Elementet themelore të sistemit

ekonomik socialist
Ekonomiks i Tranzicionit
Përmbajtja
}  Socializmi/komunizmi;
}  Roli i partisë në ekonomi;
}  Pronësia kolektive mbi mjetet e prodhimit;
}  Planifikimi qëndror;
}  Aspekte të rëndësishme.

2
I njihni këta më poshtë!?

3
Socializmi/komunizmi
}  KOMUNIZMI /SOCIALIZMI është koncepti i një shoqërie të lirë pa
ndarje dhe shfrytësim, ku njerëzimi është i liruar nga shtypjet dhe
varfëria;
}  Shoqëria socliliste/komuniste nuk është e ndarë në bazë të qeverisjes,
regjioneve, apo klasave;
}  Sistemi socialist – ekonomitë e komanduara – sistem me planifikim
qëndror – sistem i tipit Sovjetik – etj.
}  Variacione të ndryshme të doktrinës të Karl Marksit në të cilën
është e bazuar socializmi/komunizmi;
}  Marksizëm-Leninizmi: modifikimet e bëra bazuar në idetë e Vladimir
Leninit;
}  Forma më e përhapur e komunizmit/socializmit;
}  Trockizmi: sipas Leon Trotsky
}  Maoizmi: sipas Mao Zedong.
}  Në shkurt 1945, në Konferencën e Jaltës, Europa u nda në Lindje dhe
në Perendim;

4
Rusët në Berlin – Amerikanët në Ivo Jima

5
Krijimi i demokracive popullore: Rusët në
Berlin!

6
Vendet socialiste para 1989

7
Vendet socialiste sot

8
Socializmi/komunizmi (vazh.)
}  Aspektet e përbashkëta të sistemeve ekonomike nën
format e ndryshme të socliazmit/komunizmit:
1.  Jeta ekonomike ka qenë nën kontrollin e një partie të vetme,
edhe nëse nuk është quajtuar Partia Komuniste;
2.  Institucionet ekonomike kanë qenë të bazuara në pronësinë
kolektive, apo shtetërore, të mjeteve të prodhimit;
3.  Planifikimi i kryer nga qendra, ka qenë i obligueshëm, dhe
gjithashtu ishte edhe mekanizmi i vetëm koordinues, me një
rol në rritje, edhe pse anësor, të institucioneve të tregut.

9
Kontrolli i ekonomisë nga Partia!
}  Në vendet socialiste partia e ka kontrolluar ekonominë;
}  Shqipëri dhe Kore e veriut: Partia e Punës
}  Jugosllavi: Lidhja Komuniste;
}  Hungari: Partia e Socialiste e Punëtorëve;
}  Ideologjia e ‘real-socializmit’:
}  Ishte një grumbull normash dhe kodesh të të folurit dhe të bërit, të
definuara nga paria (lideri), dhe njëkohësisht nuk ishte temë e
diskutimit dhe veçanërisht për kritika;
}  Ideologjia e predikuar në komunizëm kishte pak të bënte me idetë e
Marksit dhe Engelsit;
}  Nomenklatura (nga rusishtja: listë e koduar), simbol i
privilegjeve në socializëm;
}  Përfshinë të drejtën për të vendosur njerëzit në pozitat e larta kyçe;
}  Psh. gati në tërësi pozitat ekzekutive në sferën ekonomike, prej anëtarëve
të qeverisë e deri te menaxherët e kompanisë, ishin pjesë e një liste të
tillë.

10
Kontrolli i ekonomisë nga Partia! (vazh.)
}  Administrata;
}  Sistemi socialist karakterizohej me byrokraci të lartë;
}  Ekzistonte një numër i madh i mekanizmave zyrtar koordinues (agjensive)
të cilat kryenin funksione që në ekonominë e tregut zakonisht kryehen
nga vet tregu;
¨  Zyra e planifikimit;
¨  Zyra e çmimeve;
¨  Banka investuese;
¨  Zyra e punës ;
}  Përveç koordinimit, burokracia shtetërore ishte përgjegjëse edhe për
ndërmarrjet
}  Vetqeverisja, është ideja e dhënies së të drejtave punëtorëve
për të menaxhuar me mjetet e prodhimit;
}  Pjesë e sistemit Jugosllav nga 1950, deri në zhbërjen e shtetit;
}  Vetëqeverisja, nga vendet tjera komuniste, u konsiderua si ‘komunizëm i
fshehtë’ dhe u asociua me inefiçencën, korrupsionin, dhe jobarazinë.
11
Pronësia kolektive mbi mjetet e prodhimit
}  Në të gjitha shtetet socialiste, përveç Jugosllavisë, u bë
‘socializimi’ i pronës mbi mjetet e prodhimit;
}  Konsumi asnjë herë nuk u ‘socializua’;
}  Prona mbi mjetet e konsumit quhej pronë personale, e jo ‘private’
pasi që prona private konsiderohej koncept kapitalist;
}  Pronësia shoqërore;
}  Në të gjitha vendet socialiste, mjetet e prodhimit ishin në pronësinë e
shtetit: në industri, tregtinë e brendshme, dhe shërbime (transporti,
bankat, kompanitë e sigurimit);
}  Mjetet e prodhimit kaluan në duart e shtetit përmes nacionalizimit;
}  Në Jugosllavi, që ishte një përjashtim, u përvetësua koncepti i pronës
‘shoqërore’, si karakteristikë e veçantë e sistemit vetqeverisës;
}  Mjetet e prodhimit (asetet) nuk i takonin shtetit mirëpo popullit në tërësi;
}  Sektori i bujqësisë, në shumicën e vendeve socialiste, u kolektivizua,
dhe u krijuan koperativat;
}  Në BRSS, procesi i kolektivizimit u përcoll me terror.

12
Pronësia kolektive mbi mjetet e prodhimit (vazh.)
}  Pronësia tjetër;
}  Prona private në disa vende socialiste (Poloni dhe Jugosllavi)
ishte e koncentruar kryesisht në sektorin e bujqësisë;
}  Në vitin 1953 Jugosllavia hoqi dorë në tërësi nga koperativizimi, si
pjesë e procesit të largimit nga influenca Ruse;
}  Në sektorët tjerë, prona private verehet edhe në tregtisë
me pakicë dhe në artizanate (psh. në Gjermani);
}  Ekonomia joformale ishte prezente edhe në sistemin
socialist, por ishte më mirë të quhej ‘ekonomi në hije’;
}  Kishte për bazë korrupsionin dhe vjedhjen e pronës
shtetërore, që shpesh konsiderohej si e askujt;
}  Ndërlidhja e nomenklaturës me aktivitetet ilegale (psh. me mafian)

13
Planifikimi qëndror
}  Shpesh shtetet socialiste njihen edhe si shtete me
ekonomi të planifikuar;
}  Plani është një teknikë për të përcaktuar hapat që duhet
ndërmarrë me qëllim të arritjes së qëllimeve të
parashtruara, dhe atë me koherencë dhe efiçiencë
maksimale;
}  Plani faktikisht është mekanizëm koordinues, ndërsa në
ekonominë e tregut këtë funksion e kryen tregu;
}  Plani i mundësonte regjimit të kontrollonte gjithçka që ndodhte
në fushën e ekonomisë;
}  Planifikimi përpilohej në bazë të periudhave të cilat i
mbulonte (pesë vjeqar, vjetor, kuartal, mujor);
}  Më i rëndësishmi ishte ai vjetor;

14
Planifikimi qëndror (vazh.)
}  Në planifikim, koncepti më i rëndësishëm ishte ‘bilanci’;
}  Bilanci ishte një tabelë, e cila identifkonte burimet e ofertës
dhe kërkesën për produktet individuale dhe grupore;
}  Bilanci, në anën e ofertës, tregon prodhimin e brendshëm
vendor, ndërsa në anën e kërkesës prezentonte shfrytëzimin e
brendshëm (produktet e ndërmjetme, konsumin dhe
investimet);
}  Plani realizohej në njësi fizike, e jo në njësi monetare;
}  Shumë shpesh plani nuk operacionalizohej në mënyrë
efiçiente,;
}  Jo gjithherë qëllimet arriheshin, përveç në disa sektorë kyq të
ekonomisë;
}  Fakti që planet nuk realizoheshin në tërësi, tregonte se një pjesë e
madhe e burimeve njerëzore dhe kapitale shkonin dëm.

15
 Për javën e ardhshme:

Identifikoni ‘mbetjet‘ e
socializmit/komunizmit në
Kosovë!

16
Socializmi - Historia

Ekonomiks i Tranzicionit
Përmbajtja
 BRSS: Modeli Stalinist;
 Demokracitë popullore në Europë;

2
BRSS: Modeli Stalinist
 Nuk ka rast në historinë e shekullit 20 të transformimit të një
shoqërie në socializim pa luftë apo revolucion (Lavigne, 1999);
 I pari i këtij lloji ishte Revolucioni i tetorit 1917 në Rusi i prirë nga
Lenini.
 Ky sistem (në një vijë me Marksin) bazohej mbi premisën:
“nga secili bazuar në aftësitë e tij/saj, te secili bazuar në nevojat e tij/saj”
 Ndërtimi i një sistemi të bazuar mbi një premisë të tillë, do të
kalonte në dy faza:
 E para, ndërtimi i socializmit;
 Fazë të cilën e arriti BRSS në 1977;
 Kjo ishte vetëm një fantazi ideologjike, sepse një fazë e tillë asnjë herë nuk u
arrit;
 E dyta, ndërtimi i komunizmit;

3
BRSS: Modeli Stalinist (vazh.)
 Doktrina Leniniste mbi ekonominë (modifikimi i ideve të
Marksit), bazohej si në vijim:
1. Partia merr në dorë mekanizmat udhëheqës të ekonomisë;
2. E para krijon hapësirë që mjetet e prodhimit të kaojnë në
duart e shtetit;
 Toka, indistria, bankat, aktivitetet e tregtisë së jashtme
nacionalizohen;
3. Planifikimi bëhet mekanizmi kryesor i kontrollit mbi
ekonominë;

4
BRSS: Modeli Stalinist (vazh.)
 Doktrina Staliniste, bazohej në tri principe:
1. Zhvillimi i industrisë së rëndë e ila të të formonte bazën e për
rritje afatgjate ekonomike;
2. Kolektivizimi i bujqësisë;
 Zhvillimi i industrisë nuk do të mund të arrihej pa e nxjerr „terpricën‟
nga sektori i bujqësisë;
 Ideja ishte të inkurajoheshin fshatarët përmes insentivave të tregut,
veçanërisht ata fshatarë të pasur (të njohur si kulak), të prodhinin dhe të
shisnin më shumë. Në këtë mënyrë shteti do të eksportonte grur ndërsa do
të importonte makineritë e nevojshme për industrializim. Për më tepër,
bujqësia do të të ofronte lëndën e parë për prodhimtarinë dhe industrinë e
përpunimit të ushqimit, e cila do të plotësonte nevojat e fuqisë punëtore
urbane në rritje. Në anën tjetër, industria do t‟i ndihmonte bujqësisë të
modernizohej, përmes shitjes së paisjeve, plehërave, dhe produkteve
industriale në sektorin e konsumit.
 Kolektivizimi u realizua përmes terrorit dhe dhunës në pronarët e
tokave (të ashtuquajturve kulakëve) dhe të fshatarëve;
 Miliona njerëz u eliminuan, veçanërisht nu Ukrainë;
3. Planifikimi pesë-vjeqar, u lançua si mekanizëm mobilizues si dhe
mjet për kontrollin e ekonomisë.
5
Krijimi i demokracive popullore: Rusët në
Berlin!

6
Rusët në Berlin – Amerikanët në Ivo Jima

7
Demokracitë popullore në Europë
 Në shkurt 1945, në Konferencën e Jaltës, Europa u nda në
Lindje dhe në Perendim;
 Masat e para të cilat u ndërmorrën në pjesën e Europër nën
influencën Ruse ishin:
 Nacializimi i industrive ishte masovik, dhe u përfundua brenda 4-5
viteve;
 Në Gjermaninë Demokratike situata ishte ndryshe, dhe sektori privat
ishte i rëndësishëm deri në vitin 1972;
 Në Gjermaninë Demokratike, Poloni, dhe Hungari sektori i artizanateve dhe
shitja me pakicë ishin në pronësinë private;
 Pronat e pronarëve të mëdhenj të tokave u konfiskuan dhe iu
shpërndanë fshatarëve të varfër;
 U themeluan koperativat e para;
 Europa Lindore nuk kishte një sistem konsistent të planifikimit deri
në vitin 1960; planifikimi realizohej përmes programeve investuese.

8
Socializmi në vendet e treta
 Kina – Mao Zedong;
 Partia komuniste erdhi në fuqi në 1949;
 Në vitin 1978 Kina filloi me reformat fundamentale, dhe lëvizjes drejt
të ashtuquajturit „Socializmit të Tregut‟;
 Kjo nënkupton ekzistencën e një sektori të fuqishëm privat i cili do të
koekzistojë me sektorin tradicional shtetëror, pastaj me një autonimi në
rritje të krahinave, dhe zëvendësim të planifikimit me mekanizmat
makroekonomike.
 Kuba – Fidel Kastro;
 Konunistët erdhën në fuqi në 1959 pas revolucionit të udhëhequr nga
Kastro;
 Mbeti nën influencën Ruse;
 Vietnami – Ho Chi Minh;
 Sikur Kina, edhe Vitnami realizoi reforma të fuqishme për të
orientuar ekonominë e saj drejt ekonomisë së tregut, pa e zvogluar
ndikimin e partisë në ekonomi.

9
Socializmi dhe fundi i tij
Shteti Fillimi i regjimit socialist
Shqipëria 1946: Shqipëria u shpall
demokraci popullore; 1961:
largimi nga influenca e BRSS; Në
të njëjtën kohë shqipëria ndjek
mënyrën kineze të zhvillimit.
Jugosllavia 1945: Fronti Popullor fiton
zgjedhjet; inicohet sistemi
ekonomim i tipit Sovjetik.1946-
8 realizohet nacionalizimi dhe
kolektivizimi masiv.
BRSS/Rusia 1917: Revolucioni; nacionalizimi
(1917-1918). 1927-9:
kolektivizimi masiv; 1928 : Pavarura. Janar 1992: fillimi i
prezentimi i planitë pesë-vjeqar
10
Rënia e regjimit socialist
1991: zhvillohen protesta
antiqeveritare; zgjedhjet fitohen
nga partia komuniste.1992:
zgjedhje të reja; formohet qeveria
nga forcat anti-komuniste.
1948: Tito „ndahet‟ me Stalinin.
1950: vetqeverisja bëhet bazë e
sistemit socialist Jugosllav. 1965:
elemnte të ekonomisë së tregut
aplikohen. 1991: shpërbërja e
Jugosllavisë.
Dhjetor 1991: Krijimi i
Komonvelthit të Vendeve të
tranzicionit në ekonomi të tregut.
Socializmi dhe fundi i tij (vazh.)
Shteti Fillimi i regjimit socialist Rënia e regjimit socialist
Mongolia 1924: u shpall domokracia popullore. 1991: inicimi i sistemit shumëpartiak
1940-60: nacionlizimi dhe kolektivizmi. dhe tranzicionit në ekonomi të tregut.
Gjermania Tetor 1949: pjesa e pushtuar e 9 nëntor 1989: fillon rrënimi i murit
Lindore gjermanisë nga Sovjetikët shpalled të Berlinit. Qershor 1990: krijimi i
demokraci popullore, apo Republika unionit monetar dhe ekonomik me
Demokratike e Gjermanisë. 1950-52: Germaninë Federale. Tetor 1990:
nacionalizimi dhe kolektivizmi në bashkimi i dy Gjermanive.
shkallë të gjerë. Gusht 1961: u
ndërtua muri i Berlinit.
Kina Tetor 1949: shpalled Kina demokraci 1978: reformohet ekonomia në
popullore. drejtim të ekonomisë së tregut.
Vietnami 1945: pjesa veriore e vendit shpalled Gjatë të 80-ve dhe 90-ve udhëheqja
demokraci popullore. 1976: u shpall komuniste mbetet, ndërsa ekonomia
Republika Socialiste e Vietnamit si merr karaktetin e ekonomisë së
rezultat i përfundimit të luftës dhe tregut.
dhe ibashkimit.

11
Socializmi dhe fundi i tij (vazh.)
Shteti Fillimi i regjimit socialist Rënia e regjimit socialist
Korea e 1948 : u shpall demokraci popullore. 1991: ribashkimi fillon të diskutohet, mirëpo
Veriut 1950-3: Lufta e Koresë përfundon na ndonjë arritje signifikante.
me ndarjen përfundimtare të
Koresë, në atë të Jugut dhe të
Veriut; modeli Stalinist instalohet.
Kuba 1959: revolucioni Kubanez; Nuk janë ndërmarrë hapa të rëndësishëm
shpallja e Republikës Socialiste drejt pluralizmit apo ekonomisë së tregut.
të Kubës. Hapje e limituar ndaj ekonomive botërore.
Europa Gjatë 1945-8: komunistët Polonia: qeveria e parë jo-komuniste (shtator
Lindore fitojnë zgjedhjet. Shkurt 1948: 1989). Hungari: fillimi i sistemit shumëpartiak
grusht-shteti i komunistëve në në 1990. Çekosllovakia: Revolucioni i
Pragë. 1946-9: nacionalizimi kadifenjtë në nëntër 1989. romania:
masiv; prezentimi i planifikimit përfundimi i regjimit të Çauçeskut në dhjetor
qendror. 1948: kolektivizimi 1989. Bullgaria: zgjedhje të lira në 1991.
fillon; ndërpritet në Poloni në 1990-2: tranzicioni drejt ekonomisë së tregut
1956. fillon.

12
Performanca ekonomike e
vendeve socialiste
Ekonomiks i Tranzicionit
Përmbajtja
 ?
 Modeli i rritjes ekonomike në vendet socialiste;
 Variantet e modelit të rritjes ekonomike në vendet
socialiste të Europës;
 Performansa ekonomike - të dhënat/informatat;
 Crizat ekonomike në vendet socialiste;

2
 ?
 A mund të konsiderohet performansa e sistemit
ekonomik socialist si dështim total?
 A i arsyetoi mjetet/masat (koston e lartë njerëzore dhe
materiale) progresi i arritur ekonomik në vendet
socialiste?
 A do të mund të arrihej një progres i tillë edhe duke
aplikuar ndonjë sistem tjetër ekonomik?
 A është e mundur të vertetohet realisht progresi i arritur
ekonomik gjatë periudhës socialiste?

-?-
3
Modeli i rritjes ekonomike në vendet
socialiste
 Ligji ekonomik bazë i socializmit:
 ‘plotësimi i nevojave materiale dhe kulturore në rritje të
popullit përmes metodave/mjeteve për zhvillim konstant dhe
përmirësim të prodhimit socialist, bazuar në nivel të lartë të
zhvillimit teknik’.
–?–
 Qëllimi kryesor ishte plotësimi i nevojave të popullit;
 Strategjia e rritjes ekonomike që u zbatua në BRSS që nga
viti 1928 ishte bazuar mbi dy kontepte:
1. Teorinë e riprodhimit;
 Bazuar mbi idetë e Marksit (Kapitali)dhe më vonë e modifikuar nga
Lenini dhe Stalini;
2. Modelin e industrializimit.

4
Modeli i rritjes ekonomike në vendet
socialiste (vazh.)
 Strategjia e aplikuar mbi parimet e mësipërme rezultoi në
definimin e prioriteteve si në vijim:
 Të investimeve mbi konsumin;
 Të industrisë mbi të gjithë sektorët e tjerë të ekonomisë;
 Të industrisë së rëndë mbi vet industrinë;
 Të sektorit prodhues (të të mirave materiale) mbi aktivitetet
jo-produktive (shërbimet).

5
Modeli i rritjes ekonomike në Europën
socialiste
 Vendeve të Europës socialiste iu imponua modeli Sovjetik i
rritjes ekonomike;
 Plani i Marshallit iu ofrua edhe vendeve të Europës Lindore dhe
Qëndrore;
 Çekosllovakia e pranoi mirëpo më vonë u detyrua të hjekë dorënga ky
plan;
 Adoptimi i modelit Sovjetik të rritjes ekonomike impononte
varësinë në dy drejtime:
1. Modeli i industrializimit, siç e dimë, kërkonte shfrytëzim intensiv të
lëndëve të para (kryesisht burimeve natyrore) dhe të energjisë;
 BRSS ishte vendi i vetëm prej nga këto vende (që nuk ishin të pasura me
burime natyrore) mund të furnizoheshin me këto burime;
2. BRSS u siguroi vendeve të Europës socialiste treg për produktet e
tyre;

6
Modeli i rritjes ekonomike në Europën
socialiste (vazh.)
 Konsekuencat e modelit të adoptuar ishin të mëdha:
 Investimet në sektorin e prodhimit arritën një pjesëmarrje të
madhe në të hyrat kombëtare, duke neglizhuar sektorët e tjerë
të ekonomisë;
 Edhe pse në vitet 1970 u bë një riorientim i investimeve (në sektorët
jo-prodhues: shërbime, sektori i shëndetësisë, arsim, etj), në vitin
1985 vetëm 1/5 e fuqisë punëtore e këtyre vendeve ishe e punësuar
në këtë sektor;
 Nga investimet më së tepërmi përfitoi industria e rëndë
(industritë ekstraktive, çeliku, ndërtimi i makinerisë së rëndë,
industria kimike), duke forcuar njëkohësisht lobin e tyre, që
përbënin pjesën më të madhe të nomenklaturës shtetërore.

7
Modeli i rritjes ekonomike në Europën
socialiste (vazh.)
 Duke parë se modeli Sovjetik i zhvillimit nuk po tregohej i
suksesshëm vendet filluan me reforma që nga mesi i
viteve 1960-ta;
 Rritja ekonomike spas këtij modeli po bëhej shume e shtrenjtë;
 Resurset natyrore po shterreshin (madje edhe në Rusi);
 E para që filloi me reforma ishte RDGJ-ja, e cila inicoi
strategjinë intensive të rritjes;
 Strategjia intensive e rritjes konsistonte në rritje e
produktivitetit të kapitalit dhe të punës;
 Kjo strategji vuri theksin në modernizim, që nënkuptonte zhvendosjen
në sektorë të tjerë ekonomik intensiv në kapital, si në industrinë
elektronike, automatizim, dhe industrinë nukleare.

8
Modeli i rritjes ekonomike në Europën
socialiste (vazh.)
 Këto ndryshime nuk dhanë rezultatet e pritura për një
numër shkaqesh;
1. Dhënia e prioritetit sektorëve të ri industrial asnjë herë nuk
zvogloi rolin e industrive të rënda;
 Grupeve lobiste të industrive të rënda (të përkrahur edhe nga sektori
i industrisë ushtarake, që ishte e ndërlidhur me këta sektorë) arritën
t’i mbajnë të fuqishme sektorët e industrisë së rëndë;
2. Lidhja në mes të inovationeve dhe aplikimit të tyre në industri
ishte shumë e dobët;
 Menaxherët në ndërmarrje nuk kishin motivuar të aplikonin
teknologjinë e re, dhe preferonin më tepër prohimin rutinor i cili u
bënte të mundur që më lehtë të implementonin planin dhe të mernin
bonuse;

9
Modeli i rritjes ekonomike në Europën
socialiste (vazh.)
 Këto ndryshime nuk dhanë rezultatet e pritura për një
numër shkaqesh (vazh.);
 Konkurueshmëria e produkteve të këtyre vendeve në tregun
botëror ishte larg nga ajo e vendeve të Perëndimit dhe vendeve
rishtas të industrializuara;
 Këto vende eksportuan edhe më tutje produkte të ndërmjetme
(tekstil, produkte kimike, të çelikut) dhe produkte për konsum të
kualitetit të ultë;
 Ndërmarrjet në vendet socialiste nuk kishin mundësi të
bëheshin pjesë e rrjetave me kompanitë multinacionale
Perëndimore, aspekt ky bëri të pamundur transferin e
teknologjisë.

10
Matja e performansa ekonomike
 Saktësisht, se çfarë ishin rezultatet e zhvillimit ekonomik
në këto vende ishte dhe është e vështirë të vërtetohet;
 Janë disa veçori që duhet specifkuar në këtë kontekst:
1. Disa të dhëna nuk janë publikuar kurrë;
 Të dhënat e lidhura me sektorin e mbrojtjes;
 Disa të dhëna demografike (incidenca e vdekjes dhe sëmundjes së
foshnjave);
 Disa të dhënat sociale (krimi, incidentet në vendin e punës,
katastrofat natyrore);
 Disa të dhëna ekonomike (nuk kishte të dhëna për nivelet e
ndryshme të çmimeve dhe të pagave, përveç atyre mesatare)
 Disa të dhëna financiare;
 Të dhënat mbi tregtinë e jashtme të armatimit;

11
Matja e performansa ekonomike (vazh.)
2. Normat e rritjes ekonomike është ekzagjeruar për shumë
arsye:
 Së pari, autoritetet ishtin të interesuara të tregonin rritje më të
madhe ekonomike;
 Menaxherët e ndërmarrjeve vet i fryenin numrat e autputit dhe të
plotësimit të planit, sepse kjo sillte për ta bonuse të majme;
 Po të njëjtit, jepnin numra më të vogël për resurset që kishin në
dispozicion me qëllim që të furnizoheshin me material apo t’u
ofroheshin investime, që do t’u mundësonte të realizonin planin më
lehtë;
 Të dhënat nuk ishin të sakta sepse metodologjia e e mbledhjes dhe
përpunimit të të dhënave ishte e gabueshme.
3. Një problem i veçantë ishin të dhënat në sektorin e
bujqësisë;

12
Crizat ekonomike në vendet socialiste
 Përveç trendeve jo të mira ekonomike, vendet e Europës
socialiste u ballafaquan me kriza të thella ekonomike;
 Sidomos kriza e viteve shtatëdhjetë u reflektua edhe në
ekonomitë e këtyre vendeve;
 Kjo krizë ndikoi në çrregullimet në kushtet e këmbimit (terms of trade)
me Perëndimin, duke rriur deficitin tregtar të tyre;
 Në të njëjtën kohë, kriza shkaktoi edhe rritjen e borxhit të tyre në
valuta konvertibile

13
Universiteti i Prishtinës
Fakulteti Ekonomik

Ekonomiks Tranzicioni

1. Veçori të ekonomisë Jugosllave

Jugosllavia u pavarësua në dhjetor të vitit 1918, dhe fillimisht u njoh si Mbretëria a Sërbëve,
Kroatëve dhe Slovenëve ndërsa nga viti 1929 u njoh me emrin e saj Jugosllavi.

Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë u shpall në vitin 1945, pasi që Tito me forcat
partizane fitoi kundër forcave fashiste dhe levizjeve të brendshme nacionaliste.

Gjatë luftës së ftohtë, Jugosllavia iu bashkua bllokut të Vendeve të Painkuadruara. Kjo

ndodhi pasi që mardhëniet me BRSS-në e udhëhequr nga Stalini u prishën në vitin 1948. Prej
kësaj kohe Jugosllavia gjithashtu fillon krijimin e një sistemi unik socialist të njohur si
‘Sistemi Socialist-Vetëqeverisës.

Jugosllavia përbëhej nga gjashtë republika dhe dy krahina autonome, të cilat

administrativisht ishin pjesë e Republikës së Sërbisë. Përveç këtij diversiteteti rajonal,
Jugosllavia karakterizohej edhe nga diversitet i madh nacional, religjioz, dhe kulturor.

Edhe nga aspekti i zhvillimit ekonomik, diferencat ishin të mëdha në Republikat dhe Krahinat
e Jugosllavisë. Në njërin skaj gjindej Sllovenia si entiteti më i zhvilluar Jugosllav, ndërsa në
anën tjetër ishte Kosova me zhvillimin më të ultë ekonomik. Kjo mund të vertetohet duke u
bazuar në nivelet e zhvillimit të produktit shoqëror (indikatori krtyesor makroekonomik i
kohës; në njëfar forme është ekuilaventi i GDP-së por me disa ndryshime) si dhe të normës
së papunësisë. Në vitin 1918, mesatarja e papunësisë në Jugosllavi ishte 12.8, në Slloveni
ishte 1.3 përqind, ndërsa në Kosovë ishte 27.3. Nëse mesatarja e produktit shoqëror për
kokë banori në vitin 1981 në Jugosllavi ishte e barabartë me 100, ajo Sllovene ishte 205.8
ndërsa kosovare ishte 26.8 (pra produkti shoqëror per kapita në Slloveni ishte 105.8 mbi

1
mesataren e Jugosllavisë ndërsa për në rastine Kosovës ishte 73.2 nën mesataren e
Jugosllavisë.

Të dhënat në vijim paraqesin një pasqyrë të rrjedhave të disa indikatorëve makroekonomik

në Jugosllavi:

Bruto Produkti Shëqëror

1946–52 52–62 57–61 61–65 66–70 71–75 76–80 81–85 1986 1987 1988 1989
2.3 8.3 10.4 6.8 5.7 5.9 5.2 1.1 3.5 -1.1 -2.0 0.8

Inflacioni
1952–62 63–73 74–79 80–85 1985 1986 1987 1988 1989
3.6 13 33.3 48.7 72.4 89.8 120.8 194.1 1,256

Borxhi në valutë të fortë konvertibile ($ miliardë)

1981 1986 1987 1988 1989
18.3 19.4 20.2 18.7 17.3

Norma e pagimit të borxhit

1981 1986 1989
21.0 45.0 (kulmi) 28.0

Vetqëverisja – Pas hyrjes në fuqi të Ligjit Bazë në Qershor të vitit 1950, Jugosllavia zhvilloi
një sistem unik socialist të orientuar në masë të madhe në forcat e tregut. Ky sistem ishte i
bazuar mbi principin e ‘vet-qeverisjes’ së ndërmarrjeve industriale shoqërore përmes
këshillave të zgjedhura të punëtorëve. Principi i vet-qeverisjes lindi si nevojë e Jugosllavisë
të ketë sistemin e saj unik shoqëror i cili do të bazohej në dencentralizim, përfshirje/
participim më të madh, të tregojë pavarësi (të mos jetë sistemi as i tipit Sovjetik as
kapitalist), për të mbrojtur vendin, të tejkalojë problemet e kombësive (dhe të zvogloj
disparitetet rajonale), dhe të eliminoj dallimet klasore në mes të punëtorëve, menaxherëve,
dhe pronarëve.

Organizatat Bazë të Punës së Bashkuar - Struktura e ndërmarrjeve në sistemin Jugosllav

ishte e dominuar nga ndërmarrjet e mëdha. Deri në vitin 1973, vetëm 4 përqind e
ndërmarrjeve punësonin më pak se 125 punëtor, derisa 57 përqind punësonin mbi 1,000

2
punëtorë. Në vitin 1970, dhjetë ndërmarrjet më të mëdha prodhonin 22.8 përqind të
prodhimit industrial. Madhësia e madhe e ndërmarrjeve u konsiderua si e rrezikshme për
Sistemin Socialist Vetqëverisës, pasi që konsiderohej se fuqia e menaxhmentit të
ndërmarrjeve do të mund të kompromitonte sistemin. Si rezultat, me ndryshimet
kushtetuese nga viti 1974 (që kulmuan me kalimin e kushtetutës së vitit 1974) u ndërmorrën
hapa për zbërthimin e tyre.

Planifikimi – Pas viteve 1950 planifikimi u bë diku më shumë e diku më pak. Estrin (1983)
konsideron se sa i përket intensitetit të planifikimit në Jugosllavi, disa faza mund të vërehen.
Faza e parë (1952 – 65) u karakterizua me planifikim të madh të ekonomisë (këtë faze Estrin
e quan si ‘dora e dukshme’). Faza e parë karakterisohej me kontrolle të forta të investimeve
dhe tregtisë së jashtme. Faza tjetër pason prej vitit 1965 – 74, e cila karakterizohej me
prezencë të vogël të planit në udhëheqjen e proceseve ekonomike. Gjatë kësaj faze u
liberalizuan me të madhe çmimet, investimet, dhe tregtia a jashtme. Faza e tretë (1974 –
82) karakterizohet me largim nga parimet e frymës liberale të ushtruar gjatë fazës së dytë.

Çmimet – në periudhat e hershme çmimet janë përcaktuar nga qendra. Reformat e vitit
1965 kishin për qëllim të zhvendosnin përcaktimin e kontrolluar të çmimeve në çmime të
cilat i përcaktojnë raportet në treg, mirëpo si rezultat i paaftësisë së politikës fiskale dhe asaj
monetare për të kontrolluar presionet inflacioniste, çmimet e administruara u mbajtën deri
në 1989, po me intensitetet të ndryshme.

Investimet – Sistemi socialist i investimeve zgjati deri në vitin 1963. Në esencë kjo
nënkuptonte se qendra merrte vendime mbi investimet agregate dhe alokimin sektorial të
tyre. Pretendohej se kur sistemi bankar financonte ndërmarrjet, ky i fundit bazohej në
faktorët si norma e kthimit të investimeve, pjesëmarrjen e firmës në financim, dhe
implikimet për tregtinë e jashtme. Mirëpo, është evidentuar me fakte se vendimet për
financim bankar ishin kryesisht të karakterit politik dhe rajonal. Deri në fund të viteve
gjashtëdhjetë investimet kishin strukturën në vijim: 10 përqind nga buxheti, 45 përqind nga
bankat, dhe 45 përqind nga ndërmarrjet.

3
Mund të theksohen disa nga problemet kryesore sa u përket investimeve. Një ndër
kryesoret ishte dyfishimi i investimeve në republika (që pamundësonte përfitimet nga
ekonomitë e shkallës, pasi që krijoheshin më tepër ndërmarrje që ishin të përfshira në
aktivitete të njëjta), pastaj tejinvestimet si rezultat i këtij duplifikimi të investimeve, e të
tjera.

Synimi kryesor ishte investimi përmes kredive bankave pasi që shteti nuk lejonte
falimenitimin e ndërmarrjeve (apo këtë e lejonte në raste të rralla). Për më tepër, ishte e
pamundur t’i vishet dikujt dështimi. Kjo rriti hapësirën për papërgjegjësi. Mosgadishmëria e
bankave dhe a autoriteteve për të falimentuar firmat joefiçiente ishte një faktor kryesor i
rritjes së kredisë, e cila rritje ndikoi në rritjen e parasë në qarkullim dhe me këtë edhe të
inflacionit (shih tabelën me heret).

Sistemi bankar – Sistemi bankar ka qenë mjaft jofunksional. Ndër të tjera, mosaftësia e
sistemit shkaktoi shpërthime inflacioniste unike në historinë e re të Europës.

Bujqësia – Sektori privat dominonte në bujqësinë Jugosllave. Në vitin 1985, 85 përqind e

tokës ishte në pronësi private, ndërsa sektori privat ishte përgjegjës për 69 përqind të
prodhimit të përgjighthsëm në këtë sektor. Sektori social në sferën e bujqësisë përfshinte
kombinatet agroindustriale, fermat shtetërore, dhe kooperativat. Pronartët privat të tokave
ishin të inkurajuar të bashkoheshin në kooperativa mirëpo kjo politikë doli të ishte e
pasukseshshme në prodhim, mirëpo dha rezultatet në marketim të produktit.

Në anën tjetër, përqindja e sektori privat jo-bujqësor në prodhimin total në vitin 1986 ishte
5.7 përqind. Në filim të viteve të pas-luftës lejoheshin krijimi i firmave të vogla artizanale
(deri në 5 punëtorë përfshirë këtu anëtarët e familjes) dhe ato në sektorin e hotelerisë (tre
punëtorë mund të përfshiheshin mbi të punësuarit e familjes). Situata nuk ndryshoi shumë
edhe ne vitet e mëvonshme. Në vitin 1987 në Slloveni lejoheshin deri në 10 punëtorë në
hoteleri mbi numrin e anëtarëve të familjes të punësuar.

4
Tregtia e jashtme – Jugosllavia kishte lidhje më të fuqishme me tregjet e jashtme, si ato të
bllokut komunist ashtu edhe ato të bllokut kapitalist. Në vijim janë të dhëna disa veçori të
regjimit tragtar të Jugosllavisë me botën pas viteve gajshtëdhjetë:

1. Zero mbrojtje për produktet bujqësore dhe lëndët drusore; 10-40 përqind mbrojtje për
produktet e konsumit dhe 17-60 përqind mbrojtje në produktet industriale; në vitin
1965 tarifat nominale u zvogluan prej mesatares 23.3. përqind në 10.5 përqind;

2. Një mjet i vetëm këmbimi u zgjodh. Një numër i devaluimeve u realizua gjatë
tetëdhjetave të hershme që u shoqërua me një mekanizëm të normës së këmbimit
valutor, normë kjo që bazohej në rregullimin ditor të bazuar në lëvizjet e një ‘shporte’ të
valutave të jashtme;

3. Alokimet e valutës së jashtme nga Banka Kombëtare dhe kuotat e importit përcaktuan
lëvizjen e importeve: qëllimi ishte përfshirja gjithpërfshirëse e ekonomisë Jugosllave në
ekonominë botërore dhe konvertibiliteti i tërësishëm i dinarit, mirëpo vështërsite që
pasuan me bilancin e pagesave i dhanë fund kësaj shprese (shih diskutimin më poshtë).

5
2. Sektori i eksportit në Kosovë dhe tranzicioni në ekonominë e tregut1

Kosova ka qenë pjesë integrale e Jugosllavisë, dhe si e tillë ekonomia e saj që nga vitet pas
Luftës së II Botërore deri në mbarim të viteve nëntëdhjetë duhet studiuar në kontekst të
ekonomisë Jugosllave. Ky seksion ka karakter deskriptiv, dhe ka për qëllim ofrimin e një
perspektive historike mbi tregtinë e jashtme të Kosovës që nga vitet e pesëdhjeta deri në
ditët e sotme. Mirëpo, para se të hulumtojmë më thellë këto raporte ne do të sqarojmë
kontekstin në të cilin ka funksionuar ekonomia e Kosovës në këtë periudhe. Nuk duhet
harruar se prej viteve të pas Luftës së II Botërore e deri më sot ekonomia Kosovare është
ballafaquar me tri realitete të ndryshme. Periudha e parë – Kosova pjesë e ekonomisë së
Jugosllavisë socialiste – konsiderohet deri në mbarim të viteve tetëdhjeta; e dyta përfshinë
në tërësi vitet nëntëdhjetë, kur Kosovës iu privuan në tërësi të drejtat më bazike gjë e cila u
reflektua edhe në raportet ekonomike; dhe i treti pas vitit 1999 kur Kosova realisht edhe u
pavarësua, veçanërisht në aspektin ekonomik.

Sektori i eksportit në Kosovë para vitit 1999

Sistemi Jugoslav i vetëqeverisjes është krijesë e viteve pesëdhjetë (para këtyre viteve
Jugosllavia aplikoi sistem tipik komunist me fokusim në industrinë e rëndë dhe mungesë
totale të iniciativës private). Ky system konsiderohet si sistem në mes të dy botëve, nga
njëra anë e sistemit të bazuar në tregun e lirë dhe në anën tjetër në sistemin e komanduar
të tipit Sovjetik. Kështu, prodhimi dhe këmbimet brenda dhe jashtë vendit janë bazuar në
mekanizmat e tregut, ndërsa elementi socialist i përfshirë në këtë kombinim kishte të bënte
me strukturën pronësore, e cila në Jugoslavi ka qenë ndryshe krahasuar me vendet tjera të
bllokut Lindor. Përderisa në vendet tjera komuniste pronësia mbi mjetet e punës ishtë në
dorë të shtetit, në Jugosllavi pronësia mbi mjetet e punës njihej si pronë shoqërore, që
nënkuptonte së punëtorët (ose populli në përgjëthsi) ishin pronarë të këtyre mjeteve.
Asetet në fakt i takonin shoqërisë, mirëpo u ishin lënë në ‘besë’ punëtorëve të kompanive të

1
Bazuar në Gashi, P. (2007), Export behaviour and the Small and Medium Enterprise Sector in South Eastern Europe, with
Special Reference to Kosova, disertacion i doktoratës. Për më tepër ky leksion bazohet edhe në të dhëna dhe materiale të
tjera zyrtare.

6
cilët kishin rolin kryesor në strukturat vendimarrëse të ndërmarrjeve (të njohura atëherë si
Organizata të Punës së Bashkuar).

Kjo qasje liberale në ekonominë Jugosllave ishte prezente deri në të shtatëdhjetat e vonshme kur
mekanizmat e tregut u eliminuan gati në tërësi, dhe aktiviteti i pavarur i ndërmarrjeve u kufizua në
masë të madhe. Roli i shtetit në ekonomi u rrit me këto masa. Këto ndryshime u fuqizuan sidomos
me Kushtetutën e vitit 1974 (si dhe me disa ligje tjera të aprovuara të kohës). Në atë kohë këto
lëvizje u arsyetuan me faktin se si rezultat i mekanizmave të tregut ekonomia e Jugosllavisë
ballafaqohej me cikle ekonomike të shpeshta, se mekanizmat e tregut ishin shkaktarë të nivelit të
lartë dhe në rritje të papunësisë, dhe ato gjithashtu krijonin disparitet të brendshëm dhe të
jashtëm. Këto ndryshime rezultuan gjithashtu edhe si përpjekje për të parandaluar rritjen enorme
e borxhit të jashtëm.

Studiuesit e ndryshëm e lidhin performansën e ekonomisë Jugosllave pikërisht me këto dy faza.

E para fillon nga vitet pesëdhjetë e deri në fund të shtatëdhjetave, dhe e dyta fillon aty ku
përfundon e para, pra në gjysmën e dytë të viteve tetëdhjeta. Faza e parë e zhvillimit ekonomik
u fokusua në zhvillimin rapid industrial me norma të larta të investimeve në industrinë
prodhuese. Kjo periudhë u përshkrua me rritje impresive të ekonomisë (rritje të produktit
shoqëror që ishte ekuilaventi i GDP-së së sotme edhepse nuk përfshinte disa sektorë të cilët në
kuadër të GDP-së konsiderohet se krijojnë vlerë të re), ulje të papunësisë, dhe zbutje të
varfërisë. Mirëpo, edhe gjatë kësaj periudhe jo gjithçka shkonte si duhet në ekonominë
Jugosllave. Jugosllavia ballafaqohej me deficit tregtar në rritje, borxhi të jashtëm rritej
vazhdimisht, si dhe diferencat në paga në kuadër të sektorëve ekonomik rriteshin vazhdimisht.
Kjo gjendje eskaloi në fund të viteve ’70 sidomos me ndryshimet kushtetuese dhe të tjera masa
të aplikuara në atë kohë. Pas këtyre viteve bilanci tregtar rritej në mënyrë drastike dhe borxhi i
jashtëm kapi shifrën prej 19 milardë dollarë. Për më tepër këto probleme u shoqëruan me
pengimin e themelimit të ndërmarrjeve të reja në tregun Jugoslav. Në këtë kontekst, duhet
shënuar edhe rënien e produktivitet dhe mungesën e disciplinës financiare në firma. Si rezultat i
të gjitha këtyre fakteve ekonomia Jugosllave kishte stagnuar në vitet tetëdhjetë.

Fazat e zhvillimit ekonomik u reflektuan edhe në pozitën ndërkombëtare të Jugoslavisë.

Edhepse bilanci tregtar i Jugosllavisë ishte negativ gati gjatë tërë periudhës së pasluftës,
diferenca u rrit sidomos pas mesit të viteve shtatëdhjetë për të arritur nivelin më të lartë në

7
vitin 1979 kur bilanci negativ arriti vlerën $7.2 miliardë (shih figurën më poshtë).2 Prej vitit
1965 deri në fillim të tetëdhjetave eksportet shënuan rritje mesatare për 15.4 përqind,
mirëpo pas kësaj periudhe mbetën të pandryshuar në vitet në vijim. Mirëpo, niveli i
importeve gjatë të njëjtës periudhë shënoi rritje edhe më të madhe; mesatarisht norma e
rritjes së importeve arriti nivelin afër 20 përqind percent në vit, me një rënie substanciale
pas vitit 1981.

Eksportuest kryesor në Jugosllavi ishin regjionet/ republikat e zhvilluara, si Sllovenia,

Kroacia, dhe Sërbia. Gjatë viteve 1971 - 1988 këto tri Republika, së bashku me Vojvodinën,
kanë gjeneruar së bashku rreth 80 përqind të eksportit total të Jugosllavisë. Nga regjionet
më pak të zhvilluara, vetëm Bosnja dhe Hercegovina ishte më aktive në aktivitetet
eksportuese, duke arritur shifrat në mes 8 dhe 14 përqind të totalit të eksportit Jugosllav për
të njëjtën periudhë. Kontributi i tri regjioneve tjera (Kosovës, Malit të Zi dhe Maqedonisë)
ishte shumë i vogël – Maqedonia: 5.1 përqind; Kosova: 2.0 përqind; dhe, Mali i Zi: 1.8
përqind mesatarisht për periudhën 1971 – 1988.

16
16
13
13 Importi

10
10 Eksporti
77
44

11
-2-2
Bilanci
-5-5 tregtar
-8-8
1965
1965 1968 1971
1971 1974
1974 1977
1977 1980 1983
1983 1986

Bilanci tregtar i Jugosllavisë, 1965 - 87, në miliardë $

2
Të dhënat [ku mund të aplikohen] janë të bazuara në çmimet aktuale.

8
Sa i përket Kosovës së kësaj periudhe, bilanci tregtar i saj tregon tendenca të njëjta sikur ai i
Jugosllavisë, veçanërisht deri në të tetëdhjetat. Deri në të shtatëdhjetat e vonshme Kosova
kishte pozitë relativisht të mirë me botën (shih figurën në vijim), mirëpo, pas këtyre viteve
situata ndryshoi në mënyrë drastike. Niveli i ekportit shënoi rritje deri në vitin 1980, mirëpo
pastaj mbeti i pandryshuar. Mirëpo, importi shënoi rritje enorme duke arritur nivelin më të
lartë në vitin 1979 kur bilanci negativ tregtar tejkaloi shumën prej $200 milion. Prej vitit
1984 bilanci tregtar u stabilizua pjesërisht dhe atë si rezultat dy faktorëve: së pari, i një vale
të re reformash që u inicuan në këtë kohë; dhe së dyti, si rezultat i rënies të vazhdueshme të
aktivitetit ekonomik.

1971 - 86 1990 - 98
450
450
250
250
350
250 200
200
250
250 150
150
150
150 Importi
100
100
Eksporti 50
50
50
00
-50
-50
-50
-150
-150 Bilanci -100
-100
-250 tregtar -150
-150
1970
1970 1973
1973 1976
1976 1979
1979 1982
1982 1985
1985 1988
1988 1989
1989 1991
1991 1993
1993 1995
1995 1997
1997 1999
1999

Bilanci tregtar i Kosovës, 1971 - 1998, në mil. $

Vërejtje: Të dhënat zyrtate mbi eksportet e Kosovës para vitit 1971 nuk ekzistojnë. Gjithashtu të dhënat mungojnë
për vitet 1993, 1994, dhe 1995.

Viti 1989 ishte momenti i ndryshimeve të mëdha në Jugosllavi. Kosova u ndikua thellë si nga
aspekti ekonomik dhe ai politik. Edhepse të dhënat janë të pakta (pas vitit 1989 pjesa më e
madhe e indikatorëve ekonomik u prezentuan të agreguar me ata të Sërbisë), ndikimet e
këtyre zhvillimeve në aktivitetet eksportuese të bizneseve Kosovare mund të evidentohen
lehtë. Bazuar në statistikat Sërbe, vetëm për tre vjet (1990 – 1992) eksportet nga Kosova
shënuan rënie për 81 përqind, dhe mbetën në të njëjtin nivel në vitet në vijim. Në këtë kohë,
pasi që importet rriteshin me një përqindje të madhe, në vitin fund të vitit 1997 deficiti tregtar
ishte enorm.

Analiza e eksporteve të Kosovës sipas llojit të produkteve tregon oscilime të caktuara (shih
tabelën në vijim). Në pjesën e dytë të viteve shtatëdhjetë metalet dominuan në strukturën e

9
eksportit të Kosovës. Në këtë periudhë, boksiti, plumbi, zinku, nikëli, kromi, dhe magneziumi
kanë gjeneruar afër 50 përqind të totalit të eksportit të Kosovës. Mirëpo, pjesëmarrja e
metaleve në strukturën e përgjithshme të eksportit Kosovar fillon të bie në mënyrë graduale
duke gjeneruar vetëm 20 përqind të totalit të eksportit në mes të tetëdhjetave. Prej kësaj
periudhe dominues në ekportin e Kosovës ishin kategoria e mjeteve dhe paisjeve; prej 10
përqind sa merrnin pjesë në totalin e eksportit në të shtatëdhjetat e vonshme, kjo kategori
mbulonte afërsisht 40 përqind të totalit të eksportit në vitin 1986. Në kuadër të kësaj
kategorie produktesh, bateritë dhe pjesët rezervë të automjeteteve ishin më të
përfaqësuarat.

Struktura e eksportit Kosovar sipas industrive, 1976 – 86, në %

1976-78 1979-81 1982-84 1985-86

Prodhimet ushqimore, pijet, dhe duhani 5.09 5.89 3.38 1.25
Produktet e tekstilit 25.46 21.07 15.52 12.18
Prodhimi i energjisë 0.00 0.32 2.11 6.81
Metalet 45.79 30.34 23.62 23.85
Prodhimi i makinerisë dhe i paisjeve 9.92 14.52 33.36 36.82
Të tjera 13.75 27.87 22.01 19.09
TOTALI 100.00 100.00 100.00 100.00

Një komponentë tjetër e rëndësishme në totalin e eksportit të Kosovës ishin produktet e

tekstilit dhe të veshëmbathjeve, edhepse me një trend rënës. Eksporti i shtofrave, fijeve,
produkteve të gatshme të tekstilit, dhe prodhimi i këpucëve shënoi rënie nga 25 përqind në
të shtatëdhjetat e vonshme në mbi 12 përqind në të tetëdhjetat e vonshme. Sa u përket
produkteve tjera, duhet potencuar se produktet ushqimore nuk kishin pjesëmarrje
signifikante në strukturën e eksportit të Kosovës; përgjatë periudhës nën observim eksporti i
produkteve ushqimore nuk kaloi shifrën 1 përqind. Edhe industria e duhanit kishte një
pozitë të përafërsisht të njëjtë si edhe produktet ushqimore. Industria e pijeve kishte një
pjesëmarrje më të madhe në eksportet e përgjithshme, duke arritur nivelin më të lartë në
vitin 1979 kur arriti nivelin prej 5.77 përqind. Eksporti i energjisë nuk ishte komponentë e
rëndësishme e eksportit të Kosovës. Ekzistojnë indikacione se energjia elektrike tepricë e
prodhuar në Kosovë u është shpërndarë regjioneve tjera në Jugosllavi. Për fund, një tjetër
komponentë e rëndësishme e eksportit Kosovar ishte industria e gomës dhe e produkteve
kimike. Pjesëmarrja e këtyre industrive në eksportin total shënoi rritje veçanërisht pas vitit
1980.

10
Në këtë kontekst, është e rëndësishme të thuhet diçka edhe për strukturën e eksportit
Kosovar në bazë të nivelit të përpunimit të produkteve (tabela në vijim). Trendet tregojnë
një përmirësim kualitativ të eksportit të Kosovës. Përderisa në vitet e shtatëdhjeta
eksportet Kosovare ishin të dominuara nga produktet e papërpunuara dhe gjysmë të
përpunuara, situata ndryshon që nga fillimi i viteve tetëdhjetë kur eksportet dominohen
nga produktet e përfunduara.

Eksportet e Kosovës bazuar në nivelin e përpunimit, 1972 – 86, në %

1972-74 1975-77 1978-80 1981-83 1984-86

Produktet e papërfunduara 8.46 3.99 5.76 3.53 3.53
Produktet gjysmë të
82.77 67.98 54.78 37.40 34.40
përfunduara
Produktet finale 8.77 28.02 39.46 59.07 62.08
TOTALI 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Nga viti 1972 deri në vitin 1986 parnerët kryesorë të Kosovës ishin vendet socialiste, të cilat
absorbuan në mënyrë konstante mbi 50 përqind të eksportit të Kosovës. Është interesante
se përderisa eksportet e Jugosllavisë në këtë periudhë shkonin në drejtim të vendeve të
zhvilluara të Perendimit, eksportet e Kosovës drejt vendeve të OECD-së (pra të Perëndimit)
shënonin rënie. Përqindja më e madhe e eksportit Kosovar në drejtim të vendeve socialiste
u shënua në vitin 1982, duke tejkaluar 70 përqind të totalit të eksportit.

BRSS-ja ishte partneri kryesor i Kosovës, e përcjellur nga Çekosllovakia. Në periudhën 1972 –
1986, këto dy vende absorbuan mesatarisht 90 përqind të totalit të eksportit Kosovar në
drejtim të vendeve socialiste: 65 përqind shkuan mesatarisht në drejtim të BRSS-së ndërsa
në drejtim të Çekosllovakisë u eksportuan mesatarisht pak mbi 20 përqind. Vendet tjera të
Lindjes si Shqipëria, Bullgaria, dhe Romania, nuk ishin destinacione të rëndësishme për
ndërmarrjet Kosovare.

Treg i rëndësishëm për produktet e Kosovës ishin edhe vendet e OECD-së. Gjermania ishte partneri
kryesor tregtar i Kosovës në mesin e vendeve të zhvilluara, duke absorbuar mesatarisht mbi 10
përqind të eksporteve vjetore të Kosovës për periudhën 1972 – 1986 (eksportet në Republikën
Federale të Gjermanisë ishin mesatarisht dy herë më të larta se në Gjermaninë Demokratike). Niveli
më i lartë i eksportit në këtë vend u shënua në vitet 1972 dhe 1973, kur arriti 20 përqind të totalit të

11
eksportit të Kosovës. Tjetër destinacion i rëndësishëm eksportues ishin SHBA-të; mesatarja e
eksportit në këtë vend për periudhën nën konsideratë ishte rreth 8 përqind e totalit. Gjatë viteve
1973 deri në 1980 eksportet në SHBA arrinin nivelin prej 10 përqind. Të tjera destinacione të
rëndësishme të eksportit në vendet e zhvilluara ishin Greqia dhe Franca. Për kompanitë Kosovare,
tregjet e tjera botërore nuk kishin rëndësi të veçantë.

Partnerët kryesor tregtar të Kosovës, 1972 – 86, in %

1972-74 1975-77 1978-80 1981-83 1984-86

Vendet e OECD-së
Gjermaniaa 16.60 8.20 11.13 8.51 9.67
Italia 4.03 5.19 6.23 4.39 4.07
SHBA-të 10.01 14.15 10.48 4.07 1.55
Totali 30.64 27.54 27.84 16.97 15.29
Vendet socialiste
BRSS 24.57 43.57 36.94 47.24 39.59
Çekosllovakia 18.40 8.35 7.49 17.17 13.21
Shqipëria 0.80 0.55 2.15 1.68 0.90
Bullgaria 4.71 0.58 1.70 1.35 0.49
Rumania 4.41 4.11 2.52 2.32 5.38
Totali 52.89 57.16 50.80 69.76 59.57
Vendet tjera 16.47 15.29 21.37 13.27 25.14
TOTALI 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00
Vërejtje: a – Të dhënat janë të agreguara për Republikën Demokratike të Gjermanisë (GDR) dhe për
Republikën Federale të Gjermanisë (FRG)

Siç është e ditur, në vitin 1989 Kosova humbi pozitën e saj kushtetuese brenda Jugosllavisë
Socialiste. I gjithë aktiviteti ekonomik në Kosovë, si politik ashtu edhe ekonomik, u morën në
duar nga Beogradi. Përveç të tjerash, kjo ndikoi në rënien drastike të aktivitetit ekonomik në
Kosovë. Informatat mbi situatën ekonomike në Kosovë të krijuar pas vitit 1989 janë të pakta.
Një nga raportet e rralla që analizon efektet e ndryshimeve të vitit 1989 në Kosovë është
publikuar nga Instituti Riinvest në vitin 1998 i njohur si Aktivitetet Ekonomike dhe Zhvillimi
Demokratik i Kosovës. Raporti tregon se ndryshimet ndikuan në rënie drastike të produktit
social, rënien e madhe të nivelit investimeve, largimin e pjesës më të madhe të të
punësuarve, bashkimin e firmave Kosovare me ato të Sërbisë, instalimin e menaxhmentit të
ri në ndërmarrje, dhe përfundimisht humbjen gati të tërësishme të tregjeve të eksportit.
Nuk ka informacione tjera (së paku në dispozicion të autorit) mbi sektorin e eksporteve në
Kosovë gjatë viteve nëntëdhjetë.

12
Sistemi Jugosllav i vetqeverisjes

Ekonomiks i Tranzicionit
Përmbajtja
 Vetqeverisja në Jugosllavi;
 Konceptet dhe trendet zhvillimore në Jugosllavi;
 Kosova në Jugosllavinë socialiste;
 Sektori i jashtëm në Kosovë.

2
Jugosllavia
 Historia e re:
 Mbretëria a Sërbëve, Kroatëve dhe Slovenëve (1929);
 Tito dhe LNÇ;
 Prishja me BRSS-në;
 Krijimi i bllokut të vendeve të painkuadruara;
 Shpërbërja në fillim të nëntëdhjetave;
 Tensionet ndëretnike të përhershme.

3
Jugosllavia 1
 Ekonomia:
 Modeli Sovjetik i rritjes deri në fillim të pesëdhjetave;
 Aplikimi i sistemit të vetqeverisjes;
 Dallimi në pronësinë mbi mjetet e prodhimit;
 Fazat e zhvillimin ekonomik të vendit;
 Të pesëdhjetat – mesi i të shtatëdhjetave;
 Mesi i shtatëdhjetave – medi i tetëdhjetave;
 Diferencat në zhvillimin ekonomik të rajoneve (krahinave dhe
republikave);
 Fondi federal për përkrahjen e republikave dhe krahinave më pak të
zhvilluara;
 Ciklet ekonomike;
 Papunësia;
 Borxhi i jashtëm;
 Bilanci tregtar;
 Differenca në paga;

4
Jugosllavia 2
Bruto Produkti Shëqëror
1946–52 52–62 57–61 61–65 66–70 71–75 76–80 81–85 1986 1987 1988 1989
2.3 8.3 10.4 6.8 5.7 5.9 5.2 1.1 3.5 -1.1 -2.0 0.8

Inflacioni
1952–62 63–73 74–79 80–85 1985 1986 1987 1988 1989
3.6 13 33.3 48.7 72.4 89.8 120.8 194.1 1,256

Borxhi në valutë konvertibile ($ miliardë)

1981 1986 1987 1988 1989
18.3 19.4 20.2 18.7 17.3

Norma e pagimit të borxhit

1981 1986 1989
21.0 45.0 (kulmi) 28.0

5
Jugosllavia 3
 Organizatat Bazë të Punës së Bashkuar – sektori i
nërmarrjeve ishte i dominuar nga bizneset e mëdha;
 Planifikimi;
 1952 – 65: u karakterizua me planifikim të madh të ekonomisë
 1965 – 74: karakterizohej me prezencë të vogël të planit në
udhëheqjen e proceseve ekonomike.
 Gjatë kësaj faze u liberalizuan me të madhe çmimet, investimet, dhe
tregtia a jashtme
 1974 – 82: karakterizohet me largim nga parimet e frymës
liberale të ushtruar gjatë fazës së dytë;
 Çmimet – reformat pas 1965 nuk arritën të eliminojnë
ëmimet e administruara;
6
Jugosllavia 4
 Investimet nuk prodhuan rezultatet e pritura;
 Sistemi bankar ka qenë mjaft jofunksional, duke shkaktuar
çrregullime të mëdha në treg;
 Bujqësia ishte e dominuar nga sektori privat;
 Nuk luajti ndonjë rol të madh në ekonomi;
 Tregtia e jashtme: Jugosllavia kishte lidhje më të fuqishme
me tregjet e jashtme, si ato të bllokut komunist ashtu
edhe ato të bllokut kapitalist.

7
Kosova
 Shih tekstin: Sektori i eksportit në Kosovë dhe
tranzicioni në ekonominë e tregut.

8
Universiteti i Prishtinës
Fakulteti Ekonomik

Ekonomiks Tranzicioni

Socializmi dhe kolapsi i tij në vendet e bllokut Lindor

Të arriturat e socializimit assesi nuk mund të nënvlerësohen. Ato mund të

përmblidhen në aspektet si në vijim:

 Përmirsësime drastike të standardit të jetesës;

 Industrializimi i shoqërive fshatare;
 Reduktimi i varfërisë dhe i mungesave masive;
 Rekonstruktimi i pas-luftës dhe garat në armatim

Mirëpo, përkundër këtyre të arriturave, sistemi socialist u shemb gati në të gjitha

vendet të cilat kishin adaptuar këtë system. Cilat janë arsyet për ketë?
Kryesoret janë si në vijim:

1. Insentivat në përgjithsi dhe çrregullimet në sistemin e insintivave

Të gjitha sistemet ekonomike (kapitaliste apo socialiste) kanë nevojë për një system
të avancuar të insentivave (të përkrahura nga një sistem i përshtatshëm
monitorimi) i cili i baraspeshon interesat e niveleve udhëheqëse (principal) me
atë të niveleve më të ulta (agents). Në socializëm ky sistem ishte jofunksional
dhe jo i qëndrueshëm.

Në vendet socialiste sistemi i insentivave ekzistonte mirëpo ishte sistem i dobët me

fokus në rritjen e prodhimit (mirëpo jo edhe rritjen e efiçiencës).

Ndarja byrokratike e fitimeve dobësoi insentivat e firmave. Synimet për barazi

çorientuan raportin në mes të përkushtimit në punë dhe të pagave, dhe me
këtë zvogloi insentivat e punëtorëve.
1
Sistemi prodhoi insentiva të gabuara, si:

 Insentivat për të prodhuar produkte me pak kualitet;

 Insentiva për të grumbulluar inpute dhe të krijoj inventar;
 Insentiva për t’u bërë favore njëri-tjetrit (edhe pse kjo nuk ishte e ligjshme);
 Insentiva për t’i dhënë informata të gabuara Qendrës
 Insentiva për t’u dhënë prioritet çështjeve politike se sa efiçiencës ekonomike.

2. Selektimi

Në sistemin socialist nuk kishte konkurencë të mirëfillt dhe si rezultat nuk kishte
mekanizëm të natyrshëm të selektimit në treg – firmat joefiçente dhe ato që
gjeneronin humbje nuk largoheshin nga tregu.

Si rezultat i numrit të madhe të monopoleve shtetërore dhe mungesës së

konkurencës, ishte e pamundur të krahasoheshin firmat me nivele të
ndryshme të efiçiencës.

Si rezultat edhe firmat e mira dhe ato të këqija mbetën në treg.

3. Inovacionet

Ekonomive socialiste u mungonte dinamiozmi si rezultat i mungesës së insentivave

për inovacione.

Niveli i inovacioneve ishte i ulët.

Ekonomitë socialiste nuk mundërn të mbajnë nivelin e lartë të rritjes ekonomike si

rezultat i mungesës së aktiviteteve inovative; gjithashtu, si rezultat i kësaj
edhe standardi i jetesës nuk mund të ngritje.

Kjo shkaktoi edhe mbetjen prapa të vendeve socialiste në raport me ato kapitaliste.

2
4. Problemet me informatat

Në sistemin e centralizuar socialist volumi i informatave të cilat do të duhej të

procesohej nga qendra (apo zyrat e planifikimit) ishte enorm dhe jashtë
mundësive të këtyre institucioneve (Hayek).

Centralizimi tej mase nënkupton se autoritetet qëndrore nuk mund të kishin

informata të mjaftueshme mbi preferencat e konsumatorit dhe mundësitë
prodhuese (teknologjinë, etj.).

Informatat në duart e planifikuesve ishin jo të besueshme.

5. Inefiçienca

Inefiçienca teknike: të mirat nuk janë prodhuar me koston më të ulët (reduktimi i

shpenzimeve nuk ishte elementi më i rëndësishëm)

Efiçienca alokative: çmimet nuk e kanë diktuar se cilat të mira të prodhohen. Çfarëdo
kombinimi tjetër ishte nën optimale.

Tepër energji elektrike dhe lëndë e parë është shfytëzuar për të prodhuar një njësi të
autputit (reduktimi i shpenzimeve nuk ka qenë çështje prioritare).

Mbipunësimi – tepricë e fuqisë punëtore është shfrytëzuar në aktivitetet sociale,

ekonomike, dhe politike (prap, problemi i shpenzimeve paraqitet).

6. Paaftësia për të përmbushur nevojat bazike të popullsisë

Mungesa e përgjithshme e produkteve bazike dhe rendet e gjata të pritje shkaktuan

pakënaqësi të madhe të popullata.

Trazirat e kohë pas kohshme dhe revoltat (Hungari, Poloni, Gjermaninë

Demokratike, Çekosllovaki, etj.) u manifestuan në pakënaqësi të përgjithshme
popullore.

3
Mungesa e përfshirjes demokratike të qytetarëve (dominimi nga një partie,
privilegjet për elitën politike, korrupsioni)

7. Mungesa e legjitimitetit politik

Sistemi njëpartiak ishte i paqëndrueshëm, veçanërisht pas revolucionit në teknologji

informative – kur popullsia mund të krahasonte vetën me kualitetin e jetës në
vendet e Perëndimit.

Fuksionimit të sistemit do të mund t’i zgjatej jeta me forcë, mirëpo jo pafundësisht,

veçanërisht pasi përkrahja politike për Poloninë dhe Gjermaninë
Demokratike u tërhoq nga Bashkimi Sovjetik.

8. Çështja e kombeve dhe animositetet ndëretnike

Në Bashkimin Sovjetik dhe Jugosllavi (mirëpo edhe në vendet tjera mirëpo në një
shkallë më të ulët), ekzistonte mosbesim dhe antipati për disa nacionalitete.

Konceptimi (apo çrregullimet në konceptimin) se nacionaliteti dominues tërhiqte më

tepër resurse se sa i takonin krijonte pakënaqësi. Në të njëjtën kohë, regjionet
më të varfëra të vendit konsideronin se po eksploatoheshin nga regjionet më
të pasura. Si rezultat, mosbesimi i dyanshëm u rrit.

Me dobësimin e Partisë Komuniste dhe zgjerimin e reformave politike dhe

ekonomike kontrolli i situatës nga autoritetet qëndrore sa vinte e dobësohej
me ç’rast forca centrifugale filluan të marrin formë.

Derisa Çekosllovakia u nda qetësisht (sepse kishte qeverisje më të mirë), Jugosllavia

u nda me luftë dhe shkatërrime (sepse, në mesin e faktorëve të shumte, kishte
edhe qeveri të keqe). Në disa vende udhëheqësit politik e shfrytëzuan situatën
për të forcuar poziten e tyre në pushtet.

Lufta ishte në fakt edhe ‘plumbi’ përfundimtar që shkatërroni sistemin socialist.

4
5
Socializmi dhe kolapsi i tij në
vendet e bllokut lindor
Ekonomiks i Tranzicionit
Përmbajtja
 Të arriturat e socializmit;
 Faktorët të cilët çuan në përfundimin e sistemit socialist;

2
Të arriturat e socializmit
 Përmirsësime drastike të standardit të jetesës;
 Industrializimi i shoqërive fshatare;
 Reduktimi i varfërisë dhe i mungesave masive;
 Rekonstruktimi i pas-luftës dhe garat në armatim

3
Dështimet e socializmit
1. Sistemi defektuos i
insentivave/nxitësve/motivuesve/ shtytësve;
 Të gjitha sistemet ekonomike (kapitaliste apo socialiste) kanë
nevojë për një system të avancuar të insentivave (të
përkrahura nga një sistem i përshtatshëm monitorimi) i cili i
baraspeshon interesat e niveleve udhëheqëse (principal) me
atë të niveleve më të ulta (agents). Në socializëm ky sistem
ishte jofunksional dhe jo i qëndrueshëm.
 Në vendet socialiste sistemi i insentivave ekzistonte mirëpo
ishte sistem i dobët me fokus në rritjen e prodhimit (mirëpo
jo edhe rritjen e efiçiencës).

4
Dështimet e socializmit 1
 Ndarja byrokratike e fitimeve dobësoi insentivat e firmave.
Synimet për barazi çorientuan raportin në mes të përkushtimit
në punë dhe të pagave, dhe me këtë zvogloi insentivat e
punëtorëve.
 Sistemi prodhoi insentiva të gabuara, si:
 Insentivat për të prodhuar produkte me pak kualitet;
 Insentiva për të grumbulluar inpute dhe të krijoj inventar;
 Insentiva për t’u bërë favore njëri-tjetrit (edhe pse kjo nuk ishte e
ligjshme);
 Insentiva për t’i dhënë informata të gabuara Qendrës;
 Insentiva për t’u dhënë prioritet çështjeve politike se sa efiçiencës
ekonomike.

5
Dështimet e socializmit 2
2. Mungesa e një mekanizmi të qëndrueshëm të
selektimit;
 Në sistemin socialist nuk kishte konkurencë të mirëfillt dhe si
rezultat nuk kishte mekanizëm të natyrshëm të selektimit në
treg – firmat joefiçente dhe ato që gjeneronin humbje nuk
largoheshin nga tregu.
 Si rezultat i numrit të madhe të monopoleve shtetërore dhe
mungesës së konkurencës, ishte e pamundur të krahasoheshin
firmat me nivele të ndryshme të efiçiencës.
 Si rezultat edhe firmat e mira dhe ato të këqija mbetën në treg.

6
Dështimet e socializmit 3
3. Mungesa e inovacioneve dhe insentivave për të
inovuar;
 Ekonomitë socialiste nuk mundën të mbajnë nivelin e lartë të
rritjes ekonomike si rezultat i mungesës së aktiviteteve
inovative; gjithashtu, si rezultat i kësaj edhe standardi i jetesës
nuk mund të ngritje.
 Kjo shkaktoi edhe mbetjen prapa të vendeve socialiste në
raport me ato kapitaliste.

7
Dështimet e socializmit 4
4. Problemet me informatat;
 Në sistemin e centralizuar socialist volumi i informatave të cilat
do të duhej të procesohej nga qendra (apo zyrat e planifikimit)
ishte enorm dhe jashtë mundësive të këtyre institucioneve
(Hayek).
 Centralizimi tej mase nënkupton se autoritetet qëndrore nuk
mund të kishin informata të mjaftueshme mbi preferencat e
konsumatorit dhe mundësitë prodhuese (teknologjinë, etj.).
 Informatat në duart e planifikuesve ishin jo të besueshme.

8
Dështimet e socializmit 5
5. Inefiçienca e madhe;
 Inefiçienca teknike: të mirat nuk janë prodhuar me koston më
të ulët;
 Reduktimi i shpenzimeve nuk ishte elementi më i rëndësishëm;
 Efiçienca alokative: çmimet nuk e kanë diktuar se cilat të mira
të prodhohen. Çfarëdo kombinimi tjetër ishte nën optimale.
 Tepër energji elektrike dhe lëndë e parë është shfytëzuar për
të prodhuar një njësi të autputit;
 Reduktimi i shpenzimeve nuk ka qenë çështje prioritare;
 Mbipunësimi – tepricë e fuqisë punëtore është shfrytëzuar në
aktivitetet sociale, ekonomike, dhe politike;
 Prapë, problemi i shpenzimeve paraqitet.

9
Dështimet e socializmit 6
6. Paaftësia për të përmbushur nevojat bazike të
popullsisë;
 Mungesa e përgjithshme e produkteve bazike dhe rendet e
gjata të pritje shkaktuan pakënaqësi të madhe të popullata.
 Trazirat e kohë pas kohshme dhe revoltat (Hungari, Poloni,
Gjermaninë Demokratike, Çekosllovaki, etj.) u manifestuan në
pakënaqësi të përgjithshme popullore.
 Mungesa e përfshirjes demokratike të qytetarëve (dominimi
nga një partie, privilegjet për elitën politike, korrupsioni)

10
Dështimet e socializmit 7
7. Mungesa e legjitimitetit politik;
 Sistemi njëpartiak ishte i paqëndrueshëm, veçanërisht pas
revolucionit në teknologji informative – kur popullsia mund të
krahasonte vetën me kualitetin e jetës në vendet e Perëndimit.
 Fuksionimit të sistemit do të mund t’i zgjatej jeta me forcë,
mirëpo jo pafundësisht, veçanërisht pasi përkrahja politike për
Poloninë dhe Gjermaninë Demokratike u tërhoq nga Bashkimi
Sovjetik.

11
Dështimet e socializmit 8
8. Çështja e kombeve dhe animositetet ndëretnike;
 Në Bashkimin Sovjetik dhe Jugosllavi (mirëpo edhe në vendet
tjera mirëpo në një shkallë më të ulët), ekzistonte mosbesim
dhe antipati për disa nacionalitete;
 Konceptimi (apo çrregullimet në konceptimin) se nacionaliteti
dominues tërhiqte më tepër resurse se sa i takonin krijonte
pakënaqësi. Në të njëjtën kohë, regjionet më të varfëra të
vendit konsideronin se po eksploatoheshin nga regjionet më të
pasura. Si rezultat, mosbesimi i dyanshëm u rrit.;

12
Dështimet e socializmit 9
 Me dobësimin e Partisë Komuniste dhe zgjerimin e reformave
politike dhe ekonomike kontrolli i situatës nga autoritetet
qëndrore sa vinte e dobësohej me ç’rast forca centrifugale
filluan të marrin formë;
 Derisa Çekosllovakia u nda qetësisht (sepse kishte qeverisje
më të mirë), Jugosllavia u nda me luftë dhe shkatërrime (sepse,
në mesin e faktorëve të shumte, kishte edhe qeveri të keqe).
Në disa vende udhëheqësit politik e shfrytëzuan situatën për të
forcuar poziten e tyre në pushtet.
 Lufta ishte në fakt edhe ‘plumbi’ përfundimtar që shkatërroni
sistemin socialist.

13
Implikimet e rënies Socializmit

Ekonomiks i Tranzicionit
Përmbajtja
 Tendencat ekonomike para rënies së Socializmit;
 Përpjekjet e fundit dhe hapat e parë drejt ekonomisë së
tregut;
 Rezultatet e transformimit;

2
Tendencat ekonomike para rënies
 Për më tepër se tridhjetë vite para kolapsit, u dëgjuan zëra
brenda vendeve komuniste se tendencat nuk ishin të mira:
 Rritja ekonomike ishte në rënie;
 Produktiviteti i fuqisë punëtore (autputi për punëtor) dhe i kapitalit
(autputi për njësi të mjeteve fikse) ishte i ultë;
 Sidomos produktivetiti i kapitalit shënoi rënie masive pas mesit t 1970;
 Progresi teknologjik po realizohej ngadale, dhe gapi në këtë kontekst
me vendet e perëndimit po rritje vazhdimisht;
 Shpenzimet në mbrojtje përbënin një përqindje të madhe të GDP-së;
 Në BRSS, në vitet ‘80 ishin rreth 16% sipas CIAs;
 Në shumë vende, sektori i bujqësisë mbeti i pazhvilluar edhe
përkundër investimeve të mëdha
 Bujqësia nuk i plotësonte nevojat e vendit (veçanërisht në BRSS);
 Standardi i jetës dhe konsumi nuk ishin diçka për t’u veçuar.

3
Përpjekjet e fundit dhe hapat e parë drejt
ekonomisë së tregut
 BRSS:
 Përpjekjet e fundit për reformën e sistemit në BRSS ishin
perestrojka (restrukturimi) e përcjellë nga glasnost (hapja apo
liria në qarkullimin e informatave – qëllimi ishte të sigurohej
përkrahja për reforma);
 ‘Faktori Gorbaqov’;
 1990: pluralizmi politik;
 Vendimi për mospërzirje në punët e e brendshme të vendeve të tjera
të bllokut;
 Dezintegrimi i BRSS dhe riintegrimi në kuadër të Komonvelthit
të Vendeve të Pavaruara.
 RDGJ:
 ‘Suksesi’ më i madh në bllokun socialist, shpejt fshihet nga harta
(3 tetor 1990);
4
Përpjekjet e fundit dhe hapat e parë drejt
ekonomisë së tregut (vazh.)
 Hungaria dhe Polonia:
 Hungaria ishte e para që ndëmori hapa drejt ekonomisë së
tregut me adaptimin e legjislacionit për ekonominë e tregut
(aprovimin e ligjit mbi bankrotin në 1986);
 Hungaria, gjithashtu fillion me aplikimin e sistemit bankar dy-
nivelësh në 1987;
 Problemet ishin në rritje, dhe me ndihmën e FMN-së dhe
Bankës Botërore u realizuan masat e para ekonomike;
 Edhe në Poloni reformat filluan në fund të iteve ‘80;
 Lëvizja ‘Solidariteti’;
 Problemet ekonomike ishin në rritje (veçanërisht inflacioni);
 U aktivizua programi ekonomik që nënkuptonte ndryshime
gjithëpërfshirëse dhe të menjëhershe në sistemin ekonomik;
 SHOK TERAPIA

5
Përpjekjet e fundit dhe hapat e parë drejt
ekonomisë së tregut (vazh.)
 Çekosllovakia:
 Situata ekonomike ishte më stabile;
 Edhe në rastin e Çekosllovakisë modeli Polak i shok terapisë u
aplikua;
 Çekosllovakia u nda qetësisht pas Revolucionit të Kadifenjtë;
 Ndarjet në mes të Çekëve dhe Sllovakëve kishin burimin në histori,
etnicitet, gjuhë, religjion.
 Romania, Bullgaria, dhe Shqipëria filluan reformat më vonë,
për dy arsye:
1. Ishin më pak të zhvilluara ekonomikisht;
2. Edhe me fillimin e jetës pluraliste ato ende ishin të
udhëhequra figura të afërta me regjimin e vjetër;
 Programet reformuse u lancuan në vitet 1991-1992.

6
Përpjekjet e fundit dhe hapat e parë drejt
ekonomisë së tregut (vazh.)
 Jugosllavia:
 Në vitin 1985 ishte shpallur nga UN si ‘ekonomi e tregut në
zhvillim’;
 Ajo çfarë e lidhte ekonominë Jugosllave me doktrinën socialiste ishte
sistemi njëpartiak;
 Në 1989, qeveria adapton programin stabilizues, një verzion i
avancuar i programit Polak;
 Programi konsistonte në: politikë restriktive monetare, kontroll të
pagave, liberalizim të çmimeve, shkurtime në shpenzimet buxhetore,
dhe konvertibilitet të Dinarit (i cili u njësua (peg)me Markën
Gjermane);
 Programi dështoi për shkak të mungesës së konsensusit politik në
mes të Republikave;
 Shpërbërja e Jugosllavisë filloi me deklarimin e pavarësisë të Sllovenisë
dhe Kroacisë në vitin 1991.

7
Përpjekjet e fundit dhe hapat e parë drejt
ekonomisë së tregut (vazh.)
 Asistenca:
 Vendet e G7, përmes programit PHARE (Pologne, Hongrie,
Assistance à la Restructuration Economique) të implementuar
nga Komisionit European iu ofruan ndihmë vendeve të Lindjes;
 Fillimist iu akorduar Hungarisë dhe Polonisë e më vonë edhe vendeve
tjera të Lindjes;
 Në 1991, Polonia, Hungaria dhe Çekosllovakia nënshkruan të
ashtuquajturën Marrëveshje të Europës me Komisionin.
 E njëjta logjikë u përdor edhe në kontekst të Procesit
Stabilizim dhe Asocijim pas vitit 1999, me vendet e Europës
Juglindore.

8
Recesioni Transformues - GDP reale në
vendet në tranzicion
130.0

120.0

110.0

100.0 Europa Lindore

Shqipëria
90.0
Kroacia
Polonia
80.0
Sllovenia
70.0 Ish BRSS

60.0

50.0

40.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999

9
Recesioni Transformues - Bruto prodhimi
industrial në vendet në tranzicion
130.0
120.0
110.0
100.0
90.0
Europa Lindore
80.0
Shqipëria
70.0 Bosnja
60.0 Polonia
Sllovenia
50.0
Ish BRSS
40.0
30.0
20.0
10.0
0.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999

10
Recesioni Transformues - Punësimi i
përgjithshëm në vendet në tranzicion
110.0

100.0

90.0

80.0

70.0 Europa Lindore

60.0 Shqipëria
Bosnja
50.0 Hungaria
40.0 Ish BRSS

30.0

20.0

10.0

0.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999

11
Recesioni Transformues - Punësimi në
industri në vendet në tranzicion

100.0

90.0

Europa Lindore
80.0 Bullgaria
Sllovenia
Hungaria
70.0 Ish BRSS

60.0

50.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999

12
Recesioni Transformues
 Papunësia e regjistruar në vendet në tranzicion
1990 1991 1992 1993 1994 1998 1999
Europa Lindore 9.6 12.4 14.0 13.6 12.6 14.6
Maqedonia 24.5 26.2 27.7 30.0 41.4 47.0
Kroacia 14.1 17.8 16.6 17.3 18.6 20.8
Republika Çeke 0.7 4.1 2.6 3.5 3.2 7.5 9.4
Polonia 6.5 12.2 14.3 16.4 16.0 10.4 13
Ish BRSS 0.1 0.8 1.1 2.1 3.2 2.7 1.7

 Çmimet e konsumit në vendet në tranzicion

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999
Shqipëria 35.5 193.1 85.0 21.5 8.0 12.7 -0.1
Bosnja 594.0 116.2 64218.3 38825.1 553.5 -12.1 -21.2 -0.6
Kroacia 609.5 123.0 663.6 1516.6 97.5 2.0 3.6 4.3
Taxhikistani 5.9 112.9 822.0 2884.8 350.3 628.1 422.4 27.5
Belorusia 4.7 94.1 971.2 1190.9 2219.6 709.3 52.7 293.7
13
Recesioni Transformues
 Bilanci tregtar në vendet në tranzicion (milliardë $)
1989 1990 1991 1994 1995 1998 1999
Europa Lindore 2665 -1675 -4639 -13190 -22250 -40334 -37806
Shqipëria -0.083 -0.150 -0.308 -0.410 -0.448 -0.589 -0.620
Polonia 1724 5627 -0.619 -4326 -6156 -18825 -18522
Sllovenia 0.192 -0.609 -0.257 -0.476 -1.176 -1048 -1409

 Investimet e Jashtme Direkte në vendet në tranzicion (million $)

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1998 1999
Europa Lindore 479 2332 3124 4141 3571 9215 14162 17249
Republika Çeke 132 513 1004 654 869 2562 2720 5108
Hungaria 311 1459 1471 2339 1416 4453 2036 1944
Polonia 10 117 284 580 542 1132 5129 6757
Sllovenia 4 65 111 113 128 176 165 83
Kazakistani 100 473 635 964 1158 950
Shqipëria 20 58 53 70 45 45
Uzbekistani 9 48 73 -24 176 184
14
Stabiliteti makroekonomik –
programi transformues
Ekonomiks i Tranzicionit
Përmbajtja
}  Arsyet e recesionit ransformues;
}  Programi i stabilizimit;
}  Reformt strukturore;
}  Qasjet në implementimin e programit stabilizues;
}  Qasja radikale dhe sekuenciale;
}  Qëllimet e programit stabilizues;
}  Kontrolli i inflacionit;
}  Kontrolli i deficitit buxhetor;
}  Stabilizimi i sektorit të jashtëm;

2
Arsyet e recesionit ransformues
1.  Shok nga ana e kërkesës e ngajjshme me atë të naftës të
viteve shtatëdhjetë, si dhe me recesinet e pasluftës si
rezultat i zhvendosjes nga industritë e mbrojtjes;
2.  Kolaps i institucioneve shtetërore, veçanërisht i
mekanizmave për zbatimin e ligjit;
3.  Politika ekonomike joefikase dhe populiste.

3
1. Shoku në anën e ofertës
}  Shoku në anën e ofertës u gjenerua përmes derregulimit
të çmimeve dhe ndryshimeve në çmimet relative;
}  Shpejtësia me të cilën ndryshuan çmimet relative
kërkonte një proces gjithëpërfshirës të ristrukturimit i cili
ishte i pamundur me me kapacitetet investuese të këtyre
vendeve;
}  Deri afër gjysma e aktivitetit ekonomik u bë jo-konkuruese
brenda natës;
}  Autputi në këto industri shënontë rënie të vazhdueshme për shumë
vite, e në disa industri ra deri në zero;
}  Rritja në sektorët konkuruse ishte i kufizuar për shkak, para së
gjithash, të potencialit investues, dhe nuk ishte i mjaftueshëm për të
kompensuar për humbjen e autputit në sektorët joefiçient.

4
1. Shoku në anën e ofertës [1]
}  Derregulimit të çmimeve dhe ndryshimet në çmimet
relative krijuan nevojën e rialokimit të resurseve si
rezultat i ndryshimeve të strukturën industriale dhe në
rrjedhat e tregtisë ndërkombëtare;
}  Recesioni, dhe si rrjedhojë, nevoja për rialokimin e
resurseve ishte e lidhur me nevojën për korigjimin e
strukturës industriale të trashëguar nga periudha
socialiste;

5
1. Shoku në anën e ofertës [2]
}  Korigjimi i strukturës industriale ishte i nevojshëm për
shkak të probleme si në vijim:
}  Tej-militarizimi;
}  Tej-industrializimi (që rezultoi me sektor të pazhvilluar të
shërbimeve;
}  Raporte dhe trende të çrregullta të tregtisë ndërkombëtare
(koncentrim i tregtisë me vendet brenda bllokut);
}  Firma shumë të mëdha dhe specializim i vogël i ndërmarrjeve
industriale dhe fermave bujqësore (mungesa e firmave dhe
fermave të vogla);

6
2. Kolapsi institucional
}  Efikasiteti i shtetit dhe kualiteti institucional nënkupton
aftësinë për të zbatuar rregullat dhe ligjet;
}  Shteti humbi aftësinë në:
}  Mbledhjen së tatimeve;
}  Kufizimin e ekonomisë gri;
}  Sigurimin e të drejtave pronësore dhe kontraktuale;
}  Rendin dhe ligjin në përgjithësi (krimin ordiner dhe korrupsionin)
}  E gjithë kjo ndikon në krijimin e një klime të
papërshtatshme biznesi e cila kufizon rritjen ekonomike.
}  Dallimet në mes të vendeve të bllokut të vendeve ish-
socialitste ishin shuem të mëdha (në njërën anë vendet e
EQL-së dhe në anën tjetër ato të ish-Bashkimit Sovjetik
dhe të Ballkanit.
7
3. Politikat e pafavoshme ekonomike
}  Institucionet jo-kualitative nuk mund të zhvillojnë dhe
zbatojnë politika që favorizojnë rritjen ekonomike;
}  Politikat ekonomike në këtë kushte janë para së gjithash
populiste;
}  Deficit i madh buxhetor; etj.

8
Programi i stabilizimit
}  Programi i stabilizimit ishte i njëllojtë në të gjitha vendet,
mirëpo, renditja masave dhe shpejtësia e implementimit ishin
ato çfarë i dalluan vendet;
}  Programi stabilizues ishte një kombinim i politikave monetare
dhe atyre fiskale;
}  Programi i stabilizimit nënkupton një paketë masash:
1.  Liberalizimin e çmimeve përmes reduktimit të subvencioneve në
çmime të konsumit dhe të prodhimit dhe deregullimin e
mekanizmave për vendosjen/përcaktimin e çmimeve;
}  Çmimet u liberalizuan gati në tërësi, perveç në sektorët e banimit,
shërbimeve publike, dhe energjisë, të cilat më vonë gjithashtu u
liberalizuan;
2.  Balancimi i buxhetit të shtetit përmes rritjes në tatime, përmirësim
të efektivitetit në mbledhjen e tatimeve, dhe shkurtime në
shpenzimet e qeverisë;

9
Programi i stabilizimit (vazh.)
}  Programi i stabilizimit…(vazh.):
3.  Politikë monetare restriktive (të kufizuar) përmes rritjes së
normave të interesit të Bankës Qëndrore me qëllim të ngritjes së
normave reale të kamatës;
}  Në shumë vende u aplikuan masa të drejtpërdrejta për rregullimin e
kredidhënies nga bankat;
4.  Liberalizimi i tregtisë së jashtme përmes eliminimit të licencave dhe
kufizimeve sasiore në eksport dhe import, dhe përmes lejimit të të
gjitha kompanive të përfshihen në tregti të jashtme;
}  Pastaj, përmes konvertibilitetit të llogarisë rrjedhëse të valutës së
brendshme;
¨  Dmth. individët (dhe në raste të caktuara edhe familjet) ishin të lirë të blejnë
dhe shesin valutë të jashtme për mbulimin e shpenzimeve rrjedhëse;
}  Devaluimin e valutës së brendshme në nivelin që ekzistonte në tregun e zi.

10
Programi stabilizues dhe reformat
struktorore
}  Njëkohësisht, politikat stabilizuese u përcollën më
reformat strukturore të cilat kishin për qëllim krijimin e
një ekonomie të tregut të bazuar në zhvillimin e sektorit
privat;
}  Reformat strukturore ishin një agjendë në vete:
1.  Fillimi i procesit të privatizimit dhe shpërbërjes së
monopoleve shtetërore;
2.  Aplikimi i rregullave të konkurencës së lirë, hyrja e lirë në treg
nga bizneset, dhe treg i lirë dhe fleksibil i punës;
3.  Krijimi i një ambienti të përshtatshëm për biznes përmes
reformës së sistemit financiar (veçanërisht atij bankar) dhe
reformës në sistemin e tatimeve;

11
Programi stabilizues dhe reformat
struktorore (vazh.)
}  Reformat strukturore…(vazh.):
4.  Zhvillimi i një sistemi të mbrojtjes sociale – zëvendësimin e
sistemit të ashtuquajtur ‘nga djepi në varr’, si dhe të kontrolloj
efektet e masave për reduktimin e deficitit buxhetorsi dhe
transformimit strukturor;
5.  Dizajnimi i një politike të re industriale me qëllim të
identifikimit të ‘fituesve’ dhe ‘humbësve’, identifikimi i
aktiviteteve të cilat kanë nevojë për mbështetje dhe dizajnimi
i politikave për përkrahje, si subvencionet, tarifat mbrojtëse,
etj., dhe çështje të tjera;
}  Aspektet nën 1. deri në 3. planifikohet të aplikoheshin
menjëherë me qëllim që reformat të fitonin kredibilitet.

12
Qasjet në implementimin e programit
stabilizues
}  Mënyra e reformimit:
}  Qasja RADIKALE në reforma dhe ajo SEKUANCIALE;
}  Qasja radikale (reforma gjithpërfshirëse) nënkupton
ndërmarrjen e sa më tepër reformave në kohë sa më të
shkurtër;
}  Qasja sekuenciale nënkupton reformimin e pjesshëm dhe në
faza të sistemit;
}  Të dyja këto qasje kishin rreziqet e veta dhe mund të
prodhonin rezultate të caktuara;
}  Radikale – qasje neoklasiste; sekuenciale – modeli Kinez i
reformimit;
}  Edhepse, kushtet fillestare ishin faktor vendimtar në suksesin e
qasjes së caktuar, prapë reformat gjithëpërfshirëse u treguan
më të suksesshme.
13
Qasja taktike në reformim – reformat
gjitpërfshirëse
}  Qasja radikale përfshin:
}  Liberalizimin e shpejtë të çmimeve dhe të tregut, paralelisht me
një program të fuqishëm stabilizimi me qëllim të kontrollit mbi
nivelin e çmimeve;
}  Aplikim i shpejtë i konvertibilitetit të llogarisë rrjedhëse;
}  Krijimi i mundësive që pa kufizime të bëhen pagesa dhe transfere për
transakcione rrjedhëse ndërkombëtare;
}  Hapja e menjëhershme e tregut për hyrje të firmave të reja në
treg;

14
Qasja taktike në reformim – reformat
gjitpërfshirëse (vazh.)
}  Qasja radikale përfshin (vazh.):
}  Dhe ndërmarrja (ose së paku inicimi) e hapave të tjerë të
rëndësishëm për transformimin në ekonomi të tregut;
}  Privatizimi i pronës;
}  Demonopolizimi i industrive;
}  Reforma e sistemit të tatimeve;
}  Reforma e sistemit ligjor;
}  Reforma e sistemit financiar;
}  Reforma e shërbimit civil;
}  Reforma e standardeve të kontabilitetit.

15
Qasja taktike në reformim – reformat
gjitpërfshirëse (vazh.)
}  Mirëpo, disa reforma mund të ndodhin brenda natës, e të
tjerat jo;
}  Shpejt mund të realizohen:
}  Liberalizimi i tregut dhe i çmimeve;
}  Kufizimit e depërtimit të firmave të reja në treg;
}  Kontrolli i këmbimeve;
}  Masat stabilizuese të çmimeve;
}  Më të ngadalshme:
}  Privatizimi mund të rea;lizohet relativisht shpejt, mirëpo jo edhe
krijimi i strukturave qeverisjes korporative brenda ndërmarrjeve;
}  Krijimi i institucioneve për tregun, li të sistemit ligjor merr vite apo
dekada të tëra;

16
Qasja taktike në reformim – qasja
sekuenciale
}  Andaj, a është zgjidhja reformimi i ngadaltë!?
JO/PO
}  JO: Qeverive iu është dashur të ndërmarrin reforma
gjithpërfshirëse me qëllim që qasja e tyre të jetë kredibile si
dhe të ndryshojnë sjelljen e firmave dhe individëve.
}  PO: Shih diskutimin e mëprshëm mbi efektet e recesionit
transformues (diskutimin mbi shokun në anën e ofertës).
}  Qasja sekuenciale në reformimin e sistemit konsistonte në:
}  Liberalizimin e sektorëve të pazhvilluar (si ai i bujqësisë) dhe me
vonë shtrirja edhe në sektorët e tjerë të ekonomisë;
}  Pas realizimit të reformave fillestare, u fillua me ndërtimin e ngadaltë
të shtyllave kryesore institucionale të ekonomisë së tregut;

17
Qasja radikale vs. qasja sekuenciale
}  Shumë nga këto vende nuk e kishin luksin të zgjidhnin në
mes të këtyre dy opcioneve;
}  Përpjekjet e mëhershme për reforma të pjesshme dështuan,
pasi që ishin shumë të kufizuara që të ndyshonin sistemin e
insentivave;
}  Reformat radikale ishin shumë më të lehta në vendet ku
ndryshimet politike ishin radikale dhe sollën ndryshime
rrënjësore (në EQL dhe shtetet e Baltikut);
}  Aspekti gjeografik luajti një rol të rëndësishëm;
}  Vendet afër Europës Perendimore janë ekspozuar normave dhe
vlerave Europane, dhe te ta ishte më e lehtë të gjindej përkrahja për
t’u transformuar më shpejt në ekonomi funksionale të tregut.

18
Qëllimet e programit stabilizues – kontrolli i
inflacionit
}  Në kontekst të inflacionit, zhvillimet i shohim në tri faza:
1.  Me liberalizimin e çmimeve, çmimet shënuan rritje
marramendëse si rrjedhojë e tepricës së parasë në qarkullim
që ishte akumuluar gjatë socializmit;
}  Në socializëm, niveli i inflacionit mbahej nën kontroll edhe
përkundër shtimit të sasisë së parasë në treg, pasi që çmimet
përcaktoheshin nga zyrat e planifikimit;
2.  Beteja për të kontrolluar inflacionin (dy-tri vite pas fillimit të
transformimit) ishte joefikase sidomos në vendet që ishin më
të ngadalta në reforma;
}  Edhe në këtë periudhë, përgjegjës për nivele të larta të inflacionit
ishin politikat ekspansive monetare;
}  Kreditë me kushte të mira nga banka ishin përgjegjëse kryesore për
rritjen e inflacionit gjatë kësaj faze;

19
Qëllimet e programit stabilizues – kontrolli i
inflacionit (vazh.)
}  Në kontekst të inflacionit…(vazh.):
3.  Kontrolli i inflacionit u realizua përmes politikave restriktive
monetare të cilat rezultuan në zvoglim të sasisë së parasë në
treg;
}  Kjo u arrit përmes:
¨  Eliminimit të mundësive për kredidhënie të Bankës Qëndrore në
sektorin e ndërmarrjeve;
¨  Shkurtimit të vzhdueshëm të subvencioneve në sektorin e ndërmarrjeve;
¨  Mbajtja në nivel pozitiv e normave reale të interesit (norma reale e
interesit është pozitive kur inflacioni është më i vogël se norma nominale
e interesit;)
}  Këto masa, të shoqëruara me pavarësi më të lartë të Bankës
Qëndrore stabilizuan inflacionin dhe ngritën besimin në programin
stabilizues.

20
Qëllimet e programit stabilizues – kontrolli i
inflacionit
}  Politika restriktive fiskale ishte hapi tjetër i rëndësishëm i
stabilizimit;
}  Debalancet fiskale vazhduan të ngriten edhe pas fillimit të
transformimit, dhe atë për arsye të ndryshme:
1.  Rënia e autputit shkaktoi reduktimin e të hyrave buxhetore
dhe rriti nevojën për shpenzime në mbrojtje sociale;
2.  Me ndërprerjen totale të subvencioneve dhe programe
investuese, mënyrat për të reduktuar shpenzimet qeveritare
ishin zvogluar në masë të madhe;
}  Diku u mendua që për një kohë të mos paguheshin shërbyesit civil;
3.  Evazioni fiskal po bëhej problem edhe më i madh në vendet
që kishin filluar transformimin;

21
Qëllimet e programit stabilizues – kontrolli i
inflacionit (vazh.)
}  Mënyra për reduktimin e deficitit buxhetor ishte përmes
financimit nga FMN-ja apo marrjes së borxhit nga jashtë;
}  Të dyja këto ishin të lidhura me marrëveshjet që duhej të
bëheshin me FMN-në për nivel të caktuar shpenzimesh (të
përcaktuar përmes raportit deficit/GDP) qeveritare e cilat
siguronte stabilitetin makroekonomik të vendit;
}  Kjo binte ndesh me nevojat për rritje shpenzimesh, sidomos në
sektorin social.
}  Një mënyrë për të financuar deficitin buxhetor në disa
vende në fillim të tranzicionit ishte përmes huazimeve nga
Banka Qëndrore;
}  Kjo shkaktonte rritjen e sasisë së parasë në qarkullim, duke
shkaktuar kështu inflacion;

22
Qëllimet e programit stabilizues – stabilizimi
i sektorit të jashtëm
}  Në kontekst të stabilizimit të sektorit të jashtëm, duhet
potencuar disa zhvillime:
1.  Zhvleftësimi tejmase i valutave vendore;
}  Devaluimi i vazhdueshëm kërkohej me qëllim të promovimit të
ekporteve;
}  Mirëpo me nivel të lartë të inflacionit, (e diskutuam më heret)
valutës menjëhere i rritet vlera;
2.  Fillimi i tranzicionit shkaktoi edhe riorientimin e tregtisë nga
vendet CMEA në drejtim të vendeve të zhvilluara.
}  Kjo u përcoll me marrëveshje që një numër vendesh bënë me Eu-
në për liberaliziin e tregtisë;
}  Nën 1 dhe 2 rezultan në performancë të mirë të këtyre
vendeve në tregun e jashtëm në fillim të viteve nëntëdhjetë.

23
Qëllimet e programit stabilizues – stabilizimi
i sektorit të jashtëm (vazh.)
}  Në kontekst të stabilizimit të sektorit të jashtëm…(vazh.)
3.  Borxhi i jashtëm mbeti një problem i madh për këto vende;
}  Në këtë kontekst, këto vende u ndihmuan përmes rishikimit të
pagesës së borxhit nga ana e institucioneve dhe bankave
ndërkombëtare;
¨  Këto marrëveshje ishin në koordinim me FMN, ku vendet përkatëse
zotoheshin për masa të caktuara ekonomike, dhe po të kishte ndonjë
lëvizje nga qeveritë e vendeve jashtë këtyre marrëveshjeve atëherë
preferenca pët shlyrjen e borxhit do të tërhiqeshin.

24
 Privatizimi – konteksti dhe definimi;
 Qëllimet e privatizimit;
 Mekanizmat e privatizimit;
 Privatizimi i ‘vogël’ dhe privatizimi i ‘madh’;
 Korniza institucionale;
 Restitucioni;
 Metodat e privatizimit;
 Restrukturimi dhe qeverisja korporative;
 Privatizimi në Kosovë;
 Efektet e privatizimit: të dhëna bazuar në
hulumtimet empirike në vendet në tranzicion;

2
 Shtylla kryesore e transformimi strukturor ishte
privatizimi apo transformimin e pronës nga
sektori shtetëror/shoqëror në atë privat:
 Privatizimi nënkuptonte krijimin e një sektori të
fuqishëm (greenfield) privat;
 Privatizimi në raste të caktuara nënkuptonte
reformimin e firmave të vjetra për privatizim të
mëtejmë, apo me qëllim të mbajtjes së tyre në pronë të
shtetit, mirëpo këto të fundit që do të funksiononin në
kushte të konkurencës;
 Transformimi strukturor ishte paraparë të
realizohej së bashku me programet stabilizuese
dhe me procesin e liberalizimit (shih diskutimin në
orën e kaluar);
3
 Nga aspekti ligjor, privatizimi mund të definohet si
transfer ligjor i të drejtave pronësore nga shteti
në sektorin privat;
 Në rastin e pronësisë shoqërore???
 Një pjesë e madhe është nacionalizuar së pari e pastaj privatizuar!
 Sektori privat përfshin individët, entitetet ligjore,
përfshirë edhe të huajt;
 Privatizimi, në kuptim të gjerë, përfshin të gjitha
masat të cilat kontribuojnë në deshtetëzimin e
aktivitetit ekonomik;
 Përfshirë edhe krijimin e firmave krejtësisht të reja
(privatizimi në Kosovë përmes metodës spin-off);

4
 Qëllimet politike:
 Nënkupton transferimin e pronës nga shteti drejt
një strukture të re të kapitalistëve dhe
ndërmarrësve;
 Barazia:
 Kthimi i pronës atyre që u është marrë gjatë
periudhës so socializimit;
 Dhënia prioritet punëtorëve të firmave të blejnë
aksione në kompanitë e tyre në proces të
privatizimit;
 Dhënia e aseteve shtetërore qytetarëve;

5
 Efiçienca:
 Efiçienca statike do të përforcohej përmes menaxhmentit më
të mirë të këtyre ndërmarrjeve pas privatizimit;
 Efiçienca alokative do të rritet përmes privatizimit vetëm në
rastet kur ekziston një rrethinë e tregut (operuese) me shumë
blerës dhe shitës, me barrierat më të vogla për depërtim në
treg, dhe shkallë e ultë e mbrojtjes së tregut;
 Financiare:
 Në rastet kur realizohet përmes tregjeve të kapitalit mund të
gjenerojë të ardhura për shtetin;
 Stabilizuese;
 Me qëllim të tërheqjes së mjeteve të kursyera nga popullata si
rezultat i mungesës së produkteve në treg gjatë periudhës
socialiste;

6
 Qëllimet financiare dhe stabilizuese ishin vetëm iluzion;
 Eksperienca ka treguar se jo vetëm që nuk kanë gjeneruar
mjete për shtetin, mirëpo kostoja e privatizimit ishte shume e
lartë;
 Pagesat për kompanitë konsulente dhe ato të kontabilitetit që bënin
vlerësimin e aseteve të ndërmarrjeve;
 Shpenzimet për agjensionet që bënin privatizimin;
 Rekapitalizimi apo konsolidimi i borxhit;
 Sa i përket stabilizimit, edhe ajo teprice e kursyer u zhduk si
rezultat i nivelit të lartë të inflacionit.
 Përvoja:
 Në Poloni dominuan qëllimet e barazisë;
 Në Çekosllovaki dominuan qëllimet politike;
 Në Rusi dominuan motivet sociale dhe politike;

7
 Privatizimi në shkallë të vogël;
 Legjislacioni i krijuar për privatizim të vogël
nënkuptonte transferimin e pronës tek personat privat,
kryesisht në shërbime dhe tregti, ndërtimtari, transport;
 Zyrtarisht nuk ishte e paraparë për të huaj;
 Privatizimi i ‘madh’;
 Ishte i ngadaltë në të gjitha vendet socialiste, pasi që
kërkohej shumë kohë për themelimin e mekanizmave
instutucional, pregaditjen e kornizës ligjore, gjetjen e
blerësve, monitorimi dhe sekuencimin e procesit të
privatizimit, dhe selektimin e ndërmarrjeve që nuk do të
privatizohen fare apo që do të privatizohen më vonë;
 Sektorët e energjisë, telekomunikimeve, infrastrukturë (portet dhe
hekurudhat), etj.

8
 Në të gjitha vendet socialiste, qeveria ishte përgjegjëse
për organizimin dhe monitorimin e procesit të
privatizimit;
 Këshilli i Ministrave ishtë përgjegjës për privatizimet e mëdha
(edhe në Kosovë);
 Pjesa tjetër e privatizimit i besohej një agjensioni të caktuar (si
në Kosovë), ministrie, apo ndonjë komiteti;
 Nivelit të qeverisjes lokale në raste të caktuara iu besua
privatizimi i ‘vogël’.
 Të drejtat pronësia në shumë vende iu besuan
agjensionit përgjegjës për privatizimin (si në Kosovë);
 Pjesë më e madhe e kompanive u shndërruan në kompani
aksionare, ndërsa pronarë i këtyre aksioneve ishte shteti.

9
 Me qëllim të arritjes së qëllimeve për barazi,
para fillimit të privatizimit në një numër vendes
u bë restitucioni, pra kthimi i pronës apo
kompensimi i pronës së marrë nga shteti gjatë
periudhës socialiste;
 Implementimi i këtij procesi ishte i vështirë;
 Procesi u politizua;
 Duhej të merrej vendim si të bëhej kompenzimi, në të mira,
në para të gatshme, apo vauçer të privatizimit);
Kompenzimi ngriti edhe një çështje të veshtirë, pra të vlerësimit real të
aseteve;
 Ishte vështirë edhe të identifikoheshin pronarët.

10
 Tri metodat kryesore të privatizimit janë:
1. Shitja investitorëve të huaj;
2. Shitja investitorëve vendor;
3. Dhënia pa kompensim, apo privatizimi masiv;
 Në secilin vend në tranzicion, gjithmonë këto
metoda janë kombinuar, sipas një sekuence si në
vijim: selektimi i ndërmarrjeve për t’u
privatizuar; përpjekjet për t’ua shitur ose
investitorëve të huaj apo vendas; si rrjedhojë e
problemeve me gjetjen e investitoreve, inicimi i
privatizimit masiv; shitja e aseteve shtetërore me
qillim të kompletimit të procesit të privatizimit.

11
1. Shitja investitorëve të huaj;
 Potenciali i kapitalit të huaj ishte i madh, në sjelljen e teknologjisë,
dijës, menaxhmentit, etj;
 Privatizimi nuk mund të realizohej vetëm përmes investitorëve të
huaj;
 Kapitali i huaj synon firmat më të mira të cilat edhe ahsu nuk kanë nevojë të
madhe për t’u ristrukturuar;
2. Shitja investitorëve vendor;
 Ishte e ngjajshme me metodën e parë mirëpo synonte tërhjekjen e
kapitalit vendor në procesin e privatizimit;
 Privatizimi i ‘vogël’ zyrtarisht nuk ishte i hapur për të huajt, edhe pse prezenca
e kapitalit të huaj në këtë kategori u vërejt përmes lidhjeve familjare apo
lidhjeve tjera të kooperimit;
 Vendet të cilat aplikuan këtë medodë shpejt u ballafaquan me
kufizime të kapitalit vendor;
 Çekosllovakia ishte e para që inicoi modelin e ‘shpërndarjes së palimituar’ të
aseteve shtetërore.

12
3. Skemat e privatizimit masiv u realizuan përmes
shpërndarjes së aksioneve popullatës, dhe atë përmes dy
varanteve;
i. Shpërndarjes së vauçerëve apo kuponëve, të cilat do të
shndërroheshin në aksione në kompanitë aktive;
ii. Shpërndarjes së aksioneve në fonde investuese apo kompani
holding të cilat veç kishin aksione në këto ndërmarrje;
 Përvojat:
 Çekosllovaki – metoda i.;
 Poloni – metoda ii.;
 Pa marrë parasysh afinitetet ndaj ndonjë metode të caktuar, të
gjitha vendet në tranzicion kanë aplikuar ndënjë formë të
privatizimit masiv, dhe atë për 3 arsye:
a. Ishte metodë më e shpejtë se qasjet tjera;
b. Tingëllonte shumë mirë nga aspekti politik, sepse ishte një dhuratë e
madhe për votuesit;
c. Dukej si një hap i pa kthyeshëm drejt ekonomisë së tregut.
13
14
Pjesë federale e ish-Jugoslavisë;
 Prona e definuar bazuar në parimet e sistemit të
vetqeverisjes;
Privatizimi sipas ligjit të vitit 1989;
 Rreth 20 ndërmarrje
Ndërprerje e procesit si pasojë e
suprimimit të autonomisë;
 Përpjekjet e para në Kosovën e pas-luftës ishin në
vitin 2000;
 Komercializimi (transferimi i kontrollit për 10 vite)
 Shmangia e çështjes së pronësisë;
 Jo i suksesshëm (interesim i vogël i investitorëve);
 Procesi i privatizimit filloi në vitin 2003; nën
mbikqyrjen e Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit;
 Pronësia diskutabile;
 Pas fillimit në vitin 2003;
 U përcoll me ndërprerje gjatë vitit 2003-2004;
 Rrjedhë normale gjatë viteve 2005-2007;
 Ndërprerje gjatë vitit 2008.
Metoda:
1. Spin off i rregullt;
2. Spin off special;
3. Likuidimi.

 Mjetet nga procesi i privatizimit derdhen

në Fondin e mirëbesimit i cili pastaj u
shpërndahet punëtorëve (20%) dhe
kreditorëve legjitim (80%);
17
 Cili është fituesi?
 Çmimi më i lartë (Spin-off i rregullt)
 Cka nëse cmimi është i njejtë?
 Oferta është e punëtorit të NSH-së
 Oferta e dorëzuar më herët
 Cka nëse nuk ka oferta?
 AKM/AKP mund ta ri-tenderoj ndërmarrjen
 Kur mund të anulohet tenderi?
 Nëse ka më pak se 3 oferta dhe çmimi i ofertës është
jo-racional
 Nëse ka bashkëpunim jo-ligjor ndërmjet ofertuesve;
kërcënim apo aktivitet tjetër ilegal

18
 Hulumtimet empirike në lidhje me privatizimin
në vendet në tranzicion kanë dhënë
përfundimet si në vijim (shih Havrylyshyn &
McGettigan, 1999):
 Ndërmarrjet e privatizuara përgjithsisht kanë
performuar më mirë se ato shtetërore;
 Firmat de novo kanë performansën më të mire,
duke u pasuar nga firmat e privatizuara nga jashtë,
ndërsa firmat e privatizuara nga brenda (nga
menaxhmenti apo punëtorët e kompanisë), janë
performuesit më të dobët;

19
20
Shteti/institucionet në periudhën e
tranzicionit
Fakulteti Ekonomik
 Përmbajtja
•  Pjesa 1:
–  Transformimi i rolit të shtetit/institucioneve në
tranzicion;
–  Reformat në qeveri/institucione në periudhën e
tranzicionit;
 Intro 1
•  Socializëm: sektor i komplikuar qeveritar i cili shtrihej
në pjesën më të madhe të dimensioneve e jetës;
•  Në tranzicion: roli i shtetit pëson ndryshime
fundamentale;
–  Funksionet e qeverisë tkurren në masë të madhe dhe
ndryshon natyra e tyre;
–  Qeveria nuk është më instrumenti kryesor, por është kryesisht
mekanizëm që promovon aktivitetin privat;
•  Ridefinimi i rolit të shtetit do të thotë:
–  Shteti kufizon me të madhe prodhimin dhe distribuimin e të mirave;
–  Shteti ndërpren kontrollin mbi sektorin privat, ndërsa fokusohet në
stabilitetin makroekonomik dhe ofrimin e një shteti ligjor që promovon
zhvillimin e sektorit privat dhe të konkurencës;
–  Shteti nuk ofron garanca për një standard jetësor për të gjithë, mirëpo
inkurajon përgjegjësi personale më të madhe sa u përket të ardhurave
dhe mirëqenies.
 Intro 2
•  Edhe në tranzicion shteti luan rol të rëndësishëm;
–  Tregjet dështojnë ose operojnë në mënyrë joefiçiente në raste
si në vijim;
•  Të mirat publike si mbrojtja, ligji dhe rendi, dhe mbrojtja e mjedisit të
cilat nuk mund të ofrohen nga sektori privat;
•  Të mirat me eksternalitete pozitive, apo efekte anësore pozitive
(spillover effect), si shëndetësia dhe edukimi;
–  Tregjet kanë tendencë të mos plotësojnë kërkesën për këto shërbime;
•  Monopolet natyrale, si prodhimi i gazit, rrjeti i transportit lokal, apo
shërbime të tjera të cilat në mënyrë më efiçiente ofrohen nga një
firmë;
•  Disa shërbime nuk mund të shtrihen në të gjitha sferat;
–  Kompanitë e sigurimit nuk mund të ofrojnë sigurime për largime nga
puna, çrregullimet në shëndet dhe të ngjajshme. Qeveria përmes
pensioneve dhe sigurimeve mund të ofrojë dicka të tillë.
 Intro 3
•  Përveç që tregjet (sektori privat) dështojnë, edhe
qeveritë në tranzicion dështojnë;
–  Intervenimit mund të udhëhiqen nga qëllimet politike; mund
të jenë edhe qëllimet politike; politikat nuk implementohen;
etj.
•  Reformimi i sektorit qeveritar përfshinë:
–  Kontrollin e fuqishëm të shpenzimeve qeveritare;
–  Menaxhmentin më të mirë të buxhetit;
–  Sistemin efikas të tatimeve;
–  Decentralizimin fiskal.
 Ndryshimi i prioriteteve në shpenzimet
qeveritare
•  Zhvendosja e prioriteteve;
–  Qëllimi është të realizohet një strukturë e tillë e shpenzimeve
e cila është konsistente me rolin dhe funksionet e qeverisë në
ekonominë e tregut dhe që rezulton në rritjen ekonomike
afatgjatë;
•  Disa karakteristika:
–  Subvencionet për firma dhe konsumatorë kanë shënuar rënie
drastike;
–  Shpenzimet për mbrojtje sociale kanë shënuar rritje të madhe;
•  Asistenca sociale dhe benefitet për të papunësuarit;
 Ndryshimi i prioriteteve në shpenzimet
qeveritare (vazh.)
•  Investimet publike shënuan rënie në fillim të
tranzicionit;
–  Ruajtja e nivelit të pagave dhe e shpenzimeve të tjera
rrjedhëse ishin prioritare, pasi që shpenzimet totale do të
duhet të shkurtoheshin;
•  Përmirësimet në qasjen ndaj investimeve publike ishin
të nevojshme;
–  Vendimet mbi investimet publike duhet të jenë të integruara
në procesin buxhetor, për të siguruar konsistence dhe arritjen
e targeteve makroekonomike;
–  Investimet publike duhet të depolitizohen;
–  Që investimet publike të jenë efiçiente dhe efektive atëherë
ato duhet që sistematikisht të filtrohen sipak kritereve
ekonomike dhe financiare (psh. analiza cost benefit).
 Kontrolli dhe menaxhmenti i buxhetit
•  Në tranzicion buxheti është instrument i
politikës ekonomike;
–  Mbajtja e stabilitetit makroekonomik;
–  Përcaktimi i prioriteteve të shpenzimeve;
–  Dhe promovimi i shfrytësimit efiçient të resurseve
publike;
•  Përpilimi dhe realizimi i buxheti është detyrë e
ekzekutivit, dhe kjo e fundit i përgjigjet
parlamentit.
Përmirësimet në politikën e tatimeve dhe
në administratë
•  Në fillim të tranzicionit të ardhurat nga tatimet shënuan
rënie drastike;
–  Reformat e orientuara drejt ekonomisë së tregut dhe roli i
zvogluar i qeverisë;
–  Tkurrja shumë e madhe e sektorit shtetëror të ndërmarrjeve;
•  Avancimi i sistemit tatimor kërkoi reformimin e
strukturës dhe llojeve të tatimeve si dhe procesin e
mbledhjes së të hyrave;
–  Detyrë parësore është dizajnimi më i mirë i sistemit tatimor,
që është esencial për të siguruara të ardhura konstante, për të
minimizuar çrregullimet potenciale;
–  Reformimi i administratës tatimore.
 Decentralizimi fiskal
•  Decentralizimi fiskal ka për qëllim t’i shërbehet
qytetarit në mënyrë më efikase dhe efiçiente;
–  Qeveritari i ofrohet më tepër qytetarit.
 ???
Shërbyesit civil shpesh nuk janë të koncentruar në pjesët e
duhura të qeverisë…ata nuk i kanë shkathtësitë e nevojshme për t’i
kryer detyrat për të cilat janë obliguar…
Për më tepër, pagat në sektorin publik janë të kufizuara…dhe
insentivat tjera mungojnë. Performaca ka pak rëndësi për sa i përket
pagës dhe promovimit. Në fakt, për këtë lojaliteti personal dhe
përcaktimi politik luajnë rol të rëndësishëm…
Nuk është bafasi që administrata publike karakterizohet me
moral të ulët, produktivitet të ulët, korrupsion të imët, dhe shpesh
edhe me ikjen e stafit në sektorin privat…

World Investment Report 1996, f. 112-113