აბსტრაქტი

არსებული რიდერი
აერთიანებს თბილისის
სახელმწიფო
უნივერსიტეტის,
ფსიქოლოგიისა და
განათლების მეცნიერებათა
ფაკულტეტის სტუდენტთა,
საქართველოს ეროვნული
უნივერსიტეტის
სტუდენტთა,
რედაქტირებულ,
სარეფერატო ნაშრომებს,
შინაგან საქმეთა
სამინისტროს აკადემიის
ფსიქოლოგთა განყოფილების
ადაპტირებულ რიდერებს და
ავტორის მიერ მომზადებულ
სასწავლო მასალებს.

ლაშა ხოჯანაშვილი
თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტი,
ფსიქოლოგიისა და
კრიმინალური ქცევა და განათლების მეცნიერებათა
ფაკულტეტი

საგამოძიებო ინტერვიუირება
რიდერი/სახელმძღვანელო მასალები
“Nam sine doctrina vita est quasi mortis imago”

1
 სახელმძღვანელოს მიმოხილვა

არსებული ნაშრომი წარმოადგენს სახელმძღვანელო საკითხავ მასალას

იურიდიულ ფსიქოლოგიაში და კონკრეტულად მის ისეთ ქვედარგებში, როგორიცაა
კრიმინალური და საგამოძიებო ფსიქოლოგია. ნაშრომი მომზადებულია შინაგან
საქმეთა სამინისტროს აკადემიის ფსიქოლოგთა განყოფილების მიერ ადაპტირებული
რიდერების, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფსიქოლოგიისა და
განათლების მეცნიერებათა ფაკულტეტის სტუდენტთა, საქართველოს ეროვნული
უნივერსიტეტის სტუდენტთა სარეფერატო ნაშრომების და ავტორის მიერ
მომზადებულ სასწავლო მასალებზე დაყრდნობით. სახელმძღვანელოს შექმნის
ინსპირაცია გახდა სურვილი იმისა, რომ როგორმე მოგვეხდინა სფეროს
განვითარებისათვის საჭირო ლიტერატურული ბაზისის შექმნა. სახელმძღვანელო ამ
ეტაპზე წარმოადგენს „რიდერს“ და იმყოფება შემდგომი დამუშავების, შევსების და
გაფორმების პროცესში.

არსებულ ნაშრომში განხილულია ისეთი საკითხები, როგორიცაა იურიდიული

ფსიქოლოგიის ოპერაციონალიზაციის პრობლემა გლობალურ და ქართულ
აკადემიურ სივრცეში, იურიდიული ფსიქოლოგიის ქვე-დარგის კრიმინალური და
საგამოძიებო ფსიქოლოგიის პრობლემატიკა, დანაშაულის და დამნაშავის სხვადასხვა
ტიპთა ბიო-ფსიქო-სოციალური მახასიათებლები, საგამოძიებო ინტერვიუირების
თავისებურება გამოძიების პროცესში ჩართულ მხარეებს შორის.

2
 შინაარსი

სახელმძღვანელოს მიმოხილვა ............................................................................................................... 2

თავი #1-შესავალი იურიდიულ ფსიქოლოგიაში................................................................................11
იურიდიული ფსიქოლოგიის როლი ................................................................................................14
იურიდიული ფსიქოლოგები როგორც კლინიცისტები ............................................................15
იურიდიული ფსიქოლოგი როგორც მკვლევარი .......................................................................17
დამოკიდებულება ფსიქოლოგიასა და სამართალს შორის ..........................................................18
ადრეული კვლევები: თვითმხილველის ჩვენება და შთამაგონებლობა ....................................20
ადრეული სასამართლო შემთხვევები ევროპაში ...........................................................................22
იურიდიული ფსიქოლოგიის მხარდაჭერა ჩრდილოეთ ამერიკაში ...........................................25
იურიდიული ფსიქოლოგია სისხლის სამართლის სისტემის სხვა სფეროებში .......................27
ფსიქოლოგიის სფეროს ლეგიტიმაციის ნიშნები ...........................................................................32
თანამედროვე დებატები : ფსიქოლოგ-ექსპერტები სასამართლოში ..........................................36
ფსიქოლოგის ჩვენების მიღების კრიტერიუმები ...........................................................................41
საგამოძიებო ფსიქოლოგია(IP-Investigative Psychology)...................................................................46
ბარიერი მეცნიერულ და პოლიციურ საქმიანობას შორის ...........................................................49
მონაცემი მტკიცებულების წინააღმდეგ.......................................................................................51
მეცნიერული მეთოდი, პროცესიდან გამომდინარე მეთოდის წინააღმდეგ .........................53
ტენდენცია ქეისის წინააღმდეგ .....................................................................................................54
პუბლიკაცია გასაიდუმლოების წინააღმდეგ ..............................................................................54
გრძელვადიანი მიზნები მოკლევადიანი მიზნების წინააღმდეგ ............................................55
თავი #2-პიროვნება და ქცევა ..................................................................................................................57
ქცევის ფორმირების სამკომპონენტიანი მოდელი და განწყობის თეორია ...............................60
მოთხოვნილება და ქცევა ................................................................................................................63
ოპერაციათა სისტემა და ქცევა .......................................................................................................65
ქცევა და სიტუაცია...........................................................................................................................66
განწყობის სამკომპონენტიანი მოდელი და დანაშაულებრივი ქცევა.........................................67
განწყობის დონეები და ქცევა .........................................................................................................68
დამნაშავის სამუშაო ტიპოლოგია საგამოძიებო პროცესში ..............................................................71
ახალი თავი-დანაშაულებრივი ქცევა და განვითარების რისკ-ფაქტორები...................................78

3
 სოციალური რისკ ფაქტორები ...........................................................................................................79
თანატოლთა უარყოფა და კავშირი ანტისოციალურ თანატოლებთან/ჯგუფებთან ...............82
გენდერული განსხვავება თანატოლებისგან ჩაგვრაში ..............................................................85
ბანდის გავლენა გარიყულ ახალგაზრდებზე ..................................................................................86
სკოლამდელი გამოცდილება .............................................................................................................88
წარუმატებლობა სკოლაში..................................................................................................................90
მშობლებისა და ოჯახის რისკ-ფაქტორები ..........................................................................................91
აღზრდის სტილი და პრაქტიკა..........................................................................................................92
სამი ტიპის აღზრდის სტილი ........................................................................................................93
არარიგიდული და განრიდებული აღზრდის სტილები ..........................................................95
აღმზრდელობითი მონიტორინგი ................................................................................................97
სიბლინგების გავლენა ........................................................................................................................98
მშობლების ფსიქოპათოლოგია..........................................................................................................98
ფსიქოლოგიური რისკ ფაქტორები .......................................................................................................99
კოგნიტური და ენობრივი დეფიციტი..............................................................................................99
ინტელექტი და დელიქვანტობა ......................................................................................................100
ინტელექტი და ეთნიკურობა ...........................................................................................................102
ინტელექტი და ზრდასრული დამნაშავეები.................................................................................104
ყურადღების დეფიციტი და ჰიპერაქტივობის სინდრომის კავშირი დანაშაულებრივ
ქცევასთან .................................................................................................................................................104
ADHD და კრიმინალური ქცევა..........................................................................................................106
ქცევითი აშლილობა ..........................................................................................................................107
გენდერული განსხვავებები დელიკვენტურობის განვითარებაში ...........................................109
დელიკვენტურობის განვითარების თეორიები................................................................................113
მოფიტის განვითარების თეორია ....................................................................................................114
იძულებითი განვითარების თეორია ..............................................................................................119
განვითარების ტრაექტორიები ........................................................................................................121
გენდერული განსხვავებები ..............................................................................................................122
განვითარების სხვა თეორიები.....................................................................................................123
შეჯამება ...............................................................................................................................................124
თავი #3-დანაშაული და პიროვნული/დისპოზიციური ფაქტოპრები .........................................132

4
 კავშირი ტემპერამენტსა და დანაშაულებრივ ქცევას შორის......................................................132
დანაშაული და ინტელექტი .............................................................................................................136
გლენ ვალტერსის „ცხოვრების სტილის-lifestyle“ თეორია .........................................................140
ფსიქოპათია და დანაშაულებრივი ქცევა ...........................................................................................142
ფსიქოპათიისათვის დამახასიათებელი ძირითადი ნიშნები.....................................................144
კრიმინალური ქცევის სიტუაციური წამქეზებლები და რეგულატორები ..................................148
ავტორიტეტი როგორც დანაშაულებრივი ქცევის სიტუაციური წამქეზებელი .....................150
დეინდივიდუალიზაცია როგორც დანაშაულებრივი ქცევის სიტუაციური წამქეზებელი .152
თავი #4-ძალადობრივი დანაშაულის ფსიქოლოგიური ფაქტორები ...........................................157
იმპულსურობა ....................................................................................................................................157
თვითკონტროლი და ძალადობრივი დანაშაული .......................................................................159
მკვლელთა ფსიქოლოგიური თავისებურება ................................................................................163
მკვლელების ტიპები......................................................................................................................165
მსხვერპლის როლი ............................................................................................................................166
სექსუალური ძალადობა .......................................................................................................................167
სექსუალური ტიპის დანაშაულების სტატისტიკა .......................................................................167
რატომ ახორციელებენ სექსუალურ ძალადობას მამაკაცები?....................................................168
გაუპატიურების დაგეგმვის მეთოდები .........................................................................................169
სექსუალური მოძალადის ალტრუისტული და ეგოისტური ტიპი ..........................................172
ალტრუისტი-მოძალადე ...............................................................................................................174
ეგოისტი-მოძალადე.......................................................................................................................174
გროციუსის კლასიფიკაცია...............................................................................................................175
ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი მოძალადე...............175
ძალაუფლების მოყვარული და საკუთარ თავში დარწმუნებული (ექსპლუატატორი)
მოძალადე ........................................................................................................................................180
„გაბოროტებული“ და რეპრესიული მოძალადე .....................................................................183
მოძალადე-ოპორტუნისტი ...........................................................................................................185
ჯგუფური მოძალადე ....................................................................................................................186
მასაჩუსეტსის მკურნალობის ცენტრის კლასიფიკაციის სისტემა (MTC)..................................188
მოძალადე ჩანაცვლებული აგრესიით........................................................................................188
“ამანაზღაურებელი” მოძალადე ..................................................................................................189

5
 სექსუალურად აგრესიული ან სადისტი მოძალადე................................................................191
იმპულსური მოძალადე ................................................................................................................191
გაუპატიურება პაემანზე ...................................................................................................................192
ტერორიზმი და ძალადობის ფსიქოლოგია .......................................................................................194
ტერორისტული დაჯგუფებების კლასიფიკაცია..........................................................................196
ტერორისტთა ტიპოლოგია ..............................................................................................................198
ტერორიზმის ფსიქო-სოციალური კონტექსტი.............................................................................200
მოტივები და გამართლებები ...........................................................................................................202
დამატებითი გათავისუფლების პრაქტიკები ................................................................................204
ტერორიზმის ფსიქოლოგიური ბუნება..........................................................................................205
თავი #5-თეთრსაყელოიანთა დანაშაული .........................................................................................209
კვლევის შედეგები -თეთრსაყელოიანი დამნაშავეები: ლიდერები თუ მიმდევრები?..........211
თეთრსაყელოიან დამნაშავეთა მოტივები .....................................................................................212
„ლიდერების“ მოტივაცია .............................................................................................................212
ლიდერების პიროვნული მახასიათებლები ..............................................................................213
“მიმდევრების“ მოტივაცია ...............................................................................................................215
მიმდევრების პიროვნული მახასიათებლები ............................................................................215
თაღლითობის მოტივაციის კლასიკური თეორიები ...................................................................216
თაღლითობის სამკუთხედი .........................................................................................................216
თაღლითობის პრევენცია..............................................................................................................217
როგორ უნდა დაიცვან თავი კორპორაციებმა თეთრსაყელოიანთა დანაშაულში
დადანაშაულებისგან .....................................................................................................................219
ორგანიზაციის მახასიათებლები, რომლებიც განამტკიცებს კრიმინალურ აქტივობას ....220
ორგანიზაციის მახასიათებლები, რომლებიც იცავს მას კრიმინალური აქტივობისგან ...221
კვლევის სხვა შედეგები ტენდენციები .......................................................................................221
არასრულწლოვან დამნაშავეთა ფსიქოლოგიური თავისებურება ................................................222
პრობლემური ქცევის გამომწვევი რისკ-ფაქტორები ...................................................................223
კანონთან კონფლიქტში მყოფი ბავშვის ფსიქოლოგიური მახასიათებლები..........................224
თავი #6- ამერიკული მიდგომა საგამოძიებო ინტერვიუირების მიმართ-რეიდის ტექნიკა .....229
პირდაპირი პოზიტიური დადანაშაულება ...................................................................................229
თემის განვითარება/წარდგენა.........................................................................................................231

6
 უარყოფის მართვა ..........................................................................................................................242
წინააღმდეგობების დაძლევა (არგუმენტები) ...........................................................................244
გამოსაკითხი პირის ყურადღების მოპოვება .............................................................................246
გამოსაკითხი პირის პასიური განწყობილების მართვა...........................................................247
ალტერნატიული შეკითხვის დასმა (ალტერნატივების შეთავაზება)...................................249
სიტყვიერი აღიარების მოპოვება .................................................................................................251
ზეპირი აღიარების გადატანა წერილობით ფორმატში ...........................................................253
ბრიტანული მიდგომა საგამოძიებო ინტერვიუირების მიმართ ...................................................254
P.E.A.C.E. მოდელი ...............................................................................................................................256
P-გეგმა და მომზადება ...................................................................................................................256
რა დანაშაულს ვიძიებ?..................................................................................................................258
რა ვიცი სამიზნის შესახებ და რა მჭირდება რომ გავიგო? ......................................................259
დაესწრება თუ არა ინტერვიუს მესამე მხარე? ..........................................................................260
E-გააქტიურება და ახსნა ....................................................................................................................260
A-ანგარიში, განმარტება, გამოწვევა ................................................................................................263
C-დახურვა ...........................................................................................................................................270
E-შეფასება ............................................................................................................................................270
სამიზნე ობიექტის გააქტიურება-ატრაქციის საკითხები და საგამოძიებო პროცესი.................272
ადამიანის გარეგნობა და ფიზიკური მიმზიდველობა ...............................................................273
სოციალური მახასიათებლები .........................................................................................................277
ადამიანის ქცევის თავისებურება ....................................................................................................279
სიმპათია და სიტუაციური ფაქტორები .........................................................................................282
ცრუ აღიარებითი ჩვენების თავისებურება საგამოძიებო ინტერვიუირების პროცესში ...........283
ცრუ აღიარების ტიპები .....................................................................................................................283
ნებაყოფლობითი ცრუ აღიარება .....................................................................................................284
დათანხმებული ცრუ აღიარება .......................................................................................................285
გათავისებული ცრუ აღიარება .........................................................................................................287
პოლიციის მიერ დაშვებული 3 შეცდომა .......................................................................................291
არასწორი კლასიფიკაციის შეცდომა ..........................................................................................291
ძალადობის შეცდომა.....................................................................................................................294
კონტამინაციის შეცდომა ..............................................................................................................297

7
 სიტუაციური რისკ ფაქტორები .......................................................................................................298
ზედამხედველობა და იზოლაცია ...............................................................................................298
ყალბი მტკიცებულებების წარდგენა ..........................................................................................299
მინიმალიზაცია ..............................................................................................................................301
დისპოზიციური რისკ ფაქტორები..................................................................................................302
მოზარდობა და მოუმწიფებლობა ...............................................................................................302
კოგნიტური და გონებრივი შეზღუდვები .................................................................................304
პიროვნება და ფსიქოპათოლოგია ...............................................................................................305
აღიარების გავლენა ............................................................................................................................306
„გვირაბის ხედვა“ და დათანხმების შეცდომა ...............................................................................307
თავი #7-სიცრუის ბიოლოგიური საფუძვლები ................................................................................310
ვეგეტატიური ნიშნები ......................................................................................................................311
მოტორული და კინესთეტიკური ცვლილებები...........................................................................313
იდეომოტორული ნიშნები ...........................................................................................................314
თვალები ..............................................................................................................................................317
მიმიკური რეაქციები .....................................................................................................................318
სემანტიკა .............................................................................................................................................319
სამეტყველო მახასიათებლების ანალიზი .................................................................................320
ძირითადი შეცდომები სიცრუის იდენტიფიცირების პროცესში და მისი აცილების გზები
...............................................................................................................................................................322
სიცრუის იდენტიფიკაცია საგამოძიებო საქმიანობის პროცესში ..................................................324
ვერბალური და არავერბალური პასუხების შეფასება .................................................................324
ვერბალური პასუხები ...................................................................................................................325
არავერბალური პასუხები .............................................................................................................332
თავდაჭერილობა/ჩუმად ყოფნა ..................................................................................................338
ნერვიულობა ...................................................................................................................................338
თავხედობა ......................................................................................................................................339
ბრაზი ................................................................................................................................................340
უიმედობა და მორჩილება ............................................................................................................341
ფაქტორები, რომლებიც იწვევენ ქცევითი სიმპტომების მცდარ ინტერპრეტაციას...............342
ქცევითი ანალიზის ინტერვიუ ........................................................................................................343
(ზოგადი გამოკითხვა) .......................................................................................................................343

8
თავი #8-მოწმე და დაზარალებული საგამოძიებო პროცესში ........................................................357
პირდაპირი და ირიბი მსხვერპლი ..................................................................................................358
დაზარალებულის ემოციური რეაქციები და მათი ზეგავლენა ქცევით სტრატეგიაზე ....362
მოწმე/დაზარალებულის ინტერვიუირების პრობლემატიკა ........................................................364
სტრესი და მეხსიერება ..........................................................................................................................368
შთაგონებადობა ......................................................................................................................................371
მოწმისა და დაზარალებულის მეხსიერების სხვა თავისებურებები ............................................374
ჩვენების ფორმირება .............................................................................................................................378
შემეცნება,სოციალური დინამიკა და კომუნიკაცია ინტერვიუირების პროცესში .....................384
შემეცნება..............................................................................................................................................384
სოციალური დინამიკა ......................................................................................................................389
კომუნიკაცია ........................................................................................................................................392
თავი #9-მოწმე/დაზარალებული და კოგნიტური ინტერვიუ........................................................394
დაგეგმვა...............................................................................................................................................395
პიროვნების ტიპები, რომლებსაც შეიძლება შეხვდეს გამომძიებელი .................................395
გამომძიებლისთვის სარეკომენდაცია ქცევა გამოკითხვის პროცესში .................................397
აქტიური მოსმენის სამი სტრატეგია...........................................................................................399
რაპორტი ..............................................................................................................................................402
მისალმება და გაცნობა ..................................................................................................................402
ნდობის მოპოვება ...........................................................................................................................403
ინტერვიუს მიზნების ახსნა..........................................................................................................406
გამოკითხვის სტადია ........................................................................................................................406
თავისუფალი თხრობა ...................................................................................................................406
შეკითხვების დასმა ........................................................................................................................407
ღია შეკითხვები ..............................................................................................................................408
სპეციფიკური დახურული შეკითხვები.....................................................................................409
შეკითხვების ფორმულირება ...........................................................................................................411
არარეკომენდირებული შეკითხვები გამოკითხვის პროცესში ..................................................413
შეკითხვების მორგება მოწმის მეხსიერების პროცესებზე ..........................................................418
გახსენების ხელშემწყობი ტექნიკები გამოკითხვის პროცესში .................................................419
სახელები..........................................................................................................................................419

9
პერსონალური ინფორმაცია .........................................................................................................420
ტანსაცმელი .....................................................................................................................................420
საუბრის მახასიათებლები ............................................................................................................421

10
 თავი #1-შესავალი იურიდიულ ფსიქოლოგიაში

რა არის ზუსტად იურიდიული ფსიქოლოგია?1 ერთი შეხედვით, ამ კითხვაზე

პასუხი ძალიან მარტივია და ეჭვგარეშეა, რომ მისი დასმა ძალიან მნიშვნელოვანია.
როდესაც ეცნობით ფსიქოლოგიის ახალ სფეროს, როგორც ახლა, ერთ-ერთი პირველი
კითხვა, რომელსაც უსვამთ საკუთარ თავს არის „რა უნდა ვისწავლო?“. იურიდიული
ფსიქოლოგიის სახელმძღვანელო ლოგიკურად უნდა იწყებოდეს დისციპლინის
მკაფიო და ყოვლისმომცველი განმარტებით. საკითხი იმაზე უფრო რთულად დგას
ვიდრე ჩანს, რადგან სფეროს საყოველთაოდ მიღებული განმარტება არ არსებობს.
(Brigham, 1999). რასაკვირველია, ამ სფეროს ექსპერტები ვერ თანხმდებიან რა უნდა
ეწოდოს მას, მითუმეტეს როგორ უნდა განისაზღვროს(Ogloff, 2002). მაგალითად
ხშირად შეხვდებით იურიდიულ ფსიქოლოგიას სასამართლო ფსიქოლოგიის ან
კრიმინალური ფსიქოლოგიის სახელით.

სფეროს ექსპერტები ხშირად კამათობენ იურიდიული ფსიქოლოოგის

განსაზღვრება უნდა იყოს ვიწრო თუ ფართო (Brigham, 1999). ვიწრო განსაზღვრება
ფოკუსირდება სფეროს მთავარ ასპექტებზე და ყურადღების მიღმა ტოვებს სხვა
პოტენციურად მნიშვნელოვან თვალსაზრისებს. მაგალითად იურიდიული
ფსიქოლოგიის ვიწრო განსაზღვრება მიმართულია სფეროს კლინიკურ
ასპექტებზე(კლინიკური ფსიქოლოგია) და არ ითვალისწინებს კვლევით საქმიანობას
რომლითაც ამ სფეროს წარმომადგენლები არიან დაკავებულნი.

არსებულ დიფერენცირებას იწვევს თუ რას ანიჭებენ უპირატესობას

დისციპლინის განსაზღვრისას წამყვანი ფსიქოლოგების უმრავლესობა და
პროფესიული ასოციაციები, რომლებსაც ისინი ეკუთვნიან. მაგალითად ამერიკის
ფსიქოლოგიის ასოციაციის მიერ 2001 წელს შემუშავებულ პეტიციაში ასახულია

1 ინგლისურ ენოვანი ლიტერატურა ეყრდნობა ტერმინს Forensic Psychology, შესაბამისად ტერმინი

„იურიდიული ფსიქოლოგია“ უფრო მცდელობაა ტერმინის გაქართულებისა ვიდრე უშუალოდ
ტერმინის ზუსტი მნიშვნელობა.

11
იურიდიულ ფსიქოლოგია როგორც სპეციალიზაცია. ოტო და ჰეილბრუნის (2002)
მიხედვით „იურიდიულმა ფსიქოლოგიამ უნდა მოიცვას სასამართლო შეფასებების,
მკურნალობის და კონსულტაციების კლინიკური ასპექტები“ (p.8).

აღნიშნული განსაზღვრების მიხედვით, მხოლოდ იმ ინდივიდებს შეუძლიათ

უწოდონ თავის თავს იურიდიული ფსიქოლოგები, რომელთაც აქვთ კლინიკური
პრაქტიკა (მაგალითად შეფასება, დიაგნოსტირება, კონსულტაცია) სამართლებრივ
სისტემაში. ნებისმიერი ფსიქოლოგი რომელიც თავის დროს უთმობს გამოძიებასთან
დაკავშირებულ კვლევას - მაგალითად, შეისწავლის თვითმხილველის მეხსიერებას,
ამოწმებს გადაწყვეტილების მიღების პროცესს ნაფიცმსაჯულების მხრიდან ან
აფასებს მსჯავლდებულის გამოსასწორებელი პროგრამის ეფექტურობას -
ტექნიკურად არ იქნებიან გათვალისწინებული როგორც იურიდიული
ფსიქოლოგები აღნიშნული ვიწრო დეფინიციის მიხედვით.

იურიდიული ფსიქოლოგიის ვრცელი განსაზღვრება არის ნაკლებად მკაცრი

ვიდრე წინარე განსაზღვრება. ყველაზე ფართოდ გავრცელებული მოსაზრების
მიხედვით ამის კარგი მაგალითია დოქტორ კურტ ბარტოლის შემოთავაზებული
ვერსია. ბარტოლი განსაზღვრავს დისციპლინას როგორც „(ა) მკვლევარი რომელიც
შეისწავლის ადამიანის ქცევას სამართლებრივ კონტექსტთან მიმართებით (ბ)
ფსიქოლოგიის პროფესიული პრაქტიკა რომელიც მოიცავს როგორც სამოქალაქო,
ასევე კრიმინალურ კანონმდებლობას.“ (Bartol & Bartol, 2006, p.3). ვიწრო
განსაზღვრებისგან განსხვავებით, რომელიც ფოკუსირდება ფსიქოლოგიის
გამოყენებაზე, აღნიშნული განსაზღვრება ნაკლებად ზღუდავს იურიდიულ
ფსიქოლოგიას გამოყენებითი საკითხებით და ფოკუსირდება უფრო მეტად კვლევაზე,
რომელიც აუცილებელია იურიდიულ ფსიქოლოგიასთან დაკავშირებულ
გამოყენებით პრაქტიკაში.

ამ სახელმძღვანელოში ჩვენ გამოვიყენებთ იურიდიული ფსიქოლოგიის ვრცელ

განსაზღვრებას. ჩვენი ძირითადი მიზანი არის, რომ წარმოვაჩინოთ გამოყენებითი

12
ცოდნის აუცილებლობა, რომელიც გამყარებული იქნება ფსიქოლოგიური კვლევით.
ფართო განსაზღვრების პარალელურად ეს კვლევა ძირითადად სათავეს იღებს
ფსიქოლოგიიდან, რომელიც ხშირად პირდაპირ არ არის დაკავშირებული
საგამოძიებო სიტუაციებთან, მაგალითად სოციალური, კოგნიტური, პიროვნების და
განვითარების ფსიქოლოგია პირდაპირ კავშირში არაა სამართლებრივ სფეროსთან,
მაგრამ იყენებს ამ სფეროს მიღწევებს. ფაქტია, რომ იურიდიული ფსიქოლოგია
ეკლექტურ სფეროს წარმოადგენს და შესაბამისად ესაა ერთ-ერთი მიზეზი, რის გამოც
ის შესასწავლად ძალიან საინტერესოა, რადგანაც იყო იურიდიული ფსიქოლოგი
ნიშნავს იყო სპეციალისტი კარგი კვლევითი კომპეტენციებით და ფსიქოლოგიის
სხვადასხვა მიმართულებების კარგი ცოდნით.

იურიდიული ფსიქოლოგია საქართველოში

მიუხედავად იმისა, რომ ზოგადი ინფორმაცია იურიდიული ფსიქოლოგიის

შესახებ ბუნდოვანია, დარგის ზემოთმოყვანილი აღწერიდან გამომდინარე
თავისუფლად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ იურიდიულ ფსიქოლოგიაში დასაქმებული
ფსიქოლოგები საქართველოში არც თუ ისე მცირე წარმომადგენლობით
გამოირჩევიან. ქვემოთ მოყვანილია იმ უწყებათა არასრული ჩამონათვალი სადაც
ფსიქოლოგის საქმიანობა იკვეთება სამართლის და ფსიქოლოგიის ჭრილში.

1.შინაგან საქმეთა სამინისტროს აკადემიის ფსიქოლოგთა ჯგუფი

2.პროკურატურის სასწავლო ცენტრის ფსიქოლოგთა ჯგუფი

3.დანაშაულის პრევენციის ცენტრის ფსიქოლოგთა ჯგუფი

4.პრობაციის ეროვნული სააგენტოს ფსიქოლოგთა ჯგუფი

5.იუსტიციის სასწავლო ცენტრის ფსიქოლოგთა ჯგუფი

6.უსაფრთხოების სამსახურთა ფსიქოლოგთა ჯგუფი

13
 7.თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, იურიდიული ფსიქოლოგიის
ინსტიტუტი.

იურიდიული ფსიქოლოგიის როლი

იურიდიული ფსიქოლოგიის ყველა განსხვავებულ დეფინიციათა შორის

უცვლელი არის ის, რომ პიროვნებები, რომელებიც თავიანთ თავს იურიდიულ
ფსიქოლოგებს უწოდებენ ყოველთვის დაინტერესებულნი არიან საკითხებით,
რომელიც აღმოცენდება ფსიქოლოგიისა და სამართალებრივი სფეროს კვეთაზე.
შესაბამისად, ძირითადი განსხვავება დეფინიციებს შორის არის კონკრეტული
ფოკუსირებები ფსიქოლოგთა პრაქტიკის ორგანიზებასთან დაკავშირებით.
მაგალითად, როგორც ზემოთაღნიშნულ განსაზღვრებაშია მოცემული. ცხადია, რომ
იურიდიულ ფსიქოლოგებს შეუძლიათ მიიღონ მონაწილეობა როგორც კლინიკოსებს
ან მკვლევარებს. თუმცა რეალურად ეს როლები არ არის ექსკლუზიური, ერთ
ადამიანს შეუძლია თავის თავზე აიღოს ერთზე მეტი როლი. როგორც კარგად
ცნობილია იურიდიული ფსიქოლოგების უმეტესობა, რომელიც ამ წიგნში იქნება
ნახსენები წარმოადგენენ ორუვე დარგის სპეციალისტებს, არიან კლინიცისტები და
მკვლევარები ერთდროულად, როდესაც სხვები არიან ან კლინიცისტები ან
მკვლევარები ან სამართალმცოდნეები.

აღსანიშნავია, რომ სამართალდამცავ სისტემათა საქმიანობის ვრცელი

არეალიდან გამომდინარე, იურიდიული ფსიქოლოგიის მხოლოდ კლინიკურ და
კვლევით მიმართულებებად დიფერენცირება, უკვე ვეღარ პასუხობს პრაქტიკის
გამოწვევებს. თანამედროვე სამართალდამცავ უწყებებში ფსიქოლოგთა დიდი
ნაწილი დაკავებულია სამართალმცოდნეების სწავლების პროცესით, ანუ ფსიქოლოგი
საკუთარ ცოდნას გადასცემს სამართალმცოდნეს და სამართალმცოდნე ამ ცოდნას
იყენებს პრაქტიკაში. სწავლება თავისთავად საკუთარ თავში გულისხმობს იმ

14
სპეციფიკური დისციპლინების შემუშავებას, რომელიც ამა თუ იმ უწყების
თანამშრომელს შეიძლება ჭირდებოდეს და ამავდროულად სამიზნე აუდიტორიის
სპეციფიკიდან გამომდინარე ზრდასრულთა პედაგოგიკის იმ თავისებურებებსაც
ითვალისწინებდეს, რომელიც აუცილებელია არსებული სწავლების პროცესის
ეფექტურობის ზრდისათვის. შესაბამისად შეიძლება ვთქვათ, რომ განათლების
დარგის ფსიქოლოგი, რომელიც იყენებს ამ სფეროს მონაპოვარს პლუს დამატებითი
დისციპლინების სპეც. ცოდნას(მაგალითად ზემოქმედების მოქმედების ტექნიკები და
მანიპულაცია) ასწავლის სამართალმცოდნეს, წარმოადგენს ასევე იურიდიულ
ფსიქოლოგს, თუმცა ამ შემთხვევაში ის პირდაპირ არ ხვდება ბართოლის
დეფინიციაში იურიდიული ფსიქოლოგიის შესახებ.

იურიდიული ფსიქოლოგები როგორც კლინიცისტები

კლინიკური იურიდიული ფსიქოლოგია ფართოდ ურთიერთობს სამართლის

სისტემებთან დაკავშირებულ ფსიქიკური ჯანმრთელობის საკითხებთან. (Otto &
Heilbrun, 2002). ითვალისწინებს კვლევასა და პრაქტიკას სხვადასხვა გარემოცვებში
როგორებიცაა: სკოლები, ციხეები და საავადმყოფოები. მაგალითად, კლინიკური
იურიდიული ფსიქოლოგები ხშირად ურთიერთობენ ფსიქიკური აშლილობის მქონე
პირებთან სამართლებრივ კონტექსტში. კვლევის განხრით იურიდიული
ფსიქოლოგებისთვის ხშირი სამუშაო შეიძლება იყოს გამოსაყენებელი ინსტრუმენტის
ვალიდობა, რომელიც შეიქმნა სამართალდამრღვევის ძალადობის
საწინასწარმეტყველოდ. (Kropp&Hart, 2000). პრაქტიკული კუთხით, ერთ-ერთი ხშირი
დავალება შეიძლება იყოს დამნაშავის შეფასება - დახმარება ზუსტი განსაზღვრების
გაკეთებაში, განსაზღვრა იმისა, სამართალდამრღვევი გამოშვების შემთხვევაში
წარმოადგენს თუ არა რისკს საზოგადოებისთვის.

15
 სხვა საკითხები, რომლითაც კლინიკური იურიდიული ფსიქოლოგები არიან
დაინტერესებულინი:

• განქორწინება და ბავშვის მეურვეობის შუამავლობა;

• ფსიქიკური აშლილობის განსაზღვრა და სასამარლოს წინაშე წარდგომის
შესაძლებლობა;
• ფსიქოლოგიური შინაარსის კითხვებზე პასუხის გაცემა სასამართლო
სხდომაზე;
• კრიტიკული ინციდენტისგან მიყენებულ სტრესის შესახებ მოხსენების
ჩატარება პოლიციის ოფიცრებთან.;
• სამართალდამრღევთან მოპყრობის პროგრამის შემუშავება;

ამერიკის შეერთებულ შტატებში კლინიკური იურიდიული ფსიქოლოგები

უნდა იყვნენ ლიცენზირებულები. ლიცენზირების პროცესში მონაწილეებმა უნდა
დაწერონ გამოცდა ფსიქოლოგიაში და გაიარონ პრაქტიკა განსაზღვრული საათებით.

ყველაზე ხშირი კითხვა რასაც სტუნდეტები სვამენ არის: „რა განსხვავებაა

იურიდიულ ფსიქოლოგიასა და იურიდიულ ფსიქიატრიას შორის?“ ხშირად რთულია
მათი მკაფიოდ განცალკევება, რადგან ისინი უფრო ჰგვანან ერთმანეთს ვიდრე
განსხვავდებიან. ხშირად იურიდიული ფსიქოლოგები და იურიდიული
ფსიქიატრები მსგავს საკითხებს იკვლევენ (ცდილობენ გაიგონ ძალადობრივი ქცევის
სათავე).

თუმცა ამ ორ სფეროს შორის მნიშვნელოვანი განსხვავებებიც გვხვდება. ყველაზე

თვალშისაცემი განსხვავებაა, რომ იურიდიული ფსიქიატრები სამედიცინო სფეროს
წარმომადგენლები არიან. ისინი გადიან იურიდიული ფსიქოლოგებისგან
განსხვავებულ მომზადებას; რასაც მივყავართ განსხვავებამდე ამ ორ დარგს შორის.
მაგალითად ფსიქიატრებისგან განსხვავებით, რომლებიც პიროვნული
აშლილობისასთან მიმართებაში სამედიცინო მოდელს ეყრდნობიან, ფსიქოლოგები

16
პიროვნულ აშლილობას განიხილავენ როგორც ადამიანის ფიზიოლოგიას,
პიროვნებასა და გარემოს.

იურიდიული ფსიქოლოგი როგორც მკვლევარი

იურიდიული ფსიქოლოგის ერთ-ერთი კარგად გამოკვეთილი როლია

ექსპერიმენტატორობა. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, არ არის აუცილებელი ეს როლი
გამოყოფილი იყოს კლინიცისტის როლისგან, თუმცა ხშირად ეს მაინც ასე ხდება.
კლინიკური იურიდიული ფსიქოლოგების მსგავსად ექსპერიმენტული იურიდიული
ფსიქოლოგებიც ეხებიან ფსიქიკური ჯანმრთელობის საკითხებს სამართლებრივი
სისტემის ჭრილში. იურიდიულ ფსიქოლოგიაში მკვლევარები ეხებიან არამარტო
ფსიქიკური ჯანმრთელობის საკითხებს, არამედ შეიძლება დაინტერესებულები
იყვნენ ნებისმიერი კვლევის საკითხით, რომელიც ეხება ფსიქოლოგიისა და
სამართლის კვეთის ჭრილს.

შესაბამისად მკვლევარის სტატუსიდან გამომდინარე, იკვლევენ ისეთ საკითხებს

როგორებიცაა:

• რა ფაქტორები მოქმედებს ნაფიცმსაჯულების გადაწყვეტილებაზე;

• იმუშავებენ და ამოწმებენ თვითმხილველთან მოქცევის უკეთეს გზებს;
• აფასებენ სამართალ დამრღვევთან და მსხვერპლთან მოპყრობის პროგრამებს;
• შეისწავლიან გამოკითხვის სტილის გავლენას თვითმხილველის
მეხსიერებაზე;
• განიხილავენ სტრესის მართვის ეფექტურობას პოლიციის ოფიცრებთან
მიმართებაში.;

კლინიკური იურიდიული ფსიქოლოგები და ექსპერიმენტული იურიდიული

ფსიქოლოგები არამხოლოდ საქმიანობის მიხედვით განსხვავდებიან ერთმანეთისგან,

17
არამედ მომზადებითაც. მკვლევარ იურიდიულ ფსიქოლოგებს, რომლებიც
დაინტერესებულნი არიან კვლევით ძირითადად იღებენ დოქტორის ხარისხის
ექსპერიმენტულ/კვლევით სფეროში.

დამოკიდებულება ფსიქოლოგიასა და სამართალს შორის

იურიდიულ ფსიქოლოგიას შეგვიძლია მივუდგეთ სხვადასხვა კუთხიდან. ერთ-

ერთი მსჯელობა ამ კუთხეების მრავალფეროვნებაზე კრეიგ ჰენიმ შემოგვთავაზა;
კალიფორნიის სანტა კრუზის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგიის პროფესორმა. ჰენი
მიიჩნევს, რომ არსებობს სამი განსხვავებული გზა ფსიქოლოგიისა და სამართლის
ერთმანეთთან ურთიერთობის:

1. ფსიქოლოგია და სამართალი;
2. ფსიქოლოგია სამართალში;
3. სამართლის ფსიქოლოგია;

ფსიქოლოგია და სამართალი-ამ მიდგომის მიხედვით ფსიქოლოგია განიხილება

როგორც განცალკევებული დისციპლინა, რომელიც განიხილავს და აანალიზებს
სამართლებრივ სფეროში წარმოშობილ პრობლემატიკას ფსიქოლოგიურ თეორიათა
ჭრილში. (Bartol&Bartol,1994,p.2). არსებული ჭრილის წარმომადგენლები სვამენ
შემდეგი შინაარსის კითხვებს: არიან თუ არა თვითმხილველები მართლები? ახდენს
თუ არა გამოკითხვის გარკვეული ტექნიკები გავლენას მცდარ ამოცნობაზე?
შეგვიძლია ვიწინსასწარმეტყველოთ საპატიმროდან გათავისუფლების შემდეგ
სამართლის დამრღვევი იქნება თუ არა მოძალადე? როდესაც იურიდიული
ფსიქოლოგები მუშაობენ ფსიქოლოგიისა და სამართლის სფეროში ისინი მსგავს
კითხვებზე პასუხს განიხილავენ სამართალდამცავ საზოგადოებასთან ერთად.
შესაბამისად არსებული ჭრილი წარმოშობილ პრობლემატიკას ფსიქოლოგიის
თეორიათა ჭრილში ხედავს. მაგალითად განვითარების ფსიქოლოგმა შესაძლოა

18
განიხილოს ძალადობის მსხვერპლი ბავშვის ინტერვიუირების ტექნიკის
ვარგისიანობა, ბავშვის კოგნიტური და ემოციური განვითარების სპეციფიკიდან
გამომდინარე.

ფსიქოლოგია სამართალში-ფსიქოლოგიის ფუნდამენტური ცოდნა შეიძლება

გამოიყენონ სამართლის სისტემაში მომუშავე ფსიქოლოგებმა და ასევე პოლიციის
ოფიცრებმა, ადვოკატებმა, მოსამართლეებმა, გამომძიებლებმა, პროკურორებმა და ა.შ.
ფსიქოლოგია სამართალში შესაძლოა მრავალი სხვადასხვა სახით შეგხვდეს. ის
შეიძლება მოიცავდეს ფსიქოლოგ-ექსპერტს სასამართლო დარბაზში, რომელიც
მოგვაწვდის ექსპერტულ ჩვენებას, ზოგიერთ შესაბამისობის საკითხთან
დაკავშირებით, კონკრეტული შემთხვევის ფარგლებში. მაგალითად, ფსიქოლოგმა
შესაძლოა, დაამტკიცოს რომ, მის ფსიქოლოგიურ კვლევაზე დაყრდნობით,
თვითმხილველმა არასწორად ამოიცნო ეჭვმიტანელი პოლიციის ამოცნობისთვის
წარდგენილებიდან. სხვა შემთხვევაში, ფსიქოლოგია სამართალში შეიძლება
გულისხმობდეს პოლიციის ოფიცერს, რომელიც მის ცოდნას ფსიქოლოგიაში
გამოძიებისთვის იყენებს. მაგალითად, ოფიცერი შეიძლება დაეყრდნოს დაკითხვის
მისთვის პრიორიტეტულ სტრატეგიას, ფსიქოლოგიურ პრინციპებს რომელიც მისი
აზრით გამოძიების განმავლობაში აღიარების მოპოვებისთვის ეფექტურია.
ფსიქოლოგია სამართალში გულისხმობს დარგის გამოყენებითი ნაწილის
ინტეგრირებას სამართალდაცვითი ფუნქციების შესრულების დროს, „ფსიქოლოგი
სამართალში“ შესაძლოა იყოს როგორც ფსიქოლოგი განათლებით ასევე
არაფსიქოლოგიც სპეციალური მომზადებით.

სამართლის ფსიქოლოგია-სამართლის ფსიქოლოგია მოიცავს ფსიქოლოგიის

გამოყენებას სამართლის შესწავლის პროცესში (Haney, 1980) და პასუხს სცემს შემდეგ
კითხვებს: რა როლი უნდა შეასრულოს პოლიციამ ოჯახური დავის დროს? ამცირებს
თუ არა კანონმდებლობა დანაშაულთა რაოდენობას ჩვენს საზოგადოებაში? რა არის

19
ბრალეულობა? რა შედეგს გვაძლევს ესათუის სამართლებრივი აქტი? რა არის
დანაშაული? რა არის ნორმა? როგორი უნდა იყოს სამართლებრივი სისტემის ხედვა?

არსებული მიმართულება უფრო თეორიული ფსიქოლოგიის კომპონენტის

მქონეა და ორიენტირებულია სტრატეგიული დონის გადაწყვეტილებების
ფორმირებაზე. აღნიშნული მიმართულება სულ უფრო მეტ დაინტერესებას იძენს
გრძელვადიანი სოციალური პროგრამების დანერგვისა და განხორციელების
საჭიროების გამო.2

ადრეული კვლევები: თვითმხილველის ჩვენება და შთამაგონებლობა

მე-19 საუკუნის მიწურულს, იურიდიული ფსიქოლოგიის სფეროში კვლევები

ტარდებოდა როგორც ჩრდილოეთ ამერიკაში, ასევე ევროპაში. თუმცა ისინი არ
მოიხსენებოდა, როგორც იურიდიული ფსიქოლოგიის ნაწილი. პირველ
ექსპერიმენტთა შორის არის ჯეიმს მაკკინ კეტელის კვლევა კოლუმბიის
უნივერსიტეტი, ნიუ იორკი (Bartol & Bartol, 2006) კეტელი იყო ვილჰელმ ვუნდტის
მოსწავლე, რომელმაც შექმნა პირველი ფსიქოლოგიური ლაბორატორია გერმანიაში,
ლაიფციგში. ჩრდილოეთ ამერიკის ფსიქოლოგიის განვითარების ძირითადი კერაც
სწორედ ეს გახლდათ. მას შემდეგ რაც ჩამოყალიბდა, როგორც ადამიანის კოგნიტური
პროცესების შესწავლის ექსპერტი, კეტელმა ჩაატარა თავისი პირველი
ექსპერიმენტები ჩრდილოეთ ამერიკაში, რაც შემდგომში თვითმხილველის ჩვენების
ფსიქოლოგიის ჭრილში განიხილებოდა(კეტელი, 1895).

დაახლოებით ამავე პერიოდში იწყევს რამდენიმე სხვა ფსიქოლოგიც

თვითმხილველთა ჩვენებებისა და შთამაგონებლობის შესწავლას (Ceci & Bruck, 1993).

2 არსებული მიმართულება აქტიურად ვითარდება საქართველოშიც, მაგალითისათვის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტის, ფსიქოლოგიისა და განათლების მეცნიერებათა ფაკულტეტზე არის
სამაგისტრო პროგრამა, რომელიც ამ მიმართულების განვითარებაზე ზრუნავს.

20
მაგალითად, ცნობილმა ფრანგმა ფსიქოლოგმა ალბერტ ბინეტმა ჩაატარა რიგი
კვლევების, რომლებმაც გვიჩვენეს, რომ ბავშვების მიერ მიცემული ჩვენებები
გამოირჩეოდა მგრძნობელობით დაკითხვისას გამოყენებული ტექნიკის მიმართ.
სესიასა და ბრუკის კვლევაში განხილულია ბინეტის კვლევა. მან ბავშვებს დროის
მოკლე პერიოდში უჩვენა სხვადასხვა საგანი (მაგ: დაფაზე ღილაკით მიმაგრებული
პოსტერი). ამ ყოველივეს შემდეგ, ბავშვების ნაწილს სთხოვეს დაეწერათ ყველაფერი
იმის შესახებ რაც იხილეს, ხოლო მეორე ნახევარს დაუსვეს კითხვები. რამდენიმე
კითხვა იყო პირდაპირი (მაგ: „როგორ იყო პოსტერი მიმაგრებული დაფაზე?“), სხვებს
რბილად უსვამდნენ დასაზუსტებელ კითხვას (მაგ., "არ იყო ღილაკი ძაფით
მიმაგრებული?") და დანარჩენებს უფრო ძლიერად უბოძგებდნენ შეცდომის
დაშვებისკენ (მაგ., "რა ფერის იყო ძაფი, რომელიც ღილაკს ამაგრებდა დაფაზე?").
როგორც აღმოჩნდა, ექსპერიმენტის შემდეგმა კვლევამ აჩვენა, რომ ბავშვებს,
რომლებსაც მოსთხოვეს დაეწერათ ანგარიში ყველაფრის, რაც მათ დაინახეს (ანუ
თავისუფალი გახსენება) ყველაზე მეტად იყო ახლოს ზუსტი პასუხთან; ხოლო
შეცდომაში შეყვანილი კითხვების გამოყენებით მიღებული პასუხები ყველაზე შორს
იყო რეალობასთან.

ბინეტის კვლევებიდან მალევე, გერმანელი ფსიქოლოგი ვილიამ სტერნი იწყებს

კვლევების ჩატარებას თვითმხილველთა შთაგონებითობის შესასწავლად (Bartol &
Bartol, 2006; Ceci & Bruck, 1993). „რეალობის ექსპერიმენტი“, რომელიც გამოიყენება
თვითმხილველის მკვლევარების მიერ, იკვლევს თვითმხილველის მიერ მომხდარის
გახსენებასა და ცნობადობას, შეგვიძლია დავუკავშიროთ სტერნის სახელთან.
კვლევის ამ პარადიგმის გამოყენებით, მონაწილეებს უჩვენებენ დადგმულ
მოვლენებს, შემდგომ კი სთხოვენ მათ გაიხსენონ ინფორმაცია მოვლენის შესახებ.
სტერნის ერთ-ერთ ექსპერიმენტში, მონაწილეებს ხვდებოდათ სცენარი, რომელშიც
ორი სტუდენტი საკლასო ოთახში კამათობდა, სანამ ერთ-ერთი რევოლვერს
იხელთებდა (Stern, 1910). როგორც ბინეტთან, ასევე სტერნისთან აღმოჩნდა, რომ
თვითმხილველის ჩვენება შესაძლოა ხშირად არაკორექტული იყოს, ის ასევე იყო

21
პირველი მკვლევარი, რომელმაც ნათელი მოჰფინა, რომ დამკვირვებლის ემოციური
აღგზნების ხარისხს შეუძლია გავლენა იქონიოს ჩვენების სიზუსტეზე.

ადრეული სასამართლო შემთხვევები ევროპაში

იმ დროისთვის, როდესაც ეს კვლევები ტარდებოდა, ევროპელმა ფსიქოლოგებმა

დაიწყეს სასამართლოში ექსპერტ-მოწმეებად მონაწილეობა. გასაკვირი არ იყო, რომ იმ
პერიოდისთვის არსებულ კვლევებზე დაყრდნობით, მათი ჩვენებების უმეტესობა
ეხებოდა საკითხებს თვითმხილველის ჩვენების სიზუსტესთან დაკავშირებით.
მაგალითად, 1896 წელს, ალბერტ ფონ შრენკ - ნოცინგი (Albert von Schrenck-Notzing)
პირველი ექსპერტი მოწმე იყო, რომელმაც სასამართლოს ჩვენება მისცა მეხსიერებაზე
წინასწარი ჩვენების ეფექტის შესახებ (Bartol & Bartol, 2006). სასამართლოს
განსაკუთრებული ყურადღება მიიქცია გერმანიაში, მიუნხენში სექსუალურ ნიადაგზე
მომხდარმა მკვლელობამ, რომელსაც სამი ადამიანი ემსხვერპლა. შრენკ - ნოცინგმა
მიიჩნია, რომ წინასაპროცესო აჟიოტაჟს შესაძლოა გავლენა მოეხდინა მოწმეების
ჩვენებაზე. რასაც იგი „მეხსიერების რეტროაქტიულ ფალსიფიცირებას“ ეძახდა (Bartol
& Bartol, 2006). ეს უკავშირდებოდა პროცესს სადაც მოწმეებისა და მედიის ჩვენებები
არ ემთხვეოდა ერთმანეთს.

ამ ქეისის მიხედვით, ბელგიელი ფსიქოლოგი Julian Varendonck-ი გამოიძახეს

ექსპერტ მოწმედ 1911 წლის საქმეში - „ახალგაზრდა გოგოს, სესილის მკვლელობა“.
სესი და ბრუკი აღწერენ ამ ქეისს:

სესილის ორი მეგობარი, რომლებიც მკვლელობის დღეს მასთან ერთად

თამაშობდნენ, ღამით სესილის დედამ გააღვიძა, რათა ეკითხა მისი შვილის
ადგილსამყოფელი. ბავშვებიდან ერთ-ერთმა უთხრა, რომ მან არ იცოდა. ამ ღამის
შემდეგ ის პოლიციას გაუძღვა რათა ეჩვენებინა ის ადგილი, სადაც ბავშვები

22
თამაშობდნენ და რომლის მახლობლადაც აღმოჩნდა სესილის გვამი. ამის შემდეგ
ბავშვები არაერთხელ დაიკითხნენ სხვადასხვა ავტორიტეტების მიერ, რომლებიც
ბევრ შთამაგონებელ კითხვას უსვამდნენ. ბავშვებმა მალევე შეცვალეს თავიანთი
თავდაპირველი ჩვენება, რომელშიც ამბობდნენ, რომ არ იცოდნენ სესილის იმ
დღევანდელი აქტივობების შესახებ. ისინი მიუთითებდნენ მკვლელის გარეგნობის
დეტალებზე და ამბობდნენ მის სახელს. ანონიმური შეტყობინების საფუძველზე
პოლიციამ დააკავა სესილის მკვლელის ერთ-ერთი ბავშვობის მეგობრის მამა.
Varendonck-მა საქმის დეტალებზე დაყრდნობით დაასკვნა, რომ ეჭვმიტანილი
უდანაშაულო იყო. ამან გამოიწვია კვლევის სერიები, რომელთა მიზანი ბავშვთა
ჩვენების არასანდოობის დემოსტრაცია იყო.

Varendonck-მა კვლევების საფუძველზე დაასკვნა, რომ ბავშვების უმრავლესობა

მარტივად ექცევა შთამაგონებელი კითხვების გავლენის ქვეშ. კვლევის შედეგებზე
დაყრდნობით, მან სასამართლოზე განაცხადა, რომ ბავშვების არასწორი ჩვენება
გამოწვეული იყო დაკითხვის პროცესში არსებული უზუსტობებით და იმით, რომ
ბავშვები, ზოგადად, მიდრეკილნი არიან შთაგონებადობისკენ.

იურიდიული ფსიქოლოგიის ისტორიის ევოლუცია ევროპასა და ჩრდილოეთ

ამერიკაში:
1843 - დენიელ ემ ნაუთენი ბრიტანეთის პრემიერ მინისტრის მკვლელობის
მცდელობაში სასამართლომ გაამართლა გონებრივი აშლილობის საბაბით. სწორედ ეს
მოვლენა დაედო საფუძვლად „ ემ ნაუთენის კანონს“ სიგიჟის გამოაშკარევებისას.
1893 - კოლუმბიის უნივერსიტეტიდან ჯეიმს მაკკინ კეტელი ატარებს
ჩრდილოეთ ამერიკაში პირველ ექსპერიმენტს ჩვენების ფსიქოლოგიის შესახებ.
1896 - ფსიქოლოგის მიერ კრიმინალთან დაკავშირებულ სასამართლო
პროცესზე ჩვენების მიცემის ყველაზე ადრეული შემთხვევა. ალბერტ ფონ შრენკ -
ნოცინგის წინასწარი ჩვენების საჯაროობის ეფექტზე მეხსიერებაზე.
1908 - გამოქვეყნდა ჰუგო მიუნსტერბერგის კვლევა მოწმის შესახებ. ერთი წლის

23
შემდეგ გამოჩნდა ჯონ ჰ. ვიგმორის ცნობილი კრიტიკა მიუნსტერბერგის ნაშრომებზე.
1909-1913 - რიგ სტატიებში, გაი ვიპლი აშშ ფსიქოლოგებს წარუდგენს კლასიკურ
ევროპულ ექსპერიმენტებს თვითმხილველის ჩვენების შესახებ.
1911 - ჟულიან ვარენდონკი ატარებს რიგ კლასიკურ კვლევას შთაგონებადობის
შესასწავლად ბავშვებში, რათა ამცნოს სასამართლო საზოგადოებას ბავშვის ჩვენების
სანდოობა.
1917 - ვილიამ მასტონი შეიმუშავებს პირველ თანამედროვე პოლიგრაფს. იმავე
წელს, ლუის ტერმანი პირველად იყენებს ფსიქოლოგიურ ტესტებს აშშ
სამართალდამცავი სააგენტოების პერსონალის შერჩევისას.
1921 - შტატი მძღოლის წინააღმდეგ - ამერიკელი ფსიქოლოგი პირველად
მონაწილეობს სასამართლო პროცესზე, როგორც ექსპერტი. თუმცა მისი ჩვენება
უგულებელყოფილია.
1923 - ფრეი აშშ წინააღმდეგ - სასამართლო საუბრობს საკითხზე როდის უნდა
იყოს ფსიქოლოგის ჩვენება მისაღები.
1954 - ბრაუნი განათლების კომიტეტის წინააღმდეგ „სკოლებში სეგრეგაციის
არაკანონიერად ცნობისთვის“ სქოლიოში ნახსენებია სოციალური ფსიქოლოგები, რაც
საფუძველს გვაძლევს ჩავთვალოთ ფსიქოლოგია, როგორც დისციპლინა.
1964 - ცნობილი პიროვნების ფსიქოლოგი ჰანს ჯ, აიზენკი აქვეყნებს ნაშრომს
„დანაშაული და პიროვნება“ რომელშიც აღწერს დანაშაული ბიოსოციალურ
თეორიას. ეს არის კრიმინალური ქცევის პირველი დამტკიცებადი თეორია,
შემოთავაზებული ფსიქოლოგის მიერ.
1968–1969 - ამერიკული ფსიქოლოგია - სამართლის საზოგადოება (AP-LS)
დაარსდა. რამდენიმე წლის შემდეგ AP-LS ჟურნალი - სამართალი და ადამიანის ქცევა
გამოიცა.
1980-1981 - ამერიკელ ფსიქოლოგთა ასოციაცია (APA) 41-ე განაყოფი,
ფსიქოლოგია და სამართალი დაარსდა. ოთხი წლის შემდეგ AP-LS უერთდება 41-ე
დანაყოფს.

24
 1993 - დუბერტი მარელ დოუ ფარმაცევტული კომპანიის წინააღმდებ, აშშ
უმაღლესი სასამართლო აქვეყნებს სპეციალურ კრიტერიუმებს სამეცნიერო
ნივთმტკიცების გამოყენების განსასაზღვრად.
2001 - ამერიკელ ფსიქოლოგთა ასოციაცია ფორმალურად განაცალკევებს
იურიდიული ფსიქოლოგიას, როგორც ცალკე დისციპლინას.
2018 წელი - საქართველოში ჯერ კიდევ ვწვალობთ, რომ რიგ უწყებებს ჩვენი
საჭიროება დავანახოთ ☺

იურიდიული ფსიქოლოგიის მხარდაჭერა ჩრდილოეთ ამერიკაში

ჩრდილოეთ ამერიკაში სისხლის სამართლის სიტემის სხვა სფეროებში

მნიშვნელოვანი ნაბიჯები იყო გადადგმული მაშინ, როდესაც აქ ფსიქოლოგებმა
მსგავსი საკითხების განხილვა დაიწყეს. ალბათ ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი
რამ იყო ჰუგო მუსტენბერგის (Hugo Munsterberg) 1908 წლის პუბლიკაცია მოწმის
პოზიციის შესახებ. მუსტენბერგს, რომელიც ვილჰელმ ვუნდტის (Wilhelm Wundt)
მოწაფე იყო, ბევრი ფსიქოლოგიის ამ მიმართულების მამად მიიჩნევს. 1892 წელს
გერმანიიდან ჰარვარდის უნივერსიტეტში ჩასულმა, მალევე გაითქვა სახელი.
მუსტენბერგი თავის წიგნში ამტკიცებდა, რომ ფსიქოლოგიას იურიდიული
სისტემისთვის ბევრი რამის შეთავაზება შეუძლია. ის ესეებში განიხილავდა როგორ
უნდა გამოგვეყენებინა ფსიქოლოგია ისეთ თემებთან მიმართებაში, როგორიცაა
თვითმხილველის ჩვენება, დანაშაულის გამოძიება, ცრუ აღიარება, შთაგონებადობა,
ჰიპნოტურობა და დანაშაულის პრევენციაც კი.

25
 სამწუხაროდ, მუსტენბერგის ამ მოსაზრებებს დიდი კრიტიკა მოჰყვა
იურისტების მხრიდან. თუმცა ეს მოსალოდნელიც იყო წერის მისეული სტილის
გამო. ამის დასტურია ციტატა მისი წიგნიდან:

„ადვოკატი, მოსამართლე და ნაფიც მსაჯული დარწმუნებულები არიან, რომ არ

სჭირდებათ ფსიქოლოგი. მათ არ სურთ დაინახონ, რომ ექსპერიმენტულმა
ფსიქოლოგიამ იურიდიულ სფეროში უკვე გადადგა მნიშვნელოვანი ნაბიჯები.... მათ
მიაჩნიათ, რომ ყველაფერი რაც სჭირდებათ საღი აზრი და იურიდიული ინსტიქტია...
თუკი დადგება დრო, როცა იურისტი თანამედროვე ფსიქოლოგიის სულის მიმართ
მცირე შემწყნარებლობას გამოავლენს, საზოგადოებრივი აზრი მასზე ზეწოლას
მოახდენს.”3

მუსტენბერგის ყველაზე დიდი კრიტიკოსი იყო ჯონ ჰენრი უიგმორი (John

Henry Wigmore) - იურისპუდენციის ცნობილი პროფესორი ჩიკაგოში,
ნორთვესტერნის უნივერსიტეტში. მის ნამუშევართაგან აღსანიშნავია
„მტკიცებულების ტრაქტატი“, რომელიც მტკიცებულებების შესახებ კანონის
კრიტიკულ გადახედვას წარმოადგენს. თუმცა, იურიდიული ფსიქოლოგიის
სფეროში უიგმორი უფრო მეტაც ცნობილია მუსტენბერგის წიგნის შეუბრალებელი
კრიტიკის გამო. ტრანსკრიპტთა ფალსიფიცირებული სერიებით, უიგმორი
მუსტენბერგს „სამართალში აძლევს“ და ადანაშაულებს, რომ ის ამტკიცებს იმაზე
მეტს, ვიდრე შეთავაზებაც შეუძლია. ის აკრიტიკებს მუსტენბერგს ისეთი
რელევანტური კვლევების ნაკლებობის გამო, რომლებიც განამტკიცებდა მის
მოსაზრებებს. უფრო მეტიც, აკრიტიკებს ზოგადად იურიდიული ფსიქოლოგიის
სფეროში ჩატარებული კვლევების ნაკლებობის გამო.

შესაძლოა მუსტენბერგის ნამუშევრის ასეთი კრიტიკა იყო იმის მიზეზი, რომ

ჩრდილოეთ ამერიკაში, გარკვეული დროის განმავლობაში, იურიდიული
პროფესიების მიერ ხდებოდა იმ სფეროში მომუშავე ფსიქოლოგთა იგნორირება,

3 2018 წლის საქართველოში მსგავსი შინაარსი პრობლემატიკას ხშირად ვხვდებით

26
რომელსაც დღეს იურიდიულ ფსიქოლოგიას ვუწოდებთ. თუმცა, ზოგიერთი
მიიჩნევს, რომ მუსტენბერგი ისევ ცდილობდა და ხელს უწყობდა ჩრდილო
ამერიკელი ფსიქოლოგების იურიდიულ სფეროში ჩართვას.

იურიდიული ფსიქოლოგია სისხლის სამართლის სისტემის სხვა სფეროებში

მუსტენბერგის საკამათო წიგნის გამოცემის შემდეგ, იურიდიული ფსიქოლოგია

ჩრდილოეთ ამერიკაში თანდათან დაეწია იმ პროცესს რაც ევროპაში იყო. არა
მხოლოდ არსებული თეორიები (Box 1.3) იქნა შემოთავაზებული სწრაფი ტემპით,
არამედ მათ გამოჰქონდათ ჩრდილო-ამერიკელი ფსიქოლოგების მიერ ჩატარებული
კვლევებიც. ეს კვლევები პრაქტიკულად გამოიყენებოდა სისხლის სამართლის
სისტემის ფართო სპექტრშიც. მაგალითად ბარტოლის (Bartol and Bartol) აღნიშვნით,
იურიდიული ფსიქოლოგები ხელს უწყობდნენ არასრულწლოვანი დამნაშავეების
პირველი კლინიკის ჩამოყალიბებას 1909 წელს, მათ დაიწყეს ფსიქოლოგიური
ტესტების გამოყენება სამართალდავცავთა შერჩევის მიზნით 1917წელს და 1919 წელს
შეიქმნა სასამართლო ექსპერტიზის (Forensic Assessment) პირველი ლაბორატორია აშშ
- ს პოლიციის სააგენტოში. ამ მოვლენების შემდეგ, ამერიკის შეერთებულ შტატებში
ფსიქოლოგები უფრო მეტად ჩართულები გახდნენ სასამართლო სისტემაში,
პირველად კი ეს მოხდა 1921 წელს, საქმეზე - შტატი მძღოლის წინააღმდეგ (State v.
Driver).

ბარტოლის მიხედვით მძღოლის სასამართლო პროცესი იურიდიული

ფსიქოლოგიისთვის მხოლოდ ნაწილობრივი გამარჯვება იყო. ეს იყო დასავლეთ
ვირჯინიაში მომხდარი საქმე, რომელიც გოგონას გაუპატიურების მცდელობას
ეხებოდა. სასამართლომ მიიღო ექსპერტული მტკიცებულებები არასრულწლოვანთა
დანაშაულის სფეროში მომუშავე ფსიქოლოგისაგან. თუმცა უარყო ფსიქოლოგის
ჩვენება, რომ გოგონა იყო გონებრივად განუვითარებელი და ამიტომ არ უნდა

27
დაეჯერებინათ მისთვის. სასამართლო გადაწყვეტილებაში მოსამართლემ განაცხადა
„ჯერ კიდევ არ არის ნაჩვენები, რომ ფსიქოლოგიური და სამედიცინო ტესტები
პრაქტიკულია და რომ მათ შეუძლიათ მოწმის ჩვენებაში სიცრუის დადგენა“.

აშშ-ს უფრო გვიანდელ სასამართლო საქმეებს უდიდესი მნიშვნელობა აქვთ

იურიდიული ფსიქოლოგიის განვითარებაში. ალბათ ყველაზე ცნობილია საქმე
„ყავისფერები განათლების საბჭოს წინააღმდეგ“ (Brown VS Board of Education). მან
ეჭვქვეშ დააყენა სეგრეგაციული საჯარო სკოლების კონსტიტუციურობა. სკოლების
სეგრეგაციის ოპონენტები ამბობდნენ, რომ ბავშვების დაყოფა მათი რასის მიხედვით
იწვევდა არასრულფასოვნების გრძნობას, განსაკუთრებით აფრო-ამერიკელ
ბავშვებში. 1954 წლის 17 მაისს აშშ-ს უზენაესი სასამართლო დაეთანხმა ამას.
უფროსმა მოსამართლემ ირლ უორენმა სასამართლოს გადაწყვეტილებაში განაცხადა:

“საჯარო სკოლებში თეთრკანიანი და ფერადკანიანი ბავშვების დაყოფას

მოჰყვება დესტრუქციული შედეგები ფერადკანიან ბავშვებში. ზემოქმედება უფრო
დიდია, როდესაც მას აქვს კანონით გათვალისწინებული სანქცია. პოლიტიკისთვის
რასების დაყოფა ხშირად ინტერპრეტირებულია, როგორც შავკანიანთა ჯგუფის
არასრულფასოვნებაზე ხაზგასმა. არასრულფასოვნების გრძნობა გავლენას ახდენს
ბავშვში სწავლის მოტივაციაზე. სეგრეგაცია კანონით გათვალისწინებული სანქციით
დაკავშირებულია საგანმანათლებლო და გონებრივ განვითარებასთან შავკანიან
ბავშვებში და ართმევს მათ ზოგიერთ ისეთ სარგებელს, რომელსაც მიიღებდნენ
რასობრივად ინტეგრირებული სასკოლო სისტემით. როგორიც არ უნდა იყოს
ფსიქოლოგიური ცოდნის დონე (გასულ სასამრთლო პროცესებზე), ეს დასკვნა
მხარდაჭერილია თანამედროვე მტკიცებულებებით. “

28
 ამ გადაწყვეტილებას, აშკარა სოციალური მნიშვნელობის გარდა, ასევე
იურიდიული ფსიქოლოგიისთვისაც აქვს დიდი მნიშვნელობა იმ კომენტარის გამო,
რომელიც განჩინების ბოლო წინადადებას დაერთო - ცნობილი კომენტარი 11.
თანამედროვე მტკიცებულებები, რომელზეც უზენაესი სასამართლო საუბრობდა, იყო
კვლევები სოციალურ მეცნიერებებში, რომლებიც აჩვენებენ სეგრეგაციის საზიანო
ეფექტს. შვიდი ცნობის სიის სათავეში, რომლებიც ერთიანდებოდა კომენტარ 11-ში,
წამყვანი მდგომარეობა ეჭირა კენეზ კლარკის ნამუშევარს. ის იყო აფრო-ამერიკელი
ფსიქოლოგი, რომელმაც განათლება მიიღო ნიუ-იორკის კოლეჯში და სადაც
სწავლობდა თუ როგორ ზემოქმედებს პრეჯუდისები და დისკრიმინაცია ადამიანის
პიროვნულ განვითარებაზე. ეს იყო პირველი შემთხვევა, როდესაც აშშ-ს უზენაესმა
სასამართლომ გადაწყვეტილება ფსიქოლოგიური კვლევით დაამოწმა და ზოგიერთი
ამტკიცებდა, რომ ამან დაამტკიცა ფსიქოლოგია როგორც მეცნიერება.

ბოლო სასამართლო საქმე, რომელსაც აქ

განვიხილავთ არის ჯენკინსი შეერთებული
მიუხედავად იმისა, რომ
შტატების წინააღმდეგ (Jenkins v. United States). კენეზ კლარკი არ იყო
საქმე მოიცავდა დაზიანებასა და შეჭრას, იურიდიული
ფსიქოლოგი, მან
თავდასხმას და ჯგუფურ გაუპატიურებას
მნიშვნელოვანი წვლილი
ბრალდებულთან, ჯენკინსთან ერთად, რომელიც შეიტანა ამ სფეროს
განვითარებაში. მისმა
თავს დამნაშავედ არ სცნობდა, რადგან ჰქონდა
ციტატამ აშშ-ს უზენაეს
ფსიქიკური აშლილობა. ბრალდებულის მიერ სასამართლოში
წარდგენილი იყო სამი კლინიკური ფსიქოლოგი. „ყავისფერები განათლების
საბჭოს წინააღმდეგ“
სამივე მათგანი ამტკიცებდა რომ ბრალდებულს
საქმეზე, აჩვენა, რომ
დანაშაულის ჩადენისას იტანჯებოდა ფსიქოლოგიურ კვლევას
შეუძლია დიდი როლი
შიზოფრენიით. სასამართლო გადაწყვეტილების
ითამაშოს სასამართლო
მიღებისას მოსამართლემ ნაფიც მსაჯულებს პროცესზე.
დაავალა ფსიქოლოგთა ჩვენების იგნორირება

29
მოეხდინათ, რადგან „ფსიქოლოგები არ იყვნენ საკმარისად კვალიფიციურნი
იმისათვის, რომ ექსპერტული ჩვენება მიეცათ ფსიქიკური დაავადებების შესახებ“.

ეს საქმე გასაჩივრდა. ამერიკის ფსიქოლოგთა ასოციაციამ სასამართლოსადმი

გაგზავნილ საჩივარს თან დაურთო ანგარიში, რომელშიც ამტკიცებდა, რომ
კლინიკური ფსიქოლოგები არიან საკმარისად კომპეტენტურნი იმისათვის, რომ
მიიღონ გადაწყვეტილება ფსიქიკური დაავადების არსებობის შესახებ. აპელაციაზე
სასამართლომ შეცვალა თავდაპირველი გადაწყვეტილება და ახალი სასამართლო
პროცესი დანიშნა, რადგან, როგორც თქვეს „ზოგიერთი ფსიქოლოგი საკმარისად
კვალიფიციურია იმისათვის, რომ სასამართლოს მისცეს ექსპერტული ჩვენება
ფსიქიკური აშლილობის შესახებ, იმის განსაზღვრა, არის თუ არა ფსიქოლოგი
საკმარისად კვალიფიციური ექსპერტული დასკვნის გასაკეთებლად უნდა იყოს
დამოკიდებული მისი ცოდნის ბუნებასა და ხარისხზე და არა „ფსიქოლოგის“
წოდებაზე“.

ამ გადაწყვეტილებამ ხელი შეუწყო იმ სივრცის გაფართოებას, რომელშიც

ფსიქოლოგები ჩაერთვებოდნენ და ისინი, როგორც ექსპერტი მოწმეები
დაეხმარებოდნენ სამართლებრივ სისტემას.

იურიდიული ფსიქოლოგიის ჩამოყალიბებაზე აქ განხილულმა საქმეებმა

მოახდინა ფუნდამენტური გავლენა, თუმცა კიდევ მრავალი საქმე იყო, რომლებმაც
მნიშვნელოვნად იმოქმედეს მასზე. მათი ნაწილი განხილულია Box 1.4-ში.

Box აშშ-ს სასამართლო საქმეები, რომლებმაც გავლენა მოახდინეს

1.4 სასამართლო ფსიქოლოგიის ისტორიაზე

აშკარაა, რომ ვერ შევძლებთ ამომწურავად მიმოვიხილოთ აშშ-ს სასამართლო

საქმეები, რომლებმაც მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინეს იურიდიული
ფსიქოლოგიის განვითარებაზე, აქ მათი ნაწილია წარმოდგენილი.

30
 • Dusky VS United States (1960) - აშშ-ს უზენაესი სასამართლო ხაზს უსვამს
სასამართლოს წინაშე წარდგენის სტანდარტს, რომელიც მოიცავს სასამართლოსთვის
კონსულტაციის გაწევის შესაძლებლობებს და სასამართლო პროცესის საფუძვლიანად
ფლობასა და ცოდნას.
• Miranda VS Arizona (1966) - აშშ-ს უზენაესი სასამართლო განსაზღვრავს, რომ
განცხადებები, რომლებიც პოლიციის შეკითხვებში არსებობს, დასაშვებია მხოლოდ
იმ შემთხვევაში, როცა ბრალდებული ინფორმირებულია და ესმის მისი უფლებები,
რომელიც გულისხმობს ადვოკატის კონსულტაციასა და თვითბრალდების
საწინააღმდეგო ჩვენებას.
• United States VS Wade (1967) - სამართალწარმოებისთვის თვითმხილველის
ჩვენების მნიშვნელოვნების როლის გაცნობიერებით, აშშ-ს უზენაესი სასამართლო
განსაზღვრავს, რომ ბრალდებულს აქვს უფლება ჰყავდეს კანონიერი
წარმომადგენელი წინასწარი პატიმრობის დროს.
• In re Gault (1967) - აშშ-ს უზენაესი სასამართლო განსაზღვრავს, რომ
არასრულწლოვნებს, რომლებიც დანაშაულებრივ ქმედებაში არიან ჩართულნი, უნდა
მიენიჭოთ იგივე უფლებები, რაც ზრდასრულებს.
• Griggs VS Duke Power Co. (1971) - პერსონალის შერჩევისას სამუშაო ანალიზის
მნიშვნელობის ხაზგასმა, აშშ-ს უზენაესი სასამართლო განსაზღვრავს, რომ შერჩევის
ტესტები დაკავშირებულნი უნდა იყვნენ იმ კრიტერიუმებთან, რომლებიც პირდაპირ
უკავშირდება სამუშაოს.
• Tarasoff VS Regents of the University of California (1976) - კალიფორნიის
უზენაესი სასამართლო განსაზღვრავს, რომ ფსიქიკური ჯანმრთელობის
პროფესიონალებს ევალებათ საკმარისი საფუძვლის არსებობის შემთხვევაში
გააფრთხილოს მესამე მხარე იმის შესახებ, რომ მისი კლიენტი გეგმავს ვინმესთვის
ზიანის მიყენებას.
• Batson VS Kentucky (1986) - მიუკერძოებელი და წარმომადგენლობითი ნაფიცი
მსაჯულების მნიშვნელობის განალიზებით, აშშ-ს უზენაესი სასამართლო

31
განსაზღვრავს, რომ არ შეიძლება ნაფიცი მსაჯულების საქმიდან ჩამოშორება
მხოლოდ მათი რასის გამო.
• Foucha VS Louisiana (1992) - აშშ-ს უზენაესი სასამართლო განსაზღვრავს, რომ
ადამიანებს, რომლებიც ვერ მიიჩნევიან დამნაშავეებად ფსიქიკური აშლილობის გამო,
არ შეიძლება შეეფარდოთ ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში განუსაზღვრელი ვადით
გადაყვანა, იმ შემთხვევაში თუ ისინი დიდი ხნის განმავლობაში არ იტანჯებოდნენ იმ
ფსიქიკური აშლილობით, რომელმაც განსაზღვრა დანაშაულში ჩართულობა.
• Daubert VS Merrell Dow Pharmaceuticals (1993) - აშშ-ს უზენაესი სასამართლო
ადგენს კრიტერიუმს, რომლითაც განისაზღვრება თუ როდის უნდა იყოს
სასამართლოში გათვალისწინებული ექსპერტ მოწმის ჩვენება.
• State VS Michaels (1994) - ნიუ ჯერსის უზენაესი სასამართლო განსაზღვრავს,
რომ ინტერვიუირების მაღალშთაგონებადი და იძულებითი ტექნიკები
არასრულწლოვნებთან, საფუძვლად ედება არასანდო ჩვენებას. შესაბამისად, ასეთი
ჩვენებები საჭიროებენ წინასწარ მოსმენას, რათა დადგინდეს რამდენად შეესაბამება
ის პროცესის მიზნებს.
• Roper VS Simmons (2005) - აშშ-ს უზენაესი სასამართლო განსაზღვრავს, რომ
არასრულწლოვანთა სიკვდილით დასჯა არაკონსტიტუციურია.
• United States VS Binion (2005) - აშშ-ის სააპელაციო სასამართლო ადგენს, რომ
სიმულაცია კომპეტენციის შეფასებისას შეიძლება ჩაითვალოს გამოძიებისთვის
გაწეულ წინააღმდეგობად, რომელიც გამოიწვევს დამძიმებულ სასჯელს.

ფსიქოლოგიის სფეროს ლეგიტიმაციის ნიშნები

32
 იურიდიული ფსიქოლოგიის სფერო, მისი განვითარების მანძილზე შესაძლოა
ისე შორს ვერ წავიდა, როგორც ამას სხვადასხვა იურიდიული ფსიქოლოგი
იმედოვნებდა, თუმცა ახლა ფსიქოლოგიაში ის აღიარებული და ლეგიტიმური
მიმართულებაა. იურიდიული ფსიქოლოგიას ახლა ჩამოყალიბებული დისციპლინის
მრავალი ნიშანი გააჩნია. როგორც შულერი და ოგლოფი (Schuller and Ogloff)
აღნიშნავენ, ეს მრავალი გზითაა ასახული. პირველი, უფრო და უფრო მეტი
სახელმძღვანელო ქვეყნდება, რაც იძლევა შესაძლებლობას, რომ სტუდენტებმა
შეისწავლონ იურიდიული ფსიქოლოგია. განსაკუთრებით ამერიკის შეერთებულ
შტატებში. მეორე, ბევრი აკადემიური ჟურნალი ეძღვნება ამ სფეროს ასპექტების
განხილვას და ბევრი მნიშვნელოვანი ფსიქოლოგიური ჟურნალი რეგულარულად
აქვეყნებს იურიდიული სისტემის ფარგლებში ჩატარებულ კვლევებს. მესამე,
პროფესიული ასოციაციების ნაწილი დღეს უკვე განვითარებულია იმისთვის, რათა
წარმოაჩინოს იურიდიულ ფსიქოლოგთა ინტერესები და ხელი შეუწყონ კვლევასა და
პრაქტიკას ამ სფეროში. ჩრდილოეთ ამერიკაში ასეთი უდიდესი ასოციაცია არის
ამერიკული ფსიქოლოგია-სამართლის საზოგადოება (American Psychology-Law
Society (AP-LS)). მეოთხე, ჩრდილოეთ ამერიკაში არსებობს ახალი სასწავლო
შესაძლებლობები იურიდიული ფსიქოლოგიაში, ორივე - ბაკალავრიატის და
უმაღლეს დონეზე, და ისინი კიდევ უფრო ვითარდება. და ბოლოს, ალბათ ყველაზე
მნიშვნელოვანი, ამერიკის ფსიქოლოგთა ასოციაციამ 2001 წელს ფორმალურად
აღიარა იურიდიული ფსიქოლოგია, როგორც დისციპლინა.

Bo დანაშაულის ბიოლოგიური, ფსიქოლოგიური და სოციალური

x 1.3 თეორიები

33
 გასული საუკუნის განმავლობაში ვითარდებოდა და მოწმდებოდა დანაშაულის
ბიოლოგიური, ფსიქოლოგიური და სოციოლოგიური თეორიები.
დანაშაულის ბიოლოგიური თეორიები :
• შელდონის კონსტიტუციური თეორია (Sheldon’s constitutional theory) -
შელდონმა თქვა, რომ დანაშაული გამოწვეულია ადამიანის აგებულებით ან
სომატოტიპით, რომელიც დაკავშირებულია ინდივიდის ტემპერამენტთან.
შელდონის მიხედვით ენდომორფები არიან მხიარულები, ექტომორფები არიან
ინტრავერტები, ხოლო მეზომორფები არიან გამბედავები, გულადები. ამ თეორიის
თანახმად, მოსალოდნელია, რომ მეზომორფები, თავიანთი აგებულების გამო, მეტად
იქნებიან ჩართულნი დანაშაულებრივ საქმიანობაში.
• Jacobs, Brunton, Melville, Brittain, and McClemont-ის ქრომოსომული თეორია
(chromosomal theory) - იაკობსმა და მისმა კოლეგებმა შემოგვთავაზეს, რომ
ქრომოსომული უთანასწორობა დაკავშირებულია დანაშაულებრივ ქმედებასთან.
ჩვეულებრივ, ქალს აქვს ორი X ქრომოსომა, ხოლო მამაკაცს ერთი X და ერთი Y
ქრომოსომა. აღმოჩნდა, რომ ზოგიერთ მამაკაცს აქვს ორი Y ქრომოსომა, რომელიც,
როგორც ამბობენ, მათ უფრო მასკულინურს და უფრო აგრესიულს ხდის. იაკობსისა
და მისი კოლეგების მიხედვით, გაზრდილი აგრესია ზრდის შანსს, რომ მამაკაცი
ჩაიდენს ძალადობრივ დანაშაულს.
• მარკისა და ერვინის არაკონტროლირებადობის თეორია (Mark and Ervin’s
dyscontrol theory) - ლიმბური სისტემისა და ფიზიკური წილის (temporal lobe)
დაზიანებები იწვევენ ტვინის დეზორგანიზაციას, რაც საფუძვლად ედება
„უკონტროლობის სინდრომს“. მარკისა და ერვინის მიხედვით, უკონტროლობის
სიმპტომი შესაძლოა მოიცავდეს მოულოდნელ ფიზიკურ ძალადობას, იმპულსურ
სექსუალურ ქცევას და მოძრაობის სერიოზულ დარღვევებს.

დანაშაულის სოციოლოგიური თეორიები :

34
 • მერტონის დაძაბულობის თეორია (Merton’s strain theory) - მერტონი ამბობდა
რომ დანაშაული გამოწვეულია ინდივიდის(ჩვეულებრივ, დაბალი სოციალური
კლასის წარმომადგენლის) დაძაბულობით, რომელსაც განიცდის სოციუმში ყოფნისას
და ეს გამოწვეულია იმ ლეგიტიმაციური საშუალებებისადმი შეზღუდული
წვდომით, რომლებიც საჭიროა მნიშვნელოვანი მიზნის მისაღწევად (მაგ. ადამიანს
უნდა განათლების მიღება, რათა მიაღწიოს მიზანს - გამოიმუშავოს ფული). მერტონი
ამტკიცებდა, რომ თუ ზოგიერთი ადამიანი დაკმაყოფილდება, იმ მიზნების
მიღწევით, რომლებიც მათთვის მიღწევადია, სხვა კი გამოძებნის არალეგიტიმურ
გზას (მაგ. დანაშაულს), რათა მიაღწიოს მისთვის ღირებულ მიზანს.
• სუზერლენდის დიფერენციალური ასოციაციის თეორია (Sutherland’s
differential association theory) - სუზერლენდი ამბობდა, რომ დანაშაულებრივი ქცევა
დაისწავლება სოციალური ინტერაქციის პროცესში, რომელშიც ჩართულნი არიან
ადამიანები კანონის წინააღმდეგ მიმართული ღირებულებებით. ე.ი. სუზერლენდი
ამტკიცებდა, რომ დანაშაულს ჩადიან ის ადამიანები, რომლებმაც დაისწავლეს უფრო
მეტად კანონსაწინააღმდეგო ღირებულებები, ვიდრე პირიქით.
• ბეკერის ეტიკეტირების თეორია (Becker’s labelling theory) - დანაშაულის სხვა
თეორიებისაგან განსხვავებით, ბეკერი მიიჩნევდა, რომ დევიაცია არ არის
თანდაყოლილი ქმედება, არამედ ის გამოწვეულია იარლიყით, რომელსაც სოციუმი
აკრავს ადამიანს. ამგვარად, „დამნაშავე“ არის სოციუმის მიერ ინდივიდის
ეტიკეტირების შედეგი. ეტიკეტირების ეს პროცესი არის იმისათვის, რომ შევძლოთ
ინდივიდის დევიანტური ქცევის წინასწარმეტყველება, რომელიც თავდაპირველად
არასწორია, თუმცა შემდეგ მტკიცდება პიროვნების ქმედებით.

დანაშაულის ფსიქოლოგიური თეორიები

• ბოულბის დედობრივი დეპრივაციის თეორია (Bowlby’s theory of maternal
deprivation) - ბოულბი ამტკიცებდა, რომ დედისაგან ბავშვის ადრეული გათიშვა,
შემდგომში ხელს უშლის ეფექტურ სოციალურ განვითარებას. ეფექტური

35
სოციალური განვითარების გარეშე, ბავშვებს ექმნებათ ხანგრძლივი პრობლემები
პოზიტიური სოციალური ურთიერთობების განვითარებაში ამიტომ ისინი
ავითარებენ ქცევის ანტისოციალურ პატერნებს.
• აიზენკის ბიოსოციალური თეორია (Eysenck’s biosocial theory of crime) –
აიზენკს მიაჩნდა, რომ ზოგიერთი ადამიანი (მაგ. ექსტრავერტები და ნევროტიკები)
იბადება კორტიკალური და ავტონომიური ნერვული სისტემის თავისებურებით, რაც
გავლენას ახდენს მათ უნარზე ისწავლონ თავიანთი ქცევის შედეგებიდან.
სოციალიზაციის და სინდისის ჩამოყალიბების პროცესში ისინი ვერ ითვალისწინებენ
გამოცდილებას, განსაკუთრებით, ბავშვობის უარყოფით გამოცდილებას. და მათი
ასეთი დაბალი განპირობებულობის გამო, მიჩნეულია, რომ ადამიანები, რომელთაც
მაღალი ქულები აქვთ ექსტრავერსიისა და ნეიროტიზმის სკალაზე, ასევე აქვთ
ძლიერი ანტისოციალური მიდრეკილებები.
• გოთფრედსონისა და ჰირჩის დანაშაულის ზოგადი თეორია (Gottfredson and
Hirschi’s general theory of crime) - გოთფრედსონი და ჰირჩი ამტკიცებენ, რომ
ადამიანები, რომელთაც ცხოვრების ადრეულ ეტაპზე აქვთ ინტერნალიზებული
დაბალი თვითკონტროლი, ინდივიდუალური მიდრეკილებების გამო კრიმინალური
შესაძლებლობების არსებობისას ჩადიან დანაშაულს.

თანამედროვე დებატები : ფსიქოლოგ-ექსპერტები სასამართლოში

36
 მას შემდეგ, რაც იურიდიული ფსიქოლოგია უფრო ფართოდ მიღებული გახდა,
ამ სფეროში მომუშავე ფსიქოლოგებს სულ უფრო დაჟინებით სთხოვენ,
სასამართლოში წარადგინონ ექსპერტული ჩვენება. თემები, რომლებსაც
იურიდიული ფსიქოლოგია იკვლევს, მართლაც ძალიან ფართოა. ის მოიცავს
ჩვენების ავტორის კომპეტენციას, მეურვეობის საკითხებს, სიმულაციას და სიცრუეს,
თვითმხილველის იდენტიფიკაციის სანდოობა, დანაშაულის ეფექტები მსხვერპლთან
და საფრთხეების შეფასება. იმისათვის, რომ სასამართლო ფსიქოლოგიამ შეძლოს
უკეთ დაეხმაროს სასამართლო სისტემას, მნიშვნელოვანია, ის განვითარდეს და
მოიპოვოს უფრო მეტი ცოდნა კანონისა და სამართლებრივი სისტემის შესახებ. ეს
გულისხმობს, რომ მათ უფრო მეტად გააცნობიერონ ექსპერტული მოწმის როლი;
დაინახონ ის სხვადასხვა გზა, რითაც ფსიქოლოგია და კანონი განსხვავდება
ერთმანეთისაგან; და კრიტერიუმები, რომლებიც მნისვნელოვანია სასამართლო
სხდომისთვის და რომლებიც
აღნიშნულნი უნდა იყვნენ
ფსიქოლოგიურ ჩვენებაში.
ექსპერტული მოწმე
ექსპერტული მოწმის მოწმე, რომელიც სასამართლოს
ფუნქციები-ოგლოფისა და გრინშოუს უზრუნველყოფს ინფორმაციით
(ხშირად, კონკრეტულ საკითხთან
(Ogloff and Cronshaw) თანახმად
დაკავშირებული მოსაზრებებით),
ექსპერტული მოწმე ორ მთავარ რომელიც ხელს უწყობს
ფუნქციას ასრულებს. ერთია, სასამართლოს საქმის რელევანტურ
საკითხში გარკვევაში
მიაწოდოს სასამართლოს
ინფორმაცია, რომელიც დაეხმარება
მათ კონკრეტულ საკითხთან
დაკავშირებით. ხოლო მეორეა, მიაწოდოს სასამართლოს მოსაზრება. ამ ფუნქციების
გაგება მნიშვნელოვანია, რადგან სწორედ ამით განსხვავდება ექსპერტი მოწმე სხვა
დანარჩენი მოწმეებისაგან (მაგ. თვითმხილველისაგან). უფრო ცხადი რომ გავხადოთ,
სასამართლოს სხვა მოწმეებისაგან განსხვავებით, რომელთაც შეუძლიათ ისაუბრონ

37
მხოლოდ იმაზე, რასაც პირდაპირ აკვირდებიან, ექსპერტულ მოწმეებს, შეუძლიათ
სასამართლოს მიაწოდონ თავიანთი აზრი საქმესთან დაკავშირებული საკითხის
შესახებ და ისინი ხშირად თავიანთ დაკვირვებებზე დაფუძნებულ დასკვნას
იძლევიან. თუმცა ეს აზრები და დასკვნები ექსპერტული მოწმის ექსპერტული
ცოდნით უნდა იყოს შემოფარგლული. ეს ცოდნა მათ, ჩვეულებრივ, სპეციალური
ტრენინგებითა და გამოცდილებით აქვთ მიღებული. ექსპერტული მოწმის ჩვენება
საიმედო და სასარგებლო უნდა იყოს სასამართლოსთვის.

ექსპერტის ჩვენებასთან დაკავშირებული გამოწვევები-ექსპერტის ჩვენების

ეფექტურად წარდგენა სასამართლოში, არ არის მარტივი საქმე. შესაძლოა ამით
აიხსნას ის ფაქტი, რომ გასულ წლებში მრავალი ისეთი სახელმძღვანელო გამოიცა,
რომლებიც ექსპერტულ მოწმეს სთავაზობდნენ დახმარებას სასამართლოსთვის
მომზადების ამოცანის გადაჭრაში. უმეტესწილად, პრობლემები წარმოიქმნება იმ
თანდაყოლილი განსხვავების გამო, რომელიც ფსიქოლოგიისა და სამართლის
სფეროებს შორის არსებობს. ეს განსხვავებები მრავალმა ადამიანმა განიხილა, მაგრამ
ჩვენ ყურადღებას გავამახვილებთ მათზე კონკრეტული მცდელობის შესახებ. თუმცა
ჩვენ ყურადღებას გავამახვილებთ ძირითად საკითხებზე, რათა აღვწეროთ ისინი.

ჰესის (Hess) მიხედვით, ფსიქოლოგია და სამართალია ერთმანეთისაგან

განსხვავდება, სულ ცოტა, შვიდი განზომილებით:

1. ცოდნა - ფსიქოლოგიაში მიღებული ცოდნა განმტკიცებულია

კუმულაციური კვლევებით. იურისპუდენციაში ცოდნა მოდის სამართლებრივი
პრეცედენტის, ლოგიკური აზროვნებისა და საქმის კანონიდან;
2. მეთოდოლოგია - მეთოდოლოგიური მიდგომები ფსიქოლოგიაში
ძირითადად ნომოთეტურია. სხვა სიტყვებით, მიზანია ფართო ნიმუშებისა და
ზოგადი ტენდენციების გამოვლენა ექსპერიმენტისა და სტატისტიკური მეთოდების
მეშვეობით. ამის საპირისპიროდ, მეთოდოლოგიური მიდგომები იურისსპუდენციაში
იდეოგრაფიულია და მუშაობს კონკრეტული შემთხვევის შესწავლაზე;

38
 3. ეპისტემოლოგია - ფსიქოლოგები მიიჩნევენ, რომ შესაძლებელია
ფარული სიმართლის გამოვლენა, თუ ჩატარდება შესაბამისი ექსპერიმენტი.
სიმართლე კანონით განისაზღვრება სუბიექტურად და დამოკიდებულია იმაზე, თუ
ვინ შეძლებს შემოგვთავაზოს რეალურად მომხდარ საქმის ყველაზე დამაჯერებელი
ვერსია.
4. კრიტერიუმი - ფსიქოლოგები ფრთხილად არიან სურვილთან
მიმართებაში, მიიღონ რაღაც როგორც ჭეშმარიტი. ჰიპოთეზის დასადასტურებლად,
შედეგები უნდა გაიმეორონ და გამოიყენონ ფრთხილი სტატისტიკური კრიტერიუმი.
კანონი ამბობს, რომ სიმართლე დაფუძნებულია ცალკეულ შემთხვევებზე და
კრიტერიუმი, ხშირად, უფრო რბილია.
5. კანონის ბუნება - ფსიქოლოგიის მიზანია აღწეროს თუ როგორ იქცევა
ხალხი. ხოლო კანონი არის დირექტიული - ის ეუბნება ხალხს თუ როგორ უნდა
მოიქცნენ.
6. პრინციპები - კარგი ფსიქოლოგები ყოველთვის უშვებენ თავიანთი
მიგნებების ალტერნატიულ ახსნას, ხოლო კარგი ადვოკატი, ყოველთვის არწმუნებს
მოსამართლესა და ნაფიც მსაჯულებს, რომ მიგნებების მათეული ახსნა ერთადერთი
სწორი ვარიანტია
7. შემწყნარებლობა - ფსიქოლოგის, როგორც ექსპერტული მოწმის ქმედება
მკაცრადაა შემოსაზღვრული სასამართლოს მიერ, ხოლო ადვოკატებს კანონი ნაკლებ
შეზღუდვებს უწესებს.

ამ განსხვავებების გაგება ჩვენთვის მნიშვნელოვანია, რათა შევაფასოთ თუ

რატომ არის სასამართლოს მიერ ფსიქოლოგის ჩვენების აღიარება ასეთი რთული.
მაგალითად, ფსიქოლოგიასა და სამართალს შორის არსებული მეთოდოლოგიური
განსხვავების განხილვის შემდეგ, არ არის გასაკვირი, რომ მოსამართლეებს ხშირად
უჭირთ იმის დანახვა, თუ როგორ შეუძლიათ ფსიქოლოგებს სასამართლო
პროცესებში დახმარება. მართლაც, მრავალმა იურიდიულმა მკვლევარმა ეჭვქვეშ
დააყენა თვალსაზრისი, რომ ნომოთეტური ფსიქოლოგიური მიდგომით

39
მოპოვებული ზოგადი ნიმუშები და ტენდენციები გამოსადეგია სასამართლოსთვის.
როგორც შელდონი და მაკლეოდი (Sheldon and Macleod) ამტკიცებენ :

„ემპირიული გამოკვლევის შედეგად მიღებულ დასკვნებს ფსიქოლოგები

ადამიანის ქცევის ნორმების ფორმულირებისთვის იყენებენ. დაკვირვებისა და
ექსპერიმენტების საფუძველზე, ფსიქოლოგებმა შესაძლოა დაასკვნან, რომ X
მდგომარეობის შემთხვევაში არსებობს ალბათობა, რომ ინდივიდი განახორციელებს
Y ქცევას. ამგვარი ნორმატიული მონაცემები სასამართლოსთვის ნაკლებად
გამოსადეგია. სასამართლო დაინტერესებულია განსაზღვროს ბრალდებულის
წარსულის ქცევა, და ამისთვის სხვა ადამიანთა ქცევის შესახებ ინფორმაცია
ნამდვილად არარელევანტურია. „

ეს იყო მცირე მცდელობა ფსიქოლოგიასა და სამართალს შორის არსებული

განსხვავებების ან იურიდიულ ფსიქოლოგიაზე მათი გავლენის გასაგებად. მას
შემდეგ, რაც ჩვენ მივაღწევთ ასეთ გაგებას ალბათ, სასამართლო ფსიქოლოგები
უკეთეს მდგომარეობაში იქნებიან რათა შეძლონ სასამართლოს დახმარება იმ
გადაწყვეტილებებით, რომლებსაც მათგან ითხოვენ. ჩვენ ვთვლით, რომ სასამართლო
ფსიქოლოგთა მიერ ჩატარებული კვლევები ხელს შეუწყობს ამ საქმეს. ეს კვლევები
ასევე გაზრდის იმ კრიტერიუმების გაგების დონეს, რომლებსაც სასამართლო იყენებს
ფსიქოლოგის ჩვენების მიღება-არმიღების განსაზღვრისთვის.

40
 ფსიქოლოგის ჩვენების მიღების კრიტერიუმები

იმისათვის, რომ სასამართლოს მიიღოს ფსიქოლოგის დასკვნა, ის უნდა

აკმაყოფილებდეს გარკვეულ კრიტერიუმებს. აშშ-ში მე-20 საუკუნეში სხვადასხვა
ასეთი კრიტერიუმი არსებობდა. ცოტა ხნის წინ, აშშ-ს სასამართლოზე ექსპერტული
მოწმის ჩვენების დაშვებადობა ეფუძნებოდა სასამართლოს Frye VS United States
პროცესზე მიღებულ გადაწყვეტილებას. ფრეი დაკავებული იყო მკვლელობისთვის
და სასამართლომ უარყო მისი მოთხოვნა მიეღოთ მისი პოლიგრაფიული ტესტის
(Polygraph Exam) შედეგები. სასამართლომ ასევე უარყო მოთხოვნა, დაეშვათ
პოლიგრაფის ექსპერტი (Polygraph Expert), რათა წარმოედგინა მტკიცებულებები
ფრეის სასარგებლოდ. სასამართლომ გადაწყვიტა კონკრეტულად მიეთითებინა ის
მგდომარეობები, როდესაც სასამართლო აღიარებდა ექსპერტიზის მონაცემებს.
სასამართლომ აღნიშნა, რომ ექსპერტული მტკიცებულებების გასათვალისწინებლად
აუცილებელია ამ მონაცემების მიღებისას გამოყენებული პროცედურები მიღებული
და გაზიარებული იყოს სამეცნიერო საზოგადოებაში. „სასამართლო ხელს შეუწყობს
ისეთი ექსპერტული ჩვენების აღიარებას, რომელიც დაფუძნებულია კარგად
გაცნობიერებულ მეცნიერულ
მეთოდზე, ხოლო საგანი, რომელსაც
დედუქცია ეფუძნება, უნდა იყოს ზოგადი დასაშვებობის (მიღების)
მეცნიერულად დამტკიცებული და ტესტი

აღიარებული იმ კონკრეტულ სფეროში, ექსპერტული ჩვენების აღიარების

სტანდარტი, რომლის მიხედვითაც,
რომელსაც ის ეკუთვნის“.
სასამართლოში დაიშვება
ამ კრიტერიუმს „ზოგადი ექსპერტული ჩვენება თუ ის
ზოგადად მიღებული და
დასაშვებობის ტესტს(General
აღიარებულია რელევანტური
Acceptance Test)“ უწოდებენ და თუმცა სამეცნიერო საზოგადოების მიერ.

დიდი ხნის განმავლობაში

41
მიმდინარეობდა მიღების სტანდარტების შემუშავება, ის მაინც მძაფრი კრიტიკის
ობიექტი გახდა. მთავარი კრიტიკა ეფუძნება ისეთი ტერმინების განუსაზღვრელობას,
როგორიცაა „ზოგადად აღიარება“ და „რელევანტური სამეცნიერო საზოგადოება“. ამ
ტერმინების შესაფერისი განმარტება მოსამართლეებსაც არ შეუძლიათ. ამის ერთი
მაგალითი არის ადვოკატი, რომელსაც სასამართლოში ექსპერტული მოწმედ
კრიმინალური პროფაილერის წარდგენა სურს (პროფაილერი არის ადამიანი,
რომელიც ცდილობს უცნობი დამნაშავის პიროვნული და დემოგრაფიული
მახასიათებლების პროგნოზირებას დანაშაულის ჩადენის გარემოებებზე
დაყრდნობით). როგორ უნდა მიხვდეს მოსამართლე, რომ პროფაილერის მიერ
გამოყენებული ტექნიკა სრულიად აღიარებულია? იმ შემთხვევაში, თუ სასამართლო
ამის გასაგებად მიმართავს პროფილირების საზოგადოებას (ჩვეულებრივ
იგულისხმება სპეციალურად მომზადებული სამართალდამცავები), მათი პასუხი
განსხვავებული იქნება იმ პასუხისაგან, რომელსაც ისინი მიიღებდნენ, თუკი
მიმართავდნენ იურიდიულ ფსიქოლოგებს, რომლებიც კრიმინალური
პროფაილირების სფეროში კვლევებს ატარებენ. და რომელს უნდა ენდოს
მოსამართლე ამ შემთხვევაში? რომელია კრიმინალური პროფაილირების
რელევანტური სამეცნიერო საზოგადოება?

დაუბერტის (Daubert) კრიტერიუმი ამ განუსაზღვრელობის საკითხი აშშ-ს

უზენაესმა სასამართლომ Daubert VS Merrell Dow Pharmaceuticals საქმეზე
გადაწყვიტა, როდესაც უფრო კონკრეტული დასაშვებობის კრიტერიუმი
განისაზღვრა. დაუბერტმა მერელს უჩივლა, რადგან სჯეროდა, რომ იმ დღეს როცა
ორსული დედამისი ცუდად გახდა, მას წამლები ჰქონდა მიღებული, რამაც მისი
დაბადების დეფექტები გამოიწვია. სასამართლოზე მერელმა წარადგინა ექსპერტები,
რომლებიც ამტკიცებდნენ, რომ წამალ Bendectin-ის მიღება არ იწვევდა დაბადების
დეფექტს. მეორე მხრივ, დაუბერტმა წარადგინა ექსპერტები, რომლებიც
ამტკიცებდნენ რომ ეს წამალი იწვევდა დაბადების დეფექტს. ორივემ, სახელმწიფო
და სააპელაციო სასამართლომ, უარყო დაუბერტის მიერ წარდგენილ ექსპერტთა

42
მტკიცებულებები, რადგან მიიჩნია, რომ მეთოდები, რომლებითაც ეს დასკვნა იყო
მიღებული, არ იყო გაზიარებული რელევანტური სამეცნიერო საზოგადოების მიერ.
აშშ-ს უზენაეს სასამართლოში დაუბერტის ადვოკატებმა გაასაჩივრეს სახელმწიფო
და სააპელაციო სასამართლოების "ზოგადი მიღების (აღიარების)" ინტერპრეტაცია.

ამ საკითხთან დაკავშირებით აშშ-ის უზენაესმა სასამართლომ განაცხადა,

იმისათვის რომ სამეცნიერო მტკიცებულება მიღებული იყოს სასამართლოში ის უნდა

(1) იყოს დადასტურებული კვალიფიციური ექსპერტების მიერ;

(2) იყოს რელევანტური;
(3) იყოს საიმედო (იგულისხმება მეცნიერულად ვალიდური);

აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ, იმისათვის რომ დახმარებოდა მოსამართლეებს

მტკიცებულების ვალიდურობის შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისას, განსაზღვრა 4
სპეციფიკური კრიტერიუმი, რომელსაც დღეს დაუბერტის კრიტერიუმს უწოდებენ.
ამის მიხედვით მეცნიერული მტკიცებულება ვალიდურია, თუ:

(1) კვლევა სწორადაა მიმოხილული;

(2) კვლევა არის ტესტირებადი (ექსპერიმენტების საშუალებით);
(3) კვლევა განსაზღვრავს ცდომილების დონეს;
(4) კვლევა აკმაყოფილებს პროფესიულ სტანდარტებს;

43
 Case study

შენ ხარ მოსამართლე

წარმოიდგინე, რომ შენ მოსამართლე ხარ. საქმე, რომელმაც მედიის ყურადღება
მიიპყრო, მოიცავს შავკანიან ბრალდებულს, რომელმაც, როგორც ამბობენ ჩაიდინა
სასტიკი შეიარაღებული ძარცვა სასურსათო მაღაზიაში. გამოძიების პროცესში
გამოვლინდა ორი თვითმხილველი, ორივე თეთრი კანისფერით. ბრალდებულის
ადვოკატი ცდილობს წარადგინოს ფსიქოლოგის ექსპერტული ჩვენება, რომლის
თანახმადაც არსებობს გარკვეული ფაქტორები, რომელთა გამოც მოწმეები ვერ
შეძლებენ ზუსტ იდენტიფიკაციას. ექსპერტული ჩვენება ეფუძნება რასობრივი
იდენტიფიკაციის პრობლემებს და მოვლენის შემდგომ მიღებული ინფორმაციის
გავლენას მეხსიერებაზე.
თქვენი გადასაწყვეტია მიიღებს თუ არა სასამართლო ამ ჩვენებას.

მიუხედავად იმისა, რომ სწორი მიმართულებით ბევრი პოზიტიური ნაბიჯი

გადაიდგა, დაუბერტის საქმეს გაურკვეველს ტოვებს ის, რომ ინდივიდუალური
ჩვენების შეფასების მიზნით იდენტიფიცირებულ კრიტერიუმს, ჰქონდა
მიზანმიმართული გავლენა - გაეზარდა ხარისხის ბარიერი, რომელიც უნდა
გადაელახა ექსპერტულ მტკიცებულებას, რათა ეღიარებინათ ის სასამართლოში.
კრიტერიუმები გაიზარდა იმდენად, რამდენადაც სასამართლო კრიტიკულად
შეისწავლიდა ექსპერტების კვალიფიკაციას, მაგრამ, როგორც ჩანს, მან გავლენა არ
მოახდინა ვალიდურობის და სანდოობის შეფასებაზე.

44
 Bo New Jersey vs. Fortin (1999–2000)
x 1.5

1995 წლის 3 აპრილს სტევენ ფორტინმა გააუპატიურა და მოკლა ვიკი

გარდნერი. ფორტინმა აღიარა დანაშაული და მას 20 წლით თავისუფლების აღკვეთა
მიუსაჯეს. 1994 წელს ნიუ ჯერსიში გააუპატიურეს და მოკლეს მელისა პადილია. ნიუ
ჯერსის შტატმა დაიქირავა FBI-ს აგენტი როი ჰეზელვუდი და დაავალა გაერკვია იყო
თუ არა ეს ორი დანაშაული დაკავშირებული ერთმანეთთან და ჩადენილი იყო თუ
არა ერთი ადამიანის მიერ. ჰეზელვუდმა დაასკვნა, რომ ორივე დანაშაული ჩადენილი
იყო ფორტინის მიერ. რომ ეს ორი საქმე იყო იდენტური როგორც ქცევით, ისე
მოტივაციით. ჰეზელვუდი ამბობდა რომ ეს ორი დანაშაული იმდენად ჰყავს
ერთმანეთს, შეუძლებელია ისინი სხვადასხვა ადამიანს ჩაედინა.
მიუხედავად ბრალდებულის მტკიცებისა, რომ მას არ ჩაუდენია ეს დანაშაული,
სასამართლომ მაინც მიიღო ჰეზელვუდის ჩევნება და ფორტინს დაუმატა სასჯელი
მელისას გაუპატიურებისა და მკვლელობისთვის. ამ დროს ექსპერტული ჩვენების
მისაღებობის ჯერ კიდევ ძველი სტანდარტი გამოიყენებოდა.
სააპელაციო სასამართლომ უარყო ჰეზელვუდის ექსპერტული ჩვენება.
სააპელაციო სასამართლომ დაუბერტის კრიტერიუმზე დაყრდნობით დაასკვნა, რომ
ეს ჩვენება არ იყო მეცნიერულად ვალიდური. 2000 წელს ნიუ ჯერსის უზენაესი
სასამართლო დაეთანხმა ამ გადაწყვეტილებას. მათ ასევე მიუთითეს დაუბერტის სხვა
პრობლემური კრიტერიუმები.

45
 საგამოძიებო ფსიქოლოგია(IP-Investigative Psychology)

საგამოძიებო ფსიქოლოგია(IP-Investigative Psychology) წარმოადგენს

იურიდიული ფსიქოლოგიის ქვე-დარგს, რომელიც შეისწავლის დამნაშავეებს და
დამნაშავეთა დაკავების პროცედურებს, რომლებიც გამოიყენება
მართლმსაჯულებისთვის მათ წარსადგენად (David Canter, Donna Youngs, 2009).
მიმართულება ეხება დანაშაულში ჩართულ ყველა პირს(დამნაშავე, სავარაუდო
დამნაშავე, მოწმე, დაზარალებული) და მათი ფიქრების, გრძნობებისა და ქმედების
გამოძიებას. შესაბამისად არსებული მიმართულების მთავარს მიზანს საგამოძიებო
პროცესის და შემდგომი იურიდიული პროცედურების რელევანტურად წარმართვა
წარმოადგენს. ამრიგად, IP დაინტერესებულია ფსიქოლოგიის შემოყვანით
დანაშაულის მართვის, დევნისა და გამოძიების პროცესში.

საგამოძიებო ფსიქოლოგია ემყარება რამდენიმე პრინციპს :

• ყველანაირი საგამოძიებო პროცესი არის გადაწყვეტილების მიღების ფორმა,

რომლის დროსაც ხდება ინფორმაციის მიღება. ამ ინფორმაციაზე და ქმედებებზე
დაყრდნობით კეთდება დასკვნები, რომლებიც უფრო დიდ დასკვნებს ედება
საფუძვლად. ეს ციკლი მეორდება მანამ, სანამ გამოძიება თავის მიზანს არ მიაღწევს.
• დანაშაულებრივი ქმედებებისა და ამ ქმედებათა ეფექტური ახსნის ეფექტური
მოდელების გაააზრება ხელს უწყობს საგამოძიებო პროცესს.
• საგამოძიებო პროცესს ხელს უწყობს იმ მნიშვნელოვანი ასპექტების
იდენტიფიკაცია, რომელზეც დანაშაულებრივი ქმედებაა დაფუძნებული -
ყველაფერი, რასაც დანაშაული მოიცავს და, ასევე ფსიქოლოგიური და საგამოძიებო
თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი საკითხები.
• ეს მოდელები ხელს უწყობს პრობლემის გადაჭრის ცენტრალურ პროცესს,
რომელიც მოიცავს დასკვნების გაკეთებას ინფრომაციის ერთი მნიშვნელოვანი

46
ქვესიმრავლიდან, მეორე ქვესიმრავლეზე (მაგ. დამნაშავის პიროვნული
მახასიათებლებიდან დანაშაულის ჩადენის დეტალებზე).
• ეფექტური დასკვნების გასაკეთებლად მნიშვნელოვანია შეგვეძლოს
დამნაშავეებს და დანაშაულებებს შორის სანდო და ვალიდური განსხვავებების პოვნა.

საგამოძიებო ფსიქოლოგია ბევრად მეტია ვიდრე სერიული მკვლელების

პროფაილების წარმოება, როგორც ამას ბევრი მიიჩნევს. ის გულისხმობს
ფსიქოლოგიის ემპირიული მონაპოვარის ინტეგრაციას საპოლიციო და სხვა სახის
საგამოძიებო აქტიობებში. ის მოიცავს დანაშაულის ყველა იმ ფორმას, რომლებიც
შესაძლოა იყოს ან არ იყოს საპოლიციო გამოძიების ნაწილი (ზოგიერთი გამოძიება არ
იწარმოება საპოლიციო სისტემის მიერ. მაგალითად, როგორიცაა სადაზღვევო
თაღლითობა, ბოროტი განზრახვით ხანძრის გაჩენა, გადასახადების გადაუხდელობა
ან საბაჭი და სააქციზო უფლებების დარღვევა).

დანაშაული ყევლაგანაა. ის დომინირებს გაზეთებში და ახალი ამბების

გადაცემებში. ის არის ტელევიზიაში, კინოში, წიგნის მაღაზიაში. მთავრობა ხშირად
აცხადებს, რომ შეძლო დანაშაულის გახსნა და დამნაშავის დაჭერა. თუმცა რაც ხალხს
ყველაზე მეტად მოსწონს, ეს იმის გაგებაა, როგორ დააკავეს დამნაშავე და
წარუდგინეს მართლმსაჯულებას. დამნაშავის გამოვლენა და მისი სასამართლოში
წაყვანა კომპლექსურ პატერნებს მოითხოვს, რომლებიც შესაძლოა დაფუძნებული
იყოს ფსიქოლოგიურ კონცეპტებზე, თეორიებზე, მეთოდებსა და კვლევის შედეგებზე.
დანაშაულის გამოძიების ნებისმიერი ასპექტი უფრო ეფექტური იქნება, თუკი ის
დაეყრდნობა ფსიქოლოგიურ და სოციალურ მეცნიერებებზე დაფუძნებულ
ბიჰევიორალურ მეცნიერებებს. ამ მეცნიერებებმა ადამიანის ქცევის შესახებ მრავალი
საინტერესო რამ აღმოაჩინეს, შესაბამისად საგამოძიებო ფსიქოლოგიის გავითარებას
იწვევს დანაშაულთან ეფექტური გამკლავებისა და მისი აღმოფხვრის მცდელობათა
ერთობლიობა.

47
 დღეს ბევრ მეცნიერებას შეაქვს წვლილი დანაშაულის გამოვლენისა და
დანაშაულთა მართვის სფეროში. დნმ-ის იდენტიფიკაცია და იურიდიული
პროცედურების ფართო სპექტრი ისევეა კრიმინალური გამოძიების ნაწილი, როგორც
სატელევიზიო გადაცემებში აჩვენებენ ხოლმე. ფსიქოლოგიის წვლილი ნელ-ნელა
ვითარდება, რათა შეესაბამებოდეს ბუნებრივ მეცნიერებათა განვითარებას და მათ
წვლილს. IP-ში თავმოყრილია ის მრავალი გზა, რომლითაც ფსიქოლოგია შეძლებს
პოლიციის დახმარებას. გამოყენებით ფსიქოლოგიაში IP სწრაფად განვითარებადი
მიმართულებაა, რომელიც აერთიანებს იმ სხვადასხვა ასპექტებს, რომლითაც
ფსიქოლოგიას სამოქალაქო და კრიმინალური გამოძიების დახმარება შეუძლია.

სარგებელი, რომელიც ფსიქოლოგიას საპოლიციო სისტემისთვის მოაქვს,

ხშირად „დამნაშავეთა პროფაილირების“ ტერმინითაა ცნობილი.

1999 წელს Collins Concise Dictionary პროფაილის ორგვარ განმარტებას

გვთავაზობს: (1) მოკლე ბიოგრაფიული მონახაზი ან (2) გრაფა სადაც პიროვნება,
სფერო ან ობიექტი დახასიათებულია სხვადასხვა ტესტირებული მახასიათებლებით.

დამნაშავის პროფაილირება არის პროცესი, რომლის დროსაც ინდივიდები,

ეყრდნობიან თავიანთ კლინიკურ ან სხვა სახის პროფესიულ გამოცდილებას და
აკეთებენ დასკვნებს დამნაშავის პიროვნული ნიშნებისა და დანაშაულის დინამიკის
შესახებ. ისინი ასევე მნიშვნელოვან მიგნებებს აკეთებენ დამნაშავის ქცევის, ოჯახის
ან მისი კრიმინალური ისტორიის შესახებ. აქ შგვიძლია ორი მიმართულება
გავმიჯნოთ: მეცნიერული და კლინიკური(დედუქციური). მეცნიერული
ფსიქოლოგიის პერსპექტივიდან, მიუღებელია პროფაილირების პროცესი
დაფუძნებული იყოს პიროვნულ ინდივიდუალურ განსჯებზე, ის უნდა
ეფუძნებოდეს ცვლადის ემპირიულად გამართული გზებით შესწავლას. კლინიკური
ფსიქოლოგები პაციენტის შესახებ აზრის შესაქმნელად იყენებენ თავიანთ
გამოცდილებასა და მსჯელობას. ამის საპირისპიროდ მეცნიერული მიდგომის
განსჯები დაფუძნებულია ფრთხილ გაზომვებსა და სტატისტიკურ მონაცემებზე.

48
მაგალითად დედუქციური მიდგომა შესაძლოა ეყრდნობოდეს პირის მიერ
განხორციელებული ქცევის მოტივაციის განსაზღვრას პროფაილერის
ინდივიდუალური გამოცდილებიდან გამომდინარე, როდესაც მეცნიერული
მიდგომა ეყრდნობა დამნაშავეთა კატეგორიის კონკრეტული საკვლევი
ინსტრუმენტის საშუალებით შესწავლას.

შესაბამისად საგამოძიებო ფსიქოლოგია ცდილობს დაეყრდნოს არა

კლინიცისტის მიერ შექმნილ ინდივიდუალურ პროფილს, არამედ დამნაშავის ტიპის
შესახებ არსებულ ფსიქო-სოციალური კვლევის შედეგებს, არსებული მიდგომა
საშუალებას იძლევა დანაშაულის გახსნა და გამოძიება დაეყრდნოს უფრო სანდო და
ვალიდურ მოსაზრებებს ამა თუ იმ დამნაშავეების შესახებ და შესაბამისად უფრო
ეფექტურად წარმართონ დანაშაულის გამოძების პროცესი.

შეჯამებისათვის შეიძლება ვთქვათ, რომ საგამოძიებო ფსიქოლოგია

წარმოადგენს იურიდიული ფსიქოლოგიის ქვე-მიმართულებას, რომელიც
კონცენტრირებულია უშუალოდ საგამძიებო პროცესის გაუმჯობესებაზე, რაც
შესაბამისად ავიწროებს დარგის სამუშაო აღწერას და უფრო აკონკრეტებს
ფსიქოლოგის ფუნქცია მოვალეობებს.

ბარიერი მეცნიერულ და პოლიციურ საქმიანობას შორის

საგამოძიებო ფსიქოლოგია, ისევე როგორც იურიდიული ფსიქოლოგია,

ეყრდნობა სამართლებრივი სფეროს ხარვეზებს, რომელთა მოგვარებაც
შესაძლებელია ფსიქოლოგიისა და ემპირიულად გამართული კვლევის საშუალებით.
საგამოძიებო და კრიმინალური ფსიქოლოგიის სფეროში დასაქმებულ ფსიქოლოგთა
ერთ-ერთი პრინციპული გამოწვევაა, პოლიციელთა ღიაობის გაზრდა, აკადემიურ
და სამეცნიერო საქმიანობასთან მიმართებით. მათი დარწმუნება, რომ აკადემიურ
სფეროში ჩატარებული კვლევები და სამეცნიერო მიღწევები, ატარებს პრაქტიკულ

49
ხასიათს და შესაბამისად მისი საგამოძიებო პროცესში დანერგვა პრინციპული და
პრქტიკის განვითარებისათვის აუცილებელი კომპონენტია.

საპოლიციო სისტემაში მუშაობის პროცესში, ძირითად პრობლემას

წარმოადგენს არა მასალისა და თეორიული/პრაქტიკული ცოდნის ნაკლებობა,
არამედ არსებული ცოდნის პრაქტიკულ დანიშნულებაში პოლიციელის დარწმუნება.
უმრავლეს შემთხვევაში პოლიციელთა დამოკიდებულება ფსიქოლოგის
რეკომენდაციებისა და სწავლების მიმართ ნეგატიურია, რაც შესაბამისად ართულებს
მეცნიერულად შემოწმებული მეთოდების საგამოძიებო სისტემაში დაგეგმვას.
დრამმონდის(Drummond, 1976) მოსაზრებით ღიაობა საპოლიციო სისტემებში ბოლო
დეკადის განმავლობაში უკეთესობისაკენ შეიცვალა, თუმცა თვითონვე აღნიშნავს,
რომ (1981) ნაკლოვანებები ამ ორი სფეროს დაახლოების მიმართულებით, ჯერ კიდევ
საკმარისზე მეტია4.
განსხვავება საპოლიციო და აკადემიურ/სამეცნიერო კულტურებს შორის
მოიცავს როგორც რაოდენობრივ ასევე თვისებრივ ცვლილებებს. არსებული
პრობლემატიკის მკვლევართა აზრით(Canter,2003), სხვაობა ამ ორი კულტურის
წარმომადგენელთა შორის იმდენად ფუნდამენტურია, რომ ზეგავლენას ახდენს
როგორც აზროვნების სტილზე, ასევე მათი ქცევითი აქტიობების ესკიზურ ხატებზეც.
ქანტერის აზრით, მძირითად სხვაობას საპოლიციო და სამეცნიერო/აკადემიურ
კულტურებს შორის წარმოადგენს დამოკიდებულება 1. ინფორმაციის მოპოვების
მიმართ, 2.უპირატესობის მინიჭება მეთოდის/მეთოდოლოგიის არჩევისას.
3.ადამიანთა ქცევის ახსნის საფუძველი, 4. განწყობები ცოდნასთან მიმართებით, 5.
დამოკიდებულება დროით პერსპექტივასთან მიმართებით(იხ. ცხრ #1).

4დრამმონდმა არსებული მოსაზრება გამოიტანა, იორკშირის სერიული მკვლელობათა გამოძიების

საქმეზე დაკვირვებით, სადაც ის საგამოძებო დანაყოფს ეხმარებოდა როგორც კონსულტანტი.

50
 ცხრილი #1. პოლიციური და სამეცნიერო კულტურების შედარება
პოლიციური კულტურა სამეცნიერო კულტურა
ინფორმაციის მტკიცებულება მონაცემი
მოპოვების მიმართ
მიდგომა

უპირატესობა პროცესიდან მეცნიერული

მეთოდოლოგიის გამომდინარე მეთოდი
არჩევისას

ადამიანთა ქცევების ინდივიდუალური ჯგუფური

ახსნა ქეისიდან გამომდინარე ნორმებიდან გამომდინარე
(ფსიქოლოგიური
თეორიები)

განწყობები გასაიდუმლოება პუბლიკაცია

ცოდნასთან მიმართებით

დროითი მოკლე ხნიანი გრძელ-ვადიანი

პერსპექტივა

მონაცემი მტკიცებულების წინააღმდეგ

ხშირ შემთხვევაში როდესაც საუბარი მიდის აკადემიურ და პოლიციურ

კულტურებს შორის არსებული სხვაობების შესახებ, ფუნდამენტურ სხვაობად
განიხილავენ, არსებულ კულტურათა დამოკიდებულებას ინფორმაციის მიმართ.
ოპერაცია ტრინიტის(Operation Trinity ) უფროსმა გამომძიებლმა ვინს
მაკფადდენმა (Vince Mcfadden) პირველად აღნიშნა, რომ გამოძიების პროცესში

51
პოლიციელი ეძებს მტკიცებულებას, რომელიც დაეხმარება მას გაამყაროს საკუთარი
საგამოძიებო ჰიპოთეზა და გაიტანოს საქმე სასამართლოში, როდესაც მეცნიერი ეძებს
ინფორმაციას რომელიც დაეხმარება მას საკუთარი კვლევის ჰიპოთეზის
შემოწმებაში(reported in Canter,1995). ამ შემთხვევაში უნდა დავაკვირდეთ, ამ ორი
დარგის სპეციალისტთა დამოკიდებულებას საქმინაობის პროცესის წარმოების
მიმართ. გამომძიებლისათვის მტკიცებულება არის ვალიდური ან არავალიდური და
შესაბამისად მტკიცებულების სასურველობა/არასასურველობაც მის მთავარ
საგამოძიებო ვერსიაზეა დმოკიდებული, რაც ხშირ შემთხვევაში ხდება შეცდომის
წყარო, რადგანაც პიროვნების ფსიქოლოგიური თავისებურებებიდან გამომდინარე
ხშირად სასურველი და რეალური მოვლენა შეიძლება ერთმანეთში იქნეს არეული.
ადამიანის ფსიქოლოგიური თავისებურებიდან გამომდინარე გამომძიებელმა
შეიძლება ორაზროვან ფაქტს მისცეს მისთვის სასურველი ინტერპრეტაცია მისი
წინარე გამოცდილების, სტერეოტიპთა სისტემის, წინასწარი განწყობების
საფუძველზე. ამას ემატება ადამიანის კოგნიტური სიძუნწის ფაქტორიც,
გამომძიებელი ცდილობს მალე მოიმთავროს, მალე მიიყვანოს გამოძიება ბოლომდე,
შესაბამისად ის დიდად არ იწუხებს თავს, რომ გამოძიება ყოველმხრივ აწარმოოს5.
შესაბამისად გამომძიებლის განწყობა გამოძიების პროცესის მიმართ შედარებით
ტენდენციურია და ორიენტირებულია მიზნის მიღწევაზე, ამ შემთხვევაში
გამოძიების პროცესის მალე დასრულებაზე.
მეცნიერული მიდგომის მქონე პირისათვის გამოძიება წარმოადგენს კვლევას,
რომელსაც გააჩნია სამუშაო ჰიპოთეზა და შესაბამისად, კვლევის მიზანს
წარმოადგენს არა გამოძიების დასრულება არამედ ჰიპოთეზის შემოწმება.
მეცნიერული მიდგომიდან გამომდინარე ასევე დამატებითი ფაქტორია, ის რომ
კვლევის სრულფასოვან შედეგად ითვლება როგორც ჰიპოთეზის დამტკიცება ასევე

5 საქმე კიდევ უფრო რთულდება, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში თუკი საგამოძიებო დანაყოფში

საქმიანობა არასწორადაა გადანაწილებული და საქმის გამომძიებელს, მიმდინარე საქმის
პარალელურად ემატება სხვა მნიშვნელოვანი ან ნაკლებ მნიშვნელოვანი დავალებები. არსებული
ტენდენცია შეიმჩნევა ქართულ საგამოძიებო სივრცეში, რაც მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენს
შესრულებული საქმიანობის ხარისხზე.

52
უარყოფა, შესაბამისად მკვლევარს არა აქვს ტენდენცია(ცნობიერად თუ
არაცნობიერად) იყოს სუბიექტური გამოძიების პროცესის მიმართ და შესაბამისად
გამოძიების პროცესში ორიენტირებულია არა კონკრეტული მტკიცებულების
მოპოვებაზე, არამედ ზოგადად მაქსიმალური შესაძლო ინფორმაციის მოძიებაზე.
მტკიცებულება საჭიროა ქეისის გასახსნელად, ხოლო მეცნიერის მიერ მოპოვებული
ინფორმაცია ქეისის გახსნის გარდა საჭიროა ზოგად ფსიქოლოგიური თეორიებისა და
მოდელების შემოწმების და შემუშავებისათვის.
პოლიციელისათვის ინფორმაციასთან მუშაობის პროცესში მნიშვნელოვანია
ინფორმაციის ვარგისიანობა და გამოყენების არეალი, როდესაც მეცნიერისათვის
მეტი დატვირთვის მქონეა უშუალოდ მუშაობის პროცესი. შესაბამისად
გამომძიებლის მიერ ინფორმაცია, რომელიც ქეისის გახსნაში არ ეხმარება,
უგულვებელყოფილია ან გადადებულია გვარდზე, როდესაც მეცნიერი ამის
საპირისპიროდ არსებულ ინფორმაციას აგროვებს, ახდენს აკუმულირებას და
აანალიზებს მას, მისი სამომავლო გამოყენების მიზნით. არსებული დებულების
ადეკვატურობაზე საუბრობს Canter (1995) როდესაც მის მიერ დაწერილი ანგარიში,
გეოგრაფიული პროფილირების შესახებ, გამოყენებული არ იქნა იორკშირის მანიაკის
ძიების საქმეში, ხოლო უშუალოდ გეოგრაფიული პროფაილირების მნიშვნელობაზე
საუბარი, მომხდარი ფაქტიდან წლების შემდეგ დაიწყეს.

მეცნიერული მეთოდი, პროცესიდან გამომდინარე მეთოდის წინააღმდეგ

პოლიციის ოფიცრები ხშირ შემთხვევაში, შეზღუდულები არიან საგამოძიებო

საქმიანობის მიმდინარეობის პროცესში და მათი საქმიანობის პროცესი
კონტროლდება სისხლის სამართლის კოდექსიდან და პროცესუალური ნორმებიდან
გამომდინარე. პროცესი კარნახობს მათ როგორ უნდა მოიქცენ, როგორ არ უნდა
მოიქცენ, რა გამოადგებათ სასამართლოში და რა არ გამოადგებათ.

53
 მეცნიერები პირიქით, მათ აქვთ ინტელექტუალური თავისუფლების
ფუნდამენტური უფლება და შესაბამისად საკუთარ თავს არ ზღუდავენ კონკრეტული
პროცესუალური ნორმებით. მეცნიერები ორიენტირებულნი არიან ალტერნატიული
ჰიპოთეზების ტესტირებასა და მათ შეფასებაზე მეცნიერული თვალსაზრისით.
მეცნიერები ხშირად უშვებენ შეცდომებს და ამ შეცდომების საშუალებით სწავლობენ
და ამაში არაფერია საგანგაშო, როდესაც შეცდომა პოლიციელისათვის შეიძლება
ფატალური აღმოჩნდეს.

ტენდენცია ქეისის წინააღმდეგ

პოლიციელი ორიენტირებული კონკრეტული ქეისის ინდივიდუალური

გასაღების პოვნაზე. როდესაც მეცნიერი ინდივიდუალურ ქეიის უყურებს, როგორც
კონკრეტული ნორმირებული ჯგუფის წარმომადგენელს, რომლისგანაც მან იცის რას
უნდა მოელოდეს და აქვს კონკრეტული წინასწარმეტყველებების გაკეთების
შესაძლებლობა. მეცნიერი პოლიციელისაგან განსხვავებით კარგად ერკვევა
სტატისტიკაში, ალბათობის თეორიაში და კონკრეტულ სტატისტიკურ მონაცემებზე
დაყრდნობით შეუძლია ზოგადი დასკვნის გაკეთება ინდივიდუალური ქეისის
თავისებურების შესახებ. განსაკუთრებით თუკი არსებული მიმართულებით უკვე
ჩატარებულია კვლევები და არსებობს კონკრეტული რეკომენდაციები.

პუბლიკაცია გასაიდუმლოების წინააღმდეგ

პოლიციურ სტრუქტურაში დასაქმებული პირების ერთ-ერთ თავისებურებას

წარმოადგენს, მათი დამოკიდებულება ინფორმაციის საჯაროების მიმართ,
საპოლიცო უწყებათა წარმომადგენლები უმრავლეს შემთხვევაში ერიდებიან
ინფორმაციის არამარტო გასაჯაროებას, არამედ ერთმანეთისათვის გაზიარებასაც.
რაც თავისთავად გამოცდილებისა და ცოდნის მარაგის გაზრდას არ იწვევს.

54
მეცნიერებაში კი ცოდნის და გამოცდილების ზრდა დამოკიდებულია ზუსტად
ინფორმაციის გაზიარების ხარისხზე, რაც უფრო მეტია თანამშრომლობა მეცნიერთა
შორის მით უფრო გეომეტრიული პროგრესიით იზრდება მათ მიერ დაგროვილი
ცოდნა, რადგანაც ხდება ცოდნის ერთ ადგილზე აკუმულირება და მისი გამოყენება
ნებისმიერი მსურველის მიერ. პოლიციურ უწყებებში არსებული სპეციფიკა
უმრავლეს შემთხვევაში სრულიად უგულვებოლყოფილია.
მეცნიერებში ცოდნა გარეთაა გატანილი, ცოდნა ობიექტური რეალობაა,
რომელზე შეხებაც ნებისმიერ მსურველს შეუძლია. პოლიციურ უწყებებში კი ცოდნა
კონკრეტულ სპეციალისტთა საკუთრებაა და ამ „საკუთრებასთან“ შეხება არც ისეთი
იოლი საქმეა.

გრძელვადიანი მიზნები მოკლევადიანი მიზნების წინააღმდეგ

პოლიცელის საქმიანობის მიზანი შეზღუდულია „აქ და ამჟამად“ პრინციპის

მიხედვით, საზოგადოება მისგან მოელის მომენტალურ შედეგს, როდესაც
აკადემიური ცხოვრება უფრო ხანგრძლივ პერსპექტივაზეა ორიენტირებული და
ფაქტიურად უხეშად, რომ ვთქვათ „საჩქარო არაფერი აქვს“. პოლიციელი
ორიენტირებულია კონკრეტული დამნაშავის დაჭერაზე, როდესაც მეცნიერის
მიზანია ამ დამნაშავის დაჭერისას მიღებული ცოდნა გამოიყენოს ზოგადად
დანაშაულთან ბრძოლისათვის. შესაბამისად განსხვავებული მიზანი და დროითი
პერსპექტივა აყალიბებს თითოეული სფეროს წარმომადგენელის ქცევით შაბლონს,
რომელიც როგორც აღვნშნეთ საკმაოდ განსხვავებულია ერთმანეთისაგან.
ყოველივე ზემოტთქმულიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ ამ ორი კულტურის
წარმომადგენლებს ჭირდებათ ერთმანეთი მათ წინაშე დასმული მიზნების
გადასაწყვეტად.

55
 ფსიქოლოგიური თვალსაზრისიდან გამომდინარე ძნელია ერთი ადამიანის
აზროვნების სტილი შეცვალო მეორეთი, შესაბამისად მრავალ საპოლიციო
უწყებაში(მაგ. ბრიტანეთი, ა.შ.შ., ისრაელი და ა.შ.) არც ცდილობენ პოლიცელთა
„ფსიქოლოგიურ ასპექტებში“ გადამზადებას, არამედ საგამოძიებო პროცესში რთავენ
მეცნიერებს ექსპერტის სტატუსით. არსებული თვალსაზრისით საქმიანობის
კომბინირება შედარებით მომგებიანია და ეფექტურია. შესაბამისად არსებული
კურსის მიზანს წარმოადგენს არა გამომძიებლის არამედ ფსიქოლოგი-
კონსულტანტის მომზადება საგამოძიებო და კრიმინალური ფსიქოლოგიის შესავალ
ნაწილში.

არსებულ თავზე მუშაობდნენ:

❖ ხატია მუკბანიანი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ მარიამ ნასარიძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

რედაქტირება:

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

56
 თავი #2-პიროვნება და ქცევა

ადამიანის ქცევა რთული მოვლენაა, რომელსაც მრავალი ფაქტორი იწვევს.

თითოეული ცალკეული მოქმედება, პიროვნების მთლიანი სამოქმედო სქემის
ნაწილია. ადამიანის განვითარების პროცესში, მარტივი ქცევები გარდაიქმნებიან
უფრო რთულ ქცევით სტრატეგიებად, რის შედეგადაც ყალიბდება პიროვნების
ქცევის ტიპი. ადამიანი ქცევას ახორციელებს მოთხოვნილებების
დასაკმაყოფილებლად. შესაბამისად, პიროვნების მოთხოვნილებები,
მიდრეკილებები, ინტერესები და თავისებურებები, ყველაზე კარგად, სწორედ, მის
ქცევაში ვლინდება.

პიროვნების და ზოგადად ადამიანის აქტივობის ასახსნელად, როგორც

ფილოსოფიაში, ასევე სხვა სამეცნიერო დარგებში, ფართოდაა გავრცელებული,
ქცევის ახსნის კაუზალური6 მოდელი. ადამიანის ქცევას ყოველთვის იწვევს
გარკვეული ფაქტორი (ან ფაქტორთა ჯგუფი), ქცევა და მისი მიზეზი ერთმანეთთან
მიზეზ-შედეგობრივ კავშირში იმყოფება. ტრადიციულად ქცევის გამომწვევი
ფაქტორები იყოფა ორ ჯგუფად, ესენია ბიოლოგიური ფაქტორები, კერძოდ კი
გენეტიკა7 და სოციალური ფაქტორები (გარემო)8. ბიოლოგიური მიდგომის
მომხრეები პიროვნების ქცევას მისი შინაგანი თანდაყოლილი იმპულსებით ხსნიან,
სოციალური თეორიების მომხრეები კი პიროვნებას პასიურ არსებად განიხილავენ და
მიიჩნევენ, რომ პიროვნების ქცევას აკონტროლებს გარემოს ფაქტორები. სოციალური
თეორიების მიხედვით, ადამიანი ექვემდებარება გარემოს ზემოქმედებას.

ზემოთ მოყვანილი ორფაქტორიანი მიდგომა, რომლის მიხედვითაც, ქცევას

იწვევს ბიოლოგიური და სოციალური ფაქტორების ერთობლივი მოქმედება,

6 კაუზალური - მიზეზ-შედეგობრივი
7 არსებულ თეორიათა კლასში იგულისხმება ბიჰევიორალური გენეტიკა, მოლეკულური გენეტიკა,
ევოლუციური ფსიქოლოგია და ა.შ.
8 არსებულ თეორიათა კლასში მოიაზრება ბიჰევიორიზმი და მასზე დაფუძნებული მიდგომები

სოციალურ-სტრუქტურული და სოციალური პროცესის თეორიები.

57
უარყოფილია სისტემური (ინტეგრირებული) მიდგომის თვალსაჩინო უპირატესობის
გამო (Еникеев, 2005). ორფაქტორიან მოდელში შეტანილია, მესამე გამაერთიანებელი
ფაქტორი „ფსიქიკა“, რომლის საშუალებითაც შეგვიძლია ვიგულისხმოთ, რომ
ადამიანის ქცევას განაპირობებს ბიო–ფსიქო–სოციალური ფაქტორი (სამფაქტორიანი
მოდელი). ფსიქიკის ფუნქციას ამ შემთხვევაში წარმოადგენს თანდაყოლილი
ბიოლოგიური მახასიათებლების (გენეტიკა) და გარემო (სოციალური) ფაქტორების
გაერთიანება. ქცევის ახსნის სამფაქტორიანი მოდელის მიხედვით, პიროვნების
თანდაყოლილი თავისებურებები გარემოსთან ურთიერთქმედების შედეგად,
პიროვნებას უყალიბებს ინდივიდუალურ ფსიქიკურ მახასიათებლებს, რომელიც
შემდგომში უშუალოდ პასუხისმგებელია ქცევითი აქტივობის განხორციელებაზე.
მკვლევართა აზრით (Lyman, 2014) ისევე როგორც გარემოს, ასევე ინდივიდში
არსებული ფსიქოლოგიურ სტრუქტურებს არ ძალუძთ უშუალო ზეგავლენის
მოხდენა ქცევის ფორმირებაზე. გარემო პირობები აისახებიან ინდივიდის
პიროვნული თავისებურებების ჭრილში და მათი ჯამური მდგომარეობა ახდენს
უშუალო ზეგავლენას ქცევის ფორმირებაზე. დანაშაული გამომდინარეობს
პიროვნების ინდივიდუალური თავისებურებებიდან, ხოლო სოციალური პირობები
და გარემო ახდენენ „დანაშაულის სცენის“ მომზადებას, თუმცა ამ სცენაზე მთავარი
აქტორი უშუალოდ პიროვნებაა (Antony Walsh, Craig Hemmens, 2011).

58
 ბიოლოგიური სოციალური
ფაქტორები ფაქტორები

ფსიქიკა

პიროვნება

ქცევა

კრიმინალური ქცევის გამომწვევ მიზეზებზე საუბრისას, ყურადღება უნდა

გავამახვილოთ შემდეგ პრინციპებზე:

I. კრიმინალური ქცევის, ისევე როგორც სოციალურად ნორმირებული ქცევის

ჩამოყალიბებაზე ზეგავლენას ახდენს არა ერთი ფაქტორი არამედ ფაქტორთა დიდი
ჯგუფი. შესაბამისად დამნაშავის ქცევის უკეთ გასაგებად აუცილებელია ისეთი
თავისებურებების განსაზღვრა როგორიცაა: მოტივაცია, ღირებულებები,
ანტისოციალური სტერეოტიპები და ა.შ.;
II. კრიმინალური ქცევა განსხვავდება სოციალურად მისაღები ქცევისაგან
არამარტო შინაარსით ასევე პიროვნების ფსიქიკური სისტემების ჩართულობის
ხარისხითაც. დამნაშავეთა უმეტესი ნაწილის ქცევისათვის დამახასიათებელია
სოციალურ-ღირებულებითი დამახინჯება და პრობლემები საკუთარი ქცევის
რეგულაციასთან/მართვასთან. თვითრეგულაციის დაბალი დონის გამო ინდივიდი
ვეღარ ახერხებს საკუთარი ანტი-სოციალური განწყობების გაკონტროლებას და რიგ
შემთხვევაში არა მხოლოდ კონტროლს კარგავს ამ განწყობებზე, არამედ არსებული
ანტისოციალურით ცვლის სოციალურად მისაღებ განწყობებს (ჩაანაცვლებს მათ);

59
 III. დანაშაულებრივი ქცევის ძირითადი მახასიათებელი მისი კონფლიქტურობაა.
დევიანტური ქცევა ყოველთვის საზოგადოებაში არსებული ნორმების
საწინააღმდეგოდ მოქმედებს. დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენისას იქმნება
კონფლიქტი როგორც ინდივიდის შიგნით (შიდა პიროვნული კონფლიქტი), ასევე
ინდივიდებსა და ჯგუფებს შორის;

ქცევის ფორმირების სამკომპონენტიანი მოდელი და განწყობის თეორია

განწყობა დიმიტრი უზნაძის დეფინიციით განისაზღვრება, როგორც

ყოველგვარი ფსიქიკური აქტივობის საფუძვლად მდებარე ფსიქიკური
მდგომარეობა (უზნაძე, 2009). თეორიის განვითარების შემდეგ ეტაპებზე, განწყობის
საშუალებით აიხსნა პიროვნების მიერ განხორციელებული მიზანშეწონილი ქცევა,
არსებულ ეტაპზე გადასვლით, განწყობა განისაზღვრა როგორც ერთ-ერთი
ფსიქიკური წარმონაქმნი, რომელიც აზრების, ემოციების, მოტივებისა და სხვა
ფსიქიკური ფაქტორების გვერდით განსაზღვრავს ადამიანის ქცევას (ნადირაშვილი,
2014).
ქცევის ფორმირების საფუძვლად, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ,
განსაზღვრავდენ შინაგან ფაქტორებს (მოთხოვნილება, მოტივაცია, გენეტიკური
თავისებურებები და ა.შ.), ან გარეგან ფაქტორებს (სოციუმის თავისებურება,
ეკონომიკური ფონი, საზოგადოების მოწყობის წესი). რაც თავისთავად ქცევის
აღწერის თვალსაზრისით ცალმხრივ მიდგომას წარმოადგენდა და შესაბამისად
მოწინააღმდეგეთა კრიტიკას ვერ უძლებდა. მაგალითად, დღემდე ფართოდ
გავრცელებული აბრაამ მასლოუს მოთხოვნილებათა თეორია, პიროვნების ქცევას,
მისი მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად განხორციელებულ მიზანმიმართულ
აქტივობად განიხილავს, რაც ვერ ხსნის თუ რატომ იქცევა ერთი და იგივე
მოთხოვნილების ეტაპზე მყოფი პიროვნება, ერთი და იგივე სიტუაციაში
სხვადასხვანაირად. ანალოგიური ნაკლოვანებით ხასიათდება ბიჰევიორისტული

60
მიდგომაც პიროვნების ქცევის ახსნის თვალსაზრისით, რადგანაც ვერ ხსნის
სრულყოფილად თუ რატომ ახორციელებენ პიროვნებები სხვადასხვა საპასუხო
რეაქციას ერთი და იმავე სტიმულზე.
განწყობის თეორიის საწყისს ეტაპზე, განიხილებოდა რომ განწყობის
ფორმირებისათვის საჭიროა პიროვნების მოთხოვნილება და ამ მოთხოვნილების
დაკმაყოფილებისათვის საჭირო შესაბამისი გარემო. მარტივად რომ ვთქვათ, თუკი
პიროვნებას აქვს „ვაშლის“ მოპოვების მოთხოვნილება, აუცილებელია რომ მის
გარშემო არსებობდეს შესაბამისი გარემოც, მაგალითად „ვაშლის ხე“. თუკი ორივე
ასპექტი ემთხვევა ერთმანეთს(მინდა ვაშლი და არსებობს ვაშლის მოპოვების
შესატყვისი გარემო) პიროვნებას უყალიბდება შესაბამისი განწყობა, რომელიც ხდება
მისი აქტიობის საფუძველი. სქემატურად არსებული პროცესი შეიძლება
წარმოვიდგინოთ შემდეგი სახით:

განწყობის განვითარების შემდეგ ეტაპზე ორკომპონენტიან მოდელს დაემატა

მესამე შემავსებელი კომპონენტი. შ. ნადირაშვილის აზრით (ნადირაშვილი.შ.1983)
იმისათვის, რომ განწყობა ჩამოყალიბდეს, გარდა მოთხოვნილებისა და სიტუაციისა
საჭიროა იმ ოპერაციათა სისტემა, რომელიც ამ ქცევის წარმატებით
განხორციელებისათვის არის საჭირო. განვიხილოთ ზემოთმოყვანილი ვაშლის

61
მაგალითი. სუბიექტს აქვს ვაშლის მოთხოვნილება და სიტუაციაც შესაბამისია, ანუ
ხედავს ვაშლის ხეს, უნდა ვიგულისხმოთ, რომ განწყობა ჩამოყალიბდება, მაგრამ რა
ხდება მაშინ თუკი ვაშლის მოპოვება ხეზე ასვლას საჭიროებს, ხოლო სუბიექტმა ხეზე
ასვლა არ იცის? სავარაუდოდ განწყობა არ ჩამოყალიბდება და შესაბამისად არც
ვაშლის მოპოვების ქცევაც განხორციელდება. მაგრამ, თუკი სუბიექტს აქვს
შესაბამისი უნარები (ოპერაციათა სისტემა), ვაშლის მოპოვების ქცევა ხდება
შესაძლებელი და შესაბამისად განწყობაც ყალიბდება. განწყობაში ასახულია
მოთხოვნილება, სიტუაცია და ესკიზურად, წინასწარ მომზადებულია ის ქცევა,
რომელიც უნდა განხორციელდეს (ნადირაშვილი შ.1983) აღნიშნული
სამკომპონენტიან მოდელს აქვს შემდეგი სახე:

ზემოთმოყნილი მოდელიდან, გამომდინარე შესაძლებელია დავასკვნათ, რომ

განწყობის მოდელი ახდენს საკუთარ თავში როგორც ვიტალისტური ასევე
მექანისტური მიდგომის გაერთიანებს. სამკომპონენტიანი მოდელის განხილვით

62
ჩვენ შეგვიძლია დავასკვნათ, განწყობის ჩამოყალიბებაზე ზეგავლენას ახდენს
სოციალური/გარეგანი ფაქტორები, კონკრეტულად კი სიტუაცია და შინაგანი
ფაქტორები მოთხოვნილება და ოპერაციათა სისტემა.

მოთხოვნილება და ქცევა

ადამიანი, როგორც ცოცხალი ინდივიდი, სინამდვილის ნაწილია, მაგრამ ამავე

დროს ერთგვარად მაინც გამოყოფილია სინამდვილისაგან და მთლიან სისტემას
წარმოადგენს, შესაბამისად ინდივიდი ცდილობს ამ მთლიანობის შენარჩუნებას და
წინააღმდეგობას უწევს გარემოს დამანგრეველ ზემოქმედებას, რაც მისი შინაგანი
სასიცოცხლო ძალების დახმარებით მიიღწევა. ინდივიდის მთლიანობის
შენარჩუნების ტენდენცია სასიცოცხლო მოთხოვნილებათა საფუძველზე
ხორციელდება (ნადირაშვილი, 2014). მოთხოვნილება წარმოადგენს პიროვნების
აქტივობის განმსაზღვრელ იმპულს. მოთხოვნილება წარმოადგენს იმ ხიდს რომლის
საშუალებითაც პიროვნება ახდენს გარემოსთან ურთიერთობას. მაგალითად, თუკი
პიროვნებას არ ექნებოდა შიმშილის განცდა, მას არ მოუწევდა საკვების ძიება და მისი
მოპოვების ახალ-ახალი გზები მოგონება. ინდივიდს თავისი მოთხოვნილების
შესახებ ცნობა გაუცნობიერებელი განცდების სახით ეძლევა და შესაბამისად თამამად
შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მოთხოვნილების ცნება ადამიანისათვის თანდაყოლილი და
გარკვეულ დონემდე უნივერსალურია. სათანადო ანალიზის შედეგად ირკვევა, რომ
ერთმანეთისაგან უნდა განვასხვავოთ მოთხოვნილებათა ორი სახე:

1. საგნობრივი მოთხოვნილებები (დანაკლისის შევსების, გამრავლების და

აგრესიის მოთხოვნილებები)
2. ფუნქციონალური მთხოვნილებები.

63
 საგნობრივი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება, რეალურად არსებული
საგნები საშუალებით ხდება, უზნაძის მიხედვით საგნობრივ მოთხოვნილებებზე
დაფუძნებულ ქცევას ექსტეროგენული ქცევა ეწოდება (უზნაძე, 2009).
ფუნქციონალური მოთხოვნილებები კი ადამიანს შინაგანი ძალების სპონტანური
გამოვლენისა და რეალიზაციის ტენდენციის სახით ეძლევა (ნადირაშვილი, 2014).
მოთხოვნილებები, მიუხედავად იმისა რომ თანდაყოლი ელემენტებს წარმოადგენენ,
მაინც განიცდიან გარემოს ზემოქმედებას და შესაბამისად სოციუმის კულტურული
და მორალური ზემოქმედების შედეგად შესაძლებელია მოდიფიცირდენ, თუმცა მათი
ძირითადი სახე და ხერხემალი მაინც იგივე შინაარსის რჩება. მაგალითად,
ფუნქციონალური მოთხოვნილება შეიძლება ტრანსფორმირედეს ერთ კულტურაში
ხელოვნების დარგში და მეორე კულტურაში დევიანტურ ქცევაში, მაგრამ მისი
შინაარსი და მიმართულება „აქტივობა“ იგივე რჩება.
დელიქვანტური ქცევის ჭრილში მოთხოვნილებას მნიშვნელოვანი როლი
უკავია, რადგანაც დელიქვანტურ ქცევათა გარკვეული წილი (ქურდობა, ყაჩაღობა,
ფინანსური დანაშაული) საგნობრივი მოთხოვნილებით შეიძლება იყოს
განპირობებული და დელიქვანტური ქცევა უბრალოდ ინსტრუმენტალურ
საშუალებას წარმოადგენდეს (ისევე როგორც აგრესიის მოთხოვნილება
ინტერპრეტირდება, რიგი თეორიების მიხედვით, როგორც მიზნის მიღწევის
ინსტრუმენტული საშუალება), არსებული მიზნის მიღწევისათვის. პიროვნება
იპარავს იმისათვის, რომ დაიკმაყოფილოს დანაკლისის მოთხოვნილება (შიმშილი).
მხატვრულ ლიტერატურაში, არსებული მოსაზრების ნათელი მაგალითია ვიქტორ
ჰიუგოს ისტორიული რომანი „საბრალონი“, სადაც პერსონაჟი ჩადის დელიკვანტურ
ქცევას-ქურდობას (იპარავს პურს), იმისათვის რომ დაიკმაყოფილოს დანაკლისის
მოთხოვნილება-შიმშილი. ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია ფუნქციონალური
მოთხოვნილების განხილვა დელიკვანტურ ჭრილში, რადგანაც არსებობს ადამიანთა
კატეგორია თანდაყოლილი ფსიქიკური გადახრით (ფსიქოპათები, სოციოპათები),
რომელთათვისაც დელიკვანტურ ქცევას საგნობრივი დატვირთვა არა აქვს და ის

64
მათთვის მისაღებია, როგორც აქტივობის პროცესი. მათთვის დანაშაული
წარმოადგენს არა ინსტრუმენსტს, არამედ თვითმიზანს ფუნქციონალური
მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად. ესეთი ტიპის ადამიანები უხეშად რომ
ვთქვათ თვითაქტუალიზირდებიან დევიაციური ქცევის საშუალებით.

ოპერაციათა სისტემა და ქცევა

იმისათვის რომ პიროვნებამ მიზანშეწონილი ქცევა განახორციელოს, უნდა

იცოდეს თუ რა ესკიზური სქემით უნდა მოიქცეს. ნებისმიერ მიზანშეწონილ ქცევას
აქვს თავისი ესკიზი და ადამიანები ხშირად ვერც ამჩნევენ ამ ესკიზების არსებობას.
მაგალითად, ყველამ ვიცით, როგორ უნდა დავკეტოთ სახლიდან გამოსვლისას
კარები, თუმცა არ გვახსოვს პირველად როდის ვისწავლეთ კარის დაკეტვა და რა
სირთულესთან იყო დაკავშირებული ეს აქტივობა. ადამიანის აქტივობა სავსეა
უამრავი ტიპის ესკიზით, რომელიც მას ეხმარება გარემოსთან ადაპტირებაში.
ამასთან, მას ყოველდღიურად უწევს ახალი სქემების მოფიქრება ან არსებულში
კორექციების შეტანა. პიროვნება ვერ განახორციელებს ქცევას თუკი მას არა აქვს ამ
ქცევისათვის საჭირო ესკიზი. ესკიზის ჩამოყალიბებაზე უშუალო ზეგავლენას
ახდენს პიროვნების უნარები და შესაძლებლობები, რადგანაც იმისათვის რომ ესკიზი
გამოიყენო, საჭიროა ოპერაციის განხორციელებისათვის საჭირო ოპერაციათა სისტემა
გაგაჩნდეს. მაგალითად, იმისათვის რომ ხეზე ახვიდე, უნდა იცოდე როგორ ადიან
ხეზე (ესკიზი) და შეგეძლოს ხეზე ასვლა (ოპერაციული შესაძლებლობები).
ადამიანი არსებულ ესკიზებს იგონებს ან სწავლობს სხვისი გამოცდილებით
(სოციალური დასწავლის საშუალებით), საკუთარი შესაძლებლობებიდან
გამომდინარე. პიროვნების შესაძლებლობები გარკვეულწილად თანდაყოლილია
(ინტელექტის თანდაყოლილობის ინდექსი(64/36 % შეფარდება). შესაბამისად, თუ
არსებულ ლოგიკას გავყვებით, პიროვნების ქცევის ფორმირებაზე არსებული
შესაძლებლობები გავლენას ახდენს.

65
 დელიქვანტური ქცევის ფორმირების თვალსაზრისით ესკიზებს მნიშვნელოვანი
დატვირთვა აქვს, რადგანაც ესკიზები შეიძლება წარმოადგენდენ დელიქვანტური
ქცევის როგორც წამახალისებელ, ასევე ამკრძალავ წინაპირობას. მაგალითად,
ლუვრის ერთ-ერთი გახმაურებული ძარცვა მოხდა, წინა პერიოდში გამოსული
მხატვრული ფილმის შემდეგ. ფილმში დეტალურად იყო ასახული ძარცვის პროცესი.
სინამდვილეშიც მძარცველებმა ზუსტად გამოიყენეს უკვე არსებული ესკიზი
ლუვრის გასაქურდად. არსებული მაგალითი გვიბიძგებს დავფიქრდეთ შემდეგ
საკითხზე: რომ არ ცოდნოდათ ქურდებს, თუ როგორ უნდა განეხორციელებინათ
ქურდობა, ჩაიდენდენ აღნიშნულ საქციელს? სავარაუდოდ არა. იმისათვის რომ
ჩამოყალიბდეს მიზანშეწონილი ქცევის განწყობა (მიუხედავად იმისა რომ ეს ქცევა
შესაძლებელია დელიქვანტური იყოს) საჭიროა გაწერილი იყოს იმ აქტიობათა
სისტემა რომელსაც ქცევის წარმატებით განხორციელებისაკენ მივყავართ.

ქცევა და სიტუაცია

ქცევის განმაპირობებლი ფაქტორია არსებული სიტუაციაც. სიტუაცია

წარმოადგენს „გამზადებულ სცენას“ (Antony Walsh, Craig Hemmens,
2011) დანაშაულის განხორციელებისათვის. შესაბამისად, მან შეიძლება ითამაშოს,
როგორც წამახალისებელი ასევე შემაკავებელი ფაქტორის როლი, განსაკუთრებით
მაშინ როდესაც საქმე დევიაციურ ქცევას ეხება. არსებული მოსაზრების ნათელ
დახასიათებას წარმოადგენს „ჩამსხვრეული ფანჯრების თეორია (Broken windows
theory)“. რომელიც ჩამოაყალიბა ჯეიმს უილოსნმა (James Q. Wilson) და ჯორჯ
კელინგმა (George L. Kelling). აღნიშნული თეორიის მიხედვით „თუკი ვინმემ სახლში
ფანჯარა ჩატეხა და ეს ფანჯარა არავინ შეაკეთა, მალე სახლში არცერთი მთელი
ფანჯარა აღარ დარჩება“. სიტუაციას აქვს შესაძლებლობა მიიზიდოს
გარკვეულწილად ადამიანი და უბიძგოს მას გარკვეული ქცევის ფორმირებისაკენ.
მაგალითად თუკი არსებულ საზოგადოებაში, ქრთამი არაა იშვიათი ფენომენი, მეტია

66
ალბათობა რომ ამ ტიპის ქცევები მომავალშიც განხორციელდება ისეთი ადამიანების
მიერ, ვისაც აქამდე ამ ქცევისათვის არ მიუმართავს, ხოლო თუკი საზოგადოებაში
ქრთამის აღების ფაქტი თითქმის ნულს უტოლდება, ის პიროვნებაც კი რომელიც
შეიძლება მოტივირებული იყოს არსებული ქცევის განხორციელებისაკენ, თავს
შეიკავებს ამ აქტიობისაგან.
ადამიანის განვითარების თავისებურებიდან გამომდინარე, განსხვავებულია
სიტუაციური ფაქტორის ზეგავლენის დონე პიროვნებაზე. ადამიანთა გარკვეული
კატეგორია მეტადაა კონფორმული სიტუაციური ფაქტორის მიმართ, როდესაც
გარკვეული კატეგორია შეიძლება მკვეთრად უპირისპირდებოდეს საზოგადოების და
სიტუაციის ზეგავლენას.

განწყობის სამკომპონენტიანი მოდელი და დანაშაულებრივი ქცევა

ქართული ფსიქოლოგიური სკოლის წარმომადგენლების აზრით, ქცევა

ხორციელდება შექმნილი განწყობიდან გამომდინარე. განწყობაში მოცემულია ქცევის
განხორციელებისათვის საჭირო მოთხოვნილება, ესკიზი და ამ მოთხოვნილებას
მორგებული სიტუაციური გარემოც. როდესაც საუბარი მიდის კრიმინალური ქცევის
ფორმირებაზე(ისევე როგორც ნებისმიერი ქცევის დროს) საჭიროა პიროვნებას
შეექმნას შესაბამისი განწყობა. დანაშაული ისევე როგორც სხვა ტიპის ქცევა ატარებს
მიზანშეწონილ ხასიათს (ამ კონკრეტულ შემთხვევაში საუბარი არა გვაქვს
შემთხვევითი ტიპის დანაშაულებზე). დევიაციური ქცევის ფორმირებისას ადამიანს
ჭირდება განწყობის ფორმირება, რადგანაც განწყობის გარეშე შეუძლებელია მოხდეს
ქცევის განხორციელება. განწყობაში გათვალისწინებულია, როგორც პიროვნების
მოთხოვნილება ასევე გარემო. არსებული ქცევა ატარებს მიზანშეწონილ ხასიათს და
პიროვნებაც დანაშაულის ჩადენისას, აცნობიერებს მის მიერ განხორციელებული
დელიქავანტური ქცევის ხასიათს, თუმცა ეს სრულებით არ ნიშნავს, რომ პიროვნება

67
წარმოადგენს სოციალურად დეგრადირებულ არსებას, რომლისთვისაც
საზოგადოებრივი კონტრაქტი არაფერს წარმოადგენს. დანაშაულებრივი ქცევის
ფორმირება შესაძლებელია განწყობის სამკომპონენტიანი მოდელის თითოეული
კომპონენტის ან მათი ჯგუფური დეგრადაციის შემთხვევაში. დეგრადირებული
შეიძლება იყოს როგორც პიროვნების მოთხოვნილება, ასევე ესკიზი და მის მიერ
განხორციელებული სიტუაციური აღქმაც. ჩამოთვლილთაგან ნებისმიერი
ელემენტის დეფორმირებას და მის განწყობათა ჯაჭვში ფიქსირებას, შეუძლია
პიროვნების ერთჯერადი სიტუაციურ განწყობაზე დაფუძნებული ქცევა
დააფიქსიროს და აიყვანოს დისპოზიციური განწყობის დონეზე. დელიქვანტური
ხასიათის დისპოზიციური განწყობების ქონა, უკვე იძლევა იმაზე ფიქრის
საშუალებას, რომ ვთქვათ „დანაშაული იქცა პიროვნების ცხოვრების წესად და მის
ფსიქოლოგიურ მახასიათებლად“

განწყობის დონეები და ქცევა

განწყობის ფსიქოლოგიაში, პიროვნების განვითარებისა და მის მიერ

განხორციელებული მიზანშეწონილი ქცევის ახსნის მიზნით, შემოტანილი იქნა
განწყობის სტადიები. თითოეული სტადია გამოხატავს ადამიანის განვითარების
სიმწიფეს და არა ასაკობრივ ზღვარს, ამასთან ერთად განვითარების თითოეული
დონის ქცევას განაპირობებს შესაბამისი სპეციფიკური დონის განწყობა: ინდივიდის
დონის განწყობა, სუბიექტის დონის განწყობა, პიროვნული დონის განწყობა.
არსებული კლასიფიკაცია იერარქიულია, რაც უფრო განვითარებულია პიროვნება
მით უფრო მაღალია მის მიერ ფორმირებული განწყობის დონე.
ინდივიდის დონის განწყობის ქცევა გამოხატავს ზოგადად ცოცხალი
ორგანიზმის ბიოლოგიური მოთხოვნილების დამაკმაყოფილებელ
ქცევას (ნადირაშვილი, 2014). ინდივიდის დონეზე აქტივობა მიმდინარეობს
იმპულსურად, ცნობიერის აქტიურად ჩართვის გარეშე. თუკი ინდივიდის ქცევას

68
შეექმნა პრობლემა და მან ვეღარ მოახერხა მოთხოვნილების დაკმაყოფილება, ის
აჩერებს იმპულსურ ქცევას და სუბიექტი იწყებს პრობლემური რეალობის
გააანალიზებას. გაურკვეველი სიტუაციის საფუძველზე პიროვნებას უჩნდება
პრობლემურ სიტუაციაში გარკვევის განწყობა, შემეცნების განწყობა, არსებული
ტიპის განწყობა კი უკვე წარმოადგენს სუბიექტის აქტივობის დონეს. მოკლედ, რომ
გავაანალიზოთ ინდივიდი საგნობრივ სინამდვილეს უკავშირდება და შესატყვისი
განწყობის საფუძველზე ეგუება მას. სუბიექტი სინამდვილეს ასახავს და
მოპოვებული ცოდნით ავსებს განწყობას, რითაც აგრძელებს შეფერხებულ
მოქმედებას (ნადირაშვილი, 2014). როდესაც ობიექტივაციის აქტი ადამიანის
ქცევასთან საგნობრივი სინამდვილის შეუსაბამობის გამო ჩნდება, ადამიანი
სუბიექტი ხდება და აზროვნებას იწყებს. მაგრამ როდესაც ობიექტივაციის აქტი
ჩნდება ადამიანის ქცევასთან მისი შინაგანი ბუნების დაპირისპირების გამო, ე.ი. როცა
იმპულსურ ქცევას ადამიანის მორალური და სოციალური ორიენტაციები
ეწინააღმდეგება, მაშინ ადამიანი საქმიანობაში ნებისყოფის პროცესს რთავს და იგი
პიროვნება ხდება. პიროვნება კი თავისუფალი შემოქმედი არსებაა. ახალ
სინამდვილეს ქმნის და ამით აფართოებს სულიერ სამყაროს, ამდიდრებს
სინამდვილეს ახალი მატერიალური და სულიერი ღირებულებებით. პიროვნება
ქმნის კულტურას და თავისუფლდება სინამდვილის მექანიცისტური
დეტერმინაციისაგან (ნადირაშვილი, 2014). ნადირაშვილის აზრით ინდივიდის და
სუბიექტის დონეზე განწყობის შინაარსი სინამდვილის კანონზომიერებებით არის
დეტერმინირებული, პიროვნება კი შემოქმედების პროცესში ახალ სინამდვილეს
აგებს.
არსებული განწყობის დონეები, ნათელს ფენს პიროვნების დანაშაულებრივი
ქცევის ფორმირების გარკვეულ ასპექტებსაც. როგორც თემის დასაწყისში იყო
აღნიშნული დანაშაული წარმოადგენს სოციალური კონტრაქტის დარღვევას,
შეიძლება ითქვას რომ გარკვეული კუთხით დანაშაული ამორალური საქციელია.
შესაბამისად პიროვნებამ რომ გააცნობიეროს საკუთარი ქცევის ამორალურობა, მას

69
უნდა შეეძლოს შესაბამისის დონის განწყობის ფორმირება, მორალი, ეთიკა, მაღალი
ღირებულებები წარმოადგენს პიროვნების დონის განწყობის მახასიათებლებს,
შესაბამისად იმისათვის რომ პიროვნებამ გაიაზროს და გაიშინაგანოს საკუთარი
ქცევის ამორალურობა, მას უნდა შეეძლოს შესაბამისი დონის განწყობის ფორმირება.
შოთა ნადირაშვილის აზრით კი, პიროვნება შესაძლებელია ვერც ავიდეს პიროვნების
დონის განწყობის ფორმირებაზე ანუ მისგან ვერ ჩამოყალიბდეს სრულფასოვანი
პიროვნება (ნადირაშვილი, 2014).
არსებული მიდგომა ხსნის დანაშაულის მატების ტენდენციას, სოციალური
ძვრების დროს. თუკი დავუშებთ, მოსახლეობის ნაწილი არაა პიროვნების დონეზე
ასული, შესაბამისად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მას არ შეუძლია მორალური და
ეთიკური ნორმების გაშინაგნება. განწყობის ქვედა დონეებზე, სოციალური წესრიგი
თავს მოხვეული ცნებააა, რომელიც სუბიექტისათვის განიხილება როგორც
მოცემულობა და მეტი არაფერი, საზოგადოებრივი წესრიგი მისთვის
ინსტრუმენტალური ღირებულებაა და არა თვითმიზანი, შესაბამისად სანამ
არსებული წესრიგი მუშაობს, პიროვნება ემორჩილება მას, ხოლო როდესაც წესრიგი
ირღვევა, პიროვნების უუნარობის გამო რომ შექმნას ახალი მორალური ღირებულება
ის ექცევა სოციალური კატაკლიზმების ზეგავლენის ქვეშ, კონკრეტულად კი „ხდება
დამნაშავე“.
დანაშაულის პრევენციის მიზნით, განწყობის თეორიიდან გამომდინარე
საჭიროა, არა პიროვნების იძულება და სოციალურ მარწუხებში მოქცევა, არამედ მისი
შინაგანი აღზრდა(აღსანიშნავია, რომ ისეთი განმანათლებლები როგორებიც იყვნენ
ჟან-ჟაკ რუსი, ჯონ ლოკი და სხვები, აღნიშნავდენ იგივე პრობლემატიკას, თუმცა
უფრო ფილოსოფიური და არა ემპირიული კუთხით.). თუკი პიროვნების
განვითარების დონე იქნება ასული, პიროვნული განწყობის ფორმირების დონეზე,
შესაძლებელია ითქვას, დანაშაული დაკარგავს თავის ინსტრუმენტალურ
ღირებულებას, საწინააღმდეგო შემთხვევაში კი სუბიექტი ყოველთვის ჩასაფრებულ

70
რეჟიმში იქნება, რადგანაც ნებისმიერი სოციალური ცვლილება მასში
დელიქვანტური განწყობების გააქტიურებას გამოიწვევს.

დამნაშავის სამუშაო ტიპოლოგია საგამოძიებო პროცესში

დამნაშავის, როგორც ანტისაზოგადოებრივი პიროვნების ამოცნობა მოითხოვს

მისი ფსიქოლოგიური თავისებურებების კომპლექსურ შესწავლას, რაც უნდა
ეყრდნობოდეს მეცნიერულ დასაბუთებას იმის შესახებ, თუ რა როლს თამაშობს ესა
თუ ის ფსიქოლოგიური ფაქტორი დამნაშავის ქცევაში.

საგამოძიებო ინტერვიუირების დაგეგმვისა და განხორციელებისას

აუცილებელია, რომ მოხდეს სამიზნე ობიექტის პიროვნების შესწავლა, რაც მოგვცემს
საშუალებას დავგეგმოთ გამოკითხვის პროცესი და შევძლოთ გამოძიებისათვის
საჭირო ინფორმაციის მოპოვება.

არსებობს კრიმინალური ქცევის რამდენიმე ტიპი, რომლის მიხედვითაც

შესაძლებელია დამნაშავეთა აღწერა და მათი ქცევის ძირითადი მოტივების
განსაზღვრა. ქვემოთ მოყვანილი ტიპოლოგია წარმოადგენს ქცევის ახსნის ბიო-
ფსიქო-სოციალური მოდელის საფუძველზე შექმნილ კლასიფიკაციას და შედგება
შემდეგი ტიპებისაგან:

71
 სოციალური
მოქმედების
სფეროები ადამიანური
ფსიქიკური
ურთიერთობების
მდგომარეობა
თავისებურებანი

მატერიალური დამნაშავის ქცევის

მდგომარეობა განმსაზღვრელი მიზნები
ფაქტორები

მოტივები ეთიკური
პრინციპები

ღირებულებები

პირველი ტიპი ხასიათდება ანტისოციალური ქცევისადმი მზაობით. ამ

შემთხვევაში მიზანია არა მხოლოდ ქმედების სისრულეში მოყვანა, არამედ თავად
პროცესი. ასეთი ტიპის კრიმინალი ახლოსაა ფსიქიკურ აშლილობასთან.
დანაშაულებრივი ქმედების განხორციელების მოთხოვნილება აქტიურდება
დამოუკიდებლად, გარემო პირობების პირდაპირი და უშუალო ზემოქმედების
გარეშე. გარემოს ფაქტორი საბაბია და არა რეალური გამომწვევი მიზეზი
დანაშაულებრივი ქცევის განხორციელებისათვის. ამგვარი მოთხოვნილება შეიძლება
გაჩნდეს, როცა წარმოიქმნება დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენის ხელშემწყობი
გარემოება.

კაცმა დაინახა ქუჩაში მიმავალი ახალგაზრდა ქალი და გადაწყვიტა მისი მოკვლა,

რადგან იცის, რომ ის მას წინააღმდეგობას გაუწევს, თუმცა თავს ვერ დაიძვრენს
მოძალადისგან. ქალის შეტყუება დანაშაულის ადგილის ჩადენისთვის უსაფრთხო
ადგილას, ძალადობა, მისგან წინააღმდეგობის მიღება, მსხვერპლის მიერ განცდილი
ემოციები და შემდეგ კი მკვლელობის პროცესი ამ ტიპის მოძალადეს სიამოვნებას
ანიჭებს.

72
 მეორე ტიპი არ ეწინააღმდეგება დევიანტურ ქცევას. ის თავიდანვე მისაღებად
მიიჩნევს კრიმინალურ საქმიანობას. ამგვარი ქმედებით იკმაყოფილებს ზოგიერთ
მოთხოვნილებას და ანტისოციალური ქცევის განხორციელება პრობლემის
გადასაწყვეტ კანონიერ ქცევაზე უფრო ეფექტურ გზად მიაჩნია. დამნაშავე მისაღებად
თვლის, საკუთარი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად მოძებნოს ობიექტი ან
სიტუაცია, რომელსაც გამოიყენებს დევიანტური ქმედების განსახორციელებლად.

სამუელი ერთ-ერთი დიდი ორგანიზაციის მთავარი მენეჯერია, რომლის

დაწინაურებასაც აპირებენ. თუმცა მას გამოუჩნდა კონკურენტი. სამუელი კლავს
თავის კონკურენტ კოლეგას, რათა არ დაკარგოს დაწინაურების შანსი და
დაიკმაყოფილოს წინსვლის სურვილი და მოთხოვნება.

მესამე ტიპის კრიმინალური ქმედების წინაპირობაა დანაშაულის ჩადენისთვის

შესაბამისი პირობები. ამ შემთხვევაში პირადი ღირებულება არ არის საკმარისი
კანონსაწინააღმდეგო ქმედების განსახორციელებლად. ჩვეულებრივ სიტუაციაში
ასეთ ადამიანს არ აქვს პრობლემა იმოქმედოს კანონის ფარგლებში, მაგრამ თუ
არსებობს შესაბამისი ხელსაყრელი პირობები და დაცულია ამ ადამიანის
უსაფრთხოება, ის ჩაიდენს დანაშაულს.

კლინიკის ექიმი, პატიოსნად ასრულებს თავის მოვალეობებს: იღებს

პაციენტებს, ატარებს ოპერაციებს, აქვს კარგი რეპუტაცია, მაგრამ დროდადრო,
როდესაც სიტუაციაზე კონტროლი შემსუბუქებულია და ის დარწმუნებულია,
რომ ამას ვერავინ შეამჩნევს, იპარავს კლინიკის მარაგიდან ადამიანის
ორგანოებს და ყიდის წინასწარ გაწერილი სამოქმედო გეგმის მიხედვით.

73
 მეოთხე ტიპის დანაშაულებრივ ქმედებას თან ახლავს შინაგანი წინააღმდეგობა.
ინდივიდი ფიქრობს, რომ არ არსებობს პრობლემის გადაწყვეტის კანონიერი გზა,
ამასთანავე განიცდის საკუთარი მოთხოვნილების დაკმაყოფილების აუცილებლობას,
მიზნის მიღწევის ერთადერთი საშუალებად კი ანტისოციალურ ქმედებას ხედავს. ამ
ტიპის ადამიანები არიან პოტენციური კრიმინალები, რომელთაც იციან, რომ მათი
ქცევა არის რისკის შემცველი და მიუღებელი. ამის გამო განიცდიან წინააღმდეგობას
საკუთარ თავთან და ჩადიან დანაშაულებრივ ქმედებას მხოლოდ მაშინ, როდესაც
სიტუაცია გამოუვალია.

45 წლის მამაკაცი, რომელიც ქიმიის მასწავლებელია, 20 წლის განმავლობაში

ოჯახის მძიმე ეკონომიკური პრობლემებიდან თავის დაღწევის მიზნით, იწყებს
მეტამფეტამინის დამზადებას და გასაღებასას. მისი ქცევა სიტუაციიდან
ერთადერთი გამოსავალია, რადგან ის ვერ ხედავს ფულის შოვნის პატიოსან
გზას, მაგრამ მუდმივად განიცდის სინდისის ქენჯნას, ტანჯავს დანაშაულის
გრძნობა და აქვს ამ საქმიანობისთვის თავის დანებების სურვილი.

მეხუთე ტიპის დამნაშავის ქცევა ხასიათდება იმპულსურობით, აფექტური

მდგომარეობებით, რომლებიც ზოგიერთ სიტუაციაზე რეაქციის გამოსახატად ჩნდება.
რეაქცია ძირითადად ვლინდება ფიზიკურ ძალადობაში, შეურაცხყოფასა და
მატერიალური ზიანის მიყენებაში. ამ ტიპის ადამიანის ქცევა შესაძლოა გამოიხატოს
როგორც ჩვეულებრივი ფიზიკური მდგომარეობის, აგრეთვე მომატებული ნერვული
მდგომარეობის, ალკოჰოლის ან ნარკოტიკული საშუალებების ფონზე. ასეთი ტიპის
დანაშაულებრივი ქმედება შესაძლოა გამოწვეული იყოს სტერეოტიპების
არსებობითაც.

ალკოჰოლური საშუალებების ზემოქმედების ქვეშ მყოფმა მამაკაცმა დაინახა

თავისი მეუღლე უცნობ მამაკაცთან ერთად და ეჭვიანობის ნიადაგზე მოკლა 74
ცოლი.
 მეექვსე ტიპის დამნაშავეთა დევიანტურ ქმედებას განაპირობებს
კონფორმულობა (ჯგუფთან მიკუთვნებულობის გრძნობა). ჯგუფის წევრობის
სურვილი, წინააღმდეგობის გაწევის უუნარობა და არამყარი ანტიკრიმინალური
ღირებულებები განაპირობებს იმას, რომ დამნაშავე ვერ ეწინააღმდეგება
არაკანონიერი ქმედების განხორციელების მოთხოვნას. ამ ტიპის დამნაშავის
ჩამოყალიბებას ხელს უწყობს ბავშვობაში მშობელთა მხრიდან განხორციელებული
ძალადობა და დასჯა მათი მოთხოვნების შეუსრულებლობის გამო, აგრეთვე
პიროვნების შინაგანი მორჩილება სოციალური ნორმების მიმართ და შიში იმისა, რომ
თუ მის მიმართ წაყენებულ მოთხოვნებს არ შეასრულებს, დაისჯება.

ერთ-ერთი გარე უბნიდან ქალაქის ცენტრში საცხოვრებლად გადასულ 15 წლის

ბიჭს თანაკლასელები ცუდად ექცეოდნენ და აბუჩად იგდებდნენ. იმის გამო,
რომ ის ჯგუფის წევრად მიეღოთ, თანაკლასელმა ბიჭებმა აიძულეს
მასწავლებელზე ძალადობრივი ქმედების განხორციელება.

75
 ქცევის წამყვანი სუბიექტური გარემოში არსებული
მოტივი მოტივატორი

I შინაგანი მოთხოვნილება აქტუალიზირდება გარემო

ტიპი განახორციელოს დანაშაულებრივი პირობების არსებობა-
ქმედება არარსებობის მიუხედავად

II მოთხოვნილების არსებული
ტიპი დაკმაყოფილება დანაშაულებრივი ობიექტი(პოტენციური
ქმედების განხორციელების გზით მსხვერპლი) და გარემოება

III დანაშაულისთვის ხელსაყრელი დანაშაულის

ტიპი პირობის არსებობა ჩადენისთვის უსაფრთხო
გარემო

IV მოთხოვნილების კანონიერი გზის

ტიპი დაკმაყოფილება არარსებობა

V იმპულსური / აფექტური ქცევა პიროვნებისთვის

ტიპი მიუღებელი
სიტუაცია/გარემოება

VI ჯგუფთან მიკუთვნებულობა ინდივიდები, რომლებიც

ტიპი აიძულებენ კრიმინალური
ქცევის განხორციელებას

76
 არსებულ თავზე მუშაობდნენ:

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ თეონა დავითაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ მარიამ გოგოლაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

რედაქტირება:

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

77
ახალი თავი-დანაშაულებრივი ქცევა და განვითარების რისკ-ფაქტორები

ბოლო წლებში არასრულწლოვნების და მოზრდილების ფსიქოლოგიური

შესწავლა ფოკუსირებულია გავნითარების რისკ-ფაქტორებზე. ადამიანის ცხოვრების
გზა შეიძლება სავსე იყოს ამგვარი რისკ-ფაქტორებით. ზოგიერთი ადამიანი მიჰყვება
განვითარების განსხვავებულ რაკურსს და ეს შესამჩნევია ძალიან ადრეული
ასაკიდან.

ზოგიერთი ბავშვი კი მიჰყვება განვითარების რაკურსს, სადაც წამყვანია

დელიქვენტური ქცევა და კრიმინალი. ასევე საჭიროა აღინიშნოს, რომ ბავშვები,
რომლებსაც ჰქონდათ დამცავი ფაქტორები, მაგალითად, თბილი და მზრუნველი
აღზრდის სტილი და მაღალი ხარისხის განათლება, ამან დაიცვა ისინი სერიოზული
ანტისოციალური ქცევისგან. ჩვენი მიზანია იმ მნიშვნელოვანი გამომწვევი
მიზეზების ცოდნა, რომლებიც იწვევენ დელიქვენტობას და კრიმინალს, ამგვარად
ფოკუსირება გაკეთებულია ფაქტორებზე, რომლებიც იცვლება ცალკეულ პირებში
რისკიდან დანაშაულის ქცევამდე.

რისკ-ფაქტორები, რომლითაც დაინტერესებულები ვართ, იქნება ეს

ინდივიდუალური მახასიათებლები თუ განვითარების სოციალური და ოჯახური
გამოცდილებები, დამტკიცებულია, რომ ინდივიდის კრიმინალურ ქცევაში ჩართვის
შესაძლებლობას ზრდის.

ფსიქოლოგიური რისკ-ფაქტორები მოიცავს:

1.კოგნიტური პროცესებისა და მეტყველების გარკვევეულ შეზღუდვებს;

2.პრობლემურ ტემპერამენტს;

3.არაადეკვატურ თვითრეგულაციურ უნარ-ჩვევებს;

4.ღარიბ ინტერპერსონალურ და სოციალურ უნარ-ჩვევებს;

78
 სოციალური რისკ-ფაქტორების მაგალითებია:

1.სიღარიბე და სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ რესურსები;

2.ოჯახური რისკ-ფაქტორებ- არაადეკვატური აღზრდის სტილი;

3.მეორე შვილის გავლენა ან ბავშვთან ცუდად მოპყრობა და ჩაგვრა.

აღნიშნული რისკ-ფაქტორები გავლენას ახდენენ ბავშვის განვითარებაში,

განსაკუთრებით ადრეულ წლებში. ადრეული იდენტიფიცირება აუმჯობესებს
მდგომარეობას, პრევენცია და სხვა ინტერვენციული პროგრამები კი აღმოფხვრის ან
სულ მცირე, ამცირებს დელიქვენტობას და კრიმინალურ ქცევას. როგორც Terrie
Moffitt (2005) შენიშნავს: „ჩვენ ვიცით, რომ გარკვეული რისკ ფაქტორები მჭიდროდაა
დაკავშირებული დელიქვენტობასთან და კრიმინალურ ქცევასთან, მაგრამ როგორ და
რატომაა ისინი დაკავშირებული მათთან ამის გარკვევა დიდი პრობლემაა.“

სოციალური რისკ ფაქტორები

სიღარიბე-სიღარიბეს აქვს კავშირი ძალადობრივ დანაშაულთან, რასაც

ადასტურებს კვლევები ოფიციალური, ვიქტიმიზაციის და თვითმართვლობის
მონცემებიდან. დაგროვილი კვლევითი მტკიცებულებები მიუთითებს, რომ სიღარიბე
არის ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი პრედიქტორი მოზარდობის ძალადობისთვის,
ორივე სქესისთვის. თუმცა, საჭიროა გაირკვეს, ეს ძლიერი კავშირი დამნაშავეების
თუ მსხვერპლის შემთხვევაში მოიაზრება. ბავშვები და ახალგაზრდები, რომლებიც
ცხოვრობენ მძიმე ეკონომიკურ პირობებში სავარაუდოა, რომ გახდებიან როგორც
დამნაშავეები, ისევე მსხვერპლნი. სკოლამდელი ბავშვები, რომლებიც ცხოვრობენ
დაბალ შემოსავლიან ოჯახებში ან უმუშევარ მშობლებთან, მეტადაა მოსალოდნელი

79
რომ გახდნენ მსხვერპლი ან დელიქვენტური ქცევის მქონე პიროვნება (Dodge, 1993;
Farrington, 1991). სიღარიბე ამ კონტექსტში გულისხმობს საკმარისი შემოსავლის
არარსებობას, რომ დაიკმაყოფილო ცხოვრებისეული მოთხოვნილებები.

ძალადობასა და სიღარიბეს შორის ზუსტი კავშირის დადგენა რთულია.

სიღარიბე ყოველთვის არაა მხოლოდ რესურსების უთანასწორება, ის ასევე მოიცავს,
დისკრიმინაციას, რასიზმის, ოჯახის დაშლას, არაუსაფრთხო ცხოვრებისეული
პირობებს, უმუშევრობას, სოციალური იზოლაციას და შეზღუდულ სოციალურ
მხარდამჭერ სისტემებს (Evans, 2004; Hill, 1994). ახალგაზრდები, რომლებიც
სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ ცხოვრობენ მეტად მიდრეკილნი არიან სკოლის ხშირი
გაცდენებისკენ, დაბალი აკადემიური მოსწრებისკენ, სკოლიდან გამორიცხვისკენ,
უმუშევრობისკენ, ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენებისკენ, ვიქტიმიზაციისკენ და
სხვადასხვა ძალადობრივი დანაშაულის მოწმედ ქცევისკენ.

სიღარიბე მრავალი გზით ახდენს გავლენას ოჯახზე, რომელთა შორის

არანაკლებ მნიშვნელოვანია მშობლების ქცევა ბავშვის მიმართ. ითვლება,რომ
ურბანულ გარემოში სიღარიბით გამოწვეული სტრესი ამცირებს მშობლების
მხარამჭერ და თანმიმდევრულ აღზრდის სტილს, ამან შეიძლება გამოიწვიოს ბავშვის
კონტროლის იძულებითი და აგრესიული მეთოდების გამოყენება. ბავშვის
კონტროლის აგრესიული მეთოდის ამოცნობა მოითხოვს ნაკლებ დროსა და
ენერგიას, იმ მშობლების აღზრდის სტილთან შედარებით, რომლებიც იყენებენ
თბილ ურთიერთობებს და ურთიერთგაგებას; უფრო მარტივია დაარტყა ბავშვს,
ვიდრე აუხსნა რა დააშავა და გამოიყენო უფრო რაციონალური აღზრდის სტრატეგია.
ცემა ან გარტყმა დასასჯელად ან კონტროლის შესანარჩუნებლად ხელს უწყობს
ბავშვში ნეგატიური მე-კონცეფციის ჩამოყალიბებას. უფრო მეტიც, აღზრდის სტილი
რომელიც იყენებს აგრესიას და ძალადობის ტაქტიკას, ყოველთვის იწვევს
მოდელირებას და ძალადობრივ კონტექსტს, რომელიც შეიძლება გაგრძელდეს
ციკლის მსგავსად შემდეგ თაობებში.

80
 მნიშვნელოვანი კავშირები არსებობს დელიქვენტურ ქცევასა და სოციალურ
სტატუსს შორის. თუმცა, კავშირი დაბალ სოციო-ეკონომიკურ კლასსა და
დელიქვენტობას შორის არ ნიშნავს, რომ სიღარიბე აუცილებლად იწვევს ქრონიკულ
დანაშაულს. ღარიბი ბავშვების და მოზარდების დიდი უმრავლესობა
კანონდამცველი მოქალაქეები არიან,ისევე როგორც, ბავშვები და მოზარდები მაღალი
ეკონომიკური კლასიდან ერთვებიან სერიოზულ დელიქვენტურ ქცევებსა და
დანაშაულში. თვითმმართველობისა და ვიქტიმიზაციის მონაცემები მიუთითებს,
რომ სექსუალური მოძალადეები, ნარკომომხმარებლები, ქურდები და თაღლითები
არიან არასრულწლოვნები და ზრდასრულები ყველა სოციალური კლასიდან.
მეორეც, ბევრ თემში დაბალი სოციო-ეკონომიკური სტატუსის ბავშვები უფრო
მიზნობრივი ჯგუფები (მეტად ხდება მათზე ფოკუსირება და მათი კონტროლი) არიან
აღმასრულებელი კანონით, ვიდრე ბავშვები საშუალო ან უმაღლესი კლასიდან.
მეტადაა მოსალოდნელი, რომ მათ მეტი ალბათობით წაიყვანენ ციხეებში,
არასრულწლოვანთა სასამართლოებში და განიხილავენ დელიქვენტებად. ამგვარად,
ძირითადად ისინი ჩნდებიან მთავრობის სტატისტიკურ მონაცემებში, რომელიც
ემსახურება კრიმინალის ოფიციალურ გაზომვებს. ასევე, ბავშვებს ღარიბი
ოჯახებიდან იღებენ სისტემებში, რომელიც თავის მხრივ ხელს უწყობს
დელიქვენტური ქცევისა და მოზრდილთა დანაშაულს გაზრდას, კერძოდ, ისინი
ინსტიტუციონალიზირებულები არიან სხვა სერიოზულ დამნაშავეებთან. ბავშვები
საშუალო ან მაღალი ფენიდან, კონტრასტულად, განთავსებულნი არიან კერძო
მკურნალობის ობიექტებში მათი პრობლემური ქცევის აღმოსაფხვრელად მათი
მშობლების შემწეობით( Chesney-Lind&Shelden, 1998; Schwartz, 1989).

81
 თანატოლთა უარყოფა და კავშირი ანტისოციალურ
თანატოლებთან/ჯგუფებთან

კვლევებით დადგინდა, რომ ბავშვების ურთიერთობა თანატოლებთან არის

უნიკალური და აუცილებლად ახდენს გავლენას თითოეული ბავშვის სოციალურ და
ემოციურ განვითარებაზე (Bagwell, 2004; Newcomb, Bukowski&Pattee, 1993).
მოზარდობის ასაკში ბავშვებზე მეტ გავლენას ახდენენ თანატოლები, ვიდრე
მშობლები (Mounts, 2002). გარდა ამისა, უამრავმა კვლევამ აჩვენა რომ თანატოლთა
გავლენამ შეიძლება გამოიწვიოს ძალადობრივი ქცევა (Сoie&Miller-Johnson, 2001;
Mounts, 2002). გასაკვირი არ არის, რომ საზოგადოების უამრავ წევრს სჯერა, რომ ეს
კავშირი აშკარაა. ხალხური სიბრძნე „თავი აარიდე ცუდ მეგობრებს (კომპანიონებს)“
დიდი ხანია არსებობს, როგორც რჩევა მშობლებისა და მზრუნველი ადამიანებისაგან.

მომავალში ანტისოციალურ ქცევაში ჩართვის ერთ–ერთი ძლიერი

პრედიქტორი არის ადრეულ ასაკში თანატოლებისგან გარიყვა (Dodge, 2003;
Parker&Asher, 1987). დაწყებით სკოლაში „მოსწონდე და მიგიღონ თანატოლებმა“
არის მნიშვნელოვანი განვითარების ამოცანა, რომელსაც მივყავართ ჯანსაღი
ფსიქოლოგიური და სოციალური განვითარებისკენ.

თანატოლების მიერ სოციალური გარიყვა, წარმოადგენს მნიშვნელოვან რისკ-

ფაქტორს მოზარდობის დანაშაულსა და ანტისოციალურ ქცევასთან მიმართებაში
მთელი ცხოვრების განმავლობაში (Laird; 2001). კვლევამ აჩვენა რომ თანატოლთა
უარყოფა პირველ კლასში მნიშვნელოვნად არის დაკავშირებული მეოთხე კლასშიც
ანტისოციალურ ქცევასთან (Cowan&Cowan, 2004; Miller-Johnson, 2002). უფრო მეტიც,
იმ ბავშვებს, რომლებიც უარყოფილი იყვნენ სულ მცირე ორი ან სამი წლის
განმავლობაში დაახლოებით მეორე კლასში, ჰქონდათ 50 პროცენტი ალბათობა, რომ
ეჩვენებინათ მნიშვნელოვანი კლინიკური ანტისოციალური ქცევა გვიან
მოზარდობაში, ხოლო კონტრასტულად, ვინც თავი დააღწია ადრეულ ბავშვობაში
თანატოლთა უარყოფას-მხოლოდ 9 პროცენტი (Dodge&Pettit, 2003).

82
 საინტერესოა, რომ დედაშვილური და ცოლ–ქმრული ურთიერთობის ხარისხი
მნიშვნელოვან როლს თამაშობს იმაზე, უარყოფენ თუ არა ბავშვს მისი თანატოლები
ადრეულ ასაკში. Cowan&Cowan-ის კველევებმა აჩვენა რომ „ცოლ–ქმრული და
დედაშვილური ურთიერთობების უარყოფითი მაჩვენებელი ბაღამდელი და ბაღის
ასაკის პერიოდში არის დაბალი სოციალური უნარ-ჩვევების, აგრესიული ქცევისა და
თანატოლებისგან გარიყვის რისკ-ფაქტორი ადრეულ სასკოლო პერიოდში“.

თანატოლებისგან უარყოფილი ბავშვები ხშირად ურთიერთობენ ერთმანეთში ან

მიისწრაფვიან ანტისოციალურ თანატოლთა ჯგუფებისკენ (Laird, Pettit, Dodge, &Bates,
2005). მოზარდობის ასაკში ანტისოციალურ თანატოლთა ჯგუფებში ჩართულობამ
აჩვენა ძლიერი და მყარი კავშირი დელიქვენტობასთან, ნარკომომხმარებლობასთან
და უამრავ სხვა პრობლემურ ქცევასთან (Laird, 2005). მაშასადამე, ჩვენ უნდა
ველოდოთ რომ უარყოფა თანატოლების მიერ და ანტისოციალურ თანატოლთა
ჯგუფებში ჩართულობა ადრეული სოციალური განვითარების მანძილზე ბიძგს
აძლევს დელიქვენტურ ქცევებს.

რატომაა ზოგიერთი ბავშვი თანატოლებისგან უარყოფილი?-ბავშვები ხშირად

უარყოფილნი არიან თანატოლებისგან ბევრი მიზეზის გამო. ის ბავშვები ავლენენ
გარიყვის ტენდენციას, რომლებიც არიან ფიზიკურ და ვერბალურ აგრესიას იყენებენ,
როგორც გზას, რომ დაუკავშირდნენ სხვებს. ეს აღმოჩენები ბიძგს აძლევს ძალიან
ბევრ სოციალურ მეცნიერს, რომ დაასკვნან, რომ აგრესიული ბავშვები მეტად
მოსალოდნელია, რომ იყვნენ თანატოლთა გარიყვის ობიექტები, ვიდრე
არააგრესიულები. ბავშვები ასევე რიყავენ თანატოლებს, რომელსაც აღიქვამენ,
როგორც მორცხვს და სოცუალური პრობლემების მქონეს. თუმცა ყველა აგრესიული
ბავშვი არ არის უარყოფილი, კვლევამ აღმოაჩინა, რომ ძალიან ბევრი პოპულარული
ბავშვი დომინანტი, ქედმაღალი და აგრესიულებია (Chillessen &Mayeux , 2004; Rose,
Swenson&Waller, 2004).

83
 მეორეს მხრივ, აგრესია თანატოლთა გარიყვასთან კომბინირებულად
საფუძველს უყრის სერიოზულ ანტისოციალურ და დელიქვენტურ ქცევას.
მკვლევარები Coie და Miller-Johnson-ი ასკვნიან, რომ ბავშები, რომლებიც არიან
თანატოლებისგან გარიყულები, არიან მაღალი რისკის ქვეშ, რომ ჩაიდინონ
ანტისოციალური ქცევა, იმათთან შედარებით, ვინც არ არიან დაჩაგრულები.

რომელი ბავშვები არიან მიდრეკილნი თანატოლთა ჩაგვრისაკენ? -ჯერ კიდევ

რჩება კითხვა: რატომ არის ზოგიერთი აგრესიული ბავშვი მეტად გარიყული? Coie-ს
მითითებით გვხვდება 3 მნიშვნელოვანი განსხვავება დაჩაგრულ და დაუჩაგვრელ
ბიჭებს შორის. პირველი, დაჩაგრული ბიჭები არიან უფრო იმპულსურები და აქვთ
ყურადღების დეფიციტის პრობლემა, არ შეუძლიათ ერთ ადგილზე ჯდომა,
მაშასადამე ისინი არიან კლასში მიმდინარე აქტივობებისთვის ხელისშემშლელი.
მეორე, ასეთ ბავშვებს აქვთ უფრო მაღალი მზაობა გამოავლინონ რისხვა და უფრო
რთულად მშვიდდებიან, ამ ემოციური მძვინვარების შედეგია ფიზიკური და
ვერბალური შეტევა თანატოლებზე, რომლებიც თავის მხრივ ხელს უწყობს
თანატოლებს, თავი აარიდონ მათთან ახლოს ყოფნას. მესამე, აგრესიულებს აქვთ
მწირი ინტერპერსონალური და სოციალური უნარები მეგობრების შესაძენად, ამის
მიზეზი ისიც არის, რომ მათ აქვთ შეზღუდული შესაძლებლობა –გაივარჯიშონ ეს
უნარები თანატოლებთან, რომლებიც არ არიან დაჩაგრულები.

გაარიყულ ბავშვებს ისეთი მახასიათებლებიც აქვთ, როგორიცაა ყურადღების

დეფიციტისა და ჰიპერაქტივობის სინდრომი, რომელიც მოგვიანებით იქნება
განხილული. აღმოჩენა, რომ თანატოლებისგან გარიყული ბიჭები ავლენენ
იმპულსურ და უადგილო ქცევებს, აჩვენებს, რომ ADHD-მ შეიძლება ხელი შეუწყოს
თანატოლებისაგან გარიყვას.

კვლევაში ჩართული იყო 25 ADHD–ს მქონე ბიჭი და 24 სხვა მონაწილე

საზაფხულო სკოლის პროგრამაში, რომლებიდანაც არცერთ ჯგუფს არ ჰქონდა
ერთმანეთის შესახებ ინფორმაცია. ბიჭების ასაკი მერყეობდა 6–დან 12 წლამდე.

84
პირველივე დღეს, პირველივე სოციალურ ინტერაქციაში ამ ორ ჯგუფს შორის,
ADHD-ს და შედარებითი ჯგუფის (ვისაც არ ქონდა ეს დიაგნოზი) წევრებმა აჩვენეს
აშკარა განსხვავება სოციალურ ქცევებში, ADHD-ს მქონე ახალგაზრდები აჩვენებდნენ
სოციალურ დეფექტებს არასასურველ დისკრიმინაციულ ქცევებს, აგრესიას. მეტად
მნიშვნელოვანია, რომ პირველი დღის ფარგლებში ADHD–ს მქონე ახალგაზრდები
იყვნენ ზედმეტად გარიყულები თანატოლების მიერ. სხვა კვლევებმაც აღმოაჩინეს
მსგავსი შედეგი ADHD–სა და აგრესიული გამოვლინებების მყარი კავშირი
საბოლოოდ ანტისოციალურ ქცევით პატერნზე. (Coie, 2004; Miller-Jonson 2002).

გენდერული განსხვავება თანატოლებისგან ჩაგვრაში

თითქმის ყველა აღმოჩენა თუ კვლევა, რომელიც ამოწმებდა თანატოლთა

ჩაგვრის გავლენას, აგრესიას და დელიქვენტულ ქცევას ფოკუსირებული იყო
მხოლოდ ბიჭებზე. გოგოებს შორის მცირედაა ცნობილი თანატოლთა ჩაგვრასა და
აგრესიას შორის კავშირი. ერთ-ერთი ამ მცირე კვლევებიდან, რომელიც გოგოებზე
ფოკუსირდებოდა ეკუთვნით Prinstein&Greca-ს. მათ აღმოაჩინეს, რომ
ანტისოციალური და დელიქვენტური ქცევის განვითარება გოგოებში, ისევე როგორც
ბიჭებში შეიძლება ვიწინასწარმეტყველოთ თანატოლებთან აგრესიულ ქცევებში
ადრეული ჩართულობით. ასევე არსებობს რამდენიმე მტკიცებულება, რომ
ურთიერთობებში აგრესიული გოგოები არააგრესიულ გოგოებთან შედარებით,
მეტად მოსალოდნელია რომ იყვნენ თანატოლთა გარიყვის მსხვერპლნი (Crick,1995).
გოგოები უფრო ხშირად იყენებენ ურთიერთობით(ირიბ) აგრესიას, რომ დააზარალონ
სხვები და შეამცირონ მათი სოციალური სტატუსი, ვიდრე ფიზიკურ აგრესია,
რომელიც ბიჭებისთვისაა დამახასიათებელი; Prinstein&Greca-მ აღმოაჩინეს, რომ
გოგონებს შორის თანატოლებისგან გარიყვა დაწყებით კლასებში ზრდის არა
მხოლოდ აგრესიას, ასევე ნივთიერების ბოროტად გამოყენებისაკენ მიდრეკილებას

85
და სხვა დელიქვენტურ ქცევებს მოზარდობის ასაკში. თანატოლთა მიმღებლობა კი
ამცირებს ან აღმოფხვრის აგრესიისა და დელიქვენტობის რისკს მომავალში.

ბანდის გავლენა გარიყულ ახალგაზრდებზე

3 ძირითადი შეხედულება არსებობს, ანტისოციალურ და დელიქვენტურ

ქცევაზე თანატოლთა ჯგუფების გავლენაზე.

პირველი პერსპექტივა ამბობს, რომ ახალგაზრდები ხდებიან დელიქვენტები და

ამ ბანდებში (დელიქვენტ თანატოლთა ჯგუფებში) გაერთიანების პირდაპირი
შედეგია. ამ შეხედულების თანახმად, თითქმის ყველა ბავშვი მგრძნობიარეა
ნეგატიური გავლენის მიმართ დევიანტურ თანატოლთა ჯგუფებში მონაწილეობის
შემთხვევაში.

მეორე პერსპექტივა ამტკიცებს, გარიყული ბავშვი ცდილობს გარეთ ეძიოს

უკეთესი კონტაქტი მსგავს გარიყულ და სოციალური ჩვევების არ მქონე
თანატოლებთან.

მესამე პერსპექტივა არის გარკვეულწილად ამ ორ პოზიციას შორის. გარიყული,

ანტისოციალური ბავშვები არიან დელიქვენტური ჯგუფების შემადგენლები,
რომელშიც მათი მსგავსი წევრები არიან და ეს არის წამახალისებელი და
გამაძლიერებელი ანტისოციალური ტენდენცია. მიმდინარე კვლევითი
მტკიცებულებები მესამე პერსპექტივას უჭერს მხარს. ის აჩვენებს რომ ბავშვობის
ასაკში ამხანაგთა გარიყვა წაახალისებს ბავშვეებს ჩაერთონ დელიქვენტურ ქცევებში,
რაც მომავალშ მათ ანტისოციალურ მიდრეკილებებს ზრდის. დევიანტური ჯგუფების
ან ბანდების წევრობა წაახალისებს და ზრდის უკვე არსებულ ანტისოციალურ
პატერნებს ბავშვობასა და მოზარდობაში. როგორც Coie–ს მიერ აღინიშნა,
„დევიანტური ჯგუფები გავლენას ახდენს ანტისოციალური განვითარების
ტრაექტორიის კრისტალიზაციაზე.

86
 არსებობს რამდენიმე მტკიცებულება რომ დელიქვენტური ჯგუფების წევრობა
წაახალისებს ზოგიერთ არადელიქვენტ ბავშვს რომ მონაწილეობა მიიღოს
უმნიშვნელო დელიქვენტურ აქტივობაში. მაგალითად, 11-17 წლამდე ასაკის
ბავშვებში, Elliot&Menard–ის აღმოჩენებით, არადელიქვენტური ინდივიდები მეტად
ერთვებოდნენ უმნიშვნელო დელიქვენტურ აქტივობაში, მას შემდეგ რაც
გაწევრიანდნენ ამ დელიქვენტურ ჯგუფებში, ვიდრე სანამ გაწევრიანდებოდნენ.
Thornberry-ს, Krohn–ს, Lizotte–ს და Chard-Wierschem–ის დამატებით კი ისინი
ამცირებდნენ ან წყვეტდნენ თავიანთ დელიქვენტურ ქცევას, როდესაც ტოვებდნენ ამ
ჯგუფებს.

ზეგავლენის მომხდენი საუბარი - Bagwell-მა დაასკვნა, რომ ბევრი ახალგაზრდა

შუა ბავშვობის ასაკის განმავლობაში და მოზარდობაში ერთვება, რასაც ის უწოდებს
„ზეგავლენის მომხდენ საუბარს“. „ზეგავლენის მომხდენი საუბარი“ ეხება
თანატოლთა ჯგუფებში დისკუსიებს პოტენციურ კანონდარღვევებზე და
დელიქვენტურ ქცევებზე, და უბიძგებს ბიჭებმა გამოიკვლიონ საკუთარი ფიქრები და
იდეები კანონდამრღვევ ქცევაზე მეგობრებთან ერთად. „ზეგავლენის მომხდენი
საუბარმა“ შეიძლება უბიძგოს მათ ჩაერთონ/გაწევრიანდნენ დელიქვენტურ
თანატოლთა ჯგუფებში. თუმცა მოიცავს როგორც დელიქვენტების, ისე
არადელიქვენტების მონაწილეობას „ზეგავლენის მომხდენ საუბარში“.
დელიქვენტები მეტად მოსალოდნელია, რომ გასცდენენ მხოლოდ საუბარის
საზღვრებს და ჩაიდინონ დელიქვენტური ქცევა.

87
 სკოლამდელი გამოცდილება

ბოლო 30 წლის განმავლობაში ბავშვებმა გადაინაცვლეს სახლებიდან დღის

მზრუნველობით ცენტრებში ან ბაგა-ბაღებში. დედების მონაწილეობა სამუშაო
ძალებში პროპორციულად იზრდება ბოლო წლებია. დედების პროცენტული
მაჩვენებელი, რომელთაც ჰყავთ 6 წლამდე ბავშვები და მუშაობენ სახლის გარეთ
გაიზარდა 12 პროცენტამდე 1947 წელს, 31 პროცენტამდე 1975 წელს, 64 პროცენტამდე
1997 წელს (Tran& Weinraub, 2006). 2003 წელს დედების ნახევარზე მეტი, რომელთან
ჰყავდათ 1 წლამდე ასაკის ჩვილები ჩართულნი იყვნენ სამუშაო ძალაში (Tran
&Weinraub, 2006). უახლესი მონაცემები მიუთითებს, რომ 63 პროცენტი 5 წლამდე
ასაკის ბავშვების არიან მშობლების ზრუნვას მოკლებულნი (U.S. Bureau of the Census
2002).

დღესდღეობით ამერიკელი ბავშვების უმრავლესობაზე ზრუნავს არა

ახლობლები, არამედ დაქირავებული პროვაიდერები (Scarr, 1998). 1995 წელს,
დაახლოებით 21 მილიონი ხუთ წლამდე ასაკის ბავშვი არ იყო სკოლაში ჩარიცხული.
მათ დაახლოებით 40 პროცენტზე ზრუნავდნენ მშობლები, 21 პროცენტზე – სხვა
ნათესავები, 45 პროცენტი ბავშვთა ზრუნვის ცენტრებში ან ოჯახის დღიური
ზრუნვის ცენტრებში იყვნენ განთავსებულნი, და 4 პროცენტზე ზრუნავდა ძიძა
ბავშვთა სახლებში. ბავშვზე ზრუნვის ხარისხი, რომელიც გათვალისწინებულია
დღის ცენტრებში ძალზე ვარიაბილურია, უმეტესწილად ეს გამოწვეულია დაბალი
ხელფასითა და მაღალი პერსონალის ბრუნვით ბევრ ასეთ ობიექტში. ბავშვზე
ზრუნვის დაბალი ხარისხი იუწყება ისეთ განვითარების რისკებზე, როგორიცაა
ღარიბი სამეტყველო ენა, კოგნიტური განვითარება და სოციალური და ემოციური
კორექციის დაბალი რეიტინგი. (Tran &Weinraub, 2006). სამწუხაროდ, ბავშვები
ოჯახებიდან, სადაც მხოლოდ დედაა დასაქმებული და დაბალი შემოსავლის მქონეაა,
მეტადაა მოსალოდნელი რომ მიიღებენ მცირე ხარისხის ზრუნვას. (Howes &Olenick,
1986), ამ პრობლემის გამოსწორებას კი სერიოზული მცდელობა სჭირდება.

88
 დაბალშემოსავლიანი ოჯახის ბავშვები, რომელთაც გამოცდილებაში ჰქონდათ
ჩვილობასა და სკოლამდელ ასაკში მაღალი ხარისხის ზრუნვა აჩვენებდნენ უკეთეს
სასკოლო მიღწევას და სოციალიზირებულ ქცევას მომდევნო წლებში, ვიდრე
ბავშვები, ვისზეც არ ზრუნავდნენ ან გამოცდილებაში ჰქონდათ დაბალი ხარისხის
ზრუნვა. მაღალი ხარისხის ზრუნვა დაბალშემოსავლიან ოჯახის ბავშვებს სთავაზობს
სწავლის შესაძლებლობასა და სოციალურ და ემოციურ მხარდაჭერას.

Goldstein-ის თანახმად (2001) დღის ზრუნვის მასწავლებლები მეტად წუხან

აგრესიის გამო ახალფეხადგმულებში, ვიდრე სხვა ქცევითი პრობლემების გამო,
ისინი მიიჩნევენ აგრესიულ ქცევას, როგორც ყველაზე დიდ სასკოლო გამოწვევას. ეს
ასპექტი მნიშვნელოვანია, რადგან სამი წლის ასაკიდან გამოვლენილი აგრესიული
ტენდენცია ვლინდება მთელი ცხოვრების განმავლობაში (Goldstein 2001).
დაგროვილი მტკიცებულებები მიუთითებს, რომ აგრესიულ ქცევათა რაოდენობა,
რომელსაც სკოლამდელი ასაკის ბავშვი ხედავს აგრესიულ თანატოლებთან დღის
ცენტრებში, პროგნოზირებს მომავალშიც აგრესიული ქცევის გამოვლენას, შესაძლოა
მოდელირების ეფექტის გამო (Dodge & Pettit, 2003).

სკოლის შემდეგი მზრუნველობა -

სკოლის შემდგომი მზრუნველობის ხარისხი მნიშნვნელოვან კავშირშია
ანტისოციალური ქცევის განვითარებასთან. (Flannery, Williams, &Vazsonyi; Posner &
Vandell; Vandell & Posner, 1999). 1990 წლებში „კარის გამღებ“ ბავშვებს უწოდებდნენ
ბავშვებს, რომლებიც სკოლის შემდეგ ცარიელ სახლში ბრუნდებოდნენ და მარტონი
იყვნენ სახლში მშობლების დაბრუნებამდე. ბავშვები, რომლებიც სკოლის შემდეგ
დიდ დროს უკონტროლოდ ატარებდნენ და საკუთარი თავის მოვლა თვითონ
უწვდათ, დაბალი სასკოლო ნიშნებისა და ქცევითი პრობლემების ქვეშ დგებოდნენ
ადრეულ ასაკში. (Pettit, Laird, Bates, & Dodge,, 1997). გარდა ამისა ასეთი მოზარდები
გაცილებით დიდ დროს ატარებენ თანატონებთან ერთად მშობლებისგან
უყურადღებოდ. (Colwell at al.,, 2001) უყურადღებოდ მიტოვებული ბავშვები

89
ადვილად ინუსხებიან ისეთ ნიშნებით რომლებიც ასოცირედება მათ ანტისოციალურ
თანატოლებთან და გარემოთი სადაც მოზარდების კონტორლი მინიმალურია.
(Snyder, Reid, & Patterson,, 2003)

წარუმატებლობა სკოლაში

ადრეულ ასაკში წარუმატებლობა სკოლაში ასევე უკავშირდება

ანტისოციალურობასა და დელიქვანტურ ქცევას. (Dodge & Pettit,, 2003) გამოკვლევები
აჩვენებს რომ საბავშვო ბაღის შეფერხებები და ადრეული სკოლის ნიშნები
განვითარების დეტერმინატორებია, მოქმედებს საბოლოო აკადემიურ შეფასებაზე
(Dodge & Pettit,, 2003) (Holmes, 1989) (Sameroff, Peck, & Eccles,, 2004). „უკან დახეულის“
იარლიყი ეწებება შეფერხებულ ბავშებს და ამის გამო თანატოლები უარყოფენს მას
(Plummer & Graziano,, 1987).
საინტერესოა ის ფაქტი, რომ ადრეული შეფერხება სკოლაში უფეო ძლიერად
უკავშიდება დელიქვანტობას ვიდრე ინტელექტი (Hinshaw, 1992). იმავე
მკვლევარებმა აღმოაჩინეს რომ 8 წლის მოზარდი ბიჭის წარუმატებლობა სკოლაში
ორჯერ მეტად განაპირებდა დელიქვანტურ ქცევას, ვიდრე სხვა ასაკში მყოფი
მოზარდი ბიჭებისა ( (Loeber, Farrington, Stoutamer-Loeber, & Van Kammen,, 1998).
ეთნიკური ან რასობრივი ფონი აისახება კითხვის უნარებზე და წამყვან როლს
თამაშობს სასკოლო წარუმატებლობაში. ფაქტია, რომ კითხვის შეზღუდული უნარები
არამარტო სასკოლო წარუმატებლობას განაპირობებს, არამედ აისახება შედგომ
კრიმინალურ ისტორიაშიც ბიჭებთან (Patras et al.,, 2004). მეორე მხირვ კითხვის კარგი
უნარი შეიძლება ჩაითვალოს ანტისოციქლური ქცევების განვითარების
შემაკავებლად. უფრო ზუსტად, მიღწევებს კითხვაში მოაქვს თანატოლების
პატივისცემა, მიღწევები სკოლაში და შესაბამისად სამომავლოდ კარგი სამუშავო
პერსპექცივა, რაც კრიმინალური ქმედებებისადმი უარყოფით დამოკიდებულებას

90
იწვევს (Patras et al.,, 2004). რომ შევაჯამოთ ყველაზე მნიშნვნელოვანი სოციალური
ფაქტოები, რომლებიც კრიმინალური ქცევების განვითარებას უწყობს ხელს არის:
სიღარიბეში ცხოვრება, უარყოფა თანატოლებისგან, სკოლისშემდგომი
მზრუნველობის დაბალი დონე და სასკოლო წარუმატებლობა(Gove & Crutchfield,,
1982). მშობლებისა და ოჯახის რისკ ფაქტორებმა ასევე მნიშნელოვანი როლი
შესაძლოა ითამაშოს ანტისოციალური ქცევის განვითარებაში.

მშობლებისა და ოჯახის რისკ-ფაქტორები

მარტოხელა მშობლის ოჯახი- გამოკვლევები აჩვენებს რომ 12 მილიონზე

მეტი ამერიკული ოჯახი არის მშობლის, რომლიც მარტო ზრდის ბავშვებს (U.S.
Bureau of the Census, 2001). ძველი გამოკვლევები აჩვენებენ, რომ დელიქვანტობასთან
უფრო მეტად დაკავშირებულია ისეთი ოჯახის ყოლა სადაც მშობლები გაყრილები ან
განქორწინებულები არიან (Eaton & Polk,) (Glueck & Glueck, 1950) (Monahan,, 1957)
(Rodman & Grams,, 1967). ეს იწვევდა დასკვნებს რომ მარტოხლა მშობლიანი ოჯახები
შესაძლოა ყოფილიყო დელიქვანტობის დეტერმნატორი. დღესდღეობით,
მკვლევარები უფრო მეტად ფოკუზირდებიან სხვა ფაქტორებზე, ესაა მშობლისა და
შვილის ურთიერთობა, ოჯახის ეკონომიკური სტატუსი და ოჯახისგან ემოციური
მხარდაჭერის ხარისკი სხვა მოზარდებთან ურთიერთობაში.
„მარტოხელა მშობლიანი“ ოჯახების განსხვავებული ვარიაციები არსებობს. ოჯახი
შეიძლება შექმნას მარტოხელა, დაუქორწინებელმა ქალმა შვილის გაჩენით ან
აყვანით.. გარდა ამისა, ორმშობლიანი ოჯახები შესალოა სხვადასხვა მიზეზებით
გაიყოს - გარდაცვალების გამო, განქორწინების გამო, დაშორების გამო, მიტოვების
გამო. დაშორება ყველა ოჯახში ერთნაირად არ ხდება. გარდა ამისა, მარტოხელა
ოჯახის შვილები, რომლებიც ასე თუ ისე მოშორებულნი არიან ოჯახური

91
კონფლიქტებისგან უფრო ნაკლებად მიდრეკილნი არიან დელიქვანტობისკენ ვიდრე
„ჯანსაღი“ ოჯახის შვილები რომლებიც ხშირად ხდებიან კონფილქტის მომსწრეები
და თანამონაწილეები (Gove & Crutchfield,, 1982). საჭიროა განხილულ იქნას ოჯახის
დანარჩენი წევრებიც. არატრადიციური ოჯახები საკმაოდ მომრავლდა
დღევანდელობაში. მრავალი მკვლევარი განმარტავს ოჯახს, როგორც პიროვნებებს
რომლებიც დაკავშირებულნი არიან სისხლით ან ლეგალური
პასუხისმგებლობებით(აყვანილიობა, ლეგალური მშობლობა, ცივილური კავშირები).
სხვები კი ამბობენ რომ პიროვნებები რომლებიც დიდი ხნის განმვალობაში ერთად
ცხოვრობენ, როგორც მეგობრები ან სექსუალური პარტნიორები და ზრუნავენ
ერთმანეთზე და მათ შვილებზე - არის ასევე ოჯახი.
მარტოხელა მშობლის ოჯახისა და დელიქვანტობის კავშირი აქტიური განხილვის
საკითხია, თუმცა ჩვენ არ შეგვიძლია ხელაღებით დავადასტუროთ რომ კავშირი
არებობს. თუ “მარტოხელა მშობლიანი” ოჯახი არის რიკ-ფაქტორი, ეს სავარაუდოდ
გამოწვეული იქნება სხვა უფრო მნიშვნელოვანი დამატებითი ფაქტორებით. ოჯახის
სტრუქტურაზე კონცენტრაციის ნაცვლად სჯობს აქცენტი იმ პროცესებზე დაისვას,
რაც ოჯახში მიმდინარეობს. “ერთი რამ უდავოა ლიტერატურაში: მყარი, უსაფრთხო
და ურთიერთმხარდამჭერი ოჯახი უდიდესი მნიშვნელობის მატარებელია
დელიქვანტობის პრევენციისთვის“ (Flynn, 1982)

აღზრდის სტილი და პრაქტიკა

ზოგიერთი აღზრდის სტილი სხვებთან შედარებით უფრო მეტად იწვევს

დალიქვანტობას და ამას შეგვიძლია ვუწოდოთ რისკ-ფაქტორი. აღზრდის მიდგომები
არის სტრატეგიები, რომლებსაც იყენებენ მშობლები, რათა შვილებმა მიაღწიონ
სპეციფიკურ აკადემიკურ, სოციალურ და სპორტულ წარმატებებს (Hart et al.,, 1998).

92
ამით მშობლები ცდილობენ გააუჯობესონ ბავშვების უნარები. გარკვეული
პერიოდით თავისულების მიცემა, იმ იმედით ხომ შვილი ისწავლის მენეჯმენტს და
შეეჩვევა დამიუკიდებლობას არის პრაქტიკის მაგალითი. კითხვა და თამაში
შვილებთან ერთად, სკოლაშ მორიგე მშობლეად ყოფნა არის ასევე კარგი პრაქტიკის
მაგალითები. აღმზდის სტილს მნიშნელოვანი გავლენა აქვს ბავშვის ქცევისა(მაგიდის
მანერებიდან დაწყებული აკადემიური მიღწევებით დამთავდებული) და ხასიათის
ჩამოყალიბებაში.
აღზრდის სტილებში ასევე ნათლად ჩანს მშობელი-ბავშვის ურთიერობები,
რომლებიც დიდწილად მშბლების განწყობებითა და მიდგომებითაა განპირობებული
(Baurmind,, 1991) (Mounts,, 2002). ხმის ტონის ცვილიება, ემოციების უეცარი ცვილება ,
მბრძანებლური ჟესტები - არასწორი აღზრდის სტილის თანმდევი მაგალითებია. ამის
საწინააღმდეგოდ მშობელი-ბავშის გუხლისმიერი ურთიერობა აღიწერება როგორც
თბილი, მოსიყვარულე, მიმღები და სანდომიანი. კვლევებმა აჩვენა რომ აღზრდის
პასუხისმგებლიანი სტილი ხშირად განაპირობებს მაღალ სოციალურ კომპეტენციას,
თანატოლების მიმღებლობას და ნაკლებ ანტისოციალურ ქცევებს (Hart et al.,, 1998)

სამი ტიპის აღზრდის სტილი

დიანა ბაუმრინდმა (1991) გამოყო აღზრდის სამი სტილი : ავტორიტარული,

ლმობიერი და ავტორიტეტული. მშობლების რომლებიც იყენებენ ავტორიტარულ
სტილს ცდილობენ ჩამოაყალიბონ, აკონტროლონ და შეაფასონ ქცევა, გაზარდონ
შვილები წინასწარ ჩამოყალიბებული აბსოლიტური სტანდარტებით. ავტორიტარულ
აღზრდას თან ახლავს დიდი რაოდენობით წესები და რეგულაციები, რომლებიც
აუცილებლად რიგიდულად უნდა შესრულდეს, ყოველგვარი კითხვისა და ახსნა-
განმარტების გარეშე. ავტორიტარი მშობლები შვილებისგან მოელიან უყოყმანოდ და
კითხვების გარეშე დაემორჩილონ ავტორიტარს. დევიაციასა და

93
დაუმორჩილებლობას მოყვება სასჯელი, რომელიც შეიძლება ფსიქოლოგიურ
ასპექტებსაც შეიცავდეს. ავტორიტარი მშობელი გამორიცხავს ყოველგვარ ვერბალურ
თანასწორობას შვილთან. მშობელი ავტორიტეტია, როგორც ძალიან მნიშვნელოვან
ასევე უმნიშნელო შემთხვევებშიც.
მშობლები, რომლებიც ხელმძღვანელობენ შემწყანრებული(ლმობიერი) აღზრდის
სტილით არიან ტოლერანტულები, ლმობიერები და იღებენ შვილების თითმის ყველა
ქმედებას, მათ შორის სექსუალური იპულსებით წარმართულსა და აგრესიულ
ქცევებს. შემწყნარებელი მშობლები თავიდან ირიდებენ ავტორიტეტის როლს და არ
ცდილობენ შვილების ქმედებების კონტროლს. ასეთი მშობლები თავს უწოდებენ
„გამგებ ადამიანებს“. ლმობიერი მშობლები ნებას რთავენ შვილებს დამოუკიდებლად
შეადგინონ მათი ჭამის, ძილის, ტელევიზორის ყურების, თამაშის, სახლიდან
გასვლის, მეგობრების ნახვის გრაფიკები. ისინი ძალიან მინიმალურად ერევიან
შვილების გრაფიკში. მათი არსი არ შეესაბამება მათსავე სოციალურ როლს - იყვენენ
აღმზრდელები.
ავტორიტეტული სტილის მშობლები ცდილობენ მართონ შვილების აქტივობები
რაციონალური მანერებით. მათთვის დამახასიათებელია ხშირი მიზეზ-შედეგობრივი
მსჯელობა შვილებთან გადაწყვეტილების მიღებისას. ავტორიტეტი მშობლები
გამორიცხავენ შვილების ასაკთან შეუფერებელ ქმედებებს, შვილებთან შეთანხმებით
ადგენენ წესებს და სტანდარტებს, რომლებსაც შვილებივე ემორჩილებიან. ამავე
დროს ისინი წაახალისებენ შვილების ინდივიდუალობასა და დამოუკიდებლობას.
ბაუმრინდის სამივე ტიპს აქვს გარკვეული პრობლემები. მაგალითად ბევრი მშობელი
მერყეობს შემწყნარებელ და ავტორიტეტულ მშობელს შორის, ბევრი კი ცვლის
აღზდრის სტილს შევილის ასაკის ცვილილებასთან ერთად. შეიძლება
ავტორიტეტული მშობლები რთავდნენ ნებას შვილებს თავად შეარჩიონ ტანსაცმელი,
საჭმელი, ცხრილი მაგრამ ეს არჩევანი არ იქნება მხოლოდ ბავშვის და შეიძლება
დამოკიდებული იყოს სკოლაზე, კარირაზე ან სამსახურზე. აგრეთვე ზოგიერთი
მშობელი შეიძლება ძირითადად ლმობიერი სტილის იყოს, თუმცა ისინი უცბად

94
შესაძლოა გაბრაზდნენ შვილის ზოგიერთ არასწორ საქციელზე. მიუხედავად
მრავალი კრიტიკისა „ ბაუმრიდის აღზრდის სტილების კონცეპუალიზაციამ საკმაოდ
კარგად დაგვანახა მშობლების გავლენა შვილების წარმატებულ სოციალიზაციაზე
აშშ-ს დომინანტურ კულტურაში (Darling & Steinberg,, 1993).

არარიგიდული და განრიდებული აღზრდის სტილები

ჯემის სნიდემა და ჯერარდ პატერსონმა (1987) გამოყვეს ორი აღზრდის სტილი,

რომლების მათი აზრით პირადპირ ან არაპირდაპირ იწვევდა დელიქვანტობას. ეს
ორის სტილი ძალიან გავს ბაუმრინდის ავტორიტეტულ და ლმობიერ სტილს.
არარიგიდული სტილის მშელები შვილების თითქმის ყველა ქცევას
პრობლემატურად აღქვამენ და ისინი იყენებენ არაეფექტურ ავტორიტარულ
სტრატეგიებს რომ გაუმკლავდნენ მათ. „ეს მშობლები თვალს ვერ ხუჭავენ ძალიან
ტრივიალურ ქცევებზეც კი. ისინი იყენებენ უფრო მეტ და არასწორ ბრძანებებს, არიან
ძალიან მომთხოვნები და მკაცრები. ისინი ვერ ახერხებენ იყვნენ გამგები მშობლები
და მათი მოთოხვნები ყოველთვის არის ძალადობრივი” (Snyder & Patterson, , 1987).
არაფექტური ზეგავლენა აირეკლება ოჯახის წევრების მიერ “ რომელიც
განაპირობებს, ოჯახის ყველა წევრის აგრესიულ ქცევებს“. როდესაც ერთი ოჯახის
წევრი აგრესიულად იცქევა, დანარჩენი ოჯახის წევრები ბაძავენ მას და იქცევიან
მსგავსად.

„ კეიტის ძმას ძალიან მაღალ ხმაზე აქვს სიმღერები ჩართული, ამაზე კეიტი
ძალიან ბრაზდება და უყვირის მას რომ გამორთოს. ის ყვირილითვე პასუხობს რომ
როგორმე აიტანოს. კეიტი წიხლს კრავს მის კარებს. ძმა ყვირის უფრო ხმამაღლა. მათი
მამა ორივეს უყვირის რომ „მოკეტონ“. კეიტი ყვირის უფრო ხმამაღლა და აგრძელებს
ძმის კარებზე ბრახუნს. ის ესვრის ვაზას ძმას, ვაზა ოდნავ სცდება მიზანს. ძმა მირბის

95
მისკენ და ესვრის წიგნს. ხშირად ასეთ ჩხუბში „მოგება“ დამოკიდებულია იმაზე თუ
რომელი უფრო აგრესიულ სტრატეგიას გამოიყენებს. საბოლოოდ მამა უბრძანებს ძმას
რომ გამორთოს მუსიკა. ასეთი მშობლები და შვილები ერთმანეთს ასწავლიან რომ
ასეთი მკაცრი ტაქტიკა მუშაობს სოციალურ ინტერაქციებში, ქცევები თანდათანობით
გენერალიზდება ოჯახის გარეთ სოციუმის წევრებთან.
არარიგიდული მშობლები ასვე ხშირად იყენებენ ავტორიტარულ, მკაცრ იძულების
ხერხებს მიუხედავად მათი არაეფექტურობისა. მათ არ აქვთ საკმარისი ენერგია
განსაზღვრონ რამდენად პრობლემატურია ასეთი ძალადობრივი მეთოდები. ასეთ
აღზრდის სტილს აქვს გრძელვადიანი უარყოფითი შედეგები, რომლებიც თანდათან
გენერალიზდება და ავითარებს ანტისოციალურ ქცევებს.
აღზრდის განრიდებული სტილი წინასგან სრულიად საპირისპირო სტრატეგიას
ემყარება. სნიდერის და პატერსონის მიხედვით ასეთი მშობლები არიან
არასაკმარისად მიჯაჭვულები შვილებზე. ისინი ზედმეტად ბევრი უფლებას აძლევენ
ბავშვს, რაც ზრდის ანტისოციალური ქცევების ჩამოყალიბების რისკს. თუ მათი
შვილი ძალადობრივი ქცევებით ხასიათდება მათ უბრალოდ არ სჯერათ ეს და
ცდილობენ თავი დაარწმუნონ რომ მათი ბრალი არააფერშია.
აღმზრდელობის სტილებიდან დელიქვანტურ ქცევას ყველაზე მეტად
უკავშირდებოდა ბაუმრინდის ლმობიერი და სნიდერისა დაპატერსონის
განრიდებული სტილები. ამ სტილებით აღზდილ ბავშვებს ხშირად აქვთ ქცევითი
პრობლემები და უჭირთ იმპულსის კონტროლი რადგანაც, როდესაც ბავშვეს არ
გააჩნია ავტორიტეტი მისი ქცევის კონტროლი შეუძლებელი ხდება ჯერ კიდევ მცირე
ასაკიდან.

96
 აღმზრდელობითი მონიტორინგი

ანტისოციალურ ქცევებთან და აღზრდის სტილებთან კავშირშია ასევე

მშობლების მიერ ბავშვების კონტროლი და მონიტორინგი. აღმზრდელობითი
მონიტორინგი ნიშნავს მშობლების ინფორმირებულობას შვილების თანატოლებთან
ურთიერთობების, თავისუფალ დროს განხორციელებული აქტივობების შესახებ და
მათ ფსიქიკურ მდგომარეობაზე , როცა არიან სახლს გარეთ (Snyder & Patterson,, 1987,
pp. 225-26). მონიტორინგის ხარისსა და მოცულობაზე გავლენას ახდენს რიგი
ფაქტორები. მაგალითად გაყრა, ფინანსური პრობლემები, სამსახურის დაკარგვა,
მშობლების ფსიქიკური აშლილობები, სიკვდილი. კვლევებმა აჩვენა, რომ
მონიტორინგი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია 9 წლის ასაკიდან მოზრდილობამდე
(Laird, Pettit, Bates, & Dodge,, 2003). ამ ყველაფერს ხშირად ხელს უწყობს მშობლების
ისტორიები. როგორც ერთი მშობელი ამბობს, „მე არ შემეძლო ვყოფილიყავი
ყურადღებიანი დედა შვილების ადრეულ ასაკში. მაგრამ სამაგიეროდ გადავიწყვიტე
გამეკეთებინა ეს , როცა უფრო შვილი შევიდა საშუალო სკოლაში. სწორედ ამ დროს
ჭირდებათ მათ ყველაზე მეტი კონტროლი.“
კვლევების უმრავლესობამ დაადგინა, რომ აღმზრდელობითი მონიტორინგის
ხარისხი და მოცულობა არის ანტისოციალური ქცევის ძლიერი პრედიქტორი
მოზრდილობასა და გვიან ბავშვობაში (Kilgore, Snyder, & Lentz, , 2000). ზოგიერთმა
გამოკვლევამ აჩვენა, რომ არასაკმარისი აღმზრდელობითი მონიტორინგი და
მეთვალყურეობა ორნახევარჯერ ზრდის დელიქვანტობის რისკს( (Browning & Loeber,
1999).

97
 სიბლინგების გავლენა

დედმამიშვილები ბაძავენ ერთმანეთს და განსაკუთრებით უმცროსი ბაძავს

უფროსს, ვიდრე პირიქით (Garcia et al.,, 2000). დედმამიშვილები ძირითადად დიდ
დროს ატარებენ ერთად, ხშირად თამაშობენ როლურ თამაშებს, ასე რომ ისინიც ერთ-
ერთი მონაწილენი არიან ანტისოციალური ქცევისა და აგრესიის ჩამოყალიბებისა. ეს
სფერო არც ისე კარგადაა შესწავლილი ისე როგროც მაგალითად თანატოლების
გავლენა, თუმცა უახლესმა კვლევებმა აჩვენა, რომ მაღალი დელიქვანტობის მქონე
მოზარდებს დედმამიშვილებიც ხშირ შემთხვევაში ძალადობისკენ მიდრეკილები
ყავთ( (Coie & Miller-Johnson,, 2001). როვი და გალიმ(1992) აჩვენეს რომ
დედმამიშვილები რომლებიც ავლენდნენ კრიმინალურ ქცევებს, ადრეულ ასაკში
ქონდათ თბილი ურთიერთობა ერთმანეთთან. თუ დედმამიშვილები არ იყვნენ
ახლოს ერთმანეთთან, ამის საპირისპირო შედეგი შესაძლოა დადგეს. თუმცა ზოგჯერ
არააგრესიულმა უმცროსმა დედმამიშვილმა შესაძლოა არ მოინდომოს უფროსივით
აგრესორობა. დელიქვანტობის რისკი უფრო მაღალია რაც უფრო ახლოს არიან ასაკით
დედმამიშვილები, ვიდრე მაშინ როცა ასაკობრივი სხვაობა მათ შორის დიდია( (Rowe,
Rodgers, & Meseck-Bushey,, 1992)

მშობლების ფსიქოპათოლოგია

დეპრესიის მქონე მშობლების შვილები დგანან სოციო-ემოციური და ქცევითი

პორბლემების წინაშე, მათ შორის არესბობს ანტისოციაური ქცევის, ემოციური
არასტაბიულორობისა და სუსტი კოგნიტური განვითარების რისკი (Bennet,
Bendersky, & Lewis, , 2002) (Mazulis, Hyde, & Clarc, 2004) (Nelson, Hammen, Brennan, &
Ullman, , 2003). მსგავსი ტიპის მშობლების შვილები, ასაკის მატებასთან ერთად
ავლენენ უფრო მეტ ქცევით პრობლემებს და ახორციელებენ სხვადასხვა სახის
კრიმინალურ ქმედებებს. განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა აქვს დედის

98
ფსიქოლოგიურ მდგომარეობას, რადგანაც ხშირ შემთხვევაში სწორედ მათ აკისრიათ
მთავარი აღმზრდელის როლი. თუმცა პრობლემების განვითარების რისკი
გაცილებით იზრდება, როცა ორივე მშობელი დეპრესიულია შვილების ადრეულ
ასაკში. მშობლების ალკოდამოკიდებულება შვილების ნეგატიური გამოვლინებების
რისკს ზრდის, მათ შორის ქცევით სიძნელეებს, ანტისოციალურ ქცევას, და
ალკოდამოკიდებულობის ალბათობას მომავალში (Loukas, Zucker, Fitzgerald, & Krull,
2003) (Zucker et al.,, 2000). საინტერესოა ლუკასისა და მისი კოლეგების (2003)
აღმოჩენა იმის შესახებ, რომ დედის ალკოჰოლიზმზე უფრო დიდ როლს ვაჟიშვილის
სოციალურ დეზადაპტაციაში თამაშობს მშობლების ალკოჰოლური თრობის ხშირი
თანდასწრება.

აგრესიური საქციელი რომელიც ოჯახური ძალადობის სახით ვლინდება არის

მშობლების ფსიქიკური პრობლემების ერთ-ერთი გამოვლინება. თუმცა ეს თემა სხვა
საკითხს უფრო მიეკუთვნება, როგორიცაა მულტი აგრესიური ოჯახები და ოჯახური
ძალადობა. ახლა სჯობს დავუბრუნდეთ ფსიქოლოგიურ რისკ-ფაქრორებს, რომლებიც
უფრო მეტაც ინდივიდუალური მახასიათებლებია ვიდრე სოციალური კონტექსტი
რომელშიც ადამიანი მოხდა.

ფსიქოლოგიური რისკ ფაქტორები

კოგნიტური და ენობრივი დეფიციტი

კოგნიტური ჩამორჩენა ზრდის ანიტსოციალური ქცევების რისკს

განსაკუთრებით ბიჭებში (Brownile at al.,, 2004). მაგალითად, მოზარდების
უმრავლესობას რომელსაც ქონდა ქცევითი პრობლემები, დაუდგინდა ენობრივი
დეფიციტი,ჩამორჩენა (Cohen et al.,, 1998). ენობრივი რეგრესი გულისხმობს
მეტყველებისა და ენის გაგების უნარის გაუარესებას. ბრონვილმა დაადგინა, რომ

99
ბიჭებს რომელთაც ქონდათ ენობრივი პრობლემები 5 წლის ასაკში უფრო მეტი
დელიქვანტური ქცევები ახასიათებდათ 19 წლის ასაკში, ვიდრე მათ ვისაც არ
ქონდათ ეს პრობლემა. მან ასევე დაადგინა რომ ენობრივი პრობლემები სკოლაში
იწვევს აკადემიურ ჩამორჩენას, რაც ასევე ნეგატიურად აისახება ბავშვის სოციალურ
ცხოვრებაზე. ენობრივი პრობლემების მქონე ბავშვები ხშირად გარიყულები არიან
თანატოლებისან და ხანდახან მასწავლებლებისგანაც. რომ შევაჯამოთ, ენობრივი
ნაკლი აქცევს სკოლას მტკივნეულ და უსიამოვნო ადგილად, რაც წინ უძღვის დაბალ
აკადემიურ მოსწრებას. ენის პრობლემები ხშირად არ აძლევს ბავშვს საშუალებას
გამოთქვას თავის მოსაზრებები, რაც ასე მნიშნელოვანია კონფლიქტების
გადაწყვეტისას. სწორედ ამიტომ რჩებიან ფრუსტრირებულები და დაჩაგრულები, და
ცდილობენ მიმართონ ძალადობრივ მეთოდებს საკუთარი თავის გამოსახატავად.

ინტელექტი და დელიქვანტობა

ფსიქოლოგები და კრიმინალისტები დიდი ხნის განმავლობაში ცდილობდნენ

გამოეკვლიათ კავშირი ინტელექტის დონესა და დელიქვანტობას შორის.
თავდაპირველად მათი ვარაუდები არ მართლდებოდა და ზოგიერთი
სკეპტიკურადაც უყურებდა სავარაუდო კავშირს კრიმინალურ ქცევასა და
ინტელექტს შორის. ჰირჩმა და ჰინდელანგმა 1977 სტატიაში წამოაყენეს ჰიპოთეზა IQ
-სა და დელიქვანტობის არაპირდაპირი კავშირის შესახებ. რაც ნიშნავდა, რომ
დაბალი IQ იქვევდა ნეტატიურ განწყობებს სკოლაში, რაც უარყოფითად
მოწმედებდა აკადემიურ ნიშნებზე და შესაბამისად ხდებოდა დელიქვანტობის
წინაპირობა. ამის საპირისპიროდ კი მაღალი IQ იწვევდა თანატოლებისა და
მასწავლებლების კეთილგანწყობასა და შესაბამისად ნაკლებ ანტისოციალურ ქცევასა
და დელიქვანტობას. რატომ არსებობს ეს კავშირი ? ამ კითხვაზე საპასუხოდ პირველ
რიგში უნდა გავარკვიოთ რა არის IQ და რომ ის არ არის ინტელიგენტურობის
სინონიმი. ტერმინი IQ არის ინტელექტის მაჩვენებელის აბრევიატურა, რომელიც

100
იზომება ინტელექტის ტესტით. IQ იგივე რასაც ახლა ფსიქომეტრულ მაჩვენებელს
უწოდებენ. სიტყვა ფსიქომეტრულობა ნიშნავს „ფსიქოლოგიურ საზომებს“. იგი
იზომება სხვადასხვა ტესტებით, პიროვნების ტესტებით, სკოლის მიღწევების
მაჩვენებლით და ა.შ. ფსიქომერული საზომები აქტიურად გამოიყენება
ფსიქოლოგებისა და ფსიქიკური ჯანმრთელობის პროფესიონალების მერ. თუმცა
ტერმინი ფსიქომეტრული ინტელექტი(PI) რომელიც 1990 წელს რამოდენიმე
ფსიქოლოგმა (Neisser et al.,, 1996). გამოიყენა არ აღმოჩნდა გამოყენებადი. ტერმინი IQ
უფრო შესაბამისი გამოდგა და აქტიურად გამოიყენება დღესდღეობით.
IQ ტესტებით მოწმდება ვერბალური და ენობრივი განვითარება, კავშირი სიტყვებს
შორის და ა.შ. ბევრი ფსიქოლოგი დღესდღეობით თანხმდება რომ IQ ქულების
მაჩვენებელზე გავლენას ახდენს სოციალური, სწავლის და კულტურული
გამოცდილებები.

ინტელექტი მოიცავს მრავალ უნარს, დაწყებული მუსიკალური ტალანტიდან და

დამთავრებული მათემატიკური უნარით. ტერმინი ასევე მოიცავს
სიბრძნეს,ინტუიციას, იუმორს. დელიქვანტურ ჯგუფებს ინტელექტის ტესტებში
დაბალი მაჩვენებელი აქვთ. ეს არ უნდა გავიგოთ ისე, თითქოს დელიქვანტური
ქცევის ყველა ავტორი არადელიქვანტებზე ნაკლებად ინტელექტუალია. მაგალითად
ბრაზილიის ქუჩაში მცხოვრები ბავშვები დახელოვნებულნი არიან თავიანთი
ბიზნესისთვის საჭირო მათემატიკურ გამოთვლებში, მიუხედავად იმისა, რომ მათ არ
უსწავლიათ მათემატიკა სკოლაში(Carraher,Carraher,& Schliemann, 1985,Neisser et al.,
1996). ასევე დიდი პრაქტიკის მქონე დელიქვანტი დახელოვნებული არტისტულ და
ვერბალურ უნარებში და აქვს იუმორის გრძნობა, რაც შესაძლოა ინტელექტის
ტესტებში არ აისახოს. მიუხედავად ამისა, ინტელექტის ტესტის მაჩვენებელსა და
სკოლაში სწავლას შორის კავშირი მაინც ძლიერია. „ბავშვები, ინტელექტის მაღალი
ქულით, უკეთ სწავლობენ სკოლაში, ვიდრე მათი დაბალქულიანი
თანატოლები“(Neisser et al., 1996, p 82). სკოლა ეხმარება ბავშვებს განივითარონ

101
ინტელექტუალური უნარები და ატიტუდები. ხარიხიან სასწავლო პროგრამას
პოზიტიური ეფექტი აქვს ინტელექტზე.

ინტელექტი და ეთნიკურობა

ინტელექტის საშუალო ქულა განსხვავებულია სხვადასხვა რასობრივ და

ეთნიკურ ჯგუფებში. ბევრი კვლევა სხვადასხვა ტესტებისა და ნიმუშების
გამოყენებით აჩვენებს, რომ აფრო-ამერიკელების ქულა მნიშვნელოვნად დაბალია,
ვიდრე თეთრკანიანების(Neisser et al., 1996). თუმცა ეს სხვაობა მცირდება 1980
წლიდან(Nisbett, 2005, Vincent, 1991). აზიელი ამერიკელებისა და თეთრების
ტესტების ქულები დაახლოებით ერთნაირია. მკვიდრი ამერიკელების ქულა
ვერბალურ უნარებში სხვა ჯგუფებზე ოდნავ დაბალია, მაგრამ ეს შეიძლება შუა
ყურის ქრონიკული ინფექციის შედეგი იყოს რომელიც გავრცელებულია
ბავშვებში(McShane & Plas, 1994a, 1984b). ლათინოსები, რომლებიც აშშ-ში სიდიდით
მეორე და სწრაფად მზარდ ეთნიკურ ჯგუფს შეადგენს, ინტელექტის ქულით აფრო-
ამერიკელებსა და თეთრკანიანებს შორის არიან. გაურკვეველია ეს განსვავებები
რისი მანიშნებელია, მაგრამ არ არსებობს საკმარისი მტკიცებულებები იმის
დასამტკიცებლად, რომ ეს გენეტიკური ან ბიოლოგირი ფაქტორებით იყოს
განპირობებული. თუმცა გენეტიკა შეიძლება თამაშობდეს გარკვეულ როლს
ინტელექტის ინდივიდუალურ სხვაობებში, რაც არასაკმარისი მტკიცებულეაბაა
იგივეს ეთნიკურ ჯგუფებზე გენერალიზებისთვის.

ინტელექტში ჯგუფთაშორისი სხვაობები სავარაუდოდ ფაქტორთა

კომბინაციის დამსახურება უნდა იყოს, რომლებშიც კულტურული და სოციალური
გავლენები დომინირებს. ბოიკინის(1986,1994 ) მიხედვით, მაგალითად აფრო-
ამერიკელების კულტურა არ არის საკმარისად ინტეგრირებული ამერიკული
სასწავლო სისტემის ღირებულებებთან და მოლოდინებთან. ის „მოიცავს ისეთი

102
სულისკვეთების ღირებულებებს, როგორიცაა სულიერება, ჰარმონია, მოძრაობა,
აფექტი, ექსპრესიული ინდივიდუალიზმი,დროის სოციალურად განსაზღვრული
პერსპექტივა“ (Neisser et al., 1996). ბოიკინი ამბობს, რომ შავკანიანი ბავშვები ხშირად
ხედავენ თავიანთი კულტურისა და სკოლის სისტემის კონფლიქტს, შესაბამისად
ისინი უცხოვდებიან როგორც საგანანათლებლო პროცესისგან, ისე შედეგისგანაც.
ასევე პრობლემურია ფაქტი, რომ ბევრი შავკანიანი ბავშვი დადის შიდა ქალაქის
სკოლებში, სადაც განათლების ხარისხი დაბალია. არაა გასაკვირი, რომ ამ
სტანდარტულ ტესტებში აისახა ეს უთანასწორობა.

სხვა ფაქტორები-ცუდი კვება, არასკმარისი პრენატალური

განვითარება,ბავშვის მოვლის საშუალებების ნაკლებობა, პროფესიული ცოდნისა და
ტრენინგების მიუწვდომლობა-ასევე თამაშობს კრიტიკულ როლს ინტელექტის
განვითარებაში. ინტელექტის ქულა მეტყველეის უნარის მაჩვენებელიცაა რაზეც
გამოცდილებაც ახდენს გავლენას. მდიდარი და მრავალფეროვანი გამოცდილება
ზრდის ინტელექტის ქულას და შეზღუდული გამოცდილება ამცირებს მას(Garbarino
& Asp,1981, Neisser et al.,1996). თუ სკოლაში მიღებული გამოცდილება არის
პოზიტიური იზრდება მეტყველების უნარის დონე, ხოლო თუ ნეგატიურია შეიძლება
დგილი ჰქონდეს სტაგნაციას, ან შემცირებას. ინტელექტის ქულა ასენე
დამოკიდებულია გამოყენებული ტესტის ტიპზე, შინაარსზე, მის სხვა
მახასიათებლებსა და თავად გამომცდელის ცოდნასა და უნარებზე.

ეს მრავალი ვარიაცია ცხადყოფს, რომ ინტელექტის ქულასა და

დელიქვანტურობისადმი მიდრეკილებას შორის არსებობს კავშირი(e.g., Binder,1988;
Quay,1987; White, Moffitt& Silva, 1989), როცა ქულა იკლებს დელიქვანტურობის
ალბათობა იზრდება, როცა იზრდება-ალბათობა იკლებს. ბავშვები ინტელექტის
დაბალი ქულით არიან დელიქვანტური ქცევის განხორციელების მაღალი რისკის
ქვეშ. ურთიერთობა განსაკუთებით მნიშვნელოვანია ვერბალური ინტელექტის
განვითარებისთვის(Gulberton,Feral,& Gabby, 1989: Kandel et al., 1988). უფრო მეტიც,

103
როგორც ანა კროკერმა და შელაგ ჰოდგინსმა (1997) აღნიშნეს, კავშირი ინტელექტის
დაბალ ქულასა და დელიქვანტურობას შორის არაა დამოკიდებული
სოციოეკონომიკურ სტატუსსა და რასაზე, ეს პოლიციის მიერაცაა
გამოვლენილი(Lynam,Moffitt, & Stouthamer-loeber,1993; Moffitt 1990b). კავშირი
ძლიერია ზრდასულობაში ჩადენილ დანაშაულთანაც.

ინტელექტი და ზრდასრული დამნაშავეები

ინტელექტის ძალიან დაბალი ქულა მიუთითებს გონებრივ ჩამორჩენაზე.

ბოლო შეფასებებით აშშ-ში პატიმრების სულ მცირე 4% გონებრვად
ჩამორჩენილია(Ashford, Sales & Reid, 2001). კროგერმა და ჰოდგინსმა (1997)
შეისწავლეს მენტალური ჩამორჩენის მქონე 15000 მამაკაცი და ქალი და შეადარეს
ნორმალური განვითარების მქონე მენტალობის ადამიანებს, შედეგად ჩანს, რომ
კრიმინალური ქცევის, მათ შორის განსაკუთრებით ძალადობრივი დანაშაულის
ჩადენა კავშირშია მენტალურ განვითარებასთან. ასევე განვითარების მქონე ის
ბავშვები, რომელთაც 12 წლამდე ჰქონდათ ქცევის პრობლემები, დიდი ალბათობით
ერთვებოდნენ კრიმინალურ ქცევებში.

ყურადღების დეფიციტი და ჰიპერაქტივობის სინდრომის კავშირი

დანაშაულებრივ ქცევასთან

ბავშვები იბადებიან გენტიკური გავლენების ფართო არჩევანით,

ნევროლოგიური მიდრეკილებებით და განსხვავებული ტემპერამენტით, თუმცა
სოციალურმა და ფსიქოლოგიურმა გარემომ შესაძლოა შეცვალოს ისინი. არსებობს

104
მრავალი ბიოლოგიური ფაქტორი და ზოგი თამაშობს მმთავარ როლს კრიმინალისა
და დელიქვანტურობის განვითარებაში. მათ შორის მთავარია ყურადღების
დეფიციტის/ჰიპერაქტივობის სინდრომი ADHD.

ტერმინი „ჰიპერაქტიობის სინდრომი“(ასევე წოდებული ტვინის მინიმალურ

დისფუნქციად, ჰიპერკინეზად) მოიცავს ქცევის მრავალფეროვნებას, მათგან
ცენტრალური სამი არის: 1.ყურადღება(არ გისმენს,დაბნეულია), 2.იმპულსურობა
(დაუფიქრებლად მოქმედებს, ერთი ქცევიდან სწრაფად გადადის სხვაზე), 3.
გადაჭარბებული მოტორული აქტივობა (უჭირს ჯდომა, ცმუტავს, ბევრს ლაპარაკობს,
ხმაურიანია).

ADHD არის ყველაზე ხშირი ფსიქოლოგიური დიაგნოზი ამერიკელ

ბავშვებში(Cowley, 1993; Staller, 2006). აღმზრდელები აგნიშნავენ, რომ ADHD-ის მქონე
ბავშვებს უჭირთ გაკვეთილებზე გაჩერება. მტკიცებულებები ცხადყოფს, რომ
ჰიპერაქტივობის მახასიათებლები ინახება, ნარჩუნდება ზრდასრულობაშიც
(Klinteberg,Magnusson, & Schalling, 1989; Thorley, 1984). ამ დიაგნოზის მქონე ბავშვი
იზრდება და ხშირად აქვს წარმატებული ცხოვრება, უმეტესობა არ მიყვება
ცხოვრების კრიმინალურ გზას.

ADHD სკოლის ბავშვების 3-დან 5%-ში გვხვება (Stern, 2001) და უფრო ხშირია
ბიჭებში, ჩვეულებრივ 5/1 თანაფარდობით. ADHD უფრო ხშირია იმ ბავშვებში,
რომელთაც ახლო ნათესავი ყავთ ამავე დიაგნოზით, ამიტომ სავარაუდოდ ამ
სინდრომში ბიოლოგიური კომპონენტია მნიშვნელოვანი. ADHD-ის მქონე ბიჭებს
ანტისოციალური ქცევის განხორციელების დიდი რისკი აქვთ. „როც ისინი
გაიზრდებიან შესაძლოა გამიყენონ ნარკოტიკი, ალკოჰოლი,მეტად მოწყვლადნი
არიან ფსიქიკური ტრამვებისადმი“ (Stern,2001,p. 1).

ADHD-ის გამომწვევი კონკრეტული მიზეზი მაინც უცნობია. ზოგი მეცნიერი

ამტკიცებს რომ ასეთი ბავშვები იბადებიან ბიოლოგიური მიდრეკილებით
ჰიპერაქტივობის მიმართ. სხვები ამბობენ, რომ ზოგი ბავშვი დაუცველია გარემოს

105
ფაქტორებისგან, რაც აზიანებს ნერვულ სისტემას. როლფ რობერი (1990)
ამბობდა,რომ ტოქსიკური ნივთიერებები სკოლამდელ ასაკში ხშირად იწვევს
ბავშვების ნევროლოგიური განვითარების ჩამორჩენას ან სხვაგვარ ნეგატიურ
გავლენას, ADHD-ის სიმპტომებს. მაგალითად, ბავშვები,რომებიც იყენებენ ტოქსიკურ
საღებავებეს (სახატავად) არიან უფრო იმპულსურები და ჰიპრაქტიურები, შესამჩნევი
პრობლემები აქვთ მარტივი ინსტრუქციის შესრულებისას. ADHD-ის გამომწვევი
ფაქტორი შესაძლოა მრავალი იყოს, მაგრამ მათი იდენტიფიცირება ძალიან ძნელია.

მკვლევარები აღნიშნავენ, რომ ADHD-ის მქონე ბავშვები სკოლაში არსებული

მოთხოვნებისთვის ეფექტურ კოგნიტურ სტრატეგიებს არ ფლობენ, ასევე ნაკლებად
ფლობენ სიახლეებთან გასამკლავებელ უნარებს. ძირითადი პრობლემაა
თვითრეგულაციის, თვითკონტროლის პრობლემა (Douglas,2004). ეს ეხება ქცევის
გაკონტროლების უნარს.ყურადღება და ორგანიზება არის კოგნიტური პროცესების
წარმართვის საშუალება, რაც მათ აკლიათ. ატიმულირებით ADHD-ის მქონე ბავშვები
აუმჯობესებენ თვითკონტროლის პროცესებს, მაგრამ აქ გამოყენებული პრეპარატებია
საკამათოა და ზოგი თვლის რომ გადაჭარბებულია.

ADHD-ის მქონე ბავშვები მუდამ ეძებენ და ცდილობენ გაახანგრძლივონ

ინტერპერსონალური კონტაქტები, საბოლოოდ ისინი აღიზიანებენ იმ ადამიანებს,
ვისთანაც ურთიერთობენ (Henker & Whalen, 1989). ისინი ხშირად არიან
უარყოფილები თანატოლთა მხრიდან, განსაკუთრებით თუ ისინი აღიქმებიან
აგრესიულებად (Henker & Whalen, 1989). თანატოლთა მხრიდან ასეთი უარყოფა
ძირითადად გრძელდება განვითარების შემდეგ წლებშიც (Reid, 1993).

ADHD და კრიმინალური ქცევა

ზოგიერთი მკვლევარი (e.g.,Pffiffner,Mcburnett,Rathouz&Judice,, 2005)ამბობს, რომ

ADHD-ს მქონე ბავშვების 1/4 ერთვება ანტისოციალურ ქცევებში ბავშვობაში,

106
მოზარდობაში და ზრდასრულობაშიც. ტერი მოფიტი (Moffitt, 1993b, Moffitt & Silva ,
1988)დააკვირდა, რომ ADHD-ით დაავადებული ძალიან ბევრი ბავშვი, რომლებიც
ახორციელებენ დელიქვანტურ ქცევას ადრეული მოზარდეი არიან. ასევე 5-დან 7
წლამდე ბავშვები, რომლებიც ამჟღვნებენ როგორც ADHD-ის ასევე დელიქვანტურ
ქცევის მახასიათებლებს, არამარტო სერიოზზული პრობლემები აქვთ სოციალურ
ურთიერთობებში, არამედ მაღლი რისკიც, რომ ანტისოციალური ქცევა
თანმიმდევრულად გადაიქცევა დელიქვანტურ და კრიმინალურ ქცევებად (Moffitt,
1990b). ექსპერტები თანხმდებიან, რომ ADHD-თნ დაკავშირებული ყველაზე
გავრცელებული პრობლემებია დელიქვანტურობა და ნივთიერებების ბოროტად
გამოყენება. მონაცემები ცხადყოფს, რომ ADHD-ისა და ანტისოციალური ქცევის
სიმპტომები დიდი ალბათობით გადადიან ხანგრძლივ და სერიოზულ კრიმინალურ
ქცევებში (Moffitt, 1990, Satterfield, Swanson,Schell, & Lee,, 1994). დევიდ ფარინგტონმა
(1991) თვის კვლევაში აღმოაჩინა, რომ მოძალადე დამნაშავეებს ხშირად აქვთ
ჰიპერაქტიურობის, იმულსურობისა და ყურადღების დეფიციტის პრობლემები.

ქცევითი აშლილობა

ADHD შედის ქცევითი აშლილობის (Offord, Boyle & Racine, 1991, Reid,
1993)დიაგნოსტიკურ კატეგორიაში. ტერმინი ქცევითი აშლილობა (შემოკლებით CD)
წარმოადგენს მდგომარეობას, რომელიც ხასიათდება მუდმივი ცუდი საქციელით,
მაგალითად ქურდობა, ცეცხლის გაჩენა, სახლიდან გაქცევა, სკოლიდან გაქცევა,
ქონების განადგურება, ჩხუბი, ტყუილის თქმა, ადამიანებისა და ცხოველებისადმი
სისასტიკე. დიაგნოსტირების საშუალების (DSM-IV)-ის მიხედვით ამერიკის
ფსიქიატრიის ასოციაციამ (1994) გამოაქვეყნა დასკვნა, რის მიხედვითაც ქცევითი
აშლილობის მთავარი მახასიათებელია სხვისი უფლებების შემლახავი ქცევების
განმეორებადი და მუდმივ განხორციელება.

107
 ქცევითი აშლილობის გარეგნული მახასიათებლები შეგვიზლია შევამჩნიოთ
სკოლასი შესვლამდე მათი მშობლებთნ ურთიერთობაზე დაკვირვებით (Reid,1993).
მაგალითად ბავშვებს, რომლებიც აგრესიულები არიან სახლში 3 წლის ასაკში,
ხშირად უგრძელდებათ იგივე პრობლემები სკოლაში შესვლისასაც. უფრო მეტიც,
ასეთივე ქცევები აღენიშნებათ მოზარდობისა და ზრდასრულობის ასაკშიც. ქცევითი
აშლილობის მქონე ბავშვებს მნიშვნელოვანი პრობლემები აქვს სკოლის დავალებების
შესრულებისას. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ყველა ბავშვს, რომელთაც არ
შეუძლიათ სწავლა არ აქვთ ქცევითი აშლილობა. ანუ შესაძლოა ორივე ერთად იყოს,
მაგრამ ისინი მაინც განსხვავებული კატეგორიებია. ქცევითი აშლილობის მქონე
აგრესიულ ბავშვებს თანატოლების მხრიდან უარყოფის მაღლი რისკი აქვთ (Reid
1993). უარყოფა ძირითადად მთელი სკოლი პერიოდში გრძელდება და ძალიან
რთულად იცვლება (Reid, 1993). ბავშვები, რომლებიც მუდმივად უარყოფილები
არიან თანატოლთა მხრიდან, კარგავენ ნორმალური ინტერპერსონალური და
სოციალური უნარების განვითარების შესაძლებლობას. აკლიათ ეფექტიანი
ინტერპერსონალური უნარები, ამიტომ თავიანთ საჭიროებებს იძულებით,
აგრესიული ქმედებებით, მუქარითა და დაშინებით იკმაყოფილებენ.

DSM-IV გამოყოფს ქცევითი აშლილობის ორ ქვეტიპს ცუდი ქცევების

განმეორებადობისა და მუდმივობის დაწყების მიხედვით: ბავშვობაში (childhood-
onset type) და მოზარდობაში (adolescent-onset type) დაწყებული ქცევითი აშლილობა.
DSM-IV-ის მიხედვით ბავშვობაშია დაწყებული როცა სიმპტომები შესამჩევია 10
წლამდე, ხოლო მოზარდობაში დაწყებულს ასეთი პატერნი არ აქვს 10 წლამდე. DSM-
IV-ის მიხედვით ასევე ქცევითი აშლილობა, რომელიც 10წლამდე იწყება უფრო ცუდი
პროგნოზის მომცემია, ვიდრე გვიან დაწყებული.

ბოლო კვლევებით ჩანს, რომ შინაგანი არეულობა და ოჯახის გავლენები

დიდწილადაა დაკავშირებული ბავშვობაში დაწყებულ ქცევით აშლილობასთან,
ხოლო ეთნიკური უმცირესობის სტატუსი და დევიანტ თანატოლებთან

108
ურთიერთობა კი მოზარდობაში დაწყებულთან (McCabe, Hough, Wood, & Yeh,2001).
მკვლევარებმა ასევე აღმოაჩინეს, რომ იმ ბავშვებს, რომლებიც ბავშვობაში დაწყებული
ქცევითი აშლილობის ტიპში შედიან, სერიოზული აგრესიული დანაშაული ჩადენის
მეტი რისკი აქვთ, ვიდრე მათ, ვინც მოზარდობაში დაწყებულთა კატეგორიას
განეკუთნება.თუმცა ეს ეს ბოლო შედეგი არაა ისეთივე მტკიცე როგორც პირველი
აღმოჩენა.

საბოლოო ჯამში ამერიკის შეერთებულ შტატებში ბავშვებისა და

მოზარდების 2-დან 6%-მდე ავლენს ქცევის ისეთ პატერნებს, რომლებიც შეიძლება
დიაგნოსტირდნენ ქცევიღ აშლილობად (Eddy, 2003). გოგონებში ეს რიცხვი მერყეობს
4-დან 9.2%-მდე (Cohen, Cohen, &Brook, 1993, Zoccoulillo, 1993). გარდა ამისა ქცევითი
აშლილობა დაუდგინდათ იმათაც, ვინც არასრულწლოვანთა ციხეშია ნამყიფი (Lahey
et al., 1995). ანა ბარდონისა და მისი კოლეგების(Bardone, Moffitt, & caspi, ,
1996)აღმოჩენით ქცევითი აშლილობის პატერნი გოგონებში ცხოვრებისეული
პრობლემების ძლიერი პრედიქტორია, რაც მოიცავს ღარიბ ურთიერთობას
პარტნიორთან/მეუღლესთან და თანატოლებთნ, კრიმინალურ აქტივობას, ადრეულ
ფეხმძიმობას-მხარშიმდგომი პარტნიორის გარეშე, ხშირია სამსახურის
დაკარგვა.იგივე ბიჭებთანაც- მთელი ცხოვრება კონფლიქტი აქვთ სოციალურ
გარემოსთან.

გენდერული განსხვავებები დელიკვენტურობის განვითარებაში

ბიჭები, ზოგადად, გაცილებით აღემატებიან გოგონებს კანონდარღვევებში,

განსაკუთრებით, ძალადობრივ კანონდარღვევებში, რაც იმას გულისხმობს, რომ
მამრობითი სქესი, შეიძლება, იყოს დელიკვენტურობის რისკ-ფაქტორი. ამ
მოსაზრებას ამყარებს როგორც პოლიციის, ისე სასამართლოს მონაცემები.
დამატებით, დამნაშავე მამაკაცების თანაფარდობა დამნაშავე ქალებთან

109
ათწლეულების განმავლობაში იგივე რჩებოდა, მიუხედავად კულტურული თუ
სოციალური ცვლილებებისა. მართლაც, კაცები იმდენად ჯობნიდნენ ქალებს
დანაშაულებრივ ქცევაში (დაალოებით 9:1 თანაფარდობა), რომ ზოგიერთი
თეორეტიკოსი ფიქრობდა, რომ ჰორმონალური და ბიოლოგიური ფაქტორები, მათ
შორის, ტესტოსტერონის არსებობა კაცებში, იყო ყველაზე ლოგიკური ახსნა ამ
გენდერული განსხვავებებისა (Wylson& Herrnstein, 1985).

თუმცა, მოზარდი პატიმრების შესახებ უახლოესი მონაცემები გვაფიქრებინებს,

რომ გენდერული განსხვავებები, შესაძლოა, მცირდებოდეს ზოგიერთ დანაშაულში.
1990-დან 1999 წლამდე მოზარდი ქალი პატიმრების რაოდენობა გაიზარდა უფრო
მეტად, ვიდრე მოზარდი მამაკაცებისა (Snyder, 2000a). 1999 წელს Part 1 ძალადობრივი
დანაშაულის ჩამდენი მოზარდი პატიმრების 17 %-ს შეადგენდნენ გოგონები, რაც
გულისხმობს 6:1-თანმამაკაცი-ქალის თანაფარდობას. მათზე ასევე მოდიოდა
გაუპატიურებების 30 %. ქალისა და კაცის თანაფარდობა ერთმანეთთან ყველაზე
ახლოს მოდიოდა სხვისი ქონების მითვისების/გაფლანგვის(ქალები წარმოადგენდნენ
48 %-ს), პროსტიტუციის (54 %) და სახლიდან გაქცევის შემთხვევაში (59 %). ამრიგად,
თუკი სხვაობა მცირდება, მხოლოდ ბიოლოგიური ფაქტორები არ უნდა განვიხილოთ,
როცა გენდერულ განსხვავებებზე ვსაუბრობთ.

განვითარების ფსიქოლოგების მიერ ჩატარებულმა კვლევამ მეტი ნათელი

მოჰფინა გენდერულ განსხვავებებს მოზარდების დანაშაულებრივ ქცევებში. სულ
უფრო და უფრო მეტი მხარდამჭერი ჰყავს მოსაზრებას, რომ ბიოლოგია არ არის
მნიშვნელოვანი ფაქტორი გენდერული განსხვავებებისა დანაშაულში, მათ შორის
ძალადობრივ დანაშაულში (Adams, 1992; Pepler&Sllaby, 1994). Eleanor Maccoby(1986)-
ის კვლევა აჩვენებს, რომ ბიჭები და გოგონები პროსოციალური ქცევის სხვადასხვა
პატერნებს ითვისებენ, მაგალითად, გოგონები უფრო დამთმობები და შემგუებლები
არიან. კოგნიტური ფსიქოლოგების ახლანდელი ნაშრომი კი გვთავაზობს, რომ
შესაძლოა, არსებობდეს სოციალიზირებული და კულტურით განმტკიცებული

110
განსხვავებები გოგონებისა და ბიჭების მიერ სამყაროს აღქმაში. სოციალური
დასწავლის თეორეტიკოსები დიდი ხანია ამტკიცებენ, რომ გოგონები სხვანაირად
არიან სოციალიზირებულები, მათ ასწავლიან, რომ არ უნდა იყვნენ აგრესიულები.
Anne Campbell(1993) სწორედ ამ თანამედროვე მოსაზრებას უჭერს მხარს, როცა ის
ამბობს, რომ გოგონებსაც და ბიჭებსაც დაბადებისას აქვთ აგრესიულობის თანაბარი
პოტენციალი, მაგრამ გოგონებს ასწავლიან, რომ იყვნენ ნაკლებ აგრესიულები, მაშინ,
როცა ბიჭებს აქეზებენ აგრესიულობისკენ. მცირე ცვლილება თანაფარდობისა
ძალადობრივ დანაშაულში და მოზარდებში ამ ტიპის დანაშაულის რაოდენობის
ზოგადი კლება გვაძლევს საშუალებას ვიფიქროთ, რომ გოგონებისა და ბიჭების
სოციალიზაცია უფრო და უფრო შედარებადი ხდება. ერთი მხრივ, დღესდღეობით,
გოგონები იღებენ ისეთივე აგრესიის მხარდამჭერ მესიჯებს, როგორც
ბიჭები(მაგალითად, მედიიდან) და ასევე აქვთ უფრო ნაკლები შეზღუდვები მათ
ქცევაზე, ვიდრე ადრე ჰქონდათ. მეორე მხრივ, ორივე სქესს ახალისებენ, რომ
გააკეთონ სწორი არჩევანი და მოძებნონ სოციალურად მისაღები გზები აგრესიის
გამოხატვისა(მაგალითად, სპორტი).

ყველაფრისდა მიუხედავად, კვლავაც რჩება მნიშვნელოვანი განსხვავებები

ბიჭებისა და გოგონების დანაშაულებრივ ქცევებს შორის. გოგონებს უფრო ხშირად
აპატიმრებს პოლიცია კონკრეტული შეზღუდვების უგულვებელყოფის
გამო(მაგალითად, კომენდანტის საათის). გარდა ამისა, მათ ასევე ხშირად იჭერენ
მაღაზიის გაქურდვის გამო. თუმცა, როგორც ჩანს, იმ ნივთების ღირებულება,
რომლებსაც გოგონები იპარავენ, უფრო იაფია, ვიდრე იმ ნივთებისა, რომლებსაც
ბიჭები(Chesney-Lind & Shelden, 1998). საინტერესოა, რომ კავშირი მოზარდების
სახლიდან გაქცევასა და მათ პროსტიტუციას შორის აშკარაა. ახლანდელი მონაცემები
აჩვენებენ, რომ დამნაშავე ბიჭებიც და გოგონებიც დაახლოებით თანაბრად გარბიან
სახლიდან(54 % გოგონა, 46 % ბიჭი; Snyder, 2000). თუმცა, გოგონების შემთხვევაში,
სახლიდან გაქცევის ალბათობა მეტია, ვინაიდან მათ ცხოვრებაში მეტია აკრძალვები
და ჩარევები მშობლების მხრიდან, გაქცევის შემდეგ კი ისინი ხშირად მიმართავენ

111
პროსტიტუციას, როგორც გადარჩენის საშუალებას. აღსანიშნავია, რომ შევიწროების
მსხვერპლნი როგორც სახლში, ისე მის გარეთ არიან არა მხოლოდ მოზარდი, არამედ
ზრდასრული ქალი დამნაშავეებიც(Acoca& Austin, 1996). ერთ-ერთი კვლევის
მიხედვით(Acoca&Dedel, 1998), ქალი მოზარდი დამნაშავეების 92 პროცენტი
აღნიშნავდა, რომ ისინი განიცდიდნენ ემოციურ, ფიზიკურ ან სექსუალურ
შევიწროებას. 25 პროცენტი ამბობდა, რომ მათ ფიზიკურად გაუსწორდნენ ერთხელ ან
რამდენჯერმე.

როგორც ბევრი მკვლევარი აღნიშნავს, ჩვენ ძალიან ცოტა ვიცით გოგონების

დანაშაულებზე, მათი ჩადენის მიზეზებზე და იმ სოციალურ და განვითარების
ფაქტორებზე, რომლებიც განაპირობებენ ამ დანაშაულებს(Broidi et al. 2003; Chesney-
Lind & Shelden, 1998). 1990-იანებში მოზარდებში დელიქვენტური ქცევის
პრევენციაზე მომუშავე ოფისმა ხელი შეუწყო უფრო მეტი კვლევის ჩატარებას და
ეფექტური პრევენციის პროგრამების შემუშავებას გოგონებისთვის. დამატებით,
ბევრმა კერძო საადვოკატო სააგენტოებმა დაიწყეს საკუთარი სერვისების შეთავაზება
ამ მიმართულებით(Community Research Associates, 1998).

ჯერჯერობით ძნელია იმის განსაზღვრა, გენდერული სხვაობები

დანაშაულებრივ ქცევაში მომდევნო წლებში შემცირდება, გაიზრდება თუ უცვლელი
დარჩება. გარდა ფსიქოლოგიური განვითარებისა, უამრავი სოციალური ფაქტორი
ახდენს გავლენას იმ დანაშაულებრივ ქცევით პატერნებზე, რომლებიც უყალიბდებათ
როგორც მოზარდებს, ისე მოზრდილებს. ამ ფაქტორებს შორისაა ეკონომიკა,
პოლიციის ქმედებები, სკოლების ხარისხი, ჯანმრთელობისა და სოციალური
სერვისების ადეკვატურობა, სასამართლოს რესურსები, არასწორი საზოგადოებრივი
წყობა და სხვა. დანამდვილებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ კულტურული და
ფსიქოლოგიური ფაქტორები უფრო მეტად განსაზღვრავენ გენდერულ განსხვავებებს
დანაშაულებრივ ქცევაში, ვიდრე ბიოლოგიური და გენეტიკური ფაქტორები.

112
 დელიკვენტურობის განვითარების თეორიები

თანამედროვე კვლევების საკმაოდ დიდი რაოდენობა ეთმობა იმის გაგებას, თუ

როგორ იწვევს განვითარების პროცესები აგრესიას, ანტისოციალურ ქცევას და
დელიქვენტურობას სკოლისა და მოზარდობის პერიოდში. ამ კვლევებმა
რამდენჯერმე აჩვენეს, რომ დამნაშავეების პოპულაცია შედგება სხვადასხვა
ქვეჯგუფებისგან, რომელთაგან თითოეული მიჰყვება განვითარების სპეციფიკურ
გზას, რომელიც დაკავშირებულია სხვადასხვა რისკებთან და
შედეგებთან(Wiesner&Windle, 2004).

იმისათვის, რომ შევისწავლოთ ინდივიდების განვითარება, საჭიროა

დავაკვირდეთ ამ განვითარების ტრაექტორიას. ამ შემთხვევაში, ტრაექტორია
გულისხმობს განვითარებასთან დაკავშირებულ იმ ცვლილებებს, რომლებსაც
პიროვნება განიცდის მისი მთელი ცხოვრების განმავლობაში. განვითარების
ტრაექტორიების განსხვავებების შესწავლა გვაძლევს უფრო ღრმა ცოდნას
დელიქვენტურობის შესახებ, ვიდრე ინდივიდებს შორის მათი ცხოვრების ნებისმიერ
კონკრეტულ მომენტში არსებულ განსხვავებებზე ფოკუსირება. როგორც თავის
დასაწყისში აღვნიშნეთ, განვითარების ტრაექტორია აღნიშნავს იმ ცვლილებებს,
რომლებსაც ინდივიდი განიცდის კოგნიტური, ემოციური და სოციალური ზრდისას.
თეორიებს, რომლებიც ეყრდნობიან განვითარების ტრაექტორიის მოდელებს,
შეუძლიათ ამოიცნონ მოვლენების თანმიმდევრული ჯაჭვი, რომლებიც გვიჩვენებენ
როგორ ყალიბდება და განმტკიცდება ანტისოციალური ქცევა(Kazdin, 1989).

კვლევის შედეგები აჩვენებენ, რომ ბავშვები და მოზარდები მიჰყვებიან

განვითარების სხვადასხვა გზას თავიანთ დანაშაულებრივ თუ პატიოსან ცხოვრებაში.
ზოგი ბავშვი მიმართავს ჯიუტ, დევიანტურ, ურჩ ქცევას ძალიან ადრეულ ასაკში,
რომელიც ასაკის მატებასთან ერთად ნელნელა გადაიზრდება ჯერ მსუბუქ, ხოლო

113
შემდეგ სასტიკ ძალადობრივ და კრიმინალურ ქცევაში მოზარდობისას და ადრეული
მოზრდილობისას(Dahlberg & Potter, 2001). ზოგი ბავშვი ამჟღავნებს სისასტიკეს
ცხოველების მიმართ, აგრესიულ ქცევას თანატოლებისადმი, ბულინგს და აგრძელებს
ამ ანტისოციალურ გზას მოზრდილობაშიც. სხვა ბავშვები აჩვენებენ ძალიან ცოტა
ნიშანს ანტისოციალური ქცევისა, მაგრამ თინეიჯერობისას ავლენენ დელიქვენტური
ქცევის ფართო სპექტრს. რა თქმა უნდა, ისეთი ადამიანებიც არსებობენ, რომლებიც
მთელი ცხოვრების განმავლობაში საერთოდ არ მიმართავენ სერიოზულ
ანტისოციალურ ქცევას.

არსებობს კარგი მტკიცებულება იმისა, რომ ყველაზე სერიოზული, მტკიცე

დელიქვენტურობისა და დანაშაულებრივი პატერნები, როგორც წესი, თავს იჩენს
ადრეულ ბავშვობაში და ასაკთან ერთად უფრო და უფრო უარესდება. მკვლევრები
საუბრობენ განსხვავებებზე ადრეულ ბავშვობაში იმპულსურობაში, სოციალურ
უნარებსა და თანაგანცდაში იმ ბავშვებს შორის, რომლებიც ხდებიან
ანტისოციალურები და იმ ბავშვებს შორის, რომლებიც მისდევენ პროსოციალურ
ცხოვრებას. სწორედ ამიტომ, თანამედროვე განვითარების ფსიქოლოგებმა დაიწყეს
დაკვირვება ანტისოციალური ქცევის განვითარებაზე ახლა უკვე სკოლამდელი ასაკის
ბავშვებშიც.

მოფიტის განვითარების თეორია

სწორედ დელიქვენტურობაზე განვითარების გავლენა და მათი კავშირი არის

ფსიქოლოგ ტერი მოფიტის და მისი კოლეგების კვლევის მთავარი თემა.
განვითარების მისეული ხედვა განვითარების ორ გზას გამოყოფს. პირველი გზა
გულისხმობს ბავშვებს, რომლებიც ავლენენ დელიქვენტურობის პატერნებს ძალიან
ადრე, დაახლოებით 3 წლის ასაკში. მოფიტი აღნიშნავს, რომ მთელი ცხოვრების
განმავლობაში, ასეთი ადამიანები ავლენენ ცვლილებებს ანტისოციალურ ქცევაში: 4

114
წლის ასაკში-კბენა და დარტყმა, მაღაზიის გაქურდვა 10 წლის ასაკში, ნარკოტიკების
გაყიდვა და მანქანების მოპარვა 16 წლის ასაკში, ძარცვა და გაუპატიურება-22-ის,
თაღლითობა და ბავშვზე ძალადობა-30-ის.’’ ეს ინდივიდები, რომლებსაც მოფიტი
ცხოვრებისეულ დამნაშავეებს უწოდებს (LCP-life-course-persistent offenders),
განაგრძნობენ ანტისოციალურ ქცევას ყველანაირ სიტუაციასა და პირობებში.
მოფიტი აღნიშნავს, რომ ბევრი LCP დამნაშავე ბავშვობაში ავლენს ნევროლოგიურ
პრობლემებს, როგორებიცაა რთული ტემპერამენტი ჩვილობისას, ADHD ბავშვობისას
და დასწავლის პრობლემები სკოლის პერიოდისას. სამართლიანობისა და პრობლემის
გადაჭრის უნარის არარსებობა ხდება აშკარა, როდესაც ეს ბავშვები აღწევენ
მოზარდობის ასაკს. LCP დამნაშავეები, როგორც წესი, ავლენენ აგრესიული და
ძალადობრივი დანაშაულებრივი ქცევების ფართო სპექტრს მთელი ცხოვრების
განმავლობაში.

LCP-ები ბავშვობაში ვერ ახერხებენ პროსოციალური და ინტერპერსონალური

უნარების გამომუშავებას. ამის მიზეზი, ნაწილობრივ, ისაა, რომ ისინი უარყოფილები
არიან მათი თანატოლების მიერ, ხოლო ნაწილობრივ კი ის, რომ მათი მშობლები და
მასწავლებლები არიან სასოწარკვეთილები და ხელს იქნევენ მათზე (Coie, Belding &
underwood, 1988; Coie, Dodge &Kupersmith, 1990; Moffit, 1993a). მოფიტის
მიხედვით(1993a, p 684), თუ ბავშვობაშივე ვერ ხერხდება სოციალური და
აკადემიური უნარების გამომუშავება, შემდეგ უკვე ძალიან ძნელია ამ დანაკლისის
აღმოფხვრა.’’ გარდა ამისა, არაკეთილგანწყობილი საოჯახო გარემო, არაადეკვატური
სკოლები და მოძალადე სამეზობლო არის ის ფაქტორები, რომლებიც დიდი
ალბათობით ამწვავებს ისედაც არსებულ და განვითარების პროცესში მყოფ
ანტისოციალურ ქცევით პატერნებს ბავშვში.

LCP-ები მთელი ცხოვრების განმავლობაში იტანჯებიან სხვადასხვა

ფსიქოლოგიური და ანტისოციალური პრობლემებით. როგორც ჩანს, ამგვარი
პრობლემების დასაბამი ხდება მენტალური, ფიზიკური, ეკონომიკური და

115
ინტერპერსონალური პრობლემები ცხოვრების რომელიმე კონკრეტულ მომენტში.
ვიზნერი, კიმი და კაპალდი(Wiesner, Kim and Capaldi, 2005) წერენ: ,,განვითარების
თეორიები აღნიშნავენ, რომ ადრეულ ბავშვობაში ანტისოციალური ქცევების
ჩამოყალიბების დაწყება იწვევს მთელ კასკადს მეორეული პრობლემებისა, მათ შორის
აკადემიურ წარუმატებლობას, დევიანტ თანატოლებთან დაახლოებას, დეპრესიულ
სიმპტომებს, ჯანმრთელობის რისკის შემცველ სექსუალურ ქცევას, წარუმატებლობას
მუშაობაში’’. თითქოს LCP-ები დევიანტური ცხოვრების სტილის მძევლები ხდებიან.
მათ დევიანტურობას კიდევ უფრო ამაგრებს სოციალური კონტექსტი და
სტატუსი(Van Lier, Vuijk&Crijen, 2005). მკვლევრები ასევე აღნიშნავენ, რომ ბავშვების
მცირე რაოდენობა(დაახლოებით 10 %) ავლენს ძლიერ ანტისოციალურ განვითარების
ტრაექტორიას(Van Lier, Vuijk&Crijen, 2005). ამ ბავშვების აბსოლუტური
უმრავლესობას მამაკაცია. გარდა ამისა, LCP-ების ანტისოციალური ქცევების დონე
და ხარისხი განსხვავდება ასაკის მიხედვით; სხვა სიტყვებით, LCP-ები ასაკის
მატებასთან ერთად კიდევ უფრო მიდრეკილნი ხდებიან დანაშაულებრივი
ქცევებისკენ. ამის მიზეზი, შესაძლოა, ნაწილობრივ ის იყოს, რომ ასაკის მატებასთან
ერთად ისინი საზოგადოებისგან კიდევ უფრო გარიყულები ხდებიან, სამაგიეროდ
უახლოვდებიან მათნაირ ადამიანებს (Van Lier, Vuijk&Crijen, 2005).

ახალგაზრდა დამნაშავეების უმრავლესობა მიყვება განვითარების მეორე გზას:

ისინი იწყებენ დანაშაულებრივ ქცევას მოზარდობისას და ასრულებენ დაახლოებით
18 წლის ასაკში. მოფიტი ასეთ ახალგაზრდებს თინეიჯერ დამნაშავეებს უწოდებს
(adolescent-limited(AL) offenders). მათი განვითარების ისტორიები არ აჩვენებენ იმ
ადრეულ და მტკიცე ანტისოციალურ პრობლემებს, რაც ასე დამახასიათებელია LCP
ადამიანებისთვის. თუმცა, არის ერთი მნიშვნელოვანი გარემოება-სიხშირე, და ზოგ
შემთხვევაში, ძალადობის დონე/ხარისხი AL დამნაშავეებისთინეიჯერობისას
შეიძლება იყოს ისეთივე მაღალი, როგორც LCP-ი ადამიანების
თინეიჯერობისას(Moffit et al, 1996), ამ ორ ტიპს ვერ განვასხვავებთ ანტისოციალური
და პრობლემური ქცევის ჭრილში მოზარდობისას. LCP და AL მოზარდი ბიჭების

116
ქცევები იდენტურია-თანატოლ დამნაშავეებთან დაახლოება, ჯანმრთელობისთვის
საფრთხის შემცველი სექსუალური ქცევები, ნარკოტიკების მიღება, მანქანის ტარება
უსაფრთხოების ნორმების დარღვევით’’(Moffit et al, 1996). უფრო მეტიც, ვერც
ფსიქოლოგებმა და ვერც სამართლის ექსპერტებმა ვერ შეძლეს რომელიმე ჯგუფის
იდენტიფიცირება(AL ან LCP) მოზარდი პატიმრების მონაცემების გაცნობისას,
მიუხედავად იმისა, რომ მათ ჰქონდათ წვდომა როგორც თვითანგარიშზე, ისე
მშობლების მიერ მოწოდებულ ინფორმაციაზე.

AL ადამიანი, როგორც წესი, თინეიჯერობისას ჩართულია იმგვარ

დანაშაულებში, რომლებიც ახდენენ მოზარდად ყოფნის უპირატესობების
სიმბოლიზირებას და აჩვენებენ ავტონომიას მშობლების კონტროლისგან. ამის
მაგალითებია ვანდალიზმი, ნარკო და ალკოჰოლ-დამოკიდებულება, ქურდობა,
სახლიდან გაქცევა, სკოლის ხშირი გაცდენა. დამატებით, AL დამნაშავეები, უფრო
ხშირად, ჩადიან ისეთ დანაშაულს, რომელიც მომგებიანია, მაგრამ მათ ასევე აქვთ
შესაძლებლობა, უარი თქვან დანაშაულზე, როცა ამ დანაშაულის პროსოციალური
ალტერნატივა უფრო მომგებიანი ეჩვენებათ. მაგალითად, ადრეული მოზრდილობის
დადგომას მოაქვს ისეთი შესაძლებლობები, რომლებიც არ არსებობდა
თინეიჯერობის დროს, როგორებიცაა უნივერსიტეტში ჩაბარება, სამსახურის დაწყება,
სერიოზული ურთიერთობების გაბმა და ა.შ. AL დამნაშავეები მალევე ხვდებიან, რომ
თუკი ისინი მოზრდილობისასაც გააგრძელებენ დანაშაულებრივ ქცევებს, მათ უარის
თქმა მოუწევთ ამ შესაძლებლობებზე. ბავშვობის პერიოდში, განსხვავებით LCP
ბავშვებისგან, AL ბავშვები სწავლობენ, თუ როგორ შეეწყონ სხვებს. ხაზი უნდა
გაესვას იმასაც, რომ ,, AL მოზარდების დანაშაულებრივი ქცევა არის ადაპტური
რეაქცია თანამედროვე თინეიჯერების სოციალური კონტექსტის მიმართ, და არა
პათოლოგიურიგანვითარების გამო წარმოქმნილი სხვადასხვა
ფაქტორების(ფსიქოლოგიური, სოციალური) გავლენის შედეგი’’ (Moffit&Caspi, 2001).
მათ, ჩვეულებრივ, აქვთ დამაკმაყოფილებელი აკადემიური, სოციალური და
ინტერპერსონალური უნარები, რაც მათ შესაძლებლობას აძლევს, რომ განვითარდნენ

117
და შეიცვალონ. აქედან გამომდინარე, განვითარების ისტორია და პიროვნული
ნიშნები AL მოზარდებს აძლევს საშუალებას, აითვისონ მათთვის ახალი ცხოვრების
სტილი-შესაძლებლობა, რომლებსაც მოკლებულნი არიან LPC მოზარდები. ერთი
სიტყვით, მოფიტის თეორია ვარაუდობს, რომ იმ ახალგაზრდების უმრავლესობა,
რომლებიც არიან AL დამნაშავეები, მაინც ახერხებს, დაანებოს თავი დანაშაულებრივ
ცხოვრების წესს ზრდასრულობის მიღწევის შემდეგ და აირჩიოს ცხოვრების
სოციალურად უფრო მისაღები სტილი (Moffit&Caspi, 2001).

თუმცა, უფრო თანამედროვე კვლევაში, მოფიტმა, კასპიმ, ჰარინგტონმა და

მილნემ (2002) აღმოაჩინეს, რომ ბევრი AL-ს 25 წლის ასაკშიც ისევ ჰქონდა
პრობლემები. ,,მიუხედავად იმისა, რომ AL კაცები, საერთო ჯამში, უკეთ შეფასდნენ,
ვიდრე LCP-ები, ისინი მაინც გაცილებით ჩამოუვარდებოდნენ ამ კლასიფიკაციის
გარეთ მყოფ, ე.ი. დანაშაულებრივი ქცევისგან შორს მდგომი მამაკაცების მონაცემებს’’
(Moffit et al. 2002). ამის გამო, მკვლევრებმა აღნიშნეს, რომ სახელწოდება
AL(Adolescence Limited) შესაძლოა, სულაც არ შეესაბამებოდეს ამ ტიპის ადამიანებს,
ვინაიდან მათი ნაწილი დანაშაულებრივ ცხოვრების წესს მისდევს 25 წლის ასაკშიც
კი. აქედან გამომდინარე, მკვლევრებმა გამოთქვეს ვარაუდი, რომ შესაძლოა,
მოზრდილობა თანამედროვე საზოგადოებაში იწყებოდეს 25 წლის ზემოთ.
შესაბამისად, გამოდის, რომ განვითარების ეს სტადია კიდევ უფრო გახანგრძლივდა,
და, მასთან ერთად, გახანგრძლივდა AL ადამიანების ცხოვრების დანაშაულებრივად
აქტიური მონაკვეთიც. ,,ამის მიზეზი შეიძლება იყოს იდენტობის კრიზისი, როცა
ადამიანი ეძებს იმ ნიშას, რომლითაც თავს დაიმკვიდრებს საზოგადოებაში; ამ დროს
AL-ები თავის თავს ვეღარც მოზარდებად აღიქვამენ, მაგრამ ვერც იმას ახერხებენ,
რომ მოირგონ მოზრდილი ადამიანის სოციალურად მისაღები რომელიმე როლი,
მაგალითად, ისეთი, როგორიცაა მშობლობა, მუშაობა, ქორწინება’’(Moffit et al. 2002).

118
 შედარებითი ცხრილი LCP და AL

მუდმივი მოზარდისთვის
ცხოვრების კურსი (LCP) შეზღუდული (AL)

დანაშაული და ადრე(სავარაუდოდ შემდეგ(ჩვეულებრი

ანტისოციალური ქცევა 3 წლიდან) ვ ადრეული
იწყება... მოზარდობის პერიოდში

კრიმინალური გრძელდება მთელი ჩვეულებრივ

ქცევა... სიცოცხლის ჩერდება ადრეული
განმავლობაში მოზრდილობის ასაკში

კრიმინალური ხშირად ჩნდება ჩვეულებრივ

ქცევის განვითარების ნეოროლოგიური ნორმალური ფონი
ფონზე... პრობლემები, ADHD. ნეოროლოგიური
პრობლემების გარეშე

აკადემიური ჩვეულებრივ ჩვეულებრივ

უნარები საშუალოზე დაბალი საშუალოზე მაღალი

ინტერპერსონალურ ჩვეულებრივ ჩვეულებრივ

ი და სოციალური საშუალოზე დაბალი საშუალოზე მაღალი
უნარები

იძულებითი განვითარების თეორია

მოფიტის თეორიის მსგავსად გერალდ პატერსონი (1982,1986) ასევე მიიჩნევს,

რომ ადრეულ სტარტერები არიან კრიმინალური დანაშაულის რისკის ქვეშ. თუმცა
მთავარი განსხვავება ამ ორ ხედვას შორის არის ის, რომ პატერსონი ანიჭებს დიდ

119
ყურადღებას მშობლების როლს და არა ბავშვის სპეციფიკურ მახასიათებლებს.
თეორია ამტკიცებს, რომ მშობლების ცუდი მონიტორინგი, ოჯახის დამანგრეველი
ცვლილებები(გაყრა) და არათანმიმდევრული დისციპლინა წარმოადგენს მთავარ
ფსიქოლოგიურ ფაქტორებს ადრეული დელიკვენტური ქმედებებისა(ბრენან 2003;
პატერსონ, 1982). თეორია ამტკიცებს, რომ ადრეული დელიკვენტური ქმედების
პროგნოზირების გასაღებია ის ოჯახური გარემო, რომელშიც ბავშვი სწავლობს
იძულებით ქცევებს, როგორიცაა ისტერიკა და წუწუნი, რომ თავიდან აირიდონ
მშობლების დისციპლინა და ავტორიტეტი.

ბავშვი რომელიც არის გამაღიზიანებელი ტემპერემანეტით და ხშირად

წუწუნებს უფრო სავარაუდოა, რომ ის პროვოცირებას გაუწევს იძულებით აღზრდას
ვიდრე ის ბავშვი, რომელსაც კარგი ხასიათი აქვს და ხშირად იღიმის. იძულებით
აღზრდის ციკლში, მშობლის და ბავშვის ქცევა არის ერთმანეთის მიმართ
არასასიამოვნო, რათა გაკონტროლდეს სხვების ქცევა. თუ მშობელი თვალს ხუჭავს
ბავშვის ქცევაზე, მაშინ ის გაუცნობიერებელად ხელს უწყობს არასათანადო ქცევის
მომატებას. ვინაიდან ბავშვი აგრძელებს გამაღიზიანებელ ქცევებს, მშობელი ამ
შემთხვევაში მიმართავს ძალის მეთოდებს და უცხადებს მას მტრულ
დამოკიდებულებას.

იძულება ხდება ბავშვის უმთავრესი ინტერპერსონალური სტრატეგია და

ამგვარად ის განაზოგადებს ამას სახლს გარეთ, გარემოში. იძულებითი თეორიის
თანახმად ანტისოციალური ქცევა განიხილება როგორც შედეგი მშობლების და
ბავშვების არასწორი ურთიერთობისა და ასევე ანალოგიურად შეცდომები
მასწავლებლებთან, თანატოლებთან და სხვებთან ურთიერთობაში. თეორიაზე
დაყრდნობით ანტისოციალური ქცევების ტრაექტორიები ინიცირებული,
შენარჩუნებული და დივერსიფიცირებულია ყოველდღიური გამოცდილების
შედეგად მშობლებთან, დედმამიშვილებთან და თანატოლებთან(სნაიდერი, რეიდი
და პატერსონი, 2003, გვ 31).

120
 განვითარების ტრაექტორიები

თეორია განსაზღვრას ანტისოციალური ქცევის განვითარების 2

ტრაექტორიას(პატერსონი და იორგერი, 2002). ერთი ტრაექტორია იწვევს ადრეულ
ეტაპზე დაპატიმრებას, ხოლო მეორე გვიან ეტაპზე. თუმცა თეორიის თანახმად
ნათელია, რომ ორივე ტრაექტორია არის ერთი პროცესის სხვადასხვა ვარიაცია.
სოციალური გავლენები როგორიცაა: გაყრა, სიღარიბე, დეპრესია და დევიანტური
სოციალიზაციის პროცესი თანატოლებთან იწვევს დელიკვენტურსა და
ანტისოციალურ ქცევას. არსებობს სამი ცვლადი, რომელიც აცალკევებს ადრეულსა
და გვიან ტრაექტორიებს ერთმანეთისგან:

1) ადრეული დელიკვენტური პროცესი იწყება სკოლამდელ პერიოდში, ხოლო

გვიანი კი შუამოზარდობის დროს;

2) „ცუდი“ მშობლები უფრო ცუდ გავლენას ახდენს ადრეულ დანაშაულის

ტიპზე, ვიდრე გვიანზე;

3) სოციალური არაკომპეტენციის დონე უფრო გამოხატულია ადრეული

დელიკვენტური ტიპის შემთხვევაში, ვიდრე გვიანთან.

არასათანადო მშობლებისთვის ხშირად დამახასიათებელია არაეფექტური

აღზრდის სტილები, უმუშევრობა, ტენდენცია ანტისოციალურობისაკენ, ცხოვრება
დაბალ სოციო-ეკონომიკურ პირობებში და ხშირია ასევე ოჯახური ცვლილებები და
უთანხმოება.

ამ განსხვავებების გამო, ადრეული დელიკვენტური ქცევა ტენდენციურია,

რომ გამოიხატოს შეზღუდულ სიცოალურ უნარებში, უფრო დარღვეული
ურთიერთობებში თანატოლებთან და დაბალი თვითშეფასებაში. გვიანის
შემთხვევაში კი გამოხატულია მსგავსი ნაკლოვანებები, თუმცა არა ადრეულის

121
ხარისხზე. ძირითადად გვიანი დელიკენტურობა არის გაცილებით ნაკლები
ანტისოციალურობის მხრივ, ვიდრე ადრეული დელიკვენტურობა, თუმცა უფრო
ანტისოციალურია, ვიდრე არადელიკვენტურობა. კვლევებმა აჩვენა, რომ 71% გვიანი
დელინკვენტურობისა დაკავების შემდეგ აღარ ჩადის დანაშაულს მოზრდილობაში,
როდესაც 74% ადრეული კანონმდამრღვევებისა დაკავებულები არიან
მოზრდილობის ასაკში 21-დან 29 წლამდე(სტატინი და მაგნუნსონი, 1991).

გენდერული განსხვავებები

იძულებით განვითარების პერსპექტივიდან გამომდინარე, გენდერული

განსხვავებები აგრესიის მიხედვით კარგად არის წარმოჩენილი 5 წლიდან და
გრძელდება მთელი ბავშვობის და მოზრდილობის განმავლობაში(სნაიდერი,2003). ეს
ადრეული განსხვავებები აგრესიულობის მიხედვით უმეტესად მოდის ბიჭებზე.
იძულებითი თეორია ამტკიცებს, რომ გენდერული განსხვავებები ანტისოციალური
ქცევების მიხედვით შედეგია იმ განსხვავებული პირობებისა და გარემოსი,
რომელშიც ცხოვრობენ ბიჭები და გოგონები. ბიჭები და გოგონები სხვადახვა
სტიმულებს იწვევენ მშობლებისგან და შესაბამისად თითოეული გენდერიც
შესაბამისად პასუხობს მშობლების შემოთავაზებულ პირობებს. მშობლები უფრო
ტენდენციურები არიან გამოიჩინონ იძულებითი წესი ბიჭებთან, ვიდრე გოგონებთან.
სწორედ ეს ასპექტი იჩენს თავს ბიჭების და გოგონების შეხედულებებზე აგრესიასთან
დაკავშირებით. იძულებითი განვითარების ჰიპოთეზაა, რომ გოგონები ავლენენ
ნაკლებ ანტისოციალურ ქმედებას იმიტომ რომ ისინი ნაკლებად არიან ჩართულნი
იძულებითი მშობელი-ბავშვის ინტერაქციებში.

თანატოლების ფაქტორები სოციალიზაციაში იწყებს დიდი როლის თამაშს,

როცა ბავშვი მიდის ბაღში. ბიჭები და გოგონები ნათლად ავლენენ ძლიერ კავშირს
ინტერაქციისთვის საკუთარი გენდერის წარმომადგენელთან 3 წლის ასაკში. ბიჭები

122
იგნორირებენ გოგონებს, რომლებიც ცდილობენ ჩაებან მათ სათამაშო ჯგუფებში.
ბიჭებში თავს იჩენს უფრო მეტი გამოწვევა და უხეში თამაშები, როცა გოგონებთან
უფრო მეტად წინ წამოწეულია კოოპერატიული, ვერბალური გაცვლის, შესაბამისობა
და ორმხრივი საცხოვრებლის თამაშები. ბიჭების ჯგუფებისგან განსხვავებით,
ნაკლებია ანტისოციალური, საერთო გენდერის წარმომადგენელი თანატოლი,
რომელთანაც აკავშირებს გოგონა საკუთარ თავს, მოდელი ან დევიანტური იდეების
გამზიარებელი. შესაბამისად, როცა გოგონები ავლენენ ანტისოციალურ ქცევას, ეს
ხშირად თავს იჩენს მოზრდილობის ასაკში. მოზრდილობის დროს, ერთი და იგივე
სქესის თანატოლების უპირატესობა მცირდება და თანატოლთა ფართო სპექტრი
ხდება ხელმისაწვდომი, მათ შორის ანტისოციალურებიც. ეს ცვლილებები
თანატოლთა ურთიერთობებში და ასევე მშობელთა მონიტორინგის შემცირება
შეიძლება ხსნიდდეს ძალადობის წვლილს პარტნიორულ ურთიერთობებში როგორც
მამაკაცების ასევე ქალების მხრიდანაც(კალპალდი,დიშიონი,სტულმილერი და
იორგერი, 2001,სნაიდერი, 2003).

განვითარების სხვა თეორიები

სხვა მკლევრებმა განვითარების თერიებიდან გამომდინარე გამოავლინეს

ორზე მეტი ტრაექტორიები. მაგალითად ლოებერი და სტოუტჰამერ-ლოებერი (1998)
და ჩანგმა ასევე (2002) გამოავლინეს 5 განვითარების გზა. ნაგინმა და ლანდმა (1993),
კიოტემ(2001), შოუმ, გილიონმა, ინგოლსდბიმ და ნაგინმა(2003) გამოავლინეს 4
ტრაექტორია, რომელიც წინ უძღვება ანტისოციალურ, დელიკვენტურ და
კრიმინალურ ქცევას. ვეისნერი და ვინდლი(2004) გვთავაზობს, რომ შესაძლოა იყოს 6
განსხვავებული გზა დელიკვენტურობისა და დანაშაულისკენ. მთავარი ფუნქცია ამ
ყველა განვითარების მოდელისა არის ის, რომ ყველა განსაზღვრავს განსხვავებულ
განვითარების გზებს იმის შესწავლით თუ რომელ ასაკში იწყება ბავშვებთან

123
ანტისოციალური ქცევის გამოვლინება და რამდენად მძიმე და პერსისტენტურია
მოზარდობის და მოზრდილობის პერიოდში.

შეჯამება

ამ ბოლო წლების განმავლობაში, განვითარების ფსიქოლოგები აქტიურად

სწავლობდნენ არასრულწლოვნებისა და მოზრდილების დანაშაულის შესახებ
მოვლენებს. მათ გამოავლინეს განვითარების გზები და ტრაექტორიები, რომლებიც
წინ უძღვება მცირე დანაშაულის, რომელიც მთვარდება შუა მოზარდობის დროს, ან
სერიოზული დანაშაული, რომელიც თავს იჩენს მოზრდილობის დროს. მკლევრებს
ამჟამად დანამდვილებით შეუძლიათ წარმოადგინონ ის რისკ ფაქტორები, რომლებიც
დაკავშირებულია არასრულწლოვნების დელიკვენტურ და კრიმინალურ
ქმედებასთან. არცერთი ცვლადი არ არის განსაკუთრებით დამნაშავე. ამ თავში ჩვენ
ვიწყებთ იმის განსაზღვრას თუ რომელი სოციალური და ფსიქოლოგიური რისკ
ფაქტორებია დაკავშირებული დელიკვენტურ და კრიმინალურ ქცევასთან,
რომელშიც შედის ასევე თანატოლებისა და მშობლების გავლენები, სკოლამდელი და
სკოლის გავლენები, კოგნიტური შესაძლებლობები, ADHD და ქცევითი დარღვევები.

ახალგაზრდობა, რომელთა ოჯახები მიეკუთვნება დაბალ სოციო-

ეკონომიკურ ფენებს არის არა პროპორიულად წარმოდგენილი არასრულწლოვანთა
დაკავებისა და სასამართლოების სტატისტიკებში. სწორედ ამიტომ, არასასურველი
ეკონომიკური გარემო უნდა განიხილებოდეს როგორც კონტექსტი, რომელიც
გავლენას ახდენს ახალგარდათა ცხოვრებაზე. განსაკუთრებით გაჭირვება,
დისკრიმინაცია, სახიფათო სიტუაცია სკოლებში, საშიში სასიცოცხლო პირობები,
უმუშევრობა, სოციალური გარიყულობა და სხვა ძალადობრივი ქმედებები
თანატოლებისგან, ეს ყველაფერი თამაშობს დიდ როლს დელიკვენტური და
კრიმინალური ქმედებების ჩამოყალიბებაში.

124
 პირველი რისკ ფაქტორი, რომელიც თავს იჩენს ლიტერატურაში
დელინქვენტურობაზე არის თანატოლებისგან გარიყვა, თუნდაც დაწყებით
კლასებშიც. ეს შეილება მოუვიდეს ნებისმიერ ბავშვს სოციალურ ეკონომიკური
სტატუსის მიუხედავად. ბავშვები, რომლებიც გარიყულები არიან თანატოლების
მიერ, ავლენენ აგრესიას, თუმცა მხოლოდ აგრესიით არ შეიძლება მათი ქცევის
განსაზღვრა. ასევე ისინი არიან იმპულსურები და ახასიათებთ ნაკლები
ინტერპერსონალური უნარები. კვლევამ ცხადყო, რომ ხშირად ანტისოციალური
ქცევა მოზარდებში, რომელიც გამოხატულია მაღალი აგრესიული ქცევით,
დაკავშირებულია პატარაობაში თანატოლებისგან გარიყულობის გამოცდილებასთან.
გოგოებში კი დელიკვენტური ქმედებები მოზარდობის დროს დაკავშირებულია
დაწყებით სკოლაში თანატოლებისგან გარიყულობაზე.

სკოლადელი გამოცდილება ასევე დიდ ზეგავლენას ახდენს რისკ

ფაქტორების განვითარებაზე. მზრუნველობა მოკლებული ბავშვებში დიდია რისკი
მათი დაბალი სამეტყველო და კოგნიტური განვითარების, რომელიც შემდგომ თავს
გამოიჩენს სოციალურ უნარებში. არაადეკვატური მზრუნველობა ბავშვზე
ასოცირებულია დაბალ სოციო-ეკონომიკურ კლასთან ზოგადად. ასევე მეორეს მხრივ,
მაღალხარისხიანმა ზრუნველობამ აჩვენა, რომ იზრდება შანსი დაბალი სოციო-
ეკონომიკური კლასების ბავშვებისთვის, რომ გაუმჯობესდეს მოქცევა როგორც
სკოლაში ასევე მის გარეთაც.

მნიშვნელოვანია ხაზგასმით აღვნიშნოთ, რომ დელიკვენტურობა არ არის

შეზღუდული დაბალი კლასის ახალგაზრდებისთვის. თვითმართველობის
მონაცემები ვარაუდობს, რომ სოციალურ კლასებს შორის განსხვავება მცირდება,
როცა ახალგაზრდებს თხოვენ გაგვიზიარონ საკუთარი დანაშაულების შესახებ. თუ
სიღარიბე და სხვა რთული პირობები არ არის მთავარი ფაქტორები
ახალგაზრდებისთვის, მაშინ სხვა რისკ ფაქტორებზე უნდა გავამახვილოთ
ყურადღება, როგორიცაა მშობლების აღმზრდელობითი სტილები და პრაქტიკები,

125
ანტისოციალური თანატოლების გავლენა და სხვა ინდივდუალური ფაქტორები
როგორებიცაა ქცევითი დარღვევები, ინტელექტი, გენდერი და ADHD.

მშობლების და ოჯახურ რისკ ფაქტორებს შორის, რომლებიც განხილული

იყო ამ თავში, ასევე არსებობს ერთი მშობლის ფაქტორი, რომელიც ასევე ხშირად
დადანაშაულებულია ანტისოციალურ ქცევაში ბავშვების მიმართ. ჩვენ ხაზგასმით
აღვნიშნეთ პროცესის ცვლადები, ვიდრე სტრუქტურის ცვლადები, რომლებიც
სავარაუდოდ უფრო მეტ რისკ ფაქტორს წარმოადგენს. მაგალითად, მკვლევრებმა
გამოიკვლიეს, რომ არსებობს კავშირი გარკვეულ მშობლების სტილსა და
ანტისოციალურ ქცევას შორის ბავშვებში. მშობლების სტილებია ავტორიტეტული,
ავტორიტარული და ლიბერალური. თუმცა შესაძლოა ბევრი მშობელი ცვლიდეს
საკუთარ სტილს სიტუაციიდან გამომდინარე და ბავშვის გაზრდასთან ერთად
ზოგადად ერთი სტილი შემდეგ დომინირებს. ლიბერალური სტილი ხასიათდება
ნაკლები კონტროლით ან საერთოდ უკონტროლობით ბავშვების მიმართ და ძალიან
ცოტა შეზღუდვებით. დიდია კორელაცია დელიკვენტურ ქცევასთან ასეთ პირობებში
გაზრდილი ბავშვებისთვის. ანალოგიურად მშობლების მონიტორინგი და
სუპერვიზია ბავშვების აქტივობებისა დაახლოებით 9 წლიდან შუა მოზარდობის
პერიოდამდე არის გადამწყვეტი, რომ განვითარდეს პროსოციალური ქცევა
ბავშვებში.

ჩვენ შევეხეთ ფსიქოლოგიურ რისკ ფაქტორებს - რომლებიც არიან

უნიკალურები ბავშვებთან მიმართებაში- დელიკვენტურობის გზაზე. დაბალი IQ
მაჩვენებელი მუდმივად უკავშირდებოდა დელიკვენტურობას, არა პირდაპირ
კორელაციაში, თუმცა უფრო მეტად ბავშვებს დაბალი IQ მაჩვენებლით დაბალი
აკადემიური მოსწრება აქვთ სკოლაში, სკოლაში წარუმატებლობა ასევე
დაკავშირებულია ანტისოციალურ ქცევასთან. თუმცა ჩვენ ხაზგასმით აღვნიშნავთ,
რომ დაბალი ინტელექტის მაჩვენებელი ტესტში არ ნიშნავს იმას, რომ ბავშვი არა
ინტელექტუალურია. ასევე ისიც ცნობილია, რომ ბევრი დელიკვენტი არის

126
ინტელექტუალი მიუხედავად იმისა, რომ მათ აქვთ დაბალი მაჩვენებელი
ინტელექტის ტესტში, თუმცა არსებობენ დელიკვენტები, რომლებიც მაღალი
მაჩვენებლით გამოირჩევიან ინტელექტის ტესტში. სწორედ ამიტომ IQ-ს დაკავშირება
დელიკვენტურობასთან ძალიან საფრთხილო თემაა.

ბავშვები ADHD-ით არიან ანტისოციალური ქცევის რისკის ქვეშ, როგორც

არასრულწლოვნები ასევე მოზარდები. ეს აშლილობა თავს იჩენ 3-დან 5 პროცენტზე
სკოლის ასაკის ბავშვებში, თუმცა ზოგიერთ საზოგადოებებში პროცენტულობა უფრო
მაღალია. ADHD არის აშლილობა, რომელიც გავლენას ახდენს სოციალურ
ურთიერთობებზე, ბავშვები ავლენენ სირთულეებს ამოცანის შესრულებისას, მათ
მარტივად ეფანტებათ ყურადღება, არიან იმპულსურები, ავლენენ ზედმეტ
მოტორულ აქტივობებს და არიან გამაღიზიანებლები სხვებისათვის. ამ ყველაფერს
ხშირად მივყავართ თანატოლებისგან გარიყვამდე. თუმცა ADHD განკურნვა
მიმდინარეობს წამლებით რეგულარულ რეჟიმში. არანამკურნალევი ADHD ბავშვები
დგანან დელიკვენტურობისა და ნარკოტიკული დამოკიდებულების საფრთხის ქვეშ.

ქცევითი დარღვევები თითქმის მოიცავს ყველა კატეგორიას და ის

ხასიათდება არასწორი მოქცევით, ასევე ძარცვით, სახლიდან გაქცევით, ჩხუბით,
ტყუილების მოყოლით და სისასტიკით. ქცევითი დარღვევის ნიშნები შეიძლება
შევამჩნიოთ 3 წლის ასაკში, როცა ბავშვები აღწევენ სკოლის ასაკს ისინი არასწორად
არიან დახასიათებული, რომ არა აქვთ სწავლის უნარები და ასევე არიან ADHD-ით.
არ არის გასაკვირი, რომ ქცევითი დარღვევა დაკავშირებულია ასევე
თანატოლებისგან უარყოფასთან.

მეცნიერებმა განიხილეს ვაჟების და გოგონების განვითარების გზების

განსხვავებები და აღნიშნეს, რომ ბევრი კითხვა რჩება მაინც გენდერულ
განსხვავებებზე კანონ დარღვევასთან დაკავშირებით. თუმცა ზოგიერთი მკვლევარი
არ ეთანხმება, სავარაუდოთ იმიტომ რომ სოციალიზაცია არის უფრო მეტად
მნიშვნელოვანი განსხვავებეზე დაკვირვებისას, ვიდრე ბიოლოგია. თუმცა ეს არ

127
ნიშნავს იმას, რომ ბიოლოგია საერთოდ არ ღებულობს მონაწილეობას. გოგონები
უფრო სწავლობენ პროსოციალურ ქცევას, ვიდრე ბიჭები, რაც შეიძლება აიხსნას
იმით, რომ მათ აქვთ უფრო დაბალი მაჩვენებელი აგრესიულობის, ქცევაში
გამოვლენის მხრივ. კანონდარღვევათა რიცხვის მომატებამ გვაჩვენა, რომ გოგონებიც
შესაძლოა ღებულობდნენ ძალადობრივ მესიჯებს გარემოსგან. ამის მიუხედავად
არაძალოდბრივი კანონდარღვევები მაინც რჩება ორივე მხრიდან როგორც
მამაკაცების ასევე ქალებისგანაც. შემდეგ თავებში შევეხებით არასრულწლოვანთა
კანონდარღვევებს, რომელიც შეიცავს ნარკომოხმარებას და სექსუალურ ძალადობას.

ჩვენ დავასრულეთ თავი იმ მთავარი განვითარების თეორების

განხილვით, რომლებიც დაწინაურდნენ ამ ბოლო წლების განმავლობაში, დაწყებული
ტერი მოფიტის ფართოდ ცნობილი და ძლიერ გამოკვლეული მიდგომა life-course-
persistent (LCP) და ასევე adolescent-limited (AL). არასრულწლოვან დამნაშავეთა დიდი
უმრავლესობა მიეკუთვნება მეორე კატეგორიას, როცა კანონდარღვევა იწყება
მოზარდობამდე ან მის განმავლობაში და მთავრდება 18 წლის ასაკთან დაახლოებით.
თანამედროვე კვლევებზე დაყრდნობით, რომელშიც ასევე მოფიტის კვლევებიც
შედის, შესაძლებელია ამ 2-ს გარდა კიდევ სხვა განვითარების გზები. ჩვენ ასევე
განვიხილეთ გენდერული განსხვავებები და აღვნიშნეთ, რომ მიუხედავდ იმისა, რომ
ყოველ კატეგორიაში გოგონების რიცხვი ნაკლებია, ვიდრე ბიჭების, განვითარების
გზები თავისთავად იგივეა. თუმცა ოჯახის და თანატოლების რისკ ფაქტორები
შესაძლოა განსხვავდებოდეს.

იძულებითი განვითარების თეორია, რომელიც ფორმირებულია

ჯერალდ პატერსონის და ასევე მისი კოლეგების მიერ, ასევე ხედავს 2 განვითარების
გზას: ადრეულ და გვიან თავდასხმებს. ის აღნიშნავს, რომ მშობლების აღზრდის
სტრატეგიები თამაშობს უდიდეს როლს ადრეულ ინიციატივებში ანტისოციალური
ქცევისადმი.

128
 განვითარების გზების კვლევა აჩვენებს თანამედროვე მიდგომებს
დელიკვენტურობის ახსნისას. როგორც ზევით აღვნიშნეთ, უფრო სავარაუდოა, რომ
არსებობს მრავალმხრივი განვითარების გზები, ვიდრე ორი. ამ გზების მიუხედავად,
უფრო სავარაუდოა, რომ თანამედროვე თეორიები უფრო მეტად აღწერენ
დელიკვენტურობას და დანაშაულს, კოგნიტურ პროცესებზე დაყრდნობით,
როგორიცაა რწმენები, ღირებულებები და ფიქრები. რწმენები, ღირებულებები,
საკუთარი ხატის შესახებ წარმოდგენა და ფილოსოფიები არის გზამკვლევი
ქცევისთვის. ადამიანთა უმრავლესობა ცხოვრობს საკუთარ სტანდარტებზე
დაყრდნობით და ურთიერთობენ დანარჩენებთან ადამიანური ბუნების თავიანთი
გადმოსახედიდან. თუ ერთი პიროვნების ოჯახი, მეგობრები, მისაბაძი მოდელები და
გმირები აღიქვამენ ცხოვრების გარკვეულ გზას, მაშინ სავარაუდოა, რომ ეს
პიროვნებაც ასევე მოიქცევა ცხოვრებაში. უმეტეს შემთხვევებში დელიკვენტურობა
არის ფასეულობათა გამოხატულება, რომელიც არასრულწლოვნებმა მიიღეს ან ჯერ
კიდევ ტესტირებას უტარებენ, იმას თუ როგორ პასუხს მიიღებენ გარემოსგან.

შემდეგში ვისწავლით, რომ ძალიან ცოტაა იმ პირთა რაოდენობა,

რომლებაც მაღალი აგრესიულობა და კანონდარღვევა გამოავლინეს
მოზრდილობისას, უმეტეს შემთხვევაში აგრესიული ტენდენციები თავს იჩენენ
ბავშვობისას. ეს ცხადყოფს, თუ რატომ არის განვითარების მიდგომა აუცილებელი.
ასევე ტიპიურია, რომ სკოლის წინა პერიოდიდანვე, მაღალი აგრეისულობის და
მოძალადე ინდივიდები ავლენენ ჩვევებს ასევე რწმენებს, რომ მათ აქვთ დაბალი
უნარი სოციალური პრობლემების გადაჭრისთვის და ამასთანავე მათ აქვთ მაღალი
დარწმუნებულობის განცდა, რათა განმტკიცდეს თავიანთი ძალადობრივი ქცევა.

მტკიცებულებები ნათლად აჩვენებს, რომ პრევენცია და ინტერვენცია

საჭიროა დაიწყოს ადრეულ ეტაპზე. ასეთი ადრეული ინტერვენცია განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანია, იმ ბავშვებისთვის, რომლებიც იზრდებიან მჭიდროდ დასახლებულ
ადგილებში, სადაც უფრო დიდია დელიკვენტურობის რისკ ფაქტორთა გავრცელების

129
შესაძლებლობა. როცა ბავშვები აღწევენ სკოლის ასაკს, მნიშვნელოვანია, რომ
პრევენცია მივმართოთ ყველა ბავშვისთვის და პირიქით არ გამოვყოთ ერთი ჯგუფი
მათგან. კვლევები ამტკიცებენ, რომ ინტერვენცია ძალზე რთულია, რადგან ამ დროს
ვაწყდებით დაუმორჩილებელ ქცევით მოტივებს იმ თინეიჯერებისგან, რომლებიც
ავლენდნენ ანტისოციალურ ქცევას ადრეული ასაკიდან. LCP კანონდამრთვევი,
რომელიც გადადის მოზარდობის ასაკში დელინქვენტურობითა და ანტისოციალური
ქცევით, ჩვეულებრივ ძლიერ წინააღმდეგობას უწევს მათ ვისაც მისი შეცვლა უნდათ.
AL კანონდამრღვევები კი სავარაუდოა, რომ უფრო ღებულობენ ინტერვენციას და
მკურნალობას თინეიჯერობის ასაკში. AL კანონდამრღვევები უფრო სწრაფად
აგვარებენ თავიანთ დარღვევებს, რადგან ისინი უფრო მეტი პასუხისმგებლობით
ეკიდებიან განკურნვის სტრატეგიებს. ის ფაქტი, რომ არსებოს ბევრი განვითარების
გზა, ვიდრე მხოლოდ ორი, კიდევ უფრო კომპლექსურს ხდის ინტერვენციის
ამოცანას.

არსებულ თავზე მუშაობდნენ:

❖ მიხეილ იაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ანანო ორთოიძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ თამთა ნათმელაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ლუკა გაფრინდაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

რედაქტირება:

130
 ❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

131
 თავი #3-დანაშაული და პიროვნული/დისპოზიციური ფაქტოპრები

კავშირი ტემპერამენტსა და დანაშაულებრივ ქცევას შორის

დღევანდელობის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი კრიმინოლოგები ფრენსის

კულენი (Francis Cullen) და რობერტ ეგნიუ (Robert Agnew)(2011) წერენ: „ნათელია ,
რომ ბიოლოგიურ ფაქტორებს, ინდივიდუალურ ნიშნებსა და სოციალურ ფაქტორებს
აქვთ მნიშვნელოვანი როლი დანაშაულის აქტის შემეცნებისათვის“.

ტემპერამენტი წარმოადგენს პიროვნების ინდივიდუალურ ნიშანს, რომლის

საშუალებითაც ხდება პიროვნების ქცევითი მოდელის განსაზღვრა, მისდამი
წაყენებული ემოციური სტიმულის საპასუხოდ.
მიუხედავად იმისა რომ ტემპერამენტის ჩამოყალიბებაზე გავლენას ახდენს
გარემო ფაქტორები, მისი საფუძველი მაინც გენეტიკაა(Rothbart, Ahadi, & Evans,2000).
ტემპერამენტი ბავშვობიდან უწყობს ხელს, სუბიექტის ურთიერთობას გარემოსთან.
ბავშვი იმ პერიოდშიც კი, როდესაც ის ნაკლებადაა სოციალიზებული, საკუთარი
ტემპერამენტიდან გამომდინარე აყალიბებს შესაბამის ურთიერთობის სტილს
გარემოსთან. მაგალითად, ბავშვი რომელიც პრობლემური და მუდმივად
კაპრიზულია უმუშავებს მშობელებს მასთან ურთიერთობის სპეციფიკურ სტილს,
რომელიც შეიძლება სრულებით არ შეესაბამებოდეს მშობლების ტემპერემენტს.

პიროვნება შედგება ბევრი სხვადასხვა მახასიათებლებისაგან, მას

ფსიქოლოგიაში ძირითადად მოიხსენიებენ როგორც ნიშნებს. ფსიქოლოგიური
ნიშნები შეიძლება დავყოთ ჩვენი სპეციფიკიდან გამომდინარე ორ ნაწილად:

I. ფსიქოლოგიური ნიშნების კლასი რომელიც ხელს უწყობს პიროვნებას

დანაშაულებრივი ქცევის განხორციელებაში;
II. ფსიქოლოგიური ნიშნები რომლებიც იცავენ პიროვნებას დანაშაულებრივი
ქცევის ჩადენისაგან.

132
 ყველაზე ხშირად დევიანტურ ქცევასთან დაკავშირებულ ნიშნად
განიხილება იმპულსურობა-ტენდენცია იმისა, რომ სუბიექტმა განახორციელოს
ქცევა, მისი შედეგების გათვალისწინების გარეშე. იმპულსურობა ხელს უშლის
პიროვნების მიერ მიზანშეწონილი ქცევის განხორციელებას. იმპულსური ადამიანის
ქცევა უმრავლეს შემთხვევაში განპირობებულია სიტუაციით და შესაბამისად
პიროვნება ვეღარ ახერხებს მის მიერ ჩადენილი ქცევის შედეგების განსაზღვრას.
იმპულსურობისა და დელიკვანტურ ქცევას შორის კავშირის განხილვისათვის
ჩატარებულ კვლევაში აღმოჩნდა, რომ 80 დან 78 დანაშაულებრივ ქეისში, კავშირი
იმპულსურობასა და დანაშაულს შორის იყო დადებითი (Ellis & Walsh,
2000). აღსანიშნავია რომ, იმპულსურობისა და დანაშაულებრივი ქცევის კავშირი
იზრდება თუკი პიროვნება იმპულსურობასთან ერთად გამოირჩევა ზოგადი
ნეგატიური ემოციური ფონის სიჭარბით.

ნეგატიური ემოციური ფონის სიჭარბე-გამოხატავს პიროვნების ტენდენციას,

მიუდგეს ცხოვრებისეულ სიახლეებს და ინფორმაციას, გარკვეული გაღიზიანებით
და სიბრაზით, ნეგატიურად. ნეგატიური ემოციური ფონი მყარ კავშირშია
დელიკვანტურ ქცევასთან სქესის, ქვეყნის, გენდერის მიუხედავად (Caspi et al,1994).
კვლევების შედეგად აღმოჩნდა რომ აწეულ ემოციურ ფონს და ნეგატიურ ემოციურ
ფონსაც იწვევს ადამიანის ტვინში არსებული ჰორმონის სერატონინის ნაკლებობა.
რიგი მკვლევარების აზრით, არსებული ელემენტის ნაკლებობა არის, პიროვნების
დანაშაულებრივი ქცევის უშუალო პრედიქტორი.

სარისკო შეგრძნებათა ძიება - დაკავშირებულია აქტიური და სარისკო

შეგრძნებების მიღებასთან, რაც თავისთავად განაპირობებს პიროვნების მიერ სარისკო
სიტუაციების ძიებას. პიროვნებათა ის კატეგორია რომელიც აქტიურად ეძებს ძლიერ
შეგრძნებებს და ამავდროულად არიან კარგად ადაპტირებულნი საზოგადოებაში,
ირჩევენ ისეთ პროფესიებს როგორიცაა მეხანძრე, პოლიციელი, კავდებიან სპორტის
ექსტრემალური სახეობებით. პიროვნებები რომლებსაც გააჩნიათ სოციალური

133
ადაპტაციის დაბალი დონე და სარისკო შეგრძნებების ძიების ძლიერი სურვილი,
საკუთარი თავის რეალიზაციას ახდენენ ისეთი საქმიანობით როგორიცაა მანქანების
გატაცება, ქურდობა. კვლევები აჩვენებს, რომ 98.4 პროცენტ დანაშაულებრივ
ქეისებში, რისკის მოთხოვნილებასა და დანაშაულს შორის დადებითი კავშირია (Ellis
& Walsh,2000).

ემპათია-პიროვნების ემოციური და კოგნიტური შესაძლებლობა, გაიგოს და

შეიგრძნოს სხვა ადამიანთა ემოცია, ისევე როგორც საკუთარი. ემპათიის ემოციური
კომპონენტი აძლევს საშუალებას ადამიანს შეიგრძნოს სხვა ადამიანის ტკივილი,
კოგნიტური კომპონენტი კი იძლევა საშუალებას, რომ გაიგო თუ რამ გამოიწვია ეს
ტკივილი, რაა მიზეზი ამ ტკივილისა. არსებობენ ადამიანები რომლებიც განიცდიან
მთელი სამყაროს ტკივილს და არიან ადამიანები, რომლებსაც არ ესმით უახლოესი
ადამიანის განაწყენების მიზეზი. შესაბამისად, არსებული ფსიქოლოგიური ნიშნის
ნაკლებობა იწვევს ადამიანში „სხვაზე ფიქრის“ ნაკლებობას, ხოლო როდესაც
ადამიანს არ აინტერესებს სხვისი ემოცია და განცდა, ბევრად მარტივდება
ადამიანისათვის ზიანის მიყენება. დანაშაულებრივი ქცევები რომლებიც
დაკავშირებულია ძალადობასთან განსაკუთრებით განიცდიან არსებული
ფსიქოლოგიური ნიშნის დეგრადაციას.

ალტრუიზმი -შეიძლება განხილული იქნას როგორც ემპათიის ქცევითი

კომპონენტი, თუკი ადამიანი გრძნობს ემპათიას სხვის მიმართ, ის მოტივირებული
იქნება რომ განახროციელოს ისეთი ქცევითი აქტივობა, რომელიც შეამცირებს სხვა
პიროვნების სტრესორებს. ალტრუისტული ქცევის განმახორციელებელი პირი
მოქმედებს პირადი ინტერესებისა თუ უსაფრთხოების მდგომარეობის
გათვალისწინების გარეშე. ალტრუისტები ხშირად უდიდეს საფრთხეში იგდებენ
თავს და სხვა ადამიანების კეთილდღეობას მსხვერპლადაც კი ეწირებიან.

როგორც ემპათიის ისე ალტრუიზმის არქონა განიხილება ისეთი

კრიმინალების დასახასიათებლად, როგორებიც არიან ფსიქოპატები

134
(Fishbein,2001). არსებული ნიშნების შესწავლისას აღმოჩნდა რომ 24 და 23 ქეისში
ალტრუიზმისა და ემპატიის ნაკლებობა პირდაპირ კავშირშია დელიკვანტურ
ქცევასთან, რაც უფრო დაბალია ემპათია და ალტრუიზმი მით უფრო დიდია ანტი-
სოციალური ქცევის მაჩვენებელი (Ellis & Walsh,2000).

კეთილსინდისიერება-არის მთავარი ფსიქოლოგიური ნიშანი რომელიც შედგება

რამოდენიმე ისეთი მეორეხარისხოვანი ნიშნებისაგან, როგორიცაა ორგანიზებულობა,
დისციპლინურობა, სკურპულოზულობა, პასუხისმგებლობა. არსებული ნიშნები
ფაქტობრივად ახასიათებს პიროვნების როგორც სოციუმთან წარმატებული
ადაპტაციის განმახორციელებელ სუბიექტს. ამ ნიშანთა წარუმატებელი გათავისება
პირდაპირ ხაზს უსვამს იმას, რომ პიროვნება ვერ ახდენს სოციუმთან ადაპტაციას.

მიმღებლობა- ტენდენცია, იყო მეგობრული, ზრდილობიანი, სასარგებლო

და გქონდეს თანამშრომლობის უნარი. ადამიანი რომელსაც გააჩნია მიმღებლობა,
ენდობა სხვებს, შეუძლია კომპრომისზე წასვლა სხვებთან და სხვების დახმარება. ეს
ნიშნები არის იმის მაჩვენებლი რომ პიროვნება ორიენტირებული იქნება
პროსოციალური ქცევის განხორციელებაზე და სოციალურ სასურველობაზე.
მიმღებლობის დაბალი დონის მქონე პიროვნებები ორიენტირებულნი არიან
საპირისპიროზე, რაც თავისთავად ამცირებს პროსოციალური ქცევის
განხორციელების ალბათობას და ზრდის ანტისოციალური ქცევის განხორციელების
ალბათობას. ინდივიდებს რომლებიც ჩადიან დანაშაულს აქვთ ტენდენცია იყვნენ
მტრულები, ეგოცენტრულები, ბრაზიანი, ეჭვიანი და ინდიფერენტულები სხვების
მიმართ. მათ აქვთ ნაკლები ამბიციურობა, მოტივაცია, მიზანდასახულობა, ძნელად
აკონტროლებენ საკუთარ იმპულსებს და გააჩნიათ არატრადიციული და
ზოგადკულტურული ღირებულებები და რწმენები.

აღსანიშნავია, რომ მიმღებლობა კრიმინალური ქცევისაგან უკეთეს დამცავ

ფაქტორს წარმოადგენს ვიდრე კეთილსინდისიერება. მილერისა და ლინამსის (Miller
& Lynam’s, 2001) მიერ 29 კვლევაზე ჩატარებული მეტა-ანალიზის შედეგად, სადაც

135
ადარებენ პატიმრებს ჩვეულებრივ მოქალაქეებთან, აღმოჩნდა რომ კავშირი
მიმღებლობასაა და ანტი-სოციალურ ქცევას შორის ორჯერ მეტია, ვიდრე
კეთილსინდისიერებასა და ანტი-სოციალურ ქცევას შორის.

დანაშაული და ინტელექტი

ჯიმი ქეინმა, 26 წლის სიმპატიურმა, ირლანდიური წარმოშობის ამერიკელმა,

შეძლო შეეგროვებინა საკუთარი ასაკისათვის და ოჰაიოს შტატისათვის, ერთ-ერთი
ყველაზე მძიმე კრიმინალური რეკორდი. ქურდობა, ყაჩაღობა, თავდასხმა,
გაუპატიურება-ეს იყო იმ დანაშაულთა მცირე ჩამონათვალი, რომლითაც სახელი
გაითქვა ჯიმიმ. ჯიმი დააკავეს 45 წლის მიმტანის, განსაკუთრებული სისასტიკით
გაუპატიურების გამო. ჯიმიმ დანის მუქარით გააუპატიურა მიმტანი, რის შემდეგაც
ის ეცადა თავი მოეჭრა ქალისათვის. მცდელობის წარუმატებლობის გამო, ჯიმიმ
მიმტანი იქვე მდგომი სასმელის ბოთლის თავში ჩარტყმით გამოასალმა სიცოცხლეს.
დანაშაული დამთავრდა იმით რომ მან სასმელი გადაასხა მიცვალებულს და დაწვა
დაუპირა, თუმცა ხმაური შემოესმა და გაიქცა. 45 წუთის შემდეგ ჯიმი დაიჭირეს
სწრაფი კვების ობიექტში, ვახშმის დროს (Antony Walsh, Craig Hemmens, 2011).
ჯიმის დემოგრაფიული პროფილი არ შეესაბამებოდა, იმ პირთა
ინდივიდუალურ პროფილს რომლებიც მსგავსი დანაშაულით არიან დაკავებულნი.
მას ქონდა საშუალოზე ოდნავ დაბალი IQ-ს მაჩვენებელი და ის იყო საშუალო
სოციალური ფენის წარმომადგენელი. მიუხედავად ამისა ჯიმი იყო პრობლემური
პიროვნება ბავშვობიდანვე და შეფასებული იყო ფსიქოლოგების და ფსიქიატრების
მიერ. ფსიქიატრებმა 8 წლის ასაკში, მას დაუდგინეს ქცევითი აშლილობა(Conduct
Disorder) და 18 წლის ასაკში ანტი-სოციალური აშლილობა(Antisocial Personal
Disorder).
ჯიმის კაზუსი გვიჩვენებს რომ დევიანტური ქცევის შესწავლისა და
ახსნისათვის საჭიროა ჩავუღრმავდეთ ისეთ ინდივიდუალურ ფაქტორებს როგორიცაა
ასაკი, რასა, გენდერი, სოციო-ეკონომიკური სტატუსი და ა.შ. გარდა ფართოდ

136
გავრცელებული სოციოლოგიური თეორიებისა, ფსიქოლოგები და ფსიქიატრები
ცდილობენ ახსნან კრიმინალური ქცევა, მათი ინდივიდუალური
თავისებურებებიდან გამომდინარე, ფსიქოლოგიური მიდგომები ხაზს უსვამენ
დანაშაულის ინდივიდუალურ ბუნებას და სოციალურ გარემოს განიხილავენ
როგორც აქტივობისათვის მოსამზადებელ სცენას სადაც მთავარ მოქმედად
უშუალოდ ინდივიდი განიხილება.
არსებული კვლევებიდან გამომდინარე, დანაშაულის ამხსნელ თეორიებს
უპრიანია ვუწოდოთ ფსიქო-სოციალური თეორიები, ვიდრე მხოლოდ
ფსიქოლოგიური თეორიები, რადგანაც უამრავი კვლევისა და თეორიის საფუძველზე
შეიძლება ითქვას რომ ფსიქოლოგიური და სოციალური მიდგომების მკვეთრად
გამიჯვნა ერთმანეთისაგან არ შეიძლება. პიროვნება როგორც ინდივიდი,
მიუხედავად მისი უნიკალურობისა და თანდაყოლილი ნიშნებისა, საბოლოო
პროდუქტად მაინც სოციუმთან ინტერაქციის შედეგად ყალიბდება. რა თქმა უნდა,
არსებულ თეორიებში, ქცევის ახსნისას უფრო მეტად კეთდება აქცენტი
ფსიქოლოგიურ ფაქტორებზე და სოციოლოგიურ მიდგომებზე. კრიმინალური
ქცევის ახსნის ფსიქოსოციალური თეორიები უფრო მეტად აქცენტირებულნი არიან,
ჩადენილ დანაშაულს შორის ინდივიდუალურ სხვაობების დადგენაზე, ვიდრე იმ
გარემო ფაქტორებზე, რომლებმაც გამოიწვიეს ეს დანაშაული.
ადრეულმა ფსიქო–სოციალურმა თეორიებმა მკვეთრად გაუსვევს ხაზი
ინტელექტისა და ტემპერამენტის მნიშვნელობას, ინდივიდუალური კრიმინალური
ქცევის გაგების მიმართულებით. განიხილებოდა, რომ დაბალი ინტელექტი
შეუძლებელს ხდის ადამიანის მიერ საკუთარი კრიმინალური ქმედებით გამოწვეული
შედეგების შეგნებას და ზოგიერთი ტიპის ტემპერამენტი ართულებს პიროვნების
ადაპტირების პროცესს სოციუმთან.
დევიდ ვეშლერის (David Washler)[1] განმარტებით „ინტელექტი ეს არის
პიროვნების გლობალური პოტენციალი, რომლის საშუალებითაც ის ახორციელებს

137
მიზანმიმართულ ქცევას, ფიქრობს რაციონალურად და ეფექტურად ეწყობა
გარემოცვას“(in Matarazzo, 1976, p.79).
IQ-ს თანამედროვე კვლევები მოიცავს ნეირობიოლოგიას და გენებს, თუმცა ეს
არ ნიშნავს რომ დავიწყებულია გარემოს ზეგავლენა ინტელექტის ფორმირებაზე.
ყველაზე მნიშვნელოვანი მტკიცებულება იმისა რომ გარემო ზეგავლენას ახდენს
ინტელექტის ფორმირებაზე, დღესდღეობით არის ფლინის ეფექტი (Flynn effect).
ფლინმა (2007) აჩვენა რომ IQ-საშუალო სტატისტიკური მაჩვენებელი ყოველ
დეკადაში იზრდება 3.1 ქულით, 1932 წლიდან 2000 წლამდე.
არსებული დასკვნები განსაკუთრებით კარგად ჩანდა ისეთ დაბალი სოციო–
ეკონომიკური შესაძლებლობების სოციალურ ჯგუფებში, სადაც გაუმჯობესდა
არსებული სოციალური ფონი (უკეთესი სწავლა, სამედიცინო მომსახურება და ა.შ.)
ფლინის მოსაზრებით (2007,p.90) პირდაპირი გენეტიკური კავშირი IQ-ს თან
მიმართებაში არის დაახლოებთ 36%. დანარჩენი ნაწილი კი განპირობებულია
გარემოს ზეგავლენის შედეგად. არსებული კვლევის საფუძვლად ლოგიკურია
ვიფიქროთ რომ სოციალური თანაფარდობის პირობებში გენები დაემთხვევა
გარემოს, ანუ მაღალი თანდაყოლილო ინტელექტის მქონე პიროვნება კიდევ უფრო
მეტს აიღებს გარემოდან და პირიქით. თუმცა, არათანაბარი სოციალური პირობების
დროს აქცენტი უფრო მეტად გარემოზე შეიძლება გაკეთდეს, რადგანაც „კარგ
სოციალურ პირობებში“ დაბადებული სუბიექტი მეტ შანს იღებს გარემოდან, რომ
განვითარდეს. არახელსაყრელ გარემოში დაბადებული პიროვნების განვითარების
შანსი მცირდება, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, „მდიდარი კიდევ უფრო მდიდრდება,
ღარიბი კიდევ უფრო ღარიბდება“.
IQ-სა და დანაშაულს შორის კავშირის შესახებ არსებული ნაშრომების
უმრავლესობა მიუთიტებს ამ ორ ცვლადს შორის არსებულ მჭიდრო კავშირს
(Ellis&Walsh, 2003; Lynham,Moffitt & Stouthamer-Loeber, 1993). აღმოჩნდა, რომ
სუბიექტები, რომლებსაც მცირე მნიშვნელობის დანაშაული აქვთ ჩადენილი,
განსხვავდებიან საკონტროლო ნეიტრალური ჯგუფისაგან დაახლოებით ერთი

138
ქულით, როდესაც მძიმე დანაშაულის ჩამდენი სუბიექტები საკონტროლო
ჯგუფისაგან (რომელთაც დანაშაული არა აქვთ ჩადენილი) განსხვავდებიან
დაახლოებით 17 ქულით (Moffitt,1993).
ყველაზე გავრცელებული ახსნა დანაშაულისა და ინტელექტის
დამოკიდებულებას შორის, უკავშირდება დაბალ სასკოლო მოსწრებას, რომელსაც
მივყავართ სკოლის/სწავლის მიტოვებას და ამ სუბიექტების დელიკვანტურ
დაჯგუფებებთან დაკავშირებასთან (Ward & Tittle,1994). არსებული თეორიის
მიხედვით, ინტელექტი ზეგავლენას ახდენს აკადემიურ მოსწრებაზე, ხოლო დაბალი
აკადემიური მოსწრება ზეგავლენას ახდენს სუბიექტის დევიაციური ქცევის
ფორმირებაზე. არსებული თეორია ეყრდნობა, 158 კრიმინალური კაზუსის კვლევას,
სადაც ოფიციალური სტატისტიკით ეს კავშირი მყარდება 89 პროცენტით.(Ellis &
Walsh,2000). შესაბამისად, აკადემიური მოსწრების ინდექსი (GPA), წარმოადგენს
დელიქვანტური ქცევის უკეთეს პრედიქტორს ვიდრე IQ . შეიძლება ვიგულისხმოთ
რომ ინტელექტი ახდენს ირიბ ზეგავლენას პიროვნების ცხოვრების სტილის
ფორმირებაზე. დაბალი ინტელექტი ნაკლები ზეგავლენის მქონეა პიროვნების მიერ
ცხოვრების სტილის არჩევაზე, როდესაც აკადემიური მოსწრება განვითარებულ
ქვეყნებში პიროვნებას გზას უხსნის მზა სოციალური ფენებისაკენ, შესაბამისად
ინტელექტზე მეტად დელიკვანტურ ქცევასთან კორელირებს აკადემიური მოსწრების
მაჩვენებლი.
IQ როგორც პიროვნების ძირეული მახასიათებელი კავშირშია სუბიექტის
ცხოვრების მრავალ ასპექტთან, შესაბამისად ამ ასპექტთა თავისებურება
უკავშირდება უშუალოდ დევიაციურ ქცევას. 12,686 სუბიექტზე ჩატარებული
ლონგიტუდურ კვლევის შედეგად (NLSY)[2] აღმოჩნდა შემდეგი შეფარდება: ციხეში
გამოკითხულ 1 მაღალი ინტელექტის სუბიექტზე, მოდიოდა 31 დაბალი ინტელექტის
მქონე სუბიექტი(ratio=31.0:1). რის მიხედვითაც შეიძლება ვიმსჯელოთ, რომ არსებულ
კოჰორტაში, ინტელექტის დონემ ზეგავლენა მოახდინა კრიმინალური ქცევის
ფორმირებაზე.

139
 გლენ ვალტერსის „ცხოვრების სტილის-lifestyle“ თეორია

ტერმინი lifestyle გულისხმობს, რომ კრიმინალური ქცევა არის ნაწილი,

პიროვნების იმ ზოგადი ცხოვრების წესისა რომელიც ხასიათდება
უპასუხისმგებლობით, იმპულსურობით, ნეგატიური ინტერპერსონალური
ურთიერთობებით და პიროვნების ქრონიკული მზაობით დაარღვიოს სოციუმის
წესები. არსებულ თეორიას გააჩნია სამი საკვანძო კონცეფცია:
1. მდგომარეობა;
2. არჩევანი ;
3. შემეცნება ;

ვალტერსის მიხედვით კრიმინალური ცხოვრების სტილი არის პიროვნების

მიერ გაკეთებული არჩევანის შედეგი, რომელსაც სუბიექტი აკეთებს არსებული და
წარსული სოციალური და ბიოლოგიური მდგომარეობების შედეგად.
სუბიექტის არჩევანი განპირობებულია, თუ როგორ სოციალურ გარემოში
იმყოფებოდა ან არის ეხლა და რა ბიოლოგიური მონაცემები ქონდა მას არსებული
სოციალური პირობების დროს. ეს მრავალფეროვანი ბიოლოგიური და სოციალური
მდგომარეობები განაპირობებს პიროვნების სამომავლო არჩევანს საკუთარი
ცხოვრების სტილთან დაკავშირებით. ვალტერსის მიხედვით სტრესი, იმპულსურობა,
დაბალი IQ გარემო მდგომარეობებთან ერთად, ყველაზე მეტად განაპირობებენ
პიროვნების არჩევანს.
მესამე კონცეპტი „შემეცნება“, მიეკუთვნება, იმ კოგნიტურ სტილს რომლის
საშუალებითაც პიროვნება ბიოლოგიური და სოციალური მდგომარეობებიდან
გამომდინარე იღებს პასუხისმგებლობას საკუთარ არჩევანზე. უხეშად რომ ვთქვათ,
შემეცნებით პიროვნება ახდენს მიღებულ გადაწყვეტილებასთან აკომოდაციას,
პიროვნება ცდილოს მოერგოს მის მიერვე მიღებულ გადაწყვეტილებას. ამ
თეორიიდან გამომდინარე კრიმინალებს გააჩნიათ 8 ძირითადი კოგნიტური

140
თავისებურება. აზროვნების შეცდომები, რომელთა საშუალებითაც ისინი ხდებიანი
ისინი ვინც არიან (Walters, 1990). კრიმინალური აზროვნების შეცდომებია
მაგალითად „უტრირება“( უნარი შეამცირონ მსხვერპლის ტანჯვის სუბიექტური
ღირებულება). „ძალაზე ორიენტაცია“ (სამყაროს განხილვა ტერმინებში სუსტი და
ძლიერი), კოგნიტური სიძუნწე (ორიენტაცია აწყმოზე, ზედმეტი ფიქრისაგან თავის
არიდება). არსებული შეცდომების განხილვის შემდეგ, ვალტერსი აღნიშნავს რომ
„ძალიან ცოტა რამეა შესაძლებელი თუკი კრიმინალებმა არ შეიცვალეს აზროვნების
სტილი“.
ეს შეცდომები აზროვნების პროცესში, საფუძველს უყრის სუბიექტის აქტივობის
ისეთ სტილს, რომლებიც უმრავლეს შემთხვევაში ხდება დელიქვანტური ქცევის
გარანტი - წესების დარღვევა, ინტერპერსონალური სიუხეშე (სხვების ცხოვრებაში
ჩარევა, როდესაც ამის საჭიროება არ არსებობს), უპასუხისმგებლობა და ა.შ.
ფსიქო-სოციალური მიდგომის მომხრე თეორიები, განავრცობენ
თანამედროვე ფსიქოლოგიაში დამკვიდრებული მოსაზრებას, რომ პიროვნება
ყალიბდება ინდივიდუალური და გარემო ფაქტორების ინტერაქციის შედეგად, რაც
იძლევა საშუალებას დაიძლიოს დილემა თანდაყოლილობისა თუ გარემოს
უპირატესობის შესახებ. აღსანიშნავია, არსებული დილემის გადაჭრა სხვა ქვეყნების
ფსიქოლოგიური სკოლებისათვის შედარებით ახალია, როდესაც ქართულ
ფსიქოლოგიურ სკოლაში არსებული საკითხი 50-იან წლებში უკვე დაიყვანებოდა
„განწყობის ცნებაზე“.

141
 ფსიქოპათია და დანაშაულებრივი ქცევა

ფსიქოპათია წარმოადგენს პიროვნულ აშლილობას, რომელიც ხასიათდება

ხანგრძლივი ანტისოციალური ქცევით, ემპათიისა და სინდისის ქენჯნის
ნაკლებობით, გადაჭარბებულად უკომპლექსო და გამბედავი ქცევით. ისინი იყენებენ
ხიბლს, მანიპულაციას, დაშინებასა და უმეტესად სისასტიკეს, რათა აკონტროლონ
სხვები, თავიანთი პიროვნული მიზნების მისაღწევად.
ფსიქოლოგიის თვალსაზრისით არსებული სინდრომი ხასიათდება, როგორც
უუნარობა დააკავშირო სოციალური ემოციები შემეცნების პროცესთან. მკვლევართა
გარკვეული ნაწილის აზრით არსებობს ფსიქოპატთა გარკვეული კლასები,
მაგალითად ფსიქოპატთა ძირითადი კლასი, რომელთა ქცევა განპირობებულია
გენეტიკით, და ფსიქოპატთა კლასი, რომელთა ქცევა განპირობებულია გენეტიკითა
და სოციალური გარემოს ურთიერთქმედებით (Walsh & Wu, 2008). რიგი
მოსაზრებებით ფსიქოპათია უშუალოდაა დააკავშირებული დევიანტურ ქცევასთან.
ფსიქიატრები მათ დასახასიათებლად იყენებენ ტერმინს ანტისოციალური
პიროვნული აშლილობა (antisocial personal disorder-APD). APD დიაგნოსტირების
კრიტერიუმები არის როგორც ლეგალური ასევე დევიაციურ ქცევასთან
დაკავშირებულიც, თუმცა ორივე მათგანი ეყრდნობა უშუალოდ პიროვნების ქცევას.
კრიმინოლოგებს როგორც ესეთი არ აკმაყოფილებთ პიროვნების მხოლოდ
ქცევის საშუალებით დიაგნოსტირება, მათ ჭირდებათ კონკრეტული კრიტერიუმი
რომელიც უშუალოდ ქცევისაგან გამოყოფილია და შესაბამისად იძლევა საშუალებას
ესეთი პიროვნების დიფერენცირებისას ჩვეულებრივი პიროვნებებისაგან. ყველაზე
ფართოდ გავრცელებულია რობერტ ჰეირის (Robert Hare) კლასიფიკაცია Psychopathy
check-list revised (PCL-R). ჰეირის აზრით ფსიქოპათია არის თანდაყოლილი
აშლილობა, რომელიც არაა განპირობებული გარემოს ზემოქმედებით/გარემოსთან
ინტერაქციით. შეიძლება ითქვას, რომ ჰეირი ატარებს ისეთივე მიდგომას
დანაშაულთან მიმართებაში, როგორსაც ატარებდა თავის დროზე ცეზარე
ლომბროზო, რომელიც დანაშაულს ანიჭებდა თანდაყოლილობის ელემენტს.

142
დამნაშავეები არიან პიროვნებები რომლებიც დაბადებით ნორმალურები არიან
როგორც ფიზიკურად ასევე ინტელექტუალურად მაგრამ ასევე ახასიათებთ
დაბადებიდანვე უუნარობა გაარჩიონ კეთილი ბოროტისაგან (in Gibson, 2002, p.25).
თუკი არსებული მიდგომა მეცნიერულია, შესაბამისად ფსიქოპათებს უნდა ჰქონდეთ
ისეთი მარკერები რომლებითაც ისინი გამოირჩეოდენ ჩვეულებრივი
პოპულაციისაგან. ესეთ მარკერად განიხილება პიროვნების დაბალი
შესაძლებლობები გამოცადოს ისეთი სოციალური ემოციები როგორიცაა სირცხვილი,
დანაშაულის გრძნობა, ემპათია(Scarpa & Raine, 2003; Wiebe, 2004). სოციალური
ემოციები ახდენენ ტვინზე ისეთი ტიპის ზემოქმედებას რომელიც ადამიანს აძლევს
საშუალებას სხვაგვარად მოიქცეს/უპასუხოს გარემოდან შემომავალ სტიმულებს.
სირცხვილი, დანაშაულის გრძნობა, ემპათია ჩვენ გვიცავს ისეთი ტიპის
ქმედებებისაგან როგორიცაა ქურდობა, ყაჩაღობა და ზოგადად დელიქვანტური ქცევა.

ექიმ რობერტ ჰეირისა და მისი კოლეგების მიერ შექმნილი ფსიქოპათიის

მახასიათებელ ნიშანთა სია საშუალებას გვაძლევს, ეს პიროვნული აშლილობა ოთხ
ფაქტორს დავუკავშიროთ:
1. ინტერპერსონალური ფაქტორი -ზედაპირული მომხიბვლელობა,
გადაჭარბებული წარმოდგენა საკუთარ თავზე, პათოლოგიური მატყუარა, სხვებით
მანიპულირება;
2. აფექტური ფაქტორი - ემპათიის არარსებობა, პასუხისმგებლობისგან
გაქცევა;
3. ცხოვრებისეული ფაქტორი - იმპულსურობა, უპასუხისმგებლობა,
რეალური ცხოვრებისეული მიზნების უქონლობა;
4. ანტისოციალური ფაქტორი - ქცევის კონტროლის სიძნელე, ადრეულ
ბავშვობაში ქცევასთან დაკავშირებული პრობლემები, არასრულწლოვნებში
დანაშაულის შემთხვევები;

143
 ამ ფაქტორების კომბინაცია წარმოადგენს ფსიქოპათიის სტრუქტურას და
შეიძლება სხვადასხვაგვარად გამოვლინდეს ფსიქოპათ პიროვნებებში.
ფსიქოპათიური თავისებურებები მჟღავნდება ბავშვობაში, მოზარდ და
სიყმაწვილის ასაკში და მნიშვნელოვანი ცვლილებების გარეშე ნარჩუნდება მთელი
ცხოვრების განმავლობაში. ფსიქოპათიის ფორმირება მთავრდება პუბერტატული
პერიოდის დასასრულს, ანუ იმ დროისთვის, როცა ფაქტიურად მთლიანად
მთავრდება ადამიანის ხასიათის ჩამოყალიბება.

ფსიქოპათიისათვის დამახასიათებელი ძირითადი ნიშნები

ემპათიის ნაკლებობა-ემპათიის ნაკლებობა გულისხმობს სიტუაციების,

გრძნობების და სხვების მოტივების გამოცნობის და გაგების უნარის არქონას. ემპათია
კომპლექსური გრძნობაა.

მოტყუებითი/მანიპულაციური ქცევა-ეს თვისება გულისხმობს კონკრეტული

ქცევის განზრახ განხორციელებას პირადი სარგებელის მოსაპოვებლად. მაგალითად,
როდესაც დამნაშავე ცდილობს დაუახლოვდეს მსხვერპლს და მოიპოვოს მისი ნდობა.
გარდა ამისა, მანიპულაციად ითვლება, როდესაც დამნაშავე იყენებს მსხვერპლის
ემოციებს, რწმენებსა და შეხედულებებს მისსავე საწინააღმდეგოდ.

კრიმინალური მრავალმხრივობა-კრიმინალურ მრავალმხრივობასთან გვაქვს

საქმე, როდესაც კონკრეტული ტიპის დამნაშავე ჩადის მისთვის არადამახასიათებელ
დანაშაულს. მაგალითად, როდესაც სექსუალური მოძალადე ავლენს ქურდობის
უნარებს: იყენებს ხელთათმანებს, თიშავს სიგნალიზაციას, იპარავს ძვირფასეულობას
და ა.შ. კრიმინალურ მრავალმხრივობად ითვლება ასევე, როდესაც დამნაშავე

144
ფიზიკური მტკიცებულებით დაკავშირებული აღმოჩნდება სხვა კრიმინალურ
თავდასხმასთან.

პასუხილმგებლობის არიდება-დამნაშავეს აქვს ტენდენცია, დანაშაული

დააბრალოს ყველას საკუთარი თავის გარდა. ასევე, მას არ აქვს უნარი საკუთარი
ქცევა და ამ ქცევის შედეგი ლოგიკურად დაუკავშიროს ერთმანეთს. ეს თვისება
კარგად ჩანს დამნაშვის ლაპარაკის მანერაში თავდასხმის დროს, დანაშულის
ადგილზე დატოვებულ სამხილებში და თავდასხმის შესახებ სხვებთან გაგზავნილ
წერილებში.

ლაპარაკის მოყვარული და ზედაპირული/დაუფიქრებელი დამნაშავის ქცევა

უმეტესად არის დაუფიქრებელი, იმპულსური. თუმცა, ის ხშირად ცდილობს
დაფაროს თავისი ღრმა ემოციების ნაკლებობა. თუ რამდენად წარმატებული
აღმოჩნდება ფსიქოპათის მცდელობა, დაფაროს თავისი ნამდვილი სახე,
დამოკიდებულია მის მოხერხებულობაზე, ასევე, ადამიანის (პოტენციური
მსხვერპლის) უნარზე - შეიცნოს სიცრუე. დამნაშავე როგორც სიტყვებით, ასევე
მოჩვენებითი სახით და ყალბი ემოციებით ცდილობს მოიპოვოს მსხვერპლის ნდობა.
გარდა ამისა, ეს თვისება ვლინდება მაშინაც, როდესაც დამნაშავე ხუმრობს
დანაშაულის ჩადენის დროს.

არარეალური წარმოდგენის ქონა საკუთარ თავზე და შესაძლებლობებზე-ეს

თვისება ვლინდება მაშინ, როდესაც დამნაშვეები არარეალურად აფასებენ საკუთარ
თავს და შესაძლებლობებს. ასევე, გადაჭარბებულად ლაპარაკობენ თავიანთი
წარსულის მიღწევებზე, ახლანდელ რეპუტაციასა თუ მომავლის გეგმებზე.

იმპულსურობა-იმპულსურობა არის მიდრეკილება დაუფიქრებელი ქცევისკენ.

მაგალითად, როდესაც დამნაშვე მუდმივად ჩადის ისეთ დანაშაულს, რომელიც

145
დაგეგმილი არ აქვს. იმპულსურობა შეიძლება დაკავშირებული იყოს ნარკოტიკების
გამოყენებასთან, გონებრივ არასრულყოფილებასთან, დაბალ თვითშეფასებასთან.
ფსიქოპათისთვის იმპულსური ქცევა წარმოადგენს ემოციური განტვირთვის
საშუალებას. ამგვარი ქცევით ცდილობენ, სხვებს დაუმტკიცონ საკუთარი
შესაძლებლობები.

სინდისის ქენჯნის და დანაშაულის გრძნობის სიმწირე-სინდისის ქენჯნა და

დანაშაულის გრძნობა გამოწვეულია მორალური ტკივილით და სინანულის
გრძნობით ამა თუ იმ ქმედების გამო. არ შეიძლება დამნაშვეზე სინანულის გრძნობის
სიმწირის დასკვნა გამოვიტანოთ მხოლოდ იმიტომ, რომ მან ჩაიდინა დანაშაული,
რამაც მსხვერპლის დისკომფორტი, ტკივილი და ტანჯვა გამოიწვია. არის
შემთხვევები, როდესაც დამნაშავე განიცდის სინდისის ქენჯნას, დანაშაულის
ჩადენის შემდეგ, მაგალითად:

1. დამნაშავე ავლენს გამძაფრებულ ემოციას დანაშაულის ჩადენის დროს

ან დანაშაულის ჩადენის შემდეგ.
2. დამნაშავე უბოდიშებს მსხვერპლს ან ტირის მსხვერპლის
თანდასწრებით დანაშაულის ჩადენის დროს ან დანაშაულის ჩადენის შემდეგ.
3. დამნაშავე ცდილობს „გამოასწოროს’’ სიტუაცია დანაშაულის ჩადენის
შემდეგ, მაგალითად, წმენდს სისხლის ნაკვალევს და ცდილობს შექმნას ისეთი
სურათი, თითქოს მსხვერპლი უბრალოდ ჩაძინებულია და არა დაზიანებით
მოკლული.
4. დამნაშავე იღებს ალკოჰოლს ან ნარკოტიკს დანაშაულის ჩადენის დროს
ან დანაშაულის ჩადენის შემდეგ.

სინდისის ქენჯნის სიმწირე გამოიხატება მაშინ, როდესაც დამნაშავე არ

განიცდის არანაირ სინანულს ან სიბრაზეს, ან პირიქით, სიამოვნებს დანაშაულის
ჩადენის პროცესი: როდესაც ხედავს თუ როგორ იტანჯება მსხვერპლი. ეს თვისება

146
ვლინდება მაშინაც, როდესაც დამნაშავე სასტიკი დანაშაულის ჩადენის შემდეგ
უბრუნდება ჩვეულ აქტივობებს. მაგალითად, მკვლელობის ჩადენის და გვამის
გადამალვის შემდეგ, დამნაშავე მიდის წვეულებაზე ან ოჯახურ ვახშამზე.

ქცევითი კონტროლის სისუსტე-ქცევითი კონტროლის სისუსტესთან გვაქვს

საქმე, როდესაც დამნაშავე ვერ აკონტროლებს საკუთარ ქმედებას, მიუხედავად იმისა,
რომ შედეგი შეიძლება თავად დამნაშვისთვის იყოს საზიანო. ის ადვილად ბრაზდება
და ხშირად პასუხობს სხვებს სიტყვიერი ან ფიზიკური შეურაცხყოფით.

ფსიქოპათია და პროფესია

ყველაზე მეტი ყველაზე ნაკლები

1.CEO(მაღალი რანგის მენეჯერები) 1.ძიძა

2.ადვოკატი 2.მედდა

3.მედიის წარმომადგენელი (TV/Ra 3.თერაპევტი

dio) 4.ხელოსანი
4.გაყიდვების წარმომადგენელი 5.სტილისტი
5.ქირურგი 6.საქველმოქმედო ორგანიზაციის წ
6.ჟურნალისტი ევრი

7.პოლიციის ოფიცერი 7.მასწავლებელი

8.სამღვდელოების წარმომადგენელ 8.ხელოვანი

ი 9.ექიმი
9.შეფ-მზარეული 10.ბუღალტერი
10.საზოგადოებრივი მოღვაწე

147
 მარჯვენა ჩამონათვალში შემავალი პროფესიების უმეტესობა საჭიროებს ადამია
ნურ ურთიერთობებს, გრძნობებთან გამკლავებას და უმეტესობა არ გვთავაზობს
დიდ
ძალაუფლებას. ფსიქოპათები თავიანთი ბუნებით, ნაკლებად მიისწრაფიან მსგავსი პრ
ოფესიებისაკენ და ვერც იქნებიან კარგი ამ საქმიანობებში.
მეორეს მხრივ, მარცხენა ჩამონათვალში არსებულ პროფესიათა უმეტესობა გვთავაზო
ბს ძალაუფლებას და საჭიროებს ობიექტური, მკაცრი, გრძნობებისაგან თავისუფალი
გადაწყვეტილებების მიღებას. ფსიქოპათები საკუთარ თავს სწორედ ამ პროფესიებში
გამოამჟღავნებენ.

კრიმინალური ქცევის სიტუაციური წამქეზებლები და

რეგულატორები

კრიმინალური ქცევის შემსწავლელი თანამედროვე თეორიები ადამიანის ქცევას

განიხილავს როგორც კავშირს/ინტერაქციას პიროვნულ სიტუაციურ ცვლადებს
შორის. მიუხედავად ამისა ზოგიერთი ბიჰევიორალური და სოციალური სკოლის
წარმომადგენელი(e.g., Alison, Bennett, Ormerod,&Mokros,2002; Gibbons,1977;
Mischel,1990) კრიმინოლოგიურ კვლევებზე დაყრდნობით, პიროვნულ ფაქტორებზე
მეტად ყურადღებას სიტუაციურ ფაქტორებზე ამახვილებს. ისინი ამტკიცებენ, რომ
კრიმინალური ქცევა ძირითადად წარმოადგენს „ცუდ ადგილას“, „ცუდ დროს“, „ცუდ
ადამიანებთან“ ყოფნას და დანაშაული შეიძლება იყოს უბრალოდ პიროვნების
ქცევითი უკუკავშირი გარემოს უარყოფით ზეგავლენაზე.

ჰანეი(Haney,1983) საუბრობს ატრიბუციის ფუნდამენტური შეცდომის შესახებ,

რომლის ძირითადი აზრი მდგომარეობს იმაში რომ ადამიანები საკუთარ

148
წარუმატებლობას ხსნიან სიტუაციური ფაქტორების დახმარებით, როდესაც სხვის
აბსოლიტურად მსგავს ქცევას მის პიროვნულ თვისებებს აბრალებენ.

ატრიბუცია-მსჯელობა ქცევის, როგორც შედეგის, მიზეზების შესახებ

მაგალითად განვიხილოთ ქეისი: სახეზე გვაქვს სამსახურეობრივი მოვალეობის

შესრულების დროს ძალაუფლების გადამეტება, კონკრეტულად კი მთვრალ
მდგომარეობაში მყოფმა პოლიციელმა ამოიღო იარაღი ბარში და დაემუქრა ბარმენს.
ვისი ბრალია არსებული ქცევითი აქტიობა? პოლიციელის პიროვნული ფაქტორების
ბრალია თუ სიტუაციური ფაქტორების?

ატრიბუციის ფუნდამენტური შეცდომის მიხედვით, ადამიანები რომლებიც

უბრალოდ აფასებენ სიტუაციას(მაგალითად ჩვენ), უფრო ორიენტირებულნი არიან
არსებული ქცევითი აქტიობა პოლიციელის პიროვნულ თვისებებს დააბრალონ
მაგალითად მოუწესრიგებლობა, უპასუხისმგებლობა და ა.შ. მაგრამ თუკი ადამიანებს
თვითონ ვახვედრებთ სიტუაციაში სადაც თვითონ არიან დანაშაულის მონაწილეები,
ისინი უფრო ორიენტირებულნი არიან დანაშაულებრივი ქცევა სიტუაციური
ფაქტორებით ახსნან მაგალითად სიმთვრალე, ბარმენის გამომწვევი ქცევა,
აგრესიული შენიშვნა და ა.შ.9

ჰანეი(Haney,1983) თვლის რომ პიროვნულ თვისებებს აქვთ ძალიან მცირე

ზეგავლენა ადამიანის ქცევაზე და წამყვანი როლი ქცევის ახსნის დროს აქვს იმ
სიტუაციურ ფაქტორებს რომელშიც პიროვნება იმყოფება და არავინ არაა
დაზღვეული იმისაგან, რომ თვითონაც ჩაიდენს დანაშაულებრივ ქცევას.

დაფიქრდით: იმ შემთხვევაში თუ თქვენ თქვენთვის ძვირფასი ადამიანის

გადასარჩენად გარკვეული წამლის შოვნას ცდილობთ, ხოლო უნამუსო გამყიდველი,

9საპოლიცო საქმიანობაში დაკვირვებადი ფაქტია, რომ დანაშაულებრივ საქმიანობაში ჩართულ პირები

ძირითადად ორიენტირებულნი არიან საკუთარი ქცევა სიტუაციური ფაქტორებით ახსნან.

149
წამალს მხოლოდ იმ შემთხვევაში გაძლევთ თუ თქვენ ათჯერ მეტ ფულს
გადაუხდით ვიდრე მას აქვს წამალში მიცემული და ეს გაცილებით დიდი თანხაა
ვიდრე გაქვთ ან ვიდრე შეგიძლიათ იშოვნოთ. ჩაიდენთ დანაშაულებრივ ქმედებას?
რა ტიპის დანაშაულის ჩადენას შეძლებთ? რამდენად სწორი იქნება თქვენი ქმედება?
სიტუაციურია თქვენი ქმედება თუ პიროვნული ფაქტორების ბრალია თქვენი ქცევა?

ავტორიტეტი როგორც დანაშაულებრივი ქცევის სიტუაციური

წამქეზებელი

ზოგჯერ ადამიანები ახორციელებენ კონკრეტულ ქცევით აქტიობას, იმიტომ

რომ ვიღაც ძალისა და ავტორიტეტის მქონე ეუბნება მათ რომ ასე მოიქცნენ,
მიუხედავად იმისა, რომ არსებული ქცევა შეიძლება არ შეესაბამებოდეს მათ
პიროვნულ ღირებულებებს. კელმანი და ჰამილტონი (Kelman and Hamilton,1989)
არსებულ ფენომენს „მორჩილების დანაშაულს (crimes of obedience)“ ეძახიან.

მორჩილების დანაშაული არის ქცევითი აქტი ჩადენილი ავტორიტეტის მქონე

პიროვნების ბრძანების საფუძველზე და არსებული ქცევა საზოგადოების მიერ
ფასდება არალეგალურად და ამორალურად (Kelman and Hamilton,1989,p.46§).10

ავტორიტეტის როგორც დანაშაულის მაპროვოცირებელი ფაქტორების კვლევით

დაკავებული იყო სტენლი მილგრემი (Stanley Milgram,1977). რომელიც
ექსპერიმენტული მეთოდის საშუალებით ცდილობდა გაერკვია, თუ რამდენად
შეეძლოთ ადამიანებს ავტორიტეტის ზეგავლენის საფუძველზე არაეთიკური და
დანაშაულებრივი ქმედებების ჩადენა.

10 არსბეული დანაშაულის კლასიკურ ვარიანტს წარმოადგენს უკანონო ბრძანების შესრულება.

150
 ექსპერიმენტული სიტუაცია: ექსპერიმენტი ისე იყო დაგეგმილი, რომ ცდის
პირი იძულებული იყო დაეჯერებინა, რომ იგი – ასრულებდა რა ბრძანებებს –
ტკივილს აყენებდა, სტანჯავდა და, შესაძლოა, მოეკლა კიდეც უდანაშაულო
ადამიანი. თითოეულ მასწავლებელს 45 ვოლტის ძაბვის ელექტროდარტყმა მიაყენეს,
რათა მას წარმოდგენა ჰქონოდა, თუ რა ინტენსივობის ტკივილს იწვევდა იგი.
მოსწავლე მშვიდი, სასიამოვნო გარეგნობის, გაწონასწორებული მანერების მქონე,
ორმოცდაათიოდე წლის მამაკაცი იყო, რომელიც, სხვათა შორის, ამბობდა, რომ გული
აწუხებდა, მაგრამ ფულის გამო მზად იყო ამ პროცედურის გასავლელად. მას
გვერდით ოთახში აბამდნენ “ელექტროსკამზე” და მასწავლებელთან შიდა
საკომუნიკაციო ქსელის მეშვეობით ურთიერთობდა. მოსწავლეს ევალებოდა
დაწყვილებული სიტყვების დამახსოვრება და წყვილიდან ერთ-ერთი სიტყვის
დასახელება, როგორც კი გაიგებდა ამ წყვილის მეორე სიტყვას. მოსწავლემ, წინასწარ
დადგენილი განრიგის შესაბამისად, მალევე დაიწყო შეცდომების დაშვება და
მასწავლებელმაც არ დააყოვნა ელექტროშოკის გამოყენება. მსხვერპლის პროტესტი
იზრდებოდა ელექტროშოკის ვოლტაჟის მატებასთან ერთად. 75 ვოლტზე მან ჩივილი
და ბუზღუნი დაიწყო. 150-ზე ექსპერიმენტში მონაწილეობაზე უარი განაცხადა და
განთავისუფლება მოითხოვა. 180 ვოლტზე ის ყვიროდა, რომ ვეღარ გაუძლებს ამ
ტკივილს. 300 ვოლტზე გაჰყვიროდა, რომ მეტის ატანა აღარ შეუძლია და
განთავისუფლებას ითხოვდა. ბოლოს ტირილით ლაპარაკობდა თავის ავადმყოფ
გულზე და კიოდა. თუ მასწავლებელი ყოყმანობდა, ან უარს აცხადებდა უფრო
მაღალი ელექტროშოკის მიყენებაზე, ექსპერიმენტატორი მას ეუბნებოდა:
“ექსპერიმენტი მოითხოვს, რომ თქვენ გააგრძელოთ,” ან “თქვენ არ გაქვთ არჩევანი,
უნდა გააგრძელოთ”.

არსებული ექსპერიმენტის შედეგები სავალალო აღმოჩნდა, ცდის პირთა 2/3

იყენებდა ელექტროშოკის მაქსიმალურ დონეს(სასიკვდილო დონე). საინტერესოა
შემდეგი ფაქტიც რომ ექსპერიმენტის დაწყებამდე მილგრემმა 40 ფსიქიატრს მიმართა
თხოვნით, რომ ეწინასწარმეტყველათ ცდისპირთა ქცევა ექსპერიმენტის დროს.

151
ფსიქიატრებმა მოსაზრებით სრულ მორჩილებას გამოავლენდენ და მაქსიმალურ
ელექტროშოკს გამოიყენებდენ მხოლოდ კონკრეტული ფსიქოლოგიური
მახასიათებლების მქონე პირები-სადისტები, რომელთაც სიამოვნებდათ
სხვებისათვის ტკივილის მიყენება(Tsang,2002).11

მილგრემის ექსპერიმენტში მონაწილე პირები ავლენდნენ შფოთვას,

დისკომფორტს განსაკუთრებით მაშინ როდესაც ცდისპირი იწყებდა პროტესტის
გამოხატვას. ექსპერიმენტის დასრულების შემდეგ ცდისპირები აღნიშნავდენ
კიდევაც, რომ სურდათ შეჩერება, მაგრამ არ ჩერდებოდენ რადგანაც
ექსპერიმენტატორი არ აძლევდა მათ ამის საშუალებას. არსებული საფუძველზე
მილგრემმა დაასკვნა(Milgram,1977,p.118) რომ: ინდივიდი რომელიც შედის
ლაბორატორიაში, ინტეგრირდება სიტუაციაში და უკვე სიტუაცია ხდება მისი ქცევის
წამმართავი“.

დეინდივიდუალიზაცია როგორც დანაშაულებრივი ქცევის სიტუაციური

წამქეზებელი

დეინდივიდუალიზაციის თეორიას საფუძლად უდევს გუსტავ ლე ბონის

კლასიკური თეორია ბრბოს ფსიქოლოგიური მახასიათებლების შესახებ. დიდ
ჯგუფში/ადამიანთა მასაში ადამიანმა შეიძლება დაკარგოს საკუთარი
ინდივიდუალობა და მოიხსნას პასუხისმგებლობები მის მიერ განხორციელებულ
ქცევებზე. სწორედ, ამ მოვლენას ეწოდება დეინდივიდუალიზაცია, ანუ საკუთარი
პიროვნების ინდივიდუალურობის დაკარგვა. დეინდივიდუალიზაციის დროს
ადამიანი ქცევას არ განიხილავს, როგორც კონკრეტული პირის მიერ
განხორციელებულ მოქმედებას. ის თვლის, რომ მთელი ჯგუფი მოქმედებს „რაღაც

11ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს ზემოთმოყვანილ ატრიბუციის ფუნდამენტური შეცდომასთან.

ფსიქიატრებმა ქცევა ახსნეს პიროვნული ფაქტორებით, როდესაც ექსპერიმენტატორი ქცევას ხსნის
სიტუაციური ფაქტორებით.

152
ძალებით“ და არა კონკრეტული პიროვნება. ამის გამო, ვერ იაზრებს
პასუხისმგებლობას საკუთარ მოქმედებაზე.

ფილიპ ზიმბარდოს მიხედვით(Philip Zimbardo,1970) დეინდივიდუალიზაცია

წარმოადგენს მოვლენათა ჯაჭვის შედეგს. პირველ რიგში სხვა ადამიანების
გარემოცვაში მოხვედრა ადამიანს აძლევს ანონიმურობის განცდას, ამ დროს ადამიანი
იწყებს ფიქრს რომ მას არ იცნობენ და მისი იდენტიფიცირება ვერ მოხდება. შემდგომ
ადამიანი გრძნობს, რომ ის კარგავს იდენტობას და ხდება ჯგუფის ნაწილი. ასეთი
მდგომარეობის დროს სუბიექტი ვეღარ იღებს პასუხისმგებლობას საკუთარ
ქმედებებზე, რაც შესაბამისად იწვევს თვითცნობიერების შემცირებას, მცირდება
შფოთვა, რომ შეფასებული იქნება ვინმეს მიერ და იკლებს პიროვნების ყურადღების
კონცენტრაციაც(Baron & Byrne,1977).

ერთ-ერთ ექსპერიმენტში ზიმბარდომ იყიდა ორი მანქანა და არსებული

მანქანები დატობა სხვადასხვა ქალაქის ქუჩებში(მანჰეტენი, პალო ალტო და ა.შ.).
ზიმბარდოს დეინდივიდუალიზაციის ჰიპოთეზა პროგნოზირებდა, რომ დიდ
ქალაქებში(დიდი მოცულობის მოსახლეობის მქონე) ადამიანები უფრო დაკარგავენ
საკუთარ იდენტობას და ნაკლებად იგრძნობენ პასუხიმგებლობას მათ მიერ
განხორციელებულ ქმედებებზე. შესაბამისად დიდი ქალაქში დადგმული მანქანები
ჰიპოტეზის მიხედვით უფრო მაღალი გაძარცვის რისკის ქვეშ იმყოფებოდენ.
ექსპერიმენტის ჰიპოთეზა გამართლდა-26 საათში მანქანა მთლიანად გაძარცვეს.
საინტერესო ფაქტი იყო ასევე ის რომ მძარცველები არ წარმოადგენდენ
კრიმინალური სუბ-კულტურის წარმომადგენლებს, ყველა მძარცველი იყო კარგად
ჩაცმული, საშუალო კლასის თეთრკანიანი. მეორეს მხრივ პატარა ქალაქში
დატოვებული მანქანები კვირეების განმავლობაში იყო ხელუხლებელი.

არსებული ექსპერიმენტის შედეგების განხილვისას ზიმბარდო მოიაზრებდა,

რომ დიდი ქალაქის მაცხოვრებლების ანონიმურობის განცდა, სპეციფიკურ

153
სიტუაციურ ფაქტორებთან ერთად ქმნიდა დაუსჯელობის ილუზიას რაც შემდგომში
იწვევდა არსებული პირების მიერ დანაშაულებრივი ქცევის განხორციელებას.

დეინდივიდუალიზაცია გამოიყენება ისეთი კრიმინალური ქცევების

განსახორციელებლად, როგორიცაა ბრბოს ძალადობრივი ქმედება, ხულიგნობა,
ლინჩის წესით გასამართლება, გენოციდი(Postmes & Spears, 1998). როგორც
ექსპერიმენტში ვნახეთ დეინდივიდუალიზაცია არაა აუცილებლად დაკავშირებული
ბრბოსთან ანუ არაა აუცილებელი მაინცდამაინც დიდი პოპულაცია. ეფექტი
შესაძლოა მიღწეული იყოს შენიღბვით, უნიფორმით ან ელემენტარულად სიბნელის
გამოყენებით (Zimbardo ,1970). კვლევებმა აჩვენა, რომ ადამიანები არიან უფრო
აგრესიულები და ძალადობაზე ორიენტირებული როდესაც მათი იდენტიფიცირება
არ ხდება. დეინდივიდუალიზაციის როგორც კრიმინალური ქცევის
წამახალისებელი ფენომენის ახსნა ზიმბარდომ სცადა სხვა ექსპერიმენტითაც.

სტენფორდის ციხის ექსპერიმენტი.

ზიმბარდომ და მისმა კოლეგება შექმნეს ციხის იმიტაცია. შემდგომ აიყვანეს

ნებაყოფლობით მსურველები და ნებაყოფლობითი წესით გადაანაწილეს დარაჯებად
და პატიმრებად. დარაჯებს და პატიმრებს მიეცათ შესაბამისი ფორმა და
ატრიბუტები(ხელჯოხი, ფორმა და ა.შ.) ექსპერიმენტის დაწყებამდე მონაწილეებმა
გაიარეს ფსიქოლოგიური და ფსიქიატრიული შემოწმება და შესაბამისად ყველანი
ჯანმრთელები იყვნენ. როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული ექსპერიმენტში არსებობდა 2
როლი, ერთი პატიმრის და მეორე ზედამხედველის. პატიმრები „მოულოდნელად“
დაიჭირეს და წაიყვანეს ციხეში. ექსპერიმენტი დაგეგმილი 2 კვირის ნაცვლად 6 დღე
გაგრძელდა და ექსპერიმენტატორები იძულებულნი იყვნენ შეეწყვიტათ
ექსპერიმენტი აგრესიული ქმედებების გახშირების გამო.

ექსპერიმენტის შედეგების საფუძველზე ზიბარდომ დაასკვნა, რომ ადამიანთა

უმრავლესობას შეუძლია გააკეთოს ნებისმიერი რამ თუკი ის შესაბამის

154
ფსიქოლოგიურ გარემოში მოხვდება-მიუხედავად იმისა თუ რა მორალური და
ეთიკური სტანდარტები გააჩნია ამ პიროვნებას(Zimbardo,1973,p.164).

ზემოთმოყვანილი ორი თეორია განიხილავს ადამიანის ქცევას უშუალოდ

გარემო ფაქტორის ზეგავლენის შედეგს. არსებული თეორიების მიხედვით პირის
მიერ ჩადენილი დანაშაულებრივი ქმედება განპირობებულია სიტუაციური
ფაქტორით და ამ დროს არანაირი მნიშნელობა არა აქვს თუ რა პიროვნული
მახასიათებლები აქვს ადამიანს.

არსებულ თავზე მუშაობდნენ:

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ მარიამ ცხადაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ თაკო ლობჟანიძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ნიკოლოზ გიორგაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ მირანდა სოფრომაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ქეთი ცირეკიძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ლამო ბენდელიანი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ თამუნა გაჭავა-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

155
 რედაქტირება

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

156
 თავი #4-ძალადობრივი დანაშაულის ფსიქოლოგიური ფაქტორები

აგრესია შეიძლება იყოს პასიური ან აქტიური, და მისი ეტიოლოგია მოიცავს

სხვადასხვა ფსიქოლოგიურ კომპონენტებს. მიუხედავად იმისა, რომ ყველა
ძალადობრივი დანაშაული შეიცავს აგრესიულ ქმედებას, ყველა აგრესიული ქმედება
არ არის დანაშაულებრივი. ჩვენ განვიხილავთ ფსიქოლოგიურ ფაქტორებს,
რომლებიც ხშირად მიჩნეულია, ძალადობრივ დანაშაულის წამახალისებელ
გარემოებად.

იმპულსურობა

ძალადობრივი დანაშაული ხშირად განიხილება როგორც იმპულსური, და

არაპროგნოზირებადი ქმედება უკონტროლო ემოციური აღგზნების მქონე
ინდივიდების მიერ. როდესაც, პიროვნება ესხმის თავს მსხვერპლს და ზოგჯერ
კლავს მას, ფიქრობენ რომ ის იმპულსურად ფუნქციონირებს, ანადგურებს მსხვერპლს
ყოველგვარი წინასწარგანზრახვის და დაგეგმილი სტრატეგიის გარეშე. უმეტეს
შემთხვევებში „იმპულსური ძალადობა“ არაადექვატური თვითრეგულირების
შედეგია, გაერთიანებული კონფლიქტურ სიტუაციაში მოქცევის ძალადობრივ
სქემათან, ესკიზურ ხატთან.
ეს თვალსაზრისი მხარს უჭერს მოსაზრებას იარაღის კონტროლის შესახებ.
იარაღი ხელმისაწვდომი რომ არ ყოფილიყო დამნაშავე არ დაჭრიდა ან მოკლავდა
მსხვერპლს – მინიმუმ ასე მარტივად. ჩვენ აგრეთვე ვნახეთ, რომ ტექნოლოგიის,
სწრაფი ცეცხლის ხელმისაწვდომობის და ავტომატური იარაღების მნიშვნელოვან
ზრდასთან ერთად დრამატულად გაზარდა უდანაშაულო ადამიანთა მასიური
მკვლელობების რიცხვი ბოლო 10 წელიწადში.

157
 ზოგ თეორეტიკოსს სჯერა, რომ გარკვეული პიროვნების ტიპები და
დისპოზიციები მეტად მიდრეკილია ძალადობრივი რეაქციებისკენ გარკვეულ
პირობებში, ვიდრე სხვები. „Violent Men”- ში, ჰანს ტოჩი აყალიბებს თეორიას რომ
ყველაზე აგრესიული ეპიზოდები ხორციელდება კარგად შესწავლილი, ძალადობის
სისტემური სტრატეგიებით, რასაც ზოგიერთი ადამიანი მიიჩნევს ეფექტურად
კონფლიქტურ ინტერპერსონალურ ურთიერთობებში ადეკვატურ სტრატეგიად.
ამგვარად ძალადობა არ არის უბრალოდ პიროვნების იმპულსური აქტივობის
შედეგი; ის მათი ქმედებაა ვისაც აქვს ძალადობრივი რეაქციების, დევიანტური
პასუხების ესკიზური ნიმუშები, გარკვეულ სიტუაციებთან მიმართებით. თუ ჩვენ
გამოვიკვლევთ მოძალადე ადამიანთა ისტორიას, ჩვენ აღმოვაჩენთ სპეციფიკურ
განსხვავებას მათ ინტერპერსონალურ ურთიერთობების სტილში. მათ ალბათ
ბავშვობაში ისწავლეს, რომ ძალადობა მათთვის მუშაობს. ისინი ეფექტურად
იყენებდნენ ძალადობრივ პასუხებს რომ მიეღოთ პოზიტიური ან ნეგატიური
განმტკიცება.
ტოჩიის პოზიციიდან, დამამცირებელი მუქარები და საფრთხეები
რეპუტაციებისა და სტატუსისა ძალადობის ძირითადი გამომწვევი ფაქტორებია. იმ
ადამიანის თვითშეფასების აფეთქება, ვისაც არც თუ ისე კარგი უნარები აქვს კამათისა
და კონფლიქტების გადაჭრის (როგორიცაა ვერბალური და სხვა კოგნიტური
უნარები) შეიძლება დააჩქაროს ძალადობა. ეს განსაკუთრებით რეალურია თუ
პიროვნების სუბკულტურა მხარს უჭერს დავების მოგვარებას აგრესიითა და
ძალადობით.
ანალოგიურად, ბერკოვიცი ვარაუდობდა რომ ადამიანები ზოგჯერ იქცევიან
ძალადობრივად, არა იმიტომ რომ ელიან სიამოვნებას ან უსიამოვნებას მათი
ქცევებიდან, არამედ იმის გამო, რომ „სიტუაციური სტიმული რომელმაც გამოიწვია
მათი ძალადობრივი პასუხი, დაკავშირებულია მათ ქცევის ავტომატურ რეაქციასთან“
(Berkowitz, 1970, p.140 ). სხვაგვარად, რომ ვთქვათ ინდივიდების კლასიკური
განპირობება – მოიქცნენ ძალადობრივად, განპირობებულია ადრე მიღებული

158
გამოცდილებით მსგავს სიტუაციებში. ბერკოვიცის მიხედვით, ზოგ შემთხვევებში,
ძლიერი გარე სტიმული ბუნებრივად აწარმოებს იმპულსურ ქცევას. ასეთ პირობებში,
ადამიანის ფიქრები ძალიან მარტივდება, სტიმულს იმპულსური კარგად
შესწავლილი წესით პასუხობს.
მსგავსი შეხედულება გამოთქვა ზილმანმა, ვისაც სჯეროდა, რომ კოგნიტური
პროცესები დიდად გაუფასურებულია ემოციური აღშფოთების ექსტრემალურ
დონეზე. მაღალი შფოთვის ქვეშ, როგორიც სიბრაზეა, აზროვნებით
კონტროლირებული ქცევა ხდება იმპულსური და ავტომატიზირებული ჩვევებით
კონტროლირებული.
ტოჩი, ბერკოვიცი და ზილმანი, სამივე, თვლის რომ ძლიერ ემოციურ განცდის
დროს ბვერი ადამიანი ვერ ითვალისწინებს საკუთარი ძალადობრივი ქმედების
მოსალოდნელ შედეგებს. მაღალი აგზნება ზღუდავს კოგნიტურ პროცესებს, არ
აძლევს ფიქრის საშუალებას მოქმედებამდე“. გარემო და რელევანტური გარე
სტიმულები აკონტროლებენ შინაგან პროცესებს რომლებიც დასუსტებულია
აგზნების მაღალი დონის გამო. რა თქმა უნდა, დანაშაულის ახსნის ეს მოდელი
ხშირად ვერ ხნის ყველაზე ხშირ და გავრცელებულ ძალადობრივ ინციდენტებს
სოციუმში რადგანაც ბევრი სერიული და მასიური მკვლელები, მეტად ჩაფიქრებული
და გათვლილი ქმედებით გამოირჩევიან.

თვითკონტროლი და ძალადობრივი დანაშაული

ედვინ მეგარჯიმ (Edwin Megargee (1966) ძალადობის ევრისტიკული ახსნისას

მოძალადეები ორ ნაწილად დაყო: პიროვნება, რომელიც ჩვეულებრივ აკონტროლებს
თავს და პიროვნება, რომელიც გადაჭარბებულად აკონტროლებს თავს. ჩვეულებრივი
კონტროლის ქვეშ მყოფ პიროვნებას აგრესიის წინააღმდეგ არც თუ ისე ძლიერი
შეკავების მექანიზმი გააჩნია და შესაბამისად პროვოკაციისას ან ფრუსტრაციისას
ძალადობის მონაწილე მარტივად ხდება. ამ შემთხვევაში, აგრესია არის სიბრაზის ან

159
უხასიათობის ჩვეული საპასუხო ქცევითი პატერნი. განსხვავებით ამისგან,
ქრონიკულად ზეკონტროლირებულ პიროვნებას კარგად აქვს დასწავლილი აგრესიის
შემაკავებელი მექანიზმი და მათ პროვოკაციის შემთხვევაშიც უწევს წინააღმდეგობას.
ის არის სოციალიზებული პიროვნება, შესაძლოა ზესოციალიზებულიც კი,
რომლისთვისაც სოციალური ნორმებისა და სხვების მიერ დაწესებული
რეგულაციების დარღვევა ადვილად ასოცირდება პოტენციურ დასჯასთან. იგი
სხვებზე უფრო ხშირად იმეორებს ფრაზას:,,წესების დარღვევის შემთხვევაში
დავისჯები“. აიზენკის მიერ შემოთავაზებული ტიპოლოგიის თანახმად, შეგვიძლია
ვთქვათ, რომ ინტროვერტი უფრო მეტად ზეკონტროლირებული პიროვნებაა, მაშინ
როდესაც ექსტრავერტი ჩვეულებრივ აკონტროლებს თავს.
მეგარჯის აზრით, არსებობს შემთხვევები, როდესაც, ზეკონტროლირებული
ადამიანისთვის პროვოკაცია და ფლუსტრაცია დაუძლეველი ხდება. ამ დროს მან
შეიძლება აგრესიულად ამოხეთქოს და ჩვეული კონტროლის მქონე პიროვნების
ძალადობასაც კი გადააჭარბოს. კონტროლირებადი-ზეკონტროლირებადი
ტიპოლოგიის მიხედვით, მეტად სასტიკი და მოულოდნელი მკვლელობები ხშირ
შემთხვევაში თავშეკავებული პირის მიერაა ჩადენილი. ასევე, ოჯახში მომხდარი
მკვლელობების ბევრ შემთხვევაში დაპატიმრებულები ზეკონტროლირებული
ოჯახის წევრები არიან. ამიტომაც, გარშემომყოფები შოკირებულები არიან, რომ
მკვლელობა ჩადენილია კარგად აღზრდილი პიროვნების მიერ.
მეგარჯის ჰიპოთეზის დასამტკიცებლად ბლექბარნმა (Blackburn (1968) ჩაატარა
ტესტი და მოძალადე მკვლელები ორ ჯგუფად დაყო: უკიდურესად სასტიკი და
ზომიერად სასტიკი თავდამსხმელები. პირველ ჯგუფს მიეკუთვნებიან მკვლელები,
რომლების გასამართლებულნი იყვნენ წინასწარგანზრახული,
არაწინასწარგანზრახული ან მკვლელობის მცდელობისათვის. ხოლო მეორე ჯგუფს
მიეკუთვნებიან ის ადამიანები, რომელთაც ბოროტი განზრახვით დაჭრეს ან თავს
დაესხნენ პიროვნებას იმ მიზნით, რომ მათთვის სერიოზული სხეულის დაზიანება
მიეყენებინათ. პიროვნების საკვლევი კითხვარის მეშვეობით აღმოჩნდა, რომ

160
უკიდურესი სისასტიკით გამორჩეული მკვლელები იყვნენ მეტად ინტროვერტები,
ზეკონტროლირებულები, კონფორმულები და ნაკლებად მტრულები ვიდრე
ზომიერი სისასტიკით გამორჩეულები. უფრო მეტიც, განსაკუთრებული სისასტიკით
ჩადენილი დანაშაული ხანგრძლივი, ან მრავალჯერადი პროვოკაციის შედეგი იყო.
ტუპინის, მაჰარისა და სმითის (Tupin, Mahar & Smith, 1973) კვლევის მიხედვით,
კრიმინალური წარსულის მქონე მკვლელები ხასიათდებოდნენ ჰიპერაქტიურობის
მეტი მაჩვენებლებით, ჩხუბისთაობით, მრისხანებით და სხვა ექტრავერტულობის
მახასიათებლებით ვიდრე კრიმინალური წარსულის არმქონე მკვლელები. სხვა
კვლევის მიხედვით, უეცარი მკვლელები იყვნენე ინტროვერტები და შეპყრობილები
არაადეკვატურობის, მარტოობისა და ფლუსტრაციის გრძნობით, რომლებიც
ზეკონტროლირებული ადამიანების მახასიათებლებია.
ლიმ, ზიმბარდომ და ბერთოლფმა (1977) ჩაატარეს შეზღუდული, მაგრამ
რელევნატური კვლევა, სადაც 19 მკვლელი მონაწილეობდა. ამათგან, 10 მათგანი
მიჩნეული იყო უეცარ მკვლელებად, ვინაიდან მათ არ ჰქონდათ კრიმინალური
წარსული, ხოლო 9 ჩვეულ დამნაშავეებად, რომლებიც ძალადობის გამო უკვე იყვნენ
დაკავებულები. ორივე ჯგუფს წარედგინა სტენფორდის სიმორცხვისა და მინესოტას
მრავალფაზიანი პიროვნების საკვლევი (MMPI) კითხვარი. უეცარ მკლელთაგან რვამ
სტენფორდის სკალაზე მორცხვობა გამოავლინა, ხოლო ჩვეულდამნაშავეთა შორის
მხოლოდ ერთმა. MMPI-ს მიხედვით, უეცარი მკვლელები იყვნენ მეტად
ზეკონტროლირებულები და პასიურები, ხოლო ჩვეულ დამნაშავეებს ჰქონდათ
კონტროლის ჩვეულებრივი ხარისხი და იყვნენ მეტად ასერტულები. სხვა
კვლევასთან კომბინაციით დადგონდა, რომ მაშინ, როდესაც კონტროლის მექანიზმი
არ მუშაობს, ზეკონტროლირებული ადამიანები გამოირჩევიან უფრო მეტი
სისასტიკით, ვიდრე კონტროლის ჩვეული მექანიზმის მქონე ადამიანები.
არსებობს იმის მტკიცებულებები, რომ შესაძლებელია სასტიკი
თავდამსხმელების განლაგება ჩვეულიკონტროლის-ზეკონტროლის კონტინიუმზე,
სადაც უმეტესობა პოლარულ ბოლოებზე მოთავსდება. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ

161
კრიმინალური წარსულის მქონე ზეკონტროლირებადი პიროვნება უფრო მეტად
მოსალოდნელია, რომ ერთ მაღალი სისასტიკით გამორჩეულ მკვლელობას ჩაიდენს.
მონაცემების თანახმად ჩვეული კონტროლისა და ზეკონტროლირებული
პიროვნებები ერთიდაიმავე რაოდენობით გვხვდება, როგორც, ძალადობრივ, ასევე,
არაძალადობრივ მოსახლეობაში (Henderson, 1983). ეს კი იმის მანიშნებელია, რომ
მეგარჯის სქემა შესაძლოა სათანადოდ არ გვეხმარებოდეს მოძალადეების ტიპების
ახსნაში. ასევე, ჩვეულიკონტროლისა და ზეკონტროლის ტიპოლოგია კარგად არ
ითვალისწინებს სიტუაციური პარამეტრების როლს. მაგალითად, პასიური და
არაასერტული პიროვნებები მოსალოდნელია, რომ იყვნენ მეტად
ფლუსტრირებულები და თავს ხშირად გრძნობდნენ უძლურად და დაუცველად.
ლი-ზიმბარდო-ბერთოლდის ჯგუფმა (1977) სცადა სოციალური და
ვერბალური უნარების ნაკლებობის დაკავშირება უეცარ მკვლელებთან, რომლებიც
მორცხვები არიან და არ გააჩნიათ სოციალურ სიტუაციაში განმტკიცებისათვის
საჭირო ინტერპერსონალური უნარები. აშკარაა, რომ მორცხვი ადამიანების
უმეტესობა არ ხდება უეცარი მკვლელი.
როდესაც პიროვნებას ნაკლებად აქვს სოციალური სიტუაციისთვის საჭირო
უნარები და სტრატეგიები, მას უმწეობის გრძნობა უჩნდება. ეს ორ საპასუხო რეაქციას
იწვევს: შეტევა ან თავიდან არიდება. მარტინ სელიგმანმა(1975) თავიდან აცილების
რეაქციას, რომელსაც ხშირად რეაქტიულ დეპრესიასაც უწოდებენ, დასწავლილი
უმწეობა უწოდა. პიროვნება თვლის, რომ მის არასასიამოვნო მდგომარეობას
ვერაფერი შეცვლის და ამიტომ წყვეტს წუხილს. ამის კარგი მაგალითია, უკიდურეს
სიღარიბეში მცხოვრები ხალხი, რომლებიც თვლიან, რომ მდგომარეობის
შესაცვლელად მცირე შანსი არსებობს და ცხოვრებას იმედის გარეშე განაგრძობენ.
ალტერნატიული გზაა შეტევაა- სასოწარკვეთილებასთან ბრძოლა, რომელიც
განსაკუთრებით წარმატებულია იმ შემთვევააში, თუ პიროვნება თვლის, რომ ეს მის
მდგომარეობას ეფექტურად გამოასწორებს. უეცარმა მკვლელებმა, რომლებიც მთელი
ცხოვრება პასიურები იყვნენ, შესაძლოა ყველაფრის შესაცვლელად უკანასკნელი

162
შანსი გამოიყენონ. მათი განსაკუთრებული სისასტიკე, ქცევის მიერ გამოწვეულ
მდგომარეობაზე ფიქრის გარეშე, შესაძლებელია იყოს სასუწარკვეთილი პასუხი
ცხოვრებაზე უეცარი კონტროლის დასამყარებლად. შესაძლოა დაისვას კითხვა: რა
უფრო ადაპტურია მსგავს უიმედო მდგომარეობაში? უიმედოდ და დეპრესიულად
დარჩენა თუ მოვლენების შესაცვლელად სასტიკი, სასუწარკვეთილი შეტევა?

მკვლელთა ფსიქოლოგიური თავისებურება

ბოლო საუკუნეების განმავლობაში ვხედავთ ძალადობის მატების ტენდენციას

და განსაკუთრებით ძალადობითი დანაშაულის იმ ფორმას , რომელიც ემუქრება
სიცოცხლეს – მკვლელობას. ამ მოვლენამ მთელი მსოფლიოს წინაშე დააყენა ამოცანა,
შეისწავლოს მკვლელობის მატების შესაძლო მიზეზები, განიხილოს მასთან
დაკავშირებული პრობლემები როგორც ბიოლოგიური ასევე სოციალური და
ფსიქოლოგიური კუთხით.

მკვლელობის საფუძველი, შესაძლოა გახდეს, ორი ტიპის ქცევითი აქტი, ესენია:

ექსპრესიული ქცევა და ინსტრუმენტული ქცევა.

ექსპრესიულია ქცევა,-გამოხატავს ადამიანის შინაგან მოტივაციურ და ემოციურ

მდგომარეობას. ის, უპირველესად, ხორციელდება, სწორედ, გამოხატვისთვის და არა
კონკრეტული შედეგის დადგომისათვის. ინსტრუმენტული ქცევა პირიქით,
ადამიანის ემოციას კი არ გამოხატავს, არამედ გააზრებულ გეგმას. იგი მიმართულია
არა გამოხატვის, არამედ კონკრეტული შედეგის დადგომისაკენ.

ექსპრესიულ თავდასხმას აქვს ორი სახე. პირველ შემთხვევაში დამნაშავეებს

მართავენ ემოციები და დანაშაული ხორციელდება ემოციურ ფონზე, მაგალითად
ძლიერი სულიერი აღელვების ან აფექტის დროს. მეორე შემთხვევაში, თავდამსხმელს
აქვს პრობლემები ფსიქიკურ ჯანმრთელობასთან მიმართებით და დანაშაულიც
არსებული აშლილობის ფონზეა განხორციელებული.

163
 რაც შეეხება ინსტრუმენტულ თავდასხმას, დამნაშავე დანაშაულებვრივ
ქმედებას იყენებს, როგორც ინსტრუმენტს რომ მიაწიოს დასახულ მიზანს.
ინსტრუმენტალური აქტი იყოფა ორ ფორმად პირველ ფორმას აქვს
წინასწარგანზრახული ფორმა-დამნაშავე წინასწარ გეგმავს მკვლელობის აქტს,
როგორც საკუთარი მიზნის მიღწევისათვის აუცილებელ წინაპირობას, მაგალითად
კონკურენტის ჩამოშორება მკვლელობის აქტის საშუალებით. მეორე ტიპის - მოკვლის
აუცილებლობას განაპირობებს გარემო პირობები. მაგალითად ქურდობის დროს
მძარცველებს შეუსწრო პატრონმა და ა.შ. ეს დამნაშავე არ ერჩის ადამიანს, თუმცა
თუკი ზემოთმოყვანილი, მიზნის მიღწევაში უშლის ხელს, იშორებს თავიდან.

მკვლელი

ექსპრესიული ინსტრუმენტალური

ფსიქიკური წინასწარი
ემოციური ფონი გარემო პირობები
პრობლემები განზრახვა

164
 მკვლელების ტიპები

იქედან გამომდინარე, რომ მკვლელობა ძირითადად ინსტრუმენტალურ ქცევას

წარმოადგენს ხოლმე, მკვლელთა სუფთა კლასიფიკაცია საკმაოდ პრობლემურია
კრიმინოლოგიაში. მკვლელთა კლასიფიკაციას ძირითადად მიმართავენ სერიულ
მკვლელებთან მიმართებით, მაგრამ არსებული კლასიფიკაცია ინტერესის საგანს
შეიძლება წარმოადგენდეს ცალკეული მკვლელობის მონაწილე პირის
ფსიქოლოგიური მახასიათებლების დასადგენად.

მკვლელების კლასიფიკაცია მოტივის მიხედვით აქვს შემდეგი სახე:

ჰედონისტები-ისინი კლავენ სიამოვნების მისაღებად და მსხვერპლს უბრალოდ

ამ სიამოვნებისათვის საჭირო ობიექტად ხედავენ. ფსიქიატრები სამი ტიპის
ჰედონისტებს განასხვავებენ: 1.ჰედონისტი სექსუალური მოტივაციით-კლავენ რათა
მიიღოს სექსუალური სიამოვნება, ამ დროს მსხვერპლი შეიძლება იყოს როგორც
ცოცხალი, ისე გარდაცვლილიც, რაც დამოკიდებულია მკვლელის ფანტაზიაზე. ასევე
სიამოვნებას შეიძლება იღებდეს მსხვერპლის წამებთ, ცემით, გაუპატიურებით,
მოხრჩობით და ა.შ. (მაგ. ჯეფრი დამერი და ჯონ ჰეისი.) 2. ჰედონისტი განადგურების
მოტივაციით(დესტროიერები)-დანაშაულის ჩადენის მთავარი მოტივი არის
სხვისთვის ტკივილის და შეურაცხყოფის მიყენება სექსუალური აქტების
ელემენტების გარეშე, მათ სურთ უბრალოდ მსხვერპლის განადგურება. ხშირად
ასეთი მკვლელობის სახე ხულიგნობასა ან ძარცვის მცდელობაში ეშლებათ, ამიტომაც
ეს „ფარული“ მოტივის მქონე მკვლელობის კარგი მაგალითია. 3.ჰედონისტი
მერკანტილური მოტივით-მათთვის პირველ ადგილზეა პირადი და მატერიალური
მოგება.

ძალაუფლების მოყვარულები-ამ ტიპის მკვლელებისთვის მნიშვნელოვანია

იგრძნონ მსხვერპლზე კონტროლი. ისინი მსხვერპლზე დომინირებით იღებენ

165
სექსუალურ სიამოვნებას , თუმცა ჰედონისტებისგან განსხვავებით, მათ ამოძრავებთ
არა ლტოლვა, არამედ მსხვერპლზე ძალაუფლების განცდის სურვილი.

ვიზიონერები12-ვიზიონერები იტანჯებიან ჰალუცინაციებისაგან, ჩაესმით ხმები

და თვლიან, რომ მოქმედებენ ეშმაკის ან ღმერთის სახელით.

მისიონერები-კლავენ კონკრეტული მიზეზით, თვლიან რომ მოქმედებენ

სამყაროს გაუმჯობესების მიზნით მოსახლეობის სასარგებლოდ. მათ მსხვერპლს
ძირითადად წარმოადგენენ მეძავი ქალები, ჰომოსექსუალები, სხვა რელიგიის
წარმომადგენლები და ა.შ. ხშირად ასეთი ადამიანები, კლასიკური გაგებით არ არიან
ფსიქიკურად დაავადებულნი, ისინი უმეტესად თვლიან, რომ მოქმედებენ
საზოგადოების საკეთილდღეოდ.

მსხვერპლის როლი

მკვლელობის აქტთან მიმართებით, ერთმანეთისგან განასხვავებენ მსხვერპლის

სამ როლს :

მსხვერპლი როგორც ობიექტი - ამ შემთხვევაში მკვლელი მსხვერპლს

განიხილავს არა როგორც ცოცხალ ადამიანს, არამედ როგორც საგანს/მოვლენას,
რომელთანაც სიამოვნებს თამაში, სიამოვნებს მკვლელობის პროცესი . არსებული
კატეგორიის წარმომადგენლებისათვის არაა დამახასიათებლი და უმეტესად
ინტერესდებიან მსხვერპლის რეაქციებით.

მსხვერპლი როგორც შუამავალი - ამ შემთხვევაში, მკვლელი მსხვერპლს

განიხილავს, როგორც საშუალებას, ვისზეც გადმოანთხევს თავის სიბრაზეს, ვისი

12მაგალითად დევიდ ბერკოვიცი რომელიც იღებდა დემონისაგან დავალებებს მეზობლის

ძაღლის მეშვეობით.

166
საშუალებითაც განახორციელებს თავის სურვილებს. მსხვერპლი აძლევს მას
საშუალებას გამოხატოს თავისი გრძნობები.

მსხვერპლი როგორც პიროვნება - ამ შემთხვევაში, მკვლელი განიხილავს

მსხვერპლს ინტიმურ კონტექსტში, ითვალისწინებს მის ინდივიდუალიზმს და
მკვლელობის აქტიც პერსონალური დატვირთვის მქონეა დამნაშავისათვის.

სექსუალური ძალადობა

სექსუალური ტიპის დანაშაულების სტატისტიკა

ლოს ანჯელესის ეპიდემიოლოგიური მომსახურების რაიონში 3,132 ოჯახზე

ჩატარებული კვლევის შედეგად, გამოკთხულთა 13%-ზე მეტს ჰქონდა სექსუალური
ძალადობის მსხვერპლად ყოფნის გამოცდილება, ერთხელ მაინც ცხოვრების
განმავლობაში. სექსუალური ძალადობის მსხვერპლთა ორმა მესამედმა კი განაცხადა,
ორი ან მეტი ძალადობრივი აქტის შესახებ. აღსანიშნავია, რომ სექსუალური
ძალადობის შესახებ შეტყობინება უფრო ხშირად მოდიოდა ქალებისაგან (16,7%)
ვიდრე მამაკაცებისაგან (9,4%). ქალების ნაციონალურმა კვლევამ სტატისტიკური
მონაცემები გამოაქვეყნა მსხვერპლის ასაკთან დაკავშირებით და აღმოჩნდა, რომ:

• 29% ძალადობრივი გაუპატიურების მოხდა, როცა მსხვერპლი იყო 11 წელს

ქვემოთ.
• 32% 11-17წ.
• 22% 18-24წ.
• 7% 25-29წ.
• 6% >29წ.

ასევე აღსანიშნავია, რომ მოძალადეთა უმეტესობა არის ინტიმური პარტნიორი

და არა უცნობი ადამიანი:

167
 • 24,4% უცნობი;
• 21,9% ქმარი ან ყოფილი ქმარი;
• 19,5% შეყვარებული ან ყოფილი შეყვარებული;
• 9,8% ნათესავი/ახლობელი;
• 14,6% მეგობრები ან მეზობლები;

სექსუალური ძალადობის გამოცდილება დაკავშირებულია თვით-

დესტრუქციის, ალკოჰოლის და ნარკოტიკების ბოროტად გამოყენების, ფსიქიკური
და ინტერპერსონალური პრობლემების განვითარების მაღალ რისკთან. ECA -
პროექტმა გამოავლინა რომ სექსუალური ძალადობის მსხვერპლი მამაკაცებიც და
ქალებიც 2-4-ჯერ უფრო მოწყვლადნი არიან სერიოზული ფსიქოლოგიური
პრობლემების განვითარებისადმი ვიდრე საკონტროლო ჯგუფი.

რატომ ახორციელებენ სექსუალურ ძალადობას მამაკაცები?

პოპულარულ ლიტერატურაში, ისევე, როგორც ფსიქიატრიულ ლიტერატურაში,

ტრადიციულად გამოყოფენ გაუპატიურების 4 ძირითად მიზეზს, ესენია:
1. გაუკონტროლებელი იმპულსები/ძლიერი სურვილები;
2. ფსიქიკური აშლილობა;
3. კონტროლის მომენტალური დაკარგვა გამოწვეული გარემოებათა ან
ნარკოტიკული საშუალებების/ალკოჰოლის ზეგავლენის გამო;
4. მსხვერპლის ბრალეულობის გაზრდა;

Scully and Marolla-მ (1984) ჩაუტარეს ინტერვიუ 114 გაუპატიურების მუხლით

გასამართლებულს, რათა მოეძიებინათ ინფორმაცია მათი აღქმების, მოტივაციების და

168
შემდგომი ფიქრების შესახებ. ამ ინფორმაციის მიხედვით ისინი დაყვეს ორ ჯგუფად:
„მიმღებლებად“ და „უარმყოფელებად“.
„უარმყოფელები“ მომხდარს აბრალებენ მსხვერპლს, და აღნიშნავენ 5 მიზეზს:
1. ქალები მომხიბვლელები არიან;
2. ქალები გულისხმობენ კი-ს როდესაც ამბობენ არა-ს;
3. ქალთა უმრავლესობა ხშირ შემთხვევაში დუნდება და იღებს
სიამოვნებას;
4. „ კარგ გოგოებს არ აუპატიურებენ“;
5. სექსუალური აქტის დამანგრეველი ზემოქმედების
მინიმალიზაცია13;
მათგან განსხვავებით „მიმღებლები“ აღიარებენ მომხდარს, იღებენ
პასუხისმგებლობას და მომხდარის მიზეზად აცხადებენ შემდეგს:
1. ¾ ამობს რომ იმყოფებოდა ალკოჰოლოს ან ნარკოტიკის
ზემოქმედების ქვეშ და პასუხისმგებლობა არსებულ ნივთიერებებზე გადადის;
2. 40% ამბობს რომ ჰქონდა ემოციური პრობლემა მოვლენის
მიმდინარეობის დროს;
3. „კარგი-ბიჭის“ იმიჯი(ალტერნატიული მისთვის მორალურად
მისაღები გზის არარსებობა);

გაუპატიურების დაგეგმვის მეთოდები

მსხვერპლთან დაახლოვებისთვის მოძალადეები, ძირითადად სამ მეთოდს

იყენებენ, ესენია:

1.იძულების მეთოდი;

13 „მსხვერპლი ფიზიკურად არ დაშავებულა“

169
 2.მოულოდნელობის ეფექტის გამოყენების მეთოდი;

3.უეცარი თავდასხმის მეთოდი;

დაახლოვების მეთოდები დამოკიდებულია მოძალადის საკუთარ თავში

დარწმუნების დონესა და ფიზიკურ ძალაზე.

იძულება-მსხვერპლთან დაახლოვების ყველაზე გახშირებული მეთოდია

იძულება, მოტყუებისა და ეშმაკობის გამოყენებით. ამ მეთოდს, ძირითადად, ის
დამნაშავეები იყენებენ, რომლებიც დარწმუნებულნი არიან, რომ შეძლებენ
მსხვერპლთან ურთიერთობას. ეს მეთოდი ხშირად გამოიყენება ნაცნობი ქალის ან
პაემანის დროს გაუპატიურებისას. ასეთი დამნაშავეები ძირითადად მეგობრულები,
მომხიბვლელები, ურთიერთობაში მარტივნი არიან და კარგი მანერები აქვთ.
მოძალადეები მსხვერპლზე სიტყვიერ ან ფსიქოლოგიურ მანიპულირებას ახდენენ და
ისეთ სიტუაციას ჰქმნიან, რომელშიც მსხვერპლი არ მოინდომებს ან ვერ შეძლებს
წასვლას ან ვინმესთვის დახმარების თხოვნას. ამ კატეგორიის მოძალადეები
ატყუებენ მსხვერპლს, მაგალითად, თავს ასაღებენ პოლიციელებად, სთავაზობენ
დახმარებას, სახლამდე მანქანით მიცილებას ან კაფე-ბარებში არჩევენ ახალ
მსხვერპლს. ქვემოთ მოცემულია ფრაზები, რომელთაც მოძალადეები იყენებენ
მსხვერპლის იძულებისთვის ან ძალადობის გასამართებლად.
იძულების დროს დამნაშავის მიერ გამოყენებული ფრაზები:
• ,,შენ ხომ იცი, რომ ეს მოგწონს“.
• ,,ეს ხომ შენ თვითონ გინდა“.
• ,,ფრიგიდული ხომ არ ხარ?“
• ,,მიდი გოგონი, უამრავი ფული დაგახარჯე“.
• ,,რომ გიყვარდე, ამას გააკეთებდი“.
• ,,რომც არ გააკეთო, მაინც ვეტყვი ყველას, რომ ამას აკეთებდი“.
• ,,მინდა, რომ თავი ქალად იგრძნო“.
• ,,შენ ჩემი ხარ და ეს ჩემთვის უნდა გააკეთო“.

170
 • ,,შენ ისეთი საშინელი ხარ, რომ აღარავის მოუნდები, ასე რომ “მადლობა” უნდა
მითხრა“.14

ძალადობის გამართლების დროს დამნაშავის მიერ გამოყენებული ფრაზები:

• ,,ქალი პატივს სცემს მამაკაცს, რომელიც მას დაუმტკიცებს, რომ ნამდვილი
მამაკაცია“.
• ,,მე ის არ გამიუპატიურებია - მას ეს მოეწონა“.
• ,,მე რას მერჩით - ნახეთ, როგორ აცვია“.
• ,,თავი რომ დავანებო, ქალმა სამჯერ უნდა მითხრას უარი“.
• ,,ისე ვიყავი აღგზნებული, რომ ვერ შევჩერდი“.
• ,,ამას ასეთი სახელი აქვს - ყველასთან დადის!.“
• ,,ჩემი ბრალი არ არის, ის მთვრალი იყო და ვერ აზროვნებდა“.

გაუპატიურების მსხვერპლს შეიძლება გარკვეულ დონეზე და დრომდე

სჯეროდეს მოძალადის, რაც უფრო ამძაფრებს მის განცდებს, რადგან ასეთი მითები
სრულიად ანგრევს მის გრძნობებს, უფრო მეტად ამცირებს და შეურაცხყოფს მას.
პოლიციელები მზად უნდა იყვნენ იმისთვის, რომ მათ მოუწევთ მსხვერპლის
გადარწმუნება, მაშინაც კი თუ ქალი ვერ გაიხსენებს და ვერ შეძლებს
პოლიციელისთვის დეტალური ინფორმაციის მიწოდებას.

მოულოდნელობის ეფექტი-დამნაშავეები, რომლებიც ტაქტიკის სახით

მოულოდნელობის ეფექტს იყენებენ, როგორც წესი, თავიდანვე არჩევენ მსხვერპლს,
უთვალთვალებენ მას ან ელოდებიან როდის აღმოჩნდება მსხვერპლი შესაფერის და
დაუცველ სიტუაციაში. ეს დამნაშავეები მსხვერპლის შესაშინებლად იყენებენ შოკის
ელემენტებსა და ძალის გამოყენების მუქარას. ისინი შეიძლება მსხვერპლს
იარაღითაც დაემუქრონ, თუმცა, როგორც წესი, იარაღს არ იყენებენ.

14 მიუხედავად დანაშაულის სიმძიმისა, რიდერის ამ ნაწილზე გულიანად გამეცინა ☺

171
 უეცარი თავდასხმა-საკუთარ თავში ნაკლებად დარწმუნებული მოძალადეები
იყენებენ უეცარი თავდახმის მეთოდს ე.ი სასტიკ თავდასხმას, რომლის დროსაც
მსხვერპლის წინააღმდეგობის დასაძლევად მოძალადე ფიზიკურ ძალას იყენებს.
თავდამსხმელმა შეიძლება გამოიყენოს იარაღი, ქიმიური პრეპარატები ან აირები,
მაგრამ ყველაზე ხშირად ასეთი დამნაშავეები უხეშ ფიზიკურ ძალას იყენებენ. ეს
თავდასხმის ყველაზე სასტიკი ფორმაა, რომლის დროსაც მსხვერპლი სხეულის
ყველაზე მძიმე დაზიანებას იღებს. მიუხედავად იმისა, რომ მოძალადეთა
უმრავლესობა ყოველ ახალ მსხვერპლთან მიმართებაში დაახლოებით ერთნაირ
ფიზიკურ ძალას იყენებს, ზოგიერთი მოძალადე ყოველი მორიგი თავდასხმის
შემთხვევაში უფრო სასტიკ ძალადობას მიმართავს ან სხეულის უფრო მძიმე
დაზიანებას აყენებს მსხვერპლს. როგორც უკვე აღინიშნა, დამნაშავის მიერ
დაახლოვების მეთოდის არჩევა დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად არის ის
დარწმუნებული საკუთარ ფიზიკურ ძალასა და შესაძლებლობებში, ურთიერთობა
დაამყაროს მსხვერპლთან. ზოგადად, საკუთარ თავში უფრო მეტად დარწმუნებული
დამნაშავეები ნაკლებად იყენებენ უხეშ ფიზიკურ ძალას, უფრო მეტად ისინი
დაძალებასა და შეშინებას მიმართავენ. თუმცა დამნაშავემ შესაძლოა ასევე
დაახლოვების რამდენიმე მეთოდის კომბინაციაც გამოიყენოს.

სექსუალური მოძალადის ალტრუისტული და ეგოისტური ტიპი

გაუპატიურების კლასიფიკაცია და შესწავლა გართულებულია გაუპატიურების

სხვადასხვა ოპერაციონალიზაციის გამო. სააგენტოების უმეტესობა გვატყობინებს,
რომ ვაგინალური პენეტრაცია არის მინიმალური კრიტერიუმი სავარაუდო
დანაშაულის კლასიფიცირებისთვის. სააგენტოების ნახევარი პენეტრციასთან ერთად
ითხოვს ძალის გამოყენების ფაქტს. ერთი მესამედი, პენეტრაციასა და ძალის
გამოყენებასთან ერთად ითხოვს იარაღისა და მსხვერპლის შეწინააღმდეგების
ფაქტებსაც.

172
 წლების განმავლობაში ხდებოდა ინფორმაციის მოპოვება გაუპატიურების
კონკრეტულ საქმეებსა და მოძალადეებზე. საერთაშორისო კვლევების მონაცემები
ცხადყოფს, რომ არ არსებობს მოძალადეთა ერთი ტიპი. სექსუალური მოძალადეებიი
მიეკუთვნებიან სხვადასხვა სოციალურ ფენებს, ასევე, განსხვავებულია მათი
რელიგიური ან ეთნიკური წარმომავლობა. შესაბამისად, მრავალწლიანი
გამოცდილებისა და კვლევების მონაცემების საფუძველზე, ექსპერტებმა და
გამომძიებლებმა შეძლეს მოძალადეთა კატეგორიების გამოყოფა, რაც
მნიშვნელოვანია გაუპატიურების საქმეების გამოძიებისთვის.

გაუპატიურების საქმის გამოძიების დროს პირველი ნაბიჯია მსხვერპლის

ჩვენების ანალიზი. დამნაშავის ფსიქოლოგიური პორტრეტის შედგენისთვის
აუცილებელია მივიღოთ მოძალადის ქცევის/მოქმედების კონკრეტული აღწერილობა
და შევიტყოთ მისი ქცევითი და საკომუნიკაციო ხაზი. ასეთი ანალიზი
მიზანმიმართულად უნდა დაიწყოს მოძალადის “ალტრუისტის” ან ,,ეგოისტის“
კატეგორიისადმი მიკუთვნებით. ქვემოთ მოცემულია ცხრილი, რომელშიც ნაჩვენებია
მოძალადეთა ეს კატეგორიები:

ალტრუისტი: ეგოისტი:

● გამოხატავდა მზრუნველობას; ● ზრუნავდა საკუთარი

● სქესობრივი კავშირისგან სიამოვნებას სიამოვნების მიღებაზე;
იღებდა; ● ამცირებდა
● ექცეოდა როგორც სექსუალურ მსხვერპლს;
პარტნიორს; ● შეურაცხყოფდა
● ბოდიშს იხდიდა; მსხვერპლს;
● თავს იმცირებდა; ● არ კოცნიდა
● გამოხატავდა თანამშრომლობისთვის მსხვერპლს;
მზადყოფნას; ● სცემდა მსხვერპლს;
● იყენებდა ბუტაფორულ იარაღს;

173
 ალტრუისტი-მოძალადე

ალტრუისტი-მოძალადის საუბრის მანერა, სექსუალური და ფიზიკური

მახასითებლები გამოხატავენ მსხვერპლზე „მზრუნველობას“. თუმცა, ხშირად ასევე
მოქმედებაში შეიძლება გამოვლინდეს „ფსევდო-ალტრუისტული“ მანერებიც, რაც
იმაზე მეტყველებს, რომ მსხვერპლზე მზრუნველობა მხოლოდ და მხოლოდ
დაძალების/იძულების ელემენტია, რომელიც მსხვერპლის დარწმუნებისთვის
გამოიყენება. ხშირად ამ კატეგორიის დამნაშავეები გაუპატიურების დროს იყენებენ
შემდეგ ფრაზებს: „ხომ არ გტკივა?“ ან „ხომ არ გცივა?“. ამ კატეგორიის მოძალადეები
საუბრის დროს საკუთარ თავზე მსხვერპლს ბევრს ესაუბრებიან. ეს ინფორმაცია
პოტენციურად ძალიან მნიშვნელოვანი შეიძლება აღმოჩნდეს დამნაშავის
დასაკავებლად და შემდგომი საგამოძიებო ქმედებების ჩასატარებლად. ამ
კატეგორიის მოძალადეები, როგორც წესი, არ იყენებენ უწმაწურ გამონათქვამებს.

ხშირად ალტრუისტი-მოძალადეები მსხვერპლისგან მოითხოვენ კოცნას. ქალმა

შეიძლება აღმოაჩინოს, რომ დამნაშავეს შეიძლება ნებისმიერი რამის გაკეთება
აიძულოს. ყოფილა შემთხვევები, როდესაც ამ კატეგორიის მოძალადეს ქალი კვლავ
იწვევდა თავისთან, და ამ დროს ჩასაფრებულ პოლიციას ახვედრებდა. ამ კატეგორიის
მოძალადეები სიფრთხილეს არ იჩენენ იარაღთან მიმართებით და ხშირად,
გაუპატიურების დროს უყურადღებოდ ტოვებენ მას (მსხვერპლისთვის
ხელმისაწვდომსაც კი ხდიან). ძირითადად, მათი იარაღი ბუტაფორულია ან ტყვიები
არ არის მასში.

ეგოისტი-მოძალადე

ეგოისტი-მოძალადეები არ ცდილობენ მსხვერპლზე კარგი შთაბეჭდილების

მოხდენას. ისინი ამცირებენ ქალს, უწოდებენ მას ,,ბოზს“ ან ,,მეძავს“, ისინი ქალის

174
სხეულს თოჟინასავით ან მანიკენივით ეპყრობიან. საუბრისას მოძალადე ყოველთვის
მიმართავს მუქარას. ეგოისტი-მოძალადეები ნაკლებად ზრუნავენ ქალის
სიამოვნებაზე, თუ ეს თავად არ ანიჭებთ სიამოვნებას. მსხვერპლის არანაირი მუქარა
არ ახდენს გავლენას მოძალადეზე. მსხვერპლის ნებისმიერ სპონტანურ კომენტარს,
მოძალადე ძალის გამოყენებით პასუხობს.

გროციუსის კლასიფიკაცია15

როცა საქმე გაუპატიურებასა და სქესობრივი ხასიათის ძალმომრეობით

მოქმედებას ეხება, ხშირად ისმის კითხვა ,,რატომ აკეთებენ ამას? რა უბიძგებს
მოძალადეს ასეთი სასტიკი დანაშაულის ჩადენისკენ?“-ერთ-ერთი ყველაზე ფართოდ
გამოყენებული კლასიფიკაციის ავტორია გროციუსი (მამაკაცი-მოძალადეები:
დამნაშავის ფსიქოლოგია, 1979 წ.). მოძალადეთა ქცევის, მეთოდებისა და მოტივების
ეს კლასიფიკაცია საყოველთაოდ არის აღიარებული და მას მრავალი
სამართალდამცავი ორგანო იყენებს (მაგალითად აშშ-ს ფედერალური გამოძიების
ბიურო). გროციუსი მოძალადეებს შემდეგ ტიპებად ყოფს:

ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი მოძალადე

ახდენს თავდასხმაში გადაზრდილი აგრესიული ქცევის დემონსტრირებას,

რომელიც მოძალადისთვის აუცილებელია საკუთარ ძალებსა და მომხიბვლელობაში
რწმენის აღსადგენად. ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით
შეპყრობილი მოძალადე სქესობრივი ხასიათის თავდასხმას ახორციელებს საკუთარ
მამაკაცურ ძალებში დასარწმუნებლად და მსხვერპლზე საკუთარი ძალაუფლების
გასამყარებლად. როგორც წესი, მოძალადე არ არის დარწმუნებული საკუთარ

15 არსებული კლასიფიკაცია წარმოდგენილია არასრულად

175
შესაძლებლობებში, რომ დაამყარებს სოციალურ და სექსუალურ კონტაქტს
(განსაკუთრებით ქალებთან) და იმისთვის, რომ თავი ბატონ-პატრონად
წარმოიდგინოს ხშირად იქმნის ფანტაზიას ან სექსუალურ თავდასხმას ახორციელებს.
ეს მოძალადეთა ყველაზე გავრცელებული ტიპია და განსაკუთრებით მათთვის არის
დამახასიათებელი, ვინც მსხვერპლს არ იცნობს. ასეთი ტიპის მოძალადეები ხშირად
,,ფსევდო-ალტრუისტებიც“ არიან, რომლებიც სხვა კატეგორიის მოძალადეებთან
შედარებით მინიმალურ ფიზიკურ ძალას იყენებენ.
ასეთი ტიპის მოძალადენი ხშირად იყენებენ მოულოდნელობის ეფექტს,
წინასწარ არჩევენ მსხვერპლს და მსხვერპლის ხელში ჩასაგდებად ხელსაყრელ
შემთხვევას ელიან. ისინი უთვალთვალებენ მსხვერპლს, მისი არყოფნის დროს
მსხვერპლის სახლშიც კი აღწევენ თავდასხმის დასაგეგმად. ასეთი მოძალადე
თავდასხმას, ძირითადად, ღამის საათებში ახორციელებს, შუაღამიდან დილის 5
საათამდე შუალედში, და ძალიან ხშირად ეს ხდება მსხვერპლის სახლში. ასეთი
მოძალადეები შეიძლება მსხვერპლს იარაღითაც კი დაემუქრონ, მაგრამ უმეტეს
შემთხვევებში, ისინი იარაღს მხოლოდ მსხვერპლის დასაშინებლად იყენებენ.

ასეთ მოძალადეებს ზოგიერთი პოლიციელი ,,ჯენტლმენ-მოძალადეს“ ან

,,თავაზიან მოძალადესაც“ კი უწოდებს, იმიტომ რომ ძალაუფლებისა და
თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი მოძალადეები ხშირად ბოდიშსაც
იხდიან ან ყალბ მზრუნველობას ავლენენ მსხვერპლის მიმართ. ექსპერტები ასეთ
ქმედებას ფსევდო-ალტრუისტულს უწოდებენ. ძალაუფლებისა და
თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილ მოძალადეებს, როგორც ჩანს, სჯერათ,
რომ მათი მზრუნველობა დაარწმუნებს მსხვერპლს იმაში, რომ ის არცთუ ისე ცუდი
ადამიანია. ასეთმა მოძალადემ შეიძლება ჰკითხოს მსხვერპლს, ტკივილს ხომ არ
აყენებს ან შემდეგი ფრაზებით მიმართოს: ,,არ მინდა შენთვის ტკივილის მოყენება“,
,,ნუ მაიძულებ, ტკივილი მოგაყენო“. მან შეიძლება აიძულოს მსხვერპლი ისე
მოიქცეს, თითქოს სიამოვნებას იღებს (,,მითხარი, რომ გინდა, მიყვარდე“). მან
შეიძლება მსხვერპლს კომპლიმენტითაც კი მიმართოს, უთხრას რომ ის ძალიან

176
ლამაზია, თავად კი უშნოა (,,შენ ჩემს გვერდით არასდროს გაივლიდი“) ან შექება
სთხოვოს. ასეთმა მოძალადემ შეიძლება მსხვერპლს დაუსვას კითხვები პირადი
ცხოვრების შესახებ ან საკუთარ თავზე მოუთხროს. ასეთი მოძალადე სხვა ტიპის
მოძალადეებთან შედარებით ნაკლებად შეურაცხყოფს და ამცირებს მსხვერპლს. მან
შეიძლება ბოდიშიც მოიხადოს და მსხვერპლს უთხრას ,,ვწუხვარ, რომ ეს შენ
აღმოჩნდი“. გასაოცარია, მაგრამ მან შეიძლება მსხვერპლს მიყენებული ჭრილობებიც
კი დაუმუშაოს, სასაუბროდ დარჩეს გარკვეული დრო ან გაუპატიურების შემდეგ
მსხვერპლს პაემანის დანიშვნაც კი სთხოვოს.

ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი

მოძალადეები ცდილობენ სექსუალურ მოქმედებებში ჩართონ მსხვერპლი,
მაგალითად, ქალს სთხოვს ისე აკოცოს, როგორც თავად ქალს სურს. ასეთმა
მოძალადემ შეიძლება ქალს სთხოვოს, ტანსაცმელი თვითონ გაიხადოს. როგორც
წესი, ასეთი ტიპის მოძალადე მხოლოდ ისეთ მოქმედებას სჩადის, რომელსაც
თითქოსდა მსხვერპლი არ ეწინააღმდეგება. შეიძლება იმიტომ, რომ მის
წარმოდგენაში მსხვერპლი ვნებიან პარტნიორად გარდაიქმნება და გაუპატიურება
დიდ ხანს არ გრძელდება. მეორე მხრივ, თუ მსხვერპლი ძალიან შეშინებულია და
საერთოდ არ უწევს წინააღმდეგობას, მოძალადეს თავისი სქესობრივი ფანტაზიების
რეალიზებისა და სქესობრივი კავშირის რამდენჯერმე დამყარების საშუალება
ეძლევა. ასეთ შემთხვევებში, თავდასხმა შეიძლება ხანგრძლივი დროის
განმავლობაში ხორციელდებოდეს. თუმცა, სხვა კატეგორიის მოძალადეებთან
შედარებით, ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი
მოძალადე წინასწარი განზრახვით არ შეურაცხყოფს ან ამცირებს მსხვერპლს და არც
სხეულის დაზიანებებს აყენებს მას. მან, შესაძლოა, მსხვერპლის რაიმე პირადი ნივთი
,,სუვენირის“ სახით დაიტოვოს.

ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი

მოძალადეები მეორე მსხვერპლზე თავდასხმას ახორციელებენ იმავე რაიონში წინა

177
თავდასხმიდან რამდენიმე საათის ან დღის შემდეგ, ვინაიდან ისინი წინასწარ არჩევენ
რამდენიმე შესაძლო მსხვერპლს. ეს განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში ხდება, თუ
პირველი თავდასხმის მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა. წინააღმდეგ
შემთხვევაში, მოძალადემ შეიძლება მაქსიმუმ ერთი ან ორი კვირა დაიცადოს,
ვინაიდან მისი შინაგანი ,,მე“ მუდმივად საჭიროებს საკუთარ ძალებში დარწმუნებას.
ამ კატეგორიის მოძალადის თავდასხმის სქემა მეორდება და მან შეიძლება თავდასხმა
იმავე რაიონში განახორციელოს, ან მსგავსი ტიპის მსხვერპლი შეარჩიოს. როგორც
წესი, ასეთი მოძალადეები მათივე ასაკის მსხვერპლს ირჩევენ ხოლმე.

ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი მოძალადე

ხშირად თავდასხმის შემდეგ განმეორებით უკავშირდება მსხვერპლს, ტელეფონით
ურეკავს ან წერილს სწერს. ამიტომ, თუ ძალადობა ასეთი კატეგორიის მოძალადემ
ჩაიდინა, ძალიან მნიშვნელოვანია თვალთვალი და მსხვერპლის სატელეფონო
საუბრების მოსმენა მინიმუმ ორი კვირის განმავლობაში. ბევრი მოძალადე აწარმოებს
თავდასხმების ჩანაწერებს. ასეთი მოძალადეები განაგრძობენ ძალადობას, სანამ მათ
არ დააკავებენ ან საცხოვრებელ ადგილს არ შეიცვლიან.

ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი მოძალადე

ჩვეულებრივ, წყნარი და პასიური ადამიანია, რომელიც ,,სასიამოვნო პარტნიორად“
არის მიჩნეული. საკუთარ თავში რწმენის არქონის გამო, ამ კატეგორიის
მოძალადეებს ცოტა მეგობარი ჰყავთ (ან საერთოდ არ ჰყავთ). ხშირად, ისინი ისეთ
სამსახურებში მუშაობენ, სადაც სხვა ადამიანებთან ურთიერთობა ნაკლებად უწევთ.
მათ შეიძლება ღამის ცვლაში იმუშაონ ან ქუჩაში ძირითადად ღამით გამოვიდნენ,
რათა სხვა ადამიანებთან არ ჰქონდეთ ურთიერთობა. თუ ამ კატეგორიის მოძალადე
ქალებს ხვდება, მაშინ ეს ქალები ძირითადად მასზე ასაკით უმცროსები არიან
(განსხვავებით მსხვერპლისგან, რომელიც ძირითადად მოძალადის ასაკისაა). ხშირად
ამ კატეგორიის მოძალადეები მარტო ცხოვრობენ ან მშობლებთან ერთად, კერძო
სახლში. ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი

178
მოძალადე წარუმატებელი ადამიანია ან შეუმჩნეველი სტუდენტი, რომელიც
არასდროს მონაწილეობს შეჯიბრებებში ან სხვა არასავალდებულო ღონისძიებებში.
ის არასდროს გამოთქვამს ჯარში სამსახურის გავლის სურვილს. ასეთი მოძალადეები
აგროვებენ ფოტოებს და დიდ დროს ატარებენ პორნო-მაღაზიებში, ხშირად
ოცნებობენ იმაზე, რომ მსხვერპლს მათთვის უარის თქმა არ შეუძლიათ (მათი
დაკავების შემთხვევაში, შეიძლება თქვან, რომ მსხვერპლი ,,თანახმა იყო“). გარკვეულ
შემთხვევებში, ასეთი მოძალადეები უფრო აგრესიულნი ხდებიან იმის გამო, რომ
რეალობა მათ ოცნებებს არ შეესაბამება.

ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი მოძალადის

მსხვერპლი შეიძლება ძალიან შეშფოთებული და დაბნეული იყოს, ხშირად მისი
დარწმუნება საჭიროა იმაში, რომ მას ბრალი არ მიუძღვის მომხდარში. იქედან
გამომდინარე, რომ ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით
შეპყრობილი მოძალადე ერთსა და იმავე დანაშაულს ერთსა და იმავე რაიონში
სჩადის, რასაც ხშირად აშუქებს პრესაც, მან, შეიძლება, სიმშვიდე დააკარგვინოს
რაიონის ან მთელი ქალაქის მოსახლეობას, რის შედეგადაც მოსახლეობა პოლიციაზე
ახდენს ძლიერ გავლენას და მოითხოვს დანაშაულზე სწრაფ და ეფექტურ რეაგირებას.
არადა, ამ კატეგორიის მოძალადეთა გამოვლენა ძალიან რთულია მათი
განმარტოებული ცხოვრების წესის გამო.

ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების

სურვილით შეპყრობილი მოძალადეები მოძალადეთა საერთო რიცხვის 21%-ს
შეადგენენ.

179
 ძალაუფლების მოყვარული და საკუთარ თავში დარწმუნებული
(ექსპლუატატორი) მოძალადე

ახდენს აგრესიული ქცევის დემონსტიტრებას, რომელიც არ იწვევს სასიკვდილო

შედეგს. ამით მოძალადე ცდილობს გამოავლინოს შინაგანი მამაკაცური ძალა და
მოახდინოს საკუთარი ეჭვებისა და შიშის კომპენსირება. ძალაუფლების მოყვარული
და საკუთარ თავში დარწმუნებული (ექსპლუატატორი) მოძალადე სექსუალურ
თავდასხმას იმის გამო სჩადის, რომ განაცხადოს საკუთარი ძალადობის უფლება
ნებისმიერზე, რომელიც მოეწონება. ის საკუთარ თავს ,,ნომერ პირველ მამაკაცად“ ან
,,მაგარ ბიჭად“ თვლის და დარწმუნებულია ქალებთან (და სუსტ მამაკაცებთან)
საკუთარ უპირატესობაში. ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით
შეპყრობილი მოძალადისაგან განსხვავებით, მას ეჭვი არ ეპარება საკუთარ მამაკაცურ
ღირსებებში და შეგნებულად იყენებს იძულებას მსხვერპლთან.

ძალაუფლების მოყვარული და საკუთარ თავში დარწმუნებული

(ექსპლუატატორი) მოძალადე ხშირად თავს ესხმის ნაცნობ ან ახლად გაცნობილ
მხვერპლს (ხშირად ბარში გაცნობილს) და თავდასხმა, როგორც წესი, საღამოს ხდება.
გაუპატიურება ნებიმიერ მივარდნილ ადგილას შეიძლება განხორციელდეს.

ექსპლუატატორი-მოძალადე ძირითადად სასიამოვნო და კონტაქტური

ადამიანია, კარგი მოსაუბრეა და ამავდროულად მატყუარა, ამიტომაც მიმართავს ის
ძალადობას და ტყუილს, მაგალითად, სთავაზობს დახმარებას. თავდასხმის დროს ის
საშუალო ან ჭარბ ძალას იყენებს. ექსპლუატატორი მოძალადეები რიცხოვნების
მიხედვით მეორე ადგილზე არიან მოძალადეთა სხვადასხვა კატეგორიას შორის.
თუმცა, იმის გათვალისწინებით, რომ მსხვერპლნი ხშირად არ აცხადებენ პაემანის
დროს გაუპატიურების შემთხვევების შესახებ, ხოლო ძალაუფლების მოყვარული და
საკუთარ თავში დარწმუნებული (ექსპლუატატორი) მოძალადეები სწორედ ასეთ
გაუპატიურებებს სჩადიან, ალბათ, ამ კატეგორიის მოძალადეეები უფრო მეტნი
არიან, ვიდრე ეს სტატისტიკური მონაცემებიდან ჩანს.

180
 ექსპლუატატორი-მოძალადე არ ცდილობს თავი ისე მოაჩვენოს ვინმეს,
თითქოსდა მსხვერპლის მდგომარეობა აწუხებდეს, მას სრულიად არ აინტერესებს
მსხვერპლი რა როლს თამაშობს. ის მსხვერპლს, როგორც ნივთს ისე ეპყრობა. მან
შეიძლება განმეორებით გააუპატიუროს მსხვერპლი და კიდევ ერთხელ მოახდინოს
საკუთარი ,,მამაკაცური ძალის“ დემონსტრირება (როგორც მას ესმის). მან შეიძლება
გალანძღოს და შეურაცხყოფა მიაყენოს მსხვერპლს. მას ყველაზე მეტად საკუთარი
სიამოვნება აინტერესებს. მან შეიძლება მსხვერპლს ტანსაცმელი შემოახიოს და
გადააგდოს. ის მსხვერპლსაც კი გაუპატიურების შემთხვევის ადგილზე მიგდებულს
ტოვებს, ხშირად ტანისამოსის გარეშეც, რაც არათუ უფრო მეტად სტანჯავს
მსხვერპლს, არამედ ხელს უშლის მას პოლიციისადმი მიმართვაშიც.
ექსპლუატატორი მოძალადე ძალიან ეგოისტურია, მაგრამ საკუთარ თავს
მომხიბვლელად მიიჩნევს და ამაყობს საკუთარი გარეგნობით. ის შეიძლება
სპორტსმენი ან ყოფილი სპორტსმენიც იყოს. ის ხშირად არის ხოლმე ბარებში და
,,ამტკიცებს, რომ ჭეშმარიტი მამაკაცია“, ჭარბი ოდენობით ალკოჰოლს სვამს,
საკუთარი ფიზიკური ძალის დემონსტრირებას ახდენს და სქესობრივი ხასიათის
ძალადობას მიმართავს. ძირითადად, ის არ სარგებლობს პორნოგრაფიით. ის თავს
იწონებს საკუთარი ავტომანქანით და სამსახურით, რომელიც ,,მაგარი ბიჭის“ იმიჯს
შეესატყვისება. მიუხედავად ამისა, ის არ არის საკუთარ თავში დარწმუნებული და
მას ყურადღება ესაჭიროება, ის ემოციურად მოუმწიფებელია და სხვების მიმართ
სიმპათიას ან რაიმე გრძნობას არ ავლენს. ის შეიძლება მტრული ან აგრესიული
გახდეს, მაშინ, როცა მას წინააღმდეგობას უწევენ ან არ ეთანხმებიან. თუ ბარში ან
წვეულებაზე იმყოფება, ის ცდილობს სწრაფად მოახდინოს მის მიერ შერჩეული
შესაძლო მსხვერპლის იზოლირება სხვა ადამიანებისგან. მას გაუპატიურებას
,,დაპყრობად“/,,დამორჩილებად“ მიიჩნევს და გამარჯვების ნიშნად შესაძლოა
მსხვერპლს რაიმე ნივთი ნადავლის სახით გამოართვას. ზოგიერთი ქვეკულტურა,
მაგალითად, სპორტული გუნდები ან სტუდენტური მამაკაცების ორგანიზაციები
ხელს უწყობენ ასეთი წარმოდგენებისა და შეხედულებების ჩამოყალიბებას, რაც

181
თავის მხრივ იწვევს პიროვნების ძალაუფლების მოყვარულ და საკუთარ თავში
დარწმუნებულ (ექსპლუატატორ) მოძალადედ ფორმირებას.

ძალაუფლების მოყვარულ და საკუთარ თავში დარწმუნებულ (ექსპლუატატორ)

მოძალადეს ცხოვრებაში ქალებთან დაკავშირებული ბევრი პრობლემა ჰქონია, მას
შეიძლება სძულდეს ქალები ან მოწინააღმდეგებად მიიჩნევდეს მათ. იგი
აგრესიულად იცავს ქალებისა და მამაკაცების ურთიერთობის შესახებ არსებულ
სტერეოტიპს და ამით ცდილობს საკუთარი უპირატესობის განმტკიცებას. ის
ადვილად გამოდის მდგომარეობიდან და შეიძლება ძალიან ეჭვიანიც იყოს ახლად
გაცნობილი ადამიანის მიმართაც კი. თუ ის ადრე პოლიციის მიერ იქნა დაკავებული,
ამის მიზეზი შესაძლოა ყოფილიყო თავდასხმა ან საყოფაცხოვრებო ნიადაგზე
წარმოქმნილი ძალადობა ან არაფხიზელ მდგომარეობაში ავტომანქანის მართვა.
ძალაუფლებისა და თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი მოძალადისაგან
განსხვავებით, ექსპლუატატორი მოძალადის მიერ განხორციელებული თავდასხმები
ერთი და იგივე სქემით არ მიმდინარეობს.

ძალაუფლების მოყვარული და საკუთარ თავში დარწმუნებული

(ექსპლუატატორი) მოძალადის მსხვერპლი „მეთოდების“ ნაწილში აღწერილიდან
ძალიან ბევრ რამეს ისმენს. ექსპლუატატორი-მოძალადის მსხვერპლი,
საყოფაცხოვრებო ნიადაგზე ჩადენილი ძალადობის მსხვერპლის მსგვასად, თავს
დამცირებულად და გამოუსადეგარად გრძნობს. პოლიციელები უნდა დაეხმარონ
მსხვერპლს და დაარწმუნონ იმაში, რომ მსხვერპლს მომხდარში ბრალი არ მიუძღვის,
მომხდარი დანაშაული - გაუპატიურება მისი არასწორი ქცევის შედეგი არ არის.
ძალაუფლების მოყვარული და საკუთარ თავში დარწმუნებული მოძალადის
გამოვლენისა და დასჯის მთავარ წინაღობას წარმოადგენს პაემანის დროს მომხდარი
გაუპატიურებისთვის დამახასიათებელი სირთულეები: მსხვერპლი არ გამოთქვამს
პოლიციასთან თანამშრომლობის სურვილს, დამნაშავეს კი იცავენ ოჯახის წევრები,
მეგობრები და პროფესიონალი ადვოკატები.

182
 ამერიკის შეერთებულ შტატებში გაუპატიურებების საერთო რაოდენობის 44%-ს
ძალაუფლების მოყვარული და საკუთარ თავში დარწმუნებული (ექსპლუატატორი)
მოძალადეები ჩადიან.

„გაბოროტებული“ და რეპრესიული მოძალადე

დაგროვილ(კუმულაციურ) მძვინვარებაზე დაფუძნებით, მაღალ დონეზე

ავლენს ფიზიკურ და სექსუალურ აგრესიას. მოძალადეთა ორივე კატეგორია,
რომელთაც ბოროტება ამოძრავებთ, უფრო სასტიკნი და სახიფათონი არიან, ვიდრე
მოძალადეთა ის კატეგორია, რომელთა მამოძრავებელი ძალა ძალაუფლებისკენ
სწრაფვაა. გაბოროტებული და რეპრესიული მოძალადის კონკრეტული მიზანია
რეალური ან წარმოსახვითი არასწორი ქმედებისთვის მსხვერპლთან ანგარიშსწორება.
ის გაბოროტებულია და ქალებს (არატრადიციული სექსუალური ორიენტაციის მქონე
პირებს და ა.შ) ადანაშაულებს მის ყველა პრობლემაში და ამიტომ სპეციალურად
სჯის, ამცირებს და შეურაცხყოფს მათ. გაბოროტებულ და რეპრესიულ მოძალადეებს
სექსუალურ ნიადაგზე ჩადენილ დანაშაულში დამნაშავეთა შორის მესამე ადგილი
უჭირავთ. ასეთმა მოძალადემ თავდასხმა დღე-ღამის ნებისმიერ დროს შეიძლება
განახორცილოს, მაშინ, როდესაც მათი გაბრაზების დონე პიკს აღწევს, მაგრამ
ყველაზე ხშირად ის თავდასხმას ახორციელებს მისი სახლის ან სამსახურის
მიდამოებში. იგი, ძირითადად, თავს ესხმის მისივე ასაკის ან ცოტა უფროს ქალებს.
ხანდახან ის მსხვერპლს მისთვის საძულველ პიროვნებასთან გარეგნული მსგავსების
ნიშნითაც ირჩევს (თმის ფერი, ჩაცმულობა, სამუშაო ადგილი და ა.შ).
გაბოროტებული და რეპრესიული მოძალადეები იყენებენ უეცარი თავდასხმის
მეთოდს და ჭარბი ძალის გამოყენებით იმორჩილებენ მსხვერპლს. ძალის ასეთი
გამოყენება მათი სიშმაგისა და ჭარბი ემოციების შედეგია. მსხვერპლს
წინააღმდეგობის გაწევის თითქმის არანაირი საშუალება არ რჩება, წინააღმდეგობის
გაწევის დონე არაადექვატურია მოძალადის მიერ გამოყენებული ძალის. იმის გამო,

183
რომ თავდასხმა წინასწარ შემუშავებულ გეგმასთან შედარებით უფრო მეტად
სპონტანურია, გაბოროტებული და რეპრესიული მოძალადე იყენებს მუშტს ან
ნებისმიერ იარაღს, რომელიც შემთხვევით მის ხელში მოხვდა. თავდასხმა, როგორც
წესი, დიდხანს არ გრძელდება. გაბოროტებული და რეპრესიული მოძალადე
სიშმაგის/ბრაზის/ბოროტების გამოვლენის შემდეგ წყვეტს თავდასხმას და მსხვერპლს
ტოვებს დანაშაულის ადგილზე. თუმცა, თავდასხმა ხასიათდება სისასტიკით: ის
მსხვერპლის ტანსაცმელს ნაკუწებად აქცევს, ფიზიკურად და სიტყვიერად ამცირებს
და შეურაცხყოფას აყენებს მას. იმპოტენციის შემთხვევაში ასეთი მოძალადე
სქესობრივ კავშირს მსხვერპლთან გაუკუღმართებული ფორმით ამყარებს. მისთვის
მსხვერპლის განცდებს არანაირი მნიშვნელობა არა აქვს. მოძალადეს დაჟინებული
სურვილია ასეთი ქმედების განხორცილება სხვა პირის მიმართ.

გაბოროტებული და რეპრესიული მოძალადეები ხშირ შემთხვევებში ადრე

ქორწინებაში იმყოფებოდნენ, ისინი გამოკვეთილი ხასიათის მქონე იმპულსური
ადამიანები არიან. ასეთი ადამიანები ხშირად ბოროტად მოიხმარენ სპირტიან
სასმელებს. ამ კატეგორიის მოძალადეები შეიძლება სპორტით იყვნენ დაკავებულნი
და ნაკლებად სარგებლობდნენ პორნოგრაფიით. გაბოროტებული-რეპრესიული
მოძალადენი ეგოისტები არიან, მათ ცოტა მეგობარი ჰყავთ, მაგრამ შეიძლება ბევრი
ნაცნობი ჰყავდეთ და ზედაპირული ურთიერთობა მრავალ ადამიანთან ჰქონდეთ.
მათ მიერ განხორციელებული თავდასხმები შეიძლება ეპიზოდური იყოს ან ერთეულ
შემთხვევებში ხდებოდეს. ეს ყველაფერი დამოკიდებულია მათი აგრესიის
ხანგრძლივობაზე ანუ იმ გარემოებებზე, ამ დროის განმავლობაში მასში
განვითარდება თუ არა დანაშაულის ჩადენის სურვილი.

გაბოროტებული და რეპრესიული მოძალადის მსხვერპლს სხეულის მძიმე

დაზიანება შეიძლება აღენიშნებოდეს და სავარაუდოდ, მას ჰოსპიტალიზაცია
ესაჭიროება. ამ კატეგორიის მოძალადის გამოვლენა და დაკავება საკმაოდ რთულია,
იმიტომ, რომ მას ცოტა მეგობარი ჰყავს. პოლიციელებს შეიძლება მისი ხასიათის

184
თავისებურების დადგენაც კი გაუჭირდეთ, ვინაიდან თავდასხმა წინასწარ
დაგეგმილი არ არის და ამგვარად უფრო იმპულსურია, ვიდრე სხვა კატეგორიის
მოძალადეთა მიერ ჩადენილი დანაშაულები. თუმცა, მსგავსი მახასიათებლები
შეიძლება მსხვერპლს ჰქონდეს.

აშშ-ში გაუპატიურებების 30%-ს ჩადიან პირები, რომლებიც მიეკუთვნებიან

გაბოროტებულ და რეპრესიულ მოძალადეთა კატეგორიას.

გარდა ამ ძირითადი კატეგორიისა, არსებობს მოძალადეთა დამატებითი

კატეგორიებიც, კერძოდ: ,,მოძალადე-ოპორტუნისტი“ (რომელსაც გაუპატიურების
ჩადენის სურვილი სხვა დანაშაულის ჩადენის დროს უჩნდება) და ,,ჯგუფური
მოძალადეები“.

ქვემოთ მოცემულია მოძალადეთა ოთხი ძირითადი კატეგორიის აღწერილობა,

თანმიმდევრობის მიხედვით კლასიფიკაციის სათავეში არის ყველაზე გახშირებული
კატეგორია, ბოლოში კი - შედარებით იშვიათი შემთხვევების კატეგორია. გარდა
ამისა, მოცემულია მოძალადე-ოპორტუნისტებისა და ჯგუფური მოძალადეების
აღწერილობაც. გაბოროტებული და გაშმაგებული (სადისტი) მოძალადეები სხვა
კატეგორიის მოძალადეებთან შედარებით პრაქტიკაში უფრო ნაკლებად გვხვდება.
მათ ხშირად უწოდებენ ,,სადისტ-მოძალადეებს“, რადგან მსხვერპლისთვის სულიერი
და ფიზიკური ტკივილის, ტანჯვის მიყენა მათ სექსუალურ და ემოციურ სიამოვნებას
ჰგვრის.

მოძალადე-ოპორტუნისტი

მოძალადე-ოპორტუნისტი, როგორც წესი, არც ერთ ზემოთ ჩამოთვლილ

მოძალადეთა კატეგორიას არ განეკუთვნება, ვინაიდან მის მთავარ მიზანს

185
გაუპატიურება არ წარმოადგენს. გაუპატიურების იდეა მას მხოლოდ სხვა
დანაშაულის ჩადენის პროცესში ებადება, მაგალითად: ადამიანის გატაცების ან
ძარცვის დროს. ასეთი მოძალადე ხშირად იმყოფება ალკოჰოლის ან ნარკოტიკების
ზემოქმედების ქვეშ. როგორც წესი, ასეთი დამნაშავე აბამს, ხელ-ფეხს უკრავს
მსხვერპლს, რათა მან ხელი არ შეუშალოს ჩაფიქრებული დანაშაულის ჩადენაში,
მხოლოდ ამის შემდეგ აცნობიერებს დამნაშავე, რომ მსხვერპლი მის ხელთაა და მას
მსხვერპლის გაუპატიურება შეუძლია. გაუპატიურება დიდხანს არ გრძელდება და
დამნაშავე ამ დროს მინიმალურ ფიზიკურ ძალას იყენებს. წასვლისას, მოძალადე
მსხვერპლს დაბმულს, ხელფეხშეკრულს ტოვებს. შეიძლება ისეც აღმოჩნდეს, რომ მას
ადრე არასოდეს ჰქოდნეს ჩადენილი გაუპატიურების დანაშაული, მოძალადეთა ეს
კატეგორია, სხვა კატეგორიებთან შედარებით ყველაზე ნაკლებად სჩადის
გაუპატიურებას განმეორებით. თუ ის ადრეც დააკავა პოლიციამ, სავარაუდოდ, ეს იმ
დანაშაულისთვის იქნებოდა, რომელიც მის ძირითად მიზანს წარმოდგენდა. ჩვენს
მიერ უკვე განხილული მოძალადეთა სხვა კატეგორიებისგან განსხვავებით,
მოძალადე-ოპორტუნისტი შეიძლება ნანობდეს ან სინდისის ქენჯნას განიცდიდეს
ჩადენილი გაუპატიურების გამო.

ჯგუფური მოძალადე

ჯგუფური გაუპატიურება ნებისმიერი გაუპატიურებაა, რომელშიც ორი ან მეტი

თავდამსხმელი მონაწილეობს. ჯგუფური მოძალადე (ჯგუფური ძალადობის
მონაწილე) ადვილად ჰყვება ხოლმე ჯგუფურ მოტივაციას: მეგობრობა და
კონკურენცია, საკუთარი სახის შენარჩუნება, ,,მეგობრების“ გამოცდილების
გაზიარება, ლოიალურობა, გუნდის ერთიანობისა და ღირებულებების აღიარება და
დემონსტრირება. ჯგუფის მოქმედებათა დინამიკაც უკავშირდება ლიდერზე
ფსიქოლოგიურ დამოკიდებულებას, სიამოვნების მიღების ზეგავლენასა და

186
პასუხისმგებლობის განაწილებას (ჯგუფის ცალკეული წევრები თავს მორალურად
პასუხისმგებლად არ მიიჩნევენ მთლიანი ჯგუფის მოქმედების გამო). ჯგუფური
ძალადობის რამდენიმე მონაწილეს შეიძლება სქესობრივი კავშირის დამყარების
სურვილიც ამოძრავებდეს, ოპორტუნისტ-მოძალადის მსგავსად, ჯგუფურ
მოძალადეს ძალაუფლების მოპოვებამ და საფრთხის არარსებობამ შეიძლება
გადააწყვეტინოს გაუპატიურების ჩადენა. თუმცა, ოპორტუნისტ-მოძალადისაგან
განსხვავებით, ჯგუფური გაუპატიურების მონაწილეებმა შეიძლება კვლავ ჩაიდინონ
გაუპატიურება, როგორც უკვე სხვა ჯგუფის წევრებმა.

ჯგუფურ მოძალადეებს ძირითადად 16-დან 24 წლამდე ახალგზრდები

წარმოადგენენ. როგორც უკვე აღინიშნა, ისინი გარკვეულ ერთობას შეადგენენ, ერთი
დაჯგუფების წევრები არიან, მაგ: წარმოადგენენ სპორტულ გუნდს, თანაკლასელთა
დაჯგუფებას, ბანდას ან ნაკლებად ორგანიზებულ, მაგრამ მეგობრების მჭიდროდ
დაკავშირებულ გუნდს. შეიძლება ჯგუფის შეხედულებები ძალაუფლებისა და
თვითდამკვიდრების სურვილით შეპყრობილი მოძალადეების მსგავსი იყოს.
ჯგუფური მოძალადეები ნებისმიერ სოციალურ ფენას შეიძლება მიეკუთვნებოდნენ,
ისინი შეიძლება რეგულარულად მოიხმარდნენ ალკოჰოლსა და ნარკოტიკებს.
თითქმის ყველა დაჯგუფებაში გამოიყოფა ერთი გამოკვეთილი ლიდერი, რომელიც
ზემოთ აღწერილ მოძალადეთა 4 კატეგორიიდან ერთ-ერთს შეესაბამება. თავდასხმის
სქემაც შეიძლება ზემოთ აღწერილი სქემებიდან ერთ-ერთს ემთხვეოდეს, რადგან
მაგალითს ჯგუფის წევრებს ლიდერი უჩვენებს და, როგორც წესი, გაუპატიურება
წინასწარ იგეგმება.

ჯგუფური გაუპატიურების დროს მსხვერპლის დამცირებას, მისი ღირსების

განზრახ შეურაცხყოფასა და განმეორებით სქესობრივ აქტს უფრო ხშირად აქვს
ადგილი, ვიდრე გაუპატიურებების სხვა შემთხვევებში. ცალკეულ შემთხვევებში,
ჯგუფური გაუპატიურებების დროს გარკვეული რიტუალებიც კი ტარდება.
ჯგუფური გაუპატიურების დროს სუსტ პიროვნებად მიიჩნევა ის წევრი, რომელიც არ

187
მონაწილეობს გაუპატიურებაში (მხოლოდ აკვირდება) ან გაუპატიურებაში
მონაწილეობის სურვილს არ გამოთქვამს. ასეთი მონაწილე, მოძალადე-
ოპორტუნისტის მსგავსად, სინდისის ქენჯნას განიცდის და ამიტომ მან შეიძლება
აღიაროს დანაშაულიც.

სწორედ ამიტომ, ძალიან მნიშვნელოვანია ასეთი მონაწილის შესახებ რაც

შეიძლება მეტი ინფორმაციის მოპოვება. ასევე აუცილებელია დამკვირვებელი -
მონაწილისა და ჯგუფის ლიდერის ფსიქოლოგიური პორტრეტების შედგენა, რათა
შემდგომ ამ პორტრეტების შედარებისა და ჯგუფური გაუპატიურების მონაწილეთა
პიროვნებების დადგენის შესაძლებლობა გქონდეთ.

მასაჩუსეტსის მკურნალობის ცენტრის კლასიფიკაციის სისტემა (MTC)

მასაჩუსეტსის მკურნალობის ცენტრმა გამოყო გამაუპატიურებელთა ოთხი

მთავარი კატეგორია:1.მოძალადე ჩანაცვლებული აგრესიით; 2. ამანაზღაურებელი
მოძალადე 3. სექსუალურად აგრესიული მოძალადე; 4. იმპულსური მოძალადე;

მოძალადე ჩანაცვლებული აგრესიით

ამ ტიპის ადამიანები არიან პირვანდელად მოძალადე და აგრესიული

თავდამსხმელები, ამჟღავნებენ სექსუალური მოტივაციის მინიმუმს ან სრულ
არქონას. ასეთი პირები გაუპატიურების აქტს იყენებენ ტკივილის მიყენების,
შეურაცხყოფის ან ქალთა დეგრადირების მიზნით. ისინი იყენებენ სადისტურ
ხერხებს, როგორიცაა: დაჭრა და კბენა. ძირითადად მსხვერპლია უცნობი ქალი.
ძალადობა, ასეთი ადგილშენაცვლებული აგრესიისთვის არ არის სექსუალურად

188
აღმგზნები. ისინი ძირითადად ორალურ მანიპულაციებს ან მასტურბაციას ითხოვენ
მსხვერპლისგან.
მიუხედავად იმისა, რომ დამნაშავეთა დიდი ნაწილი არის დაქორწინებული,
მათ ხშირად ამბივალენტური დამოკიდებულება აქვთ ქალების მიმართ და მათი
ურთიერთობები ქალთან ხშირად ხასიათდება მუდმივი გაღიზიანებებით და
პერიოდული ძალადობით. ისინი აღიქვამენ ქალებს, როგორც მტრულებს,
მომთხოვნს და მოღალატეებს. ამის საწინააღმდეგოდ, ისინი სექსუალური
ძალადობისთვის მიზანში იღებენ ისეთ ქალებს, რომლებიც მიაჩნიათ აქტიურად,
მტკიცე ხასიათის მქონედ და დამოუკიდებლებად. ამ დამნაშავეთა პროფესიული
ისტორია ძირითადად სტაბილურია და ხშირად აჩვენებს გარკვეული დონის
წარმატებას. უმეტესწილად სამუშაო არის „მასკულინული“, როგორიც არის
სატვირთო მანქანის მართვა, ხუროს სამუშაო, კონსტრუქცია ან მექანიკა. თავდასხმა
ძირითადად მოსდევს ისეთ ინციდენტს, რომლემაც წყობილებიდან გამოიყვანა ან
გააბრაზა დამნაშავე, ძირითადად ეს არის ქალი და მისი ქცევა.
ტერმინი ჩანაცვლებული აგრესია წამოსულია იმ ფაქტიდან, რომ მსხვერპლი
იშვიათად თამაშობს რაიმე როლს აგრესიისა და აღგზნების წარმოშობაში. ასეთი
დამნაშავე თავის დანაშაულს აბრალებს „გაუკონტროლებელ იმპულსებს“.
სხვა ტიპის დამნაშავეებთან შედარებით, ადგილშენაცვლებული აგრესიის
დამნაშავის ბავშვობა ხშირად ქაოტური და არასტაბილურია. ბევრი ფიზიკურად და
ემოციურად უარყოფილი იყო. დიდი ნაწილი ნაშვილები ან ბავშვთა სახლში
მიბარებული აღმოჩნდა. დაახლოებით 80% გაიზარდა მარტოხელა მშობელთან.

“ამანაზღაურებელი” მოძალადე

აუპატიურებენ ინტენსიური სექსუალური აღგზნების ფონზე, რომელიც

გამოწვეულია გარემოში არსებულ სტიმულზე რეაქციით, ხშირად საკმაოდ
სპეციფიური სტიმულით. ამ ტიპის გამაუპატიურებლები კლინიკურ ან კვლევით

189
ლიტერატურაში ნახსენები არიან როგორც: „ძალაუფლებაში დამარწმუნებელი“,
„სექსუალური მიზნის მქონე“, ან „ნამდვილი“ სექს მოძალადეები. აქ აგრესია არ არის
მნიშვნელოვანი მახასიათებელი; ბაზისური მოტივაცია არის სექსუალური
ძალაუფლების დამტკიცება. ყოველდღიურ ცხოვრებაში ამანაზღაურებელი
გამაუპატიურებლები მიდრეკილნი არიან ექსტრემალური პასიურობისკენ,
უკანდახევისკენ და სოციალური შეუსაბამობისკენ. ისინი ცხოვრობენ წარმოსახულ
სამყაროში რომელიც ფოკუსირებულია დამთმობ მსხვერპლზე, რომელიც ბედნიერად
ემორჩილება მას და იმდენად მოხიბლულია მოძალადის გამოსვლით, რომ შეეხვეწება
მოძალადეს დაბრუნდეს და გაიმეოროს. ამანაზღაურებელი გამაუპატიურებლის
ფანტაზიებმა და სამყაროს შესახებ პერსონალურმა ვერსიებმა იმდენად შეიძლება
დაამახინჯოს მსხვერპლის აღქმა, რომ მსხვერპლის ძლიერი შეწინააღმდეგების
მიუხედავად შესაძლოა ეცადოს მასთან მომავალი კავშირის დამყარება.
ასევე, მისი მსხვერპლი ძირითადად უცნობია, სავარაუდოდ მას ის ხშირად ყავს
ნანახი ან უთვალთვალებდა მას. ამორჩეულ ადამიანთან სოციალური გზით
ურთიერთობის დამყარება ეშინია უარყოფის გამო, ამიტომ ის ფიქრობს, რომ თუ
მსხვერპლს დაანახებს თავის სექსუალურ ძალაუფლებას, მსხვერპლი დააფასებს მას.
ამანაზღაურებელი გამაუპატიურებელი ხშირად აღწერილია, როგორც წყნარი,
მორცხვი, მორჩილი, ეული სასიამოვნო კაცი. ასევე ის არის საიმედო მომუშავე. მისი
ინტროვერსია, თვით-პატივისცემა და მიღწევის სურვილის დაბალი დონე ხშირად
აფერხებს პროფესიულ ან სოციალურ წინსვლას. მისი გაუპატიურებები, ან
გაუპატიურების მცდელობები არის არაადეკვატურობის კომპენსაცის მიზნით
ჩადენილი. Knight and Prentky-მ (1987) აღმოაჩინეს, რომ სხვა ტიპის დამნაშავეებთან
შედარებით, ამანაზღაურებელ გამაუპატიურებელს აქვს ყველაზე კარგი
ჰეტეროსექსუალური ადაპტაცია და აღწევენ სამსახურებრივი უნარების ყველაზე
მაღად დონეს.

190
 სექსუალურად აგრესიული ან სადისტი მოძალადე

არის ადამიანი, რომელშიც სექსუალური და აგრესიული მახასიათებლები არის

თითქმის თანაბარ დონეზე. იმისთვის, რომ განიცადოს სექსუალური აღგზნება, ის
ასოცირებული უნდა იყოს ძალადობასთან და ტკივილთან, რომელიც მას
აღაფრთოვანებს. ის დარწმუნებულია, რომ ქალებს მოსწონთ როცა ძალით
აუპატიურებენ და როცა მათზე დომინანტი და მათი მაკონტროლებელი არის კაცი.
მას სწამს, რომ ეს არის ქალური ბუნების ნაწილი.
სექსუალურად აგრესიული დამნაშავეები ხშირად დაქორწინებულები არიან,
მაგრამ იმის გამო რომ ისინი იჩენენ ნაკლებ დამთმობლობას და ლოიალურობას, მათ
აქვთ მრავალი ქორწინების, გაშორების და გაყრის ისტორიები. ისინი ხშირად
ჩართულნი არიან ოჯახურ ძალადობაში. ფაქტობრივად, მათი ფონი შედგება
ანტისოციალური ქცევისგან, დაწყებული მოზარდობიდან ან მანამდე და მერყეობს
სკოლის გაცდენებიდან გაუპატიურება-მკვლევლობამდე.

იმპულსური მოძალადე

არ ახდენს არც არც ძლიერი სექსუალური მახასიათებლების გამოვლენას და არც

აგრესიის. ის ახორციელებს სპონტანურ გაუპატიურებას როცა ამის შესაძლებლობა
ხელთ ჩაუვარდება. ძირითადად ეს ხდება სხვა კრიმინალური ქცევის
განხორციელებისას მაგალითად როგორიც არის ძარცვა ან დაყაჩაღება. მსხვერპლი
უბრალოდ ხელმისაწვდომია იმ წუთას და გაუპატიურებისას ამ ტიპის ადამიანები არ
იყენებენ რაიმე ექსტრა-გაუპატიურებისთვის დამახასიათებელ ძალადობას.
ძირითადად ასეთი დამნაშავის წარსული უფრო მეტად მოიცავს სხვა კრიმინალურ
ქცევებს ვიდრე გაუპატიურებას. იმისათვის, რომ დამნაშავე მოხვდეს ამ ჯგუფში,
უნდა აკმაყოფილებდეს ორ პირობას: 1. გულგრილი დამოკიდებულება მსხვერპლის

191
კეთილდღეობისა და კომფორტის მიმართ; 2. იმაზე მეტი ძალის გამოყენების არ
არსებობა, რაც საჭიროა მსხვერპლის დასამორჩილებლად.

გაუპატიურება პაემანზე

გაუპატიურება პაემანზე(Date Rape) –ტერმინი, შემოვიდა 1984 წელს და

აღნიშნავს სექსუალურ დანაშაულს რომელიც ხორციელდება პაემნური
ურთიერთობის ფარგლებში. გაუპატიურებას პაემანზე შესაძლოა ჰქონდეს იმაზე
ხშირი სტატისტიკა, ვიდრე ეს გააზრებული გვაქვს და შესაძლოა რომ ეს
უკანასკნელი, ჯამური გაუპატიურების სტატისტიკის 60%-ს შეადგენდეს. ბოლო
მონაცები გვიჩვენებს, რომ 16-დან 24 წლამდე გოგონების 1/3 იტყობინება ყველაზე
მცირე ერთ შეურაცხმყოფელ შემთხვევაზე პაემნის დროს.

კარმენი (1996) განასხვავებს ნამდვილ გაუპატიურებას საპაემნო

გაუპატიურებისაგან, ვინაიდან ის მიიჩენევს რომ საპაემნო გაუპატიურებისას
მსხვერპლი თავისი ნებით ხვდება იმას ვისაც იცნობს და თანახმაა მასთან ერთად
სადმე წასვლაზე. ხოლო ნამდვილ გაუპატიურებად ის მიიჩნევს უეცარ, ხშირ
შემთხვევაში შეიარაღებულ თავდასხმას გაუპატიურების შედეგით, რომელსაც
შეიძლება მოყვეს მსხვერპლის ფიზიკური დაიზიანებები.

მსგავს დანაშაულს, ბევრი რისკ ფაქტორი აქვს, რადგან მამაკაცები ხშირად

ფიქრობენ რომ უკან უნდა ამოიღონ ის ძალისხმევა რაც მათ ჩადეს ურთიერთობის
დასაწყისში. ასეთ შემთხვევაში ქალი ხშირად თავს იდანაშაულებს თავდასხმის გამო
და როგორც შემდგომში გაირკვა, სხვებიც მას ადანაშაულებენ პაემნის დროს
გამომწვევ ქცევებში. შესაბამისად, პარტნიორისადმი ნდობის არსებობის გამო, ასეთი
სახის გაუპატიურება შესაძლოა ფსიქოლოგიურად მეტად მატრავმირებელი იყოს
უცნობის მიერ გაუპატიურებასთან შედარებით.

192
 მსხვერპლთა კვლევებმა დაადგინა, რომ პაემნის დროს ყველაზე ხშირი მეთოდი
არის ვერბალური დარწმუნება, ალკოჰოლი ან ნარკოტიკები. ძალადობა ძირითადად
ხდება ქალის ან მამაკაცის ოთახში. იშვიათ შემთხვევაში მანქანაში ან გარეთ.

193
 ტერორიზმი და ძალადობის ფსიქოლოგია

ამერიკის შეერთებული შტატები და მთლიანად მსოფლიო მნიშვნელოვნად

შეაძრწუნა 2001 წლის 11 სექტემბრის ტერაქტმა, როდესაც ორი თვითმფრინავი
გამიზნულად დაეჯახა ნიუ იორკის სავაჭრო ცენტრს და გაანადგურა უამრავი
სიცოცხლე. კარგად გვახსოვს პენტაგონის ტერაქტი, ისევე, როგორც სომერსეტში
(პენსილვანიაში) მომხდარი კატასტროფა. ზემოთ აღნიშნულ ტერაქტს უამრავი
ადამიანი შეეწირა. სავაჭრო ცენტრის დანგრევამ 2823 ადამიანი, პენტაგონის ტერაქტს
- 184, ხოლო პენსილვანიის შემთხვევას კი 40 ადამიანი ემსხვერპლა. ზემოთ
აღნიშნულ შემთხვევებში კი პასუხისმგებლობა სწორედ ტერორისტული დაჯგუფება
„ალქაიდას“ ეკისრება.
ტერორიზმი, ფედერალური რეგულაციების კოდში (code of federal regulations)
განმარტებულია, როგორც „ძალისა და ძალადობრივი ქმედების უკანონო გამოყენება
ადამიანის ან ქონების მიმართ, სახელმწიფოს, სამოქალაქო საზოგადოების ან
ნებისმიერი სეგმენტის დაშინების, იძულების, პოლიტიკური და სოციალური
მიზნების განსახორციელებისთვის“. ტერორისტული ორგანიზაციის მიზნების და
წარმომავლობის გათვალისწინებით ტერორიზმი შეიძლება იყოს როგორც
საერთაშორისო, ასევე, საშინაო. შიდა ტერორისმი გულისხმობს ჯგუფებს ან
ინდივიდებს, რომლებიც მოქმედებენ მხოლოდ ამერიკასა და პუერტო რიკოში,
საგარეო მითითებების გარეშე. ხოლო საერთაშორისო ტერორიზმი გულისხმობს
ისეთ ძალადობრივ აქტებს, რომლებიც საფრთხეს უქმნის ადამიანთა ცხოვრებას და
არღვევს აშშ-ს ან სხვა ნებისმიერი შტატის კანონებს და კონტროლდებიან უცხო
მთავრობის, ორგანიზაციების, ჯგუფების, ან კონკრეტული პირების მიერ.
ტერორისტული აქტები ფართოდ არის გავრცელებული მთელს მსოფლიოში და
საფრთხეს უქმნის უამრავ ადამიანს. მედიის მიერ გაშუქებულ ყველაზე ნათელ
მაგალითს წარმოადგენს 2001 წლის 11 სექტემრის ტერაქტი.

194
 სტენბერგი (2003) ტერორიზმს განმარტავს მარტივად - „ტერორის სიტემატიური
გამოყენება, როგორც იძულების საშუალება“ (p. 299). ჰალეტი (2004) განმარტავს ამ
ტერმინს, როგორც დადგმულ თეატრალურ დანაშაულს პიროვნების ან საკუთრების
წინააღმდეგ, რომლეშიც დამრღვევების ფიქოლოგიური ან სიმბოლური
კმაყოფილების განცდაა გაერთიანებული. თვალს თუ გადავავლებთ ლიტერატურაში
ტერორიზმის ბევრი განმარტება არსებობს. ტერორისზმის სრულყოფილი განმარტება
შეიძლება ჩამოყალიბდეს შემდეგნაირად; „ის, რაც ვიღაცისთვის ტერორიზმია,
სხვისთვის შეიძლება თავისუფლებისთვის ბრძოლა იყოს“ (Marsella, 2004, p. 15).
მიუხედავად ფართო და მრავალმხრივი განმარტებებისა მარსელამ (2004)
აღმოაჩინა საერთო საფუძველი ყველა მათგანში „ტერორიზმი ფართოდ არის
განხილული, როგორც ძალისა და ძალობრივი აქტის გამოყენება ინდივიდების ან
ჯგუფების მიერ, რომელიც მიმართულია სამოქალაქო საზოგადოებისკენ და მიზნად
ისახავს დანერგოს შიში, პოლიტიკური და სოციალური პოზიციების
შესაცვლელად“(p.16). თუმცა უფრო მეტიც, ის აღნიშნავს რომ ტერორიზმის
სრულყოფილი განმარტება მოითხოვს ფსიქოლოგიური კონტექსტის, მოტივებისა და
ქცევის შედეგების გათვალისწინებას.
საშინაო ტერორიზმის კარგად ცნობილი მაგალიათია 1995 წლის 17 აპრილის
აშშ-ში მომხდარი ფაქტი. აფეთქებამ გაანადგურა ფედერალური შენობა ოკლაჰამაში,
სადაც გარდაიცვალა 167 ადამიანი (19 ბავშვი) და 684 ადამიანი დაშავდა. ტიმოთი
მაკვეი, აშშ-ს მოქალაქე და ყოფილი ჯარისკაცი, დამნაშავედ ცნეს და დააკავეს ამ
დანაშაულისთვის. ამ შეთქმულების თანამონაწილემ, ტერი ნიკოლსიმ, ფედერალური
სასჯელისგან თავის ასარიდებლად აღიარა დანაშაული, მაგრამ ოკლაჰომას შტატის
კამონის მიხედვით კვლავ რჩება სიკვდილმისჯილთა კანდიდატად. ოკლაჰომას ეს
ტერორისტული აქტი ყველაზე მასშტაბურ საშინაო ტერორიზმის შემთხვევად
ითლება აშშ-ში. საშინაო ტერორიზმის კიდევ ერთი მაგალითია „ღმერთის არმიად“
წოდებული დაჯგუფების ქმედებები, რომლებიც საკუთარ თავზე იღებდნენ

195
კლინიკებისა, სადაც აბორტები კეთდებოდა, და განსხვავებული ცხოვრების სტილის
ადამიანების ღამის კლუბების დაბომბვას.
უმრავლესი საერთაშორისო ტერორისტული აქტები მიმართულია უცხო
ქვეყნებში განლაგებულია ამერიკის და სახელმწიფო ქონებისა მოქალაქეებისა
წინააღმდეგ. საერთაშორისო ტერორიზმის მაგალითია კოლუმბიაში მცხოვრები
დაჯგუფებები, რომელთაც გაიტაცეს 7 ამერიკელი მოქალაქე და დაბომბეს
ამერიკული კომპანიების გაზსადენები (USA Department of Justice, 2000). კიდევ ერთი
მაგლითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ კენიასა და ტანზანიაში განლაგებული ამერიკის
საელჩოები, რომლებიც 1998 წლის აგვისტოში ერთდროულად დაბომბეს, რასაც
შეეწირა 224 მოქალაქე, მათ შორის 12 ამერიკელი და დაშავდა 4500-ზე მეტი ადამიანი,

ტერორისტული დაჯგუფებების კლასიფიკაცია

ტერორიზმის მსხვერპლი ადამიანების რაოდენობა იზრდება წლიდან წლამდე.

დამატებითი საშინაო და საერთაშორისო ტერორიზმის კლასიფიკაციების გარდა
არსებობს ტერორიზმის კლასიფიკაციის სხვადასხვა მიმართულება. FBI
კლასიფიკაციის მიხედვით განასხვავებენ პოლიტიკური მიდრეკილებების მქონე
ტერორისტებს. მაგალითად, მემარჯვენე ტერორისტები არიან ექსტრემისტი
ჯგუფები, რომლებიც ზოგადად მისდევენ მთავრობის საწინააღმდეგო და რასისტულ
იდეოლოგიას და ხშირად ერთვებიან სხვადასხვა კრიმინალურ და ძალადობრივ
აქტებში.
FBI, ასევე, განსაზღვრავს გარემოსდაცვით რადიკალისტებს, როგორიცაა
მაგალითად, დედამიწის გათავისუფლების ფრონტი (Earth Liberation Front - ELF).
აღნიშნულმა ორგანიზაციამ განსაკუთრებული ყურადღება მიიქცია 90-იანი წლების
ბოლოს, როდესაც გაანადგურეს სახლები, მიწის დასამუშავებელი ტექნიკა,
კომპიუტერული სისტემები, ელექტრო სადენები და ის შენობები, რომლებიც მათი
რწმენით ეკოლოგიას აბინძურებენ. ორგანიზაციის თქმით, მათი უპირველესი მისიაა

196
„მდიდარ ადამიანებში შიში ჩანერგვის მიზნით წრაფად შეაჩერონ
ინდუსტრიალიზაციის პროცესი და გაანადგურონ შტატების პრინციპები“. თუმცა
სპეციალური ინტერესების მქონე ექსტრემისტები, რომლებიც ანტი-აბორტის
პროპაგანდას ემსახურებიან, კვლავ რჩებიან შტატების წინაშე არსებულ დიდ
გამოწვევად.
ბოლო რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში,
ბირთვული/ქიმიური/ბიოლოგიური (აბრევიატურა NBC) ტერორისმის ფორმა
ფართოთ გავრცელდა. ის აზრი, რომ დაუცველი ხარ გამოუმჟღავნებელი ან
საიდუმლო აგენტისაგან უფრო მეტად შემაძრწუნებელია ვიდრე ცალსახა, ნათელი
იარაღით მიყენებული ზიანი. 1995 წელს ტოკიოს მეტროში სარინის, მომაკვდავი
ნივთიერების, გაშვების შემთხვევა NBC ტერორიზმის შემზარავ მაგალითს
წარმოადგენს. ეს ტერაქტი საიდუმლო სექტის წარმომადგენლის აუმ შირნიკიოს მიერ
იყო განხორციელებული, რომემლმაც 11 ადამიანი იმსხვერპლა და დაშავდა 5 ათასზე
მეტი მოქალაქე. დღესდღეობით NBC-ის ტერორი ძალიან რეალისტური და საშიშია,
რადგან მათ ხელი მიუწვდებათ საინფორმაციო წყაროებზე და საშუალება აქვთ მათი
იარაღად გამოყენების.
რაც შეეხება ბიოტერორიზმს, ეს მოიცავს ბაქტერიების, ვირუსების, სხვადასხვა
ინფექვიების, როგორებიცაა, მაგალითად, ციმბირული წყლულის, ბუბონური შავი
ჭირისა და ყვითელას გავრცელებას (Marsella, 2004). საშინაო ბიოტერორიზმის კარგი
მაგალითია 9/11-ის (2001 წლის 11 სექტემბერს მომხდარი ტერაქტის) შემთხვევიდან 1
თვის შემდეგ გავრცელებული ციმბირული წყლულის შემთხვევა. ბიოტერორისტებმა
ციმბირული წყლულის ინფექცია წერილით გაუგზავნეს ადამიანებს
დასაინფიცირებლად აღმოსავლეთ შტატებში. ციმბირული წყლული არის ნმწვავე
ინფექციური დაავადება, რომელიც შეიცავს სპოროწარმომქმნელ ბაქტერიას ბაცილუს
ანთრაცის (Bacillus anthracis). მიუხედავად იმისა, რომ ციმბირული წყლული
ფართოდ არის გავრცელებული ჩლიქოსან ძუძუმწოვრებში, მას ადამიანების
დაინფიცირებაც შეუძლიათ. დაავადების სიმპტომებს განსაზღვრავს ის თუ რა ტიპის

197
წყლულით არის დაინფიცირებული ადამიანი, თუმცა ნებისმიერ შემთხვევაში
სიმპტომები თავს იჩენს დაავადებიდან 7 დღეში. ციმბირული წყლულის რამდენიმე
ფორმა ასებობს, ესენია: საინჰალაციო, კანისა და ნაწლავური ტიპები. საინჰალაციო
გზით გავრცელებული ინფექცია მკურნალობის მიუხედავად 95%-იანი
სიკვდილიანობით ხასიათდება. კანის გაჭრით დაინფიცირების შემთხვევები 20-დან
25%-მდეა სიკვდილიანობის დონე. ხოლო ნაწლავური ციმბირული წყლულის ფორმა
ყველაზე მძიმეა და 95% შემთხვევისა ფატალურად სრულდება.
ბიოტერორისტების მიერ მსხვერპლისთვის გაგზავნილი წერილები
ინფიცირებული იყო როგორც, კანის, ასევე, საინჰალაციო ციმბირული წყლულით
(წერილების ავტორები უცნობია და გამოძიება დღემდე მიმდინარეობს). ციმბირული
წყლულის ტერაქტის პირველი ცნობილი შეკმთხვევა იყო 2001 წლის ოქტომბერში
ფლორიდაში მოკლული ბოკა რატონის (Boca Raton) ამბავი. საერთო ჯამში
ბიოტერორიზმს 5 ადამიანი ემსხვერპლა.
ტერორიზმის სხვა ფორმებს მიეკუთვნება ბირთვული ტერორიზმი, რომელიც
ცნობილია, მაგალითად, ბირთვული და რადიოაქტიური ბომბების გამოყენებით.

ტერორისტთა ტიპოლოგია

დიცლერი (2004) ტერორიზმის საკვლევი ცენტრის (Terrorism research Center,

1997) მიერ გამოქვეყნებულ ტერორისტთა ტიპოლოგიას აღწერს. ტიპოლოგია
განსაზღვრავს სამ მოტივაციურად განსვავებულ კატეგორიას: 1. რაციონალურად
მოტივირებული ტერორისტი. 2. ფსიქოლოგიურად მოტივირებული ტერორისტი და
3. კულტურულად მოტივირებული ტერორისტი.
რაციონალურად მოტივირებული ტერორისტები არიან ისინი, ვინც იაზრებენ
თავიანთი დაჯგუფების მიზნებსა და ქმედებების შესაძლო შედეგებს. ისინი გეგმავენ
კარგად განსაზღვრულ და თეორიულად მიღწევად მიზნებს, რომლებიც შეიძლება
მოიცავდეს პოლიტიკურ, სოციალურ, ეკონომიკურ და სხვა სფეროებს. უმრავლეს

198
შემეთხვევაში რაციონალურად მოტივირებული ტერორისტები მესიჯის
გასავრცელებლად თავიდან ირიდებენ მსხვერპლს და ორიენტირებული არიან
ინფრასტრუქტურის, შენობებისა და სიმბოლური სტრუქტურების განადგურებაზე.
ფსიქოლოგიურად მოტივირებული ტერორისტები იმართებიან ე.წ. მარცხისა და
არასრულყოფილების განცდით, რის აღმოფხვრასაც დამნაშავე შეიძლება
ცდილობდეს შურის ძიების გზით (DItzler, 2004, p. 202). ლტოლვა ტერორიზმისადმი
ჩვეულებრივ ემყარება ფსიქოლოგიურ სარგებელს, ჯგუფთან მიკუთვნებულობისა და
კოლექტიური იდენტობის ფორმირების სახით. ფსიქოლოგიურად მოტივირებული
ტერორისტის ერთ-ერთი ვარიაცია არის „მარტოხელა მგელი“, ვისაც ჯგუფთან
მიკუთვნებულობის ნაცვლად, ძალაუფლების გრძნობა, მბრძანებლობა და
ავტონომიის განცდა ამოძრავებს (DItzler, 2004, p. 203). ამის კლასიკური მაგალითია,
თეოდორე კაცინსკი (Theodore Kaczynski), უნაბომბერის სახელით ცნობილი (The
Unabomber). ხშირად „მარტოხელა მგელ“ ტერორისტებს აქვთ სოციალური
გაუცხოების მძაფრი განცდა, ბრაზი და ანტისამთავრობო იდეოლოგია. უმრავლეს
შემთხვევაში ისინი თავს მიიჩნევებ, როგორც სისტემის მსხვერპლს.
კულტურულად მოტივირებული ტერორისტები მართული არიან საკუთარი
ცხოვრების წესის, ნაციონალური საგანძურისა და თავიანთი კულტურის
განადგურების გამოუსწორებელი შიშით. ყველაზე ხმშირად სწორედ რელიგიური
ასპექტი იწვევს ამ შიშსა და სიფიცხეს დაგჯუფებებში. ნაციონალური ან კულურული
დაჯგუფებები, რომლებიც მართული არიან კონკრეტული სისტემის ან რწმენის მიერ,
მუდმივად ყურადღებით არიან ისეთი ძალების მიმართ, რომელთაც შეუძლიათ
თავიანთი რელიგიური თუ კულტურული იდენტობის განადგურება. თუმცა,
როგორც ვიცით, მილიონობით კანონმორჩილი და მშვიდობიანი მუსლიმი საკუთარი
ცხოვრების წესის შესანარჩუნებად სულაც არ მიმართავს ტერორიზმს. ერთ-ერთი
ყველაზე სავალალო შედეგი, რაც 9/11-ის შემთხვევას მოჰყვა, იყო სწორედ
უნდობლობის გაჩენა მილიონობით მუსლიმი ადამიანის მიმართ.

199
 ტერორიზმის ფსიქო-სოციალური კონტექსტი

ფსიქო-სოციალური კონტექსტი ეხება იმ სოციალურ და ფსიქლოგიურ

გარემოებებს, რაც წაახალისებს გარკვეულ ქცევებს განვითარებისა და
გაფართოებისთვის. ფსიქოსოციალური კონტექსტი კოგნიტურად კონსტრუირებული
სამყაროა სადაც შენარჩუნებულია სოციალიზაციის პროცესები ასოცირებული ყოველ
კულტურასთან. კულტურა ფართო გაგებით შეიძლება იყოს როგორც ქვეყანა ან
ვიწრო გაგებით ინდივიდთა პატარა კგუფი. ამგვარად ფსიქოსოციალური კონტექსტი
რელევანტურია მთელი საზოგადოებისთვის ისევე როგორც ამ საზოგადოების
სუბკულტურული შემადგენლობისთვის.
ერვინ სტაბი გვარწმუნებს რომ გარკვეული კულტურული მახასიათებლები
განაპირობებს ტერორისტული დაჯგუფებების გაჩენას, ერთ ასეთ მახასიათებელს ის
უწოდებს „კულტურულ გაუფასურებას“ , პროცესი, რომელიც ჩნდება , როცა
კულტურას ან ჯგუფს სხვა ჯგუფი ირჩევს როგორც „შესაწირ კრავს „ან იდეოლოგურ
მტერს. „ის შეიძლება შედგებოდეს რწმენებისგან, რომ სხვა არის ზარმაცი, დაბალ
ინტელექტუალიზებული, მანიპულატორული, მორალურად ცუდი ან სახიფათო
მტერი , რომელიც აპირებს საზოგადოების ან გარკვეული ჯგუფის განადგურებას“ (
Staub , 2004, p. 158 ). ამერიკის შეერთებული შტატები ხშირად განხილულია ამ მხრივ.
ბევრი ჯგუფი და ინდივიდი ხედავს რომ აშშ გულგრილად უყურებს სამყაროს
ტანჯვას და არამგრძნობიარეა კულტურული მრავალფეროვნებისა და ლოკალური
იდენტობისადმი( Marsella , 2004 ) . ბევრი დარწმუნებულია, რომ ეს გულგრილობა
ხელს უწყობს სიღარიბისა და დაუცველობის პოლიტიკურ ჩახშობას გლობალურ
საფუძველზე. გარდა ამისა, ზოგს სჯერა რომ ამერიკული კულტურა რეალურ
საფრთხეს წარმოადგენს კულტურული იდენტობებისთვის, რელიგიური
კუთვნილების და გარკვეული ცხოვრებისეული გზებისთვის ( Marsella , 2004 ).
აგრეთვე უნდა ავღნიშნოთ, რომ შეერთებულ შტატებში რასობრივ, ეთნიკურ და
რელიგიურ ჯგუფებთან დაკავშირებული პირებს სჯერათ რომ ამერიკული

200
საზოგადოების „დომინანტური„ ღირებულებები შეუსაბამოა მათ შიდა ჯგუფებთან.
დიდი უმრავლესობა ამ ინდივიდებისა ან იღებს ამ განსხვავებას ან მუშაობს სისტემის
შიგნით დომინანტური შეხედულების შეცვლაზე. თუმცა, ზოგიერთმა ინდივიდმა
შეიძლება გამოიყენოს ტერორისტული მიდგომა. ამგვარად, როგორც სტაბი აღწერს
ტერორისტული დაჯგუფებების კულტურული გაუფასურების პრინციპი, შეიძლება
ასევე გავრცელდეს ინდივიდებზე და ჯგუფებზე ვინც ერთვება ტერორიზმის მსგავს
აქტივობებში, მაგრამ ხშირად არ მიიჩნევიან ტერორისტებად. პირები , რომლებმაც
1980 და 1990 – იან წლებში დაბომბეს ქალთა კლინიკები, სადაც აბორტებს
აკეთებდნენ, სწორედ ასეთი ინდივიდები არიან .
მეორე მახასიათებელი რაც სტაბმა აღნიშნა, მოიცავს აღქმებს უთანასწორობის,
კავშირის აღკვეთის და უსამართლობის შესახებ. დაუცველი, უძლური და
უარყოფილი ადამიანები მეტად უერთდებიან ძალადობრივ ან ტერორისტულ
ჯგუფებს, არა მხოლოდ მათი ძირითადი საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად
არამედ სოციალური იდენტობის გრძნობის მისაღებად რასაც მათ ტერორისტული
ჯგუფი სთავაზობს. სტაბი ასეთ სიტუაციებს უწოდებს რთულ ცხოვრებისეულ
პირობებს დამახასიათებელი შიმშილით, ავადმყოფობით, საზოგადოების
გაუგებრობით, თავშესაფრის არ არსებობით ოჯახებისთვის და ა.შ . „ადამიანები
მცირე მატერიალური რესურსებით, ვისაც ცოტა აქვს დასაკარგი, არიან უპირველესი
კანდიდატები ექსტრემისტული ორგანიზაციებისთვის, რომლებიც პირდებიან
უკეთეს საყოფაცხოვრებო პირობებს როცა „უზრუნველყოფილებს“ ძალა წაერთმევათ
„( Wanger & Long , 2004 , p.211 ) . აქ არამარტო უკეთესი ცხოვრების პირობაა, არამედ
პირობა მიკუთვნებულობის განცდისა. ტეილორი და ლუისიც იმავეს ამტკიცებენ,
როცა ხაზს უსვამენ, რომ გარდა არახელსაყრელი ეკონომიკური და პოლიტიკური
ფაქტორებისა, ფსიქოლოგიური იდენტობის საჭიროება უბიძგებს ინდივიდებს
ტერორისტული ჯგუფებისკენ. ისინი ამტკიცებენ, „ რაც ტერორისტულ ჯგუფებს
განსაკუთრებულად მიზიდველს ხდი , არის მათი მარტივი მსოფლმხედველობა რაც
სთავაზობს ახალწვეულებს ნათელ კოლექტიურ იდენტობას „ ინდივიდები შეიძლება

201
შეუერთდნენ რადგანაც მათ აქვთ „მორალური პრინციპები რითაც თავს აიგივებენ
უსამართლობის მსხვერპლებთან და მძიმე პირობებში მაცხოვრებლებთან„ ( Staub ,
2004 , p.159 ) .
მესამე მახასიათებელი არის ის, რომ ტერორისტული ჯგუფების უმეტესობას
აქვთ ძლიერი იერარქია, ზოგჯერ ლიდერებით, რომლებიც აღწერილია როგორც
ძლიერი, დამაჯერებელი და ქარიზმატული. სტაბი ამ ფსიქოლოგიურ მახასიათებელს
ავტორიტეტის ძლიერ პატივისცემას უწოდებს. ზოგი პირი, რომელიც უერთდება
ტერორისტულ ჯგუფს, სურს გათავისუფლდეს არასრულყოფილი სელფისგან და
წარმოიდგინონ თავი ძლიერ ლიდერებად და ორგანიზაციის მმართველად. ინსინი
ყველაზე კომფორტულად გრძნობენ თავს იერარქიულ სოციალურ სტრუქტურებში
რაც ორგანიზებას უწევს გამომწვევ და საინტერესო მისიებს. საერთო ჯამში, ეს
რეალური ან წარმოსახული გარემოებები არის პროდუქტიული ზონა
ტერორისტული დაჯგუფებისთვის როცა უკეთესი ცხოვრების პირობები
გვეპატიჟებიან.

მოტივები და გამართლებები

აშკარად, ტერორიზმში ჩართვის არც ერთი მოტივი არ არსებობს. მოტივები

მრავალმხრივი და კომპლექსურია, დაწყებული შურისძიებისა და სიბრაზისგან,
იმქვეყნიურ სტატუსის, პატივისცემის და მარადიული სიცოცხლის ჩათვლით
(marsella, 2004 ). “ტერორიზმის ფესვები კომპლექსურია და ცოცხლობს ისტორიულ,
პოლიტიკურ, სოციალურ და ფსიქოლოგიურ ფაქტორებში. აქედან, ფსიქოლოგიური
ფაქტორები ყველაზე ნაკლებად შესწავლილი და გაგებულია , მაგრამ უდაოდ
ყველაზე მნიშვნელოვანი“ ( Moghaddam and Marsella, 2004 a, p.xi ). საერთაშორისო
ტერორიზმის მყარი გაგება მიღწეულია მულტიკულტურული პერსპექტივების
გათვალისწინებით და ფსიქოლოგიური დინამიკით სადაც ისინი არიან ჩანერგილი.

202
 ბანდურა ოსტატურად ხსნის ტერორიზმის მოტივებს კოგნიტურ სფეროში. ის
გადმოსცემს, რომ ტერორისტები თავიანთ შემზარავ ქმედებებს კოგნიტური
რესტრუქტურიზაციით ამართლებენ - ფსიქოლოგიური პროცესით, რომელიც
შეიცავს მორალს, გამართლებებს, ევფემისტურ ენას და ხელსაყრელ შედარებებს.
მორალური გამართლება ადამიანებს შესაძლებლობას აძლევს აიღონ
პასუხისმგებლობა საკუთარი თავის დარწმუნებით რომ მათი ქმედებები
სოციალურად ღირებულია, აქვთ სრულყოფილი მორალი და კარგი განზრახვა.
ბანდურა წერს:
„სოციალიზირებული ხალხის გარდაქმნა თავგანწირულ მებრძოლებად არ
მიიღწევა მათი პიროვნული სტრუქტურების შეცვლით, აგრესიული დრაივებით, ან
მორალური სტანდარტებით. უფრო სწორად, ის ხორციელდება შემეცნებითად
მკვლელობის მორალურობის ხელახლა განსაზღვრით, ასე რომ კეთდება თვით-
ცენზურის და თავშეკავების გარეშე. ძალადობრივი გზების მორალური სანქციით,
ადამიანები თვლიან რომ ებრძვიან დაუნდობელ დამპყრობლებს, რომელთაც
დამორჩილების დაუცხრომელი მადა აქვთ ან იცავენ თავიანთ სათუთ
ღირებულებებსა და ცხოვრების გზას, ინარჩუნებენ საყოველთაო მშვიდობას,
გადაარჩენენ კაცობრიობას ბოროტი იდეოლოგიისგან და პატივს სცემენ საკუთარი
ქვეყნის საერთაშორისო ვალდებულებებს. „
მეორე კოგნიტური რესტრუქტურიზაციის პროცესი- ევფემისტური ენა,
ეყრდნობა სახელგანთქმული კვლევის აღმოჩენას, რომ ენისგან ფორმირდება
აზროვნების პატერნები, რომლებსაც ადამიანთა ქმედებები ეფუძნება. ხალხი უფრო
სასტიკად იქცევა, როცა მათ ქცევას სანიტარული ან ნეიტრალური ეტიკეტი აქვს
მიკრული. შესაბამისად, ისინი იყენებენ ტერმინს, როგორიცაა „დახარჯონ„
ადამიანები ვიდრე მოკლან ისინი ან „დამატებით დააზიანონ „რომ განსაზღვრონ
მოქალაქეები რომლებიც დაბომბვისას დაიღუპნენ. მრავალფეროვან მეტაფორებსა და
ევფემიზმებს შორის, რომლებიც შემოგვტავაზა ბანდურამ, ხაზი გაუსვა, რომ

203
დამომბვები „ემსახურება სამიზნეს„ და ბომბებს უწოდებენ „ვერტიკალურად
განლაგებულ ანტი-პიროვნულ მოწყობილობებს„.
მესამე კოგნიტური რესტრუქტურიზაციის პროცესი ხელსაყრელი შედარებაა,
სადაც ტერორისტებს სჯერათ რომ მათი ცხოვრების გზა და ფუნდამენტალური
კულტურული ღირებულებები აღემატება მათ ვისაც ისინი თავს ესხმიან.
ხელსაყრელი შედარება ხდება მოწინავე, როცა ტერორისტებს ეუბნებიან და
აჯერებენ, რომ მტერი ავრცელებს სისასტიკეს და არაადამიანურად ექცევიან მათ
ვისაც ისინი წარმოადგენენ. მაგალითად ამერიკის შეერთებულ შტატებს ბევრი
ადამიანი არაბული ქვეყნებიდან ხედავს როგორც დამნაშავეს მათ პრობლემებში, იმის
გამო, რომ აშშ-ს მრავალფეროვანი პოლიტიკა და პრაქტიკა აქვს, რაც უზრუნველყოფს
ნაყოფიერ ატმოსფეროს ტერორისტული საქმიანობისთვის. ხელსაყრელი შედარების
მეთოდები მძიმედ აისახა ისტორიაზე ძალადობის გასამართლებლად. მაგალითად,
ტერორისტი ლიდერები ასწავლიან მათ ხალხს, დამპყრობელ პოლიტიკასა და
ტირანულ ტაქტიკებს, რომლებიც მათ მიზნობრივ ორგანიზაციასა ან ქვეყანაზე
მუშაობდა წარსულში. ბევრ ადამიანს სჯერა, რომ მაგალითად შეერთებული შტატები
ისტორიულად და თანმიმდევრულად მხარს უჭერდა რეპრესიულ მმართველობას
არაბულ სამყაროში და არამარტო.

დამატებითი გათავისუფლების პრაქტიკები

ბანდურა აგრეთვე აცხადებს, რომ გათავისუფლების პრაქტიკები ასევე არიან

ჩართულნი მოტივაციის განვითარებაში, როგორიც არის დეჰუმანიზაცია,
პასუხისმგებლობის დიფუზია და არიდება. დეჰუმანიზაცია ეყრდნობა წინამძღვარს
რომ ჰუმანიზებული ან ნაცნობი პირებისთვის ზიანის მიყენება ან მათი მკვლელობა
მნიშვნელოვნად ზრდის თვითგაკიცხვას. ბევრად მარტივია ზიანი მიაყენო (და
მოკლა) უცხოები რომლებიც მოკლებულნი არიან ადამიანურ თვისებებს. „როცა
ისინი დეზუმანიზდებიან, უკვე აღარ განიხილებიან როგორც პიროვნებები

204
გრძნობებით, იმედებით და შფოთვებით არამედ როგორც არაადამიანური ფორმები„
( Bandura , 2004, p. 136 ). უკვე მათ სამართლიანად შეიძლება ეწოდოთ „ველურები„ ,
„მონსტრები„ , „ბინძური მასები„ და ა.შ
პასუხისმგებლობის არიდებაში, ტერორისტებმა შეიძლება თავიანთი ქმედებები
განიხილონ ავტორიტეტული პირების და ლიდერების კარნახიდან გამომდინარე და
არა როგორც საკუთარი პასუხისმგებლობა, ეს მსგავსია მორჩილების დანაშაულისა.
მაშასადამე, ისინი თავს არიდებენ თვითგაკიცხვის რეაქციებს იმიტომ, რომ პირადად
არ არიან პასუხისმგებელნი თავიანთ ქმედებაზე, ისინი მხოლოდ ემორჩილებიან
ბრძანებებს. პასუხისმგებლობის დიფუზია დეინდივიდუალიზაციის კონცეფციის
მსგავსია. ტერორიზმი ხშირად მოითხოვს მრავალი ადამიანის მომსახურებას
ორგანიზაციაში, ყველა მოქმედებს გარკვეული საბოლოო მიზნის მისაღწევად.
ბანდურა ხაზს უსვამს, რომ ყოველი ადამიანი ორგანიზაციაში ასრულებს
დაახლოებით პატარა, ნაწილობრივ სამუშაოს, რაც ცალკე აღებული არის უსაფრთხო
და ყურადღების ცენტრს მიღმა. კოლექტიური იდენტობის გრძნობა ჯგუფის წევრებს
რთავს ნებას გახდნენ საზარელი ქმედებების მონაწილენი, რის შესრულებასაც
ინდივიდუალურად, ისინი ალბათ უარყოფდნენ.

ტერორიზმის ფსიქოლოგიური ბუნება

ტერორიზმის ბუნება ძირითადად ფსიქოლოგიურია. მისი მიზიანია აღძრას

განადგურების შიში და ფსიქოლოგიური სისუსტე სამოქალაქო მოსახლეობაში
(Levant , 2002). დიცლერი (2004 , p. 189) წერს: “ტერორისტული აქტები
განისაზღვრება გავლენის მღალი ხარისხით და განსაკუთრებით მათი
ფსიქოლოგიური ეფექტებით„. ეჭვგარეშე, „11 სექტემბრის თავდასხმამ მიაღწია თავის
მიზანს: შეექმნა გლობალური ფსიქოლოგიური შიშის მდგომარეობა, გაურკვევლობა
და ტერორი“ (Marsella , 2004 , p. 39). ტერორიზმის ფსიქოლოგიური ბუნებიდან
გამომდინარე, ნათელია, რომ ფსიქოლოგია მის გაგებაში, წინაღმდეგობასა და მის

205
მიერ ტრავმატიზების მკურნალობის ეფექტებში დიდ როლს ასრულებს. ჯერ კიდევ
11 სექტემბრის შემთხვევამდე, ფსიქოლოგები გამოხატავდნენ დიდ ინტერესს
ტერორიზმის გამოძიებასა და შესწავლაში. მას შემდეგ, მნიშვნელოვნად გაიზარდა
წიგნების, სტატიებისა და კომენტარების რიცხვი თანამედროვე ტერორიზმის
ფსიქოლოგიურ საფუძვლებზე, ფსიქოლოგების, ფსიქიატრების და სხვა ფსიქიკური
ჯანმრთელობის პროფესიონალთა მიერ.
11 სექტემბრის თავდასხმის შემდგომ, მოზრდილთა 44 % – მა ეროვნულ
კვლევაში განცხადა, რომ გამოსცადეს მნიშვნელოვნად მაღალი სტრესი, 90 %– მა
თქვა, რომ რაღაც დონეზე მაინც მიიღეს სტრესი თავდასხმის შედეგად (Schuster et al.,
2001). თუმცა, ისიც აღსანიშნავია, რომ ეთნიკური ფონი, გენდერი და ასაკი გავლენას
ახდენს ტერორიზმის მიმართ ფსქოლოგიურ რეაქციებზე (Walker & Chesnut , 2003). ამ
კვლევის მრავალი მონაწილე ფიქრობდა რომ აშშ ზედმეტად იყო ჩართული სხვა
ქვეყნების საქმეებში და მათ ამის გამო გაუსწორდნენ. გარდა ამისა, ისინი გრძნობდენ,
რომ აშშ – ს განუვითარდა უსაფრთხოების მცდარი გაგება იმ რწმენით რომ
ტერორისტული დაჯგუფებები არ გაუსწორდებოდნენ იმ პოლიტიკის გამო, რასაც
შეერთებული შტატები იყენებდა სხვა ქვეყნებთან და კულტურულ ჯგუფებთან
მიმართებაში.
მიუხედავად იმისა, რომ ფსიქოლოგები და სხვა ფსიქიკური ჯანმრთელობის
პროფესიონალები უზრუნველყოფენ ფსიქოლოგიურ მომსახურებას ტერორიზმის
უარყოფითი გავლენის მქონე პირებისთვის, თანაბრად მნიშვნელოვანია რომ ვცადოთ
მისი პრევენციაც. აგრესიული სამხედრო ქმედება იშვიათი გამოსავალია, სანამ ის არ
არის გარდაუვალი პასუხი, დოკუმენტირებულ საფრთხეზე ქვეყნისა და მისი
მოსახლეობისთვის. საერთაშორისო ტერორიზმის შემცირება ნაკლებად სავარაუდოა
სანამ ძალადობის გამომწვევ ფესვებს არ მივმართავთ და გამოვასწორებთ. „ეს
მიზეზები ყოველთვის შეიცავს რეალურ ან წარმოსახვით უსამართლობას შემხვედრს
ძირითად ადამიანურ საჭიროებებში ცხოვრების რთულ პირობებთან გამკლავების

206
დროს, დაუცველობას, თვითგამორკვევის ნაკლებობას და სხვისი სოციალური
იდენტობის უპატივცემულობას„ (Wagner & Long , 2004 , p. 219).
ჩვენ ძირითადად ვსაუბრობდით საერთაშორისო ტერორიზმზე და გამოვიყენეთ
მხოლოდ მცირე ილუსტრაცია შიდა ტერორიზმისა, ინდივიდების ან პატარა
ჯგუფების შემთხვევაში. მიუხედავად ამისა, ჩვენს მიერ ხაზგასმული
ფსიქოლოგიური პრინციპები შიდა ტერორიზმსაც ერგება. ისტორიულ და
თანამედროვე დროში შეგვიძლია ვიპოვოთ შემზარავი მაგალითები ასეთი
ტერორიზმისა, ნეო–ნაცისტურ, რადიკალ ენვაირომენტალისტებში და რადიკალ
“მემარჯვენე“ ჯგუფებში.

არსებულ თავზე მუშაობდნენ:

❖ ნუცა კუპრავა-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო

უნივერსიტეტი;
❖ ნინა ფირცხალავა-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ეკა ჯიქიძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტი;
❖ მირანდა ხარაიშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ სოფიო ვიბლიანი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ანა სირაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტი;

207
 რედაქტირება

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

208
 თავი #5-თეთრსაყელოიანთა დანაშაული

თეთრსაყელოიანები წარმოადგენენ მაღალ თანამდებობაზე მომუშავე,

განათლებულ, წარმატებულ, რეალიზებულ, პროფესიონალ, ნიჭიერ ადამიანებს.
ამიტომ უცნაურია რატომ ჩადიან ისინი ისეთ დანაშაულს როგორიცაა თაღლითობა,
ტყუილი, ქურდობა. პასუხი მარტივია: “რადგან მათ აქვთ ამის
შესაძლებლობა/ძალაუფლება“.
სტატისტიკური მონაცემები აჩვენებს, რომ თეთრსაყელოიანთა დანაშაულის
სიხშირე მაღალია. მაგალითად: თაღლითობის სერთიფიცირებულ გამომკვლევთა
ასოციაცია CFE, აღნიშნავს, რომ ა.შ.შ-ს დიდი კომპანიების ყოველწლიური
ფინანსური დანაკარგის 6% (რაც 660 მილიარდ დოლარს შეადგენს), სწორედ
თანამშრომელთა თაღლითობის შედეგია. ასევე აღსანიშნავია, რომ მაღალი კლასის
თაღლითების 46% ირჩევს საშუალო ზომის კომპანიებს და არა საერთაშორისო
კომპანიებს. დღესდღეობით თეთრსაყელოიანთა თაღლითობა მნიშვნელოვან
საფრთხეს უქმნის არამხოლოდ სახელმწიფო სტრუქტურებს, როგორც დიდ ისე
მცირე ბიზნესს. ფაქტია, რომ თაღლითობით გამოწვეული საშუალო წლიური
დანაკარგი შემოსავლების დაახლოებით 5%ია, რაც ნიშნავს იმას რომ მსოფლიო
მასშტაბით ყოველწლიურად $3,7 ტრილიონი დოლარი იკარგება.
მეოცე საუკუნის დასაწყისში კრიმინალური ქცევა ფასდებოდა კლასიკური
პერსპექტივიდან და კრიმინოლოგები მას ძირითადად მიიჩნევდნენ როგორც
ფსიქოლოგიურ, სოციალურ და ბიოლოგიურ პათოლოგიას. მიიჩნეოდა, რომ
დანაშაულებრივ ქცევას ახორციელებდნენ დაბალი სოციალური კლასის
წარმომადგენლები, ღარიბები. მაგრამ კრიმინალის მიმართ თეორიული შეხედულება
პოზიტივისტური თვალსაზრისით შეიცვალა და განვითარდა, როცა 1939 წელს
სოციოლოგმა ედუინ საზერლენდმა (Edwin Sutherland) გამოიყენა ტერმინი
“თეთრსაყელოიანი დამნაშავეები“ ამავე სახელწოდების თავის წიგნში. მან
კრიმინალის აღნიშნული სახე განსაზღვრა, როგორც მაღალი სოციალური სტატუსისა
და პასუხისმგებლობის მქონე პირის მიერ ჩადენილი დანაშაულებრივი ქმედება.

209
თეთრსაყელოიანთა დანაშაულის შესახებ კვლევების შედეგად არსებობს შემდეგი
მონაცემები:
არაძალადობრივი ქმედება-თავდაპირველად აღსანიშნავია, რომ
თეთრსაყელოიანთა დანაშაული არ მოიცავს ძალადობას, ის ორიენტირებულია
ნორმების, კანონების სისხლის სამართლის კოდექსის დარღვევაზე, ოღონდ არა
ძალადობრივი გზით.
რეციდივი-ის რომ თეთრსაყელოიანი თაღლითები შინაგანად არიან
დამნაშავეობისკენ მიდრეკილები მცდარი გავრცელებული აზრია. დაახლოებით 87%
ამ ადამიანებისა პირველად ჩადის დანაშაულს. ჩვეულებრივ, ორგანიზაციაში
მუშაობის დაწყებისას მათ არ აქვთ ამგვარი ქმედების ჩადენის განზრახვა. როგორც
წესი ისინი ხასიათდებიან მაღალი სოციალური სტატუსით, განათლებით და
საზოგადოების წევრებისგან პატივისცემით.
ასაკი-დაახლოებით 50% თეთრსაყელოიანთა დანაშაულისა 31-45 წლის ასაკშია
ჩადენილი. მათი უმრავლესობა მუშაობდა საბუღალტრო, საფინანსო,
აღმასრულებელ ორგანოებში, გარდა ამისა მათ ჰქონდათ მაღალი თანამდებობა და
ძალაუფლება ამ პოზიციებზე.
სქესი-მსოფლიო მასშტაბით მათი უმრავლესობა მამაკაცია.
სამუშაო გამოცდილება-ძველი თანამშრომლები უფრო ხშირად იდენენ ამ ტიპის
დანაშაულს ვიდრე ახალბედები, გამომდინარე იქიდან რომ ისინი უკეთ იცნობენ
გარემოს და სისტემის სუსტ მხარეებს. ბევრი თეთრსაყელოიანი დამნაშავე მრავალი
წლის განმავლობაში ყოველგვარი თაღლითური ქცევის გარეშე მუშაობს კომპანიაში,
მანამ სანამ დანაშაულს ჩაიდენს. 50% შემთხვევებში ეს ადამიანები დაახლოებით 3-10
წლამდე მუშაობდნენ კონკრეტულ ორგანიზაციებში , 25% კი 10 წელზე მეტი.

210
 2007 წელს ჩატარებული კვლევა ეხება თეთრსაყელოიან კრიმინალთა
შეხედულებებს, ის ჩატარდა 45 გამოცდილი პროკურორებისა და ადვოკატების
ინტერვიუირების საფუძველზე, რომლებიც სპეციალიზირდებოდნენ
თეთრსაყელოიანთა დანაშაულის სფეროში (P.H.Bucy; E.P.Formby; M.S. Raspanti;
K.E.Rooney 2007);
კვლევა მოიაზრებდა რომ:
1)თეთრსაყელოიან კრიმინალთა დიდი ნაწილი კატეგორიზდება, როგორც:“
ლიდერი“ ან „მიმდევარი“.
2)თითოეულ კატეგორიაში მოხვედრა არის პიროვნების ინდივიდუალური
ფსიქოლოგიური მახასიათებლის გამოვლინება;
3)დანაშაულის პრევენციის მეთოდები თითოეული კატეგორიისთვის
განსხვავებულია;

კვლევის შედეგები -თეთრსაყელოიანი დამნაშავეები: ლიდერები თუ

მიმდევრები?

მოსაზრება, რომ თეთრსაყელოიანი დამნაშავეები კატეგორიზდებიან ან

ლიდერებად ან მიმდევრებად მხარდაჭერილია ფედერალური აღკვეთის
სახელმძღვანელო პრინციპებით (Federal Sentencing Guidelines). ეს დაფუძნებულია 2
ფაქტორზე: დანაშაულებრივი ქცევა და ბრალდებულის კრიმინალური წარსული.
კატეგორიზაციის მთავარი კრიტერიუმია ვინ არის დანაშაული ინიციტორი და ვინ
მონაწილეობს მასში. გამოკითხულთა 77,8% ადასტურებდა ლიდერებად და
მომდევრებად კატეგორიზაციის სიზუსტეს. მაგრამ მონაწილეები აღნიშნავდნენ,
რომ მიმდევრებსა და ლიდერებს შორის ზღვარი ბუნდოვანია და დამოკიდებულია
გამოძიებასა და ბრალის წარდგენის ხასიათზე. პირობითად შეიძლება მათი
დახასიათება: ერთნი ვინც დანაშაულის სქემას ქმნიან და მეორე კატეგორია, ვინც
მხოლოდ მონაწილეობს დანაშაულებრივი ქცევის განხორციელებაში.

211
 თეთრსაყელოიან დამნაშავეთა მოტივები
„ლიდერების“ მოტივაცია

დამტკიცებულია, რომ სიხარბე არის ძირითადი მიზეზი, რის გამოც ლიდერი

თეთრსაყელოიანი დამნაშავეები ერთვებიან დანაშაულებრივ ქმედებებში. კვლევის
მონაწილე ყველა პროკურორი მოტივებად ასახელებდა ფულს, ფინანსურ სარგებელს
და სიხარბეს. ასევე მიუთითებენ სიამაყეზე, ამპარტავებაზე,
კონკურენტუნარიანობასა და რაციონალიზაციაზე, როგორც კრიმინალური ქცევის
მოტივებზე. კვლევის მონაწილეთა გარკვეული კატეგორია აღნიშნავდა, რომ ლიდერ
კრიმინალებს ეშინიათ ცხოვრების სტილის, სამსახურის დაკარგვისა და
წარუმატებლობის. ამგვარი შიში უიმედობა ქრება და მას ფარავს ინდივიდის
შინაგანი მორალური ორიენტაცია. სხვა თვალსაზრისით, ისინი განიცდიან
თანამდებობრივად მათზე მაღლა მდგომი ინდივიდების ზეგავლენას, რათა მიიღონ
ფინანსური სარგებელი. ინტერვიუს დროს გამოკითხულთა მხოლოდ 5% ასახელებდა
ლიდერი თეთრსაყელოიანების მოტივად ამორალურ და ავ სურვილებსა და
მოთხოვნილებებს.
მაგალითად, განვიხილოთ უოლს პავლო (Walt Pavlo) კრედიტ კოლექციის
მენეჯერი კომპანია „MCI Telecommunications-ში“. მისი მოვალეობა იყო სოლიდური
კომპანიების მიერ აღებული კრედიტების დაბრუნების მონიტორინგი, ეს არ იყო
ადვილი სამუშაო, მოითხოვდა მაღალგანვითარებულ კოგნიტურ უნარებს და
განათლებას. პავლოს ჰქონდა ბაკალავრის ხარისხი ინდუსტრიულ ინჟინერიასა და
მაგისტრის ხარისხი ბიზნესის ადმინისტრირებაში. ის იყო ქერა, სიმპათიური
გარეგნობის, სკოლაში/კოლეჯში წარმატებული სპორტსმენი, ყავდა მეუღლე და ორი
შვილი, ცხოვრობდა პრესტიჟულ უბანში, მდიდრულ სახლში. მას შეექმნა სამსახურის
დაკარგვის საშიშროება, რის გამოს გააყალბა/ „გატეხა“ კომპანიის სადებეტო
„ექაუნთები“ და უკანონოდ მიითვისა 6 მილიონი ა.შ.შ. დოლარი. რის გამოც 1995
წელს დააპატიმრეს, და აღიარა, რომ მისი ქცევის მთავარი მოტივი იყო პრესტიჟის

212
დაკარგვის შიში და სიხარბე. მან ციხეში გაატარა 41 თვე და გამოსვლის შემდეგ, 41
წლის ასაკში გაშორდა ცოლს, ცხოვრობდა მშობლებთან ერთად და ეძებდა სამსახურს.
კვლევის პროცესში გამოკითხეს თავად უოლტ პავლო. მას ჰკითხეს
თაღლითობის მიზეზის შესახებ. მისი თქმით მთავარი მოტივაცია იყო, დიდი
ფინანსური მოგება და ცხოვრების გაუმჯობესების პერსპექტივა.

ლიდერების პიროვნული მახასიათებლები

კვლევის მონაწილეები ასახელებდნენ ლიდერების შემდეგ პიროვნულ

მახასიათებლებს: განათლებულობა, ინტელექტუალურობა, წარმატებულობა,
აგრესიულობა, ნარცისიზმი, ქარიზმატულობა, მიზანდასახულობა, სიეშმაკე,
ცბიერება, ქედმაღლობა, სარისკო ქცევებისკენ მიდრეკილება, სიძუნწე.
დემოგრაფიული მონაცემების შესწავლის შედეგად გამოვლინდა, რომ
თეთრსაყელოიან დამნაშავეთა აბსოლუტური უმრავლესობა არის მამაკაცი,
თეთრკანიანი, საშუალოზე მაღალი კლასის წარმომადგენელი და განათლებული.
ლიდერი თეთრსაყელოიანი დამნაშავის მაგალითია დენის კოზლოვსკი (Dennis
Kozlowvski) კომპანია TYCO-ს აღმასრულებელი დირექტორი. ის დახასიათებულია
როგორც უმაღლესი კლასის ნარცისი, რომელსაც შეეძლო ადამიანებით
მანიპულირებით პირადი მიზნების მიღწევა. ხოლო მეორე მაგალითად განიხილება
ბერნი იბერსი (Bernie Ebbers) კომპანია WorldComის აღმასრულებელი დირექტორი,
ის დახასიათებულია როგორც ამაყი, ამპარტავანი, თავხედი, ფეთქებადი, დამცინავი
ყველას მიმართ.
ედუინ საზერლენდმა გამოიკვლია როგორ მოქმედებს პიროვნული
მახასიათებლები დანაშაულებრივ ქცევაში (Edwin Sutherland 2003). მან გამოყო
შემდეგი მახასიათებლები: კონტროლის საჭიროება, ბულინგი, ქარიზმა, დაცემის
შიში, ჯგუფური ამბიციები, მთლიანობის ნაკლებობა, ნარცისიზმი, სოციალური
სინდისის/პასუხისმგებლობის ნაკლებობა.

213
 კონტროლის საჭიროება-ადამიანები, კონტროლის მაღალი სურვილით,
ხასიათდებიან ასერტიულობით, აქტიურობითა და გადაწყვეტილების მიღების
უნარით. ჩვეულებრივ, ჯგუფურ სიტუაციებში, ისინი იღებენ ლიდერის პოზიციას,
შეუძლიათ მიზნების დასახვა, ჯგუფის მუშაობის წარმართვა ამ მიზნებისკენ,
შეუძლიათ ძალისხმევის განაწილება. მათ აქვთ კონტროლის გარეგანი ლოკუსი
წარუმატებლობის შემთხვევაში.
ბულინგი-სხვა გამოკვლევებმა აჩვენეს, რომ კომპანისს ხელმძღვანელები
ხშირად იყენებენ ბულინგს თავიანთი დაქვემდებარებულების მიმართ, პირადი
მიზნების განხორციელების მიზნით. მაგალითად კომპანია Qwestის აღმასრულებელი
დირექტორი ჯო ნაჩიომ (Joe Nacchio) კომპანიაში შექმნა “შიშის კულტურა“, მომუშავე
პერსონალის თქმით ის ამ გზით ახორციელებდა თავის თაღლითურ გეგმებს და
ვერავინ ბედავდა კითხვის დასმას.
ქარიზმა-ქარიზმა ძირითადად დამახასიათებელია ლიდერებისთვის. სწორედ
ქარიზმა აძლევს საშუალებას მას აკონტროლოს ჯგუფი და შეძლოს „აიძულოს“
ჯგუფის წევრები გაიზიარონ ლიდერის აზრი, მიზნები.
დაცემის შიში-შეიძლება ითქვას ეს იგივეა, რაც დამარცხების შიში.
თეთრსაყელოიან დამნაშავეებს ეშინიათ პროფესიონალიზმისა და ფინანსური
სტატუსის დაკარგვის. ამიტომ მზად არიან განახორციელონ არაეთიკური ქცევები,
რათა შეინარჩუნონ მატერიალური სიმდიდრე, პროფესიული რეპუტაცია,
ძალაუფლება. ამდენად, ნებისმიერი ცვლილება სამუშაო ადგილზე, მათ მიმართავს
თაღლითობისკენ, ქრთამის აღებ-მიცემობისკენ თუ სხვა ტიპის დანაშაულისკენ, რაც
უზრუნველყოფს მათ სტატუს ქვოს შენარჩუნებას.
კორპორაციული წარმატების საჭიროება-მართალია ეს არ არის პერსონალური
მახასიათებელი, მაგრამ კორპორაციული წარმატების საჭიროება წარმოადგენს
თეთრსაყელოიანთა ქცევის ერთერთ წამყვან მოტივს, სურვილს, ინტერესს. ამ
მახასიათებელთან ასევე დაკავშირებულია სიხარბე.

214
 ნარცისიზმი-ავსტრალიელი ფსიქოლოგი გრეის დაფილდი (Grace Duffield)
თეთრსაყელოიანებს ახასიათებს, როგორც ზეამბიციურებს, ძალაუფლების და
კონტროლის მოყვარულებს. აქვთ მაღალგანვითარებული აღმატებულობისა და
ნარცისიზმის გრძნობა. ისინი საკუთარ თავს ვერ აყენებენ სხვის ადგილას, არ
შეუძიათ მოვლენის შედეგების განსაზღვრა სხვისი პოზიციიდან.

“მიმდევრების“ მოტივაცია

მაშინ, როცა ლიდერების მოტივაციაზე ყველა ერთხმად თანხმდება,

მიმდევრების მოტივები არ არის ასე მკაფიოდ ჩამოყალიბებული. ზემოთ აღნიშნულ
კვლევაში გამოვლინდა 4 მთავარი მოსაზრება: 1) მიმდევრები არიან არაასერტული,
სუსტი ადამიანები, რომლებიც „სხვის ჩრდილში არიან“ კრიმინალური ქცევის
განხორციელებისას; 2) მიმდევრები დარწმუნებულები არიან თავიანთი მოსაზრების
მართებულობაში, ხასიათდებიან მაღალი თვითიმედოვნებით და მიჰყვებიან
ლიდერებს, რომელთა მიმართ განიცდიან შიშს ან ნდობას. 3) მიმდევრები ერთვებიან
კრიმინალურ აქტივობებში, რადგან სურთ მიიღონ ფინანსური სარგებელი, მიაღწიონ
მიზნებს და მიიჩნევენ, რომ თუ ლიდერს დაუჭერენ მხარს, ამ გზით
განახორციელებენ თავიანთ ამბიციებს. 4) მიმდევრები მოტივირებულები არიან,
რადგან აქვთ ფინანსური თუ ფიზიკური დანაკარგის შიში.

მიმდევრების პიროვნული მახასიათებლები

მიმდევრების პიროვნულ მახასიათებელთა შორის გამოირჩევა: ნაკლები

აგრესიულობა, ნაკლები თავდაჯერებულობა, პასიურობა, ნაკლები ამბიციურობა,
მიმნდობობა, დაქვემდებარებულობა, სხვათა გადაწყვეტილებების შესრულებისკენ
მიდრეკილება და საკუთარ ქმედებებზე პასუხისმგებლობის აღების ნაკლები

215
ინიციატივა. კვლევის მონაწილეები მიუთითებდნენ, რომ მიმდევრები, როგორც წესი,
არ განიცდიან დანაშაულის გრძნობას, რადგან ისინი მოქმედებენ სხვისი
მითითებებით.

თაღლითობის მოტივაციის კლასიკური თეორიები

თაღლითობის სამკუთხედი

ყველაზე ცნობილი თეორია თაღლითობის მოტივაციასთან დაკავშირებით

განავითარა Donald R. Cressey-მა. მიუხედავად იმისა, რომ ის თავად არ იყენებდა ამ
ტერმინს მის მიერ შემუშავებული მოდელი საყოველთაოდ ცნობილია როგორც
თაღლითობის სამკუთხედი.
ავტორის მიხედვით,გამოიყოფა თაღლითური ქცევის 3 გამომწვევი ელემენტი.
ესენია:
1. შესაძლებლობა;
2. ზეწოლა;
3. რაციონალიზაცია;
იმისათვის რომ ქცევა განხორციელდეს აუცილებელია წარმოდგენილი იყოს
სამივე ელემენტი, თუ რომელიმე ელემენტი აკლია მაშინ თაღლითური ქცევა არ
განხორიცელდება.
შესაძლებლობა არის თაღლითური საქმიანობის სასიცოცხლო ელემენტი.
პოტენციურ თაღლითს შეიძლება ჰონდეს თაღლითობის ჩადენის სურვილი მაგრამ
შესაძლებლობის გარეშე ნაკლებსავარაუდოა მისი განხორციელება.
გამოიყოფა ამ ელემენტის 2 ძირითადი ასპექტი.
I. პოზიცია-პირველია ზოგადი ინფორმაცია, რომელიც გულისხმობს რომ მისი
თანამდებობრივი პოზიციით შეუძლია ისარგებლოს და ითაღლითოს.;

216
 II. უნარი-ასპექტი არის ტექნიკური უნარი რომელიც გულისხმობს იმ
შესაძლებლობებს და უნარს, რომელიც სჭირდება დანაშაულის ჩადენას-მაგალითად
ბუღალტერიული აღრიცხვის ცოდნა, როგორ დაიინოს და შემდეგ გადამალოს
გაფლანგვა, აწარმოოს გაყალბების დაფარვისთვის საჭირო ჩანაწერები და .შ.
შემდეგი ელემენტი არის ფინანსური ზეწოლა, რომელიც შეიძლება იყოს
რეალური ან აღქმული. მაგალითისთვის რეალური ფინანსური ზეწოლა მოიცავს
მოულოდნელ სამედიცინო ხარჯებს ან დიდი ოდენობით დავალიანებას. აღქმული
ფინანსური ზეწოლა კი მოიცავს შემთხვევებს, როდესაც სურთ გაიუმჯობესონ
ცხოვრება და სტატუსი.
მესამე ელემენტი არის რაციონალიზაცია. პოტენციური თაღლითი ამართლებს
დანაშაულს თაღლითობის ჩადენამდე. მაშინაც კი როდესაც სახეზეა შესაძლებლობა
და ფინანსური ზეწოლა ბევრი თაღლითი საჭიროებს თავიანთი ქცევის გამართლებას,
რომ არ გამოჩნდნენ სოციალურად დევიანტურები. უამრავი მათგანი ზოგადად
კანონმორჩილი მოქალაქეა, მორალური სტანდარტების მატარებელი,
რაციონალიზაცია კი არის გასაღები იმისა რომ მიიღოს ჩადენილი. მაგ. ჭირდება
ფული ოჯახისთვის, ფიქრობს, რომ ცუდად ეპყრობა დამქირავებელი, რომ კომპანია
იღებს ძალიან ბევრ ფულს მათი მუშაობის ხარჯზე და ა.შ.

თაღლითობის პრევენცია

თაღლითობის მოტივაციის შესწავალა არამხოლოდ იმის გაგებაში ეხმარება

ორგანიზაციბს თუ რატომ და როგორ ხდება თაღლითობა, არამედ ასწავლის მათ
მიიღონ ის ზომები, რომლებიც თავიდან აგვაცილებს გაყალბებას.
ახალი თანამშრომლების წინა სამსახურეობრივი ისტორიების გაცნობა მხოლოდ
მცირე როლს თამაშობს, რადგან თაღლითების უმრავლესობა ამ ტიპის დანაშაულს

217
ჩადის პირველად. ორგანიზაციებმა უნდა გააცნობიერონ რომ ყველას აქვს
შესაძლებლობა ამ დანაშაულის ჩადენისა და მხედველობაში მიიღონ ეს რისკი.
თაღლითობის სამკუთხედის 2 ელემენტი ზეწოლა და რაციონალიზაცია შინაგან
ფაქტორებად ითვლება და მეტწილად ორგანიზაციის კონტროლს გარეთაა, ამიტომ
ყველაზე დიდი ძალისხმევა მესამე ელემენტზე - შესაძლებლობაზე უნდა
ფოკუსირდეს.
როგორც წესი მენეჯერები პასუხისმგებლები არიან ფართო სპექტრის
ორგანიზაციებზე. ეს ფაქტორი მეტად უბიძგებს მათ თაღლითობისკენ. სათანადო
ზედამხედველობა და ხშირი ვიზიტები სათაო ოფისსში დაეხმარებათ
ორგანიზაციებს თაღლითბის რისკის შემცირებაში , ამავდროულად ეს პროცესი
გავლენას ახდენს რაციონალიზაციის შენცირებაზეც, რადგან მათ მოუწევთ ხშირად
ჩახედონ თვალებში პოტენციურ მსხვერპლს.
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი რომელიც რაციონალიზაციას
უკავშირდება მდგომარეობს შემდეგში:
როდესაც კომპანია ცდილობს ძლიერი, ეთიკური კორპორატიული კულტურის
შენებას რაციონალიზაციის პროცესი რთულდება. იმისათვის რომ შექმნილმა
ეთიკურმა წესებმა რეალურად გავლენა მოახდინონ თანამშრომელთა ქცევებზე
საჭიროა მთელი ორგანიზაცია ერთ გუნდად იყოს შეკრული და თითოეულ წევრს
შორის მჭიდრო კავშირი არსებობდეს.
თამაშრომელბის ფინანსური ზეწოლისგან დაცვა კიდევ ერთი შემაკავებელი
ფაქტორია, მათ არ უნდა დაუსახონ ისეთი ფინანსური მიზნები რომელთა
შესრულება რეალობასაა მოკლებული.
საბოლოო ჯამში კი ყველა ეს პირობა ერთად ღებული ამცირებს
თეთრსაყელოიანთა დანაშაულის რისკებს.

218
 როგორ უნდა დაიცვან თავი კორპორაციებმა თეთრსაყელოიანთა დანაშაულში
დადანაშაულებისგან

არსებობს ერთგვარ რჩევათა კატეგორიები, რომლებიც კომპანიას საშუალებას

მისცემს თავი დაიცვას ბრალის წაყენებისგან:
1. ხელისუფლებასთან თანამშრომლობის მნიშვნელობის
გათვალისწინება;
2. კორპორაციული და ინდივიდუალური საკუთრების განსხვავება;
3. დანაშაულის/დარღვევის გამოძიება და გამოაშკარავება;
გამოკითხულ კორპორატიულ ადვოკატთა 43.6% ადასტურებს კომპანიების
ხელისუფლებასთან თანამშრომლობის მნიშვნელობასა თეთრსაყელოიანთა
დანაშაულის თავიდან არიდებისთვის. ადვოკატთა 46.2% აღნიშნავდა, რომ
კომპანიები ხელისუფლებასთან თანამშრომლობასთან ერთად, უნდა
ახორცხიელებდნენ „ინტერნალურ სტრატეგიას“. ეს სტრატეგია მოიცავს კომპანიის
პროგრამებზე ზედამხედველობას, დამრღვევი პერსონალის გამოაშკარავებას და
დასჯას. ადვოკატების 51.3% ამბობდა, რომ კომპანიებმა აუცილებლად უნდა
გამოადიფერენციროს კომპანია, როგორც მთლიანი და დამრღვევი პერსონალი,
როგორც ინდივიდი. რათა აჩვენონ, რომ თეთრსაყელოიანთა დანაშაული იყო
ერთეული შემთხვევა, ამის შესახებ არ იცოდა კომპანიამ და არ იზიარებდა მას.

219
 ორგანიზაციის მახასიათებლები, რომლებიც განამტკიცებს კრიმინალურ
აქტივობას

კვლევის შედეგად გამოვლინდა 4 ტიპის ორგანიზაცია, რომელიც აძლიერებს,

განამტკიცებს კრიმინალური ქცევის, კერძოდ თაღლითობის გამოვლენის
ალბათობას. ეს კლასიფიკაცია დამყარებულია კორპორაციებში არსებულ პრაქტიკასა
და პოლიტიკაზე.
1. პირველი ტიპის ორგანიზაციაა, ის ორგანიზაცია, რომელიც
იმართება დაბალი პოზიციის მიერ. ამ ორგანიზაციაში ყურადღების ფოკუსი
მიმართულია მოგებისკენ, საქმიანობა ფასდება მხოლოდ მისი ღირებულების
მიხედვით. აღნიშნული ტიპის ორგანიზაციის თანამშრომლების თქმით,
ორგანიზაციაში მსგავსი პოლიტიკა მათ თაღლითობისკენ უბიძგებს;
2. მეორე ტიპის ორგანიზაციად, დასახელებულია ორგანიზაცია, სადაც
თაღლითობა ხდება კომპანიის მართვის გეგმის გაუმართავობის, შეუსაბამობის გამო.
გამოკითხულთა 26.7% აღნიშნავდა, რომ კომპანიაში ძლიერი გეგმის არ არსებობა მას
მიმღებლურს და ლოიალურს ხდის თაღლითობის მიმართ.
3. გამოკითხულთა 31%ის მიხედვით, ორგანიზაციის მესამე ტიპი,
რომელიც აძლიერებს კრიმინალური ქცევის გამოვლინებას ხასიათდება
ორგანიზაციაში დაბალი შინაგანი კონტროლით. როგორც წესი, ამგვარ კომპანიებში
აღმასრულებელი დირექტორი არის სუსტი, არ ხასიათდება ლიდერის თვისებებით,
ხოლო მომუშავე პერსონალი არ არის სატანადოდ კვალიფიციური.
4. 24 % კი მიიჩნევდა, რომ ორგანიზაციათა მეოთხე ტიპს აქვს არა
მყარი, ჩამოუყალიბებელი ორგანიზაციული კულტურა. ამ ორგანიზაციაში
ბუნდოვანია რომელი ქცევაა მისაღები და რომელი მიუღებელი. ამიტომ ამგვარი
კომპანია გაუაზრებლად ქმნის კრიმინალური ქცევის განხორციელების პირობას.

220
 ორგანიზაციის მახასიათებლები, რომლებიც იცავს მას კრიმინალური
აქტივობისგან

გამოკითხულების მიერ დასახელებული დამცავი ფაქტორებია:

ორგანიზაციული კულტურა, ეფექტური შესრულება, ეთიკური გეგმა და ძლიერი
შინაგანი და გარეგანი კონტროლი.
გამოკითხულთა 66% მიიჩნევდა ორგანიზაციულ კულტურასა და კომპანიის
შესრულების გეგმის წარმატებით იმპლემენტაციას დამცავ ფაქტორად
თეთრსაყელოიანთა დანაშაულისგან დაცვისთვის. ეს მოიცავს ანონიმურ ცხელ ხაზს,
თაღლითობის გამოვლენის და დასჯის გამჭვირვალე სისტემას.

კვლევის სხვა შედეგები ტენდენციები

კვლევის 45 მონაწილე აღწერდა თავიანთ გამოცდილებაში არსებულ

თეთრსაყელოიანთა დანაშაულთან დაკავშირებულ ტენდენციებს. გამოვლინდა 4
ძირითადი ტენდენცია:
I. 24 % აღნიშნავდა, რომ თეთრსაყელოიანთა კორპორატიულ დანაშაულს აქვს
გაზრდის ტენდენცია. 11.1%მა დააკონკრეტა, რომ გაზრდის/გავრცელების ტენდენცია
აქვს ბიზნესთან დაკავშირებულ კრიმინალს.
II. შემდეგ ტენდენციად მონაწილეები (პროკურორები) ასახელებდნენ
თეთრსაყელოიანთა დანაშაულის გამოძიების კომპლექსურობას/სირთულეს. ამიტომ
სახელმწიფო აფინანსებს პროკურორების გადამზადების პროექტს. რათა მოხდეს
გამოძიების ახალი მეთოდების სწავლება და დანერგვა.
III. კვლევაში გამოვლენილი მესამე ტენდენცია ეხება თეთრსაყელოიან
დამნაშავეთა გამოძიების პროცესს. მონაწილეები აღნიშნავდნენ, რომ

221
თეთრსაყელოიანთა დანაშაულის გამოძიების პროცესი კომპლექსურია და მოითხოვს
რამდენი ორგანიზაციის, სამსახურის ჩართულობას, ერთობლივ მუშაობას. ამგვარი
სამსახურებია: პოლიცია, ფინანსური გამოძიების სამსახურები, იუსტიციის
დეპარტამენტი, პროკურატურა. მესამე ტენდენცია ეხება სწორედ აღნიშნული
სამსახურების მუშაობას. მონაწილეების თქმით, ჩვეულებრივ, რთულია და ხშირ
შემთხვევაში თითქმის შეუძლებელი, აღნიშნული დეპარდამენტების ერთობლივი
მუშაობა. რაც, ბუნებრივია, ართულებს თეთრსაყელოიანთა დანაშაულის წინააღმდეგ
ბრძოლას.
IV. მეოთხე ტენდენციის მიხედვით, შეიძლება ითქვას, რომ მონაწილეების
აზრით გამოძიების პროცესში რესურსები მიმართულია უფრო მეტად, კრიმინალური
დანაშაულის გამოძიებისკენ, ვიდრე ფინანსური დანაშაულის გამოძიებისა და მის
წინააღმდეგ ბრძოლისკენ.

არასრულწლოვან დამნაშავეთა ფსიქოლოგიური თავისებურება

ანტისოციალური ქცევების ნაწილს (ქურდობა, ნარკოტიკების მოხმარება,

ფიზიკური დაზიანების მიყენება), რომელიც გულისხმობს არა მხოლოდ სოციალურ
ღირებულებებთან, არამედ კანონთან დაპირისპირებას, ეწოდება დელინკვენტობა.

222
არასრულწლოვანს, რომელიც ახორციელებს დელინკვენტურ ქცევას, ლეგალური
სისტემებში მოიხსენიებენ, როგორც კანონთან კონფლიქტში მყოფ ბავშვს.

არასრულწლოვანთა დანაშაულის შესწავლის მნიშვნელოვნობას განაპირობებს

ის ფაქტი, რომ მოზარდობის პერიოდში, ანტისოციალური ქცევა საკმაოდ
გავრცელებულია და ნორმალური განვითარების თანმხმლებ მოვლენადაც კი
ითვლება, ამიტომ, რთულია ერთმანეთისაგან გამიჯნო, ასაკობრივი პრობლემა და
კრიმინალური ქცევის ჩამოყალიბების საფუძვლები. სამეცნიერო საზოგადოებაში
ფართოდ გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, სამართალდარღვევათა
რაოდენობის მიხედვით, არასრულწლოვნები საზოგადოების ყველაზე მოწყვლადი
ჯგუფია. 15-დან 19 - წლამდე პირები უფრო ხშირად ხვდებიან სამართალდამცავ
სისტემებში, ვიდრე პოპულაციის სხვა ასაკობრივი ჯგუფის წარმომადგენლები
(Richards, K., 2011; Moffitt, 1993). გარდა ამისა, რაც უფრო ადრეულ ასაკში ვლინდება
დელიკვენტური ქცევა, მით უფრო იზრდება შანსი იმისა, რომ იგი შენარჩუნდება
ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში, რაც ასაბუთებს ადრეულ ასაკში პრევენციის
მნიშვნელობას (Moffitt, 1993).

კანონთან კონფლიქტში მყოფი ბავშვის ქცევასთან დაკავშირებით, ყველაზე

საინტერესო დისკუსია ეხება პრობლემური ქცევის წარმოქმნის მიზეზებს. რისკ-
ფაქტორები, რომლებიც საფუძვლად უდევს პრობლემურ ქცევას შეიძლება იყოს
საკმაოდ მრავალფეროვანი. როგორც წესი, მხოლოდ ერთი ფაქტორი კი არ იწვევს
პრობლემურ ქცევას, არამედ რამდენიმე ფაქტორის კომბინაცია (Duncan, 2000).

პრობლემური ქცევის გამომწვევი რისკ-ფაქტორები

1. ინდივიდუალური ფაქტორები - მაღალი ქცევითი აქტივობა და ქცევის

შეკავების მექანიზმების სისუსტე, დაბალი ინტელექტი, ჰიპერაქტივობა, მორალური

223
განვითარების დაბალი დოენ, სოციალური უნარ-ჩვევების დეფიციტი,
კონცენტრაციის პრობლემები, მოუსვენრობა, აგრესია და სხვ.;

2. ოჯახური ფაქტორები - მშობელსა და ბავშვს შორის ურთიერთობის

ნაკლებობა (ჩარევის, კონტროლის უქონლობა), ძალადობა ან ქრონიკული
უყურადღებობა ბავშვის მიმართ, კონფლიქტური სიტუაცია ოჯახში, მშობლების
გაშორება, მძიმე ფინანსური მდგომარეობა, მშობლების ფსიქიკური ჯანმრთელობის
პრობლემები, ანტისოციალური ქცევები ოჯახში. მოცემული ჩამონათვალიდან
უმეტესობა შეიძლება გავაერთიონოთ ცნების- „ძალადობა ოჯახში”- ფარგლებში.
ძალადობა ოჯახში და ადამიანის უფლებების დარღვევა თანამედროვე
საზოგადოების ერთ-ერთი ყველაზე მტკივნეული საკითხია. ოჯახი არის ის გარემო,
რომელიც ყველაზე მეტად განსაზღვრავს ბავშვისა და მოზარდის ფსიქო-ემოციურ
განვითარებას. შესაბამისად, ოჯახი წარმოადგენს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან რისკ ან/და
დამცავ ფაქტორს ბავშვისა და მოზარდის განვითარებაში.

სკოლისა და საზოგადოების ფაქტორები - სკოლაში ახლო ურთიერთობების

დამყარების უუნარობა, სკოლის ხშირი გაცდენა, სკოლიდან გარიცხვა, დაბალი
აკადემიური მოსწრება, დაბალი აკადემიური მოტივაცია და მისწრაფებები,
დეზორგანიზებული სკოლა, დეზორგანიზებული უბანი, დელიკვენტი ჯგუფების
სიმრავლე, იარაღის/ნარკოტიკების ხელმისაწვდომობა;

გარემო ფაქტორები (მაკრო დონეზე) - სიღარიბე, ძალადობის მედიით გაშუქება,

ზოგადად, „ღარიბი” სამოქალაქო გარემო.

კანონთან კონფლიქტში მყოფი ბავშვის ფსიქოლოგიური მახასიათებლები

არასრულწლოვნების მიერ ჩადენილი დანაშაულების უმრავლესობისთვის

დამახასიათებელია ასაკობრივი თავისებურების შესაბამისი მოტივები, როგორებიც
არის:

224
 • სტაბილური განწყობების არარსებობა;
• მოვლენების არასწორი ინტერპრეტირება;
• მაღალი მოწყვლადობა ჯგუფის ნორმების მიმართ და იმპულსურობა;

ესაა მოზარდობის ასაკისათვის დამახასიათებელი თავისებურებები, რომლებიც

აუცილებლად უნდა გაითვალისწინონ სამართალწარმოების პროცესში.

არასრულწლოვანი დამნაშავეების ქცევას აქვს თავისი სპეციფიკა:

ცხოვრებისეული გამოცდილების სიმცირე, თვითკრიტიკულობის დაბალი დონე,
ცხოვრებისეული პირობების მრავალმხრივი შეფასების არარსებობა, მაღალი
ემოციური აღგზნებადობა, შთაგონებადობა, მიმბაძველობა, დამოუკიდებლობის
გრძნობის გამოხატული განცდა, ნეგატივიზმი, აღგზნებისა და შეკავების სისტემის
არასრულყოფილება, გამოხატული ყურადღება სქესობრივ საკითხებზე.

კანონთან კონფლიქტში მყოფი ბავშვები ფსიქოლოგიური მახასიათებლები,

მეცნიერული შესწავლის მიზნით, სამ ძირითად ჯგუფად არის დაყოფილი:

1. სოციალური უნარ-ჩვევების დეფიციტი გულისხმობს შემდეგს - ამ

ახალგაზრდებს არ შესწევთ უნარი, იყვნენ კონსტრუქციულები კრიტიკულ
სიტუაციებში, კონსტრუქციულად გამოხატონ უკმაყოფილება, მართონ ბრაზი,
თავიდან აიცილონ თანატოლთა უარყოფითი ზეგავლენა, თქვან უარი ისე, რომ არ
გაანაწყენონ სხვა ადამიანები. სწორედ ამ უნარების დეფიციტის გამო მათი ცხოვრება
სავსეა კონფლიქტებით.

2. სოციალურ-მორალური განვითარების დაყოვნება - ხშირ შემთხვევაში

მოზარდის ანტისოციალური საქციელი განპირობებულია სოციალურ-მორალური
განვითარების დაყოვნებით. ადრეული ბავშვობის გავლის შემდეგ შემორჩენილია
ჯერ კიდევ მოუმწიფებელი ანუ ზედაპირული მორალური განსჯა და გამოხატული
ეგოცენტრიზმი.

225
 3. სოციალურ-შემეცნებითი დამახინჯება (ე.წ. აზროვნების შეცდომები)
ანტისოციალური ქცევის მქონე მოზარდებს ახასიათებთ გარკვეული შეცდომები
აზროვნებაში, ეგოცენტრული მიკერძოება და თვითკონტროლის დაბალი დონე.

მოზარდთა ფსიქოლოგიური თავისებურებების შესახებ ცნობილია, რომ ისინი:

➢ არიან იმპულსურები;
➢ რეაგირებენ „აქ და ამჟამად“ პრინციპით
➢ არ ფიქრობენ შედეგზე;

სოციალურ-შემეცნებითი დამახინჯებები, რამდენიმე ფორმით ვლინდება:

1. საკუთარ თავზე ორიენტაცია (თვითცენტრირებულობა)

არის აზროვნების ძირითადი შეცდომა, რომლის ამოსავალი წერტილია

ეგოცენტრული მიკერძოებულობა, ამ დროს საკუთარი მოთხოვნილებების,
სურვილების, საჭიროებების, განცდების ისეთ რანგში აყვანა ხდება, რომ სხვისი
კანონიერი შეხედულებები და უფლებები არც კი განიხილება.

საკუთარ თავზე ორიენტირებულ მოზარდს აქვს შეგრძნება, რომ ის

უფლებამოსილია, ჰქონდეს ყველაფერი, რაც უნდა და ნებისმიერი წინააღმდეგობა
განიხილება, როგორც სასტიკი უსამართლობა და ძლიერი ფრუსტრაციის საფუძველი
ხდება.

2. უარესის მოლოდინი - სხვისგან მტრული განზრახვის მოლოდინი

ყოველგვარი საფუძვლის გარეშე; ყველაზე ცუდი სცენარის დაშვება; განსაკუთრებით
საყურადღებოა ის შემთხვევები, როცა ახალგაზრდას აქვს უარესის მოლოდინი
საკუთარ თავზე (შესაძლებლობებზე, მომავალზე), რის შედეგადაც მისი ქცევა
დესტრუქციულია, უფრო საკუთარი თავისათვის, ვიდრე სხვებისთვის.

3. სხვისი დადანაშაულება - ანტისოციალური ქმედებისას დანაშაულის

სხვა წყაროსათვის მიწერა, განსაკუთრებით სხვა პიროვნებისათვის, ჯგუფისათვის, ან

226
დანაშაულის მიზეზად საკუთარი უხასიათობის, სიბრაზის, თუნდაც სიმთვრალის
მიჩნევა. სხვისი დადანაშაულება შეიძლება იქამდეც კი მივიდეს, რომ მსხვერპლი
ძალადობის ღირსად და ლეგიტიმურ სამიზნედ ჩაითვალოს - „ყველა ადამიანი
თვითონ იკლავს საკუთარ თავს“ ან „ერთი კვირის წინ მეც დამაყაჩაღეს“ და სხვ.

სხვაზე გადაბრალებით ადამიანს აქვს განცდა, რომ ამით მისი ბრალეულობა

მცირდება. არასრულწლოვანი დამნაშავე მზად არის, თავი აღიქვას არა მოძალადედ,
არამედ მსხვერპლად, ხშირად დამნაშავეები ჩადენილ დანაშაულს აღიქვამენ,
როგორც მათ მიმართ ჩადენილი „უსამართლობის“ გამოსწორებას.

1. მინიმალიზაცია/იარლიყის შეცვლა - მოზარდები ხშირად მათ მიერ

ჩადენილის მინიმალიზაციას ცდილობენ, მაგალითად, ვანდალიზმი ფასდება
როგორც „ცუღლუტობა“, „ბავშვური სიცელქე“ და სხვ. აზროვნების ამ ტიპის შეცდომა
თითქოს ეხმარება ადამიანს, გაანეიტრალოს სინდისის ქენჯნა, შეამციროს
ბრალეულობის განცდა და თვითგვემა: „ისეთი არაფერი მომხდარა, კი არ მოვიპარე
მანქანა, უბრალოდ გავისეირნე“, „დიდი რამე - ყველა იპარავს!“

არსებულ თავზე მუშაობდნენ:

❖ მარიამ ნანაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო

უნივერსიტეტი;
❖ ქეთი ქავთარაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ მარიამ რევიშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ თორნიკე ჩიხლაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ნიკა ქრისტესიაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

227
 ❖ ქეთი გეგეჭკორი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ნინა ტატანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ თინათინ ბანძელაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

რედაქტირება

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

228
 თავი #6- ამერიკული მიდგომა საგამოძიებო ინტერვიუირების
მიმართ-რეიდის ტექნიკა

გამოკითხვის 9 საფეხურიან ტექნიკას ვუტარებთ შევიწროებულ წრეს იმ

პირებისა, რომლებმაც გაიარეს წინა 2 ეტაპი (ფაქტების და მონაცემების ანალიზის და
ქცევითი ანალიზის ინტერვიუ) და კვლავაც მიიჩნევიან სავარაუდო
ბრალდებულებად. როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, ის შედგება 9 საფეხურისაგან,
რომლებიც ლოგიკური თანმიმდევრობით არიან განლაგებული. პროცესი იწყება
სავარაუდო ბრალდებულის პირდაპირი პოზიტიური დადანაშაულებით და
სრულდება მტკიცებულებითი მნიშვნელობის აღიარების მოპოვებით.

პირდაპირი პოზიტიური დადანაშაულება

გამოკითხვის ამ ეტაპზე პირი უნდა მოხვდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ

გამომძიებელი სათანადოდ დარწმუნდებულია პირის საქმეში მონაწილეობაში, ანუ
პირის მიმართ იარსებებს ფაქტები და ინფორმაციები, რომ მან ჩაიდინა დანაშაული
(აქ საუბარი არაა ბრალის წარდგენის მტიკცებულებათა სტანდარტზე). 9 ეტაპიანი
გამოკითხვა ხორციელდება მას შედეგ, რაც ფაქტები შესწავლილი და
გაანალიზებულია, ყველა სავარაუდო პირი გამოკითხულია და შეფასებულია იმის
მიხედვით, თუ რა ხელმისაწვდომობა, მოტივაცია, ალიბი და ა.შ. შეიძლებოდა
ჰქონოდათ საქმესთან დაკავშირებით. მას შემდეგ, რაც ამ პროცესის შედეგები
საფუძვლიანი ვარაუდის საშუალებას მოგცემთ კონკრეტული პიროვნების საქმეში
ჩართულობის შესახებ, გამოკითხვის პროცესიც იწყება. აუცილებელია ამ ეტაპზე
პირი იყოს დეტალურად შესწავლილი ყველა ხელმისაწვდომი საშუალებით.
დემოგრაფიული მონაცემების გარდა, მნიშვენლოვნია ინფორმაციის მოპოვება პირის

229
პროფესიის, წარსულის , მისი ოჯხახური მდგომარეობის განათლებისს და სხვა
რელევანტური დეტალების შესახებ.

ზემოთ ნახსენები, ზოგადი გამოკითხვის (ქცევითი ანალიზის ინტერვიუს)

დასრულების შემდეგ, გამომძიებელი ცოტა ხნით უნდა გავიდეს ოთახიდან.
დაბრუნებისას მას ხელში უნდა ეჭიროს საქაღალდე (საქმის მასალები).
გამომძიებელი უნდა დადგეს გამოსაკითხი პირის პირდაპირ და დამაჯერებელი
მანერითა და ხმის ტემბრით აცნობოს მისი ბრალეულობის შესახებ. ძირითადი
ტექსტი უნდა იყოს მოკლე, ზუსტი და ცალსახა, მაგალითად ასე: „გიო, მე ხელში
მაქვს მასალები მაღაზიის ქურდობის ფაქტზე, სადაც იკვეთება, რომ შენ ხარ ის
ადამიანი, ვინც მაღაზია გაქურდა“ (თუ გამომძიებელი ამას საჭიროდ ჩათვლის,
შესაძლებელია, რომ ზოგად გამოკითხვასა და 9 საფეხურიან გამოკითხვის ტექნიკას
შორის იყოს უფრო ხანგრძლივი პერიოდიც. მაგალითად, ზოგადი გამოკითხვა პირს
ჩაუტარდეს წინა დღეს, ხოლო გამოკითხვის 9 საფეხურიანი ტექნიკა მომდევნო
დღეს).

გამოკითხვისას პირთან ასეთი მიმართვა შეიძლება მხოლოდ იმ

შემთხვევაში, როდესაც პირის დანაშაული ძალიან მკაფიოდ იკვეთება
(დასაბუთებული ვარაუდის მტკიცებულებათა სტანდარტი) და გვაქვს
შესაძლებლობა, რომ მიუხედავად გამოკითხვის შედეგებისა პირის მიმართ დაიწყოს
სისხლისამართლებრივი დევნა.

იმ შემთხვევაში, როდესაც გამომძიებელს სურს, რომ იყოს ნაკლებად

პირდაპირი, (როდესაც მტკიცებულებების სიმცირეა), მან შეიძლება თქვას: „გიო,
გამოძიებით დადგინდა რომ პირველი გამოკითხვისას პოლიციას სიმართლე არ
უთხარი ქურდობის ფაქტთან დაკავშირებით“.

ამ მიმართვის შემდეგ, გამომძიებელი მომენტალურად აკეთებს პაუზას, რათა

შეაფასოს პირის ქცევითი რეაქცია მოსმენილ განცხადებაზე. პირი, რომელიც ტყუის,
ჩვეულებრივ, თვალებს დაბლა ხრის, იცვლის სკამზე ჯდომის პოზას და გვთავაზობს

230
ისეთ ბუნდოვან უარყოფის ტექსტს, როგორიც არის, მაგალითად „არც კი ვიცი, რაზე
ლაპარაკობ“. მეორეს მხრივ, უდანაშაულო პირი, რომელიც შეცდომით იქნა
მიჩნეული სავარაუდო ბრალდებულად, გადმოიწევა სკამის წინა მხარეს, დაამყარებს
პირდაპირ ვიზუალურ კონტაქტს გამომძიებელთან, გამოავლენს ლეგიტიმური შოკის
განცდას ან შეიძლება განრისხდეს კიდეც. უდანაშაულო, დამნაშავისგან
განსხვავებით, უპასუხებს ძალიან პირდაპირი და სპონტანური ფორმით, რომ
გამომძიებელი ცდება, მაგალითად, „არ მაინტერესებს რას ამბობს თქვენი გამოძიების
შედეგები. მე არ მომიპარავს ფული“. არცერთ შემთხვევაში, არცერთი ტიპის პასუხმა
პოლიციელს არ უნდა შეუშალოს ხელი გამოკითხვის გაგრძელებაში. მან გამოსაკითხ
პირს უნდა უპასუხოს იმავე განცხადების ხელახლა განმეორებით, შემდეგ გადადოს
საქაღალდე გვერდზე, დაჯდეს გამოსაკითხი პირის პირისპირ და თქვას: „გიო, აქ
არავითარი ეჭვი არ არსებობს, რომ შენ ხარ ადამიანი, რომელმაც აიღო ფული. მე
მინდა, რომ შენთან ერთად დავჯდე და ვნახო, შეგვიძლია თუ არა ამ ყველაფრის
გამოსწორება“. ამ განცხადებისა და მისი თანმხლები მოქმედების, სკამზე დაჯდომის
შემდეგ, გამომძიებელი აკეთებს გადასვლას ემპათიური და გამგებიანი პიროვნების
მანერაზე.

ამ ეტაპზე, არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება გამოსაკითხ პირთან

მტკიცებულებების დემონსტრირება და პოლემიკაში შესვლა. შესაძლებელია
გამოსაკითხმა პირმა დასვას შემხვედრი კითხვები მაგ: ,,ვინ მადებს ხელს?“, ,,რითი
მიმტკიცებ?“ და ა.შ. ამიტომ ასეთ კითხვებზე უკუკავშირის მიწოდებას მოერიდეთ
და გააგრძელეთ თქვენი გეგმა.

თემის განვითარება/წარდგენა

შემდეგ ეტაპს წარმოადგეს თემის განვითარების ეტაპი, რომელიც არის

ყველაზე მნიშვნელოვანი და ხანგრძლივი ეტაპი.

231
 მას შემდეგ, რაც გამომძიებელი დაჯდება, მან უნდა დაიწყოს გარკვეული
სახის მორალური მსჯელობა, პირის მოქმედების შესახებ. ამ ტიპის მსჯელობას
ეწოდება თემის განვითარების/წარდგენის ეტაპი. როგორც წესი, დამნაშავე პირი
საკუთარ მოქმედებაზე მორალურ პასუხისმგებლობას გადააბრალებს სხვა ადამიანს
ან რაიმე გარემოებას. თემის განვითარების პროცესი ეფუძნება ადამიანის ბუნების
ბაზისურ ასპექტს - ადამიანთა უმრავლესობა ცდილობს შეამციროს საკუთარი
პასუხისმგებლობის საკითხი, თავიანთი ქცევის სხვა რამეზე ან ვინმეზე
გადაბრალების გზით.

მნიშვნელოვანია, რომ გამომძიებელმა წარმოაჩინოს გამგებიანი და

ემპათიური დამოკიდებულება იმ მიზნით, რომ მოიპოვოს პირის ნდობა.
გამომძიებელი გამოსაკით პირს სთავაზობს სხვადასხვა „თემებს“, რომლებიც მიზნად
ისახავს დანაშაულის ჩადენით გამოწვეულის მორალური სიმძიმის შემსუბუქებას და
საშუალებას აძლევს დამნაშავე პირს, რომ მოიპოვოს „მორალური პატიება“
დანაშაულის ჩადენისათვის (შეინარჩუნონს „სახე“/საკუთარი პიროვნება).
გამომძიებლის მიერ თემის სათანადოდ განვითარების შემთხვევაში, დანაშაულის
ჩამდენმა პირმა, შეიძლება, საკუთარ თავზე აიღოს ფიზიკური პასუხისმგებლობა
დანაშაულზე და ამავე დროს, შეამციროს ამ დანაშაულის სერიოზულობა და შინაგანი
დადანაშაულების განცდა. ამგვარი მიდგომები ყველაზე ეფექტურია ემოციურ
ადამიანებთან, ასევ იმ პირებთან, რომლებმაც პირველად ჩაიდინეს დანაშაული ან არა
აქვთ ჩამოყალიბებული კრიმინალური ცნობირება (აქვთ სირცხვილის, სინანულის
და დანაშაულის განცდა). შესაძლებლობა იმისა, რომ დამნაშავემ შეიმსუბუქოს
დანაშაულის განცდა ამგვარი „მორალური მიტევების გზით“, არის ყველაზე ძლიერი
ფაქტორი სრული აღიარების მოსაპოვებლად.

გამომძიებლის მიერ შეთავაზებული თემები უნდა ემთხვეოდეს და აქედან

გამომდინარე, აძლიერებდეს თავად დამნაშავის არგუმენტებს, რომელსაც ის იყენებს

232
საკუთარი ქცევის გამართლებისთვის, ამიტომ აუცლებელია, რომ პირი, ვისაც ამ
სტუქტურით ვუტარებთ გამოკითხვას, კარგად გვყავდეს შესწავლილი.

რეიდის ტექნიკაში შემუშავებულია თემის განვითარების გარკვეული

ალტერნატივები, რომლებიც იყოფა ემოციურად სტაბილურ (არაემოციური) და
არასტაბილურ(ემოციური) პირებთან გამოყენების მიხედვით.

თემის განვითარება-წარდგენა ემოციურ გამოსაკითხ პირებთან.

რეკომენდირებულია, რომ გამომძიებლის მიერ გამოყენებულ თემაში
გათვალისწინებული იყოს პიროვნების პიროვნული მახასიათებლები. ქვემოთ
მოცემული თემები რეკომენდირებულია ემოციური დამნაშავისათვის.

უთხარით გამოსაკით პირს, რომ ყველა, ვინც კი ამგვარ სიტუაციაში ან

პირობებში მოხვდებოდა, იგივენაირ დანაშაულს ჩაიდენდა-ეს ქმნის დამნაშავის
ქცევის ნორმალიზების (ნორმალურად წარმოჩენის) ეფექტს და გამომძიებლის
მხრიდან მისი მისამართით გამოვლენილ აშკარა სიმპათიის განცდასთან ერთად,
აადვილებს სამომავლოდ აღიარების მოპოვების პროცესს.

დამნაშავეს, განსაკუთრებით კი ემოციური ტიპისას, მნიშვნელოვან შვებასა და

სიმშვიდეს მიანიჭებს დამკითხველის დასტური, რომ ნებისმიერ სხვა ადამიანსაც
იგივე პირობებსა და გარემოებებში შესაძლოა იგივე ქმედება ჩაედინა.
დამკითხველის დასტურისგან მოგვრილი ეს სიმშვიდე მას დამატებით სტიმულს
აძლევს იმისთვის, რომ კიდევ უფრო მეტი შვება განიცადოს აღიარებითი ჩვენების
მიცემის მეშვეობით. თანამგრძნობი გამომკითხველი იმასაც მოახერხებს, რომ ასეთ
მდგომარეობაში მყოფ ეჭვმიტანილს გადაავიწყოს ადრინდელი დარდი დანაშაულის
აღიარების სამართლებრივი შედეგების შესახებ.

ეცადეთ, რომ შეამციროთ გამოსაკითხი პირის დანაშაულის განცდა, მის მიერ

ჩადენილი ქცევის მორალური მნიშვნელობის მინიმიზაციით/სერიოზულობის
შემცირებით-ამის გაკეთებისთვის საჭიროა, გამომძიებელმა გამოსაკითხ პირს

233
აუხსნას, რომ ბევრი ადამიანი გაცილებით უფრო მძიმე დანაშაულს სჩადის, ვიდრე
მან ჩაიდინა. ეს ამცირებს პირის დაძაბულობას დანაშაულის ირგვლივ საუბრის
დროს. გამომძიებელი არწმუნებს დასაკითხ პირს, რომ მისი მოქმედება უჩვეულო
მოვლენას კი არ წარმოადგენს, არამედ მსგავსი რამ ხშირად ხდება, ე.წ. „ნორმალურ“
და პატივცემულ პიროვნებათა შორისაც კი. ეს სავარაუდო ბრალდებულს უბიძგებს
განსაკუთრებულად „სამარცხვინო“ ტიპის ქმედების აღიარებისკენ. მისი სიმორცხვე
მინიმუმამდე იქნება დაყვანილი.

კვლევები აჩვენებს, რომ მინიმიზაცია განსაკუთრებით კარგად მუშაობს,

როდესაც საქმე გვაქვს სქესობრივ დანაშაულთან, აგრეთვე ის გამოიყენება სხვა ბევრი
ტიპის დანაშაულთანაც.

შესთავაზეთ გამოსაკით პირს მის მიერ ჩადენილი დანაშაულის მორალურად

გასამართლებელი არგუმენტი-ეს მიდგომა გულისხმობს დანაშაულის ჩამდენი პირის
ქცევის გადაბრალებას გარეშე მიზეზებზე, ე.წ. საპატიებელი მიზეზების მოძიებას.
მაგალითად, იმის თქმას, რომ 1. დანაშაულის ჩადენა ალკოჰოლის ან ნარკოტიკული
საშუალებების ზემოქმედების ქვეშ ყოფნის ბრალია; 2. პირს რეალურად
განზრახული არ ჰქონდა, რომ რაიმე ზიანს მიაყენებდა დაზარალებულს და
ყველაფერი რაღაც შემთხვევით მოხდა. მთავარი მიზანი გახლავთ, პირის მიერ თვით-
ბრალდების შემცირება/დანაშულის გაადვილება. ეს მიდგომა უფრო დამყოლს ხდის
გამოკითხვის შემდგომ ეტაპზე, როდესაც უკვე საუბარი მიმდინარეობს დანაშაულის
აღიარებაზე. იმისათვის, რომ ამ ტექნიკამ იმუშაოს, მორალურად გასამართლებელი
არგუმენტი უნდა იყოს რეალისტური და კონკრეტული პიროვნების
შეხედულებებისა და ფასეულობებთან თავსებადი (პირის წიასწარი შეწავლა).

სხვისი დადანაშაულება, როგორც საშუალება დანაშაულის ჩამდენი პირის

მიმართ სიმპათიის/მხარდაჭერის გამოვლენის-ამ მიდგომის მიხედვით, თუ
დანაშაულზე პასუხისმგებლობა გადაბრალდება თავად მსხვერპლს, მის თანმხლებ
პირს ან სხვა ვინმეს, ეს გააადვილებს პირის მიერ დანაშაულის აღიარების პროცესს.

234
ამ ტექნიკის უპირატესობა ის გახლავთ, რომ, ზოგადად, ადამიანებს ყოველთვის
ჰყავთ ობიექტები, ვისთვისაც დანაშაულის გადაბრალება შეუძლიათ. გამომძიებელი,
სწორედ, ასეთ ობიექტებს ეყრდნობა, კონკრეტული საქმიდან გამომდინარე.

მსხვერპლის გაკიცხვა -მსხვერპლის გაკიცხვა გულისხმობს იმას, რომ

გამომკითხველმა დამნაშავეთა დაკითხვის პროცესში განავითაროს ის თემა, რომ
ძირითადი ბრალი ან მისი რაღაც ნაწილი მაინც იმისთვის, რაც ეჭვმიტანილმა
ჩაიდინა, მსხვერპლს ეკისრება.

მაგალითისთვის ავიღოთ შემთხვევა, როდესაც კაცს ბრალად ედება ცოლის

მოკვლა. გამოძიების შედეგად ცნობილი ხდება, რომ წლების განმავლობაში
სავარაუდო ბრალდებულს ცოლი ცუდად ექცეოდა. დამკითხველმა უნდა გაკიცხოს
მისი ცოლი ასეთი ქცევისთვის და წამოაყენოს თვალსაზრისი, რომ მან საკუთარი
ქცევით გამოიწვია მკვლელობის შემთხვევა.

თანამონაწილის გაკიცხვა-თანამონაწილის გაკიცხვის მეთოდის გამოყენება

კარგად არის ნაჩვენები შემდეგ შემთხვევაში, რომელშიც საკუთრების მფლობელს
ცეცხლის გაჩენა ბრალდებოდა: ეჭვმიტანილმა დიდი ფული ჩადო კერძო
საკუთრების პროექტში, რომლის დასრულებისას გამოჩნდა, რომ ის ფინანსური
მარცხისთვის იყო განწირული. ამ საკუთრებას მეთვალყურეობდა მუშა, რომლის
გონებრივი შესაძლებლობები შეზღუდული იყო. საეჭვო წარმოშობის ხანძრის
შემდეგ, რომლის შედეგადაც მაღალ ფასად დაზღვეული, უზარმაზარი შენობა
განადგურდა, მუშამ გამომძიებლებთან დაკითხვაზე აღიარა, რომ მეპატრონის
თხოვნით იმ ადგილს ცეცხლი მან წაუკიდა. ამ აღიარების საფუძველზე და იმ
მტკიცებულებით, რომ ცეცხლის გაჩენა წამქეზებლურ ხასიათს ატარებდა, მეპატრონე
დააპატიმრეს. თავდაპირველად ის უარყოფდა თავის ბრალს, მაგრამ მას შემდეგ, რაც
დამკითხველმა გამოიყენა თანამონაწილის გაკიცხვის მეთოდი, ეჭვმიტანილმა
აღიარა, რომ შენობის დაწვის იდეა მას ეკუთვნოდა.

235
 ვიღაცის გაკიცხვა, ვისაც კი შეიძლება, სავარაუდოდ, რაიმე ხარისხით
დაეკისროს კონკრეტული დანაშაულის ჩადენისთვის პასუხისმგებლობა-
მსხვერპლთა და თანამონაწილეთა გარდა, სხვებიც არიან, რომელთა გაკიცხვაც
შესაძლოა სარგებლის მომტანი აღმოჩნდეს. ზოგჯერ, დამკითხველმა შესაძლოა
შედეგი მიიღოს მთავრობისა და საზოგადოებისთვის ბრალის დადებით ისეთი
სოციალური და ეკონომიკური პირობების არსებობის დაშვებისთვის, რომლებიც
ხელს უწყობენ ისეთი დანაშაულის ჩადენას, რომელშიც ეჭვმიტანილია
ბრალდებული. სხვა შემთხვევებში ეჭვმიტანილის ქმედებისთვის მისი მშობლებიც კი
შეიძლება იყვნენ დადანაშაულებულნი.

ცოლის მკვლელობაში ბრალდებულის დაკითხვისას, დამკითხველმა ამ მიზნით

მისი ცოლის ნათესავები გაკიცხა, რომლებიც მათ ოჯახურ საქმეებში ერეოდნენ.
დამკითხველმა მათ დააბრალა ეჭვმიტანილის პირად ცხოვრებაში არეულობის
შეტანა.

სავარაუდო ბრალდებულის სიამაყის გრძნობაზე ზემოქმედება, მისი შექებით-ამ

ტექნიკის არგუმენტაცია რთული არ არის, ვინაიდან ნებისმიერ ადამიანს სიამოვნებს,
როდესაც აქებენ და მოსწონთ. ეს მიდგომა ხელს უწყობს რაპორტის
დამყარებას/ნდობის მოპოვებას გამომძიებელსა და გამოსაკითხ პირს შორის.
მოცემული ტექნიკა კარგად მუშაობს საშუალო ან საშუალოზე დაბალი განათლების
მქონე პირებთან და ასევე, მათთან, ვინც ნაკლებად აღიარებულია საკუთარ
სოციალურ გარემოში.

სხვა ადამიანთაგან მოწონების მიღებისკენ სწრაფვა და ამით ტკბობა ძირითადი

ადამიანური თვისებაა, იქნება ეს პროფესიული საქმიანობა თუ ჩვეულებრივი,
ყოველდღიური ცხოვრება. ის პირები, რომლებიც დანაშაულებრივ საქმიანობაში
არიან ჩართული, განსაკუთრებით კი ისინი, ვინც მარტო მოქმედებენ, შესაძლოა
იშვიათად იყვნენ ქათინაურების ობიექტები, მაგრამ მათაც იგივე და შესაძლოა,
უფრო დიდი, ვიდრე ვინმე სხვას, ყურადღებისა და გარკვეული მდგომარეობის ქონის

236
მოთხოვნილება აქვთ. აქედან გამომდინარე, დაკითხვის მსვლელობისას,
დამკითხველსა და დამნაშავეს შორის ქმედითი სიახლოვის დამყარებას შესაძლოა
მნიშვნელოვანწილად შეუწყოს ხელი ქებამ და აღიარებამ.

წარმოიდგინეთ, რომ პირი იკითხება, როგორც სავარაუდო ბრალდებული

მანქანის გატაცების, გაზის სადგურის გაძარცვისა და მისი მორიგე თანამშრომლის
მკვლელობის საქმეში. ვთქვათ, პოლიციის საპატრულო მანქანა გაეკიდა გატაცებულ
ავტომობილს, მაგრამ შემდეგ დიდი მანძილით ჩამორჩა მას, რადგან პოლიციელები
საფრთხეში ვერ ჩააგდებდნენ უდანაშაულო ქვეითებსა და მძღოლებს. გატაცებული
მანქანის მძღოლს ეს, რა თქმა უნდა, არ ანაღვლებდა და გადამეტებული სიჩქარის
მეშვეობით შეძლო გაქცევა. მსგავს შემთხვევებში, შესაძლოა შედეგის მომტანი
აღმოჩნდეს შემდგომში დაკავებული მძღოლისადმი შემდეგნაირი მიმართვა: „დავით,
იმ ოფიცრებმა, რომლებიც შენს მანქანას მისდევდნენ, მითხრეს, რომ მათი
მრავალწლიანი საქმიანობის მანძილზე არადროს უნახავთ, რომ მანქანა ასეთ
მანევრებს ასრულებდეს. ის მართლა ორ ბორბალზე ხაზავდა წრეებს.“

მინიშნება იმაზე, რომ შესაძლებელია პირის საქმეში მონაწილეობის შესახებ

მოსაზრებები იყოს გადაჭარბებული/რეალობას აცდენილი-გამომძიებელი არწმუნებს
გამოსაკით პირს, რომ შესაძლებელია მსხვერპლმა გადააჭარბა დანაშაულში მისი
მონაწილეობის საკითხი. გამომძიებელი უხსნის გამოსაკით პირს, რომ ზოგადად
მსხვერპლი ყველაფერს მძაფრად აღიქვას იმას, რაც თავს გადახდა. გამოსაკითხი
პირის მხრიდან ეს აღიქმება ძლიერ შემამსუბუქებელ სტიმულად, ამიტომ უჩნდება
სურვილი ნაწილობრივ მაინც ისაუბროს დანაშაულის შესახებ, რაზეც შემდეგ უნდა
დაშენდეს აღიარებითი ჩვენება.

გამომკითხველმა უნდა უთხრას სავარაუდო ბრალდებულს, რომ მიუხედავად

იმისა, რომ ბრალდება საფუძვლიანია, არსებობს გადაჭარბების ალბათობაც, და რომ
სიმართლის დადგენა შეუძლებელია მომხდარის შესახებ თავად ბრალდებულის
ვერსიის მოსმენის გარეშე. მაგალითად, როდესაც საქმე ეხება ქურდობას ან ფულის

237
მითვისებას, დამკითხველმა შეიძლება სავარაუდო ბრალდებულს რეალურად
დაკარგული თანხის ოდენობაზე ბევრად მეტი დაუსახელოს, როგორც
მსხვერპლისგან მიღებული ინფორმაცია და ამ გზით მიიღოს მისგან აღიარებითი
ჩვენება ნამდვილად მოპარული თანხის დასახელების მეშვეობით.

გამოსაკითხი პირის დარწმუნება იმაში, რომ კრიმინალური აქტივობის

გაგრძელება მის ინტერესებში არ შედის-ეს თემა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია
ისეთ პირებთან, ვინც პირველად ჩაიდინა დანაშაული. გამომძიებელმა უნდა
დაარწმუნოს პირი, რომ ჩადენილი ქცევაზე პასუხისმგებლობის აღება
მნიშვნელოვანია იმისათვის, რომ თავიდან აიცილოს მომავალში სერიოზული
სირთულეები. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, გამოსაკითხ პირს ვეუბნებით, რომ
აღიარებით მას შეუძლია ისწავლოს საკუთარ შეცდომებზე და თავი დააღწიოს
სერიოზულ პრობლემებს აქ და ამჟამად.

დანაშაულებრივი კარიერის განმავლობაში, ბევრ სამართალდამრღვევს უჩნდება

საქმიდან გასვლისა და გამოსწორების სურვილი. ასეთი რამ უფრო ხშირად
ახალგაზრდა ან იმ ზრდასრული დამნაშავეების შემთხვევაში ხდება, რომლებიც
პირველად სჩადიან დანაშაულს ან ახალი დაწყებული აქვთ დანაშაულებრივი
საქმიანობა. ასეთი სურვილი სამართალდამრღვევის მარცხის დროს იჩენს ხოლმე
თავს, როდესაც მას ბრალი ედება ან დაკავებულია და აქედან გამომდინარე,
ჩადენილი ქმედებისთვის პასუხისგება უწევს. ასეთ დროს, ეჭვმიტანილზე ადვილად
შეიძლება ზემოქმედების მოხდენა დანაშაულებრივი საქმიანობის შედეგებისა და
მისი გაგრძელების უაზრობის აღნიშვნის მეშვეობით, განსაკუთრებით მაშინ, თუ
დანაშაული არ არის ძალიან მძიმე ხასიათის და თუ დამნაშავეს არ აქვს
კრიმინალური საქმიანობისა და პოლიციასთან ურთიერთობის მრავალწლიანი
გამოცდილება. მსგავს გარემოებებში, ეჭვმიტანილი შესაძლოა დაარწმუნოთ, რომ
მისთვისვე სასიკეთოა, რომ ადრევე დააკავეს, რადგან ამ გამოცდილებით მომავალში
ბევრ უსიამოვნებას აიცილებს თავიდან.

238
 თემის განვითარება არაემოციურ გამოსაკითხ პირებთან-არაემოციური
დამნაშავე ცდილობს თავიდან აიცილოს დაკითხვის პროცესში ემოციური
ჩართულობა; ის თავს განაცალკევებს გამომკითხველის სიტყვებისა და
მოქმედებებისგან. თავდაცვის ეს ფორმა ზემოთ განხილულ თანაგრძნობით თემებს
არაეფექტურს ხდის.

არაემოციური დამნაშავე ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით დაკითხვას

აღიქვამს, როგორც გამძლეობის შეჯიბრს და თავის ნებისყოფას გამომკითხველის
გამძლეობას უპირისპირებს. ამ ტიპის დამნაშავისთვის დაკარგული ღირსება ან
შერცხვენა ისეთივე მძიმე გადასატანია, როგორც სამსახურის დაკარგვა ან
პატიმრობის მისჯა. გამომკითხველის გულწრფელობის ან სანდოობის მიუხედავად,
არაემოციური დამნაშავე ეჭვის თვალით უყურებს ნებისმიერს, ვინც მას დახმარებას
შესთავაზებს ან ვინც მისი ნდობის მოპოვებას შეეცდება. ამის გამო თანაგრძნობის
გამოყენება, დანაშაულის გადაჭარბება ან მისთვის სხვა პირთა გაკიცხვა არის თემები,
რომლებიც, ცალკე აღებული, აღიარებითი ჩვენების მიღებასთან მიმართებაში
ნაკლებად გამოიღებს შედეგს.

ემოციურად სტაბილურ/ნაკლებად მგრძნობიარე დამნაშავეებთან თემის

განვითარების ტექნიკებია:

ა) ეცადეთ, რომ გამოიჭიროთ გამოსაკითხი პირი საქმისათვის არსებითად

უმნიშვნელო ტყუილის თქმაში. მას შემდეგ, რაც გამოსაკითხ პირს გამოიჭერთ
საქმესთან დაკავშირებულ ტყუილში, მნიშვნელობა არა აქვს რამდენად არსებითია ეს
ტყუილი საქმისათვის, ის აღმოჩნდება ფსიქოლოგიურად წამგებიან პოზიციაში.
ამგვარი „გამოჭერის“ შემდეგ, მან ორმაგი ძალისხმევა უნდა დახარჯოს, რათა
გამომძიებელი დაარწმუნოს საკუთარი ნათქვამის სისწორეში („ცრუს“ ეფექტი).
გამომძიებელს უნდა ახსოვდეს, რომ თითქმის ყოველთვის არსებობს დრო და
სიტუაცია, როდესაც ადამიანი შეიძლება არამიზნობრივად იტყუებოდეს საქმის
ზოგიერთი ასპექტის შესახებ, მიუხედავად იმისა, ეს პირი ნამდვილად არის თუ არა

239
დამნაშავე. ამის მაგალითია ცრუ ალიბის დასახელება, რადგან პიროვნებას არ უნდა
გაამხილოს სად იმყოფებოდა დანაშაულის ჩადენის დროს.

სავარაუდო ბრალდებული, რომელიც გამოძიების პერიოდში მომხდარი

რომელიღაც თანმდევი ასპექტის შესახებ ტყუილის თქმაში “გამოიჭირეს”, დიდ
დასაყრდენს კარგავს; ამის შემდეგ, როგორც კი ეჭვმიტანილი შეეცდება
დამკითხველის დარწმუნებას იმაში, რომ სიმართლეს ლაპარაკობს, მას ნებისმიერ
წამს შეიძლება შეახსენონ, რომ სულ ცოტა ხნის წინ ის სიმართლეს არ ამბობდა.
თუმცა, ეჭვმიტანილს არავითარ შემთხვევაში არ უნდა უთხრათ „შენ ერთხელ
მომატყუე, და შემდეგშიც მომატყუებ“. ტყუილის თქმის შეხსენება თავაზიანი
ფორმით უნდა მოხდეს, და არა საყვედურის ფორმით.

ბ) ეცადეთ, რომ პირმა როგორმე დაუკავშიროს საკუთარი თავი დანაშაულს

(მაგალითად, დანაშაულის ადგილს ან მსხვერპლს). ეს ტექნიკა შეიძლება
გამოყენებულ იქნას, როგორც სხვა თემის ნაწილად, ასევე მათგან განცალკავებულად.
გამომძიებელი ცდილობს დაითანხმოს პირი, რომ ის იყო შემთხვევის ადგილზე ან ამ
ადგილთან ახლოს, აქვს შემთხვევითი კავშირები დანაშაულთან, იცნობს მსხვერპლს
და ა.შ. ეს უნდა მოხდეს დაკითხვის დასაწყისში, რათა პირმა ბოლომდე ვერ
გააცნობიეროს რა მოჰყვება შემდეგში მის თანხმობას დანაშაულთან გარკვეული
შემთხვევითი კავშირის შესახებ.

გ) იდეის შეთავაზება, თითქოს ამ მოქმედების უკან არ იდგა კრიმინალური

განზრახვა. გამომძიებელი მიანიშნებს პირს, რომ დანაშაული შეიძლება იყო
შემთხვევით ან უფრო მეტად თავდაცვის მიზნით ჩადენილი, ვიდრე განზრახვით. ამ
ტექნიკის მიზანი გახლავთ ის, რომ პირი დავარწმუნოთ აღიაროს დანაშაულში
ფიზიკური მონაწილეობა, თუმცა მინიმუმამდე დავიყვანოთ მისი მხრიდან
კრიმინალური განზრახვის არსებობა. დამნაშავე პირისთვის ეს მომხიბვლელი
შემოთავაზებაა, რადგან შემთხვევით ან უყურადღებობით ჩადენილი დანაშაული

240
ნაკლებ სასჯელს იმსახურებს. ამასთან ერთად, უდანაშაულო პირისთვის
მიუღებელია, თუნდაც კრიმინალური განზრახვის არარსებობის პირობებში აღიაროს
მონაწილეობა ისეთ მოქმედებაში, რომელთანაც არაფერი აკავშირებს. აქედან
გამომდინარე, დამნაშავე პირი ამ თემას უფრო დიდი ალბათობით მიიღებს, ვიდრე
უდანაშაულო.

დ) ეცადეთ დაარწმუნოთ პირი, რომ საქმეში მისი მონაწილეობის უარყოფის

არანაირი შანსი არ არსებობს

ამ ნაწილში გამომძიებელი მიანიშნებს გამოსაკით პირს, რომ საქმეში არსებული

ყველა მტკიცებულება მის ბრალეულობაზე მეტყველებს და ამიტომ სრულიად
უნაყოფოა დანაშაულის უარყოფის მცდელობა. ამ ტექნიკის ეფექტურობა
დამოკიდებულია გამომძიებლის უნარზე, თუ რამდენად შეუძლია მას ზოგადად
პირის დარწმუნება იმაში, რომ მტკიცებულებები ნამდვილად საკმარისია მის
დამნაშავედ ცნობისათვის. გამომძიებლის განმარტებით, საკმარისი
მტკიცებულებების არსებობის გამო, ამ დაკითხვის ერთადერთი მიზანია, რომ პირს
მიეცეს შესაძლებლობა თავისი პოზიციიდანაც განმარტოს მოვლენის არსი, რათა
დაფიქსირდეს რაიმე შემამსუბუქებელი გარემოება, ასეთის არსებობის შემთხვევაში.
ეს ტექნიკა არ გულისხმობს კონკრეტული მტკიცებულებების დემონსტრირებას.
პირის დარწმუნება უნდა მოხდეს ზოგადი საუბრიდან და მსჯელობიდან
გამომდინარე.

ე) თანამონაწილეების დაპირისპირების იმიტირება.

როდესაც დანაშაულში რამდენიმე პირი მონაწილეობს, ყველა მათგანი

შფოთავს, რომ რომელიმე მათგანი აღიარებს ყველაფერს, რათა მოიპოვოს
უპირატესობა სასამართლოს თვალში და მიიღოს სასჯელის შემსუბუქება.
დამნაშავეთა შორის ორმხრივი უნდობლობით გამოწვეული შიში შეიძლება

241
გამოყენებულ იქნეს თემის განვითარების ნაწილში, როგორც „თანამონაწილეების
დაპირისპირების იმიტირება“. იმიტაციის მთავარი არსი გახლავთ ის, რომ ერთ-ერთ
თანამონაწილეს, სასურველია ჯგუფის ლიდერს, ვამცნოთ, რომ მისმა
თანამზრახველმა აღიარა დანაშაული და ამდენად აზრი ეკარგება მის უარყოფას.
რადგან ეს თემა დიდწილად გულისხმობს სიცრუეს დამკითხველის მხრიდან, ის
გამოყენებული უნდა იქნას უკიდურეს შემთხვევაში, მხოლოდ მას შემდეგ, რაც სხვა
ხელმისაწვდომი თემები ვერ მოიტანს სასურველ შედეგს.

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, თემის განვითარება-

წარდგენის ეტაპი, შეიძლება ითქვას, რომ ყველაზე რთულ ეტაპს წარმოადგენს.
გამომძიებელი ამ დროს საუბრობს მონოლოგის რეჟიმში და ეს ეტაპი შიძლება
გაგრძელდეს რამდენიმე საათსაც კი.

თემის სწორად შერჩევა არის გადამწყვეტი ფაქტორი ამ ეტაპის წარმატებით

ჩასატარებლად, ხოლო თემის შინაარსის სისწორე კი დამოკიდებულია რამდენად
კარგად გვყავს შესწავლილი გამოსაკითხი პირი.

თემის წარდგენის ეტაპზე შესაძლებელია მოხდეს თემის შინაარსის ცვლილება,

როდესაც გამოკითვის პროცესში გამომძიებელი ხვდება, რომ თემა ,,არ მუშაობს“. ამ
დროს ყველაფერი დამოკიდებულია გამომძიებლის ოსტატობაზე, ბუნებრივად
მოახდნოს თემის ცვლილება, ისე რომ გამოსაკითხ პირს არ დარჩეს გამარჯვების
განცდა.

უარყოფის მართვა

გამოკითხვის პირველ საფეხურებზე, გამოსაკითხი პირი ძალიან იშვიათად ზის

და უსმენს გამომძიებელს წყნარად. ჩვეულებრივ, ის ცდილობს მტკიცებულებების
უარყოფას. თითქმის ყველა დამნაშავე თუ უდანაშაულო, ცდილობს უარყოს

242
მონაწილეობა საქმეში. რაც უფრო ხშირად უარყოფს გამოსაკითხი პირი საქმეში
მონაწილეობას, მით უფრო ძნელი ხდება მისთვის, რომ საბოლოოდ თქვას
სიმართლე. ამის გამო, გამომძიებელი ძალიან კარგად უნდა დააკვირდეს გამოსაკითხ
პირს და წინასწარ განჭვრიტოს, როდის აპირებს ის უარყოფას და არ მისცეს ამის
საშუალება.

დამნაშავე ხშირად, უარის თქმამდე ითხოვს ნებართვას, რომ ილაპარაკოს,

ასეთი ფრაზით: „შეიძლება რაღაც ვთქვა?“ ან „თუ საშუალებას მომცემთ, ვიტყვი...“.
თუ ამ სიტუაციაში გამომძიებელი მას რამის თქმის საშუალებას მისცემს, ის იტყვის
:“მე ეს არ გამიკეთებია“. იმ დროს, როცა გამოსაკითხი პირი ასეთი შეკითხვით
მოითხოვს ლაპარაკის დაწყებას, გამომძიებელმა ამის საშუალება არ უნდა მისცეს და
განაგრძოს თემა. ასეთი მომენტი შეიძლება რამდენჯერმე განმეორდეს გამოკითხვის
განმავლობაში, მაგრამ ზოგადი კანონზომიერების მიხედვით, დამნაშავე პირის
უარყოფის მცდელობა თანდათან სუსტდება. ზოგიერთ შემთხვევაში, დამნაშავეები
გადაინაცვლებენ ხოლმე თავდაცვის პოზიციიდან (უარყოფა თავდაცვის მიზნით)
იმაზე, რასაც თავად აღიქვამენ, როგორც შეტევის ტაქტიკას - შეპასუხებას.

უდანაშაულო პირი, როგორც წესი, არ ითხოვს საუბრის ნებართვას მაშინ,

როდესაც რაიმეს თქმა სურს. ნაცვლად რაიმე ეტიკეტის ნორმის გათვალისწინებისა,
ის დაუყონებლივ და ცალსახად აცხადებს, რომ აბსოლუტურად არაფერ კავშირში არ
არის ამ დანაშაულთან. უდანაშაულოს მიერ უარყოფა დროში უფრო დიდხანს
გრძელდება, უფრო მეტიც, შესაძლებელია, მას ჰქონდეს მცდელობა, რომ თავად
აკონტროლოს გამოკითხვის პროცესი. მოვლენების ამგვარად განვითარების
შემთხვევაში, გამომძიებელმა უნდა დაიწყოს საკუთარი პოზიციის შეცვლა და ძიება
წაიყვანოს შემდეგი მიმართულებით, კერძოდ, გამოსაკითხი პირის ეჭვით, ვის
შეიძლებოდა ჩაედინა დანაშაული. ეს დაგეხმარებათ გამოსაკითხი პირისათვის იმის
ახსნაში, თუ რატომ უსვამენ მას შეკითხვებს. უდანაშაულო გამოსაკითხმა პირმა

243
ძალიან იშვიათია, რომ უარყოფის საფეხურზე უკან დაიხიოს. როგორც წესი, ის
ინარჩუნებს ურყევ პოზიციას საკუთარი უდანაშაულობის დაცვასთან დაკავშირებით.

წინააღმდეგობების დაძლევა (არგუმენტები)

მას შემდეგ, რაც გამოსაკითხი პირი მიხვდება, რომ საქმეში მონაწილეობის

უარყოფის მცდელობა მისი მხრიდან წარუმატებელია, ის, როგორც წესი, ცდილობს,
რომ დაამყაროს კონტროლი გამოკითხვაზე ისეთი დაბრკოლების (არგუმენტების)
შემოტანით, რომელიც მისი აზრით დაადასტურებს მის უდანაშაულობას,
მაგალითად: „ასეთ რამეს არასდროს გავაკეთებდი - მე მომწონს ჩემი სამსახური“ ან
„ასეთი რამის გაკეთება არ მჭირდება - საკმარისი ფინანსური შესაძლებლობები მაქვს
იმის გასაკეთებლად, რაც მჭირდება“.

გამოსაკითხი პირის მიერ არგუმენტების მოშველიება არის იმის ინდიკატორი,

რომ გამომძიებელი სწორ გზას ადგას. გამომძიებელი გამოსაკითხი პირის მიერ
მოყვანილ არგუმენტებს ისე იღებს, როგორც სიმართლეს. გამომძიებლის პასუხი
უნდა იყოს იმის ჩვენება, თითქოს ის ეთანხმება გამოსაკითხი პირის მიერ მოყვანილ
არგუმენტს. ამის შემდეგ, გამომძიებელმა გამოსაკითხი პირის მიერ მოყვანილი
არგუმენტი უნდა აქციოს საკუთარ უპირატესობად, თემის შემდგომი
განვითარებისათვის. მაგალითად „გიო, მე მჯერა, რომ შენ მართლა გიყვარს
სამსახური. ეს ჩემს შენდამი კარგ დამოკიდებულებას კიდევ უფრო ამყარებს. ვიცი,
რომ კარგი თანამშრომელი ხარ, რომელმაც უბრალოდ შეცდომა დაუშვა,
გარემოებებმა გაიძულეს გზიდან გადახვევა“.

წინააღმდეგობების უმრავლესობა, რომელსაც გვთავაზობენ დანაშაულის

ჩამდენი პირები, შეიძლება, გარკვეულ ჯგუფებად დავყოთ:

1. ემოციური წინააღმდეგობები(არგუმენტები)

244
 „ასეთი რამის გაკეთების ძალიან შემეშინდებოდა (ვინერვიულებდი)“
„მე ის მიყვარს“, „მე მიყვარს ჩემი სამსახური“
„ვერასდროს მივაყენებ ვინმეს ზიანს“

2. ფაქტობრივი წინააღმდეგობები(არგუმენტები)
,,მე იარაღიც კი არ მაქვს“; „იმ დღეს იქ საერთოდ არ ვყოფილვარ“; „არც კი
ვიცნობ მას“;
„ეს შეუძლებელია, რადგან იქ ძალიან კარგი დაცვის სისტემაა“; „მე არც კი ვიცი
ასეთი რამეები როგორ კეთდება“; „ფული არ მჭირდება, საკმაოდ კარგი ხელფასი
მაქვს“;

3. მორალური წინააღმდეგობები
„მე მორწმუნე ვარ და ასეთი მოქმედებები ჩემს რელიგიას ეწინააღმდეგება“;
„მე ასე არ გავუზრდივარ ჩემს მშობლებს“; „ადამიანი, რომელიც ამგვარ რამეს
ჩაიდენდა, ნამდვილად ავადმყოფია“.

ასეთი ტიპის წინააღმდეგობები უდანაშაულობის ძალიან სუსტი არგუმენტია,

იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც შეიძლება გარკვეულწილად სიმართლეც იყოს.
არცერთ შემთხვევაში, გამომძიებელი არ უნდა ეკამათოს გამოსაკითხ პირს მის მიერ
მოყვანილი წინააღდეგობების გამო, რამდენად მოულოდნელი ან გამაღიზიანებელიც
არ უნდა იყოს ის. გამომძიებელმა ნებისმიერი ასეთი წინაღმდეგობა ისე უნდა
მიიღოს, თითქოს ამას ელოდა. გამომძიებლის ამგვარი რეაქცია ნეგატიურად
იმოქმედებს გამოსაკითხი პირის მოტივაციაზე. ის საკუთარ წინააღმდეგობას
აღიქვამს, როგორც უშედეგოს, არაეფექტურს.

245
 თუ გამომძიებლის მცდელობა წინააღმდეგობის (არგუმენტების) დაძლევასთან
დაკავშირებით წარმატებული აღმოჩნდება, მაშინ, დიდი ალბათობით, გამოსაკითხი
პირი ფსიქოლოგიურად დანებდება და დაიწყებს ფიქრს მოსალოდნელი სასჯელის
შესახებ.

გამოსაკითხი პირის ყურადღების მოპოვება

ამ ეტაპის დასაწყისში, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ვესაუბრებით დამნაშავე პირს.

უდანაშაულო პირთან გამოკითხვა ,,უარყოფის მართვის“ ეტაპის შემდეგ აღარ უნდა
გრძელდებოდეს იმ შემთხვევაში, თუ გამომძიებელი სწორად ფლობს და
ახორციელებს ამ ტექნიკას. უდანაშაულო პირს არ მოჰყავს საწინააღმდეგო
არგუმენტები იმგვარად, როგორც ამას, ჩვეულებრივ, აკეთებს დამნაშავე, მაგრამ ის
არის ძალიან მტკიცე უარყოფის სტადიაზე.

წინააღმდეგობის(არგუმენტაციის) სტადიის შემდეგ, გამოსაკითხი პირი ხშირად

ხდება ჩაფიქრებული, უმოტივაციო და ჩუმი. ძირითადად, ის გამომძიებელს აძლევს
საშუალებას, რომ იყოს დომინანტი, თვითონ კი გამოეთიშება პროცესს. გამოძიების ამ
საფეხურზე ყველაზე მნიშვნელოვანია, რომ გამომძიებელმა მიიპყროს გამოსაკითხი
პირის ყურადღება და წარმართოს ის თემის მოსმენის მიმართულებით.
გამომძიებლის მიერ გამოსაკითხი პირის ყურადღების მიპყრობის მთავარი მიზანია,
რომ პირს არ მიეცეს საშუალება ფოკუსირდეს და იფიქროს სასჯელზე, რადგან
სასჯელზე ფიქრი მხოლოდ განამტკიცებს მის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას, რომ
უარყოს დანაშაული.

ერთ-ერთი ტექნიკა პირის ყურადრების მისაპყრობად არის ფიზიკური

დისტანციის შემცირება გამომძიებელსა და გამოსაკითხ პირს შორის. ვიდრე ამ
პროცედურის დეტალებს აღვწერდეთ, მნიშვნელოვანია მოკლედ გადავავლოთ
თვალი პიროვნული სივრცის კონცეფციას. ყველა ადამიანს თავის გარშემო აქვს

246
გარკვეული სივრცე, რომლის უახლოეს დისტანციას პიროვნებიდან გარეთ, ეწოდება
ინტიმური ზონა. ამ ზონაში კომფორტულია მხოლოდ პარტნიორის ან ახლო
მეგობრის დაშვება. თუ უცხო ადამიანი არღვევს ინტიმურ სივრცეს, ეს ქმნის
დისკომფორტისა და დაძაბულობის განცდას. ინტიმურის შემდეგ სივრცეს უწოდებენ
პერსონალურ ზონას, რომელშიც მიმდინარეობს კომუნიკაცია ახლობელ ადამიანებს
შორის. შემდეგია სოციალური ზონა და ბოლოს საჯარო ზონა. ახლობელ ადამიანებს
შორის კომუნიკაცია ამ ბოლო ორ ზონაში იშვიათად მიმდინარეობს.

გამოკითხვის დასაწყისში გამომძიებელი ჩვეულებრივ იკავებს სოციალური

ზონით გათვალისწინებულ დისტანციას გამოსაკითხ პირთან. დაკითხვის
მსვლელობასთან ერთად, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც გამომძიებელი შენიშნავს,
რომ გამოსაკითხი პირი დამშვიდდა, მზერა გადაიტანა იატაკზე და ზოგადად
იგრძნობა წინააღმდეგობის გაწევის ნაკლები მოტივაცია, მიზანშეწონილია, რომ
ფრთხილად გადასწიოს თავისი სკამი წინ და მიუახლოვდეს გამოსაკითხი პირის
ინტიმურ ზონას. გამომძიებლის მიახლოვება იპყრობს გამოსაკითხი პირის
ყურადღებას. მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება ვერ აცნობიერებდეს ფიზიკური
დისტანციის შემცირებას მასსა და გამომძიებელს შორის, პირი მაინც გრძნობს
განსხვავებას. ჩვეულებრივ ის მზერას გადაიტანს იატაკიდან (ან სხვა წერტილიდან)
გამომძიებელზე, რაც მიანიშნებს, რომ გამოსაკითხი პირის ფიქრების ფოკუსი
დაუბრუნდა გამომძიებლის მოქმედებასა და ლაპარაკს (ამ დროს, რა თქმა უნდა,
თემის წარდგენა გრძელდება).

გამოკითხვის ამ ეტაპზე გამომძიებლის ვერბალური ამოცანაა (ის, რაზეც უნდა

ისაუბროს), რომ ხაზი გაუსვას არჩეული თემის საკვანძო ელემენტებს და დაიწყოს
კავშირის აგება ამ თემიდან შესაძლო ალტერნატიული კომპონენტებისაკენ.

გამოსაკითხი პირის პასიური განწყობილების მართვა

247
 მას შემდეგ, რაც გამომძიებელი მიიპყრობს გამოსაკითხი პირის ყურადღებას და
გააგრძელებს ზეწოლას თემის ძირითადი ელემენტებით, დიდი ალბათობით, ის
შეეჩეხება მდგომარეობას, როდესაც გამოსაკითხი პირი არა თუ მხოლოდ არ უსმენს
რას ეუბნებიან, არამედ მარცხს განიცდის. ამ საფეხურზე, შემთხვევათა
უმრავლესობაში, გამოსაკითხი პირი აცნობიერებს მისი უარყოფისა თუ
წინააღმდეგობების გაწევის მცდელობების არაეფექტურობას და ძირითადად, ეგუება
იმ ფაქტს, რომ სიმართლის თქმა გარდაუვალია.

გამოკითხვის ამ საფეხურზე, გამოსაკითხმა პირმა შეიძლება გამოავლინოს რამე

სენტიმენტალური. ნაცვლად იმისა, რომ დავტოვოთ გამოსაკითხი პირი მარტო
საკუთარ განცდებთან, გამომძიებელმა უნდა უთანაგრძნოს მას და დაეხმაროს
სიტუაციისაგან გამოსვლის მოძებნაში. ხშირ შემთხვევაში, ამ ეტაპზე გამოხატული
ემოციები სინდისი ქენჯნის მანიშნებელია.

ამ საფეხურზე დამარცხებისა და სინანულის განცდა აუცილებელი არ არის

ტირილში გამოიხატებოდეს. ასე იშვიათად ხდება. ძირითადი არავერბალური
ინდიკატორები, რომლებიც მიანიშნებს ამგვარ მდგომარეობაზე, არის - ჩამოშვებული
თავი და მხრები, მოშვებული ფეხები და გაშტერებული/არამიზანმიმართული მზერა.
ზოგადი გამოხატულების მიხედვით, პირი არის პასიური, ჩამოშვებული და
შეიძლება, დეპრესიულიც.

იმისათვის, რომ დამნაშავეობის შესახებ დაშვება კიდევ უფრო გარდაუვალი

გახდეს, გამომძიებელმა უნდა გააძლიეროს თემის წარმოდგენა და კონცენტრირდეს
ქმედების ფსიქოლოგიურად გამართლების ცენტრალურ არგუმენტებზე. მაგალითად,
შეიარაღებულ ყაჩაღობის დროს, სადაც ცენტრალური თემა ვითარდება მძიმე სოციო-
ეკონომიური პირობების ირგვლივ, დანაშაულებრივი ქმედების გამართლების
ცენტრალური არგუმენტი შეიძლება გადმოიცეს შედარებით უფრო მძაფრად.

მას შემდეგ, რაც გამომძიებელი გაიმეორებს თემის ცენტრალურ წინადადებას,

მან უნდა გააგრძელოს ემპათიური მანერის დემონსტრირება და ამით უბიძგოს

248
გამოსაკითხ პირს აღიარებისაკენ. შეიძლება გამოიყენოს გარკვეული ჟესტებიც,
მაგალითაც ხელის მხარზე დადება.

ალტერნატიული შეკითხვის დასმა (ალტერნატივების შეთავაზება)

ალტერნატიულ შეკითხვაში გამომძიებელი სთავაზობს გამოსაკითხ პირს

მამხილებელ გარემოებებთან დაკავშირებულ ორ ასპექტს შორის არჩევანს. ორივე
ალტერნატივა დანაშაულის მამხილებელია, თუმცა სიტყვებით ისეა
ფორმულირებული, რომ ერთი იცავს პიროვნების მორალურ რეპუტაციას, ხოლო
მეორე მიანიშნებს დანაშაულის ჩადენის ბოროტ განზრახვაზე. მიუხედავად იმისა,
რომ გამოსაკითხმა პირმა შეიძლება აირჩიოს ნაკლებად დამამძიმებელი
ალტერნატივა, მაინც აღიარებს დანაშაულში მონაწილეობას (რომელი ალტერნატივაც
არ უნდა აირჩიოს, ორივეში დევს საქმეში მონაწილეობის კომპონენტი).
ალტერნატივის ელემენტები წარმოადგენს თემის ლოგიკურ გაგრძელებას.
მაგალითად, თუ თემა ფოკუსირებულია იმპულსურობისა და დაგეგმილი
მოქმედების დაპირისპირების სახით, ალტერნატიული შეკითხვა შეიძლება იყოს
ასეთი: „ეს მოქმედება დაგეგმილი იყო თუ მომენტალურად სიტუაციის გავლენით
მოხდა?“. გაუპატიურების საქმის შემთხვევაში, ალტერნატიული შეკითხვა შეიძლება
იყოს ასეთი: „პირველი შემთხვევაა, როდესაც ასეთი რამ მოხდა, თუ ასეთი რამე სხვა
დროსაც ბევრჯერ გაგიკეთებია?“. ავიღოთ, მაგალითად, მკვლელობის კაზუსი,
რომელშიც მამაკაცმა მეუღლე მოკლა დანით. ამ კაზუსში ალტერნატიული
არგუმენტები ეფუძნება წინასწარ განზრახვასა და უეცარ სულიერი აღელვებას. ასეთ
შემთხვევაში, ალტერნატიული შეკითხვა შეიძლება ასე იყოს ფორმულირებული:

249
„დავით, ეს დანა იქვე მაგიდაზე იდო თუ კარადაში? მე ვფიქრობ, რომ მაგიდაზე იდო,
ასეა?“

ალტერნატიული შეკითხვა უნდა იყოს არჩევანი ჩადენილი ქმედების ორ

გარემოებას შორის და არა იმას შორის, მართლა მოხდა თუ არა ეს დანაშაული -
მაგალითად, „გააკეთე ეს თუ არ გაგიკეთებია?“ - რადგან ასეთი შეკითხვა იმთავითვე
განაწყობს გამოსაკითხ პირს უარყოფისათვის.

აუცილებელია იმის გათვალისწინება, რომ ალტერნატიული შეკითხვა არ უნდა

მოიცავდეს კვალიფიკაციის საკითხებს და სასჯელის ზომებს, მაგალითად, არ უნდა
იყოს ასე ფორმულირებული: „ეს ქმედება წინასწარ დაგეგმილი იყო, რაც პირველი
ხარისხის მკვლელობად კვალიფიცირდება, თუ მომენტალურად იმოქმედე,
სიტუაციის გავლენით, რაც გაუფრთხილებლობით ჩადენილ დანაშაულს ნიშნავს და
სასჯელიც ნაკლებია?“ ასეთი შეკითხვა, ცხადია, პირდაპირ მიანიშნებს, რომ
გამოსაკითხმა პირმა უნდა აირჩიოს ის ალტერნატივა, რომლის მიხედვითაც უფრო
ნაკლები სასჯელი ელის.

გამომძიებელმა უნდა შეეცადოს, ისეთი ფორმულირება გაუკეთოს შეკითხვას,

რომ გამოსაკითხ პირს რაც შეიძლება ცოტა სიტყვის თქმა დასჭირდეს დანაშაულის
აღიარებისათვის. ამასთანავე, ალტერნატიულ შეკითხვას უნდა მოსდევდეს ე.წ.
მხარდამჭერი წინადადება - წინადადება, რომელიც დაეხმარება გამოსაკითხ პირს,
რომ აირჩიოს ალტერნატიული შეკითხვის უფრო მისაღები ნაწილი. ზემოთ
განხილული ალტერნატიული შეკითხვების მაგალითზე, ეს შემდეგი სახით შეიძლება
ფორმულირდეს: „ეს მოქმედება დაგეგმილი იყო თუ იმ წამიერი სიტუაციის
გავლენით მოხდა? მე მგონია, რომ სპონტანურად მოხდა, არა გიო?“ და „პირველად
მოხდა ასეთი რამ, თუ ადრეც ბევრჯერ გაგიკეთებია? მე მგონია, რომ ეს პირველი
შემთხვევაა, არა გიო?“.

გამოსაკითხი პირის აღიარება უფრო იოლია, როდესაც უწევს მხოლოდ თავის

დაქნევა ან სიტყვის- „დიახ“ - თქმა, ვიდრე კითხვაზე საპასუხოდ ამბის მოყოლა. მას

250
 შემდეგ რაც გამოსაკითხი პირი ალტერნატიული შეკითხვის რომელიმე ნაწილს
აირჩევს, ის პირველად აღიარებს დანაშაულს ამ პროცესის განმავლობაში. ამ ეტაპზე,
გამომძიებლის ამოცანაა ეს აღიარება მტკიცებულებების მოსაპოვებელ მისაღებ
აღიარებით ინფორმაციად აქციოს.

სიტყვიერი აღიარების მოპოვება

მას შემდეგ, რაც გამოსაკითხი პირი ალტერნატიული შეკითხვის ერთ ნაწილს

აირჩევს, გამომძიებელმა მაშინვე უნდა განამტკიცოს მისი ქცევა (ის, რასაც რეიდის
მიხედვით უწოდებენ „აღიარების გამაგრებას“), ამის მიზანი გახლავთ ის, რომ
გამოსაკითხი პირის დანაშაულებრიობა კიდევ ერთხელ გახდეს ცხადი და
აღიარებული. ქვემოთ მოცემულია ამის ვერბალური ილუსტრაცია:

გამომძიებელი: (ალტერნატიული შეკითხვა) „პირველად მოხდა ასეთი რამ თუ სხვა

დროსაც გაგიკეთებია?“ (პასუხის დალოდების გარეშე გამომძიებელი აგრძელებს) „მე
ვფიქრობ, რომ ეს პირველად მოხდა, არა გიო?“

გამოსაკითხი პირი: “დიახ“

გამომძიებელი: (განმამტკიცებელი წინადადება) „ კარგი გიო, სწორედ ასე ვფიქრობდი

მეც ამ დროის მანძილზე“

განმამტკიცებელი წინადადება მარტივად ადასტურებს და კიდევ ერთხელ ხაზს

უსვამს გამოსაკითხი პირის მიერ დანაშაულის აღიარების ფაქტს. არსებითად
მნიშვნელოვანია, რომ გამომძიებელი იყოს მზად პირის მიერ ალტერნატივის
მიღებაზე, ვინაიდან მცირედმა გაურკვევლობამ და დაყოვნებამ ამ გადამწყვეტ

251
 მომენტში შეიძლება მისცეს პირს საშუალება, რომ უარი თქვას საკუთარ აღიარებაზე.
განმამტკიცებელი წინადადება უნდა იყოს ნათქვამი გამამხნევებელი ტონით და
დაუყოვნებლივ უნდა მოსდევდეს გამოსაკითხი პირის მიერ ალტერნატივის მიღებას.

დანაშაულის აღიარების გამაგრების შემდეგ (განმამტკიცებელი წინადადება),

გამომძიებლის მიზანია, რომ მიიღოს მოკლე ზეპირი შეჯამება/მიმოხილვა
დანაშაულის ძირითად მოვლენათა მიმდევრობის შესახებ, შემდეგ კი მიიღოს
დეტალური ინფორმაცია, რაც დააკმაყოფილებს ვარაუდს გამოსაკითხი პირის
ბრალეულობის შესახებ. ამ ეტაპზე დასმული პირველი შეკითხვები უნდა იყოს
მოკლე, მარტივი და ნათელი და არ მოითხოვდეს დიდ ვერბალურ აქტივობას
გამოსაკითხი პირის მხრიდან. ჯერ ნაადრევია ისეთი ყოვლისმომცველი შეკითხვის
დასმა, როგორიცაა, „მომიყევი ყველაფერი, რაც მოხდა“. ამ ეტაპზე, გამოსაკითხი
პირი, დიდი ალბათობით, იქნება მდუმარე პოზიციაში და თანდათანობით იწყებს
საქმესთან დაკავშირებული დეტალების წარდგენას. გარდა ამისა, ამ საფეხურზე,
შეკითხვები არ უნდა მოიცავდეს ემოციურ ტერმინოლოგიას. ქვემოთ მოცემულია
რეალური ჩანაწერი ხანძრის გაჩენის საქმეზე, რომელიც წარმოდგენას შეგვიქმნის, თუ
როგორ მიმდინარეობს დიალოგი ამ ეტაპზე:

გამომძიებელი: კარგი ნიკა, სწორედ ასე ვფიქრობდი მეც ამ დროის მანძილზე.

სანთებელა გამოიყენე თუ ასანთი?
გამოსაკითხი პირი: „ასანთი“
გამომძიებელი: „რა აანთე ასანთით?“
გამოსაკითხი პირი: „რაღაც ძველი ნაჭერი“
გამომძიებელი: „რამე დაასხი ნაჭერზე?“
გამოსაკითხი პირი : „მთლად ეგრეც არა“
გამომძიებელი: „რას გულისხმობ, მთლად ეგრეც არა-ში?“
გამოსაკითხი პირი: „იატაკზე იყო ბენზინის ბიდონი, რომელსაც ფეხი ვკარი და ტილოზე
დაიღვარა“

252
 გამომძიებელი: „ბენზინის ბიდონი შენ მიიტანე ადგილზე?“
გამოსაკითხი პირი: „არა, იქ იყო. ისინი მას იყენებენ გენერატორისთვის, რომელიც გარეთ
დგას ხოლმე“
გამომძიებელი: „რა გააკეთე ცეცხლის გაჩენის შემდეგ?“
გამოსაკითხი პირი: „არაფერი არ გამიკეთებია... ცოტა ხანს ვუყურე და შემდეგ წამოვედი“

ამ პროცესში, მნიშვნელოვანია, რომ შეინარჩუნოთ ახლო დისტანცია და

ვიზუალური კონტაქტი გამოსაკითხ პირთან. გამოკითხვა არ უნდა შემოიფარგლოს
მხოლოდ იმით, თუ რას აკეთებდა გამოსაკითხი პირი უშუალოდ დანაშაულებრივი
ქმედების პროცესში. ასევე, ინფორმაცია უნდა მივიღოთ დანაშაულებრივ
ქმედებამდე და მის შემდეგ პირის აქტივობების შესახებ. მას შემდეგ, რაც მოკლე
ზეპირ ინფორმაციას მიიღებთ საქმეში არსებული ძირითადი აქტივობების შესახებ,
გამომძიებელმა უნდა დაიწყოს დეტალური ინფორმაციის მიღება, რათა მოიპოვოს
მიმდინარე გამოძიების ვერსიების დამადასტურებელი ან უარმყოფელი
მტკიცებულებები.

ზეპირი აღიარების გადატანა წერილობით ფორმატში

გამოკითხვის ფიქსაცია მოახდინეთ კანონმდებლობით განსაზღვრული წესით

253
 ბრიტანული მიდგომა საგამოძიებო ინტერვიუირების მიმართ

ბრალდებულისა და სავარაუდო ბრალდებულის ინტერვიუირების მრავალი

პრაქტიკა არსებობს, თვალსაჩინო სხვაობა არსებობს ამერიკულ და ბრიტანულ
მიდგომებს შორის. ამერიკული მიდგომა ეყრდნობა ჯონ რეიდის დაკითხვის
ტაქტიკას(John Reid investigative techniques) და ორიენტირებულია სამიზნე ობიექტზე
ემოციურ ზეგავლენაზე, ხოლო ბრიტანული მიდგომა ეყრდნობა პიეისი (PEACE)
მოდელს, რომელიც უფრო ორიენტირებულია კომუნიკაციური კონტაქტის
დამყარებასა და არგუმენტირებაზე. ქართული საგამოძიებო პრაქტიკიდან
გამომდინარე არსებული კურსის ფარგლებში ჩვენ დავეყრდნობით ბრიტანული
პიეის(PEACE) მიდგომის მოდიფიცირებულ ვარიანტს, რომელიც ასევე ეტაპობრივი
მიდგომის სახელითაა ცნობილი.

254
 საგამოძიებო ინტერვიუს მნიშვნელობიდან გამომდინარე, ბრიტანული
სასამართლო პრაქტიკა იყენებს ბრალდებულის ინტერვიუირების პროცესის აუდიო
და ვიდეო ჩაწერას. არსებული ჩანაწერები შემდგომში გამოიყენება ანალიზისა და
კონკრეტული რეკომენდაციების შემუშავებისათვის. 1992 წელს პროფესორმა ჯონ
ბალდვინმა(John Baldwin,1992) მოახდინა 600 საგამოძიებო ინტერვიუს ანალიზი (400
ვიდეო ჩანაწერის და 200 აუდიო ჩანაწერის). ბალდვინმა გააკრიტიკა ინტერვიუთა
მესამედი და არსებულ ინტერვიუთა ჩავარდნის მიზეზები გააერთიანა 4 ძირითად
კატეგორიად:

I. გამომძიებელთა დაბალი პროფესიონალიზმი-გამომძიებლები

ინტერვიუირების პროცესში ნერვიულობენ, აკლიათ თავდაჯერება და არ აქცევენ
ყურადღებას მტკიცებულებებს რომელიც შესაძლოა ინფორმაციის სახით
მოწოდებული იყოს ინტერვიუირების პროცესში;
II. წინასწარი განწყობა-გამომძიებელი ინტერვიუს პროცესამდე უკვე დამნაშავედ
თვლის დასაკითხ პირებს და უჩნდებათ აღიარებითი ჩვენების მოლოდინი, რაც
თავისთავად ზეგავლენას ახდენს გამომძიებლის მიერ დასმულ კითხვათა შინაარსზე,
კითხვების დასმის ტონსა და მანერაზე და ინტერვიუირების ტაქტიკის შერჩევაზე.
რაც თავისთავად ზღუდავს სავარაუდო ბრალდებულის ქცევით სტრატეგიას და მის
მიერ მიცემული ჩვენების შინაარსს;
III. საგამოძიებო ინტერვიურების ტექნიკათა გამოყენების სიმწირე-
გამომძიებლები არ იყენებენ პიროვნების დარწმუნებისა და ინტერვიუირების
სპეციფიკურ მეცნიერულად დასაბუთებულ ტექნიკებს;
IV. გამოკითხვის არაკეთილსინდისიერი გზით წაყვანა-გამომძებელი იყენებს
აგრესიულ და არაეთიკურ ტექნიკებს;

არსებული პრობლემები ზეგავლენას ახდენს უშუალოდ ინტერვიუირების

პროცესზე, რაც ბუნებრივია საგამოძიებო პროცესის კრახით დასრულების მიზეზი
ხდება მომავალში. არსებული კვლევის შედეგებიდან გამომდინარე ბოლდვინმა

255
პოლიციის ოფიცერთა ასოციაციასთან ერთად(Association of Chief Police
Officers/ACPO, 1993) შეიმუშავა საგამოძიებო ინტერვიუს მოდელი პიეის(PEACE),
რომელიც დღემდე აქტიურად გამოიყენება სხვადასხვა საგამოძიებო ორგანოების
მიერ მისი სიმარტივისა და ეფექტურობიდან გამომდინარე.

P.E.A.C.E. მოდელი

არსებული მოდელი შედგება შემდეგი ეტაპებისაგან: 1. P-გეგმა და მომზადება;

2.E-გააქტიურება და ახსნა; 3. A-ანგარიში, განმარტება, გამოწვევა; 4.C-დახურვა; 5. E-
შეფასება;

A-ანგარიში,
P-გეგმა და E-ჩართულობა
განმარტება, C-დახურვა E-შეფასება
მომზადება და ახსნა
გამოწვევა

P-გეგმა და მომზადება

არსებული ეტაპი წარმოადგენს ინტერვიუს უმნიშვნელოვანეს საფეხურს-

განსაკუთრებით როდესაც საუბარი მიმდინარეობს ბრალდებულის გამოკითხვაზე.
დაგეგმარების ეტაპის ჩავარდნა შეიძლება ვთქვათ რომ იგივეა რაც ჩავარდნის
დაგეგმარება. დაგეგმარების ეტაპის გამოტოვება ან უპასუხისმგებლოდ მიტოვება
წარმოადგენს ბოლდვინის მიერ აღწერილ შეცდომათა პირველი სამეულის გამომწვევ
მიზანს, ხოლო მეოთხე პრობლემატური კატეგორიის შემსუბუქება შესაძლებელია
დაგეგმარებაზე გაწეული დანახარჯით.

256
 არსებობს რამოდენიმე პრინციპული საკითხი რომლის გათვალისწინებაც უნდა
მოხდეს ინტერვიუს დაგეგმარების პროცესში. მათ შორის:

I. როგორი იქნება ინტერვიუს მიმდინარეობა?

II. რა დანაშაულს ვიძიებ?
III. რა ვიცი სამიზნის შესახებ და რა მჭირდება რომ გავიგო მის შესახებ?
IV. დაესწრება თუ არა ინტერვიუს მესამე მხარე?

როგორი იქნება ინტერვიუს მიმდინარეობა?

ინტერვიუს დაგეგმარების დროს უნდა დაიგეგმოს გამოკითხვის განვითარების

შემდეგი ვარიაციები:

1.მოემზადო უარყოფისათვის;

2.მოემზადო თანხმობისათვის;

3.მოემზადო, რომ ბრალდებული არ გაგცემს პასუხს კითხვებზე;

სამივე ზემოთმოყვანილი პასუხი არის შესაძლებელი საგამოძიებო ინტერვიუს

პროცესში. დანაშაულის უარყოფა ბრალდებულის სპეციფიკიდან გამომდინარე
ყველაზე მოსალოდნელი პასუხია და შესაბამისად გამომძიებელმა უნდა
გაითვალისწინოს თუ რა შეიძლება მოიყვანოს არგუმენტად დასაკითხმა
პირმა(მაგალითად ალიბი, სხვა მოწმე და ა.შ.) ანუ რა შეიძლება მოიყვანოს საკუთარი
პოზიციის გასამყარებლად. დაგეგმვის სპეციფიკიდან გამომდინარე გამომძიებელს
უნდა ქონდეს მომზადებული სავარაუდო პასუხი კონტრარგუმენტი იმისათვის რომ
კომუნიკაცია გაგრძელდეს და ჩიხში არ შევიდეს.

ხშირადაა შემთხვევა როდესაც ბრალდებული მოდის აღიარებაზე მაგრამ

გამომძებელი არ ელოდა აღიარებით ჩვენებას და უკვე არ იცის კონკრეტულად რა
კთხვები დაუსვას დამატებით ინფორმაციასთან მიმართებით. მაგალითად თუკი

257
პიროვნება ჯგუფურ დანაშაულშია ბრალდებული საინტერესოა რომ მისგან არა
მხოლოდ აღიარებითი ჩვენება მივიღოთ არამედ დეტალური ინფორმაცია საქმეში
მონაწილე სხვა პირების შესახებაც.

როდესაც ბრალდებული ირჩევს სიჩუმეს გამომძიებელს შეიძლება სრულიად

მოეჭრას ინტერვიუს გაგრძელების გზა და შესაბამისად ან მოუწიოს ინტერვიუს
შეწყვეტა ან ეცადოს ბრალდებულს აუხსნას მისთვის ფსიქოლოგიურად მისაღები
ენით თანამშრომლობის აუცილებლობა.

ინტერვიუს პროცესის ნეგატიური მიმართულებით განვითარების თავიდან

ასაცილებლად გამომძიებელმა ინტერვიუს დაწყებამდე უნდა განსაზღვროს:

• თანამშრომლობის საჭირო არგუმენტები;

• თანამშრომლობაზე უარის თქმის შემთხვევაში გამოსაყენებელი კონტრ-
არგუმენტები;

თანამშრომლობის საჭირო არგუმენტები-საკუთარ თავში უნდა მოიცავდეს

ლოგიკურად გამართულ მოსაზრებებს იმის შესახებ თუ რა სარგებელს მისცემს
სამიზნეს გამოძიებასთან თანამშრომლობა(სასჯელის შემცირება, საპროცესო,
ადამიანური ფაქტორი);

თანამშრომლობაზე უარის თქმის შემთხვევაში გამოსაყენებელი კონტრ-

არგუმენტები-საკუთარ თავში უნდა მოიცავდეს ლოგიკურად და სამართლებრივად
გამართულ მოსაზრებებს იმ ნეგატიური შედეგების შესახებ რომელიც ელის
პიროვნებას თანამშრომლობაზე უარის თქმის შემთხვევაში (სასჯელი, ნეგატიური
შედეგები, საზოგადოებისაგან გაკიცხვა და ა.შ.)

რა დანაშაულს ვიძიებ?

258
 გამომძიებელი სანამ ინტერვიუს დაიწყებს უნდა მოიპოვოს დეტალური
ინფორმაცია დანაშაულის(მომხდარი ფაქტის) შესახებ(რა მოხდა, რას ამბობენ სხვა
პირები, რა საგამოძიებო ვერსიები არსებობს, რა დამატებითი ფაქტორები არსებობს
საქმეში), ამასთანავე უნდა განსაზღვროს თუ რა მიზნები აქვს ინტერვიუს და რა
ტიპის ინფორმაციის მოპოვება სჭირდება კონკრეტულად პირისაგან საქმის
კვალიფიკაციიდან გამომდინარე. ხშირად პრაქტიკაში გვხვდება, რომ გამომძიებელი
ორიენტირებულია აღიარებითი ჩვენების მიღებაზე და არსებულის მოპოვების
შემდეგ წყვეტს ინტერვიუირების პროცესს, როდესაც საქმისათვის არა აღიარება
არამედ აღიარების შედეგად მიღებული ინფორმაცია არის მნიშვნელოვანი.

რა ვიცი სამიზნის შესახებ და რა მჭირდება რომ გავიგო?

ინტერვიუირების შემდგომ ეტაპზე(E-ჩართულობა და ახსნა) გამომძიებელი

უნდა ეცადოს პიროვნებასთან კომუნიკაციური კონტაქტის დამყარებას და მის
ინტერვიუირების პროცესში ჩართულობის გაზრდას. ჩართულობის გაზრდისათვის
კი აუცილებელია სამიზნესთან კომუნიკაციური კონტაქტის დამყარება,
არსებულისათვის კი აუცილებელია მოვიპოვოთ დამატებითი ინფორმაცია სამიზნის
შესახებ (ღია და დახურული წყაროები, ვინ არის, რას წარმოადგენს, რა პროფესია
აქვს, არის თუ არა ნასამართლები, რას საქმიანობს ამჟამად ).

ბრალდებულთან/სავარაუდო ბრალდებულთან კონტაქტის დამყარების

აუცილებელი პირობაა სამიზნესთან კომუნიკაციური კონტაქტის დამყარება,
არსებული კონტაქტი კი შესაძლოა დამყარდეს პიროვნების კომუნიკაციურ პროცესში
ეტაპობრივი ჩართვით. რაც საკუთარ თავში გულისხმობს პიროვნებასთან საუბრის
დაწყებას ზოგადი მისთვის სასიამოვნო თემებით და არსებული საშუალებით
მისთვის საუბრის სურვილის გაჩენით. შესაბამისად იმისათვის რომ პიროვნება

259
ჩავრთოთ საუბრის პროცესში უნდა ვიცოდეთ თუ რაზე საუბარი მოსწონს
პიროვნებას. ეს შეიძლება იყოს ჰობი, ინტერესი და ა.შ.

სამიზნის შესახებ არსბეული დამატებითი ინფორმაციიდან განსაკუთრებული

ყურადღება უნდა მივაპყროთ, პიროვენების საპოლიციო დანაყოფებთან
ურთიერთობის გამოცდილებას. თუკი პიროვნება უკვე არის ნამყოფი საგამოძიებო
ინტერვიუირების პროცესში(ანუ უკვე არის დაკითხული ამ ან/და სხვა საქმეზე
წარსულში) და თუკი მას ესეთი გამოცდილება აქვს უნდა განვსაზღვროთ რა ტიპისაა
ეს გამოცდილებდა და რა ზეგავლენა შეიძლება მოახდინოს მან ამჟამინდელ
ინტერვიუზე.

დაესწრება თუ არა ინტერვიუს მესამე მხარე?

მესამე მხარის დასწრებასთან დაკავშირებით (ადვოკატი,

ფსიქოლოგი,კანონიერი წარმომადგენელი) მაკგარკი(McGurk et al.1993) აღნიშნავს,
რომ გამომძიებლები უმიზეზოდ ნერვიულობენ მესამე მხარის ჩართულობასთან
დაკავშირებით რაც ზეგავლენას ახდენს ინტერვიუირების განხორციელების
ხარისხზე. შესაბამისად, აუცილებელია, რომ გამომძიებელმა ინტერვიუს დაწყებამდე
გაითვალისწინოს დაესწრება თუ არა ვინმე გამოკითხვას და ესეთის არსებობის
შემთხვევაში გაეცნოს თუ რა როლი აქვს დამსწრე პიროვნებას ინტერვიუს პროცესში.
არსებული ფაქტორის გათვალისწინება ამცირებს გამომძიებლის შფოთვის დონეს და
შესაბამისად მაღლა სწევს ინტერვიუს ხარისხსაც.

E-გააქტიურება და ახსნა

არსებულ ფაზას აქვს 2 ძირითადი კომპონენტი: 1. გააქტიურება და 2.ჩართვა;

გააქტიურება- არსებული ეტაპის როლი საგამოძიებო საქმიანობაში განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანი ხდება, როდესაც ვსაუბრობთ ბრალდებულისა და სავარაუდო

260
ბრალდებულის ინტერვიუირების სპეციფიკაზე, რადგანაც სამიზნე ინტერვიუირების
დროს თითქმის არასოდესაა ორიენტირებული თანამშრომლობაზე. უნდა
გავითვალისწინოთ, რომ ბრალდებულთან გვექნება საქმე თუ სავარაუდო
ბრალდებულთან, არცერთ მათგანს არ სურს დიდ წილად გამოძიებასთან
თანამშრომლობა, რადგანაც გამოძიების პროცესი ფაქტიურად მათვე წინააღმდეგ
არის მიმართული და მათ გამოვლენასა და სასამართლოსთვის გადაცემას
ემსახურება. ესეთი ნეგატიური კონტექსტიდან გამომდინარე აუცილებელია, რომ
გამომძიებელს ესმოდეს ადამიანთა აქტიობის რიგი ფსიქოლოგიური
მახასიათებლები და იყენებდეს მათ სამიზნესთან ურთიერთობის პროცესში.

საუბრის გახსნის დროს დიდი მნიშვნელობა ენიჭება გამომძიებლის ვერბალურ

და არავერბალურ მახასიათებლებს, როგორ მიმართავს ის სამიზნე ობიექტს,
საგამოძიებო ინტერვიუირების პრაქტიკული სახელმძღვანელოს(The Practical Guide
to Investigative Interviewing, Training and Development Authority) მიხედვით, პირველ
შთაბეჭდილებას აქვს წამყვანი როლი სამიზნე ობიექტის გააქტიურების
თვალსაზრისით. მაგალითად ყოველდღიურ ურთიერთობაში, აბსოლუტურად
ლოგიკურია, რომ უცხო ადამიანს ჩვენი სახელი ვუთხრათ(გავეცნოთ) და
თავაზიანად მოვექცეთ. თუმცა გამომძიებლები ხშირ შემთხვევაში თავიდან
ირიდებენ მსგავს ეტიკეტს და აცხადებენ: „სრულებითაც არ მსურს, რომ სახელით
მომმართოს დამნაშავემ“, „მე მისი მეგობარი არა ვარ“ და ა.შ. მსგავსი
დამოკიდებულების გამოჩენა სამიზნის მიმართ კი, რა თქმა უნდა, აქრობს მისი
ჩართულობის ალბათობას ინტერვიუირების პროცესი და ინტერვიუ ემგვანება
კითხვა-პასუხის რეჟიმს.

მისალმება წარმოადგენს კომუნიკაციის უმთავრეს კომპონენტს, გამომძიებელი

ინტერვიუს ოთახში შესვლისას აუცილებლად ხელის ჩამორთმევით,
ზრდილობიანად უნდა მიესალმოს სამიზნე ობიექტს და აუცილებლად
კომუნიკაციის ფორმად უნდა იყენებდეს „თქვენობით“ ფორმას“

261
 გააქტიურებისათვის ხელსაყრელ რეკომენდაციას წარმოადგენს ასევე სამიზნის
საჭიროებების განსაზღვრა. საჭიროებებში იგულისხმება ელემენტარული
დაინტერესება ობიექტის მდგომარეობით, მაგალითად: „ხომ არ ინებებთ წყალს?“,
„ხომ არაფერი გაწუხებთ?“ და ა.შ. ამ შემთხვევაში მნიშვნელობა არა აქვს კითხვის
შინაარსობრივ მხარეს, აქ მთავარია რომ გამომძიებელი იჩენს და აჩვენებს ინტერესს
სამიზნე ობიექტის მიმართ და ძალაუნებურად კომუნიკაციის პროცესი იბმება
გამომძიებელსა და სამიზნეს შორის.

კომუნიკაციური კონტაქტის კარგ ფორმად ითვლება სამიზნესთან საერთო

ნეიტრალურ თემაზე საუბარი, მაგალითად მისალმების შემდეგ გამომძიებელმა
შეიძლება დაუსვას რამოდენიმე დემოგრაფიული დამაზუსტებელი კითხვა
სამიზნეს(საცხოვრებელი, სამუშაო ადგილი) და შემდგომ წინასწარ შერჩეულ თემაზე
გადაიყვანოს საუბარი. მაგალითად „რას საქმიანობთ?“ და რადგანაც უკვე იცის რომ
სამიზნე კონკრეტული უნივერსიტეტის სტუდენტია და პასუხსაც შესაბამისი
როლიდან გამომდინარე გასცემს, აიყოლიოს საუბარში მაგალითად „მეც ეგ
ფაკულტეტი დავამთავრე, ძალიან მიხარია ჩემი უნივერსიტეტელების ნახვა“.

ახსნა-არსებული ფაზის მიზანს წარმოადგენს სამიზნე ობიექტს ავუხსნათ

საგამოძიებო ქვედანაყოფში დაბარების მიზეზი. იქედან გამომდინარე, რომ ჩვენ
გავქვს რეალური მიზეზი სამიზნის დაბარების არ არის აუცილებელი საკითხზე
შორიდან მოვლა და სამიზნეს პირდპირ უნდა ვუთხრათ მოსვლის მიზეზი, მაგრამ
მიზეზის ახსნა უნდა იყოს გამომძიებლის პოზიციიდან ნეიტრალური ემოციური
შეფერილობის და არანაირად არ უნდა იგრძნობოდეს გამომზიებლის წინასწარი
განწყობა სამიზნის მიმართ(„მე ვიცი, რომ შენ დამნაშავე ხარ“ და ა.შ.)

„თქვენ დაბარებული ხართ 21 თებერვალს მომხდარ ძარცვის ფაქტთან

დაკავშირებით“;

„თქვენ დაბარებული ხართ მაღაზიის ძარცვის ფაქტთან დაკავშირებით“

262
 თუკი სამიზნე ობიექტი არსებულ ახსნას მდუმარედ და ყოველგვარი
უკუკავშირის გარეშე ხვდება, გამომძიებელი უნდა გადავიდეს შემდეგ ეტაპზე,
მაგრამ არის შემთხვევები როდესაც სამიზნე პროტესტს გამოსთქვამს ბრალდების
მიმართ და იწყებს ჩხუბს-ამ შემთხვევაში გამომძიებელი არ უნდა ჩაერთოს კამათში
და უბრალოდ უნდა აუხსნას სამიზნეს, რომ „ინტერვიუს მიზანია ჭეშმარიტების
დადგენა და სამიზნეც ზუსტად ამიტომ არის დაბარებული ინტერვიუზე“.

A-ანგარიში, განმარტება, გამოწვევა

ამ ეტაპის გამხსნელმა კითხვამ უნდა მისცეს სამიზნე ობიექტს დანაშაულში

მონაწილეობის ან დანაშაულთან კავშირის უარყოფის საშუალება და შესაბამისად
თუკი აღიარებს მონაწილეობას დანაშაულში მოახდინოს არგუმენტირებული
მსჯელობა მისი მონაწილეობის შესახებ თუ რამ აიძულა ან განაპირობა მის მიერ
მსგავსი ქცევით აქტიობა ან თუკი უარყოფს მონაწილეობას მოიყვანოს ალიბი. ქვემოთ
მოყვანილია 4 განსხვავებული გამხსნელი შეკითხვის ტიპი:

I. ღია შეკითხვა: „თქვენ დაკავებული იყავით <დანაშაულის ფორმა> რა

შეგიძლიათ მომიყვეთ ამის შესახებ?“
II. დახურული შეკითხვა: „თქვენ დაკავებული იყავით <დანაშაულის ფორმა>.
თქვენ ჩაიდინეთ ეს დანაშაული?“
III. დროში შეზღუდული კითხვები: დროში შეზღუდვა შესაძლოა მოხდეს სამი
გზით: 1. „სად იყავით ამ <დროითი მონაკვეთი> ამ <დროით მონაკვეთი>?“ 2. „სად
იყავით ამ <დროითი მონაკვეთი>?“ 3.“რას აკეთებდით ამ <ადგილი> ამ <დროითი
მონაკვეთი>?“
IV. მიკრო-შეჯამების კითხვები:-თუკი სამიზნეს დაკავებისას ან განყოფილებაში
მოყვანისას უკვე რაიმე ტიპის კომენტარი აქვს გაკეთებული მაშინ შესაძლებელია

263
დავუსვათ მიკრო-შემაჯამებელი შეკითხვები, მაგალითად:“პოლიცია და სასწრაფო
იყო გამოძახებული თქვენს სახლში და ნახეს, რომ თქვენს პარტნიორს თავიდან
სისხლი სდიოდა. როდესაც მათ თქვენ გკითხეს რა მოხდა, თქვენ უპასუხეთ, რომ
თქვენ ჩაარტყით მას ვაზა. მომიყევით როგორ/რატომ ჩაარტყით თქვენს პარტნიორს
ვაზა?“ „როდესაც თქვენ დაგიჭირეს დღეს დილით, თქვენ თქვით, რომ თავს
იცავდით. მომიყევით რა მოხდა?“

როდესაც სამიზნე ობიექტს ზემოთმოყვანილი ფორმულირების კთხვებიდან

რომელიმეს დავუსვათ აუცილებელია, რომ მისი პასუხი წავახალისოთ კონკრეტული
ფორმულირებით/უკუკავშირით. ფორმულირების თავისებურება გამომძიებელმა
უნდა მოიფიქროს დაგეგმვის სტადიაზე მიღებული ინფორმაციის ან გააქტიურების
სტადიაზე მიღებული მონაცემების საფუძველზე. არსებულმა ფორმულირებამ უნდა
მოახდინოს გამოძებისთვის სასურველი მიმართულებით სამიზნე ობიექტის პასუხის
წაყვანა.

წახალისების კითხვების ცუდი და კარგი ფორმულირება:

„თქვენ დაგიჭირეს თქვენს შვილზე სექსუალური ძალადობის გამო. მითხარით

რა მოხდა?“

„თქვენ დაგიჭირეს რადგანაც ჩვენამდე მოვიდა ბრალდება თქვენს მიმართ, რომ

თქვენ გაქვთ სექსუალური ურთიერთობა შვილთან. ჩენ გვინდა გავიგოთ რა ხდება და
გვითხარით რა იცით ამ საკითხის შესახებ?“

საკუთარი სამიზნე ობიექტის ცოდნა და უნარი შეარჩიო შესაბამისი სიტყვები

და კითხვის ტიპი წარმოადგენს აღიარებითი ჩვენების მიღების საფუძველს

არსებული კითხვები გამოიყენება სამიზნე ობიექტის დანაშაულის აღიარების

მიმართ დამოკიდებულების გასარკვევად და როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული
აღიარების შემთხვევაში ხდება დეტალური ინფორმაციის გამოკითხვა, ხოლო

264
უარყოფის დროს, უარყოფის შესახებ დეტალური ინფორმაციის გამოკითხვა.
შესაბამისად კომუნიკაცია შესაძლოა გაგრძელდეს შემდეგის სახით

ღია შეკითხვა: „თქვენ დაკავებული იყავით <დანაშაული>. რა შეგიძლიათ

მომიყვეთ ამის შესახებ?“

პასუხი: კი/არა

შეკითხვა: მომიყევით დეტალურად რა მოხდა

აღსანიშნავია, რომ უარყოფის თუ დათანხმების შემდგომ დასმული კითხვა არის

თხრობითი ხასიათის და შესაბამისად გულისხმობს, რომ სამიზნემ უნდა
ისაუბროს(თუ მართალს ამბობს ეს ჩვენებაა, თუ იტყუება მტკიცებულება მის
წინააღმდეგ) შესაბამისად გამომძებელმა არ უნდა შეაწყვეტინოს და გულისყურით
მოუსმინოს.

თხრობითი კითხვა თავის თავში გულისხმობს მოვლენათა მთელი სქემის

აღწერას(ფაქტამდე, ფაქტის მიმდინარეობისას, ფაქტის შემდგომ), როდესაც სამიზნე
ობიექტი მოვლენის მთლიან სქემას აღადგენს აუცილებელია, რომ გამომძიებელმა
არსებული სქემა დაყოს ეპიზოდებად(მაგალითად: „კონფლიქტის წარმოშობის
მიზეზის შესახებ იქნებ გვითხრათ დეტალურად“, „სასწრაფოს გამოძახების შესახებ
იქნებ მოგვიყვეთ“ და ა.შ>). ამ ეტაპზე ხდება სამიზნე ობიექტის მიერ მოწოდებული
ვერსიის დაზუსტება დეტალიზირება, რა თქმა უნდა, თუკი სამიზნე ობიექტი მოდის
თანამშრომლობაზე, მისი მიერ მოწოდებული ინფორმაცია უკვე გამართული
ჩვენების სახეს იძენს, ხოლო თუკი მის მიერ მოწოდებული ვერსია წინააღმდეგობაში
მოდის რეალურ ფაქტებთან/ჩვენებებთან/ექსპერტიზის დასკვნებთან, მისი
გამოყენება უკვე თვითონ სამიზნის წინააღმდეგაა შესაძლებელი, როგორც მისი
სიცრუის დამადასტურებელი მტკიცებულება(იმ შემთხვევაში თუ სამიზნე არ
თანამშრომლობს, უმჯობესია მტკიცებულებების წარდგენა მის მიერვე მოწოდებული

265
მცდარი ინფორმაციით დავიწყოთ და მერე გადავიდეთ შედარებით ძლიერ და
ობიექტურ მტკიცებულებებზე).

ანგარიშის ფაზა გრაფიკულად წარმოდგება შემდეგი სახით:

ანგარიშის ფაზა

პირველი კითხვა

თავისუფალი გახსენება-ინფორმაციის ამოღება უწყვეტ რეჟიმში

ეპიზოდების იდენტიფიცირება

ინტერვიუს არეა
კავშირი კავშირი
ეპიზოდი ეპიზოდი ეპიზოდი

გახსენება გახსენება გახსენება

გამოკითხვა გამოკითხვა გამოკითხვა

შეჯამება შეჯამება შეჯამება

266
 შესაძლებელია გამომძიებლისა და სამიზნეს შორის ურთიერთობის დაძაბვის
რისკი გაიზარდოს, რადგანაც სამიზნე შესაძლოა არ ყვებოდეს რეალურ ინფორმაციას
და გულმოდგინედ ფარავდეს რეალურ ფაქტებს. ამ ეტაპზე გამომძიებელი არანაირად
არ უნდა შევიდეს კონფრონტაციაში სამიზნესთან უნდა შენარჩუნდეს
არაკონფლიქტური სასაუბრო ფონი და გაგრძელდეს ეპიზოდებიდან დეტალური
ინფორმაციის მოპოვება.

1.„თქვენს ჩვენებაში, თქვენ ამბობთ, რომ თქვენ დატოვეთ სახლი 10 საათზე, მე

მყავს მოწმე, რომელმაც თქვენ დაგინახათ ქალაქში 09:30 წთ-ზე. მომიყევით თავიდან
რა დროს დატოვეთ სახლი და...“

2.„თქვენს ჩვენებაში, თქვენ ამბობთ, რომ თქვენ დატოვეთ სახლი 10 საათზე, მე

მინდა თქვენ გაცნობოთ,რომ არის მოწმე რომელიც ამბობს რომ თქვენ დაგინახათ
ქალაქში 09:30 წთ-ზე. ხვდებით რა პრობლემასთან გვაქვს საქმე? ამიტომაც ვატარებ
ინტერვიუს თქვენთან <ამ დანაშაულის შესახებ>.ჩვენ უნდა გამოვიდეთ ამ გაუგებარი
სიტუაციიდან. ამიტომ მოდი იფიქრე ამ საკითხზე, გადავლე თვალი ჩვენს
პოზიციებს და როდესაც მზად იქნები მითხარი როდის დატოვე სახლი?“

მეორე მაგალითში მთელი საკომუნიკაციო ინფორმაცია ორიენტირებულია

„ჩვენზე“- ჩვენ გვაქვს პრობლემა, ჩენ უნდა გადავწყვიტოთ ეს პრობლემა, ჩვენ უნდა
გავარკვიოთ რა ხდება. არსებული ფორმულირება სამიზნე ობიექტს აძლევს
საშუალებას გაიაზროს რომ მის პრობლემურ სიტუაციას სხვებიც იზიარებენ და
შესაბამისად ის ხედავს, რომ თვითონვე არის პრობლემის გადაჭრის მონაწილე და არა
თვითონ უშუალოდ პრობლემა. რაც მის გააქტიურებას იწვევს და ძალაუნებურად ის
ერთვება გადაწყვეტილების მიღების პროცესში.

არსებული ტაქტიკით გამომძიებელი სამიზნეს აჩვენებს, რომ ის მისი მტერი არ

არის და არ განიხილავს მას როგორც მოწინააღმდეგეს, არავერბალური კომუნიკაციის
საშუალებით გამყარებული მსგავსი ფორმულირებები კი წარმოადგენს სამიზნის
აღიარებისა და თანამშრომლობისაკენ მიმართვის ძლიერ იარაღს.

267
 არსებულ ფაზაზე გამომძიებელი ახდენს ინტერვიუს პროცესში მიღებული
ინფორმაციაში არსებული უზუსტობების სამიზნე ობიექტისათვის წარდგენას. ხშირ
შემთხვევაში გამომძიებელს სურს რაიმე დამანგრეველი და ძლიერი არგუმენტის
მოტანა(მაგალითად ექსპერტიზის დასკვნა, ვიდეო ჩანაწერი და ა.), მაგრამ მსგავსი
სტრატეგიის წარდგენა წამგებიანია და ძალიან ძლიერმა მტკიცებულებამ შესაძლოა
სამიზნის ჩაკეტვა და ინტერვიუზე სრული უარყოფა გამოიწვიოს. ამიტომაც
მტკიცებულებების წარდგენა იწყება ინტერვიუს პროცესში მიღებული
მტკიცებულებებიდან სხვა წყაროებით მიღებულ მტკიცებულებებამდე და
ამავდროულად მსუბუქი არგუმენტიდან მძიმე არგუმენტამდე.

შემდგომ ფაზაზე, გამომძიებელმა უნდა მოახდინოს სამიზნის მიერ მოყოლილი

ინფორმაციისა და მისთვის ცნობილი ობიექტური ინფორმაციის განსვლის
წერტილების/სუსტი წერტილების ანალიზი. შემდგომ არსებული განსვლის
წერტილები უნდა დალაგდეს პრიორიტეტის მიხედვით, სუსტიდან ძლიერამდე და
მომზადდეს დეტალიზირებული დახურული კითხვების გეგმა, რომ გამომძიებელმა
შეძლოს სამიზნის „ჩიხში შეყვანა“. ამ ეტაპიდან გამომძიებელი იწყებს სამიზნე
ობიექტისათვის „საფრთხის შემცველი“ ინფორმაციის მოკლე მიმოხილვას, არსებულ
მიმოხილვაში გამომიებელი შეიძლება შეეხოს მოსალოდნელ სასჯელს და იწყებს
დახურული კითხვების დასმას. იქედან გამომდინარე, რომ კითხვები ღია ფორმიდან
გადავიდა დახურულ ფორმატში, სამიზნე ვრცელ პასუხებს ვეღარ გაგვცემს,
მოსალოდნელია, რომ სამიზნის შფოთვის დონეც გაიზრდება.

სამიზნის მიერ გაცემული პასუხების შემდეგ, გამომძიებელმა შესაძლოა აუხსნას

წყნარი და პროფესიონალური ტონით, რამდენად არ შეესაბამება მისი მონათხრობი
და რეალური ვერსია ერთმანეთს და მისცეს საშუალება ხელახლა მოყვეს მოვლენა.
არსებულ ეტაპზე შესაძლებელია შემდგომი ტაქტიკების გამოყენება:

დარწმუნება-ამ მეთოდის დროს ზემოქმედება დასაკითხი პირის საღი

აზროვნების უნარზე ხდება. მას ინფორმაციას აწოდებენ, თუ რა მავნე შედეგები

268
შესაძლოა მოჰყვეს მცდარ ჩვენებას და რა ხელსაყრელ ვითარებაში შეიძლება
აღმოჩნდეს აღიარების შემთხვევაში, დარწმუნების დროს ხდება ადამიანის ლოგიკურ
მსჯელობაზე ზეგავლენა, ძირითადად ამ დროს გამომძიებელი ცდილობს
არგუმენტირების საშუალებით მოახდინოს პიროვნებაზე ზეგავლენა და
დაუსაბუთოს თანამშრომლობის მიზანშეწონილობა.

მტკიცებულება მტკიცებულება მტკიცებულება

#1 #2 #3

გამოუვალი
მდგომარეობა

საკუთარი ალტერნატივის
შეთავაზება
(აღიარება, თანამშრომლობა და ა.შ.)

დასაკითხი პირის ემოციებზე ზეგავლენა-არსებობს დაკითხვის პროცესში

გარკვეული მეთოდები, რომელიც მნიშვნელოვან დახმარებას უწევს გამომძიელებს
აღიარებითი ჩვენების მოსაპოვებლად. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი და გამოყენებადი
მეთოდია RPM (რპმ), რომელიც გულისხმობს სამი ეტაპის განხორციელებას:

ქცევის რაციონალიზაცია-მიზეზები და გასამართლებელი საბუთები,

რომლებიც ფსიქოლოგიურად (და არა სამართლებრივად) ხსნიან და ამართლებენ
დანაშაულებრივ ქმედებას.

• „თქვენს მსგავს ფინანსურ მდგომარეობაში მყოფი, ნებისმიერი პირი

აიღებდა...“

269
 • „ყველას ვისაც თქვენსავით უყვარს ოჯახი, გააკეთებდა...“
• „ყველა ვინც კომპანიის წარმატებაზე ზრუნავს, ჩაიდენდა...“

გადაბრალება-დამნაშავეებს არ მოსწონს დანაშაულის საკუთარ თავზე აღება.

მათთვის ბევრად ადვილია სხვაზე გადაბრალება.

• „შენი ბრალი არ არის, ალკოჰოლმა განსჯის უნარი დაგაკარგვინა...“

• „ შენ ცუდ ოჯახში გაიზარდე, შენი ბრალი არ არის, ასე გაგზარდეს...“

დანაშაულის მინიმალიზაცია-მნიშვნელოვანია დააკნინოთ დანაშაულის

სიმძიმე. ამისთვის გამოიყენეთ ისეთი სიტყვები, როგორიც არის: მხოლოდ,
უბრალოდ, მარტივად.

• „ყველაფერი ხდება. თქვენ მხოლოდ ცდილობდით...“

• „თქვენ მისი შეშინება გინდოდათ მხოლოდ...“.

C-დახურვა

ინტერვიუს დახურვის სტადიაზე გამომძიებელმა უნდა მოახდინოს მთლიანი

ინტერვიუს მოკლე შეჯამება და საჭიროების შემთხვევაში სამიზნეს უნდა მისცეს
ინფორმაციის შევსების საშუალება. მაგალითად ჰკითხოს: ხომ არაფერს დაამატებდა
მიცემულ ჩვენებას? შემაჯამებელი დისკუსიის შემდეგ უნდა მოხდეს შემდგომი
ქმედებების აღწერა(რა ელის სამიზნეს, სად გადაიყვანენ და ა.შ.).

არსებული დახურვის ეტაპიც სრულდება ზრდლობიანი წყნარი

კომუნიკაციური მანერით.

E-შეფასება

270
 ინტერვიუს დასრულების შემდეგ, გამომძიებელმა უნდა მოახდინოს მთელი
კომუნიკაციური პროცესის შედეგების შეფასება. გამოიყოფა 3 ძირითადი კომპონენტი
რომელიც უნდა შეფასდეს ინტერვიუს დასრულების შემდეგ.

i. ახალი ინფორმაცია რაც მივიღეთ ინტერვიუს შედეგად.

a) რა ახალი ინფორმაცია გვაქვს ეხლა?
b) შეესაბამება თუ არა მიღებული ინფორმაცია არსებულ ინფორმაციას?
c) რა გავლენას ახდენს ახალი ინფორმაცია არსებულ საგამოძიებო
ვერსიაზე?
ii. სამიზნე პირი
a) როგორი იყო სამიზნის ქცევა?
b) როგორ შეიცვალა სამიზნის კომუნიკაციის სტილი(არ
თანამშრომლობდა/წამოვიდა თანამშრომლობაზე)?
iii. ინტერვიუერის უკუკავშირი
a) დამყარდა თუ არა კომუნიკაციური კონტაქტი სამიზნესთან?
b) რა უნდა შევცვალოთ მომავალი ინტერვიუს პროცესისათვის?

271
 სამიზნე ობიექტის გააქტიურება-ატრაქციის საკითხები და
საგამოძიებო პროცესი

ინტერვიუირების პროცესში გამომძიებლებს ხშირად სჭირდებათ მიიღონ

ინფორმაცია იმ ადამიანებისგან, რომლებსაც არ სურთ თანამშრომლბა, არ ენდობიან
გამომძიებელს ან უბრალოდ არ არიან განწყობილნი სასაუბროდ. ასეთ დროს
გამომძიებლებს სჭირდებათ გარკვეული ტექნიკების გამოყენება რომლის
საშუალებითაც შესაძლებელი იქნება სამიზნე ობიექტის კომუნიკაციურ პროცესში
ჩართვა, საუბრის და ინფორმაციის გაცვლის სურვილი კი დიდწილად
დამოკიდებულია კომუნიკაციაში ჩართულ მხარეებს შორის სიმპათიის
ჩამოყალიბებაზე. ადამიანები რომლებიც დადებითად არიან განწყობილნი
ერთმანეთის მიმართ, უფრო ორიენტირებულნი არიან გაცვალონ ინფორმაცია,
ჩაერთონ კომუნიკაციის პროცესში, ხოლო როდესაც სამიზნე ობიექტის
დამოკიდებულება გამომძიებლის მიმართ ნეგატიურია რა თქმა უნდა იკლებს
კომუნიკაციური აქტიობის სურვილიც. არსებული სპეციფიკა განსაკუთრებით
თვალშისაცემია საგამოძიებო დანაყოფებში, რადგანაც ბრალდებულს/სავარაუდო
ბრალდებულს სამართლებრივი თვალსაზრისით ისედაც არ აწყობს გამომძიებელთან
კომუნიკაცია და თუკი ამას გამოძიებლის ნეგატიური დამოკიდებულებაც ემატება
ჩვენების მიცემის სურვილი კიდევ უფრო იკლებს.

კომუნიკაცია მის საწყის ეტაპზე წარმოადგენს უბრალოდ სიმპათიის ან

ანტიპათიის გრძნობის ჩამოყალიბებას სხვა ადამიანის მიმართ, სანამ ორ ადამიანს
შორის ინფორმაციის გაცვლის პროცესი დაიწყება, კომუნიკაციის მხარეებს უკვე

272
ჩამოყალიბებული აქვთ წინასწარი განწყობა როგორც მთლიანად კომუნიკაციის და
ასევე თანამოსაუბრის მიმართ. არსებულ მოვლენას პირველ შთაბეჭდილებასაც
ეძახიან და მისი ზეგავლენა ინტერვიუირების პროცესზე ხშირ შემთხვევაში
გადამწყვეტ როლს თამაშობს.

ადამიანს შეხედულება სხვა ადამიანის შესახებ გაცნობის პირველ წამებში

უყალიბდება, მიუხედავად იმისა, რომ მასზე დეტალური ინფორმაცია არ
გააჩნია. როდესაც ადამიანი პირველად ხედავს ადამიანს და არ აქვს მასზე არანაირი
ინფორმაცია, იგი ცდილობს „გამოიცნოს“ მისი პიროვნული მახასიათებლები, მისი
სოციალური სტატუსი და ჩამოიყალიბოს გარკვეული წარმოდგენა მის
შესახებ გარეგნული მახასიათებლების და გარკვეული ატრიბუტების მიხედვით. იგი
ეძებს მისთვის ნაცნობ დეტალებს, მსგავსებებს და განსხვავებებს. ამის გამოყენება
დაკითხვისას შეიძლება თუ ჩვენ გავაკონტროლებთ იმას, თუ რას დაინახავს
დასაკითხი პირი.

ერთი ადამიანის მიერ მეორისდამი სიმპათიის ან ანტიპათიის განმსაზღვრელ

უმთავრეს ფაქტორებად ითვლება

I. ადამიანის გარეგნობა და ფიზიკური მიმზიდველობა;

II. სოციალური მახასიათებლები;
III. ადამიანის ქცევის თავისებურება;
IV. სიტუაციური ფაქტორები;

ადამიანის გარეგნობა და ფიზიკური მიმზიდველობა

სოციალურ ფსიქოლოგიაში მრავალი კვლევაა ჩატარებული ფიზიკურ

მიმზიდველობასა და მოწონება/ატრაქციას შორის კავშირზე. ადამიანები
უპირატესობას ფიზიკურად მიმზიდველ ადამიანებს ანიჭებენ. კვლევებით

273
დადასტურდა, რომ ჩვენ ლამაზი ადამიანების მიმართ უფრო ლოიალურები,
ემპათიურები და დამთმობები ვხდებით. მიმზიდველობა ამ შემთხვევაში არ
გულისხმობს ვარსკვლავურ გარეგნობას და ის მთლიანად ორიენტირებულია ამა თუ
იმ კულტურაში ჩამოყალიბებულ სტერეოტიპებზე.

ერთ-ერთ კვლევაში მონაწილეებს სთხოვდნენ შეეფასებინათ ფოტოზე

გამოსახული ადამიანის თვისებები. აღმოჩნდა, რომ კარგი გარეგნობის ადამიანებს
ქალებიც და კაცებიც ავტომატურად მიაწერდნენ დადებით თვისებებს,
როგორიცაა: ნიჭიერება, კეთილშობილება, წარმატებულობა, ინტელექტუალურობა,
ნაკლებად მიმზიდველებს კი უფრო უარყოფითად აფასებდნენ.

სხვა ექსპერიმენტში, ადამიანთა ჯგუფს აჩვენებდნენ ადამიანის ფოტოს და

ეუბნებოდნენ მის მიერ ჩადენილი ცუდი საქციელის შესახებ. მათ უნდა
შეეფასებინათ ფოტოზე ნაჩვენები ადამიანის პიროვნული თვისებები და
განესაზღვრათ მისთვის სასჯელის სიმძიმე. აღმოჩნდა რომ, ყველა ასაკობრივ
ჯგუფში, უფრო მკაცრად „სჯიდნენ“ და უფრო უარყოფით თვისებებს მიაწერდნენ
ნაკლებად მიმზიდველ ადამიანებს, როდესაც უფრო ლამაზი გარეგნობის ადამიანები
ნაკლები სიმძიმის სასჯელს იღებდნენ. ასევე ხდება სასამართლო სისტემებშიც.
აღმოჩნდა,
რომ მიმზიდველ მამაკაცებს, რომლებმაც კანონი დაარღვიეს, ნაკლებ ჯარიმებს უწერ
დნენ, ვიდრე არამიმზიდველებს.

აღსანიშნავია ისიც, რომ ეს ტენდენცია - ნაკლებად მკაცრად შევაფასოთ

მიმზიდველი გარეგნობის ადამიანები საპირისპიროთი იცვლება, თუ იგი ცდილობს
საკუთარი სილამაზის გამოყენებით მიაღწიოს საკუთარ მიზნებს ან ვერ ახერხებს
საკუთარი საქციელისთვის დამაჯერებელი გამართლების მოფიქრებას.

274
 ადამიანის ფიზიკური მიმზიდველობისა და სილამაზის შეფასებაზე გავლენას
ახდენს მისი შესაბამისობა იმ სოციალურ გარემოში გავრცელებულ სტანდარტებთან,
რომელშიც ეს ადამიანი ცხოვრობს. მიუხედავად იმისა, რომ სილამაზის და
მიმზიდველობის სტანდარტები სხვადასხვა ქვეყნებში განსხვავებულია,
კულტურათაშორისმა გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ ყველა ცნობილ კულტურაში
მამაკაცების მიმზიდველობა დამოკიდებულია მის სიმაღლესა და განვითარებულ
კუნთებზე.

ლესლი ზებროვიტცმა და მისი კოლეგებმა აღმოაჩინეს, რომ ქალებიც და

კაცებსიც უპირატესობას ანიჭებენ სახეებს, რომლებსაც აქვთ „ახალგაზრდული
მახასიათებლები“ (ან ბავშვური) (Zebrowitz, 1996). ეს მახასიათებლებია: დიდი,
მომრგვალებული და ფართოდ დასმული თვალები, პატარა ცხვირი და ნიკაპი,
მკვეთრად გამოხატული ლოყები და ფართე შუბლი. ზებროვიტცმა აღმოაჩინა,
რომ „ახალგაზრდული მახასიათებლების“ მქონე ადამიანები უფრო მეტ მოწონებას
იმსახურებენ: ისინი აღიქმებიან, როგორც უფრო თბილები, პატიოსნები. მშობლები
ასეთი სახის მქონე ბავშვებს ნაკლებად სჯიან, ხოლო ზრდასრულები ნაკლებ ფულად
ჯარიმებს იხდიან სასამართლოში (Zebrowitz & McDonald, 1991). თუმცა, ასეთი
ბავშვური სახის მქონე ადამიანებს ასევე აღიქვამენ ნაკლებად კომპეტენტურად
ვიდრე მათი უფრო ზრდასრული გარეგნობის მქონე კოლეგები (Zebrowitz &
Montpare, 2005).

ატრაქცციის კიდევ ერთი მნიშვნელოვან გამომწვევ ფაქტორს წარმოადგენს

მსგავსება. ჩვენ მოგვწონს ადამიანები, რომლებიც არიან ჩვენი მსგავსნი.
ეს შეიძლებაიყოს მსგავსება ინტერესებში, შეხედულებებში, პიროვნულ თვისებებში,
ცხოვრების წესსში ან უფრო ზედაპირული მსგავსება - გარეგნობაში, ქცევაში, ჩაცმის
სტილში.

ერთ–ერთი კვლევა ადასტურებს, რომ ჩვენ უფრო მოგვწონს და ვეხმარებით იმ

ადამიანებს ვისაც ჩვენნაირ სტილში აცვიათ. ექსპერიმენტი სტუდენტებზე ჩატარდა

275
1970 წელს. ექსპერიმენტატორი მიდიოდა მათთან და სთოვდა 10 ცენტიანს რომ
დაერეკა ტელეფონის ჯიხურიდან. აქედან ნახევარ შემთხვევაში მას ჰიპურ სტილში
ეცვა, ხოლო დანარჩენ შემთხვევებში - ჩვეულებრივად. აღმოჩნდა, რომ როდესაც
ექსპერიმენტატორი ისეთივე სტილში იყო ჩაცმული როგორშიც სტუდენტი,
(მაგალითად თუ სტუდენტს ჰიპურ სტილში ეცვა და ასევე ეცვა
ექსპერიმენტატორსაც) ამ შემთხვევაში დახმარების რაოდენობა ბევრად მეტი იყო
ვიდრე იმ შემთხვევაში, როდესაც ექსპერიმენტატორს განსხვავებულად ეცვა.

კიდევ ერთი, სადაზღვეო კომპანიებში ჩატარებული კვლევის მიხედვით,

კლიენტი უფრო ხშირად ყიდულობდა დაზღვევას იმ გამყიდველისგან, რომელიც
რაიმე ასპექტში იყო მისი მსგავსი: იყო მისი ასაკის, ჰქონდა მისნაირი რელიგიური და
პოლიტიკური შეხედულებები ან ჰგავდა თუნდაც იმით, რომ სიგარეტს ეწეოდა.

არანაკლებ საინტერესოა დ. ბირნის მიერ ჩატარებული ექსპერიმენტიც,

რომელიც აჩვენებს თუ რამდენაც მინიმალური მსგავსებაა საჭირო, რომ გამოვიწვიოთ
სრულიად უცნობი ადამანის მოწონება: ექსპერიმენტის პირველ ეტაპზე ზომავდნენ
ცდისპირების ატიტუდებს სხვადასხვა ობიექტებთან მიმართებაში, შემდეგ ეტაპზე
მას აჩვენებდნენ სხვა (გამოგონილი) ადამიანის მიერ შევსებულ იგივე კითხვარს და
ბოლოს ზომავდნენ ამ მეორე კითხვარის შემვსები ადამიანის მიმართ მისი ატრაქციის
დონეს. შედეგებმა აჩვენა, რომ მსგავსი პასუხების რაოდენობასა და ამ ადამიანის
მიმართ ატრაქციის დონეს შორის პირდაპირპროპორციული კავშირია. ამ
შემთხვევაში ატრაქციის ერთადერთი დეტერმინანტი არის დამთხვევების
რაოდენობა და არა მათი მნიშვნელობა ან ღირებულება ცდისპირისთვის. თუმცა
გასათვალისწინებელია ის, რომ ამ ექსპერიმენტში არ არის არანაირი კომუნიკაცია
ადამიანებს შორის. სრულიად უცნობი ადამიანების შემთხვევაში, ნამდვილად
უბრალო თანხვედრა უმნიშვნელო ატიტუდებშიც იწვევს მოწონებას, თუმცა ასეთი
შედეგი შეიძლება იყოს მხოლოდ ურთიერთობების საწყის ეტაპებზე, რადგან
კომუნიკაციის გაღრმავებასთან ერთად უფრო მნიშვნელოვანი გახდება მსგავსება

276
კონკრეტული ადამიანისთვის მნიშვნელოვან ასპექტებში; ასევე, მსგავსება ზოგად
საკითხებში უფრო ძლიერ დადებით ზემოქმედებას ახდენს ატრაქციაზე, ვიდრე
ვიწრო და კონკრეტულ საკითხებში.

მსგავსება ამარტივებს კომუნიკაციას სხვა ადამიანებთან. მსგავსება

გარეგნობაში- იწვევს მოწონებას, მსგავსება საერთო ინტერესებში - ჩნდება
სალაპარაკო თემა, მსგავსება ატიტუდებში - ასევე იწვევს მოწონებას.

მსგავსების გამოყენება ძალიან ეფექტური შეიძლება იყოს

დაკითვის/გამოკითხვის დროს, თუ მას სწორად გამოვიყენებთ. ადამიანებს მოსწონთ
მათი მსგავსი ადამიანები, უფრო არიან მიდრეკილნი მათ დაეხმარონ და უფრო
თავისუფლად და გახსნილად შეიძლება ისაუბრონ, რადგან ჩნდება განცდა, რომ ეს
ადამიანი არის ჩემნაირი, იგი უფრო კარგად გამიგებს ვიდრე სხვა. ამიტომ კონტაქტის
დამყარების ეტაპზე რაიმე საერთოს პოვნა და 1 წუთი ამ საერთოზე საუბარი უკვე
შედეგის მომცემი იქნება, ეს მსგავსება სასურველია იყოს რეალური, რათა საუბარი ამ
თემაზე ბუნებრივი იყოს, თუმცა მისი გამოგონებაც შესაძლებელია. (აქ
გასათვალისწინებელია ის, რომ ეს საერთო რამე არ უნდა იყოს რაიმე უარყოფითი).

მაგალითად: თუ გვინდა ვინმეს თავი მოვაწონოთ, პირველ რიგში უნდა

შევეცადოთ რაიმე საერთო ვიპოვოთ მასთან. თუ აღმოჩნდა, რომ ვთქვათ მას უყვარს
ქალაქარეთ წასვლა და ეს ლაპარაკის დროს წამოსცდა, მაშინ ჩვენც შეგვიძლია
ვთქვათ, რომ ჩვენც გვიყვარს ქალაქგარეთ სიარული და როცა შესაძლებლობა გვაქვს
აუცილებლად მივდივართ ხოლმე ლაშქრობებზე.

სოციალური მახასიათებლები

ატრაქციაზე გავლენას ახდენს ობიექტის სხვა მახასიათებლებიც, როგორებიცაა

ადამიანის სოციალური მახასიათებლები, განათლება, პროფესია და სტატუსი.

277
ძირითადად ატრაქცია დამოკიდებულია ადამიანის დადებით მახასიათებლებზე,
თუმცა ადამიანის ზედმეტად გამოხატული „დადებითობა“ მკვეთრად ამცირებს მის
მიმართ მიზიდულობას.

მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანები ხშირად უპირატესობას ანიჭებენ უფრო

მიმზიდველ და მაღალი სტატუსის მქონე ადამიანებს, აღმოჩნდა რომ ადამიანთა
უმრავლესობას ურჩევნია ურთიერთობისთვის აირჩიოს მსგავსი სოციალური
სტატუსის მქონე ადამიანები, რომლებსაც აქვთ მსგავსი ცხოვრებისეული
გამოცდილება და იზიარებენ მათ შეხედულებებს. რესპოდენტების უმრავლესობა
ამბობდა, რომ მსგავს სხვასთან ურთიერთობისას ნაკლებად გრძნობენ საფრთხეს და
მათ ერთმანეთის უკეთესად ესმით. მსგავსი სხვების არჩევა შეიძლება აიხსნას
ფსიქოლოგიური უსაფრთხოების და კომფორტული ურთიერთობის მიღწევის
სურვილით და ასევე ადამიანის სურვილით მიიღოს სხვებთან კარგი ურთიერთობის
დამყარების გარანტია.

საგამოძიებო საქმიანობის პროცესში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა

გამომძებლის სტატუსსა და განათლებას. შესაბამისად გაცნობის დროს
აუცილებელია, რომ გამომძებელმა ხაზგასმით მოახდინოს თავისი რეგალიების
წარდგენა და კომუნიკაციის პროცესი წარმართოს იმ სახით, რომ დატოვოს
განათლებული და ერუდირებული ადამიანის შთაბეჭდილება. არსებულისათვის
გამომძიებელი უნდა ეცადოს, რომ: 1.მიმართოს სამიზნეს თქვენობით და
კომუნიკაციის პროცესში გამოხატოს თავაზიანობა და თავდაჭერილობა; 2. ისაუბროს
სამართლებრივად სტილისტურად გამართული ენით(სლენგის, კილოკავის გარეშე);

ჩვენ მოგვწონს ის ადამიანები, რომლებსაც კარგად აქვთ განვითარებული

სხვადასხვა უნარები, აქვთ ცოდნა გარკვეულ საკითხებთან დაკავშირებით, არიან
წარმატებულები, თავისი საქმის კარგი მცოდნეები; ერთი სიტყვით რომ ვთქვათ
არიან კომპეტენტურები. ასეთი ადამიანები განსაკუთრებით მაშინ მოგვწონს,
როდესაც მათთან ერთად გვიწევს მუშაობა ან მათ მივმართავთ დახმარებისთვის.

278
 ე. არონსონის მიერ ჩატარებულმა კვლევამ, ასევე აჩვენა რომ ჩვენ უფრო
მოგვწონს კომპეტენტური ადამიანები: ცდისპირების 4 ჯგუფს აჩვენებდნენ ერთი და
იგივე ადამიანის ინტერვიუს ვიდეოჩანაწერს, საუბრისას მას ინტერვიუერი უსვამდა
კითხვებს მისი ბიოგრაფიიდან, მიღწევებზე, აკადემიურ მიღწევებზე და კიდევ
რამდენიმე კითხვას, რომლებსაც ძირითადად ვიქტორინებზე უსვამენ ხოლმე.
პირველ შემთხვევაში რესპოდენტის პასუხების 82% იყო სწორი. მეორე ჯგუფს
აჩვენებდნენ ამავე ჩანაწერს, ოღონდ სხვა ტექსტით (აქ პასუხების მხოლოდ 30% იყო
სწორი). მესამე და მეოთხე შემთხვევაში ცდისპირებს აჩვენებდნენ პირველი და მეორე
ჩანაწერების იდენტურ ვიდეოს 1 განსხვავებით - რესპოდენტი ინტერვიუს ბოლოს
შემთხვევით გადაისხავდა ყავას და ამბობდა „ოჰ ღმერთო, ყავა ახალ კოსტუმზე
გადავისხი“. აღმოჩნდა რომ კომპეტენტურ ადამიანს უფრო დადებითად აფასებდნენ,
და ამასთან ერთად, იმ შემთხვევაში თუ იგი ყავას გადაისხამდა - კიდევ უფრო მეტ
მოწონებას იმსახურებდა.

ეს იმიტომ, რომ ზედმეტად მაღალი კომპეტენტურობის დონე ხშირად იწვევს

სხვების თვითშეფასების დაწევას, შფოთვის დონის გაზრდას და შედეგად - მასთან
ურთიერთობისგან თავის არიდების მცდელობას. ამიტომ მათი არა-იდეალურიბის
აღმოჩენისას ისინი უფრო მოგვწონან.

ადამიანის ქცევის თავისებურება

ატრაქციაზე ასევე დიდ გავლენას ახდენს ვერბალური და არავერბალური

კომუნიკაციის ზოგი ასპექტი: ღიმილი, თვალებში ყურება საუბრისას, ხმის ტონი და
ტემბრი.დადგენილია რომ კომუნიკაციის 65%-
სწორედ არავერბალური კომუნიკაცია შეადგენს. ხოლო ვერბალური მხოლოდ 35%
ია. უფრო დეტალურად რომ დავყოთ, აღმოჩნდება, რომ სიტყვები მხოლოდ 7%-ს

279
შეადგენს, არავერბალური: ჟესტები, მიმიკა, პოზა 55%-ს ხოლო ხმოვანი სიგნალები
38%ს.

იმისათვის, რომ არავერბალური კომუნიკაცია გამოყენებული იქნას, როგორც

ატრაქციის განმაპირობები ფაქტორი, საჭიროა, რომ:

არავერბალური ინფორმაცია ყოველთვის თან ახლდეს

ვერბალურს. კომუნიკაცია წარმატებული რომ იყოს, ჩვენს მიერ ნათქვამი სიტყვები უ
ნდა ემთხვეოდეს იმას, თუ რას ამბობს ჩვენი სხეული. მაგალითად, თუ
კომუნიკატორი ამბობს ერთს, ხოლო მის სახეზე კი მეორე აღიბეჭდა, მაშინ
ურთიერთობა სიმყარეს კარგავს. (აღსანიშნავია, რომ ინფორმაციის
მიღებისას ადამიანი არავერბალურ სიგნალებს უფრო ენდობა).

კომუნიკაციის პროცესში მნიშვნელოვანია მოსაუბრეს ვუყუროთ თვალებში და

პერიოდულად თავი ვუქნიოთ იმის ნიშნად, რომ ჩვენ მას ვუსმენთ და გვესმის მათი
ნათქვამის შინაარსი. თუ თვალით კონტაქტი არ დამყარდა დიდი ალბათობით
მოსაუბრე უკმაოფილო დარჩება და რაღა თქმა უნდა მის მოწონებას ის ადამიანი,
რომელიც მისი აზრით არ უსმენს - ვერ დაიმსახურებს. შედეგად შეიძლება იგი
საერთოდაც აღარ შემოვიდეს კონტაქტში და არ მოგვაწოდოს ის ინფორმაცია,
რომელიც გვჭირდება.

მზერა შეგვიძლია დავაჯგუფოდ სამად, მისი ტიპის მიხედვით: ეს შეიძლება

იყოს საქმიანი, ანუ ფორმალური მზერა: წარმოიდგინეთ რომ იმ ადამიანის სახეზე,
რომელსაც ელაპარაკებით არის გამოსახული სამკუთხედი თვალბსა და შუბლზე. თუ
თქვენი მზერა ამ სამკუთხედის ფარგლებში იქნება მოქცეული - თქვენ საქმიანი და
სერიოზული ადამიანის შთაბეჭდილებას დატოვებთ. თუ თქვენი მზერა თვალების
დონის ქვემოთაა მოთავსებული, ეს მეგობრულ ატმოსფერას ქმნის. ინტიმური
მზერა მოძრაობს თვალების დონიდან ქვევით (- ნიკაპამდე ან უფრო ქვევით), იგი
გამოხატავს ადამიანით დაინტერესებას.

280
 ასევე, მოწონების დამსახურება შესაძლებელია ეგრედწოდებული „სარკის
ეფექტის“ გამოყენებით, რომლის დროსაც ჩვენ საუბრისას ვიმეორებთ მოსაუბრის
პოზას და მიმიკას. ეს ხშირად აღიქმება როგორც დაინტერესება ან თანხმობა.

ღიმილი ასევე პოზიტიურად მოქმედებს მოწონებაზე, თუმცა უნდა გვახსოვდეს,

რომ ნამდვილი ღიმილი მხოლოდ რამოდენიმე წამის განმავლობაში რჩება სახეზეზე
და მუდმივად მისმა სახეზე გაჩერებამ შეიძლება საწინააღმდეგო შედეგი გამოიღოს.

ურთიერთობაზე ასევე დიდ გავლენას ახდენს მათი კონკურენტული და

თანამშრომლობითი კომუნიკაციის მახასიათებელები და სტილი. თანამშრომლობაზე
ორიენტირებული ურთიერთობა ხელს უწყობს ატრაქციის ზრდას, კონკურენცია კი
ხელს უწყობს მის კლებას. თუკი ორი ადამიანის ურთიერთობის სტრუქტურას
მივმართავთ, მაშინ ერთი შეხედვით აქ ყველაფერი გასაგებია. ჯერ კიდევ
არისტოტელე ამბობდა, რომ ადამიანებს უყვართ ისინი, ვინც მათ უკეთებს სიკეთეს
და ზრუნავს მათზე. შესაბამისად საგამოძიებო ინტერვიუს დროს აუცილებელია, რომ
გამომძიებელი მოერიდოს კონკურენტული კომუნიკაციური სტრატეგიის მიმართვას
და ეცადოს რომ კომუნიკაციის პროცესში ხაზი გაუსვას თანამშრომლობის
მნიშვნელობას. ატრაქციას ასევე ზრდის დახმარება ან სხვა სახის მხარდაჭერა.
როდესაც ადამიანი გრძნობს, რომ მას დაეხმარენ პიროვნება ავტომატიზმის დონეზე
ცდილობს სამაგიეროს გადახდას. მაგალითად გამომძიებელმა შესაძლოა სამიზნეს
შესთავაზოს დახმარება ოჯახთან დაკავშირებაში ან რაიმე უმნიშვნელო
მოთხოვნილების დაკმაყოფილებაში.

ურთიერთობის პროცესში ატრაქციის გამომწვევ მიზეზად განიხილება ესევე

სამართლიანობა. რა თქმა უნდა სამართლიანობა პირობითი ცნებაა და მისი
ობიექტური განსაზღვრა ძნელია, მაგრამ სამართალწარმოების პროცესში სამიზნე
უნდა ხვდებოდეს და აცნობიერებდეს, რომ ინტერვიუიერი(ჩვენ შემთხვევაში
გამომძიებელი) ეყრდნობა ობიექტურ სამართლებრივ საფუძვლებს და მისი ქცევით
სტრატეგია არაა დამოკიდებული მის სუბიექტურ მოსაზრებებზე. სამართლიანობის

281
განცდას ასევე ზრდის გამომძიებლის დამოკიდებულება სამიზნე ობიექტის მიმართ,
აუცილებელია ვიცოდეთ რომ პირის მიერ ჩადენილი დანაშაულის და მისი
პიროვნული თვისებების გაერთიანება არ შეიძლება, სამიზნე უნდა მიხვდეს, რომ
გამომძიებელი დაინტერესებულია მისი მიერ განხორციელებული დანაშაულებრივი
ქმედებით და არ ახდენს მისი პიროვნების და ღირსების გაკიცხვას ანუ ერთია რა
ჩაიდინა პიროვნებამ და მეორეა როგორია პიროვნება.

სიმპათია და სიტუაციური ფაქტორები

ემოციური კავშირების წარმოშობა ურთიერთობების

პროცესში განისაზღვრება, მრავალი სიტუაციური ფაქტორის ჩართულობის
შედეგად. სიტუაციის ისეთი არაფსიქოლოგიური მახასიათებლებიდან განიხილავენ
ხოლმე მოსაუბრეებს შორის დისტანციას, სივრცითი სიახლოვე მოსაუბრეებს შორის
იწვევს სიმპათიას. უამრავი მონაცემი მოწმობს იმაზე, რომ რაც უფრო მცირეა
მანძილი ადამიანებს შორის, მით უფრო მეტია ალბათობა რომ მათ შორის გაჩნდება
მიზიდულობა, შესაბამისად ინტერვიუს მიმდინარეობის დროს არაა
რეკომენდირებული სამიზნე და გამომძიებელი მაგიდის გარშემო იჯდეს, ჯობს
ჯდომის მანერა იყოს კუთხოვანი და შუაში ბარიერების გარეშე.

სიმპატიის ფორმირებაზე ასევე ზეგავლენას ახდენს ინტერვიუსათვის

გამოსაყენებელი სივრცის თავისებურება. რაც უფრო კომფორტულ გარემოში
მიმდინარეობს კომუნიკაცია, მით უფრო იზრდება ალბათობა იმისა რომ სამიზნე
ობიექტი გამომძიებელზე გადმოიტანს სიმპათიას/მოახდენს გენერალიზაციას.
ადამიანი რომელიც იმყოფება კომფორტულ გარემოში მიდრეკილია უფრო
პოზიტიურად განეწყოს სხვა ადამიანების მიმართ.

282
 ცრუ აღიარებითი ჩვენების თავისებურება საგამოძიებო
ინტერვიუირების პროცესში

არ არსებობს ერთი მარტივი მიზეზი, ან ლოგიკური ახსნა იმისა, თუ, რატომ

აღიარებენ ადამიანები დანაშაულს, რომელიც არ ჩაუდენიათ. ეს საკმაოდ რთული,
ერთმანეთის თანმიმდევრული და ერთმანეთზე დამოკიდებული პროცესების
შედეგია, დაწყებული პოლიციის მიერ დაშვებული შეცდომებით, დამთავრებული
დასაკითხი/გამოსაკითხი პირის ინდივიდუალური თავისებურებებით.

თუ წლების წინ მხოლოდ კითხვები ჩნდებოდა ამ თემის გარშემო, დღეს ამ

კითხვებს პასუხებიც გაეცა. თუ 1908 წელს მხოლოდ ჰუგო მუზემბერგის16 თვალით
დანახული " მცდარი აღიარება " (untrue confessions) არსებობდა, დღეს ცრუ
აღიარების სათაურის ქვეშ გაერთიანებულია მისი ტიპოლოგია, გამომწვევი მიზეზები
და რისკ-ფაქტორები, რომელთა აღმოჩენაც ხანგრძლივი კვლევების, დაკვირვებებისა
და ექსპერიმენტების შედეგია.

ცრუ აღიარების ტიპები

ქესინმა და ვრითსმენმა (Kassin and Wrightsman) სასამართლო ანგარიშებზე და

ატიტუდების ცვლილების სოციალურ-ფსიქოლოგიურ თეორიებზე დაყრდნობით,
გამოყვეს ცრუ აღიარების 3 ტიპი, რომელთა დღეს არსებული ფორმაც მკვლევრებისა
და კანონის აღმასრულებლების მიერ იქნა დამუშავებული. ეს ტიპებია:
ნებაყოფლობითი ცრუ აღიარება, დათანხმებული ცრუ აღიარება და გათავისებული
ცრუ აღიარება.(Saul M. Kassin G. H., 2004)

16ჰუგო მუზემბერგი იყო პირველი ფსიქოლოგი, რომელიც ცრუ აღიარების თემას შეხო. მან ეს
ფენომენი განიხილა ნირმალურ რეაქციად, რაც დაპატიმრების, დაკავებისა და დაკითხვის პროცესის
შედეგად მიღებული ემოციური შოკით იყო განპირობებული.

283
 სურ.1 ცრუ აღარების 3 ტიპი

ნებაყოფლობითი ცრუ გათავისებული ცრუ

აღიარება აღიარება
დათანხმებული ცრუ
აღარება

ნებაყოფლობითი ცრუ აღიარება

ხანდახან ადამიანები საკუთარი სურვილით აღიარებენ დანაშაულს, პოლიციის

ჩარევისა და ზეწოლის გარეშე. ეს არჩევანი მთლიანად მათ მოტივებსა და პირად
საჭიროებებზეა დამოკიდებული. ქესინი და ვრითსმენი გამოყოფენ ნებაყოფლობითი
ცრუ აღიარების შემდეგ მიზეზებს:(Gudjonsson, 2003)

❖ ცუდი რეპუტაციის ქონის ავადმყოფური სურვილი. ასეთი

ინდივიდებისთვის დამახასიათებელია ცნობადობის იმდენად ძლიერი სურვილი,
რომ მზად არიან დაისაჯონ დანაშაულისთის, რომელიც არ ჩაუდენიათ. ისინი ასეთი
დამახინჯებული ფორმით ცდილობენ თვითშეფასების ამაღლებას. მათ ხშირად
პიროვნული აშლილობის დიაგნოზს უსმევენ. მაგ. 1932 წელს ჩარლს ლიმბერგის
შვილის გატაცება და მკვლელობა 200_ამდე ადამიანმა აღიარა(Gudjonsson, 2003); 1980
წელს ჰენრი ლუკასმა ასობით გამოუძიებელი მკვლობა დაიბრალა, მარტო იმიტომ,
რომ ისტორიაში ყველაზე ცივსისხლიანი სერიული მკვლელის სახელით
შესულიყო(Saul M. Kassin G. H., 2004).

284
 ❖ გაუცნობიერებელი სურვილი იმისა, რომ საკუთარი თავის დასჯით
გამოისყიდონ წარსულში ჩადენილი დანაშაული. ამ შემთხვევაში დანაშაულის
გრძნობა გამოწვეული შეიძლება იყოს, როგორც რეალური ისე წარმოსახული
მიზეზებით. უფრო მეტიც, შეიძლება ეს გრძნობა არც კი იყოს დაკავშირებული
კონკრეტულ დანაშაულთან. ამ გრძნობის ასეთი ფორმით განზოგადება, ძირითადად
დეპრესიული ინდივიდებისთვისაა დამახასიაღებელი.(Gudjonsson, 2003)
❖ პრობლემა როდესაც ინდივიდს არ შეუძლია ერთმანეთისგან
განასხვავოს ფაქტები ან ფანტაზია. ამ შემთხვევაში ადამიანს არ შეუძლია
ერთმანეთისგან განასხვავოს ნამდვილი მოვლენები (ის რაც რეალურად გამოსცადა),
მის მიერვე წარმოდგენილი, მოფიქრებული და დაგეგმილი მოვლენებისგან. ეს
შეიძლება ე.წ. „რეალობის მონიტორინგის“ დარღვევით იყოს გამოწვეული, რაც
ძირითადად შიზოფრენიით დაავადებულებს აღენიშნებათ, მაგრამ სუსტი ფორმით
შეიძლება ნებისმიერმა ადამიანმა გამოავლინოს სხვადასხვა მიზეზების
გამო(Gudjonsson, 2003).
❖ ნამდვლი კრიმინალის დაცვის სურვილი-ნებაყოფლობითი ცრუ
აღიარების ყველაზე გავრცელებული მიზეზია. თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ
სხვა ადამიანების ზემოქმედებითაც შეიძლება უდანაშაულო ადამიანმა აღიაროს
დანაშაული. ოღონდ ეს სხვა არ არის პოლიციელი, და არც დაკითხვის შედეგად
მიიღება აღარება(Gudjonsson, 2003).

დათანხმებული ცრუ აღიარება

დათანხმებული ცრუ აღიარება არის პასუხი პოლიციის ძალადობაზე, სტრესსა

და ზეწოლაზე. როგორც ქესინმა და ვრითსმენმა თავდაპირველად აღნიშნეს,
დათანხმებული ცრუ აღიარება მიიღება ძალადობრივი დაკითხვის შედეგად. თუმცა
თანამედროვე ეპოქაში იყენებენ არა ფიზიკურ ძალადობას, ადამედ ფსიქოლოგიურს.
ოფშიმ და ლეომ (Ofshe and Leo) დაადგინეს „კლასიკური ძალადობრივი გავლენის“

285
ელემენტები - მუქარა და დაპირებები, რომლებიც შეიძლება გამომძიებლის მიერ
გამოხატული იყოს, როგორც პირდაპირი, ისე ირიბი ფორმით (თუმცა ეს არ
შეესაბამება არც ნორმებს და არც კანონიერია). მათი გამოყეებით, სავარაუდო
ბრალდებული აღიარებას აღიქვამს, როგორც სარგებლის მომტანს (სასჯელის
შემსუბუქება, განთავისფლება), ხოლო უარყოფას დაპატიმრებად ან სასჯელის
დამძიმებად(Leo, False Confessions: Causes, Consequences and Implications, 2009).

მუქარა და დაპირებები დათანხმებული ცრუ აღიარების ძირითადი მიზეზია,

მაგრამ არა ერთადერთი. აქ ასევე გასათვალისწინებელია სტრესის ფაქტორი და
პოლიციის მიერ განხორციელებული ზეწოლა. დაკითხვის პროცესი საკმაოდ
სტრესული, დამღლელი და უსიამოვნოა. გამომძიებლის დამოკიდებულება
სავარაუდო ბრალდებულის მიმართაც მნიშვნელოვანია, რადგან ის ძირითადად
კატეგორიული, მომთხოვნი, მკაცრი, დამაბნეველი და მტრულად განწყობილია.
სავარაუდო ბრალდებულის პირდაპირი დადანაშაულება მასში დისტრესის
წარმოქმნას ისახავს მიზნად, ამისთვის კი მის თავდაჯერებულობას „უტევენ“, რათა
თავი უძლურად და კუთხეში მიმწყვდეულად აგრძნობინონ. დაკითხვის პროცესი
საათობითაც შეიძლება გაგრძელდეს, რაც ბუნებრივია ასუსტებს
სავარაუდობრალდებულის წინააღმდეგობის გაწევის უნარს, იწვევს მის დაღლას და
ზრდის მის შთაგონებადობას(Leo, False Confessions: Causes, Consequences and
Implications, 2009).

მრავალი სტრესორის არსებობა, ერთად მოქმედებს სავარაუდო ბრალდებულის

კოგნიტურ უნარებზე, ისე, რომ აღიარებას აღიქვამს ამ სტრესული სიტუაციიდან
თავის დაღწევის ერთადერთ გზად(Leo, False Confessions: Causes, Consequences and
Implications, 2009).

286
 ცენტრალური პარკის მორბენალის ქეისი17

(Central park jogger case)

1989 წლის 19 აპრილს, 28 წლის ტრიშა მეილი, ცენტრალურ პარკში სირბილისას

დაიჭირეს, გააუპატიურეს და სასტიკად სცემეს. მისი მდგომარეობა იმდენად
რთული იყო, რომ 20 დღე კომიდან ვერ გამოდიოდა, ხოლო როდესაც გონს მოვიდა
არაფერი ახსოვდა მომხდარის შესახებ. ამ საშინელი დანაშაულის ჩადენისთვის 5
მოზარდი დააკავეს. მათი დაკითხვა 30 საათი გრძელდებოდა, რაც მათი აღიარებით
დასრულდა. 2002 წელს, მათიას რეიესმა აღიარა მეილის გაუპატიურება რაც დნმ_ის
ექსპერტიზამაც დაადასტურა.

გათავისებული ცრუ აღიარება

აღიარების ეს ფორმა ჩნდება მაშინ, როდესაც უდანაშაულო ადამიანი

ინტერვიუირების პროცესში თანდათან იჯერებს, რომ დამნაშავეა, მიუხედავად
იმისა, რომ არ ახსოვს დანაშაულის ჩადენის ფაქტი. გუდჯონსონი და მაკქეითი
(Gudjonsson and Mackeit) აღნიშნავენ, რომ ასეთი აღიარება ე.წ. „მეხსიერების
უნდობლობის სინდრომით“ (Memory distrust syndrome- MDS) არის გამოწვეული,
რასაც განმარტავენ, როგორც გარედან მიღებული შთაგონების შედეგს, რის გამოც
ადამიანი ვეღარ ენდობა საკუთარ მოგონებებს(Gudjonsson, 2003).

MDS_ის არსებობა ორმა სხვადასხვა ფაქტორმა შეიძლება განაპირობოს:

1. ადამიანი ზუსტად ვერ იხსენებს რას აკეთებდა დანაშაულის დროს.

(Gudjonsson, 2003)

17ვრცლად იხილეთ: http://thepsychreport.com/conversations/coerced-to-confess-the-psychology-of-false-

confessions/

287
 2. დაკითხვის დაწყებამდე ადამიანმა იცის, რომ უდანაშაულოა, მაგრამ
მოხერხებული მანიპულაციების შედეგად ეჭვი შეაქვს საკუთარ
უდანაშაულობაში.(Gudjonsson, 2003)

ოფში აღნიშნავს 3 ძირითად მახასიათებელს, რაც განაპირობებს არა მარტო

დანაშაულის დაჯერებას, არამედ მის გათავისებასაც...

1. ავტორიტეტისადმი ნდობა
2. არათავდაჯერებულობა
3. მაღალი შთაგონებადობა

გათავისებული ცრუ აღიარება მიიღწევა 3 თანმიმდევრული ნაბიჯის შედეგად:

1. გამომძიებელი უდანაშაულო ადამიანს აეჭვებს საკუთარ

უდანაშაულობაში, ეს კი ინტენსიური და ხანგრძლივი დაკითხვის შედეგია, სადაც
ტყუილიც დასაშვებია. ამ საფეხურზე გამომძიებელი გამუდმებით ადანაშაულებს მას
დანაშაულის ჩადენაში. ეწინააღმდეგება მის უარყოფებს ( ეუბნევა, რომ
შეუძლებელია ის მართალი იყოს,რომ მისი არგუმენტები არალოგიკურია და
ეწინააღმდეგება ფაქტებს) და მის წინააღმდეგ იყენებს არარსებულ მტკიცებულებებს.
თავდაპირველად უდანაშაულო ადამიანი ფიქრობს, რომ გამომძიებელი ცდება და
ცდილობს დაუმტკიცოს საკუთარი უდანაშაულობა, მაგრამ შემდეგ ხვდება, რომ
არავინ უჯერებს და განიცდის დისონანსს, რადგან ერთმანეტს ვერ უთავსებს
საკუთარ უდანაშაულობას და პოლიციის (ავტორიტეტის) მიერ წარდგენილ
„უტყუარ“ მტკიცებულებებს(Leo, False Confessions: Causes, Consequences and
Implications, 2009).
2. სავარაუდო ბრალდებულის დასარწმუნებლად, რომ მან მართლა
ჩაიდინა დანაშაული, გამომძიებელი ესაუბრება იმ მიზეზებზე, რატომაც შეიძლება არ
ახსოვდეს მომხდარი ფაქტი. მაგალითად, ეუბნევა, რომ ნარკოტიკების ან
ალკოჰოლის გავლენის ქვეშ იყო, რომ ეს პოსტრავმული სტრესის აშლილობის

288
ბრალია, ყველაზე ხშირად კი ეუბნევიან, რომ ეს ფაქტი მისთვის იმდენად მძიმე იყო,
რომ გონებამ თვითონ დაივიწყა(Leo, False Confessions: Causes, Consequences and
Implications, 2009).
3. როდესაც უდანაშაულო ადამიანი დაიჯერებს მისი სავარაუდო
ამნეზიის შესახებ, ის უკვე ფიქრობს,რომ დიდი ალბათობით, შეიძლება სწორედ მას
ჩაედინა დანაშაული. და მიუხედავად მოგონებების არ არსებობისა ის უკვე მზად
არის, ბოლო საფეხურის გასავლელად სადაც ის „აშენებს“ ე.წ. „აღიარების შემდგომ
თხრობას“. მაგრამ მან არ იცის რა მოხდა. პარადოქსულ სიტუაციაშია, სჯერა, რომ
ჩაიდინა დანაშაული, აღიარა კიდევაც, მაგრამ ვერაფერს იხსენებს და ფიქრობს, რომ
თუ თავს ძალას დაატანს და კარგად ეცდება, ან წარმოიდგენს იმას თუ, როგორ
შეიძლებოდა ჩაედინადანაშაული, მაშინ მოახერხებს ყველაფრის გახსენებას. მაგრამ
რეალურად ის დანაშაულის გახსენებას კი არა, მის გამოცნობას ცდილობს (Leo, False
Confessions: Causes, Consequences and Implications, 2009).

მაშინ როდესაც უდანაშაულო ადამიანს სჯერა რომ მან ჩაიდინა დანაშაული, არ

შეუძლია გაიხსენოს , როგორ ან რამოხდა, მაგრამ აქვს ინფორმაცია ამისშესახებ, ის
აწყდება კოგნიტური სორს მონიტორინგის სირთულეს, რა დროსაც ის ვეღარ
ანსხვავებს ნამდვილ მოგონებებსა და მისმიერვე წარმოქმნილ ფიქრებს, წარმოსახვის
გამოყენებით ან გარეგანი, მეორადი წყაროსგან მიღებულ ინფორმაციას
(მიმართულების მიმცემი კითხვები, ყურმოკრული საუბარი, მსხვერპლი სურათები,
დანაშაულის ადგილის ნახვა) ერთმანეთისგან (kassin).

კვლევებით დასტურდება , რომ ნამდვილი ან წარმოდგენილი ობიექტები,

ქმედებები ან მოვლენები, ადამიანმა შეიძლება არასწორად მიიჩნიოს საკუთარი
აღქმისა და გამოცდილების ნაწილად. ასეთი ტიპის არევა კი მაშინხდება, როდესაც
ფაქტების წარმოდგენა შესაძლებელია მარტივად, ადრე განცდილისა და ნანახის
საფუძველზე. (უდანაშაულო ადამიანების მიერ ილუზიური მოგონებები იქმნება
ფოტოების, ვერბალურად მიწოდებული ინფორმაციის , თვითმხილველთა

289
მონაყოლისა და წარმოსახვის უნარის ჩართვით).წარმოსახვის უნარის გაფართოება
(imagination inflation) გულისხბობს პროცესს როდესაც წარმოსახვის "გავარჯიშებით"
იზრდება ცრუ მოგონებები (kassin) ცრუმოგონებეს კი ადამიანი ქმნის იმისთვის რომ
გაიმყაროს ის რისიც სჯერა (Gudjonsson, 2003).

ქესინი და ვრითსმენი აღნიშნავენ, რომ დათანხმებული ცრუ აღიარების

უარყოფა, უდანაშაულო ადამიანის მიერ ხდება, მაშინ, როგორც კი დამთავრდება
მასზე ზეწოლა და თავს მშვიდად იგრძნობს. გათავისებული აღიარების უარყოფა კი
ხდება მაშინ როდესაც უდანაშაულო ადამიანი თავად დარწმუნდება რომ
უდანაშაულოა. ის თუ ამისთვის რამდენიხანი დასჭირდება, უკვე ინდივიდუალურ
შემთხვევაზეა დამოკიდებული (Gudjonsson, 2003).

ასევე აღნიშნავენ, რომ თუ დათანხმებული ცრუ აღიარება მიიღება ძლიერი და

აშკარად გამოვლენილი მეთოდებით, გათავისებული ცრუ აღიარება უფრო რბილი და
ნაკლებ ძალადობრივი მეთოდების შედეგია (Gudjonsson, 2003).

სურ.2 1 საფეხური 2 საფეხური 3

ინტენსიური მიზეზები, რის საფეხური „აღია
დადანაშაულე- გამოც არ რებისშემდგომი
ბა უდანაშა- ახსოვს თხრობა“
ულობაში ჩადენილი
დასაეჭვებლად დანაშაული

უდანაშაულო ადამიანის აღიარება შემდეგნაირად ჟრერს : „ამას მე

გავაკეთებდი“, „ალბათ მე ჩავიდინე“, შესაძლოა მე გამეკეთებინა“ „ მემგონი მე

290
ვიყავი“. ამ ფრაზებს ოფში და ლეო კონფაბულაციების გრამატიკას უწოდებენ. მათი
თქმით ეს „ არათავდაჯერებული“ ენა , ცრუ აღარების ყველა ქეისში შეიმჩნევა.
ჩვეულებრივ კი ეს ადამიანები აღიარებას უარყოფენ მას შემდეგ რაც მოშორდებიან
დაგითხვის სიტუაციას. (აღიარების ეს ტიპი საკმაოდ იშვიათია დათანხმებულ ცრუ
აღიარებით ჩვენებასთან შედარებით)(Leo, False Confessions: Causes, Consequences and
Implications, 2009).

1973 წლის 29 სექტემბერს, სახლში დაბრუნებულ 18 წლის პიტერ რეილის დედა

მკვდარი დახვდა. პოლიციამ ის დააკავა. მისი დაკითხვა 25 საათი გრძელდებოდა, ამ
დროის განმავლობაში რეილის ისიც უთხრეს, რომ მან სიცრუის ტესტი წარმატებით
ვერ გაიარა, ბოლოს კი ეს დაკითხვა მისი დეტალური აღიარებით დამთავრდა:"
რაღაცაზე ვკამათობდით, მახსოვს როგორ ავიღე სამართებელი და როგორ გამოვჭერი
ყელი, და როდესაც იატაკზე დაეცა მას გადავუარე რამდენჯერმე".18

პოლიციის მიერ დაშვებული 3 შეცდომა

იმის უკეთ გასაგებად თუ რატომაღარებენ ადამიანები დანაშაულს რომელიც არ

ჩაუდენიათ, აუცილებელია გავიგოთ,როგორ ხდება უდანაშაულო ადამიანი
პოლიციის სამიზნე, და რა ფსიქოლოგიურ მეთოდებს იყენებენ მის წინააღმდეგ
დანაშაულის დეტალურად აღიარებამდე (Leo, False Confessions: Causes, Consequences
and Implications, 2009).

არასწორი კლასიფიკაციის შეცდომა

18ვრცელი ინფორმაციისთვის უყურეთ: https://m.youtube.com/watch?v=XSWDhtvfzPg

291
 როგორც დევისმა და ლეომ ( Devis and Leo) აღნიშნეს: „ ცრუ აღიარების ბილიკი
იწყება მაშინ როდესაც პოლიცია უდანაშაულო ადამიანს ამოიღებს მიზანში“ (Leo, The
Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful Conviction, 2010) . რომ არა ეს
შეცდომა, არ იქნებოდა არც ცრუ აღიარება და არც არასწორად გამოტანილი
განაჩენი.არასწორი კლასიფიკაციის შეცდომას რამდენიმე ფაქტორი განაპირობებს.
პირველი უკავშირდება დაკითხვის ტექნიკის სწავლების პროცესს. ამერიკაში
პოლიციელებს არწმუნებენ, რომ მიღებული ცოდნის საფუძველზე შეუძლიათ იქცნენ
ადამიანის სიცრუის ამომცნობ მანქანებად და ერთმანეთისგან მაღალი სიზუსტით
განასხვავონ სიცრუე და სიმართლე. მაგ. დეტექტივებს ასწავლიან, რომ ადამიანი
რომელიც არიდებს მზერას, იცვლის პოზას, ეხება თავის ცხვირს, იკვნეტს
ფრჩხილებს, თავზე ხელს იკიდებს, თანამშრომლობაზე უარს ამბობს, ძირითადად
უარყოფს ან პასუხის გაცემისგან თავს იკავებს ეს იმას ნიშნავს, რომ იტყუება, და თუ
იტყუება, ესე იგი დამნაშავეა(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and
Wrongful Conviction, 2010).

გამომძიებლების ღრმა რწმენა, რომ ისინი სიცრუის დეტექტორები არიან

არასწორიცაა და სახიფათოც.

არასწორია, რადგან სოციალური კვლევებით დადასტურდა, ადამიანის მიერ,

სიცრუის არასწორად იდენტიფიცირების საკმაოდ დიდი მაჩვენებელი. ისინიც კი
ვისაც რეგულარულად უწევთ ამ სფეროსთან შეხება, (დეტექტივები, პოლიგრაფ
გამომცდელები, მოსამართლეები, ფსიქიატრები) სიცრუის ამოცნობას ალბათური
სიზუსტით ახერხებენ. იგივე მაჩვენები აქვთ გამომძიებლებსაც(Leo, The Three Errors:
Pathways to False Confession and Wrongful Conviction, 2010).

არ არსებობს ერთი ქცევითი, ან ფსიქოლოგიური რეაქცია, რასაც მხოლოდ

მატყუარები ამჟღავნებენ, ან ქცევის ის ნიშანი, რომელიც გამოაშკარაავებს ტყუილის
ან სიმათლის მთქმელს. ზუსტად ის ქცევა, მანერა ან ჟესტი რაც პოლიციელებს

292
სიცრუის ამოცნობაში „ეხმარებათ“, შეიძლება უდანაშაულო ადმაიანმაც
გამოავლინოს დაჯითხვის დროს. მიუხედავად ამ შედეგებისა, პოლიციელების
ცნობილი მწვრთნელი რეიდი (Reid) და ასოციაციის პრეზიდენტი ჯოზეფ ბულკეი
(Josep Bulkey) ამტკიცებენ, რომ ისინი უდანაშაულო ადამიანება არ კითხავენ(Leo, The
Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful Conviction, 2010).

საფრთხე რასაც ე.წ. „სიცრუის დეტექტორი“ ადამიანები ქმნიან საკმაოდ აშკარაა,

რადგან მათ შეუძლიათ სხეულის ენისა და ოდნავ უფრო მეტი ცოდნის საფუძველზე
ადამიანი მიიყვანონ დამადანაშაულებელ დაკითვამდე და შემდეგ უკვე ცრუ
აღიარებამდე. სიცრუის დეტექტორი ადამიანებისგან გამოწვეული საფრთხე მარტო
ამით არ შემოიფარგლება. მნიშვნელოვნად მატულობს გამომძიბელების
თავდაჯერებულობა და მათ მიერვე გამოტანილი განაჩენების სიზუსტისადმი
ნდობის ხარისხი, რაც ზრდის უდანაშაულო ადამიანებისთვის თავისუფლების
დაკარგვის რისკებს(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful
Conviction, 2010).

შეცდომით გამოტანილ წინასწარ განაჩენს, რომ ადამიანი მატყუარა და

თაღლითია მივყავართ იქამდე რასაც მესნერი და ქესინი (Messner and Kassin)
უწოდებენ “გამომძიებლის საპასუხო შეცდომას ”- ეს არის ტენდენცია ივარაუდო
ადამიანის დამნაშავეობა მიახლოებითი ან სრული დარწმუნებულობის საფუძველზე.
თავდაჯერებული გამომძიებელი, რომელიც უდანაშაულო ადამიანს მიიჩნევს
დამნაშავედ, ნაკლები ალბათობით განაგრძობს ახალი ან არსებული გარემოებებისა
და მტკიცებულებების გამოძიება/მოპოვებას და ნაკლებად იფიქრებს სხვა შესაძლო
დამნაშავის არსებობაზე (Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and
Wrongful Conviction, 2010).

უკვე დამტკიცებული და საეჭვო აღიარებითი ქეისების ანალიზის საფუძველზე,

შეიძლება იმისი თქმა, რომ გამომძიებლები საკუთარ თავს უფრო მეტად ენდობიან
ვიდრე ობიექტურ სამხილებს. უჭირს იმისი აღიარება, რომ ისინიც შეიძლება

293
ცდებოდნენ(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful
Conviction, 2010).

ძალადობის შეცდომა

როგორც კი დეტექტივები უდანაშაულო ადამიანს დამნაშავედ მიიჩნევენ, მათ

მიმართ იყენებენ დამადანაშაულებელი დაკითხვს ტექნიკას, სადაც მათთვის
არსებითი მნიშვნელობა აქვს აღიარებითი ჩვენების მოპოვებას. განსაკუთრებით მაშინ
თუ მის წინააღმდეგ არ არსებობს სხვა მტკიცებულება (გარდა არასწორი
კლასიფიკაციისა). საქმის დასაგვირგვინებლად დეტექტივებს აუცილებლად
სჭირდებათ აღარება, მაგრამ თუ პოლიცია ადამიანს დამნაშავედ მიიჩნევს საქმეში
არსებული მტკიცებულებების საფუძველზე, მაშინ უკვე აღიარებით ჩვენება
მნიშვნელობას კარგავს(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful
Conviction, 2010).აღიარება მნიშვნელოვანი მტკიცებულების ფორმაა გახმაურებულ
საქმეებში, რადგან აქ პოლიციაზეც მიდის ძლიერი ზეწოლა, რომ რაც შეიძლება მალე
გახსნან დანაშაული სხვა ობიექტური სამხილების არ არსებობის მიუხედავად.( ცრუ
აღიარებითი ქეისების უმრავლესობა სწორედ მკვლელობებისა და გახმაურებული
საქმეების ქეისებია).(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful
Conviction, 2010).

ცრუ აღიარების ძირითადი მიზეზი უდანაშაულო ადამიანების მიმართ

განხორციელებული ფსიქოლოგიური ძალადობაა, სადაც იგულისხმება სავარუდო
ბრალდებულის სიტუაციური აღქმითა და მოლოდინებით მანიპულირება და ასევე,
უარყოფის→აღიარებით შეცვლის წაქეზება.ასევე, ფსიქოლოგიურ ძალადობაში
გასათვალისწინებელია ორი რამ:

1. პოლიციელს სჯერა, რომ დაკითხვის ტექნიკის გამოყენებით

(დაპირებებითა და მუქარით)მოერევა სავარაუდო ბრალდებულის ნებისყოფას.

294
 2. სავარაუდო ბრალდებული ამ ტექნიკის გამოყენებით მიდის იმ
დასკვნამდე, რომ სხვა გზა არ აქვს, გარდა გამომძიებლის მოთხოვნების
შესრულებისა. (ძირითადად, ეს ორივე პროცესი ერთნაირად მიმდინარეობს)(Leo, The
Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful Conviction, 2010).

ფსიქოლოგიური ძალადობის მეთოდი ასევე შეიცავს ე.წ. მესამე საფეხურის

ტექნიკი (Third degree technique) ზოგიერთ ელემენტს. მაგალითად: საჭმლის, ძილის,
წყლის, ან საჭირო ოთახით სარგებლობის უფლებების შეზღუდვასა და იზოლირებას.
თუმცა, თანამედროვე ეპოქაში მსგავსი მეთოდები იშვიათდ გამოიყენება. ყველაზე
აქტიურად მაინც ფსიქოლოგიურ ძალადობას მიმართავენ. როგორც ოფში და ლეო
(Ofshe and Leo) აღნიშნავენ „რეზინის შლანგის თანამედროვე ვარიანტი,
არაპირდაპირმა მუქარამ შეცვალა“. დაკითხვისა და მუქარის უამრავი ფორმა
არსებობს, რასაც გამომძიებლები ხშირად იმეორებენ, კარგად აუშავებენ და
ზედმიწევნით ავითარებენ დაკითხვის დროს(Leo, The Three Errors: Pathways to False
Confession and Wrongful Conviction, 2010).

რაც შეეხება ფსიქოლოგიური ძალადობის მეორე ფორმას - რის შედეგადაც

სავარაუდო ბრალდებულები მიდიან იმ დასკვნამდე, რომ ერთადერთი არჩევანი რაც
მათ აქვთ გამომძიებლის მოთხოვნების შესრულებაა - აქ არ არის განსაზღვრული
კონკრეტული მეთოდი, მაგრამ ის შეიძლება მივიჩნიოთ გამოკითხვის პროცესში
გამოყენებული მეთოდების ერთიან შედეგად. დაკითხვის პროცესი თავიდანვე
დაგეგმილი იყო, როგორც უსიამოვნო და სტრესული, ის კი უფრო სტრესული და
უსიამოვნო ხდება, რაც უფრო დიდხანს გრძელდება. ასეთი დაკითხვის შედეგად
ადამიანი იწყებს ფიქრს, რომ მისი უდანაშაულობის არავის სჯერა და
დამადანაშაულებელი ფრაზების უარყობით, ის სიტუაციას უფრო გაირთულებს.
ამიტომ ამ ყველაფრისგან დაღლილი ერთადერთ „გამოსავალს“ აღიარებაში
ხედავს(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful Conviction,
2010)

295
 იმის უკეთ გასაგებად, თუ როგორ აღწევს დაკითხვის ფსიქოლოგიური დინამიკა
ძალადობის ფორმას დაკითხვის პროცესი უნდა დავყოთ ორ საფეხურად:
ფსიქოლოგიური ზეწოლისა და დარწმუნების.(Leo, The Three Errors: Pathways to False
Confession and Wrongful Conviction, 2010)

დაკითხვის პირველ საფეხურზე გამომძიებელი სავარაუდო ბრალდებულს

ადანაშაულებს ჩადენილ დანაშაულში და თავის გამართლების საშუალებას არ
ძლევს. თუ სავარაუდო ბრალდებული ეტყვის, რომ მას აქვს ალიბი, გამომძიებელი
მაშინვე შეტევაზე გადადის, რომ მისი არგუმენტი, არსებული მტკიცებულებებიდან
გამომდინარე, არადამაჯერებელია ან უბრალოდ შეუძლებელი. ამ დრო კი ყველაზე
ეფექტური იმ გამოგონილი მტკიცებულების წარდგენაა (არარსებული
თვითმხილველის ჩვენება, ყალბი თითის ანაბეჭდი, პოლიგრაფის გაყალბებული
სედეგი), რომელიც მის დანაშაულებრივ ქმედებას ადასტურებს. მთლიანი
დაკითხვის/გამოკითხვის მიზანი სავარაუდო ბრალდებულის დარწმუნებაა იმაში,
რომ ყველაფერი მის წინააღმდეგაა და რომ, დაპატიმრება, საქმის წარმოება ან
გასამართლება გარდაუვალია(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and
Wrongful Conviction, 2010).

დაკითხვის ტექნიკის მეორე საფეხურის მიზანი სავარაუდო ბრალდებულის

დარწმუნებაა, რომ აღიარებით მიღებული შედეგი, მისთვის ყველაზე დიდი
სარგებლის (მორალურ, ზნეობრივ, პროცესუალურ, მატერიალურ, კანონიერ ან სხვა
სახის) მომტანია ვიდრე წინააღმდეგობის გაწევა ან უარყოფა (Leo, The Three Errors:
Pathways to False Confession and Wrongful Conviction, 2010).

უდანაშაული ადამიანი, მას შემდეგ აღიარებს დანაშაულს რაც დარწმუნდება,

რომ ის ერთადერთი რაციონალური არჩევანია. თანამედროვე დაკითხვის ტექნიკის
ფსიქოლოგიური ლოგიკაც სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ ირაციონალური
აქციოს რაციონალურად(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and
Wrongful Conviction, 2010).

296
 კონტამინაციის შეცდომა

ფსიქოლოგიური ძალადობით აიხსნება ის თუ რატომ და როგორ იცვლება

უდანაშაულო ადამიანის თავდაპირველი, დაჟინებული უარყოფა აღიარებით. მაგრამ
აღიარება იმაზე მეტია ვიდრე მარტო იმისი თქმა, რომეს მან ჩაიდინა. ამ ჩვენების
გასამყარებლად და მისი, როგორც მტკიცებულებითი მნიშვნელობის
გასაძლიერებლად, აუცილებელია დეტალური აღწერა იმისა,თუ როგორ მოხდა
დანაშაული. ამას კი აღიარების შემდგომი თხრობა (post-admission narrative)
ეწოდება(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful Conviction,
2010). მაგრამ, საიდან გაჩნდა ეს დეტალები მის გონებაში? საიდან იცის უდანაშაულო
ადამიანმა იმ დეტალების შესახებ, რაც მხოლოდ დამნაშავეს შეიძლება სცოდნოდა?

კვლევების შედეგად დადგინდა, რომ ხშირ შემთხვევაში, სწორედ დაკითხვის

პროცესის დროს, და გამომძიებლის მიერ ხდება ამ ინფორმაციის მიწოდება. ტერმინი
კონტამინაცია, რაც დაბინძურებას ნიშნავს, ზუსტად ამ პროცესს გულისხმობს,
როდესაც გამომძიებელი უდანაშაულო ადამიანის გონებას დანაშაულთან
დაკავშირებული დეტალებით „აბინძურებს“, რასაც გაუცნობიერებლადაც კი
შეიძლება აკეთებდეს.(Leo & Cutler, Analyzing Videotaped Interrogations and Confessions,
2016).

297
 სიტუაციური რისკ ფაქტორები

უკვე დამტკიცებული ცრუ აღიარებითი ჩვენებების შესწავლის საფუძველზე,

გამოიკვეთა 3 სიტუაციური რისკ ფაქტორი. ესენია: დაკითხვის დრო, ყალბი
მტკიცებულების გამოყენება და მინიმალიზაცია.

ზედამხედველობა და იზოლაცია

კონფიდენციალობის, იზოლირებულობისა და კონტროლის

უზრუნბელსაყოფად, გამომძიებლები სვარაუდო ბრალდებულის დაკითხვას
ახორციელებენ სპეციალური დაკითხვის ოთახში.(Saul M. Kassin S. A., 2009)

დაკვირვების შედეგად, როგორც ამერიკაში ისე ბრიტანეთში, აღმოჩნდა, რომ

დაკითხვის პროცესთა უმრავლესობა მიმდინარეობს 30 წუთიდან 2 საათამდე.
(ჩრდილოეთ ამერიკაში) განხილული 631 დაკითხვის პროცესის საშუალო
ხანგრძლივობა, 1 საათსა და 36 წუთს შეადგენდა. ხოლო ყველაზე დიდი დრო 4 საათი
და 21 წუთი დაფიქსირდა. რაც შეეხება დღეს უკვე დამტკიცებული, 125 ცრუ
აღიარებითი ქეისების დაკითხვის ხანგრზლივობას, ისინი ამ შედეგებისგან ძალიან
განსხვავდება(Saul M. Kassin S. A., 2009)(Kassin, 2008). დაკითხვების 34%
გრძელდებოდა 6_დან 12 საათამდე, ხოლო 39% - 12_სან 24 საათამდე, მათი საშუალო
ხანგრძლივობა 16.3 საათს შეადგენს(Kassin, 2008). რათქმაუნდა აქვე უნდა აღინიშნოს,
რომ 6 საათს გადაჭარბებული დაკითხვის პროცესი „ძალადობად“ არის შეფასებული
(Saul M. Kassin S. A., 2009).

გასაკვირი არცაა, რომ ცრუ აღიარებითი ჩენება ხანგრძლივი დაკითხვების

შედეგად მიიღება. მთელი ამ დროის განმავლობაში, ნაცვლად იმისა, რომ ადამიანმა
მიიღოს მისთვის ამ დროს ყველაზე საჭირო მიკუთვნებულობის გრძნობა, აფილაცია

298
და სოციალური მხარდაჭერა, ის დამადანაშაულებელი ფრაზების უარყოფით
ცდილობს საკუთარი სიმართლიდ დაცვას(Saul M. Kassin S. A., 2009).

საზოგადოებისგან ხანგრძლივი იზოლაცია, იწვევს დეპრივაციის ფორმებს, რაც

ზრდის დისტრესს და ამ სიტუაციიდან თავის დაღწევის სურვილს(Saul M. Kassin S.
A., 2009). დაკითხვის პირობებსა და ხანგრძლივობაზეა დამოკიდებული ძილის
დეპრივაციაც. ჩატარებულმა ლაბორატორიულმა ექსპერიმენტებმა აჩვენეს, რომ
ძილის დეპრივაცია, რომელსაც თან ახლავს ხანგრძლივი იზოლაცია ზდრის სხვათა
გავლენის ქვეშ მოქცევის ალბათობას და ასევე აძნელებს რთული ამოცანების
გადაწყვეტას. ძილის დეპრივაცია ასევე საგრძნობლად ასუსტებს ყურადღების
გამძლეობას, საღად აზროვნების უნარს და ზრდის მიმართულების მიმცემ
შეკითხვებზე შთაგონებულ პასუხებს. წიგნში „ფსიქოლოგია და წამება“ სულფერდი
(Sulferd) აღნიშნავენ, რომ ძველად ძილის დეპროვაცია ერთ-ერთი ყველაზე
გავრძელებული მეთდი იყო ომში ტყვედ ჩავარდნილების ასალაპარაკებლად (Saul
M. Kassin S. A., 2009).

ყალბი მტკიცებულებების წარდგენა

სავარაუდო ბრალდებულის იზოლაციის შემდეგ, გამომძიებელი ცდილობს ის

გაწეული წინააღმდეგობის უშედეგობასა და გარდაუვალ შედეგებში დაარწმუნოს.
თუ ადამიანი ფიქრობს, რომ მას არ შეუძლია შედეგების შეცვლა, კვლევებითაც
დასტურდება, რომ ასეთ დროს მისი კოგნიტური და მოტივაციური შესაძლებლობები
სუსტდება, რაც თავის მხრივ ზრდის მისი დათანხმების დონეს (ისე რომ
მოსალოდნელი შედეგი დადებითადაც შეიძლება მოეჩვენოს) (Saul M. Kassin S. A.,
2009).

სავარაუდო ბრალდებულის პროტესტის დასაძლევად, გამომძიებელი იყენებს

არარსებულ მტკიცებულებებს (თითის ანაბეჭდი, სისხლის ან თმის ნიმუში,

299
თვითმხილველის ჩვენება), რისი დახმარებითაც უფრო მარტივად ზემოქმედებს
მასზე (Saul M. Kassin S. A., 2009).

ექსპერიმენტებით დადგინდა, რომ არასწორი ინფორმაციის გამოყენება,

მაგალითად, როგორიცაა - მოწმის ჩვენება, ტესტის შეცვლილი პასუხები,
გაყალბებული ნიმუშები - ცვლის სიუჟეტის ვიზუალურ აღქმას, რწმენებს, სხვათა
აღქმას, მათ მიმართ დამოკიდებულებას, მათ ემოციურ მდგომარეობას, ფიზიკურ
მოწონებას, თვითშეფასებას, მოგონებებს ნანახ და განცდილ მოვლენებთან
დაკავშირებით და მკურნალობის შედეგსაც კი ( მაგ. პლაცებოს ეფექტი)(Saul M. Kassin
S. A., 2009).

ქესინისა და კიეჩელის (Saul M. Kassin and Kiechel) ერთ-ერთ ექსპერიმენტში,

კოლეჯის სტუდენტები დაადანაშაულეს ტექსტის აკრეფვის დროს კომპიუტერის
გამორთვაში, რაც იმ ღილაკზე თითს დაჭერამ გამოიწვია რაზეც თავიდანვე
აკრძალული ჰქონდათ შეხება. დადანაშაულების შედეგად ზოგიერთმა სტუდენტმა
აღიარებას ხელი მოაწერა, მაგრამ მას შემდეგ რაც ცრუ მაგიერმა ცდისპირმა
ზოგიერთ მათანს უთხრა, რომ თავად დაინახა როგორ შეეხო „აკრძალულ“ ღილაკს,
აღიარების შედეგები გაორმაგდა 48%_იდან 94%_ამდე(Saul M. Kassin S. A., 2009).

ცნობილია, რომ იმ დაკითხვებზე სადაც მიღებულია ცრუ აღიარებები, ხშირად

იყენებდნენ ყალბ მტკიცებულებებს. 1989 წელს, 17 წლის ბიჭი საკუთარი მშობლების
მკვლელობაში დასდეს ბრალი, მიუხედავად იმისა, რომ მისი დამადანაშაულებელი
მტკიცებულებები არ არსებობდა. ბიჭი ხანგრძლივი დროის განმავლობაში
ამტკიცებდა საკუთარ უდანაშაულობას, მაგრამ შემდეგ გამომძიებელმა უთხრა, რომ
მისი თმის ნიმუში იპოვეს დედამისის შეკრულ მუჭში, და, რომ კომიდან გამოსულმა
მამამ თქვა, რომ სწორედ ის დაესხა თავს ( სინამდვილეში მამამისი გონს არ მოსულა,
და მომხდარიდან მალევე გარდაიცვალა). ამ ტყუილების გამოყენებით ბიჭმა
დანაშაული აღიარა და მხოლოდ ამ აღიარების საფუძველზე 19 წელი გაატარა
ციხეში(Saul M. Kassin S. A., 2009).

300
 მინიმალიზაცია

მას შემდეგ რაც სავარაუდო ბრალდებული უიმედო მდგომარეობაში

აღმოჩნდება და სასოწარკვეთა შეიბყრობს, გამომძიებლები ე.წ. თემის განვრცობის
ეტაპზე, ცდილობენ მორალურად გამართლებული მიზეზების გამოყენებით აღიარება
წარმოუდგინონ, ამ სიტუაციიდან თავის დაღწევის ერთადერთ გზად. ამისთვის კი
ეუბნევიან, რომ დანაშაული სპონტანურად ჩაიდინეს, სრულიად შემთხვევით, ან ამ
დროს იყო გაღიზიანებული, ალკოჰოლის ან ნარკოტიკების ზემოქმედების ქვეშ(Saul
M. Kassin S. A., 2009).

მინიმალიზაციის ტექნიკა, რაც სავარაუდო ბრალდებულის მიმართ

შემწყნარებლობის გამოჩენას გულისხმობს, უადვილებს კუთხეში მიმწყვდეულ
ადამიანს აღიარების პროცესს. ამ დასკვნაზე 2 ფსიქოლოგიური ფაქტორი
მიუთითებს:

I. პირველი ეხება ნორმას, როდესაც მხარდაჭერით ან დაჯილდოებით

ყალიბდება რწმენები და ქცევის პატერნები. თორნდაიკმა და სკინერმა აღმოაჩინეს,
რომ ადამიანები დადებითად რეაგირებენ ჯილდოზე და აღქმული შედეგის
შესაბამისად მოქმედებენ. უახლესი კვლევებით, რაც ადამიანის მიერ
გადაწყვეტილებების მიღებას ეხება, მტკიცდება, რომ ხალხი მარტივად ექცევა იმ
შედეგების გავლენის ქვეშ, რომლების სწრაფად მიიღება(Saul M. Kassin S. A., 2009).
II. მეორე ნორმა ეხება პრაგმატული გადაწყვეტილების კოგნიტურ ფსიქოლოგიას.
მკვლევარებმა აღმოაჩინეს, რომ როდესაც ადამიანები კითხულობენ ტექსტს ან
ისმენენ ინფორმაციას, იმახსოვრებენ არა ზუსტად იმ გაგონილს ან მოსალოდნელს,
არამედ იმას რაც მათ, თავად იგულისხმეს. მაგალითად, როდესაც ხალხი
კითხულობდა წინადადებას რომ : „ ქურდი მიდის სახლში“, მოყოლისას ამბობდნენ,
რომ კურდმა გატეხა სახლი. ეს ყველაფერი იმაზე მიუთითებს, რომ ასეთი
ნავარაუდევი შინაარსის საფუძველზე იცვლება კომუნიკაციის ფორმაც(Saul M. Kassin
S. A., 2009).

301
 კვლევები ადასტურებენ, რომ ხალხის მიმართ გამოვლენილი მხარდაჭერით
მათზე გავლენის მოხდენა ბევრად მარტივია. და საუბრის დროს დანაშაულის
მინიმალიზაცია, რომ ყველაფერი სპონტანურად მოხდა, სრულიად შემთხვევით ან
სხვისი ზეწოლით, ადამიანების მიერ აღიქმევა, როოგრც შეწყალება, მაშინაც კი თუ
ამას პირდაპირ არ ეუბნევიან(Saul M. Kassin S. A., 2009).

125ზე მეტი დაკითხვის ჩანაწერისა და ტრანსკრიპტების შესწავლის

საფუძველზე ლეომ და ოფშიმ აღმოაჩინეს, რომ ამ ტექნიკებს ხშირად იყენებდნენ
(Saul M. Kassin S. A., 2009).

დისპოზიციური რისკ ფაქტორები

დისპოზიციურ რისკ ფაქტორებზე საუბრისას, აუცილებლად უნდა აღინიშნოს

სავარაუდო ბრალდებულის ასაკი და მისი გონებრივი შეზღუდულობის დონე.
200_ამდე დნმ_ის ექსპერტიზის საფუძველზე დადგინდა, რომ ცრუ აღიარების 35% 18
წლის ან უფრო ახალგაზრდები იყვნენ ან/და განვითარებაში შეფერხება
აღენიშნებოდათ.

მოზარდობა და მოუმწიფებლობა

არსებობს მყარი მტკიცეულება იმისა, რომ მოზარდების დაკითხვისას, მათ მიერ

მიცემული არანებაყოფლობითი ცრუ აღიარებითი ჩვენებების რისკი საკმაოდ
მაღალია. მათი რაოდენობა, დრიზინისა და ლეოს მიერ შესწავლილი ცრუ აღიარებით
ქეისებში, 35%_ს შეადგენს, რომლებიც 18 წელზე პატარები არიან, მათგან ნახევარზე
მეტი კი (55%) 15 წლის ან უფრო პატარაა(Saul M. Kassin S. A., 2009).

კვლევებით დასტურდება, რომ ბავშვები და მოზარდები იმაზე ნაკლებად არიან

მომწიფებულები/განვითარებულები, ვიდრე მოზარდები, რის გამოც ისინი

302
იმპულსურად იღებენ გადაწყვეტილებებს, ვერ ახერხებენ მათი ქმედებების
უარყოფითი შედეგების განსაზღვრას, სარისკო ქმედებებისკენ არიან მიდრეკილები
და მარტივად ექცევიან უარყოფით გავლენების ქვეშ. ამავე კვლევების საფუძველზე
ასევე დგინდება:

o ადრეული მოზარდობის პერიოდი ემთხვევა პუბერტატის დადგომას, რაც

მაღალ ემოციურ აღგზნებადობაში, განსხვავებული სეგრძნებების ძიებასა და
დაჯილდოების მოთხოვნილებაში ვლინდება(Saul M. Kassin S. A., 2009).
o შუა მოზარდობის პერიოდში, იზრდება აფექტურად წარმოქმნილი სარისკო და
პრობლემური ქცევები(Saul M. Kassin S. A., 2009).
o გვიანი მოზარდობის პერიოდში ტვინის ფრონტალური ნაწილი კვლავ
განვითარების პროცესშია რომელიც ქმედითუნარიანობის რეგულაციასა და
ფუნქციონირებაზეა პასუხისმგებელი(Saul M. Kassin S. A., 2009).

მოზარდების განვითარების შეზღუდვები და შესაძლებლობები,

პირდაპირ კავშირსია იმასთან თ როოგრ მოიქვებიან ისინი დაკითხვის ოთახში.
ჯასტის კენედიმ (Justice Kennedy) გამოყო 3 ძირითადი ნიშანი რითაც მოზარდები და
ადამიანები განსხვავდებიან ერთმანეთისგან, და რაც აუცილებლად უნდა
გაითვალისწინოს მოსამართლემ მანამ, სანამ მოზარდის ბედს გადაწყვეტს(Saul M.
Kassin S. A., 2009).

1. მოწიფულობის ხარისხი და პასუხისმგებლობის დონე - მოზარდებს

მოზრდილებთან შედარებით ნაკლებად აქვთ განვითრებული.
2. მოზარდები მოწყვლადები არიან და მარტივად ექცევიან გარეგანი
ზეგავლენის ან/და უარყოფითი გავლენის ქვეშ, განსაკუთრებით თანატოლების.
3. მოზარდებს პიროვნული და ხასიათის ნისნები არ აქვთ ისე კარგად
ჩამოყალიბებული, როგორც მოზარდებს(Saul M. Kassin S. A., 2009).

303
 მრავალი კვლევა ადასტურებს. რომ მოზარდი ბრალდბულებს და მოწმეებს,
უწირთ სამართლებრივი სისტემის „გაცნობა“. მაგ. 16 ბავშვებსა და მოზარდებს არ
შეუძლიათ სამართლებრივი ტერმინების გაგება(Saul M. Kassin S. A., 2009).

ნცნობილი ლაბორატორიული ექსპერიმენტში, სადაც მონაწილეებს

აიძულებდნენ ეღიარათ ( აკრძალულ ღილაკზე თითს დაჭერით) კომპიუტერის
გამორთვა, ასაკის მიხედვით ცრუ აღიარებითი ჩვენებების მაჩენებელი
შემდეგნაირად გადანაწილდა(Saul M. Kassin S. A., 2009):

12_დან - 13 წლამდე აღიარა 78 %_მა

15_დან - 16 წლამდე აღიარა 72 %_მა
18_დან - 26 წლამდე აღიარა 59%_მა

მიღებული შედეგები შემდეგნაირად შეიძლება გავიგოთ: რაც უფრო პატარაა

მოზარდი მით უფრო დიდია მის მიერ ცრუ აღიარებითი ჩვენების მიცემის ალბათობა
და საკმაოდ დიდ რისკებთანაა დაკავშირებული ადრეული მოზრდილობის
პერიოდიც.

კოგნიტური და გონებრივი შეზღუდვები

უმრავლესობა იქიდან რაც ითქვა მოზარდებზე, ეხებათ გონებრივად

შეზღუდულ ადამიანებსაც - კიდევ ერთი ჯგუფი ვისაც ხშირად შეხვდებით ცრუ
აღიარების ქეისებში.

გონებრივ ჩამორჩენაში იგულისხმება გარკვეულ სიმპტომთა ერთობლიობა,

აშლილობები და ადაპტური ფუნქციონირების ხარისხი. ის განისაზღვრება IQ _ს 70 ან
მასზე დაბალი მაჩვენებლით და ასევე სოციალური ნორმებთან ადაპტურობის,
კომუნიკაციის, სოციალური და ინტერპერსონალური უნარების და
თვითკონტროლის გაუარესებით(Saul M. Kassin S. A., 2009). მათ ასევე ახასიათებთ

304
მომატებული მგრძნობელობა გავლენებისადმი, ყოველდღიური პრობლემების
გადაწყვეტაში ავტორიტეტული ფიგურისადმი მორჩილება და მათთვის სიამოვნების
მინიჭების სურვილი. ხშირად ეძებენ მეგობრებს, იგონებენ, რომ რაღაც კონკრეტულ
სფეროში ძალიან მაგრები არიან. ასევე აქვთ გაფანტული ყურადღება, ჩავარდნები
მეხსიერებაში და ვერ აკონტროლებენ იმპულსურ ქცევებს(Saul M. Kassin S. A., 2009).

ზოგიერთი მკვლევარი ადასტურებს, რომ კოგნიტური შეზღუდვების მქონე

ინდივიდებს აქვთ შეზღუდული ქმედითუნარიანობა, ეს მოსაზრება დაკითხვის
პროცესთან დაკავშირებულ კვლევებს უკავშირდება(Saul M. Kassin S. A., 2009).

ოთხი ერთმანეთის პარალელურად მიმდინარე კვლევამ აჩვენა, რომმელიც“

მირანდას გაფრთხილების“ გაგებას უკავშირდებოდა, აჩვენა, რომ გონება ჩამორჩენილ
ინდივიდებს საგრძნობლად უჭირთ მისი გააზრება. მაგალითად, ოკონელმა (O’
connel) აღმოაჩინა, რომ 50% იმ ხალხისა ვისაც სუსტი გონებაჩამორჩენილობა
აღენიშნებოდათ, სწორად ვერ ახერხებდნენ მირანდას ხუთივე კომპონენტის
გამეორებას(Saul M. Kassin S. A., 2009).

ევერინგტონმა და ფულერომ ( Everington and Fulero) იკვლიეს გონებრივად

ჩამორჩენილი ადამიანების შთაგონებადობა. გუდჯონსონის შთაგონებადობის
შკალის გამოყენებით ( GSS ) დაადგინეს, რომ ასეთი ადამიანები მიმართლების მიმცემ
კითხვები მათ მასუხების მიმართლებასაც ცვლიდა(Saul M. Kassin S. A., 2009).

პიროვნება და ფსიქოპათოლოგია

ფსიქოპათოლოგიური აშლილობა დაკავშირებულია მცდარი რელობის

მონიტორინგთან დამახინჯებულ აღქმასთან, სუსტი განსჯის უნართან, ცუდ
თვითკონტროლთან(Saul M. Kassin S. A., 2009). უჭირთ ფაქტებისა და ფანტაზიის
ერთმანეთსგან გარჩევა, ხშირად აქვს დანაშაულის გრძნობა, გაძლიერებული
მღელვარება, ხშირად იბნევა, არ არის ასერტული, ეს თისებები ზრდის მათი მხრიდან

305
ცრუ აღარებით ჩვენებების მიცემის ალბათობას (Leo, False Confessions: Causes,
Consequences and Implications, 2009). ყველა ზემოთ ჩამოთლილი ერთად ან ცალ-
ცალკე არასწორი ინფორმაციის წყარო შეიძლება გახდეს(Saul M. Kassin G. H., 2004).
მათ მიერ მიცემული აღიარებით ჩვენება ნებაყოფლობითიც შეიძლება იყოს და
უმცირესი ზეწოლის შედეგიც. დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ მენტალური
აშლილობის მქონე ადამიანები მარტივად აძლევენ ცრუ აღიარებით ჩვენებას, ისე რომ
ვერ აცნობიერებენ მათი აღიარების კონტექსტს და ვერ ხვდებიან , რომ საკუთრი
ინტერესების საწინააღმდეგოდ მოქმედებენ(Leo, False Confessions: Causes,
Consequences and Implications, 2009).

აღიარების გავლენა

აღიარების გავლენის შესწავლისას გამოიკვეთა მათი დამარწმუნებლური ძალა

მტკიცებულებებზე. იმიტირებულმა კვლევებმა აჩვენეს, რომ აღიარებას ყველაზე
ძლიერი დამადანაშაულებელი ეფექტი აქვს ყველა სხვა მტკიცებულებასთან
შედარებით(Kassin, 2008).

არსებობს 2 მიზეზი რატომაც მოსამართლეები და ნაფიცი მსაჯულები

არასერიოზულად უყურებენ ცრუ აღარებას:(Kassin, 2008)

I. ცრუ აღიარება არადამაჯერებლად ჟღერს საღად მოაზროვნე ადამიანისგან.

მიუხედავად იმისა, რომ ხალხი აღიარებს ზოგიერთი დაკითხვის ტექნიკის
ძალადობრიობას, ისინი მაინც ვერ აღიქვამენ ცრუ აღიარების გამომწვევ ან მისი
გაზრდის რისკ ფაქტორებს.
II. ცრუ აღიარება შეიცავს არა მარტო დანაშაულის აღარებას, არამედ ბევრი ისეთ
რამის თქმასაც რაც მის სიმართლეზე მეტყველებს.

ცოსიალური კოგნიციის ძირითადი კვლევების საფუძველზე გამოიკვეთა

აღიარების გავლენის პრობლემური მექანიზმები: „გვირაბის ხედვა“ და დათანხმების

306
შეცდომა, რაც გავლენას ახდენს თვითმხილველთა აღქმაზე, სასამართლო
ექსპერტების შემდგომ ნაბიჯებზე, და მათზე ვისაც წვლილი შეაქვთ სასამართლოზე
დამოუკიდებელი მტკიცებულების წარდგენაში.

„გვირაბის ხედვა“ და დათანხმების შეცდომა

გვირაბის ხედვის და დათანხმების გავლენის ფენომენი თავს იჩენს ყველა

დაშვებულ შეცდომაში. გვირაბის ხედვა ფსიქოლოგიური პროცესია, რაც
გულისხმობს ინდივიდის მიერ ერთ შესაძლო შედეგზე ორიენტირებას სხვა
ყველაფრის არ გათვალისწინების ხარჯზე, ეს კრიმინალურ სამყაროში ვლინდება
ტენდენციად - მოხდეს ფოკუსირება ადამიანის ბრალეულობაზე და ამის მიხედვით
გადაირჩეს და გაიფილტროს ყველა მტკიცებულება(Leo, The Three Errors: Pathways to
False Confession and Wrongful Conviction, 2010).

დათანხმების გავლენა ფსიქოლოგიური ტენდენციაა, გამომძიებელი ისეთ

ინტერპრეტირებას უკეთებს მტკიცებულებას, რაც დაუდასტურებს აქამდე არსებულ
მოლოდინებს და რწმენებს. და თავს აარიდებს ისეთ სამხილებს რაც არ გაუმყარებს
ზემოთ აღნისნულთ(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful
Conviction, 2010).

ეს ორივე ფენომენი გავრცელებულია კრიმინალური სამართლის სისტემაში და

აღინიშნება ფაქტობრივად ყველა არასწორად გამოტანილ განაჩენში. მათი ახლო
მიმოხილვა აშკარას ხდის, თუ რატომ და როგორ ხდება დაკითხვის პროცესის
შედეგან ცრუ აღიარების მიღება და ცრუ აღიარება რატომ მთავრდება არასწორად
გამოტანილი განაჩენით(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and
Wrongful Conviction, 2010).

როგორც უკვე ვიცით, მიზეზი რის გამოც უდანაშაულო ადამიანს მიიჩნევენ

დამნაშავედ, არასწორი კლასიფიკაციაა. ამ შეცდომის მიზეზი კი ზედმეტი

307
თავდაჯერებულობაა. გვირაბის ხედვის საფუძველზე, მათ ნაადრევად, მაგრამ
თავდაჯერებულად გამოაქვთ დასკვნა, რომ სავარაუდო ბრალდებული დამნაშავეა.
შემდეგ კი დათანხმების შეცრომის გავლენით მხოლოდ იმ ინფორმაციას და
მტკიცებულებას ეძებენ რაც მათ მოსაზრებას დაადასტურებს. ეს პროცესები
ნაწილობრივ გამოწვეულია საგამოძიებო უწყებებისადმი ზეწოლით -
ხელმძღვანელობის, ბრალმდებლების, დაზარალებულის, საზოგადოების,
ოფიციალური პრებისა და მედიის მკაცრი მოთხოვნა, რომ მალე გამოიძიონ და
გახსნან დანაშაული(Leo, The Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful
Conviction, 2010).

გვირაბის ხედვის და დათანხმების შეცდომის პრობლემა „აღიარების შემდგომი

თხრობის“ ფაზაშიც იჩენს თავს. დეტექტივები იშვიათად უშვებენ იმის ალბათობას,
რომ ისინი შეიძლება უდანაშაულო ადამიანს კითხავდნენ და მათი თხრობა შეიძლება
არ იყოს სწორი, ამის სათავე კი ჯოზეპ ბუკლის (Joseph Buckleys) განცხადებაა, რომ
ისინი უდანაშაულო ადამიანებს არ კითხავენ... როდესაც გამომძიებელი ისმენს
აღიარებას, ისინი ამას საკუთარი მოსაზრების დადასტურებად აღიქვამენ და აღარ
ფიქრობენ რამდენად შეესაბამება აღიარება არსებულ მტკიცებულებებს, რის
შედეგადაც ისინი დაკითხვას აგრძელებენ მანიპულაციური და შთაგონებადი
ფრაზებით რათა შექმნან „კარგი აღიარება“ (Leo, The Three Errors: Pathways to False
Confession and Wrongful Conviction, 2010).

ეს პრობლემა არ მთავრდება გამომძიებლებთან. იგივე პროცესები მოქმედებენ

პროკურორის, ადვოკატის, მოსამართლის და ნაფიცი მსაჯულების შემდგომ
ნაბიჯებზე და გადაწყვეტილებებზე. განსაკუთრებით მაშინ თუ ისინი იგებენ,
წერილობით ან ხელმოწერით დადასტურებული აღიარებით ჩვენების შესახებ(Leo,
The Three Errors: Pathways to False Confession and Wrongful Conviction, 2010).

ხანდახან ადვოკატიც კი ექცევა გვირაბის ხედვისა და დათანხმების შეხდომის

გავლენის ქვეშ. როდესაც მათ დაცვის ქვეშ მყოფი აღიარებს დანაშაულს, აღარ

308
ფიქრობენ, რომ ის შეიძლება უდანაშაულო იყოს(Leo, The Three Errors: Pathways to
False Confession and Wrongful Conviction, 2010).

არსებულ თავზე მუშაობდნენ:

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ლიკა დარჩიაშვილი-საქართველოს ეროვნული უნივერსიტეტი;
❖ თინათინ ბანძელაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ლიკა კაჩუხაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ მარიამ ჩხიკვაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

რედაქტირება

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

309
 თავი #7-სიცრუის ბიოლოგიური საფუძვლები

მოტყუება გარკვეულ ფსიქოლოგიურ მდგომარეობას მოითხოვს. ამას შეიძლება

ტყუილის თქმისადმი ფსიქოლოგიური მზაობა ვუწოდოთ. პიროვნება სიცრუისათვის
საგანგებოდ არის მომზადებული და შესაბამისად, ნებისმიერი სირთულის კითხვაზე
პასუხი წინასწარ აქვს მოფიქრებული.

აღნიშნულის საწინააღმდეგოდ, რაც უფრო მოულოდნელი და

არაპროგნოზირებადია სიტუაცია ადამიანისათვის, მით იოლად გამოაშკარავდება
მისი ტყუილი; ფსიქოლოგიური მზაობა არ არის ჩამოყალიბებული და ის
იძულებულია მიმდინარე მოვლენების პარალელურ რეჟიმში იცრუოს. დღეისათვის
შემუშავებულია “ტყუილის დიაგნოსტირების” საკმაოდ ზუსტი ინსტრუმენტები.
მათი გამოყენება საშუალებას იძლევა, ადამიანების ქცევაში ტყუილისთვის
დამახასიათებელი ნიშნები გამოვავლინოთ. ისინი შემდეგ ჯგუფებად იყოფა:

1. ვეგეტატიური;
2. მოტორული და კინესთეტიკური;
3. სემანტიკური;
4. სამეტყველო;

310
 სიცრუე

მოტორული და
ვეგეტატიური; სემანტიკური; სამეტყველო
კინესთეტიკური;

ვეგეტატიური ნიშნები

ვეგეტატიური ნიშნები - ეს არის ადამიანის ვაზომოტორული და

ფიზიოლოგიური რეაქციები:

ვაზომოტორული რეაქციები წარმოადგენს სისხლძარღვების მამოძრავებელი

ნერვული ბოჭკოების რეაქციის შედეგს. თუ თქვენი პარტნიორი გულწრფელი არ
არის, მისი სისხლძარღვები ვიწროვდება.

გარეგნულად ეს გამოვლინდება:

• კანის გაფერმკრთალებაში
• ხელის მტევნების გაციებაში (გაყინული ხელები).

ფიზიოლოგიურ რეაქციებს მიეკუთვნება:

სხეულის სხვადასხვა მიდამოში ტემპერატურის ზონალური სხვაობა-რომელიც

საკმაოდ ზუსტად მიუთითებს ტყუილზე. გარეგნულად ეს გამოვლინდება ხელების
ფშვნეტაში, ფეხების მოძრაობაში, სხეულის მდგომარეობის შეცვლაში.

311
 ჭარბი ოფლიანობა-ეს არის თანამოსაუბრის სველი ხელები (ხელის
ჩამორთმევის შემდეგ ჩნდება მისი გაწმენდის სურვილი), ოფლიანი კეფისა და კისრის
მიდამო (თანამოსაუბრე ხელსახოცით იწმენდს კისერს, ამასთან ირწმუნება, რომ
არაფერი იცის მომხდარის შესახებ), შუბლისა და საფეთქლის მიდამო
(კონდიციონერი გამართულად მუშაობს, მაგრამ თანამოსაუბრე ოფლად იღვრება),
ცხვირი (“მატყუარას ცხვირი უბრწყინავს”), იღლიები (თანამოსაუბრე პიჯაკს იხდის,
თუ ის ხანგრძლივად და დაჟინებით ტყუის), წელისა და საზარდულის მიდამო
(პოზის ხშირი ცვლა, უნებური მოძრაობები). თითოეულ ადამიანს მისი
ინდივიდუალური თავისებურებებიდან გამომდინარე, თვალთმაქცობისა თუ
ტყუილის თქმის დროს სხეულის ესა თუ ის ნაწილი მეტ-ნაკლებად მიდრეკილია
ოფლიანობისადმი.

ორგანიზმის ჰუმორული (სისხლი, ლიმფა, ქსოვილური სითხე)- სისტემის

ცვლილებები, რაც გამოიხატება პირისა და ყელის სიმშრალეში, საუბრისას ტუჩების
ხშირ დასველებაში, სასმელისადმი გაძლიერებულ მოთხოვნილებაში, “ყელის
ჩასაწმენდად” ჩახველებაში. ეს ყველაფერი თან ახლავს არა მარტო ცრუ ქმედებას,
არამედ ადამიანის მხრიდან ხანგრძლივად გამოვლენილ ორპირობასაც. თვალის
კაკლის სისველე გახშირებულ ხამხამთან ერთობლიობაში ასევე არაგულწრფელობის
გამოხატულებას წარმოადგენს.

სუნთქვა-არსებობს სპეციალური ტექნიკური მოწყობილობები, რომელთა

საშუალებითაც შეიძლება დაფიქსირდეს არა მხოლოდ გარეგნულად გამოხატული
სუნთქვის დინამიკა, არამედ ამოსუნთქული ჰაერის ტენიანობისა და ქიმიური
შემადგენლობის ცვლილებებიც.

312
 კანის
გაფერმკთალება
ვაზომოტორული
რეაქციები
ხელის
მტევნების
გაციება

ვეგეტატიური ტემპერატურის
ნიშნები ცვლილება

ჭარბი
ოფლიანობა
ფიზიოლოგიური

პირის სიმშრალე

სუნთქვის
დინამიკა

მოტორული და კინესთეტიკური ცვლილებები

1. ადამიანის იდეომოტორიკა: პანტომიმიკა და ჟესტიკულაცია;

2. თვალები: თვალების ბრწყინვალება, გუგის ზომა, თვალის ხამხამის
სიხშირე, საუბრისას ფიქსირებული მზერის მიმართულება;
3. ადამიანის მიმიკური რეაქციები: ე.წ. სამუშაო მასალა, ნიღბები, ღიმილი;

313
 პანტომიმიკა
სიარულის მანერა
იდეომოტორული
ნიშნები

თანმხლები
ჟესტიკულაცია ჟესტიკულაცია/
თვითნებური
ჟესტიკულაცია
თვალების
ბრწყინვალება/გუგ
ების ზომა/ხამხამის
მოტორულ სიხშირე/მზერის
/კინესთეტიკური თვალები
ფიქსირება
ნიშნები

სუნთქვის
დინამიკა

მიმიკა ღიმილი

იდეომოტორული ნიშნები

იდეომოტორული რეაქციები - ეს არის კუნთების არაკონსტრუირებული

მიკრომოძრაობები, წარმოქმნილი ადამიანის მიერ რეალურად შესასრულებელი
გარკვეული მოძრაობის შესახებ წარმოდგენის შედეგად. მაგალითად, ის
რეფლექტორული მოძრაობები, რაც თან ახლავს ადამიანის მიერ შინაგანად
წარმოსახულ თავდაცვის რეაქციებს, შეიძლება გამოვლინდეს როგორც მხრის
მოძრაობა (დამახასიათებელია გაქცევისას სხეულის მობრუნების საწყისი
ეტაპისათვის), ხელის თითების კანკალი (მუშტის შეკვრის საწყისი ფაზა), სახის
მიმართულებით თითების მოძრაობები (დაცვითი რეფლექსი).

იდეომოტორიკა თან ახლავს ტყუილს. ამისათვის მიზანშეწონილია,

დავაკვირდეთ ობიექტში მის გამოვლენას. ის “გასცემს” მის შინაგან მდგომარეობას.

314
ცხადია, რომ დამკვირვებელი ამ დროს საკუთარ იდეომოტორულ რეაქციებს
აკონტროლებს. თუმცა შეუძლებელია საკუთარი ქცევების კონტროლი ყველგან და
ყოველთვის.

იდეომოტორიკა პანტომიმიკასა და ჟესტიკულაციაში გამოიხატება:

პანტომიმიკა-წარმოადგენს ქცევის თანმხლები სხვადასხვა გამომხატველობითი

მოძრაობის ერთობლიობას. მაგალითად, არაგულწრფელმა ადამიანმა საკუთარი თავი
შეიძლება გასცეს სიარულის მიხედვით: ამ დროს დამახასიათებელია რბილი და
ფრთხილი ნაბიჯებით სიარული, სიარულის დროს ფეხის ტერფების შიგნით
მოქცევა, ნაბიჯი მოკლდება, ფეხები სრულად არ იმართება, თითქოს იგრიხება.
იქმნება შთაბეჭდილება, თითქოს ადამიანს ხელში რაიმე ადვილად მსხვრევადი
ნივთი უკავია და ფრთხილობს, რომ არ დაუვარდეს.

ამის საპირისპიროდ, “მაღალი დონის” მატყუარასთვის (თავისებური

“მსახიობისათვის”) შეიძლება დამახასიათებელი იყოს სხვა ხასიათის მოძრაობები:
ტერფები მიმართულია გარეთ, ფართო ნაბიჯები, სახეზე ღიმილი, ხელი ნაადრევად
არის გამოწვდილი მისასალმებლად. მაგრამ ამას ყველაფერს მხოლოდ იმ
შემთხვევაში აქვს ადგილი, თუ მან შორიდანვე შეგამჩნიათ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ,
ეს მანერები ე.წ. “საშინაო დავალებაა” სხვა ადამიანის სიფხიზლის მოსადუნებლად.

ჟესტიკულაცია. - ეს არის ნებისმიერი მოძრაობა, რომელიც თან ახლავს

მეტყველებას და გამოხატავს სიტუაციისადმი პირის დამოკიდებულებას ან მის
მდგომარეობას.
✓ თანმხლები ჟესტიკულაცია პირის ნათქვამის შესახებ დამატებით
ინფორმაციას ატარებს. ხშირად ეს ეხება ხელების სხვადასხვა მოძრაობას. ასე,
მაგალითად, გამოცდილი მისტიფიკატორის ხელები ობიექტის დარწმუნების ერთ-
ერთ საშუალებად შეიძლება გადაიქცეს (ანუ მოტყუების ერთ-ერთ იარაღად). ამ
მხრივ აღსანიშნავია ის, თუ რამდენად მოვლილი ხელები აქვს ობიექტს: იმ
შემთხვევაში, თუ ხელები იარაღის დანიშნულებას ატარებს, ობიექტი მათ შესაბამის

315
ფორმასა და სახეს მიანიჭებს. მაგალითად, ზედმიწევნით მოვლილი ხელები
მიუთითებს იმაზე, რომ მათ ობიექტი სხვაზე გარკვეული ზეგავლენის მოსახდენად
იყენებს; ინფორმაციის გაცვლის წინ ხელების ვარჯიში (ერთმანეთში გადახლართვა,
გატკაცუნება, ფშვნეტა და ა.შ.) აშკარად მიუთითებს ადამიანის განზრახვაზე, რომ
იცრუოს.
✓ თვითნებური ჟესტიკულაცია პირის ფარულ მოტივებზე გადის,
რომელსაც ღიად არ გამოცხატავს. მათ შორისაა ტყუილის ნიშნების ამსახველი
ჟესტებიც. მაგალითად, თითქმის ყოველთვის, როდესაც ადამიანი ტყუის, ის
ახორციელებს ფეხის თითებისა და ტერფების მიკრომოძრაობებს. ამისათვის
სასურველია საუბრის წარმართვა არაფორმალურ გარემოში, შევთავაზოთ ობიექტს
დაბალი სიმაღლის სავარძელში მოთავსება; ასეთ ვითარებაში მისი ქვედა კიდურები
ჩვენი მხედველობის ზონაში მოექცევა. იატაკზე ფეხის წვერით ხშირი შეხება, ტერფის
ზემოთ-ქვემოთ მოძრაობა, ტერფების ცერებზე აწევა, ტერფის წრიული მოძრაობები
და ა.შ. მიუთითებს ობიექტის შინაგან დაძაბულობაზე და ასევე იმაზე, რომ ის ტყუის.

სიცრუის ინდიკატორებად შეიძლება ასევე აღინიშნოს:

316
 1. ცხვირის წვერზე ხელის შეხება;
2. პირის ირგვლივ ხელის მოძრაობები - ტუჩზე თითის ან მთლიანი ხელის
მტევნის აფარება, აქვე აღსანიშნავია, რომ იგივე შინაარსის მატარებელია სხვადასხვა
ნივთით მანიპულირება, მაგ.: საუბრის დროს საწერი კალმის, სახაზავის, სავიზიტო
ბარათის და ა.შ. პირის ირგვლივ შეხება;
3. თვალის მოწმენდა - ტყუილის დროს პიროვნება ერიდება პირდაპირ მზერას,
შესაბამისად, ის “მალავს” საკუთარ თვალებს; ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვან
კითხვებზე პასუხის გაცემის დროს ხდება;
4. ყელზე ხელის შეხება და საყელოს გასწორება;
5. ჯიბეებში მოთავსებული ხელები;

თვალები

თვალები ერთ-ერთ ყველაზე გამომხატველ ინდიკატორს წარმოადგენს იმისა,

რომ ობიექტი ცრუობს.
თვალების ბრწყინვალება - თვალშიდა წნევის მომატების ნიშანია. ის, თავის
მხრივ, შინაგანი ემოციური დაძაბულობის გაზრდაზე მიუთითებს, რაც ყოველთვის
თან ახლავს ტყუილს. იმ შემთხვევაში, თუ უეცრად შენიშნეთ თვალების
ბრწყინვალების მომატება, ჩათვალეთ, რომ შესაძლოა თქვენი თანამოსაუბრე
ტყუილის თქმას აპირებს.
გუგების ზომა. რაც მეტად გაძლიერებული ობიექტის განცდები, მით მეტად
გაფართოებულია მისი გუგები. ყოველდღიური დაკვირვებიდან ცნობილია, რომ
“შიშს დიდი თვალები აქვს”, რაც ფიზიოლოგიური თვალსაზრისითაც
გამართლებულია. მაპროვოცირებელი (ან გულახდილი) საუბრისას ტყუილის
დადგენა თანამოსაუბრის გუგების მოულოდნელი გაფართოებით არის
შესაძლებელი.

317
 თვალის ხამხამის სიხშირე. სტრესისათვის ტიპურ რეაქციას თვალის ხამხამის
გაძლიერება წარმოადგენს. მის ფიზიოლოგიურ საფუძვლად თვალის ლორწოვანი
გარსის გამოშრობა დევს, რომელიც თან ახლავს მომატებულ თვალშიდა წნევას.
მზერის ფიქსირება საუბრის დროს. თანამოსაუბრისაგან მზერის გადანაცვლება
მკვეთრად მიუთითებს ტყუილზე, რომლის გამჟღავნების შემთხვევაში ობიექტი
ქვეცნობიერად გაურბის საპასუხო აგრესიულ რეაქციას. ამიტომაც ცვლის მზერის
მიმართულებას. სხვა ვარიანტის დროს - თვალები “დარბის”.
თვალები ხშირად “თავით” გასცემს მატყუარას. ამის გამო ხშირად ადგილი აქვს
შემდეგი სახის შენიღბვას: თანამოსაუბრე დასაჯდომად შედარებით სუსტად
განათებულ ადგილს ირჩევს, თვალებზე დაბინდულ ან მუქი ფერის სათვალეებს
იფარებს და ა.შ.

მიმიკური რეაქციები

ეს არის სახის კუნთების გამომხატველობითი რეაქციები. ძირითადად

აღსანიშნავია სახის შედარებით მოძრავი შემდეგი კუნთები: პირი, ტუჩები, თვალის
ირგვლივი და შუბლის ზონის კუნთები. ლიტერატურაში ტყუილისათვის
დამახასიათებელი მრავალი ნიღაბია ცნობილი. ნიღაბს უწოდებენ კონკრეტული
ადამიანისათვის ტიპურ მიმიკურ რეაქციებს, რომლებიც ამა თუ იმ შინაგან
მდგომარეობას ასახავს.

ღიმილი _ მიმიკური რეაქციების შედარებით ხილული ნაწილია. მოჩვენებითი

ღიმილი მყისიერად ამჟღავნებს ტყუილს. ცნობილია მინიმუმ ორი ნიშანი,
რომლითაც მოჩვენებითი ღიმილი განსხვავდება ჭეშმარიტისაგან:

ა) მოჩვენებითი ღიმილი ჭეშმარიტთან შედარებით უფრო მეტად

ასიმეტრიულია;

ბ) მოჩვენებით ღიმილს თან არ ახლავს თვალის ირგვლივი კუნთების მოძრაობა.

318
 სემანტიკა

სემანტიკა. ამ დროს ყურადღება მახვილდება ნათქვამის შინაარსზე. მაშინ,

როდესაც მოტორული, კინესთეტიკური და ვეგეტატიური ნიშნების დიაგნოსტიკის
დროს შესაძლებელია შეცდომების დაშვება, სიცრუეში მხილების შედარებით
მართებულ გზას ცრუ შეტყობინების აგების კანონზომიერების, მათი შინაგანი
ლოგიკისა და წარმოთქმის ხერხის წვდომა წარმოადგენს.

სემანტიკურ ანალიზს ექვემდებარება სამეტყველო შეტყობინების თემატიკა,

სქემა და მოტივირება.

საუბრის თემატიკა. ობიექტმა თქვენი ყურადღების დაფანტვის მიზნით

სასაუბრო თემა შეიძლება მკვეთრად შეცვალოს. საუბრისას განსახილველი თემის
შეცვლა (მით უფრო, თუ ეს უეცრად ხდება და მას თან ახლავს ემოციური ხასიათის
რეპლიკები) უნდა აიხსნას, როგორც ცრუ ინფორმაციის მიწოდების მცდელობა.

საუბრის სქემა. იმ შემთხვევაში, თუ სუბიექტი გარეგნულად ინტერესით

მოისმენს ობიექტის მიერ გადმოცემულ ცრუ ინფორმაციას და ეჭვს არ გამოხატავს
მის ჭეშმარიტებაში, ობიექტი მშვიდად გააგრძელებს ლაპარაკს. ასეთ დროს ის
დამოუკიდებლად ააგებს საუბარს. შემდგომში, ანალიზის დროს (სასურველია, თუ
მისი აუდიოჩაწერა მოხერხდება) შესაძლებელი გახდება საუბრის ლოგიკის
გამოვლენა, სად და როდის ამზადებდა სუბიექტს პარტნიორი ცრუ ინფორმაციის
მისაღებად, როგორ ახმოვანებდა მას, როგორ მოიქცა ის ამის შემდგომ და ა.შ.

მოტივირება (ობიექტის მიერ საკუთარი ქმედებების რაციონალური ახსნა). იმ

შემთხვევაში, თუ ობიექტი პირდაპირ კითხვებზე პასუხს გაურბის (“ამიხსენით,
რატომ ჩაიდინეთ ესა თუ ის ქმედება?”) მიუთითებს მის სურვილზე, რომ სუბიექტი
მოატყუოს. საუბრიდან ასეთი გადახვევები ჩვეულებრივ გამოიყენება ქცევის

319
მოტივის ან ურთიერთობის ჭეშმარიტი მიზნის შესანიღბად (მაგალითად,
ობიექტისათვის საჭირო ინფორმაციის მიღების მცდელობის დასაფარად).
გასათვალისწინებელია, რომ გამოცდილი თაღლითები პირიქით, დასმულ კითხვებს
სპეციალურად პირდაპირ პასუხობენ, რადგან ესმით, რომ საკითხის შესახებ ვრცელი
საუბარი შეიძლება დაეჭვების მიზეზი გახდეს.

თემატიკა

სემანტიკა სქემა

მოტივირება

სამეტყველო მახასიათებლების ანალიზი

სამეტყველო მახასიათებლების ანალიზი. ადამიანის მეტყველებას ხმა უფრო

მკვეთრად ახასიათებს, ვიდრე სიტყვები. ამ მხრივ ყურადსაღებია საუბრისას
ჩამოვარდნილი პაუზა. ის შეიძლება იყოს ძალიან გახანგრძლივებული ან ძალიან
ხშირი. კითხვაზე პასუხის წინ შეყოვნება ყოველთვის ეჭვის გამომწვევია. საეჭვოა
ასევე თავად ლაპარაკის დროს ხშირად წარმოქმნილი ხანმოკლე პაუზები.

სიცრუის ნიშანი ასევე შეიძლება იყოს სამეტყველო შეცდომები: “ჰმ”, “ასე, რომ..”.
“ეე. .”, განმეორებები, მაგალითად, “მე, მე, მე, მხედველობაში მაქვს, რომ მე...”;
ზედმეტი მარცვლები, მაგალითად, “მე ძალიან მო-მომეწონა..” და ა.შ.

320
 სიცრუის ხმოვანი ნიშნები _ სამეტყველო შეცდომები და პაუზები -ორი
მონათესავე მიზეზის გამო შეიძლება წარმოიქმნას:

1. მატყუარას ქცევის ხაზი წინასწარ მოფიქრებული არ აქვს;

2. მატყუარა წინასწარ მომზადებულია, მაგრამ გამჟღავნების ეშინია.

ხმის ტონი ასევე გასცემს ტყუილს. გამოკვლევებიდან დადგინდა, რომ

შემთხვევათა 70%-ში ტყუილის დროს ხმის სიმაღლე იზრდება. იმ დროს, როდესაც
ობიექტი ცდილობს, დამალოს ურთიერთობისას განცდილი ემოციები, მისი
გამჟღავნების შანსები საკმარისად დიდია. მაგალითად, თუ მას სურს, დაფაროს შიში
ან სიბრაზე, გაიზრდება ხმის სიმაღლე და სიძლიერე, ასევე მეტყველების ტემპი.

ყურადღება უნდა გამახვილდეს მეტყველების ისეთ დინამიურ

მახასიათებლებზე, როგორიცაა მისი ტემპი და სიჩქარე. ხშირად სიცრუის ნიშნად
შეიძლება ჩაითვალოს მეტყველების ტემპის ცვლილება, სიტყვების წარმოთქმის
გახშირებიდან ძლივს გასარჩევ ლუღლუღამდე, ან პირიქით _ სიტყვების “ტკეპნით,
გაწელვით” წარმოთქმა.

ხმის ტონი

ტემპი
სამეტყველო
მახასიათებლების
ანალიზი
სიჩქარე

სამეტყველო
შეცდომები

321
 ძირითადი შეცდომები სიცრუის იდენტიფიცირების პროცესში და მისი
აცილების გზები

ინფორმაციის უტყუარობის შესაფასებლად გათვალისწინებულ უნდა იქნეს

თავად სიცრუის შინაარსი, ამ სიცრუის სუბიექტი და ვერიფიკატორი. არ არსებობს
რაიმე წესი იმისა, თუ, რომელი ტიპის შეცდომის აცილებაა ყველაზე იოლი. როგორც
მიზეზის, ისე შედეგის მიხედვით არსებობს ასეთი შეცდომების ორი
ურთიერთსაწინააღმდეგო ტიპი:
1. სიმართლის დაუჯერებლობა _ ვერიფიკატორი სიმართლის მთქმელს
მატყუარად აღიქვამს. ხშირად ის ადამიანი, რომელსაც შეცდომით მატყუარად
მიიჩნევენ, ნერვიულობს, რაც კიდევ უფრო განამტკიცებს მათ მიმართ აღძრულ ეჭვს _
ეს ე.წ. ,,ოტელოს" შეცდომაა. ამ დროს ადამიანი ავლენს დამნაშავისათვის
დამახასიათებელ რეაქციებს (თვალების სწრაფი მოძრაობა, წამწამების ინტენსიური
დახამხამება, გაფითრება და ა.შ.), რადგან ჩაუდენელი სიცრუის გამო შინაგანად შიშის
გრძნობა უჩნდება.
ამის თავიდან ასარიდებლად გასათვალისწინებელია, რომ ზოგიერთი
ადამიანი:
✓ ბევრს საუბრობს და ამასთან, დაბნეულად;
✓ საუბრობს მოკლე ან გრძელი პაუზებით;
✓ ლაპარაკის დროს სამეტყველო ბევრ შეცდომას უშვებს;
✓ მეტყველების დროს მცირე რაოდენობის ილუსტრატორს იყენებს;
✓ ხშირად ავლენს შიშის, ნერვიულობის ან სიბრაზის ნიშნებს იმისგან
დამოუკიდებლად, განიცდის თუ არა ამ გრძნობებს სინამდვილეში;
✓ ხშირად აქვს სახის ასიმეტრიული გამომეტყველება.
2. სიცრუის ჭეშმარიტებად აღქმა _ აქ განსაკუთრებული ყურადღება უნდა
მიექცეს ინდივიდუალურ სხვაობებს (ბროკაუს ხაფანგი _ ადამიანის ქცევის
ინდივიდუალური სხვაობების უგულვებელყოფა). ამ შემთხვევაში არც ერთი ნიშანი

322
არ მიუთითებს სიცრუეზე, იქნება ეს როგორც ქცევითი, ისე ფიზიოლოგიური
გამოვლინებები. სიცრუის ჭეშმარიტებად აღქმის შეცდომა ამ შემთხვევაში
გამომდინარეობს იქიდან, რომ ზოგიერთი ადამიანი ყოველგვარი გათვლისა და
დაგეგმვის გარეშე იტყუება; ასეთებს მიეკუთვნება არა მარტო ფსიქოპათები, არამედ
გამოცდილი მატყუარებიც, ანუ ისინი, ვინც დაუფლებულია კ. სტანისლავსკის
სისტემის გამოყენებას და ისინი, ვისაც საკუთარი სიცრუის თავად სჯერა.
შესაბამისად, ვერიფიკატორმა უნდა გაითვალისწინოს ის მომენტი, რომ ტყუილის
ნიშნების არარსებობა ჯერ კიდევ არ წარმოადგენს ჭეშმარიტების დამამტკიცებელ
საბუთს.

თუმცა სიცრუის ნიშნების არსებობაც ყოველთვის მის დამამტკიცებელ საბუთს

არ წარმოადგენს, რადგან გამოცდილმა მატყუარამ მოწინააღმდეგის შეცდომაში
შესაყვანად შეიძლება სპეციალურად იხელმძღვანელოს კონკრეტული მეთოდებით.
მაგ.: მოთამაშემ შეიძლება განზრახ ჩაახველოს ნერვიულობის სიმულაციის მიზნით,
ხოლო შემდგომში, როდესაც ის მართლაც ნერვიულობს, შესაძლოა ამას აღარ
მიაქციონ სათანადო ყურადღება. ამ შემთხვევაში მოთამაშე იყენებს სიმართლის
დაუჯერებლობის შეცდომის მეთოდს.

იმ შემთხვევაში, თუ ვერიფიკატორმა პირველივე შეხვედრაზე უნდა

გამოიტანოს დასკვნა, მაშინ ეს შეხვედრა უნდა გახანგრძლივდეს, რათა ჩვეულებრივ
ქცევებზე დაკვირვების შესაძლებლობა შეიქმნას; ამისათვის სასურველია
შემოიფარგლოს ემოციურად მშვიდი ტონის თემებით. თუმცა ხდება ხოლმე, რომ
ასეთი საუბარი ვერ შედგება, რადგან პიროვნება, რომელიც შეშფოთებული ან
შეშინებულია, მისთვის მთელი გარემო სტრესის წყაროს წარმოადგენს.

პირველი შეხვედრისას შეცდომების წყარო შეიძლება იყოს ასევე ის, რომ

სხვადასხვა ადამიანი განსხვავებულად რეაგირებს მასზე. ერთნი ცდილობენ, გარემოს
შესატყვისად იმოქმედონ, ახსოვთ რა კარგად დასწავლილი ქცევის წესები, სწორედ
ამიტომ სრულიად ატიპური ქცევის დემონსტრირებას ახდენენ; მეორენი პირველი

323
შეხვედრის გამო შფოთავენ და მათი ქცევა ასევე ატიპურია. თუმცა იმ შემთხვევაშიც
კი, როდესაც ადამიანები ერთმანეთს ძალიან კარგად იცნობენ, მაშინაც არ
გამოირიცხება შეცდომები სიტუაციის შეფასებისას, რადგან მეგობრებს, ახლობლებს,
ოჯახის წევრებს ერთმანეთთან დაკავშირებით გარკვეული შეხედულებები გააჩნიათ,
რის გამოც ზოგიერთი მოვლენის ობიექტურ შეფასებაზე შეიძლება თვალი დახუჭონ,
რაც თავისთავად ხელს უშლის ტყუილის გამოვლენას.

სიცრუის იდენტიფიკაცია საგამოძიებო საქმიანობის პროცესში

ვერბალური და არავერბალური პასუხების შეფასება

არავერბალური პასუხები გულისხმობს, როგორც წარმოთქმულ სიტყვებს, ასევე

ჟესტებს, რომლებიც თან ახლავს ამ სიტყვებს, მაგალითად, თავის დაქნევა „კი“-ის
წარმოთქმის ნაცვლად და თავის გაქნევა „არა“-ს პასუხის ნაცვლად. ასევე,
ვერბალური პასუხების კატეგორიაში ერთიანდება საუბრის ტონი, სიჩქარე,
ენერგიულობა, მკაფიოობა.

ყურადღებიანი მსმენელი აკვირდება არა მხოლოდ წარმოთქმული სიტყვის

შინაარსს, არამედ დროს, სიტყვებს და აქცენტებს. ვერბალური ქცევის
ფსიქოლოგიური საფუძველი იმაში მდგომარეობს, რომ ნორმალურ,
სოციალიზირებულ ინდივიდს არ სიამოვნებს სიცრუის თქმა; სიცრუე იწვევს
ფსიქოლოგიურ კონფლიქტს, სტრესს, რომელიც გამოიხატება შფოთვის სახით.
როდესაც ეჭვმიტანილი ბუნდოვან პასუხს გვცემს პირდაპირ შეკითხვაზე ან
გარკვეული დაბრკოლება შეინიშნება პასუხის გაცემისას, ეს ნიშნავს, რომ ის
ცდილობს გაუმკლავდეს შინაგან შფოთვას, რომელიც დაკავშირებულია სიმართლის
უარყოფასთან /მოტყუებასთან.

324
 არავერბალური პასუხები მოიცავს სხეულის მოძრაობას და პოზის შეცვლას,
ჟესტებს, სახის გამომეტყველებას და თვალებით კონტაქტს. არავერბალური ქცევა
შინაგანად მოტივირებულია შფოთვის შემცირებით. ყურადღების გადამტანი ქცევები
(სხეულის პოზის შეცვლა, ხელის სახესთან მიტანა ან ხელების გადაჯვარედინება)
ან/და ჩამნაცვლებელი ქცევები (ტანსაცმლიდან ბეწვის მოშორება, სიარული,
განმეორებადი ქცევა, ზოგადი ქცევის აჩქარება) მიუთითებს სიცრუეზე. ამ ქცევებით
ეჭვმიტანილი ცდილობს განიტვირთოს შინაგანი შფოთვისგან.

ვერბალური პასუხები

დრო, რომელიც არის კითხვის დასმიდან პასუხის გაცემამდე (როდესაც პასუხი

მზადდება) არის სიმართლის ან სიცრუის პირველი ინდიკატორი. დაუყოვნებლივი
პასუხი არის სიმართლის ინდიკატორი, ხოლო გადავადებული პასუხი სავარაუდო
სიცრუეზე მიუთითებს. ამ ანალიზის საფუძველი გახლავთ ის, რომ მარტივ,
პირდაპირ, მკაფიო შეკითხვას, პასუხის გასაცემად, არ სჭირდება ბევრი
განსაზღვრება/შინაარსის გარკვევა. გადავადებული პასუხი, ჩვეულებრივ,
მიუთითებს, რომ პიროვნება ცდილობს პასუხის მოფიქრებას. რეალურ ფაქტებზე კი
პასუხის მოფიქრება საჭირო არ არის, რადგან პასუხი არის ერთი. მეორე
მნიშვნელოვანი ფაქტორია, პასუხობს თუ არა ეჭვმიტანილი პირდაპირ. პასუხები,
როგორიცაა- „ვინ მე“? ან „მე მთელი დღე სახლში ვიყავი“ ან „მე არ მეკუთვნის
იარაღი“ -არ არის პირდაპირ შეკითხვაში ნაგულისხმევი პირდაპირი პასუხები,
რომელიც უშუალოდ დანაშაულის ჩადენას ეხება. იგივე ითქმის ეჭვმიტანილის
მცდელობაზე, რომ გადაუხვიოს ძირითად თემას და გააკეთოს არსებით საკითხთან
არარელევანტური კომენტარი.

ასევე, სიცრუის ინდიკატორია ეჭვმიტანილის მიერ გამომძიებლის შეკითხვის

გამეორება ან თხოვნა გამომძიებლისთვის, რომ გაიმეოროს შეკითხვა, რათა

325
უკეთესად გაიგოს ის. მაგალითად, გამომძიებელი სთხოვს ეჭვმიტანილს, მოყვეს რას
აკეთებდა დანაშაულის წინა დღეს (თუ დანაშაული მოხდა დღეს), ხოლო
ეჭვმიტანილი სვამს შეკითხვას :“გუშინდელ დღეს გულისხმობთ?“ ან მაგალითად,
ხანძრის გაჩენის შემთხვევაზე, გამომძიებელი ეკითხვება ეჭვმიტანილს, რას
აკეთებდა ხანძრის დროს, ის კი პასუხობს :“მოიცა, შენ გგონია, რომ ეს მე გავაკეთე?“.
ეს მაგალითები მიუთითებს იმაზე, რომ ეჭვმიტანილი ცდილობს დროის მოგებას,
რომ მოიფიქროს რაც შეიძლება მყარი არგუმენტი თავის დასაცავად.

ეჭვმიტანილი, რომელიც აყოვნებს პასუხის გაცემას და ამბობს

მაგალითად,“მოიცა, ერთი წუთით“, ნაცვლად იმისა, რომ პირდაპირ თქვას „არა“,
ცდილობს მიაღწიოს ორ მიზანს: 1)მოიგოს დრო, რათა განსაზღვროს, როგორ
მოიტყუოს ეფექტურად ან გაიხსენოს ზუსტად რა თქვა წინა ჯერზე და 2) გააკეთოს
უდანაშაულო ადამიანის იმიტირება, თითქოს სერიოზულად არც კი უყურებს ამ
შეკითხვას.

უდანაშაულო სავარაუდო ბრალდებულს არ სჭირდება ფიქრი და აწონ-დაწონვა

პასუხის გასაცემად. მას რეალურად მხოლოდ ერთი პასუხი აქვს და ის იქნება მსგავსი
მიუხედავად მრავალჯერადი განმეორებისა. უდანაშაულო სავარაუდო
ბრალდებულისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა არ ენიჭება კარგ მეხსიერებას მაშინ,
როდესაც მატყუარა ეჭვმიტანილი მეხსიერების მხრივ მოწყვლადია (რადგან იგონებს
ისტორიას და იძულებულია დაიმახსოვროს). მას სჭირდება, რომ იყოს ზედმიწევნით
ყურადღებით, რათა თავიდან აიცილოს შეცდომები.

სავარაუდო ბრალდებულისთვის, რომელიც ცრუობს, დიდი ტვირთია

ნაამბობის ზუსტად დამახსოვრება, რაც ზოგიერთ სავარაუდო ბრალდებულში იწვევს
გონების მთლიანად ბლოკირებას. ეს საშუალებას აძლევს მას, რომ საერთოდ
აირიდოს თავიდან პასუხების გაცემა.

სავარაუდო ბრალდებული, რომელიც იტყუება, ზოგჯერ ლაპარაკობს

ფრაგმენტულად ან დაუსრულებელი წინადადებებით, მაგალითდ, „მნიშვნელოვანია,

326
რომ ...“; „რამეს გავაკეთებ, თუ ...“; „თუ შენ ფიქრობ, რომ ...“; „მე ვფიქრობ, რომ შენ...“
მან, ასევე, შეიძლება გააკეთოს სიმულირება, თითქოს არ ახსოვს მომხდარი, როდესაც
პასუხობს მაპროვოცირებელ/გამომწვევ შეკითხვაზე ან ისმენს პირდაპირ
დადანაშაულებას ტყუილის თქმის გამო. ტყუილის ვერბალური ნიშანია, აგრეთვე,
ე.წ. „ნახევრად ტყუილი“ პასუხები - „არ მახსოვს“, „რამდენადაც მახსოვს“, „არ
შემიძლია გახსენება“ ან, შეიძლება, პიროვნებამ სცადოს პასუხში გულწრფელობის
გადაჭარბებულად გამოხატვა - „ მთლიანად გულწრფელი რომ ვიყო თქვენთან“,
„სინამდვილე რომ გითხრათ“. უფრო რთული კატეგორიის მატყუარებმაც შეიძლება
გამოიყენონ თავის დაძვრენის ზემოთ აღნიშნული მეთოდები, მაგრამ მათ,
ჩვეულებრივ, წინასწარ მომზადებული აქვთ უფრო სპეციფიკური „ნიღბები“ –
„დროის ამ მონაკვეთში“, „თუ ზუსტად ვიხსენებ“, „ეს არის ჩემი ინდივიდუალური
გაგება“, „თუ მეხსიერება მივარგა“ ან „შეიძლება ვცდები, მაგრამ...“ საყურადღებოა,
რომ ზოგიერთმა სავარაუდო ბრალდებულმა, რომელიც ცრუობს, შეიძლება,
გამოავლინოს ძალიან კარგი მეხსიერება, მათ შორის ზოგიერთ არარელევანტურ
დეტალთან მიმართებით. საბოლოოდ შედეგი იქნება იმდენად არადამაჯერებელი,
რომ ცხადად გამოვლინდება მოტყუების მცდელობა.

სავარაუდო ბრალდებული,რომელიც გამოხატავს ზედმეტ ზრდილობიანობას,

თუნდაც იმით, რომ გამომძიებელს ყოველ ჯერზე მიმართავს „ბატონო“-თი,
შეიძლება, ცდილობდეს, რომ პირფერობით გამოიწვიოს ნდობა. სავარაუდო
ბრალდებული, რომელიც დადანაშაულების შემდეგ ასე მიმართავს გამომძიებელს -
„არ გეწინააღმდეგებით ბატონო, მაგრამ მე ეს არ გამიკეთებია“, „ვიცი, რომ თქვენ
საქმეს ასრულებთ მხოლოდ, მაგრამ...“, „მესმის, რასაც ამბობთ, მაგრამ...“ - იძლევა
თითქმის ფაქტობრივ ინდიკატორებს იმისა, რომ იტყუება. უდანაშაულო სავარაუდო
ბრალდებულს, არანაირი საჭიროება არ გააჩნია, რომ ასეთი ზრდილობიანი იყოს ან
განმარტოს, რომ მან გაიგო გამომძიებლის დამადანაშაულებელი მიმართვა.
სავარაუდო ბრალდებული, რომელიც სიმართლეს ამბობს, აგრესიულად რეაგირებს

327
ბრალდებაზე, პირდაპირ უარყოფს მას და იყენებს აგრესიის ძლიერ ლინგვისტურ
ინდიკატორებს.

სავარაუდო ბრალდებული, რომელიც იფიცებს ღმერთს ან ბიბლიას ან დებს სხვა

ტიპის ფიცს (მაგალითდ, გარდაცვლილ დედას) იმისთვის, რომ გაამყაროს
სანდოობით თავის პასუხები, შემთხვევათა უმრავლესობაში, სიმართლეს არ ამბობს.
სავარაუდო ბრალდებული, რომელიც ამბობს სიმართლეს, დარწმუნებულია თავის
პასუხში და შესაბამისად, მსგავსი ტიპის არგუმენტაციები არ სჭირდება. აქვე
აღსანიშნავია, რომ გამომძიებელს უნდა ახსოვდეს, რომ ზოგიერთ კულტურაში
დაფიცება და სხვა მსგავსი გამოხატულებანი არის გავრცელებული კომუნიკაციის
საშუალება, ამიტომ ეს აუცილებლად ტყუილს არ ნიშნავს.

სავარაუდო ბრალდებული, რომელიც არ იტყუება, იძლევა ლაკონურ პასუხებს,

რადგან არ ეშინია მახეში გაბმის. ასეთმა პირმა იცის, რომ სიმართლეს ამბობს, ამიტომ
არანაირი მიზეზი არა აქვს გადააფასოს ან გადაავადოს პასუხი. გარდა ამისა,
უდანაშაულო ბრალდებულს არ ეშინია გამომძიებელს უთხრას, რომ ის სცდება,
მასზე რომ მიაქვს ეჭვი. უდანაშაულო ბრალდებულს შეუძლია, სირთულის გარეშე,
ჩვეულებრივ, უპასუხოს არარელევანტურ შეკითხვას, მაგალითად, „ჰო მართლა, სად
სწავლობენ შენი შვილები?“. ის, ასევე, უფრო მოქნილია სწრაფად შეუსწოროს
ნათქვამი გამომძიებელს, რომელიც უშვებს შეცდომას საქმესთან არადაკავშირებულ
დეტალთან მიმართებით. ცრუ ეჭვმიტანილი ამგვარი მოქმედებისგან შორს არის.

იმისათვის, რომ დატესტოთ ეჭვმიტანილი იტყუება თუ არა, შეიძლება განზრახ

შეცდომა დაუშვათ მის ცნობილ დემოგრაფიულ მონაცემებთან მიმართებით
(მაგალითად, უთხრა, შენი მისამართია ქავთარაძის 8 მაშინ, როდესაც ცხოვრობს
გაგარინის მოედანზე). ჩვეულებრივ, ეჭვმიტანილი, რომელიც სიცრუის თქმით არ
არის დაკავებული, შეუსწორებს გამომძიებელს ამ „შეცდომას“, ხოლო სავარაუდო
ბრალდებულმა, რომელიც ცრუობს და მთლიანად კონცენტრირებულია ტყუილის
შეთხზვაზე, შეიძლება, საერთოდ უყურადღებოდ დატოვოს ეს ეპიზოდი. მატყუარა

328
ეჭვმიტანილი, შეიძლება, იმდენად დეზოგრანიზებული იყოს, რომ საკუთარი სახლის
მისამართის დასახელებაზეც კი შეყოვნდეს.

უდანაშაულო სავარაუდო ბრალდებული,არა მხოლოდ პირდაპირ პასუხებს

გვაძლევს, არამედ მისი საუბარი შედარებით მკაფიოა/ჟღერადია. მატყუარები
ზოგჯერ იმდენად ხმადაბლა და ბუტბუტით ლაპარაკობენ, რომ ძნელია გაარკვიო
რას ამბობენ. მათ იმედი აქვთ, რომ თუ ჩუმად და ფრთხილად ილაპარაკებენ, მათი
ნაამბობი გასაგები არ იქნება; და შემდეგ თუ გამომძიებელი გაუწევს წინააღმდეგობას
ცრუ ჩვენებასთან დაკავშირებით, შეიძლება, შეედაოს მას, რომ მათ ასე არ უთქვამთ ან
შეკითხვა ვერ გაიგეს კარგად. იგივე მოტივით, შეიძლება ეჭვმიტანილი ძალიან
სწრაფად მეტყველებდეს, ზოგჯერ გამოავლინოს მოულოდნელი ცვლილებები ხმის
ტონში ან ხმაში. ამგვარ მოქმედებას, შეიძლება, თან ახლდეს ნერვული სიცილი და
არასერიოზული დამოკიდებულების კამუფლაჟირება.

სავარაუდო ბრალდებულმა, რომელიც იტყუება, შეიძლება უარყოს დანაშაული

სპეციფიკური, კონკრეტიზებული ფორმით, მაგალითად „მე არ მისვრია მისთვის ამ
იარაღით“, მაშინ როდესაც მართალი ეჭვმიტანილი იტყვის „ მე არ მისვრია მისთვის,
საერთოდ არასდროს“. უდანაშაულო სავარაუდო ბრალდებულებს არ ეშინიათ
დანაშაულთან დაკავშირებული უხეში, არასასიამოვნო და პირდაპირი ტერმინების
გამოყენების, მაგალითად გაუპატიურება, მოკვლა, მოპარვა, ყაჩაღობა და ა.შ.
სამაგიეროდ, სავარაუდო ბრალდებული, რომელიც იტყუება, თავს არიდებს ასეთი
ტერმინების გამოყენებას, რათა შეამცირონ საკუთარი დანაშაულის განცდა. იმ
შემთხვევაში, თუ ტყუილის მთქმელი სავარაუდო ბრალდებული გამოიყენებს ასეთ
პირდაპირ ტერმინებს, მისი ხმის ტონი შესუსტდება, განსხვავებით იმ სავარაუდო
ბრალდებულისგან, რომელიც სიმართლეს ამბობს.

მიუხედავად იმისა, რომ ვერბალური პასუხები აბსოლუტური ინდიკატორები

არ არის, ქვემოთ მოცემულ ცხრილში ასახულია ტიპური ცრუ და ჭეშმარიტი

329
ვერბალური პასუხები, პირდაპირ და მარტივ კითხვაზე, რომელიც უდანაშაულობის
შემთხვევაში, ითხოვდა მხოლოდ ერთ პასუხს - „არა“.

ჭეშმარიტი ვერბალური პასუხი

1. პირდაპირი, გადაჭრითი და თითქმის გაბრაზებული „არა“

2. „არა“, რომელიც ერთგვარად მიანიშნებს შეკითხვაზე „ხომ არ გაგიჟდი?“
3. „არა“, რომელიც გავს გულწრფელ გაურკვევლობას და ეჭვს
4. დაჟინებით ნათქვამი - „არა“

ცრუ ვერბალური პასუხები

1. გადავადებული პასუხი, რომელსაც მოჰყვება ემპათიური „არა“

2. გადამავადებელი წინადადებები, მაგალითად „მოიცადე,
დავფიქრდე/გავიხსენო“, რომელსაც თან ახლავს პასუხის გაცემამდე ღრმად
ჩაფიქრების გამოხატულება
3. მობოდიშების მსგავსი „არა“
4. აშტერდება გარემოს, ჰგავს ჰიპნოზის გავლენის ქვეშ მყოფს, სანამ
იტყვის „არა“-ს.

ჭეშმარიტი ვერბალური პასუხები ცრუ ვერბალური პასუხები

1. უარყოფა ზოგადი, მკაფიო 1. უარყოფა შემოიფარგლება

ტერმინებით დანაშაულის სპეციფიკური ასპექტებით
2. არ ერიდება მკაფიო/უხეში 2. თავს იკავებს, დანაშაულთან

330
ტერმინების გამოყენებას დანაშაულის დაკავშირებით, მკაფიო/უხეში
აღსაწერად ტერმინების გამოყენებისგან
3. პირდაპირი და სპონტანური 3. გადავადებული, ორჭოფული,
პასუხები ბუნდოვანი პასუხები
4. არაკვალიფიციური პასუხები 4. კვალიფიციური პასუხები
5. ავლენს საკმარისად კარგ, მაგრამ 5. უჩვეულოდ ცუდი ან
არა საუკეთესო მეხსიერებას უჩვეულოდ კარგი მეხსიერება
6. საუბარში არ ჩანს საქმესთან 6. საუბარში რთავს საქმესთან
კავშირში არ მყოფი ასპექტები დაუკავშირებელ დეტალებს
7. არ ითხოვს გაიმეოროთ 7. ითხოვს გამომძლიებლის
შეკითხვა, რომელიც იყო პირდაპირი და შეკითხვის განმეორებას, მაშინაც კი,
ნათელი როდესაც ეს შეკითხვა მკაფიო,
8. პასუხებსში ჩანს პირდაპირი და კარგად გასაგონია
რაციონალურობა 8.მენტალური ბლოკები ან
9. მკაფიო ხმის ტონი შეკითხვაზე პასუხის გაცემის უუნარობა
10. არ სჭირდება „არა“-ს გამყარება 9. ბუტბუტი ან მორჩილებითი
ფიცით ან სხვა მსგავსი საშუალებებით საუბრის ტონი
11. შესაბამისი ასერტულობა და 10. პასუხის
უგულვებელყოფა პასუხებში დამაჯერებლობისათვის იფიცებს ან
12. ავლენს სერიოზულობას და მიმართავს სხვადასხვა რელიგიურ
კონცენტრაციას საკითხზე არგუმენტაციას
13. დაკითხვის შემდეგ, დაჟინებით 11. პასუხის გაცემისას ავლენს
ინტერესდება არის თუ არა კიდევ ზედმეტ თავაზიანობას
მიჩნეული ეჭვმიტანილად. მზად არის 12. ზოგიერთ პასუხს ახლავს
კიდევ დიდხანს დარჩეს ამის სიცილი და არასერიოზულობის
გასარკვევად დემონსტრირება
13. ჩქარობს დასაკითხი ოთახის

331
 დატოვებას, იმის გარკვევის გარეშე,
მიიჩვევენ თუ არა მას კიდევ დამნაშავედ

არავერბალური პასუხები

შეკითხვაზე, „შენ ესროლე დავითს?“ დამნაშავეც და უდანაშაულო სავარაუდო

გვიპასუხებს „არა“-ს. მათ შორის განსხვავება, ამ შემთხვევაში, არა ვერბალურ, არამედ
არავერბალურ გამოხატულებაშია. დამნაშავე ეჭვმიტანილი „არა“-ს თქმის დროს
უყურებს იატაკს ან მის გადაჯაჭვულ ფეხებს ან იჯვარედინებს ხელებს
გულმკერდზე, რაც არის შფოთვისა და სტრესის თავიდან არიდების ერთგვარი
მცდელობა. უდანაშაულო ეჭვმიტანილი იგივე შეკითხვაზე „არა“-ს პასუხის დროს
თვალებში უყურებს გამომძიებელს, გადაიწევა მისკენ და არ არსულებს რამე
არარელევანტურ მოძრაობებს (თმების გასწორება, ტანსაცმლის გასუფთავება და ა.შ.).

ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ინდიკატორი არის ვიზუალური კონტაქტი.

დამნაშავე სავარაუდო ბრალდებული, რომელიც ცრუობს, ჩვეულებრივ, პირდაპირ
თვალებში არ უყურებს გამომძიებელს; ის იყურება იატაკზე, გვერდზე, ჭერში და ა.შ.
დამნაშავე სავარაუდო ბრალდებული ტყუილის თქმის დროს ნაკლებად განიცდიან
შფოთვას, როდესაც მისი მზერა ფოკუსირებულია არა გამომძიებელზე, არამედ სხვა
რამეზე; უფრო მარტივია მოიტყუო, როდესაც იყურები იატაკზე ან ჭერში.
გამომძიებლისათვის თავის არიდებას ისინი, ასევე, ცდილობენ კომპენსატორული
მოძრაობებით ან ზედმეტად აქტიური და დაჟინებული მზერით.

სავარაუდო ბრალდებულები, რომლებიც ამბობენ სიმართლეს, არ იცავენ თავს

თვალის არიდებით ან უადგილო მოქმედებებით, ამიტომ მარტივად შეუძლიათ, რომ
შეინარჩუნონ თვალით კონტაქტი გამომძიებელთან. მიუხედავად იმისა, რომ,
ზოგადად, სიტუაციით შეიძლება შეშინებულები იყვნენ, მათ არ ეპარებათ ეჭვი

332
საკუთარი პასუხების სანდოობაში. ასევე, საყურადღებოა, რომ მათი ჩვეული მანერა
არის სპონტანური. მათ არ სჭირდებათ მომზადება, რადგან მათი პასუხები არის
ნამდვილი.

არსებობს რამდენიმე სახელმძღვანელო წესი, რომელიც უნდა გამოიყენოთ

მაშინ, როდესაც თვალით კონტაქტს იყენებთ, როგორც სიცრუის შეფასების
საშუალებას:

ზოგადად, ეჭვმიტანილი, რომელიც არ იყენებს პირდაპირ ვიზუალურ

კონტაქტს, სავარაუდოდ, იტყუება. ამასთანავე, უნდა გაითვალისწინოთ,ხომ არ აქვს
დასაკითხ პირს მხედველობის პათოლოგია. აგრეთვე, გასათვალისწინებელია
კულტურული და რელიგიური კონტექსტი, რადგან ზოგიერთი კულტურული თუ
რელიგიური ნორმის მიხედვით, თვალებში ყურება უპატივცემულობის ნიშანია.
ეჭვმიტანილის შესახებ წინასწარი ინფრომაცია დაგეხმარებათ გაარკვიოთ მსგავსი
კულტურული თუ სამედიცინო ფაქტორები, რომლებიც სიცრუის სწორად
ინტერპრეტაციისთვის მნიშვნელოვანია.

არცერთ შემთხვევაში პოლიციელმა არ უნდა მოსთხოვოს სავარაუდო

ბრალდებულს, რომ „უყუროს პირდაპირ თვალებში“. ბევრი ეჭვმიტანილი, რომელიც
ცრუობს დაემორჩილება გამომძიებელის ასეთ მიმართვას და თვალებში ყურებას
გააგრძელებს მთელი დაკითხვის განმავლობაში. ამით გამომძიებელს საკუთარ თავს
ართმევს იმის შანსს, რომ დააკვირდეს ქცევის ბუნებრივად შეცვლას და დაინახოს
მასში სიცრუე.

მიშტერების ნაცვლად, გამომძიებელი უნდა დააკვირდეს, ზოგადად,

ეჭვმიტანილის თვალებსა და სხვა ქცევით სიმპტომებს, რათა თავიდან აირიდოს
ეჭვმიტანილის დისკომფორტის განცდა. თვალის მოძრაობაზე დაკვირვება ისე უნდა
მოხდეს, რომ სავარაუდო ბრალდებული ვერ მიხვდეს, რომ ის დაკვირვების
ობიექტია. ასეთ შემთხვევაში ის დაიწყებს საკუთარი ქცევის კონტროლს, რაც
გამომძიებელს დაკვირვების საშუალებას წაართმევს.

333
 გამომძიებელს არ უნდა ჰქონდეს მოლოდინი, რომ, ზოგადად, სავარაუდო
ბრალდებული მას თვალებში უყურებს მთელი კომუნიკაციის განმავლობაში.
ნორმალური საუბრის დროს მუდმივად თვალებში ყურება არაბუნებრივია.

გამომძიებელმა უნდა გამოავლინოს გულითადი დამოკიდებულება სავარაუდო

ბრალდებულის მიმართ. გამომძიებელი იმდენად გულითადად უნდა ეპყრობოდეს
სავარაუდო ბრალდებულს, რომ სიტუაციის სიმძიმიდან გამომდინარე, შეიძლება
თვალზე ცრემლიც კი მოადგეს. ამის მისაღწევად, გამომძიებელმა თავი უნდა
წარმოიდგინოს სავარაუდო ბრალდებულის პოზიციაში. ამ ტაქტიკით, შეიძლება,
მნიშვნელოვნად გაიზარდოს აღიარებითი ჩვენების მოპოვების სიჩქარე. ამ ტაქტიკის
შესრულება გამომძიებლის უნართან არის დაკავშირებული. ზოგიერთს ამის უნარი
ნამდვილად აქვს. თუ გამომძიებელი კარგად ვერ ასრულებს ამ ტაქტიკას, მაშინ ის არ
იმუშავებს, რადგან სავარაუდო ბრალდებული იოლად მიხვდება
არაგულწრფელობას, მიუხედავად იმისა, რომ ისე არ აანალიზებს ვერბალურ და
არავერბალურ პასუხებს, როგორც გამომძიებელი.

მარტივად რომ ვთქვათ, გამომძიებლები თანხმდებიან სიცრუის შემდეგ

ნიშნებზე: თვალები თითქოს ბუნდოვანია/ნისლიანია; სავარაუდო ბრალდებული
საგონებელშია ჩავარდნილი; ეძებს შებრალებას; ფრთხილი/დამფრთხალი მზერა;
ორჭოფული ან გამჭრიახი მზერა; ცივი; დაძაბული ან მხდალი. მეორე მხრივ,
ეჭვმიტანილის მზერა, რომელიც ამბობს სიმართლეს, არის: მკაფიო; ნათელი;
ფართოდ გახელილი/გამოფხიზლებული; თბილი; პირდაპირი; მარტივი; რბილი და
არადამფრთხალი.

გამომძიებელმა უნდა გაითვალისწინოს, რომ თუ ეჭვმიტანილის მზერა

დაღლილად გამოიყურება, ამის სხვადასხვა მიზეზი შეიძლება არსებობდეს: მძიმე
სამუშაო, ბრამდებულის მიერ გათენებული ღამე პოლიციასთან მოსაყოლი ისტორიის
დაგეგმვაში, ან უდანაშაულო ადამიანის შფოთვა და უძილობა, რადგან მეორე დღეს
დაკითხვაზე მისვლას ელოდებოდა.

334
 მძიმე დანაშაულის დროს, დამნაშავე სავარაუდო ბრალდებული განიცდის
ძლიერ დაძაბულობას, რომელიც, შეიძლება, გამოვლინდეს სუნთქვის
გართულდებაში, რადგან უჭირს მისი გაკონტროლება. ასეთმა მძიმე სტრესმა
შეიძლება გამოიწვიოს მუცლის ღრუში დისკომფორტი, საჭმლის მომნელებელი და
ნერვული სისტემის აგზნება.

სახის გამომეტყველებაში მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიძლება შევნიშნოთ,

რაც გამომდინარეობს: 1.სავარაუდო ბრალდებულის შიშისგან, რომ მას ტყუილში
ამხელენ, 2. გაურკვევლობაში ყოფნისგან, რადგან ვერ ხვდება რამდენად წარმატებით
მოიტყუა, 3. ან აცნობიერებს, რომ ტყუილში უკვე ამხილეს. სახის
გამომეტყველებასთან დაკავშირებით მცირე მტკიცებულებითი ინფორმაცია
არსებობს, კერძოდ, როგორ ამოვიცნოთ სახის გამომეტყველების ცვლილებაში
სიმართლე ან სიცრუე. სახის გამომეტყველებათა შორის ერთ-ერთი ყველაზე
რთულად ამოსაცნობია ბრაზის ემოციაა.

სავარაუდო ბრალდებულის სხეულის პოზაც საკმაოდ მეტყველია სიცრუის

გამოვლენის თვალსაზრისით. უდანაშაულო სავარაუდო ბრალდებული,
ჩვეულებრივ, ზის გამომძიებლის პირდაპირ. ის შეიძლება საუბრის პროცესში
გადაიხაროს კიდევაც გამომძიებლისკენ. ზოგადად, უდანაშაულო სავარაუდო
ბრალდებული გამოიყურება უფრო მშვიდად. მისი სხეულის პოზის ნებისმიერი
ცვლილება ბუნებრივი ჩანს. მეორე მხრივ, დამნაშავე სავარაუდო ბრალდებულის
სხეულის პოზა უფრო მოშვებულია (წელში მოხრილი, დაშვებული მხრები, ტლანქი
მოძრაობა) და სკამზე გამომძიებლის საწინააღმდეგო მხარეს არის გადახრილი. ის
შეიძლება იყოს, არაბუნებრივად რიგიდული და დაჭიმული, ფეხები სკამის ქვეშ
ჰქონდეს შეწეული. დამნაშავე სავარაუდო ბრალდებული სკამზე არ იკავებს
გამომძიებლის პირდაპირ პოზიციას. ის ზის სკამის კუთხეში, რაც გამოხატავს მის
სურვილს, რომ პირდაპირი კომუნიკაცია არ იქონიოს გამომძიებელთან. დამნაშავე
სავარაუდო ბრალდებულს, შეიძლება, ხელები და ფეხების ჰქონდეს

335
გადაჯვარედინებული. დამნაშავე სავარაუდო ბრალდებულმა შეიძლება
გამოავლინოს სწრაფი, გაუბედავი და სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, პოზის
არაბუნებრივი შეცვლა.

საბოლოო ჯამში, სიცრუის თქმასთან დაკავშირებული ფიზიკური აქტივობები

შეიძლება დავყოთ შემდეგ კატეგორიებად:

1. პოზის ცვლილება; სკამზე გამომძიებლისგან საწინააღმდეგო მხარეს გადახრა;

წამოდგომისთვის და ოთახის დატოვებისთვის მზაობა

2. გრუმინგის ჟესტები და მოჩვენებითი ადაპტურობა. ხელების სრესა და

გაოფლიანება; თავის უკან გადაწევა; ცხვირზე, წარბებზე და ტუჩებზე ხელის შეხება;
ფრჩხილების კვნეტა და წიწკვნა; ფეხის-ფეხზე მიდება, ტერფის იატაკზე ბაკუნი,
ფეხის ქანაობა ან ტერფის წვერებზე დაყრდნობა; ტანსაცმლის ან სამკაულის
შესწორება, მტვრის მოშორება, პეწვების ან ძაფების მოცილება ტანსაცმელზე;
სათვალის (თუ ატარებს) შესწორება ან გაწმენდა; თმის შესწორება.

3. „დამამშვიდებელი“ ჟესტები. საუბრის დროს ხელის დადება პირზე ან

თვალზე; ხელების ან ფეხების გადაჯვარედინება; ხელების დამალვა (მასზე
დაჯდომა) ან ფეხების დამალვა (სკამის ქვეშ შეცურება); შუბლის დაჭერა ხელით;
ხელების მუხლებს ქვეშ ან შორის მოთავსება

როდესაც ეჭვმიტანილი იმეორებს ზემოთ ჩამოთვლილი არავერბალური

მახასიათებლებიდან რამდენიმეს, ვერბალური პასუხებთან ერთად, ეს უკვე სიცრუის
მძლავრი ინდიკატორია.

უკიდურესად მნიშვნელოვანია - უფრო სწორად კრიტიკული - რომ

ეჭვმიტანილის ქცევითი სიმპტომების შეფასება მოხდეს შემდეგი სახელმძღვანელო
პრინციპების გამოყენებით:

1. დააკვირდით ეჭვმიტანილის ნორმალური ქცევიდან გადახრას.

ეჭვმიტანილის ნორმალური ქცევის დადგენა შეიძლება, როგორც წინასაგამოძიებო

336
პროცესიდან, ასევე ეჭვმიტანილისათვის ისეთი შეკითხვების დასმით, რომელიც არ
არის დაკავშირებული დანაშაულთან. ნორმის შეფასება უნდა ეფუძნებოდეს
ეჭვმიტანილის საუბრის ჩვეული სტილის, მანერის, ჯესტების და ვიზუალური
კონტაქტის განსაზღვრას. მას შემდეგ, რაც ეს ნორმა დადგინდება, ცვლილება ზემოთ
ჩამოთვლილ მახასიათებლებში, რომელიც თავს იჩენს დანაშაულზე საუბრის დროს,
თვალსაჩინო იქნება.
2. შეაფასეთ ყველა ქცევითი ინდიკატორი, იმის მიხედვით თუ როდის
ჩნდება ის (დრო) და რამდენად ხშირად ვლინდება (სიხშირე)
3. იმისთვის, რომ სიცრუის და სიმართლის ინდიკატორები იყოს სანდო,
ისინი უნდა გამოვლინდეს დასმულ შეკითხვაზე საპასუხოდ დაუყოვნებლივ ან
ეჭვმიტანილის მიერ კითხვაზე პასუხის გაცემის პარალელურად. უფრო მეტიც, ერთი
და იგივე სიმპტომები უნდა გამოვლინდეს მუდმივად მაშინ, როდესაც იმავე საგანზე
იქნება ლაპარაკი.

ყურადღებით იყავით, როდესაც აკეთებთ განსხვავებას ცრუ და ჭეშმარიტი

სავარაუდო ბრალდებულის ქცევით მახასიათებლებს შორის

მართალია, ქცევითი სიმპტომები კარგი საშუალებაა სიმართლის და სიცრუის

ერთმანეთისაგან გამიჯვნის, მათ მაინც ვერ მივიჩნევთ აბსოლუტურად
განმსაზღვრელ ფაქტორად. მაშინაც კი, როდესაც ქცევის ინდიკატორები
გამომძიებლისთვის ძალიან სარწმუნოდ ჩანს, ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ ის
ჰიპოთეტური მანიშნებლებია. მათი გამოყენება შესაძლებელია არა მტკიცებულებითი
შინაარსით, არამედ საორიენტაციოდ გამომძიებლისათვის, თუ რა მიმართულებით
წაიყვანოს დაკითხვის პროცესი, რა შეკითხვა დასვას შემდეგი და ა.შ. ასევე,
მნიშვნელოვანია გამომძიებელს ახსოვდეს, რომ არც ერთი ქცევითი სიმპტომები არ
უნდა განვიხილოთ ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად, ისინი დაკავშირებულნი
არიან ერთმანეთთან. ქცევით სიმპტომებს ვაფასებთ კრებითად, კოლექტიურად.

337
 თავდაჭერილობა/ჩუმად ყოფნა

ინტერვიუს დასაწყისში ჩუმად ყოფნა და თავშეკავება ვერბალური

აქტივობისაგან, არის როგორც უდანაშაულო, ასევე დამნაშავე ეჭვმიტანილის
მახასიათებელი. დამნაშავე ეჭვმიტანილი, რომელსაც ლაპარაკის ეშინია, რადგან
თვლის რომ ასე მახეში შეიძლება გაებას, ამჯობინებს თავდაცვისთვის სიჩუმე
გამოიყენოს. მის მიერ გაკეთებული ყველა კომენტარი, როგორც წესი, ძალიან მოკლეა
და თითქოს ჩვეულებრივი მანერით ნათქვამი („არა“; „არ ვიცი“; „ვერ გეტყვით“).
მეორე მხრივ, უდანაშაულო სავარაუდო ბრალდებული, შეიძლება, სიჩუმეს
ამჯობინებდეს, რადგან ეშინია შეცდომით დამნაშავედ არ მიიჩნიონ ან შეიძლება,
ეშინია, რომ სწორად ვერ ჩამოაყალიბებს თავის პოზიციას. თუ გამომძიებელი,
მომთმენი და შეგნებულია, ყველაზე ჩუმი უდანაშაული სავარაუდო ბრალდებულიც
კი იგრძნობს ნაკლებს შიშს და დაიწყებს ბუნებრივად პასუხების გაცემას
შეკითხვებზე, გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ.

ნერვიულობა

უცხო ფენომენი არ არის, როდესაც უდანაშაულო ისევე, როგორც დამნაშავე

სავარაუდო ბრალდებული ნერვიულობს, როდესაც იკითხება გამომძიებლის მიერ.
უდანაშაულო ადამიანი შეიძლება ნერვიულობდეს რამდენიმე მიზეზის გამო: 1)
ალბათობა იმისა, რომ შეცდომით მიიჩნიონ დამნაშავედ; 2) იმ მოპყრობის გამო,
რომელიც შეიძლება გამოსცადოს პოლიციაში; 3) იმ წუხილის გამო, რომ შეკითხვები
შეიძლება შეეხოს მის მიერ წარსულში ჩადენილ ქმედებას, რომელიც მართალია, ამ
საქმესთან კავშირში არ არის, მაგრამ მაინც კანონსაწინააღმდეგოდ მიიჩნევა. მესამე
მიზეზი განსაკუთრებულად მართალი არის მაშინ, როდესაც ის წარსული მოქმედება

338
უფრო სერიოზულია თავის ბუნებით, ვიდრე ამჟამინდელი საქმე. მეორე მხრივ,
დამნაშავე სავარაუდო ბრალდებული რამდენიმე მკაფიოდ განსაზღვრადი მიზეზის
გამო ნერვიულობს: აცნობიერებს საკუთარ ბრალეულობას მოცემულ საქმეში, ხედავს
პოლიციის მიერ მისი იდენტიფიცირების, სამართალწარმოების დაწყების და დასჯის
შესაძლებლობას. უდანაშაულო და დამნაშავე სავარაუდო ბრალდებულების
ნერვიულობას შორის მთავარი განმასხვავებელი არის, ნერვიულობის ხარისხი.
დამნაშავე ბრალდებულის ნერვიულობის დონე გაცილებით მაღალია. აქვე შეიძლება
შევნიშნოთ ისეთი არავერბალური ნიშნების გაძლიერება, როგორების არის:
მომატებული ოფლიანობა შუბლის არეში, სხვადასხვა ობიექტების ხელში
არამიზანმიმართული მანიპულირება, არამტკიცე ლაპარაკი, სპეციფიკური
„სიცილისმაგვარი“ ტონი, ხშირი მთქნარება ან ღრმად სუნთქვა. ზოგადად,
მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ როდესაც დაკითხვის პროცესში, დასაწყისიდან
დასასრულამდე, ნერვიულობის ხარისხი თანდათან მცირდება, ეს უდანაშაულობის
ინდიკატორია.

თავხედობა

თავხედობა შეიძლება გამოავლინოს ორივემ, როგორც დამნაშავე , ასევე

უდანაშაულო სავარაუდო ბრალდებულმა. ეს რეაქცია უფრო ხშირია შედარებით
ახალგაზრდა დასაკითხ პირებში, რომლებიც ზოგადად ეწინააღმდეგებიან
ავტორიტეტს, ყოყოჩობენ, განსაკუთრებით მაშინ, თუ თანატოლთა გარემოცვაში
იკითხებიან და მათ იციან მისი დაკითხვაზე ყოფნის შესახებ. აქედან გამომდინარე, ამ
კონკრეტულ ქცევას ბევრი არაფრის თქმა შეუძლია ადამიანის დამნაშავეობის ან
უდანაშაულობის შესახებ, ახალგაზრდა დასაკითხი პირების შემთხვევაში. რაც
შეეხებათ ზრდასრულებს, მათ მიერ გამოვლენილი თავხედობა არის ერთგვარი

339
ფარი/დამცავი საშუალება, რითაც ცდილობენ გამომძიებლის მიერ დასმული
შეკითვების გაბათილებას. ამ მახასიათებელს, აღნიშნული გაგებით, იშვიათად
იყენებენ სავარაუდო ბრალდებულები, რომლებიც სიმართლეს ამბობენ. მეორე მხრივ,
ზრდასრული დასაკითხი პირი, რომელიც იტყუება, თავხედობას ავლენს მაშინ, როცა
აცნობიერებს, რომ შეიძლება დაიჭირონ და ცდილობს თავის დაცვას და თითქოს
უშიშარობის გამოხატვას.

ბრაზი

ქცევითი გამოხატულების თვალსაზრისით, ყველაზე რთულად შესაფასებელი

ემოციაა ბრაზი. მაგალითად, აღშფოთებისა და მოღუშულობის დემონსტრაცია,
შეიძლება იყოს დამნაშავე სავარაუდო ბრალდებულის თვალთმაქცობა, ან
უდანაშაულო სავარაუდო ბრალდებულის ბუნებრივი რეაქცია დაბრალებაზე.
გამომძიებელს განსხვავების პოვნაში დაეხმარება იმის გაცნობიერება, რომ
გაბრაზებული დამნაშავე პიროვნება უფრო ადვილად მშვიდდება, ვიდრე
უდანაშაულო სავარაუდო ბრალდებული. უდანაშაულო ადამიანი დიდხანს
ინარჩუნებს ბრაზს მაშინ, როდესაც დამნაშავე სავარაუდო ბრალდებული,
ჩვეულებრივ, გადაერთვება ხოლმე ახალ ემოციურ მდგომარეობაზე, როდესაც
გააცნობიერებს, რომ მისმა სიბრაზეც ვერ იმოქმედა დამაბნევლად გამომძიებელზე.

როდესაც პიროვნება აღშფოთდება იმ ფაქტით, რომ ის ეჭვმიტანილად მიიჩნიეს,

გამომძიებელმა უნდა მისცეს მას გრძნობების ვენტილაციის საშუალება. ეს ქმნის
შთაბეჭდილებას, რომ გამომძიებელი მართლაც აწონ-დაწონის და განიხილავს
დასაკითხი პირის მიერ ნათქვამ ვერსიებს. ამავე დროს, თუ გამომძიებელმა იცის
დასაკითხი პირის ჰობის ან სპეციალური ინტერესების შესახებ, სასურველია, რომ ამ
თემაზე ჩამოაგდოს მოკლედ საუბარი. არც თუ ისე დიდი დროის გასვლის შემდეგ,
გამომძიებელი უბრუნდება რეალურ კაზუსს. ამასობაში, გამომძიებელსა და

340
დასაკითხ პირს შორის ნდობა მეტ-ნაკლებად უკეთესად არის ჩამოყალიბებული.
როდესაც ამ ნეიტრალური საუბრის მერე გამომძიებელი კვლავ საქმეს უბრუნდება,
დასაკითხი პირის რეაქციაში მას უკვე შეუძლია დაინახოს სიცრუისა და სიმართლის
ინდიკატორები. უდანაშაულო სავარაუდო ბრალდებული ისევ გამოავლენს ბრზას,
ხოლო დამნაშავე მეტაც მიუახლოვდება აღიარებას.

უიმედობა და მორჩილება

როდესაც დასაკითხი პირი ავლენს უიმედობასა და მორჩილებას (რაც

ჩვეულებრივ უფრო დამახასიათებელია დამნაშავეებისათვის) და ამბობს ამის მსგავს
რამეს: „არ მაინტერესებს ჩემი გჯერა თუ არა“; „თუ გინდა ახლავე გამიშვი ციხეში“;
„არაფერი მაქვს დასაკარგი“, ის ავლენს მზაობას რომ ისაუბროს მის ზოგად გასაჭირსა
და უიღბლობაზე. ამ დროს მნიშვნელოვანია, რომ გამომძიებელმა მას მოუსმინოს
ემპათიური მანერით და უთხრას დასაკითხ პირს: „ჯო, ვხვდები, რომ ცხოვრება
დიდად კეთილგანწყობილი არ არის შენ მიმართ, ასეა, ჰო?“. ასეთი შეკითხვა დიდი
ალბათობით „გახსნის“ ეჭვმიტანილს. ამ შეკითხვაზე დადებითი პასუხის გაცემის
შემთხვევაში, გამომძიებელს შეუძლია, ჰკითხოს მისი ცხოვრებისეული
სირთულეების, მძიმე ბავშვობის და ა.შ. შესახებ. ყურადრებით მოსმენის ხანმოკლე
პერიოდის შემდეგ, გამომძიებელმა საუბარი უნდა გადაიტანოს უშუალოდ
დანაშაულზე.

დანაშაულის სიმძიმე, რა თქმა უნდა, განაპირობებს, ქცევითი ინდიკატორების

რაოდენობას და ხარისხს. მაგალითად, დამნაშავე ეჭვმიტანილი ავლენს უფრო სანდო
ქცევით ინდიკატორებს, როდესაც იკითხება გაუპატიურების საქმეზე, ვიდრე მაშინ,
როდესაც გამოძიებაშა მიმდინარეობს წვრილმანი ხულიგნობის საქმეზე.

ზოგადად, უდანაშაულო ეჭვმიტანილი, ავლენს ქცევას და დამოკიდებულებას,

რომელიც შეიძლება აღიწეროს, როგორც თავდაჭერილი (ქცევისა და საუბრის თვით-

341
კონტროლის გამო), თანამშრომლობითი (იგულისხმება მზაობა იმისა, რომ გააკეთოს
ყველაფერი საკუთარი უდანაშაულობის დასამტკიცებლად), გულწრფელობა,
კონცენტრირება საკითხზე და დაინტერესება. მეორე მხრივ, დამნაშავე სავარაუდო
ბარლდებულმა შეიძლება გამოავლინოს ერთი ან რამდენიმე ჩამოთვლილი
ნეგატიური დამოკიდებულება: არაკონცენტრირებულობა, არათანამშრომლობითობა,
არაგულწრფელობა, გადაჭარბებული ზრდილობიანობა, აპოლოგეტური მანერა ან
გადაჭარბებული შფოთვა.

ფაქტორები, რომლებიც იწვევენ ქცევითი სიმპტომების მცდარ ინტერპრეტაციას

✓ წამლების მოხმარება
✓ მენტალური დარღვევა
✓ ინტელექტი, სოციალური პასუხისმგებლობა და მოწიფულობა

რაც უფრო მაღალი ინტელექტი აქვს ადამიანს, მით მეტად სანდოა მისი ქცევითი
სიმპტომები. ინტელექტუალური ადამიანები, როგორც წესი, უკეთესად
აცნობიერებენ დაკითხვის მნიშვნელობას და შედეგებს. მათ მიერ მართალისა და
მცდარის შეფასება არის უფრო ზუსტი; და თუ ასეთი ადამიანი დაკითხვის დროს
იტყუება, ის განიცდის უფრო ძლიერ შფოთვას და შინაგან კონფლიქტს. სოციალური
პასუხისმგებლობები - ოჯახი, სამსახური, რეპუტაცია, გავლენას ახდენს დაკითხვის
პროცესში მის ემოციურ ჩართულობაზე, რომელიც არის ძალიან მცირე ან საერთოდ
არ არის წარმოდგენილი იმ ადამიანის შემთხვევაში, რომელსაც არ აქვს მსგავსი
სოციალური პასუხისმგებლობები. დაკითხვის პროცესში ემოციური ჩართულობის
უქონლობა, განსაკუთრებით ეხებათ ისეთ დასაკითხ პირებს, რომლებსაც გარდა
სოციალური პასუხისმგებლობების ნაკლებობისა, ახასიათებთ ალკოჰოლ მოხმარება
ან წამალზე დამოკიდებულება. სოციალური ღირებულებების არ მქონე ადამიანს,
ნაკლები რამ აქვს დასაკარგი, ამიტომ ავლენს ნაკლებ ემოციურ რეაქციას და ქცევით
სიმპტომებს, რაც გამომძიებელს ურთულებს შეფასებას. იგივე მახასიათებლები
კიდევ უფრო ძლიერდება ახალგაზრდა დასაკითხი პირების შემთხვევაში, რომლებიც

342
ნაკლებად მოწიფულნი არიან პიროვნულად. მათ აქვთ ტენდენცია, საკუთარი თავი
აღიქვან, როგორც სოციალურად არაპასუხისმგებელი საკუთარი ქცევის გამო. ამის
შედეგად, მათი ქცევითი სიმპტომები სანდო ინდიკატორად ვერ გამოდგება.

✓ ემოციური მდგომარეობა

ხშირ შემთვევაში, სტრესული გამოცდილება ბადებს ისეთ ქცევით სიმპტომებს,

რომლებიც მოგვაგონებს სიცრუეს.

ახალგაზრდა ქალის მკვლელობაშ ეჭვმიტანილი იყო მისი პარტნიორი.

პირველადი დაკითხვის დროს (შემთხვევიდან მალევე), გამომძიებლის მტკიცებით,
მას ჰქონდა სიცრუის ბევრი ნიშანი - პირდაპირ თვალებში ვერ უყურებდა
გამომძიებელს, ბევრს ოხრავდა, მოუწესრიგებლად გამოიყურებოდა და ეტყობიდა,
რომ მძიმე შინაგან კონფლიქტს განიცდიდა. შემდგომ გამოკითხვაზე, უფრო
კომპენენტურმა გამომძიებელმა დაადგინა, რომ ამ სიმპტომების რეალური მიზეზი
იყო სტრესი, რომელიც განიცადა პარტნიორის დაკარგვის გამო და რომელიც
სრულად ვერ გაანდო გამომძიებელს. ფაქტობრივმა გარემოებებმა, რომლებიც
მოგვიანებით იქნა მოძიებული, დაადასტურა მისი უდანაშაულობა.

ქცევითი ანალიზის ინტერვიუ

(ზოგადი გამოკითხვა)
ქცევითი ანალიზის ინტერვიუ კონკრეტული სტრუქტურის მქონე ინტერვიუა,
რომელიც გვეხმარება სავარაუდო ბრალდებულის შეფასებაში ან მრავალი
სავარაუდო ბრალდებულიდან რამდენიმეს გამორიცხვაში. ის ყველაზე ეფექტურად
მუშაობს მაშინ, როდესაც გამოიყენება სტრუქტურირებული ტესტის სახით. ქცევითი
ანალიზის ინტერვიუში მოცემული ყველა შეკითხვა შეიძლება არ შეეხებოდეს
დანაშაულს, რომელსაც იძიებთ. სავარაუდო ბრალდებულის პასუხები უნდა
დახარისხდეს ჭეშმარიტებისა და სიცრუის ალბათობის მიხედვით და უნდა
შეფასდეს იმისთვის, რომ ამოვიცნოთ პოტენციური სიცრუე. საბოლოო ჯამში

343
ქცევითი ანალიზის ინტერვიუს მიზანია პირის დანაშაულში მონაწილეობის
დადგენა.

ქცევითი ანალიზის ინტერვიუ, ჩვეულებრივ, იწყება, დემოგრაფიული

შინაარსის შეკითხვებით და შემდეგ გადადის ქცევის მაპროვოცირებელ შეკითხვებზე.
ინტერვიუს დასაწყისში, გამომძიებელმა რამდენიმე წუთი უნდა დაუთმოს
ზოგიერთი ნეიტრალური შეკითხის დასმას, როგორიც არის სავარაუდო
ბრალდებულის სახელი და გვარი, ასაკი, მისამართი, სამუშაო ადგილი და სხვა
დემოგრაფიული ტიპის შეკითხვები. ინტერვიუს ამ შესავალი ნაწილის მიზანია: 1)
ეჭვმიტანილმა განიცადოს აკლიმატიზაცია დასაკითხ/გამოსაკითხ გარემოში და 2)
გამომძიებელს მიეცეს შესაძლებლობა, რომ შეაფასოს ნორმალურ მდგომარეობაში
(არასტრესულ მდგომარეობაში) სავარაუდო ბრალდებულის ვერბალური და
არავერბალური ქცევის მოდელი.

დემოგრაფიული ინფორმაცია

1. სახელი და გვარი
2. ასაკი
3. სქესი
4. მისამართი
5. ტელეფონი
6. ეთნიკური წარმომავლობა
7. ოჯახური მდგომარეობა

344
 8. სამუშაო (ადგილი, პოზიცია, მისამართი, ტელეფონი და სამუშაო
საათები)

ქცევითი ანალიზის ინტერვიუს სტრუქტურა. ქცევის მაპროვოცირებელი

შეკითხვები

შეკითხვა რეაქცია (ჭ. - ჭეშმარიტი; ც.- ცრუ)

1. იცით, რატომ ვითხოვე ჭ. მართალი ადამიანები რეალისტური

თქვენთან საუბარი დღეს?
თუ პირის მანამდე გამოკითხულია,
მაშინ ვეკითხებით რა იცის დანაშაულის
შესახებ
სიტყვებით, საქმის სპეციფიკური დეტალს
აღნიშნავენ. მაგალითად, „ფული მოიპარეს
სალაროდან“.
ც. პასუხი იქნება ბუნდოვანი და სავარაუდო
ბრალდებული ისე მოიქცევა თითქოს არ იცის,
რატომ არის პოლიციელთან შეხვედრაზე.
თავს აარიდებს რეალისტური სიტყვების
გამოყენებას, ისეთების როგორიცაა: მოპარვა,
გაუპატიურება, მკვლელობა

2. დანაშაულის ადგილზე ნამყოფი ხარ ჭ. მყისიერი პასუხი, პირდაპირი მზერითი

თუ არა? კონტაქტი, უარყოფა გულწრფელია

ც. სუსტი უარყოფა (მაგალითად, „რატომ

უნდა ვყოფილიყავი, რა მინდოდა იქ?“; „ჩემზე
გაქვთ ეჭვი?“) სუსტი მზერითი კონტაქტი

3. რას ფიქრობთ, ეს როგორ მოხდა ან ჭ. პასუხობს მოკლედ და დარწმუნებით,

როგორ ჩაიდინეს? რომ არ იცის

ც. ამბობს თავის ვერსიას. ყურადღებით

უსმინეთ; შეიძლება ზუსტად გაიგოთ როგორ
მოხდა დანაშაული

345
 4. რას ფიქრობ, ვინ გააკეთებდა ამას?
5. გამოკითხვაზე პირველად ხარ? /
პოლიციაში პირველად ხარ?
6. გამოძიების მსვლელობისას ჩვენ
გამოვკითხავთ სხვა ადამიანებს. ხომ არ
არსებობს რაიმე მიზეზი იმისა, რომ ვინმემ
შენ დაგადოს ხელი?
ჭ. თუ აქვს ვინმეზე ეჭვი დაასახელებს მას
ან იტყვის, რომ არ იცის.
(ინდიკატორი კულტურულად
სპეციფიკურია. ქართულ პოპულაციაში
მოსალოდნელია, რომ პირი არ დაასახელებს
სავარაუდო ბრალდებულს, მიუხედავად იმისა,
რომ აქვს ვერსია, ამიტომ უფრო ხშირად
ველოდებით პასუხს - „არ ვიცი“)
ც. შეიძლება არავინ არ დაასახელოს და
თქვას , რომ ეს მისი საქმე არ არის. ან შეიძლება
გააკეთოს ზოგადი ბუნდოვანი სახელდება,
რომელიც არალოგიკურია.
იტყვის, რომ მის გარდა ნებისმიერს შეეძლო
ამის ჩადენა
ჭ. სავარაუდოდ, იტყვის, რომ არა. თუ
გამოუკითხავთ წარსულში, ამის შესახებ
მოგიყვებათ
ც. პასუხი სავარაუდოდ ასეთი იქნება:
„დიახ, მაგრამ ეს შეცდომა იყო. ვერ
დამიმტკიცეს, რომ დამნაშავე ვიყავი... ეს
შეცდომა იყო... აქედან არაფერი გამოვიდა“
ჭ. უარყოფს ყოველგვარ ასეთ
შესაძლებლობას
ც. შეიძლება გადაჭრით არ
შეგეწინააღმდეგოთ, რადგან არ არის
დარწმუნებული, ვინმე ხელს დაადებს თუ არა.
პასუხი დაყოვნებულია და ორაზროვანი.
346

7. შეიძლება ეს საჭირო გახდეს, ამიტომ
გეკითხებით. გაუძლებთ ინტენსიურ
გამოკითხვას ამ დანაშაულთან
დაკავშირებით?
8. როგორ ფიქრობთ, ვის შეუძლია
გააქარწყლოს შენს მიმართ არსებული ეჭვი?
9. ფიქრობთ, რომ ამ დანაშაულის
ჩადენა ადვილი იყო?
10. სად იყავით დანაშაულის ჩადენის
დროს?
11. თუ არსებობს მიზეზი, რომ ვინმემ
თქვას, რომ შენ დაგინახა შემთხვევის
მოჰყავს ვერსიები, თუ რატომ შეიძლება მას
დაადონ ხელი. წინასწარ იმართლებს თავს ყველა
სავარაუდო მიზეზის გამო.
ჭ. ადასტურებს, რომ გაუძლებს. არ
მიიჩნევს სერიოზულ პრობლემად
ც.შეიძლება თქვას, რომ კი გაუძლებს,
მზადაა, მაგრამ მაინც დაიწყებს ლოგიკური
მიზეზების (პირად ცხოვრებასთან,
ჯანმრთელობასთან და ა.შ.) ძებნას, რომ თავი
დაიხსნას გამოკითხვიდან
ჭ. ხშირ შემთხვევაში, დაასახელებს პირს,
ვისაც ეს რეალურად შეუძლია
ც. არავის ასახელებს, ან ასახელებს
არასანდო პირებს
ჭ. ყველაზე ხშირი პასუხი იქნება - „არ ვიცი“
ც. შეიძლება გამოთქვას გარკვეული ვერსია.
ზოგჯერ აქვთ მოსაზრება, რომელშიც სჩანს, რომ
მათ იციან, თუ როგორ არის ჩადენილი
დანაშაული
ჭ. არ ვიცი, სად და როდის მოხდა
დანაშაული?
ც. შეიძლება თქვას სად იმყოფებოდა ამ
დროს. სწორედ ეს არის ინდიკატორი. ამის
შემდეგ გამომძიებელი უნდა ჩაეძიოს თუ საიდან
იცის როდის და სად მოხდა ეს.
ჭ. არანაირი მიზეზი არ არსებობს, რადგან
იქ არ ვყოფილვარ
347
ადგილზე?
12. მე არ ვამბობ, რომ ეს შენ ჩაიდინე,
მაგრამ თუ არსებობს რამე მიზეზი, რომ
ჩვენმა ექსპერტმა იპოვოს შემთხვევის
ადგილზე რამე ისეთი, რაც შენს იქ ყოფნას
დაადასტურებს?
13. თუ გამოძიების მსვლელობისას
საჭირო გახდება, თანახმა იქნებით რომ
თითის ანაბეჭდები აგიღოთ?
14. როგორ ფიქრობთ, რა შედეგს
დადებს თითის ანაბეჭდების შემოწმება?
ც. შეეცდება ახსნას, რომ შესაძლებელია
ვინმეს დაენახა იქ, რადგან მან უბრალოდ ჩაიარა
იქ, ვინაიდან საქმეზე (სადმე) მიდიოდა
ჭ. არ მიიღებს ამ შეკითხვას. უპასუხებს,
რომ არანაირი მიზეზი არ არსებობს, რადგან,
როგორც თქვა, იქ არ ყოფილა.
ც. შეეცდება წარმოიდგინოს მისი იქ ყოფნის
გამამართლებელი მიზეზი. მოგვაწოდოს ახსნა-
განმარტება, რომ შემთხვევით ან რამე
გარემოებების დამთხვევის გამო, შეიძლება, მისი
კვალი იქ აღმოჩნდეს, თუმცა დანაშაულთან
შეხება არ აქვს.
ჭ. დაუფიქრებლად დათანხმდება ან უარს
იტყვის. მთავარი ინდიკატორია, რომ დიდხანს
არ შეყოვნდება პასუხის მოცემის მომენტში
ც. დაიწყებს მიზეზის მოგონებას, თუ
რატომ არ შეუძლია ტესტის გავლა. მაგალითად,
„ჩემმა ადვოკატმა მითხრა, რომ არ უნდა გავიარო
ეს შემოწმება“ ან „ანაბეჭდი ხშირად ცდება
ხოლმე, არ არის სანდო მეთოდი“.
ჭ. პასუხობს, რომ კარგი შედეგით გაივლის
ამ შემოწმებას. არ აკეთებს შეყოვნებას პასუხის
გაცემისათვის.
ც. იტყვის სავარაუდო პასუხს, დაყოვნებით,
მაგალითად „იმედია, რომ კარგად ჩაივლის ეს
შემოწმება. თქვენზეა დამოკიდებული “.
348
 ქცევითი ანალიზის ინტერვიუში გამოიყენება არასაგამოძიებო შინაარსის
შეკითხვები, რადგან ინტერვიუს ამ ნაწილის მიზანია ეჭვმიტანილის გარკვეული
ქცევის პროვოცირება, რის მიხედვითაც ფასდება პასუხის სიმართლე და სიცრუე.
ქცევითი ანალიზის ინტერვიუს სტრუქტურა და შინაარსი განვიხილოთ
კონკრეტული კაზუსის მაგალითზე, რომელიც ეხება მკვლელობის საქმეს, თუმცა ამ
ტექნიკის გამოყენება წარმატებით არის შესაძლებელია სხვა შემთხვევებშიც.

კაზუსი: მერი ჯონსი იპოვეს მოკლული თავის ბინაში, 1984 წლის 7 დეკემბრის
დილას. დანაშაულის ადგილზე ყველაფერი მიუთითებდა იმაზე, რომ ადგილი არ
ჰქონია ბინაში ძალადობრივ შეღწევას. გამოძიების პროცესში გამოვლინდა რამდენიმე
მნიშვნელოვანი გარემოება, კერძოდ ის, რომ მერისა და მის მეგობარ მამაკაცს- ჯიმს-
შელაპარაკება მოუვიდათ თანამშრომელ მამაკაცებთან მერის ურთიერთობის გამო.
მათი ბინიდან ისმოდა ხმამაღალი საუბარი და შელაპარაკება. ეს კარგი მიზეზი იყო
იმისათვის, რომ ინტერვიუ ჩატარებულიყო ჯიმთან, თუმცა მკაფიო არგუმენტები
მისი ბრალეულობის შესახებ ჯერ არ იკვეთებოდა.

ამის შემდეგ იწყება ქცევითი ანალიზის ინტერვიუთი გათვალისწინებული

შეკითხვების დასმა. პირველ საფეხურზე გამოიყენება ე.წ. „ იცი თუ არა რატომ“
ტიპის შეკითხვები, მაგალითად, „იცი თუ არა რატომ ხარ აქ?“ ან „ იცი თუ არა რატომ
მოხდა ჩვენი შეხვედრა?“. იმისა გამო, რომ ჯიმი მერის პარტნიორია, დიდი
ალბათობით, ის გაიგებდა ან წაიკითხავდა მაინც მისი გარდაცვალების შესახებ. ამ
შეკითხვაზე ძალიან ზედაპირული და ორაზროვანი პასუხი უნდა იქნეს განხილული
საეჭვო გარემოებად. მაგალითად, თუ ჯიმი იტყვის, რომ წარმოდგენა არა აქვს
ინტერვიუს მიზანზე ან გააკეთებს ბუნდოვან კომენტარს, მაგალითად - „მე ვფიქრობ,
თქვენ გინდათ ლაპარაკი იმაზე, თუ რა დაემართა მერის“- მაშინ ასეთი პასუხი
ბევრად საეჭვოდ უნდა მივიჩნიოთ, ვიდრე ამის საპირისპირო, ძალიან პირდაპირი,
ნათელი და ლოგიკური პასუხი - „თქვენ გინდათ გაარკვიოთ ვინ მოკლა მერი“. ეს

349
უკანასკნელი პასუხი უფრო მეტად უდანაშაულო ადამიანებს ახასიათებთ, ვიდრე
დამნაშავეებს.

„იცი თუ არა რატომ“ ტიპის შეკითხვების შემდეგ, ჩვეულებრივ, მისაღებია თუ

გამომძიებელი იტყვის: „ ჯიმ, ჩვენ ბევრი ადამიანი დავკითხეთ მერის
გარდაცვალების თაობაზე და ამ ნაწილობრივი ინფორმაციებიდან ჩვენთვის ნათელი
გახდა დანაშაულის სურათი. ჯიმ, თუ შენ რამე წვლილი მიგიძღვის ამ საქმეში, უნდა
თქვა ამის შესახებ“. თუ ჯიმი მართლაც მონაწილეობდა მერის მკვლელობაში, ის
გამომძიებელს ვერბალურად ასეთი მანერით უპასუხებს :“ შენ რა გგონია ეს მე
ჩავიდინე? არა!“. ამ პასუხთან ერთად, დიდი ალბათობით, წარმოდგენილი იქნება
არავერბალური ქცევა- თმის გადაწევა, თვალით კონტაქტის თავიდან არიდება, ან
ხელების და ფეხების გადაჯვარედინება. მეორე მხრივ, თუ ჯიმი უდანაშაულოა, ის
ძალიან სწრაფად უპასუხებს გამომძიებელს დაახლოებით ასეთ რამეს „მე არაფერი
ჩამიდენია მსგავსი, მიყვარდა ეს გოგო. არასდროს დამიშავებია და არც დავუშავებდი
ასეთ რამეს“. ამის თქმასთან ერთად, მოსალოდნელია, რომ გადაიხრება
გამომძიებლისაკენ, პირდაპირ შეხედავს თვალებში და გამოიყენებს ხელის
მოძრაობას თავისი ნათქვამისათვის ხაზის გასასმელად.

შემდეგი საფეხურია, ზოგადი შეკითხვების დასმა იმ ინფორმაციის ირგვლივ,

რომელსაც ჯიმი ფლობს მოვლენის, მსხვერპლისა და სავარაუდო ეჭვმიტანილ(ებ)ის
შესახებ. თუ ჯიმი უდანაშაულოა, მაშინ ამ ტიპის შეკითხვებს ის აღიქვამს, როგორც
შესაძლებლობას, რათა გამოამჟღავნოს გამოძიებისთვის საჭირო ინფორმაცია,
რომელიც, შეიძლება, ვერც კი შეიტყოს გამომძიებელმა, თუ ის არ ილაპარაკებს ამის
შესახებ. მეორე მხრივ, თუ ჯიმი დამნაშავეა, ის ჩადგება თავდაცვის პოზიციაში.
ინფორმაციის გაცემის პროცესში ამგვარი ღიაობა ან პირიქით, ჩაკეტილობა, კარგი
ინდიკატორია დამნაშავისა და უდანაშაულოს გამორკვევის პროცესში. განვიხილოთ
ამ კატეგორიის შეკითხვების მაგალითები. „ჯიმ, როგორ ფიქრობ, რატომ შეიძლება
ვინმეს ასეთი რამ გაეკეთებინა მერისთვის?“ ამ შეკითხვის მიზანია, ეჭვმიტანილის

350
ქცევის მოტივის გამორკვევა. თუ ჯიმი დამნაშავეა, ის აღმოჩნდება დილემის წინაშე,
რადგან მას თხოვენ, რომ გამოამჟღავნოს მიზეზი, რის გამოც მოკლა მერი.
დანაშაულში მონაწილეობის დაფარვის მიზნით, ის შეეცდება შეიმუშაოს რაიმე
ტაქტიკა და დაიწყებს ფიქრს ისეთი პასუხის ფორმირებაზე, რომელიც მისი აზრით,
მისაღები და ნაკლებად საეჭვო იქნება გამომძიებლისათვის. ამასობაში, სახეზე გვაქვს
დაყოვნება პასუხის გაცემის პროცესში ან/და გამომძიებლისათვის შეკითხვის
გამეორების თხოვნა. ზოგიერთ შემთხვევაში, დამნაშავე ეჭვმიტანილმა, შეიძლება,
დაასახელოს თავისი ქცევის რეალური მოტივი და შემოგვთავაზოს მაგალითად,
ასეთი განმარტება: „შეიძლება იჩხუბეს, ან ალკოჰოლის ან წამლის ზეგავლენის ქვეშ
იყო ის ადამიანი“. თუ დამნაშავე ეჭვმიტანილი ამგვარ ახსნა-
განმარტებას/გამართლებას არ გვთავაზობს დანაშაულის მოტივის შესახებ, მაშინ,
შეიძლება, სხვაგვარად, ერთი შეხედვით მარტივად, უპასუხოს ამ შეკითხვას-
„არასდროს მიფიქრია ამაზე“. როდესაც ადამიანის საქმროს/საცოლეს, ოჯახი წევრს ან
ახლო მეგობარს კლავენ, უბრალოდ ძალიან ბუნებრივია, რომ დაიწყოს ფიქრი
სავარაუდო დამნაშავეზე, მის მოტივაციაზე და იმაზე, თუ რატომ მოხდა, რამ
გამოიწვია ეს უბედური შემთხვევა. გარდა ზემოთ დასახელებული ვერბალური
პასუხებისა, დამნაშავის ქცევაში ვლინდება, ამ შეკითხვით გამოწვეული
დისკომფორტისა და აღელვების ნიშნები.

თუ ჯიმი უდანაშაულოა, წინამდებარე შეკითხვაზე, ის, დიდი ალბათობით,

ყოყმანის გარეშე უპასუხებს, რომ მკვლელი „შეშლილი იყო“ ან „ არც კი ვიცი რატომ
შეეძლო ვინმეს ამის გაეკეთება. მერის მტრები არ ყოლია“. ამ პასუხის გაცემის დროს,
ის შეინარჩუნებს ვიზუალურ კონტაქტს გამომძიებელთან და შეიძლება, გადაიხაროს
კიდევაც მისი მიმართულებით.

„ჯიმ, იმ ადამიანებიდან, ვისაც შენ და მერი იცნობდით, ვინ არ შეიძლება

მოხვდეს ეჭვმიტანილთა წრეში? სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მათ შორის ვის არ
შეეძლო ასეთი რამის გაკეთება?“. ამ შეკითხვით, გამომძიებელი დახმარებას სთხოვს

351
მოკლულის ახლობელს მისთვისვე მნიშვნელოვანი საქმის გამოძიებაში. ლოგიკურია,
რომ უდანაშაულო ახლობლები დაინტერესებულნი არიან და ეხმარებიან გამოძიებას.
თუ ჯიმი უდანაშაულოა, მაშინ ისიც მზად იქნება, რომ დაასახელოს ადამიანები,
რომლებიც, მისი აზრით, შეუძლებელია, იყვნენ დამნაშავეები და რომელთაც
თავდებშიც კი ჩაუდგებოდა. მას არ შეეშინდება ზოგიერთი ადამიანის გამორიცხვა
ეჭვმიტანილთა სიიდან. ამის საპირისპიროდ, თუ ჯიმი დამნაშავეა, მაშინ მისი
პასუხი იქნება არაპირდაპირი და ორაზროვანი. დამნაშავე ეჭვმიტანილს არ სურს
ვინმეს ამოღება ეჭვმიტანილთა სიიდან, რადგან ეს დაავიწროებს სავარაუდო
დამნაშავეთა წრეს და გაზრდის მისი აღმოჩენის შანსს. აქედან გამომდინარე,
მოცემულ კითხვაზე დამნაშავის პასუხის ნიმუში ასე გამოიყურება - „არ ვიცი. ძნელია
დარწმუნებით თქვა, თუ რისი გაკეთება არ შეუძლია ადამიანს“. ამასობაში, დამნაშავე
შეიცვლის ჯდომის პოზას ან დაიწყებს რაიმე მოძრაობებს.

თუ ადამიანი საკუთარ თავს ასახელებს იმ ადამიანთა შორის, ვისაც არ შეეძლო

ამ დანაშაულის ჩადენა, ეს რომელიმე ვარიანტის (დამნაშავე - უდანაშაულო)
აბსოლუტურ ინდიკატორად არ მიიჩნევა, თუმცა ამგვარი პასუხი უფრო ხშირად,
დამნაშავე ეჭვმიტანილებს ახასიათებთ, ვიდრე უდანაშაულოებს.

„ჯიმ, როგორ ფიქრობ, ვის შეეძლო ამის გაკეთება მერისთვის?“ წინა შეკითხვა
მიზნად ისახავდა ეჭვმიტანილთა წრიდან სუბიექტების გამორიცხვას, ხოლო
მოცემული შეკითხვა იგივე ინფორმაციას ითხოვს, ოღონდ პირდაპირ ფორმატში.
ჯიმისათვის დამნაშავის პირდაპირ დასახელების თხოვნით, გამომძიებელი
ცდილობს პროვოცირება გაუწიოს ძალიან მნიშვნელოვან და სანდო ქცევის
ინდიკატორებს. ეს ინდიკატორები განსაკუთრებით სარწმუნოა ისეთ შემთხვევებში,
სადაც გამოძიებას ეჭვი აქვს, რომ დანაშაულის ჩამდენი ახლობელთა წრიდან
შეიძლება იყოს.

დამნაშავე ეჭვმიტანილი, ჩვეულებრივ, არ ასახელებს მისთვის სავარაუდო

ეჭვმიტანილს, მიუხედავად გამომძიებლის მხრიდან მნიშვნელოვანი მცდელობისა.

352
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, როდესაც მას ვეკითხებით : „ იმ ადამიანებიდან, ვისაც
შენ და მერი იცნობდით, ვის შეეძლო, შენი აზრით, ამის გაკეთება?“ , ჯიმმა შეიძლება
უპასუხოს :“არ ვიცი“ ან „წარმოდგენაც კი არ მაქვს“. მნიშვნელობა არა აქვს რას
ეცდება გამომძიებელი, დამნაშავე ეჭვმიტანილი მყარად შეინარჩუნებს თავის
უარყოფის პოზიციას და არავის არ დაასახელებს. მეორე მხრივ, თუ ჯიმი
უდანაშაულოა, გარკვეული დამარწმუნებელი მიმართვების მერე, ის, დიდი
ალბათობით, დაასახელებს საკუთარ ეჭვმიტანილს. შეიძლება მის ვარაუდს ძალიან
სუსტი არგუმენტი ახლავს თან ან ეს კონკრეტული ადამიანი იმიტომ დაასახელა, რომ
მის მიმართ ანტიპათიით არის განწყობილი, მაგრამ მთავარი მთავარი არის ის, რომ
ლოგიკური სავარაუდო ბრალდებულის დაასახელა. ეს მნიშვნელოვანი ინდიკატორია
მისი ბრალეულობის შესახებ ეჭვის გამოსარიცხად. როდესაც პირველად ამ
შეკითხვას ვუსვამთ დასაკითხ პირებს, ისინი ძირითადად არადამარწმუნებელი
მანერით პასუხობენ ამ შეკითხვას - „არ ვიცი. არ მჯერა, რომ ჩემი ნაცნობებიდან
ვინმეს ამის გაკეთება შეეძლო“. ამგვარი პასუხის შემდეგ გამომძიებელი მიმართავს
დასაკითხ პირს: „ ჯიმ, მე არ ვგულისხმობ ფაქტობრივ ცოდნას და უტყუარ ვერსიას.
გეტყვი რასაც ვგულისხმობ. კითხვის ნიშნის ქვეშ აღარ დგას ის საკითხი, რომ შენი
ნაცნობებიდან რომელიღაცამ ჩაიდინა ეს დანაშაული. ამიტომ გეკითხები შემდეგს -
შენი და მერის ნაცნობებიდან, შენი აზრით, ვინ ჩაიდინა ან ვის შეეძლო ჩაედინა
ამგვარი რამ? მინდა დარწმუნებული იყო, რომ ის ადამიანი ვერასდროს გაიგებს რასაც
მეტყვი. ჩემი შეკითხვის ძირითადი მიზანია, რომ შენ მოგცე საკუთარი თავის
პასუხისმგებლობისგან გათავისუფლების რეალური შანსი, რათა აღარ დაგვრჩეს იმის
შესაძლებლობა, რომ განვიხილოთ შენი მონაწილეობა ამ საქმეში. თუ არავითარი
მონაწილეობა ამ საქმეში არ მიგიღია, მე ეს უნდა ვიცოდე, არავითარი ეჭვი აღარ
უნდა მქონდეს, დრო არ უნდა დავკარგოთ, ამიტომ ნება მომეცი ისევ გკითხო - ჯიმ,
შენი აზრით, ვის შეეძლო ამის გაკეთება?

თუ ჯიმი უდანაშაულოა, მსგავსი დარწმუნება მას უბუძგებს ისეთი ვინმეს

დასახელებისაკენ, ვისთან დაკავშირებითაც მართლა არსებობს რაიმე ეჭვი. ამის

353
საპირისპიროდ, თუ ჯიმი დამნაშავეა და თავიდანვე არავინ დაასახელა, მაშინ ის
შეინარჩუნებს ამ პოზიციას, მიუხედავად გამომძიებლის დამარწმუნებელი
მცდელობისა.

„ჯიმ, შენი აზრით, რა უნდა მოუვიდეს იმ ადამიანს, ვინც მერის ასეთი რამ
გაუკეთა? თუ ჯიმი უდანაშაულოა, ის დაასახელებს რამე მნიშვნელოვან სასჯელს,
როგორიც არის დაპატიმრება ან სასიკვდილო განაჩენი. ამის საპირისპიროდ, თუ
ჯიმი დამნაშავეა, ის ეცდება ამ შეკითხვას არ უპასუხოს. ის სავარაუდოდ იტყვის: „ ეს
ჩემი გადასაწყვეტი არ არის“ ან „მე მოსამართლე არ ვარ“ ან შეიძლება თქვას, რომ ჯერ
დამნაშავეს უნდა ვკითხოთ, რატომ ჩაიდინა ეს დანაშაული. როდესაც დამნაშავე
ეჭვმიტანილს ვუსვამთ ამ შეკითხვას, მისგან მოვითხოვთ, რომ აღწეროს თავისი
საკუთარი განაჩენი, ამიტომ ლოგიკურია, რომ მისი პასუხი იქნება უფრო ლმობიერი,
ვიდრე უდანაშაულო ეჭვმიტანილის. იმ შემთხვევაში, როდესაც დამნაშავე
ეჭვმიტანილი ასახელებს რაიმე მკაცრ სასჯელს, მხოლოდ არავერბალური
მანიშნებლები გვრჩება ხელჩასაჭიდად. ეს მანიშნებლები კი უნდა მიუთითებდეს
პასუხის არაგულწრფელობაზე.

„ჯიმ,ხომ არ ისურვებდი პოლიგრაფზე ტესტირების გავლას, რათა

დაგესაბუთებინა ყველასთვის, რომ რასაც ამბობ, ყველაფერი სიმართლეა?“ თუ ჯიმი
დამნაშავეა, მაშინ ის უარს იტყვის პოლიგრაფის ტესტირებაზე ან/და მოიშველიებს
რამე ახსნა-განმარტებას, თუ რატომ არ სურს ტესტირების გავლა. დამნაშავეთა შორის
გავრცელებულია შემდეგი სახის ახსნა-განმარტება - პოლიგრაფი არასანდო მეთოდია,
ამას ისიც მოწმობს, რომ სასამართლო მის შედეგებს მტკიცებულებად არ განიხილავს.
თუ დამნაშავე მართლაც მოიშველიებს ამგვარ არგუმენტს, გამომძიებელმა მას უნდა
უპასუხოს: „ზოგიერთი სასამართლო განიხილავს პოლიგრაფის შედეგებს და მისი
გამოყენება დაშვებული და გამართლებულია საგამოძიებო მიზნებისთვის“. თუ ჯიმი
უდანაშაულოა, მაშინ ის მიიღებს ამგვარ შეთავაზებას. ამ კითხვაზე საპასუხოდ
მიღებული განსხვავებული რეაქციები ძალიან კარგი ინდიკატორია

354
გამომძიებლისათვის. გამომძიებელი ყურადღებით უნდა იყოს და
განსაკუთრებულად სარწმუნოდ არ მიიჩნიოს ეჭვმიტანილის მიერ პოლიგრაფის
გავლაზე უარის თქმის მომენტი. იმ არასასურველმა პოლიტიკამ, რომელიც
პოლიგრაფის წინააღმდეგ მიმდინარეობს მედიის საშუალებით, შეიძლება გავლენა
იქონიოს უდანაშაულო ეჭვმიტანილის სურვილზე. ეს შეკითხვა, ისევე როგორც
ყველა შეკითხვა ქცევითი ანალიზის ინტერვიუში, მიზნად ისახავს ეჭვმიტანილის
რეაქციის პროვოცირებას და მერე ამ რეაქციაზე დაკვირვებას. შესაბამისად, არანაირი
მნიშვნელობა არა აქვს რეალურად პოლიგრაფი ხელმისაწვდომია თუ არა,
გამომძიებელი უბრალოდ ეჭვმიტანილის პასუხებს ამოწმებს. კიდევ ერთი
საყურადღებო ფაქტია ის, რომ გამომძიებელმა ეს შეკითხვა დასვას შეთავაზების
მანერით და არ ვლინდებოდეს მის საუბარში რამე დარწმუნების
დადავალდებულების მსგავსი. ეჭვმიტანილმა უნდა აღიქვას, რომ ეს მხოლოდ
შეთავაზებაა, ერთგვარი შესაძლებლობა, რომ დაამტკიცოს საკუთარი სიმართლე. თუ
ის აღიქვამს, რომ პოლიგრაფზე ტესტირება სავალდებულოა, მაშინ დამნაშავისა და
უდანაშაულოს ქცევაში განსხვავება შესუსტდება , რაც ამ შეკითხვას აზრს
დაუკარგავს.

„ჯიმ, როგორ ფიქრობ, როგორ გაივლიდი პოლიგრაფზე ტესტირებას მერის

მკვლელობის შესახებ? ეს შეკითხვა მას მერე უნდა დავუსვათ ეჭვმიტანილს, როდესაც
ის დათანხმდება ტესტირებას. იმ შემთხვევაში, თუ ჯიმი უარს იტყვის ტესტირებაზე,
მაშინ გამომძიებელმა უნდა შეცვალოს მიმართვა: „მოდი, დავუშვათ, რომ შენ გაქვს
ტესტირების სურვილი, როგორ ფიქრობ, დაძლევდი მას/გადალახავდი მას?“ თუ
ჯიმი დამნაშავეა, მაშინ ის გამოხატავს უნდობლობას პოლიგრაფის სიზუსტის
მიმართ. მან შეიძლება თქვას: „იმედი მაქვს, ყველაფერი კარგად ჩაივლიდა“ ან „არ
ვიცი, იმიტომ რომ ვნერვიულობ“ ან „ტესტებს ვერასდროს ვერ ვართმევ თავს კარგად,
სკოლის პერიოდიდან მოყოლებული“. მან შეიძლება ისიც თქვას, რომ ტესტირებაში
ალბათ ჩაიჭრება და გასამართლებელ არგუმენტად მოიყვანოს ვინმე ჰიპოთეტური
მეგობრის მაგალითი, რომელმაც ვერ გაიარა პოლიგრაფზე ტესტირება, მიუხედავად

355
იმისა, რომ მართალი იყო. თუ ჯიმი უდანაშაულოა, მაშინ ის ტესტირების შედეგების
შესახებ პოზიტიურ დამოკიდებულებას გამოხატავს - „დარმწუნებული ვარ,
ყველაფერს კარგად დავძლევ“ ან „ასი პროცენტით გავივლი ტესტს იმიტომ, რომ
სიმართლეს ვამბობ“. ეს წინადადებები გამყარებული იქნება სახის გულწრფელი
გამომეტყველებით, პირდაპირი ვიზუალური კონტაქტით და ქცევით, რომელიც
გამოხატავს თავდაჯერებულობას.

„ჯიმ, შენს ოჯახს ან ახლო მეგობრებს თუ ელაპარაკე მერის გარდაცვალების

შესახებ?“ გამოცდილება გვკარნახობს, რომ თუ ჯიმი დამნაშავეა, ამ შეკითხვაზე
უპასუხებს არას. მას მარტო იმიტომ კი არ სურს ფაქტის დამალვა, რომ წინასწარ იცის,
რომ პოლიციაში დაკითხავენ, არამედ იმიტომაც რომ სურდა თავიდან აეცილებინა
ოჯახის წევრების ან მეგობრების შეკითხვებზე პასუხის გაცემის გარდაუვალობა.

არსებულ თავზე მუშაობდნენ:

❖ ია ბოჭორმელი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ თინათინ ბანძელაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
რედაქტირება

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

356
 ‘

თავი #8-მოწმე და დაზარალებული საგამოძიებო პროცესში

გამოძიების პროცესის მიმდინარეობისას, განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა

ინფორმაციის მოპოვებას დანაშაულის შემსწრე თვითმხილველისაგან.
თვითმხილველი საქართველოს საგამოძიებო სისტემის სპეციფიკიდან გამომდინარე
წარმოადგენს ცენტრალურ ფიგურას და მისი ჩვენების საფუძველზეა დიდწილად
დამოკიდებული საგამოძიებო ვერსიების შემუშავება და გადამოწმება. საგამოძიებო
პროცესის დაწყებისას, თვითმხილველს გააჩნია მოწმის სტატუსი და შემდგომში

357
საქმის მასალებიდან გამომდინარე, პროკურორის მიერ ხდება მოწმისათვის
დაზარალებულის სტატუსის მინიჭება, მაგრამ პრაქტიკაში ხშირად არის
შემთხვევები როდესაც პირს მოწმის სტატუსი აქვს და ფსიქოლოგიური
მდგომარეობით ის უფრო დაზარალებულს მიეკუთვნება ან პირიქით. ხოლო პირის
ფსიქოლოგიური მიდგომარეობის გაუთვალისწინებლობა პირდაპირ ზეგავლენას
ახდენს გამომძიებლის მიერ საგამოძიებო ინტერვიუირების ტექნიკის არასწორად
შერჩევაზე.

მოწმე და დაზარალებული ერთმანეთისაგან განსხვავდება ფსიქოლოგიური

მდგომარეობით, მოწმე დანაშაულებრივი აქტის პასიური შემსწრეა და მას არ
განუცდია მორალური/ფსიქოოგიური/ეკონომიური ზიანი არსებული აქტისაგან,
როდესაც დაზარალებული წარმოადგენს არსებული აქტის მსხვერპლს. შესაბამისად
არსებული ზეგავლენა პირდაპირ კავშირშია ჩვენების ფორმირების მოტივაციასთან.
ერთის მხრივ მოწმე შესაძლოა დაინტერესებული იყოს მოქალაქეობრივი ვალის
მოხდით სახელმწიფოს და საზოგადოების წინაშე, როდესაც დაზარალებული
სამართლიანობის აღდგენის და ზიანის კომპენსირების მიზნით იძლეოდეს ჩვენებას.

პირდაპირი და ირიბი მსხვერპლი

კრიმინალური ქმედების დროს ინდივიდი შესაძლოა მოექცეს დანაშაულებრივი

ქმედების ეპიცენტრში, ან თავად იყოს უშუალო მსხვერპლი. ამ ფაქტორების
გათვალისწინებით, გამოყოფენ პირდაპირ და არაპირდაპირ მსხვერპლს.

მსხვერპლის განმარტება მაგალითი

ტიპი

358
 პირდაპირი 1.პირი, ვის 1.პირი რომელიც
მსხვერპლი წინააღმდეგაც განხორციელდა დაზიანებული იქნა შეტაკების
დანაშაულებრივი ქმედება; დროს;
2.კრიმინალურმა 2.სექსუალური ძალადობის
ქმედებამ იმოქმედა მის მსხვერპლი;
ეკონომიკურ/ფიზიკურ/ფსიქო 3.კაცი, რომლის სახლიც
ლოგიურ მდგომარეობაზე; დააყაჩაღეს;
4.სროლაში შემთხვევით
მოყოლილი პირი;

არაპირდაპი 1.პირები, რომლებსაც 1დაყაჩაღებული ქალის

რი მსხვერპლი ახლო ურთიერთობა აქვთ ოჯახი;
დაზარალებულთან; 2.მოკლულის ახლო
2.პირი, რომელსაც მეგობრები;
მიადგა ემოციური ტრავმა ან 3.პირი რომელიც შეესწრო
ეკონომიკური დანაკარგი, თინეიჯერზე განხორციელებულ
დანაშაულებრივი ქმედების სასტიკ ძალადობრივ ქმედებას;
გამო; 4.მოკლული ოფიცრის
3.პირები, რომლებიც პარტნიორი;
არიან იმ სოციალური ჯგუფის 5.სხვადასხვა უმცირესობის
წევრები, რომელსაც შეეხო თემის წევრი;
კრიმინალური ქმედება;

საგამოძიებო ინტერვიუირების დროს აქცენტი ძირითადად კეთდება პირდაპირ

მსხვერპლზე და ხშირად არ ხდება ირიბი მსხვერპლის როგორც დაზარალებულის
შეფასება. რეალურად კი ირიბი მსხვერპლი შესაძლოა იკითხებოდეს მოწმის

359
სტატუსით, მაგრამ მისი ფსიქოლოგიური მდგომარეობა პირდაპირი მსხვერპლის
ფსიქოლოგიურ მდგომარეობას უტოლდებოდეს.

მაგალითად: განსაკუთრებით დამამძიმებელ მდგომარეობაში იქნა მოკლული

სექსუალური უმცირესობის წარმომადგენელი, გამოძიებამ გადაწყვიტა მისი თემის
ყველა წარმომადგენლის გამოკითხვა. მიუხედავად იმისა, რომ რომელიმე
გამოსაკითხი პირი შესაძლოა პირდაპირ მსხვერპლს არც იცნობდეს, დანაშაულის
სისასტიკიდან გამომდინარე შესაძლოა ისიც მძიმე სტრესულ მდგომარეობაში
იმყოფებოდეს და არსებული მდგომარეობა ზეგავლენას ახდენდეს ჩვენების
ფორმირებაზე.

ნეგატიური ემოციები-დაზარალებულის ფსიქოლოგიური მდგომარეობა

ხასიათდება განცდილ ზიანთან დაკავშირებული, გამოხატული უარყოფითი
ემოციებით, სირცხვილის, მწუხარების, დამცირების, შურისძიების სურვილის და
აგრესიის სახით. სექსუალური ძალადობის მსხვერპლებს უჩნდებათ დეპრესიის,
აპათიის, განადგურებულობის განცდა. აქვთ გამწვავებული შიში შესაძლო
ორსულობის და ვენერიული დაავადებების. ხშირად ამ კატეგორიის
დაზარალებულები განზრახ ამახინჯებენ ფაქტებს, რათა დამალონ სათაკილო
მოქმედებები. დანაშაულის მოვლენებთან ხელახლა დაბრუნების საჭიროებამ,
შეიძლება, უნებლიედ გამოიწვიოს მატრავმირებელი განცდებისგან გაქცევის
სურვილი. შესაძლოა, დაზარალებულმა სრული გულგრილობა გამოხატოს
გამოძიებისადმი ან დახმარების ნაცვლად მის საწინააღმდეგოდაც კი იმოქმედოს.
გამოძიების პროცესში აუცილებლად გასათვალისწინებელია, დაზარალებულის მიერ
განცდილი ნეგატიური ემოციები, რომლებიც გადატანილი ზიანის და ტრავმის
შედეგია.

360
 ცნობიერების შევიწროება-კონფლიქტურ სიტუაციაში ყოფნის გამო
დაზარალებულის ცნობიერება შევიწროებულია (ფაქტებისა და მოვლენების
სრულად აღქმის უნარი გაუარესებულია) და შეზღუდულია მისი ადაპტაციური
(სტრესთან გამკლავებისა და სიტუაციასთან შეგუების უნარები) შესაძლებლობები.
გადატანილი ტრავმული მოვლენები დაზარალებულში იწვევს დროის
ინტერვალების არასწორად აღქმას. ძლიერი გამღიზიანებლის უხეში ზემოქმედება
იწვევს ფსიქიკური მოქმედების ნორმალური ფუნქციონირების დარღვევას და რიგ
შემთხვევაში პიროვნება სრულიად დეზორიენტირებულია.

ზოგიერთ შემთხვევაში დანაშაულის პროცესში მომხდარი, ადამიანის

ფსიქიკისთვის განსაკუთრებულად მტკივნეული მოვლენა, შესაძლოა, არიდებულ
იქნას და პიროვნების მიერ სრულიად იქნას დავიწყებული. მაგალითად,
გაუპატიურების მსხვერპლმა შეიძლება სრულიად დაივიწყოს ძალადობის ფაქტი და
უარყოს მისი არსებობა. დანაშაულის პროცესში ტრავმული სიტუაცია ავიწროებს
დაზარალებულის ცნობიერების ველს, მისი ლოგიკური აზროვნება დეფორმირდება.
უხეშმა ფიზიკურმა ზემოქმედებამ, შესაძლოა, გამოიწვიოს შოკის, გაბრუების
მდგომარეობა.

მატრავმირებელი მოვლენის არიდების მოტივაცია-დაზარალებულებს უწევთ

მონაწილეობის მიღება მრავალრიცხოვან დაკითხვებსა და დაპირისპირებებში,
არაერთხელ მისვლა დანაშაულის ადგილას, დამნაშავეების ამოცნობა. ამ
შემთხვევებში შესაძლოა დაზარალებულს თავისთავად გაუჩნდეს მატრავმირებელი
მოვლენის არიდების მოტივაცია. დაზარალებულის სურვილი, თავი დააღწიოს
გამოძიებას და მასთან დაკავშირებულ უსიმოვნებებს, ხშირად განაპირობებს ნაჩქარევ
კონფორმულ19 ჩვენებებს, გამომძიებლის მიერ შეთავაზებულ ვარიანტებთან
უპირობო თანხმობას. პროცესში, ასევე, გასათვალისწინებელია, რომ, შეიძლება,
არსებობდეს დაზარალებულზე სავარაუდო ბრალდებულის ან მისი ნათესავ-

19 უსიტყვო, უკრიტიკო მორჩილება,დათანხმება

361
მეგობრების გავლენა. გამომძიებელი ყურადღებით უნდა აკვირდებოდეს
დაზარალებულის განწყობებს. განსაკუთრებით ფრთხილ ანალიზს საჭიროებს მისი
თხოვნები გამოძიების შეწყვეტასთან დაკავშირებით, რადგან ეს საკმაოდ ხშირად
არის ხოლმე დაინტერესებული პირების მიერ დაზარალებულზე ფსიქოლოგიური
ზეწოლის შედეგი. თუ საჭიროა გამომძიებელი ასეთ დაინტერესებულ პირებს
დაკითხვაზეც იბარებს და აფრთხილებს მათ იმ იურიდიულ პასუხისმგებლობაზე,
რომელიც დაეკისრებათ დაზარალებულის წაქეზების ან ცრუ ჩვენების მიცემაზე
იძულების გამო.

ინფორმაციის გაერთიანება-დაკითხვის პროცესში მოვლენების გახსენებას,

ხშირად, თან ახლავს მოვლენებისა თუ პიროვნებების გაერთიანება, ერთმანეთთან
დაკავშირება და არევა (,,ყველამ გამაუპატიურა“, ,,ყველა მირტყამდა“).
განსაკუთრებით დამახასიათებელია მოვლენების თანმიმდევრობის არევა, ერთი
ობიექტის ნიშნების მეორესთან მიბმა. ამასთან ერთად, შესაძლოა, დაზარალებულმა,
მასზე დიდი შთაბეჭდილების მომხდენი, ზოგიერთი დეტალი განსაკუთრებული
ემოციებით და სიცხადით აღწეროს.

დაზარალებულის ემოციური რეაქციები და მათი ზეგავლენა ქცევით

სტრატეგიაზე

ბევრ ადამიანს სჯერა მოწესრიგებული და პროგნოზირებადი სამყაროს

არსებობის. თუ სიტუაცია არაპროგნოზირებადია, როგორც ეს ხდება კრიმინალურ
სიტუაციაში, დაზარალებულმა შეიძლება სცადოს მომხდარისთვის ლოგიკური
მიზეზის მოფიქრება. ის სვამს შეკითხვას ,,რატომ მე?“ ამ კითხვაზე მის მიერ

362
მოფიქრებული პასუხი, შესაძლოა სულაც არ იყოს სწორი, მაგრამ ის გავლენას ახდენს
დაზარაზლებულის ჩვენებაზე და არაზუსტი ინფორმაციის განმაპირობებელი
შეიძლება გახდეს.

ფიქრები მაგალითი გავლენა

თვით- ,,იმიტომ დანაშაულის და

დადანაშაულება გამაუპატირა, რომ მე იმედგაცრუების გრძნობამ
მასთან ცეკვას შეიძლება აიძულოს
დავთანხმდი“ დაზარალებული
გარკვეული დეტალების
დამალვისა და
იგნორირებისკენ.

მცდელობა, რომ ,,უფრო დაზარალებულმა

უმნიშვნელო დეტალს ფრთხილად უნდა არაცნობიერად შეიძლება
მიანიჭოს მნიშვნელობა ვყოფილიყავი“ დამალოს მნიშვნელოვანი
დეტალები და აქცენტი
გააკეთოს უმნიშვნელოზე,
რადგან ორიენტირებულია
საკუთარ დასკვნებზე

სრული უარყოფა ,,ეს მე არ უნდა დაზარალებულმა

დამმართნოდა“ შესაძლოა არ გამოხატოს
თანამშრომლობის
სურვილი, რადგან არ
სურდეს კრიმინალური
მოვლენის გახსენება

სიტუაციის ,,ის მამაკაცი თავს დაზარალებულმა

ინტელექუალიზება დამესხა, რადგან იყო შეიძლება ისაუბროს თავის

363
 დაბალი სოციალური მოფიქრებულ რაციონალურ
კლასის მოტივებზე და არა რეალურ
წარმომადგენელი, მოტივებზე
გაუნათლებელი და
სავარაუდოდ,
ბავშვობაში სასტიკი
მოქცევის მსხვერპლი“

რელიგიურ ,,ღმერთი დასჯის დაზარალებულმა

რწმენებზე დაყრდნობა მას იმისთვის, რაც შეიძლება თავი აარიდოს
ჩაიდინა“ ჩვენების მიცემას, რადგან არ
,,ეს არ იყოს მისი თვლიდეს დამნაშავის
შეცდომა, ეშმაკმა ქმედებას მის
შეაცდინა“ ბრალეულობად ან არ
მიაჩნდეს საჭიროდ
მართლმსაჯულების
სასჯელი

შეუფერებელი ,,მან ჩაიდინა მსხვერპლმა შეიძლება

მიტევება დანაშუალი მაგრამ ამის გამოტოვოს საქმის
შემდეგ კარგად მომექცა“ კრიტიკული დეტალები
,,მას არ სურდა ჩემთვის
ზიანის მოყენება მე
უბრალოდ იქ
აღმოვჩნდი“

მოწმე/დაზარალებულის ინტერვიუირების პრობლემატიკა

364
 თანამშრომლობაზე ორიენტირებული მოწმე/დაზარალებულის გამოკითხვის
დროს, გამოძიებას ორი მთავარი მიზანი აქვს:

1. მოიპოვოს რაოდენობრივად მეტი ინფორმაცია;

2. მოიპოვოს მაქსიმალურად ზუსტი და ობიექტური ინფორმაცია;

ამ მიზნების მიღწევა იდეალურად შესაძლებელია იმ შემთხვევაში თუ:

I. მოწმე იმყოფებოდა დაკვირვების განსახორციელებლად საჭირო ოპტიმალურ

პირობებში;
II. მოწმეს აქვს კარგი მეხსიერება;
III. მოწმეს აქვს კარგი ვერბალური(კომუნიკაციური) უნარები;
IV. მოწმეს არ აღენიშნება ფსიქიკური დარღვევები დანაშაულამდე ან
დანაშაულის შემდეგ;

აღნიშნული ფაქტორების გაკონტროლება გამომძიებელს არ შეუძლია.

ერთადერთი ფაქტორი, რომლის გაკონტროლებაც გამომძიებელს შეუძლია, ესაა
ინტერვიუირების ტექნიკა, რომელსაც ის მიმართავს გამოკითხვის დროს.
გავრცელებული პრაქტიკის მიხედვით, პოლიციელები მთელი მსოფლიოს
მასშტაბით ცუდად არიან მომზადებული თანამშრომლობითი
მოწმე/დაზარალებულის გამოკითხვაში და მეტ აქცენტს აკეთებენ იმ პირთა
გამოკითხვაზე, რომლებიც არ თანამშრომლობენ გამოძიებასთან.

ტიპურ შემთხვევებში, მოწმის გამოკითხვა იწყება დემოგრაფიულ

ინფორმაციასთან დაკავშირებული შეკითხვებით. ამას მოჰყვება, ზედაპირული ღია
შეკითხვა - „რა მოხდა?“. მალევე, მას შემდეგ, რაც მოწმე დაიწყებს ნარატიულ
თხრობას - ჩვეულებრივ რამდენიმე წუთში - გამომკითხველი აწყვეტინებს მას და
სვამს დახურულ შეკითხვებს:“რამდენი წლის იყო დაახლოებით? შავკანიანი იყო თუ
თეთრკანიანი? რა სიმაღლის იყო? იარაღი ჰქონდა? რამდენი თანხა წაიღო? ამ
პროცესში, შეიძლება, გამომძიებელმა დასვას შთამაგონებელი შეკითხვებიც: „წითელი

365
პერანგი ეცვა?“. დახურული და შთამაგონებელი შეკითხვების სერია გრძლედება
მანამ, ვიდრე გამომძიებელი არ ამოწურავს მისთვის საინტერესო დანაშაულთან
დაკავშირებულ ფაქტების ნუსხას. ინტერვიუ ჩვეულებრივ მთავრდება შეკითხვით -
კიდევ რამეს დაამატებ? - რომელსაც, როგორც წესი, არანაირი ახალი ინფორმაცია არ
მოჰყვება. პრაქტიკაში გავრცელებული გამოკითხვის ეს ფორმა ექსპერიმენტულად
იქნა შესწავლილი და გამოვლინდა, რომ მის საფუძველზე ძნელად მიიღწევა ზემოთ
აღნიშნული მიზნები - მოწმისგან მიღებული ინფორმაციის რაოდენობასთან და
სიზუსტესთან დაკავშირებით. ასეთი გამოკითხვით იმაზე ნაკლები ინფორმაციას
იღებენ, ვიდრე ეს შესაძლებელია და უარეს შემთხვევაში, შეიძლება გამოიწვიოს
მოწმის ან/და დაზარალებულის ფსიქოლოგიური მდგომარობის გაუარესება.

მსგავსი გამოკითხვის წარმოების პროცესში პოლიციელი არის დომინანტი,

ხოლო მოწმე არის დაქვემდებარებული პირის როლში და გამოკითხვა ვითარდება იმ
მტკიცებულებების ირგვლივ, რომელიც აინტერესებს გამომძიებელს. გამოკითხვა
მიმდინარეობს საქმის კვალიფიკაციის დასადასტურებლად საჭირო ფაქტების
ირგვლივ, ამ ვითარებას კი მივყავართ არასასურველ შედეგამდე, კერძოდ:

1. გამომძიებელი საუბრობს გაცილებით ბევრს(იგულისხმება შეკითვების

დასმის პროცესი), ხოლო მოწმე უბრალოდ „ეხმარება“ მას მოკლე პასუხების გაცემით;

2. შეკითხვების ძალიან სპეციფიკურია და ფორმულირებულია კი/არა ან

იძულებითი არჩევანის მქონე პასუხების სახით;

3. მოწმეს უქრება ინიციატივის გამოვლენის სურვილი, რომ მიაწოდოს

გამომძიებელს დამატებითი ინფორმაცია, რომელიც არ არის დაკავშირებული
დასმულ კონკრეტულ შეკითხვასთან;

4. გამოკითხვის, ანუ ინფორმაციის გადმოცემის პროცესი და თანმიმდევრობა

განსაზღვრულია გამომძიებლის მიერ, ხშირად წინასწარ შექმნილი შეკითხვების
ჩამონათვალის შესაბამისად;

366
 5. გამომძიებელი ხშირად აწყვეტინებს თხრობას მოწმეს დამაზუსტებელი
შეკითხვებით;

6. გამომძიებელი ხშირად სხვამს შთამაგონებელ შეკითხვას, საკუთარი

ჰიპოთეზის გასამყარებლად. ამგვარ არასასურველ პრაქტიკას შეუძლია მიზნების
საწინააღმდეგოდ იმოქმედოს და შეამციროს, როგორც მოწმის მიერ მოწოდებული
ინფორმაციის მოცულობა, ასევე მისი სიზუსტის ხარისხი. ეს იმიტომ ხდება, რომ
ამგვარი პრაქტიკა მოწმეს აიძულებს:

❖ არ მოყვეს ინფორმაცია სრულად და მნიშვნელოვანი ნაწილი დატოვოს

უთქმელი;
❖ საკუთარი ინიციატივით არ მოყვეს საქმესთან დაკავშირებული
დამატებითი ინფორმაცია;
❖ გასცეს მოკლე პასუხები;
❖ გასცეს ისეთი პასუხები, რომლის სიზუსტეშიც დარწმუნებული არ არის.
გარდა ამისა, გამოკითხვის ასეთი სტილის ხელს უშლის მეხსიერებიდან
ინფორმაციის აღდგენის ბუნებრივ პროცესს და შესაბამისად, გახსენებას ხდის
არაეფექტურს;

გარდა იმისა, რომ აღნიშნული პრაქტიკა არაეფექტურია გამომძიებლისათვის,

ზიანის მომტანია თავად მოწმის ფსიქოლოგიური მდგომარეობისათვის. მოწმე
გრძნობს, რომ:

❖ გამომძიებელის მას ეპყრობა, როგორც „საჭირო ფაქტების გენერატორს“

და არა როგორც ადამიანს, რომელსაც გარკვეული ემოციები აქვს მტკივნეულ
გამოცდილებასთან დაკავშირებით;
❖ იმედგაცრუელაბს, რადგან იძულებულია ილაპარაკოს ის რაც
გამომძიებელს უნდა და არა მას;
❖ ბევრი სპეციფიკური დახურული შეკითხვების გამო, მოწმე თავს
გრძნობს არაკომპეტენტურად და არაადეკვატურად თუ ვერ პასუხობს რომელიმე

367
კონკრეტულ შეკითხვას ან გადადის თავდაცვაზე, რადგან ფიქრობს, რომ ეჭვი მასზე
მიაქვთ, ამის გამო შეიძლება არაზუსტი/ზოგჯერ გამოგონილი პასუხიც კი გასცენ
გამოძიებას;
❖ ინტერვიუ მთავრდება უცბად, მანამ ვიდრე მოწმე შეძლებს
სიტუაციასთან შეგუებას;
❖ მოწმე გადადის კითხვაზე პასუხების გამცემის როლში, ნაცვლად
პიროვნებისა, რომელსაც შეუძლია მოყვეს საკუთარი ამბავი;

სტრესი და მეხსიერება

გარკვეულ ნიშნულამდე სტრესის გაზრდა დადებითად აისახება

დამახსოვრებისა და აღდგენის პროცესებზე, რადგან იმატებს ფსიქიკური
ჩართულობისა და მოვლენაზე კონცენტრაციის ხარისხი. თუმცა თუ სტრესი
რადიკალურად მაღალ ნიშნულს აღწევს, მაშინ მეხსიერების პროცესები უარესდება,
რადგან ადამიანი მიმართულია მხოლოდ თვით-გადარჩენაზე და კარგავს გარემოში
მიმდინარე მოვლენების აღქმისა და დამახსოვრების უნარს. მეხსიერებაზე ცუდად
აისახება ასევე სუსტი სტრესი, ან სტრესის არ არსებობაც, რაც, პრინციპში, მოვლენის
მიმართ ინდიფერენტულობას გულისხმობს. ის, რის მიმართაც ინდიფერენტულნი
ვართ, ნაკლებად გვამახსოვრდება. სტრესისა და მეხსიერების ურთიერთკავშირის
შესახებ ჩატარებულ ერთ-ერთ კვლევაში მონაწილეობას იღებდნენ 3-4 წლის
ბავშვები, რომლებაც განიცადეს ბუნებრივი კატასტროფა - ქარიშხალი. ისინი
დაყოფილნი იყვნენ სამ ჯგუფად, 1- განიცადეს სუსტი სტრესი; 2- განიცადეს
ზომიერად ძლიერი სტრესი; 3- განიცადეს უკიდურესად ძლიერი სტრესი. მე-2
ჯგუფში ქალიშხლის დროს განვითარებული მოვლენების გახსენების რაოდენობა და
სიზუსტე ყველაზე მაღალი იყო (Bahrick, Parker, Fivush and Levitt, 1998).

368
 ძლიერი სტრესის პირობებში ადამიანი მოვლენებს განსხვავებულად აღიქვამს
და იმახსოვრებს. როდესაც სტრესი ძალიან ინტენსიურია, ირღვევა მოვლენების
თანმიმდევრულად დამახსოვრებისა და აღდგენის უნარი. სტრესის გავლენაზე
ჩატარებულ კვლევებში, ადამიანები აღნიშნავენ, რომ სტრესის ნიადაგზე დროის
განცდა იცვლება, დრო თითქოს „იწელება“. ასევე, ვიწროვდება მოვლენების აღქმა.
კერძოდ, ადამიანს ამახსოვრდება მხოლოდ რომელიმე ცალკეული მოვლენა და არა
მთლიანი სურათი. ეს დამახსოვრებული მოვლენა კი განსაკუთრებით მტკიცედ
აღიბეჭდება მათ მეხსიერებაში. მეხსიერების ამ ფენომენზე პასუხისმგებელია ე.წ.
შერჩევითი ყურადღება. სტრესის გავლენის პირობებში, ყურადღების კონცენტრირება
ხდება ერთ კონკრეტულ ობიექტზე ან მოვლენაზე. ამ დროს ადამიანს აღარ შესწევს
უნარი, რომ ყურადღება გაამახვილოს და შესაბამისად, დაიმახსოვროს გარშემო
მიმდინარე ყველა მნიშვნელოვანი მოვლენა. ყურადღების შეჩერება კი ხდება იმ
მოვლენაზე, რომელიც კონკრეტულ სიტუაციაში ყველაზე მეტად მნიშვნელოვანია
თვით-გადარჩენისათვის. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ადამიანი ყველაზე მეტად
კონცენტრირებულია იმ საფრთხის შემცველ სიგნალზე, რომელსაც უნდა ებრძოლოს
ან გაექცეს, რათა თავი გადაირჩინოს. ამ ინფორმაციის საფუძველზე, შეგვიძლია
მოვიყვანოთ მაგალითი დაზარალებულზე, რომლის წინააღმდეგაც განხორციელდა
ყაჩაღური თავდასხმა. გამოკითხვის პროცესში, მეტად მოსალოდნელია, რომ ის
დეტალურად აღწერს თავდასხმის მონაკვეთს (იარაღის და ბრალდებულის ქცევას მის
წინააღმდეგ), ვიდრე მაგალითად, ბინაში შეღწევის ეპიზოდს, რადგან, სწორედ, ამ
მომენტში ემუქრებოდა მის სიცოცხლეს საფრთხე და კოგნიტური პროცესების მასზე
იყო მიმართული.

განსაკუთრებულ შემთხვევებში, როდესაც გადატანილი ტრავმა აღემტება

პიროვნების დაძლევის მექანიზმებს (ინფორმაციის გაანალიზება, ემოციებთან
გამკლავება, სამამავლო ქმედების დაგეგმვს უნარი და ა.შ.) შეიძლება წარმოიქმნას
დისოციაციურ ამნეზია. დისოციაციური ამნეზია ნიშნავს მდგომარეობას, როდესაც
ადამიანს არ შეუძლია გაიხსენოს ცხოვრების მნიშვნელოვანი ეპიზოდი, რომელიც

369
ემოციურად ძალიან სტრესულია. დისოციაციური ამნეზია ფსიქიკის ერთგვარი
დამცავი ფუნქციაა. ცნობიერებიდან განიდევნება ის მოვლენა, რომელიც
განსაკუთრებით მძიმე განცდებთან ასოცირდება. დისოციაციური ამნეზიისათვის
დამახასიათებელია მოვლენების აღდგენა სტრესის შემცირების კვალდაკვალ,
გარკვეულ პერიოდის შემდეგ, სწორე ამიტომ, მნიშვნელოვანია, რომ მოწმე და
დაზარალებული, რომლებმაც განიცადეს ძლიერი სტრესი და მომხდარის შესახებ
იხსენებენ არაადეკვატურად მწირ ინფორმაციას, ან საერთოდ ვერ ახერხებენ ამბის
გადმოცემას, დაიკითხონ მომხდარიდან გარკვეული პერიოდის გასვლის შემდეგაც. ამ
შემთხვევაში, განმეორებით დაკითხვაზე მოწოდებული ინფორმაცია, ცხადია,
შეიძლება, იყოს უფრო ვრცელი, ვიდრე შემთხვევიდან მოკლე ხანში ჩატარებული
გამოკითხვიდან მიღებული ინფორმაცია.

რაც შეეხება სტრესის გავლენას აზროვნებაზე, აქ ყველაზე მნიშვნელოვანია იმის

აღნიშვნა, რომ სტრესი აფერხებს ინფორმაციის გადამუშავების სისწრაფესა და
ხარისხს. შესაბამისად, სტრესულ მდგომარეობაში პრობლემის ობიექტური და
ყოველმხრივი გაანალიზების უნარი შესუსტებულია. ადამიანი, რომელიც ძლიერი
სტრესის ზეგავლენას განიცდიან, ნორმალურ პირობებში ინტელექტუალურ
ფუნქციონირებასთან შედარებით, ავლენს პრობლემის იდენტიფიკაციის, ანალიზისა
და გადაჭრის სირთულეებს. მას, შეიძლება, იმაზე მეტი დრო დასჭირდეს საკითხის
გააზრებისათვის, ვიდრე არასტრესულ პირობებში სჭირდება. ამ დროს, პიროვნება
ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, თითქოს მისი გონება სხვაგან „დაქრის“. რეალურად,
მათი ცნობიერება მთლიანად მოცულია სტრესის გამომწვევი ფაქტორით და
მიმდინარე მოვლენებზე კონტროლი შეზღუდული აქვს. აქედან გამომდინარე,
მნიშვნელოვანია, რომ სტრესულ მდგომარეობაში მყოფ მოწმესა და
დაზარალებულთან გამოკითხვის პროცესი საჭიროებისამებრ გახანგრძლივდეს,
საუბარი წარიმართოს მშვიდ ვითარებაში, შეკითხვები დასმული იყოს მარტივი
ფორმით და თუ საჭიროა, განმეორებულ იქნას რამდენჯერმე.

370
 სტრესისა და მეხსიერების ურთიერთკავშირთან მიმართებით, ასევე,
საინტერესოა რამდენიმე თანამედროვე კვლევის შედეგების განხილვა. ერთ-ერთი
სტაბილური ფაქტორი, რომელიც უკავშირდება სტრესის პირბებში გახსენებას, ეხება
იარაღის არსებობას მოვლენის დროს. ამ შემთხვევაში, მოწმის ყურადღების ფოკუსი
მნიშვნელოვანწილად ინაცვლებს იარაღის ფაქტორზე. მოწმის მიერ ინფორმაციის
დამახსოვრებაზე და შესაბამისად, მის გახსენებაზე, გავლენას ახდენს თავის
საკუთარი მოლოდინები და წინასწარი შეხედულებები. ამდენად, მოვლენა, რომელიც
მოწმის პირად შეხედულებასა და მოსაზრებასთან კონფლიქტში მოდის, ნაკლებად
დამახსოვრებადია (Allport, Postman, 1947). ასევე აღსანიშნავია, რომ:

✓ მამაკაცები უკეთ იმახსოვრებენ ძალადობასთან დაკავშირებულ

დეტალებს (Clifford, Scot, 1978)
✓ სპეციალური ტრენინგის მქონე პირები უკეთესად იმახსოვრებენ საჭირო
დეტალებს, მაგალითად პოლიციელები (Yuille, 1984)

შთაგონებადობა

ამ მდგომარეობაში მყოფი მოწმე და მით უფრო დაზარალებული,

განსაკუთრებით მოწყვლადია20 შთაგონების ნეგატიური გავლენის მიმართ.
შთაგონება ადამიანის აზროვნებაზე, კერძოდ, მის მიერ გადაწყვეტილების მიღების
პროცესზე ფსიქოლოგიური ზეგავლენის მოხდენის ფორმაა. შთაგონებაა, როდესაც

20 ფიზიკური ან/და ფსიქოლოგიური ზიანისადმი ჩვეულებრივზე მეტად მიდრეკილი

371
პიროვნებას თავს მოვახვევთ ჩვენს აზრს და შემდეგ დავაჯერებთ, რომ ეს აზრი
ჩვენგან თავს მოხვეული კი არა, მისივე დამოუკიდებელი განსჯის ნაყოფია.
სტრესულ მდგომარეობაში, აზროვნების პროცესების არაეფექტიანად
ფუნქციონირების გამო, ადამიანზე მსგავსი ზემოქმედების მოხდენა გაცილებით
იოლია, ვიდრე არასტრესულ მდგომარეობაში. მან, შეიძლება, მიიღოს ისეთი
გადაწყვეტილება, რომელიც მის სურვილს ეწინააღმდეგება. ყველაზე მნიშვნელოვანი
ფაქტორი, რომელიც გავლენას ახდენს პიროვნების შთაგონებადობის გააქტიურებაზე,
არის გამომძიებლის მიერ გამოყენებული შეკითხვების ფორმა. მოწმისა და
დაზარალებულისაგან ობიექტური ინფორმაციის ამოღების მიზნით, ყოველთვის
ეცადეთ გამოიყენოთ ღია შეკითხვა. ამ ტიპის შეკითხვა მას საშუალებას აძლევს
დააფიქსიროს საკუთარი აზრი თავისუფლად, ყოველგვარი მიმართულების მიცემის
გარეშე. ღია შეკითხვის მაგალითებია: „როგორ გრძნობ თავს?“, „მითხარი, რა
გჭირდება?“, „მომიყევი, რა შეგემთხვა?“ და ა.შ. ზოგჯერ იქმნება სიტუაცია, როდესაც
ინფორმაციის სრულად გადმოცემა კი არ არის საჭირო, არამედ გარკვეული დეტალის
დაზუსტება. ღია შეკითხვა შესაძლებელია ინფორმაციის დაზუსტებისთვისაც
გამოგვადგეს (მაგალითად, „უფრო კონკრეტულად მომიყევი, თავდამსხმელის
ჩაცმულობის შესახებ“), თუმცა ზოგიერთ შემთხვევებში, ინფორმაციის დაზუსტების
მიზნით, შესაძლებელია გამოვიყენოთ დახურული ან/და ალტერნატიული შეკითხვა.
დახურული შეკითხვა ორი ტიპისაა: ერთი, რომელიც ითხოვს კი ან არა პასუხს
(მაგალითად, „თავდამსხმელი შუახნის იყო თუ არა?“) და მეორე, რომელიც იწყება
კითხვითი სიტყვებით (ვინ, რა, როდის, რამდენი, რომელი, სად...) და კონკრეტულ
პასუხს გულისხმობს (მაგალითად: „ვისთან შერთად იმყოფებოდი ამ დროს?“).
ალტერნატიულ შეკითხვაში, როგორც სახელწოდებიდან ჩანს, მოპასუხეს ვთავაზობთ
პასუხის რამდენიმე ვარიანტს და ვაძლევთ არჩევანის გაკეთების შესაძლებლობას,
თუმცა ალტერნატიული შეკითხვის უარყოფითი მხარე ის არის, რომ პასუხის
ვარიანტები წინასწარ განსაზღვრულია კითხვის ავტორის მიერ. მაგალითად,
თავდამსხმელის ასაკთან დაკავშირებით მოყვანილი დახურული შეკითხვა,

372
ალტერნატიული ფორმით, ასე შეიძლება დავსვათ - „ თავდამსხმელი შუახნის იყო
თუ ახალგაზრდა?. როგორც ვხედავთ, ღია შეკითხვა ყველაზე ნაკლებად შეიცავს
ზეგავლენის ელემენტებს, დახურული და ალტერნატიული შეკითხვა
გარკვეულწილად ზღუდავს მოპასუხის თავისუფალ პასუხს, შთამაგონებელი
შეკითხვა კი საერთოდ არ უტოვებს მას საკუთარი აზრის დაფიქსირების
შესაძლებლობას.

შთამაგონებელი შეკითხვა შთაგონება

იზრდება
„ახალგაზრდა იყო, ჰო?“

დახურული შეკითხვა

„ახალგაზრდა იყო თუ არა?“

ან

„რამდენი წლის იყო?“

ალტერნატიული შეკითხვა

„შუახნის იყო თუ
ახალგაზრდა?“.

ღია შეკითხვა

„მომიყევი თავდამსხმელის
შესახებ, კერძოდ მის ასაკზე
მესაუბრე“

შთაგონება

373
 მცირდება

მოწმისა და დაზარალებულის მეხსიერების სხვა თავისებურებები

მეხსიერების პროცესებზე გავლენას ახდენს დანაშაულის სცენასთან

დაკავშირებული სიტუაციური ფაქტორებიც, მათ შორის: განათება - მოწმეები
იხსენებენ გაცილებით მცირე მოცულობის ინფორმაციას იმ მოვლენის შესახებ,
რომელიც მოხდა ღამით (Yarmey, 1986). მოწმეებს ასევე უჭირთ ხანგრძლივობის
შეფასება და როგორც წესი, დროს აჭარბებენ ხოლმე (Buckhout, 1977). მოწმეებისთვის
ასევე რთულია სიჩქარისა და დისტანციის შეფასება(Leibowitz, 1985), ასევე - ფერების
(Weale, 1982). აღსანიშნავია, რომ მოწმეები იხსენებენ გაცილებით მცირე დეტალს იმ
საქმეებიდან, რომლებიც დატვრითული იყო ძალადობრივი ასპექტებით (Loftus,
Burns, 1982). მოწმის ჩვენების ბევრი პრობლემა, ასევე, დაკავშირებულია ისეთ
შემთხვევებთან, როდესაც მეხსიერების წყარო არის სმენა და არა ხედვა. მოსმენილი
ინფორმაცია მეხსიერებიდან უფრო მალე ქრება (Weaver, 1996).

ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო შედეგი

ეხება კავშირს მოწმის თვითდარწმუნებულობასა და ჩვენების სიზუსტეს შორის.
აღმოჩნდა, რომ ამგვარი კავშირის სიზუსტე საკმაოდ დაბალია. აქ ყველაზე
მნიშვნელლოვანი ის არის, რომ პოლიციელები უფრო მეტად იზიარებენ იმ მოწმის
ჩვენებას, რომელიც უფრო მეტად თავდაჯერებული ჩანს. სინამდვილეში
გასათვალისწინებელია, რომ თავდაჯერებულობა უფრო პიროვნული
მახასიათებელია და ნაკლებად არის მეხსიერებასთან დაკავშირებული.

374
 მოწმის მეხსიერების შეცდომები განსაკუთრებით მძიმედ შეიძლება აისახოს მის
მიერ სავარაუდო ბრალდებულის იდენტიფიცირების პროცესზე. თვითმხილველის
მიერ პირის სწორად იდენტიფიკაციის მაჩვენებელი 34%-48%-ია, ხოლო არასწორად
იდენტიფიკაციის 34-38%. ეს ნიშნავს, რომ თვითმხილველის მიერ პირის
იდენტიფიკაცია იმდენად სწორი შეიძლება იყოს, რამდენადაც არასწორი, მაშინაც კი
როდესაც მოვლენის აღქმასა და გახსენებას შორის დროის ინტერვალი ძალიან
მოკლეა (Cutler and Penrod, 1995).

MacLin-ის (2001) კვლევის საფუძველზე, აღმოჩნდა, რომ დნმ-ის ექსპერტიზის

შედეგად გათავისუფლებული 62 ადამიანიდან, 52 დაკავებული იყო
თვითმხილველის მიერ არასწორი იდენტიფიკაციის საფუძველზე.

ფაქტორები, რომლებიც გავლენას ახდენს მოწმის მიერ არასწორ ამოცნობაზე,

ბევრი შეიძლება იყოს. მათგან გამოსარჩევია, მოვლენასა და გახსენებას შორის
გასული დრო. ასევე, მნიშვნელოვანი ფაქტორია ზეწოლა/ზეგავლენა. როდესაც
თვითმხილველი მიჰყავთ პოლიციის განყოფილებაში პირის იდენტიფიკაციისათვის,
მას აქვს ერთგვარი დაშვება, რომ პოლიციამ უკვე იცის ეჭვმიტანილის ვინაობა და
შეიძლება უკვე დაკავებულიც კი ჰყავთ. ის განიცდის გარკვეულ ზეგავლენას, რომ
ვინმე აუცილებლად უნდა აირჩიოს ჩამონათვალიდან. გარდა ამისა,
თვითმხილველის ჩვენებაზე შეიძლება გავლენას ახდენდეს სურვილი, რომ
გამოჩნდეს სწორი, დაკვირვებული, დახმარებაზე ორიენტირებული და არ მიიჩნიონ
სულელად(Loftus, 1979).

ამოცნობაზე ასევე გავლენას ახდენს ამოცნობის ადმინისტრატორის

(პოლიციელი, რომელიც ატარებს/ხელმძღვანელობს ამოცნობის პროცედურას) ქცევა,
როგორც ვერბალური ასევე არავერბალური მინიშნებების სახით წარმოდგენილი
(Wells, 1993).

რეკომენდაციები ამოცნობის პროცედურის სწორად წარმართვისათვის:

375
 ✓ პიროვნება, რომელიც წარმართავს გამოცნობის პროცესს, არ უნდა იყოს
ინფორმირებული იმის შესახებ, თუ ვინ არის ჩამონათვალიდან დამნაშავე;
✓ მოწმეს წინასწარ უნდა განემარტოს, რომ ჩამოთვლილთა შორის
დამნაშავე შეიძლება იყოს და შეიძლება - არა;
✓ დისტრაქტორები(სხვა ამოსაცნობი პირები) არჩეულ უნდა იქნას
თვითმხილველის მიერ ბრალდებულის ვერბალური აღწერილობის საფუძველზე-
ადამიანები, რომლებიც მსგავსნი არიან მოწმის მიერ აღწერილი სავარაუდო
ბრალდებულის, უნდა იყვნენ ჩამონათვალში;
✓ დარწმუნებულობის ხარისხი შეფასებული და ჩანიშნული უნდა იქნას
უშუალოდ იდენტიფიკაციის დროს;
✓ ჩამონათვალში უნდა იყოს მინიმუმ 8 ფოტოსურათი;
✓ არავითარი მინიშნება/უკუკავშირი არ უნდა იქნას მიწოდებული
ამოცნობის არც დაწყებამდე და არც დასრულების შემდეგ;

მოწმისა და დაზარალებულის ჩვენების სანდოობაზე მნიშვნელოვან გავლენას

ახდენს განმეორებითი გამოკითხვა/დაკითხვა. ყველაზე მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს
ის ფაქტორი, რომ გამოკითხვიდან გამოკითხვამდე, მოწმე და დაზარალებული
ძირითად ინფორმაციას გარკვეულ დეტალებს ამატებს, აკლებს ან არსებულს ცვლის.
ამბის ყოველი ახალი თხრობა არა პირვანდელი ინფორმაციის გახსენება, არამედ მისი
ხელახალი რეკონსტრუქციაა. მონათხრობში ჩნდება ახალი დეტალები ან იკარგება
ძველი, იმის მიხედვით, თუ როგორი გამოცდილება ჰქონდა მოწმეს/დაზარალებულს
შემთხვევიდან გამოკითხვამდე პერიოდის განმავლობაში, კერძოდ რა
მიმართულებით წაიყვანეს მისი მეხსიერება პიროვნებებმა, რომლებთანაც
აღნიშნული ინფორმაცია მოჰყვა; რა ინფორმაცია შეიტყო თავად მან საქმის შესახებ
სხვა თვითმხილველებისაგან და ა.შ.

ზოგადად, ადამიანის მიერ ინფორმაციის აღდგენაზე გავლენას ახდენს ის

სიტუაცია, რომელშიც მას უწევს ამბის გადმოცემა. თუ ინფორმაციის აღდგენა ორჯერ

376
მოხდება, ორ სხვადასხვა სიტუაციაში, მაშინ გახსენებაც განსხვავებული იქნება.
ინფორმაციის აღდგენა ნაწილობრივ დამოკიდებულია დასმული შეკითხვის
სპეციფიკაზე. ამდენად, თუ მოწმისთვის დასმული შეკითხვა განსხვავებულია ორ
სხვადასხვა ინტერვიუში, მაშინ მოწმის მიერ გახსენებული ინფორმაციაც შეიძლება
შეიცვალოს. რამდენად განსხვავებულიც არის შეკითხვები ერთმანეთისაგან,
იმდენად შეუსაბამო და არამსგავსი იქნება მიღებული ინფორმაციაც. ერთსა და იმავე
თემაზე დასმულმა განსხვავებულმა შეკითხვამ შეიძლება განაპირობოს მეორე
ინტერვიუში ისეთი დეტალის ამოტივტივება, რაც წინა ინტერვიუში მოწმეს არ
უთქვამს. ასეთი დამატებით გახსენებული დეტალების რაოდენობა დამოკიდებულია
შეკითხვების განსხვავებულობაზე ორ ინტერვიუს შორის. შესაბამისად, როდესაც
აფასებთ მოწმის ან დაზარალებულის ჩვენების სანდოობას ორი სხვადასხვა დროს
ჩატარებული გამოკითხვის ჩვენების შედარებით, მნიშვნელოვანია გაითვალისწინოთ
თავად გამოკითხვის პროცესის თავისებურებები, შეკითხვების ფორმულირება და
მათი შინაარსი. შეიძლება ინფორმაციული განსხვავება სწორედ ამ ფაქტორებზე იყოს
დამოკიდებული.

განმეორებითი გამოკითხვების/დაკითხვების შედეგად მიღებული

ინფორმაციების შეფასების დროს, მნიშვნელოვანია კვლევის საფუძველზე მიღებული
შემდეგი დასკვნების გათვალისწინება:

1. სხვადასხვა გამოკითხვის/დაკითხვის დროს დასმული შეკითხვების

მსგავსება გვაძლევს მსგავს ინფორმაციას, მაგრამ ეს აუცილებლად არ გულისხმობს
იმას, რომ ეს ინფორმაცია ზუსტია. თუმცა, აქვე მნიშვნელოვანია იმის
გათვალისწინებაც, რომ ინფორმაცია, რომელიც არ იცვლება გამოკითხვიდან
გამოკითხვამდე, პოტენციურად უფრო ზუსტი შეიძლება იყოს, ვიდრე ინფორმაცია,
რომელიც ცვალდებადია.

377
 2. მოწმის და დაზარალებულის წახალისება, რომ განემორებით
გამოკითხვაზე/დაკითხვაზე გაიხსენოს ის, რაც არ ახსოვს, აფუჭებს ინფორმაციის
სიზუსტეს;
3. მოვლენის სხვადასხვა კომპონენტი დამოუკიდებლად გადამუშავდება
მეხსიერების მიერ. შესაბამისად, მოვლენის ერთი კომპონენტის ზუსტად გახსენება არ
გვაძლევს იმის წინასწარმეტყველების საშუალებას, რომ მოწმე სხვა კომპონენტებზეც
იგივე სიზუსტით ილაპარაკებს;
4. მოწმეები, რომლებიც ბევრ ურთიერთსაწინააღმდეგო მოსაზრებას
ავითარებენ ერთ-ერთ დეტალზე, შეიძლება იყვნენ ზუსტები ჩვენების სხვა ნაწილში;
5. თუ განმეორებით გამოკითხვაზე მოწმე ან დაზარალებული ამბობს
ინფორმაციას, რომელიც მას წინა ჯერზე არ უთქვამს, ეს მოვლენა შეიძლება იმით
აიხსნას, რომ შეკითხვა (გახსენების მაპროვოცირებელი ფაქტორი) განსხვავდებოდა
ორ სხვადასხვა სიტუაციაში. აღნიშნული ახალი ინფორმაცია შეიძლება იყოს ზუსტიც
და არაზუსტიც. ეს დამოკიდებულია რამდენიმე ფაქტორზე, მათ შორის შეკითვის
ფორმაზე. თუ ახალი ინფორმაცი მოწმემ/დაზარალებულმა ღია შეკითხვის
საფუძველზე გაიხსენა, მაშინ მეტი შანსია, რომ ის ზუსტი იყოს.

ჩვენების ფორმირება

ადამიანი ყოველთვის აფასებს, გარკვეულ ინტერპრეტირებას უკეთებს

იმას, რასაც ხედავს ან ესმის. საგნის ან მოვლენის დანახვისას, ძირითადად, მხოლოდ
ერთ ფაქტს ენიჭება არსებითი მნიშვნელობა, დანარჩენი კი უკანა პლანზე გადადის
და შესაძლოა სრულიად დაივიწყოს ადამიანმა. ფაქტებისა და მოვლენების ჯაჭვის

378
აგებისას და დანაშაულის სრული სურათის აღდგენისას, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება
გარკვეულ ფსიქოლოგიურ თავისებურებებს.

ამ თავისებურებების ცოდნა კი გამომძიებელს ჩვენების სწორად გააზრებასა და

ინტერპრეტირებაში დაეხმარება, ვინაიდან გამომძიებელი დიდ გავლენას ახდენს

პიროვნების მიერ ინფორმაციის გაანალიზება შემდეგი თანმიმდევრობით მიმდინარეობს:

აღქმა დამახსოვრება გადმოცემა

დასაკითხ პირზე და დაკითხვის პროცესზე.

ეს სამი კომპონენტი ეტაპობრივად მიმდინარეობს და ინფორმაცია ყოველ

ეტაპზე გარკვეულ ცვლილებებს განიცდის.

აღქმა_ამ ეტაპზე ადამიანი არამარტო ხედავს საგანს, არამედ იაზრებს და

გარკვეულ მნიშვნელობას ანიჭებს მას. აღქმის პროცესის დროს ადამიანი
ობიექტურ რეალობას სხვადასხვა მნიშვნელობებს ანიჭებს, მნიშვნელობის მინიჭება
კი, თავის მხრივ, პიროვნების მოთხოვნილებებს, მოტივაციასა და ინტერესებს
უკავშირდება.

ეს ფაქტორები პიროვნების მიერ გარემოს სუბიექტურად აღქმას

უკავშირდება. ამ ფაქტორების შესწავლის მიზნით მრავალი ექსპერიმენტი ჩატარდა.
განვიხილოთ რამოდენიმე მათგანი მაგალითად, ერთ-ერთი ექსპერიმენტის დროს
მონაწილეებს სწრაფად აჩვენებდნენ სხვადასხვა მნიშვნელობის სიტყვებს და მათ
წაკითხვა უნდა მოესწროთ. აღმოჩნდა, რომ მშიერი ადამიანები უკეთ
კითხულობდნენ იმ სიტყვებს, რომელიც კვების პროდუქტებს ეხებოდა. მიღებული
მონაცემების საფუძველზე აღმოჩნდა, რომ ადამიანები ხშირ შემთხვევაში სხვადასხვა

379
მოთხოვნილების გავლენის ქვეშ ექცეოდნენ და სიტყვებს აქტიური მოთხოვნილების
მიხედვით უკეთ კითხულობდნენ. იგივე პრინციპით შესაძლოა ავხსნათ ის ფაქტიც,
რომ ადამიანი, რომელსაც შიმშილის გრძნობა აწუხებს, უფრო ადვილად ამჩნევს
კვების დაწესებულებებს, ან პიროვნება, რომელსაც წყურვილის განცდა აქვს, უკეთ
ამჩნევს ადგილს, სადაც შესაძლებელია წყურვილის გრძნობის დაკმაყოფილება.
აღქმაზე ასევე გავლენას ახდენს ადამიანის ინტერესები და ღირებულებები.

მაგალითად, ექსპერიმენტში მონაწილეებს აჩვენეს ერთი და იგივე სურათი,

სადაც ადამიანი თავდახრილი იჯდა. ექსპერიმენტის მონაწილეებს სთხოვეს
განემარტათ, თუ რას აკეთებდა სურათზე მყოფი პიროვნება. აღმოჩნდა, რომ
ექსპერიმენტის მონაწილეები სურათს სხვადასხგვარ ინტერპრეტირებას აძლევდნენ.
ინტერპრეტირება კი პიროვნების ინტერესებსა და ცხოვრების სტილს
უკავშირდებოდა. რელიგიური ტიპის ადამიანები ამბობდნენ, რომ სურათზე მყოფი
პირი ლოცულობდა. ეკონომიური ტიპის ადამიანები აღნიშნავდნენ, რომ სურათზე
მყოფი პირი შრომით არის დაღლილი.

აღქმაზე შესაძლოა გავლენა მოახდინოს სტერეოტიპებმა და წინასწარ

განწყობებმა. სტერეოტიპების გავლენის ქვეშ მყოფმა ადამიანმა შესაძლოა ისეთი
დეტალები დაასახელოს, რაც რეალურად არ უნახავს. მაგალითად, დაზარალებულმა
დანაშაულის ადგილზე დაინახა სპეციფიური აღნაგობის ქერათმიანი დამნაშავე, მან
ჩვენების მიცემისას შესაძლოა დამნაშავის თვალის ფერად ცისფერი დაასახელოს.
მიუხედავად იმისა, რომ მან დამნაშავის თვალის ფერი ვერ დაინახა. სტერეოტიპული
აზროვნების გავლენის მაგალითია ასევე შემდეგი დასკვნა : ,,დამნაშავე ინტელიგენტ
ადამიანს ჰგავდა. ის იყო სათვალითა და შლიაპით“

აღქმის ეტაპზე არსებული სირთულეები უკავშირდება სტრესულ

სიტუაციას, ვინაიდან ასეთ სიტუაციაში მყოფმა ადამიანმა შესაძლოა გააზვიადოს
არამარტო იარაღის გასროლის რაოდენობა და სიხშირე, არამედ დამნაშავის
მოქმედებანი და მისი ფიზიკური თავისებურებანი.

380
 ყოველივე ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, გამომძიებელი უნდა
შეეცადოს გადაამოწმოს, თუ რამდენად ობიექტურია ინფორმაცია, რომელსაც
დაკითხვის დროს იღებს და ხომ არ მოახდინა მასზე გავლენა პიროვნების
სუბიექტურმა აღქმამ. მაგალითად, შესაძლოა მოწმემ, რომელსაც მოვლენების
გაზვიადებისაკენ აქვს ტენდენცია, დანაშაულის ფაქტი ძალიან გააზვიადოს და
თქვას, რომ ნაცვლად ორი პიროვნებისა დამნაშავეთა მთელი დაჯგუფება
მოქმედებდა. ამიტომ გამომძიებელმა ასეთ მოწმესთან დიდი სიფრთხილე უნდა
გამოიჩინოს და შეეცადოს, რომ მისი ნებისმიერი ნათქვამი გადაამოწმოს.

გაანალიზება/დამახსოვრება _ ადამიანს არ შესწევს უნარი მომხდარი

ფაქტი ზედმიწევნით გაიხსენოს და ხშირ შემთხვევაში ინფორმაციას სახეს უცვლის.
დამახსოვრების პროცესი გარკვეულწილად გადაწყვეტილების მიღების პროცესს
ჰგავს. ამ ეტაპზე ადამიანი მიღებულ ინფორმაციას აანალიზებს და მისთვის
სასურველს ან საინტერესოს იმახსოვრებს, დანარჩენი კი დავიწყებას მიეცემა, რაზეც
გავლენას ახდენს ადამიანის მოტივები, ინტერესები და მოთხოვნილებები.

გადმოცემა - ბოლოს კი პიროვნება ამ ინფორმაციას სხვებს უყვება ანუ

გადასცემს. ამ ეტაპზე შესაძლოა ენობრივი ბარიერი წარმოიშვას და პიროვნებამ
გარკვეული ინფორმაციის მოყოლისას ფაქტები არ დააკონკრეტოს ან იგი ბუნდოვნად
გადმოსცეს. მნიშვნელოვანია ის ფაქტიც,
რომ ამ დროს მეორე პიროვნებამ, რომელიც
ფსიქოლოგი
ური
თავისებურე ინფორმაციას იღებს, შესაძლოა
ბები

დასაკონკრეტებელი ინფორმაცია
უგულვებელყოს და მას საკუთარი
ჩვენების
ინტერესები
ჩამოყალი
განათლების ინტერპრეტირება მისცეს. მაგალითად,
დონე
ბება
დაზარალებულმა შესაძლოა თქვას, რომ 11
საათზე დატოვა ბინა და არ დააკონკრეტოს
დილის, თუ საღამოს 11 საათს
პროფესია

381
გულისხმობდა. გამომძიებელმა შესაძლოა ყურადღება არ გაამახვილოს ამ ფაქტზე და
მას საკუთარი ინტერპრეტირება მისცეს (დაზარალებული საღამოს ვერ გამოვიდოდა
იმიტომ, რომ ასაკოვანი ქალია). მსგავსი პრობლემის თავიდან არიდება თვითონ
გამომძიებელზეა დამოკიდებული, ის უნდა ეცადოს, არ იყოს პასიური მსმენელი და
დასაკითხი პირის მიერ მიწოდებული ინფორმაცია რამდენჯერმე დააზუსტოს, რათა
თავიდან აიცილოს გაურკვევლობა. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, პიროვნება
მიდრეკილია ნებისმიერი მოვლენა თავისებურად, სუბიექტურად აღიქვას და
გარკვეული ცვლილებები შეიტანოს ფაქტის დამახსოვრების პროცესში. ჩვენების
ჩამოყალიბების პროცესშიც ანალოგიურ ფაქტთან გვაქვს საქმე. ადამიანი ხშირად
საკუთარი პროფესიის, ინტერესებისა თუ განათლების დონის შესაბამისად
აანალიზებს დანახულ, თუ გაგონილ ფაქტს და ხშირად გარკვეული ცვილებები
შეაქვს მოვლენის გააზრებასა და დამახსოვრებაში

ჩვენების მიცემისას სხვადასხვა პროფესიის ადამიანი სხვადასხვაგვარად

მოგვითხრობს გარეგნობის, ჩაცმულობის, ფაქტების მიმდევრობის, თუ დანაშაულის
იარაღის შესახებ. პროფესიისა და ინტერესების სფეროს მიხედვით ჩვენების
დეტალიზირების დონე იცვლება. მაგალითად, ადამიანი, რომელიც პროფესიით
მხატვარია, უკვირდება პიროვნების გარეგნულ თავისებურებებს (აღნაგობა, თმის
ფერი, ჩაცმულობა და მსგავსი) და კარგად იმახსოვრებს მათ. ამავე დროს, ის
უგულვებელყოფს ისეთ ფაქტორებს, როგორიცაა ფაქტების დეტალურად
მიმდინარეობა, იარაღის სახეობა და ა.შ.

ადამიანი, რომელიც დაინტერესებულია იარაღებით, ჩვენების მიცემისას

კონკრეტულად აყალიბებს იმ იარაღის სახეობას, რომელიც დამნაშავეს ჰქონდა.
თუმცა მან შესაძლოა პიროვნების გარეგნული თავისებურებები ვერ დაახასიათოს.
განათლებული ადამიანები კი, ხშირად, თანმიმდევრულად საუბრობენ მომხდარი
ფაქტის შესახებ.

382
 ასევე მნიშვნელოვანია ადამიანის სხვა ფსიქოლოგიური
თავისებურებები, ისეთი როგორიცაა დაკვირვების და ყურადღების კონცენტრაციის,
სტრესულ სიტუაციისადმი მდგრადობის უნარი. თუ ადამიანი ფლობს ამ უნარებს,
ის შედარებით უფრო დაკონკრეტებულად საუბრობს მომხდარი ფაქტის შესახებ და
უკეთ ახსოვს რა მოხდა.

ზემოთ აღნიშნული ფაქტორები (პროფესია, ინტერესები, ყურადღების

კონცენტრაციისა და სტრესული სიტუაციისადმი მდგრადობის უნარი)
გარკვეულწილად ეხმარება გამომძიებელს დეტალური ჩვენების მიღებაში და
ამოცნობის პროცესის ეფექტურად წარმართვაში, თუმცა ზოგიერთმა ასეთმა
პიროვნულმა ფაქტორებმა, შესაძლოა, ხელი შეუშალოს გამომძიებელს ზუსტი
ჩვენების მიღებაში. ადამიანი, რომელიც იარაღით არის დაინტერესებული, იცის
იარაღის სახეობები და დარწმუნებულია საკუთარ ცოდნაში, ზუსტად შეძლებს
დაასახელოს იარაღის სახეობა, თუმცა უნდა გავითვალისწინოთ სხვა გარემო
ფაქტორები, რომლის გავლენის გამო დასაკითხმა პირმა შესაძლოა ზუსტად ვერ
შეათვალიეროს იარაღი და მცდარი ინტერპრეტირება მისცეს მას. მაგალითად,
ოთახში შესაძლოა არ იყო სათანადო განათება და მან ვერ შეძლო იარაღის სახეობის
დადგენა. რადგან პიროვნება ზედმეტად თავდაჯერებულია იარაღის სახეობების
კარგად ცოდნაში, შესაძლებელია მას მოერიდოს აღიარება იმისა, რომ იარაღის
სახეობა ვერ დაადგინა. ამის გამო კი დაასახელოს იარაღი, რომელიც , შესაძლოა, არც
იყო შემთხვევის ადგილზე მოცემული.

მოწმის ან თვითმხილველის მიერ ჩვენების მოცემის პროცესში დიდი

მნიშვნელობა ენიჭება დროის ფაქტორს. აქ მნიშვნელოვანი ასპექტია, თუ როდის არის
სასურველი დაკითხვა უშუალოდ ფაქტის მოხდენის შემდგომ, თუ რამოდენიმე დღის
შემდეგ. მეხსიერების მუშაობის კანონზომიერებებზე დაყრდნობით, მნიშვნელოვანია,
რომ პიროვნების დაკითხვა მოხდეს ფაქტის მოხდენიდან რაც შეიძლება მალე,
ვინაიდან დროის გასვლის შემდეგ, შესაძლებელია, ადამიანს დაავიწყდეს

383
მნიშვნელოვანი ასპექტები21 და ის საკუთარი ფანტაზიით შეცვალოს. ამ დროს კი
ინფორმაციის სიზუსტის ხარისხი მცირდება.

ასევე, მნიშვნელოვანია, დაიკითხოს პირი მანამ, სანამ ეს პიროვნება

მომხდარ ფაქტთან დაკავშირებით ვინმესთან ისაუბრებს, რადგან კითხვების ტიპი და
მათი დასმის სიხშირე დიდ გავლენას ახდენს შემდეგში ჩვენების ფორმულირებაზე.
მაგალითად, გარეშე პირმა, რომელმაც ესაუბრება თვითმხილველს, შესაძლებელია,
ყურადღება გაამახვილოს ისეთ ასპექტებზე, რაც გამოძიებაში მეორეხარისხოვანია.
ამან კი, შესაძლოა, დაამახინჯოს მოწმის, თუ თვითმხილველის ფაქტის
დამახსოვრების პროცესი. კვლევების შედეგად დადგინდა, რომ თვითმხილველებმა,
რომლებიც ფაქტის მოხდენის დღეს დაიკითხნენ, შეძლეს ჩვენების 90%- ით ზუსტად
მიცემა, იმათგან განსხვავებით, ვინც მეორე ან მესამე დღეს დაიკითხნენ.

შემეცნება,სოციალური დინამიკა და კომუნიკაცია ინტერვიუირების

პროცესში

შემეცნება
ორი მთავარი შემზღუდველი ფაქტორი საგამოძიებო ინტერვიუს განმავლობაში
არის მოწმის მიერ ინფორმაციის აღდგენის უნარი და გამომძიებლის უნარი
შეასრულოს ერთდროულად რამდენიმე ამოცანა, მაგალითად, გამომძიებელმა უნდა
უსმინოს მოწმის პასუხს, პარალელურად იფიქროს მომდევნო შეკითხვის
ფორმულირებაზე და ჩაინიშნოს მოწმის პასუხი.

კონტექსტის აღდგენა ინფორმაციის აღდგენის პროცესი ყველაზე ეფექტური

მაშინ არის, როდესაც გახსენების პროცესში ხდება მოვლენის ორიგინალური

21
მოწმის შემთხვევაში მოვლენათა აღდგენა უარესდება დროის გასვლასთან ერთად, თუმცა
დაზარალებულის შემთხვევაში ეს პირიქით ხდება.

384
კონტექსტის ხელახლა შექმნა. მოწმეს უნდა მიეცეს ინსტრუქცია, რომ გონებაში
გააცოცხლოს მისი ფსიქოლოგიური, კოგნიტური და ემოციური მდგომარეობა,
რომელის მას ჰქონდა მოვლენის დროს. მოწმეს ასევე უნდა მივცეთ ინსტრუქცია და
წავახალისოთ, რომ ფაქტების თხრობის პროცესში აღწეროს საკუთარი ემოციაც,
რომელსაც ამ დროს განიცდიდა. გავრცელებული გამოკითხვის პროცესი, ხშირად
საწინააღმდეგოსკენ უბიძგებს მოწმეს, კერძოდ არ აძლევს საშუალებას აღწეროს
საკუთარი ემოციური მდგომარეობა, რადგან ემოცია არ არის დაკავშირებული
ფაქტებთან და პოლიციელებს მასზე საუბარი დროის კარგვად მიაჩნიათ, ასევე არ
მოსწონთ, როდესაც მოწმე საკუთარი ემოციური მდგომარეობიდან გამომდინარე,
ხმას უწევს. სამიზნის ემოციური მდგომარეობის გააქტიურება იწვევს მისი
მეხსიერებისა და ზოგადად კოგნიტური პროცესების გააქტიურებას რაც
ავტომატურად ზრდის მოწოდებული ინფორმაციის რაოდენობას.

თუ გამოკითხვის პროცესში, მოწმე ძალიან ემოციური ხდება, რაც მას აგდებს

სტრესულ ვითარებაში, პოლიციელმა უნდა უთხრას მას, რომ შეწყვიტოს საუბარი
მაშინ, როდესაც თავად მიიჩნევს ამას საჭიროდ/სასურველად. თუმცა, ზოგადად,
რეკომენდირებული არ არის პოლიციელმა ცალმხრივად გადაწყვიტოს ინტერვიუს
დასრულების საკითხი. მოწმისთვის საუბრის შეწყვეტინება ან საუბრის დასრულების
გადაწყვეტილების მიღება, მოწმის მიერ აღიქმება, როგორც გარკვეული
ზედამხეველობა და მნიშვნელოვანი ინფორმაციის გაზიარების
მცდელობის/სურვილის შეზღუდვა. ამის ნაცვლად, სასურველია, რომ პოლიციელმა
გამოიყენოს მხარდამჭერი კომენდარები:

❖ „იქედან გამომდინარე, რასაც მიამბობთ, მესმის რა მდგომარეობაშიც

იქნებით“;
❖ „ძალიან მძიმე მოსასმენია, რასაც ყვებით“;
❖ „წარმომიდგენია ახლა რას უნდა გრძნობდეთ“;

385
 მაგალითად, ზოგადი დაკვირვებიდან ჩანს, რომ გაუპატიურების საქმეზე,
დაზარალებულის მიერ დროებით საუბრის შეწყვეტა კარგ ეფექტს ახდენს შემდეგ
ინტერვიუირების პროცესზე. გარკვეული პერიოდის შემდეგ ისინი მშვიდდებიან და
უფრო დიდი რაოდენობით ინფორმაციას გადმოსცემენ.

მენტალურად შეზღუდული რესურსები ადამიანების გონებრივი რესურსი,

რომელიც საჭიროა ინფორმაციის დამუშავებისათვის, ზოგადად შეზღუდულია და
მითუმეტეს მაშინ, როდესაც პიროვნება აღელვებულ/აგზნებულ მდგომარეობაში
იმყოფება. მაგალითად, მოწმეს უჭირს პოლიციელის მიერ დასმული შეკითხვის
გაგება, მაშინ, როდესაც ის ამ დროს გონებაში ეძებს სხვა ინფორმაციას.
ინტერვიუირების პროცესში მინიმუმამდე უნდა იქნას დაყვანილი მოწმის გონების
გადატვირთვა, კერძოდ, მას არ უნდა დავუსვათ შეკითხვები მაშინ, როდესაც ის ამ
დროს რამეს იხსენებს და ჩუმადაა. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მისთვის ღია
შეკითხვების დასმა და საჭიროებისამებრ, მცირე რაოდენობით. მოწმეებისათვის
მნიშვნელოვანია, რომ მათ მივცეთ ინსტრუქცია დახუჭონ თვალები მაშინ, როდესაც
რამეს იხსენებენ. ამ დროს იზრდება საჭირო ინფორმაციაზე კონცენტრირების
ხარისხი, რადგან იკლებს ყურადღების გამფანტავი ფაქტორების ზემოქმედების
ხარისხი. მოწმის და მითუმეტეს დაზარალებულისათვის იმის შეთავაზება, რომ
თვალები დახუჭონ, ადეკვატური იქნება მხოლოდ მაშინ, თუ გამომძიებელი მასთან
დაამყარებს შესაბამის რაპორტს და მოწმე კომფორტულად იქნება მოცემულ
სიტუაციაში.

მოწმისთვის თავსებადი შეკითხვები-ყოველი მოწმის მიერ ინფორმაციის

მეხსიერებაში შენახვის ტაქტიკა არის უნიკალური. ზოგიერთი მოწმე
ფოკუსირებულია მოძალადის სახეზე, ზოგიერთი კი იარაღზე. გამომძიებლის
ოსტატობა იმაში მდგომარეობს, რომ მან შეძლოს მოწმის მეხსიერების ფოკუსის
შესაბამისი შეკითხვების დასმა, ნაცვლად იმისა, რომ ყველა მოწმე სტანდარტული
შეკითხვებით დაკითხოს.

386
 გამოკითხვის პროცესში, მოვლენის დეტალებისადმი ხელმისაწვდომობა
იცვლება. კერძოდ, დროის გარკვეულ მონაკვეთში მოწმე შეიძლება ორიენტირებული
იყოს დანაშაულის ადგილზე, სხვა მომენტში კი სავარაუდო ბრალდებულის
აღწერაზე. შესაბამისად, მოვლენის შესახებ დეტალური ინფორმაციის მიღების შანსი
გვაქვს მაშინ, როდესაც მოწმის გონებაში სწორედ ეს მოვლენაა გააქტიურებული ამ
მომენტისთვის. ეს იმას ნიშნავს, რომ გამომძიებელმა დროებით უნდა შეაყოვნოს
ისეთი შეკითხვა, რომელიც მოწმის მიერ გონებაში წამოტივტივებული ხატის
შეუსაბამოა.

მაგალითად, მოწმე გონებრივად ორიენტირებულია სავარაუდო ბრალდებულის

სუნის აღდგენაზე, ხოლო გამომძიებელს აინტერესებს დეტალები დანაშაულის
იარაღზე. თუ ამ დროს მოხდება მოწმის გონებრივ აქტივაციაში ჩარევა და მისი
ფოკუსის გადატანა იარაღზე, ჩვენ ვერ მივიღებთ სასურველ ინფორმაცია იარაღზე და
ამავე დროს დავკარგავთ დეტალური ინფორმაციის მიღების შანსს სავარაუდო
ბრალდებულთან დაკავშირებულ სუნზე.

მრავლჯერადი აღდგენა რამდენად ხშირადაც ეძებს ადამიანი თავის გონებაში

ინფორმაციას, იმდენად ბევრი ახალი დეტალი ახსენდება. გამომძიებელმა უნდა
სთხოვოს მოწმეს, რომ აღწეროს მოვლენა რამდენჯერმე ინტერვიუს განმავლობაში და
დაკითხოს ის რამდენჯერმე. გამომძიებელმა, ასევე, უნდა გაითვალისწინოს, რომ
მოწმე განაგრძობს მოვლენაზე ფიქრს გამოკითხვის მერეც, ამიტომ მნიშვნელოვანია,
რომ ჩატარდეს ე.წ. პოსტ-ინტერვიუ.

პასუხების სიზუსტე ზოგადი პრინციპია, რომ მოწმისგან მივიღებთ ზუსტ

ინფორმაციას, თუ მას ვკითხავთ მოვლენაზე, რომელიც ნამდვილად გარკვევით
ნახეს/მოისმინეს და არ ვუბიძგებთ გამოცნობისაკენ. გამომძიებელმა აუცილებლად
მკაფიოდ უნდა მიუთითოს მოწმეს, რომ არ ეცადოს შეკითხვაზე პასუხის გამოცნობას
იმ შემთხვევაში, თუ დარწმუნებული არ არის პასუხში, ამის ნაცვლად თქვას „არ
ვიცი“. ამავე დროს, გამოკითხვა არ უნდა დაემსგავსოს სოციალურ ზეწოლას, რომ

387
მოწმემ აუცილებლად უნდა გაიხსენოს ყველა კითხვაზე პასუხი. ასეთი ზეწოლა
უბიძგებს მას გამოცნობის, ან ისეთი პასუხის გაცემისაკენ, რომელშიც
დარწმუნებული არ არის, ან გამოიგონა ზეწოლისაგან თავის ასარიდებლად.

შეკითხვის ფორმატი-პასუხის სიზუსტეზე, ასევე, დიდ გავლენას ახდენს

შეკითხვის ფორმა. პასუხები, რომელსაც ვიღებთ ღია შეკითხვაზე საპასუხოდ
გაცილებით ზუსტია, ვიდრე ის პასუხები, რომელიც მივიღეთ დახურული
შეკითხვებიდან. თანამშრომლობითი მოწმის გამოკითხვის უპირველესი პრინციპია
გამოკითხვის წაყვანა ღია შეკითხვების ფორმატში. დახურული შეკითხვები შეიძლება
გამოყენებულ იქნას საკმაოდ მცირე რაოდენობით მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ
მოწმის პასუხში დეტალია დასაზუსტებელი ან შესავსებია ინფორმაცია. ღია
შეკითხვების მეორე სარგებელი იმაშია, რომ მათ შეუძლიათ გრძელი,
ინფორმაციულად უფრო მდიდარი, თხრობითი ფორმის პასუხის მოპოვება, ნაცვლად
მოკლე პასუხებისა, რომლებსაც ვიღებთ დახურულ შეკითხვაზე საპასუხოდ. ასევე,
ღია შეკითვები მოწმეში ბადებს განცდას, რომ მას მიჰყავს მისი ისტორიის შესახებ
საუბრის პროცესი, რაც ზრდის მის მიერ თხრობის მოტივაციას.

აღდგენილი ინფორმაციის კონსტრუირების მინიმალიზაცია მეხსიერებას

ახასიათებს, სხვა წყაროდან ინფორმაციის ათვისება, ჩართვა და შესაბამისად
ორიგინალური მოვლენის რეკონსტრუქცია. მაგალითად, მოწმემ თავის მონაყოლში,
შეიძლება ჩართოს სხვა მოწმეებისგან მოსმენილი ინფორმაცია და ამ ინფორმაციის
შესაბამისად მოახდინოს საკუთარი მოგონებების რეკონსტრუქცია. ამის მიუხედვად,
პრაქტიკულად, შეუძლებელია, რომ მოწმეებს სხვებთან ლაპარაკი ავუკრძალოთ.
თუმცა, აქ გასათვალისწინებელი დეტალი ის არის, რომ მოწმე ინფორმაციას იღებს
და რთავს საკუთარ მოგონებებში, აგრეთვე, გამომძიებლისგანაც. ამის გამო ძალიან
მნიშვნელოვანია, რომ გამომძიებელმა როგორც სიტყვიერად (შთამაგონებელი
შეკითხვების დასმით), ასევე არავერბალურად (მოწმის რომელიმე კონკრეტული

388
წინადადების მიმართ ყურადღების განსაკუთრებულად გამახვილებით) თავი
შეიკავოს მოწმისათვის საკუთარი ვერსიის მიწოდებისაგან.

სოციალური დინამიკა
მოწმესა და გამომძიებელს შორის ურთიერთობა მხოლოდ საგამოძიებო
თვალსაზრისით ინფორმაციის გაცვლის პროცესი არ არის. ის აგრეთვე ორ დამიანს
შორის ურთიერთობაა, რომლის დროსაც ორივე მხარის მიერ გამოვლენილი
ემოციები და ქცევა გავლენას ახდენს ერთმანეთზე. ამის გამო მნიშვნელოვანია, რომ
მოწმესთან ურთიერთობის პროცესში ვილაპარაკოთ არა მხოლოდ მეხსიერების
მუშაობის თავისებურებებზე, აგრეთვე განვიხილოთ ურთიერთობის შიდა მხარეც,
ორ პიროვნებას შორის ინტერაქცია.

რაპორტის დამყარება და კონცენტრირება პიროვნებაზე-თუ გსურთ, რომ

მოწმისაგან მიიღოთ მეტი ზუსტი ინფორმაცია, თქვენ უნდა მოიპოვოთ მისი ნდობა.
ნდობის მოპოვებისათვის კი საჭიროა, რომ აგრძნობინოთ ადამიანს მისი
უნიკალურობა და მნიშვნელოვნება თქვენთვის. მოწმემ უნდა იგრძნოს, რომ თქვენ
მას აღიქვამთ და ეპრყობით არა როგორც უბრალოდ ფაქტების გენერატორს, არამედ
პიროვნებას, რომელსაც მნიშვნელოვანი გამოცდილება, საკუთარი ემოციები და
პრინციპები აქვს ზოგადად ცხოვრებაში და კონკრეტულად ამ შემთხვევაში.

იმისათვის, რომ პიროვნებამ თავს ძალა დაატანოს, დახარჯოს ძალისხმევა და

შექმნას გამოძიებისთვის მნიშვნელოვანი ინფორმაციის მოსაყოლად, საჭიროა, რომ ის
ფსიქოლოგიურად კომფორტულად გრძნობდეს თავს როგორც პიროვნება
გამომძიებელთან ურთიერთობის პროცესში. თუ მოწმე რაიმე ფორმით მაინც
განცდის ეჭვსა და უნდობლობას გამომძიებლის მიმართ, ის აღარ ხდება
ორიენტირებული ინფორმაციის გახსენებასა და მოყოლაზე. რაპორტის დამყარება,
სწორედ იმგვარი ურთიერთობის ჩამოყალიბებას გულისხმობს მოწმესა და
გამომძიებელს შორის, როდესაც ისინი თავიანთი როლებიდან გამომდინარე კი აღარ

389
ურთიერთობენ, არამედ ამყარებენ ფსიქოლგიურ კავშირს მოცემული როლების
მიღმა. ნდობის მოპოვების მიზნით, პოლიციელები ხშირად ცდილობენ ნეიტრალურ
თემაზე საუბრის. თუმცა აქ გასათვალისწინებელია, რომ თქვენ მოწმისათვის
სრულიად უცხო ადამიანი ხართ და მას გაუჭირდება პიროვნულ შეკითხვებზე
პასუხის გაცემა. ამიტომ მნიშვნელოვანია, რომ რაპორტი იწყებოდეს შედარებით
ნაკლებად პირადული შეკითხვებით და მის განვითარებას დაეთმოს პროცენტულად
დიდი დრო მთელი ინტერვიუირების პროცესიდან. გამომძიებლები თვლიან, რომ
რადგან რაპორტის დამყარებისას არ მიმდინარეობს საუბარი საგამოძიებო
თვალსაზრისით მნიშვნელოვან ინფორმაციაზე, ეს დროის კარგვაა. სინამდვილეში,
წარმატებულ რაპორტს შეუძლია დაგაზოგინოთ დიდი დრო და მიგაღებინოთ
ვრცელი ზუსტი ინფორმაცია, რადგან მოწმე ხდება მომზადებული ინფორმაციის
თავისუფლად გადმოსაცემისთვის, რის გამოც თქვენ აღარ გიწევთ მრავალი
დამაზუსტებელი შეკითხვის დასმა და პასუხის ლოდინი. ყველაზე მნიშვნელოვანია,
რომ რაპორტის დამყარების დროს გამოხატოთ შესაბამისი ემოცია (სინანული,
დარდის გაზიარება) იმ მდგომარეობის მიმართ, რომელშიც მოწმე/დაზარალებული
იმყოფება.

მოწმის აქტიური ჩართულობა-ცხადია, რომ მოწმეს მეტი ინფორმაცია აქვს

მომხდარის შესახებ, ვიდრე გამომძიებელს. აქედან გამომდინარე, ლოგიკურად,
მოწმემ მეტი გონებრივი ძალისხმევა უნდა დახარჯოს გამოკითხვის პროცესში,
ვიდრე გამომძიებელმა. პრაქტიკაში ამის საწინააღმდეგოა: მოწმე ზის პასიურად და
ელოდება გამომძიებლის მიერ დასმულ შეკითხვას. გამომძიებელი კი აქტიურად
ახდენს შეკითხვების ფორმულირებას და დასმას. როლების ასეთი შეცვლა ორი რამის
ბრალია:

1. მოწმეს აქვს მოლოდინი, რომ პოლიციელი/გამომძიებელი, რომელსაც

მასზე მაღალი სოციალური სტატუსი აქვს კონკრეტულ ვითარებაში, იქნება
დომინანტი და ამიტომ უთმობს მას გამოკითხვაზე კონტროლის ფუნქციას;

390
 2. პოლიციელები, ჩეულებრივ სვამენ დახურულ შეკითხვას, რომელიც
ითხოვს მოკლე პასუხის გაცემას;

გამომძიებელი თავად უბიძგებს მოწმეს, რომ დაიკავოს პასიური პოზიცია იმით,

რომ ხშირად აწყვეტინებს თხრობას დახურული შეკითხვებით. ამ ხარვეზის
გამოსწორებისა და შესაბამისი გარემოს შექმნისთვის მნიშვნელოვანია, რომ:

1. გამოკითხვის დასაწყისში გამომძიებელმა მკაფიოდ განუმარტოს მოწმეს

შემდეგი სახის ინფორმაცია: „შენ დაინახე რაც მოხდა და არა მე. მე ველოდები, რომ
შენ მომიყვები რაც მოხდა და არ დაელოდები ჩემ მიერ შეკითხვის დასმას. მე არ უნდა
დაგისვა ბევრი შეკითხვა, შენ უნდა ილაპარაკო ბევრი. მე მაინტერესებს რა მოხდა
შენი გადმოსახედიდან, ასე რომ მზად ვარ იმისთვის, რომ მოგისმინო“;
2. 2. გამომძიებელმა დასვას ღია შეკითვები;
3. არ შეაწყვეტინოს მოწმეს თხრობის დროს;

მოწმისათვის უფრო აქტიური როლის მინიჭებით, არა მხოლოდ გაზრდით

ინფორმაციის მოცულობას, არამედ მოწმეს მიეცემა თვით-ეფექტურობისა და
გამოკითხვაზე კონტროლის განცდა, რაც ობიექტური რეალობის გადმოცემისაკენ
უბიძგებს. ამის საპირისპიროდ, ტრადიციული გამოკითხვის დროს, მოწმე
ჩვეულებრივ პასიურია და ნაკლები კონტროლი აქვს პროცესზე. შეწყვეტინება,
როგორც მოწმის პასიურ პოზიციაში გადანაცვლების ერთ-ერთო მთავარი ფაქტორი,
მოწმეს და განსაკუთრებით დაზარალებულს ურთულებს ამბის გაგრძელებისა და
კომუნიკაციის შენარჩუნების პროცესს.

დაზარალებულის/მოწმის განტვირთვა- მოწმესა და დაზარალებულს შეიძლება

ჰქონდეთ განცდა, რომ ისინი ნაწილობრივ მაინც დამნაშავენი არიან მომხდარ
კრიმინალურ ქმედებაში. მოწმეს იმის გამო, რომ ვერ ჩაერია, ხოლო დაზარალებულს
იმის გამო, რომ თავად ჩაიგდო თავი ამ სიტუაციაში. ასეთი ფიქრები საკმაოდ
გავრცელებულია, განსაკუთრებით მძიმე შემთვევების დროს. მნიშვნელოვანია, რომ
ამ დროს გამომძიებელმა დაარწმუნოს მოწმე/დაზარალებული, რომ პრობლემა

391
სავარაუდო ბრალდებულის ქცევაშია და არა მასში. ასევე, მნიშვნელოვანია, რომ
გამომძიებელმა თავისი შეკითხვებით კიდევ უფრო არ უბიძგოს აღნიშნულ განცდას
გაღრმავებისაკენ. იგულისხმება ისეთი შეკითხვები, როგორიც არის: „რატომ
მოძრაობდა იმ ადგილებში?“ ან ნეგატიურად ფორმულირებული შეკითხვები: „ვერ
იხსენებ მის სახელს, ხო?“. ასეთი შეკითვები წაახალისებს მოწმეს, რომ მარტივად
უპასუხოს, ნაცვლად იმისა, რომ გონებას ძალა დაატანოს და რამე გაიხსენოს.

კომუნიკაცია

არაეფექტური კომუნიკაციის შედეგი არის ის, რომ მოწმე არ ამბობს და

თავისთან იტოვებს ინფორმაციის გარკვეულ ნაწილს ან გვაწვდის არარელევანტურ,
არაზუსტ ან არაკორექტულ პასუხებს.

მოცულობითი, დეტალური პასუხების პროვოცირება-საპოლიციო გამოკითხვა

უჩვეულოა, რადგან ის ადამიანისგან ითხოვს ამბის იმაზე გაცილებით მეტად
დეტალურად გადმოცემას, ვიდრე ამას აკეთებენ ადამიანები ჩვეულებრივ საუბარში.
მოვლენის აღწერის ასეთი მაღალი სტანდარტის არსებობა იმდენად უჩვეულოა, რომ
მოწმეს წინასწარ აუცილებლად უნდა ვაცნობოთ ამის შესახებ, რასაც პრაქტიკაში
იშვიათად ახორციელებენ. სწორედ ამისა გამო, მოწმეების დიდი ნაწილი არ
გადმოსცემს ინფორმაცია, რადგან მიიჩნევს, რომ ეს შეიძლება არ იყოს საინტერესო
გამოძიებისათვის. იმისთვის, რომ შევამციროთ აღნიშნული პრობლემა,
გამომძიებელმა დასაწყისში უნდა განუმარტოს მოწმეს, რომ მოყვეს ყველაფერი
რაზეც ფიქრობს, თუნდაც ძალიან უმნიშვნელოდ ეჩვენებოდეს, ან ამოგლეჯილი
იყოს ქრონოლოგიიდან ან თუმდაც ეწინააღმდეგებოდეს მოწმის წინა ჩვენებას. ეს
ინსტრუქცია მნიშნელოვანია იმისათვის, რომ არ დაიკარგოს ინფორმაცია, სანამ ის
დროებით მაინც ხელმისაწვდომია მეხსიერებისთვის.

392
 არა-ვერბალური გამოხატულება გამოკითხვის პროცესში-ჩვეულებრივ
კომუნიკაციის საშუალებას წარმოადგენს საუბარი. ზოგიერთი ადამიანი კი, საკუთარ
აზრებს და ემოციებს უკეთესად გამოხატავს არავერბალურად, ისევე როგორც,
ზოგიერთი მოვლენა უკეთესად გამოიხატება არავერბალურად. იდეალურ
შემთხვევაში, პასუხის ფორმა უნდა შეესაბამებოდეს მოწმის მიერ მოვლენის შესახებ
არსებულ ხატს მეხსიერებაში, ამით შემცირდება მეხსიერებაში არსებული
ინფორმაციის სიტყვებში გადატანის საჭიროება, რა დროსაც ძალიან ბევრი
მნიშვნელოვანი დეტალი შეიძლება დაიკარგოს. მაგალითად, თუ მოვლენის
კონკრეტული ასპექტი ეხება სივრცის განსაზღვრას (მაგალითდ, „დაახლოებით რა
მანძილზე იდგა სავარაუდო ბრალდებული შენგან?“), უმჯობესია, რომ მოწმემაც
უპასუხოს სივრცული ფორმით, დახატოს ან რეალურ გარემოში ობიექტების
მაგალითზე მიუთითოს შესაბამისი დისტანცია. ანალოგიირად, თუ საქმე ეხება
მოქმედების აღწერას, უმჯობესია, რომ მოწმემ თავად განახორციელოს ის მოქმედება
რაც დაინახა, ვიდრე აღწეროს ვერბალურად.

არსებულ თავზე მუშაობდნენ:

❖ თინათინ ბანძელაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

რედაქტირება

393
 ❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

თავი #9-მოწმე/დაზარალებული და კოგნიტური ინტერვიუ

კოგნიტური ინტერვიუს მეთოდი ემყარება დაკითხვის ეტაპობრივ მიდგომას და

ის შედგება შემდგომი ეტაპებისაგან:

394
 დაგეგმვა რაპორტი გამოკითხვა შეჯამება

დაგეგმვა

პიროვნების ტიპები, რომლებსაც შეიძლება შეხვდეს გამომძიებელი

მოწმე/დაზარალებულის ინტერვიურების პროცესში გამომძიებელი შესაძლოა
შეხვდეს მრავალი სხვადასხვა ტიპის პიროვნებას. არსებულ ტიპთა ცოდნა,
გამომძიებელს აძლევს საშუალებას გაითვალისწინოს პირისთან კომუნიკაციის
თავისებურება და უკეთ დაგეგმოს ინტერვიუირების პროცესი. საგამოძიებო
ინტერვიუირების დროს ძირითადად აქცენტი კეთდება შემდეგ ტიპებზე:

თანამშრომლობაზე ორიენტირებული პიროვნება-ეს პიროვნება ყოველთვის

მეგობრულია და ცდილობს დაეხმაროს გამოძიებას. თავაზიანი მოპყრობა ესეთი
პირების მიმართ იწვევს მათ გააქტიურებას შესაბამისად გამომძიებელი უნდა
მოერიდოს უხეშობის ან ქცევითი ეტიკეტის გადაცდომას, რადგანაც მსგავსმა
გადაცდომამ შესაძლოა პირის დადებითი განწყობები საგამოძიებო საქმიანობის
მიმართ რადიკალურად შეცვალოს უარყოფითი მიმართულებით.

ზედმეტად „დახმარებაზე ორიენტირებული პიროვნება“- ეს ადამიანი შესაძლოა

იმდენად, მონდომებული იყოს გამოძიების დახმარებით, რომ შესაძლოა ჩვენებას
დაამატოს ისეთი ინფორმაცია, რაც რეალობას სცილდება.

395
 მოლაპარაკე(მოლაქლაქე) პიროვნება-ამ ტიპის ადამიანებს უყვართ ზოგადად
მოვლენაზე უფრო მეტი საუბარი, ვიდრე უშუალოდ ფაქტებზე. მსგავსი ტიპის
მოწმეებთა არსებობს დიდი რისკი, რომ ის გადაცდება ძირითად თემას. შესაბამისად
გამომძიებელს სჭირდება დიდი მოთმინება, რათა მიიღოს ის ინფორმაცია, რაც მას
სჭირდება. გამომძიებელი უნდა ეცადოს დამაზუსტებელი კითხვებითა და
პერიფრაზების საშუალებით პიროვნება არ გაიყვანოს სასაუბრო ფაქტების გარეთ.

„საქმიანი/დაკავებული“ პიროვნება- ეს ადამიანი ტოვებს შთაბეჭდილებას, რომ

არის ძალიან მნიშვნელოვანი და ზედმეტად დაკავებული. შესაძლოა ის
კეთილგანწყობილი იყოს და ცდილობდეს დახმარებას, მაგრამ სინამდვილეში
იძლევა ძალიან მცირეოდენ ინფორმაციას. მსგავსი ტიპის პიროვნება
ორიენტირებულია, რომ მალე გავიდეს დაკითხვის ოთახიდან და შესაბამისად
ორიენტირებულია ინფრომაციის სწრაფად მოცემაზე, რაც თავისთავად მოწმის
სპეციფიკიდან გამომდინარე ზეგავლენას ახდენს მის მიერ მოწოდებული
ინფორმაციის ხარისხზე.

„არათანამშრომლობითი“ პიროვნება-როგორც წესი ინტერვიურების პროცესში

მოწმე თანამშრომლობს გამოძიებასთან, მაგრამ არის შემთხვევები როდესაც პირი
შესაძლოა არ თანამშრომლობდეს გამოძიებასთან, ეს კი თავის მხრივ გარკვეულ
ემოციებს უკავშირდება. დასაკითხი პირის ემოციები დაკითხვის დროს შესაძლოა
ცვალებადი იყოს. ემოციების ცვალებადობა დასაკითხი პირის სტატუსის მიხედვით
იცვლება, თუმცა ხშირ შემთხვევაში გარკვეული სტატუსის, ან უსაფრთხოების
დაკარგვის შიშს უკავშირდება.

396
 დაკითხვის დროს წინააღმდეგობის გაწევის მიზეზები შესაძლოა იყოს:

უსაფრთხოება საკუთარი თავისა ოჯახის წევრების

დაზიანების შიში, ბრალდებულის ან საქმეში
მონაწილე სხვა პირის მიერ

ნეგატიური საპოლიციო დანაყოფის და

დამოკიდებულება თანამშრომლების მიმართ არსებული ნეგატიური
დამოკიდებულება.

სტატუსი სტატუსის დაკარგვის შიში, „საკუთარი

სახის“ შენარჩუნების სურვილი, საზოგადოების
მხრიდან გაკიცხვის შიში. საკუთარი თავის
იდენტიფიცირების შიში.

საკუთარი თავის საკუთარი თავის იდენტიფიკაციის შიში.

წარმოჩენის შიში

მოწმის დაკითხვის შემთხვევაში გამომძიებელმა შესაძლოა იმოქმედოს

ნეგატიური დამოკიდებულებაზე, უსაფრთხოების განცდასა და სტატუსის
შენარჩუნებაზე. მას შეუძლია დასაკითხ პირის ეს ემოციები კონფიდენციალურობს
დაცვითა და საკუთარი სანდოობის დამტკიცებით აგრძნობინოს.

გამომძიებლისთვის სარეკომენდაცია ქცევა გამოკითხვის პროცესში

შესაბამისი არავერბალური ქცევა გამოკითხვის პროცესში ისეთივე

მნიშვნელოვანია წარმატებული გამოკითხვისთვის, როგორც ვერბალური
ინსტრუქციების მიცემა.

397
 ❖ მოთავსდით გამოსაკითხ პირთან ადეკვატურ დისტანციაზე-პირად
სივრცეში შეჭრა ადამიანისთვის ემოციური დისკომფორტის წყაროა და იწვევს
სტრესს, რაც მის ჟესტებში აუცილებლად შესამჩნევი გახდება.
❖ დაჯექით თავისუფლად და მოშვებულად. საუბრისას გადაიხარეთ
გამოსაკითხი პირის მიმართულებით;
❖ ისაუბრეთ აკადემიურად-არ გამოიყენოთ ჟარგონული ლექსიკა;

პოზა და ორიენტაცია-დაკვირვების საფუძველზე გამოვლენილი საინტერესოა

ფაქტია ის, რომ კომუნიკაცია ხანგრძლივდება მაშინ, როდესაც ორივე მხარე ზის ან
დგას, ხოლო თუ ერთ-ერთი მადგანი ზის და მეორე დგას, კომუნიკაციის პროცესია
ნაჩქარევია. ერთმანეთთან დგომის კუთხე და ორიენტაცია, გვაწვდის გარკვეულ
ინფორმაციას ადამიანებს შორის დამოკიდებულების, სტატუსისა და ინტერვიუს
პროცესში მისი როლის შესახებ.გამოკითხვის პროცესში გამომძიებლისა და მოწმის
განლაგების რეკომენდირებული ვარიანტია 90 გრადუსიანი კუთხის შექმნა. ამ
შემთხვევაში, ვიზუალური კონტაქტი შენარჩუნებულია და პირისპირ განლაგებისგან
განსხვავებით, მეტად კომფორტულია.

საუბრის ტემპი და ტონალობა-მოწმესთან საუბრის დროს, გამომძიებელი

მნიშვნელოვანია, რომ საუბრობდეს დაბალი ტემპითა და ჟღერადი ტონალობით.
აჩქარებული საუბარი შფოთვას გამოხატავს და ხელისშემშლელი ფაქტორია
ინფორმაციის გახსენებისათვის. გამომძიებლის სიმშვიდე აისახება მოწმის
მდგომარეობაზეც. როდესაც გამომძიებელი მშვიდადაა, მოწმეც ანალოგიურ
მდგომარეობას ინარჩუნებს.

• ისაუბრეთ ნელე, მოკლე წინადადებებით და წინადადებებს შორის გააკეთეთ

პაუზა;
• შეაჯამეთ მოწმის პასუხები;
• გამოიყენეთ პერიფრაზი;
• დასვით დამაზუსტებელი შეკითხვები საჭიროების შემთხვევაში;

398
 გამომძიებლის ხმა უნდა იყოს: გამომძიებლის ხმა არასდროს უნდა
იყოს:

• მშვიდი და ხმადაბალი; • განმსჯელი;

• დამარწმუნებელი; • ქედმაღალი;
• მხარდამჭერი; • გამომწვევი;
• თავაზიანი; • ნერვიული და იმედგაცრუებული;
• სერიოზული; • სარკასტული;

აქტიური მოსმენა-ქცევა რომელიც ჯილდოვდება ხშირად მეორდება.

გამოკითხვის პროცესში, გამომძიებელი ვერბალური თუ არავერბალური
გამოვლინებებით აჯილდოვებს/წაახალისებს მოწმეს საუბრისათვის.

აქტიური მოსმენის სამი სტრატეგია

შეჯამება-მნიშვნელოვანია სამი ძირითადი მიზეზის გამო, ის არა მხოლოდ

წაახალისებს მთხრობელს საუბრის გაგრძელებისაკენ, ასევე ეხმარება გამომძიებელს
დააზუსტოს, რამდენად სწორად გაიგო ინფორმაცია და მოწმის ხანგრძლივ
მეხსიერებაში ამავე შენახვას უწყობს ხელს.

დამაზუსტებელი კითხვები-მეტყველება მრავალფეროვანია და ზოგჯერ

ადამიანები კონკრეტულ სიტყვას განსხვავებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ.
დამაზუსტებელი შეკითვები გამომძიებელს ეხმარება იმის გადამოწმებაში, თუ
ზუსტად რა იგულისხმა მოწმემ თავის ნათქვამში.

აქტიური მოსმენისთვის საჭიროა, რომ გამომძიებელმა შეინარჩუნოს მკვეთრი

კონცენტრაცია საუბრის პროცესზე.

399
 ❖ გამოიყენეთ ხშირი თვალით კონტაქტი, მაგრამ არა დაჟინებული
უწყვეტი მზერა;
❖ არ შეაწყვეტინოთ მოწმეს თავისუფალი თხრობა;
❖ მიეცით მოწმეს პაუზის გაკეთების საშუალება;
❖ გამოხატეთ ყურადღება და ინტერესი თავის დაქნევით, მაგრამ არ
მისცეთ მოწმეს შეფასებითი უკუკავშირი (მაგ; „კარგია“; „სწორია“);
❖ შეაქეთ მოწმე მის მიერ გამოვლენილი ძალისხმევისთვის ზოგადად და
არა კონკრეტულად რომელიმე წინადადების, მოვლენის ან ფაქტის დასახელების
გამო;

ვიზუალური კონტაქტი-ვიზუალური კონტაქტი დამამშვიდებლად მოქმედებს

მოწმე/დაზარალებულზე, ამასთანავე ვიზუალური კონტაქტი გამომძიებელს აძლევს
საშუალებას დააკვირდეს სამიზნეს არათანმიმდევრული პასუხების გაცემისას.
თვალით კონტაქტის დროს, გამომძიებელმა უნდა:

❖ ფოკუსირდეს სამიზნის სახეზე(თვალებისა და ცხვირის არეში არსებულ

სამკუთხედზე);
❖ გაითვალისწინოს, რომ ზოგიერთ კულტურაში მიუღებელია თვალით
კონტაქტი;
❖ გაითვალისწინოს პირის ინდივიდუალური თავისებურება(ზოგიერთი
პირი ერიდება თვალებით კონტაქტს);
❖ გაითვალისწინოს, რომ არ არის რეკომენდირებული დაჟინებული
მზერა, არსებულმა შესაძლოა პირის შფოთვის გაზრდა გამოიწვიოს.

პაუზა და შეწყვეტინება- გამომძიებელმა გარკვეული დრო უნდა მისცეს მოწმეს

პასუხის დამუშავებისთვის და ამისათვის გამოიყენოს პაუზები, რომელსაც მოწმე
გამოიყენებს მეხსიერებაში ინფორმაციის მოსაძებნად. როდესაც მოწმე იყენებს
პაუზებს თხრობის პროცესში, ამას შეიძლება რამდენიმე მიზეზი ჰქონდეს. მოწმე

400
შეიძლება ელოდება გამომძიებლის უკუკავშირს პასუხის ხარისხთან დაკავშირებით
და თავის გონებაში სვამს მაგალითად ასეთ შეკითხვებს: „საკმარისი ინფორმაცია
მივაწოდე თუ კიდევ უნდა გავაგრძელო?“ ან „ძალიან დიდხანს ვლაპარაკობ?“. ამ
მომენტში პაუზა, მოწმეს უბიძგებს საუბრის გაგრძელებისაკენ. პაუზა სხვა
მიზეზებითაც შეიძლება იყოს განპირობებული, მაგალითად, პაუზის დროს მოწმე
ფიქრობს დარჩენილი ინფორმაციის დალაგებაზე ან მის გახსენებაზე. ასეთ დროს
ფიქრის შეწყეტინება ხელს უშლის ამ დამატებითი ინფორმაციის მოწოდებას,
შედეგად ინფორმაცია იკარგება.

პაუზის დროს სიჩუმის შენარჩუნებით გამომძიებელი ხელს უწყობს

დამატებითი ინფორმაციის მიღებას. ამ დროს გამომძიებელმა უნდა გამოხატოს
მოლოდინი (მაგ; „მმ“; ჰმმ“), რითაც უბიძგებს მოწმეს საუბრის გაგრძელებისაკენ.
ხშირი შეწყვეტინება აფიქრებინებს მოწმეს, რომ მას აქვს განსაზღვრული მცირე დრო
პასუხის გაცემისათვის, რის გამოც გამოუმუშავდება მოკლე პასუხების გაცემის ჩვევა.

მნიშვნელოვანია, გვახსოვდეს, რომ ვერბალურ უკუკავშირს, შექების ფორმით

ვწვდით მოწმეს არა რომელიმე კონკრეტული ფაქტის ან საგნი დასახელებისას,
არამედ ზოგადად გამოვხატავთ კეთილგანწყობას მის მიმართ, თანამშრომლობის
გამო. ასევე, მნიშვნელოვანია გვახსოდეს, რომ არ გამოვხატოთ გაკვირვება, რომელიმე
კონკრეტული მოვლენის დასახელების დროს. ეს მოწმეს აფიქრებინებს, რომ რაღაც
არასწორად თქვა და შეეცდება მის შეცვლას.

მოთმინება და შეუპოვრობა- ყველა ინტერვიუ მოითხოვს დიდ მოთმინებას,

რადგანაც ინფორმაციის მისაღებად გამომძიებელს შესაძლოა დასჭირდეს დიდი
დრო. ინტერვიუს პროცესში დაუშვებელია მიმართულების მიმცემი შეკითხვების
დასმა ან შთამაგონებელი საუბარი ისევე, როგორც საქმესთან დაკავშირებული
მნიშვნელოვანი საკითხების განხილვის შეზღუდვა.

ობიექტურობა- ინტერვიუერის ტონი არ უნდა შეიცავდეს ნეგატიურ განწყობებს

დაკასითხი პირების მიმართ. ინტერვი უნდა წარიმართოს სრულიად ნეიტრალურად.

401
დაუშვებელია კრიმინალის და კრიმინალური ქმედების სუბიექტური აღქმა.
გამომძიებელი ინტერვიურების პროცესში უნდა იყოს აბსოლიტურად ნეიტრალური.

მიმღებლობა - გამომძიებელი ინტერვიურების პროცესში უნდა ავალენდეს

მიმღებლობას პირის მიმართ. ინტერვიურების პროცესში გამომძიებელს არ უნდა
შეუშალოს ხელი საკუთარმა განწყობებმა და სტერეოტიპებმა.

რაპორტი

მისალმება და გაცნობა
მოწმესთან კომუნიკაციის პირველივე წუთები განსაზღვრავს მთელი პროცესის
თავისებურებას. ვიდრე გამოკითხვას დაიწყებთ, მნიშვნელოვანია პიროვნების
ნდობის მოპოვება, რითაც საფუძველს ჩაუყრით წარმატებულ კომუნიკაციას.
გახსოვდეთ, რომ თქვენ სრულიად უცხო ხართ გამოსაკითხი პირისთვის, რაც ცხადია
მისთვის მნიშვნელოვანი დისკოფორტის წყაროა. ამ დაძაბულობის განმუხტვისათვის
საჭიროა დასაწყისში წარუდგინოთ საკუთარი თავი და მიმართოთ მას სახელით
(გამოკითხვის პერსონალიზება). მისალმება და თავის წადგენა არის რაპორტის
დამყარების ძირითადი წინაპირობა, რადგან გამოსაკითხ პირს ვაძლევთ ნიშანს, რომ
ამ პროცესში თანასწორები ვართ. თანასწორობის განცდა იმიტომ არის
მნიშვნელოვანი გამოსაკითხი პირისათვის, რომ გამოკითხვის პროცესში
თავდაჯერებულობის განცდა ჩამოუყალიბდეს და არ მოექცეს გამომძიებლის
ავტორიტეტის ზეგავლენის ქვეშ. (მოწმის ზეგავლენის ქვეშ მოქცევის ერთ-ერთი
მნიშვნელოვანი წინაპირობაა გამომძიებლის მიერ დასმული შთამაგონებელი
შეკითხვები).

გამომძიებელი ისე უნდა მიუდგეს მოწმეს, როგორც ინდივიდს, რომელსაც აქვს

უნიკალური ინფორმაცია და მისი პირადი საჭიროებები და არა როგორც ერთ-ერთ
მორიგ გამოსაკითხ პირს, რომლის მსგავსიც ბევრია დღის განმავლობაში. ასეთი
მიდგომა მნიშვნელოვანია, რომ მოწმეს შევუქმნათ საუბრის მოტივაცია.

402
ინფორმაციის აღდგენა რთული ამოცანაა, კონცენტრაციის მაღალ დონეს ითხოვს და
დიდ ფსიქიკურ ძალისხმევას. მოწმეს ამ ძალისხმევის დახარჯვისაკენ რამემ უნდა
უბიძგოს და ასეთ რამ პირველ რიგში თანამშრომლობითი გარემოა, რომელშიც ის
თავს დაფასებულად გრძნობს.

რატომ არის საჭირო, რომ გამომძიებელმს თავის წარუდგინოს გამოსაკითხ

პირს?- ადამიანებს არ მოსწონთ უცხოებთან კომუნიკაცია და თუ იძულებულნი არიან
ეს კომუნიკაცია მაინც ჰქონდეთ, მაშინ ისინი ამ უცხო ადამიანის შესახებ იშველიებენ
ძველ გამოცდილებას (პირადს ან გაგონილს) და ამ გამოცდილებით
ხელმძღვანელობენ. მსგავსი ტიპის გამოცდილება კი საპოლიციო დანაყოფებთან
მიმართებით ძირითადად უარყოფითია, შესაბამისად, თუ გამომძიებელი პირადად
არ წარუდგენს მოწმეს საკუთარ თავს და არ იზრუნებს კონტაქტის
ინდივიდუალურობაზე, მაშინ მოწმე მთელი პროცესის განმავლობაში მასთან
იურთიერთებს, როგორც ერთ-ერთ პოლიციელთან და იხელმძღვანელებს იმ
შეხედულებებით, რაც აქვს პოლიციის შესახებ, ზოგადად. ეს შეხედულებები მას
შეიძლება ჩამოყალიბებული ჰქონდეს მედიის ან სხვა ახლობლების საშუალებით და
სულაც არ იყოს სახარბიელო. გამომძიებლის მთავარი ამოცანა კომუნიკაციის პირველ
ეტაპზე სწორედ ის გახლავთ, რომ დაამყაროს პირთან პირადი კომუნიკაცია და ამით
შეამციროს პოლიციის შესახებ არასასურველი სტერეოტიპები, რომელიც შეიძლება
მოწმეს აქვს და ცუდად აისახება მის კეთილგანწყობაზე.

მიმართვის მაგალითი პირველ - გაცნობის- გამოკითხვის პერსონალიზების

ეტაპზე - როგორც ვიცი, თქვენ ... ბრძანდებით, ჩემი სახელია ...

ნდობის მოპოვება

403
 კარგი რაპორტი ემსახურება მოწმის გამოკითხვის ორი მთავარი მიზნის
მიღწევას - ეს მიზნებია მოწმისგან ამოღებული ინფორმაციის რაოდენობა და
ხარისხი/სიზუსტე. რაპორტს აქვს პირდპირი გავლენა მთელი გამოკითხვის
პროცესზე. რაპორტი იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ შეგვიძლია პირდაპირ ვთქვათ -
თუ არ არსებობს რაპორტი, არ არსებობს გამოკითხვის გაგრძელების და მისგან რაიმე
შედეგის მიღების იმედის საფუძველი. რაპორტს აქვს რამოდენიმე ფუნქცია, კერძოდ:

შფოთვის შემცირება- მოწმის შფოთვა და დისკომფორტი მაქსიმალურად უნდა

შემცირდეს იმისათვის, რომ მაქსიმალურად გაიხსენოს მომხდარის შესახებ.
ზოგადად, ადამიანის მიერ ინფორმაციის აღდგენის უნარი საკმაოდ შეზღუდულია,
ამიტომ მოწმეს სჭირდება რომ სერიოზულად იყოს მოტივირებული და მთელი
ძალისხმევა მიუძღვნას გახსენებას. შფოთვა კი ხელს უშლის როგორც პირის
მოტივირებას, ასევე მეხსიერების პროცესების მუშაობას. ამიტომ, ვიდრე დაიწყებთ
მომხდარის შესახებ შეკითხვების დასმას, უნდა შექმნათ მშვიდი, კონფიდენციალური
და უსაფრთხო გარემო. ამისთვის საუკეთესო გზაა დასაწყისში მოწმეს
გაესაუბროთ/დაუსვათ შეკითხვები რამე ნეიტრალურ თემაზე, რომელიც არ არის
დაკავშირებული ინციდენტთან, არის მოწმისთვის პოზიტიური შინაარსის და ხელს
უწყობს პოზიტიური განწყობს ჩამოყალიბებას.

ინტერესის ჩამოყალიბება-რაპორტის დამყარება ნიშნავს, რომ თქვენ დაამყაროთ

მოწმესთან პერსონალურად მნიშვნელოვანი კომუნიკაცია, რომელშიც გამოავლენთ
რეალურ ინტერესს მის მიმართ. ეს ინტერესი არ უნდა შემოიფარგლებოდეს მოკლე
და შაბლონური შეკითხვები სერიით, მაგალითად, „რამდენი შვილი გყავთ?“. ასეთი
სტანდარტული შეკითხვები მარტივად მიანიშნებს იმაზე, რომ ეს მოწმე ერთ-ერთი
რიგითი გამოსაკითხი პირია და ინტერვიუს დეპერსონალიზებულ ხასიათს აძლევს.

ხშირად კარგად მუშაობს გამომძიებლის მიერ საკუთარ თავზე ლაპარაკი, რაც

გახსნილობისა და ნდობის მოდელირებაა მოწმისათვის. საკუთარი თავის შესახებ
მაქსიმალური ინფორმაციის მიწოდება დაეხმარება გამომძიებელს, რომ მოახდინოს

404
გამოკითხვის პერსონალიზება. (ამისათვის გამოდგება გამომძიებლისა და მოწმის
საერთო გამოცდილებაზე საუბარი).

გავარჯიშება-ნეიტრალურ თემაზე საუბრისას გამოიყენეთ ღია ტიპის

შეკითხვები, წაახალისეთ მოწმე საუბრისათვის, შეწყვეტინების გარეშე. ღია
შეკითხვები, ხელს უწყობს იმას, რომ მოწმემ მეტი ილაპარაკოს, ეს კი დაგეხმარებათ
რაპორტის გაძლიერებაში და ასევე, გაავარჯიშებს მოწმეს დეტალურ მოყოლაში.
რაპორტის ფაზა ერთგვარი სავარჯიშოა გამოკითხვისთვის და ეხმარება მოწმეს, რომ
ჩამოუყალიბდეს სწორი მოლოდინები გამოკითხვის შემდგომ პროცესთან
დაკავშირებით.

აზროვნების დონის განსაზღვრა-ყველა ადამიანის მეტყველებისა და

აზროვნების დონე ერთმანეთისგან განსხვავდება. იმისათვის, რომ მოწმემ
მაქსიმალურად სრულყოფილი ინფორმაცია მოგვაწოდოს, საჭიროა, რომ მის
სამეტყველო ენას დავუახლოვოთ საკუთარი. რაპორტის ფაზში ნეიტრალურ თემაზე
საუბარი დაგეხმარებათ მიხვდეთ როგორია მოწმის მეტყველებისა და აზროვნების
უნარები და მასზე დაყრდნობით აირჩიოთ მოწმესთან ურთიერთობის ენა და
მიდგომა. სასარგებლოა თუ დააკვირდებით, დაახლოებით რამდენი სიტყვიანი
წინადადებებს იყენებს მოწმე და ამის მიხედვით განსაზღვრავთ თქვენ მიერ
დასმული კითხვის მოცულობას.
ემპათია-რაპორტის ფაზის სახელმძღვანელო პრინციპია ემპათია. გამომძიებელს
სჭირდება გამოხატოს, რომ სიტუაცია ესმის და გებულობს სწორედ მოწმის
პერსპექტივიდან. ამის გასაკეთებლად საჭიროა, რომ გამომძიებელმა გამოკითხვის
დასაწყისში მისცეს მოწმეს საშუალება, რომ გამოხატოს საკუთარი ემოცია და წუხილი
და დასვას შეკითვები. ეს შეიძლება კარგად გამოვიყენოთ მომდევნო საფეხურზე
გამოკითხვის მიზნების ახსნისთვის. თუ გამოსაკითხი პირი განსაკუთრებულად
აღელვებულია, მაშინ რეკომენდირებულია, რომ რაპორტის ფაზა გაგრძელდეს იმდენ
ხანს, რა დროც საჭიროა მის დასამშვიდებლად.

405
 ინტერვიუს მიზნების ახსნა

მნიშვნელოვანია, რომ მოწმეს აუხსნათ რას მოელით მისგან, რადგან მოწმეების

უმრავლესობისათვის საგამოძიებო სიტუაცია არის უცხო. ადამიანები უფრთხიან
მოულოდნელობებს, ამიტომ თუ წინასწარ აუხსნით გამოკითხვის პროცესის
თავისებურების შესახებ, ეს მის შიშს და შფოთვას შეამცირებს. გამოკითხვისას
მიზნების ახსნის ფაზა შედგება შემდეგი საფეხურებისგან:

1. გამოკითხვის ფაქტორი;
2. ფოკუსირება გახსენებაზე და კონცენტრაცია;
3. ყველა დეტალის მოყოლა;
4. გამოკითხვის პროცესზე კონტროლის გადაცემა;

გამოკითხვის სტადია

თავისუფალი თხრობა

გამოკითხვის ეტაპი იწყება თავისუფალი თხრობით, უშუალოდ სანამ

გამომძებელი კითხვების დასმის ეტაპზე გადავა აუცილებელია, რომ მოხდეს
პიროვნების მიერ უშუალოდ ყოველგვარი ჩართვების გარეშე ინფორმაციის
გადმოცემა. ამ დროს გამომძებელმა შესაძლოა მიმართოს მოწმე/დაზარალებულს
შემდეგი სახით:

„თუ შეიძლება მომიყევით რა მოხდა ამ დღეს“

406
 შეკითხვების დასმა

შეკითხვების დასმის ეტაპზე გადასვლისას, მნიშვნელოვანია მოწმეს

გაუმეოროთ დეტალური მოყოლის შესახებ ინსტრუქცია და ასევე აუხსნათ, რომ ამ
ნაწილში/ამ მონაკვეთში შეკითხვები შეეხება მის მიერ მონაყოლს, ანუ შეკითხვები
იქნება დასმული გამომდინარე მისი საუბრიდან.

„ახლა ვაპირებ დაგისვა შეკითხვები, რომლებიც ეფუძნება შენ მიერ

მოყოლილს. მისაღებია პასუხი არ ვიცი, იმ შემთხვევაში, თუ ნამდვილად არ იცი.
ყველა შეკითხვაზე მითხარი ყველა შესაბამისი დეტალი, რაც გახსოვს“.

შეკითხვების დასმას ვიწყებთ იმ გარემოებების შესახებ, რომელზეც უკვე

ისაუბრა თავისუფალი თხრობის დროს მოწმემ და ვაგრძელებთ იმ გარემოებებზე
შეკითხვებით, რომელიც არ უხსენებია, თუმცა საქმისთვის მნიშვნელოვანია ითხოვს
საუბრის პროცესში დასახელებას.

თანამშრომლობითი მოწმის გამოკითხვის დროს მნიშვნელოვანია

განვსაზღვროთ შეკითხვები, რომლებიც მიიჩნევა ადეკვატურად და რომელთა
გამოყენებაც მიზანშეწონილი არ არის. ზოგადად, გამოიყოფა შემდეგი სახის
შეკითხვები:

• ღია
• სპეციფიკური დახურული
• მიმართულების მიმცემი
• მცდარი მიმართულების მიმცემი
• იძულებითი არჩევნის/შთამაგონებელი
• ალტერნატიული

მათგან რეკომენდირებულ შეკითხვათა ტიპებს მიეკუთვნება ღია და

სპეციფიკური დახურული შეკითხვები.

407
 კითხვათა ტიპები:

რა? რა მოხდა მანამდე - პროცესში - შემდეგ

როდის? თარიღები (დღე, თვე, წელი, დაახლოებით

დროები)

სად? სად მოხდა მოვლენა - მისამართი ან ზოგადი

ადგილმდებარეობა

ვინ? რამდენი ადამიანი იყო, რა იყო დანაშაულის

იარაღი, დამახასიათებელი ნიშნები ან
ჩაცმულობა, დანაშაულებრივი ქმედების ჩამდენი
იყო თუ არა ნაცნობი ადამიანი, სახელებისა და
მოწმეების იდენტიფიცირება.

როგორ? როგორ მოხდა მოვლენა, დეტალები,

ნიშნები, საქმის მოწმეები და მათთან
დაკავშირების შესაძლო გზები
რატომ? რატომ მოხდა მოვლენა? ვინმემ თქვა თუ არა
რამე საქმესთან დაკავშირებით.

რა მოხდა ინცინდენტის ვინ შეიძლება დაადასტუროს თქვენი

შემდეგ? ჩვენება?

ღია შეკითხვები

ღია ტიპის შეკითხვები საუკეთესო ფორმაა ხარისხიანი ინფორმაციის

შესაგროვებლად. ხარისხიანში იგულისხმება ინფორმაცია, რომელიც
მიახლოებულია ობიექტურ რეალობასთან და არ განიცდის გადმოცემის პროცესში
სხვისი მხრიდან პირდაპირი თუ ირიბი ზეგავლენის შედეგს. ვინაიდან ჩვენ

408
ვსაუბრობთ თანამშრომლობით მოწმესა და დაზარალებულზე, უნდა
გავითვალისწინოთ, რომ ამ შემთხვევაში არ არსებობს ინფორმაციის დამალვის ან
დამახინჯების პირადი მოტივაცია. შესაბამისად, ბარიერი, რამაც შეიძლება
დაამახინჯოს ინფორმაცია, არის მეხსიერებასთან დაკავშირებული კოგნიტური
პროცესები და გამომძიებლის ზეგავლენა. ღია შეკითხვა კი არის საუკეთესო ფორმა
იმისათვის, რომ დაძლეულ იქნას ორივე ეს ბარიერი. როდესაც
მოწმე/დაზარალებული პასუხობს ღია შეკითხვას, ის იძულებულია გაიხსენოს
შინაარსზე, ხოლო როდესაც ვუსვამთ დახურულ შეკითხვას, აზროვნებისა და
გახსენების პროცესები მოდუნებულია.

ღია შეკითხვა არ ზღუდავს მოწმეს/დაზარალებულს ინფორმაციის

გადმოცემაში, არამედ აძლევს მას საშუალებას თავად გააკონტროლოს ინფორმაციის
დალაგების პროცესი. შეკითხვის ეს ფორმა, ასევე, ამცირებს გამომძიებლის მხრიდან
მოწმეზე/დაზარალებულზე ზეგავლენის განხორციელების რისკს. ღია შეკითხვაზე
მიღებული პასუხი გავს თავისუფალ გახსენებას, რაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ,
ობიექტრი ინფორმაციის მოპოვების აუკეთესო ალეტრნატივაა.

ღია შეკითხვები, იწყება სიტყვებით „მომიყევი“ ან/და „აღწერე“. მაგალითად:

„შენ დილით შეესწარი ინცინდენტს. მომიყევი ყველაფერი რაც გახსოვს“ .

ღია შეკითხვებს ვიყენებთ მთლიანი ინფორმაციის იმ ცალკეული ასპექტების

ამომწურავად გადმოსაცემად, რომელიც თავისუფალი თხრობის დროს არასრულად
იქნა მოწოდებული მოწმის/დაზარალებულის მიერ. მაგალითდ: „შენ ახსენე, რომ
მოძალადე იყო მამაკაცი. გთხოვ, დეტალურად აღმიწერე ის“.

სპეციფიკური დახურული შეკითხვები

409
 ასეთი ტიპის შეკითვებს პასუხთა მხოლოდ რელევანტურ ვიწრო წრეზე
გავყავართ. სპეციფიკური დახურული შეკითხვები რეკომენდირებულ შეკითხვათა
რიგს მიეკუთვნება და გამოიყენება მხოლოდ ისეთი ინფორმაციის მისაღებად,
რომელიც ვერ იქნა მიღებული თავისუფალი თხრობისა და ღია შეკითხვების
გამოყენების შემდეგ. შესაბამისად, ამ ტიპის შეკითხვებს მივმართავთ მხოლოდ იმ
შემთხვევაში, როდესაც ღია შეკითხვებით ამომწურავი ინფორმაციის მიღების
მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდება. სპეციფიკური დახურული შეკითხვები
საშუალებას აძლევს გამომძიებელს აკონტროლოს გამოკითხვის პროცესი და
შეამციროს არარელევანტური ინფორმაციის ნაკადი. თუმცა, ამგვარ შეკითხვებს
შეუძლიათ რომ მოწმე/დაზარალებული გახადოს უფრო პასიური, შეამციროს
ინფორმაციის გახსენებაზე მისი კონცენტრაციის ხარისხი და შედეგად, გაუარესდეს
ინფორმაციის გახსენება. აგრეთვე, სპეციფიკური დახარული შეკითხვის დასმის
შემდეგ მცდარი პასუხი მიღების შანსი გაცილებით მეტია, ვიდრე ღია შეკითხვის
შემთხვევაში.

ღია და სპეციფიკური დახურული შეკითხვების თანმიმდევრობა ასე შეიძლება

განვსაზღვროთ. მაგალითად, მოწმეს/დაზარალებულს სავარაუდო ბრალდებულის
აღწერილობაში არ უხსენებია მისი თმის ფერი, შესაბამისად სპეციფიკური
დახურული შეკითხვა იქნება:

„რა ფერის თმა ჰქონდა თავდამსხმელს?“

გამოკითხვის პროცესი სწავლის პროცესს გავს გამოსაკითხი პირისთვის,

მითუმეტეს თუ მას აქამდე არ ჰქონია გამოცდილებაში მსგავსი რამ. შესაბამისად,
გამომძიებლის ყოველ მოქმედებს აქვს ზეგავლენა გამოსაკითხი პირის ქცევაზე.
გამომძიებლის ქცევაზე დაყრდნობით გამოსაკითხი პირის სწავლობს რის გაკეთებას
ელიან მისგან და ცდილობს შესაბამისად მოიქცეს. შესაბამისად, თუ გამომძიებელი
გამოკითხვას დაიწყებს დახურულის შეკითხვებით, რომლებიც არ იძლევიან სრული
პასუხის გაცემის საშუალებას, მოწმეს/დაზარალებულს შეექმნება მოლოდინი, რომ

410
ასე უნდა მოხდეს მთელი გამოკითხვის განმავლობაში. შესაბამისად, ის დიდ
ძალისხმევას აღარ დახარჯავს დამოუკიდებელ აღდგენაზე და შემოიფარგლება
მოკლე პასუხებით, მაშინაც კი, თუ გამომძიებელი ღია შეკითხვას დაუსვამს. ეს არის
ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი, რის გამო უნდა დავიწყოთ გამოკითხვა ღია
შეკითხვებით.

სპეციფიკური დახურული შეკითხვები უმეტესად იწყება კითხვითი სიტყვებით,

როგორიც არის: ვინ, რა, სად როდის, რამდენი, რა ფერის. რაც შეეხება კითხვით
სიტყვებს რა, რატომ, როგორ, ისინი ძირითადად ღია-შეკითხვის ფორმატში
გამოიყენებიან.

შეკითხვა - „რატომ“ უფრო მეტ პრობლემას წარმოშობს, ვიდრე აგვარებს.

განსაკუთრებით, თუ ამ შეკითხვით გვსურს ქცევის მიზეზების ახსნა ვიპოვოთ.
ადამიანების უმრავლესობას საკუთარი ქცევის მოტივის ახსნაც კი უჭრის
მნიშვნელოვანი სიზუსტით, არა თუ სხვისი ქცევის. „რატომ ჩაიდინა მან
დანაშაული?“ არის შეკითხვა, რომელზეც მნიშვნელოვანი სიზუსტით პასუხის გაცემა
არცერთ მოწმეს არ შეუძლია.

გარდა ამისა, შეკითხვა „რატომ“ წარმოშობს დანაშაულის განცდას, მითუმეტეს

დაზარალებულის გამოკითხვისას. დაზარალებულები ხშირად ნაწილობრივ მაინც
ადანაშაულებენ საკუთარ თავს მომხდარის გამო, „რატომ“ - შეკითხვა
თვითდანაშაულების განცდას კიდევ უფრო აძლიერებს.

შეკითხვების ფორმულირება

ნებისმიერი სტატუსის მქონე პირის გამოკითხვისას ყურადღება უნდა მიაქციოთ

წინადადების ფორმულირების საკითხს. პირველ რიგში გასათვალისწინებელია, რომ
შეკითხვები არ იყოს გრამატიკულად რთული სტრუქტურის (რთული ქვეწყობილი ან

411
თანწყობილი წინადადებები). მაგალითად: „ვინ იყო ის კაცი, რომელიც იარაღს
იყენებდა, მაშინ, როდესაც მისი ტანამზრახველი ფულს იღებდა სალაროდან“

ორმაგი უარყოფის თავიდან არიდება-ორმაგი უარყოფის შემცველია

მაგალითად წინადადება: „როგორც შენ აღნიშნე, ის არ აპირებდა, რომ არ წასულიყო,
სწორად გავიგე?“. ამ წინადადებაში მოცემული ორმაგი უარყოფა ართულებს
შინაარსის გაგებას, ამიტომ მოწმემ/დაზარალებულმა ის შეიძლება არასწორად გაიგოს
და შესაბამისად, არარეალური პასუხი გაგვცეს. ამის ნაცვლად, სჯობს წინადადება
იყოს ასე ფორმულირებული, მაგალითად: „როგორც შენ აღნიშნდე, ის აპირებდა
წასვლას, სწორად გავიგე?“.

შეკითხვა უნდა იყოს მაქსიმალურად მოკლე, მარტივი და მხოლოდ ერთ

საკითხზე ფოკუსირებული.

რაც შეეხება პერეფრაზს (მოწმის/დაზარალებულის მიერ ნათქვამი ინფორმაციის

განმეორება შეკითხვის ფორმით), მას მნიშვნელოვანი დატვირთვა აქვს გამოკითხვის
პროცესში. ერთი მხრივ ის გვეხმარება ინფორმაციის დაზუსტებაში და მეორეს მხრივ,
აძლიერებს დაზარალებულის ნდობას თქვენ მიმართ, რადგან გრძნობს, რომ
გულდასმით ადევნებთ თვალ-ყურს მის მონათხრობს. რაც შეეხება პერიფრაზის
ფორმულირებას, მნიშვნელოვანია, რომ ის მოწმის/დაზარალებულის მიერ
გამოყენებულ ტერმინოლოგიას სრულად იმეორებდეს. მოვლენების, საგნების თუ
ადამიანების აღსანიშნავად გამოიყენეთ ის სიტყვები, რომლებსაც თავად
მოწმე/დაზარალებული იყენებს ამბის გადმოცემისას. მაგალითად: “თქვენ აღნიშნეთ,
რომ მამაკაცი უცნაურად გამოიყურებოდა. უფრო დეტალურად აღწერეთ, როგორ
გამოიყურებოდა?“

თუ გიწევთ სპეციფიკური დახურული შეკითხვის გამეორება, ეცადეთ რომ ის

ზუსტად იმ ფორმით არ გაიმეოროთ, როგორც პირველ შემთხვევაში. როდესაც
შეკითხვას ზუსტად იმეორებთ, მოწმეს/დაზარალებულს უჩნდება აზრი, რომ
აღნიშნულ შეკითხვაზე მისი პირველი პასუხი არასწორი ან მიუღებელი იყო

412
თქვენთვის, ამიტომ ცვლის პასუხს, შესაძლებელია არასწორი მიმართულებით.
შესაბამისად, როდესაც მოწმის/დაზარალებულის პასუხი ბუნდოვანია ან საერთოდ
ვერ იღებთ პასუხს, შეკითხვა გაიმეორეთ განსხვავებული ფორმულირებით.

როდესაც მოწმის/დაზარალებულის ჩვენებაში კონკრეტული ინფორმაციის

არათავსებადობა ვლინდება (ურთიერთსაწინააღმდეგო მოსაზრებებს აყალიბებს
ერთსა და იმავე მოვლენასთან მიმართებით) ეს საკითხი არაკონფრონტაციული,
პრობლემის აღმოფხვრაზე ორიენტირებული მანერით უნდა გადაწყვითოთ.
დაელოდეთ შესაბამის დროს გამოკითხვის პროცესში და შემდეგ დასვით შეკითხვა
არათავსებადობასთან დაკავშირებით. აქვე გახსოვდეთ, რომ
მოწმის/დაზარალებულის (განსაკუთრებით თანამშრომლობით ტიპის!) შემთხვევაში
არათავსებადობა/უზუსტობა ხშირად მეხსიერების პრობლემას უკავშირდება და
ნაკლებად მოტყუების მცდელობას.

არარეკომენდირებული შეკითხვები გამოკითხვის პროცესში

იძულებითი არჩევანის შეკითხვები-ამ ტიპის შეკითხვების პრობლემურობა

იმაში მდგომარეობს, რომ მოწმეს/დაზარალებულს ვთავაზობთ ჩვენ მიერ წინასწარ
განსაზღვრული ვერსიების ჩამონათვალიდან ერთ-ერთის არჩევას და ვზღუდავთ
იმის შესაძლებლობას, რომ თავად დაასახელოს ეს მოვლენა. მითუმეტეს თუ
გავითვალისწინებთ, რომ ჩვენ მიერ შეთავაზებულ ალტერნატივებს შორის რეალური
პასუხი შეიძლება არც ფიგურირებდეს.

მაგალითად : „აღნიშნული პიროვნება თქვენი მეზობელი იყო, ნათესავი თუ

მეგობარი?“

413
 მოწმეები და დაზარალებულები, განსაკუთრებით ისინი, რომლებიც იოლად
ექცევიან ზეგავლენის ქვეშ, ჩვეულებრივ, თქვენ მიერ შეთავაზებული ვერსიებიდან
იღევენ ერთ-ერთს, მიუხედავად იმისა, რომ რეალური იქნება ეს არჩევანი თუ არა.
მოწმეებისა და დაზარალებულების უმრავლესობას უჭირს წინააღმდეგობის გაწევა
გამომძიებლისათვის ვერსიების სისწორესთან დაკავშირებით. ამის მიზეზი ის
გახლავთ, რომ მეხსიერების თავისებურებებიდან გამომდინარე,
მოწმე/დაზარალებული შეიძლება სრულად დარწმუნებული არ იყოს საკუთარ თავში
და ამავე დროს, თქვენი, როგორც გამომძიებელის ავტორიტეტის გავლენის ქვეშ
მოექცეს. მისი აზრით თქვენ მასზე უკეთესად იცით საქმის დეტალები და სწორი თუ
არასწორი ვერსიები. ზოგიერთმა მოწმემ ან დაზარალებულმა შეიძლება ზედმეტი
ძალისხმევის დახარჯვისათვის თავის არიდების გამო გადაწყვიტოს თქვენს
ვერსიებზე დათანხმება. იმ შემთვევაში, თუ შეგეწინააღმდეგებათ და იტყვის, რომ
თქვენ მიერ ჩამოთვლილი ვერსიებიდან არც ერთი არ იყო მანქანის მარკა, მაშინ მას
თავად მოუწევს გახსენება და თქვენთვის ამ ინფორმაციის დამტკიცება. ეს კი მეტ
ძალისხმევას მოითხოვს და უფრო მარტივია, პირდაპირ შეთავაზებულ ვერსიებს
დაეთანხმოს.

გაერთიანებული შეკითხვები-ამ ტიპისაა შეკითხვა, რომელიც აერთიანებს

რამდენიმე ასპექტზე მიმართულ სხვადასხვა შეკითვებს.

მაგალითად: „დაინახე? იდგა? ქურთუკი ეცვა?“

აღნიშნული შეკითხვების პრობლემურობა იმაში მდგომარეობს, რომ

მოწმეს/დაზარალებულს უჭირს განსაზღვროს, რომელ მათგან უნდა უპასუხოს. ამავე
დროს, ამ ტიპის შეკითხვები არა თუ ხელს უწყობს ინფორმაციის გახსენებას, არამედ
ხელს უშლის მას, ვინაიდან მოწმეს/დაზარალებულს უწევს ერთდროულად თან
დაიმახსოვროს თქვენი ქვე-შეკითხვების თანმიმდევრობა და თან გაიხსენოს მასზე
პასუხები. ამგვარ შეკითხვებზე მირებული პასუხები, ხშირად, დამაბნეველი
შეიძლება აღმოჩნდეს თავად გამომძიებლისთვისა. როდესაც მოწმე/დაზარალებული

414
პასუხობს რომელიმე ქვე-შეკითხვაზე, არსებობს შანსი იმისა, რომ გამომძიებელმა
არასწორად აღიქვას ეს პასუხი და მიიჩნიოს სხვა ქვე-შეკითხვის პასუხად. ზემოთ
მოყვანილი გაერთიანებული შეკითხვის ჩამანაცვლებელი სწორი ვარიანტი კი ასე
შეიძლება გამოიყურებოდეს, „როგორ გამოიყურებოდა ის?

მიმართულების მიმცემი და ცრუ მიმართულების მიმცემი შეკითხვები-

მიმართულების მიმცემი იგივე შთამაგონებელი შეკითხვა, მოწმეს/დაზარალებულს
სთავაზობს პასუხს, რომელსაც ამ შეკითხვის მერე მოელის გამომძიებელი. მსგავს
შეკითხვებს შორის განსხვავება არის ის, რომ პირველი მოწმეს/დაზარალებულს
კარნახობს სწორ პასუხს, მეორე კი არასწორ პასუხს.

მაგალითად, დანაშაულის სცენის შესწავლის შემდეგ გამოძიებისთვის ცნობილი

გახდა, რომ სავარაუდო ბრალდებული იყენებდა მაკაროვის მარკის იარაღს.
გამომძიებელმა ეს იცის, თუმცა ამის შესახებ მოწმეს/დაზარალებულს არაფერი
უხსენებია. თუ გამომძიებელი დასვამს ასეთ შეკითხვას: „თავდამსხმელს მაკაროვის
მარკის იარაღი ეჭირა, ჰო?“. ეს იქნება მიმართულების მიმცემი შეკითხვა.

მაგალითად, ავიღოთ მეორე შემთხვევა, სადაც თავდამსხმელების ავტომობილი

იყო შავი ფერის. ამის შესახებ გამოძიებისთვის ჯერ არ არის ცნობილი. გამომძიებელი
კი ისე, რომ დაზუსტებით არ იცის ავტომობილის ფერი მოწმეს/დაზარალებულს
ეკითხება „თავდამსხმელების მანქანანა ლურჯი ფორდ-ესკორტი იყო?“. იმ
შემთხვევაში, როდესაც მოწმეს/დაზარალებულს არაფერი უხსენებია მანქანის მარკისა
და ფერის შესახებ, ხოლო გამომძიებელი ზემოთ აღნიშნული პირობების
გათვალისწინებით სხვამს ამგვარ შეკითხვას, მაშინ მას ცრუ მიმართულების მიმცემი
შეკითხვა ეწოდება.

დასაწყისში უნდა აღინიშნოს, რომ რეალურ საგამოძიებო ვითარებაში,

გამომძიებელი 100%-ით ვერასდროს იქნება დარწმუნებული მის მიერ დასმული

415
შეკითხვა მიმართულების მიმცემია თუ ცრუ მიმაღთულების მიმცემი. ყველაზე
დიდი პრობლემა კი გახლავთ, რომ ადამიანები, მით უფრო გამოძიების პროცესში
გამომძიებლები, უფრო მეტად მიდრეკილნი არიან თავიანთი ვერსიების
დამადასტურებელი, ვიდრე უარმყოფელი ინფორმაციის მიღებისაკენ. ეს იმას
ნიშნავს, რომ შთამაგონებელი შეკითხვა არის გამომძიებლის მეტად სუბიექტური და
ნაკლებად ობიექტური ვერსიის მოწმისგან/დაზარალებულისგან დადასტურების
მცდელობა, რაც თავისთავად გამორიცხავს ინფორმაციის სანდოობის მაღალ ხარისხს.
ისევე როგორც იძულებითი არჩევანის შეკითხვის დროს აღვწერეთ, შთამაგონებელ
შეკითხვების შემთხვევაშიც მოწმის/დაზარალებულის მხრიდან წინააღმდეგობის
გაწევის ალბათობა მცირეა.

შთამაგონებელი შეკითხვის დამატებითი ნეგატიური მხარე ის გახლავთ, რომ ის

იწვევს მოწმის/დაზარალებულის გაღიზიანებას (წინასწარ განუსაზღვრავენ რა უნდა
თქვას), მით უფრო თუ შეთავაზებული ვერსია არასწორია.

შთამაგონებელ შეკითხვებზე თანხმობის ალბათობას ზრდის გამომძიებლის

ავტორიტეტული ფიგურა, რაც ბუნებრივია, რომ მოქალაქეებთან ურთიერთობისას
არსებობს საგამოძიებო პროცესში.

ცხრილი: კოგნიტური ინტერვიუ

1 ა) ინტერვიუს დაწყება;
სახელების გაცვლა. დარწმუნდით, რომ მოწმე კომფორტულადაა
მოწყობილი და განწყობილია იმისათვის, რომ გაიხსენოს ყველაფერი, რისი
გახსენებაც შეუძლია. სთხოვეთ მოწმეს გაიხსენოს ყველა დეტალი, რისი
გახსენებაც კი შეუძლია, მაგრამ ისე, რომ არ გამოთქვას საკუთარი
მოსაზრებები და ვერსიები.
ბ) მიეცით მოწმეს კონტროლის საშუალება;

416
 უთხარით მოწმეს, რომ თქვენ არ გაქვთ ინფორმაცია მოვლენის შესახებ,
ასე რომ მთელ მნიშვნელოვან ინფორმაციას მოწმე ფლობს. მიეცით მოწმეს
საშუალება თვითონ აირჩიოს მოთხრობის საწყისი პუნქტი და ყველაფერი
საკუთარი სიტყვებით გადმოგცეთ, არ შეაწყვეტინოთ, მოუსმინეთ
აქტიურად.

2. აღადგინეთ მოვლენის შინაარსი და სთხოვეთ მოწმეს მოყვეს

დეტალები; შინაარსის აღდგენისას შესთავაზეთ მოწმეს დახუჭოს თვალები
და თავი შემთხვევის ადგილზე წარმოიდგინოს.

3 ა) თავისუფალი თხრობა
თხრობის დროს არ შეაწყვეტინოთ მოწმეს. თუ აუცილებელია
გამოიყენეთ ღია შეკითხვები. შესაძლოა ისეთი სიტყვების გამოყენება,
როგორიცაა ,,მოყევით მეტი. .” შეეცადეთ თავი აარიდოთ შეფასებით
კომენტარებს და დახურულ შეკითხვებს (დიახ/არა).
ბ) მოვლენაზე ფოკუსირება
ეს არის ძირითადი მიმართულება, რომელიც დაცული უნდა იყოს
კოგნიტური ინტერვიუს დროს. ფოკუსირება მოწმეს საშუალებას აძლევს
მოახდინოს მოვლენაზე ორიენტირება;
გ) შესთავაზეთ მოწმეს მოჰყვეს განსხვავებული პოზიციიდან და
განსხვავებული ქრონოლოგიით.
დ) შეეცადეთ თხრობის დროს არ შეავსოთ ოქმი.

4 დასრულება
მოწმეს მიეცით რეზიუმეს გაკეთების დრო, გაცვალეთ საკონტაქტო
ინფორმაცია და სთხოვეთ მოწმეს მოგაწოდოთ დამატებითი ინფორმაცია,
თუ რაიმე გაახსენდება.

417
 შეკითხვების მორგება მოწმის მეხსიერების პროცესებზე

მოწმის/დაზარალებულის მეხსიერების პროცესებზე მორგებული შეკითხვები

განსაკუთრებით უწყობს ხელს სრული და ზუსტი ინფორმაციის ამოღებას. ამ
თვალსაზრისით გასათვალისწინებელია შემდეგი ასპექტები:

ეცადეთ თავიდან აირიდოთ ერთი საკითხვიდან მეორეზე სწრაფი

გადანაცვლება-როდესაც თქვენ კონკრეტულ საკითხზე სვამთ შეკითხვას,
მოწმის/დაზარალებულის მეხსიერებაში მოთხოვნილი ინფორმაციის შესაბამისი
ხატი ჩნდება. მაგალითად, თუ თქვენ თხოვთ მოწმეს/დაზარალებულს რომ აღწეროს
სავარაუდო ბრალდებული, მის მეხსიერებაში ხდება სავარაუდო ბრალდებულის
ვიზუალური ხატის „გაცოცხლება“. თუ შემდეგი შეკითხვა დაკავშირებული იქნება
ისევ სავარაუდო ბრალდებულთან, (მაგალითად რა ფერის ტანსაცმელი ეცვა მას?),
მოწმე/დაზარალებული გააგრძელებს იგივე ხატის გამოყენებას, რომელიც ისედაც
აქტუალურია მოცემულ მომენტში მის ცნობიერებაში. ამის გამო, ის შეძლებს მეტი
კონკრეტიკის შეტანას ჩვენებაში. მაგრამ, თუ შემდეგი შეკითხვა ეხება განსხვავებულ
ასპექტს (მაგალითად, სავარაუდო ბრალდებულთა სატრანსპორტო საშუალების
აღწერა) პირველი ხატი უნდა გაქრეს მეხსიერებიდან და გაცოცხლდეს სხვა ხატი
(მანქანის ხატი). მეხსიერებაში განსხვავებული ხატების ამგვარი სწრაფი
მონაცვლეობა ხელს უშლის გახსენების პროცესს და იწვევს დეტალების გამოტოვებას.
აქედან გამომდინარე, თუ ვიმსჯელებთ გამოკითხვის სტრუქტურაზე, მაშინ უნდა
აღვნიშნოთ, რომ მნიშვნელოვანია ინფორმაციის სხვადასხვა ასპექტების გახსენება
მოხდეს თანმიმდევრობით, ჯერ ამოწურულ იქნას ერთი და ამის შემდეგ გადავიდეთ
შემდეგ ასპექტზე. არ არის რეკომენდირებული, როდესაც ერთი შეკითხვა ერთ
ასპექტს ეხება, ხოლო მეორე სულ სხვა ასპექტზე ყურადღების გადატანას
გულისხმობს.

418
 შეკითხვების თანმიმდევრობა-კარგი გამოკითხვა გულისხმობს შეკითხვების
თანმიმდევრობის მორგებას მოწმის/დაზარალებულის ჩვენების პროცესის
შესაბამისად და არა წინასწარ განსაზღვრული თანმიმდევრობის გამოყენებას. ყველა
ადამიანი ინფორმაციას უნიკალური თანმიმდევრობით იმახსოვრებს. აქედან
გამომდინარე, მაქსიმალურად დეტალური აღდგენისათის საჭიროა, რომ
შეკითხვების თანმიმდევრობა იყოს მოწმის/დაზარალებულის მიერ შენახული
ინფორმაციის სტრუქტურის მსგავსი.

გახსენების ხელშემწყობი ტექნიკები გამოკითხვის პროცესში

საგამოძიებო თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი სპეციფიკური დეტალები ხშირად
ის დეტალებია, რომლებიც ადამიანს ცუდად ამახსოვრდება. პიროვნების მეხსიერება
მეტად მიდრეკილია ზოგადი შინაარსისა და მასთან ასოცირებული ემოციის
დამახსოვრებასა და აღდგენაზე, ვიდრე ფაქტობრივად მნიშვნელოვანი დეტალების
დამახსოვრებაზე. აქედან გამომდინარე დამატებითი ხელშემწყობი ტექნიკები
შეიძლება დაგვჭირდეს ისეთი სპეციფიკური დეტალების გახსენებისათვის, როგორიც
არის სახელები, პერსონალური ინფორმაცია, გარეგნობა, ტანსაცმელი და ა.შ.

სახელები

ადამიანების უმრავლესობას უჭირს სახელების დამახსოვრება. იმისთვის, რომ

მოწმეს/დაზარალებულს დაეხმაროთ სახელის გახსენებაში, შესაძლებელია
მიმართოთ სემდეგი შეკითხვებით:

• რამდენად გავრცელებული სახელია?

• გრძელი სახელი იყო თუ მოკლე?

419
 • რა ასო-ბგერაზე იწყებოდა სახელი? - პირველი ასო-ბგერის გახსენების ტექნიკა
წარმატებულად მუშაობს შემთხვევათა 2/3-ში.

პერსონალური ინფორმაცია

მოწმეების/დაზარალებულების უმრავლესობა სწორად ვერ აცნობიერებს

რამდენად მნიშვნელოვანია დეტალების ზედმიწევნით გახსენება, განსაკუთრებით
სავარაუდო ბრალდებულთან დაკავშირებული დეტალების. ისინი ძირითად
ყურადღებას მოქმედებაზე/ქცევაზე ამახვილებენ და არა სპეციფიკურ დეტალებზე.
შესაბამისად, პიროვნების აღწერა ხშირად არის მოკლე და არასრულყოფილი. იმ
შემთვევაშიც კი, როდესაც მოწმეს/დაზარალებულს მოვლენის ვიზუალური ხატი
კარგად აქვს მეხსიერებაში შენახული, მისი სიტყვების გადმოცემა, ანუ შესაბამისი
სიტყვების პოვნა დეტალების აღსაწერად მაინც უჭირს. უნდა გავითვალისწინოთ,
რომ ადამიანებს შეზღუდული ლექსიკური მარაგი აქვთ. ამ პრობლემის მეტ-
ნაკლებად მოგვარებისათვის გამოიყენება შემდეგი ტექნიკები:

ფიზიკურ გარეგნობასთან დაკავშირებით-ვინმე ნაცნობს გახსენებს აღნიშნული

პიროვნება? თუ დიახ, რატომ/რა ნიშნით? რამე განმასხვავებელი ნიშანის შესახებ რას
იტყოდი?

ტანსაცმელი

მისი სამოსი ვინმეს ხომ არ გაგონებს? რატომ? ზოგადი შთაბეჭდილება როგორი

გაქვს მის ჩაცმულობასთან დაკავშირებით?

420
 საუბრის მახასიათებლები

მისი ხმა ვინმეს ხომ არ გაგონებს? რატომ? იფიქრე შენ რეაქციაზე, რომელიც მის
საუბარზე გქონდა.

თუ ამ ტექნიკებს გამოიყენებთ, ყოველთვის გახსოვდეთ, რომ შეკითხვა

„რატომ“-ს დასმა აუცილებელია. იმის გამო, რომ ეს შეკითვები მიმართულების
მიმცემია, რატომ-ის გამოყენებით უნდა გამოვრიცხოთ მექანიკური დათანხმების
საკითხი. ასევე, უნდა დავაზუსტოთ, კონკრეტულად რას გულისხმობს ამ
მსგავსებაში, რა მახასიათებელზე დაყრდნობით ხედავს მსგავსებას. გარდა ამისა,
რატომ შეკითხვა ადამიანს უბიძგებს ყურადღების კონცენტრაციისა და
ანალიზისაკენ, რაც თავის მხრივ ხელს უწყობს მეხსიერების პროცესების
გააქტიურებას.

არსებულ თავზე მუშაობდნენ:

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ სოფიო მამესწარაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;
❖ თინათინ ბანძელაძე-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

რედაქტირება

❖ ლაშა ხოჯანაშვილი-ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტი;

421
 ბიბლიოგრაფია

1. შინაგან საქმეთა სამინისტროს აკადემია. არასრულწლოვანთა

განვითარება და დაკითხვა/გამოკითხვის ფსიქოლოგია.(2015).
1. მერაბ ტურავა(2011). სისხლის სამართლის ზოგადი ნაწილი,
დანაშაულის მოძღვრება. თბილისი: გამომცემლობა მერიდიანი;
2. თინათინ წერეთლის სახელმწიფოსა დასამართლის ინსტიტუტი. (2008).
კრიმინოლოგია და სამართლებრივი სისტემა საქართველოში. თბილისი: თინათინ
წერეთლის სახელმწიფოსა და სამართლის ინსტიტუტი.
3. მზია წერეთელი(2012). კოგნიტური ფსიქოლოგია 1 -აღქმა, ყურადღება,
მეხსიერება. სალეექციო კურსი. რიდერი.
4. Gisli H. Gudjonsson. The psychology of interrogation and confessions.(2003).
WILEY.
5. Edited by Mitchell l. Eisen. Memory and suggestibility in the Forensic
interview. (2000) Lawrence Erlbraum Associates.
6. Fred E. Inbau, John E. Reid, Joseph P. Buckley.(1986)Criminal Interrogation
and Confessions, Third edition. Williams & Wilkins.
7. Lawrence S. Wrightsman, Solomon M. Fulero. (2005) Forensic Psychology.
Thomson Wadsworth;
8. Lyman, M. D. (2014). Criminal investigation. Boston: PEARSON.

9. Antony Walsh, Craig Hemmens. (2011). Introduction to Criminology. Los

Angeles: SAGE.

10. David E. Zulawski, Douglas E. Wickl. Practical Aspects of interviewing and

Interrogation.(2002) CRC press.

422
 11. Brent E. Turvey. (2011) Criminal Profiling, An introduction to Behavioral
Evidence Analysis, Fourth Edition. Amsterdam: Academic Press is an imprint of Elsevier.
12. David Canter and Donna Youngs.(2009). Investigative Psychology, Offender
Profiling and the Analysis of Criminal Action. Wiley: A John Wiley and SONS, Ltd,
Publication.

423