1

Frenler ve Kavramalar
Sürtünmeli kavramalarda kavrama devreye girerken, başlangıç şartlarında döndüren ünite
hareket halinde olup döndürülen ünite hareketsizdir. Kavramanın devreye girme işlemi
tamamlandığı zaman her iki ünitenin hızları aynı olur ve kavrama yarıları arasında izafi hız
sıfırdır, yani kayma yoktur. Frenlerde ise fren devreye girerken ünitelerden biri, örneğin fren
diski dönerken frenleme elemanları (fren pabuçları, bantlar vb.) sabittir. Fren devreye
girdikten sonra her iki ünitede hareketsizdir ve elemanlar arasında kayma yoktur. Kavramalar
güç kaynağından iş makinesine hareket işletirken frenler hareketi durdurur.
İçten Uzun Pabuçlu- Tamburlu Frenler
Bu frenlere ait kuvvet analizi yapabilmek amacıyla sürtünme kuvvetleri için bir basınç
dağılımının kabul edilmesi veya elde edilmesi gerekir. Ayrıca frenleme esnasında fren pabucu
ile tambur yüzeyleri arasında meydana gelen maksimum yüzey basıncı ile herhangi bir
noktadaki basınç arasında bir bağıntı kurulduktan sonra statik denge şartları uygulanarak
frenleme kuvveti, fren pabucu mafsal reaksiyon kuvvetleri ve frenin moment kapasitesi
bulunur.

Şekil-1 İçten uzun Pabuçlu tamburlu fren

İçten uzun pabuçlu tamburlu bir frene ait bir pabuç ve kuvvetler Şekil-1’de gösterilmiştir.
Fren pabucu sabit olan A noktasındaki bir pime mafsallıdır ve pabuç F fren kuvveti ile
hareket ettirilir. Frenleme kuvveti; mekanik, hidrolik, pnömatik ve elektromagnetik olarak
 2

veya bunların kombinasyonu ile elde edilir. Fren pabucu uzun ( ) olduğundan pabuç ile
fren arasında meydana gelen yüzey basıncının düzgün yayılı olduğu kabul edilemez.
A mafsal noktası ile O tambur merkezinden geçen yatay eksenle herhangi bir θ açısı
yapan elemanter sürtünme malzemesi üzerine etkiyen basınç P olarak alınsın. Maksimum
basınç; Pa yatay eksenle θa açısı yapan bir noktada meydana gelsin. Sürtünme malzemesinin
elastik ve kalınlığının üniform, fakat tamburun tam rijit olduğu kabul edilsin. Sürtünme
malzemesi üzerinde yatay eksenle herhangi bir θ açısı yapan bir noktadaki basınç için;

(1)

ifadesi yazılabilir. Bu denklemden veya olduğu zaman P basıncının

maksimum olduğu kolayca görülebilir. olduğu zaman ise basınç sıfır olmaktadır. Buna
göre fren pabucunun mafsal noktasına yakın bölgesindeki sürtünme malzemesinin frenlemeye
katkısı çok küçüktür ve ihmal edilebilir.
Yüzey basıncının pabuç boyunca değişimi için bir bağıntı elde edildikten sonra statik
denge şartları uygulanabilir.
Frenleme kuvveti (F)
Fren pabucu üzerine etkiyen toplam frenleme kuvvetini elde etmek için basınç
denkleminin ile açıları arasında integralinin alınması gerekir. Şekil-1’de gösterilen
dθ açısını gören, sürtünme malzemesine ait, bir elemanter alan dikkate alınsın Bu alana dFn
ve μ.dFn olmak üzere iki kuvvet etkimektedir. Bu kuvvetlerden dFn normal kuvvetinin A
mafsal noktasına uzaklığı (a.sinθ) ve sürtünme kuvveti μ.dFn’nin ise (r-a.cosθ)’dır. Normal
kuvvetten dolayı A noktasına göre moment;

veya değeri yerine yazılırsa;

(2)

ve integral işlemi yapılırsa;

(3)

olur. Burada b pabuç ile tamburun temas eden yüzeylerinin genişliğidir. Sürtünme
kuvvetinden dolayı A noktasına göre moment;
 3

veya değeri yerine yazılırsa;

(4)

integral işlemi yapılırsa;

(5)

olur. A noktasına göre yazılırsa frenleme kuvveti;

(6)

şeklinde elde edilir. Bu denklemde yapılırsa fren kendi kendini kilitler ve herhangi
bir frenleme kuvvetine gerek yoktur.
Fren Momenti (Mf)
Sürtünme kuvveti olduğuna göre fren pabucu tarafından tambura uygulanan fren
momenti;

veya değeri yerine yazılırsa;

(7)

şeklinde elde edilir.

Mafsal Reaksiyon Kuvvetleri (Rx,, Ry)
A mafsalına ait reaksiyon kuvvetleri fren pabucuna etkiyen kuvvetlerin statik denge
şartlarından bulunur. reaksiyon kuvveti için ’dan
 4

veya

(8)

olmak üzere

(9)

olarak elde edilir.

reaksiyon kuvveti için ’dan

veya

(10)

olmak üzere

(11)

olarak elde edilir. Tamburun dönme yönü değiştiğinde sürtünme kuvvetlerinin yönü değişir.
Buna göre tamburun saat ibreleri ters yönünde dönmesi durumu için frenleme kuvveti;

(12)

olur. Her iki moment pozitif olduğundan kendi kendine frenleme olmaz. Mafsal reaksiyon
kuvvetlerini veren ifadelerdeki sürtünme kuvvetleri de yön değiştirir. Dolayısıyla;

(13)
 5

(14)

olur.
Dıştan Uzun Pabuçlu-Tamburlu Frenler

Şekil-2
Dıştan uzun pabuçlu tamburlu bir frene ait bir pabuç ve kuvvetler Şekil-2’de
gösterilmiştir. Sürtünme ve normal kuvvetlerin A mafsal noktasına göre momentleri içten
pabuçlu frenlerdeki ile aynıdır.

(15)

(16)

Tamburun saat ibreleri dönme yönü için bu iki moment denklemi pozitif değerler verir.
Dolayısıyla frenleme kuvveti;

olur. A mafsal noktasının yatay ve düşey reaksiyon kuvvetleri de aynı şekilde bulunur. Bu
kuvvetler;
 6

(18)

(19)

denklemleri elde edilir. Eğer bu tamburun dönme yönü tersine olursa sürtünme terimleri yön
değiştirir. Bu halde frenleme kuvveti;

(20)

olur ve frenin kendi kendine frenleme özeliği vardır. A mafsal noktasının yatay ve düşey
reaksiyon kuvvetleri;

(21)

(22)

olur.
Dıştan pabuçlu-tamburlu frenler kullanıldığı zaman, meydana gelen merkezkaç kuvveti,
pabuç ile tambur arasındaki normal kuvvetin ( ) değerini azaltıcı etki yapar. Bu nedenle
yüksek hızlarda daha büyük bir frenleme kuvvetine ihtiyaç duyulur.
Dıştan Kısa Pabuçlu-Tamburlu Frenler
 7

Şekil-2a Kısa Pabuçlu-Tamburlu Fren ve Serbest Cisim Diyagramı

Eğer fren pabucunu gören merkez açısı ise (Şekil-2a) fren kısa pabuçlu kabul
edilir. Bu durumda pabuç ile tambur arasında meydana gelen basınç düzgün yayılı kabul
edilmektedir. Buna göre pabuç ile tambur arasındaki normal kuvvet ; sürtünme malzemesi
için müsaade edilen yüzey basıncı olmak üzere;

ifadesinden bulunur. Bu halde sürtünme kuvevti;

ve tambur üzerindeki frenleme momenti;

dir. Şekil-2b’de gösterilen kuvvetlerin O mafsal noktasına göre momentleri toplamı;

olup, buradan frenleme kuvveti;

şeklinde elde edilir.

Eğer ve statik denge şartları yazılırsa mafsal noktasının yatay ve
düşey reaksiyon kuvvetleri;
 8

şeklinde elde edilir.

Frenleme kuvvetini veren ifade fren tamburunun saat ibreleri dönme yönü için geçerlidir.
Bu durumda sürtünme kuvveti , frenleme kuvvetine katkıda bulunur. Eğer fren
tasarlanırken şartı sağlanırsa frenleme kuvveti olur. Bu durumda fren kendi
kendine sıkışır.
Kısa pabuçlu frenlerde tamburun her iki yönde dönmesi durumu için eşit fren etkisi
istenmesi halinde fren kolu eğik yapılarak c=0 olacak şekilde mafsal noktası belirlenir.
Kısa pabuçlu frenlerde, tek pabuç kullanıldığı takdirde frenleme sırasında kuvveti
tambur milini eğmeye çalışır. Bu nedenle tek pabuçlu frenler büyük momentlerin frenlenmesi
için kullanılmaz. Eğer kısa pabuçlu frenlerde karşılıklı iki pabuç kullanılırsa meydana gelen
normal kuvvetler birbirini dengeler. Dolayısıyla tambur milini eğmeye çalışan kuvvetler sıfır
olur.
Bantlı Tip Kavramalar ve Frenler
Bantlı frenler Şekil-3’de görüldüğü gibi silindirik bir tambur ve üzerine sarılan bir banttan
meydana gelir. Tambur dönen elemana tesbit edilmiş olup kavrama durumunda bant
döndürülecek elemana, fren durumunda ise sabit bir gövdeye tesbit edilir. Bantın bir ucu A
mafsalına, diğer ucu ise mekanik veya hidrolik olarak frenleme kuvveti uygulanan bir üniteye
bağlanmıştır. Frenleme sırasında fren bantının kollarına ve kuvvetleri etkir.
Sürtünme ve tamburun dönmesi nedeniyle fren bandı üzerindeki kuvvetinin değeri
mafsal reaksiyon kuvveti ’den küçüktür.

Şekil-3 Bantlı frenlerde bant kuvvetleri

 9

Fren bantına etkiyen ve kuvvetleri arasında bir bağıntı bulunabilir. Bu amaçla

Şekil-3’te gösterildiği gibi açısını gören bir bant elemanı dikkate alınsın. Bu elemana
etkiyen bant çekme kuvvetleri F ve F+dF, bant elemanı ile tambur arasındaki normal kuvvet
ve sürtünme kuvveti ’dir. Bant elemanının statik denge şartı için düşey
kuvvetlerin toplamı yazılırsa;

veya
(a)

olur. açısı çok küçük olduğundan yazılabilir. Yatay kuvvetlerin toplamı

yazılırsa;

veya
(b)
olur. (a) ve (b) denklemlerinden;

bağıntısı elde edilir. Bant sarım açısı  olmak üzere bu ifadenin integrali alınırsa;

bağıntısı elde edilir. Fren tamburunun çapı olduğuna göre frenleme yapıldığında tambur
üzerinde meydana gelen frenleme momenti;

olur. Bant elemanı ile tambur arasında meydana gelen normal kuvvet; bant genişliği b,
yüzeyler arasındaki basınç P olduğuna göre;

şeklinde yazılabilir. yerine dğeri kullanılırsa;

 10

olur ve buradan basınç;

şeklinde elde edilir. Buna göre basınç, fren bantına etkiyen germe kuvveti ile orantılıdır.
Maksimum basınç , bantın sabit mafsal tarafında meydana gelir ve değeri;

ifadesinden hesaplanır.