.‬עבן׳ האבן מיד נעמוזט‪,‬‬ ‫נ ע ה א ט און‬ ‫ד‪$.‬בן מיד ניט‬ ‫פאנק‬
‫נ ע ל ט א י ו א ר י י נ ג ע פ ל א פ ן ‪ .‬פונדעפטוועגן‪ ,‬כל־זמן די ל א ג ע אין נעווען' פיל־ווינציק נאר*‬
 ‫נ ו מ י ‪(44—42) 3—1‬‬ ‫י י י ן ו ת פ ו ן ייווא‬ ‫‪2‬‬

‫מאל‪ ,‬האבן מיד נ ‪ $‬ך ווי״עפ־־אייו געקענט באלאגפירן רעם בודזשעט‪ .‬א ב ע ר ג ר א ד איו‪,‬‬
‫אניעשטאנען ד י ת ק ו פ ה פ ו ; האדטן קריזיש איבער דער גאנצער וועלט‪ ,‬און־ טיטן‬
‫עש האבן ג ע נ ו מ ק ׳‬ ‫געווארן‪.‬‬ ‫צעשטערט‬ ‫וווקש פ י ן קריזיפ איז די גלייכוואג‬
‫איינגעדאחט ווערן די ה כ נ פ ו ת פין די ג ע ז ע ל ש א פ ט ן פריינד‪ .‬די ש ט א ט ־ פ א ר ו ו א ל ט ו נ ג ע ן‬
‫הילף פון'‬ ‫א ו י פ ג ע ה ע ר ט די‬ ‫פובפידיעפ‪ .‬עם ד‪$.‬ט אויך‬ ‫גענומען שניידן די‬ ‫האבן‬
‫די ג ר ד ס ע יידישע ג ע ז ע ל ש א פ ט ל ע כ ע ארגאניזאציעפ‪ ,‬וואס פלעין פריער י א שטיצץ‬
‫ד ע ם ייודא פון צייט צ ו צייט‪ .‬א ו ן ענדלעך ה ‪ $‬ט דעד יידישער חורבן אין' רישןש־׳‬
‫דאפ‬ ‫הכנסות‪ ,‬םיי )וואפ‬ ‫אינפטיטוט םיי א היפשן ס כ ו ם‬ ‫ביים‬ ‫אםגערויבט‬ ‫לאנד‬
‫איז נ א ך וויכטיקער׳( דעם פ ע פ ט ן אדיאניזאיציאנעק צענטער‪ ,‬וראש איז מיט גרויש‬
‫אויפו‪.‬עבויט געווארן אין בערלין אין׳ מ ש ך פון יארן טיט דעד היפ־־‬ ‫אנשטרענגונג‬
‫ד א ר ט גע־‬ ‫עקאנאטישייפטאטיפטישער‪ ,‬וועלכע האבן‬ ‫פעקציע און ד ע ד‬ ‫טאדישער‬
‫סעקרעטאריממן‪.‬‬ ‫ה א ט זייערע‬
‫די דאזיקע שווערע סיטואציע ה א ט י ע ש ט ע ל ט אין סכנה פיי די אינעווייניקפטע‬
‫ארויפגעיעדישעח‬ ‫צ ו ד ק ‪ ,‬םיי ‪,‬פון' זיין‬ ‫איגפטיוטוט‪ ,‬פ ו ן א ל ע זיינע‬ ‫ארבעט פון‬
‫די‬ ‫אויספיר־ביור‪ #‬מ י ט ד ע ר הילף פ ו ן‬ ‫אבער גער^טן ד ע ם‬ ‫טעטיקייט‪ .‬ע פ איז‬
‫נאענטשטע פריינד פון אינפטיטוט‪ ,‬ב פ ר ט פון ד ע ם א מ א פ ט י י ל ‪ ,‬פ ו ן ל י ט ע ‪ ,‬פוןיווילנע‪ ,‬פון‬
‫וואדשע‪ ,‬פון וולאצלאוועק‪ ,‬פון פאריז‪ ,‬פון ציריך א״אנד ארויפצוגייץ בשלום פון ד ע ד‬
‫צורייק א ד א נ ק די‬ ‫וואפ איז מ י ט א י א ר‬ ‫בנין פון ייווא‪,‬‬ ‫אייגענער‬ ‫פכנה‪ .‬דעד‬
‫פריינד פון ארגענטינע פארענדיקט געודאךן ל כ ל ־ ה פ ח ו ת א ז ד פיל‪ ,‬אז מיד האבן זיך גע׳׳‬
‫קענט אין איפ אריבערציעץ‪ ,‬ה א ט אראפ;ע‪:‬יטעץ פון' אונלזי' איגרויפע ל א פ ט פוץ ד י ד ה ‪-‬‬
‫געלט‪ ,‬ה א ט אויך בא<־‪,‬יארנט די צונויפגעזאמלטע אוצרות פון דער יידישער ק ז ל ט ו ד‬
‫און געשיכטע אין דעם פייערזיכערן טאגאזין' פ ו ן ייווא‪.‬‬
‫בודזשעט פון ייווא זיינען‬ ‫אין ד ע פ א ז ר אויך לפי״עדך ;ענוג בצימצומדיקץ‬
‫אבער אויף ר ע פ אופן‪,‬‬ ‫דורכגעפירט נעווארן די ווייטגייענדיקםטע איינשפארונגען‪,‬‬
‫עפ‬ ‫אדבעט פון די אינעוריניקפטע צווייגן פ ו ן ייווא ז א ל אנגיין׳ נ א ר מ א ל ‪.‬‬ ‫א ז די‬
‫ביבליאגראפישער צ ע נ ט ‪ -‬א ל ע ‪ ,‬אין ד ע ר ביב־‬ ‫אדבעט אין ד ע ר‬ ‫גייט א י כ פ ר ד די‬
‫טערטינאלאגישער‬ ‫ארכיון‪ ,‬אין ד ע ם טעאטער^מוזיי‪ ,‬אין י ע ר‬ ‫ליאטעק‪ ,‬אין ד ע ם‬
‫קאמיפיע‪ ,‬אין דעד ע ט נ א ג ר א פ י ש ע ר ק א מ י פ י ע א א ד ו ו ‪ .‬פ א ר דעד א ־ ב ע ט פון פ ע ק ד ע ־‬
‫פ א ק 'יאי‬ ‫ט א ר י א ט איז טאמנעביק די צאל א ר ו י פ ‪ -‬און אריינגעגאנגענע שיקונגען‬
‫אגאד‬ ‫‪ 9034 :1933‬א ו ן ‪ 2289‬לגבי ‪ 9384‬א ו ן ‪ 2711‬פארן י א ר ‪ ,1932‬וואש איז‬
‫אומיאדייטנדיקע פארמינערונג‪.‬‬
‫בלויז איין געביט פוץ ד ע ד ייווא־יטעטיקייט ה א ט אין פ א ר ג א נ י ע נ ע ם יאר שוועד‬
‫‪ -‬די אדויםגעבערישע טעטיקייט‪.‬‬ ‫פינאנציעלער נויט אונדזערער‬ ‫געליטן פון דעד‬
‫דעפ‬ ‫אדויפצוברענגען‬ ‫ענדלעך‬ ‫אריך אין ד ע פ יאר געראטן‬ ‫אונדז‬ ‫אמת‪ ,‬ע פ איז‬
‫באנד פון׳ ש‪.‬‬ ‫פעדאג^גיק״‪ ,‬ד ע פ צווייטן‬ ‫פפיכאלאגיע און‬ ‫״שריפטן פ א ר‬ ‫באנד‬
‫חפידיזם״‪ ,‬ווי א ו י ך א נייע אויפגאבע פין ד ע ר פעריע‬ ‫״יעשיכטע פ ו ן‬ ‫דובנאווס‬
‫״ארגאניזאציע פון דער יידישער ו ו י פ נ ש א פ ט ״ ) ״ ד ע ר מצב פון יידישן ש ט ע ט ל ״ ( ‪ .‬דעד״י‬
‫פ א ר אבער ה א ב ן מיר פון דעפ ח ו ד ש ־ ז ש ו ר נ א ל פון רעפ יידישן' וויפגשאפטלעכץ אינ*‬
‫די‬ ‫אנשטאט‬ ‫נומערץ‬ ‫בלויז ‪5‬‬ ‫ארויפצויעבן‬ ‫באוויזן‬ ‫ייווא־־בלעטער״‬ ‫פטיטוט ״די‬
‫נ א ר מ א ל ע צען‪ ,‬און אויך די ״ידיעות פון יידישן' ו ו י פ נ ש א פ ט ל ע י ן אינפטיטוט״ זיינען‬
‫פאדגאנגענעש מערץ‪.‬‬ ‫ניט אדויפ זינט‬
‫ד א פ אויפפיר־־ביודא ה א פ ט אבער‪ ,‬אז מיט דעד ה י ל ף פ י ן די פריינד אונדזע־־ע‬
 ‫‪(44—42) 3 - 1‬‬ ‫ייווא גומי‬ ‫ידיעות פו‬

‫יאר‬ ‫מ ש ך פון׳ היינטיקן‬ ‫ד ע ו גאנצער וועלט יועט אונדז זיך איינגעבן אין‬ ‫אין‬
‫ניט נאד פ י נ ק ט ל ע ך און רעגלמעפיק ארויפצוקומען ט י ט די ״ייווא־כלעטעד״ און די‬
‫״ידיעות״‪ ,‬נאד מיד נעטען אויך אן א ל ע טיטלען ארויפצוגעבן' אייניקע פון אונדזע־•‬
‫אויםגעזעצטע ווערק‪ ,‬ווי יוסף פ ע ר ל ם כתבים‪ ,‬דעם פאלקלאד־־בוך א״א‪.‬‬ ‫שדן‬ ‫דע‬
‫מיט אגאנצער‬ ‫טעט‪1‬קייט‬ ‫דעך ייווא גייט איצט אדיין אין צענטן יאד פון' זיין‬
‫ריי נייע און וויכטיקע איניציאטיוועפ‪ ,‬ווי די י ו ע ט ‪ -‬פ א ד ש ו נ ג ‪ ,‬די־ א פ פ י ד א נ ט ו ר אויף‬
‫‪1‬‬
‫יידישע ג ע ל ע ר נ ט ע און פ א ר ש ע ר א״א‪ .‬פ א י די ‪ 9‬יאר פוץ זיין' עקםיפ־‬ ‫צוצונדיטן‬
‫נ א ד וויכטיקע זאכן פון זיין׳ אר־‬ ‫דעד אינפטיטוט שוין רעאליזירט‬ ‫ה‪#‬ט‬ ‫טענץ‬
‫ל א מ י ר האפן‪ ,‬א ו ביי דעד אקטיווער מיטווירקונו‪ .‬פון א ל ע פריינד‬ ‫בעטפ־פראגדאם‪.‬‬
‫פון דעד יידישעד קול&ור און וויפנשאפט וועט ער איבערקומען די איצטיקע ע ת ־‬
‫ער‪ ,‬פייעדן‬ ‫וועט‬ ‫אדופ‬ ‫א יאר‬ ‫אין' פ ו נ ק ט‬ ‫יובל‬ ‫צעניאדיקן‬ ‫און זיין‬ ‫צרה‪,‬‬
‫אין דעד פ ו ל ע ר זיכעךקייט צו קענען פארווידקלעכץ די לעבנפוויכטיקע ו ו י ס נ ש א פ ט ל ע כ ע‬
‫צו וועלכעד ע ר איז בארופן‪ ,‬וואס פיי די יידישע עפנטלעכקייט און פיי‬ ‫אדבעט‪,‬‬
‫ן‬ ‫די ברייטע וויפנשאפטלעכע וועלט ווארטן פון אים‪.‬‬

‫אספיראנטור אויה צוצוגרייטן יידישע געלערנטע און פארשער‬

‫א״נ פון ד״ר צ‪ .‬שאבאד‬
‫די יידישע געזעלשאפטלעכקייט פייערט היינט דעם ‪0‬דפטן געבוירנפטאו‪ .‬פון דעפ‬
‫מעדיצינער‬ ‫אוץ‬ ‫שריפטשטעלעד‬ ‫טוער‪,‬‬ ‫געזעלשאפטלעכן‬ ‫יידישן‬ ‫פארדינפטפולן‬
‫דיר צמח ש א ב א ר ‪.‬‬
‫דעד יידישער ו ד פ נ ש א פ ט ל ע כ ע ר אינפטיטוט‪ ,‬וואם מיט אים איז ד״ד צ‪ .‬שא־־‬
‫באד פארבונדן זינט דעם ט א ג פון זיין נרינדוננ א ל ם איינער פון' זיינע אקטייווסטע‬
‫פיץ‬ ‫שטענדיקער מייטארבעטעך‬ ‫אלפ‬ ‫אויספיר־ביורא‪,‬‬ ‫פון‬ ‫מיטגליד‬ ‫יאדים‬ ‫בוייער‪,‬‬
‫די ייווא־־אויפיאבעפ ה א ל ט פ א ר זיין ערן־חוב צו פאלצייכענען דעם ‪ 7 0‬י ע ך ק ן יוביליי‪,‬פון‬
‫איינעם פון די שיענפוטע רעפרעזענטאנטן פון אונדזער קולטיר־־באוועיונו‪ ..‬די צ ע נ ׳‬
‫ט ר א ל ע פארוואלטוני פוץ ייווא ה א ט דעריבער ב א ש ל א ם ן צו פארפיקםידן דעם יובל‬
‫בולט‬ ‫ש ^ ב א ד ד ו ר ך א פפעציעלער גדינדונג‪ ,‬וואפ ז א ל באזונדערפ‬ ‫ד״ד צ•‬ ‫פון‬
‫‪ -‬ד ו ר ך אן אפפיראנטור אויף צון*‬ ‫א נ ט ש פ י ע כ ן דעד ל ע ב נ פ א ר ב ע ט פון דעס יובילאר‬
‫צוגרייטן יונגע ג ע ל ע ר נ ט ע און פ א ר ש ע ר ‪.‬‬

‫מיט דעד הילף פון די פריינד פון דעד יידישער קזלטור און וויםנשאפט אין‬
‫גאנצער וועלט איז אויפגעש!טעלט געוואדן ד ע ד בנין פון יידישן' וויפנשאפטלעכן‬ ‫דער‬
‫א ד ו נ ט ע ת ע פ י ר ט !געווארן‪.‬‬ ‫פונדאמענ׳ט‬ ‫פעפטער‬ ‫א‬ ‫איז‬ ‫דערמיט‬ ‫און‬ ‫אינפטיטוט‬
‫אונטעד דער נ א נ צ ע ר א ר ב ע ט פון ייווא‪ ,‬א באווארעניש‪ ,‬אז ניט קוקנדיק אויף א ל ע‬
‫טעטיקייט פוץ אינפטי*‬ ‫וויכטיקע‬ ‫ידויפע און‬ ‫די‬ ‫וועט‬ ‫און מניעות‬ ‫שוועריקייטן‬
‫וי‬ ‫טוט ניט איבעתעריפן ווערן‪.‬‬

‫איצט איז יעקומען ענדלעך דעד מאמענט‪ ,‬ווען דעד יידישער וויפנשאפטלע־‬
‫כעד אינפטיטוט ד א ד ף צוטרעטן צום רעאליזירן איינעש פון די וויבטיקפטע פונהטץ'‬
‫‪ -‬אויסצובילדן נייע ארבעטער אויפן פ ע ל ד פוץ דעך‬ ‫אדבעטס־־ם^גראם‬ ‫פון זיין‬
‫ד א פ באדערפעניש אין א ז ע ל כ ע אדבעטער ל א ז ט‬ ‫יידישער קולטוד אין וויפנשאפט‪.‬‬
‫זיך באזונדערפ ש א ר ף פילן אין דעפ איצטיקן מאמענט‪ ,‬וועץ מיד נייטיקן זיך אזוי‬
 ‫)‪(44—42‬‬ ‫‪3—1‬‬ ‫ידיעות פון »יווא נומי‬ ‫‪4‬‬

‫פאלק‬ ‫הלןן אונחער‬ ‫נ ו ח ו ת ‪ ,‬וו‪#‬פ ז&לן קענען; קומען' צו־‬ ‫פרישע געשולטע‬ ‫אין‬
‫אין זיין שווערן ק א מ ^ פ א ר זיין׳ ע ק ‪ #‬נ א מ י ש ן און ‪£‬גל‪1‬טורעלן אויפקום‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ז‪#‬לן‬ ‫און פ א ן ש ע ר‬ ‫געלערנטע‬ ‫די א פ פ י ל א נ ט ו ר ביים ייווא‪ ,‬ווו * ונגע יידישע‬
‫א וויפנשאפטלעכן צוו&נג צו די פ ר א ב ל ע מ ע ן פון׳ דער יידישער‬ ‫זיך צוגרייטן צו‬
‫פון ד ע ו אלגעמיינער וויםנשאפט‪ ,‬ח־עט דעריבעול‬ ‫לויט די מעט^דן‬ ‫ווירקלעכקייט‪,‬‬
‫זיין ניט נ ‪ $‬ך די ש ע נ פ ט ע און פ א פ י ק פ ט ע מ ת נ ה ‪ ,‬ווא‪ 0‬א ל ע פריינד א ו נ ד ז ע ר ע קע*‬
‫אונטערטר^גן דער אלוועלטלעכעו׳ יידישער קולטוריבאוועגונג צו העם יוביל**‬ ‫נען‬
‫‪ -‬נ א ך אוץ־ די םאדווירק׳‬ ‫פון איינעם פון אירע ג ע ט ד י ם ט ע דינער ד״ל צ‪ .‬ש א ב א ד‬
‫פון אן אויפגאבע‪ ,‬וואפ איז דדינגענדיק און א ק ט ז ע ל אין' דעד ה ע כ פ ט ע ר‬ ‫לעמינו‪.‬‬
‫י‬ ‫!‬ ‫מאפ‪.‬‬
‫א ל ע פריינד פון דעד יידישער ק ו ל ט ו ה און וויפנשאפט פון דעד גאנצע* וועלפ(‬
‫בפרט‬ ‫פ ד י נ ד פ ו ן אונוער הויף־געעיטן׳ בעל־׳היובל‬ ‫פ א ר ע ר ע ר און‬ ‫און די‬ ‫בכלל‬
‫ווערן גערופן מ י ט צ ו ה ע ל פ ן דעם א י נ פ ט י ט ו ט צו רעאליזיהן׳ זיין איניציאטיווע ל כ ב ו ה‬
‫דעם יוביליי פון ד״ד צ‪ .‬ש א ב א ד ! ז ‪ #‬ל יערער איעער זיך באשטייערן פאר‪ ,‬דעי־‬
‫א ו נ ת די‬ ‫ביים יייווא א״נ פון ד״ר צ‪ .‬ש&באד און אזוי־־אח־ם געבן‬ ‫אפפידאנטור‬
‫צוצוגרייטן א יונגן דור יידישע פארשער‪ ,‬וויםנשאפטפלייט אוון קווא*‬ ‫מעגלעכרףט‬
‫ליפיציחטע ג ע ז ע ל ש א פ ט ל ע כ ע טוער‪.‬‬
‫‪,‬‬
‫דער גענויער פ ל א ן פון ד ע ר א פ פ י ד א ג ט ו ר וועט אינגיכן פ א ר ע פ נ ט ל ע כ ט ווערן‬
‫פון ייווא‪.‬‬ ‫צ ע נ ט ר א ל ע ר פארוואלטונג‬ ‫דער‬ ‫דורך‬
‫פון ייווא הא!ט אויך איבערגעגעבן דעם אויס׳׳‬ ‫פארוואלטונג‬ ‫צענטדאלע‬ ‫די‬
‫שאבאדי־יונל־׳קאמיטעט פ א ר דער דא״‬ ‫ד י ר צ‪.‬‬ ‫דעם‬ ‫קאנפטיטולרן‬ ‫צו‬ ‫פיר־ביורא‬
‫שריפטשטעלע״‪,‬‬ ‫אנגעזעענע‬ ‫א גאנצע היי‬ ‫ביים ייווא‪.‬‬ ‫גרינדונג‬ ‫וויכטיקער‬ ‫זיקער‬
‫ג ע ז ע ל ש א פ ט ל ע כ ע ט ו ע ר האןבן שוין געגעבן' זייעד ה ס כ מ ה טיט־‬ ‫און‬ ‫נעלערנטע‬
‫צואדבעטן אין דעם קאטיטעט‪ .‬דער ב א ש ט א נ ד פון דעם ק א ט י ט ע ט וועט ג ע ט א ל ד ן‬
‫ווערן באזונדער‪.‬‬
‫‪J‬‬ ‫צ ע נ ט ר א ל ע פארוו^לטונג פון י״יוואן‪:‬‬
‫י‪ .‬גיטערמאן )ווארשע(‪ ,‬מ‪ .‬וויינרייך )ווילנע(‪ ,‬משה זילכעדפארב )ווארשע‪ /‬אליהו טשע•‬
‫ריקאווער )פאריז(‪ ,‬יוסף יאשונסקי )ווארשע(‪ ,‬ישראל עפרויקין)פאריז(‪ ,‬ברוך פהן״ווירגילי)וויל׳‬
‫נע(‪ ,‬יעקב לעשטשינסקי )וואדשע(‪ ,‬יודל מארק )קאווינע(‪ ,‬נחמן מייזיל )וואדשע(‪ ,‬נח פרילוגקי‬
‫)ווארשע(‪ ,‬ז‪ .‬קלמנאוויטש )ווילנע(‪ ,‬ב‪ .‬קלעצקין )ווילנע(‪ ,‬זלמן רייזען )ווילנע(‪ ,‬יעקב שאצקי‬
‫)ניו״יארק(‪ ,‬יצחק שיפער )ווארשע(‪.‬‬
‫*‬
‫דעד‬ ‫פון‬ ‫ערנפאךזיצער‬ ‫‪ j p y‬און‬ ‫ערנקוראטאףוום ‪.‬פון‬ ‫פון‬ ‫מיטגליד‬ ‫דער‬
‫ב;י‬ ‫מיטווירקוני‬ ‫דין‬ ‫צוגעזאגט‬ ‫האט‬ ‫דובנאוו‬ ‫ש‪.‬‬ ‫פהאפ׳‬ ‫פעקציע‬ ‫היפטארישער‬
‫דעד א פ פ י ר א נ ט ו ר ‪.‬‬

‫יוגנט־פארשונג)יוגפאר( פון ייווא‬

‫קיינמאל איז נ א ך די ל א ג ע פון דעד יידישער יוגנט ניט געווען אזוי קאמי׳‬
‫פליצירט ווי היינט‪ .‬די ט א ט ע ר י ע ל ע באדיניונגען זיינען שווערע‪ ,‬די דערציינג־פיפ*‬
‫האבן פארלארן זייער אטאליקע איינהייטלעכקייט און' פעפטקייט‪ ,‬די סביבה‬ ‫טעמען‬
‫איז דיפערענצירט און פ א ד ע ר ט פון דער יוגנט אן אייגענע אריענטירונג‪ .‬הער היינ*‬
‫איבערלעבונגען איידער דעד פארגאנגענער ד ו ר‬ ‫אנדערע‬ ‫יוגנטלעכער ה ‪ $‬ט‬ ‫טיקער‬
‫א ב ע ר אין וואס‬ ‫ג ע ז ע ל ש א פ ט איז אריך אן׳ אנדערער‪.‬‬ ‫דער‬ ‫פ ל א ץ אין‬ ‫זיין‬ ‫שן‬
‫‪5‬‬ ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫נומי‬ ‫ייווא‬ ‫פון‬ ‫יריעות‬

‫דווקא יעפ ב^שטייען די אונטערשיידן‪ ,‬דעח־יף קעץ קיינער ניט יעבן' קיץ פולע‬
‫תשובה איידער טען ודיס די פאקטישע סיטואציע‪.‬‬
‫כדי אויפצוקלערן ד עקאגאטישע‪ ,‬פאצי^לע און פפיכאלאגישע פראבל^ק פון!‬
‫ער יידישער יוגנט נעמט אונטעד דעד יידישער וויפנשאפטלעכער אינפטיטזט‪ ,‬אוני‬
‫טער‪ .‬דעד ^נפירונג פון ט‪ .‬ודינרייך‪ ,‬א בהייטע אויפפ*ךשונג‪ .‬די יוגנט־־פארשונג‬
‫)יוגפאר> וועט ארומנעמען עטלעכע לעגהעה און וועט כולל זיין ‪0‬י_י שטזדיעש‬
‫וזעק דער פפיבישער ‪#‬נטוויקלונג פון יידישע יוגנטלעכע‪ ,‬פוי באשדייבונגק פון!‬
‫אינסטלטוציעפ‪ .‬וועגץ די טעארעטישע יפוחת און די פדאקטישע פלענער פון‬
‫ידער יוגפאד גרייט ט‪ .‬וו^ינרייך א פפעציעלע ברא!שור וואפ וועט אהייפניין אץ‬
‫‪:‬אונדזער פעריע ״אמאניזאציע פון דעו יידישער וויסנשאפט״‪.‬‬
‫אוץ* צו פאדשטיין די סיטואציע טוו מעץ אוץ־ אויפהעק די שטיפ פון' רעד‬
‫יומט ׳גופא; זי |אליץ מת דעךצילן ומןןנן אירע; פסיכישע און׳ פאציאלע פר^בלעמק‪.‬‬
‫כדי צו לאזן קוטע] די יוגנט צום וואךט‪ ,‬באשטימט דעד יידישער וויפנ׳‬
‫שאפטלעכער אינפטיטוט א‬
‫אויטאביאגראפיע‬ ‫בעםטער‬ ‫דעו‬ ‫אויף‬ ‫קאנקורם‬
‫יוגנטלעכן‬ ‫יידישן‬ ‫‪8‬‬ ‫פון‬

‫פאר די בעפטע אויט^ביאגדאפיעפ זיינען באשטימט ‪ 20‬פרעטיעפ‪ :‬ערשטע‬

‫‪:‬פרעמיע‪ 150 :‬גילדן; צווייטע פרעטיע‪ 100 :‬גילדן; דריטע פרעמיע‪ 60 :‬גילדן;‬
‫פעדטע פרעמיע‪ 40 :‬גילדן; פינפטע און זעקפטע פרעמיע‪ :‬צו ‪ 25‬גייילדץ; זיבעטע‬
‫‪:.‬ניז צויאנציקפטע פדעמיע‪ :‬צו איין באנד פון די ייווא‪,‬־אויפיאבעפ‪,‬‬
‫נעמען אן אנטייל אין ק*‪3‬נקורפ קעץ איטלעכער יונגערטאן און איטלעכע‬
‫מיידל אין עלטער פון ‪ 16‬ביז ‪ 22‬יאר‪ .‬בילדונג‪ ,‬אפשטאם‪ ,‬באשעפטיקונג‪ ,‬פאר*‬
‫טיעשע צוגעהעריקייט מאכן ניט אויפ‪ .‬א שלעסטער פטיל איז אויך ניט קיץ‬
‫; יי‬ ‫שטעד צו קריגן די פרעמיע‪.‬‬
‫מיינט ניט‪ ,‬אז באטייליקן זיך קעץ נ^ד דעד וואפ האט נעהאט עפעפ‬
‫אויפערגעוויינטלעכע איבערלעבענישן‪ .‬די צ^ל און די אויפטערלישקייט פון די‬
‫פאקטן !איז ניט וויכטיק‪ .‬אלץ וואס וועך״ט געפאדערט איז‪ ,‬די ארטאביאגדאפיעפ‬
‫זאלן זיין אויפריכטיק‪ ,‬פינקטלעך אוץ פרטיטדיק‪.‬‬
‫יא ו י פר י כ ט י ק‪ :‬ניט דערציילן קיץ מעשיות וואם ניט געשטויגן ניט גע־‬
‫פלויגן אויף צו מאכן ד באשדי_יבונג ״אינטערעפאנטעד״‪ .‬פין דער אנדער זייט דארף‬
‫|טעץ אויך ניט באד״אלטן קיץ איבעדלעבונגק; ודיל יעמ^לט וועט דאך פארקךימט‬
‫ווערן דאפ בילד‪ .‬דערציילט ^פנהאךציק וואפ עפ איז טיט אייך פאקטיש געשען‬
‫]און ווי אזר איר האט דאפ אויפגענומען אין אינעדגעלעבט‪.‬‬
‫פ י נ ק ט ל ע ך ‪ :‬רעדט ניט אדום און !אדום‪ .‬וואפ ווייניקער מליצה‪.‬‬
‫פ ר ט י מ ד יק‪ :‬דערציילט יעדע זאך מיט וואס מער איינצליהייטן‪ .‬מיינט ניט‪,‬‬
‫|ןאז ״קלייניקייטך זייענן ניט וויכטיק‪.‬‬
‫איטלעכע אויטאכיאגראפיע חארף האלטן צום ווייניקפטן ‪ 25‬זייטן פון' א העפט;‬
‫|אבער וואופ מער אלץ בעפער‪ ,‬ודיל !אלץ מלערער ווערט די פערזענלעכקייט פונעפ‬
‫‪1‬שריייער‪ .‬פלייפט זיך צו שרייבץ ווא‪ 0‬דייטלעכער‪ ,‬ניט געצוקט; שרייבט בלויז אויף‬
‫<יץ זייט פאפיר‪.‬‬
‫יעדער שרייבער האט פולע פרייהייט ביים אויפשטעלן דעפ טאטעריאל; מיד‬
 ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫נומי‬ ‫ייווןן‬ ‫פון‬ ‫ידיעית‬ ‫‪6‬‬

‫[‬ ‫פדר‪.‬‬ ‫כראנ‪$‬לא‪\3‬שן‬ ‫ש ד י ב ן אין א;‬ ‫גרינגפטע איז צו‬ ‫אז‬ ‫אבער‪,‬‬ ‫רעכענען‬
‫\‬ ‫אויך ביים אויפקלייבן רעם מ א ט ע ר י א ל איז יעדערעד פריי‪ .‬פונדעפטוועגן דופן מיד אץ‬
‫ע ט ל ע כ ע םונקטן וואפ עם איז כדאי צו בארירן‪:‬‬
‫איר און !אייעד מ ש פ ח ה ‪ .‬באצץנגען צווישן די פאמיליעימיטגלידער‪ .‬מלחמה־״‬
‫י‬ ‫יארן‪ .‬לערער‪ ,‬שולן און וואפ זיי האבץ אייך געגעבן‪ .‬חברים‪ ,‬חברטעפ‪ ,‬באצלונגעץ‬
‫יוגנט־ארגאניזאציעפ‪ ,‬פארטיי־לעבן און וואפ ד א פ ה א מ אייך געגעבן‪ .‬ווי‬ ‫מיט זיי‪.‬‬
‫צוצוקוטען‪.‬‬ ‫אזוי זייט איר צוגעקומען צו א פ א ך א ד ע ר ווי א«וי קל^יבט א י ד זיך‬
‫|‬ ‫ג ע מ א כ ט דעם גרעפטץ איינ־‬ ‫ה א ט אויף אייך‬ ‫פאםירונג אין אייעד לעבן‬ ‫וואפער‬
‫\‬ ‫דתק•‬
‫‪f‬‬ ‫דאפ‬ ‫ע פ איז געפידט אן ט א ג ב ו ך ‪ ,‬ז א ל יער‬ ‫ה א ט ווען‬ ‫שרייבער‬ ‫דעד‬ ‫אויב‬
‫צושיקן‪ .‬ד א פ וועט געבן א בעפער בילד פון דעפ שרייבערם פערזענלעכפ״ט‪,‬‬ ‫ארך‬
‫‪1‬‬
‫\‬ ‫מ מ י ל א איז ע פ א ה ג ו ל ה צו קריגן' א פרעמיע‪ .‬רועד ע פ וועט פארלאינגען‪ ,‬וועט נ א ־ ־‬
‫‪1‬‬
‫באקומען ד א פ בו ך צ ו ד ק ‪.‬‬ ‫דעם‬

‫ד ע ד אויטאביאגדאפיע ד א ר ף מען בלויז אנודיזן ע ל ט ע ר א ו ן ג ע ש ל ע כ ט ‪,‬‬ ‫אין‬

‫אבער ניט די פאמיליע און ניט דעם אדרעם‪ .‬אונטערשרייבן ד א ר ף מען מ י ט ע פ ע פ‬
‫!‬
‫א פסעוודאנים אדער א םימן‪ .‬דעם זעלבן לימן אדער פפעוודאנים ד א ר ף מען' אנ־‬
‫אויף א באזונדער קאנווערט‪ ,‬אין דעם קאנווערט אריינלייק א צעטל טיט‬ ‫שדייבן‬
‫א ד ר ע ס און דעם קאנווערט פ א ר ק ל ע פ ן ‪ .‬די דאזיקע קאנ־־‬ ‫פאמיליע און דעם‬ ‫דעד‬
‫וועד‬ ‫ווערטן וועט מען עפענען ע ר ש ט נאכדעם ווי די פדעמלעם וועלץ זיין באשטימט‪.‬‬
‫עד‬ ‫זאל‬ ‫א נ ש ט א ט דעס‬ ‫פפעוודאנים;‬ ‫ניט אויפדעקן זיין‬ ‫אינגאנצן‬ ‫וויל מעי‬ ‫עם‬
‫ארויםשיקץ‬ ‫ז א ל עווענטועל קענען‬ ‫אדרעם וווהין' מען‬ ‫קאנווערט אן‬ ‫אין‬ ‫אנודיזן‬
‫פדעמיע‪.‬‬ ‫די‬

‫די אדבעטן דאדפן אפנעגעבן ווערן פערזענלעך ארעד א פ ג ע ש י ק ט ווע־ן רע*‬

‫‪1‬‬
‫)טאנופק־יפט(״‪,‬‬ ‫״האנדלפ־פאפירן‬ ‫דער באצייכענונו‪: .‬‬ ‫פ א פ ט ‪ ,‬מיט‬ ‫דורך‬ ‫גיפטרידט‬
‫‪ .1934‬דער ר ע ז ו ל ט א ט פון ק א נ ק ו ר פ וועט גע־‬ ‫שפעטער‪ .‬ווי ביזן ‪1‬טן יולי‬ ‫ניט‬
‫מ א ל ד ן ווערן צום ‪1‬טן ם ע פ ט ע מ ב ע ר ‪ ,1934‬און ב א ל ד נאכדעם וועלן פ ו נ א נ ד ע ר י ע ש י ק ט‬
‫ד ה ו צ א ו ת פון צושיקן דעם ט א נ ו ם ק ן י פ ט וועט דער ייווא דעקן׳‬ ‫וועדן די פרעמיעפ‪.‬‬
‫א ל ע אנטיילנעמער אין קאנקורס‪ ,‬א ל ץ איינפ צי זיי וועלן באקומען א פדעטיע צי‬
‫‪-‬ין•‬
‫א ל ע צוגעשיקטע א ר ב ע ט ן ווערן אן אייגנפ פוןי ייווא‪ ,‬וועלכער יועט קענען פוב*‬
‫ליקידן‪ ,‬ג א נ ץ א ר ע ד טיילנווייז‪ ,‬אויך יענע אדבעטן וואפ האבץ ניט באקומעןייקיין פ ר ע ־‬
‫!‬
‫פ א ר אלע ארבעטץ וואפ וועלן געדרוקט וגעדן ב ש ל י ט ו ת וועט ג ע צ א ל ט ווערן'‬ ‫מיע‪.‬‬
‫האנאדאר‪.‬‬

‫באהאנדלט‬ ‫וועלן‬ ‫מאטעויאלן‬ ‫צוגעשיקטע‬ ‫אלע‬ ‫אז‬ ‫פאדזיכערט‪,‬‬ ‫ייווא‬ ‫דער‬

‫פ א ר ש ע ר וועןט קיינער רעם‬ ‫עטלעכע‬ ‫א ח ו ץ געציילטע‬ ‫דיפקרעט‪.‬‬ ‫אבסאלוט‬ ‫ווערן‬
‫פובליקידן וועט מען דעם מ א ט ע ר י א ל נ א ד מיטן' ה מ י ם‬ ‫ניט דורכקוקן‪.‬‬ ‫מאטעריאל‬
‫פון די מחברים‪ .‬אויב די מחברים זיינען מ פ כ י ם אויף פובליקירן‪ ,‬נ א ד די• ווילן• ‪-‬או‬
‫זייערע נעמען און די נעמען פוץ א נ ד ע ר ע אנגערופענע פ ע ת א נ ע ץ ואלן ניט ד ע ד ׳‬
‫אפ*‬ ‫ד א פ צו באמערקן‪ ,‬וועט די פאדערונג שוץ שטרעני‬ ‫ט א נ ט וועדן‪ ,‬איז גענוג‬
‫געהיט ווערן‪.‬‬
‫‪7‬‬ ‫)‪(44 - 42‬‬ ‫‪3-1‬‬ ‫י ד י ע ו ת פ ו ן ייוזן גומי‬

‫ד ע ‪ -‬ייח‪ #‬איז ג ד י ט צו ג ע נ ן גענויערע אויפקלערונגען וועגן ד ע פ קאנקורפ‪.‬‬

‫א נ פ ר ע ק זיך ש ר י פ ט ל ע ך אויפן ‪ $‬ד ך ע פ ‪:‬‬
‫‪Zydowski Instytut Naukowy, Wiwulskiego 18, Wilno.‬‬
‫*‬
‫פארויץ‬ ‫אין פעבךואר איז אין יידישן וויפנשאפטילעכן' א י נ ם ט י ט ו ט א ו נ ט ע ק‬
‫פ א ת ע ק ו ט ע ן א באראטונג‪ ,‬צונויפגערופן פון' דעד פפיכא*‬ ‫פון ד י ר ה ‪ .‬קאווארפקי‬
‫דעד‬ ‫וואס‬ ‫יוגניט־פארשוננ‬ ‫וועק דעד‬ ‫ייווא‬ ‫פעקציע פון‬ ‫‪ i‬ל^יש־פעדאגןאגי^מןןר‬
‫דעד‬ ‫א ו נ ט ע ר ד ע ד אנפירונו‪ .‬פון ד י ר מ ‪ .‬ודנרייך‪ .‬צו‬ ‫דורכפירן‬ ‫י• אינפטיטוט גייט‬
‫פאד׳‬ ‫אויך‬ ‫פעדאןצאגן; ווי‬ ‫א גאנצע ריי‬ ‫נעווארן‬ ‫איינגעלאדן‬ ‫זיינען‬ ‫• באראטונו‪.‬‬
‫שטייער פון א ל ע יידישע יוגנט־יארגאניזאציעפ אין ווילנע‪ .‬ע פ איו זיך צןז&מענגע״׳‬
‫פארשטייער פון‬ ‫ק נ א פ ע ד ד י צענדלינו‪ .‬פערזאן; צווישן זיי‬ ‫עולם פון‬ ‫••קומען אן‬
‫גרופע‬ ‫״טאדינשטעק״‪,‬‬ ‫״יאפק״‪,‬‬ ‫״השוטר הצעיר״‪,‬‬ ‫״נין‪,..‬‬ ‫״החלוץ״‪,‬‬ ‫״צוקונפט״‪,‬‬
‫״פרייע שריפטן״‪ ,‬א ג ט א ק א ל י ע ר ווילביג‪ ,‬״פדיהייט״ א״אנד‪.‬‬
‫האבן זיך ארויפנעזאגט ה ‪ .‬אבראטאוויטש‪ ,‬ג א ל ר ע פ א ץ ‪,‬‬ ‫אין ד ע ד דעבאטע‬
‫פייינבערג‪ ,‬ז‪ .‬רייזעץ און׳י‬ ‫העלער‪ ,‬ט‪ .‬קךינסקי‪ ,‬דייר ט‪,‬‬ ‫באפטאטפקי‪ ,‬ד״ד ט ‪.‬‬ ‫ש‪.‬‬
‫פארשטייער פון די יועט־יאדגאניזאציעם‪.‬‬
‫ע פ זיינען אריינגעטראגן געווארן א גאנצע ריי פארשלאו‪.‬ן; וואפ וועלן אויפ־•‬
‫דודכפידונג פין ד ע ר יוננט*פ>ךשונכ‪.‬‬ ‫ווערן ניי ד ע ד‬ ‫גענוצט‬
‫א נ א ר א ט ו נ י וועגן דער יוגפאד איז אויך פארנעקוטען אין ב י א ל י פ ט א ק טיטן‬
‫קאנעל‪ ,‬ד י ר ד‪ .‬נ ה ן ‪ ,‬ר ע ד פ פ ח ק א פ ל א ן ‪ ,‬אינזש׳ ט ‪ .‬זא־־‬ ‫אנטייל פ ו ן פ ר ל ׳ ל ‪.‬‬
‫איינהאדן‪.‬‬ ‫אינזש׳‬ ‫ילודאוופקי‪,‬‬
‫ווייזט‬ ‫וואפ‬ ‫וולאצלשוענן‪,‬‬ ‫ילווא״ אין‬ ‫פריינד פון‬ ‫‪,‬געזעלשאפט‬ ‫ד‬ ‫אויף‬
‫א ר ו י פ א נ א ז ו נ ד ע ר ס אקטיווע טעטיקייט פ א ר דעם אינפטיטוט‪ ,‬ה א ט צ ו נ ו י פ ג ע ד פ ן‬
‫ב א ר א ט ו נ נ וזענן דער יוגפאד‪.‬‬ ‫א‬

‫אויסשטעלונג פון ייד געזעלשאפטלעכע באוועגונגען‬

‫אין דער פםח־־וואך ה א ט דעד ייווא אראנזשירט אין איייענעם בנין אן' אויפ׳׳‬
‫געווען‬ ‫באוועגונגען‪ .‬אין ‪ 4‬זאלן' ז י י נ ק‬ ‫געזעלשאפטלעכע‬ ‫יידישע‬ ‫פון‬ ‫שטעלוע‬
‫א ו י פ נ ע ש ט ע ל ט די טאטעךיאלן )צום טייל נ א ד זעלטענע( פון חיבת־ציוץ שן' ציו״‬
‫‪:‬יזם טיט א ל ע זיינע פ ר א ק צ י ע פ און שטרעטוניען‪ ,‬פועלי־ציון‪ ,‬״נונד״‪ ,‬פ״ם‪ ,‬יי״פ‬
‫‪1‬‬
‫י״ץ פאראייניקטע‪ ,‬אנארביזם‪ ,‬ייד׳ פעקצייע‪ ,‬א ר ב ע ט ע ד ב א ו ו ע ג ו נ ג אין אטעייקע‪ ,‬אר״‬
‫‪.‬־אדאקםיע‪ ,‬פאלקיזם אאז״וו‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ע פ זיינען ג ע ה א ל ט ן געווארן רעפעראטן ‪ :‬וועק ד ע ר ג ע ש י כ ט ע פון צ י ו נ י ז פ ‪-‬‬
‫‪ -‬ו‪.‬‬ ‫פאראייניקטע‬ ‫ראזענטאל‪ ,‬י״פ ש ן‬ ‫אננא‬ ‫‪-‬‬ ‫״בונד״‬ ‫רובינאוו‪ ,‬פ ו ן‬ ‫ין י‪.‬‬
‫אויפ*‬ ‫דיזען‪ .‬די‬ ‫‪ -‬ז‪.‬‬ ‫אטעריקע‬ ‫ארבעטער־־באווענונו‪ .‬אין‬ ‫יידישע‬ ‫!לטיאוויטש‪,‬‬
‫*•טעלונ; ה א ט ג ע ה א ט אן אויסעתעוויינלעכן ע ר פ א ל ‪ :‬און איז נ א ז ו כ ט נעווארן' פון‬
‫‪ 4‬פערזאן‪.‬‬

‫‪ 50‬י א ר ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם‬
‫‪ 1933‬איז געווארן ‪ 50‬יאר‪ ,‬זינט שלום*עליכם ה א ט דעביוטירט אין ד ע ד יידי‪-‬‬
‫עד ליטעראטור‪ ,‬און רעם ‪3‬טן מערץ ‪ 1934‬ג ע פ א ל ט ד ע ר ‪75‬םט?ך געבוירנםטא‪:‬‬
‫|ון אונדזער נרויפן ש ר י פ ט ש ט ע ל ע ר ‪ .‬כדי צו באצייכענען די דאזיקע דענקווערדיקע‬
‫ט ע אין דעד געשיכטע פון ד ע ד יידישער ל י ט ע ר א ט ו ר ה א ט ד ע י יידישער וויפנ*‬
 ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫נומי‬ ‫ייווא‬ ‫פון‬ ‫ידיעות‬ ‫‪8‬‬
‫‪4‬‬
‫א ו י ס ש ט ע ל ו נ ג ״שלום־־עליכם און זיין עפא־י•‬ ‫אינסטיטוט א נ ג ע ז א ג ט א ן‬ ‫שאפטלעכער‬
‫נע״‪ .‬ד ע ד אינפטיטוט ה א ט א פ ע ל י ד ט צו א ל ע די וואפ כאזיצן נריוו‪ ,‬מ א נ ו פ ק ד פ ט ן ‪,‬‬
‫א‬ ‫א נ ד ע ר ע ש פ ד א ב ן וואפ האבץ‬ ‫ה ע נ ר ע ז ש און‬ ‫יידיש‪,‬‬ ‫אין‬ ‫צצטשדפטן‬ ‫נילדער‪.‬‬
‫וועלכע ע פ איז שייכות צו שלום־־עליכמען‪ ,‬יעפ איבערשיקן רעם ייווא )ורווולםגך־־גאש‬
‫אריגי‬ ‫ו ד ל נ ע ( ‪ .‬ע פ האבן זיך אפגערופן א ג א נ צ ע ד י פעדזאנען‪ ,‬וועלכע האבן'‬ ‫‪,18‬‬
‫געשיקט ש׳ע־־אביעקטן‪ ,‬ד\_ינו‪:‬‬
‫י ‪ .‬ד‪ .‬ב ע ר ק א ו ד ט ש )תל*אביב>‪ 20 :‬ברירו פון ט ע נ ד ע ל ע ט ו ״ פ צ ו ‪ ,‬ש ל ו ם ־ ע ל י כ ט ע ן ‪,‬‬
‫ש ע ״ פ וויגליד ״ ש ל א ף ‪ ,‬א ל ע ק פ ע ״ א״א‪ .‬האננאי כערמאן ) ל א נ ד א ף ‪ :‬א גרויפע ק ‪ $‬ר ע פ ‪-‬‬
‫ד ד אינזש׳‬ ‫פ א נ ד ע נ ץ פון ש ׳ ע טיט איר וועגן איבערזעצן זיינע ווערק א ו י ף ע נ נ ל י ש ‪.‬‬
‫שע״ס‬ ‫מכוח‬ ‫איפ‬ ‫צו‬ ‫ש״ע‬ ‫פון‬ ‫בדוו‬ ‫ביינטל‬ ‫א‬ ‫)בוקארעשט(‪:‬‬ ‫ראזינטאל‬ ‫י‪.‬‬
‫‪ -‬י י ד אפטייל ) מ י נ פ ק ( ‪ :‬ש ע ״ ס‬ ‫‪ .1907‬מלוכה־־ביבליאטעק‬ ‫א פאךלעזונכ אין נ ע ר ל י ן‬
‫ד״ר י ‪.‬‬ ‫א ד ל ע ר דורך‬ ‫‪ 33‬קכןז׳‪ .‬י ‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫דאטנפארבאנה‬ ‫ארויפגעגעבן אין‬ ‫ווערק‬
‫אין' ״קןנדפ״‬ ‫טיטארבעט‬ ‫זיין‬ ‫וועגן‬ ‫ש״ע‬ ‫פון‬ ‫בריוו‬ ‫)ניוי׳יאךק(‪:‬‬ ‫!שאצקי‬
‫אויף‬ ‫שלום־עליכטפ‬ ‫וועדק‬ ‫‪4‬‬ ‫הלוי ) ב ו ק א ד ע ש ט ( ' ‪' :‬‬ ‫י‬ ‫א‪.‬‬ ‫ט‪.‬‬ ‫דיר‬ ‫א׳ יא‪.‬‬
‫א״א(‪.‬‬ ‫אויםג׳ פון ש״ע <פ׳ ״ביכער פ א ר אלע״‬ ‫פ א \ ל א נ ‪<,‬גיטלין׳‪16 /‬‬ ‫רומעניש‪.‬‬
‫פ׳ ״צענטדאל״ ‪ 3‬ביענד ש י ע אין העבר׳ גפ׳ ״השחר״‪ ,‬ווארשע(‪ 9 ,‬ביכער אין יידיש )פ׳‬
‫״פאטיליען־־ביבל־״‪ ,‬״פראגרעפ״(‪ .‬ד״ד מ ‪ .‬ודינדיך )ודן(‪ 2 :‬ווערק ש ׳ ע פ א ו י ף דייטש‪.‬‬
‫ד״ד י ‪ .‬פ א ט א י און י ‪ .‬ה א ל ד ע ר )בודאפעשט(•‪ :‬ניומערן פון אונגאריש־יידישן׳ ז ש ו ר נ א ל‬
‫אונגאדיש‪.‬‬ ‫אין‬ ‫ש ״ ע פ ואכן‬ ‫טיט‬ ‫יעווע״‬ ‫עש‬ ‫״מולט‬
‫;‬
‫אויך‬ ‫האט‪:‬‬ ‫אינפטיטוט‬ ‫וויפנשאפטלעכן‬ ‫יידישן‬ ‫דעפ‬ ‫פון‬ ‫עקזעקוטיווע‬ ‫די‬
‫פ א ר ע פ נ ט ל ע כ ט !א ווענדונג צו א ל ע א נ ש ט א ל ט ן פון ד ע ר ג א נ צ ע ר וועלט‪ ,‬ווי שולן‪,‬‬
‫וועלכע ט ר א ג ן‬ ‫אאז״וו‪,‬‬ ‫בילדונגפ־־אינפטיטוציעפ‬ ‫קרייזן‪,‬‬ ‫דראטאטישע‬ ‫ביבליאטעקן‪,‬‬
‫צוצושיק‬ ‫שלום־־עליכם‪,‬‬ ‫שריפטשטעלער‬ ‫גדויפן‬ ‫אונדזער‬ ‫פון‬ ‫נאמען‬ ‫דעם‬
‫פ א ד דער א ו י ם ש ט ע ל ו נ ג כלערליי מ א ט ע ר י א ל ן פון זייער ט ע ט י ל ך ט ‪ ,‬ווי באדיכטן‪ ,‬ביל״‬
‫דער‪ ,‬דרוקזאכן אד״גל‪.‬‬
‫דעד‬ ‫דער איניציאטיווע פון ייווא ה א ט רעד יידישער פע״ן־קלוב און‬ ‫אדאנק‬
‫פאדאיין פון די יידישע ליטעדאטן און׳ ז ש ו ר נ א ל י פ ט ן אין וויארשע פ ר א ק ל א מ י ר ט ש״ע־•‬
‫איבערן גאנצן ל א נ ד ‪ .‬די דאזיקע פייערונגען׳ זיינען דורכגעפירט געויארץ‬ ‫פייערונגען‬
‫יוטטובדיק אין צענדלינגער ש ט ע ט און ש ט ע ט ל ע ך ‪ .‬פ׳זיינען געהאלטן' געווארן‬ ‫גאר‬
‫קאלעקטיווע ר ע פ ע ר א ט ן וועגן שלום־עליכמען‪ ,‬די ט ע א ט ע ר ס האבן' געשפילט• ש ל ו ם ‪-‬‬
‫ע ל י כ מ פ ד ר א ט א ט י ש ע ווערק‪.‬‬
‫פאדגיעקוטען אין פארשיידענע ל ע נ ד ע ר פון‬ ‫אויך‬ ‫זיינען‬ ‫פייערונגען‬ ‫אזעלכע‬
‫יידישן ישוב אין א ו י פ ל א נ ד ‪ .‬אין טייל ערטער האבן' די ש ׳ ע ־ ק א ט י ט ע ט ן ארוייפגעגעבן‬
‫ז א ט ל ה ע פ ט ן ל כ ב ו ד ד ע פ יום^טוב‪.‬‬ ‫פפעציעלע‬
‫דע!״ ׳פעקרעטאריאט פון ייוואן האט! אויך פ ו נ א נ ד ע ר ג ע ש י ק ט צו די יידישע פדעפע*‬
‫רעפ ערשטן פעליעטאן‪ ,‬רואם אונדזער א ו מ ש ט ע ר ב ל ע כ ע ר ה ו ט א ר י פ ט ה א ט‬ ‫ארגאנען‬
‫אונטערן גאמען שלום^עליכם )״די וויבארעס״ אין ״יידישעפ פאלקפ•׳‬ ‫פארעפנטלעכט‬
‫‪ ,(38‬און דער פע‪,‬ליעטאן איז ׳ א פ ג ע ד ד ק ט געווארן אין' צענדלינ־־‬ ‫‪ .1383‬נוט׳‬ ‫בלאט״‬
‫יידישע צייטשריפטן‪.‬‬ ‫גער‬

‫שלום אש קאנדידאט פאר דער נאבעל־פרעמיע‬

‫אינפטיטוט‬ ‫וויפנשאפטלעכן‬ ‫יידישן‬ ‫דעם‬ ‫פון‬ ‫פאדוואלטוני‬ ‫צענטראלע‬ ‫די‬
‫ק א נ ד ד א ט ו ד פון ש ל ו ם א ש פ א ר דעד נאבעל־־‬ ‫ד‬ ‫ארויסצושטעלן‬ ‫באשלאםן‬ ‫האט‬
‫‪9‬‬ ‫נ ו מ ׳ ‪(44—42) 3—1‬‬ ‫ייוו‪8‬‬ ‫ידיעות פון‬

‫פרעטיע פון ליטעךאטוך פארן יאר ‪ .1934‬דעד געהעריקער טעטאדאנדום איז אי־‬
‫געוואר; צו ד ע ד נ א ב ע ל ־ פ ו נ ד א צ י ע אין ם ט א ק ה א ל ם ‪.‬‬ ‫‪.‬בערגעשיקט‬

‫‪50‬־יעריקער יובל פון ש‪ .‬ניגער‬

‫ד ע ד באדיטטער יידישעד קריטיקער‪ ,‬פובליציפט‪ ,‬און פירער פ ו ן ד ע ד יידישעד‬
‫קולטוד־באוועגונג ש ‪ .‬ניגע!‪ -‬ה א ט אין פאדגאגגענעפ י א ר געפויערט זייין געבורטפ־‬
‫יובל; םיי ד א ‪ 0‬אויפפיר־ביודא אין ווילנע םיי ד ע ד אטאפטייל אין ניו־יאתן האבן‬
‫זיך אקטיוו באטייליק© אין דעד יובילייי־פייעדונג‪.‬‬

‫‪30‬־יעריקער יובל פון דיר ב‪ .‬וואכשטיץ‬

‫צו דעם י ו ב ל פ ו ן ד ע ד ‪30‬יעריקער טעטיקייט פון דעם באךיטטן יידיש! גע־־‬
‫אויפן א ט ט פ ו ן דירעקטאר פ ו ן ד ע ד ק ה י ל ה ־‬ ‫בערנהאדד וואכשטיין‬ ‫לעדנטן ד״ד‬
‫ביבליאטעק אין ווין ה א ט ד א פ אויפפיר־ביורא פ ו ן ייווא אים צוגעשיקט א ווארעטען'‬
‫שטייט זינט ד ע י גרינדונג פון ייווא‬ ‫וואכשטיין‬ ‫ד״ד בערנארד‬ ‫באגריפונגפ־בריוו‪.‬‬
‫אין א נאענטן ק א נ ט א ק ט טיטן אינםט^טוט‪ ,‬איז טיטגליד פון' דעם ערנקוראטאריום‬
‫פןו ייווא און אן א פ ט ע ר טיטארבעטער פון' די ייווא־אויפגאבעס‪.‬‬

‫צום אנדענק פון נחום שטיף‬

‫דעד ייווא ה א ט א ר א נ ז ש י ר ט אין זיין אוידי‪-‬טאריום א וויפנשאפטלעכע זיצונכ‬
‫צום א נ ד ע נ ק פ ו ן נחום שטיף‪ ,‬דעם איניציאטאר פון ייווא‪ .‬ע ם האבן געהאלטן' רע־‬
‫‪ -‬וועין'‬ ‫קלטנאוויטש‬ ‫פילאל^ג‪ ,‬ז‪.‬‬ ‫ש ט י ף דעם‬ ‫ו ו ‪ #‬ן נ‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ז‪ .‬רייזען‬ ‫פעראטן‪:‬‬
‫ל ע ב נ ס ג א נ ג פון נ‪.‬‬ ‫ווייטערן‬ ‫ג ע ז ע ל ש א פ ט ל ע ך ־ פ א ל י ט י ש ע ר ׳טעטירףט‪ .‬רעם‬ ‫׳שטיפפ‬
‫טשערניכאוו‪.‬‬ ‫געשילדערט אין א• טעטואריםטישעד פ א ד ם י ‪.‬‬ ‫שטיף ה א ט‬
‫״ אין די ״ייווא־בלעטער״ באנד ‪ v‬איז פ א ר ע פ נ ט ל ע כ ט געווארן אן אויפפירלעכע‬
‫אויטאביאגדאפיע פ ו ן נ‪ .‬ש ט י ף א ו ן א פ ו ל ע ב י ב ל י א ג ד א פ י ע פון זיינע ארבעטן' צו־‬
‫נ ו י פ נ ע ש ט ע ל ט אין ד ע ר ביבליאגד^פישעד צ ע נ ט ר א ל ע פ ו ן ייווא ד ו ר ך י‪ .‬אנילאוויטש‪.‬‬

‫פאנד אויפן נאמען פון ה‪ .‬מינדלין‬

‫ד ע ר ייווא ה א ט אין פארגאנגענעם יאר פאדלוירן איינעם פ ו ן זיינע ח ש ו ב פ ט ע‬
‫ניו־‬ ‫געשטארבן אין׳‬ ‫וועלכער איז‬ ‫טינדלין‪,‬‬ ‫ה‪.‬‬ ‫אטעריקע‪ ,‬פ ׳‬ ‫טיטגלידער אין‬
‫עךשטן‬ ‫יארק אין עלטער פון ‪ 65‬יאר‪ .‬דער פארשטאי־בענער ה א ט געהערט צו דעם‬
‫ד ו ר רופיש־יידישע אינטעליגענטן‪ ,‬וואפ זיינען געקומען קיין אטעריקע טיטן ג ת י פ ן‬
‫;־טיניאציע־שטראם אין די ‪80‬ער יארן‪ .‬זיין י ו נ נ ט ה א ט ע ר פ א ר ב ר א ב ט אין׳ רוע־־‬
‫ישיבות‪ ,‬געווען א גרויסעד קענעד‬ ‫וויטעבםקער גובי‪ ,‬ה א ט ג ע ל ע ר נ ט אין‬ ‫ליזש‪,‬‬
‫פון העברעלש און ב כ ל ל א ט ע נ ט ש פ ו ן א ברייטער בילדוננ‪ .‬אין' אטעריקע איז עח‬
‫געשטאנען צו ד ע ד אנארכיפטישער באוועגונג‪ ,‬איז ביזן פ ו ף פון זיין׳ לעבן‬ ‫נאענט‬
‫געווען אויפערגעוויינלעך פ א פ ו ל ע ר און ב א ל י ב ט אין" די קרייזן' פון ד ע ד ר א ד י ק א ל ע ד‬
‫•יידישער אינטעליגענץ‪ .‬ד ע ם א י נ פ ט י ט ו ט ה א ט ע ר א פ ט ש ט א ר ק א ר ו י פ ג ע ה א ל פ ן ‪ ,‬און‬
‫אויך פדוי מינדלין ארויפיעוויזן גרויפ פ א ר ש ט ע נ ד ע נ י ש פ א ר‬ ‫נ א ך זיין טויט ה א ט‬
‫ב א ש ט י ט ע נ ד י ק אויפן פ א ד ש ל א ג פ ו ן ד ע ס א ט א פ ט י י ל א‬ ‫ד ע ד טעטיקייט פון ייווא‪,‬‬
‫פ א נ ד פון ‪ 10.000‬דאלאר‪ ,‬וואפ אויף די פראצענטן דערפון ז א ל א ל ע ייאר ארויפ‬
‫וויפנשאפטלעכן אינסטיטוט צום א נ ד ע נ ק פון׳ פ א ר ש ט א ר ב ע נ ע ם‬ ‫א ב ו ך פ ו ן יידישן‬
‫קולטוד־טועד‪.‬‬
 ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫נומ׳‬ ‫יירא‬ ‫ידיעות פון‬ ‫‪10‬‬

‫די עקזעקוטיווע פון ייווא ה א ם ב א ש ל א פ ן צו באצייכענעץ ה‪ .‬טינדלינפ פ א ר ד י נ פ ט ן‬

‫פ א ר ; ייווא דורך ׳אגרופן אויף זיין נאטען' דעם ז א ל פון דעד ביבליאגראפושעד צעני־‬
‫ט ה א ל ע אין דעם בנין פון ייווא‪.‬‬

‫‪j‬‬ ‫ק א פ עלאוו‬ ‫י יצ ר א ל‬ ‫|‬

‫ק ו ל ט ו ר ־ ט ו ע ר און‬ ‫באוווסטן יידיש־יאטעדיקאנישן‬ ‫דעם‬ ‫פון‬ ‫דעם טוי‪-‬ט‬ ‫טיט‬

‫איבעדגעגןענענעפ‬ ‫אן‬ ‫פארלוירן‬ ‫דעל יילא‬ ‫האט‬ ‫קאפעלאוו‬ ‫ישראל‬ ‫מעמואויפט‬
‫פריינד‪ .‬ד ע ד ייווא ה א ט צו פאדדאנקען' דעפ פ א ר ש ט א ר ב ע נ ע פ ניט נ א ד פינאנציעלע‬
‫אונטערשטיצוני‪ ,‬נאד אויך זייעל וועלטפולע טאטעריאלן פ א * די אדניוון און ב־ב־־‬
‫ליאטעק‪ .‬פדוי קאפעלאוו‪ ,‬וועלכע נעמט א ו י ך א אנטייל אין דעד יידישעל קןלטור׳׳‬
‫פון‬ ‫ארכיוו‬ ‫א י נ פ ט י ט ו ט דעפ‬ ‫דעפ‬ ‫איבער‪.1‬עגעבן‬ ‫האט‬ ‫ניו‪-‬ייארק‪,‬‬ ‫אין‬ ‫באוועגונג‬
‫פ א ר ש ט א ל ב ע נ ע פ מאן ) א גענויע ר ש י ט ה אין די קוטעגדיקע ״ידיעות״(‪.‬‬ ‫איל‬

‫אמעריקאניש־‪-‬יידישע אינטעלעקטועלע פאר דעם ייווא‬

‫לויט דער איניציאטיווע פון דעם טיטגליד פון ערנקוראטאריום פוץ ייווא‪ ,‬דעם‬
‫אנטדאפאלאגץע‬ ‫פון‬ ‫פראפעפא*‬ ‫פאפיר‪,‬‬ ‫עדווארד‬ ‫אנטראפאלא‪:‬‬ ‫וועלט־באריטטן‬
‫און ליניוויפטיק אין דעם יעיל־אוניווערפיטעט‪ ,‬ה א ט זיך ג ע ש א פ ן א ק א ט י ט ע ט פון!‬
‫א ט ע ד ק ע פ א ר יידישע פ א ע י א ל ע פארשונגען‪ .‬איינער פון‬ ‫געלערנטע אין‬ ‫יידישע‬
‫טעטירךיט פוץ‬ ‫דיי‬ ‫שטיצן‬ ‫איז צו‬ ‫קאטיטעט‬ ‫דעפ‬ ‫פון‬ ‫הויפט־צוועקץ‬ ‫די‬
‫דעם יידישן וויפנשאפטלעכן אינפטיטוט‪ .‬אין דעפ קאןטיטעט גייען' אדיין א ריי גע*‬
‫אוניווערםיטעטן אין אטעריקע‪ ,‬ה ר ג ו ‪ :‬הערטאן׳ אד־־‬ ‫בארימטפטע‬ ‫פון די‬ ‫לערנטע‬
‫)אוניווערפיטעט קאליפארניע(‪• ,‬פאלא באדאן )קאלוטביא־אוניווערפיטעט(‪ ,‬ד ו ד‬ ‫לער‬
‫‪,‬‬
‫בלאנדהייפ ) ח ש א ה נ פ י ה א פ ק י נ ס י א ו נ י ו ו ע ר פ י ט ע ט ‪ ,‬באלטיטאר(‪ ,‬ל ע א נ א ר ד ב ל ו ט פ י ל ד )א׳ ־־‬
‫ניווערפיטעט פון שיקאגע(‪ ,‬ר י ט ש א ר ד דזש‪ .‬ה‪ .‬גאטהייל )קאלוטביא־אזניוועדפיטעט‪,‬‬
‫)אוניווערפיטעט פון טישיגען(‪ ,‬טעלוויל ה ו י ל פ ק א ו ד ט פ‬ ‫ט א ק ס האנדטאן‬ ‫ניו‪-‬י‪$‬דק>‪,‬‬
‫)קאלוטביא־־אוניווערפיטעט‪ ,‬נ״י(‪,‬‬ ‫ל ע א וואלטאן‬ ‫אוניווערפיטעט(‪,‬‬ ‫<נארטה־וועפטערן‬
‫לולם וווירטה )אוניווערפיטעט פון שיקאגע(‪ ,‬םעטיועל דזשאזעף‪ ,‬ט א ר י פ קאהען )פיטי‬
‫פ א צ י א ל ע פאר*‬ ‫פאר‬ ‫שול‬ ‫גנייע‬ ‫דזשאפטראו‬ ‫דזשאזעף‬ ‫קאלעלזש‪ ,‬ניו־־יאדק‪,(,‬‬
‫)יעיל־־או־‬ ‫פאפיל‬ ‫עלוואלל‬ ‫ניו‪-‬יארק>‪,‬‬ ‫לןאלעדזש׳‬ ‫ליפציץ ‪!).‬פיטי‬ ‫פאל‬ ‫ישונגען(‪,‬‬
‫ניוועדפיטעט(‪ ,‬זעליג פעדלטאן )אוניוועלפיטעט פון וויפקאנפין(‪ ,‬ה א ד א פ ק‪,‬אלעץ' )נייע‬
‫פ א צ י א ל ע פארשונגען(‪ ,‬טאריפ ק א ר פ ף )דירעק^אד פון דער הויכשול‬ ‫פאר‬ ‫שול‬
‫פ א ר יידישער פאציאלער טעטיקייט(‪ ,‬פ א ל ק ל א פ ע ר גפיטי ק א ל ע ד ז ש פון ניו־יארק(‪,‬‬
‫א‪ .‬א‪ .‬ר א ב א ק )אוניווערפיטעט פון ב א פ ט א ף ‪ ,‬טאגן!פ ראדין )אוניווערפיטעט פון' קא*‬
‫שארפטאץ )אוניווערפיטעט פון ט י ש י ג ע ף ‪ ,‬הענרי ש ו ל ץ )אוניזזעח׳‬ ‫ל‪.‬‬ ‫ליפארניע(‪,‬‬
‫םיטעט פון שיקאיע(‪.‬‬
‫‪ -‬ד״ד‬ ‫פארזיצער פון קאטיטעט איז פ ר א פ ע פ א ר עדווארד פאפיד‪ ,‬פ ע ק ר ע ט א ר‬
‫ליפצין‪.‬‬ ‫פאל‬
‫דער קאטיטעט ה א ט שוין ג ע ה א ט זיין גרינדונגם‪-‬פארואטלונג אוץ ה א ט אניע־־‬
‫א וואיעטען ר ו ף נ א ך‬ ‫א ר ב ע ט ‪ .‬ער ה א ט אדויסגעו‪,‬עבן‬ ‫פ ר א ג ל א פ פון‬ ‫א‬ ‫צייכנט‬
‫האט‬ ‫א׳טעריקע אזן‬ ‫ג ת פ ע ש איץ‬ ‫אגגאדעטישע‬ ‫פארשיידענע‬ ‫צו‬ ‫אונטערשטיצונג‬
‫בדעה אנצוהייבן א פעריע פובליקאציעפ אוץ פ א צ י א ל ע ודפנשאפטץ‪.‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫נומ׳‬ ‫י ד י ע ו ת פ ו ן ייווןן‬

‫י רד א א מ א פ ט י י ל‬ ‫י־‬ ‫פון‬
‫פ א ר קולטור־ענינים‪ ,‬ל י ט ע ר א ט ו ‪-‬‬ ‫שריפט‬ ‫נ ו ט ע ו '״יידיש״‪,‬‬ ‫לעצטן‬ ‫דעם‬ ‫אין‬
‫איז א שפעציעלע אפטיילונג געווידמעט דעש‬ ‫‪(1934‬‬ ‫)‪:‬יר־־יארק‪ ,,‬יאנואר‬ ‫און ק ו נ פ ט‬
‫ט י ט דער יערלעכער קאנ׳י‬ ‫צוזאטענהאנג‬ ‫אינפטיטוט‪ ,‬אין‬ ‫וויםנשאפטלעכץ‬ ‫יידישן‬
‫אט־‬ ‫ע פ קוטען ארטיקלען' פ ו ן דעם פארזיצער פון‬ ‫פון זיין אמאפטייל‪.‬‬ ‫פערענץ‬
‫ריר‬ ‫ד״ר א‪ .‬ט ו ק ד ו נ י )״א ודים פ א ר דער יידישער וויפנשאפט״(‪ ,‬פון‬ ‫אפטייל‬
‫טיט‬ ‫‪-‬‬ ‫קולטור־לעבן״‬ ‫ש א צ ק י )״די ר א ל ע פון ייווא אין דעם יידישן‬ ‫יעקב‬
‫‪ -‬ךארן^זיין איצט דעד ל א ־‬ ‫דעם אויפפיר‪ :‬״נא< דעם לאזוני‪ :‬א בנין פארן ייווא!‬
‫א‬ ‫איצט‬ ‫שאפן‬ ‫דארף‬ ‫טען•‬ ‫ייווא־שריפטן!‬ ‫ביבליאטעק פ א ר‬ ‫א‬ ‫זונג‪:‬‬
‫ווישנשאפטלעבן פעק־‬ ‫דע‪|3‬‬ ‫פון‬ ‫וויפנשאפט!״(‪,‬‬ ‫יידישע‬ ‫טיפע‬ ‫און‬ ‫בדייטע‬
‫לע־‬ ‫לייבוש‬ ‫פעקציע‬ ‫פפיכאלאגיש ־ פעדאגאטשעד‬ ‫דעד‬ ‫פון‬ ‫רעטאר‬
‫א באריכט פון ד ע ו עקזעקוטיווע פון' אטאפטייל‪,‬‬ ‫)״וויפנשאפט און לעבן״(‪,‬‬ ‫רעד‬
‫‪ .1933‬ניט קוקנדיק אויף דעם שווערץ קריזיפ אין אטעריקע איז דעד‬ ‫יאר‬ ‫פארן‬
‫ד א ך אנגעגאנגען טיט זיין ארבעט און ה א ט אין׳ א זייער גרויפעה טאש‬ ‫אטאפטייל‬
‫ט י ט ג ע ה א ל פ ן דעם צענטעד אין ווילנע דורכצוקוטען די ביטערע צייט‪ .‬רעד אטאפטייל‬
‫ד ו ד מ ע פ י ר ט אץ ע פ נ ט ל ע כ ע פייערונג ל כ ב ו ד דעם יובל פון צורי השובע טיט־‬ ‫האט‬
‫)צו״‬ ‫הארקאווי‬ ‫אלכסנדר‬ ‫געבורטפטאג פוץ‬ ‫‪70‬־יעריקן‬ ‫דעם‬ ‫‪-‬‬ ‫זיינע‬ ‫גלידעד‬
‫זאטען טיט דעם נאציאנאלן קאטיטעט פון ארבעטער־ריני‪ (.‬און' דעם ‪50‬יעריקן גע־‬
‫אדאלאר־‬ ‫דורכגעפירט‬ ‫‪1932‬‬ ‫ניגער‪ ,‬הא!ט ווי אין דעם יאר‬ ‫ש‪.‬‬ ‫פון‬ ‫בורטםטא;‬
‫אקציע‪ ,‬פאר רעם צוועק ארויפגעגעבן י״ל כהנשיאזאטלוגי שפריכווערטער ״דע־ייידוועגן‬
‫אנדערע״‪ ,‬וראם איז צעשיקט געווארן צו אן' ערך ‪ 2000‬טענטשן‬ ‫און וועגן‬ ‫זיך‬
‫‪ ,(700‬אויך א פ ג ע ד ר ו ק ט ‪2‬פענטיקע טארקעש און' זיי‬ ‫)פון זיי האבן זיך אפגערופן‬
‫צווישן א ריי ארגאניזאציעש‪ ,‬יידישע שולן אאז״וו‪.‬‬ ‫פאדשפרייט‬

‫פ א ר דעד באריכט־צייט ה א ט דעד אטאפטייל אריך אראנזשירט א ריי לעקציעש‬

‫‪ -‬א פ ג ע ה א ל ט ן אין טוזיי אין' יידישן‬ ‫פ א ר די טיטגלידער‪ ,‬הי‪.‬ינו‪ :‬״יידישע אנטיקן״‬
‫פעטינאר אונטער דעד אויפזיכט פון ד״ד ראטאנאוו‪ ,‬דעם אויפזעער‬ ‫טעאלאיישן‬
‫‪ -‬י״ל כהן; ״די ראלע פון יידיש‬ ‫ון טוזיי; ״פראבלעטען פון יידישן' פ א ל ק ל א ר ״‬
‫השש‬ ‫״קידוש‬ ‫וויינרייך!‬ ‫מ‪.‬‬ ‫ד״ד‬ ‫‪-‬‬ ‫שפראך־פארשונג״‬ ‫אליעטיינער‬ ‫דער‬ ‫פאר‬
‫הזכרה־אוונט צום אנדענק פוץ‬ ‫;‬ ‫‪ -‬ד״ד י ‪ .‬ש א צ ק י‬ ‫ין טעאריע און ווירקלעכקייט׳‬
‫‪1‬‬
‫‪ .‬שטיף טיטן אנטייל פוץ י ‪ .‬שאצקי‪,‬ד״ד טוקחוני‪ ,‬ש‪ .‬ניגער‪ ,‬ט‪ .‬וויינרייך‪ ,‬א‪ .‬הארקאדוי‪.‬‬
‫האט‬ ‫ד״ד יעקב שאצקי ה א ט אויך באזוכט שיקאיע‪ ,‬א ש ט א ט ווו דעד ייווא‬
‫ה י פ ש ע צ א ל טיטילידער‪.‬‬
‫ב א ט ר א כ ט אויף א ריי זיצוננען די פראגע וועגן‬ ‫אטאפטייל ה א ט אויך‬ ‫דעד‬
‫רויםגענן אין ענגליש א פ ו ך וועגן ד ע ד יידישער ש פ ר א ך און' ליטעראטוד‪ .‬ארויפ־‬
‫עשוווטעץ איז די פ ״ א ג ע אין צוואטענהאני טיט א נעוויפן שריפטלעכן' אנפרע‪,:‬‬
‫פראפע׳‬ ‫ה א ט ארויפגעשיק^‪ :‬צו א גרופע‬ ‫קולטוד־געזעלשאפט‬ ‫יידישע‬ ‫די‬ ‫וואפ‬
‫אדן‪ ,‬און פוץ די ע נ ט פ ע ר פ ה א ט זיך ארויםי‪.‬עוויזץ'‪ ,‬אז ביי ד א פ רוב יידישע אוץ‬
‫יט־יידישע געלערנטע הערשן פ א ל ש ע טיינונגען און אפילו פארשרטיילן׳ פיי וועגן‬
‫א‬ ‫א ו נ ת ע ר ל י ט ע ד א ט ו ר ; ש׳איז אויפגעאי־בעט געוואדן‬ ‫ש פ ר א ך פיי וועגן‬ ‫אונדזער‬
‫ח ז ק אין דע‪1‬‬ ‫א ז א ב ו ך און ער וועדט שוין צוגעגרייט עיש‬ ‫פ ל א ן פון‬ ‫גענויער‬
‫פ א ר אזא וויכטיקער און ד ר י נ ג ל ע ך נייטיקער א ו י פ נ א י ע‬ ‫אפענונג‪ ,‬אז די טיטלען‬
‫ועלץ זיך געפינען‪.‬‬
 ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫נומי‬ ‫״וו‪$‬‬ ‫יזייעוח פ ו ן‬ ‫‪12‬‬

‫מיכאל שור אין שליחות פון ייווא אין אמעריקע‬

‫אויף דער איינלאדונג פון ר ע פ א ט א פ ט י י ל פון יירואן איז פ ו ף דעצעטבער ג ע ־‬

‫קומען קיין אטעריקע הער פ ע ק ר ע ט א ר פ ו ן ד ע פ אויפפיר״ביורא פרן׳ יידישן וויםנ*‬
‫מיכאל‬ ‫קולטור־טועד‬ ‫שול־און‬ ‫יידישער‬ ‫כאווופטעד‬ ‫און‬ ‫אינפטיטוט‬ ‫שאפטלעכץ‬
‫פ א ר ד ע פ אינפטיטוט אין דיי פאראייניקטע שטאטןי‪.‬‬ ‫אקציע‬ ‫דורכצופירן ‪:‬אן‬ ‫שור‬
‫אטאפטייל‪,‬‬ ‫פון‬ ‫קאנפערענץ‬ ‫דער יערלעכער‬ ‫באטייליקט אין‬ ‫זיך‬ ‫האט‬ ‫שור‬ ‫מ‪.‬‬
‫וואפ איז א פ ג ע ה א ל ט ן געוואדן אין ניו־יארק ר ע פ ‪7-5‬טןי יאנואר‪.‬‬
‫געוואדן דורך דייר א‪ .‬מוקךוני‪ ,‬וועלכער 'האט‪.‬‬ ‫ק א נ פ ע ר ע נ ץ איז ; ע ע פ נ ט‬ ‫די‬
‫א ל פ פארזיצער דעם וועטעראן פון דעד יידישער קולטור־באוועגונג‬ ‫פארגעשטעלט‬
‫ד״ד היים זשיטלאוופקי‪ ,‬אנווייזנדיק אויף דעד אבדה‪ ,‬וואפ די יידישע וויפנשאפט‬
‫דורך דעם ט ו י ט פון נחום שטיף‪ ,‬וועטעפ אנדענקען ע פ איז בא־‬ ‫געליטן‬ ‫האט‬
‫ערט געווארן דורך א ר פ ש ט י י ן ‪.‬‬
‫ד״ד זשיטלאוופקי ה א ט אין זיין רעדע אונטערגעשטראכן‪ ,‬אז אין' רעם ל י כ ט‬
‫א ג א נ צ ע ר גייפטיקער ק א נ ט י ־‬ ‫איצטיקע געשעענישן אין דייטשלאנד‪ ,‬ווו‬ ‫די‬ ‫פון‬
‫נאך‪,‬‬ ‫איז געוואדן‬ ‫געהזארן‪,‬‬ ‫פאחטרונקען‬ ‫קולטור איז‬ ‫העכפטער‬ ‫דעד‬ ‫פון‬ ‫גענט‬
‫ש א ר פ ע ר ארן ב ו ל ט ע ר דעד רוף‪ ,‬ת א ט איז א ר ר פ נ ע ל א ז ט געווארץ ט י ט ‪ 45‬יאר צו״‬
‫יידישן‬ ‫דעם‬ ‫‪-‬‬ ‫כוחות‬ ‫שאפנדיקע‬ ‫אינטעליגענץ‪ ,‬דיי יידישע‬ ‫יידישע‬ ‫״די‬ ‫ריק‪:‬‬
‫פאלק!״‬
‫ע פ האבן געהאלטן ר ע ד ע פ ש ‪ .‬ניגער‪ ,‬דוד פינםקי‪ .‬מ‪ .‬ש ו ר ה א ט אפגעגעבץ‬
‫א גענויעם באריכט פון רעד צענטראלע‪.‬‬
‫זיך באטייליקט יופף בולאיוו און ראיו‬ ‫האבן‬ ‫קאנצערט־אפטיילונג‬ ‫דעד‬ ‫אין‬
‫ג ע ה א ל ט ן רעפעי־‬ ‫א ו י ף דעד צוריטער זיצונג פון רעד ק א נ פ ע ר ע נ ץ האבן‬ ‫לידער‪.‬‬
‫י״ל‬ ‫אטעדקע״;‬ ‫יידיש אין‬ ‫״כאראקטעריפטיקעפ פון‬ ‫‪-‬‬ ‫יא‪£‬ע‬ ‫א‪.‬‬ ‫יודא‬ ‫ראטן‪:‬‬
‫דעד‬ ‫אנטשטייינג פון‬ ‫‪ -‬״די‬ ‫שאצקו‬ ‫דיר י‪.‬‬ ‫פאלקפטעשיוית״‬ ‫‪ -‬״יידישע‬ ‫כהן‬
‫אט־‬ ‫פרעפע״‪ .‬א ו י ף דעד ד ד ט ע ר זיצונג ה א ט דעד פ ע ק ר ע ט א ר פון דעם‬ ‫יידישער‬
‫האט רע־‬ ‫פ א ל א באראץ‬ ‫פראפ׳‬ ‫באריכט;‬ ‫א‬ ‫אפגעגעבן‬ ‫פיינערטאן‬ ‫נ‪.‬‬ ‫אפטייל‬
‫פערירט וועגן דעד יידישער ג ע ש י כ ט ע אויפן אינטערנאציאנאלן היפטאריקער־קאנ־‬
‫פ ד א פ ׳ עדווארד פ א פ י ד ה א ט ג ע ה א ל ט ן א ר ע פ ע ־ א ט וועגן די ק ו ל ט ו ר ע ל ל‬ ‫גרעפ!‬
‫דעם‬ ‫פ א ר א ד א ק פ ‪,‬צווישן‬ ‫אגודיונדיק‬ ‫יידן‪,‬‬ ‫טאדערנעם‬ ‫פון‬ ‫דערגרייכונגען‬
‫פעלקער‪.‬‬ ‫פ ל א ץ צודשן' ד\‬ ‫שפלן‬ ‫זיין‬ ‫ב ח ר ת נ ו ־ ק א מ פ ל ע ק ס און‬ ‫אתה‬ ‫יידנפ‬

‫י‪.‬‬ ‫אימנער‪,‬‬ ‫ג‪.‬‬ ‫געוואדן‪:‬‬ ‫אויפגעוויילט‬ ‫זיינען‬ ‫עקזעקוטיווע‬ ‫נייער‬ ‫דעד‬ ‫אין‬
‫ב‪ .‬י ‪ .‬ביאליפטאצקי‪ ,‬פ ר ץ הירשביין‪ ,‬יודא יאפע‪ ,‬י״ל כהן‪ ,‬לייבוש ל ע ־‬ ‫אפאטאשו‪,‬‬
‫טעריפאן‪,‬‬ ‫א‪.‬‬ ‫ד״ד י ‪.‬‬ ‫טענדעלפאן‪,‬‬ ‫ש‪.‬‬ ‫מענדעלפאן‪,‬‬ ‫מוקדוני‪ ,‬י ‪.‬‬ ‫א‪.‬‬ ‫ד״ד‬ ‫ןדער‪,‬‬
‫ד״ד ל‪ .‬קליגג‪ ,‬ד״ד יעקב שאצקי‪.‬‬ ‫קאזדאן‪,‬‬ ‫נייער‪ ,‬נ‪.‬‬ ‫ש‪.‬‬
‫דע־‬ ‫באטייליקט די‬ ‫זיך‬ ‫ק א נ פ ע ר ע נ ץ האבן‬ ‫דעד‬ ‫לכבוד‬ ‫באנקעט‬ ‫דעם‬ ‫אין‬
‫רע*‬ ‫פארזיצער‪,‬‬ ‫געווק־‬ ‫צ‪ .‬יג?אלדבעדג אייו‬ ‫ב‪.‬‬ ‫ייתא‪.‬‬ ‫פון‬ ‫פדיינד‬ ‫און‬ ‫לעגאטן‬
‫‪1‬‬
‫דעם האבן י ע ה א ל ט ן אברהם רייזען‪ ,‬י ‪ .‬אםאטאשו ‪ ,‬ד״ד י ‪ .‬שאצקי‪ ,‬ב‪ .‬י ‪ .‬ב י א ל י ס ־‬
‫האבן‬ ‫באנקעט‬ ‫באטייליקטע אויפן‬ ‫די‬ ‫שור‪.‬‬ ‫און מ‪.‬‬ ‫באראן‬ ‫פ‪.‬‬ ‫פראפ•‬ ‫טאצקי‪,‬‬
‫‪ 700‬ד א ל א ר פארן ייווא‪.‬‬ ‫א פיטע פון‬ ‫בצגעשטייעיט‬
‫‪13‬‬ ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫ידיעות פון ייווא נומי‬

‫לאנדאן‬ ‫אין‬ ‫אקציע‬ ‫גילישענפקיס‬ ‫ה‪.‬‬

‫אין משך פון ;אנואר‪-‬מע^ץ ‪ 1934‬האט דעד יידישעד געזעלשאפטלעכער‬

‫און קולטוד־טועד און זשורנאליפט ה‪ .‬גילישענ׳פקי דורכגעפידט אן אקציייע פארן‬
‫ייווא אין לאגדאץ‪ ,‬ווו הער‪ ,‬אינפטיטוט הואט שוץ פון זינט זיין ׳גרינדונג אן‬
‫גרופע איבערגעגעבענע פריינד‪ .‬עפ איז יעשאפץ געווארן א פפעציעלעד קאמי־־׳‬
‫טעט פאד דעד אקציע טיט העם פאחיצעד פון הער ״געזעלשאפט פריינד פון‬
‫ייווא״ אין לאנדאץ ד״ד י‪ .‬קדופעניא נראש‪ .‬דעד קאטיטעט ה|אט אויך גענוטעץ‬
‫די איניצ^אטיווע צו שאפן לכבוד דעם בארימטן געלערנטץ‪ ,‬טיטגליד פון ערג־‬
‫פרעזידיום פון דעפ קוראטאריופ פון ייווא ד״ד משה‪ ,‬נאפטער א גאפטעיי־־פאנד‬
‫ביים ייווא‪ ,‬וראם זאל אונטערשטיצן די ארבעט פון דעד פאלקלאר־קאמיפיע ביים‬
‫ייווא און דעד קאטיטעט פון גאפטעדפאנד האט זיך קאנפטרו‪:‬דט אזויי‪ :‬פרע״!‬
‫זידענט ‪ -‬גופטאוו צןאק )‪ ,Tuck‬פדעזידענט פון דעד יידישעד היפטארישער‬
‫געזעלשאפט אין ענגלאנד>‪ ,‬פארזיצעד טאריפ טייער‪ ,‬וויצעפרעזידענטן ד״ד ש‪.‬‬
‫דייכעם און ד״ד א‪ .‬מאדטארשטייץ‪ ,‬נאמן‪ .‬ד״ד י‪ .‬קרופעניא‪ ,‬ע־נפעקרעטאר ד״ד‬
‫ל‪ .‬פיליפפ‪ .‬עם איז צו האפן‪ ,‬אז דעד גאפטעדפאנד וועט באווייזן צו שאפן‬
‫די נייטיקע טיטלען אויף צו דעאליזידן דעפ פלאן‪ ,‬וואס דאפ אויפפיד־ביורא •פון‬
‫!•‬ ‫ייווא האט צוגעשטעלט דעפ קאטיטעט פוץ דעפ פאנד‪.‬‬
‫‪:‬אדאנק דעד איניציאטיווע פון פ׳ ד‪ .‬מאוושאוויטש וועדט אויך געזארגיט‬
‫פאר איינשטעלן א ענגן קאנטאקט צודשן דעפ ייוואן אוץ דעד ״יידישער היפטא־׳‬
‫רישער געזעלשאפט פון ענגלאנד״‪.‬‬
‫‪:‬‬
‫פ׳ גילישענפקי האט טיט פיל ענערגי ע און פארשטענדעניש פאר דעד‬
‫גרויפער קולטור־זאך פון ייוו‪ $‬דודבגעפירט די אקציע '‪:‬און פאישטארקט דיי‬
‫פארבינדוננ צווישן ייווא און די פדיינד איץ לאנדאן‪ .‬ער איז אויך אויפגעטדעיטץ‬
‫טיט א ריי פארטראגן וועגץ יידישע קולטודפראבלעטען‪.‬‬
‫דעם ‪5‬טן טעךץ איז אין הויז פוץ ד״ד י‪ .‬קדופעניא‪ ,‬פארןיצער פין ק‪,‬א־־‬
‫טיטעט פון געז׳ ״פדינך פון ייווא״‪ ,‬פארגעקומען א געטיינזאמע שלוס‪-‬זיצונכ פוץ‬
‫דעפ קאמיטעט צוזאמען טיטן ״גאפטעדפאנד״‪ .‬פ׳ גילישענפקי האט אפגענעבץ‬
‫אן אויפפידלעכן באריכט פון דעד אקציע‪ .‬מיט באזונדעדער אנערקענונג האט‬
‫ער זיך אפנערופן וועגן דעד טאטעריעלער און טאואלישער שטיצע פון דעפ אר־‬
‫‪1‬‬
‫טעי־רינג אין לאנדאץ‪ .‬פי‪.‬י דעד בילדוננפ־קאטיטעט פון ארבי־רינג‪ ,‬פי_י דינע‬
‫צוריגן‪ :‬בראנטש ‪ ,3‬בר׳ ‪ ,2‬בר׳ ‪ ,14‬פרויעץ־־בר׳ ‪ ,3‬בי׳ ‪ ,6‬בר‪ .‬באראכאוו‪ ,‬בר‪.‬‬
‫‪ ,15‬ארבעטער־קלוב ״בונד״ ‪ -‬האבץ זיך באשטייערט פאר דער אקציע‪ .‬אחוץ‬
‫דעם האט בדי ‪ 3‬אענשטיטיק באשלאפן ביי זיין לעצטער גענעראל־פארואמלונג‬
‫זיך צו באשטייערן מיט א יערלעכער םובסידיע פאק ייווא‪.‬‬
‫פון די אנדערע ארבעטער־אדג• האין זיך באשטייערט די ״גאדטענט ווארקערם‬
‫ליידיפ־יוניאן״‪ ,‬בעקעדיוניאץ‪ ,‬ארג׳ פוץ טי״יפטער פוץ דאטעףשננידעדי און דעד‬
‫קעפט־פאראייץ בן־־אורי‪.‬‬
‫די אקציע איז געווען אין פולפטץ זין פון וואדט א פאלמפ־אקציע‪.‬‬
‫דעד שליח פון ייווא! האט ווארעם געדאנקט דעפ קאטיטעט פון דער געז־‬
‫״פדינד פון ייווא״ בראש טיטן פארזיצער ד״ד קרופעניא און דע;ם קאטיטעט פון‬
‫״גאפטעד־פאנד״ בראש טיטן פארזיצער טאריפ טייער‪ ,‬אריך דער יידישעד פרעסע‬
 ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫נומ׳‬ ‫״ווא‬ ‫ידיעות פון‬ ‫‪14‬‬

‫ל א נ ד א ן ‪ :‬״ראם פ ד י ע ווארט״‪ ,‬״די ציים״ און ״ ך פ א פ ט ‪ ,‬פ א ר וייער פריינד־‬ ‫פון‬

‫דער אקציע‪.‬‬ ‫שטיצע ל ט ו ב ת‬ ‫לעכער‬
‫גילישענפקין בי_י‬ ‫פ׳‬ ‫אררפגעהאלפן‬ ‫האבן‬ ‫וואפ‬ ‫טוערפ‪,‬‬ ‫איינציקע‬ ‫די‬ ‫פון‬
‫דערמאנט די‬ ‫א באזונדעדער ווארעטקייט‬ ‫לאנדאן‪ ,‬ה א ט ע ר טיט‬ ‫זיין מיפיע אין‬
‫ט ו ע ר פ פון ארבי<יגג‪ ,‬ווי פ ״ פ ל ‪ .‬ליף‪ ,‬נ‪< .‬קראטער‪ ,‬דזשאזעף‪ ,‬דיין‪ ,‬א‪ .‬פ א ל א ט א ן ‪,‬‬
‫ב‪ .‬ראזען‪ ,‬נ‪ .‬קויפמאן און בלום‪ ,‬אויך דעפ יונין ש ד פ ט ש ט ע ל ע ר פוקס־־ליפקי‪ ,‬וואפ‬
‫קאלדאוופקי און‬ ‫פ״פ ש‪.‬‬ ‫טיטיעהאליפן‪ ,‬און‬ ‫אים‬ ‫איבערגעגעבן‬ ‫באזונדערפ‬ ‫האט‬
‫פערקאוו‪.‬‬ ‫י‪.‬‬
‫צו‬ ‫צוגעזאגט‬ ‫האט‬ ‫הערץ‬ ‫יוסף‬ ‫ד״ד‬ ‫גדיפבריטאניע‬ ‫פון‬ ‫רב־־הכולל‬ ‫דעד‬
‫שטיצן די ווענדונג וועגן חילף פ א ק ייווא פון דעם ״צענטראלן בריטישן פאנד״‪.‬‬
‫ער ה א ט אייך אריבערגעשיקט פ א ר דעד ביבליאטעק פון ייווא א פ ו ל ע קאלעקציע;‬
‫‪i‬‬ ‫פון זיינע ווערק‪.‬‬

‫אויסטראליע‬ ‫אין‬ ‫ייווא‬ ‫פון‬ ‫פייינד‬ ‫געז׳‬

‫פ א ר די ב א ל ד ‪ 9‬יאר עקפיםטענץ פון דעם יידישן וויפנשאפטלעכן אינפטי־־‬

‫טוט האבן זיך געגרינדט ג ע ז ע ל ש א פ ט ן ״פריינד פ ו ן ייווא״ ארעד ש ט י ץ ־ ג ר ו פ ע פ אין׳‬
‫איבער ‪ 20‬ל ע נ ד ע ר פון כטעט א ר ע וועלט׳־טיילן‪ .‬אן! אויפנאם איז געווען בלויז אויס*‬
‫טראליע‪ ,‬ווו דער ייווא ה א ט ג ע ה א ט בלוין איינצלנע אבאנענטן פון וייגע אויסגא־‬
‫בעם‪ .‬א געוויפער ק א נ ט א ק ט צווישן דעם ייווא און דעם יידישן ישוב אין' א ו י פ ט ר א ‪-‬‬
‫ה א ט זיך אננעהויבץ איינצושטעלן זינט אין טעלבורן; דעד ה ו י פ ט ש ט א ט פון‬ ‫ליע‬
‫לאנד‪ ,‬איז ׳)טיט א פאר; יאד צ ו ד ק ( געגרינדעט געווארן דיי ע י ש ט ע יירישע צי_יט*‬
‫״אויפטרא־‬ ‫נאטען‬ ‫אונטערן‬ ‫רעארגאניזידט‬ ‫)איצט‬ ‫לענן״‬ ‫״אויפטראליעד‬ ‫שריפט‬
‫דעד פ ר א פ א ג א נ ד ע ־ א ק צ י ע פ א ר דעד יידישעי קול׳*‬ ‫ל ע צ ט נ פ אדאנק‬ ‫וואך‪.0‬‬ ‫ליער‬
‫טור‪ ,‬וואפ ע פ ה א ט דורכגעפירט אין אויפטראליע דעו־ ש ל י ח פון ד ע י ציש״א דער‬
‫אין‬ ‫אינטעליגענץ‬ ‫יידישע‬ ‫ה א ט די‬ ‫ר^וויטש‪,‬‬ ‫טלך‬ ‫דיכטער‬ ‫יידישער‬ ‫באקאנטער‬
‫פאראינטערעפירט ט י ט דער ווינטיקער א ר ב ע ט פון'‬ ‫און אין פידניי זיך‬ ‫טעלנורן‬
‫דעד‬ ‫פ׳איז שוין׳ געלייגט געווארן‬ ‫און‬ ‫אינפטיטוט‪,‬‬ ‫וויפנשאפטלעכן‬ ‫יידישן‬ ‫רעם‬
‫דעד געזעל־•‬ ‫צו‬ ‫אויפטראליע‪.‬‬ ‫פריינד פ ו ן ייווא אין‬ ‫געזעלשאפט‬ ‫פאר א‬ ‫יסוד‬
‫פון׳‬ ‫פעחענלעכקייטן‬ ‫יידישע‬ ‫פראטינענטפטע‬ ‫די‬ ‫אנגעשלאפן‬ ‫זיך‬ ‫האבן‬ ‫שאפט‬
‫‪ -‬ט ע ל ב ו ק און סידניי‪ .‬דער הויפטזיץ פ ו ן‬ ‫די צוויי וויכטיקפטע צ ע נ ט ע ד פ פון ל א ג ד‬
‫אויפגעוויילט געוויאךן‬ ‫פארזיצעד איז‬ ‫אלפ‬ ‫ווו‬ ‫טעלבורן‪,‬‬ ‫אין‬ ‫געזעלשאפט‬ ‫דער‬
‫בריליאנט‪ .‬אויך דעד אנגע׳־‬ ‫א ל פ ס ע ל ך ע ט א ר ש‪.‬‬ ‫ד״ד י ש ר א ל בראדיע‪,‬‬ ‫דאבינער‬
‫געהעדט‬ ‫פאטקין‬ ‫פובליציפט ד״ר א‪.‬‬ ‫ק ו ל ט ו ד ״ ט ו ע ר און‬ ‫יידיש־ענגלישער‬ ‫זעענער‬
‫דעד פ ע ק ד ע ‪-‬‬ ‫דעפ אקטיוו פון די ייוזא׳־פריינד אין ט ע ל ב ו ק ‪ .‬אין פידניי איז‬ ‫צו‬
‫ט א ד פון דער ייווא־־גרופע ג‪ .‬ק א נ ט א ר ‪ .‬ד ע ך ייווא ה א פ ט ד ו ר ך דעד ניי־געגרינדטער‬
‫איינצושטעלן א נעענטערן ק א נ ט א ק ט צווישץ ד ע פ דאזיקן' ווייטן יידישן‬ ‫געזעלשאפט‬
‫האט‬ ‫טעלבורן‬ ‫אין‬ ‫געזעלשאפט‬ ‫די‬ ‫וועלט‪.‬‬ ‫יידישער‬ ‫גדויפער‬ ‫דעד‬ ‫און‬ ‫ישוב‬
‫אנגעהויבן איר א ר ב ע ט ‪ .‬אין ייווא איז שוין׳ אנגעקוטען די ע ר ש ט ע ר ש י מ ה‬ ‫שוין‬
‫אבאנענטץ אויף די ״ייווא־בלעטער״‪.‬‬
‫טיט דעד ארבעט פ א ר ר ע פ ייווא ה א ט זיך אריך פ א ר א י נ ט ע ר ע פ י ר ט פ׳ יעקב‬
‫טריוואקפ פון שעפערטאן‪ ,‬א ש ט ע ט ל ‪ 115‬מייל פון ט ע ל ב ו ק ; וועלבע ה א ט צוגע׳׳‬
‫און'‬ ‫פארטער־ישוב‬ ‫יידישן‬ ‫דאדטיקן‬ ‫דעפ‬ ‫וועגן‬ ‫ידיעות‬ ‫אינטערעפאנטע‬ ‫שיקט‬
‫‪15‬‬ ‫)‪(44—42‬‬ ‫ידיעות פון ייתן! גומי ‪3—1‬‬

‫באטיט זיך צו באקענען דעם דארטיקן עולם טיטן א י נ פ ט י ט ו ט און' יערוינעץ פ ד י נ ד ‪.‬‬
‫פ^רשפרייט בויטארקעש פ ו ן אינםטיטוט‪.‬‬ ‫פ׳ טדיוואקם ה א ט אויך‬

‫ייווא‬ ‫הלוי אין‬ ‫מ‪ .‬א‪.‬‬ ‫פראפ׳‬

‫אין ח ו ד ש אווגופט ה א ט דעם ייווא באזוכט ד ע ד פארזיצעד פון ד ע ד ״געזעל*‬
‫פריינד פ ו ן ייווא" אין ב ו ק א ד ע ש ט ד ע ד יידישידומענישעד י ע ל ע מ ט ע ד פ ד א פ ׳‬ ‫שאפט‬
‫גאבט‬ ‫א ר א נ ז ש י ר ט ל י ב ו ה דעם‬ ‫הלוי‪ .‬די געו־ ״םריינד״ אין נוילנע ה א ט‬ ‫מ‪ .‬א‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫•טשערני־־‬ ‫וויינרייך‪ ,‬י ‪.‬‬ ‫דעדעס ט‪,‬‬ ‫געהאלטן׳‬ ‫האבן‬ ‫ייווא‪ .‬ע פ‬ ‫אויפנאם אין‬ ‫אן‬
‫פראפ׳ תלוי ה א ט אפ*‬ ‫ש א ב א ד א״א‪.‬‬ ‫ק ל ט נ א ו ד ט ש ‪' ,‬ז‪ .‬דייזען‪ ,‬ד״ד צ‪.‬‬ ‫כאוו‪ ,‬ז‪.‬‬
‫רוטעניע‬ ‫אדבעט אין‬ ‫וויפנשאפטלעכעד‬ ‫ידישעך‬ ‫וועין ד ע ד‬ ‫בארכה‬ ‫א‬ ‫געגעבן‬
‫פ א ד ש ט א ת ן ן די‬ ‫ב א ט ר א כ ט יעוואין די ט י ט ל ק ; ווי אווי צו‬ ‫א ו ן ע ם ןיינען אויך‬
‫לאנד‪.‬‬ ‫יענעם‬ ‫ייווא אין‬ ‫פארן‬ ‫אריעט‬
‫צו‬ ‫טראק‬ ‫באזוכט‬ ‫פ ר א פ ׳ הלוי אריך‬ ‫רייזען ה א ט‬ ‫אין באגלייטונג פ י ; ו‪.‬‬
‫קאדאיטישן י ש ו ב אין׳ צוזאטענהאני‪ .‬ט י ט זיינע וויכטיקע‬ ‫באקענען זיך טיט דעם‬
‫אויף דעם געביט‪.‬‬ ‫פארשונגען‬

‫עקאנאמיש־סטאטיסטישע סעקציע‬
‫אויבערטראגן ד ע ם זיץ־ארט פון ד ע ד םעקציע פון׳ בערלין קיץ ווארשע‬ ‫נאכן‬
‫איז קודם־כל באנייה געווארן די פיפטעטאטישע ארבעה פ ו ן אויםזוכן און' אוים״‬
‫שרייבן די פ ט א ט י פ ט י ש ע ידיעות רועי ץ יידן און' וועגן יידישע פראבלעטען‪ ,‬וואפ גע״‬
‫פינען זיך אין די פ ט א ט י פ ט י ש ע אויפגאבעפ פ ו ן ג א ר ד ע ד וועלט‪ .‬די א ר ב ע ה איז‬
‫אין ט ש ך פון יאר ‪ 1933‬געווארן פ א ת א כ ל ע פ י ק ט ‪ ,‬און' ע פ איז נייטיק געווען גרינד־‬
‫ל ע ך זיך צו באקענען ט י ט א ל ע אן אויםנאם פ ט א ט י פ ט י ש ע פעריאדישע א ו י פ ג א ב ע פ‬
‫פ א ר ד ע ם יאד‪ .‬איצט איז שוין די דאוזיקע צוגרייטונגפ־אדבעט געווארן פ א ר ע נ ד ק ט ‪,‬‬
‫און ע פ זיינען וויירקלעך געפונען געזוארן׳ א י נ ט ע ר ע פ א נ ט ע דאטן וועגן ד ע ד יידישעד‬
‫אויפגענוצט ווערן אין' די‬ ‫וועלכע וועלן‬ ‫פארשיידענע‪ :‬לענדער‪,‬‬ ‫באיפעלקערוננ אין‬
‫וויפנשאפטלעכע ׳׳ארבעטן פון ד ע ר סעקציע‪.‬‬
‫גלייכצייטיק איז די סעקציע ווידער צוגעטראטן צו באדינען די יידישע פרעםע‬
‫ט י ט אקטועלע פ ט א ט י פ ט י ש ע ידיעות‪ .‬ע פ איז פ ו נ א נ ד ע מ ע ש י ק ט נעווארן א נאטיץ‬
‫וועגן ד ע ד צ א ל יידישע פטודענטן אין די הויכשולן׳ פון פאדשיידענע לענדער און‬
‫א נאטיץ וועגן ד ע ד פ א ר ק ל ע נ ע ר ט ע ר צ א ל האנדלפ* און אינדופטריע־אונטערנעטונגען!‬
‫אין פוילן )אויפן פ ט ך פון' די ל ע צ ט ע ס ט א ט י פ ט י ש ע דאטן וועגן ד ע ד צ א ל פא*‬
‫טענטן(‪.‬‬
‫די סעקציע גרייט צו א גרעסערע א ר ב ע ה וועגן ד ע ס אנטייל פ ו ן יידן אין׳‬
‫פראפעסיעס און וועגן ד ע ד צ א ל יידישע סטודענטן‪ .‬די ו ו י פ נ ש א פ ט ל ע כ ע‬ ‫ליבעראלע‬
‫באארבעטוני פוץ ד ע ד דאזיקער פ ד א ג ע איו איצט אויםערגעוויינלעך וויכטיק‪ ,‬ווייל‬
‫אדויפצושטויסן יידן‬ ‫כטעט אין א ל ע ל ע נ ד ע ד טערקט זיך א דייטלעכע ה ע נ ד ע נ ץ‬
‫צוטרטלעך‪,‬‬ ‫ב י ז א י צ ט פ א ד זיי׳ ג ע י ו ק‬ ‫וועלכעזיינען‬ ‫פון די ליבעראלע פראפעפיעפ‪,‬‬
‫און אין צוזאטענהאנג דעדטיט !א ש ה ר ע ב ו נ ג נ י ש ט צוצולאזן די יידישע יוג־ה צו‬
‫ד ע ם שהודיום אין די העכעדע שולן‪ ,‬דודך ד ע פ ז א ל א ו י ט א ט א ט י ש פ א ד ט א כ ט ווערן‬
‫ר פרייע פראםעםיעס‪.‬‬ ‫ד ע ד צוטריט פ ו ן ד ע ד יידישעד באפעלקערוני צו‬
‫די פעקציע ד ‪ #‬ט פונאנדעדגעשיקה צו א דיי יידישע ק ה י ל ו ת אין פוילן אץ‬
‫א נ ק ע ט ע ווענן דעד צ א ל עטאיט־צאלעד פון פארשיידענע גרויפן' אין' די יארן ‪1933-1929‬‬
 ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫ידיעות פון ייווא נ‪-‬מ׳‬ ‫‪16‬‬

‫דיזעלביקע יארן‪.‬‬ ‫וועגן דעד ןגריש פון׳ דע‪,‬ם בודזשעט אין' די קהיליות פ א ר‬ ‫און‬
‫אויף דעד אנקעטע‪,‬‬ ‫ענטפערם‬ ‫שוין ארייננעשיקט‬ ‫קהילות‬ ‫צאל‬ ‫נרויםע‬ ‫א‬
‫ד ע ר ה א ל ט ע נ ע טאטעריאלן וועט ״זיכער געבץ זייער‬ ‫די‬ ‫פון‬ ‫באארבעטונג‬ ‫און ודי‬
‫אינטערעםאנטע רעזולטאטן‪.‬‬
‫אין ד ע ך םעקציע ווערט צ ו נ ע ג ר י ט צום דרו ק דער דריטער באנד פון די עקא*‬
‫שריפטן פון ייווא‪ .‬מען ד א ד ף האפן; אז נ י ש ט נ ע א כ ט א ו י ף‬ ‫נאמיש־־יםטאטיפטישע‬
‫די גרויפע טאטעריעלע שוועריקייטן‪ ,‬וועט דעד ב א נ ד פונדעשטוועגן אין דעד נ א ע נ פ ט ע ר‬
‫צייט דערשיינען‪.‬‬

‫שטעטל״‬ ‫יידישן‬ ‫מ צ ב פון‬ ‫״דעו־‬

‫סעדע‬ ‫פ א ר ע פ נ ט ל ע כ ט אין דער‬ ‫האט‬ ‫עקאנאטיש־פטאטיפטישע פעקציע‬ ‫די‬

‫״אתאניזאציע פון דער יידישער וויפנשאפט״ )נוטער ‪ (12‬א א נ ק ע ט ע ״דער ט צ ב פון‬
‫יידישן ש ט ע ט ל ״ טיט א אינפטרוקציע צו אן ׳עקאנאטישער אוישפאדשוני פון דער‬
‫יידישער באפעלקערונו‪) .‬א\ויפ‪:‬עגעבן טיט דער אונטערשטיצונ‪ :‬פון ד ע ־ צ ע נ ט ר א ל ע‬
‫פון ווילנער יידישן םוחרים־־פאדאיין(‪.‬‬

‫םעקציע‬ ‫הי ס ט א ר י ש ע‬
‫מ ח ט ת די היטלערגיעשעענישן ה א ט דיך דעה זיין־־ארט פון דער פעקציע ט י ט‬
‫קיין‬ ‫אריכערגעטראנן‬ ‫טשעךיקאווער‬ ‫אירן ‪ .‬א‪.‬‬ ‫קעקרעט^ר‬ ‫וויפנשאפטלעכן‬ ‫דעם‬
‫אירע א ל ע מאטעריאלן‪ .‬אין דעם נייעס •ארט ווערט א י צ ט‬ ‫פאריז‪ ,‬אפראטעוונדיק‬
‫א גענויער באריכט רדעגן אירע! געפילאנטע‬ ‫א ר נ ע ט פון דעד פעקציע‪.‬‬ ‫די‬ ‫באנייט‬
‫קומענדיקע '״ידיעות״‪.‬‬ ‫די‬ ‫אין‬ ‫‪-‬‬ ‫אויסגאב׳עפ‬ ‫און‬ ‫ןארבעטן‬

‫ווארשע‬ ‫אין‬ ‫ה י ס ט א ר י ק ע ר ־ קרייז‬

‫רעאקטוו‪*:‬‬ ‫ע ט ל ע כ ע יידישע היפטאריקער איז‬ ‫פון‬ ‫איניציאטיווע‬ ‫הער‬ ‫לויט‬

‫ע ט ל ע כ ע יאר‬ ‫וואפ ה א ט עקשיפטידט! נןיט‬ ‫ד ע ד היפטאריקער־׳קןייז‪,‬‬ ‫געווארן‬ ‫זידט‬
‫דעד א נ פ י ר ו נ ‪:‬‬ ‫ווארשע אונטעד‬ ‫א ק א ד ע ט י ש ע ר היים אין‬ ‫דעד יידישער‬ ‫צוריק בי•‬
‫פון ד״ד יצחק שיפער‪ .‬דאין איז ד א פ ירינדן אזא קרייןגעווען׳ דעד ע ד ש ט ע ר דורכ״‬
‫ב ר ו ך אין ד ע ד ב א צ ץ נ ‪ :‬פון פטוהענטן־־היפטאדיקעד צו די פראבלעטען׳ פוץ יידישעך‬
‫היינט ה א ט זיך די ל א ג ע געביטן‪ :‬ייןישע פטודענטן ארבעטן אין היש״‬ ‫געשיכטע‪.‬‬
‫ט א ר י ש ע פעטינארן איבער יידישע טעטעש‪ ,‬אין ווארשע זיינעץ ד א פ י ל יונגע היפטא*‬
‫ריקער וואש ארבעטן ווישנשאפטלעך אויפץ געביט פון יידישער געשיכטע‪ .‬איז רעדי״‬
‫בער אז‪:‬א ק ר י ז וואפ זאל געבן די ט ע ג ל ע כ ק ף ט פון א געדאנקען־־אויטטויש וועק׳‬
‫א נויטווענדיקייט‪.‬‬ ‫פראבלעטען געווארן‬ ‫היפטארישע‬ ‫יידישע‬
‫די גרינדונגם־פארזאטליונג פון ה י ס ט א ר ק ע ר ״ ק ר י ז איז פארגעקוטען ח נ ם ‪23‬טן‬
‫‪,‬‬
‫‪ 1933‬אין ל א ק א ל פון יידישן ליטעדאטן ״ און ז ש ו ר נ א ל י ם ט ף פ א ר י ן ביי ד ע ר‬ ‫יא נואר‬
‫אנוועזנהייט פון ‪ 27‬טענטשן‪ .‬נ א ך ד״ד מאהלערש ר ע פ ע ר א ט א ד ״ ט ״די אויפגאבן‪ ,‬פון׳‬
‫רעד פ א י ז י צ ע ר פון ד ע ר ‪ .‬פ א ר ז א ט ל ו נ ג י ד״ד‬ ‫האט‬ ‫•רעד יידישער היפטארייאגראפיע״‬
‫היפטאריקעד־קןייז‪ .‬דעי׳ ק ר י ז האט!‬ ‫אויפגאבן פון‬ ‫ג ע ר ע ד ט וועגץ די‬ ‫רינגעלבלוש‬
‫•זין אךגאניזירט ביי דעד ווארשעווער ״ ג ע ז ע ל ש א פ ט פריינד פון ייווא״‪ .‬א טיטגליה‬
‫קאץ זיין יעדערער‪ ,‬וראם א ר ב ע ט אויפן געביט פון' י י ר ש ע ד ג ע ש י כ ט ע ‪ .‬צום קריין‬
‫•געהערן ביי ‪ 40‬יונגע יידישע היפטאריקער‪ ,‬א ק א ד ע ט י ק ע ר און ל ע ר ע ־ פון יידישעה‬
‫‪17‬‬ ‫נ ו מ י ‪(44—42) 3—1‬‬ ‫י ד י ע ו ת פ ו ן ייווןן‬

‫ה א ט ז י ן ג ע ש ט ע ל ט פ א ל אן א ו י פ ג א ג ע צו פלעגן די יידישע‬ ‫קריז‬ ‫געשיכטע‪ .‬דעד‬

‫ב פ ר ט די געשיכטע פון די יידן אין פוילן‪.‬‬ ‫געשיכטם־וויםנשאפט‬
‫‪.‬אויף די זיצונגען פ ו ן קריין‪ ,‬וועלכע קןטען; פ א ר ‪ 2‬ט א ל אין׳ חידש‪ ,‬ווערן גע־‬
‫היםטאלישע ארבעטן פון די טיטגלידער‪ ,‬רעצענ״‬ ‫לייענט און אלזייטיק דיפקוטירט‬
‫זיעס פון ה י פ ט א ר ש ע צייטשריפטן אאז׳־וו‪.‬‬
‫בין איצט זיינען געלייענט געווארן פ א ל ג נ ד י ק ע ר ע פ ע ר א ט ן ‪ :‬מ ‪ .‬טייכמאן׳‪ :‬ד א פ‬
‫ע ל ע ט ע נ ט א ר ע שולוועזן ביי די פוילישע יידן ביון ס ו ף ט י ט ל ע ל ט ע ל ; טגר־ ש ‪ .‬ט ר ו נ ק ‪:‬‬
‫קריטיק‬ ‫מאהלעל‪:‬‬ ‫י״ה‪,‬־ ד״ד ר‪.‬‬ ‫‪xvm‬‬ ‫א יידישע קהילה אין פוילן ביים ם ו ף‬
‫פון א ט א ה ע ל ע ר פ ״רעד אונטערגאנג ד ע ס יודענטומפ״ ־‪ ,‬קריטיק פון ד ע ר היםטאריא־‬
‫באלייכטוגג •פון ר ע ד יידישעד געשיכטע אין י‪ .‬ק ו י פ מ א נ פ ״גולה ונכר״;‬ ‫פאפישער‬
‫‪xvm‬‬ ‫ד״ר ע‪ .‬ר י נ ג ע ל ב ל ו פ ‪ :‬די פראדוקטיוויזאציע־פרווון פ ו ן די פוילישע יידן אין‬
‫י ״ ח ; די יידן אין פוילן ב ע ת דעם קאפציושקא־־אויפשטאגד; ש ‪ .‬אייכנבוים‪ :‬יוםף‬
‫פ ע ר ל פון ט א ר נ א פ א ל ‪ .‬צוויי ןיצוננען זיינען געווען׳ געווידטעט ד ע ד ביבליאגדאפיע‬
‫פון יידישער געשיכטע‪ .‬א טיטגליד פ ו ן קדייז‪ ,‬ח׳ שיטקיעוויטש‪ ,‬ה א ט איבעדגענומען‬
‫אויםצואךבעטן א פראיעקט פ ו ן א ביבליאגראפיע פ ו ן ' י י ר ג ע ש י כ ט ע ‪ .‬יערער ר ע פ ע ר א ט‬
‫ה א ט ט י ט דער דיפקוםיע פארנוטען ‪ 3-2‬זיצונגען‪.‬‬
‫די פאלוואלטונג פ ו ן קריין ה א ט אויך ב א ש ל א פ ן ןיך נעענטער צו טרעפן טיט‬
‫דער ברייטער געזעלשאפטלעכקייט און איינגעארדנט צו ד ע ם צוועק ע ט ל ע כ ע ע פ נ ט ־‬
‫אידעאליום אין‬ ‫טאטעריאליזם און‬ ‫״היםטארישער‬ ‫אד״ט‪:‬‬ ‫דיםקוםיע־־אוונטן‬ ‫׳לעכע‬
‫דעד אנווענדונג צו יידישער ג ע ש י כ ט ע ״ ; ״ א ל ט און ניי ווארשע״; ״דאפ ‪18‬טע י״ה‬
‫ביי די פוילישע יידן״ א״אנד‪ .‬ד ע ד קרייז ה א ט אריך ב א ש ל א פ ן אדויםצוגעבן די פ ע ־‬
‫ריאדישע ז א ט ל ש ר י פ ט ״דעד יונגער היםטאריקעד״‪ ,‬כדי אויםצופילן ר ע פ בלייו פ י ן א‬
‫צ י י ט ש ר פ ט ‪ .‬אין קודצן דערשיינט ד ע ד ‪3‬טער באנד )די ע ר ש ט ע צורי‬ ‫׳היפטארישער‬
‫בענד זיינען דערשינען אין ‪ 1926‬און' ‪ ,(1929‬ווו ע פ וועלן ארינגיין צ״א די היפטא־‬
‫ש‪.‬‬ ‫ד י ש ע ארבעטן פון מגר‪ .‬פעלדמאן‪ ,‬ר י ר ע ‪ .‬רינגעלבלום‪ ,‬ד י ר ר‪ .‬מאהלער‪ ,‬ט ג ר ‪.‬‬
‫ט ר ו נ ק א ו ן מגר‪ .‬טאנדלטבערג‪.‬‬
‫ד ע ס ל א ק א ל פ א ר הי זיצוניען ה א ט זייער גאפטפריינדלעך תטיד געגעבן די‬
‫ווארשעוועד אפטיילוני פ ו ן ד ע ד יידישער ג ע ז ע ל ש א פ ט פ א ר לאנדקענטעניש‪.‬‬
‫אין די ענינים פון ק ר י ז ק א ן מען' דיך ווענדן‪:‬‬
‫‪Mgr. E . Feldman, ul. Muranowska 8/25, Warszawa.‬‬

‫אין וואדשע ה א ט זיך ג ע ג ר נ ד ט א קרי_יז פ י מ פ א ט י ק ע ד פ ו ן ייווא צווישן ד ע ך‬

‫אויפגעוויילט גע״ו‬ ‫גדינדונגסלפארזאטלונג איז‬ ‫אויף ד ע ר‬ ‫אינטעליגענץ‪.‬‬ ‫יידישער‬
‫ג־אלרנבערג‪,‬‬ ‫ווארן אן עקזעקוטיווע פון קריז‪ ,‬אין' וועלכעד ע פ זיינען א ר ץ ‪ :‬ד ר ט ‪.‬‬
‫פינ־‬ ‫נחמיה‬ ‫ד״ד ל ‪ .‬וווולטאן‪ ,‬רעד־ ט ‪ .‬טורקאוו‪ ,‬ד״ד ג‪ .‬לעווין‪ ,‬ד״ד י‪ .‬טינץ‪,‬‬
‫ןעלשטיץ און אדוו׳ ד״ד ש ‪ .‬קירשענבער‪..‬‬
‫*‬
‫דורך דעד פארטיטלוני‪ .‬פ ו ן ייווא האבן אייניקע יידישע פטודענטן פון' ווילנעד‬
‫גענוטען פ א ד זייערע טאגיםטער־־ארבעטן ט ע ט ע פ פ ו ן יידישעי• פי״‬ ‫ווניווערסיטעט‬
‫'אלאגיע און געשיכטע‪ .‬אזוי ווערן איצט באארבעט‪ ,‬צ ו ם טייל אויף די מ א ט ע ר א ל ן‬
‫העללער(‪:‬‬ ‫ןון ייווא‪ ,‬א ט וועלכע ט ע ט ע פ )ב‪:‬י ד ע ר טיטהילף פון ר י ר ט ‪.‬‬

‫י‬
 ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫גומ׳‬ ‫ייוו‪$‬‬ ‫ידיעות פין‬ ‫‪18‬‬

‫און‬ ‫כץ‬ ‫) פ ט ו ר י‪.‬‬ ‫אנשל״‬ ‫״ספר ש ל ר׳‬ ‫דעם‬ ‫פון‬ ‫אנאליז‬ ‫שפראכלעכער‬
‫דער ג ר א ט א ט י ש ע ר מין אין די אלט־־יידישע ת נ ך ‪ -‬א י ב ע ד ז ע ‪-‬‬ ‫;‬ ‫ספוד״ ב‪ .‬ש ל א פ ב ע ר ג >‬
‫צונגען )םטודענטין ש‪ .‬ראבינאוויטש>; ד ע ו ה א נ ד ל פ י ט קיניגסבערג; יידישע א ר ע נ ׳‬
‫דאדן אין ליטע א״א‪.‬‬

‫אנקעטעס צו דער געשיבטע פון דער יידישער‬

‫ארבעטער ־ באווענונג‬
‫ביי הער היםטאדישער סעקציע פון יידישן וויסנשאפטלעכן א י נ פ ט י ט ו ט ה א ט‬
‫זיך ב ש ע ת ו געבילדעט א ווילנער קאטיםיע‪ .‬די קאטיפיע ה א ט ד ך צ״א ג ע ש ט ע ל ט‬
‫ארבעטזך*‬ ‫יידישעד‬ ‫דעד‬ ‫פון‬ ‫געשיכטע‬ ‫די‬ ‫אויפצופארשן‬ ‫א ציל‬ ‫פאד‬
‫פ׳איז א וויכטיקעד א ו י פ ט ו און אין דעד ר ע כ ט ע ד צייט‪ .‬די ;ארבעטע‪*-‬‬ ‫באוועגונג‪.‬‬
‫פארטייען‪ ,‬אריינגעטאן אין זייעד פארצווייגטער און' א ג ג ע ש ט י ע נ י ט ע ר א ר ב ע ט ‪ ,‬האבן‬
‫אליין ניט קיץ מע^לעכרךט זיך צו פארנעטען טיט ה י פ ט א ר י ש ע פ א ו ש ו נ ג ק ; דע*‬
‫ד א ד ף ע פ זיין אן א ו י פ י א ב ע פ א ר דעם ייווא‪ .‬די ט א ד ע ר נ ע ס ו צ י א ל י ס ט י ש ע‬ ‫ריבער‬
‫איז אויםגעוואקםן פון דער פ ר א פ ע פ י א נ ע ל ע ר און פ א ל י ט י ש ע ד‬ ‫ארבעטער־באוועגוגג‬
‫דעד א ד ׳‬ ‫באוועגונג‪ ,‬און כדי זי צו פארשטיץ מוז טען צוקוטעץ' צום ש ו ר ש פון‬
‫דער ;ארבעטע־*־‬ ‫פון‬ ‫קעטערלעך‬ ‫ערשטע‬ ‫די‬ ‫פון‬ ‫אנהייבנדיק‬ ‫בעטער־באוועגונג‪,‬‬
‫ניט‬ ‫זיינען‬ ‫פועלים‪,‬‬ ‫ארבעטער‪,‬‬ ‫יידישע‬ ‫די‬ ‫פון‬ ‫ארגאניזאציעס‬ ‫די‬ ‫ארגאניזאציע‪.‬‬
‫האבן׳‬ ‫ע ל ט ע ר פון איין א ד ע ר צורי דורות‪ .‬אפילו ביי דער אנטשטייוני פון ״בונד״‬
‫האלב־פילאנטראפישע אר‪-‬‬ ‫האלב־־פראפעםיאנעלע‬ ‫איינפאכע‬ ‫די‬ ‫נאך‬ ‫עקםיסטידט‬
‫בעטער־אדגאניזאציעפ‪.‬‬
‫צו‬ ‫א נרויםער מ א ס שוין ב א ל ד אין אגהייב געזען'‬ ‫״בונד׳ ה א ט אין‬ ‫דעד‬
‫אויף 'אנדערע ריין ק ל א פ נ ד י ק ע יסודות א ט די פ א ר א י י נ י ק ו נ ג ק ‪ .‬ר א ך זיינען‬ ‫שטעלץ‬
‫שטעט‬ ‫צו יענער צייט און ש פ ע ט ע ר געבליבן די א ל ט ע פארטען אין' א ס ך‬ ‫נאך‬
‫און ש ט ע ט ל ע ך ‪.‬‬
‫•אויספארשן א ט די פארטען פון פאדיניקונגען' ביז זייער גילגול אין די מאדער״י‬
‫ק ל א ס ף פ ר א פ ע ס י א נ ע ל ע פאראיינען איז די אויפגאבע פון דעד אנק‪,‬עטע‪ ,‬וועלכע‬ ‫נע‬
‫די קאטיפיע ה א ט אויסגעארבעט‪.‬‬
‫ד‬ ‫ג ע ד ר ו ק ט ע ט א ט ע ד א ל ן ' וועגן‬ ‫ש ר י פ ט ל ע כ ע און‬ ‫ע פ זיינען געבליבן‬ ‫אטת‪,‬‬
‫אבער‬ ‫געטראנן‪.‬‬ ‫פ א ר ם זיי האבי' ניט‬ ‫נאטען און‬ ‫א‬ ‫פאר‬ ‫וואט‬ ‫פאראייניקועען‪,‬‬
‫ע ר ש ט נ פ איז די צ א ל פון אזעלכע דאקוטענטן זייער קליין‪ ,‬צווייטנפ קען' מען די‬
‫ראס‬ ‫ניט ש ט א ר ק טרויען‪ ,‬ווייל די זיינען אין א פ א ר ם פון' פערוענלעבע זכדונות‪,‬‬
‫וואס‬ ‫ד ד ט נ פ פעלן אין די די נייטיקע פרטים‪,‬‬ ‫באפארבט;‬ ‫זיין פוביעקטיוו‬ ‫מוזן‬
‫נאד זיי אלייץ קענען כאראקטעריזירן די א ט ת ע טענדענצן' און די פ י ב ו ת פ ו ן ענ־‬
‫דעדן די פארטען און די אינעווייניקפטע באצץניען׳ צווישן די מיטגלידער‪ ,‬בפחכ‬
‫נ א ך ווען זיי דינען געווען ג ע ט י ש ט ע פון' פועלים‪.‬‬
‫א ו ו ע ק ג ע ש ט ע ל ט ווערן אויף טאסן־־יסודות‪ .‬די ידיעור‬ ‫אויםפארשונג טוז‬ ‫די‬
‫אדויסב*‬ ‫קאנטראלירט ווערן איינע ד ו ר ך די אנדערע‪ ,‬נ א ד ראן קען טען‬ ‫דארפן‬
‫קומען דעם אטתץ קערן‪.‬‬
‫די א נ ק ע ט ע באשטייט פון א גאנצער ד י פ ש ו ט ע קליינע פראגן‪ ,‬אויף וועל‬
‫א‬ ‫צוזאטען' גיבן‬ ‫פףאגן‬ ‫אלע‬ ‫ארבעטער‪.‬‬ ‫פשוטער‬ ‫יעדער‬ ‫ענטפעךן‬ ‫ס׳קען‬ ‫כע‬
‫בילד פון דעם לעבן פון די פארשיידענע פאראייניקוניען' )הכרות(‪ ,‬פ<‬ ‫אלדיטיק‬
‫׳‬
 ‫‪(44—42) 3 - 1‬‬ ‫נומי‬ ‫ייוו‪$‬‬ ‫יריעות פון‬
‫‪19‬‬

‫ענדעתנגען‪ ,‬פי‪ :‬פון דעש איבערגאג; פון איין פארם א ץ דעו־‬ ‫פיבות פון די‬ ‫די‬
‫אנדערער‪.‬‬
‫פ ר ע פ ט ‪ .‬די נייע ווירטשאפטלעכע ש ט י י ג ע ד ־ פ א ד מ ק פון דער הייני־‬ ‫די צייט‬
‫וועד שיאיו‬ ‫לעבנפשטייגער‪.‬‬ ‫רעם‬ ‫געביטן‬ ‫ברונט‬ ‫ביזן‬ ‫האבן‬ ‫געזעלשאפט‬ ‫טיקעד‬
‫פריער געווען א פועל‪ ,‬י אן ארבעטער‪ ,‬ה א ט פ א ר דעד צייט געקענט ווערן א ב ע ל ־‬
‫פ ע ר א ד נ י י ק שוין פארלאוץ‬ ‫אגטיילנעמער פון אזא לאנגן‬ ‫פ י ל פון די‬ ‫הבית;‬
‫עלטער‪ ,‬טיילווייז איבער זייער געענדערטעל פאציאלער לא־־‬ ‫צוליב זייער‬ ‫טיילווייז‬
‫גע‪ .‬חוץ דעש זיינעץ ויי פארשפרייט אינער דעד גאנצער וועלט און זייער איצטיקע‬
‫ה א ט זיי דערווייטערט פון דער פ נ י נ ה ‪ ,‬אין וועלבער זיי האבן גע־‬ ‫באשעפטיקוני‬
‫אטאליקע יאדן‪.‬‬ ‫לעבט‬
‫ארבעטער־ארגאניזאציעפ‪,‬‬ ‫דורך‬ ‫ווערן‬ ‫פארשפרייט‬ ‫מוזן‬ ‫אנקעטע־בויגנפ‬ ‫די‬
‫הורנן‬ ‫אמעריקע‪,‬‬ ‫אין‬ ‫לאנדפמאנשאפטן‪,‬‬ ‫ארדענפ‪,‬‬ ‫דורך‬ ‫פראפפאראיינען‪,‬‬ ‫דורך‬
‫ט א פ ע טיטגלידער‪ ,‬פון זייגע א פ ט י י ל ו ג ג ק אין‬ ‫וועלכער ה א ט אזא‬ ‫ארנעטער־ריג‪,:‬‬
‫א ל ע ש ט ע ט און ש ט ע ט ל ע ך פון אטעריקע‪.‬‬
‫טען מוז ק א נ צ ע נ ט ד ר ן די ע נ ט פ ע ר פ אין א פאשיקער ארגאניואציע ל א פ ה א ט‬
‫דעש ג ע ה ע ר י ק ן א פ א ר א ט אויפן א ל ט און אץ א ג א נ צ ע ד ריי ש ט ע ט אין א ל ע וועלט־־‬
‫טיילן‪ .‬די צ ו ג ע פ א פ ט ע דערצו איז ט א ק ע דעד ווישנשאפטלעכער אינפטייטוט‪ .‬ער אין‬
‫נ א ך דערצו צ ו ט ר י ט ל ע ך פ א ר יעדערן‪ ,‬וועלכער וזיל ל ע י נ ע ן און פארשן' די איצטיקע‬
‫פ א ת א נ ג ע נ ע לעבנש״פארמען‪ .‬ער ה א ט שוין אויך א דערפארונג פין׳ איגאנצעל‬ ‫און‬
‫ריי דורכגעפירטע אגקעטעפ‪ ,‬און אויך די דאזיקע א נ ק ע ט ע וועט ה א פ נ ט ל ע ך געפינען‬
‫דעס געהעריקץ א פ ר ו ף !‬

‫‪1‬‬ ‫נומער‬ ‫אנקעטע‬

‫צי ה א נ ן ניי אייך עקפיפטירט ארבעטער־חברות‪ ,‬פועליש־חברות‪.‬‬ ‫‪.1‬‬

‫ח ב ר ו ת )אנוליזן גענוי(‪.‬‬ ‫די געטען פון די‬ ‫‪.2‬‬
‫לאנג‬ ‫ג ע ג ר נ ד ט )אנווייזן די דאטע> און ווי‬ ‫חברות‬ ‫ווען האבן זיך די‬ ‫‪.3‬‬
‫האבן זיי עקסיפטירט‪.‬‬
‫פונאגדערגעפאלן‪.‬‬ ‫חברות‬ ‫הי‬ ‫זין‬ ‫זיינען‬ ‫פארוואפ‬ ‫‪.1‬‬
‫צי זיינען די חברות געווען דערלויבט פון רעד טאכט‪ ,‬א ד ע ר די ה א ב ן‬ ‫‪.5‬‬
‫אוטלעיאל‪.‬‬ ‫עקשיפטירט‬
‫צי ע פ איז יעווען אן אויפגעארבעטער פ ט א ט ו ט )געשריבענער‪ ,‬געדדוק׳‬ ‫‪.0‬‬
‫געווען גע־־‬ ‫פטאטוט‬ ‫דער‬ ‫איז‬ ‫שפראך‬ ‫א‬ ‫פאד‬ ‫וואפ‬ ‫אויף‬ ‫טעו*(?‬
‫שרבן‪.‬‬
‫געשטעלט‪:‬‬ ‫חברות‬ ‫האבן זיך די‬ ‫צילן‬ ‫פאר א‬ ‫וואט‬ ‫‪.7‬‬
‫אאדל‪.‬‬ ‫קימפעט‬ ‫חתונות‪,‬‬ ‫קראנקהייט‪ ,‬טויט‪,‬‬ ‫פון‬ ‫פאל‬ ‫ה י ל ף אין‬ ‫א(‬
‫;‬ ‫קעעזייטיקע ה י ל ף אין פ א ל פון ארבעטפלאזיקייט אין ט ו י ט ן פ ע ז א ן‬ ‫ב(‬
‫קויפן מכשירים פ א ר די שטוב־^ארבעטער;‬ ‫‪a‬‬
‫טיטגלידער‪.‬‬ ‫הלוואות פ א ר די‬ ‫ד(‬
‫ר חברות‪:‬‬ ‫פון וועמען זיינען באשטאנען'‬ ‫‪8‬‬ ‫ו‬

‫צוזאמען;‬ ‫בעלי־בתיפ‬ ‫מיט‬ ‫פועלים‬ ‫א(‬

‫באזונדער;‬ ‫)ארבעטער(‬ ‫פועלים‬ ‫ב(‬
‫פאבריקן;‬ ‫גרעפערע‬ ‫א ר ב ע ט ע ר פון‬ ‫ג(‬
 ‫)‪(44—42‬‬ ‫ידיעות פון ייווא נומי ‪3—1‬‬

‫ג ע א ר נ ע ט פ א ר געשעפטן‪..,‬‬ ‫ש ט ו נ ־ א ר נ ע ט ע ר )ארבעטער‪ ,‬וואס האבן‬ ‫‪:‬‬ ‫‪a‬‬

‫פאנריקן(‪.‬‬
‫וועד זיינען געווען די גרינדער ) א נ ג ע נ ן די נעםען׳ און פ א מ י ל י ע ס ( ‪:‬‬ ‫‪.9‬‬
‫צ א ל מיטגלירער אין פארשיידענע צייטן;‬ ‫א(‬
‫מיטגלידפ־אפצאל‪.‬‬ ‫פון‬ ‫גרייפ‬ ‫די‬ ‫ב>‬
‫ז א מ ל ־ א ר ט פון די ח ב ר ו ת )בית־טדרש‪ ,‬ביי די בעלי־בתים אדער אין פריי־‬ ‫‪.10‬‬
‫דירות(‪.‬‬ ‫וואטע‬
‫א פארוואלטונג‪ ,‬צ א ל םארוואלטתגפ־טיטגליידער‪,‬‬ ‫פון‬ ‫מ א ד ו ם פון וואלן‬ ‫‪.11‬‬
‫ג ע צ א ל ט ע ר אדער ניט‪.‬‬ ‫א פעקרעטאר‪ ,‬א‬ ‫פ׳איז געווען‬ ‫צו‬
‫)אייטאציע־טיטלען‪,‬‬ ‫טיטגלידעד‬ ‫צוציען‬ ‫מען‬ ‫פלעגט‬ ‫אזוי‬ ‫ווי‬ ‫‪.12‬‬
‫צי זיינען געווען וועלכע ע ס איז צערעטאגיעפ ביים אג־‬ ‫טרעפפוגקטן(‪.‬‬
‫נעמען מיטגלידער‪ ,‬א ש ב ו ע ה אאז״וו‪.‬‬
‫און'‬ ‫ערליידיקט ווערן די ס י נ פ ו כ י ם צווישן די פועלים‬ ‫ווי ןאזוי פלעגן‬ ‫;‪.13‬‬
‫פארוואלטונג‪,‬‬ ‫בוררים־געריכט‪,‬‬ ‫)א‬ ‫זיך‬ ‫צווישן‬ ‫פועלים‬ ‫די‬ ‫נעלי־נתים‪,‬‬
‫דער ר ב ( ‪.‬‬ ‫פארזאמלונג‪,‬‬ ‫אלנעמיינע‬
‫צי האבן זיך ביי אייך די פועלים און די נ ע ל י ־ נ ת י ם אויםגעטיילט אין‬ ‫‪.14‬‬
‫ח ב ר ו ת )אנווייזן די סיבות(‪.‬‬ ‫באזונדערע‬
‫אפגעטיילטע‬ ‫ג ע ש ט ע ל ט די‬ ‫זיך‬ ‫האבן‬ ‫צילן‬ ‫באזונדערע‬ ‫א‬ ‫פאר‬ ‫וואט‬ ‫‪.15‬‬
‫ד ע ר ט א ט נ ע אין פונקט ‪.7‬‬ ‫א ח ו ץ די‬ ‫פועלים‪,‬‬
‫הברות‬ ‫דאזיקע‬ ‫טאטעריאלן פון' די‬ ‫שריפטלעכע‬ ‫פארבלינן‬ ‫זיינען‬ ‫צי‬ ‫‪.16‬‬
‫ס ט א ט ו ט ן ( ‪ ,‬ווו געפינען זיי‬ ‫אויפרופן‪,‬‬ ‫פנק‪,‬סים‪,‬‬ ‫) פ ך א ט א ק א ל ־ ביכער‪,‬‬
‫זיך גווייזט אן דעם גענויעס א ד ר ע פ פון די פ ע ר ז א נ ק ‪ ,‬ביי וועמען׳ זיי גע־‬
‫פינען זיך‪ ,‬א ד ע ר וועלכע ווייסן וועגן דעם(‪.‬‬
‫אויף וואם פ א ר א ש פ ר א ך זייינען געפידט געווארן די דעבאטן‪ ,‬די פ ר א ־‬ ‫‪.17‬‬
‫טאקאלן!‬
‫אר־‬ ‫ביכעד‪,‬‬ ‫וכחנות‪,‬‬ ‫געשריבענע‬ ‫ארעד‬ ‫געדרוקטע‬ ‫פאראן‬ ‫זיינען‬ ‫צי‬ ‫‪.18‬‬
‫חברות )אנווייזן גענוי דעם טחבר‪ ,‬ט י ט ל פרן'׳‬ ‫ורענן די דאזיקע‬ ‫טיקלען‬
‫נ ו ך ‪ ,‬ש ט א ט ‪ ,‬פ א ר ל א ג און יאר פון דערשיינען‪ ,‬רעם נאטען' און יאר פון‬
‫געדרוקט געווארן(‪.‬‬ ‫טאטעריאלן זיינען‬ ‫די‬ ‫צייטשריפט‪ ,‬ווו‬ ‫הער‬
‫גיט צו‪ ,‬וואם איר קענט‪ ,‬א ח ו ץ די אויפגערעכנטע פראגץ‪.‬‬ ‫‪.19‬‬

‫‪2‬‬ ‫נוטעי‬ ‫אנ ק ע טע‬

‫ווען האבן זיך ניי אייך געגרינדט שטרייק־קאפעפ ) ק א ט ף ־ ק א ס ע ס ( ‪ ,‬אג־‬ ‫‪.1‬‬

‫י‬ ‫ווייזן די דאטע‪ ,‬און ווי לאנג האבן ויי עקםיסטירט‪.‬‬
‫צי זיי האבן דיך אויפגעטיילט פון פריערדיקע חברות‪ ,‬א ר ע ד זיי האב[‬ ‫‪.2‬‬
‫זיך םפעציעל ארגאניזירט צו דעם צוועק‪.‬‬
‫וועלכע א נ ד ע ר ע צילן א ח ו ץ שטרייקן האבן זיי זיך ג ע ש ט ע ל ט ‪ :‬קעגנזיי־‬ ‫‪.3‬‬
‫קןאנ&‬ ‫ארבעטפלאזילרט‪,‬‬ ‫פ א ל פון‬ ‫שטיצע אין‬ ‫הלוואות‪,‬‬ ‫חילף‪,‬‬ ‫טיקע‬
‫יי‬ ‫הייט‪ ,‬קימפעט‪ ,‬טויט און אנדערע‪.‬‬
‫גענויער נאטען פון דער קאפע‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫צי ע פ איז געווען ;אן אויםגעארבעטער ס ט א ט ו ט )געשריבענער‪ ,‬געדרונ}'‬ ‫‪.5‬‬
‫געשריבל‬ ‫'טער(‪ ,‬אויף וואט פ א ר א ש פ ר א ך איז דער ס ט א ט ו ט געווען‬
‫‪21‬‬ ‫נ ו מ ׳ ‪(44—42) 3—1‬‬ ‫ידיעות פון ייווא‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫_‬ ‫וועד זיינען געווען ד‪,‬י גרינדער און די א נ פ י ר ע ר ‪:‬‬ ‫‪.6‬‬
‫ווו געפינק׳ זיי‬ ‫פפעוודאניטעץ‪,‬‬ ‫פאטיליעפ‪,‬‬ ‫און‬ ‫נעטק‬ ‫זייעדע‬ ‫א(‬
‫זיך איצטער‪.‬‬
‫ב ( צו וועלכע פ א ר ט י י ק האבן זיי געהערט‪.‬‬
‫‪ .7‬צי זיינען די ק א פ ע פ געווען ארגאניזאציאנעל פארבונדן ט י ט א ב‪-‬ארטיי> אדער׳‬
‫האבן זיך געפונען אין יא ק א ג ט א ק ט טיט א פארטיי און' ט י ט וועלכער‪.‬‬
‫צי זיינען די ק א פ ע פ יעווען פ ו ן איין׳ פ א ך אדער ג ע ט י ש ט ע )אנווייון די‬ ‫‪.8‬‬
‫פאכן>‪.‬‬
‫טיטגלידפ*‬ ‫גרייפ פ ו ן‬ ‫פארשייךענע צייטן‪ ,‬די‬ ‫אנטיילנעטער אין‬ ‫‪ .9‬צ א ל‬
‫א פ צ א ל ‪ ,‬ע ל ט ע ר פון די טיטילידער‪.‬‬
‫פארוואלטונגפ־־טיטגלי^‬ ‫פאךוואלטונג‪ ,‬צ א ל‬ ‫א‬ ‫וואלן פ ו ן‬ ‫‪ .10‬ט א ד ו ם פ ו ן‬
‫דעד‪ ,‬צי פיאיז געווען א פ ע ק ר ע ט א ר ‪ ,‬א ג ע צ א ל ט ע ר אדער ניט‪ ,‬ווי א פ ט‬
‫פארזאטלונגען‪.‬‬ ‫פארקוטען‬ ‫פלעגן‬
‫טדעפי•‬ ‫אגיטאציע־טיטלען‪,‬‬ ‫טיטגלידער‪,‬‬ ‫צוציען‬ ‫פלעגט טען‬ ‫אווי‬ ‫ווי‬ ‫‪.11‬‬
‫פונקטן‪ ,‬בידזשעס‪.‬‬
‫‪ .12‬צי זיינען די ק א פ ע פ פ ו ן די פ א ק געווען׳ פארבונדן אין איין צ ע נ ט ר א ל ע ר‬
‫קאפע‪.‬‬ ‫שטאטישער‬
‫קאפעפ‬ ‫פארבונדן טיט‬ ‫ארגאניזאציאנעל‬ ‫ק א פ ע פ געווען‬ ‫זיינען די‬ ‫‪ .13‬צי‬
‫פון אנדערע שטעט‪ ,‬אויב י א ‪ -‬ט י ט וועלכע‪.‬‬
‫ווען האבן די ק א פ ע פ אויפגעהערט צו עקפיפטירן און' פארוואפ ז י י נ ק‬ ‫‪.14‬‬
‫זיי זיך פונאנדערגעפאלן‪.‬‬
‫דברות‬ ‫ש ר י פ ט ל ע כ ע טאטעריאלן פון' די דאזיקע‬ ‫פארבליבן‬ ‫צי זיינען‬ ‫‪.15‬‬
‫אויפרופן‪ ,‬ם ט א ט ו ט ן ( ‪ ,‬ווו געפינען זיי זייך‬ ‫פנקפיפ‪,‬‬ ‫)פראטאקאל־ביכער‪,‬‬
‫)ווייזט א ן ד ע פ גענויעפ א ד ר ע ס פוץ די פערואגען‪ ,‬ביי וועטען' דיי געפינעץ‬
‫זיך‪ ,‬א ד ע ר וועלכע ווייפן וועגן דעפ>‪.‬‬
‫אויף וואפ פ א ר א ש פ ר א ך זיינעץ געפירט געוואךן די דעבאטץ‪ ,‬די פ ר א ‪-‬‬ ‫‪.16‬‬
‫טאקאלץ‪.‬‬
‫ביכער‪ ,‬אר־־‬ ‫וכחנות‪,‬‬ ‫א ד ע ר געשריבענע‬ ‫געדרוקטע‬ ‫פאראן‬ ‫זיינק‬ ‫צי‬ ‫‪.17‬‬
‫חברות )אנווייזן גענוי ד ע פ טחבר‪ ,‬ט י ט ל פוןי‬ ‫וועגן די דאזיקע‬ ‫טיקלען‬
‫בוך‪ ,‬ש ט א ט ‪ ,‬פ א ר ל א ג און י א ר פ ו ן דערשיינען‪ ,‬דעם נאטען' און יאר פ ו ן‬
‫ד ע ד צייטשריפט‪ ,‬ווו די טאטעריאלן זיינען געדרוקט געווארן(‪.‬‬
‫‪ .18‬גיט צו‪ ,‬וואפ א י ר קענט‪ ,‬א ח ו ץ די אויסגעדעכנטע פראין‪.‬‬

‫די ע נ ט פ ע ר פ אדרעפירן‪:‬‬
‫‪Zydowski Instytut Naukowy, Wiwulskiego 18, Wilno.‬‬
‫א ר ע ד צו דער היפטארישער ס ע ק צ י ע ‪:‬‬
‫‪E. Tscherikower, 34, Rue Dombasie, Paris (15e).‬‬

‫היפטאריקער־ קאנגרעם‬ ‫אינטערנאציאנאלן‬ ‫אויפן‬ ‫ייווא‬

‫היפטאריקער־קאטיטעט‬ ‫אינטערנאציאגאלער‬ ‫וואט ד ע ר‬ ‫דערויף‪,‬‬ ‫ניט געקוקט‬

‫יידישן‪$‬‬ ‫פארשיידענע‬ ‫פארהאן‬ ‫זיינען‬ ‫‪ 1900‬און ע פ‬ ‫צייט‬ ‫שוין‬ ‫עקפיפטירט‬
‫געזעלשאפטן‪ ,‬איז ד א ך ד ע ד ייווא געווען די ערשטע יידישע וויסנ־־•‬ ‫היפטארישע‬
 ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫נו‪2:‬׳‬ ‫יויעדת פוי ייווא‬ ‫‪22‬‬

‫דעם‬ ‫א ר ה אין‬ ‫א ו י פ י ע ק ע ט פ ט אן‬ ‫זין‬ ‫האט‬ ‫וועלכע‬ ‫קערפערשאפט‪,‬‬ ‫שאפטלעכע‬

‫־היסטאריקער־אינטערנאציאגאל‪.‬‬
‫האט‬ ‫‪(1929‬‬ ‫ערשטע קאנפערעגץ פז; ייווא! אין ווילנע ) א ק ט א ב ע ל‬ ‫שיוץ די‬
‫א רעזאלוציע‪ ,‬אז די ארבעט פון ייווא און זיינע פעקציעפ ד א ר ף גע־‬ ‫אנגענוטען‬
‫וויפנשאפט־‬ ‫לערן אין פארבינדונ׳‪ ,‬טיט די געהעריקע איגטערנאציאנאלע‬ ‫שטעלט‬
‫אינפטיטוציעם‪.‬‬ ‫לעכע‬
‫אויפגע־‬ ‫ה י פ ט א ר י ק ע ר ־ ק א ט י ט ע ט איז‬ ‫אינטערגאציאנאלן‬ ‫צום‬ ‫צוטרעטן‬ ‫ביים‬
‫ק ו ט ע ן גובר עי זיין געווייפע פ א ר ט ע ל ע ש ו ו ע ר ק ף ט ן ‪ ,‬וועלכע זיינ;ץ ב א ש ט א נ ע ן אץ‬
‫פאר־‬ ‫ה י פ ט א ו י ק ע ר פ א ר ב א נ ד קענען אין' אים זיין‬ ‫ל א פ לויטן פטאטהט׳ פון‬ ‫דעס‪,‬‬
‫בלוין ל ע נ ד ע ר און ני‪.‬ט קיץ פעלקער‪.‬‬ ‫מראטן‬
‫די דעלעאגציע פון ייווא אויפן ק א ג ג ר ע פ איז ב א ש ט א נ ע ן פון' פ א ל ג נ ד י ק ע פ ע ר י‬
‫פ ר א פ ׳ י ש ‪ .‬דובנאוו <די העגעטאניע־צענטערפ אין דער יידישער יעשיכטע(‪,‬‬ ‫זאנען‪:‬‬
‫יעקב לעשטשינפקי )די קאנצענטראציע און פראדוקטיולזאציע פון יידישן פ א ל ק אין‬
‫ר ו י‪ .‬שאצקי )ביבליאגראפיע פון דעד יידישעך געשיכטע־‬ ‫יאלהונדעלט(‪,‬‬ ‫לעצטן‬
‫שרייבינג אין אטעריקע(‪ ,‬ד״ר י‪ .‬ש י פ ע ר )די פראבלעטען פון ל ע ל יידישער ו ל ר ט ־‬
‫פאציאליפטישער‬ ‫דער‬ ‫פון‬ ‫אגהייב‬ ‫)דער‬ ‫טשעריקאווער‬ ‫א‪.‬‬ ‫שאפטס־געשיכטע(‪,‬‬
‫שטאטן(‪,‬‬ ‫פארייניקטע‬ ‫ענגלאנד‪,‬‬ ‫אין רוםלאנד‪ ,‬פיילןי‪,‬‬ ‫יידן‬ ‫די‬ ‫צווישן‬ ‫באוועגונג‬
‫א י ן ‪17‬‬ ‫יידגטום‬ ‫רוטענישץ‬ ‫םוילן אוץ* דעס‬ ‫ה ש פ ע ה פון‬ ‫)די‬ ‫הלוי‬ ‫ט‪.‬‬ ‫פראפ׳‬
‫און ‪ 18‬י״ה>‪ ,‬ד״ד ר‪ .‬ט א ה ל ע ר )די טעאל‪-‬עש פון דער יילישער קולטור־אנטוויקלונג‬
‫אין דעד יידישער היםטאריאגראפיע(‪ ,‬ר ח ל ווישניצער )העברעלשע ט י ט ל א ל ט ע ר ל ע כ ע‬
‫נ ת ר ם און ד א פ קיעווער רוםלאנד(‬ ‫פרוצקופ )דיי‬ ‫ב ת פ ־ י ד ף ‪ ,‬ד״ד י‪.‬‬ ‫אילוטינירטע‬
‫‪,‬‬
‫א ו ן ד״ד ע‪ .‬ר י נ ג ע ל ב ל ו ם )די פ א צ י א ל ע און ו ו י ר ט ש א פ ט ל ע כ ע ג ע ש י כ ט ע פון די יידן‬
‫אין פוילן בעתן ‪ 18‬י״ה‪.(,‬‬
‫געקענט הוטען צום‬ ‫ה א י ן ניט‬ ‫אין דייטשלאגד‬ ‫צוליב די רדיפות אייף יידן‬
‫ברוצקום און ר‪.‬‬ ‫ט ש ע ד ק א ל ע ד ‪ ,‬י‪.‬‬ ‫ל ע ש ט ש י ג פ ק ן ‪ ,‬א‪.‬‬ ‫דופנאוו‪ ,‬י‪.‬‬ ‫ש‪.‬‬ ‫‪-‬קא‪:,‬י‪.‬רע‪:0‬‬
‫שיפער‪,‬‬ ‫ב א ש ט א נ ק פון ר י ר י‪.‬‬ ‫אלזא‬ ‫דעלעגאציע פ ו ן ייוואן איז‬ ‫די‬ ‫ווישניצער‪.‬‬
‫ט‪ .‬הלוי‪ ,‬ד״ד ר‪ .‬ט א ה ל ע ר אוץ ר י ר ע ‪ .‬ריגגעלבלום‪.‬‬ ‫פראפ׳‬
‫פ פ ע צ י ע ל ע זיצונגען‬ ‫אויפגעטיילט נעוזארן צוויי‬ ‫ק א נ ג ר ע פ זיינען‬ ‫דעם‬ ‫אויף‬
‫פ א ר יידישע ‪,‬פראגן‪ .‬פארזיצערפ פון די יידישע זיצונגען זיינען געוועץ פ ר א פ ׳ ם א ל א‬
‫פ ע ק ר ע ט א ץ ‪ :‬ד״ר ע‪.‬‬ ‫פ ר א פ ׳ ט‪ .‬הלוי פון & ק א ר ע ש ט ‪,‬‬ ‫גיו־יארק און‬ ‫פון‬ ‫באראן‬
‫דינגעלבלום אוץ א‪ .‬דוקקער פון ניי־יארק‪.‬‬
‫באראטונגעןי‬ ‫מיטילידער פ ו ן ייווא האבן זיך אקטיוו באטייליקט‪ :‬אין די‬ ‫די‬
‫•פון די יידישע אנטיילנעטער אין קאנגרעפ‪ .‬אויף דעד באראטונג איו אויפער דעד‬
‫שאפן' אן‬ ‫פ ר א ג ע וועגץ‬ ‫די‬ ‫געווארן‬ ‫באטראבט‬ ‫היטלער־רדיפות‬ ‫די‬ ‫פון‬ ‫פרא‪.1‬ע‬
‫א‬ ‫פון‬ ‫פראגע‬ ‫די‬ ‫אויך‪,‬‬ ‫ווי‬ ‫וויפגשאפטלער־אדגאניזאציע‪,‬‬ ‫יירשע‬ ‫אלוועלטלעכע‬
‫‪j‬‬ ‫פ א ר יידישער געשיכטע‪.‬‬ ‫פעקציע‬

‫טערמינאלאנישע קאמיםיע‬ ‫‪-‬‬ ‫פילאלאגישע סעקציע‬

‫נעמען‬ ‫י י ד י ש ע געא גרןופישע‬ ‫ז‪$‬ומלט‬

‫פ ו נ ק ט ווי א ל ע אנדערע ש פ ר א כ ן פ א ר ט א נ ט יידיש אירע אייגעגע אייגננעטעץ‬

‫נ ‪ #‬י • פ א ר פערזאגען‪ ,‬גייערט אריך פ א ר ג ע א ג ר א פ י ש ע אביעקטץ‪ ,‬פ א ־ לעגדער‪,‬‬ ‫גיט‬
‫פ ל ע צ ע ד אין•‬ ‫אידערע ישובים‪ ,‬אייך צום טייל פ א ר י אפן אין‬ ‫ש ט ע ט און‬ ‫טי‪.‬יבן‪,‬‬
‫‪23‬‬ ‫נ ו מ י ‪(44—42) 3—1‬‬ ‫ייווא‬ ‫ידיעות פון‬

‫ש ט ע ה ‪ .‬יידן האבן‪ ,‬א מ ת ‪ ,‬אי_יניעוואגדעךט אין ד ערטער‪ ,‬והי זיי זיצן‪ ,‬און ח ו ץ איי״‬
‫נ ק ע פ א ל ן ווען זיי האבן געגעבן' אייגענע נעטעץ‪ ,‬האבן זיי גענוצט די זעלביקע‬
‫נעמען וראם די פריער איעיעזעסענע באפעלקערונג‪ ,‬א ב ע ר אין מ ו י ל פוץ' די יידן' האבן‬
‫די פריערדיקע נעמען געקלונגען א ג ד ע ר ש וד ביי די אדטיקע‪ ,‬און אין מ ש ך פון‬
‫האבץזייזיך אווי איבעדגעביטץ‪ ,‬אז צ ו ם טייל קאנעץ נ א ד ש פ ר א ך ־ פ א ר ש ע ד‬ ‫דערצייט‬
‫און ‪:‬ארכעאלאגן דערקענען זייער א פ ש ט א ם ‪.‬‬
‫אין‬ ‫אויך אין דעם פ ר ט איז יידיש נ י ט קיץ אוייםנאם פון אנדעףע שפראכן׳‪.‬‬
‫א ל ע מאדערנע ש פ ר א כ ן פון אייראפע זיינען פאראץ נעטעץ פ ו ן ב ע ת ‪ ,‬טייכן‪ ,‬י ש ו ‪-‬‬
‫בים וכדוטה‪ ,‬וואפ שטאמען פ ו ן פרעמדע שפראכן‪.‬‬
‫אויפפארשוני פ ו ן די געא־־‬ ‫ש פ ד א כ ו ו י פ נ ש א פ ט ה א ט די‬ ‫פ א ד ד ע ר יידישעד‬
‫אפך‬ ‫נעמען א ג א ר וויכטיקע באדייטונג‪ .‬פ ו ן די א ד ט ־ נ ע ט ק קען' טען‬ ‫גראפישע‬
‫אויך‬ ‫ווענן די ה ש פ ע ו ת פון די ש כ נ ו ת ד י ק ע שפראכן' אויף יידיש )און‬ ‫אפלעדנען‬
‫פאדקערט(‪.‬‬
‫פ ר ע ט ד ש פ ר א כ י ק ע אוץ'‬ ‫נעטען‪,‬‬ ‫האבן די‬ ‫אינטערעס‬ ‫קולטור־־היפטארישץ‬ ‫א‬
‫און אויך אריגינעל*מדישע‪ ,‬פ ו ן אזוינע ישובים‪ ,‬וויאפ באצייכענען א ל כ ת ח י ל ה ד ק ן‬
‫‪1‬‬
‫‪ j a n k i e i o w k a‬א י ן פ ו י ל ן ‪,0HcaK0B‬‬
‫;‬ ‫‪judkow‬‬ ‫׳‬ ‫‪,Zydk6‬‬
‫‪CeflAe nHyxa(,‬פיידעטינוכע)שדד^מנוחה‬ ‫‪M‬‬

‫אין דייטשלאנד‪,,‬טאודציא•‬ ‫‪Judendorf judamiihie‬‬ ‫רופלאנד;‬ ‫‪B0HerapT‬׳ אין‬

‫טאזעפווייל אין א ו ג ע נ ט י נ ע אאז״וו‪ .‬טיילטאל פירן זיי אוגדו ארויף א ד ף ש פ ו ק פון‬
‫!‬ ‫אוועק פון' זיי‪.‬‬ ‫יידישע ישובים‪ ,‬וואם יידן דינען שוין לאני‬
‫א ש פ ע פון ארייינעלער יידישער ווארטשאפונג ה א ט ד ך א נ ט פ ל ע ק ט אין די‬
‫יידישע נעטען פון גאפן‪ ,‬פלעצער‪ ,‬פ א ר ש ט ע ט ‪ ,‬הויפץ אין די ש ט ע ט ‪ .‬די פ א ל ק ש פ ר א ך‬
‫ה א ט אדום די ג ע א ג ר א פ י ש ע נעטען ג ע ש א פ ן א רייכן פ א ל ק ל א ר ‪ ,‬צונעטען' פ א ר די‬
‫רעפ‬ ‫דערקלערוניען צו‬ ‫טשיקאווע זיינען אויך די‬ ‫ד אי״ינווז־ינער‪.‬‬ ‫שטעט‪ ,‬פאר‬
‫‪:‬‬ ‫א פ ש ט א פ פון די נעטען אאז״וו‪.‬‬
‫ד א פ איז בערך ד ע ד ‪ :‬ע ב י ט פון די ג ע א ג ר א פ י ש ע נעטען‪ ,‬וואט ה א ט אן איני•‬
‫טערעם פ א ר ד ע ר יידישער פילאלאגיע‪.‬‬
‫פילא‪-‬‬ ‫אבער די פ א ר ש ו נ ג פ ו ן די יידישע אדט־נעטען איז נ י ט נ א ד אן ענג‬
‫לאגישער ענין‪ .‬יעפ איז אויך א פראגע‪ ,‬וואם ה א ט אן אקטועלן באטייט פ א ר ד ע פ‬
‫י‬
‫מאדערנעב יידישץ קולטור־לעבץ בכלל‪ .‬די ק ע נ ט ע נ י ש פון די יידישע נעטען' איז אונדד‬
‫פ ר א ק ט י ש ע צוועקן אויף ט ר י ט און שריט‪ ,‬פ א ר די שולן‪ ,‬פ א ר דעד‬ ‫וויכטיק צו‬
‫פאי‬ ‫ארגאניואציעם‪,‬‬ ‫געזעלשאפטלעכע‬ ‫פרעפע‪ ,‬פ א ר די יידישע‬ ‫ליטעדאטוד א ו ן‬
‫דעם עפנטלעכן לעבן בכלל‪.‬‬
‫אויב אין דעם פאלקס״לשון‪ ,‬אין ד ע ד גערעדטער ש פ ר א ך פון' יעדער ג ע ג נ ט‬
‫ד‬ ‫אי״ינגעווארצלט‬ ‫באפעלקערונג‬ ‫יידישער‬ ‫ארטיקעד‬ ‫זיינען ביי ד ע ד‬ ‫באזונדער‪,‬‬
‫אייגענע יידישע נעטען‪ ,‬ט ד ע פ ט טען א ב ע ר אין דער ליטעראטור און׳ אין רעד פרע־־‬
‫פארשיידענע יידישע אינסטיטוציעפ‪ ,‬זייער א פ ט די‬ ‫אויפגאבעפ פ ו ן‬ ‫פע‪ ,‬אין די‬
‫נעמען איז זייער פרעמדער פארם‪ ,‬טיילטאל אויך ט י ט א גדיזיקן אויפ־‬ ‫דאזיקע‬
‫לייג‪ .‬די דאזיקע פעלערץ ש ט א ט ע ן ד א פ ד ו ב פוץ דעם‪ ,‬וואפ ט ע ן ודים פ ש ו ט ניט‬
‫אפגעלענענע‬ ‫די ריכטיקע יידישע נעטען פון די ישובים‪ .‬ב פ ר ט איז ד א פ שייך די‬
‫א ד ע ר קלענערע ישובים אין לאגד‪ .‬ט י ר גענייטיקן ד ך ד ע ד ב ע ר אין אן' אויפפירלעכן‬
‫‪1‬‬
‫יידישן געאנדאפישן אינדעקפ‪ ,‬וואפ ז א ל ג ע ט ד י איבערנעבן די נעטען' פון די יידישע‬
 ‫‪(44—42) 3—1‬‬ ‫נומי‬ ‫ייווא‬ ‫ידיעות פון‬ ‫‪24‬‬

‫און אנדערע ישובים אין אלע לענדער פון קאטפאקטן' יידישן ישוב‪ ,‬אין פוילן‪,‬‬
‫ליטע‪ ,‬לעטלאנד‪ ,‬רוטעניע‪ ,‬טשעכאפלאוואקיי א״אנד‪.‬‬
‫ארויםנייענדיק‪ ,‬בכן‪ ,‬פון די צורי אויפגאבן‪ :‬אויפצזפארשן' וויסנשאפטלעך‪,‬‬
‫די יידישע אךט״־נעמען און פאראיינהייטלעכן דעם באנוץ פון' זיי אין עפנטלעכן‬
‫יידישן לעבן‪ ,‬האפ די טערטינאלאגישע קאטיפיע פון ייווא אונטערגענוטען׳ א‬
‫‪*©.‬ייטע זאטל־ןארבעט פון יידישע געאגראפישע נעטען‪ .‬עפ אין דעד חוב פון‬
‫באטייט פון דעד זאך‪ ,‬זיך אנ*‬ ‫דעפ‬ ‫איינעם‪ ,‬וואסן פאךשטייט‬ ‫יעדן‬
‫אפרופן' אלע‬ ‫זאלץ זיך‬ ‫?אמל־ארבעט‪.‬‬ ‫דער וויכטיקעד‬ ‫אן‬ ‫צושליפן‬
‫פון די גרעפערע שטעט ביו די פאתוארפנפטע ווינקעלעך‪ .‬זאל יערער ואטלען‬
‫די נעטען פון זיי; וווינאךט‪ ,‬פון׳ ןיץ אוטגעננט און עפ איבערשיקן אין ייווא‪.‬‬

‫פון‪:‬‬ ‫נעמ ען‬ ‫יידישע‬ ‫ואמלט‬ ‫‪.1‬‬

‫א( שטעט‪ ,‬שטעטלעך‪ ,‬דערפער‪ ,‬דארפישע הויפן )פערמעפ‪ ,‬טאיאנטקעפ(‬

‫א״אנד מינים ישובים‪.‬‬
‫פלעצער‪,‬‬ ‫ב( פארשטעט‪ ,‬שטאט־־פערטלען <קוואדטאלן>‪ ,‬נאפן‪ ,‬געפלעך‪,‬‬
‫‪:‬פארקן‪ ,‬מערק‪ ,‬הויפן‪ ,‬מעדקווערדיקע געביידעס‪ ,‬קרעטשטעס‪ ,‬מילן‪ ,‬הייליקטיטעד‪,‬‬
‫א״אנד עלעטענטן פון ישוב‪.‬‬
‫ג( טי_יכן‪ ,‬טי_יכלעך‪ ,‬אזערעפ פאזשלקעפ‪ ,‬זוטפן‪ ,‬בערג‪ ,‬טאלן‪ ,‬וועלדער‪,‬‬
‫פעלדער‪ ,‬לאנקעס א״אנד טיילן פון דער הינטערשטאטישער לאנדשאפט‪.‬‬

‫ב י י ם ז א מ ל ע ן‪:‬‬ ‫כללים‬ ‫‪.2‬‬

‫א( האלט זיך ביים כלל ‪ -‬בעפער ווייניקער‪ ,‬דערפאר נרינדלעכעד‪ .‬זאטלט‬
‫נעטען פון איין שטאט‪ ,‬איין׳ שטעטל‪ ,‬פון איין באשטימטער אומנעגנט‪.‬‬
‫נ ( פרעגט זיך נאך די נעמען בי_י דיארטיקע געבוירענע‪ ,‬בעפער בי_י עלטערע‬
‫פאלקפטענטשן‪ .‬די יינגערע קענען א פ ט נאד די נייע נעטען‪ .‬געווונטשן׳ צוליפ‬
‫קאנטראלע איבערצופדענן רעם נאטען ביי וואפ מעל טענטשן‪.‬‬
‫ג> דערוויפן זיך ביי די ארטיקע יידישע אי_ינוווינער‪ ,‬ווי אזוי דערקלערן די‬
‫זיך רעפ אפשטאם פון נאטען‪ .‬די פאלקפ^טייטשן זיינען' נישט‪ :‬אלעטאל די ריכטיקע‪,‬‬
‫דאך דארף טען די דערקלערוננען זאמלען צוליב זייער ווערט פ א י דעד פאלקס*‬
‫עטיטאלאגיע און פאלקלאר‪ .‬ביים אויפפרעגן היט ןיך ניט משפיע צו זיין אויפן‬
‫תשובה״געבעד טיט אייגענע השערות און אכטגעבונגען‪.‬‬
‫ד> ווער עפ זאטלט נעטען פון א גרעפערן שטח‪ ,‬פון' א ווייטעךעד םביבה‪,‬‬
‫באדארף זיך באטיען צו קוטען אין א דירעקטן׳ קאנטאקט טיט די דארטיק<עבוי*‬
‫רענע‪ .‬דא איז וויכטיק אויפצונוצן די צוזאטענקיטענישן פון טענטשן׳ אויף בא*‬
‫דאטוניען‪ ,‬ארבעטן‪ ,‬ידידן‪ ,‬נענטערע און' ווייטערע אויפפלוגן איבעדן לאנד אאז״וו‪.‬‬

‫פ א ר ש ר יי ב ן‬ ‫ביים‬ ‫כללים‬ ‫‪.3‬‬

‫א>׳ צום אנהייב פון דעך זאטלוני‪ ,‬אנגעבן דעם נאטען‪ ,‬פאטיליע‪ ,‬עלטער אוץ‬
‫וווינארט פון זאטלער‪ .‬אריך דעם נאטען‪ ,‬פאטיליע‪ ,‬עלטער‪ ,‬וווינארט ביי ו ו ע מ ע ן‬
‫׳געזאטלט‪.‬‬
‫ב> ד ע ם יי ד י ש ן נ א ט ע ן פון ארט אויפשרייבן פאנעטיש‪ ,‬ה״ה ווי ודיט‬
‫‪25‬‬ ‫)‪(44 — 42‬‬ ‫‪3—1‬‬ ‫גומי‬ ‫ייווא‬ ‫ידיעות פון‬

‫אי‬ ‫ם‬ ‫כ‬ ‫נ‬ ‫ג‬

‫‪ 1‬ל^אטעוץ־‬ ‫‪ £‬יע‬ ‫^ה‬ ‫פ י נ ק ט ל ע ך ‪:‬אזר ווי ע פ וזוןןןע ארויפנערעיג*•‬ ‫טעילעך‬
‫צוויי‬ ‫א ו ת י ו ת ‪ .‬ביי א נאטען' פון‬ ‫לאטיינישע‬ ‫נאןמען מ י ם‬ ‫יידישן‬ ‫אויפלייגן ר ע פ‬
‫א ד ע ר מ ע ר ט ר א פ ן ) ז י ל ב ע ס ( ‪ ,‬ל מ ש ל ‪ ,‬ד י ׳ ‪ -‬ש ע ‪ ,‬ש א ר ‪ -‬ק ו י ׳ ‪ -‬ש ט ש י ‪ -‬נ ע ‪ ,‬באצייכענען מימי‬
‫ש ט ר י כ ל פון אויבן רעם באטאנטן <אקצענטירטןי> ט ר א ף ‪.‬‬ ‫א‬
‫מ ל ו כ ה ־ נ א ט ע ן )אפיציעלער‪ ,‬א מ ט ל ע כ ע ר נ א מ ק > אנשדייבן אין‬ ‫רעם‬ ‫‪a‬‬
‫זיך‬ ‫שיידט‬ ‫נאמק‬ ‫ניט־ייידישער‬ ‫ארטיקער‬ ‫אויב דער‬ ‫לאנדשפחאך‪.‬‬ ‫דעך‬
‫אויך‬ ‫אונטעך פ ו ן מלוכה־נאמען‪ ,‬איז געווונטשן אין' קלאטערן דערביי אנצוגעבן‬
‫דעם ארטיקן נימ״ייוישן נאטען‪ .‬ל מ ש ל ‪ ,‬פ ו י ל י ש ‪ ) Krzywcze‬א ו ק ה א י נ י ש ‪.(Krywcza -‬‬
‫ד ( מ י ן י ש ו ב ‪ .‬ד״ה אנשרייבן צי איז ד א פ א ש ט א ט ‪ ,‬ש ט ע ט ל ‪ ,‬ד א ר ף אאז״וו‪..‬‬
‫וואיעןואדשאפט‬ ‫צוגעהעריקייט י פ ו ן דעם אךט‪ ,‬ד״ה‬ ‫‪$‬דמיגיפטראטיווע‬ ‫‪01‬‬
‫דיפטי־יקט•(‪ ,‬גמי־•‬ ‫פאוויאט )קרייז‪,‬‬ ‫רעפארטאמענט(‪,‬‬ ‫פראווינץ‪,‬‬ ‫גובערניע‪,‬‬ ‫)לערך‬
‫נע עעמיינדע(‪.‬‬
‫א ם ש ט א ם פון נאמען )אייגענע באמערקן־גגען‬ ‫צום‬ ‫ד ער ק ל ע ר ו ני‬ ‫‪a‬‬
‫ש ט ע ט ל אין' וואלין‪ ,‬אוייןן־‬ ‫‪Zofjowka‬‬ ‫באזונךער אי) קלאמערן(‪ .‬ל מ ש ל‬ ‫אויפטיילן‬
‫ט ר א כ נ ב ר א ד ‪ .‬מען דערציילט א געשיכטע וועגן א פויער טדאכים‪ ,‬וואט‬ ‫יידיש‬
‫איז ביים אריבערפאדן רעם טייך געבליבן שטעקן אין' בראו־ ) פ ל א כ ע ר א ר ט אין‬
‫יידיש ב ו י ד ‪ .‬ד ע ר ק ל ע ר ו נ ג ‪ :‬א ו י ף‬ ‫ש ט ע ט ל אין ווילנער ק א נ ט‬ ‫‪Budstaw‬‬ ‫טייך(‪.‬‬
‫דעם א ר ט ‪ ,‬אין א בויד פ ו ן פ א פ ט ע ב ע ר ‪ ,‬ז*^ ד ך א*מאל האבן באוויזן' אווונדער־־‬
‫;‬

‫ל ע ך פי_יער‪ .‬די פייערים גל*יבן‪ ,‬אז ע פ איז געווען א ג ע ט ל ע כ ע דערשיינונג‪.‬‬

‫צום פ א ל ק ל א ר ‪ .‬אניעבן לעם ש פ ע ט ‪ -‬נ א מ ע ן )אויב א ז א איז פאראן( פ ו ן‬ ‫ז(‬
‫שפעט־געמק‪.‬‬ ‫דערקלעךן די‬ ‫ישוב‪.‬‬ ‫איעווויגעך פ ו ן‬ ‫א ד ע ך •פאר די‬ ‫דעם ישוב‪,‬‬
‫ו ו א י ע ז ו ‪ w‬ט ז ר ח ־ ג א ־ ״‬ ‫אין ט א ר נ א פ א ל ע ר‬
‫‪ Weremien‬ל ע מ ב ע ר ג ע ר‬ ‫שפעט־־נאטען ווי ט פ ע ל ‪ ,‬ע ו ו ‪ .‬ווערמיל ) פ ו י ל י ש‬ ‫ליציע(‪,‬‬
‫דער‪-‬‬ ‫ליפניקעס‪.‬‬ ‫אלנוו‪1‬ינער‪:‬ווערעמילעד‬ ‫פ א ר די‬ ‫צונאמען‬ ‫וואיעוו׳(‪,‬‬
‫‪Grojec‬‬ ‫ג ד צ ע )פויליש‬ ‫ק ל ע ד ו נ ג ‪ :‬זיי ליפען <שינדן> א פ די ג ע פ ג ר ט ע פערד‪.‬‬
‫לען&עד״‬ ‫אקטן‪ ,‬גרי צ ער‬ ‫גריצ ער‬ ‫שפעטנעטען‪:‬‬ ‫‪-‬‬ ‫וואיעוו׳(‬ ‫ווארשעווער‬
‫ל ע ך ‪ ,‬ג ר י צ ע ר ג ע ג י י ד ע פ אד״גל‪.‬‬
‫יעדן נאמען פון ישוב )מיט א ל ע צוגאבן' ל ו י ט ד ע פ פוגקט ‪ (3‬איד גע*‬ ‫ח(‬
‫ווונטש) צו פארשרייבן א ו י ף א באוונדער קארטל‪ ,‬מ ק קען' אויף א פערטל] ב<ן‬
‫א העפט‪-‬בל!עט‪.9‬‬
‫אדרעפ פאר ש י ק ו ע ק ‪:‬‬
‫‪Zydowski Instytut Naukowy, Wiwulskiego 18, Wilno.‬‬

‫ענציקלאפעדיע‬ ‫דער י ידישער‬ ‫פ^ר‬ ‫קאמיםיע‬ ‫פערמ׳‬

‫אויף ד ע ר ווענדונג פון דובנאווי־־פאנד אין פ א ר ז ‪ ,‬ה א ט די טערמיגאלאג׳ קא*‬

‫מיפיע איבעךגעשיקט ד ע ר רעדאקציע ט ע ר ט י נ א ל א ג י ש ע מאטעריאלן‪ ,‬וואפ וועלן אויש־־‬
‫ווערן פ א ר רעם ע ר ש ט ן ב א נ ך פ ו ן ד ע ר ענציקלאפעדיע‪ .‬אין' ך ע ם קומען‬ ‫גענוצט‬
‫אדיין טערמינאלאגיעם פון פאכן אויפן' א ו ת א ל ף )איינבינדעריי‪ ,‬אייער־פאך א״אנד>‪,‬‬
‫צוזאמען‬ ‫אויפן אות א ל ף‬ ‫ש ט ע ט ל ע ך אין' פוילן‬ ‫ש ט ע ט און‬ ‫נעטען פון‬ ‫יידישע‬
‫טאטעריאלן ‪4‬יר‬ ‫ישובים‪,‬‬ ‫ט י ט ידיעות וועגן דעד צ א ל יידן און ניט־־ייידן׳ אין די‬
‫(‬
‫‪JI‬‬ ‫|‬ ‫דעד טערטינ׳ פון וויםנשאםטן אד״גל‪.‬‬
 ‫‪(44-42) 3—1‬‬ ‫ידיעות מון ייווא נומי‬ ‫‪26‬‬

‫מ ח מ ת דעפ וואפ דעד ע ר ש ט ע ר ב א נ ד וועדה צוגעגרייט אין א פ א ר ש נ ע ל ע ר ט ן‬

‫א מייל פון‪,‬‬ ‫ה א ט די קאטיפיע ג ע ק ע נ ט דינען דעד רעדאקציע נ א ד פ י ט‬ ‫טעטפ‪,‬‬
‫אויפצונוצן אין'‬ ‫ווייטערדיקע בענד וועט ט ע ג ל ע ך זיין‬ ‫ביי די‬ ‫מאטעריאלץ‪.‬‬ ‫אירע‬
‫פולעדעד מ א ם די רייכע ט ע ר מ י נ א ל א ג י ש ע זאטלונגען‪ ,‬וואפ דער ייווא ה א ט אין‬ ‫א‬
‫זיין ד ש ו ת ‪.‬‬
‫ל‪8‬נדווירטשאפט‬ ‫פון‬ ‫טערמינאלאגיע‬

‫די טערטינ׳ קאמיםיע איז צוג־עטראטן צו ס י פ ט ע ט א ט י ז י ק די טאטעריאלן‪ ,‬וואט‬

‫ארבעט‬ ‫פ א ר ט א ג ט צו דעד טערטינאלאג*ע פון דעד ל א נ ד ו ר ר ט ש א פ ט ‪ .‬אין ד ע ־‬ ‫זי‬
‫באטייליקן זיך טיטגלידעד פון דעם יידישן קריין םטודעגטן־אגראנאמעץ ביים ווילנער‬
‫)די פריינד ב‪ .‬קדעטער‪ ,‬ט ‪ .‬ווערבלון און ל‪ .‬יינדזבורו‪.(.‬‬ ‫אוניווערפיטעט‬
‫די קאטיפיע ווענדט זיך צו א ל ע ז א ט ל ע ר אין פ ד י נ ד ‪ ,‬צו די יידישע אכרא־‬
‫און די אלע‪ ,‬וראם האבן צו טאן' טיט לאנדווירטשאפט‪ ,‬זיי זאלן ןא*טלען‬ ‫נאטען‬
‫די ט ע ו מ י נ א ל א ג י ע פ פון פארשיידענע צווייגן ל א נ ד ו ו י ד ט ש א פ ט )ערד־אדבעט‪ ,‬פ י ‪ -‬און‬
‫ע ו פ ו ת ־ צ ו כ ט ‪ ,‬בינעץ־צוכט‪ ,‬פ ל א ק פ ־ ב א א ר ב ע ט ו נ ג א א ד ו ו ( און פון די ש ב מ ת ד י ק ע פאבץ‪.‬‬
‫די לאנדווירטן יחידים און די פארוואלטונגען פון' ל א נ ד ו ו י ר ט ש א פ ט ל ע נ ע ק א א ־‬
‫פעדאטיוץ‪ ,‬וואפ האבן פאריקן יאר באקוטען' אונדזער א נ ק ע ט ע צו דעד ט ע י ט י נ א ־‬
‫אויף אונדזעד‬ ‫צו ענטםערן'‬ ‫געבעטן‬ ‫ווערן‬ ‫לאנדווירטשאפט‪,‬‬ ‫דער‬ ‫לאגיע פון‬
‫ווענדונג‪.‬‬
‫*‬
‫צוליב טאנגל אין א ר ט האבן טיר אין די ל ע צ ט ע נוטערן' ״ידיעות״ ניט גע־‬
‫קוויטירן דעם טערט׳ טאטעריאל‪ ,‬וואפ מיד האבן באקומען פון' פארשיידענע‬ ‫קענט‬
‫זאטלער‪ .‬טיר קענען אויך ד א פ מ א ל א ל ץ ניט קוויטירן און פארצייכענען׳ בלוין די‬
‫זאטלועען‪.‬‬ ‫ווייטיקפטע‬
‫־*= א ו נ ח ע ר ע זאטלונגען פון ארט־נעמעץ האבן זיך אץ לעצטן יאר ב א ד י י ט נ ר ק‬
‫אהיפשע‬ ‫גאליציע א־ויפבאוויזן‬ ‫ז א ט ל ע ר פון‬ ‫באזונדערפ האבץ די‬ ‫פארגרעםערט‪.‬‬
‫א ר י ב ן מ א ט ע ר א ל צו די ארט^נעטען פין טזרח־ און' טערב‪-‬גאליציע‬ ‫רירעוודיקייט‪.‬‬
‫אונדז א־יינגעבראכט פ׳ עוזר פיפע‪ ,‬םאניק )לע״ע קראקע>‪ .‬זיינע יאטלונגען‬ ‫האט‬
‫ציילן אייניקע טויזנט נעטען פון ש ט א ט י ש ע און' ד א ר פ י ש ע ישובים אין קליינפוילן‪.‬‬
‫גרשון‬ ‫ז‪ .‬אוץ׳‬ ‫ש‪.‬‬ ‫פריינד‬ ‫די‬ ‫צוגעשיקט‬ ‫אויך‬ ‫האבן‬ ‫גאליציע‬ ‫פון‬ ‫ארט־נעטע;‬
‫)ראדאטישלע(‪ ,‬יופף 'לאנדוי )כשאנאוו>‪ ,‬א‪ .‬קורץ‬ ‫בוקסבוים‬ ‫)פאניק(‪ ,‬מ ש ה‬ ‫פיפע‬
‫און פ‪ .‬טילער )בי‪.‬יטש(‪.‬‬
‫קאנגרעס־‬ ‫זאטלער און פריינד פון פוילן' )בעיקר פון‬ ‫אונדזערע‬ ‫דופן‬ ‫מיד‬
‫פוילן און טזרחדיקע וואיעוואדשאפטף‪ ,‬ליטע‪ ,‬ל ע ט ל א נ ד ‪ ,‬רוטעניע‪ ,‬טשעכאפלאיואקיי‬
‫זיך באקענען טיט דעד אינסטרוקציע‪ ,‬וואס טיד פ א ר ־‬ ‫לענדער‪ ,‬זיי זאלן‬ ‫א״אנד‬
‫אין‪ .‬רעם נוט׳ ״ידיעות״ און אנהייבן' ב א ל ד די זאטל־ארבעט פון ארט־־‬ ‫עפנטלעכן‬
‫א ץ זייער געגנט‪.‬‬ ‫נעטען‬
‫=‪ =t‬בדי צו דערפילן די ק א ר ט א ט ע כ יידישע נעטען פוץ די ביבלישע‪ :‬געוויקפן און‬
‫ב״ח‪ ,‬ה א ט די טערט׳ קאטיסיע פונאנדערגעשיקט צו אייניקע פריינד און זאטלער דשי־‬
‫מ ו ת פוץ תנ״ך־נעטען אויף אויפצופרעגן ע ל ט ע ר ע טלטדים‪ .‬ביו איצט האבן' זיך א פ ־‬
‫גערופץ טיט אויספירלעכע ת ש ו ב ו ת די פריינד‪ :‬ט‪ .‬בוקםבוים ) ר א ד א ט ש ל ע ( ‪ ,‬י‪ .‬ודיפ‬
‫)טא־‬ ‫מאדושעווםקי‬ ‫ל ע ־ ע ר )נעלעם>‪ ,‬ט‪.‬‬ ‫הערש‬ ‫טשעכאםלאוואקיי(‪,‬‬ ‫)סעקערניצע‪,‬‬
‫‪27‬‬ ‫ידיעות פין ״ווא נומי ‪( 4 4 - 42) 3—1‬‬

‫פ י פ ע )פאניק(‪ ,‬מיד דערמאנען אוץ* דעם ווענ די א נ ד ע ר ע‬ ‫ש‪ .‬ז‪.‬‬ ‫מאשאוו־מאז‪,(.‬‬

‫פ ר י נ ד ‪ ,‬וואפ האבן באקומען די רשימות‪ ,‬ד י ז א ל ן זין א פ ר ו פ ן א ו י ן * אזנדזער ווענח־ע‪.‬‬
‫ברוך בענדערסקי‪ ,‬קאלאגיע זאנענפעלד‪ ,‬ע נ ט ר ע ־ ר א פ )אריענטינע(‪ ,‬מ ח נ י‬ ‫*‬
‫פון ״אויף יידישע פעלדער״‪ ,‬טעדמ׳ פ ו ן ד ע ר ל א נ ד ו ו י ר ט ש א פ ט און ש ט ו ב ו ד ר ט ש א פ ט ‪.‬‬
‫די זאמלונב נעטט אויך אדום די ארגענטינישע אויפדרוקן‪ ,‬וואט האבן זיך אייניעביר־‬
‫‪ -‬טערמ־ פ ו ן‬ ‫ר א ג א ל )רווענישאק‪ ,‬ווילנער ק א נ ט (‬ ‫גערט אין יידישן דארף־לשון‪.‬‬
‫און' הייל־נראזן(‪ .‬מ ‪ .‬ק ו ט ש י נ ס ק י‬ ‫)יידישע נעטען פון רעצעםטן‬ ‫אפטייקער־פאן‬
‫ט ע ו מ ׳ פון ש מ ו ק ל ע ת י ‪.‬‬ ‫)וזלאצלאוועק(‬
‫דעם ברירו בייגעלייגט צו ד ע ד טערטינאל׳ פ ו ן ש ט ו ק ל ע ר י איז כדאי צ־‬ ‫פון‬
‫אריינע‪,‬‬ ‫דאזיקע טערמ־‬ ‫איז די‬ ‫לויט טיין מיינוני‬ ‫ערטער‪:‬‬ ‫פאר‬ ‫א‬ ‫ציטירן‬
‫דאט‬ ‫פויליש‪ ,‬וואס ל ^ ז ט ז י ן דערקלערן דעדמיט‪ ,‬וואט‬ ‫באאיינפלופט י פון‬ ‫ווייניק‬
‫איז א יידיש פ א ן און וואפ ב א נ ו צ ט ווייניק טאדערנע טעכאנישע פ ר א ד ו צ י ר ־‬ ‫פאן‬
‫אריס־‬ ‫א י ן ו ד ל א ו י ן באטערקן‪ ,‬אז ד א פ פ א ן גייט א ו נ ט ע ר ווערנדיק‬ ‫מיטלען‪...‬‬
‫ש מ ו ק ל ע ר י ‪ .‬אין דעד גאנצער ווארשעווער ווא‪-‬‬ ‫ד ו ר ן דעד טעכאנישער‬ ‫געשטופט‬
‫שטוקלער*‬ ‫אייניקע‬ ‫האט‬ ‫ווארשע‬ ‫שטוקלער‪.‬‬ ‫יידישער‬ ‫איין‬ ‫וווינט‬ ‫יעוואדשאפט‬
‫טייפטער‪ .‬אין ל א ד ז ש איז די ארבעט איננאנצן ט ע כ א נ י ד ד ט ״ ‪.‬‬
‫פין ווילנע האבן צוגעשיקט‪ :‬פ׳ ה‪ .‬פ א ד ד א ט י נ פ ק י ‪ ,‬טערט׳ פון פ ו ט ע ר ק י ה ש *‬
‫ש ל מ ה רעזניק‪ ,‬טערט׳ פון בעקעריי; נחום קריזאוופקי‪ ,‬ט ע י ט ׳ פון ט ט ע ל מ א *‬ ‫נערי‪:‬‬
‫ודלנע;‬ ‫טעכאנישע שוסטעריי און א זאמלונג י י ר ש ע נעטען פון גאםן אין‬ ‫כערי‪,‬‬
‫בזשופ*‬ ‫לאגדקענטש׳־געזעל׳(‪ ,‬טערט׳ פון זעטשעריי; ה‪.‬‬ ‫ט ו ת ע ל )ווילנער‬ ‫מרדכי‬
‫טאווםקי‪ ,‬טערט׳ פ ו ן •פעדעדי_י בן־ציון שולטאן; טערמ׳ פון ליטאגראפיע‪ :‬ש ו פ ט ע ר ‪,‬‬
‫;‬

‫ר ח ל שערעשעווסקי‪ ,‬טערמ׳ פון איינבינדערי‪.‬‬ ‫פון לינירערי‪.‬‬ ‫טערט׳‬

‫צוגעשיקט‪ :‬פ׳ ט‪ .‬בערטאן‪ ,‬טערמ׳ פון' ג א ל ד ־‬ ‫ביאליםטאקער ז ״ ק האבן‬ ‫פון‬
‫שטור־‬ ‫שרה ר ט ק א ו ו ס ק י ‪ ,‬דאמענשניידערי‪ ,‬וועבעריי און י א ר נ ע ר י ; נ‪.‬‬ ‫שטידערי;‬
‫גראווירעדיי‪.‬‬ ‫מאקעוויטש‬
‫צוגעשיק^ נייעם ט א ט ע ר י א ל צו ד ע ך‬ ‫ווערבלונםקי‬ ‫ה א ט פ׳ ב‪.‬‬ ‫גראדנע‬ ‫פון‬
‫ב ל ע כ ע ר י און ריטערי‪.:‬‬ ‫פון בעלי״יעגלות‪ ,‬ד ר א ש ק ע ר י ‪,‬‬ ‫טערט׳‬
‫‪ -‬טערט׳ פון ריטערי‪ ,‬בעטאן־אדבעט‪ ,‬צ י נ ל ט א כ ע ר י ‪,‬‬ ‫פ י פ ע )פאניק(‬ ‫ז‪.‬‬ ‫ש‪.‬‬
‫ו ו א ל ד פ א ן ‪ ,‬קישקעטאכערי‪ ,‬זאמלונג טערטינען פון פופרים־לשון אין‬ ‫שירעטטאכערי‪,‬‬
‫)קרא־‬ ‫פיפע‬ ‫עוזר‬ ‫בעלי־חיים‪.‬‬ ‫געודקפן און‬ ‫פון‬ ‫םאלקפ־נעמען‬ ‫זאמלונ‪:‬‬ ‫נייע‬
‫פ א נ ט א פ ל מ א כ ע ר ‪ , :‬או; מולעריי‪.‬‬ ‫מאלערי‪,‬‬ ‫‪ -‬טערמ׳ פון‬ ‫קע>‬
‫לעצטנפ‬ ‫האט‬ ‫)טערב־נאליציע(‬ ‫כ ש ‪ #‬נ א וו‬ ‫אין‬ ‫זאמלער־קרייז‬ ‫דעד‬
‫שופטעייי‪,‬‬ ‫טענער־שניידעריי‪,‬‬ ‫זאטלוננען פון‬ ‫ווערטפולע טערט׳‬ ‫די‬ ‫א‬ ‫צוגעשיקט‬
‫)געזאטלט‬ ‫קצבות‬ ‫לאנדוי(‪,‬‬ ‫יוסף‬ ‫)נעואמלט‬ ‫בלעכערי‬ ‫בעקעריי‪,‬‬ ‫שטעפעריי‪,‬‬
‫זייגערמאכעריי‬ ‫ט ע ר ט י נ א ל א ג י ע פוץ‬ ‫אויפשעפנדיקע‬ ‫גוואלרקע‬ ‫ר א ו נ ע ר ( ‪ .‬או‬ ‫מ‪.‬‬
‫אין גאליציע‪ 1500 ,‬פ א ן ־ א ו י פ ד ר ו ק ן מ י ט העפעף ‪ 150‬צייכענונגען אוץ׳ בילרער‪ ,‬רואם‬
‫אילוםטרירן רעם ט ע ק פ ט ‪ ,‬ה א ט אויפניעזאטלט פ ר י נ ד ל‪ .‬ו ז ע ‪ 3‬ע ר‬
‫אינטענסיווע טערמינאלאגישע ז א מ ל ־ א ר ב ע ט האטי אין דער ל ע צ ט ע ר צ ״ ט‬ ‫אן‬
‫זאמלונגען‬ ‫אייבנדערטאנטע‬ ‫ח ו ץ די‬ ‫)ראדאטושלע(‪.‬‬ ‫ב ו ק ם ב ו ים‬ ‫ט‪.‬‬ ‫פ׳‬ ‫געפירט‬
‫מילן־ווירטשאפט‪,‬‬ ‫טערטינאלאייעפ פון׳ שניידערי‪,‬‬ ‫באקוטק‬ ‫איפ‬ ‫פון‬ ‫מיר‬ ‫האבן‬
‫שפראך‬ ‫פון געוויקםן' און בעלי־־חייפ‪,‬‬ ‫םאלקפ־נעטען‬ ‫פאלקס־מעדיצץ‪,‬‬ ‫אייער־פאן‪,‬‬
‫ר פאכן׳‪.‬‬ ‫פון דער אונטערוועלט און א ר י כ ן פאללןלאד צו‬
 ‫נ ו מ ׳ ‪(44—42) 3—1‬‬ ‫ייוו‪$‬‬ ‫ידיעות פ ו ן‬ ‫‪28‬‬

‫שטוב‪-‬‬ ‫פ ר צ ד ל ך )בללטש‪ ,‬מ ע ר ב < א ל י צ י ע ( ‪ ,‬זאמלוגג טערטינען פון‬ ‫פ׳ ירוחם‬

‫ווירטשאפט א ו ן פ א ל ק ס ‪ -‬ג ע מ ע ן פ ו ן געליקםן א ו ן ב״ח‪ .‬י"‬
‫גע*‬ ‫געטען פ ו ן‬ ‫ואמלונג‬ ‫קארפאטן־־רו^אגד(‪,‬‬ ‫)סעקערגיצע‪,‬‬ ‫וולט‬ ‫י ‪ .‬א‪.‬‬
‫ש ט ע פ ע ד י ‪ ,‬פ ו ט ע ר ק י ר ז ש נ ע ד י ‪ ,‬טולעריי און׳‬ ‫טערמיגאלאגיעס פ ו ן‬ ‫וויקםן און ב״ח‪,‬‬
‫*‬ ‫בלעכעריי‪.‬‬

‫פלייפיקע זאמלעד פ ו ן ייווא שטואל‪-‬זאגוול און‪.‬‬ ‫חול״המועד פ ם ה האבן די‬

‫עוזר פ י פ ע דורכגעפירט אין קדאקע‪ ,‬ט י ט ד ע ר מ י ט ה י ל ף מין אברהם זיינפעלד און‬
‫י ש ר א ל אין פוילן‪ ,‬א א י ג ‪-‬‬ ‫ולצע‪-‬פארזיצעד פ ו ן די פועל* אגודת‬ ‫פ ׳ ראזענפעלד‪,‬‬
‫טעגפיווע ןאמלוגגס־ארבעט‪ .‬צווישן אנדעוץ ז י י נ ק פאדשריבן' געווארן יידישע פ א ל ק ‪-‬‬
‫לידער ט י ט גאטן ביי די ה״ה האנפליך‪ ,‬ה׳ ולינגאלטן‪ ,‬פ ר א פ ׳ פ ו ן ד ע ה קאנפערווא*‬
‫י‬
‫פאלקס‪-‬‬ ‫פאך־טערטינאלאגיעפ‪,‬‬ ‫איטבעד א״א‪ .‬א ר ך‬ ‫פדוי ש ‪.‬‬ ‫האפטאן‪,‬‬ ‫טאריע‬
‫טעשיות אארוז‪.‬‬

‫ב י ב ל י א ט ע ק און ארכיוו‬
‫בריוו‬ ‫מ« פום‬ ‫אברהם‬

‫ד ע ר יידישער וויפנשאפטלעכער איגםטיטוט ה א ט דורך הער פא־״טיטלוגג פון‬

‫ד ע ם וויפנשאפטלעכן ס ע ק ד ע ט א ר פון ד ע ד ה י ס ט א ך ש ע ל פעקציע א ‪ .‬טשעריליןאוועה•‬
‫באקומען א ט ת נ ה פ ו ן ש א ר ל מ א פ ו )פאריז( א זייער ווערטפולע קאלעקציע בדיל‪,‬‬
‫בהידער א ב ר ה ם מ א פ ו אין׳‬ ‫ט א פ ו פון זיין‬ ‫פאהער מתתיהו‬ ‫שאדלה‬ ‫געשריבן צו‬
‫אברהם מ א פ ו ס‬ ‫מ ש ך פון יאד ‪ 1857‬ניזן י ‪ $‬ך ‪ ,1867‬ה״ה ביז די ל ע צ ט ע טעו‪ !.‬פ ו ן‬
‫‪ -‬ה ״ ה ‪ 135‬בדיוו‪ ,‬לערצו נ א ך ‪ 12‬אלערליי בריוו )צווישן דיי׳ ‪ 2‬א ב ר ה מ ס ‪:‬‬ ‫לעבן‪,‬‬
‫אין‬ ‫פ ו ן שגיאור זק״ש א ״ א ( ‪.‬‬ ‫צ ו זיין אייגענעם וון און צו י״ל מ א נ ד ל ש ט א ם ‪,‬‬
‫ש ד י ב ט דעד ב א ד ט ט ע ר שריפטשטעלער אויפפירלעך פון אלעס‪:‬‬ ‫די דאזיקע בדיון‬
‫פ ע ר ז ע נ ל ע ך לעבן‪ ,‬דערצלונג פון' זייגע קיגדער‪ ,‬ל י ט ע ר א ־ י ש ע א ו ן‬ ‫פ ו ן זיין שוועד‬
‫פ א ל ק ‪ ,‬ה ש כ ל ה און ליטעראטור‪ ,‬זייגע בא*‬ ‫פלענער‪ ,‬מיינוגגען לעגן‬ ‫פעדאגאגישע‬
‫פון׳‬ ‫קולטוד־טוער‪.‬‬ ‫ד ע ט א ל ט י ק ע ר ע ד א ק ט א ר ן און‬ ‫אנגעזעעגפטע‬ ‫צלונגען מ י ט די‬
‫זיין אינטיטפטן לעבן איגפארמירט ע ד זיין׳ ג ע ט ד י ם ט ן ברודער‪ ,‬ד ע ם פ ד י נ ד א ו ן ט ע ‪-‬‬
‫צענאט‪ .‬פ א ר אים ר ע ד ט ע ר ז י ך א ו י פ ד א פ ג א נ צ ע הארץ‪.‬‬
‫די ןאטלוגג ש ט ע ל ט פ א ד א ג ד נ ד ל ע ך נייעפ א ב ר ד ט מ א פ ו ‪ ,‬ל א פ די בין א י צ ט י ק ע‬
‫ביאגלאפן זיינע האבן גישט געקאנט‪.‬‬
‫בייל‬ ‫פ ו ן ד ע ד גרויפעד ןאמלוגג ה א ט ד ״ ל נ ‪ .‬ס ל ו ש ץ פוכליקילט בלוין ‪22‬‬
‫)אין ״ירחון ה ז ט ך ‪ ,(1903‬און׳ ד א פ מ י ט גדויפע פארקירצוגגען‪.‬‬
‫ה א פ ט ביי ד ע ד ע ר ש ט ע ר טעג‪-‬‬ ‫אינםטיטוט‬ ‫וויםנשאפטלעכער‬ ‫ר ע ל יילישעל‬
‫ביאגלאפיע‬ ‫דענקטעלער צ ו ל ע ר‬ ‫וויכטיקע‬ ‫דאזיקע‬ ‫©וובליקירן די‬ ‫לעכקייט צו‬
‫און כ א ל א ק ט ע ד ם ט י ק פ ו ן א ב ר ה ם מ א פ ו ‪.‬‬
‫*‬
‫פאדשטאר‪-‬‬ ‫ק א ר ע פ פ א נ ד ע נ ץ צו א י ד מ א ן ‪ ,‬ר ע פ‬ ‫‪-‬‬ ‫ע ל י ז א ב ע ט ע גארין‬ ‫׳פון‬
‫ש ד פ ט ש ט ע ל ע ל ב ‪ .‬גאלין‪ ,‬פ ו ן בן‪ :‬א ב י ג ד ו ר און א נ ד ע ר ע טאנוםקךיפהן פון‬ ‫בענעם‬
‫גיה־פארעפנטלעכטע אד־‬ ‫פון‬ ‫גאטיצן‬ ‫שדפטן(‪,‬‬ ‫סקיצן ) פ א ר זיין ‪ 4‬ט ן באגד‬
‫אוים‪-‬‬ ‫םפינאזע־דראטע‪,‬‬ ‫רעדאקציע(‪,‬‬ ‫)עדשטע‬ ‫פיעסן‬ ‫מאנוםקריפטן פון‬ ‫בעטן‪,‬‬
‫‪ -‬צווישן׳ זיי זייער ז ע ל ט ע נ ע און וויכטיקע‬ ‫פאטאגלאפיעס‬ ‫צלטונגען‪,‬‬ ‫שניטן פון‬
‫פ א ר ד ע ר געשיכטע פון דעם יידישן ט ע א ט ע ר ‪.‬‬
‫‪29‬‬ ‫)‪(44—42‬‬ ‫‪3—1‬‬ ‫ידיעית פון יירא נומ׳‬

‫מ ל ך ר א ו ו י ט ש ‪ :‬א זעלטן ביכל אין י י ד י ש ע ג ר א מ ע ן אין לאטיינישער טדאנםקריפציע‪:‬‬

‫״שדיבען ד ע ס ס ר ע ב ב יאססעל פ י פ פ י ק א ו פ א נ ל א ס ס הער פאן מ א ד א ט ע קאטא*‬
‫לאני היער געגענענען וואקאל־קאנצערטע‪ .‬אן זללנען פרוינד ר ע נ נ סימכע ה ו י ק ע ר‬
‫‪1820‬״‪.‬‬ ‫לעמבעת‬ ‫זאק‪,‬‬ ‫עדו ארד‬ ‫יאהאגן‬ ‫פאן‬ ‫‪:‬עריכטעט‪.‬‬
‫ח‪ .‬לינערמאן‪ ,‬ד ג ע ‪ ,‬ה א ט אוועקגעשאגקען פ א ר דער נ י נ ל י א ט ע ק פון ייווא ״ספר‬
‫נ א ג ל י י ט ־ נ ד ו ו טיילט פ׳ ליבערטאן מ‪.‬יט‪:‬‬ ‫אין דעם‬ ‫‪.1884‬‬ ‫ווארשע‬ ‫מעבר יבוק״‪,‬‬
‫א ג א נ ץ אינטערעפאנטער ספר‪ ,‬איבערהויפט פ א ד פאללןלאריסטן‪.‬‬ ‫״דאם איז‬
‫איז א ז ע ל נ ש ט ע נ ד י ק ע ר ט פ ח און האט‪ :‬וריניכן צו ט א ן ט י ט ד ע ם נאוויסטן‬ ‫דאס‬
‫צ ו ל י נ די ״סגולות ורפואות״ צום ס ו ף ס פ ר און הן‬ ‫״מעבר ינק״ הן‬ ‫הענרעלשן‬
‫‪ .(40‬אן ענלעכער מ א ט ע ד י א ל ורענן‬ ‫מ ט ה ר זיין מתים <ז‪.‬‬ ‫די מנהגים פון‬ ‫צולינ‬
‫‪-‬י מנהגים פון מ ט ה ר זיין טתים מיט א פ א ר ה ו נ ד ע ר ט יאר צוריה איו פ א ר ה א ן‬
‫אין דעם ס פ ר ״רפואת הנפש״ )אין צודיטן טייל; דעד ע ר ש ט ע ר טייל איז געשרינן־‬
‫אין העבדעלש און דער צווייטעד אין יידיש ס פ ע צ י ע ל פ א ר וויינער(‪ .‬מיין עקזעמ*‬
‫אמפטערדאפ‬ ‫א ו י פ ג א ב ע אין‬ ‫די ע ר ש ט ע‬ ‫‪.1723‬‬ ‫אויפגאבע יעסניץ‬ ‫איז די‬ ‫פלאר‬
‫)״ווי מן ר א ם מ ת ז א ל א פ ה י ב ך ‪ ,‬״ווי מן ת נ ד נ ן מ א כ ט א ו נ דעם מ ת אן‬ ‫‪1692‬‬
‫וומ״‪ ,‬״ווי מן ד א פ מ ת מ ט ר ד איז״ אאו״וו(‪.‬‬
‫פון די מ ת נ ו ת פ ו ן פ׳ מ ש ה אדאנער‪ ,‬ניו־־יארק‪:‬‬
‫‪ ; 1791‬ס׳ גידול בנים‪ ,‬ה ג ד ה מ י ט ייד׳ איבער‪-‬‬ ‫א ו ר ח ו ת צדיקים <ייד׳>‪ ,‬ד‪1‬ראדנא‬
‫‪ ;1833‬ת ח נ ו ת הגיון לב‪ ,‬נ ר ע ס ל ע‬ ‫‪ ; 1799‬ש ״ ם תחינה‪ ,.‬נ ר ע ס ל ע‬ ‫זולצנאך‬ ‫עצונג‪,‬‬
‫בא‪-‬‬ ‫‪ ;1840‬גור גיכט יודיש פון נ‪ .‬פאטועלי‪,‬‬ ‫ראבינזאן קראזע‪ ,‬וואלשע‬ ‫‪;183‬‬
‫‪.1800‬‬ ‫פון י‪ .‬י‪ .‬לינעצקי‪ ,‬א ד ע פ‬ ‫ןדנעט‬
‫וו‪ .‬האלין‪ ,‬רעזשיצע‪ ,‬ה א ט צוגעשיקט ד ע פ י י ד ש ן וויפנשאפטלעכן א י נ פ ט י ט ו ט‬
‫י י ד ש ע א י נ ע ת ע צ ו נ ג פון זיין ארטיקל ״די ג ע ש י כ ט ל ע נ ע יפודות פון דער יידישער‬
‫ח ו ד ש ־ ז ש ו ר נ א ל פ ו ן דעם‬ ‫דעם‬ ‫געדרוקט אין‬ ‫געווען‬ ‫וואם איז‬ ‫זפראכן‪-‬פראגע״‪,‬‬
‫נילדונגס‪-‬טיג^סטעריום‪.‬‬ ‫לענדשן‬
‫פ ו ן א נ ר ה ס און נ ת י ה קאטליאר‪ ,‬קליוולאנד‪ ,‬ה ו ר ן הער פ א ר ט י ט ל ו נ ג פון א מ א פ ‪-‬‬
‫י י ל ‪ -‬א ז י י ע ר ו ו ע ר ט פ ו ל ע ק א ל ע ק צ י ע פון ה ע נ ר ע ל ש ע און י י ד ש ע ספרים און זעלטענע‬
‫דיינאדד‪.‬‬ ‫אפרים‬ ‫ווערק 'פון‬ ‫לי‬ ‫צווישן‬ ‫אמעדקע(‪,‬‬ ‫‪.‬און‬ ‫׳)פון ' א ״ י‬ ‫׳יטשריפטן‬
‫ר ו ר ך הירש טעלאטעד‪ ,‬ד ג ע ‪ ,‬פון פ׳ נ ע ר ט א גיגזנורג‪ ,‬ד ע נ ע נ א ר ג ‪ :‬הענר׳ נ ד ו ו‬
‫פון׳‬ ‫א ניוסט‬ ‫גיגזנורגס‬ ‫א‪.‬‬ ‫פקולפטאר‬ ‫און‬ ‫קאקאווצעוו‬ ‫פ‪.‬‬ ‫פראפ׳‬
‫א פ ע ק ל זעל‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫אטוואצק‬ ‫רונינשטיין‪,‬‬ ‫ש‪.‬‬ ‫דורך‬ ‫פאלאוויאוו‪.‬‬ ‫<דיטיר‬
‫‪ -‬ארביוו*‬ ‫ןנע נ י כ ע ר און צ י י ט ש ד פ ט ן ‪ .‬פון ר ע ד נרויטמאן‪ ,‬נעליצי )רוטעניע(‬
‫*טעריאלן‪ .‬רורך רעם ק ו ט נ ע ר זק״ר אויפן נאמען פון' ש ‪ .‬אנפקי פון ה י ר ש ט א י ר‬
‫‪-‬‬ ‫‪ -‬נ י נ ע ר ‪ .‬פ ו ן ד ד א‪ .‬עלקישען‪ ,‬ד ג ע‬ ‫]אווינפקי‪ ,‬י צ ח ק קרויט‪ ,‬פ ר ץ ־ נ י נ ל י א ט ע ק‬
‫נ א ל נ ע ד ש ע ק )ליטע(‪ ,‬ד ר ך ‪ ,‬דער ג ע ‪-‬‬ ‫פארן ארכיוו‪ .‬פון ר‪ .‬נהןי־־צדק‪,‬‬ ‫ןוקזאכן‬
‫פריינד פון ייווא קאוונע‪ ,‬ווייטערדקע נ י נ ע ר פ ו ן דעם עונון פון׳ א ל י ה ו‬ ‫ןשאפט‬
‫ל ק ץ ש ט ו א ל ‪ ,‬ויניציאה; תנ״ד‪,‬‬ ‫תם״ו‪(2 ,‬‬ ‫אטשטערראם‬ ‫לנ־טונ‪,‬‬ ‫‪(1‬‬ ‫דלי‪:‬‬ ‫‪1‬ק‬
‫מגיד טישדים‪ ,‬א ט ש ט ע ר ד א ס תס״ח‪ (5 ,‬ש נ ע‬ ‫ה ל כ ו ת קטנות‪ ,‬ויניציאה תס״ד‪(4 ,‬‬
‫‪(7‬‬ ‫א מ ש ט ע ד ד א ם תע״ו‪,‬‬ ‫פתילות‪,‬‬ ‫שנע‬ ‫‪(6‬‬ ‫ת״פ‪,‬‬ ‫קושטנלינא‬ ‫להרשנ״א‬ ‫|טות‬
‫א ד ר ת אליה־‪,‬‬ ‫ד ק ד ו ק אליהו‪ ,‬ווילנה‪(9 ,‬‬ ‫‪(8‬‬ ‫קידושין להרשב״א‪ ,‬ברלין‪,‬‬ ‫ןושי‬
‫‪ (12‬ל ב ו ש‬ ‫מחצית השקל‪ ,‬הרונישונ‪,‬‬ ‫‪(11‬‬ ‫א ט ר ת טהורות‪ ,‬פ פ ד ׳ א ‪,‬‬ ‫‪(10‬‬ ‫|ד״א‪,‬‬
‫כ ד הקטח‪ ,‬א ו פ ט ר ה א ‪,‬‬ ‫‪(14‬‬ ‫אטשטערדאפ‪,‬‬ ‫עטרת ראש‪,‬‬ ‫‪(13‬‬ ‫ברדיטשוב‪,‬‬ ‫וכלת‪,‬‬
‫‪j‬‬ ‫‪(44-42) 3 - 1‬‬ ‫נומ׳‬ ‫״ ‪p‬‬ ‫ידיעית פון‬ ‫‪30‬‬

‫דחיקת‪,‬‬ ‫באר‬ ‫‪(17‬‬ ‫אמשטערדאס‪,‬‬ ‫חוצות‪,‬‬ ‫מיין‬ ‫‪(16‬‬ ‫פפד״א‪,‬‬ ‫השחר‪,‬‬ ‫מאיד‬ ‫‪(15‬‬
‫דרכים‪ ,‬ויניציאה‪ ,‬תק״ג‪,‬‬ ‫פרשת‬ ‫‪(10‬‬ ‫ד י ה ר נ פ ו ר ט תקם״א‪,‬‬ ‫הרקח‪,‬‬ ‫‪ (18‬יין‬ ‫אמשט׳‪,‬‬
‫דבש‪,‬‬ ‫יערות‬ ‫‪(22‬‬ ‫ברדיטשוב‪,‬‬ ‫והרגמן‪,‬‬ ‫הבוץ‬ ‫‪*31‬‬ ‫פיפד״א‪,‬‬ ‫ראשית‬ ‫<ךנן‬ ‫‪(20‬‬
‫חוות;‬ ‫‪(25‬‬ ‫דיהרנפורמ‪,‬‬ ‫כותרת‪,‬‬ ‫‪ (24‬ג ו ל ת‬ ‫רעדלהיים‪,‬‬ ‫א ק ץ צבי‪,‬‬ ‫‪(23‬‬ ‫קאפופט‪,‬‬
‫‪ (27‬ם׳ ה ו ש ע עם פ י ת ש הרד״ק )טיט!‬ ‫פ ל פ ל א חריפתא‪,‬‬ ‫דיהרנפורט‪(26 ,‬‬ ‫דעת‪,‬‬
‫‪-‬‬ ‫פאפנאוויץ‬ ‫וואפער‪,‬‬ ‫ו ה ו ר ד נ א ‪ .‬י‪.‬‬ ‫וילנא‬ ‫לעם‪,‬‬ ‫מרפא‬ ‫‪(28‬‬ ‫איבערז׳(‪,‬‬ ‫לאטיינ׳‬
‫פאיטיי‪-‬‬ ‫בדאשורן‪,‬‬ ‫‪30‬‬ ‫קןרפקף‪:‬‬ ‫ארכיוו )פ‪.‬‬ ‫בונדישן‬ ‫פון‬ ‫אויפרופן‪.‬‬ ‫פלאקאטן‪,‬‬
‫אי‬ ‫פעלדשטיץ'‪:‬‬ ‫פ ד י נ ד ‪ ,‬ל‪.‬‬ ‫פון •די ציריכער‬ ‫צייטונגק‪.‬‬ ‫אויפחופן‪,‬‬ ‫אויסגאבעפ‪,‬‬
‫ווענעציעי‬ ‫איבערזעצוגג‪,‬‬ ‫יידישער‬ ‫טיט‬ ‫הגדה‬ ‫א‬ ‫יודאלקא‪,‬‬ ‫דיטשע‬ ‫צאל‬ ‫היפשע‬
‫‪ -‬פאלעם^‬ ‫‪ -‬הרוקזאכן‪ .‬זט״קר ״טאספים״ ת ל ־ א ב י ב‬ ‫‪ .16-29‬י‪ .‬הויכטאן‪ ,‬תל־־אביב‬
‫טינער צייטשריפטן‪ ,‬דרוקזאבן‪ .‬פון ל‪ .‬נייהויז‪ ,‬ש‪ .‬ג‪ .‬ווערטס )ווילנע(‪ ,‬וו‪ .‬גארפינ‪:-‬‬
‫‪ -‬טאטעריאלן פון' זש‪ .‬פ ‪ .‬ס‪-.‬‬ ‫‪ -‬דרוקזאכן‪ .‬נ‪ .‬פ א ל ט א ן ) ט א ר נ ע (‬ ‫ק ע ל )טאמאשאוו(‬
‫‪-‬‬ ‫‪ -‬פ א ט א ג ר א פ י ע פ פון ווילנער חזנים‪ .‬י‪ .‬גרענאדיר )דאנציק(‬ ‫יופף ס י ל מ א ן ) ו ז י ל נ ע (‬
‫‪ -‬ביכער‪ .‬פון‬ ‫ארכיוו‪-‬טאטעריאלן‪ .‬י ה ו ד ה ל י פ ט א נ א ו ו י ט ש )לידע(‪ ,‬ד ו ר ך י‪ .‬פ ו פ ק א‬
‫פ א ט א ג ר א פ י ע פ פון ט צ ב ו ת‬ ‫אלבאם‬ ‫‪ -‬אן‬ ‫פרעטישל‬ ‫קהילה־פארוואלטונג‬ ‫דעד‬
‫זק״ר ביי דער רעאל־גיטנאזיע‪ ,‬ווילנע‪ :‬צייט׳•‬ ‫פון‬ ‫בית־עולפ‪.‬‬ ‫פרעמישלער‬ ‫אויפן‬
‫או; ביכער ) מ מ נ ו ח פון ר‪ .‬גערשאטער‪ ,‬ש ‪ .‬ווערםעס‪ ,‬א‪ .‬פארודאטינפקי‪,‬‬ ‫שריפטן‬
‫פלאצלןער‬ ‫‪ -‬ק א פ י ע פון‬ ‫א״א(‪ .‬ד״ד ע‪ .‬רינגעלבלום‬ ‫שווארץ‬ ‫ראזענשיין‪ ,‬פ ‪.‬‬ ‫י‪.‬‬
‫תולדות‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ -‬דרוקזאכן‪ .‬ש‪ .‬ק ר י ש ט א ל ק א ‪ ,‬לודטיר‬ ‫פ נ ק ס החייטים‪ .‬פ‪ .‬כץ‪ ,‬ווילנע‬
‫ישו‪-‬פ״י אין יידיש‪ .‬דורך פ‪ .‬ה א ל פ ע ר ץ י‪ :‬פון‪ .‬פ ‪ .‬קאפלאן' און י‪ .‬דאטעראצקי‪ ,‬ביא*‬
‫‪ -‬ארכיוו־‬ ‫ליפטאק‪ ,‬ד א ק ו מ ע נ ט ן ‪ :‬פון י‪ .‬זאקהיים‪ ,‬פלאגים )דורך ט‪ .‬זאבלאצקי(‬
‫‪ -‬א פ ע ק ל ל ו ח ו ת ‪ .‬י‪ .‬פייערשטיין‪ ,‬עסקריניא‬ ‫מ ‪ .‬זאבלאצקי‪ ,‬םלאנים‬ ‫מאטעריאלן‪:‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪ -‬קאלעקציע ארגענטינער ייד׳ צייטשריפטן‪ .‬ט‪ .‬פרידטאן‪ ,‬ו ו א י ש ע‬ ‫)אדגענטיגע(‬
‫ביכער און דרוקזאכן‪ .‬פ ר א פ ׳ ש‪ .‬ליבעץ‪ ,‬פ ר א ג ‪ :‬ע ט ל ע כ ע פ ר א ג ע ך דרוקזאכן'‪ ,‬צוו״?!‬
‫‪ -‬דרוקזאכן‪ .‬ש‪ .‬ט ו י ב ‪-‬‬ ‫‪ .1767‬ט‪ .‬בוקםבוים‪ ,‬ר א ד א ט י ש ל‬ ‫פראגער ת ק נ ו ת פון יאר‬
‫ארכיוו״טאטע־יאלן‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫קאליש‬ ‫פרעגער‪,‬‬ ‫ל‪.‬‬ ‫דרוקזאכן‪.‬‬ ‫ביכער א״א‬ ‫‪-‬‬ ‫לויודיטש‬
‫‪ -‬טויזענד אונד איינע נאכט‪ .‬געז׳ פריינד וולאצ־‬ ‫סאכאטשעווטקי‪ ,‬ל ו ק ס ע נ ב ו ר ג‬ ‫ה‪.‬‬
‫סידור‬ ‫פון‬ ‫פארמעט־כתב־ידן‬ ‫‪-‬‬ ‫טשארטקאוו‬ ‫פרץ־׳פאראיין‪,‬‬ ‫ביכער‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫לאוועק‬
‫דט‬ ‫‪ -‬זיינע ווערק‪ .‬ע‪ .‬קארטאן‪,‬‬ ‫תהילים‪ .‬ד י ר מ ‪ .‬עהרענפרייז‪ ,‬ם ט א ק ה א ל ם‬ ‫און‬
‫‪ -‬גרינבויטם ייר־דייטשע כרעפטאטאטיע‪ .‬ציונ׳ ארגאניזאציע‪ ,‬ואגרעב )יר־‬ ‫ראיט‬
‫‪ -‬עספעראנטא־־דרוקזאכן‪ .‬י‪ .‬ק א ר‬ ‫‪ -‬דדוקזאכן‪ .‬ש‪ .‬גוטערטאן‪ ,‬ם ל א צ ק‬ ‫גאפלאוויע(‬
‫או‬ ‫‪ -‬צייטונגען‬ ‫באביצקי‪ ,‬ווילנע‬ ‫נ‪.‬‬ ‫ארכיוו־טאטעריאלן‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ווילנע‬ ‫פינאוויטש‪,‬‬
‫‪ -‬דרוקזאכן‪ ,‬טאט׳ פארן׳ פעד׳ טוזיי‬ ‫ב י ל ד ו נ ג פ < ע ז ע ל ש א פ ט ‪ ,‬סווענציאן‬ ‫בראשורץ‪.‬‬
‫פ‬ ‫ווילנע‪,‬‬ ‫ב‪ .‬באגאן‪,‬‬ ‫‪ -‬דרוקזאכן‪ .‬ל‪ .‬באדאץ‪ ,‬פאריז‪,‬‬ ‫פוזניצקי‪ ,‬באטשקן‬ ‫א‪.‬‬
‫בעבער‪-‬‬ ‫‪ -‬דרוקזאכן‪ .‬ט‪ .‬ד‪.‬‬ ‫פעקלער‪ ,‬לויצק‪ ,‬א ‪ .‬און ח‪ .‬אייניעלצין‪ ,‬פאדבראדו‪,‬‬
‫נ ץ ‪ ,‬ווילנען‬ ‫אב׳‬ ‫השכל״‪.‬‬ ‫ר ד ת ומופר‬ ‫״יפוח‬ ‫השודדים״‪,‬‬ ‫״להקת‬ ‫‪-‬‬ ‫זאטאשטש‬
‫ל ה ק ת נביאים‪ ,‬צדה לדרך‪ ,‬ס׳ זכירה‪ ,‬פ׳ העברונות‪ .‬ש ‪ .‬גאלדבלאט‪ ,‬םטילטען ) ל ע ט‬
‫‪ -‬אויפרופן‪ .‬י‪ .‬טרונק‪ ,‬ו ו א ר ש ע ‪ .‬־‬ ‫גרינשפאן‪ ,‬פ ל א צ ק‬ ‫ש‪.‬‬ ‫‪ -‬דרוקזאכן‪.‬‬ ‫לאנד(‬
‫‪ -‬דרוקזאכן‪ .‬צענט׳ ייד• ל ע ר ע ר פ א ד י ן ‪ ,‬ריגע־‬ ‫אדכיוו־מאט׳‪ .‬ד״ד ל ‪ .‬לעורן‪ ,‬ברעפלע‬
‫פ ע ק ל פ א ט א ג ר א פ י ע פ פון שולוועזץ‪ .‬י‪ .‬גארבארםקי‪ ,‬ש ט ש ו ט ש י ן ‪ ,‬ד״ר י‪ .‬רויכפליי?‬
‫*‬ ‫פווענציאן‪,‬‬ ‫גינזבות‬ ‫ט‪.‬‬ ‫בריפל‪,‬‬ ‫זט״קך‬ ‫טאקאוו‪,‬‬ ‫פטאלגיץ‪,‬‬ ‫ח‪.‬‬ ‫לעמבערג‪,‬‬
‫‪ -‬דרוקזאכ‬ ‫פ א ט ש ט ע ר ‪ ,‬קשאנאוו‪ ,‬ע‪ .‬לאקערטאן‪ ,‬ווילנע‪ ,‬ט‪ .‬קאהאנאוויטש‪ ,‬ווילנע‬
‫‪31‬‬ ‫)‪(44—42‬‬ ‫‪3—1‬‬ ‫נומי‬ ‫ידיעות פין‬

‫צ‪ .‬ר י ט ל ע ר ‪, ,‬׳‪,‬״••לנע‪ :‬ק א ה ו ט ‪ -‬ע ר ו ך ה ש ל ט ‪ 7 ,‬ב ״ נ ‪ .‬ד ו ן א ‪ .‬א‪ .‬ראבאק‪ ,‬ק י י ט ב ר י ד ו ש ‪-‬‬
‫ןורכיוו־מאט‪ .‬ז‪ .‬וויי* זלאטשעוו‪ ,‬ב‪ .‬ווערבלינםקי‪ ,‬גראדנע‪ ,‬ש ‪ .‬איזביצער‪.,‬בריפק‪ ,‬מ‪.‬‬
‫‪5‬יאטרקאוופקי‪ ,‬ווארשע‪ ,‬וו‪ .‬שופטער‪ ,‬קאן‪ ,‬ט ‪ .‬טורקעלטויב‪ ,‬בריפל‪ ,‬א‪ .‬ר א ז ע נ ט א ל ;‬
‫‪,‬‬
‫הערש‪ ,‬זשע‪-‬‬ ‫פראפ׳ ל‪.‬‬ ‫‪ -‬ארפיוו^טאט ‪.‬‬ ‫פארטיי‪ ,‬ר ב ע‬ ‫ציוני פ א צ ׳‬ ‫!רעמענעץ‪,‬‬
‫ערר ‪ -‬ט א ט ע ר א ל ן וועגן ״בונד״‪ .‬נ‪ .‬ווייגיג‪ ,‬ווילנע‪ ,‬ד י ר הרושאוופקי‪ ,‬ווילנע‪ ,‬ש ‪.‬‬
‫‪,‬‬
‫‪? -‬לבאס פון אביט ‪-‬‬ ‫‪ -‬ארניוו־טאט׳‪ .‬שיינע לעוד‪ ,‬ווילנע‬ ‫לודטיר‬ ‫ךשטאלקע‪,‬‬
‫‪ -‬דרוק־־זאנן‪.‬‬ ‫פ ר י ר י ך ‪ ,‬נ ר ע ט ש ‪ ,‬ש ‪. .‬ז‪ .‬פיפע‪ ,‬פ א נ י ק‬ ‫ך י ז נ י י ״שול־קולט״‪ .‬י‪.‬‬
‫‪ -‬נ י נ ע ר ‪ .‬ו‪.‬‬ ‫‪ -‬גאנג ק א נ פ פ ע ק ט ן ‪ .‬ט ‪ .‬ה א ל פ ע ר ן ‪ ,‬זלאטשעוו‬ ‫ד ׳ טעכניקופ‪ ,‬ווילנע‬
‫ראנינאוויטש‪ ,‬ווילנע‪ ,‬ר ‪.‬‬ ‫‪ -‬כ״י פ ו ן זיינע ״שקלאווער יידן״‪ .‬ח‪.‬‬ ‫‪,‬זניאור‪ ,‬פאריז‬
‫ייפקאודטש‪ ,‬ווילנע‪ ,‬י‪ .‬נ ו ק פ נ ו י ם ‪ ,‬פ י נ פ ק ‪ -‬נ י נ ע ר ‪ .‬א‪ .‬עלעשעק‪ ,‬ר ג ע ‪ ,‬זט״קר ק ש א ‪-‬‬
‫ב ל ו ט ע נ ט א ל לובלין‪ ,‬געז׳‬ ‫‪ -‬ב ו ך ‪ .‬נ‪.‬‬ ‫גרונדהארד‪ ,‬בריפל‬ ‫דרוקזאכן‪ .‬ט ‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫אוו‬
‫‪ -‬דרוקזאכץ‪ .‬טאדזשעוופקן‪ ,‬ט א ט א ש א ו ו ט א ד ‪ ,‬ש ‪ .‬טאראוויטש‪,‬‬ ‫!רינד‪ ,‬טאנטעווידעא‬
‫שעפקין‪ ,‬ניר‪-‬‬ ‫פויאטניק‪ ,‬פ ‪ .‬ריזמאן‪ ,‬טורגעל‪ ,‬ח‪.‬‬ ‫נורילןעפ‪,‬‬ ‫ארזשקאוויטש‪ ,‬ד‪.‬‬
‫‪ -‬נ י נ ע ר און ו ש ו ר ‪-‬‬ ‫‪ -‬ארכיווי־טאט‪ .‬יצחק גלעזער‪ ,‬ווילנע‬ ‫‪$‬רק‪ ,‬טארקטאן‪ ,‬גענט‬
‫‪ -‬טאטעריאל‬ ‫‪ -‬ניכער‪ .‬י י ר פ א ל ק ס ש ו ל ‪ ,‬לידע‬ ‫אלן‪ .‬געז׳ ״פריינד״ נ י א ל י פ ט א ק‬
‫‪ -‬ארניוו פ ו ן א‪ .‬ל ‪ .‬ניםקא‪ .‬ש ‪ .‬קןרץ‪,‬‬ ‫א ר ן פעד׳ טוזיי‪ .‬אל׳ גיטעלזאן דאלהינאוו‬
‫וינעל‪,‬‬ ‫אךניוו־טאט׳‪ .‬ל ‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫קאליש‬ ‫״פריינד״‬ ‫געז׳‬ ‫ארכיוו־־טאט׳‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫עטבערג‬
‫‪ -‬זשורנאלן'‪ .‬ייד׳‬ ‫‪ -‬דרוקזאנן‪ .‬ט ‪ .‬ראדין‪ ,‬פאן‪-‬דיעגא‬ ‫ילנע‪ ,‬א ‪ .‬פעקלער‪ ,‬ל ו צ ק‬
‫ש ‪ .‬לעווין און ד‪.‬‬ ‫דורך נ‪ .‬ווייניג‪:‬‬ ‫פאטאגראפיעפ‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫לטערן־פארנאנד‪ ,‬ר ג ע ‪:‬‬
‫;‬
‫‪ -‬טטאהיועטקע‪ .‬ייר׳ שול^פאראייץ‬ ‫‪ -‬הרוקזאכן‪ .‬ד״ד פ ע פ ע ר‬ ‫לעווקאוויטש‪ ,‬קויל‬
‫ה א ל פ ע ר ן ‪ .‬נ‪ .‬ר א ז ע נ נ ל א ט ‪ ,‬ו ו י ל נ ע ‪-‬‬ ‫‪ -‬טרויערי־פלאקאט נ א ך ט‪ .‬ל‪.‬‬ ‫טערנאוויץ‬
‫‪,‬‬
‫‪ -‬א ר נ י ו ו ־ ט א ט ‪ .‬ט ש ה גייסט‪ ,‬ל א ד ז ש )דורך‬ ‫טזרה״ תרפ׳׳ג‪ .‬וואלף נייהו־ז‪ ,‬ל א ד ז ש‬
‫נאט‪-‬‬ ‫)דורך א‪.‬‬ ‫זוניפקי‬ ‫נופח‪ .‬ט‪.‬‬ ‫פאצ׳‬ ‫הגדה ש ל פ פ ח טיט‬ ‫‪-‬‬ ‫נייהויז>‬
‫!יטפקי( ו ו י ל נ ע ‪ -‬מ ק ל חובלים )פרעמישלע ‪ (1869‬א״א‪ .‬ד״ד ט ‪ .‬נופענבלאט‪ ,‬ודין—‬
‫‪ -‬פ א ט א ג ד א פ י ע ס פון זשיטאטירער פ א ג ר א ם ‪-‬‬ ‫כיוו־־טאט׳‪ .‬ד״ר ב‪ .‬ב ע ת ע ר ‪ ,‬קאוונע‬
‫‪ 3 -‬בענד‪ .‬״השלח״‪ ,‬״הזטן״ א״א‪ .‬י‪ .‬האזענדארף‪,‬‬ ‫בנות‪ .‬נחטן רעזענבערג‪ ,‬ווילנע‬
‫‪ -‬ביכער ) ג ע ז א ט ל ט ביי אינזש׳ ה‪.‬‬ ‫‪ -‬ארכיוו־־טאט׳‪ .‬קורט האזען‪ ,‬פלאצק‪,‬‬ ‫אג‬
‫בעולה‬ ‫‪ -‬פ פ ר אטן‬ ‫ינוויץ(‪ .‬י‪ .‬פופקא‪ ,‬לידע — ב י כ ע ר ‪ .‬א ‪ .‬וויינבערג‪ ,‬ווארשע‬
‫‪,‬‬
‫‪ -‬רעק‪-‬‬ ‫‪ -‬ביכער‪ .‬לאנדקענטשאפט־־געז ‪ ,‬ווילנע‬ ‫׳‪ .,‬י‪ .‬ל‪ .‬גאווענדא‪ ,‬פ א ד ב ר א ד ז‬
‫מע׳־ינוך פון ״פראוואדניק״‪ .‬נ‪ .‬ג ר פ ‪ ,‬ראווגע ‪ -‬א ר נ ׳ ‪ -‬ט א ט ׳ ‪ .‬נ‪ .‬בלוטעגטאל‪ ,‬ל ו נ ל ׳ י ן ‪-‬‬
‫ברירו פ ו ן שלופ־־עלינם )‪ .(1908‬ט ‪ .‬לינערטאן‪ ,‬ר י א ‪ -‬ד ר ק ו א ק ‪ .‬ט ‪ .‬דאוויד‪ ,‬בער‪,‬‬
‫ביבל־קאנקארדאנץ‪ ,‬נייער וועג‪ ,‬א ד ‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫פרעגער‪ ,‬ק א ל י ש‬ ‫‪ -‬דרוקזאק‪ .‬ל‪.‬‬ ‫אן‬
‫‪ -‬ביכעך‪ .‬צ‪.‬‬ ‫‪ -‬ווילנע‬ ‫‪ -‬ביכער‪ .‬פדוי ק ט ן‬ ‫&ער שטיטע‪ .‬י‪ .‬ע פ ע ל ‪ ,‬ווילנע‬
‫‪ -‬ביכער‪ .‬פ ר ץ ‪ -‬פ א ר א י ץ ט ש א ר ט ‪-‬‬ ‫‪ -‬דדוקזאנן‪ .‬פ ר ארסע‪ ,‬בערלין‬ ‫וער‪ ,‬אוםצילוג‬
‫‪ -‬דוב­‬ ‫‪• -‬ביכעד‪ .‬געז׳ נינלייאטעק‪ ,‬טיר‬ ‫ש י פ ר ן ‪ ,‬ווילנע‬ ‫‪ -‬דרוקזאכן‪ .‬ל ‪.‬‬ ‫ו‬
‫‪,‬‬
‫‪ -‬תכך טיט פראנצויזישער אינערזעצונג‪ .‬א‪ .‬טארקופ‪,‬‬ ‫‪ .! :‬ש ‪ .‬נרוידא‪ ,‬ווילנע‬
‫! ז ש ע ‪ :‬ט י פ ל ג א ר ד א ן ‪ -‬ג ע ש י כ ט ע פ ו ן רופלאנד‪ .‬ברינטאן‪ ,‬ר א ט ש ק י ‪ -‬ז ש ו ר נ א ל ן ‪ .‬א‬
‫החדש״;‬ ‫אםטראוועץ‪-‬״טגדל בבל‬ ‫קרוינגאלד‪,‬‬ ‫עט‪ ,‬ר ע ז ש י צ ע ‪ -‬א ר כ ׳ ־ ט א ט ; ה‪.‬‬
‫‪ -‬פ א ט א ג ר א פ י ע פון‬ ‫‪ -‬א ג ר ת יל׳׳ג א ״ א נ י כ ע ד ; י‪ .‬ט ו י נ‬ ‫טענענבויפ‪ ,‬ל א ד ז ש‬
‫‪ -‬דאט‬ ‫מ ב ד ‪ ,‬אויפן אלטן בית־־יעלטין אין ל ו י ו ו י ט ש ב‪ .‬בהן־ווירגילי‪ ,‬ווילנע‬
‫;‬

‫ווארטפטאן‪ ,‬ניר­­‬ ‫ל א ל ה י פ ״ ; ד י ר י‪.‬‬ ‫נחטיה חיון ״עוז‬ ‫י זעלטענע פ פ ר פ ו ן‬

‫א״א‪.‬‬ ‫קאטינפקי‬ ‫פרישטאן‪ ,‬א״ר‬ ‫דובנאוו‪ ,‬ד‪.‬‬ ‫ברירו צו אים !פון ש ‪.‬‬ ‫י! ‪-‬‬
‫‪!_3‬‬ ‫)‪(42—44‬‬ ‫‪Dodatek do ,,Jiwobleter" T. VI, Nr 1—2‬‬

‫‪J ED IES‬‬ ‫‪— BIULETYN Z Y D . INSTYTUTU‬‬ ‫‪NAUKOWEGO‬‬

‫‪Marzec 1934‬‬ ‫‪Adres: Wiwulskiego 18, Wilno‬‬

‫‪,The jew in Canada -‬‬ ‫)דורך ד״ר ל ‪ .‬ראזעגבערג>‬ ‫ודיניה‬ ‫ה ע ד שטיינבעוי‪,‬‬

‫‪ -‬דין‬ ‫‪ -‬עין יעקב‪ ,‬א מ ש ט ר ד ם ת ק כ ״ ה ; ד״ד יוהף ק ד ק‬ ‫א״ר זלמנסאן‪ ,‬ווילנע‬
‫‪ -‬אילטע ק א ר א ‪ :‬ט י ש ע כ ת ו ב ה ‪ ,‬מוד‬ ‫שובין‪ ,‬ט ד א ק‬ ‫דיטערטאציע א ״ א ביכער? ה ‪.‬‬
‫אוייפשטאנד א ״ א ‪ .‬וואד״‬ ‫פוילישן‬ ‫אונטעדדדקן דעם‬ ‫גאכן‬ ‫טאניפעסט‬ ‫ראוויאוזם‬
‫‪ -‬פארשיידעגע אדכיוו־טאט׳‪ .‬ר ע ד ״אויפגאנג״ טאד׳ םיגעט‬ ‫שעווער געז׳ פריינד‬
‫פראקטי‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫זיגמונט טודקאוו‬ ‫זשורנאלן און א ג ד דחוקואכן‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫)י‪ .‬איזראעל(‬
‫ג<׳‬ ‫שערעשעווסקי )דודך‪ ,‬י‪.‬‬ ‫סעגאטאד ר‪.‬‬ ‫‪,‬שער ק א ל ע נ ד א ר פ ו ן ל^גיעצקי א ״ א ‪.‬‬
‫‪ -‬וואדש^‪ :‬םטענאגראמעש און דרוק־ואכן‬ ‫ט^יטאן‪ ,‬מ ‪ .‬פליל‪1‬עד א ו ן ש ‪ .‬זיידעל(‬
‫פ ו ן סיים און סעגאט‪ ,‬ווערק פ ו ן ד ‪ .‬כוואלפאן‪ ,‬ט ‪ .‬י‪ .‬פיעפקאוופקי און ארכיוו־מאט־‪.‬‬
‫*‬
‫ד ו ח ק אין א ר ט וועלן מ י ד די א י ב ד ק ע ק ב ל ו ת קוויטירן אין' די קו־׳‪,‬‬ ‫טהמת‬
‫״ידיעות״‪.‬‬ ‫טענדקע‬

‫ג ע ז ע ל ש א פ ט ״ פ ר י י נ ד פ ו ן ייווא״ אין ווילנע — ז‪ .‬רייזען‬ ‫ארויםגעכער‪:‬‬

‫ר ע ר א ק ט א ר ‪ :‬י‪ .‬אנילאוויטש‬ ‫פאראגטווארטלעכעד‬

‫‪ 8‬ו ו ע פ ן‪:‬‬

‫וו י ל נ ע‬

‫‪Zydowski Instytut Naukowy, Wiwulskiego 18, Wilno‬‬

‫פאריז‪:‬‬

‫)‪E. Tscherikower, 34, Rue Dombasle, Paris (15e‬‬

‫נ י ו ־ י א ר ק‪:‬‬

‫‪Yiddish Scientific Institute 1133 Brodway, N e w‬‬ ‫‪York‬‬

‫בוענאם־איירעם‪:‬‬
‫‪Instituto Cientifico Israelita Corrientes 2616, Buenos-Aires‬‬

‫שריי‪:‬‬ ‫םעקציע‬ ‫פםיכאלאגיש־פעדאנאגישער‬ ‫צו ד ע ר פ י ל א ל א ג י ש ע ר און‬

‫ווילנער א ד ר ע ם ‪.‬‬ ‫אויפן‬
‫פאריןער אדרעם‪.‬‬ ‫צ ו ד ע ר ה י ם ט א ר י ש ע ר ם ע ק צ י ע — אויפן‬
‫צו ד ע ר ע ק א נ א מ י ש ־ ס צ א ט י ם ט י ש ע ר ס ע ק צ י ע — לויטן א ר ר ע ם ‪:‬‬
‫‪J. Lestschinsky, Zabia 9/34, Warszawa‬‬

‫‪Zaklady Graficzne inz. G . Kleckina, Wilno‬‬

‫דרוקעריי פון אינזש‪ .‬ג‪ .‬קלעצקין‪ ,‬ווילנע‪ ,‬קווצשעלנע ‪23‬‬
 ‫די פויפעריזירונג פון די יידישע מאסן אין פוילן‬
‫‪1‬‬
‫)אויפן סמך פון די דאטן פון די יידישע קהילות איבער די שטניער־צאלערס (‬
‫ל ע ש ט ש י נ ם ק י )יוארשע(‬ ‫פון י ע ק ב‬

‫מיד האבן אין מערץ־ביכל פון יאר ‪ 1931‬פון אונדזער זשורגאל אפגעדרוקט‬
‫אן ארטיקל ״די גלידערונג פון די שטניעריצאלערס אין איעיקע קהילות פון‬
‫פוילן״‪ .‬מיר האבן דארטן אויםגענוצט מאטעריאלן פאר ‪ 4‬גרעםערע קהילות‬
‫)ווארשע‪ ,‬לאדזש‪ ,‬קראקע און לעמבצרג(‪ .‬איצט האבן מיר די מעגלעכקייט צו ווארפן‬
‫א בליק אויף דעד גלידערונג פון די שטניער־צאלערס אין א גרעםערער צאל‬
‫קלענערע קהילות‪ ,‬ווי אויך באלי״יכטן די עגדערונגען‪ ,‬רואם זי_ינען פארגעקומען‬
‫אין די לעצטע יארן פון דעם שארפן קריזים‪.‬‬
‫טאבעלע ‪ 1‬גיט אונדז די שטנלער‪-‬צאלערם פון זעקס מיטעלע קהילות‪ :‬די‬
‫גרעסטע—די לובליגער—האט געהאט אין ‪1921‬סטן יאר ‪ 37.337‬יידן; די קלענסטע—‬
‫די כעלעמער—‪ .12.064‬אלע זעקס קהילות האבן געהאט אין יאר ‪15.460—1929‬‬
‫שטי_יער׳צאלער‪ 0‬און אין ‪ 1933‬גאר ‪ ,14.486‬ווייגיקער אויף ‪ 6,3‬פראצ׳‪ .‬די יידישע‬
‫באפעלקערוגג אין די ‪ 6‬באטראכטע קהילות איז פאר די געגומעגע יארן גישט‬
‫קלענער געווארן‪ ,‬ווי_יל ס׳איז דאך כמעט גישט געווען וווהין אויםצווואגדערן‪,‬‬
‫און די פארקלעגערוגג פון דעד צאל שטניער‪-‬צאלערם קאן באטניטן נאר איינם‪:‬‬
‫ם׳איז גאך גרעסער געווארן די צאל פון די‪ ,‬וועלכע קאגען גישט צאלן אפילו דעם‬
‫יערלעכן מיגימום פון ‪ 5‬גילדן‪.‬‬
‫אין אלע זעקס קהילות זי_ינען געווען יידן לויט דער ציילונג פון ‪—1921‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .127.473‬פאר די פארגאגגענע יארן איז זיכער געווען א געוויםער צווואקם‪ .‬וועגן‬
‫איין קהילה—וועגן טשעגםטאכאוו—האבן מיר גראד דאטן פארן יאר ‪ .1933‬שטעלט‬
‫זיך ארוים‪ ,‬אז פון ‪ 22.663‬יידן אין ‪ 1921‬איז געווארן ‪ 27.000‬אין ‪ .1933‬מיר וועלן‬
‫זי_ין געוויס גאר נאעגט צום אמת‪ ,‬ווען מיר וועלן אננעמען‪ ,‬אז אין אלע זעקם‬
‫קהילות זגינען געווען אין יאר ‪ 1933‬בערך ‪ 140.000‬יידן‪ .‬רעכגט מען צו ‪ 4‬גפשות‬
‫אין א משפחה‪ ,‬באקומט מען בערך ‪ 35.000‬פאמיליעם‪ .‬אזוי ווי שטי_יער האבן געצאלט‬
‫‪,‬‬
‫נאר ‪ 14.486‬מענטשן‪ ,‬באטי_יט דאם‪ ,‬אז ס׳האבן געצאלט שטניער נאר ‪ 41,4‬פראצ‬
‫פון אלע ראשי‪-‬המשפחה‪ .‬וואלטן מיר גערעכגט אלע עקאנאמיש‪-‬אקטיווע‪ ,‬וואלט‬
‫דער פראצענט שטגיער־צאלערם געווען גאך קלעגער‪.‬‬
‫אלע שטגיער־צאלערם האבן ארנינגעטראגן אין ‪1929‬םטן יאר ‪ 768.732‬גילדן‬
‫און אין ‪ 1933‬נאר ‪ ,676.094‬ווייגיקער מיט ‪ 92.638‬גילדן אדער מיט ‪9 12,1‬ראצ׳‪.‬‬

‫אייפן גרונד פון די מ ‪ 8‬ט ע ר י א ל ן פון דער עק‪$‬נאמיש־סט‪8‬טיסטישעד סעקציע פון ילוון‪.‬‬
‫פ‪8‬רעפנטל»כט‪.‬‬ ‫די ר ע ז ו ל ט ‪ 8‬ט ן פון דעד ציילונג אין ‪ 1931‬זלינען לויט די דןנליגיעס נןזך ניט‬

‫)ייווא׳בלעטער‪ ,‬ב׳‪( V I )(14‬‬

 ‫יעקב לעשטשינסק‬ ‫‪202‬‬

‫אין דורכשניט איז אויסגעקומען אויף א שטניער־צאלער‪:‬‬

‫אין ‪ 49,7 — 1929‬גילדן‬
‫‪ 46,7‬״‬ ‫״ ‪1933‬‬
‫לאמיר גלניך באטראכטן די דאטן פון די קלעגערע קהילות בגוגע די זעלביקע‬
‫פראגן‪ ,‬וואם וועגן זיי האבן מיד גאר־וואם גערעדט‪ .‬טאבעלע ‪ 2‬געמט אדום צען‬
‫קהילות מיט א באפעלקערוגג פון ‪ 58.863‬גפשות‪ .‬די גרעסטע פון די דאזיקע‬
‫קהילות — וולאצלאוועק — האט געהאט אין ‪ 9.595 — 1921‬יידן ‪ 5‬די קלעגםטע —‬
‫טשארטקאוו — ‪.3.314‬‬
‫די דאזיקע אלע צען קהילות האבן געהאט עטאט‪-‬צאלערם‪:‬‬
‫‪7.475‬‬ ‫אין ‪1929‬‬
‫‪6.094‬‬ ‫״ ‪1933‬‬
‫‪8‬לזא—אפארקלעגערוגג אויף גאגצע ‪ 1.381‬שטי_יער־צאלערס אדער אויף ‪ 18,5‬פראצ׳‪.‬‬
‫אויך די שט״ער־סומע האט זיך אין די קלעגערע קהילות שטארקער‬
‫פארקלעגערט ווי אין די‪-‬פריער באהאגדלטע גרעםערע קהילות‪ .‬די צען קלענערע‬
‫קהילות האבן געהאט פון שטייערן‪:‬‬
‫אין ‪ 353.435 — 1929‬גילדן‬
‫‪ 242.401‬״‬ ‫״ ‪1933‬‬
‫אלזא—א פארקלעגערוגג אויף גאגצע ‪ 111.034‬גילדן אדער אויף ‪ 31,4‬פראצ׳‪.‬‬
‫נעמט מען אן‪ ,‬אז די צאל יידן אין די דאזיקע צען קהילות איז געבליבן‬
‫ווי אין ‪ ,1921‬וועלן מיד קומען צום אויספיר‪ ,‬אז אין יאר ‪ 1933‬האבן געצאלט‬
‫שטי_יער גאר ‪ 41,4‬פראצ׳ פון אלע יידישע משפחהיקעפ‪.‬‬
‫בכן איז אין לעצטן יאר אין דעד פראוויגץ קרוב צו דרי! פיגפטל פון דעד‬
‫יידישער באפעלקערוגג געווען אזוי ארעם‪ ,‬אז זיי האבן גיט געקאנט צאלן אפילו‬
‫‪ 5‬גילדן א יאר‪.‬‬
‫אויף איין שטי_יער‪-‬צאלער איז אויםגעקומען אין די קלעגערע קהילות‬
‫אין דורכשגיט‪:‬‬
‫אין ‪ 47,3 — 1929‬גילדן‬
‫״‬ ‫‪39,8‬‬ ‫״ ‪1933‬‬
‫ס׳איז שווער צו זאגן‪ ,‬צי די יידישע באפעלקערוגג האט זיך אין די דאזיקע‬
‫קלעגערע קהילות פארמיגערט די לעצטע יארן‪ .‬מען קאן אגגעמען‪ ,‬אז דער‬
‫גאטירלעכער צווואקס האט אפגעוואגדערט אין די גרויסע שטעט פון פוילן אדער‬
‫איגגאגצן אויםגעוואגדערט‪ .‬די אבםאלוטע צאל יידן איז מסתמא געבליבן די זעלבע‪,‬‬
‫און די פארקלעגערוגג פון די שטניער‪-‬צאלערס און פון די שטי_יער‪-‬סומעם איז געוויס‬
‫א סימן פון מאטעריעלער ירידה‪ ,‬פון פויפעריזירוגג‪.‬‬

‫‪II‬‬

‫י שטייער״‬ ‫ד‬ ‫לאמיר איצט באטראכטן די איגעווייגיקםטע גלידערוגג פון‬

‫צאלערם‪ .‬א קוק פון אויבגאויף ווניזט גלי_יך‪ ,‬אז אפילו אין דער פראוויגץ‪ ,‬אין דער‬
‫‪20S‬‬ ‫פויפעויזירונג פון די יידיש צ מ‪8‬םן‬

‫קלענםטער קהילה‪ ,‬קאן מען אויך נישט צוגויפווארפן אין איין קבצנישן טאפ אלע‬
‫טיילן פון דער יידישער באפעלקערוגג‪ .‬געווים פארנעמט דער קבצנישער טייל‬
‫אגעוואלדיק גרויסן שטח•‪ ,‬געווים זי_יגען די גבירים אויך נישט קיין קרעזוסן‪ ,‬אבער‬
‫דאך איז פאראן א גרויסער תהום צווישן ארעם און רי!ך‪ ,‬דאך באשטייט דאם‬
‫יידישע לעבן נישט פון איין שווארצער קבצן־פארב‪ ,‬גאר שטעלט מיט זיך פאר‬
‫א גאגצן רעגנבויגן‪.‬‬
‫געמען מיר אן‪ ,‬אז די צאלערם פון מער פון ‪ 1000‬גילדן )‪ (1‬א יאר זניגען‬
‫די גאר גרויסע גבירים; פון ‪ 501‬ביז ‪ 1000‬גילדן )‪—(2‬מיטעלע גבירים ; פון ‪101‬‬
‫ביז ‪ 500‬גילדן )‪—(3‬יוסטע בעלי־בתים; פון ‪ 51‬ביז ‪ 100‬גילדן )‪—(4‬בעלי‪-‬בתים‪.‬‬
‫פון ‪ 11‬ביז ‪ 50‬גילדן )‪—(5‬אומפארמעגלעכע באפעלקערוגג; און ווייניקער פון ‪10‬‬
‫גילדן )‪—(6‬די גאר ארעמע באפעלקערוגג‪ — ,‬וועלן מיר דעמאלט באקומען אזא‬
‫פארטיילוגג פון די שטניער‪-‬צאלערם‪:‬‬
‫אין די ‪ 10‬קלעגערע קהילות‬ ‫אין די ‪ 6‬מיטעלע קהילות‬
‫‪1933‬‬ ‫‪1929‬‬ ‫‪1933‬‬ ‫‪1929‬‬
‫‪0,2‬‬ ‫‪0,3‬‬ ‫)‪(1‬‬ ‫‪0,2‬‬ ‫‪0,3‬‬ ‫)‪(1‬‬
‫‪0,5‬‬ ‫‪0,8‬‬ ‫)‪(2‬‬ ‫‪0,8‬‬ ‫‪0,6‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫‪6,2‬‬ ‫‪7,5‬‬ ‫)‪(3‬‬ ‫‪7,2‬‬ ‫‪8,2‬‬ ‫)‪(3‬‬
‫‪6,1‬‬ ‫‪6,4‬‬ ‫)‪(4‬‬ ‫‪7,9‬‬ ‫‪8,6‬‬ ‫)‪(4‬‬
‫‪33,3‬‬ ‫‪38,1‬‬ ‫)‪(5‬‬ ‫‪34,4‬‬ ‫‪38,9‬‬ ‫)‪(5‬‬
‫‪53,7‬‬ ‫‪46,9‬‬ ‫)‪(6‬‬ ‫‪49,5‬‬ ‫‪43,4‬‬ ‫)‪(6‬‬
‫‪100,0‬‬ ‫‪100,0‬‬ ‫‪100,0‬‬ ‫‪100,0‬‬
‫די גבירים מיט די גאר גרויםע גבירים )‪ 1‬מיט ‪ (2‬מאכן אויס אין אלע יארן‬
‫און אין אלע קהילות קוים איין פראצעגט פון די שטניער־צאלערם‪ ,‬און דאס הייסט‬
‫דאך‪ ,‬אז זיי מאכן אויס ווייגיקער פון א האלבן פראצעגט פון דער באפעלקערוגג‪.‬‬
‫די יוםטע בעלי׳בתים‪ ,‬אדער ווי מיר דופן זיי—בעלי־גופים‪ ,‬פעסטע געזיכערטע‬
‫פרגסה׳ץדן‪ ,‬מאכן אוים אין יאר ‪ 1929‬פון א צוועלפטל ביז א דרי_יצגטל פון אלע‬
‫שטגיער־צאלערם‪ ,‬און אין ‪ 1933‬פון א פופצגטל ביז א זעכצגטל; דאם הייםט‪ ,‬אז אין‬
‫יאר ‪ 1929‬זי!נען געווען בערך בי! ‪ 4‬פראצ׳ פון דער באפעלקערוגג בעלי־גופים‬
‫און אין ‪ 1933‬ארום ‪ 3‬פראצ‪ /‬מען קאן אלזא מאכן דעם אויםפיר‪ ,‬אז פון ‪ 4‬ביז‬
‫‪ 5‬פראצעגט פון דער ץדישער באפעלקערוגג אין דער פראוויגץ לעבט מער אדער‬
‫ווייגיקער רי!ך אדער פארמעגלעך‪.‬‬
‫לייגט מען אבער צוגויף די לעצטע צוויי גרופעם )‪ 5‬מיט ‪ ,(6‬דאם הייםט‬
‫די ערשטע פיר גרופעס פון די טאבעלעם‪ ,‬באקומט מען‪ ,‬אז אומזיכערע און ארעמע‬
‫‪4‬‬ ‫פו‬
‫מאכן אויס מער ‪ /5 1‬פון אלע שטניער׳צאלערם‪ .‬אין יאר ‪ 1929‬האט דער דאזיקער‬
‫פראצעגט אויםגעמאכט אין די מיטעלע קהילות ‪ 82,3‬פראצ׳ און אין די קלעגערע‬
‫‪ 85‬פראצ‪ /‬און אין ‪ 1933‬האט זיך דער פראצעגט גאך מער געהויבן‪ :‬אין די מיטעלע‬
‫קהילות—‪ 83,9‬און אין די‪.‬קלעגערע‪.87,0-‬‬
 ‫יעקב לעשטשינסקי‬ ‫‪204‬‬

‫עטאט־צאלערם אין ‪ 6‬מיטעלע קהילות )לובלין‪,‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ט‪8‬ג׳‬

‫ראדעם‪ ,‬טשעגםטאכאוו‪ ,‬בענדין‪ ,‬םאסנאוועץ‪ ,‬כעלעם(‬

‫אין יאר ‪1933‬‬ ‫ן‬ ‫אין יאר ‪1929‬‬ ‫גרייס פון דער‬
‫‪70‬‬ ‫סומע‬ ‫‪0/‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪1‬‬ ‫סומע ״ ‪7‬‬ ‫‪/0‬‬ ‫צאל‬ ‫גרופע‬

‫‪1,7‬‬ ‫‪11.810‬‬ ‫‪16,8‬‬ ‫‪2.425‬‬ ‫‪0,9‬‬ ‫‪6.958‬‬ ‫‪10,3‬‬ ‫‪1.588‬‬ ‫‪,‬‬

‫ג‬ ‫ביז ‪5‬‬
‫‪7,0‬‬ ‫‪47.364‬‬ ‫‪32,7‬‬ ‫‪4.738‬‬ ‫‪6,1 47.100‬‬ ‫‪33,1‬‬ ‫‪5.113‬‬ ‫״‬ ‫‪10— 6‬‬
‫‪8,5‬‬ ‫‪57.315‬‬ ‫‪19,6‬‬ ‫‪2.841‬‬ ‫‪7,7 59.294‬‬ ‫‪22,9‬‬ ‫‪3.547‬‬ ‫״‬ ‫‪25— 11‬‬
‫‪12,7‬‬ ‫‪85.525‬‬ ‫‪14,8‬‬ ‫‪2.148‬‬ ‫‪12,6 97.015‬‬ ‫‪16,0‬‬ ‫‪2.472‬‬ ‫״‬ ‫‪50— 26‬‬
‫‪14,7‬‬ ‫‪99.215‬‬ ‫‪7,9‬‬ ‫‪1.149‬‬ ‫‪14,7 112.545‬‬ ‫‪8,6‬‬ ‫‪1.331‬‬ ‫״‬ ‫‪100— 51‬‬
‫‪15,5‬‬ ‫‪104.750‬‬ ‫‪4,4‬‬ ‫‪634‬‬ ‫‪17,4 133.900‬‬ ‫‪5,2‬‬ ‫‪808‬‬ ‫״‬ ‫‪200 — 101‬‬
‫‪9,0‬‬ ‫‪61.175‬‬ ‫‪1,5‬‬ ‫‪217‬‬ ‫‪10,0 77.085‬‬ ‫‪1,8‬‬ ‫‪272‬‬ ‫״‬ ‫‪300—201‬‬
‫‪12,4‬‬ ‫‪84.125‬‬ ‫‪1,3‬‬ ‫‪191‬‬ ‫‪10,9 83.585‬‬ ‫‪1,2‬‬ ‫‪184‬‬ ‫״‬ ‫‪500—301‬‬
‫‪12,4‬‬ ‫‪83.840‬‬ ‫‪0,8‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪9,2 70.550‬‬ ‫‪0,6‬‬ ‫‪93‬‬ ‫״‬ ‫‪1000 — 501‬‬
‫‪6,1‬‬ ‫‪40.975‬‬ ‫‪0,2‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪10,5 80.700‬‬ ‫‪0,3‬‬ ‫‪52‬‬ ‫״‬ ‫העכער ‪1000‬‬
‫‪100,0 676.094‬‬ ‫‪100,0 14.486 100,0 768.732‬‬ ‫צוזאמען ‪100,0 15.460‬‬

‫לאמיר זיך א ביםל גענויער אפשטעלן אויף טאבעלע ‪ .1‬די ערשטע גרופע‬
‫פון די גאר גרויסע גבירים האט געגעבן אין ‪1929‬םטן יאר ‪ 52‬שטניער‪-‬צאלערס מיט‬
‫מער פון ‪ 1000‬גילדן א יאר און אין ‪ 1933‬נאר ‪ ,31‬ווייניקער מיט ‪ 21‬אדער ווייניקער‬
‫מיט מער פון ‪ 40‬פראצ׳‪ .‬די ‪ 21‬גאר גרויםצ גבירים פון די דאזיקע מיטעלע קהילות‬
‫זגינען כמעט אלע אראפגעפאלן אין דער צווייטער גרופע‪ .‬בי_י אזעלכע קליינע‬
‫ציפערן קאן‪ ,‬פארשטייט זיך‪ ,‬דער צופאל שפילן א גרויסע ראלע‪ :‬א ני_יע פארוואלטוע‬
‫קאן אין דעם פרט ענדערן די פיט ואציע און באשטגיערן די גאר גרויםע גבירים‬
‫מיט קלענערע םומעם אדער טאן א טובה א פאר גבירים און דאם בילד ענדערט‬
‫זיך‪ .‬נעמט מען איינצלנע קהילות‪ ,‬זעט מען טאקע‪ ,‬אז בנוגע ד ע ר רניכםטער‬
‫גרופע‪ ,‬ווו ס׳האנדלט זיך וועגן מינימאלע צאלן‪ ,‬איז זייער שווער צו בויען אויף‬
‫די דאזיקע דאטן‪ .‬אט ליגן פאר מיר די טאבעלעס פון לובלין און ראדעם —‬
‫אין ביידע שטעט זיונען ניט פארגעקומען פאר די יארן פון ‪ 1929‬ביז ‪ 1933‬קיינע‬
‫געשעענישן‪ ,‬וואם זאל האבן פון גרונד־אוים געענדערט די לאגע‪ .‬דער קריזים האט‬
‫געוויס געווירקט אין ביידע שטעט בערך אין דער זעלבער מאם‪ .‬און דאך איז אין‬
‫לובלין געווען שטגיער‪-‬צאלערס מיט מער פון ‪ 1000‬גילדן א יאר‪:‬‬
‫‪35‬‬ ‫אין ‪1929‬‬
‫‪8‬‬ ‫״ ‪1933‬‬
‫און שטניער‪-‬צאלערס מיט א סומע פון ‪ 501‬ביז ‪ 1000‬גילדן איז געווען‪:‬‬
‫אין ‪47 — 1929‬‬
‫‪27‬‬ ‫״ ‪1933‬‬
‫בכן האט די ערשטע גרופע פארלוירן מער פון דרגי פערטל אירע צאלערם‪,‬‬
‫‪205‬‬ ‫פויפעריזירונג פון די יידישע מ‪8‬םן‬

‫און די צווייטע כמעט א העלפט‪ .‬נעמען מיד די טאבעלע פון ראדעם‪ ,‬זעען מיר‬
‫אקוראט א פארקערט בילד‪ :‬אין ‪ 1929‬זיינען גארניט געווען קיין שטניער׳צאלערם‬
‫מיט מער פון ‪ 500‬גילדן א יאר און אין ‪ 1933‬ו י י נ ק שוין געווען ‪ 11‬מיט מער‬
‫פון ‪ 1000‬גילדן א יאר און גאגצע ‪ 53‬מיט מער פון ‪ 500‬גילדן א יאר‪.‬‬
‫דערפאר אבער קאן מען בגוגע די גרופעס פון די קלייגע שטניעריצאלערם‬
‫זיין ויבער‪ ,‬אז דארטן ווירקט זיך טאקע אוים די פארבעסערטע אדער פארערגערטע‬
‫לאגע‪ .‬און מיר ועען‪ ,‬או פון ‪ 15.460‬שטניער‪-‬צאלערס אין ‪ 1929‬זניגען געווען צאלערם‬
‫מיט ווייגיקער פון ‪ 10‬גילדן ‪ 6701‬אדער ‪ 43,4‬פראצ‪ /‬און אין ‪ 1933‬זי!גען געווען‬
‫פון ‪ 14.486‬שטניער־צאלערם ‪ 7163‬אדער ‪ 49,5‬פראצ׳‪.‬‬
‫מיר האבן אויבן אגגעגומען‪ ,‬אז אין די דאזיקע זעקם קהילות‪ ,‬וועגן וועלכע‬
‫מיר רעדן איצט‪ ,‬זליגען געווען אין ‪ 140 — 1933‬טויזגט יידישע גפשות אדער‬
‫‪ 35‬טויזגט משפחות‪ .‬מיד האבן אויסגערעכגט‪ ,‬אז ‪ 58,6‬פראצ׳ פון דער יידישער‬
‫באפעלקערוגג פון די דאזיקע קהילות איז איגגאגצן געווען באפרניט פון צאלן‬
‫שטי_יערן‪ ,‬ווניל ויי זניגען מסתמא גיט געווען ביכולת צו צאלן אפילו ‪ 5‬גילדן‬
‫א יאר‪ .‬געמען מיר אן‪ ,‬אז אויך די‪ ,‬וואם האבן געצאלט ווייניקער פון ‪ 10‬גילדן‬
‫א יאר‪ ,‬געהערן צו דער גאר ארעמער באפעלקערוגג‪ ,‬וועלן מיר באקומען‪ ,‬אז‬
‫איגאייגעם זניגען געווען ‪ 79‬פראצ׳ ארעמע יידן‪.‬‬
‫דער תהום צווישן ארעם און רי_יך ווערט באזוגדערם בולט‪ ,‬ווען מען נעמט‬
‫די שטניעריםומעם‪ .‬פון טאבעלע ‪ 1‬זעען מיר‪ ,‬אז אין יאר ‪ 1929‬האבן ‪ 145‬גבירים‬
‫און גרויסע גבירים )‪ 1‬מיט ‪ (2‬ארניגגעטראגן ‪ 151.250‬גילדן אדער ‪ 19,7‬פראצ׳ פון‬
‫דעד גאגצער שטגיער‪-‬סומע‪ ,‬און אלע דרי! גידעריקע גרופעם שטניער־צאלערם —‬
‫ביז ‪ 25‬גילדן — צוזאמען ‪ 10.248‬שטגיער‪-‬צאלערם אדער ‪ 66,3‬פראצ׳ פון אלע‬
‫שטניער‪-‬צאלערס האבן קוים ארניגגעטראגן ‪ 113.352‬גילדן אדער קוים ‪ 14,7‬פראצ׳‬
‫פון דער גאגצער שטניער׳םומע‪ .‬אויב מען זאל רעכעגען‪ ,‬אז די שטגיער׳םומע‬
‫פון די ‪ 145‬גבירים און גרויםע גבירים אגטשפרעכט אין דער זעלבער מאם זייער‬
‫יערלעכער הכנסה‪ ,‬ווי די שטי״יער־םומע פון דער ערשטער גרופע — ביז ‪ 5‬גילדן‬
‫א יאר—אנטשפרעכט דער יערלעכער הכגסה פון די דאזיקע שטניער‪-‬צאלערם‪,‬‬
‫וועלן מיד באקומען‪ ,‬אז די ‪ 145‬רי!כע מעגטשן פארדינען אזויפיל וויפיל ‪34.516‬‬
‫•ידן פון דער גאר גידעריקער גרופע‪ .‬אנדערש געזאגט‪ :‬איין גביר פארדיגט‬
‫אזוי פיל‪ ,‬וויפיל ‪ 238‬מעגטשן פון דער ארעמםטער גרופע שטניער־צאלערם‪.‬‬
‫פארגלניכט מען די גאר רניכסטע גרופע שטניעריצאלערם מיט דער ארעמםטער‬
‫גרופע‪ ,‬באקומט מען‪ ,‬אז איין גרויםער גביר האט א הכגםה ווי ‪ 354‬פון דער‬
‫ארעמסטער גרופע‪.‬‬
‫די גאר‪-‬וואס געמאכטע אויסרעכעגוגגען קאנען גיט פרעטעגדירן אויף‬
‫אבסאלוטער ריכטיקייט‪ ,‬אבער ם׳איז גאר קיין ספק ניט‪ ,‬אז ויי גיבן א בילד גאר‬
‫גאענט צו דער ווירקלעכקייט‪.‬‬
‫אין די ‪ 10‬קלייגע קהילות זניגען געווען צאלערס מיט מער פון ‪1000‬‬
‫גילדן א יאר‪:‬‬
 ‫י»נ»ןג לעשטשינםקי‬ ‫‪206‬‬

‫‪25‬‬ ‫אין ‪1929‬‬

‫‪!0‬‬ ‫״ ‪1933‬‬
‫שטניער‪-‬צאלערס מיט מער פון ‪ 500‬גילדן א יאר ויינען געווען‪:‬‬
‫‪84‬‬ ‫אין ‪1929‬‬
‫‪40‬‬ ‫״ ‪1933‬‬
‫די דאזיקע שטארקסטע גרופעס שטניער־צאלערם האבן אין יאר ‪1929‬‬
‫געגעבן ‪ 78.450‬גילדן אדער ‪ 22,2‬פראצ׳ פון דעד גאגצער שטי_יער‪-‬סומע‪ .‬אין ‪1933‬‬
‫האבן זיי שוין געגעבן נאד ‪ 35.250‬גילדן אדער ‪ 14,5‬פראצ׳ פון דעד גאגצער‬
‫שטי_יער׳סומע‪ .‬אויך די דריטע גרופע — פון ‪ 301‬ביז ‪ 500‬גילדן — איז געפאלן‪:‬‬
‫פון ‪ 113‬אויף ‪ 72‬שטי_יער־צאלערס און פון ‪ 47.550‬גילדן אויף ‪ ,30.430‬מער ווי‬
‫אויף א דריטל‪ .‬די צוויי ארעמםטע גרופעם — ביז ‪ 10‬גילדן א יאר — האבן אוים•‬
‫געמאכט פון אלע שטניער‪-‬צאלערם‪:‬‬
‫אין ‪ 46,9 — 1929‬פראצ׳‬
‫‪ 53,7‬״‬ ‫״ ‪1933‬‬
‫די דאזיקע צוויי גרופעם האבן ארניגגעטראגן פון דער שטניער־םומע‪:‬‬
‫אין ‪ 7,4 — 1929‬פראצ'‬
‫‪ 9,9‬״‬ ‫״ ‪1933‬‬
‫די בודזשעטן פון די ‪ 6‬מיטעלע קהילות האבן באטראפן‪:‬‬
‫אין ‪2.290.435 — 1929‬‬
‫״ ‪1.776.825 — 1933‬‬
‫א פארקלענערונג אויף ‪ 22,4‬פראצ׳‪.‬‬

‫טא געל ע ‪2‬‬

‫עטאט־צאלערס אין ‪ 10‬קלעגערע קהילות מולאצלאוועק‪ ,‬פלאצק‪ ,‬ביאלע‪-‬פאדל‪,.‬‬
‫קוטגע‪ ,‬םאמבאר‪ ,‬וועגגראוו‪ ,‬קאגסק‪ ,‬סקערנעוויץ‪ ,‬וואלבראם‪ ,‬טשארטקאוו(‬
‫אין יאר ‪1933‬‬ ‫אין יאר ‪1929‬‬ ‫גדיים פון דער‬
‫‪10‬‬ ‫סומע‬ ‫‪0/10‬‬ ‫צאל‬ ‫‪10‬‬ ‫םומע‬ ‫צאל‬ ‫גרופע‬
‫‪3,5‬‬ ‫‪8.430‬‬ ‫‪27,6 1.686‬‬ ‫‪1,9‬‬ ‫‪6.721‬‬ ‫‪18,3‬‬ ‫‪1.366‬‬ ‫ג׳‬ ‫ביז ‪5‬‬
‫‪6,4‬‬ ‫‪15.453‬‬ ‫‪26,1 1.589‬‬ ‫‪5,5‬‬ ‫‪19.294‬‬ ‫‪28,6‬‬ ‫‪2.141‬‬ ‫״‬ ‫‪10— 6‬‬
‫‪9,8‬‬ ‫‪23.768‬‬ ‫‪20,3 1.241‬‬ ‫‪9,1‬‬ ‫‪32.174‬‬ ‫‪23,6‬‬ ‫‪1.762‬‬ ‫״‬ ‫‪25— 11‬‬
‫‪13,0‬‬ ‫‪31.620‬‬ ‫‪13,0 793‬‬ ‫‪11,9‬‬ ‫‪42.156‬‬ ‫‪14,5‬‬ ‫‪1.084‬‬ ‫‪,,‬‬ ‫‪50— 26‬‬
‫‪15,9‬‬ ‫‪38.555‬‬ ‫‪6,1 370‬‬ ‫‪11,1‬‬ ‫‪39.210‬‬ ‫‪6,4‬‬ ‫‪479‬‬ ‫״‬ ‫‪100— 51‬‬
‫‪14,8‬‬ ‫‪35.770‬‬ ‫‪3,6 220‬‬ ‫‪14,9‬‬ ‫‪52.810‬‬ ‫‪4,3‬‬ ‫‪319‬‬ ‫״‬ ‫‪200 — 101‬‬
‫‪9,5‬‬ ‫‪23.125‬‬ ‫‪1,4‬‬ ‫‪83‬‬ ‫‪9,9‬‬ ‫‪35.070‬‬ ‫‪1,7‬‬ ‫‪127‬‬ ‫״‬ ‫‪300—201‬‬
‫‪12,6‬‬ ‫‪30.430‬‬ ‫‪1,2‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪13,5‬‬ ‫‪47.550‬‬ ‫‪1,5‬‬ ‫‪113‬‬ ‫״‬ ‫‪500 — 301‬‬
‫‪8,8‬‬ ‫‪21.350‬‬ ‫‪0,5‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪12,5‬‬ ‫‪44.150‬‬ ‫‪0,8‬‬ ‫‪59‬‬ ‫״‬ ‫‪1000—501‬‬
‫‪5,7‬‬ ‫‪13.900‬‬ ‫‪0,2‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪9,7‬‬ ‫‪34.300‬‬ ‫‪0,3‬‬ ‫‪25‬‬ ‫״‬ ‫העכער ‪1000‬‬
‫‪100,0 242.401‬‬ ‫‪100,0 6.094 100,0‬‬ ‫‪353.435‬‬ ‫צוזאמען ‪100,0 7.475‬‬
‫‪207‬‬ ‫פויפעריזירונג פון די ילדישע מ‪8‬םן‬

‫אין די ‪ 10‬קליינע קהילות האבן די בודזשעטן באטראםן‪:‬‬

‫אין ‪866.592 — 1929‬‬
‫״ ‪745.557 — 1933‬‬
‫א פארקלעגערוגג אויף ‪ 14,0‬פראצ׳‪.‬‬
‫לאמיר באך ברענגען אטאבעלע וועגן די ווארשעווער שטי״יער׳צאלערם און‬
‫מאכן איעיקע פארגלניכן מיט די דאטן פון ‪ 4929‬וואס זגיגען געבראכט אין‬
‫אונדזער ארטיקל פון ‪.1931‬‬
‫ו ו א ר ש ע‬ ‫טאג׳ ‪3‬‬
‫עטאט‪-‬צאלערם אין דער יידישער קהילה אין יאר ‪1933‬‬

‫‪10‬‬ ‫סומע‬ ‫‪10‬‬ ‫צאל‬ ‫גריים פון דער גרופע‬

‫‪T‬‬

‫‪1,5‬‬ ‫‪37.325‬‬ ‫‪18,6‬‬ ‫‪7.465‬‬ ‫‪,‬‬

‫ג‬ ‫‪5‬‬
‫‪4,7‬‬ ‫‪115.900‬‬ ‫‪28,8‬‬ ‫‪11.590‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪6,6‬‬ ‫‪163.935‬‬ ‫‪21,0‬‬ ‫‪8.434‬‬ ‫״‬ ‫‪25— 11‬‬
‫‪9,7‬‬ ‫‪239.270‬‬ ‫‪14,3‬‬ ‫‪5.759‬‬ ‫״‬ ‫‪50— 26‬‬
‫‪12,1‬‬ ‫‪297.765‬‬ ‫‪8,5‬‬ ‫‪3.400‬‬ ‫״‬ ‫‪100— 51‬‬
‫‪11,7‬‬ ‫‪287.155‬‬ ‫‪4,1‬‬ ‫‪1.666‬‬ ‫״‬ ‫‪200 — 101‬‬
‫‪8,7‬‬ ‫‪213.200‬‬ ‫‪1,9‬‬ ‫‪753‬‬ ‫״‬ ‫‪300 — 201‬‬
‫‪9,9‬‬ ‫‪244.600‬‬ ‫‪1,3‬‬ ‫‪538‬‬ ‫״‬ ‫‪500—301‬‬
‫‪12,1‬‬ ‫‪298.750‬‬ ‫‪0,9‬‬ ‫‪367‬‬ ‫״‬ ‫‪1000 — 501‬‬
‫‪23,0‬‬ ‫‪567.550‬‬ ‫‪0,6‬‬ ‫‪253‬‬ ‫״‬ ‫העכער ‪1000‬‬
‫‪100,0 2.465.450 100,0‬‬ ‫‪40.225‬‬ ‫צוזאמען‬

‫טאבעלע ‪ 3‬גיט די שטי_יער«צאלערם און די שטגיער׳סומע פארן יאר ‪.1933‬‬

‫שטניער־צאלערם זנינען געווען אין ווארשע‪:‬‬
‫אין ‪42.931 — 1929‬‬
‫״ ‪40.225 — 1933‬‬
‫א פארקלענערונג אויף ‪ 6,0‬פראצ‪/‬‬
‫די שטי_יער‪-‬םומע האט אויםגעמאכט‪:‬‬
‫אין ‪2.539.680 — 1929‬‬
‫״ ‪2.465,450 — 1933‬‬
‫א פארקלענערונג נאר אויף ‪ 3,0‬פראצ‪/‬‬
‫די ווארשעווער קהילה האט דערגרייכט דעם דאזיקן רעזולטאט דורך אנציען‬
‫די שרויף ביי די מיטעלע קלאםן און בגי די ארעמע‪ .‬אווי האבן די צאלערם פון‬
‫מער פון ‪ 1000‬גילדן א י א ר געגעבן אין ‪ 661.600 — 1929‬גילדן און אין ‪1933‬‬
‫גאר ‪ ,567.550‬ווייגיקער מיט ‪ 94.050‬ג ‪ /‬די גאר ארעמע — ביז ‪ 10‬גילדן א יאר —‬
‫האבן געגעבן אין ‪ 20,520 — 1929‬ג׳ און אין ‪ .153.225 — 1933‬אמת‪ ,‬אין ‪1929‬‬
‫זי״ינען געווען אזעלכע ארעמע צאלערם גאר ‪ 4104‬און אין ‪ 1933‬גאגצע ‪.19.055‬‬
 ‫יעקב לעשטשינסקי‬ ‫‪208‬‬

‫לאמיר אביסל גענויער באטראכטן די טאבעלע פון די ווארשעווער שטייעף‪.‬‬

‫צאלערם‪ .‬ווארשע האט א יידישע באפעלקערונג פון אריבער ‪ 320‬טויזגט‪ ,‬ד‪ .‬ה‪.‬‬
‫בערך ‪ 80‬טויזנט משפחות‪ .‬אזוי ווי שטניער האבן געצאלט נאר ‪ 40.225‬מענטשן‪,‬‬
‫איז קלאר‪ ,‬אז א ה ע ל פ ט פון דעד ווארשעווער יידישער באפעלקערוגג איז ניט‬
‫אין שטאנד צו צאלן אפילו ‪ 5‬גילדן א י א ר פאר דער קהילה‪.‬‬
‫אזוי ווי די שט״ער׳צאלערם ביז ‪ 10‬גילדן געהערן געווים אויך צו דעם‬
‫ארעמםטן קלאם און זיי האבן געגעבן כמעט אהעלפט פון אלע שטניער‪-‬צאלערס‬
‫אדעי" א ‪ /4‬פון דער באפעלקערוגג‪ ,‬באקומט זיך‪ ,‬אז בעיר ‪ / 4‬פון דער ווארשע•‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬

‫ווער יידישער באפעלקערונג געהער צו די ארעמסטע קלאסן‪.‬‬

‫רעכנט מען איבער די צאלערם פון ‪ 1000‬גילדן צום גבירישן קלאס און די‬
‫צאלערם פון ‪ 500‬ביז טויזנט צום רניכן באלעבאטישן קלאם און די צאלערם פון‬
‫‪ 100‬ביז ‪ 500‬פאר מער אדער ווייניקער געזיכערטע מיט פרנסה‪ ,‬זעען מיר‪ ,‬אז‬
‫די דאזיקע אלע עלעמענטן מאכן אויס ^‪ 8‬פראצ׳ פון אלע שטניער־צאלערס אדער‬
‫‪ 4,4‬פראצ׳ פון דער גאנצער יידישער באפעלקערונג‪ .‬די אומזיכערע מיטלשיכט ‪-‬‬
‫פון ‪ 50‬ביז ‪ 100‬גילדן א י א ר — מאכט אוים קוים ‪ 8,5‬פראצ׳ פון אלע שטייער‪.‬‬
‫צאלערם אדער ‪ 4,25‬פראצ׳ פון דער באפעלקערונג‪ ,‬און דאפ איבעריקע —‬
‫מער פון ‪ 90‬פראצעגט פון דעד יידישער באפעלקערונג געהער שוין צו די ארעמע‬
‫קלאםן פון פארשיידעגע דלות‪-‬מדרגות‪.‬‬
‫דער תהום צווישן ארעם און רי_יך איז דא גאך בולטער‪ ,‬ווי אין דער‬
‫פראוויגץ‪ .‬אזוי האט די גאר לעצטע גבירישע גרופע — ‪ 253‬פערזאגען — ארייג•‬
‫געטראגן אגרעםערע סומע‪ ,‬ווי אלע ‪ 4‬ערשטע גרופעם‪ ,‬וועלכע האבן ‪33.248‬‬
‫שטגיער־צאלערם‪ .‬אגדערש געזאגט איין גביר האט ארניגגעטראגן אזוי פיל‪ ,‬וויפיל‬
‫‪ 131‬שטיוער‪-‬צאלערס פון די ערשטע ‪ 4‬גרופעם‪ .‬פארגלניכט מען אבער די גאר לעצטע‬
‫גרופע מיט דער גאר ערשטער‪ ,‬האט איין גביר געווויגן אזוי פיל‪ ,‬וויפיל ‪ 445‬קבצגים‪.‬‬
‫די אויםפירן פון די געבראכטע דאטן זניגען גאגץ קלאר‪ :‬די יידישע‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫א ו י‬
‫ף ‪ / 4‬אדער ‪ /‬פון ארעמע מאםן‪ ,‬וואם זייגען גיט‬
‫‪5‬‬ ‫באפעלקערוגג באשטייט‬
‫אין שטאגד צו צאלן אפילו ‪ 5‬גילדן א י א ר אדער העכםטגם צאלן זיי פון ‪ 5‬ביז‬
‫‪ 10‬גילדן א יאר‪ .‬דער גאר גבירישער שפיץ פון דער יידישער סאציאלער פיראמידע‬
‫מאכט אוים קוים אייגם פראצעגט‪ ,‬און צוזאמען מיט די מיטעלע געזיכערטע‬
‫עקםיםטעגצן קוים ‪ 5‬פראצ׳ פון דער יידישער באפעלקערוגג‪ .‬צווישן דער געוואלדיק‬
‫ברייטער ארעמער באזע און דער שמאלער אייבערשטער שיכט ליגט א מיטל‪-‬שיכט‪,‬‬
‫‪,‬‬
‫וואט פארדיגט קוים אויף היוגה‪ ,‬א מיטל׳שיכט‪ ,‬וואס מאכט אוים בערך א ‪ 15‬פראצ‬
‫פון דער יידישער באפעלקערוגג‪ .‬דער תהום צווישן גאר רי_יך און גאר ארעם איז‬
‫געגוג טיף אפילו אין דער יידישער פראוויגץ‪ .‬די פויפעריזירוגג פון די יידישע‬
‫מאמן האט אין די לעצטע קריזים־יארן געבראכט דערצו‪ ,‬אז די שמאלע מיטל•‬
‫שיכט איז גאך שמעלער געווארן‪ ,‬און אויף זי_ין חשבון איז גאך ברייטער געווארן‬
‫די באזע פון די ארעמע עלעמעגטן; די גאר אייבערשטע שמאלע און דיגע שיכט‬
‫גבירים איז גאך מער אגינגעשרומפן געווארן‪.‬‬
 ‫צו ד ע ר געשיכטע פון דער יידישער‬
‫קאלאניזאציע אין קיביגרייך פוילך‬
‫פון ד״ר י ע ק ב ש א צ ק י )ניו־־יארק(‬

‫ערב דעם אונטערגאנג פון דער פוילישער מלוכה האט מען זיך צווישן‬
‫אנדערע וויכטיקע פראבלעמען פון אינערלעכער פאליטיק אויך דערמאנט אן‬
‫דער אנגעווייטאגטער‪ ,‬היל דיסקוטירטער און ווינציק־פארשטאנענער יידן־פראגע‪.‬‬
‫אין דעם גרויםן מבול פון פארשיידענע פראיעקטן און פארשלאגן‪,‬‬
‫וואם האבן געדארפט ברענגען א ישועה ״דער יידישער נאציע אין פ ו י ל ך אין‬
‫הסכם מיט די אינטערעםן פון דער רעפובליק‪ ,‬האט מען געקענט באלד באמערקי‬
‫א באדניטיקע צאל שטימען — וואס האבן גערעדט וועגן ערד־ארבעט בי_י יידן‬
‫ווי א נייטיקע םאציאלע רעפארם‪ .‬עם איז אן םפק‪ ,‬אז דעד געדאנק צו באזעצן‬
‫די פוילישע יידן אויף דער ערד איז אנגעקומען צו די פוילישע ‪.‬םטאטיסטך‬
‫און אין די רעגירונגם־קאנצעלאריעס דורך די מערב־אייראפעישע פענםטער‪ .‬אין‬
‫דער תקופה פון ‪.‬אויפגעקלערטן אבסאלוטיזם׳׳ האט מען אין מערב־אייראפע בכלל‬
‫און אין עםטריוך בפרט בי_י יעדער געלעגנהייט און אין יעדן פראיעקט אנ־־‬
‫געוויזן‪ ,‬אז נאר ערד־ארבעט קען ‪.‬געזונט מ‪8‬כן״ די יידישע באפעלקערונג‪.‬‬
‫אונטערן צייכן פון קאלאניזאטארישער פאליטיק שווימט אויך ארויס די פוילישע‬
‫שיף — ווען זי וויל צוקומען צו די גרויע ברעגעם פון דעד יידישער עקאנאמי־י‬
‫שער ווירקלעכקייט אין פוילן•‬
‫שוין דער סייס פון ‪ 1775—1773‬האט בארירט פון דער טריבונע די פראגע‬
‫פון יידישער ערד־־ארבעט‪ .‬מען האט דורכגעפירט א געזעץ‪ ,‬אז יידך־קאלאניםטן‬
‫ווערן באפרי_יט אויף זעקם יאר פון צאלן דעם ״פאגלאוונע״ )קאפ־שטגיער(‪ ,‬ווי‬
‫אויך פון אנדערע שטייערן‪ .‬זיי האבן דאם פולע רעכט זיך צו באזעצן אין‬
‫גאנץ פוילן‪ ,‬םי_י אין וועלטלעכע גיטער‪ ,‬סי_י אין קירכלעכע מאיאנטקעם‪ .‬דאם‬
‫האט באדארפט זיין א מין אויפמונטערונג פאר יידן‪ ,‬זיי זאלן ווערן ערד״‬
‫ארבעטער‪.‬‬

‫י אחוץ געדרוקטע מקורים‪ ,‬ווי די פןןליטישע ליטעראטור פון יענער תקופה און די דעמאל•‬
‫טיקע פרעסע — זנינען אין דעד דןזזיקעד ארבעט אויסגענוצט געווארן ארכיוו־נלאטעריאלן‪ ,‬ביז איצט‬
‫איך ה‪$‬ב ‪ 3‬א א ר ב ע ט דעם טשארטןןריסקי־־ארכיוו אין קדאקע‪ ,‬די אר•‬ ‫אין ערגעץ ניט פארעפנטלעכטע‪.‬‬
‫כיוון פון דעם ‪,,‬נאמיעםטניק״ אין ווארשע‪ ,‬ארכיוו פון פינאנץימיניסטעריום )ווארשע(‪ ,‬ארכיוו פון‬
‫דעד ווארשעווער יידישער קהילה‪ ,‬די מאנוסקריפטןיזאמלונג פון דעד סינאג^גאלעד ‪3‬ינלי‪$‬טעק אין‬
‫ווארשע )פאפירן פון צענז^ר טוגענה^לד( און אויך דעם פוילישן נאצי‪$‬נ!*לן ארכיוו אין ראפעדסוויל‬
‫)שווייץ(‪ .‬איך באטראכט די דזןזיקע ארבעט ווי אן ענציקלאפעדישן סינטעז פון א קאלאסאלן מא‪.‬‬
‫טעריאל וואס ק‪$‬ן קלעקן אויף א גרויסער‪ ,‬אלזייטיקער מאנן«גראפיע וועגן דעם ענין‪.‬‬
 ‫ד״ר י‪ .‬שאןיקי‬ ‫‪210‬‬

‫די דאזיקע הנחה איז געקומען אפשר אין אן אומגינסטיקער צי_יט‪ ,‬ווי_יל‬
‫קיין גרויםן אפקלאנג האט זי בי_י יידן ניט געפונען‪ .‬נאד איין גראף פאנינסקי‪,‬‬
‫א בראצלעווער פריץ‪ ,‬האט באזעצט בי_י זיך אין מאיאנטעק פערצן יידישע‬
‫משפחות )אין יאר ‪ ,(1788‬וואם האבן זיך פארנומען מיט ערד־ארבעט‪.‬‬
‫אין דער פאליטישער ליטעראטור האט מען אבער ניט אויפגעהערט צו‬
‫שרגיבן וועגן באזעצן יידן פאר קאלאניםטן‪ .‬אין יאר ‪ 1782‬האט אן אנאנימער‬
‫מחבר פון א בראשור וועגן ״דעד נויטווענדיקייט פון רעפארמירן די יידן איו‬
‫די לענדער פון דער רעפובליק״ אנגעוויזן‪ ,‬אז דער ייד וויל זיך ניט באזעצן‬
‫אויף ערד — פשוט דערפאר ווניל ער וויל ניט זיין קיין קנעכט‪ .‬דער ייד —‬
‫האט ער געשריבן — איז טאקע א גרויםער אביון‪ ,‬טוט גארניט‪ ,‬אבער ער איז‬
‫קיינמאל ניט געווען ק־ין לניב־אייגענער‪ .‬״דאם געזעץ האט אים ניט פארזיכערט‬
‫די ירושה פון די מאיאנטקעם‪ ,‬און בלניבן א פויער און ארבעטן פאר א צווייטן‬
‫און ניט פאר זיך‪ ,‬דאם )האט דער ייד( ניט געוואלט״‪ .‬דאם איז די סיבה —‬
‫לויט דעם מחברם מיינונג — פארוואם די יידן אנילן זיך ניט צו ווערן ערד־‬
‫ארבעטער‪.‬‬
‫דער בארימטער מלוכה־־מאן טאדעוש טשאצקי ה‪$‬ט אויפגעגעבן דעם פלאן‪,‬‬
‫אז יידן זאלן זיך פארשרגיבן אין דעם פויערים־שטאנד‪ .‬ער לייגט פאר‪ ,‬אז‬
‫מען זאל די יידן באפרייען אויף צען יאר פון צאלן שטייערן‪ ,‬מען זאל זיי געבן‬
‫סובסידיעס אויף אי״ינצוקויפן בהמות‪ .‬אויב א ייד וועט גוט פירן זיון בעל־‬
‫הבתישקייט — זאל ער יעדע פינף יאר באפרי_יט ווערן אויף איין יאר פון צאלן‬
‫שטי_יערן; חוץ דעם דארף ער באקומען םפעציעלע פרעמיעס פאר ארבעטזאמקייט‪.‬‬
‫א צווייטער פאליטיקער‪ ,‬דער פינםקער דעפוטאט פון סיים מאטעוש בוטרי־•‬
‫מאוויטש‪ ,‬האט אין זי_ין בראשור‪, :‬א מיטל ווי אזוי צו רעפארמירן די יידן אין‬
‫פוילן״ )‪ ,1789‬איבערגעדרוקט ‪ (1917‬אפגעגעבן א סך ארט^ דעד פראגע פון‬
‫יידישער קאלאניזאציע^ער שטעלט פעסט‪ ,‬אז די פוילישע געזעצן האבן געמאכט‬
‫די יידן פאר שווינדלערם^״פארוואם וו‪1‬ינט א ייד ניט אין דארף? פארוואם באאר־־‬
‫בעט ער ניט קיין ערד?״ — פרעגט זיך בוטרימאוויטש‪ ,‬און ער פארענטפערט‬
‫אליין די פראגע אט ווי אזוי‪ :‬״ערד־ארבעט איז טאקע די איידלםטע מלאכהן די‬
‫הכנסה פון ערד איז ניט קיין קליינע און איז אויך א זיכערע‪ .‬לאמיר אבער ניט‬
‫פארגעםן‪ ,‬אז מיר לעבן אין פוילן; לאמיר א קוק טאן אויפן פויער‪ ,‬דער וואס‬
‫קליידט אונדז און שפי_יזט אונדז; איז ער דען ניט א בילד פון נויט און ארעמ־׳‬
‫קייט? מיר רופן ערד־ארבעט אן ״איידעלע״ ארבעט‪ ,‬אבער דער וואם באשעפטיקט‬
‫זיך מיט איר האט דען בי_י אונדז עפעס א ווערט? דעד פויער אין פוילן איז‬
‫א קנעכט בנים אדל־־מאן‪ .‬ווען דעד ייד וואלט זיך באזעצט אין דארף‪ ,‬וואלט‬
‫אים נאך ערגער געווארן‪ .‬פריער האט ער ניט געארבעט און איז געווען אן ארי־‬
‫מאן אין דארף וואלט ער געמוזט שווער ארבעטן‪ ,‬וואלט געווען א קנעכט בי_י‬ ‫‪5‬‬

‫זיין פריץ און פארמאגט דערצו דעם דלות״‪.‬‬

‫ויגיטער‪ ,‬טענעט בוטרימאוויטש‪ ,‬אז מען ווניזט ניט דעם יידן‪ ,‬וואם פאר‬
‫‪211‬‬ ‫יידישע קאלאניזאציע אין פוילן‬

‫א נוצן יער וועט האבן פון ערד־ארבעט‪ .‬״אונדזער געזעץ — שרי_י‪3‬ט ער —‬

‫פארבאט א יידן צו האבן אייגענע פעלדער‪ ,‬איז ווי אזוי קען ער באארבעטן די‬
‫ערד? און ווען ער וועט שוין ווערן א פויער און וועט ארבעטן ביי א צווייטן‬
‫און ניט פאר זיך — אזא נארישקייט וועט א ייד זיכער קיינמאל ניט טאך‪.‬‬
‫דערמיט‪ ,‬פונקט ווי דער אנאנים פון ‪ ,1782‬אבער א סך לאגישער און טיפער‪,‬‬
‫דערקלערט בוטרימאוויטש‪ ,‬פארוואם יידן נעמען זיך ניט פאר ערד־ארבעט‪ ,‬דע־‬
‫ריבער ווערן די יידן סוחרים‪ ,‬בעלי־מלאכות‪ ,‬שטא־בן פון הונגער‪ ,‬אבער ווילן‬
‫ניט ווערן קיץ ערד־ארבעטער‪.‬‬
‫בוטרימאוויטשעם מיינונג איז כאראקטעריםטיש שוין מיט דעם אליין‪ ,‬רואם‬
‫ער האט געהאט דעם ״משכילישך קוק אויף ערד־ארבעט און האט געהאלטן‪ ,‬אז‬
‫ערד־ארבעט קען באמת ראטעווען יידן‪ .‬ער האט אבער פארשטאנען‪ ,‬אז אן טי־‬
‫פערע םאציאלע רעפארמען אין לאנד בכלל און אן דער באפרי_יונג פון די פויע־‬
‫רים פון דער פריצישער קנעכטשאפט קען די יידישע קאלאניזאציע אין א מלוכה־‬
‫מאםשטאב ניט פארווירקלעכט ווערן‪ .‬מסכים געווען מיט בוטרימאוויטשן האט‬
‫א צווייטער פראיעקט־שרי_יבער‪ ,‬וואם האט זיך געחתמעט ״פאלאנום׳׳‪ .‬אין‬
‫א בראשור‪ ,‬וואס ער האט ארויסגעגעבן אין ‪ ,1792‬האט ער פארגעלייגט‪ ,‬אז מען‬
‫זאל זען ווי ווניט מיגלעך לי״יכטער מאכן די יידן די באדינגונגען פון ערד־‬
‫ארבעט און זען קודם־כל די ערשטע זעקם יאר זיי דערלויבן צו האבן קריסטלעכע‬
‫אויםהעלפערם‪ ,‬ביז זיי וועלן זיך ניט אויםלערנען די מלאכה פון אקערן און‬
‫זייען‪.‬‬
‫אויך דער כעלעמער רב אברהם בן הירש האט צוגערעדט יידן‪ ,‬אז זיי‬
‫זאלן זיך נעמען פאר ערד־ארבעט )אין זיין בראשור ארויםגעגעבן אין ‪.(1789‬‬
‫סוף ‪ 1791‬האבן די יידן געבעטן דעם קיניג םטאניםלאוו אויגוםט פאניאטאווםקי‪,‬‬
‫אז מען זאל זיי דערלויבן קויפן הייזער‪ ,‬מאיאנטקעם און פעלדער‪ .‬צווישן די כמעט‬
‫ווי אנגענומענע באשלוםן מכוח דער יידן־פראגע איז געווען א באשלום אויך‬
‫וועגן דעם‪ .‬אבער די אלע טעארעטישע פראיעקטן‪ ,‬חקירות און דעבאטעם האבן‬
‫קיין שום פראקטישן ציל נ י ט דערגרייכט‪ .‬דער פארטיילונגם־חלף איז שוין גע־‬
‫לעגן אויפן האלדז פון פוילן‪.‬‬
‫מיט דער פארטיילונג פון פוילן צווישן דרגי מלוכות‪ ,‬ירשנט יעדער מלוכה‬
‫איר העקל שווערע פראבלעמען און אויך די יידן״פראגע ווערט א פראגע שוין‬
‫ניט פון דער פוילישער פאליטיק‪ ,‬נאד פון יעדן לאנד באזונדער‪ ,‬וואם האט‬
‫געהאט באקומען א חלק אין דער פארטיילונג‪.‬‬

‫אויף די חורבות פון פוילן בויט נאפאלעאן אויף א מיניאטור־מלוכה‬

‫אונטערן נאמען‪ :‬הערצאגטום ווארשע ‪ .1815—1807‬די נייע מושלים האבן אויפםני!‬
‫אויפגעהויבן די פראגע פון רעפארמירן דאם יידישע עקאנאמישע לעבן‪ .‬קודם־כל‬
‫ה^ט מען זיך גענומען צו פארבאטן יידן צו האנדלען מיט שנאפס אין די דער׳‬
 ‫י״ר י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪212‬‬

‫פער‪ .‬און כדי אזא גזירה זאל קענען דורכגעפירט ווערן האט מען איינגעזען‪,‬‬
‫אז דאם גלניכםטע וועט זיין‪ ,‬אויב מען וועט די יידן בכלל ניט דערלויבן צו‬
‫וו‪1‬ינען אין די דערפער‪ .‬אין הסכם מיט די נאפאלעאנישע פרינציפן וועגן ביר־‬
‫גער־רעכט האט מען דעם ‪17‬טן אקטאבער ‪ 1808‬צוגענומען בי! יידן די רעכט‬
‫פון בירגערשאפט׳ דערוו‪:‬יל נאר אויף צען יאר‪ .‬עם איז געווען אפילו א פאר־‬
‫שלאג צו מאכן אן אויסנאם און דערלויבן יידן צו קויפן מאיאנטקעם‪ ,‬אויב‪,‬‬
‫למשל‪ ,‬עם וועט דיך מאכן א מאיאנטעק צו קויפן אויף א ליציטאציע‪ .‬דער‬
‫יוסטיץ־מיניסטער‪ ,‬וואס האט געשטיצט אזא פארשלאג‪ ,‬האט געהאלטן‪ ,‬אז מען‬
‫דארף אונטערשטיצן יידן וואם ווילן זיך אפגעבן מיט ערד־ארבעט‪ ,‬ווארעג‬
‫דורך דעם רעכט צו קויפן גיטער וואלט מען זיי געקענט ‪.‬מאכן נוצלעך״‪ .‬אבער‬
‫די רעגירונג האט ניט געטיילט די מיינונג און האט מיטן דעקרעט פון ‪17‬ט‪1‬‬
‫נאוועמבער ‪ 1808‬פארבאטן יידן צו קויפן פריצישע מאיאנטקעם‪ .‬דעד דאזיקער‬
‫פארבאט האט געקענט העכםטנם אנרירן נאר א פאר רי!כע יחידים‪ ,‬באנקירן און‬
‫מיליטער־ליוועראנטן‪ ,‬האם האבן שטארק געגארט נאך א מאיאנטעק‪ ,‬ניט אזוי‬
‫מחמת ליבשאפט צו ערד־ארבעט‪ ,‬נאר ווי!ל אזא באזיץ האט געגעבן בירגער״‬
‫לעכע פריווילעגיעם‪ .‬אין א םפעציעלער בקשה האט א גרופע ווארשעווער יידן‬
‫זיך געקלאגט פארן מלוכה־סענאט אויף דעד דאזיקער גזירה )‪17‬טן מערץ ‪.(1809‬‬
‫‪,‬עם איז בי! אונדז אוועקגענומען געווארן — האבן זיי צווישן אנדערע טענות‬
‫געשריבן — די מיגלעכקייט צו געניםן פרייד פון קויפן א שטיקל ערד‪ ,‬אויס־‬
‫בויען זיך א הויז‪ ...‬און אין אלגעמיין אלץ‪ ,‬מאם גאט און די נאטור גיבן דעם‬
‫מענטשך‪.‬‬
‫פארמאכנדיק דערווייל פאר יידן פון דער דאזיקער מיניאטור־מדינה אל צ‬
‫טירן און טויערן צו דעם בירגערלעכן ג ף ע ד ן ‪ ,‬האבן זיך די באאמטע אנגעהויבן‬
‫צו ‪ ,‬ז א ר ג ך פאר דעם יידישן גורל‪ .‬אויף די זיצונגען פון מלוכה־ראט האט מען‬
‫זייער א סך גערעדט וועגן דער יידן־פראגע און עם זיינען אנגעשריבן געווארן‬
‫פארשיידענע פראיעקטן וועגן דעם‪ ,‬ווי אזוי ‪,‬פארבעםערט מען דעס יידישן‬
‫גורל״‪ .‬אויך די פראגע פון קאלאניזירן יידן איז בארירט געווארן אין די דאזיקע‬
‫פראיעקטן‪.‬‬
‫וואידא‪ ,‬דעד זייער געבילדעטער און ווניט־קוקנדיקער רעפערענדאר פון‬
‫דעם מלוכה־ראט לייגט פאר אין זי!ן פראיעקט‪ ,‬אז מען זאל די יידן דערלויבן‬
‫צו קויפן גיטער‪ ,‬צינש־דערפער *ון פאלווארקעם‪ ,‬אבער מיט א באדינג‪ ,‬אז זיי‬
‫זאלן קאנען לייענען‪ ...‬פויליש אדעי די!טש און ניט טראגן קיין לאנגע קאפאטעם‪| .‬‬
‫אין א דארף מעג זיך — לויט זי!ן פראיעקט — באזעצן נאר דער‪ ,‬וואם וועט‬
‫באארבעטן די ערד; ער מוז אבער די ערד אליין באארבעטן אדער מיט דער‬
‫הילף פון יידישע פאראבקעם‪.‬‬
‫אין יאר ‪ 1812‬איז דער פאעט און פאליטישער טוער ניעמצעוויטש ארויפ‬
‫מיט א פראיעקט וועגן קאלאניזירן יידן‪ .‬ער האט געהאלטן‪ ,‬אז יעדער ייד‪,‬‬
‫וואס וועט זיך באזעצן אויפן לאנד‪ ,‬דארף ווערן באפרעט אויף צען יאר פון‬
‫‪213‬‬ ‫יידישע קאלאניזאציע אין פוילן‬

‫צאלן שטיערן‪ .‬ער מוז באקומען א רוי שטיק ערד‪ ,‬ווי_יל ‪.‬אנדערש וועט קיין‬
‫שום גוטם ניט ארויםקומען פארן לאנד״‪, ...‬די מלוכה זאל באפולמעכטיקן דעם‬
‫גענעראל־דירעקטאר פון די נאציאנאלע מאיאנטקעס און וועלדער‪ ,‬אז ער זאל‬
‫באשטימען פאר זיי )פאר יידן( און אויסמעםטן די ניט־באארבעטע אדער פאר־‬
‫ווארלאזטע גרונטן און וועלדער״‪ .‬אזעלכע גרונטן דארף מען נאך די ערשטע‬
‫‪,‬פאר יאר פרגיהייט״ אפגעבן די יידן אין צינש פאר פארזייען‪ ,‬יערער פריץ‬
‫זאל האבן דאם רעכט אפצוגעבן אין ארענדע צו א יידן די ניט־באארבעטע‬
‫ערד‪ .‬מען טאר א יידן‪ ,‬וואם באזעצט זיך אויפן לאנד‪ ,‬בשום אופן ניט דערלויבן‬
‫צו פירן מסחר אדער זי_ין א שענקער‪ ,‬דער ייד דארף זיך אליין אויםבויען‬
‫א הויז‪ ,‬און אויך א נ ד ע ר ע נייטיקע בנינים‪ .‬דערפאר צאלט ער ניט קיין שטייערן‬
‫די ערשטע פאר יאר‪ .‬מען דארף די יידן קאלאניזירן באזונדער—קיינמאל ניט‬
‫צוזאמען‪» ,‬וו י_י ל א נ ד ע ר ש וו ע ל ן ז יי ז י ך נ י ט א ם י מ י ל י ר ך )אונ־‬
‫טערגעשטראכן פון מיר(‪ .‬אויב די יידן וועלן זיך באזעצן גרופעםווטז‪ ,‬דארף‬
‫מען זיי אין דעם ניט שטערן‪ .‬זיי מוזן אבער האבן פוילישע לערערס‪.‬‬
‫די פלי״יסיקע יידישע ערד־ארבעטער וועלן באקומען פאר א פרעמיע צען‬
‫קארעץ ווייץ‪ .‬אינגאנצן וועלן זיין ‪ 20‬פרעמיעם‪ .‬אלע פינף יאר וועט די פא‪-‬‬
‫ליציי באפרי_יען פון צאלן שטניערן א ישוב‪ ,‬וואם וועט זיך אויםצייכענען אויפן‬
‫געביט פון ערד־ארבעט‪ .‬אזעלכע פרעמיעם האט ניעמצעוויטש פארגעשלאגן פיר‪.‬‬
‫אבער ביז מען האט געקענט אפילו דעבאטירן איבער אזעלכע ענינים‪,‬‬
‫איז שוין קיין שפור ניט געווען פון נאפאלעאנם ממשלה — און ממילא אויך ניט‬
‫פון זיין געצייג אין מזרח־אייראפע — פון הערצאגטום ווארשע‪.‬‬
‫די יידן־פראגע גייט ווייטער איבער בירושה‪ .‬דאם מאל איז דער יורש‬
‫דאס קיניגריוך פוילן — א ‪,‬בופער־־מלוכה״ וואם אלכסנדר דער ערשטער האט‬
‫געגרינדעט‪.‬‬
‫די קאמיסיע פאר דער יידישער פראגע‪ ,‬וואם איז דעמאלט געגרינדעט‬
‫געווארן און האט געהאט דעם פיישט טשארטאריסקי פארן פארזיצער‪ ,‬האט זיך‬
‫זייער א סך אפגעגעבן מיט דער פראבלעם פון דער יידישער קאלאניזאציע‪ .‬די‬
‫קאמיסיע האט אגינגעפונען‪ ,‬אז ערד־ארבעט וואלט ראדיקאל געביטן דעם בא־‬
‫ראקטער פון יידן‪ .‬אין קיין שום לאנד איז די יידישע פראגע ניט פארענטפערט‬
‫געווארן ריכטיק‪ ,‬ווי_יל אין קיין שום לאנד האט מען ניט קאלאניזירט די יידן‪,‬‬
‫דעריבער האט די קאמיסיע פארגעלייגט‪ ,‬או מען זאל אויםטיילן א געוויםן שטח‬
‫ערד און אפגעבן די יידן אין ארענדע אןיף א באגרענעצטן טערמין‪ .‬די דאזיקע‬
‫ערד קען מען נעמען פון די מלוכהשע און נאציאנאלע מאיאנטקעם‪ .‬דאס מיעט‪,‬‬
‫אז קויפן א מאיאנטעק האט אפילו די דאזיקע קאמיסיע געהאלטן‪ ,‬אז מען‬
‫טאר דערוויול ניט דערלויבן‪ .‬אן אויםנאם האט מען געקענט מאכן — לויט דער‬
‫מיינונג פון פירשט טשארטאריסקי — פאר צוויי אדער דרגי יידן‪ ,‬וואם וועלן‬
‫זיך פארדינען בנים רעפארמירן די יידן‪ .‬אבער אפילו די יידן וועט מען צווינגען‬
‫צו האבן יידישע ערד־ארבעטער‪ ,‬אבער בשום אופן ניט קיין קריסטן‪.‬‬
 ‫דייר י‪ .‬ש?(צקי‬ ‫‪214‬‬

‫אין דער אנקעטע פון דער פויערים־קאמיסיע פון ‪25‬טן יאנואר ‪ 1816‬איז‬
‫פאראן א פראגע‪ ,‬אז מען זאל ענטפערן וויפיל יידן פארנעמען זיך אין יעדן‬
‫דארף מיט שענקערגי‪ ,‬און צי איז ניט פאראן קיין מיגלעכקייט זיי צו באזעצן אויף‬
‫ערד צי איז ניט פאראן קיין גענוגע צאל מאיאנטקעם‪ ,‬פריצישע אדער נאציא־‬ ‫‪5‬‬

‫נאלע‪ ,‬פדי צו ארגאניזירן דארטן יידישע קאלאניעם‪ .‬אויך ווערט געשטעלט‬

‫די פראגע‪ ,‬ווי אזוי אנצושאפן אינווענטאר פאר די ניט־פארמעגלעכע יידן און‬
‫וואם פאר א שוועריקייטן קענען זי_ין בי_ים באזעצן אזעלכע יידן אויף ערד‪ .‬עם‬
‫איז פארויסצוזען‪ ,‬אז יידן וועלן זיך וועלן אויםדרייען פון ערד־ארבעט‬
‫הן מחמת רעליגיעזע סיבות הן אויס ניט־געוויינשאפט‪ .‬דעריבער דארף מען‬
‫א טראכט טאן‪ ,‬אז די יידן וואם מען וועט ארויסטרייבן פון די שענקען זאלן‬
‫זיך ניט נעמען צו שהינדלערישע פרנסות‪ ,‬נאד צו א מלאכה‪ ,‬גיין ארבעטן אין‬
‫די פאבריקן‪.‬‬
‫די דאזיקע אנקעטע איז פונאנדערגעשיקט געווארן צו די פרעפעקטן‪.‬‬
‫תשובות זי_ינען זייער ווינציק אנגעקומען‪ .‬דערפאר גיבן זיי ניט קיין מאטעריאל‬
‫פאר אן אפשאצונג‪.‬‬
‫אין א צווייטן פראיעקט‪ ,‬וואס איז פארפאםט געווארן פון דעם םענאטאר‬
‫נאוואםילצאוו )אין ‪ ,(1816‬איז געווען פראיעקטירט‪ ,‬אז יעדער קד‪.‬ילה זאל‬
‫אויסקלניבן איין יידן‪ ,‬וואס דארף זיך אפגעבן מיט ערד־ארבעט‪ .‬די מלוכה וועט‬
‫די דאזיקע יידן געבן ערד‪ .‬אויב אזא ייד וועט פארלאזן דאם לאנד אדער םתס‬
‫אוועקווארפן ערד־ארבעט‪ ,‬מוז די קהילה צושטעלן א צווייטן יידן אויף זי_ין‬
‫ארט‪ .‬דאם האט געזאלט זיין א מין ‪.‬קאלאניסטן־־קוואטע‪ /‬ארויפגעצווונגען אויף‬
‫די יידישע קהילות‪ ,‬ענלעך ווי ד ע ר שפטערדיקער רעקרוטן־׳קאנטינגענט אין‬
‫רוסלאנד‪.‬‬
‫די דאזיקע מלוכה־־פראיעקטן האבן אפטמאל געשטימט מיט די פראיעקטן‪,‬‬
‫וואם די דעמאלםטיקע פוילישע פובליציםטיק האש אנגעווארפן בנוגע דער פראגע‬
‫פון דער יידישער קאלאניזאציע‪.‬‬
‫אן אנאנים האט געפאדערט אין א בראשור וועגן ‪.‬אי_ינבירגערלעכן די‬
‫יידך )קראקע ‪ ,(1816‬אז מען זאל דערלויבן צו וו‪1‬ינען אין א דארף נאד אזא‬
‫יידן‪ ,‬וואם וועט זיך אנשאפן צוואנציק מארגעם )צען העקטאר( ערד און וועט‪.‬‬
‫עם באארבעטן מיט יידישע הענט‪ .‬פאר דעם מחבר איז די פראגע פון יידישע‬
‫רעפארמען געווען ענג פארבונדן מיטן גורל פון דעם פוילישן פויער‪ ,‬וואם דער‬
‫ייד האט אים כלומרשט געטריבן צו שיכרות; נאר ערד־־ארבעט קען פארזיכערן‪,‬‬
‫אז דער ייד וואם וו‪1‬ינט אין דארף וועט ניט ‪,‬דעמאראליזירך דעם פויער‪.‬‬
‫בכלל געפינט די אידעע פון קאלאניזירן יידן אויף ערד‪ ,‬םיי איינציק־‬
‫ווי_יז םי_י גרופעםווי״יז‪ ,‬אין יענער צי_יט זייער א ווארעמען אפקלאנג אין דער‬
‫פוילישער פובליציםטיק‪ .‬אמת‪ ,‬פארשיידן זי_ינען די מאטיוון און צילן פון די‬
‫פובליציםטן‪ .‬טייל ווילן אפילו גרינדן א יידישע טעריטאריע אין ‪,‬טאטער־ילאנד״‪,‬‬
‫אבי פטור צו ווערן פון ‪1‬י יידן; שאניאווסקי און אנדערע זיינען באמת אויםן‬
 ‫‪215‬‬ ‫ק א ל ״ נ י ז א צ י צ אין פוילן‬ ‫ילדישע‬

‫אידעאל־פ^ציאנירנדיקע‬ ‫די צוקונפטיקע‬ ‫ט ו ב ה פון ד י יידן און מ א ל ן אוים‬ ‫די‬

‫לינאווסקי‬ ‫סענאטאר‬ ‫‪ 8‬ליבעראלער‬ ‫אין פ ו י ל ן ) ל ע נ ט א מ ם ק י ( ‪.‬‬ ‫קאלאניעם‬ ‫יידישע‬
‫מ א ם וועט זיך ב א ז ע צ ן‬ ‫׳‬ ‫אז י ע ד ע ר י י ד‬ ‫קוראזש און פ א ד ע ר ט ‪,‬‬ ‫צ ו ג ע ב ן יידן‬ ‫מיל‬
‫אויף ע ר ד ‪ ,‬ז א ל נ א ך צען י א ר ע ר ד ־ א ר ב ע ט ב א ק ו מ ע ן ב י ר ג ע ר ־ ר ע כ ט ; ע ר מ ו ז א ב ע ר‬
‫א ו י ם ה א ל ט ן בי_י זיך צ ו ו ע ל ף י י ד י ש ע פ א ר א ב ק ע ם ‪.‬‬
‫אזוי ה א ט א ו י ס ג ע ז ע ן אין י ע נ ע ר צי_יט די ט ע א ר ע ט י ש ע זי_יט פון ד ע ר ק א ל א ־‬
‫א ו י פ ג ע ט א ן געווארן אין ד ע ר פראקטיק?‬ ‫מ א ם איז‬ ‫ניזאציע־יפראגע‪.‬‬
‫לאמזשער‬ ‫הי_ינט‬ ‫גובערניע‪,‬‬ ‫)אמאל יאגעםטאווער‬ ‫פשיקאלעטי‬ ‫דארף‬ ‫אין‬
‫קרי_יז( ה א ט ע ק ם י ם ט י ר ט א יידיש ד א ר ף נ א ך פון ם ט א נ י ם ל א ו ו א ו י ג ו ם ט פ א נ י א ט א ו ו ם ק י ם‬
‫‪.1811‬‬ ‫צי_יטן‪ .‬ל ע ב ן פ ו ל ט ו ס ק א י ז געווען א י י ד י ש ע ק א ל א נ י ע ‪ ,‬ג ע ג ר י נ ד ע ט א י ן י א ר‬
‫און‬ ‫משפחות‪,‬‬ ‫יידישע‬ ‫אכצן‬ ‫‪ 1819‬ק א ל א נ י ז י ר ט‬ ‫ראווע האבן ד ך אין יאר‬ ‫לעבן‬
‫זיך‬ ‫האבן‬ ‫) ק א ל י ש ע ר קרי_יז(‬ ‫‪-1821‬ני_ין מ ש פ ח ו ת ‪ .‬אין ב א ל ע ס ל א ו ו א ו ו ע‬ ‫יאר‬ ‫אין‬
‫א י ן ד ע ם ז ע ל ב ן י א ר ה א ב ן זיך ב י י‬ ‫‪ 1814‬ב א ז ע צ ט א ו י ף ע ר ד ז ע ק ם מ ש פ ח ו ת ‪.‬‬ ‫אין‬
‫ב א ז ע צ ט ‪ 16‬מ ש פ ח ו ת ‪.‬‬ ‫םטאפניצע‬
‫דער‬ ‫אין‬ ‫תלמידים‬ ‫יידישע‬ ‫צו באווניזן‬ ‫חוץ ד ע ם ה א ב ן זיך א נ ג ע ה ו י ב ן‬
‫געווען‬ ‫זי_ינען‬ ‫דאם‬ ‫אין מ א ר י מ א נ ט ‪.‬‬ ‫אגראנאמישער שול‬ ‫פוילישער‬ ‫איינציקער‬
‫מאם‬ ‫און ס ו ח ר י ם ‪,‬‬ ‫ליוועראנטן‬ ‫פון ב א נ ק י ר ן ‪,‬‬ ‫פון ב ו ר ז ש ו א ז ע ע ל ט ע ר ן ‪,‬‬ ‫קינדער‬
‫דאם רעכט‬ ‫געגעבן‬ ‫ד א ס ה א ט זיי‬ ‫ה א ב ן זוכה ג ע מ ן צו ב א ק ו מ ע ן ב י ר ג ע ר ־ ר ע כ ט ‪.‬‬
‫צו ק ו י פ ן ‪ 8‬מ א י א נ ט ע ק און ד ע ר י ב ע ר ה א ט י ע ד ע ר ע ר פון זיי ‪ .‬מ ק ר י ב ״ ג ע ו ו ע ן איין‬
‫דער ערשטער יידישער‬ ‫אגריקולטור‪.‬‬ ‫‪.‬מזבח״‪ .‬פון‬ ‫דעם‬ ‫אויף‬ ‫זין‬ ‫צמיי‬ ‫אדער‬
‫אין י א ר‬ ‫אין ד ע ר ד א ז י ק ע ר א ג ר א נ א מ י ש ע ר ש ו ל‬ ‫מ א ם איז א ר נ י נ ג ע ט ר א ט ן‬ ‫תלמיד‪,‬‬
‫אלגעמיין‬ ‫אין‬ ‫א זון‪.‬‬ ‫א באנקירם‬ ‫פלאטוי‪,‬‬ ‫יוליוש‬ ‫געווען‬ ‫איז‬ ‫‪,1824‬‬
‫אין די י א ר ן ‪—1824‬‬ ‫נ י ט געווען קיין ג ר ו י ס ע ‪.‬‬ ‫דער שול‬ ‫אין‬ ‫ד י צ א ל יידן‬ ‫איז‬
‫געענדיקט‬ ‫‪32‬‬ ‫האבן‬ ‫זיי‬ ‫פון‬ ‫אין מ א ר י מ א נ ט ‪ 41‬יידן‪,‬‬ ‫האבן געשטודירט‬ ‫‪1861‬‬
‫ב א ק ו מ ע ן ד י פ ל א מ ע ן און זיך א פ ג ע ג ע ב ן מיט א ג ר י ק ו ל ט ו ר ‪.‬‬ ‫אינםטיטוט‪,‬‬ ‫דעם‬
‫די‬ ‫א שוואכער‪ .‬און‬ ‫געווען זייער‬ ‫דער רעזולטאט‬ ‫איז א ב ע ר‬ ‫בדרך־כלל‬
‫דער־‬ ‫געטאן‬ ‫גארנישט‬ ‫האט‬ ‫די מלוכה‬ ‫ד ע ר פ ו ן זי_ינען פ א ר ש ט ע נ ד ל ע כ ע ‪.‬‬ ‫סיבות‬
‫ג ר י נ ג ע ב א ד י נ ג ו נ ג ע ן ‪ .‬כל־־זמן‬ ‫אויף‬ ‫אז יידן זאלן ב א ק ו מ ע ן ע ר ד פרי_י א ד ע ר‬ ‫פאר‪,‬‬
‫האלב־י‬ ‫אדער‬ ‫פריוואטע‬ ‫פון‬ ‫גאנצע באוועגונג האט געטראגן א כאראקטער‬ ‫די‬
‫ניט געקענט‬ ‫קיין ט י פ ע ווארצלען‬ ‫זי‬ ‫האט‬ ‫אונטערנעמונגען‪,‬‬ ‫געזעלשאפטלעכע‬
‫צו‬ ‫)םטאניסלאוו(‬ ‫זאמאיםקים‬ ‫די‬ ‫פון‬ ‫פ ל א נ ט איינער‬ ‫צו י ע נ ע ר צייט‬ ‫שלאגן‪.‬‬
‫האט‬ ‫ער‬ ‫גראד אינטערעסאנטע‪.‬‬ ‫זגינען‬ ‫די מאטיוון‬ ‫יידישע קאלאניעם‪.‬‬ ‫גרינדן‬
‫ג ע ו ו א ל ט ‪ .‬ר א ט ע ו ו ע ן ד י ג ע ז ע ל ש א פ ט פון ד י ד ע מ א ר א ל י ז י ר נ ד י ק ע ה ש פ ע ו ת פ ו ן ד ע ר‬
‫אז ד א ם‬ ‫מעמוארן‪,‬‬ ‫זי_ינע‬ ‫אין‬ ‫זיך‬ ‫וואכערי!״‪ .‬ד ע ר זון זי״ינער ב א ר י מ ט‬ ‫יידישער‬
‫ה א ט זיך א י ם א נ י נ ג ע ג ע ב ן ‪ .‬א ב ע ר ד א ם א י ז נ א ר טיילווייז ר י כ ט י ק ‪.‬‬
‫א י י ד ‪ ,‬מיטן נ א ט ע ן ל י י ב ש פ ע ר ‪ ,‬א ט ש י ק א ו ו ע ר ‪ ,‬כ מ ע ט פ א ר ג ע ם ע נ ע ר י י ד י ש ע ר‬
‫‪ 1820‬א נ ג ע ה ו י ב ן‬ ‫מ א ם ה א ט ג ע ש ט א מ ט פון ל ו ב ל י נ ע ר קרי_יז‪ ,‬ה א ט אין י א ר‬ ‫כלל־־טוער‪,‬‬
‫זאמאיםקי א ר ע נ ד י ר ט‬ ‫דאזיקן‬ ‫דעם‬ ‫ה א ט ביי‬ ‫ער‬ ‫צו ג ר י נ ד ן י י ד י ש ע ק א ל א נ י ע ם ‪.‬‬
 ‫ד״ר י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪216‬‬

‫דר* פאלווארקעם און ביזן יאר ‪ 1831‬געפירט דארט א קאלאניזאטארישע טעטי׳‬

‫קייט‪ ,‬באדינענדיק זיך נאר מיט יידישע ערד־ארבעטער‪ .‬אונטערן אנינפלום פון‬
‫שפערם טעטיקייט ווי אויך פון זלמן פאזנער‪ ,‬מאם האט אין יאר ‪ 1823‬געגרינ־‬
‫ד עט א זייד־פאבריק אין זי_ין גוט קורארי און שפעטער אויך באזעצט ‪31‬‬
‫יידישע משפחות ווי קאלאניםטן‪ ,‬האט אויך ד״ר שלמה עטינגער געגרינדעט זיין‬
‫קאלאניע זשדאנאוו‪.‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪T I‬‬

‫אין יענער צניט)‪ (1825‬האט די קאמיסיע פאר דער יידן־פראגע )‪,‬קאמיטעט‬

‫םטאראזאקאניך״( געגרינדעט א םפעציעלע געזעלשאפט פדי צו העלפן *ארעמע‬
‫יידן ד ך צו באזעצן אויף ערד‪ .‬די באראט־קאמיסיע פון דעס דאזיקן קאמיטעט‪,‬‬
‫וואם איז באשטאנען פון רניכע ווארשעווער יידן‪ ,‬האט אין ‪ 1826‬באקומען אן‬
‫אנפרעג מפוח ד ע ם ‪ ,‬ווי אזוי מונטערט מען אויף די יידן צו ערר״ארבעט‪ :‬״וואכ‬
‫זי_ינען ד י סיבות‪ ,‬וואם האלטן אפ די פוילישע יידן פון ערד־ארבעט און וואם‬
‫פאר א מיטלען וואלט מען באדארפט אננעמען כדי צו געבן זיי חשק צו דער‬
‫דאזיקער זייער נוצלעכער ארבעט הן פאר זיי און הן פארן לאבד״‪ .‬דאם איז גע׳‬
‫ווען די אפיציעלע פראגע‪.‬‬
‫טייל יידישע כלל־׳טוערם האבן געענטפערט אויף דער אנקעטע‪ ,‬אז דיי‬
‫הויפט־שוועריקייט איז די רעכטלאזיקייט פון יידן‪ .‬יידן זיךנען גרייט צו ערד•^‬
‫ארבעט‪ ,‬די יידישע רעליגיע איז אין ד ע ם פרט ניט קיץ שטער‪ ,‬נאר די יורי•‬
‫דישע ניט־זיכערקייט איז אין א גרויסער מאם א שטער‪.‬‬
‫עם האט ד ך אנגעהויבן א קאנצעלאריע־־שרי״יבעניש‪ ,‬וואם האט צו קיין שום‬
‫ממשות ניט געבראכט‪ .‬עם זי״ינען פארגעקומען פארשיידענע באראטונגען‪ ,‬און‬
‫אפילו צוזאמענפארן פון פארשטייער פון יידישע קהילות‪ ,‬וואם אין ד י האבן זיך‬
‫באטייליקט א ב ר ה ם ש ט ע ר ן ‪ ,‬ל יי ב ש פ ע ר און אנדערע פאראינטערעםירטע‬
‫אין דעם ענין‪ — ,‬אבער עם האט געפעלט גלויבן און האפענונג‪ ,‬אז דערפון‬
‫־‬
‫מ ע ט עפעם מערן‪ :‬די מלוכה־־ארגאנען האבן ניט ארויסגעוויזן קיין ערנסטן א ו י פ‬
‫ריכטיקן אינטערעם‪.‬‬
‫בלויז ‪ 27‬יידישע גבירים האט זיך אנינגעגעבן אין די יארן ‪1838—1817‬‬
‫צו קויפן מאיאנטקעם אין קיניגרייך פוילן‪ .‬אייניקע פון זיי האט מען אפילו גע־‬
‫געבן דאם רעכט צו טראגן א ״יידישע בארד״‪ .‬אזוי למשל האמ א רייכער וואר־‬
‫ע ט י נ ג ע ר ־ ר א ו ו ם ק י געבעטן א ד ע ר ־‬ ‫שעווער סוחר און כלל־טוער מ י כ א ל‬
‫לויבעניש צו קויפן א מאיאנטעק )אין יאר ‪ (1829‬און צו באנוצן קריסטלעכע‬
‫דינערשאפט‪ .‬הוץ דעם האט ער געבעטן אים דערלויבן צו טראגן זיין בארד‪ ,‬״ווניל‬
‫דאס האט צו טאן מיט זנין אמונה און געוויםך‪ ,‬לויט זנין אויםדרוק אין דער‬
‫בקשה‪ .‬ד י אדמיניסטראטימע מאכט האט אים דאם באוויליקט מי אן אויםנאם‪,‬‬
‫אדאנק זנינע פארדינםטן פאר זיינע ״גלויבנםברידער״‪.‬‬
‫אט די דאזיקע אויםנאמען האבן שטארק געווירקט אויף דעם גאנצן גאנג‬
‫פון ד ע ר יידישער קאלאניזאציע‪ .‬אויב א יידישער ״פרומער״ גוטבאזיצער מיל‬
‫קודם־פל ד ך באפרניען פון יידישע ארבעטער‪ ,‬מאם האבן געגארט נאך ערדיי‬
 ‫ק>!ל‪$‬ניז‪8‬ציע אין פוילן‬ ‫יידישע‬
‫‪217‬‬

‫געלעגנהייט פאר זיי זיך צו באקענען‬ ‫ארבעט‪ ,‬טא ווו האט געקאנט זי_ין די‬
‫פראקטיש מיט דער דאדקער ארבעט?‬
‫יארן שפעטער‪ ,‬ווען די יידישע מאסע אין פוילן האט געהונגערט און‬
‫געזוכט אן אויםגאנג פון דער שרעקלעכער עקאנאמישער לאגע‪ ,‬האט מען פון‬
‫א קליין שטעטל אזוי געשריבן אויף פשוט מאמע־לשון צום נאמיעםטניק פון‬
‫קיניגרי_יך פוילן פירשט פאםקעוויטש‪ :‬״פיר זיינען דא אין דעד פראווינץ שטארק‬
‫׳‬

‫פארארעמט; מען ווייס ניט צו וואם זאל מען זיך נעמען‪ ,‬א סך וואלטן געוואלט‬
‫ד ך נעמען צו ערד־ארבעט‪ ,‬אבער די גרויסע נגידים‪ ,‬ניט נאר מאם זיי ווילן‬
‫אונדז ניט העלפן‪ ,‬נאר זיי הייסן ארויםטרי״יבן )די יידן( פאר אלטע קהילה־׳‬
‫חובות״‪.‬‬
‫אז עס איז געווען א שטיק אמת אין די טענות‪ ,‬אז די יידישע בורזשו־‬
‫‪3‬זיע אין פוילן שטערט דער קאלאניזאציע פון יידן און ווילן ניט‪ ,‬אז יידן‬
‫זאלן ווערן ארבעטער—דערויף זאגן עדות א סך מקורים‪ .‬מיד וועלן די דאזיקע‬
‫מיינונג באשטעטיקן מיט א באווגיז ווי א אילוםטראציע‪ .‬לויטן געזעץ פון ‪1843‬‬
‫זי_ינען יידן—ערד־ארבעטער באפרניט געווארן פון מיליטער־־דינסט‪ .‬אויב א יידישע‬
‫קאלאניע איז באשטאנען פון צען הניזער מיט פערציק נפשות‪ ,‬האט מען זיי‬
‫באפרי״יט אויף ‪ 50‬י א ר פון פינף הי״יזער און צוואנציק נפשות — אויף א העלפט‬
‫;‬

‫צי_יט‪ ,‬ד״ה אויף ‪ 25‬יאר‪ .‬דער יידישער בורזשואזיע האט אזא פריווילעגיע גיט‬
‫געקעגט שמעקן‪ .‬ווי_יל אויב די קאלאגיזאציע פון יידן אין פוילן וואלט געווארן‬
‫א מאםן־באוועגונג‪ ,‬דעמאלט וואלט אויםגעקומען‪ ,‬אז דעם באשטימטן קאנטיגגעגט‬
‫רעקרוטן‪ ,‬וואם די יידישע באפעלקערונג אין פוילן האט געמוזט צושטעלן יעדער‬
‫יאר‪ ,‬וואלטן געמוזט געבן‪ ,‬אויב גיט איגגאגצן‪ ,‬איז אין א גרויםער מאם די‬
‫פארמעגלעכע קלאסן‪ :‬די סוחרים‪ ,‬רי_יכערע קרעמער‪ ,‬באגקירן אאז״וו‪ ,‬און דאם‬
‫האבן זיי ניט געוואלט‪ .‬האבן זיי מיט אלע כוחות פאראליזירט די באוועגוגג פון‬
‫קאלאניזירן יידן‪.‬‬
‫דאס באשטעטיקט א יידישער כלל־טוער‪ ,‬א פאלקם־־מענטש‪ ,‬מיטן נאמען‬
‫משה ירושלימםקי )יעראזאלימםקי(‪ ,‬אין א זייער אינטערעםאנטן מעמאראנדום‬
‫צום נאמיעסטניק פ׳רשט פאםקעוויטש )דאטירט דעם ‪5‬טן יוני ‪ (1845‬דעקט ער‬
‫אויף די אינטריגע פון די גבירים וואם האבן פארכאפט אלע קהלשע אמטן און‬
‫לאזן ניט צו קיין״אנדער מענטשן‪ .‬די אלע רעדל־פירער זי_ינען‪ ,‬לויט זי_ין מיי־י‬
‫גונג‪ ,‬קאריעריסטן‪ ,‬עגאלםטן‪ ,‬און ווי אזוי קענען זיי וועלן‪ ,‬אז יידן זאלן ווערן‬
‫ערד־ארבעטער? זיי זי_יגען קעגן דעם פשוט דערפאר‪ ,‬ווייל אויב ״אלע יידן אין‬
‫יידישע קליידער )‪ (starozakonBi w ubiorze zydowskim‬וואלטן זיך געכאפט פאר‬
‫ערד־ארבעט און וואלטן געווען‪ ,‬לויטן געזעץ‪ ,‬באפרי״יט פון מיליטער־דינםט‪ ,‬דע־‬
‫מאלט וואלטן די דניטשע יידן‪ ,‬וואם זי_יער צאל איז גיט גרוים‪ ,‬געמוזט פון צווישן‬
‫זיך געבן רעקרוטך‪ .‬דאם ווילן ד י ניט‪ ,‬און דעריבער טוען זיי אלץ וואס זיי קענען׳‬
‫אבי די יידן זאלן ד ך ניט נעמען צו ערד־ארבעט‪.‬‬
‫דער סאבאטאזש פון די ראשי־הקהל און אנדערע יידישע כלל־טוער קעגן דער‬

‫י‬ ‫)ייווא־בלעטצר‪ a ,‬׳‪( V I )(15‬‬

 ‫י‪ .‬שאצקי‬ ‫ד״ר‬ ‫‪218‬‬

‫ק א ל א נ י ז א צ י ע פון יידן ווערט נ א ך ק ל א ר ע ר פון ווניטערדיקן פאקט; אין פ ע ב ר ו א ר‬

‫פארשטייער‬ ‫פון‬ ‫א צוזאמענפאר‬ ‫פ א ר ג ע ק ו מ ע ן אין ק א ל י ש ע ר ג ו ב ע ר נ י ע‬ ‫איז‬ ‫‪1842‬‬
‫פון י י ד י ש ע 'קהילות וועגן י י ד י ש ע ר ע ר ד ־ א ר ב ע ט ‪ .‬ה א ט מען א נ ג ע נ ו מ ע ן א ב א ש ל ו ס‬
‫סומע געלט‪.‬‬ ‫א געוויסע‬ ‫פון דרי! י ‪ $‬ר‬ ‫פ א ר ד ע ם צוועק אין מ ש ך‬ ‫צונויפזאמלען‬
‫ב א ש ל ו ם ן ה א ט מען א נ ג ע נ ו מ ע ן א ו י ך אויף ס פ ע צ י ע ל א ר נ א נ י ז י ר ט ע בארא״‬ ‫ענלעכע‬
‫אז ד י ג ב י ר י ם‬ ‫ט ו נ ג ע ן פון א נ ד ע ר ע ג ו ב ע ר נ י ע ם ‪ .‬ע ם ה א ט זיך א ב ע ר א ו י ס ג ע ל א ז ט ‪,‬‬
‫אויף דעס‬ ‫ג ע ב ן קיין געלט‪.‬‬ ‫ווילן נ י ט‬ ‫און‬ ‫האלטן די הענט אויף דער קעשענע‬
‫)לאמזשער גובערניע(‬ ‫י עד מ א ב נע‬ ‫ד ך א י י ד י ש ע ר מ ש כ י ל פון ש ט ע ט ל‬ ‫קלאגט‬
‫אנין‬ ‫מיל‬ ‫‪.‬איך‬ ‫אין א ב ר י מ צו ר׳ חיים ל י פ ס ק י ד ע ם ר א ש ־ ה ק ה ל אין סווואלק‪.‬‬
‫פון‬ ‫נדבות‬ ‫פון‬ ‫די דעקלאראציעם‬ ‫ש ר נ י ב ט ע ר ‪ ,‬אז א י ר ז א ל ט צוגרייטן‬ ‫צואנילן‪,‬‬
‫ג ו ב ע ר נ י ע ל ט ו ב ת ד י א ר ע מ ע א מ ו נ ה ־ ב ר י ד ע ר א ו נ ד ז ע ר ע ‪ ,‬אזוי אז ד י‬ ‫יאגעםטאווער‬
‫ד ע ל ע ג י ר ט ע א ו נ ד ז ע ר ע ‪ ,‬וועמען מ י ר מ ע ל ן אין גיבן ר ו פ ן ‪ ,‬זאלן ת י ב ף ב ר ע נ ג ע ן זיי‬
‫און א י ר פ א ר ‪-‬‬ ‫מ י ט ד ך ‪ . . .‬איך ה א ב ג ע ה ע ר ט ‪ ,‬אז א י ר ה א ט נ א ך נ י ט קיין פ א נ ד ן‬
‫ש ל ע פ ט ד י א י נ י צ י א ט י ו ו ע אין ד ע ר ד א ז י ק ע ר ו ו י כ ט י ק ע ר זאך‪ .‬ב א מ ת ‪ ,‬א י ך קען נ י ט‬
‫מערט‬ ‫מאם‬ ‫דאם‬ ‫ענין?‬ ‫ערנםטן‬ ‫פארשטיין‪ ,‬מ י א מ י ק א ן מען א י ג נ א ר י ר ן אזא‬
‫פאר‬ ‫הייליקער תורד‪ ^,‬מ א ס‬ ‫אונדזער‬ ‫מיט‬ ‫הסכם‬ ‫אין‬ ‫דאך‬ ‫איז‬ ‫פראיעקטירט‬
‫קלענער‬ ‫נ י ט מיטווירקן‬ ‫מעלן‬ ‫מיר‬ ‫א ט ר ו י ע ר י ק ע ר ס ו ף מ א ר ט אויף א ו נ ד ז ‪ ,‬א ו י ב‬
‫צו מ א כ ן ד י ליידיקנייערי! בני יידן״‪ .‬און צ ו ם ס ו ף שרניט ער א ו י ם מיט יאוש‪ , :‬מ א ם‬
‫מ ע ט זיין מ י ט א ו נ ד ז ע ר ע מאםן?״‬

‫א ב ע ר די ד א ז י ק ע ק ל א ג ע נ י ש ן האבן ו ו י נ צ י ק מ א ם ג ע ה א ל פ ן ‪ .‬חוץ ד ע ר מ א נ ט‬
‫מעלן מיר שפעטער‬ ‫זיי‬ ‫מעגן‬ ‫מאם‬ ‫מניעות‪,‬‬ ‫און‬ ‫שטערוננען‬ ‫מלוכהשע‬ ‫פון‬
‫דער יידישער‬ ‫פון‬ ‫איז א ו י ך ג ע ש ט א נ ע ן ד י ו ו א נ ט פון ע נ ג ן ק ל א ם ף ע ג א י ז ם‬ ‫רעדן‪,‬‬
‫מ א ם ה א ט א י נ ט ר י ג י ר ט און פ א ר א ל י ז י ר ט ד י ב א ו ו ע ג ו נ ג ‪ ,‬ו ו ע ל כ ע ה א ט‬ ‫בורזשואזיע‪,‬‬
‫אין ד ך ק ע ר נ ד ל ע ך פון א מאםן־־דראנג צו ערד־־ארבעט‪ ,‬מ ע ן א פ י ל ו גע״‬ ‫געטראגן‬
‫ג ר ו י ז א מ ע ר נ ו י ט און פון ר ע כ ט ל א ז ן י א ו ש ‪.‬‬ ‫צווונגען פון ד ע ר‬

‫מ י ר זנינען ד א א ב י ם ל פ א ר ל א פ ן פ א ר ו י ם ‪ ,‬פ ד י צו ש י ל ד ע ר ן ד י ג ע ז ע ל ש א פ ט ־‬
‫מערן‬ ‫אויםגעפירט‬ ‫מ א ם אין איר ה א ב ן ג ע ד א ר פ ט‬ ‫א ט מ א ם פ ע ר ע בני י י ד ן ‪,‬‬ ‫לעכע‬
‫צו ד ע ר ווי!־׳‬ ‫מ י ר גייען א י צ ט א י ב ע ר‬ ‫די פ ר א י ע ק ט ן פון י י ד י ש ע ר ק א ל א נ י ז א צ י ע ‪.‬‬
‫כ ר א נ א ל א ג י ש ע ר ב א ש ר נ י ב ו נ ג פון ד י ג ע ש ע ע נ י ש ן ‪.‬‬ ‫טערדיקער‬
‫ה א ט מען ד ך‬ ‫‪1831‬‬ ‫פון‬ ‫נ א כ ן איינשטילן ד ע ם פ ו י ל י ש ן א ו י פ ש ט א נ ד‬ ‫באלד‬
‫דיקטירט‬ ‫שוין‬ ‫מען‬ ‫האט‬ ‫מאל‬ ‫דאם‬ ‫גענומען ‪.‬רעפארמירן״ דאס יידישע לעבן‪.‬‬
‫ד א ר ף גיין‪ .‬ק ו ד ם ״‬ ‫פון פ ע ט ע ר ב ו ר ג ‪ ,‬אין מ א ם פ א ר א ר י כ ט ו נ ג ד י ד א ז י ק ע א ר ב ע ט‬
‫בל אויסגלניכן ד י ג ע ז ע צ ג ע ב ו נ ג פון קיניגרניך פ ו י ל ן מ י ט ד י ג י ל ט י ק ע ג ע ז ע צ ן אין‬
‫מ א ם איז אין ר ו ס ל א נ ד‬ ‫פ א ר יידן‪,‬‬ ‫מיליטער־צוואנג‬ ‫ארנינפירן‬ ‫בכן‪:‬‬ ‫רופלאנד;‬
‫מלאכת‬ ‫ד י יידן צו ע ר ד ־ א ר ב ע ט ‪,‬‬ ‫צוציען‬ ‫זען‬ ‫‪,1827‬‬ ‫אין‬ ‫געווארן‬ ‫אנינגעפירט‬
‫דעם‬ ‫פאםקעוויטש‪,‬‬ ‫פירשט‬ ‫צום‬ ‫געהיימען ר א פ א ר ט‬ ‫א םפעציעלן‬ ‫אין‬ ‫אאז״וו‪.‬‬
 ‫ייוישע קן>?‪$‬ניז‪8‬ציע אין פוילן‬

‫ויגרייק פעלדמארשאל‪ ,‬וואם איז באשטימט געוו^רן פארן נאמיעפטניק פון דעם‬
‫אי_ינגעשטילטן קיניגרי_יך‪ ,‬האבן די אמטלעכע סטאטיםטיקער צווישן אנדערע‬
‫זאכן מיטגעטיילט‪ ,‬אז ‪ 34‬יידן האבן דאפ רעכט צו זי_ין גוט־באזיצער‪— 5 ,‬‬
‫האבן נאר דאם רעכט צו ארענדירן מאיאנטקעם און מילן‪ ,‬אויםהאלטן פאםט־ערד‬
‫און ״זיך באשעפטיקן מיט אזעלכע מינים פרנסות׳ וואט זי_ינען בכלל די יידן‬
‫פארבאטן‪ /‬און פיר יידן האבן דאס רעכט צו זיון שענקערם און האלטן פאםט־‬
‫פערד‪.‬‬
‫אלזא א קליינע צאל האט זוכה געווען צו שטיין נאענט צו דער ערד׳ און‬
‫אויך די דאזיקע ‪.‬אויםדערוויילטע און פריווילעגירטע״ האבן זיך באמיט מיט‬
‫אלע כוחות צו באגיין זיך אן דעד הילף פון דעם יידישן ערד־ארבעטער‪ .‬אבער‬
‫אזוי ווי די יידן־׳פראגע איז געשטאנען פאר די אויגן פון די מלוכה־־ארגאנען‬
‫אין איר גאנצער שארפער עקאנאמישער נאענטקייט‪ ,‬האט מען געמוזט סוף־כל־‬
‫סוף א טראכט טאן וועגן פארברייטערן די ראמען פון דער ביז־איצטיקער טעטי־‬
‫קייט און אנשטאט פריווילעגיעם פאר יחידים אריבערטראנן דאס רעכט אויף ערד־‬
‫ארבעט אויפן גאנצן כלל‪ ,‬אמת‪ ,‬א סך האבן געשטערט די פארשפרייטע קלאנגען‬
‫אין לאנד אין נאך מער אין אויםלאנד צווישן די עמיגראנטישע פוילישע רעווא־‬
‫לוציאנערע קריוזן‪ ,‬אז פאסקעוויטש וויל ווערן א י י ד י ש ע ר בעל־טוב אויפן חשבון‬
‫פון די קאנפיםקירטע פריצישע מאיאנטקעם פון״יפארמשפטע פאטריאטן־רעווא־‬
‫לוציאנערן‪ .‬די דאזיקע קלאנגען האבן פארשארפט די באציונגען צווישן יידן און‬
‫פאליאקן‪ .‬״די מלוכה פראטעזשירט שטארק די יידן — האט געשריבן דער ‪,‬קוריער‬
‫ווארשאווםקי״‪ ,‬א גאר קאנםערוואטיווע פוילישע צגיטונג )נומ׳ ‪—,(1832 ,280‬און‬
‫אין גיבן וועלן די יידן ווערן די בעלי־בתים פון א העלפט מאיאנטקעם אין‬
‫פוילך‪ .‬פדי צו כשרן די דאזיקע ידיעה פאר דער צענזור‪ ,‬מוז דער ״קוריער וואר־‬
‫שאווסקי״ מאכן אן אנשטעל‪ ,‬אז דאם איז א ״פליאטקע״ וואם קומט פון אויס־‬
‫לאנד‪ .‬ער מאכט אבער דערבני א באמערקונג‪ ,‬אז אזא ״פרגיהייט פאר יידן• וואלט‬
‫געבראכט ‪.‬זייער שלעכטע רעזולטאטך׳ און טרייםט דעם עולם מיט דער בא־‬
‫מערקונג‪ ,‬אז יידן טארן דאך ניט זי_ין קיין גוט־באזיצער לויטן געזעץ‪ ,‬און דערי•‬
‫בער דארף מען די דאזיקע ‪.‬פליאטקע״ ניט נעמען ערנםט‪.‬‬
‫אבער מיט דעם מאמענט‪ ,‬ווען פאר דער פוילישער געזעלשאפט איז די‬
‫פראגע פון ערד־באזיץ געוואין ניט נאר אן עקאנאמישע פראגע‪ ,‬נאר‪ ,‬אין א גרע־‬
‫סערער מאם‪ ,‬א פראגע פון נאציאנאלן באזיץ‪ ,‬האט זי פסיכאלאגיש געמוזט זיך‬
‫שרעקן פאר א יידישער קאלאניזאציע און איר שטערן מיט די מיטלען וואם ז ‪/‬‬
‫א געפענטעטע און א פארקנעכטע נאך דער בלוטיקער מפלה פון ‪ — ,1831‬האט‬
‫דאך געהאט אין איר רשות‪ .‬מען האט אנגעהויבן שרעקן די יידישע כלל־טוער‪,‬‬
‫אז זיי זאלן ניט אגנעמען די ‪.‬דאנאער־מתנה״ פון די רוםישע הענט‪ .‬עפ איז‬
‫אפשר אמת‪ ,‬אז די קאלאניזאציע פון יידן אין פוילן וועט לינדערן דעם דלות‬
‫פון די יידישע פאלקם׳מאםן‪ ,‬אבער ווניל די איגיציאטיוו געפינט זיך איצט‬
‫אין די הענט פון פאםקעווישן‪ ,‬מוז זי זני! טרייף; ווניל פאםקעוויטש טראכט ניט‬
 ‫ו״ר י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪220‬‬

‫וו<גןדייידנם טובה—הא‪1‬ן די פאליאקן ג^טענעט‪ ,‬נאר ער וויל פארקלענערן דעס‬

‫גאציאנאלן ערד־באויץ פון די פאליאקן‪ .‬איז שוין ממילא געשאפן געווארן א גע־‬
‫זעלשאפטלעך אומגינםטיקע שטימונג פאר דעד קאלאניזאציע‪ ,‬און די פארפוי־‬
‫לישטע יידישע אינטעליגענטן און האלב־אינטעליגענטן‪ ,‬וואם האבן געפירט די‬
‫קהילות און אנדערע יידישע אנשטאלטן‪ ,‬האבן געהאט נאך א תירוץ פאר זייער‬
‫םאבאטאזש פון דער יידישער ערד־ארבעט פאר די מאםן‪.‬‬
‫די מלוכה האט אבער שטארק געארבעט אין דער ריכטונג פון קאלאניזירן‬
‫די יידן‪ .‬שוין די דירעקטיוון אליין‪ ,‬וואם זגינען געקומען פון דער צענטראלער‬
‫מאכט‪ ,‬אז וואס מען טוט פאר יידן אין רוסלאנד‪ ,‬דארף מען אויך טאן אין‬
‫פוילן — שוין דאם אליין איז גערוען מאםגעביק פאר די גרונד־ליניעם פון פאם־‬
‫קעוויטשעם יידישער פאליטיק אין פוילן‪ .‬מען האט פונאנדערגעשיקט אן אנקעטע‬
‫פון דעד לאקאלער מאכט און געבעטן זיך ארויסזאגן מכוח דער פראגע פון‬
‫יידישער ערד־ארבעט‪ .‬און די תשובות זי_ינען געווען גינםטיק פאר דער אידעע‬
‫צו באוועגן יידן‪ ,‬אז זיי זאלן זיך נעמען צו ערד־ארבעט‪ .‬עם איז אן ספק גע־י‬
‫״‬

‫ווונטשן — האט געשריבן דער לובלינער פינאנץ־קאמיםאר )דעם ‪15‬טן מאי ‪—(1834‬‬
‫אז די יידישע באפעלקערונג )אין פוילן( וואם מאכט אוים שוין איין צענטל פון‬
‫ז ער אלגעמיינער באפעלקערונג דא אין לאבד‪ ,‬זאל זיך אפגעבן מיט דער אגרי־‬
‫קולטור־אינדוסטריע״‪ .‬אבער דאם מיינט ניט‪ ,‬שרי_יבט דער קאמיםאר ווי״יטער‪ ,‬אז‬
‫ערד־ארבעט מוז ןי_ין א מוז‪ ,‬און אויב די יידן וועלןזיך דערפון א פ ז א ג ן ‪ -‬ז א ל מען‬
‫זיי באשטראפן מיט ניט צולאזן צו אנדערע פרנסות‪ .‬אזא פאליטיק איז א נא־‬
‫רישע‪ ,‬ווייל זי רופט ארוים א ווידערשטאנד און איז קעגן דעם יושר‪ ,‬וואס‬
‫הייםט ‪,‬באשיצן אלע אי_ינוו‪1‬ינער‪ ,‬אן אונטערשייד פון גלויבן און קלאס״‪.‬‬
‫‪.‬א סך באאמטע האבן פארגעשלאגן‪ ,‬אז מען זאל יידן געבן פארשיידענע‬
‫פרעמיעם און פריווילעגיעם‪ ,‬כדי זיי צוצוציען צו ערד־ארבעט‪ :‬באפרי_יען פון‬
‫מיליטער־דינםט‪ ,‬מעדאלן פאר גוטער ארבעט‪ .‬ערד־ארבעט וועט האבן א גרויםע‬
‫ווירקונג אויף דער אםימילאציע פון די יידן — האבן אנדערע געטענעט —‬
‫ווי_יל זיי וועלן זיך מוזן אפזאגן פון געוויםע מנהגים און דינים‪ ,‬וואם וועלן זיי‬
‫אן ספק שטערן אין דער ארבעט‪.‬‬
‫אזוי איז די קאנצעלאריע פון נאמיעסטניק פאםקעוויטש פול געווארן מיט‬
‫‪,‬קאזיאנע״ פאפירן נון הויכע און קליינע באאמטע‪ ,‬וואם האבן זיך ארויסגעזאגט‬
‫מכוח דער פראגע פון יידישער ערד־ארבעט‪ .‬פון די דאזיקע טויזנטער פאפירן‬
‫קען מען פעסטשטעלן‪ ,‬אז די צאל געגענער פון יידישער קאלאניזאציע איז געווען‬
‫זייער א קליינע‪ .‬נאד וואט דען? די באדינגונגען‪ ,‬הנחות‪ ,‬מיטלען און וועגן פון‬
‫קאלאניזירן די יידן זיינען געווען אנגעגעבן פארשיידן‪ .‬א גרויםער טייל האט גע־‬
‫לייגט גרויםע האפענונגען אויף דער פריווילעגיע פון באפ־יוען יידן פון מילי־‬
‫טער־דינםט‪ .‬די דאזיקע פריווילעגיע — האבן זיי געשריבן — וועט געווים צו־‬
‫געבן די יידן חשק צו ווערן ערד־ארבעטער‪.‬‬
‫די יידישע שתדלנים‬ ‫ווען‬ ‫דעם אנגעכאפט‪,‬‬ ‫פאר‬ ‫זיך טאקע‬ ‫האבן‬ ‫יידן‬
‫‪221‬‬ ‫יידישע קאלןןניזאציע אין פוילן‬

‫האבן דערזען‪ ,‬אז מען וועט ניט אויםמיידן דעם מוז צו דינען אין נאטור און‬
‫מען וועט ניט קאנען א&פטרן דעם חוב מיט רעקרוטףשטניער ווי דאס איז‬
‫געווען ביז איצט‪ ,‬און מען וועט מוזן די קינדער אפגעבן אין גרויע קאזארמעם‬
‫ווי דאם מוזן טאן זייערע ברידער אין רוסלאנד‪—,‬האבן זיי גענומען קלערן‪ ,‬אז‬
‫פון דער ערד־ארבעט קאן קומען די ישועה פאר יידן‪ .‬די קאנצעלאריעם האבן גע״‬
‫ארבעט; אבער אויך יידן זנינען ניט געשלאפן‪ .‬ביי דער פי_יערלעכער געלעגנהייט‬
‫פון זיין נאמענטאג )דעם ‪18‬טן דעצעמבער ‪ (1841‬האט פאםקעוויטש געהאלטן‬
‫א רעדע צו א יידישער דעלעגאציע‪ ,‬וואם איז איפ געקומען באגריםן‪ ,‬און האט‬
‫אויסגעדריקט דעם ווונטש‪ ,‬אז יידן זאלן זיך נעמען צו ערד־ארבעט‪ .‬די דאזיקע‬
‫י‬
‫ע ד ע האט זייער גיך געפונען אן אפקלאגג ניט נאר אין לאנד‪ ,‬ני_יערט אויך‬
‫אין אויסלאנד‪ ,‬םפעציעל אין די״יטשלאנד‪ ,‬ווו מען האט מיט גרוים אינטערעם‬
‫נאכגעקוקט דעם קאמף פון ד ים פויליש״יידישן קיבוץ פאר זי_ין רעכטלעכער און‬
‫עקאנאמישער עקםיסטענץ‪.‬‬
‫אין גיבן איז פארגעקומ ץ אן אסיפה פון רבנים‪ ,‬רביים און ראשי״הקהל‪.‬‬
‫מען האט באשלאםן ארויסצוג;‪1‬ן אן אויפרוף צו יידן‪ ,‬זיי זאלן זיך נעמען‬
‫צו ערד־ארבעט )דעם ‪28‬טן דעצעמבער ‪ .(1841‬מיט פסוקים פון תנ״ך און פון‬
‫תלמוד האבן די מחברים פון אויפרוף באוויון‪ ,‬אז דער יידישער דת איז ניט‬
‫קעגן ערד־־ארבעט און אז א סך אמוראים האבן געהאט ערז‪ /‬גערטנער און סע־‬
‫דער )מצינו בתלמוד רבותינו אמוראים הקדושים אשר היו בחוץ לארץ היו להם‬
‫קרקעות שדות וכרמים‪ ,‬ועבדו בעצמם אף בשכירות פועלי ישראל‪ ,‬אאז״וו(‪ .‬דער‬
‫דאזיקער אויפרוף האט דערוועקט א לעבעדיקן אינטערעם צווישן דער יידישער‬
‫באפעלקערונג‪ .‬מען איז צוגעטראטן צו זאמלען נדבות‪ ,‬כדי צו שאפן א פאנד‬
‫פאר קאלאניזירן יידן‪ .‬מיט אט דער ענערגישער טעטיקייט איז מען אויםן געווען‬
‫צו־נישט צו מאכן די גזירה פון מיליטער־דינםט‪ .‬מען האט גערעכנט‪ ,‬אז בין‬
‫מען וועט אנהייבן נעמען יידן פאר םאלדאטן‪ ,‬זאל כאטש א היפשע צאל זי‪.‬יי‬
‫ערד־ארבעטער און אויף אזא אופן זי_ין בארעכטיקט צו דער פריווילעגיע ניט‬
‫צו גיין דינען‪.‬‬
‫אין פעברואר ‪ 1843‬האט פאםקעוויטש געגרינדעט א קאמיטעט‪ ,‬וואם זאל‬
‫באטראכטן די מיטלען‪ ,‬ווי אזוי צו באזעצן יידן אויף ערד‪ .‬דער דאזיקער קא־‬
‫מיטעט האט אויםגעארבעט די פרינציפן פון דער יידישער קאלאניזאציע‪ .‬קודם־־‬
‫כל האט נאר אזא ייד געקענט ווערן א קאלאניםט‪ ,‬וואם האט מזומן ‪ 150‬רובל‬
‫אדער אנדערע וועלן זיך מתחייב זי_ין אגינצוצאלן פאר אים דאס געלט‪ .‬באזעצן‬
‫יידן דארף מען ניט צוזאמען מיט קריסטן‪ ,‬און ניט ווינציקער ווי צו פינף‬
‫משפחות‪ .‬אויב דער שטח וואם די רעגירונג גיט וועט ניט זי_ין גענוג‪ ,‬קען מען‬
‫די יידן דערלויבן זיך באזעצן אויף פריוואטער ערד‪ .‬מען האט דערלויבט רייכע‬
‫יידן צו קויפן ניט קיין באארבעטע ערד מיטן תנאי‪ ,‬אז זיי זאלן דארטן קאלאני*‬
‫זירן ארעמע יידן‪ .‬א געוויסע צייט וועט די יידן זי_ין דערלויבט צו באנוצן קריםט־י‬
‫לעכע ארבעטער‪ ,‬ביז זיי וועלן זיך אויםלערנען די מלאכה פון ערד־ארבעט‪ .‬מען‬
 ‫י‪ .‬ש‪8‬צקי‬ ‫ד״ד‬ ‫‪222‬‬

‫דארף אכטונג געבן אז יידן זאלן ניט ״אונטערהאנדלעך‪ ,‬זי_יענדיק ערד־ארבע־‬

‫׳‬

‫טער‪ .‬וואם איז שייך די רי_יכע יידן‪ ,‬וואס האבן דאפ רעכט צו קויפן פריוואטע‬
‫מאיאנטקעם‪ ,‬האט מען פאר זיי אויםגעארבעט אזעלכע תנאים‪:‬‬
‫‪ (1‬אין זייערע מאיאנטקעם מוזן זיי באזעצן צו ‪ 25‬יידישע משפחות און‬
‫געבן זיי א פולן ווירטשאפטלעכן אינווענטאר; ‪ (2‬פאר יעדער משפחה דארף דער‬
‫יידישער גוט־באזיצער אנינצאלן ‪ 150‬רובל ערבות‪ :‬דאם מיינט‪ ,‬אז ער מוז אריינ־‬
‫טראגן מזומן ‪ 3.750‬רובל אין דער מלוכה־קאםע פאר די ‪ 25‬משפחות; ‪ (3‬די אר־‬
‫גאניזאציע פון די יידישע ישובים אין די מאיאנטקעם דארף דורכגעפירט ווערן‬
‫אין משך פון דרגי יאר צניט; ‪ (4‬די אלע התחייבותן דארפן ארנינגעטראגן ווערן‬
‫אין דער היפאטעקע‪ ,‬און אויב די יידישע גוט־באזיצער וועלן אין משך פון‬
‫דריי יאר ניט שאפן די יידישע ישובים‪ ,‬האט די מלוכה דאם רעכט צו באנוצן‬
‫דאפ געלט בדי אליין דורכצופירן די דאזיקע ארבעטן; ‪ (5‬דאפ רעכט צו קויפן‬
‫פויוואטע מאיאנטקעם איז נישט חל אויפן דרני־מניליקן שטח פון די גרענעצן; דאם‬
‫רעכט פון פראפינאציע )שענקערגי( אין די דאזיקע מאיאנטקעפ טאר ניט אפגע־‬
‫געבן ווערן א יידן‪ ,‬נאר אויםשליפלעך קריםטן; ‪ (6‬דאפ רעכט צו האבן אן איי־‬
‫גענעם מאיאנטעק שליסט ניט אנין אין זיך פאליטישע רעכט — דאס מיינט‪ ,‬אז‬
‫א ייד טאר ניט זיין קיין באאמטער‪ ,‬וואיט‪ ,‬שרניבער אאז״וו‪ .‬אזעלכע אמטן מוזן‬
‫זי_ין אנגעטרויט נאר קריסטן; ‪ (7‬דאפ רעכט צו האבן א פריוואטן מאיאנטעק‬
‫איז ניט קיץ ירושה־רעכט און גייט ניט א יבער צו די קינדער פון אייגנטימער;‬
‫‪ (8‬דאם רעכט צו האבן א מאיאנטעק גיט אבער דאם רעכט צו האבן אויך אין‬
‫שטאט אייגענע הייזער‪ ,‬פירן האנדל און האבן פאבריקן‪ ,‬מיטן תנאי אז מען‬
‫וועט אויםפירן דעם תנאי צו קאלאניזירן ‪ 25‬יידישע משפחות‪.‬‬
‫אויב די ערשטע פרינציפן פון דער יידישער קאלאניזאציע האבן דערווייל‬
‫געהאט נאר א טעארעטישן ווערט — ווניל זיי זי_ינען נאך ניט ארוים פון גבול‬
‫פון פראיעקטן — איז אבער דער פרינציפ‪ ,‬אז יידן מעגן ד ך אנינקויפן מא־‬
‫יאנטקעם‪ ,‬צום טייל פארווירקלעכט געווארן‪ .‬פאר דער קאלאניזאציע איז אבער‬
‫דערפון אויך גאר ווינציק ארויםגעקומען‪ .‬ווי מיר האבן שוין באמערקט‪ ,‬האבן‬
‫די רייכע יידן ד ך באמיט מיט אלע כוחות ד ך צו באפרניען פון דעם מוז צו‬
‫באזעצן ‪ 25‬יידישע משפחות בני ד ך אין מאיאנטעק‪ .‬א דאנק פארשיידענע‬
‫השתדלותן‪ ,‬פערזענלעכער פראטעקציע און כלומרשט לעגאלע תירוצים )עם פעלט‬
‫ערד וכדומה( האט זיך א םך יידישע גוט־באזיצער אנינגעגעבן צו באפרייען ד ך‬
‫פון דער דאזיקער ״גזירה״‪.‬‬
‫די באראטונגען‪ ,‬וואס זנינען דערווניל צונויפגערופן געווארן אין יעדער‬
‫גובערניע באזונדער‪ ,‬האבן אנגענומען באשלוםן‪ ,‬ווי אזוי צו שאפן א געהעריקן‬
‫פאנד‪ ,‬כדי צו פארווירקלעכן דעם געדאנק פון קאלאניזאציע‪.‬‬
‫וועגן אט אזא מין באראטונג אינפארמירט אונדז דער היםטאריקער יאםט‬
‫)אין זיין ‪,‬געשיכטע דער איזראעליטך‪ ,‬באנד ‪ ,2‬ז׳ ‪ .(293‬זי איז פארגעקומען‬
‫אין קאליש‪ ,‬און פארשטייער פון ‪ 21‬קהילות האבן ד ך מתחייב געווען צו שאפן‬
‫‪223‬‬ ‫יידישע ק‪$‬לאניז‪8‬ציע אין פוילן‬

‫פופציק טויזנט פלארינען‪ .‬עם איז אויך באשלאסן געווארן צונויפצוזאמלען דאם‬
‫געלט אין משך פון דריי יאר צי_יט‪ ,‬ענלעכע באראטונגען זגינען פארגעקומען‬
‫אויך אין אנדערע ערטער‪ .‬דערנאך האט מען זיך אנגעהויבן צו ווענדן צו דער‬
‫רעגירונג‪ ,‬זי זאל דערלויבן צו קויפן ערד אדער ארענדירן פאר קאלאניזאטארישע‬
‫צוועקןי‬
‫די דאזיקע בקשות זי_ינען מערםטנטיילס באטראכט געווארן פון דער גע־‬
‫העריקער מאכט אינדיווידועל‪ .‬דער סדר פון דער קאזיאנער פראצעדורע איז‬
‫געווען אזא קאמפליצירטער און ניט קיין אויפגעהאלטענער‪ ,‬אז עם האט געקענט‬
‫ניט בי_י איין פעטענט אוועקנעמען דעם חשק צו ערד־ארבעט‪ ,‬יוייל אפטמאל‬
‫איז אויםגעקומען ווארטן יארן־לאנג און לסוף האט מען באקומען אן אפזאג‪.‬‬
‫עם איז געווען קלאר‪ ,‬אז אין די רעגירונגפ־קרייזן האט מען קיין קלארן‬
‫דין־וחשבון איבער דער דאזיקער פראגע זיך ניט אפגעגעבן‪ .‬מען האט זיך כסדר‬
‫געטובלט אין די וואסערדיקע שטראמען פון קאנצעליארשטשינע און געפירט‬
‫שריפטלעכע מקירות מכוח דער אינטערפרעטאציע פון פארשיידענע פאראגראפן‬
‫אין ‪.‬םוואד זאקאנאוו״ בנוגע רעכט און אומרעכט‪.‬‬
‫אויך די יידישע בורזשואזיע האט ניט געגעבן קיץ מוט און קיץ בויענ־‬
‫דיקן ביישפיל די ארעמע‪ ,‬אז זיי זאלן ניט אראפפאלן ביי זיך און האבן גלויבן‬
‫אין דער פארווירקלעכונג פון זייערע שטרעפונגען‪ .‬אויף ‪ 860‬רייכע יידן וואם‬
‫פוילן האט פארמאגט אין ‪ 1843‬האבן אינגאנצן ‪ 27‬אונטערגעשריבן דעקלאראציעם‬
‫וועגן שטיצן די נאך ניט עקסיסטירנדיקע יידישע קאלאניעס‪ .‬נאד צוויי אדער‬
‫דריי יידישע גוט־באזיצערס האבן באוויליקט צו קאלאניזירן יידישע ארבעטער‬
‫אין זייערע מאיאנטקעם‪.‬‬
‫די פוילישע פריצים האבן שוין ארויםגעוויזן א םך א גרעםערע נייגונג‬
‫צו קאלאניזירן יידן בי_י זיך אין די מאיאנטקעם‪ .‬אזוי האט אין יאר ‪ 1844‬אגע־‬
‫וויםער ל ו צ י א ן ר ע מ ב א ו ו ם ק י קאלאניזירט אין זיין מאיאנטעק ‪ 38‬יידן‪ .‬ער‬
‫האט זיי געגעבן פון ‪ 7‬ביז ‪ 15‬מארגעם ערד פאר יעדן‪ .‬נאך אין ‪ 1864‬זלינען‬
‫דארטן געווען ‪ 13‬יידישע קאלאניםטן‪.‬‬
‫דרי_י יאר שפעטער האט גראף נ י ק א ל א י ג ו ר א ו ו ם ק י באקומען דאם‬
‫רעכט צו קאלאניזירן יידן אין זי_ין מאיאנטעק‪ ,‬הגם דער דאזיקער מאיאנטעק האט‬
‫זיך געפונען דרי! מי_יל פון א גרענעץ׳ ווו עם איז געווען פארבאטן יידן 'צו‬
‫וו‪1‬ינען‪ .‬מען האט זיך אבער באווארנט אין דער שריפטלעכער באוויליקונג‪ ,‬אז‬
‫ער וועט ניט באזעצן יידן‪ ,‬וואם זיינען אמאל געמשפט געווארן פאר קאנטראבאנדע‪.‬‬
‫אבער די פוילישע פריצים איז ניט לייכט אנגעקומען אזא פריווילעגיע‪,‬‬
‫יוטל די רעגירונג האט געקוקט מיט חשד אויפן קאלאניזאטארישן דראנג פון די‬
‫פאליאקן לגבי די יידן‪ ,‬זעענדיק אין דעם א נאציאנאלע טעטיקייט‪ .‬אויב די‬
‫מלוכה״ארגאנען אין לאנד גופא‪ ,‬וואס זיינען באשטאנען על״פי־רוב נאך פון פא־‬
‫ליאקן‪ ,‬האבן אפילו אמאל געוואלט א שטוים טאן פארוים די ארבעט לטובת דער‬
‫דער קאלאניזאציע‪ ,‬האט די צענטראלע מאכט אין דער פערזאן פון דעם נאמיעםטניק‬
 ‫ד ״ ד י‪ .‬ש ‪ 8‬צ ק י‬ ‫‪224‬‬

‫ארעד די דירעקטארן פון די דעפארטאמענטן‪ ,‬על־פי־רוב רוסישע גענעראלן‪ ,‬זיך‬

‫פרינציפיעל אנטקעגנגעשטעלט‪.‬‬
‫אין ‪ 1844‬האט די מלוכה־־קאמיסיע פארגעלייגט‪ ,‬אז אין די פריווילעגיעם‬
‫פאר יידישע גוטבאזיצער זאל זיין ארנינגעשטעלט א באדינג פון טשינעווען די‬
‫פויערים; דער אדמיניםטראטיווער ראט האט אפגעזאגט‪ .‬זי_ין מאטיוו איז געווען‪,‬‬
‫די יידן צו קויפן מא־י‬ ‫אז די אויפגאבע פון דער רעגירונג איז אויפצומונטערן‬
‫יאנטקעם און שוין דער חוב צו באזעצן ‪ 25‬יידישע משפחות איז גענוג טי_יער‪.‬‬
‫אויב מען וועט זיי צווינגען טשינעווען די פויערים‪ ,‬וועט דער מאיאנטעק‬
‫שטיין א םך העכער־ אין פרי_יז ווי געוויינטלעך‪ .‬דאם וואלט געהייסן‪ ,‬אז די‬
‫יידן מוזן צאלן נאך טי״יערער פאר א מאיאנטעק‪ .‬יידן וואלטן פארלוירן דעם חשק‬
‫צו קויפן מאיאנטקעם און אויף אזא אופן וואלט דער גאנצער ״פראיעקט צו בא״‬
‫זעצן יידן אויף די דארפם‪-‬יגרונטן זיך אינגאנצן ניט איינגעגעבן״‪) .‬תשובה פון‬
‫‪13‬טן פעברואר ‪.(1844‬‬
‫אין דער אמתן אבער איז די דאזיקע אויסטי_יט שונג געווען א דיפלאמא״‬
‫טישער פשט‪ .‬די גאנצע פראגע האט זיך געפונען ווי אין א פארכישופטער‬
‫ראד‪ .‬דאם וואם רוםלאנד‪ ,‬אין דער פ־לרזאן פון פאסקעוויטשן‪ ,‬האט געוואלט‬
‫דורבפירן‪ ,‬האט מען געהאלטן פאר אנטי־־פויליש‪ ,‬און די קלענערע באאמטע‪ ,‬על־‬
‫פי־־רוב פאליאקן‪ ,‬האבן דאפ מיט יורידישער פילפוליםטיק צונישט געמאכט‪,‬‬
‫דאם וואס די פאליאקן ווידער האבן געוואלט‪ ,‬האט אבער געשמעקט אין בעםטן‬
‫פאל מיט פאלאניזאציע‪ ,‬אדער מיט דער םאציאלער פראגע‪ ,‬וואם איז דער הע־‬
‫כערער מאכט ניט געפעלן‪ .‬אין אט דעם דועל צווישן די צוויי אינםטאנצן איז‬
‫דערווייל געפאלן א קרבן דאס ניט־־געביירענע קינד—די יידישע קאלאניזאציע‪.‬‬
‫דעם ‪21‬טן דעצעמבער ‪ 1843‬איז א־וים א צווייטער אויפרוף צ ו ‪ .‬ד י קינדער‬
‫פון אונדזער אמונה״ )לבני אמונתנו( אונטערגעחתמעט פון די רביים אין ווארקע׳‬
‫םייני‪ ,‬זדונםקע־־וואליע און אנדערע כלל־טוער‪ .‬אין דעם דאזיקן אויפרוף דעד־‬
‫ציילן די אונטערגעחתמעטע‪ ,‬או זיי האבן געהאט אן אוידיענץ בי_ים נ א מ י ע ם ט נ י ק‬
‫פאסקעוויטש‪ .‬דער נאמיעםטניק האט זיי געטוםרט פאר דער גלייכגילטיקייט פון‬
‫די רניכע יידן צו די ארעמע וואם שטארבן פון הונגער‪ .‬זיי קענען נאר גערא־‬
‫טעוועט ווערן‪ ,‬אויב זיי וועלן זיך נעמען צו ערד־ארבעט‪ .‬דעריבער בעטן די‬
‫רביים אז די רי_יכע יידן זאלן שטיצן דעפ געדאנק פון באזעצן יידן אויף ערד‪.‬‬ ‫׳‬

‫א חוץ פרנסה‪ ,‬איז ערד־ארבעט אויך א גרויםע סגולה פאר באפרגיען פון מילי״‬
‫טער־דינםט‪ ,‬וואט איז אן ספק געווען א שווערע גזירה פאר די דעמאלטיקע יידן‪.‬‬
‫אבער די גבירים האבן געשוויגן‪ .‬גערעכט איז געווען מ ש ה י ע ר א ז א־‬
‫ל י מ ס ק י וואם וועגן אים האבן מיר פריער דערמאנט‪ .‬די יידישע בורזשואזיע‬
‫האט ניט געהאט קיין חשק צו אונטערשטיצן א באוועגונג וואם זאל אריבער״‬
‫טראגן דעם חוב פון צושטעלן דעם רעקרוטן־קאנטינגענט אויף איר און אויף‬
‫אירע קינדער‪ .‬פון ד<ר אנדער זי_יט אבער זי_ינען אויך קיין פערספעקטיוון פאר‬
‫א ג א ר גרויסער קאלאניזאציע אין קיניגרגיך פוילן ניט געווען‪.‬‬
‫‪225‬‬ ‫יידישצ קאלאניזאציע אין פוילן‬

‫די‬ ‫שטארקער‪.‬‬ ‫זייער א‬ ‫געווען‬ ‫יידן‬ ‫א ב ע ר בי_י‬ ‫ד ע ר דראנגבאךע ר ד איז‬

‫יידן‬ ‫דערלויבט‬ ‫אחריות‬ ‫אייגענער‬ ‫אויף א י ר‬ ‫אליין‪,‬‬ ‫אפטמאל‬ ‫האט‬ ‫מאכט‬ ‫לאקאלע‬
‫געקע‪:‬ט‬ ‫האבן נ י ט‬ ‫יידן‬ ‫די‬ ‫ווען‬ ‫דעמאלט‪,‬‬ ‫אפילו‬ ‫אויף ע ר ד‬ ‫צו באזעצן זיך‬
‫זיך‬ ‫למשל ה א ט‬ ‫אזוי‬ ‫באשטימונגען‪.‬‬ ‫לכתחילהדיקע‬ ‫תנאים פון ד י‬ ‫אויםפירן ד י‬
‫ווען ד ו ר כ ג ע פ י ־ ר ט‬ ‫זעלטן‬ ‫קאלאניםט‪.‬ד א ם איז‬ ‫מינימום ע ר ד פ א ר א‬ ‫א‬ ‫געפאדערט‬
‫יידישע‬ ‫גירוש א ל ע‬ ‫א‬ ‫געשראקן מ י ט‬ ‫האט‬ ‫מאכט‬ ‫צענטראלע‬ ‫אמת‪ ,‬ד י‬ ‫געווארן‪.‬‬
‫ערד‪ .‬מ ע ן האט אבער ד י גזירה‬ ‫מארגעם‬ ‫דרי_יםיק‬ ‫ה א ב ן נ י ט קיין‬ ‫וואם‬ ‫קאלאניםטן‬
‫צוגעגעבן‬ ‫יידן‬ ‫די‬ ‫האטמען‬ ‫פ א ר ש י י ד ע נ ע ז‪:‬יטן‬ ‫דורכגענירט‪ .‬פון‬ ‫קיינמאל נ י ט‬
‫דער מליצהדיקער זאבאשטשער‬ ‫ארבעט‪.‬‬ ‫קאלאניזאטארישער‬ ‫שווערער‬ ‫מוט צודער‬
‫אנ־‬ ‫האט‬ ‫וואם‬ ‫פאםקעוויטשן‪,‬‬ ‫מקורב פון‬ ‫נאענטער‬ ‫שיפער‪ ,‬ג א ר א‬ ‫פניוול‬ ‫משורר‬
‫פאעטישער‬ ‫‪.‬אידיליע אין‬ ‫העברעיש‪ ,‬ה א ט אין אן‬ ‫ביאגראפיע אין‬ ‫זי_ין‬ ‫געשריבן‬
‫ערד־ארבעט‬ ‫הערלעכקייט פון‬ ‫באזונגען ד י‬ ‫לשם‪/‬‬ ‫״מטע‬ ‫נאמען‬ ‫אונטערן‬ ‫פראזע‪/‬‬
‫) ו ו א ר ש ע ‪.(1843‬‬

‫ב א ש ט ע ל ט א י ן י א ר ‪ 1844‬בי_י א ק י נ ם ט ־‬ ‫אפילו‬ ‫האט‬ ‫ד י ווארשעווער רעגירונג‬

‫אנגעשריבן‬ ‫א ו י ף א י ם זי_ינען‬ ‫וואם‬ ‫יידן־קאלאניסטן‪,‬‬ ‫ספעציעלן מעדאלפ א ר‬ ‫לער א‬
‫אפי־‬ ‫לאנגע‬ ‫ערד־ארבעט‪ .‬נאך‬ ‫גליק פון‬ ‫וועגן ד ע ם‬ ‫תהילים‬ ‫פסוקים פון‬ ‫אפאר‬
‫באשטעטיקט מיט‬ ‫מעדאלן‬ ‫דאזיקע‬ ‫רעגירונג די‬ ‫צענטראלע‬ ‫בריווה א ט ד י‬ ‫ציעלע‬
‫אויך‬ ‫ווניל‬ ‫בלויער‪,‬‬ ‫א‬ ‫ב א נ ד ז א ל זי_ין‪...‬‬ ‫למשל‪ ,‬א ז ד ע ר‬ ‫שינויים‪ ,‬ווי‬ ‫געוויסע‬
‫בענדער‪. .‬‬ ‫אזעלכע‬ ‫אין רוםלאנד גיטמען‬
‫ניט‬ ‫מעדאלן‬ ‫די‬ ‫דערווגיל‬ ‫דארף‬ ‫אויםגעלאזט‪ ,‬א ז מ ע ן‬ ‫אבער ע םה א ט זיך‬
‫פא־‬ ‫פראיעקטן מיט די‬ ‫געבן‪ .‬א ו ן ד י‬ ‫וועמען צ ו‬ ‫ניטא‬ ‫ווניל ע ם א י ז‬ ‫באשטעלן‪,‬‬
‫בעל־הבתישקייט״—‬ ‫ערד־ארבעט און‬ ‫יידן פ א ר‬ ‫אויפשריפטן ווי‪ :‬״די‬ ‫טעטישע‬
‫ערד־ארבעט״‬ ‫אויפבלי פון‬ ‫‪.‬פארן‬ ‫‪:‬‬ ‫ר‬ ‫ע‬ ‫ד‬ ‫א‬ ‫‪3‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪aeMjie^nie‬‬ ‫‪HXO3HHC‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪i‬‬ ‫ם(‪a‬‬
‫פון‬ ‫פראיעקטן‬ ‫דאזיקע‬ ‫די‬ ‫אויף‬ ‫געלייגט‬ ‫האט‬ ‫האפענונג‬ ‫גרויסע‬ ‫גאר א‬
‫מערב־‬ ‫מיינונג א י ן‬ ‫געזעלשאפטלעכע‬ ‫יידישע‬ ‫פוילן—די‬ ‫יידן א י ן‬ ‫קאלאניזירן די‬
‫בפרט‪.‬‬ ‫דגיטשלאנד‬ ‫בכלל און אין‬ ‫אייראפע‬

‫ט‬ ‫_ ט‬
‫י‬ ‫י‬ ‫ר‬ ‫ש‬ ‫_‬ ‫סוילן‪/‬‬ ‫תסלאנד אין‬ ‫שטעלפארטרעטער האט‬ ‫‪.‬א ווערדיקן‬
‫) נ ו מ ׳ ‪,51‬‬ ‫יודענטומם•‬ ‫צגיטונג ד ע ם‬ ‫‪.‬אלגעמיינער‬ ‫קארעספאנדענט פון ד ע ר‬ ‫א‬
‫און—‬ ‫ערד־ארבעטער‬ ‫מאכן‬ ‫יידן‬ ‫וויל פ ו ן‬ ‫פאסקעוויטש‪ .‬ע ר‬ ‫‪ ,(1842‬ד א ם א י ז פ י ר ש ט‬
‫הערשער‬ ‫דאזיקן‬ ‫פרייען זיר מ י טד ע ם‬ ‫צוטרוי און‬ ‫גרוים‬ ‫האבן צו א י ם‬ ‫ד י יידן‬
‫יידן‪.‬‬ ‫בנוגע ד י‬ ‫כוונות‬ ‫גוטע‬ ‫א ו ן זגינע‬
‫מיל־‬ ‫‪.‬ווען א‬ ‫ער —‬ ‫שרניבט‬ ‫—‬ ‫ישראל״‬ ‫נאענטפ א ר‬ ‫זייער‬ ‫‪ .‬ד י צייט א י ז‬
‫טרויערי־‬ ‫צרות פון ד ע ר‬ ‫אזוי פ י ל‬ ‫מ כ פ ר זי_ין ד י‬ ‫וועט‬ ‫ה ו מ א נ ע ר הי_ינט‬ ‫ד ע ר און‬
‫ק ע ר פארגאנגענהייט״‪.‬‬
‫פאר‬ ‫יידן‬ ‫פוילישע‬ ‫די‬ ‫מאכן‬ ‫צ ו‬ ‫מיטל‬ ‫בעםטער‬ ‫איזדער‬ ‫ערד־ארבעט‬
‫דערמיט‬ ‫גאמעםטניק‪.‬‬ ‫פירשט‬ ‫וויל ד א ך ד ע ר‬ ‫— אוןד א ם‬ ‫מענטשן‬ ‫פראדוקטיווע‬ ‫‪:‬‬

‫צונויפגע־‬ ‫זנינען‬ ‫דעמיט ם‬ ‫וואם‬ ‫לאנד‪,‬‬ ‫צובינדן צום‬ ‫יידן‬ ‫פירשט ד י‬ ‫וויל ד ט י‬
 ‫ד״וי י‪ .‬ש‪8‬צקי‬ ‫‪226‬‬

‫וואקםן די הייליקסטע זכרונות פון כמה דורות‪ .‬דורך פלי_יס און טעטיקייט און‬
‫מוםטערהאפטן אויפפיר וועלן זיך די יידן מאכן נוצלעך און ‪,‬באווייזן‪ ,‬אז ניט‬
‫דאס לאנד אין מזרח איז אונדזער פאטערלאנד‪ ,‬נאר דאם לאנד וואט נערט אונדז‬
‫און פילנעוועט א ו נ ד ד ‪.‬‬
‫אין שי!כות מיט דער דאזיקער האפערדיקער קארעםפאנדענץ פון ווארשע‬
‫איז לודוויג פיליפסאן‪ ,‬דער רעדאקטאר פון דער ‪.‬אלגעמיינער צייטונג דעם יודענ־‬
‫ט ו מ ס ‪ /‬ארויס מיט אן אויספירלעכן ארטיקל וועגן דעם זעלבן ענין‪ .‬די פראגע‬
‫פון דעד יידישער קאלאניזאציע אין פוילן איז‪ ,‬לויט זי‪.‬ין מיינונג‪ ,‬ניט קיין לא־‬
‫קאלע פראגע‪ ,‬נאר אן אלגעמיין יידישע‪.‬‬
‫‪.‬אין רשות פון א פירשט געפינט זיך אן אידעע‪ ,‬וואט קען ברענגען אומגע־‬
‫ריכטע געבענטשטע רעזולטאטף‪ ,‬רופט אוים פיליפםאן‪ .‬ער ווה־זט אן‪ ,‬אז די קאש‬
‫לאנזאטארישע פרווון אין רוםלאנד האבן געגעבן זייער גוטע רעזולטאטן‪ ,‬און עס‬
‫איז דעריבער צו דערווארטן‪ ,‬אז דאם זעלבע וועט געשען אין פוילן‪.‬‬
‫אבער ביז די טויזנטער יידן מעלן זיך קענען אי!נארדענען אויף ערד —‬
‫דארף מען זיי העלפן מאטעריעל‪.‬‬
‫פיליפםאן ווענדט ד ך דעריבער צו די פארמענלעכע יידן‪ ,‬אז זיי זאלן‬
‫העלפן די מאם מילן ד ך באזעצן אויף ערד און פירן אן ערלעך געזונט לעבן‪,‬‬
‫״איר יידן‪ ,‬גבירים אין פוילן! איר באלאנגט צו דער זעלבער ראסע מאס מיר;‬
‫איר קענט זיך פארשאפן אומשטארביקייט אין דער געשיכטע פון ישראל‪ ,‬אין‬
‫דער געשיכטע פון דער מענטשהייט‪ ,‬מען איר וועט פארשטיין די דאזיקע אידעע‬
‫צו מאכן אי_יערע גלויבנס־ברידער פאר ערד־ארבעטעה און איר מעט עס דורכ־‬
‫פירן מיט א נדבה‪ ,‬מיט מי און גוטן ווילך‪.‬‬
‫ער לייגט פאר צו גרינדן צוליב דעס צמעק א ״געזעלשאפט צו פארשפרייטן‬
‫אגריקולטור צווישן די יידן אין פוילך‪ ,‬בראש פון דער געזעלשאפט זאלן שטיין‬
‫פארדינםטפולע מענער און דעם פראטעקטאראט זאל מען איבערגעבן ‪.‬דעם טיף‪,‬‬
‫הארציקן פירשט נאמעםטניק״‪ .‬די דאזיקע געזעלשאפט דארף באקומעןגעלט פון רי_יכע‬
‫פוילישע יידן‪ ,‬און אויך פון רוסישע און אויסלענדישע‪ .‬דאם געלט דארף פארמענדט‬
‫מערן‪ (1 :‬אויף קויפן ערד פאר יידן; ‪ (2‬פאר שטיצע אין די פיאנערישע יארן‬
‫פון ערד־ארבעט און ‪ (3‬פאר פרעמיעם פאר די מאם מעלן ד ך אויםצייכענען‬
‫אויפן געביט פון אגריקולטור‪ .‬חוץ דעם דארף מען פירן א לעבעדיקע אגיטאציע‬
‫צווישן די ברייטע פאלקס־מאםן‪.‬‬
‫צום סוף דריקט ער אויס זי_ין פרייד דעריבער‪ ,‬מאם די מיינונג מעגן די‬
‫פוילישע יידן‪ ,‬אז ד י זי_ינען דעגענערירט‪ ,‬האט ד ך ארויםגעוויזן פאר פאלש‪.‬‬
‫‪.‬די דגיטשע יידן—איז ד ך פיליפסאן מודה—האבן געמוזט הערן די דאזיקע‬
‫באשולדיקונגעץ אויף זייערע פוילישע ברידער און—שווייגן‪ ,‬הגם דאם הארץ האט‬
‫בי! זיי געבלוטיקט‪ ,‬מייל דאם איז געמען אמת‪ .‬איצט ווייזט ד ך ארוים‪ ,‬אז זיי‬
‫האבן אפגעלעבט״‪.‬‬
‫פיליפסאן איז נאך מוסיף‪ ,‬אז ער איז חלילה ניט אויסן צו לן^־נען די‬

‫ו‬
‫\‬
‫‪227‬‬ ‫יייישע קאלאניזןןציע אין פוילן‬

‫רוסישע רעגירונג וואם צו טאן מיט די פוילישע יידן‪ .‬ער גלייבט אין דעם יושר‬
‫פון צאר און פון נאמעסטניק‪ ,‬זי_ין אויפגאבע איז‪ :‬ארויסצורופן א לעבעדיקן‬
‫אינטערעם פאר די יידן אין פוילן צווישן די דייטשע יידן‪ ,‬די רעגירונג אין‬
‫רוסלאנד וועט די האפענונג ניט אפנארן‪.‬‬
‫פיליפםאנם ארטיקל האט געמאכט זייער א שטארקן א״נדרוק‪ .‬דאס איז צו‬
‫זען פון די פיל בריוו אין דער רעדאקציע און פון די ציטאטן אין דער מערב־‬
‫אייראפעישער פרעםע‪ .‬אויך אין פוילן האט דער ארטיקל ארויםגערופן א גרויםן‬
‫אינטערעם און ענטוזיאזם‪ .‬די אידעע פון א יידישער אגריקולטור־געזעלשאפט‬
‫האט ווי א ‪.‬בליץ געטראפן אין די געמיטער פון אלע קקאשן פון אונדזער‬
‫שטאם״‪ ,‬און האט אויך ‪,‬געווירקט אויף די אולטרא־ארטאדאק ך — אזוי פאר־י‬
‫ם‬

‫זיכערט אין זיין מליצה־שפראך דער ווארשעווער קארעספאנדענט‪ .‬ער חשבונט‬

‫אוים‪ ,‬אז די נדבות וועלן ארנינטראגן אן ערך א האלבן מיליאן פלארין‪ ,‬וואס‬
‫וועט קלעקן אויף ‪ 250‬בעל־־הבתישקייטן צוזאמען מיטן אינווענטאר‪.‬‬
‫אויך דאם וואכנבלאט ‪.‬אריענט״ האט אפגעגעבן א גרויםן ארטיקל דער‬
‫פראגע פון דער יידישער קאלאניזאציע אין פוילן )״אריענט״ ‪ ,1843‬נומ׳ ‪ .(2‬פאר‬
‫יידן איז געווים וויכטיק צו האבן א קלאפ ערד־ארבעטער‪ .‬יידן דארפן סוף־כל־סוף‬
‫ווערן אויך פראדוצענטן‪ ,‬און ניט נאר בלגיבן קאנסומענטן‪ .‬דער ‪.‬אריענט״‪,‬‬
‫להיפוך צו דער ‪.‬אלג׳ צייט׳ דעם יודענטומס״‪ ,‬בארירט אויך די פאליטישע זי_יט פון‬
‫דער קאלאניזאציע‪ .‬דער נאמעםטניק וועט מסתמא שטיצן די יידישע קאלאניזאציע‬
‫ניט נאר ‪.‬מחמת הומאניטארע טעמים״‪ ,‬נאר אויך דערפאר׳ וואם די יידישע קא־‬
‫לאניםטן וועלן זי_ין ‪.‬א קעגנוואג צו די רוםן־פנינטלעכע פויערים״‪ ,‬וואס זי_ינען‬
‫נאך אלץ נוטה בלינד צו פאלגן די ״פוילישע פריצים״ און מאכן בונטן‪.‬‬
‫אין עטלעכע יאר ארוס האט אבער די מערב־אייראפעישע פרעםע פארלוירן‬
‫איר האפענונג‪ ,‬און דער זעלבער ״אריענט״ האט געמוזט מודה זיין‪. ,‬אז וואם‬
‫איז שייך די יידן‪ ,‬וואם גיבן זיך אפ מיט ערד־ארבעט‪ ,‬איז זייער רעכט א האלב‬
‫רעכט‪ ,‬בל״זמן זיי קענען ניט געניםן פון אנדערע רעכט״ )‪ ,1848‬נומ׳ ‪.(48‬‬
‫ווי די זאך זאל ניט זנין שפעטער‪ ,‬אין יענעם מאמענט האט די פראפא־‬
‫גאנדע פון די דגיטשע יידן באמת צוגעגעבן מוט די יידן אין פוילן‪ .‬שוין דער‬
‫פאקט אליין‪ ,‬אז די קאלאניזאטארישע טעטיקייט אין פוילן האט ארויסגערופן‬
‫אן ענלעכע באוועגונג אין פויזנער ראיאן‪ ,‬ווו דעם ‪1‬טן מאי ‪ 1846‬זנינען שוין‬
‫געווען פארשריבן ‪ 1064‬משפחות גרייט צו לעבן פון ערד־־ארבעט‪ — ,‬שוין דער‬
‫דאזיקער בולטער פאקט האט געקענט ווירקן אויפמונטערנדיק‪ .‬דעם ‪6‬טן דעצעמ־׳‬
‫בער ‪ 1844‬האט די אדמיניםטראטיווע מאכט געפסקנט‪ ,‬אז אויך אזעלכע יידישע‬
‫קאלאניסטן ווערן באפרניט פון מיליטער־דינםט וואם האלטן בי_י זיך קריםטלעכע‬
‫^פאראבקעס‪ ,‬אדער זייערע קאלאניעס געפינען זיך צוזאמען מיט קריסטלעכע‪ ,‬רואם‬
‫דאס איז ביו איצט געווען פארבאטן‪.‬‬
‫אזוי האט דער נאמעסטניק באפרגיט פון דינםט די יידן־קאלאניסטן פון זלמן‬
‫פויזנערםמאיאנטקעםקורארי‪,‬אדזיקאוויצי און קאדלוביאוועק )פלאצקער גובערניע(‬
 ‫ד״ר י‪ .‬ש!(צקי‬ ‫‪228‬‬

‫‪.‬ניט געקוקט דערויף מאס אין די דאזיקע ישובים וווינען אויך ערד־ארבעטער‪,‬‬
‫סאלטעםן‪ ,‬שענקערם‪ ,‬וואלד־וועכטער און פאראבקעס־קריםטן״‪ .‬אבער ניט אלע‬
‫האבן געהאט דאם גליק באפרי״יט צו ווערן פון מיליטער־דינסט‪ .‬די באאמטע‬
‫האבן אויסגעטי_יטשט דעם געזעץ פארשיידן‪ ,‬און דער גורל פון די קאלאניםטן‬
‫איז געווען אפגעהאנגען פון דעם גוטן אדער שלעכטן ווילן פון דער ארטיקער‬
‫מאכט‪ .‬א סך קאלאניעס אדער ישובים‪ ,‬מאם וואלטן געקענט זיך אנטוויקלען צו‬
‫קאלאניעם‪ ,‬זי״ינען מחמת דעם אונטערגעגאנגען‪ .‬ניט געקוקט אבער אויף אלע‬
‫שטערונגען‪ ,‬זיינען אין יאר ‪ 1843‬פארט געווען באשעפטיקט בי_י ערד־ארבעט אן‬
‫ערך ‪ 6.000‬יידן—א צאל גאר א באדגיטיקע‪ .‬פון זיי זנינען געווען אן ערך ‪850‬‬
‫קאלאניםטן‪ ,‬און אן ערך ‪ 4.000‬כאלופניקעם‪ ,‬ד״ה זיי האבן ארענדירט ‪ 8‬שטיקל‬
‫ערד בי_י א פויער‪ ,‬און דערבי! אויך געארבעט א ביסל פארן פריץ‪.‬‬
‫אין די יארן ‪ 47—1840‬זנינען אין קיניגרייך פוילן געגרינדעט געווארן אן‬
‫ערך ‪ 42‬יידישע קאלאניעם‪ .‬זינט ‪ 1847‬וואקסט שוין ניט אזוי די צאל פון די‬
‫ייזישע קאלאניעם‪ .‬אין יאר ‪ 1846‬ווערט געגרינדעט די באקאנטע זאמאשטשער‬
‫קאלאניע‪ ,‬וואם מיט איר איז פארבונדן דער נאמען פון ד״ר שלמה עטינגער‪.‬‬
‫אין יאר ‪ 1847‬האט אין פוילן געהערשט א שרעקלעכער הונגער‪ .‬די רעגירונג‬
‫איז דעמאלט געווען געצווונגען צו לאזן יידן ארבעטן אויף די שאםייען ווי‬
‫שטיינהאקערם‪ .‬א סך יידן האבן דעמאלט עמיגרירט פון פוילן‪ ,‬צווישן דעם אויך‬
‫קיין אמעריקע‪.‬‬
‫די לעצטע יידישע קאלאניעם מערן געגרינדעט אין יאר ‪ .1860‬אינגאנצן‬
‫זי_ינען אין משך פון די יארן ‪ 1817‬ביז ‪ 1860‬געווען אין קיניגריוך פוילן בי_י ‪70‬‬
‫קאלאניעם‪ ,‬מיט א באפעלקערונג קרוב צו ‪ 500‬משפחות‪ .‬די ריכטיקע דאטעם‬
‫בנוגע ‪ 8‬סך קאלאניעס פעלן אבער אינגאנצן‪ .‬לויט דער םטאטיסטיק פון ‪1861‬‬
‫האבן ‪ 57‬קאלאניעס געהאט ‪ 374‬משפחות‪ 8 .‬סך פון די קאלאניעם זי_ינען פרי־י‬
‫צניטיק אונטערגעגאנגען‪ ,‬טייל פון זיי האבן עקםיםטירט גאר לאנג און עקסים־‬
‫טירן נאך עד היום אבער אין ‪ 8‬סך א פארקלענערטער פארמע‪ .‬אזוי למשל‪,‬‬
‫האט נחום םאקאלאוו באמבט אין יאר ‪ 1898‬און ב‪8‬שריבן די קאלאניע אםט־‬
‫ראוועק )‪ (ostrowek‬אין םאקאלאווער ראיאן‪ ,‬מאם איז געגרינדעט געווארן אין‬
‫יאר ‪.1844‬‬
‫לויט ‪ 8‬ידיעה פון ‪ 1858‬זי_ינען אין פוילן געווען צו יענער צי_יט ‪28.391‬‬
‫יידישע ערד־‪8‬רבעטער‪ .‬די ציפער נעמען מיר פון פיליפםאנם אן ‪8‬רטיקל אין‬
‫דער ‪.‬אלגעמיינער צי_יטונג דעס יודענטומס׳׳ )‪ ,1858‬נומ׳ ‪ .(23‬פון וואנען ער האט‬
‫זי גענומען — איז אונדז שווער אין דעם מאמענט פעםטצושטעלן‪ .‬אין דעם‬
‫דאזיקן חשבון זי״ינען ניט ‪8‬רי_ינגערעכנט געווארן די ‪8‬רענדארן פון בהמות )מיל*‬
‫כיקערם(‪ ,‬מאם זייער צאל האט געזאלט באטרעפן ‪ .9.241‬די ציפערן זגינען נאענט ‪i‬‬
‫צום אמת‪ ,‬מייל לויט דער אויסרעכענונג פון א פוילישן עקאנאמיםט )גראבםקי([‬
‫זנינען אין יאר ‪ 1848‬געווען אין די דערפער ‪ 2921‬יידישע ‪.‬מילכיקערם״‪ .‬די סיבה ‪I‬‬
‫פון דעם מוקם פון די דאזיקע ארענדעם דארף מען זוכן אין דעד אנטוויקלונג|‬
‫‪229‬‬ ‫יידישע קאלאניזאציע אין ‪9‬וילן‬

‫פון שטאט—דער ארי_ינפיר פון די פויערים אין די שטעט האט ניט געקלעקט‬
‫פארן שטאטישן מארק‪.‬‬
‫מיט דעם אבער איז דער ענין פון דער יידישער קאלאניזאציע נאך ניט‬
‫געווען פארענדיקט‪ .‬עם קומען אויף כסדר ני_יע פלענער צו קאלאניזירן יידן אין‬
‫א גרעםערער צאל‪ .‬אבער אויב די יידן האבן געהאפט‪ ,‬אז די רעגירונג וועט‬
‫םוף־כל־םוף זיך לאזן אויף ברייטערע וועגן פון א געזונטער עקאנאמישער פאלי־•‬
‫טיק און וועט געבן פרייע ערד פאר די קאלאניםטן‪ — ,‬האבן זיי זיך דערין איי‬
‫;‬
‫גאנצן אפגענארט‪ .‬די רעגירונג איז אפילו געווען גרייט אין י‪ £‬ר ‪ 1846‬צו ״פאר־«‬
‫קויפן״ פראנקרי״יך א שפאר ‪,‬ביסל׳׳ יידן פדי צו קאלאניזירן דורך זיי אלזשיר‪.‬‬
‫פראנקרגיך האט צוליב דעם צוועק געשיקט קיין רוםלאנד א יידישן סוחר פון‬
‫מארםעל‪ ,‬מיטן נאמען יעקב־יצחק אלטאראם‪ .‬אין ווארשע האט אלטאראם געהאט אן‬
‫אוידיענץ בי_י פאםקעוויטשן‪ ,‬און נאך א קורצער א‪£‬יציעלער קארעספאנדענץ האט‬
‫דער צאר דערלויבט די פוילישע יידן צו עמיגרירן קיין אלזשיר גרופעםווי״יז צו‬
‫‪ 50—30‬משפחות‪ ,‬הוץ ‪,‬ניט חתונה־געהאטע מאנםביל צווישן ‪ 18‬און ‪ 25‬יאר״‪.‬‬
‫פראנקרייך איז געווען גרייט צו קאלאניזירן ‪ 40000‬פוילישע יידן‪ ,‬און‬
‫טייל האבן אויפריכטיק געגלייבט‪ ,‬אז די קאלאניזאציע פון די נאר וואט אגינגע״‬
‫נומענע טעריטאריעס מיט די הענט און שוויים פון די פוילישע יידן וועט פאר•‬
‫ענטפערן די אנגעווי־־טאגטע פראבלעם‪ ,‬וואם האט אין פוילן גופא‪ ,‬מחמת דער‬
‫צווייפנימדיקייט פון די מאבטהאבנדיקע קרי_יזן ניט געקענט פאזיטיוו פארענטפערט‬
‫ווערן‪ .‬אבער אויך דערפון איז גארנישט געווארן‪ ,‬ווניל פאסקעוויטש האט מיט‬
‫א כיוון געשטעלט אזעלבע תנאים‪ ,‬אז דער מארםעלער הענדלער מיט פוילישע‬
‫יידן האט פארלוירן דעם חשק און געדולד‪.‬‬
‫עם האבן זיך ווייטער א שאט געטאן קאנצעלארישע פאפירן וועגן דעם גורל‬
‫פון די איגםטיטוציעם‪ ,‬וואם זי_ינען באשאפן געווארן פאר דער יידישער קאלא־‬
‫ניזאציע‪ .‬וואם איז געשען מיט די נדבות און פלענער פון דעם קאמיטעט צו‬
‫קאלאניזירן ארעמע יידן? פרעגט זיך מיט קאזיאנער תמימות )אין אויגוםט‬
‫‪ (1850‬דער דירעקטאר פון דער ‪,‬אלגעמיינער אדמיניםטראציע פון קיניגרייך‬
‫פוילך‪ .‬ער בעט צושיקן די מאטעריאלן וועגן דער ארבעט‪ ,‬דערקלעין די סיבות‬
‫פון דער פאסיווקייט און אויך אינפארמירן וועגן די רעזולטאטן‪ — ,‬אויב עפעם‬
‫איז יא אויפגעטאן געווארן‪.‬‬
‫די דאזיקע מיינונג־־זאמלערי! האט נאר אנגעפילט די אלמערם פון די קאנ־‬
‫צעלאריעם און געשאפן דעם אנשטעל פון ‪,‬פאזיטיווער״ ארבעט‪.‬‬
‫אפילו די פראגע פון דער יידישער קאלאניזאציע אין די מאיאנטקעם פון‬
‫יידן פריצים איז ניט פארענט^ערט געווארן‪ ,‬מסתמא האט די יידישע בורזשואזיע‬
‫געהאט גענונ פראטעקציע און מיט גאר ‪,‬קלינגענדיקע״ ארגומענטן האבן די‬
‫עפשטיינם און די האנדקיעם ‪,‬איבערצייגט״ דער מלוכה‪ ,‬אז מען דארף עם ניט‪.‬‬
‫י און דאס ביסל ‪.‬קויציע״ וואם זיי האבן געמוזט פארט ארנינלייגן בלים קויפן‬
‫| א מאיאנטעק — האבן זיי זייער גיך אפגענומען מיט פארשיידענע פ‪$‬דריאדן‬
 ‫‪230‬‬
‫י״ר י‪ .‬שאצקי‬

‫און ארענדעס פון פאסט‪ ,‬לאטעריי־צעטלען‪ ,‬זאלץ‪ ,‬טאבאק און אנדערע געשעפטן‪.‬‬
‫אויף אזא אופן פועלט הערמאן עפשטיין נאך לאנגער פראטעקציע־זובערגי‪ ,‬רואם‬
‫ציט זיך אזש פון יאר ‪ ,1848‬דאפ רעכט ניט צו קאלאניזירן יידן‪ .‬דער באנקיר‬
‫מאטיאם ראזען באקומט די זעלבע פריווילעגיע )ביידע אין יאר ‪ .(1857‬דער‬
‫אפיציעלער מאטיוו איז‪ :‬״זיי האבן גרויםע פארדינםטן פאר דער אנטוויקלונג‬
‫פון דער אינדוםטריע אין פוילך‪.‬‬
‫דער ווארשעווער קאמיטעט פאר דער יידן־פראגע איז געגאנגען אזוי ווי_יט‪,‬‬
‫אז ער האט פארגעלייגט‪ ,‬מען זאל דערלויבן קויפן מאיאנטקעם נאר אזעלבע‬
‫יידן‪ ,‬וואם וועלן ‪.‬ענדיקן מיט אן אויםצייכענונג א קורם אין א גימנאזיע און‬
‫שפעטער אין אינםטיטוט פון דארף־ווירטשאפט״‪ .‬די דאזיקע ‪.‬יידישע פריצים״‬
‫זאל מען באפרי״יען פון דעם מוז צו געבן ערבות־געלט און קאלאניזירן ‪ 25‬יידישע‬
‫משפחות‪.‬‬
‫דער דאזיקער קאמיטעט‪ ,‬וואם איז געשאפן געווארן פון דער רעגירונג‬
‫אין ‪ 1858‬און איז באשטאנען נאר פון מלוכה־באאמטע‪ ,‬האט געהאט א ציל פאר־‬
‫צולייגן געזעצן‪ ,‬וואם זאלן ‪.‬אויםגלניכן די געזעצגעבונג וועגן יידן אין קינינ־י‬
‫רי_יך פוילן מיט די געזעצן וואם הערשן אין רוסלאנד״‪ .‬צווישן אנדערע פראיעקטן‬
‫איז אויך אויםגעארבעט געווארן א ריי ״מיטלען אין דער ריכטונג פון קאלאני־‬
‫זירן די יידן״‪.‬‬
‫״פדי אויפצווועקן אין די יידן דעם חשק צו ערד־ארבעט״‪ ,‬האט דער קא־‬
‫מיטעט נאך אמאל דורכגעקוקט אלע געזעצן און ״פריווילעגיעם״‪ ,‬וואם מען האט‬
‫געגעבן די יידן און האט ארויםגעבראכט דעם ווגיטערדיקן אינטערעםאנטן אורטייל‬
‫)ציטירט לויט די אקטן פון דעם ״ווארשעווער קאמיטעט פון ‪—•1858‬ארפיוו פאר‬
‫אלטע אקטן אין ווארשע‪ ,‬באנד ‪.(6‬‬
‫״די לגאטעם און אויפמונטערונגען צו ערד־ארבעט וואם מען האט ביז איצט‬
‫געגעבן די יידן האבן דערווי_יל קיין ערנםטע רעזולטאטן ניט געבראבט‪ .‬בי_י‬
‫היינטיקן טאג געפינען זיך נאר ‪ 1369‬יידישע משפחות‪ ,‬וואם האבן זין• באזעצט‬
‫‪ 1/‬חלק פון דער אלגעמיינער צאל‬ ‫‪2B0‬‬ ‫אויף דארפישע שטחים — דאם פאטרעפט‬
‫דארפישע בעלי־בתישקייטן אין לאנד‪—,‬הגם די יידישע באפעלקערונג מאבט אוים‬
‫‪ 1/8‬חלק פון דער גאנצער באפעלקערונג‪ .‬פון דער דאזיקער צאל פארנעמען זיך‬
‫פאקטיש מיט ערד־־ארבעט נאר ‪ 167‬משפחות‪ ,‬וואם זיצן אין באזונדערע יידישע‬
‫ישובים )‪ (osady‬צו פינף בעלי־בתישקייטן יעדערע‪ .‬אזא צאל יידישע משפחות‬
‫איז קוואליפיצירט געווארן באפרייט צו ווערן פון מיליטער־דינסט אויף ד ע פ סמך‬
‫וואם זיי פארנעמען זיך באמת מיט ערד־ארבעט״‪.‬‬
‫‪.‬אלע איבעריקע יידן‪ ,‬מאם האבן זיך באזעצט אויף ערד בבלל און אין‬
‫ד־ דערפער בפרט‪ ,‬באשעפטיקן זיך מיט דער ערד אדער אין איינצלנע בעלי־‬
‫בתישקייטן‪ ,‬אדער—און דאם איז דער רוב—זיי פארנעמען זיך מיט האנדל־יענינים‪,‬‬
‫פאכט פון קי‪ ,‬ארענדע און םעדער‪ .‬פישערי! אאז״וו‪.‬‬
‫‪.‬די מלוכה־‪-‬שטחים גיבן ניט קיין מיגלעכקייטן צו שאפן אויף זיי באזונדערע‬
‫‪231‬‬ ‫יידישע קאלאניזאציע אין פוילן‬

‫יידישע ישובים‪ ,‬ווייל דער צושטאנד פון די פינאנצן פון קיניגרייך דערלויבן‬
‫ניט צו געבן קיין געלט־שטיצעם אזעלכע ישובניקעם; עם איז נאד געבליבן איין‬
‫זאך‪ :‬גריגגער צו מאכן די יידן דאס באזעצן זיך אויף פריוואטע שטחים״‪.‬‬
‫ד ע ווייטערדיקן‬
‫ם‬ ‫אויסגעארבעט‬ ‫צוליב דעם צוועק האט דעד קאמיטעט‬
‫פראיעקט פון אגראר־רעפארמעם פאר יידן‪:‬‬
‫‪ (1‬דערלויבן זיי צו קויפן אינגאנצן ליידיקע שטחים׳ ניט באזעצט פון‬
‫פוי ערים‪.‬‬
‫‪ (2‬דערלויבן ארענדירן באזונדערע קלענערע פאלווארקעס אן פויערים‪ ,‬ווי‬
‫אויך גרעסערע קאלאניאלע ישובים )‪ (03ady koioniaine‬און פויערישע‪ ,‬נאר‬
‫מיטן תנאי‪ ,‬אז זיי וועלן זיך אליין פארנעמען מיט ערד־ארבעט‪.‬‬
‫בי_י אזעלכע מיטלען אריבערצופירן כאטש א טייל פון דער יידישער בא־‬
‫פ‪$‬לקערונג‪ ,‬םפעציעל פון די קליינע שטעטלעך‪ ,‬אין קאלאניסטן־קלאם‪ ,‬גיט דער‬
‫קאמיטעט איבער דער העכערער אינםטאנץ צו באשטימען די פראגע‪ :‬צי זיינען ניט‬
‫מיגלעך‪ ,‬לכל״הפחות אין די איצטיקע תקנות‪ ,‬אזעלכע ענדערונגען‪ ,‬אז פאר די‬
‫יידן‪ ,‬וואם באזעצן זיך אויף ערד‪ ,‬דער עיקר פאר די וואם קויפן אדער ארענ־‬
‫רירן גדעםערע מאיאנטקעם‪—,‬אז עם זאל זיי זיין דערלויבט צו באנוצן צו הילף‬
‫קריסטן‪ ,‬כאטש אויף פינף יאר‪ .‬דערמיט וועט מען זיי לייכטער מאכן דאם בא־‬
‫<‪$‬נען זיך מיט דער דארפישער ווירטשאפט‪.‬‬
‫אט די דאזיקע טשיקאווע‪ ,‬ביז איצט לחלוטין ניט באקאנטע באמיונגען‪,‬‬
‫זי_ינען אבער געק‪1‬מען צו שפעט‪ .‬די טענדענצן אין די מלוכה״ספערן זנינען ניט‬
‫געגאנגע} אין דער ריכטונג־־־שוין מחמת דעם איין טעם‪ ,‬וואם םגי די פוילישע‬
‫געזעלשאפט און םיי די יידן האבן אנגעהויבן צו שטארק אויפםני! צו ארבעטן‬
‫אין דער ריכטונג פון קאלאניזאציע ״ווי א ראציאנאלן מיטל פאר פאלאניזאציע•—‬
‫לויט אן אויסדרוק פון אן אנגעזעענעם שרניבער און פאליטיקער פון יענער‬
‫תקופה )קראשעווםקי(‪.‬‬
‫אין דעם פרט איז זייער כאראקטעריםטיש דער מעמאראנדום פון די פאר־‬
‫שטייער פון דער ווארשעווער קהילה‪ ,‬וואם האבן אנגעוויזן )דעם ‪8‬טן יאנואר‬
‫‪ ,(1857‬אז דער פארבאט צו וווינען אין די דערפער האט אייגנטלעך פאראליזירט‬
‫אין די יידן דעם חוש פאר ערד־ארבעט‪ .‬״ניט די נאטירלעכע נייגונגען און ניט‬
‫די רעליגיעזע מיגהגים — האבן זיי געשריבן — האלטן אפ די יידן פון ערד־‬
‫ארבעט‪ ,‬וואס מיט איר האבן אונדזערע אבות זיך אמאל אויםשליסלעך באשעפ״‬
‫טיקט״‪ .‬דורך ערד־ארבעט וועלן די יידן קומען אין א נאענטן באריר מיט די‬
‫קריםטן‪ .‬״דאם דערנעענטערן ד ך פון די יידן צו די פויערים וואלט געקענט ברענ־‬
‫\ גען א סך גינסטיקע גייםטיקע פרוכטן ‪ -‬האבן פארזיכערט די ווארשעווער קהילה־‬
‫; לי_יט אין זייער מליצהדיקער שפראך — ווניל די ערשטע )ד״ה די יידן( וואלטן‬
‫‪1‬‬
‫ד ך פארקוקט אויף דער ארבעט און אויף דעם לעבן פון די ערד־ארבעטער‪,‬‬
‫וואם באגייען ד ך אן די פאדערונגען‪ ,‬וואם זגינען נייטיק לרוב אין דער שטאט;‬ ‫(‬

‫די צווייטע )ד״ה די פויערים( ווידער‪ ,‬וואלטן געהאט פאר ד ך א מוםטער פון‬
 ‫‪1‬״ר י‪ .‬ש‪8‬צקי‬ ‫‪232‬‬

‫שפארז^מקייט‪ ,‬פארזיכטיקייט בנונע דער צוקונפט און פון מקריב זיין די פרי״יע‬
‫צי_יט פאר דער ארבעט אין דעם משפחה־קרי_יז ווי אויך פאר רעליגיעזע בא־‬
‫טראכטונגען‪ ,‬און קודם־כל א מוםטער פון באשיידענער ניכטערקייט‪ ,‬דאס וואט‬
‫םעלט דעם פויער און איז גורם‪ ,‬אז ער פארשווענדט זי_ין גאנץ גוטם‪ ,‬וואט איז‬
‫מיט אזויפיל שוויים אנגעשאפט געווארך‪.‬‬
‫דער דאזיקער אפאלאגעטישער און אסימילאטארישער מאמענט‪ ,‬מאם איז‬
‫אזוי שטארק אונטערגעשטראכן געווארן אין דעם מעמאראנדום פון דער יואר־‬
‫שעווער קהילה‪ ,‬האט גיט געקענט נושא״חן זי_ין אין יענע קרי_יזן‪ ,‬מאם האבן‬
‫דעמאלט געהאט די דעה אין פוילן‪ .‬אויב מען האט געקענט ניט פארגרעסערן‬
‫די צאל פאלאניזירטע‪ ,‬איז דאם געווען זייער צו דער האנט די צענטראליםטישע‬
‫פאליטיק־מאכערם‪ .‬ניט אומזיםט האט די אויפגעלעבטע נאציאנאלע באוועגונג‬
‫ג‬
‫אין פוילן‪ ,‬מאם האט דערפירט צום ״ יין אין די וועלדער״ דעם ‪22‬טן יאנואר‬
‫‪ ,1853‬זיך זייער א סך אפגעגעבן )טעארעטיש( מיט דער פו־אבלעם פון דער יידי־‬
‫שער קאלאניזאציע ווי א מיטל צו פ^לאניזאציע‪.‬‬
‫דער ארגאן פון די ‪.‬פאליאקן פון משה רבינום גלויבך‪ ,‬די‪,‬יוטשענקא״ מאם‬
‫איז געגרינדעט געווארן אין ‪ ,1861‬האט זייער א סך געארבעט אין דער דאזיקער‬
‫ריכטונג‪ ,‬א סך פאליאקן האבן םימפאטיזירט מיט דעם געדאנק‪ .‬אין ‪ 1861‬האט‬
‫שוין די ״אדמיניםטראטיווע מאכט״ צוגעגרייט א ריי רעפא‪-‬מעם אין דעם רעכט‬
‫פון יידן צו באזיצן מאיאנטקעם‪ .‬דער ‪,‬פרילינג״ פון פוילן האט געגרייט ני_יע‬
‫הנחות‪ .‬די פוילישע באאמטע האבן זיך אנגעהויבן פילן פרייער און האבן טאקע‬
‫פארגעלייגט‪ ,‬אז נאר לענע יידן קענען זי_ין ערד־באזיצערם‪ ,‬וואם קענען לייענען‬
‫און שרניבן פויליש )פראיעקט פון ‪16‬טן סעפטעמבער ‪.(1861‬‬
‫מען האט פארגעלייגט אפילו צו דערלויבן יידן צו קויפן מאיאנטקעם מיט‬
‫פויערישע ^־שובים נאר דאם דאזיקע רעכט זאלן האבן נאר אזעלכע יידן וואם‬
‫׳‬

‫פארמאגן אן אגדאנאמישע בילדונג‪ ,‬אדער אזעלכע וואם ״צייכענען זיך אוים‬

‫אויפן בעלד פון וויםנשאפט‪ ,‬אינדוםטרייל אדער אנדערע נוצלעכע געזעלשאפט׳‬
‫לעכע געביטך‪ .‬מען האט פארגעלייגט אינגאנצן אפצושאפן דעם מוז צו קאלאני־‬
‫זירן ‪ 25‬יידישע משפחות‪ ,‬און אויך אפשאפן דעם פארבאט צו האבן מאיאנטקעם‬
‫‪ 21‬וויארםט פון גרענעץ‪.‬‬
‫דער אקט פון יידישער גלייכבארעכטיקונג‪ ,‬רואם מארגראף אלעקםאנדר וויע־‬
‫לעפאלםקי האט אין יאר ‪ 1862‬ארויםגעגעבן‪ ,‬האט אויטאמאטיש אפגעשאפט אלע‬
‫באגרענעצונגען אויך בנוגע ערד־באזיץ‪ .‬מיט דעם אקט איז פארענטפערט גע־‬
‫מארן די פראבלעם פון ייז ישן ערד־באזיץ—און עם איז אויך דערשטיקט געווארן‬
‫די האפוננונג פאר איידישער קאלאניזאציע‪ .‬די קאלאניעם‪ ,‬מאם זיינען געגרינדעט‬
‫געווארן אין קאנגרעס־פוילן אין דער תקופה פון פאםקעוויטשן‪ ,‬זי_ינען טיילמגיז‬
‫שפעטער אונטערגעגאנגען‪ ,‬טייל עקסיםטירן נאך עד היום; זייער צושטאגד איז‬
‫ליידער ווינציק וואם באקאנט‪.‬‬
 ‫קינדהייט און דערוו&קסנקייט‬
‫ל ע ה ר ע ר )ניו־יארק(‬ ‫פון ל י י ב ו ש‬

‫זינט די שול איז געווארן אן ארגאניזירטע אץ באוווסטזיניקיאיינגעשטעלטע‬

‫אינסטיטוציע‪ ,‬האט זי באנוצט די קינדער ווי מיטלען דורכצופירן געוויסע אויפגאבן‬
‫פון דערוואקפענע אדער פון דעד געזעלשאפט‪ .‬די קינדער אליין‪ ,‬זייער טבע‪,‬‬
‫זייערע נ ו י ט ן — ת ם אלץ האט ניט געצויגן קיין אויפמערקזאמקייט‪ .‬דא איז פארגע‪-‬‬
‫קומען אן ענלעכער פראצעם ווי אין אנהייב פון דער געשיכטע פון דעד פילאםאפיע‪.‬‬
‫דארט האט מען זיך אויך לכתחילה פארנומען מיט פראגן וועגן דער דרויםנדיקער‬
‫וועלט‪ ,‬וועגן אירע געזעצן אוו דעם שטאף וואם פון אים איז זי צונויפגעשטעלט‪.‬‬
‫דער פארשנדיקער מוח גופא‪ ,‬די טבע פונעם פילאסאפירנדיקן שכל‪ ,‬איז אינגאנצן‬
‫אויסגעלאזט געווארן‪ .‬די ראלע פונעם אינטעלעקט אין פילאסאפירן לאזט זיך גאנץ‬
‫גוט פארגלגיכן מיט דער ראלע פונעם קינד אין דערציונג‪ .‬ביידע‪ ,‬ווי מיר זעען‪,‬‬
‫האבן געהאט דעם זעלביקן מזל‪.‬‬
‫אין דער אמתן איז דאם געווען מער אויםגעהאלטן אין דער טעאריע ווי‬
‫אין דער פראקטיק‪ .‬אין דער פראקטיק האט מען לכתחילה אין דער שול דערציילט‬
‫מעשיות און מען האט זיך געשפילט‪ ,‬ווי עם פאםט פאר אן אינסטיטוציע‪ ,‬ווו‬
‫קינדער קומען זיך צוזאמען‪ .‬ווארעם די שול איז ניט געבוירן געווארן אין איין‬
‫טאג‪ .‬זי האט זיך לאנגזאם אנטוויקלט‪ ,‬און איבערגענומען א פריערדיקע פרימיטיווע‬
‫טראדיציע‪ .‬און אין פרימיטיווע צגיטן זנינען זיך קינדער צונויפגעקומען בני‬
‫פארשיידענע געלעגנהייטן און אויסגעהערט מעשיות פון עלטערע‪ ,‬און זיך בכלל‬
‫פארנומען מיט עכט־קינדישע טעטיקייטן‪ .‬אבער וואס פעםטער די שול־ארגאניזאציע‬
‫איז געווארן און וואם בולטער זי איז געווארן א באוווםטזיניק געשטעלטע אויפגאבע‪,‬‬
‫אלץ מער האט אויך די פראקטיק ארויםגעוויזן א טענדענץ צו האבן אין זינען‬
‫בלויז די צילן וואם דערוואקםענע האבן געשטעלט אין שי_יכות צו דער שול‪ .‬דאמ‬
‫קינד גופא‪ ,‬ווי א קאמפליצירטער ענין וואם פאדערט באזונדערע אויפמערקזאמקייט‪,‬‬
‫איז ניט געקומען אויפן זינען‪.‬‬
‫בי״ישפילן דאם צו באשטעטיקן קען מען געפינען לרוב אין די ידיעות וואם‬
‫מיר האבן וועגן דער פארמעלער דערציונג און דער געזעלשאפטלעכער באציונג‬
‫צו קינדער אין אלט‪-‬מעקםיקע‪ ,‬פערו‪ ,‬מצרים און אין די אזיאטישע לענדער‪ .‬וועגן‬
‫אלטן ארץ־ישראל‪ ,‬גריכנלאנד אדער רוים איז איבעריק צו רעדן‪ ,‬דאם קען מען‬
‫‪1‬‬
‫לייענען אין יעדן בוך איבער דער געשיכטע פון שול׳דערציונג‪ .‬אין אלט׳מעקסיקע‬
‫‪1‬‬
‫‪Chrismsn, Oscar. The Historical Child, 1920, 37.‬‬

‫)ייוו‪$‬־נלעטער‪ ,‬נ׳‪( V I )(16‬‬

 ‫‪ 3‬לעהרער‬ ‫‪234‬‬

‫איז די הויפטיאויפגאבע פון די קינדער געווען אכטונג צו געבן אויף די פארשיידענע‬

‫ארבעטן אדום און אין די טעמפלען‪ .‬מען האט זיי געהאלטן אונטער דער שטרענגסטער‬
‫אויפזיכט‪ ,‬כדי די ארבעט זאל געטאן ווערן וואם בעסער‪ ,‬פינקטלעכער און אין‬
‫‪2‬‬
‫הסכם מיט דער אנגענומענער מאראל‪ .‬אין פערו האט די מלוכה זיך בלויז געזארגט‬
‫וועגן דער בילדונג פון די קינדער אין די העכערע קלאםן‪ .‬דאס פאלק דארף האבן‬
‫פירער און די קענען בלויז ארויםקומען—האט מען געהאלטן אין פערו—פון די‬
‫פאמיליעס פון די איצטיקע געזעלשאפטלעכע פירער‪ .‬די בילדונג איז באשטאנען‬
‫אין לערנען די געזעצן פון לאנד‪ ,‬די מלוכהיפארם און דעם רעליגיעזן ריטואל‪.‬‬
‫אין דער אלטער כינע האט דער אידעאל פון דערציען קינדער בלויז אויף צו‬
‫באפרידיקן די שטרעבונגען פון דערוואקסענע דערגרייכט‪ ,‬דאכט זיך מ י ה די‬
‫העכםטע מדרגה‪ ,‬אזא פארהארטעוועטע פארם‪ ,‬אזא פארגליווערטער אינהאלט‪ ,‬אזא‬
‫אומקינדישע שול‪-‬סיסטעם איז שווער צו געפינען‪ .‬ווען מען לייענט וועגן דעם קען‬
‫‪3‬‬
‫מען זיך ניט אפווונדערן‪ ,‬ווי אזוי קינדער האבן עם געקענט אויםהאלטן ‪ .‬די‬
‫איינציקע מעלה אין אזעלכע אינסטיטוציעם איז—וואס די נויטווענדיקע אפווניכונגען‬
‫וועלכע די פראקטיק ברענגט ארנין איז גענוג שטארק‪ ,‬אז קיין שום טעאריע‪,‬‬
‫און אפילו די אנינגעווארצלטע טראדיציע‪ ,‬איז ניט בכוח בניצוקומען‪.‬‬
‫א קלארע טעארעטישע פעסטשטעלונג פון שול‪-‬דערציונג געפינען מיר אין‬
‫פלאטאנס ״רעפובליק״‪ .‬דער גרויסער פילאסאף האט אויםגעחלומט אן אוטאפישע‬
‫מלוכה‪ ,‬ווו עס זאלן פארענטפערט ווערן די וויכטיקסטע םאציאלע פראבלעמען פון‬
‫זנין צניט‪ .‬די טעמע פון דער ״רעפובליק״ איז ״וואם איז גערעכטיקניט ?״ און בנים‬
‫פארענטפערן די דאזיקע פראגע קלניבט זיך פלאטאן פונאנדער אין א סך טעארעטישע‬
‫און פראקטישע פראבלעמען פון געזעלשאפטלעכן לעבן‪ ,‬ממילא פארנעמט אויך‬
‫דערציונג אן אנגעזעענעם פלאץ‪.‬‬
‫ער געפינט‪ ,‬אז די פונקציעס פון דער געזעלשאפט ליגן אין די הענט פון‬
‫דרני גרויםע קלאסן‪ ,‬וואם זנינען פסיכיש צוגעפאסט זיי דורכצופירן‪ .‬איין קלאפ‬
‫דארף דורכפירן די מלוכישע פונקציעם‪ ,‬נאך א קלאם דארף נעמען אויף זיך צו‬
‫פארטיידיקן דאם לאנד‪ ,‬און דער דריטער דארף זנין דער עקאנאמישער פונדאמענט‪.‬‬
‫אזוי האבן מיר א קלאם פון פילאסאפן‪ ,‬א מיליטערישן קלאס און א קלאם ארבעטער‪.‬‬
‫עם קומט אוים‪ ,‬אז די דרני קלאסן שטעלן פאר די נאטירלעכע פסיכישע אונטער׳‬
‫שיידן וואם זנינען פאראן צווישן מענטשן‪ .‬איז אויב מיר וועלן שאפן אזא ארדענונג‪,‬‬
‫אז יעדער מענטש וועט קענען דורכפירן די פונקציעפ פאר וועלכע ער איז געבוירן‬
‫געווארן‪ ,‬וועלן מיר דורך דעם דערגרייכן די העכפטע מדרגה פון גערעכטיקייט‪.‬‬
‫אמת‪ ,‬אין דער ״רעפובליק״‪ ,‬ווי א ריין טעארעטיש ווערק‪ ,‬געפינען מיר אפט‬
‫זייער טרעפלעכע באמערקונגען וועגן דער טבע פונעם לערנפראצעפ‪ :‬״קערפערלעכע‬
‫איבונגען‪ ,‬אונטער צוואנג‪ ,‬טוען ניט קיין שאדן‪ ,‬אבער דאס וויםן‪ ,‬וואט ווערט‬

‫‪Chrisman, Oscar, 1. c. 51.‬‬

‫‪Laurie, S. S. Historical Survey of Pre-Christian Education.‬‬
 ‫קינדהייט און דערוו‪8‬ק‪0‬נקי*‪8‬‬

‫דערגרייכט דורך צוואנג‪-‬מיטלען‪ ,‬קען זיך ניט האלטן אין געדאנק״‪ .‬אבער דאפ‬
‫אלץ איז ניט וויכטיק פאר זיך גופא‪ .‬ווארעם די גאנצע אויפגאבע פון דערציונג‬
‫איז אויסצוגעפינען‪ ,‬צו וועלכן פון די דרי_י קלאםן א קינד געהערט בטבע‪ ,‬דעריבער‬
‫״נוץ ניט קיין צוואנג־מיטלען‪ ,‬נאר זאל די עלעמענטארע בילדונג זי_ין א מין פאר׳‬
‫וויילונג‪ $‬דו וועםט דעמאלט בעסער קענען אויסגעפינען די נאטירלעכע נייגונג״‪.‬‬
‫די ״רעפובליק״ האט פלאטאן געשריבן אין די יינגערע יארן‪ ,‬בעת ער האט געוואלט‬
‫פארבעםערן דעם עקפיסטירנדיקן מצב און שאפן א אידעאלע געזעלשאפט‪ .‬אבער‬
‫אויף דער עלטער‪ ,‬ווען ער האט זיך דערנעענטערט צו די פאקטישע באדינגונגען‬
‫און שלום געמאכט מיט זיי‪ ,‬האט ער ארויםגעדרוננען די נייטיקע פראקטישע‬
‫פועל‪-‬יוצאם וואס יעדע טעאריע פון דערציונג מוז צו זיי פירן‪ ,‬ווען ווניטע געזעל•‬
‫שאפטלעכע צילן ווערן בני איר אפגעריסן פון די נאענטסטע אויפגאבן‪ ,‬ווו די טבע‬
‫פון קינדער מוז שפילן א הויפטיראלע‪ .‬אויף דער עלטער שרניבט פלאטאן אין די‬
‫״געזעצן״‪ :‬״ווען דער טאג שנינט אויף‪ ,‬איז צי_יט פארן יינגל צו גיין צו זנין‬
‫רבין‪ .‬ווארעם קיין שום שאף‪ ,‬און קיץ אנדערע בהמות קענען ניט לעבן אן‬
‫א פאסטעך‪ ...‬און צווישן אלע בעלי‪-‬חיים איז דאפ יינגל דער ווילדםטער‪ ,‬ווניל דער‬
‫פאנטאן פון ונין שכל איז נאך ניט רעגולירט‪ .‬ער איז דער שאלקהאפטיקסטער‪,‬‬
‫גנבישסטער און צעלאזנםטער פון אלע באשעפענישן‪ ,‬דעריבער דארף מען אים‬
‫בינדן מיט א סך צוימען״‪.‬‬
‫די טעאריע פון דערציונג האט זיך ווינציקיוואם אנטוויקלט פון פלאטאנען‪-‬‬
‫אדער‪ ,‬לאמיר זאגן‪ ,‬קווינטיליאנען—ביז דער רענעסאנפ‪-‬צניט‪ .‬אין רענעסאנפ‪ ,‬וואס‬
‫איז אן עפאכע פון אויפלעבונג פון אלע קולטור‪-‬צווניגן‪ ,‬רניסט זיך אויך ארנין‬
‫א נייער קוק אויף דערציונג‪ .‬אבער די אלטע שוליפראקטיק איז ווינציקיוואם געביטן‬
‫געווארן ביז צו דער לעצטער צניט‪ ,‬און אפילו איצט איז זי באין‪-‬אופן ניט קיין‬
‫יקר׳המציאות‪ ,‬און געבויט איז זי‪ ,‬ווי עם ווניזט אוים‪ ,‬אויף א גאנץ פשוטער‬
‫אויפפאסונג פון די פראצעםן פון גניםטיקן וואקםן‪ ,‬און אויף פונקט אזא פשוטער‬
‫אויפפאםונג פון דעם באגריף ״צניטיקייט״‪ .‬די קינדהייט‪ ,‬קומט אוים‪ ,‬איז א צניט‬
‫פון אנזאמלען דערפארוננען‪ ,‬אידעען‪ ,‬געוויינהייטן‪ ,‬פציקייטן‪ ,‬אד״גל‪ ,‬פדי זיי ואלן‬
‫האבן מיט וואס צו אפערירן אין דערוואקסענעם לעבן‪ .‬וואקםן איז‪ ,‬הייםט עם‪,‬‬
‫דאם זעלביקע וואס אזא פיזישער פראצעס ווי זאמלען‪ .‬א מענטש וואם זנין ציל‬
‫איז אנצוזאמלען א געוויסע םומע געלט פדי‪ ,‬זאגן מיר‪ ,‬צו קויפן א זייגער‪ ,‬האט קיין‬
‫שופ דירעקטע בארירונג ניט מיט זייגערפ אין דער צניט פון זאמלען‪ .‬דצמאלט איז זנין‬
‫אויפגאבע בלויז אוועקצולייגן געלט אויף א זיבערן פלאץ‪ .‬און וואפ מער ער לייגט‬
‫צו‪ ,‬אלץ גרעסער ווערט די םומע‪ .‬ביז זי דערגרייבט דעם פונקט וואפ איז נייטיק‪,‬‬
‫פדי זיך צו פארשאפן דעם פארלאנגטן ארטיקל‪ .‬אט די צניט ווען דאם געלט האלט‬
‫אין איין גרעסער ווערן מיט דער הילף פון א דרויסנדיקן כוח‪ ,‬דעם זאמלער‪ ,‬דאס איז‬
‫די קינדהייט‪ ,‬בעת יענער פונקט ווען די סומע ווערט גענוג גרוים‪ ,‬אז זי זאל—‬
‫דורך דעם פראצעפ פון קויפן—קענען פארוואנדלט ווערן אין א זייגער‪ ,‬דאפ איז דער‬
‫ענדלעכער מאמענט‪ ,‬ווען פון אומצניטיקער קינדהייט ווערט דערוואקסענע צניטיקייט‪.‬‬
 ‫לעהרעוי•‬ ‫‪236‬‬

‫די פאלשקייט פון אזא קוק‪-‬םני ווען ער ווערט אפן אויסגעדריקט‪ ,‬סלי ווען ער איי‬
‫א ממילאדיקער אינהאלט פון א באשטימטער דערציערישער פראקסיק—די פאלשקייט‬
‫פון אזא קוק קען מען גאנץ לניכט דערווייזן‪ .‬קודם־כל איז גניםטיקער וווקם קיינמאל‬
‫ניט קיין פראצעס‪ ,‬וואט קען דערקלערט ווערן מיט אןאקטיוון ״דרויםן״ און‬
‫א פאסיוון ״אינעווייניק״‪ .‬אפילו דער פראצעם פון פיזישן וווקס איז דאס אויך ביט­‬
‫א אידעע אדער א געפיל אדער א האנדלונג‪ ,‬וואט מען ״לייגט ארנין״ אין א קינד‪,‬‬
‫איז בשום אופן ניט דאם אייגענע ווי געלט וואט מען לייגט ארנין אין א ליידיקער‬
‫פושקע‪ .‬כאטש פון די רייד וואם א סך מענטשן באנוצן אין שנינות צו קינדער און‬
‫דצרציונג קען זיך אויסווניזן‪ ,‬אז אזוי איז עם טאקע‪ ,‬ווארים ווען מען זאגט אזא‬
‫פשוטע זאך ווי‪ ,‬אז לערער דארפן ״איבערגעבן״ קינדער געוויסע קענטענישן‪ ,‬קומט‬
‫אוים‪ ,‬אז דער לערער נעמט עפעם ארויס פון זיך און גיט עס איבער די קינדער‪.‬‬
‫און דער ״עפעס״ איז אייגנטלעך אזא זאך‪ ,‬ווי למשל א מטבע‪ ,‬וואם מען קען זי‬
‫‪,‬״געבן״ און ״איבערגעבך‪ ,‬אט ווי מיר באנוצן זיך בכלל אין דער וועלט מיט ניט‪.‬‬
‫לעבעדיקע ואכן‪.‬‬
‫עם איז דא ניט נייטיק צו בארירן די פראגע וועגן דער טבע פון ניט•‬
‫לעבעדיקע זאכן‪ ,‬וואפ‪ ,‬פון שטאנדפונקט פון דער מאדערנער פיזיק‪ ,‬זצנען זיי‬
‫אויך ניט אזעלכע פשוטע פארהארטעוועטע ״שטיקער״ ווי מען האט אמאל געמיינט‪,‬‬
‫און ממילא מוזן זיך אויך דארטן בניטן די באגריפן וועגן די שניכותן וואפ מיר‬
‫האבן מיט זיי‪ .‬אבער דא איז קלאר‪ ,‬אז די שפראך טוט אונדז אן א פך שאדן‪.‬‬
‫דאם ווארט ״איבערגעבן״ שאפט א פאלשן באגריף וועגן דעם גאנצן ענין‪ .‬מיר‬
‫גצדענקען נאך אלע‪ ,‬ווי דער רבי פלעגט אמאל ״איבערגעבן״ פארשיידענע דינים‬
‫און באגריפן וועגן דעם געשלעכטלעכן לעבן און וואם קינדצר האבן ארויסגענומען‬
‫פון זנינע רייד‪ .‬נאכמער‪ ,‬מיר ווייםן אפילו‪ ,‬ווי ווינציק די קינדער האבן באנומען‬
‫אזעלכע ענינים‪ ,‬אפילו ווען זיי האבן גאנץ גוט געקענט וואם מען האט מיט זיי‬
‫געלערנט און געווען אין שטאנד נאכצוזאגן ווארט׳בני‪-‬ווארט‪ .‬דא האט דער רבי‬
‫״איבערגעגעבך ידיעות‪ ,‬באגריפן‪ ,‬דעם זינען פון א לעבן‪ ,‬אבער די קינדער האבן‬
‫בלויז ״איבערגענומען״ ווערטער‪ ,‬העכםטנם געוויסע פארמאלע אידעען‪-‬קאמבינאציצם‪.‬‬
‫עס קען קיינמאל ניט טרעפן‪ ,‬אז דאם וואס קינדער ״נעמען איבער״ זאל זלין‬
‫פונקטיבני׳פונקט ווי דאם וואם דער לערער זוכט ״איבערצוגעבך‪ .‬קינדער‪ ,‬ווי‬
‫מענטשן בכלל‪ ,‬נעמען ניט איבער‪ ,‬נאר זיי נ ע מ ע ן א ו י ף‪ ,‬און ערשט ווען דער‬
‫אויפנעם׳פראצעפ איז פארענדיקט‪ ,‬ווערן קלאנגען‪ ,‬בילדער‪ ,‬האנדלונגען אד״גל‬
‫פארוואנדלט אין אידעען‪ ,‬אדער געפילן‪ ,‬אדער אנדערע עלעמענטן פון פםיכישן‬
‫לעבן‪.‬‬
‫געלט איז אלעמאל געלט‪ $‬עפ איז געווען געלט נאך איידער דער זאמלער‬
‫האט עט ארנינגעלייגט אין דער פושקע‪ ,‬פונקט ווי עם איז איצט‪ .‬געלט קען ליגן‬
‫אין א פושקע אדער אין א קעשענע אדער אויפן טיש אדער אין באנק‪ .‬עם איז‬
‫געלט םני‪-‬ווי‪-‬סני‪ ,‬קיין נפקא‪-‬מינה ניט אין וועלכן פלאץ עם געפינט זיך‪ .‬אבער‬
‫גניםטיקע ווערטן קענען בלויז לעבן אין א קאפ אדער אין הארצן‪ ,‬ווי מען זאגט‪,‬‬
‫‪237‬‬ ‫קינחזייט און דעויוואקםנקייט‬

‫נכלל—אין א מענטשלעכער פםיכיק‪ .‬און אט די ווערטן ווערן ערשט דאפ רואם‬

‫זיי זענען‪ ,‬בעת זיי ווערן א טייל פון א פסיכיש לענן‪.‬‬
‫די אויפפאפונג פון דעם פראצעפ פון וואקסן‪ ,‬וואם איז אזוי טיף אנינגע•‬
‫ווארצלט אין דער טאג‪-‬טעגלעכער שפראך‪ ,‬שטיצט זיך אויף א מעכאנישער‬
‫געזעצמעםיקייט‪ .‬עפ קומט אוים אז קינדער וואקסן אזוי ווי שניי־קויל‪ ,‬וואט ווערט‬
‫׳‬

‫גרעפער און גרעפער ווען מען קייקלט זי אין שניי‪ .‬דעד ריינער דרויסנדיקער‬
‫צוגאב טוט אלץ און איז גענוג אלץ צו דערקלערן‪ .‬מיר דאכט זיך‪ ,‬אז ורוקם איז‬
‫איינער פון די בעםטע בנישפילן צו דערווניזן די קורצזיכטיקייט פונעם שארפן‬
‫דואליזם צווישן ״אינעווייניקםטע״ און ״דרויםנדיקע״ כוחות‪ ,‬וואם איז אזוי טיף‬
‫אנינגעווארצלט אין דעם שכל הישר‪ .‬אבער אנילו דער געוויינטלעכער שכל האט‬
‫זיך אפט געווערט אנטקעגן אזא קוק אויף דער זאך‪ .‬און עפ זענען פאראן גאנץ‬
‫גענוג טעמים‪ ,‬פארוואם דאפ זאל אזוי זי_ין‪.‬‬
‫קינדער האבן תמיד ארויםגעוויזן פארשיידענע נייגונגען און אייגנשאפטן‬
‫וואפ האבן ניט דערלאזט‪ ,‬אז די פריערדיקע אויפפאםונג פון דערציונג און וווקפ‬
‫זאל גיין צו ווניט‪ .‬אמת‪ ,‬מיר האבן אן אלטן טראדיציאנעלן אנזאג‪ ,‬ווי נייטיק עם‬
‫איז קינדער פיזיש צו באשטראפן און האלטן זיי אין צוים‪ .‬ווארעם אזוי ווי די‬
‫באווופטזיניק‪-‬געשטעלטע אויפגאבן פון דער שול זי_ינען דער עיקר‪ ,‬איז נייטיק‬
‫אלץ צו טאן‪ ,‬כדי דאפ צו דערגרייכן‪ ,‬פונקט ווי מען מוז ״באשטראפן״ אי‪.‬יזן מיט‬
‫פניער‪ ,‬כדי מען זאל עפ וואם לגיכטער און פינקטלעכער קענען בייגן‪ .‬אבער פונקט‬
‫אזוי האבן מיר דעם פארקערטן צוגאנג וואט דריקט זיך אויפ אין דער פאלקלא־‬
‫ריסטישער בקשה‪ ,‬מען זאל ״גיין מיט גוטן‪ ,‬ווניל מיט בייזן העלפט ניט״‪ .‬אזוי‬
‫ווארנט אונדז אויך פלאטאן‪—,‬כאטש ער האט ניט געהאט קיין קלארע קינדער•‬
‫פםיכאלאגישע טעאריע‪—,‬אז דאפ לערנען דארף זי_ין א מין פארוונילונג‪ .‬קווינטיליאן‬
‫טרעט ארוים קעגן פיזישע שטראפן און פאדערט‪ ,‬אז די לימודים אליין ואלן האבן‬
‫א צוציענדיקן כוח‪ .‬בני קאמעניוסן דארף זנין דאם לערנען ווי שווימען פאר א פיש‪.‬‬
‫פענעלאן לאזט אונדז וויסן‪ ,‬אז ״וואם ווינציקער פארמאל אונדזערע לעקציעפ זענען‬
‫אלץ בעםער‪ ...‬אין אזא קליינעם און טניערן רעזערווואר דארף מען ארנינגיסן בלויז‬
‫פנינע זאכן״‪ .‬אבער דאפ לעצטע שטאמט שוין פון א סענטימענטאלער באציונג צו‬
‫קינדער‪ ,‬פון דער אידעע פון ״תינוקות של בית רבן״‪ ,‬וואט מען געפינט אפט אין‬
‫תלמוד‪.‬‬
‫נאך קלארער רעדן וועגן די דאזיקע צוויי פארשיידענצ אויפפאםונגען אין‬
‫דערציונג די שפריכווערטער פון פארשיידענע פעלקער‪ .‬אזוי זאגן די שאטלענדער‪,‬‬
‫אז ״א וואקםנדיק קינד האט א וואלף אין בויך״‪ ,‬אבער אויך‪ ,‬אז—״בלויז ארבעט‬
‫און קיין שפיל מאכט פונעם יינגל א נאר״‪ .‬די טערקן פילן‪ ,‬אז ״דאפ שרניענדיקע‬
‫קינד באקומט די מילך״‪ .‬אזוי אז שרניען האט אויך אין זיך א מעלה‪ .‬די איטאליענער‬
‫זאגן‪ :‬״יונגער צדיק‪ ,‬אלטער טניוול״‪ ,‬און די האלענדער זעצן דאפ איבער אויף‬
‫זייער שפראך‪ :‬״א דימענטענע טאכטער ווערט א גלעזערן ווניב״‪ .‬די דניטשן‪ ,‬אין‬
‫מאמענטן פון צוגעלאזנטקייט‪ ,‬זאגן‪ :‬״מיר זענען אויך געווען קינדער״‪ ,‬און די‬
 ‫ל‪ .‬לעחיעיר‬ ‫‪238‬‬

‫לאפלענדער פארשטייען‪ ,‬אז ״דעם יינגלם ווילן איז דעם ווינטם ווילן״‪ .‬מען קען‪,‬‬
‫הייסט עם‪ ,‬גארנישט מאכן‪ ,‬מען דארף זיך צופאםן‪ .‬אט די אויפפאםונג וואט איז‬
‫געבוירן געווארן‪ ,‬פונקט ווי די פריערדיקע‪ ,‬אין פראקטישן אומגאנג מיט קינדער‬
‫האט אייגנטלעך געשפילט די ראלע פון אן אפהאלטנדיקן און רעגולירנדיקן פרינציפ‪,‬‬
‫און האט בכלל געמאכט מעגלעך‪ ,‬אז דערציונגס׳פראצעסן זאלן פארקומען‪ .‬ווארעם‬
‫די דאזיקע ביידע עקםטרעמען האבן געשאפן א מיטלפונקט‪ ,‬אויב ניט אין דער‬
‫טעאריע‪ ,‬איז אין דער פראקטיק‪ ,‬און דאם האט אויפגעהאלטן סי_י דאפ םטימולירן‬
‫םיי דאם קאנטראלירן‪ ,‬וואם אן די ביידע קען קיין נארמאלער וווקפ ניט געמאלט זנין‪.‬‬
‫און פונקט ווי עם איז פאלש דער מעכאנישער באגריף פון וווקפ‪-‬פראצעם‪,‬‬
‫פונקט אזוי איז פאלש דער באגריף פון רייפקייט‪ ,‬וראם איך האב אים פריער‬
‫דערמאנט‪ .‬דאפ לעבן אונדזערם צעטיילט זיך אויף פארשיידענע אויפגאבן‪ ,‬וואם‬
‫מיר זוכן דורכצופירן‪ .‬אן אויפגאבע דריקט זיך אוים אין א סעריע טעטיקייטן וואט‬
‫הייבט זיך אן מיט אזעלכע האנדלונגען‪ ,‬וועלכע מיר רופן מ י ט ל ע ן ‪ ,‬און‬
‫ענדיקט זיך מיט א געוויםן ם ו ף ‪ ,‬מיט אן ענדלעכן רעזולטאט וואם מיר ווילן דער•‬
‫גרייכן‪ .‬אין דער אמתן איז דא פאראן א שטיקל אילוזיע‪ ,‬ווארעם דער סוף קען‬
‫פונקט אזוי באטראכט ווערן ווי אן אנהייב אדער א מיטן‪ .‬לאמיר זיך באנוצן מיטן‬
‫פריערדיקן בנישפיל‪ .‬פאר דעם זאמלער‪ ,‬אין דער צי_יט פון זאמלען‪ ,‬איז דאפ‬
‫קויפן דעם זייגער געווען אן ענדלעכער רעזולטאט‪ .‬אין דער אמתן איז דער דאזיקער‬
‫לעצטער טריט שוין גארניט קיין לעצטער אין פראצעס פון מאכן דעם זייגער פאר‬
‫אן אייגענער זאך און פון אוועקשטעלן אים אין אזעלכע באדינגונגען‪ ,‬אז ער זאל‬
‫געבן דאם גאנצע פארגעניגן און דאס ריינע באוווסטזנין‪ ,‬וואם דער הוילער אקט‬
‫פון קויפן אנטהאלט ניט אין זיך‪ .‬דאס קויפן דעם זייגער קען פירן צום געדאנק‬
‫פון ווניזן אים פרנינד‪ ,‬פון פארשאפן זיך א קייטל‪ ,‬פון אננעמען מיטלען‪ ,‬ער זאל‬
‫ניט צעבראכן ווערן אד״גל‪ .‬די אמתע לעצטע דערגרייכונג קומט פאר ערשט דעמאלט׳‬
‫ווען דער זייגער ווערט א געוויינטלעכע זאך‪ ,‬ווען מען קוקט זיך אויף אים מער‬
‫ניט אום‪ ,‬ווען ער פארנעמט מער ניט קיין באזונדערן ארט אין דעם באוווםטזגין‪.‬‬
‫בקיצור‪ ,‬ווען זנין פרישקייט און ני״יקייט וועפן זיך אוים‪ ,‬ווען ער ווערט טויט‪.‬‬
‫דער טויט איז דער איינציקער‪ ,‬אמתער לעצטער שריט‪.‬‬
‫אין םאציאלן לעבן זעט זיך זייער בולט ארויס דער פריערדיקער באגריף‬
‫פון צייטיקייט אין פארבינדונג מיט די ענדלעכע געזעלשאפטלעכע צושטאנדן‪,‬‬
‫וואפ ווערן אויפגעמאלט אין רעליגיעפ און—א ביפל אויף אן אנדער אופן—אפילו‬
‫אין איצטיקע געזעלשאפטלעכע אידעאלן‪ .‬דער יידישער רעליגיעזער געדאנק שפרייט‬
‫זיך אויפ רוימלעך ביזן זיבעטן הימל און צגיטלעך ביז משיח וועט קומען‪ ,‬אדער‬
‫תחית המתים‪ ,‬און דעמאלט ערשט וועט זיך אנהייבן דאפ ״אמתע״ לעבן‪ .‬בגי די‬
‫קריםטן וועט פארקומען יענער ענדלעכער מאמענט נאך יעזוםעם צוריקקער‪ .‬בי_י‬
‫די גרויםע מאסן םאציאליסטן און אנארכיםטן‪ ,‬מיט וויפיל וויםנשאפט זיי זאלן ניט‬
‫ארומוויקלען זייערע רייד‪ ,‬הערט זיך ארויס דער עמאציאנעלער תוך‪ ,‬פאר וועלכן‬
‫די ני_יע ארדענונג איז אן ענדלעכער דערגרייך‪-‬פונקט‪ ,‬א לעצטע צ י_י ט י ק יי ט צו‬
 ‫קינדהייט און י»רוו‪8‬קםנקייט‬
‫‪239‬‬

‫וועלכער מיד וועלן צוקומען נאך די ״קינדער־יארך פון אלע פריערדיקע עפאכעם‪.‬‬
‫דער ״צומארגנם״ אויף ״מארגן נאך דעד סאציאלער רעוואלוציע״ איז פארשטייט זיך‬
‫א רעטארישצ פיגור‪ ,‬אבער זייער א כאראקטעריפטישער אויפדרוק‪ .‬ווי מיר דאכט‬
‫זיך‪ ,‬שטרייכט ער גאנץ בולט אונטער די ריכטיקייט פונעם ארויםגעבראכטן געדאנק‪.‬‬
‫דאפ לעבן איז פול מיט פארשיידענע אויפגאבן וואס זענען געבונדן און דאך‬
‫האבן זיי דעם כאראקטער פון באזונדערע איינסן‪ .‬זיי הייבן זיך אן מיט מיטלען‬
‫און ענדיקן זיך—אזוי איז דער אנינדרוק—מיט לעצטע רעזולטאטן וואט מיר רופן‬
‫צוועקן‪ ,‬צילן אדער תכליתים‪ .‬יעדע אויפגאבע‪ ,‬הייסט עם‪ ,‬האט איר ״קינדהייט״‪-‬‬
‫די מיטלען—און איר ״צי_יטיקייט״—דעם ציל‪ .‬אט דער פאקט‪ ,‬רעכן איך‪ ,‬טראגט‬
‫אויף זיך א פך פון דער פאראנטווארטלעכקייט פאר דעם פאלשן באגריף וואט מיר‬
‫האבן פון צגיטיקייט‪ ,‬וואט אין דערציונג טוט ער אונדז אן געברענטע צרות‪,‬‬
‫אזא באגריף איז מחייב‪ ,‬אז מיט דערוואקםנקייט הייבט זיך אן דאפ אמתע‬
‫לעבן‪ .‬די קינדהייט איז בלויז א צי_יט פון א מין אנשטעלן די אינםטרומענטן‪.‬‬
‫ממילא דארף אלץ וואס ווערט געטאן אין דער קינדהייט טראגן א פארמעלן‪,‬‬
‫א מעכאנישן כאראקטער‪ .‬א קינד דארף בלויז זאמלען און פארענדיקן ‪ j‬ענדיקן די‬
‫עלעמענטארע שול‪ ,‬ענדיקן די מיטלשול‪ ,‬ענדיקן דעם אוניווערםיטעט‪ ,‬און ד ע ר נ א ך ‪-‬‬
‫ווען דאם גאנצע זאמלען איז שוין פארענדיקט—הייבט זיך אן דאם אמתע לעבן‪,‬‬
‫דאס געניםן‪.‬‬
‫ווי איך האב שוין פריער באמערקט‪ ,‬אין דער צי_יט פון זאמלען האט דער‬
‫זאמלער גאר ניט וואם צו טאן מיטן ארטיקל וואס ער וויל זיך אנינשאפן‪ .‬ער‬
‫זאמלט בלויז צייכנס‪ ,‬סימבאלן‪ ,‬מטבעות‪ ,‬וואם ווען דער ריכטיקער מאמענט וועט‬
‫קומען וועט ער זיי אויםבניטן אויף דער זאך וואם דארף שפילן א ר א ל ע אין זי_ין‬
‫לעבן‪ .‬איז אויב די קינדהייט ווערט אויפגעפאסט ווי א זאמלצי״יט‪ ,‬דארף מען אויך‬
‫דא פארנעמען זיך בלויז מיט צייכנם‪ ,‬םימבאלן‪ ,‬פארמאלע לימודים‪ ,‬וואט וועלן‬
‫האבן אן אמתן‪ ,‬לעבעדיקן ווערט ערשט שפעטער‪ ,‬ווען עם וועט זיך אנהייבן דאס‬
‫לעבן גופא )צניטיקייט( און מען וועט זיי אויםבייטן אויף דער ״ריכטיקער״ זאך‪.‬‬
‫פון דער אנדער זניט ווערט שרעקלעך איבערגעשאצט דער דערוואקסענער‬
‫מענטש‪ ,‬און דערפאר אפשר שטייט די בילדונג פאר דערוואקםענע אויף אזא‬
‫נידעריקער מדרגה‪ .‬עם קומט אוים‪ ,‬אז אין דער רגע‪ ,‬ווען ווערטיקאלער פיזישער‬
‫וווקם הערט אויף‪ ,‬הייסט עם‪ ,‬אז אויך דער גי_יסטיקער וווקם איז פארענדיקט‪,‬‬
‫כאטש די פאלשקייט פון אזא געדאנק קען יעדער מענטש אנינזען ווען ער גיט‬
‫נאר א טראכט וועגן דעם‪ .‬אבער אין געוויינטלעכן לעבן פארגעםן מיר זיך‪ ,‬און‬
‫אנשטאט אויפצופאסן דאס לעבן ווי א כםדרדיקן‪ ,‬אומאויפהערלעכן פראצעם‪ ,‬ברעכן‬
‫מיר עם פונאנדער אויף פארשיידענע איינצלנע מאמענטן‪ ,‬וואס טייל פון זיי מאכן‬
‫דעם אגינדרוק פון אבםאלוטער צייטיקייט‪.‬‬
‫סוף‪-‬פל־סוף‪ ,‬ווי מיר זעען‪ ,‬ליגט דער טעות אין דעם אויסטניטש‪ ,‬וואם מיר‬
‫גיבן דעם באגריף ל ע ב ן ׳ די טעותן וועגן קינדהייט און צניטיקייט זענען שוין‬
‫נ‬

‫ממילאדיקע רעזולטאטן‪ .‬אזוי ווי דאס לעבן באשטייט פון פארשיידענע אויפגאבן‪,‬‬
 ‫ל‪ .‬לעהרעוי‬ ‫‪240‬‬

‫וואט יעדע פון זיי האט זיך אירע מיטלען און איר העכסטן דערגרייףפונקט‪ ,‬און‬
‫אזוי ווי אונדזערע פארגעניגנם זענען צום אינטימםטן פארנונדן טיט אט די‬
‫דערגרייףפונקטן‪ ,‬ממילא האנן מיד א טענדענץ צו דעפינירן ״לעבן״ בלויז אין‬
‫טערמינען פון די דערגרייך‪-‬מאמענטן‪ ,‬און מיד לאזן אויפ די מיטלען‪ ,‬די פראצעםן‬
‫פון זוכן און אויםפרונירן‪ .‬אזוי העדן מיד אפט‪ :‬וואפ טויג דאפ גאנצע ארנעטן‬
‫און טראכטן און זארגן‪ ,‬מען דארף ל ע נ ן ! דא איז קלאר‪ ,‬אז ל ע נ ן ווערט איני‬
‫גאנצן אידענטיפיצירט מיטן געניםנדיקן מאמענט‪ ,‬א נ ע ר דער טעות ליגט אין דעם‬
‫וואט געניםן ווערט פארשטאנען ווי אן עלעמענטארער איינם‪ ,‬ניט ווי אפראצעם‪,‬‬
‫און דאפ גאנצע געוויכט ווערט בלויז געלייגט אויפן דערגרייך־פונקט‪.‬‬
‫לאמיר זיך פארשטעלן‪ ,‬אז א מענטש וויל טאקע נאמת דורכפירן די פראגראס‬
‫פון ״ ל ע נ ף אין פריערדיקן זינען‪ .‬ער לאזט אפ זגינע געשעפטן‪ ,‬נעמט אלץ וואם‬
‫ער פארמאגט און פארט‪ ,‬באפן מיר אן‪ ,‬קיין פאריז‪ .‬קומענדיק קיין פאריז‪ ,‬דארף‬
‫ער צום ערשט אויםגעפינען א פאםיקן האטעל‪ .‬ער זוכט‪-‬נאך‪ ,‬פרעגט זיך נאך‪ ,‬ניז‬
‫ער נאשליםט זיך און פארפארט אין האטעל‪ ,‬לכתחילה האט ער‪ ,‬פארשטייט זין‪/‬‬
‫קיין שום זיכערקייט ניט‪ ,‬אז דער האטעל וועט אים נאפרידיקן‪ .‬אנער מען קען‬
‫זיך דאך ניט העלפן‪ ,‬מען מוז אויםפרובירן‪ .‬אט דאפ זוכן און אויםפרונירן חזרט‬
‫זיך נאלד אינער אין שניכרת צו א רעםטאראן‪ ,‬דערנאך ננוגע א טעאטער אאז״וו‪.‬‬
‫דער האטעל איז אויף וווינען‪ ,‬דער רעםטאראן—אויף עפן‪ ,‬דער טעאטער—אויף‬
‫פארווגילונג‪ .‬וווינען‪ ,‬עפן‪ ,‬פארווגילונג‪ ,‬יעדע פון זיי איז נ כ ו ח צו שאפן פארגעניגן‪.‬‬
‫אנער זיי זענען ניט קיין איינצלנע פונקטן‪ ,‬נאר גאנצע פראצעםן)זוכן‪ ,‬אויםפרובירן‪,‬‬
‫און אלע קאמפליקאציעמ וואס זענען דערמיט פארבונדן( און צו פארבינדן דאפ‬
‫פארגענינן בלויז מיטן לעצטן דערגרייך‪-‬פונקט‪ ,‬און נלויז דאם אנרופן ל ע נ ן‬
‫הייסט םוף־כל־םוף זיך אליין אפנארן‪ .‬ווארעם אונדזער פילאםאפישער סוחר האט‬
‫אויך געוואלט בלויז פארווירקלעכן זי_ין דעפיניציע פון ל ע נ ן ‪ ,‬ער האט אנער ניט‬
‫געקענט אויםמנידן דאם זוכן און אויםפרובירן—דאס טראכטן און זארגן—כאטש‬
‫דערפון איז ער לכתחילה אנטלאפן‪ .‬און עם איז זייער מעגלעך‪ ,‬אז זיינע נגיע‬
‫פאריזער דאגות האנן אים געקאםט ניט ווינציקער מי און מאטערניש ווי זנינע‬
‫געשעפטן אין דער היים‪ .‬עם איז ווי אין אלטן וויץ‪ :‬״אוינ א מענטש עםט דריי‬
‫נייגל אויף אננניםן און ערשט דער דריטער מאכט אים זאט‪ ,‬צו וואם זאל ער‬
‫עםן די ערשטע צוויי? ער קען דאך גלייך עםן דעם דריטן״‪.‬‬
‫אן אלטע יידישע מעשה דערציילט‪ ,‬אז א פרינצעםין איז אמאל קראנק געווארן‪,‬‬
‫און די דאקטוירים האנן פארלוירן יעדע האפענונג זי צו ראטעווען‪ .‬האנן אנער‬
‫טויזנט מגיל ווגיט פון דער הויפט‪-‬שטאט געלענט דרגי נרידער‪ .‬איינער האט געהאט‬
‫אזעלכע אויגן‪ ,‬אז ער האט געקאנט זען אויף טויזנט מגיל‪ .‬דער צווייטער האט‬
‫געהאט א פערד וואט האט געקענט לויפן טויזנט מגיל א מינוט‪ ,‬און דער דריטער‬
‫האט געקענט היילן יעדע קראנקהייט‪ .‬האט דער ערשטער דערזען‪ ,‬אז די פרינצעםין‬
‫איז קראנק‪ ,‬האט דער צווגיטער איינגעשפאנט זיין פערד און אהינגעפארן‪ ,‬און‬
‫דער דריטער האט זי אויטגעהיילט‪ .‬פרעגט זיך‪ :‬מיט וועמען פון די דרגי זאל זי‬
 ‫קיגדחייט און דעריו&קםנקייט‬
‫‪241‬‬

‫חתונה האבן אוים דאנקבארקייט פאר איר איצטיקן געזונט‪-‬צושטאנד ? אויב‬

‫פרינצעםינם זענען געוויינטלעכע מענטשן ווי מיר אלע‪ ,‬איז איר ערשט געפיל‬
‫ץכער געווען‪ ,‬אז דער וויכטיקסטער פון די דרי! איז דער דריטער‪ .‬צום לעצטן‬
‫דערגרייך־פונקט שרייבן מיר צו דעם ווערט אין דעם זינען פונעם גאנצן פראצעם‪,‬‬
‫און אין אים זעען מיר די גאנצע דעפיניציע פון לעבן‪.‬‬

‫דאס לעבן איז ארגאניזירט אזוי‪ ,‬אז מיר זענען תמיד ארומגערינגלט מיט‬
‫פארשיידענע סיטואציעם‪ ,‬וואם אויף זיי דארפן מיר זיך ווי געהעריק אפרופן‪ ,‬ד״ה‬
‫אונדזערע אפרופן דארפן פירן אויף די וועגן פון אונדזער געבוירענער און געווארענער‬
‫טבע‪ .‬אבער אווי ווי אין אינטעלעקטועלן לעבן זענען די צאל ברירות אומגעהניער‬
‫גרויפ‪ ,‬איז יעדער אפרוף אין דער זעלביקער צי!ט א זוכן און א אויספרובירן‪ .‬דער‬
‫תוך פון לעבן איז אויף אזא אופן דורך און דורך עקספערימענטאל‪ .‬ווען מען זאל‬
‫ד ז פ אויפדריקן אויף א פאראדאקסאלן אופן‪ ,‬דארף מען זאגן‪ ,‬אז דאם לעבן באשטייט‬
‫פון א שטענדיקן‪ ,‬אנהאלטנדיקן‪ ,‬כפדרדיקן פרווון אויםצוגעפינען ווי אזוי צו לעבן‪.‬‬
‫מיר דאכט זיך‪ ,‬אז עם איז אוממעגלעך אויפצובויען א געזונטע טעאריע פון‬
‫דערציונג‪ ,‬אויב מיר זעען ניט אנין דעם עקספערימענטאלן תוך פון לעבן‪ .‬דער‬
‫עקםפערימענטאלער געדאנק שליסט אויס יעדע מעגלעכקייט פון אן אבםאלוטן‬
‫ענדלעכן דערגרייףפונקט‪ ,‬און קינדהייט און דערוואקםנקייט באקומען זייערע‬
‫ערטער אין א כםדרדיקער םקאלע פון לעבעדיקע פראצעסן וואם ציט זיך פון וויגל‬
‫ביזן לבר‪ .‬די עקםפערימענטן פון יעדן מאמענט ברענגען ארוים רעזולטאטן‪ ,‬וואם‬
‫א טייל פון זיי ווערן באנוצט‪ ,‬אנדערע—פארווארפן‪ ,‬אין יעדן קומענדיקן מאמענט‪.‬‬
‫אזוי עקספערימענטירט אויך יעדער טייל פון לעבן פאר יעדער אנדער טייל אין‬
‫דער זעלביקער צניט‪ .‬די גוטע רעזולטאטן ווערן אנגענומען און פראקטיצירט‪ ,‬די‬
‫שלעכטע זוכט מען ווי ווניט מעגלעך צו פארשטויסן; אזוי גייט אן דאס לעבן‬
‫אויף יעדן פונקט פון דער םקאלע‪.‬‬

‫אבער לאמיר זיך נאכאמאל אומקערן צו דער פראגע וועגן דעם גניםטיקן‬
‫וווקם פון קינדער‪ ,‬וואם דאם איז אייגנטלעך אן אנדער ווארט פאר ״דערציונג״‬
‫ווי מיר האבן געזען‪ ,‬לעבן אין פאלק גלויבנס וועגן קינדער וואס נעמען זיך פון‬
‫צוויי קעגנזעצלעכע געפילן‪ .‬פון איין זניט האבן מיר‪ ,‬ווי דער בארימטער פענעלאן‬
‫דריקט זיך אוים‪ :‬״א קליינעם און טניערן רעזערווואר״ און פון דער צווייטער‬
‫זניט‪ :‬״פי יצר לב אדם רע מנעוריו״‪ .‬די אלטע שול וואס האט אזוי פיל געבויט‬
‫אויף דעם צווייטן נעפיל‪ ,‬האט זיך פונדעסטוועגן ניט געקענט אין גאנצן אפזאגן‬
‫פונעם ערשטן‪ ,‬און געמאכט מיט אים פשרות‪ .‬אבער אזוי ווי די פשרה איז ניט‬
‫געווען קיין טייל פון אן אינעווייניקסטן טעארעטישן געוועב‪ ,‬האט זי זיך אויםגע׳‬
‫דריקט אין דער פראקטישער פאדערונג צו מאבן די לימודים אנינגענעם‪ .‬דאס‬
‫נעמט געוויינטלעך אן די פארם פון מעטאדישע נניסן‪ ,‬פארטלען‪ ,‬אויפוועקן‬
‫א קאנקורענץ‪-‬געפיל‪ ,‬םטימולירן דורך דעם לערערם םיסטעמאטיש אפשאצן די‬
‫קינדערם ארבעט דורך סימבאלן און צייפנם‪ ,‬אאז״וו‪.‬‬
 ‫ל‪ .‬לעוזרער‬ ‫‪242‬‬

‫זאל דא דערווייל באמערקט ווערן‪ ,‬אז די אלע מיטלען מוזן ניט זנין תמיד‬
‫שלעכט‪ ,‬און אז עם איז בכלל שוועד צו באשטימען דעם גענויען חילוק צווישן‬
‫״פארטלען״ און ״פראגרעםיווע״ מעטאדן‪ ,‬לכל־הפחות איז דאם שוועד ווען מען‬
‫קוקט אויף יעדן טייל פון דער שוליארבעט באזונדער און מען לאזט איננאנצן‬
‫אויפ דעם לערערם כוונות‪ .‬עם איז בלויז נייטיק דא צו באמערקן‪ ,‬אז די דערמאנטע‬
‫פשרות‪ ,‬ווען זיי קומען צוליב ריין פראקטישע סיבות‪ ,‬קענען אונדז ווי_יט ניט פירן‬
‫אין דערציונג‪ ,‬קענען העכםטנם האבן א באגרענעצטע‪ ,‬מאמענטאלע וויכטיקייט‪.‬‬
‫די ני_יע‪ ,‬די מאדערנע‪ ,‬טעאריע פון דערציונג איז געבויט אויפן ערשטן‬
‫געפיל‪ ,‬אויפן נעפיל‪ ,‬אז קינדער האבן אין זיך גרויסע מעגלעכקייטן וואט ליגן אין‬
‫די פראצעסן פון זייער וואקסן‪ .‬דאס איז אייגנטלעך די אויפפאפונג פונעם וווקם•‬
‫פראצעם וואפ איז פריער פארטיידיקט געווארן‪ .‬אויף אזוי ווניט‪ ,‬מוז מען מודה‬
‫זי_ין‪ ,‬אז די מאדערנע טעאריע פון דערציונג דריקט אויס אן אומבאשטרניטלעכן‬
‫אמת‪ ,‬און האט געשאפן פון יענעם האלב׳שטומען נעפיל א וועדערלעכן טעארעטישן‬
‫בנין‪ ,‬כדי דאם צו דערווניזן‪ .‬עט ווניזט אבער אויך אויפ‪ ,‬אז דאפ איז ניט מער‬
‫ווי איין זניט פון דער מטבע‪ ,‬איך גלייב‪ ,‬אז אין דעם צווייטן געפיל—וואס‬
‫ווערט אזוי רוי און נראב אויםגעדריקט—שטעקט אן אנגעזעענער און וויכטיקער‬
‫אמת‪ .‬אויך דא‪ ,‬דאכט זיך מיר‪ ,‬איז דאס פאלק ניט אינגאנצן אומגערעכט‪.‬‬
‫די ני_יע טעאריע פון דערציונג האט אויסגעצייכנט אויפגעפאסט די טבע‬
‫פונעם קינד דערמיט‪ ,‬וואט זי שטרניכט אונטער דעם ווערט פון שפיל און זעלבטט•‬
‫טעטיקייט ווי נויטווענדיקע פאקטארן אין דער אינדיווידועלער מענטשלעכער‬
‫אנטוויקלוננ‪ .‬זי זעט קלאר אנין די ראלע פון די מאטעריאלן פון דער וועלט ווי‬
‫באשטימענדיקע פאקטארן אין וווקם‪ .‬זי באמערקט די וויכטיקייט פון דער פאציאלער‬
‫סביבה אין לעבן פון קינדער‪ ,‬וואם איז אזוי לאנג פארנאכלעסיקט געווארן‪ .‬אבער‬
‫דער פאקטאר וואס מיר רופן ״סאציאלע סביבה״ איז ניט עפעס אלנעמיינם און‬
‫צעשווומענם‪ ,‬נאר כאראקטעריסטיש און ספעציפיש‪ .‬און דא איז פאראן איין‬
‫וויכטיקער פונקט‪ ,‬וואס איז תמיד פארזען געווארן‪ .‬קינדער פארברעננען ניט סתם‬
‫אזוי זיך אין א םאציאלער סביבה‪ ,‬נאר אין א סביבה‪ ,‬ווו באשעפענישן וואס געפינען‬
‫זיך אויף פארשיידענע פונקטן פון דער םקאלע פונעם וווקם־פראצעם‪ ,‬קומען אין‬
‫אין כםדרדיקע באציונגען‪ .‬אט דער פאקט וואט יעדער עלטער האט ארום זיך‬
‫אנדערע‪ ,‬נידעריקערע און העכערע עלטערם—אנינגעשלאסן דערוואקםענע מענטשן‪-‬‬
‫איז‪ ,‬גלייב איך‪ ,‬בכוח צו דערקלערן א סך זאכן אין דערציונג וואם די פריערדיקע‬
‫אויפפאסונג פונעם וווקם־פראצעס איז אליין ניט ביכולת צו פארענטפערן‪.‬‬
‫ווי עפ זאל ניט זנין‪ ,‬האט די נניע טעאריע אפט געמאכט גאנץ אומ׳‬
‫קאנםעקווענטע פשרות מיט געדאנקען וואם זי האט כסדר געזוכט צו באקעמפן‪.‬‬
‫למשל‪ ,‬די פראגע וועגן פארמאלע לימודים‪ .‬אין דיויס בוך ״דעמאקראטיע און‬
‫דערצלונג״ ווניזט ער גאנץ קלאר אן אויף דער נייטיקייט פון פארמאלע לימודים‬
‫אין א שול‪ .‬אבער דאם ווערט בני אים באזירט בלויז אויף דעם פאקט‪ ,‬וואט אונדזער‬
‫הנינטיקע קולטור איז צו קאמפליצירט‪ ,‬און קען ניט איבערגעגעבן ווערן אויף אזא‬
 ‫קינדהייט און דעדוו‪8‬קםנקייט‬
‫‪243‬‬

‫צופעליקן אופן‪ ,‬ווי די איינפאכע קולטור אין א פרימיטיווער געזעלשאפט‪ .‬דאם איז‪,‬‬
‫בלי ספק‪ ,‬אמת‪ .‬אבער דערמיט טאד דער ענין טעארעטיש ניט אויםגעשעפט ווערן‪.‬‬
‫ווארעם א גרויםער טייל פון דער שול‪-‬ארבעט ווערט דורכדעם אויםגעשלאםן פונעם‬
‫וווקפ‪-‬פראצעס גופא‪ .‬די פארמאלע לימודים און אנדערע ענלעכע מאמענטן אין‬
‫שול‪-‬לעבן ווערן דא א מין צוטשעפעניש‪ ,‬וואס זענען אומגליקלעכערווי_יז א געזעל׳‬
‫שאפטלעכע התחייבות‪ ,‬כאטש ס׳איז ניטא קיין פרינציפ אין דער אנטוויקלונג פונעם‬
‫קינד וואט זאל זיך בארעכטיקן‪ .‬אויף אזא אופן מוז דאפ כשרע קינד פון דער‬
‫פראקטיק ווערן א שטיף‪-‬קינד אין דער טעאריע‪.‬‬
‫וואם שניך די ני_יע שול׳פראקטיק‪ ,‬איז זי אויך געצווונגען נעווען צו מאכן‬
‫פשרות‪ ,‬פונקט ווי די אלטע שול‪ ,‬אבער אויף א פארקערטן אופן‪ .‬די אלטע שול‬
‫האט זיך געמוזט אפזאגן פונעם געדאנק‪ ,‬אז ״אין א שול דארף מען לערנען מיט‬
‫קינדער בלויז דאפ וואט איז זיי אומאנינגענעם‪ ,‬ווניל דאפ אנינגענעמע וועלן זיי‬
‫לערנען אלייף‪ .‬אנשטאט דעם האט מען מיט דער הילף פון מעטאדישע נניםן‪ ,‬מיט‬
‫דער אפשאפונג פון פיזישער שטראף‪ ,‬און מיט די מיטלען‪ ,‬וואט איך האב אויף‬
‫זיי שוין פריער אנגעוויזן‪ ,‬ארנינגעבראכט א נניעם גניםט פון מער פרייד און‬
‫פארגעניגן‪ .‬בעת די נניע שול‪ ,‬אנהייבנדיק פון פונקט דעם צווייטן עקםטרעם‪ ,‬האט‬
‫זיך מיט דער צניט געמוזט באנוגענען מיט א סך ווינציקער ווי די טעאריע האט‬
‫פארויםגעזאגט‪ .‬ממילא האבן זיך דא געשאפן שארפע‪ ,‬בולטע סתירות צווישן טעאריע‬
‫‪4‬‬
‫און פראקטיק‪ ,‬וואפ איך האב שוין פריער דערמאנט ‪.‬‬
‫די נניע שול האט זיך צום מערסטן אויסגעצייכנט אין ארנינברענגען‬
‫מאטעריאלן‪ ,‬רואם אין פריערדיקע צניטן האט מען אפילו ניט געחלומט‪ ,‬אז זיי‬
‫קענען האבן א וועלכע ניט איז שניכות צו קינדער אדער א פלאץ אין דער שול‪.‬‬
‫די דאזיקע מאטעריאלן און‪ ,‬ממילא‪ ,‬טעטיקייטן האבן טאקע באקומען זייער פולע‬
‫און פארדינטע אויפמערקזאמקייט מצד אלע שרניבער איבער מאדערנער דערציונג‪.‬‬
‫ווי עט ווניזט אבער אויס‪ ,‬זענען זיי ניט בכוח נעווען אלץ צו פארענטפערן‪ ,‬וואם‬
‫דאם זעט זיך ארויפ קלאר פון די גרויטע שוועריקייטן אין דער פראקטיק פון דער‬
‫מאדערנער עקםפערימענטאלער שול‪.‬‬

‫‪.1933‬‬ ‫* ‪» ST‬ייווז»׳בלעטער״ פעבר׳‬

 ‫‪,‬קוו‪8‬ליטעטף ביי יידן‬
‫י ו ס ף ד א וו י ד ז א ן )קאפנהאגן(‬ ‫פון ד״ר‬

‫‪1‬‬
‫ש‬‫די טראדיציאנעלע חכמת־היהדות פארנעמט זיך על־פי־רוב מיט דער יידי‬
‫שער פארגאנגנהייט‪ .‬אפילו ווען זי ווענדט זיך צו די היינטיקע קולטור־אנטפלע־‬
‫קונגען פון יידן — דארט ווו זיי לעבן ווי א קולטורעלע אדער נאציאנאלע‬
‫איינהייט‪ ,‬דאם הייםט‪ ,‬דער עיקר אין מזרח־אייואפע‪ — ,‬אפילו דעמאלט פארשט‬
‫זי קודם־פל דעם אפשטאס‪ ,‬האם הייםט ווידעואמאל דעם עבר‪ .‬עם טרעפט‬
‫>‪:‬ויך‪ ,‬אז זי פרוווט אי_ינטי_יטשן אדער ‪,‬דערקלערן״ קולטור־דערשיינונגען פסיכאלא־״‬
‫גיש‪ .‬זעלטן אבער גיט מען זיך בי_י אונדז אפ מיט א דירעקטער באשרגיבונג און‬
‫ארדענונג פון די פאקטן גופא‪ ,‬ווי די וויםנשאפט איז זיך נוהג בי_ים אויספארשן‬
‫אנדערע קולטורן‪.‬‬
‫עם איז פאראן א וועג‪ ,‬ווי אווי צו קלגיבן און צו רעגיםטרירן קולטור־‬
‫זערשיינונגען אויף אזא עטייגער‪ ,‬ווי זיי וואלטן געווען קאנקרעטע זאכן‪ .‬דאפ‬
‫איז די מעטאדע פון דער פראנצויזישער ם א צ י א ל א ג י ש ע ר שול‪ ,‬וואס עם‬
‫האט געגרמדט דער ייד ע מ י ל ד י ר ק ה יי ם‪ .‬די פראנצויזישע םאציאלאגן פון‬
‫דער שול האבן‪ ,‬אמת‪ ,‬מיט קיין יידישע ענינים זיך קיינמאל ניט פארנומען‪/‬‬
‫אבער זיי — דירקהיים און זי_ינע תלמידים מ‪ .‬מאם און ל‪ .‬לעווי״בריל — האבן‬
‫פעסטגעשטעלט בי_י א פך פרימיטיווע פעלקער אזעלכע שטריכן‪ ,‬וואם דערמאנען‬
‫שטארק אן גוט באקאנטע שטריכן פון דער אריגינעלער יידישער קולטור‪ .‬קודם־־‬
‫בל איז דאם שייך צו דעם ענין וואם מען רופט אן ‪.‬קוואליטעטף‪.‬‬
‫א ק ו ו א ל י ט ע ט דופן מיר אן אזא אייגנשאפט פון א זאך‪ ,‬וואם אין א‬
‫געוויסן קולטור־קרייז ווערט זי דער זאך צוגעשריבן און אדאנק איר ווערט בא־‬
‫שטימט דער באנוץ און די ראלע פון דער זאך אין לעבן‪ .‬דער נאטור־פארשער‬
‫ווייס פון אט די ״קוואליטעטן׳ גורנישט צו זאנן‪ ,‬דער כעמיקער קאן דורך דעם‬
‫פיינםטן אנאליז ניט ארויפגעפינען‪ ,‬אז א זאך איז טאבו אדער טרייף אדער‬
‫מוקצה‪ .‬אבער דער קולטור־פארשער מוז אט די קוואליטעטן אננעמען ווי א‬
‫פאקט‪ ,‬און זי_ין חוב איז זיי פעםטצושטעלן בגי איטלעפן פאלק באזונדער‪.‬‬
‫עט ווי״יוט זיך ארוים — ווי עם האט אויפגעוויזן קודם־פל לעווי־בריל אין‬
‫א ריי ווערק וועגן דער קולטור פון די פרימיטיווע פעלקער — אז ביי די‬
‫‪.‬ווילדע מענטשן״ פארמאגן זאכן א סך ‪.‬קוואליטעטף‪ ,‬און אט די קוואליטעטן‬
‫האבן א גוואלדיקן באטי_יט פ‪$‬ר זיי‪ .‬טייל אייראפעער ווילן אפילו האבן‪ ,‬אז די‬
‫פרימיטיווע פעלקער פארמאגן בפלל ניט קיין ‪.‬שכל״ אין אונדזער זינען‪ ,‬נאר‬
‫ויי לאזן זיך פירן דורפוים נאר דורך אט די קוואליטעטן‪) .‬דאם נעמלעבע וואלט‬
‫‪245‬‬ ‫״קוו&ליטעטך ביי יידן‬

‫א קריסט געקאנט זאגן וועגן א טראדיציאניגלן יידן‪ ,‬אז ער קלייבט זיך צו זייינע‬
‫לעבגסמיטלען ניט לויט דיער דלרנערונגם־קראפט‪ ,‬צי לויט זייער פרייז‪ ,‬זייער גע־‬
‫שמ*ק וכדומה נאך אזעלכע מאטיוון‪ ,‬וואם ״לייגן זיך אויפן שכל״‪ ,‬ני_יערט ער‬
‫קוקט נאר אויף די קוואליטעטן‪ ,‬וואם ער אליין לייגט ארנין אין די זאכן‪ :‬כשר‪,‬‬
‫פליישיק‪ ,‬המצדיק‪ ,‬נסך אאז״וו‪ ,‬מיטן זעלביקן רעכט ווי בנוגע די נאטור־פעל־‬
‫קער מעג מען זאגן אויף יידן אין דעם פרט‪ ,‬אז זיי פארהאלטן ד ך ‪,‬אלאגיש״‪,‬‬
‫און אפטמאלם זאגט מען טאקע אזוי(‪ .‬בי_י די פרימיטיווע פעלקער איז דאם‬
‫אבער ניט באגרענעצט נאר אויפן עםנווארג און אויף די ענינים פון רעליגיעזן‬
‫קולט — בי_י די נעמט דאס ארום זייער גאנצן לעבנםפיר‪ .‬עם איז דעריבער‬
‫וויכטיק ביז גאר זיך צו באקענען מיט אט די קוואליטעטן‪ ,‬רואם מען האט די‬
‫ביז איצט געוויינטלעך אנגערופן ‪,‬טאבוס״ און באטראכט זיי שיר ניט מער ווי‬
‫קוריאדטעטן‪ — ,‬ביז צו די קלענםטע פרטים‪.‬‬
‫דאם איז אבער ניט אזוי פשוט‪ .‬לעווי־בריל הערט ניט אויף כסדר אונטער*‬
‫צושטרייכן‪ ,‬אז עם ליגט א תהום ניט אריבערצושפאנען צווישן דעם או‪1‬ן דענקען‬
‫פון די ‪,‬פרימיטיווע״ מענטשן און צווישן דעם אופן דענקען פון די מאדערנע‬
‫מענטשן‪ ,‬גראד ווגיל די ‪.‬יוילדע״ זנינען אזוי בפירוש ״אלאגיש״׳ איז גוואלדיק‬
‫שווער צו פארשטיין וואט זיי מיינען‪ .‬בםדר האט מען א טעות און מען רעדט‬
‫ד ך אי_ין‪ ,‬אז מען האט אלצדינג פארשטאנען ריכטיק‪ — ,‬און עם ווייזט ד ך‬
‫ארוים םוף־כל־םוף‪ ,‬אז עם איז געווען פאלש‪.‬‬
‫פאר דעם פאישער אויפן פעלד פון דער יידישער קולטור‪ ,‬ווו עם איז‬
‫נאך גילטיק די רעליגיעזע טראדיציע‪ ,‬שטייט ממש א וויםנשאפטלעכע מיםיע‪.‬‬
‫ד׳ טראדיציאנעלע יידן לעבן אין א וועלט‪ ,‬וואט איז אין א גרויםער מאם בא־‬
‫שטימט דורך קוואליטעטן‪ .‬דא קאן מען די ווירקונג פון די קוואליטעטן זען‬
‫דייטלעך און קלאר‪.‬‬
‫אמת‪ ,‬אויך בי_י אנדערע אייראפעישע פעלקער זנינען פארא! קיואליטעטן‪.‬‬
‫א פאן‪ ,‬א שטייגער‪ ,‬וואם איז‪ ,‬נא‪1‬ורוויםנשאפטלעך גערערט‪ ,‬נאר א שטיק קא־‬
‫לירט געוואנט‪ ,‬באקומט אין דער טראדיציע כלערליי קוואליטעטן‪ .‬די באליי־‬
‫דיקונג פון א פאן קאן אמאל פירן צו א מלחמה‪ .‬אבער םונדעםטוועגן זגינען‬
‫אזעלכע קוואליטעטן פאראן ווינציק און נאר אין אויםנעמלעכע פאלן‪.‬‬
‫ביי די טראדיציאנעלע יידן אבער איז גאר א גרויםער טייל פון ט א ג ־‬
‫ט ע ג ל ע כ ן ל ע ב ן פ ו ן י ע ד ן א י י נ צ י ק ן פולקום באשטימט דורך די קווא־‬
‫ליטעטן‪ .‬פארשט׳־יט זיך‪ ,‬או עם בלגיבט אפן די פראגע‪ ,‬צי די קוואליטעטן פון‬
‫יידן זיינען ענלעך צו די קוואליטעטן פון די פרימיטיווע פעלקער און אין ווא־‬
‫סער פרט זנינען די ענלעך‪ .‬בכל אופן גיט אונדז די טראדיציאנעלע יידישע‬
‫קולטור אט וואם פאר א מעגלעכקייט‪ :‬אויםצופארשן און אפצושילדערן גענוי און‬
‫ד כ ע ר א י י ן םיסטעם קוואליטעטן ביז צום לעצט! גרונט‪ .‬ווען עם זאל ד ך אפ^לו‬
‫אומגעריכטערהייט ארויסווייזן‪ ,‬אז די יידישע קוואליטעטן האבן בעצם ניט קיין‬
‫שייכות צו די קוואליטעטן פון אנדערע פ־ללקער ניט אין זייער מתות און ניט‬
 ‫ד״ד י‪ .‬דאווידזאן‬ ‫‪246‬‬

‫אין זייער ווירקונג — אומגעריכטערהייט דערפאר‪ ,‬ווניל א םך ענלעכקייטן ווייזן‬

‫זיך ארויס באלד בי_ים אויבנאויפיקן בליק — בלניבט דאך איבער אט וואם‪ :‬מיר‬
‫האבן א י י ן אויםגעפארשטע סיםטעם פון קוואליטעטן‪- ,‬וואם קען אונדז דינען‬
‫ווי אן אויסגאנג־פונקט צו פארגלגיכן מיט אנדערע קוואליטעטן‪ ,‬און וויבאלד‬
‫מיר האבן שוין דורכגעמאכט אן אויםפארשונג אויף א י י ן קוואליטעטן־יגעביט‬
‫און זיך אנינגעשאפט די געהעריקע ט ע כ נ י ק ׳ וועט זי אונדז צו ניץ קומען בגי‬
‫אויםפארשונגען אין אנדערע קוואליטעטן־וועלטן‪ .‬אין ידעם איצטיקן ארטיקל‬
‫וועלן מיד זיך פארנעמען גראד מיט אט דער טעכניק‪.‬‬

‫פון‬ ‫אופן‬ ‫קוואליטעטן בי_י יידן און דעם‬ ‫ווי אזוי פארשט מען אוים די‬
‫זייער ווירקן?‬
‫היות ווי די זאך באשטייט ניט מער און ניט ווייניקער ווי דערין‪ ,‬וואט‬
‫עפ איז אין יעדן איינציקן פאל נייטיק פעםטצושטעלן‪ (1 :‬ווו א קוואליטעט‬
‫קומט אויף אדער ‪ (2‬ווי זי ווערט אריבערגעטראגן פון איין זאך )דער ‪,‬טרע־‬‫׳‬

‫גער״( אויף א צווייטן‪ ,‬אדער ‪ (3‬ווו זי ווערט ב ט ל — בכן זי_ינען אפן צוויי‬
‫׳‬

‫וועגן‪ :‬אדער מען פארלאזט זיך אויף דער אייגענער קענטשאפט פון דער געהע־י‬
‫ריקער קולטור אדער מען קלייבט זיך אויט א געדרוקטן מקור‪ .‬אין אונדזער פאל‬
‫קאן דערצו דינען דער ״שולחן־ערוך״‪.‬‬
‫דאם איז אפנים דאם זיכערםטע‪ .‬מיר ווייםן אמת‪ ,‬אז די קוואליטעט‬
‫״טרייף״ קומט אויף‪ ,‬ווען עם באגעגענען ד ך מילך און פלייש‪ ,‬אז זי קאן‪ .‬דורך‬
‫אנרירונג אריבערגעטראגן ווערןאויף אנדערע זאכן‪ ,‬און אז אין טייל פאלן קאן אט‬
‫די קוואליטעט דורך געוויסע מאניפולאציעם פון ‪.‬פשרן״ בטל ווערן‪ .‬אבער צו־׳‬
‫נויפשטעלן א פולע סיטטעם פון א ל ע קוואליטעטן‪ ,‬אנווגיזנדיק אלע אומ־־‬
‫שטאנדן‪ ,‬וואם בי! ד י קומען זיי אויף‪ ,‬דאם וועלן מסתמא נאר ווינציק מענטשן‬
‫זי!ן ביבולת צו טאן לויט זייער אייגענער דערפארונג אדער לויט זייער אייגענעם‬
‫זיכרון‪.‬‬
‫נעמען ווידער פאר א מאטעריאל א געדרוקטע זאמלונג פון דינים וואלט‬
‫געווען פאקטיש נאך שווערער אויסצופירן‪ .‬ראשית קאן די בעטטע זאמלונג ניט‬
‫איבערגעבן אלע פאלן‪ ,‬וואם קאנען ד ך טרעפן אין לעבן‪ .‬אבער נאך וויכטיקער‬
‫איו‪ ,‬וואס אזא ספר וויל דאך גאר גיט איבערגעבן אביעקטיוו‪ ,‬ווי אזוי די‬
‫מענטשן פירן ד ך פאקטיש אויף‪ .‬ער איז דאך ניט אויםן צו באשרגיבן‪ ,‬ער וויל‬
‫דאך לערנען׳ ווי אזוי מען מ ו ז טון‪ .‬ווען עם ווייזט זיך ארוים‪ ,‬אז דער עולם‬
‫איז ד ך נוהג ניט ווי דער דין איז‪ ,‬ווערט אנגעוויזן א פלל‪ ,‬ווי אזוי בעםער‬
‫זיך צו פירן‪ .‬חוץ דעם אבער ברעננען באזונדערם די יידישע זאמלונגען פון‬
‫דינים גאר א סך פאלן‪ ,‬וואם קאנען אין לעבן גארניט פארקומען אדער וואם‬
‫טרעפן ד ך גאר זעלטן )א שטייגער‪ ,‬צי איז די שחיטה פון א מאלפע אדער פון‬
‫‪247‬‬ ‫״קוואליטעטך ‪3‬י_י יידן‬

‫נגיערט‬ ‫א גוי פשר!( און דאם איז פאר אונדז ניט בלויז א טויטער מאטעריאל‪,‬‬
‫א בפירוש שעדלעכער‪ ,‬ווניל ער מוז ארנינפירן אין א טעות‪.‬‬
‫מחמת דעפ און מחמת נאך אנדערע טעמים וואלט געווען דורבויט א פע״‬
‫לער אנצונעמען א דין‪ ,‬וואס שטייט אין שולחן־ערוך פאר א באווי_יז דערפאר‪,‬‬
‫אז יידן זגינען זיך אזוי טאקע נוהג‪ .‬ווניטער איז ניט מיגלעך צו באנוצן פשוט‬
‫די דיעים־זאמלונג ווי מאטעריאל‪ ,‬ווי_יל זי איז דאך צונויפגעשטעלט ״קאזולםטיש״‪,‬‬
‫ווען מיר לייענען‪ ,‬אז א הון וואס איז געקאכט געווארן אום פסח צוזאמען מיט‬
‫א ווייץ־קערנדל טאר מען ניט עםן‪ ,‬ווייס דאך נאר דער וואם איז באהאוונט אין‬
‫די יידישע דינים‪ ,‬צי דא איז געמיינט ד וו ק א א הון‪ ,‬אדער דער זעלביקער‬
‫דין איז חל אויך אויף אן אנדער עוף‪ ,‬אדער אויך אויף אנדערע מיני פלייש‪,‬‬
‫אדער אויך אויף אנדערע מיני שפי_יז פון בעלי־חיים אדער בבלל אויף אלע‬
‫׳‬

‫מינים שפי_יז‪.‬‬
‫דערפון קאן מען שוין מער ווייניקער ארויםדרינגען‪ ,‬וואס מען האט צו טון‪,‬‬
‫בפדי צו קריגן טאקע דעם פלל‪ ,‬ווי אזוי ער ווערט דורבגעפירט אין לעבן‪ .‬מען‬
‫מ ו ז ק א מ ב י נ י ר ן פ יי ד ע מ ע ט א ד ן ‪ .‬אוודאי דארף דינען אונדז פאר מא־‬
‫טעריאל נאר דער פאקטישער לעבנספיר‪ ,‬און אלע טעארעטישע‪ ,‬היפאטעטישע‬
‫)און מםופקדיקע( פאלן האבן לחלוטין קיין ווערט ניט‪ .‬אבער בבדי זיך ניט צו‬
‫פארלאזן אין גאנצן אויפן זיכרון וואם קאן אפנארן‪ ,‬נעמען מיר פאר א יסוד‬
‫דעם שולחן״ערוך )דער עיקר די טיילן אורח־חיים און יורה־דעה(‪ .‬אבער מיר‬
‫נעמען ניט ארי_ין קיין זאך אין אונדזער זאמלונג נאר דערפאר‪ ,‬ווניל עס שטייט‬
‫אין ספר‪ .‬דער זאמלער‪ ,‬וואם מוז קענען פון פראקטיק דאם יידישע לעבן‪ ,‬מוז‬
‫איטלעכן דין פארגלי_יכן מיט דעם‪ ,‬ווי אזוי ער ווערט פאקטיש דורכגעפירט אין‬
‫לעבן‪ .‬נאך בעסער איז‪ ,‬ווען עם ארבעטן צוזאמען עטלעכע‪ ,‬און נאר ווען אלע‬
‫שטימען זיך צונויף‪ ,‬ווערט דער פאל ארי״ינגענומען אין דער זאמלונג‪ .‬פארשטייט‬
‫זין‪ /‬אז מיר מעגן ארניננעמען אויך אזא מאטעריאל‪ ,‬וואס אין ספר איז וועגן‬
‫דעם גארנישט ניטא‪ ,‬נאר וואם מיר ווייסן אויף זיכער פון דער דירעקטער דער״‬
‫פארונג‪ ,‬אז אזוי פירן זיך יידן אויף )פאקטיש קאן נאר א קליינער טייל פון דעם‬
‫אן א שיעור גרויסן מאטעריאל אויטגעניצט ווערן ווי א גענויעד אויסדרוק פץ‬
‫ידעם פאקטישן און אלגעמיינעם אויפפיר(‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫אויף איין קארטע‪ ,‬אויף אזא‬ ‫איטלעכער פאל ווערט אזוי־יארום פארצייכנט‬
‫שטייגער אן ערך‪:‬‬

‫פ ל י י ש‬
‫)==( אנרירונג‬ ‫יק״‬ ‫״‬
‫ברויט געווארן דורך אנרירן פלייש‬
‫י״ד צ״א — ג׳‬

‫‪I‬‬
 ‫ד״ר י‪ .‬דאווידזאן‬ ‫‪248‬‬

‫אויבן רעכטם שטייט דא דער נאמען פון דער געהעריקער קוואליטעט‪,‬‬

‫לינקם — דער אומשטאנד‪ ,‬מאס אדאנק אים איז די ענדערונג געמארן‪ .‬אין‬
‫מיטן שטייט דער ‪,‬טעקסט״‪ :‬באשרייבונג פון גאנצן פאל‪ ,‬ווי מיגלעך קורץ )טע־‬
‫לעגראם־סטיל(‪ .‬אונטן קאן פארצייכנט ויערן דער געהעריקער ארט אין דעם םזר־‬
‫הלכות )יורה״דעה סימן צ״א סעיף ג׳(‪,‬‬
‫עם קאנען אויך פארצייכנט מערן פאלן‪ ,‬מען קיין ענדערונג איז‪ ,‬ווי א‬
‫יוצא מן הכלל‪ ,‬ניט פארגעקומען‪:‬‬

‫)=( )ניט( אנרירונג‬ ‫)ניט( ‪.‬טרייף׳‬

‫אויבם‪ ,‬קעז‪ ,‬מאםער פון לכתחילה‬
‫וכדומה‬ ‫וועדים‬ ‫מיט‬ ‫פארבונדן‬
‫י״ד ם״ד‬

‫דאם ‪),‬ניט(״ מאם שטייט אויף ב יי ד ע זי_יטן באצייכנט באלד די קארט;‬

‫מי אן ‪',‬אויםגאם־קארטע״‪ :‬א וויוקונג מאם האט געדארפט קומען איז ניט געקו׳‬
‫מען‪ .‬די דאזיקע קארטע מוז פארשטייט זין־ שטיין אין דער קארטאטעק הינטער‬
‫די קארטעם‪ ,‬ווו עם איז אויםגעדריקט דער אלגעמיינער כלל‪ ,‬און עם איז‬
‫גלי_יך‪ ,‬אז זי זאל האבן אן אפשיק צו די נומערן פון די כלל־קארטעם )פארגל׳‬
‫אונטן(‪.‬‬
‫אנדערש איז מען דאס ‪.‬ניט״ איז פארצייכנט נאד אויף איין זי_יטנ‬

‫) ‪ f‬־ ( צוועק־באשטימונג‬ ‫)ניט( ‪.‬הייליק״‬

‫פירות אויפגעהאנגען אין סוכה צום פוץ מיטן‬
‫מען מעט מעלן‬ ‫תנאי צו עסן זיי מען‬
‫‪,‬‬
‫א״ח תרל״ח—ב‬ ‫)מותר צו עםן איטלעכן טאג(‬

‫‪1‬‬
‫דאס איז א באשטעטיקונגס־יקארטע‪ :‬מחמת די צוועק־באשטימונג איז פון‬
‫לכתחילה געמען ניט קיין לעצטגילטיקע‪ ,‬נאר מיט א תנאי‪ ,‬דעריבער איז די‬
‫‪.‬הייליקייט״‪ ,‬וואט איז אויפגעקומען דורך דער באשטימוננ‪ ,‬אויך ניט קיין לעצט*‬
‫גילטיקע‪) .‬אויב די באשטימונג פון די פירות מאלט געווען נאר צו באפוצן די‬
‫סוכה‪ ,‬וואלטן זיי געווען ‪,‬הייליק״(‪ .‬אין די קלאמערם איז אויף דער קארטע פאר־״‬
‫צייכנט דער דין> אז די פירות ז י י נ ק מותר‪ ,‬אין אנדערע פאלן שטעלט מען א‬
‫צווייפונקט‪:‬‬
‫|‬ ‫‪ - f‬באזיץ‬ ‫‪.‬טמאי‬
‫ני_יע כלים געקויפט בי‪.‬י א גוי‪ :‬ט‪1‬בלען‬
‫י״ר ק״כ א׳‬

‫ן‬
 ‫י ל ק‬ ‫‪3‬י_י‬ ‫״ ק ו ו » ל י ט ע ט ך ׳‬
‫‪24y‬‬

‫ד א ס ט‪1‬בלען איז ד א נ י ט איעעו־ פון די פועל־־יוצאם פון ד ער ג ע ה ע ר י ק ע ר‬

‫ב^זונדערע‬ ‫די‬ ‫גייט דא‪.‬‬ ‫וואט עט‬ ‫וועגן‬ ‫איינציקע‪,‬‬ ‫נייערט ד א ם‬ ‫קוואליטעט‪,‬‬
‫און ה א ט נ י ט‬ ‫איינציקן פועל״יוצא‪,‬‬ ‫אט ד ע ם‬ ‫האט נאר‬ ‫פ א ר ם פון דער ט ו מ א ה‬
‫ט ו מ א ה קומען נ י ט אין‬ ‫פ א ר מ ע ן פון‬ ‫אנדערע‬ ‫)דאם רוב‬ ‫קיין א נ ד ע ר א י נ ה א ל ט ‪.‬‬
‫א ל צ ד י נ ג וואט‬ ‫קענטיק‪ :‬א שטייגער‪,‬‬ ‫מ ח מ ת אין ל ע ב ן זי_ינען זיי נ י ט‬ ‫באטראכט‪,‬‬
‫ע ב ו ד ה אין ב י ת ־ ה מ ק ד ש ‪ ,‬ד י ט ו מ א ה פון די כ ו ה נ י ם ‪ ,‬די ט ו מ א ה‬ ‫איז שייך צו ד ע ר‬
‫פון ‪ 8‬מ ת אאז״וו‪ .‬מען ט א ר קיין ז ‪ 8‬ך נ י ט ארי_יננעמען‪ ,‬וואם מען קאן נ י ט ג ע פ י ־‬
‫נען ד ו ר ך ד י ר ע ק ט ע ר ‪ 8‬כ ט ג ע ב ו נ ג פון ל ע נ ן ( ‪.‬‬

‫ווען עם זנינען צ ו נ ו י פ ג ע ק ל י ב ן א ל ע ק א ר ט ע ם ‪ ,‬ט ו ט מען אט וואם‪ (1 :‬א ר ד נ ט‬

‫אויף‬ ‫קומט‬ ‫ד א ר ט ווו א ק ו ו א ל י ט ע ט‬ ‫געהעריקע קוואליטעטך‬ ‫מען זיי ל ו י ט ד י‬
‫ש ט ע ל ט מען פ א ר ד ע ר ס י ב ה א ) ‪ f‬־ ( ‪ ,‬ד א ר ט ווו זי ווערט א ר י ב ע ר ג ע ט ר א ג ן ) = ־ ( ‪,‬‬
‫ווערן צ ו ע ר ש ט‬ ‫‪ (2‬אין י ע ד ע ר ג ר ו פ ע ג ו פ א‬ ‫בטל‪.‬‬ ‫)—( באטי״יט פ א ר ש ו ו ו נ ד ן ‪,‬‬ ‫און‬
‫די‬ ‫צולעצט‬ ‫און‬ ‫אריבערטראגונגען‬ ‫דער נאך די‬ ‫אויפקום־פאלן׳‬ ‫ג ע ש ט ע ל ט די‬
‫‪ (3‬אין י ע ד ע ר א ו נ ט ע ר ־ ג ר ו פ ע ווערן ג ע ש ט ע ל ט צ ח ‪ 8‬מ ע ן א ל ע פ א ל ן‬ ‫אויפהער־פאלן‪.‬‬
‫ל מ ש ל אין ד י א ו י פ ק ו ם ־ פ ‪ 8‬ל ן פון ד ע ר קוו‪8‬־‬ ‫מ י ט די ז ע ל ב י ק ע ו ו י ר ק ״ א ו מ ש ט ע נ ד ן ;‬
‫ל י ט ע ט ״טרייף״ ווערן צ ו ג ו י פ ג ע ש ט ע ל ט א י י נ ע ל ע ב ן דער א נ ד ע ר ע ר די ק א ר ט ע מ מ י ט‬
‫ד ע ר ס י ב ה ‪ ,‬מ ו ם ״ ‪ (4 .‬ד י א ו י ם נ א ם ־ און ב א ש ט ע ט י ק ו נ ג ם ־ ק ‪ 8‬ר ט ע ם ח ע ף ן א ר ל י נ ג ע ש ט ע ל ט‬
‫ד א ר ט ‪ ,‬ווו זיי קאנען צום ב ע ם ט ן א ל ל ו ם ט ר י ר ן ד ע ם ה ו י פ ט ־ ב ל ל און ד ע ם י ו צ א מן‬
‫א י ב ע ר ח ז ר ן ‪ ,‬ווערן די‬ ‫דארפן‬ ‫‪ (5‬ב כ ד י מען זאל ד י ד א ז י ק ע א ר ב ע ט נ י ט‬ ‫הכלל‪.‬‬
‫איינשטעלן‬ ‫ק ‪ 8‬ר ט ע ס אין ד ע ם ט ד ר נ ו מ ע ר י ר ט ׳ ‪8‬זוי ‪8‬ז מען קאן ש ט ע נ ד י ק ת י פ ף‬
‫צ ו ר י ק די ה ו י פ ט ״ א ר ד ע נ ו נ ג ‪.‬‬
‫ד י קאר־‬ ‫ו ו א ר ע ם צ ו ל י ב ם פ ע צ י ע ל ע א ו י פ פ א ר ש ו נ ג ע ן קאן מען און מען מוז‬
‫מוז‬ ‫א י ב ע ר ש ט ע ל ן ‪ .‬ד ע ר וואס א י נ ט ע ר ע ס י ר ט זיך ב א ז ו נ ד ע ר ם מ י ט ד י ס י ב ו ת ‪,‬‬ ‫טעם‬
‫דערנאך‬ ‫קארטעם ארדענען לויט די סיבות‪ :‬צוערשט אלע אנרירונגם־קארטעם‪,‬‬ ‫די‬
‫פון‬ ‫נאמען‬ ‫ק א ר ט ע ם מ י ט צ ו ו ע ק ב א ש ט י מ ו ג ג אאז״וו ) נ י ט צו קוקן אויף ד ע ם‬ ‫אלע‬
‫ד ע ר ק ו ו א ל י ט ע ט און אויף ד ע ם אופן צו ווירקן(‪ .‬י ע ד ע ר ני_יע א ר ד ע נ ו נ ג ד א ר ף ווי־‬
‫ב א צ י י כ נ ט ווערן ד ו ר ך א נ ו מ ע ר א צ י ע פון א ב א ז ו נ ד ע ר ן ק א ל י ר א ד ע ר א בא־‬ ‫דער‬
‫און אין א‬ ‫צוריק אויפשטעלן‪,‬‬ ‫כ ד י מען ז א ל זי ג ר י נ ג ק א נ ע ן‬ ‫פארם‪,‬‬ ‫זונדערער‬
‫א ר ט ד א ר ף פ א ר ש ר י ב ן ווערן א ק ו ר צ ע ד ע ר ק ל ע ר ו נ ג פון ד ע ם ארדענונגם־י‬ ‫געהעריקן‬
‫נ א ר אין אזא פ א ל א ר ב ע ט א י ט ל ע כ ע ר נ י ט בלויז פ א ר זיך‪ ,‬נגיערט פ א ר ־‬ ‫פרינציפ‪.‬‬
‫איינם אויך פ א ר א ל ע ש פ ע ט ע ר ד י ק ע פ א ר ש ע ר ם אויף ד ע ם ג ע ב י ט ‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫עם גייט א ו נ ד ז דא נ י ט צו געבן א ב פ ר ט י ו ת ד י ק ע ש י ל ד ע ר ו נ ג פון ד י קווא־‬
‫וואם ווירקן נף‪,‬ך בי_י הנינטיקן ט א ג צווישן די ט ר א ד י צ י א נ ע ל ע יידן‪ .‬נ א ר‬ ‫ליטעטן‪,‬‬
‫אז די ק ו ו א ל י ט ע ט ן צ ע פ א ל ן אין צוויי ב א ז ו נ ד ע ר ע‬ ‫איינט איז כ ד א י צו ב א מ ע ר ק ן ‪,‬‬

‫)ייווןן־גלעהער‪3 ,‬׳‪( V I )(17‬‬

 ‫י״ר י‪ .‬ד‪8‬ווידז‪$‬ן‬ ‫‪250‬‬

‫גרופעם‪ .‬איין גרופע געהער צום עםנווארג‪ ,‬די צווייטע נעמט ארום קוואליטעטן‬
‫וואם דריקן אוים א העכערן אדער נידעריקן גראד פון ‪.‬הייליקי!ט״ אדער דעם‬
‫היפוך פון הייליקגיט‪ .‬אין דעד גרופע פון די קוואליטעטן פון עסנווארג געפינען‬
‫מיד די קוואליטעטן ‪.‬פליישיק״‪. ,‬מילפיק״‪ ,‬״ ח מ ך )מיטן היפוך ‪.‬פסחדיק״‪ ,‬וואס‬
‫דאט באטי!ט נאד‪ ,‬אז דאס עסנווארג איז ניט חמץ( און קודם־כל ‪.‬טרייף״ )מיט‬
‫דעם געהעריקן היפוך ‪.‬פשר״‪ — .‬אקעגן זי_ינען נאטירלעך ‪.‬פליישיק• און ‪.‬מיל־‬
‫ביק״ צוויי באזונדערע קוואליטעטן(‪.‬‬
‫די קוואליטעט ‪,‬טרייף״ דארף באזונדערם דערקלערט ווערן‪ .‬מיר לאזן אן א‬
‫זי_יט דעם שפראפלעבן טי_יטש און א פשיטא שוין דעם אויסטי״יטש פון דער טע־‬
‫אלאגישער סיםטעמאטיק‪ .‬פאר אונדז איז ‪.‬טרייף״ קודם־כל יעדע קוואליטעט וואם‬
‫ברענגט דערצו‪ ,‬אז א שפי_יז וואם קאן בטבע געגעםן ווערן ווערט ניט געגעםן‪ .‬אין‬
‫אט דער גרופע גייען ארנין א פך פארשיידענע ‪,‬טאבומ״‪ ,‬וואס שטאמען געשיפטלעך‬
‫פון די פארשיידענסטע מקורים‪ .‬מיט דער געשיבטע )אויפקום‪ ,‬אנטוויקלונג אאז״וו(‬
‫פון די קוואליטעטן האבן מיר אבער דא ניט צו טון‪ .‬דער׳בער געהער עם אויך‬
‫ניט צו אונדזער אויפגאבע צו דערקלערן‪ ,‬פ א ר וו א ס זי_ינען גראד הזרים און האזן‬
‫טרייף‪ ,‬און וואט איז דער ט ע ם ‪ ,‬וואם פלייש טאר זיך מישן מיט מילך‪ ,‬אניט‬
‫ווערן זיי טרייף‪ .‬דאס אלץ נעמען מיר אן ווי פאקטן‪) .‬ווי א פאל פון טרייף‬
‫מוזן מיר דערווייל רעכענען אויך די קוואליטעט ‪,‬נטך״‪ ,‬וואם וועגן איר וועט‬
‫שפעטער זיון די רייד(‪.‬‬
‫וואס די קוואליטעט‬ ‫נאך דעס געזאגטן קאן שוין ניט זי_ין קיין חידוש‪,‬‬
‫‪,‬טרייף״ פארמאגט א ריי זייער פארשיידענע אויפקוס־םיבות‪:‬‬
‫‪ .1‬עובר זי_ין אויף דינים )צב״ש פון שחיטה‪ ,‬תאם מחמת דעם ווערט דאס‬
‫פלייש טרייף(‪.‬‬
‫‪ .2‬מום )פון א בהמה‪ ,‬וואם מאבט די בהמה טרייף(‪.‬‬
‫‪ .3‬צוועק־באשטימונג )א בהמה וואט איז געקוילעט געווארן פאר א קרבן‬
‫איז טרייף(‪.‬‬
‫‪ .4‬דעקלאראציע )ווען עמעצער דערקלערט א שטיק פלייש פאר טרייף‪ ,‬איז‬
‫עם פ א ר א י ם טרייף‪ ,‬אפילו ווען ער האט געזאגט ליגן(‪.‬‬
‫‪ .5‬באגעגענונג פון צוויי קוואליטעטן וואם טארן זיך ניט פאראייניקן)מיל־‬
‫ביק מיט פליישיק(‪.‬‬
‫אט די אויפקום־טיבות געהערן צו דער איין קוואליטעט ‪.‬טרייף״‪ .‬די אנ־‬
‫דערע קוואליטעטן עון עםנווארג האבן ניט קיין אויפקום־סיבות‪ :‬די זאבן‪ ,‬וואם‬
‫זי_ינען פליישיק‪ ,‬מילביק אדער המצדיק‪ ,‬זי_ינען עם אבטאלוט און שטענדיק‪ ,‬פונקט‬
‫ווי באשטימטע בעלי־חיים זי_ינען אבסאלוט און שטענדיק טרייף• ווען מען קוקט‬
‫אבער אוועק פון די אויפקום־סיבות‪ ,‬קאן מען ואגן‪ ,‬אז פאר אלע קוואליטעטן פון‬
‫עםנווארג איז גילטיק א יי ן ג ע ז ע ץ‪ :‬זיי ווערן אריבערגעטראגן דורך אנרירונג און‬
‫ווערן בטל )אין טייל פאלן ניט אומבאדינגט און קיין מאל ניט בי! די אבסאלוט‬
‫׳‬

‫טרייפע בעלי־חיים( נאך א מעבאנישער רייניקונג )בשרן(‪.‬‬

‫‪251‬‬ ‫‪.‬קוואליםעפף ניי יידן‬

‫היות ווי סי_י די אנרירונג און סי_י די רייניקונג‪ ,‬וואס וועגן איר גייט דא‬
‫די רייד‪ ,‬זייגען ריין פיזישע געשעענישן — ווארעם די רייניקינג שטרעבט דאך‬
‫פשוט מעכאניש בטל צו מאכן די געשעענע אנרירונג — מעג מען ז‪$‬גן בקיצור‪:‬‬
‫״געזעץ‬ ‫אונטערן‬ ‫שטייען‬ ‫פון ע ם נ ו ו א ר ג‬ ‫קווא ליט ע ט‬ ‫די‬
‫א נ ר י ר ו נ ג״‪.‬‬ ‫פון‬

‫‪5‬‬

‫די קוואליטעטן פון דער גרופע ‪.‬הייליקייט״ זיינען גראדוירט‪ .‬צום היי?יקםט]‬
‫איז די ספר־תורה‪ .‬דערנאך גייען כסדר אראפ‪ :‬תפילין‪ ,‬די מגילות׳ די מזוזה און‬
‫ציצית‪ .‬מחוץ אט דעם סדר שטייט די הייליקי_יט פון דעם מקום־קדוש‪ ,‬דער שול‪,‬‬
‫און פון אנדערע תשמישי קדושה‪ ,‬ווי לולב‪ ,‬אתרוג‪ ,‬די סוכה און די חפצים‬
‫וואם ווערן באנוצט אין שול‪ .‬צי געוועלטיקט אויך איבער די דאזיקע זאכן‬
‫א י י ן באשטימטער געזעץ?‬
‫ווייזט אוים‪ ,‬אז יא‪ .‬ווען א פעל איז באשטימט צו מאכן פון איר פארמיגט‬
‫אויף א םפר־תירה‪ ,‬האט דאם א צווייענדיקן באטי״יט‪ .‬פון איין זי_יט מעג מען‬
‫שרי_י‪1‬ן א םפר־תורה גאר אויף אזא םפעציעל געהייליקטער פעל‪ .‬פון דער אנדע־‬
‫רער זי_יט מעג מען נאנוצן די פעל נאר צוליב אט דעם הייליקן צוועק‪ ,‬און ניט‬
‫צוליב אן אנדערן‪ .‬מיט איין ווארט‪ :‬די פעל האט דורך אט דער באשטימונג צו‬
‫א הייליקן צוועק אליין געקראגן הייליקניט‪ .‬אט די הייליקי_יט )פון דער פ‪6‬רסי־‬
‫קער ספר״תורה( ווערט דורך דער באנוצונג פון אנדערע זאכן אין פארבינדונג‬
‫מיט דעם הויפט־טרעגער אריבערגעטראגן אויך אויף די דאזיקע זאכן‪ :‬אויף די‬
‫זילבערנע טאצן און ידן‪ ,‬אויפן פרוכת אאז״וו‪ .‬אבער אט די זאבן קאנען געהיי־‬
‫ליקט ווערן אויך דורך דירעקטער באשטימונג‪ :‬פון א שטיק געוואנט וואט איז‬
‫ב א ש ט י מ ט אויף א פרוכת טאר מען ניט לאזן מאכן קי_ין בגד אאז״וו‪.‬‬
‫היות ווי !•אנוצונג איז דאך פארווירקלעכטע באשטימונג‪ ,‬ממילא ק‪$‬ן מען‬
‫דא )פונקט ווי פריער בני ‪,‬אנרירונג״ און ‪,‬מעכאנישער רייניקונג״( ביידע ‪.‬אומ״‬
‫שטענדף פאראייניקן אונטער איין נאמען ״צוועק־־באשטימונג״‪ .‬איז איצט די קשיא‪:‬‬
‫צי באהערשט אט דער געזעץ פון דער צוועק־באשטימונג די גאנצע וועלט פון‬
‫הייליקן און אנטי־יהייליקן?‬
‫וואט שייך דאם הייליקע‪ ,‬איז דא ניטא שטארק וואט מטופק צו זיון‪ :‬די‬
‫דינים פון תפילין‪ ,‬מזוזה‪ ,‬מגילה און כלערליי אנדערע תשמישי קדושה זיינען‬
‫באשיימפערלעך נאכגעמאכט די דינים פון דער םפר־תורה‪ — ,‬מער ניט וואם‬
‫דא זיונען זיי גריננער און שוואכער‪ ,‬אין הםכם טיט דעם קלענערן גראד‬
‫הייליקייט‪.‬‬
‫אבער ווען מיר באטראכטן די דינים וועגן דעם אנטי־הייליקן — ווי ודים‬
‫זיי קאנען פארגליכן ווערן מיטן לעבן‪ :‬די גאנצע טעאלאגישע סיםטעמאמיק פון‬
‫די הלכות וועגן טומאת עב״ום אינטערעסירט אונדז ניט ־ ‪ -‬האט עם דעם פנים‪,‬‬
‫אווי ווי די צוועק־באשטימונג מאלט געוועלטיקט אויפן גאנצן געביט‪ .‬אלץ מאס‬
‫איז באשטימט פארן ‪.‬געצנדינסט״‪ ,‬איז שוין ממילא אנטי־־הייליק אין העכםטן‬
‫גראד‪ .‬און נאר מען די לאגע האט זיך אזוי גויי© אומגעביטן‪ ,‬אז עט קאן מער‬
‫קיין רייד ניט זיין מעגן א פםדרדיקער באשטימונג‪ ,‬דעמאלט מעג מען אננעמען‪,‬‬
‫אז די אנטי־‪-‬הייליקניט איז בטל געווארן‪) .‬דערביי בין איך שטארק מסופק‪ ,‬צי‬
‫מען מעט טאקע פאלגן דעם דין אין יורה־ידעה קמ״ה‪ ,‬מאם לויט אים מעג מען‬
‫באנוצן א שפאצירישטאק‪ ,‬געמאכט פון א בוים‪ ,‬מאם האט פריער געדינט צוליב‬
‫עבודה זרה‪ ,‬און שפעטער האט מען אים אויםגעהאקט‪ .‬איך מאלט מיד געוואלט‬
‫אנקוקן יענעם פרומען יידן‪ ,‬מאם זאל טראגן א שטעקן‪ ,‬געמאכט פון דעם האלץ‬
‫פון א צלם מאם איז פריער געשטאנען בנים וועג(‪ — ,‬מעגן דער קוואליטעט‬
‫‪,‬נסך״ מעט זיין די רייד שפעטער‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫אזוי־ארום זעט אוים‪ ,‬אז אין דעם לפנימדיקן מישמאש פון געזעצן מעגן‬
‫די ‪.‬קוואליטעטף איז פאראן א גאנץ ווונדערלעכע ארדענונג‪ .‬און ניט נאר אין‬
‫די םיםטעמאטישע‪ ,‬ראציאנאליזירטע זאמלוניען פון די טעארעטיקער—דאם מאלט‬
‫ניט געווען קיין חידוש — נניערט מיר געפינען אט די געזעצמעטיקייט גראד‪,‬‬
‫מען מיר באטראכטן די כללים מאם מערן אפגעהיט אין טאג־טעגלעכן לעבן‪ ,‬דאם‬
‫מאם יידן פון א גאנץ יאר טוען און פארמנידן צו טון‪.‬‬
‫און דער כלל איז אין פלוג א פשוטער‪ :‬די קוואליטעטן פון דעם עםנ״‬
‫מארג שטייען אונטערן געזעץ פון אנרירונג‪ ,‬די קמאליטעטן ווידער וואם זנינען‬
‫שייך צו א גרעםערן אדער קלענערן גראד פון הייליקייט אדער אנטי־הייליקייט‪,‬‬
‫פאלגן דעם געזעץ פץ דער צוועק־באשטימונג‪ ,‬ד״ה זיי קומען־אויף דורך דער‬
‫באשטימונג צו א מאםער־עם־יאיז צמעק און מערן אריבערגעטראגן בכל אופן דורך‬
‫דער אויפגעפ־רשער באשטימונג )‪,‬באנוצונג״(‪ ,‬גענוי זעען די רעזולטאטן פון דער‬
‫אויםפארשונג אויט אזוי )זע טאבעלע אויף דער ווניטערדיקער זניט(‪.‬‬
‫ווי עם איז צו זען פון דער טאבעלע‪ ,‬איז‪.‬דעפעקט״)דערין אויך מאראלי־‬
‫שער דעפעקט‪ ,‬ווי בני א געגנבעטער זאך( גילטיק אין ביידע גרופעם‪ :‬עםנווארג‬
‫מאכט עם טרייף און הייליקט מאכט עם פסול )מען אין א מזוזה א שטייגער פעלט‬
‫א ווארט(‪ ,‬די צמיי לעצטע קוואליטעטן ‪.‬מוקצה״ און ‪.‬טומאה פון בלים״ זנינען‬
‫ניט קלאר אין זייער געזעצמעםיקייט און נעהערן אויך ניט דניטלעך צו דער‬
‫אדער יענער גרופע‪ .‬מען מעג אבער פארמולירן אזוי‪ ,‬אז ‪.‬מוקצה״ איז א מין‬
‫צייטווניל‪-‬קע אנטי־הייליקניט‪ ,‬מאס שטייט בנגד דער הייליקייט טון שבת‪ ,‬אבער‬
‫היות ווי זי איז ניט געבונדן צו איין באשטימטער זאך‪ ,‬דעריבער קאן מען זי‬
‫ניט אפגרענעצן‪ .‬אזוי־ארום גייט אט די קוואליטעט אין גרויםן און גאנצן נאך‬
‫דעם געזעץ פון הייליקייט‪ ,‬מחמת זי איז פאראן בני יענע זאכן‪ ,‬מאם זינען ‪ a‬א״‬
‫ש ט י מ ט פאר געוויםע ארבעטן )מאם מען טאר זיי אום שבת ניט טון(‪ ,‬און‬
‫‪253‬‬ ‫‪,‬״קוו&ליטעטך נ? יידן‬

‫א״ה=אויפהערונג‪ .‬א״ט=אריבערטראגונג‪.‬‬ ‫א״ק=אויפקום‪.‬‬

‫‪a‬‬

‫^‬ ‫‪"a‬‬

‫־זי־ ד‬ ‫‪J‬‬
‫מעכאבישע ר״נילונג‬

‫‪OS‬‬
‫ריטועלע רייניקונג‬

‫ט‬ ‫ו\־‬ ‫‪M‬‬

‫‪_3‬‬
‫‪a‬‬ ‫•ך‪CJ -‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪M‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪V3‬‬
‫‪#‬י‬
‫‪<3‬‬ ‫‪M‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪4 g‬‬ ‫‪l‬־‪l‬‬ ‫!‪19‬‬
‫‪J‬‬
‫‪J‬‬ ‫וזי‬ ‫‪3‬‬ ‫ן­‬ ‫‪>u‬־‬ ‫‪C#‬‬
‫‪-*j\ r‬‬
‫‪vj‬‬ ‫‪j a‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪vj‬‬
‫‪M‬‬ ‫פו‬ ‫‪u‬‬
‫‪V.‬‬
‫‪U‬‬
‫‪J‬‬
‫‪v::‬‬
‫‪~1‬‬
‫‪?! J‬ו­‬
‫זג ‪a‬‬ ‫‪v:‬‬
‫*‬ ‫‪M‬‬ ‫‪VJ‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪j‬‬
‫מ­‬

‫‪i‬‬

‫א‪-‬ה‬ ‫א­ט‬ ‫א ״ק‬ ‫א״ ק‬ ‫א ״ק‬ ‫)א״ק(‬ ‫)א״ק(‬ ‫טרייף‬

‫א‪-‬ה‬ ‫א«ט‬ ‫פליישיק‬
‫איה‬ ‫א׳ ט‬ ‫מילכיק‬
‫איה‬ ‫א* ט‬ ‫חמץ‬

‫‪11‬‬
‫ה יי ל י ק יי ט‬
‫א*ט‬ ‫א״ק‬ ‫)א״ק(‬ ‫םפר־תורה‬
‫א״ט‬ ‫א״ק‬ ‫תפילין‬
‫א׳יט‬ ‫איק‬ ‫מזוזה‪ ,‬מגילה‬
‫)אזיט(‬ ‫א״ק‬ ‫ציצית‬
‫עבודה און תשמישי־‬
‫א‪-‬ט‬ ‫א״ק‬ ‫קדושה‬

‫א נ ט י־ה יי ל י ק יי ט‬
‫)א‪-‬ה(‬ ‫)א״ט(‬ ‫א״ק‬ ‫עבודה־זרה‬
‫א‪-‬ה‬ ‫)א‪-‬ט(‬ ‫א״ק‬ ‫ווי_ין )נסך(‬
‫א״ט‬ ‫)א״ק(‬
‫אומריינקייט‬
‫א״ק‬ ‫זי״ק‬ ‫פטול‬
‫)א״ק(‬
‫מוקצה‬
‫)א‪-‬ק>‬
‫יק‬ ‫א‬ ‫טומאה פון כלימ‬
‫א׳ק‬
‫י {‬

‫זעל‪-‬‬ ‫ו ו י כ ט י ק ע און‬ ‫ווייניקער‬ ‫געמישטע‪,‬‬ ‫געדרוקט‬ ‫זגינען‬ ‫קלאמערן‬ ‫מ ער קו נ ג ‪ :‬אין‬ ‫‪a‬‬ ‫‪8‬‬

‫פ»לן‪.‬‬ ‫טענע‬
 ‫י׳׳ר י‪ .‬ד‪8‬ווידזאן‬ ‫‪254‬‬

‫פארווירקלעכט‬ ‫ווען די באשטימונג איז‬ ‫א פשיטא שוין ווירקט אט דער געזעץ‪,‬‬

‫און געווארן ‪.‬באנוצונג״‪.‬‬
‫אויך אלדאט אומריינע איז אנטי־הייליק‪ :‬אפילו א ני_יע נאכט־כלי מאלט‬
‫מען ניט געטארט נאנוצן צוליב א הייליקן צמעקי‪ .‬זייער אינטערעסאנט איז אבער‪,‬‬
‫וואט עם איז פאקטיש געמאכט געמארן א פרווו דורכצורגיםן דעם פרינציפ )פון‬
‫די צוויי גרופעמ‪ ,‬איטלעכע מיט איר הויפט־געזעץ(‪ .‬אין ‪.‬אורח חיים״ סימן ש״י‬
‫סעיף ז׳ שטייט‪ ,‬אז אלע זאכן‪ ,‬וואט אויף זיי ליגן זאכן וואט זגינען מוקצה‪ ,‬זי_י־‬
‫נען אויך מוקצה‪ .‬דאט לעבן אבער האט אט דעם פרווו אפגעשטופט‪ .‬דעם דא־‬
‫זיקן דין היט מען אין ערגעץ ניט אפ‪ .‬אבער דער ניט־אי_ינגעגעבענער פרווו איז‬
‫א גאנץ אינטערעםאנטער בי_ישפיל דערפאר‪ ,‬מאם פאר א כוח עס שטעקט אין‬
‫דער אייגנארטיקייט פון די קולטורעלע ענינים‪ ,‬אפילו ווען מען האט אט די‬
‫אייגנארטיקייט ניט דערקענט‪ .‬פשוט‪ :‬א הייליקע זאך קאן ניט אריבערטראגן איר‬
‫קדושה און אן אנטי־הייליקע איר טומאה אויף אנדערע זאכן‪ ,‬און עט האט קיץ‬
‫שום טעם ניט צו וועלן איינריידן די מענטשן‪ ,‬אז עט איז אנדערש‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫נאר דא וועט מען שטעלן א קשיא‪ :‬איז דען ‪,‬נסך״ ניט קיין פאל פון אנ‬
‫טי־הייליקייט? און די דאזיקע קוואליטעט ווערט דאך יא אריבערגעטראגן‪ ,‬ווי עם‬
‫איז בפירוש צו זען פון דער סכעמע! דאם איז טאקע אזוי — אבער נסך איז צו־‬
‫גלי_יך א קוואליטעט פון א גע‪0‬ראנק! אץ דאם איז אפשר דאם אינטערעסאנטסטע‪:‬‬
‫ווען א עםנווארג פארמאגט א גראד פון הייליקייט אדער אנטי־ה־יליקייט — און‬
‫געהער אזוי־ארום צו ביידע גרופעם — דעמאלט מירקן גלי_יכצי_יטיק ביידע געזעצן‪:‬‬
‫אי דעד געזעץ פון דער צוועק״באשטימונג אי דער געזעץ פון אריבערטראגונג'‬
‫דורך אנרירן! און דאס אפילו דעמאלט‪ ,‬מען די געהעדיקע קוואליטעט פאר זיך‬
‫קאן בדרך כלל ניט ווערן אריבערגעטראגן‪ .‬די קוואליטעט ״נסך״ איז דאך פשוט‬
‫א גראד פון אנטי־הייליקייט‪ ,‬או; האט נאד דערפאר געקראגן א באזונדער נא־‬
‫מען‪ ,‬ווניל זי פארמאגט אט די אייגנארטיקע פארבינדונג )און האט א גרויםע‬
‫פראקטישע באדניטונג‪ ,‬וואם מען קאן גראד ניט זאגן וועגן די איבעריקע פאלן פון‬
‫אנטי־הייליקייט(‪ .‬היות אבער זי איז פאראן בי_י אן עםנווארג‪ ,‬איז לא די וואם זי!‬
‫ווערט אריבערטראגעוודיק‪-‬קעגן איר אייגענער טבע—נאר מען קאן זי אויך מעי‬
‫‪I‬‬ ‫כאניש בטל מאכן‪.‬‬
‫דאם ווארפט אויך א שי_ין אויף דעם צווייטן בלומרשטן אויסנעם‪ :‬וואם די|‬
‫קוואליטעט ‪.‬טרייף״ קאן אויפקומען אויך דורך צוואנג־באשטימונג‪ .‬און נאך מער‪:‬‬
‫דורך באשטימונג צוליב א ה יי ל י ק ן צמעק‪ ,‬נעמלעך צו א קרבן )טאקע צום‬
‫אמתן גאט‪ ,‬ניט צו עבודה־זרה(‪ .‬הגם די דאזיקע באשטימונג האט בעצם קיין!‬
‫ז י נ ק ניט‪ ,‬ווארעם עם קאנען דאך איצט גאר קיין קרבנות ניט געבראכט ווערן‪;.‬‬

‫< צום אומריינעם געהער אויך דער געשלעכטלעכער פ‪8‬רקער‪.‬‬

‫‪255‬‬ ‫‪.‬קוואליטעטן״ בני יידן‬

‫ערט אבער דער בעל־חי וואט מען האט אים באשטימט פאר א קרבן געהיי־‬
‫ליקט אזוי ווי_יט‪ ,‬אז אויף חולין טאר מען ד שדן ניט ניצף‪ .‬האבן מיר דא‬
‫‪1‬אקטיש גאר ניט קיין פאל פון טרייף‪ ,‬נאר א פאל פון הייליקייט‪ .‬און נאר‬
‫ווניל מיר האבן פון אנהייב אן אלע עםנווארגן וואט מען טאר ניט עםן באצייכנט‬
‫כאד ‪,‬טרייף״‪ ,‬איז אט דער פאל ארנינגעשטעלט געווארן אויף א פאלשן ארט‪.‬‬
‫דער דאדקער פאל האט נאך א באטניט אויך דערפאר‪ ,‬ווניל מען זעט‪ ,‬אז‬
‫דורך דער אויםפארשונג גופא ווערן שוין פארענטפערט כלערליי מםופקדיקע‬
‫פראגן פון אויטטניטש און באנוצונג )די קוואליטעט ‪ .‬נ ט ף וואלט באהאנדלט‬
‫געווארן אויפן זעלביקן שטייגער‪ ,‬ווען זי וואלט ניט געהאט איר אייגעגעם נא־‬
‫מען(‪ .‬פארשטייט זיך אז אויך פלייש און יעטווידער אנדער עסנווארג‪ .‬וואם איז‬ ‫׳‬

‫געווארן באשטימט צום געצנדינסט‪ ,‬טאר ניט באנוצט ווערן און טראגט אריבער‬
‫די אומריינקייט‪ .‬אפילו ווען עם איז באשטימט געווארן פאר עבודה־זרה ניט די‬
‫גאנצע בהמה‪ ,‬נלוערט נאר איר חלב אדער בלוט )\ורה«דעד\ ה׳ אי(‪ .‬אויך דאס‬
‫איז ניט קיין אויםנעם פון דעם כלל‪ ,‬אז )אנטי־י( הייליקייט קאן ניט אריבערגע־‬
‫טראגן ווערן‪ — ,‬אלא דאם איז א דריטער בנישפיל פון דעס געזעץ‪ ,‬אז דארט ווו‬
‫א זאך געהער צו ביידע גרופעם‪ ,‬ווירקן פיידע הויפט־געזעצן‪ .‬עט איז קלאר‪ ,‬אז‬
‫דאס איז אן איבעריקער באווגיז פאר דער אלגעמיינער הנחה‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫צו וואם זי״ינען מיר געקומען?‬

‫ע ר ש ט נ ט האבן מיר אויטגעארבעט א טעכניק פאר דער אויספארשינג‬ ‫׳‬

‫פון קוואליטעטן‪ ,‬וואט וועט מן הסתם טויגן פאר יעדער אנדער סיטטעם פון‬
‫קוואליטעטן‪ ,‬און ווניל דער אופן פון פארשן וועט זי_ין דער זעלביקער״ וועט‬
‫גרינג זיין דירעקט צו פארגלניכן די נניע רעזולטאטן מיט די מטקנות וואט מיר‬
‫זנינען דא געקומען צו זיי‪.‬‬
‫צ וו יי ט נ מ‪ ,‬האבן מיר ד ך באקענט מיט א י י ן קוואליטעטן־וועלט‪ ,‬וואס‬
‫־‬
‫האט א ווערט הן פאר ד ך און הן ווי א יסוד פאר שפעטערע פארגלניכן מיט א נ‬
‫דערע אויםגעפארשטע סיםטעמען‪—.‬אט די רעאלע ידיעות וואם מיר האבן‪ ,‬קאנען מיר‬
‫צונויפשטעלן אויף אזא אופן )באזונדערע פאלן‪ ,‬קליינע אויסנאמען אאז״וו זינען‬
‫דא ניט גענומען אין חשבון(‪:‬‬
‫‪ .1‬די קוואליטעטן וואם זנינען גילטיק בני די איצטיקע טראדיציאנעלע‬
‫יידן געהערן צו צוויי הויפט״גרופעם‪ :‬עםנווארג‪ ,‬און אזעלכע וואט פארמאגן א‬
‫עוויםן גראד הייליקייט אדער אנטישהייליקייט‪,‬‬ ‫ג‬

‫‪ .2‬טייל קוואליטעטן זנינען ״א י מ א נ ע נ ט״ ד״ה אויף אלע מאל פארבונדן‬

‫׳‬

‫ג‬
‫קרבן‪,‬‬ ‫א‬ ‫נ י ט ג ע נ ו צ ט צו‬ ‫‪ t^n‬מען קייבמןןל‬ ‫בעליחי‬ ‫דעם געהעדיקן‬ ‫פאל‪ ,‬ווען‬ ‫דעם‬ ‫נןןד אין‬
‫דעמןלט ווערט ניט קיץ קווןןליטעט )יורה ד ע ה ‪ ,‬ה ׳ א ׳ ( ‪.‬‬
 ‫דיר י‪ ,‬דאווידז‪$‬ן‬ ‫‪256‬‬

‫ז י ך א ן ביים‬ ‫מיטן טרעגער — א חזיר איז שטענדיק טרייף‪ .‬אנדערע נ ע מ ע ן‬

‫טרעגער און קענען ווידער בטל ווערן — א שטייגער דורך פשרן‪.‬‬
‫‪ .3‬די קוואליטעטן זי_ינען א ד ע ר א ב ם א ל ו ט ע )ווי טרייף‪ ,‬המצדיע‬
‫ובדומה( אדער גראדוירט )הייליקייט(‪.‬‬
‫‪ .4‬די קוואליטעטן פון עטנווארג זי״ינען א י מ א נ ע נ ט ביים ל פ ת ח י ל ה־‬
‫דיקן טרעגער )ז׳ אונטער ‪ (2‬און אבםאלוט‪.‬‬
‫‪ .5‬די קוואליטעטן פון ע ט נ ו ו א ר ג שטייען אונטערן געזעץ פון אנרי־‬
‫רונג‪ ,‬ד״ה אז דורך אנרירונג ווערן זיי אריבערגעטראגן און קאנען אמאל ווערן‬
‫בטל געמאפט דורך מעבאנישער רייניקונג‪.‬‬
‫‪ .6‬ה י י ל י ק י י ט און אנטי־הייליקייט זיינען גראדוירס און אין תוך א נ‪-‬‬
‫קוואליטעטן‪.‬‬ ‫גענומענע‬
‫‪ .7‬די קוואליטעטן פון דער גרופע ״הייליקייט• שטייען אונטערן געזעץ פון‬
‫צוועק*באשטימונג‪ :‬זאבן ווערן)אנטי־( הייליק דורך באשטימונג צו א)צנטי־( היי־‬
‫ליקן צוועק און די קוואליטעט ווערט אריבערגעטראגן אויף אנדערע זאכן‪ ,‬דורך‬ ‫‪5‬‬

‫דעם וואט מען באנוצט זיי אין צוזאמענהאנג מיט לכתחילה הייליקע זאבן‪.‬‬
‫‪ .8‬זאכן‪ ,‬וואט זי_ינען אי עםנווארג אי הייליק אדער אנטי״הייליק‪ ,‬פאלגן‬
‫גלי_יכצי_יטיק ביידע געזעצן‪ .‬דאפ איז גילטיק אויך פאר אזעלכע קוואליטעטן‪,‬‬
‫וואם ווערן געוויינטלעך ניט אריבערגעטראגן‪ ,‬דאפ הייםט יענע פון דער גרופע‬
‫)אנטי־( הייליקייט‪.‬‬
‫‪ .9‬א דעפעקט )מום( — פיזישער אדער מאראלישער קאן באגרענעצן אדער‬
‫אין גאנצן מבטל מאכן די נוץ־גילטיקייט פון א בעל־חי‪ /‬וואם מען מעג אים גע־‬
‫ניטן בכלל‪ ,‬און די הייליקייט פון א זאך‪.‬‬

‫צי עפ איז אויך אזוי בי_י אנדערע פעלקער מיט אן אנדער קוואליטעטן׳‬
‫וועלט אדער גאר אנדערש‪ ,‬אדער איין טייל זאכן אזוי און איין טייל אנדערש‪,‬‬ ‫׳‬

‫און אויב יא אזוי‪ ,‬טא אין וואסערע‪ — ,‬דאפ דארף אלץ אויםגעפארשט ווערן‪.‬‬
‫דער צוועק פון דער איצטיקער געניטונג איז געווען ארי_ינצופירן אין אט דער‬
‫פארגלגיכנדיקער קוואליטעטן־פארשונג‪ ,‬וואם איז בכל אופן א וויפטיקער קאפיטל‬
‫פון קולטור־פארשונג׳ ווי ווייס אויך די פראצויזישע פאציאלאגן זיינען גערעכט‬
‫אדער אומגערעכט‪.‬‬

‫ד״ד יוסף דאווידסאן איז א פריוואט־דאצצנט אץ קאפנהאגענער אוניווערסיטעט‪ ,‬גענוירן אין‬

‫דענעמארק פון ליטוויש׳ילדישע על‪-‬צרן‪ .‬אין ז?נע לעקצ־צם פון םאציאלאגיע ניצט ער אריך אויס‬
‫מאטעריאל בון ילדישן לעבנסשטייגער און פון דער יידישער ליטעראטור‪ .‬דער איצטיקער ארטיקל איז‬
‫אנגעשריבן געווארן םפעציעד פאר די ״ייוואיבלעטער״; וועין דעם זעלביקי צנין האט דער מתבר אויך‬
‫ארויסגעגעבן א בוך אין דעניש‪—.‬‬
‫רעד‪/‬‬
 ‫רעפעראטן און רעצעמיעם‬
‫פםיכאל^גישע‪ .‬ארנעטן וועגן יידן‬
‫סראדיציע‪.‬‬ ‫יידישער‬ ‫דער‬ ‫לויט‬ ‫חלומות‬ ‫פתרון‬ ‫ב‪ .‬קאהען‪:‬‬ ‫ד״ר‬
‫‪Imago, 18: 117-121, '32.‬‬

‫ד ע ר פ א ד פ א ס ע ר וולוזט ק ל א ר אן‪ ,‬אז די תנאים און אמוראים האבן ניט אנגענופען‬

‫ר ע ם חלום פון • ר א פ ע ט י ש ן שטאנדפונקט‪ ,‬נאד פ א ר ק ע ר ט — אז ר ע ד באגריף האט זיך‬
‫אנטוזיקלט צוליב ד ע ם אייבערגלויבן פון די טאסן און די חכמי התלמוד האגן דאס ניט נעקענט‬
‫אפווענדן אדער פארטי״ידן‪ .‬אין זייער אויפפאסונג פון חלום האבן זיי ארויםגעוויזן באשטימטע‬
‫טיינונגען און אויםט?טשונגען‪ .‬א ראיה נעמט ד י ר קאהען פון ר ב ח ס ד א י ן ‪,‬‬ ‫פטיכאאנאליטישע‬
‫וואס האט געזאגט‪ . :‬א ניטיפארט?טשטער חלום איז א ניט‪-‬געלייענהער בריוו*‪ .‬דאם זאל‬
‫טייגען‪ ,‬הייסט עם‪ ,‬אז ד ‪ 1‬ר חלום האט צוטאן טיטזאכן‪ ,‬וואט האבן שוין פאםירט‪ ,‬אדער מיט‬
‫טענדענצן וואט עקסיטטירן אין ד ע ם טענטשן און קופען צו אים פ א ר ש ט ע ל ט און באהאל•‬
‫טעגערהייט אין דעם אינהאלט פונעם חלום‪.‬‬
‫ד ע ד פ א ר פ א ס ע ר ב ר ע נ ג ט א ריי חלוטות פון ‪ 8‬צדוקי‪ ,‬וואט ר ׳ ישמעאל האט אויס׳‬
‫געטל!טשט‪ ,‬למשל‪ , :‬א י ך ג י ב ע ט ל ע ב ע איילבערטן אויף צו טדינקען״‪ .‬ר׳ ישטעאלס אוים•‬
‫שםיצנדיק זיך‬ ‫טיט ד;ן טוטער״‪.‬‬ ‫טללטשונג איז‪ . :‬ד ו ביספנ אין ט א ר ב א ט ע נ ע באצלונגען‬
‫אויען ע ד י פ י ס י ק א פ פ ל ע ק ס גיט קאהען א לאגגע פס־באאנאליטישע ד ע ר ק ל ע ר ו נ ג פון דעם‬
‫באטנוט פון חלום‪ .‬ארוס און ארוס ציטירט ד ע ר פ א ר פ א ס ע ר זיבן חלומות וואט זכלנען אוים•‬
‫‪,‬‬
‫ישמעאל‬ ‫געטלןטשט אין ד ע ם זעלבן זין‪ .‬אויך ברענגט ער ראיות *־נעם מ ד ר ש וזעגן ר‬
‫ג ר ׳ יוסי‪ ,‬וועלכער ה א ט אויך אויסנעטלןטשט חלוטות אין א סעקסועלן זין‪.‬‬
‫אפילו פון די תקנות פון ת ל ט ו ד טאבט ד ע ר פ א ר פ א ם ע ר די זעלביקע געדראנגען‪.‬‬
‫אזוי‪ ,‬למשל‪ ,‬צי‪^,‬ירט ער פון ברכות‪, :‬וועד ע ס האט געהאט א ש ר ע ק נ ד י ק ן חלום‪ ,‬ז א ל ע ר‬
‫אויסלייגן צו גוטן‪ .‬אויב ד א ס געראט אים ניט‪ ,‬זאל ער פאסטן׳‪ .‬פון ד ע ם דרינגט ער אט‬
‫מ א מ י י ט פון‬ ‫וואס‪ :‬ד ע ר תענית פירט צו נאבדענקען און ב ד י ק ת הנפש‪ . .‬ד ע ר ערשטער‬
‫דאס‬ ‫געוועב מיינונגען פון חלום‪:‬‬ ‫גאנצן‬ ‫טאג טאכט אסע״ זייער ל!!בט פארגעםן ד ע ם‬
‫פאםטן‪ ,‬דערקעגן‪ ,‬גיט ד ע ם טענטשן א געלעעהגיט זיך ט ע ר ארדנצוטראבטן אין ד ע ם אינ‪-‬‬
‫אפתער‬ ‫פונדאטענט פין‬ ‫םאפע‬ ‫האלט פון חלום‪ .‬אזוי ווי זעלבסשדערקענונג איז ד ע ר‬
‫אסקעטישיפארשאפטן‬ ‫דורך ד ע ם‬ ‫געשטארקט‬ ‫תשובהיטענדענץ‬ ‫תשובה‪ ,‬ווערט אט די‬
‫טארטראבטן זיך אין ד ע ם חלום‪-‬אינהאלט״‪.‬‬
‫זי_ין א ר ט י ק ל ענדיקט ד*ר קאהען פיט דורבפירן א פ א ר א ל ע ל צודישן מ א ד ע ר נ ע ם‬
‫פסיבאאנאליז און ז;ן טעראפיע )היילונג(‪ ,‬וואס ש ט ר ע ב ט צו באפרייען ד ע ם טענטשן פון‬
‫ארויסצוברענגען א‬ ‫שטרעבונגען אין אינסטינקטן‪ ,‬אין אזוי׳ארום‬ ‫טויזנטער אומבאווום^ע‬
‫ת ק נ ה פון פאםטן‬ ‫פ ע ר ז ע נ ל ע ב ק ״ ט — זיי‪ ,‬די תלטודיסטן‪ ,‬טימ זייער‬ ‫;עלבסטקענענדיקע‬
‫זוכן צו געבן ד ע ם טענטשן א ט ע ג ל ע כ ק י ט זיך צו דערגרונטעווען צום שאטע ב א ה א ל ט ע נ ע ם‬
‫זין פץ ד ע ם חלום און אזוי‪.‬ארום זיך אליין גענוי צו דערקענען •‬
 ‫ד״ד מ‪ .‬וויינבערג‬ ‫‪258‬‬

‫‪r‬‬
‫‪Dr. R. Bock r: Gelsleserkrarkungen‬‬ ‫!‪bei den Juden in Polen‬‬
‫‪96: 47-66, 31.‬׳ ‪Allg. Z t s h r . f. P3ychiat.‬‬

‫פ ר א ג ע פון ד ע ד צ א ל יידישע‬ ‫ולאס ה א ט אליין שטודירט די‬ ‫דעד פארפאסער‪,‬‬

‫פאציענטן אין פארגלללך מיט ד ע י איבעריקער ב א פ ע ל ק ע ד ו נ ג אין ‪ 8‬ב א ג ר ע נ ע צ ט ע ר פ א ר ם ‪-‬‬
‫ב ל י ז אין זיבן אנשטאל‪.‬־׳‪1‬ן דורך די י א ק ‪ -,1927-1921‬פא־גלללכט זיי טיט די צוויי ע ט ו ד י ע ס‬
‫ד ע ר ט א נ ט ע שטודיע‬ ‫פון ליניעודסקי פ ‪ 8‬ר ד ע ם יאר ‪ 1928‬און דערנאך‪-‬פון ‪ .1929‬די ל ע צ ט‬
‫‪8‬לע‬ ‫באפעלקערונג•‬ ‫ה א ט ‪8‬רי_ינגענוטען די נלל״אויפגענוטענע פאציענמן פון ד ע ר ג‪8‬נצער‬
‫הלנו‪8 ,‬ז די צ א ל יידישע‬ ‫דרלל שטודיעס ברענגען ארויס לפי ע ר ך גלללבע רעזולטאטן‪,‬‬
‫מאניעידע׳‬ ‫גייםציקע פאציענטן שמייגט איבעד בלויז אי; צוויי גרופעס‪ :‬כריזאפרעניע און‬
‫פארקער?^ אין א נ ד ע ר ע גרופעס איז די צ א ל יידן ק ל ע נ ע ר ‪.‬‬ ‫פרעסיע‪.‬‬
‫די קליינע ט א ב ע ל ע ווללזט די צ א ל פון יעדן פארשער‬

‫נערנאסעוויטש און‬
‫ל י נ י ע ו ו ס ק י ‪1929‬‬ ‫בעקעי‬
‫ליניעווסקי ‪1928‬‬
‫ניט‪-‬יידן‬ ‫ידן‬ ‫נ־ט‪-‬יידן‬ ‫נישייידן‬ ‫יידן‬

‫‪°/0‬‬ ‫״‪0/‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪/0‬׳«‬ ‫‪0/.‬‬

‫כליזאפרעגיע‬
‫‪31.4‬‬ ‫‪612‬‬ ‫‪34.4‬‬ ‫‪55.8‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪64.7‬‬

‫‪7.7‬‬ ‫‪8.7‬‬
‫מאניע־דעכירעסיןי‬
‫‪4.9‬‬ ‫‪8.4‬‬ ‫‪5.5‬‬ ‫‪11.1‬‬

‫איבעריקער‬ ‫ניט נאר אונטערשיידן זיך אין דעם • ד ש די פוידישע יידן פון ד ע ר‬
‫ב א פ ע ל ק ע ר ו נ ג א־ן פוילן‪ ,‬נ א ד ד ע ר ז ע ל ב ע ר אונטערשייד עקםיטטירט אויך בנוגע יידן אין‬
‫די טערביאייראפעישע ל ע נ ד ע ר ‪ .‬די דאזיקע ל ע נ ד ע ר גיבן אויך א גרעסערן פ ר א צ ג נ ט ק ר א נ ק ע‬
‫אין די ארגאגיש‪-‬גללסטיקע גרופירונגען‪ ,‬ווי לטשל‪ :‬םיפיליטישע‪ ,‬ע ל ט ע ר ‪ -‬ט ש ו ג ע ת )סענילע•‬
‫דעטענציע(‪ .‬ד ע ר פ א ר פ א ס ע ר ב א ט א נ ט אויך ד ע ם פאקט‪ ,‬ודאס ב ? די פוילישע יידן איז ד ע ר‬
‫עפילעפטיע‪-‬סיפיליטישע‬ ‫קליינע צ א ל‬ ‫אלקאהאליפט־כאז במעט אינגאנצן ניט בנטצא‪ .‬די‬
‫ד ע ר ק ל ע ר ט ע ר טיט ד ע ם ודאס די‬ ‫אלראהאליפסיכאזן‬ ‫זעלטנקי‪.‬יט פון‬ ‫פםיכאזן און די‬
‫פוילישע יידן ל ע ב ן נ א ך אלץ אין ק א ט פ א ק ט ע טאסן און מערםטנטייל לויט ד ע ד א ל ט ע ר‬
‫יידישער טראדיציע‪ .‬די ז ע ל ב ע ד ע ר ק ל ע ר ו נ ג גילט אויך פ א ר די גיפט־־פסיבאזן)אויסח־ייניקםטע‬
‫וכדומה‪ ,‬וואס זללנען זעלטן בלל די פוילישע יידן‪.‬‬ ‫גיפטן( ווי קאקאלן‪ ,‬טארפין‬
‫ד ע ד פ א ר פ א ם ע ר ש ט ע ל ט זיך די פראגע‪ ,‬פארוואס דערהויפט ד י צוויי קראנקהללטן‪,‬‬
‫פוילישע יידן ל פ י ע ר ך צח־יי מ א ל אזוי‬ ‫סכ־יזאפרעניע אץ מאניע׳דעפרעסיע‪ ,‬זיינען בלל די‬
‫פ י ל ווי בלל ד ע ד ניט׳־יידישער ב א פ ע ל ק ע ר ו נ ג ‪ ,‬אץ אנעדקענט די שוועריקללט צו געבן א ב א •‬
‫שטיטטן ע נ ט פ ע ר ‪ .‬ער ב ר ע נ ג ט די פיר הויפט״טעאריעם‪:‬‬
‫‪ (1‬ארגאנישע געהירןיקראנקהללט‪,‬‬
‫‪ (2‬שלעכטיפונקציאנירנדיקע א־נעדייניקסטע דריזן‪,‬‬
 ‫‪259‬‬ ‫רצפעדאטן און רעצענזיעס‬

‫‪ (3‬אויסווייניקםטע גיפטן‪ ,‬און‬

‫‪ (4‬פארשיידענע כסיכישע סיבות‪.‬‬
‫אנב דערטאנט ער אייניקע פון די א נ ד ע ר ע סיבות וואט ו ז ע ק אנגעגעבן פאר ד ע ר‬
‫ד ע ד טעאריע פון‬ ‫גרויסער צאל קדאנקהיימן צת־ישן יידן‪ ,‬אנגעהויבן טיט‬ ‫אוטגעהללער‬
‫״דעגענעראציע פון ד ע ד יידישער ר א ס ע ' און אויסגעלאזט טיט דער טעאריע וזעגן ד ע ר‬
‫״השפעה פון ס פ ע צ י ע ל ע גללסטיקע קאנפליקטן"‪ .‬ד ע ד פ א ר פ א ם ע ר אליין איז גענייגט צ‪ 1‬דעד‬
‫׳‬ ‫)מינערווערטיקללטס«קאט־‪£‬לעקס‬ ‫טעאריע פון אזוי גערופענעם אינפעריאריטעטיקאמפלעקס‬
‫שפלות־׳קאטפלעקט א ד ע ר ‪,‬יידןיק^טפלעקם״(‪.‬‬
‫״ ק ע י פ ע ד י ב ו י און‬ ‫ק ר ע ט ש ט ע ר ם א ר ב ע ט איבער‬ ‫ש ט ע ל ט זיך דאן אפ אויף‬ ‫ער‬
‫ב א ר א ק ט ע ר ׳ ‪ ,‬נאד ע ס זללנען דא אזוי פיל כיתירות און השערות אין דער גאנצעד טע^רי׳‪•.‬‬
‫און די באריבטן‪ ,‬אז ע ס איז קוים בדאי זיך צו פארנעטען דערמיט אין א קורצער רעצענזיע‪.‬‬
‫ד ע ד פ א ר פ א ס ע ר אליין קוטט אויך במעט צום זעלבן אויםפיר טיט ד ע ד באהויפטונג‪ ,‬אז‪:‬‬
‫‪ ,‬ד י היפאטעזע איז ניט אינגאנצן פרלל פון אויםזעצונגען׳‪.‬‬
‫ז‬
‫ד״ד ב ע ק ע ר גיט צו אז מיר האלטן נאך ‪1‬ז?ט פון לייזן די פ ר א ב ל ע ם ‪ ,‬און טע טו‬
‫׳‬

‫נאך גרינדלעך שטידירן די פראגע פונעם שטאנדפונקט פון ד ע ד קאנסטי‪£‬־ציע‪-‬אנאטאטישן‬

‫‪ -‬גענעאליליגישע שטודיעס‪ ,‬באשעפטיקונג און אלגעטיינע ס ב י ב ה ‪ ,‬איידעי‬ ‫קערפעריגעבלל‪,‬‬
‫טיר וועלן קענען קוטען צו ר י כ ט י ק ע אויספירן‪.‬‬
‫מיד דאבט‪ ,‬אז ער לאזט אוים די ודיכטיקסטע סיבה‪ :‬די אפגעשטאנענקללט פון ד ע ד‬
‫אונטערדריקונג‪ ,‬וואט זי׳‬ ‫בי‪-‬רפ די‬ ‫קליינשטעטלדיקללט און‬ ‫די‬ ‫באפעלקערונג‪,‬‬ ‫יידישער‬
‫רעליגיעזע דערצלונג‪ .‬דאס אלץ ט א ב ט אסף‬ ‫שטייען אוים‪ ,‬און אפשר אויך די שטרענג‬
‫לעבן ארוס זיי‪.‬‬ ‫שווערער פאר זיי זיך צוצופאםן צום ט א ד ע ר נ ע ט ראשיקן‬
‫ע ר ג י ט דאן איבער צו פראגן וו‪$‬ס שייך דער פארטיילמג לויט די געשלעבטעי־‪ ,‬הללזס‬
‫זיך ארויס‪ ,‬אז בגי די יידן איז די צאל פון פרויעןיפאציענטן אסך גרעסער‪:‬‬

‫פרויען‬ ‫םענער‬

‫‪40 °/0‬‬ ‫> ‪60‬‬ ‫בלי ניט״יידן‬

‫‪52.7‬‬ ‫‪«/0‬‬ ‫״‪47.3°/‬‬ ‫בלו יידן‬

‫אין סליזאפרעניע איבערהויפט גיבן יידישע פרויען דעם העכטטן פראצענט ״‪;67.4°/‬‬
‫‪0‬‬
‫יידישע מענער «‪ ;57.7 °/‬ניט׳יידישע כרויען ‪ ;42 °/‬און ניטייידישע טענער דעם קלענסטן‬
‫< ‪ .34.7‬פא‪,‬־קערט‪,‬אין טאניע־דעפרעסיע איז ד ע ד פראצענט ק ר א נ ק ע ביי יידן‬ ‫פ‪.‬־‪$‬צענט‬
‫‪0‬‬
‫זיך‬ ‫אץ ניטייידן גלי_יך ״‪ .11 /‬דער גרויסע־ אונטערשייד צוזישן יידן און ניטייידן ווללזט‬
‫ארויס בלויז צווישן די טענער‪ .‬בלל יידן ‪ ,7 70‬בלל ניט׳יידן ‪.3.9 °/0‬‬
‫אין עפ־לעפםיע ווללזט זיך ארוים א טעריווייניקער אינטערעסאנטער צושטאנד‪:‬‬
 ‫דיר ני‪ .‬ווייגפערג‬ ‫‪260‬‬

‫סרויען‬ ‫מענער‬

‫‪1.9 °/0‬‬ ‫״‪4.5 /‬‬‫‪0‬‬

‫ב־_י יידן‬

‫‪5.4 0/0‬‬ ‫‪/0‬י‪7.3‬‬ ‫בלל ניטייידן‬

‫‪1‬‬
‫פון ד ע ד ט א ב ע ל ע זעען מיד‪ ,‬אז ב? יידן איז די קראנקהללט אן ע ר ך ג ‪ 2 /‬מאל »זרי‬
‫פיל פארשפרייט בלו טע;ער אין פארגלללך מיט די פרויען‪ ,‬און בי‪.‬י קריטטן עטוואס ווייניקער‬
‫‪1‬‬
‫ק ר י ס ט ל ע ב ע טענער טיט יידישע פרויען‪,‬‬ ‫אזויפיל‪ .‬פארגלללבן טיר א ב ע ר‬ ‫וזי נ ‪ ! /‬מאל‬
‫באקוטט זיך בטעט ‪ 4‬מאל אזויפיל‪.‬‬
‫טראגע פון פיפיליטישע גללסטיקע‬ ‫אפצושטעלן אויף ד ע ד‬ ‫ווללטער איז בדאי זיך‬
‫קראנקהללטן‪ .‬די ציפערן זללנען אזעלכע‪:‬‬

‫פרויען‬ ‫מענער‬

‫«‪1.4 •/‬‬ ‫‪8°/0‬‬

‫בלל יידן‬

‫> ‪42‬‬ ‫>‪13.4‬‬ ‫בל! ניט״יידן‬

‫געפינען מיד‬ ‫מ ניטייידישע פרויען‬ ‫פ א ר פ א ם ע ר תללזט אן גאנץ ריכטיק‪ ,‬אז‬ ‫דער‬

‫די קראנקהללט דרלו ט א ל אזויפיל פארשפרייט ווי פלל יידישע פדויען‪ .‬אחוץ ד ע ם ווללזט זיך‬
‫ארויט נאך אט וואט‪ :‬בשעת ידען בלל ניטייידן קוטט אויס איין ק ר א נ ק ע פדוי אויף יעדע ‪3.2‬‬
‫ק ר א נ ק ע ט ע נ ע ר ‪ ,‬איז בלל יידן בלויז איין פדוי אויף יעדע ‪ 6‬ק ר א נ ק ע טענער‪.‬‬
‫אין אלקאהאליפסיכאזן‪ ,‬ווי עם איז צו דערווארטן‪ ,‬געפינען מיד א ס ך א ג ר ע ס ע ר ע‬
‫ביידע ג ע ש ל ע כ ט ע ר‬ ‫< ‪ 5.9‬און פרויען <>‪ ,0.8 •/‬בלל יידן זיינען‬ ‫צאל בלל ניטייידן‪ :‬טענער‬
‫גלגיך פון ‪ 1 °/°‬ביז ‪ .2 °/°‬ד ע ר פ א ר פ א ס ע ר ד ע ר ק ל ע ר ט ד א ס טיט ד ע ם פאקט‪ ,‬וואס ד ע ר‬
‫שטייגער ל ע ב ן פון פוילישן יידן איז אזעלבער וואט ש ט א ר ק ע געטראנקען זללנען אים פרעטד‪.‬‬
‫דאס‪ ,‬טיינט ער‪ ,‬איז צוליב ד ע ם אללנגעבארענעם וזידערשטאנד צו אוטטעטיקללט‪ ,‬וועלכער‬
‫האט זיך אנטוויקלט ד ו ר ך פיל דורות און איז געווארן א געודיינהללט‪ .‬אפשר האט ע ס זללן‬
‫ו ו ע ל כ ע ר האט דערויף‬ ‫ד ך אויך אויף ה א פ פ ע ‪,‬‬ ‫מקור אין ד ע ר רעליגיע‪ .‬ע ר פ א ר ר ו פ ט‬
‫‪.1903‬‬ ‫אנגעח־יזן נאך‬
‫ד ע ר פ א ר פ א ס ע ר פ א ר פ י ר ט א ל א נ ג ע דיסקוסיע וועגן ד ע ד פ ר א ג ע פון אלקאהאליזט‪.‬‬
‫איך ת ע ל דא בלויז ברענגען פון אים די אנגעגעבענע קוועלן פאר די לעזער‪ ,‬וואס זללנען‬
‫‪1‬‬
‫ס פ ע צ י ע ל פאראינטערעסירט אין ד ע ד פ ר א ג ע ‪:‬‬

‫ת ע ל ד ך ד א א פ ש ט ע ל ן נ ? ד א ד ף איין פ ן ן ר פ א ס ע ר ‪ ,‬ו ו ץ מ ע ן ‪ 1‬ע ק ע ר צ י ם י ר ט ‪ - ,‬א ו י ף נ י ב א •‬ ‫איך‬

‫נאל‬ ‫‪>5‬זדי ק ל י י נ ע‬ ‫ו ז ם ק י ן ‪ .‬ג י כ ן ן ו ו ם ק י פ ר ע נ ט א פ ה א פ ‪ 3‬ן ס א ו ן נ ע ק ע ר ס ה ש ע ר ת און ווייזט ר י כ ט י ק א ן ‪,‬‬

‫‪261‬‬ ‫ר‪1‬גצענזיע‪0‬‬ ‫רעפעראטן או‪,‬‬

‫‪Hoppe:‬‬ ‫‪Krankheit und Sterblichkeit bei Juden und Niehtjuden mit‬‬

‫‪besonderer Beriicksichtigung‬‬ ‫‪der Alkoholfrage. Berlin, 1903.‬‬
‫‪Z. Bychowski:‬‬ ‫‪Eine Diskussionsbemei'kung‬‬ ‫‪9‬׳‪zu Prof, Toby Cuhn‬‬
‫‪Aufsatz: Nervenkrankbeiten‬‬ ‫‪,M 5.‬״‪bei Juden. Berlin, 0se-Rundschau1926,‬‬
‫״‬

‫‪L . Lewin:‬‬ ‫‪Alkobolismu3‬‬ ‫‪unter den‬‬ ‫‪Juie;1 (polnisch), Medycyna‬‬

‫‪i Kronika Lekarska, 1910.‬‬
‫‪J. Kowalczyk:‬‬ ‫‪fiber AlkoholiBmus unter‬‬ ‫‪den Kindern (polniscb),‬‬
‫‪Opieka nad dzieckiem,‬‬ ‫‪1927, Bd. V, Heft 3.‬‬
‫אריבערגייענד־ק צו ד ע ר אלגעמיינער פראגע וועגן ד ע ר פארשפרייטונג פון גללםטיקע‬
‫םטא•‬ ‫דירעקטע‬ ‫ניט‪ $‬קללן‬ ‫קראנקהללטן בלל די פוילישע יידן‪ ,‬גיט ע ר צו‪ /‬אז ע ם זללנען‬
‫טי^ט־שע ציפערן די פ ר ‪ 8‬ג ע צו פ א ר ע נ ט פ ע ר ן ‪ ,‬נאר אויף ‪ 8‬שארפזיניקן אופן פדוווט ע ר‬
‫ה‪8‬נט‪ .‬ע ר טוט דאט‬ ‫ארויטצוקריגן ד ע ט ע נ ט פ ע ר פון ציטערן וואט זללנען יא דא צו ד ע ר‬
‫דורך פארגלללבן דעש פ ־ א צ ע נ ט פון יידישע פאציענטן פ ‪ 8‬ר די י א ק ‪,20.9 % ,1929-1928‬‬
‫טיט ד ע ס פ ר א צ ע נ ט פון ד ע ר יידישער ב ‪ 8‬פ ע ל ק ע ר ו נ ג ‪ ,‬וועלבע איז צום ערשטן יאנואר ‪1929‬‬
‫ריבטיק־‬ ‫געח־ען »‪ 9.8 7‬פון ד־יר נ ע ש א צ ט ע ר אלגעט־ינער ב ‪ 8‬פ ע ל ק ע ר ו ; ג ‪ .‬ע ‪ -‬ד ע ר ק ל ע ר ט‬
‫לויט גערנאסעיויטש און ליניעודשלןי‪8 - ,‬ז די גרויםע נארטע יידישע פאציענטן )טער ווי צוויי‬
‫באזירט ניט אויף ראטןיביאלאגישע טיבות‪ .‬גיכער לאזט זיך עט ד ע ר ק ל ע ר ן‬ ‫ט א ל אזוי פיל(‬
‫טיט ד ע ם פ א ק ט ‪ ,‬וואט יידן ודוינען ד א ס ר ו ב אין געדיבט ב א פ ע ל ק ע ר ט ע שטעט אונטער ניט‬
‫שטרענגען אן די נערוון‪.‬‬ ‫גינםטיקע אומשטענדן‪ ,‬א־ן אויך טחטת זייערע באשעפטיקונגען‬
‫אחוץ ד ע ם ‪ ,‬ח־ללל זיי וזוינען אין די שטעט זללנען זיי מ ע ר גענייגט זיך צו ב‪8‬נוצן טיט טאציאלע‬
‫שטאטישע יידן‪,‬‬ ‫ב ע ט ע ר צווישן די‬ ‫אנשטאלטן‪ .‬אויך ד ע ר עקאנאטישער ט צ ב ‪ ,‬וואט איז‬
‫ט ‪ 8‬ב ט ט ע ג ל ע ך פ א ר זיי זיך צו ווענדן צו אנשטאלטן נ א ך הילף‪.‬‬

‫ד ע ד טארפאםער אליין זעצט א ב ע ר אוים זיי‪1‬ר פיל <*קעגן די דאזיקע א־יטפירן‪ .‬ע ר‬
‫ה א ל ט פונקט פ ^ ר ק ע ר ט ‪ ,‬אז ד י ע ק א נ א ט י ש ע ל‪8‬גע‪ .‬פץ ד י יידן איז איצט זייער ‪ 8‬שווערע‪,‬‬
‫גרויטע‬ ‫איבער די‬ ‫דערהויפט‬ ‫ל א ג ע און‬ ‫טחטת ד ע ר אלגעמיין ש ל ע כ ט ע ר עקאנאטישער‬
‫שטללערן אויף ה א נ ד ל און ט ל א כ ה ‪ .‬ער ה א ל ט ד ע ר י ב ע ר ‪ ,‬אז עט איז גאר ניט אויטגעשלאשן‬
‫טון‬ ‫אנטת־יקלונג‬ ‫פ א ק ט א ר צו ד ער‬ ‫די טעגלעכקללט‪ ,‬אז ד א ס איז גאר ‪ 8‬צ ו ה ע ל פ נ ד י ק ע ר‬
‫גללטשיקע ק ר א נ ק ע צודישן ילדן‪.‬‬
‫ב ע ק ע ר צישירט נ א ך א נ ד ע ר ע אויטאריטעטן‪ ,‬וועלכע האבן באשטעטיקט‪ ,‬אז בלל יידן‬
‫זללנען גללטשיקע קראנקהללטן פיל ט ע ר פ‪8‬־ש»ד;!ם‪ .‬ל ט ש ל לאטבראזא פארזיכערט‪ ,‬אז בי‪.‬י‬
‫יידן געפינען זיך ‪ 4‬ביז ‪ 6‬ט א ל אזוי פ י ל טשוגעים ווי אין ד ע ־ אלגעטיינער באפעלקערונגן‬
‫‪ Siehel‬און ‪ P i l c z - 8‬ז צווישן דללטשע און עסטרללבישע יידן איז פ‪8‬ר‪8‬ן ‪ 8‬פ י ל נ ר ע ס ע ר ע ר‬

‫קיץ‬ ‫גיטא‬ ‫‪ 8‬ל ק א ה ‪ $‬ל » ‪ 3‬ס י כ ‪ $‬ז ן ביי יידן א י ז ‪ 8‬ר ע ט ע נ י ש ; ח א ר ע ם פין יידז‪ ,‬ב פ ר ט ביי ד י פ ר ו מ ע ‪ ,‬א י ז‬

‫א ב ס ט י ג ע נ ץ ; נ י ט נןיר ז ״ ט ר י נ ק ע ן ע ט ל ע כ צ נ א ל ש נ ‪ 3 8‬ס ש נ ת ‪ ,‬נ א ד ג ו י ך י ע ד ן ט א ג ‪ ,‬א ו ן ד ע ר צ ו נ א ך כ ר י ג ״‬

‫‪8‬לקאהאל־ה‪8‬נדל‬ ‫די פ ו י ל י ש ע יידן ג א נ ץ ש ט א ר ק ן ני־זןנפן )‪ .(90 °/0‬ד ע ד צ ו איז ד ע ד פ ו י ל י ש ן ר‬ ‫קנן‬

‫פ פ ע ט א י נ ג א נ צ ן אין יידישצ ה ע נ ט שוין צייט ע ט ל ע כ ע ה ו ג ד ע ר ט י א ר ‪ .‬מ ע ק ע ן ד ע ר י ב ע ר ‪ ,‬ל ו י ט נ י ב א ‪.‬‬

‫א ו י ף ‪ DJM‬גרונד נ י ט ד * ר ק ל ע ר ן ‪.‬‬ ‫ווטקין‪ ,‬די ק ל י י נ ע צ‪$‬ל יידיש ע אלקןןהזל־פסיכאזן‬

 ‫ד*ר מ‪ .‬ומינבעדג‬ ‫‪262‬‬

‫פ א ר פ א ס ע ר ס אייגענע פארשונגע; האבן געוויזן‬ ‫פ ר א צ ע נ ט פין גללםטיקע קראנקע; ר ע ם‬

‫צוויי טאל אזוי פיל יידישע ק ר א נ ק ע אין ד ע ד שרוייץ‪.‬‬
‫) ד ע ר הויכינר פראצענט פון גללםטיקע קראנקהללטן בלל יידן איז ‪ -‬טיינט ער ‪ -‬ענג‬
‫סכיזאפרעניקט בלל יידן‪ ,‬און אז ד ו ר ך ד ע ד‬ ‫פארבוגדן טיט ד ע ר זייער הויבער צ א ל פון‬
‫םביזא‪£:‬רעניעיפראגע וועט עוין בטילא אויך פ א ר ע נ ט פ ע ר ט וועגן די‬ ‫גאלייכשונג פון ד ע ד‬
‫אלגעטיינע פ ־ א ג ע פון ד ע ר שטארקער פארשפרייטונג פון טשוגעת צווישן יידן‪.‬‬
‫פראגע פון יידישע גללטטיק קראנקע פ א ד ב ר ע כ ע ר ‪.‬‬ ‫צולעצט ב א ה ע נ ד ל ט ב ע ק ע ר די‬
‫פארשונג‪ .‬איך וועל בלוין אנגעבן ר ע ם מקור פ א ר די‬ ‫בענדארט‬ ‫ער שטיצט זיך אויף‬
‫יעגיקע‪ ,‬וואט איגטערעסירן זיך ס פ ע צ י ע ל טיט ד ע ט עני;‪:‬‬
‫‪J , BeudanPsycliiatriscb-gericbtliche Beobacktungeu der kriminellen‬‬
‫‪Abteilung der‬‬ ‫* ‪Irrenbeilanatalt. , , T w o r i k‬‬ ‫‪(Polnisoh).‬‬ ‫‪Rocznik‬‬
‫‪Psycbyatryczny,‬‬ ‫‪1930. Bd. 13.‬‬
‫אויםלאזן און ד ע ר פ א ר פ א ס ע ר‬ ‫אבער קען איך ניט‬ ‫פונקט‬ ‫איין אינשערעםאנטן‬
‫באטאנט עט אויך‪ ,‬הי‪.‬ינו‪':‬אז צוזישן די יידישע ק ר א נ ק ע איז ד ע ר פ ר א צ ע נ ט פון טארד‬
‫הויך ‪ ,19.3‬וזאט בלל נארמאלע יידן איז ד א ס קיינטאל ניט ד ע ר טאל‪.‬‬

‫‪M. Offner: Di• seeliachen Note des ostjudischen Kiades.‬‬

‫‪Interuat.‬‬ ‫‪Zeitscbr.‬‬ ‫‪fur‬‬ ‫‪I1:dividualpsycbologie.‬‬ ‫‪10:‬‬ ‫‪136-146,‬‬
‫‪Marz — April, 1932.‬‬
‫ד ע ד טארטאםער שטרללבט אונ^ער ד ע ם טאקט‪ ,‬אז טען קען ק ר ם ריידן ב ד ר ך ב ל ל‬
‫וזעגן א יידיש קינד ווללל ר א ם יידישע פ א ל ק באשטייט טון •ארשיידענע שיכטן און עם איז‬
‫‪,‬‬
‫בשום אופן ניטא קיין איינהללטלי‪1‬ך ב י ל ד ‪ .‬ער טיילט ד א ט יידישע פאלק בלויז אללן אין צווי‬
‫קולטורעלן לעבן‪ ,‬און‬ ‫גרויטע גרופן‪ :‬די טז־חירעליגיעזע יידן וואס לעבן זייער אייגענעם‬
‫די טערבייידן ודעלבע האבן זיך ארללנגעפאסט ט ע ר אדער ווייניקער אין ד ע ר קולטור־סביבה‬
‫טון די פ ע ל ק ע ר ‪ ,‬צווישן וועלבע זיי ודוינען‪.‬‬
‫דערהויפט אויף ד ע ר מזרח׳רעליגיעזער‪ ,‬ספעציפיש יידישער‬ ‫ער באציט זיך דאן‬
‫ס ב י ב ה אץ םפעציעל אויף די יידישע יינגלעך‪ ,‬ב א ה א נ ד ל ט די פארשיידענע טעאריעט וואכ‬
‫טען גיט אן פ א ר ד ע ד ש ט א ד ק ע ר פארשפרייטונג פץ נערוועזיטעט בלל יידן און פארווארפש‬
‫פונעם שטאנדפונקש טון א! אינדיודידואל‪-‬פשיכאלאג‬ ‫זיי בטעט א ל ע ווי ניט געניגנדיקע‬
‫אננעטענדיק‪ ,‬אז ט ע מוז די פראגע טיפער פארשן‪ ,‬דערהויפש וואט עט איז נוגע די פאזיציע‬
‫פץ די טזרחייידישע קינדער‪.‬‬
‫טיט רעכש ווללזט ע ר אן‪ ,‬אז ביי יידישע קינדער מוז זיך אנטוויקלען אן ‪.‬אינפעריא־‬
‫אזוי צו זאגן א םפעציעל יידישער טינערודערטיקללטס‪-‬געטיל און בדי‬ ‫ריטעט׳קאמפלעקס‪/‬‬
‫ד א ס צו פארשטיין מוזן טיר באאבטן די יידישע טאציאלע כ ב י ב ה ‪.‬‬
‫ד ע ם יידם לאגע ב ב ל ל אץ אונדזער טאבט׳קונ־טור צייבנט זיך אויס בלל הללנטיק;‬
‫טאג דורך א שטארקעד אינפעריארישעט‪ .‬ד ע ר ייד שפילט די ר א ל ע פ־ן א שעירילעזאזל‪.‬‬
‫אויטן יידט ק א פ פ א ל ט א ל ד א ס בייז פץ ד ע ר איצטיקער ד ע ק א ד ע נ ט י ש ע ר קולטור‪ ,‬אץ ער‬
‫ט ח ט ת זללער‬ ‫טזרח‪-‬פעלקער‬ ‫פאגראטען‪ .‬די‬ ‫טראגט איבער אלערליי צרות‪ ,‬בזיונות און‬
‫‪263‬‬ ‫רעפער^סן און רעצענזינס‬

‫א י ג ע נ ע ר צוואנגטינערוועזיטעט מוזן האבן א קרבן‪ ,‬אויף ודעמען זייער ט?«כמ אויטצוניצן‪.‬‬

‫ז‬
‫‪ 8‬ייד‬ ‫זין‬ ‫וועלט‪ .‬צו‬ ‫ניטיידישער‬ ‫טי;‬ ‫געשעצט פון א גרויטן‬ ‫די יידן וו ער ן גרינג‬
‫טיינט צו זיין טינעדווערטיק‪ ,‬שפל‪ .‬ד ע ר נאטען ייד אליין ווערט באנ־צט אלט א זידל•‬
‫יוארט‪ .‬דעם יידט אויסשפראך‪ ,‬זין רעליגיע‪ ,‬זללנע זיטן וזערן אויטגעלאבט‪ .‬ד ע ר ייד פילט‬
‫זיך אין ערגעץ ניט אין ד ע ד ה י ם ‪ ,‬ער איז אין ערגעץ ניט אגינגעווארצלט‪ .‬אפילו זי_ין ה־יג״ליד‬
‫זאגט איט אן זי_ין טרויעריקן גורל‪ .‬פון זיין צ ע ר ט ל ע כ ע ר קינדהללט אן ווערט אין זיין נשטה‬
‫פארן‬ ‫פונדאטענט‬ ‫דעם‬ ‫אללנגעקריצט די נויט און פללן וואט שטייט אים פאר און לייגט‬
‫דער פאדמירונג פון זללן כ א ר א ק ט ע ר און‬ ‫וואט ווירקטיטיט בי‪.‬י‬ ‫אינפעריאריטעטםיגעפיל‪,‬‬
‫דריקט און שט־קט אים זללן גאנץ לעבן‪ .‬וואט ע ל ט ע ר דאם יידישע קינד ווערט‪ ,‬אלץ טער‬
‫געפינט עם אויט די געפארן אץ די גרויטע שנאה פונעט ‪8‬רוטיקן לעבן צו אים‪ ,‬און אלץ‬
‫ד ע ר י ב ע ר שטעלן אלע זללנע גי_יסטיקע‬ ‫מער שרומפט אין אים אללן זללן כלליגעפיל‪ .‬ער טוז‬
‫אנגעג־יפענע פערזענ•‬ ‫א ל ע זגיטן‬ ‫ק ־ ע פ ט ן אין דעם ק א ט ף צו פארטיידיקונג פון זי_ין פון‬
‫לעכקללט‪ .‬ער קוקט טיט ר ע כ ט אויף זטן גאנץ לעבן‪ ,‬וזי אויף א שטענדיקעד מלחמה וואט‬
‫די אויסזיכטן צו געווינען זי זללנען פאר אים גאר קליין‪.‬‬
‫ודידערשטעלן אגרעסיוו‪ ,‬ודייל‬ ‫און פונקט ווי די דערוואקסענע יידן קענען זיך ניט‬
‫‪ -‬נאד זיי טוזן זיך אונטערווארפן טיט א פאדליטענעם‬ ‫ראט וואלט געטיינט פשוט אומקוטען‬
‫האט שוין אין זיך‬ ‫טארטירערטום‪ ,‬אזוי ל ע ר נ ט אויך דאס יידישע ק י נ ד וואט זללן נשמה‬
‫׳‬

‫אללנגעזאפט די אידעאלאגיע פון רעזיגנאציע — צו פלא;עווען און בויען זי_ץ לעבן אויפן‬
‫יסוד פון א ו ט ד י ר ע ק ט ע ר אגרעטיע‪.‬‬
‫בארויבט טון די שוץ‪-‬מיטדיען פץ די טעבטיקע‪ ,‬טוז זיך דאס יידישע קינד באנוצן‬
‫ר ע ם געווער פון די שוואכע און אנטוויקלט כאראקטערישטריבן‪ ,‬וואט זייער צוועק‬ ‫טיט‬
‫איז צו פארטללדיקן זיך‪ ,‬ווי ערמה‪ ,‬שרעקעדיקללט‪ ,‬פחדנות ובדומה‪.‬‬
‫וואס שייך דעם יידט פעמיליען׳לעבן איז עט אן אפ״‪-‬פיגלונגפון זין טאציאלער לאגע‬
‫א־ן א פראדוקט פץ זללן אייגנארטיקער טראדיציע‪ .‬אט די צוויי יסודות שטייען אין קעגנ•‬
‫זללטיקער ווירקונג‪ .‬די יידן פארטירן זיך אויט א מין טאציאלע איזאלירונג‪ ,‬אן אפגעשלא•‬
‫ער ציטירט אדלערן )דעם ר ב ץ‬ ‫גאנצער געזעלשאפט‪.‬‬ ‫דער‬ ‫געטיינדע אינטיטן‬ ‫סענע‬
‫ג א נ צ ע ש י ט ה פון טסיכאלאגיע א ר ו י ס ג ע ב ר א ב ט ( ‪ ,‬ה ע ל ב ע ר שרי‪1‬בט אין זללן‬ ‫וואט האט די‬
‫‪.‬טענטשנקענטעניש״‪ . :‬ד א ט צוריקציען זיך )פון ד ע ר ווירקלעכקללט‪-.‬מ וד‪ (.‬קען אויך אנרירן‬
‫גאנצע גיץפעס‪ .‬עט איז נאך א יאנץ טיף אללנגעווארצלטע דערשללנונג אין אונדזער קולטור‪,‬‬
‫אז טענטשן זאלן זיך גופא פארפירן‪ ,‬און אויף אזא אופן זיך איזאלירן אץ נאציעס‪ ,‬רעליגיעס‪,‬‬
‫קעגנז‪:‬טיקער קאטף‪ ,‬וועלכער גייט‬ ‫ארויט א‬ ‫אדער קלאםן‪ ,‬וואס פון זיי קוטט בלויז‬
‫לאיבוד‪ ,‬אץ אין א פ א ר ע ל ט ע ד ט ע ר ט א כ ט ל א ז ע ר טראדיציע״‪ .‬אט דעד זאץ‪ ,‬האלט אפנער‪,‬‬
‫איז גאר אנגעטאטטן אויף די יידן‪.‬‬
‫ד א ס ענגע אץ אפגעשלאסענע ידישעי‪2‬אטיליען לעבן‪ ,‬וואט האט קוים א גלללבן צו‬
‫זיך‪ ,‬איז א טין פארזיבערונג קעגן ד ע ר אויטערלעכער פ ר ע ט ד ע ר און פ י נ ד ל ע כ ע ר ס ב י ב ה ‪.‬‬
‫אין דעם ענגן פאטיליען׳קרללז איז דער ייד שוין ניט ד ע ד פ א י פ א ל ג ט ע ר צווייטקלאטיקער‬
‫מענטש‪ .‬דא איז ער א קיניג אין טיניאטור; אט דא קריגט זללן פערזענלעבקללט שליטות‪.‬‬
‫־עריבער‪ ,‬מיינט אפנער־‪ ,‬איז אויך ד ע ר פאטיליען׳בונד ב י יידן ענגער צוזאמענגעקניפט‬
 ‫ד״ר מ‪ .‬ווייגבערג‬ ‫‪264‬‬

‫״שוועסטעריקאמף״ א ד ע ר א פ ג ע פ ר ע מ ד ט ע‬ ‫זעלטן ב? זיי‬ ‫אין טען געפינט ד ע ר פ א ר זייער‬

‫זין‪ .‬בי_יט קלינווארג א ב ע ר קומט יא פאר טחלוקת‪.‬‬
‫פאר וויבטיק בדי צו פארשטין די‬ ‫אלץ האט דער אויטאר פעטשגעשטעלש‬ ‫דאט‬
‫פאמיליעןיקאנטשעלאציע‪ ,‬וואט שפילט א ר א ל ע אין ד ע ר אנטוויקלוגג פון יירישן קינד‪.‬‬
‫דאס י ד י ש ע ק־נד‪ ,‬בלויז ‪ 8‬טעג אלט‪ ,‬טוז שוץ ברענגען זין עדששן קרבן צ ו ; א ט ‪:‬‬
‫נעמען אין אכש‪ ,‬ראט פ א ־ א פסיכאלאגישע ודיד׳קונג ד י ״‬ ‫ער‪,‬‬ ‫זאגט‬ ‫מיד מוזן‪,‬‬ ‫מילה‪.‬‬
‫ריטועלער אקט‪ ,‬די איגנטוטיקע פ א ר ע נ ד ע ־ ו נ ג פון טענערישן גליד האט אויף ד ע ־ נשמה‬
‫ער זיך‬ ‫פץ ידישן ק י נ ד אץ דעד הי״טיקער טענערשער קולטור‪ .‬און ווידעראטאל איז‬
‫ארגאןיאינפעריאריטעט‪ ,‬אז וזעלבער עט איז אפנייג פץ‬ ‫ל ע ר ע פון‬ ‫טוטך אויף א ד ל ע ר ס‬
‫קען אדויסרופן א שטארקן‬ ‫געשלעבטם״ארגאגען‬ ‫געביט פון די‬ ‫דעס‬ ‫ד ע ר נארטע אין‬
‫טינערווערטיקישס‪-‬געפיל‪ .‬ד א ס י ד י ש ע קינד געפינט אויט ערשט ש פ ע ט ע ר אץ לעב‪,‬׳ ז?!‬
‫דעמ‬ ‫טחטת‬ ‫א נ ד ע ר ש ק י ט און קען זיך ניט פארגלגיכן אדער פארטעטטן טיט די א נ ד ע ד ע‬
‫וואט ער איז באשניטן‪ .‬בי‪1‬ט קינד‪ ,‬וואט נעטט אויף זאכן בלויז לויט ד ע ר טבעשע פץ‬
‫וזערן ווי א אינ•‬ ‫״גרויש ־ קליין״ און ״טעד ‪ -‬ו ו י נ י ק ‪ /‬קען אט די אנטדעקונג אויפגענומען‬
‫ברענגען איט צו‬ ‫אין זין געשלעבטס״ראלע‪,‬‬ ‫ספקות‬ ‫פעי־יאריטעט און אר־יסרופן בי‪.‬י אים‬
‫טאקע קען אש‬ ‫דערהויפט‬ ‫אלט טאן‪.‬‬ ‫צוקונפט‬ ‫באוטרולקגדיקע געדאנקען וועגן ויין‬
‫ד ע ר ייד‪ ,‬מחטת זי_ין‬ ‫פ א ל ווען‬ ‫דעד א ו נ ט ע ר ש י ד זטן די ט י ב ה פון טינערווערטיק?ט‪ ,‬אין‬
‫אונטערשידיצייפן‪,‬‬ ‫שיפלותיגעפיל‪ ,‬זוכט צו פארגיטיקן זיך דורך אסיטילאציע און ווו ד ע ר‬
‫אט דעד א י ב י ק ע ר פ ל ע ק ‪ -‬םטיגטע ‪ -‬פונעס י ד ן ‪ ,‬קען אים שטין אין וזעג‪.‬‬

‫אפנער‪ :‬״די פא•‬ ‫קינדט פאטיליעןיםביבה‪ ,‬זאגט‬ ‫צוריקקוטענדיק צו ד ע ם ידישן‬

‫טיליען‪-‬אטטאשפער‪ ,‬אין וועלבעד דאט קינד וואקםט אויף‪ ,‬איז פול טיט אסקעטיזט‪ ,‬טרויער‬
‫שטעלן‬ ‫און פחד‪ .‬ד ע ד געיאגטער פ א ט ע ר און די רעזיגנירטע געדריקטע יידישע טוטער‬
‫אנגעזאפטע יידישע טעלאדיע‬ ‫אץ פי_ין‬ ‫די טיט ווי‬ ‫םב־בה‪.‬‬ ‫נאענטסטע‬ ‫עש צונויף זין‬
‫דרינגען ארנון טיף אין זי_ין נשמה‪ ,‬און זינע קינדערשע אינדרוקן זלונען ווי טיט א שאטן‬
‫ב א ד ע ק ט ‪ .‬אש די טרויעריקע פאמיליעןילופט מוז אוטבאדינגש ווירקן ש ע ד ל ע ך און פעמי•‬
‫טיסטיש אויף דער נשטה נון דעט ידישן קינד״‪.‬‬
‫דערני•‬ ‫ב א ל י ד י ק ט און‬ ‫אפנער באטאנט ווידעראטאל‪ ,‬אז דער י ד י ש ע ר פאטער‪,‬‬
‫צעטרעטלט‬ ‫דעריקט אץ ד ע ר א ו י ט ע ר ל ע כ ע ר ניטיידישער וועלט‪ ,‬זוכש אויפצודיכטן זין‬
‫אין דער פאטיליע‪ ,‬בדי צו פארדעקן זי_ין שיפלותיגעפיל טיט דעט‬ ‫פערז‪1‬נלעכק?טט‪-‬געפיל‬
‫טאנטל פון ״פאטריארבןיווערדע״‪ .‬עד באטאנט און פ א ד ע ר ט ביבוד‪-‬אב און ה א ל ט זיך פון‬
‫ווי_יטן טיטן קינד‪ ,‬פדי צו שטיצן זין וואקלדיקע אויטאריטעט‪ ,‬און טיט דעם פ א ר ג ר ע ט ע ר ט‬
‫ער נאך טעד דעם אויפערלעכן דרוק אויפן קינד‪ .‬דערצו נאך האפן א גרויטע ווירקונג‬
‫שונא‬ ‫שבטו‬ ‫ד ג ר ‪ 1‬ו \ נ ג די פיבל־שיג און תלטודישע פ^ששולאש‪ ,‬אועלכע ווי ״חושך‬ ‫אץ‬
‫ווי א פארזאג פון די‬ ‫בובשטעבלעך‬ ‫אן‬ ‫די בללים‬ ‫אט‬ ‫נעמען‬ ‫ידן‬ ‫אאזיוו‪ .‬די‬ ‫בנו•‬
‫ה י ל י ק ע שריפטן‪.‬‬
‫די דערצץנג פון דעד ידישער טוטער איז אויף א גאנץ אנדערן אופן‪ .‬אויב די י ד י ש ע‬
‫אבער אין גבול פון‬ ‫פדוי לי_ידט וויניקער סאציאל פון דער אויסערלעכער וועלט‪ ,‬איז זי‬
‫ד ע ם ידישן לעבן גופא ז י ע ר וויניק געשעצט‪ ,‬ש ט י ט אויף א נידעריקן קולטורעלן מ צ ב ‪.‬‬
 ‫‪265‬‬ ‫רעפצר<}טן און רעצענזיעס‬

‫לגבי דער‬ ‫*פנער צ י ט י ר ט ד ערבי! א כ ך שפדיבהערטער ב? יידן‪ ,‬וואט ידייזן די האלטונג‬

‫עט צו א קאייף אין דעד וועלט׳‪ ,‬״פרויען‬ ‫ודוי‪ ,‬ווי ‪,‬אז א טיידל וועד ט נעבוירן‪ ,‬קוטט‬
‫לניכטזיניק׳׳ אאזיוו‪ .‬ביז הלינטיקן טאג זאגן יידן אין שחרית די ב ר כ ה ״שלא עשני אישה״‬ ‫!נען‬
‫דן די פרויען גיבן צו טיט רעזיגנאציע‪ :‬״שעשני כרצונו״‪.‬‬
‫בלויז איין פונקציע איז איבערגעגעבן דעד יידישער פרוי‪-‬די דעדציוננ פון די קינדעד‬
‫וואט גיט‬ ‫ןזוי ווי די דעדציונג פון די קינדער איז די איינציקע ק ו ל ט ו ר ע ל ע טעטיקי!ט‪,‬‬
‫צ ע ט ר ע ט ל ט ע פערזענלעכקייט — א‬ ‫איר אייגענע‬ ‫•ער פדוי א ט ע ג ל ע כ ק ל ט צו ראטע־וען‬
‫געביט ווו איר נ ו צ ל ע ב ק ל ט טריוטפירט‪ ,‬ד ע ר פ י ל ט זי ד ע ד י ב ע ר איר טוטעריפונקציע טיט‬
‫איר שבח‬ ‫אן איבערגעטריבענער באזארגטקלט און צ ע ר ט ל ע ב ק ל ט איבער דער טאם‪ .‬צו‬
‫טוטערלעכער ליבשאפט‬ ‫הייטער‬ ‫טוז געזאגט ווערן‪ ,‬אז זי פירט אויט איר פונקציע טיט‬
‫און א י ב ע ר ט ע נ ט ש ל ע כ ע ר מסירתינפש‪ .‬אבער פון צ ע ר ט ל ע כ ק ל ט — אויב זי ווערט ניט קאנ׳‬
‫פ^רצערטלטק‪:‬יט‪.‬‬ ‫אויף א פאךיפעדאגאנישן אופן ‪ -‬איז נאד איין טריט צו‬ ‫טראלירט‬
‫זיך עט טאקע אויט ב ל ד ע ר יידישער ט ו ט ע ר אין פ א ר צ ע ר ט ל ט ק ל ט אן א שיעור‪,‬‬ ‫רריקט‬
‫פארגעטערונג פונעם קינד‪.‬‬ ‫קינד און א ב ל י נ ד ע‬ ‫איבערן‬ ‫פלאטערן‬ ‫«ין א ציטערן און‬
‫פטיכאלאגיע‬ ‫אינדיווידואליםטישער‬ ‫פון‬ ‫לערע‬ ‫דער‬ ‫לויט‬ ‫‪*,‬ט די א י ב ע ר צ ע ר ט ל ע ב ק ל ט‬
‫)לויט א נ ד ע ר ע אויך‪ - .‬ט‪ .‬וו‪ (.‬פירט צו אומזעלבשטענדיקי‪.‬יט און טאנגל אין ד ע ר פע‪:‬קי!ט‬
‫׳‬ ‫קינד‬ ‫ע ע ד ל ע ך פארן יידישן‬ ‫איבערהויפט‬ ‫איבערצוקוםען שוועדיקלטן‪ .‬די טענדענץ איז‬
‫ח־אט דאט שפעטעדע לעבן אין ד ע ד א ו י ם ע ר ל ע כ ע ר וועלט איז פאר אים אויטערגעוויינלעך‬
‫שוועד‪ ,‬הגם עש פ א ד ע ר ט דווקא א ס ך מוט און גי_יטטיקע ק ר א פ ט ‪.‬‬
‫אט די צוויי היפובדיקע דערצץנגשיטעטאדן ־ די שטרענגע ט צ ד ר ע ם פאטער און‬
‫דיטהארמאניע אין דעד‬ ‫טוטער‪ ,‬־ וועלכע בילדן אזא‬ ‫דער‬ ‫־י א‪-‬בערצערטל‪-‬יכע ט צ ד‬
‫צווייטן‬ ‫ע ק ס ט ר ע ם צום‬ ‫פארהעלטעניש פון יידישע עלטערן‪ ,‬שטויםט ד א ס קינד פון איין‬
‫אין דעד פועל‪-‬יוצא איז א טיש״פראדוקט פון פאי־צערטלטקי״יט א־ן שטרענגקייט‪ ,‬וואט עט‬
‫ברענגט צו א דיטהארמאניע אין זי‪.‬ין כאראקטער‪-‬אנטוויקלונג און א גללטטיקן אוטגלטבגע•‬
‫זזיבט אין דעט יידישן קינד‪.‬‬
‫אפנער ודי_יזט אויך אן‪ ,‬אז ד ע ר רעליגיעזער דערצוונגס׳אידעאל פונעט יידן שטערט‬
‫יידיג־‪-‬רעליגיעזער‬ ‫וייער פיל דעט יידישן קינד‪ .‬דער פארפאטער נעטט אן‪ ,‬אז דעד עיקר‬
‫‪ .‬ר א ש י ת ח ב ט ה יראת ירוה״‪ .‬דעד רעליגיעזער ייד‬ ‫געבאט‪:‬‬ ‫ב־בלישער‬ ‫נעפיל איז דער‬
‫‪:‬עטט אן אלץ וואט עט פאטירט טיט איט ווי גאטט ווילן‪ .‬ער פ א ר ג ע פ ט קיינטאל ניט‪ ,‬אז‬
‫גר שטייט פאר דעט ‪ .‬ט ל ך טלבי ה ט ל ב י פ ׳ ‪ ,‬פאר וועטען אלץ איז ק ל א ר און ער איז הייסט‬
‫גט אונטער א שטרענגער אינדיהיידועלער אויפזיכט‪ .‬ב ל אזעלכע אוטשטענדן‪ ,‬אויב דאט‬
‫ד ע ר פ י ל ט ע ר גל‪:‬יך דעט דרוק פון איבער•‬ ‫דענקען‪,‬‬ ‫צו‬ ‫זעלבשטענדיק‬ ‫יןינד הייבט אן‬
‫אויטאריטעט אויף שריט און טריט און דעד יאך פון ‪ .‬ט ע טא־־ ניט* דריקט‬ ‫אטירלעכער‬
‫גון פארצויטט די נאך יונגע פעדזענלעבק־״יט‪.‬‬
‫חדר״רערצלונג‪ .‬די‬ ‫לעבנסייאר גייט דאט קינד איב־יר אונטער דע־־‬ ‫נאכן דריטן‬
‫־אלע און השפעות פון ד ע ד ח ד ר ׳ ד ע ר צ ל ה ג ‪ -‬האלט אפנער ‪ -‬האבן גאר א מאזונדער;‬
‫‪:‬אטלט פאר ד ע ר אויספורעטונג פון ד ע ט קינדש כ א ר א ק ט ע ר ‪ .‬דאם ארלנקוטען פונעם קינד‬
‫‪;:‬׳•שן א נ ד ע ר ע ק י נ ד ע י ‪ ,‬וזען ע ר איז ‪3‬דוי יונג‪ ,‬וואלט אים געקאנט זייער ב ‪ $‬ה י ל פ י ק זלן‪,‬‬

‫)ילווא־פלעיזעד‪ ,‬פ׳‪( V I )(18‬‬

 ‫דייר מ‪ .‬ווייג‪1‬עו״\‬ ‫‪266‬‬

‫פ ר ו כ פ ע ר י ק ע ר באדן פאר‬ ‫אזא‬ ‫דערצלונגסיטעטאדע וואלט ניט געווען‬ ‫ווען די יידישע‬

‫אנטטוטיקונג‪ .‬ב ל יידן קען יעדערער ווערן א כ ל ט ד און גרינדן א ח ד ר ‪ .‬די מלטדים האבן‬
‫קי׳ין‬ ‫גארניט‬ ‫דארפן‬ ‫צוגרייטונג און זיי‬ ‫קיין פעדאגאגישע קוואליפיקאציע אדער‬ ‫ניט‬
‫קוואליפיקאציעמ א ד ע ר דיפלאטען‪ .‬דאט איינציקע וואט מען פארלאנגט פונעם ט ל ט ד איז‬
‫קענטענישן‪ .‬אויב עט׳׳גצער וזי_יזט‬ ‫און די ע ל ע ט ע נ ט א ר ס ט ע‬ ‫פרוטקלט‪ ,‬נאטספארכטיקייט‬
‫טלטד‪ .‬דאס‬ ‫זיך ארויט פ א ר א לאייוצלח אין האט זיך ניט וווהין צו ווענדן‪ ,‬ווערט ער א‬
‫רוב ט ל ט ד י ם זללנען טענטשן וואט זלנען ב ד י ל י ה ד ל געווארן‪ ,‬אדער זלנען אנדערש דורכ•‬
‫אוטפראקטישפטע‬ ‫נעפאלן אין לעבן און זייער ל ע צ ט ע ר טקום‪-‬טנוחה איז ד ע ר ח ד ר ‪ .‬די‬
‫אין אנטמוטיקטע צת־ישן די יידן נעטען זיך צו ט ל ט ד ע ר ל ‪ .‬ד ע ד ח ד ר אליין איז אין ד ע ר היים‬
‫פון דעם ל ע ר ע ר און זי איז ט ח ט ת זלןגרויט ארעטקלט ענו‪/‬אוטהיגיענישאאזיוו‪ .‬אחוץ ד ע ס‬
‫קוטען נאך דא די קינדער אונטער אלערליי אינטיטיטעטן און קריגערללען פונעם ט י ט ד ט‬
‫פאטיליע‪ .‬צו דעט א ל ע ס פארלאנגען נאך די רעליגיעזע יידישע ע ל ט ע ר ן פונעט ט ל ט ד‬
‫שרעקן‬ ‫ששרענגקלט און א פ ר ל ע )שטארקע( האנט — און ד ע ר מ ל ט ד ווערט באנוצט צו‬
‫דערטימ‬ ‫שמלםט‬ ‫די קינדער‪ .‬גללך איבער זלן פלאץ הענגט ד ע ר קאנטשיק‪ ,‬ודאס ע ר‬
‫פארשעטט און אנטטוטיקט‪ .‬ד ע ר‬ ‫עט‬ ‫שטלטן טוט וויי‪,‬‬ ‫דאט‬ ‫פאר יערער קלייניקלט‪.‬‬
‫ש ל ו ם ׳ ע ל י כ ט ט א דעד•‬ ‫פארפאטער ברענגט וזי א אילוסטראציע א לאנגע ציטאטע פון‬
‫ציילונג וזעק ד ע ט ט ל ט ד בועז‪.‬‬

‫בל״זטן יידן האבן זיך געהאלטן צוזאמענגעקניפט רעליגיעז׳סאציאל און אין קאלע•‬
‫ק־^יווער איבערקאטפענסאטארישער זיבערונג‪ ,‬תי ל ט ש ל פרוטקלט‪ ,‬דביקות‪ ,‬קאלעקטיווע‬
‫איזאלירונג‪ ,‬און דורך ג א ט ט פ א ר ב ט י ק ל ט אין תלטודישקללט דערגרייכט זייער זעלבטטווערדע‪,‬‬
‫ד ע ר ב ל בלויז ד ע ם חטידיזם‬ ‫איז ב ל יידן געודען וזינציק נערוועזיטעט‪ .‬אפנער ד ע ר ט א נ ט‬
‫ווי א טאםנדיקע טאניפעטטאציע פון נעווראטישער איבערקאטפענטאציע‪ .‬פאר די ל ע צ ט ע‬
‫ר ל ט ט זיך ארלן‬ ‫צודיי דורות אבער האט זיך ד א ס אלץ געביטן‪ ,‬דעד יידישער יונגערטאן‬
‫אין ד ע ר אייראפעישער וועלט זיך אנצובינדן אין ד ע ר ר ע א ל ע ר טביבה‪ .‬און ד ע ר ע ר ש ט ע ר‬
‫צו אינדיווי•‬ ‫שטויט‬ ‫ערשטן‬ ‫דעם‬ ‫•רווד פון ר ע ם יחיד אין ד ע ר נ ל ע ר געזעלשאפט גיט‬
‫ד ו ע ל ע ר נערוועזיטעט‪ .‬אגטטוטיקט‪ ,‬גללטשיק און טעבניש ניט גענוג א ד ע ר לגטרי ניט צו•‬
‫נלע לעבנססארטען‪.‬‬ ‫זלן ט א ט ע ר ם דרכים און זוכט‬ ‫נעגרייט‪ ,‬פארלאזט ד ע ר יונגערטאן‬
‫טחוץ אלע פ ר י ע ר ד י ק ע זיכערונגען פונעם יידישן פ א ל ק ‪ ,‬פ י ר ט ד ע ד יחיד א אינדיח־ידועלן‬
‫אנדערע ווערטן‬ ‫נאר‬ ‫ס ב י ב ה ‪ ,‬ווו עט נילטן‬ ‫קאטף אין ד ע ר נ ל ע י ר ע א ל ע ר ע ר ט ב י ב ה ‪ ,‬א‬
‫א נ ד ע ר ע האבן‬ ‫און ווי באח־וטט‪ ,‬איז די טיטואציע פ א ר אים ניט גאר קיץ גיגטטיקע‪ .‬א ל ע‬
‫כלל‬ ‫אלנגעווארצלמ אין רעם‬ ‫ארגאגיש‬ ‫א צוועקטעסיקע צוגרייטוננ צום ל ע ב ן ‪ ,‬זיי זללנען‬
‫און אלערליי פאזעס פון זי׳יער גלסט זיינען מער אדער ווייניקער צוגעפאטט צום אלנארדענען‬
‫דיך אין ד ע ם טין געזעלשאפט‪ .‬ד א ס אלץ פ ע ל ט דעם יידישן יונננטאן‪ ,‬וואס אין זלן אסימ־•‬
‫לירונג‪-‬פראצעס קען ע ר זיך קוים ארלנפאסן אין ד ע ם כ ל ל ‪ ,‬וועלכער איז אים פ ר ע ט ד און‬
‫איז אויך גאנץ אפט פ ל נ ד ל ע ך געשטיטט קעגן איט‪ .‬דעט יידישן יונגנטאן‪ ,‬ודאס האט זיך‬
‫פאקטיש פונעם אלטן אינגאנצן אפגעשניטן און אין דעם נלעם זיך ניט אינגאנצן אשימילירט‪,‬‬
‫פ ע ל ט ד ע ר י ב ע ר ד א ס טאטע וויכטיקטטע — הי ל ע ב ע ד י ק ע באצלונג צו ד ע ד געזעלשאפט‪.‬‬
‫דערצו נאך וזערן אים אין א ס ך ל ע נ ד ע ר געלייגט שטרויכלונגען אין זלן שטרעבונ‪:‬‬
‫‪267‬‬ ‫רעםעראטן און רעצענזיעס‬

‫צו קאטפעגטירן או״ף ‪ 8‬נארטאלן אופן און גוב־ צו זן!ן זללן טינערווערטיקלטס״געפיל‪ 8 .‬סך‬
‫אפשטויסמגען‪,‬‬ ‫ע פ נ ט ל ע ב ע נ ע ז ע ל ש א פ ט ל ע ב ע אינסטיטוציעפ זלונען פ ‪ 8‬ר יידן פארשלאטן‪.‬‬
‫פלנדלעביג און פ א ר א ב ט ל ע כ ע ב‪8‬ה‪;8‬דלונגען ט‪8‬כן פ י ל שוזערער פ ‪ 8‬ר אים צו דערגרייכן‬
‫אויף ‪ 8‬געזונטן אופן א־ן אין « ג ל ל כ ע ר ליניע ר ע ם לעבנטנייטיקן געפיל פון סופעריארי•‬
‫ט ע ט ‪.(uberlegenheits-gefiihb‬‬
‫ודאס איז ד ע ר חידוש אלזא‪ ,‬אויב ד ע ד יידישער יונגערטאן ב ד ע ב ט זיך אלן אונטער‬
‫אונטער אוט־צטענדן‪ ,‬וואט ע ר געפינט בטעט פאד‬ ‫‪8‬ז‪ 8‬א ו ט ד ע ר ט ר ע ג ל ע ב ע ד ל א ס ט און‬
‫ארלנצווז־ארפן אין‬ ‫אוטטעגלעך בייצוקומען‪ ,‬און וזאס אים קוטט אפשר אויט אפטעד זיך‬
‫נעדוועזיטעט ארעד פסיבאז‪.‬‬
‫נערוועזיטעט איז צו פארראנקען ד ע ר ט א פ ע ל ע ר ווירקונג טון‬ ‫ר א ט ר ו ב יידישע‬
‫קינדערישער אנטטוטיקונג און די איבערהויפט שווערע פאדערונגען וואט ח־ערן געשטעלט‬
‫פסעוודא•‬ ‫נעזעלשאפט‪ ,‬און ניט ודי די אנטיטעטיטישע‬ ‫ד ע ם יידן ט צ ד ד ע ר ט א ד ע ר נ ע ר‬
‫עלטער‪-‬שוואכקלט פונעם יידישן פאלק‪.‬‬ ‫וויפנשאפטלער באהויפטן‪8 ,‬ז ע ס איז ‪ 8‬צייבן פון‬
‫אנסטוטיקונג און ‪U‬‬ ‫טאציאלער‬ ‫נ י כ ע ר איז ד א ס אן אפשפיגלוננ פון ‪ 8‬ק א נ כ ע ק ת ע נ ט ע ר‬
‫שטוטען אנטעכטיקן רעוואלטירן קעגן ‪ 8‬וועלט‪ ,‬ראט ט א ב ט שוועד זללן ז ע ל ב ס ט ׳ ד ע ר ה א ל ט ו נ נ ‪.‬‬
‫‪Hugo Rosenthal (Berlin).‬‬
‫‪Die Idee des Wortes in der altisraelitischer‬‬ ‫‪Kulturentwicklung.‬‬
‫•‪Internationale Zeitschrift fiir Individual-Psycliologie. X Jahrg. 1932. 414-425‬‬
‫ד ע ד פ א ר פ א ס ע ר באטאנט ד ע ט יידישן שטאנדפונקט פון בלויז העדן נאט און ניט זען‬
‫איס‪ .‬ע ר ברענגט א ט ך פון וזהיליט אאז'וו‪.‬דאט האט ע ס געפ־רט צו ד ע ד אידעעפון אן‬
‫איינציקן גאט און טיט ר ע ם באגריף ה א ט ד ע ד ייד אזוי וולט בארייבערט די ק ו ל ט ו ר טון‬
‫ד ע ר טענטשהללט‪ ,‬אז ביזן הלנטיקן ט א ג איז נ א ך זלן גאנצע ווירקונג ניט אויטגעשעפט‪.‬‬
‫‪ 8‬גאנץ אינטערעסאנטן אויספיר מ ‪ 8‬ב ט ע ר דערפון‪ ,‬הללנו — ‪8‬ז ב ל יידן איז ד ע ד‬
‫)מענטשן‬ ‫‪8‬קוטטיקער‬ ‫שטארק אנטוויקלט און אז יידן זלנען ט ע ר ט ט נ ס‬ ‫געהעריארגאן‬
‫דערטאנט בלויז א‬ ‫וועלכע נעטען אויף די וועלט ארוס זיך טערטטנם דורך העדן(‪ .‬ע ר‬
‫וויסנשאטטלעכע פארשונג אויף ‪ 300‬ייר ישע און ניט‪-‬יידישע קינדער‪ ,‬וואס ע ר ה א ט אננע•‬
‫צום‬ ‫באלאנגט‬ ‫קינדער‬ ‫יידישע‬ ‫ג ר ע ס ע ר ע ר טייל פון‬ ‫פירט‪ ,‬און ב ר ע נ ג ט אוים ‪8/‬ז — ‪8.‬‬
‫אקוסטישן טיפי‪.‬‬
‫ד ע ד ע ר ש ט ע ר אללנדרוק פון ד ע ם דאזיקן טעזיס איז‪ ,‬אז ע ר איז א ביטל צו פאנטא•‬
‫םטיש און אויםגעטילאפאפירט‪ ,‬א ב ע ר בלויז ווללטערדיקע ע ק ט פ ע ר י מ ע נ ט א ל ע פארשונגען‬
‫‪1‬זעלן באשטעטיקן אדער אפודארפן די טעאדיע‪ .‬א שאד נאר‪ ,‬וואס ע ר האט נ א ך ניט‬
‫פ א ר ע פ נ ט ל ע כ ט זלן אייגענע אויספארשונג אין ד ע ם ענין‪ ,‬אזוי אז מיד זאלן קענען זען‪ ,‬ודי‬
‫‪8‬זוי ע ר דערגרייכט זלנע פ‪8‬קטן און ווי אזוי ע ר פ א ר ב י נ ד ט זיי טיט ד ע ד טעאריע‪.‬‬
‫צום סוף וועלן מיד פארצייכענען נ א ך די צ וו יי ארבעטן פון צללטשריפטן פארן יאד ‪:1932‬‬
‫ד״ד א‪ .‬ווירשובסקי‪ ,‬דער גט אויפן גרונד פון משוגעת לויטן יידישן דין‪.‬‬
‫‪ 3 1 .‬׳ ‪Nowiny psychjat., 8: 210-217,‬‬
‫ב‪ .‬בארנשטיין‪ ,‬דעד פראגרעםיווער פאראליז ביי יידן‪.‬‬
‫ד״ד מ‪ .‬וויינבערג‪ ,‬פיטסבורג‬ ‫‪32‬׳ ‪Rocznik psychjat., 1-27,‬‬
 ‫דייר י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪268‬‬

‫א‪ .‬יודיצקי‪ .‬יידישןי בירזשואדן אונ יידישער פראלןטאריאט אינ‬

‫ערשטער העלפט ‪ XIX‬י״ה‪ .‬אינססיטוט פאר יידישער קולטור בא דעד‬
‫אוקראינישער וויסנשאפטלעכער אקאדעמיע‪ .‬היסטארישע סעקציע‪.‬‬
‫מעלוכע״םארלאג ״‪9‬ראלעטאר׳׳‪] .‬קיעוו ‪ 120 .[1932‬זייסן‪.‬‬
‫די דאזיקע אויסגצבע איז ‪ 8‬ט ע פ א ר א ט ׳ א פ ד ר ו ק פונעם ״היסטארישן זאמלבוך׳׳ ב א נ ד ‪1‬‬
‫פון ר ע ם אינסטיטוט ב א ר יידישער ק ו ל ט ו ר אין קיעוו‪ ,‬וואט ה א ט נאך ניט דערשטנט‪.‬‬
‫ד ע ד ט ח ב ד ה א ט טיטן אונטערטיטל‪* :‬שטודיעט צו ד ע ד עקאנאטישער געשיכטע‬
‫פון יידן אין רוסלאנד״ ק ל א ר געטאבט די צילן פון זללן א ר ב ע ט ‪.‬‬
‫פון א ל ט ע ‪ ,‬טערשטנטיילט פ א ־ ג ע ס ע נ ע ‪ ,‬א ב ע ר וזללט ניט קי׳ין אוטבאקאנטע ג ע ד ר ו ק ט ע‬
‫מקורים‪ ,‬ווי אויך אויפן טמך פון ביז איצט ניט אויסגענוצטע ארביוו׳קוועלן האט ד ע ר ט ח ב ר‬
‫יידישער‬ ‫אנטוויקלונג פון ד ע ר‬ ‫לייענעוודיקע טאנאגראפיע ווענן ד ע ד‬ ‫קאנסטרולרט א‬
‫בורזשואזיע און פ ר א ל ע ט א ר י א ט ביזן יאד ‪.1860‬‬
‫יודיצקי‪ ,‬אז ד א ס איז נ א ר א טייל פון‬ ‫אין ד ע ם פארווארט צו זללן שטודיע זאנט‬
‫באהאנדלען די‬ ‫כחבר‬ ‫א גדעסערעד טאנאנראפיע‪ .‬אין די ווללטערדיקע טיילן וועט ד ע ד‬
‫״ווירטשאפטלעבע טעטיקללט פונ פאדשיידענע שיכטנ פונ ד ע ד יידישער ב א פ ע ל ק ע ר ו נ ג אפנ‬
‫האכנאטע•‬ ‫טעלובישע‬ ‫פארשיידענע‬ ‫א ר ע נ ד ע פונ‬ ‫פאדטיטלערלל‪,‬‬ ‫האנדל‪,‬‬ ‫געביט פונ‬
‫ארטיקלענ‪ ,‬ט ע ל א כ ע אאז״וו״‪.‬‬
‫י ו ד י צ ק י איז ג ע ר ע כ ט ט י ט זי_ין באמערקונג‪ ,‬אז די עקאגאמישע געשיבטע פון‬
‫טחבר‬ ‫געודארן‪ .‬ד ע ם ״הוילן בלויז' וויל ד ע ד‬ ‫די יידן אין ר ו פ ל א נ ד איז פ א ר נ א ב ל ע ט י ק ט‬
‫אויטפילן‪ .‬ע ט איז זייער אן אטביציעזע אויפגאבע‪ ,‬א ב ע ר פ א ר ד ע ט צוועק ד א ר ף מען גיין‬
‫פאדאן‬ ‫אויסגענוצט‪.‬‬ ‫יודיצקי האט‬ ‫ווללטער און טיפער ווי די פ א ר ארביוויפאקטן‪ ,‬וואט‬
‫דערפאר‬ ‫אזא ש פ ע טאטעריאל‪ ,‬אז עט קען ק ל ע ק ן אויף א צענדלינג טאנאגראפיעט און‬
‫ד א ר ף טען ד ע ט ט ח ב ר ד א נ ק ב א ר זללן פ א ר ד ע ר ה ת ח ל ה ‪ .‬ווי א ל ע יונגע היטטאריקער‪ ,‬וואס‬
‫פאקטן‪ ,‬איז אויך יודיצקי‬ ‫מיינען‪ ,‬אז ד ע ד א ר ב י וו איז ד ע ד א ל ף און תוו פון היםטארישע‬
‫ווייניקער ב^קאנט טיט ד ע ד ג ע ד ר ו ק ט ע ר ליטעראטור‪ .‬ד א ט ה א ל ט אים א ב ע ר ניט אפ פון‬
‫כאבן אויטפירן‪ ,‬וואט ע ר וואלט זיבער ניט געטאכט‪ ,‬ווען ע ר וואלט ט ע ד ארנלנגעלייגט זיך‬
‫אין ד ע ר ליטעראטור פון ד ע ט ענין‪.‬‬
‫אז‪,‬״‪ ,‬ל ט ש ל ‪ ,‬איז ניט ר י ב ט י ק די באהויפגונג‪ ,‬אז סוף ‪ 18‬י״ה איז ד ע ־ אנהייב פון‬
‫ד ע ר פוילישער אינדוסטריע‪ .‬ד א ס האבן אים פ א ר פ י ר ט קארזאן )‪ (Korzon‬און וואבלי‪.‬‬
‫ע ס איז נענוג צו לייענען ד א ס ב ו ך פון י‪ .‬באראנאווסקי‪Przemysl polski w w. XVI ,‬‬
‫)ווארשע ‪ ,(1918‬כ ד י זיך צואיבערצייגן‪ ,‬אז טען ד א ר ף אזא באדויפטונג קארענירן‪.‬‬
‫יודיצקי ב ר ע נ ג ט די ע ל ט ט ט ע ידיעה פון א ‪,‬יידישער פ א ב ר י ק ׳ פון ‪ ,1808‬ב ע ת מיד‬
‫האבן א קוועלע פ^ד ‪ ,1789‬ווו טינף יידישע טשפחיתאין זשיטאטירער קרללז גיבן זיך אן פ א ד‬
‫ציטירט לויט עקאנאטישע שריפטן פון‬ ‫פ א ב ר י ק א נ ט ן ) ‪,ApxHB1> K3ro-3anaaH0H P o c c i n‬‬
‫ייווא ‪ .(36 ,11‬פון ‪ 1810‬האבן מיד א באשלוט פון ״דעפארט^טענט פ א ר טלוכה‪-‬עקאנאטיע‬
‫״איבערלאזנדיק א־ן זיי‪ ,‬ווי‬ ‫בייט טלוכהיראט״ ניט צו פארגרעטערן די יידישע פאבריקן‬
‫פריער‪ ,‬פון ‪ 10‬כיז ‪ 15‬וועבשטולן‪ ,‬די יידן דארפן זיך לערנען און אדויסהעלפן די אויטלענדישע‬
‫‪roj1‬־‪( u H H 1 b 3 a K 0 H 0 A a t e j 1 b C T B a o eBpeHX1>1880p‬‬
 ‫‪?69‬‬ ‫רעפעראטן און רעצענזיעס‬

‫פ ר א ג ע פון ד ע ד * י י ד י ש ע ר א י נ ת •‬ ‫‪ ,‬פ א ל א ז ש ע נ י ע ' פון ‪ 1804‬איז ד י‬ ‫שוין אין ד ע ד‬

‫נ ע ו ו א ק ) § ‪ (21‬און ע ם א י ז ז י כ ע י ‪ ,‬אז ד ע ד • ו נ ק ט א י ז באאי״ינ׳‬ ‫אנגערירט‬ ‫סטריאליזאציע"‬

‫׳‬ ‫פ ר א י ע ק ט ‪ ,‬ווו ע ט ו ו ע ר ט ג ע ז א ג ט )§ ‪(xu‬‬ ‫טשא צק י ט‬ ‫ט א ד ע ו ש‬ ‫ג ע ו ו א ר ן פון‬ ‫פלוטט‬

‫טון‬ ‫פאבריקן‪ ,‬אויטגעהאלטן‬ ‫א ו י ס ש ל י ט ל ע ך אויף‬ ‫ד א ר ף ג ר י נ ד ן ‪ 8,‬ס פ ע צ י ע ל ן פ א נ ד‬ ‫אז טען‬
‫‪ d d z i e l n y fundusz przeznaczony‬״‬ ‫פרנכה׳‪jedynie)0‬‬ ‫ט י ט ל צ ו ע נ ד ע ר ן זייער‬ ‫יידן‪ ,‬ווי א‬

‫‪fc‬‬ ‫״ ‪(na f a b r y k i u t r z y m y w a n e przez 4yd6w,jako odmieniaji\e^ i e h sposob do z y e i a‬‬

‫ווי״יטער‪ :‬ט י ר נ ע פ י נ ע ן אין ‪ 1811‬צוויי י י ד י ש ! פ א ב ר י ק ן אין ט ו ל ט ש י ן ) ־ ‪C. I I I a M p a H , B o p o‬‬
‫‪,‬‬

‫‪>6a‬‬ ‫‪TyjitHUHbCKHX urimaH‬‬ ‫‪3 rpa*aMH‬‬ ‫‪I10T0nbKHMn.‬‬ ‫‪HayKOBHH‬‬ ‫‪36ipHHK‬‬ ‫‪3aTi‬‬

‫‪.‬‬ ‫(‬ ‫‪p‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪piK 192‬‬

‫‪ 8‬ס ך ט א ט ע ר י א ל וועגן י י ד י ש ע א ר ב ע ט ע ר און פ א ב ר י ק א נ ט ן אין וואלין און פ א ד א ל י ע‬

‫מעמוארן‪.‬‬ ‫״ ט ש א ר ט א ר י ם ק י ס ‪$‬רכיוו׳־ אין ק ר א ק ע און אין ד ע ד פ ו י ל י ש ע ר‬ ‫געפינען מ י ד א י ן‬
‫ליטעראטור‪.‬‬

‫בי_י ג א ל י צ י נ ע ן ) ד צ ״ ו ו ‪ (971-970,1808‬ק ע ן מ ע ן ג ע פ י נ ע ן נ ע ט ע ן פון י י ד י ש ע פ א ב ר י ק א נ ט ן ‪,‬‬

‫וזי אויך ד ע ם ר א פ א ר ט פון ס ע נ א ט א ר א ל ע ק ס ע י ע ו ו פון ‪ — 1 8 1 2‬ו ו י כ ט י ק ע ק ו ו ע ל ן פ ‪ 8‬ר ד ע ם ע נ י ן ‪.‬‬

‫ער‬ ‫איידעט‬ ‫ק ר א ם נ א ט ע ל פ ק י און זללן‬ ‫אין ד ע ר ר ש י ט ה פ ו ן פ א ב ר י ק א נ ט ן פ ע ל ן י‪.‬‬

‫ארענדירט א גארעלניע‪.‬‬ ‫• ו ן א ל ט ׳ ק א נ ס ט א נ ט י ן ‪ ,‬ו ו ע ל כ ע ר ה א ט אין ‪1838‬‬

‫‪ 8‬ט י ט צ ל ט ל ע ר ש ר ו ו ב ט וועגן ב ע ר ן ‪ ,‬א ז ע ד איז געווען א ן ״ א י נ ט ע ל י ג ע נ ט ״ ‪ .‬ע ר פ ל ע ג ט‬

‫‪#‬‬

‫ב א ק א נ ט ט י ט ד ע ד דלוטשער‬ ‫ז י ך קלי׳ידן אין ק ו ר צ ע מ ל ב ו ש י ם ‪ ,‬ל י י ע נ ע ן צ ט ט ו נ ג ע ן ‪ ,‬א י ז געווען‬

‫ג ע ג ע ט ן ט ר פ ו ת ‪ ,‬ג ע ר י י ב ע ר ט א ו ם ש ב ת ״ ) ז ע‪BocnoMHHaHia:UlHrapHHi.,‬‬ ‫ליטעראטור‪,‬‬
‫‪.‬‬ ‫(‬ ‫‪V‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪l‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪,4‬‬

‫אין ד ע ט ב ו ך ק ע ן » ע ן ג ע פ י נ ע ן ד י א ו ט פ א ר ט ל ד ל ע ב ע ט ו ט ט ע ר ן פ ו ן ט ע כ א נ י ט ט י ש ן‬
‫א ק ט נ פ ע ל ד ט א ה ע ל ד אין ד ע ט ‪ .‬ע ר ש ט ן יידישן ר ע ק '‬ ‫ט א ר ק ט י ז ט ‪ ,‬ווי ל ט ש ל ‪ ,‬א ר ע פ ל י ק פון‬
‫טעקסטיליאינדוטטריע‪,‬‬ ‫פארבינדן טיט ד ע ד‬ ‫ר ו ט ״ ‪ ,‬א ז ט א ל ד א ט ן זי_ינען ״טי_יערע ט ע נ ט ש ף ‪,‬‬
‫געת־ען‬ ‫ט ע ר ן איז‬ ‫א ד מ י י ‪ -‬ב א ק ל י י ד ו נ ג )ז׳ ‪) .(83‬אין‬ ‫ווללל ט ע ן ה א ט ג ע צ ו י ג ן פ ר א פ י ט ן פון‬
‫דעד‬ ‫א ר מ י י ‪ .‬אין‬ ‫ליוועראנטן פון ט ו ך פ א ר ד ע ר‬ ‫דארטן‬ ‫ד א ם ז ע ל ב ע ‪ .‬יידן זללנען געווען‬
‫בנמצא(‪.‬‬ ‫ארטיי נ י ט‬ ‫קיון ק ו ל ט פ א ר ד ע ר‬ ‫ה ש ב ל ה י ל י ט ע ר א ט ו ר פון ע ט ט ו ץ ל ך איז א ב ע ר‬
‫זאגן ) ז ׳ ‪ ,(84‬אז ד י ר ו ס י ש ‪ -‬י י ד י ש ע פ ר ע ס ע פ ו ן ד י ‪ 7 0 - 6 0‬ע ר יארן איז געווען א ס י ט י ל א ‪-‬‬ ‫אדער‬
‫ג ע ר ע ד ט אין ד ע ר ח־עלט ארנין‪ .‬ע ס א י ז ג ע נ ו ג צ ו ל י י ע נ ע ן ד י א ר ט י ״‬ ‫ט א ר י ש ‪ .‬ד א ם איז ס ת ם‬
‫‪ . R e H b‬ו ו ע ג ן ד ע ר נ א צ י א נ א ל ע ר פ ר א ג ע ‪ ,‬כ ד י זיך צו איבערצגיגן‪,‬‬ ‫"‬ ‫ל ע ן אין ״<‪HT0Ci‬״ א ד ע ר‬
‫ווי ד י ד א ז י ק ע טיינונג איז וו‪:‬יט פ ו ן א ט ת ‪.‬‬

‫א ב ע ר נ י ט ד ע ם ו ו ע ר ט פון ד ע ר א ר ב ע ט ‪ .‬י ו ד י צ ק י ה א ט‬ ‫די א ל ע אויסזעצונגען טינעדן‬

‫י״ה‬ ‫ה ע ל פ ט פון ‪19‬טן‬ ‫ערשטער‬ ‫זללנען אין ד ע ד‬ ‫פאבריקיארבעטער‬ ‫באוויזן‪ ,‬א ז יידישע‬
‫עקאנאטישער‬ ‫באשטענדיקער‬ ‫נ י ט קיין ״ ז ע ל ט ע נ ע ד ע ר ש ל ן נ ו נ ג ״ ‪ ,‬נ א ד פ א ב ר י ק י א ר ב ע ט איז א‬
‫ה י ו נ ה ׳ )ז׳ ‪.(88‬‬ ‫ט ע פ ח ו ת ה א ב ן געצויגן זייער‬ ‫ט ו י ז נ פ ע ר יידישע‬ ‫קוואל‪ , ,‬פ ו ן וועלכן‬

‫איבערזעצונג‬ ‫א ר כ י ו ו י ט א ט ע ר י א ל ן אין א ר י ג י נ א ל און ט י ט א י י ד י ש ע ר‬ ‫די בלגעלייגטע‬

‫זייער א י נ ט ע ר ע ט א נ ט ‪.‬‬ ‫זללנען‬
 ‫י‪ .‬ש ‪ 5 8‬ק י‬ ‫ד״ד‬ ‫‪270‬‬

‫געשיבטע‬ ‫עקאנאטישער‬ ‫די דאזיקע שטודיע איז אן ע ר נ ט ט ע ר צושטייער צו ד ע ד‬

‫פון די יידן אין ר ו ס ל א נ ד ‪.‬‬
‫ר״ר יעקב שאצקי‬

‫‪Dr. Marcus Breger. Zur Handelsgeschichte der Juden in Polen im‬‬

‫‪17. Jahrhundert. Mit besonderer Berucksichtigung der Judenschaft‬‬
‫‪Posens. Berlin, 1932. 46 pp.‬‬

‫די דאזלקע אדבעט איז געדדלדמעט דעד ראלע פון די ילדן אין האהדל אולןמ דער‬
‫אמאללקער פדלזענער טערלטאדלע )נרולם־פרללן>‪.‬‬
‫אין קררצע קאפלטלען שללדערט דעד מ ח ב ר די שטעלדנג פדן די ילדן צו דעד‬
‫ארדמלקער ררעלט‪ ,‬די פראפעםלאנעלע גללדערדנג‪ ,‬די ירידים און דעם ללדלשן אנטללל אין‬
‫זיי‪ ,‬דעם ילדישן געלט־האנדל‪ ,‬די חייך פון די פדאצענטן‪ ,‬רואם די ייידן האבן גערעכנט אאז״דר‪.‬‬
‫דער מ ח ב ר ה א ט אדיםגענדצט פאר זיין ארבעט דעם כשרים־בדך און דעם ‪,‬ספר‬
‫הזכדרהות״ פון דעד פרלזענער קהילה‪ ,‬ווי אדיך אללנלקע מאטעריאלן בנוגע דעד שטאט‬
‫ק ר א ט ‪ $‬ש י ן‪ ,‬דראם געפלנט זיד אין ‪,‬געזאמטארכלרד דער דדלטשען יודען״ אין בערללן‪.‬‬
‫די דאזלקע בילע מאטעריאלן זללנען דער הדיפט־מקדד פדן זי_ין אדבעט אדן מ י ט רעכט‪,‬‬
‫ודייל אדאנק זיל האבן מיר אייניקע פרטים‪ ,‬דדאם זללנען ביז איצט ניט געווען באקאנט אין‬
‫דעד הלםטאדלשער ליטעדאטור‪.‬‬
‫צווישן די ‪,‬פאכן״ אין פדיזן טלללט אדים ד״ד ב ד ע ג ע ד ללדישע צאל־פאכטער אדן‬
‫צאל־שרילבער‪ .‬זייער צאל איז געדדען גאר הלפש‪ ,‬ניט קדקנדלק דעררלןש‪ ,‬וראם דעד ירעד ה א ט‬
‫פאדבאטן פאכטן צאל‪ .‬אין פ ד י ז ן ה א ט דעד ילדישער צאל־פאכטער א קריסטלעכן שרל״לבער‪.‬‬
‫ד א ס אלז געווען אבער צכלטרדילללק‪ .‬שפעטער זעען מלר פוערםטנטליל ללדלשע צאל־שרי_לבעד‪,‬‬
‫וראם ברענגען א ם ד שאדן דל סוחרלם דערמלט אלללן‪ ,‬רדאם זלל האבן זיד פארנדמען טלט‬
‫מסחר און קאנקררלרט מלט דל הענדלער‪.‬‬
‫זייעד גרדלם אלז געווען דל צאל פארמלטלער‪ .‬נלט נאד זללנען געררען ללדלשע מעקלערם‬
‫צררלשן ילדן‪ ,‬נאד קרלםטן האבן נעהאלטן ללדלשע מעקלעדם‪ ,‬כדי צר קענען בעםער קאנקרדלדן‬
‫מלט די ילדן‪.‬‬
‫א צדרללטער טלפ פדן א מעקלער אץ דעם פרלזענעד נעטא איז א ‪,‬לרלפער״ אדער‬
‫‪,‬צלווילזער״‪ .‬אלן לאד ‪ 1670‬ה א ט דל פדלזענער קהללה אנגענדמען אבאשלרם‪ ,‬אז א ״צוררי_לזעדי‬
‫מענ נאד דאן פלרן א קדנה אלן א ללדלש געשעםט‪ ,‬אולב ער ה א ט אלם ‪,‬געפאקט׳ אדנטעו‬
‫דעד שטאט‪.‬‬
‫דעד דרלטעד טלפ פדן א מעקלעד איז דעד ‪,‬קאמלסלאנעד״‪ .‬ער אלז באשטלמט פאד‬
‫די יידן מחדץ גררלםפרללן‪ ,‬דראם קומען אהלן דדעגן געשעפט‪ .‬מלט א קאמלםלאנעד פלענט‬
‫מען זיד באנדצן‪ ,‬דדען עם אלז געררען נללטלק צר פאדקדלפן סחררה‪ ,‬דדאם אלז געבליבן בייט‬
‫פרעמדן ם ד ה ד ‪ -‬נ א ד דעם דעדלדלבטן טערמלן פרן האנדלען אלן פדלזן‪.‬‬
‫אלן דעם קאפלטל אלבער דל לרלדלם דדלל דער מ ח ב ר אנטדדלקלען א טעזע‪ ,‬אז אלן‬
‫‪17‬טן לאדהרנדערט קעדן זלך אפ דל ל‪:‬דן פרן דל מזרחדלקע ררלרטשאפטם־קרללזן ארן ררי_לזן‬
‫‪271‬‬ ‫ר‪9‬פער‪8‬טן און רעצענזיע‪0‬‬

‫ארדלם א טענדענץ צו גילן קיין מערב‪ .‬ד י ירידים אין פראנקפדרט־אדעד‪ ,‬לילפצק צלען צו‬
‫פדלזענער ללדן‪ .‬דאםזעלבע קען מען זאגן ורענן ב ר ע ס ל ע‪.‬‬

‫אינטערעםאנטע פרטלם נעפלנען מיד אלן דעם קאפלטל ורענן צלנדזן און קרעדלט־פארמען‪,‬‬
‫רדאם זי_לנען נעדרען אנטררלקלט אלן פדלזן‪ ,‬דרי דעד מ א מ ר א ן‪ ,‬א ל‪:‬דלשער בדלדר־רדעקםל‪.‬‬
‫דעד מ ח ב ר בארדל_לזט אז דעד מ א מ ד א ן‪ ,‬דרעלכער ררערט צדם עדשטן מ א ל דעד•‬
‫׳‬

‫מאכט אלן ‪ ,1594‬אלז נלט אנטשטאנען צדללב געלט־האנדל‪ ,‬נאד א מאמראן אלז לכתחללה‬
‫גערדען א מלן באשטעטלקדננ פאד ארקת קדעדלט געקדלפטער םחררה מלט א דאטע דרען צד‬
‫צאלן‪ .‬שפעטעד ה א ט זלך אנטררלקלט אדלך דל צרדללטע פארם‪ ,‬דל רללן קרעדלט־אפעראטלרדע‪.‬‬
‫פדללן ה א ט פארמאגט הענדלערם‪ ,‬דראם פלענן פארקדלפן מאמדאנען מלט זללערע אללגענע‬
‫אדנטעדשרלפטן וז׳ ‪.>46 ,45‬‬
‫פדן דל פאר באמעדקרנגען אלז צר זען‪ ,‬אז דל דאזלקע קלללנע ארבעט סדן ד״ר ב ר ע ג ע ד‬
‫אלז אן עדנםטער צדשטי_לער צד דעד עקאנאמלשער געשלכטע פדן דל ילדן אין פרילן פדן‬
‫‪17‬טן לאדהרנדעדט‪.‬‬
‫דדל מלר ררערן געדדאד פדן דעד הקדמה‪ ,‬זיינען אללנלקע קאפלטלען נעשנלטן אדעד‬
‫אדלםגעלאזט נעדדאדן‪ .‬דעד תלררץ ‪ -‬עקאנאמלשע םלברת‪.‬‬
‫לאמלר האפן‪ ,‬אז דעד מ ח ב ר דרעט האבן א מעגלעכקללט צר פארעפנטלעכן דל דאזלקע‬
‫פלל_לסלקע שטרדלע זילנע אין דער פארם‪ ,‬אלן רדעלכער ער ה א ט זל געשרלבן‪.‬‬
‫ד״ר יעקב שאצקי‬

‫‪Eugenjusz Boss. Sprawa robotnicza w Krolestwie Polskiem w okresie‬‬

‫‪Paskiewiczowskim. 1831—1855. Warszawa. Nakladem Tow. Nauko-‬‬
‫‪wego. 1931. 138 pp.‬‬

‫דל דאזלקע ארבעט דאדן‪ 5‬פאראלנטערעםירן א ילדלשן הלםטארלקער בכלל אדן א עקא•‬
‫נאמלסט בפרט‪ :‬ארלפן ם מ ך פרן ארכלדדאללשע מקדרלם קאנםטרדלרט דער מ ח ב ר דל אנט־‬
‫קאנגדעם־פרללן אלן דעד תקרפה פדן כאמלעםטנלק‬ ‫דדלקלדנג פרן דעד אלנדרםטרלע אלן‬
‫)‪ ,(1855- 1831‬רדי ארלך דל אנטדדלקלדנג פדן דעם ארבעטער־קלאס אלן‬ ‫פאםקעדרלטש‬
‫דעם לאנד‪.‬‬
‫דל אלנדדםטרלע ה א ט נאד צד לענער צילט געטראגן א‪,‬הללמלשף כאראקטער‪ ,‬ארן הנם‬
‫עס זללנען שדלן דעמאלט געדדען גדרלםע פאבריקו׳ יאד קען מען נאד פדן אן אלנדרםטרלעלער‬
‫אנטדדלקלדנג אלן מאדערנעם זין פדן ררארט נלט דעדן‪ .‬דל יידן זללנען אלן דעד דאזלקער‬
‫אלנדדסטרלע ודלנצלק פארטראטן‪ .‬דאם ה א ט מען צד פארדאנקען א נאנצער דלל שטערדכגען‪,‬‬
‫פדן רדעלכע דל לדרלדלשע אלז נלט די דדלכטלקםטע‪.‬‬

‫לדלט דל תקנרת פדן ‪ 1816‬דרעגן בעל־מלאכה־פאראללנען האבן דל יידן דאם רעכט‬

‫זיד צד באשעפטלקן מלט מלאכדת‪ ,‬אבער דעד צדטרלט צד דל צעכן אלז פאר זלל פאדמאכט‪.‬‬
‫נעקעמפט פאר ארללנטרעטן אלן דל צעכן‪ ,‬אבער ניט‬ ‫האבן‬ ‫דל ל‪:‬דלשע בעל־מלאכית‬
‫אלעמאל אלז זלל דאם געדאטן‪.‬‬
 ‫ד״ד י‪ .‬שאצקי‬ ‫‪272‬‬

‫דעד צדטדיט צד בעדגעדלל וקאפאלנלעם( איז פאד זלל געררען א פארשלאםענעד מ ח מ ת‬

‫די נאך דעמאלט אלץ נללטלקע פאדבאטן פדן די ל א ח ‪ 1596‬אדן ‪! 1693‬‬
‫די ילדן פלעגן אויםקדיפן דל פאברלקאטן פון דעד ״הללמישער״ פראדרקצלע‪ ,‬אדן הגם‬
‫דעד וועג צו ד י‬ ‫עם באדול_יזן זיד שדין צו יענעד צללט ילדישע פאברלקאנטן‪ ,‬דאד איז‬
‫פאברלקן פאר זיי דרל_יט ניט קיין גדינגעד‪.‬‬
‫די ילדישע בעל־מלאכרת ה א ט מען נעהאלטן פאר ‪,‬פארטאטשעם׳ ארן מ ח מ ת דעד‬
‫דאזלקער באשרלדלקרנג האבן דל צעכן נלט צרנעלאזט קללן ללדן אדן מאטלרולרט‪ ,‬אז צו דל‬
‫ללדן ודל צד בעל־מלאכרת ה א ט מען אן‪,‬אל״לננעבדלרענעם פאראדרטללל״ <ז׳ ‪.(130‬‬
‫דל ללדלשע בעל־מלאכדת האבן זיד באמלט צו ארנאנלזלרן אללנלקע פאך־חברדת‪ .‬אזוי‬
‫א פ א ט ש נ ע געהאט אלן ‪ 1833‬אןאללגענע חברה‪ .‬אולך‬ ‫האבן‪ ,‬למשל‪ ,‬דל שנל_לדערם אלן‬
‫די וועבערס אלן ט ש ע נ ם ט א כ א ד ר האבן נעהאט אןאללגענע ארגאנלזאצלע‪.‬‬
‫ד א ס זעלבע אלז געדדען אלן אנדערע שטעט‪ .‬דל שטאט־פארוואלטונגען האבן אפט‬
‫נעשטלצט דל ילדן ארן דארט‪ ,‬רוו עם ה א ט זיד דל ילדן נלט אילננעגעבן צר נרלנדן אן אללגענעם‬
‫צעד‪ ,‬האבן זיי זיד באמלט ארי_לנצרגללן אלן אלנעמללנעם‪ ,‬דדל דאם האבן גערואלט טאן די‬
‫ררארשערדער ללדן־שנילדעד אלן ‪.1845‬‬
‫דל קדלםטלעכע בדלםטעדם האבן אבער אנגעפלרט א שטארקע אפאזלצלע קעגן די‬
‫ללדישע ארבעטער און עם ה א ט זלך זלל פארט אי_ינגעגעבן עובר צד זללן אדלןן דל געזעצן‪ ,‬דראם‬
‫האבן דאד נ ל ט ם א ר ד ד ע ר ט דל ללדן צר זל_לן מלטגללדער פדן צעכן‪.‬‬
‫דל קרלםטלעכע פד!םטעדם האבן זיד אבער ניט באנוגנט בלדלז מלט אפהלטן די‬
‫‪,‬ללדנרללנקללט׳ פדן דל צעכן‪ .‬זלל האבן זיד געדדענדט צר דער רעגלררנג מיט דעד בקשה‪,‬‬
‫אז מען זאל בכלל נלט געבן קללן אדבעט דל ללדן־ארנטערכעמעדם אדן נלט דעדלאזן‪ ,‬אז ללדן‬
‫זאלן זללן באשעפטלקט אלן דל אלנדוםטרלעלע אדנטערנעמדננען‪.‬‬
‫‪ —(132‬אז דל פדאבלעמען פרן‬ ‫‪,‬מען דארןש פעםטשטעלן‪-‬שרי״יבט דעד מ ח ב ר ה׳‬
‫ארבעטער ארן בעל־מלאכדת ללדן אלן דל ראמען פרן דל אלגעמילנע ארבעטם־פראבלעמען‬
‫פדן קאנגרעם־פדללן האבן שדלן צד לענער צל_לט נלט עקסלםטלרט אדן דעד קאמףז צרדלשן בעל‪.‬‬
‫אדן קדיםטלעכע מל_לםטעדם פדן אללן זי_לט אדן בעל־מלאכדת‬ ‫ארגאנלזאצלעם‬ ‫מלאכלשע‬
‫ילדן פרן דער אנדער זל_לט — פארנעמט אלן לענער צילט דעם אדלבנאן אלן דל אלגעמללנע‬
‫ארבעטער־ענלנלם פדן קלנלנרי_יד <פרללן>״‪.‬‬
‫ארלך דל קלרך האט אין דעם דאזלקן קאמןמ געהאלפן די קרלםטלעכע מל_לםטעדם ארן‬
‫ה א ט זלך אפללד באמלט ארלםצדפדעלן א געזעץ‪ ,‬אז קדלםטלעכע קלנדעד זאלן נלט ארבעטן‬
‫בלל ילדן‪.‬‬
‫אלן אן אריסנאם־לאגע זללנען געררען ארלםגעדלנטע ללדלשע םאלדאטן‪ ,‬דדאם ה א ב ן‬
‫געה‪-‬אט געררלםע פרלררללעגלעם‪.‬‬
‫רואם אלז שייד דעד אלגעמללנער כאראקטערלםטלק פדן דעם לידלשן אדבעטער פדן‬
‫לענעד תקרפה‪ ,‬רריל דעד מ ח ב ר האבן‪ ,‬אז דאם איז געררען א טלפ פדן א קלללנעם בעלי‬
‫מלאכה‪ ,‬רראם ה א ט קללן פארמעלע קדדאליפיקאציעם פאר זל_לן פאך נלט געהאט‪ .‬דעדבי_י‬
‫באמערקט דעד מחבר‪ ,‬אז עם פעלן מאטערלאלן ררעגן יידן‪ ,‬דראס האבן געארבעט אלן די‬
‫פאבדלקן אדן גרעםעדע אלנדרםטרלעלע אדנטערנעמרנגען‪] .‬א םטאטלםטלק פדן ללדלשער ארבענ‬
‫אין ‪ 1843‬רראלט אבער דער מ ח ב ר געפרנען אלן ד ל ‪ ,‬ב ל ע ט ע ר פאר ל‪:‬דלשעד דעמאגראפלע״ ה׳ ‪[3‬‬

‫׳‬
‫‪273‬‬ ‫רעפעד‪8‬טן און רעצענזיעס‬

‫מלט דעם שעפט זיך אדים די ‪,‬לדדאלקא״ פדן דעם ברך‪ .‬זללער רדלנציק! דרעמעכם‬
‫עדלד איז דאס ? זלכער ניט פרן די קררעלן‪ ,‬נאד פרן דעם מחבר‪ ,‬דרילל אין די ארכלודן‪ ,‬רואם‬
‫פדן זיי שעפט דפר שדייבער פדן דעד דאזלקער מאנאנראפלע זללנע מאטערלאלן‪ ,‬איז פאראן‬
‫גענדג שטאןש פאר א ברך‪.‬‬
‫‪,‬‬
‫אי‪ ,‬די מעמאדאנדדמם פדן די דעמאלטלקע ללדלשע בלל־טדער צד פאםקערולטשן‪ ,‬אין‬
‫די פראטאקאלן פרן דער מלרכה־קאמלםלע פדן ‪ ,1855‬אין די קארעםפאנדענצן פדן פרילן אין‬
‫דעד ‪ —Allgemeine Zeitung des Judentums‬געפלנט זיך דאם נללטלקע פאר דער פראגע‪,‬‬
‫יראם איז אין דעם ברך נאד דרך־אנב אנגערלרט געררארן‪.‬‬
‫בלי_יבט די טעמע במעט רדי ניט א באארבעטע אדן עם איז שדין רל_לף< נערראדן דעד‬
‫מאמענט‪ ,‬אז די געשיכטע פדן דעם ללדלשן ארבעטער אין דעד תקרפה פרן ‪1855- 1831‬‬
‫־אל אדלםגעפארשט רדערן אלן א םפעציעלער מאנאגראפלע‪.‬‬
‫ב א ם ה א ט מלט זל_לן מאנאנראפלע געגעבן א מרםטער פדן א קלאדעד אדן סיםטעמא־‬
‫טלשער קאנםטדדקצלע‪ .‬אללנלקע לדלערת זי_לנע בנדגע ללדן זל_לנען נל_ל ארן ררלכטלק‪.‬‬
‫לאמלר האפן‪ ,‬אז דל ארבעט דדענן דעם ללדלשן פדאלעטארלאט ארן ללדלשן קאפלטאל‬
‫אלן דער א‪-‬בערבררך־תקדפה צרדלשן דל צרדלל ארלפשטאכדן רדעט םרןת־בל־םרןש אנגעשרלבן רדערן‪,‬‬

‫ד״ר יעקב שאצקי‬

‫‪Roman Rybarski. Handel i polityka handlowa Polski w XVI stuleciu.‬‬

‫‪Tom I. Rozwoj handlu i polityki handlowej. Tom II. Tablice i ma-‬‬
‫‪terjaly. Poznaii 1928-1929. 363 pp.-344 pp.‬‬

‫דעד מ ח ב ר פדן דעם ררעדק‪ ,‬א באקאנטער עקאנאמלםט אדן פאללטלקער פדן האציאנאל־‬
‫לאנעד‪ ,‬דדלל אלן דעם בדך זילנעם באפעםטלקן א טעזע‪ ,‬אז דל פדלללשע‬ ‫דעמאקראטלשן‬
‫האנדלם־פאללטלק אלן ‪16‬טן ל״ה אלז געררען אן אללנזל_לטלקע ‪ -‬מ ח מ ת דל ״לם־פאללטלק׳ איז‬
‫מ ח מ ת דעם צד גרדלםן ללבעראללזם לגבל ‪,‬פרעמדע‬ ‫םארנאכלעםלקט געדרארן‪ ,‬ררל אדלך‬
‫עלעמענטן׳ אלן דעד פדללישער מלדכח‪.‬‬
‫אן אלטע טענה‪ ,‬רראם אלז א ג ב שרלן ‪,‬דדלםכשאפטלעך״ אלנטערפרעטלרט געדדארן אלן‬
‫עקאנאמלםטן־הלםטאדלקער‪ ,‬דרל ק א מ ע כ ל ע צ ק י‪,‬‬ ‫דל ‪,‬פאדשדנגעך פרן א דלל פדלללשע‬
‫פ ט א ש נ ל ק א״א‪.‬‬ ‫באדאנארדםקל‪,‬‬ ‫טלמענלעצקל‪,‬‬
‫צדדלשן ד ל ‪ ,‬פ ר ע מ ד ע עלעמענטן׳ נעפלנען זלך‪ ,‬פארשטללט זלך‪ ,‬אדלך ללדן‪.‬‬
‫דער מ ח ב ר דדלדמעט דל ללדן א קרדצן קאפלטל <ב׳ ‪ ,(227 - 223 ,1‬אבער חרץ דעם‬
‫זי_לנען אלן דעם בדך צעדראדפן א ס ך דרלע מאטערלאלן ררענן דעד עקאנאמלשער ראלע פרן‬
‫דל ללדן אלן פרללן אלן ‪16‬טן לאדהדנדערט‪.‬‬
‫להלפדך צר ם ד ר א ד ד ל ע צ ק ל‪ ,‬וראם ה א ט אלן זי_ץ ברך ‪O upadku przemyslu‬‬
‫‪ i miast w Polszcze. Warszawa 1811‬באררלזן‪ ,‬אז עם אלז פאלש צד באשרלדלקן דל ילדן‬
‫ר ל ב א ר ם ק ל דל פראנע באשטעטלקן מלט‬ ‫אלן דל לרלדרת פדן פרלללשע שטעט‪ ,‬דדלל‬
‫אזעלכע טעזלםן‪:‬‬
 ‫ד״ד י‪ .‬ש‪8‬צקי‬ ‫‪274‬‬

‫‪ .1‬דועך דעד פדלללשער מסחר ה א ט געבללט‪ ,‬ד״ה אין מלטן ‪16‬טן י ״ ה ‪ -‬א י ז דעד‬
‫׳‬

‫אנטללל פון ד י יידן אין האנדל גערדעך זללער א קלללנער‪.‬‬

‫‪ .2‬ד י עקאנאמלשע ראלע פון די ילדן אין דל פרלללשע שמעט רדאקםט ערל ט דאן‪,‬‬
‫ררען די דדלדטשאפטלעכע לאגע פון דעד שטאטלשעד באפעלקערדנג בכלל פאדערגעדט זיך‬
‫און דל שטעט זילנען אין א צושטאנד פון ירידה‪.‬‬
‫‪,‬דל ילדן אלן פוללן ‪ -‬זאנט ר ל ב א ד ם ק ל‪-‬זללנען נלט געררען דעד הללדדן)‪,(droidze‬‬
‫אולף* וועלכע עם אלז ארלפגעגאנגען א רללך עקאנאמלש לעבן; זלל זללנען געדרען דעד פערמענט‪,‬‬
‫וראם ה א ט צעלללגט דל אלטע ררלדטשאפטם־ארגאנלזאצלע און אדלןש אלר ארט נלט נעשאפן‬
‫עםעם אזרלנם‪ ,‬וראם זאל הללבן דעם וולדטשאפטלעכן כ ו ח פון לאנד׳ ה׳ ‪.(227‬‬
‫אולןש וראם פאר א םפיד טדאנט ארולם דער מ ח ב ר אזא אורטללל‪ ,‬רואם אלז‪ ,‬ד י ד‬
‫אגב‪ ,‬נלט קללן ארלגלנעלער <זע פ ט א ש נ י ק ם ‪ - Ptasnik -‬ארבעטן ‪,‬דל שטעט אלן פוללן״(‬
‫אלז שווער צו זאגן‪.‬‬
‫דל צאל־רעגלםטעדס זל_לנען זליעד הלט קללן םארלאזלעכע פאר םטאטלםטלשע צוועקן;‬
‫ממללא אלז זללער שוועד צד פארעהטטעץ מלט זלכערקללט דל קארדלנאלםטע פדאנע‪ ,‬וראם‬
‫פדן אלד הענגט אפ דל תשדבה‪ ,‬אדן דאם אלז‪:‬‬
‫אלז מעגלעד בלל דעם אלצטלקן צדשטאנד פדן דער פארשדנג אדלפן געבלט פדן דעד‬
‫עקאנאמלשער געשלכטע אלן פדללן־ צד ענטפערןי אדלןש דעד פראגע‪ :‬צל פאד ‪ 1550‬זללנען‬
‫געררען מעד קדלסטלעכע אדעד ללדלשע םדחרלם אלן פדילןז‬
‫כיין!‬ ‫אז‬ ‫ענטפעדן‪,‬‬ ‫קאטעגאדלש‬ ‫מען מדז‬
‫דעד פאקט גרפא‪ ,‬רדאם ילדן האבן זיד באמלט צד ברעכן דל קדלםטלעכע צעד־ אדן‬
‫מלר‬ ‫גללדלע־אדגאנלזאצלע‪ ,‬קען נלט פארלללקנט דרערן ארן אלז געדדען זללעד נאטלדלעד!‬
‫זעען דאם צדם ברלטםטן אלן א דלל מערלשע שטעט‪ ,‬וזר דעד קאמןש ה א ט זיד געענדלקט‬
‫מלט דעם כלצחרן פרן דל ללדן‪ ,‬ד י ה אז נאך פאר דעד פאללטלשער גלל״לכבארעכטלקרנג זל_לנען‬
‫ללדן דאדטן גערוארן עקאנאמלש גלללכבארעכטלקט <זע דל אדבעט פדן ב‪ .‬הללללג ‪Die Vor-‬‬
‫‪ ,Iaufer der mahrischen Konfektionsindustrie‬רראם וזעט דעצענזלרט ררעדן אלן דל‬
‫קרמענדלקע נרמעדן ילרדא־בלעטעד(‪.‬‬
‫אזעלכע בללשפללן געפלנען מלר אלן דעד עקאנאמלשער נעשלכטע פרן דל ילדן‪ ,‬בא־‬
‫זרנדעדם אלן ‪18‬טן לאדהדהדערט‪.‬‬
‫דארףז מען הללםט עם באטראכטן ד לב א ד ם ק ל ם טעזלםן ררל ‪ a priori‬קאנםטרדלדטע‪,‬‬
‫דריגלל קללן מאטערלאל פאר דל טעזלםן אלז דעדדרל_לל נלט צרנדלפגעזאטלט געררארן‪.‬‬
‫ד ע ד שטאנדפרנקט גדפא‪ ,‬אז דל פרלללשע ‪,‬מלעשטשאנםטררע׳ ה א ט נ ע ה א ט דאם דעכט‬
‫צד פאדנלכטן ד י ללדלשע האנדלם־עלעמענטן‪ ,‬לעכע האבן אבער נלט געהאט דאם דעכט זלד‬
‫פ א ר נ ל כ ט ן ‪ -‬ד א ס כאראקטערלזלרט שדלן צדם בעםטן ד י ‪,‬אבלעקטלרדלטעט׳ פרן‬ ‫ניט לאזן‬
‫ארבעט‪.‬‬ ‫דיבאדםקלם‬
‫טען קען אבער פעםטשטעלן‪ /‬אז גדאד דעד צדדללטער באנד מלט דל צעדדארפעכע‬
‫דרלע מאטעדלאלן ה א ט א ררערט פאד דעד עקאנאמלשער געשלכטע פרן דל ללדן אלן פרללן‪,‬‬
‫עד אלז אבער א צדפעליקעד‪.‬‬
‫‪275‬‬ ‫רעפעראטן און רעצענזיעס‬

‫אפילו ד י פראבלעם פין קאפשטילעד אין אלט־פיילן איז נ י ט נעלללזט געדוארן‬

‫םאזלטלדו‪ .‬עם איז גענדג צו פארגלי_יכן ש י פ ע ד ם מעטאדע פון אילסרעכעכען דעם שטללעד‬
‫)אין דעד קאלעקטלדועד נעשלכטע פון ד י ילדן אין פוילן‪ ,‬דוםיש ‪ (1914‬אדן ב ל א ל ק א ר ד ם ק י ם‬
‫ד באדדי^זט‪ ,‬אז‬ ‫ע‬ ‫כ‬ ‫ל‬ ‫ע‬ ‫ו‬ ‫ו‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪9—10,109‬‬
‫)"‪,,glowy‬‬ ‫‪ capita‬מיינט ניט דעד ״קאפי פדן משפחה‪ ,‬נאד פשוט דעד ״קאפי )א יחיד(‪.‬‬
‫‪zydowskie w wykazach poglownego sq to glowy ,,rzeczywiste", nie zas glowy‬‬
‫‪rodzin).‬‬
‫הילנט ווי קען מען מאכן אויספירן‪ ,‬ווי רלבארםקל מ א כ ט זיי ? עם איז נאד אלץ דדילט‬
‫פדן סלנטעזן און אדיםפלרן‪ .‬ד ע ד דויעד מאטעדיאל פעלט נאד פאד אזעלכע באהדלפטדננען‪,‬‬
‫‪,‬‬
‫ווי מ י ד געםינען אין ריבאדםקים בין ‪.‬‬
‫ד״ד יעקב שאצלן‬

‫ד ״ ר י‪ .‬ש י פ ע ר ם ״ ו ו י ר ט ש א פ ט ־ ג ע ש י כ ט ע ״ א ו ן ד י י י ד ן א י ן ע נ ג ל א נ ד‬

‫ד י ר יצחק שיפעדם ״ללדלשע געשלכטע׳ <‪ 4‬בענדעד‪ ,‬פארלאג ״אחיםשר׳‪ ,‬רוארשע ‪(1930‬‬
‫באהאנדלט דאם דרירטשאפטלעכע לעבן פדן ד י ילדן אין דעד מיטלעלטערלעכער אללראפע‪,‬‬
‫ביז דעם לאד ‪ .1500‬אז ד י צייט איז נערוען רללףן פ א ר א רריסנשאםטלעכעד ארבעט‪ ,‬וראם‬
‫זאל זיד באשעפטיקן מ י ט ייירטשאפטלעכע פדאבלעמען פון ד י ילדן אין מיטלעלטער ‪-‬‬
‫ויענן ד ע ם זי_ינען קיין ציייי מיינדננען ניטא‪.‬‬
‫ד י ילדישע נעשיכטע אין מיטלעלטער איז א פלל־פאדצדרללגטער אין ארמאויםשעפלעכעד‬
‫נעביט‪ .‬נלטא קיין אילן לאנד‪ ,‬ידו עם ה א ב ן זיד ניט געפרנען קיין י ל ה ‪ -‬ו ז ו מעד‪ ,‬ווו‬
‫רדייניקער‪ .‬מיד קענען זיד דעריבער פארשטעלן ד י שייעריקייטן פין באארבעטן אין צרנריפ־‬
‫שטעלן א ויערק‪ ,‬דדאס זאל ארימהעמען דל םאצלאל־עקאנאמלשע סטררקטרד פון דל ילדן אלן‬
‫אין‬ ‫פארשללדנשפראכלקע‬ ‫פארלדלןש פדן לאדהדנדעדטער אין אזדיפלל פארשללדנארטלקע‪,‬‬
‫פאדשללדנראםיקע פעלקער אדן לענדעד‪ .‬דילדנדלק דדענן דל שרדעדלקללטן פדן באאדבעטן דל‬
‫ילדלש־עקאנאמלשע נעשלכטע‪ ,‬זאגט פדאפ׳ שמעדן דדבנארר אלן זללן ארטלקל ־‪, .‬דדאם פעלט‬
‫אלן אדנדזעד עקאנאמלשעד נעשלכטע"‪ :‬״דאס אלז גאגץ פארשטענדלעד‪ ,‬דדען מען דערמאנט‬
‫זיד‪ ,‬אז דל אללראפעלשע פעלקער האבן צר טאן מלט א צללט־ררלם פרן העכםטנם טולזנט לאד‬
‫ארן ד א ם אדלך אדלןש אללן טערלטאדלע; ד ע ד ללדלשער הלםטארלקעד ה א ט אבער צד טאן מלט‬
‫א דרילטדלזנטלארלקעד געשלכטע אדלןש טערלטאדלעם פדן דעד נאכצער דדעלט״‪.‬‬
‫ם׳אלז‪ ,‬נאטלרלעד‪ ,‬א העכסט־רדלכטלקע דעדשללנדננ אלן דער ללדלשער דרלםנשאפט‪ ,‬דדאם‬
‫א ז א אדבעט אלז דרדכנעפידט א י ן פארעפנטלעכט געדרארן אלם נללטלקער צרשטל_לעד פאר‬
‫ד ע ד ללדלשער קולטדר‪.‬‬
‫עם אלז נלט איהדזעד ארלפגאבע זיד אפצדשטעלן אילןש דעם דדערק איננאנצן‪ .‬מיד‬
‫לאנד‪-‬‬ ‫ןועלן זיד בלדלז פאדנעמען מלט דעם ללדלשן דולדטשאפטלעכן לעבן אלן אללן‬
‫י|ננגלאנד ‪ -‬צוליב א ט דל טעמלם‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫פון ייווא‪ ,‬בצרלין ‪ ,1928‬ז׳ ‪.180‬‬ ‫‪8‬רויסגעגע‪3‬ן‬ ‫‪.‬שריפטן פ*ר עקאנאמיק און ס ט ‪ 8‬ט י ס ט י ק י ׳ ‪,1‬‬
 ‫מ‪ .‬פדענק‬ ‫‪276‬‬

‫ערשטנם‪ ,‬ררללל אדאנק אן אדבעט ורענן ד ע ם ‪,‬צררלקקער פון ד י ילדן אין עננלאנד׳‬
‫רואם אונדז איז ארלםגעקרמען צו דעפערידן אין ד״ד יעקב שאצקלם נעשיכטע־קדדם א׳‬
‫יידיישן לערעד־םעמלנאר )נלד־לארק>‪ ,‬אין אפריל ‪ ,1933‬האבן מיד געהאט ד י נעלעגנהיי‬
‫זיד גרינדלעכער צר באקענען מלט דעם לעבן פון ד י ילדן אוי^ ד י בריטישע אלנדזל׳‬
‫אין ד ע ד צללט פרן מלטלעלטער‪.‬‬
‫צדרייטנם‪ ,‬דרללל ד י אדלטארלטאטלורע קריטיק )ארן ד א האבן מ י ד דערהדיפט אין זינ׳‬
‫א ב ר ה ם מענעםעם אנאליז פדן ד״ד שיפערם ‪,‬ללדלשע געשיכטע״‪, ,‬צרקרנפט‪/‬ידלל ‪ (1332‬ה«‪5‬‬
‫נ י ט געפרנען פ א ר דריכטיק צר בארירן ד״ד שיפעדם אפהאנדלרנג ררענן ילדישן ווירטש«פ<‬
‫לעכן לעבן אין ענגלאנד‪.‬‬
‫דערםאד ודיל איד באהאנדלען אייניקע פרנקטן רראם זללנען נרגע עכנלאנד‪ .‬אזדי־אד‬
‫דרעט מ י ד אפשר געראטן עטרראם צד דעדגאנצן דאם‪ ,‬דראם איז ניט דעדזאנט געדרארן‪« ,‬‬
‫קאדעגידן ד א ם דדאם איז‪ ,‬אפשר אדמבאדרוםטזלנלק אדער צוליב ררעלכעד ם׳איז אנדער׳‬
‫םיבה‪ ,‬אלבערגעזאגט גערוארן‪.‬‬
‫אדרם מלטן פדן ‪11‬טן י״ה דדעדט ענגלאנד אל_לננענדמען דריד ד י נאדמאנער‪ ,‬אדנטע‬
‫אנפלד פרן קיניג ררלללאם ‪) I‬דריליאם ד ע ד באצרדלננער(‪ .‬ה נ ם עם זכלנען פאראן דאקרמענ‬
‫אדן אנדעדע הלםטארלשע מקררים רדאם דערדדללזן‪ ,‬אז ילדן ה א ב ן זיד געפרנען אין עננל‪5‬ן‬
‫פ א ד דער ממשלה פון דל נאדמאנעד‪ ,‬איז אבער זיכעד‪ ,‬אז זייער ‪.‬צאל איז געררען זיי‬
‫א קלללנע אדן זללער השפעה אדלפן אדומלקן לעבן נאד א קלענערע‪ .‬עדשט מלטן אנכ‬
‫פדן דל נאדמאנעד מעדקט זלך א צדפלרם פדן ללדלשע אילכרדאכדערער קללן ענגלאנד‪ ,‬דעדהרי‬
‫שטאט רוען‪ ,‬וואם אלז באשטאנען כמעט דורכולם פדן סרחר‬ ‫פרן דעד נארמאנדלשער‬
‫ד״ד שלפעד דעדצלללט אדנדז‪:‬‬
‫‪,‬דל אללנרראנדערעד זללנען‪ ,‬דרילזט ארלם‪ ,‬געדדען לרלטעד םדחרלם אדן נלשט נ‬
‫באנקלדן ‪ -‬געלט־פארלל_לער‪ .‬ררארעם דדיד א געזעץ פרן דעם ענגללשן קלנלג עדדראדד ד‬
‫פרדמען )‪ (1066-1042‬אלז פארדרערט גערואדן פאר פראצענטנלקעס זלך ארלפצרהאלטן אלי‬
‫לאנד‪ .‬ארן טאמער אלז דערדדלזן גערראדו‪ ,‬אז עמעץ נעמט דדאכער‪ ,‬ה א ט אלט געדדאט‬
‫קאנפלםקאצלע פדן זיין פארמעגן ארן ד א ם פארללרן אלע זל_לנע בלרגער־רעכט‪ .‬פדן ו‬
‫א‬ ‫אנדעדעד זל_לט קאן דערקלערט ררעדן דעד פדללנדלעכער אדלפנעם פרן דל ללדלשע‬
‫‪2‬‬
‫דדאנדעדעד בלדלז דריד זללער גדרלםעד באדללטדנג פארן האנדל״ ‪.‬‬
‫זללנען אבער פאראן אנדערע טעארלעם‪ ,‬דדאם דערקלערן ד ע ם פרילנדלעכן ארלפ‬
‫פרן דל ללדלשע אללנדראנדערער אלן ענגלאנד‪ ,‬נלט נאד צרללב זללעד נרדלםן באטל_לט ‪a‬‬
‫האנדל‪ .‬אללן טעארלע אלז‪ ,‬אז דל ללדן ה א ב ן באצאלט דדלללאמען א נדרלםע םדמע געלט‬
‫‪3‬‬
‫דעד דערלרלבעניש זיד צד באזעצן אלן עננלאנד ‪ .‬א צררללטע אדן אפשר דל דדלכטלקםטע•‬
‫אלע טעארלעם אלז‪ ,‬אז דדלללאם ה א ט נערראלט האבן דל ללדן אלן עננלאנד הלט נאד‬
‫ד ע ד טרבה פרנעם האנדל‪ ,‬נאד פ א ר זללעד דראכעדלל‪ .‬ד א ם דעדקלעדט זיד אזרל‪:‬‬

‫‪8‬‬
‫ד״ד י‪ .‬שיפער—״יידישע געשיכטע׳‪ /‬ב׳ ‪ ,1‬ז׳ ‪.73‬‬
‫» א‪ .‬נל‪ .‬חיימסאן—‪ ,History of the Jews in England‬לאנדאן ‪ ,1928‬ז׳ ‪.8‬‬
‫‪277‬‬ ‫רעפמראטן און רעצענזיצס‬

‫צר לענער צל_לט‪ ,‬ד״ה אין ‪11‬טן ל״ה‪ ,‬ה א ט גענדמען ארלפבללען די שטאט־ררלרטשאפט‬
‫{יבער גאנץ אללראפע‪ .‬שטעט זללנען גערראקםן ווי אדלןש הליוון‪ .‬און וועד נאך אזרל ווי די‬
‫אדאנק זללער האנדל און דעד־‬ ‫ידן קאן מיטרוידקן ביי דעד אנטדדלקלדנג פדן א שטאט‪,‬‬
‫אררנג אין געלט־ענלנלם ז איז‪ ,‬נאטלרלעך‪ ,‬געדראדן א געלאף! אדיףן ילדן‪ ,‬מ׳האט זלל צרנעטלללט‬
‫ןפעצלעלע פדלדרללענלעם‪ ,‬אבי זלל זאלן זיך באזעצן אין די באטרעפנדיקע שטעט‪ .‬זייער‬
‫אדאקטערלםטלש אלז דער פאל‪ ,‬דואם דיר שלפער גלט אלבער ולענן דעם בלשאןש רלדלנער‪,‬‬
‫עם גרלנדער פרן דער שטאט שפללער‪ .‬אלן זל_לן ה ק ד מ ה צד דעד פרלרדללענלע‪ ,‬רואם דעד‬
‫‪ ,1084‬זאנט ער‪. :‬היען אלך ה א ב באשלאםן פרן דעם‬ ‫‪1‬לשאן‪ 5‬ה א ט פאדעפנטלעכט אלן לאר‬
‫רט שפל_לעד צר מאכן א שמאט‪ ,‬ה א ב אלך געהאלטן‪ ,‬אז אלך רדעל טדלזנטפאך פארנרעםעדן‬
‫‪4‬‬
‫עם כבדד פרן דעם ארט‪ ,‬אולב אלך רדעל דא פארבעטן אדן קאנצענטרלדן דל ללח״ ‪.‬‬
‫דל הולפטזאך פאר דל שטעט אלז נלט נעווען דעד האנדל‪ ,‬נאד קדעדלט־קאפלטאלן‪.‬‬
‫י ט דל נללטלקע קרעדלט־קאפלטאלן רדאלטן דל קרלםטן געדוען אזעלכע געראטענע םדחרלם‬
‫ל די יידן‪ :‬אבער קדעדלט־קאפלטאל אלז נעררען בלדלז בללם יידן‪ ,‬ררעלכער ה א ט דעם מ ס ח ר‬
‫לט קרעדלט פאררראנדלט אלן א פדנםה‪ ,‬רראם אלז אדנדז בארררםט מלטן נאטען ‪,‬רואכעד״‪.‬‬
‫י קרלםטן אלז‪ ,‬לדלט די קידכלעכע געזעצן‪ ,‬געדדען שטדענג פארווערט צד לל_לען געלט‬
‫ילףז פראצענט‪ .‬בלל יידן‪ ,‬דרלדער‪ ,‬האט דל קלרך אוועקנענרמען דאם רעכט ארין* אנדערע‬
‫;נסות‪ ,‬ודל עדד־ארבעט‪ ,‬עדד־באזלץ אאז״רד‪ .‬ממללא האבן זלך ללדן נעדראדפן ארקת געלט־‬
‫&נדל אדן באנק־געשעפטן‪ ,‬דראס ם׳אלז בלל זלל אנטדולקלט געווארן אלן משך פדן אללנלקע‬
‫ונדערט לאר‪.‬‬
‫עם רדערט אזרל־אדרם פאר אונדז פארשטענדלעכעד‪ ,‬פארוראם ודלליאם‪ ,‬דעד אללננעמער‬
‫ן עננלאנד‪ ,‬ה א ט געדדאלט האבן דל ללדן אלן לאנד‪ :‬פדלעד דרל סדחדלט צד אנטררלקלען‬
‫צד‬ ‫ט מסחר‪ ,‬דעדהולפט צורלשן נארמאנדלע אדן ענגלאכד ארן שפעטער דרל ודאכערער‬
‫‪:‬אנםלרן דעם מםחד צרולשן דל גרויי לענדער‪.‬‬
‫דל טעארלע וועדט נאך מעד פאדשטארקט דדרך דל פאקטן‪ ,‬דראם אדלןת זלל שטרלםן‬
‫ר זלך אן טאקע אלן ד״ד שלפערם ״ללדלשער געשלכטע״‪:‬‬
‫‪,‬אלן משך פדן ‪11‬טן ל״ה דרערן אדלך אפטער דערמאנט ללדן אלן עננלאנד דדאם מאכן‬
‫ידת אלן פדאנצללזלשע ה א נ ד ל ם ־ ש ט ע ט ‪ . . .‬דל םאצלאלע לאנע פרן דל ללדן טדאגט שרלן‬
‫מאלט )אנהללב ‪12‬טן ל״ה> דעם בילטן שטעמפל פרן קאמערקנעכטשאפט אדן זללער דדלרט־‬
‫פטלעך לעבן דרערט אלץ מעד פארדרקט אלן דעד רלכטדנג פרן דראכעדלל־נעשעפטן‪ .‬דדאם‬
‫יך דעם פרלנצלפ פרן קאמערקנעכטשאפט‪ ,‬קאן מען דדילםט באהרלפטן‪ ,‬אז ער אלז אלן‬
‫ן שדם לאנד אזדל קאנםעקררענט נלשט דרדכנעפלרט געדראח‪ ,‬ררל אלן עננלאנד‪ .‬אלן קללן‬
‫;ד‪ ,‬חרץ עננלאנד‪ ,‬האט דל קאמערקנעכטשאפט ארלך נלט דערפלרט צו אזא אללנזללטלקללט‬
‫‪:‬‬
‫דעד ללדלשער דרלרטשאפט <ד׳ה דראכערלל( ארן צר אזא פרלען צדזאמענברדך פדן א ל ד ‪. . .‬‬
‫שטעלן דל ענגללשע‬ ‫׳‪ 1‬אלן דעד צללט טונעם קלנלנ הללנדלך‪ I I>2‬ט ע העלפט ‪12‬טן ל״ה>‬
‫!ן מלט זלך פאר א גררלםע קארפאדאצלע פדן דדאכערנלקעם‪ ,‬דדאם דל ארלפנאבע זללערע‬

‫‪4‬‬
‫שיפער—דצ״וו‪3 ,‬׳ ‪ ,1‬ז׳ ‪.64‬‬ ‫|‬

‫\‬
 ‫מ‪ .‬פרענין‬ ‫‪278‬‬

‫איז דררך דדאכעד־געשעפטן אדלםצרזללנן ד י אדצדרת פדן־ דעד באפעלקעררננ ארן צר שפל_לזן‬
‫‪5‬‬
‫ט י ט ד י רללכטלמעד ד ע ם קלנלנ״ ‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫א מער דלדעקטע באתדעפטלקרננ פרן ד ע ד טעארלע געפינט מען ביי א‪ .‬מ‪ .‬חללמםאן ‪.‬‬
‫ער האלט‪ ,‬אז דרלללאם איז דערהריפט גערדען םאדאינטערעםירט‪ ,‬ד י פעאדאלע שטל״לערן ;‬
‫זאלן אלם באצאלט דדעדן אין מזדמן נעלט‪ ,‬אבער אן ד י יידן איז דאם גערדען אן ארממעגלעכע‬
‫נעבראכט ד א ם נעלט זדערפאד זל״לנען מ ס ת מ א די ערשטע ;‬ ‫האבן מ י ט ז י ך‬ ‫ז א ך ד י יידן‬
‫אי_ינדראנדערעד געדרען לדלטער םרחדיט> ארן פדן זיי איז עם אריבער אין דער צלדקדלאצלע‪.‬‬
‫דער קיניג ה א ט געקענט באהריפטן לרקםדם־ארטלקלען ארן צד דער זעלבלקער גייט צרפדידנ• ו‬
‫זייערע ‪j‬‬ ‫האבן געקענט באצאלן‬ ‫באדערפעכישן; ד י פירשטן‬ ‫שטעלן זללהע מלללטערלשע‬
‫ז‬
‫שטילעדן‪ ,‬אדן אזדי כ ם ד ר ‪.‬‬
‫אז ד י ענגללשע מלכים האבן אדלםנעלדצט ד י יידן צרללב דדאכערלל‪ ,‬אדיםשליםלעד ‪:‬‬
‫‪8‬‬
‫צרללב דראכערלל ‪ ,‬באשטעטיקט ד י נאנצע שפעטערדיקע נעשיכטע פדן ד י יידן אין עננלאנד‬
‫ביז צרם נירדש אין לאר ‪ .1290‬אדאכק דער רדאכערלל מ צ ד ד י ילדן א י ז ד ע ד האם פדן די‬
‫פירשטן ארן דעם המרן אפגעררענדט געררארן פדן ד ע ם קיהינ ‪ -‬אריןש ד י ילדן‪ .‬ד י צדרייטע‬
‫העכםט רריכטיקע דערגדללכרננ פאר ד י עננלישע מלכים איז נעדרען‪ ,‬רראס זייער קאםע איז ‪I‬‬
‫אלעמאל געדרען פדל‪ .‬פ א ר ד ע ט ה א ב ן שדין ד י ילדן ז י ד נעהאט צר זארגן‪.‬‬
‫ם׳איז אבער געקדמען א צי_יט ררען די ילדן אין עננלאנד ה א ב ן פלדצים דערפילט‪j ,‬‬
‫אז זייעד געלט־קראפט איז אדיםגעזדיגן‪ ,‬צערדנען נעדדארן‪ .‬פרעגט ז י ד ‪ :‬ד י באפעלקעררנג ‪I‬‬
‫אלז געדרען פאראדעמט‪ ,‬פרן דל ללדן אלז אדלםגעזרלנן געדראדן זילעד גאכץ פאדמעגן‪ ,‬ד ע ם ‪1‬‬
‫קלנלגם קאםע אלז גערדען לללדלק ‪ -‬רדד־זשע אלז ד א ם געלט אהיננעקרמען ? אדלןש דעם בלט ן‬
‫אדנדז ד״ד שלפעד קללן ענטפעד בלט‪ .‬ד ע ם ענטפעד האבן מלד געפדנען ביל חללמםאנען‪ .‬דאס‬
‫געלט‪ ,‬דעדצלללט אדנדז חללמםאן‪ ,‬אלז ארדעק‪:‬‬
‫עדשטנם צר שטלצן דל קרללצלער אלן דל עדשטע צרדלל קרללצצדגף‪.‬‬
‫צרדללטנם צד ברלען בנלנלט פאד ד ע ד קאטדללישעד קליד‪ ,‬דרר א הלפש בלםל פרנעם \‬
‫‪10‬‬
‫געלט אלז פארבללבן ‪.‬‬
‫אנצדפלרן מלחמרת פ א ר ד ע ם קלנלנ‪ ,‬אלן אלרלאהד אדן ארלפן אללראפעלשן‬ ‫דרלטנם‬
‫‪,1‬‬
‫קאנטינענט ‪.‬‬
‫פערטגם ה א ט דלכאדד לללבנהארץ אדעד רלכארד ‪ I‬פלרגענדמען א דרלטן קדללצצוג‬
‫;‬
‫אלן לאר פדן זללן קרילנרנג )‪ ,(1189‬ה א ט אלללן ד ע ם צדג אנגעפלדט ארן םדבסלדלרט מלט‬
‫ענגללש נעלט‪ .‬דל ללדן ה א ב ן געמרזט בל_לשטל_לעדן ‪ 60.000‬פדנט‪ ,‬אן אדלסערנערדללנטלעכע |‬
‫םרמע פ א ד א הל_לפעלע מענטשן‪ .‬ד א ם געלט אלז שדלן פארבללבן אלן אדיםלאהד"‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫שיפער— ב׳ ‪ ,1‬ז׳ ‪.74‬‬
‫‪6‬‬
‫[‬ ‫‪.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪ ,‬ז׳‬ ‫‪H‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪o‬‬
‫ך‬
‫‪I‬‬ ‫חיימסאן ‪ -‬ק‪8‬פיטל ‪, III‬קרייצצוגן און בלוט‪-‬בילבולים״‪ ,‬ז״ז ‪.25 .23 ,22‬‬
‫‪8‬‬
‫חיימסאן ‪ -‬ז' ‪ :21‬״זייער פונקציע איז געווען באגרענעצט צו דער קאמערציעלפר און‬
‫ן'‬ ‫פינאנציעלער ספערע״‪.‬‬
‫י‬ ‫חיימםןזן — ז׳ ‪.19‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪1 0‬‬
‫חיימסאן— ז׳ ‪.22‬‬
‫‪1 1‬‬
‫חיימסאן— ז׳ ‪.26‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪1‬זייגי‪0‬אן — ז׳ ‪.30‬‬
‫‪279‬‬ ‫רעפעראטן און רעצענזיעם‬

‫ד י באפעלקעררכג ה א ט באלד כאך דלכארדם אפפאדן זיד דעדפללט עקאכאמלש דעד־‬

‫דריקט אדן ‪ -‬הפקר‪ .‬פייט ‪ 8‬פורראדיקער רציחה איז טען באפאלן דיי שרצלאזע ללדלשע‬
‫כאפעלקעררכג אין לאכדאו‪ ,‬ללכקאלן‪ ,‬םטאמפארד‪ ,‬ל ץ ‪ ,‬לאדק אין אכדעדע שטעט‪ .‬צרזאמען‬
‫זיינען‬ ‫ט‬ ‫מ י ט דעד פארלעכדרכנ פדן דעד ץדלשעד באפעלקערדכג אין א צאל עכגללשע ש ע‬
‫ט‬

‫‪1‬‬
‫אייד פארכלכט געדראדן ד י רדעקםלען ארק* די הדברת‪ ,‬וראם מ׳אלז ד י לידן שרלדלק געוועף ‪.‬‬
‫אדן‬ ‫ד ע ד ‪ 13‬טעד ל׳ה אלז אילן לאגגע קייט פדן ארמארלפהערלעכע פאנדאמען‬
‫דעכטלעכע ררלבערללען אדלןת דל יידן אלן עהגלאנד‪ .‬אלן לאד ‪ 1275‬שפלרט קלנלג עדדדארד ‪,1‬‬
‫אז דער שדראם אלז שדלן אדלםגעדרלקט ביזן לעצטן טראפן‪ ,‬ארן ער כעמט אפ ביל ד י יידן‬
‫ר ע כ ט ‪ -‬ז י ד אפצדנעבן מלט דדאכעדיל‪ .‬עכדלעד קרפוט דעד לעצטער טרלט־‬ ‫זללער ־לעצט‬
‫ק ל א פ ‪ -‬מ ל ט פדפצן לאר שפעטער‪ ,‬ורען דער זעלבלקער עדדדארד ‪ I‬פארארדכט‪ ,‬אז ד י ייוץ‬
‫זאלן ענדגללטלק פארלאזן דאם לאנד‪.‬‬
‫דערמלט ענדלקט זלך דל געשלכטע פרן דל ללדן אלן עננלאנד אלן מלטלעלטעד‪ .‬כאכן‬
‫גלדרש ‪ 1290‬אלז קללן ל‪:‬דלשע געשלכטע בלט געשאפן געדרארן אלן ענגלאנד אלן א משך פרן‬
‫‪ 350‬יאד‪ .‬עם בלללבט בלרלז דל פדאגע‪ :‬דרלפלל יידן האבן פאדלאזט עכגלאנד י דיר שלפער‬
‫‪14‬‬
‫בלט אן דל צאל פרן ‪ 2.500‬בלז ‪ 3.000‬כפשרת‪ ,‬חללמםאן ‪ 16.000 -‬כפשרת ‪ ,‬דזשאזעןז דזשלל־‬
‫קאבם )אלן זי_לן ארטלקל ‪,‬עכגלאכד״ אלן דער ‪,‬דזשץש עכצלקלאפעדיע׳( אייד אזרל פלל‪,‬‬
‫‪,0‬‬ ‫‪15‬‬
‫לארד קאדק‪ ,‬א באדררםטער עכגללשער פלרשט פרן לעכער עפאכע‪ . 15.060 ,‬פראפ׳ גרעק‬
‫אדן פדאפ׳ שמעדן דרבכארר" גיבן בללדע אן א צאל פרן ‪ 16.000‬בלז ‪ 16.500‬כפשרת‪ .‬דדאם־זשע‬
‫זילנען דיר שלפערם ראלדת פאד פאדמלכערן זל בלז ‪ 2.500‬אדער ‪3.000‬ז עד ארגדמעכטלדט אזרל‪:‬‬
‫‪,‬פרן ד י לאדן ‪ 1290- 1280‬זללכען אדכדז פארבללבן אללכלקע שטללער־ללסטעם‪ ,‬רדאס‬
‫באלאכגען צד דעט ץדלשן קאפ־שטללער‪ ,‬ררעלכעד אלז דעמאלט אל_לכנעפלרט גערדארן דררד‬
‫דעם קלכלג‪ .‬דעט שטל_לעד האבן געצאלט אלע יידן דראם האבן געציללט מעד דרי ‪ 12‬לאד‪ ,‬ארן‬
‫אזעלכע שטליער‪.‬‬ ‫הלדת דרל אלן ד י שטילער־דשימרת דרעדן דעדמאכט פדן ‪ 1133‬בלז ‪1179‬‬
‫צאלערם‪ ,‬אלז משער צר זל!ן‪ ,‬אז דל גאכצע ללדלשע באפעלקעדרכג פדן עכגלאכד ה א ט אלן דעט‬
‫‪18‬‬
‫לאר פרן גלדדש‪ - 1290-‬ג ע צ ל ל ל ט כלשט מער ררל לערך ‪ 2.500‬בלז ‪ 3.000‬כפשדת״ ‪.‬‬
‫מלד זללכען געכללגט אכצרכעמען‪ ,‬אז ד״ד שלפער אלז כלט גערעכט מלט זללן אכגאב‬
‫‪ 2.500‬בלז ‪ .3.000‬אלן דער ערשטער שדדה פדכעט צלטלרטן פאדאנראןש דערצלללט אוכדז‬
‫א ל ל כ ל ק ע שטללער‪,‬‬ ‫ד״ד שלפער‪ ,‬אז ‪,‬פרן דל לאדן ‪ 1290-1280‬זל_לכען אדכדז פארבללבן‬
‫א ל ל ב ל ק ע שטל_לער=ללםטעם ה א ט מען אררלםגעכרמען פרן ‪ 1133‬בלז‬ ‫ללםטעם״‪ ,‬ארן פרן דל‬
‫‪ 1179‬כעמען פדן שטל״לער־צאלעדם‪ .‬ד״ד שלפעד גלט בכן אלללן צד‪ ,‬אז ם׳זל_לכען געדדען כאך‬
‫זענען‬ ‫שטל_יער־ללםטעם‪ ,‬ט א דר ל ק ע ן ע ר א ד ל פ ן ם פי ד פ ר ן ד ל א לל כ ל ק ע ר ר א ם‬
‫ב א ג ר ע נ ע צ ן ד ל צ א ל ב ל ז ‪ 2.500‬א ד ע ר ‪ 3.000‬ז‬ ‫פארבללבן‬
‫‪1 3‬‬
‫חיימסץ; — ז׳ ‪.39‬‬
‫חיימסאן — ז׳ ‪.86‬‬ ‫‪1 4‬‬

‫‪1 5‬‬
‫ה‪ .‬ס‪ .‬ק‪ .‬ה נריקעז‪) Return of the Jews to England :‬לאנדא ‪ (1905‬ז׳ ‪.11‬‬
‫‪1 6‬‬
‫פדאפ׳ ה‪ .‬גרעץ — ‪ ,History of the Jews‬ב׳ ‪) ,111‬פילאדצלפ ע ‪ (1894‬ז׳ ‪645‬־‬
‫‪1 7‬‬
‫ש‪ .‬דובגאוו — )‪ -Weltgeschichte des Judischen Volkes (in Europa‬ב׳ ‪—V‬‬
‫בערלין ‪) 1927‬ז׳ ‪.(72‬‬
‫‪1 8‬‬
‫שי‪8‬ער ־ נ' ‪ ,1‬ז׳ ‪.84‬‬
 ‫מ‪ .‬פרענק‬ ‫‪280‬‬

‫קללו ארלטענטלשע צלפעדן זענען היט פאראן‪ ,‬חרץ איין צלפער‪ ,‬וראם אלע הלםטארלקעד‬
‫איר אופוגעפער‪ .‬ד א ם איז ד י אננענעבענע צאל יידן וואם איז געפארן‬ ‫אללנלקן זיך‬
‫קללן פלאנדרלע זהללנטלקע בעלנלע>‪ .‬דל גררפע דרערט געשאצט פון ‪ 1.300‬בלז‬ ‫דלדעקט‬
‫‪ 1.600‬נפטרת‪ .‬ד״ד שלפער דערמאנט נלט דעם פאקט‪ .‬אחרץ פלאנדרלע ה א ט א הלפשע נדדפע‬
‫זלך באזעצט אלן פראנקרללך‪ ,‬םפעצלעל אלן פאדלז‪ :‬עם רדערן אולך דערמאנט ענגללשע יידן‬
‫אלן שפאנלע‪ ,‬האלאנד‪ ,‬דללטשלאנד און אנדעדע לענדער‪.‬‬
‫אחרץ דעם אלעמען אפעללרט צו ארנדז ל א ד ד קאדקם צלפער )‪ .(15.060‬ער ה א ט‬
‫געלעבט אלן לענעד עפאכע און ער גלט אלבער זל_ץ מילנדנג ווענן דעם גלרדש פון דל ל‪:‬דן‬
‫אולם ענגלאנד‪ .‬לולט לארד קאדק קומט אדים‪ ,‬אז דל יידן ה א ט מען נלט ארדלםנעטרלבן‪,‬‬
‫נאד נאכדעט וול קלנלנ עדוואדד ‪ I‬ה א ט ארדלםגעגעבן זיין באדלמטן םטאטוט ‪De Judaismo‬‬
‫וראם פארוועדט רראכערי_ל‪ ,‬אלז זלל נארנלשט נעבללבן צר טאן אין ענגלאנד און זלל האבן‬
‫דעדלבער אלללן פארלאזט ד א ם לאנד‪ .‬דערבלל נלט עד אן דעם צלפעד ‪ 15.060‬אלן דעד‬
‫‪18‬‬
‫םאלננדלקער באמערקדנג ‪ , :‬א ו ן אזול האבן דל גדולזאמע יידן רואם לעכצן אזיי נאד ארמי‬
‫מאראללשע פדאפלטן‪ 15.060 ,‬אלן צאל‪ ,‬פארלאזן דאם קינינדילך ]עננלאנד[ אדן זענען אוועק‬
‫אלן פרעמדע מקומרת‪ ,‬דוו זלל דועלן קענען פראקטלצלרן זללער ללדלשן פאד ‪ -‬וואכערל_לי‪.‬‬
‫צרם םר^ז דדללט זלך קארענלרן אללנלקע טערתן‪ ,‬דראס ד ׳ ר שלפער ה א ט געמאכט‪ .‬ער‬
‫‪20‬‬
‫‪ 7 - 6‬עננללשע שטעט ‪.‬‬ ‫באמערקט‪ ,‬אז בללם םרןש ‪12‬טן ל״ה האבן ע ד ן געלעבט אלן בלרלז‬
‫חללמםאן דעכנט אדלס ‪ 74‬שטעט ארן שטעטלעך אלן עננלאנד‪ ,‬דרר ילדן האבן געדודלנט פאר‬
‫‪21‬‬
‫דעם דרלטן קרללצצדג אלן ‪. 1189‬‬
‫א טערת ה א ט זיך אריך ארלעגעכאפט אלן דעם פאדאנראןש דרענן קאנפלסקלדטע‬
‫פארמעננם ארן מאםן־ארעםטן פדן ללדן‪ .‬ד״ד שלפער דעדצלללט אדנדז‪ ,‬אז בל_ל אזא מאםן־‬
‫ארעםט אלן לאנדאן‪ ,‬אלן לאר ‪ ,1278‬זל_לכען ‪ 244‬ללדן פארמשפט געדרארן צרם טריט"‪ .‬חיימםאן‬
‫גלט אן ‪ 293‬אנשטאט ‪ .244‬מלר האבן אבער נלט גערדאלט שטעלן ארלןן חללמםאנען אלללן‪,‬‬
‫‪23‬‬
‫ה א ב ן נאכגעקדקט אנדעדע מקדרלם אדן פעסטנעשטעלט‪ ,‬אז דל צאל אלז ‪.293‬‬
‫ד״ר שלפעד דערפלרט זי_לן געשלכטע פרן ללדן אלן אלע לענדער‪ ,‬חרץ עננלאנד‪ ,‬בלז‬
‫דעם לאד ‪ .1500‬אלן זללן ה ק ד מ ה זאנט אדנדז דער מ ח ב ר צר צר דערפירן זללן געשלכטע‬
‫בלז דל נל_לםטע ציציטן‪ .‬מלד ררללן האפן‪ ,‬אז ער רדעט זללן צרזאג האלטן אדן אזרל־אררם ררעט‬
‫פאר אונדז מענלעך זללן נאבצרפאלנן ד א ם דדל_לטערדלקע דדלדטשאפטלעכע לעבן פרן דל ילדן‬
‫אלן דעם שפעטערן עננלאנד‪ .‬דערדרל_ללע אלז זל_לן קאפיטל ררענן עננלאנד דעד אללנצלקער‬
‫דדעדטפרלער מקרר אלן ללדלש פאד אלנפארמאצלע ררענן דל ילדן אלן עננלאנד אלן מלטלעלטעד‪.‬‬
‫משד‪ .‬פ ר ע נ ק‬
‫‪1 9‬‬
‫הצנריקעז—ז׳ ‪The reupon the cruel Jews thirsting after wicked gain, :12-11‬‬
‫‪15.060‬‬ ‫‪departed of this Realm into foreign parts, where‬‬
‫‪.might‬‬ ‫‪use their Jewish trade of usury‬‬ ‫_ ן‬ ‫‪J‬׳‬ ‫‪ 3‬׳‬ ‫ש י ‪ 3‬ע ף‬ ‫‪e2‬‬

‫‪.17‬‬ ‫חיימםאן — ז׳‬ ‫‪2 1‬‬

‫‪2 2‬‬
‫‪.82‬‬ ‫ש י ב ע ר — ב׳ ‪ ,1‬ז׳‬
‫‪S. Dubnow — Weltgeschichte des Judischen Volkes — Band V‬‬
‫‪B. L. A‬וגת ‪-‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪).‬ז׳ ‪Series, VII, Graetz — History of the Jews — vol. Ill (642‬‬
‫‪281‬‬ ‫רעפער‪8‬טן און רעצענזיעס‬

‫‪Dr. W. M i k i a s z e w s k i .‬‬ ‫‪Siuz^ca, jako zagadnienie‬‬ ‫‪spoteczne.‬‬

‫‪Warszawa 1932 r. Wiedza Lekarska III. 1933.‬‬

‫)די דינםט ווי א געזעלשאפטלעכע פ ר א ב ל ע ם ( ‪.‬‬

‫ארי&פארשוננען דרעבן ה ו י ז ־ ד י נ ם ט ן זענען ביז איצט זייער רוייניק םאראן‪ ,‬אדיב‬

‫ציט דעכענען די‪ ,‬רואם ט י ט זיי פארנעמען זיד פראפעםיאנעלע פאראיינען‪ ,‬ודעלכע זאדגן‬
‫בלדיז פארן םארבעםערן ד י אדבעטם־באדיננדננען פון די דינםטן‪ .‬אין דעמ פרט איז שדין‬
‫אפילו אין פוילן א ס ד אריפגעטאן נעדראדן‪ .‬ד א ס ד ו ב דינםטן פאדעדן א באזדנדעד צימעד‪,‬‬
‫א ‪8‬־שעהדיקן אדבעטםטאג‪ ,‬איין רו־טאג אין דדאך אדיגל‪ .‬צוללב א ט ד י ני_יע פאדעדרנגען‬
‫איז די צאל פאמיליעם‪ ,‬רואם קענען ליד דערלריבן צו האלטן אין שטוב א דינםט‪ ,‬גערדאדן‬
‫היפש קלעהער ודי אמאל‪ ,‬בפרט ידען מ י ד דעדמאנען זיד‪ ,‬אז ט י ט א ‪ 50‬יאר צוריק פלעגן‬
‫פאמיליעם האלטן בי_י ז י ד אין שטרב ניט איין דינםט‪ ,‬האר עטלעכע‪ ,‬א גאנצע‬ ‫פריצישע‬
‫דינעדשאםט‪,‬ודיקעכלנם‪,‬לאקייעןאד״גל‪ .‬םפעציעל ביי י ל ד ן זכלכען אין דעדהדיזידינערשאפט‪,‬‬
‫אלם פ ר א פ ע ס י ע‪ ,‬פארנעקדמען נ א ד גרעםערע שינויים איידער אין דעד ניט־יידישער‬
‫באפעלקערדכנ‪ :‬ד י צאל ילדישע דינםטן רוערט אלץ קלענער‪ .‬אדן ד א ם מעדקט זיד כיט אזוי‬
‫צדליב דעם‪ ,‬דראכ ד י ילדישע באפעלקעררננ ה א ט ניט ד י מעגלעכקייט צרליב פאדארעמטקייט‬
‫צד האלטן ביי זיך א דינםט‪ ,‬נאר דער עיקר צדליב דעם‪ ,‬רואם דעד נדעםטער טייל ילדישע‬
‫זי‬ ‫באדעבטיקט שדין‬ ‫נ י ט ־ י ל ד י ש ע דינסטן‪ .‬דאם אליין‬ ‫האלטן בי‪ 1‬זיד‬ ‫פאמיליעם‬
‫וריכטיקייט זיד צד פאדנעמען ט י ט דער אדיספאדשונג פרן דעד םראנע דינםטן אין אדנדזעד‬
‫געזעלשאשטלעכן לעבן‪.‬‬

‫בארירט די דאזיקע פדאנע‪ ,‬אבער ד א פ איז‬ ‫דעד רעפעדענט ה א ט שדין איינמאל‬

‫שדין א טעמע פאד אן אנדער ארבעט‪ .‬דיר מ י ק ל א ש ע ד ד ם ק י‪ ,‬דדאם איז באקאנט דדרד‬
‫•דלנע פדיערדיקע אינטערעםאנטע םטאטיםטיש־םאציאלע פארשרנגען‪ ,‬בארירט אין זיין אדטיקל‬
‫א נאנצע ריי מאמעכטן פרן דעם אינעדרייניקםטן לעבן פרן ד י הדיז־דינםטן אין ד ד א ד ש ע‬
‫ארן גיט דעדבי_י פארגלי_יכלדיקע ידיערת פאר ניט־ילדישע ארן ילדישע‪ .‬דעד חיםררן פדן דעד‬
‫דאזיקער ארבעט איז נאד דעד‪ ,‬רראם זי שטיצט זיד נ י ט אריףן א גענרג גדדיםן םטאטיסטישן‬
‫מאטעריאל‪.‬‬
‫ד י צאל דינערשאפט בכלל אדן פדדיען־דינםטן ב פ ר ט דרערט אין אלע קדלטרדעלע‬
‫לעכדעד רראס פדן יאר אלץ קלענעד‪ .‬אין דייטשלאנד איז אין ‪ 1882‬געדרען ‪ 0,2‬פראצ׳ הריז׳‬
‫דינערשאפט מענער ארן ‪ 5,6‬פדאצ׳ פדדיען‪ ,‬אין ‪ 1907‬שדין ‪ 0,1‬פראצ׳ פוענעד ארן ‪ 4‬פדאצ׳‬
‫פרריען‪ .‬די צאל פרריען־דינםטן ה א ט זיד בכן פארקלענערט אדיןש ‪ 28‬פראצ׳‪ .‬אין דעד זעלבער‬
‫צייט ה א ט ז י ד םארנרעסעדט אריד ד י צאל פאד־ארבעטערינם אדיןש ‪ 7,9‬פראצ׳ )פרן ‪18,5‬‬
‫ביז ‪ .>26,4‬אין דרארשע איז אין ‪ 1926‬נעררען ם״ה ‪ 26.478‬דינערשאפט‪ :‬פדן זיי בלדיז ‪303‬‬
‫פוענער )קדים ‪ 1,1‬פדאצ׳>‪ .‬אז ד י צאל דינםטן ה א ט זיד אין דרארשע פאדקלענעדט‪ ,‬איז צר‬
‫פריער האבן דינםטן‬ ‫זען פרן ד י באזרכן אין ד י אמברלאטאריעם פדן ד י קראנקנקאםעם‪:‬‬
‫אדיםנעטאכט ‪ 32‬פדאצ׳ פרן אלע פדריען‪ ,‬לעצטנס ‪ 16‬פדאצ׳‪.‬‬
‫דעד מ ח ב ר ה א ט נענרי אריםנעפארשט ם״ה ‪ 776‬דיהםטן )‪ 3,3‬פדאצ׳>‪ ,‬פרן זיי ‪667‬‬
‫פיילישע אין ‪ 109‬ילדישע‪ .‬די פדילישע מאכן ארים ‪ 37,9‬פראצ׳ פרן אלע סרילישע פי־דיען‪,‬‬

‫)ילווא־בלעטעד‪ ,‬ב׳‪( V I )(19‬‬

 ‫ש‪8‬ב‪8‬ד‬ ‫צ‬ ‫ד״ר‬ ‫‪282‬‬

‫די ילדישע ‪ 15,2‬פדאצ׳‪ .‬דא‪ 0‬באדוייזט ניט‪ ,‬אז די ילדישע דינםטן זעכען איקש ‪/‬י‪ 2‬מאל‬
‫‪2‬‬

‫געזינטעד פאד ניט־ילדישע‪ ,‬נאד פ ש ו ט ‪ - ,‬זייעד צאל איז בפרוש ווייניקער‪ ,‬און טאקע דערפאר‪,‬‬
‫ד י נ ע ן ב יי י ל ד ן א ו ן י ל ד י ש ע ב יי‬ ‫אגרדיםעצאלפרילישעפרדיען‬ ‫וואם‬
‫פ א ל ל א ק ן ק יי נ מ א ל נ י ט ‪ .‬ילדלשע פרויען גילען משמעות גערנער ארבעטן אין פאבריקן‪,‬‬
‫קראמען‪ ,‬וואדשטאטן אד״גל‪ ,‬הגם די פראפעםלע פרן א דינםט איז לפל־ערך א זלכערעדע אדן‬
‫דרערט אייד בעםער באלרלנט‪.‬‬

‫פון דעד ארלםנעפאדשטער צאל דמכ‪1.‬ן זענען ‪ 71‬פראצ׳ געררען ניט קיין חתרנה•‬
‫ייננגד פון ‪ 30‬לאר ‪ 50 -‬פראצ׳ פולללשע אדן ‪ 65‬פראצ׳ ילדישע‪ ,‬עלטער פון ‪30‬‬ ‫נעהאטע‪:‬‬
‫לאד ‪ 20 -‬פראצ׳ און ‪ 50‬פדאצ׳‪ .‬אבער פון דעד דאזלקער צאל ניט חתרנה־געהאטע מללדלעד‬
‫ה א ט שדין א געוויסער פדאצענט געהאט געשלעכטלעכע באצלרננען‪ .‬איהטערעםאנט איז‪ ,‬אז‬
‫‪ 30,6‬פראצ׳‪ ,‬ארן צווישן די ילדישע בלדיז‬ ‫צדוישן די פרילישע דינםטן ם א כ ט דאם ארים‬
‫‪ 2.8‬פראצ׳‪ .‬דער מ ה ב ר רויל דאם דערקלערן ניט טיט דעם‪ ,‬רראם יידישע מללדלעד זענען‬
‫נעשלעכטלעד אל״יננעהאלטענער‪ ,‬נאד מלט דעם‪ ,‬רואם פרילישע דינםטן זענען דאם ר ו ב אנגע־‬
‫קרמענע פדן דעד פדעמד <פון דאקש>‪ ,‬בעת י‪..‬־ישע האבן אין שטאט וועלכע ס׳איז קררבים‬
‫ארן א געדויםע השנחה‪.‬‬

‫חתונה־נעהאטע <דר?לבלעד> צדרישן די דינםטן זעגען נערוען ‪ 10‬פדאצ׳ פדילישע אדן‬

‫‪ 4,6‬פראצ׳ ללדלשע‪ ,‬ו ל צ נ ר ת ‪ 13,5‬ארן ‪ .17,3‬א באדללטכדע צאל אלמנות איז עלטעד פאד‬
‫‪ 15-5‬גילדן א חדדש‪ .‬נעגטע מאכן ארים‬ ‫‪ 60‬יאר‪ :‬דאם רוב פדן זיי דינען בי_י ילדן פאר‬
‫‪ 4.9‬אדן ‪ 8,3‬פדאצ׳‪ ,‬דעד עיקר אין עלטעד פדן ‪ 29-25‬לאד‪ .‬דעד גרעםטער טייל ררללבלעך‬
‫אדן אלמנדת האבן ביז דעד התרבה געלעבט געשלעכטלעד‪ ,‬אבער דעד עיקר פארםירט זענען‬
‫געדרען גענטע‪ .‬די צאל קלנדעד ביי די דינםטן איז קליין‪ :‬בי_י פדילישע דדדכשניטלעד ארק?‬
‫יאר געשלעכטלעבן ‪ 3,14‬שרדאנגערשאפטן‪ :‬לעבנדיקע קינדעד ‪ ,1,54‬געשטאדבענע ‪,0,82‬‬ ‫‪14,6‬‬
‫‪49-41‬‬ ‫‪ :0,71‬ביי עלטערע פרריען— אין עלטעד‬ ‫מפילם מעלבשטענדלקע אדן קינםטלעכע>‬
‫יאר אין משד פדן ‪ 21,4‬יאר געשלעכטלעבן—קדמט אדים דדרכשניטלעד ‪ 4,75‬שדראנגערשאפטן‪:‬‬
‫‪ 2,15‬לעבעדיקע קינדער‪ ,‬געשטארבענע ‪ ,1,02‬מפילס ‪ .1,59‬די דאזלקע ציפעדן באקרמען זיד‪,‬‬
‫דרען מען זאל אריסשליםן די קינדערלאזע פדדיען )‪ 11,6‬פראצ׳ו‪ .‬אריב מען זאל אבער זיי‬
‫אריך אדי_ינדעכענען‪ ,‬פאלט אדים אולף! יעדער פרדי י בלדי־ ‪ 2,4‬שוראנגערשאפטן‪ ,‬אדער אדלן?‬
‫‪ 100‬מוטערם מערניט ווי ‪ 70‬לעבעדלקע קינדער‪ .‬די צאל מפילם זענען געווים געדרען פיל‬
‫גרעסער‪ ,‬ורי_יל ניט דרעגן יעדן קינסטלעכן אבאדט ורילן די פרויען דעדציילן‪ .‬א נ ב איז ד י‬
‫קלהדערלאזע צווישן םדריען וואס האבן געפידט א ניט־לענאל נעשלעכטםלעבן פיל‬ ‫צאל‬
‫גדעםער )‪ 43‬פראצ׳> איידער צווישן די לעגאלע חתדנה־געהאטע )‪ 6,3‬פראצ׳>‪ .‬ביי ילדישע‬
‫דינפטן זענען די פאמלללען־אנגעלעגנהללטן פיל בעםעדע‪ ,‬דעד עיקר מ ח מ ת דעם‪ ,‬וואם ביי‬
‫‪ ,2:3‬בעת ביי די‬ ‫זיי איז די שייכית צווישן לעגאלע קלנדערלאזע און ניט לעגאלע ווי‬
‫‪ .9:3‬־‬ ‫פוילישע ווי‬

‫ביי אלע דלנםטמללדלעד איז נאטלרט א פארשפעטלקיננ פדן מעכםטרדאציעם‪ .‬ביי ד י‬

‫דעדקלערט דאם דער מ ה ב ד מיט דעם‪ ,‬רדאם זיי שטאמען דאם דדב פרן דארןת‪,‬‬ ‫פרילישע‬
‫ביי די ללדלטע ‪ -‬מ י ט שדדערע עקאנאמלשע באדינגדננען‪.‬‬
‫‪283‬‬ ‫רעפעראגן און רעצענזיעס‬

‫דאם רוב ניט לענאלע געשלעכטלעכע באצלדנגען ‪3‬יי די דינסטן קענען ניט‪ ,‬לדיט‬
‫דעם מ ה ב ד ‪ ,‬דערקלערט דרעדן מ־יט פאדפלרוננען‪ ,‬ודייל דער נרעםטער טייל פרדיען ה א ט‬
‫אננעהדלבן לעבן ערשט נאך ‪ 24‬לאד‪ .‬אין רעם פרט איז דדארשע פאד דעד מ ל ח מ ה געווען‬
‫פלל ‪,‬מאדאללשער״ אללדער אנדעדע גררלםע קולטררעלע שטעט‪ .‬אין ררארשע איז םך־הבל‬
‫געודען ‪ 8,1‬פראצ׳נייט לעגאלע קלנדעד‪ ,‬בעת אלן בערללן ‪ ,15,9‬פעטערבדדנ ׳‪ ,22,8‬קאפנהאנן‬
‫‪ ,24,3‬פארלז ‪ ,26,5‬םטאקהאלם ‪ ,31,4‬וולן ‪ ,31,7‬פראג ‪ .43,8‬צוולשן דל ללדלשע דלנםטן אלז‬
‫פאראן א גרעםעדער פראצענט וראם האבן גאדנלט קללן געשלעכטלעכע באצלדנגען‪ ,‬אללדער‬
‫בלל דל פדלללשע‪ .‬דער עלקד אלז דאם נאטלרט בלל אלמנות און נעגטע‪ .‬דאם קען דעדקלערט‬
‫ווערן דערמלט‪ ,‬רואם בלל_יבנדלק אן א מאן‪ ,‬נלט געפלנעהדלק קללן אנשפאר אלן דעד פאמלליע‬
‫ארן ניט האבנדלק קללן אנדעדע מלטלען זלך אולםצדהאלטן‪ ,‬בלללבן דל ללדלשקעם שטענדלקעד‬
‫ארלןש זללעדע שטעלעם ארן פללן זלך אלן דעד דאזלקער דאלע בעםעד‪ ,‬אללדעד דל פולללשע‪,‬‬
‫דדעלכע קענען זלך נלט באפרלדלקן מלט דל פאדבארגענע ללבעם ארן האפן נאך אלץ אריץן‬
‫א בעםערן גדרל‪.‬‬
‫דדאם אלז שללך דעד ק ד ע נ ק ע ר ר ד ל ק ל ל ט פרן דל דלנםטן‪ ,‬לרלנט ד א צד נאטלרן‬
‫ט ד ב ע ר ק ר ל א ז ע ‪ .‬פרלללשע דלנםטן קדענקען לפל־עדך ררללנלקער )‪ 2,2‬פדאצ׳>‬ ‫קרדם־כל‬
‫אללדער אלע פדלללשע פררלען )‪ 5,6‬פדאצ׳>‪ .‬משמעדת נעפלנען זלך דל דינםטן אין בעםערע‬
‫באדלנגרנגען אללדער דל אנדעדע פדאפעםלעם‪ :‬דערצד שטאמען זלל נאך סדן דאד!ש‪ ,‬דרו דל‬
‫באפעלקערדגג אלז נעזלנטער אללדער אין שטאט‪ .‬פאדקערט דעד פראצענט טרבערקרלאזע‬
‫קראנקע צררלשן ללדלשע דלנםטן אלז פלל נרעםער )‪ 11,4‬פראצ׳> דרל בלל פרלללשע אדן ארנטער־‬
‫שילדט זלך פדן דעם פראצענט בלל ללדלשע פררלען בכלל‪ .‬ר א ם באדרללזט ארלך‪ ,‬אז טרבערקר•‬
‫לאזע איז א שטאטלשע קדאנקהללט‪ :‬שטאמען ד א ך דאם רדב ללדלשע דלנםטן פרן דראדשע‬
‫נד‪:,‬א‪ .‬פרן אנדערע קראנקהללטן פאדנעמען א גררלםן ארט נעדרדנקדאנקהללטן <דאם דרב נלט‬
‫ארגאנישעו‪ 16,1-‬פראצ׳ בלל פדלללשע ארן ‪ 19,4‬ביל ללדלשע‪ ,‬פאדדיירנגם־קדאנקהללטן )‪28,7‬‬
‫ארן ‪.(29,5‬‬
‫דעד ארטלקל גלט נאך א נאנצע דלל אלנטערעסאנטע פרטלס‪ ,‬דדאם ארלןמ זלל קענען‬
‫מיד זיך דא נלט אפשטעלן‪.‬‬
‫דל פדאבלעם אבער פרן באשעפטלקן ללדלשע פררלען ארלןן שטעלעם פרן הרלזדלנעד׳‬
‫שאפט אלן ללדלשע פאמלללעם מרז געשטעלט דרערן ארלפן םדד־הלרם גדאד אלצט בלל דעט‬
‫אלגעמללנעם קרלזלפ ארן גררלסער ארבעטםלאזלקללט צדרלשן דעד ללדישעד באפעלקעררכב‪.‬‬
‫ד״ר צ‪ .‬שאבאד‬

‫‪Dr. W. M i k t a s z e w s k i . Pracownicy umyslowi ze stanowiska‬‬

‫‪higjeny spolecznej. Wiedza Lekarska Vll. 1933.‬‬
‫)גייםטיקע ארבעטער פון שטאנדפונקט פון סאציאלער היגיענע(‪.‬‬

‫פארנעטט פאדשללדענע‬ ‫לרנכט‪ ,‬רואם‬ ‫פרלללשע‬ ‫כאראקטערלזלרנדלק דל הללנטלקע‬

‫פאםטנם פדן גללםטלקע ארבעטער ארן זענען א ג ב פארזלכערט אלן דל קראנקנקאםעם‪ ,‬זאגט‬
‫דעד מ ח ב ר אדרים א דיל בלטערע אמתן‪ ,‬דדאם שטעלן אררלם דל דאזלקע לדגנט אלן א זללער‬
 ‫צ‪ .‬ש ‪ 8 3 8‬ד‬ ‫ד״ד‬ ‫‪284‬‬

‫ניט גינםטיקן ליכט‪ .‬זי ה א ט נרדיםע פרעטענזיעם‪ ,‬איז ענאלםטיש‪ ,‬אן שום נעזענש^נטיעכע‬
‫אידעאלן און פאדערט פון לעבן פריררילעגיעם‪ ,‬קאמפארט און םארגעניגנם‪ .‬ד י וראם ענדיקן‬
‫אויב ם׳געלינגט זיי ניט זיך אי_ינצראדדנען אזרי‬ ‫הריכשולן זענען דאם רוב קאריעריסטן;‬
‫ווי זיי ווילן‪ ,‬בלילבן זיי ארמצרפרידענע מעכטשן אדער לאזן זיך אויןן פאדשיידענע פאר•‬
‫ברעכנם און פויפבדויכן אין זייעד פראפעםיע‪.‬‬
‫דער באאדבעטעד מאטעריאל פין דעד דדארשעדדער קדאנקנקאסע נעמט אדום נייםטיקע‬
‫אדבעטעד‪ :‬פאליאקן‪ 510-‬מענער און ‪ 390‬פרריען‪ ,‬יידן ‪ 370 -‬מעכעד אין ‪ 314‬פרריען‪ .‬דא‬
‫נייען אדיין אשטיינעד ‪ 18,8‬פראצ׳ האנדלם־אננעשטעלטע‪ 28,6 ,‬פראצ׳ טעכניקער און ‪52,6‬‬
‫ב א א מ ט ע ‪ -‬ב ? י פאליאקן‪ :‬ביי ילדן פון די זעלביקע קאטענאריעס‪ 45,6 :‬פראצ׳‪ 10,8 ,‬פראצ׳‬
‫ארן ‪ 43,6‬פדאצ׳‪ .‬דעד נרעסטער טייל פון זיי )אםד א נרעסערער פדאצ׳ ווי ב כ י ד ע ר ג א נ צ ע ר‬
‫‪ 21,9‬פדאצ׳‬ ‫באפעלקעדדננו זענען ניט קיץ פארהיי־דאטע‪ :‬אין עלטעד העבעד פרן ‪ 30‬יאד ‪:‬‬
‫פאליאקן א ץ ‪ 13,3‬פדאצ׳ ילדן‪ .‬פאליאקן עיםטיקע אדבעטער האבן חתונה ב ע ר ד צ ר ‪ 3 0‬י א ד ‪,‬‬
‫דעדביי איז די צאל קינדעדלאזע גרעםער רדי ביי דעד נאנצ ד‬ ‫ילדן ‪ -‬צר ‪ 28-27‬יאר‪.‬‬
‫לעבעדיקע קינדעד‪,‬‬ ‫‪1,1‬‬ ‫דרדכשניטללד ק י מ ט או ים אדייןמ יעדער פאמיליע‬ ‫באםעלקערוננ‪.‬‬
‫בעת ביי דער נאנצער באפעלקערונג ‪.2,1‬‬
‫דאם שפעט חחרנה האבן טרי^יבט די מענעד צר •דיטיקעד אדעד ניט נאטירלעכער‬
‫באצלרננען‪ ,‬אנאניזם <די‬ ‫פרן‬ ‫אפצרהאלטן‬ ‫זיד אינגאכצן‬ ‫אדעד‬ ‫נעשלעכט־באפרידיקרנג‪,‬‬
‫ציפערן זענען באמת נעדרים גדעםעד> איז ביי פאליאקן א ץ ביי ילדן נאטירט כמעט דער־‬
‫זעלביקער פראצענט )‪ ,>23,6 - 23,0‬אבער ביי ילדן הייבט עד זיד אן פדיער‪ ,‬האלט לעכנער‬
‫ארן קימט פאר עפטער‪ .‬דיר מיקלאשעדרםקי ודיל מיט דעט ערקלערן ניט כאד דאם‪ ,‬דדאם‬
‫ב?ל ילדן געפינען מיד א נרעםעדע צאל אדיפנעמאטערטע‪ ,‬נעררדעלשע‪ ,‬טיטן לעבן ניט גו•‬
‫פרידענע‪ ,‬נללערט אייך דאם‪ ,‬רדאם די ילדישע ירגנט איז דיםפאנירט צר צעשטערישער‬
‫דער פדאצענט אבםטינענטן פרן נעשלעכטלעכע באצלרנגען איז גענרנ נרדים‪:‬‬ ‫אניטאציע)!>‪.‬‬
‫פראצ׳ פאלאקן אדן ‪ 18,2‬פראצ׳ ילדן‪ .‬ביי ירננעלייט ביז ‪ 30‬יאד איז די ם י ב ה פ ץ‬ ‫‪14,9‬‬
‫ניט אזדי די מדרא פאד דרענעדישע קדאנקהייטן‪ ,‬דדי טאקע אהאניזר‪,‬‬ ‫א״ננעהאלטנקייט‬
‫געשלעכטם־קראנקהייטן אדער אימפאטענץ‪ .‬רהא ר א י ה ; דעד נרעםטעד טייל פ ץ דעד דאזיקעד‬
‫גרדפע נעהערט צו שרדאכע הנגעלייט‪ ,‬דראם זענען צדליב קראנקהיי־ט אפילר ניט אנגענרמען‬
‫אין מיליטעד‪.‬‬
‫ביי יידן בכלל‬ ‫מ ח ב ר נאטידט‬ ‫ה א ט דעד‬ ‫צד פריע נעשלעכטלעכע באצלרנגען‬
‫א גרעםערן פראצענט איידער בי_י פאליאקן‪ .‬בי_י נייםטיקע ארבעטער איז דעד דאזיקעד‬
‫פראצענט בי_י ביידע גאציאנאליטעטן גרעםער איידעד ביי דעד נאנצער באפעלקעררננ‪.‬‬
‫רדענעדישע קראנקהייטן טדעםן בי_י נייםטיקע ארבעטער אפטער איידער ב?י פיזישע‪,‬‬
‫אשטייגער ביי פאליאקן‪ :‬טריפער ‪ 38 -‬פראצ׳ אדן ‪ 24,2‬פ ד א צ ‪ /‬סיפילים ‪ 5,3 -‬פראצ׳ אדן‬
‫‪ 4,7‬פראצ׳‪ .‬ביל ילדן‪ 24 :‬פראצ׳ אדן ‪ 18‬פראצ׳‪ 3,4 ,‬פראצ׳ אדן ‪ 1,6‬פראצ׳‪ .‬דעם קלעהערן‬
‫פראצענט דרענערישע קראנקהייטן ביל ילדן רדיל דעד מ ח ב ר דערקלעדן דריד דעס קלענעדן‬
‫געברדיד פון אלקאהאל אדן טאבאק‪ ,‬שטארקערן אנאניזם‪ ,‬מיט םדיערע חתרנרת אדן םאלידערן‬
‫פאמיליענלעבן‪ .‬רדיכטיק איז צד אדנטעדשטדילכן‪ ,‬אז נ‪:‬לםטיקע אדבעטער שטעקן זיד אן מיט‬
‫דדענערישע קדאנקהייטן אין א סד ילנגעדן עלטער איידער פיזישע אדבעטער‪ :‬אין עלטער‬
 ‫‪285‬‬ ‫רעצענזיע‪0‬‬ ‫רעפעראטן און‬

‫אז די ס ב י ב ה ‪,‬‬ ‫באוויתט‪,‬‬ ‫דאס‬ ‫‪ 12,5‬פ ר א צ ׳ ‪.‬‬ ‫פ ר א צ ‪ /‬ילדן‬ ‫פ א ל י א ק ן ‪13,7‬‬ ‫א ר נ ט ע ד ‪ 20‬י א ד ‪:‬‬
‫לללכטזמיקייט‪.‬‬ ‫צו‬ ‫גורם‬ ‫איז‬ ‫און‬ ‫אדייצנדיקע‬ ‫איז‬ ‫רואם א י ז א ד ו ם ג י ל ם ט י ק ע א ר ב ע ט ע ד ‪,‬‬
‫נ י ט פדיי פון באקדמען‬ ‫זענען‬ ‫א ר י ך מ ע נ ע ד ע ל ט ע ד פ ו ן ‪ 25‬י א ד א ו ן א פ י ל ו ח ת ר נ ה ־ נ ע ה א ט ע‬
‫א דדענערישע ק ר א נ ק ה י י ט ‪ .‬א ט ר י ל ם ט נ ע פ י כ ט ד ע ר מ ח ב ר נ א ד א י ן ד ע ם ‪ ,‬וראם פ א ד ד ע ד מ ל ח מ ה‬
‫באזדכדערע‬ ‫צווישן‬ ‫פארשפרייט‪.‬‬ ‫שטארקער‬ ‫נאך‬ ‫געודען‬ ‫קדאנקהייטן‬ ‫דאזיקע‬ ‫די‬ ‫זענען‬
‫פ ר א פ ע ם י ע ם פ ו ן ני_יםטיקע א ד ב ע ט ע ד ז ע נ ע ן ו ו ע נ ע ר י ש ע ק ד א נ ק ה י י ט ן צ ו מ מ ע ד ם ט ן פ א ר ש פ ר י י ט‬
‫ביצי ב א א מ ט ע ‪ ,‬א ד ט י ם ט ן א ו ן ם ט ו ד ע נ ט ן ‪.‬‬

‫ניט־דילכערער‬ ‫פאראן‬ ‫זענען‬ ‫פאליאקן‬ ‫צווישן‬ ‫ו ו י ילדן‪.‬‬ ‫רייכעדן מערער‬ ‫פאליאקן‬

‫‪ 25‬פ ר א צ ׳ ‪ ,‬צווישן ילדן כ מ ע ט ‪ 50‬פ ד א צ ׳ ‪ .‬ד א ם ז ע ל ב י ק ע מ ע ר ק ט ז י ך ב נ ו נ ע ד ע ם‬ ‫דררכשניטלעך‬
‫‪53,7‬‬ ‫‪ 78,9‬פ ד א צ ׳ ‪ ,‬בי_י ילדן‬ ‫נ ע ב ד ו י ך פון א ל ק א ה א ל ‪ .‬פולע אבםטינעכטן זענען ביי פ א ל י א ק ן‬
‫אדבעטער‪.‬‬ ‫פיזישע‬ ‫ווי בי_י‬ ‫קלענעד‬ ‫איז דעד פראצענט‬ ‫בי_י ני_יסטיקע א ר ב ע ט ע ר‬ ‫פראצ׳‪:‬‬
‫ש י כ ו ר י ם זענען בי_י פ א ל י א ק ן פ א ר א ן ‪ 4,8‬פ ד א צ ׳ ‪ 3 , 1 -‬פ ד א צ ׳ ‪ ,‬ב י י ילדן ‪ 2,7‬פ ר א צ ׳ ‪ 0 , 8 -‬פ ר א צ ׳ ‪.‬‬
‫פדויען אונטעדשיידן זיך לויט דער פדאפעםיע אזוי‪:‬‬ ‫נוגע מענעד‪.‬‬ ‫איז‬ ‫אלץ‬ ‫דאם‬
‫‪ 14,1‬פ ר א צ ׳ א ו ן‬ ‫‪ 46,1‬פ ר א צ ׳ ‪ ,‬ט ע כ נ י ק ע ד‬ ‫‪ 28,7‬פ ר א צ ׳ ‪ ,‬י ל ד י ש ע‬ ‫האנדל‪-‬אכגעשטעלטע‬ ‫פוילישע‬
‫פ ר א צ ‪ /‬ב א א מ ט ע <אננעשטעלטע> ‪ 57,3‬פ ר א צ ׳ ארן ‪ 51,1‬פ ר א צ ׳ ‪ .‬א נ ר ו י ס ע ר ט י י ל י ל ד י ש ק ע ם‬
‫י‬ ‫‪3,8‬‬
‫א נ ג ע ש ט ע ל ט ע אין ד י ק ר א מ ע ן א ר ב ע ט ן א י ן ז י י ע ד שדדערע ב א ד י נ נ ר נ נ ע ן ‪ ,‬ב א ק ו מ ע נ ד י ק ‪40-30‬‬
‫ארן ז ר נ ט א נ א ד ב ע ט ן זיי נ י ט ‪,‬‬ ‫הנם שבת‬ ‫אדבעטםטאנ‪.‬‬ ‫א ‪15‬־שעהדיקן‬ ‫אהדדש פאר‬ ‫נילדן‬
‫ד י ד א ז י ק ע פ ר נ ס ה איז א ס ך‬ ‫ע נ ע ן זיי פרנדעםטדדענן א ר י ם נ ע מ א ט ע ר ט אדן א י ב ע ד נ ע א ד ב ע ט ‪.‬‬ ‫ז‬

‫איידעד‬ ‫קדעמערקעם‬ ‫נעדנער‬ ‫זיי‬ ‫רדערן‬ ‫פדנדעםטורענן‬ ‫ווי ב י י ה ר י ז ־ ד י נ ם ט ן ‪,‬‬ ‫א שווערערע‬

‫דעד‬ ‫זעלבשטענדיקער‪.‬‬ ‫און פילן זיך‬ ‫ב א ג ע נ ע נ ע ן זיי ז י ך מ י ט מ ע נ ט ש ן‬ ‫דא‬ ‫ודייל‬ ‫דינםטן‪,‬‬
‫פדילישע‬ ‫מיידלעך‪:‬‬ ‫פארשיידן‪.‬‬ ‫ילדישקעם‬ ‫און‬ ‫פוילישקעס‬ ‫די‬ ‫ביי‬ ‫איז‬ ‫פאמיליעגשטאנד‬
‫חתונה־‬ ‫‪ 0,9‬פ ד א צ ׳ ‪,‬‬ ‫און‬ ‫נ י ט ק י ץ מ י י ד ל ע ך ‪ 5,4‬פ ר א צ ׳‬ ‫‪ 45,9‬פ ד א צ ׳ ‪,‬‬ ‫ילדישע‬ ‫פראצ׳‪,‬‬ ‫‪30,2‬‬
‫‪ 49,9‬פ ד א צ ‪ /‬א ל מ נ ד ת ‪ 2,6‬ם ד א צ ׳ ארן ‪ 1,3‬פ ר א צ ‪ /‬ג ע ג ט ע ‪ 4,6‬פ ר א צ ׳‬ ‫‪ 57,1‬פ ד א צ ׳ א י ן‬ ‫געהאטע‬
‫א סך‬ ‫אלזא‬ ‫באצלרנגען‬ ‫געשלעכטלעכע‬ ‫האבן‬ ‫מיידלעך‬ ‫פדילישע‬ ‫פדן‬ ‫פראצ׳‪.‬‬ ‫‪1,9‬‬ ‫אין‬
‫פדאצ׳‬ ‫‪11,6‬‬ ‫ארבעטעדינם‬ ‫זעלבשטענדיקע‬ ‫צדדישן‬ ‫ילדישע‪:‬‬ ‫פ ר א צ ע נ ט דרי‬ ‫אגרעםעדער‬
‫פ י י ל י ש ע אדן ‪ 1,8‬פ ד א ד ׳ ילדישע‪.‬‬
‫פדאצ׳‪.‬‬ ‫‪18,2‬‬ ‫ילדישע‬ ‫בי_י‬ ‫פראצ׳‪,‬‬ ‫‪27,2‬‬ ‫פדילישע‬ ‫ז ע נ ע ן בי_י‬ ‫פדריען‬ ‫קינדעדלאזע‬
‫אוין*‬ ‫‪,0,96‬‬ ‫ק י נ ד ע ר ק ר מ ט ארים ארקת א פ ד י ל י ש ע ר מ ד ט ע ד‬ ‫לעבעדיקע‬ ‫צאל‬ ‫דדרכשניטלעכע‬
‫‪ 2,20‬אדן ‪ .2,35‬ב א ז ר נ ד ע ד ם ג ד ד י ם‬ ‫‪ ,0,6‬ט י י ט ע ‪ 0,3‬אדן ‪ ,0,2‬ב כ ל ל ש ו ר א נ ג ע ר ש א פ ט ן‬ ‫א ילדישעד‬
‫איז די צאל קינםטלעכע מפילם‪.‬‬
‫‪ 14,9‬פ ד א צ ׳ ‪ ,‬י ל ד י ש ע‬ ‫סדייען‪ ,‬גייסטיקע א ר ב ע ט ע ד י נ ם ‪ ,‬ייאם רליכעדן‪ ,‬זענען‪ :‬פיילישע‬
‫ילדלשע ‪ 9‬פ ר א צ ׳ ‪ ,‬א ב ע ר נ י ט ב י ז צ י ש י כ ר י ת ‪.‬‬ ‫‪ 34,7‬פ ר א צ ‪/‬‬ ‫פראצ׳‪ :‬טרינקען‪ :‬פיילישע‬ ‫‪7,4‬‬
‫א ד נ ט ע ד ש י י ד ן ז י ך א ר י ך ד י ילדישע ע ל ם ט י ק ע‬ ‫ידאם א י ז ש י י ך ד ע ד ק ד ע נ ק ע ר ר ד י ק י י ט ‪,‬‬
‫א ד ב ע ט ע ר פדן ד י פרילישע‪ .‬אדיןז ט ר ב ע ר ק ד ל א ז ע ז ע נ ע ן ילדן אדיו* ‪ 0,7‬פ ר א צ ׳ דרייניקער ק ר א נ ק‬
‫‪12,4‬‬ ‫ניט־ילדישע‪.‬‬ ‫דדי‬ ‫מערער‬ ‫פדדיען‬ ‫ילדישע‬ ‫אבער‬ ‫מערער(‪,‬‬ ‫)בכלל‬ ‫פאליאקן‬ ‫איידער‬
‫א נ נ ע ש ט ע ל ט ע א י ז ק ר א נ ק אדיןז‬ ‫אכטע‬ ‫יעדע‬ ‫אדער‬ ‫פ ר א צ ׳ י ל ד י ש ע ני_יםטיקע א ד ב ע ט ע ר י נ ם ‪,‬‬
‫אריך נ ע ד ר ר נ ק ר א נ ק ה י י ט ן ז ע נ ע ן ב י י ילדן ע פ ט ע ד דרי ב?י פ א ל י א ק ן ‪.‬‬ ‫טרבערקדלאזע‪.‬‬
‫י ד י ע ר ת דדי אריך א ל נ ע פ י י נ ע‬ ‫דא איז ניט ד א ם ארט איבערצרנעבן די םטאטיםטישע‬
‫אדבעט‪.‬‬ ‫אריםפירלעכער‬ ‫זי_ין‬ ‫אין‬ ‫ברענגט‬ ‫דעד מ ח ב ר‬ ‫וראם‬ ‫ם ע נ ט ע נ צ י ע ם אדן אדיםשירן‪,‬‬
 ‫ד״ד צ‪ .‬שאבאד‬ ‫‪286‬‬

‫נלטצרפדידנקללט מלט דעד הל_לנטלקעד פריללשער ידגנט‪ ,‬דראם זדכט‬ ‫דעד לליטמאטלדר איז‪:‬‬
‫העכעדע בילדינג בלדלז צדללב קאדיעדע א ץ א ג י ט ל ע ב ן ‪ , .‬א ש י כ י ד ע ר ם ט ד ד ע נ ט ‪ -‬ז א נ ט ע ד ‪-‬‬
‫רואם שלאנדעדט זיך איבעד עפנטלעכע הל_לזער‪ ,‬שלאגט זיך מלט אלפאכםן פאד א געקדילעטער‬
‫הרד‪ ,‬ווערט ד י םיבה פץ סטרדענטישע אוכיריען איבער גאנ׳ן פיללו‪ ,‬ורערט א העלד‪ ,‬וראם‬
‫אנשטאט זיך‬ ‫מען זאגט פאר אים תפילרת לדיט דעד פאדעריננ פין גאנצע קארפאראצלעם‪,‬‬
‫נ ס ש‬
‫ד״ר צ‪ .‬שאבאד‬ ‫*•‬ ‫אפציזאגן פ ץ יעדער של_לכית פ ץ אזא קאמפראמלטירטן‬

‫דאם ווירטשאפטלעכע לעבן‬

‫צניטשריפט פאר עקאנאמיש‪-‬סטאטיסטישע פראגן פון יידישן לעבן אין פוילן‪.‬‬
‫ארויסגעגעבן דורך דעם עקאנאמ׳־םטאטיםטישן ביורא בי_ים ״צעקאבע״ אין פוילן‪.‬‬
‫‪,‬‬
‫דערשי_ינט יעדן חודש‪ .‬נ ו מ ‪—1‬אפריל ‪ 20 .1934‬ז״ז‪.‬‬

‫מען דדאלט באמו! געמעגט מ א כ ן ‪ ,‬ש ה ח י י נ ו ׳ ‪ :‬עכדלעד איז געשאפן געדואדן א א ד נ א ן ‪,‬‬
‫רראם שטעלט זיד םפעציעל די אויפגאבע צי פארשן אין שטודירן דאם עקאנאמישע לעבן‬
‫פרן די יידן אין פדילן‪ .‬ארן שדין אין ערשטן נרמער ורערין אנגעדלרט אי־יניקע פרן די נדדנד־‬
‫דורכצרלייענען נאד א פאר‬ ‫גענרג‬ ‫ס׳איז‬ ‫לעבן‪.‬‬ ‫עקאכאמלשן‬ ‫פ ץ ללדלשן‬ ‫פראבלעמען‬
‫ארטיקלען‪ ,‬אלינצדזען באלד‪ ,‬אז די דעדאקציע פרן ארגאן האט‪ ,‬ראשית‪ ,‬א ץ אלד רשרת‬
‫א דללד־אנגעזאמלטן מאטעריאל‪ :‬דהשנית‪ ,‬שטעלן די טחבריט די פדאבלעמען ברי־יט א ץ א ץ‬
‫אדגאנלשער פארבינדינג מיטן אדרמיקן עקאנאמישן לעבן‪ .‬אזרי באהאנדלט י‪ .‬ניטערמאן די‬
‫פעדספעקטירץ פרן מלאכה פאד די י‪:‬דישע מאסן ארן ער גייט צד צד דעד פדאנע אדים דעם‬
‫שטאנדפרנקט פרן דער איבערבאפעלקערדנג אין פרילישן דארןש‪ ,‬פדנעם אדמפארמי_ידלעכן‬
‫צרשטראם פ ץ דארן‪ 5‬אין שטאט אדי_ץ פדן כדריםע מאםן‪ ,‬דדאם רדעלן מוזן זדכן פרנםה־קרדאלן‬
‫אין אינדדםטריע ארן מלאכה‪ .‬עד ורל_לזט אדיד אן אדיפן רררקם פדן האנטורערק אין דאקש‪ ,‬רראם‬
‫ד א ס מרז פארקלענערן די שאנםן פ ץ שטאטלשן בעל־מלאכה‪ :‬דאםגלל״לכן דערמאנט ער דעם‬
‫זייער רדיכטיקן פאקט‪ ,‬אז אריד אין די פרילישע בירגערלעכע ארן אינטעלי־גענטישע קרללזן‬
‫ה א ט זיד געביטן ד י באצלרנג צר מלאכה‪ .‬אט ד י אלע אריםגעדעכנטע מאמענטן מאכן די‬
‫מלאכה פאר א פלאץ פדן שארפעד קאנקדרענץ‪ ,‬אדן ס׳דרעט זל_ץ ניט גדינג דעם ללדלשן בעל־‬
‫מלאכה אריםצרהאלטן די דאזלקע אטאקע ארלןש דעם דאזלקן רולרטשאפטם־צרוללג מ צ ד נללע‬
‫נלט־ללדלשע דארפישע א ץ שטאטישע עלעמענטן‪ .‬אבער רדעגן דעם זאגט נאד צד ניטערמאן‬
‫צר רעדן אין א צדרייטן אדטיקל‪.‬‬
‫ביז נאד אינטעדעםאנט איז דעד מאטעדיאל אין דעם אדטיקל פדן מ‪ .‬קאמינםקי‬
‫דדעגן דעד ללדלשעד ידננט אין די פראפעםלאנעלע שדלן‪ .‬ם׳דדערט אדין‪ 5‬א נאד בדלטן אדפן‬
‫גערריזן‪ ,‬דרי רדייניק ילדן געניםן פרן מלרכישע אדן קאמרנאלע שרלן‪ .‬רדי א מין צרגאב דעדצד‬
‫איז דער דדי_יטערער אדטיקל פ ץ ה‪ .‬טאדדבין‪ ,‬רדאם כרעננט ממש איבערראשנדיקע אדן אריד‬
‫ידיערת ררעגן דעד מינימאלער צאל ילדישע לערנללנגלעד אין מלאכה‪,‬‬ ‫אלבערשרעקנדיקע‬
‫ררעגן דעד כישטיקער צאל לערכללנגלעך מ י ט דעגיםטרירטע אפמאכן‪ ,‬דדעלכע זאלן זיי‬
‫שפעטער געבן דאם דעכט צר ררערן געזעלן ארן בדלסטעדם‪.‬‬
‫מלט גררלם אלנטערעם רדעט מען לללענען דעם ארטיקל פרן ל‪ .‬בארנשטיץ ‪ ,‬ד י םטדדקטדר‬
‫פ ץ דל ברדזשעטן פרן דל ללדלשע קהללרח א ץ פרללך‪ .‬דעד מ ח ב ר ה א ט שרלן פארעפכטלעכט‬
‫‪287‬‬ ‫רעפעראטן און רעצענזיעס‬

‫אזא אי־בעט פ‪^-‬ר א פרלעדדלקן לאר‪ ,‬און ד א מאכט ער פארנלילכן מלט פדיערדלקע לאדן‬
‫כדר ווערן געוואר‪ ,‬אז פון ‪ 1926‬בלז ‪-1929‬אלן ד י לאדן פון פראםפערלטעט‪-‬זענען ד י הכנסות‬
‫פון ‪ 600‬קהללות אלן פוללן אולםנעודאקםן פון ‪ 18‬מיליאן גללדן בלז ‪ 28‬מלללאן‪ .‬דל דאטן‬
‫שארן לאד ‪ 1929‬זענען‪ ,‬פאדשטללט זלך‪ ,‬שולן שטארק פאדעלטערט‪ :‬אלן דל לעצטע לאדן‪ ,‬וול‬
‫מען קאן זען שדן אונדזער ארטלקל אלן זעלבן נומעד ‪,‬ללווא־בלעטער״‪ ,‬ווו מלר בדעננען‬
‫ידלערת אלבעד ‪ 16‬קהללדת שאר ‪ 1929‬אדן ‪ ,1933‬זענען דל הכנסות נעשאלן‪.‬‬
‫מלר האלטן נלט שאר נללטלק אדלםצררעכנען אלע אדטלקלען‪ .‬מ׳קאן זאנן‪ ,‬אז דל טעבועם‬
‫זענען אלע אלהטעדעסאנט‪ :‬ד י מחברלם האבן פלילםיק נעאדבעט און דער נומער ודעט‬
‫ארולםררפן אמתע פרללד בל_ל אלע שדללנד שדן ללדלשער וולםנשאפט בכלל און פון דער ללדלשער‬
‫עקאנאמישער ודלםכשאפט בפרט‪ .‬און ווייל ס׳איז אזול‪ ,‬אלז דערלבער אזול גרדלם דעד‬
‫פארדראם‪ ,‬רואם אלבער קלללניקללטן אדן פאדנאכלעםלקדננען פאדללרט דער נרמער א סך‬
‫שרן זללן דראג ארן וועדט‪.‬‬
‫דל שפי־אך א־ז נלט אדץז דעד געהערלקער מדרגה‪ ,‬נלט פדל_ל פרן דללטשמעריזמען‪ ,‬אדלך‬
‫ה ק ד מ ה אדער אדל_לנפלר‬ ‫דל זאצן זענען א פ ט שלעכט כעבדלט‪ .‬דער אלנהאלט פרן דער‬
‫באפדלדלקט נלט‪ :‬ם׳דרעדן נלט קלאר אכגעמערקט אדן אנגעצללכנט דל פראבלעמען ארן טראגן‪,‬‬
‫דראם מלט זלל דרעט דעד ארנאן זלך פארנעמען‪ ,‬נאד ם׳ררערט א סך אדן צעשרדרמען צרגעזאגט‪.‬‬
‫ארן שדלן גאר א מאדנעם אל_לנדרדק מאכט דעד צרזאג‪ ,‬אז מען דדעט‪,‬רעגלםטרלרן דל פערלאדלשע‬
‫ררעלכע רדעלן פארקדמען פרן חרדש צד חדדש״‪ .‬הלרדאל זאל מען קאנען ררלסנ־‬ ‫ענדערדננען‪,‬‬
‫שאשטלעך־אבלעקטלרר פעםטשטעלן דל ענדעדדנגען‪ ,‬רראס קדמען פאר באך א נעדרלםער צאל לאדן ו‬
‫דל טעכנלק פרן דל טאבעלעם אלז בלז גאר שלעכט ‪ -‬נלשט נדמערלרט‪ :‬דל קעפ נלשט‬
‫גדט רעדאקטלרט‪ :‬א ס ך צלפערן חזרן זלך אלבער‪ ,‬דרען מען קאן זלך אן ד ע ם זללער גדלנג‬
‫באגללן‪ .‬למשל‪ ,‬דל אלגעמללנע צאל אלן דל םדאפעםלאנעלע שרלן דרערט ארקז אללן זללט <ז׳ ‪(6‬‬
‫דרלל מ א ל געגעבן‪ .‬אין דעם זעלבן אדטלקל שטלמען נלט דל צלפערן‪ :‬לללגט מען צדנרלן‪ 5‬די‬
‫צאל שללער אלן דל מלוכלשע און קאמרנאלע שרלן פרן ז׳ ‪ 6‬מלט דער צאל שללער פדן דל‬
‫שרלדדאטע פראפעסלאנעלע שרלן פרן ז׳ ‪ ,7‬באקומט זלך נלשט פ א ד קללן אללן לאר דל אלנע־‬
‫מללכע צאל שללער‪ .‬דאם זעלבע חזדט זלך אלבער מלט דעד צאל שללער אלן דל פרלרדאטע‬
‫פראפעסלאנעלע שדלן; לללגט מען צרנדלןת דל שללער פדן אלע מלנלם שדלן פדן צדרללטן שפאלט‬
‫באקומט מען נלשט דל צאלן‪ ,‬רראם זענען אנגעגעבן אלן דעד טאבעלע אולפן‬ ‫פון ז׳ ‪,7‬‬
‫עדשטן שפאלט שרן דער זעלבער זללט אדלבן‪ .‬זמלר מדזן אדלםרעכענען דל ששאלטן אדן זילטן‪,‬‬
‫ווילל דל טאבעלעם זענען נלשט נדמעדירט(‪.‬‬
‫אולך אלן דעם ארטלקל פון ל‪ .‬נלטעדמאן זענען פאראן וולדעדאנאנדן פדן צלפעדן‪,‬‬
‫וואס מען וואלט געווען ב א ד א ר פ ט לכל־הפחות אולפקלעדן‪ .‬אולן? ז׳ ‪ 3‬שטללט געשרלבן‪, :‬דל‬
‫דאדפלשע באפעלקערונג אלז געוואקםן פון ‪ 6.608.000‬אולף! ‪9.689.000‬״‪ .‬אלז נלט שוועד זלך‬
‫אכצדשטולםן‪ ,‬אז ם׳אלז א טעות־הדפום‪ ,‬און ם׳דארףן דא זללן‪ ,‬אז דל ש ט א ט ל ש ע באפעלקערונג‬
‫אלז געוואקםן; קומט אבער דעד מ ה ב ד וול״לטעד מלט עטלעכע שוררת און זאגט‪ ,‬אז דל‬
‫שטאטלשע באפעלקעררנג אלז אדלםנערראקםן אולף! ‪ .2.081.000‬פדן דל ארלבן געבראכטע דאטן‬
‫קדמט אבער אדלם‪ ,‬אז דל פארגרעםעדרנג אלז געדרען ארלף! ‪ .3.081.000‬מרז מען זלך ורלדער‬
‫אנשטולםן‪ ,‬אז ם׳אלז א טערת‪ ,‬ד א ם הללםט אבער שרלן צד שלל שאדלאנגען פדן לללענעד‪ .‬ארן‬
‫אדלןש ז׳ ‪ 4‬ררערט צוולל מ א ל אנכעגעבן דל צאל האנטורעדקער אלן פרללן‪ :‬אללן מ א ל אלן‬
 ‫יעקב לעשטשעסקי‬

‫א אלגעמיינעד פארם אין ד א ם צרדייטע מ א ל לדיט ד י רדאיעדראדשאפטן‪ .‬שטימען נ י ט צדרישן‬

‫זיך ד י טאבעלעם‪ ,‬ארן דעד מ ה ב ד האלט נ י ט פ א ד ני־יטיק אפילי אינדז אריפמעדקזאם צר‬
‫מאכן דערריןש אדן אדנדז דערקלערן‪ ,‬פאדרראם דאם איז אזרי‪ .‬ספקדת ררפן אריך אדרים די‬
‫דאטן ררענן דעד צאל באשעפטיקטע אריןש איין דראדשטאט אין לעמבעדנעד אדן םטאניםלאדדעד‬
‫דראיעדראדשאפטן‪ .‬ם׳נלייבט זיך קיים‪ ,‬אז אין ד י דאזיקע נאליצישע נעגנטן איז ד י צאל‬
‫באשעפטיקטע פרעמדע קדעפטן אויןן איין דרארשטאט העכעד‪ ,‬דרי אין דעד שטאט רראדשע‪.‬‬
‫מיד קענען זיך‪ ,‬פאדשטייט זיך‪ ,‬ניט אפשטעלן באריכדת אויןש יעדן ארטיקל‪ .‬מ י ד דדילן‬
‫נאד מאכן נ א ך א פאד קליינע באמעדקדננען צדם ארטיקל פרן ל‪ .‬בארנשטיין‪ .‬רדי שדין‬
‫געזאנט‪ ,‬איז ד ע ד אדטיקל זייער דרערטפדל‪ ,‬כאטש עד באהאנדלט שדין א פאדעלטעדטן‬
‫מאטעריאל‪ .‬מ י מיינען‪ ,‬אז דעד מ ח ב ר רראלט גערדען ב א ד א ר פ ט אדיםטיילן רדארשע אין‬
‫ד‬

‫לאדזש ארן נישט זיי אריינדדארפן אין איין טאם מ י ט אלע קהילדח‪ ,‬דראם ה א ב ן מ ע ד פדן‬
‫‪ 10.000‬יידן‪ .‬ער רראלט דעמאלט באקדמען נאד אנדערע פדאצענטן פאד דעד נרדפע קהילרת‬
‫מ י ט מעד פדן ‪ 10.000‬יידן אדן נ א ד אנדערע פ א ד ד י צדדיי קהילות מ י ט מ ע ר פרן ‪100.000‬‬
‫ילדן‪ .‬א פעלעד איז אריך‪ ,‬דדאם דעד מ ח ב ר ה א ט נ י ט געגעבן ד י צאל פרן ד ע ד ילדישער‬
‫באשעלקעררנג םאד יעדער נדדפע קהילדת‪ .‬דאם בילד רראלט זיךבאקדמען א ם ך ק ל א ד ע ר ‪ ,‬ברלטעד‪.‬‬
‫אן עבירה ארן א נרריםע‪ ,‬רדאם ד י רעדאקציע ה א ט נענעבן אזדי דרייניק כראניק ‪-‬‬
‫דאם מרז זיין איינער פדן ד י רריכטיקםטע אפטיילן אין אדגאן‪ .‬םארשטייט זיך‪ ,‬אז מען‬
‫דאדןמ קדיטיש אייםקלגיבן דעמ מאטערלאל‪ ,‬ארן ם׳איז לעכערלעך צד בדענגען‪ ,‬אז ‪,‬אין‬
‫שטעלט זיך פאר ד י אדבעטלאזיקייט צייישן ילדישע בעל־מלאכית לפי עדך‬ ‫טאמאשארד‬
‫אזדי‪ :‬שני_ידער ‪ ,40%‬היטלמאכער ‪ ,40%‬בדי־ארבעטעד ‪ . . . 50%‬אאז״דר‪ .‬ראשית‪ ,‬דדאס‬
‫הייםט ביי א זעלבשטענדיקן בעל־מלאכה <אדעד מיינט מען ארבעטער בי_י בעל־מלאכדת ?>‬
‫אדבעטלאזיקייט י ה א ב ן ‪ 40%‬שני_ידעד אבםאלרט נאד קיין ארבעט נישט ז דדי אזוי ה א ט‬
‫דעד קאדעםםאכדענט דאם פארנעשטעלטז פון דעט זעלבן דדעדט זענען ד י ידיעדח פדן‬
‫דאוונע‪ .‬אין דעד לעצטער נאטיק אוץן דעם ערשטן שפאלט פין ז׳ ‪ 20‬פעלט דעד נאמען פון אדט‪.‬‬
‫םיפעלן נישט אין נדמעד אריך קארעקטדר־נדי_יזן‪ .‬לאמיר אנדרי_יזן נאד אדק‪ 5‬א פאר‪,‬‬
‫רדאם ה א ב ן זיך ארהדז נעדראדםן אין ד י אריגן; אריןש ז׳ ‪ 4‬דאדןש זי_ין ‪ 1933‬אכשטאט ‪;1937‬‬
‫אדיןש ז׳ ‪ 36,9-6‬אנשטאט ‪ :26,9‬אדיןש ז׳ ‪ 13,8-17‬אנשטאט ‪.10,4‬‬
‫ד י אלע אכגעדריזענע חםררנרת אדן םעלערן קאנען א האר נישט מינערן דעם דרערט‬
‫פרן אדנאן‪ :‬ס׳איז ד א ך דעד עדשטער נדמער ארן דעד זשררנאל רדעט זיך נ א ך האםנטלעך‬
‫אנטדדיקלען אדן אדנדז ברעננען נדרים נרצן‪ .‬פיל עדגער איז‪ ,‬דראם אין עדשטן נדמעד פעלט‬
‫א פ ל א ן ‪ -‬ד ע ד נרמער טדאגט אכאאטישן אדן צופעליקן כאראקטעד‪ .‬ארן נאד אדין‪ 5‬אזא‬
‫ארםן קאן מען דערקלערן‪ ,‬רדאם ער איז כמעט איננאנצן פארנדמען מ י ט פראגן פדן מלאכה‪,‬‬
‫אדן ם׳פעלן נ א ד איכנאנצן דעד ילדישעד האנדל‪ ,‬ד ע ד ילדישער אנטייל אין אינדדםטדיע‬
‫אדן ילדישע אדבעט אין פאבריקן‪ ,‬י‪-‬דישע ליבעראלע פראפעסיעם‪.‬‬
‫מ י ט ארנדזערע עטלעכע קריטישע באמערקיכנען האבן מיד אין זינען איינארנאלינציקן‬
‫ציל‪ :‬דעד ארגאן זאל זיך פארפרלקרמען‪ ,‬זאל פארבעםעדן ד י פעלערן‪ ,‬זאל אדיטמעדקזאמער‬
‫ז_ין צד םטיל ארן טעכניק‪ ,‬אדן דער ע י ק ר ‪ -‬ע ר זאל דראקסן אדן האבן לאנגע יאד‬
‫דראדעם נאד ררען מיד ררעלן האבן אריןת ד י ערטער נרט אדרעקנעשטעלטע עקאנאמיש־םטא־‬
‫טיםטישע בירראען‪ ,‬ררעט ד י צענטראלע עקאנאמיש־סטאטיםטישע םעקציע פרן אינםטיטדט‬
‫יעקב לעשטשינםקי‪.‬‬ ‫קאנען פדאדדקטידד ארבעטן‪.‬‬
 ‫מאטעריאלן און באטיצן‬
‫״גזלן‬ ‫יןדישן‬ ‫ד י באגעגעניש פון יונגן מיצקעוויטש מ י ט א‬
‫אליין פארן ארויספארן אויםגערייניקט און אנגעלאדן‬ ‫וועגן אדאם מיצ־עוויטשעס לעבן אין זנין‬
‫מיט שרויט‪ ,‬און האט אים אוועקגעלייגט זיך אויף‬ ‫ווילנער • קאוונער פעריאד )‪ (1824 - 1815‬איז‬
‫די קני‪ .‬דאס שיס־געווער אין דער האנט פון‬ ‫פאראן א םך מאטעריאלן אין די בתבים און דעמאל־‬
‫סטודענט האט באאומרולקט ד עם שכן און יענער‬ ‫טיקעד קארעספאנדענץ פון זלינע חברים‪ ,‬די אזוי׳‬
‫האט אנגעהויבן אים אויסריידן‪ ,‬אז ער זאל דאס‬ ‫גערופענע ״פילאמאטך‪ .‬מיצקעוויטש איז געווען‬
‫באהאלטן‪ .‬אבער דאם ;‪:‬ויםריידן האט גראד נאך‬ ‫דאם שלינדל פון דער חברותא‪ ,‬א דיכטערישעד עילוי‬
‫מעד פארשאדקט אדאמם חשד‪ .‬דאס האט פאר־‬ ‫און מנהיג‪ ,‬און עם איז דעריבער ניט קיין ווונדער‪,‬‬
‫שטאנען דעד קלוגער ילד און האט א ם מיטאמאל‬ ‫אז אין בריוו‪ ,‬וואס חברים האבן געשריבן צווישן‬
‫אפרעגגעטאן‪ :‬״נו‪ ,‬פיל‪ ,‬פאניטש‪ ,‬האםי‪-‬יו געלטד׳‬ ‫זיך‪ ,‬פארנעמען נליפן וועגן איס אזא אנזעעוודיקן‬
‫אדאמען איז דאס הארץ אנינגעפאלן‪ ,‬ער איז‬ ‫ארט; די פארעפנטלעכטע שריפטן און קארעס•‬
‫שוי־ן געווען זיכער ביז גאר‪ ,‬אז ער האט צו טאן‬ ‫פאנדענץ פון די פילאמאטן שטעלט פאר אגאנצע‬
‫מיט א גזלן‪ .‬דעמאלט האט פאן יאנקעל )ווניל אזוי‬ ‫ליטעראטור‪.‬‬
‫האט ער געהייסן( א ־ ויסגעצויגן פון הינטערן מאנטל‬
‫עם וועט זללן אינטערעסאנט ארויסצונעמען פון‬
‫א גרויסן לעדערנצם בניטל‪ ,‬אנגעפילט מיט זילבער‪,‬‬
‫‪$‬זא בריח־ א ידיעה וועגן א טשיקאווער באגעגעניע׳‬
‫אסיגנאציעס און גאלד‪ ,‬און ווליזנריק דאס אלץ‬
‫אדאמען‪ ,‬האט עד ג‪5‬זאגט‪ :‬״נו זעסט‪ ,‬פאניטש‪ ,‬אז‬ ‫וואס דער יוגנטלעכער מיצקעוויטש האט געהאט‬
‫מיט אילדישן ‪,‬גזלן״‪ ,‬בשעת ער איז צום ערשטן איך האב מע ‪ :‬און ווען איך וואלט דעם פאניטש‬
‫געוואלט קוילענען‪ ,‬וואלט מען מיד דאס אלץ‬ ‫מאל‪-1815-‬ווי א‪16‬׳יאריקער בחורל געפארן פון‬
‫צוגענומען און איך אליין וואלט אוועק אין סיביר״‬ ‫גאווארעדאק קיין ווילנע‪ ,‬כדי דא אנצוקומען אין‬
‫דער דאזיקעד ארגומענט האט אזוי איבערצייגט‬ ‫אוניווערםיטעט‪ .‬די פאסירונג גיט איבער מפי מיצ׳‬
‫און פארשעמט אדאמעי‪ ,‬אז ניט נאד האט ער‬ ‫קעוויטש זלין נאענטער דבר און פרלינד אנטאני‬
‫באהאלטן דעם פיסטאלעט‪ ,‬נאר ער האט אפילו דאס‬ ‫עדווארד אדיגיעץ אין א בריוו צום פילאמאט‬
‫פולווער ארויםגעבלאזן‪ ...‬דער זקן‪ ,‬אלינגענומען‬ ‫יוליאן קארסאק דעס ‪11‬טן אקטאבער ‪.1829‬‬
‫דערמיט‪ ,‬האט פון זנין זללט אין משך פון דעד‬ ‫אדיניעץ שרלינט וועגן דעם צו זלין חברי‪:‬‬
‫גאנצצר ווייטערדיקער נסיעה ארומגערינגלט אים‬
‫״‪...‬איך מוז דיר נאך צוגעבן איין סצענע‪ ,‬דאס‬
‫מיט אבאזונדערער זארגעוודיקייט‪ ,‬האט אים מכבד‬
‫איז די ערשטע רייזע אדאמס פון נאווארעדאק אין‬
‫געווען מיט קאווע און אייעד און‪ ,‬ענדלעך‪,‬‬
‫אוניווערסיטעט‪ ,‬וואס ער ]מיצקעוויטש‪-.‬פ‪ .‬ק‪ [.‬האט‬
‫אריינלאזנדיק זיך מיט אים אין אשמועס‪ ,‬האט‬
‫דערציילט אזוי פריילעך און דראמאטיש‪ ,‬אז עם‬
‫ער אים געגעבן‪ ,‬ווי אדאם אליין דערציילט‪,‬‬
‫ווילט זיך מיד ל כן‪ ,‬וו‪.‬ן איך טדאכט וועגן ד״ם•‬
‫עטלעכע אזעלכע קלוגע עצות און ווארענישן‬
‫ער איז געפארן מיט א געוויינלעכן ביי אונד‬
‫בנוגע דעט פראקטישן לעבן מיט מענטשן און‬ ‫ז‬

‫עקיפאזש‪ ,‬די׳ה מיט א סוחרישצר ילדישער בריקע‬

‫שאנעווען דאס געזונד אין דעד יוגנט‪ ,‬אז זיי‬ ‫׳‬

‫צוזאמע מיט דריי יידן‪ .‬אן אלטער שיינע מורינו‬

‫זנינען אים פארבליבן עי היום אין זיכרון‪ ,‬און ניט‬
‫)‪ ,(szene-morejna‬א סוחר פץ דעד מ י ר‪ ,‬מיט‬
‫איינמאל האט ער אליין אויף זיך דערפילט זייערע‬
‫א הדרתיפנימדי׳‪,‬ער ווליסער בארד‪ ,‬איז געזעסן מיט‬
‫גוטע פאלגך‪.‬‬
‫אים צוזאמען פון הינטן‪ ,‬צוויי ילנגערע אויף די‬
‫עם איז מעגלעך‪ ,‬אז די באשריבענע פאםירונג‪,‬‬ ‫טלומעקלעך פון פארנט‪ —.‬אדאם‪ ,‬האבנדיק פון דעד‬
‫האט א שליכות צו דעם‪ ,‬וואס מיצקעוויטש האט‬ ‫מוטע‪ -,‬עלף דוקאטן אין גאלד‪ ...‬או א קאפ‬
‫שפעטעד דערציילט כאדזשקאן וועגן א נסיעה מיט‬ ‫אנגעפא^ט מים מעשיות וועגן גזלנים און זעענדיק‬
‫‪2‬‬
‫איידישן בעל־עגלה ‪.‬‬ ‫ז• אין אזא פ‪.‬רדעכטיקער געזעלשאפט‪ ,‬האט ער‬
‫פ‪ .‬קאן‬ ‫ארויסגענומןנן אן אלטן פיסטאלעט‪ ,‬וואס ער האט‬
‫‪1‬‬
‫זע‪ Listy z podrozy A.E.Odynca :‬באנד‪ ,1‬צווייטע אויפלאגע‪ ,‬ווארשע ‪ 1884‬ז״ז ‪.339-337‬‬
‫* פג״ל י‪ .‬מ מ ק י ‪ ,‬״מיצקעוויטש און די ילדישע פאלקס־מעשה״ אין די ״ייווא׳בלעטער״ אויבן ז׳ ‪.186‬‬
 ‫מ‪$‬טצריאלן און נאטיצן‬ ‫‪290‬‬

‫י״ה‬ ‫‪9‬וטן‬ ‫בירגערמניםטערם אין ווננםרוסלאנד אנהיינ‬ ‫יידן ו ו י‬

‫מצב דויצדט אויך איצט אונטער דצד ממשלה איבגר‬
‫דער שטאט פון חיים חפץ‪ .‬די אנקלאגצד פארזיכצרן‬
‫אז די חפצצס טוצן ד א ‪ 0‬״ניט ווייניק פון בולטצר‬
‫שנאה וועג צו דער קריםטלעכצד אויפקלצרונג״‪.‬‬
‫אין דעם ענין איז פ^רפירט געווארן א אויס־‬
‫פארשונג‪.‬‬
‫די חקירה־ודרישה האט פעסטגעשטעלט‪ ,‬אז די‬
‫מעשה מיט דצם בנין איז אין דצד אמתן גצווצו‬
‫א טשיקאווע ידיעה וועגן יידן וואס האבן אין‬
‫ערשטן פערטל ‪19‬טן י״ה פארנומען דעם אמט פון‬
‫בירגערמי״יסטער אין א שטאט אין וו?סרוסלאנד‬
‫געפינען מיד אין די מאטעריאלן פון אמאליקן‬
‫בילדונגס׳קוראטאר אין ווילנע‪ ,‬וואס האט געהאט‬
‫צו יענער צייט א שליטה איבער די בילדונגס׳‬
‫ענינים פון א גאנצער ריי גובערניעס אין ליטע און‬
‫וויי‪0‬רוסלאנד'‪.‬‬

‫א ביסל אנדערש‪ ,‬ווי דאם האבן גצשילדנ־רט די‬
‫אנקלאגער און ממילא זלינען די יידישע בירגע•׳•‬
‫מליסטערס פון טשאוס גארניט געווען אזעלכע אכזרים‬
‫איינוו‪1‬ינעו־ אין דער קדליזשטאט טשאוס ‪ ,‬זיך גע•‬
‫לגבי דער ״קריסטלעכער אויפקלערונג״‪ .‬עם ווייזט‬
‫זיך ארויס‪ ,‬או אין דער צטט פון דעם פראנצייזישן‬
‫מארש אויף מאםקווע אין ‪ 1812‬האט די שול זיך‬
‫שוין ניט געפונען אין בנין‪ ,‬וואס האט פארגעשטעלט‬
‫מיט זיך א חורבה‪ .‬אין ‪ 1813‬האט די מיליטערישע‬
‫מאכט די חורבה איבערגעבויט און צוגענומען אויף‬
‫אירע הצטרפותן‪ .‬שפעטצר האט מען דעם בנין טאקצ‬
‫ניט מער זלפגענומען פון דצד מיליטעריש;‪-‬ר מאכט‬
‫פשוט דטרפאר‪ ,‬וואס דעד בנין איז בכלל ניט געווען‬
‫דאס אייגנטום פון דער פאלקסשול און ממילא טראגן‬
‫ניטדערין דייידישצ בירגערמייסטצרס קיין שום שולד‪,‬‬
‫פ• קאן‬
‫אין ‪ 1822‬האבן צוויי קריסטן‪ ,‬קולעשא און‬
‫קראלקא‪ ,‬וועלכע רופן זיך אן דעלעגירטע פון די‬
‫‪2‬‬
‫מיט‬ ‫ווילנער בילדונגס ׳ קוראטאר‬ ‫ווענדט צום‬
‫א אנקלאג־בקשה קעגן דעם געוועזענעם בירגער׳‬
‫מניסטער פון טשאוס‪ ,‬דעם ייד זלמן חפץ און ויין‬
‫ברודעד חיים חפץ‪ ,‬וועלכצר ״פארנעמש איצט דעם‬
‫זצלביקן אמט ;‪:‬ויפן ימוד פון די נניע וואל‪,‬״‪.‬‬
‫די דעלעגירטע קלאגן זיך‪ ,‬אז זלמן חפץ האט‬
‫דעם בני! פו‪,‬־ דער טשאוסער פאלקסשול‪ ,‬וואס איז‬
‫אויכגצבויט גצווארן דודך די פריערדיקע קריסטלצכצ‬
‫בירגערמי״יסטצרס פון שטאטישע גצלטער‪ ,‬אויצקגצ׳‬
‫גצבן אין יאד ‪ 1813‬אויף א מיליטצרישער הויפט־‬
‫וואך און האט געצווו^גען די שול צו וואלגצרן זיך‬
‫אין פארשיידענע ניט׳פאסיקע דירות‪ .‬דערזעלבער‬

‫רעדאקציע‬ ‫אין‬ ‫אנגעקומען‬

‫טייל פון די אויםגאבעם‪ ,‬וואס זייגען דערמאנט‪ ,‬וועלן‬
‫רעצענזירט ווערן אין די ווי״יטערדיקע נומערן ייווא־בלעטער‬

‫אין‬ ‫א ל ט ע ‪11‬׳קלאנגען‬ ‫ה י ם ט א ר י צ פ ו ן די‬ ‫ב י ת ב ו י ם ‪ ,‬שלמה‪ ,‬ד״ד‪ .‬ד י‬

‫י י ד י ש ‪ .‬סעפאראטער אפצוג פון ילווא־בלצטער‪ ,‬באנד ‪ VI‬נומ׳ ‪ .1‬ווילנע‪ .1934 :‬ז׳ ‪) 60-25‬יידישער‬
‫וויסנשאפטלעכער אינסטיטוט‪ ,‬פילאלאגישע סצקציצ(‪.‬‬

‫ג מלוכישער ארכיוו אין ווילנע‪ ,‬זאמלונגען פון אמאל קן בילדונגס׳ראיאן‪ ,‬יאר ‪ ,1822‬נומי ‪.19‬‬
‫‪2‬‬
‫ט ש א ו ם )‪ (Czausy‬איז א אויעזדישע שטאט אין מאהילעווער גובערניע‪ .‬אין ‪ 1923‬איז‬
‫אויף א אלגעמיינער צאל באפעלקערונג ‪ 5090‬געווען ‪ 2004‬יידן‪.‬‬
‫ווצגן בילדונגם‪-‬מצב פון די יידן אין טשאוס אנהייב ‪19‬טן י״ה זע‪ :‬פ‪ .‬קאן‪,, ,‬וועגן עפענען‬
‫יידישצ שולן אין מאהילעווער און וויטעבסקער גובצרניצם אין יאר ‪1808‬״ אין ״צניטשריפט״ ‪,111—11‬‬
‫‪ ,1928‬ז״ז ‪ 164—157‬א ן ז׳ ‪.759‬‬
‫‪291‬‬ ‫אנגעקומען אין רעדאקציע‬

‫<פנקס רונקל> ‪.‬‬ ‫א י ל ד י ש ק ה ל א י ן ‪18‬טן י״ה‬ ‫וואכשטיין‪ ,‬בערנהארד‪ ,‬ד״ר‪.‬‬

‫‪ .1934‬ז׳ ‪) .116 — 84‬ילדישער‬ ‫י פ‪::‬דאטער אפצוג פון ילווא־בלעטער באנד ‪ VI‬נומ‪ .1 ,‬ווילנע‪:‬‬
‫מנשאטטלעכער אינסטיטוט‪ ,‬היטטארישע סעקציע(‪.‬‬

‫*‬
‫השפעות‬ ‫פויליש׳ילדישע‬ ‫קעגנזללטיקע‬ ‫די‬ ‫אלטבויער‪ ,‬משה‪ ,‬דייר‪.‬‬
‫ש פ ד א ך ־ ג ע ב י ט <רעפעראט געהאלטן דעם ‪22‬טן נאוועמבער ‪ 1933‬אויף א ליטערארישן‬ ‫ויפן‬
‫‪.-‬־וואך אין פוילישן ליטצראטן׳פאריין אין ווילנע> ‪ .‬ווילנע‪ :‬ווילנעד פאדלאג פון ב‪ .‬קלעצקין ‪ 15 .1934‬זי‪.‬‬
‫אפן וויסנשאפטלצכן פראנט‪ .‬ביולעטען פון אינסטיטוט פאר ילדישער פראלעטארישער‬
‫‪ .1933‬נ׳ ‪.4—3‬‬ ‫ולטור בא דעד ווליסרוסישער וויסנשאפטיאקאדעמיע‪ .‬פעריאדישע אויסגאבע‪ .‬מינסק‪:‬‬
‫ר ו ב י ן — די פאשי־ירטע‬ ‫י‪.‬‬ ‫י‪ .‬ה ע ר ש נ ב ו י ס — ‪ 15‬יאר וו‪ .‬ס‪ .‬ס‪ .‬ד‪.‬‬ ‫;!‪ 2‬ז׳‪ .‬אינהאלט‪:‬‬
‫י‪ .‬ה ע ר ש נ ב ו י מ —‬ ‫אקסעלראד‪,‬‬ ‫ב‪.‬‬ ‫אונטערריכט פון געשיבטצ‪.‬‬ ‫‪:. :‬דאגאגיק און דצד‬
‫•‪1‬גן בורזשואזן נאציאנאליזם‪ .‬ה‪ .‬ש ק ל י א ר — פ‪ .‬לא‪:‬־ארגם שפראכלעכע ארויסזאגונגען‪ .‬נ‪ .‬ר ו ב י נ •‬
‫‪.‬׳ ; ! י י ן ‪ -‬ד י ביכער־פראדוקציע אין סאוועטנפארבאנד אין ‪) 1932‬קורצער איבצרבליק> ‪ .‬ה‪ .‬וועד ב ע ר ­‬
‫פאלקיזם < וועגן א‪ .‬יודיצקיס‬ ‫­­י א מארקפיסטיש׳לענינישן צוגאנג צו דער געשיכטע פונעפ‬
‫ה א ל מ ש ט א ק — א קומניטל‬ ‫ל‪.‬‬ ‫צענטרפארלאג‪. >1932 ,‬‬ ‫נזאטעריאל ׳זאמלונג ״נאראדאוואלצעס״‬
‫נאציאנאל‪-‬פאשיסטישע היםטאריאגראפיע )פראפ׳ מאיר באלאבאן ״יידן אין פוילף(‪ .‬י‪ .‬ב ר א נ ש נו יי ן ‪-‬‬
‫מאריס‬ ‫ד‪ .‬ק ו ר ל א נ ד — וועגן א נאכלעסיקער ארבעט ‪:‬‬ ‫וועג‪.‬‬ ‫דיכטעריעער‬ ‫ו‪ .‬אקסעלראדם‬
‫נ א וו שא וו ע ר — געקליבענע ליחגר‪.‬‬ ‫יאסע ף‬ ‫עדעלשטאט‪,‬‬ ‫דאוויד‬ ‫ווינטשעווסקי‪,‬‬
‫״ויסוואל און רעדאקציע — אי‪ .‬פעפער‪ ,‬ע‪ .‬פינינבערג‪—.‬ביב־יאטעק ״יידישע שרניבעו־״ נומי ‪.25‬‬
‫בורווינקל‪ ,‬א‪ ,.‬ד״ר‪ .‬ה א ר צ ק ר א נ ק ני ט ן‪ .‬פארהיטונג און קוראציע‪ .‬ווילנע‪ 32 .1934 :‬ז׳‪.‬‬
‫);!ילוסטרירטע פא‪3‬ולער׳וויסנשאפטלעכע מעדיצינישע ניבליאטעק‪ ,‬״פאלקסגעזוגט״ ‪.(1^2‬‬
‫בער באראכאוו—דער דענקער און ק ע מ פ ע ר ‪ .‬תארשע‪ :‬פארלאג ״ארבצט און וויםך‬
‫‪ 72 .1934‬ז׳‪.‬‬
‫ב י נ ע נ צ ו כ ט ‪ .‬מ י ט א פארווארט פון ב‪ .‬זיידענ׳‬ ‫בזשוסקא‪ ,‬םטאניםלאוו‪ .‬פ ר א ק ט י ש ע‬
‫פעלד‪ ,‬פדני איבערגעזעצט פון נויליש ד״ד ישראל ביבער‪ .‬ווארשע‪ :‬ארויסגעגעבן פו!־ דער געזעלשאםט‬
‫זי‪.‬‬ ‫‪Jewish Colonization Association19‬‬
‫ה ע ב ר ע א י ש י י י ד י ש ו ו ע ר ט ע ר ב ו ך ‪ .‬ווארשע־תליאביג‪ :‬פארלאג א‪ .‬גיטלין‬ ‫בן‪-‬אורי‪ ,‬א‪.‬‬
‫‪ VI ,241 .1933‬ז׳‪.‬‬
‫א י ל י ט ש ‪ .‬זאמליינג‬ ‫וולאדימיר‬ ‫געארבעט‬ ‫אזוי האט‬ ‫גארבונאוו‪ ,‬נ‪ .‬פ‪ .‬וו י‬
‫ארטיקלען און זיכרוינעס‪ .‬מינסק‪ :‬פאדטיי׳פארלאג ‪ I ,46 .1934‬זי‪.‬‬
‫גראעע‪ ,‬ב‪ .‬ב‪ ,.‬נעטשקינא‪ ,‬מ‪ .‬וו‪ ,.‬פ א נ ק ר א ט א ו ו א ‪ ,‬א‪ .‬מ‪ ,.‬א ו ן ‪ ,‬ס י ד א ר א ו ו ‪ ,‬ק‪ .‬מ‪.‬‬
‫פארווארט‬ ‫פ‪.‬ס‪.‬ס‪.‬ר‪.‬‬ ‫פראלעטאריאט אין‬ ‫פונעם‬ ‫געשיכטע‬ ‫צו ד ע ד‬ ‫טיודן‬
‫‪,‬‬
‫‪ .‬נ‪ .‬פאקראווסקי‪) .‬ילדיש— מ‪ .‬איטקאוויטש(‪ .‬מאסקווע‪ :‬פארלאג ״עמעם ׳ ‪ IV ,283 .1933‬זי‪.‬‬
‫< פינף יאר‬ ‫פאריז‪.‬‬ ‫אין‬ ‫עמיגראנטן׳ארבעטער‬ ‫י יד ישע‬ ‫דאבין‪ ,‬מ‪.‬‬
‫רפארונג> ‪ .‬סעפאדאט־אפדרוק פון די ילווא׳בלעטער ‪ .1932‬פאריז‪ :‬פארלאג ״עמיגדירעקט״ ]‪ 42 .[1934‬זי‪.‬‬
‫הורוויטש‪ ,‬ש‪ 30 .‬י א ד בלי ד ע ר ו ו א ך פ ו ן ד ע ר ע נ ט ו ו י ק ל ו נ ג ]![ א ו ן א ר ג א ־‬
‫ווילנע‪ I ,77 .1933 :‬זי‪.‬‬ ‫ה א נ ט ו ו ע ר ק ע ר א י ן ווי ל נ מ‪.‬‬ ‫פ ו ן ד ע מ יל ד י ש ן‬ ‫ניזירונג‬
 ‫אנגעקומען אין רעדאהציע‬ ‫‪292‬‬

‫<פא‪3‬ולערער‬ ‫מארקס‬ ‫קארל‬ ‫לערע פון‬ ‫וואלאברינסלןי‪ ,‬א‪ .‬ד י הי ס ט א ר י שע‬

‫עטיוד> ‪ .‬מינסק‪ :‬פארלאג פון דער ווייסרוםישעד וויסנשאפט־אקאדעמיע ‪ I ,82 .1934‬זי‪.‬‬

‫ווי_יסרוסישע וויסנשאפטיאקאדעמיע‪ .‬אינסט טוט פאר יידישער פראלעטארישער קולטור‪.‬‬

‫ז א מ ל ב ו כ ]הילע‪ :‬פראגעס פונ ליטעראטורימעטאדאלאגיע[‪ .‬מינסק‪ :‬פאדלאג פונ‬ ‫ליטערארישער‬
‫‪ I ,170‬ז׳‪) .‬ליטעראטור‪-‬וויסנשאפטלעכע סעריע ‪.(5‬‬ ‫‪.1934‬‬ ‫דער ווטסרוסישער וויסנשאפט־אקאדעמיע‬
‫אינהאלט‪ :‬י‪ .‬כ ר א נ ש ט יי נ — מארקס אונ ליטעראטוריקענטעניש‪ .‬י‪ .‬נ ו ס י נ א וו ‪ -‬ראזע לוקסעמבורג‬
‫וועגנ קינסטלערישער ליטעראטור‪ .‬ל‪ .‬צ א ר ט — טראצקיס ליטעראטור־מעטאדאלאגיע‪ .‬ז‪ .‬ק ו ר ל א נ ד ‪-‬‬
‫ביבליאגראפיש־קריטישער איבערזיכט איבער דצד ליטעדאטור וועגנ פ‪ .‬מארקישג‪ .‬י‪ .‬ס ע ר ע ב ר י א נ י ‪-‬‬
‫נאכאקטיאברישער‬ ‫״קיעווער פעריאד״ איג דעד יידישער‬ ‫אזויגערופענער‬ ‫צו דער פראבלעמ פונ‬
‫פאצזיע <מאטעריאלנ> ‪.‬‬
‫פ׳ ״עמעס״‬ ‫מאסקווע‪:‬‬ ‫ק ר י ט י ק‪.‬‬ ‫פראבלעמעם פון‬ ‫ווינער‪ ,‬מ‪ ,.‬גורשטיין‪ ,‬א‪.‬‬
‫‪ I ,240‬ז׳‪ .‬אינהאלט‪ :‬א‪ .‬ג ו ר שט יי ן — לענין און די מארקסיסטישע ליטעראטור־קענטצגיש‪.‬‬ ‫‪.1933‬‬
‫מ‪ .‬וו י נ ע ר — וועגן איינער א סטיל־פראבלעם <די סאציאלע ווארצלען פון שאלעם׳אלייכעמס הומאר> ‪.‬‬
‫מ‪ .‬וו י נ ע ר — צו דער פראבלעם פון ליטערארישעד יערושע <די טעאריע וועגן די גוטע םאפן‬
‫מ‪ .‬וו י נ ע ר — צו דער דיאלעקטיק פון אינהאלט און פארט‬ ‫או‪ ,‬א‪ .‬וועוויארקעס ״‪3‬וך‪-‬רעוויזיע״> ‪.‬‬
‫<וועגן״אינ שלאכטנ״ פון כ‪ .‬דוניעץ> ‪ .‬מאטעריאלן צו א‪ .‬וועוויארקעס שאמער׳לעגענדע פון מ‪ .‬וו י ג ע ר‪.‬‬

‫טארלאווסקי‪ ,‬צבי‪ .‬ג יי ד ע ד א ר ב ע ט <זאמלונג פון כעדאגאגישע נאטיצן און ארטיקלען> ‪.‬‬
‫מיט אפארווארט פון ד״ד מ‪ .‬פעקער‪ .‬ווארשע‪ :‬פאדלאג ״דאס קינד״ ‪ 69 .1934‬זי‪.‬‬

‫פון דיערשטע תודה‪-‬קוועלען‪ :‬תנ״ך‬ ‫‪3‬עארבעט‬ ‫די יודישצ גצשיכטע לויט לצר מסירה‪.‬‬
‫מדרשים און אנדערע ספרים קדמונים אין דער בעלייכטונג פון די ערשטע מפרשי התורה‪ .‬ווארשע‪ :‬פארלאג‬
‫«‪ .‬יאקובסאן‪-‬מ‪ .‬גאלדבערג‪ .‬תדצ״ג‪ .‬העפט ‪.18-8‬‬
‫ק א נ ט א נ י ם ט ן ‪ .‬וועגן דעד יידישער רעקרוטשינע אין דוסלאנד אין די צטטן‬ ‫לעווין‪ ,‬א‪.‬‬
‫‪ I ,359 .1934‬ז׳‪.‬‬ ‫פון צאר ניקאליי דעם ערשטן ‪ .1856-1827‬ווארשע‪:‬‬

‫מאלישעוו‪ ,‬סערגיי‪ .‬ב א ג ע ג ע נ י ש נ מ י ט ל ע נ י נ ע נ ‪ .‬מאסקווע‪ :‬פ׳ ״עמעם״ ‪ 72 .1934‬ז׳‪.‬‬

‫מארק‪ ,‬משה‪ .‬א ו י ף ד י ו ו ע ג ן פ ו ן א ר ץ י י ש ד א ל ‪ .‬מיט אניאריינפ־ר פון ז‪ .‬שאכנאוויטש‪.‬‬

‫ווארשע‪ :‬פארלאג ״מנורה״ תרצ״ב‪ 1:1 ,218 .‬ז׳‪.‬‬
‫י ח י ד ‪ ,‬מ א ס ע‪ ,‬פ י ר ע ר‪< .‬פראבלעמען פון ארג;לניזאציע> ‪ .‬ווארשע‪ :‬פארלאג‬ ‫מום‪ ,‬צ‪.‬‬
‫״קולטור‪-‬ליגע״ ‪ 159 .1934‬ז׳‪.‬‬
‫ס ט א ל י נ ד א ר פ ע ר ר א י א נ ‪ .‬מאסקווע ‪ :‬פארלאג ״עמעס״ ‪ I ,83 .1933‬זי‪.‬‬ ‫סודארסקי‪ ,‬א‪.‬‬

‫אלפארב*אנדישעד‬ ‫דעד‬ ‫פוג‬ ‫געשיכטע‬ ‫דער‬ ‫צו‬ ‫עטיוד‬ ‫פאפאוו‪ ,‬נ‪.‬‬

‫‪ .‬צווייטער טייל )יידיש מ‪ .‬שאדור אונ צ‪ .‬קאטליאד(‪.‬‬ ‫<‪3‬אלשעוויקעס>‬ ‫פארטיי‬ ‫קאמוניסטישער‬
‫מאסקווע‪ :‬פאדלאג ״ע‪?:‬עס״ ‪ II ,427 .1933‬זי‪.‬‬

‫נאציאנאל׳אויטאנאמיע‬ ‫יודישער‬ ‫געשיכטע פון דער‬ ‫פאהן‪ ,‬ראובן‪.‬‬

‫קאאפ׳ פערלאג‬ ‫ר ע פ ו ‪ 3‬ל י ק ‪ .‬לעמ‪3‬ערג‪:‬‬ ‫פעריאד פון דער מערביאוקראינישער‬ ‫אינם‬
‫״קולטור״‪ -‬רעדאקציע ״מארגן״ ‪ V ,258 .1933‬ז׳‪.‬‬
‫‪293‬‬ ‫אנגעקומען אין רעדאקציע‬

‫יובל־פנקס פ ו ן ד ע ר ‪ 8‬׳ ק ל א ס י ק ע ר פ א ל ק ס ש ו ל א‪ .‬נ ‪ .‬פ ו ן ״ ד ב ו ר ה‬ ‫יאר ד‪ .‬קופערשטיין־שול‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫ק ו פ ע ר ש ט י י ן ׳ בי‪.‬ים צ ע נ ט ר א ל ן ב י ל ד ו נ ג ס ־ ק א מ י ט ע ט <צ‪ .‬ב‪ .‬ק‪ >.‬א י ן ווילנע‪ .‬רעדאקטיר‪ •.‬פ י ן ש‪ .‬ב א ס ט א מ ס ק י ‪.‬‬
‫׳‬
‫א ר ו י ס ג ע ג ע ב ן פ ו ן ד צ ם י ו ב ל ‪ -‬ק א מ י ט ע ט ווילנע ‪ 120 .1934‬ז ‪.‬‬

‫ו ו ע ג נ ל ע נ י נ י ז מ‪ .‬א י ב ע ר ג ע ז ע צ ט פ ו נ ד ע ד צווייטעד א י ב ע ר •‬ ‫שמועסנ‬ ‫‪.11‬‬ ‫קארפינסקי‪,‬‬

‫‪ 488‬זי‪.‬‬ ‫א ו פ ל א ג ע ‪ .‬מ א ס ק ו ו ע ‪ :‬פ ׳ ״עמעם״ ‪1934‬‬ ‫געארבצטער‬

‫לעבענם׳באשרליבונג פ ו ן‬ ‫זיין לעבען א ו ן שאפען‪ 8 .‬ג ע נ ו י ע‬ ‫ר מב ״ ם‬ ‫ד ער‬ ‫קרו־גער‪ ,‬חיים‪.‬‬

‫ר ד ב ״ ם ‪ ,‬ד ע ר ת מ צ י ת פ ו ן א ל ע זיינע ס פ ר י ם ‪ ,‬ו ו י א ו י ך ד י ק ר י ט י ק אויף זיין שיטה פ ו ן ד א מ א ל ס ט ב י ז איצט‪.‬‬
‫א ר ו י ס ג ע ג ״ ב ע ן פ ו ן ״ ק ע נ ע ד ע ר א ד ל ע ר ״ ‪ 279 .1933‬ז׳‪.‬‬ ‫מאנטרעאל‪:‬‬

‫י ל י ט ש‪ .‬ז א מ ל ו נ ג פ ו נ א ר ט י ק ל ע נ א ו נ ע ר י נ ע ׳‬ ‫א‬ ‫וו ל אדי מיר‬ ‫קרזשיזשאנאווסקי‪ ,‬ג‪ .‬מ‪.‬‬

‫ד ו נ ג ע נ ‪ .‬מ א ס ק ו ו ע ‪ :‬פ ׳ ״עמעס״ ‪ 11 ,156 .1934‬זי•‬

‫ב י ר ג ע ר ק ר י ג < א ק ו ד צ ע ר עטיוד> ‪ .‬א ו נ ט ע ר ד ע ד‬ ‫ם ‪ .‬ג ע ש י כ ט ע פ ו נ‬ ‫ראבינאוויטש‪,‬‬

‫ר ע ד א ק צ י ע פ ו נ א ‪ .‬ג ע ר א נ י מ ו ס ‪ .‬מ א ם ק ו ו ע ‪ :‬פ ׳ ״עמעם״ ‪ 11 ,211 .1934‬זי‪.‬‬

‫‪1932‬‬ ‫א י נ‬ ‫ס א ו ו ע ט נ פ א ר ב א נ ד‬ ‫יידישע ב ו כ א י נ‬ ‫ד א ס‬ ‫רובינשטיינ‪ ,‬נ‪,‬‬

‫<ביבליאגראפיע> ‪ .‬צ ו נ ו י פ ג ע ש ט ע ל ט ‪ :‬נ ‪ .‬רובינשטיינ‪ .‬מ י נ ס ק ‪ :‬מ ע ל ו כ ע י ב י ב ל י א ט ע ק א ו נ ב י ב ל י א ג ר ׳ אינםטיטוט‬
‫ז׳‪.‬‬ ‫‪XXXVI+131‬‬ ‫פ ו נ ווסם״ר א‪ .‬נ ‪ .‬וול‪ .‬א‪ .‬ל ע נ י נ ‪.1933‬‬

‫‪ 300 .1928‬ז׳‪.‬‬ ‫פאריז‪:‬‬ ‫ארבייט‪.‬‬ ‫ל ע ב ן א ו ן מ גי ן‬ ‫מלין‬ ‫רוחמובסקי‪ ,‬ישראל‪.‬‬

‫ש ט ע ד ט ל ‪ .‬פ א ר י ז ‪ 111 ,354.1930 :‬זי‪.‬‬ ‫ז כ ר ו נ ו ת פ ו ן מלין ל ע ב ן א ו ן פ ו ן מלין‬ ‫— ‪. —,‬‬

‫א ר א ק ‪ .‬ו ו י ל נ ע ‪.1934 :‬‬ ‫צ י ק ע ן מ ע ן פ א ר ה י ט ן פ ו ן‬ ‫שאבאד‪ ,‬צמח‪ ,‬ד״ר מעדי‪.‬‬

‫‪.(J‬‬ ‫* ‪2‬‬ ‫פאפולער׳וויסנשאפטלעכע מעדיצינישע ביבליאטעק ״פאלקסגעזונט״‬ ‫)אילוסטרירכע‬ ‫‪ 20‬ז׳‪.‬‬
‫פאגולעריוויסנשאפטלעכע‬ ‫)אילוסטרירטע‬ ‫‪ 16‬ז ׳ ‪.‬‬ ‫‪.1934‬‬ ‫ווילנע‪:‬‬ ‫פ ל ע ק ט י פ ו ס‪.‬‬ ‫— ‪.—,‬‬
‫״פאלקסגעזונט״(‪.‬‬ ‫ביבליאטעק‬ ‫מעדיצינישע‬

‫ק ד ו ש י ם ‪ .‬ניוייארק‪:‬‬ ‫ש ט ע ט ל און אירע‬ ‫ד ע ר ח ו ר ב ן פ ו ן מיין‬ ‫שווארצבערג‪ ,‬א‪ .‬ל‪.‬‬

‫‪ 40 .1934‬ז׳‪.‬‬

‫פארלאג‬ ‫ווארשע‪:‬‬ ‫ש פ י ל ‪ .‬א י ן פ י ר סיילן‪.‬‬ ‫חלום א ו ן‬ ‫שניאורסאן‪ ,‬פ‪ ,.‬ד״ר פראפ׳‪.‬‬

‫וועזן פ ו ן ש ל א ף א ו ן ח ל ו ‪ -‬ו ת‬ ‫‪1‬טייל‪ :‬דאס‬ ‫ז׳‪35J+XV1‬אינהאלט‪:‬‬ ‫‪. , I I‬‬
‫<ווים‪:‬שאפטלעכע ״ ש ל י ס ל ע ך צ ו חלומות> ‪ II .‬טייל‪ :‬םאציאל ל ע ב ן א ו ן ש פ י ל פ ו ן נ א ד מ א ל ע א ו ן א ו מ נ א ר מ א ל ע‬
‫פאנטאזיע‪-‬וועלט פ ו ן ק י נ ד ע ר ‪.‬‬ ‫) ם א צ י א ל ע קינדער־פםיכאלאגיע> ‪ III .‬טייל‪ :‬נליע וועגן צ ו ד ע ר‬ ‫קינדער‬
‫‪ IV‬טייל‪ :‬ש פ י ל א ו ן נ ע ר ו ו ע ז י ט ע ט <די ל ע ר ע פ ו ן צווא‪:‬ג<שפיל> ‪ .‬א פ ש ל ו ס ‪ :‬ד י א ו נ י ו ו ע ר ס א ל ע ש פ י ל ־ ט ר א ג ע ד י ע‬
‫ש פ י ל י ד ע ר ל י י ז ו נ ג <די ק א ס מ י ש ע א י נ ט י מ ע ליבע> ‪.‬‬ ‫ץ‬ ‫א‬

‫ווארשע‪ ,‬א ר ג א ן פ ו ן געז׳ ״ ט א ד ׳ א ו ן ״אזע״‪ VII .‬י״ג‪ .1934 .‬נ ״ ר ‪2 - 1‬‬ ‫םאציאלע מצדיצין‪.‬‬
‫ג ע ו ו י ד מ ע ט י ע ם ‪70‬טן ג ע ב ו ר ט ס ט א ג פ ו ן ד ״ ד צמח ש א ב א ד ‪ .‬נ ׳ ‪) 4-3‬מערץ—אפריל(‪.‬‬ ‫)יאנואר‪-‬פצברואר(‬
‫‪March.60‬זי‪.‬‬ ‫דו־ירחון ל ע נ י נ י א מ נ ו ת ת י א ט ר ו נ י ת ‪ .‬נ י ס ן ת ר צ ״ ד —‪1934‬‬ ‫תל־אביב‪.‬‬ ‫בכה‪.‬‬
‫העורך‬ ‫בארץ־ישדאל‪.‬‬ ‫הלשון ה ע ב ר י ת מ ו צ א א ״ י ו ע ד הלשון ה ע ב ר י ת‬ ‫לשכלול‬ ‫רבעון‬ ‫לשוננו‪.‬‬
‫ב א ג ד ‪,III‬‬ ‫ב א נ ד ‪ .11‬מרפ״ט־תר״ץ‪ ,‬נ ׳ ‪. 4 - 1‬‬ ‫ת ר פ ״ ח ‪ ,‬נ ׳ ‪.4—1‬‬ ‫ב א נ ד ‪.1‬‬ ‫תליאביב‪:‬‬ ‫ד ״ ד א‪ .‬צ נ ר ו נ י ‪.‬‬
‫הר״ץ׳תרצ״א‪ ,‬נ ׳ ‪ .4—1‬ב א נ ד ‪ . I V‬ת ר צ ״ ב ‪ ,‬נ ׳ ‪ .4—1‬ב א נ ד ‪ .V‬ת ר צ ״ ג ‪ ,‬נ ׳ ‪.2—1‬‬

‫הוצאת‬ ‫קישינוב‪:‬‬ ‫ב ע ר י כ ת י ע ק ב ק ו ט ש ר ‪ ,‬זלמן ר ו ז נ ט ל ‪.‬‬ ‫קובץ לדברי ספרות‪ .‬ס פ ר א׳‪.‬‬ ‫פרדות‪.‬‬
‫ר פ ״ ו ]‪ [236‬זי‪.‬‬ ‫‪ ,‬ת ר ב ו ת ״ מרצ״ד‪.‬‬
‫‪>KypHaJII>HaH JleTOIIHCb,‬‬ ‫‪opraH‬‬ ‫‪rocyaapcTBeHHofi‬‬ ‫‪6a6nnorpa<J>HH. Bu-‬‬
‫‪XOAMT 2 p a 3 a‬‬ ‫‪B MOCHU. Fop, H3,naHHH VII.‬‬ ‫‪MocKBa:‬‬ ‫‪TocyAapcTBeHHaH‬‬ ‫‪UeHTpanbHaa‬‬
‫‪KHH*Han‬‬ ‫‪nanaTa‬‬ ‫‪PCOCP.‬‬ ‫‪1932.‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪1-24.‬‬

‫‪}KypHajibHaa Jlexonncb, M o c K B a . ro n 3 a a H H H vili. 1933. w> 1-24.‬‬ ‫‪fl‬‬

‫‪IlepenHCKH B. T. K0p0J1eHK0 H H. JI. KoraHa (HayM B a ) .‬‬

‫‪(1889-1893). no M a T e p f l a n a M apxuBa B . F . K o p o n e H K O . I"IOA pen. H C n p n M e H a H M « M n‬‬
‫‪H.‬‬ ‫‪B. KoponeHKO‬‬ ‫‪.‬ת ‪H A.‬‬ ‫‪KPHBAHCKOH.‬‬ ‫‪MocKBa:‬‬ ‫" ‪K o o n . M3fl. , , M n p‬‬ ‫‪1933.‬‬ ‫‪54 p .‬‬
 ‫אנגעקומען אין רעדאקציע‬ 294

Balticoslavica, biuletyn Instytutu Naukowo-Badawczeo-0 Europy Wschod-

niej w Wilnie. Redagrje Erwin Kochsmieder. T. 1. Wilno: Nakladem Instytutu
Naukowo-Badawczeg-o Europy Wschodniej z zasitek funduszu kultury narodowej
1933. 244 p.
-
Goldberg , Gode!. Z a r y s d z i e j 6 w m i a s t a S l o n i m a z ilustra-
cjami i planem miasta. Slonim : 1934. Str. 63, 11.
Langnas, Saul, Dr. Z y d z i a s t u d j a a k a d e m i c k i e w Polsce
w latach 1921 — 1931 <Studjum statystyczne> . Lwow: Nakladem Centrali Zyd.
Akad. Stow. San.opom. Srodowiska Lwowskiego 1933. Str. 65—{—9 tabl.
Nowicki, Pawel, Dr. X. Docent Uniwersytetu Wileriskiegc. W z d l u -
z e n i e p r z e d a k c e n t o we w j ^ z y k u h e b r a j s k i m . — De Vocalibus
in lingua hebraica ante accentum p : 0 1 0 n g a t i s . W Wilnie: Z zasilku funduszu
kuUury narodowej 1933. XV!l-j-189-{-19 p. (‫( )קיצור פון אינהאלט אויף דייטש‬Studja
teologiczne 111) :‫ אינהאלט‬Cz^sc 1. Iloczas samogloski przedakcentowej. CZQSC II.
Pochodzenie samogloski przedakcentowej. Cz^sc 111. Frzyczyny dzialaj^ce w pro-
cesie wzdluzeri przedakcentowych. Dotychczasov/e sposoby tlumaczenia. Cz^sc IV.
Prawdopodobne przyczyny wzdfuzenia przedakcentowego.Krytykaoraz konstrukcja.
Salit, Salomon, Inz. roln. K o l o n j a I z a a k a . Wies powiatu Sokol-
kiego. Warszawa: Nakladem Paristw. Instytutu Naukowego Gosp. Wiejsk. w
s

Pufawach 1934. Str.101. (Bibljoteka Pulawska, serja prac spol.-gospodarczych Ms 50).

Schachner, Lazar. M l o d z i e z s z k o l n a o swojej p r z y s z l o s c i
z a w o d o w e j <na podstawie ankiety> . Odbitka z Przegtadu Nauczycielskiego
Nr. 3, 4 i 5. r. 1934. _ Lwow. 23 str.
Miesi^cznik Zydowski, Rok IV. Warszawa 1934, J* 1 (styczeri), 2 (Luty),
3 (Marzec).
Breier, Alois., Eisler, Max, und, Grunwald, Max. H o 1 z s y n a -
g o g e n i n P o l e n . [Wien]: 1934. 68-{‫־‬23 p. (Anhang. Zur Ikonographie der
Malerei in unseren Holzsynagogen). XXX11 — ‫פאטאגדאפיעס פין קלייזן‬.
Stenographisches Protokoll der Verhandlungen des XV111 Zionisten-
kongress:s und der dritten Tagung- des Council der Jewish Agency fur Palastina.
Prag 21 August bis 4 September 1933. Herausgegeben yom Zentralbureau der
Zionistischen Organisati n, London W . C Wien: Fiba-Verlag 1934. 632 p.
Das Schwarzbuch. Tatsachen und Dokumente. Die Lage der Juden in
Q
Leutschland 1 33. Herausgegeben vom Comite des Delegations Juives. Paris
1934. 536 p.
Comitato Italiano per 10 studio dei problemi della popolazione.
Verhandlungen des Internationalen !Congresses fur Beyolkerugsforschung. Heraus-
gegeben durch den Prasidenten Prof. Dr. Corrado Gini. Band 111. Abteiiung fur
Antropologie und Geographic Roma: Instituto Poligrafico Dello Stato. 1933. 304 p.
Koigen, David. D a s H a u s I s r a e l . Aus den Schriften von David
Koigen. Herausgegeben und mit einem Nachwort veisehen von Ernst Hoffman
Berlin: Schocken Verlag. 1934. 80 p.
Stadtbibliothek Frankfurt am Main. Katalog der Judaica und Heb-
raica Erster Band Judaica. Frankfurt am Main: 1932. 648 ‫ק‬
295 ‫אנגעקומען אין רעיאקציע‬

Almanach des Schocken Verlags auf das Jahr 5694. Berlin: Schocken
Verlag 1933/34. 132 p.
Bibliographle des judisches Buches. 1 Heft. Frankfurt am Main: Joe!
Sanger 5694 [1934]. 45 p. [‫]א פערטליאר׳שריפט וואס רעגיסטרירט בלויז יודאלקא און העבדאלקא‬.
Monatsschrift fur Geschichte und Wissenschaft des Judentums.
78 Jahrgang. 1934. Heft 1. Januar-Februar. 256 p. ‫טן‬80 ‫]דאס הצפט איז געווידמעט רעם‬
‫געבורטםטאג פון עמנואל לעוו; ס׳קומט אויך א ביבליאגדאפיע פון לעווס ווערק צונויפגעשטעלט‬
.[‫פון אויגען פרענקעל‬
Monatsschrift fiir Geschichte und Wissenschaft des Judentums.
78 Jahrgang 1934. Heft 2 (Marz-April).
Gordon, Hirsch Loeb Dr. Mattia Ben Haresh medico romano de^
primo secolo. Roma : 1934. 7 p.
Jiidische Wohlfahrtspflege und Sozialpolitik. Jgg. 4 N. F. 1933.
Heft 3-4. September-Oktober.
Rabins Israel, Dr. Bi'oliotheks-Bericht fiir das Jahr 1931. Breslau: Kura-
torium der Fraenkelschen Stiftungen. 1932. 15 p. (Bibliothek des jildisch-theo.
logischen Seminars IV).
Rabin, Israel, Dr. Bibliotheks-Bericht fiir das Jahr 1932. Berlin: Kura-
torium der Fraenkelschen Stiftungen. 1932. 12 p. (Bibliothek des judisch-theo-
logischen Seminars V).
Bibliothek der Israelitischen Kultusgemeinde. Zuwachsverzeichris
fiir die Jahre 1930 u. 1931. Mit einer Beilage. Spinoza-Literatur. 2. Folge. Wien:
1932. 145, 14 p.
Bericht des Jiidisch-Theologischen Seminars (Fraenkelsche Stif-
das Jahr 1932. Wis* enschaftliche Beilage: Rabbi David ibn abi Simro.
tung) . . . fiir
1. Teil: Leben u n d Lebenswerk, von Dr. H. J. Zimmels. Ereslau. 1933. 20,12, 60 p.
Zum vierzigjahrigen Bestehen der Israelitisch-Theologischen
Lehranstalt in Wien. Zugleich Jahresbericht XXXV11-XXX1X. 1929/30-1930/31-
1931/32. Wien: 1933. 169 p.
Hersch, L . Taux Globaux et taux composites en demographie
<pour la rehabilitation cies taux ‫״‬Bruts">‫ ׳‬. Extrait de la Revue de L'institut
International de statistique 1931. I, 20 p.
—, —. B a i s s e de l a n a t a l i t e et p o l i t i q u e s o c i a l e <Extrait
de la Revue Internationale du Travail. Vol. XXV111 2, auut 1933> Geneve 1933. 16 p.
Den Judiska slaktmetoden <schakten> . Helsingfors:Utgiyen avjudis'ca
forsam lingen i Helsingfors 1932, 17 p.
Modern Language Notes, Vol. XL1X. 1934. Nr. 1, 2, 3, 4, 5.
La rassegna mensile di Israel —‫ישראל‬. Roma. Comitato di direzione
Dante Lattes, Alfonso Pacifici, Riccardo Bachi, Umberto Cassuto, Benvenuto
Terracini, Bruno Foa, Guido Vedeschi. Vol. Vlll. Nr. 7-8 (Nov.-Dez.) 1933. Nr. 9
(gennaio) 1934.
 ‫די מיטגלידער פון די וויםנשאפטלעכע סעקציעס פון ייווא‪:‬‬
‫פ י ל א ל א ג י ש ע ס ע ק צ י ע ‪ :‬א‪ .‬הארקאווי‪ ,‬מ‪ .‬וויינרייך‪ ,‬יודא א‪ .‬יאפע‪ ,‬י‪ .‬ל‪ .‬כהן‪ ,‬א‪ .‬לאנדוי‪,‬‬
‫ש‪ .‬ניגעד‪ ,‬נ‪ .‬פרילוצקי‪ ,‬ז‪ .‬קלמנאוויטש‪ ,‬ז‪ .‬רייזען; וויסנשאפטלעכער סעקרעטאר‪ :‬מ‪ .‬ת״נרייך‪.‬‬
‫ה י ס ט א ר י ש ע ס ע ק צ י ע ‪ :‬ח‪ .‬באראדיאנסקי‪ ,‬י‪ .‬ברוצקוס‪ ,‬ש‪ .‬גינזבודג‪ ,‬ש‪ .‬דובנאוו‪ ,‬א‪ .‬טשערי•‬
‫קאווצר‪ ,‬א‪ .‬מצנעס‪ ,‬פ‪ .‬קאן‪ ,‬פ‪ .‬קורסקי‪ ,‬ע‪ .‬רינגעלבלום‪ ,‬י‪ .‬שאצקי‪ ,‬י‪ .‬שיפער; וויסנשאפטלצכער‬
‫םעקרעטאר‪ :‬א‪ .‬טשעריקאווער‪.‬‬
‫ע ק א נ א מ י ש ׳ ס ט א ט י ם ט י ש ע ם ע ק צ י ע ‪ :‬ב‪ .‬ברוצקוס‪ ,‬ש‪ .‬גאלדעלמאן‪ ,‬ל‪ .‬הערש‪ ,‬ה‪ .‬לאנדוי‪,‬‬
‫י‪ .‬ליפאווסקי‪ ,‬יעקב לעשטשינסקי‪ ,‬י‪ .‬קארצלניק‪ ,‬מ‪ .‬קראל‪ ,‬א‪ .‬ראזין )גן־אדיר(‪ ,‬מ‪ .‬שאליט; וויסנ•‬
‫שאפטלעכער סעקרעטאר‪ :‬יעקב לעשטשינסקי‪.‬‬
‫פ ס י כ א ל א ג י ש ־ פ צ ד א ג א ג י ש ע ס ע ק צ י ע ‪ :‬א‪ .‬גאלאמב‪ ,‬ל‪ .‬לעהרער‪ ,‬ש‪ .‬לעווין‪ ,‬ר‪ .‬סימכאוויטש‪,‬‬
‫ה‪ .‬קאווארסקי‪ ,‬ח‪ .‬ש‪ .‬קאזדאן‪ ,‬ל‪ .‬קאנצל‪ ,‬א‪ .‬א‪ .‬ראבאק! וויסנשאפטלענער סעקרעטאר‪ :‬ל‪ .‬לעהרער‪.‬‬
‫די ייווא־בלעטער ווערן רעדאקטירט דורך די סעקרעטארן פון די סעקציעם‬
‫רייזען‬ ‫קלמנאוויטש‪ ,‬ז‪.‬‬ ‫מ‪ .‬ווי_ינרי_יך ז‪.‬‬
‫׳‬ ‫קאלעגיע‪:‬‬ ‫פאראנטווארטלעכע‬

‫רעדאקטאר‪ :‬משה קאנטאר‬ ‫פאראנטווארטלעכער‬

‫ארויסג׳‪ :‬פאר דער געזעלש׳ ״פרי_ינד פון יידישן וויסנש׳ אינםטיטוט״‪-‬מ‪ .‬ווי_ינרי_יך‬

‫* | • •‪ J1I‬ן ן ך •‬ ‫עס ווערט אנגענומען דער אבאנעמענט‪1‬ד״|ך‪-JkllBBa‬‬

‫י • " ' • •‬ ‫‪^ m r n ' m ^ M m‬‬ ‫י‬ ‫ד‬ ‫ן‬ ‫פ ו‬ ‫(‬ ‫פערטן יארגאנג )‪! 34‬‬
‫‪9‬‬ ‫אויפן‬
‫ח ו ד ש ־ ש ר י פ ט פון יידישן ו ו י ם נ ש א פ ט ל ע כ ן א י נ ם ט י ט ו ט‬
‫מיט שטענדיקע אפטיילונגען פאר געשיכטע‪ ,‬עקאנאמיק און םטאטיםטיק‪ ,‬שפראך‪-‬‬
‫און ליטעראטור־פארשונג‪ ,‬פאלקלאר‪ ,‬פםיכאלאגיע און פעדאגאגיק‪ ,‬אינפארמאציעס‬
‫וועגן דער ארבעט״פון ייווא און וועגן אויפטוען פון דער וויסנשאפט איןיאלגעמיין‬
‫די שריפט דצרשי״ינט ‪ 6‬מאל אין יאר )אלע צוויי חדשים( אין ביכער צו ‪ 6‬דרוקגויגן‬
‫דער אבאנעמענט־פרניז באטרעפט‪:‬‬
‫אין פ ו י ל ן — ‪ 18‬גילדן א יאר )מען קאן דאס געלט אגינצאלן אייך אין ‪ 4‬ראטעס‪ :‬צום ‪1‬טן‬
‫יאנואר‪ 6-‬ג ‪ /‬צום ‪1‬טן אפריל‪ 4-‬גי‪ ,‬צום ‪1‬טן יולי‪ 4-‬ג ‪ /‬צום ‪1‬טן סצפטעמבער‪ 4-‬גי(‪.‬‬
‫אין א ו י ס ל א נ ד—‪ 70‬פראנצויזישע פ״ק )אין ראטעם‪ :‬צום ‪1‬טן יאנואר—‪ 25‬פ״ק‪ ,‬צום ‪1‬טן אפריל­‬
‫^ פ״ק‪ ,‬צום ‪1‬טן יולי—‪ 15‬פ״ק‪ ,‬צום ‪1‬טן סעפטעמבער‪ 15-‬פ״ק(‪.‬‬
‫פאר מיטגלידער פון געזעלשאפטן ״פרי״ינד פון ייווא״‪:‬‬
‫א י ן פ ו י ל ן — ‪ 12‬ג׳ א יאר )אין ראטעם‪ :‬צום ‪1‬טן יאנואד— ‪ 4‬ג׳ צום ‪1‬טן אפריל— ‪ 3‬ג ‪/‬‬
‫׳‬

‫צום ‪1‬טן יולי — ‪ 3‬ג ‪ /‬צום ‪1‬טן סעפצעמבער — ‪ 2‬גי(‪.‬‬

‫אין א ו י ם ל א נ ד — ‪ 50‬פ״ק )אין ראטעס‪ :‬צום ‪1‬טן יאנואר—‪ 20‬פ״ק‪ ,‬צום ‪1‬טן אפריל—‪ 10‬פ״ק‪,‬‬
‫צום ‪1‬טן יולי—‪ 10‬פ״ק‪ ,‬צום ‪1‬טן סצפטעמבער—‪ 10‬פ״ק׳‪.‬‬
‫אין איינצליפ^דקויף ווערט דער זשורנאל ניט ארויסגעלאזט‬
‫‪JiwO-Bleter,‬‬ ‫‪Zydowski Instytut Naukowy, ui. Wiwulskiego 18, Wilno‬‬
‫פק״א׳קאנטע ‪P. K. O. 81.396‬‬
‫אין צפון״אמעריקע אבאנירט מען די ייווא‪-‬בלעטעד נאד אין דעם אמעריקאנער אפטייל פון ייווא אין ניוייארק‬
‫‪Society Friends of the Yiddish Scientific Institute, 1133 Broadway, Room 432‬‬
‫‪New York C.‬‬
‫‪Dodatek do jiwobleter t. 6, Nr. 1‬‬

‫ת‬ ‫ו‬ ‫ע‬ ‫י‬ ‫ד‬ ‫י‬

‫יידיש! דויםנשאפטלעכן אינסטיטוט‬ ‫פון‬
‫א פ ר י ל ‪ -‬מ א י ‪1934‬‬ ‫ל נ ע‬ ‫ו ו י‬ ‫‪(46-45) 5-4‬‬

‫די יוגנטפארשובג פון ייורא )יוגפאר(‬

‫אנגעהויבן די‬ ‫נאך לענגערע צוגרייטונגען האט זיך דעם ‪1‬טן יוני ‪1934‬‬
‫סיםטעמאטישע ארבעט אויף דעד יוגנטפארשונג פון ץווא‪.‬‬
‫דעד ציל פון דעד יוגפאר איז א צווייענדיקער‪ .‬פון איין זניט וועט זי שטרעבן‬
‫צו דערגיין די אביעקטיווע סיטואציע פון דער ץדישער יוגנט‪ :‬עקאנאמישע באדינ•‬
‫גונגען‪ ,‬נאציאנאלע באעוולטקייט‪ ,‬צוויישפראכיקייט‪ ,‬פארשיידענע דערציונגיםיםטעמען‬
‫אאז״וו‪ .‬פון דער צווייטער זי_יט וועט אבער אויך אפגעגעבן ווערן די פולע מאס‬
‫אינטערעס פאר דער פראבלעם‪ ,‬ווי אזוי עם פורעמט זיך אוים די פ ע ר ז ע נ •‬
‫ל ע כ ק י י ט פונעם ץדישן יוגנטלעכן‪ ,‬וואס דאס מיינט אי די ״קאנםטיטוציאנעלע״‬
‫אויסשטאטונג פונעם יחיד אי די ווירקונג פון די אקארשט דערמאנטע אויסער•‬
‫פערזענלעכע פאקטארן‪ .‬די יוגפאר פון ייווא שטייט הייסט עם אויפן קרייץ‪-‬פונקט‬
‫פון סאציאלאגיע‪ ,‬פםיכאלאגיע און ביאלאגיע‪ ,‬אדער‪ ,‬ריכטיקער געזאגט‪ ,‬זי איז‬
‫א ם י נ ט ע ט י ש ע פארשונג פון דער ץדישער פערזענלעכקייט‪.‬‬
‫מיט אנדערע ווערטער‪ :‬יוגנטפארשונג פון׳ ץווא איז אויםן אויפצוקלערן די‬
‫עקאנאמישע‪ ,‬סאציאלע און פסיכאלאגישע פראבלעמען פון דער ץדישער יוגנט פון‬
‫געבוירן ביז אין דער דערוואקםנשאפט ארנין‪ .‬אבער די פראגע׳שטעלונג איז כסדר‬
‫אזא‪ ,‬אז די געפינסן פון דעד יוגפאר זאלן אויך זנין א צושטניער צו דער אלגע•‬
‫מיינער פראבלעם פון יחיד און פערזענלעכקייט אין זייערע קעגנזניטיקע באציונגען‪.‬‬
‫וועגן די יסודות פון דער ארבעט האט מ‪ .‬וונינרניך רעפערירט אויף א וויסנ־‬
‫שאפטלעכער זיצונג פון ץווא דעם ‪8‬טן סעפטעמבער ‪ .1933‬אין משך פון זומער ‪ 1934‬וועט‬
‫ארויס מ‪ .‬וונינרניכס אן אויםפירלעכע בראשור ווו ס׳וועלן זנין געשילדערט באריכות‬
‫םני די טעארעטישע יסודות סני די פראקטישע פלענער פון דער יוגפאר‪.‬‬
‫דער ערשטער פעריאד אין דער ארבעט וועט זנין אפגעגעבן איבערהויפט‬
‫צום אויפקלניבן דעם געהעריקן מאטעריאל‪ .‬איינער פון די מיטלען דערצו איז‬
‫דער קאנקורס אויף דער בעםטער אויטאביאגראפיע פון א ץדישן יוגנטלעכן )זע‬
‫פארגאנגענעם און איצטיקן נומער ״ידיעות״(‪.‬‬
‫דער ץווא ווענדט זיך צו אלע‪ ,‬וואס ווילן מיטהעלפן איייפצוקלערן דאם פנים‬
‫פון דער ץדישער יוגנט‪ ,‬זיי זאלן צושיקן‪:‬‬
 ‫ידיעות פון ילווא נומ׳ ‪(46-45) 5-4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ (1‬טאגביכער פון יוגנטלעכע‪ ,‬געשריבן איצט אדער פריער )זע אויך דעם‬
‫קאמוניקאט אין הלינטיקן נומער ״ידיעות״ וועגן דער זאמלארבעט‪ ,‬וואם ד״ר‬
‫ח‪ .‬ארמיאן‪ ,‬לאדזש‪ ,‬פירט בהסכם מיטן ייווא(‪.‬‬
‫‪ (2‬קארעםפאנדענץ פון יוגנטלעכע צווישן זיך אדער מיט דערוואקסענע‪.‬‬
‫‪ (3‬ליטערארישע פראדוקציע פון יוגנטלעכע‪.‬‬
‫‪ (4‬יוגנט־זשורנאלן‪ ,‬געדרוקטע צי געשריבענע‪.‬‬
‫‪ (5‬פארצייכענונגען פון עלטערן וועגן זייערע קינדער )פיזישע אנטוויקלונג‪,‬‬
‫רייד‪-‬אנטוויקלונג אדג״ל‪.‬‬
‫‪ (6‬פארצייכענונגען פון לערער וועגן זייערע קלאםן‪ ,‬רעזולטאטן פון אנקעטעם‬
‫אדג״ל(‪.‬‬
‫‪ (7‬ארכיוון אדער איינציקע דאקומענטן וועגן קינדער־ אדער יוגנט־ארגאניזאציעם‪.‬‬
‫אפילו קליינע מאטעריאלן זנינען זייער געווונטשן‪ ,‬אין וועלכער שפראך דאס‬
‫זאל ניט זי_ין—אבי אויטענטיש‪.‬‬
‫עלטערן‪ ,‬לערער‪ ,‬דערציעו‪ /‬יוגנט־טוער אן אונטערשייד פון ריכטונג‪ ,‬וואס‬
‫ווילן מיטארבעטן בי_י דער יוגפאר‪ ,‬ווערן געבעטן צו פארבינדן זיך מיטן ץווא‬
‫)וויווולםקי־גאס ‪.(18‬‬

‫בעםטער אויטאביאגראפיע‬ ‫דער‬ ‫ץווא אויף‬ ‫ק א נ ק ו ר ם פון‬ ‫דער‬

‫יוגנטלעכן‬ ‫איודישן‬ ‫פון‬

‫די ווענדונג פון ייווא צו דער יידישער יוגנט וועגן א קאנקורס אויף דער‬ ‫‪#‬‬

‫בעסטער אויטאביאגראפיע פון א יןדישן יוגנטלעכן האט געפונען א לעבעדיקן אפקלאנג‬

‫אין אלע לענדער דערהויפט פון מזרח־אייראפע‪ .‬עס זענען אנגעקומען זייער פיל‬
‫אנפראגעם פון פוילן‪ ,‬ליטע לעטלאנד‪ ,‬רומעניע‪ ,‬טשעכאסלאוואקגי‪ ,‬ארץ־ישראל‪,‬‬
‫׳‬

‫און ביז סוף מאי זענען שוין געווען צוגעשיקט עטלעכע צענדלינג מאנוסקריפטן‪ .‬אלע‬
‫צוגעשיקטע ארבעטן וועלן איבערגעגעבן ווערן אין דער זשורי נאכדעם ווי דער‬
‫טערמין פון קאנקורס וועט זיך ענדיקן‪.‬‬
‫לויט דער בקשה פון א היפשער צאל פערזאנען‪ ,‬וואס ווילן זיך באטייליקי‬
‫אין קאנקורס און קענען ניט באווי_יזן צו פארענדיקן זייערע ארבעטן ביז דעם‬
‫‪1‬טן יולי‪ ,‬האט דער ץווא באשלאסן צו פארלענגערן דעם טערמין פארן צושיקן‬
‫אויף ‪ 2‬חדשים צי_יט‪ ,‬ד״ה ביז דעם ‪1‬טן סעפטעמבער ‪ .1934‬די רעזולטאטן פון‬
‫קאנקורם וועלן פובליקירט ווערן דעם ‪1‬טן נאוועמבער אין דער גאנצער יידישער פרעסע‪.‬‬
‫מיר דערמאנען בני דער געלעגנהייט די גרונד־באדינגונגען פונעם קאנקורס‪:‬‬
‫באטייליקן זיך קען יעדער ץדישער יוגנטלעכער אדער יוגנטלעכע פון ‪16‬‬
‫ביז ‪ 22‬יאר‪ ,‬אן אונטערשייד פון בילדונג‪ ,‬אפשטאם‪ ,‬באשעפטיקונג אדער פארטייישער‬
‫צוגעהעריקייט‪ .‬מען דארף שרניבן אויפריכטיק‪ ,‬פינקטלעך און פרטימדיק‪ .‬איטלעכע‬
‫אויטאביאגראפיע דארף האלטן צומווייניקםטן ‪ 25‬זגיטן פון א העפט‪ ,‬אבער וואם‬
‫מער אלץ בעסער‪< .‬אויב דער שרגיבער האט ווען עם איז געפירט א טאגבוך‪ ,‬זאל‬
‫ער דאם אויך צושיקן‪ .‬ווער עס וועט פארלאנגען קען נאכדעם באקומען דאס טאג־‬
‫‪3‬‬ ‫ידיעות פון ייווא נומ׳ ‪(46-45) 5-4‬‬

‫בוך צוריק‪ .‬אלע צוגעשיקטע מאטעריאלן וועלן באהאנדלט ווערן אבסאלוט דיםקרעט‪.‬‬
‫אחוץ געציילטע עטלעכע פארשער וועט קיינער דעם מאטעריאל ניט דורכקוקן;‬
‫פובליקירן וועט מען נאר מיטן הסכם פון די מחברים‪ .‬מען קען שרייבן אין וואסער‬
‫שפראך מען וויל‪.‬‬
‫פאר די בעסטע ארבעטן זי״ינען באשטימט ‪ 20‬פרעמיעס‪ ,‬אנהייבנדיק פון ‪150‬‬
‫גילדן און געענדיקט מיט בענד פון ץווא‪-‬אויסגאבעס‪.‬‬
‫וועגן אלע ענינים וואס זענען שייך צום קאנקורס ווענדן זיך מיט אנפראגעס‬
‫צום ץדישן וויסנשאפטלעכן אינסטיטוט‪ ,‬ווילנע‪ ,‬לויטן אדרעס‪:‬‬
‫‪o .‬־‪Zydowski Instytut Naukowy, Wiwulskieg18, Wilno‬‬

‫וועגן זאמלען פסיכאלאגישע מאטערי‪8‬לן‬

‫די צענטערס פון דער ץדישער וויסנשאפט— דער ץדישער וויסנשאפטלעכער‬
‫אינסטיטוט )ילווא( אין ווילנע‪ ,‬און דער העברעישער אוניווערסיטעט אין ירושלים‪—,‬‬
‫וועלכע זענען בארופן וויםנשאפטלעך צו פארשן די פםיכיק פון דער ץדישער‬
‫יוגנט‪ ,‬פילן א גרויסן מאנגל פון פסיכאלאגישן מאטעריאל; אויך דער ץדישער שול‬
‫וואלט גאר שטארק צוניץ געקומען אן אויספארשונג פון דעם גייםטיקן פרצוף פון דער‬
‫ץדישער יוגנט‪.‬‬
‫אין צוזאמענהאנג דערמיט ווענד איך זיך צום יידישן כלל מיט א הייסער‬
‫בקשה צוצושטעלן מיר מאטעריאל‪ ,‬וועלכן איך וועל איבערשיקן די ביידע דערמאנטע‬
‫וויסנשאפטלעכע אינסטיטוציעס‪ .‬עם האנדלט זיך וועגן טאגביכער געשריבן דורך‬
‫פארשידענע מענטשן אין זייער יוגנט־פעריאד‪ .‬די דאזיקע זכרונות ליגן לרוב‬
‫נוצלאזע און פארגעסענע‪ ,‬אן איבעריקער באדי״יטונג פאר די מחברים‪ .‬פאר‬
‫א פסיכאלאג האבן זיי אבער א גרויסן ווערט ווי א ניט־געפעלשטע אפשפיגלונג‬
‫פון דעם אינעווייניקםטן לעבן פון דער יוגנט‪ .‬מ י ר ו ו ע נ ד ן ז י ך א ב ע ר נ י ט‬
‫מ י ט א ו נ ד ז ע ר א ו י פ ר ו ף צ ו ד ע ר י ו ג נ ט ג ו פ א ‪ .‬מיר האבן אין זין נאד‬
‫די פערזאנען‪ ,‬פאר וועלכע זייערע טאגביכער זענען ניט מער ווי אלטע שמות‪.‬‬
‫איך בעט דעריבער אלע פערזאנען‪ ,‬וועלכע האבן געפירט אזעלכע טאג־‬
‫ביכער‪ ,‬זיי ואלן זיך פארשטענדיקן מיט מיר‪ .‬דער מאטעריאל וועט ווערן איבער‪.‬‬
‫געשריבן אויף א מאשין און די קאפיעס וועלן איבערגעשיקט ווערן סי_י דעם ייווא‬
‫אין ווילנע סי_י דעם העברעישן אוניווערסיטעט אין ירושלים ן די מחברים‬
‫באקומען זייערע כתב‪-‬ידן צוריק‪ .‬חוץ זכרונות וועלן מיר אננעמען אויך בריוו‪.‬‬
‫א םפעציעלן ווערט האבן פאר אונדז בריוו‪ ,‬וואם זענען געזאמלט געווארן אין משך‬
‫פון א לענגערער צגיט‪ ,‬בפרט בריוו מיט תשובות אויף זיי‪.‬‬
‫געזעלשאפטלעכע‬ ‫דאס געבורטסלאנד אדער ווןינארט‪,‬‬
‫פארטיי־צוגעהעריקייט‪ ,‬בילדונג אוךוועלט‪-‬אנשויונג‬ ‫קלאס‪,‬‬
‫און‬ ‫אויספירלעכקייט‬ ‫סטיל‪,‬‬ ‫שפראך‪,‬‬ ‫טאגבוך־מחבר‪,‬‬ ‫פון‬
‫א ו י ס ע ר ל ע כ ע פ א ר ם פ ו ן ד א ק ו מ ע נ ט ש פ י ל ן נ י ט ק יי ן ש ו ם ר א ל ע ‪,‬‬
 ‫ידיעות פון ייווא נומי ‪(46-45) 5-4‬‬ ‫‪4‬‬

‫ווי_יל א ל ע מאטעריאלן אין דער פארם פון זכרונות און בריוו באזיצן א באדי_יטונג‬
‫פאר דער וויסנשאפט‪.‬‬
‫אלם זאמלער פון די מאטעריאלן פארזיכער איך אלע באזיצער אן א ב ס א ־‬
‫ל ו ט ע ד י ס ק ר ע צ י ע‪ ,‬חוץ מיר וועט קיינער ניט קענען זייערע נעמען און‬
‫אדרעסן‪ .‬פאר א קארעםפאנדענץ מיט מיר קאן מען אויך אנגעבן נעמען און אדרעסן‬
‫פון באקאנטע און אפילו א שיפער פאר א תשובה ״פאסט־רעסטאנט״‪ .‬איך בעט‬
‫אבער ניט איבערשיקן די מאטעריאלן‪ ,‬איידער מ׳וועט זיך מיט מיר פארשטענדיקן‪.‬‬
‫די נעמען פון פערזאנען און ערטער‪ ,‬וואס ווערן דערמאנט אין די טאגביכער‬
‫און בריוו‪ ,‬מוזן זי_ין אזוי געענדערט‪ ,‬אז קיינער זאל זיך ניט אנשטויסן‪ ,‬וועגן‬
‫וועמען עם האנדלט זיך‪ .‬די דאזיקע ענדערונגען מוזן געמאכט ווערן א י י ד ע ר‬
‫דער דאקומענט וועט קומען אין מי_ינע הענט; איך בעט אבער אליין ניט צו מאכן‬
‫קיין ענדערונגען אין טעקסט‪ ,‬ניט פארשטענדיקנדיק זיך פריער מיט מיר‪.‬‬
‫די קארעספאנדענץ דארף מען שיקן לויטן אדרעס‪Dr. Henryk Ormian :‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪Pologne‬‬
‫דאס פאדערן‪ ,‬וועלן מיר אומקערן די פאסטיקאסטן‪.‬‬
‫די רעדאקציעס פון עדישע צגיטונגען און צי״יטשריפטן ווערן געבעטן‪ ,‬זיי‬
‫זאלן לטובת דער זאך איבערדרוקן דעם אויפרוף‪.‬‬
‫ד״ד חיים ארמיאן‬
‫דאצענט פון פסיכאלאגיע‬

‫ד״ר זיגפריד בערנפעלדם ארכיוו אין ייווא‬

‫ד״ר זיגפריד בערנפעלד‪ ,‬דער באוווסטער פסיכאאנאליטישער פעדאגאג און‬
‫שרייבער‪ ,‬האט איבערגעגעבן אין רשות פון ייווא א גרויסן טייל פון דעם ארכיוו פאר‬
‫יוגנט־קולטור‪ ,‬וועלכן ער האט מיט יארן צוריק געשאפן אין ווץ‪ .‬צווישן די פיל‬
‫ארגינגעקומענע מאטעריאלן זענען פאראן אי פערזענלעכע דאקומענטן‪ ,‬אי מקורים‬
‫צו דער געשיכטע פון דער יידישער יוגנט‪-‬באוועגונג אין מיטל־אייראפע‪ .‬ס׳איז זייער‬
‫אנגעלייגט‪ ,‬וואם די ווצרטיקע זאמלונג האט געפונען א תיקון אין ייווא‪ ,‬איבערהויפט‬
‫איצטער‪ ,‬ווען דער ייווא האט אונטערגענומען זי_ין יוגנטפארשונג‪.‬‬

‫די שלום‪-‬עליכם‪-‬אויסשטעלונג‬
‫חול־המועדיפסח האט זיך אין די זאלן פון ילדישן וויסנשאפטלעכן אינסטיטוט אין‬
‫ווילנע געעפנט די שלוםיעליכםיאויסשטעלונג‪ ,‬אראנזשירט צו דעם יוביליי פון שלום•‬
‫עליכמם דעביוט אין דער יידישער ליטעראטור און צו זי_ין ‪75‬־יאריקן געבורטסטאג‪.‬‬
‫עם זענען אויסגעשטעלט געווען אלע אויסגאבעס פון דעם גרויםן הומאריסט‬
‫אין יידיש )אנגעהויבן פון די ערשטע ביכלעך זנינע‪ ,‬אלע געדרוקט אין ״יודישן‬
‫פאלקםבלאט״ אין פעטערבורג אין די ‪80‬ער יארן‪ ,‬ביז די לעצטע אויםגאבעם פון‬
‫ראטנפארבאנד( און אין העברעיש‪ ,‬ווי אויך זנינע איבערזעצונגען אין רוסיש‪,‬‬
‫פויליש‪ ,‬די_יטש‪ ,‬פראנצויזיש‪ ,‬ענגליש‪ ,‬שפאניש‪ ,‬רומעניש‪ ,‬האלענדיש‪ ,‬אונגאריש‪,‬‬
‫‪5‬‬ ‫ידיעות פון ייווא נומי ‪(46-45) 5-4‬‬

‫לעטיש‪ ,‬ליטוויש‪ ,‬יאפאניש און עספעראנטא )איינע פון די עספעראנטא‪-‬איבערזעצונגען‬

‫פון דעם עספעראנטא־שעפער ד״ד ל‪ .‬זאמענהאף(‪ .‬די יאפאנישע איבערזעצונג‬
‫פון שלום־עליכם‪ ,‬אין א פרעכטיק ארויסגעגעבענער אנטאלאגיע‪ ,‬איז םפעציעל צוגע•‬
‫שיקט געווארן פון אסאקא פאר דעד אויסשטעלונג‪ — .‬דאן גייען די וויכטיקסטע‬
‫צניטשריפטן‪ ,‬אין וועלכע שלום־עליכם האט זיך באטייליקט‪ ,‬אנגעהויבן פון ״הצפירה׳‪/‬‬
‫אין ‪ 1879‬און געענדיקט מיט די ניו־יארקער צייטונגען פון דעם טאג פון זי_ין טויט‪.‬‬
‫׳‬

‫אומגעהניער רי_יך איז די אפטיילונג פון צי_יטונגס־אויסשניטן אין די פארשיידענע‬

‫שפראכן פון די פארשיידנסטע לענדער מיט ארטיקלען און נאטיצן וועגן שלום•‬
‫עליכמען‪ .‬אחוץ דעם—אן אפטיילונג פון אלע גרעסערע און וויכטיקע אפהאנדלונגען‬
‫איבער שלוםיעליכמען‪.‬‬
‫די אפטיילונג ״שלום־עליכם און טעאטער״ האט אנטהאלטן אן אויםערגעוויינלעכע‬
‫קאלעקציע פון אפיש^פלאקאט^פראגראמען‪/‬נילדער‪/‬אריגינאל־מאנוםקריפטן פון פיעסן‪.‬‬
‫״שלוםיעליכם און די יןדישע שול״ האט געבראכט א פולע קאלעקציע פון‬
‫אלע יידישע און העברעןשע כרעםטאמאטיעס פון אלע לענדער‪ ,‬ווו ס׳גייען אריין‬
‫שלוםיעליכמס זאכן‪ ,‬ווי אויך א קאלעקציע פון שוליארבעטן אין שריפט און בילד‪.‬‬
‫אויף טישן אונטער גלאז זנינען געווען אויםגעשטעלט שלום‪-‬עליכמס בריוו‪,‬‬
‫בילדער‪ ,‬וויזיטיקארטן‪ 20 ,‬בריוו פון מענדעלע מוכר־ספרים צו שלום־עליכמען‪ ,‬אלבאמען‪,‬‬
‫דאקומענטן‪ ,‬בילדער‪ ,‬סקולפטורן‪ ,‬שלום‪-‬עליכמס טויטנמאסקע‪ ,‬הונדערטער אדרעסן‪,‬‬
‫בענדער‪ ,‬אלבאמען צו שלום־עליכמען פון זי_ינע פארערער‪ ,‬ארגאניזאציעם און‬
‫יחידים פון פארשיידענע לענדער‪ ,‬וועלכע ער האט באזוכט בשעת זי_ינע פארלעזונגם•‬
‫טורן‪ ,‬אויך א מאנומענטאלער אלבאם צו זי_ין ‪-25‬יאריקן ליטערארישן יוביליי‪ ,‬אפישן‬
‫פון זי_ינע פארלעזונגען אין פארשיידענע שטעט און לענדער‪ .‬צווישן די אלבאמען‬
‫געפינט זיך אויך אן אלבאם מיט די אונטערשריפטן פון די באזוכער בגי שלום׳‬
‫עליכמם טויטן‪-‬בעט <דער ערשטער אין אלבאם איז געחתמעט לעאן מאצקין(‪.‬‬
‫אין דער אפטיילונג ״שמרם משפט״ זענען געווען אויסגעשטעלט די הויפט־‬
‫ווערק פון דער יידישער שונד־ליטעראטור מיט ‪ 50-40‬יאר צוריק‪ ,‬וואס שלום־עליכם‬
‫האט אזוי שטארק באקעמפט‪ .‬אין דער אפטיילונג ״ערב שלוםיעליכם״—די הויפט־‬
‫ווערק פון דער עלטערער יידישער ליטעראטור פאר שלוםיעליכמען‪ ,‬אנגעהויבן פון‬
‫אקסענפעלד‪ ,‬עטינגער‪ ,‬דיק אאז״וו‪.‬‬
‫די שלוםיעליכםיאויסשטעלונג האט ווידער אויפגעלעבט די באליבטע געשטאלט‬
‫פון דעם גרויסן יידישן שריפטשטעלער; זי איז באזוכט געווארן פון איבער ‪3000‬‬
‫פערזאן‪ ,‬פון צענדלינגער עקסקורסיעס‪ .‬די גאנצע ץדישע פרעםע האט איר געווידמעט‬
‫זייער פיל נאטיצן און ארטיקלען‪.‬‬
‫*‬
‫די אוניווערסיטעטםיביבליאטעק פון אמםטערדאם‪ ,‬אדאנק דעד מיטווירקונג‬
‫פון דעם קאנסערוואטאר פ׳ ל‪ .‬הירשל‪ ,‬האט אויסגעליען פאר דער אויסשטעלונג‬
‫א ריי ביכער און צניטשריפטן אין האלענדיש מיט איבערזעצונגען מין שלום״עליכם‬
‫און ארטיקלען איבער אים‪.‬‬
 ‫ידיעות פון י?ווא נומי ‪(46-45) 5-4‬‬

‫דייר משה זילבערפארנ‬

‫דעם ‪19‬טן מערץ איז אין ווארשע אין עלטער פון ‪ 58‬יאר געשטארבן דער‬
‫באוווםטער יןדישער געזעלשאפטלעכער פירער‪ ,‬קולטור ־ טוער און פובליציסט‬
‫ד״ד משה זילבערפארב‪ .‬מיט אים איז אוועק איינער פון די בעסטע פארשטייער‬
‫פון יענעם דור יידישע אינטעליגענץ‪ ,‬וואס פון איר אידעען־אוצר שעפן מיד נאך‬
‫עד‪-‬היום‪ .‬צווישן יענעם דור איז משה זילבערפארב געווען ניט נאר א ווארט־פירער‬
‫און א קעמפער‪ ,‬א איניציאטאר און א באגרינדער; ער איז אויך געווען איינער‬
‫פון די וראם האבן געווירקט דורך דעם כוח פון זי_ין אייגענער פערזענלעכקייט‪,‬‬
‫דורך איר געטרי״ישאפט אין משך פון צענדלינגער יארן צו די קאנםטרוקטיווע‬
‫אידעען פון דעם יידישן קולטורעלן און עקאנאמישן אויפבוי‪.‬‬
‫מיט ד״ר זילבערפארבס טויט האט די יןדישע קולטור־באוועגונג‪ ,‬די באוועגונג‬
‫פאר דעם יידישן אויפבוי פארלוירן א פירנדיקע פערזענלעכקייט פון גרויסן פארנעם‪.‬‬
‫אויך מיט דעם יידישן וויסנשאפטלעכן אינסטיטוט איז ד״ר משה זילבערפארב‬
‫געווען פארבונדן זינט זי_ין גרינדונג‪ ,‬צוערשט‪ ,‬ווי א אנטיילנעמער פון דער בערלינער‬
‫‪,‬‬
‫פארבאראטונג)‪ (1925‬און שפעטער‪ ,‬ווי אמיטגליד פון דער צעניטר פארוואלטונג‪ .‬ער‬
‫האט אויך גענומען אן אקטיוון אנטייל אין דער אויםלייג־קאנפערענץ פון ייווא‪.‬‬
‫די צענטראלע פארוואלטונג וועט אויף איר נאענטסטער סעסיע באטראכטן‬
‫דעם אופן‪ ,‬ווי אזוי צו פאראייביקן דורך דעם ייווא דעם אנדענק פון פארשטארבענעם‬
‫טוער און שרי_יבער‪.‬‬
‫דער יובל פון פאלק היילפערין‬
‫דעם ‪24‬סטן מאי איז אין ווילנע געפי_יערט געווארן דער ‪35‬־יאריקער יובל‬
‫פון דער ליטערארישער‪ ,‬געזעלשאפטלעכער און פעדאגאגישער טעטיקייט פון פאלק‬
‫היילפערין‪ .‬דאס אויספיר־ביורא פון ייווא האט איבערגעשיקט דעם בעל־היובל‬
‫א באגריםונגם־בריוו‪ ,‬וואט שאצט אפ די פארדינסטן פון פאלק היילפערין פאר דער‬
‫ילדישער ליטעראטור און שול‪.‬‬
‫ארגאניזאציע‬
‫אויםפיר־ביורא‬
‫ד״ר מ‪ .‬ווי_ינרייך‪ ,‬מיטגליד פון אויםפיר ־ ביורא און וויסנשאפטלעכער‬
‫סעקרעטאר פון דער פילאלאגישער םעקציע‪ ,‬וועלכער האט זיך זינט סעפטעמבער‬
‫‪ 1934‬פארזאמט אין ווין צוליב שטודיום־צוועקן‪ ,‬דער עיקר אויף צוצוגרייטן די‬
‫יוגנט־פארשונג פון ייווא‪ ,‬האט זיך צוריקגעקערט קיין ווילנע און צוריק איבער•‬
‫גענומען זנין ארבעט אין אינסטיטוט‪.‬‬
‫א י ן וו א ר ש ע‬ ‫פ ו ן יל וו א‬ ‫פרנינד‬ ‫געזעלשאפט‬
‫דער מיטגליד פון אויספיריביורא ז‪ .‬רייזען האט אפגעהאלטן א באראטונג‬
‫מיט דער פאר‪1‬ואלטונג אונטערן פארזיץ פון י ‪ .‬יאשונסקי‪ .‬עם איז באטראכט‬
‫געווארן די לאגע פון ץווא און א ריי פלענער אויף זוניטער‪ .‬אין דער דיםקוסיע‬
‫‪7‬‬ ‫ידיעות פון ילוו א נומי ‪(46-45) 5-4‬‬

‫האבן זיך באטייליקט‪ :‬י‪ .‬בארנשטיין‪ ,‬י‪ .‬גיטערמאן‪ ,‬נח פרילוצקי‪ ,‬ד״ר ע‪ .‬רינגעלבלום‬
‫א״א‪ .‬ם׳איז באשלאםן געווארן פארצולייגן דעם אויםפיר־ביורא אין דער נאענטסטער‬
‫צי_יט צונויפצורופן א םעסיע פון דער צענטראלער פארוואלטונג‪ ,‬וועלכע וועט‬
‫אויסהערן א באריכט פון אויספיר־־ביורא און פעסטשטעלן דעם ארבעטסיפלאן אויפן‬
‫נאענטסטן יאר — דעם יובלייאר פון אינסטיטוט‪.‬‬
‫וולאצלאוועק‬ ‫אין‬ ‫ע וו א‬ ‫פון‬ ‫פ ר יי נ ך‬ ‫געזעלשאפט‬
‫די געזעלשאפט פרי_ינד פון עווא אין וולאצלאוועק איז איינע פון די‬
‫אקטיווםטע יןווא־ארגאניזאציעם אין לאנד‪ .‬די דאזיקע געזעלשאפט איז אן איבעריקער‬
‫באווי_יז‪ ,‬וואס עם לאזט זיך אויפטאן בי_י דער געהעריקער ענערגיע און פארשטענדעניש‪.‬‬
‫אין משך פון דער לעצטער צי_יט האט די געזעלשאפט אראנזשירט עטלעכע‬
‫עפנטלעכע ארויסטרצטונגען‪ ,‬ווי‪ :‬א שלום‪-‬עליכם־אקאדעמיע <בי_י דעד מיטהילף‬
‫פון די ארבעטער־קולטור־אינסטיטוציעם( מיט איציק מאנגער אלם רעפערענט‪,‬‬
‫וועלכע איז אריבער מיט א קאלאסאלן מאראלישן און מאטעריעלן ערפאלג•‪ ,‬אן אוונט‬
‫וועגן צונעמענישן בני יידן מיט אן ארגינפיר־ווארט פון פ׳ שמואל ווינטער‬
‫און א רעפעראט פון פ׳ מ‪ .‬קוטשינסקי‪ ,‬וועלכער האט באקענט די פארזאמלטע מיט‬
‫זי_ין פרעכטיקער זאמלונג צונעמענישן פון שכנישן שטעטל קאוואל •‪ ,‬א גלעזל טיי‬
‫פאר דעם וויסנשאפטלעכן םעקרעטאר פון דער עקסטאט־סעקציע יעקב לעשטשינםקי‬
‫מיט א דיסקוסיע וועגן דער עוואיארבעט‪.‬‬
‫די פארוואלטונג פון דער געזעלשאפט האט אויך אפגעהאלטן א זיצונג מיט‬
‫ז‪ .‬רייזען‪ ,‬וועלכער האט זיך פארזאמט אן אוונט אין וולאצלאוועק אין די אינטערעסן‬
‫פון אינסטיטוט‪.‬‬
‫פ׳ שמואל ווינטער האט פארטיק געמאכט פאר דעד פילאלאגישער סעקציע‬
‫פון ייווא זייער א וויכטיקע ארבעט — מאטעריאלן פארן יידישן ווערטערבוך פון‬
‫רניכן גרוים־פוילישן יןדיש‪.‬‬
‫די פרי_ינד פון וולאצלאוועק האבן אויך דורכגעפירט א זאמלונג פון ביכער‪,‬‬
‫צניטשריפטן א״א מאטעריאלן פאר דער ביבליאטעק און ארכיוו פון ייווא‪ ,‬וואם‬
‫וועלן קוויטירט ווערן אין די קומענדיקע ״ידיעות״‪.‬‬

‫*‬
‫פ׳ לעאן רוטענבערג‪ ,‬פויזן‪ ,‬האט דורכגעפירט א באשטניערונגס‪-‬אקציע פארן‬
‫ייווא‪ ,‬אין וועלכער עם האבן זיך באטייליקט די פ״פ‪ :‬לעאן כאנע‪ ,‬ד״ר י‪ .‬קאבלינטש‪,‬‬
‫ד״ד מ‪ .‬פלאצקי‪ ,‬ד‪ .‬קראנענבערג‪ ,‬וויגאדםקי‪ ,‬יאנאווסקי‪ ,‬מ‪ .‬סארסקי‪.‬‬
‫ל י ט ע‬
‫די פרנינד פון יידישן וויםנשאפטלעכן אינסטיטוט אין ליטע‪ ,‬וראם זענען די‬
‫גאנצע צי_יט זייער אקטיוו פאר דעם אויפבוי פון דעם אינסטיטוט‪ ,‬האבן דורכגעפירט‬
‫א ריי גרעםערע אקציעס און שטיצן דעם ייווא מיט רעגולערע באשטניערונגען‪—,‬‬
‫האבן נאך לאנגע השתדלותן דורכגעפירט די לעגאליזאציע פון א ״געזעלשאפט‬
‫פרנינד פון ייווא״ אין ליטע‪.‬‬
 ‫ידיעות פון ילווא נומ׳ ‪(46-45) 5-4‬‬ ‫‪8‬‬

‫דעם ‪14‬טן פעברואר איז פארגעקומען די גרינדונגס‪-‬פארזאמלונג פון דער‬

‫געזעלשאפט‪ .‬אין פארוואלטונג זענען אויםגעוויילט געווארן‪ :‬ד״ד מ‪ .‬םודארסקי‪,‬‬
‫ב‪ .‬קאנטאר‪ ,‬אדוו׳ ווערבלאווסקי‪ ,‬ש‪ .‬זיידעלסאן‪ ,‬העלענע כאצקעלם‪ ,‬ש‪ .‬לעווין‪ ,‬ד״ד‬
‫מאטים און י‪ .‬ראזאווםקי‪.‬‬
‫בשעת זי_ין לעצטן באזוך אין ווילנע האט פראפ׳ מיקאלאם בירזשישקא אויך‬
‫באזוכט דעם ייווא‪ .‬אין א שמועס מיט א מיטארבעטער פון ״קאוונער פאלקסבלאט״‬
‫האט דעד בארימטער ליטווישער געלערנטער איבערגעגעבן‪ ,‬אז הגם אים איז‬
‫געווען שוועד זיך ברייטער צו באקענען מיט אלע אפטיילונגען פון ייווא‪ ,‬ווניל‬
‫ער לייענט שוואך יידיש‪ ,‬האט ער דאך באקומען דעם אנינדרוק פון א ריזיקער‬
‫קולטור‪-‬וויסנשאפטלעכער ארבעט וואס דער ייווא טוט אויף‪ ,‬ס׳איז אבער צו מערקן‬
‫בולט אמאנגל אין געלט־מיטלען‪.‬‬
‫ע נ ג ל א נ ד‬
‫א ג ע ז ע ל ש א פ ט פ ר ני נ ד פ ו ן יי וו א א י ן ל י ד ם‬ ‫געגרינדט‬
‫נאך זנין אנינגעגעבענער אקציע אין לאנדאן האט דער שליח פון ייווא‬
‫ה‪ .‬גילישענםקי באזוכט לידם‪ .‬עם איז געשאפן געווארן א קאמיטעט פאר דער‬
‫אקציע אין באשטאנד פון די ארטיקע פרנינד פון דער יןדישער קולטור‪ .‬אין‬
‫קאמיטעט זענען ארנין‪ :‬י‪ .‬טיילאר‪-‬פארזיצער‪ ,‬פ׳ ראשין‪-‬סעקרעטאר‪ ,‬וו‪ .‬גאלדבערג‪,‬‬
‫פ׳ קאוויס און פ׳ ווודראו‪ ,‬וועלכע האבן אקטיוו מיטגעהאלפן פ׳ גילישענסקין‬
‫אין זנין וויכטיקער שליחות‪ ,‬ווי אויך די פ״פ א‪ .‬בארטפילד‪ ,‬א‪ ,‬וועלינסקי‪ ,‬ה‪ .‬קליינמאן‪,‬‬
‫י‪ .‬פלאקם‪ ,‬ל‪ .‬קויפמאן‪ ,‬ס‪ .‬נאכמאנאוויטש‪ ,‬י‪ .‬שולשטיין‪ ,‬א‪ .‬הורוויץ‪ ,‬ס‪ .‬טאמארינד‪.‬‬
‫בשעת ווען אין לאנדאן האט דער ייווא א גרופע פרנינד זינט זנין גרינדונג‪,‬‬
‫איז די‪ ,‬איניציאטיווע פון ה‪ .‬גילישענםקי אין לידס געווען דער ערשטער פרווו‬
‫אריבערצוטראגן די טעטיקייט פארן אינםטיטוט אויך אין דעד ענגלישער‬
‫פראווינץ‪ .‬בפרט איז עם וויכטיק פאר לידס‪ ,‬וואס האט געשפילט א גרויסע ראלע‬
‫אין דער געשיכטע פון דער יידישער ארבעטער‪-‬באוועגונג‪ .‬עס איז צו האפן‪ ,‬אז‬
‫אדאנק דעם נני‪-‬געגרינדטן ייווא‪-‬קאמיטעט אין לידס מיט דעם איבערגעגעבענעם‬
‫פרנינד פון דער יידישער קולטור י‪ .‬טיילאר בראש וועט זיך אנהייבן א אינטענםיווע‬
‫זאמלונג פון מאטעריאלן פארן ייווא‪ ,‬אויך א שטענדיקע פארבינדונג מיטן יןווא בכלל‪.‬‬
‫ע ס ט ר ני ך‬
‫דער פארשטאנד פון דער איזראעליטישער קולטוס־געמיינדע אין ווין האט‪,‬‬
‫נישט געקוקט אויף די שווערע צניטן פאר דער יידישער באפעלקערונג דארט‪ ,‬אויך‬
‫אויפן יאר ‪ 1934‬אםיגנירט די יערלעכע סובסידיע פארן יןווא‪.‬‬
‫פארן אפפאר פון ד״ר מ‪ .‬וונינרניך האבן די פרנינד און מיטארבעטער‬
‫פון ייווא אין ווין אראנזשירט לכבוד אים א צוזאמענקום‪ .‬ס׳זענען בניגעווען‪ :‬ד״ד‬
‫ל‪ .‬גאלדהאמער‪ ,‬ד״ר רודאלף גלאנץ‪ ,‬ד״ר דוד טויבעס‪ ,‬ד״ר מלך כמעלניצקי‪ ,‬ד״ר‬
‫אלפרעד לאנדוי‪ ,‬א‪ .‬מ‪ .‬פוקס‪ ,‬ד״ר צ‪ .‬ז‪ .‬פינקעלשטיין‪ ,‬ד״ר פניוול שטערנבערג א״א‪.‬‬
‫נאך דעם ארנינפיר־ווארט פון משה גראס האט מ‪ .‬וונינרניך גערעדט וועגן‬
‫ניווא‪ ,‬וועגן דער יוגנט־פארשונג און געענטפערט אויף פראגעס‪.‬‬
‫‪9‬‬ ‫ידיעות פון ילרוא נומ׳ ‪(46-45) 5-4‬‬

‫אר ץ־ יש רא ל‬
‫אין תל־אביב איז אפגעהאלטן געווארן א באראטונג פון די פריינד‬
‫פון יידישן וויםנשאפטלעכן אינסטיטוט‪ .‬עס איז באשלאסן געווארן צו ארגאניזירן‬
‫א פעסטערע שטיץ־גרופע פארן ייווא פאר זאמלען מאטעריאלן‪ ,‬פארשפרייטן די‬
‫אויסגאבעם‪ ,‬שאפן געלט־מיטלען אאז״וו‪ .‬אין םעקרעטאריאט זענען אויסגעוויילט‬
‫געווארן ש‪ .‬מייזליש‪ ,‬א‪ .‬גאלאמב און ד״ר י‪ .‬רובין‪.‬‬
‫דער קרניז ״מאספים״ מיט פ׳ י‪ .‬צדקוני בראש גייט ווניטער אן מיט‬
‫זי_ין זאמלונגם־ארבעט פארן ייווא און האט באזארגט די ביבליאטעק און דעם‬
‫פרעסע‪-‬ארכיוו מיט וויכטיקע העברעישע אויסגאבעם פון ארץ־ישראל‪.‬‬
‫פ׳ י‪ .‬צדקוני האט אויך צוגעשיקט א פאר פאלקסלידער‪ ,‬פארשריבן פון מרדכי‬
‫ראוויטש אין תל־אביב‪.‬‬
‫ש ו ו יי ץ‬
‫די געזעלשאפט פון ייווא אין ציריך האט צוגעשיקט איר רעגולערע באשטליערונג‬
‫פארן יאר ‪ 1934‬און גרייט צו א גרעםערע אקציע פארן ייווא צו הנינטיקן הארבםט‪.‬‬
‫די קליינע גרופע פרי״ינד פון ייווא אין ציריך מיט פ׳ ל‪ .‬פעלדשטיין בראש וואלט‬
‫געקענט דינען פאר א מוםטער פאר א היפשער צאל גרעסערע ילדישע ישובים‪.‬‬
‫פינלאנד‬
‫דער יונגער ילדיש־העברעישער שרניבער מ‪ .‬חםיד‪ ,‬וועלכער געפינט זיך‬
‫לעצטנס אין העלסינגפארס‪ ,‬האט אנגעהויבן אאינטענסיווע זאמלונג פון מאטעריאלן‬
‫פון דעם יידישן ישוב אין פינלאנד‪ .‬ער האט שוין באוויזן אריבערצושיקן פאר‬
‫דער ביבליאטעק און ארכיוון פון ילדישן וויסנשאפטלעכן אינסטיטוט א ריי‬
‫פינלענדישייידישע ביכער )צ״א פון אסתר שטאלבערג‪ ,‬פון ישראל שור ‪Versoh-‬‬
‫‪ (nungstag• und Sundenbock‬און צי_יטשריפטן‪ ,‬פאטאגראפיעס פון אנ‪-‬סקים‬
‫״דיבוק״־אויפפירונג אין פינישן טעאטער אין העלסינגפארס‪ ,‬פלאקאטן‪ ,‬פראגראמען‬
‫א״א מאטעריאלן פון חיהלע גראבערם קאנצערטן אין פינלאנד‪ ,‬פון פארשיידענע‬
‫יידישע געזעלשאפטלעכע ארגאניזאציעס‪ ,‬בילדער פון יידישן מארק אאז״וו‪.‬‬
‫מ‪ .‬חסיד האט אויך פאראינטערעסירט מיט דער זאמלונגם־ארבעט פ׳ פריד־‬
‫בערג אין וויבארג‪ ,‬וועלכער האט שוין אויך אריבערגעשיקט אין ייווא א ביסל‬
‫מאטעריאלן‪.‬‬
‫קא ל ומ ב י ע‬
‫‪,‬‬
‫פ יהושע גילינסקי‪ ,‬בוקאראמאנגע )קאלומביע‪ /‬האט דורכגעפירט די ערשטע‬
‫אקציע פארן ייווא אין דעם דאזיקן קליינעם יונגן פארווארפענעם יידישן ישוב‬
‫)‪ 8‬אשכנזישע און ‪ 10‬ספרדישע ילדן‪ ,‬פון זיי ‪ 8‬בעלי־משפחות(‪ .‬פאר דער אקציע‬
‫האבן זיך באשטי_יערט‪ :‬עזריאל םראגאוויטש‪ ,‬שמואל פאפי‪ ,‬ח‪ .‬מינסקי‪ ,‬דוד‬
‫שייניוק‪ ,‬י‪ .‬שטערנטאל‪ ,‬ניסים לוי‪ ,‬יוםף‪-‬אזכני‪ ,‬יוסף עבדיא‪ ,‬מארקוס ווענטורא‪,‬‬
‫מ‪ .‬ווניסבערג‪ ,‬יחיאל צימערמאן; אויך אייניקע ע ד ן אין דער שטאט באראנקיע‬
‫מיט יצחק גילינםקי בראש‪,‬‬
 ‫ידיעות פון ילווא נומי ‪(46-45) 5—4‬‬ ‫‪10‬‬

‫ה‪ .‬גילישענסקיס שליחות אין דרום‪-‬אמעריקע‬

‫נאך דער ענערגישער אקציע‪ ,‬רואם דער ב>‪.‬וווסטער יידישער געזעלשאפט־‬
‫לעכער טוער און זשורנאליסט ה‪ .‬גילישענסקי האט דורכגעפירט אין ענגלאנד‪,‬‬
‫האט די צענטראלע בארוואלטונג אים דעלעגירט קיין דרום‪-‬אמעריקע‪ ,‬ווו ער וועט‬
‫דורכפירן אן אקציע פארן יןדישן וויסנשאפטלעכן אינסטיטוט אין ארגענטינע‪,‬‬
‫אורוגוויי און בראזיל‪ .‬אין דעם מאמענט איז ה‪ .‬גילישענסקי שוין אנגעקומען קיין‬
‫פוענאם‪-‬איירעם‪.‬‬
‫מיר האבן שוין ניט איינמאל געהאט די געלעגנהייט צו דערמאנען די‬
‫גרויסע הילף‪ ,‬וואס די פרנינד פון דער ילדישער קולטור און וויםנשאפט אין‬
‫ארגענטינע האבן געגעבן דעם י?ווא זינט דער גרינדונג פון דעם אינסטיטוט און‬
‫בפרט בשעת דער אקציע פון ז‪ .‬רייזען אין יאר ‪ ,1932‬עס איז גאר קיין ספק ניט‪,‬‬
‫אז אויך די איצטיקע אקציע‪ ,‬אנגעפירט פון אזא טיכטיקן קולטור־טוער ווי‬
‫ה‪ .‬גילישענסק־‪ ,‬ווצט דורכגיין מיט דעם געהעריקן ערפאלג און וועט העלפן ד ע •‬
‫ייווא אנצוגיין מיט זי_ין גרויםער און וויכטיקער ארבעט‪.‬‬
‫די צענטראלע פארוואלטונג פון יידישן וויסנשאפטלעכן אינסטיטוט אפעלירט‬
‫צו אלע פרי_ינד אין דרום־אמעריקע‪ ,‬צו דער יודישער פרעסע‪ ,‬צו די ארגאניזאציעס‪,‬‬
‫םי_י געזעלשאפטלעכע‪ ,‬סי_י קולטורעלע‪ ,‬םי_י לאנדמאנשאפטלעכע און פראפעפיאנעלע‪,‬‬
‫זיי זאלן מיט אלע מעגלעכקניטן מיטהעלפן די ייווא־קאמיטעטן און דעם יןווא•‬
‫דעלעגאט ה‪ .‬גילישענםקי אין דער איצטיקער אקציע‪ .‬די צענטראלע פארוואלטונג‬
‫גיט זיך אפ א חשבון וועגן דעם שווערן קריזיס‪ ,‬וואס די יידישע באפעלקערונג‬
‫און אירע אינםטיטוציעס לעבן איצט איבער אין דרום־אמעריקע‪ .‬אבער גלי_יכצי_יטיק‬
‫ווייס זי אויך פון דעם אקטיוון און ווארעמען אינטערעס‪ ,‬וואס אלע קרי״יזן און‬
‫שיכטן פון די דרום־אמעריקאנישע יידן ווניזן ארוים צו די גרויםע יידישע‬
‫פראבלעמען און אינסטיטוציעם‪ .‬דער יידישער וויסנשאפטלעכער אינסטיטוט‪ ,‬וואס‬
‫די יידישע דרום־אמעריקע‪ ,‬בפרט ארגענטינע‪ ,‬האט אין זי_ין אויפבוי אזא גרויסן‬
‫חלק‪ ,‬וועט אויך דאס מאל טאן איר חוב פאר דעם אלוועטלעכן צענטער פון דער‬
‫יידישער קולטור און וויםנשאפט—פאר דעם יידישן וויסנשאפטלעכן אינםטיטוט!‬
‫*‬ ‫*‬

‫דאס אויספיר־ביורא פון ייווא האט אפגעדרוקט א פולן באריכט פון דער‬
‫ז‪ .‬רייזען־אקציע אין ארגענטינע און אורוגווי_י אין יאר ‪ .1932‬דעד באריכט גייט‬
‫ארנין אין דער סעריע ״ארגאניזאציעס פון דער יןדישער וויסנשאפט״‪ ,‬נומ׳ ‪,13‬‬
‫און ווערט איצט פונאנדערגעשיקט די פרנינד אין דרום־אמעריקע‪.‬‬

‫פילאלאגישע סעקציע‬
‫איינהייטלעכער אויםלייג‬
‫דורך א ריי רעפערענדומס זענען די מיטגלידער פון דער פילאלאגישער‬
‫םעקציע געקומען צו א הסכם וועגן עטלעכע און זיבעציק שטרניטיקע פונקטן פונעם‬
 ‫ידיעות פון ילווא נומ׳ ‪(46-45) 5-4‬‬

‫כללים‬ ‫וועלן די אנגענומענע‬ ‫נאכן ענדגילטיקן אויספארמולירן‬ ‫ץדישן אויסלייג‪.‬‬

‫פובליקירט ווערן‪.‬‬
‫פאלקלאר־קאמיסיע‬
‫די פאלקס־גלייבונגען‪ ,‬וואס די פאלקלאר־קאמיסיע האט צונויפגעזאמלט אין‬
‫משך פון דער גאנצער צי_יט פון איר ארבעט‪ ,‬זענען שוין איצט איבערגעשריבן‬
‫אויף קארטלעך און סעגרעגירט לויט אספעציעל אויםגעארבעטער סיסטעם‪ .‬בני‬
‫דער ערשטער מעגלעכקייט וועט די דאזיקע איינציקארטיקע און אויסערגעוויינלעך‬
‫רניכע זאמלונג ארויסנעבן ווערן אין בוכפארם‪ .‬אין צוזאמענהאנג מיט דעד דאזי־‬
‫קער ארבעט האט פ׳ פאסקווינםקי‪ ,‬ווילנע‪ ,‬אין אויפטראג פון דער קאמיסיע‬
‫דורכגעשטודירט דעם פאראלעלן מין פאלקלאר אין תלמוד‪ .‬ביז אהער האט פ׳ פאס־‬
‫קווינסקי שוין באוויזן אפצושרניבן אויף קארטלעך איבער ‪ 800‬גלייבונגען‪ ,‬וואס‬
‫געפינען זיך אין די פארשיידענע מסכתות‪ .‬די דאזיקע ארבעט וועט ווערן פאר־‬
‫ברייטערט אויך אויף די אנדערע שריפטן פון דער עלטערער רעליגיעזער ליטעראטור‪.‬‬

‫קאמיםיע‬ ‫טערמינאלאגישע‬

‫ז א מ ל ט די י ל ד י ש ע ״ ג ע א ג ר א פ י ש ע נ ע מ ע ן !‬
‫די טערמינאלאגישע קאמיסיע האט אפגעדרוקט אין פאריקן נומער‬
‫״ידיעות״ )‪ (1934 ,3—1‬אן אינסטרוקציע ווי צו זאמלען די ץדישע ארט־נעמען‪.‬‬
‫אלע פרנינד פון ץדיש און זאמלער פון שפראף און פאלקלאר־מאטעריאלן ווערן‬
‫געבעטן זיך צו באטייליקן אין דער זאמל־ארבעט‪ .‬נאר בני דער מיטהילף פון‬
‫ברייטע קרניזן זאמלער וועלן מיר קענען צונויפנעמען דעם נייטיקן מאטעריאל‬
‫פאר דעם ץדישן געאגראפישן אינדעקס פון אלע לענדער מיט א קאמפאקטן‬
‫ץדישן ישוב‪.‬‬
‫א״אנד‬ ‫לעטלאנד‬ ‫פרנינד פון פוילן‪ ,‬רומעניע‪ ,‬טשעכאסלאוואקני‪ ,‬ליטע‪,‬‬
‫לענדער‪ ,‬פארבינדט זיך מיט אונדז וועגן דער זאמל־ארבצט‪.‬‬
‫ביז איצט האבן זיך בעיקר אפגערופן זאמלער פון פוילן‪.‬‬
‫אין משך פון אפריל—מאי זענען ארנינגעפלאפן א ריי נניע זאמלונגען ארט־‬
‫נעמען און פאלקלאר צו די נעמען פון די ווניטער אויסגערעכנטע פרנינד אין פוילן‪:‬‬
‫פון נאווארעדקער וואיעוואדשאפט האבן געשיקט מאטעריאל ל‪ .‬פ ר ע נ ־‬
‫ק ע ל )לידע(‪ ,‬ה‪ .‬ד ו ו א ר ע צ ק י )שטויבץ(‪.‬‬
‫פון פאלעםיער וואיעוו׳ נ י ס ל פ ו ר מ א ן )פינסק(‪ ,‬א ס ת ר ג א ל ו ב א •‬
‫ו ו י ט ש )פרוזשענע(‪.‬‬
‫פון וואלינער וואיעוו׳ נ‪ .‬ג ר י ס ‪ ,‬ר א ב י נ ע ר ג ר י נ פ ע ל ד און פ׳ ה א ל א ׳‬
‫ו ו ע ש ק א )ראוונע(‪ ,‬א ‪ .‬פ ע ק ל ע ר און מ‪ .‬פ ע ר ד מ א ן )לויצק(‪.‬‬
‫פון ביאליסטאקער וואיעוו׳ י‪ .‬ק א ץ )בילסק(‪ ,‬ח‪ .‬פ ו ז נ י צ ק י )באצקי(‪,‬‬
‫י ר ח מ י א ל ש ט ני ג מ א ן )לאמזשע(‪.‬‬
‫ו ו י נ ט ע ר )געז׳ פרנינד‪ ,‬וולאצלאוועק(‪,‬‬ ‫פון ווארשעווער וואיעוו׳ ש מ ו א ל‬
‫י ש ע י ה ט ו י ב )לויוויטש(‪.‬‬
 ‫ידיעות פון ילווןז נומי ‪(46-45) 5-4‬‬ ‫‪12‬‬

‫פון לובלינער וואיעוו׳ ל י פ מ א ן ל א ס )שעבערשין(‪.‬‬

‫פון לאדזשער וואיעוו׳ מ ש ה פ י _ י נ ק י נ ד )פעטריקאוח‪.‬‬
‫פון לעמבערגער וואיעוו׳ י ש ר א ל וו י_י נ ל ע ז‪ ,‬נ פ ת ל י ז י ג ע ל )לעמבערג(‪.‬‬
‫פון סטאניםלאווער וואיעוו׳ ר א ו ב ן פ א ה ן )סטאניסלאוו(‪.‬‬
‫פון קראקעווער וואיעוו׳ מ‪ .‬ב ו ק ס ב ו י ם )קראקע(‪ ,‬י‪ .‬פ ו ט ו י_י ך )בניטש(‪.‬‬
‫פון גאנצן שטח פון גאליציע ע ו ז ר און ש‪ .‬ז‪ .‬פ י פ ע )סאניק(‪.‬‬
‫פ ר י _ י נ ד פ ו ן פ ו י ל ן‪ ,‬וו א ס ה א ב ן ב א ק ו מ ע ן א ו נ ד ז ע ר ע וו ע נ׳‬
‫ד ו נ ג ע ן מיט רשימות פון ישובים‪ ,‬מיר ק וקן א ר וים אויף‬
‫א ני ע ר ע ת ש ו ב ו ת !‬

‫טעאטער‪-‬מוזיי א״נ פון א ס ת ר ‪ -‬ר ח ל קאמינסקי‬

‫זינט די לעצטע קוויטירונגען פון די מתנות פארן טעאטער־מוזיי בנים ייווא‬
‫זענען אין מוזיי ארנינגעפלאסן א סך נניע מאטעריאלן‪ .‬קודם דארף פארצייכנט ווערן‬
‫די ק א ל ע ק צ י ע פון ר ע ז ש י ם ע ר ד ו ד הערמאן‪.‬‬
‫דער באוווסטער ץדישער רעזשיסער האט איבערגעשיקט אין מוזיי א טייל פון‬
‫זנין רניכן ארכיוו)ארום ‪ 2600‬נומערן(‪ ,‬אין דעם‪ :‬מאטעריאלן פון דער דראמאטישער‬
‫שול פון דוד הערמאן‪ ,‬רעצענזיעס אין ענגלישע‪ ,‬פראנצויזישע‪ ,‬האלענדישע‪ ,‬דניטשע‬
‫צניטונגען אין די שטעט לאנדאן‪ ,‬ליווערפול‪ ,‬ניו־יארק וועגן די גאסטראלן פון דעד‬
‫״ווילנער טרופע״‪ ,‬רעזשי דוד הערמאן; פיל אויםשעפיקער מאטעריאל וועגן די‬
‫גאסטראלן פון דער ״ווילנער טרופע״ אין ״ץדישעס קינםטלער‪-‬טעאטער״ אין בערלין‬
‫‪ 1921‬יאר ‪ 5‬א גרויסע קאלעקציע וועגן ״דיבוק" אויפגעפירט פון אים אויף ץדיש און‬
‫אנדערע שפראכן; זנינע אויפפירונגען אין ״גאלדפאדען־פאראיין״— סטאניסלאוו‪,‬‬
‫״אזאזעל" — ווארשע ‪ j‬קארעספאנדענץ מיט טעאטער‪-‬טוער ן טעאטער״זשורנאלן‪,‬‬
‫סקיצן צו קאסטיומען און פיל אנדערע‪.‬‬

‫ליפאווסקי־ארכיוו‬
‫ש‪ .‬ליפאווסקי גדרן פון נחום ל ‪ /‬ווילנע(‪ :‬לוין‪-‬בוך פון די ארטיםטן פון‬
‫״פאלקס־טעאטער״ פאר ‪ ,1916‬בענדער‪ ,‬פלאקאטן‪ 107 ,‬פראגראמען פון ״פאלקס•‬
‫טעאטער״‪ 241 ,‬דראמאטישע ווערק און צענזורקעס‪ 57 ,‬פארטיטורן פון ץדישע אפערעס‪.‬‬
‫די ווניטערדיקע קוויטירונגען גיבן מיר אין כראנאלאגישן סדר‪ :‬י‪ .‬ל‪ .‬פרץ־‬
‫פאראיין )טשארטקאוח‪ :‬פארשיידענע אפישן און פראגראמען‪ .‬ארטיםטן־פאראיין‬
‫)ווארשע(‪ :‬אפמאך מיטן פארשטארבענעם ארטיסט שווארצבארד‪ ,‬זנין פאטא־‬
‫גראפיע א״אנד‪ .‬מ‪ .‬עלקין )ניו־יארק(‪ :‬מאטעריאל פון זנינע קינדער־פארשטע•‬
‫לונגען‪ ,‬פון דער טעאטצר‪-‬געזעלשאפט ווילנע ‪ ,1920‬דאקומענטן‪ ,‬פראגראמען‪,‬‬
‫פאטאגראפיעם‪ ,‬אפישן‪ .‬אמאפטייל פון ץווא )ניו־יארק(‪ :‬פארשיידענע טעאטער׳‬
‫מאטעריאלן‪ .‬מ‪ .‬שטערנבערג )בוקארעשט(‪ :‬פאטאגראפיע פון אבר־כוכבא׳פארשטע־‬
‫לונג פון קריגם‪-‬געפאנגענע אין מעקלענבורג ‪ .1916/17‬מ‪ .‬בראדערזאן )לאדזש(‪:‬‬
‫זנין פארטרעט געמאלט פון ארטור שיק‪ ,‬פראגראמען א״א‪ .‬״נניער ריגער‬
 ‫‪3‬‬ ‫ידיעות פון ייוו‪ $‬נומי ‪1-45) 5-4‬‬

‫טעאטער״ )ריגע(‪ :‬אלערליי טעאטראליא‪ .‬ל‪ .‬שערמאן‪-‬דאבראוואלסקי )ניוייארק(‪:‬‬

‫זשעטאן פון יעקב גארדין נאך זגין טויט ‪ .1909‬ווניסהאף )ווילנע(‪ :‬פארשיד׳ פאט׳‬
‫פון ארטיסטן און פון פארשטעלונגען אין ״פאלקסטעאטער״ ווילנע‪ .‬סופלער‬
‫נייהויז )לאדזש(‪ :‬גרויםע צאל טעאטראליא‪ :‬פאטאגראפיעס‪ ,‬פראגראמען‪ ,‬פלוג•‬
‫בלעטלעך‪ ,‬פלאקאטן א״א‪ .‬ש‪ .‬קרישטאלקע )לודמיר(‪ :‬פלוגבלעטער‪ ,‬דערלויבענישן‪,‬‬
‫פראגראמען א״א‪ .‬הערץ גראסבארט )ווארשע(‪ :‬פארשיידענע מאטעריאלן וועגן‬
‫זי_ינע ארויסטריטן‪ .‬אלעקסאנדער גראנאך )ווארשע(‪ :‬גרויםע וויכטיקע קאלעקציע‬
‫פון פאטאגראפיעם—פערזענלעכע און אין ראלן געשפילט אויף די דגיטשע סצענעם‬
‫אין מינכן‪ ,‬בערלין‪ .‬מישע פישזאן גווילנע(‪ :‬קארטל פון אברהם פישזאן צו‬
‫א‪ .‬דרייזנער — וויטעבסק ‪ 2 ,1909‬אפישן פון רומעניצ ‪—1897‬קעניגין אסתר און‬
‫בעל׳נם‪ ,‬״דער ני_יער בארימטער זינגער״ ]קופלעטן[ פארפאסט פון אלטער פיש־‬
‫זאן ‪ .1873‬ב‪ .‬קאדער )בערלין(‪ :‬מאטעריאל וועגן ץדישן טעאטער אין באקו —‬
‫איבערגעשריבן פון ״קאווקאזער וואכנבלאט״‪ ,‬באקו ‪ .1919‬זלמן רייזען )ווילנע(‪:‬‬
‫פאטאגר׳ פון מ‪ .‬געבירטיג‪ ,‬ליאוו‪ ,‬יעקב וואקסמאן‪ ,‬ראפאלסקי‪ ,‬א‪ .‬לויטער און‬
‫‪,‬‬
‫אנדערע‪ ,‬צי_יטונגיאויכשניטן פון טעאטערירעצ ‪ ,‬פראגראמעם א״א‪ .‬מ‪ .‬חסיד )העל־‬
‫סינגפארס(‪ :‬מאטעריאל וועגן ״דיבוק״ אויף פיניש‪ ,‬אפישן א״א‪ .‬טעאטער‪-‬פעלדשער‬
‫ב‪ .‬קאץ )ווילנע(‪ :‬פאטאגראפיעס פון אסתר־רחל‪ ,‬פרוי ליפאווסקי‪ ,‬פאליאקאוו‪,‬‬
‫טורקאוו א״א‪ .‬ע‪ .‬קארמאן )דעטראיט(‪ :‬אפישן‪ .‬ז‪ .‬זילבערצווניג )ווילנע(‪ :‬צווייטער‬
‫באנד פון זי_ין טעאטער־לעקסיקאן געשריבן אויף מאשין‪ ,‬פאטאגר׳ פון פעפי‬
‫ליטמאן‪ .‬ל‪ .‬לייזעראוויטש )ווילנע(‪ :‬פראגראמען פון ווילנער ״פאלקסטעאטער״‪.‬‬
‫ש״י דארפזאן )פראג(‪ :‬אפישן‪ .‬א‪ .‬הארט )שיקאגא(‪ :‬פלאקאטן‪ .‬ייד׳ קלוב‬
‫״קונסט״ )טיענזין(‪ :‬אפישן‪ .‬ב‪ .‬ווערבלונסקי )גראדנע(‪ :‬פיל טעאטער־פלאקאטן‪,‬‬
‫ל‪ .‬פעלדשטיין )ציריך(‪ :‬םטאטוט פון ״ייד׳ דראמ׳ קונםט־פאראיין״ ציריך‪ ,‬אלערליי‬
‫אפישן‪ .‬ה‪ .‬פרענקעל )ווילנע(‪ :‬טעאטער‪-‬אפישן‪ .‬ז‪ .‬קאץ )ווארשע(‪ :‬מאטעריאלן‪,‬‬
‫א‪ .‬לעווין )ווילנע(‪ 7 :‬צענזורקעס‪ .‬מ‪ .‬ראזומני <ריגע(‪ :‬פלאקאטן‪ .‬מ‪ .‬מאנדעלמאן‬
‫)ווארשע(‪ :‬פלאקאטן‪ ,‬פראגראמען‪ ,‬פלוגבלעטלעך‪ .‬א‪ .‬דאנילעוויטש )דורך נ‪ .‬ווי_יניג‪,‬‬
‫קויל(‪ :‬פלוגבלעטלעך‪ .‬ה‪ .‬מ‪ .‬גלאווינסקי )קוטנע(‪ :‬פארש׳ טעאטער־מאט‪ /‬י‪ .‬מעסטעל‬
‫)ניו־יארק(‪ :‬טעאטראליא‪ ,‬געז׳ פרי_ינד פון ילווא )ווארשע(‪ :‬פאט׳ פון טעאטער־‬
‫פארשטעלונגען א״א מאטעריאלן‪ .‬ש‪ .‬קוטנער )ווארשע(‪ :‬אקאלעקציע פון ארטיסט‬
‫אלשאנסקי‪ ,‬ווין‪ ,‬דעם מאן פון דער פארשטארבענער בארימטער סוברעטין פעפי‬
‫ליטמאן‪ 10 ,‬בילדער פון פעפי ליטמאן אין אירע פארשיידענע ראלן‪ ,‬ביכל מיט‬
‫אפרופן וועגן אירע גאסטראלן אין ראטנפארבאנד‪ ,‬טרויער‪-‬שפילקע פון א‪ .‬גאלדפאדענם‬
‫לוויה‪ ,‬מאנוסקריפט מיט קופלעטן פון אקטיאר ווי_ינשטיין צענזורירט דעם ‪ 20‬אפריל‬
‫‪ ,1889‬פלאקאטן א״א; בריוו צו ש‪ .‬קוטנער פון א‪ .‬ווניטער‪ ,‬פרץ הירשביין )‪,(1910‬‬
‫בן‪-‬עמי )‪ ,-(1911‬פלוגבלעטלעך פון קאוונע‪ ,‬ריגע‪ ,‬פראגראמען א״א‪ .‬פ‪ .‬רינגלער‬
‫)פשעמישל(‪ :‬פלאקאטן‪ .‬ש‪ .‬פיפע )סאניק(‪ :‬אפישן‪ .‬יאנאם טורקאוו )ווילנע( פאטא•‬
‫גראפיעם פון זי_ין פילם ״אין פוילישע וועלדער״‪ ,‬פארש׳ מאטעריאלן פון זנינע אויפ•‬
‫פירונגען‪ .‬ש‪ .‬לאנדוי )ווילנע(‪ :‬פאטאגר׳ פון ארטיםטן און אין ראלן‪ ,‬בוך ״די‬
‫ילדישע בינע״ א״א‪ .‬אנאטאל ווינאגראדאוו )ניו׳יארק(‪ :‬רעצענזיעס‪ ,‬צענזורקעס‪,‬‬
‫אפישן‪ .‬ב‪ .‬סאראבסקי )ווילנע(‪ :‬פאט׳ פון ארטיסטן פון ״ווילנער־טרופע״ ‪.1917‬‬
‫ארטיסט מארסאלאוו )ווארשע(‪ :‬וויכטיקע טעאטער־מאטעריאלן‪ .‬לערער־פאריין‬
‫״ציל״ )ריגע(‪ :‬טעאטער־פלאקאטן‪ .‬ד״ר י‪ .‬שאצקי )ניו־יארק(‪ :‬בריוו פון שלום־‬
‫עליכם‪ ,‬יעקב פ‪ .‬אדלער‪ ,‬ב‪ .‬טאמאשעווסקי‪ ,‬אלטע טעאטער־אפישן‪ ,‬אויםשניטן פון‬
‫פון ״ננלער לאדזער צי_יטונג״—די_יטש—‪ 1904‬א״א‪ ,‬טעאטער־רעצענזיעס‪ ,‬בילדער‬
‫און מאנוסקריפטן פון אברהם טאנצמאן א״א‪ .‬״הבימה״ )תל־אבים‪ :‬טעאטראליא‪.‬‬
‫ל‪ .‬דללכעס גווילנע(‪ :‬מאטעריאלן‪ .‬ש‪ .‬פאמאטשניק )ווילנע(‪ :‬טעאטראליא‪ .‬י‪ .‬טויב‬
‫)קוטנע(‪ :‬אפישן‪ .‬ש‪ .‬לודנער )לאדזש(‪ :‬קארעספ׳ מיט ארטיםטן‪ ,‬אפישן‪ ,‬צניטונג־‬
‫אויסשניטן‪ .‬י‪ .‬גערשטיין )ווילנע(‪ :‬טעאטראליא‪ .‬לאזאר קאהאן <ווארשע(‪ :‬קאלעקציע‬
‫טעאטער־זשורנאלן צווישן זיי ״טהעאטער־זשורנאל און פאמיליען׳פרי_ינד״‪ ,‬נ״י ‪,1902‬‬
‫אפישן‪ ,‬בילדער א״דגל; באזונדערם דערמאנען מיר די מתנה פון מ י ש ע פ י ש ז א ן‪:‬‬
‫אן אפיש אין רוסיש פון זשיטאמיר ‪ 1876‬וועגן אן אוונט פון ״ארטיסטן ילדישע‬
‫זינגער״ אונטער דער אנפירונג פון אלטער פישזאן‪.‬‬
‫ווניטערדיקע קבלות—אין די קומענדיקע ״ידיעות״‪.‬‬

‫טעאטער‬ ‫יידישן‬ ‫געשיכטע פון ד ע ם‬ ‫״ארכיוו פ א ר ד ע ר‬

‫נאנד‬ ‫‪2‬טער‬ ‫און דראמע״‪,‬‬
‫ד״ר יעקב שאצקי גרייט איצט צו צום דרוק דעם צווייטן באנד פון דעם‬
‫״ארכיוו פאר דער געשיכטע פון דעם ילדישן טעאטעו־ און דראמע״‪ ,‬וואס ווערט‬
‫ארויםגעגעבן פון דעם ילדישן טעאטער‪-‬מוזיי א״נ פון אסתר־רחל קאמינסקי בלים‬
‫ילווא‪ .‬צווישן אנדערע וועלן אין דעם באנד ארללן די ווללטערדיקע ארבעטן‪:‬‬
‫ד״ר י‪ .‬ש י פ ע ר ‪ :‬ילדישע פאלקסשפילן פון ‪ 1750‬ביז ‪ .1850‬ד״ר ב‪ .‬ווי_ינ־‬
‫ר י ב ‪ :‬די עלטערע ילדישע אחשוורוש־שפיל אן א קאמישער פיגור‪ .‬ד ע ר ז ע ל ב ע ר ‪:‬‬
‫וועגן א לעמבערגער אחשוורוש־שפיל‪ .‬נ ח פ ר י ל ו צ ק י ‪ :‬ספר הבדחנים‪ .‬נ‪ .‬וו יי ג י ג‪:‬‬
‫קינסטלעך פערד אין דעם צערעמאניאל פון ילדן אין ‪18‬טן יארהונדערט‪.‬‬
‫ד״ר י‪ .‬ש א צ ק י ‪ :‬ילדיש טעאטער אין האלאנד אין ‪18‬טן יארהונדערט‪ .‬ד ע ר ז ע ל ־‬
‫ב ע ר ‪ :‬אן אומבאקאנטער דיאלאג וועגן איציק אייכלס ״רב הענאך״‪ .‬ז‪ .‬ר יי ז ע ן‪:‬‬
‫דאס קאטאלאני־ליד )לעמבערג ‪ ,(1820‬מיט אן ארללנפיר פון ד״ר י‪ .‬שאצקי וועגן‬
‫חזן קאשטאן און די דובנער ירידים‪ .‬ד״ר י‪ .‬ש א צ ק י‪ :‬ילדיש טעאטער אין ווארשע‬
‫אין די ‪50-40‬ער יארן פון ‪19‬טן י״ה )לויט ארכיוו־מאטעריאלן(‪ .‬ש‪ .‬פ ע ר ל ­‬
‫מ ו ט ע ר ‪ :‬גאלדפאדענם גרויסע אויטאביאגראפיע )פולער טעקםט מיט א פארשטודיע‬
‫פון ד״ר י‪ .‬שאצקי(‪ .‬ש ״ ם ־ ר א מ א ן ‪ :‬די קריטיק איבערן ילדישן טעאטער‬
‫אין רומעניע ביז ‪) 1900‬זייער זעלטענע מאטעריאלן(‪ .‬י‪ .‬ל י פ ש י ץ ‪ :‬שמ״רס‬
‫זכרונות וועגן ילדישן טעאטער‪ .‬מ‪ .‬ש ט א ר ק מ א ן‪ :‬גארדיניאנא‪ .‬ב‪ .‬ט י ר ק ע ל ‪:‬‬
‫געשיכטע פון ילדישן טעאטער אין פילאדעלפיע ביז ‪) 1900‬מיט א סך בילדער(‪.‬‬
‫א‪ .‬ט יי ט ע ל ב ו י ם ‪ :‬זכרונות פון ילדישן טעאטער אין לאנדאן און פאריז <ביז‬
‫‪ .(1914‬ש‪ .‬נ י ג ע ר‪ :‬א‪ .‬ווניטצרס בריוו איןטעאטראלישעענינים‪ .‬מ‪ .‬ש ט א ר ק מ א ן ‪:‬‬
‫‪15‬‬ ‫ידיעות פון ילווא בומ׳ ‪(46-45) 5 —4‬‬

‫א‪ .‬ווללטערס בריוו צו בן־עמי‪ .‬י ע ק ב מ ע ס ט ע ל ‪ :‬געשיכטע פון רעזשי אין ילדישן‬
‫טעאטער‪ .‬א‪ .‬ש ו ל מ א ן ‪ :‬מאנוסקריפטן פון ילדישע פיעסן אין דער ניו־יארקער‬
‫י‬
‫עפנטלעכער ביבליאטעק‪ ,‬ז ‪ .‬ז י ל ב ע ר צ וו י_י ג‪ :‬ביבליאגראפיע פון ילדישע‬
‫ד ע ר ז ע ל ב ע ר ‪ :‬ביבליאגראפיע פון ילדישער טעאטער•‬ ‫טעאטער‪-‬זשורנאלן‪.‬‬
‫ליטעראטור אין בוכפארם‪ .‬מ א י ר ה ו ר וו י ץ‪ :‬ענגלישע ביכער וועגן ץדישן‬
‫טעאטעראיןאמעריקע‪ .‬ד ע ר ז ע ל ב ע ר ‪ :‬אן אמעריקאנערשרגיבער וועגןדעם ילדישן‬
‫טעאטער אין די ערשטע יארן אין ניו־יארק‪ .‬ש‪ .‬א נ ‪ -‬ס ק י ס רעפעראט וועגן ילדישן‬
‫טעאטער געהאלטן אויף דעם אלרוסלענדישן צוזאמענפאר פון טעאטער־טוער אין‬
‫מאםקווע ‪ .1916‬מאטעריאלן און נאטיצן פון מ ש ה ל ע ר ע ר ‪ ,‬פ נ ח ס ק א ן‪,‬‬
‫ח יי ם ר א ב י נ ז א ן‪ ,‬ש ״ ס ־ ר א מ א ן‪ ,‬ז‪ .‬ר יי ז ע ן‪ ,‬ד״ר ע‪ .‬ר י נ ג ע ל ב ל ו ם א״א‪.‬‬
‫ארכיוואליא )איבער ‪ 25‬בריוו פון אברהם גאלדפאדען‪ ,‬צענזור־באוויליקונג פאר‬
‫גאלדפאדענען פון ‪ ;1882‬פון גאלדפאדענם נאטיצבוך; בריוו פון טאנצמאנען‪,‬‬
‫טאבאטשניקאוו‪ ,‬יעקב אדלער‪ ,‬אלטער פישזאן‪ ,‬יעקב דינעזאן צו דער אקטריסע‬
‫ווינאוויטש אפ״א(; בילדער‪ ,‬רעפראדוקציעס פון זעלטענע בריוו‪ ,‬אפישן‪ ,‬אויפרופן‬
‫וכדומה‪ - .‬ד״וי י‪ .‬ש א צ ק י ‪ :‬דער צושטאנד פין דער יןדישער טעאטער־פארשונג‬
‫אין דער גארער וועלט )רעפעראט(‪.‬‬
‫דער פולער אינהאלט פון דעם ״ארכיוו״—אין קומענדיקן נומער ״ידיעות״‪.‬‬
‫ג א ר ד י נ ק א ו ן זגין ״ ב ר א ט ם ט ו ו א ״‬ ‫וועגן י ע ק ב‬ ‫זכרונות‬
‫פרוי ל‪ .‬שערמאן אין מאנט־ווערנאן נ‪ .‬י‪) .‬פאראייניקטע שטאטן( האט לויט‬
‫דער בקשה פון ילווא אנגעשריבן באריכות אירע זכרונות וועגן דער ״דוכאוונא־‬
‫ביבלעיסקאיע בראטסטווא״‪ ,‬יעליסאוועטגראד‪ ,‬און וועגן דעם הויפט־טוער פון דער‬
‫דאזיקער ברודערשאפט יעקב גארדין‪ .‬פרוי שערמאן איז אליין א געבוירענע פון‬
‫יעליסאוועטגראד‪ ,‬זי איז אליין געווען א מיטגליד אין דער ארגאניזאציע •און זי‬
‫איז געקומען קיין אמעריקע אין איין צי_יט מיט גארדינען‪ .‬אין אירע זכרונות‬
‫באשרניבט זי ניט נאר גארדינען אליין‪ ,‬נאר זי גיט אויך א כאראקטעריסטיק פון‬
‫א ריי אנדערע פערזאנען‪ ,‬וואס האבן אין דעם קרניז געשפילט א ראלע‪.‬‬
‫די צוגעשיקטע ארבעט איז א פי״ינער צושטי״יער צו דער געשיכטע פון‬
‫געזעלשאפטלעכע באוועגונגען בני ילדן‪ .‬דער ייווא דריקט אוים זי_ין דאנק דער‬
‫שרניבערין און האלט אויך פאר נייטיק צו פארצייכענען‪ ,‬אז עם איז געווען פ׳‬
‫לעאן גאטליב אין ניו־יארק‪ ,‬וראם האט מיטגעהאלפן מעורר צו זיין פרוי שערמאן‬
‫צו דעד דאזיקער וויכטיקער ארבעט‪.‬‬

‫ד י ה י ם ט א ר י ש ע ס ע ק צ י ע ה א ט פארן פארלאזן בערלין אריבערגעשיקט‬

‫אין ילווא ‪ 9‬קאסטנס מאטעריאלן‪ ,‬צ״א‪ :‬די מאטעריאלן פון פאגראם־ארכיוו וועגן‬
‫די פאגראמען אין אוקראינע )אריגינאלן און קאפיעס פון גבית־עדותן און באריכטן‬
‫פון די פאגראמען אין אוקראינע אין די יארן ‪ ,1921—1918‬פאטאגראפ׳ און פילם‬
‫פון די פאגראמען(‪ ,‬א קאלעקציע פאטאגראפיעס פון אדעסער פאגראם ‪ ,1905‬פון די‬
‫ארכיוון פון שטאקהאלמער הילף׳ק^מיטעט און פון ילדישן םטודענטןיפאראיין אין‬
‫)‪4—5 (45—46‬‬ ‫‪Oplata pocztowa uiszczona ryczattem‬‬

‫‪J E D I E S — BULETYN ZYD. INSTYTUTU NAUKOWEGO‬‬

‫‪Kwiecien—Maj 1934‬‬ ‫‪Adres: Wiwulskiego 18, Wilno‬‬
‫בערלין‪ ,‬ד״ר נ‪ .‬גערגעל‪ ,‬פאלקם־פארלאג אין בערלין‪ ,‬א ריי וויכטיקע זאמלונגען‬
‫דרוקזאכן‪ ,‬ווי וואל־מאטעריאלן צו דער אלרוסלענדישער גרינדונגס־פארזאמלונג‬
‫)קיעוו ‪ ,(1918—1917‬צו דער קהילה אין בערלין אדג״ל‪ ,‬ווי אויך קאמפלעקטן פון‬
‫״ני_יע צי_יט״‪ ,‬קיעוו ‪ ,1918 ,1917‬און ״פאלקסצי_יטונג״‪ ,‬קיעוו ‪ ,1918‬א גרעסערע צאל‬
‫ביכער און פארשיידענע אנדערע היסטארישע מאטעריאלן‪.‬‬

‫צוליב מאנגל אין פלאץ וועלן די באריכטן און קוויטירונגען פון די איבעריקע‬
‫יזווא־צווניגן און ארגאניזאציעס קומען אין דעם נאענטסטן נומער ״ידיעות״‪.‬‬

‫ש מ ע ו ן ד ו ב ב א רו‬
‫יידישע געשיכטע פאר שול און היים‬
‫י‬ ‫מיט ‪ 70‬אילוםטראציעם און קארטעם‬
‫צווייטע אויסגעבעםערטע אויפלאגע‬
‫נעשריבן אריגינעל אין ילדיש אין א לי_יכטער זאפטיקער שפראך פאר קליין און נרויס‬
‫‪1‬טער ט י י ל ‪ -‬מ ז ר ח ־ ת ק ו פ ה‬
‫טייל‪-‬מ ע ר ב ־ ת ק ו פ ה‬ ‫‪2‬טער‬
‫)ארנינגענומען שוין אויך די לעצטע געשענישן אין די_יטש•‬
‫לאנד‪ ,‬די יןדישע קיבוצים א י ן די נ'י_י‪-‬אויפגעקומענע מלונות(‬
‫צו באקומען אין י י ו ו א‬ ‫פארלאג ״ י ו נ ג ב ו ך״‪ ,‬ריגע ‪1934‬‬
‫פ ר י! ז ‪1 :‬טער טייל בדאשירט ‪ 2 -‬גילדן‪2 ,‬טער טייל בדאשידט ‪ 2 -‬גילדן‬
‫ביידע טיילן צוזאמען געבונדן ‪ 4.50 -‬גילדן‬
‫ביי א גרעםערעד באשטעלדנג — ג ע ה ע ד י ק ע ד ר א ב א ט‬

‫א ד ר ע ס ן‬
‫ו ו י ל נ ע‪:‬‬
‫‪Zydowski Instytut Naukowy, Wiwulskiego 18, Wilno‬‬
‫פאריז‪:‬‬
‫)‪E. Tscherikower, 34, Rue Dombasle, Paris (15e‬‬
‫נ י ו ־ י א ר ק‪:‬‬
‫‪Yiddish Scientific Institute, 1133 Broadway, New York‬‬
‫בוענאם־איירעם‪:‬‬
‫‪Instituto Cientifico Israelita, Corrientes 2616, Buenos-Aires‬‬
‫צו דעד פילאלאגישער אדן פםיכאלאגיש־פעדאגאגישער םעקציע שרייבן אויפן ווילנער אדרעם‪.‬‬
‫צו ד ע ד היםטאדישער םעקציע ‪ -‬אדיפן פאריזער אדרעם‪.‬‬
‫צד דער עקאנאבליש־םטאטיםטישער םעקציע — אויפן א ד ר ע ם ‪:‬‬
‫‪J. Leschtschinski, Zabia 9/34, Warszawa‬‬
K. P., ,,Skazka" E . Cunzera z r. 1901. — The D a t e of B i r t h of E . Zunser. 188
Kon, P. Spotkanie mfodego Mickiewicza z ,,rozbojnikiem" zydowskim. —
The Y o u n g M i c k i e w i c z M e e t i n g a J e w i s h ,,Robber". . . . 289
5. Ekonomika, Statystyka / E c o n o m i c s , Statistics
..cstshinsky, J . Pauperyzacja mas zydowskich w Polsce.— The P a u p e r i z a t i o n
of t h e J e w i s h Masses i nPoland 201—208
izabad, Dr. C. Dr. W. Mikfaszewski. Sluzqca jako zagadnienie spoleczne. — 281—283
Dr. W. Milkaszewski. Pracownicy umysfowi ze stanowiska
higjeny spolecznej 283—286
.estschinsky, J. Tsajt*rift far ekon.-statist. fragn fun jidisn lebn in Pojln. 1.1934 286—288
6. Psychologja i Pedagogika / P s y c h o l o g y a n d P e d a g o g i c s
ehrer, L. Dzieci^ctwo a doroslosc — C h i l d h o o d a n d A d u l t h o o d . . . 233—243
Weinberg, Dr. M. 6 rozprawo psychologji zyd. 6 P a p e r s o n t h e P s y c h o l o g y of Jews 257—267
7. rolklor / F o l k l o r e
awidsohn, Dr. J. ,,Jakosci" Zydow. — , , Q u a l i t i e s " of t h e Jews. . . 244—256
8. J$zykoznawstwo / L i n g u i s t i c s
ger, S. Listy Bera Borochowa — A C o r r e s p o n d e n c e of B e r B o r o c h o v . . 5— 24
rnbaum, Dr. S. Historja samogloski w j^zyku zydowskim. — The H i s t o r y
of t h e U-Sounds i n Yiddish 25— 60
yiucki, N. Czasowniki o przyrostku -ir w zydowskich narzeczach ludowych.
Verbs w i t h the suffixs - i r i n the Yiddish D i a l e c t s . . . . 117—137
losberg, B. J$zyk zydowski a Behaghel: ,,Geschichte der deutschen Sprache".
Behaghel's G e s c h i c h t e der D e u t s c h e n S p r a c h e a n d Y i d d i s h . . 153—157
senschein, Inz. L. Prof. W. N. Werchowski. Cheoie. 1, II 171—173
bauer, Dr. M. Zydzi i jqzyk zydowski na zjezdzie naukowym im. Jana
Kochanowskiego.—Jews a n d Y i d d i s h a t t h e C o n f e r e n c e i n H o n o r
of J a n K o c h a n o w s k i . . . . . . . . . .173
istantynowski, M. O wyrazie ,,Teriak" — O n t h e w o r d , , T e r i a k " . . . 184—185
rwitz, M. Wyrazy zydowskie w j$zyku angielskim w Ameryce — Y i d d i s h
Expressions i n A m e r i c a n E n g l i s h 187—188
 TRESC / T A B L E O F C O N T E N T S

1. Ogdlne / G e n e r a l
Wydawnictwa Nadeslane — New P u b l i c a t i o n s r e c e i v e d . . . 189—199, 290—295
Ku czci 70ciolecia Al. Harkawi.—In H o n o r of t h e 7 0 t h B i r t h d a y of A l . H a r k a v y 1— 4
W., M. DziaW.nosc ,,The Jewish Publication Society" w Ameryce a j$zyk
zydowski—The Way of t h e J e w i s h P u b l i c a t i o n Society in America 182—184
2. Bibliologja / B i b l i o l o g y
Libcrman, Ch. ,,Der Blumengarten"—nieznane czasopismo zydowskie — , , D e r
Blumengarten" — a n Unknown Yiddish Periodical . . 174—178
Ehrenpreis, Dr. M. Thimaczenie zyd. powiesci A. Mapu ,,Ahavat Zion" —
Notes o n t h e Y i d d i s h T r a n s l a t i o n of M a p u ' s , , A h a v a t Z i o n " . 188
Shatzky, Dr. J. ,,Ma'asebuch" w czasopismie niemieckim z 18go wieku.—
77ie , , M a ' a s e b u c h i n a G e r m a n P e r i o d i c a l of t h e X V I I I C e n t u r y 188
3. Historja / H i s t o r y
Shatzky, Dr. J. Walka dookola projektowanych czasopism dla Zydow w Polsce.
F a i l e d P l a n s of P e r i o d i c a l s f o r P o l i s h Jews 61— 83
Wachstein, Dr. B. Gmina zydows'ca w Niemczech z korica 18go wieku. —
A Jewish Community i n Germany i n the 18th Century . . 84—116
Kon, P. Toldoth hadefus haivri be'Polaniah... Ch. D. Friedberg . . . 166—171
Shatzky, Dr. J. Przyczynek do historji drukarni zyd. w Polsce — C o n c e r n i n g
t h e H i s t o r y of J e w i s h P r i n t i n g - H o u s e s i n P o l a n d . . . 178—182
‫״‬ Przyczynek do dziejow kolonizacji zydowskiej w Krolestwie
Polskiem. — O n t h e H i s t o r y of t h e J e w i s h C o l o n i z a t i o n i n t h e
K i n g d o m of P o l a n d 209—232
‫״‬ A. Juditsky. JidiSe burzuazje un jidiser proletarjat in erSter helft
XIX jh 268—270
Dr. M. Breger. Zur Handelsgeschichte der Juden in Polen im 17 Jh. 270—271
‫״‬ E. Boss. Sprawa robotnicza w krolestwie Polskiem w okresie
Paskiewiczowskim 271 273 ‫־‬
R. Rybarski. Handel i Polityka handlowa Polski w XVI st. . 273—275
Frank M. Zydzi angielscy w ,,Historji Gospodarczej Zydow" dra J. Schippera.
The Jews of E n g l a n d i n D r . J . S c h i p p e r ' s , , E c o n o m i c H i s t o r y of t h e Jews" 275—280
Kon, P. Burmistrzowie Zydowscy na Bialorusi na poczqtku 19go wieku. —
Jews as C i t y M a y o r s i n W h i t e Russia a t t h e B e g i n of t h e 1 9 t h C e n t u r y 290
4. Hisorja l i t e r a l u r y / H i s t o r y of L i t e r a t u r e .
Shatzky, Dr. J. M. Lowenthal. The Memoirs of Gliickel of Hameln. . . 138—144
‫״‬ Zydzi w Literaturze czeskiej — The Jews i n Czech L i t e r a t u r e . 144—150
‫״‬ Dr. Cenek Zibrt. Ohlas obradnich pisni yelikono£nich Haggadah :
Chad gadia, Echad mi jodea w lidovem podani. . . . 150—153
Ziskind, N. Dr. J. Meitlis. Das Ma'asebuch... 157—165
Shatzky, Dr. J. Nieznane tlumaczenie Adama Mickiewicza na j^zyk zydowski.
U n k n o w n Y i d d i s h T r a n s l a t i o n of A d a m M i c k i e w i c z . . . . 185
Adam Mickiewicz o zyd. opowiadaniach ludowych - A d a m M i c k i e -
wicz a n dthe Yiddish Folk-story . . . . . . . 186
O piesni histor. A. Kohna — Notes o n A b . Cohns , , H i s o r i c a l S o n g " . 186—187
 JIWOBLETER
MIESI^CZNIK ZYDOWSKIEGO INSTYTUTU N A U K O W E G O
THE M O N T H L Y OF T H E YIDDISH SCIENTIFIC INSTITUTE

T O M / V O L . VI —1934
(CTYCZEN - MAJ / JANUARY—MAY)

#‫׳‬ , ..:1‫•ןנ*י‬
ZYDOWSKI 1KSTYTUT NAUKOWY / THE YIDDISH SCIENTIFIC INSTITUTE