Politika Krahasimtare e Ballkanit

Shtetet e Importuara
Nga 193 shtete të cilat janë anëtare të OKB-së, të gjitha kanë një teritor të caktuar dhe një qeveri
të tyre. Shumica e këtyre shteteve, një moment të caktuar, ka importuar një model shtetëror
perendimor. Importimi i këtij modeli shtetëror në shoqëri në të cilat ka pasur kultura të
ndryshme, ka rezultuar me një humbje të kuptimit të institucioneve politike dhe administrative.
Për këtë arsye, në këto shtete kemi modele institucionale të cilat karakterizohen me
mosrespektimin e institucioneve dhe ligjit, klientelizmit, dhe fuqizimin e raporteve personale. Në
këtë grup shtetesh bëjnë pjesë edhe shtetet e Ballkanit Perendimor të cilat, pas shpërbërjes së
Jugosllavisë, kanë importuar modele qeverisëse të cilat nuk janë treguar gjithmonë të sukseshme.

Shteti është formë e organizimit e cila është paraqitur në Evropën Perendimore në shekullin e
13-të dhe i cili ka marrë formë definitive, vetëm në shekullin 18 dhe 19. Shtetet e para moderne
(shtete kombe), lindin në Perendim dhe këto shtete fuqizohen deri në atë masë që, një moment të
caktuar, ato shndërrohen në shtete imperialiste(pushtuese). Për ketë arsye, në kontinente të reja
ku lindin shtetet (Afrike, Azi, Amerikë etj), shteti nuk është produkt vendor dhe shumë shpesh,
krijimi i tij ka qenë i shpejtë ( disa dekada), i njëjti shtet i cili në Evropë është ndërtuar për disa
shekuj. (pra ne evrope osht kriju me vite e dekada e shekuj, kurse ne vendet tjera, osht kriju prej
evropianeve, pra osht importu, osht sjell prej tyne)

Cilat janë shkaqet e dështimit të këtyre shteteve?

(Në krahasim me shtetet e Perendimit të cilat kanë kaluar nëpërmjet një procesi
të“depatrimonializmit” i cili nënkupton ndamjen e të mirave të pushtetareve politik dhe të
mirave publike, në shtetet e botës së trete (të Jugut) kemi të bëjmë me një neo-patrimonializëm,
që nënkupton përvetësim të burimeve publike nga një grup që ka pushtetin.) –munesh mos me
msu, po lexo veç me sy, n t kapercyme.

Karakteristikat e këtyre shteteve:

1) Në këto shtete, pushtetarët krijojnë pasuri personale dhe përforcojnë pozitat e klanit të tyre ne
kundershtim me Shtetin e mirëqenies në Perendim.

2) Në këto shtete ka praktika klienteliste të vazhdueshme të cilat kanë tendencë ta privatizojnë

shtetin e importuar, *pra punësime me të njofshëm.

3) Kriteri i sekularizmit(ndarje feja prej shtetit) është rrallë i respektuar, pra kemi jondarje të
qartë ndërmejt politikës dhe religjionit.

4) Shtetet e importuara nuk kanë gjithmonë kontrollin e burimeve fiskale dhe monopolin e
detyrimit fizik legjitim të nevojshëm për vendosjen e një qëndre shtetërore.

1
5) Forcat e armatosura dhe ato të sigurisë mund të konkurohen nga grupe të armatosura “private”
të krijuara mbi baza lokale, etnike etj.

Dobësia e shtetit mund të vijë nga kontestimi i tij nga brenda (për shkaqe historike, krijimi i
teritoreve koloniale etj). Solidariteti vertikal (raporti ndërmjet qytetarit dhe shtetit) i cili e
karakterizon modelin politik perendimor i kundërshton solidaritetet horizontale të shumta, të
definuara nga nje identitet (nacional, regjional, etnik ose lokal).*solidaritet horizontal osht kur ka
grupe te fuqishme qe e kundershtojne shtetin, sepse normal shteti duhet me qene i vetmi
vendimmarres.

Autori francez, Bertrand Badie, thotë se identifikimi i qytetarit me shtetin është rezultat i
shpikjes së një “kulture të kërkesës”, e cila i ka imponuar shtetit, si funksion primar,
shprëndarjen e pasurisë. Krijimi i Shtetit të Mireqenies (welfare State) është sipas tij shkaku
kryesor i integrimit të qytetarëve në jetën politike. Sipas tij procesi i importimit të modelit
shtetëror është zhvilluar në disa faza:

1) Faza e parë është zhvilluar në Amerikë Latine e cila e para ka importuar modelin shtetëror
perendimor në fillim të shekullit XIX. Këtu kemi një numër shtetesh të cilat krijohen mbi
teritorin e kolonive të Spanjës.

2) Faza e dytë është ajo e shkaterrimit të Perandorive Osmane, Ruse dhe Austrohungareze. Edhe
shtete tjera si Japonia, Kina, do të përjetojnë fenomenin e importimit të modelit shtetëror
perendimor.

3) Faza e tretë është zhvilluar me procesin e dekolonializimit, pas Luftes e Dytë Botërore. Ky
proces do të çojë kah pavarësimi i një numri të konsiderueshëm shtetesh në Afrikë, Azi etj..

Teoria zhvillimore ( G. Almond, S. Verba,) Eshtë teori e viteve 1960 e cila flet për një rrugë të
vetme të modernizimit politik e cila rezulton me arritjen e modelit perendimor dhe e cila
perkrahë një koncept evolucionist dhe etnocentrik të ndryshimit politik.*mos e lexo qe don. Kjo
teori e konsideron procesin e importimit të modelit shtetëror si modernizim. Sipas këtyre
autoreve, ka një ligj univerzal i cili i çon të gjitha shoqeritë nga nje fazë primitive, kah një faze e
modernizimit. Persa i përket këtyre autoreve, modeli shtetëror perendimor është model ideal-
tipik për të gjitha shoqeritë.

Fazat e ndryshme të zhvillimit varen nga dy elemente :

- nga zhvillimi ekonomik

- nga kultura politike

Sipas kësaj teori, regjimet e para vijnë në diktatura dhe mbasandej këto diktatura evoluojne në
demokraci. Kjo qasje është kritikuar per disa arsye:

2
1) Sepse ka tendencë t’i konsiderojë shoqëritë tradicionale (primitive) si negative, si një
embrion i thjeshtë i shoqerisë moderne;

2) Kjo teori konsideron se modeli i Evropës Perendimore/ Amerikës Veriore është qëndra dhe
ideal-tipi që duhet arritur;

3) E konsideron shtetin perendimor si model dhe jo si arritje historike;

4) Eshtë qasje mundëson të justifikohet se demokracia është luks?

Teoria e « varesisë » (dependency theory) Kjo tezë është e mbrojtur nga ata që quhen
‘dependentists’ në vitet 1970 (I. Wallerstein, F. Cardoso, S. Amin). Kjo teori është e bazuar mbi
teorinë e dominimit kapitalist. Këta autor, të etiketuar si neo-marksista, e kundërshtojnë teorinë e
Almond-it dhe Verba-s. Ata zhvillojnë një qasje tjetër të bazuar mbi raportin Veri-Jug, si një
raport dominimi (ekonomik). Për Wallerstein-in, ajo që e karakterizon raportin qëndër-periferi
është dominimi (dependency), nenshtrimi politik dhe eksploatimi(shfrytëzimi) ekonomik i
shteteve të varfra nga shtetet e pasura. Kjo teori e ndan botën në qëndër (shtetet e industrializuara
të veriut) te cilat i imponojnë periferisë, logjikat e tyre të zhvillimit. Me fjalë tjera, teoria e
varesisë thotë se varfëria, jostabiliteti politik dhe moszhvillimi i shteteve të jugut janë pasojë e
procesit historik të përcaktuar nga shtetet e veriut të cilat kanë krijuar varesise ekonomike për ato
të jugut. Sipas Wallerstein-it, dekolonizimi ka pasur nje rol të dyfishtë: ekspansion politik dhe
njëkohësisht ka krijuar konceptin që ai e quan organizimi i « ekonomisë-bote » (economy world)
i cili është vështirë të ndryshohet dhe i cili gjeneron dominim ekonomik. Kjo sipas Wallerstein-it
e pëngon procesin e demokratizimit sepse jemi në një dinamikë e cila vazhdon ta rrisë varesinë e
periferisë në raport me qëndrën. Kritikat kundër kësaj teorie të Wallerstein-it:

1) Varësia e « Shteteve-kliente » të jugut në raport me « shtetet dominuese » të veriut nuk mund

të reduktohet vetëm në një dominim ekonomik.

2) Gjithashtu, ajo nuk është unilaterale - njepalëshe: elitat lokale e instrumentalizojnë (e

keqpërdorin) shpesh importimin e strukturave politike me qëllim që të përforcojnë pozitat e tyre
të pushtetit. Kjo është shkak i raportit të varësisë por jo edhe i një « komplot i dominuesve »
ashtu sikur kanë tendencë të thonë autorët të cilët e mbrojnë këtë teori.

3) Zhvillimi i shteteve periferike (të Jugut) pengohet nga dominimi i qendrës dhe sipas
perspektivës marksiste, sensi i historisë është vetëdijësimi i kësaj situate të dominimit për të
zhvilluar shtete të pavarura.

4) Kjo teori u jep shumë pak hapsirë aktorëve të Jugut. Konsiderohet se shtetet e Jugut janë të
dominuara por kjo është ndoshta strategji. Mund t’i shohim elitat e shteteve të jugut si elita të
cilat kanë një rol aktiv në importimin e modelit shtetëror, më shumë sesa elita të dominuara.

Kjo është edhe kritika e Bertrand Badie ndaj teorisë së Wallerstein-it sepse sipas tij, shteti është
poaq i eksportuar saqë është edhe i importuar (demek edhe kta te jugut kane shpernda shtet

3
jashte kufijve te tyre). Elitat e shteteve të varfëra që importojnë modelin Perendimor, nuk janë
thjeshtë të dominuara: nuk është nënshtrim i thjeshtë por më shumë dinamikë e importimit. Për
këtë arsye thotë Badie, modeli perendimor i shtetit nuk funksionon mirë jashtë djepit të vet të
origjinës.. Megjithatë, importimi i modelit shtetëror perndimor në disa raste ka qenë i
suksesshëm. Rasti i revolucionit Meiji në Japoni në fund të shekullit 19. India gjithashtu merret
si shtet i cili ka importuar një model shtetëror dhe i cili ka pas sukses, edhe pse India meret si
shtet ku diferenca e klasave mbetet shumë e fuqishme (e papërputhshme me demokracinë).

Kuazi shtetet
Definimi i Kuazi shteteve. Etimologjia : quasi, nga latinishtja quasi, gadi, përafërsisht;

Një kuazi shtet është shtet që mbijeton vetëm duke iu falenderuar përkrahjes së shtetve fqinje në
njërën anë dhe bashkësisë ndërkombëtare në anën tjetër. Pra jo me mundësi të veta. Eshtë shpesh
tërritor që është shkëputur nga një shtet të cilit i ka takuar më parë (Parental state-shtet kujdestar,
prind), duke iu falenderuar përkrahjes së një ose më shumë shteteve fqinje dhe i cili arrinë të
ofrojë shërbime publike ose edhe administratë.

Karakteristikat e Kuazi shteteve

Egzistenca e një loje gjeostrategjike e cila i bën këto shtete të nevojshme (Kosova p.sh, u kon
pjese e lojes gjeostrategjike, shtyrjes me njona tjetren mes SHBA dhe Rusise, pra osht perputh
me interesat gjeostrategjike te SHBA;

Shtet pak i fuqishëm;

Nën mbrojtjen e një shteti tjetër (« Shtet mbrojtes »),

Mungesë e njohjes ndërkombëtare,

Zhvillim i një vetëdije kombëtare të fuqishme;

Shoqëri relativisht e militarizuar;

Funksionim praktikisht te ngjashëm me tjerat shtete;

Shtet i dështuar, shtet de facto, para-shtet, pseudo shtet , shtet fantazëm, shtet i ndieshëm, shtet i
mosnjohur, shtet secesionist, shtet anomik… Ky nocion është zhvilluar në vitin 1990 nga
politikologu Robert H. Jackson në librin e tij të publikuar në vitin 1993 : "Quasi-States:
Sovereignty, International Relations, and the Third world". Principi i vetëdeterminimit (e drejta e
popujve që të zotërojnë vehten) ka luajtur një rol të rëndësishëm në këtë proces i cili zhvillohet.
Për shembull, dekolonizimi ose periferitë e fuqive të mëdha (fundi i BRSS). Kemi shtete të

4
dështuara të cilat i ka njohur vetëm një numër i vogël shtetesh. Bashkësia ndërkombëtare është
relativisht e kujdeshme në raport me këto shtete për shkak të rrezikut të konflikteve dhe kufijëve.

Karakteristikat

Këto shtete nuk kanë kapacitete bashkuese te cilat i kanë shtetet perendimore. Ato përballohen
me shoqëri të ndara dhe shumë shpesh të dëmtuara të cilat nuk u njohin asnjë legjitimitet. Pra,
janë shtete të dobëta të cilat kanë burime të limituara në raport me shoqëritë e fuqishme, ashtu sic
i quan Joel Migdal. Migdal ka bërë një studim shumë të rëndësishëm. Ai thote se fuqite
koloniale kanë qeverisur në mënyrë indirekte (indirect rule) duke u deleguar (dhene, transferuar)
pushtetin njerëzve të fuqishëm në nivel lokal. Ky model i qeverisjes krijon atë që Migdal e quan
shoqëri «e rrjetizuar » brenda së cilës pushteti është shumë i decentralizuar dhe i fragmentuar (i
ndare ) duke e lenë kështu pushtetin qëndror të dobësuar.

Rekapitulim

Kuazi shtetet nuk janë në gjendje te grumbullojnë mjete të nevojshme për finansimin e
shpenzimeve publike të shtetit. Edhe atëherë kur këto shtete posedojnë burime financiare, ato i
kanë këto të ardhura nga jashtë dhe i kanë marrë pas negociatave të gjata të cilat i bëjnë ato të
varura nga shtetet donatore. Kjo varësi bën që këto shtete të kenë deficit të sovranitetit (jo
sovranitet te plotë) në së paku tri lemi:

a) diplomaci;

b) koordinim të funksioneve socio-ekonomike;

c) organizim të çështjeve publike.

Këto shtete posedojnë vetëm një “sovranitet negativ”.

Koncepti i sovranitetit negativ

Ky koncept është teorizuar nga analisti Robert Jackson si analog me konceptin e Isiah Berlin-it
për lirinë negative dhe pozitive. ‘Liria negative’ sipas Berlinit nënkupton « që mos të pengohemi
në zgjedhjet tona nga të tjerët » kurse ajo pozitive « të jemi ne ata që vendosim ose marrim
iniciativen » . Liria negative e perkufizon një hapsirë brenda së cilës secili mund të veprojë kurse
liria pozitive pretendon ta percaktoje se si duhet të veprohet për të vepruar lirshëm.

Liria negative: të rrimë gjithë kohën në facebook ose në rrjeta tjera sociale ose para televizionit,
pa kurrfarë kufizimi kohor. Përderisa kjo nuk i pengon të tjerët, asgjë nuk na jep të drejtë që të ia
kontestojmë dikujt këtë të drejtë dhe cdo tentim për të ndikuar tek personi në pyetje, edhe nëse
kjo është për të mirën e tij, është ndërhyrje në lirinë e tij. Pra liria negative është hapsira e lirisë
personale e cila nuk e cenon në asnjë mënyrë lirinë e individit.

5
Liria pozitive është kur mund të dyshojme se dikush qe i perdorë liritë e tij të lartpermendura sic
është ato të përdorimit të rrjetave sociale është i vetëdijshëm se është duke abuzuar me
vetëvehten dhe arritë me i kontrollu veprimet e veta. Kjo do të thotë se ai është në gjendje që të
mendojë se ata të cilët nuk janë të vetëdijshëm per dëmin që ia bëjnë vetevehtes, janë viktima të
pasioneve të tyre ose se janë dembela ose nën ndikimin e forcave të jashtme (reklamave psh.).
Për këtë arsye, liria pozitive supozon se duhet t’i ndihmojmë të parët që të bëjnë një përdorim të
kohës më të mirë (edhe kundër vullnetit të tyre), do të thotë t’i ndihmojme të bëhet të lirë. Kjo do
të thotë se « mund ta detyrojmë tjetrin që të jetë i lirë ».

Cilin definicion ta preferojmë?

Në një shtet liberal (në kuptim politik te fjalës), vetëm definicioni i parë (negativ) është i
pranueshëm, është pikërisht ky definicion që figuron në artikullin 4 të Deklaratës së të drejtave te
njeriut të vitit 1789 : liria konsiston të mund të besh gjithcka qe nuk i pengon të tjerët. Në një
shtet të tillë, nëse nuk i pengoj të tjerët, duhet të mund të perdori lirinë time sipas vullnetit tim.
Robert Jackson e bartë këtë koncept për të klasifikuar shtetet.Për Jackson-in, sovraniteti negativ
e ka origjinën tek procesi i dekolonizimit. Ky proces është liria që ish kolonive u është njohur
nga bashkësia ndërkombëtare në formë të një mbrojtje juridike. I dhënë në moment të
pavarësimit të tyre, ky status formal dhe legal konfirmon njohjen e tyre nderkombëtare, gjithnjë
duke u dhënë atyre beneficione nëpërmjet një diskriminimi pozitiv. Sot, ky status i cili u është
dhënë këtyre shteteve vazhdon qe t’u njihet nëpërmjet principeve të kompenzimit ose
mekanizmave tjerë të shumtë të garancionit.

Koncepti i sovranitetit pozitiv

Në anën tjetër, sovraniteti pozitiv supozon që shtetet duhet të kenë burime të brendshme
politike. Pra qeveritë mund t’i sigurojnë funksionet më të rëndësishme të shtetit. Kështu, për të
pasur sovranitet pozitiv, shteti duhet:

1) të jetë në gjendje të sigurojë vazhdimësinë e pushteteve publike dhe të plotësojë kërkesat

sociale të ndryshme (pre me formu qeveri vazhdimisht);

2) të siguroje rregull, gjithnjë duke garantuar siguri juridike dhe të vendosë rregulla të lojës të
cilat do të respektohen nga të gjithë.

3) shteti duhet të shprëndajë të mira materiale dhe simbolike.

4) shteti duhet të jetë në gjendje t’u pergjigjet të gjitha formave të organizimeve (grevave,
krizave ekonomike…) duke dhënë përgjigje të duhura.

5) duhet të jetë forca e ndërmjetësimit e cila i trajton konfliktet nëpërmes negocimit duke i
menaxhuar propozimet dhe kundër-propozimet.

6
6) nëse është e nevojshme, shteti duhet të jetë aktor i cili e zgjedh konfrontimin nëpernjet ligjit
dhe të diktojë norma unilaterale;

7) të përdorë detyrimin (dhunen) si të fundit nëse është e nevojshme.

Shtetet e Ballkanit

Kosociativizmi- Bosnja dhe Hercegovina

Sistemi politik (Dayton)

Marrëveshja e Paqes e Dejtonit e vitit 1995 e përcakton Bosnjën-Hercegovinën si shtet te veçantë

konsociaciativ. Ajo përbëhet nga dy entitete:

a) një entitet unitar që është Republika Serbe (Republika Srpska) dhe

b) një entitet federal, multietnik që është federata e Bosnjës dhe Hercegovinës (Federacija).

Brenda një shteti kompleks, entiteteve u janë dhënë të gjitha karakteristikat e shteteve : teritori,
popullsia, shtetësia, kushtetuta, parlamenti, qeveria, gjykatat, sistemi administrativ, ushtria,
policia, gjuha zyrtare, flamuri, uniformat, himni, dhe kështu me radhë.

Kompetencat e institucioneve qëndrore të shtetit janë të kufizuara. Shteti qëndror (pra ai qe

eshte mbi te dy entitetet) ka kompetenca përsa u perket:

1) politikës së jashtme dhe tregtisë;

2) doganave;

3) politikave monetare dhe të migrimit;

4) kontrolli i trafikut ajror;

5) zbatimin e detyrimeve dhe rregulloreve ndërkombëtare;

6) rregullimin e transportit në mes të subjekteve.

Federata e Bosnjës dhe Hercegovinës (entiteti 1, mos te perzihet me shtetin qendror)

Përbëhet nga 10 kantone. Në aspekt politik, kantonet janë njësitë territoriale - politike të
komuniteteve (grupeve etnike) dominuese nacionale. Ato kanë kompetenca mbi: politikat e
arsimit, kulturës, mediave, strehimit dhe politikave sociale, të krijojnë dhe të kontrollojnë forcat
e tyre policore dhe madje edhe kompetenca përsa u përket politikave ekonomike, furnizimit me
energji dhe turizmit. Federata është përgjegjëse për politikat e jashtme dhe politikat monetare, si
dhe për politikat lidhur me mbrojtjen, tregtinë ndërkombëtare, energjinë, doganat, dhe luftën

7
kundër krimit. Kantonet kanë kushtetutat e tyre , parlamentet, qeveritë, administratat , gjykatat,
forcat e policisë , dhe kështu me radhë. Kështu autonomia territoriale e segmenteve kombëtare ka
garancione kushtetuese në dy nivele :

a) në nivel të shtetit të Bosnjës dhe Hercegovinës në formë te entiteteve, dhe

b) në nivel të Federatës së Bosnje dhe Hercegovines, në formë te kantoneve.

Principi i proporcionalitetit

Të gjitha institucionet themelore shtetërore-politike janë të strukturuara sipas principit të

proporcionalitetit dhe barazisë. Ky proporcionalitet fillon nga dhomat përfaqësuese në nivel të
shtetit qëndror.

a) Dhoma e deputetëve e Bosnjës dhe Hercegovinës (dhoma e ulët e asamblesë parlamentare)

përbëhet nga tre popujt kushtetues. Një e treta e anëtarëve të saj janë të zgjedhur në Republikën
Serbe dhe dy të tretat vijnë nga Federata.

b) Dhoma e lartë, dhoma e popullit, ndjek parimin e barazisë etnike. Ka gjithsej 15 anëtar. Një e
treta e anëtarëve të saj (pesë serbë) zgjedhen nga Parlamenti i Republikës Serbe, dhe dy të tretat
(pesë boshnjak dhe pesë kroat) zgjedhen nga Dhoma e popullit në parlamentin e Federatës.

Kryesite e të dy Dhomave përbëhen nga një Boshnjak, një Serb dhe një Kroat.

Qeveria e Bosnjes dhe Herecegovine qe quhet “Këshilli i Ministrave”, eshte gjithashtu i

perbere në bazë të parimit të proporcionalitetit të entiteteve. Jo më shumë se dy të tretat e
anëtarëve të tij mund të jenë nga Federata. Kryetari i Këshillit (qeverise) i cili emrohet nga
kryesia e keshillit, emëron ministrat dhe zavendesministrat nga të gjithë popujt kushtetues. Këto
dispozita kushtetuese perbejne kornizën normative për formimin e një lloj qeverie të madhe të
koalicionit. Qeveritë përbëhen nga partitë e të tre grupeve kombëtare.

Presidenca Edhe Presidenca përbëhet sipas të njëjtit princip. Ajo përbëhet nga një Boshnjak, një
Serb dhe një Kroat. Madje përbërja e Presidencës ka edhe dispozita kushtetuese (neni 9 paragrafi
3) të cilat thonë se "zyrtarët e emëruar në poste në institucionet e Bosnjës dhe Hercegovinës
duhet të jenë përgjithësisht përfaqësues të popujve të Bosnjës dhe Hercegovinës".

Sistemi kushtetues i Federatës Eshtë poashtu i themeluar mbi mekanizma konsociativ. Përveç
autonomisë territoriale kantonale, ai është i ndërtuar përreth parimit të përfaqësimit të barabartë
te komuniteteve serbe boshnjake dhe kroate në të gjitha institucionet me të rëndësishme federale
politike dhe përreth vendimmarrjes konsensuale dhe shumices së kualifikuar. Parlamenti i
Federatës përbëhet nga dy dhoma. Dhoma e lartë (Dhoma e Popullit) e cila është e përbëre sipas
principit të barazisë. Përfaqësuesit e saj janë të zgjedhur në parlamentet e kantoneve dhe numri i
përfaqësuesve të cdo kantoni është proporcional me përbërje etnike të popullsisë përkatëse të
kantonit. Për të parandaluar kantonet që të kenë përfaqësues ekskluziv etnik në dhomat e ulëta,

8
Kushtetuta (neni 8) përcakton se në këtë dhomë “duhet të ketë së paku një boshnjak, një kroat
dhe një anëtar nga grupet tjera”. Secila dhomë e zgjedh kryetarin e dhomës dhe zëvendësin e tij,
si dhe anëtarët që janë nga popujt kushtetues të ndryshëm.

Edhe qeveritë e Federates janë në thelb të përbëra sipas parimi të proporcionalitetit etnik, dhe
është e përcaktuar me kushtetutë se së paku një e treta e ministrave duhet të jenë kroatë të
Bosnjës. Kryeministrat dhe zavëndëskryeministrat e qeverisë së Federatës duhet të jenë nga
popuj kushtetues të ndryshëm. Presidenti i federatës dhe Zëvëndës-presidenti duhet gjithashtu të
jenë nga popuj kushtetues të ndryshëm dhe zgjedhen të dy në Dhomën e Parlamentit federal me
shumicë votash të grupeve boshniake dhe kroate.

Fedrata ka tre ombudspersona *avokat i popullit (një kroat, nje boshniak dhe një përfaqësues
nga grupet tjera). Gjykata e të drejtave të njeriut ka tre gjykatës: një boshniak, një kroat dhe një
përfaqësues të grupeve tjera. Madje kushtetuta e Federatës thotë se si rregull duhet të jetë që në
cdo gjykatë federale, duhet të këtë një numër të barabartë gjykatësish boshnjakë dhe kroatë.
Principi i proporcionalitetit etnik është normë edhe në qeveritë kantonale, në pushtetin ekzekutiv
dhe gjyqësor.

Vendimmarrja në nivel të pushtetit qëndror

Të gjitha vendimet e rëndësishme merren me konsensus ose me shumicë të kualifikuar në të dy

dhomat e parlamentit nacional. Rregulla e shumicës përsa i përket vendimmarrjes në kuvend
është përcaktuar dhe spjeguar qartë në kushtetutë e cila thotë se: “përfaqësuesit duhet të bëjnë
përpjekje maksimale që shumica të përfshijnë të paktën një të tretën e votave të delegatëve apo
anëtarëve nga secila njësi teritoriale ".

Kryesia

Edhe kryesia merr vendime me konsensus dhe "nëse të gjitha përpjekjet për të arritur
konsensusin dështojnë", vendimet mund të miratohen nga dy anëtarë të presidences ( Neni 5,
Paragrafi 2c). Megjithatë, anëtaret e mbivotuar të Presidencës (pra atij qe iu ka rrezu votimi, 2
pro, 1 kunder, qeky kunder) kanë mundësi pastaj të “shpallin një vendim si të dëmshëm për
interesat vitale të entitetit nga i cili vinë” edhe, nëse ky pohim votohet me dy të tretat e votave në
kuvend të Republikës serbe ose nga Dhoma e popujve të Federatës, ky vendimi i Presidencës nuk
ka efekt (neni 5, Paragrafi 2). Kjo është një lloj vetoje që u është dhënë anëtarëve të Presidencës
së Bosnjës dhe Hercegovinës perderisa ata kanë mundësi t’i hudhin në votim ato qe i
konsiderojnë si “interesa vitale”. Në këtë rast, parlamentet e entiteteve të tyre votojnë.

Vendimmarrja në Federatën e Bosnjes dhe Hercegovinës

Në këtë entitet, vendimet më të rëndësishme merren zkonisht me konsensus ose me shumicë të

kualifikuar dhe zakonisht me aprovim të shumicës në dy dhomat e parlamentit. Vendimet përsa
u perket interesave të ashtuquajtuara vitale të dy popujve kushtetues merren me marrëveshje të

9
një shumice të dyfishtë në Dhomën e popujve me shumicën e deputetëve boshjnakë dhe kroatë.
Qeveria duhet të votojë vendime të tilla me koncenzus. Përsa i përket votimit të rregullave dhe
ligjeve në Republikën Srpska, ato që kanë të bëjnë me interesin vital, ato duhet të votohen nga
shumica e përfaqesueseve të tri klubeve në Këshillin e popujve të këtij entiteti.

Kritikat kundër sistemit politik të Bosnjës

Zakonisht, kritikat e ketij sistemi të dalur nga marrëveshja e Dejtonit vinë nga dy burime
kryesore:

1) Së pari janë ato kundër vetë konceptit të demokracisë konsociative dhe mundësisë së zbatimit
të saj në Bosnje dhe Hercegovinë, pra jo zbatim konkret në Bosnje

2) Në anën tjetër, kritikat politike kanë qenë të motivuara nga shkaqe nacional-politike sepse
kritikat e mbrojnë një model tjetër shteti.

Cilat janë elementet të cilat i shkojnë në favor dhe ato të cilat janë kundër përsa i përket zbatimit
të ketij modeli në Bosnje?

Tri elemente i shkojnë në favor:

1) E para, Bosnja dhe Hercegovina është një shoqëri e ndarë; shumë autorë e konsiderojnë si
shoqëria më e ndarë në Evropë. Historia politike e këtij shteti është karakterizuar me
bashkejetesën dhe konfliktet ndërmjet tri grupeve etnike : kroateve, boshniakeve dhe serbëve.

Faktor diferencues kanë qenë shtetet të cilat e kanë dominuar Bosnjën nga shekulli i 14 deri ne
shekullin 20. Boshnjakët kanë qenë të preferuarit e osmaneve, kroatet të austro-hungarezëve,
serbët të Jugosllavisë.

Gjatë dhe pas Luftës 1992-1995, hendeku u zgjerua ndërmnjet segmenteve sociale të Bosnjës
dhe për herë të parë në historinë e këtij shteti, këto segmente janë territorializuar dhe janë
institucionalizuar politikisht. Deri në fillimin e luftës, tri komunitetet nuk kanë pasur bastione
gjeografike të fuqishme dhe kanë jetuar në zona të përziera, në zona etnike të vogla të ngjashme
me “lëkurën e tigrit”. Procesi i teritorializimit i segmenteve nacionale është kompletuar pak a
shumë gjatë luftës në mënyrë të dhunshme:

A) Nëpërmjet spastrimit etnik të anëtarëve të komuniteteve tjera nga zonat ku një komunitet ka
pas shumicën absolute ose relative.

B) E dyta, ka qenë pushtimi ushtarak i zonave ku anëtarët e grupit sulmues nuk kanë përbërë
shumicën por që liderët e tyre i kanë konsideruar si zona që duhet t’u takojnë për arsye historike,
ushtarake ose ekonomike. Shumica e personave të dëbuar nuk janë kthyer në shtepitë e tyre.

Si perfundim, në Bosnje dhe Hercegovinë, ka disa faktorë strukturor të cilët e favorizojnë

vendosjen e një demokracie konsociative:

10
1) Një ndamje etnike e cila e ndan shoqërinë në tri elemente të dallueshëm;

2) pra ndarjen e etniteteve gjeografikisht në zona si dhe jo shtrirje e fuqishme e administratës së

Federatës (qeverisë qëndrore pra)

3) shteti i vogël dhe numri i vogel i popullsisë;

3) koherenca relativisht e fortë e brendshme e segmenteve (ka qëndrueshmëri të fortë brenda

etniteteve, pra janë të lidhur fort, e kanë një zë).

Krahasimi i konsociativizmit Bosnje-Maqedoni

Dy nga shtetet që dolën nga shpërbërja e Jugosllavisë, Bosnja dhe Hercegovina dhe Maqedonia,
konsiderohen si shtete te cilat kanë më shumë elementë të demokracisë konsociative sesa të
tjerat. Cilat janë elementet konsociative në marrëveshjet e Ohrit dhe Dayton-it?

Koncepti teorik konsociativist

Termi "bashkim" (consociatio) nënkupton bashkëjetesën e njerëzve me përkatësi të ndryshme

(etnike, gjuhësore, fetare, ideologjike, etj.). Ky model u mendua për herë të parë nga Arend
Lijphart në fund të viteve 1960, duke u mbështetur në terminologjinë e përdorur nga Johanes
Althusius ‘consociacio’. Lijphart ofron modelin konsociativ si optimal për shoqëritë pluraliste
të cilat kanë ndarje: fetare, ideologjike, gjuhësore kulturore, racore apo etnike. Sipas Lijphart,
është e vështirë, por jo e pamundur që të arrihet dhe të mbahet një demokraci e qëndrueshme në
shoqëri të ndara. Arend Lijphart flet për modelin e Holandës, për të vazhduar më pas me
Zvicrën, Belgjikën dhe Austrinë dhe së fundi rekomandon këtë model si të përshtatshëm për të
gjitha shoqëritë. E përbashkët për këto shtetet e lartpërmendura ështe se ato janë shoqëri
heterogjene, të ndara në baza të ndryshme. Në Zvicër ka 25 kantone me tri zona gjuhësore
(gjermanisht, italisht dhe frëngjisht). Në Belgjikë ekziston një ndarje midis flamaneve që flasin
gjuhën flamane dhe valonëve që flasin frëngjisht. Në Holandë ka ekzistuar më parë një ndarje
fetare dhe ideologjike në katër blloqe (katolike, kalviniste, liberale dhe socialiste). Në shoqëritë
pluraliste të cilat janë te ndara në baza religjioze, ideologjike, gjuhësore, kulturore, etnike ose
racore, lloj nën-shoqërish me partitë e veta politike, modeli i demokracisë shumicë (westminster)
nuk është i përshtatshëm. Sundimi i shumicës në rrethana të tilla është i rrezikshëm dhe pakicat
janë të privuara sistematikisht nga përfaqësimi adekuat dhe qasja në pushtet. Për shkak të
përjashtimit ose ndjenjes së diskriminimit, besnikëria e tyre ndaj regjimit mund të humbasë.

Sipas Lijphart, modeli konsociativ i demokracisë ka disa karakteristika të rëndësishme të cilat

kanë për qëllim ta evitojnë këtë:

1. Pushteti ekzekutiv ndahet në qeveri të gjëra koalicionesh;

11
2. balancim i pushteteve ekzekutiv-legjislativ pa dorëheqje të qeverisë;

3. Sistem shumëpartiak (jo dy-partiak);

4. Përfaqësim proporcional;

5. Korporatizëm i grupeve të interesit;

6. Duhet të ketë qeveri federale dhe të decentralizuara. Pushteti ndahet midis qeverisë qëndrore
(federale) dhe njësive federale në përbërjen e saj;

9. Kontroll gjyqësor (rishikim);

10. Pavarësia e bankës qendrore

Ngjashmëritë dhe diferencat ndërmjet Bosnjës dhe Maqedonisë

Bosnja dhe Hercegovina dhe Maqedonia ndajnë përvojën e RSFJ (Ish Rep. Soc. Federative të
Jugosll). Për shkak të përzierjes së popullsisë, Bosnja dhe Hercegovina ishte emëruar
“Jugosllavia e vogel". Pluralizimi dhe demokratizimi i këtyre shoqërive filloi në fillim të viteve
1990. Të dyja janë shoqëri heterogjene dhe në një masë të konsiderueshme janë shoqëri
thellësisht të ndara. Shoqëritë heterogjene janë karakterizuar nga ndarja sipas segmenteve fetare,
kulturore, etnike. Bosnja dhe Hercegovina përbëhet nga segmentet boshnjake, serbe dhe kroate,
të cilet njëkohësisht kanë edhe religjime të ndryshme. Në Maqedoni dominojnë maqedonasit dhe
shqiptarët, të cilet përvec diferencës etnike kanë edhe diferenca gjuhësore, fetare etj. Tjetër
karakteristikë është se të dyja këto shtete kanë pasur konflikt të armatosur qe kanë përfunduar me
marrëveshje paqeje (BH 1992-1995, Maqedonia, janar-gusht 2001).

Marrëveshjet e Dejtonit dhe Ohrit

Disa zona të ish-Jugosllavisë u prekën nga konfliktet etnike me rezultatet tragjike dhe numër të
madh të viktimave. Në rrethana të tilla, synimi ishte qetësimi i konflikteve dhe pacifikimi (paqja)
i rajonit. Marrëveshja e paqes e Dejtonit e 21 nëntorit 1995 ndaloi luftën në Bosnje dhe
Hercegovinë dhe Marrëveshja e Ohrit më 13 gusht 2001, ndaloi konfliktin në Maqedoni.
Marrëveshja e Ohrit e ndryshon definimin e Maqedonisë si shtet kombëtar në bazë të Kushtetutës
së vitit 1991, në një shtet me përzierje të elementeve të shtetit kombëtar, shtetit qytetar dhe
shtetit binacional*dykombëtar. Elementet e "strukturës shtetërore binacionale" përmbahen në
garantimin e të drejtave të caktuara për "komunitetet që kanë më shumë se 20% të popullsisë",
dhe përveç maqedonasve vetëm shqiptarët e plotësojnë këtë kusht, të cilët sipas regjistrimit të
vitit 2002 perbejnë 25.4% e popullsisë së Maqedonisë por që në realitet janë më shumë.

12
 Konsociativizmi në Maqedoni
Marrëveshja e Ohrit ka elemente të reja, duke e drejtuar Maqedoninë drejt një demokracie
konsociative. Marrëveshja e Ohrit, de facto, konfirmon se shqiptarët janë popull kushtetues dhe u
njeh atyre përdorimin e gjuhës shqipe në institucione publike, institucionet e arsimit të lartë në
gjuhën shqipe, formimin e komunave të reja me shumicë etnike shqiptare. Si parandalim kundër
ndamjes teritoriale, një nga parimet kryesore të Marrëveshjes së Ohrit është se "nuk ka zgjidhje
territoriale për çështjet etnike". Ky parim u formulua si parandalim kundër aspiratave të
mundshme për autonomi territorial apo shkëputje të pjesës së banuar me shumicë shqiptare. Kjo
marrëveshje zgjedh problemet e decentralizimit, integron shqiptarët dhe parandalon shpërbërjen.

Për ndryshim nga Bosnja, Maqedonia nuk ka nivele të pushtetit sic janë kantonet, ka vetëm
qeveri qendrore dhe vetëqeverisje lokale. Maqedonia është formë e dobët e demokracisë
konsociative. Dy grupet më të mëdha, edhe pse kanë jetuar fizikisht në të njëjtin territor, kanë
jetuar gjithmonë ndamas dhe kanë pasur histori, kulturë dhe kushte socioekonomike paralele të
jetesës. Shqiptarët nuk perceptohen si minoritet, por si një partner i barabartë me maqedonasit
dhe prandaj nacionalistët maqedonas kanë sfiduar vlefshmërinë e shtetit, postulatet e tij
themelore dhe logjikën e qëndrueshmërisë së tij. Përderisa kërkesat e ndryshme përfshihen në
institucione në mënyrë paqësore dhe përmes negociatave, sistemi funksionon. Problemi shfaqet
kur nacionalistët janë në pushtet. Edhe pse Maqedonia nuk definohet si shtet territorialisht i
ndarë, Shkupi është një qytet i ndarë, njëjtë si një pjesë e mirë e Maqedonisë, megjithatë ende jo
në formë të entiteteve si Bosnja.

Në Maqedoni, koalicioni i madh është më pak formal dhe në ndryshim nga Bosnja dhe
Hercegovina nuk janë futur për përfaqësimin e pakicave në parlament dhe në qeveri. Koalicionet
janë kryesisht etnike dhe post-zgjedhore. Politikanët në shoqëritë e ndara (etnike, fetare etj.) kanë
një tendencë të shprehur për të luajtur me kartën etnike në kohën e zgjedhjeve, duke ftuar
komunitetin për të mobilizuar votuesit. Kjo çon drejt një retorike ekstreme në kërkesa. Retorika
ekstreme i paraprine veprimit ekstrem dhe që i largon komunitetet etnike nga toleranca, dialogu,
pajtimi.

Sistemi politik i Serbisë

Parlamenti i Serbisë ka vetëm një dhomë që quhet Narodna Skupstina Republike Srbije. Eshtë e
përbërë nga 250 deputetë të zgjedhur për një madat katër vjecar. Sipas Kushtetutës së Serbisë të
vitit 2006, Serbia ka një president të zgjedhur për një mandat 5 vjecar me mundësi të rizgjedhjes
një herë. Serbia ka sistem politik gjysempresidencial me tendenca te dallueshme të
presidencializmit.

13
Sistemi gjysëmpresidencial i Serbisë

Me kushtetutat e viteve 1990 dhe 2006, Serbia ka sistem politik gjysëmpresidencial. Sistemet
gjysëmpresidenciale i karakterizon egzistenca e Presidentit, të zgjedhur me vota, dhe
Kryeministrit, qeveria e të cilit mvaret nga përkrahja e shumicës paralamentare. Kryetari ka
zakonisht të drejtë:

1) të propozoje ligje ose t’i kthejë tekstet e votuara në parlament në rishqyrtim;

2) të propozojë ministrat dhe zakonisht të shpërbëjë parlamentin;

Në modelin e sistemit gjysëmpresidencial të Serbisë, kryetari i shtetit ka:

A) veton suspenduese, pak më të shprehur se në vende tjera;

B) propozon kandidatët për kryeministra;

C) ka mundësi ta shpërbejë parlamnetin me propozim te kryeministrit.

Gjatë regjimit të Millosheviqit, i gjithë kuadri kushtetues i Serbisë ka funksionuar në mënyrë

jodemokratike. Pas ramjes së Millosheviqit (5 tetor 2000), Serbia ka kaluar në një sistem
kuaziparlamentar (*gjysëparlamentar, kishe, me demek) sepse, kryetari nuk ka pasur mundësi të
bëjë punën e tij për shkak të ndryshimit të sistemit dhe konflikteve të shumta brenda koalicionit
të DOS-it. Kur kryetari dhe shumica parlamentare vijnë nga partitë ose koalicionet e kundërta,
raporti ndërmjet pushtetit ekzekutiv dhe atij legjislativ i përngjan modelit parlamentar për shkak
së kryeministri dhe qeveria kanë përkrahjen në parlament. Kjo ka qenë situata në Serbi ndërmjet
2004 dhe 2007 sepse Serbia ka pasur një koalicion qeverisës të udhëhequr nga DSS (Koshtunica)
G17 Plus, SPO dhe Nova Srbija, me një përkrahje të fuqishme te Partisë socialiste të Serbisë dhe
në prezidencë ka qenë Boris Tadic, shefi i Partisë Dekokratike të Serbisë e cila si parti ka qenë
në opozitë. Në anën tjetër, kur presidenti dhe shumica parlamentare vijnë nga e njëjta parti ose
koalicion partish, sistemi gjysëmpresidencial i perngjan më shumë sistemit presidencial sepse
kryetari, si shef i një grupacioni politik dominues, ka ndikim më të madh sesa qe kë kompetenca
të vërteta. Kjo ka qenë situata në Serbi pas zgjedhjeve parlamntare të viti 2008 ku Tadiqi ka qenë
edhe shef i partisë e cila i fiton zgjedhjet dhe president.

Sistemi zgjedhor i Serbisë

Sistemi zgjedhor aktual i cili është adaptuar pas ramjes së Millosheviqit në zgjedhjet e dhjetorit
2000 dhe atyre të vitit 2003, është sistem proporcional me një prag zgjedhor 5%. I gjithë
teritori i Serbisë është një zonë zgjedhore. Ky prag zgjedhor ka lenë jashtë parlamentit një
numër të madh të partive të vogla.**qeto ma nalt, perveç kesaj me te verdhe s ka nevoje mi lexu
tjerat, po ti kish per çdo rast. Serbia ka lista të mbyllura jodefinitive qe do të thotë se partitë
politikë e përcaktojnë renditjen e kandidateve në listë si dhe nga lista që ato e përcaktojne, së
paku 1/3 e deputeteve duhet të jetë nga lista e paraqitur në zgjedhje. Në Serbi, ashtu sikur në

14
Kroaci, Slloveni dhe Mali të Zi, ndamja e vendeve bëhet sipas metodes D’Hont e cila u shkon në
favor partive të mëdha.

Kroacia
Kroacia është shtet parlamentar. Me ndryshimin e kushtetutës ne vitin 2000 është zavëndësuar
sistemi gjysëmprsidencial dhe është vendosur sistem parlamentar. Deri në vitin 2001, ka pasur
dy dhoma të parlamentit mirëpo, me ndryshimin kushtetues të viti 2001, abrogohet (hiqet)
dhoma e lartë e parlamentit (Zupanijski Dom). Me ndryshimin e kushtetutes së vitit 2010 është
aprovuar integrimi i Kroacisë në BE dhe është fiksuar numri i deputeteve të diasporës. Nga viti
2013, Kroacia është anëtare e BE-së. Parlamenti ka 153 përfaqësues të cilët zgjedhen për një
mandat 4 vjecar. Nga ky numër, 8 janë përfaqësues të minoriteteve të cilët zgjedhen në një njësi
zgjedhore në të gjithë shtetin. Parlamenti kroat ka pasur deri në 12 deputetë të diasporës të cilët
gjatë viteve 1990 kanë votuar masivisht për HDZ-në*parti. Megjithate, përfaqësuesit e pakicave
kanë mundësi të zgjedhen edhe në lista partiake. Edhe diaspora kroate ka të drejtë të zgjedhë
përfaqësuesit e vet

Presidenti

Ka edhe pushtet ekzekutiv edhe pushtet përfaqësuses. Nga viti 1990, presidentë të Kroacisë kanë
qenë F. Tudjman (dy mandate), Stipe Mesic (dy mandate), Ivo Josipovic (një mandat), Kolinda
Grubar Kitarovic (një mandat) dhe Zoran Milanoviq që është tani në detyrë*ska nevoje mi msu.
Presidenti zgjedhet me vota direkte dhe ka madat 5 vjecar. Partia e cila e ka dominuar skenën
politike kroate nga 1991-2000 është partia Hrvatska Demokratska Zajednica (HDZ). Pas vdekjes
së Tudjman-it, fiton Partia Social-Demokrate në krye me Ivica Racan. Në shkurt 2000, president
I Kroacisë zgjedhet Stipe Mesic, me një shumicë prej 56% të votave. Presidenti i Kroacisë ka
manadat 5 vjecar dhe mund të rizgjedhet një here.

Sistemi zgjedhor i Kroacisë

Sistemi zgjedhor i Kroacisë ka evoluar nga një sistem mazhoritar (i shumicës, lloj qeverisje) kah
një sitem i përzier me predominacë mazhoritare kah një sistem proporcional(perfaqesues, si na
ne Kosove). Sistemi mazhoritar është vendosur nga HDZ-ja e Tudjmanit, si partia politike
dominuese në vend dhe ka pasur për qëllim ta fuqizojë atë.*ska nevoje me lexu. Sot,
perfaqesuesit e parlamentit kroat zgjedhen sipas sistemi proporcional me 12 njësi zgjedhore.
Pragu zgjedhor në Kroaci është 5% dhe është konsideruar si shumë i lartë sepse shumë parti
politike të vogla janë të obliguara të bëjnë koalicione parazgjedhore. Kjo ka impakt tek fuqizimi i
dy partive më të fuqishme.

15
 Sllovenia
Ka sistem parlamentar. Kryetari i shtetit zgjedhet për një mandat 5 vjecar me vota direkte dhe
mundësi të rizgjedhet një herë. Shefi i qeverisë zgjedhet nga parlamenti me propozim të
presidentit dhe një grupi parlamentar. Kryeministri është bartës i vërtetë i pushtetit ekzekutiv.
Parlamenti i Sllovenisë përbëhet nga dy dhoma:

A) Drzavni Zbor dhe

B) Drzavni Savet

Drzavni zbor është dhoma e ulët e Parlamentit dhe përbëhet nga 90 deputetë të cilët zgjedhen
për një mandat 4 vjecar, sipas sistemit proporcional me një prag zgjedhor 4%. 88 deputetë
zgjedhen në mënyrë proporcionale dhe 2 deputet u takojnë minoriteteve hungareze dhe italiane.
Mandatet ndahen sipas kuotes së Drup-it.*s pyt per ksi kuota

Këshilli nacional (Drzavni Savet) përbëhet nga 40 deputetë të cilët zgjedhen për një mandat 5
vjecar. 22 nga këta janë përfaqësues lokal kurse 18 nga ata janë përfaqësues të interesave socio-
profesionale të zgjedhur nga perfaqesuses të shoqatave dhe organizatave të shoqërisë civile. Kjo
dhome ka kryesisht rol këshillënës dhe ka pushtet të limituar legjislativ. Aty janë të përfaqësuar
shefat e firmave, punëtoret, zanatlitë, katundarët si dhe përfaqësues të komuniteteve lokale.

Për popujt pakicë italianë dhe hungarezë në parlament është i rezervuar nga një vend. Ata
zgjedhen sipas metodës Hare që u jep mundësi përfaqësuesve të pakicave që nëpërmjet votës
preferenciale të zgjedhin përfaqësuesit e tyre.

Pushteti gjyqesor

Gjykata supreme e Sllovenisë është niveli më i lartë gjyqësor. Gjykatësit e saj zgjedhen nga
parlamenti me propozim të Këshillit të magjistraturës. Gjykata kushtetuese është e përbëre nga
9 gjykatës të cilët zgjedhen për një mandat 9 vjecar nga parlamenti dhe emërohen nga
presidenti. Sllovenia ka zhvilluar një model social-demokrat për të cilin ka pas një lloj
koncenzusi ndërmjet partive politike. Sllovenia ka nivelin më të lartë të GDP-së nga të gjitha
shtetet e ish-Jugosllavisë dhe shtetet tjera të Evropës qëndrore dhe lindore.*mos u fokuso shume

Sistemi zgjedhor i Sllovenisë

Sllovenia ka 10 zona zgjedhore. Në 8 nga këto zona zgjedhen nga 11 deputetë kurse në dy tjerat
zgjedhen përfaqësuesit e pakicave italiane dhe hungareze (nga një deputet). Njesitë zgjedhore
janë të organizuara ashtu që zgjedhja e deputeteve bëhet me numër të afërt votash. Përsa i përket
zgjedhjeve për Dhomën e Lartë (Drzavni savet), krijohen 22 njësi zgjedhore ku zgjedhet nga një
përfaqësues i komuniteteve lokale, me një sitem shumice më një raund. Përsa i përket
përcaktimit të numrit të mandateve në dhomën e lartë, përdoret sistemi i shpreëndarjes se
Droop-it (Henry Droop), qe do të thotë, ndamja e numrit të mandateve me numrin e

16
përgjithshëm të votave plus një. Në Slloveni kemi lista të mbyllura ku secili subjekt zgjedhor
fiton mandate mirëpo, sipas rënditjes së caktuar paraprakisht në njesitë zgjedhore. Mandatet të
cilat mbeten të pashpërndara në njësitë zgjedhore, shprëndahen sipas metodës D’Hont.* s pyt, po
ai rasti qe e shpjegova ne ligerate fizikisht, kush merr mas shumti vota i merr krejta tjerat. Në
anë tjeter, kur zgjedhen përfaqësuesit e pakicave hungareze dhe italiane, perdoret votimi
mazhoritar me një round. Në krahasim me shumicën e shteteve perendimore, Sllovenia ka një
prag zgjedhor relativisht të lartë (4%) i cili ka për efekt t’i eliminojë partitë e vogla.

Mali I Zi
Mali I Zi ka shpallur pavaresine e vet ne vitin 2006 pas nje referendumi te organizuar per kete
çeshtje. Nje vit me vone (2007), voton kushtetuten e re e cila e zavendeson ate te vitit 1992.
Kushtetuta e re e percakton Malin e Zi si shtet parlamentar. Qeveria zgjedhet nga parlamenti dhe
validohet nga presidenti eshte pergjegjes para parlamentit. Presidenti zgjedhet me vota direkte
per nje mandat 5 vjecar dhe mund te rizgjedhet nje here. Nje deputet duhet te marre rreth
6,000 votash.

Sistemi Zgjedhor i Malit te Zi

Ne Mal te Zi ka vetem nje zone zgjedhore. Gjithashtu ka nje prag zgjedhor 3%. Mandatet ndahen
sipas sistemit d’Hont. Votimi behet me lista te mbyllura. Deri ne zgjedhjet e fundit, minoritete
kane pas 5 mandate te rezervuara (3 vende kane qene te rezervuara per Shqiptaret). Me
ndryshimin e ligjit zgjedhor eshte ruajtur nje sistem preferencial per minoritet por ndamja e
votave te pakicave ndermjet partive nacionale dhe atyre ne pushtet e ka reduktuar numrin e
perfaqesuesve te partive nacionale duke e rritur ate te partise ne pushtet.

Maqedonia
Maqedonia është shtet parlametar ku kryetari shtetit zgjedhet me vota direkte dhe ushtron më së
shumti dy mandate. Sobranje (Parlamenti) është parlament njëdhomësh dhe përbëhet nga 120
deputet të zgjedhur për një periudhe 4 vjecare.

Sistemi zgjedhor i Maqedonisë Modeli i Maqedonisë është konceptuar si model demokratik

konsociativ. Kjo është arritur me një marrëveshje gjithëpërfshirëse të partive maqedonase dhe
atyre shqipëtare. Maqedonia ka gjithësej 6 njësi zgjedhore ku përafërsisht, secila njësi zgjedhore
ka dikun rreth 280 000 banorë (+–3%). Me marrëveshjen e Ohrit, 4 nga këto njësi zgjedhore i
dominojnë maqedonasit kurse 2 shqipëtarët. Ndamja e votave bëhet sipas sistemit të d’Hont-it.
Maqedonia karakterizohet me një mungesë të pragut zgjedhor, gjë që u mundëson të gjitha
partive politike të fitojnë mandate, nëse kanë marrë vota të mjeftueshme. Maqedonia ka lista
zgjedhore të mbyllura të cilat duhet t’i vërtetojë komisioni zgjedhor paraprakisht. Redefinimi i
sistemit zgjedhor të Maqedonisë ka rezultuar me adoptimin e sistemit të pastër proprcional, pa

17
prag zgjedhor. Megjithatë, ndamja e zonave zgjedhore sipas principit etnik ka ndikuar në një
perfaqesueshmëri më të mirë të shqipëtarëve në parlament.

TRANZICIONI DHE SHTETET E BALLKANIT

Zakonisht quhet tranzicion intervali ndermjet nje regjimi politik autoritar dhe demokracise,
pra kalimi nga njeri te tjetri. Kjo periudhë quhet periudhë tranzicioni. Fillimi i tranzicionit
karakterizohet me një shpërbërje të regjimit autoritar i cili fillon me shenjat e para të
mobilizimit të masave dhe perfundon me vendosjen e një forme te rë të qeverisjes e cila fiton
legjitimitet nëpërmjet zgjedhjeve. Për këtë arsye, është logjike që të mendojme se tranzicioni ka
një fillim dhe se duhet të ketë një fund. Mirepo, rrjedhja e këtij procesi e bën këtë ndarje të
vështirë. Zgjedhja e një qeverie të re nuk i jep fund periudhës së tranzicionit. Fundin e
tranzicionit nuk mund t’a reduktojmë as në zgjedhjet e para demokratike pas një periudhe
autoritare, gjë që do t’a bënte më të lehtë transformimin politik, sepse ka ende pune.

Definicion i shkurter i tranzicionit

Perafersisht, duhet të diferencojmë tranzicionin nga lartë;

(transformimin/transakcionin/reforme….)

Tranzicionin nga poshtë (zavendësim,/rrëzim/shkëputje…);

Ndryshimi i regjimit nënkupton ndryshime tjera në shumë nivele të sistemit politik si për
shembull në nivel regjional dhe lokal dhe në aspekt të procesit të marrjes së vendimeve. Ne vitet
1980 kemi një zavëndësim të shumë regjimeve autoritare në Amerikën e Jugut të cilat kanë
filluar demokratizimin. Asnjëherë nuk ka pasur regjime demokratike në Amerikë Latine më
shumë dhe sidomos, regjime të cilat kanë qëndruar aq gjate si të tilla. Edhe ramja e komunizmit e
cila i ka dhënë një hov të ri këtij procesi të demokratizimit. Një tjetër element ёshtё rritja e
interesimit të intelektualeve për demokraci dhe insistimi i tyre për regjime demokratike.

Problemi ka të bëjë me vetë definimin e tranzicionit. G. O’Donnell dhe Ph. Schmitter (1986)
japin një definim interesant:

Tranzicioni ёshtё intervali ndërmjet një regjimi politik dhe një tjetri….tranzicionet janë të
përkufizuara, në njërën anë me inicimin e procesit të shpërbërjes se një regjimi autoritar dhe, në
anën tjetër, me instalimin e një formë të demokracisë, ….

O’Donnell (1988) flet per dy tranzicione : një tranzicion kah demokracia dhe një tranzicion
kah demokracia e konsoliduar. Një tjetër mundësi ёshtё të bëhet diferenca ndërmjet një
qeverie demokratike dhe një regjimi demokratik. Regjim, ёshtё koncept më i gjërë dhe u
referohet rregullave të cilat i qeverisin interakcionet*nderveprimet ndërmjet aktorëve kryesorë të

18
sistemit politik. Nocioni i regjimit ka të bëjë me institucionalizimin, idenë se rregulla të tilla janë
të kuptuara nga të gjithë dhe janë të pranuara dhe aktoret veprojne sipas këtyre rregullave.

R. Dahl’s (1971) konceptualizon poliarkinë e cila përmban respektin për liritë civile dhe
politike elementare, lirinë e shtypit, lirine e fjalës dhe të drejtën. Ky dimension ёshtё i
rëndësishëm sepse një regjim ka mundësi të mbajë zgjedhje me pjesemarrje të gjërë por në
mungesë të lirive civile, kjo nuk ёshtё demokraci.

Demokracia duhet ti plotësojë tri kritere:

(1) zgjedhjet kompetitive duhet të jenë rregull bazë e tyre. Duhe të ketë zgjedhje gjithëpopullore
për legjislativ dhe për ekzekutiv në regjime presidenciale. Mashtrimi (vjedhja e votave) dhe
detyrimi nuk duhet ta determinojë rezultatin e zgjedhjeve demokratike. Ne shtetet e Ballkanit
Perendimor, ky kusht eshte arritur shume pas ramjes së komunizmit. Shumica e shteteve kanë
arritur të organizojne zgjedhje të lira dhe demokrative (relativisht) shumë vonë.

(2) Duhet të ketë të drejtë univerzale të votës. Të gjitha shtetet kanë ndalesa për disa kategori sic
janë të dënuarit me burg, kriminelët, ushtarët dhe analfabetët. Kjo e drejtë ështe arritur shpejtë ne
Ballkan dhe nuk ka pasur diskriminim në këtë aspekt. Diskriminimi ka qenë më shumë
manipulim.

(3) Demokracitë domosdoshmërisht ofrojnë garancione për të gjithë; të drejtat e minoriteteve

duhet të mbrohen. Edhe në këtë aspekt, shtetet e Ballkanit kanë dështuar sepse edhe pse shumica
e tyre kane legjislacion te avansuar për minoritetet, integrimi i grupeve minoritare ka qene shume
i zbehtë.

Liberalizim apo demokratizim?

Liberalizimi politik nënkupton një zgjerim të të drejtave civile dhe një zbutje të represionit
brenda regjimeve autoritare. Demokratizim nenkupton një lëvizje drejt demokracisë, do të thotë
drejt një regjimi politik të ndryshëm. Në të gjitha demokracitë e vendosura, ky process ёshtё
realizuar përmes zgjerimit të kontestimit politik (kompeticionit) si në shtetet e Evropës veriore
për shembull. Diferenca ndërmjet këtyre dy koncepteve ёshtё esenciale.

Cka mund të konsiderohet si fillim i liberalizimit politik? Shumë autorë flasin për një proces
elitar brenda regjimit autoritar. Në ish-Jugosllavi, përçamjet e para brenda sistemit kanë filluar
pas vdekjes se Titos ne vitin 1980. Në vende tjera, shumë autorë thonë se liberalizimi fillon me
një përcarje brenda koalicionit autoritar. Në fund të viteve 1980, në ish-Jugosllavi elita
komuniste ka intensifikuar përcamjet e brendshme para se të ndodhë përcamja edhe brenda
elitave ushtarake. Ne vitin 1991 kur fillon lufta në Kroaci, Ushtria Popullore e Jugosllavisë ka
qenë e renditur mbrapa Millosheviqit. Ajo në mënyrë sistematike i ka armatosur serbet e
Kroacisë dhe u ka ndihmuar në rezistencën e tyre kundër forcave kroate.

19
Ne vende tjera, shumë studime e kane treguar se kur kemi përçamje brenda huntave(njesive)
ushtarake, kjo është shenjë e dështimit të regjimit autoritar.

Diferenca liberalizim-demokratizim shtron edhe nje pyetje tjeter. Pse nje proces I cili fillon
me liberalizim perfundon me demokratizim? Në ish-Jugosllavi, ky process I cili ka filluar me
hapje, ka përfunduar me luftëra dhe agresione ushtarake të Serbisë kundër republikave tjera. Kjo
tregon se si liberalizimi nuk con domosdoshmerisht ne tranzicion demokratik por mund te coje
edhe në shpërbërje të shtetit. Liberalizimet shumë shpesh dështojnë dhe shënojnë kthesë në
represion. Tranzicionet e sukseshme karkterizohen me frikë nga sulmi i radikalëve
(ekstremisteve).

Tranzicioni demokratik në vendet e Evropës Juglindore mund të spjegohet perreth artikulimit te

tri proceseve:

1) tranzicioni kah demokracia (në disa shtete ky tranzicion ka përfunduar me konflikt të

armatosur)

2) rindertimi i shteteve kombe sidomos ne Bosnje dhe ne Kosove te cilat kane qenë të vendosura
nen protektorat ndërkombëtar.

3) integrimi evropian (dhe euro-atlantik) si faktor te modifikimit te raportit te forcave pas ramjes
se komunizmit.

Tranzicioni demokratik pas viteve 2000

Procesi i tranzicionit ne ish-Jugosllavi ka marre nje kahje të re pas ramjes se personaliteteve

autoritare që e kanë dominuar skenën politike gjatë viteve 1990. Ramja e regjimit te
Millosheviqit ne vitin 2000 paraqet një kthesë e cila i jep fund një periudhe të përgjakshme.
Dorëzimi dhe gjykimi i tij ne Hagë. Ne Kroaci ne vitin 2000 poashtu fiton opozita për herë të
parë këmi alternim*nderrim të pushtetit. I vetmi shtet ku nuk do të ketë alternim të pushtetit
është Mali i Zi.

Megjithate, entuziazmi I ndryshimeve ne fillim të viteve 2000 do të zbehet me kthimin e disa

regjimeve gjysëm-autoritare ne Serbi, në Maqedoni dhe në Mal të Zi dhe në përgjithësi
korrupsioni do të jetë endemik ne Maqedoni, Kroaci, Kosovë, Shqipëri, Mal të Zi Serbi, Bosnje
dhe Hercegovine. Kjo do ta ndalojë hovin e konslidimit demokratik. Kjo do të bëjë që jo të gjitha
shtetet të evoluojnë njejtë. Kjo për shkak se disa shtete si Sllovenia dhe Kroacia kanë arritur të
krijojnë qeveri demokratike dhe t’I bëjnë reformat e duhura që të integrohen në BE. Të tjerat
kanë pasur më shumë probleme për të vendosur demokracinë. Brenda shteteve ku ka pasur
komunikim dhe bashkepunim më të mirë pozitë-opozitë për të ndermarrë reformat e kërkuara
kanë ndikuar ne rritjen e shkallës së llogaridhënjes. Sllovenia dhe Kroacia kanë arritur te krijojnë
një komunikim më të mirë pozitë-opozitë dhe progresivisht të avansojnë në procesin e integrimit
në BE. Sllovenia është integruar në vitin 2004 kurse Kroacia në vitin 2013. Serbia ka pasur më

20
shumë vështirësi në këtë drejtim sepse në pjesën e parë të viteve 2000 grupet kriminale kanë
qenë shumë të fuqishme. Madje aq të fuqishme sa që kanë arritur të vrasin kryeministrin Zoran
Gjingjiq në vitin 2003. Bosnja dhe Hercegovina ka mbetur shtet i kontestuar pas luftës edhe pse
ёshtё mbikqyrur nga aktorët ndërkombëtarë. Disa reforma janë bërë në vitin 2000 edhe pse kanë
pasur vështirësi të implementohen. Maqedonia nuk ёshtё njohur nga Greqia e cila e ka bllokuar
ate deri në vitin 2018. Kësaj duhen shtuar problemet e brendshme dhe mungesën e vullnetit
politik për ta zbatuar Marreveshjen e Ohrit etj. Me largimin e qeverisë së korruptuar te Gruevskit
është stabilizuar situata dhe Maqedonia e Veriut ka rifilluar integrimin e saj. Mali i Zi poashtu ka
caluar në procesin e demokratizimit edhe pse ky shtet është integruar në NATO dhe është në
proces të integrimit në BE.

Nje nder faktoret pse këto shtete kanë çaluar është faktori i trashigimisë historike. Në
shumicën e këtyre shteteve nuk egziston një kulturë e vërtetë politike demokratike. Tranzicioni
në këto shtete ka pësuar edhe asistenca e huaj dhe mungesa e autonomisë.

Si përmledhje, procesit i tranzicionit në EJ*Europen Juglindore është multidimensional:

kalimin nga lufta në paqe;

kalimin nga nje shtet socialist në një demokraci liberale;

kalimin nga një ‘socializem i tregut’ në një ekonomi të tregut;

kalimin nga një drejtësi e konfiskuar kah një shtet i së drejtës;

kalimin nga një politike klienteliste në një shoqëri civile;

kalimin nga një shtet i asistuar në një shtet sovran.

Tranzicioni institucional postkomunist në Ballkan

Modelet e ndërtimit institucional

Ndër opsionet institucionale te debatuara kane qenë sistemi presidencial dhe ai parlamentar.
Ajo që ka qenë determinuese në zgjedhjen e presidencializmit ose parlamentarizmit kanë qenë
qëndrueshmëria dhe karakteri demokratik i sistemit si dhe cilësia dhe performanca e tij. Kroacia
nën regjimin e Tugjman-it dhe RFJ-ja nën Millosheviqin janë shembuj të sistemeve
presidenciale; Tugjmani dhe Millosheviqi, të dy kanë abuzuar me pozitat e tyre, kanë ushqyer
nacionalizmin, dhe gjatë mandateve të tyre ka lulëzuar korrupsionin. Kroacia pas Tugjmanit,
Sllovenia, Shqipëria pas vitit 1997 por edhe shtete tjera që nuk janë në Ballkan si Republika
Çeke, Sllovakia, Hungaria, Bullgaria janë sot shembuj të modeleve parlamentare. Rumania,
Maqedonia, Polonia, Sllovakia deri në vitin 1998, dhe Serbia kane kushtetuta me sisteme të
përziera me parime presidenciale dhe parlamentare, dhe janë ballafaquar me kriza politike të
shkaktuara nga rivaliteti ndërmjet presidentit dhe kryeministrit. Bosnja-Hercegovina, pas Dejton-
it nga ana tjetër, paraqet një rast shumë të veçantë për shkak se marreveshja institucionale ka
21
qenë edhe marreveshje e cila i ka dhënë fund luftës. Pervec sistemeve të pastra presidenciale ose
atyre te pastra parlamentare, shumica e shteteve të Ballkanit kanë sisteme të përziera
presidenciale-parliamentare ose parlamentare- presidenciale. Të dyja keto sisteme karakterizohen
me një ekzekutiv të dyfishtë: një Kryetar shteti (President) dhe një Kryetar të Qeverisë
(Kryeministër).

Në modelin presidencial-parlamentar, Presidenti zgjidhet drejtpërdrejt dhe emëron kreun e

qeverisë i cili, nga ana tjetër, duhet të miratohet me vota në Parlament. Presidenti mban të drejtën
që të shpërbëjë qeverinë ose madje edhe t’i shkarkojë ministrat individualisht, pa pasur nevojë të
mbështetet në miratimin e parlamentit për ta bërë këtë. Parlamenti, megjithatë, ka të drejtë t’a
shkarkojë Qeverinë përmes votes së mosbesimit. Megjithatë, në instancën e fundit, edhe kjo e
drejtë është minuar nga mundësia e Presidentit për të përdorur veton e tij kundër shkakrkimit të
Qeverisë nga Parlamenti. Në të kundërtën, në modelin parlamentar-presidencial kreu i shtetit nuk
ka të drejtë të shkarkojë qeverinë ose anëtarët e kabinetit, pa miratimin e Parlamentit.

Parlamentarizmi .

Përsa i përket parlamenteve, dhjetë shtete kanë legjislatura njëdhomëshe (Shqipëria, Bullgaria,
Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Maqedonia, Sllovakia, Serbia dhe Kroacia). Tri shtete tjera
kane legjislatura dydhomëshe ( Republika Çeke, Polonia dhe Rumania). Dy faktorë i shkojnë në
favor modelit parlamentar: karakteri permes negociatave i shpërbërjes së regjimit dhe
ngjashmeria me modelet perëndimore të cilat janë kopijuar në krijimin e sistemeve politike.
Lidhja midis "negociatave", "modelit të jashtem", dhe miratimit të një varianti të modelit
parlamentar mund të shihet qartë kur shiqojmë atë se cka ka ndodhur në Hungari dhe në Poloni.
Në rastin polak, të paktën në konceptimin fillestar (1989-1997) është vendosur për një sistem
presidencial me një President të forte. Ky sistem ka qenë i afërt me modelin francez dhe
amerikan. Kështu, presidenti zgjidhej drejtpërdrejt nga populli dhe kishte përgjegjësinë kryesore
në Politikën e jashtme dhe të sigurisë (këshilluar nga një Këshill i Sigurimit Kombëtar, të cilin ai
e emronte vet). Megjithatë, me Kushtetutën e re (1997), sistemi politik polak ka lëvizur nga një
sistem presidencial-parlamentar në një sistem parlamentar-presidencial: Kryeministri dhe qeveria
janë forcuar dhe Presidenti është dobësuar. Presidenti tani duhet të konsultohet edhe në çështjet
të politikës së jashtme dhe politikë së sigurisë me Kryeministrin. Shtetet baltike ilustrojne
gjithashtu rregullime institucionale në thelb parlamentare. Në Estoni, presidenti zgjidhet në
mënyrë të tërthortë nga parlamenti dhe nga një kolegj zgjedhor (modeli ka qenë këtu Gjerman).
Letonia zgjedh Presidentin me shumicë absolute të anëtarëve të vet i cili më pas emron një
Kryeministër i cili duhet të miratohet nga parlamenti. Lituania, e zgjedhe Presidentin me vota të
drejtpërdrejta dhe ka kompetenca në çështjet themelore të politikës së jashtme dhe nënshkruan
traktatet ndërkombëtare. Megjithatë, në të tri rastet Baltike, roli simbolik i Presidentit si
përfaqësues ideal i kombit është i theksuar. Ajo që potencohet shpesh nga analistët është se
sistemet parlamentare janë më të sigurta sesa sistemet presidenciale në ruajtjen nga autokratët.
Megjithatë, jo në të gjitha shtetet ish-komuniste ky sitem ka qenë i mire. Shembulli i Sllovakisë
shërben si një paralajmërim ndaj supozimeve tejet optimistë. Këtu, kryeministri Vladimír Meciar

22
(tri mandate 1990-1998) e kishte shndërruar sistemin në një lloj pushteti privat ku kishte
promovuar projektligje kunder perdorimit të gjuhës hungareze (minoritet i rendesishem ne
Sllovaki), kishte anuluar privatizimet e votuara nga qeveritë paraprake dhe kishte vendosur një
kontroll të paparë kundër mediave. Sot rast i Viktor Orban-it në Hungari është tipik i asaj se si
mund të derivojë një pushtet në autoritarizëm. .***mos u nal shume me lexu n detaje

Presidentializmi

Sistemet politike presidenciale të pastëra në të vërtetë janë mjaft të rralla në Evropen Lindore
dhe juglindore. Nje tentim për të vendosur siteme presidenciale të pastra ka qenë rasti i Polonisë.
Një ndër shkaqet është se presidencializmi ishte në gjendje të ketë një ndikim të fortë duke vu në
pyetje parimet demokratike bazë. Shembuj tjerë të qartë të presidencializmit, në ish-Jugosllavi
janë edhe ato të Sllobodan Millosheviqit (i cili ka qenë President i Serbisë nga 1989-97 dhe më
vonë si President i Republikës Federale të Jugosllavisë, 1997-2000) dhe ai i Franjo Tugjman
(kryetar i Kroacisë, 1990-9).

Modeli në Kroaci ishte i ngjashëm gjatë presidencës së Tugjman-it me krijimin e një sistemi
demokratik autoritar, të cilin ai mbante duke përdorur inteligjencën dhe shërbimet shtetërore dhe
duke zhvilluar një luftë të fshehtë kundër fraksionit liberal brenda HDZ dhe gjithashtu kundër
partive të opozitës. "Tudjman dhe miqtë e tij kishin vënë nën kontroll mediat më të rëndësishme
në Kroaci, nacionalizmin anti-serb, duke promovuar një rehabilitimi të pjesshëm të Ustashave
dhe krimeve të kryera nga ata gjatë Luftës së Dytë Botërore, duke mbikqyrë një privatizim të
korruptuar nga i cili përfitonin njerëzit e tij të afërt.

Ndërtimi i institucioneve në kushte lufte

Rasti i ish-Jugosllavisë është rast i mirë për të studijuar ndërtimin e institucioneve në kohë të
luftës. Serbia (dhe Mali i Zi), Bosnja-Hercegovina, Kroacia dhe Kosova janë shtetet që duhen
përmendur këtu. Në një masë të caktuar, edhe Shqipëria ne vitin 1997 është ballafaquar me një
konflikt të brendshëm. Sllovenia, I ka shpëtuar luftës duke iu falenderuar homogjeneitetit etnik
dhe mungesës së një minoriteti të fuqishëm territorial i cili do të kishte mundur t’a cenonte
integritetin territorial të saj. Ajo që i bashkon këto raste është se kalimi në një shtet liberal-
demokratik dhe në një ekonomi kapitaliste të tregut të lirë jo vetëm se ёshtё devijuar, por disa
liderë e kishin parapare kete nga fillimi. Mbasandej, lufta (Serbi dhe Mali i Zi, Bosnjë-
Hercegovina, Kroacia) dhe dhuna e paorganizuar (Shqiperia) çoi kah një mbështetje për
udhëheqës të fortë. Sistemi politik i cili u zhvillua përreth “nje lideri të fortë" ështe edhe çeshtje
e mardhënieve personale (familjes ose fisit) që rezultoj me kalimin në një ekonomi te korruptuar.

Çfarë i dallon rastet e mësipërme nga njëra-tjetra është vetëm një çështje e shkallës - dhe
gatishmërisë ose mungesës së vullnetit përkatës për të reformuar këtë sistem të sundimit. Në të
vërtetë, Kroacia ka eksperimentuar një ndryshim të madh politik pas vdekjes së Tugjmanit. Së
pari, ndryshimet kushtetuese të nëntorit 2000 kanë çuar kah integrimi i një sistemi parlamentar
me një president me kompetenca të reduktuara në funksionet përfaqësuese. Së dyti, Stipe Mesiç,

23
presidenti i parë pas Tugjman-it, ka pranuar plotësisht rolin e ri përfaqësues në praktikën e tij të
përditshme. Së fundi, lidershipi politik ka ecur përpara në adresimin e reformave të nevojshme
deri në anëtarsimin në BE në vitin 2013. Në Serbi ndërkohë ka pasur një ringjallje çetnike me
ardhjen në pushtet te radikaleve. Ne Bosnje dhe Hercegovine nuk ka pasur avansime të
mjaftueshme për shkak të vështirësive të implementimit të marrëveshjes së Dejtonit dhe
tendencave nacionaliste te cilat kane mbajtur gjalle ndarjet etnike. Në Shqipëri, situata ka evaluar
pozitivisht pas vitit 2002 dhe ndërkohë është bërë anëtare e NATO-s dhe ka avansuar në procesin
e integrimit evropian.

Teoria e Claus Offe mbi tranzicionit

Tranzicioni në vendet ish-komuniste sipas C. Offe Në vitet 1960-1970, teoritë parashihnin që
dy sistemet lindore dhe perendimore do të shkojnë kah një ngjashmëri sepse lindja do të
pasurohej me ekonomi të tregut kurse ekonomia e « përzier » e kapitalizmit perendimor kishte
adaptuar elemente të intervenimit shtetëror në ekonomi. (pra bohen te dyja te njejta, sepse kane
marre prej njera tjetres) Mirëpo, pas ramjes së komunizmit doli në siperfaqe se vetëm
Perendimi kishte mundësi të kombinonte këtë « përzierje ». Mundësia e reformave të bëra
nga lart nuk ka arritur të imponohet në këto shtete. Kjo për shkak të rrezikut që të provokohet
revolucion nga poshtë dhe në këte rast të rrezikojnë pozitat e tyre. Megjithatë ka pasur tentime që
të ketë revolucion nga lartë (perestroika ne BRSS, rusi) e cila kishte për qëllim jo shkatërrimin e
sistemit por reformimin e tij dhe mbijetesën. Aspekti teorik i analizës së këtyre ngjarjeve ёshtё
inspiruar nga tri grupe shtetesh nga të cilat ёshtё kerkuar krahasim:

1) Demikracitë e pas Luftës së Dytë Botërore (Italia, Japonia, Gjermania perendimore) ;

2) Shtetet mesdhetare të cilat kishin njohur ndryshime në vitet 1970 (Portugalia, Spanja,
Greqia) ;

3) Shtetet e Amerikës Jugore (Argjentina, Brazili, Uruguaj, Kili, Parguaj) gjatë viteve 1980.

Tentimi për të shtuar këtyre tri grupeve edhe një grup të katërt të shteteve ish-komuniste ёshtё
treguar problematik për shkak se revolucionet në këto shtete kanë qenë shumë të ndryshme nga
ato të lartpermendura. Pse kanë qenë këto revolucione të ndryshme?

1) Për shkak se në demokracitë e pas luftës (përvec Gjermanisë e cila ka qenë e ndarë), në vendet
e Evropës jugore dhe Amerikes Jugore, integriteti dhe organizimi teritorial i secilit shtet ka qenë
i konservuar. Pra, nuk ka pasur konteste *mosmarreveshje territoriale.

2) Procesi i demokratizimit nuk ka shkaktuar as shperngulje masive të popullsisë. Këto shtete

kanë ruajtur popullsinë e vet e cila ka mbetur Brenda kufijve.

24
Në Evropën ish-komuniste, kemi pasur konteste territoriale. Këtë e tregon numri i madh i kuazi
shteteve (sidomos në zonënë e ndikimit të Rusisë). Gjithashtu, ka pasur migrime masive, etj. Në
esencë, Offe thotë se ky proces ka qenë vetëm politik dhe juridik që do të thotë se është shtruar
pyetja e formës së qeverisë dhe i raporteve juridike ndërmjet shtetit dhe shoqërisë kurse në
shtetet komuniste kemi edhe reformën e ekonomisë.

Në shtete tjera kapitali ka mbetur në duart e pronarëve dhe ata kanë ruajtur kapitalin e tyre. Në
shtete ish-komuniste kemi pasur peshën e tranferimit të mjeteve të prodhimit të cilat i takonin
shtetit në forma tjera të pronës dhe kështu në krijimin e një klase krejtësisht të re të pronarëve
dhe ndërmarrësve përmes vendimeve politike. Pra, krijimi i një klase të ndërmarrësve
krejtësisht të re (kategori e cila nuk ka egzistuar kurrë dhe të cilët duhet të merrnin pjesë në
formë konkuruese dhe në bazë të të drejtave të pronës) ёshtё problem me të cilin asnjë nga
shtetet e lartpermendura nuk ёshtё ballafaquar (kjo shpesh injorohet sepse shpesh flitet për një
mbetje mbrapa e cila duhet të arritet).

Offe thotë se: «instalimi (vendosja ) revolucionar(e) e një klase ndërmarresish( një kategori
agjentësh të cilët nuk kanë egzistuar më parë dhe të cilët duhet tani të marrin pjesë në
konkurencë në një ekonomi të tregut mbi bazën e të drejtave të pronës) paraqet një punë
që asnjë tranzicion paraprak nuk ёshtё dashur ta bëjë ».

Duke filluar nga kjo, procesi i tranformimit unik i shteteve ish-komuniste mund të kuptohet sipas
Claus Offe vetëm nëse kuptojmë se cdo sistem politik vepron duke filluar nga tri nivele të
marrjes së vendimeve:

1) Në nivel bazë, një vendim duhet të merret mbi identitetin, shtetësinë dhe kufijtë si territorialë
dhe shoqerorë dhe kulturorë të shtetit.

2) Në nivel të dytë, duhet të përcaktohen rregulla, procedura dhe ligje, rregulla të cilat përbëjnë
kushtetutën ose kuadrin kushtetues të « regjimit ».

3) Në nivel të tretë kemi të bëjmë me vendimmarrje, dhe i cili shpesh merret si esenca e politikës
por që ёshtё mbi atë se kujt i takon cka, si dhe në cfarë mënyre, si në aspekt të pushtetit politik
ashtu edhe atë të burimeve ekonomike.

Secili nga këto tri nivele ka një afinitet me një ndër tri kapacitetet njerëzorë të cilat i mobilizon.
E para ka të bëjë me pasionet, e dyta me racion, arsyen pra kurse e treta me interesin. Ky
model tri nivelesh nënkupton një drejtim poshtë-lart sepse politika “normale” e cila zhvillohet
në nivel të tretë ёshtё e fiksuar fuqishëm në identitet dhe në kushtetutë. Psh. Kushtetuta është ajo
që e qeverisë politikën normale shumë më shumë sesa ajo të bëhet objekt i kësaj politikë për
pasojë një ndryshim kushtetues (ndryshimet kushtetuese janë të rralla në demokraci). Eshtë pra
për shkak se procedurat sigurohen nga kushtetuta që rezultatet arritën (Przeworski). Duke ja
filluar nga kjo atëherë duhet të cekim edhe disa specifika të këtij tranzicioni demokratik në
vendet ish-komuniste.

25
Këto tri procese : identitare, kushtetuese dhe shpërndarëse në shtetet ish-komuniste janë
zhvilluar në të njëjtën kohë. Në raport me demokracitë perëndimore ku secili nga këto procese
ka marres shumë kohë, në këto shtete ka qenë simultan (aty per aty). Aty ku kemi pasur pjekuri
për ndërtimin e këtyre proceseve, në shtetet ish-komuniste kemi pasur mungesë të kohës për
një maturitet edhe përsa i përket unitetit, edhe përsa i përket kushtetutës edhe përsa i përket
politikes shpërndarëse. Dhe përveç kësaj, nuk ka model të cilin kishim mundur ta kopjojmë dhe
as nuk ka fuqi fituese e cila do të na e impononte vendimet nga jashtë ashtu siç ka qenë rasti me
Gjermaninë, Italinë dhe Japoninë. Pra, vendimet e marra në këto tri nivele e pengojnë njëri tjetrin
shumë më shumë se të jenë koherent.

Kjo shkakton pasiguri dhe shkakton oportunizëm dhe injorim. Ne ketë situatë, aktorët i
konsiderojnë cështjet identitare, kushtetuese etj. sipas asaj që u shërben më së miri
interesave të tyre. Kjo u mundëson të konsiderojnë se si mund t’i rrisin të ardhurat e tyre ose ti
hakmerren kundërshtareve të tyre politikë.

Dilema e simultanitetit Në shumicën e shteteve ish- komuniste (në vecanti në Ballkan) kemi të
bëjmë me zhvillim të njëkohshëm të :

Çeshtjes territoriale (përcaktimi i kufijëve për një shtet dhe për një popullësi dhe konsolidimi i
kufijëve të brendshme).

Çështja e demokracisë (shpërbërja e qëndrimeve monopolistike të një partie e cila ka qenë e

vetmja parti në komunizëm në favor të një zavëndësimi me një ushtrim të kësaj nga një
kushtetute dhe me multipartizëm ku figurojnë edhe të drejtat fundamentale të njeriut;

Çështjet ekonomike (ato të pronës si dhe menaxhimi i prodhimit dhe i shprendarjes).

Këto etapa të një procesi i cili në Evropën Perendimore ёshtё realizuar gjatë një periudhe kohore
e cila ka zgjatur me shekuj (ka filluar me shtetin komb deri tek kapitalizmi dhe pastaj
demokracia) duhet në këtë rast të kalohen në mënyrë simultane në Evropën Lindore (në
komunizëm, demokracia dhe ekonomia e tregut ishin shpërbërë nga Revolucioni rus). Ky
simultanitet kërkon një vendimmarrje shumë të madhe por edhe bllokime ndërmjet tyre.

E vetmja situatë ku ekonomia e tregut dhe demokracia mund të vendosen në mënyrë

simultane ёshtё kur ato janë të imponuara nga jashtë ose të garantohen nga mvarshmëria nga
jashtë për një periudhë të gjatë. Ky ёshtё leksioni i nxierrë nga demokracitë e pas luftës. Tregjet
kërkojnë zhvillimin e një demokracie. Për shkak se në demokracitë e pas luftës (përvec
Gjermanisë e cila ka qenë e ndarë), në vendet e Evropës jugore dhe Amerikës Jugore, integriteti
dhe organizimi territorial i secilit shtet ka qenë i konservuar.

26