TẠP CHÍ XƯA & NAY - CƠ QUAN HỘI KHOA HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM SỐ 539 THÁNG 5 - 2022

KHU ĐỀN THÁP MỸ SƠN

TRONG DI SẢN ẢNH
Côn Đảo không phải là nơi tránh trú của
Nguyễn Ánh trong cuộc chiến với Tây Sơn
Phù Nam - Chân Lạp qua ghi chép
trong các Thư tịch cổ Trung Quốc


Số 380 (5 - 2011)
NĂM THỨ MƯỜI TÁM
Số 539868
ISSN (5 -- 331X
2022)
NĂM THỨ HAI MƯƠI CHÍN
ISSNChủ nhiệm
868 - 331X
PHẠM MAI HÙNG
Tổng
Chủbiên
nhiệmtập
DƯƠNG
PGS.TS. TRUNG
PHẠM MAIQUỐC
HÙNG
Phó Tổng
Tổng biên
biên tậptập
ĐÀODƯƠNG
HÙNG TRUNG- NGUYỄN QUỐC HẠNH Ảnh bìa 1: Đội lễ vật
Thư ký Tòa soạn
Phó Tổng biên tập dâng cúng trước tháp
ĐÀO THẾ ĐỨC
NGUYỄN HẠNH
Trưởng cơ quan đại diện phía Nam B5 Mỹ Sơn.
TrưởngTHÁI
cơ quan
NHÂNđại diện
HÒAphía Nam Ảnh: Trần Tấn Vịnh
LÊ HỒNGTrị sự LIÊM
Hội đồng biênĐỨC
tập Ước chiến thư và hịch văn của Lưu Vĩnh Phúc ........................................ 4
TRẦN HỒNG
Chủ
Trìnhtịchbày
HĐ NGUYỄN DUY CHÍNH
PGS.TS.
TRẦNPHẠM HỒNG MAI KỲHÙNG
Giấy
Phóphép xuấtHĐ
chủ tịch bản Người Hà Lan đến Đại Việt.............................................................................. 10
363/GPXB
DƯƠNG Bộ TRUNG
VHTT ngày QUỐC8-3-1994 TRẦN THANH ÁI
vàTòa
các soạn
ủy viên
216 Trần Quang
GS.TSKH. VŨ MINH Khải, Hà Nội
GIANG Côn Đảo không phải là nơi tránh trú của Nguyễn Ánh... .................. 17
ĐT: 38256588
GS.TS.-NGUYỄN số: 030.01.01.000781.9
Tài khoản QUANG NGỌC ĐỖ BANG
Ngân hàng Thương
PGS.TS. PHAN mạiXUÂN
Cổ phần Hàng hải
BIÊN
Chi nhánh Hà
PGS.TS. NGUYỄN VĂN NHẬT Nội Chuyện “lễ giỗ” bà Phi Yến, lịch sử & huyền thoại................................ 23
Cơ quanTỐNG
PGS.TS. đại diện phía Nam
TRUNG TÍN
181 Đề Thám - Q.1 - TP.HCM ĐOÀN THỊ CẢNH
PGS.TS. TRẦN ĐỨC CƯỜNG
ĐT: 38385117 - 38385126
GS.TS. NGUYỄN VĂN KIM Phù Nam - Chân Lạp qua ghi chép... ........................................................... 25
Email: xuanay@yahoo.com
TS.1600.311.000.483
Tài khoản số: LÊ HỒNG LIÊMNgân hàng NGUYỄN HỮU TÂM
TS. NGUYỄN
Nông nghiệp & Phát triển NôngTHỊ HẬUthôn Việt Nam
Trình bày
Chi nhánh Sài Gòn Thơ văn viết về biển... ....................................................................................... 30
In tại Công tyTRẦN
in BáoHỒNG
Nhân KỲ Dân TP.HCM NGHIÊM DIỄM
Giấy
Tổngphép
phátxuất bản
hành
363/GPXB
CôngBộtyVHTT
Trường ngày
Phát8-3-1994 Câu chuyện “Ông già bến Ngự” những năm cuối đời.......................... 38
179 Lý Chính Thắng, TòaP.9,
soạnQ.3, ĐT: 39351751 VÂN TRÌNH
216Phát
Trầnhành
Quangnước
Khải,ngoài
Hà Nội
Công ty- Tài
ĐT: 38256588 XUNHASABA - 25A - B
khoản số: 030.01.01.000781.9 Tạ Uyên, người Bí thư xứ ủy Nam kỳ.......................................................... 41
Nguyễn
Email:Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM
tapchixuanay@gmail.com
ĐT: Ngân
38241320 - 38292900 - Fax: 84.38.8241321 NGUYỄN THỊ GIANG
hàng Thương mại Cổ phần Hàng hải
Chi nhánh Hà Nội Người Việt phục hồi nghề trồng lúa trên đất Pháp.............................. 45
Cơ quan đại diện phía Nam
Giá: 8.000đ
TÔN THẤT THỌ
181 Đề Thám - Q.1 - TP.HCM
ĐT: 38385117 - Fax: 38385126 Yves Panis với “thủy nông ở Việt Nam” thời thuộc địa...................... 48
Email: xuanay@yahoo.com
BÙI THỊ HÀ
Tài khoản số: 1600.311.000.483 Ngân hàng
Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn Việt Nam Bàn về niên đại bài thơ, Đề Hồ Công động... ............................................ 52
Chi nhánh Sài Gòn
NGUYỄN HUY MIÊN
In tại Công ty in Báo Nhân dân TP.HCM
Tổng phát hành Những đề thi Đình “thực tế” dưới triều Tự Đức .................................. 55
Công ty Trường Phát
CHÂU QUÂN - LÊ ANH TUẤN
179 Lý Chính Thắng, P.9, Q.3, ĐT: 0906899486
Phát hành nước ngoài Khu đền tháp Mỹ Sơn trong di sản tư liệu ảnh...................................... 58
Công ty XUNHASABA - 25A - B
Nguyễn Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM TRẦN TẤN VỊNH
ĐT: 38241320 - 38292900 - Fax: 84.38.8241321
Sử học và học Sử là câu chuyện muôn đời... ........................................... 64
Ebook
http://sachbaovn.vn/sach/cung-tac-quyen/ ĐOÀN THỊ CẢNH
Tap-chi-Xua-_-Nay-24
Từ con số 9, nghĩ về văn hóa Việt, Hoa...................................................... 65
Giá: 25.000 đ ĐẶNG NGỌC HÙNG
TƯ LIỆU
Ước chiến thư và hịch văn
của Lưu Vĩnh Phúc
C
uöëi thaáng Giïng Êm lõch
nùm Nhêm Dêìn (2022),
töi nhêån àûúåc qua e-mail
tûâ öng Lï Cöng Lyá, möåt vi hûäu
úã Viïåt Nam cho biïët möåt ngûúâi
quen cuã a öng laâ baá c Trûúng
Ngoåc Tûúâng coá nhaä yá gûãi tùång
töi möåt baãn sao möåt cuöën cöí thû
coá nhan àïì Lûu Vônh Phuác binh
thû.
Thûåc tònh maâ noái, khi nhêån
àûúåc tin naây, qua êën tûúång sùén
trong àêìu, Lûu Vônh Phuác khöng
phaãi laâ möåt ngûúâi hoåc thûác cao, coá
núi coân noái öng ta khöng biïët chûä.
Àiïìu àoá coá thïí àuáng vò cuöåc àúâi hoå
Lûu tûâ nhoã àïën lúán khöng coá giai
àoaån naâo àeân saách àïën trûúâng, e
rùçng viïët möåt laá thû thûúâng cuäng
khoá khùn noái gò àïën soaån binh
thû mùåc duâ öng ta àaä lêåp nhiïìu
chiïën cöng khaá lûâng lêîy.
Tuy nhiïn - dêîu chó laâ möåt baãn
nguåy thû do möåt ngûúâi khaác chêëp
buát - ngûúâi àoåc vêîn coá thïm nhûäng
chi tiïët cuå thïí vaâ àêìu tay (first-
hand accounts) vïì giao tranh giûäa
quên Cúâ Àen vaâ ngûúâi Phaáp, böí
khuyïët cho nhûäng gò tûâng biïët vïì
nhûäng trêån àaánh úã Bùæc kyâ cuöëi
thïë kyã XIX. Biïët thïm nhûäng tïn
ngûúâi, tïn àêët laâ nhûäng chi tiïët
quan troång trong viïåc nghiïn cûáu
vò àöi khi tûâ möåt chi tiïët nhoã bõ
laäng quïn coá thïí àoáng goáp lúán
trong viïåc giaãi maä möåt nghi aán
lõch sûã lúán. Mêëy ngaây sau khi
nhêån àûúåc baãn chuåp böå saách naây,
nhûäng hiïíu biïët cuãa töi vaâ nhûäng
suy nghô ban àêìu àaä thay àöíi.
Àêy khöng phaãi laâ möåt böå binh
thû nhû chuáng ta thûúâng nghô,
viïët vïì caách baâi binh böë trêån, mûu
kïë, chiïën thuêåt, chiïën lûúåc maâ
thûåc sûå chó laâ möåt têåp húåp vùn
baãn tûúng àöëi hiïëm coá. Töi duâng
chûä tûúng àöëi vò nhiïìu vùn thû
4 SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
Nguyễn Duy Chính
trong böå saách naây àaä xuêët hiïån
trong nhûäng taâi liïåu khaác vaâ cuäng
coá thïí àaä ghi cheáp trong àaáng aán
cuãa nhaâ Thanh. Tuy nhiïn, vúái
ngûúâi Viïåt chuáng ta, nhûäng taâi
liïåu àoá rêët khoá kiïëm vaâ cuäng khoá
coá àuã àiïìu kiïån àïí khai thaác nïëu
khöng am hiïíu vïì tònh hònh cuãa
Viïåt Nam, Trung Hoa vaâ Phaáp
trong möåt hoaân caãnh rêët phûác taåp.
Theo baâi Tûåa thò àêy laâ möåt
söë taâi liïåu maâ gia àònh hoå Quan
úã Haãi Nam sûu têìm àûúåc trong
khoaãng 8 nùm [tûâ nùm Giaáp
Thên (1884) àïën nùm Nhêm
Thòn (1892)]. Tuy bòa saách àaä
bõ hû haåi khaá nhiïìu, chuáng ta
cuäng coân àoåc vaâ àoaán àûúåc laâ
Lûu Vônh Phuác binh thû (劉永福
兵書). Böå saách naây àûúåc khùæc in
do cöng lao cuãa böën ngûúâi con chuã
nhên Quan Cêím Chûúng (關錦章)
[hiïåu Diïåu Àûúâng曜堂] laâ Quan
Dõch Cú, Quan Dõch Vinh, Quan
Dõch Lêm vaâ Quan Dõch Trung.
Ngûúâi àïì tûåa vùn baãn naây laâ Quan
Dõch Cú (關奕基), hiïåu Bêåt Thêìn
(弼臣) chñnh laâ anh caã trong söë böën
anh em. Baâi Tûåa viïët nùm Nhêm
Thòn àúâi Quang Tûå nhaâ Thanh
(1892) coá keâm theo hai con dêëu,
trïn laâ Quan Dõch Cú ÊËn, dûúái laâ
Bêåt Thêìn. Böå saách naây cuäng coá
in úã giûäa trang haâng chûä Höìng
Àö Caác taâng baãn (鴻都閣藏板)(1).
Cuäng trong baâi tûåa naây, Bêåt
Thêìn cho biïët àêy laâ möåt têåp
húåp trong àoá coá caã têëu nghõ cuãa
Trûúng [Böåi Luên], chiïën lûúåc
cuãa Baânh [Ngoåc Lên] vaâ binh
thû cuãa Lûu [Vônh Phuác]. Binh
thû úã àêy khöng phaãi laâ saách vïì
pheáp duâng binh maâ laâ nhûäng thû
tûâ, taâi liïåu vïì viïåc quên cuãa viïn
tûúáng Cúâ Àen. Theo muåc luåc têåp
saách, chuáng ta thêëy coá theo thûá
tûå sau àêy:
- Thûúång duå cuãa vua Quang
Tûå nhaâ Thanh ra lïånh cho caác töíng
àöëc, tuêìn phuã doåc theo duyïn haãi
têåp trung binh lñnh phoâng thuã.
- Thû cuãa Tùng Kyã Traåch gûãi
cho àaåi thêìn nûúác Phaáp.
- Baân luêån cuãa Baânh Ngoåc
Lên vïì viïåc têåp trung binh lñnh
phoâng thuã.
- Hõch vùn ûúác chiïën cuãa Lûu
Vônh Phuác.
- Hõch vùn gûãi quên lñnh cuãa
Lûu Vônh Phuác.
- Thû traã lúâi baån beâ cuâng quï
cuãa Lûu Uyïn Àònh (Vônh Phuác).
- Thû cuãa Laåi böå thûúång thû
Sinh nûúác Phaáp gûãi àïì àöëc Lûu
Uyïn Àònh.
- Thû àïì àöë c Lûu Uyïn
Àònh traã lúâi Laåi böå thûúång thû
nûúác Phaáp.
- Baãn dõch caác vùn kiïån cuãa
àaåi thêìn Trung Phaáp gûãi qua laåi.
- Súá cuãa Trûúng Böåi Luên têu
lïn vïì viïåc thua trêån taåi Maä Vô.
- Lúâi têu cuãa Haâ Nhû Chûúng
vïì viïåc ngùn chùån quên Phaáp
khöng cho àöí böå lïn búâ.
- Baân vïì viïåc àaánh vaâ giûä trïn
böå úã quan ngoaåi.
- Trïn àûúâng ài nghe tin Laång
Sún bõ thua trêån nïn gûãi thû lïn
triïìu àònh.
- Luêån vïì luåc nghïå.
- Thû rùn daåy em vaâ chaáu.
- Khoáa sûã luêån.
- Trûä taâi luêån.
Trong àoaån vùn naây, chuáng töi
seä dõch hai vùn baãn (söë 4 vaâ 5) maâ
böå saách cho laâ cuãa Lûu Vônh Phuác.
Àoá laâ hõch vùn ûúác chiïën - tûác giao
heån so taâi cuãa viïn tûúáng Cúâ Àen
vúái quên Phaáp, khi àoá do Henri
Rivieâre chó huy. Cuöåc so taâi naây
àûa túái viïåc Henri Rivieâre bõ phuåc
kñch úã Cêìu Giêëy vaâ tûã trêån ngaây
19-5-1883. Vùn baãn thûá hai laâ hõch
 於農。 自食其力。
vùn gûãi binh sô àïí khuyïën khñch 因法人凌越將與
法戰。先發檄傳之。
vaâ cam kïët tûúãng thûúãng nïëu
雄威大將軍三省提督劉，為
àaåt thùæng lúåi. Vùn baãn naây coá
約期開仗事:
leä àûúåc cöng böë sau thaáng Saáu
查得爾外寇，雄據歐洲，虎視
nùm Quñ Muâi (1883) vò coá nhùæc
海宇，奪其詐謀，逞其兇暴，無土
àïën quöëc tang vua Tûå Àûác vaâ
地不垂貪涎，無財賄不思恣噬;
viïåc ngûúâi Phaáp eáp triïìu àònh
以傳教為兆民之蟊蠹，以通
Huïë kyá hoâa ûúác Harmand 1883
vaâ Patenötre 1884. 商為各國之鯨鯢，窮兇極惡，恃
勢宣滛; 神人之所共憤，天地之
Theo chuáng töi àûúåc biïët,
所不容。
tiïìn nhên öng Trûúng Ngoåc
猶復乘間柢隙，謀倂越南，藉
Tûúâng - chuã nhên böå saách - laâ
通好之名，倡背盟之義，以愚天
nhûäng nhaâ aái quöëc hoaåt àöång
下，以逞雄心，奪邑攻城，戕官奪
trong phong traâo Àöng Du cuöëi
稅，使無辜蒼赤，塗肝腦於郊原，
thïë kyã XIX, àêìu thïë kyã XX,
縱狡黷黨徒，
nhên khi lûu laåc qua Quaãng 肆毒逋於遠邇， 書其
[13b]罪則罄南山之竹而難窮，念
Têy àaä mua àûúåc vaâ taâng trûä
其恥則決西江之水而難滌。
trong tuã saách gia àònh tûâ trïn
100 nùm qua. Nhên àêy ngûúâi本將軍奉詞討罪，師出有名，
誓率三軍，殲爾醜類。
viïët xin chên thaânh caãm taå
öng Trûúng Ngoåc Tûúâng àaä 本欲飈擧星馳，雷轟電掣[擊]
，直搗兔穴， 痛殄狐群， 大快人心，
Chân dung Lưu Vĩnh Phúc. Ảnh tư liệu
tùång cho möåt baãn chuåp cuãa
聿彰天討;
böå cöí thû hiïëm quñ naây vaâ Vua Viïåt ban cho quan tûúác.
第念河内亦國家故壤，
baån Lï Cöng Lyá àaä söët sùæng 商旅皆 Deåp giùåc coá cöng àûúåc phong
chuyïín giao. 安分之良民， 不忍城郭作邱墟， 老 tûúáng quên, cho chûác àïì àöëc,
稚罹鋒鏑，為此佈告俾得週知。
Trong sûå deâ dùåt, theo sûå thöëng thuöåc coá àïën mêëy vaån
檄到之日，
suy àoaán cuãa chuáng töi thò caác 爾外寇， 旣形跋扈， ngûúâi, ngûúâi àúâi goåi laâ quên
自恃豪雄，其率爾羊犬之群，以
vùn baãn naây do giúái vùn thên Cúâ Àen. Khai thaác hoang àõa
當我熊羆之旅，約於旬内，共決
Viïåt Nam chêëp buát. Vúái hiïíu úã Viïåt Nam àïën hún 700 dùåm,
雌雄，擬於懷德府空曠之地，為
biïët khaá sêu röång vïì tònh hònh nguå binh û nöng, tûå caây cêëy lêëy
本將軍建績之塲。
Viïåt Nam, Trung Hoa vaâ Phaáp maâ ùn. Nhên vò ngûúâi Phaáp coi
倘知螳臂不可以當車，狐喙
(kïí caã tiïíu sûã Napoleáon I) coá thûúâng tûúáng Viïåt Nam nïn
徒足以膏斧，思延殘喘，以保餘
leä àêy laâ möåt sô phu miïìn Bùæc àaánh vúái Phaáp, trûúác àoá gûãi
生，即當自斬爾等頭目首級,詣
viïët thay cho viïn tûúáng Cúâ ra túâ hõch naây.
轅獻納;
Àen. Vò caách duâng tûâ ngûä vaâ Huâng Oai àaåi tûúáng quên àïì
并匿爾窟穴，退還我城池，
àiïín tñch rêët uyïn thêm, haâm àöëc ba tónh Lûu, nay ûúác àõnh
本將軍體上天好生之德，承國
suác, viïåc nhûäng vùn baãn huâng ngaây giúâ khai chiïën.
家息事之心，必[14a]不殺降，以
traáng xuêët hiïån vaâ phöí biïën búãi Xeát boån cûúáp nûúác ngoaâi caác
鳴得意。
möåt nhoám thöí phó ñt hoåc cuäng ngûúi, huâng cûá úã chêu Êu, mùæt
倘遲疑不决。
laâ möåt viïåc khaác thûúâng trong 貪得為懷，一旦 doâm ngoá haãi ngoaåi, duâng àiïìu
兵臨， 禍將不測! 嗟嗟當見機而效
di vùn chöëng Phaáp. Duâ ai laâ taác traá mûu, thñch viïåc hung baåo,
順，勿恃頑以受誅，爾其深思。
giaã, nhûäng taâi liïåu naây cuäng 毋 khöng àêët naâo laâ khöng theâm
貽後悔。檄到其各傳知。
nïn àûúåc lûu trûä trong thïí loaåi 切切 。 thuöìng, khöng taâi vêåt naâo laâ
按。 此檄以越南朝廷。
vùn thû yïu nûúác trong lõch sûã 因外人 khöng thoãa thuï xêu xeá.
nûúác ta. 肆其憑陵。敵氛日熾。亦欲悉索 Lêëy viïåc truyïìn giaáo àïí àuåc
敝賦。與外人從事疆場。以決勝
Söë trang trong nguyïn vùn khoeát nhên dên, lêëy viïåc thöng
負。 再作良圖。
chûä Haán chuáng töi àïí theo Lûu 而黑旗劉義。 則更 thûúng àïí laâm àaân anh caác
Vônh Phuác binh thû. 懷憤激。 仗義同仇。 振作士氣。 誓 nûúác, cuâng hung cûåc aác, cêåy thïë
殲勁敵。已選精兵數千。屯於懷 lan traân, thêìn lêîn ngûúâi àïìu
Hõch vùn cuãa Lûu Vônh 德府屬。並聯合黄旗以助聲援。 cöng phêîn, trúâi àêët khöng dung.
Phuác ûúác chiïën 故爲此檄。 Nhên vò bïn trong coá nhûäng
劉永福約戰檄文(2) Dõch nghôa sú húã nïn mûu chuyïån thön
[13a] 越將劉永福又名義。 本 Tûúáng Viïåt Nam Lûu Vônh tñnh Viïåt Nam, lêëy caái tiïëng
粵人。 同治初年率其黨避難至越。 Phuác coân coá tïn laâ Nghôa. Göëc buön baán, nïu caái nghôa böåi
越王授以官。 勦匪有功。 封將軍。 ngûúâi tónh Viïåt [Quaãng Têy]. minh àïí lûâa thiïn haå, àïí thoãa
授提督。 其所統數萬人。 人稱爲黑 Àöìng Trõ sú niïn àem àöìng huâng têm, àoaåt êëp cöng thaânh,
旗。拓越南荒地方七百餘里。 寓兵 àaãng sang Viïåt Nam tõ naån. giïët quan àoaåt thuïë, khiïën cho

SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022 5

 keã vö töåi àêìu xanh phaãi tan naát ûúng ngaånh, tûå cho laâ haâo huâng 嗚呼。皇天無親。明德是輔 (4)。
gan oác núi àöìng xa, têåp húåp àaãng thò haäy àem àaám quên dï choá cuãa 聖人有訓。佳兵不祥(5) 。
xaão traá, gieo rùæc caái àöåc aác khùæp caác ngûúi àem ra chöëng vúái quên 我越南自白雉入貢以來。 知中國
xa gêìn, chùåt hïët truác nuái Nam huâm beo cuãa ta, àõnh trong möåt 有聖人。不敢自外託於帡幪覆幬之
khöng cheáp hïët töåi, khúi hïët nûúác tuêìn, quyïët möåt phen söëng maái, 中者。數千年於茲。中國亦待之以
Têy giang khöng rûãa àûúåc nhuåc. úã núi àöìng tröëng ngoaâi phuã Hoaâi 誠撫之以惠愛如骨肉而親若家庭。
Baãn tûúáng quên nhêån lïånh Àûác, gùåp baãn tûúáng quên laâm 偶有外患内憂。 莫不煩天朝之綏靖。
àaánh deåp, ra quên coá danh nghôa, chiïën trûúâng. 越南臣民惟知有中國。 不知有他
thïì àûa ba quên, tiïu diïåt giöëng Nïëu biïët caâng con boå ngûåa 國。故與各外國絕不相通。蠢茲外
xêëu xa. khöng chöëng àûúåc baánh xe, chöìn 夷逞其强悍。恃其機械輒敢肆焉蠶
Vöën muöën giûúng cao cúâ tinh soái khöng àúä àûúåc buáa ròu, nghô 食。恣厥鯨吞。毒此長蛇 (6)。貪逾
vuåt àïën, sêëm ran chúáp giûåt, àaánh àïën viïåc giûä chuát húi taân, baão töìn 封豕(7) 。既竊踞夫西貢。又潛窺夫
thùèng vaâo hang muöng, giïët saåch kiïëp söëng thò haäy lêåp tûác cheám 東京。外託保護之名。[15b]中懷巨
chöìn caáo àïí cho loâng ngûúâi thöëng àêìu boån àêìu muåc, àem hiïën trûúác 測之志。試思分疆畫界。各有臣民。
khoaái, laâm roä saách trúâi. quên doanh, 各有政教(8) 。何待越徂代謀。是其
Nay nghô Haâ Nöåi vöën laâ cöë àö, Röìi tröën vïì hang öí, traã laåi 藉辭行詐。 包藏禍心可以不言而喻。
ngûúâi buön baán àïìu laâ dên laânh an thaânh trò cho ta, khi àoá baãn tûúáng 况自外兵東來之後。 攻城掠地。荼毒
phêån, khöng núä àïí thaânh quaách quên seä nghô àïën àûác hiïëu sinh 越民。越南之倉庫據爲己有。
biïën thaânh goâ àöëng, giaâ treã phaãi cuãa trúâi àêët, theo caái loâng nghó 越南之叛民以添其翼。 隳越南之
vaâo núi tïn àaån, nïn nay ra böë caáo ngúi cuãa quöëc gia maâ khöng giïët 險阻以快其心。 種種狂悖之行。神人
cho moåi ngûúâi cuâng biïët. keã ra haâng àïí vûún yá töët. 之所共忿。 天地之所不容。我越人凡
Tñnh tûâ ngaây hõch naây àïën núi, Coâ n nhû chêì n chûâ khöng 有血氣。 莫不痛心疾首。透爪裂皆(9)
caác ngûúi laâ ngoaåi khêëu, vöën dô quyïët, vêîn giûä buång tham, möåt khi 。願得外人之肉。 寢外人之皮。眞有一
binh túái, hoåa khöng lûúâng àûúåc! 夫大呼。巿人皆左袒之勢。
Than öi, haäy biïët thúâi maâ qui 永福以覊旅之身。受國王恩遇。
thuêån, àûâng vò bûúáng maâ bõ diïåt 資以土地。授以甲兵。其初一成一
tru, caác ngûúi haäy suy nghô cho 旅之眾。得所藉手。十年[16a]生聚
kyä, àûâng àïí höëi hêån vïì sau. 十年敎訓。積數十年之心力。有勁
Gûãi hõch truyïìn cho caác núi 卒數萬人。賴以保障東南。用資戰
àïìu biïët. 守。三軍之士。當知食毛踐土 (10)
Thiïët tha hiïíu duå. 。恩義並隆。去順效逆。 殃咎立至。
AÁn. Triïìu àònh Viïåt Nam vöën 越南雖褊小。向為中國不侵不
bõ ngoaåi nhên aáp bûác, caâng luác 叛之臣。今越南有難。中國必爲援
àõch caâng hung hùng. Vò thïë nïn 助。茲者滇撫唐中丞。粵西撫徐中
muöën àem hïët sûác lûåc àïí cuâng 丞。皆已帶甲百萬。分道出關。兵遥
ngoaåi nhên möåt trêån söëng maái 駐。聲勢赫濯。粵督張制軍。粵東撫
röìi seä tòm caách naâo hoaân haão hún. 裕中丞。亦皆部署周至。轉應不窮。
Quên Cúâ Àen cuãa Lûu Nghôa 近又特簡彭宮保。來粵督師。以守
thò cuäng àang cùm giêån, hai bïn 爲戰。韓范坐鎭。西賊喪膽。我軍有
trûúång nghôa àöìng cûâu khiïën cho 此奥援。士氣定當益壯。
tinh thêìn binh sô dêng cao, thïì 本提督不過中原一武夫。流寓
giïët saåch kònh àõch. Do àoá múái 來越。荷蒙國王恩禮有加。重資委
choån tinh binh vaâi nghòn ngûúâi, 任。爾眾士亦屢蒙[16b]大惠。祿養
àoáng úã vuâng phuå cêån phuã Hoaâi 有年。三軍銘挾纊之恩。多士戴如
Àûác, laåi liïn húåp vúái quên Cúâ 春之澤。固宜激發忠義。 竸作干城。
Vaâng(3) àïí trúå thanh thïë. Cho nïn 如況中朝大皇帝特沛殊恩。 寄以
múái coá baâi hõch naây. 重任。本提督固責無旁貸。 爾眾士亦
義不容辭。 當思受國王之恩養。咸懷
Hõch vùn gûãi binh sô cuãa 報主之忱。 荷中朝之化裁。彌切尊王
Lûu Vônh Phuác 之義。先登陷陣。奮不顧身。飢剝外
劉永福誓師檄文 夷之膚。湯飮外夷之血。滅此朝食。
[15a]越將劉永福檄文一道。眞 所向無前。
覺義正詞嚴慷慨激烈。大有拔劍斫 外夷之機械。適足自阱。外夷之
地。焚香告天之慨。足以驚風雨而 兇暴。適足自戕。前者西拿破侖第
泣鬼神。 茲錄其檄於下。 一。頗善用兵。其國人稱之天神擐
雄威大将軍三宣提督劉為誓師 甲執兵。千人辟易。彼鄙恃其武勇
Triện Quan Dịch Cơ và Bật Thần 事。 橫暴不已。卒爲英人所俘。爲世大

6 SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022

Bìa và bài Tựa của bộ Lưu Vĩnh Phúc binh thư

辱。厥後拿破侖第[17a]三。率乃祖 吞。肯遺夫象郡。賊與我勢不兩立。 viïåc duâng binh laâ àiïìu chùèng laânh

之攸行。志在開疆。性喜用武。橫征 我與賊義不俱存。今與爾有眾共伸 vêåy.
暴歛。戢怨小邦。 天討。各奮神威。轉戰無前。有進勿 Nûúác Viïåt Nam ta tûâ khi àem
天怒人憤。蘊久必發。爰假手普 退。得外夷首一級。賞銀五十兩。賊 trô trùæng sang cöëng àïën nay, àaä biïët
國。殲厥臣辰魁。燬其國都。外人之 目倍[18a]之。獲兵船一艘。賞如其 rùçng Trung Quöëc coá thaánh nhên,
氣爲之不揚。歐西各國羞與爲伍。 船之數。燬鐵艦者倍之。 khöng daám àûáng ngoaâi voâng che
似此亦可稍自歛跡矣。而乃猶復怙 其有我國遊民爲外夷所羅致。 脅 chúã. Mêëy nghòn nùm laâ nhû thïë.
惡不悛。不敢吐氣於他邦。轉欲逞 令當兵者。 倘能悔罪自拔。 悉予免究。 Trung Quöëc cuäng lêëy loâng thaânh
志於我國。 反戈攻後固而獲勝者。 仍論功行賞。 vöî vïì àïí àöëi àaäi, yïu thûúng ên huïå
我越南雖僻處海𣾉。 號稱積弱。然 弗問前愆。 惟外夷及其所部之黑夷。 khöng khaác gò ngûúâi thên trong
師以曲直爲老壯。 兵以順逆爲勝負。 則盡殺無赦。 必使東京之餘孼掃蕩無 gia àònh. Nïëu nhû coá hoaån naån tûâ
外夷雖强。曾何足懼。 自外夷入寇。 狼 遺。西貢之腥聞。湔除淨盡。 bïn ngoaâi, lo lùæng úã bïn trong thò
奔豕突。跋扈鴟張。 幾於目無越人。 上以副天朝倚畀之隆。 中以報國 cuäng khöng phiïìn viïåc nhúâ thiïn
本提督率爾有眾。起而力爭。一 王休養之德。 下以舒越人怨毒之心。 triïìu àaánh deåp.
戰而悅未學授首(11) 。再戰而波滑 成敗利鈍所不遑計。爾眾士欲不世 Thêìn dên Viïåt Nam chó biïët coá
遁逃。科烈不能逞其凶。夏文(12)不 之奇勲。成不杇之偉業。惟本提督 Trung Quöëc maâ thöi, khöng biïët
能施其計。大旗所指。蚩尤熸光。長 馬首是瞻 (13)。功多有厚賞。不迪有 nûúác naâo khaác nïn vúái ngoaåi quöëc
戈所揮。淵日再起。賊軍矢窮糧盡。 顯戮。 爾眾士惟時懋哉。 檄到如律令。 hoaân toaân khöng giao thiïåp.
困守一隅。以海防河内爲負嵎之恃。 Dõch nghôa Vêåy maâ ngoaåi di cêåy mònh hung
而我軍分[17b]道以擾之。 亟肆以疲 Àêy laâ möåt baãn hõch vùn cuãa hùng, yã vaâo cú giúái nïn àaä phoáng
之。奇兵正兵。 互爲策應。 攻城攻野。 tûúáng Viïåt Lûu Vônh Phuác. Quaã tûá, xêm lêën dêìn dêìn, toan bïì nuöët
動合機宜。 thûåc nghôa lyá thùèng thùæn, lúâi leä chûãng.
南定驚草采之兵。 海東懔烽烟之 nghiïm trang, khùèng khaái, quyïët Àöåc nhû thuöìng luöìng, tham
警。賊軍皆墨 (?)。
我武維揚。 外夷猶 liïåt chùèng khaác naâo ruát kiïëm maâ quaá heo lúán. Cho nïn àaä chiïëm
敢執迷不悟。逼我順化。蹙我都城。 cheám xuöëng àêët, àöët hûúng khùèng àûúåc Saigon, laåi toan doâm ngoá Àöng
乘我國之新喪。 利援兵之道遠。 遂乃 khaái caáo trúâi, quaã laâ gioá mûa kinh, Kinh (Haâ Nöåi).
抑勒新主。强爲要盟。 夫要盟神勿之 quó thêìn khoác. Hõch naây sao luåc Bïn ngoaâi lêëy tiïëng baão höå, bïn
福。盟可要亦可寒。何足措意。而外 dûúái àêy. trong mang daå khoá lûúâng. Nïëu nhû
夷乃自爲得志。益復驕橫又敢窺我 Uy voä àaåi tûúáng quên Tam chia àêët àai, vaåch biïn giúái thò àêu
北寧。侵我桑臺。中朝之大度。則藐 Tuyïn àïì àöëc Lûu gûãi àïën binh sô. chùèng coá thêìn dên, àêu chùèng coá
爲畏葸。我軍之果敢則視若仇讐。 Than öi! Trúâi khöng thên thiïët chñnh giaáo.
不恤眾口之交議。 不顧天心之弗 vúái ai, chó coá keã naâo coá àûác thò trúâi Àêu phaãi àïën khi mûu àaánh
順。國狗之瘈。噬遍乎友邦。巴蛇之 giuáp thöi. Thaánh nhên coá daåy rùçng, Viïåt Nam. Luác êëy múái mûúån lúâi

SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022 7

maâ laâm àiïìu gian traá. Buång daå
gêy hoåa maâ khöng noái ra.
Tûâ khi bïn ngoaâi àem quên
sang AÁ Àöng, cöng thaânh cûúáp
àêët, taân haåi dên Viïåt, chiïëm kho
àuån cuãa Viïåt Nam laâm cuãa mònh.
Boån phaãn dên cuãa Viïåt Nam
laåi phuå vaâo nhû chùæp thïm caánh.
Phaá huãy nhûäng núi hiïím trúã cuãa
Viïåt Nam cho thoãa loâng. Bao
àiïìu caân rúä sai traái khiïën cho
thêìn ngûúâi phêîn nöå, trúâi àêët
khöng dung.
Ngûúâi Viïåt ta ai coân huyïët
khñ, khöng thïí khöng àau loâng
nhûác oác, dûång toác nghiïën rùng.
Mong àûúåc ùn thõt ngoaåi nhên,
löåt da ngoaåi nhên. Nïëu coá möåt
ngûúâi àûáng ra kïu goåi thò ngûúâi
trong phöë ai cuäng trõch vai aáo
maâ theo.
Vônh Phuác naây möåt thên
lûu laåc, àûúåc ún nghôa cuãa quöëc
vûúng, ban cho àêët àai, trao cho
binh giaáp. Ban àêìu chó möåt àöåi
quên àïí laâm chöî dûåa. Mûúâi nùm
vun tröìng, mûúâi nùm reân luyïån,
gom goáp têm lûåc thaânh vaâi ba
vaån sau möåt thêåp niïn. Dûåa vaâo
che chùæn phña àöng nam, laâm
thïë tiïën thuã. Ba quên binh sô
àïìu biïët rùçng laá rau maãnh àêët
àïìu laâ cuãa vua ban nïn ên nghôa
caâng thïm lúán. Coân keã naâo boã
thuêån, theo nghõch, tai ûúng ùæt
túái ngay.
Viïåt Nam tuy nhoã heåp nhûng
vöën dô laâ bêìy töi khöng xêm
phaåm, khöng chöëng àöëi Trung
Quöëc. Nay Viïåt Nam coá naån,
Trung Quöëc ùæt phaãi viïån trúå. Gêìn
àêy tuêìn phuã Àûúâng trung thûâa
[Àûúâng Quyánh] cuãa tónh Àiïìn
[Vên Nam], tuêìn phuã Viïåt Têy
Tûâ trung thûâa [Tûâ Diïn Huác] àïìu
àaä àem binh giaáp trùm vaån, chia
àûúâng xuêët quan. Binh àoáng úã
xa xa, thanh thïë vang dêåy. Àïì
àöëc Quaãng Àöng laâ Trûúng chïë
quên [Trûúng Böåi Luên], tuêìn
phuã Quaãng Àöng laâ Duå trung
thûâa [Duå Khoan] cuâng caác böå
thuöåc àïìu àïën, tiïëp viïån khöng
ngûâng.
Gêìn àêy laåi àùåc phaái Baânh
cung baão [Baânh Ngoåc Lên] sang
àêët Viïåt (Quaãng Têy) chó huy
8 SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
quên, lêëy thuã laâm chiïën. Hoå Haân
[?], hoå Phaåm [?] chó huy chiïën
trêån khiïën cho giùåc Têy mêët
mêåt. Quên ta coá thïm viïån binh,
tinh thêìn binh sô caâng hùng haái.
Baãn àïì àöëc bêët quaá chó laâ
möåt keã voä phu úã trung nguyïn,
sang lûu nguå Viïåt Nam, may
àûúåc quöëc vûúng ban thïm ên
lïî, troång àaäi tin duâng, quên sô
caác ngûúi cuäng àûúåc hûúãng ún
lúán, thuå löåc nhiïìu nùm. Ba quên
àïìu no êëm, àûúåc ên traåch khaác
gò muâa xuên, vêåy caác ngûúi nïn
hùng haái toã daå trung nghôa, laâ
keã bêìy töi baão vïå xaä tùæc.
Coân nhû àaåi hoaâng àïë Trung
triïìu ban nhiïìu ún huïå, giao cho
traách nhiïåm lúán, baãn àïì àöëc cuäng
khöng daám àêíy cho ngûúâi khaác.
Binh sô caác ngûúi vò nghôa cuäng
khöng thïí tûâ chöëi àûúåc.
Nay nghô àïën viïåc nhêån ên
dûúäng cuãa quöëc vûúng, lo tñnh
viïåc baáo àïìn ún chuáa, laåi tûúãng
àïën viïåc vun àùæp cuãa Trung
triïìu, gùæng goãi caái nghôa tön
vûúng nïn trûúác xöng lïn haäm
trêån, khöng kïí thên mònh, mong
sao ùn thõt löåt da ngoaåi di, uöëng
maáu ngoaåi di, chûa giïët giùåc thò
chûa ùn, xöng lïn khöng gò ngùn
trúã àûúåc.
Ngoaåi di coá cú giúái thò cuäng
tûå sa xuöëng höë, ngoaåi di dêîu
hung baåo thò cuäng seä tûå giïët
mònh. Trûúác àêy bïn têy coá Naä
Phaá Luên àïå nhêët, rêët gioãi duâng
binh, ngûúâi trong nûúác coi y nhû
thiïn thêìn bïn trong aáo giaáp, ai
ai cuäng súå. Y cêåy mònh vuä duäng
maâ hoaânh haânh khöng cêëm kyå gò
caã, sau chïët vò bõ ngûúâi Anh bùæt
àûúåc, thêåt laâ àaåi nhuåc trïn àúâi.
Con chaáu laâ Naä Phaá Luên àïå
tam, cuäng ài theo chên öng cha,
toan tñnh múã röång búâ coäi, thñch
duång voä, ham chiïën tranh, sûu
cao thuïë nùång, gêy thuâ oaán vúái
caác nûúác nhoã.
Trúâi giêån, dên phêîn, tñch lêu
thò buâng lïn nïn àaä mûúån tay
nûúác Phöí, tru diïåt nhûäng keã àêìu
soã, phaá huãy toaân böå kinh àö, khñ
thïë bïn ngoaâi khöng coân nöíi lïn,
caác nûúác Êu Têy khöng coân laâm
baån, tûâ àoá múái phaãi thu mònh
dêëu vuöët.
Thïë nhûng quay laåi hung aác
khöng chûâa, vò khöng thïí ra oai
núi nûúác khaác nïn chuyïín sang
àeâ neán nûúác ta.
Nûúác Viïåt Nam tuy laánh
mònh núi goác biïín, vöën àaä yïëu
àuöëi. Thïë nhûng duâng binh nïëu
sai traái êëy laâ quên giaâ laäo, coân
nhû chñnh àaáng thò laâ keã traáng
thúâi, thuêån seä thùæng maâ nghõch
seä thua. Ngoaåi di tuy maånh, coá
gò àaáng súå àêu. Tûâ khi chuáng
vaâo phaá phaách, lang soái boã chaåy
maâ heo lúån nöíi lïn, bûúáng bónh
phö trûúng, xem nhû khöng coân
ngûúâi Viïåt nûäa.
Baãn àïì àöëc àûa caác ngûúi lêëy
sûác maâ tranh, hïî àaánh laâ thùæng
chûá chûa tûâng khuêët phuåc. Àaánh
lêìn nûäa thò boån gian kia boã chaåy,
Khoa Liïåt (?) khöng thïí luöng
tuöìng hung aác, Haå Vùn (?) khöng
thi haânh àûúåc kïë mûu. Cúâ nghôa
chó ra, Xi Vûu tùæt nguám. Giaáo
daâi vung lïn, ngaây Uyïn (?) trúã
vïì. Quên giùåc caån àaån dûúåc,
hïët lûúng ùn, cöë giûä möåt vuâng,
lêëy Haâ Nöåi, Haãi Phoâng laâm núi
nûúng tûåa. Thïë nhûng quên ta
chia àûúâng quêëy nhiïîu khiïën
cho chuáng moãi mïåt. Kyâ binh
chñnh binh, hai bïn ûáng tiïëp cho
nhau. Àaánh thaânh chiïëm àêët,
hoaåt àöång cú nghi tûúng húåp.
Quên Nam Àõnh kinh súå coã
rau, Àêët Haãi Àöng haäi huâng
thiïu àöët. Giùåc àïìu chaáy xeám
(?), coân ta diïåu voä dûúng oai.
Ngoaåi di vêîn u mï chûa tónh,
eáp saát Thuêån Hoáa, bûác baách
kinh àö. Thûâa viïåc nûúác ta múái
coá tang, nhên vò viïån binh chûa
kõp àïën. Cho nïn eáp uöíng chuáa
múái, cûúäng baách hoâa minh. Viïåc
kyá hoâa ûúác laâ àiïìu may cho sinh
linh, coá thïí àoâi maâ cuäng coá thïí
boã, coá àêu cêìn phaãi quan têm.
Thïë nhûng ngoaåi di lêëy laâm àùæc
chñ, caâng thïm caân rúä toan àiïìu
doâm ngoá Bùæc Ninh, têën cöng
Tang Àaâi (?). Trung triïìu bao
dung thò cho rùçng súå haäi, quên
ta quaã caãm laåi coi nhû cûâu thuâ.
Khöng àïëm xóa àïën lúâi ngûúâi
àaâm tiïëu, chùèng nhòn xem loâng
trúâi thõ hay phi. Àiïn röì nhû

choá daåi cùæn caân, lêy sang bùçng
hûäu. Tham lam nhû trùn to nuöët
chûãng, Tûúång quêån khöng ngoaâi.
Giùåc vúái ta thïë khöng cuâng àûáng,
ta vúái giùåc nghôa chùèng cuâng
chung. Nay cuâng vúái caác ngûúi
theo mïånh trúâi maâ thaão nghõch,
phaãi toã thêìn uy, trêån àaánh naây
trûúác chûa tûâng coá, chó coá tiïën
maâ khöng luâi.
Ai cùæt àûúåc möåt àêìu ngoaåi di,
thûúãng cho 50 lûúång baåc. Nïëu
laâ chó huy thò àûúåc gêëp àöi. Ai
lêëy àûúåc möåt chiïëc thuyïìn cuãa
giùåc, thûúãng cho bùçng giaá chiïëc
thuyïìn, huãy àûúåc thuyïìn sùæt cuãa
giùåc thò àûúåc thûúãng gêëp àöi.
Coân nhû dên nûúác ta phuåc
dõch cho ngoaåi di, aáp bûác phaãi
laâm lñnh cho chuáng, nïëu biïët
höëi töåi boã nguä thò miïîn tra cûáu.
Coân nhû quay muäi giaáo maâ àaåt
thùæng lúåi thò seä tuây theo cöng
maâ thûúãng, khöng hoãi àïën töåi
nghiïåt cuä. Riïng coá ngoaåi di vaâ
böå thuöåc da àen thò giïët saåch
khöng tha. Queát dû nghiïåt úã
Àöng Kinh khöng coân möåt möëng,
têíy tanh höi úã Têy Cöëng cho saåch
saânh sanh.
Trïn laâ àaáp àïìn sûå nûúng
tûåa to lúán cuãa thiïn triïìu, giûäa
laâ baáo ún àûác nuöi dûúäng caã quöëc
vûúng, dûúái laâ nguöi caái têm oaán
hêån cuãa dên Viïåt, coân thaânh baåi
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
sùæc cuân khöng tñnh àïën.
Binh sô caác ngûúi nïëu muöën
àûúåc raång rúä trïn àúâi, lêåp thaânh
vô nghiïåp khöng huã naát thò haäy
söëng chïët ài theo baãn àïì àöëc.
Lêåp nhiïìu cöng thò àûúåc hêåu
thûúãng, nïëu traái lúâi thò seä bõ tru
diïåt ngay.
Binh sô caác ngûúi cuâng nhau
gùæng goãi.
Hõch gûãi ra cuäng laâ luêåt
lïånh.�
CHUÁ THÑCH:
1. Toaân böå quyïín saách bao
göìm 61 túâ, in möåt mùåt theo löëi gêåp
úã giûäa laâ caách in àúâi xûa, coá chûâa
möåt khoaãng tröëng giûäa hai trang
maâ ngûúâi ta goåi laâ thû khêíu (書
口) giûäa nûãa bïn phaãi (a) vaâ nûãa
bïn traái (b).
2. Baãn vùn naây trñch trong
Lûu Vônh Phuác binh thû (劉永福
兵書) tûâ trang 13a-14a vaâ cuäng
xuêët hiïån trong Trung Phaáp Viïåt
Nam giao thiïåp sûã (中法越南交
涉史) cuã a Lûu Baá Khuï (劉伯
奎) (Àaâi Loan: Hoåc Sinh thû cuåc,
1980) tr.22-23. H. B. Morse, têåp
II coá baãn dõch úã Phuå luåc Appendix
E tr.474-475. Àöëi chiïëu baãn trong
Lûu Vônh Phuác binh thû vaâ trong
Trung Phaáp Viïåt Nam giao thiïåp
sûã coá möåt söë chûä khaác nhau nhûng
Cầu Giấy khoảng
năm 1884 - 1885
yá nghôa khöng coá gò thay àöíi.
3. Thûåc ra laâ quên Viïåt Nam
cuãa Hoaâng Taá Viïm.
4. Thûúång Thû: Trúâi khöng
thên vúái ai, ai coá àûác thò trúâi giuáp.
Loâng dên khöng nhêët àõnh, ai cho
ún huïå thò ghi nhúá thöi (尚書： 皇
天無親，唯德是輔。民心無常，惟惠
之懷。 ).
5. Laäo Tûã: Viïåc duâng binh laâ
àiïìu chùèng laânh (夫佳兵者，不祥
之器).
6. Trûúâng xaâ laâ con rùæn lúán úã
söng höì tûác con thuöìng luöìng (Sún
Haãi Kinh).
7. Con heo lúán, chó keã tham
lam vö àaåo.
8. Chñnh trõ vaâ giaá o hoá a .
Chñnh trõ laâ cai trõ dên, giaáo hoáa
laâ daåy döî dên.
9. Biïån Khöín àúâi Têën àaánh
vúái Tö Tuêën bõ giïët chïët. Vïì sau
khi möå bõ àaâo lïn thò xaác vêîn coân
nguyïn, mùåt cöng phêîn, tay nùæm
chùåt, moáng tay moåc ra xuyïn qua
baân tay nïn coá tñch “aác quyïìn
thêëu chûúãng” (握拳透掌).
10. Quên Cúâ Àen theo chñnh
saách nguå binh û nöng, quên lñnh
canh taác lêëy maâ söëng.
11. Àêìu haâng hay bõ giïët.
12. Khoa Liïåt, Haå Vùn coá thïí
laâ phiïn êm tïn ngûúâi Phaáp.
13. 馬首是瞻 (Thaânh ngûä) Chó
biïët söëng chïët ài theo chuã tûúáng.
9
 Người Hà Lan đến Đại Việt
4. Tiïëp xuác àêìu tiïn cuãa
ngûúâi Haâ Lan vúái ngûúâi Viïåt
Trong phêìn trïn (Xûa&Nay
söë 538, thaáng 4-2022), chuáng ta
àaä nghe trûúãng thûúng àiïëm
Anh úã Hirado, öng R. Cocks
nhùæc àïën viïåc traã thuâ vuå ngûúâi
Haâ Lan cûúáp boác, àöët phaá vaâ
taân saát möåt ngöi laâng nhû
laâ nguyïn nhên cuãa vuå têën
cöng nùm 1614. Vò chó nghe
caác thûúng nhên ngûúâi Trung
Hoa vaâ Nhêåt trúã vïì tûâ Höåi An
noái laåi, nïn ngûúâi Anh khöng
biïët àoá laâ ngöi laâng naâo, viïåc
xaãy ra vaâo nùm naâo, maâ chó ghi
nhêån àûúåc thïm chi tiïët laâ vuå
xung àöåt êëy xuêët phaát tûâ viïåc
ngûúâi Haâ Lan duâng àö la giaã
àïí mua baán (x. Trêìn Thanh AÁi
2022, tr.19). Vêåy mûác àöå chñnh
xaác cuãa thöng tin naây nhû thïë
naâo? Àïí tòm hiïíu sûå viïåc, cêìn
phaãi khaão saát caác ghi cheáp cuãa
ngûúâi Haâ Lan vïì cuöåc tiïëp xuác
àêìu tiïn cuãa hoå vúái ngûúâi Viïåt
úã Àaâng Trong.
4.1. Vuå va chaåm trïn
àûúâng ra Höåi An
W.J.M. Buch dûåa vaâo taâi
liïåu cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu
Haâ Lan nhû L.C.D. van Dijk
(1862), J.K.J. de Jonge (1864),
W. P. Groeneveldt (1898) àïí cho
chuáng ta biïët nhûäng chuyïån àaä
xaãy ra vúái àoaân thûúng nhên
Haâ Lan trong nhûäng ngaây àêìu
àïën vuâng àêët maâ sau naây ngûúâi
chêu Êu goåi laâ baán àaão Àöng
Dûúng:
“Jacob van Neck ra lïånh
cho hai chiïëc thuyïìn ài Trung
Hoa. Chiïëc Harlem vaâ chiïëc
Leyde àûúåc giao nhiïåm vuå naây,
10
(Tiếp theo số 538)
Trần Thanh Ái
dûúái sûå chó huy cuãa Caspar
van Groensbergen (1). Trïn
àûúâng ài vïì hûúáng Bùæc, hai
chiïëc thuyïìn naây thaã neo úã
möåt núi naâo àoá thuöåc Chiïm
Thaânh hay An Nam. Khöng
ai coá thïí hònh dung ra möåt sûå
tiïëp àoán töìi tïå hún cuöåc tiïëp
àoán hai chiïëc thuyïìn taåi àêy:
23 ngûúâi bõ taân saát, vaâ ngay caã
van Groensbergen cuäng bõ bùæt
laâm tuâ binh trong möåt khoaãng
thúâi gian” (Buch W.J.M. 1936,
tr.114).
Buch viïët àoaån naây dûåa theo
taâi liïåu cuãa J.K.J. de Jonge
(1864, tr.95), vaâ öng phên vên
khöng biïët àõa àiïím xaãy ra vuå
têën cöng laâ thuöåc Chiïm Thaânh
hay An Nam, cuäng nhû khöng
cho chuáng ta biïët sûå viïåc trïn
xaãy ra vaâo luác naâo. Buâ laåi, möåt
taâi liïåu maâ Buch khöng tham
khaão, laâ nhêåt kyá cuãa Roelof
Roelofsz(2), möåt tuyïn uáy trong
àoaân du haânh lêìn thûá hai cuãa
van Neck, trong àoá coá ghi roä
raâng vaâ chi tiïët hún:
“...ngaây 10 thaáng 9 [1601]
hoå tröng thêëy Campuchia vaâ
ngay töëi àoá hoå thaã neo. [...]
Ngaây 12 thaáng 1 nùm 1602
dên chuáng trong vuâng àang
chuêí n bõ êm mûu chöë n g
thuyïìn cuãa hoå, nhûng khöng
thaânh. Mùåc duâ vêåy ngûúâi Haâ
Lan töín thêët trong vuå naây
23 ngûúâi, göìm 12 ngûúâi cuãa
thuyïìn Haerlem vaâ 11 ngûúâi
cuãa thuyïìn Leide. Nhûäng thuãy
thuã thuyïìn Leide bõ saát haåi
khi hoå bõ duå lïn búâ vúái nhûäng
lúâi hûáa heån vaâ phónh nõnh laâ
seä baán trêu boâ cho hoå, coân caác
thuãy thuã thuyïìn Haerlem thò
bõ àêìu àöåc ngay trïn thuyïìn”
(Constantin de Renneville R.A.
1703, tr.243-245).
Vïì thúâi gian thò àaä roä, coân vïì
àõa àiïím xaãy ra cuöåc têën cöng,
àoaån ghi cheáp trïn cho chuáng
ta biïët coá leä noá nùçm trïn laänh
thöí thúâi êëy coân do Campuchia
kiïím soaát, vò sau khi ài ngang
qua Cön Àaão vaâ tröng thêëy àêët
Campuchia thò hoå thaã neo ngay
töëi höm àoá nïn chùæc chùæn laâ
khöng thïí ài xa àûúåc. Hoå úã laåi
àoá àïí truá àöng àúåi gioá muâa Têy
Nam àïí tiïëp tuåc lïn àûúâng ài
vïì phûúng Bùæc. Khöng biïët taác
giaã A. Leclere dûåa vaâo taâi liïåu
naâo àïí khùèng àõnh núi àoá laâ
Campuchia, thêåm chñ coân cho
biïët thïm laâ ngûúâi Campuchia
chñnh laâ thuã phaåm cuãa vuå giïët
haåi 23 thuãy thuã Haâ Lan (1914,
tr.321).
4.2. Vuå va chaåm úã Höåi An
Sau tai hoåa naây,
Groensbergen cho thuyïìn ài
vïì hûúáng Àaâng Trong, röìi gheá
vaâo võnh maâ Roelof Roelofsz
goåi laâ Kayhan (Keã Haân?). Diïîn
biïën tiïëp theo àûúåc Buch thuêåt
laåi nhû sau:
“Caspar van Groensbergen
cho thûúng nhên Jeronimus
Wonderaar vaâ ngûúâi phuå taá
Albert Cornelisz Ruij lïn búâ.
Wonderaar ài vïì phuã chuáa
úã Tachem, ngang qua thaânh
phöë Thoulon gêìn àaão Poulo
Cham, vaâ thaânh phöë thûúng
maåi Fundoa, núi thu huát àûúåc
möåt söë lûúång lúán thûúng nhên
Böì Àaâo Nha vaâ Nhêåt Baãn. Nùçm
chïëch vïì phña Nam laâ thaânh
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
phöë biïín Sinoa, núi con vua
trêën giûä. ÚÃ Tachem, nhaâ vua
tiïëp àoán phaái àoaân rêët nöìng
hêåu, nhûng cuöåc viïëng thùm
khöng coá kïët quaã nhû mong
muöën. Àûúåc tin coá möåt êm
mûu àang rònh rêåp têën cöng
mònh nïn Van Groensbergen
vöåi vaä nhöí neo sau khi cho
hai chiïëc thuyïìn nhoã cûúáp
boác vaâ thiïu huãy möåt ngöi
laâng” (Buch W.J.M. 1936,
tr.115).
Thöng tin trïn àêy àûúåc
Buch lêëy tûâ Jonge (1864,
tr.246) keâm theo caác chuá
thñch lêìn lûúåt vïì caác àõa
danh úã cuöëi trang: Thoulon laâ
Tourane, Poulo Cham laâ Cuâ
lao Chaâm, Fundoa laâ Faifo
vaâ Sinoa laâ Qui Nhún. Mùåc
duâ taâi liïåu naây coân coá nhiïìu
chi tiïët mú höì liïn quan àïën
giai àoaån naây, nhûng caác nhaâ
nghiïn cûáu gêìn àêy thûúâng
trñch dêîn (Li Tana 1998,
Hoang Anh Tuan 2007, J.
Kleinen 2008, ...) khöng coá
ai thùæc mùæc hay phaãn baác gò.
Thuyïìn cuãa Groensbergen
cêåp bïën vaâ sau àoá xung àöåt
vúái ngûúâi Viïåt nùm naâo? Buch
chó liïåt kï nhiïìu sûå kiïån nöëi
àuöi nhau tûâ 1601 maâ khöng
cho biïët chñnh xaác caác möëc
thúâi gian quan troång, khiïën
nhiïìu ngûúâi trñch dêîn toã veã
luáng tuáng. Li Tana deâ dùåt cho
rùçng “cuöåc tiïëp xuác àêìu tiïn
cuãa Wonderaer vaâ Ruyll vúái
triïìu àònh Àaâng Trong coá leä
laâ vaâo nùm 1601” (Li Tana
1998, tr.73), vò khöng nhúá
rùçng àoaân thuyïìn dûâng chên
úã vuâng biïín miïìn Trung ngaây
13 thaáng 10 nùm 1601 úã toåa
àöå 110 45’ (tûác Cam Ranh)
laâ do Van Neck chó huy tûâ
Trung Hoa vïì, vaâ dûâng chên
úã àoá chó àïí lêëy nûúác ngoåt maâ
thöi (Buch 1936, tr.114). Coân
thuyïìn cuãa Groesnbergen
àûúåc cûã ài Àaâng Trong thò
àêìu nùm 1602 múái rúâi vuâng
biïín Campuchia, vaâ ngaây 8
thaáng 11 cuâng nùm múái thaã
neo úã Keã Haân (Constantin de
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
Tiểu Vương Ternate chiêu đãi đoàn của Van Neck (29-6-1601). Nguồn: World
History Archive
Renneville R.A., 1703, tr.248).
Taåi sao Buch laåi chuá thñch
rùçng theo de Jonge thò Sinoa laâ
Qui Nhún? Coá leä úã àêy coá sûå nhêìm
lêîn naâo àoá: nhû chuáng ta àaä biïët,
ngûúâi phûúng Têy tûâ thúâi Böì
Àaâo Nha àùåt chên lïn vuâng àêët
hònh chûä S àïìu duâng chûä Sinoa,
Sinua,... àïí goåi vuâng àêët Thuêån
Hoáa, nùçm úã phña Bùæc trêën Quaãng
Nam, chûá khöng thïí “chïëch vïì
phña Nam”. Hún nûäa, Buch viïët
Sinoa laâ möåt “thaânh phöë biïín”
(nguyïn vùn tiïëng Phaáp laâ “ville
maritime”), thò chùæc chùæn Sinoa
maâ de Jonge noái khöng phaãi laâ
trêën Thuêån Hoáa. Thêåt vêåy, sau
àoá Jonge noái thïm:
“Coá leä Tachem laâ caách viïët
chïåch cuãa chûä Fuchim, laâ möåt núi
nùçm sêu hún trong àêët liïìn, gêìn
Faifo. Coân Cayhan hay Coaynam
coá leä phaãi àoåc laâ Quangnam hay
Quinam, vaâ Sinoa, Sinoha hay
Qinoha àûúåc xem laâ caãng Quinhon
laâ caãng cuöëi cuâng úã phña Nam
cuãa àêët nûúác” (Jonge J.K.J. de,
tr.247).
Nhû vêåy àêy chó laâ sûå chïåch
choaåc vïì chñnh taã cuãa ngûúâi Haâ
Lan khi viïët àõa danh, chúá khöng
phaãi laâ nhêìm lêîn vïì àõa lyá.
Cuâng vúái möåt söë chi tiïët mú höì
vïì thúâi gian vaâ khöng gian coân
nöíi lïn nghi vêën vïì nhên vêåt maâ
Buch goåi laâ vua: theo lúâi cuãa Buch,
coá leä Tachem laâ Thanh Chiïm
laâ núi trêën thuã Quaãng Nam lêåp
dinh. Vêåy úã Tachem ai àaä tiïëp
àoán phaái àoaân Haâ Lan? Cêìn nhúá
laâ nùm 1600 Nguyïîn Hoaâng tûâ
Àaâng Ngoaâi trúã vïì àoáng àö úã Dinh
Caát (Quaãng Trõ), vaâ hai nùm sau,
vaâo nùm “Nhêm Dêìn, nùm thûá
45, muâa thu, thaáng 7”, Nguyïîn
Hoaâng “ài chúi chuâa Thiïn Muå”,
vaâ sau àoá “ài chúi nuái Haãi Vên”,
thêëy Quaãng Nam àêët àai truâ phuá,
taâi nguyïn phong phuá, beân cho
“xêy kho taâng, chûáa lûúng thûåc,
sai hoaâng tûã thûá saáu trêën giûä”
(Quöëc sûã quaán, 2002, tr.35-36).
Thaáng 7 Nhêm Dêìn nùm thûá 45,
tûác laâ nhùçm thaáng 8-9 nùm 1602:
nhû vêåy ngûúâi maâ Buch goåi laâ
“nhaâ vua” àaä àoán tiïëp phaái àoaân
Haâ Lan úã Tachem luác êëy khöng
thïí laâ Nguyïîn Hoaâng vò öng àaä
trúã vïì Thuêån Hoáa, maâ chó coá thïí
laâ hoaâng tûã thûá saáu, tûác hoaâng tûã
Nguyïîn Phuác Nguyïn, àûúåc giao
laâm trêën thuã Quaãng Nam. Li Tana
cuäng àaä nhêån ra sûå nhêìm lêîn
khaá phöí biïën cuãa ngûúâi phûúng
Têy vïì caách goåi “vua” trong giai
àoaån naây: coá khi hoå viïët roä raâng
laâ “vua giaâ” vaâ “vua treã” (old king
vaâ young king) nhû R. Cocks,
11
Thư của Nguyễn Phúc Kỳ (安南國儲君致書于 An Nam quốc trữ quân trí thư vụ) gửi J.P. Cohen năm 1626,
hiện được lưu trữ ở Central Library of Leiden University. Nguồn: Kleinen J. 2011
nhûng cuäng coá khi hoå cuäng goåi
quan trêën thuã hoùåc möåt quan
to cuãa Quaãng Nam laâ “vua”.
Giaãi thñch sûå löån xöån naây, Li
Tana cho rùçng vò caác võ quan
naây coá quyïìn cêëp giêëy pheáp
cho thuyïìn nûúác ngoaâi cêåp bïën
Àaâng Trong nïn quyïìn lûåc
cuãa hoå rêët lúán (Li Tana 1998,
tr.173-174)
Coân vïì vuå “cûúáp boác vaâ thiïu
huãy möåt ngöi laâng”, Buch àaä
tûúâng thuêåt quaá sú lûúåc, àïën
àöå khoá maâ thuyïët phuåc àûúåc
àöåc giaã vïì möåt êm mûu vö cúá
têën cöng khaách phûúng xa múái
àïën, nhêët laâ sau khi “nhaâ vua”
àaä tiïëp àaäi ên cêìn. Thêåt vêåy,
àêy laâ lêìn tiïëp xuác àêìu tiïn
giûäa ngûúâi Haâ Lan vúái ngûúâi
Viïåt, nïn caã hai bïn àïìu khöng
coá chuát hiïíu biïët naâo vïì nhau
vaâ cuäng khöng coá ên oaán gò vúái
nhau, do àoá giaãi thñch nguyïn
nhên cuãa sûå xung àöåt nhû thïë
thêåt laâ phi lyá. Vò thïë caác chi tiïët
maâ Roelof Roelofsz cung cêëp
trong ghi cheáp cuãa mònh coá yá
12
nghôa rêët quan troång cho viïåc
tòm hiïíu nguyïn nhên xung
àöåt; noá dêìn heá löå cho chuáng ta
biïët thïm möåt söë tònh tiïët goáp
phêìn laâm saáng toã cêu chuyïån:
“Khöng coá chuyïån gò àùåc
biïåt trïn àûúâng ài cho àïën ngaây
8 thaáng 11 [nùm 1602] hoå thaã
neo taåi Kayhan [Keã Haân?], núi
maâ hoå àûúåc caãnh baáo laâ phaãi
àïì phoâng cêín thêån, búãi vò nhaâ
vua àaä coá yá àõnh phuåc kñch
taâu thuyïìn. Ngaây 15 nhaâ vua
phaái möåt võ quan ài trïn möåt
chiïëc thuyïìn àïën, öng ta baão
hoå cho ngûúâi lïn búâ àïí nhêån
höì tiïu maâ nhaâ vua phaãi giao
cho àö àöëc. Ngûúâi àaåi diïån cuãa
thuyïìn àïën àoá, vaâ nhêån ra rùçng
võ quên vûúng naây chó tòm caách
lêîn traánh, àïí khöng phaãi giao
haâng, àïën nöîi ngûúâi àaåi diïån
buöåc phaãi quay vïì thuyïìn maâ
khöng laâm àûúåc gò. Ngaây 17
ngûúâi àaåi diïån laåi àïën àoá vúái
hai chiïëc thuyïìn nhoã trang bõ
vuä khñ àêìy àuã vaâ tòm hiïíu xem
nhaâ vua coá yá àõnh giao höì tiïu
hay khöng. Vò nhaâ vua toã thaái
àöå khaá roä raâng laâ khöng muöën
giao haâng, nïn toaán ngûúâi kia
lïn búâ cûúáp phaá möåt ngöi laâng,
röìi phoáng hoãa thiïu ruåi vaâ quay
trúã vïì thuyïìn” (Constantin de
Renneville R.A. 1703, tr.248).
Vûâa múái bõ giïët mêët 23
thaânh viïn möåt caách àöåt ngöåt,
nïn ngûúâi Haâ Lan caãm thêëy
nhû keã thuâ úã khùæp núi àang
chûåc chúâ haäm haåi hoå, hay laâ
hoå thûåc sûå nhêån àûúåc tin chuáa
Nguyïîn coá êm mûu chöëng laåi
hoå? Coá leä laâ kinh nghiïåm cuãa
nhûäng keã phiïu lûu àaä baáo
cho hoå biïët hiïím nguy àang
rònh rêåp hoå. Nhòn tûâ möåt goác
àöå khaác, chuáng ta thêëy manh
möëi cuãa cuöåc xung àöåt dêìn
hiïån ra: khi àöëi chiïëu ghi cheáp
cuãa Roelof Roelofsz vúái taâi liïåu
cuãa Cöng ty Àöng ÊËn Anh, ta
thêëy coá nhiïìu chi tiïët truâng
khúáp vúái nhau. Àuáng nhû R.
Cocks àaä baáo caáo vïì Cöng ty,
cuöåc xung àöåt bùæt nguöìn tûâ
möåt vuå mua baán giûäa hai bïn,
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
röìi xaãy ra tranh chêëp vaâ dêîn àïën
viïåc ngûúâi Haâ Lan cûúáp boác, àöët
phaá vaâ taân saát möåt ngöi laâng, chûá
khöng phaãi àún giaãn nhû Buch
àaä tûúâng thuêåt.
Vaâ hún thïë nûäa, nguöìn tin
cuãa caác thûúng nhên Anh coân
cho biïët thïm laâ cuöåc tranh chêëp
xuêët phaát tûâ viïåc ngûúâi Haâ Lan
àûúåc cho laâ àaä sûã duång àöìng àö
la giaã(3) àïí mua haâng hoáa, khiïën
tranh chêëp biïën thaânh möåt chuöîi
haânh vi baåo lûåc qua laåi. Chi tiïët
naây khöng coá trong bêët cûá taâi liïåu
Haâ Lan naâo, kïí caã ghi cheáp cuãa
caác thaânh viïn trong àoaân nhû
laâ Van Neck, Roelof Roelofsz,
Wonderaer, nïn coá thïí suy luêån
laâ thöng tin chó lan truyïìn trong
giúái thûúng nhên taåi chöî, vaâ ngûúâi
Haâ Lan àaä khöng nùæm bùæt àûúåc
sûå viïåc àïí coá thïí giaãi quyïët trong
hoâa bònh. Vò thïë sûå hiïíu nhêìm àaä
àaåt àïën cao traâo: caác thûúng nhên
Àaâng Trong thò cho rùçng tiïìn maâ
ngûúâi Haâ Lan àûa laâ tiïìn giaã, coân
ngûúâi Haâ Lan laåi nghô rùçng caác
thûúng nhên naây àaä nhêån tiïìn röìi
maâ khöng chõu giao haâng.
4.3. Nhûäng mêìm möëng cuãa
xung àöåt
Tònh thïë töìi tïå nhû trïn khöng
àún giaãn chó laâ hêåu quaã cuãa vaâi
chuyïån va chaåm ngêîu nhiïn àûa
àêíy, maâ thûúâng laâ do bïn thûá ba
coá quyïìn lúåi liïn quan taác àöång
vaâo. Trong vuå xung àöåt naây khöng
loaåi trûâ khaã nùng coá baân tay cuãa
ngûúâi Böì Àaâo Nha muöën ngùn
caãn ngûúâi Haâ Lan thiïët lêåp quan
hïå thûúng maåi vúái caác nûúác trong
vuâng, nhû nhiïìu taâi liïåu àaä tiïët löå.
Thêåt vêåy, sûå xuêët hiïån cuãa ngûúâi
Haâ Lan úã vuâng Viïîn Àöng àaä àe
doåa trêìm troång àïën thïë lûåc cuãa
Böì Àaâo Nha, vò thïë ngûúâi Böì Àaâo
Nha àaä tiïën haânh haâng loaåt àöång
thaái thuâ àõch nhùæm vaâo ngûúâi Haâ
Lan, tûâ noái xêëu, vu khöëng, àïën
kñch àöång caác vûúng quöëc trong
vuâng. Trong nhêåt kyá cuãa mònh,
Roelof Roelofsz cuäng coá ghi laåi
àûúåc nöåi dung möåt bûác thû cuãa
ngûúâi Böì Àaâo Nha gûãi cho tiïíu
vûúng trïn àaão Ternate (quêìn
àaão Maluku) thaáng 6 nùm 1601
vúái nhûäng chi tiïët böi nhoå ngûúâi
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
Haâ Lan nhû sau:
“Khi ngûúâi Böì Àaâo Nha biïët
àûúåc kïë hoaåch naây [tiïíu vûúng
hoåp triïìu àònh baân vïì viïåc ngûúâi
Böì Àaâo Nha muöën thùm àaão luác
ngûúâi Haâ Lan coá mùåt úã àoá], hoå
àaä viïët möåt bûác thû cho võ quên
vûúng, trong àoá hoå mö taã ngûúâi
Haâ Lan bùçng nhûäng gam maâu
àen töëi. Hoå noái rùçng àoá laâ möåt
dên töåc luön tòm caách tûúác àoaåt
quyïìn haânh cuãa caác vò vua, vaâ
xua àuöíi vua chuáa ra khoãi vûúng
quöëc mònh; rùçng ngûúâi Haâ Lan
khöng coá luêåt lïå cuäng nhû tön
giaáo, rùçng con trai nguã vúái meå
mònh, anh trai nguã vúái em gaái,
vaâ rùçng ngay caã giûäa àaân öng vúái
nhau hoå cuäng phaåm nhiïìu töåi ghï
túãm” (Constantin de Renneville
R.A. 1703, tr.192-193).
Sau khi rúâi Ternate, àoaân
thuyïìn cuãa Van Neck ài Trung
Hoa àïí thùm doâ viïåc mua baán
vaâ ngaây 20 thaáng 9 nùm 1601
thaã neo úã vuâng cûãa biïín Quaãng
Àöng, àïí röìi sau àoá àoaân tiïìn
traåm bõ têën cöng vaâ bõ bùæt giûä
khi àïën gêìn Macao. Ngaây 3 thaáng
10 sau nhiïìu nöî lûåc khöng coá kïët
quaã nhùçm giaãi thoaát 20 thuyïìn
viïn bõ bùæt laâm tuâ binh, àoaân
thuyïìn buöåc phaãi quay trúã vïì
Patani maâ khöng biïët söë phêån
cuãa caác thuyïìn viïn bõ bùæt nhû
thïë naâo. Sûå thêåt chó àûúåc phanh
phui khi vaâo thaáng 4 nùm 1602
àö àöëc Jacob van Heemskerck tòm
thêëy taâi liïåu noái vïì caác tuâ binh
naây trïn möåt con thuyïìn Böì Àaâo
Nha bõ bùæt ngoaâi khúi àaão Java.
Trûâ hai ngûúâi Haâ Lan àûúåc giaãi
vïì Goa, söë coân laåi bõ ngûúâi Böì
Àaâo Nha haânh quyïët vaâo thaáng
11 nhû laâ cûúáp biïín, mùåc duâ àaä
cöë tòm àûúâng söëng bùçng caách caãi
àaåo theo Thiïn Chuáa giaáo vaâo
giúâ phuát cuöëi cuâng (Boxer 1948,
dêîn laåi tûâ Blusseá 1988, tr.649).
Sau naây ngûúâi ta coân biïët thïm
laâ ngûúâi Böì Àaâo Nha àaä laâm moåi
caách àïí ngùn caãn ngûúâi Haâ Lan
tiïëp xuác vúái quan chûác Trung
Hoa, tûâ viïåc laâm sai lïåch nöåi dung
phiïn dõch, àïën viïåc àuát loát caác
quan laåi. Chñnh vò thïë maâ hoå àaä
vöåi vaä treo cöí caác thuãy thuã Haâ
Lan trûúác khi chñnh quyïìn súã taåi
coá lïånh giaãi hoå lïn quan chûác coá
thêím quyïìn.
Ngay khi hai chiïëc thuyïìn
Haerlem vaâ Leide àang truá àöng
chúâ gioá thuêån àïí ài Àaâng Trong,
thò möåt àöåi thuyïìn khaác cuãa Haâ
Lan cuäng rúi vaâo têìm ngùæm cuãa
ngûúâi Xiïm laâ àöëi taác lêu nùm
cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha:
“Ngaây 26 thaáng 1 nùm 1602,
ngûúâi Haâ Lan àûúåc vaâi ngûúâi baån
baáo cho biïët laâ phaãi thêån troång,
vò ngûúâi Xiïm àang coá mùåt úã àoá,
vúái 6 thuyïìn àûúåc cho laâ àang
phuåc kñch vaâ têën cöng thuyïìn
cuãa hoå. Àïí thûåc hiïån muåc tiïu àoá,
ngoaâi thuãy thuã cuãa hoå ra coân coá
200 ngûúâi Nhêåt maâ hoå hoå àaä dïî
daâng tuyïín duång àïí àaánh thuï
cho hoå, búãi vò boån hoå àïìu laâ baån
beâ thên thiïët cuãa ngûúâi Böì Àaâo
Nha” (Constantin de Renneville
R.A. 1703, tr.212).
Coân trong vuå saát haåi 23 thuãy
thuã cuãa hai chiïëc thuyïìn Haerlem
vaâ Leide thò theo A. Leclere, chñnh
ngûúâi Böì Àaâo Nha àûáng àùçng
sau vuå naây:
“Ngûúâi Böì Àaâo Nha thuâ gheát
chuã yïëu ngûúâi Haâ Lan. Nùm 1601,
hoå taác àöång àïí ngûúâi Campuchia
saát haåi möåt phêìn thuãy thuã àoaân
trïn hai con thuyïìn Harlem vaâ
Leide, maâ ban àêìu nhaâ vua àaä
tiïëp àoán nöìng hêåu, vaâ qua vuå naây
hoå liïn kïët vúái ngûúâi Maä Lai Höìi
giaáo àang gùåp khoá khùn trong viïåc
kinh doanh do nhûäng ngûúâi múái
túái [Haâ Lan] gêy ra” (Leclere A.
1914, tr.321).
Nhòn chung, haâng loaåt sûå cöë
àaä liïn tiïëp xaãy ra úã nhûäng núi
naâo ngûúâi Haâ Lan xuêët hiïån, vaâ
àïìu coá sûå nhuáng tay cuãa ngûúâi
Böì Àaâo Nha nhùçm caãn bûúác tiïën
cuãa ngûúâi Haâ Lan àïí giûä thïë àöåc
quyïìn trong vuâng Viïîn Àöng. Phaãi
chùng vuå tiïìn giaã noái trïn cuäng
laâ möåt trong nhûäng chiïën dõch
tuyïn truyïìn cuãa ngûúâi Böì Àaâo
Nha coá mùåt taåi Höåi An, nhùçm taác
àöång àïën caác quan laåi ngûúâi Viïåt
àïí hoå xa laánh ngûúâi Haâ Lan nhû
R. Jacques àaä quaã quyïët:
“Cuöåc phiïu lûu do Àaåi uáy(4)
Cornelius Groensbergen àiïìu
13

Thuyền Santa Catarina bị Hà Lan bắt giữ năm 1603 ở ngoài khơi Singapore.
Nguồn: https://peacepalacelibrary.nl/blog/2018/capture-santa-catarina-1603
khiïín àaä kïët thuác töìi tïå, vaâ möåt
giaáo sô Böì Àaâo Nha, khöng ngoaâi
ai khaác laâ Rafael da Madre de
Deus àaä coá liïn luåy trong àoá.
Öng àaä sûã duång tiïëng noái cuãa
mònh thuyïë t phuå c viïn chûá c
chñnh quyïì n Viïå t Nam rùç n g
ngûúâi Hoâa Lan chó laâ ‘nhûäng keã
phaãn nghõch, cûúáp biïín, tröåm
cùæp’, nhûäng con ngûúâi khöng coá
uy tñn. Àoá laâ möåt baâi diïîn vùn
chung trïn miïång moåi ngûúâi Böì
Àaâo Nha” (Jacques R. & Aparicio
Loápez, 2005).
Maäi àïën giûäa thïë kyã XVIII,
khi àùåt chên àïën Àaâ Nùéng vaâ
Höåi An, thûúng nhên ngûúâi Phaáp
P. Poivre coân nhêån ra loâng hêån
thuâ maâ ngûúâi Böì Àaâo Nha àaä
gieo vaâo àêìu ngûúâi Àaâng Trong.
Öng nhêån xeát: “Ngûúâi Böì Àaâo
Nha vaâ caác nhaâ truyïìn giaáo coá
veã cöë kïìm giûä ngûúâi Àaâng Trong
trong nöîi thuâ hêån cuãa hoå àöëi vúái
ngûúâi Haâ Lan, maâ coân vúái têët caã
14
caác quöëc gia chêu Êu” (Poivre P.
1887, tr.121).
Toám laåi, duâ chó laâ möåt va chaåm
trong mua baán giûäa möåt thuyïìn
buön phûúng Têy vaâ dên àõa
phûúng, nhûng khöng phaãi vò thïë
maâ cho àoá laâ möåt viïåc àún giaãn,
nhêët laâ khi möåt cûúâng quöëc múái
xuêët hiïån trûåc tiïëp caånh tranh
buön baán vúái cûúâng quöëc àaä quen
thuöåc trïn àõa baân hún nûãa thïë
kyã. Vò thïë khöng thïí vöåi vaä kïët
luêån phaãn ûáng cuãa ngûúâi Haâ Lan
laâ “sûå hiïëu chiïën cuãa thûúng nhên
Haâ Lan nùm 1601” nhû Hoaâng
Anh Tuêën (2011, tr.24) àaä nhêån
àõnh khi noái vïì vuå xung àöåt “úã Höåi
An nùm 1613” (thêåt ra lêìn lûúåt laâ
1602 vaâ 1614). Àiïìu cêìn laâm laâ
phaãi xem xeát àïën böëi caãnh quöëc
tïë vaâ khu vûåc luác bêëy giúâ, trong
àoá Àaåi Viïåt cuäng nhû nhiïìu quöëc
gia khaác trong vuâng thûúâng bõ lúåi
duång nhû laâ nhûäng con töët trong
tay caác thïë lûåc phûúng Têy.
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
5. Chñnh saá c h àöë i
ngoaåi cuãa chuáa Nguyïîn
àêìu thïë kyã XVII
Vuå xung àöåt nùm 1602
khiïën ngûúâi Viïåt khöng thïí
nhanh choáng quïn ài, vaâ
chùæc rùçng ngûúâi Haâ Lan
cuäng coá êën tûúång khöng
hay vïì vuâng àêët múái bùæt
àêìu khai phaá naây. Vuå têën
cöng nùm 1614 àaä àïí laåi êën
tûúång xêëu àöëi vúái ngûúâi Haâ
Lan, nhêët laâ trong giúái thuãy
thuã: viïåc thuãy thuã àoaân cuãa
hai chiïëc thuyïìn Haâ Lan
khöng tuên lïånh cùåp bïën
Höåi An nùm 1619 (Winkel
1882, tr.509) cuäng coá thïí cho
thêëy tònh traång u aám cuãa möëi
bang giao giûäa hai bïn luác
bêëy giúâ, vaâ àïën nùm 1633,
ngûúâi Haâ Lan vêîn coân giûä
yá àõnh àoâi böìi thûúâng thiïåt
haåi (Buch 1936, tr.117). Khi
àiïím laåi caác sûå kiïån bang
giao àaä xaãy ra, O. Dror cho
rùçng àoá laâ do caách àöëi xûã bêët
nhêët cuãa chuáa Nguyïîn àöëi
vúái ngûúâi Haâ Lan(5) (Dror O.
2006, tr.66). Vêåy chñnh saách
àöëi ngoaåi cuãa chuáa Nguyïîn
nhû thïë naâo? Coá phaãi chuáa
Nguyïîn àöëi xûã thiïëu nhêët
quaán àöëi vúái ngûúâi Haâ Lan
khöng? Trong mêëy thêåp niïn
àêìu thïë kyã XVII, coá lyá do gò
àïí chuáa Nguyïîn thaânh kiïën
vúái ngûúâi Haâ Lan khöng?
Thiïët nghô muöën traã lúâi cêu
hoãi naây cêìn phaãi coá caái nhòn
toaân caãnh àïí traánh nhûäng
nhêån xeát hêëp têëp, vöåi vaâng.
5.1. Nhûäng haânh vi
thên thiïå n cuã a chuá a
Nguyïîn àöëi vúái phûúng
Têy
Coá thïí noái thaái àöå mïën
khaách cuãa chuáa Nguyïîn àöëi
vúái ngûúâi phûúng Têy àaä
àûúåc thïí hiïån tûâ rêët súám:
ngoaâi taâu thuyïìn Böì Àaâo
Nha thûúâng túái lui buön baán
thuêån hoâa tûâ thïë kyã XVI,
ngûúâi Haâ Lan cuäng àûúåc tiïëp
àoán ên cêìn ngay tûâ lêìn àêìu
àùåt chên àïën Àaâng Trong
nùm 1602, mùåc duâ luác êëy
cöng cuöåc khai phaá Quaãng Nam
cuäng múái chó bùæt àêìu:
“Thûúng nhên Jeronimus
Wonderaer vaâ viïn phuå taá Albert
Corneliszoon Ruyll vaâo àêët liïìn
àïí kyá kïët caác thoãa thuêån thûúng
maåi vúái chuáa Nguyïîn úã núi àûúåc
goåi laâ Dinh chuáa Thachem (biïën
êm cuãa Àaåi Chiïm, tïn goåi xûa
cuãa Höåi An ngaây nay). ÚÃ àoá hoå
chaåm mùåt ngûúâi Böì Àaâo Nha àang
bêån bõu viïåc mua baán. Hoå àûúåc
möåt thûúng nhên baãn àõa lo chöî
ùn úã theo lïånh cuãa nhaâ vua. Hai
ngûúâi nûä phiïn dõch àûáng tuöíi
dêîn Wonderaer vaâo chêìu Nguyïîn
Hoaâng, chuáa hûáa seä trûâng phaåt
bêët cûá ai têën cöng ngûúâi Haâ Lan”
(Kleinen J. 2008, tr.20).
Hoùåc laâ chuyïån thûúng nhên
Haâ Lan John Joosen thuöåc chi
nhaánh úã Hirado àaä tûâng noái vúái
R. Cocks vïì loâng mïën khaách cuãa
vua Àaâng Trong khi öng gùåp
naån phaãi têëp vaâo Höåi An mêëy
nùm trûúác 1614, khiïën R. Cocks
boã kïë hoaåch ài Xiïm maâ chuyïín
hûúáng sang buön baán úã Àaâng
Trong (Foster W. 1897, tr.197).
Hoùåc trong chuyïën ài nùm 1614,
nhû tûúâng thuêåt cuãa Borri, trong
nhûäng ngaây àêìu nhaâ vua àaä àoán
tiïëp nöìng hêåu thûúng nhên Haâ
Lan cuäng nhû àaä àoán tiïëp thên
thiïån vúái thûúng nhên Böì Àaâo
Nha. Ngay nhû àoaân Anh cuãa
Peacock lêìn àêìu tiïn àïën Àaâng
Trong nhûng vêîn àûúåc tiïëp àaäi
troång thõ, àûúåc cêëp pheáp buön
baán nhû R. Cocks àaä ghi nhêån
(Thompson E. M., 1883, tr.296).
Vaâ nhû àaä noái úã phêìn trïn,
trong thû viïët ngaây 20 thaáng
9 nùm 1617, Corneille Van
Nyenrode, nhên viïn cöng ty
VOC thûúâng truá úã Xiïm àaä baáo
cho toaân quyïìn biïët laâ vua Àaâng
Trong àaä hai lêìn viïët thû cho àaåi
diïån cöng ty úã Ligor vaâ Patani àïí
khñch lïå ngûúâi Haâ Lan àïën buön
baán. Lúâi múâi goåi naây cuäng àaä
àûúåc Druyf xaác nhêån trong thû
gûãi Höåi Àöìng töëi cao cuãa Cöng
ty àïì ngaây 4 thaáng 10 nùm 1618
(Winkel 1882, tr.508-509). Sau àoá,
nùm 1626 Trêën thuã Quaãng Nam
luác êëy laâ Nguyïîn Phuác Kyâ laåi coá
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
thû gûãi ngûúâi àûáng àêìu Batavia
mong thiïët lêåp bang giao. Thû
naây cuäng coá nhùæc àïën viïåc trûúác
àêy Trêën thuã àaä cûã ngûúâi mang
thû nhûng khöng coá höìi êm (Voä
Vinh Quang 2016, tr.21).
Nhûäng sûå kiïån naây cho thêëy
thaái àöå cúãi múã trong bang giao
quöëc tïë cuãa Àaâng Trong: sau
chuyïën ài thõ saát nùm 1602,
Nguyïîn Hoaâng àaä phaác hoåa kïë
hoaåch khai thaác vuâng àêët naây,
nhû Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn
àaä ghi: “Quaãng Nam àêët töët dên
àöng, saãn vêåt giaâu coá, söë thuïë nöåp
vaâo nhiïìu hún Thuêån Hoáa maâ
söë quên thò cuäng bùçng quaá nûãa.
Chuáa thûúâng àïí yá kinh dinh àêët
naây” (Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn,
2002, tr.35). Vaâ mêëy chuåc nùm
sau, Borri cuäng àaä têån mùæt chûáng
kiïën nhûäng bùçng chûáng cuãa chuã
trûúng ngoaåi thûúng röång múã
cuãa chuáa Nguyïîn. Li Tana hoaân
toaân coá lyá khi nhêån xeát: “Àöëi vúái
Àaâng Trong thúâi khai phaá, ngoaåi
thûúng laâ vêën àïì sinh tûã” (Li Tana
1998, tr.60).
5.2. Voâng xoaáy baåo lûåc giûäa
Haâ Lan vaâ Böì Àaâo Nha - Têy
Ban Nha
Cuöëi thïë kyã XVI vaâ àêìu thïë kyã
XVII caác cuöåc àöëi àêìu quyïët liïåt
giûäa caác cûúâng quöëc phûúng Têy
lan röång sang vuâng Viïîn Àöng,
khi hoå àöí xö vïì àêy àïí tòm kiïëm
nguöìn hûúng liïåu vaâ thõ trûúâng
múái. Ngûúâi Böì Àaâo Nha caãm thêëy
bõ àe doåa nghiïm troång vò sûå xuêët
hiïån cuãa ngûúâi Haâ Lan vûâa múái
giaânh àöåc lêåp tûâ tay ngûúâi Têy Ban
Nha. Tuy àaä àûúåc tuyïn böë àöåc
lêåp tûâ nùm 1581, nhûng maäi àïën
nùm 1648 nûúác Cöång hoâa Haâ Lan
múái àûúåc vua Têy Ban Nha cöng
nhêån. Àiïìu àoá coá nghôa laâ trong
suöët nhiïìu thêåp niïn hai nûúác vêîn
úã trong tònh traång chiïën tranh.
“Ngûúâi Têy Ban Nha thêëy rùçng
hoå khöng phaãi laâ keã maånh nhêët,
hoå bùæt àêìu aáp duång moåi thûá mûu
kïë nhùçm huãy hoaåi ngûúâi Haâ Lan.
Hoå gûãi nhiïìu sûá giaã àïën caác võ vua
vuâng Àöng ÊËn àïí gieâm pha nhûäng
ngûúâi múái túái. Hoå goåi ngûúâi Haâ
Lan laâ cûúáp biïín, laâ ngûúâi khöng
tñn ngûúäng vaâ khöng troång danh
dûå, böåi phaãn, vaâ hoå laâm moåi caách
coá thïí àïí triïåt haå ngûúâi Haâ Lan”
(Constantin de Renneville R.A,
1702, Avertissement).
Mùåt khaác, vò tûâ nùm 1580 àïën
1640 Böì Àaâo Nha bõ àùåt dûúái
quyïìn cai trõ cuãa vua Têy Ban Nha
nïn ngûúâi Haâ Lan phaãi àöëi àêìu
caã Têy Ban Nha lêîn Böì Àaâo Nha
trïn àûúâng ài àïën Viïîn Àöng. Vò
thïë maâ nhiïìu cuöåc àuång àöå àaä xaãy
ra úã khùæp núi trong vuâng, khiïën
nhiïìu dên töåc bõ cuöën theo doâng
xoaáy baåo lûåc giûäa ba cûúâng quöëc
naây trong möåt thúâi gian daâi. Cùm
giêån vò ngûúâi Haâ Lan kyá kïët hiïåp
ûúác liïn minh vúái àaão Amboine
(ngûúâi Böì Àaâo Nha àaä phaát hiïån
nùm 1515), vaâ giaânh quyïìn buön
baán vúái têët caã caác tiïíu vûúng trong
quêìn àaão Moluques, ngûúâi Böì Àaâo
Nha quyïët àõnh ra tay:
“Àïí ngùn caãn möëi quan hïå cuãa
hoå phaát triïín trong vuâng quêìn
àaão Moluques, nùm 1601 ngûúâi
Böì Àaâo Nha àaä triïín khai möåt
haåm àöåi göìm 36 thuyïìn caác cúä,
àùåt dûúái quyïìn chó huy cuãa Andreá
Hurtado de Mendoça àïí têën cöng
taâu thuyïìn Haâ Lan buön baán
ven búâ caác àaão naây. Hoå hy voång
rùçng sau khi tiïu diïåt ngûúâi Haâ
Lan hoå seä buöåc caác àaão àaä liïn
kïët vúái Haâ Lan tûâ boã liïn kïët êëy
vaâ chó buön baán vúái nûúác hoå maâ
thöi” (Bruzen La Martinieâre A.
A. 1726, tr.310-311).
Vaâ khöng chó coá úã Moluques,
ngûúâi Haâ Lan àaä chõu töín thêët
khöng nhoã trïn suöët chùång àûúâng
ài tûâ Võnh Thaái Lan àïën Trung
Hoa. Vuå giïët haåi daä man 17 thuãy
thuã úã Macao nùm 1601 àaä trúã
thaânh lyá do tuyïn chiïën àïí Van
Heemskerck bùæt giûä chiïëc thuyïìn
siïu troång (carrack) cuãa Böì Àaâo
Nha Santa Catarina vaâo ngaây
25 thaáng 2 nùm 1603 úã ngoaâi
khúi Singapore (Blusseá L. 1988,
tr.649). Noá khúi maâo giai àoaån
chiïën tranh trûåc tiïëp giûäa hai
cûúâng quöëc naây ngaây caâng khöëc
liïåt hún. Mùåt khaác, vuå têën cöng
naây caâng laâm cho nhûäng tin àöìn
vïì ngûúâi Haâ Lan thïm sûác thuyïët
phuåc, vaâ vaâ voâng xoaáy baåo lûåc laåi
caâng lan röång ra.
15
 Toám laåi, trong nhûäng thêåp
niïn àêìu thïë kyã XVII caác chuáa
Nguyïîn àaä aáp duång àûúâng löëi
bang giao cúãi múã, mùåc duâ böå
maáy chñnh quyïìn coân rêët non
treã, luêåt lïå coân sú saâi vaâ loãng leão.
Tuy nhiïn bïn caånh àoá cuäng àaä
xaãy ra möåt söë vuå xung àöåt vúái
ngûúâi Haâ Lan vaâ Anh, ngûúåc laåi
vúái khuynh hûúáng thên thiïån,
hiïëu khaách cuãa chuáa Nguyïîn.
Àoá cuäng laâ lyá do taåi sao Bonifacy
khöng tin rùçng ngûúâi Haâ Lan
bõ têën cöng nhû Borri àaä kïí, vò
khoá coá thïí hònh dung ra chuyïån
thûúng nhên nûúác ngoaâi bõ têën
cöng gêy thiïåt haåi ngûúâi vaâ cuãa,
laåi coân bõ cêëm beán maãng àïën
Àaâng Trong, röìi vaâi nùm sau
àoá laåi nhêån àûúåc quöëc thû múâi
àïën buön baán. Tònh huöëng trúá
trïu naây khöng àún giaãn laâ sûå
bêët nhêët trong caách àöëi xûã cuãa
chuáa Nguyïîn, maâ laâ hêåu quaã
cuãa sûå xung àöåt quyïìn lúåi cuãa
caác cûúâng quöëc chêu Êu àang
tòm caách múã röång thõ trûúâng.
Nûúác Àaåi Viïåt thúâi êëy nùçm trïn
con àûúâng haâng haãi huyïët maåch
dêîn àïën hai thõ trûúâng àêìy tiïìm
nùng dûúái mùæt ngûúâi phûúng
Têy laâ Trung Hoa vaâ Nhêåt Baãn
nïn khöng thïí thoaá t ra khoã i
voâng xoaáy xung àöåt êëy.�
CHUÁ THÑCH:
1. Nguyïn vùn cuã a de Jonge
viïët lêìn lûúåt laâ Haarlem vaâ Gaspar
van Groesbergen (Jonge, 1864,
tr.95).
2. Nhêå t kyá naâ y xuêë t baã n
lêì n àêì u bùç n g tiïë n g Haâ Lan taå i
Amsterdam nùm 1646, in trong
böå Begin ende voortgangh, van
de Vereenighde Nederlantsche
Geoctroyeerde Oost-Indische
Compagnie, vaâ àûúåc dõch ra tiïëng
Phaáp nùm 1703.
3. Nguyïn vùn tiïë n g Anh laâ
“False dollars or rial of eight”
laâ möåt loaåi tiïìn do Têy Ban Nha
phaá t haâ n h àûúå c duâ n g khaá phöí
biïën trong ngoaåi thûúng thúâi êëy.
Khöng thêëy taâi liïåu naâo àïì cêåp àïën
vuå naây ngoaâi quyïí n tûâ àiïí n The
Universal Dictionary of Trade and
16
Commerce, muå c tûâ Cochinchina
(1774, tr.569).
4. Ngûúâi dõch lêîn löån hai nghôa
‘thuyïìn trûúãng’ vaâ ‘àaåi uáy’ cuãa chûä
captain.
5. N g u y ï n v ù n “ a f i c k l e
Cochinchinese ruler’s conduct
towards the Dutch”
TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO
1. B l u s s e á L . 1 9 8 8 . “ B r i e f
Encounter at Macao”. Trong taåp chñ
Modem Asian Studies 22, 3 (1988).
2. Bruzen La Martinieâre A.A.,
1726. Le Grand Dictionnaire
Geá o graphique et Critique, Tome
Premier. La Haye: Chez P. Gosse,
R.C. Alberts, P. de Hondt.
3. Buch W.J.M. 1936. “La
Compagnie des Indes neá e rland-
aises et l'Indochine”. Trong taåp chñ
BEFEO, söë 36 (1936).
4. Constantin de Renneville
R.A. 1702. Recueil des Voiages qui
ont servi aâ l'Etablissement et aux
Progreâs de la Compagnie des Indes
Orientales. Amsterdam: Estienne
Roger.
5. Constantin de Renneville
R.A. 1703. Recueil des Voiages
qui ont servi aâ l'Etablissement et
aux Progreâs de la Compagnie des
Indes Orientales, Tome Second.
Amsterdam: EÁtienne Roger.
6. Dror O. 2006. Phantasmatic
Cochinchina. Trong Dror O. &
Taylor K.W., Views of Seventeenth-
Century Vietnam. New York:
Cornell Southeast Asia Program
Publications.
7. Foster W. 1897. Letters
received by the East India
Company from its Servants in the
East, Vol. 2. London: Sampson
Low, Marston & Company.
8. Hoang Anh Tuan 2007.
Silk for Silver. Dutch-Vietnamese
Relations, 1637-1700. Leiden-
Boston: Brill.
9. Hoaâ n g Anh Tuêë n , 2011.
“Maång lûúái thûúng maåi Nöåi AÁ vaâ
bang giao Haâ Lan - Àaåi Viïåt (1601-
1638)”. Taåp chñ Nghiïn cûáu lõch sûã,
söë 6.2011.
10. Jacques, R., Aparicio Loápez
2005. T., “Huynh Rafael da Madre
de Deus (1571-1606), nhaâ truyïìn
giaáo doâng Augustinö úã Quaãng Nam
vaâo khoaãng nùm 1595-1605”. Têåp
san Àõnh hûúáng söë 45.
11. Jonge J.K.J. de, 1864. De
Opkomst van het Nederlandsche
Gezag in Oost-Indie. Amsterdam:
Frederik Muller.
12. Kleinen J. 2008. “Dutch
relations with ‘Quinam’ in the 17th
century”. Trong Lion and Dragon.
Four centuries of Dutch-Vietnamese
relations. Amsterdam: Boom.
13. Kleinen J. 2011. “Towards
a Maritime History of Vietnam:
Seventeenth-century Vietnamese-
Dutch confrontations”. Trong
Gabrowsky V. (ed.), Southeast
Asian historiography: unravelling
the myths: essays in honour of
Barend Jan Terwiel. Bangkok:
River Books.
14. Leclere A. 1914. Histoire du
Cambodge depuis le 1er sieâcle de
notre eâre. Paris: Paul Guethner.
15. Li Tana 1998. Nguyïî n
Cochinchina. Southern Vietnam
in the Seventeenth and Eighteenth
Centuries. New York: Southeast
Asia Program Publications.
16. Poivre P. 1887. “Voyage de
Pierre Poivre en Cochinchine”. Taåp
chñ Revue de l’Extrïme-Orient, söë
3 nùm 1887.
17. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn,
2002. Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 1. Haâ
Nöåi: Nxb Giaáo duåc.
18. Thompson E. M. 1883. Diary
of Richard Cocks Cape-Merchant
in the English Factory in Japan
1615-1622 with Correspondence,
Vol. 2. London: Hakluyt Society.
19. Trêìn Thanh AÁi 2022. “Ngûúâi
Anh àêìu tiïn àïën Àaåi Viïåt” (tiïëp
theo). Taåp chñ Xûa & Nay, söë 537
thaáng 3 nùm 2022.
20. Voä Vinh Quang 2016. “Vïì
bûác quöëc thû cuãa trêën thuã Àaâng
Trong gúãi Cöng ty Àöng ÊËn Haâ Lan
úã Batavia (Indonesia) nùm 1626”.
Taåp chñ Nghiïn cûáu vaâ Phaát triïín,
söë 1(127).
21. Winkel 1882. Les Relations
de la Hollande avec le Cambodge
et la Cochinchine au XVIIe
sieâ c le. Taå p chñ Excursions et
Reconnaissances, n° 12 (1882).
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
 TRAO ĐỔI

Côn Đảo không phải là nơi

tránh trú của Nguyễn Ánh
trong cuộc chiến với Tây Sơn
Đỗ Bang

NGAÂY 26-4, TAÅI PHUÃ THÚÂ TUÂNG THIÏÅN VÛÚNG (TP. HUÏË),
HÖÅI ÀÖÌNG TRÕ SÛÅ NGUYÏÎN PHÛÚÁC TÖÅC VIÏÅT NAM ÀAÄ TÖÍ
CHÛÁC TOÅA ÀAÂM KHOA HOÅC “AN SÚN MIÏËU VAÂ BAÂ PHI YÏËN ÚÃ
CÖN ÀAÃO, VÊËN ÀÏÌ TRUYÏÌN THUYÏËT ÀÏËN HÖÌ SÚ DI SAÃN”. TOÅA
ÀAÂM ÀAÄ NHÊÅN ÀÛÚÅC 16 THAM LUÊÅN CUÃA CAÁC NHAÂ NGHIÏN
CÛÁU ÚÃ HAÂ NÖÅI, TP. HCM, HUÏË... TAÅP CHÑ XÛA&NAY XIN GIÚÁI
THIÏÅU THAM LUÊÅN CUÃA PGS. TS ÀÖÎ BANG, NGUYÏN CHUÃ
TÕCH HÖÅI KHLS THÛÂA THIÏN HUÏË.

Cön Daão thúâi chuáa Nguyïîn
Cön Àaão laâ möåt quêìn àaão göìm 16 àaão
vúái töíng diïån tñch hún 77,28km2. Trong àoá
àaão Cön Sún laâ röång nhêët chiïëm diïån tñch
51,52 km2 nùçm vïì phña Àöng Nam Nam böå,
tiïëp giaáp vuâng biïín Têy Nam böå. Tñnh theo
àûúâng thuãy, Cön Àaão caách Vuäng Taâu 97 haãi
lyá (khoaãng 180km), caách cûãa söng Hêåu 43 haãi
lyá (khoaãng 84km).
Cön Àaão àûúåc nùçm úã võ trñ thuêån lúåi trïn
àûúâng haâng haãi quöëc tïë nöëi liïìn chêu Êu vaâ
chêu AÁ. Do coá võ thïë thuêån lúåi vïì haâng haãi
nïn suöët chiïìu daâi lõch sûã, Cön Àaão àaä laâ àõa
chó súám àûúåc caác cûúâng quöëc haâng haãi chuá yá.
Trong quaá khûá, Cön Àaão coá nhiïìu tïn goåi
khaác nhau: Cön Lön, Cön Sún, Cön Lön Sún,
Cön Nön. Ngûúâi phûúng Têy goåi Cön Àaão laâ
Poulo Condor, bùæt nguöìn tûâ danh xûng "Pulau
Kundur", nghôa laâ “hoân Bñ”. Tûâ ngaây thaânh
lêåp àùåc khu Vuäng Taâu- Cön Àaão (30/6/1979),
Cön Àaão laâ àõa danh chñnh thûác cuãa hoân àaão
lúán nhêët cuäng nhû caã quêìn àaão naây(1).
Caác àaão coân laåi coá tïn hoân Baâ (Cön Lön
Nhoã- Phuá Sún), hoân Baãy Caånh (Phuá Tûúâng),
hoân Böng Lan (Böng Lau, Phuá Phong), hoân
Cau (Phuá Lïå), hoân Taâi Lúán (Phuá Bònh), hoân
Taâi Nhoã (Phuá An), hoân Traác Lúán (Phuá Hûng),
hoân Traác Nhoã (Phuá Thõnh), hoân Trûáng (hoân
Àaá Baåc, Phuá Thoå), hoân Vung (Phuá Vinh), hoân
Tre Lúán (Phuá Hoâa), hoân Tre Nhoã (Phuá Höåi),
hoân Troåc (hoân Trai, Phuá Nghôa), caác àaão coá
nguöìn lúåi khai thaác yïën saâo laâ hoân Cau, hoân
Trûáng.
Saách Àaåi Nam nhêët thöëng chñ àûúåc biïn
soaån dûúái triïìu Tû Àûác cho biïët: “Phña Têy
Nam àaão coá suöëi nûúác ngoåt. Thuyïìn biïín tûâ
Gia Àõnh ài Tên Gia Ba, Xiïm La àïìu lêëy àaão
êëy laâm nïu àïí ngùæm”(2).
Cön Àaão thuöåc vïì laänh thöí Àaâng Trong
tûâ thúâi chuáa Nguyïîn, theo Phuã biïn taåp luåc:
“Cûãa phuã Gia Àõnh coá nuái goåi laâ Cön Lön”(3),
nhûng khöng cho biïët tònh hònh dên cû vaâ laâng
maåc úã àêy. Vaâo thúâi chuáa Nguyïîn, Cön Àaão laâ
àõa chó khai thaác, àaánh bùæt cuãa àöåi Bùæc Haãi.
Saách Phuã biïn taåp luåc vaâ Àaåi Nam thûåc luåc
àïìu xaác nhêån Cön Àaão laâ àõa chó àïí tòm hoáa
vêåt vaâ saãn vêåt àõa phûúng. Trong Phuã biïn
taåp luåc cho biïët: “Hoå Nguyïîn laåi àùåt àöåi Bùæc

SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022 17

Bản đồ Côn Đảo xưa có tên gọi Poulo Condor
Haãi, khöng àõnh bao nhiïu suêët, hoùåc ngûúâi
thön Tûá Chñnh úã Bònh Thuêån, hoùåc ngûúâi xaä
Caãnh Dûúng, ai tònh nguyïån ài thò cêëp giêëy
sai ài, miïîn cho tiïìn sûu vaâ caác tiïìn tuêìn àoâ,
cho ài thuyïìn cêu nhoã ra caác xûá Bùæc Haãi(4), cuâ
lao Cön Lön vaâ caác àaão úã Haâ Tiïn, tòm lûúåm
vêåt cuãa taâu vaâ caác thûá àöìi möìi, haãi ba, baâo
ngû, haãi sêm cuäng sai cai àöåi Hoaâng Sa kiïm
quaãn. Chùèng qua laâ lêëy caác thûá haãi vêåt, coân
vaâng baåc, cuãa quyá ñt khi lêëy àûúåc”(5).
Àaåi Nam nhêët thöëng chñ cho biïët saãn vêåt
khai thaác tûâ Cön Àaão coá: “Yïën saâo, àöìi möìi,
vñch, quïë, caá haâm hûúng, trai tai tûúång,..”(6).
Taâi liïåu cho biïët, vaâo nùm Canh Tuêët
(1790), Nguyïîn AÁnh sau khi chiïëm àûúåc àaão
Cön Lön àaä duâng caác baäi coã úã àêy àïí nuöi
ngûåa. Theo saách Àaåi Nam nhêët thöëng chñ:
“Trïn àaão coá ruöång, coá thïí tröìng luáa, àêåu...
Giûäa àaão coá nhiïìu coã töët, Canh Tuêët(7) àêìu
àúâi trung hûng thûúâng àem ngûåa cöng chùn
nuöi trong àaão”(8).
Àêìu thïë kyã XIX vïì trûúác, cû dên Cön Àaão àaä
biïët tröìng luáa, ngö, khoai, àêåu, nhûng khöng
nhiïìu, thûúâng phaãi mua gaåo Gia Àõnh àïí buâ
múái àuã. Thöí saãn coá ngûåa, trêu, nuái khöng coá
höí, baáo(9).
Cön Àaão coá nhiïìu saãn vêåt quyá, vaâo thïë kyã
XIX thûúâng àïí cung tiïën lïn triïìu àònh vaâ
18
baán trïn thõ trûúâng, dên úã àêy: “Thûúâng lêëy
yïën saâo, àöìi möìi, vñch, mùæm öëc, hoaâi hûúng,
öëc tai tûúång, theo muâa maâ cung tiïën; lêëy töm
caá, haãi vêåt laâ kïë sinh nhai; quaã cau lúán, voã àoã,
võ ngoåt thúm, möîi khi àêìu muâa xuên, nhên
luác úã Gia Àõnh cau chûa thaânh quaã, maâ xûá
êëy cau àaä trôu buöìng thò chúã àïën baán àûúåc
giaá gêëp böåi”(10).
Thúâi chuáa Nguyïîn chûa coá tû liïåu vïì viïåc
thaânh lêåp chñnh quyïìn vaâ àoáng quên úã Cön
Àaão, nhûng àêìu thïë kyã XIX, vaâo thúâi Gia Long,
triïìu àònh àaä cho quên sûå hoáa dên úã àêy àïí
tûå phoâng giûä àaão. Theo Gia Àõnh thaânh thöng
chñ : “Dên thò biïën laâm lñnh, goåi laâ ba àöåi Tiïåp
nhêët, Tiïåp nhõ, Tiïåp tam, thuöåc àaåo Cêìn Giúâ,
àïìu coá khñ giúái àïí canh giûä àêët êëy”(11).
Vaâo nûãa àêìu thïë kyã XIX, taåi Cön Àaão àaä
thaânh lêåp thön An Haãi: “Dên cû thön An Haãi
biïn chïë thaânh àöåi Thanh Haãi úã àêëy giûä àêët
khöng àûúåc dúâi ài núi khaác, haâng nùm ài lêëy
yïën saâo, öëc tai voi, àöìi möìi, con vñch, dêy mêy
àïí nöåp”(12).
Qua caác nguöìn tû liïåu cho thêëy, taåi Cön
Àaão duâ laâng maåc ra àúâi coá thïí muöån hún vaâo
cuöëi thïë kyã XVIII hoùåc àêìu thïë kyã XIX, nhûng
dên cû àaä coá tûâ súám, àoá laâ caác àöåi dên binh
chùm lo khai thaác vaâ saãn xuêët àïí nöåp saãn vêåt
cho triïìu àònh vaâ tûå chiïën àêëu àïí baão vïå chuã
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
quyïìn biïín àaão.
Duâ chûa hònh thaânh laâng maåc, nhûng yá
thûác baão vïå chuã quyïìn taåi Cön Àaão cuãa caác
chuáa Nguyïîn coá tûâ rêët súám vaâo àêìu thïë kyã
XVIII, qua sûå kiïån 200 quên Anh chiïëm àoáng
Cön Àaão vaâo nùm 1702. Trêën thuã dinh Trêën
Biïn laâ Trûúng Phuác Phan cêëp baáo ra triïìu
àònh Phuá Xuên, chuáa Nguyïîn Phuác Chu sai
Trûúng Phuác Phan lêåp mûu tiïu diïåt chuáng.
Trûúng Phuác Phan àaä sûã duång 15 ngûúâi Chaâ
Vaâ (Java) traá haâng àïí duâng kïë nöåi ûáng. Sau
möåt nùm yïn tônh, nhoám nöåi ûáng àang àïm
bêët ngúâ phoáng lûãa àöët doanh traåi, giïët vaâ bùæt
söëng toaân böå sô quan cuãa giùåc. Àûúåc baáo tin,
Trûúng Phuác Phan àûa quên ra giaãi phoáng
Cön Àaão(13).
Sûå kiïån giaãi phoáng Cön Àaão vaâo nùm 1703,
chó sau 5 nùm chuáa Nguyïîn Phuác Chu cho
lêåp phuã Gia Àõnh vúái hai dinh Trêën Biïn vaâ
Phiïn Trêën (1698) vaâ trûúác 8 nùm chuáa cho
ào àaåc, khaão saát Trûúâng Sa (1711), chûáng toã
yá thûác, traách nhiïåm, thûåc lûåc vaâ khaã nùng to
lúán trong viïåc baão vïå chuã quyïìn biïín àaão cuãa
chñnh quyïìn Àaâng Trong luác bêëy giúâ.
Nguyïîn AÁnh vúái Cön Lön, Phuá Quöëc
qua sûã liïåu
Saách Àaåi Nam thûåc luåc do Quöëc sûã quaán
triïìu Nguyïîn biïn soaån dûúái triïìu Thiïåu Trõ,
kyã àïå nhêët viïët vïì khúãi nghiïåp cuãa vua Gia
Long, cho biïët vaâo thaáng 6 nùm Quyá Maäo
(29/6-28/7/1783): “Vua àoáng úã hoân Àiïåp Thaåch
(hoân Àaá Chöìng) úã Phuá Quöëc. Thöëng suêët giùåc
laâ Phan Tiïën Thêån thònh lònh àem quên àïën.
Cai cú Lï Phuác Àiïín xin mùåc aáo ngûå maâ àûáng
úã àêìu thuyïìn. Giùåc tranh nhau àïën bùæt. Vua
beân cúäi thuyïìn khaác ra àaão Cön Lön”(14).
Thaáng 7 nùm Quyá Maäo (29/7- 27/8/ 1783),
“Nguyïîn Vùn Huïå nghe tin vua úã àaão Cön
Lön, sai ngûúâi àaãng laâ Phoâ maä Trûúng Vùn
Àa àem hïët thuãy binh àïën vêy ba voâng, tònh
thïë rêët nguy cêëp. Böîng mûa gioá nöíi lúán, böën
bïì mêy muâ kñn mñt, ngûúâi vaâ thuyïìn caách
nhau gang têëc cuäng khöng thêëy nhau. Soáng
biïín nöíi lïn dûä döåi. Thuyïìn giùåc tan vúä àùæm
chòm khöng xiïët kïí. Thuyïìn vua beân vûúåt caác
voâng vêy, àïën àêåu úã hoân Cöí Cöët, röìi laåi trúã
vïì Phuá Quöëc”(15).
Saách Quöëc triïìu chñnh biïn toaát yïëu cuãa
Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn biïn soaån, do
Töíng taâi Cao Xuên Duåc thûåc hiïån vaâo àêìu
thïë kyã XX, dûúái triïìu vua Duy Tên, cho biïët,
vaâo nùm Quyá Maäo, thaáng 6 (29/6-28/7/1783),
“Ngaâi truá Phuá Quöëc, tûúáng giùåc laâ Phan Baá
Thêån keáo binh àïën. Ngaâi ngûå ra Cön Lön”(16).
Thaáng 7 nùm Quyá Maäo (29/7- 27/8/ 1783),
“Huïå nghe ngaâi úã Cön Lön, àem hïët lñnh thuãy
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
vêy ba voâng, tûå nhiïn giöng töë nöíi lïn, mêy
keáo töëi tùm, àïën nöîi khöng thêëy thuyïìn vaâ
ngûúâi, soáng biïín to quaá, thuyïìn giùåc chòm
hïët nhiïìu lùæm, luác bêëy giúâ thuyïìn ngûå ra
khoãi àûúåc, àêåu taåi cuâ lao Cöí Cöët, röìi trúã vïì
Phuá Quöëc”(17).
Saách Hoaâng Viïåt long hûng chñ do Ngö
Giaáp Àêåu biïn soaån vaâo cuöëi thïë kyã XIX, ghi
laåi cuå thïí hún: “Thïë Töí dûâng laåi úã Haâ Tiïn.
Bêëy giúâ coá tûúáng Xiïm laâ Vinh Li Ma dêîn
quên böå thuöåc hai trùm ngûúâi vaâ hún mûúâi
chiïëc thuyïìn tûâ àaão Cöí Long àïën quy phuå.
Thïë Töí quy naåp röìi sai àïën àoáng giûä úã àaão
Àiïåp Thaåch (hoân Àaá Chöìng). Thöëng suêët Têy
Sún Trûúng Tiïën Thêån dêîn quên êåp àïën.
Lï Phûúác Àiïín thêëy tònh thïë nguy cêëp xin
vúái Thïë Töí cho mùåc aáo ngûå baâo àûáng úã àêìu
thuyïìn. Quên Têy Sún tröng thêëy xöng vaâo
bùæt Àiïín. Thïë Töí nhên àoá nhaãy sang thuyïìn
khaác chaåy ra àaão Cön Lön”(18).
Trong nhûäng ngaây úã Cön Àaão, “Nguyïîn
Huïå sai Phoâ maä Trûúng Vùn Àa àûa thuãy
quên vêy àaão, voâng trong, voâng ngoaâi, têët caã
àïën ba voâng chiïën thuyïìn. Böîng mûa gioá nöíi
lïn, giûäa ban ngaây trúâi àêët töëi sêìm, soáng triïìu
êìm êìm dêng àoã, thuyïìn Têy Sún àêm daåt
rêët nhiïìu. Thûâa dõp àoá, Thïë Töí ngöìi thuyïìn
vûúåt qua voâng vêy cuãa thuãy quên Têy Sún,
röìi dûâng laåi cêåp búâ àaão Cöí Cöët, sau àoá chuyïín
sang àoáng dinh úã àaão Phuá Quöëc. (Àoá laâ lêìn
thûá hai Thïë Töí laánh àïën àaão Phuá Quöëc)(19).
Àñnh chñnh vïì sûå nhêìm lêîn cuãa sûã liïåu
1. Àõa danh
Theo Lï Quyá Àön, vaâo thïë kyã XVIII, taåi
vuâng biïín miïìn Nam coá àïën 3 àõa danh mang
tïn Cön Lön úã 3 võ trñ khaác nhau taåi ngoaâi khúi
phuã Bònh Thuêån, ngoaâi khúi phuã Gia Àõnh vaâ
ngoaâi khúi trêën Haâ Tiïn. Àoá laâ:” Ngoaâi cûãa
biïín phuã Bònh Thuêån thò coá nuái goåi laâ Cön
Lön, röång mêëy dùåm, cuäng nhiïìu yïën saâo. ÚÃ
ngoaâi nûäa coá nuái goåi laâ cuâ lao Khoai, trûúác coá
nhiïìu haãi vêåt vaâ hoáa vêåt cuãa taâu, lêåp àöåi Haãi
Mön àïí lêëy. Cûãa biïín phuã Gia Àõnh coá nuái
goåi laâ Cön Lön. Phña ngoaâi biïín trêën Haâ Tiïn
coá nuái goåi laâ Àaåi Cön Lön(20), coá dên cû”(21).
Nhû vêåy, hai chûä cön lön coá nguöìn göëc tûâ
tiïëng Maä Lai, khi phiïn êm tiïëng Viïåt laâ cuâ
lao nïn Lï Quyá Àön goåi caác àaão úã ngoaâi khúi
vuâng àêët àûúåc chuáa Nguyïîn khai phaá vaâo
thïë kyã XVIII àïìu goåi chung laâ Cön Lön nhû
Phuá Quyá, Cön Àaão coân àaão Phuá Quöëc lúán hún
àûúåc goåi laâ Àaåi Cön Lön. Do vêåy, caác àõa danh
mang tïn Cön Lön naây àïí chó möåt hoân àaão
hay cuåm àaão cuå thïí àûúåc saách sûã trûúác àêy
ghi laåi cuäng cêìn àûúåc khaão chûáng cêín thêån.
Do sûå nhêìm lêîn vïì hai chûä Cön Lön trong
19
saách Àaåi Nam thûåc luåc nïn vaâo nùm 1942, Tön
Thêët Dûúng Kyå cho rùçng: “Caác nhaâ laâm sûã ta
nghe thöí dên baão hoân àaão êëy tïn laâ Koh-rong,
liïìn do thoái quen êëy viïët thaânh Cön Lön (Kon
long: Kon long) vêåy”(22).
Do nghi ngúâ vïì haânh trònh tûâ àaão Cön Lön
àïën Phuá Quöëc trong sûå kiïån Nguyïîn AÁnh bõ
quên Têy Sún truy àuöíi vaâo nùm 1783, nùm
1919, Charles B. Maybon cho rùçng hoân àaão
quên Têy Sún vêy 3 voâng thuyïìn àoá khöng
phaãi laâ Cön Lön maâ laâ àaão Cöí Long (Koh
Kong), möåt hoân àaão nhoã úã vuâng biïín Haâ Tiïn
giaáp vúái Campuchia, gêìn àaão Phuá Quöëc(23).
Àaão Cöí Long hay coân goåi Cöí Röìng, thúâi
chuáa Nguyïîn goåi laâ Vuäng Thúm (Hûúng UÁc),
nay thuöåc Campuchia, toåa àöå 100728210 vô
bùæc, 103 0 216567 kinh àöng, diïån tñch 78km2
caách búâ biïín tónh Sihanoukville 15km.
Möåt àõa danh khaác cuãa àaão àûúåc Àaåi Nam
thûåc luåc vaâ Quöëc triïìu chñnh biïn toaát yïëu
ghi laåi laâ Cöí Cöët.
Vêåy võ trñ Cöí Cöët úã àêu, núi vûâa gêìn vúái núi
Nguyïîn AÁnh traánh truá àûúåc sûã saách goåi laâ Cön
Lön vaâ cuäng gêìn vúái Phuá Quöëc àïí “Thuyïìn
vua beân vûúåt caác voâng vêy, àïën àêåu úã hoân Cöí
Cöët, röìi laåi trúã vïì Phuá Quöëc”(24).
2. Võ trñ, khoaãng caách
Quan saát baãn àöì vïå tinh qua Google Maps
cho thêëy khoaãng caách giûäa àaão Phuá Quöëc, võ
trñ 100 336578 vô àöå bùæc, 1030 932895 kinh àöå
àöng vaâ Cön àaão 80 697798 vô àöå bùæc, 1060
608200 kinh àöång àöng laâ rêët xa. Phuá Quöëc
úã cûåc têy Nam böå trong võnh Thaái Lan, tiïëp
giaáp Campuchia; Cön Àaão úã vuâng tiïëp giaáp
Àöng vaâ Têy Nam böå; khoaãng caách lûu thöng
bùçng àûúâng biïín theo hûúáng ngùæn nhêët giûäa
2 àaão naây cuäng gêìn 400 km laâ khoá thûåc hiïån.
3. Sûå kiïån
Trong caác àúåt têën cöng, truy saát cuãa quên
àöåi Têy Sún, Nguyïîn AÁnh chûa tûâng àùåt chên
àïën Cön Àaão.
Hûúáng traánh truy saát cuãa Nguyïîn AÁnh laâ
miïìn Têy Nam böå àïí ra àaão Phuá Quöëc, Thöí
Chu. Vò ngoaâi khúi vuâng biïín Kiïn Giang
coá àaão Phuá Quöëc, phña têy Phuá Quöëc laâ möåt
chuöîi àaão nùçm trong võnh Thaái Lan gêìn vúái
Xiïm La vaâ Chên Laåp, laâ löå trònh cuöëi cuâng
àïí tröën thoaát ra nûúác ngoaâi sau khi vuâng biïín
àaão khöng coân laâ núi an toaân àïí traánh truá.
Àoá laâ möåt lúåi thïë so vúái haânh trònh bön têíu
ra Cön Àaão, chuáa Nguyïîn phaãi chaåy xuöëng
cûãa biïín cuãa tónh Soác Trùng, núi coá cûå ly gêìn
nhêët tûâ àêët liïìn ra Cön Àaão laâ 84km. Nïëu tûâ
Vuäng Taâu ra Cön Àaão phaãi mêët 180km haãi
haânh, trong khi àoá, tûâ Haâ Tiïn ra Phuá Quöëc
chó 45km àûúâng biïín. Khi Cön Àaão bõ bao vêy
thò chuáa Nguyïîn khöng coá löëi thoaát, khöng
20
thïí àïën möåt nûúác thûá 2 àïí traánh truá an toaân.
Caác nguöìn sûã liïåu àïìu cho biïët qua caác
lêìn truy àuöíi cuãa quên àöåi Têy Sún hûúáng
tröën thoaát cuãa Nguyïîn AÁnh chó laâ miïìn Têy
Nam böå qua Raåch Giaá- Haâ Tiïn àïí tiïån àûúâng
ra Phuá Quöëc, Thöí Chu, Cöí Cöët, Cöí Long röìi
sang Xiïm.
Thaáng 6 nùm Canh Tyá (25/7- 26/8/ 1780),
Nguyïîn AÁnh sai “Cai cú laâ Sêm vaâ Tônh (hai
ngûúâi khöng roä hoå) sang Xiïm àïí giao hiïëu”(25).
Thaáng 3 nùm Nhêm Dêìn (13/4- 11/5/1782),
quên Têy Sún vaâo cûãa Cêìn Giúâ röìi têën cöng
giïët chïët tûúáng Emmanuel (Maån Hoâe, ngûúâi
Phaáp) taåi Ngaã Baãy, Nguyïîn AÁnh thua trêån
cho quên ruát chaåy(26). Thaáng 4 nùm Nhêm
Dêìn (12/5- 10/6/1782), Nguyïîn Huïå laåi cho
quên tiïën àaánh, Nguyïîn AÁnh cho quên ruát
chaåy àïën Giaá Khï (Raåch Giaá) qua Haâ Tiïn
röìi duâng thuyïìn nhoã vûúåt biïín ra àaão Phuá
Quöëc(27). Qua nùm Quyá Maäo (1783), Têy Sún
huy àöång àaåi quên vêy àaánh ra Phuá Quöëc,
Nguyïîn AÁnh bõ truy àuöíi liïn tuåc trïn caác hoân
àaão gêìn Phuá Quöëc vaâo thaáng 6 vaâ 7, trong
bûúác àûúâng cuâng phaãi tröën sang Xiïm êín naáu
vaâ xin viïån binh.
Trong lêìn bõ quên Têy Sún truy àuöíi nùm
1783, möåt taâi liïåu nûúác ngoaâi cuäng xaác hûúáng
thaáo chaåy cuãa Nguyïîn AÁnh laâ ra vuâng biïín
miïìn Têy, “AÁnh bõ àaánh baåi, chaåy vïì êín nêëp
úã Ba Giöìng, gêìn Myä Tho. Quanh AÁnh chó coân
laåi 6 tûúáng vaâ möåt trùm quên cuâng theo vïì
àïën Long Xuyïn ngaây 26 thaáng 9 nùm 1783.
Chó huy quên Têy Sún tïn Nguyïîn Hoâa rûúåt
theo, sai möåt àöåi thuãy binh 50 chiïën thuyïìn
trêën àoáng úã cûãa söng Àöëc àïí chùån àûúâng.
Nhûng Nguyïîn AÁnh àûúåc caác tuâ binh thöng
baáo viïåc nguy hiïím àang àe doåa, ra lïånh lêåp
tûác khúãi haânh, têån lûåc tay cheâo thoaát hiïím.
Quên (Têy Sún) rûúåt theo khöng bùæt kõp,
Nguyïîn Vùn Lûä vaâ Nguyïîn Vùn Huïå àaânh
phaãi quay vïì Quy Nhún, àïí laåi Phoâ maä Trûúng
Vùn Àa vaâ Chûúãng tiïìn Baão tröng coi vuâng
Nam böå. Thuyïìn chúã nhoám àaâo têíu gheá àïën
Hoân Chöng, nhûng chó dûâng laåi àaão Poulo -
Panjab (Thöí Chu)(28) sau möåt haânh trònh thï
thaãm saáu ngaây trïn biïín caã cuöìng nöå”(29).
Vïì phña Àöng Nam àaão Phuá Quöëc coá quêìn
àaão Nam Du, võ trñ (hoân Cuã Tron) 9040’45’’
vô bùæc, 1040 21’14’’ kinh àöng, laâ núi coá nhiïìu
lûu vïët thúâi Nguyïîn AÁnh bön têíu.
Cùn cûá trïn baãn àöì vïå tinh Google Maps,
cho thêëy vïì phña Têy Bùæc àaão Phuá Quöëc coá
2 àaão nhoã nùçm gêìn Camphuchia laâ Ku Kut/
Co Cot: 110676032 vô àöå Bùæc, 1020586167
kinh àöå àöng vaâ Ko Mak/ Co Cot: 110809121
vô àöå bùæc, 1020486215 kinh àöå àöng. Hai àaão
mang tïn Cöí Cöët naây nùçm gêìn möåt hoân àaão
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
Di tích An Sơn miếu tại An Hải, Côn Đảo. Ảnh: Đỗ Bang, 3/2021
nhoã mang tïn Chong Thmer (Koh Thmer) võ
trñ 100467953 vô àöå bùæc, 1030767482 kinh àöå
àöng, rêët coá khaã nùng àoá laâ hoân Àaá Chöìng
(Àiïåp Thaåch) thúâi chuáa Nguyïîn. Núi Nguyïîn
AÁnh àaä tûâ àêy qua Phuá Quöëc vaâ tûâ Phuá Quöëc
tröën chaåy sang àaão Cöí Long vaâo thaáng 6 nùm
nùm Quyá Maäo (29/6-28/7/1783). Vaâo thaáng 7
nùm Quyá Maäo (29/7- 27/8/ 1783), tûâ àaão Cöí
Long, Nguyïîn AÁnh laåi tröën chaåy sang àaão Cöí
Cöët, röìi trúã laåi Phuá Quöëc sau khi thoaát khoãi
3 voâng thuyïìn bao vêy cuãa quên Têy Sún.
Trong khi àoá, vaâo thaáng 6 Êm lõch gioá muâa
Àöng Nam thöíi theo chiïìu tûâ Caâ Mau lïn Phuá
Quöëc laâ ngûúåc chiïìu cuãa chiïëc thuyïìn Nguyïîn
AÁnh choån àïí laánh naån sang Cön Àaão vaâ seä
àuång àêìu vúái hûúáng tiïën quên cuãa Têy Sún
laâ khöng thïí an toaân vaâ àaãm baão töëc àöå àïí
lui quên tröën thoaát. Trong khi àoá, hoân Cön
Sún coá diïån tñch àïën 51, 52 km2 maâ quên Têy
Sún vêy 3 voâng thuyïìn laâ rêët khoá khaã thi.
Baân thïm möëi quan hïå giûäa Baá Àa Löåc
(Pigneau de Beáhaine, 1741-1799) vaâ Nguyïîn
AÁnh àïí thêëy löå trònh tröën thoaát cuãa Nguyïîn
AÁnh laâ hûúáng Haâ Tiïn- Xiïm La, khöng phaãi
laâ Vuäng Taâu - Cön Àaão.
Lêìn àêìu tiïn Baá Àa Löåc àïën Haâ Tiïn laâ
nùm 1767 vaâ öng úã àoá möåt nùm.
Baá Àa Löåc ghi laåi buöíi tiïëp xuác ban àêìu
sau khi Nguyïîn AÁnh laánh naån tûâ möåt hoân àaão
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
nhoã trong võnh Xiïm La: “Bõ sùn luâng khùæp
núi, öng hoaâng naây tòm caách qua Cao Miïn röìi
tûâ àoá qua Xiïm. Öng viïët thû gûãi quöëc vûúng
caác nûúác êëy xin àûúåc truá nguå, nhûng chùèng hïì
nhêån àûúåc thû traã lúâi. Bõ quên Têy Sún luâng
suåc, nhûng AÁnh tröën möåt caách kyâ diïåu, öng
ra möåt hoân àaão hoang vu úã võnh Xiïm La(30)
vaâ êín nêëp úã àêëy vúái vaâi ngûúâi thên cêån. Moåi
thûá àïìu thiïëu thöën trïn hoân àaão hoang khö
cùçn naây. Chùèng mêëy chöëc keã àaâo tyå khöí súã vò
thiïëu ùn, AÁnh nghô àïën viïåc vïì laåi àêët liïìn,
thò luác êëy, Giaám muåc Adran tiïëp tïë àûúåc cho
AÁnh vaâi tuái gaåo xêëu vaâ caá ûúáp muöëi. Nhiïìu
thaáng tröi qua nhû vêåy trong khöën khoá vêåt
chêët vaâ khùæc khoaãi”(31).
Vaâo àêìu nùm 1784, thúâi àiïím cuöëi cuâng
trûúác khi rúâi àêët nûúác àïí qua Xiïm, Nguyïîn
AÁnh traánh truá taåi àaão Thöí Chu, Quöëc sûã
quaán triïìu Nguyïîn ghi laåi: “Giaáp Thòn, nùm
thûá 5 (1784)... muâa xuên, thaáng Giïng (22/1-
20/2/1784), vua truá úã àaão Thöí Chu”(32).
Nhû vêåy, Cön Lön qua ghi cheáp cuãa Quöëc
sûã quaán triïìu Nguyïîn khöng thïí laâ võ trñ cuãa
Cön Àaão hiïån nay, àoá laâ vuâng tûã àõa trong
truy àuöíi vaâ bûúác àûúâng cuâng khöng löëi thoaát
àïí ra nûúác ngoaâi, laåi vúái möåt khoaãng caách
quaá xa àöëi vúái Phuá Quöëc nïn rêët khoá khaã thi.
Khaão cûáu caác nguöìn sûã liïåu cho thêëy,
khöng coá löå trònh Nguyïîn AÁnh chaåy ra Cön
21
Àaão trong caác lêìn truy àuöíi cuãa quên Têy Sún
vaâo caác nùm 1782- 1783.
Loaåi boã nhûäng cêu chuyïån bõa àùåt, xuyïn
taåc lõch sûã liïn quan àïën Nguyïîn AÁnh
1. Truyïìn thuyïët vïì baâ Lï Thõ Rùm vïì sau laâ
Thûá phi Hoaâng Phi Yïën laâ gaán gheáp tûâ möåt cêu
chuyïån dên gian phöí biïën cuâng thúâi xuêët phaát
tûâ Thùng Long vaâo nùm 1788, khi vua Lï Chiïu
Thöëng cho ngûúâi qua cêìu viïån nhaâ Thanh (Thiïn
triïìu) vaâ xin tyå nan sau khi bõ quên Têy Sún
àaánh baåi qua cêu ca “Gioá àûa cêy caãi vïì Trúâi.
Rau rùm úã laåi chõu lúâi àùæng cay”. Nhên vêåt phuå
nûä trong cêu chuyïån naây laâ baâ phi Nguyïîn Thõ
Kim, khöng phaãi nhû àúâi sau gaán cho caái tïn Lï
Thõ Rùm vaâ coá ngûúâi con laâ hoaâng tûã Caãi coân goåi
laâ Höåi An. Hoaâng Phi Yïën laâ möåt tïn àûúåc saáng
taác vaâo thïë kyã XX, trúã thaânh chuã nhên cuãa ngöi
miïëu An Sún úã Cön Àaão.
2. Sûå tñch baâ Thûá phi Hoaâng Phi Yïën ghi trïn
têëm bia di tñch taåi An Sún miïëu laâ xuyïn taåc lõch
sûã, nhùçm böi nhoå hònh aãnh vua Gia Long cêìn
àûúåc xoáa boã.
3. Cêìn coá höåi àöìng khoa hoåc àïí thêím àõnh giaá
trõ lõch sûã cuãa di tñch cêëp tónh vïì An Sún miïëu
cöng nhêån vaâo nùm 2007 vaâ Di saãn phi vêåt thïí
cêëp Quöëc gia vïì Lïî giöî baâ Thûá phi Hoaâng Phi
Yïën àûúåc Böå Vùn hoáa, Thïí thao vaâ Du lõch cöng
nhêån nùm 2022.
4. Nïëu sûå cöng nhêån, tön vinh di tñch vaâ di
saãn phi vêåt thïí noái trïn khöng coá cùn cûá khoa hoåc
vaâ mang tñnh xuyïn taåc lõch sûã, àïì nghõ Böå Vùn
hoáa, Thïí thao vaâ Du lõch thu höìi Quyïët àõnh 773/
QÀ- BVHTTDL ngaây 4/4/2022, àuáng theo Luêåt
Di saãn vùn hoáa.�
CHUÁ THÑCH:
1. Nhiïìu taác giaã (2017), Tuâ chñnh trõ cêu lûu Cön
Àaão (1957-1975), Tûâ thûåc tiïîn nhòn laåi, Nxb. Quên àöåi
nhên dên, taái baãn lêìn thûá 3, tr.61.
2. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1992), Àaåi Nam
nhêët thöëng chñ, Nxb. Thuêån Hoáa, Huïë, têåp 5, tr.155.
3. Lï Quyá Àön (1964), Phuã biïn taå p luå c , Nxb.
Khoa hoåc, Haâ Nöåi, tr.120.
4. Tûúng ûá n g vúá i vuâ n g biïí n cuã a quêì n àaã o Bùæ c
Trûúâng Sa keáo daâi xuöëng Cön Àaão, Phuá Quöëc...
5. Lï Quyá Àön (1964), Phuã biïn taå p luå c , Sàd,
tr.124.
6. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1992), Àaåi Nam
nhêët thöëng chñ, Sàd, têåp 5, tr.154-155.
7. Nùm 1790.
8. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1992), Àaåi Nam
nhêët thöëng chñ, Sàd, têåp 5, tr.132.
9. Trõnh Hoaâi Àûác (1999), Gia Àõnh thaânh thöng
chñ, Sàd, tr.38.
10. Trõnh Hoaâi Àûác (1999), Gia Àõnh thaânh thöng
22
chñ, Sàd, tr.38.
11. Trõnh Hoaâi Àûác (1999), Gia Àõnh thaânh thöng
chñ, Sàd, tr.38.
12. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1992), Àaåi Nam
nhêët thöëng chñ, Sàd, têåp 5, tr.132...
13. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, (2007), Àaåi Nam
thûåc luåc, Sàd, têåp1, tr.115, 117.
14. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1963), Àaåi Nam
thûåc luåc, Nxb. Sûã hoåc, Haâ Nöåi, Têåp 2, tr.48.
15. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1963), Àaåi Nam
thûåc luåc, Sàd, tr.48-49.
16. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1998), Quöëc triïìu
chñnh biïn toaát yïëu, Nxb. Thuêån Hoáa, Huïë, tr.16.
17. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1998), Quöëc triïìu
chñnh biïn toaát yïëu, Sàd, tr.16- 17.
18. Ngö Giaáp Àêåu (1993), Hoaâng Viïåt long hûng
chñ, Baãn dõch Ngö Àûác Thoå, Nxb. Vùn hoåc, Haâ Nöåi,
tr.107-108.
19. Ngö Giaáp Àêåu (1993), Hoaâng Viïåt long hûng
chñ, Sàd, tr 109.
20. Chûä Cön Lön cuãa Trung Quöëc laâ phiïn êm chûä
pu-lö cuãa tiïëng Maä Lai, tiïëng Viïåt Nam phiïn êm laâ
Cuâ lao. Nhû vêåy, chûä cön lön vöën laâ tïn chung, sau
múái duâng àïí chó riïng quêìn àaão Cön Lön úã Nam böå.
21. Lï Quyá Àön (1964), Phuã biïn taå p luå c , Sàd,
tr.120.
22. Dûúng Kyå, “Möåt bûác thû Huïë”, Taåp chñ Tri Tên,
söë 56, 25/7/1942, tr.657.
23. Maybon Ch (1919), Histoire moderne du pays
d‘Annam, 1582-1820, Paris, Plon.
24. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1963), Àaåi Nam
thûåc luåc, Sàd, tr.48-49.
25. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1963), Àaåi Nam
thûåc luåc, Sàd, tr.34.
26. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1963), Àaåi Nam
thûåc luåc, Sàd, tr.39.
27. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1963), Àaåi Nam
thûåc luåc, Sàd, tr.41-42.
28. Tïn Thöí Chu, Nguyïî n AÁ n h goå i Thöí Chêu vò
kiïng tïn chuáa Nguyïîn Phuác Chu; ngûúâi phûúng Têy
goåi Poulo Panjab coá nghôa laâ Àaão Daâi, trïn àaão coá Bïën
Ngûå, tûúng truyïìn Nguyïîn AÁnh thûúâng àïën àêy àïí
ngùæm caãnh vaâ baân chuyïån quöëc sûå vúái Baá Àa Löåc cuâng
caác tûúáng lônh. Nùm 1777, chuáa Nguyïîn thua trêån
bõ giïët, Nguyïîn AÁnh tröën ra àaão Thöí Chu, nùm 1783
cuäng laåi ra Thöí Chu cuâng thên thuöåc vaâ tûúáng lônh.
Àaão Thöí Chu coá toåa àöå 9 018’29’’ vô bùæc , 103 029’05’’
kinh àöng, caách búâ biïín Raåch Giaá 102km, caách muäi
Caâ Mau 157km, diïån tñch 13, 95km2.
29. Marcel Gautier (1933), Vua Gia Long, baãn dõch
Àöî Hûäu Thaånh (2020), Nxb. Thïë giúái, tr.96-97.
30. Àaão Thöí Chu.
31. Marcel Gautier (1933), Vua Gia Long, baãn dõch
Àöî Hûäu Thaånh (2020), Sàd, tr.91.
32. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn (1963), Àaåi Nam
thûåc luåc, Sàd, tr.53.
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
 Chuyện “lễ giỗ” bà Phi Yến
lịch sử & huyền thoại
LIÏN QUAN ÀÏËN VIÏÅC
VIÏÅC BÖÅ VÙN HOÁA - THÏÍ
THAO VAÂ DU LÕCH VÛÂA KYÁ
QUYÏËT ÀÕNH CÖNG NHÊÅN
ÀÛA “LÏÎ GIÖÎ BAÂ THÛÁ PHI
HOAÂNG PHI YÏËN, ÚÃ HUYÏÅN
CÖN ÀAÃO (BAÂ RÕA - VUÄNG
TAÂU)” VAÂO DANH MUÅC DI
SAÃN VÙN HOÁA PHI VÊÅT
THÏÍ QUÖËC GIA ÀAÄ GÊY RA
KHÖNG ÑT BÙN KHOÙN
TRONG DÛ LUÊÅN KHIÏËN
GIÚÁI SÛÃ GIA QUAN TÊM
VAÂ CAÃ GIA TÖÅC PHAÃI CAN
THIÏÅP ÀÑNH CHÑNH.
Nhân dân làng An Hải xưa và người dân huyện Côn Đảo ngày nay tổ chức Lễ giỗ Bà Thứ phi Hoàng Phi Yến. Ảnh: TTXVN
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
Đoàn Thị Cảnh
V
ïì goác àöå sûã hoåc, chûa coá
taâi liïåu chñnh thöëng naâo
ghi nhêån sûå töìn taåi cuãa
Thûá phi mang tïn “Lï Thõ Rùm”
vaâ cêu chuyïån vïì lõch sûã baâ Phi
Yïën àoá laâ möåt truyïìn thuyïët
dên gian. Gia töåc Nguyïîn Phuác
cuäng lïn tiïëng: “PGS.TS Nguyïîn
Phûúác Bûãu Nam - chuã tõch Höåi
àöìng trõ sûå Nguyïîn Phuác töåc -
cho biïët àaä raâ soaát Nguyïîn Phuác
töå c thïë phaã vaâ Àaå i Nam liïå t
truyïån thò hoaân toaân khöng coá
ai laâ thûá phi vua Gia Long tïn
Lï Thõ Rùm vaâ coá tïn thuåy laâ Phi
Yïën caã. Tûúng tûå trong gia phaã
hoaâng töåc cuäng khöng ghi cheáp
tïn cuãa hoaâng tûã Caãi laâ con cuãa
vua Gia Long”(1).
Tñn ngûúäng thúâ baâ Phi Yïën thò
laåi khöng xa laå gò úã Baâ Rõa - Vuäng
Taâu, àoá laâ möåt tñn ngûúäng àûúåc
phuã lïn möåt maâu sùæc lõch sûã - vùn
hoáa bùçng dêëu êën sûã, nhûäng niïn
àaåi nhû thêåt, nhûäng con ngûúâi
nhû thêåt...
Thuã phaáp huyïìn thoaåi hoáa êëy
khöng laå trong caách cheáp sûã hay
trong vùn hoåc trung àaåi vaâ àûúåc
chêëp nhêån vò tñnh ûúác lïå cuãa maä
vùn hoáa giai àoaån êëy. Tó nhû cheáp
vïì Lï Vùn Duyïåt saách Liïåt truyïån
cuãa Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn
coá ghi: “Tûâ nùm Minh Maång thûá
16, sau khi thaânh Phiïn An (tûác
thaânh Gia Àõnh) bõ haå, gùåp àïm
thanh vùæng hay luác trúâi êm u,
ngûúâi úã gêìn möå Lï Taã quên coá
nghe tiïëng ma quyã rïn khoác, coá
tiïëng ngûåa xön xao, khiïën cû dên
chùèng daám àïën gêìn, keã ài àûúâng
cuäng traánh xa. Àïën luác phêìn möå
àûúåc truâng tu thò nhûäng tiïëng rïn
ró kia múái àûúåc ïm dûát...”(2). Nhûäng
cêu chuyïån kyâ bñ àûúåc dên gian
tûúng truyïìn thò vö kïí: Lï Vùn
23
Duyïåt coá “tûúáng tinh” laâ con coåp
baåch. Vò vêåy, luác öng chûa phoâ chuáa
Nguyïîn khi nguã coá ngûúâi thêëy thêëp
thoaáng boáng con coåp baåch hiïån ra.
Laåi coá truyïìn tuång rùçng nhûäng
con höí maâ Lï Vùn Duyïåt nuöi àïí
mang ài giao àêëu rêët súå vaâ tuên
lúâi öng rùm rùæp. Nhiïìu khi chuáng
àang nöíi giêån gùåp caái gò cuäng giaây
xeáo nhûng thêëy thêëp thoaáng boáng
tûúáng quên laâ ngoan ngoaän, àiïìm
tônh ngay laåi. Chuyïån xûa coân
kïí rùçng, khi àang giûä chûác töíng
trêën, möåt lêìn ài lïn nuái Baâ Àen
(Têy Ninh bêy giúâ) viïîn caãnh, öng
àûúåc baáo ûáng biïët trûúác hêåu vêån
laâ seä bõ haânh haå, maã möì bõ xiïìng
xñch, tïn tuöíi bõ àuåc khoeát röìi múái
àûúåc minh oan maâ sau naây diïîn
tiïën àuáng y nhû thêåt. Viïåc öng taå
thïë cuäng coá huyïìn thoaåi: Luác Lï
Vùn Duyïåt ngaä bïånh, cöåt cúâ trong
thaânh Gia Àõnh khöng coá gioá maâ
tûå nhiïn gaäy. Möåt thaáng sau, luác
coá viïåc ài kinh lyá biïn giúái, vûâa ra
khoãi thaânh thò con voi öng cûúäi
thònh lònh nùçm beåp dñ xuöëng àêët,
cêët tiïëng röëng thaãm thiïët duâ bùæt
eáp thïë naâo cuäng khöng àûáng dêåy.
Cuöëi cuâng öng phaãi duâng ngûåa maâ
ài, Lï Vùn Duyïåt thêëy coá àiïìm laå
nïn múái cho moåi ngûúâi hay biïët
mònh àang bõ bïånh. Nhûäng ngûúâi
dên Thaânh phöë Höì Chñ Minh ngaây
nay coân tin rùçng cêy àa, hay taán
thöët nöët trong lùng coân coá khaã
nùng che chúã cho dên laânh. Ngaây
thûúâng, coá öëm àau bïånh naån hay
ruãi ro ngûúâi dên quanh lùng gheá
thùæp cêy nhang cêìu xin khoãi bïånh,
may mùæn hún vaâ hoå tin rùçng àiïìu
hiïín linh xaãy ra.
May thay nhên vêåt Lï Vùn
Duyïåt coá thêåt, nïn dên gian coá
khoaác lïn bao nhiïu nhiïåm maâu
thò nhên vêåt êëy cuäng laâ möåt nhên
vêåt lõch sûã àûúåc thêìn kyâ hoáa.
Viïåc thúâ tûå möåt con ngûúâi coá
thêåt nhû möåt võ thêìn baão höå chñnh
laâ möåt quaá trònh thay àöíi chûác
nùng cuãa nhên vêåt lõch sûã thaânh
nhên thêìn. Khöng ai àöìng nhêët
Quan Vuä vúái Quan Thaánh Àïë
Quên, Trêìn Hûng Àaåo vúái Àûác
Thaánh Trêìn...hoå laâ möåt caái tïn
nhûng 2 (hoùåc nhiïìu hún) thên
phêån. Viïåc lõch sûã hoáa möåt huyïìn
24
thoaåi laåi laâ möåt thuã phaáp saáng
taåo ngûúåc laåi cuãa thuã phaáp huyïìn
thoaåi hoáa êëy. Bûác maân nûãa thêåt
nûãa aão laâ veã àeåp cuãa vùn hoáa
dên gian.
Sûå quyïën ruä cuãa viïåc khoaác lïn
lõch sûã möåt chiïëc aáo huyïìn thoaåi
hoùåc khoaác lïn huyïìn thoaåi möåt
maâu “gêìn nhû” lõch sûã khöng chó
dûâng laåi úã möåt hai nhên vêåt maâ laâ
möåt mö tuyáp. Xa xûa nhêët laâ truyïìn
thuyïët vua Huâng, ngaây Giöî Töí vua
Huâng; khöng ai chûáng minh àûúåc
sûå thêåt 18 àúâi vua laâ nhûäng võ naâo,
söëng bao nhiïu nùm, laâm sao coá
chung 1 ngaây giöî; àoá chó laâ möåt biïíu
tûúång. Gêìn guäi nhêët coá leä laâ nhûäng
“huyïìn thoaåi” caác anh huâng chöëng
Phaáp chöëng Myä maâ chuáng ta àaä
biïët, boác taách lúáp truyïån thêìn kyâ,
seä hiïíu ngay khöng thïí coá nhûäng
con ngûúâi êëy, nhûäng chiïën cöng êëy
vò quaá phi khoa hoåc vaâ khöng coá cûá
liïåu. Nïëu àùåt huyïìn thoaåi vaâo sûã,
àoá laâ sûå bõa àùåt; nïëu àùåt ra cêu hoãi
taåi sao noá töìn taåi rêët lêu trong àúâi
söëng ngûúâi dên, àoá laåi laâ möåt nhu
cêìu coá thêåt, möåt thõ hiïëu àaä hònh
thaânh vïì veã àeåp bi huâng cuãa thúâi
chiïën. Chó laâ coá nhiïìu huyïìn thoaåi
kiïíu thïë töìn taåi quaá lêu trong Sûã
hoåc, hoùåc àûúåc im lùång quaá lêu coá
leä vúái niïìm tin rùçng röìi thúâi gian
ngûúâi ta seä tûå hiïíu chùng?
Nïn roä raâng, Sûã hoåc àang cêìn
boác taách rêët nhiïìu cêu chuyïån
huyïìn thoaåi khoãi lõch sûã vaâ cuäng
nïn giaãi thiïng àïí phim aãnh, vùn
hoåc...tûác laâ nhûäng saáng taåo nghïå
thuêåt àûúåc duâng nhûäng nhên vêåt
lõch sûã, sûå kiïån lõch sûã àïí saáng
taác; àûâng quaá “súå” maåo phaåm tiïìn
nhên vò àoá laâ möåt thõ hiïëu thêím
myä coá thêåt trong thûúãng thûác cuãa
ngûúâi dên.
Vïì nghiïåp vuå, Cuåc Di saãn vaâ
Böå Vùn hoáa Thïí thao vaâ Du lõch
chùæc chùæn khöng ghi nhêån baâ Phi
Yïën laâ nhên vêåt coá thêåt. Nhûng
viïåc ghi danh möåt tïn goåi, möåt lïî
höåi cöång àöìng cêìn quan têm àïën
phaãn ûáng coá thïí xaãy ra vúái caái
tïn êëy. Quan àiïím nhên dên goåi
gò nhaâ nghiïn cûáu lêåp tûác ghi vêåy
laâ möåt löëi àiïìn daä sai lêìm khöng
thïí hiïån vai troâ cuãa nhaâ nghiïn
cûáu. Möåt vñ duå, cú quan chuáng töi
- Phên viïån Vùn hoáa nghïå thuêåt
Quöëc gia taåi thaânh phöë Höì Chñ
Minh - khi laâm dûå aán xêy dûång
höì sú Lïî Khai haå Cêìu an Lùng
Taã quên Lï Vùn Duyïåt rêët bùn
khoùn coá thïí àïí tïn goåi laâ “Lùng
Öng Baâ Chiïíu” àûúåc khöng? Àoá
laâ tïn ngûúâi dên Thaânh phöë vaâ
caác vuâng lên cêån rêët quen thuöåc;
nhûng ngùåt nöîi tiïëng Viïåt cùåp
àöëi saánh Öng - Baâ khiïën ngûúâi
ta luön seä nghô àïën möåt möëi quan
hïå khùæng khñt. Àöëi vúái cöång àöìng
khöng hiïíu biïët vïì àõa phûúng hoå
seä coá thïí hiïíu nhêìm laâ Lùng cuãa
öng vaâ baâ tïn laâ Chiïíu. Nïn phaãi
nghô àïën nhûäng phaãn ûáng truyïìn
thöng, phaãn ûáng cöång àöìng cuãa
möåt lïî höåi àûúåc ghi danh. Vò thïë
cêìn thiïët phaãi àùåt tïn laâ “Lïî giöî
giai thoaåi/ huyïìn thoaåi/ truyïìn
thuyïët baâ Phi Yïën úã Baâ Rõa - Vuäng
Taâu”, cêu chuyïån seä trúã nïn khaác,
hiïåu ûáng caâng khaác.
Sûã hoå c khöng cêì n nhûä n g
huyïìn thoaåi. Nhûng huyïìn thoaåi
hoáa lõch sûã hoùåc sûã hoáa caác huyïìn
thoaåi luön laâ möåt sûác quyïën ruä
trong nghïå thuêåt dên gian. Tòm
hiïíu khöëi truyïìn thuyïët xung
quanh cêu chuyïån baâ Phi Yïën,
hoaâng tûã Caãi, vïì quaäng àúâi soáng
gioá cuãa chuáa Nguyïîn AÁnh maâ dên
gian tûúãng tûúång êëy chuáng ta seä
hiïíu roä hún möåt maãng maâu vùn
hoáa maâ ngûúâi dên àaä tö àùæp laâm
àeåp thïm, ly kyâ thïm cho möåt
nhên vêåt lõch sûã. Thûá phi Phi
Yïën khöng coá thêåt, nhûng lïî giöî
cuãa baâ trong dên gian coá thêåt;
giai àoaån bön têíu cuãa Nguyïîn
AÁnh àaä laâ möåt caái àinh lõch sûã
treo vaâo àêëy nhiïìu cêu chuyïån
nhiïìu giai thoaåi, àoá laåi laâ möåt
nhu cêìu saáng taåo cuãa vùn hoáa
dên gian.�
CHUÁ THÑCH:
1. https://tuoitre.vn/le-gio-ba-
thu-phi-hoang-phi-yen-thanh-di-
san-quoc-gia-vi-sao-gioi-su-hoc-ban-
khoan-20220418230010885.htm
2. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam liïåt truyïån, Sú têåp, quyïín
23, (baãn dõch Viïån Sûã hoåc), Nxb.
Thuêån Hoáa, 1993.
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022

Phù Nam - Chân Lạp qua ghi chép
trong các Thư tịch cổ Trung Quốc
PHUÂ NAM LAÂ TÏN GOÅI
CUÃA MÖÅT VÛÚNG QUÖËC
ÀÛÚÅC CAÁC SÛÃ GIA TRUNG
QUÖËC PHIÏN ÊM (ÊM HAÁN
VIÏÅT LAÂ PHUÂ NAM, PHU
NAM HAY BAÅT NAM) THEO
TIÏËNG CÖÍ CUÃA QUÖËC GIA
NAÂY LAÂ B'TUNAM, BNAM,
BNUM, VNUN NGAÂY NAY
LAÂ PHNOM NGHÔA LAÂ NUÁI
HOÙÅC ÀÖÌI (SÚN NHAÅC), LAÅI
COÁ NGHÔA LAÂ NUÁI THAÁNH
(THAÁNH SÚN). COÁ NHAÂ
NGHIÏN CÛÁU XEÁT DÛÚÁI
GOÁC ÀÖÅ TÖÅC NGÛÚÂI VAÂ
NGÖN NGÛÄ CHO RÙÇNG: "CÛ
DÊN NÛÚÁC PHUÂ NAM CÖÍ
LAÂ HAI BÖÅ LAÅC MÖN CÖÍ
VAÂ NAM ÀAÃO... ÀOÁ LAÂ BÖÅ
LAÅC NGÛÚÂI MIÏÌN NUÁI HAY
NGÛÚÂI BNÚM, MNÖNG,
PNÖNG TRÏN NAM TRÛÚÂNG
SÚN LAÅI... PHUÂ NAM LAÂ
CAÁCH PHIÏN ÊM TÏN TÖÅC
NGÛÚÂI MIÏÌN NUÁI NHÛ HOÅ
TÛÅ GOÅI..."(1).
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
HỒ SƠ
Nguyễn Hữu Tâm
T
ïn goå i Phuâ Nam xuêë t
hiïån àêìu tiïn trong cuöën
Sûã kyá cuãa Tû Maä Thiïn.
Dûúái triïìu Thaânh Vûúng nhaâ
Chu (Chêu), nùm Tên Maä o
(1109 trûúác Cöng nguyïn), coá
sûá giaã nûúác Viïåt Thûúâng sang
triïìu cöëng dêng chim trô trùæng.
Võ sûá giaã naây khöng biïët àûúâng
vïì. Chu Cöng Àaãn (Àaán?) cho 5
xe chó nam àïí doâ àûúâng. Sûá giaã
ài qua xûá Phuâ Nam, Lêm ÊËp vïì
nûúác àuáng möåt nùm.
Nûúác Phuâ Nam àûúåc hònh
thaânh vaâo àêìu Cöng nguyïn (thïë
kyã I) theo truyïìn thuyïët lêåp quöëc
bùçng sûå phöëi húåp giûäa 2 doâng hoå
Soma (Mùåt Trùng) vaâ Kaundynia
(Thuöåc àùèng cêëp Baâ La Mön).
Theo Khang Thaái, möåt trong hai
sûá giaã cuãa triïìu Ngö (221-236) ài
sûá sang Phuâ Nam, àûúåc ghi cheáp
laåi trong Têën thû nhû sau: Vua
Một trang trong sách Nam Tề thư,
(Phuâ Nam) vöën laâ àaân baâ, goåi laâ
trong bộ Nhị thập tứ sử
Nûä chuáa, tïn chûä Diïåp Liïîu (coá
saách cheáp laâ Liïîu Diïåp). Khi àoá coá lêëy nûä chuáa laâm vúå vaâ chiïëm cûá
möåt ngûúâi nûúác ngoaâi tïn laâ Höîn nûúác àoá. Hêåu duïå cuãa (Höîn Höåi)
Höåi (coá saách cheáp laâ Höîn Àiïìn), suy yïëu, con chaáu khöng tiïëp nöëi
trûúác vêîn thúâ Thêìn, nùçm mú thêëy (àûúåc vûúng võ). Theo caác nhaâ
Thêìn ban cho cêy cung, laåi daåy nghiïn cûáu chûä Haán vaâ chûä Phaån
cho caách cheâo thuyïìn trïn biïín. àaä xaác àõnh àûúåc tïn goåi cuãa nûä
Saáng höm sau, Höîn Höåi àïën yïët chuáa Phuâ Nam laâ Liïîu Diïåp vaâ
kiïën taåi àïìn thúâ Thêìn, àûúåc cêy ngûúâi chinh phuåc vuâng àêët àoá laâ
cung, röìi theo nhaâ buön xuöëng möåt cû sô ÊËn Àöå tïn goåi Höîn Àiïìn
thuyïìn vûúåt biïín àïën êëp ngoaâi (phiïn êm Haán cuãa tiïëng Phaån:
Phuâ Nam. Diïåp Liïîu (coá baãn: ài Kaundynia hay Kundina).
thuyïìn nhoã) àem quên àïën ngùn Võ trñ nûúác Phuâ Nam àûúåc
giûä, Höîn Höåi giûúng cung bùæn caác thû tõch cöí Trung Quöëc nhû
möåt phaát, muäi tïn cùæm ngay vaâo Têën thû, Nam Tïì thû, Nam sûã,
tïn lñnh hêìu caånh nûä chuáa. Diïåp Lûúng thû trong “Nhõ thêåp luåc sûã”
Liïîu súå haäi, vöåi xin haâng. Höîn Höåi vaâ Thuãy kinh chuá cuãa Lõch Àaåo
25

真腊风土记 (Chân Lạp phong thổ ký) trang mục lục và trang mở đầu sách
Nguyïn mö taã nhû sau:
“Nûúác Phuâ Nam úã phña nam xûá
Nhêåt Nam, trong möåt caái võnh lúán
úã phña têy biïín caách Nhêåt Nam
khoaãng 7.000 dùåm, caách Lêm ÊËp
vïì phña têy nam hún 3.000 dùåm;
thaânh phöë caách biïín 500 dùåm, coá
con söng lúán röång 10 dùåm, chaãy
tûâ têy sang àöng röìi àöí vaâo biïín.
Mùåt àêët thêëp vaâ bùçng phùèng”.
“Phuâ Nam úã caách phña têy
Lêm ÊËp khoaãng hún 3.000 dùåm,
úã trong möåt caái võnh lúán, laänh thöí
röång 3.000 dùåm, coá thaânh êëp cung
thêët”. “Vïì phña àöng cuãa Phuâ Nam
laâ biïín röång mïnh möng”. “Ngûúâi
ta coá thïí túái nûúác àoá bùçng àûúâng
böå hoùåc àûúâng thuãy”...
Dûåa vaâo sûå mö taã khaái quaát,
khöng chñnh xaác tuyïåt àöëi trïn
àêy, caác nhaâ khoa hoåc ngaây nay
cùn cûá vaâo phûúng võ àõa lyá Àöng
Nam AÁ, thöëng nhêët xaác àõnh võ trñ
tûúng àöëi cuãa Phuâ Nam nhû sau:
ÚÃ phña nam baán àaão Àöng Dûúng,
phña nam quêån Nhêåt Nam (phêìn
àêët phña nam nûúác Nam Viïåt cuä)
vaâ Lêm ÊËp (tûâ dûúái Quaãng Nam
trúã vaâo), phûúng vûåc phña nam
vaâ phña têy nhû sau: “Võnh phña
têy biïín lúán chó coá thïí laâ Võnh
Thaái Lan ngaây nay. Con söng
lúán chaãy tûâ hûúáng têy vaâ àöí ra
biïín, con söng tûâ maån têy bùæc vïì
26
hûúáng àöng röìi àöí ra biïín tûúng
ûáng vúái doâng chaãy cuãa haå lûu
söng Cûãu Long (Mï Köng). Àêët
tûâ trïn cao àöí xuöëng vaâ rêët bùçng
phùèng laâ thïë àêët chêu thöí söng Mï
Köng - bao göìm khu vûåc nhûäng
doâng chaãy cuãa söng Hêåu, söng
Tiïìn, söng Vaâm Coã, söng Àöìng
Nai vaâ söng Saâi Goân”(2). Nhiïìu
nhaâ nghiïn cûáu cuäng dûåa vaâo sûã
liïåu cuãa caác böå sûã Trung Quöëc vêîn
mùåc nhiïn coi ñt nhêët Phuâ Nam
cuäng bao göìm nûúác Campuchia
ngaây nay, àöìng bùçng söng Mï
Nam vaâ söng Cûãu Long(3). Trong
khi àoá coá taác giaã xaác àõnh: “Laänh
thöí Phuâ Nam choaán caã miïìn Nam
baán àaão Àöng Dûúng vuâng haå lûu
söng Cûãu Long, vuâng Àöìng Thaáp
Mûúâi, caác àêët àai saát búâ biïín Thaái
Lan, vuâng bònh nguyïn söng Mï
Nam vaâ baán àaão Maä Lai. Trung
têm laänh thöí úã vuâng chêu thöí
söng Cûãu Long”(4). Caác nhaâ sûã hoåc
Trung Quöëc hiïån àaåi cuäng cùn cûá
trïn tû liïåu àûúåc cheáp trong caác
thû tõch àûa ra nhêån àõnh: Phuâ
Nam àûúåc thaânh lêåp vaâo khoaãng
àêìu thïë kyã I. Phaåm vi cuãa nûúác
naây phña trïn tûúng àûúng vúái
vuâng àêët Campuchia, phña nam
Viïåt Nam, àöng nam Thaái Lan,
keáo àïën phña nam nûúác Laâo, phña
têy Thaái Lan vaâ suöët àïën têån cûåc
nam baán àaão Malaysia(5).
Caác nhaâ nghiïn cûáu nûúác Phaáp
nhû L. Linot vaâ G. Coedes laåi cho
rùçng cûúng giúái cuãa Phuâ Nam coân
àïën têån miïìn Nam Trung böå Viïåt
Nam, núi tòm thêëy têëm bia Voä
Caånh úã Nha Trang. P. Pelliot cùn
cûá vaâo àoaån vùn trong Lûúng thû
cheáp rùçng: Sûá thêìn Phuâ Nam laâ
Tö Vêåt ài àïën ÊËn Àöå tûâ caãng Àêìu
Cêu Lúåi maâ öng cho laâ phiïn êm
cuãa Takköla àïí coi rùçng caã miïìn
Bùæc baán àaão Malaya cuäng thuöåc
laänh thöí Phuâ Nam(6).
Taác giaã Lûúng Ninh xaác àõnh:
“Trung têm cuãa Phuâ Nam phaãi
nùçm úã khoaãng tiïëp giaáp cuãa vuâng
Àöng Nam Campuchia vaâ Têy
Nam Viïåt Nam ngaây nay”. Taác
giaã khùèng àõnh: “Àö thõ, caãng
OÁc Eo vaâ hïå thöëng quêìn cû miïìn
Têy söng Hêåu nùçm bïn caånh vaâ
tiïëp giaáp khu trung têm cuãa Phuâ
Nam”. Nïëu hoåc giaã L. Malleret
múái chó roä: OÁc Eo khöng nhûäng
àûáng ngoaâi maâ laâ “möåt böå phêån
biïn haãi cuãa vûúng quöëc ÊËn Àöå
hoùåc Phuâ Nam” thò Lûúng Ninh
coân nhêën maånh: “Hún nûäa noá (OÁc
Eo) laâ böå phêån tiïn tiïën thïí hiïån
bùçng vêåt chêët nïìn vùn minh Phuâ
Nam, tiïu biïíu cho nhu cêìu vaâ sûác
maånh cuãa Phuâ Nam”(7). Trong möåt
luêån vùn gêìn àêy, Lûúng Ninh
xaác àõnh roä: “Vùn hoáa oác Eo thûåc
chêët laâ nïìn vùn hoáa sú sûã vaâ sú
kyâ lõch sûã cuãa vûúng quöëc cöí Phuâ
Nam hay vùn hoáa Phuâ Nam... traãi
röång hêìu khùæp chêu thöí söng Cûãu
Long vúái nïìn taãng laâ miïìn Têy
söng Hêåu”(8). Àöìng thúâi Lûúng
Ninh cuäng àûa ra möåt phuã nhêån
khaác vïì quyïìn lûåc cuãa Phuâ Nam
nhû sau: “Trong möåt baâi viïët trûúác
àêy, chuáng töi àaä nïu lïn laâ quyïìn
lûåc cuãa Phuâ Nam khöng thïí vûún
túái Phuá Khaánh - Thuêån Haãi ngaây
nay. Hún nûäa cuäng khöng coá bùçng
cûá chùæc chùæn naâo vïì quyïìn lûåc
cuãa Phuâ Nam trïn têët caã Nam
böå Viïåt Nam maâ phêìn lúán laänh
thöí chó múái àûúåc khai thaác trong
voâng mêëy thïë kyã gêìn àêy. Caã úã
lûu vûåc söng Mï Nam cuäng khöng
thêëy coá nhûäng cùn cûá cuå thïí”(9).
Trïn vuâng àêët chêu thöí maâu
múä vaâ giaâu saãn vêåt naây, Höîn Àiïìn
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
sau khi chiïën thùæng vaâ cûúái Liïîu
Diïåp laâm vúå, àaä thûâa hûúãng têët
caã nhûäng taâi saãn, thaânh quaã cuãa
nûä chuáa treã, khoãe maånh nhû möåt
ngûúâi àaân öng vaâ xêy dûång nïn
möåt triïìu àaåi lúán maånh, àùåt kinh
àö úã thaânh Àùåc Muåc (tiïëng Phaån
laâ Vyadhapura, coá nghôa: Thaânh
phöë cuãa nhûäng ngûúâi ài sùn). Höîn
Àiïìn cêëp cho ngûúâi con trai (sinh
vúái Liïîu Diïåp) möåt vuâng àêët phong
göìm 7 êëp (Coá nhaâ nghiïn cûáu xaác
àõnh àoá laâ 7 thaânh thõ, bûúác àêìu
àaä phaát hiïån àûúåc dêëu vïët cuãa 3
thaânh thõ úã miïìn Têy söng Hêåu
vaâ caác thaânh thõ khaác trïn búâ söng
Hêåu, söng Tiïìn)(10).
Tûâ thïë kyã thûá II àïën giûäa thïë
kyã VI laâ thúâi kyâ cuãng cöë vaâ phaát
triïín thïë lûåc cuãa Phuâ Nam trong
nöåi àõa cuäng nhû bïn ngoaâi. Nhûng
thúâi kyâ naây cuäng laâ thúâi kyâ àûúåc
àaánh dêëu bùçng nhûäng cuöåc tranh
chêëp khöëc liïåt giûäa caác thïë lûåc
phong kiïën cuâng nhûäng êm mûu
thêm àöåc úã cung àònh.
Phaåm Sû Maån hay laâ Phaåm
Maån (tïn chûä Phaån laâ Srimaca)
laâ möåt viïn àaåi tûúáng khoãe maånh
laåi coá mûu lûúåc, tûâng àem quên uy
hiïëp àaánh deåp caác nûúác lên bang,
khiïën têët caã àïìu thêìn phuåc vaâ tûå
xûng laâ Phuâ Nam Àaåi vûúng. Triïìu
àaåi Phaåm Sû Maån àaä cho àoáng
thuyïìn lúán bao quaát caã vuâng biïín
röång lúán, vûúåt biïín àaánh chiïëm
thïm 10 nûúác, múã röång laänh thöí
túái 5, 6 nghòn dùåm. Sau àoá Phaåm
Sû Maån coân tiïu diïåt nûúác Kim
Lên. Sau Phaåm Maån mùæc bïånh
cho con laâ Kim Sinh thay quyïìn
trõ nûúác. Chaáu con chõ gaái Maån
laâ Chiïn lûâa giïët Kim Sinh, röìi
tûå lêåp laâm vua.
Sau coá viïn àaåi tûúáng laâ Phaåm
Têìm lïn laâm vua. Phaåm Têìm cuãng
cöë tònh hònh trong nûúác, ngaây
thûúâng tiïëp khaách 3, 4 lûúåt. Vaâo
thïë kyã thûá III àïën thïë kyã thûá VI,
Phuâ Nam tiïëp tuåc cuãng cöë thïë lûåc,
tùng cûúâng ngoaåi giao vaâ thûúng
maåi. Phaåm Chiïn (tûác Truác Chiïn
Àaân hoùåc Thiïn Truác Chiïn Àaân)
àaä àùåt quan hïå ngoaåi giao vúái ÊËn
Àöå vaâ Trung Hoa.
Theo Phuâ Nam truyïån cuãa
Khang Thaái: Khi Phaåm Chiïn
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
coá möåt ngûúâi úã nûúác Àaâm Dûúng
tïn laâ Gia Tûúâng Lï tûâ ÊËn Àöå àaä
àïën buön baán úã Phuâ Nam. Ngûúâi
êëy kïí vúái vua Phaåm Chiïn vïì
nhûäng têåp quaán, sûå truâ phuá cuãa
ÊËn Àöå. Phaåm Chiïn phaái Tö Vêåt
ài sûá sang ÊËn Àöå. Tö Vêåt xuöëng
thuyïìn úã Àêìu Cêu Lúåi (coá thïí laâ
Takklola trïn búâ biïín phña têy
baán àaão Malaya). Phaái böå Tö Vêåt
àïën cûãa Hùçng Haâ (söng Gange) ài
ngûúåc doâng söng àïën triïìu àònh
Murunda. Quöëc vûúng cho phaái böå
ài tham quan trong nûúác. Khi vïì
gûãi tùång vua Phuâ Nam 4 con ngûåa
cuãa xûá Nguyïåt Chi (Indo-Sythe),
vaâ cho möåt ngûúâi ÊËn tïn laâ Trêìn
Töëng thaáp tuâng phaái böå vïì Phuâ
Nam. Cuöåc haânh trònh naây daâi
àïën 4 nùm.
Nùm 243 dûúái thúâi Tam Quöëc,
Phaåm Chiïn phaái sûá böå qua triïìu
Ngö. Tö Vêåt tûâ ÊËn Àöå vïì nûúác
dûúái triïìu àaåi Phaåm Têìm (khoaãng
nùm 250-290). Trong khoaãng
nhûäng nùm 226-238, dûúái thúâi
Tön Quyïìn, triïìu Ngö cûã Trung
lang Khang Thaái vaâ Tuyïn hoáa
toâng sûå Chu ÛÁng(11) ài sûá Phuâ
Nam (triïìu àaåi Phaåm Têìm). Hai
sûá giaã naây àaä gùåp Trêìn Töëng vaâ
hoãi han tó mó vïì xûá súã vaâ phong
tuåc cuãa nûúác ÊËn Àöå.
Sau àoá, hoaåt àöång bang giao
giûäa Phuâ Nam vaâ phña nam Trung
Hoa àûúåc diïîn ra thûúâng xuyïn
vaâ àïìu àùån. Nhûäng nùm 168,
285, 287 àïìu coá sûá böå cuãa Phuâ
Nam àûúåc cûã sang triïìu àònh
Têën (265-419).
Nùm 357, ngöi vua Phuâ Nam
do Truác Chiïn Àaân (hay Thiïn
Truác Chiïn Àaân) nùæm giûä. Thúâi
kyâ tûâ nùm 287 cho àïën nùm 357
(trûúác khi Truác Chiïn Àaân lïn
ngöi) hêìu nhû khöng coá ghi cheáp gò
trong thû tõch cöí Trung Hoa. Têën
thû cheáp: Nùm 357, Truác Chiïn
Àaân tûå xûng laâm vua. Ngay nùm
naây, Truác Chiïn Àaân phaái sûá böå
sang tiïën cöëng triïìu Têën.
Vua kïë võ Truác Chiïn Àaân
laâ Kiïìu Trêìn Nhû (Kaundinya)
hay Sritavarman, laâ möåt ngûúâi
thöng hiïí u vùn hoá a ÊË n Àöå .
Öng àaä tiïën haânh caãi caách chïë
àöå, aáp duång luêåt phaáp ÊËn Àöå
vaâo Phuâ Nam. Kiïìu Trêìn Nhû
(Sritavarman) mêët khoaãng nùm
424. Vua tiïëp theo laâ Trò Lï Àaâ
Baåt Ma (Sri Indravarman hay
laâ Sreshthavarman) tiïëp tuåc nöëi
laåi quan hïå ngoaåi giao vaâ thöng
thûúng vúái triïìu Töëng (420-478).
Nhûäng àoaân sûá böå cuãa Phuâ Nam
liïn tiïëp àûúåc cûã sang vaâ tiïën cöëng
saãn vêåt àõa phûúng cho triïìu Töëng
vaâo caác nùm 434, 435, 438.
Kiïìu Trêìn Na - Àöì Da Baåt
Ma (coá saách cheáp laâ Àöì Taâ Baåt
Ma - Kaundinya - Jayavarman)
lïn ngöi vaâo khoaãng nùm 475.
Öng àaä phaái caác thûúng nhên
sang buön baán taåi Quaãng Chêu
vaâo cuöëi triïìu Töëng (420-478).
Nùm 484, vua Phuâ Nam uãy nhiïåm
cho hoâa thûúång ÊËn Àöå laâ Sakya
Nagasena (Sa Kyâ Na Giaâ Tiïn) ài
sûá sang triïìu Nam Tïì (479-501).
Nùm 503, Àöì Da Baåt Ma laåi
phaái sûá böå sang triïìu Lûúng
(502-556), trong àoá coá caác nhaâ
sû göëc Phuâ Nam laâ Sanghapula
vaâ Mandrasena sang Trung Hoa
tiïën haânh viïåc dõch kinh Phêåt.
Nhên dõp naây, vua triïìu Lûúng
àaä phong Àöì Da Baåt Ma tûúác An
Nam tûúáng quên Phuâ Nam vûúng.
Vaâo nhûäng nùm 511 vaâ 514, caác
àoaân sûá böå laåi tiïëp tuåc àûúåc phaái
qua Trung Hoa. Triïìu àaåi Àöì Da
Baåt Ma àaánh dêëu möåt thúâi kyâ huy
hoaâng cuãa Phuâ Nam, àùåc biïåt
trïn caác hoaåt àöång ngoaåi giao vaâ
thûúng maåi vúái Trung Hoa.
Àöì Da Baåt Ma chïët nùm 514,
con trai cuãa möåt thûá phi laâ Lûu
Àaâ Baåt Ma (Rudravarman) giïët
ngûúâi em laâ thaái tûã, con chñnh cung
hoaâng hêåu vaâ lïn laâm vua. Àêy laâ
möåt thúâi kyâ àen töëi cuãa hoaâng gia
Phuâ Nam. Theo baâi minh trïn bia
Prasat Pram Loven tòm thêëy úã di
chó Goâ Thaáp taåi Àöìng Thaáp Mûúâi
thò con trai chñnh cung cuãa Àöì Da
Baåt Ma laâ Thaái tûã Gunavarman
duâ coân nhoã tuöíi, àaä àûúåc chó àõnh
laänh àaåo möåt àõa phûúng suâng
àaåo chinh phuåc tûâ buân lêìy, nhúâ
ngaâi laâ ngûúâi coá àaåo àûác vaâ phêím
haånh. Gunarvarman chñnh laâ Thaái
tûã con chñnh cung hoaâng hêåu bõ
Lûu Àaâ Baåt Ma giïët àïí cûúáp ngöi.
Rudravarman (Lûu Àaâ Baåt
27
Ma) lïn ngöi tiïëp tuåc thi haânh
chñnh saách ngoaåi giao, thûúng maåi
giûäa Phuâ Nam vúái caác triïìu àònh
Trung Hoa. Vaâo nhûäng nùm 517,
519, 520, 530, 535, 539, caác àoaân
sûá böå cuãa Phuâ Nam àûúåc phaái sang
vaâ cung tiïën saãn vêåt àõa phûúng
cho triïìu Lûúng. Khoaãng nhûäng
nùm 535-545, triïìu Lûúng àaä cûã
möåt àoaân sûá böå àïën Phuâ Nam xin
kinh Phêåt vaâ thónh cêìu cao tùng
sang Trung Hoa giaãng daåy Phêåt
phaáp. Vua Phuâ Nam àaä phaái hoâa
thûúång ÊËn Àöå tïn laâ Paramatha
(hay Gunatatna) àang haânh àaåo
úã Phuâ Nam àem theo 240 böå kinh
Phêåt àïën Trung Hoa nùm 546.
Vaâo nhûäng nùm 550, vua
Rudravarma tûâ trêìn. Nhûäng nùm
540-550, möåt phong traâo quêåt
khúãi cuãa anh em Bhavavarman
vaâ Chitrasena (Trò Àaâ Tû Na)
laänh àaåo nöí ra úã vuâng lûu vûåc
söng Mï Köng. Vïì sûå kiïån naây,
caác sûã lúán cuãa triïìu Tuây, Àûúâng
àaä cheáp nhû sau: Nûúác Chên Laåp
nùçm úã phña têy nam cuãa Lêm ÊËp,
nguyïn laâ möåt nûúác chû hêìu cuãa
Phuâ Nam... Hoå vua laâ Saát Lyå hay
Saát Lúåi (Kshatrya), tïn laâ Trò Àaâ
Tû Na (Chitrasena); töí tiïn cuãa
öng àaä dêìn dêìn phaát triïín quyïìn
lûåc cuãa xûá súã. Trò Àaâ Tû Na àaánh
chiïëm Phuâ Nam vaâ khuêët phuåc
nûúác àoá (Tuyâ thû, q. 82). Saách
Tên Àûúâng thû cheáp tó mó hún:
Vua Phuâ Nam àoáng àö úã thaânh
Àùåc Muåc (Vyadhapura: nghôa
laâ Thaânh phöë ngûúâi ài sùn). Àöåt
nhiïn thaânh bõ quên Chên Laåp
àaánh phaá, nhaâ vua phaãi bön têíu
vïì phña nam àïën thaânh Na Phêët
Na (Naravanagara) (Tên Àûúâng
thû, q. 222).
Nùm 550, Trò Àaâ Tû Na
(Chitrasena) laâ ngûúâi thuöåc möåt
nhaánh trong hoaâng töåc Phuâ Nam
trûúác àaä àûúåc phong vûúng trõ
vò möåt thuöåc quöëc úã miïìn rûâng
nuái Basaac (Trung du söng Cûãu
Long úã Nam Laâo ngaây nay) àaä
bêët ngúâ têën cöng kinh àö Àùåc
Muåc (Vyadhapura) cuãa Phuâ Nam.
Viïåc kinh àö Àùåc Muåc thêët thuã
khiïën cho Phuâ Nam tûâ giûäa thïë
kyã VI rúi vaâo möåt thúâi kyâ suy
vong vaâ àïí àïën nùm 627 vûúng
28
quöëc Phuâ Nam chêëm dûát hoaân
toaân sûå hiïån diïån trong lõch sûã.
Thû tõch cöí Trung Hoa caác àúâi
sau cuäng khöng thêëy ghi cheáp gò
nûäa vïì Phuâ Nam. Mùåc duâ àaä bõ
Chên Laåp xêm chiïëm nùm 550,
nhûng Phuâ Nam vêîn coân khaáng
cûå chöëng giûä, keáo daâi àïën nùm
627. Trong gêìn 80 nùm thoi thoáp
êëy, Phuâ Nam coá 4 võ vua trõ vò vaâ
tòm caách khöi phuåc laåi cú àöì àang
bõ lung lay. Tên Àûúâng thû àaä
ghi laåi caác àoaân sûá böå cuãa Phuâ
Nam àûúåc cûã sang triïìu Àûúâng
dûúái caác triïìu vua Àûúâng Cao Töí
niïn hiïåu Vuä Àûác (618-627) vaâ
vua Àûúâng Thaái Töng niïn hiïåu
Trinh Quaán (627-649) nhû sau:
“Vua Phuâ Nam sai sûá giaã dêng 2
ngûúâi dên àêìu trùæng. Giöëng ngûúâi
naây úã phña têy nûúác Phuâ Nam,
àêìu àïìu trùæng toaát, da boáng nhû
böi dêìu, söëng trong hang nuái, böën
mùåt vaách àaá dûång àûáng, ngûúâi
khöng thïí vaâo àûúåc, tiïëp giaáp vúái
nûúác Sêm (Tham) Baán”.
Sau khi thön tñnh Phuâ Nam
vaâo nùm 550, Chên Laåp àaä chñnh
thûác bûúác vaâo lõch sûã giai àoaån
àêìu tûâ 550-630, àïí chuêín bõ cho
thúâi kyâ Chên Laåp Tiïìn Ùngkor
(675-685). Danh tûâ Chên Laåp
(Tchenla) laâ tïn goåi cuãa caác sûã
gia Trung Quöëc vïì vûúng quöëc
naây, nhûng cho àïën nay vêîn chûa
hiïíu yá nghôa cuãa danh tûâ naây vò
khöng coá möåt chûä Phaån naâo phaát
êm giöëng tiïëng Chên Laåp caã(12).
Theo thû tõch cöí Trung Quöëc:
Chên Laåp coân coá tïn laâ Caát Miïåt
(Àûúâng thû) hoùåc laâ Chiïm Laåp
(Töëng sûã), àïën triïìu Nguyïn, Minh
laåi goåi laâ Chên Laåp (Minh sûã).
Chên Laåp vöën laâ thuöåc quöëc cuãa
Phuâ Nam, thuöåc caác nûúác phña
Nam (Cön Lön chi loaåi). Ngûúâi
Chên Laåp àaä thûâa hûúãng vaâ tiïëp
thu nïìn vùn hoáa Phuâ Nam trïn
caác lônh vûåc thuãy lúåi, tön giaáo vaâ
nghïå thuêåt, àöìng thúâi chõu aãnh
hûúãng maånh meä nghïå thuêåt kiïën
truác Champa. Ngûúâi Chên Laåp
àaä cuãng cöë lûåc lûúång dêìn dêìn
khiïën Chên Laåp trúã thaânh möåt
thïë lûåc chñnh trõ maånh úã nam
Àöng Dûúng tûâ thïë kyã VII.
Vaâo àêìu thïë kyã VIII, sau nhûäng
mêu thuêîn xung àöåt cuãa nöåi böå têåp
àoaân thöëng trõ, Chên Laåp bõ chia
laâm hai vuâng vúái caác thïë lûåc caát cûá.
Àûúâng thû cheáp: "Sau nùm Thêìn
Long (niïn hiïåu vua Àûúâng Trung
Töng (705-707), chia laâm 2 nûúác.
Phña bùæc nhiïìu nuái àöìi vaâ thung
luäng goåi laâ Luåc Chên Laåp, phña
nam coá biïín bao boåc vaâ coá nhiïìu ao
höì goåi laâ Thuãy Chên Laåp. Àêët àai
cuãa Thuãy Chên Laåp khoaãng 800
dùåm. Nhaâ vua àoáng úã kinh thaânh
Baâ La Àïì Baåt (Baladityap). Luåc
Chên Laåp coân goåi laâ Vùn Àan hay
laâ Baâ Lêu, àêët àai röång khoaãng 700
dùåm. Theo Maä Àoan Lêm, ngûúâi
àúâi Töëng cheáp trong saách Vùn hiïën
thöng khaão: “Nûãa phña bùæc vuâng
àöìi nuái vaâ thung luäng goåi laâ Luåc
Chên Laåp. Nûãa phña nam coá biïín
bao quanh vaâ àêìm lêìy goåi laâ Thuãy
Chên Laåp”.
Nhû vêåy, theo ghi cheáp cuãa
caác thû tõch cöí Trung Hoa, caác
nhaâ nghiïn cûáu giaám àõnh: Luåc
Chên Laåp göìm coá vuâng nuái Haå
Laâo vaâ vuâng tiïëp giaáp Laâo - Thaái.
Trung têm laänh thöí laâ vuâng
Bhavapura - cûåu thuã àö dûúái triïìu
vua Bhavavarman (598-600) úã
trïn phña bùæc Biïín Höì. Caác võ vua
cuãa Luåc Chên Laåp tûå coi mònh àaåi
diïån chñnh thûác cho Chên Laåp àaä
cûã caác àoaân sûá böå sang giao haão
vúái Trung Hoa vaâo nùm 711. Sau
àoá vaâo nùm 722 laåi coân àûa quên
àïën Nam Chiïëu giuáp àúä cuöåc nöíi
dêåy chöëng Trung Hoa. Nùm 753,
möåt hoaâng tûã cuãa Luåc Chên Laåp ài
sûá Trung Hoa, àûúåc triïìu Àûúâng
phong chûác "Trung kiïn Baão höå
vûúng"(13). Nùm 771, Phoá vûúng
Luåc Chên Laåp laâ Baâ Mi sai sûá
tiïën cöëng vua Àûúâng Àaåi Töng 11
con voi thuêìn, àûúåc vua Àaåi Töng
phong chûác Thñ àiïån Trung giaám,
ban cho tïn laâ Tên Haán.
Cuäng dûåa vaâo thû tõch, caác
nhaâ nghiïn cûáu cho rùçng: Thuãy
Chên Laåp àaåi thïí tûúng ûáng vúái
phêìn àêët thêëp cuãa Phuâ Nam(14),
hoùåc coá yá kiïën cho rùçng: "Laänh
thöí Thuãy Chên Laåp göìm coá vuâng
lûu vûåc söng Mï Köng vaâ miïìn
Nam Viïåt Nam ngaây nay. Caác
nhaâ nghiïn cûáu àïìu thöëng nhêët
Thuãy Chên Laåp àûúåc chia laâm
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
nhiïìu khu vûåc (hoùåc thaânh bang).
Möåt tiïíu quöëc úã phña nam goåi laâ
Andinditapura thûúâng àûúåc xem
laâ kinh àö chñnh cuãa caã Thuãy
Chên Laåp do Baladitya (Baâ La
Àïì Baåt) trõ vò. Möåt ngûúâi doâng
doäi cuãa Baladitya laâ Nripaditya
àaä àïí laåi baâi minh vùn chûä Phaån
úã nuái Ba Thï (An Giang), àûúåc
xaác àõnh niïn àaåi vaâo àêìu thïë kyã
VIII. Thöng qua 9 àõa danh àûúåc
liïåt kï trong baâi minh vùn cuãa
têëm bia úã Àöìng Thaáp Mûúâi, caác
nhaâ nghiïn cûáu phaát hiïån coá túái
4 àõa danh àûúåc bùæt àêìu bùçng tûâ
Chdin (söng), 2 àõa danh bùæt àêìu
bùçng tûâ Thkval (goâ) vaâ 3 àõa danh
bùæt àêìu bùçng tûâ Vrai (rûâng). Caác
hoåc giaã xaác àõnh àûúåc Baladitya
vaâ Nripaditya àïìu thuöåc doâng
hoå vua Phuâ Nam xûa. Lúåi duång
tònh traång phên tranh caát cûá cuãa
Thuãy vaâ Luåc Chên Laåp, triïìu àaåi
Sailendra (Vua Nuái) úã Sumatra
thuöåc vûúng quöëc Srivijaya (hònh
thaânh cuöëi thïë kyã VII, sau sûå
diïåt vong cuãa Phuâ Nam) àaä baânh
trûúáng aãnh hûúãng chñnh trõ vaâ
quên sûå vaâo nöåi àõa Àöng Dûúng.
Danh hiïåu Vua Nuái thuöåc truyïìn
thöëng danh xûng cuãa Phuâ Nam.
Nùm 767, ngûúâi Cön Lön (chuã
caác àaão phña Nam noái chung) vaâ
ngûúâi Àöì Baâ (Java) àaä vaâo àaánh
phaá taåi Giao Chêu, bõ àaánh baåi vaâ
phaãi ruát ra biïín. Nùm 774, quên
Java àaä àaánh phaá Champa. Sûå
kiïån naây àûúåc ghi trïn têëm bia
Thaáp Baâ (Ponagar) úã Nha Trang:
"... Taân baåo nhû thêìn chïët, ài
thuyïìn àïën àöët phaá ngöi àïìn".
Nùm 787, quên àöåi Java cûúäi
chiïën thuyïìn sang "àaánh vaâo àïìn
Bhadradhipatisvard úã phña têy
thaânh Virapura (gêìn Phan Rang).
Chên Laåp hêìu nhû àaä trúã thaânh
möåt nûúác phuå thuöåc cuãa Virapura
vaâo thïë kyã VIII. Nguöìn göëc cuãa
sûå chuyïín biïën àoá àûúåc möåt taác
giaã AÃ Rêåp ghi cheáp laåi vaâo àêìu
thïë kyã X.
Cuöëi thïë kyã VIII, thïë lûåc cuãa
triïìu àaåi Sailendra suy thoaái trêìm
troång. Lúåi duång thúâi cú àoá, vaâo àêìu
thïë kyã IX, Jayavarman II, hoaâng
tûã Chên Laåp, doâng doäi Phuâ Nam
àang lûu vong taåi Java, àaä trúã vïì
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
giaãi phoáng Chên Laåp khoãi aách lïå
thuöåc cuãa Srivijaya, thöëng nhêët
Thuãy Chên Laåp vaâ Luåc Chên Laåp
nùm 802, saáng lêåp vûúng triïìu
Ùngkor.
Thïë kyã X laâ giai àoaån cuãng cöë,
khöi phuåc cuãa thïë lûåc Chên Laåp
vaâ sûå naãy núã vùn minh Ùngkor,
àöìng thúâi vûúng quöëc Srivijaya
úã Sumatra kiïím soaát àûúåc caác eo
biïín trong vuâng, trúã thaânh möåt
thïë lûåc haâng haãi àaáng kïí.
Thïë kyã XI laâ thúâi kyâ phaát
triïín aãnh hûúãng cuãa Chên Laåp.
Vua Suryavarman (1002-1050)
àaä baânh trûúáng thïë lûåc vïì phña
têy àïën têån thung luäng Mï Nam
(Thaái Lan).
Thïë kyã XII, Ùngkor àaä
phaát triïín thïë lûåc túái àónh cao
chinh phuåc vua Suryavarman
II (1113-1145) cuãa Chên Laåp.
Nùm 1128, vua Töëng coân phong
cho Suryavarman II laâm "Quöëc
vûúng Chên Laåp", xêy dûång cöng
trònh Ùngkorvat. Do nhûäng tranh
chêëp nöåi böå àaä khiïën vûúng quöëc
Ùngkor suy vong. Nùm 1149,
Chên Laåp àaä chiïëm àoáng phña
bùæc Champa cuâng thaânh Vijaya
vaâ vaâo nùm 1177, quên Champa
àaä tiïën vaâo chiïëm àoáng Ùngkor.�
CHUÁ THÑCH:
1. Lûúng Ninh (2000): “Vùn hoáa
cöí Phuâ Nam - Vùn hoáa àöìng bùçng
söng Cûãu Long” in trong Möåt chùång
àûúâng nghiïn cûáu lõch sûã (1995-
2000), Nxb. Chñnh trõ Quöëc gia, Haâ
Nöåi, 2000, tr.106, 107.
2. Àõa chñ vùn hoáa Thaânh phöë Höì
Chñ Minh, têåp I: Lõch sûã (1998). Nxb
TP. Höì Chñ Minh, tr.126, 128.
3. Lûúng Ninh (1981): “Nûúác Chñ
Tön - möåt quöëc gia cöí úã miïìn Têy söng
Hêåu”, TC. Khaão cöí hoåc, söë 1, tr.36.
4. Lï Hûúng (1970), Sûã Cao
Miïn, Nhaâ saách Khai Trñ, Saâi Goân,
tr.30.
5. Trung Quöëc Àaåi baách khoa
toaân thû - Trung Quöëc lõch sûã I.
Phuâ Nam (1992), Nxb. Àaåi Baách
khoa toaâ n thû Trung Quöëc ; Bùæc
Kinh-Thûúå n g Haã i , tr.233 (Baã n
Trung vùn).
6. Lûúng Ninh (2000): Vùn hoáa
cöí Phuâ Nam - Vùn hoáa àöìng bùçng
söng Cûãu Long, Sàd, tr.36.
7. Lûúng Ninh (1992): “Vùn hoáa
OÁc Eo vaâ Vùn hoáa Phuâ Nam”, Taåp chñ
Khaão cöí hoåc, söë 3, tr.25.
8. Lûúng Ninh (2000): Vùn hoáa
cöí Phuâ Nam - Vùn hoáa àöìng bùçng
söng Cûãu Long, Sàd, tr.114-115.
9. Lûúng Ninh (1981): Nûúác Chñ
Tön - möåt quöëc gia cöí úã miïìn Têy
söng Hêåu, Sàd, tr.36.
10. Lûúng Ninh (2000): Vùn hoáa
cöí Phuâ Nam - Vùn hoáa àöìng bùçng
söng Cûãu Long, Sàd, tr.104-105.
11. Vïì thên thïë, sûå nghiïåp cuãa
Khang Thaái vaâ Chu ÛÁng, saách sûã
Trung Quöëc cuäng chó cung cêëp àûúåc
rêët ñt tû liïåu. Caã hai ngûúâi àïìu khöng
roä nùm sinh, nùm mêët. Chó biïët rùçng
hai ngûúâi laâ caác viïn quan cuãa triïìu
Ngö thúâi Tam Quöëc, Khang Thaái giûä
chûác Trung lang tûúáng, Chu ÛÁng laâ
Tuyïn hoáa toâng sûå, àûúåc Thûá sûã Giao
Chêu laâ Lûä Àaåi cûã ài sûá caác nûúác
Nam Haãi nhû Lêm ÊËp, Phuâ Nam...,
àïí tiïën haânh hoaåt àöång ngoaåi giao.
Thúâi gian ài sûá cuãa hai ngûúâi bùæt
àêìu tûâ niïn hiïåu Hoaâng Vuä thûá 5 cuãa
Tön Quyïìn (226) àïën khoaãng niïn
hiïåu Gia Hoâa (232-238) ûúác chûâng
hún 10 nùm. Sau khi Khang Thaái
vaâ Chu ÛÁng ài sûá Phuâ Nam vïì àïìu
coá viïët saách thuêåt laåi toaân böå nhûäng
àiïìu thu thêåp àûúåc sau chuyïën ài.
Chu ÛÁng biïn soaån cuöën Phuâ Nam
dõ vêåt chñ. Caác saách Tuyâ thû - kinh
tõch chñ, Cûåu Àûúâng thû - Kinh tõch
chñ, Tên Àûúâng thû - Nghïå vùn chñ
àïìu coá cheáp sûå kiïån naây. Coân Khang
Thaái viïët cuöën: Ngö thúâi - Ngoaåi
quöëc truyïån (coân coá tïn goåi khaác laâ
Ngö thúâi -Ngoaåi quöëc chñ hoùåc laâ Phuâ
Nam kyá, Phuâ Nam truyïån). Caác saách
nhû Thuãy kinh chuá, Nghïå vùn loaåi
têåp, Lûúng thû, Thöng àiïín, Thaái
bònh ngûå laäm àïìu coá trñch dêîn saách
naây. Rêët tiïëc caã hai taác phêím quyá cuãa
Khang Thaái vaâ Chu ÛÁng àïìu àaä thêët
truyïìn.
12. Lï Hûúng (1970), Sûã Cao
Miïn, Nhaâ saách Khai Trñ, Saâi Goân,
tr.46-47.
13. Lï Hûúng (1970), Sûã Cao
Miïn, Sàd, tr.61-62.
14. Àõa chñ vùn hoáa Thaânh phöë
Höì Chñ Minh, têåp I: Lõch sûã (1998).
Sàd, tr.130.
29
 Thơ văn viết về biển của các sứ
thần triều Nguyễn Việt Nam(1)
SO VÚÁ I CAÁ C TRIÏÌ U ÀAÅ I
TRÛÚÁ C , SÖË LÛÚÅ N G THÚ
VÙN VIÏËT VÏÌ BIÏÍN CUÃA CAÁC
SÛÁ THÊÌ N TRIÏÌ U NGUYÏÎ N
ÚÃ THÏË KYÃ XIX RÊËT NHIÏÌU.
NÖÅI DUNG KHÖNG CHÓ ÀÏÌ
CÊÅP ÀÏËN CUÖÅC SÖËNG TRÏN
BIÏÍN, GIAO THÖNG ÀÛÚÂNG
BIÏÍN, TÒNH CAÃ M NÚI ÀÊË T
KHAÁ C H, COÂ N XUÊË T PHAÁ T
TÛÂ TÊM TÛ CUÃA VÙN NHÊN
BÚÃI NEÁT TRÛÄ TÒNH CUÃA ÀAÅI
DÛÚNG ÀEM LAÅI VAÂ KIÏËN
GIAÃI CUÃA CHÑNH KHAÁCH.
Loaåi hònh viïët vïì biïín cuãa
caác sûá thêìn triïìu Nguyïîn
Vùn nhên trûúác triïìu Nguyïîn
nhêån biïët vïì biïín coá mûác àöå. Trong
caãm nhêån cuãa baãn thên caác sûá
thêìn triïìu Nguyïîn cuäng tûâng àïì
cêåp: “Biïín laâ möåt vêåt thïí vö cuâng
to lúán, úã phña àöng nam coá haâng
trùm àaão, tûâ xûa àïën nay laâ núi
caác vùn nhên chûa tûâng àïën”(2).
Triïìu Nguyïîn coá rêët nhiïìu vùn
nhên nöíi tiïëng àûúåc cûã ài Trung
Quöëc, nûúác Phaáp, hay nhên cöng
vuå “Dûúng trònh hiïåu lûåc”(3) àïën
caác nûúác Àöng Nam AÁ nhû Lyá
Vùn Phûác, Phan Thanh Giaãn,
Phan Huy Chuá....Trong quaá trònh
ài sûá, ngoaâi nhûäng àoaân sûá triïìu
cöëng theo chïë àöå Trung Quöëc quy
àõnh cho vaâo nöåi àõa bùçng àûúâng
böå ra, coân caác àoaân khaác phêìn lúán
30
Nghiêm Diễm*
Hình ảnh Đông Hải (biển Đông) được khắc trên Cửu đỉnh Huế
laâ bùçng àûúâng biïín. Lyá Vùn Phûác
àaä cheáp “Muâa xuên nùm Canh
Dêìn (1830), àûúåc cûã ài trïn hai
thuyïìn lúán Phêën Bùçng vaâ Àõnh
Dûúng, àïën haãi phêån trêën Minh
Kha, nûúác Anh Caát lúåi, thao diïîn
thuãy sû”(4). Giao thöng trïn biïín
àaä múã röång sûå traãi nghiïåm trong
cuöåc söëng vaâ sûå nhêån thûác àöëi vúái
biïín cuãa vùn nhên triïìu Nguyïîn.
Caác sûá thêìn trong quaá trònh ài
sûá àaä saáng taác nhûäng taác phêím
viïët vïì caãm hûáng àöëi vúái biïín vaâ
cuöåc söëng ngoaâi biïín cuâng suy
nghô coá liïn quan àïën caác vêën
àïì giao thöng biïín vaâ phoâng thuã
biïín. Ngûúâi viïët àaä thöëng kï söë
lûúång taác phêím coá liïn quan hiïån
coân laâ 25 loaåi (coá 3 loaåi àaä thêët
truyïìn), trong àoá göìm: 12 taác
phêím ài sûá Trung Quöëc, 7 taác
phêím ài sûá Àöng Nam AÁ, 6 taác
phêím ài sûá chêu Êu.
Tuy àïìu laâ ài sûá theo àûúâng
biïín, nhûng do núi àïën khöng
giöëng nhau, vò thïë nöåi dung cuãa
caác sûá thêìn viïët vïì biïín roä raâng
cuäng nhiïìu ñt khaác biïåt. Söë lûúång
thú vùn cuãa sûá thêìn theo àûúâng
biïín àïën Trung Quöëc nhiïìu nhêët,
nhûng nöåi dung coá liïn quan àïën
àïì taâi biïín laåi ñt nhêët, nhû trong
têåp 觀光集 Quan quang luåc cuãa
Trõnh Hoaâi Àûác chó coá möåt baâi
thú Quaá laänh àinh dûúng hûäu
caãm 過零汀洋有感, thêåm chñ trong
möåt söë tïn saách chó coá nhùæc àïën
maâ khöng coá nöåi dung, nhû Thêåp
anh àûúâng vùn têåp 拾英堂文集
cuãa Ngö Nhên Tônh, Àöng nam
têån myä luåc 東南盡美錄 vaâ Baách
duyïåt têåp 柏悅集 cuãa Àùång Huy
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
Trûá. Nhûng caác sûá thêìn triïìu
Nguyïîn àïën caác nûúác Àöng Nam
AÁ vaâ chêu Êu thò sûå quan têm vïì
biïín vaâ cuöåc söëng vuâng àêët múái
laå ngoaâi biïín cuãa hoå hiïín nhiïn
nhiïìu hún khi àïën Trung Quöëc.
Nguyïn nhên laâ do Viïåt Nam kïë
thûâa vùn hoáa Trung Quöëc lêu daâi,
vùn nhên Viïåt Nam àaä rêët thêëu
hiïíu lõch sûã chñnh trõ, nhên tònh
thïë thaái, phong tuåc têåp quaán cuãa
Trung Quöëc. Trung Quöëc, Viïåt
Nam àïìu sûã duång chûä Haán àïí
laâm phûúng thûác saáng taác vùn
thú, cuäng thuêån tiïån cho tûúng
taác giûäa sûá thêìn Viïåt Nam vaâ vùn
nhên Trung Quöëc. Vò thïë, phêìn
lúán nöåi dung trong caác trûúác taác
cuãa caác sûá thêìn àïën Trung Quöëc
àïìu laâ nhûäng saáng taác trong khi
xûúáng hoåa vúái vùn nhên Trung
Quöëc.
Trûúác thïë kyã XIX, caác triïìu
àaåi thöëng trõ Viïåt Nam thûåc haânh
chñnh saách cêëm biïín, hoaåt àöång
haãi dûúng coá chùng cuäng chó boá
heåp úã caác àõa phûúng ven biïín.
Do sûå nhêån biïët vïì caác nûúác Àöng
Nam AÁ vaâ chêu Êu cuãa vùn nhên
Viïåt Nam trûúác àêy rêët ñt, vò thïë
dûúái ngoâi buát cuãa caác sûá thêìn
triïìu Nguyïîn múái miïu taã möåt
caách tó mó vïì caãm nhêån àöëi vúái
“nhûäng vuâng àêët laå ngoaâi biïín”
trong quaá trònh ài sûá.
Tuy nhûäng ghi cheáp riïng biïåt
vïì biïín trong thû tõch cöí Viïåt Nam
rêët ñt, nhûng trong caác têåp thú vùn
cuãa vùn nhên Viïåt Nam vêîn coá
thïí thêëy àûúåc nöåi dung miïu taã
vïì biïín. Ngö Thò Nhêåm, nhaâ thú
nöíi tiïëng triïìu Têy Sún coá nhûäng
cêu thú nhû “Haãi thûúång haân
phong tiïu sùæt, Muöån yã phuâng
song àöå nhêåt”(Gioá se laånh trïn
biïín, Buöìn dûåa song cûãa qua
ngaây), trong baâi Baát nguyïåt kyå
caãm hoaâi, hoùåc “Tõch thuãy tên
quy haãi, triïu dûúng thuãy thûúång
chi” (Nûúác triïìu töëi múái vïì biïín,
Mùåt trúâi súám bùæt àêìu lïn con saâo),
trong baâi Thêìn khúãi tûác sûå...(5)
Viïåc miïu taã vïì biïín dûúái ngoâi
buát cuãa caác sûá thêìn triïìu Nguyïîn
phaãn aánh àûúåc sûå nhêån thûác múái
cuãa caác vùn nhên Viïåt Nam vaâ
traãi nghiïåm cuöåc söëng àöëi vúái
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
biïín. Haâ Töng Quyïìn tûâng viïët
Caân khön löå àoan nghï, kiïën vùn
dõ truâ tñch (Trúâò àêët múã àêìu möëi,
Hiïíu biïët khaác ngaây trûúác), baâi
Xuêët dûúng, hay “khi ài trïn biïín,
quan saát bùçng mùæt vaâ tai thêëy
nuái chaåy biïín àûáng, nham thaåch
truâng àiïåp bïn búâ, caát bay gioá
giêåt, mêy khoái chim hoa, cuâng
vúái phong caãnh, vaån vêåt cuãa nûúác
phiïn trïn biïín”(6).
Tûâ loaåi hònh thú vùn cuãa caác
sûá thêìn theo àûúâng biïín àïí xem
xeát, coá 4 phûúng diïån chuã yïëu:
Miïu taã tñnh chên thûåc caãnh quan
cuãa biïín, cuöåc söëng vuâng biïín
vaâ caãng biïín, vùn hoáa vuâng àêët
khaác biïåt ngoaâi biïín, Tñn ngûúäng
thêìn biïín.
1. Thú vùn miïu taã chên thûåc
caãnh quan traáng lïå, to lúán cuãa
biïín. Thû tõch viïët vïì biïín cuãa
vùn nhên Viïåt Nam trûúác thïë
kyã XIX àïìu laâ quan saát tûâ xa vaâ
tûúãng tûúång ra.
Àaåi dûúng dûúái ngoâi buát cuãa
caác sûá thêìn triïìu Nguyïîn tûâng
ài sûá àûúâng biïín hoaân toaân múái
laå so vúái viïîn caãnh biïín cuãa caác
vùn nhên trûúác àoá.
Baâi Xuêët dûúng (Ra biïín) cuãa
Phan Thanh Giaãn:
“Soáng döìn vöî vaâo búâ, thïë tûåa
nghiïng aánh saáng.
Gioá nöíi súåi neo thuyïìn, rúát
thùèng nhû àöí xuöëng.
Nhòn ngûúåc cêy trïn caát, muön
tia nùæng chiïìu taâ.
Xoáa saåch bay nuái caát, mêëy noác
nhaâ coã gianh.
Biïín xanh sêu ra sao, soáng
maånh böîng nhû phaá.
Giûäa doâng súå ngoaái laåi, daäy
nuái tûúãng àang nùçm dûúái nûúác”(7).
Trong thú miïu taã hònh aãnh
tûâ trïn thuyïìn ngùæm caãnh soáng
biïín vöî búâ, ngöi nhaâ coá gianh, nuái
caát laâ möåt bûác tranh cêån caãnh rêët
cuå thïí vaâ tinh tïë.
Hay nhû thú cuãa Haâ Töng
Quyïìn:
“Sùæc cêy chêåp chúân trïn búâ xa
xa nhû dûåa vaâo nuái,
Vuäng biïín àûa nuái söng àïën
chöën eo biïín,
Goác àûúâng quanh co coá nhaâ
gaác àïìu bïn caånh biïín,
AÁo trùæng khöng coá khaách lïn
xe”.
Nhûäng sûá thêìn naây àïìu ài
thuyïìn ra biïín, viïåc caãm nhêån
vaâ lônh höåi trïn biïín vaâ trïn búâ
laâ khaác nhau. Dûúái ngoâi buát cuãa
hoå, àaåi dûúng khöng phaãi laâ “caãnh
phöng” nhû caác vùn nhên triïìu
trûúác miïu taã, maâ laâ möåt bûác
tranh lêåp thïí chên xaác. Hoå miïu
taã möåt caách chên thûåc baãn chêët
cuãa àaåi dûúng, tûác laâ sûå kïët húåp
giûäa yïn tônh, ön hoâa vúái cuöìng
phong dûä döåi, giöëng nhû Haâ Töng
Quyïìn àaä viïít baâi Baåo phong trong
Dûúng möång têåp
“Soáng lúán tung lïn trúâi, gioá dûä
cuöën mùåt àêët.
Mûa chiïìu thuyïìn möåt chiïëc,
àeân chêëp chúái canh ba”.
Nhûäng thú vùn nhû trïn àaä
phaãn aánh roä hún baãn chêët hai
mùåt cuãa biïín caã, cuäng laâ sûå khùæc
hoåa viïët lïn tñnh chên thûåc cuãa
àaåi dûúng.
2. Thú vùn miïu taã cuöåc söëng
kyâ vô, àeåp àeä núi caãng biïín, võnh
biïín
Do àiïìu kiïån àõa lyá tûå nhiïn
cuãa Viïåt Nam àaä hònh thaânh nïn
möåt daãi búâ biïín uöën cong mïìm
maåi, vuâng àêët ven búâ tiïëp giaáp
vúái biïín, cuâng vúái nhiïìu vuâng
võnh biïín lúán nhoã khaác nhau nhû
võnh Bùæc böå, võnh Thaái Lan, võnh
Haå Long, võnh Baái tûã long, võnh
Luåc haãi...
Trong trûúác taác cuãa caác sûá
thêìn theo àûúâng biïín, coá rêët nhiïìu
ghi cheáp vïì cuöåc söëng cuãa ngû
dên trïn biïín, Phan Thanh Giaãn
viïët: “Chiïìu xuöëng, nhiïìu chiïëc
thuyïìn àaánh caá trúã vïì, baäi caát doåc
biïín vang tiïëng goåi mua caá”, baâi
Trûúâng caãnh haãi loan, hoùåc “Vö söë
thuyïìn khaách (buön) àêåu taåi goác
võnh”, baâi Trûúâng caãnh haãi loan
Truác chi tûâ, baâi söë 2...Trong vùn
thú cuãa möåt söë sûá thêìn chûa ài
theo àûúâng biïín cuäng coá nöåi dung
miïu taã cuöåc söëng núi võnh biïín,
trong baâi Taái du Thuêån An cuãa
Nguyïîn Tû Giaãn cheáp:
“Laåi àïën Haãi mön khi trùng
thaáng vûâa troân,
Maâu nûúác vaâ tiïëng soáng biïín
vêîn àiïìm nhiïn nhû vêåy.
31
 Caá tûúi ngon vêîn àûúåc múâi
chaâo taåi chúå biïín,
Rûâng dûâa luön àêåu kñn thuyïìn
buöìm nhû trûúác
Thêìn biïín vúái kiïën truác kònh
ngû quan saát nhû nhaâ vua
Àaão böìng bïình vúái nhaâ nöíi
möång mú coá khaác gò caác võ Tiïn
Caãm ún öng thuyïìn chaâi àaä
khöng chï khaách laå,
Tham lam ngùæm nhòn àaân chim
êu bay qua võnh biïín trûúác mùåt”.
Caãnh tûúång cuöåc söëng ven biïín
cuãa ngûúâi dên Viïåt Nam nhû soáng
biïín, rûâng dûâa, thuyïìn buöìm,
ngû öng, chim êu... àûúåc miïu
taã qua aáng thú àaä taåo thaânh möåt
bûác tranh sinh àöång vïì vuâng biïín
tuyïåt àeåp. “Cua vaâng dûâa trùæng”
chñnh laâ sûå àöåc àaáo phong tònh
trong cuöåc söëng ven biïín. Chúå
biïín, núi coá möëi liïn quan mêåt
thiïët khöng taách rúâi vúái àúâi söëng
ngû dên cuäng àûúåc phaãn aánh
trong caác baâi thú. Tûâ xûa àïën nay
hònh thûác “hoåp chúå trïn biïín” úã
Viïåt Nam vêîn coân töìn taåi, thûúâng
thêëy caác thuyïìn buön tuå têåp taåi
caác vuâng ven biïín àïí tiïën haânh
trao àöíi buön baán. Ngoaâi ra, cuöåc
söëng cuãa ngû dên gùæn liïìn vúái àúâi
söëng ven biïín, Nguyïîn Tû Giaãn
àaä viïët trong Haânh lyá hoâa àaåo
trung, chñ khiïu thaåch haãi ngaån:
“Núi cao nhêët cuãa ngoån nuái
ven biïín, nûúác triïìu buöíi töëi cao
àïën gêìn nûãa. Nhiïìu ngûúâi chaâi
lûúái aáo túi noán laá têåp trung trïn
àoá. Khoái soáng muâ mõt, aánh dûúng
chiïìu taâ saáng töëi. Caãnh tûúång
àoá phaãng phêët giöëng nhû möåt
bûác hoåa”(8). Dûúái ngoâi buát cuãa sûá
thêìn triïìu Nguyïîn, phûúng thûác
sinh hoaåt ven biïín cuãa ngû dên
gùæn chùåt vúái thuãy triïìu, thuyïìn
vaâ caá, àem àïën húi thúã noáng höíi
cuöåc söëng ven biïín cuãa dên chuáng
Viïåt Nam.
3. Thú vùn miïu taã vùn hoáa
vuâng àêët laå ngoaâi biïín àa daång
sùæc mêìu
Viïåt Nam khöng coá möåt vûúng
triïìu naâo coá sûå giao lûu döìn dêåp
vúái caác nûúác Àöng Nam AÁ nhû
triïìu Nguyïîn, nhaâ nûúác phong
kiïën cuöëi cuâng cuãa quöëc gia naây.
Sûá thêìn triïìu Nguyïîn àïìu coá kinh
32
nghiïåm ngoaåi giao phong phuá,
trong àoá coá khöng ñt sûá thêìn tûâng
ài sûá nhiïìu nûúác, nhû Phan Thanh
Giaãn, Phan Huy Chuá, Àùång Vùn
Khaãi..., vûâa àaãm nhiïåm ài sûá
triïìu Thanh laåi coân nhiïìu lêìn
laâm àaåi diïån cho Nhaâ nûúác xûã lyá
giao thiïåp giûäa Viïåt Nam vúái caác
nûúác thuöåc vuâng biïín phña nam
(南洋á nam dûúng) .
Caác sûá thêìn naây cuäng ghi cheáp
khaá nhiïìu vïì tònh hònh cuãa nhûäng
nûúác maâ hoå tûâng àïën. Àùång Vùn
Khaãi trong taác phêím Dûúng trònh
thi têåp àaä miïu taã con ngûúâi núi
àoá nhû sau: “Phêìn nhiïìu hoå toác
àoã, mùæt vaâng, da trùæng muäi cao,
cho àïën ùn uöëng, y phuåc, àöì duâng,
àaåi àïí cuâng giöëng vúái ngûúâi Höìng
mao”(9). Phan Thanh Giaãn trong
taác phêím Ba lùng kyá ghi cheáp vïì
chuyïën cöng caán sang caác nûúác
Àöng Nam AÁ, coá nhiïìu cöng böë
lêìn àêìu àöëi vúái Singapore vaâ caác
nûúác Indonesia (Thuã àö: Gia caác
ta). Trong baâi Tên Gia ba truác chi
tûâ, Phan Thanh Giaãn thïí hiïån “Du
chúi, quan saát vuâng àêët Singapore
àaä khùæp chöën” nhû sau:
“Cûãa haâng phöë xaá nhiïìu trïn
àaão Singgapore, nûúác biïín daåt
daâo dûúái àaão Singapore.
Ngûúâi mùåt àen àûa àïën con
thuyïìn nhoã, dên baãn àõa gùåp
thuyïìn trûúãng.
Phûúng phi nhû vêåy laâm thïë
naâo? Nïëu muöën phaãi quay laåi
Gia cac ta.
Àûúâng caát úã Gia cac ta reã nhêët,
àûúâng caát úã àêy nhiïìu hún Thaái
Lan.
Khaách nhaân nhaä úã Thaái Lan
àêìy khùæp baäi caát trûúác biïín...”.
Viïë t vïì ngûúâ i chêu Êu:
“Thuyïìn cêåp caãng, bùæn phaáo,
trïn búâ àûa con thuyïìn nhoã ra
hoãi thùm lai lõch. Ngûúâi phûúng
Têy goåi ngûúâi baãn àõa laâ Cêu chên
chên, goåi thuyïìn trûúãng laâ Cêåp
phò löî, goåi thuyïìn nhoã laâ Khoa
liïåp”, hay “traãi qua chùång thúâi
gian, soáng gioá khiïën cho thuyïìn
chuáng töi mêëy lêìn nguy khöën,
cuöëi cuâng cuäng vö sûå maâ quay trúã
vïì, àïìu laâ nhûäng suy nghô khöng
vui veã”.(10)
Coá thïí nhêån thêëy, vaâo thïë kyã
XIX, caác nûúác Àöng Nam AÁ khi
àoá àaä trúã thaânh núi giao dõch cuãa
caác nûúác thaânh viïn. Phan Thanh
Giaãn trong Têy phuâ nhêåt kyá àaä
ghi laåi nhên tònh thïë thaái, phong
tuåc têåp quaán cuãa caác àõa phûúng
trïn àûúâng ài sûá qua caác nûúác
chêu Êu maâ chñnh mùæt öng chûáng
kiïën. Vïì y phuåc trang sûác cuãa
thûúâng dên trong luác “nghó taåm”
àûúåc öng miïu taã nhû sau: “AÁo daâi
tay röång, hai vaåt khêu liïìn nhau,
àïí laåi khoaãng 2 têëc, quêìn bùçng
vaãi luåa quêën quanh, gêìn hai öëng
chên xïëp nïëp àûa vaâo têët chên.
Bïn dûúái ài giêìy xi àen boáng löån.
Phuå nûä thò mùåc vaáy, aáo moãng, haâm
moãng coá xùm hònh hoa vùn, giöëng
nhû cùçm cuãa àaân öng. Cöí tay coá
khi cuäng xùm hoa vùn, moáng tay
nhuöåm maâu àoã”(11). Dûúái ngoâi buát
cuãa caác sûá thêìn triïìu Nguyïîn, àúâi
söëng haãi ngoaåi coá nhûäng àiïím khaác
biïåt vúái phong tuåc, têåp quaán cuãa
trong nûúác.
4. Thú vùn miïu taã tñn ngûúäng
thúâ Thêìn biïín huyïìn bñ vaâ sêu
nùång
Haâng chuåc vaån nùm laåi àêy,
con ngûúâi àïìu coá têm lyá kñnh súå
biïín caã, khi ra biïín àïìu hi voång
seä àûúåc sûå phuâ höå àöå trò bònh
an cuãa thêìn biïín. Viïåt Nam coá
rêët nhiïìu tñn ngûúäng thêìn biïín,
trong àoá bao göìm möåt söë Thêìn
biïín Chùm, nhû AÁp Laäng Chên
Nhên, Thêìn Thiïn Y A Na, Tön
thêìn Ngoåc Lùng...(12). Caác sûá thêìn
triïìu Nguyïîn cuäng ghi laåi haâng
loaåt caác hònh thûác tñn ngûúäng thúâ
Thêìn biïín maâ hoå gùåp trong thúâi
gian ài sûá àûúâng biïín. Nhûä Baá Sô
trong baâi Phaái viïn tïë Nam Haãi
thêìn vùn ghi laåi viïåc tïë Thêìn biïín
trûúác khi xuêët phaát, trong àoá, coá
nhùæc àïën tñn ngûúäng Thiïn hêåu,
thöng qua viïåc caác thuyïìn viïn
lïn thuyïìn dêng hûúng cêìu Thêìn
biïín phuâ höå che chúã.
Lyá Vùn Phûác miïu taã ài sûá
qua caãng gùåp baäo lúán, àaä thûåc
hiïån cêìu àaão xin Thêìn Thiïn hêåu
phuâ höå baão trúå : “Trúâi àaä xêím töëi,
àöåt nhiïn coá cún cuöìng phong
êåp xuöëng, khöng kõp thu buöìm,
thên thuyïìn nghiïng ngaã, suyát
lêåt mêëy lêìn. Laåi va vaâo búâ. Àêët
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
khaách töëi thui, caái chïët rêåp rònh.
Chó coá caách lêåp Thêìn võ Thiïn
hêåu, rêåp àêìu khoác xin. Möåt chöëc
buöìm raách naát, thuyïìn laåi àûúåc
yïn bònh”(13). Caác sûá thêìn coân quan
saát àïën nhiïìu loaåi tñn ngûúäng thúâ
Thêìn biïín trïn àûúâng ài sûá, Phaåm
Phuá Thûá chuá thñch dûúái baâi Quaá
Thêët chêu viïët: “Tûúng truyïìn cû
dên thúâi cöí cuãa vuâng Thêët chêu,
möîi khi töëi àïën laåi ra biïín. Khi
ài qua núi naây (Thêët chêu), àïìu
phaãi àem vêåt tïë chúã àïën bùçng beâ
tûâ phña àöng tiïën haânh lïî tïë”(14).
Sûå traãi nghiïåm trïn biïín xa
xöi cuãa caác sûá thêìn triïìu Nguyïîn
úã thïë kyã XIX àaä laâm phong phuá
thïm àïì taâi cho hoå saáng taác. Viïåc
miïu taã àöëi vúái àaåi dûúng dûúái
ngoâi buát cuãa hoå àaä xoáa ài phûúng
thûác quan saát tûâ xa, tûúãng tûúång
viïët ra cuãa caác vùn nhên trûúác àoá.
Biïín caã trong taác phêím cuãa hoå laâ
àa nguyïn lêåp thïí, vûâa laâ sûå ghi
cheáp chên thûåc, tinh tïë àöëi vúái
caãnh quan cuãa àaåi dûúng, cuäng
àöìng thúâi laâ sûå triïín khai thûåc
tïë vïì phong tuåc têåp quaán, tònh
caãm suy nghô àöëi vúái caác nûúác doåc
àûúâng ài sûá. Hai loaåi caãm quan tûå
nhiïn, nhên vùn khi ra biïín thïí
hiïån trïn thú vùn, cuäng trúã thaânh
tû liïåu thûåc tïë vö cuâng quyá baáu
àöëi vúái nhêån thûác vùn hoáa biïín
cuãa ngûúâi Viïåt Nam thúâi xûa.
Nguyïn nhên thú vùn viïët
vïì biïín caã cuãa sûá thêìn triïìu
Nguyïîn àûúåc thõnh haânh
Luåc àõa cuãa Viïåt Nam saát biïín,
hoaân caãnh tûå nhiïn maâ tiïn töí cû
dên núi àêy sinh söëng coá möëi liïn
quan mêåt thiïët vúái àaåi dûúng “àêët
àai cuãa nûúác Àaåi Viïåt, àïìu laâ nhûäng
ngoån nuái cao thêëp chïnh vïnh,
hoùåc hûúáng vïì biïín hoùåc quay lûng
ra biïín, caác àö êëp àïìu àûúåc hònh
thaânh dûåa nuái giaáp biïín”(15).
Thúâi kyâ triïìu Nguyïîn, àõa
hònh laänh thöí Viïåt Nam nhoã heåp,
tuyïën búâ biïín rêët daâi. Trong giai
àoaån khúãi nguyïn dên töåc, truyïìn
thuyïët “Con Röìng chaáu Tiïn”
cuäng phaãn aánh sûå kïë thûâa trûåc
tiïëp vùn hoáa biïín. Kinh Dûúng
Vûúng lêëy con gaái Long Vûúng
vua Àöång Àònh sinh àûúåc trùm
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
con, möåt nûãa lïn biïín, möåt nûãa
lïn nuái “Möåt trùm ngûúâi con trai
chñnh laâ Thuãy töí cuãa Baách Viïåt”.
Tûâ truyïìn thuyïët nguöìn göëc dên
töåc coá thïí nhêån thêëy Viïåt Nam
chñnh laâ möåt chi trong Baách Viïåt.
Vùn hoáa Viïåt Nam thúâi cöí mang
àùåc trûng vùn hoáa biïín rêët roä
raâng. Saách Hoaâi Nam tûã - Tïì
tuåc huêën cheáp: “Ngûúâi Höì thaåo
cûúäi ngûåa, ngûúâi Viïåt thaåo cheâo
thuyïìn”. Hiïån coân laåi baâi thuöåc
thïí dên ca Tiïn Têìn “Viïåt nhên
ca” “Àïm nay laâ àïm naâo chûâ,
àua thuyïìn giûäa doâng! Höm nay
laâ höm naâo chûâ, àûúåc ngöìi cuâng
thuyïìn vúái Vûúng tûã”. Tònh ca cuãa
Viïåt nûä àûúåc haát trong thuyïìn
Đa tác thuyền là tên nhà Nguyễn gọi thuyền buồm, loại thuyền đi biển đường
dài có xuất xứ phương Tây được khắc trên Cửu đỉnh Huế
àaä thïí hiïån roä ngûúâi Viïåt tûâ rêët
súám àaä coá kyä thuêåt àoáng thuyïìn
thaânh thuåc. “Tû liïåu khaão cöí hoåc
àaä phaát hiïån ngûúâi Viïåt cöí sinh
söëng ven biïín Àöng Nam “ùn cúm
gaåo chiïm vaâ canh caá” tûâ saáu, baãy
nghòn nùm trûúác àaä duäng caãm
duâng thuyïìn nhoã àïí vûúåt biïín.
Trong di vêåt tòm thêëy taåi di chó
vùn hoáa Haâ Mêîu Àöå coá maái cheâo
göî, mö hònh thuyïìn bùçng àêët nung
vaâ rêët nhiïìu xûúng söëng cuãa caá
voi, caá mêåp àïìu thïí hiïån roä àùåc
trûng cuãa vùn hoáa biïín”(16).
Laâ möåt nûúác cêån kïì biïín, Viïåt
Nam cuäng coá rêët nhiïìu truyïån
Thêìn thoaåi vïì biïín, nhû caác
truyïån vïì Giao long, chiïën tranh
giûäa Sún Tinh vaâ Thuãy Tinh...
àûúåc cheáp trong Viïåt àiïån u linh
têåp vaâ Lônh Nam trñch quaái.
Àùåc trûng mang tñnh àõa vûåc
gêìn biïín, tñnh dên töåc biïín cuãa
Viïåt Nam cuäng chûa khiïën cho àúâi
sau hònh thaânh nïn vùn hoáa biïín
phong phuá. Theo söë thû tõch hiïån
coân, trûúác taác viïët vïì biïín cuãa vùn
nhên trûúác triïìu Nguyïîn chó xuêët
hiïån nhûäng ghi cheáp vïì chñnh trõ,
àõa lyá trong caác böå chñnh sûã, àõa
phûúng chñ. Lï Quyá Àön trong
saách Phuã biïn taåp luåc coá viïët vïì
àõa hònh, àõa maåo, haãi saãn vuâng
ven biïín. Cho àïën triïìu Nguyïîn
úã thïë kyã XIX, vùn thú viïët vïì biïín
cuãa sûá thêìn triïìu Nguyïîn so vúái
trûúác taác trûúác àoá thïí hiïån roä xu
thïë phaát triïín maånh meä hún nhiïìu.
Nguyïn nhên khöng chó laâ do sûå
khai thaác giao thöng trïn biïín cuãa
triïìu Nguyïîn vaâo thïë kyã XIX, maâ
coân laâ do caác nhên töë chñnh trõ,
kinh tïë, vùn hoáa taác àöång sêu sùæc
hún khi ài sûá àûúâng biïín.
Trûúác hïët, giai cêëp thöëng trõ
triïìu Nguyïîn coi troång vai troâ cuãa
biïín nhùçm baão vïå chñnh trõ cho
viïåc khai thaác àûúâng biïín vaâ thú
vùn viïët vïì biïín. Triïìu Nguyïîn
àaä nhêån thûác sêu sùæc àûúåc vai
troâ quan troång cuãa biïín duâ laâ àöëi
vúái ngoaåi giao chñnh trõ hay trong
phoâng ngûå quên sûå, vò vêåy hoå rêët
tñch cûåc triïín khai ngoaåi giao trïn
biïín vaâ tùng cûúâng trang thiïët
bõ haãi quên... Hoåc giaã Trêìn Kinh
33

Chánh sứ Phan Thanh Giản, hình chụp tại Paris năm 1863
Hoâa àaä thöëng kï, triïìu Nguyïîn
trong ngoaåi giao àûúâng biïín thïë
kyã XVIII àaä 6 lêìn cûã caác quan,
thïë kyã XIX sai ài sûá töíng cöång laâ
35 lêìn. Thúâi kyâ Minh Mïånh trõ vò
(1820-1840), hêìu nhû hùçng nùm
àïìu phaái caác quan ài cöng vuå túái
Haå Chêu vaâ Tiïíu Têy Dûúng. Hoåc
giaã Vu Hûúáng Àöng àaä thöëng kï
triïìu Minh Mïånh töíng cöång àaä cûã
caác qua ài sûá 21 lêìn vúái 82 lûúåt
ngûúâi. Vua Thiïåu Trõ taåi võ chó 7
nùm (1841-1847), coá 4 lêìn cûã ài
cöng vuå àûúâng biïín(17). Chñnh vò
chñnh quyïìn triïìu Nguyïîn àûúng
thúâi coi troång àïën ngoaåi giao àûúâng
biïín vaâ tùng cûúâng thiïët bõ haãi
34
nhû taâu hiïåu Phêën Bùçng, Àõnh
Dûúng, Uy Phûúång, Thuåy Long,
Linh Phûúång, Thanh Dûúng, Bònh
Dûúng... Nhûäng chiïëc taâu naây cú
baãn àïìu thuöåc loaåi thuyïìn àöìng,
thên taâu kiïn cöë, tñnh nùng rêët töët.
Trong buát kyá cuãa caác vùn nhên Viïåt
Nam coá cheáp: “Quaá trònh ài biïín súå
gùåp soáng baäo, súå nhêët sûúng muâ.
Tûâ khi sûã duång àöång cú àöët thay
cho buöìm cheâo àïën nay, maáy moác
àûúåc vêån duång, nhên cöng àiïìu
khiïín, haânh trònh trïn biïín àaä
vûäng chaäi nhû ài trïn àûúâng böå”(18).
Tñnh kiïn cöë cuãa nhûäng con thuyïìn
boåc àöìng triïìu Nguyïîn cuäng àaä
àûúåc sûá thêìn triïìu kiïím nghiïåm
trong haânh trònh ài sûá trïn biïín.
Khi ài sûá chêu Êu, Lyá Vùn Phûác
ài qua Kï than gùåp baäo: “Cöåt buöìm
taâu bõ baäo laâm àûát gaäy, traánh vaâo
búâ àïí sûãa chûäa. Chó riïng coá taâu
Phêën Bùçng vêîn ài”(19). Àöìng thúâi kyä
thuêåt haâng haãi cuãa triïìu Nguyïîn
cuäng àûúåc nêng cao hún caác triïìu
àaåi trûúác. Nhên viïn thuyïìn viïîn
dûúng triïìu Nguyïîn bùæt àêìu sûã
duång kyä thuêåt haâng haãi tiïn tiïën
cuãa caác nûúác chêu Êu. Haâ Töng
Quyïìn àaä viïët: “Taâu tiïën haânh ào
nûúác biïín...”(20). Do sûå phaát triïín
cuãa hïå thöëng taâu thuyïìn vaâ kyä
thuêåt haâng haãi nhû trïn nïn sûá
thêìn Viïåt Nam coá àuã àiïìu kiïån
tiïn quyïët àïí “múã mang têìm nhòn
vïì thïë giúái” so vúái caác vùn nhên
triïìu trûúác.
Nhên töë thûá ba: Sûå aãnh hûúãng
vïì tû tûúãng cuãa thïë lûåc thûåc dên
haãi ngoaåi àöëi vúái viïåc saáng taác
thú vùn vïì biïín cuãa vùn nhên
quên...múái coá viïåc cûã ài sûá cöng
Viïåt Nam. Sûá thêìn triïìu Nguyïîn
vuå àûúâng biïín döìn dêåp nhû thïë,
phêìn àöng laâ nhûäng chñnh khaách
khiïën cho vùn nhên triïìu Nguyïîn
trñ thûác nöíi tiïëng àûúng thúâi, hoå
coá dõp tiïëp xuác vúái biïín vaâ caác vuâng
rêët quan têm àïën thay àöíi tònh
àêët laå hún caác vùn nhên trûúác àoá.
thïë cuãa quöëc gia. Trûúác sûå uy hiïëp
Nhên töë thûá hai: sûå phaát triïín
saân saåt cuãa nhûäng khêíu phaáo
ngaânh haâng haãi cuãa triïìu Nguyïîn
nûúác Phaáp, möåt söë sûá thêìn chûa
thïë kyã XIX laâ chuêín bõ vêåt chêët cho
ra biïín, nhûng cuäng bùæt àêìu tòm
viïåc khai thaác giao thöng àûúâng
hiïíu vïì phoâng thuã biïín. Möåt mùåt,
biïín vaâ saáng taác thú vùn viïët vïì
hoå dûåa vaâo hiïån thûåc lõch sûã àïí
biïín. Nghïì àoáng taâu dûúái triïìu
àûa ra chñnh kiïën liïn quan àïën
Nguyïîn phaát triïín rêët nhanh
phoâng thuã biïín. Mùåt khaác, caác sûá
choáng, quy mö cuãa nhûäng con
thêìn laåi tñch cûåc sûu têìm nhiïìu
taâu àûúåc laâm ra coá thûåc lûåc haânh
loaåi thû tõch phoâng thuã biïín cuãa
trònh trûúâng kyâ trïn biïín xa. Sûá
Trung Quöëc àûa vïì Viïåt Nam.
thêìn Viïåt Nam ài sûá thûúâng xuêët
Àùång Huy Trûá mang saách Kim
haânh trïn nhûäng chiïëc taâu lúán
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
thang thêåp nhõ truâ do Lyá Baân
àúâi Minh biïn soaån coá nöåi dung
chiïën thuêåt thuyïìn trïn biïín vïì
in laåi vaâo niïn hiïåu Tûå Àûác thûá 22
(1869). Phan Huy Chuá trong taác
phêím Lõch triïìu hiïën chûúng loaåi
chñ àaä quan têm àïën nhûäng vêën
àïì coá liïn quan àïën khu vûåc biïín
vaâ caác àaão, quêìn àaão doåc búâ biïín,
cêån biïín úã miïìn Trung Viïåt Nam.
Triïìu Nguyïîn tûâ khi Gia Long
nhúâ sûå trúå giuáp cuãa nûúác Phaáp àïí
dûång nûúác liïìn yá thûác àûúåc uy lûåc
taâu to suáng lúán cuãa phûúng Têy,
àiïìu naây cuäng khiïën cho caác vua
àúâi sau nhû Minh Mïånh, Tûå Àûác...
kiïn àõnh quyïët têm phaát triïín
thïë lûåc trïn biïín. Triïìu Nguyïîn
kïët thuác quaá trònh phên tranh
Nam Bùæc lêu daâi, bònh àõnh àûúåc
thïë lûåc Têy Sún, tuy nhiïn trong
nöåi böå vûúng triïìu vêîn töìn taåi caác
loaåi mêu thuêîn. Nhûng cuåc diïån
thöëng nhêët quöëc gia àaä khiïën
dên chuáng an têm, kinh tïë coá sûå
chuyïín biïën töët. Do sûå phaát triïín
vïì chñnh trõ, kinh tïë cuãa triïìu
Nguyïîn, sûá thêìn triïìu Nguyïîn
múái coá thïí tiïëp xuác àûúåc thïë giúái
röång lúán ngoaâi biïín, maâ khi àoá
tònh thïë chñnh trõ do nûúác Phaáp
gêy ra ngaây caâng khêín trûúng bûác
baách laåi caâng khiïën cho hoå quan
têm mêåt thiïët hún vêën àïì phoâng
thuã biïín vaâ an toaân laänh thöí.
Nhûäng nhên töë trïn àaä thuác àêíy
sûá thêìn triïìu Nguyïîn chuá troång
àöëi vúái biïín vaâ saáng taác vïì biïín.
4. Kïët luêån
Triïìu Nguyïîn so vúái caác triïìu
àaåi trûúác caâng coá yá thûác biïín sêu
sùæc, chuá troång hún phoâng thuã biïín,
ngoaåi giao trïn biïín. Theo àaâ phaát
triïín cuãa ngaânh haâng haãi triïìu
Nguyïîn, khai thaác giao thöng
àûúâng biïín àaä taåo cú súã hiïån thûåc
cho sûá thêìn triïìu Nguyïîn saáng
taác vïì biïín. Thú vùn cuãa hoå thïí
hiïån suy nghô caãm nhêån cuãa vùn
nhên trûúác caãnh tûúång huâng traáng
mïnh möng cuãa biïín maâ tûác caãnh
sinh tònh. Tû tûúãng vùn nhên cuãa
Viïåt Nam thïë kyã XIX cuäng àang
trong thúâi kyâ “Têy hoåc Àöng tiïën”,
àiïìu naây cuäng phaãn aánh trûåc tiïëp
sûå quan têm vaâ nhêån thûác vïì biïín
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
cuãa vùn nhên Viïåt Nam àöëi vúái
biïín. Thú vùn viïët vïì biïín cuãa sûá
thêìn triïìu Nguyïîn thïí hiïån àûúåc
àùåc trûng myä thuêåt àöåc àaáo cuãa
biïín, böí sung sûå khiïëm khuyïët
nhêån thûác biïín cuãa vùn nhên thúâi
kyâ phong kiïën Viïåt Nam. Sûå quan
têm àïën phoâng thuã biïín chñnh
laâ caãm nhêån trûåc quan cuãa vùn
nhên triïìu Nguyïîn àöëi vúái chñnh
trõ xaä höåi àûúng thúâi.�
CHUÁ THÑCH:
* Hoåc viïån Nhên vùn vaâ Giaáo duåc,
Hoåc viïån Khoa hoåc Kyä thuêåt Phêåt
Sún, Quaãng Àöng, Trung Quöëc.
1. Nguyïn vùn: 嚴 豔: 海 路 通 拓
與 越南 阮 朝 使 節 的 海 洋 書 寫; 2019
年国家社会科学基金重大专案 “东亚汉
诗史（多卷本） ”
（专案批准号19ZA295
），2018年度国家社会科学基金一般专
案“越南北使汉文文学整理与研究“（
专案批准号：18BZWO94）阶段成果。
Baâi viïët thuöåc Chuyïn àïì quan troång
“Àöng AÁ Haán thi sûã (Nhiïìu têåp)” Quyä
Khoa hoåc xaä höåi cêëp Nhaâ nûúác 2019
(Trung Quöëc), Söë phï chuêín 19ZA295,
laâ kïët quaã giai àoaån cuãa Chuyïn àïì
“Chónh lyá vaâ nghiïn cûáu vùn hoåc bùçng
chûä Haán cuãa caác sûá thêìn Viïåt Nam ài
sûá phûúng Bùæc”, Quyä Khoa hoåc xaä höåi
cêëp Nhaâ nûúác 2018 (Trung Quöëc), Söë
phï chuêín 18BZWO94.Ngûúâi dõch:
Nguyïîn Hûäu Têm, Viïån Sûã hoåc. Tñt
baâi toâa soaån àùåt.
2. Phan Huy Chuá, Haãi trònh chñ
lûúåc《海程志略》, Baãn sao lûu taåi
Viïån nghiïn cûáu Haán Nöm, Kyá hiïåu
VHv.2656.
3. “Dûúng trònh hiïå u lûå c ” laâ
hònh thûác kyã luêåt caác viïn quan laåi
àang laâm viïåc, mùæc khuyïët àiïím
giaáng chûác, phaãi thûåc hiïån cöng vuå
theo àûúâng biïín àïí gùæng sûác laâm
viïåc chuöåc töåi.
4. Lyá Vùn Phûác, Têy haânh kiïën
vùn kyã lûúåc《西行見聞紀略》. Baãn
sao lûu taåi Viïån nghiïn cûáu Haán
Nöm, Kyá hiïåu A.243.
5. Ngö Thò Nhêå m “Thuã y vên
nhaân võnh”, trong Ngö Thò Nhêåm
toaân têåp (2005), Nxb. Khoa hoåc Xaä
höåi Viïåt Nam, H.
6. Haâ Töng Quyïìn “Dûúng möång
têåp”, Baãn sao Viïån nghiïn cûáu Haán
Nöm, kyá hiïåu saách: VHc.2634.
7. Phan Thanh Giaãn, Ba lùng
thaão 巴陵草, Lûúng Khï thi thaão,
梁溪詩草, Baãn sao Viïån nghiïn cûáu
Haán Nöm, kyá hiïåu saách: VHv.151.
8. Nguyïîn Tû Giaãn, Tuyïët tiïìu
ngêm thaão, 雪樵吟草; Thaåch Nöng
toaân têåp, 石農全集. Baãn sao Viïån
nghiïn cûáu Haán Nöm, kyá hiïåu saách:
VHv.1389.
9. Höì n g mao: Tûâ chó nhûä n g
ngûúâi phûúng Têy.
10. Lyá Vùn Phûác, Têy haânh thi
kyá, 西行詩紀 Baãn sao Viïån nghiïn
cûá u Haá n Nöm, kyá hiïå u saá c h:
VHv.2603.
11. Phan Thanh Giaã n , Phaå m
Phuá Thûá, Nguåy Khùæc Tuêìn, Têy
phuâ nhêå t kyá , 西浮洋記, Baã n sao
Viïån nghiïn cûáu Haán Nöm, kyá hiïåu
saách: VHc.370.
12. Ngûu Quên Khaãi, Thêìn linh
trúå chiïën vúái Diïîn biïën Thêìn linh-
Thûã baân vïì quan hïå giûäa “Chiïën
tranh Chiïm thaânh” vúái Thêìn biïín
Viïåt Nam”. Lyá Khaánh Tên (Chuã
biïn), Giao lûu khu vûåc biïín Àöng
AÁ vúái viïåc khai thaác biïín nam Trung
Quöëc (2017), Nxb. Khoa hoåc xaä höåi
(tiïëng Trung).
13. Lyá Vùn Phûác, Têy haânh thi
kyá, 西行詩紀 Baãn sao Viïån nghiïn
cûá u Haá n Nöm, kyá hiïå u saá c h:
VHv.2603.
14. Phaåm Phuá Thûá, Àöng haânh
thi luåc, 東行詩錄, Giaá viïn toaân têåp
蔗園全集. Baãn in taåi Viïån nghiïn
cûá u Haá n Nöm, kyá hiïå u saá c h:
VHc.2692.
15. Thñch Àaåi Saán soaån, Dû Tû
Lï, Taå Phûúng àiïím hiïåu, Haãi ngoaåi
kyã sûå, 海外紀事, Trung Hoa thû cuåc,
1987, tr.67.
16. Sûã Thûác, Hoaâng Àaåi Thuå,
“Viïët laåi thû kiïën nghõ vïì lõch sûã cöí
àaåi Trung Hoa”, Taåp chñ Vùn Sûã,
1999, kyâ 2, tr.64.
17. Vu Hûúáng Àöng “YÁ thûác vïì
biïín cuãa Viïåt Nam cöí àaåi”, Luêån vùn
Tiïën sô (2008), Tlàd, tr.158-161.
18. Lï Vùn Ngûä, Phuâ sai tiïíu
thuyïët, Baãn sao Viïån nghiïn cûáu
Haán Nöm, kyá hiïåu saách: VHv.1881.
19. Lyá Vùn Phûác, Têy haânh thi
kyá, 西行詩紀, Tlàd, VHv.2603.
20. Haâ Töng Quyïì n “Dûúng
möå n g têå p ”, Tlàd, kyá hiïå u saá c h:
VHc.2634.
35
 Đông Dương thuộc Pháp
qua tranh ảnh

Ảnh 3

Ảnh 1

Ảnh 4
Ảnh 6

Ảnh 2

Ảnh 1: Những dòng cuối cùng của Hiệp ước Versailles, ngày 28/11/1787, với các chữ
ký của Đức ông Pigneau de Béhaine, đại diện toàn quyền của Nguyễn Ánh, và bá tước
Montmorin, bộ trưởng Ngoại giao (Lưu trữ Bộ Ngoại giao)

Ảnh 2: “Cảnh chụp Đà Nẵng”, (Hành trình của tàu Bonite) Cảng ngoại ô Đà Nẵng được in
bản litô của Sabatier, David và Tirpenne, theo các phác họa của Fíquet và Lauvergne. Bộ ảnh
lịch sử, Paris, Betrand, 1845 (Thư viện Quốc qia, Phòng Ấn phẩm)

Ảnh 3: Nhà của Chaigneau ở Huế. Tranh khắc trích trong “Những hồi ức về Huế” của
Michel - Đức Chaigneau 1867 (Thư viện Chi nhánh thương mại Đông Dương)

TÀI TRỢ TRANG NÀY

Ảnh 5
Ảnh 4: Buổi trình diễn sân khấu "nơi người ta diễn kịch để tiêu khiển cho vua Đàng
Ngoài và triều đình". Bản khắc được trích từ "Tuyển tập một vài mối giao thiệp và xử lý một
số ít nhưng lý thú " Paris, 1679. (Thư viện Quốc gia, Phòng tranh in tay)

Ảnh 5: “Một ngôi chùa ở Đà Nẵng” (Hành trình của tàu Bonite) Cảng ngoại ô Đà
Nẵng, được in bản litô của Sabatier, David,và Tỉpenne, theo các phác họa của Fisquet và
Lauvergne. Bộ ảnh lịch sử, Paris, Betrand, 1845. (Thư viện Quốc gia, Phòng Ấn phẩm)

Ảnh 6: "Các quan lại Đế quốc đón tiếp thuyền trưởng Bougainville". Khắc bởi V.A dam
và Sabatier, theo phác thảo của E.B de la Touanne, bản in litô của Bernard và Frey. Paris,
Bertrand,1837 (Thư viện Quốc gia, Phòng Ấn phẩm)

Ảnh 7: "Buổi tiếp đón chỉ huy tàu Favorite bỡi một viên quan Việt" Tranh khắc của Himely,
theo Scholten và Paris, Paris, Bertrand, 1835 (Thư viện Quốc gia, Phòng Ấn phẩm)

Hình 8: “Phòng của Phó Đô đốc Bonard ở Sài Gòn. Biểu diễn sân khấu trong tòa nhà của
Phó Đô đốc Bonard”. Các tranh khắc, từ minh họa, 13-6-1863, trang 373

Ảnh 7
Ảnh 8
NHÂN VẬT
Câu chuyện
“Ông già bến Ngự”
những năm cuối đời
Vân Trình

KINH ÀÖ HUÏË VINH DÛÅ

LAÂ NÚI CHÑ SÔ PHAN BÖÅI
CHÊU (1867 - 1940) ÀÙÅT
NHÛÄNG BÛÚÁC CHÊN ÀÊÌU
TIÏN TRÏN CON ÀÛÚÂNG
VÊÅN ÀÖÅNG CÛÁU NÛÚÁC
VAÂO NHÛÄNG NÙM ÀÊÌU
CUÃA THÏË KYÃ XX, KHI VIÏËT
VAÂ LÛU HAÂNH TAÁC PHÊÍM
CAÁCH MAÅNG LÛU CÊÌU
HUYÏËT LÏÅ TÊN THÛ. ÀÙÅC
BIÏÅT, THAÂNH PHÖË NUÁI
NGÛÅ - SÖNG HÛÚNG LAÂ NÚI
“ÖNG GIAÂ BÏËN NGÛÅ” SÖËNG
NHÛÄNG NÙM THAÁNG CUÖËI
ÀÚÂI TRONG CAÃNH CÚ CÊÌU
NHÛNG VÊÎN NGÚÂI SAÁNG
TÛ TÛÚÃNG YÏU NÛÚÁC VAÂ
KHÑ PHAÁCH “BÊÌN TIÏÅN
BÊËT NÙNG DI, UY VUÄ BÊËT
NÙNG KHUÊËT” CUÃA “BÊÅC
ANH HUÂNG, VÕ THIÏN SÛÁ,
ÀÊËNG XAÃ THÊN VÒ ÀÖÅC LÊÅP,
ÀÛÚÅC 20 TRIÏÅU CON NGÛÚÂI
TRONG VOÂNG NÖ LÏÅ TÖN
SUÂNG”(NGUYÏÎ N AÁ I QUÖË C ).
Tượng đồng chí sĩ Phan Bội Châu tại công viên số 19, Lê Lợi, đầu cầu Trường
Tiền, thành phố Huế.
Cuöåc söëng cú cêìu cuãa “Öng
giaâ Bïën Ngûå”
Ngaây 30/6/1925, chñ sô Phan
Böåi Chêu bõ thûåc dên Phaáp bùæt
coác taåi Thûúång Haãi (Trung Quöëc)
vaâ giaãi vïì nûúác, xûã aán tuâ khöí
sai chung thên. Trûúác phong
traâo àêëu tranh maånh meä cuãa
nhên dên caã nûúác, Toaân quyïìn
Alexandre Varenne buöåc phaãi
“ên xaá”, àûa cuå vïì an trñ (thûåc
chêët laâ giam loãng) taåi Bïën Ngûå
(Huïë). Danh xûng “Öng giaâ Bïën
Ngûå” coá tûâ àoá.
Cùn nhaâ úã Bïën Ngûå do cuå
Phan tûå thiïët kïë vaâ àûúåc cuå Voä
Liïm Sún, giaáo viïn trûúâng Quöëc
hoåc àûáng ra chuã trò xêy dûång.
Ngöi nhaâ coá hònh chûä cöng nùçm
ngang, ba gian nhaâ lúåp tranh,
tûúå n g trûng cho ba kyâ (Bùæ c ,
Trung, Nam), vaách àêët tûúng
àöëi cao vaâ thoaáng maát. Chñnh
giûäa nhaâ hònh vuöng, laâm núi
diïîn thuyïët. Xung quanh coá caác
chaái chia phoâng riïng biïåt.
Suöët 15 nùm cuöëi àúâi söëng
úã kinh àö Huïë, cuöåc söëng cuãa
cuå Phan rêët àöîi cú cûåc. Nhaâ sûã
hoåc Trêìn Huy Liïåu kïí laåi: “Nùm
1935, töi tûâ Cön Àaão vïì Haâ Nöåi
viïët baáo. Nhên dõp coá höåi chúå
úã Huïë, töi vaâ anh Nguyïîn Àûác
Kñnh vaâo Huïë, möåt trong nhûäng
muåc àñch cuãa töi laâ àûúåc gùåp cuå
Phan. Tûâ nhaâ anh Haãi Triïìu úã
Hûúng Giang thû quaán ra, töi
tòm àïën öng giaâ Bïën Ngûå. Tûâ
ngoä ài vaâo, tröng thêëy cuå vúái neát
mùåt hiïìn hêåu, mùåc chiïëc aáo daâi
Trung Quöëc maâu xanh ài daåo
lûäng thûäng úã trûúác cûãa nhaâ. Hònh
aãnh êëy khöng biïët vò sao laâm töi
caãm àöång quaá... Vûâa tröng thêëy
cuå Phan Böåi Chêu, töi àaä coá möåt
caãm thöng trûâu mïën thêëm vaâo
loâng röìi. Töi vûâa xûng tïn thò cuå
Phan öm chêìm lêëy töi vaâ tñu tñt

38 SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022

giúái thiïåu vúái nhûäng ngûúâi trong
gia àònh. Gia àònh cuå Phan höìi
àoá laâ möåt söë anh chõ em chñnh trõ
phaåm tûâ caác núi tuå têåp laåi...”(1).
Trêìn Huy Liïåu cuäng cho hay:
“Chiïëc nhaâ cuå Phan úã àêy laâ do
söë tiïìn quyïn goáp cuãa àöìng baâo
trong nûúác khi cuå múái vïì, trong
àoá phêìn nhiïìu laâ moán tiïìn cuãa
àöìng baâo miïìn Nam. Àúâi söëng
têåp thïí cuãa gia àònh cuå laâ dûåa
trïn sûác lao àöång. Höm töi àïën
thêëy moåi ngûúâi àûúng têëp nêåp
xay luáa, giaä gaåo laâm haâng xaáo,
maâ theo lúâi cuå Phan noái vúái töi
thò cuäng vêët vaã lùæm múái coá miïëng
maâ ùn. Tuy vêåy nhòn bïn ngoaâi
ai cuäng thêëy rêët vui vaâ êëm cuáng.
Höm êëy cuå giûä töi úã laåi ùn möåt
bûäa cúm vaâ nguã möåt àïm, laåi
coá caã cuå Mai Laäo Baång múái àïën
chúi...Mêm cúm höm êëy göìm coá
ba ngûúâi: cuå Phan, cuå Mai vaâ töi.
Coá caã möåt chai rûúåu thuöåc loaåi
“rûúåu ngang”. Cuå Phan chó àôa
thõt noái: Höm nay coá khaách thò
múái coá thõt, chúá bûäa thûúâng cuãa
töi thò chó coá baát canh thöi...”(2).
Nhaâ vùn Nguyïîn Vyä, taác giaã
Vùn thi sô tiïìn chiïën, laâ ngûúâi coá
möëi quan hïå thên thiïët vúái chñ sô
Phan Böåi Chêu, mö taã khaá chi
tiïët vaâ trung thûåc cuöåc söëng cuãa
“Öng giaâ Bïën Ngûå” nhû sau: “...
Töi coá àïën thùm cuå (Phan Böåi
Chêu- TG) hai lêìn, vaâ coá hoãi doâ
dû luêån àöìng baâo Huïë, nhêët laâ úã
xoám Bïën Ngûå. Töi thêëy cuå ngöìi
baán tûâng lon gaåo cho àöìng baâo
ngheâo úã quanh vuâng, choâi baán
gaåo cêët ngay goác sên, gêìn cöíng
nhaâ. Cuå baán giaá reã, gaåo cuå ài
thuyïìn mua têån Hoâa Vang, Cûãu
Thuêån. Töi thêëy cuå nhûäng bûäa
cúm rêët giaãn dõ, bònh dên, vaâ
töi àûúåc cuå cho pheáp ngöìi duâng
cúm vúái cuå. Cuå chó uöëng rûúåu
trùæng vaâ traâ Huïë... Töi àûúåc úã
bïn caånh cuå ba ngaây, nhû bïn
caånh möåt Thaánh nhên, möåt thi
nhên vô àaåi, trong möåt khöng
khñ ngheâo naân thanh cao, giûäa
àïë àö àêìy phong kiïën, a tuâng,
nõnh búå sùåc muâi “quan lúán, cuå
lúán” Têy, An Nam”(3).
Khöng chó cú cûåc vïì àúâi söëng,
cuå Phan coân bõ thûåc dên Phaáp
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
vaâ tay sai tòm moåi caách lung laåc,
thêåm chñ duâng nhiïìu haânh àöång
bó öíi nhùçm haå bïå uy tñn, danh
dûå cuãa võ chñ sô caách maång lûâng
lêîy. Boån mêåt thaám suöët ngaây
àïm rònh rêåp quanh nhaâ, nhêët
cûã nhêët àöång cuãa cuå àïìu nùçm
trong têìm ngùæm cuãa chuáng. Nhaâ
vùn Nguyïîn Vyä cho hay, “töi
biïët tûâ khi cuå Phan Böåi Chêu
vïì xûá Huïë, coá vaâi dû luêån, do
mêåt thaám Phaáp loan truyïìn ra,
hoùåc do nhûäng keã thuâ gheát cuå
trong giúái quan laåi phaãn àöång
cuãa triïìu àònh Huïë, phó baáng maå
lyå nhaâ thú caách maång laäo thaânh.
Dû luêån bêët lûúng coân àöìn àaäi
naâo laâ cuå Phan Böåi Chêu nguã
vúái cö beá hoåc troâ 12 tuöíi, bõ cha
meå noá “chûãi búái” trûúác cöíng nhaâ
cuå, naâo laâ cuå coá bïånh hoa liïîu
phaãi chûäa thuöëc möîi ngaây, naâo
laâ cuå Phan Böåi Chêu laänh tiïìn
cuãa mêåt thaám Phaáp”(4).
“Xöë i maá u noá n g rûã a vïë t
nhú nö lïå”
Theo Phoá Giaáo sû, Tiïën sô
Chûúng Thêu, mùåc duâ phaãi söëng
cuöåc àúâi "caá chêåu chim löìng" vaâ
gian khöí vïì vêåt chêët nhûng "Öng
giaâ Bïën Ngûå" vêîn laâm thú vùn
àïí noái nöîi khöí nhuåc cuãa ngûúâi
dên mêët nûúác, traách nhiïåm cuãa
ngûúâi dên àöëi vúái nûúác... Àoá laâ
caác taác phêím: Nam quöëc dên tu
tri, Nûä quöëc dên tu tri, Baâi thuöëc
chûäa bïånh dên ngheâo, Cao àùèng
quöëc dên, Luên lyá vêën àaáp, Lúâi
hoãi thanh niïn, Phan Böåi Chêu
niïn biïíu, Lõch sûã Viïåt Nam diïîn
ca. Àoá laâ caác cöng trònh biïn
khaão hïët sûác àöì söå nhû Khöíng
hoåc àùng, Phêåt hoåc àùng, Xaä höåi
chuã nghôa, Chu dõch, Nhên sinh
triïët hoåc, cuâng vúái trïn 800 baâi
thú nöm caác loaåi, mêëy chuåc baâi
phuá, vùn tïë, taåp vùn khaác(5).
Nhaâ vùn Nguyïîn Vyä kïí laåi
kyã niïåm vúái “Öng giaâ Bïën Ngûå”
trong möåt “àïm rùçm, trùng lïn
troân rûåc rúä, toãa möåt vuâng aánh
saáng ïm dõu xuöëng Thêìn kinh”,
trïn chiïëc thuyïìn nan nheå lûúát
trïn söng Hûúng. Rùçng, trong
khung caãnh nïn thú êëy, cuå Phan
vûâa uöëng rûúåu, vûâa ngêm thú
gioång Nghïå An. Baâi thú thïí hiïån
têm traång ûu tû cuãa möåt ngûúâi
àaä tûâng 20 nùm bön ba haãi ngoaåi,
giúâ vêîn khöng quïn vêån mïånh
cuãa Nûúác: Vûâa coá àïm nay möåt
baån hiïìn,/ Söng Hûúng lai laáng
möåt con thuyïìn./Gioá trùng kheáo
leáo trúâi àûa khaách,/ Non nûúác
tònh cúâ àêët gaán duyïn./ Ngûúâi
chùèng keã Nam hay keã Bùæc,/ Tònh
khöng ai laå vúái ai quen./ Hûúng
Bònh, Nuâng Nhõ bao dêu bïí,/
Lõch sûã nghòn nùm haá dïî quïn!
Caãm àöång trûúác têëm loâng ûu
dên aái quöëc cuãa cuå Phan, nhaâ
thú Nguyïîn Vyä kñnh cêín dêng cuå
baâi thú hoåa laåi: Hún àoåc nghòn
àïm saách Thaánh hiïìn,/ Möåt àïm
vúái cuå, möåt con thuyïìn./Trúâi,
mêy, trùng, gioá Dên àaânh phêån,/
Thaânh quaách, lêu àaâi, Nûúác tuãi
duyïn!/ Cheán rûúåu thûâa lûúng,
cûúâi rúám lïå,/ Cêu thú têm phuác,
laå thaânh quen./ Nûúác Non, Non
Nûúác tònh lai laáng,/ Möåt neát quan
hoaâi, chùèng daám quïn(6).
Bêët chêëp sûå ngùn caãn cuãa
mêåt thaám Phaáp vaâ tay sai, nhaâ
“Öng giaâ Bïën Ngûå” luön laâ núi
tuå têåp cuãa nam nûä thanh niïn,
hoåc sinh. Nhûäng ngaây thûá nùm,
chuã nhêåt, giúái treã thûúâng àïën
àêy àïí àûúåc thêëy cuå, àïí nghe
nhûäng lúâi baão ban ên cêìn cuãa cuå.
Möåt trong nhûäng baån treã êëy coá
Nguyïîn Võnh. Taåi nhaâ cuå Phan,
anh cuâng baån mònh laâ Phaåm
Oanh àaä gùåp Phan Àùng Lûu,
röìi Nguyïîn Chñ Diïíu. Nhûäng
lúâi giaãi thñch cuãa hai nhaâ caách
maång tiïìn böëi vïì tònh hònh thïë
giúái vaâ trong nûúác, vïì muåc àñch
caách maång àaä giuáp cho Nguyïîn
Võnh saáng toã nhiïìu bùn khoùn,
àaánh dêëu möåt bûúác phaát triïín
trong tû tûúãng. Tûâ àoá, ngûúâi
thanh niïn giaâ u nhiïå t huyïë t
Nguyïîn Võnh àaä giaác ngöå caách
maång nhû möåt leä tûå nhiïn vaâ
sau naây àaä trúã thaânh Àaåi tûúáng
Nguyïîn Chñ Thanh taâi ba cuãa
Quên àöåi ta(7).
Vaâo dõp Tïët Àinh Maäo (1927),
khi hoåc sinh trûúâng Quöëc hoåc vaâ
trûúâng Nhaâ doâng Huïë àïën mûâng
thoå Phan Böåi Chêu 60 tuöíi, cuå
Phan àaä tùång caác baån treã baâi thú
39

Căn nhà cụ Phan Bội Châu ở Bến Ngự, nay thuộc Khu lưu niệm danh nhân
Phan Bội Châu (119, Phan Bội Châu, phường Trường An, thành phố Huế)
àêìy têm huyïët: Baâi ca chuác Tïët
thanh niïn, noái lïn niïìm tin yïu
thïë hïå treã Viïåt Nam - thïë hïå seä
àöíi múái caách söëng vaâ têìm nhòn
àïí giaãi phoáng dên töåc. Múã àêìu
baâi thú laâ 3 tiïëng lay goåi, thûác
tónh: “Dêåy! Dêåy! Dêåy”. Taác giaã
tha thiïët kïu goåi thanh niïn nûúác
Viïåt haäy thûác tónh loâng yïu nûúác,
khöng àûúåc chòm àùæm trong voâng
nö lïå nûäa. Thanh niïn phaãi àöíi
múái, vúái caái têìm nhòn múái: “Àúâi
àaä múái, ngûúâi caâng nïn àöíi múái,/
Múã mùæt thêëy roä raâng tên vêån
höåi”; phaãi àöíi múái khöng ngûâng:
“Nhêåt nhêåt tên, hûåu nhêåt tên”.
Theo cuå Phan, àöíi múái laâ àïí têåp
húåp lûåc lûúång, àoaân kïët dên töåc
cûáu nûúác: “Xuám vai vaâo xöëc vaác
cûåu giang san, /Ài cho ïm, àûáng
cho vûäng, truå cho gan/.../ Dûång
gan oác lïn àaánh tan sùæt lûãa,/ Xöëi
maáu noáng rûãa vïët nhú nö lïå”.
Cuäng xin kïí laåi cêu chuyïån
coá liïn quan àïën möåt cêu thú
huyïët lïå cuãa cuå Phan trong Baâi
ca chuác Tïët thanh niïn noái trïn.
Chuyïån rùçng, nùm 1973, khi
phong traâo àêëu tranh cuãa thanh
niïn, hoåc sinh, sinh viïn úã caác àö
thõ miïìn Nam bõ àaân aáp maånh,
möåt nhoám trñ thûác, vùn nghïå sô
úã Huïë àaä tòm caách cöí vuä tinh
thêìn yïu nûúác, phong traâo tranh
àêëu chöëng chñnh quyïìn Saâi Goân
bùçng caách dûång tûúång caác nhaâ
chñ sô yïu nûúác. Hoå lêåp ra möåt UÃy
40
ban dûång tûúång danh nhên Viïåt
Nam. Pho tûúång àêìu tiïn laâ chên
dung Phan Böåi Chêu cuãa hoåa sô
Lï Thaânh Nhún (1940 - 2002),
vúái muåc àñch duâng hònh tûúång
nhaâ yïu nûúác, bêët khuêët trûúác
keã thuâ xêm lûúåc àïí toã roä thaái
àöå trûúác thúâi cuöåc. Pho tûúång
khaá àöì söå: cao 4,5m, röång 3,5m,
daây 2,5m. Khuön mùåt Phan Böåi
Chêu àûúåc taái taåo bùçng nhûäng
maãng khöëi àùåc trûng: Vêìng traán
röång thöng minh; àöi mùæt saáng
quùæc àêìy khñ tiïët vúái cùåp löng
maây nhñu ûu tû vò nûúác, vò dên.
Tûúång cùæt ngang nûãa choâm rêu
rêåm, taåo thïë cûúng nghõ. Öng
Trêìn Viïët Ngaåc, nhaâ giaáo giaãng
daåy lõch sûã taåi trûúâng Àaåi hoåc
Sû phaåm Huïë vaâ cuäng laâ ngûúâi
nghiïn cûáu vïì Phan Böåi Chêu,
àaä àïì xuêët khùæc nöíi lïn tûúång
cêu thú huyïët lïå: "Xöëi maáu noáng
rûãa vïët nhú nö lïå". Rêët tiïëc, trûúác
sûác eáp cuãa chñnh quyïìn Saâi Goân,
àïí tûúång àûúåc àuác vaâ àûúåc dûång,
nhoám dûång tûúång àaä phaãi chêëp
nhêån àuåc boã cêu thú huyïët lïå
naây cuãa cuå Phan.
“Mêëy lúâi vônh quyïët”
Chñ sô Phan Böåi Chêu mêët
ngaây 29/10/1940, mai taáng ngay
trong chiïìu höm sau taåi phña
trûúác ngöi nhaâ cuå. Trûúác giúâ lêm
chung, “Öng giaâ Bïën Ngûå” àaä
cöë gùæng àoåc lïn möåt baâi khêíu
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
chiïëm vúái nhûäng lúâi leä thöëng
thiïët: Nay àang luác tûã thêìn
chúâ trûúác cûãa/ Coá vaâi lúâi ghi
nhúá vïì sau/ Chuác phûúâng
hêåu tûã tiïën mau. Cuå Phan
àïí laåi Baãn di chuác coá tïn
goåi laâ “Mêëy lúâi vônh quyïët”,
trong àoá chan chûáa nhûäng
lúâi gan ruöåt daânh cho hêåu
thïë: “...Traãi mûúâi lùm nùm
nay, nùçm co trong tuáp lïìu
úã Bïën Ngûå cuâng chiïëc àoâ
trïn söng Hûúng, àoaån àúâi
söëng thûâa cuãa töi, khöng viïåc
gò àaáng noái vaâ àöìng baâo àaä
roä thûâa. Bêy giúâ töi àaä àïën
luác lêm biïåt, xin coá lúâi tûâ
biïåt...“Ngûúâi àïën khi gêìn
chïët, lúâi noái hùèn laânh”. Nay
töi àaä àïën luác “gêìn chïët” àoá,
xin coá mêëy lúâi gan phöíi toã lúâi
hy voång cuöëi cuâng vúái àöìng
baâo: Àöìng baâo Viïåt Nam ta
coá trïn hai mûúi triïåu, bêëy
nhiïu àêìu oác, bêëy nhiïu tai
mùæt, bêëy nhiïu chên tay, nïëu
khöng biïët thên yïu nhau,
àöìng loâng húåp sûác laâm caái
böín phêån quöëc dên àöëi vúái Töí
quöëc... Khöng thïë, trïn mùåt
àõa cêìu sau naây seä khöng coá
hònh boáng dên töåc Viïåt Nam
nûäa, thò Böåi Chêu naây dêìu coá
tröën núå, vöî núå cuäng may maâ
àûúåc chïët trûúác anh em, töi
lêëy laâm möåt àiïìu haånh phuác.
Mêëy lúâi trïn, töi xin tûâ biïåt
maâ caãm ún àöìng baâo...”(8).�
CHUÁ THÑCH:
1, 2. Phaåm Nhû Thúm, Höìi
kyá Trêìn Huy Liïåu, Nxb. Khoa
hoåc xaä höåi, 2020.
3, 4, 6. Nguyïîn Vyä, Vùn thi
sô tiïìn chiïën, Nhaâ saách Khai
Trñ, Saâi Goân.
5. Chûúng Thêu, “Phan Böåi
Chêu - nhaâ yïu nûúác lúán àêìu thïë
kyã XX”, Baáo Nhên Dên online
ngaây 15/12/2004.
7. Phan Cöng Tuyïn, “Phan
Böåi Chêu, möåt chñ syä yïu nûúác
thûúng noâi”, Baáo Thûâa Thiïn
Huïë online ngaây 25/12/2017.
8. “Phiïn toâa lõch sûã xeát xûã
Phan Böåi Chêu”, Chungta.com.
 TẠ UYÊN
người Bí thư xứ ủy Nam kỳ
Nguyễn Thị Giang

TAÅ UYÏN (COÂN COÁ TÏN GOÅI LAÂ CHÊU XÛÚNG, BIÏÅT DANH HAI LOÅ),
SINH NGAÂY 05 THAÁNG 8 NÙM 1898 TAÅI LAÂNG CÖI TRÒ, TÖÍNG YÏN MÖ
(NAY THUÖÅC ÀÕA PHÊÅN XAÄ YÏN MYÄ, HUYÏÅN YÏN MÖ, TÓNH NINH
BÒNH(1)), TRONG MÖÅT GIA ÀÒNH NÖNG DÊN TÛÚNG ÀÖËI KHAÁ GIAÃ.
THÊN SINH LAÂ ÖNG TAÅ HOAÅT, THÊN MÊÎU LAÂ BAÂ LÏ THÕ HUYNH. TÛÂ
NHOÃ ÀÛÚÅC HOÅC HAÂNH CHU ÀAÁO, 18 TUÖÍI ÀAÄ ÀÖÎ KHOÁA SINH(2). SAU
ÀOÁ TAÅ UYÏN ÀI HOÅC NGHÏÌ ÀAÅC ÀIÏÌN, DO THÖNG MINH, NHANH TRÑ,
ÖNG HOÅC RÊËT NHANH VAÂ ÀÛÚÅC BÖÍ DUÅNG LAÂM THÛ KYÁ ÀAÅC ÀIÏÌN
CUÃA HUYÏÅN.

N
ùm 1927, Tónh böå Höåi Viïåt Àöng Dûúng úã Cöi Trò(3). Theo chuã
Nam caách maång Thanh trûúng cuãa chi böå, Taå Uyïn choån
niïn Nam Àõnh àûúå c hang Bñch Àöång, xaä Ninh Haãi,
thaânh lêåp, Taå Uyïn vò àaä giaác ngöå töíng Lêån Khï, Yïn Mö (nay thuöåc
tûâ rêët súám nïn nhanh choáng tham xaä Ninh Haãi, huyïån Gia Khaánh)
gia phong traâo. Thaáng 9 nùm àoá, laâ möåt trong nhûäng àõa àiïím bñ
Tónh böå cûã caán böå vaâo Ninh Bònh mêåt àïí in truyïìn àún cuãa Àaãng.
gêy dûång cú súã, àêìu tiïn úã Hoaâng Bñch Àöång laâ möåt núi heão laánh,
Long, sau àoá phaát triïín sang Yïn àûúâng ài laåi khoá khùn, coá nhiïìu
Mö. Thaáng 10/1927, cú súã Höåi àaä àûúâng thoaát nïëu bõ löå. Tûâ “xûúãng
phaát triïín vaâ kïët naåp thïm nhiïìu in” Bñch Àöång vaâ caác “xûúãng in”
höåi viïn, Taå Uyïn àûúåc cûã laâm Bñ khaác, truyïìn àún, thú ca caách
thû. Trong thúâi gian hoaåt àöång maång àaä xuêët hiïån nhiïìu lêìn nhû:
bñ mêåt, öng lêëy bñ danh laâ Àöìng, cêy àa àêìu laâng Mai Thön, Chúå
Thaânh..., öng lúåi duång cöng viïåc Ghïình, ngaä ba àûúâng ài Thanh
thû kyá àaåc àiïìn àïí ài laåi nhiïìu Hoáa - Nho Quan - Ninh Bònh (Yïn
núi trong caác huyïån Yïn Mö, Yïn Chân dung Tạ Uyên Bònh), Quaãng Tûâ, Quaãng Phuác,
Khaánh, Gia Khaánh, Kim Sún àïí Nön Khï (Yïn Tûã), Cêìu Höåi, Cöí
tuyïn truyïìn caách maång vaâ gêy dûång cú súã. Lêm (Yïn Thaái), Nuái Baãng, Chúå Mo, Cêìu Buát
Nùm 1929, Tónh uãy Àöng Dûúng Cöång saãn (Yïn Maåc), chúå Kïnh, chuâa Hang (Yïn Thaânh)...
Àaãng Nam Àõnh quyïët àõnh gêy dûång cú súã Àaãng Nùm 1929, àïí tuyïn truyïìn múã röång aãnh hûúãng
úã Ninh Bònh bùçng caách kïët naåp thïm möåt söë höåi cuãa Àaãng vaâ kyã niïåm 12 nùm Caách maång thaáng
viïn tñch cûåc cuãa Höåi Viïåt Nam Caách maång Thanh Mûúâi Nga, Tónh uãy chuã trûúng tuyïn truyïìn röång
niïn. Sau chi böå Luä Phong (xaä Quyânh Lûu, huyïån raäi trong tónh. Taå Uyïn àaä chó àaåo chi böå Yïn
Nho Quan) thò chi böå Cöi Trò àûúåc thaânh lêåp, Taå Mö soaån thaão truyïìn àún, kïu goåi nhên dên àoaân
Uyïn àûúåc cûã laâm Bñ thû chi böå Àaãng Cöång saãn kïët àêëu tranh chöëng Phaáp vaâ tay sai, chöëng hoaåt

SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022 41

àöång àaân aáp cuãa keã thuâ. Sau àúåt tuyïn truyïìn
naây, phong traâo caách maång úã Yïn Mö phaát triïín
maånh meä, hònh aãnh cúâ àoã buáa liïìm àûúåc phöí biïën
úã khùæp núi trong huyïån, tónh; khñ thïë àêëu tranh
cuãa nhên dên àûúåc nêng cao. Trûúác tònh hònh
àoá, thûåc dên Phaáp tùng cûúâng caác hoaåt àöång àaân
aáp, theo doäi, bùæt búá nhûäng ngûúâi cöång saãn. Sau
nhiïìu lêìn theo doäi, ngaây 19/11/1929, Taå Uyïn
bõ Phaáp bùæt vaâ giam giûä taåi nhaâ lao Ninh Bònh.
Ngaây 24/1/1930, thûåc dên Phaáp múã phiïn toâa xûã
“vuå aán cöång saãn àêìu tiïn”, Taå Uyïn bõ kheáp vaâo töåi
“phaá röëi trêåt tûå trõ an, êm mûu khuynh àaão chñnh
quyïìn úã àõa phûúng”, bõ kïët aán 15 nùm tuâ khöí sai,
bõ àaây ra Cön Àaão. Nhêån baãn aán, Taå Uyïn khöng hïì
run súå, öng tuyïn böë trûúác toâa aán thûåc dên: Höm nay
caác anh laâ ngûúâi xûã chuáng töi, ngaây mai àêy, cuäng
chñnh úã chöî naây, chuáng töi seä laâ ngûúâi xûã caác anh.
Thaáng 6/1930, Taå Uyïn bõ àaây ra Cön Àaão.
Duâ trong hoaân caãnh tuâ àaây, öng vêîn tiïëp tuåc hoaåt
àöång, tòm caách bùæt liïn laåc vúái Àaãng, tham gia chi
böå, tuyïn truyïìn caách maång, vêån àöång chöëng Phaáp.
Taå Uyïn àûúåc bêìu vaâo Ban Chêëp haânh Chi böå, phuå
traách cöng taác cûáu tïë trong nhaâ tuâ(4).
Cuöëi nùm 1934, öng àûúåc giao nhiïåm vuå cuâng
vúái möåt söë àöìng chñ khaác chuêín bõ caác àiïìu kiïån àïí
vûúåt nguåc, vïì àêët liïìn hoaåt àöång.
Nùm 1935, Taå Uyïn cuâng möåt söë àöìng chñ laâ
Nguyïîn Hûäu Tiïën, Töëng Vùn Trên, Phaåm Höìng
Thaám...töí chûác vûúåt nguåc, vïì àêët liïìn thaânh cöng.
Sau àoá, Taå Uyïn àûúåc phên cöng vïì hoaåt àöång caách
maång úã Hêåu Giang, röìi Baåc Liïu, àûúåc cûã laâm UÃy
viïn Xûá uãy Nam kyâ. Trong thúâi gian hoaåt àöång úã
Hêåu Giang, Baåc Liïu, Taå Uyïn tham gia tñch cûåc caác
phong traâo, gêìn guäi vúái nhên dên núi àêy. Moåi ngûúâi
nhùæc àïën öng vúái tïn goåi thên mêåt laâ Chêu Xûúng.
Thúâi gian àêìu sau khi vûúåt nguåc vïì àêët liïìn,
Taå Uyïn àûúåc gia àònh öng Haånh úã xaä Vônh Chêu,
huyïån Cêìu Keâ àoán vïì nuöi dûúäng. Öng vûâa nghó
ngúi chûäa bïånh, vûâa laâm vûúân giuáp gia àònh vaâ hoåc
laâm thuöëc Nam. Möåt thúâi gian, vò àïí giûä bñ mêåt, Taå
Uyïn àûúåc chuyïín àïën úã nhaâ möåt ngûúâi dên úã êëp 5,
Hiïåp Hoâa, Tam Bònh, Vônh Long. Laâ ngûúâi ñt noái,
daáng cao to, da ngùm àen nïn ngûúâi dên núi àêy
goåi öng vúái caái tïn “Hai loå”.
Àïí che mùæt àõch, Taå Uyïn tham gia laâm cu-ly
cho möåt haäng rûúåu. Thûúâng ngaây, öng cuâng anh
em cöng nhên keáo xe chúã nguyïn liïåu vïì saãn
xuêët vaâ àûa rûúåu àïën caác núi baán. Dêìn dêìn öng
laâm quen vúái nhûäng ngûúâi cöng nhên, phuå xe...,
tuyïn truyïìn, giaác ngöå vaâ xêy dûång àûúåc cú súã
caách maång úã thõ trêën. Àûúåc sûå uãng höå vaâ giuáp àúä
cuãa anh em cöng nhên, öng àaä lêåp ra Cöng höåi
Àoã úã nhaâ maáy rûúåu vaâ töí chûác phong traâo àêëu
tranh àoâi giaãm giúâ laâm...
Giûäa nùm 1936, Taå Uyïn àûúåc Xûá uãy Nam kyâ
cûã vïì hoaåt àöång úã Vônh Long. Taåi àêy, öng cuâng caác
àöìng chñ khaác tiïën haânh cuãng cöë, kiïån toaân Ban
42
Chêëp haânh Àaãng böå tónh, öng àûúåc cûã laâm Bñ thû
Tónh uãy Vônh Long. Trûúác nhiïåm vuå nùång nïì, cêìn
cuãng cöë cú súã, múã caác lúáp böìi dûúäng caán böå vaâ phaát
triïín àaãng viïn múái, öng àaä luön tñch cûåc tuyïn
truyïìn, hoaåt àöång, múã röång möëi quan hïå vúái quêìn
chuáng nhên dên.
Àêìu nùm 1937, Taå Uyïn àïën möåt söë cú súã úã
huyïån Tam Bònh, Chêu Àöëc, Vuäng Liïm...àïí kiïím
tra, nùæm bùæt tònh hònh vaâ höî trúå phaát triïín phong
traâo. ÚÃ Vônh Long, öng hïët sûác chuá yá àïën viïåc
böìi dûúäng, àaâo taåo caán böå, múã caác lúáp böìi dûúäng
lyá luêån cho anh em cú súã. Trong cuöåc söëng, Taå
Uyïn luön quan têm, gêìn guäi vúái caác àöìng chñ,
taåo möëi quan hïå thên thiïët, gùæn boá vúái nhûäng
ngûúâi xung quanh, àïí laåi êën tûúång töët àeåp trong
loâng ngûúâi dên.
Giûäa nùm 1937, theo yïu cêìu cuãa caách maång, Xûá
uãy Nam kyâ quyïët àõnh thaânh lêåp Ban Chêëp haânh
Liïn tónh uãy Hêåu Giang (bao göìm caác tónh Baåc Liïu,
Cêìn Thú, Vônh Long, Traâ Vinh, Long Xuyïn, Chêu
Àöëc), Taå Uyïn àûúåc cûã laâm Bñ thû. Ban Chêëp haânh
Liïn tónh uãy Hêåu Giang quyïët àõnh cêìn: tùng cûúâng
cuãng cöë caác Àaãng böå, cûã caán böå vïì tónh àïí chó àaåo
xêy dûång, cuãng cöë caác Àaãng böå, giuáp àúä phong traâo.
Dûúái sûå chó àaåo cuãa Taå Uyïn vaâ Ban Chêëp haânh
Liïn tónh uãy Hêåu Giang, caác Àaãng böå Baåc Liïu, Cêìn
Thú, Vônh Long, Traâ Vinh, long Xuyïn, Chêu Àöëc...
àûúåc cuãng cöë, nhiïìu cú súã caách maång múái àûúåc thaânh
lêåp, cöng taác àaâo taåo caán böå, lûåc lûúång vaâ phong traâo
caách maång ngaây möåt phaát triïín.
Thaáng 11/1939, Ban Chêëp haânh Trung ûúng
Àaãng hoåp Höåi nghõ lêìn thûá saáu taåi Baâ Àiïím (Hoác
Mön, Gia Àõnh) do Töíng Bñ thû Nguyïîn Vùn Cûâ chuã
trò(5). Höåi nghõ nhêån àõnh: trong àiïìu kiïån lõch sûã
múái, giaãi phoáng dên töåc laâ nhiïåm vuå haâng àêìu vaâ
cêëp baách nhêët cuãa caách maång Àöng Dûúng, “bûúác
àûúâng sinh töìn cuãa caác dên töåc Àöng Dûúng khöng
coân coá con àûúâng naâo khaác hún laâ con àûúâng àaánh
àöí àïë quöëc Phaáp, chöëng têët caã aách ngoaåi xêm, vö
luêån da trùæng hay da vaâng àïí giaânh lêëy giaãi phoáng
àöåc lêåp(6)”
Nùm 1940, thûåc dên Phaáp bùæt binh lñnh ngûúâi
Viïåt ài àaánh nhau vúái quên Thaái Lan. Viïåc àoá
gêy hoang mang vaâ bêët bònh trong binh lñnh
ngûúâi Viïåt Nam vaâ gia àònh hoå. Phong traâo chöëng
chiïën tranh, phaãn àöëi viïåc àiïìu ra mùåt trêån àaä
lan röång vaâ söi nöíi trong binh lñnh ngûúâi Viïåt
vaâ nhên dên Nam kyâ(7). Trûúác tònh hònh àoá, Xûá
uãy Nam kyâ chuã trûúng àêíy maånh cöng taác binh
vêån, ài sêu vaâo vêån àöång caác gia àònh binh lñnh.
Xûá uãy àûa Taå Uyïn vïì phuå traách cöng taác naây.
Ngay sau khi nhêån nhiïåm vuå múái, öng àaä tñch
cûåc vïì tûâng cú súã àïí vêån àöång, laâm thú ca tuyïn
truyïìn, giaáo duåc yá thûác dên töåc vaâ khñch lïå tinh
thêìn anh em binh lñnh ngûúâi Viïåt. Cöng taác binh
vêån àaä coá aãnh hûúãng sêu röång vaâ tûâng bûúác trúã
thaânh phong traâo quêìn chuáng, tinh thêìn phaãn
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
chiïën cuãa binh lñnh ngûúâi Viïåt lïn cao. ÚÃ Chúå
Lúán, 3.000 binh lñnh àaä biïíu tònh phaãn àöëi viïåc bõ
àûa ài mùåt trêån biïn giúái Laâo - Thaái Lan. Taåi Saâi
Goân, 2.000 lñnh Viïåt bõ têåp trung àûa ài mùåt trêån
àaä tiïën haânh àêëu tranh vúái chó huy khiïën Phaáp
phaãi àûa quên àaân aáp. Trïn àûúâng Vônh Long ài
Myä Tho, Saâi Goân, tûâng àoaân xe cam - nhöng bõt
kñn, tûâ trong cam - nhöng vang lïn khêíu hiïåu:
“Phaãn àöëi chiïën tranh”, “Phaãn àöëi ài trêån”, “Tûå
do dên chuã”... Truyïìn àún caách maång àûúåc raãi
liïn tuåc úã nhiïìu núi, nhiïìu anh em binh lñnh àaä
giaác ngöå, coá ngûúâi sau naây trúã thaânh Àaãng viïn
Àaãng Cöång saãn. Phong traâo caách maång trong quêìn
chuáng lïn cao caâng thuác àêíy phong traâo binh vêån
phaát triïín vaâ ngûúåc laåi. Nhiïìu cuöåc mñt tinh àûúåc
töí chûác giûäa ban ngaây, thu huát àöng àaão quêìn
chuáng nhên dên tham gia.
Ngaây 21/4/1940, UÃy viïn Trung ûúng Àaãng -
Bñ thû Xûá uãy Nam kyâ luác naây laâ Voä Vùn Têìn bõ
Thûåc dên Phaáp bùæt, Taå Uyïn àaä tiïën haânh triïåu
têåp Khoaáng àaåi Höåi nghõ toaân Xûá (Höåi nghõ toaân
Xûá múã röång) taåi Tên Hûúng, Chêu Thaânh, Myä
Tho. Höåi nghõ coá 24 àaåi biïíu thuöåc 19/21 tónh úã
Nam kyâ tham dûå.
Thaáng 7/1940, Höåi nghõ múã röång cuãa Xûá uãy
Nam kyâ àûúåc tiïën haânh taåi Long Hûng (Myä Tho)
àaä thöng qua “Àïì cûúng chuêín bõ khúãi nghôa” cuãa
Thûúâng vuå Xûá uãy. Xûá uãy Nam kyâ quyïët àõnh phaãi
tñch cûåc chuêín bõ khúãi nghôa. Höåi nghõ nhêët trñ cûã
Phan Àùng Lûu ra Bùæc liïn hïå vúái Trung ûúng àïí
baáo caáo vaâ xin chuêín y lïånh khúãi nghôa.
Cuöëi thaáng 7/1940, Höåi nghõ Xûá uãy hoåp, bêìu böí
sung 9 UÃy viïn. Taå Uyïn àûúåc bêìu laâm Bñ thû Xûá
uãy thay Voä Vùn Têìn, trûåc tiïëp tiïën haânh laänh àaåo
chuêín bõ moåi mùåt cho cuöåc khúãi nghôa.
Tûâ ngaây 21 àïën 23/9/1940, cuöåc hoåp Xûá uãy múã
röång taåi Xuên Thúái Àöng, Tên Xuên, Hoác Mön
àûúåc tiïën haânh. Trong cuöåc hoåp, dûúái sûå chó àaåo
cuãa Taå Uyïn, kïë hoaåch chi tiïët cuãa cuöåc khúãi
nghôa Nam kyâ àaä àûúåc vaåch roä. Quyïët àõnh choån
Thaânh phöë Saâi Goân - Chúå Lúán laâm troång àiïím
vaâ laâ núi phaát lïånh khúãi nghôa cho toaân Nam
kyâ. Xûá uãy cuäng phên tñch tònh hònh, tûúng quan
lûåc lûúång, cho rùçng cuöåc khúãi nghôa chûa àûúåc
chuêín bõ chu àaáo vïì moåi mùåt, chûa coá àuã àiïìu
kiïån khaách quan vaâ chuã quan, àiïìu kiïån khúãi
nghôa chûa chñn muöìi... Tuy nhiïn, Xûá uãy cuäng
cho rùçng: nïëu khöng tiïën haânh khúãi nghôa thò seä
laâm quêìn chuáng thêët voång, xa rúâi Àaãng, Àaãng
seä mêët tñn nhiïåm; Phaáp seä tranh thuã cú höåi naây
maâ chöëng phaá, chia reä phong traâo, caách maång seä
bõ aãnh hûúãng nùång nïì. Cuöëi cuâng, Höåi nghõ vêîn
quyïët àõnh seä tiïën haânh khúãi nghôa, caác cêëp Böå
Àaãng phaãi nghiïm tuác chêëp haânh vaâ thûåc hiïån
chuã trûúng cuãa Xûá uãy. Taå Uyïn àûúåc phên cöng
phuå traách chung vaâ trûåc tiïëp phuå traách Thaânh
phöë Saâi Goân - Chúå Lúán.
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
Thaáng 8/1940, Thaânh uãy Saâi Goân - Chúå Lúán hoåp
Höåi nghõ múã röång do Bñ thû Xûá uãy Nam kyâ chuã trò,
thöng baáo vaâ truyïìn àaåt nöåi dung Nghõ quyïët cuãa
Höåi nghõ Xûá uãy vïì viïåc chuêín bõ khúãi nghôa; nghe baáo
caáo vïì cöng taác chuêín bõ khúãi nghôa cuãa thaânh phöë.
Ngaây 20/11/1940, Ban Thûúâng vuå Xûá uãy Nam
kyâ hoåp khêín, quyïët àõnh thúâi àiïím khúãi nghôa seä
tiïën haânh laâ vaâo 24 giúâ ngaây 22 thaáng 11 nùm
1940, lïånh khúãi nghôa seä àûúåc phaát ài tûâ thaânh
phöë Saâi Goân - Chúå Lúán. Taå Uyïn cuäng àaä trûåc
tiïëp chó àaåo tó mó moåi cöng taác chuêín bõ khúãi
nghôa, tûâ kïë hoaåch àïën caác hoaåt àöång chuêín bõ,
haânh àöång...
Saáng ngaây 22/11/1940, Bñ thû Xûá uãy Nam kyâ Taå
Uyïn coân gùåp Bñ thû Thaânh uãy Nguyïîn Nhû Haånh
àïí phöí biïën chuã trûúng triïåu têåp Höåi nghõ Thaânh
uãy múã röång vaâo 12 giúâ trûa cuâng ngaây àïí phaát lïånh
khúãi nghôa.
Öng Phan Àùng Lûu, àaåi diïån Trung ûúng Àaãng
Cöång saãn Àöng Dûúng àûúåc cûã ra Bùæc hoåp Höåi nghõ
lêìn thûá baãy Ban Chêëp haânh Trung ûúng Àaãng àïí
baáo caáo vaâ xin chó thõ cuãa Trung ûúng. Nhêån àõnh
rùçng cuöåc khúãi nghôa àoá chûa àûúåc chuêín bõ chu
àaáo vïì moåi mùåt, chûa coá àuã àiïìu kiïån khaách quan
vaâ chuã quan, Höåi nghõ lêìn thûá baãy Ban Chêëp haânh
Trung ûúng Àaãng hoåp taåi Àònh Baãng (Tûâ Sún, Bùæc
Ninh)(8) thaáng 11/1940 àaä quyïët àõnh àònh chó cuöåc
khúãi nghôa vaâ cûã Phan Àùng Lûu vïì truyïìn àaåt
quyïët àõnh cuãa Trung ûúng, nhûng lïånh khúãi nghôa
àaä àûúåc phaát ài(9) vaâ khöng thïí thu höìi laåi.
16 giúâ ngaây 22/11/1940, do sûå phaãn böåi cuãa möåt
àaãng viïn àêìu haâng àõch, Taå Uyïn àaä bõ phaát hiïån
vaâ bõ mêåt thaám Phaáp bùæt taåi 160 àûúâng D’Ayot
(nay laâ àûúâng Nguyïîn Thaái Bònh, Quêån I, Thaânh
phöë Höì Chñ Minh). Ngay sau khi bõ bùæt, thûåc dên
Phaáp àaä tiïën haânh tra têën daä man Taå Uyïn àïí
lêëy lúâi khai. Tuy nhiïn, vúái tinh thêìn yïu nûúác,
öng àaä kiïn cûúâng chõu àûång vaâ kiïn quyïët giûä
bñ mêåt tuyïåt àöëi, àoân roi vaâ nhûäng cûåc hònh cuãa
Phaáp khöng khuêët phuåc àûúåc tinh thêìn yïu nûúác,
caách maång trong con ngûúâi Taå Uyïn. Sau 18 ngaây
bõ giam cêìm, tra têën daä man, ngaây 10/12/1940,
Taå Uyïn àaä bõ àaánh chïët taåi boát caãnh saát àûúâng
Catina (nay laâ Àaåi löå Haâm Nghi, Thaânh phöë Höì
Chñ Minh)(10), hûúãng thoå 42 tuöíi.
Kïë hoaåch khúãi nghôa bõ löå, thûåc dên Phaáp tùng
cûúâng caác hoaåt àöång luâng suåc bùæt búá, giûä binh lònh
ngûúâi Viïåt trong traåi, tûúác vuä khñ cuãa binh lñnh
phaãn chiïën... Tuy nhiïn theo àuáng kïë hoaåch, cuöåc
khúãi nghôa Nam kyâ vêîn diïîn ra vaâo àïm 22, raång
saáng ngaây 23/11/1940.
Thûåc dên Phaáp àiïìu àöång luåc quên Phaáp vaâ caã
lñnh lï dûúng tûâ Bùæc kyâ vaâo taân saát rêët daä man
cuöåc khúãi nghôa(11), tòm caách tiïu diïåt chñnh quyïìn
caách maång. Ngaây 14/12/1940, Phaáp cho lûåc lûúång
thuãy quên, khöng quên, luåc quên, kïët húåp 3 muäi
tiïën cöng vaâo Myä Tho, àöìng thúâi cho maáy bay döåi
43
bom xuöëng laâng maåc, thön xoám úã caác àõa phûúng
khaác. Phong traâo bõ àaân aáp vö cuâng taân khöëc.
Trûúác tònh hònh àoá, thaáng 12/1940, Àaãng böå
Nam kyâ hoåp taåi Baâ Queåo (Gia Àõnh) quyïët àõnh
ruát lui àïí traánh töín thêët, àûa lûåc lûúång coân laåi vïì
xêy dûång cùn cûá úã U Minh vaâ Àöìng Thaáp Mûúâi.
Ngay sau khi àûúåc tin Nam kyâ khúãi nghôa,
Ban Thûúâng vuå Trung ûúng Àaãng àaä ra thöng baáo
khêín cêëp, chó thõ cho caác cêëp böå Àaãng uãng höå, höî
trúå cho Nam kyâ. Tûâ viïåc xuöëng àûúâng biïíu tònh,
raãi truyïìn àún, àònh cöng, baäi khoáa, baäi thõ...àïën
viïåc phaát àöång chiïën tranh du kñch, phaá cêìu cöëng,
phaá àûúâng àïí ngùn chùån sûå tiïën quên àaân aáp cuãa
thûåc dên Phaáp. Tuy nhiïn, trûúác sûác maånh vaâ
sûå àaân aáp daä man cuãa thûåc dên Phaáp, cuöåc khúãi
nghôa Nam kyâ cuöëi cuâng bõ dêåp tùæt. Phaáp nhên cú
höåi naây xûã bùæn nhiïìu àöìng chñ caán böå kiïn trung
cuãa Ðaãng bõ bùæt tûâ trûúác nhû: Nguyïîn Vùn Cûâ,
Haâ Huy Têåp, Nguyïîn Thõ Minh Khai, Voä Vùn
Têìn, Nguyïîn Hûäu Tiïën ...
Duâ thêët baåi nhûng haâo khñ cuãa cuöåc khúãi nghôa
Nam kyâ, sûå hy sinh cuãa Taå Uyïn vaâ nhûng ngûúâi
cöång saãn àaä goáp phêìn viïët nïn trang sûã haâo huâng
cuãa vuâng àêët Nam böå kiïn cûúâng noái riïng vaâ caã
nûúác noái chung. Noá tiïëp sûác cho cuöåc àêëu tranh
caách maång, laâ möåt “cuöåc thûã lûãa” àïí phong traâo
phaát triïín, tiïën lïn giaânh thùæng lúåi trong Caách
maång Thaáng Taám vaâ sûå nghiïåp giaãi phoáng dên
töåc sau naây cuãa nhên dên Viïåt Nam ta.�
CHUÁ THÑCH:
1. Àinh Xuên Lêm - Trûúng Hûäu Quyánh (Chuã biïn),
Tûâ àiïín nhên vêåt lõch sûã Viïåt Nam, Nxb Giaáo duåc, 2006,
tr.585.
2. Hoåc troâ chûä Nho àêåu kyâ thi saát haåch úã àõa phûúng
trong chïë àöå cuä.
3. Viïån Sûã hoåc (2007), Lõch sûã Viïåt Nam, têåp VIII
(1919-1930), Nxb KHXH,tr.482-483.
4. Àinh Xuên Lêm - Trûúng Hûäu Quyánh (Chuã biïn),
Tûâ àiïín nhên vêåt Lõch sûã Viïåt Nam, Sàd, tr.585
5. Chùm soác tuâ nhên öëm àau, ngûúâi bõ tra têën, laâm
àúä viïåc cho ngûúâi öëm phaãi ài lao àöång vaâ lo nhûäng viïåc
ùn úã cuãa anh em trong tuâ.
6. Dûå Höåi nghõ coân coá Lï Duêín, Phan Àùng Lûu, Voä
Vùn Têìn...
7. Àaãng Cöång saãn Viïåt Nam: Vùn kiïån Àaãng, Toaân
têåp, Têåp 6, Nxb. Chñnh trõ Quöëc gia, Haâ Nöåi, 2000,
tr.535, 536.
8. Àaãng Cöång saãn Viïåt Nam: Höì Chñ Minh, Toaân têåp,
Têåp 3, Nxb Chñnh trõ Quöëc gia, Haâ Nöåi, 2002, tr.660.
9. Tham dûå Höåi nghõ coá Trûúâng Chinh, Phan Àùng
Lûu, Hoaâng Vùn Thuå, Hoaâng Quöëc Viïåt, Trêìn Àùng Ninh.
10. Àaãng Cöång saãn Viïåt Nam: Höì Chñ Minh, Toaân
têåp, Têåp 3, Sàd, tr.660.
11. Àinh Xuên Lêm - Trûúng Hûäu Quyánh (Chuã
biïn), Tûâ àiïín nhên vêåt Lõch sûã Viïåt Nam, Sàd, tr.585.
12. Àaãng Cöång saãn Viïåt Nam: Höì Chñ Minh, Toaân
têåp, Têåp 3, Sàd, tr.660.

Hội thảo khoa học về báo

Nhành Lúa & Kinh tế Tân Văn

N
gày 12-4-2022, Hội Nhà
báo tỉnh Thừa Thiên Huế,
Báo Thừa Thiên Huế và
Hội Khoa học lịch sử tỉnh tổ chức
hội thảo khoa học “Vai trò chủ đạo
của tuần báo Nhành Lúa và Kinh
tế Tân văn trong mặt trận dân chủ
Đông Dương (1936 - 1939) ở Thừa
Thiên Huế” nhân kỷ niệm 85 năm
Tuần báo Nhành Lúa và Kinh tế
Tân văn - cơ quan ngôn luận của
Tỉnh ủy Thừa Thiên và Xứ ủy Trung
Kỳ ra số đầu tiên tại Huế (1937
- 2022).
Quán triệt tư tưởng chỉ đạo của
Đảng, những người hoạt động cộng
sản ở Huế và Trung kỳ nhanh chóng
nắm bắt tình hình, ứng phó một cách
linh hoạt, khẩn trương đưa người
để đứng tên xin ra báo hợp pháp
làm cơ quan ngôn luận. Được Xứ
ủy lâm thời Trung kỳ nhất trí, ngay
từ giữa năm 1936, các Đảng viên
ở Huế đa số là những cựu tù chính
trị vừa được ra tù, thông qua các
nhà báo Hồ Cát, Phạm Bá Nguyên,
Nguyễn Xuân Lữ là những người
của Đảng hoạt động chưa bị lộ tiến
hành làm thủ tục đứng tên xin phép
xuất bản Tuần báo Nhành Lúa,
Tuần báo Kinh tế Tân văn làm vũ
khí đấu tranh.
Mặc dù chỉ tồn tại một thời
gian ngắn, nhưng cả hai tuần báo
có sức hấp dẫn, đã đi vào đời sống
thợ thuyền, quần chúng lao động,
trí thức yêu nước... cũng từ Huế
và từ báo Nhành Lúa mở màn cho
cuộc hội nghị báo giới Trung kỳ
cũng là hội nghị báo giới đầu tiên
trong cả nước. Là kết quả của một
quá trình dài kể từ khi nghiệp đoàn
báo chí thuộc địa được thành lập
tại Sài Gòn.
Hội thảo đã nhận được 16 tham
luận của các nhà nghiên cứu, nhà
báo, các đồng chí lãnh đạo tỉnh qua
các thời kỳ. Các tác giả đã mang
đến hội thảo nhiều góc nhìn mới,
tư liệu mới, về tiểu sử, hành trạng
của những nhà báo đã tham gia
Ban biên tập Nhành Lúa và Kinh
tế Tân văn như Lâm Mộng Quang,
Phạm Bá Nguyên, Trần Huy Liệu,
Hải Triều, Nguyễn Chí Diểu và làm
sáng tỏ vai trò chủ đạo của báo chí
trong giai đoạn 1936 - 1939 ở Huế.
Hội thảo cũng đề xuất nên xây
dựng một Bảo tàng báo chí ở Huế;
đồng thời, tổ chức xây dựng hồ sơ
di sản tư liệu báo chí Thừa Thiên
Huế xưa nay đồng thời tiếp tục
khẳng định Huế từng là một trung
tâm báo chí lớn của cả nước.
Khánh Phong

44 SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022


Người Việt phục hồi nghề trồng lúa
trên đất Pháp
Tôn Thất Thọ
TRONG GIAI ÀOAÅN CHIÏËN TRANH THÏË GIÚÁI LÊÌN THÛÁ 2,
VAÂO THAÁNG CHÑN NÙM 1939, NÛÚÁC PHAÁP TUYÏN CHIÏËN VÚÁI
PHAÁT XÑT ÀÛÁC, CHÑNH PHUÃ PHAÁP ÀAÄ ÀÛA HAI VAÅN THANH
NIÏN VIÏÅT NAM SANG CHÊU ÊU NHÙÇM PHUÅC VUÅ KYÄ NGHÏÅ
CHIÏËN TRANH. NGOAÅI TRÛÂ THIÏÍU SÖË KHOAÃNG 5% CON EM
NHAÂ KHAÁ GIAÃ VAÂ COÁ ÙN HOÅC TÒNH NGUYÏÅN ÀÙNG KÑ LAÂM
THÖNG NGÖN, COÂN LAÅI ÀÏÌU LAÂ NÖNG DÊN NGHEÂO KHÖNG
COÁ ÀIÏÌU KIÏÅN HOÅC TÊÅP BÕ TRÛNG TÊÅP CÛÚÄNG BÛÁC TÛÂ LAÂNG
QUÏ, VAÂ KHI ÀÏËN PHAÁP HÊÌU HÏËT ÀÏÌU ÀÛÚÅC ÀÛA VAÂO LAÂM
CÖNG NHÊN TRONG CAÁC NHAÂ MAÁY VUÄ KHÑ TRÛÅC THUÖÅC
BÖÅ QUÖËC PHOÂNG. NHÛÄNG NGÛÚÂI LAO ÀÖÅNG NAÂY ÀÛÚÅC GOÅI
NÖM NA LAÂ LÑNH THÚÅ ÀÖNG DÛÚNG HAY (OUVRIER NON
SPEÁCIALISEÁ), TÛÁC THÚÅ KHÖNG TAY NGHÏÌ CHUYÏN MÖN.
Lính Việt Nam trồng rau ở điện Versailles. Ảnh tư liệu
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
KHÁM PHÁ
G
êì n à ê y , n ù m 2 0 0 9 ,
têå p saá c h Immigres de
force -Les travailleurs
Indochinois en Frane (1939-
1952 (Lñnh thúå Àöng Dûúng úã
Phaáp 1939 - 1952 Möåt trang sûã
thuöåc àõa bõ laäng quïn) do nhaâ
baáo ngûúâi Phaáp Pierre Daum
biïn soaån àûúåc xuêët baãn thò coá
rêët nhiïìu sûå thêåt àûúåc taác giaã
phaát hiïån vaâ cöng böë trûúác cöng
luêån. Tûâ khi xuêët baãn àïën nay,
têå p saá c h àaä gêy nhiïì u tiïë n g
vang, àûúå c liïn tuå c taá i baã n ,
àûúåc chuyïín thïí thaânh phim vaâ
laâ àïì taâi cuãa cuöåc triïín laäm lûu
àöång, cuäng nhû rêët nhiïìu cuöåc
höåi thaão trïn khùæp nûúác Phaáp,
àaä thûåc sûå àaánh àöång lûúng tri
ngûúâi dên Phaáp vaâ khiïën chñnh
45
phuã cuãa hoå phaãi coá àöång thaái
thñch húåp.
Möåt phêìn trong nöåi dung têåp
saách taác giaã cho biïët thaáng Saáu
nùm 1940, Phaáp thua trêån trûúác
Àûác quöëc xaä, coá khoaãng 4.500
ngûúâi lñnh thúå àûúåc trúã vïì quï
hûúng. Söë coân laåi àûúåc àûa vïì
miïìn Nam nûúác Phaáp vaâ àûúåc
trûng duång vaâo nhiïìu lônh vûåc saãn
xuêët trong suöët thúâi gian chiïën
tranh. Mùåc duâ thuöåc thaânh phêìn
dên sûå vaâ chûa möåt ngaây mùåc aáo
lñnh, hoå vêîn phaãi phuåc tuâng kó luêåt
quên àöåi nghiïm ngùåt dûúái sûå cai
quaãn cuãa caác cûåu sô quan Phaáp
tûâng phuåc vuå lêu nùm úã caác thuöåc
àõa, chõu caãnh söëng cêu thuác sau
haâng raâo keäm gai caác doanh traåi
Cơ lính tập Annam. Ảnh tư liệu
trong àiïìu kiïån rêët thiïëu thöën,
bõ boác löåt sûác lao àöång möåt caách
nùång nïì vaâ khöng àûúåc hûúãng
àöìng lûúng thoãa àaáng naâo.
Nùm 1942, 500 ngûúâi trong
söë naây àûúåc gûãi àïën Camargue
àïí tòm caách phuåc höìi nghïì tröìng
luáa gaåo. Nhúâ coá kinh nghiïåm tûâ
cha öng àïí laåi, hoå àaä thaânh cöng
trong viïåc caãi taåo nhûäng thûãa
àêët nhiïîm mùån tûâ nhiïìu thïë kyã
thaânh möåt vuâng luáa gaåo àùåc saãn
vúái nùng suêët cao, laâ niïìm tûå haâo
cuãa miïìn Nam nûúác Phaáp cho
àïën têån ngaây nay. Taác giaã trñch
lúâi cuãa öng Vuä Quöëc Phan - möåt
ngûúâi Viïåt Nam phuåc vuå trong böå
chó huy lñnh thúå taåi Phaáp.
“Töi coá nhiïåm vuå töí chûác gúãi
46
lao àöång àïën Camargue. Ban àêìu
chuáng töi gúãi möåt cú nhoã göìm 125
ngûúâi àïën tûâ Sorgues, Roanne vaâ
Nimes. Têët caã àïìu tònh nguyïån.
Hoå thñch àûúåc nhû vêåy hún laâ
laâm viïåc trong xûúãng thuöëc suáng.
Vuå gùåt àêìu tiïn laâ vaâo thaáng
Chñn nùm 1942. Thaânh cöng
röìi! Tin tûác nhanh choáng truyïìn
miïång tûâ ngûúâi naây sang ngûúâi
khaác. Quaã laâ söë àoã vêån may cho
chuáng töi! Sau àoá laåi coá hai cú àûúåc
gúãi túái Bergerac vaâ Camargue.
Àïën giai àoaån phaát triïín naây thò
töi khöng coân úã àêëy nûäa. Töi chó
phuå traách cho àïën khi coá tin töët
laânh laâ vuå muâa àêìu tiïn àaä thaânh
cöng! Quaãn cú Marc laâ ngûúâi chõu
traách nhiïåm phên àöåi thúå tröìng
luáa úã Camargue. Camargue laâ
vuâng àaåt kïët quaã töët nhêët, nhûng
hai vuâng kia laâm viïåc töët khöng
keám. Töi àaä àïën Camargue hai
lêìn. Lêìn àêìu tiïn àïí xem núi ùn
chöën úã cuãa anh em coá öín khöng.
Töi àaä chuåp nhûäng têëm aãnh vaâo
vuå cêëy cuöëi nùm 1941. Lñnh thúå
truá trong nhûäng laán göî dûång vöåi.
Lêìn thûá hai laâ àïí ùn mûâng thaânh
cöng, vúái sûå coá mùåt cuãa Böå trûúãng
Böå Thuöåc àõa...”(Sàd, tr.174-175).
Taác giaã cuäng cung cêëp caác söë
liïåu nhû vaâo thaáng 9 nùm 1942,
hún 800 têën luáa àûúåc chñnh thûác
thu hoaåch, àïën nùm 1943 laâ 1.050
têën, vaâ 1.250 têën vaâo nùm 1945,
tuy nhiïn taác giaã cho rùçng caác
con söë naây coá khaã nùng thêëp hún
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
thûåc tïë vò nhûäng nhaâ tröìng
troåt àaä giûä laåi möåt phêìn saãn
phêím àïí baán chúå àen vúái giaá
àùæt gêëp böåi. Nhaâ baáo Pierre
Daum viïët: “Töi àaä gùåp Yves
Schmitt, möåt ngûúâi cao tuöíi úã
Arles, luác àoá laâ nhaâ saãn xuêët
gaåo. Öng YvesSchmitt cho
biïët: “Töi biïët nhûäng ngûúâi
dên Arles àaä laâm giaâu vúái vaâi
mêîu ruöång”, öng kïí: “Anh cûá
tñnh xem: Vaâo nùm 1945, 1
kñ lö gaåo àöíi àûúåc möåt bao
xi mùng 50kg! Quaã laâ möåt
cuöåc àöí xö ài tòm vaâng. Vaâ
sau khi chiïën tranh kïët thuác
vaâ giaá caã bõ thaã nöíi, thiïn
àûúâng naây coân töìn taåi àïën
têån thêåp niïn 1960...”
Vïì cöng viïåc àöìng aáng cuãa
ngûúâi Viïåt, qua sûå tòm hiïíu
cuãa mònh, taác giaã cho biïët:
“Viïåc tröìng luáa phaãi theo
vuå muâa. Vaâo muâa thu, phaãi
laâm coã úã caác àaám ruöång, san
àêët, caây aãi, röìi àùæp búâ bao.
Kïë tiïëp phaãi àaâo mûúng vaâ
hïå thöëng kïnh dêîn nûúác tûâ
söng Rhöne vaâo. Àïën thaáng
Ba, haâng chuåc têën phên hûäu
cú àûúåc raãi àïìu àïí boán cho
ruöång. Thaáng Tû, bùæt àêìu
xuöëng giöëng. Hai mûúi lùm
àïën böën mûúi ngaây sau, vïì
nguyïn tùæc laâ thúâi àiïím thñch
húåp àïí cêëy luáa, göìm viïåc taách
nheå nhaâng tûâng nhaánh maå
non vaâ tröìng laåi xuöëng àêët,
nhûng khöng daây àùåc nhû
trûúác maâ thûa hún, nhùçm
thu hoaåch möåt vuå muâa döìi
daâo vúái chêët lûúång cao. Cöng
viïåc thêåt nùång nhoåc àïën nöîi
caác nhaâ saãn xuêët úã Camargue
àaä boã cuöåc, àïí luáa cûá moåc tûå
lïn nhû khi chuáng àûúåc gieo
xuöëng àêët. Nhûng khöng
phaãi têët caã àïìu nhû thïë, vaâ
möåt söë lñnh thúå ONS àaä cuâng
nhau cêëy luáa...
Sau àoá tûâ thaáng Nùm àïën
thaáng Chñn, khi cêy luáa bùæt
àêìu lúán lïn laâ luác cêìn chùm
soác kyä lûúäng.
Thaáng Chñn laâ muâa gùåt,
ngûúâi ta phaãi gùåt hoaân toaân
bùçng liïìm, vò maáy moác khöng
thïí di chuyïín trïn mùåt ruöång
lêìy löåi. Phaãi gùåt luáa thêåt
nhanh, vò thïë ban quaãn lyá àaä
böí sung nhên cöng chêu Êu
(Phaáp, YÁ, Ba Lan, Hi Laåp, Böì
Àaâo Nha, Têy Ban Nha...)
vaâo caác ï kñp thúå Viïåt Nam...”
Trong thúâi gian àoá, mùåc
duâ phaãi söëng trïn àêët khaách
quï ngûúâi, nhûng hêìu hïët
lñnh thúå taåi Phaáp luön möåt
loâng hûúáng vïì Töí quöëc. Hoå àaä
tiïën haânh nhiïìu hoaåt àöång
nhû laâm baáo, raãi truyïìn àún,
treo cúâ àoã sao vaâng, àònh
cöng, biïíu tònh...nhùçm uãng
höå cöng cuöåc khaáng chiïën
giaânh àöåc lêåp cuãa nhên
dên Viïåt Nam vaâ phaãn àöëi
thûåc dên Phaáp taái xêm lûúåc
nûúác ta. Nùm 1946, khi Chuã
tõch Höì Chñ Minh cuâng phaái
àoaân sang Phaáp dûå höåi nghõ
Fontainebleau, haâng ngaân
lñnh thúå àaä töí chûác mñt tinh
troång thïí àïí chaâo àoán võ laänh
tuå cuãa dên töåc. Phong traâo
àêëu tranh cuãa lñnh thúå ngaây
caâng lan röång àaä khiïën chñnh
phuã Phaáp hïët sûác lo ngaåi,
buöåc hoå phaãi lêìn lûúåt töí chûác
höìi hûúng cho nhûäng ngûúâi
lao àöång naây. Khoaãng hai ba
ngaân ngûúâi choån úã laåi sinh
söëng trïn àêët Phaáp.
Vaâo nùm 1939 khi hoå
ra ài, ngûúâi ta ngúä rùçng hoå
sang chêu Êu àïí tham gia
chiïën tranh vaâ àûúåc böí sung
vaâo quên àöåi Phaáp, nghôa
laâ àûáng vïì phña keã thuâ cuãa
dên töåc. Tuy nhiïn àoá laâ möåt
sûå ngöå nhêån, búãi leä nhûäng
ngûúâi naây chûa möåt ngaây
mùåc quên phuåc, hoå khöng
phaãi laâ quên nhên maâ chó
laâ thúå, nghôa laâ thuöåc thaânh
phêìn dên sûå. Khi hoå trúã vïì
luác àoá caã nûúác àang têåp
trung moåi sûác lûåc vaâo cöng
cuöåc àêëu tranh giaânh àöåc
lêåp dên töåc nïn nhên thên
cuãa hoå khöng àûúåc dû luêån
nhòn nhêån àûáng mûác. Cuäng
do hoaân caãnh chiïën tranh
vaâ nhûäng hïå luåy khaá tïë nhõ
vïì lõch sûã maâ hún baãy mûúi
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
nùm qua, cêu chuyïån vïì nhûäng
ngûúâi lao àöång naây vêîn bõ vuâi sêu
trong kyá ûác cuãa caã hai dên töåc.
Àûúåc biïët, taác giaã Pierre Daum
tûâng laâ Cûåu thöng tñn viïn túâ
Libeáration úã AÁo, àöìng thúâi cöång
taác vúái nhiïìu túâ baáo lúán úã chêu
Êu nhû Le Monde, L’Exppress,
La Libre Belgque, La Tribune
de Geneâve...sau khi trúã vïì Phaáp
nùm 2003, öng laâ phoáng viïn túâ
Libeáration úã vuâng Languedoc-
Roussillon. Ngoaâi caác cöng trònh
nghiïn cûáu vïì chuã nghôa thuöåc àõa
Phaáp, Pierre Daum coân thûúâng
xuyïn thûåc hiïån nhiïìu phoáng
sûå lúán vïì thïë giúái cho Le Monde
diplomatique; taåp chñ phaát haânh
haâng thaáng taåi Phaáp.
Lính thợ ăn cơm. Ảnh tư liệu
Àïí hoaân thaânh taác phêím naây,
Pierre Daum mêët 4 nùm àïí thu
thêåp tû liïåu, gùåp gúä caác nhên
chûáng coân söëng àïí tòm kiïëm thöng
tin. Trong têåp saách coá nhùæc túái
25 ngûúâi Viïåt Nam maâ taác giaã
àaä tiïëp xuác; nhûäng ngûúâi thûúâng
àûúåc goåi bùçng caái tïn “lñnh thúå
Àöng Dûúng”. 11 ngûúâi trong söë
àoá àõnh cû úã Phaáp. 14 ngûúâi coân
laåi taác giaã gùåp raãi raác trong nhûäng
lêìn sang Viïåt Nam. Nhúâ cöng
trònh nghiïn cûáu naây cuãa Pierre
Daum vaâ vúái sûác eáp dû luêån, cuöëi
nùm 2009, thõ trûúãng thaânh phöë
Arles (thuöåc vuâng Camargue) àaä
trao tùång huy chûúng cho nhûäng
ngûúâi lao àöång Àöng Dûúng coân
söëng soát, nhû möåt biïíu hiïån vinh
danh nhûäng ngûúâi lao àöång àaä
àoáng goáp vaâo sûå phaát triïín cêy
luáa taåi àêy.
Àûúåc biïët, trong nhûäng nùm
gêìn àêy, nhiïìu àõa phûúng úã
Phaá p àaä töí chûá c lïî tön vinh
nhûäng cûåu lñnh thúå Viïåt Nam
vúái sûå hiïån diïån rêët ñt oãi caác nhên
chûáng tuöíi “gêìn àêët xa trúâi”. Vaâo
ngaây 5-10-2014, tûúång àaâi kyã
niïåm cêëp nhaâ nûúác nhùçm tûúãng
nhúá cöng lao cuãa 20 nghòn lñnh
thúå Viïåt Nam taåi Phaáp trong
Thïë chiïën thûá 2 àûúåc long troång
khaánh thaânh úã Camargue dûúái
sûå chûáng kiïën cuãa laänh àaåo cêëp
cao trong chñnh phuã Phaáp vaâ àaåi
diïån chñnh phuã Viïåt Nam.
Cuäng dûúái taác àöång cuãa cöng
luêån qua cuöën saách cuãa taác giaã
Pierre Daum àaä cöng böë, toâa thõ
chñnh thaânh phöë Arles àaä quyïët
àõnh àùåt tïn möåt con àûúâng laâ
Travailleurs indochinois (Lao
àöång Àöng Dûúng). Àöìng thúâi
vêån àöång àïí nûúác Phaáp cöng nhêån
vai troâ cuãa caác lñnh thúå Viïåt Nam
trong viïåc höìi sinh nghïì tröìng
luáa vaâ saãn xuêët ra thûá gaåo chêët
lûúång. trúã thaânh möåt àùåc saãn taåi
miïìn Nam nûúác Phaáp.�
TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO:
1. Lñnh thúå Àöng Dûúng úã Phaáp
1939 - 1952 Möåt trang sûã thuöåc àõa
bõ laäng quïn, Pierre Daum. Nxb.
Tri thûác 2009.
47
 Yves Panis với “thủy nông
ở Việt Nam” thời thuộc địa
Bùi Thị Hà

T
huã y nöng úã Viïå t Nam
(L’hydraulique au
Vietnam) cuãa Yver Panis
laâ möåt baâi nghiïn cûáu vïì caác
cöng trònh thuãy nöng úã Viïåt Nam
thúâi thuöåc àõa, cöng böë trong
saách kyã niïåm caác nùm ngoaåi giao
Phaáp-Viïåt Nam 2013-2014. Àoåc
baâi viïët naây, ngoaâi caãm nhêån
thiïån chñ rêët àaáng tön troång àöëi
vúái möåt nhaâ nghiïn cûáu lõch sûã
ngûúâi Phaáp, ngûúâi nghiïn cûáu
Viïå t Nam cêì n thêå n troå n g àïí
khöng quïn lõch sûã àêëu tranh
kiïn cûúâng cuãa dên töåc chöëng
ngoaåi xêm.
Nùm 2014, taåi Phaáp trong
khuön khöí kyã niïåm nùm ngoaåi
giao Phaáp-Viïåt Nam, Viïån Haân
lêm khoa hoåc Haãi ngoaåi Phaáp vaâ
Cuåc Vùn thû vaâ lûu trûä Nhaâ nûúác
Viïåt Nam phöëi húåp xuêët baãn saách
France-Vietnam-Quatre sieâcles
de relations (Quan hïå Phaáp-Viïåt
Nam qua böën thïë kyã). Cuöën saách
viïët bùçng tiïëng Phaáp, têåp húåp
caác nghiïn cûáu vïì caác lônh vûåc úã
Viïåt Nam thúâi thuöåc àõa. Trong
lônh vûåc thuãy nöng coá baâi viïët
“L’hydraulique au Vietnam” cuãa
Yves Panis - Nghiïn cûáu sinh
taåi Àaåi hoåc Paris IV Sorbone.
Trûúác àoá, Yves Panis cuäng àaä
coá möåt söë nghiïn cûáu vïì thuãy
nöng Viïåt Nam, cöng böë trong
caác höåi thaão úã Phaáp nhû Les

Xáng “Loire” trên công trường đào kênh Rạch Giá - Hà Tiên

48 SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022

Đập Bái Thượng - Ảnh của Hàng không quân sự Đông Dương
investissements publics en
Indochine du deábut du XXeâ
sieâcle aâ 1954: l’exemple de
l’hydraulique agricole (Nhûäng
àêìu tû cöng úã Àöng Dûúng tûâ
àêìu thïë kyã XX àïën nùm 1954:
trûúâng húåp thuãy nöng) trong
“Ngaây nghiïn cûáu vïì lõch sûã
kinh tïë àûúng àaåi, taâi chñnh
vaâ kinh tïë caác thïë kyã XIX-XX”,
töí chûác taåi Universiteá de Paris
I; hay L'indispensable inves-
tissement: l'outillage colonial
et la question de l'hydraulique
agricole (Sûå cêìn thiïët cuãa viïåc
àêìu tû: cöng cuå thuöåc àõa vaâ
vêën àïì thuãy nöng) taåi Höåi thaão
quöëc tïë “Nhûäng cuöåc àöëi thoaåi
àêìu tiïn úã Haãi ngoaåi: Tûâ Àöng
Dûúng thuöåc àõa àïën Viïåt Nam
hiïån nay”, töí chûác taåi Acadeámie
des Sciences d'Outre-mer caác
ngaây 20-21-22 thaáng 3 nùm
2014.
Baâi viïët cuãa Yves Panis coá
nhan àïì “L’hydraulique au
Vietnam” (Thuãy nöng úã Viïåt
Nam) daâi 5 trang, àûúåc kïët cêëu
thaânh 3 phêìn chñnh: Múã àêìu,
Nhûäng quy hoaåch thuãy nöng,
vaâ möåt söë nhêån àõnh vïì thuãy
nöng Viïåt Nam thúâi thuöåc àõa.
Yves Panis cho rùçng coá hai nïìn
thuãy nöng úã Viïåt Nam:
- Thuãy nöng úã Nam kyâ têåp
trung vaâo viïåc àaâo xúái, múã röång
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
vaâ xêy dûång caác con kïnh.
-Thuãy nöng úã Bùæc vaâ Trung
kyâ têåp trung vaâo viïåc tûúái nûúác
cho caác vuâng cao khö haån, thaáo
uáng cho nhûäng vuâng àêët thêëp
bõ ngêåp luåt vaâ àùæp àï ngùn luä.
Nhûng àiïìu quan troång
trong baâ i nghiïn cûá u cuã a
Yves Panis, khöng hùèn laâ úã
caác “phaát hiïån” êëy, mùåc duâ
nhûäng nöåi dung naây chiïëm
phêìn lúán trong baâi viïët cuãa
öng. Vêåy thò “àoáng goáp” cuãa
Yves Panis laâ gò?. Raãi raác trong
nhiïìu àoaån cuãa baâi viïët naây,
Yves Panis muöën chûáng minh
rùçng: Khöng thïí thiïëu vai troâ
cuãa nhaâ nûúác trong cöng taác
thuãy nöng - Chñnh quyïìn thuöåc
àõa caác cêëp (Liïn bang, cêëp xûá
vaâ tónh) àaä àêìu tû, trúå cêëp tiïìn
cho quy hoaåch thuãy nöng àïí
àem laåi lúåi ñch nöng nghiïåp.
Haäy xem Yves Panis noái àïën
3 àiïìu:
- Quy hoaåch thuãy nöng úã
Nam kyâ, Bùæc kyâ vaâ Trung kyâ
Nhûä n g thaâ n h tûå u cuã a
cöng taác thuãy nöng úã Nam kyâ
àaä àûúåc Yves Panis dêîn ra
möåt caách khaái quaát, nhû viïåc
àaâo kïnh vaâ dêîn nûúác àïí xûã
lyá caác khu àêët àêìm lêìy, vúái
hún 2.000km kïnh trong àoá
1.500km kïnh chñnh vaâ 500km
kïnh thûá yïëu. Cuâng giai àoaån
naây, 180 triïåu m3 àêët àaä àûúåc
àaâo xúái, möåt khöëi lûúång lúán
hún khaá nhiïìu so vúái viïåc àaâo
kïnh Suez.
Tònh hònh àùæp àï úã miïìn
Bùæc àûúåc Yves Panis miïu taã:
Tûâ cuöëi thïë kyã XIX, quyïët àõnh
àùæp àï ngùn chùån luä söng Höìng
vaâ caác nhaánh cuãa noá (Canal des
Rapide, Canal des Bambous)
àûúåc thûåc thi laâ do sûå àêìu tû
coá kyâ haån cho thiïët bõ nöng
nghiïåp cuãa chñnh quyïìn vaâ
phêìn khaác laâ do sûå tham gia
cuãa dên chuáng baãn xûá.
Nghiïn cûáu cuãa R.C àûúåc
Yves Panis dêîn laåi cho biïët
thïm: Nùm 1924, Nha Cöng
chñnh àaä coá chuát ñt àiïìu chónh
giuáp ngùn luä söng Höìng bùçng
caách àùæp àï cao(1). Nhûng hùèn
laâ nhûäng àiïìu chónh naây àaä
khöng coá nhiïìu kïët quaã tñch cûåc
búãi vaâo nùm 1926, trêån luä luåt
àaä gêy thiïåt haåi àïën 15 triïåu
àöìng Àöng Dûúng. Mûåc nûúác
luåt úã Haâ Nöåi àaä lïn túái 12m,
möåt vaâi khu cuãa thaânh phöë àaä
bõ nhêën chòm dûúái 7m so vúái
mûåc nûúác luác bêëy giúâ. Nhûäng
con àï àaä bõ huãy hoaåi taåi caác
tónh Phuác Yïn, Bùæc Ninh, Hûng
Yïn. Gêìn 200.000ha àaä bõ nûúác
luä phuã kñn. Vaâo nùm 1926, àï
àiïìu úã Haâ Nöåi àaä cao vûúåt qua
mûåc giûä nûúác tûâ 50 àïën 60cm.
49
Tuy nhiïn phaãi àúåi àïën nùm
1927 múái coá möåt phûúng phaáp
àûúåc thûåc hiïån àïí sûå phoâng höå
thûåc sûå coá hiïåu quaã.
Trïn cú súã àoá, nhûäng kïët quaã
àaåt àûúåc tûâ hoaåt àöång àùæp àï
phoâng luä úã miïìn Bùæc coá àûúåc laâ:
Àï phoâng höå úã àöìng bùçng söng
Höìng àaä múã röång ra 1.500km.
Hai phêìn ba cuãa chiïìu daâi naây
coá liïn quan àïën sûå böìi sa cuãa
lûu vûåc söng Höìng. Trûä lûúång
phuâ sa ûúác lûúång àaåt khoaãng
20 triïåu m3 tûâ àêìu quaá trònh
thûåc dên hoáa. Vaâo nùm 1915,
noá àaåt túái 32 triïåu m3, vaâ àaåt túái
13,5 triïåu m3 tûâ nùm 1917 àïën
1926. Nhûäng cöng trònh àûúåc
quyïët àõnh vaâo nùm 1926 cho
pheáp àaåt túái 70 triïåu m3 bao
göìm lûúång phuâ sa cuãa söng Thaái
Bònh. Cöång thïm trûä lûúång cuãa
nhûäng con àï cuä trong lûu vûåc
naây, ngûúâi ta coá thïí ûúác àaåt 120
triïåu m3 töíng caác con àï chñnh.
Sûå hiïån diïån gêìn àêy nhêët laâ
khöëi lûúång böí sung tûâ 10 àïën
15 triïåu m3. Con söë naây khöng
bao göìm nhûäng con àï biïín cuãa
tónh Ninh Bònh vaâ Quaãng Yïn.
Bïn caånh chöëng luä thò chöëng
haån cuäng laâ möåt nhiïåm vuå troång
têm trong cöng taác thuãy nöng úã
miïìn Bùæc vaâ miïìn Trung. Yves
Panis àaä dêîn laåi lúâi cuãa Thöëng
sûá Bùæc kyâ Pierre-Andreá Pageâs
khi toám tùæt vïì lúåi ñch, quy mö
vaâ sûå khoá khùn cuãa nhûäng cöng
trònh úã miïìn Bùæc: “Chuáng töi
àaä nhòn thêëy, úã Bùæc kyâ, möåt
sûå biïën àöíi khön lûúâng cuãa
nhûäng cún mûa: Nïëu àöå êím
muâa àöng àïën tûâ nhûäng cún
mûa phuân laâ khöng àuã, vuå muâa
thu hoaåch thaáng 5 seä tuây theo
lûúång mûa, vaâ nïëu nhûäng cún
mûa muâa heâ khöng nhiïìu thò
àoá chñnh laâ tai hoåa àöëi vúái vuå
thu hoaåch thaáng 10. Tuy nhiïn,
nhúâ àêëu tranh chöëng laåi sûå khö
haån naây maâ nhûäng maång lûúái
tûúái nûúác àûúåc xêy dûång úã Keáp,
Vônh Yïn, Söng Cêìu vaâ Sún
Têy, àaä tûúái cho caác diïån tñch
tûúng ûáng laâ 7.700 ha, 16.000
ha, 33.800 ha vaâ 9.000 ha, vúái
töíng diïån tñch laâ 66.000 ha”(2).
50
Tûúng tûå nhû vúái Bùæc kyâ,
Panis cuäng àaä thöëng kï vïì caác
cöng trònh tûúái nûúác chöëng haån
úã Trung kyâ nhû Thanh Hoáa,
Vinh, Tuy Hoâa, Phan Rang,
Quaãng Nam: Möåt cöng trònh
quy hoaåch caác ngùn tûúái nhên
taåo bùçng troång lûåc hoùåc búm àaä
àûúåc tiïën haânh trïn 162.000ha:
Trong tónh Thanh Hoáa maång
lûúái göìm 460km àûúâng àêët vaâ
ngêìm, vaâ 660km, cho 50.000ha
àûúåc tûúái, vúái thuïë laâ 90 àöìng
Àöng Dûúng/1ha. Maång lûúái
Bùæc Vinh tûúái cho 35.700ha,
àûúåc bùæt àêìu thi cöng tûâ nùm
1932 vaâ hoaân thaânh vaâo nùm
1937, vúá i 228km kïnh àaä
cêìn túái 4,5 triïåu àöìng Àöng
Dûúng, thuïë laâ 126 àöìng Àöng
Dûúng/1ha. Maång lûúái Têy
Vinh vaâ Nam Vinh tûúái nûúác
cho 5.500ha vaâ 17.500ha.
Maång lûúái Tuy Hoâa àaä àaãm
baão tûúái cho 18.000ha vaâ möåt
khoaãn kinh phñ phaãi chi traã
cho viïåc xêy dûång laâ 700.000
àöìng Àöng Dûúng. Maång lûúái
Phan Rang ban àêìu àûúåc quy
hoaåch búãi thûåc dên sau àoá laâ
chñnh quyïìn àaä chöëng haån cho
6.700ha. Maång lûúái Bùæc Quaãng
Nam àaä tûúái cho 15.000ha.
- Cêëp tiïìn cho caác cöng
trònh thuãy nöng
Caác cöng trònh thuãy nöng
àaä tiïu töën möåt lûúång kinh phñ
khaá lúán, àûúåc huy àöång tûâ nhiïìu
nguöìn khaác nhau. Vúái Nam kyâ,
cöng viïåc khöíng löì àoá àaä tiïu töën
52 triïåu àöìng Àöng Dûúng àïí
taåo ra 1.425 triïåu ha àêët tröìng
luáa, vúái giaá thuïë àêët trung bònh
laâ 37 àöìng Àöng Dûúng cho 1
ha àêët. Vaâ nhûäng khoaãn tiïìn
àêìu tû naây àûúåc chñnh quyïìn
lêëy laåi möåt caách röång raäi bùçng
viïåc tùng thuïë àêët, thuïë xuêët
khêíu gaåo vaâ baán àêëu giaá cöng
khai àêët àaä àûúåc quy hoaåch.
Vúái Bùæc kyâ, àïí chöëng luä,
nhûäng khoaãn chi lúán àaä àûúåc
triïín khai, vaâo giûäa caác nùm
1917 àïën 1924, giaá cöng trònh
tùng lïn laâ 1,3 triïåu àöìng Àöng
Dûúng, vaâ laâ 10,8 triïåu àöìng
Àöng Dûúng tûâ 1924 àïën 1930.
Coân 7,4 triïåu triïåu àöìng Àöng
Dûúng àaä àûúåc chi trong khuön
khöí Luêåt ngaây 22-2-1931. Vaâo
nùm 1949, töíng diïån tñch àûúåc
tûúái nûúác úã Bùæc kyâ laâ 250.000ha
vúái töíng kinh phñ laâ 15 triïåu
àöìng Àöng Dûúng vaâ thuïë
trung bònh laâ 60 àöìng Àöng
Dûúng/1ha.
- Kïët quaã cuãa quy hoaåch
thuãy nöng
Quy hoaåch thuãy nöng àaä
àem laåi nhiïìu kïët quaã àaáng
ghi nhêån trong saãn xuêët nöng
nghiïåp, nhêët laâ múã röång diïån
tñch canh taác, nêng cao chêët
lûúång àêët vaâ saãn lûúång nöng
saãn. Yves Panis àaä dêîn laåi
möåt söë nhêån àõnh cuãa nhûäng
nghiïn cûáu trûúác nhû möåt sûå
nhêån xeát vïì kïët quaã vaâ taác àöång
cuãa caác cöng trònh thuãy nöng
úã Viïåt Nam. Yves Panis têm
àùæc vúái nhêån xeát cuãa Albert de
Pouvourville (1930): “Chuáng ta
biïët rùçng thuãy lûåc nhêët laâ thuãy
nöng àöëi vúái Àöng Dûúng noái
chung, vúái Bùæc kyâ vaâ Nam kyâ
noái riïng, laâ möåt vêën àïì söëng
coân. Nûúác taåo ra cêy luáa, vaâ
cuäng chñnh nûúác quyïët àõnh
sûå giaâu coá hay ngheâo khöí cho
ngûúâi nöng dên, nuöi dûúäng
hay laâm cho dên chuáng bõ àoái.
Àöìng thúâi, noá aãnh hûúãng àïën
dên söë cuäng nhû caãm xuác cuãa
con ngûúâi, noá cuäng coân laâ möåt
vêën àïì mang tñnh dên töåc vaâ
xaä höåi. Noá chiïëm võ trñ haâng
àêìu trong nhûäng möëi bêån têm
cuãa chñnh quyïìn baão höå. Khöng
nïn ngaåc nhiïn nïëu chuáng ta
uãng höå vêën àïì tûúái nûúác vaâ
thoaát nûúác”.
ÚÃ Nam kyâ, tûâ nùm 1886 àïën
nùm 1945, 2 triïåu ha àêët tröìng
luáa àûúåc thiïët lêåp. Tuy nhiïn,
nhûäng cöng trònh naây cuäng
gêy tranh caäi vò nhûäng ngûúâi
tröìng cêëy cho rùçng nhûäng cú
súã haå têìng naây mang laåi lúåi ñch
thuêån lúåi cho giao thöng àûúâng
thuãy hún laâ cho nöng nghiïåp.
Ngoaâi ra, theo hoå, àaâo thïm
kïnh laâ nhùçm tùng àöå chûáa
muöëi cuãa möåt vaâi khu àêët vaâ
chöëng uáng luåt, vöën laâ nguöìn
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
Đập tràn Quang Hiển, Kênh Kép, tỉnh Bắc Giang
göëc cuãa sûå mêët cên bùçng trong
phaát triïín giûäa caác vuâng khaác
nhau. Trûúác nhûäng tranh caäi
àoá, chñnh quyïìn àaä tiïën haânh
nhûäng biïån phaáp hiïåu chónh
nhùçm àïí chöëng laåi nhûäng bêët
lúåi cuãa hïå thöëng naây vaâ giaãm
búát nhûäng lúâi chó trñch, vaâ quy
hoaåch theo ngùn úã Bùæc kyâ àaä
àûúåc sûã duång laâm mêîu cho
Nam kyâ. Nhûäng biïån phaáp
hiïåu chónh noái trïn bao göìm:
Nhûäng con àêåp lûu àöång cho
viïåc àiïìu thuãy, nhûäng cöng
trònh àaá xêy bao göìm nhûäng
ta-luy möåt lúáp laát bùçng àaá,
nhûäng con àï, nhûäng cêy cêìu
nhoã khöng chòm àûúåc vaâ àaãm
baão trong möåt söë trûúâng húåp,
coá thïí giuáp thoaát nûúác hiïåu
quaã luá c thuã y triïì u xuöë n g.
Nùm 1944, UÃy ban Thuãy nöng
hoåp taåi Saâi Goân quyïët àõnh
möåt chñnh saách múái coá tïn
goåi “Quaãn lyá thuãy nöng” àïí
tûå ruát kinh nghiïåm tûâ “caác
chñnh saách kïnh àaâo cuä” cuãa
caác Àö àöëc - Toaân quyïìn. Vaâ
cuöëi cuâng thò nhûäng biïån phaáp
àiïìu chónh trïn àaä coá kïët quaã
khi muåc àñch cuãa viïåc thiïët
lêåp nhûäng “kïë hoaåch trang
bõ thuãy nöng” cuãa vuâng phña
Nam àêët nûúác àaä giuáp tùng
saãn lûúång vuå luáa lïn túái ñt
nhêët laâ 650.000 têën.
ÚÃ Bùæc kyâ, nhûäng maång lûúái
tûúái nûúác Keáp, Vônh Yïn, Söng
Cêìu vaâ Sún Têy àaä cho pheáp
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
nhên lïn gêëp àöi vuå muâa haâng
nùm duâ vúái bêët kyâ àiïìu kiïån
khñ hêåu naâo”(3).
Robert du Pasquier (1950)
nhêån xeát: “Theo nghiïn cûáu
cuãa Nha Nöng nghiïåp vaâ Nha
Cöng chñnh, quy hoaåch thuãy
nöng àaä àûa laåi cho viïåc tröìng
luáa úã miïìn Bùæc vaâ miïìn Trung
sûå tùng trûúãng: àêët trûúác quy
hoaåch, chùèng coá àûúâng biïn
giaáp vúái nûúác naâo, chó coá sûå
khö haån keáo daâi thò saãn lûúång
laâ 150 àïën 200 kg/ha; àêët
giaáp ranh hoùåc thiïëu nûúác:
500-600kg/ha; khu àêët coá möåt
vaâi cöng trònh tûúái nûúác hoùåc
tiïu nûúác cho pheáp coá thïí thu
hoaåch 1 hoùåc 2 vuå luáa trong
nùm: àöëi vúái vuå muâa thaáng 5
tûâ 1.500 àïën 1.700kg/ha, àöëi
vúái vuå thaáng 10 tûâ 1.800 àïën
2.000 kg/ha”(4).
Quan hïå Phaáp - Viïåt Nam
qua böën thïë kyã coá biïët bao
nhiïu hiïån thûåc lõch sûã àaä diïîn
ra, trong àoá àaä coá rêët nhiïìu vêën
àïì àûúåc lõch sûã soi roåi, saáng
toã. Lõch sûã nûúác Phaáp gùæn boá
trûåc tiïëp vúái Viïåt Nam gêìn
troån möåt thïë kyã (1858-1955);
àoá cuäng laâ thúâi kyâ Viïåt Nam
chõu nhiïìu aãnh hûúãng cuãa nûúác
Phaáp chñnh quöëc.
Sûå phaát triïín kinh tïë nöng
nghiïåp Viïåt Nam thúâi cêån àaåi
hay thúâi kyâ trûúác vaâ sau thúâi
cêån àaåi, àïìu gùæn liïìn vúái cöng
taác thuãy nöng. Khöng thïí phuã
nhêån thuãy nöng Viïåt Nam thúâi
thuöåc àõa coá thïm nhiïìu tiïën
böå múái: múã röång diïån tñch canh
taác, nêng cao chêët lûúång àêët
vaâ saãn lûúång nöng saãn (nhêët
laâ úã Nam kyâ vúái sûå xuêët hiïån
nhûäng cöng cuå múái nhû Xaáng
àïí naåo veát nhanh caác kïnh
àaâo - coân goåi kïnh xaáng). Tuy
nhiïn, cêìn phaãi thêëy rùçng viïåc
chñnh quyïìn thuöåc àõa trúå cêëp
tiïìn baåc, kïë hoaåch, dûå aán... vïì
thuãy nöng, trûúác sau vêîn mang
baãn chêët cuãa viïåc àêìu tû kiïëm
lúâi, khai thaác vaâ boác löåt kinh tïë
thuöåc àõa, búãi nïëu khöng àem
laåi lúåi nhuêån ngaây caâng nhiïìu
tûâ viïåc xuêët khêíu nöng saãn úã
thuöåc àõa naây, thò chùæc chùæn
tû baãn Phaáp chùèng daåi gò àêìu
tû “möåt vöën böën lúâi” nhû àaä
thêëy trong thûåc tïë lõch sûã.�
CHUÁ THÑCH:
1. R.C., “Une opinion sur le
probleâme des digues du Tonkin”
dans Sud-Est, N0 4, septembre
1949, Saigon, Le Verseau, p.6-11.
2. Bernard P, Le probleâme
eá c onomique de l’Indochinois,
Paris, Nouvelles eáditions latines,
1934, 419 p.
3. Bernard P, Le probleâme
eá c onomique de l’Indochinois,
Paris, Nouvelles eáditions latines,
1934, 419 p.
4. Du Pasquier R, op, cit,
p.16-18.
51
TÌM TRONG DI SẢN
Bàn về niên đại
bài thơ, Đề Hồ Công động
của vua Lê Thánh Tông
Nguyễn Huy Miên
À
öång Höì Cöng nùçm trïn daäy nuái Xuên
Àaâi, thuöåc xaä Ninh Khang, huyïån Vônh
Löåc, tónh Thanh Hoáa. Saách Thanh Hoáa
kyã thùæng cuãa töíng àöëc Thanh Hoáa Vûúng Duy
Trinh viïët nùm 1903 cho biïët: “Trïn nuái Xuên
Àaâi coá àöång Höì Cöng. Dûúái chên nuái coá chuâa
Du Anh, löëi lïn nuái men theo àûúâng àaá nhoã sau
chuâa maâ lïn. Lïn àïën àöång xoay nhòn xung
quanh thò thêëy böën phña trûúác mùæt nuái non
hònh tûåa nhû chim Loan chim Phûúång àang
bay lûúån trïn bêìu trúâi, nhû trêu ngûåa àang
uöëng nûúác söng...”. Àêy laâ möåt thùæng caãnh
nöíi tiïëng àûúåc nhiïìu saách ghi cheáp, ca ngúåi laâ:
“Àöång àeåp nhêët trong 36 àöång úã phûúng Nam”.
Núi àêy coân lûu nhiïìu buát tñch cuãa caác vua
chuáa, cuâng caác bêåc tao nhên mùåc khaách, khi
àïën vaän caãnh khöng kòm àûúåc nöîi loâng àaä xuác
caãm àïì thú. Súám nhêët laâ baâi thú Àïì Höì Cöng
àöång cuãa vua Lï Thaánh Töng, sau laâ thú cuãa
vua Lï Hiïën Töng, chuáa Trõnh Sêm, Nguyïîn
Nghiïîm, Phuâng Khùæc Khoan, Trõnh Quöëc
Hiïën, Lûu Cöng Àaåo, Lï Sêm, Höì Tû Cung...
Nhûäng baâi thú àûúåc khùæc trïn vaách àaá. Mùåc
duâ àaä qua thúâi gian daâi thùng trêìm cuâng lõch sûã,
nhûng vêîn coân roä neát. Àùåc biïåt baâi thú cuãa vua
Lï Thaánh Töng laâ àeåp nhêët. Bia thuöåc thïí loaåi
ma nhai, cao 0,80m, röång 1,30m. Xung quanh
taåo àûúâng viïìn hoa leo, phña trong caác àûúâng
dêy leo chaåm caách àiïåu laá hònh àao lûãa xoùæn.
Toaân vùn chûä Haán khùæc daång chûä Khaãi, göìm
14 doâng, möîi doâng tûâ 6 àïën 12 chûä. Chûä sêu
àêåm neát. Bia àïì ngaây Canh Tyá, thaáng Troång
Xuên, nùm Höìng Àûác thûá 9 (1478). Thiïn Nam
àöång chuã (vua Lï Thaánh Töng) àïì.
Nguyïn vùn chûä Haán:
題壺公洞並引
洪德九年重春戊子 大駕發自藍京醴江駐扎時
微風吹暖薄日照晴余乘興登舟遊壺公洞攀缘白石
52
倚徙綠 陰望遠登高渺茫雲海紛披塵擾適爾忘懷偶
寫近體一章永 留于石云 :
神椎鬼鑿萬重山
虚室高窗宇宙寬
世上功名都是夢
壺中日月不勝閑
華陽龍化玄珠墜
碧落泉流白玉寒
我欲乘風淩絕頂
望窮雲海有無間
天南洞主題
Phiïn êm:
Àïì Höì Cöng àöång tõnh dêîn
Höìng Àûác cûãu niïn Troång Xuên Mêåu Tyá.
Àaåi giaá phaát tûå Lam Kinh, Lïî Giang truá traát,
thúâi vi phong xuy noaän, baåc nhêåt chiïëu tònh,
dû thûâa hûáng àùng chu, du Höì Cöng Àöång,
phan duyïn baåch thaåch, yã tyã luåc êm, voång viïîn
àùng cao, diïîu mang vên haãi, phên phi trêìn
nhiïîu, thñch nhô vong hoaâi, ngêîu taã cêån thïí
nhêët chûúng, vônh lûu vu thaåch vên:
Thêìn chuây quyã taåc vaån truâng san
Hû thêët cao song vuä truå khoan
Thïë thûúång cöng danh àö thõ möång
Höì trung nhêåt nguyïåt bêët thùng nhaân
Hoa Dûúng long hoáa huyïìn chêu truåy
Bñch laåc tuyïìn lûu baåch ngoåc haân
Ngaä duåc thûâa phong lùng tuyïåt àónh
Voång cuâng vên haãi hûäu vö gian.
Thiïn Nam Àöång chuã àïì.
Dõch nghôa:
Lúâi dêîn vaâ thú àïì àöång Höì Cöng
Giûäa muâa xuên ngaây Mêåu Tyá, nùm Höìng
Àûác thûá 9 (1478), ta ài tûâ Lam Kinh, thuyïìn
àöî bïn búâ söng Lïî Giang (söng Maä). Khi àoá gioá
thöíi nheâ nheå, chiïìu taâ soi boáng, nhên hûáng lïn
nuái thùm àöång Höì Cöng, men theo àaá trùæng,
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
nûúng boáng cêy xanh, tröng xa lïn cao thêëy
mêy biïín mõt muâng, nhû reä buåi trêìn, thêåt
khiïën cho loâng quïn hïët bao vêët vaã. Beân ngêîu
hûáng viïët möåt baâi thú cêån thïí àïí lûu maäi trïn
àaá, thú rùçng:
Thêìn àaâo quyã àeäo nuái muön truâng
Cûãa tröëng nhaâ cao röång thoaáng khöng
Coäi thïë cöng danh toaân aão möång
Trong bêìu ngaây thaáng thêåt ung dung
Non hoa röìng hoáa chêu rúi rùæc
Àöång biïëc khe tuön ngoåc laånh luâng
Muöën cûúäi gioá treâo lïn tuyïåt àónh
Khùæp nhòn trúâi biïín khoaãng mïnh möng.
Thiïn Nam Àöång Chuã àïì thú.
(Trêìn Tuêën Khaãi dõch thú).
Baâi thú khùæc trïn vaách àaá cuãa vua Lï
Thaánh Töng, àaä àûúåc nhiïìu saách xûa vaâ nay
giúái thiïåu nhû: Lõch triïìu hiïën chûúng loaåi
chñ, Àöìng Khaánh dû àõa chñ, Àaåi Nam nhêët
thöëng chñ, Thú vùn Lï Thaánh Töng, (Nxb.
KHXH, Haâ Nöåi, 1997), Hoaâng Viïåt thi vùn
tuyïín (1958), Vônh Löåc huyïån chñ cuãa Lûu
Cöng Àaåo (baãn dõch), Thanh Hoáa kyã thùæng
cuãa Vûúng Duy Trinh (baãn dõch, Nxb. Thanh
Hoáa, 2021)... Song phêìn chuá thñch thúâi gian
saáng taác thú, thò khöng thöëng nhêët. Coá saách
ghi laâ nùm Höìng Àûác thûá 4 (1463). Coá taâi liïåu
chuá thñch laâ nùm Mêåu Tyá, niïn hiïåu Höìng
Àûác thûá 9 (1468). Cuäng coá nhûäng taâi liïåu, khi
phiïn êm vaâ dõch nghôa laåi khaác nùm nhau...
Qua tòm hiïíu nghiïn cûáu, chuáng töi thêëy viïåc
chuá thñch cuãa nhiïìu saách vaâ taâi liïåu, vïì niïn
àaåi vaâ lõch sûã, chûa coá tñnh thuyïët phuåc: vua
Lï Thaánh Töng (1460-1497). Lïn ngöi tûâ
nùm Canh Thòn (1460-1469). Àùåt niïn hiïåu
laâ Quang Thuêån. Tûâ nùm Canh Dêìn (1470-
1497) àöíi niïn hiïåu laâ Höìng Àûác. Vêåy chuá
thñch, Höìng Àûác thûá 4 (1463), Höìng Àûác thûá
9 (1468) laâ khöng chñnh xaác. Vò trong lúâi tõnh
dêîn coá chûä Mêåu Tyá, nïn coá saách chuá thñch laâ:
Nùm Mêåu Tyá, Höìng Àûác thûá 9 (1478). Nhûng
nùm (1478) laåi laâ nùm Mêåu Tuêët. Nhû vêåy
cûá theo nguyïn baãn chûä Haán khùæc trïn bia,
thò baâi thú cuãa vua Lï Thaánh Töng viïët vaâo
ngaây Mêåu Tyá, thaáng Troång Xuên (tûác thaáng
hai), nùm Höìng Àûác thûá 9 (Mêåu Tuêët 1478).
Coá möåt àiïìu laâm chuáng töi bùn khoùn,
khi nghiïn cûáu nùm cuãa lúâi tõnh dêîn. Vua
Lï Thaánh Töng, võ vua anh minh. Thúâi vua
Lï Thaánh Töng laâ triïìu àaåi cûúâng thõnh nhêët
trong lõch sûã. Àêët nûúác thanh bònh nïìn haânh
chñnh quy cuã tûâ Trung ûúng, àïën àõa phûúng.
Caác sûå kiïån, hoaåt àöång cuãa vua, cuãa àêët nûúác,
àïìu àûúåc sûã quan ghi cheáp cêín thêån, tó mó vaâo
Thûåc luåc. Qua tra cûáu Àaåi Viïåt sûã kyá toaân
thû (Kyã nhaâ Lï àúâi Lï Thaánh Töng). Trong
37 nùm trõ vò, vua Lï Thaánh Töng nhiïìu lêìn
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
vïì Lam Kinh (Thanh Hoáa). Vua baái yïët lùng
miïëu, phuã duå dên chuáng vaâ thûúãng ngoaån
phong caãnh. Nhûäng danh sún cöí tñch, vua
àïën thùm àïìu coá laâm thú bùçng chûä Haán, hoùåc
Quöëc êm, cho khùæc bia in saách lûu laåi nhû:
nuái Chñch Trúå, cûãa biïín Thêìn Phuâ, àöång Höì
Cöng, nuái Mêåt Sún, àöång Long Quang (Haâm
Röìng), cûãa biïín Linh Trûúâng... Àöëi chiïëu lúâi
tõnh dêîn baâi thú úã àöång Höì Cöng, àïì nùm
Höìng Àûác thûá 9 (1478), vúái böå sûã nhaâ Lï, thò
nùm êëy khöng coá sûå kiïån vua vïì Lam Kinh.
Qua tra cûáu nhûäng nùm vïì Lam Kinh cuãa vua
Lï Thaánh Töng, chuáng töi thêëy coá nùm Höìng
Àûác thûá 4, Quáy Tyå (1473), laâ coá viïåc vua àêåu
thuyïìn úã söng Löîi Giang (söng Maä), àïí baái yïët
nguyïn miïëu úã thaânh Têy Àö vaâ vïì quï ngoaåi
úã huyïån Yïn Àõnh: “Quyá Tyå, Höìng Àûác nùm
thûá 4 (1473)... Thaáng 2, vua ngûå vïì Têy kinh
baái yïët lùng miïëu. Vua ài thuyïìn nheå ngûúåc
doâng söng Löîi baái yïët Nguyïn miïëu úã thaânh
Têy Àö, röìi àïën tûâ àûúâng Thuêìn Mêåu úã búâ
söng (tûâ àûúâng naây úã quï hûúng cuãa cha sinh
ra thaánh mêîu hoaâng Thaái hêåu hoå Ngö vaâ cuãa
meå laâ hoå Àinh)”*. Löîi giang: Tûác söng Maä úã
khoaãng caác huyïån Cêím Thuãy, Vônh Löåc, Yïn
Àõnh. Àöång Höì Cöng, nùçm trïn daäy nuái Xuên
Àaâi, ngay saát búâ söng Maä, gêìn thaânh Têy Àö,
núi vua ài qua. Coá leä nùm naây, nhên coá viïåc,
múái chñnh laâ nùm, vua lïn nuái thùm àöång vaâ
caãm taác àïì thú cho khùæc vaâo àaá.Vaã laåi vua àïì
úã lúâi tõnh dêîn laâ: 大駕發自藍京 (àaåi giaá phaát tûå
Lam Kinh): Chuyïën ài coá nhiïìu xe theo hêìu,
xuêët phaát tûâ Lam Kinh. Viïåc lúán naây phaãi coá
trong Thûåc luåc nùm êëy. Theo chuáng töi nghô,
khi vua lïn nuái thùm àöång, tûác caãnh laâm thú.
Nhûng luác àoá nuái àöång coân hoang sú. Sau quan
laåi àõa phûúng, múái töí chûác cho thúå chaåm khùæc
àaá, liïåu coá nhêìm lêîn vïì nùm niïn hiïåu chùng.
Duâ sao nhûäng giaã thiïët trïn, cuäng chó mang
tñnh suy luêån. Coân àïí coá nhûäng kiïën giaãi khoa
hoåc xaác àaáng, thò cêìn coá nhûäng nghiïn cûáu vaâ
kïët luêån chi tiïët hún.�
CHUÁ THÑCH:
* Àaåi Viïåt Sûã kyá toaân thû, Nxb. Vùn hoáa Thöng
tin, Haâ Nöåi, 2004, têåp II, tr.343).
TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO:
1. Àaåi Viïåt Sûã kyá toaân thû, (Nxb. VHTT, Haâ
Nöåi, 2004).
2. Thanh Hoáa kyã thùæng (baãn dõch Nxb. Thanh
Hoáa 2021).
3. Vùn bia huyïån Vônh Löåc (Nguyïîn Vùn Haãi
2018). Vônh Löåc huyïån chñ, Lûu Cöng Àaåo (baãn
dõch) vaâ nhiïìu taâi liïåu khaác.
53
 Hội thảo khoa học “Hoài cố nhân - Kỷ niệm 100
năm ngày sinh nhà văn Võ Hồng”
N
hà văn Võ Hồng sinh tại làng Ngân Sơn, xã
An Thạch, huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên. Nơi
đây có cầu Ngân Sơn, sông Phường Lụa,
gần nhà thờ Mằng Lăng, núi A Man và đường ra gành
Đá Dĩa. Giấy khai sinh Võ Hồng ghi là 05/05/1921,
nhưng theo lời ông đã kể, ông sinh vào ngày 5, tháng
Chạp năm Nhâm Tuất (tức ngày 21/01/1923).
Hoài cố nhân là tác phẩm đầu tiên được xuất bản
của Võ Hồng. Tác phẩm như giấy thông hành đưa ông
vào con đường văn chương; với tinh thần hoài niệm
như một đặc trưng xuyên suốt các trang viết của ông.
Những đóng góp của nhà văn Võ Hồng cho quê hương,
cho văn học, văn hóa và giáo dục không chỉ có giá
trị đối với hiện tại còn có ý nghĩa đối với tương lai.
Trân trọng cuộc đời và sự nghiệp của nhà văn -
nhà giáo Võ Hồng, Trường Đại học Phú Yên, Viện
Nghiên cứu phát triển Phương Đông, Viện Khoa học
Giáo dục Văn hóa Thể thao Du lịch Đà Lạt, Trường
Đại học Thái Bình Dương, Công ty Du lịch Sao Việt
cùng phối hợp tổ chức hội thảo khoa học quốc gia
với chủ đề: “Hoài cố nhân - Kỷ niệm 100 năm ngày
sinh nhà văn Võ Hồng”.
Mục đích của hội thảo là:
- Kỷ niệm 100 năm ngày sinh của nhà văn - nhà
giáo Võ Hồng, khẳng định những đóng góp của ông
đối với văn chương và giáo dục.
- Trao đổi thông tin và chia sẻ về những công trình
nghiên cứu mới về Võ Hồng. Đánh giá mối quan hệ
giữa văn học và văn hóa thông qua những tác phẩm
nhà văn viết về quê hương và những nơi nhà văn từng
Toàn cảnh cuộc hội thảo
54
sống, học tập, làm việc.
Võ Hồng là nhà văn có nhiều đóng góp cho văn học
Việt Nam, nhất là giai đoạn 1954 - 1975 ở miền Nam.
Trước 1975 và sau 1975 đã có nhiều chuyên khảo, đề
tài luận văn, sách, bài báo viết về nhà văn Võ Hồng.
Tính đến nay đã có khoảng 200 bài viết, sách, tài liệu
viết về hoặc có liên quan đến Võ Hồng. Tự điển Văn
học Bộ mới (Nxb. Thế Giới; 2004) nhận định: “Võ
Hồng là một nhà văn đôn hậu, yêu quê hương và con
người. Ông kể chuyện đời cũng như kể chuyện mình:
trầm tĩnh, thận trọng và khiêm nhường”.
Hội thảo này có đến 14 tham luận viết về tác phẩm
văn học thiếu nhi của Võ Hồng. Không chỉ các chuyên
gia về văn học thiếu nhi như PGS.TS. Lã Thị Bắc Lý
(Trường ĐHSP Hà Nội), PGS.TS. Bùi Thanh Truyền
(Trường ĐHSP TP.HCM); TS. Lê Nhật Ký (Trường Đại
học Quy Nhơn)... nghiên cứu, đánh giá mà ngay cả các
bạn trẻ cũng quan tâm và có nhiều ý kiến mới mẻ, thú
vị về văn học viết cho thiếu nhi của Võ Hồng, như bài
viết về thơ cho trẻ con và dạy trẻ con làm thơ của TS. La
Mai Thi Gia (Trường Đại học KHXH&NV TP.HCM), bài
viết của ThS. Nguyễn Ngọc Đan Giao (NCS tại Trường
ĐHSP TP.HCM), ThS. Phạm Tuấn Vũ (Quảng Ngãi)...
Phần phong phú và chiếm số lượng lớn nhất là
những tham luận đánh giá về vị trí, đóng góp của
nhà văn đối với diễn trình phát triển văn học dân tộc,
về đặc điểm phong cách và tư tưởng nghệ thuật của
nhà văn. Sâu sắc và khái quát là bài viết “Võ Hồng
và phẩm hạnh của văn chương” của GS. Huỳnh Như
Phương; chu đáo và có nhiều tư liệu là bài viết của
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
 Những đề thi Đình “thực tế”
dưới triều Tự Đức
Châu Quân - Lê Anh Tuấn
TRONG CHÏË ÀÖÅ QUÊN CHUÃ, THI ÀÒNH LAÂ KYÂ THI CAO
NHÊËT TRONG CAÁC KYÂ KHOA CÛÃ DO HOAÂNG ÀÏË CHUÃ TRÒ
LÛÅA CHOÅN, QUYÏËT ÀÕNH LÊËY ÀÖÎ VAÂ SÙÆP XÏËP THÛÁ BÊÅC.
NÖÅI DUNG QUY ÀÕNH LAÂ MÖÅT BAÂI VÙN SAÁCH. ÀÏÌ BAÂI (CHÏË
SAÁCH) DO ÀÑCH THÊN NHAÂ VUA (HAY DÛÚÁI DANH NGHIAÄ)
BAN RA NHÙÇM PHAÁT HIÏÅN VAÂ LÛÅA CHOÅN, TUYÏÍN DUÅNG
NHÊN TAÂI. QUA HÏÅ THÖËNG ÀÏÌ THI ÚÃ CÊËP NAÂY COÁ THÏÍ
THÊËY ÀÛÚÅC YÏU CÊÌU VÏÌ NHÊN SÛÅ, CHUÊÍN MÛÅC CUÅ THÏÍ
CHO VIÏÅC TUYÏÍN CHOÅN QUAN LAÅI CUÃA CHÑNH QUYÏÌN
ÀÛÚNG THÚÂI. VAÂ QUA NHÛÄNG BAÂI LAÂM (ÀÖËI SAÁCH) SEÄ
THÊËY ÀÛÚÅC TRÒNH ÀÖÅ, CHÑNH KIÏËN, TÛ TÛÚÃNG CUÃA
NHÛÄNG CÖNG BÖÅC TÛÚNG LAI, CUÄNG NHÛ MÙÅT BÙÇNG
VÙN HOÁA, GIAÁO DUÅC CUÃA TÛÂNG TRIÏÌU ÀAÅI.
PGS. TS. Trần Hoài Anh; vừa có nhiều nhận định khoa
học, vừa hấp dẫn, thú vị là các tham luận của PGS.
Nguyễn Thị Thanh Xuân, của TS. Lê Thị Hường, PGS.
TS. Thái Phan Vàng Anh,... Các ý kiến đánh giá của nhà
nghiên cứu Phạm Phú Phong, PGS.TS. Võ Văn Nhơn,
TS. Trần Viết Thiện là sự đồng cảm về tư tưởng nghệ
thuật và con đường văn chương của nhà văn Võ Hồng.
Nếu xét về thể loại, truyện ngắn của Võ Hồng được
các nhà nghiên cứu rất quan tâm. Trong các tham luận
tham gia hội thảo này, những đánh giá về truyện ngắn
Võ Hồng được phân tích từ nhiều bình diện, góc độ khác
nhau như đề tài, nhân vật, đặc trưng thể loại, phê bình
sinh thái... Thú vị là có hai tham luận được viết dưới
dạng so sánh: TS. Hà Minh Châu (Trường Đại học Sài
Gòn) so sánh cách xử lý đề tài gia đình của Võ Hồng và
Vũ Bằng; ThS. Phan Ánh Nguyễn (Trường Đại học Phú
Yên) so sánh về truyện viết cho thiếu nhi của Võ Hồng
và Võ Quảng...
Hội thảo hôm nay được tổ chức tại quê nhà của Võ
Hồng; nên đề tài quê hương trong các sáng tác của Võ
Hồng được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm khai thác.
PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Trang và nhiều nhà nghiên
cứu trong các tham luận của mình đã có những phát
hiện sâu sắc, thú vị về hình ảnh quê hương trong truyện
Võ Hồng từ nhiều góc độ: ngôn ngữ, văn hóa, lịch sử,
thời đại, tư tưởng nghệ thuật...
Hội thảo có tên “Hoài cố nhân...” nên nhiều bài
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
D
ûúái thúâi nhaâ Nguyïîn, nöåi
dung caác kyâ xoay quanh
hai nöåi dung lúán: Cöí vùn
laâ nhûäng thaão luêån vïì kinh sûã,
àiïín chûúng cuãa thúâi àaä qua vaâ
Kim vùn; tûác Thúâi vuå saách laâ
nhûäng thaão luêån vïì cöng viïåc
chñnh trõ àûúng triïìu. Nhiïìu khi
hai nöåi dung naây löìng gheáp vúái
nhau, hoùåc nöåi dung thûá nhêët laâ
cú súã tû tûúãng vaâ cùn cûá lyá luêån
cho nöåi dung thûá hai.
Trong vùn saách thi Hûúng vaâ
thi Höåi, nöåi dung Cöí vùn chiïëm võ
trñ chuã àaåo, Kim vùn nhiïìu khi chó
laâ “tuång ca” mang tñnh hònh thûác.
Àïën kyâ thi Àònh, Kim vùn àûúåc
coi troång hún, nhiïìu khi mang
viết nhắc đến cảm hứng hoài niệm, hoài vãng, những
trầm ngâm, nhớ nhung thể hiện trong tác phẩm của
nhà văn Võ Hồng. Ông là một trong những nhà văn có
khả năng làm sống động, làm mới những chuyện đã
cũ, đã quen thuộc, tạo nên nét riêng, giọng điệu riêng.
Võ Hồng là nhà văn và cũng là thầy giáo. Hơn nửa
thế kỷ gắn liền với phấn trắng bảng đen, ông có nhiều
thế hệ học trò. Những học trò của ông nay dù tuổi cao,
sức yếu vẫn viết bài và tham gia Hội thảo vì nghĩa thầy
trò. Hiện đang có mặt tại hội thảo là Hòa thượng Thích
Thiện Đạo, nhà giáo, nhà thơ Trần Huiền Ân, nhà giáo,
nhà nghiên cứu Ngô Văn Ban... Những gì họ viết xứng
đáng là những bài học chân thực, sâu sắc về đạo lý
“uống nước nhớ nguồn”, về tinh thần “tôn sư trọng
đạo”. Các thầy cô ở Hội thầy trò Lương Văn Chánh
như nhà giáo Nguyễn Đình Chúc, nhà giáo Phan Long
Côn và các giáo viên Trường Lương Văn Chánh, nơi
thầy Hồng từng làm Hiệu trưởng cũng luôn quan tâm
đến Hội thảo này!
100 năm đã qua, một ngàn năm cũng sẽ qua. Những
gì nhà văn Võ Hồng để lại cho hậu thế là quan trọng,
là giá trị văn chương, văn hóa không thể phủ nhận.
Ông đã ra đi, hóa thân thành cát bụi, nhưng vui mừng
là tác phẩm của nhà văn vẫn đang sống tiếp cuộc đời
của người sinh ra nó.�
NTTT
55
tñnh quyïët àõnh thûá bêåc lêëy àöî, vò
sùæp àïën, caác võ tên khoa Tiïën sô
seä phaãi xuêët chñnh, àöëi diïån vúái
nhûäng cöng viïåc chñnh trõ thûåc tïë
àa daång vaâ phûác taåp chûá khöng
chó coân laâ trïn lyá thuyïët nûäa.
So vúái caác triïìu àaåi trûúác, vùn
saách trong thi Àònh dûúái triïìu
Nguyïîn coá tñnh thúâi sûå cao hún
hùèn. Nhûäng cöng viïåc àiïìu haânh
quöëc gia cuå thïí àûúåc nhaâ vua
àùåt ra thûúâng xuyïn, vaâ trïn
thûåc tïë, noá mang nöåi dung
trung têm, coá tñnh quyïët àõnh
trong viïåc àaánh giaá baâi thi,
vaâ xïëp loaåi sô tûã.
Trong giai àoaån àêìu, vùn
saách thi Àònh vaâo caác triïìu
Minh Mïånh (1820-1840),
Thiïåu Trõ (1840-1847) vêîn
troång Cöí vùn, nöåi dung chñnh
trõ àïì cêåp àïën nhûäng vêën àïì
lúán, nhûäng mö hònh chñnh trõ
coá tñnh chêët kinh àiïín, nhûäng
“thaânh phaáp trñ trõ” cuãa Nhõ
àïë Tam vûúng ...,nhûng àïën
triïìu Tûå Àûác (1847-1883),
trûúác tònh hònh thúâi cuöåc
biïën àöång, khuãng hoaãng thò
tñnh thúâi sûå àûúåc chuá troång,
àïì cao möåt caách àùåc biïåt.
Chûa bao giúâ yïu cêìu thûåc tïë laåi
àûúåc àùåt ra khêín thiïët trong kyâ
thi àaåi khoa nhû úã luác naây. Trong
vùn saách thi Àònh giai àoaån naây,
ba vêën àïì thúâi sûå cêëp thiïët àûúng
thúâi laâ vêën àïì chiïën - hoâa, vêën àïì
àaåo Thiïn Chuáa vaâ vêën àïì canh
tên àêët nûúác àûúåc nïu ra úã nhiïìu
khoa thi, thïí hiïån tñnh cêëp baách
cuãa àêët nûúác luác àoá.
Tûâ nùm 1858, Phaáp têën cöng
vaâo Àaâ Nùéng röìi vaâo chiïëm Gia
Àõnh vaâ caác tónh Nam böå, ngoaâi
chiïën àêëu trïn chiïën trûúâng àïí
giûä àêët àai, triïìu àònh Tûå Àûác àaä
diïîn ra cuöåc àêëu tranh giûäa 2 phaái
chuã chiïën vaâ chuã hoâa. Àïì taâi naây
dêìn dêìn söi nöíi vaâ lan röång, khöng
chó coân úã phaåm vi triïìu àònh maâ
àaä ra ngoaâi xaä höåi, vaâ chó chêëm
dûát sau khi kinh thaânh Huïë thêët
thuã nùm 1884-1885. Vêën àïì chiïën
hay hoâa àûúåc àûa ra hoãi úã ba kyâ
Àiïån thñ: Khoa Nhêm Tuêët nùm
Tûå Àûác thûá 15 (1862), Khoa Mêåu
Thòn nùm Tûå Àûác thûá 21 (1868)
56
vaâ khoa Àinh Sûãu nùm Tûå Àûác vaâo trong phaåm vi cuãa keã kia röìi,
thûá 30 (1877). Chïë saách thi Àiïån söëng chïët úã tay hoå”(1) (Àaåi Nam
khoa Tûå Àûác thûá 15 (1862) àûúåc thûåc luåc, Sàd, tr 279).
àûa ra khi Phaáp àaä chiïëm ba tónh Triïìu àònh baân luêån söi nöíi,
Nam kyâ. Nùm 1868 thò Phaáp àaä “chuáng thuyïët phên vên”. Àïí múã
chiïëm troån caã saáu tónh Nam kyâ. röång ngön luêån, tranh thuã yá kiïën
Trong tònh hònh quên yïëu, vuä khñ cuãa caác sô nhên, tûâ vêën àïì naây
thö sú, tûúáng vùn tûúáng voä mêët cuäng àûúåc àûa ra hoãi trong möåt
tinh thêìn chiïën àêëu laåi phaãi àöëi söë kyâ thi, nhêët laâ thi Àònh.
àêìu vúái keã àõch khaác hùèn, vûúåt tröåi Dûúái àêy laâ möåt söë àïì thi Àònh
do nhaâ vua trûåc tiïëp àûa ra trong
thúâi àiïím quên Phaáp mang quên
sang xêm chiïëm Àaåi Nam, cuäng
nhû nöåi dung chñnh möåt söë baâi
thi cuãa thñ sinh do taác giaã Àinh
Thanh Hiïëu dûåa vaâo saách Quöëc
triïìu Àònh àöëi saách àùng laåi trïn
Taåp chñ Haán Nöm söë 2 (117- 2013):
Àïì thi khoa Nhêm Tuêët nùm
Tûå Àûác thûá 15 (1862) :
“Kïë saách chöëng giùåc chùèng
qua chó coá ba àiïìu laâ thuã 守 -
chiïën 戰 - hoâa 和 maâ thöi. Sûå
cú àïìu do ngûúâi laâm, xeát trong
kinh sûã coá nhiïìu dõ àöìng, nùæm
hai möëi maâ duâng trung, lêëy boã
ra sao ? Biïët cú, ngùn hoåa, nïn
theo àaåo naâo?... Huöëng
chi nay sûå thïë àaáng lo, so
vúái trûúác caâng nhiïìu, mong
àûúåc nghe lúâi baân hïët mûác,
àïí may ra gúä àûúåc nguy cú”.
Chïë saách Khoa Mêåu
Thòn nùm Tûå Àûác thûá 21
(1868)
“Caách thûác chïë ngûå
àõch khöng ngoaâi ba àiïìu
chiïën - thuã - hoâa maâ thöi.
Xem sûå thïë ngaây nay thò
ba àiïìu àoá chûa thïí hùèn
duâng àiïìu naâo”.
Nhêån xeát vïì möåt söë baâi
laâm cuãa thñ sinh, taác giaã
nhêån xeát:
Phiên âm một bài thi “Biểu khoa thi Hội năm “Caác baâi Àöëi saách toã
Nhâm Tuất (1862)”. Nguồn: Văn chương khoa ra khaá am hiïíu tònh hònh
cử triều Nguyễn thúâ i thïë. Hoå àaä phên tñch
vïì lyá vaâ thïë cuãa ba biïån
hún hùèn vïì trònh àöå phaát triïín, phaáp chiïën - thuã - hoâa vaâ chó ra
nhêët laâ vïì vuä khñ, khñ taâi. Do àoá, thûåc traång tònh hònh cuãa àêët nûúác
trong tû tûúãng cuãa nhaâ vua coá sûå hiïån thúâi:
giùçng xeá giûäa chiïën vaâ hoâa, giûäa “Bêåc vûúng giaã chïë ngûå àõch,
thûúng thuyïët vaâ chiïën àêëu, nhû cûúng nhu sûã duång khaác nhau, uy
vua Tûå Àûác àaä noái: “Theo hoå thò aái thi haânh khaác nhau, cuäng xem
coá nûúác cuäng nhû khöng, àaä chõu vaâo thïë maâ thöi. Thïë maånh thò
nhuåc maâ àúâi àúâi chõu tai vaå. Khöng duâng chiïën lúåi, thïë yïëu thò duâng
theo hoå thò ngûúâi cuãa mònh àaä sa hoâa lúåi, thïë vûâa phaãi thò duâng
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
thuã lúåi... Nay boån Têy coá mûu mö
giaão quyïåt, coá thïë lêën lûúát, úã biïn
giúái cuãa ta doâm xeát hû thûåc maâ
quên ta tiïën thò khöng coá kïë saách
toaân thùæng, lui thò khöng coá caách
giûä gòn phoâng ngûå, hoâa thò cuäng
chûa chùæc àûúåc trùm nùm vö sûå.
Ba àiïìu àoá chûa àûúåc laâ vò quyïìn
khöng úã ta cho nïn thïë” (baâi thi
cuãa Vuä Nhûå).
Caác baâi Àöëi saách trong hai
khoa 1862 vaâ 1868 àïìu nhêët trñ
möåt yá kiïën: Khöng thïí lêëy hoâa laâm
quöëc saách lêu daâi vò hoâa laâ thêët
lúåi, boån giùåc traáo trúã ùæt seä phaá vúä
hoâa nghõ maâ lêën bûác, muöën àûúåc
tuyïåt hùèn ûu lo thò chó coá chiïën
vaâ thuã, duâng hai biïån phaáp höî
trúå cho nhau:
“Boån rúå laâ khöng coá tònh, luä
choá dï laâ bêët tñn... cho nïn tñnh
kïë ngùn hoåa thò khöng nïn úã hoâa
maâ nïn úã thuã. Khöng noái chiïën
maâ noái thuã trûúác laâ vò lêëy chiïën
àïí thuã, lêëy thuã àïí chiïën... Vêng
Hoaâng thûúång ta àaä nhiïìu lêìn
sai tûúáng xuêët quên, ngùn chöëng
chuáng, phoâng chùån chuáng, hai kïë
saách chiïën vaâ thuã, cûãu truâng àaä
nùæm kïë thùæng vêåy. Tuy lúâi baân vïì
giaãng hoâa hoùåc coá keã àïì xûúáng ra
nhûng têm Hoaâng thûúång ta chûa
tûâng cho àoá laâ phaãi, cho nïn vêîn
coá vùn thû qua laåi nhûng viïåc àiïìu
khiïín binh lûúng vêîn nhû cuä; liïn
hïå vêîn coá nhûng lïånh cho tûúáng
sô vêîn khöng trïî naãi. Seä phaãi àuöíi
thùèng chuáng ra khoãi búâ coäi, haá laåi
cuâng chuáng giaãng hoâa, àaä thêët cú
nghi, laåi traái tònh lyá hay sao?” (Baâi
cuãa Nguyïîn Hûäu Lêåp).
Àûáng trûúác thúâi cuöåc àêìy gay
go, thûã thaách, coá thñ sinh coá luác hoå
nhû aão tûúãng vïì caái àaåo tñn, àaåo
thaânh coá thïí caãm hoáa, lay chuyïín
àûúåc quên giùåc nhû trong kinh,
trong sûã coá noái, nhûng coá khi hoå
laåi tónh taáo trûúác nhûäng sûå kiïån
xaãy ra raânh raânh trûúác mùæt àïí tûâ
àoá àûa ra kïë saách nûúác àöi:
“Thêìn ngu cho rùçng ngaây nay
nïn chónh sûãa thû tûâ, cöng vùn vaâ
nghiïm kïë saách tûå trõ, chó coá hai
viïåc àoá maâ thöi. Chñ thaânh coá thïí
caãm àöång àïën vêåt, tñn àïën caã caá
caã lúån. Cho nïn Thaái Vûúng àöëi
vúái Huên Duåc, Töëng Nhên Töng
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
àöëi vúái Khiïët Àan, àaä têån lïî maâ
cêëp cho chuáng, laåi chñ thaânh maâ
àöëi àaäi vúái chuáng... Nhûng thêìn
tröåm coá lo: Boån rúå Têy giaão quyïåt
gian traá thêët thûúâng. ÚÃ Quaãng
Nam vûâa cuâng chuáng giaãng hoâa
thò lêåp tûác laåi coá trêån Naåi Hiïn, úã
Gia Àõnh vûâa cuâng chuáng höåi àaâm
thò lêåp tûác laåi coá àaánh úã Mai Sún,
àoá àïìu laâ nhûäng chûáng nghiïåm rêët
roä àaä xaãy ra, thò hoâa ûúác êëy khöng
phaãi coá thïí dûåa vaâo lêu daâi àûúåc.
Nïn mêåt sûác cho caác tónh coá búâ
biïín phaãi nghiïm phoâng bõ ngùn
chùån, khöng thïí sú suêët, luön tòm
quên giùåc... Àaåi khaái vò hoâa haão
ruát cuåc khöng thïí dûåa vaâo àûúåc,
ùæt seä laåi phaãi duâng binh” (Baâi thi
cuãa Nguyïîn Hûäu Lêåp).
Cuäng coá nhûäng yá kiïën vúái sûå
nhêån àõnh tónh taáo, ài ngûúåc hùèn
Chïë saách àûúåc viïët ra bùçng nhûäng
lúâi leä thùèng thùæn:
“Nïëu lêëy chñ thaânh àaäi chuáng
maâ sai sûá giaã thûúng thuyïët thò
thêìn e rùçng caá lúån coá thïí tin nhûng
choá dï thò ruát cuåc vêîn bêët tñn... coân
nhû àaåo tñn nghôa thò coá thïí noái vúái
ngûúâi quên tûã chûá e rùçng khöng
thïí àem ra maâ traách boån man di.
Thiïín kiïën cuãa thêìn nhû thïë, thêìn
thaâ rùçng àùæc töåi vúái triïìu àònh
chûá khöng thïí àùæc töåi vúái thiïn
haå hêåu thïë” (baâi cuãa Nguyïîn Taâi
Tuyïín- Trñch taåp chñ Haán Nöm,
sàd, tûâ tr.60-69).
Coá thïí noái nhûäng biïån phaáp cuãa
sô tûã àûa ra àöi luác coân luêín quêín,
vaâ cuäng khöng coá àûúåc möåt biïån
phaáp cuå thïí khaã dô àïí thi haânh, maâ
àiïìu naây thò ngay caã caác àaåi thêìn
úã triïìu àònh cuäng vêåy, nhûng qua
àêy cuäng cho thêëy tinh thêìn nhiïåt
thaânh yïu nûúác vaâ yá thûác baão vïå
àöåc lêåp chuã quyïìn dên töåc cuãa phêìn
lúán nho sô, vaâ phêìn naâo cuäng laâ cuãa
triïìu àònh úã nhûäng thúâi àiïím maâ
Phaáp àaä lêìn lûúåt chiïëm ba tónh,
röìi saáu tónh Nam kyâ.
Möåt àiïìu cêìn thêëy roä laâ trong
hoaân caãnh cêëp thiïët àoá hoaân toaân
khöng thêëy ai coá chuã trûúng coi
hoâa laâ quöëc saách lêu daâi, nhûng
vúái tûúng quan lûåc lûúång thò triïìu
àònh buöåc phaãi choån hoâa àïí traánh
töín thêët nùång nïì hún. Hoâa hoaän,
thûúng thuyïët àöëi vúái möåt söë ngûúâi
chó laâ saách lûúåc àïí chuêín bõ cho
chiïën, vaâ quan troång nhêët cêìn
phaãi coá kïë saách tûå cûúâng thò múái
àaãm baão àûúåc lêu daâi.
Khaách quan maâ xeát, thûåc ra
trong tû tûúãng cuãa vua vaâ triïìu
thêìn coá sûå àan xen phûác taåp, vêîn
coân coá yá thûác phaãn khaáng, xoát xa vò
chuã quyïìn bõ vi phaåm, muöën chiïën
nhûng lûåc bêët toâng têm nïn caâng
dêën vaâo hoâa. Muöën thûúng lûúång,
àem loâng thaânh tñn àïí caãm hoáa,
xin duâng tiïìn chuöåc laåi àêët àai...,
nhêët laâ tûâ sau khi Phaáp têën cöng
Bùæc kyâ röìi kyá Hoâa ûúác 1874 àem
traã laåi böën tónh Bùæc kyâ thò nhaâ vua
laåi caâng aão tûúãng, tin rùçng vúái loâng
thaânh, ta seä giûä àûúåc thïë hoâa maâ
dêìn Phaáp seä traã laåi àêët àai. Cuöëi
cuâng, vua Tûå Àûác àaä sa dêìn vaâo
con àûúâng chuã hoâa, àûa àïën mêët
àöåc lêåp chuã quyïìn vaâ mêët nûúác.
Cho àïën cuöëi àúâi, nhaâ vua vö
cuâng xoát xa dùçn vùåt vïì nöîi àïí mêët
àêët, coá töåi vúái töí tiïn, Di chiïëu
cuãa nhaâ vua àïí laåi laâ sau khi vua
mêët chó àûúåc liïåm bùçng quêìn aáo
thûúâng, khöng gia Tön hiïåu, khöng
àûa vaâo thúâ tûå úã nhaâ Thïë Miïëu “àïí
laâm gûúng cho nhûäng nhên quên
coá löîi muön thuãa vaâ cuâng chia xeã
töåi tònh, cuâng chõu tuãi nhuåc vúái
caác bêìy töi coá löîi...” (Thú vùn Tûå
Àûác, Têåp 2, Sàd, tr.267).
Àoá laâ bi kõch cuãa hoaâng àïë Tûå
Àûác, ngûúâi trõ vò àêët nûúác trong
böëi caãnh thûåc dên phûúng Têy
keáo quên sang xêm lûúåc nûúác ta.
Nhûng xeát cho cuâng, nhûäng lúâi tûå
thuá cuãa nhaâ vua, cuäng chûáng toã àoá
laâ nhûäng “haânh vi vùn hoáa” vêåy.�
TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO:
1. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn:
Àaå i Nam thûå c luå c têå p 29, Nxb.
KHXH, 1984.
2. Àinh Thanh Hiïëu, baâi “Möåt söë
vêën àïì thúâi sûå àùåt ra trong vùn saách
thi Àònh triïìu Tûå Àûác”, Taåp chñ Haán
Nöm, söë 2 (117) 2013.
3. Thú vùn Tûå Àûác têåp 2, Nxb
Thuêån Hoáa, 1996.
4. Vùn chûúng khoa cûã triïì u
Nguyïîn (Thi Höåi, thi Àònh), Àinh
Thanh Hiïëu, Nxb ÀHQG Haâ Nöåi,
2021).
57
 VĂN HÓA
Khu đền tháp Mỹ Sơn
trong di sản tư liệu ảnh
Trần Tấn Vịnh
QUAÃNG NAM LAÂ KINH ÀÖ, THAÁNH
ÀÕA CUÃA VÛÚNG QUÖËC CHAMPA
NÏN VUÂNG ÀÊËT NAÂY COÁ NHIÏÌU DI
TÑCH KIÏËN TRUÁC NHÛ TRAÂ KIÏÅU,
MYÄ SÚN, ÀÖÌ N G DÛÚNG, CHIÏN
ÀAÂN, KHÛÚNG MYÄ... CAMILLE PARIS
(1856 - 1908) - NGÛÚÂI PHAÁT HIÏÅN
THAÁNH ÀÕA MYÄ SÚN VAÂO NÙM 1889,
CUÂ N G VÚÁ I HENRI PARMENTIER
VAÂ CHARLES CARPEAUX, NHÛÄNG
Toàn cảnh trùng tu nhóm tháp Mỹ Sơn A1 năm 1938
58
NGÛÚÂ I TIÏN PHONG ÀÙÅ T NÏÌ N
MOÁNG CHO CÖNG CUÖÅC NGHIÏN
CÛÁU NGHÏÅ THUÊÅT CHAMPA. SÖËNG
ÚÃ TRUNG KYÂ MÖÅT THÚÂI GIAN DAÂI,
COÁ CÚ HÖÅI DI CHUYÏÍN NHIÏÌU NÏN
ÖNG CHUÅP KHAÁ NHIÏÌU AÃNH ÚÃ VUÂNG
ÀÊËT NAÂY. CAMILLE PARIS ÀÛA VAÂO
ÖËNG KÑNH CUÃA MÒNH CAÁC NGÖI
THAÁP VAÂ CAÁC BÛÁC TÛÚÅNG CHAMPA
ÚÃ QUAÃNG NAM.
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
À
ùå c biïå t laâ böå sûu têå p
hònh aã n h caá c di tñch
àïìn, thaáp Champa àêìu
thïë kyã XX do ngûúâi Phaáp chuåp
thûåc hiïån trong quaá trònh khai
quêåt khaão cöí hoåc. Àêìu thïë kyã
XX, Charles Carpeaux cuâng vúái
Henri Parmentier (kiïën truác sû
kiïm nhaâ khaão cöí) - caã hai laâ
nhên viïn cuãa Viïån Viïîn Àöng
Baá c Cöí (EFEO) - àûúå c giao
nhiïåm vuå nghiïn cûáu vïì kiïën
truá c vaâ nghïå thuêå t Champa.
Henri Parmentier laâ ngûúâi chuã
trò khai quêåt hai di tñch quan
troå n g cuã a Champa úã Quaã n g
Nam: àêìu tiïn úã Àöìng Dûúng,
tûâ thaáng 3-10-1902, vaâ sau àoá Tháp Mỹ Sơn A1, A13, A12 đang được trùng tu
úã Myä Sún tûâ thaá n g 3-1903 -
2-1904. Charles Carpeaux (nhaâ
nhiïëp aãnh kiïm àiïu khùæc) àaä
chuåp laåi toaân böå tiïën trònh khai
quêåt di tñch Àöìng Dûúng vaâ Myä
Sún. Nùm 1904, khi vûâa hoaân
thaânh khai quêåt khaão cöí úã Myä
Sún, Carpeaux bõ bïånh vaâ mêët
úã Saâi Goân úã tuöíi 34 do sûå gian
nan vaâ khöng húåp phong thöí úã
Àöng Dûúng.
Ba nùm sau, têåp saách aãnh
cuãa Carpeaux coá tïn: Les Ruines
d’Angkor de Dong - Duong et My
Son (Nhûäng phïë tñch Angkor,
Àöìng Dûúng, vaâ Myä Sún) xuêët
baã n taå i Paris nùm 1908. Böå
aãnh do meå cuãa öng laâ baâ J-B.
Carpeaux tuyïín choån vaâ cöng böë
àïí tûúãng nhúá vaâ ghi nhêån cöng
lao àoáng goáp cho khoa hoåc cuãa con
trai mònh. Böå aãnh naây cuäng àaä
àûúåc Baão taâng Guimet taái baãn vaâo
nùm 2005 trong cuöën Missions Nhà khảo cổ Nguyễn Xuân Đồng và lao công Việt Nam đứng trên đỉnh tháp Mỹ
archeáologiques françaises au Sơn A1 lúc đang tiến hành trùng tu
Vietnam - Les monuments du
Champa - Photographies et Myä Sún A1. Ngöi thaáp naây àûúåc
itineáraires 1902-1904. Àêy laâ caác nhaâ nghiïn cûáu àaánh giaá laâ
böå aãnh rêët quyá ghi laåi diïån maåo tuyïåt taác cuãa nghïå thuêåt kiïën
khu di tñch Myä Sún lêìn àêìu tiïn truác Champa, àûúåc nhaâ nghiïn
àûúåc khai quêåt khaão cöí hoåc quy cûáu nghïå thuêåt ngûúâi Phaáp F.
mö. Trong caã gêìn 100 aãnh chuåp Stern àõnh hònh laâ “phong caách
vïì cuöåc khai quêåt Myä Sún maâ Myä Sún A1”. Ngoaâi nhûäng bûác
Baão taâng Guimet cöng böë trong aãnh chuåp cöng trònh khai quêåt,
cuöën saách noái trïn coá nhûäng têëm nhûäng chi tiïët kiïën truác vaâ hiïån
aãnh chuåp vïì nhûäng ngöi thaáp vêåt phaát hiïån úã caác àïìn thaáp, caác
maâ ngaây nay àaä hoaân toaân biïën nhaâ nhiïëp aãnh àaä chuåp nhiïìu
mêët trïn thûåc àõa do bom Myä bûác khöng aãnh khu àïìn thaáp
taân phaá vaâo nùm 1969 nhû thaáp Myä Sún. Trûúác khi khai quêåt

SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022 59

khaão cöí, maáy bay quên sûå cuãa
ngûúâi Phaáp àaä bay àïën khu vûåc
nuái non, thung luäng Myä Sún àïí
quan trùæc àõa hònh vaâ chuåp nhûäng
bûác aãnh toaân caãnh núi àêy. Qua
khöng aãnh cho thêëy thung luäng
Myä Sún bõ chia cùæt búãi nhiïìu con
suöëi, caác cuåm thaáp nùçm trïn caác
chên àöìi àöåc lêåp. Yïëu töë àõa hònh
quyïët àõnh möëi liïn hïå caác cuåm
thaáp vúái nhau. Caác nhoám thaáp
E, A, B, C, D nhòn thêëy roä neát
tûâ trïn khöng, trong àoá nöíi bêåt
laâ thaáp A1, E4, B5- nhûäng cöng
trònh àöì söå, tuyïåt taác cuãa khu
àïìn thaáp Myä Sún. Nhiïìu bûác
aãnh tû liïåu lûu laåi àûúâng neát
kiïën truác thaáp Myä Sún nhûng
Tháp Mỹ Sơn A13
60
nay khöng coân trïn thûåc àõa.
Ngoaâi thaáp Myä Sún A1 nhû àaä
nïu trïn thò thaáp Myä Sún E4,
nhòn vaâo bûác aãnh cho thêëy, tûâ
thên thaáp àïën choáp vêîn 3 têìng
nhû caác thaáp Chùm khaác (trûâ
thaáp Dûúng Long giöëng phong
caách Khmer, coá 4 têìng).
Tûâ thaáng 7-1937, EFEO bùæt
àêìu cöng viïåc truâng tu taåi Myä Sún
dûúái sûå àiïìu haânh cuãa Jean-Yves
Claeys vaâ Louis Bezacier. Nùm
1938, Louis Bezacier, kiïën truác
sû ngûúâi Phaáp cuâng cuâng cöng
nhên ngûúâi Viïåt tiïën haânh truâng
tu nhoám thaáp A Myä Sún göìm 13
ngöi thaáp (tûâ A1-A13). Hoå àaä
choån thaáp A1 àïí têåp trung gia cöë,
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
truâng tu, chuã yïëu sûãa chûäa
nhûäng lúáp gaåch bõ thiïn
nhiïn baâo moân. Àùåc biïåt
vaâo nhûäng nùm 1937-1938,
ngöi àïìn A1, kiïåt taác cuãa
kiïën truác Champa vaâ saáu
ngöi thaáp nhoã, tûâ A2-A7, àaä
àûúåc àûa vaâo truâng tu ûu
tiïn. Nhúâ àoá, khu thaáp A
löå diïån nhûäng giaá trõ nghïå
thuêåt kiïën truác àöåc àaáo,
cho àïën khi bõ bom àaån huãy
hoaåi hoaân toaân. Cuâng vúái
ghi cheáp, khaão taã chi tiïët
bùçng vùn baãn, baãn veä (nhû
baãn veä kiïën truác thaáp Myä
Sún A1 nöíi tiïëng cuãa Henri
Parmentier), caác nhaâ khaão
cöí coân nhiïìu bûác aãnh vïì caác
nhoám thaáp, caác ngöi thaáp vaâ
caãnh quan nuái non, thung
luäng, cêy coã úã xung quanh
khu thaáp.
Möåt bûác aãnh tû liïåu quyá
giaá ghi laåi quang caãnh truâng
tu di tñch vúái mùåt tiïìn phña
têy cuãa caác thaáp A1, A10,
A12 vaâ A13. Thaáp A10 nùçm
úã phña sau, thaáp A1, ngay
luác àang truâng tu, giaân giaáo
bùçng tre nûáa dûång tûâ chên
àïën àónh thaáp vêîn cuäng
thêëy cao to bïì thïë. Möåt bûác
aãnh tû liïåu quyá ghi laåi hònh
aãnh nhaâ khaão cöí Viïåt Nam
Nguyïîn Xuên Àöìng cuâng
tham gia khai quêåt vaâ truâng
tu thaáp Myä Sún. Öng cuâng
möåt vaâi ngûúâi Viïåt àûáng
cheo leo bïn maån thaáp thûåc
hiïån viïåc truâng tu. Tûâ nùm
1938-1941 Nguyïîn Xuên
Àöìng àaä cuâng vúái àöìng sûå
tiïëp tuåc truâng tu, gia cöë nïìn
moáng caác thaáp B3, B5, B6;
C1, C2, C3; D1, D4. Nùm
1938, vúái sûå tñn nhiïåm cuãa
EFEO nïn Nguyïîn Xuên
Àöìng àûúåc böí nhiïåm laâm
quaãn thuã (conservateur) cuãa
Baão taâng Henri Parmentier,
sau naây laâ Cöí Viïån Chaâm
Àaâ Nùéng (hiïån nay laâ Baão
taâng Àiïu khùæc Chùm Àaâ
Nùéng). Thaáp A13 àûúåc àûa
vaâo öëng kñnh vúái 2 bûác aãnh:
1 bûác chuåp cêån caãnh vúái phuâ
àiïu phña trûúác thaáp vaâ phêìn
dûúái ngöi thaáp, bûác khaác chuåp
toaân caãnh ngöi thaáp. Ngoaâi ra coân
coá bûác aãnh chuåp möåt goác chi tiïët
trang trñ trïn thaáp Myä Sún A3.
Riïng thaáp A1 àûúåc chuåp khaá
nhiïìu bûác aãnh khaác nhau nhû
aãnh chuåp mùåt chñnh, aãnh chuåp
mùåt bïn, aãnh chuåp cûãa hûúáng
têy, aãnh chuåp cêån caãnh möåt söë
ngûúâi àang tham gia truâng tu
àónh thaáp A1, aãnh chuåp nhûäng
ngûúâi lao cöng àang àûáng trûúác
thaáp A1. Nhûäng bûác chuåp cêån
caãnh miïu taã chi tiïët kiïën truác,
trang trñ trïn thaáp Myä Sún A1 vaâ
caác thaáp trong nhoám thaáp A hiïån
lïn veã àeåp tuyïåt myä nhû tûâng
thêëy trong bûác veä kiïën truác coân
lûu laåi ngaây nay cuãa kiïën truác
sû, nhaâ khaão cöí Parmentier. Àiïìu
thuá võ laâ trong luác truâng tu, caác
nhaâ khaão cöí àaä choån àónh thaáp
A1 àïí quan saát tûâ trïn cao. Hoå àaä
àûa vaâo öëng kñnh caác ngoån thaáp
vaâ cuåm thaáp xung quanh cuäng
nhû phong caãnh thung luäng, àöìi
nuái, khe suöëi thú möång, hoang
sú úã xung quanh khu di tñch Myä
Sún. Àoá laâ bûác aãnh chuåp vïì hûúáng
àöng thaáp A1 hiïån roä àöìi böng
lau trùæng xoáa; bûác aãnh chuåp toaân
caãnh vïì hûúáng têy thêëy
roä nhoám thaáp B, C vaâ D;
bûác chuåp toaân caãnh nhòn
tûâ àónh thaáp A1 nhòn vïì
hûúáng àöng nam thêëy roä
caác nhoám thaáp E, G vaâ F. Tháp Mỹ Sơn
Böå aãnh khai quêåt khaão A1 mặt bên
cöí hoåc di tñch Myä Sún laâ
nhêåt kyá, ghi cheáp bùçng
aã n h chûá a àûå n g nhiïì u
thöng tin thuá võ. Caác nhaâ
khaão cöí kiïm nhiïëp aãnh
khöng chó viïåc ghi laåi caác
höë khai quêåt, tûâng loaåi
hònh hiïån vêåt nhû tûúång
sû tûã, tûúång voi, khó, àaâi
thúâ, tûúång Ganesa (sau
naây àûúåc cöng nhêån laâ Baão
vêåt Quöëc gia cuãa Baão taâng
Àiïu khùæc Chùm Àaâ Nùéng)
maâ coân àûa vaâo öëng kñnh Những người
hònh aãnh hoaåt àöång, àúâi lao công
söëng cuãa ngûúâi dên, nhûäng đang đứng
ngûúâi lao cöng taåi cöng trước tháp
trûúâng khai quêåt, caãnh Mỹ Sơn A1

SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022 61

 Nhóm tháp Mỹ Sơn B, C, D nhìn từ đỉnh tháp Mỹ Sơn A1

Nhóm tháp Mỹ Sơn nhóm tháp E G F nhìn từ đỉnh tháp

Tháp Mỹ Sơn E4 hiện rõ 3 tầng từ thân đến chóp tháp Mỹ Sơn A1

Tháp Mỹ Sơn D1

62 SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022

Những bức phù điêu người cầu nguyện sắc nét trên tường tháp B5 Mỹ Sơn
quan thiïn nhiïn thú möång
xung quanh di tñch nhû nuái
Rùng Meâo, thung luäng Myä Sún.
AÃ n h vïì di tñch Myä Sún
coân àûúåc caác du khaách, nhaâ
baáo, nhaâ nhiïëp aãnh trong vaâ
ngoaâi nûúác ghi laåi khi ài tham
quan, tòm hiïíu sau naây. Nhiïìu
bûác aãnh chuåp vïì di tñch trong
khung caãnh nuái non, thung
luäng, caác ngoån thaáp vaâ cuåm
thaáp, caác bûác tûúång, bi kyá,
nhûäng phuâ àiïu vaâ maãng trang
trñ trïn tûúâng thaáp. Tiïu biïíu
nhû nhiïëp aãnh gia Hans Peter
Grumpe ngûúâi Àûác, àaä àûa
vaâo öëng kñnh nhiïìu aãnh vïì Myä
Sún. Öng àaä àïën Viïåt Nam 3
lêìn vaâo àêìu nhûäng nùm 1990
vaâ chuåp haâng nghòn bûác aãnh,
ngoaâi aãnh vïì Myä Sún coân coá böå
sûu têåp aãnh Chiïn Àaân. Nhûäng
bûác aãnh khaá sùæc neát cuãa Hans
Peter Grumpe chuåp phuâ àiïu,
tûúång ngûúâi cêìu nguyïån trang
trñ trïn caác tûúâng thaáp Myä
Sún, toaân caãnh khu thaáp A, C,
D luác àoá coân hoang sú, lu lêëp
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
trong lau sêåy, cêy coã coân baám
vaâo thên thaáp vaâ tûúi töët ngay
trïn àónh thaáp A1. Caác nhaâ
nhiïëp aãnh trong vaâ ngoaâi tónh
Quaãng Nam cuäng rêët hûáng thuá
ghi aãnh taåi khu àïìn thaáp Myä
Sún, nhêët laâ nhûäng hònh aãnh
vïì hoaåt àöång lïî höåi, quaãng baá
du lõch. Bïn caånh àïìn thaáp cöí
xûa coân coá, caác nhaâ nhiïëp aãnh
coân àûa vaâo öëng kñnh neát àùåc
sùæc cuãa di saãn vùn hoáa phi vêåt
cuãa ngûúâi Chùm àûúng àaåi
trong caác sûå kiïån nhû Àïm Myä
Sún huyïìn thoaåi, ÊËn tûúång Myä
Sún... Nhûäng hònh aãnh vïì Myä
Sún cuãa caác nhaâ nhiïëp aãnh tiïìn
böëi vaâ àûúng àaåi, chùèng nhûäng
coá giaá trõ vïì tû liïåu maâ chûáa
àûång goác caånh nghïå thuêåt.
Kho taâng aãnh tû liïåu quyá
giaá vïì thaáp Chaâm Myä Sún
àaä giuáp taái hiïån diïån maåo di
tñch, phïë tñch qua nhiïìu giai
àoaån khaác nhau tûâ khi phaát
hiïån úã thung luäng hoang vu
àïën khi àûúåc cöng nhêån laâ Di
saãn vùn hoáa thïë giúái vaâo nùm
1999. Traãi qua thúâi gian, sûå
taân phaá cuãa chiïën tranh, nhiïìu
ngöi thaáp bõ mêët ài, trúã thaânh
phïë tñch. Nhiïìu bûác aãnh tû liïåu
quyá giaá nïu trïn àaä àûúåc trûng
baây taåi Baão taâng Àiïu khùæc
Chùm Àaâ Nùéng, Nhaâ trûng
baây di tñch Myä Sún, in trïn
saách, baáo, maång xaä höåi giuáp
cho cöng chuáng thêëy àûúåc quaá
trònh phaát hiïån, nghiïn cûáu,
truâng tu, baão töìn, phaát huy
giaá trõ khu di tñch Myä Sún.�
TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO:
1. Hoaâng Sún, Nguyïîn Xuên
Àöìng, Ngûúâi goáp cöng àêìu trong
viïåc truâng tu Thaánh àõa Myä Sún,
Trang tin Vùn nghïå Àaâ Nùéng.
2. Trêìn Têën Võnh, Dêëu xûa
xûá Quaãng trong kho taâng di saãn
tû liïå u hònh aã n h, Tham luêå n
Höå i thaã o khoa hoå c Quöë c gia:
“550 nùm danh xûng Quaã n g
Nam” do UBND tónh Quaã n g
Nam vaâ Viïån Haân lêm KHXH
Viïåt Nam, töí chûác nùm 2021.
63
TÒA SOẠN&BẠN ĐỌC
Sử học và học Sử là câu chuyện muôn đời...
T
ûâ chuyïån thi töët nghiïåp toaân àiïím thêëp:
“Trong kyâ thi THPT quöëc gia 2019, 70% söë
baâi thi Lõch sûã àiïím dûúái 5, àiïím trung bònh
mön laâ 4,3, thêëp nhêët trong 9 mön thi. Ngûúåc laåi
mêëy nùm trûúác, àiïím trung bònh Lõch sûã rêët thêëp,
nùm 2016 laâ 4,49; nùm 2017 laâ 4,6; nùm 2018 laâ
3,79”(1).
Chuyïån mön Sûã thi töët nghiïåp chó 1 thñ sinh naâo
àêëy úã möåt höåi àöìng naâo àêëy lûåa choån (nùm 2014):
“Viïåc chó coá 1 thñ sinh duy nhêët úã THPT Quang
Trung (Haâ Nöåi) choån thi mön Lõch sûã khiïën nhaâ
trûúâng phaãi thaânh lêåp höåi àöìng thi 18 ngûúâi àïí
"phuåc vuå" àaä thu huát sûå chuá yá cuãa dû luêån”(2).
Vaâ nùm nay laåi dêëy lïn chuyïån Sûã laâ mön hoåc
tûå choån vúái sûå bêët bònh cuãa giúái Sûã gia vaâ lyá giaãi
cuãa Böå Giaáo duåc vaâ Àaâo taåo nhû sau: “ÚÃ giai àoaån
giaáo duåc àõnh hûúáng nghïì nghiïåp (tûâ lúáp 10 àïën
lúáp 12), Lõch sûã àûúåc böë trñ laâ möåt mön hoåc trong
töí húåp khoa hoåc xaä höåi. ÚÃ giai àoaån naây, hoåc sinh
bùæt buöåc phaãi hoåc 5 mön hoåc lûåa choån trong 3 nhoám
mön hoåc (nhoám khoa hoåc xaä höåi göìm 3 mön hoåc:
Lõch sûã, Àõa lyá, Kinh tïë vaâ phaáp luêåt; nhoám khoa
hoåc tûå nhiïn göìm 3 mön hoåc: Vêåt lyá, Hoáa hoåc, Sinh
hoåc; nhoám cöng nghïå vaâ nghïå thuêåt göìm 4 mön hoåc:
Tin hoåc, Cöng nghïå, Êm nhaåc, Myä thuêåt), trong àoá
möîi nhoám phaãi choån ñt nhêët 1 mön hoåc.
Chûúng trònh giaáo duåc phöí thöng 2018 quy àõnh:
"Caác trûúâng coá thïí xêy dûång caác töí húåp mön hoåc tûâ
3 nhoám mön hoåc vaâ chuyïn àïì hoåc têåp noái trïn àïí
vûâa àaáp ûáng nhu cêìu cuãa ngûúâi hoåc vûâa baão àaãm
phuâ húåp vúái àiïìu kiïån vïì àöåi nguä giaáo viïn, cú súã
vêåt chêët, thiïët bõ daåy hoåc cuãa nhaâ trûúâng"(3).
Nhûng tranh luêån cho rùçng nïn hoåc sûã hay
khöng nïn hoåc sûã thûåc chêët khöng phaãi laâ vêën àïì
cuãa daåy hoåc Sûã hiïån nay.
SGK lúáp 12 (Phan Ngoåc Liïn - Töíng chuã biïn),
chiïën dõch Àiïån Biïn Phuã, trang 149 - 150 viïët möåt
loaåt nhûäng con söë, trong àoá coá möåt con söë “16200”
laâ quên Phaáp vaâo luác cao àiïím àoáng úã Àiïån Biïn
Phuã vaâ cuäng laâ möåt con söë bõ tiïu diïåt toaân chiïën
dõch. Kiïím tra kiïën thûác sûã theo kiïíu trùæc nghiïåm
coá cêu nhû sau:
“Cêu hoãi:
Trong chiïën dõch Àiïån Biïn Phuã (1954),
quên àöåi Viïåt Nam thûåc hiïån
A. Lêëy nhiïìu àaánh ñt
B. Lêëy lûåc thùæng thïë
C. Lêëy nhoã àaánh lúán
D. Lêëy ñt àõch nhiïìu
* Àaáp aán
A höåi, taåo nïìn taãng cho nûúác nhaâ? Hoåc Sûã coá àïí phaát
* Hûúáng dêîn giaãi
Àaáp aán A
64
- (SGK 12 trang 149): Lûåc lûúång quên Phaáp
luác àöng nhêët taåi Àiïån Biïn Phuã laâ 16200 quên.
- (SGK 12 trang 150): Àaãng ta àaä huy àöång
möåt lûåc lûúång lúán chuêín bõ cho chiïën dõch, göìm
4 àaåi àoaân böå binh, 1 àaåi àoaân cöng phaáo vaâ
nhiïìu tiïíu àoaân cöng binh, thöng tin, vêån taãi,
quên y,...vúái töíng söë 55000 quên.
=> Trong chiïën dõch Àiïån Biïn Phuã (1954),
quên àöåi Viïåt Nam thûåc hiïån lêëy nhiïìu àaánh ñt.(4)
Bao nhiïu nùm nay con söë 16200 tïn àõch laâ
möåt sûå “kyâ laå” vúái hoåc sinh, laâm thïë naâo àïí hoåc sinh
thuöåc vaâ hiïíu vïì noá, hay chó cêìn thuöåc loâng vaâ tick
àuáng àaáp aán thò coá àiïím; maâ vúái ngûúâi hoåc 16200
quên Phaáp hay 17, 18 nghòn coá gò khaác nhau?
Nùm 2000 töi hoãi thêìy daåy Sûã cuãa mònh: laâm
sao àïëm àûúåc con söë xaác quên êëy? Thêìy töi khöng
coá cêu traã lúâi.
Nùm 2021, coá em hoåc troâ hoãi töi laâm sao cö coá
thïí nhúá nhûäng con söë êëy, töi baão hoåc thuöåc; nhûng
haäy thûã nghô xem con söë êëy nïëu àuáng laâ thêåt thò noá
coá nghôa gò. Vñ duå: bao nhiïu phêìn trùm lûåc lûúång
àõch àaä bõ tiïu diïåt - nghôa laâ phaãi àùåt noá trong
tûúng quan söë quên Phaáp úã Àiïån Biïn Phuã luác bêëy
giúâ? Tûúng quan lûåc lûúång quên khaáng chiïën vaâ
quên àõch laâ thïë naâo? Phûúng phaáp naâo àïí coá söë
liïåu êëy, kiïím chûáng söë liïåu nhû thïë naâo?... thò roä
raâng chuáng ta seä cung cêëp cho hoåc sinh tû duy sûã
chûá khöng chó kiïën thûác sûã. Vò kiïën thûác laâ thûá coá
thïí thay àöíi theo tû liïåu, coân tû duy thò cêìn àûúåc
reân luyïån àïí thñch ûáng vúái tû liïåu êëy.
Mön Lõch sûã, möåt con söë 16200, bao nhiïu thïë
hïå hoåc sinh, 20 nùm qua chùèng nheä cûá phaãi tuång
thuöåc laâu, thò coá muåc àñch gò trong quaá trònh phaát
triïín nùng lûåc ngûúâi hoåc? Khöng daåy möåt hïå thöëng
àïí àùåt con söë êëy vaâo, àoá chó möåt con söë vö höìn vaâ
vö nghôa.
Nïn cêu chuyïån Sûã hoåc, khöng phaãi laâ nïn hoåc
hay nïn boã, nïn thi hay nïn khöng maâ phaãi àùåt ra
cêu hoãi lúán daåy Sûã nhû thïë naâo tûâ àoá ùæt seä coá kïët
quaã cuãa viïåc hoåc Sûã.
Cêu hoãi tûúãng chûâng nhoã, nhûng thêåt ra àoá
laâ möåt chi tiïët àiïín hònh cuãa bûác tranh Sûã hoåc
Viïåt bao nhiïu nùm nay. “Nïëu anh bùæn vaâo quaá
khûá bùçng suáng luåc thò tûúng lai seä bùæn vaâo anh
bùçng àaåi baác”, coá leä chuyïån höm nay cêìn giaãi
quyïët tûâ nhûäng gò chuáng ta àaä laâm vúái Sûã hoåc
trong quaá khûá?
Sûã hoåc vaâ hoåc Sûã laâ cêu chuyïån muön àúâi, trong
bûác tranh chung vïì khoa hoåc Sûã hiïån nay, Sûã hoåc
àaä coá nhûäng muåc àñch gò àöëi vúái sûå phaát triïín cuãa xaä
triïín muåc àñch êëy khöng vaâ coá phaát triïín tû duy ngûúâi
hoåc khöng múái laâ cêu chuyïån cêìn nghô xa cuãa mön
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
Từ con số 9, nghĩ về văn hóa Việt, Hoa
1. Trong cöng trònh Tòm vïì baãn sùæc vùn
hoáa Viïåt Nam do Nhaâ xuêët baãn Töíng húåp
TP HCM êën haânh nùm 2006, úã phêìn baân vïì
triïët lyá êm dûúng, taác giaã Trêìn Ngoåc Thïm
cho rùçng: “Tû duy söë leã laâ àùåc thuâ cuãa vùn
hoáa nöng nghiïåp troång tônh phûúng Nam.
Trong thaânh ngûä, tuåc ngûä, ngûúâi Viïåt Nam
rêët thñch duâng nhûäng caách noái vúái caác con söë
3, 5, 7, 9” (trang 121).
Vïì con söë 9, cuäng úã trang 121 noái trïn, taác
giaã cho caác vñ duå: 3 chòm 7 nöíi 9 lïnh lïnh;
3 höìn 9 vña; 9 têìng mêy; 9 suöëi, rùæn 3 àêìu 9
àuöi; voi 9 ngaâ, gaâ 9 cûåa, ngûåa 9 höìng mao.
ÚÃ trang 122, taác giaã viïët tiïëp: “Caác böåi söë
cuãa 9 leã lúán nhêët cuäng àûúåc duâng phöí biïën àïí
chó nhûäng khaái niïåm to lúán: 9 x 2 = 18 (18 con
chim bay khùæc trïn vaânh ngoaâi mùåt caác tröëng
àöìng Ngoåc Luä, söng Àaâ; 18 àúâi Huâng Vûúng;
18 uå hoãa cöng úã thaânh Cöí Loa, 18 thön Vûúân
Trêìu úã Hoác Mön); 9 x 3 = 27 (àaåi tang 3 nùm
thûåc ra chó coá 27 thaáng); 9 x 4 = 36 (18 con
chim caã bay vaâ àûáng trïn vaânh ngoaâi mùåt caác
mùåt tröëng Ngoåc Luä; 36 phöë phûúâng Haâ Nöåi,
36 chûúác; 36 caái noä nûúâng...)”.
2. Töi àöìng yá vúái öng Trêìn Ngoåc Thïm
úã luêån àiïím “ngûúâi phûúng Bùæc thñch duâng
nhûäng caách noái khaái quaát vúái nhûäng con söë
chùén 4, 6, 8”. Àuáng laâ ngûúâi Trung Quöëc toã
ra thñch tûá, luåc, baát hún, nhûng àoá laâ so vúái
tam, nguä, thêët.
Qua tòm hiïíu, töi thêëy àöëi vúái cûãu, tûác
söë 9 (九), tònh hònh diïîn ra phûác taåp hún,
thêåm chñ 9 (cûãu) laâ con söë àûúåc ngûúâi Trung
Quöëc “cûng” khöng keám gò ngûúâi nöng nghiïåp
phûúng Nam.
Möåt caách àún giaãn, khöng ñt ngûúâi cho rùçng
cûãu (söë 9, 九ä) laâ tûâ àöìng êm vúái tûâ cûãu (九)
coá nghôa laâ lêu daâi. Àêy chñnh laâ cûãu trong
vônh cûãu (永久), trûúâng cûãu 長 久)... Theo àoá,
ngûúâi ta cho söë 9 laâ söë may mùæn, gùæn vúái àiïìu
töët àeåp, caát tûúâng. Tuy nhiïn, theo hûúáng
Lõch sûã, chûá khöng phaãi viïåc thay àöíi quêín quanh
tûâ phûúng tiïån naây sang phûúng tiïån khaác chó àïí ài
àuáng 1 con àûúâng cuä maâ khöng hïì nhanh hún, tiïån
hún thò chó laâ laâm chuyïån laäng phñ maâ thöi.�
Th.S Àoaân Thõ Caãnh
(Nghiïn cûáu viïn - Phên viïån VHNT
Quöëc gia Viïåt Nam taåi TP HCM)
CHUÁ THÑCH:
1. “Vò sao àiïí m thi mön lõch sûã thêë p ”, https://
SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022
naây, cuâng lùæm chuáng ta chó lyá giaãi àûúåc vaâi
ba trûúâng húåp àún leã chûá khöng hïå thöëng.
Nhûng chùèng leä cûãu tuyïìn (chñn suöëi, tûác
êm phuã) cuäng laâ chuyïån hïn, chuyïån may?
Coá leä phaãi bùæt àêìu tûâ göëc rïî cuãa vêën àïì.
Nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu xûa nay gêìn nhû coá
chung yá kiïën: Nïëu Haâ àöì (河圖, bûác àöì trïn
lûng con long maä úã söng Haâ) laâm nïn triïët lyá
nguä haânh cuãa vùn minh nöng nghiïåp phûúng
Nam (chuã yïëu laâ tûúng sinh) thò Laåc thû (洛
書) laâ cùn cûúác cho triïët lyá nguä haânh tûúng
khùæc cuãa vùn hoáa phûúng Bùæc. Tûúng truyïìn
vua Vuä ài trõ thuãy úã söng Laåc, thêëy möåt con
ruâa trïn lûng coá chûä viïët (thû, 書), öng beân
laâm ra Laåc thû àïí trõ thiïn haå. Theo Trêìn
Ngoåc Thïm, “Laåc thû laâ bûúác phaát triïín tiïëp
theo cuãa Haâ àöì” (Sàd, trang 131). Noái ngùæn
goån, theo Laåc thû, söë 9 laâ söë dûúng lúán nhêët
(söë 10 chùèng qua laâ sûå lùåp laåi nhûäng söë àaä coá
úã möåt bêåc cao hún).
Qua àêy, chuáng ta thêëy vúái ngûúâi Trung
Hoa xûa, 9 laâ nhiïìu, laâ àuã, laâ khöng cêìn
thïm gò nûäa. Chùèng haån, cêëp bêåc quan laåi
coá cûãu phêím (九品), thiïët chïë thúâ cuáng theo
tñn ngûúäng, tön giaáo coá cûãu miïëu (九廟), quan
hïå hoå haâng hai bïn coá cûãu töåc (九族), núi cao
nhêët trïn trúâi àûúåc goåi laâ cûãu tiïu (九霄, tiïëng
Haán coá thaânh ngûä cao nhêåp vên tiïu 高入雲
霄 coá nghôa laâ cao àïën têån trúâi).
Ngaây xûa, vua laâ thiïn tûã, tûác con trúâi. Tûâ
chöî coá neát nghôa nhiïìu, àêìy àuã, söë 9 coân àûúåc
chuyïín nghôa vúái neát nghôa múái laâ töåt àónh àïí
nhêën maånh töëi thûúång quyïìn uy, quyïìn lûåc.
Cûãu truâng (九 重) laâ núi vua úã hoùåc caách goåi
vua vúái yá tön kñnh. Àónh (鼎) laâ biïíu tûúång
quyïìn lûåc cuãa sûå thöëng trõ, tûâ àoá coá cûãu àónh
(九 鼎). Caác tiïån nghi, vêåt duång trong cung
àònh phêìn lúán gùæn vúái chûä cûãu nhû cûãu long
bñch (tûúâng chñn röìng, 九龍 壁); cûãu long truå
(cöåt chñn röìng, 九龍柱); cûãu long böi (cöëc chñn
röìng, 九龍杯). Hún hïët thaãy, ngaây 9 àûúåc xem
vnexpress.net/vi-sao-diem-thi-mon-lich-su-
thap-3953724.html.
2. Phoâng thi chó coá 1 thñ sinh.
3. https://dantri.com.vn/giao-duc-huong-nghiep/
phong-thi-chi-co-1-thi-sinh-1402243080.htm.
4. Tranh caäi Lõch sûã trúã thaânh mön tûå choån, Böå
GDÀT chñnh thûác lïn tiïëng.
5. https://laodong.vn/chinh-sach-giao-duc/tranh-cai-
lich-su-tro-thanh-mon-tu-chon-bo-gddt-chinh-thuc-len-
tieng-1037176.ldo.
6. https://lop.edu.vn/trong-chien-dich-dien-bien-phu-
1954-quan-doi-nhan-dan-viet-nam-thuc-hien/.
65
 laâ ngaây sinh cuãa trúâi (Tuåc dô cûãu nhêåt vi thiïn
nhêåt, 俗以九日爲天日). Vò thïë, ngaây muâng 9
thaáng Giïng, ngûúâi Trung Quöëc coá tuåc lêåp
àaân tïë trúâi àïí mûâng sinh nhêåt Hoaâng thiïn.
Cuäng nhû söë 9 cuãa ngûúâi Viïåt, söë 9 cuãa
ngûúâi Trung Quöëc cuäng àûúåc khai thaác yá
nghôa úã caác böåi söë cuãa noá nhû thêåp baát ban voä
nghïå (18 ban voä nghïå, 十八般 武藝), tam thêåp
luåc La Haán (36 võ La Haán, 三十六 羅 漢). Tïì
Thiïn Àaåi Thaánh trong Têy du kyá cuãa Ngö
Thûâa Ên coá 72 (9 x 8) pheáp thêìn thöng. Thêìy
troâ Àûúâng Tùng phaãi traãi qua 81 (9 x 9) naån
múái thaânh tûåu viïn maän. Thuãy hûã cuãa Thi
Naåi Am laâ cêu chuyïån kïí vïì 108 (9 x 12) võ
anh huâng.
Cuâng vúái Hy Laåp, Ai Cêåp, La Maä, ÊËn Àöå,
roä raâng Trung Quöëc laâ möåt trong nhûäng caái
nöi cuãa vùn minh nhên loaåi. Chó xeát trong
phaåm vi heåp, vùn hoáa Trung Hoa àïí laåi dêëu
êën rêët hiïån thûåc cuãa noá trong vùn hoáa Nhêåt
Baãn, Triïìu Tiïn vaâ Viïåt Nam.
Lõch sûã laâ nhûäng gò àaä qua. Do bõ Bùæc thuöåc
tûâ súám, Viïåt Nam àaä chêëp nhêån aãnh hûúãng
Haán, trong àoá coá chûä Haán, àïí xêy dûång möåt
bïì daây vùn hoáa cuãa mònh, suöët caã thúâi kyâ quöëc
gia phong kiïën tûå chuã. Nhûng cha öng ta àaä
tiïëp biïën (acculturation) chûá khöng chó tiïëp
nhêån, nghôa laâ àaä nghiïìn ngêîm, böí sung cho
phuâ húåp vúái nhu cêìu cuãa nûúác mònh, dên töåc
mònh, àïí phuåc vuå cho sûå töìn taåi cuãa mònh trïn
nïìn taãng “cú àõa” vùn hoáa cuãa mònh.
Vuä Nhû Tö xêy cho Lï Tûúng Dûåc ngöi àiïån
coá tïn laâ Cûãu Truâng Àaâi. Àùång Trêìn Cön viïët
Chinh phuå ngêm goåi vua laâ cûãu truâng (“Cûãu
truâng aán kiïëm khúãi àûúng tõch” - Àoaân Thõ
Àiïím [hay Phan Huy Ñch?] dõch thaânh “Chñn
têìng gûúm baáu trao tay”). Nhaâ Nguyïîn chuã
trûúng laâm cûãu àónh. Thïë nhûng ài thùm àïìn
Thaánh Gioáng, nhaâ nho Cao Baá Quaát (1809-
1855) àaä caãm khaái saáng taác cêu àöëi àûúåc xem
laâ thiïn cöí danh cuá:
破賊但嗛三歲晚
騰雲猶恨九天低
Phaá tùåc àaän hiïìm tam tuïë vaän,
Àùçng vên do hêån cûãu thiïn àï.
Nghôa laâ:
Àaánh tan giùåc maâ hiïìm ba tuöíi laâ muöån,
Cûúäi lïn mêy coân hêån chñn têìng trúâi laâ thêëp.
Dên töåc ta, maâ chuã yïëu laâ nhên dên lao
àöång ngaây àïm söëng lùång leä sau böën luäy tre
laâng, àaä àaánh giùåc tûâ buöíi bònh minh lõch
sûã, lûåc lûúång chñnh yïëu laâ ngûúâi dên thûúâng,
àaánh giùåc chó àïí tûå vïå, àïí töìn taåi, tuyïåt àöëi
khöng maâ n g böí n g löå c , àaá n h giùå c xong laâ
vïì qua hònh tûúång cûúäi ngûåa bay lïn trúâi.
Vúái yá nghôa àoá, Cao Baá Quaát àaä viïët laâ cûãu
thiïn chûá khöng phaãi cûãu tiïu, vaâ cûãu thiïn
úã àêy laâ töåt àónh chñ cöng vö tû cuãa ngûúâi
dên thûúâng chûá quyïët khöng phaãi laâ cûãu
truâng ban ên böë àûác theo quan àiïím phong
kiïën Trung Hoa.
Tûâ cêu chuyïån phûúng Bùæc sñnh söë 9 vò
àoá laâ söë dûúng lúán nhêët theo Laåc thû, ta
thñch söë 9 vò noá laâ söë leã theo Haâ àöì cuâng vúái
3, 5, 7, múái thêëy sau ngaân nùm Bùæc thuöåc,
ta vêîn laâ ta, àoá khöng chó laâ yá chñ quêåt khúãi
maâ coân nhúâ baãn nguyïn vùn hoáa nhû nhêån
àõnh khöng thïí hay hún cuãa nhaâ sûã hoåc Trêìn
Vùn Giaâu: “Bõ àö höå haâng mûúâi mêëy thïë kó
búãi möåt nûúác coá vùn hoáa cao hún nhiïìu vaâ söë
dên àöng hún gêëp böåi, maâ sau ngaân nùm “ta
vêîn laâ ta”, hùèn khöng phaãi vò nhûäng muäi tïn
nhoån hún, bùæp thõt cûáng hún maâ chuã yïëu laâ
nhúâ vùn hoáa, nhúâ àaåo lyá, nhúâ hïå giaá trõ tinh
thêìn cuãa riïng mònh, chûá lêëy sûác àoå sûác, lêëy
söë àoå söë, thò dên Viït Nam, nûúác Viïåt Nam
chó coân laâ àöëi tûúång cuãa khaão cöí hoåc” (Phûúng
phaáp luêån vïì vai troâ cuãa vùn hoáa trong phaát
triïín, UBQG vïì Thêåp kyã quöëc tïë phaát triïín
vùn hoáa, Nxb KHXH, Haâ Nöåi, 1993, tr. 56).�
Àùång Ngoåc Huâng
Höåi viïn Höåi Vùn hoåc nghïå thuêåt
tónh Bònh Thuêån

HỘP THƯ TÒA SOẠN

Tûâ ngaây 14-4 àïën 20 -5, taåp chñ Xûa&Nay àaä nhêån àûúåc baâi cuãa caác cöång taác viïn:
Nguyïîn Phûúng Thaão, Nguyïîn Hûäu Sún, Nguyïîn Vùn Cöng, Nguyïîn Hûäu Têm (Haâ Nöåi), Tön
Thêët Thoå, Nguyïîn Thanh Tuyïìn, Nguyïîn Àöng Triïìu, Àoaân Lï Giang, Lï Minh Quöëc, Ngoåc Hên,
Höì Hûäu Nhûåt, Àoaân Thõ Caãnh (TP HCM), Àùång Vùn Tuêën, Buâi Hûäu Nghôa (Bïën Tre), Nguyïîn
Thanh Phong, Tiïu Minh Àûúâng (An Giang), Àöî Bang, Khaánh Phong (Huïë), Nguyïîn Àònh Hûng
(Thaái Nguyïn), Nguyïîn Phuác Nghiïåp, Nguyïîn Thõ UÁt (Tiïìn Giang), Nguyïîn Luåc Gia (Thuã Dêìu
Möåt), Nguyïîn Thõ Thuây Trang (Phuá Yïn), Àöî Thaânh Danh (Ninh Thuêån), Höì Sô Huây (Nghïå An),
Lï Vùn Nho (Àaâ Nùéng), Nguyïîn Têën Võnh, Phan Phûúác Tõnh (Quaãng Nam) 
Trên troång caãm ún vaâ kñnh mong coá sûå cöång taác thûúâng xuyïn. Thû tûâ, baâi vúã xin chuyïín qua
email: xuanay@yahoo.com

X&N

66 SỐ 539 THÁNG 5 NĂM 2022

 TÌM ĐỌC:
ĐẶC KHẢO TẬP SAN SỬ ĐỊA

ĐẶT MUA QUA EMAIL: XUANAY@YAHOO.COM

HOẶC ĐIỆN THOẠI: 028.3838.6197 - CÔ TRANG: 0906.302.499
(Giảm giá 40% giá bìa)
 CHỨC N ĂNG
CHÍNH CỦA VIỆN:
● Nghiên cứu khoa học.
● Phát triển, ứng dụng và
chuyển giao các kết quả nghiên
cứu khoa học công nghệ.
● Hợp tác trong nước và quốc tế trong
nghiên cứu, ứng dụng và triển khai.
● Cung cấp dịch vụ tư vấn về khoa học và
công nghệ.
● Bồi dưỡng, tập huấn kiến thức khoa học và công nghệ;
● Sản xuất, kinh doanh, liên kết, hợp tác chuyển giao
các sản phẩm khoa học công nghệ.
● Thu hút nguồn đầu tư phát triển nghiên cứu, ứng dụng
khoa học công nghệ vào sản xuất và đóng góp lợi nhuận
vào quỹ phúc lợi cho nhà trường.
MỘT SỐ KẾT QUẢ ĐẠT ĐƯỢC CỦA LĨNH VỰC CNTT:
I. Về Nghiên cứu Khoa học:
1. Nghiên cứu xây dựng hệ thống phần mềm Quản lý và
Khai thác dữ liệu chẩn đoán hình ảnh (2014-2016).
2. Nghiên cứu xây dựng mô hình Gan, phát hiện bất
thường và tính toán thể tích trên vùng Gan theo chỉ định
dựa vào ảnh CT ổ bụng (2018-2020).
3. Nghiên cứu phát triển hệ thống mô hình hóa, quản
lý hiện vật, bảo tàng, di tích lịch sử trên địa bàn tỉnh Đak
Lak (2017-2019).
4. Ứng dụng Thực tế ảo trong xây dựng Bảo tàng ảo
Quang Trung – Bình Định (2020-2022).
5. Nghiên cứu xây dựng phần mềm quản lý cây trồng
vật nuôi trên địa bàn tỉnh Bình Phước dựa trên Công nghệ
GIS (2021-2023).
6. Nghiên cứu xây dựng phần mềm Iso điện tử (2022-2023).
7. Nghiên cứu phát triển hệ thống giám sát tàu ra vào
Cảng, giám sát sản lượng thủy sản khai thác tại các Cảng
cá (2022-2023).
II. Về sản phẩm thương mại:
1. Hệ thống phần mềm quản lý, lưu trữ, truyền nhận
và xử lý hình ảnh y khoa (QNPACS): Triển khai: BVĐK Phú
Yên, BVĐK Bình Phước, BVĐK An Phước – Bình Thuận,
BVĐK Becamex Bình Dương, BVĐK TP Buôn Ma Thuột,
Trung tâm y tế An Nhơn, BV Lao và Phổi Quy Nhơn….
2. Hệ thống phần mềm quản lý hiện vật, bảo tàng và
trưng bày ảo: Triển khai Bảo tàng Đak Lak, Bảo tàng Quang
Trung - Bình Định.
3. Hệ thống phần mềm Quản lý tổ chức và thi trực tuyến:
Triển khai Trường Đại học Quy Nhơn.
4. Hệ thống phần mềm Quản lý và khai thác dữ liệu
kiểm nghiệm.
5. Hệ thống phần mềm truy xuất nguồn gốc dựa trên
công nghệ Blockchain.
…