‫محسن‬

‫د قرآني زده کړو او پوهنې لړۍ‬

‫‪۹۲‬‬

‫د «لیل» سورت تفسیر‬

‫په پښتو‬

‫ژباړه او څېړنه ‪:‬‬

‫احمد حسین عنایت‬

 ‫بسم الله الرحمن الرحیم‬
‫د شمس سورت تشریح‬
‫د لوراند او لورين الله په نامه‬
‫ژباړه او څېړنه‪:‬‬
‫سورةالیل‬ ‫احمد حسین عنایت‬
‫د لیل سورت (‪)۲۹‬‬
‫د «لیل» سورت مکي دی (‪ )۹۲‬آیتونه یوه رکوع لري په تالوت کې (‪ )۲۹‬په نزول کې (‪)۲‬‬
‫سورت دی د «اعلی» له سورت څخه وروسته نازل شوی دی‬

‫له مخکيني سورت سره يې اړیکه‪:‬‬

‫د تالوت په لړ کې له دې څخه مخکينی سورت «شمس» دی ددې سورت ورته والی له مخکيني‬
‫سورت سره له بې شمېره اړخونو او جهتونو څرګند او ثابت دی او ډیرې توضیح ته اړتیا نه لري‪ :‬د‬
‫دواړو سورتونو د پیل په سوګندونو کې چې د ورځې د روښنايي مهال ته او د شپې ‪ ،‬د تیاره او پټولو‬
‫مهال ته اشاره شوې ده‪ ،‬او هغه محوري او متمرکز نقشونو ته چې «تقوا» او «تزکیه» او «د مال اعطا او‬
‫ورکړې» په دواړو سورتونو کې پیدا کړي دي‪ ،‬او په پای کې د «اشقیاء» د نقش او سرلیک په ښودلو‬
‫چې نوموړو درې ګونو ارزښتونو ته شاکوونکي او د هغوی له برکتناکو اغېزو محروم دي‪.‬‬
‫په دواړو سورتونو کې له «حرکت» او د شپې او ورځې له تناوب څخه پیدا کېدونکی تغییر او ډول ډول‬
‫کېدنه چې د «حیات» د ځواک د پیدایښت او د هغه د تسویي او تدریجي ودې او تکامل المل کېږي‬
‫څرګندوي‪ ،‬چې په پایله کې يې مختار او عاقل موجود ظهور کړی‪ ،‬همدا راز څرګندوي چې د هستۍ د‬
‫پديدو په منځ کې تضاد او تقابل او د شپې او ورځې او فصلونو تناوب‪ ،‬ددې کمال بښونکو تحولونو او‬
‫بدلونونو محرک او هڅوونکي دي‪ ،‬د تسویه شوي نفس په اړه چې دادی اوس د پېژندنې‪ ،‬شناخت‪،‬‬
‫لید‪ ،‬اورېدنې او فؤاد (زړه) په وسیلو او توکو سمبال دی او «اختیار» ورته ورکړل شوی او بښل شوی‬
‫دی‪ ،‬او دفجور او تقوا دوه الرې ورته الهام شوي دي‪ ،‬او د دنیا او آخرت‪ ،‬تیاره او نور‪ ،‬ظلم او عدل ‪...‬‬
‫د دوو تګالرو او مسیرونو تر منځ په انتخاب کې ورته اختیار ورکړل شوی دی‪ ،‬چې په دې توګه د ابتالء‬
‫او ازمیښت په بټۍ کې د بالقوه استعدادونو د تحقق په جهت کې د ودې‪ ،‬رشد او کمال په لور د تحرک‬
‫او هڅې په حال کې دی‪.‬‬
‫کوم تفاوت او توپیر چې دا دوه سورتونه يې لري په هغه لید کې دی چې له دې حرکته دوو مختلفو‬
‫نقطو ته غځېدلی دی؛ د شمس په سورت کې‪ ،‬لکه څنګه چې په خپل ځای کې وویل شول‪ ،‬د سرنوشت‬
‫او سرليک د سفر محرکاتو او هڅوونکو ته پاملرنه شوې ده او د جاذبې او دافعې له عمومي قوانینو‬
‫خبره کوي چې د ټولو مخلوقاتو [ له هغې جملې انسان (فالهمها فجورها و تقویها) ] ترمنځ شتون‬
‫لري چې حرکت او حیات رامنځته کوي‪ .‬او له همدې المله له شپې او ورځې [لیل و نهار] څخه‬
‫مخکې‪ ،‬له لمر [شمس(جرم او تشعشع = د نننۍ جاذبه او دافعه)] څخه یادونه کوي‪ .‬خو په دې‬
 ‫سورت کې له پیله په شپه او ورځ [لیل او نهار] او پایله يې چې د ډول ډول موجوداتو د نر او ښځې‬
‫پیدایښت دی سوګند خوري‪ .‬نو پر دې بنا ددې سورت لید عمدتا دوه ګوني وجود ته او د موجوداتو تر‬
‫منځ تقابل ته او هغه وده موندي محصول ته دی چې له دې ترکیبه حاصليږي‪ .‬په دې مفهوم چې د‬
‫سرنوشت او سرليک په دې سفر کې د سختیو او مصیبتونو شتون د حرکت الزمه دي چې همدا‪،‬‬
‫آسانۍ‪ ،‬سوکالۍ او راحت ته معنا ورکوونکي او د الرې د ادامې تضمین کوونکي دي‪.‬‬
‫ځېنې مهمې کلیدي کليمې چې ددې سفر د پړاوونو‪ ،‬پوړيو او پوړونو بیانوونکي دي او په مشترکه توګه‬
‫په دواړو سورتونو کې کارول شوي دي په الندیني جدول کې ښوول شوي دي‪:‬‬
‫د لیل سورت‬ ‫د شمس سورت‬ ‫موضوع‬
‫په شپه او ورځ سوګند وَالنَّهَارِ اِذَا جَلَّاهَا‪.‬وَاللَّيْل اِذَايَغْشَاهَا وَاللَّيْل اِذَا يَغْشَى‪.‬وَالنَّهَارِ اِذَا تَجَلَّى‪.‬‬
‫فَاَمَّا مَنْ اَعْطَى وَاتَّقَى ـــ وَسَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى‬ ‫فَاَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا‬ ‫تقوی‬
‫الَّذِي يُوْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى‬ ‫قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَ كَّاهَا‬ ‫تزکیه‬
‫وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَى ـــ الَّذِي كَذَّبَ وَتَوَلَّى‬ ‫فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا‬ ‫تکذیب‬
‫لَأ يَصْلَاهَا اِلَّأ الْأَشْقَى‬ ‫اِذِ انْبَعَثَ اَشْقَاهَا‬ ‫شقاوت‬

‫د سورت د مضمونونو محور‪:‬‬

‫پر شپه او ورځ او پر هغه څه چې نر او ښځه يې پنځولي له درې ګونو سوګندونو وروسته او د انسان د هڅو‬
‫د راز راز والي پر مؤکده نتیجه اخېستنه‪ ،‬د دغو هڅو دوه بېالبېلې تګالرې چې په بشپړه توګه متضادې‬
‫پایلې لري څرګندوي‪ .‬لکه څنګه چې د انسان انګېزې‪ ،‬هدفونه او موخې مختلفې او راز راز دي‪ ،‬ټاکل شوي‬
‫مقصود او مطلوب ته د رسېدو لپاره هڅې او تالش يې هم یو له بله توپير لري‪ (.‬اِنَّ سَعْيَکُمْ لَشَتَّى )‪ .‬خو دا‬
‫هڅې او کوښښونه په هر حال کې‪ ،‬د فوق العاده راز راز والي او توپیر سره سره‪ ،‬د دنیا یا آخرت له دوو‬
‫عمومي او کلي الرو څخه خارج نه دي‪.‬‬
‫هغه کسان چې د ثروت‪ ،‬شهوت‪ ،‬شهرت او ‪ ....‬له هدفونو څخه په هر یو پسې ځي په حقیقت کې د یوې‬
‫واحدې الرې له څانګو تېرېږي چې یوه مقصد ته رسېږي‪ .‬همدا ډول هغه کسان چې د ایمان‪ ،‬اسالم‪،‬‬
‫احسان او ‪ ...‬په مختلفو څانګو پل ږدي هر یو د یوې واحدې تګالرې له لورې تېرېږي‪ .‬له دغو دوو الرو‬
‫هره یوه يې درې نښې لري چې له یو بل سره يې د توپیر وجه څرګندوي‪ :‬له خلق سره په تړاو نښه‪ ،‬له خپل‬
‫ځان سره په تړاو نښه‪ ،‬له خالق سره په تړاو نښه‪ .‬له خلق سره په تړاو‪ ،‬بېوزلو او نیازمندانو ته د «عطا» کولو‬
‫یا «بخل» کولو په میزان پېژندل کېږي‪( .‬فَاَمَّا مَنْ اَعْطَى ‪ ...‬وَاَمَّا مَنْ بَخِلَ‪ ،) ...‬له خپل نفس سره په تړاو‪،‬‬
‫الهي حریمونو‪ ،‬حدودو او بريدونو ته د ژمنې‪ ،‬پلیونۍ او ټينګېدو په میزان چې د «تقوی» د کنټرولوونکي‬
‫ځواک له وړتیا سره څرګندېږي او د داسې مهار نشتوالی د نه اړمنتیا له احساسه او د هغه قانون او قاعدې‬
‫په وړاندې له سر کښۍ سرچینه نیسي‪ ،‬چې غواړي د نفس سرغړونه او بې بندوباري مهار کړي‪( .‬فَاَمَّا مَنْ‬
‫اَعْطَى وَاتَّقَى ‪ ...‬وَاَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى‪ .)...‬او په پای کې له خالق سره په تړاو د ښېګڼو او نېکیو د‬
‫ارزښتونو د تصدیق یا تکذیب په ميزان‪ ،‬چې د « اسماء الحسنی» ځال او نظاره ده‪ ،‬پېژندل کېږي (وَصَدَّقَ‬
‫بِالْحُسْنَى ‪....‬وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَى ‪)...‬‬
‫سره ددې چې پورتنۍ ويشنه جامع او مانع نه ده او له دې تفکیک او بېلښت سره‪ ،‬د آیتونو پراخ حقیقتونه نه‬
‫محدوديږي‪ ،‬خو لږ تر لږه کېدای شي وویل شي چې درې مختلفې جلوې یو حقیقت څرګندوي او لکه د‬
‫ځلېدونکي الماس په څېر چې بې شمېره مخونه لري‪ ،‬د هغه نور د زاويي پر بنسټ چې پرې لګېږي‬
‫مختلفې وړانګې غبرګوي‪ .‬وده موندی او باکماله انسان هم پر دې حساب چې اړیکه يې له خالق‪ ،‬خلق او‬
‫یا له خپل ځان سره تر قضاوت الندې ونېول شي‪ ،‬راز راز انعکاسونه پیدا کوي‪ .‬لکه څنکه چې په قرآن کې‬
‫د هدایت موندلو په اړه هم یو ځل له متقین نوم وړل کېږي‪ ،‬یو ځل له مؤمنین‪ ،‬یو ځل له محسنین او په‬
‫پای کې هم له مسلمین‪ .‬په ظاهر کې داسې ښکاري چې هر یو‪ ،‬یوه بېله او مستقله ډله ده خو په حقیقت کې‬
‫د یوه وده موندي انسان مختلفې جلوې او بڼې دي‪:‬‬
‫هُدى لِلْمُتَّقِينَ (‪) ۲‬‬ ‫الم ذَلِكَ الْکِتَابُ لَأ رَيْبَ فِيهِ‬
‫(‪)۹‬‬ ‫هُدى وَ بُشْرَى لِلْمُوْمِنِينَ‬ ‫طس تِلْكَ آيَاتُ الْقُرْآنِ وَكِتَابٍ مُبِينٍ‬
‫(‪) ۳‬‬ ‫هُدى وَ رَحْمَة لِلْمُحْسِنِينَ‬ ‫الم تِلْكَ آيَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِيمِ‬
‫(‪)۴‬‬ ‫وَ هُدى وَ رَحْمَة وَ بُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ‬ ‫وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْکِتَابَ تِبْيَانا لِکُل شَيْءٍ‬
‫په واقعیت کې تقوی‪ ،‬ایمان او احسان د انسان د نفس درې اصلي جلوې یا بڼې له ځان سره‪ ،‬له خالق سره‬
‫او له خلق سره په تړاو دي چې ددوی جامع‪ ،‬اسالم یعنې الله ته او هغو اوامرو ته بشپړ تسلیم دی چې د‬
‫پورتنیو دریو بڼو په اړه يې تشریع کړي دي‪.‬‬
‫له همدې المله وینو چې د متقین په اړه يې د هدایت په ذکر بسنه کړې ده (هُدى لِلْمُتَّقِينَ )‪ ،‬د مؤمنین په‬
‫اړه ایمان ته بشارت ورزیات شوی دی (هُدى وَ بُشْرَى لِلْمُوْمِنِينَ ) او د محسنین په اړه هدایت ته رحمت‬
‫(هُدى وَ رَحْمَة لِلْمُحْسِنِينَ )‪ .‬خو کله چې مسلمین ته وار رسېږي هر درې واړه خصلتونه هدایت‪،‬‬
‫بشارت‪ ،‬او رحمت سره یو ځای راټول شوي دي (وَ هُدى وَ رَحْمَة وَ بُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ )‪.‬‬
‫نو دا نکته ددې سورت اصلي محور دی چې ولې الله تعالی انسان آزاد پرېښی او د شقاوت او سعادت دوه‬
‫الرې يې ورته ښوولې دي‪ .‬البته هغه ته يې خبرتیا هم ورکړې ده چې داسې نه چې د هغه له هدایته سرغړونه‬
‫وکړي او د عقوبت او عذاب وړ شي او د خپلو کړنو او عملونو په اور اخته او ونېول شي‪.‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَن ال َّرحِيمِ‬
‫وَاللَّيْل اِذَا يَغْشَى﴿‪﴾۲‬‬
‫پر شپه قسم‪ ،‬هغه مهال چې [ځمکه په خپلو تيارو کې پټه کړي او] ونغاړي!‬
‫جلَّى﴿‪﴾۹‬‬
‫وَالنَّهَارِ اِذَا تَ َ‬
 ‫او پر ورځ قسم‪ ،‬هغه مهال چې رڼا کيږي [او څيزونه دهغې په ځال کې څرګندېږي]‪.‬‬
‫وَمَا خَلَقَ الذَّكَرَ وَالْأُ ْنثَى﴿‪﴾۳‬‬
‫(‪)۲‬‬
‫او سوګند پر هغه څه [= هغه الملونه] چې نرینه او ښځينه يې پنځولي‪.‬‬
‫اِنَّ سَعْيَکُمْ لَشَتَّى﴿‪﴾۴‬‬
‫( ‪)۹‬‬
‫چې په تحقیق ستاسو [کړنې او] هلې ځلې بېالبېلې [خپرې ورې او ډول ډول] دي‪.‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ن سَعْيَکُمْ لَشَتَّى‪ .‬د «لیل»‬
‫خلَقَ ال َّذكَرَ وَالْأُنثَى‪ .‬اِ َّ‬
‫وَاللَّيْل ِاذَا يَغْشَى‪ .‬وَال َّنهَارِ اِذَا تَجَلَّى‪َ .‬ومَا َ‬
‫سورت د پیل څلورآیتونه چې دري يې سوګندونه دي اوڅلورم يې نتیجه او د سوګندونو‬
‫ځواب‪ .‬له هر سوګند څخه مخکې چې «واو» راغلی د سوګند واو دی‪ .‬وَاللَّيْل‪ ،‬قسم پر شپه‪ .‬د‬
‫شپې کوم مهال؟ ِاذَا َيغْشَى‪ .‬هغه مهال چې د هغې تیاره پر هر ځای خپره شي او هر ځای په‬
‫خپله تیاره کې ونغاړي‪ .‬یَغشی ‪ ،‬د غشاء له ريښې‪ ،‬یعنې ټول څيزونه پوښي او پټوي‪ .‬نو‪،‬‬
‫سوګند پر هغه مهال دی چې د شپې تیاره پر هر ځای او هر څیز لوېدلي وي‪ .‬د شپې په سر کې‬
‫ال هم لږه رڼا شته‪ ،‬خو وروسته ورو ورو په تدریج رڼا ورکېږي او هر څيز په تیاره کې ډوبېږي‪.‬‬
‫نو د شپې پر هغې برخې قسم یاد شوی دی چې هوا په بشپړه توګه تیاره ده‪ ،‬مطلقه تیاره‪.‬‬
‫وَالنَّهَارِ‪ ،‬دوهم قَسَم‪ .‬قسم پر ورځ دی‪ ،‬خو د ورځې کوم مهال؟ ِاذَا تَجَلَّى‪ .‬هغه مهال چې په‬
‫بشپړه توګه ځال کوي او رڼا شي‪« .‬تجلی» یعنې جلوه کول‪ ،‬ځلېدل؛ روښانه‪ ،‬برېښنده او‬
‫ښکاره کېدل‪ .‬هر دواړه سوګندونه‪ ،‬سوګند پر غایت او منتها دی؛ د تیاره اوج او د رڼا اوج‪ .‬نه‬
‫د ورځې په سر‪ ،‬چې تیاره او رڼا ګډه وډه او په اصطالح برګه ده‪ ،‬او نه د ورځې په پای‪ ،‬چې د‬
‫لمر پرېواته پیل کېږي‪.‬‬
‫دريم سوګند‪ :‬وَمَا خَ َلقَ ال َّذكَ َر وَالْأُنثَى‪ .‬یعنې هغه چې الله تعالی خلق کړي او پنځولي دي‬
‫«ذَکَر» او «اُنْثَی» یعنې نرینه او ښځینه‪ .‬که هغه انسان دی او که نور ژوندي موجودات دي‪.‬‬
‫همدغه تضاد چې د شپې او ورځې تر منځ شتون لري‪ ،‬یا دغه دوه ګوني توب د نهایت رڼا او‬
‫نهایت تیاره تر منځ – چې ښايي اوس مناسب نه وي نوم يې تضاد وبولو – دا مغایرت او‬
‫توپیر‪ ،‬چې د هغوی له ترکیبه حیات رامنځته شوی دی‪ ،‬د نرینه او ښځینه تر منځ د مباینت‬
‫[بېلوالی] او مغایرت [توپير] او اختالف تر څنګ یاد شوی دی‪.‬‬
‫که شپه او ورځ نه وای د هستۍ جهان به یونواخته او یو ډول وای او اصالً هيڅ څیز نه‬
‫رامنځته کېده‪ .‬مثالً باد هغه مهال رامنځته کېږي چې سړه او توده هوا له یو بل سره تالقي او‬
‫یو ځای شي‪ .‬یعنې په فضا کې د تودوخې او حرارت اختالف او توپیر‪ ،‬حرکت رامنځته کوي‪.‬‬
‫هوا له تودوخې سره منبسطه کيږي او حجم يې زیاتېږي او ګرمه منبسطه شوې هوا اوچتېږي‬
‫او په یخه منقبض شوې هوا توئېږي او خپرېږي‪ .‬او په پایله کې یو سیکل او دوران رامنځته‬
‫کېږي چې د راز راز بادونو د پورته کېدلو المل کېږي‪ .‬باد چې اوچتېږي‪ ،‬د اوقیانوس رطوبت‬
‫او لمده بل‪ ،‬چې د اوبو له تبخیره پیدا شوی دی‪ ،‬له ځان سره پورته کوي او د ځمکې نورو‬
‫برخو ته يې وړي‪ .‬نو د شپې او ورځې د حرارت اختالف باد رامنځته کوي او باد رطوبت‬
‫لېږدوي او لمده بل هم طبیعت خړوبوي‪ .‬نو پر دې بنا که شپه او ورځ نه وای‪ ،‬طبیعت نه‬
‫خړوبېده او په دې صورت کې به هيڅ ګیاه او نبات نه زرغونېده او د ځمکې پر مخ به حيات یا‬
‫ژوند نه رامنځته کېده‪ .‬دا دوه ګوني توب او تضاد چې د ځمکې پر مخ د ژوند المل شوی دی‪.‬‬
‫په همدې ډول چې بل سبب يې د موجوداتو د نر او ښځې دوه ګوني توب دی چې دا دواړه د‬
‫یو بل له ترکیب سره د ځمکې پر مخ د حیات منشاء او سرچینه شوي جوړوي‪ .‬نو ګورو چې‬
‫همدا د شپې او ورځې تباین څومره د خیر محصول له ځانه سره لري‪ .‬یا د نر او ښځې له دوه‬
‫رازوالي او دوه ګونيتوب څومره مطلوب محصول رامنځته شوی دی‪.‬‬
‫خو څه ډول پایله او نتیجه ترې اخلي؟ وايي لکه څنګه چې د شپې او ورځې او د نر او ښځې‬
‫تر منځ تفاوت‪ ،‬توپير او اختالف دی‪ ،‬ستاسو کړن او عمل هم ډېر ګډوډ او تيت دی؛ اِنَّ‬
‫سَعْيَکُ ْم لَشَتَّى‪ .‬دا «الم» د تأکید لپاره دی‪ .‬البته د ځېنو عملونه او کړنې لکه د ورځې په څېر‬
‫روښانه او رښتيني دي او د ځېنو هم د شپې په څېر تور او تیاره‪ .‬په ژوندانه کې زموږ هڅې‬
‫ټولې د ورځې په څېر نه دي‪ ،‬هغه ټولې د شپې په څېر هم نه دي‪ ،‬زموږ عملونه تیت او‬
‫پراګنده دي‪ .‬موږ خپل عمر او د ژوند پانګه مو په ډېرو څيزونو لګوو او ټول له یو بله ګډوډ‬
‫دي؛ ښه او بد کارونه او تیاره او رڼا کارونه ‪.‬‬
‫له دې دریو یا څلورو سوګندونو سره [که « ُانْثی» هم قسم وګڼو] غواړي بیان کړي چې منظور‬
‫يې څه ډول ګډوډي او پراګندګي ده‪ ،‬د انسان څه کار یا کارونه ګډوډ دي؟‬
‫کوم اختیار او استعداد چې انسان ته ورکړل شوی دی‪ ،‬ډول ډول موخې او انګېزې رامنځته‬
‫کوي او هغه ته د رسېدلو په شوق کې د هڅو د کچې ‪ ،‬تشخیص او پېژندنې پر بنسټ‪ ،‬افکار‬
‫[اندونه]‪ ،‬عقيدې [ګروهنې] او صفتونه ظهور کوي او څرګندېږي چې د حیواناتو پر خالف یو‬
‫تر بله متمایز او بېل دي او په اصالح او افساد‪ ،‬بخشش او بخل‪ ،‬تقوا او تجاوز‪ ،‬احسان او‬
‫ګناه او ‪ ...‬کې یو تر بله په تضاد کې واقع کېږی‪.‬‬
 ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪۲‬ــ پر شپه او ورځ او هغه الملونه چې زوجیت [جوړه توب] [نر او ښځه] يې رامنځته کړي‬
‫دي درې ګوني سوګندونه‪ ،‬په طبیعت کې دوه ګوني توب ‪ ،‬تفاوت او توپیر څرګندوي چې د‬
‫هغوی تناوب او ترکیب د ژوند او حیات د پیدایښت او د نباتي ډول ډول بڼو او د ژوندیو‬
‫موجوداتو د زېږون او زېږندې‪ ،‬ودې او تکامل المل شوی دی‪ ،‬د شپې ورځې‪ ،‬نرينه او ښځينه‬
‫موضوع ګانې په مسلّم دلیل او هر ځایوالی او عمومي والی او د نه انکار وړتیا يې کولی شي د‬
‫سوګند د شاهد په توګه‪ ،‬د هاغې نتیجې لپاره چې په ورپسې آیت کې السته راځي‪ ،‬د استناد په‬
‫توګه وګڼل شي‪ .‬حال دا چې که په خدای او د هغه په صفتونو سوګند خوړل شوی وای‪ ،‬ددغه‬
‫آیت د نزول پر مهال‪ ،‬ال پر هغوی معرفت حاصل شوی نه وه او داسې وړ پاملرنه يې نه‬
‫راپاروله‪ .‬پر دې سر بېره د شپې او ورځې تناوب یعنې د ځمکې او د هغې د فضا سړېدل او‬
‫تودېدل د باد د پیدایښت‪ ،‬د دریابونو لمده بل ته د حرکت ورکولو‪ ،‬د ورېځې د تشکیل او د‬
‫اورښت د اورېدلو او په ځمکه کې د ژوند د پیدا کېدلو المل کېږي چې د « نر او ښځې»‬
‫پنځېدل [دریم سوګند] د هغه له آثارو او په هغه پسې دي‪.‬‬
‫‪۹‬ــ «شَتَّی»‪ ،‬د شتیت جمع [ لکه مرضی د مریض جمع] په خپوروالي او بېالبېلوالي او د‬
‫موخې او ټاکلي لور په نه شتون داللت کوي‪ .‬اشتات د جمیع په مقابل کې دی [نور ‪۱۲‬‬
‫(‪ )۱۲:۹۴‬او حشر ‪ ])۲۴:۴۲( ۲۴‬او راز راز والی په نظر کې لري‪ ،‬لکه په طبیعت کې د ګیاه‬
‫ګانو راز راز ډولونه [نَباتٍ شَتّی – ‪ ] )۴۳:۹۵( ۴۳‬یا د قیامت په ورځ د خلکو خپوروالی او‬
‫راز راز والی [ َيوْمَئِ ٍذ يَصْدُرُ النَّاسُ اَشْتَاتا لِيُ َروْا اَعْمَالَهُمْ – زلزله ‪ .])۱:۲۲( ۱‬ګواکې ژمي ته‬
‫يې له دې المله «شتاء» ویلی چې د ونو میوه او بار او پاڼې ترې بېلې او په طبېعت کې خپرېږي‬
‫او تیت او پرک کېږي‪ .‬انسان د ګیاه ګانو او حیواناتو پر خالف‪ ،‬چې د طبیعي او غريزي‬
‫هدایت مطابق عمل کوي‪ ،‬د «اختیار» او د انتخاب د حق له المله چې الله تعالې پرې پېرزوینه‬
‫کړې او ورته يې بښلی دی‪ ،‬هڅې يې د انګېزو او موخو پر بنسټ متفاوتې دي او توپير لري‪،‬‬
‫لکه د شپې او ورځې تناوب او تضاد‪ ،‬نور او ظلمت‪ ،‬رڼا او نیاره‪ ،‬تودوخه او سړوخه‪ ،‬پټ او‬
‫ښکاره‪ ،‬حرکت او سکون‪ ،‬چې د داسې دوه ګوني توب له منځه په ځمکه کې د ژوند او حیات‬
‫راز راز بڼې رامنځته شوي دي‪ .‬سربېره پر دې‪ ،‬د ځمکې په کره کې د ژوند د تحوالتو او‬
‫اووښتون تاريخ څرګندوي چې د ژوندانه څرخې د زوجیت [جوړه توب] له پیدایښت وروسته‬
‫فوق العاده بیړه او تلوار موندلی دی‪.‬‬
 ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫فَاَمَّا مَنْ اَعْطَى وَاتَّقَى﴿‪﴾۴‬‬
‫نو هغه څوک چـې [لـه خپلـه مالـه] وركـړه [او بښـل] وکـړي او [د نفـس لـه هـوا او ځـان‬
‫غوښتنې] پرهېز [او ځان ساتنه] وكړي‪،‬‬
‫وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى﴿‪﴾۱‬‬
‫( ‪)۳‬‬
‫[= د نیکیو منونکی‬ ‫او غوره ترین [او بهترینه وینا او کړنه یا حق ته بلنه ] تصدیق کړي‬
‫او هرکلی کوونکی وي]‪،‬‬
‫سرَى﴿‪﴾۷‬‬
‫َسرُهُ ِللْيُ ْ‬
‫فَسَنُي ِ‬
‫نو ژر به [مونږ هم] هغه [د ودې او کمال په الرکې ] د آسانۍ لپاره [دهغه نفساني سختۍ‬
‫(‪)۴‬‬
‫او خنډونه] آسان کړو‪.‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫فَاَمَّا مَن اَعْطَى نو هر څوک چې بخشش او مرسته وکړي‪ .‬د بخشش اهل او سخاوتمند وي‪ :‬د‬
‫خیر اهل وي‪ .‬دا یوه ځانګړتیا‪ .‬دویم‪ :‬وَاتَّقَى‪ .‬تقوا ولري‪« .‬تقوا» څه څيز دی؟ تقوا یعني برېک‬
‫او تمېدنه! انسان چې د بریک او تمېدو صالحیت ولري‪ ،‬د شهوتونو په ځوړ که روان شي‪،‬‬
‫کولی شي تم شي‪ ،‬که عصباني شو‪ ،‬که په غوسه شو کولی شي خپل ځان کنټرول کړي‪ ،‬که په‬
‫شهوت اخته شو‪ ،‬کولی شي خپل ځان مهار او کنټرول کړي که د ډېر غوښتنې په وسوسه‬
‫اخته شو او د خلکو مال يې هم په واک او اختیار کې وي‪ ،‬کولی شي وسوسې ته تسلیم نه شي‬
‫او خپل نفس په خپل اختیار کې ونيسي‪ .‬په ډیری ځایونه کې الزم دي چې انسان خپله مخه‬
‫ونيسي‪ .‬تر ټولو مهمه يې پوړۍ پالنه ده چې ډېره سخته ده‪ .‬نو‪ ،‬له ګهيځه تر شپې باید سل‬
‫ځایه بریک ونیسو او تم شو‪ .‬په موټر چلولو کې هغه باید ګړندی هم کړو او هم ګېر بدل کړو‬
‫او هم ستېرینګ په الس کې ولرو او هم په خطرونو کې باید برېک ونيسو او تم شو‪.‬‬
‫انسان د خپل ځان په هدایت او چلند کې هم د خطرونو او ګواښونو سره مخامخ دی‪ ،‬نو‬
‫ځکه باید احتیاط او پروا وکړي او څارونکی اوسي‪ .‬په هر حال‪ ،‬د نفس مهارول او نهی کول‬
‫او نه بې بندوباره کېدل‪ ،‬او د نفس مهار او قیضه په موقع او سم مهال کشول آسان کار نه دی‪.‬‬
‫هغه څوک چې وايي زه هر هغه کار چې زړه مې وغوښتل او هر کار چې مې خوښ شو کوم‬
‫يې‪« ،‬تقوا» نه لري‪ .‬مګر هغه څوک چې پروا کوي پام او غور کوي چې کوم ځای حق دی او‬
‫کوم ځای باطل‪ ،‬له کومه کاره الله راضي دی او له کومه نه‪ ،‬چې پوهېږي او ددې پروا کوي‬
‫چې دا ګناه ده او هغه ثواب‪ ،‬دا د تقوا اهل دی‪ .‬نو دویم صفت‪ ،‬د هغه چا صفت دی چې پر‬
‫خپل ځان مسلط دی‪ .‬مثالً د سترګو تقوا لري که الله تعالی فرمان ورکړی چې نامحرم ته مه‬
‫ګورئ‪ ،‬ورته نه ګوري‪ .‬د غوږونو تقوا لري‪ ،‬د السونو تقوا لري‪ ،‬ځکه چې زموږ هر غړی د‬
‫ځان له پاره خپله تقوا لري‪ .‬نو دا ټوله تقوا ده‪.‬‬
‫سنَى‪ .‬او تصدیق يې کړ‪ .‬کوم څیز؟«حُسنی» دوه معناوې لري‬
‫دریمه ځانګړتیا‪َ :‬وصَ َّدقَ بِالْحُ ْ‬
‫ښکال او نېکي‪ ،‬په قرآن کې راغلي دي چې کافرې ښځې تاسو ته حاللې نه دي‪ ،‬حتا که حُسن‬
‫يې تاسو حیران کړي‪ .‬ــ ښکاره ده چې «حُسن» دلته د ښکال په معنا دی‪ .‬په ډېرو ځایونو کې‬
‫هم د نېکۍ او ښه والي په معنا راغلی دی‪ .‬او له بلې خوا‪ ،‬ښه او نېک څيزونه ښکلي هم دي‬
‫او هر څیز چې زېبا او ښکلی وي له یو اړخه ښه او ګټور او نېک هم دی د چا په سترګو کې‬
‫چې له ښه والي په وړاندې ځېل او هوډه شتون ونه لري او وجود يې د ښو منونکی وي‪،‬‬
‫هغوی هم ښکلي په نظر راځي‪« .‬حُسنی» کولی شو په پښتو کې پر هر هغه څه چې‬
‫ارزښتناکه‪ ،‬وړ او ښه دی اطالق کړو‪ .‬په یو اعتبار‪ ،‬د ارزښتونو د احیا او ژوندي کولو له پاره‬
‫هڅه او تالش دی‪ .‬یعنې «حُسنی» کیدی شي هماغه ارزښتونه وګڼو‪ .‬تقوا ارزښت دی؛ ایثار‬
‫ارزښت دی؛ نورو ته خیر رسول او خدمت کول ارزښت دی‪ .‬دا تصدیق کړي او رښتیا يې‬
‫وګڼي‪ .‬خو نه یوازې په ژبه‪ .‬قرآني تصدیق وجودي او عملي تصدیق دی‪ .‬د قرآن په منطق کې‪،‬‬
‫مصدِّق هغه څوک دی چې هم په ژبه او هم له زړه او له خپل ټول وجود سره ښېګڼو پسې وي‪.‬‬
‫دې ته تصدیق وايي‪ .‬اوس نو ددې باور درلودلو او رښتیا ګڼلو او د نفس پر هوا د غلبې کولو‬
‫پایله او نتیجه څه ده؟‬
‫فَسَنُيَسِرُ ُه‪« .‬فَ»پر دې بنا‪«.‬سَ» یعنې ډېر ژر‪ .‬نُیَسِرُ ُه موږ به آسان کړو‪ .‬څه څیز؟ دا د«هُ»ضمیر‬
‫یعنې هغه‪ .‬نو‪ ،‬یعنې هغه پخپله آسانوو‪ .‬په ځینو ترجمو کې راغلي دي چې د هغه لپاره يې‬
‫سرَى‪.‬‬
‫آسانوو‪ .‬خو د آیت سمه معنا داده چې هغه پخپله آسانوو‪.‬د څه کار لپاره يې آسانوو؟ لِلْيُ ْ‬
‫ښايي بهتر وي د مطلب د روښانه کولو لپاره یومثال وړاندې کړو‪ .‬فرض کړئ یو چا چې په‬
‫خپل ټول عمر کې غال نه وي کړي وغواړي په غال الس پورې کړي؛ د لومړي ځل لپاره يې‬
‫زړه داسې درزېږي ته به وايې چې له کومي يې راوځي‪ ،‬رنګ يې الوتی وارخطا او پښېمانه وي‬
‫چې هسې نه چې ونېول شي‪ .‬خو چې څو ځله غال وکړي دا کار ورته ورو ورو آسانېږي؛ لږ لږ‬
‫شخصیت او نفس يې دا کار د ځان له پاره آسان مومي او په آسانۍ يې مني‪ .‬غال ورته لکه د‬
‫اوبو څښلو په څېر آسانيږي؛ ان تر دې چې کېدی شي د غال پر مهال په ډیره آسانۍ په انسان‬
‫وژنه الس پورې کړي او ټنډه يې تروه هم نه شي‪.‬‬
‫دا قاعده هم په ښو کارونو کې او هم په بدو کارونو کې صدق کوي‪ .‬د دنیا کارونه ټول همدا‬
‫راز دي‪ .‬سړی تعجب کوي چې څه ډول یو انسان یو ډېر دروند وزن له ځمکې اوچتوي‪ ،‬خو‬
‫دا له دې پرته نور هيڅ نه دي چې ددې کار سرته رسول ورته له کلونو کلونو تمرین او ورزش‬
‫وروسته حاصل شوی دی‪ .‬یا د مداري کارونه او د اکروبات ننداره‪ .‬دا په رښتیا د حیرانتا وړ‬
‫دي‪ ،‬دوی په څومره آسانۍ دا سخت کارونه سرته رسوي؟ یوازې په تکرار او تمرین‪.‬‬
‫په همدې ترتی ب متقي هم له تمرین سره او په تدریجي توګه پر نفس تسلط او د شر د تمایالتو‬
‫په وړاندي د ځان په مهارولو‪ ،‬خپل و جود د خیر کارونو لپاره آسانوي‪ .‬که څوک په درس‬
‫ویلو کې زیار وکاږي اوس به ورته لږه سخته وي خو د وخت په تېرېدو خپل وجود د علم‬
‫حاصلولو لپاره آسانوي او باید اوس ښه درس ووايي خو د تکرار او تمرین وروسته تحصیل‬
‫ورته آسانېږي‪ .‬دلته دا آیت هم همدا وايي چې که څوک دا درې کارونه چې د انسان د وجود‬
‫درې لورې او ساحې دي سرته ورسوي‪ ،‬د هغوی تکرار به نور ورته ستونزمن نه وي‪ .‬لومړنۍ‬
‫اړیکه يې له خلکو سره ده‪ .‬موږ د خلکو په اړه باید د بخشش اهل اوسو؛ وکولی شو عطا او‬
‫بخشش وکړو‪ ،‬ورکړه وکړو‪ .‬ورکړه یوازې د پيسو نه ده؛ د ځان پانګه کول هم دي؛ وخت‬
‫ورکول او مرسته کول هم دي‪ ،‬خدمت کول دي چې د خدمتونو هم راز راز ډولونه دي‪.‬‬
‫خ و انسان له خپل ځان سره په اړیکه؛ تقوا چې معنا يې د ناوړه کارونو په وړاندې د نفس د‬
‫مهارولو او د نفس پر هوا د غلیې لپاره د قوي ارادې درلودل دي‪ ،‬د انسان تر ټولو لوړه او‬
‫اوچته ځانګړتیا ګڼل کېږي‪.‬‬
‫په پای کې دریم خصلت له الله سره په اړیکه‪ ،‬د ښېګڼو او نیکیو تصدیق او باور درلودل دي‪.‬‬
‫یعنې د الهي ارزښتونو په وړاندې د منّیت او مقاومت لېرې کول او په ژبه او عمل د هغوی‬
‫تصدیق‪ ،‬د نېکانو له مالتړ او حمایت سره سره‪ .‬د «صدق بالحسنی» مصداقونه هماغه د‬
‫موسی تصدیق کوونکي‪ ،‬د عیسی حواریون د اسالم د پیغمبر هم مهالي مهاجرین او انصار او‬
‫ورپسې وروسته تابعین ول او دي‪.‬‬
‫دا د انسان درې وجودي ساحې دي؛ یعنې د انسان نسبت له «خپله ځانه»‪ ،‬له «خالق» سره يې‬
‫او له «خلق» سره يې‪ .‬د انسان له «خپل ځان» سره د ځان په اړه چې بهترین اوعالي ترین‬
‫صفت قرآن معرفي کړی دی «تقوا» ده‪ .‬قرآن جنت ته د وصلت او داخلیدو یوازینۍ الر تقوا‬
‫ګڼلې ده‪ .‬له تقوا سره هیڅ صفت د پرتله کېدو وړ نه دی‪ .‬له «الله» سره په تړاو باید د ایمان او‬
‫د نیکیو او ښېګڼو د «تصدیق» اهل اوسو‪ ،‬او په پای کې د «الله له خلق» سره په تړاو باید د‬
‫احسان او «عطاکولو» او بخشش اهل اوسو‪ .‬هر هغه څوک چې دا درې رکنه رعایت کړي د‬
‫خیر پر الره تګ ورته آسانېږي او ژوند يې هوسا کېږي‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ۳‬ــ پنځم او شپږم آیتونه‪ ،‬لومړنۍ الره له دریو نښو سره بیانوي؛ له خلق‪ ،‬له ځان او له خالق‬
‫سره په اړیکه‪ .‬له «خلق» سره غوره ترینه اړیکه‪ ،‬هغوی ته ورکړه‪ ،‬مرسته او بښل دي له «ځان»‬
‫سره اړیکه هغه ته پاملرنه‪ ،‬روزنه او پالنه ده‪ ،‬او له خالق سره اړیکه د بهترینو او غوره ترینو‬
‫نیکیو او ښه والیو تصدیق دی چې د هغه له نېکو اسمونو او صفتونو [اسماءالحسنی] څخه‬
‫سرچینه نیسي‪ .‬دا درې نښې‪ ،‬د یوه حقیقت درې جلوې او څرګندونې دي چې په راشد او وده‬
‫موندي انسان [محسن‪ ،‬متّقي او مؤمن] کې څرګندېږي‪ .‬د «الْحًسْ َنی» صفت‪ ،‬د احسن مجازي‬
‫مؤنث له تفضیلي وصف سره دی چې هر بهتر‪ ،‬غوره کار‪ ،‬هدف او سرلیک په کې شامېلېږي‪.‬‬
‫‪۴‬ــ په دې آیت کې [او هم په لسم آیت کې] آسانېدل او سختېدل ‪ ،‬لکه څنګه چې د نفس په‬
‫ځمکه کې ريښه لري او د هغه مانع یا مشوق د انسان نفس دی‪ ،‬پخپله شخص ته يې نسبت‬
‫ورکول کېږي‪ ،‬نه نېکو او بدو چارو ته‪ ،‬دا پخپله انسان دی چې ورو ورو په تدریج نورو ته په‬
‫ورکړه‪ ،‬مرسته کولو او بښلو‪ ،‬په خشم‪ ،‬غوسې ‪ ،‬شهوت او آز ‪ ...‬کې د نفس په مهارولو او په‬
‫پای کې د نېکیو په تصدیق او له هغوی څخه په مالتړ تربیت کيږي او روزنه مومي او دا چارې‬
‫چې په پیل کې او یا د ځینو کسانو لپاره ډېرې سختې دي‪ ،‬هغوی ته آسانې شي او ال آسانترې‬
‫شي‪ .‬اصوالً د قرآن په ډېر شمېر آیتونو کې يې‪ ،‬د «زیاتېدنې» ميزان او کچه د اجر یا عذاب پر‬
‫ځای‪ ،‬پخپله شخص ته نسبت ورکړی دی [په دې اړه دې د بېلګې په توګه الندینیو آیتونو ته‬
‫رجوع وشي‪[ :‬ابراهیم ‪ ،)۷:۲۴( ۷‬بقره ‪ ،)۴۵:۹( ۴۵‬اعراف ‪.])۲۱۲:۷( ۲۱۲‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫وَاَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَ ْغنَى﴿‪﴾۵‬‬
‫خو هغه څوک چې بخل [او کنجوسي] کوي او [د نفس له مهارولو او له ګناه د پروا کولو‬
‫څخه] بې نیازي [او نه اړتیا احساس او څرګندونه يې] وکړي‪،‬‬
‫وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَى﴿‪﴾۲‬‬
 ‫( ‪)۴‬‬
‫او غوره ترین [او بهترینه وینا او کړنه یا حق ته بلنه ] دروغ وګڼي‪،‬‬
‫َسرُهُ ِللْعُسْرَى﴿‪﴾۲۵‬‬
‫فَسَنُي ِ‬
‫نو [له داسې کړنو سره‪ ،‬موږ هم د] هغه [نفس د ودې او کمال په الره کې] د سختېدلو‬
‫(‪)۱‬‬
‫لپاره آسانوو‪.‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫اما په خالف جهت کې‪َ :‬واَمَّا مَن َبخِلَ‪ ،‬خو که بُخل وکړي ‪ -‬بُخل د «عطا» ضدّ دی – ددې‬
‫پر ځای چې د بخشش اهل وي خسیس توب څرګند کړي‪ .‬وَاسْتَغْنَى‪ .‬د استغناء کلیمه د‬
‫استفعال په باب کې د «غني» له رېښې ده‪ .‬یعنې نه اړمن تیا څرګنده کړي د تقوا‪ ،‬په نسبت ځان‬
‫بې نېازه وګڼي له دې چې د خپلې ژب ې مخه ونیسي‪ ،‬غیبت ونه کړي‪ ،‬بد ستایل ونه کړي‪ .‬د‬
‫ډېرو د ژوندانه بنا پر دې ده چې هر کار چې زړه يې و غواړي کوي‪ .‬دا کسان ځان دې ته اړ نه‬
‫ګڼي چې خپل نفس مهار کړي‪ .‬وايي دا کار ولې ونکړم؟زما زړه چې هر کار وغواړي کوم يې‪.‬‬
‫د مدني قوانینو او مقررو په اړه هم دا قضیه رښتيني او صادقه ده؛ د قانون رعایت باید وشي‪.‬‬
‫موږ قانون ته اړتیا لرو‪ .‬که کومه ټولنه قانون ونه لري‪ ،‬په هغه کې د ځنګل قانون واکمن کېږي‬
‫او ځواکمنان‪ ،‬بېوزلي او ضعیفان خوري‪ .‬نو که څوک په قانون باور لري‪ ،‬باید قانون رعایت‬
‫کړي او درناوی ورته وکړي‪ ،‬اما ځېنې کسان شته چې دا احساس او درک نه لري‪ .‬نو دا د‬
‫مدني ټولنې د قانون‪ ،‬یا د شریعت او الهي دین په نسبت نه اړتیا او خپلواکي ګڼل کېږي‪.‬‬
‫سنَى‪ .‬دا راز انسان عمالً ارزښتونه دروغ ګڼي‪ .‬البته نه په ژبه‪ .‬نه وايي قانون او‬
‫ب بِالْحُ ْ‬
‫وَكَذَّ َ‬
‫ارزښتونه دروغ دي؛ تاسو که له هر چا پوښتنه وکړئ نظر يې د آزادۍ په اړه څه دی‪،‬‬
‫سمدالسه ځواب ورکوي چې آزادي ډېره ښه اوعالي ده‪ .‬یا که نظر يې د عدالت په اړه‬
‫وپوښتئ‪ ،‬هغه ډېر ارزښتناک او ضروري ګڼي او سپارښتنه يې هم کوي چې ټول باید په‬
‫عدالت پسې اوسو او عدالت په نظر کې ونيسو‪ .‬خو په واقعیت کې داسې دی چې ډېری له‬
‫خلکو یوازي هغه مهال چې الس يې له ځواک او قدرت لېري وي د عدالت او آزادۍ نارې‬
‫سورې وهي‪ ،‬افسوس په هغه حال چې کله د ميز هاغه لور ته الړشي! موږ ټول د آزادۍ پلوي‬
‫یو‪ ،‬خو آزادي د خپل ځان لپاره غواړو‪ .‬خو که قدرت او ځواک ته ورسېږو همدا آزادي چې‬
‫الپې يې کوو‪ ،‬له نورو يې اخلو‪ .‬ډېری چې د آزادۍ لپاره مبارزه کوي‪ ،‬ددې لپاره ده چې پخپله‬
‫ترې محروم دي‪ ،‬نه دا چې واقعا د آزادۍ پلويان او آزادي پالي او په خپلواکۍ مین دي مهم‬
‫دادی چې سړی د قدرت د درلودلو سره سره‪ ،‬خپل مخالف ته هم د عقیدې د اظهار او انتقاد‬
‫ازادي ورکړي‪ .‬دا ډول کسانو عدالت او آزادي درک کړې ده؛ نو دادی چې واقعي تصدیق او‬
‫تکذیب عملي دی‪ ،‬نه زباني او نظري‪.‬‬
‫فَسَنُيَسِرُ ُه لِ ْلعُسْرَى‪ .‬هغه څوک چې د تصدیق پر ځای تکذیب کوي‪ ،‬ډېر ژر به په کنډو کپرې‬
‫تګالرې روان شي؛ وجود به يې د سختیو لپاره چمتو شي؛ ژوند به يې ورته ستونزمن شي‪.‬‬
‫له پورتنیو سریزو سره اوس ددې سورت د دریو خصلتونو په اړه توضیحاتو ته بیرته راګرځو‪،‬‬
‫چې د انسان ځانګړنې تشکیلوي‪:‬‬
‫لِلْيُسْرَى‬ ‫َسرُهُ‬
‫فَسَنُي ِ‬ ‫وَ صَدَّقَ بِا ْلحُسْنَى‬ ‫َو اتَّقَى‬ ‫فَاَمَّا مَنْ اَعْطَى‬
‫ِللْعُسْرَى‬ ‫سنُيَسِرُهُ‬
‫فَ َ‬ ‫سنَى‬
‫وَ كَ َّذبَ بِالْحُ ْ‬ ‫وَ اسْ َتغْنَى‬ ‫ن َبخِلَ‬
‫َواَمَّا مَ ْ‬
‫د دوو مختلفو ډلو په اړه درې ګوني ستایل شوي ځانګړنې دقیقا یو تر بله متضادې دي‪ .‬د‬
‫«اعطی» تضاد له «بخل» سره او د «صدق بالحسنی» تضاد له «کذب بالحسنی» سره څرګند‬
‫دی‪ ،‬خو د «اتقي» او «استغنی» ترمنځ په پرتله او تقابل کې باید ډېره پاملرنه وشي‪ .‬تقوی‪:‬‬
‫تعهد‪ ،‬میزان‪ ،‬مالک او مهار ته ژمنه او پلیوني ده او «استغنی»‪ :‬نفساني هوی او هوس ته د هر‬
‫ډول محدودونکو مقررو له ژمنتیا او متعهد کیدلو څخه نه اړمنتیا او بې نیازي ده‪.‬‬
‫او عکس يې هغه کسانو چې د تقوا په ځواک‪ ،‬خپل ځانونه ځواکمن‪ ،‬او خلکو ته د مال په‬
‫ورکړه او احسان‪ ،‬خپل ځانونه سپکباري او تزکیه کړي‪ ،‬او د پالونکي رب د وجهې او مخ په‬
‫ابتغاء او لټونه يې‪ ،‬خپل ځانونه د هدف او موخې لرونکي کړي وي‪[ ،‬هماغه درې خصلتونه‪:‬‬
‫تقوی‪ ،‬اعطاء او د حسنی تصدیق] په دې الر کې نه منحرف کېږي‪ ،‬ځکه چې د تقوی د برېک‬
‫او تمېدن په ځواک سمبال دي‪ ،‬نه ستړي کيږي او نه ساه نېولي کيږي‪ ،‬ځکه چې په مالي تزکیه‬
‫او سپېڅلتیا سپکباري شوي دي‪ .‬او د الرې له پوړونو‪ ،‬تم ځایونو او نندارو نه زړه وهلي‬
‫کېږي‪ ،‬ځکه چې ډېر لوړ او بې پایانه مقصد او موخې ته يې سترګې نېولي دي او زړونه يې‬
‫پرې بایللي دي‪.‬‬
‫لکه څنګه چې آسانتیا او سختي دواړه نسبي چارې دي او په انسان پورې تړلې دي او خارجي‬
‫مستقل واقعیت نه لري‪ ،‬هغه کسان چې لومړنۍ الره ووهي‪ ،‬څرنګه چې عطا کول‪ ،‬تقوی‪ ،‬او‬
‫د ښېګڼو تصدیق د انسان له فطرت سره هم آهنګ او هم غږي دي‪ ،‬له هر ګام سره چې په دې‬
‫الره کې يې اوچتوي وجود يې د نورو ګامونو د راحت او په آسانۍ اوچتولو لپاره مهیا او‬
‫چمتو کېږي ( فسنیسره للیسری )‪ .‬دا داسې یو حقیقت دی چې په دنیايي چارو او کارونو کې‬
‫او د هغوی پورې اړوندو مختلفو ستونزو کې مو په تجربه زده کړی دی‪ ،‬ددې قضيي عکس‬
‫هم رښتینی او صادق دی یعنې د منکراتو په الر کې په ګام اېښوولو هم ډېر ژر انسان د شرم او‬
‫حیا او وجداني کنټرولونو په وړاندې زړور‪ ،‬بې شرمه او بې حیا کېږي تر دې بریده چې ډېر‬
‫کرغيړن کارونه په ډېرې آسانۍ سرته رسوي او له خپلو فسادونو‪ ،‬ظلمونو او جنایتونو څخه د‬
‫وجدان د ډېرې وړې ناراحتۍ احساس هم نه کوي‪ .‬نوي او نابلده غل چې په لومړیو ورځو کې‬
‫يې په ویره او ډار له پلورنځیو واړه او ناڅيزه توکي پټول‪ ،‬ورو ورو په تدریج سره په سختیو‬
‫کې دومره آسان او ماهر کېږي (فسنیسره للعسری) چې ډېرې غټې او سترې غالګانې په ډېرې‬
‫سړه سینه او آرامۍ سرته رسوي‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ۴‬ــ د تکذیب له تصدیق سره‪ ،‬او د بخل له عطا سره متضاد والی ښکاره او څرګند دی‪ ،‬خو‬
‫هاغه چې د پوښتنې او پاملرنې وړ دی‪ ،‬د استغنی تقابل له تقوی سره دی؛ تقوی د بدیو په‬
‫کولو کې د نفس تمېدل او بریک نېول او په منکراتو کې د هغې مهارول دي‪ ،‬اما هغوی چې‬
‫بخل کوي او نیکۍ او ښېګڼه دروغ ګڼي‪ ،‬او د تکبر او ستم له زیاتوالي سره‪ ،‬له تقوا او‬
‫پرهېزګارۍ څخه د استغنا او بې نیازۍ احساس کوي‪ .‬هغوی نور د خپلو حقوقو په رعایت‬
‫کولو مؤظف ګڼي مګر خپل ځانونه د نورو د حقوقو په رعایت کولو مؤظف نه ګڼي‪.‬‬
‫‪ ۱‬ــ نورو ته په انفاق کولو کې په هر بُخل کولو سره‪ ،‬په خشم او شهوت او ‪ ...‬کې د نفس د‬
‫مهار په خوشې کولو او په پای کې د نېکۍ او ښه والي په هر دروغ ګڼلو‪ ،‬د ځان چورليځ له‬
‫تنګ زندان څخه ورته وتل او آزادیدل ورځ په ورځ سخت او سخت تر کېږي او په دنیا پورې‬
‫د تړاو بندونه يې سخت او محکمتر کيږي‪.‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫وَمَا يُغْنِي عَنْهُ مَالُهُ اِذَا تَرَدَّى﴿‪﴾۲۲‬‬
‫او مال او شتمني [ چې د هغې پر تکیه د حق له منلو څخه ډډه کوي]‪ ،‬د ښوئیدنې او‬
‫( ‪)۷‬‬
‫پرزېدنې پر مهال به يې بې نېازه نه کړي [او په ښه به يې رانه شي]‪.‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫وَمَا يُغْنِى عَنْهُ مَالُهُ اِذَا تَرَدَّى‪ .‬هغه سړی چې بخل کوي‪ ،‬خپل مال د خپل ځان لپاره غواړي او‬
‫له دین او نورو سره څه کار نه لري‪ .‬چون غواړي له مال او ژوند څخه يې خوند واخلي‪ ،‬نو‬
‫ارزښتونه دروغ ګڼي او تکذیبوي يې‪ ،‬او اخروي او الهي ارزښتونو ته پاملرنه او پروا نه کوي‪.‬‬
‫خو کله چې له دنیا والړ شي‪ ،‬دا ثروت او پانګه به يې په څه درد ولګي؟ که داسې وي چې ته‬
‫په دنیا کې ثروت د ثروت له پ اسه اچوې او انباروې‪ ،‬خو کله چې له دنیا والړې دا ثروت او‬
‫پانګه به دې په څه درد ولګي‪.‬‬
‫خو داسې نه ده چې له دغو دوو الرو څخه د هرې یوې الرې انتخاب او غوره کول توپير ونه‬
‫لري‪ ،‬هغو کسانو چې د بخل‪ ،‬بې نیازۍ او تکذیب الر نېولې ده په واقعیت کې يې په هغه‬
‫«مال» او موقعیت تکیه کړې ده چې ناپایښته او زوال منی دی‪ ،‬سره ددې چې د لږ مهال لپاره‬
‫په مؤقته توګه برخمنتیا او تمتع لري‪ ،‬او د عمر په پای ته رسېدلو او د عمر د دوسيي په تړلو او‬
‫د عملونو په جهنم کې په ښوئيدلو او غورځېدلو کې‪ ،‬مال داسې الستی نه لري چې په نېولو‬
‫يې سړی نجات او ژغورنه ومومي(وَمَا ُيغْنِي عَنْهُ مَالُهُ ِاذَا تَ َردَّى)‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪۷‬ــ « رَدی» له لوړې څخه د غورځېدو په توسه هالکت ته ویل کېږي‪ ،‬له لوړ ځای څخه‬
‫راغورځېدلي حیوان ته «مُتَردیِه» ویل کېږي چې غوښه يې په اسالم کې حرامه ده [مائده ‪۳‬‬
‫(‪ .])۳:۴‬اما له انساني مقام څخه سقوط او غوځېدل‪ ،‬د قرآن په فرهنګ کې «هوی» [د هُدی‬
‫په مقابل کې] نومول شوې‪ ،‬چې د روح او روان د هالکت سبب کيږي‪ « .‬فَلَا يَصُدَّنَّكَ عَنْهَا‬
‫مَنْ لَأ يُوْمِنُ بِهَا وَا َّتبَعَ هَوَاهُ فَتَ ْردَى » [طه ‪ .])۲۱:۹۵( ۲۱‬په قرآن کې ډېری موردونه چې د‬
‫«رَدی» د کلمي مشتقونه راغلي دي د انسان شخصیتي هالکت ته پاملرنه او اشاره‬
‫کوي[فصلت‪،)۹۳:۴۲(۹۳‬صافات‪،)۴۱:۳۷(۴۱‬انعام ‪ .])۲۳۷:۱(۲۳۷‬دنیا پاله پانګوال او‬
‫شته من انګېري چې «مال‪ ،‬شته او پیسې‪ ،‬د هرې ستونزې حل کوونکی دی»‪ ،‬خو کله چې د‬
‫نفس د هوا او هوس له پلیونۍ څخه د والړې شوې ستونزې او عارضې‪ ،‬یا مصیبتونه او‬
‫ناعالجه بیمارۍ رامنځته شي‪ ،‬شته او پیسې هيڅ نه شي کولی‪.‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫اِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى﴿‪﴾۲۹‬‬
‫( ‪)۵‬‬
‫په تحقیق سره‪،‬هدایت [= د بندګانو الرښوونه‪ ،‬رهبري او سرغندويي ] زموږ پر غاړه دی‪،‬‬
‫وَاِنَّ لَنَا لَلْآخِرَةَ وَالْأُولَى﴿‪﴾۲۳‬‬
‫او په حقيقت كې پای [آخرت] او پیل [دنيا] [=وروستی او ړومبی] هم يوازې زموږ‬
‫(‪)۲‬‬
‫لپاره [یا زموږ پر لور] دي‪.‬‬
 ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫اِنَّ عَلَيْنَا لَ ْلهُدَى‪ .‬اِنَّ د تأکید لپاره دی‪ ،‬علینا پر موږ دی‪ .‬څه څيز؟ َل ْلهُدَى‪ .‬هغه د بشر هدایت‬
‫پر غاړه اخېستی دی‪ .‬وَاِنَّ َلنَا‪ ،‬او په تحقیق پر موږ دی لَلْآخِ َرةَ وَالْأُولَى‪ .‬هم آخرت او هم له‬
‫هغې مخکې؛ یعنې دنیا‪ .‬یعنې موږ انسان خلق کړ او ومو پنځوه او په دنیا کې مو ځای ورکړ او‬
‫هغه ته مو د عمل اختیار ورکړ‪ .‬نو‪ ،‬آخر کې به هم موږ ته راګرځي‪ .‬وايي دا منځ يې زموږ د‬
‫عمل لپاره ډګر ټاکلی‪ ،‬چې بیرته ازموینه ورکړو؛ یا نورو ته ورکړه او بښل وکړو‪ ،‬یا بخل‬
‫وکړو‪ ،‬یا تقوا خپله دنده کړو یا بې تقوايي‪ .‬یا هغه ارزښتونه چې يې ټاکلي دي عمالً تصدیق‬
‫کړو او ورپسې الړشو او په تحقق کې يې هڅه وکړو‪ ،‬یا ورته شا کړو‪ .‬وايي که مسیر او تګالره‬
‫مو سمه غوره کړه‪ ،‬د سوکالۍ په څرخ کې غورځيږۍ‪ .‬د پرمختګ او کمال او د شخصیت د‬
‫ودې الر‪ .‬او که ناسمه تګالر او مسیر مو انتخاب کړ‪ ،‬هغه مهال باید خپل ځان د سختیو لپاره‬
‫چمتو کړئ؛ د هغو خنډونو لپاره چې ستاسو د پرمختګ د الرې پر سر رامخته کېږي او له‬
‫پرمختګه مو مخنېوی کوي‪.‬‬
‫لومړنۍ الر‪ ،‬د تقوا الر‪ ،‬ډېر ژر به سوکالي او مخ په ځوړه شي او تاسو به خوښۍ او زرغونتیا‬
‫ته بوزي‪ .‬خو دویمه الر ستونزمنه او مخ په لوړه او له ډبرو او کنډوکپرو ډکه ده‪ .‬په دې منځ‬
‫کې د الله نقش الرښوونه ده‪ .‬هغه څوک په زور الرې ته نه راولي‪ .‬که څوک خالف‪ ،‬ناسمه او‬
‫خطا الر اختیار کړي د هغې مخنېوی نه کوي‪ .‬تاسو په دې دنیا کې آزاد یاست‪ .‬د الله نقش‬
‫دادی چې تاسو ته الر ښئ‪ .‬اول او آخر هغه سره دي‪ .‬لومړی يې موږ خلق کړو او موږ ته يې‬
‫استعداد راکړ‪ ،‬او په آخر کې هم زموږ د عملونو پایله او نتیجه راکوي‪.‬‬
‫هغه څوک چې د خپلو السته راوړنو په داسې دره کې وغورځي او سقوط وکړي‪ ،‬نه شي کولی‬
‫له ځان پرته بل څوک د سزا وړ وګڼي‪ ،‬ځکه چې ددغو دوو الرو څخه د هرې یوې الرې‬
‫ځانګړنې ددې الرې الروو ته له مخکې تشریح شوي دي (اِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى)‪ .‬نو چې د «رشد»‬
‫او ودې الر له «غی» او بې الرېتوب څخه ورپېژندل شوې ده‪ ،‬نو اکراه او اجبار ته ضرورت‬
‫نشته هر څوک د خپلې خوښې‪ ،‬انتخاب او «اختیار» پر بنا له آزادۍ او آګاهۍ سره له دغو‬
‫دوو الرو څخه پر یوې پل ږدي (لَأ ِاكْرَا َه فِي الدِّين قَدْ تَبَ َّينَ ال ُّرشْدُ مِنَ الْغَي ) (‪ .)۴‬دا هغه‬
‫«اختیار» دی چې الله تعالی د دنیا په موده او عمر کې انسان ته عنایت کړی او لورولی دی‬
‫چې د ابتالء او ازمیښت په بټۍ کې پوخ شي‪ ،‬دا داسې یو سفر دی چې په پیل [ابتداء] او پای‬
‫[انتها] کې يې مسافر نقش نه لري‪ .‬له خپلې ارادې او اختیار پرته د دوه الرې پر سر خوشې‬
‫کېږي چې الر پخپله غوره کړي‪ ،‬یوازې الرښود او کړنالر ورته په الس کې ورکوي چې چرته‬
‫او څنګه الړشي! او د مقصد په انتها کې هم چې توښه او ځواک يې له السه ځي او له حرکت‬
‫او حیات پاتې کېږي‪ ،‬یو ځل بیا لکه څنګه چې په پیل کې يې په خپل حال پرېښی وه بیرته يې‬
‫اخلي او حساب ته ورسره کوي‪ .‬په دې ترتیب آغاز او انجام يې په الله پورې دی او د الرې په‬
‫منځ او دالرې په اوږدو کې (د الله ورکړي اختیار په لورینه) په بنده پورې دی‪ :‬اِنَّ عَلَ ْينَا َللْ ُهدَى‬
‫وَاِنَّ لَنَا لَلْآخِرَةَ وَالْأُولَى‪ .‬نه دا چې د الرې په منځ کې هم مطلق اختیار لري‪ ،‬بلکه د الهي‬
‫مشیت په محدوده کې چې ورته يې مقرر کړی دی د عمل میدان پیدا کوي‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ۵‬ــ هدایت او ضاللت ډیر خلک راهنمايي (الرښوونه) او ګمراهي (بې الرېتوب) ترجمه‬
‫کوي‪ ،‬خو هدایت‪« ،‬ایصال بالمقصود» یعنې رهبري (په الر بېول) او د شخص رسول موخې‬
‫او مقصود ته دي‪ ،‬او اضالل په بېالرۍ کې پرېښوول او د هغه د هڅو تباه کېدل دي‪.‬‬
‫‪۲‬ــ له «اُولَی» څخه منظور ظاهرا هماغه د انسان یا جهان لومړنی پنځېدنه یا پیدایښت دی‬
‫چې له الله پیل شوی او د هغه پر لور بېرته ورستنېږي [آخرت]‪ ،‬په دې منځ کې ګواکې یوازې‬
‫انسان دی چې د اختیار په پېروزوینه او برکت یون او ځغاسته کوي او خپل سرلیک پخپله په‬
‫نښه کوي او لیکي‪.‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫فَاَنْذَرْتُكُمْ نَارًا تَلَظَّى﴿‪﴾۲۴‬‬
‫نو تاسو ته په داسې اور [ستاسو د کړنو له غبرګونې] خبرتیا [او ډار ] درکوم چې‬
‫(‪)۲۵‬‬
‫غرغنډې لمبې وهي‪.‬‬
‫لَأ يَصْلَاهَا اِلَّأ الْأَشْقَى﴿‪﴾۲۴‬‬
‫چې بې له شقیانو [او بدمرغه وګړو] بل څوك نه ورننوځي [هغه وګړي‪ ،‬چې د حق له‬
‫(‪)۲۲‬‬
‫رحمته محروم ترین دي ورننوځي]‪.‬‬
‫الَّذِي كَذَّبَ وَتَوَلَّى﴿‪﴾۲۱‬‬
‫(‪)۲۹‬‬
‫هاغه چې [د الله آيتونه او هدایت يې] دروغ وګڼل اومخ يې واړو‪.‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫كمْ نَارًا تَ َلظَّى‪ .‬نو تاسو ته په داسې اور خبرتیا او ډار درکوم چې غرغنډې لمبې‬
‫فَاَنذَرْتُ ُ‬
‫وهي‪.‬الله د یو ښوو نکي په توګه د درس لوستلو او نه لوستلو د پایلې او نتیجې خبرتیا‬
‫شاګردانو ته څرګندوي‪ ،‬خو کوم عذاب چې له بې اعتبارۍ‪ ،‬بې قدرۍ‪ ،‬شرمندګۍ‪،‬‬
‫پښیمانۍ‪ ،‬رټل کېدلو‪ ،‬خوارۍ او ذلیلۍ حاصليږي د هغوی د خپل عمل پایله ده‪« .‬انذار»‬
‫خبرتیا ورکول له بیم او ډار سره د هغو خطرونو او ګواښونو په اړه د هغوی ويښیارول دي چې‬
‫په مخکې يې دي‪ .‬نو قضیه ټوکې او شوخي نه ده او ډېره مهمه او جدي ده‪ .‬نو ته آزاد يې چې‬
‫هر کار چې زړه دې غواړي وکړې‪ ،‬خو پوه شه چې په ژوندانه کې هره الر چې ونیسې نتیجې‪،‬‬
‫پایلې او پای به ولري؛ کېدی شي ستا د عمل پایله داسې اور وي چې ستا د نفس له دننه‬
‫غرغنډې لمبې وباسي‪ .‬دا څه ډول اور دی؟ کوم مادي او عنصري اور چې موږ يې پېژنو‪،‬‬
‫زموږ له باطن سره کوم کار نه لري‪ .‬نو‪ ،‬خامخا مسئله کوم بل څیز دی‪ .‬د اور صفت سوزول‬
‫دي‪ .‬دا صفت له اوره نه بېليږي‪ .‬نو د عقبی اور هم داسې یو څیز دی چې سوزوي‪ ،‬خو د‬
‫انسان دننه ځان‪ .‬موږ په خپلو اصطالح ګانو او کنایو کې وایو چې‪ :‬د سړي زړه سوزېږي؛ یا‬
‫دسړي په زړه اور بلوي‪ .‬نو‪ ،‬په هر ځای کې چې دا اثر او صفت وي‪ ،‬اور هلته بل دی‪.‬‬
‫اوس چې د الله په ځواک دې الرې ته وارد شوي یو او له لنډمهالي تګ وروسته په پای کې د‬
‫هغه لور ته ورستنېږو او کوم مسیر او تګالره چې پرې تللي یو له هغې سره متناسب سرنوشت‬
‫او سرلیک پیدا کوو‪ ،‬الزمه ده له هاغه ستر اوره «انذار» شو چې په پرله پسې توګه غوړاسکې‬
‫کوي او غرغنډې لمبې يې له سمې الرې بېالرې شوي کسان سوزوي (فَاَنْذَرْتُكُ ْم نَارًا َتلَظَّى )‪.‬‬
‫دا هغه خطر دی چې تل ددې الرې د الرویانو په کمین او څار کې قرار لري او له هر‬
‫بېالرېتوب او انحراف سره د هغوی وزرې او بڼې او الس او پښې سوزوي او د الرې په اوږدو‬
‫کې يې ناتوان تر او بې ځواکه کوي‪.‬‬
‫صلَاهَا‪« .‬صَلَی» یعنې په یو‬
‫ال َيصْلَاهَا اِلَّأ الْأَشْقَى‪ .‬کوم کسان به په دې اور اخته کېږي؟ ال يَ ْ‬
‫څيز کې ننوتل‪ .‬دا اور به شقیان سوزوي‪« .‬شقاوت» د «سعادت» په مقابل کې دی‪ .‬او سعید د‬
‫شقي په مقابل کې‪« .‬سعید» هغه چا ته ویل کېږي چې کومک اخلي‪ .‬مټ ته «ساعد» وايي‪،‬‬
‫چون سړي سره کومک کوي‪ .‬یا هغه پیسو ته چې څوک يې له یو ځایه اخلي‪[ -‬له معاش یا‬
‫تنخا پرته چې یوڅوک يې له هغه ځابه اخلي چې استخدام شوی وي] ‪« -‬مساعده» وايي‪.‬‬
‫«شقي» یعنې هغه څوک چې له کومکه محروميږي‪ .‬هغه چې مثالً په تعلیمي مؤسسه کې کار‬
‫کوي‪ ،‬که د هغه ځای قانون او مقررې په ښه ډول رعایت کړي‪ ،‬د ښه خدمت په بدل کې‪ ،‬هغه‬
‫سره کومک کوي او د بېلګې په توګه بورس ورته ورکوي‪ .‬دې بدل او اجر ته وايي «مساعده» او‬
‫اخېستونکي ته يې«سعید» ویل کېږي‪ .‬په هر کاري محیط کې‪ ،‬هغه مهال چې یو څوک ښه کار‬
‫کوي‪ ،‬هر راز کومک له هغه سره کېږي‪ .‬خو که څوک د مقررو پر ضد عمل وکړي او ښه کار‬
‫نه کوي‪ ،‬بد کار کوي «شقي» دی‪ ،‬یعنې له امتیازاتو او امکاناتو محرومېږي‪ .‬د هستۍ جهان‬
‫هم همدا راز دی‪ :‬یو لړ امکانات لري چې هر هغه چا پورې اړه نيسي چې وکولی شي ورکړه‬
‫او بښل وکړي او تقوا ولري او ارزښتونه تأييد کړي‪ .‬هغه څوک چې د هستۍ قوانین نالېدلي‬
‫نيسي محرومېږي او کله چې محروم شو‪ ،‬په اور اخته کېږي‪.‬‬
‫ب وَتَوَلَّى ‪ .‬هغه چا چې خپل ځان يې محروم کړی په دې اور کې به ننوزي‪ .‬هغوی‬
‫الَّذِي كَذَّ َ‬
‫چې تکذیب کړی دی مخکې مو وویل چې تکذیب یوازې زباني یا په ژبې نه دی‪ .‬منظور يې‬
‫دادی چې عمالً يې دا خبرې نه دي منلي‪ .‬په دې باور وه چې دا خبرې وړیا او موفتې دي! په‬
‫دنیا کې باید خوښي او ساعت تېري وکړي‪ .‬سړي ته نه ښايي ځان د دنیا له خوندونو محروم‬
‫کړي‪ .‬وَ َتوَلَّى‪ .‬دې ډول تکذیب کوونکي حقیقت ته شا کړې ده‪« .‬تولّی» یعنې شا کول‪ .‬یعنې نه‬
‫یوازې حقیقت ته يې مخه نه ده کړې‪ ،‬بلکه له هغه يې مخ اړولی دی‪.‬‬
‫هغه چا چې په ژوندانه کې د تقوی د تمېدن او برېک په پرېښوولو‪ ،‬او د ښېګڼو په تکذیب او‬
‫خلق ته په شا کولو يې‪ ،‬د نفس کنټرول له السه ورکړی وي‪ ،‬د خالق او خلق له یارۍ او‬
‫مرستې محروميږي او له صراط المستقیم څخه په انحراف او بې الرېتوب اور ته غورځي‪:‬‬
‫( لَأ يَصْلَاهَا اِلَّأ الْأَشْقَى الَّذِي كَذَّبَ وَ َتوَلَّى )‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪۲۵‬ــ په دې سورت کې الله تعالی څلور ځلې د متکلم مع الخیر په ضمیر «نا» خبره کړې چې‬
‫د تحولونو او اوښتونونو په لړ کې د ځواکونو‪ ،‬نظامونو او بندګانو په نقش او حضور داللت‬
‫سنُيَسِرُ ُه ‪ ۹‬ځلې‪ ،‬علّینا‪ ،‬لَنا] او یوازې همدا یو مورد دی چې د خبرې د ګواښناکوالي‬
‫کوي [فَ َ‬
‫او تهدید وزمه والي له المله يې د متکلم وحده ضمیر کارولی دی چې اغېزناک او مؤثرتر‬
‫واقع شي‪ .‬ددې سورت فعلونه ټول د نکره په بڼه راغلي دي چې یو لړ قانونمندۍ او واقعیتونه‬
‫څرګند کړي‪.‬‬
‫‪۲۲‬ــ شقاوت د سعادت په مقابل کې‪ ،‬او شقي د سعید په مقابل کې دی‪ .‬مساعدت مرسته او‬
‫مالتړ دی او مټ ته چې د انسان کمک کوونکی دی «ساعد» وايي‪ .‬په مقابل لور کې‪ ،‬له یارۍ‬
‫او مرستې څخه بې برخمنتیا ده‪ .‬د «یصلی» مضارع فعل له داسې سرلېک سره یو ځای کېدل‬
‫او پرې اخته کېدل دي‪ ،‬چې ماهیت يې د دنیا د پېژندل شوي اور په څېر نه دی او له زړونو‬
‫څرک وهي او راوځي‪ .‬او د «نَاراُ» نکره راتلل يې ناپېژندوالی او دهغه ستروالی څرګندوي‪.‬‬
‫[همزه ‪.] )۲۵۴: ۷( ۷‬‬
‫‪۲۹‬ــ تکذیب‪ ،‬لکه د تصدیق په څېر‪ ،‬په ژبني انکار نه خالصه کېږي‪ ،‬که په ژبه د یو څیز ادعا‬
‫کوي چې عمل پرې نه کوي‪ ،‬عمالً يې هغه تکذیب کړی دی‪ .‬تر دې بتر هغه څه چې د اند‬
‫غور او تفکر د الرې تړل او مخ اړول او هغه څیز ته شا کول دي چې تکذیب کړی يې دی‪.‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫وَسَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى﴿‪﴾۲۷‬‬
‫(‪)۲۳‬‬
‫او ژر به هغه څوک چې پرهېز کوي [او ځان ساتي ] له هغه [اوره] په ډډه کړای شي‪.‬‬
‫الَّذِي يُوْتِي مَالَهُ يَتَـزَ كَّى﴿‪﴾۲۵‬‬
‫(‪)۲۴‬‬
‫هماغه چې [له بخل او خسیسوالي څخه] د ځان د پاکوالي لپاره خپله شتمني لګوي‪.‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫جنَّبُهَا ا ْلأَتْقَى‪ .‬ډېر ژر به له هاغه اوره «جانب» ونيسي‪،‬‬
‫د شقي برعکس سعید دی چې وَسَيُ َ‬
‫فاصله او واټن نيسي او اړخ ته کېږي‪ .‬ښه او وړ سړی له هغو دریو صفتونو چې مخکې مو‬
‫وویل ورو ورو فاصله نیسي لکه د هغه محصل په څېر چې په درس ویلو او هڅې کولو يې پیل‬
‫کړی وي‪ ،‬ورو له منفي جهتونو ‪ ،‬ناوړو او نا مطلوبو اثرونو او اغيزو واټن نيسي‪.‬‬
‫خو «اتقی» څوک دی؟ الَّذِى يُوْتِى مَالَهُ ‪ ،‬هفه څو چې له خپلو شتو او پانګې څخه نورو ته‬
‫ورکړه او بښل کوي او له بُخل‪ ،‬امساک او شومتوب څخه ځان لېري ساتي‪ .‬خو په کوم نیت؟‬
‫موږ ډېری وختونه خپلې پیسې مصرفوو او ورکړه کوو ددې لپاره چې د خير او سخي انسان‬
‫په توګه وپېژندل شو‪ .‬د ریاکارۍ لپاره کېدی شي خپل جيب تش کړو‪ .‬آیا داسې نه ده؟ ډېری‬
‫وختونه انسان څیزونه ورکوي چې له هغه بهتر السته راوړي‪ .‬خو «أ تقی» مال ورکوي یوازې د‬
‫تزکیه لپاره؛ غواړي پاک شي‪ .‬له څه شي پاک شي؟ په هماغه مال پورې له تړل کېدلو‪ .‬د مال‬
‫له اسارت او تړاوه غواړي خپل ځان پاک کړي‪«.‬تزکیه» یعنې د ځان پاکول او ځان ته د ودې‬
‫او رشد اجازه ورکول‪.‬‬
‫په مخکینیو سورتونه کې مو اشاره کړې وه چې د غنم دانه چې کري‪ ،‬که د هغې پرمخ ډیره‬
‫خاوره واچوي‪ ،‬ورستېږي‪ .‬خو که خاوره په اندازه وي‪ ،‬کولی شي‪ ،‬وده وکړی‪ ،‬رشد وکړي‪.‬‬
‫زموږ په وجود کې هم قدسي دانه شته که موږ خپل تړاوونه او بندشونه لږکړو‪ ،‬وده کوي‪ .‬او‬
‫که خپل ځان ډېر بار کړو او که زړه مو ډېر زنګ نېولی وي‪ ،‬له ودې او رشد پاتې کېږو‪ .‬تزکیه‬
‫یعنې د ځان آزادول‪ ،‬خالصول‪ ،‬پورته راتلل‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪۲۳‬ــ له هاغه ناپېژندل شوي اور څخه ځان ساتل او ډډه کول د همدغې عطا کولو‪ ،‬بښلو‪ ،‬تقوا‬
‫او د نېکېو د تصديقولو په توسه دی‪ .‬په الندینیو آیتونو کې غور او پاملرنه وکړئ ‪[ :‬آل عمران‬
‫‪ ... «: )۲۵۴:۳( ۲۵۴‬فَمَنْ زُحْزِحَ عَن النَّارِ َواُدْخِلَ ا ْلجَنَّ َة فَقَدْ فَازَ‪ ]»...‬؛ [بقره ‪: )۲۱:۹( ۲۱‬‬
‫ن يُعَمَّرَ‪« .]»....‬زَحْ ِز ح»‪ ،‬اړخ ته کېدل او ډډه کول‪ ،‬او‬
‫ب اَ ْ‬
‫ن الْعَذَا ِ‬
‫حزِحِ ِه مِ َ‬
‫هوَ بِمُزَ ْ‬
‫«‪ ...‬وَمَا ُ‬
‫«مُزَحْ ِز ح» ډډه کوونکی دی‪ .‬ددې کليمې ريښه «زَ حَّ» په بيړه ټېله کول یا مخې ته کشول دي او‬
‫تکرار يې «زَحْزِ ح» [ کبکب‪ ،‬سلسل‪ ،‬غلغل‪ ،‬دبدبه او‪ ]...‬شدت‪ ،‬تېزي او سختي څرګندوي‪.‬‬
‫‪۲۴‬ــ زکات‪ ،‬یو ډول خالصانه انفاق دی چې د دنیاپالنې له ککړتیاو د نفس د تزکیه او‬
‫سپېڅلتیا المل کيږي‪ .‬د الله د وجهې اراده کول [تریدون وجه الله] په دې عمل کې په خالصې‬
‫انګېزې او د الهي هدف او موخې په درلودلو تأکید او ټينګار کوي چې په نورو سورتونو کې‬
‫يې هم ذکر شوی دی‪ .‬له هغې جملې‪[ :‬بقره ‪ ،)۹۷۹:۹( ۹۷۹‬رعد ‪ ،)۹۹:۲۳( ۹۹‬انسان ‪۲‬‬
‫(‪ ،)۲:۷۱‬او روم ‪.])۳۲:۳۵( ۳۲‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫وَمَا لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزَى﴿‪﴾۲۲‬‬
‫او له هغه سره [د هغه د توحیدي باور پر بنسټ] د هیچا لپاره کوم نعمت نشته چې‬
‫[د انفاق په مقابل کې] بدله يې ورکول شي‪.‬‬
‫[= له هېچا سره د بدلې موندو په هوډ احسان نه كوي]‬
‫اِلَّأ ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِهِ الْأَعْلَى﴿‪﴾۹۵‬‬
‫[له خپل انفاقه هيڅ انګېزه نه لري] مګر د خپل اعلی پالونکي رب د مخ [= لور‪ ،‬پاملرنه‬
‫(‪)۲۴‬‬
‫[بلکې يوازېنۍ موخه يې د ستر پالونکي رب خوښي ده]‬ ‫او رضا] له لټون پرته‪.‬‬
‫وَلَسَوْفَ يَرْضَى﴿‪﴾۹۲‬‬
‫او په تحقیق سره ژر به راضي [او خوښ] شي‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫وَمَا لِأَحَدٍ د هیچا او هیڅ یوکس لپاره نه دی‪ .‬عِندَهُ د متقي په نزد‪ ،‬مِن نِّعْمَةٍ‪ ،‬هيڅ نعمت چې‬
‫تُجْزَى‪ .‬جزا ورکړل شي‪ .‬یعنې څه؟ یو مهال دی چې فکر کوو مثالً ژوند مې د فالني رئیس یا‬
‫وزير په الس کې دی‪ ،‬نو باید تعظیم او درناوی يې وکړم او چاپلوسي او تملق ورته وکړم چې‬
‫ال دا یو چا ته بښم او انفاق‬
‫ښايی زړه يې السته راوړم او په کار کې مې پرمختګ وکړم؛ یا مث ً‬
‫ال د تمې سترګې هغه څه ته چې له نورو‬
‫کوم چې هغه فالنی څيز تالفي کړي‪ ،‬خو متقي اص ً‬
‫سره دي نه لري چې له هغوی جزا او مکافات واخلي‪ .‬نو د څه پسې دی؟ اِلَّأ ابْ ِتغَاء َوجْهِ رَبِهِ‬
‫الْأَعْلَى‪ - .‬اِبتغاء یعنې غوښتل‪ ،‬لټول‪ .‬د متقي موخه او انګیزه له هغه کومکه چې نورو سره يې‬
‫کوي څه ده؟‬
‫موخه او هدف يې د «وجه رب» پلیوني او لټون دی؛ د «رب اعلی» وجه ده‪ .‬او یوازې د خپل‬
‫اعلی پالونکي رب وجه [مخ‪ ،‬لور] لټوي‪ .‬د هر څیز «وجه»‪ ،‬د هغه څیز هغه برخه ده چې‬
‫زموږ خواته مخه لري‪ .‬د شا برخه خو يې موږ نه وینو‪ « .‬د خدای وجه» باید څنګه معنا کړو؟‬
‫د خدای ذات خو موږ نه شو کولی وپېژنو‪ .‬موږ یوازې د خدای صفتونه پېژندی شو‪ .‬نو متقي‬
‫په کومه معنا د رب وجه لټوي؟ کوم کارونو چې کوي په څه مقصد او موخې پسې ځي؟ په څه‬
‫پسې دی چې خپل مال او شته نورو ته انفاق کوي او هیڅ توقع او د تمې سترګې هم نه لري؟‬
‫هغه یوازې په الهي صفتونو پسې دی‪ .‬الله چون «وهاب» او بښونکی دی‪ ،‬دا هم غواړي‬
‫وهاب اوسې‪ .‬الله «کریم» دی‪ ،‬دا هم غواړي «کرامت» څرګند کړي‪ .‬الله «غني» دی‪ ،‬دا هم‬
‫غواړي د الهي استغنا او بې نیازۍ مظهر اوسې‪ .‬نه غواړي فقیر اوسې چې الس يې نورو ته‬
‫ونېول شي‪ .‬الله تعالی «لطیف» دی‪ ،‬دا هم غواړي نورو سره لطف وکړي‪ .‬دغو صفتونو او‬
‫ال چا ته په څه‬
‫ارزښتونو پسې دی‪ ،‬نه هغه منفعتونه او ګټې چې د خلکو په الس کې دي‪ .‬اص ً‬
‫قایل نه دی چې هغوی ته تمه ولري‪ .‬او هر څه چې خلک يې لري هغه نعمتونه ګڼي چې الله‬
‫هغوی ته ورکړي دي‪ .‬قرآن وايي چې هيڅ وخت د هاغه څه هیله او ارزو مه کوئ چې نور يې‬
‫لري‪ ،‬هر څه چې غواړئ له الله يې وغواړئ‪ ،‬ځکه هر څه چې نور لري الله ورته بښلي دي‪.‬‬
‫نو‪ ،‬ولې موږ هر څه چې غواړو مستقیما يې له الله ونه غواړو؟ د متقي له نظره‪ ،‬که څوک یو‬
‫څه لري عاریه او پور دی او له الله يې اخېستی‪ ،‬نو متقي د الله په لټه پسې ځي او د امید‬
‫سترګې يې هيچاته نه دي یوازې د الله په لور دي‪.‬‬
‫سوْفَ َيرْضَى‪ .‬هغه به ډېر ژر راضي او خوښ شي‪ .‬زموږ عمر‬
‫نو د متقي د کار نتیجه څه ده؟ وَلَ َ‬
‫«ډېر ژر» تېريږي‪ .‬زموږ عمر د ابدیت او آخرت په وړاندې له یوې لحظې یا شېبې زیات نه دی‬
‫وَلَسَوْفَ او ډېر ژر به تېر شي‪ .‬موږ ګومان کوو چې کلونه کلونه به عمر کوو او آخرت به دومره‬
‫ژر را نه شي‪ .‬خو الله وايي ډېر ژر به دا جهان ترک کړئ‪ .‬متقي به ډېر ژر راضي شي‪ .‬د انسان‬
‫طبعه داده چې هر څه چې لري د خپل ځان لپاره يې وي‪ .‬خو کله چې وغواړي هغه نورو ته‬
‫ورکړي‪ ،‬په خپل ځان کې د ناراحتۍ احساس کوي‪ .‬همدا راز دا يې طبعه ده چې هر کار يې‬
‫چې خوښ شي وکړي‪ .‬مثالً دا يې خوښیږي چې سترګې ولوبئ‪ .‬او که په خپل ځان د خطر‬
‫انګازه وکړي چې مه ګوره‪ ،‬نفس يې ناراضي کېږي‪ .‬یا زړه يې ډیر غواړي چې غیبت وکړي‪.‬‬
‫پوهېږئ چې غیبت څومره خوږ او خوندور دی! وايي غیبت مه کوه او د چا پسې شا خبرې مه‬
‫کوه یا ورته غوږ مه نیسه‪ ،‬خو زړه يې غواړي غیبت وکړي یا ورته غوږ ونيسي‪ .‬یا قهر او‬
‫غوسه يې نيسي او زړه يې غواړي توندې او سختې خبرې مخامخ لورته وکړي‪ .‬وايي ځواب‬
‫يې ورکړم چې زړه مې یخ شي‪ .‬غواړي چې زړه يې یخ شي‪ .‬نو‪ ،‬ځان ساتنه او د نفس د میل پر‬
‫خالف عمل کول موږ نا خوښ او ناراضي کوي‪ .‬خو پالونکی رب موږ ته وايي دا نارضایتي‬
‫ګانې ښه‪ ،‬خوږه او خوښوونکي پای لري او ته به ژر راضي شي؛ رضایت او واقعي خوښي به‬
‫پیدا کړې‪.‬‬
‫په دې ترتیب له هغه اوره چې تل غرغنډې لمبې کوي‪ ،‬هغه چا چې وقایه او پوښ له ځانه تاو‬
‫کړی وي (اتقاء) او د نفس خوځنده ځواکونه يې د ډال تر شا پټ کړي وي‪ ،‬ډېر ژر یو خواته‬
‫جنَّ ُبهَا الْأَتْقَی )‪ .‬دا هماغه کسان دي چې د مال په ایتاء او‬
‫کېږي او خپل ځان بچ ساتي (وَسَيُ َ‬
‫ورکړه (تزکیه)‪ ،‬تل د نفس خوځنده ماشين له ککړتیاو پاکوي (الَّذِي يُوْتِي مَالَهُ يَتَ َزكَّى ) او په‬
‫نهايي مقصد کې الهي جزیلې جزا او اجر ته د رسېدو په هیله او مینه‪ ،‬د نورو جزئي جزا او‬
‫اجر ته نه جذبیږي او د الرې فرعي جاذبو او کششونو ته نه تم کېږي (وَمَا لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ‬
‫تُجْزَى ) او نورو ته د سترګو لرلو او د الرې څنډو ته د پاملرنې په ترک کولو یوازې د خپل‬
‫متعال پالونکي رب مخ (جهت) لټوي ( اِلَّأ ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِهِ الْأَعْلَى ) چې البته خپل نهايي‬
‫مقصد ته په رسېدو به راضي او خوښ شي (وَ َلسَوْفَ يَ ْرضَى )‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫نو‪ ،‬لکه څنګه چې مو وليدل‪ ،‬په دې سورت کې دوه الرې ښوول شوي دي‪ .‬سورت د شپې او‬
‫ورځې په سوګند پیل شو‪ .‬دوه مختلف څیزونه‪ ،‬او بیا ورپسې د نر او ښځې [ذکر او انثی] په‬
‫اختالف سوګند‪ ،‬چې هغه هم په دوو بڼو دي او د هغوی دواړو له ترکیبه خیر رامنځته کېږي؛‬
‫همدا راز د َذکَر او اُنثی له ترکیبه حیات او د شپې او ورځې له ترکيبه طبیعت‪ .‬نو‪ ،‬ښه والی او‬
‫بدوالی او خیر او شر باید له یو بله سره وي چې د هغوی له تضاده دنیا ځای پر ځای او په‬
‫ټیکاو پاتې شي‪ .‬کیدی شي پوښتنه وشي چې ولې الله تعالی ټول څيزونه ښه نه دي خلق‬
‫کړي؟ ځواب يې دادی که بدو وجود نه درلودی‪ ،‬ښو هم وجود نه پیدا کاوه‪ .‬که شمر او یزید‬
‫نه وای‪ ،‬امام حسین به هم د هغه په معنوي مفهوم موجود نه وه‪ .‬د ښېګڼو تحقق له همدې‬
‫تضادونو سره دی‪ .‬که شیطان نه وای پرښته توب به هم په داسې مفهوم نه وه‪ .‬له شیطان پرته‬
‫به داسې کومې انګیزې وجود نه درلود چې یو څوک وغواړي ځان کمال ته ورسوي؛‬
‫ټول به په اتو ماتیک ډول په یو خط کې وی او په یو مسیر او تګالره به تلل‪ .‬نو‪ ،‬باید هم بدي‬
‫وي او هم ښېګڼه‪ ،‬چې انسان د انتخاب امکان ولري‪ .‬له همدغې انتخاب سره انسان‬
‫د مولوي په قول‪:‬‬ ‫جوړېږي‪.‬‬
‫خود دلیل اختیارست ای صنم‬ ‫این که گویی این کنم یا آن کنم‬
‫دا پخپله د اختیار دلیل دی یاره‬ ‫دا چې وايي دا وکړم یا هغه کړم‬
‫د ژوندانه په تضادونو کې پرېوتل او واقع کېدل دي چې انسان جوړوي‪ .‬الهي مشیت پر دې‬
‫بنسټ قرار لري چې موږ د دغو دوو قطبونو تر منځ واقع شو چې وده وکړو او جوړشو‪.‬‬
‫هوکی‪ ،‬الله کولی شو شیطان خلق نه کړي‪ ،‬خو خلق يې کړ او تر قیامته پورې يې ورته وخت‬
‫او مهلت ورکړی دی‪ .‬ځکه که هغه يې نه وای خلق کړی او مهلت يې نه وای ورکړی‪ ،‬دا سمه‬
‫ده چې موږ به ټول جنتیان وای‪ ،‬خو نه په خپل همت او هنر‪ ،‬موږ به پخپله دې مقام ته نه وای‬
‫رسیدلی‪ ،‬الله به جنتي کړی وای‪ .‬لکه د هغه بېسواده محصل په څېر چې په سهمیه او ونډه‬
‫پوهنتون ته تللی وي‪ ،‬له پوهنتون څخه به مو هم څه شی نه وی درک کړی‪ .‬خو کله چې په‬
‫تضاد کې ځای پرځای کېږو‪ ،‬هڅه کوو چې ښېګڼې په خپل ځان کې محقَّق او ريښتيني کړو او‬
‫له بدیو ځان وساتو‪ .‬له سختیو سره د پېچلتوب مسئله د مقصود د ودې‪ ،‬رشد او کمال لپاره‬
‫ډېره بنسټیزه ده او باید ډېره پاملرنه ورته وشي‪ ،‬د اختیار او آزادۍ مسئله یوه ډېره مهمه مسئله‬
‫ده‪ .‬موږ ټول د آزادۍ سره مینه لرو‪.‬‬
‫موږ ټول په دې پوهېږو چې د آزادۍ بحث زموږ د ولسونو او پرګنو تر منځ ډېر مطرح دی چې‬
‫په خپل ځای کی پلویان او مخالفین لري ځينې وايي چې له آزادۍ څخه خلک ناوړه استفاده‬
‫کوي او باید ولسونه تر کنټرول الندې وي او آزاد بحث ښه پایله نه لري دا سمه ده چې کوم‬
‫ولس چې کلونه کلونه تر استبداد او فشار الندې وي او له آزادۍ محروم وي‪ ،‬کله چې ورته‬
‫تازه آزادي ورکول شي کېدی شي کله ناکله ترې ناوړه استفاده هم وشي یعنې عوارض هم‬
‫لري‪ ،‬خو یو ماشوم چې د تللو چل زده کوي په ځلونو پر ځمکه پرېوځي او کله کله ژوبل هم‬
‫شي خو داسې باید ونه ویل شي چې پر ځمکه غورځېږي نو له تللو دې يې مخنېوی وشي‪.‬‬
‫ال دا الهي مشيت او غوښتنه ده‪ .‬هغه مهال چې الله تعالی پرښتو ته خبر ورکوي چې غواړم‬
‫اص ً‬
‫سفِكُ‬
‫انسان خلق کړم‪ ،‬هغوی په ډېرې حیرانتیا ورته وايي اَ َتجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَ ْ‬
‫الدِّمَاء (‪ )۱‬آیا غواړې داسې موجود په ځمکه کې رامنځته کړې چې فساد او تباه کاري کوي او‬
‫ویني تویوي؟! نو الله تعالی هغوی ته ځواب ورکوي چې په کوم څیز چې زه پوهېږم تاسو نه‬
‫پوهېږئ‪ .‬داسې نه وايي چې انسان به دا کار نه کوي‪ .‬هغه څه څيز وه چې الله تعالی پرې‬
‫پوهېده او پرښت ې ترې غافلې وې؟ له دې پرته چې آزادي د آګاهۍ وسیله ده او له آزادۍ سره‬
‫انسان‪ ،‬له اسماء څخه داسې پوهې او آزادۍ ته رسيږي چې له پرښتو هم اوچتې او پورته‬
‫درجې ته رسېږي؟ په ټوله کې له دې سورته د ژوندانه لپاره دا بنسټیزه زده کړه تر السه کوو‪.‬‬
‫صدق الله العلي العظيم‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪۲۴‬ــ د «وجه» ظاهري معنا د انسان څېره او مخ دی‪ ،‬خو لکه څنګه چې هر څيز ته مخه کول ‪،‬‬
‫هغه څيز ته د زړه د مخې کولو نښه ده‪ ،‬ددې کليمي باطني معنا هغه هدفونه‪ ،‬موخې او‬
‫ارمانونه دي چې هغوی ته مخه کوو‪ .‬د بېلګې په توګه هغه مهال چې ابراهیم (ع) ستورو‪،‬‬
‫سپوږمۍ او لمر ته په مخه کولو او د هغوی د افول او پټېدلو تر نندارې وروسته‪ ،‬د هغوی‬
‫سمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ‪[ »..‬انعام‬
‫ت وَجْهِيَ لِلَّذِي َفطَرَ ال َّ‬
‫خالق ته مخه کړه‪ ،‬ويې ویل ‪ « :‬اِنِّي وَجَّ ْه ُ‬
‫‪ ،])۷۲:۱( ۷۲‬مسلما د خپلې «وجه» متوجه کول‪ ،‬هماغه د زړه لید او په ژوندانه کې د موخې‬
‫او هدف نېول دي‪ .‬د «ابتغاء وجه الله» [د الله د وجه په لټه کې] او « یریدون وجه الله» [د الله‬
‫د وجه غوښتنه او اراده ] اصطالح ګانې چې په ځلونو په قرآن کې تکرار شوې دي [له هغې‬
‫جملې‪ :‬بقره ‪ )۲۲۴:۹(۲۲۴‬او ‪ ،)۹۷۹:۹(۹۷۹‬رعد ‪ ،)۹۹:۲۳(۹۹‬روم ‪ )۳۵:۳۵(۳۵‬او ‪،۳۲‬‬
‫رحمن ‪ ،)۹۷:۴۴(۹۷‬انسان ‪ ،) ۱۷: ۲(۲‬او ‪ ]...‬هماغه الهي هدف او جهت دی چې مؤمن‬
‫ي لِلَّ ِه ‪ – ...‬آل‬
‫ورته مخه کوي‪ .‬همدا راز د خپلې وجهې تسلیمول الله ته دي [‪َ ...‬اسْلَمْتُ وَجْهِ َ‬
‫عمران ‪ .])۹۵:۳( ۹۵‬دا چې په قرآن کې ویل شوي په قیامت کې به ځېنې کسان له خپلې وجه‬
‫سره په اور کې غورځېږي‪ ،‬منظور يې هماغه هدفونه دي چې ورته يې مخه کړې ده [له هغې‬
‫جملې ‪ :‬اسراء ‪ ،)۲۷:۲۷( ۲۷‬فرقان ‪ ،)۳۴:۹۴( ۳۴‬قمر ‪.])۴۵:۴۴( ۴۵‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
 ‫‪ )۲‬البقره (‪۹/ )۹‬‬
‫‪ )۹‬النمل (‪ ۲‬او ‪۹۷/)۹‬‬
‫‪ )۳‬لقمان (‪ ۲‬او ‪۳۲/)۹‬‬
‫‪ )۴‬النحل (‪۲۱/)۵۲‬‬
‫‪ )۴‬البقره (‪۹/)۹۴۱‬‬
‫‪ )۱‬البقره (‪۹/)۳۵‬‬