TRUYỀN THỐNG

ĐỘC LẬP, TỰ QUYẾT

CỦA NGƯỜI VIỆT
TẠP CHÍ XƯA & NAY - CƠ QUAN HỘI KHOA HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM SỐ 543 THÁNG 9 - 2022

Cách mạng tháng Tám năm 1945

ở Sài Gòn qua Hồi ký Trần Văn Giàu
LỄ HỘI LĂNG ÔNG LÊ VĂN DUYỆT
TRONG ĐỜI SỐNG CỘNG ĐỒNG
 Số 380 (5 - 2011)
NĂM THỨ MƯỜI TÁM
Số 543868
ISSN (9 -- 331X
2022)
NĂM THỨ HAI MƯƠI CHÍN
ISSNChủ nhiệm
868 - 331X
PHẠM MAI HÙNG
Tổng
Chủbiên
nhiệmtập
DƯƠNG
PGS.TS. TRUNG
PHẠM MAIQUỐC
HÙNG
Phó Tổng biên tập
Tổng biên tập
ĐÀO HÙNG - NGUYỄN HẠNH
DƯƠNG TRUNG
Thư ký Tòa soạnQUỐC
Phó
ĐÀOTổngTHẾ biên
ĐỨC tập
Trưởng cơ quan đạiHẠNH
NGUYỄN diện phía Nam
TrưởngTHÁI NHÂN
cơ quan HÒA
đại diện phía Nam
Trị sự
LÊ HỒNG LIÊM
TRẦN HỒNG ĐỨC
HộiTrình
đồng biên
bày tập
TRẦNChủHỒNG
tịch HĐ KỲ
GiấyPHẠM
PGS.TS. phép xuất
MAIbảnHÙNG Ảnh bìa 1: Lễ thượng kỳ Lăng Ông
363/GPXBPhó Bộchủ
VHTT Lê Văn Duyệt. Ảnh: Danh Võ
tịchngày
HĐ 8-3-1994
DƯƠNGTòa soạn QUỐC
TRUNG Xác định tên và tên tự chữ Hán của Nguyễn Đình Chiểu... ....................4
216 Trần Quang Khải, Hà Nội
và các ủy viên GS.TSKH. VŨ MINH GIANG 
ĐT: 38256588 - Tài khoản số: 030.01.01.000781.9 ĐOÀN LÊ GIANG
GS.TS.
NgânNGUYỄN QUANG
hàng Thương mạiNGỌC
Cổ phần  PGS.TS. PHAN
Hàng hải
XUÂN BIÊN Chi PGS.TS.
nhánh NGUYỄN
Hà Nội VĂN NHẬT  Vai trò Linh mục Francesco Buzomi... .............................................................9
PGS.TS. TỐNGCơ quan
TRUNGđại diện
TÍN phía NamTRẦN ĐỨC
 PGS.TS. NGUYỄN THANH QUANG – GIOAN VÕ ĐÌNH ĐỆ
CƯỜNG 181 Đề Thám
 GS.TS. - Q.1 - VĂN
NGUYỄN TP.HCM KIM  TS. LÊ
ĐT: 38385117 - 38385126 Quá trình sáng tạo chữ Nho của người Việt..........................................................14
HỒNG LIÊM  TS. NGUYỄN THỊ HẬU
Email: xuanay@yahoo.com
Trình bày
Tài khoản số: 1600.311.000.483 Ngân hàng HÀ VĂN THÙY
Nông nghiệp &TRẦN HỒNG
Phát triển Nông KỲthôn Việt Nam
Chi
Giấynhánh Sài Gòn
phép xuất bản Một số vấn đề ở thế kỷ XVII – XVIII của sử Chân Lạp... ........................18
In tại363/GPXB
Công ty inBộBáo Nhân
VHTT Dân
ngày TP.HCM
8-3-1994 ĐỖ KIM TRƯỜNG
TổngTòaphát hành
soạn
Công ty Trường Phát Ấp Tây Sơn – Vùng đất của phong trào Tây Sơn .....................................23
216 Trần Quang Khải, Hà Nội
179 Lý Chính Thắng, P.9, Q.3, ĐT: 39351751 PHAN TRƯỜNG NGHỊ
ĐT: 38256588
Phát- Tàihành
khoảnnước
số: 030.01.01.000781.9
ngoài
Email:tytapchixuanay@gmail.com
Công XUNHASABA - 25A - B Lần theo dấu chân người Nhật... .....................................................................27
Nguyễn
Ngân hàng Bỉnh
ThươngKhiêm,
mại CổQ.1, TP.HCM
phần Hàng hải
ĐT: 38241320 -Chi 38292900 - Fax: TRẦN THANH ÁI
nhánh Hà Nội 84.38.8241321
Cơ quan đại diện phía Nam Đỗ Đăng Tuyển trong hoạt động kinh tài... ...............................................36
181 Đề Thám - Q.1 - TP.HCM LƯU ANH RÔ
ĐT: 38385117 - Fax: 38385126
Email: xuanay@yahoo.com Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở Sài Gòn... ............................................41
Tài khoản số: 1600.311.000.483 Ngân hàng NGUYỄN VĂN GIÁC - TRẦN HẠNH MINH PHƯƠNG
Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn Việt Nam
Chi nhánh Sài Gòn Các tổ chức Việt Minh ở Phú Yên và Bình Định năm 1945..................47
In tại Công ty in Báo Nhân dân TP.HCM NGUYỄN VĂN GIÁC
Tổng phát hành
Lễ hội Lăng Ông Lê Văn Duyệt trong đời sống cộng đồng...................52
Công ty Trường Phát
179 Lý Chính Thắng, P.9, Q.3, ĐT: 0906899486 ĐOÀN THỊ CẢNH
Phát hành nước ngoài
Quách Tấn và Yến Lan...........................................................................................57
Công ty XUNHASABA - 25A - B
QUÁCH GIAO
Nguyễn Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM
ĐT: 38241320 - 38292900 - Fax: 84.38.8241321 Truyền thống độc lập, tự quyết của người Việt........................................60
Ebook
TRƯƠNG THỊ HOÀ – PHAN ĐĂNG THANH
http://sachbaovn.vn/sach/cung-tac-quyen/
Tap-chi-Xua-_-Nay-24 Di sản trước tác của Lương Văn Can..............................................................63
Giá: 25.000 đ LÝ TÙNG HIẾU
NHÂN VẬT
Xác định tên và tên tự chữ Hán
của Nguyễn Đình Chiểu từ cứ liệu
“Nguyễn chi thế phả” ở Bến Tre
Đoàn Lê Giang
TÖÍ CHÛÁC KHOA HOÅC, GIAÁO DUÅC VAÂ VÙN
HOÁA LIÏN HIÏÅP QUÖËC (UNESCO) ÀAÄ THÖNG
QUA NGHÕ QUYÏËT NÙM 2022 SEÄ CUÂNG VÚÁI
VIÏÅT NAM TÖÍ CHÛÁC KYÃ NIÏÅM 200 NÙM NGAÂY
SINH DANH NHÊN VÙN HOÁA, NHAÂ THÚ LÚÁN
CUÃA NHÊN DÊN VIÏÅT NAM NGUYÏÎN ÀÒNH
CHIÏÍU (1822-1888). XEM LAÅI CAÁC TAÂI LIÏÅU
HAÁN NÖM VAÂ CAÁC TAÂI LIÏÅU QUÖËC NGÛÄ THÊËY
VIÏËT TÏN VAÂ TÏN TÛÅ CUÃA NGUYÏÎN ÀÒNH
CHIÏÍU KHÖNG THÖËNG NHÊËT: 炤 HAY 沼, 孟
擇 HAY 孟 澤. TRÏN MAÅNG VAÂ TRÏN BAÁO CHÑ
ÀAÄ NÖÍ RA TRANH LUÊÅN RÊËT SÖI NÖÍI. MAY
MÙÆN CHUÁNG TÖI COÁ TRONG TAY NGUYÏÎN
CHI THÏË PHAÃ, GIA PHAÃ DOÂNG HOÅ NGUYÏÎN
ÀÒNH CHIÏÍU DO HÊÅU DUÏÅ ÖNG ÚÃ BA TRI,
BÏËN TRE CÊË T GIÛÄ . GIA PHAÃ NAÂ Y DO CUÅ
NGUYÏÎN ÀÒNH HUY, THÊN SINH NGUYÏÎN
ÀÒNH CHIÏÍU VIÏËT. XEM XEÁT TÛ LIÏÅU NAÂY
COÁ THÏÍ GIAÃI QUYÏËT VÊËN ÀÏÌ TRÏN.
T
rong caác taâi liïåu chûä Quöëc ngûä cuäng nhû chûä
Haán chûä Nöm vïì Nguyïîn Àònh Chiïíu, ngûúâi
ta viïët tïn vaâ tïn tûå chûä Haán cuãa öng khöng
thöëng nhêët. Luác thò ngûúâi ta viïët tïn Nguyïîn Àònh
Chiïíu vúái chûä Chiïíu 炤 böå Hoãa, tûå Maånh Traåch
孟 擇, chûä Traåch böå Thuã; luác thò viïët chûä Chiïíu 沼
(böå Thuãy), Maånh Traåch 孟 澤 (Traåch böå Thuãy). Coá
nhûäng nhaâ nghiïn cûáu phên tñch viïåc duâng chûä
Chiïíu 沼, Maånh Traåch 孟 澤 rêët coá lyá. Theo àoá,
Chiïíu 沼 nghôa laâ caái ao (nghôa boáng laâ ún huïå),
4 SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
àiïìu êëy liïn quan àïën tïn tûå laâ Maånh Traåch 孟 澤,
vò chûä Maånh 孟 chó con trûúãng doâng thûá, Traåch 澤
laâ caái àêìm (nghôa boáng laâ ên traåch lúán cuãa vua)
(Vûúng Trung Hiïëu, 2022). Tuy nhiïn coá tû liïåu
khaã tñn cao chöëng laåi giaã thuyïët êëy.
Gia phaã chi hoå Nguyïî n úã Bïë n Tre do
Nguyïîn Àònh Huy soaån
Töi coá baãn chuåp cuöën gia phaãi doâng hoå Nguyïîn
Àònh Chiïíu goåi laâ “Nguyïîn chi thïë phaã” 阮枝世譜.
Cuöën Gia phaã coá 11 túâ (22 trang), giêëy baãn àaä cuä,
bõ thêëm nûúác dñnh ñt nhiïìu, nhûng chûä coân sùæc neát
àoåc töët. Àêy laâ cuöën Gia phaã do baâ Êu Dûúng Thõ
Yïën, trûúác laâ giaáo viïn úã Bïën Tre, chaáu nùm àúâi cuãa
Nguyïîn Àònh Chiïíu lûu giûä. Cuå thïí baâ Êu Dûúng
Thõ Yïën coá baâ ngoaåi laâ con gaái öng Nguyïîn Àònh
Chiïm, maâ öng Chiïm laâ con trai thûá baãy cuãa cuå
Àöì Chiïíu. Gêìn 40 nùm trûúác, luác múái töët nghiïåp
àaåi hoåc, töi àaä àïën thõ xaä Bïën Tre gùåp baâ, luác baâ
coân laâ giaáo viïn phöí thöng, baâ coá cho xem taâi liïåu
vïì Nguyïîn Àònh Chiïíu trong àoá coá têåp Gia phaã
naây. Tuy nhiïn do kyä thuêåt höìi êëy coân thö sú nïn
töi chûa sao cheáp àûúåc. Hiïån nay baâ àaä cao tuöíi, vïì
úã xaä Myä Nhún, huyïån Ba Tri, tónh Bïën Tre. Cuöën
Gia phaã hiïån àaä àûúåc söë hoáa chia seã röång raäi cho
nhiïìu ngûúâi nghiïn cûáu.
Gia phaã naây ngoaâi trang bòa, baâi tûåa, nöåi dung
viïët tûâ Cao töí Nguyïîn Àònh Hiïn àïën àúâi thûá saáu
(Nguyïîn Àònh Chiïíu vaâ caác con chaáu). Coá thïí
coi Gia phaã naây laâ Gia phaã chñnh thûác cuãa doâng
Nguyïîn Àònh úã Bïën Tre bïn caånh caác böå gia phaã
cuãa caác chi phaái khaác cuãa doâng hoå Nguyïîn Àònh
úã thön Böì Àiïìn, xaä Phong An, huyïån Phong Àiïìn,
tónh Thûâa Thiïn-Huïë.
Theo lúâi tûåa, thò Gia phaã naây do cuå Nguyïîn
Àònh Huy 阮廷輝 hiïåu chñnh (sûãa laåi cho àuáng) vaâ
con trai trûúãng (doâng thûá) laâ Nguyïîn Àònh Chiïíu
Bìa Nguyễn Chi thế phả Tờ 2a
àöìng biïn soaån. ÚÃ àúâi thûá nùm (àúâi öng Nguyïîn
Àònh Huy) öng Huy coá xûng laâ “Tûå kyã” (Baãn thên),
goåi àúâi sau (thûá 11, thïë hïå Nguyïîn Àònh Chiïíu)
laâ “Tûã” (Caác con), àiïìu êëy caâng chûáng toã Gia phaã
naây chñnh do öng Nguyïîn Àònh Huy soaån. Baâi tûåa
êëy kiïng huáy thúâi Tûå Àûác (Thò 時 viïët thaânh Thòn
辰, viïët vaâo nùm Quyá Sûãu niïn hiïåu Tûå Àûác thûá
saáu (1853).
Cuöën Gia phaã naây àaä tûâng àûúåc hoåc giaã Höì
Hûäu Tûúâng (1910-1980) nhùæc túái, nhaâ nghiïn cûáu
Nguyïîn Vùn Y dõch ra Quöëc ngûä, in phña sau cuöën
Luåc Vên Tiïn tûúâng chuá do Ngoåc Höì, Nhêët Têm
khaão dõch, chuá dêîn, Söëng múái xuêët baãn, Saâi Goân,
1974 (Nguyïîn Àònh Chiïíu, 1974, tr.353-366). Tuy
nhiïn baãn dõch naây ngoaâi trang àêìu ra thò àïìu laâ
chûä Quöëc ngûä, nïn khöng duâng àïí khaão cûáu caác
vêën àïì Haán Nöm àûúåc. Baãn dõch cuäng coân khöng
ñt sai soát, nïn chuáng töi coá dõch laåi.
Theo nhû Gia phaã naây thò tïn chûä Haán Nguyïîn
Àònh Chiïíu 阮廷炤 viïët böå Hoãa. Chûä Chiïíu 炤: soi,
chiïëu, saáng; duâng nhû chûä Chiïu 昭 (saáng suãa) vaâ
Chiïëu 照 (soi saáng, soi chiïëu). Tûå cuãa Cuå Àöì laâ Maånh
Traåch 孟擇 viïët chûä Traåch 擇 (böå thuã) laâ choån lûåa.
Xin giúái thiïåu bòa, baâi tûåa vaâ trang viïët vïì
Nguyïîn Àònh Huy vaâ Nguyïîn Àònh Chiïíu trong
cuöën Gia phaã noái trïn:
(1) Baâi tûåa
Phiïn êm:
Nguyïîn chi thïë phaã tûå
Nhô tön, nguyïn Taã quên Vùn haân ty Thû laåi
Dûúng Minh Phuã hiïåu chñnh, cêåp trûúãng tûã Tuá taâi
Maånh Traåch Phuã àöìng toaãn têåp.
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
Tờ 2b
Thiïët duy nhõ khñ lûu haânh nhi thiïn chi àaåo dô
chñnh; tûá thúâi thuêån böë, nhi àõa chi cöng dô thaânh.
Thuå thiïn àõa dô sinh, kyâ yïëu têët tûå luên vi troång.
Thiïím tñch thûúâng lûu yá thïë phaã, û dô toaãn tu, ngêîu
trõ bêët ngu, nguyïn baãn toaåi têìm thoaát laåc, nhô lai
truy höëi, võ cêåp phuåc tu, thñch thûã thiïíu khoan,
caãm vên taái thuêåt.
Phuång duy: Cao cao töí dô tiïìn, soaån nhêåp Tûâ
àûúâng chñnh baå. Kïë tûå Cao töí nhi hêåu tûå vi thïë
thûá nhêët chi, vu dô minh kyá vaäng, vu dô thõ tûúng
lai giaã hyä.
Hoaâng triïìu Tûå Àûác luåc niïn Quyá Sûãu chi xuên,
nhõ nguyïåt kyá voång baái tûå.
Dõch:
Baâi tûåa Gia phaã chi hoå Nguyïîn
Chaáu nhiïìu àúâi laâ Dûúng Minh 楊明, nguyïn
Thû laåi ty Vùn haân thuöåc Taã quên(1), hiïåu chñnh,
vaâ ngûúâi con trûúãng laâ Tuá taâi Maånh Traåch 孟擇
cuâng biïn soaån.
Tröåm nghô hai khñ êm dûúng lûu haânh maâ àaåo
cuãa trúâi múái àuáng àùæn; Böën muâa luên chuyïín thuêån
hoâa maâ cöng cuãa àêët múái thaânh tûåu. Con ngûúâi thuå
bêím trúâi àêët maâ sinh ra thò cöët yïëu phaãi coi luên
thûúâng laâm troång. Trûúác kia chuáng töi tûâng lûu yá
vïì gia phaã, cuäng àaä biïn soaån, nhûng ngêîu nhiïn
gùåp viïåc bêët ngúâ nïn nguyïn baãn múái thêët laåc, gêìn
àêy höëi laåi, chûa kõp sûãa, àuáng vaâo luác röîi raäi chuát
ñt naây, vêåy xin thuêåt laåi.
Kñnh nghô: Tûâ àúâi cao cao töí trúã vïì trûúác àaä soaån
vaâo söí chñnh cuãa Tûâ àûúâng. Kïë àïën tûâ cao töí trúã vïì
sau múái trònh baây laâm möåt chi thïë thûá, àïí laâm saáng
toã viïåc àaä qua, àïí noái laåi cho tûúng lai àûúåc biïët.
5
Trang Gia phả đời thứ năm (Nguyễn Đình Huy) và đời thứ sáu (Nguyễn Đình Chiểu)
Kñnh àïì tûåa vaâo ngaây mûúâi saáu thaáng Hai muâa
xuên nùm Quyá Sûãu, niïn hiïåu Tûå Àûác thûá saáu triïìu
vua ta (1853).
(2) Trang Gia phaã àúâi thûá nùm vaâ thûá saáu
Phiïn êm:
Àïå nguä thïë
Tûå kyã: Trûúãng huynh viïët Vûúång, nguyïn Àöì
gia Lïånh sûã ty, vö tûã, töët û muöåi niïn, nhõ nguyïåt,
nhõ thêåp cûãu nhêåt, möå taåi Àêìu Haânh xûá, toåa sún
hûúáng.
Nhõ huynh viïët Caãnh, taão töët, phuå taáng taåi
Thûúång An xaä, Loâ Ngoái xûá, töí tó möå hûäu, luåc nguyïåt
thêåp luåc nhêåt kyå.
Nhêët tó Thõ Diïåu, Àinh Dêåu tuïë, töët û muöåi niïn,
hêåu thiïn taáng taåi Laá Sen xûá, toåa sún àinh hûúáng,
thêåp nhêët nguyïåt, nhõ thêåp baát nhêåt chñnh kyå.
Nhõ tó Thõ Nhõ, giaá vu Thûúång An xaä Höì tñnh,
möå taáng taåi cai xaä, Cön Linh xûá, toåa sún hûúáng,
thêåp nhêët nguyïåt, nhõ thêåp nhõ nhêåt chñnh kyå.
Muöåi Thõ Ba, ÊËt Maäo tuïë, giaá vu Thûúång An
xaä Lï tñnh.
Nguyïîn Àònh Huy, Nguyïn Taã quên Vùn haân
6 SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
ty (àñch thõ Khaão huáy AÁnh àïå tam tûã, töët vu thêåp
nguyïåt, thêåp cûãu nhêåt). Sinh vu Nhêm Tyá niïn,
thêåp nhõ nguyïåt, nhõ thêåp cûãu nhêåt. Thuá thï nöåi
xaä Phan tñnh huáy Hûäu, sinh haå nhêët nam viïët Lên,
nhêët nûä thõ Phu. Tuåc thuá Gia Àõnh tónh, Tên Thúái
thön Trûúng tñnh huáy Thiïåt, sinh haå tûá nam viïët
Chiïíu, viïët Tûåu, viïët Tûå, viïët Huên, tam nûä Thõ
Thuåc, Thõ Nûä, Thõ Thaânh.
Lïånh phöëi Trûúng Thõ Thiïåt, sinh vu Canh
Ngoå, töët vuå Mêåu Thên niïn, thêåp nhêët nguyïåt,
thêåp nguä nhêåt, möå taáng Gia Àõnh tónh, Tên Triïm
phûúâng, toåa sún hûúáng, hêåu caãi taáng Vônh Long
tónh, Ba Tri quêån, Baão Thuêån töíng, Myä Hoaâ thön.
Àïå nguä thïë
Nguyïîn Àònh Chiïíu (àñch thõ huáy Huy trûúãng
tûã, sinh haå tam nam tam nûä). Chung vu Mêåu Tyá
niïn, nguä nguyïåt, nhõ thêåp tûá nhêåt, kyå. Sinh vu
Nhêm Ngoå niïn, nguä nguyïåt, thêåp tam nhêåt, Dêåu
khùæc. Quyá Maäo khoa truáng tuá taâi. Thuá thï Gia Àõnh
tónh, Phûúác Löåc huyïån, Thanh Ba xaä tñnh Lï àïå
nguä nûä Thõ Àiïìn.
Dõch:
 Àúâi thûá nùm
Baãn thên:
Anh trûúãng laâ Vûúång, nguyïn laâm chûác Àöì gia
Lïånh sûã ty, khöng con, mêët ngaây 29 thaáng 2 khöng
roä nùm, möå úã xûá Àêìu Haânh (?) nùçm trïn nuái.
Anh thûá hai laâ Caãnh, mêët súám, möå taáng taåi xûá
Loâ Ngoái, xaä Thûúång An, bïn phaãi möå baâ nöåi, giöî
ngaây 16 thaáng 6.
Chõ thûá nhêët laâ Thõ Diïåu, tuöíi Àinh Dêåu (1777),
mêët nùm naâo khöng roä, sau dúâi möå chön úã xûá Laá
Sen nùçm trïn nuái hûúáng Àinh (chïëch hûúáng nam),
giöî ngaây 28 thaáng 11.
Chõ thûá hai laâ Thõ Nhõ, lêëy chöìng hoå Höì úã xaä
Thûúång An, möå chön úã xûá Cöìn Linh (?), thuöåc xaä
êëy, nùçm trïn nuái, giöî ngaây 22 thaáng 11.
Em gaái laâ Thõ Ba, tuöíi ÊËt Maäo (1795), lêëy chöìng
hoå Lï úã xaä Thûúång An.
Nguyïîn Àònh Huy 阮廷輝: Nguyïn laâm viïåc úã
Vùn haân ty thuöåc Taã quên (laâ con thûá ba cuãa öng
nöåi tïn AÁnh, mêët ngaây 19 thaáng 10).
Sinh ngaây 29 thaáng 12 nùm Nhêm Tyá (1793).
Cûúái vúå ngûúâi trong xaä tïn laâ Phan Thõ Hûäu, sinh
haå möåt trai laâ Lên, möåt gaái laâ Thõ Phu. Cûúái thïm
ngûúâi vúå tïn Trûúng Thõ Thiïåt, ngûúâi thön Tên
Thúái, tónh Gia Àõnh, sinh haå böën con trai laâ Chiïíu
炤, Tûåu, Tûå, Huên, ba con gaái laâ Thõ Thuåc, Thõ
Nûä, Thõ Thaânh.
Vúå: Trûúng Thõ Thiïåt, sinh nùm Canh Ngo(å 2),
mêët ngaây 15 thaáng 11, nùm Mêåu Thên (1848), möå
chön úã phûúâng Tên Triïm, tónh Gia Àõnh, nùçm trïn
nuái, sau caãi taáng úã thön Myä Hoâa, töíng Baão Thuêån,
quêån Ba Tri, tónh Vônh Long.
Àúâi thûá saáu
Caác con
Nguyïîn Àònh Chiïíu 阮廷炤 (laâ con trûúãng
Nguyïîn Àònh Huy, sinh haå ba trai ba gaái): Mêët
ngaây 24 thaáng 5 nùm Mêåu Tyá (tûác 3/7/1888). Sinh
vaâo giúâ Dêåu ngaây 13 thaáng 5 nùm Nhêm Ngoå (5-7
giúâ chiïìu töëi ngaây 1/7/1822). Àêåu tuá taâi khoa Quyá
Maäo (1843). Cûúái vúå laâ Thõ Àiïìn, con gaái thûá nùm
nhaâ hoå Lï, ngûúâi xaä Thanh Ba, huyïån Phûúác Löåc,
tónh Gia Àõnh. (...)
Vêën àïì tïn vaâ tïn tûå chûä Haán cuãa Nguyïîn
Àònh Chiïíu
Khöng coân nghi ngúâ gò nûäa, cuå Nguyïîn Àònh
Huy àaä àùåt tïn con mònh laâ Nguyïîn Àònh Chiïíu
阮廷炤 vúái chûä Chiïíu 炤 böå Hoãa, nghôa laâ: saáng, soi
chiïëu, vaâ tïn tûå laâ Maånh Traåch 孟擇 vúái chûä Traåch
擇 böå thuã, nghôa laâ choån lûåa.
Öng coá lyá naâo àïí àùåt nhû vêåy khöng? Theo töi
laâ coá.
Öng böë tïn laâ Huy 輝 nghôa laâ saáng suãa, huy
hoaâng, thò con laâ Chiïíu 炤 saáng suãa, rûåc rúä, soi
saáng, nhû vêåy vïì nghôa laâ thöng vúái nhau.
Tïn tûå laâ Maånh Traåch 孟擇 theo thiïín nghô cuãa
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
töi, coá thïí coá liïn quan àïën “Tñch Maånh mêîu, Traåch
lên xûá” 昔孟母, 擇隣處 (Xûa meå Maånh Tûã, choån
haâng xoám cho con), vúái nghôa laâ ngûúâi con trai tïn
Chiïíu laâ thaânh quaã cuãa sûå reân giuäa, nghiïm khùæc
(thêåm chñ coá thïí caã doån nhaâ) cuãa ngûúâi meå, hoùåc
Maånh Traåch laâ sûå lûåa choån cho con hoåc theo Maånh
Tûã, seä saáng rúä nhû Maånh Tûã. Ta coá thïí hònh dung
öng Nguyïîn Àònh Huy bêån viïåc quan, laâm chûác thû
laåi lûúng thêëp, öng cûúái baâ Trûúng Thõ Thiïåt laâ vúå
thûá, sinh 7 ngûúâi con, 4 trai 3 gaái, gêìn nhû möåt tay
baâ nuöi nêëng daåy döî con caái. Baâ Thiïåt nhaâ úã ngay
trung têm Saâi Goân (laâng Tên Thúái, Gia Àõnh, nay
thuöåc phûúâng Cêìu Kho, Quêån 1, TP.HCM), àö thõ
phöìn thõnh nhêët nûúác bêëy giúâ. Gia àònh baâ khaá giaâu
coá, baâ laåi àûúåc hoåc haânh, vò thïë chùæc baâ thûúng con,
nuöi nêëng bêìy con, nhûng rêët nghiïm khùæc daåy con.
Coá thïí vò thïë maâ öng Huy àùåt tïn tûå cho con nhû laâ
nhùæc nhúã: nhúâ coá meå “nghiïm mêîu” nhû meå Maånh
Tûã con múái àûúåc nhû vêåy. Ngûúâi meå vúái Nguyïîn
Àònh Chiïíu coá möåt vai troâ vö cuâng quan troång. Öng
thûúng meå, kñnh meå rêët mûåc. Nùm 21 tuöíi öng àaä
àêåu tuá taâi kïët quaã cuãa sûå uöën nùæn tûâ nhoã cuãa meå
(vaâ sûå dòu dùæt cuãa cha); nùm 26 tuöíi vò khoác thûúng
meå vaâ vò nhûäng gian nan trïn àûúâng vïì àïí tang meå
maâ öng bõ muâ mùæt; öng viïët Luåc Vên Tiïn, trûúác hïët
laâ nhùçm àïì cao chûä Hiïëu; öng 2 lêìn dúâi möå meå möîi
khi taãn cû: möåt lêìn vïì Cêìn Giuöåc, möåt lêìn vïì Ba
Tri. Vò vêåy nïëu tïn tûå cuãa Nguyïîn Àònh Chiïíu liïn
quan àïën “Maånh mêîu traåch lên” thò cuäng khöng coá
gò laå. Tûâ “Maånh mêîu traåch lên” maâ dêîn àïën nghôa:
lûåa choån cho con hoåc theo Maånh Tûã, seä saáng rúä nhû
Maånh Tûã. Tïn tûå thûúâng do ngûúâi cha àùåt, thïí hiïån
ûúác mong, chñ hûúáng cuãa mònh vïì ngûúâi con. Öng
Huy mong con mònh seä theo gûúng Maånh Tûã maâ
toãa saáng trong àúâi.
Nhûng taåi sao Gia phaã do cuå Nguyïîn Àònh Huy
soaån thò viïët tïn Chiïíu 炤 (böå Hoãa), coân nhiïìu Gia
phaã vaâ têåp thú vùn khaác laåi viïët chûä Chiïíu 沼 (böå
Thuãy)? Coá leä chûä Chiïíu 炤 (böå Hoãa) ngûúâi Viïåt rêët
ñt duâng. Bùçng chûáng laâ caác böå tûâ/ tûå àiïín Haán Viïåt
quen thuöåc nhû Àaâo Duy Anh, Thiïìu Chûãu àïìu
khöng coá chûä 炤. Caác tûâ àiïín Haán Haán nhû Tûâ haãi,
Tûâ nguyïn múái coá, nhûng caách àoåc cuãa noá chñnh thûác
laâ Chiïu, Chiïëu vaâ duâng thöng vúái hai chûä Chiïu 昭
(saáng suãa) vaâ Chiïëu 照 (soi saáng). Chûä Chiïëu 照 coá
khi ngûúâi Viïåt àoåc chïåch êm ra thaânh Chiïíu (nhû
“lûu chiïíu”), vêåy chûä Chiïíu 炤 trong tïn cuå Àöì cuäng
laâ àoåc chïåch êm. Vò thïë khi nghe noái Tuá Chiïíu coá
baâi thú, baâi vùn tïë naây noå, caác nhaâ nho nghô ngay
àïën chûä chûä Chiïíu 沼 (böå Thuãy, caái ao). Caác böå Gia
phaã úã Böì Àiïìn, Phong Àiïìn, Thûâa Thiïn do ngûúâi
hoå haâng xa soaån, coá leä chó nghe noái, nghe öng Huy
coá vúå thûá úã Gia Àõnh, coá con trai trûúãng laâ Chiïíu,
ngûúâi ta cuäng nghô ngay àïën chûä Chiïíu 沼 (böå Thuãy,
caái ao), ñt ai nghô àïën chûä Chiïëu 炤 àoåc chïåch êm
thaânh chûä Chiïíu. Chó coá cuå Huy, öng Àöì Chiïíu vaâ
7
nhûäng ai àoåc Nguyïîn chi thïë phaã do cuå Huy soaån
múái biïët tïn Nguyïîn Àònh Chiïíu viïët bùçng chûä 炤.
Kïët luêån
Noái toám laåi, tû liïåu thûåc chûáng coá quyïìn uy töëi
thûúång, noá baác boã moåi suy diïîn - duâ nghe coá húåp lyá,
uyïn baác túái àêu. Tïn chûä Haán cuãa Nguyïîn Àònh
Chiïíu 阮廷炤 viïët àuáng laâ chûä Chiïíu 炤 böå Hoãa,
vaâ tïn tûå laâ Maånh Traåch 孟擇 vúái chûä Traåch 擇 böå
thuã, nghôa laâ choån lûåa. Cuå Nguyïîn Àònh Huy vò lyá
do maâ chuáng töi àaä phoãng àoaán úã trïn hay nhûäng
lyá do caá nhên naâo àoá maâ àùåt tïn vaâ tïn tûå con trai
mònh nhû thïë, moåi ngûúâi phaãi tön troång. Khöng
ai coá thïí noái: Töi viïët àuáng coân cuå Huy (vaâ caã Àöì
Chiïíu) viïët sai!�
CHUÁ THÑCH
1.  Taã quên: Chó Taã quên Lï Vùn Duyïåt (1764-1832).
Nùm 1802, Lï Vùn Duyïåt àûúåc vua Gia Long phong laâm
Khêm sai Chûúãng Taã Quên dinh Bònh Têy tûúáng quên,
tûúác Quêån cöng. Nùm 1820, Lï Vùn Duyïåt àûúåc vua
Minh Maång cûã vaâo Nam laâm Töíng trêën Gia Àõnh thaânh,
Thêm hai công trình sử học của Nguyễn Duy Chính
Đó là 2 quyển Việt Nam
và cuộc chiến tranh Trung
– Pháp và Bang giao Việt –
Thanh thế kỷ XIX, lần lượt
do Tao Đàn Thư Quán liên
kết với Nxb. Tổng hợp Thành
phố Hồ Chí Minh ấn hành
trong Quý II và Quý III/2022.
Việt Nam và cuộc chiến
tranh Trung – Pháp (dày 736
trang, khổ sách 16 x 24cm)
do Nguyễn Duy Chính dịch
và giới thiệu từ sách gốc Việt
Nam dữ Trung Pháp chiến tranh (Đài Loan Thương vụ
ấn thư quán, 1996) của tác giả Long Chương (sinh năm
1918), một học giả Trung Quốc cũng vừa là một nhà hoạt
động ngoại giao quốc tế. Đây là một công trình khảo cứu
lịch sử khá đồ sộ, có lẽ công phu, nghiêm túc, có tính hệ
thống, đầy đủ và đáng tin cậy nhất trong loại đề tài này
so với từ trước tới nay, với một bảng liệt kê tài liệu tham
khảo phong phú đáng làm cho giới sử học phải khâm phục:
ngoài nhiều loại sách vở quý hiếm bằng Trung văn và Tây
văn, tác giả Long Chương còn sử dụng cả những tài liệu
cấp một (primary sources) trong văn khố về ngoại giao,
về chính sách, gồm cả những bộ sưu tập và văn bản cá
nhân… Theo dịch giả Nguyễn Duy Chính, việc đối chiếu,
phân tích, ghi chú kỹ lưỡng và tham khảo nhiều nguồn tài
liệu gốc khác nhau của Trung Hoa và Pháp có thể giúp
mở ra được một góc nhìn mới về lịch sử Việt Nam giai
8 SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
vaâ laâm viïåc úã àoá cho àïën khi mêët. Coá leä öng Nguyïîn Àònh
Huy vaâo Gia Àõnh laâm viïåc tûâ dõp êëy.
2.  Canh Ngoå: Nùm Canh Ngoå thuöåc thúâi gian naây coá
nhûäng nùm 1750, 1810. Nïëu baâ Trûúng Thõ Thiïåt sinh
vaâo möåt trong hai nùm naây àïìu vö lyá, vò nùm 1750 thò
hún öng Huy 43 tuöíi, coân nïëu sinh nùm 1810 thò sinh
Nguyïîn Àònh Chiïíu nùm 12 tuöíi. Vò vêåy coá thïí úã àêy àaä
tñnh thiïn can sai, vò thûúâng ngûúâi ta nhúá roä tuöíi con gò
nhûng dïî quïn thiïn can. Nùm phuâ húåp nhêët coá leä laâ Mêåu
Ngoå (1798), nhû thïë thò baâ Thiïåt keám öng Huy 5 tuöíi, vaâ
sinh con àêìu loâng (Nguyïîn Àònh Chiïíu) nùm 24 tuöíi.
TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO
1. Nguyïîn Àònh Chiïíu (1974), Luåc Vên Tiïn tûúâng
chuá, Ngoåc Höì, Nhêët Têm khaão dõch, chuá dêîn, Söëng múái
xuêët baãn, Saâi Goân.
2. Nguyïîn Àònh Huy (1853), Nguyïîn chi thïë phaã
阮枝世譜, taâi liïåu Haán Nöm, viïët tay, hêåu duïå Nguyïîn
Àònh Chiïíu úã Ba Tri, Bïën Tre lûu giûä.
3. Vûúng Trung Hiïëu (2022), “Cêìn xaác àõnh tïn chûä
Haán cuãa Nguyïîn Àònh Chiïíu”, baáo Thanh Niïn, Chuã
nhêåt 24-7-2022.
đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế
kỷ XX, “mặc dù chỉ mới xảy
ra chưa lâu nhưng vẫn còn
mang nhiều ẩn số”.
Bang giao Việt – Thanh
thế kỷ XIX (dày 488 trang,
khổ sách 16 x 24cm) là công
trình biên dịch và khảo cứu
công phu của Nguyễn Duy
Chính, ghi lại diễn biến ngoại
giao Thanh – Việt trong thế
kỷ XIX, cũng là khoảng thời
gian Việt Nam bị mất nước
vào tay người Pháp. Đây là tập hợp đăng xen kẽ một
số bài dịch và bài viết có giá trị khảo cứu đáng tin cậy
của Nguyễn Duy Chính dành cho chủ đề liên quan.
Một số bài quan trọng, đáng chú ý như: “Những nỗ
lực sau cùng của triều đình Tự Đức” (dịch của Trịnh
Vĩnh Thường), “Mật nghị Thanh – Việt cuối triều Tự
Đức”, “Những lá thư cầu viện sau cùng của vua Tự
Đức”, Phái đoàn Nguyễn Thuật trước chiến tranh
Trung – Pháp (dịch của Trần Tam Tĩnh)…
Cũng như nhiều tác phẩm biên khảo khác của Nguyễn
Duy Chính đã được xuất bản trong khoảng 7-8 năm nay,
2 công trình sử học mới nêu trên đã được dịch, biên dịch
và biên tập cẩn thận, kèm theo nhiều chú giải, phụ lục,
các bảng tra cứu và hình ảnh minh họa cần thiết.�
Trần Văn Chánh
Vai trò Linh mục Francesco Buzomi
với việc sáng tạo chữ Quốc ngữ
Nguyễn Thanh Quang – Gioan Võ Đình Đệ

VIÏÅ C GHI ÊM TIÏË N G

VIÏÅT BÙÇNG MÊÎU TÛÅ LATIN
SAÁ N G TAÅ O RA CHÛÄ QUÖË C
NGÛÄ, CÖNG ÀÊÌU ÀÛÚÅC GHI
NHÊÅN BÚÃI BA NHAÂ TRUYÏÌN
GIAÁ O DOÂ N G TÏN TAÅ I CÛ
SÚÃ TIÏN KHÚÃI NÛÚÁC MÙÅN:
FRANCESCO BUZOMI (YÁ ) ,
FRANCISCO DE PINA (BÖÌ )
VAÂ CRISTOFORO BORRI (YÁ).
TUY NHIÏN, VAI TROÂ CUÃA
LINH MUÅC BÏÌ TRÏN BUZOMI
VÚÁI CHÛÄ QUÖËC NGÛÄ CHÛA
ÀÛÚÅ C ÀAÁ N H GIAÁ KHAÁ C H
QUAN, CÖNG BÙÇNG...
Đức Tổng giám mục, Léopoldo Girelli, đại diện Tòa thánh và Đức Giám mục
Matthêô Nguyễn Văn Khôi viếng Nước Mặn, cơ sở truyền giáo đầu tiên (1618),
8-9-2011

C
hó dêîn cuãa doâng Tïn khi
caá c thûâ a sai ài truyïì n
giaáo, ghi cuå thïí: “... Cha
tòm hiïíu ngön ngûä maâ caác dên
töåc êëy duâng àïí noái; nïëu coá nhiïìu
ngön ngûä, thò haäy chuá yá ghi ngön
ngûä naâo àûúåc sûã duå ng nhiïì u
nhêët, chuã yïëu laâ trong giúái bònh
dên. Cha tòm hiïíu vïì chûä maâ hoå
duâng àïí viïët; vïì caác chûä naây, cha
tòm caách hoãi nhûäng vùn sô ûu tuá
maâ cha gùåp àûúåc, àïí ghi laåi möåt
baãn chûä caái, kïí caã nhûäng dêëu nöëi
vaâ dêëu phên cêu maâ hoå duâng;
cha cuäng chuá yá ghi laåi bùçng mêîu
tûå Latin tûúng ûáng vúái caách phaát
êm, àïí ta coá thïí so saánh...”(1).
Viïåc Latin hoáa caác hïå thöëng
chûä viïët khöng duâng mêîu tûå Latin
àaä trúã thaânh thöng duång vaâ àûúåc
xem nhû “truyïìn thöëng” cuãa caác
thûâa sai doâng Tïn. Caác thûâa sai
khi àïën truyïìn giaáo úã möåt àêët
nûúác naâo, thò viïåc àêìu tiïn laâ hoåc
ngön ngûä cuãa nûúác àoá. Muöën hoåc
ngön ngûä baãn àõa, trûúác hïët caác
thûâa sai phaãi duâng mêîu tûå Latin
ghi êm tiïëng noái cuãa àõa phûúng,
àöìng thúâi tiïën haânh biïn soaån tûâ
àiïín vaâ ngûä phaáp ngön ngûä cuãa
àêët nûúác àoá. Caác tûâ àiïín vaâ ngûä
phaáp thûúâng cùn cûá theo mêîu
caác saách tûâ àiïín vaâ ngûä phaáp cuãa
tiïëng Latin.
Doâng Tïn Tónh doâng Nhêåt Baãn
bõ chi phöëi búãi Böì Àaâo Nha, truå
súã cuãa doâng luác êëy àûúåc àùåt taåi
caác laänh àõa cuãa ngûúâi Böì úã Goa
vaâ Macau.Caác nhaâ truyïìn giaáo
àûúng thúâi thuöåc caác quöëc gia
khaác, phaãi àûúåc thuå huêën möåt
thúâi gian trûúác khi lïn àûúâng
ài truyïìn giaáo. Vuâng hoaåt àöång
truyïìn giaáo cuãa Tónh doâng bao
göìm Trung Hoa, Nhêåt Baãn, Macau
vaâ caác vuâng liïìn kïì, trong àoá coá
Àaåi Viïåt, thuöåc quyïìn baão trúå cuãa
Böì Àaâo Nha. Nhên sûå cuãa Tónh
doâng göìm nhiïìu quöëc tõch, nhû:
YÁ, Phaáp, Böì, Nhêåt... trong àoá àa
söë laâ ngûúâi Böì Àaâo Nha(2).
Nhúâ sûå baão trúå cuãa Trêìn Àûác
Hoâa, Khaám lyá Tuêìn phuã Qui
Nhún, cû súã tiïn khúãi cuãa doâng
Tïn taåi Àaåi Viïåt àûúåc thaânh lêåp
taåi Nûúác Mùån (Residentia di

SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022 9


Thư linh mục Buzomi viết tại Đàng Trong ngày 12-6-1625 (ARSI - Jap - Sin
68, f.36-38)
Pulocambi) vaâo Thaáng 7 nùm
1618(3). Tûâ nùm 1618 – 1620, taåi
cû súã Nûúác Mùån coá caác nhaâ truyïìn
giaáo: Linh muåc Pina (Böì), Linh
muåc Borri (YÁ), tu huynh Diaz (Böì)
vaâ Linh muåc Buzomi (YÁ) laâ Bïì
trïn cuãa cû súã. Nùm 1625, cû súã
Nûúác Mùån cuãa Linh muåc Bïì trïn
Buzomi coá caác linh muåc: Gaspar
Luis, Majorica vaâ caác tu huynh
K’ieou, Nishi(4).
Cha Bïì trïn Buzomi chuá troång
thûåc hiïån cuå thïí Chó dêîn cuãa Nhaâ
doâng vïì viïåc tòm hiïíu, hoåc hoãi ngön
ngûä baãn àõa. Sûã liïåu doâng Tïn cho
biïët, nhûäng nùm 1618 – 1620 caác
thûâa sai laâm viïåc úã Nûúác Mùån,
Àaâng Trong laâ nhûäng ngûúâi àêìu
tiïn hoåc vaâ biïët tiïëng Viïåt.
Theo Baáo caáo thûúâng niïn nùm
1618, taåi cû súã Nûúác Mùån coá möåt
thanh niïn mûúâi saáu tuöíi, lanh
lúåi vaâ thöng minh, gioãi Haán vùn,
10
àûúåc dên laâng yïu mïën, laâ möåt
tên toâng, tïn thaánh rûãa töåi laâ
Phïrö. Dûúái sûå giaám saát cuãa cha
Buzomi, anh giuáp caác thûâa sai
biïn dõch sang tiïëng àõa phûúng
quyïín saách giaáo lyá göìm caác kinh:
Laåy Cha, Kñnh Mûâng, Tin Kñnh,
Mûúâi àiïìu rùn... maâ caác Kitö hûäu
àaä thuöåc(5). Hiïån nay, quyïín saách
giaáo lyá êëy chûa àûúåc tòm thêëy, caác
nhaâ nghiïn cûáu cho rùçng saách
àûúåc soaån bùçng chûä Nöm. Theo
Linh muåc Leáopold Cadieâre, quyïín
saách giaáo lyá nêìy àûúåc biïn soaån
bùçng ngön ngûä Àaâng Trong, loaåi
ngön ngûä phöí thöng (chûä Nöm)...
Song song vúái viïåc biïn soaån bùçng
chûä Nöm, saách cuäng àûúåc phiïn
êm bùçng mêîu tûå Latin àïí caác
thûâa sai àûúåc tiïån duâng(6).
Baáo caáo thûúâng niïn nùm
1619, cheáp: “Caác thûâa sai doâng
Tïn úã Nûúác Mùån laâ nhûäng ngûúâi
àêìu tiïn chuyïn têm nghiïn
cûáu ngön ngûä hún bêët cûá àiïìu gò
khaác”(7). Cha Buzomi thaânh lêåp
möåt trûúâng hoåc taåi cû súã Nûúác
Mùån, choån möåt thêìy giaáo xuêët
sùæc vïì chûä Haán vaâ chûä Nöm àïí
laâm viïåc taåi trûúâng nhùçm giuáp caác
thûâa sai trong viïåc nghiïn cûáu vaâ
ghi êm tiïëng Viïåt, hoùåc dõch caác
taâi liïåu cho caác thûâa sai(8).
Ba Linh muåc doâng Tïn àêìu
tiïn taåi cû súã Nûúác Mùån àûúåc ghi
nhêån coá nhûäng àoáng goáp ban àêìu
trong viïåc duâng mêîu tûå Latin ghi
êm tiïëng Viïåt, saáng taåo ra chûä
Quöëc ngûä laâ: Bïì trïn Buzomi,
Pina vaâ Borri.
+ Francisco de Pina: Àïën Àaâng
Trong nùm 1617, chïët nùm 1625.
Pina coá 8 nùm truyïìn giaáo úã Àaâng
Trong. Bûác thû àûúåc cho laâ cuãa
linh muåc Pina viïët taåi Dinh Chiïm
nùm 1623, bùçng tiïëng Böì, xen lêîn
vaâi cuåm tûâ Latin, Nhêåt hay Maä
Lai vaâ vaâi tiïëng Viïåt Nam àûúåc ghi
bùçng mêîu tûå Latin(9). Pina àûúåc
ghi nhêån laâ ngûúâi noái tiïëng Viïåt
gioãi nhêët trong caác nhaâ truyïìn
giaáo luác bêëy giúâ.
+ Cristoforo Borri: Àïën Àaâng
Trong nùm 1618, rúâi Àaâng Trong
nùm 1622. Böën nùm úã Nûúác Mùån,
Borri àaä àïí laåi möåt söë cêu tûâ
“Quöëc ngûä tiïìn Àùæc Löå” trong
taác phêím nöíi tiïëng Relatione della
nuova missione delli PP. della
Compagnia di Giesuâ al Regno
della Cocincina (Tûúâng trònh vïì
khu truyïìn giaáo Àaâng Trong)(10).
Öng Thanh Laäng àïëm trong baãn
dõch cuãa Bonifacy coá àïën 94 tûâ
Quöëc ngûä, vaâ trong taâi liïåu viïët
tay coá rêët nhiïìu chûä mang hònh
thûác hïåt nhû ngaây nay. Thñ duå:
tui, biïët, moåi, caân...(11).
+ Francesco Buzomi sinh nùm
1574 taåi Napoli (YÁ), giaáo sû thêìn
hoåc. Öng àïën Macau nùm 1608,
sau àoá qua Nhêåt. Nùm 1615 àïën
Àaåi Viïåt, luác àêìu öng laâm viïåc vúái
ngûúâi Cöng giaáo Böì úã cûãa Haân
(Àaâ Nùéng), ngûúâi Cöng giaáo Nhêåt
úã Höåi An (Quaãng Nam). Nùm
1617 vaâo Nûúác Mùån, hoåc tiïëng
Viïåt vaâ bùæt àêìu truyïìn giaáo cho
ngûúâi Viïåt. Vúái khaã nùng töí chûác
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
töët, öng àaä súám tòm kiïëm nhûäng
cöång taác viïn ûu tuá ngûúâi Nhêåt,
ngûúâi Viïåt àïí giuáp caác giaáo sô
doâng Tïn àïën Àaâng Trong hoåc
tiïëng Viïåt. Tûâ nùm 1618 – 1629,
Linh muåc Buzomi laâm Bïì trïn cû
súã Nûúác Mùån(12). Nùm 1929, cuâng
vúái caác thûâa sai khaác, Buzomi
bõ chuáa Nguyïîn truåc xuêët khoãi
Àaâng Trong, sang truyïìn giaáo
taåi Cambodia (1629-1634). Nùm
1934, tûâ Cambodia Linh muåc
Buzomi vïì Macau(13). Nùm 1635
– 1639, Buzomi trúã laåi Àaâng
Trong vúái tû caách Bïì trïn miïìn
truyïìn giaáo(14). Nùm 1639, lïånh
chuáa Nguyïîn Phûúác Lan truåc
xuêët caác thûâ sai(15). Theo Linh
muåc Àöî Quang Chñnh: “Francesco
Buzomi... qua àúâi taåi AÁo Mön vò
bïånh, ngaây 1-7-1639”(16).
Linh muåc Alexandre de Rhodes
nhêån àõnh: cha Buzomi laâ võ töng
àöì àñch thûåc cuãa Àaâng Trong, ngûúâi
àaä têån tuåy lo viïåc truyïìn giaáo, hoaåt
àöång trong hún hai mûúi nùm vúái
möåt sûå kiïn trò àaáng àûúåc khen
ngúåi, ca tuång(17). Ngaây 13-7-1626,
Linh muåc Buzomi viïët möåt bûác
thû bùçng tiïëng YÁ daâi 4 trang gûãi
cho Linh muåc Mutio Vitelleschi,
Bïì trïn caã doâng Tïn. Trong thû
coá möåt söë chûä Quöëc ngûä àûúåc viïët
theo löëi caách ngûä nhû ngaây nay:
Trònh àöå hiïíu biïët sêu sùæc nghôa
tûâ tiïëng Viïåt vaâ taâi nùng àiïín chïë
tûâ ngûä tiïëng Viïåt cuãa Linh muåc
Buzomi trong thû kïí trïn àûúåc Àöî
Quang Chñnh ghi nhêån:
“Trong thû nêìy, Buzomi toã ra
khöng taán thaânh caác tûâ Thiïn,
Thûúång Àïë, Thiïn Chuã Thûúång
Àïë, Ngoåc Hoaâng; vò khöng chó roä
Àêëng Töëi cao theo giaáo lyá Cöng giaáo
(nhû Thiïn, Thûúång Àïë), hoùåc chó
möåt thûá tñn ngûúäng àaä xuêët hiïån
tûâ lêu úã Viïåt Nam (Ngoåc Hoaâng,
Ngoåc Hoaâng Thûúång Àïë), hoùåc cuåm
tûâ coá tñnh caách hoaân toaân Trung
Hoa (Thiïn Chuã Thûúång Àïë), nïn
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
Buzomi ngaä theo caách duâng tûâ ngûä
Thiïn Chuáa , vûâa vùæn, vûâa húåp vúái
vùn hoáa xaä höåi Viïåt Nam, vò hai tûâ
Thiïn vaâ Chuáa àaä quaá quen thuöåc
trong xaä höåi nêìy”(18).
Linh muåc Àöî Quang Chñnh cuäng
nhêån àõnh chûä Quöëc ngûä cuãa Linh
muåc Buzomi tiïën böå hún so vúái caác
giaáo sô cuâng thúâi, trong thû 1626:
“Nhòn vaâo nhûäng chûä Quöëc ngûä
cuãa Buzomi, mùåc dêìu ñt, nhûng àaä
thêëy tiïën triïín, nïëu àem so saánh
vúái löëi viïët cuãa Joaäo Roiz, C. Borri,
Àùæc Löå, Gaspar Luis vaâ Antonio de
Fontes tûâ nùm 1626 trúã vïì trûúác”(19).
Thïë nhûng, Linh muåc Àöî Quang
Chñnh nïu danh saách gêìn mûúâi võ
goáp cöng saáng taåo chûä Quöëc ngûä thúâi
kyâ àêìu, göìm: Francisco de Pina,
Cristoforo Borri, Gaspar d’Amaral,
Antonio Barbosa, Alexandre de
Rhodes, Filippo Marini, Bento
Thiïån, Igesico Vùn Tñn, maâ khöng
coá tïn Francesco Buzomi trong
danh saách naây!(20).
Linh muåc Daniello Bartoli
(1608-1685) - Nhaâ sûã hoåc doâng
Tïn (cuâng thúâi vúái Buzomi vaâ Pina)
nhêån xeát vïì trònh àöå hiïíu biïët tiïëng
Viïåt cuãa Buzomi vaâo nùm 1623 nhû
sau: “Ngoaâi ra, vúái trñ nhúá sêu sùæc
nhû möåt thiïn taâi cuâng vúái sûå nhiïåt
tònh tuyïåt vúâi cuãa cha àaä giuáp cho
cha hoåc nhanh ngön ngûä àoá [Àaâng
Trong], nùæm bùæt tñnh àa nghôa cuãa
tûâ, tñnh chêët cuãa caác dêëu nhêën vaâ
cung gioång àûúåc thïí hiïån theo yá
Thư linh mục Buzomi viết ngày 13-7-1626 tại Đàng Trong (ARSI - Jap - Sin
68, fol, 028r-029v)
muöën. Nhúâ vêåy, trong möåt thúâi gian
ngùæn, cha àaä biïn soaån tûâ vûång
vaâ luêåt meåo ngûä phaáp töët àeåp”(21).
Bartoli coân cho biïët khaã nùng ngön
ngûä Àaâng Trong cuãa Buzomi vaâ
Pina: “Cha Pina vaâ cha Buzomi laâ
nhûäng thûâa sai nùæm bùæt àûúåc ngön
ngûä thöng duång cuãa Àaâng Trong,
coá thïí thuyïët giaáo, trao àöíi vúái caác
nhên sô vaâ caác võ saäi, trong caác viïåc
riïng tû hay trong núi cöng höåi”(22).
Tuy nhiïn, nhaâ nghiïn cûáu -
Linh muåc Roland Jacques àûa ra
nhêån àõnh: “Nhaâ cheáp sûã doâng Tïn
Bartoli cho rùçng Buzomi saáng taác
möåt hïå thöëng vùn phaåm vaâ ngûä
vûång. Möåt trong nhûäng chûáng lyá
laâ möåt bûác thû viïët nùm 1622 maâ
chuáng töi khöng thïí tòm ra. Coá thïí
coá sûå lêîn löån vúái Pina chùng...”(23)!
Bûác thû bùçng tiïëng Böì cuãa Pina
viïët taåi Àaâng Trong nùm 1622, gûãi
cha Giaám saát doâng Tïn laâ Jeároánimo
Rodrigues “senior”, cheáp: “Taåi Pulo
Cambi [Nûúác Mùån], cha Buzomi coá
ba öng saäi laâm thay cha hïët moåi
viïåc. Vò thïë, nïëu xaãy ra chuyïån gò,
hoùåc coá cöng viïåc gò phaãi àiïìu haânh
hay chuyïín tin tûác quan troång, cha
phaái möåt thöng dõch viïn, hay möåt
trong ba öng saäi... Khi giúâ giaáo lyá
kïët thuác, cha ra vïì, coân hoå thò úã laåi
hoùåc àïí ön têåp, hoùåc àïí chuyïån troâ
vúái caác dûå toâng”(24).
Vai troâ cuãa Buzomi trong viïåc
ghi êm tiïëng Viïåt bùçng mêîu tûå
Latin saáng taåo chûä Quöëc ngûä àûúåc
11

Trang thư đầu tiên Linh mục Buzomi viết về năm 1625
ghi nhêån khaá múâ nhaåt so vúái caác
nhaâ truyïìn giaáo cuâng thúâi, vúái lyá leä
thöng thûúâng àûúåc àûa ra laâ: cha
Buzomi khi giao dõch hoùåc giaãng
giaáo lyá cha duâng thöng ngön, nïn
cho rùçng Buzomi khöng noái àûúåc
tiïëng Viïåt.
Viïåc Linh muåc Buzomi thûúâng
xuyïn sûã duång thöng ngön chûáng toã
Linh muåc laâ ngûúâi cêín troång, hún
nûäa laâ möåt Bïì trïn, Buzomi coân coá
nhiïìu cöng viïåc khaác. Chñnh Linh
muåc Buzomi àaä cho biïët trong bûác
thû viïët vaâo thaáng 5 nùm 1622 gúãi
cho cha “kinh lûúåc sûá”: “Ngön ngûä
xûá naây rêët khoá vò yá nghôa cuãa noá
àûúåc phên biïåt bùçng thanh àiïåu
hún laâ tûâ ngûä. Töi bõ bïånh lêu ngaây
vaâ laâm viïåc liïn tuåc, àiïìu àoá khöng
cho pheáp töi chúâ àúåi qua thúâi gian
daâi. Do àoá, khi daåy giaáo lyá, töi luön
sûã duång thöng ngön. Töi höî trúå anh
ta vaâ gúåi yá cho anh ta tûâng bûúác
möåt nhûäng gò anh ta phaãi noái vaâ
12
hûúáng dêîn anh ta nïëu coá àiïìu gò
coá thïí bõ hiïíu nhêìm. Vaâ nhû thïë
nhûäng gò anh àûúåc noái, noá coá giaá
trõ nhû chñnh töi àaä noái”(25).
Sûã gia Bartoli àaä ghi nhêån: “Khi
Linh muåc khöng àuã tûå tin vaâo khaã
nùng ngön ngûä cuãa mònh àïí rao
giaãng chên lyá àûác tin, Linh muåc
duâng thöng ngön, ngûúâi maâ trûúác
àoá àaä àûúåc Linh muåc àaâo taåo vûäng
vaâng vïì kiïën thûác àûác tin àïí coá thïí
giaãi nghôa cho dên chuáng. Trûúác
tiïn Linh muåc cöë gùæng diïîn àaåt
bùçng ngön ngûä cuãa mònh, sau àoá
thöng ngön ngûúâi Àaâng Trong noái
laåi bùçng ngön ngûä Àaâng Trong cuãa
anh bùçng nhûäng tûâ diïîn àaåt chñnh
xaác yá nghôa, noái àûúåc nhû baãn sao
cuãa baãn chñnh”(26).
Linh muåc Borri, möåt trong hai
thûâa sai (Borri vaâ Pina) àûúåc cho
laâ noái thaåo tiïëng Viïåt vaâo thúâi àiïím
1620(27). Tuy nhiïn, Borri böëi röëi, tûâ
chöëi daåy giaáo lyá cho baâ vúå sûá thêìn
àûúåc cûã ài sûá Cambogia(28) khi baâ xin
hoåc giaáo lyá àïí àûúåc rûãa töåi trûúác khi
lïn àûúâng. Linh muåc Borri viïët: “...
Sau àoá, töi xin löîi baâ vò töi khöng thïí
àaáp ûáng ngay lêåp tûác ûúác nguyïån
thaánh thiïån vaâ àuáng àùæn cuãa baâ, vò
cho duâ töi àaä coá chuát ñt hiïíu biïët vïì
ngön ngûä Àaâng Trong, tuy nhiïn
khöng àuã àïí giaãng daåy nhûäng àiïìu
cao thûúång vaâ nhûäng mêìu nhiïåm
cao caã cuãa Kitö giaáo. Vò thïë, töi xin
baâ nïn àúåi cha Buzomi, trong möåt
vaâi ngaây nûäa seä tûâ Àaâ Nùéng trúã vïì
cuâng vúái möåt thöng ngön taâi gioãi,
nhúâ àoá baâ seä àûúåc hûúáng dêîn thoãa
àaáng vaâ seä laâm cho baâ haâi loâng vïì
ûúác nguyïån thaánh thiïån cuãa baâ...
Nhúâ ngûúâi thöng ngön naây cuâng vúái
tñnh siïng nùng, cêìn mêîn vaâ chuá
têm hoåc giaáo lyá vaâo hai giúâ buöíi saáng
vaâ hai giúâ buöíi chiïìu trong suöët 15
ngaây, baâ àaä hoåc àêìy àuã giaáo lyá cuãa
àaåo thaánh chuáng ta. Baâ caãm kñch
viïåc Àûác Giïsu Kitö, Thiïn Chuáa
laâm ngûúâi vò yïu thûúng nhên loaåi.
Sau khi àûúåc cha Buzomi giaãng giaãi
giaáo lyá, baâ àaä àûúåc rûãa töåi taåi nhaâ
thúâ Nûúác Mùån cuâng vúái hai mûúi
lùm ngûúâi phuå nûä khaác. Baâ choån
thaánh Ursula laâm böín maång”(29).
Tûå thuêåt cuãa Borri àaä chûáng minh
viïåc Linh muåc Bïì trïn Buzomi sûã
duång thöng ngön laâ cêìn thiïët; caác
thûâa sai duâ thöng thaåo tiïëng Viïåt
nhûng chûa àuã khaã nùng truyïìn
àaåt giaáo lyá, nhûäng chên lyá vïì àaåo
cho ngûúâi Viïåt.
Cêìn lûu yá, caác thûâa sai thûúâng
phaãi hoåc ngön ngûä cuãa núi àïën
truyïìn giaáo laâ àïí giaãi töåi. Viïåc xûng
töåi vaâ giaãi töåi laâ chuyïån hoaân toaân
“riïng tû” cuãa ngûúâi xûng töåi vaâ
Linh muåc giaãi töåi, khöng thïí coá
ngûúâi thûá ba phiïn dõch. Caác Linh
muåc nghe hiïíu ngûúâi xûng töåi xûng
nhûäng töåi gò, thò múái coá thïí giaãi
töåi àûúåc.
Linh muåc Buzomi coân coá vai troâ
àùåc biïåt àöëi vúái trûúâng daåy Quöëc ngûä
àêìu tiïn cho caác nhaâ truyïìn giaáo taåi
Nûúác Mùån vaâ laâ thêìy daåy tiïëng Viïåt
taåi Nûúác Mùån cho caác Linh muåc:
Emmanuel Borgeâs (Böì) vaâ Giovanni
di Leira (YÁ) (àïën 1622), Gaspar Luis
(Böì) vaâ Girolamo Majorica (YÁ) (àïën
1624). Linh muåc Girolamo Majorica
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
laâ hoåc troâ cuãa Buzomi taåi Nûúác Mùån
tûâ nùm 1624 – 1629. Nùm 1632,
öng àïën Àaâng Ngoaâi, laâm Bïì trïn
giaáo àoaân Àaâng Ngoaâi, öng qua àúâi
nùm 1656 taåi Thùng Long. Trong
khoaãng 30 nùm hoaåt àöång truyïìn
giaáo úã Àaåi Viïåt (caã Àaâng Trong lêîn
Àaâng Ngoaâi) öng àaä khúãi xûúáng
vaâ chuã biïn túái 48 taác phêím lúán
nhoã bùçng chûä Nöm(30). Hiïån nay,
Thû viïån Quöëc gia Paris lûu trûä
15 cuöën vúái 4.200 trang. Möîi trang
coá tûâ 9 àïën 12 doâng, möîi doâng coá
tûâ 30 àïën 34 chûä Nöm, töíng cöång
coá 1.400.000 chûä(31). Coá thïí noái,
Girolamo Majorica laâ “nhaâ Nöm
hoåc”, möåt hiïån tûúång àöåc àaáo trong
lõch sûã ngön ngûä vaâ vùn hoåc Viïåt
Nam, öng coá möåt chöî àûáng thêåt àùåc
biïåt, àaåi diïån cho vùn xuöi Nöm
thïë kyã XVII.
Vúái tû caách laâ Bïì trïn, Linh
muåc Buzomi triïín khai chó dêîn caác
thûâa sai, vûâa laâ ngûúâi töí chûác, vûâa
laâ ngûúâi àön kiïím, giaám saát, vûâa laâ
ngûúâi àöìng haânh, vûâa laâ thêìy daåy
tiïëng Viïåt. Öng àaä tham gia viïåc
nghiïn cûáu vaâ saáng taåo chûä Quöëc
ngûä möåt thúâi gian khaá daâi - trïn
20 nùm úã Àaâng Trong, thúâi gian
àêìu cuâng vúái Linh muåc Pina, Linh
muåc Borri vaâ möåt söë ngûúâi Viïåt
taåi Nûúác Mùån, thúâi gian sau vúái
caác Linh muåc: Emmanuel Borgeâs,
Giovanni di Leira, Gaspar Luis vaâ
Girolamo Majorica...
Linh muåc Bïì trïn Buzomi laâ
nhên vêåt söë möåt trong buöíi àêìu
truyïìn giaáo cuãa doâng Tïn úã Àaâng
Trong. Giöëng nhû Pina vaâ Borri,
Buzomi cuäng chó kyá êm tiïëng Viïåt,
biïn soaån tûâ vûång vaâ luêåt meåo ngûä
phaáp sûã duång cho riïng mònh hoåc
tiïëng Viïåt, caã ba nhaâ truyïìn giaáo
tiïn phong chûa laâm àûúåc cöng
viïåc maâ sau àoá caác giaáo sô Gaspar
d’Amaral, Antonio Barbosa vaâ
Alexandre de Rhodes thûåc hiïån,
àoá laâ biïn soaån Tûâ àiïín. Thïë nhûng,
khöng thïí phuã nhêån vai troâ àùåc biïåt
quan troång cuãa Linh muåc Bïì trïn
Buzomi àöëi vúái viïåc ghi êm tiïëng
Viïåt bùçng mêîu tûå Latin saáng taåo ra
“chûä Quöëc ngûä tiïìn Àùæc Löå” cuâng
hai giaáo sô Pina vaâ Borri taåi cû súã
tiïn khúãi Nûúác Mùån.�
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
CHUÁ THÑCH:
1. ROLAND JACQUES, Caá c
nhaâ truyïìn giaáo Böì Àaâo Nha vaâ thúâi
kyâ àêìu cuãa Giaáo höåi Cöng giaáo Viïåt
Nam, 2004, Àõnh Hûúáng tuâng thû,
Tome I, tr.197.
2. Söë thûâa sai doâng Tïn tûâ Macau
àïën Àaåi Viïåt tûâ nùm 1615-1627 göìm
coá 25 ngûúâi, trong àoá coá 19 Linh muåc
vaâ 06 Tu huynh, göìm 15 ngûúâi Böì, 05
ngûúâi Nhêåt, 03 ngûúâi YÁ, 01 AÁo Mön,
01 Avignon.
3. DANIELLO BARTOLI, Dell’
Istoria Della Compagnia Di Giesu,
La Cina, Terza parte Dell’Asia,
Stamperia del Varese, Roma 1663,
tr.708.
4. ÀÖÎ QUANG CHÑNH SJ.,
Doâng Tïn trong xaä höåi Àaåi Viïåt 1615
– 1773, USA June 2006, Antön &
Àuöëc Saáng, tr.66-67.
5. Baá o caá o nùm 1618 cuã a
Francesco Eugenio àïì ngaâ y
21-1-1619 taåi Macau trong Lettere
Annue Del Japonne, China, Goa, et
Ethiopia, Lazaro Scoriggio, Napoli
1621, tr.400-401.
6. Xem. BAVH, Juillet-Deá c .
1931, tr.420.
7. JAÄO RODRIGUES GIRAÄO,
Annua De Cochinchina De 1619, JS
71, ARSI, Residencia de Nuocman da
Provincia de PuloCamby, tr.008v.
8. JAÄO RODRIGUES GIRAÄO,
Sàd, tr.009.
9. ROLAND JACQUES, Sàd.
10. Taác phêím viïët 1618-1622,
xuêët baãn taåi Roma nùm 1631.
11. HOAÂNG XUÊN VIÏåT, Tòm
hiïíu lõch sûã chûä Quöëc ngûä, Nxb. Vùn
hoáa Töng tin, 2007, tr.125.
12. Theo Lm. Buâi Àûác Sinh, nùm
1628 Buzomi àang laâm Bïì trïn miïìn
truyïìn giaáo Àaâng Trong (Xem Lm.
Buâi Àûác Sinh, Giaáo höåi Cöng giaáo
úã Viïå t Nam, Canada 2002, Q.I.,
tr.111).
13. DANIELLO BARTOLI, Dell’
Istoria Della Compagnia Di Giesu,
La Cina, Vol 18, Terza parte, libro
quarto, Torino 1825, tr.327 tt, 437,
444.
14. Giaá o phêå n Qui Nhún qua
doâng thúâi gian, Antön&Àuöëc saáng,
Hoa Kyâ, 6/2017, tr.67.
15. Theo ÀÖÎ QUANG CHÑNH
SJ., Doâng Tïn trong xaä höåi Àaåi Viïåt
1615 – 1773, Sàd, tr.57: Linh muåc
Buzomi àûúåc chuáa Thûúng troång
duång vïì Macau lo cho chuáa Thûúång
cöng viïåc gò khöng roä.
16. ÀÖÎ QUANG CHÑNH SJ.,
Doâng Tïn trong xaä höåi Àaåi Viïåt 1615
– 1773, Sàd, tr.19, chuá thñch söë 10.
17. ALEXANDRE RHODES,
Divers Voyages et Missions,
Cramoissy, Paris 1653, tr.68.
18. ÀÖÎ QUANG CHÑNH, S.J.,
Doâng Tïn Trong Xaä Höåi Àaåi Viïåt
1615-1773, Sàd, tr.460
19. ÀÖÎ QUANG CHÑNH, Lõch sûã
Chûä Quöëc ngûä 1620-1659, Ra Khúi,
Saâi Goân 1972, tr.38.
20. ÀÖÎ QUANG CHÑNH S.J.,
Doâng Tïn Trong Xaä Höåi Àaåi Viïåt
1615-1773, Sàd, tr.454
21. DANIELLO BARTOLI, Sàd,
Roma 1663, tr.618.
22. D A N I E L L O B A R T O L I ,
Sàd,Roma 1663, tr.746.
23. ROLAND JACQUES, Sàd,
tr.87.
24. FRANCISCO DE PINA,
Biblioteca da ajuda, Jesuitas na AÁsia,
vol.49/V/7, túâ 413-416.
25. Carta de P. Francesco Buzomi
maio de 1622, ARSI, Jap-Sin. 68a,
1622, fl. 1r.
26. DANIELLO BARTOLI, Sàd,
Roma 1663, tr.618.
27. ÀÖÎ QUANG CHÑNH, Lõch sûã
chûä Quöëc ngûä 1620-1659, Ra Khúi,
Saâi Goân 1972, tr.79.
28. Nùm 1620, chuáa Saäi Nguyïîn
Phuác Nguyïn gaä cöng chuáa Ngoåc
Vaån cho vua Cambogia. Chuáa Saäi
àaä choån võ àaåi thêìn quï Nûúác Mùån
ài sûá lo cuöåc hön nhên nêìy. PHAN
KHOANG, Viïåt sûã xûá Àaâng Trong
1558-1777, Nxb. Khoa hoåc Xaä höåi, Tp.
HCM 2016, tr.306.
29. CRISTOPHORO BORRI,
BAVH, Sàd, tr.365.
30. VOÄ LONG TÏ, Lõch sûã Vùn
hoåc Cöng giaáo Viïåt Nam, cuöën 1,
Nxb. Tû Duy, Saâi Goân 1965, tr.172;
Jap-sin 64 366v.
31. LM. NGUYÏÎN HÛNG, Sú
thaão Thû muåc Haán Nöm Cöng giaáo
Viïåt Nam, lûu haânh nöåi böå, 2000,
tr.23.
13
TRAO ĐỔI
Quá trình sáng tạo
chữ Nho của người Việt
Hà Văn Thùy
Quaá trònh saáng taåo chûä
Nho.
Truyïìn thuyïët noái rùçng Hoaâng
Àïë sai Thûúng Hiïåt laâm ra chûä.
Nhûng àoá laâ truyïìn thuyïët búãi
leä khöng chó thúâi Hoaâng Àïë chûa
coá chûä maâ túái nhaâ Haå cuäng chûa
coá chûä. Do khöng coá chûä nïn nhaâ
Haå khöng àûúåc hoåc giaã quöëc tïë
coi laâ nhaâ nûúác. Bûác xuác vúái àiïìu
naây nïn khi tòm àûúåc 24 kyá hiïåu
trïn göëm nhaâ Haå, ngûúâi Trung
Quöëc àaä daânh túái 40 nùm àïí
chûáng minh àoá laâ kyá tûå nhûng
Giáp cốt văn cuöëi cuâng khöng thaânh cöng.
Túái giûäa thúâi Thûúng, Trung
Quöëc vêîn chûa coá chûä. Nhûng
chó 200 nùm sau khi Baân Canh
chiïëm àêët An Dûúng Haâ Nam
cuãa ngûúâi Viïåt (1400- 1200 TCN),
lêåp nhaâ Ên, chûä cuãa nhaâ Ên àaä
trûúãng thaânh, àûúåc duâng cho
haânh chñnh, nhên sûå, àõa dû, lõch
sûã... àûa Trung Quöëc vaâo thúâi coá
sûã. Khöng chó Trung Quoác maâ
hoåc giaã thïë giúái àïìu ngaåc nhiïn
vò sûå kiïån laå luâng naây nhûng
khöng giaãi thñch àûúåc. Vúái tû
duy “caá ao ai nêëy àûúåc”, ngûúâi
Trung Quöëc cho rùçng, chûä Nho
xuêët hiïån trïn àêët Trung Quöëc
nïn cöë nhiïn laâ cuãa ngûúâi Trung
Quöëc. Tuy vêåy khi truy túái têån
cuâng, nhiïìu hoåc giaã Trung Quöëc
khöng daám tin rùçng töí tiïn hoå
laâm ra chûä Nho.
Tûâ thêåp niïn 1950, nhiïìu yïëm
ruâa khùæc chûä cöí, goåi laâ Giaáp cöët
Chữ trên búa ngọc Lương Chử tìm vùn àûúåc phaát hiïån taåi kinh àö
được ở Uông Bí cuä cuãa nhaâ Ên, àaä dêîn túái cuöåc
14
khai quêåt khaão cöí lúán vaâ tòm
àûúåc haâng trùm ngaân maãnh yïëm
ruâa vaâ xûúng thuá coá khùæc chûä.
Tûâ àoá xaác nhêån, taåi kinh àö cuä
cuãa nhaâ Thûúng, Giaáp cöët vùn
àaä àûúåc hoaân thiïån àïí trúã thaânh
chûä Trung Quöëc hiïån àaåi. Tuy
nhiïn, nhûäng cuöåc khai quêåt
sau àoá cho thêëy, nhûäng maãnh
xûúng thuá hay yïëm ruâa khùæc
chûä khöng chó coá úã Ên Khû maâ
coân úã nhiïìu núi khaác tûâ rêët súám.
Tòm chûä viïët theo xuêët thöí
vùn tûå
Vaâo nûãa sau thïë kyã XX, khaão
cöí hoåc Trung Quöëc phaát hiïån
haâng loaåt di chó coá Giaáp cöët vùn
maâ súám nhêët laâ vùn hoáa Giaã Höí
tónh Haâ Nam. Taåi di chó 9000
nùm naây, tòm àûúåc 11 kyá tûå trïn
göëm vaâ yïëm ruâa, trong àoá coá
nhûäng chûä rêët hiïån àaåi, ngaây nay
vêîn coân sûã duång nhû chûä Muåc,
chûä Hoãa, chûä Baát, chûä Nhêåt.
Phaát hiïån naây àaánh dêëu thúâi
àiïím súám nhêët xuêët hiïån Giaáp
cöët vùn. Tiïëp theo laâ úã nhiïìu di
chó khaác nhû Baán Pha Thiïím Têy
6000 nùm trûúác, úã Sún Àöng 6000
nùm trûúác vaâ Lûúng Chûã 5300
nùm trûúác. Àùåc biïåt úã Caãm Tang
Quaãng Têy 6000 nùm trûúác tòm
àûúåc rêët nhiïìu kyá tûå àûúåc khùæc
trïn xeãng àaá(1). Nùm 1923, nhaâ
khaão cöí Colani tòm àûúåc taåi vùn
hoáa Hoâa Bònh 8000 nùm trûúác
hai chiïë c àôa göë m khùæ c hònh
chûä Thûúång vaâ chûä Syä. Khaão
cûáu nhûäng kyá tûå àûúåc phaát hiïån
theo thúâi gian vaâ khöng gian,
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
khaão cöí hoåc nhêån thêëy chûä
tûúång hònh xuêët hiïån súám
nhêët khoaãng 10.000 nùm
trûúác trïn baäi àaá Sa Pa röìi
lan toãa trïn àõa baân röång tûâ
Viïåt Nam túái lûu vûåc Dûúng
Tûã vaâ Hoaâng Haâ, coá nghôa
laâ trïn caác vuâng àêët ngûúâi
Viïåt cöí túái khai phaá. Àiïìu
naây cho thêëy, ngûúâi Viïåt cöí
laâ chuã nhên saáng taåo chûä
Giaáp cöët.
Ta coá thïí suy àoaán quaá
trònh saáng taåo chûä Nho nhû
sau: vúái muåc àñch laâm ra
cöng cuå àïí ghi laåi tû tûúãng
cuã a mònh, nhiïì u thïë hïå
ngûúâ i Viïå t àaä saá n g taå o
chûä hònh veä. Àêëy laâ cöng
viïåc nhiïìu khoá khùn nïn
phaãi rêët kiïn trò trong thúâi
gian rêët daâi. Ta thêëy cöng
viïåc tiïën triïín rêët chêåm.
Khoaãng 4000 nùm trûúác,
chûä àûúåc àûa lïn vuâng àêët
An Dûúng Haâ Nam cuã a
ngûúâi Viïåt. Khoaãng 1400
nùm TCN, khi chiïëm àêët
cuãa ngûúâi Dûúng Viïåt, lêåp
nhaâ Ên, triïìu àònh vua Baân
Canh bùæt gùåp loaåi chûä khùæc
trïn yïëm ruâa vaâ xûúng thuá
duâng cho boái toaán vaâ thúâ
cuáng. Vúái chñnh quyïìn quên
chuã maånh, nùng àöång, Baân
Canh chuã trûúng múã röång
viïåc duâng Giaáp cöët vùn ra
caác hoaåt àöång haânh chñnh,
nhên sûå... Chñnh quyïìn àaä
têåp trung nhûäng “hoåa sû”
ngûúâi Viïåt àïí chïë thïm chûä.
Nhúâ àoá chûä viïët àûúåc böí
sung vaâ hoaân thiïån, àûa
nhaâ Thûúng vaâo thúâi coá sûã.
Khaã o cûá u chûä viïë t tûâ
“vùn tûå hoáa thaåch söëng”
Ngoaâi nhûäng kyá tûå trong
loâng àêët àûúåc phaát hiïån, úã
Trung Quöëc coân coá vùn tûå
cöí, nhû möåt thûá tûã ngûä, tûã
thû chó töìn taåi trong töåc
ngûúâi thiïíu söë. Loaåi chûä hay
saách naây chó coá möåt söë rêët
ñt ngûúâi àoåc àûúåc, nhúâ sûå
truyïìn daåy trong gia àònh
hay doâng hoå. Do vêåy, giúái
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
chuyïn mön goåi àoá laâ vùn
Ký tự
tûå hoáa thaåch söëng. Chûä vaâ
trên yếm
saách cuãa böå laåc Thuãy laâ thñ
Giả Hồ
duå tiïu biïíu. Ngûúâi Thuãy
thuöåc sùæc töåc Zhuang, vúái
khoaãng 340.000 ngûúâi, noái
tiïëng Thuãy, chuã yïëu söëng úã
tónh Quyá Chêu. Thuãy thû(2)
laâ chûä viïët vaâ ngön ngûä cuãa
töåc Thuãy, àûúåc goåi laâ “Lùåc
Tuy”, hònh daång giöëng Giaáp
cöët, Kim vùn. Chûä cuãa Thuãy
thû khöng giöëng chûä Haán
vïì hònh daång coân caách viïët
thò tûúng phaãn, viïët ngûúåc,
viïët àaão so vúái caách viïët
chûä Haán, nay rêët ñt ngûúâi
àoåc àûúåc. Hiïån nay, trïn
thïë giúái, Thuãy thû vaâ Haán
tûå laâ loaåi vùn tûå duy nhêët
khöng bñnh êm. Thaáng 3
nùm 2002, Thuãy thû àûúåc
àûa vaâ o “Danh muå c chûä
khùæc vaán quyá cuãa Trung
Quöëc”.
Ngoaâi nöåi dung tön giaáo
tñn ngûúäng nguyïn thuãy,
Thuãy thû coân chûáa rêët nhiïìu
thöng tin vïì caác thiïn tûúång,
Một phiến đá khắc chữ Lạc Việt Cảm Tang
tû liïåu lõch phaáp cuâng vùn
tû cöí, laâ di saãn vùn hoáa lõch
sûã vö giaá cuãa Thuãy töåc. Möåt
söë trong àoá laâ lyá thuyïët hiïån
nay nhû Cûãu tinh, Nhõ thêåp
baát tuá, Baát quaái cûãu cung,
Thiïn can àõa chi, Nhêå t
nguyïåt nguä tinh, Êm Dûúng
nguä haânh, Luåc thêåp giaáp tûã,
tûá thúâi nguä phûúng. Quy
chïë thêët nguyïn lõch àûúåc
àïì cêåp trong Chñnh nguyïåt
kiïën Tuêët cuãa Thuãy lõch,
cho thêëy töí tiïn Thuãy töåc
àaä kïët tinh trñ tuïå vaâ nghïå
thuêåt cao, bao haâm triïët
hoåc cuãa khoa hoåc luên lyá
vaâ biïån chûáng duy vêåt sûã
quan. Trong vùn hoáa Trung
Quöëc noá àûúåc xem laâ nhûäng
trang saáng laån nhêët.
Vùn tûå Thuãy töåc coá ba
hònh thûác lûu truyïìn chuã
yïëu: khêíu truyïìn, viïët trïn
giêëy, thïu, viïët lïn da, khùæc
trïn vaán göî, viïët trïn göëm
röìi nung... Thuãy thû àûúåc
15

Thủy thư
khùæc baãn, viïët tay, truyïìn khêíu
lûu truyïìn túái nay, vò vêåy àûúåc
caác hoåc giaã thïë giúái khen ngúåi
laâ vùn tûå tûúång hònh “hoáa thach
söëng”. Do laâ kïët cêëu tûúång hònh,
chuã yïëu chuáng mö taã hoa, chim,
truâng, caá vaâ nhûäng thûá khaác
trong thïë giúái tûå nhiïn, cuäng
nhû möåt söë totems nhû con röìng
vaâ bùçng vùn baãn cuâng caác miïu
taã vêîn giûä àûúåc nïìn vùn minh
cöí xûa.
Vïì nguöìn göëc lõch sûã, àöìng
baâo Thuãy laâ ngûúâi Laåc Viïåt, töåc
àa söë trïn àêët Àöng AÁ. Do cuöåc
xêm lêën cuãa triïìu àònh Têìn, Haán,
möåt böå phêån Laåc Viïåt tröën vaâo
16
söëng trong rûâng nuái, lêu dêìn
thaânh nhûäng böå laåc thiïíu söë.
Nhúâ àoá hoå gòn giûä àûúåc nhiïìu
neát vùn hoáa Laåc Viïåt cöí, trong àoá
coá chûä Viïët. Giúái hoåc giaã Trung
Quöëc cöë yá liïn kïët chûä Thuãy vúái
nhûäng kyá hiïåu trïn göëm nhaâ Haå
nhûng àiïìu naây khöng húåp lyá.
Nhiïìu khaã nùng chûä Thuãy laâ sûå
phaát triïín tûâ chûä khùæc àaá Caãm
Tang röìi töìn taåi trong hoaân caãnh
bõ cö lêåp vaâ trúã thaânh loaåi chûä
viïët hoaân chónh cuãa ngûúâi Thuãy.
Khaão cûáu tûâ chûä Trung Hoa
hiïån àaåi
Chûä viïët laâ hoaåt àöång xaä höåi
cuãa con ngûúâi nïn biïën thiïn theo
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
thúâi gian vïì caã tûå daång vaâ
caách àoåc. Dûåa vaâo nhûäng
cuöën tûâ àiïín xuêët hiïån trong
quaá khûá, nhaâ ngön ngûä hoåc
lõch sûã nhêån ra sûå thay àöíi
àïí tûâ àoá truy têìm nguöìn göëc
cuäng nhû quaá trònh hònh
thaânh cuãa chûä viïët. Nïëu chûä
viïët Trung Hoa àûúåc hònh
thaânh tûâ chûä Laåc Viïåt thò
mùåc nhiïn, phaãi tòm thêëy
dêëu vïët Laåc Viïåt trong chûä
Trung Hoa hiïån àaåi.
Àïí laâm viïåc naây, chuáng
töi dûåa vaâo saách Thuyïët vùn
giaãi tûå. Tûâ hún 2000 nùm
trûúác, vaâo thúâi Àöng Haán,
öng Hûáa Thêån àaä trûúác taác
cuöën Thuyïët vùn giaãi tûå,
trònh baây caách àoåc chûä Haán.
Nguyïn vùn cuãa saách àaä
thêët truyïìn nhûng do àûúåc
nhiïìu saách khaác dêîn laåi nïn
àïën àúâi Töëng, saách àûúåc
phuåc nguyïn dûúái daång maâ
ta coá hiïån nay.
Nhúâ caá c h phiïn êm
phaãn-thiïët cuãa Hûáa Thêån,
ngûúâi ta coá thïí cùn cûá vaâo
caách àoåc cuãa Thuyïët vùn àïí
phuåc nguyïn êm àoåc Haán
ngûä cöí vaâ caách giaãi tûå trong
Thuyïët vùn trúã nïn coá nhiïìu
àoáng goáp cho viïåc khaão cûáu
ngön ngûä hoåc.
Vñ duå:
- Chûä 夏, tiïëng Hoa ngaây
nay àoåc laâ “Xia”. Thuyïët vùn
ghi: 夏: 中 國之人也. 從 夊
從頁從, 兩手. 夊,兩足也. 胡
雅切 (Haå: Trung Quöëc chi
nhên daä. Tuâng xuöi tuâng
hiïåt tuâng cuác. Cuác, lûúäng
thuã. Xuöi, lûúäng tuác daä. Höì
nhaä thiïët.) Nghôa laâ: Haå 夏:
ngûúâi Trung Quöëc vêåy. Viïët
theo 夊 xuöi theo 頁 hiïåt
theo cuác. Cuác, hai tay (cuác:
kheáp, chêëp 2 tay). Xuöi, hai
chên vêåy. Àoåc laâ Haå.
- Phiïn êm theo caá c h
phaãn: Höì nhaä = Haâ nhöî,
êm: “Haå”
- Phiïn êm theo caá c h
thiïët: Höì-nhaä = Höì-a-ha,
êm: “Haå”.
 Möåt àoaån ngùæn nïu trïn
khi tra chûä Haå 夏 cho thêëy
thúâi cöí àaåi cho àïën triïìu Haán
thò chûä 夏 cuãa tiïëng Hoa bêy
giúâ, àoåc laâ “Haå”. Nhû vêåy roä
raâng laâ duâng êm “Xia” khi tra
Thuyïët vùn laâ khöng thñch
húåp. “Höì nhaä” khöng bao giúâ
phiïn êm ra thaânh “Xia”. Àoåc
theo tiïëng quan thoaåi thò “
胡雅 (Huãa + yaä)” khöng thïí
naâo àaánh vêìn ra “Xia” theo
caách “phaãn vaâ thiïët”. Cuäng
nhúâ phêìn chuá thñch giaãi tûå
thò biïët àûúåc ngaây xûa kheáp
tay, khoanh tay, hay chêëp tay
goåi laâ Cuác vaâ hai chên xuöi
thò viïët laâ 夊 xuöi.
- Chûä Bön
譒 也。从言番聲。“商書” 曰：
“王譒告之” 補過切.
Boa daä. Tuâng ngön baân
thanh. (Thûúng thû) viïë t :
“Vûúng bön caáo chi”. Böí qua
thiïët, laâ “Böí-ua=bua”.
Bua (Böí qua thiïët laâ phiïn
êm cuãa àúâi sau). Nguyïn vùn
cuãa Thuyïët vùn laâ (ngön baân
thanh) 言番聲 = Bön.
Bêy giúâ ngûúâi ta àoåc chûä
Bön (bua) 譒 laâ “Phiïn” hay
“Phöìn”. Àoåc laâ “phöìn” thò coân
húåp vúái Thuyïët vùn àaä ghi laâ
“ngön, baân thanh”. Bön hay
Phön hay Phöìn giöëng nhau,
chó laâ àoå c gioå n g nùå n g nheå
khaác nhau theo tûâng miïìn.
Ngûúâi ta àoåc 譒 phiïn theo êm
chûä gheáp bïn phaãi laâ “phiïn
番”; caách àoåc “phöìn 譒” laâ vò
gheáp vêìn 番 phiïn vaâ 言 ngön.
Nhûng thúâi xûa laåi àoåc chûä
番 phiïn laâ “baân 番”.
Coá thïí khùèng àõnh, moåi
chûä vuöng tûúång hònh àûúåc
laâm ra laâ àïí kyá êm tiïëng Viïåt
cöí. Do àoá, moåi chûä Nho chó khi
àoåc bùçng êm Viïåt cöí vaâ giaãi
nghôa bùçng nghôa cuãa tûâ Viïåt
cöí múái chñnh xaác(3).
Nhû vêå y , ngûúâ i Trung
Quöëc àaä duâng chûä cuãa ngûúâi
Viïåt cöí àïí chïë ra chûä Nho.
Quaá trònh chuyïín tiïëp coân
àûúåc ghi nhêån vaâo àúâi Haán
qua saách Thuyïët vùn giaãi tûå.
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
Vúái thúâi gian, trong thûåc tïë sûã
duång, chûä bõ biïën êm túái mûác
khaác hùèn vúái cuöën tûâ àiïín göëc
2.000 nùm trûúác.
Kïët luêån
Trònh baây trïn cho thêëy,
chûä Nho àûúå c hònh thaâ n h
trong thúâi gian rêët daâi, bùæt
àêìu khoaãng 10.000 nùm trûúác
vaâ àûúåc hoaân chónh vaâo thúâi
Têìn khoaãng 200 TCN. Vêën
àïì chuã nhên chûä Nho coá thïí
xaác àõnh nhû sau:
- Ngûúâ i Viïå t cöí tûâ Viïå t
Nam ài lïn khai phaá Hoa luåc,
laâm nïn dên cû vaâ tiïëng noái
Hoa luåc. Chûä Giaáp cöët cuäng
àûúåc ngûúâi Laåc Viïåt saáng taåo
àêìu tiïn tûâ Sapa röìi àûa lïn
lûu vûå c Dûúng Tûã , Hoaâ n g
Haâ. Duâ xuêët hiïån rêët súám
nhûng do böëi caãnh cuãa nïìn
nöng nghiïåp cöí truyïìn, chûä
tiïën böå rêët chêåm. Suöët trong
7000 - 8000 nùm vêîn chó laâ
chûä khùæc trïn yïëm ruâa, xûúng
thuá, vúái söë tûâ ñt oãi duâng àïí boái
toaán cuáng tïë.
- Ngûúâi thúâi Thûúng, àûúåc
goå i laâ ngûúâ i Trung Quöë c
nhûng thûåc tïë laâ cöång àöìng
ngûúâi Viïåt. Nhúâ coá nhaâ nûúác
quên chuã maånh cuâng vúái yá
chñ quyïët àoaán, saáng taåo, nhaâ
Thûúng àaä têåp trung cöng sûác
hoaân thiïån chûä viïët. Cöng viïåc
naây, vïì baãn chêët laâ nhûäng thïë
hïå con chaáu ngûúâi Viïåt hoaân
chónh cöng trònh saáng taåo chûä
viïët cuãa töí tiïn, àûa töåc Viïåt
bûúác vaâo thúâi coá sûã. Trong sûå
nghiïåp saáng taåo chûä viïët cuãa
töåc Viïåt, ngûúâi Trung Quöëc coá
cöng lao àùåc biïåt.
- Ngûúâi Haân, ngûúâi Nhêåt.
Sau nùm 2698 TCN, khi möåt
böå phêån ngûúâi Viïåt úã Trong
Nguöìn vaâ Thaái Sún chaåy vïì
Viïåt Nam thò phêìn lúán àöìng
baâo úã laåi lûu vûåc Hoaâng Haâ,
chöëng laåi cuöåc xêm lùng cuãa
Hoaâng Àïë, baão töìn àêët àai vaâ
noâi giöëng Viïåt. Do hoaân caãnh
lõch sûã, ngûúâi Viïåt vuâng Sún
Àöng vûâa húåp taác, vûâa chöëng
laåi nhaâ Ên. Coá möåt söë “hoåa sû”
(thaây veä) tham gia vaâo cöng
viïåc “veä chûä” cho nhaâ Thûúng.
Àïën thúâi Chiïën Quöëc, do sûác
eáp cuãa chiïën tranh, haâng triïåu
ngûúâi vuâng Sún Àöng vaâ ven
biïín Trung Quöëc di taãn sang
Baán àaão Triïìu Tiïn röìi tûâ àêy
sang Nhêåt Baãn, hoâa huyïët vúái
ngûúâi taåi chöî, laâm nïn dên cû
hiïån àaåi cuãa hai quöëc gia naây.
Cuâng vúái nhiïìu àiïìu khaác,
nhûäng ngûúâi di cû naây kïí cho
con chaáu vïì cöng viïåc “veä chûä”
cuãa mònh. Nhûäng mêíu chuyïån
nhû vêåy àûúåc ghi laåi trong kyá
ûác ngûúâi Haân nhû kyã niïåm
cuãa cha öng röìi truyïìn cho
con chaáu. Vò vêåy, duâ khöng coá
bùçng chûáng nhûng ngûúâi Haân
tin rùçng, töí tiïn hoå chñnh laâ
ngûúâi laâm ra chûä Nho.
- Ngûúâi Viïåt Nam
Do rúâi Nuái Thaái -Trong
Nguöìn khi dên cû lûu vûåc
Hoaâng Haâ chûa biïët túái chûä
Giaáp cöët nïn töí tiïn ngûúâi
Viïåt Nam khöng biïët vïì quaá
trònh hònh thaânh chûä Nho vò
vêåy khöng coá êën tûúång gò vïì
viïåc naây. Chó khi Triïåu Vuä Àïë
àem chûä túái daåy, ngûúâi Viïåt
múái biïët àïën chûä Nho, chûä
cuãa Thaánh hiïìn àûúåc ngûúâi
Haán mang túái nïn hoaân toaân
tin àoá laâ chûä cuãa ngûúâi Haán.
Nhû vêåy, chûä Nho laâ saãn
phêím cuãa töåc Viïåt trïn àêët
Àöng AÁ maâ caác dên töåc Trung
Quöëc, Haân Quöëc, Nhêåt Baãn,
Viïåt Nam àaä goáp phêìn xûáng
àaáng cuãa mònh.�
TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO.
1. T h e o t i n c u ã a L ñ N h ô
Chên àùng trïn website news.
xinhuanet.com January 03,
2012 7. 水书 http://baike.baidu.
com/view/95537.htm.
2. 3 . À ö î N g o å c T h a â n h .
Ài tòm nguöì n göë c chûä Nöm.
Nhannamphi.com http://chuvi-
etcolacviet.com/nghiencuu/
detail/nguon-goc-chu-nom-94.
html.
17
 MỘT SỐ VẤN ĐỀ Ở THẾ KỶ XVII – XVIII
Sử Chân Lạp không đồng nhất
với sử Việt
TRONG LÕCH SÛÃ, QUAN
HÏÅ GIÛÄA CHÊN LAÅP VÚÁI
CHÑNH QUYÏÌN CHUÁA
NGUYÏÎN ÚÃ ÀAÂNG TRONG
DIÏÎN RA KHÖNG NHÊËT
QUAÁN. KHI THÒ TRIÏÌU
ÀÒNH OUDONG THÛÅC HIÏÅN
CHÑNH SAÁCH NGOAÅI GIAO
HAI MÙÅT, VÛÂA THÊN VIÏÅT
VÛÂA HOÂA HAÃO VÚÁI XIÏM.
TRONG MÖËI TÛÚNG QUAN
ÀOÁ, KHAÃO SAÁT SÛÃ LIÏÅU HAI
NÛÚÁC ÚÃ THÏË KYÃ XVII – XVIII
COÁ MÖÅT SÖË VÊËN ÀÏÌ KHÖNG
ÀÖÌNG NHÊËT.
Viïåc gaã hoaâng nûä vaâ cho
“mûúå n ” Prey Nokor, Kas
Probey nùm 1623
Theo Niïn giaám Campuchia,
nùm 1618, Chey Chetta II lïn
ngöi. Laâ ngûúâi chuã trûúng thûåc
hiïån àûúâng löëi “thoaát Xiïm”,
Quöëc vûúng àaä xoáa boã nhûäng
raâng buöåc cuãa Xiïm triïìu, tûâ
chöëi xûng thêìn vaâ dúâi kinh àö
tûâ Lovea Em vïì Oudong. Àöìng
thúâi àïí quên Xiïm khöng daám
quêëy nhiïîu nûäa, “Quöëc vûúng
Chey Chetta II cûúái möåt Cöng
chuáa Viïåt Nam hêìu dûåa vaâo thïë
18
Đỗ Kim Trường
lûåc cuãa triïìu àònh Huïë”(1). Cuöåc
hön nhên chñnh trõ naây àaä giuáp
Chên Laåp àaánh baåi quên Xiïm
úã Bêrribaur, Rantei-Meas. Têåp
Niïn giaám viïët tay úã Thû viïån
Hoaâng gia Chên Laåp triïìu Chey
Chetta II, trang 369 cheáp: “Nùm
2169 Phêåt lõch, tûác laâ nùm 1623
Dûúng lõch, möåt sûá giaã cuãa vua
Annam dêng lïn cho vua Cao
Miïn Chey Chetta möåt phong
thû, trong àoá vua Annam ngoã yá
“mûúån” cuãa Cao Miïn xûá Prey
Nokor vaâ Kas Krobey àïí àùåt laâm
núi thêu quan thuïë. Vua Chey
Chetta sau khi tham khaão yá kiïën
cuãa àònh thêìn àaä chêëp thuêån lúâi
yïu cêìu trïn vaâ phuác thû cho
vua Annam biïët. Vua An nam
beân ra lïånh cho quan chûác àùåt
Súã quan thuïë taåi Prey Nokor
vaâ Kas Krobey vaâ tûâ àoá bùæt àêìu
thêu quan thuïë”(2).
Sûå kiïån trïn caác böå chñnh sûã
Viïåt (Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû,
Àaåi Nam thûåc luåc, Àaåi Nam
Nhêët thöëng chñ, Àaåi Nam liïåt
truyïån) àïìu khöng thêëy cheáp.
Liïåt truyïån cho biïët Hi Töng coá
4 hoaâng nûä: Ngoåc Liïn vaâ Ngoåc
Àónh coá cheáp, coân Ngoåc Vaån vaâ
Ngoåc Khoa khöng coá truyïån(3).
Khöng thêëy cheáp hoaâng nûä naâo
vïì laâ m dêu Chên Laå p . Nhû
vêåy theo chñnh sûã Viïåt, chuáa
Nguyïîn khöng gaã con gaái cho
quöëc vûúng Chên Laåp vaâ khöng
coá viïåc “mûúån” Prey Nokor, Kas
Krobey nhû sûã Cao Miïn cheáp.
Cuâng thúâi gian trïn, Cristophoro
Borri trong Baãn tûúâng trònh vïì
xûá Àaâng Trong, taác giaã ghi laåi
viïåc: “Chuáa coân chuêín bõ vuä khñ
liïn tuåc vaâ möå binh giuáp vua
Campuchia, cung cêëp cho vua
naây thuyïìn chiïën vaâ quên binh
àïí cêìm cûå vúái vua Xiïm”(4). C.
Borri lûu truá taåi Nûúác Mùån (Bònh
Àõnh) vaâ Höåi An (Quaãng Nam)
tûâ nùm 1618 àïën 1622. Trong
thúâi gian àoá, nhû Sûã Cao Miïn
àaä cheáp, diïîn ra cuöåc hön nhên
cuãa Quöëc vûúng Chey Chetta
II vúái “Cöng chuáa Viïåt Nam”.
Do àoá, nhiïìu taác giaã cho rùçng
nöåi dung trïn chó chuáa Saäi höî
trúå quên sûå cho con rïí. Búãi leä
khöng chó Chên Laåp muöën dûåa
vaâo chuáa Nguyïîn àïí thoaát aãnh
hûúãng Xiïm, maâ Àaâng Trong
cuäng cêìn coá thïm liïn minh àïí
àöëi àêìu vúái Ayutthaya vaâ Àaâng
Ngoaâi.
Sûå kiïån nùm 1659 – 1660
Nùm 1658, Cao Miïn kyã lûúåc
1840 cheá p : “Nùm Mêå u Tuêë t
[1658], Böìn Nha Chên [tûác Nùåc
Öng Chên, TG] bùæt àêìu coá buång
khaác vúái ta, àem quên xêm lêën
biïn caãnh, bõ quên ta bùæt, röìi giïët
ài (úã ngöi àûúåc 17 nùm, thoå 28
tuöíi)”(5). Sûã Cao Miïn ghi nhêån:
“Chuáa Nguyïîn Hiïìn Vûúng nhêån
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
lúâi phaái möåt àaåo binh viïîn chinh
vaâo thaáng 10 nùm 1658 àïën giuáp
hai Hoaâng thên [tûác Ang So vaâ
Ang Tan, TG]. Möåt haåm àöåi Cao
Miïn do möåt võ hoaâng thên chó
huy chùån àaánh àaåo binh Viïåt
Nam bõ thua to úã ngoaâi khúi Baâ
Rõa. Quên nhaâ Nguyïîn tiïën vaâo
bùæt Quöëc vûúng Ponhea Chan
nhöët trong caái cuäi sùæt àem vïì
tónh Quaãng Bònh. Quöëc vûúng
thùng haâ úã àêëy”(6).
Àöëi chiïëu vúái sûã Viïåt, Phuã
biïn taåp luåc viïët: “[Nùm 1658
Sau Cöng nguyïn], thaáng 9, vò
vua nûúác Cao Miïn laâ Nùåc Chên
xêm phaåm biïn caãnh cuãa ta, nïn
chuáa Phuác Têìn sai Trêën Biïn
dinh Phoá tûúáng Yïën Voä Hêìu,
Cai àöåi Xuên Thùæng Hêìu, Minh
Löåc Hêìu laâm Tham mûu, vaâ Cêu
kï Vùn Lônh Baá àem ba nghòn
quên ài àaánh phûúng Nam [tûác
Cao Miïn]./ Chuáa Nguyïîn ra
lõnh lêëy ngaây muâng 9 xuêët phaát
binh sô vaâ àïën ngaây 29 thò phaãi
túái thaânh Cao Miïn./ Quên ta Sách Bản tường trình về xứ Đàng Trong của Cristopho Borri. Nguồn: Tư liệu
caãn phaá àûúåc quên Cao Miïn
vaâi trêån, bùæt söëng vua Nùåc Chên Thêët Yïën, Cai àöåi laâ Xuên Thùæng, thaãm kõch àêìy tai hoåa naây. Böën
cuâng caác thöí tuâ caác böå laåc vaâ bùæt Tham mûu laâ Minh Löåc (2 ngûúâi ngûúâi con cuãa öng ta vêîn coân
àûúåc voi, ngûåa, quên cuå àûa vïì àïìu khöng roä hoå) àem 3.000 quên söëng soát. Quyïët àõnh traã thuâ caái
dinh Quaãng Bònh./ Phuác Têìn tha àïën thaânh Hûng Phuác (bêëy giúâ chïët cuãa cha mònh, hoå thaânh lêåp
cho Nùåc Chên trúã vïì nûúác Cao goåi laâ Möîi Xuy, thuöåc huyïån Phuác möåt àöåi quên àïí têën cöng võ quên
Miïn”(7). Gia Àõnh thaânh thöng Chaánh, tónh Biïn Hoâa) àaánh phaá vûúng húåp phaáp. Nhûng thêët
chñ cuäng cho biïët vaâo thaáng 9 nùm àûúåc, bùæt Nùåc Öng Chên àûa vïì. baåi trong trêån àaánh àêìu tiïn, vò
Mêåu Tuêët [1658], vua Cao Miïn Chuáa tha töåi cho vaâ sai höå töëng súå rùçng seä suåp àöí hoaân toaân, hoå
laâ Nùåc Öng Chên [Ponhea Chan] vïì nûúác, khiïën laâm phiïn thêìn, cêìu cûáu nhaâ vua xûá Àaâng Trong
xêm phaåm biïn caãnh. “Phoá tûúáng hùçng nùm nöåp cöëng”(9). Linh muåc vaâ àïí thoãa maän loâng ham muöën
dinh Trêën Biïn Yïën Voä Hêìu cuâng J. Tissanier luác bêëy giúâ àang cuãa mònh, àaä dêng xûá Chên Laåp
Tham mûu Minh Löåc Hêìu, Tiïn truyïìn àaåo úã Àaâng Ngoaâi, trong vaâo tay vua Àaâng Trong toaân böå
phong Cai àöåi Xuên Thùæng Hêìu têåp du khaão cuãa mònh, ghi cheáp xûá Chên Laåp. Nhaâ vua xûá Àaâng
àem quên àaánh thaânh Mö Xoaâi, viïåc nhûäng nùm 1659 – 1660 Trong thêëy haâi loâng nïëu chiïëm
bùæt àûúåc Öng Chên giaãi vïì haânh xaãy ra úã Àaâng Trong: “Nhaâ vua àûúåc möåt vûúng quöëc múái trong àoá
taåi úã dinh Quaãng Bònh. Vua ban Chên Laåp (Cambodge) khi qua öng ta hy voång seä coá nhûäng nguöìn
duå tha töåi, röìi phong laâm Cao àúâi, àaä àïí laåi cho ngûúâi em mònh lûåc múái àïí àaánh xûá Àaâng Ngoaâi.
Miïn Quöëc vûúng, lõnh cho phaãi laâ giaám höå cho con trai. Nhûng Öng àaä cûã möåt trong nhûäng tûúáng
giûä àaåo phiïn thêìn, lo viïåc triïìu ngûúâi giaám höå khöng trung thaânh lônh cuãa öng chó huy cuöåc chinh
cöëng, khöng àûúåc quêëy röëi cû dên naây àaä bõ tham voång quyïìn lûåc löi phuåc naây, àûa möåt vaâi binh àoaân
ngoaâi biïn, röìi sai quan binh höå keáo, quyïët àõnh giaânh ngai vaâng böå binh cuâng nhiïìu taâu thuyïìn
töëng vïì nûúác”(8). Àaåi Nam thûåc luåc cho chñnh mònh. Tuy nhiïn, ngûúâi tiïën vaâo möåt xûá súã maâ khöng
ghi nhêån: “Thaáng 9, [nùm Mêåu chaáu bõ cûúáp mêët ngöi vua möåt gùåp khaáng cûå, chiïëm àûúåc nhiïìu
Tuêët 1658, TG] vua nûúác Chên caách bêët cöng, khi thúâi cú àïën tónh lúán cuãa Chên Laåp. Öng cuäng
Laåp (vöën tïn laâ Cao Miïn) laâ Nùåc àaä cêìm vuä khñ giaânh laåi quyïìn khaá may mùæn chiïëm àûúåc böën
Öng Chên xêm lêën biïn thuây. thûâa kïë vaâ giïët àûúåc ngûúâi giaám con taâu lúán, hún möåt nghòn cöî
Dinh Trêën Biïn baáo lïn. Chuáa höå./ Caái chïët cuãa öng hoaâng naây suáng vaâ bùæt àûúåc baãn thên vua
sai Phoá tûúáng Trêën Biïn laâ Tön khöng phaãi laâ höìi kïët cuãa têën Chên Laåp, àoáng cuäi sùæt giaãi vïì

SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022 19


Sách Sử Cao Miên của Lê Hương. Nguồn: Nhà sách Khai Trí. Ảnh: Đỗ Kim Trường
xûá Àaâng Trong”(10). So saánh sûã
liïåu Chên Laåp vaâ sûã Viïåt coá chi
tiïët khöng àöìng nhêët vïì Quöëc
vûúng Ponhea Chan. Theo Cao
Miïn kyã lûúåc 1840 thò bõ giïët; Sûã
Cao Miïn bõ bùæt àoáng cuäi sùæt giaãi
vïì Quaãng Bònh vaâ chïët taåi àêy;
Taåp luåc, Gia Àõnh thaânh thöng
chñ, Thûåc luåc vaâ Du khaão cuãa
Linh muåc J. Tissanier thò bõ bùæt
àûa vïì Quaãng Bònh, cho vïì nûúác.
Can thiïåp quên sûå úã Chên
Laåp nùm 1688
Sûã Cao Miïn cheáp: “Hoaâng
thên Ang Non chiïu möå ngûúâi
Viïåt vaâ ngûúâi Trung Hoa lêåp
thaânh möåt àaåo binh têën cöng
Quöëc vûúng Chey Chetta IV vaâo
nùm 1682. Bõ àaánh bêët ngúâ, quên
àöåi hoaâng gia Cao Miïn boã caác
tónh Kan Kan (tiïëng Viïåt goåi
laâ Ba Sùæc) vaâ Preáah Trapeang
(Traâ Vinh) ruát lui vïì phña têy
thuã àö Oudong”(11). Àöëi chiïëu vúái
Thûåc luåc, sûå kiïån caác bö thêìn nhaâ
Minh xin tõ naån chñnh trõ nùm
Kyã Muâi (1679) coá cheáp(12), nhûng
àaåo binh Viïåt – Hoa giuáp Ang
20
Non têën cöng Chey Chetta IV
nùm 1682 khöng thêëy ghi nhêån.
Tiïëp àïën, nhúâ quên Xiïm giuáp
vaâ böí sung lûåc lûúång, nùm 1684,
quên àöåi hoaâng gia Chên Laåp
àuöíi àûúåc quên Ang Non khoãi
laänh thöí. Sau àoá, Ang Non ra
Huïë nhúâ chuáa Nguyïîn giuáp. Sûã
Cao Miïn cheáp: “Nùm 1688, chuáa
Nguyïîn cêëp Hoaâng thên möåt àaåo
binh 20.000 ngûúâi do hai tûúáng
Thuyen Khuon vaâ Tham Mou chó
huy, tiïën àïën Oudong, chiïëm thuã
àö. Coân Hoaâng thên dùæt 5.000
binh sô àïën Veal Hong bõ quên
àöåi hoaâng gia àaánh tan raä. Quên
Viïåt Nam hay tin naây liïìn ruát
vïì. Nùm 1689, Hoaâng thên laåi
àem quên vïì àaánh Chey Chetta
IV lêìn choát. Hoaâng thên chó huy
möåt àaåi àöåi Viïåt vaâ vaâi tïn Trung
Hoa chiïëm thaânh Phnom Penh.
Quöëc vûúng Cao Miïn chaåy vïì
Kompong Luong xin àiïìu àònh.
Vaâi ngaây sau, möåt hiïåp ûúác ra
àúâi, nhòn nhêån vûúng quyïìn cuãa
Viïåt Nam”(13). “Thuyen Khuon vaâ
Tham Mou” coá leä laâ chûác quan,
trong àoá “Tham Mou” laâ “Tham
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
mûu” coân “Thuyen Khuon”
laâ gò chûa roä. Tra cûáu caác
böå chñnh sûã Viïåt àïìu khöng
thêëy ghi cheáp sûå kiïån naây.
Cuöå c nöí i loaå n cuã a
Kim nùm 1701
Nùm 1701, sau khi con rïí
laâ Ang Em [Nùåc Yïm, TG] trõ
vò vûúng quöëc trong 2 nùm
(1699 – 1701), do khöng àaãm
àûúng nöíi viïåc nûúác nïn cûåu
vûúng Chey Chetta IV trúã
laåi nùæm quyïìn lêìn thûá ba
(lêìn thûá nhêët nùm 1675, lêìn
thûá hai nùm 1696). Theo Sûã
Cao Miïn cho biïët: “Luác bêëy
giúâ coá tïn Kim nhúâ ngûúâi
Viïåt Nam giuáp sûác nöíi loaån
têën cöng vaâo Oudong. Quöëc
vûúng Chey Chetta IV phaãi
dùæt hoaâng töåc vaâ triïìu thêìn
chaåy traánh úã tónh Pursat.
Sau àoá, ngaâi chónh tu binh
maä keáo vïì chiïëm laåi thuã àö
vaâ bùæt giïët tïn Kim”(14). Sûã
Viïåt khöng thêëy coá taâi liïåu
naâo cheáp sûå kiïån naây. Tuy
nhiïn úã Thûåc luåc, nùm Canh
Thòn (1700), thêëy ghi caác
viïåc sau: Thaáng 2, Nguyïîn
Hûäu Kñnh àem quên caác àaåo
tiïën vaâo Chên Laåp; Thaáng
3, Thöëng binh Trêìn Thûúång
Xuyïn cuâng Nguyïîn Hûäu
Kñnh àïën luäy Bñch Àöi vaâ
Nam Vang, “Nùåc Thu caã súå
boã thaânh chaåy, Nùåc Yïm ra
haâng”; Thaáng 4, “Nùåc Thu
àïën cûãa quên àêìu haâng, xin
nöåp cöëng”. “Nguyïîn Hûäu
Kñnh baáo tin thùæng trêån röìi
luâi quên àoáng àöìn úã Lao Àöi,
kinh lyá viïåc biïn giúái”; Thaáng
5, Thöëng suêët Chûúãng cú
Nguyïîn Hûäu Kñnh chïët úã
Sêìm Khï [tûác Raåch Gêìm,
TG], hûúãng dûúng 51 tuöíi(15).
Tûâ sûã liïåu Viïåt nhêån thêëy,
nhên vêåt Kim theo Sûã Cao
Miïn coá leä laâ Nguyïîn Hûäu
Kñnh. Chi tiïët Nùåc Thu “phaãi
dùæt hoaâng töåc vaâ triïìu thêìn
chaåy” úã taâi liïåu naây tûúng
tûå “Nùåc Thu caã súå boã thaânh
chaåy” trong sûã Viïåt àaä dêîn úã
trïn. Tuy nhiïn tiïíu tiïët “Sau
àoá, ngaâi chónh tu binh maä keáo
vïì chiïëm laåi thuã àö vaâ bùæt giïët
tïn Kim” thò coá khaác, khi Thûåc
luåc cho biïët Hûäu Kñnh chïët úã
Sêìm Khï, bêëy giúâ 51 tuöíi(16).
Cuöåc nöíi loaån nùm 1708
Nùm 1706, Cûå u vûúng
Thommo Reá a cheá a I [Nùå c
Thêm, TG] tûác võ lêìn thûá hai
(lêìn thûá nhêët nùm 1702). Àïën
nùm 1708, Sûã Cao Miïn cheáp:
“Nhoám kiïìu dên Laâo do tiïn
vûúng Chey Chetta VI (sic)
cho àõnh cû vaâi nùm trûúác úã
tónh Bati nöíi loaån chöëng chñnh
quyïì n àõa phûúng. Chñnh
Hoaâ n g thên Ang Em, sau
khi bõ bùæt buöåc phaãi thoaái võ
nùm 1701 àaä rúâi triïìu àònh ài
cêìm àêìu cuöåc taåo phaãn naây.
Hoaâng thên kïu goåi ngûúâi
Samreá vaâ ngûúâi Kouy laâ hai
sùæc dên thiïíu söë úã miïìn Bùæc
tónh Angkor vaâ Kompongthom,
àöìng thúâi àûúåc möåt lûåc lûúång
Viïåt Nam úã miïìn Nam uãng höå.
Ngaâi chó huy ngûúâi Laâo, Samreá
vaâ Kouy tiïën xuöëng thuã àö
Oudong, toaán quên Viïåt Nam
chiïëm caác tónh miïìn Àöng,
Quöëc vûúng Thommo Reáacheáa
bõ vêy úã giûäa suöët ba thaáng
múái thoaát àûúåc giûäa àïm vúái
ngûúâi em tïn Ang Tong chaåy
qua Xiïm”(17). Sûã liïåu Chên
Laåp sai tïn Quöëc vûúng Chey
Chetta VI, àuáng ra phaãi laâ
Chey Chetta VI. Búãi leä nùm
1708, àûáng àêìu triïìu àònh
Oudong laâ Chey Chetta IV
[Nùåc Thu, TG]. Chey Chetta
VI khöng thêëy tïn trong Danh
saách caác quöëc vûúng Chên
Laåp(18). Viïåt sûã khöng coá ghi
cheáp vïì sûå kiïån trïn.
Sûå kiïån nùm 1730
Nùm 1722, Quöëc vûúng
Sotha II [Nùåc Tha, TG] tûác
võ. Luác bêëy giúâ trong nûúác 4
võ cûåu vûúng tranh ngöi baáu
(Chey Chetta IV, Thommo
Reáacheáa I, Ang Em vaâ Sotha
II). Àïën nùm 1730, nhûäng Viïåt
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
kiïìu úã Banam bõ ngûúâi Khmer
taân saát, do möåt ngûúâi Laâo tûå
xûng laâ tiïn tri xuái giuåc. Sotha
II phaái quan quên ài àaánh deåp
nhûng khöng coá kïët quaã. Sûã
Cao Miïn cheáp: “Chuáa Nguyïîn
hay tin, nùæm lêëy cú höåi cho
rùçng àïí sùæp xïëp trêåt tûå, gúãi
möåt àaåo binh tiïën àïën Phnom
Penh/ Quöëc vûúng Sotha II boã
kinh thaânh chaåy tröën úã tónh
Sêntouk. Nùm 1731, ngaâi chõu
nhûúång cho ngûúâi baão höå mònh
hai tónh úã miïìn Nam: Meása
(Myä Tho) vaâ Tonghör (Vônh
Long)”(19). Viïåt kiïìu úã Banam bõ
saát haåi khöng thêëy sûã Viïåt ghi
nhêån. Theo Thûåc luåc, thaáng 4
nùm Tên Húåi (1731), “ngûúâi Ai
Lao laâ Saá Töët àem quên Chên
Laåp vaâo cûúáp Gia Àõnh”(20).
Chuáa Nguyïîn cûã Thöëng suêët
Trûúng Phuác Vônh àiïìu khiïín
quên caác àaåo sang tiïíu phaåt.
Sotha II chaåy àïën phuã Sún
Bö, àûa thû cêìu hoaän binh vaâ
xin bùæt boån nöíi loaån àïí chuöåc
töåi. Tûúáng sô Viïåt ruát vïì Gia
Àõnh. Àïën thaáng Giïng nùm
Nhêm Tyá (1732), “giùåc Laâo laåi
húåp quên cûúáp phaá Cêìu Nam.
Trûúng Phuác Vônh tiïën quên
àaánh vaâ traách Nùåc Tha dung
tuáng quên giùåc. Nùåc Tha súå
Phuác Vônh àaánh, àem nhiïìu
cuãa caãi àuát loát. Phuác Vônh beân
lûu Trêìn Àaåi Àõnh àoáng quên
bùæt giùåc, coân mònh thò àem
quên vïì”(21). Qua Thûåc luåc, keã
cêìm àêìu tûå xûng tiïn tri laâ
Saá Töët, sûå viïåc xaãy ra úã Gia
Àõnh nùm 1731 vaâ úã Banam
nùm 1732. Viïåc xaác lêåp chuã
quyïìn Myä Tho vaâ Vônh Long,
cuäng theo Thûåc luåc, thaáng 4
nùm 1732, “Chuáa cho rùçng Gia
Àõnh àõa thïë röång raäi, sai khöín
thêìn chia àêët àùåt chêu Àõnh
Viïîn (nay laâ phuã Àõnh Viïîn)
vaâ dûång dinh Long Höì (tûác laâ
tónh Vônh Long ngaây nay)”(22).
Sûå kiïå n cuâ lao Hong
Peam Misa nùm 1738
Sûã Cao Miïn cheáp: “Nùm
1738, Quöëc Vûúng Thommo
Reáacheáa I laâm lïî àùng quang
lêìn thûá ba [lêìn àêìu nùm 1702,
lêìn thûá hai nùm 1706, TG].
Hoaâng thên Ang Tong laâm
Phuå chñnh. Quöëc vûúng cöë
gùæng taái lêåp trêåt tûå trong nûúác
vaâ ngùn ngûâa sûå xêm lêën cuãa
ngûúâi Viïåt Nam. Trong tónh
Srok Trang, ngûúâi Viïåt nöíi
dêåy. Nhiïìu cuöåc àuång àöå quan
troång xaãy ra giûäa ngûúâi Viïåt
vaâ Miïn. Nhoám ngûúâi Viïåt
thua trêån chaåy tröën trïn möåt
cuâ lao giûäa söng MeáKong tïn
laâ Hong Peam Misa vaâ àùåt cú
cêëu cai trõ luön, bêët chêëp sûå
phaãn khaáng cuãa quöëc vûúng
Cao Miïn”(23). Nöåi dung tûúng
tûå khöng thêëy úã sûã Viïåt. Cuâ
lao giûäa söng MeáKong laâ Hong
Peam Misa úã tónh Soác Trùng
phaãi chùng laâ Cuâ lao Dung,
nay laâ àún võ haânh chñnh cêëp
huyïån cuãa tónh naây?
Lúâi kïët
Caác sûå kiïån trïn cuãa sûã
Chên Laåp àöëi chiïëu sûã Viïåt,
khöng àöìng nhêët vïì thúâi gian,
nöåi dung vaâ ghi cheáp. Tû liïåu
phûúng Têy àûúng thúâi trong
phaåm vi liïn quan phaãn aánh
möåt vaâi sûå kiïån. Cho thêëy
coá nhiïìu nguyïn nhên thiïëu
tûúng àöìng liïn quan hai nûúác
úã thïë kyã XVII – XVIII.
Trûúác hïët laâ tû tûúãng chó
àaåo cuãa ngûúâi àûáng àêìu triïìu
àònh hai nûúác vïì quöëc sûã. Lúâi
duå cuãa vua Thiïåu Trõ khi biïn
soaån Thûåc luåc laâ möåt minh
chûáng: “... Soaån cheáp tûâng
thúâi, theo nùm ghi viïåc, tòm
nhùåt sûã cuä, maâ yá nghôa thïí
lïå àïìu àõnh àoaåt do thaánh
têm”(24). “Thaánh têm” tûác yá
chó cuãa ngûúâi àûáng àêìu triïìu
àònh, “yá nghôa thïí lïå àïìu àõnh
àoaåt do thaánh têm”, nghôa laâ
sûã phaãi cheáp theo yá vua vaâ
nhû thïë sûã trûúác hïët laâ cuãa
vua, cuãa triïìu àònh.
Thûá hai laâ tñnh quan hïå
lïå thuöåc giûäa thiïn triïìu vaâ
thuöåc quöëc. Minh Tuyïn Töng
trong sùæc duå ngaây 1 thaáng 4
21
 nùm Tuyïn Àûác thûá 3 (1428)
gûãi Lï Lúåi coá àoaån: “Àaáng ra
caác ngûúi phaãi kñnh cêín àúåi
mïånh cuãa triïìu àònh, nhûng
laåi öm loâng xaão traá nghõ hoâa
c
riïng vúái boån Vûúng Thöng, duå
ruát quan quên àïí vaâo chiïëm
,
thaânh trò, tiïëm quyïìn vö lïî
khöng phaãi chó möåt chuyïån.
Tuy hiïån nay ngûúi dêng lúâi
c
xin taå töåi, nhûng caác quan
vùn voä quêìn thêìn húåp têëu
rùçng töåi ngûúi khöng thïí tha
n
àûúåc. Trêîm àaä ban ên mïånh
o
con ngûúi, nay vêî n giûä sûå
khoan höìng, nhûng viïåc laâm
sau naây phaãi húåp loâng dên,
ngûúi khöng thïí tûå chuyïn
ïë
àûúåc...”(25). Xêm lûúåc, bõ ngûúâi
,
àaánh àuöíi àïí giaânh laåi àöåc
lêåp maâ goåi laâ “tiïëm quyïìn vö
lïî”! Sau khi thua trêån, nhuåc
nhaä xin cêìu hoâa ruát quên vïì
nûúác, nhûng gioång àiïåu ngûúâi
àûáng àêìu Minh triïìu vêîn toã
ra keã caã “khoan höìng” vaâ ban
ún “ban ên mïånh”! Theo àoá,
tñnh chñnh nghôa cuãa nghôa
quên Lam Sún vaâ nhên dên
ta chùæc chùæn Minh sûã khöng
thïí naâo “thûåc luåc” nhû hiïån
thûåc àaä diïîn ra!
Thûá ba laâ tñnh chñnh trõ.
Thúâi Nguyïîn, nhiïìu cuöåc khúãi
nghôa nöng dên bõ àaân aáp,
á
nhûng theo “thaánh têm” nïn
nguyïn nhên, tñnh chêët cuãa
sûå kiïån bõ sai lïåch. Nhûäng
nhêån àõnh vïì vêën àïì naây seä
h
khöng àûúâng hoaâng hiïån diïån
trong chñnh sûã nhaâ Nguyïîn
nïëu khöng phaãi theo thaánh
yá nhùçm muåc àñch àïì cao tñnh
“phaáp trõ” cuãa nhaâ vua!
Thûá tû, ngûúâi phûúng Têy
trong cöng cuöåc haãi trònh vaâ
truyïìn giaáo, caác nhaâ haâng haãi
vaâ giaáo sô thûúâng ghi cheáp
nhûä n g vuâ n g àêë t , cû dên,
phong tuåc, lïî höåi, ... cuâng vúái
nhûäng sûå kiïån diïîn ra àûúng
thúâi. Qua àoá giuáp hiïíu thïm
nhûäng vêën àïì coá liïn quan
àïën hiïån thûåc lõch sûã úã núi
hoå àïën. Giuáp böí sung caách
nhòn khaác vïì Àaåi Viïåt úã caác
22
thïë kyã XVII – XVIII, khaách
quan hún, búãi khöng bõ chi
phöëi do “thaánh têm”.
Hiïån thûåc lõch sûã chó diïîn
ra möåt lêìn, nhûng nhêån thûác
lõch sûã coá thïí khaác nhau, xuêët
phaát tûâ nhiïìu nguyïn nhên.
Cêìn àöëi chiïëu nhiïìu sûã liïåu
àïí dûång laåi quaá khûá nhû noá
vöën coá. Àoá cuäng laâ nhiïåm vuå
vaâ chûác nùng cuãa sûã hoåc vêåy!�
CHUÁ THÑCH
1. Lï Hûúng (1970), Sûã Cao
Miïn, Nxb Khai Trñ, tr.152.
2. Dêîn theo Lï Hûúng (1970),
Sûã Cao Miïn, Sàd, tr.154.
3. Q u ö ë c s û ã q u a á n t r i ï ì u
Nguyïî n (2013), Àaå i Nam liïå t
truyïå n , têå p 1-2, Nxb. Thuêå n
Hoáa, tr.57.
4. Cristophoro Borri (2014),
Xûá Àaâng Trong nùm 1621, baãn
dõch Höìng Nhuïå - Nguyïîn Khùæc
Xuyïn vaâ Nguyïî n Nghõ, Nxb.
Töí n g húå p TP. Höì Chñ Minh,
tr.84.
5. Tham khaã o Trõnh Hoaâ i
Àûá c (2019), Gia Àõnh thaâ n h
thöng chñ, baãn dõch Phaåm Hoaâng
Quên, SAIGONBOOKS & Nxb
Töíng húåp TP HCM, chuá thñch
19, tr.439.
6. Lï Hûúng (1970), Sûã Cao
Miïn, Sàd, tr.159.
7. Lï Quyá Àön (1972), Phuã
biïn taå p luå c , têå p I, quyïí n 1,2
&3, baãn dõch Lï Xuên Giaáo, Phuã
Quöëc vuå khanh àùåc traách vùn
hoáa xuêët baãn, tr.89.
8. Trõnh Hoaâ i Àûá c (2019),
Gia Àõnh thaânh thöng chñ, baãn
dõch Phaåm Hoaâng Quên, Sàd,
tr.285; Baãn dõch Lyá Viïåt Duäng
(2006), Nxb Töí n g húå p Àöì n g
Nai, tr.109; Baãn dõch Àöî Möång
Khûúng, Nguyïî n Ngoå c Tónh
(1999), Nxb Giaáo duåc, tr.75. Ba
baã n àïì u cheá p nöå i dung giöë n g
nhau vïì viïå c chuá a Hiïì n cho
quan quên höå töë n g Nùå c Öng
Chên vïì nûúác, lïn ngöi vua.
9. Q u ö ë c s û ã q u a á n t r i ï ì u
Nguyïîn (2022), Àaåi Nam thûåc
luåc, têåp 1, Nxb Haâ Nöåi, tr.72.
10. Edme Martin, Relation
du voyage du P. Joseph
Tissanier de la Compagnie de
Jeásus depuis la France jusqu’au
Royaume de Tunquin, Paris,
1663. Dêîn theo: Nguyïîn Thûâa
Hyã (2020), Viïå t Nam thïë kyã
XVII – XVIII – XIX (qua caá c
nguöìn tû liïåu phûúng Têy), Nxb
Khoa hoåc Xaä höåi – MaiHaBooks,
tr.81 – 82.
11. Lï Hûúng (1970), Sûã Cao
Miïn, Sàd, tr.162 – 163.
12. Tham khaão Quöëc sûã quaán
triïìu Nguyïîn (2022), Àaåi Nam
thûåc luåc, têåp 1, Sàd, tr.91.
13. Lï Hûúng (1970), Sûã Cao
Miïn, Sàd, tr.163.
14. Lï Hûúng (1970), Sûã Cao
Miïn, Sàd, tr.166.
15. Tham khaã o Quöë c sûã
quaán triïìu Nguyïîn (2022), Àaåi
Nam thûåc luåc, têåp 1, Sàd, tr.112
– 113.
16. Quöë c sûã quaá n triïì u
Nguyïîn (2022), Àaåi Nam thûåc
luåc, Têåp 1, Sàd, tr.113.
17. Lï Hûúng (1970), Sûã Cao
Miïn, Sàd, tr.167 – 168.
18. Tham khaã o Lï Hûúng
(1970), Sûã Cao Miïn, Sàd, tr.221
– 224.
19. Lï Hûúng (1970), Sûã Cao
Miïn, Sàd, tr.169 – 170.
20. Quöë c sûã quaá n triïì u
Nguyïîn (2022), Àaåi Nam thûåc
luåc, têåp 1, Sàd, tr.141.
21. Quöë c sûã quaá n triïì u
Nguyïîn (2022), Àaåi Nam thûåc
luåc, têåp 1, Sàd, tr.142.
22. Quöë c sûã quaá n triïì u
Nguyïîn (2022), Àaåi Nam thûåc
luåc, têåp 1, Sàd, tr.143.
23. Quöë c sûã quaá n triïì u
Nguyïîn (2022), Àaåi Nam thûåc
luåc, têåp 1, Sàd, tr.171.
24. Quöë c sûã quaá n triïì u
Nguyïîn (2022), Àaåi Nam thûåc
luåc, têåp 1, Sàd, tr.8.
25. Minh thûåc luåc, Quan hïå
Trung Quöëc – Viïåt Nam thïë kyã
XIV – XVII (2019), Höì Baå c h
Thaão dõch vaâ chuá thñch, Phaåm
Hoaâ n g Quên hiïå u àñnh vaâ böí
chuá, Nxb Haâ Nöåi – OMEGA+,
tr.193.
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
 Ấp Tây Sơn – Vùng đất
của phong trào Tây Sơn
Phan Trường Nghị

Têy Sún thûúång àaåo & Têy

Sún haå àaåo
Cuöë i thïë kyã XVIII, phong
traâo Têy Sún khúãi phaát úã phuã
Quy Nhún, chûâng hún 10 nùm
noá àaä xoáa quyïìn lûåc caát cûá úã
Àaâ n g Trong lêî n phuã Chuá a úã
Àaâng Ngoaâi. Ngûúâi Têy phûúng
àaä goåi àêy laâ cuöåc nöíi dêåy cuãa
3 anh em úã àêët Têy Sún. Ngûúâi
anh lúán tïn Yin-Yac (Nguyïîn
Nhaåc), em thûá laâ Long-niang
(Long Nhûúng – Nguyïîn Huïå)
vaâ ngûúâi nûäa laâ möåt thêìy tu (a
priest – Nguyïîn Lûä). Nguyïîn
Nhaåc àûúåc ghi nhêån laâ thûúng
buön vúái caã ngûúâi nûúác ngoaâi,
Nguyïîn Huïå laâ möåt thiïn taâi
quên sûå, Nguyïîn Lûä tûâng laâ
möåt thuã lônh tön giaáo. Sûå phöëi
húåp cuãa 3 anh em, tûâ nùm 1806,
Têy phûúng àaä àaánh giaá àoá laâ:
“Möåt sûå kïët húåp lúåi haåi giûäa taâi
lûåc, sûác maånh quên sûå vaâ sûác
aãnh hûúãng tinh thêìn trong dên Khu vực Bình Định An Nam đại quốc họa đồ vẽ năm 1838
chuáng”(1).
Phong traâ o Têy Sún khúã i liïåt truyïån, quyïín 30 cuãa Quöëc nay laâ thön An Khï, thön Cûãu An
nghiïåp úã àêët Têy Sún maâ thaânh sûã quaán triïìu Nguyïîn mö taã thò: (Têy Sún hûäu Nhêët Nhõ lûúäng êëp,
tïn. Charles Chapman, trûúãng “Öng töí 4 àúâi cuãa Nguyïîn Nhaåc kim An Khï, Cûãu An nhõ thön:
sûá àoaân ngûúâi Anh àûúåc Toaân ngûúâi Hûng Nguyïn, Nghïå An, 西山有一二兩邑,今安溪久安二村).
quyïìn Anh úã Belgan cûã àïën Àaâng laâ tuâ binh quên ta bùæt àûa vaâo Coá leä dûåa vaâo àêy maâ nhiïìu
Trong nùm 1778, öng kïí laåi trong Quy Ninh, cho úã êëp Têy Sún Nhêët ngûúâi àaä khùèng àõnh êëp Têy Sún
Chuyïën viïîn haânh àïën xûá Àaâng khoaãng nùm Thõnh Àûác àúâi Lï” Nhêët laâ An Khï, êëp Têy Sún Nhõ
Trong (A voyage to Cochinchina), (Kyâ tiïn Nghïå An Hûng Nguyïn laâ Cûãu An úã trïn cao nguyïn
taåi Àöìng Nai, phaái àoaân öng tûâng nhên, Tûá thïë töí Lï Thõnh Àûác An Khï cuãa tónh Gia Lai ngaây
bõ yïu cêìu phaãi hö lúán: “Tyson! gian vi ngaä quên súã phu xûã chi nay. Mùåc nhiïn thûâa nhêån An
Tyson!” (coá nghôa laâ “Têy Sún! Quy Ninh Têy Sún Nhêët êëp: 其 Khï laâ böín quaán cuãa 3 anh em
Têy Sún!”), àïí chûáng toã laâ “tñn 先乂安興元人,四世祖黎盛德閒為 nhaâ Têy Sún, trong chiïën trêån
àöì” cuãa Nguyïîn Nhaåc. 我軍所俘處之歸寧西山一邑). 1655 – 1660 phña bùæc söng Gianh,
Theo nhû Àaåi Nam chñnh biïn Têy Sún coá 2 êëp Nhêët vaâ Nhõ, öng cöë cuãa hoå àaä bõ quên Nam

SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022 23

bùæt àûa vaâo cho úã êëp Têy Sún
Nhêët phuã Quy Ninh.
Xeát nhûäng àõa danh nhû
Phuâ Caát, An Khï, Cûãu An,
biïíu thõ truyïån àûúåc viïët sau
triïìu Minh Mïånh, tûác quaäng
Tûå Àûác, Àöìng Khaánh àaä àûúåc
khùæc in nùm 1889. Àöëi chiïëu
vúái nhûäng sûã liïåu trûúác vaâ
sau noá, liïåu chuáng coá minh
àõnh êëp Têy Sún Nhêët nùçm
trïn cao nguyïn An Khï ngaây
nay hay khöng.
Àaåi Nam thûåc luåc kyã Gia
Long cheáp chiïën trêån Caâ Àaáo
(thaáng 6 nùm 1799), cho thêëy
giai àoaån naây vïì àõa danh Têy
Sún coá êëp Têy Sún vaâ êëp Têy
Sún Thûúång.
Phên biïåt àûúåc êëp Têy Sún
Thûúång laâ cùn cûá àõa cuãa khúãi
nghôa Têy Sún, laâ àñch maâ
nùm Kyã Muâi, Thaái phuã Lï Vùn
ÛÁng tòm àïën àïí vêån lûúng vïì
giûä thaânh Quy Nhún:
+ “Voä Taánh àaánh phaá àûúåc
Thaái phuã giùåc laâ Lï Vùn ÛÁng.
Trûúác laâ ÛÁng nghe tin viïån
binh giùåc àïën, liïìn àem 6.000
quên tinh nhuïå vaâ hún 50
thúát voi, mûu àïën êëp Têy Sún
Thûúång thu chúã quên lûúng
àïí laâm thïë dûåa nhau”(2).
Coân êëp Têy Sún laâ chöî phoá
tûúáng cuãa Voä Taánh cûúáp cuãa
caãi, bùæt àaân baâ con gaái trong
chiïën trêån Caâ Àaáo:
+ “Phoá tûúáng Hêåu quên laâ
Nguyïîn Cöng Àiïìn coá töåi bõ
giïët. Trûúác laâ trong trêån Caâ
Àaáo, Àiïìn tûå tiïån vaâo nhaâ dên
êëp Têy Sún cûúáp lêëy con gaái
vaâ cuãa caãi”(3).
Caâ Àaá o nay thuöå c thön
Doäng Hoâa cuãa xaä Bònh Hoâa,
huyïån Têy Sún. ÊËp Têy Sún
coá cû dên, noá phaãi nùçm gêìn
Caâ Àaáo hún laâ êëp Têy Sún
Thûúå n g nïn Nguyïî n Cöng
Àiïìn múái dïî tûå tung tûå taác.
ÊËp Têy Sún Thûúång laâ núi
dûång cúâ tuå nghôa, luác bêëy giúâ
vêîn coân laâ long baân höí cûá cuãa
nhaâ Têy Sún. Thaái phuã Lï Vùn
ÛÁng khi thêët trêån Caâ Àaáo, coá
thïí àaä lïn àêy lêín tröën nïn
24
quên Gia Àõnh khöng thïí truy
tòm ra töng tñch.
Noái roä hún, àêët Têy Sún
àûúåc chia laâm 2 vuâng laâ Têy
Sún Thûúång vaâ Têy Sún Haå.
Liïåt truyïån quyïín 30 coá mö
taã roä vïì Têy Sún thûúång àaåo
vaâ Têy Sún haå àaåo cuãa àêët
Têy Sún:
- Nhaåc tòm lïn thûúång àaåo
Têy Sún thiïët lêåp àöìn traåi.
Thûúå n g àaå o tûá c vuâ n g àêë t
ngûúâ i Man, haå àaå o tûá c êë p
Kiïn Thaânh (岳逐于西山上道
設立屯寨, 上道卽蠻中,下道卽堅
城邑 - Nhaåc truåc vu Têy Sún
thûúång àaåo thiïët lêåp àöìn traåi,
thûúång àaåo tûác Man Trung,
haå àaåo tûác Kiïn Thaânh êëp).
Dûúá i haå àaå o , êë p Kiïn
Thaânh sang triïìu Minh Mïånh
àûúåc caãi laâm thön Phuá Laåc,
danh xûng coân giûä àïën bêy giúâ,
laâ thön Phuá Laåc cuãa xaä Bònh
Thaânh, huyïån Têy Sún ngaây
nay. Trïn thûúång àaåo, Man
Trung (vuâng àêët cuãa ngûúâi
Man) hiïån laâ cao nguyïn An
Khï. Khoaãng nùm 1848, caác
cöë àaåo ngûúâi Têy tòm àûúâng
lïn Kon Tum, qua höìi kyá Les
Sauvages Bahnars cuãa Linh
muåc Pierre Dourisboure (àaä
àûúåc chuyïín Viïåt ngûä vúái tïn
Dên Laâng Höì), chûúng àêìu
tiïn cuãa höìi kyá àïì cêåp úã cao
nguyïn An Khï coá àõa danh
goåi laâ An Sún:
- An Sún (xûa laâ Têy Sún)
luön laâ möëi e ngaåi cho triïìu
àònh nhaâ Nguyïî n luá c bêë y
giúâ. Vò vêåy, nhiïìu àiïìu luêåt
nghiïm ngùåt vúái nhûäng hònh
phaåt khùæt khe àaä àûúåc àùåt
ra cho nhûäng ngûúâi An Nam
àõnh cû trïn àêët cuãa ngûúâi
dên töåc cuäng nhû cho nhûäng
ngûúâi dên töåc naâo vûúåt quaá
laänh thöí An Sún àïí vaâo àêët
An Nam. Thêåt vêåy, nhûäng
ngûúâi An Nam buön baán rêët
têëp nêåp trong caác vuâng dên
töåc, hoå thûúâng xuyïn ài laåi tûâ
böå töåc naây àïën böå töåc khaác,
nhûng khöng ai trong söë hoå
nghô àïën viïåc àõnh cû úã àoá”.
ÊËp An Sún vaâ êëp An Têy
Thûúång àaåo Têy Sún, vúái
An Nam àaåi quöëc hoåa àöì veä
nùm 1838, laâ phuå baãn in bùçng
3 thûá tiïëng trong quyïín Tûå
Àiïí n Latin – An Nam cuã a
Jean Louis Taberd, Têy Sún
Thûúå n g viïë t bùç n g mêî u tûå
Latinh phaác hoåa chñnh xaác
võ trñ laâ cao nguyïn An Khï
ngaây nay. Hiïíu àûúåc An Sún
cuäng taåi khu vûåc naây.
Nùm 1848, nùm àêìu cuãa
triïìu Tûå Àûác, An Sún laâ biïn
àõa cuãa töåc ngûúâi thiïíu söë vaâ
ngûúâi Viïåt. Ngûúâi Viïåt lïn àêy
buön baán têëp nêåp têån caác baãn
laâng ngûúâi dên töåc, “nhûng
khöng ai trong söë hoå nghô àïën
viïåc àõnh cû úã àoá” nhû Lm
Dourisboure àaä khùèng àõnh:
Núi àêy coá lùæm luêåt àõnh khùæt
khe vaâ tûâng laâ núi nöíi tiïëng
nhiïìu lam chûúáng, àöåc àõa.
Vïì àõa danh An Sún, Àaåi
Nam thûåc luåc kyã Minh Mïånh
cheáp:
- Thaá n g 4 nùm Kyã Sûã u
(1829), quan trêën Bònh Àõnh
têu rùç n g: “Nguöì n Phûúng
Kiïåu àùåt úã êëp An Sún. Nùm
trûúác trñch phaái 5 àöåi trêën
binh theo viïn thuã nguyïn àïí
phoâng ngûå ngûúâi Man Leâo vaâ
tröng giûä boån tuâ bõ àaây. Núi êëy
rêët àöåc, lñnh bõ öëm nhiïìu”(4).
Viïn thuã nguyïn, quan
trêën thuã nguöìn Phûúng Kiïåu
laâ Nguyïî n Vùn Tûá , ngûúâ i
huyïån Tuy Viïîn, êëp Têy Sún,
theo vïì vúái Nguyïîn AÁnh nùm
1793 àûúåc phong Khêm sai
Chûúãng cú. Nùm 1809 vïì hûu,
nhûng cuöëi nùm 1817 laåi àûúåc
böí Chûúãng cú An Têy thûúång
àaåo trêën nguöìn Cêìu Böng,
phoâng giûä aác Man(5).
Thûå c luå c thaá n g 3 nùm
Canh Thòn (1820) cuäng cheáp:
- “Chûúãng cú thûúång àaåo
An Têy laâ Nguyïîn Vùn Tûá vaâo
yïët kiïën. Vua cho tiïìn, gaåo, aáo
mùåc, gûúm àeo, suáng tay. Vua
hoãi Nguyïîn Vùn Tûá vïì viïåc
An Têy. Tûá têu noái: ‘Ngûúâi
Man nuái cûúáp boác, khöng giïët
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
Mộc bản Chính biên liệt truyện, quyển 30, trang 2
thò khöng rùn trõ àûúåc’. Vua
hoãi vïì mûu chûúác. Àaáp rùçng:
‘Ngûúâi Man bùæn cung noã gioãi.
Xin àûúåc 100 caái aáo böng thò
coá thïí àaánh phaá àûúåc’. Vua
baão: ‘Àoá chó laâ ngûúâi Man nhoã
ngu xuêín, nïn cêín thêån, chúá
coá duâng nhaãm oai thïë maâ gêy
hêën laâ àûúåc’. Röìi cho con Tûá
laâ Nguyïîn Vùn Chêín laâm Cai
àöåi. Laåi trñch 50 ngûúâi lñnh
khoãe thuöåc trêën quï úã An Têy
cho theo Tûá àïí phoâng giûä baão
nguöìn Cêìu Böng”(6).
ÚÃ àêy thêëy àûúåc:
- Tònh hònh cuãa thûúång
àaå o An Têy, bêë y giúâ triïì u
àònh phaãi àûa binh trêën àoáng
phoâng giûä vuâng àêìu nguöìn,
laâm chöî giam giûä tuâ nhên,
coân nhoåc cöng àöëi phoá vúái lam
chûúáng, vúái ngûúâi Man. Àïën
nùm 1829 múái goåi núi naây laâ
êëp An Sún.
Tïn hiïåu êëp An Têy duâng
àïí chó cho êëp Têy Sún àûúåc
triïìu àònh cho caãi danh vaâo
thaáng 8 nùm 1819(7). Vaâ àiïìu
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
àaáng lûu yá, sûã liïåu vêîn ghi
nhêån 2 àõa danh An Têy vaâ
An Têy thûúång àaåo, àïí xaác
àõnh An Têy laâ êëp Têy Sún
vaâ An Têy thûúång àaåo laâ êëp
Têy Sún Thûúång maâ Àaåi Nam
thûåc luåc kyã Gia Long àaä cheáp
vïì trêån Caâ Àaáo.
Khöng thêëy sûã liïåu naâo
chûáng minh êëp An Sún àûúåc
caãi danh tûâ êëp An Têy, vò roä
raâng chuáng laâ 2 àõa danh cuãa
2 vuâng khaác nhau. ÊËp An Têy
hay êëp Têy Sún, hay chñnh laâ
Têy Sún Nhêët, noá khöng thïí
naâo nùçm trïn cao nguyïn An
Khï. Hiïån diïån tûâ thúâi chuáa
Phuác Têìn quaäng nùm 1660,
Têy Sún Nhêët khöng thïí úã
trong àêët ngûúâi Man suöët möåt
thúâi gian hún 200 nùm vúái
tònh traång àún àöåc, khöng liïn
cêån laâng naâo cuãa ngûúâi Viïåt.
Viïåc lêåp laâng phaãi höåi àuáng
tiïu chñ “laâng maåc liïìn nhau”,
giöëng nhû thúâi chuáa Phuác Lan
àaä sùæp àùåt cho 3 vaån tuâ binh
Trõnh raãi tûâ Thùng Àiïån cho
àïën Phuá Yïn sau chiïën trêån
nùm 1648(8). Khi lêåp êëp, laâng
maåc phaãi liïìn nhau múái dïî
chung tay àöëi phoá vúái tröåm
cûúáp, thuá hoang, bïånh têåt...
Tûúng tûå , Têy Sún Nhõ
cuäng khöng thïí laâ Cûãu An
úã trïn cao nguyïn. Luác Nha
Doanh àiïìn An Khï àûúåc lêåp
vaâo nùm 1870, triïìu àònh cho
möå ngûúâi lïn cao nguyïn khêín
hoang, Cûãu An khöng coá tïn
trong caác êëp cuãa Nha Doanh
àiïì n (9). Khi Quöë c sûã quaá n
triïìu Nguyïîn chêëp buát biïn
soaån Àöìng Khaánh dû àõa chñ,
bêëy giúâ múái xaác àõnh trïn cao
nguyïn coá danh hiïåu 3 thön
An Khï, An Khï Têy vaâ Cûãu
An thuöåc töíng Phuá Phong,
huyïån Tuy Viïîn vúái 7 êëp laâ
Tên Cû, Tên Khai, Tên Lai,
Tên Lêåp, Tên Phong, Tên Taåo
vaâ Tên Tuå.
Cùn cûá vaâo Nghiïn cûáu àõa
baå triïìu Nguyïîn tónh Bònh
Àõnh, Àõa baå Gia Long nùm
1815 cho thêëy thön Têy Sún
25
coá 2 êëp: Têy Sún Nhêët vaâ Vaån
Thaånh Kiïën An. Sang triïìu
Minh Mïånh, êëp Vaån Thaånh
Kiïën An caãi danh laâ Tiïn An,
êëp Têy Sún Nhêët hiïåp vúái êëp
Tiïn Phong Nhuïå Nhêët cuãa
thön Trûúâng An Têy thaânh
Tiïn Hoáa. Tiïn Phong Nhuïå
Nhêët êëp chñnh laâ thön Tiïn
Thuêån, thúâi triïìu Nguyïîn noá
coá 6 xoám, trong àoá coá Tiïn
An vaâ Tiïn Hoâa. Tiïn Hoâa
vaâ Tiïn An, chuáng chñnh laâ 2
êëp Nhêët vaâ Nhõ cuãa thön Têy
Sún quaäng nùm 1660.
Àöi àiïì u luêå n vïì êë p
Têy Sún Nhêët
Coá lêå p luêå n cho rùç n g
thön Têy Sún khöng thïí
laâ Tiïn An, Tiïn Hoâa ngaây
nay. Luêån chûáng cùn cûá vaâo
Quaãng Thuêån àaåo sûã têåp àûúåc
Nguyïîn Huy Quyánh biïn soaån
vaâo àúâi Têy Sún. Dûåa vaâo saách
àaä cheáp “tûâ êëp Àöìng Phuá àïën
thön Têy Sún mêët 3 canh giúâ”.
Tûác ài chûâng 6 tiïëng àöìng
höì , “trong àiïì u kiïå n bònh
thûúâng luác bêëy giúâ vúái àoaån
àûúâng daâi tûâ 20km àïën 25km
laâ phuâ húåp”. Coá nghôa 20km
àïën 25km laâ quaäng àûúâng ài
túái An Khï trïn cao nguyïn,
trong khi Tiïn An, Tiïn Hoâa
úã dûúái àöìng bùçng, caách Àöìng
Phuá chó 6 hoùåc 7km.
+ Àoá laâ lêåp luêån tû biïån,
diïîn dõch khöng àuáng theo sûã
liïåu. Dûåa vaâo quaäng àûúâng ài
àûúåc tñnh bùçng canh giúâ maâ
khöng xeát àïën 1 ngaây ài àûúåc
mêëy canh giúâ, cuäng khöng
so saánh nhûäng quaäng àûúâng
tûúng tûå trong saách...
Saách cheáp quaäng àûúâng
tûâ àeâo Bñch Kï (nay laâ àeâo
Nhöng, thõ trêën Bònh Dûúng,
huyïån Phuâ Myä) àïën laâng Caã
Kiïìu (nay laâ Traâ Quang, thõ
trêë n Phuâ Myä ) tûá c quaä n g
àûúâng 10km ài hún 1 ngaây
2 canh giúâ. Hoùåc tûâ huyïån
nha Phuâ Ly (nay thuöåc thön
Tên Höåi, xaä Caát Hanh, huyïån
Phuâ Caát) àïën Goâ Gùng (thuöåc
26
phûúâng Nhún Thaânh, thõ xaä
An Nhún hiïån giúâ), tûác quaäng
chûâng 20km ài túái 2 ngaây 6
canh giúâ(10).
Nhû vêåy tûâ êëp Àöìng Phuá
nay laâ Àöì n g Phoá , xaä Têy
Giang, huyïån Têy Sún (hiïån
vêîn coân tïn caác xoám Àöìng
Phuá Trung, Àöìng Phuá Bùæc,
Àöìng Phuá Nam úã àêy) ài lïn
Tiïn Thuêå n , Tiïn Hoâ a vúá i
chûâ n g 6km, 7km ài mêë t 3
canh giúâ laâ phuâ húåp vúái sûã
liïåu. Cùn cûá theo sûã liïåu thò
3 canh giúâ khöng thïí ài túái
An Khï, quaäng 24km, 25km
àûúåc.
Khöng cho Tiïn An, Tiïn
Hoâa laâ thön Têy Sún ngaây
xûa, lêå p luêå n coâ n dêî n lêë y
Dên cû thöí traåch cuãa êëp Têy
Sún Nhêët vaâ êëp Tiïn Phong
Nhuïå Nhêët trong Àõa baå Gia
Long 1815, so cuâng vúái Dên
cû thöí traåch thön Tiïn Hoáa
cuãa Àõa baå Minh Mïånh 1839,
àïí kïët luêån khöng coá viïåc êëp
Têy Sún Nhêët saáp nhêåp vúái
Tiïn Phong Nhuïå Nhêët, àïí
thaânh thön Tiïn Hoáa theo
nhû Nghiïn cûáu àõa baå triïìu
Nguyïîn tónh Bònh Àõnh cuãa
Nguyïîn Àònh Àêìu.
+ Dûåa vaâo tiïu chñ Dên cû
thöí traåch maâ khöng xeát thêëy
noá laâ möåt biïën söë. Àiïìn thöí
bao giúâ cuäng coân àoá, nhûng
thöí traåch seä biïën àöång nïëu
khi dên cû xiïu taán. Hún nûäa
êëp Têy Sún Nhêët cuãa Àõa baå
1815 khöng coá tû àiïìn, tû thöí,
chó coá quan àiïìn vaâ quan thöí
viïn do quan chûác triïìu àònh
vaâ binh lñnh trûåc tiïëp coi soác,
khöng phaãi laâ cöng àiïìn chia
cho dên caây cêëy. Hùèn laâ sau
dên rúâi laâng maâ ài, laâm sao
lêëy dên cû thöí traåch cuãa êëp
Têy Sún Nhêët àem ra so saánh.
Tûå u chung, vúá i caá c àõa
danh An Sún, An Khï, Cûãu
An... nhûäng thön êëp trïn cao
nguyïn, laâ vuâng thûúång àaåo
Têy Sún, ai cuäng thûâa nhêån
àêëy laâ àêët dûång nghiïåp cuãa
Nhaâ Têy Sún. Coân böín quaán
cuãa tam kiïåt Têy Sún, noá laâ
caác àõa danh Tiïn Thuêån, Tiïn
An, Tiïn Hoâa. Tiïn Thuêån nay
laâ thön cuãa xaä Têy Thuêån,
huyïån Têy Sún, Tiïn An vaâ
Tiïn Hoâa nay laâ 2 thön cuãa xaä
Vônh Hoâa, huyïån Vônh Thaånh.
Tïn 6 xoám cuãa Tiïn Thuêån
ngaây xûa gheáp laåi thaânh ra
cêu An Hoâa Thaái Bònh Thaånh
Trõ, àêy coá phaãi laâ ûúác ao cuãa
ngûúâi thön Têy Sún xûa, muöën
àûúåc söëng yïn bònh dûúái chñnh
saách nhoã nhen cuãa vûúng triïìu
Nguyïîn!�
CHUÁ THÑCH:
1.  A voyage to Cochinchina...
1792, tr.250.
2.  Thûåc luåc, têåp I, tr.415.
3.  Thûåc luåc, têåp I, tr.419.
4.  Thûåc luåc, têåp II, tr.608.
5.  T hûå c luå c , têå p I & Liïå t
truyïån, quyïín 25, têåp II, tr.1021.
6.  Thûåc luåc, têåp II, tr.43.
7.  Thûåc luåc, têåp I, tr.1056.
8.  Thûåc luåc, têåp I, tr.64.
9.  Thûåc luåc, têåp VII, tr.946.
10.  Quaãng Thuêån àaåo sûã têåp,
tr.20.
TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO:
1. Möåc baãn triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam chñnh biïn liïåt truyïån,
quyïín 30, tr.1, 2.
2. Quöë c sûã quaá n triïì u
Nguyïîn, Àaåi Nam Nhêët thöëng
chñ, baãn Duy Tên, Saigon, 1963.
3. Quöë c sûã quaá n triïì u
Nguyïîn, Àaåi Nam thûåc luåc, Viïån
Sûã hoåc, Nxb. Giaáo duåc, 2001.
4. Quöë c sûã quaá n triïì u
Nguyïîn, Àaåi Nam liïåt truyïån,
Viïån Sûã hoåc, Nxb. Thuêån Hoáa,
2006.
5. Lï Quang Àõnh, Hoaâng
Viïåt nhêët thöëng dû àõa chñ, Nxb.
Thuêån Hoáa, 2005.
6. Nguyïîn Àònh Àêìu, Nghiïn
cûáu àõa baå triïìu Nguyïîn tónh
Bònh Àõnh, Nxb. TP. HCM, 1996.
7. Lm. Dourisboure, Dên
Laâng Höì, Website Toâa Giaám muåc
KonTum.
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022

Lần theo dấu chân người Nhật
trong lưu vực sông Cửu Long
Trần Thanh Ái
Trïn baáo Trung Lêåp söë 6155 phaát haânh ngaây
24 thaáng 5 nùm 1930 taåi Saâi Goân, nhaâ vùn Phan
Khöi coá viïët bûác thû ngoã nhúâ àöåc giaã giuáp àúä, nöåi
dung nhû sau: “Coá möåt ngûúâi Nhûåt Böín, laâ nhaâ
khaão cûáu, viïët thú hoãi töi àiïìu sau nêìy: Söë laâ trûúác
àêy vaâi ba trùm nùm, ngûúâi Nhûåt Böín àaä coá qua
truá nguå úã àêët nêìy. Cûá theo lúâi hoå noái thò bêy giúâ
coân coá dêëu vïët ngûúâi Nhûåt taåi Myä Tho”.
Thûåc hû cêu chuyïån naây nhû thïë naâo? Coá khaá
nhiïìu taâi liïåu noái vïì hoaåt àöång thûúng maåi cuãa
ngûúâi Nhêåt úã Höåi An, nhûng vïì viïåc ngûúâi Nhêåt truá
nguå taåi àêët Myä Tho thò hònh nhû khöng coá ai viïët
gò, kïí caã taâi liïåu cuãa ngûúâi chêu Êu. Àïí tòm kiïëm
cêu traã lúâi, chuáng töi àaä doâ tòm theo dêëu vïët cuãa
ngûúâi Nhêåt coân àûúåc lûu giûä trong caác taâi liïåu xûa.
1. Nhûäng àõa danh úã Nam böå mang tïn
Nhêåt Baãn/Nhûåt Böín
Nhaâ nghiïn cûáu ngûúâi Nhêåt noái trïn biïët àûúåc
manh möëi vïì sûå hiïån diïån cuãa àöìng baâo öng ta úã Myä
Tho qua taâi liïåu naâo? Theo nghôa cuãa cuåm tûâ “cûá
theo lúâi hoå noái” maâ Phan Khöi àaä viïët, nhaâ nghiïn
cûáu naây àaä àoåc àûúåc taâi liïåu naâo àoá do nhûäng ngûúâi
trong cuöåc truyïìn laåi tûâ vaâi ba trùm nùm trûúác.
Nïëu àuáng nhû vêåy thò öng àaä àoåc àûúåc nhûäng gò
Hình 1: Plan topographique de l’arrondissement de
Mytho (1885) có ghi “Rạch Nhựt Bổn” (Gallica.bnf.fr)
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
KHÁM PHÁ
trong nhûäng taâi liïåu êëy, vaâ kïët quaã khaão cûáu cuãa
öng nhû thïë naâo? Tiïëc laâ Phan Khöi khöng ghi hoå
tïn cuãa nhaâ nghiïn cûáu nïn ngaây nay ta khöng
thïí biïët àûúåc viïåc tòm hiïíu cuãa öng êëy àaä àïën àêu,
àïí coá thïí kïë thûâa möåt caách hiïåu quaã. Vò thïë chuáng
töi khöng thïí khai thaác àûúåc gò úã manh möëi naây,
nïëu khöng, biïët àêu noá coá thïí giuáp ta tòm ra möåt
vaâi tia saáng vïì möåt goác lõch sûã àaä rúi vaâo quïn laäng
hún ba trùm nùm nay.
1.1. Taâi liïåu àûúåc biïn soaån úã Viïåt Nam
Vïì ghi cheáp cuãa ngûúâi Viïåt, Phan Khöi àaä trñch
dêîn saách Gia Àõnh thaânh thöng chñ cuãa Trõnh Hoaâi
Àûác nhû sau: “Giöìng Nhûåt Böín(1) úã cöìn Nhûåt Böín,
tröìng böng vaãi, khoai lang, khoai nûúác. Nhaâ cûãa êín
hiïån trong boáng tre truác, cöí thuå um tuâm”. Theo caách
töí chûác àõa lyá haânh chaánh thúâi êëy, caác àõa danh naây
thuöåc trêën Àõnh Tûúâng.
Àaåi Nam Nhêët thöëng chñ coá ghi: “Goâ Nhêåt Baãn
日本阜 úã phña àöng huyïån Kiïën Hoâa 5 dùåm, gêìn vúái
baäi Nhêåt Baãn, coá rûâng nhiïìu luâm tre vaâ cêy cöí thuå”
(Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, 1959, tr.106).
Hoaâng Viïåt Nhêët thöëng dû àõa chñ cuãa Lï Quang
Àõnh cuäng coá noái àïën cuâ lao Nhêåt Baãn: “Àùçng trûúác
coá hoân àaão, tuåc goåi laâ cuâ lao Nhêåt Baãn, trïn àoá coá cû
dên ûúác chûâng trùm nhaâ, úã àoá coá àöìn phên thuã àïí
Hình 2: Carte de la Cochinchine française, (1889) có ghi
“R. Nhựt Bổn” (Gallica.bnf.fr
27
canh chûâng giùåc biïín” (Lï Quang Àõnh 2005, tr.319).
Coân trong Nam kyâ luåc tónh àõa dû chñ cuãa Duy
Minh Thõ (1872), Thûúång Tên Thõ dõch: “Hûúáng Têy
laâ cuâ lao Nhûåt Böín, trïn cuâ lao coá àöìn thuã ngûå àoáng,
trûúác coá cöìn caát nöíi tuåc danh laâ cöìn Taâu” (Thûúång
Tên Thõ, 1944, tr.59).
Trong quyïín Nghiïn cûáu àõa baå triïìu Nguyïîn
do Nguyïîn Àònh Àêìu biïn soaån, phêìn huyïån Kiïën
Hoâa, töíng Hoâa Thanh coá noái àïën möåt vuâng àûúåc
goåi laâ “xûá Nhûåt Böín”, göìm caác thön: “4. Minh Àûác
thön, úã xûá Nhûåt Böín. Àöng giaáp búâ biïín, Têy giaáp
àõa phêån thön Thoå Phuá, Nam giaáp àõa phêån thön
Thúái Thuêån, Bùæc giaáp búâ biïín”, “15. Thoå Phuá thön,
úã xûá Nhûåt Böín. Àöng giaáp àõa phêån thön Minh
Àûác, Têy giaáp búâ biïín, Nam giaáp àõa phêån thön
Thúái Thuêån, Bùæc giaáp búâ biïín” (Nguyïîn Àònh Àêìu,
1994, tr.238 vaâ 242).
Nhúâ caác chó dêëu àõa lyá naây maâ ta coá thïí hònh
dung võ trñ xûá Nhûåt Böín: noá nùçm úã möåt doi àêët trïn
búâ Nam cuãa cûãa Àaåi, ba phña Àöng, Bùæc vaâ Têy àïìu
laâ biïín nûúác mïnh möng, chó coá phña Nam laâ àêët
liïìn laâ võ trñ cuãa thön Thúái Thuêån. Doi àêët naây àûúåc
chia ra thaânh 2 thön: thön Minh Àûác úã phña Àöng,
thön Thoå Phuá úã phña Têy. Dûåa theo nhûäng gò àûúåc
ghi cheáp trong caác taâi liïåu naây, ta hiïíu laâ ngûúâi xûa
àaä taåo ra ba àõa danh coá liïn quan àïën ngûúâi Nhêåt
Baãn: àoá laâ giöìng Nhûåt Böín, nùçm trïn cöìn Nhûåt Böín
vaâ khu vûåc àoá àûúåc goåi laâ xûá Nhûåt Böín.
Vuâng àêët êëy coân laåi gò ngoaâi àõa danh maâ saách
baáo ngaây nay cuäng hiïëm khi nhùæc àïën? Trong möåt
luêån aán tiïën sô, cöìn Nhêåt Baãn/Nhûåt Böín cuäng chó
àûúåc nhùæc qua àïí laâm thñ duå vïì àõa maåo vuâng àöìng
bùçng söng Cûãu Long: “Nhûng ngoaâi thuêåt ngûä cuâ
lao khaá phöí biïën, trïn caác söng vuâng Bïën Tre, Tiïìn
Giang... coân duâng thuêåt ngûä “cöìn” chó möåt khaái niïåm
tûúng tûå, nhû Cöìn Khûúng, Cöìn Khïë, Cöìn Phuång,
cöìn Têìu, cöìn Nhêåt Baãn...” (Trêìn Baá Hoaâng, 2014,
tr.76). Hoùåc trong möåt buát kyá àûúåc àùng nùm 2004,
taác giaã Huy Khanh coá ghi:
“Trïn söng Cûãa Àaåi phña Bïën Tre thúâi êëy cöìn
Phuång chûa nöíi cao lïn nhû bêy giúâ. Tûâ cöìn Thúái
Sún (thuöåc Tiïìn Giang) xuöëng àaä coá cuâ lao Quñ Sún,
cöìn Taâu vaâ cöìn Nhûåt Böín. [...] Cöìn Nhûåt Böín úã vïì
phña Têy caãng Àaåi Haãi (tûác cûãa Àaåi) ‘trïn cöìn coá
Thuã ngûå àöìn truá, trûúác mùåt coá cöìn caát nùçm chòm
dûúái nûúác tuåc danh cöìn Taâu’. Trïn cöìn coân goåi laâ
baäi caát Nhûåt Böín coá giöìng Nhûåt Böín, giöìng Töíng
Àöì, giöìng Cêy Da ‘tröìng nhiïìu böng vaãi, khoai lang,
khoai nûúác. Nhaâ cûãa êín hiïån trong caác rùång tre vaâ
cöí thuå’. [...] Cöìn Nhûåt Böín hay baäi caát Nhûåt Böín úã
vaâo võ trñ xaä Thûâa Àûác, huyïån Bònh Àaåi...” (Huy
Khanh, 2004).
Khi ngûúâi Phaáp àùåt chên àïën Viïåt Nam, hoå vêîn
coân ghi nhêån sûå töìn taåi cuãa àõa danh Raåch Nhûåt Böín:
trong baãn àöì Plan topographique de l’arrondissement
de Mytho (1885), doâng chûä Raåch Nhûåt Böín àûúåc
28
ghi bïn caånh möåt laåch nûúác àöí ra söng Tiïìn úã vuâng
Cûãa Àaåi, theo hûúáng Àöng Nam – Têy Bùæc, cuäng
nhû trïn baãn àöì Carte de la Cochinchine française
(1889) cuãa A. Koch. Vò hònh veä laâ möåt nhaánh söng
cuåt nïn chuáng ta coá thïí cho rùçng raåch naây chó coá giaá
trõ sûã duång trong phaåm vi laâng xaä maâ thöi.
Ngaây nay caã vuâng naây àaä trúã thaânh khu dên cû
truâ phuá, mùæt thûúâng khöng coân nhêån ra vïët tñch
cuãa doâng chaãy ngaây xûa nûäa.
Liïn kïët caác sûå viïåc àoá vúái nhau, chuáng ta coá thïí
àûa ra giaã àõnh ban àêìu laâ àaä coá thúâi ngûúâi Nhêåt
coá mùåt taåi àõa àiïím trïn, vaâ àaä taåo àûúåc möåt dêëu
êën àuã sêu àêåm àïí tïn goåi cuãa dên töåc hoå àûúåc gaán
vaâo vuâng àêët êëy. Nhûng ngûúâi Nhêåt àïën àoá vaâo luác
naâo? Hoå laâ ai? Taåi sao hoå àïën àoá? Hoå àaä hoâa nhêåp
hoaân toaân vaâo cöång àöìng baãn àõa hay chó úã àoá möåt
thúâi gian röìi boã ài? Nïëu àoá chó laâ möåt chùång dûâng
chên thò hoå boã ài khi naâo? Vaâ ai àaä àùåt tïn vuâng
àêët êëy nhû vêåy? Àoá laâ nhûäng cêu hoãi cú baãn maâ caác
nhaâ nghiïn cûáu phaãi tòm chûáng cûá àïí traã lúâi. Thïë
maâ vïì chûáng cûá khaão cöí thò chó laâ con söë khöng: tûâ
trûúác àïën nay theo chuáng töi biïët thò khöng coá phaát
hiïån khaão cöí hoåc naâo chûáng toã ngûúâi Nhêåt àaä tûâng
hiïån diïån trïn vuâng àêët naây. Vò thïë chuáng ta chó coân
hy voång rêët mong manh úã nguöìn saách vúã maâ thöi.
Gêìn àêy, taác giaã Lï Ngoåc Quöëc (2019) coá baâi
viïët têåp húåp àûúåc möåt söë dûä liïåu liïn quan àïën Xûá
Nhêåt Baãn vaâ söng Nhûåt Böín úã Nam böå, nhûng
cuäng chûa lêìn ra manh möëi vïì lai lõch cuãa àõa danh
naây. Taâi liïåu nûúác ngoaâi cho biïët vaâo thïë kyã XVII
coá nhiïìu àúåt di dên cuãa ngûúâi Nhêåt àïën caác nûúác
vuâng Àöng Nam AÁ nhû Àaâng Trong, Campuchia,
Xiïm, Philippines... sau caác xung àöåt quên sûå vaâ
nhêët laâ caác vuå àaân aáp tön giaáo bùæt nguöìn tûâ chñnh
saách cêëm àaåo Thiïn Chuáa úã Nhêåt. Vò vêåy, àïí tòm
hiïíu nguöìn göëc àõa danh Giöìng/Cöìn/Xûá/Raåch Nhûåt
Böín, chuáng töi thêëy cêìn phaãi theo dêëu chên cuöåc
di dên cuãa ngûúâi Nhêåt àïën nûúác Viïåt noái riïng, vaâ
caã trïn baán àaão Àöng Dûúng noái chung, àùåc biïåt
laâ úã Campuchia, vò cho àïën giûäa thïë kyã XVIII caác
nhaánh söng Cûãu Long vêîn laâ cûãa ngoä chñnh ài vaâo
kinh àö cuãa vûúng quöëc naây.
1.2. Taâi liïåu àûúåc biïn soaån úã phûúng Têy
Chuáng töi khöng thêëy taâi liïåu phûúng Têy naâo
noái vïì möåt caái cöìn, hay cuâ lao, con raåch hoùåc möåt
vuâng àêët úã Nam böå mang tïn Nhêåt Baãn nhû taâi liïåu
tiïëng Viïåt. Nhûng buâ laåi, tïn goåi Söng Nhêåt Baãn
xuêët hiïån trong nhiïìu saách xûa bùçng tiïëng Phaáp
(rivieâre japonoise/japonaise), tiïëng Anh (Japanese
River), tiïëng Haâ Lan (Japansche Rivier). Quyïín 5
böå tûâ àiïín Dictionnaire Geáographique Universel do
Socieáteá des Geáographes (Höåi caác nhaâ nghiïn cûáu
àõa lyá) biïn soaån vaâ xuêët baãn nùm 1829 taåi Paris
coá muåc tûâ JAPONAISE (RIVIEÂRE), tûác Söng Nhêåt
Baãn, vúái lúâi giaãi thñch nhû sau:
“Laâ nhaánh söng lúán nhêët vaâ nùçm xa nhêët vïì
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
 Hình 3: Sông Nhật Bản (Japansche R.) phóng to từ bản đồ vẽ năm 1658-1659 được lưu trữ tại Cục Lưu trữ
Quốc gia tại La Haye (Hà Lan). (Buch W.J.M. 1936, tr.100b.)
phña Àöng cuãa söng May-kang [sic!] (coân goåi laâ söng
Camboge) àoaån gêìn vúái cûãa söng, nùçm trong àïë quöëc
An Nam, tónh Àöìng Nai, thuöåc Àaâng Trong. Noá àöí
ra biïín Trung Hoa, úã phña Têy cuãa muäi St-Jacques
[Vuäng Taâu], vaâ hoâa doâng chaãy cuâng vúái söng Àöìng
Nai” (Socieáteá des Geáographes, 1829, tr.378).
Möåt söë taác giaã coân cung cêëp thöng tin heá löå nhûäng
ngûúâi àêìu tiïn àaä nhùæc àïën tïn naây: L. Pallu möåt sô
quan Phaáp tham gia caác chiïën dõch chinh phuåc Nam
kyâ Luåc tónh àaä ghi cheáp trong höìi kyá cuãa mònh: “Caác
nhaâ cheáp sûã Haâ Lan kïí laåi rùçng söng Cambodge àöí
ra biïín qua ba cûãa söng: cûãa Umbequamme, nghôa
laâ Bêët tiïån, cûãa söng Nhêåt Baãn vaâ cûãa söng Saâi Goân”
(Pallu L. 1864, tr.21). Möåt söë khaác cuäng tòm caách
giaãi maä nguöìn göëc tïn goåi con söng naây, nhû C.E.
Bouillevaux (1858).
Khöng haâi loâng vúái nhûäng thöng tin sú saâi trïn
àêy, thêåm chñ traái ngûúåc nhau vïì nhiïìu chi tiïët,
chuáng töi tiïën haânh khaão saát nhûäng ghi cheáp cuãa
ngûúâi phûúng Têy tûâ xa xûa àïën nay vïì nhûäng
thöng tin liïn quan àïën söng Mïkong, àïí xem tïn
goåi Söng Nhêåt Baãn àûúåc bùæt àêìu tûâ khi naâo, do ai
àùåt ra, vaâ taåi sao. Khai thaác chûác nùng nhêån daång
mùåt chûä cuãa caác cöng cuå tòm kiïëm nhû Google, chuáng
töi lêìn lûúåt sûã duång caác tûâ khoáa “rivieâre japonaise”,
“Japanese River”, “Japansche Rivier” àïí truy tòm
nhûäng taâi liïåu lêìn lûúåt bùçng tiïëng Phaáp, tiïëng Anh
vaâ tiïëng Haâ Lan coá noái vïì doâng söng naây(2). Kïët
quaã khaão saát cho thêëy rùçng caác taác giaã coá noái àïën
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
söng Nhêåt Baãn àïìu ñt nhiïìu dûåa vaâo thöng tin tûâ
chuyïën ài Viïîn Àöng tûâ nùm 1631 àïën 1638 cuãa H.
Hagenaar, trûúãng àaåi diïån cuãa Cöng ty Àöng ÊËn
Haâ Lan. Noái caác khaác, baãn tûúâng trònh tûâ chuyïën
ài cuãa H. Hagenaar laâ taâi liïåu phaát haânh súám nhêët
coá ghi tïn goåi doâng söng naây. Vaâ dûúâng nhû trong
mêëy thêåp niïn sau àoá noá chó àûúåc sûã duång nöåi böå
dûúái daång baãn thaão viïët tay(3) nïn tûâ giûäa thïë kyã
XVII chó coá möåt söë nhaâ laâm baãn àöì cuãa Cöng ty Àöng
ÊËn Haâ Lan kõp böí sung tïn söng Nhêåt Baãn vaâo
baãn àöì lûu vûåc söng Mïkong. Maäi àïën nùm 1706,
baãn tûúâng trònh naây múái àûúåc xuêët baãn bùçng tiïëng
Phaáp úã Amsterdam trong quyïín 5 cuãa böå Recueil
des voiages qui ont servi aâ l’Etablissement et au
progreâs de la Compagnie des Indes Orientales...,
trong àoá goåi söng Nhêåt Baãn laâ “rivieâre du Japon”,
vaâ tûâ àoá noá àûúåc lan truyïìn ra khùæp chêu Êu.
1.2.1. Tïn goåi söng Mïkong trong caác taâi liïåu
trûúác Hagenaar
Caác taâi liïåu àûúåc biïn soaån trûúác chuyïën ài cuãa
Hagenaar àïìu chó duâng chûä Mecon hay Meccon,
Mecom, Mekhong hoùåc söng Camboie, Camboia,
Camboje, Camboja, Camboge... àïí noái vïì doâng söng
Mïkong ngaây nay, vaâ chó tûâ sau chuyïën ài cuãa
Hagenaar tïn goåi Söng Nhêåt Baãn múái bùæt àêìu xuêët
hiïån, trûúác hïët laâ trong caác taâi liïåu cuãa Haâ Lan.
Thêåt vêåy, ngûúâi àêìu tiïn noái àïën söng Mïkong
laâ J. Barros (1496-1570), nhaâ cheáp sûã ngûúâi Böì Àaâo
Nha thïë kyã XVI: trong böå saách àöì söå Decadas da
29
 truåc Têy-Bùæc Àöng-Nam hûúáng vïì
cûãa söng Camboja” (Mendez Pinto
F. 1614, tr.39b).
Caác nhaâ biïn soaån saách àõa lyá cuäng
khöng àúåi quaá lêu àïí cêåp nhêåt kiïën
thûác vïì vuâng àêët múái àûúåc ngûúâi chêu
Êu khaám phaá: nùm 1575, A. Thevet
nhaâ nghiïn cûáu àõa lyá ngûúâi Phaáp àaä
àûa thöng tin vïì söng Mïkong vaâo böå
saách àöì söå Cosmographie universelle
cuãa öng nhû sau:
“Doâng söng Mecon (maâ dên baãn
xûá goåi laâ Mesollam) chaãy doåc theo
vûúng quöëc naây [Campuchia], noá
bùæt nguöìn tûâ xûá Catai [tûác Cathay,
Trung Hoa], vaâ tûâ vuâng nuái non
Hình 4: Bản đồ của Peter Goos (1662) phóng to vùng hạ lưu sông Cửu Long Cambalu [tûác Cambaluc, theo caách
goåi cuãa Marco Polo]; söng daâi khoaãng
Asia àûúåc dõch ra nhiïìu ngön ngûä chêu Êu, öng àaä 1.000 hay 1.200 dùåm lúán(4), hònh thaânh tûâ rêët nhiïìu
cung cêëp cho ngûúâi àoåc phûúng Têy nhûäng mö taã con söng nhoã, àïën nöîi maâ trûúác khi àöí ra biïín, söng
àêìu tiïn vïì vûúng quöëc Campuchia vúái nhiïìu thöng Mecon taåo ra möåt höì daâi hún 60 dùåm lúán vaâ röång
tin chi tiïët hún böå The Suma Oriental cuãa Tomeá hún 15 dùåm lúán, vaâ coá nhiïìu cûãa söng lúán vaâ mïnh
Pires: “Vaâ quöëc gia nùçm caånh Xiïm laâ vûúng quöëc möng àïën àöå khöng möåt con söng naâo bùçng àûúåc”
Camboja, coá doâng söng Mecon huâng vô bùæt nguöìn (Thevet A., 1575, tr.414).
tûâ nhiïìu vuâng miïìn cuãa Trung Hoa chaãy xuyïn Cuäng trong nùm êëy, F. Belle-Forest, nhaâ nghiïn
qua vûúng quöëc naây” (Barros J., 1552, túâ 109b). cûáu cuäng ngûúâi Phaáp, cho xuêët baãn böå Cosmographie
Nhûng coá leä ngûúâi àêìu tiïn khùæc ghi tïn doâng universelle àaä daânh möåt àoaån noái vïì söng Mïkong
söng Mïkong vaâo kyá ûác cuãa nhên loaåi laâ àaåi thi haâo (Belle-Forest F. 1575, cöåt 1703). Hughen van
Böì Àaâo Nha Camoens trong sûã thi Os Lusiadas àûúåc Linschoten, nhaâ haâng haãi ngûúâi Haâ Lan, trong
viïët khi öng bõ ài àaây úã Macao. Trïn àûúâng tûâ Macao khoaãng thúâi gian úã ÊËn Àöå tûâ nùm 1583 àïën 1588
trúã vïì ÊËn Àöå nùm 1560, thuyïìn cuãa Camoens àaä àaä sûu têìm taâi liïåu liïn quan àïën haãi trònh ài àïën
bõ chòm úã biïín Àöng, àoaån gêìn cûãa söng Mïkong, phûúng Àöng qua muäi Haão Voång vaâ viïët thaânh quyïín
vaâ öng àaä búi möåt tay vaâo búâ vúái baãn thaão trïn tay Itinerario xuêët baãn bùçng tiïëng Haâ Lan nùm 1596.
kia. Trong ca khuác thûá X, Camoens àaä ngúåi ca sûå Quyïín saách êëy àûúåc xem laâ cêím nang cho caác thuyïìn
huâng vô vaâ haâo phoáng cuãa söng Mïkong maâ öng goåi buön ngûúâi Haâ Lan luác bêëy giúâ, trong àoá cuäng coá nhùæc
laâ Mecom vaâ vñ doâng söng nhû laâ möåt thuã lônh nhêån àïën vûúng quöëc Campuchia vaâ söng Mïkong: “Söng
lïî vêåt tûâ caác con söng nhoã cöëng naåp
röìi ban phaát laåi cho muön loaâi:
Trïn àêët Camboja, khùæp caánh Hình 5: Bản đồ của Coronelli năm 1687 phóng to đoạn hạ lưu sông
àöìng Mêkong
Mecom, chuáa tïí caác doâng söng
Nhên tûâ ban phaát cho muön vêåt
Cöëng phêím chû hêìu dêng lêåp
cöng!
(dõch theo Millieá J.B.J. 1825,
tr.181)
F. Mendez Pinto, nhaâ haãi haânh
lûâng danh ngûúâi Böì Àaâo Nha vaâo thïë
kyã XVI cuäng coá ghi cheáp khaá chi tiïët
vïì vuâng biïín phña Nam nûúác ta vaâ cûãa
söng Cûãu Long vúái caách àõnh võ hiïån
àaåi cuãa ngûúâi chêu Êu dûåa theo toåa
àöå trïn traái àêët: “Sau baãy ngaây dong
buöìm trïn haãi trònh, chuáng töi thêëy
möåt hoân àaão tïn laâ Pullo Condor [Cön
Àaão], úã vô àöå 8 àöå 1/3 Bùæc, vaâ nùçm úã

30 SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022

Mecom chaãy qua vûúng quöëc naây [Cambaja] vaâ àöí
ra biïín, maâ ngûúâi ÊËn Àöå goåi laâ thuã lônh cuãa caác doâng
söng, vò vaâo muâa heâ noá nhiïìu nûúác àïën àöå caã vûúng
quöëc bao phuã bùçng möåt maân nûúác, nhû söng Nilus
traân búâ úã xûá súã Ai Cêåp” (Linschoten H., 1596, tr.27).
Nhûäng nùm cuöëi thïë kyã XVI, ngûúâi Böì Àaâo Nha vaâ
Têy Ban Nha àaä xuöi ngûúåc doâng söng Mïkong, àùåc
biïåt laâ trong chiïën dõch cûáu viïån cho vua Campuchia
luác àoá laâ Apram Langara, thïë maâ caác taâi liïåu thúâi êëy
chó goåi söng naây laâ söng Meccon, mùåc duâ hoå àaä biïët
coá möåt cöång àöìng ngûúâi Nhêåt úã thuã àö Campuchia
luác bêëy giúâ. Nùm 1604, nhaâ truyïìn giaáo G. de San
Antonio àaä viïët vïì söng Mïkong nhû sau: “Doâng
söng chñnh laâ Meccon coá hai muâa ngêåp luåt vaâ khö
raáo; thuãy triïìu tiïën sêu vaâo nöåi àõa àïën 170 dùåm lúán”
(San Antonio G. de 1604, tr.5). Hoùåc nhû Cristoval
Jaque laâ möåt thaânh viïn trong àoaân viïån binh cuãa
Têy Ban Nha cho vua Campuchia nùm 1596 cuäng
coá möåt baãn ghi cheáp nùm 1606, trong àoá öng goåi
söng Mïkong laâ söng Camboge:
“Chuáng töi ài doåc theo búâ biïín cho àïën khi chuáng
töi nhêån ra möåt caãng nùçm ngay biïn giúái cuãa hai
nûúác naây [Champa vaâ Camboge], núi maâ viïn
hoa tiïu Vincent Fernandez cuãa chuáng töi goåi laâ
Cinq-Plaies(5), búãi vò ngûúâi ta thêëy úã àoá coá nùm ngoån
nuái cao. Chuáng töi úã àoá hai ngaây trong tònh traång
rêët ngöín ngang tuy khöng coá hiïím nguy naâo, búãi vò
viïn hoa tiïu khöng biïët àêu laâ cûãa söng Camboge
àïí ài vaâo vûúng quöëc naây” (Jaque C., 1840. tr.262).
Coá leä caác taâi liïåu liïn quan àïën chuyïën ài cuãa
Hagenaar àûúåc xem laâ bñ mêåt quöëc gia, nïn caác ghi
cheáp vïì cuöåc haânh trònh naây vêîn àûúåc giûä kñn trong
möåt thúâi gian daâi, vaâ vò thïë nhûäng nhaâ haâng haãi
chêu Êu vêîn tiïëp tuåc goåi söng Mïkong nhû trûúác
àêy. Nùm 1668, taác giaã ngûúâi Anh P. Heylin vêîn
chó biïët möîi caái tïn Mecon maâ thöi (Heylin P., 1668,
tr.213). Nùm 1687, trong chuyïën ài voâng quanh thïë
giúái lêìn àêìu, nhaâ du haânh ngûúâi Anh W. Dampier
khi ài ngang qua Cön Àaão àaä goåi söng Mïkong laâ
söng Cambodia(6) (Dampier W., 1729, tr.389-390).
Nùm 1695, nhaâ truyïìn giaáo ngûúâi YÁ Gemelli Careri
ài vaâo vuâng biïín Àöng cuãa Viïåt Nam cuäng coá nhùæc
àïën söng Cûãu Long maâ öng goåi laâ söng Vua Camboya:
“Thûá baãy, ngaây 23 [thaáng 7 nùm 1695], luác mùåt
trúâi moåc, chuáng töi àang úã ngoaâi khúi nùm ngoån
àöìi, maâ ngûúâi Böì Àaâo Nha goåi laâ Cinco Chagas
hoùåc Nùm Vïët thûúng, trûúác khi àïën cûãa söng
Vua Camboya, caách kinh àö Pontay pret khoaãng
240 dùåm. Taâu thuyïìn coá thïí ngûúåc doâng àïën àoá, vò
úã cûãa söng sêu 3 saãi nûúác, vaâ khi gêìn àïën kinh àö
thò sêu 7 saãi. Ngûúâi Böì Àaâo Nha goåi cûãa söng naây
laâ Cûãa Caranchescio(7)” (Careri G., 1700, tr.355).
Vïì baãn àöì, cho àïën nûãa àêìu thïë kyã XVII têët caã
caác baãn àöì coá liïn quan àïën vuâng naây àïìu duâng
chûä Mecon vaâ caác daång chñnh taã tûúng tûå àïí chó
söng Mïkong, vaâ phaãi àïën nùm 1658-1659 múái coá
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
baãn àöì khuyïët danh cuãa ngûúâi Haâ Lan (Hònh 3)
duâng chûä Japansche R. (söng Nhêåt Baãn) àïí chó möåt
nhaánh söng Mïkong thò tïn naây múái bùæt àêìu àûúåc
sûã duång röång raäi.
1.2.2. Söng Nhêåt Baãn trong tûúâng trònh Hagenaar
Mùåc duâ nhiïìu ngûúâi phûúng Têy àaä biïët sûå hiïån
diïån cuãa ngûúâi Nhêåt úã Campuchia tûâ cuöëi thïë kyã
XVI, nhûng nhû àaä noái bïn trïn, maäi sau chuyïën
ài cuãa Hagenaar thò tïn goåi söng Nhêåt Baãn múái bùæt
àêìu xuêët hiïån trong caác taâi liïåu phûúng Têy. Trong
baãn tûúâng trònh coá àoaån noái vïì söng naây nhû sau:
“Ngaây 16 thaáng 5 nùm 1637, chuáng töi ài vaâo
söng Matsiam coá cûãa söng rêët heåp, hai búâ söng cêy
cöëi töët tûúi. Nhúâ thuãy triïìu vaâ gioá chuáng töi ài ngang
qua mêëy cuâ lao, vaâ gùåp cûãa söng Simmeding, núi maâ
nùm trûúác chiïëc Oudewater àaä àïën. [...] Hai ngaây
sau àoá chuáng töi tiïëp tuåc nhûäng thao taác gêìn giöëng
nhau, vaâ chuáng töi luön bûåc böåi vò nhûäng àaân muöîi
moâng. Ngaây 23 chuáng töi gùåp doâng söng röång hún
möåt chuát. Chñnh úã chöî àoá ngûúâi ta bùæt àêìu goåi noá
laâ söng Nhêåt Baãn. Chuáng töi cho lùæp àùåt caác khêíu
phaáo bïn maån thuyïìn vaâ chuêín bõ sùèn saâng chiïën
àêëu khi cêìn” (Hagenaar H. 1706, tr.259-260).
Àoaån trïn àêy ghi laåi cuöåc haânh trònh cuãa àoaân
Hagenaar ài vaâo möåt trong caác cûãa söng Cûãu Long
vaâo nùm 1637 àïí ngûúåc doâng àïën kinh àö vûúng quöëc
Campuchia. “Ngûúâi ta” laâ ai maâ goåi àoá laâ söng Nhêåt
Baãn? Àûúåc biïët ngûúâi Haâ Lan àaä àùåt möåt thûúng
àiïëm nhoã trïn àêët Campuchia tûâ nùm 1623 röìi xêy
dûång cú súã vaâo thaáng 10 nùm 1627 (Cabaton A.
1914, tr.159), vaâ trong thêåp niïn 1630 coá rêët nhiïìu
thuyïìn buön Haâ Lan túái lui Campuchia. Vò thïë coá
thïí caác thûúng nhên Haâ Lan àïën Campuchia vaâo
nhûäng nùm trûúác àaä goåi doâng söng êëy nhû thïë. Noái
caách khaác, tïn goåi söng Nhêåt Baãn àaä àûúåc sûã duång
trûúác khi Hagenaar àïën Campuchia nùm 1637!
Thêåt vêåy, söng Nhêåt Baãn àaä àûúåc nhùæc àïën trong
taâi liïåu hûúáng dêîn do nhûäng ngûúâi ài trûúác biïn
soaån, maâ baãn tûúâng trònh Hagenaar àaä trñch möåt
àoaån daâi, nhùçm giúái thiïåu àêët nûúác, con ngûúâi vaâ
viïåc mua baán úã àoá (Hagenaar H. 1706, tr 282-283).
Nùm 1917 H. Muller xuêët baãn quyïín De
Oost-Indische Compagnie in Cambodja en Laos
trong àoá taác giaã cöng böë möåt têåp nhêåt kyá cuãa Galen
(tr.61-124) ghi cheáp sûå viïåc xaãy ra tûâ ngaây 18 thaáng
6 àïën ngaây 8 thaáng 11 nùm 1636 úã Campuchia.
Trong nhêåt kyá naây, Galen cuäng coá noái túái Japansche
riviere (tr.89) maâ khöng cho biïët taåi sao coá tïn goåi
êëy. Tuy àûúåc ghi cheáp tûâ nùm 1636, nhûng gêìn 300
nùm sau nhêåt kyá múái àûúåc cöng böë, nïn tûúâng trònh
cuãa Hagenaar laâ taâi liïåu àêìu tiïn àûúåc lan truyïìn
ngay tûâ àêìu thïë kyã XVIII.
1.2.3. Söng Nhêåt Baãn trong caác taâi liïåu sau
chuyïën ài cuãa Hagenaar
Nhû àaä noái bïn trïn, caác ghi cheáp vïì chuyïën ài
cuãa Hagenaar maäi àïën nùm 1706 múái àûúåc cöng
31
böë röång raäi úã chêu Êu. Tuy nhiïn, trong giúái haâng
haãi Haâ Lan àaä bùæt àêìu phöí biïën tïn goåi Söng Nhêåt
Baãn trïn caác baãn àöì. Möåt baãn àöì khöng ghi tïn
taác giaã nhûng coá caác chuá thñch bùçng tiïëng Haâ Lan
àûúåc veä nùm 1658-1659, hiïån àûúåc lûu trûä taåi Cuåc
Lûu trûä quöëc gia La Haye (Haâ Lan) trong àoá coá ghi
Japansche R. (Japansche Rivier, Söng Nhêåt Baãn)
húi chïëch lïn trïn söng Tiïìn cuãa Viïåt Nam, úã cûãa
söng laâ àaão Krabben Eil. (Àaão Cua). Àêy laâ têëm baãn
àöì xûa nhêët coá ghi tïn söng Nhêåt Baãn. Chùæc hùèn
rùçng têëm baãn àöì naây laâ kïët quaã cuãa nhiïìu chuyïën
thaám hiïím phûúng Àöng maâ ngûúâi Haâ Lan àêìu
tiïn àaä thûåc hiïån laâ Cornelis Houtman tûâ nùm
1595, phaá thïë àöåc quyïìn cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha vaâ
Têy Ban Nha.
Sau àoá, Haâ Lan lêìn lûúåt cho ra àúâi nhiïìu baãn àöì
chi tiïët hún, nhû baãn àöì cuãa Peter Goos, xuêët baãn
taåi Amsterdam nùm 1662 coá doâng chûä Söng Nhêåt
Baãn nùçm phña trïn söng Tiïìn möåt quaäng khaá xa.
Hình 6: Bản đồ của T. Page & R. Mount năm 1702 phóng
to đoạn hạ lưu sông Mêkong
Ngoaâi ra, ngûúâi ta cuäng coân tòm thêëy tïn söng
Nhêåt Baãn trong caác baãn àöì cuãa ngûúâi Haâ Lan àûúåc
veä sau àoá nhû Nicolaes Visscher (1670), Johannes
van Keulen (1690). Thïë laâ caác nûúác khaác úã chêu Êu
cuäng nöëi bûúác ngûúâi Haâ Lan cêåp nhêåt tïn Söng Nhêåt
Baãn vaâo baãn àöì cuãa hoå. Ngûúâi àêìu tiïn ngoaâi nûúác
Haâ Lan laâ linh muåc Coronelli (ngûúâi YÁ) nùm 1687
àaä xuêët baãn taåi Paris baãn àöì Royaume de Siam avec
les Royaumes qui luy sont tributaries et les Isles
de Sumatra, Andemaon, etc., khöí 24 x 17.5 inches,
trong àoá coá tïn söng Nhêåt Baãn, nhûng doâng chûä R.
Japante (?) laåi viïët lïåch bïn trïn, saát vúái àûúâng biïn
giúái Cambodia vaâ Champa thúâi bêëy giúâ. Phêìn ghi
chuá vùæn tùæt trïn baãn àöì cho biïët noá àûúåc veä theo ghi
cheáp cuãa saáu nhaâ truyïìn giaáo doâng Tïn taåi ÊËn Àöå
vaâ Trung Hoa, maâ sau naây ngûúâi ta xaác àõnh àoá laâ
32
caác thaânh viïn trong àoaân sûá giaã àêìu tiïn cuãa Phaáp
ài Xiïm nùm 1685 do Chaumont dêîn àêìu.
Baãn àöì cuãa Coronelli (1687) coân mang dêëu êën àùåc
biïåt cuãa ngûúâi Haâ Lan: àoá laâ doâng söng Hêåu àûúåc
ghi chuá (sai) bùçng tiïëng Haâ Lan, söng Oubequame(8),
àûúåc nhiïìu taác giaã giaãi thñch laâ doâng söng “bêët tiïån”,
“vö duång”. Sau àoá, nùm 1700, baãn àöì naây àûúåc Pierre
Mortier xuêët baãn laåi úã Amsterdam nhûng khöng
àïì tïn Coronelli vaâ cuäng khöng coá nhiïìu thay àöíi.
Nùm 1702, Thomas Page & Richard Mount xuêët
baãn taåi London baãn àöì A Chart of the Eastermost
part of the East Indies and China from Cape Comarin
to Japan with the Adjacent Islands, trong àoá haâng
chûä Japanese R. khöng nùçm cùåp theo söng Tiïìn maâ
nùçm thùèng goác (àoaån gêìn ngaä ba söng Vaâm Nao vaâ
söng Tiïìn, núi maâ caác baãn àöì trûúác àoá thûúâng ghi
Loukin R. hoùåc Lonchin R., nhû thïí àïí gaán cho möåt
nhaánh söng nhoã chaãy tûâ taã ngaån söng Tiïìn ngûúåc
lïn phña Bùæc.
Maäi àïën nùm 1726, taác giaã ngûúâi Haâ Lan
F. Valentyn àaä cho xuêët baãn böå Oud en nieuw
Oost-Indiën, vervattende een naaukeurige en uitvo-
erige, trong àoá úã quyïín 3 coá phêìn noái vïì viïåc buön
baán úã Campuchia “Beschryvinge van onsen Handel
in Cambodia” coá noái àïën söng Nhêåt Baãn (Japanſche
Rivier) vaâ söng Matsiaanse (tr.38).�
(Xem tiïëp kyâ sau)
CHUÁ THÑCH:
1. Phan Khöi chuyïín sang chûä Quöëc ngûä thaânh Nhûåt
Böín, trong khi caác baãn dõch khaác goåi laâ Nhûåt-baãn, Nhêåt
Baãn nhû baãn dõch cuãa Tu Trai Nguyïîn Taåo (têåp Thûúång
1972, tr.55) hay baãn dõch cuãa Phaåm Troång Àiïìm (têåp 5,
2006). Tûâ àiïín cuãa Pigneaux de Beáhaine – Taberd chó coá
daång chñnh taã Nhûåt böín maâ thöi (1838, tr.369). Chuáng töi
nghô caách viïët cuãa Pigneaux de Beáhaine vaâ Phan Khöi
saát vúái caách phaát êm cuãa ngûúâi dên Nam böå thúâi xûa hún.
2. Chuáng töi cuäng àaä thûã tòm taâi liïåu bùçng tiïëng Böì
Àaâo Nha vaâ Têy Ban Nha vúái lêìn lûúåt caác tûâ khoáa “Rio
Japonïs” vaâ “Rño Japoneás” nhûng khöng coá kïët quaã.
3. Vò nhaâ xuêët baãn khöng cung cêëp thöng tin liïn
quan àïën nguöìn göëc cuãa taâi liïåu naây, nïn àöåc giaã khöng
biïët noá àûúåc dõch tûâ tiïëng Haâ Lan hay laâ taác giaã viïët bùçng
tiïëng Phaáp. Mùåc duâ àaä cöë gùæng tòm kiïëm baãn tûúâng trònh
göëc viïët bùçng tiïëng Haâ Lan, nhûng chuáng töi vêîn chûa coá
thöng tin naâo.
4. Nguyïn vùn laâ lieue, tiïëng Anh laâ league, tiïëng Têy
Ban Nha laâ leguas, laâ àún võ ào chiïìu daâi thúâi xûa úã chêu
Êu, coá giaá trõ khaác nhau tuây theo quöëc gia, nhûng dao àöång
tûâ 4km àïën 5,556km. Chuáng töi dõch laâ dùåm lúán àïí phên
biïåt vúái àún võ thöng duång hiïån haânh laâ mile thûúâng àûúåc
dõch laâ dùåm.
5. Tiïëng Böì Àaâo Nha goåi laâ Cinco Chagas, tiïëng Têy
Ban Nha laâ Cinco Llagas nghôa laâ Nùm Vïët thûúng, laâ
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
tïn goåi cuãa Vuäng Taâu ngaây nay, laâ sûå liïn tûúãng túái caác
vïët thûúng cuãa Chuáa Jesus bõ àoáng àinh trïn thêåp tûå. Tûâ
àoá ngûúâi Haâ Lan goåi laâ Cinke ’t Jaeges, ngûúâi Phaáp goåi laâ
Saint-Jacques vaâ ngûúâi Anh goåi laâ Saint-James (Cabaton
A. 1919, tr.608).
6. Trong baãn ruát goån nùm 1814, R. Kerr thïm vaâo
sau chûä Cambodia cuåm tûâ “otherwise called the Japanese
river” nghôa laâ “coân àûúåc goåi laâ söng Nhêåt Baãn”.
7. Caác baãn tiïëng Anh (1704) vaâ tiïëng Phaáp (1727) cuãa
saách cuãa Careri ghi laâ Caranguejo. Baãn tiïëng Anh coá thïm
chuá thñch laâ Crab (Con Cua).
8. Cuäng nhû nhiïìu àõa danh khaác úã phûúng Àöng,
nhiïìu taác giaã phûúng Têy àaä “tam sao thêët böín” tïn
con söng naây: baãn àöì cuãa Pieter Mortier xuêët baãn úã
Amsterdam 1700 viïët laâ Onbequame, baãn àöì cuãa Herman
Moll (1717) viïët Oubequaume, Fenning D., Collyer J, &
others (1766) viïët laâ Occbequane, Payne J (1793) viïët
Ochequane, baãn àöì Laurie & Whittle nùm 1794 viïët laâ
Oubequam nhûng nùm 1802 laåi viïët laâ Ubequam, A. Rees
viïët Oubequame (quyïín 6, 1819 vaâ Oubequeme, quyïín 23,
1819), Maiseau (1833) viïët laâ Oubequam, Pallu (1864) viïët
laâ Umbeáquamme...
TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO
1. Barros J. de, 1552. Primeira Decada da Asia.
Lisboa: Impressa per Sermaäo Salbar.
2. Belle-Forest F. de, 1575. Cosmographie univer-
selle, Tome 2. Paris: Chez Michel Sonnius.
3. Bouillevaux C.E., 1858. Voyage dans l’Indochine.
Paris: Librairie de Victor Palmeá.
4. Buch W.J.M. 1936. La Compagnie des Indes neáer-
landaises et l'Indochine. Taåp chñ BEFEO, söë 36.
5. Cabaton A. 1914. Les Hollandais au Cambodge
au XVIIe sieâcle. Taåp chñ Revue de L'Histoire des Colonies
françaises, 2e trimester 1914.
6. Cabaton A. 1919. Les Hollandais au Cambodge
et au Laos au XVIIe sieâcle. Taåp chñ Tijdschrift van het
Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap
söë 36. Leiden: Brill.
7. Careri G., 1700. Giro del Mondo del Dottor D. Gio
Francesco Gemilli Careri, Parte Terza. Napoli: Nella
Stamperia di Giuſeppe Roſelli.
8. Dampier W. 1729. The Travel of Captain William
Dampier. Trong A Collection of voyages, quyïín 1. London:
For James and John Knapton.
9. Duy Minh Thõ 1944. Nam kyâ luåc tónh àõa dû chñ
(Thûúång Tên Thõ dõch). Àaåi Viïåt têåp chñ, söë 50-51-52 thaáng
11-12 nùm 1944.
10. Fenning D., Collyer J, & others 1766. A New
System of Geography: or a General Description of the
World. London: For S. Crowder...
11. Hagenaar H., 1706. Voiage aux Indes Orientales.
Trong quyïín 5 böå Recueil des voiages qui ont servi aâ
l’eátablissement et aux progress de la Compagnie des
Indes Orientales formeáe dans les Provinces Unies des
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
Pas-bas. Amsterdam: Etienne Roger, Libraire.
12. Heylin P. 1668. Cosmography, The Third Book.
London: For A. Seile.
13. Huy Khanh, 2004. “Cöìn baäi vaâ söng nûúác trïn àêët
cuâ lao xûa”. Vùn chûúng Viïåt: https://www.vanchuongviet.
org/index.php?comp=tacpham&action=detail&id=1203
14. Jaque C. de 1840. Voyage aux Indes orientales
et occidentales. Trong quyïín Archives des Voyages ou
Collection d'anciennes relations ineádites ou treâs rares
(quyïín 2), H. Ternaux-Compans. Paris: Chez Arthus
Bertrand.
15. Lï Ngoåc Quöëc, 2019, “Xûá Nhêåt Baãn úã Nam böå xûa”.
Baâi trïn trang Nghiïn cûáu lõch sûã, taåi: https://nghien-
cuulichsu.com/2019/10/04/xu-nhat-ban-o-nam-bo-xua/
16. Lï Quang Àõnh 2005. Hoaâng Viïåt Nhêët thöëng dû
àõa chñ (Phan Àùng dõch). Huïë: Nxb Thuêån Hoáa.
17. Linschoten H. van, 1596. Itinerario, Voyage ofte
Schipvaert. Amstelredam: By Cornelis Claesz.
18. Mendez Pinto F., 1614. Peregrinaçam. Lisboa: Por
Pedro Crasbeeck.
19. Millieá J.B.J. 1825. Les Lusiades ou Les Portugais,
quyïín 2 (baãn tiïëng Phaáp cuãa sûã thi Os Lusiadas). Paris:
Firmin Didot Peâre et Fils.
20. Muller H. 1917. De Oost-Indische Compagnie in
Cambodja en laos. ‘s-Gravenhage: Martinus Nijhoff.
21. Nguyïîn Àònh Àêìu, 1994. Nghiïn cûáu àõa baå triïìu
Nguyïîn – Àõnh Tûúâng. TP. Höì Chñ Minh, Nxb TP. Höì
Chñ Minh.
22. Pallu L. 1864. Histoire de l'expeá d ition de
Cochinchine en 1861. Paris: Librairie Hachette et Cie.
23. Quöëc sûã Quaán triïìu Nguyïîn, 1959. Àaåi Nam
nhêët thöëng chñ Luåc tónh Nam Viïåt, têåp thûúång (Tu Trai
Nguyïîn Taåo dõch). Saâi Goân, Nha Vùn Hoáa, Böå Quöëc Gia
Giaáo duåc.
24. Rees A. 1819. The Cyclopæ dia, Or, Universal
Dictionary of Arts, Sciences. London: Longman, Hurst,
Rees, Orme, & Brown.
25. San Antonio G. de, 1604. Breve y verdadera
relacion de los succesos del reyno de Camboxa. Valladolid.
26. Socieáteá des Geáographes, 1829. Dictionnaire
Geáographique Universel, Q. 5. Paris: Chez A.J. Kilian &
Ch. Picquet.
27. Thevet A. 1575. Cosmographie universelle, Vol. 1.
Paris: Chez Pierre l’Huilier.
28. Trêìn Baá Hoaâng, 2014. Nghiïn cûáu diïîn biïën vaâ giaãi
phaáp chónh trõ àoaån söng phên laåch - ÛÁng duång cho söng
Cûãu Long. Luêån aán tiïën sô kyä thuêåt, baão vïå taåi Viïån Khoa
hoåc Thuãy lúåi miïìn Nam.
29. Trõnh Hoaâi Àûác 1972. Gia Àõnh thaânh thöng chñ,
têåp thûúång (Tu Trai Nguyïîn Taåo dõch). Saâi Goân, Nha Vùn
Hoáa.
30. Valentyn F. 1726. Beschryvinge van onsen
handel in Cambodia. Trong Omſ tandig Verhaal van
de Geschiedenissen en Zaaken het Kerkelyke ofte den
Godsdienst Betreffende, zoo in Amboina... Dordrecht:
Joannes van Braam Boekverkooper.
33
 Bác sĩ Yersin và đoàn tùy tùng thám hiểm cao nguyên Liangbian năm 1893

Di sản về
BÁC SĨ YERSIN VỚI TÂY NGUYÊN
B
ác sĩ Alexandre Émile Jean Yersin sinh ngày 22 tháng 9
năm 1863, tại Lavaud thuộc miền quê nước Thụy Sĩ. Năm
1886, ông sang Pháp làm việc tại Viện Pasteur Paris.
Ông không chỉ làm khoa học mà còn dành thời gian để thám
hiểm, viễn du nhiều nơi trên thế giới. Nhân kỷ niệm 150 ngày sinh
(22/9/1863-22/9/2022) của bác sĩ Yersin, Tạp chí Xưa&Nay giới
thiệu những hình ảnh tư liệu về ông do các nhà sưu tập tư nhân,
Hội Ái mộ Bác sĩ Yersin sưu tầm, trong đó có nhiều bức ảnh độc
lạ, quý hiếm về chuyến thám hiểm Tây Nguyên của chính vị bác sĩ
lừng danh, có nhiều công trạng với thế giới và đất nước Việt Nam.

Ảnh: Nguyễn Tấn Vịnh

Một góc làng Nam Tây Nguyên

Làng dân tộc Mạ ở Nam Cao nguyên

Bức ảnh chụp 3 con voi

trước ngôi nhà sàn do
Yersin chụp tại ngôi làng Ê
đê trong chuyến thám hiểm
TÀI TRỢ TRANG NÀY
Tây Nguyên năm 1893
Những chiến binh Tây Nguyên Bs Yersin đến Buôn Đôn, Đắc Lắc

Giàn chiêng của dân tộc Bắc Tây Nguyên

HỒ SƠ

ĐỖ ĐĂNG TUYỂN
hoạt động kinh tài của
các phong trào yêu nước
Lưu Anh Rô

ÀÖÎ ÀÙNG TUYÏÍN (1856-

1911) COÂN COÁ TÏN LAÂ
ÀÙNG CAÁC, TÛÅ LAÂ THÊÅN
CHÑ SAU ÀÖÍI THAÂNH CÖNG
TRAÅCH, BÑ DANH LAÂ TUÁY
AM(1), SÚN TÊÍU, TRÒNH
HIÏÌN(2), THUÅY LAÂ TRÛÅC
LÛÚÅNG, NGÛÚÂI LAÂNG Ö DA,
TÖÍNG QUAÃNG HOÂA, HUYÏÅN
ÀAÅI LÖÅC, TÓNH QUAÃNG
NAM (NAY LAÂ XAÄ ÀAÅI
CÛÚÂNG, HUYÏÅN ÀAÅI LÖÅC,
TÓNH QUAÃNG NAM). ÖNG
SINH RA VAÂ LÚÁN LÏN TRÏN
VUÂNG ÀÊËT NÙÇM GIÛÄA 2
NGUÖÌN Ö DA VAÂ THU BÖÌN,
NHAÂ ÖNG LAÂ NÚI “TRÏN
BÏËN DÛÚÁI THUYÏÌN” CUÃA
LAÂNG Ö DA (TÛÁC ÀÕA ÀIÏÍM
ÀÙÅT ÀÒNH LAÂNG Ö DA MÚÁI
HIÏÅN NAY).
Đình làng Ô Gia mới, xây dựng trên nền nhà của cụ Đỗ Đăng Tuyển tại làng
Ô Da, cạnh bờ sông Vu Gia
Vai troâ cuã a Àöî Àùng
Tuyïí n àöë i vúá i phong traâ o
Nghôa höåi Quaãng Nam
Vïì vêën àïì kinh taâi trong phong
traâo Nghôa Höåi Quaãng Nam lêu
nay ñt àûúåc caác nhaâ nghiïn cûáu
chuá yá, trong khi Quöëc sûã quaán triïìu
Nguyïîn ghi cheáp nhiïìu thöng tin
khaác thuá võ vïì vêën àïì naây, nhû:
Trûúác khi chñnh biïën kinh thaânh
Huïë nöí ra, Tön Thêët Thuyïët àaä bñ
mêåt cho chuyïín nhiïìu vaâng baåc
ra Tên Súã (Quaãng Trõ) vaâ Quaãng
Nam, Thuyïët àaä “phaái mang vaâng
baåc àïën Quaãng Nam 90 gaánh, möîi
gaánh 2 hoâm, cuäng coá khi 1 hoâm,
möîi hoâm 100 thoãi”(3). Vêåy, sau khi
àïën Quaãng Nam möåt söë lúán vaâng
tiïìn àoá àaä bõ “thêët laåc” ài àêu?(4)
Liïåu trong söë “lûúng- tiïìn” maâ Àöî
Àùng Tuyïín àûúåc Trêìn Vùn Dû –
Chuã soaái cuãa phong traâo Nghôa höåi
Quaãng Nam giao giûä, liïåu coá phaãi
phêìn nhiïìu laâ söë tiïìn, vaâng maâ Tön
Thêët Thuyïët àûa vaâo? Àiïìu naây laâ
khaã dô, nïëu chuáng ta kïët nöëi caác
thöng tin tûúãng chûâng rúâi raåc laåi
vúái nhau nhû: Taåi sao cuâng möåt
thúâi àiïím maâ caác quan sún phoâng,
tham biïån sún phoâng cuãa triïìu àònh
Huïë úã khùæp miïìn Trung laåi àöåt ngöåt
nghó öëm, “caáo quan” nhiïìu àïën vêåy?
Taåi sao Trêìn Vùn Dû laåi àöåt ngöåt
“caáo öëm”, Àöî Àùng Tuyïín àang giûä
chûác Luåc sûå taåi kinh àö Huïë laåi
“caáo quan lui vïì quï”, vò sao Tön
Thêët Thuyïët laåi phuåc chûác àïí Phan
Àònh Phuâng thaânh “tham biïån Sún

36 SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022

phoâng Haâ Tônh”, lyá do gò Nguyïîn
Hûäu Lõch (ngûúâi huyïån Hoaâ Vang,
tónh Quaãng Nam) àang laâ Khêm
sai Àaåi thêìn ài kiïím tra kho lêîm
úã Haâ Tônh laåi laâm “thêët thoaát” möåt
luác àïën “6 kho lûúng vaâ tiïìn” trong
thúâi gian rêët ngùæn (nhaâ phuá höå naâo
coá thïí mua àûúåc söë lûúng thûåc lúán
taâi saãn àïën nhû vêåy, hay öng Lõch
àaä bñ mêåt chuyïín cho lûåc lûúång
khúãi nghôa do Phan Àònh Phuâng
laänh àaåo, dûúái sûå chó àaåo cuãa Tön
Thêët Thuyïët?), taåi tónh Quaãng Ngaäi
coá Lï Trung Àònh cuäng laâ möåt võ
quan sún phoâng laåi “trúã cúâ” hûúãng
ûáng Cêìn vûúng... Nhûäng thöng tin
trïn cho chuáng ta thêëy rùçng phong
traâo Cêìn vûúng úã miïìn Trung laâ sûå
sùæp xïëp, hêåu thuêîn cuãa triïìu àònh
Huïë (àûáng àêìu laâ vua Haâm Nghi
vaâ Tön Thêët Thuyïët).
Thaáng 6-1884, quan Sún phoâng
sûá Trêìn Vùn Dû àaä àïì nghõ triïìu
àònh Huïë cho tùng quên söë vaâ tu
sûãa phoâng Sún phoâng Quaãng Nam
“àïí cho thïë lûåc taã kyâ àûúåc maånh
lïn”, “àïí chûáa muöëi gaåo cho nhiïìu”
vaâ “àõnh cuåc buön quïë Quaãng”, viïåc
laâm trïn laâ bònh thûúâng nïëu khöng
coá thïm àïì nghõ “cêëm nhûäng ngûúâi
ngoaâi cuöåc khöng àûúåc giao dõch vúái
ngûúâi Maán”(5). Tiïëp àoá, Trêìn Vùn
Dû àöåt ngöåt xin “vò bïånh öëm caáo
nghó, khi bïånh khoãi seä chúâ lïånh úã
Böå”(6). Cuâng luác àoá, Àöî Àùng Tuyïín
àang giûä chûác luåc sûå taåi Böå Binh
cuäng xin nghó viïåc! Möåt söë taâi liïåu
sau naây noái rùçng cuå Àöî “caáo quan”
laâ do möåt söë ngûúâi gieâm pha, theo
chuáng töi àêy chó laâ lyá do àûúåc viïån
ra nhùçm che giêëu viïåc hûúãng ûáng
Cêìn vûúng ngay sau àoá, búãi möåt
ngûúâi giûä chûác luåc sûå thò ai “gieâm
pha” maâ laâm gò. Àiïìu naây àûúåc
kiïím chûáng ngay sau àoá, khi chuã
soaái phong traâo nghôa höåi Quaãng
Nam laâ Trêìn Vùn Dû giao cho Àöî
Àùng Tuyïín phuå traách quên lûúng
cho lûåc lûúång khúãi nghôa.
Chuáng ta khöng coá nhiïìu thöng
tin àïí cho thêëy roä haânh traång cuãa
cuå Àöî trong vai troâ phuå traách quên
lûúng cho nghôa höåi song möåt vaâi
sûã liïåu ñt oãi cuäng gúåi múã cho ta vai
troâ quan troång cuãa öng. Caách thûác
thûúâng thêëy nhêët cuãa lûåc lûúång
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
Nghôa höåi Quaãng Nam laâ vêån röìi giao cho Àöî Àùng Tuyïín nhêån
àöång caác nhaâ phuá naâo, quan chûác laänh). Vò vêåy múái coá chuyïån, khi
hûu trñ trong tónh àoáng goáp tiïìn, Nguyïîn Duy Hiïåu bõ bùæt thò quên
lûúng thûåc cho quên khúãi nghôa, Phaáp vaâ Nam triïìu àaä thu àûúåc
röìi nhên àïm töëi, quên nghôa höåi caác vùn tûå, khïë ûúác ruöång àêët cöng,
keáo àïën khuên chuyïín lûúng thûåc, tû cuãa Nguyïîn Duy Hiïåu laâ 124
thûåc phêím, nhêån tiïìn cuãa caác võ baãn(13). Thïm nûäa, trong 3 nùm töìn
phuá naâo, àïí traánh liïn luyå cho hoå taåi cuãa nghôa höåi, Trêìn Vùn Dû vaâ
thò daân caãnh “àöët nhaâ, cûúáp cuãa”. Hûúâng Hiïåu àaä khöëng chïë toaân böå
Àiïìu naây cuäng àûúåc sûã nhaâ Nguyïîn caác nguöìn Chiïn Àaân, Thu Böìn vaâ
ghi laåi nhû sau: “Thên haâo Quaãng Ö Da, dô nhiïn caác moán thuïë thu
Nam kïët àaãng laâm höåi nghôa (Sún tûâ caác chuã thêìu ngûúâi Hoa vaâ àaám
phoâng sûá laâ Trêìn Vùn Dû laâm chuã “baån nguöìn” trong thúâi gian àoá àïìu
viïåc êëy), tuå hoåp dên chuáng bûác giûä thuöåc vïì nghôa höåi, söë tiïìn thu vïì
tónh thaânh”(7), “àöët nhaâ, cûúáp cuãa chùæc seä khöng nhoã.
laâm liïìu”(8). Theo chuáng töi, giai Coá thïí noái, vúái chûác vuå Taán
àoaån àêìu cuãa cuöåc khúãi nghôa dûúái tûúng quên vuå, phuå traách quên
quyïìn cuãa Trêìn Vùn Dû thò caách lûúng, Àöî Àùng Tuyïín àaä goáp phêìn
thûác quyïn goáp naây laâ phöí biïën, quan troång cho viïåc xêy dûång caác
cuâng vúái àoá laâ söë tiïìn do Tön Thêët cú súã haå têìng taåi cùn cûá khaáng
Thuyïët cho chuyïín vaâo, àaä àaãm chiïën Tên Tónh (Quïë Sún), khi
baão cho sûå lúán maånh cuãa nghôa quên Phaáp vaâ Nam triïìu têën cöng
höåi. Khi Trêìn Vùn Dû bõ bùæt, thûåc vaâo àêy thò taåi àêy àaä “coá àuã 6 böå,
dên Phaáp vaâ Nguyïîn Thên “thu nha, thûå, traåi nhaâ”(14), dô nhiïn laâ coá
hïët cúâ biïíu, tõch thu hïët gia saãn”(9), cuãa caác kho lûúng vaâ vuä khñ do Àöî
laâm cho cöng lao xêy dûång “quên Àùng Tuyïín phuå traách. Tûâ thaáng
lûúng” cuãa Àöî Àùng Tuyïín bõ hao
töín ài rêët nhiïìu. Bia mộ được phục dựng mới của
Sau khi Nguyïîn Duy Hiïåu lïn cụ Đỗ Đăng Tuyển, tại làng Ô Gia,
laänh àaåo nghôa höåi Quaãng Nam, xã Đại Cường, huyện Đại Lộc, tỉnh
nhêët laâ khi öng cho lêåp cùn cûá Tên Quảng Nam
Tónh taåi Trung Löåc, huyïån Quïë
Sún vaâ 9 xaä söng Con, hoaåt àöång
theo hònh thûác “luác taán luác tuå”(10)
thò hònh thûác kinh taâi cuäng coá sûå
thay àöíi. Lûåc lûúång nghôa tiïën hùèn
xuöëng tónh thaânh La Qua (Àiïån
Baân), Hoâa Vang vaâ aáp saát Àaâ Nùéng,
chiïëm tónh thaânh La Qua àïí chuyïín
lûúng thûåc, tiïìn baåc vaâ vuä khñ lïn
cùn cûá(11). Lyá giaãi sûå lúán maånh naây,
triïìu àònh Huïë cho rùçng: “Sau khi
Trêìn Vùn Dû bõ giïët, boån giùåc mang
loâng ngúâ súå, khöng daám quay àêìu
vïì, múái thaânh ra caái thïë cûúäi höí”(12)
song thûåc chêët laâ lûåc lûúång khaáng
chiïën àaä àûúåc töí chûác baâi baãn hún,
phên cöng nhiïåm vuå cuå thïí hún
trong caác nhoám nghôa quên, nhêët
laâ viïåc hêåu cêìn àûúåc àaãm baão hún
thöng qua hònh thûác phaát canh
thu tö vaâ tûå saãn xuêët.
Thöng qua viïåc hiïën àêët cuãa caác
haâo phuá, àõa chuã trong tónh (hiïën
àêët cho nghôa höåi song vêîn tiïëp
tuåc phaát canh thu tö, thu hoa lúåi
37
7 vaâ 8-1887 trúã ài, thûåc dên Phaáp
cuâng vúái lûåc lûúång Nam triïìu do
Nguyïîn Thên, Phan Liïm cêìm
àêìu àaä têåp kñch vaâo caác cùn cûá An
Lêm, Phûúác Sún gêy thiïåt haåi rêët
lúán lûúng thûåc vaâ vuä khñ cuãa nghôa
quên, phong traâo nghôa höåi Quaãng
Nam bùæt àêìu sa suát.
Caâng vïì cuöëi phong traâo nghôa
höåi Quaãng Nam caâng gùåp nhiïìu
khoá khùn do tónh Quaãng Nam bõ
haån haán, luåt löåi mêët muâa nghiïm
troång: “Tònh hònh quaá lùæm”(15); thûåc
dên Phaáp thò ra sûác bùæt ài xêu
laâm àûúâng, laâm àöìn nïn “dên tònh
quêîn baách”(16). Trûúác tònh hònh àoá,
Nguyïîn Duy Hiïåu vaâ Àöî Àùng
Tuyïín phaãi xûã duång nhiïìu phûúng
caách khaác nhau àïí cûáu vaän, trong
àoá coá caã viïåc “mua quan, baán chûác”.
Àiïìu naây àaä àûúåc cuå Huyânh Thuác
Khaáng – möåt chûáng nhên cuãa thúâi
cuöåc thuêåt laåi àaåi yá laâ: Khi phong
traâo nghôa höåi Quaãng Nam ài vaâo
“truåy laåc” thò xuêët hiïån tònh traång
baán caác chûác: Àöëc binh, Thûúng
biïån, Bang biïån, Sún phoâng sûá,
chuyïín vêån sûá... traân lan, nhûäng
ngûúâi mua àûúåc chûác thò töí chûác “cúâ
giong tröëng giuåc àêìy àûúâng nhûng
nghe thêëy Têy keáo àïën caách chûâng
20, 30 cêy söë thò chui vaâo nuái”(17).
Kinh taâi bïë tùæc cuäng laâ luác
nghôa höåi tan, Nguyïîn Duy Hiïåu
àaä tûå nhêån hïët töåi vïì mònh cuâng
vúái viïåc ngûúâi phuå taá öng laâ Phan
Baá Phiïën àaä kõp àöët hïët danh saách
caác àöìng nhên, àöìng chñ vaâ tûå saát
nïn giuáp baão toaân tñnh maång cuãa
nhiïìu ngûúâi, trong àoá coá Àöî Àùng
Tuyïín. Tuy nhiïn, àïí möåt ngûúâi
“àêìu söí phiïën loaån” nhû Àöî Àùng
Tuyïín laåi thoaát àûúåc töåi chïët vaâ tuâ
töåi thò laâ nhúâ möåt ngûúâi göëc Quaãng
Nam, cuå Laåi böå Thûúång thû Haâ
àònh Nguyïîn Thuêåt. Chñnh öng
àaä coá cöng lúán cho viïåc “giûä toaân
maång söëng” cho Àöî Àùng Tuyïín,
Phaåm Nhû Xûúng, Nguyïîn Haâm,
Nguyïîn Tûã Thên... khi àïì nghõ vua
Àöìng Khaánh vûâa cûáu àoái cho dên,
vûâa haån chïë viïåc bùæt ngûúâi, giïët
ngûúâi bûâa baäi cuãa Nguyïîn Thên
vaâ thûåc dên Phaáp, cho nöåp phaåt
bùçng tiïìn nhûäng ngûúâi tham gia
nghôa höåi maâ giûä chûác vuå khöng
38
quan troång vaâ “ngaây thûúâng khöng
coá tiïëng aác”(18). Vua Àöìng Khaánh
àaä chó duå rùçng: “Nguyïîn Thuêåt,
ngûúi laâ ngûúâi úã àoá, nïn kheáo thïí
theo ên yá, höåi cuâng vúái quan tónh
êëy, xûã trñ thïë naâo, khiïën cho keã lûu
taán súám àûúåc trúã vïì, chöî thêëp chöî
cao laåi àûúåc san sûãa”(19). Cêìn lûu yá
rùçng sau naây, khi Phan Böåi Chêu
vaâ Cûúâng Àïí khúãi cuöåc Duy Tên
höåi thò Nguyïîn Thuêåt cuäng àaä bñ
mêåt tham gia töí chûác naây. Chñnh vò
nhûäng leä trïn nïn tûâ thaáng 8 àïën
thaáng 9 nùm 1887, söë ngûúâi ra àêìu
thuá taåi Quaãng Nam, tûâ Taán tûúng,
Tham taá trúã xuöëng cöång 865 ngûúâi,
“àûáng àêìu danh saách êëy laâ nguyïn
chuã sûå, Taán tûúng Àöî Tuyïín”(20).
Sau khi phên taán nghôa quên
dûúái quyïìn tûå mònh “ra thuá”, Àöî
Àùng Tuyïín àaä trúã vïì laâm ruöång,
giêëu mònh bùçng caách uöëng rûúåu,
ngêm thú nhùçm traánh con mùæt theo
doäi cuãa mêåt thaám Phaáp vaâ phong
kiïën Nam triïìu, nïn ngûúâi àúâi goåi
öng laâ “laäo tuáy öng” (öng laäo say).
Thêåm chñ, nhûäng ngûúâi baån àöìng
liïu vúái öng laâ quan laåi “àïì nghõ öng
ra laâm cho triïìu àònh hoùåc Phaáp
nhûng öng tûâ chöëi, chó muöën laâm
ngûúâi dên caây”(21).
Tấm bia mộ cũ (tạc từ năm 1911) của
Đỗ Đăng Tuyển, được dời từ xã Đại
Hiệp, huyện Đại Lộc về đặt cạnh mộ cũ
Vai troâ cuã a Àöî Àùng
Tuyïí n àöë i vúá i phong traâ o
Duy Tên
Nhûä n g nùm àêì u thïë kyã ,
nhiïìu võ tûúáng cuä cuãa Nguyïîn
Duy Hiïåu, àûáng àêìu laâ Tiïíu La
Nguyïîn Thaânh quyïët àõnh àïì ra
chuã trûúng cûáu nûúác múái laâ: Àûa
ngûúâi ài du hoåc, mua vuä khñ vaâ
xin viïån trúå cuãa nûúác ngoaâi (Nhêåt
Baãn) àïí giaânh àöåc lêåp, ngûúâi ta
goåi chung phong traâo êëy laâ Àöng
Àöå hay Àöng Du.
Tiïíu La Nguyïîn Thaânh vïì êín
naáu trong möåt trang traåi úã huyïån
Thùng Bònh, lêåp nïn Nam Thõnh
sún trang, àïí “vui thuá àiïìn viïn”
song kyâ thûåc laâ laâm núi qui tuå
nhûäng ngûúâi yïu nûúác àïí baân viïåc
cûáu nûúác. Nguyïîn Thaânh cuâng Àöî
Àùng Tuyïín àaä bñ mêåt nuöi möåt
ngûúâi thuöåc doâng tön thêët, tïn laâ
Tön Thêët Toaåi àïí chúâ cú höåi dêëy
nghiïåp. Sau àoá caã hai ngûúâi cuâng
Phan Böåi Chêu thêëy cêìn phaãi
múã röång sûå àöìng tònh yïím trúå
cuãa quöëc dên, nïn phïë boã võ tön
thêët cuä, múâi hoaâng thên Cûúâng
Àïí laâm Höåi chuã cho töí chûác Viïåt
Nam Quang Phuåc höåi, nhûng bïn
ngoaâi vêîn giûä tïn Duy Tên höåi àïí
dïî hoaåt àöång.
Trong böëi caãnh àoá, Àöî Àùng
Tuyïín àaä “àem caã böå thuöåc vïì
thön traåi, phên taán con em laâm
nghïì nöng, coá tiïìn thûâa ñt nhiïìu
thò giuáp öng Nam Thõnh (Nguyïîn
Thaânh)(22) vaâ “Nam Thõnh nhúâ
öng giuáp viïåc gò thò öng vui veã
giuáp àúä, khöng tûâ chöëi bao giúâ”(23).
Àïën nùm 1903, Phan Böåi Chêu
àûúåc Nguyïîn Thaânh giúái thiïåu
àïën nhaâ öng, cuâng ùn gaâ, uöëng
rûúåu nhiïìu lêìn àïí baân kïë hoaåch
cûáu nûúác, àoá cuäng laâ lyá do àïí hoå
Àöî trúã thaânh yïëu nhên cuãa Duy
Tên höåi sau àoá.
Thaáng Tû nùm Giaáp Thòn
(1904), taåi Nam Thaånh sún trang,
Tiïíu La Nguyïîn Thaânh vaâ Phan
Böåi Chêu töí chûác möåt höåi nghõ
vúái 20 nhên vêåt yïu nûúác khaác,
àïí thaânh lêåp Duy Tên Höåi. Höåi
nghõ àaä thöëng nhêët “Àùåt Kyâ Ngoaåi
Hêìu laâm Höåi chuã, höåi viïn troång
yïëu luác bêëy giúâ thò coá nhûäng ngûúâi
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
nhû Nguyïîn Haâm (tûác Tiïíu la
Nguyïîn Thaânh), Trònh Hiïìn (tûác
Àöî Àùng Tuyïín), Lï Voä, Àùång
Tûã Kñnh, Àùång Thaái Thên, Thaái
Nam Xûúng (tûácThaái Phiïn), töi
vaâ nhûäng ngûúâi khaác nûäa”(24). Phan
Böåi Chêu chó nhùæc àïën tïn 5 ngûúâi
thò Àöî Àùng Tuyïín chó àûáng ngay
sau Nguyïîn Thaânh, chûáng toã vai
troâ cuãa öng trong höåi Duy Tên laâ
rêët quan troång. Kyâ Ngoaåi Hêìu
Cûúâng Àïí cuäng àaä xaác àõnh sûå
kiïån trïn vaâ böí sung möåt söë nhên
vêåt nhû: Trêìn Àònh Phaác, Nguyïîn
Hûäu Baâi (sau laâm Thûúång thû Böå
Hònh), Nguyïîn Thuêåt (Thûúång thû
Böå Laåi), Nguyïîn Thaãng (Àöng caác
àaåi hoåc sô), Àaâo Tiïën (Thûúång thû
Böå Cöng), Phaåm Tiïën vaâ Àöëc vêån
Hiïìn (tûác Àöî Àùng Tuyïín)(25). Sûå
kiïån àoá àûúåc giûä bñ mêåt tuyïåt àöëi,
maäi 3 nùm sau mêåt thaám Phaáp
cuäng chó biïët möåt caách mú höì:
“Trong caác taâi liïåu àoá coá noái àïën
möåt võ àûáng àêìu töí chûác àûúåc coi
laâ “Höåi chuã” cuãa hoå maâ Phan Böåi
Chêu vaâ Tùng Baåt Höí àïën thöng
baáo yá àõnh ài Nhêåt cuãa hoå. Hònh
nhû Höåi Chuã àoá khöng ai khaác laâ
Phan Chêu Trinh”(26).
Tiïíu La Nguyïîn Thaânh baân
vúái Phan Böåi Chêu rùçng öng nïn
sang Nhêåt, riïng “Viïåc kinh phñ
chó töi vúái Sún Têíu (tûác Àöî Àùng
Tuyïín) biïån àûúåc xong; ngoaåi giao
nhên taâi hiïån nay thêåt khoá, àaä
khöng ngûúâi khaác têët phaãi anh
thuêån ài”(27). Khöng phaãi ngêîu
nhiïn àïí Nguyïîn Thaânh tûå tin
noái rùçng öng vaâ Àöî Àùng Tuyïín
(maâ chuã yïëu hoå Àöî) coá thïí lo kinh
phñ cho cuöåc Àöng Du àûúåc. Búãi
vò, “Öng Nguyïîn Haâm vaâ öng
Àöî Tuyïín möåt laâ chên êëm sanh
coá laâm taán tûúng nghôa höåi höìi
trûúác, möåt laâ chên chuã sûå vïì hûu,
vaã caã hai bêy giúâ àïìu trïn dûúái
50 tuöíi, bêåc laäo thaânh danh voång,
àûúåc ngûúâi ta suy phuåc, sûå êëy àaä
cöë nhiïn”(28). Möåt chi tiïët àaáng
chuá yá vïì phña gia töåc cho rùçng,
Àöî Àùng Tuyïín trûåc tiïëp ra Huïë
àïí gùåp Phan Böåi Chêu trûúác luác
lïn àûúâng sang Nhêåt, chñnh cuå
Phan cuäng xaác nhêån rùçng, “Höåi
chuã xuêët dûúng, caác viïåc vêån àöång
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
tiïëp tïë trong nûúác, öng giuáp sûác
rêët nhiïìu”(29).
Möåt taâi liïåu mêåt cuãa Súã Mêåt
thaám Àöng Dûúng coá ghi laåi haânh
traång cuãa möåt söë nhên vêåt trong
Duy Tên höåi, coá àoaån àïì cêåp àïën
Àöî Àùng tuyïín nhû sau: “Tùng
Baåt Höí töí chûác höåi àaâm giûäa Phan
Böåi Chêu vúái caác cûåu phaãn nghõch
úã Nam Ngaäi, àaáng kïí nhêët laâ vúái
Nam Thõnh (Nguyïîn Thaânh) vaâ
Sún Têíu (tûác Àöî Àùng Tuyïín).
Trong thúâi gian diïîn ra cuöåc thi
Höåi (1904), Phan Böåi Chêu coá dûå
thi nhûng khöng àêåu tiïën sô. Sau
kyâ thi öng laåi gùåp Nam Thõnh
úã Quaãng Nam. Nam Thõnh laâ
con möåt võ nguyïn laâ Böë Chaánh
vúái tïn chñnh laâ Nguyïîn Haâm
tûác laâ Tiïíu La, nöíi tiïëng vïì taâi
duång binh khi húåp taác vúái Nguyïîn
Hiïåu trong sûå kiïån 1885. Sún
Têíu coá thïí laâ Àöî Tuyïín tûác Cöng
Traåch chûác Chuã sûå, tham gia vaâo
hoaåt àöång cuãa Nguyïîn Hiïåu laâ
keã thuâ cuãa chñnh phuã Baão höå.
Caã hai àïìu lêîn tröën úã miïìn nuái
cuâng vúái vaâi ngûúâi trung thaânh
ài theo, hoå chúâ thúâi cú àïí phêët
cúâ khúãi nghôa”(30). Thaáng Chaåp
nùm Giaáp Thòn (thaáng 1-1905),
Àöî Àùng Tuyïín laåi tham gia möåt
cuöåc hoåp quan troång khaác cuäng
taåi nhaâ Tiïíu La, úã Thùng Bònh.
Àêy laâ möåt cuöåc hoåp àïí phên cöng
nhiïåm vuå cho caác höåi viïn troång
yïëu, trûúác khi Phan Böåi Chêu
ra nûúác ngoaâi. Theo àoá: Àùång
Thaái Thên phuå traách cöng viïåc
höåi úã caác tónh tûâ Huïë trúã ra, tûâ
Nam Ngaäi trúã vaâo àûúåc uãy thaác
cho Tiïíu La vaâ Àöî Àùng Tuyïín.
Àïí uãng höå kinh taâi cho phong
traâo Àöng Du, Àöî Àùng Tuyïín
vaâ caác àöìng chñ cuãa öng töí chûác
nhiïìu hònh thûác nhû: Höåi buön,
thûúng höåi, nöng traåi, nöng trang
àïí saãn xuêët, mua baán quïë, mña,
chùn tùçm, dïåt vaãi... Àiïín hònh
nhû: Phan Chêu Trinh, Huyânh
Thuác Khaáng, Lï Cú chuyïn vïì
quïë; Trêìn Quñ Caáp, Phan Thuác
Duyïån, Phan Thaânh Taâi chuyïn
vïì mña, àûúâng, dïåt, tú luåa, ghe
bêìu ài biïín... Àêìu möëi kinh taâi
thò Nguyïîn Thaânh giao cho Àöî
Àùng Tuyïín vêån àöång àoáng goáp,
hònh thûác àoáng goáp laâ tuyâ theo
khaã nùng cuãa moåi ngûúâi, khöng
eáp buöåc. Höåi cûã quaãn lyá vaâ phoá
quaãn lyá àïí nhêån tiïìn goáp, tiïìn
lúâi hùçng nùm cuãa viïåc buön baán,
hoå giaânh àïí trúå giuáp cho nhûäng
ai sùén saâng ài ra nûúác ngoaâi àïí
hoåc kyä nghïå. Söë dû thûâa laåi, àûúåc
nhêåp vaâo quyä dûå trûä(31). Theo
doäi nhûäng hoaåt àöång naây, mêåt
thaám Phaáp taåi Tam Kyâ (Quaãng
Nam) ngaây 1-11-1907 cho rùçng:
“Àïí biïån minh cho danh nghôa
höåi buön, hoå àaä yïu cêìu caác höåi
viïn goáp tiïìn àïí laâm vöën buön
baán. Nhêët àõnh laâ coá muåc àñch
hoaân toaân khaác nhûng nhûäng
ngûúâi lêåp höåi buön laâm sao daám
cho moåi ngûúâi biïët muåc àñch thûåc
cuãa höåi àûúåc”(32).
Àïí phong traâo Àöng Du àûúåc
thaânh tûåu, Phan Böåi Chêu coá
2 àiïìu lo lùæng: “Lo laâm sao cho
toaân thïí hoåc sinh àûúåc bïìn chùåt;
Lo laâm sao cho taâi chñnh hêåu
viïån àûúåc tiïëp tuåc”, “Súã dô phaãi
lo taâi chñnh vò taâi chñnh taåi ngoaâi
chûa coá nhêët àõnh cú súã, chó nhúâ
sûác tiïëp tïë trong nûúác”(33), maâ taâi
chñnh buöíi àêìu cuãa Àöng Du laâ
úã Trung kyâ, maâ chuã yïëu vêîn laâ
Quaãng Nam vaâ Àaâ Nùéng. Trong
Niïn Biïíu Phan viïët: "Luác bêëy
giúâ öng Tùng (tûác Tùng Baåt Höí)
vïì nûúác coá àaánh qua cho vaâi trùm
baåc, maâ Kyâ Ngoaåi Hêìu qua haânh
trang cuäng khaá hêåu, múái thuï möåt
gian nhaâ lúán kiïíu Nhêåt Baãn”(34).
Do Phan khöng noái roä nïn dïî laâm
ngûúâi àoåc hiïíu rùçng àêy laâ gia
saãn cuãa chñnh Cûúâng Àïí, thûåc
ra àoá chñnh laâ söë tiïìn do Tiïíu la
Nguyïîn Thaânh tûå nguyïån hiïën
1/2 gia saãn cuãa mònh vaâ tiïìn tûâ
caác baån àöìng chñ nhû: Àöî Àùng
Tuyïín, Phan Thuác Duyïån, Lï
Vônh Huy àoáng goáp(35).
Vïì sau, Àöî Àùng Tuyïín coá
thïm möåt cöång sûå àùæc lûåc laâ Thaái
Phiïn (hiïåu laâ Nam Xûúng) – möåt
nhaâ thêìu khoaán treã tuöíi, hïët loâng
uãng höå phong traâo: “Öng nhiïåt
têm vò àaåi nghôa, coá taâi kinh tïë vaâ
biïån sûå, cöång sûå vúái caác àöìng chñ
nhû öng Tiïíu La Nguyïîn Thaânh,
39
öng Ngû Haãi àaä lêu nùm”(36). Theo
Phan Khöi cho biïët, sau khi Tiïíu
La bõ bùæt thò Àöî Àùng Tuyïín lïn
thay laâm Höåi chuã, khi hoå Àöî bõ
bùæt, àaây ài Lao Baão thò “Thaái
Phiïn àûúåc cûã lïn giûä chûác laänh
tuå cuãa aám xaä Àaâng Trong”(37).
Phan Böåi Chêu cuäng cho rùçng
“Khi àêìu múái àûúåc tin öng Tiïíu
La bõ àaây ài Cön Lön, nhûng
caác àöìng chñ úã trong nhû Nam
Xûúng (Thaái Phiïn), Ö Gia (Àöî
Àùng Tuyïín), Cûãu Cai, caác ngûúâi
êëy haäy coân; úã khoaãng Nghïå Tônh
coân coá öng Ngû Haãi chuã trò, möëi
hy voång coân chûa dûát”(38)...
Thïë röìi, thaáng Giïng nùm Mêåu
Thên (1907), Àöî Àùng Tuyïín àaä
giao “3.000 àöìng baåc, viïët thû sai
ngûúâi àûa cho öng Ngû Haãi (Àùång
Thaái Thên), nhúâ Ngû Haãi bñ mêåt
àûa ra cho Höåi chuã chi tiïu luác
úã Nhêåt Baãn. Ngûúâi nhaâ öng gùåp
àûúåc Ngû Haãi röìi, böîng ngaây êëy
Ngû Haãi bõ naån, tiïìn vaâ thú àïìu
àïí úã chöî nhaâ Ngû Haãi truá maâ chuã
nhaâ cuäng khöng biïët. Ngûúâi Phaáp
luåc soaát, viïåc bõ baåi löå”(39). Sau khi
phaát hiïån Àöî Àùng Tuyïín liïn
quan àïën Duy Tên höåi, thûåc dên
Phaáp àaä lêåp tûác bùæt giam öng úã
nhaâ lao Höåi An, sau àoá giaãi ra
Nghïå An àïí àöëi chêët vúái caác àöìng
chñ khaác. Theo gia töåc thò trûúác
luác bõ bùæt, öng àaä bñ mêåt vïì nhaâ
viïëng phêìn möå öng baâ, dùån doâ gia
töåc, röìi xuöëng thuyïìn xuöi Höåi
An. Trïn àûúâng ài, öng àaä nhaãy
xuöëng söng vaâ cùæn lûúäi àõnh tûå
tûã nhûng bêët thaânh.
Baãn aán triïìu àònh Huïë daânh
cho Àöî Àùng Tuyïín laâ “khöí sai
10 nùm, tõch thu sùæc bùçng, aáo muä
vaâ gia saãn” vò “aám thöng tin tûác,
saãn xuêët quyïn trúå, àöìng mûu
phaãn nghõch”. Baãn aán êëy àaä cho
thêëy têìm voác, vai troâ cuãa Àöî Àùng
Tuyïín àöëi vúái caác phong traâo yïu
nûúác cuãa Viïåt Nam höìi cuöëi thïë
kyã XIX, àêìu thïë kyã XX; noá cho
thêëy öng laâ möåt nhên sô Quaãng
Nam àñch thûåc, möåt ngûúâi “nghôa
khñ cûúng cûúâng, röång lûúång vaâ
hïët loâng vò quöëc gia, xaä tùæc”, àuáng
nhû tïn thuåy “Trûåc Lûúång” cuãa
öng ghi trïn bia möå coân haäy àïën
40
ngaây nay.�
CHUÁ THÑCH:
1. Theo Chêu baãn triïìu Duy Tên.
2. Theo Phan Böåi Chêu, Tûå phaán,
Nxb. Anh Minh, Huïë, 1956, tr.37.
3. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, Nxb. Giaáo Duåc,
Cty Cöí phêìn in vaâ Dõch vuå Quaãng
Nam, nùm 2007, têåp 9, Sàd, tr.261.
4. Taåi Quaãng Trõ, vaâo thaáng 6
nùm 1885, quên Phaáp vaâ Nam triïìu
chùån bùæt àûúåc 34 hoâm baåc, cuâng chûáa
caác haång tiïìn baåc laâ 36.557 àöìng cuãa
Tön Thêët Thuyïët.
5. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, Nxb. Giaáo Duåc,
Cty Cöí phêìn in vaâ Dõch vuå Quaãng
Nam, nùm 2007, têåp 9, tr.104.
6. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, Sàd, tr.150.
Chöî naây Sûã nhaâ Nguyïîn ghi nhêìm laâ
Trêìn Vùn Dûå).
7. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, Sàd, tr.204.
8. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, Sàd, tr.213.
9. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, Sàd, tr.204.
10. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, Sàd. tr.204.
11. Nguyïîn Vùn Xuên (Toaân têåp),
têåp 3, Nxb. Höåi Nhaâ Vùn, Haâ Nöåi –
2020, tr.159.
12. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, Sàd, tr.213.
13. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, Sàd, tr.352.
14. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, tr.285.
15. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, tr.364.
16. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, tr.222.
17. Phaåm Ngö Minh – Chûúng
Thêu, Huyânh Thuác Khaáng tuyïín têåp,
Nxb. Àaâ Nùéng – 2010, tr.224.
18. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, tr.373.
19. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, tr.374.
20. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 9, tr.366.
21. Àùång Àoaân Bùçng, Phan Thõ
Haán, Sàd, tr.78.
22. Àùång Àoaân Bùçng, Phan Thõ
Haán, Viïåt Nam nghôa liïåt sûã, Tön
Quang Phiïåt dõch vaâ chuá thñch, Nxb.
Vùn hoåc, Haâ Nöåi 1972, tr.78.
23. Àùång Àoaân Bùçng, Phan Thõ
Haán, Sàd, tr.78.
24. Phan Böå i Chêu toaâ n têå p
(Chûúng Thêu biïn soaån), têåp 6, Nxb.
Thuêån Hoáa, Huïë - 2001, tr.127.
25. Cuöåc àúâi caách maång Cûúâng
Àïí, Nhaâ in Tön Thêët Lïî, 1957, tr.14.
26. Taâi liïåu söë 29, trong Höì sú
65530 thuöåc Thû khöë Toaân quyïìn
Àöng Dûúng, taåi Trung têm Lûu Trûä
Quöëc gia Haãi ngoaåi Aix-en-Provence.
27. Phan Böåi Chêu, Tûå phaán,
Nxb. Vùn hoáa Thöng tin, Haâ Nöåi –
2000, tr.45.
28. Phan Khöi taác phêím àùng baáo
nùm 1936, (Laåi Nguyïn Ên sûu têìm
vaâ biïn soaån), Nxb. Tri Thûác, Haâ Nöåi
– 2014, tr.99.
29. Àùång Àoaân Bùçng, Phan Thõ
Haán, Sàd, tr.79.
30. Nhûäng hoaåt àöång chöëng Phaáp
úã caác xûá Annam tûâ 1905 àïën 1918,
(l’Agitation Antifancaire dans les
Pays Annamites de aâ 1918 - Sureteá
Geáneárale Gouvernement Geáneral
de l’ Indochine), taâi liïåu taåi Trung
têm Lûu trûä Quöëc gia Haãi ngoaåi
Aix-en-Provence.
31. Lï Thõ Kinh, Phan Chêu Trinh
qua nhûäng sûã liïåu múái, Sàd, tr.217.
32. Lï Thõ Kinh, Phan Chêu Trinh
qua nhûäng sûã liïåu múái, Sàd, tr.56.
33. Niïn Biïíu trong “Phan Böåi
Chêu toaân têåp”, Têåp 6, Nxb. Thuêån
Hoáa, Huïë 1980.
34. Niïn Biïíu, Sàd.
35. Lï Vônh Huy hiïën 1/2 gia saãn
tûâ tiïìn baán quïë, höì tiïu, cheâ. Öng naây
coá 1 ngûúâi em trai laâ Lï Ngoåc Liïn vaâ
2 con trai laâ: Lï Triïm vaâ Lï Duyïån
cuâng xuêët dûúng du hoåc trong thúâi
gian naây.
36. Phan Böå i Chêu toaâ n têå p
(Chûúng Thêu biïn soaån), têåp 6, Nxb.
Thuêån Hoáa, Huïë - 2001, tr.161.
37. Phan Khöi taác phêím àùng baáo
nùm 1936, Sàd, tr.102.
38. Phan Böå i Chêu toaâ n têå p
(Chûúng Thêu biïn soaån), têåp 6, Nxb.
Thuêån Hoáa, Huïë - 2001, tr.211.
39. Àùång Àoaân Bùçng, Phan Thõ
Haán, Sàd, tr.79.
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
 THEO DÒNG HỒI ỨC

Cách mạng tháng Tám năm 1945

ở Sài Gòn qua Hồi ký Trần Văn Giàu
Nguyễn Văn Giác - Trần Hạnh Minh Phương

Trong tuã saách cuãa Taåp chñ

Xûa&Nay hiïån coá lûu giûä têåp Höìi
kyá 1940 - 1945 cuãa taác giaã Trêìn
Vùn Giaâu (1911 - 2010), ngûúâi
tûâng mïånh danh “giaáo sû àoã” vaâ
“laâm caách maång chuyïn nghiïåp”,
do taác giaã tûå xuêët baãn keâm theo
thuã buát lúâi àïì tùång Toâa soaån Taåp
chñ. ÚÃ Lúâi noái àêìu, öng Trêìn cho
biïët roä lyá do vïì sûå hiïån hûäu cuãa
àûáa con tinh thêìn àêìy hûáng khúãi
naây vaâo thúâi àiïím 1995 nhû sau:
“Töi chó viïët höìi kyá khoaãng thúâi
gian 1940 - 1945, vò àoá laâ thúâi
gian töi söëng coá chêët lûúång hún
hïët trong cuöåc àúâi daâi quaá 80 nùm,
xêëp xó 90 nùm, sau khi töi àoåc laåi
baãn höìi kyá lêìn thûá ba”. Trần Văn Giàu và Phạm Ngọc Thạch
Khoaãng àúâi “söëng coá chêët
lûúång hún hïët” cuãa öng Trêìn 1943 cho àïën ngaây caách maång nöí Cho nïn, cuöëi cuâng, do tònh thïë
cuäng laâ thúâi kyâ diïîn ra cao traâo ra thùæng lúåi taåi Saâi Goân. bûác baách, Phuác phaãi hoåp höåi nghõ
vêån àöång caách maång söi nöíi cuãa Caác trñch dêîn tûâ höìi kyá khöng àaåi biïíu caác ‘tónh uãy’ lêm thúâi cuãa
Xûá uãy Nam kyâ noái riïng àïí chaåm ghi chuá söë trang búãi nguyïn baãn anh lêåp ra röìi, àïí bêìu möåt xûá uãy.
àïën vaåch àñch cuãa phong traâo khöng àûúåc àùåt trang in. Vaâ töi, cuäng tûåa nhû thïë phaãi hoåp
giaãi phoáng dên töåc Viïåt Nam höåi nghõ àaåi biïíu caác ‘ban caán sûå’
giai àoaån 1930 - 1945, àaánh dêëu Vïì vêën àïì töí chûác laåi Xûá thaânh vaâ tónh cuãa töi dûång nïn,
bùçng thùæng lúåi haâo huâng cuãa cuöåc uãy vaâ àõnh hònh àûúâng löëi àïí chó àõnh möåt ‘ban caán sûå miïìn
giaânh chñnh quyïìn vaâo caác ngaây caách maång Àöng’ àïí laänh àaåo chung”.
24, 25-8-1945 taåi Saâi Goân. Vúái Sau cuöåc vûúåt thoaát cùng Taâ Theo àoá, Dûúng Quang Àöng
cûúng võ Bñ thû Xûá uãy àûúng thúâi, Laâi (Biïn Hoâa) vaâo àêìu thaáng àaä nhaåy beán vaâ baåo daån tiïën haânh
taác giaã Trêìn Vùn Giaâu cuãa têåp 3-1941, Trêìn Vùn Giaâu cuâng vúái möåt “àaåi biïíu höåi nghõ xûá” úã Chúå
Höìi kyá 1940 - 1945 cung cêëp cêån Dûúng Quang Àöng (bñ danh Gaåo (Myä Tho) vaâo thaáng 10-1943,
caãnh diïîn trònh tñch tuå thûåc lûåc Phuác) vaâ möåt söë àöìng chñ khaác nhêët trñ bêìu Trêìn Vùn Giaâu giûä
cuâng diïîn tiïën giaânh lêëy chñnh lêìn lûúåt tòm vïì àõa baân cuä àïí moác chûác Bñ thû, cho duâ öng Trêìn
quyïìn taåi trung têm xûá thuöåc àõa nöëi töí chûác tiïëp tuåc hoaåt àöång. Tuy khöng hiïån diïån taåi höåi nghõ. Sûå
Nam kyâ xûa. nhiïn, kïí tûâ sau cuöåc khúãi nghôa kiïån àûúåc taác giaã nhêån àõnh: “Cú
Nöåi dung baâi viïët giúái haån Nam kyâ bõ àaân aáp (11-1940), “úã súã cuãa Phuác úã miïìn Trung, miïìn
trong phaåm vi möåt söë vêën àïì vïì hêìu khùæp caác tónh Nam kyâ... àïìu Têy [Nam kyâ] laâ chuã yïëu; cú súã
àûúâng löëi àêëu tranh àûúåc Xûá uãy khöng thêëy dêëu hiïåu söëng coân cuãa cuãa töi úã Saâi Goân vaâ miïìn Àöng
Nam kyâ àõnh hûúáng tûâ cuöëi nùm möåt xûá uãy, möåt tónh uãy naâo hïët. laâ thûá yïëu; hai caánh húåp nhau

SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022 41

thò coá möåt Xûá uãy chaánh thûác khaá
maånh tûâ gêìn cuöëi nùm 1943. Bêìu
cûã Xûá uãy, laâ möåt thaânh cöng lúán,
lúán nhêët tûâ sau ngaây vûúåt nguåc
Taâ Laâi. Tuy vêåy, hïå thöëng vaâ cú súã
Àaãng úã toaân böå Nam kyâ vêîn coân
laâ vêën àïì lúán, rêët lúán. Ài àöi vúái
vêën àïì töí chûác laâ vêën àïì àûúâng
löëi chñnh trõ maâ boån töi biïët bao
lêìn àùåt ra nhûng chûa hïì àûúåc
giaãi quyïët öín thoãa. ÖÍn thoãa sao
àûúåc, búãi vò, gioãi mêëy mònh vêîn laâ
möåt àõa phûúng thöi. Coân Trung
ûúng thò coá nhûäng quyïët nghõ gò,
mònh hoaân toaân khöng biïët”.
Nhû vêåy, khöng chó vêën àïì
vïì töí chûác laänh àaåo cao nhêët cuãa
Àaãng Cöång saãn Àöng Dûúng taåi
Nam kyâ, tûác Xûá uãy Nam kyâ, maâ
cuâng vúái àoá laâ àûúâng löëi caách
maång vúái nhûäng nöåi dung chuyïín
hûúáng chó àaåo cuå thïí kïí tûâ Höåi
nghõ Trung ûúng lêìn thûá VIII
(thaáng 5-1941) cho àïën luác naây
àaä khöng àûúåc truyïìn àaåt, phöí
biïën àïën Nam kyâ. Búãi vêåy, Ban
laänh àaåo Xûá uãy Nam kyâ múái maâ
Trêìn Vùn Giaâu laâ ngûúâi àûáng
àêìu cêìn phaãi tûå àõnh hûúáng lêëy,
trïn cú súã Nghõ quyïët Höåi nghõ
Trung ûúng VI (11-1939) vaâ caác
cûúng lônh khaác cuãa Àaãng trûúác
àoá, cuâng hïå thöëng nguyïn lyá chuã
nghôa Maác - Lïnin trong vöën liïëng
tri thûác traãi nghiïåm caá nhên.
Àoá chñnh laâ àûúâng löëi caách
maång cho Xûá uãy 1943 maâ nhû
theo lúâi cuãa öng Trêìn thò “Phuác
sau naây lêëy tïn laâ Nùm Àöng,
thêëy töi luáng tuáng nïn àïì nghõ
lêëy nghõ quyïët Trung ûúng thûá
VI laâm cú súã cuãa àûúâng löëi röìi thi
haânh chêm chûúác theo tònh hònh
múái, nhû vêåy seä ‘húåp phaáp’ hún.
Vùn [tûác Kiïåt] vaâ Phuác, chó coá hai
ngûúâi trong àaám vûúåt nguåc Taâ Laâi
àaä àûúåc biïët nghõ quyïët êëy song
cuäng chûa bao giúâ nghiïn cûáu cho
thêëu àaáo, cho nïn, hoåc loám, töi chó
biïët vaâi neát àaåi cûúng; nay Vùn
chïët röìi, coân Phuác thò quïn raáo, trûâ
ra caái nhiïåm vuå phaãi thûâa [nhên
cú höåi] chiïën tranh thïë giúái àïí
laâm caách maång giaãi phoáng thaânh
cöng. Tòm kiïëm maäi, töi bùæt gùåp
mêëy àoaån cheáp tay nghõ quyïët VI
42
úã nhaâ Prigorny (Trên - Phuá Laåc)
[tûác Nguyïîn Vùn Trên, quï Phuá
Laåc] giêëu trïn maái laá cuãa chuöìng
trêu (...) Àoåc nghõ quyïët thaáng 11
nùm 1939 töi chuá yá àùåc biïåt àïën
möåt söë tû tûúãng mang nhiïìu tñnh
saáng taåo so vúái luêån cûúng caách
maång tû saãn dên quyïìn (1930) vaâ
Chûúng trònh haânh àöång (1932),
nhûäng tû tûúãng àem laåi nhiïìu gúåi
Ảnh và số tù của Trần Văn Giàu tại
căng Tà Lài
yá lúán cho töi khi töi phaãi àïì nghõ
[àïì xuêët] möåt dûå thaão àûúâng löëi
caách maång cho Xûá uãy 1943”.
Àûúâng löëi caách maång cho Xûá
uãy 1943 bao göìm möåt söë vêën àïì
cöët loäi nhû: xaác àõnh keã thuâ dên
töåc laâ phaát xñt Nhêåt; chuã trûúng
xêy dûång möåt àaåo quên chñnh trõ
aáp àaão têët caã caác thïë lûåc àöëi lêåp,
nhêët laâ taåi trung têm àö thõ Saâi
Goân; têåp trung cöng taác têåp húåp
lûåc lûúång gùæn vúái caác töí chûác quêìn
chuáng laâ cöng höåi, nöng höåi cuâng
caác höåi àoaân yïu nûúác cuãa thanh
niïn, binh sô, tön giaáo, caánh taã
caác àaãng phaái... Thûåc tïë cho thêëy
àûúâng löëi do Xûá uãy Nam kyâ tûå
hoaåch àõnh hoaân toaân phuâ húåp
vúái quan àiïím chuã àaåo cuãa Nghõ
quyïët Höåi nghõ Trung ûúng VIII,
chó khaác vïì tïn goåi àöëi vúái caác töí
chûác quêìn chuáng trong möåt mùåt
trêån dên töåc thöëng nhêët chñnh
danh laâ Mùåt trêån Viïåt Minh.
Giaãi thñch vïì sûå khaác biïåt naây,
höìi kyá cho biïët: “.... taåi sao Nam
Böå khöng súám töí chûác Viïåt Minh?
Taåi sao? Höìi àoá töi chûa nghe hai
chûä Viïåt Minh. Túái thaáng 7-1945,
töi múái coá chûúng trònh àiïìu lïå
Viïåt Minh trong tay, thò laâm sao
höìi 1943, 1944 coá chuã trûúng theo
àûúâng löëi cuãa höåi nghõ Trung
ûúng VIII àûúåc? (...) Tuy vêåy töi
seä taán thaânh töí chûác ‘höåi thanh
niïn cûáu quöëc’, ‘höåi vùn nghïå cûáu
quöëc’, ‘höåi phuå nûä cûáu quöëc’. Coân
nhûäng töí chûác mang tñnh giai cêëp
cuãa cöng nhên, nöng dên (cöng
höåi, nöng höåi) thò baãn chêët cuãa noá
àaä àêåm àaâ tñnh chêët cûáu quöëc röìi,
baãn chêët vaâ nhiïåm vuå cuãa noá coân
cao hún laâ cûáu quöëc, thò töi nghô
rùçng viïåc gò phaãi lêëy möåt caái tïn
khaác tiïu biïíu chó cho caách maång
phaãn àïë? Mùåt trêån Viïåt Minh maâ
chuáng töi seä töí chûác úã Nam kyâ vaâo
giûäa nùm 1945 seä bao göìm: Àaãng
Cöång saãn, Töíng Cöng àoaân, Thanh
niïn Tiïìn phong, àaãng Tên Dên
chuã, caánh taã àaãng Quöëc gia (Cû
sô tõnh àöå), Cao Àaâi cûáu quöëc, höåi
binh sô yïu nûúác...”.
Sûå nhaåy caãm sêu sùæc vïì nhêån
thûác chñnh trõ kïët húåp vúái tñnh
nhaå y beá n cao àöå trûúá c biïë n
chuyïín thúâi cuöåc mau leå àaä taåo
nïn baãn lônh caách maång tuyïåt vúâi
cho haâng nguä laänh àaåo cuãa Xûá
uãy Nam kyâ maâ võ trñ tiïn phong
luác naây thuöåc vïì nhaâ caách maång
chuyïn nghiïåp Trêìn Vùn Giaâu,
duâ rùçng tuöíi àúâi chó vûâa ngoaâi
ba mûúi. Àoá cuäng chñnh laâ xung
nùng àûúåc truyïìn àöång tûâ nhiïåt
huyïët vaâ traách nhiïåm cuãa ngûúâi
chiïën sô, nhû àiïìu böåc baåch tûâ höìi
kyá: “Khöng àaânh chõu ngöìi chúâ,
bêët àùæc dô boån töi phaãi tûå vaåch ra
möåt àûúâng löëi caách maång... chúá
baão nhau ‘ngöìi chúâ’ quyïët khöng
phaãi laâ thaái àöå cuãa töi hay cuãa
bêët cûá ngûúâi ‘caách maång chuyïn
nghiïåp’ naâo. Khi êëy, úã Nam kyâ,
úã trong tònh thïë phaãi tûå vaåch ra
con àûúâng àïí maâ ài túái trûúác...”.
Àõnh hûúáng àûúâng löëi caách maång
àêìy baãn lônh vaâ saáng taåo cuãa Xûá
uãy 1943 xuêët phaát tûâ tònh thïë
khu biïåt àoá.
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
 Vïì vêën àïì tiïën túái khúãi
nghôa giaânh chñnh quyïìn
Ruát kinh nghiïåm tûâ thêët baåi
cuãa cuöåc khúãi nghôa Nam kyâ vïì
nhiïìu vêën àïì, song khúãi nghôa vuä
trang giaânh chñnh quyïìn vêîn laâ
con àûúâng tiïëp tuåc àûúåc khùèng
àõnh búãi Xûá uãy Nam kyâ. Höìi kyá
khùèng quyïët: “Hoaân toaân khöng
vò khúãi nghôa Nam kyâ thêët baåi
maâ choån con àûúâng naâo khaác;
khöng coá con àûúâng naâo khaác àïí
giaânh àöåc lêåp dên töåc ngoaâi con
àûúâng dùæt àïën khúãi nghôa, ‘baåo
àöång’ caách maång. Moåi sûå têåp húåp
lûåc lûúång àïìu nhùçm vaâo möåt trêån
thû huâng, möåt cuöåc khúãi nghôa
vuä trang quyïët thùæng, khöng coá
quyïìn baåi”.
Mêîu hònh caách maång Nga àûúåc
ngûúâi àûáng àêìu Xûá uãy lûåa choån
cho cuöåc vuâng lïn sùæp túái thay vò
chiïën lûúåc Mao Traåch Àöng maâ
ngûúâi laänh àaåo tiïìn nhiïåm vûâa
kinh qua chiïën baåi. Têët nhiïn,
cuâng vúái phûúng thûác vuä trang coân
phaãi coá “caác àiïìu kiïån khaách quan
àaä àuã, àaä chñn (höìi 1943, 1944
chûa ai duâng chûä ‘chñn muöìi’)”.
Hoåc thuyïët vïì chiïën tranh caách
maång àaä àûúåc biïån giaãi huâng höìn
bùçng thûåc tiïîn xûúng maáu rùçng
“Cuöëi 1940 àaä khöng coá thúâi cú àuã
chñn cho khúãi nghôa, laåi khöng coá
lûåc lûúång àuã maånh cho baåo àöång,
maâ cûá baåo àöång, khúãi nghôa laâ laâm
liïìu, nöíi lïn thò rêët anh duäng maâ
thêët baåi thò rêët lúán, khöng àaáng
coá... Noái cho roä hún, töi vaâ caác
àöìng chñ cuãa töi khöng ûng yá vúái
chuã trûúng khúãi nghôa bùçng lûåc
lûúång du kñch, bùçng khúãi nghôa
àõa phûúng, bùçng chiïën lûúåc ‘nöng
thön bao vêy thaânh thõ’. Töi thêëy
höìi 1940 Xûá uãy Nam kyâ chõu aãnh
hûúãng cuãa Mao Traåch Àöng, viïåc
phaát haânh quyïín ‘Chiïën tranh du
kñch’ vaâo giûäa 1940 noái roä àiïìu êëy.
Bùçng du kñch maâ sao giaânh chñnh
quyïìn àûúåc? Phaãi laâm khúãi nghôa
caách maång, möåt cuöåc quyïët chiïën
bùçng baåo lûåc chñnh trõ vaâ baåo lûåc
vuä trang [sic] kïët húåp nöí ra trïn
àónh cao nhêët cuãa möåt phong
traâo quêìn chuáng, maâ àõch dêìu
thêëy trûúác cuäng khöng laâm sao
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
ngùn caãn nöíi, khöng laâm sao trúã
tay kõp... Coá thïí àoaán trûúác rùçng
cuöåc töíng khúãi nghôa seä nöí ra vaâo
khoaãng taân cuöåc cuãa chiïën tranh
thïë giúái lêìn thûá hai, vaâo nùm
thaáng naâo khoá maâ àoaán trûúác...
Àaåi àïí, chuáng töi, Xûá uãy Nam
kyâ, vaâo cuöëi 1943 àaä tûå vaåch ra
möåt àûúâng löëi caách maång nhû
thïë. Ngoaâi chuáng töi ra, luác êëy úã
Nam kyâ khöng thêëy coá ai khaác,
khöng biïët coá nhoám naâo vaåch ra
möåt àûúâng löëi caách maång”.
Àêy laâ nhûäng àoáng goáp coá tñnh
caách quyïët àõnh àöëi vúái diïîn tiïën
vêån àöång cuãa Caách maång thaáng
Taám úã xûá Nam kyâ.
Vïì töí chûá c Thanh niïn
Tiïìn phong
Nïëu nhû Bñ thû Xûá uãy 1943
Trêìn Vùn Giaâu àoáng vai troâ tiïn
quyïët trong sûå àõnh hûúáng àûúâng
löëi caách maång àöëi vúái toaân xûá Nam
kyâ thò baác sô Phaåm Ngoåc Thaåch
laâ nhaâ trñ thûác haâng àêìu àûáng ra
laâm àêìu möëi vaâ truå cöåt cho phong
traâo thanh niïn yïu nûúác buâng
lïn cûåc kyâ söi àöång kïí tûâ sau sûå
kiïån Nhêåt àaão chñnh Phaáp.
Thûåc tïë, taåi Nam kyâ töìn taåi
khaá nhiïìu àaãng phaái cuâng caác töí
chûác chñnh trõ caånh tranh quêìn
chuáng vúái Àaãng Cöång saãn, nhêët laâ
trong tònh hònh biïën chuyïín mau
leå cuãa cuåc diïån chiïën trûúâng taåi
Àöng Nam AÁ chêu vúái nhûäng thêët
baåi liïn tiïëp cuãa quên àöåi Nhêåt
hoaâng. Nhòn nhêån vïì möëi tûúng
quan lûåc lûúång coân khaá chïnh
lïåch naây, Xûá uãy àùåt ra nhiïåm vuå
khêín yïëu laâ phaãi “... maånh hún
têët caã caác àaãng phaái khaác cöång
laåi... cêëp töëc phaãi trúã nïn maånh”.
Trong luác chûa tòm ra caách
thûác töëi ûu nhùçm thu huát quêìn
chuáng, vaâo thaáng 5.1945 bêët ngúâ
Thöëng àöëc vaâ Töíng laänh sûå Nhêåt
múâi baác sô Phaåm Ngoåc Thaåch àûáng
ra töí chûác thanh niïn úã Nam kyâ.
Phaåm Ngoåc Thaåch vûâa laâ trñ sô yïu
nûúác àöìng thúâi laâ àaãng viïn Cöång
saãn bñ mêåt. Búãi vêåy, öng Trêìn àaä
khöng ngêìn ngaåi goåi àñch danh
thúâi cú hy hûäu naây bùçng thaânh
ngûä àúâi thûúâng trong möåt tiïu
àïì cuãa höìi kyá, rùçng “Buöìn nguã
gùåp chiïëu manh” hay laâ viïåc töí
chûác Thanh niïn Tiïìn phong [sic].
Cöng taác thanh niïn àaä àûúåc vêån
àöång kïët húåp giûäa thanh niïn vúái
trñ thûác, tûác thanh vêån kïët húåp
vúái trñ vêån, taåo nïn möåt àöåi nguä
huâng hêåu caã vïì sûác treã lêîn mêîn
tuïå tinh thêìn; àöìng thúâi xuêët hiïån
caã Phuå nûä Tiïìn phong, Phuå laäo
Tiïìn phong vaâ àùåc biïåt laâ Thanh
niïn Tiïìn phong ban xñ nghiïåp,
tûác töí chûác Töíng Cöng àoaân cuãa
Àaãng têån duång thúâi cú cuäng bûúác
ra hoaåt àöång cöng khai cuâng vúái
Thanh niïn Tiïìn phong.
Bñ thû Xûá uãy Trêìn Vùn Giaâu
töíng kïët thûåc lûåc caách maång vûúåt
bêåc chó vúái riïng hai töí chûác naây
vaâo thúâi àiïím trûúác töíng khúãi
nghôa nhû sau: “Thanh niïn Tiïìn
phong phaát triïín nhanh, ‘nhaãy
voåt’... coá nhûäng nhaâ laänh àaåo àaáng
kñnh, gûúng mêîu, yïu nûúác chên
thaânh, caách thûác töí chûác coá quy
cuã, sûå hoaåt àöång àûúåc àöìng baâo
hoan nghïnh. ÚÃ Saâi Goân, úã caác
tónh, Thanh niïn Tiïìn phong àïìu
phaát triïín nhanh kïí caã nhûäng tónh
chûa coá tónh uãy cuãa Àaãng Cöång
saãn nhû Baâ Rõa, Haâ Tiïn... Giûäa
thaáng 8, caã Nam kyâ, Thanh niïn
Tiïìn phong àöng hún möåt triïåu!
Möåt triïåu trong àöåi nguä hùèn hoi,
mang àöìng phuåc, tuên theo maång
[mïånh] lïånh cuãa möåt trung têm
chó àaåo thöëng nhêët (...) Thanh
niïn Tiïìn phong ban xñ nghiïåp
àïën giûäa thaáng 8-1945 têåp húåp
àûúåc 120.000 àoaân viïn, vúái 324
cöng àoaân cú súã, cöång vúái 80.000
Thanh niïn Tiïìn phong thò ‘tay
phaãi, tay traái’ cuãa Àaãng, tûác laâ
cöng nhên vaâ thanh niïn, riïng
úã trong Saâi Goân àaä laâ 200.000 röìi,
chûa kïí ngoaåi thaânh... Thanh niïn
Tiïìn phong laâ möåt sûå saáng taåo
cuãa phong traâo nhên dên Nam
kyâ. Nhúâ àoá maâ Àaãng Cöång saãn,
trong möåt thúâi gian tûúng àöëi
ngùæn, àaä coá thïí trúã thaânh àoaân
thïí yïu nûúác coá lûåc lûúång töí chûác
lúán nhêët úã Saâi Goân vaâ toaân böå
Nam kyâ, nghôa laâ Àaãng Cöång saãn
coá möåt ‘àaåo quên chñnh trõ’ huâng
hêåu nhû mong muöën”.
43
 Àùåc biïåt, sau khi bùæt liïn laåc
àûúåc vúái Trung ûúng vaâo luác kïì
cêån cuöåc khúãi nghôa, Thanh niïn
Tiïìn phong ban xñ nghiïåp lêëy laåi
tïn Töíng Cöng àoaân vaâ cuâng vúái
Thanh niïn Tiïìn phong tuyïn böë
cöng khai laâ thaânh viïn cuãa Mùåt
trêån Viïåt Minh.
Chñnh sûå phaát triïín nhanh
choáng cuãa thûåc lûåc caách maång,
nhêët laâ àöåi nguä baán vuä trang
Thanh niïn Tiïìn phong, Trêìn Vùn
Giaâu tûå haâo nhêån àõnh: “Nïëu noái
tûâ sau thaáng Ba, thaáng Tû àïën
thaáng Taám 1945 úã Nam kyâ àaä coá
möåt hiïån tûúång ‘Phuâ Àöíng’, thò
àoá laâ möåt sûå thêåt lõch sûã”.
Vïì vêën àïì xêy dûång chiïën
khu
Xuêët phaát tûâ quan àiïím khöng
àïì cao vai troâ cuãa chiïën tranh du
kñch theo kiïíu Chu - Mao úã Trung
Quöëc, Trêìn Vùn Giaâu cuäng khöng
têåp trung moåi nöî lûåc àïí gêy dûång
chiïën khu, tuy rùçng coá dûå bõ hai
núi, göìm Thuã Thûâa (Tên An) vaâ
Àêët Cuöëc (Tên Uyïn), àïí in êën
taâi liïåu, taâng trûä vuä khñ, luyïån
têåp quên sûå, dung dûúäng àöìng
chñ bõ truy naä hay àùåt cú súã dên
vêån, àöìng thúâi coá thïí laâm núi tiïëp
nhêån chi viïån cuãa lûåc lûúång Àöìng
Minh, nïëu coá. “Àöëi vúái töi, chiïën
khu khöng phaãi laâ núi töí chûác tuå
têåp phaát triïín böå àöåi àïí coá ngaây
keáo vïì chiïëm Saâi Goân, maâ laâ núi
goáp phêìn vaâo cuöåc khúãi nghôa
cuãa nhên dên Saâi Goân vaâ ngoaåi
thaânh... thuá thêåt laâ phêìn lúán têm
trñ cuãa töi àïí vaâo sûå chuêín bõ úã
Saâi Goân vaâ ngoaåi ö. Cho nïn choån
núi lêåp chiïën khu thò töi choån chöî
hiïím trúã àaä àaânh, maâ phaãi úã gêìn
Saâi Goân àïí viïåc vêån chuyïín vuä khñ
vaâ têåp húåp con ngûúâi àûúåc dïî daâng,
mau choáng. Nhûng chiïën khu
phaãi phuåc vuå trûúác hïët cho cuöåc
khúãi nghôa mang tñnh chêët quyïët
àõnh úã Saâi Goân, cuãa nhên dên Saâi
Goân vaâ ngoaåi ö... Töi khöng àûúåc
chó thõ naâo tûâ trïn [Trung ûúng]
vïì sûå thaânh lêåp khu giaãi phoáng,
töí chûác du kñch. Tuåi töi laâm ‘moâ’
thöi, nghôa laâ tûå nghô, tûå laâm. Cho
nïn coá khaác vúái ngoaâi Bùæc... khùèng
44
àõnh rùçng àaánh du kñch khöng àuã
giaânh chñnh quyïìn; giaânh chñnh
quyïìn phaãi nhúâ töíng khúãi nghôa,
quan troång nhêët laâ khúãi nghôa úã
trong thaânh thõ, úã Saâi Goân”.
Trong khi cuäng dûå phoâng
thûåc lûåc úã chiïën khu, sau sûå kiïån
9-3-1945, quyïët àõnh trûåc tiïëp cuãa
öng Trêìn laâ “... chiïëu theo tûúng
quan lûåc lûúång khi êëy, nhêët laâ
úã Saâi Goân vaâ àöìng bùçng, nïëu ta
döìn nhiïìu sûác vaâo viïåc xêy duång
chiïën khu úã Tên Uyïn, úã Thuã
Thûâa (coân tñnh möåt caái úã Nhaâ
Beâ hay Cêìn Giuöåc nûäa) thò viïåc
vêån àöång chñnh trõ úã Saâi Goân seä
chêåm trïî, ta seä khöng chaåy kõp
vúái thúâi thïë. Töi cho rùçng chiïën
khu khöng phaãi laâ yïëu töë quyïët
àõnh sûå thaânh baåi cuãa khúãi nghôa
caách maång úã Nam kyâ; yïëu töë quyïët
àõnh sûå thaânh baåi cuãa khúãi nghôa
úã Saâi Goân laâ cöng nhên, binh lñnh,
thanh niïn, nhên dên úã trong vaâ
nöng dên xung quanh Saâi Goân.
Phaãi têåp trung àaåi lûåc vaâo àêy,
chúá khöng phaãi vaâo nhûäng núi xa
xöi, heão laánh, hiïím trúã”.
Tûâ nhêån thûác baám saát thûåc
tiïîn àoá, Xûá uãy têåp trung moåi nöî lûåc
vêån àöång caách maång hûúáng vïì àö
thõ trung têm, “àöët àeân cêìm canh”
àöëi vúái Àêët Cuöëc, khêín trûúng
àiïìu àöång caán böå gioãi tûâ chiïën
khu vïì triïín khai cöng taác quêìn
chuáng taåi Saâi Goân: “Gioãi [Nguyïîn
Vùn Gioãi] trúã vïì laâm cöng vêån,
Huyânh Vùn Nghïå chuyïín sang
laâm binh vêån húåp taác vúái Tö Vùn
Cuãa vaâ Huyânh Thiïån Nghïå - cuäng
laâ nhûäng öng höå phaáp cuãa tónh
Biïn Hoâa - têåp húåp nhiïìu gêìn
ngaân ngûúâi cûåu binh sô àaä ài lñnh
cho Phaáp, moác nöëi caác töí chûác,
àún võ quên sûå ngûúâi Viïåt Nam
ài theo Nhêåt àïí cöët lêëy suáng àaån
àûa vïì chiïën khu hay giêëu trong
dên. Cöng viïåc naây ba anh (anh
Cuãa vaâ hai anh Nghïå) laâm thaânh
cöng lùæm. ‘Liïn àoaân cûåu binh sô’
àûúåc thaânh lêåp göìm lñnh trún vaâ
haå sô, truå súã ngay trûúác buâng binh
chúå Bïën Thaânh Saâi Goân”.
Duâ vêåy, coá leä yá tûúãng vaâ hiïån
thûåc vïì möåt chiïën khu Àêët Cuöëc
cuãa Trêìn Vùn Giaâu àaä àûúåc kïë
thûâa vaâ triïín khai tûâ nhûäng ngaây
àêìu cuöåc khaáng chiïën chöëng quên
àöåi thûåc dên Phaáp xêm lûúåc cuãa
quên dên Nam böå, trúã thaânh
Chiïën khu À lêîy lûâng trong hai
cuöåc chiïën tranh giaãi phoáng dên
töåc daâi ngoát 30 nùm (1945 - 1975).
Vïì vêë n àïì àaá n h giaá so
saánh lûåc lûúång
Nïëu nhû kïí tûâ ngaây Nhêåt àaão
chñnh Phaáp (9-3-1945), phaát xñt
Nhêåt laâ àöëi tûúång caách maång cêìn
phaãi àaánh àöí thò tûâ sau sûå kiïån
nûúác Nhêåt tuyïn böë àêìu haâng
Àöìng Minh (14-8-1945), taåi Àöng
Dûúng noái chung, Nam kyâ noái
riïng, quên àöåi Nhêåt àaä bõ vö hiïåu
hoaá vaâ àang chúâ Àöìng Minh tiïën
vaâo giaãi giaáp; tûâ àoá Nhêåt khöng
coân nùçm trïn baân cên àïí phên
àõnh tûúng quan lûåc lûúång. Àêy laâ
sûå àõnh hûúáng saách lûúåc vö cuâng
quan troång cuãa Ban Laänh àaåo Xûá
uãy cuäng nhû UÃy ban khúãi nghôa.
Höìi kyá àaä tónh taáo phên tñch,
lyá giaãi möåt caách khuác chiïët luêån
àïì sinh tûã naây ngay tûâ thúâi àiïím
trûúác khi Nhêåt àêìu haâng rùçng:
“Noái so saánh lûåc lûúång àêy, luác naây
(thaáng 8-1945), theo quan niïåm
boån töi, khöng phaãi laâ so saánh lûåc
lûúång ta vúái lûåc lûúång Nhêåt. Nhêåt
àang thua vaâ sùæp àêìu haâng. Noá
àêìu haâng röìi thò noá khöng coân laâ
àöëi tûúång àaánh àöí cuãa caách maång
nûäa. (Nhêån àõnh vaâ lêåp luêån naây
rêët quan troång àöëi vúái chuáng töi,
möåt lêåp luêån coá khaác vúái lêåp luêån
cuãa möåt söë caác àöìng chñ khaác chuã
trûúng tiïën àaánh àöìn traåi cuãa
Nhêåt thûâa khi Nhêåt àêìu haâng).
Vaã laåi, cho duâ noá thua to úã caác àaão
Thaái Bònh Dûúng vaâ bõ döåi bom
cûåc kyâ dûä döåi úã trïn àêët Nhêåt, úã
Àöng Dûúng (vaâ noái chung trïn
luåc àõa AÁ chêu) noá coân thûâa sûác
ngùn chùån ta, àaánh lui vaâ tiïu
diïåt möåt phêìn lûåc lûúång vuä trang
non yïëu cuãa ta nïëu ta tiïën cöng
vaâo àöìn traåi cuãa noá; nïëu ta xem
viïåc àaánh àöìn traåi cuãa Nhêåt laâ
viïåc chñnh cuãa khúãi nghôa caách
maång sau khi Nhêåt àaä haå khñ
giúái, àêìu haâng Àöìng Minh röìi, thò
khúãi nghôa caách maång seä khöng
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
thaânh cöng àûúåc. So vúái Nhêåt àaä
thua trêån, ta vêîn yïëu hún nhiïìu,
rêët nhiïìu”.
Búãi vêåy, khi vaåch ra kïë hoaåch
khúãi nghôa vaâo ngaây 15-8-1945,
tûác caách möåt ngaây sau tuyïn
böë àêìu haâng cuãa Nhêåt hoaâng,
möåt trong mûúâi nöåi dung cú baãn
àûúåc xaác àõnh vaâ hïët sûác lûu yá
laâ “Nhêåt àêìu haâng röìi thò àöëi
tûúång trûåc tiïëp cuãa khúãi nghôa
caách maång laâ chñnh quyïìn buâ
nhòn, chñnh quyïìn naây àang
rïåu raä vaâ khöng coá yá chñ àïì
khaáng àaáng kïí. Cho nïn cuöåc
khúãi nghôa cuãa chuáng ta khöng
nhùçm àaánh vaâo doanh traåi, cú
quan Nhêåt, maâ phaãi tòm àuã
caách àïí cho quên Nhêåt trung
lêåp, khöng can thiïåp vaâo nöåi
böå cuãa ngûúâi Viïåt Nam. Bêy
giúâ maâ khúãi nghôa nhùçm àaánh
baåi quên Nhêåt laâ àaánh sai muåc
tiïu, vaâ àaánh cuäng khöng nöíi”.
Tûúng quan so saánh lûåc
lûúång àûúåc phên àõnh trïn cú
súã àöëi saánh vúái caác àöëi tûúång
nhû sau: “Noái so saánh lûåc lûúång
úã àêy, luác naây, laâ so saánh lûåc
lûúång cuãa ta vúái lûåc lûúång cuãa
caác chaánh àaãng vaâ giaáo phaái
thên Nhêåt, thên Phaáp lêu nay
úã Nam kyâ, úã Saâi Goân”, bao göìm:
àaãng Quöëc gia àöåc lêåp laâ chöî dûåa
cuãa chñnh quyïìn buâ nhòn nhûng
khaá yïëu; giaáo phaái Cao Àaâi cuãa
Trêìn Quang Vinh coá àöng àaão tñn
àöì vúái khoaãng 2-3 vaån quên dûúái
daång lñnh vaâ thúå têåp trung xung
quanh Saâi Goân; giaáo phaái Hoâa Haão
vúái vaâi nghòn ngûúâi têåp trung taåi
Saâi Goân; tûâ 5-7 nhoám chñnh trõ
khaác vúái lûåc lûúång möîi nhoám xêëp
xó nghòn ngûúâi; Túâ-röët-kyát töìn
taåi dûúái danh nghôa “nhoám Trñ
thûác”, “nhoám Tranh àêëu”; àaãng
Phuåc quöëc àöìng minh cuãa Trêìn
Vùn An; caác töí chûác vuä trang vúái
Huyânh Long cuãa Lyá Hoa Vinh,
Quöëc Dên cuãa Vuä Tam Anh, Quöëc
Gia cuãa Nguyïîn Hoaâ Hiïåp...
Tûâ àoá, àaánh giaá vïì thûåc lûåc
cuãa Àaãng Cöång saãn taåi Saâi Goân
cuâng Nam kyâ àaä vûúåt tröåi têët caã
caác phe phaái àöëi lêåp göåp laåi, cho
thêëy khaã nùng thùæng lúåi to lúán
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
trong viïåc giaânh chñnh quyïìn,
theo nhû nhêån àõnh cuãa Trêìn
Vùn Giaâu trong höìi kyá: “Trong
tònh hònh chung röëi rùæm àoá, lûåc
lûúång cuãa Àaãng Cöång saãn vaâ Mùåt
trêån Viïåt Minh nöíi bêåt lïn nhû
laâ lûåc lûúång coá töí chûác kyã luêåt
nhêët, coá àöng àaão nhên dên ài
theo nhêët, nhêët laâ coá àûúâng löëi
caách maång giaãi phoáng dên töåc
saáng ngúâi... Dûåa trïn lûåc lûúång
cuãa cöng nhên, thanh niïn, binh
lñnh, nöng dên ngoaåi thaânh úã Saâi
Goân, ta coá möåt ‘àaåo quên chñnh
trõ’ huâng hêåu khöng ai bò kõp. ÚÃ
caã Nam kyâ cuäng vêåy. Vêîn haäy coân
mêëy vuâng ‘trùæng’ vïì cú súã Àaãng,
song úã àoá vêîn coá Thanh niïn Tiïìn
phong. Àaåo quên chñnh trõ caâng
lúán thò caâng coá sûác thu huát nhên
dên, thu huát caác nhoám vaâ töí chûác
yïu nûúác, thu huát àöìng baâo khöng
thuöåc àaãng phaái naâo”.
Thay lúâi kïët
Thïë têët thùæng cuãa cuöåc töíng
khúãi nghôa laâ àiïìu àaä roä raâng,
trong àoá võ thïë cuãa Thanh niïn
Tiïìn phong vúái tñnh caách möåt lûåc
lûúång truå cöåt cuãa Mùåt trêån Viïåt
Minh àûúåc ngûúâi laänh àaåo àûáng
àêìu Xûá uãy Nam kyâ khùèng quyïët
nhiïìu lêìn, kïí tûâ khi töí chûác naây
thaânh lêåp vaâ Xûá uãy lêìn àêìu tiïn
liïn laåc vúái Trung ûúng thöng
qua phaái viïn Lyá Chñnh Thùæng
(7-1945). Taåi Saâi Goân, “Viïåt Minh
ra cöng khai” ngay tûâ saáng ngaây
18-8-1945 maâ hai võ trñ tiïn phong
khiïën caã thaânh phöë chêën àöång laâ
cú quan liïn laåc Thaânh uãy (nhaâ
haâng Anh Long) treo cúâ àoã sao
vaâng vaâ nhaâ riïng baác sô Phaåm
Ngoåc Thaåch, thuã lônh töëi cao
cuãa Thanh niïn Tiïìn phong,
treo cúâ àoã buáa liïìm.
Lïî tuyïn thïå cuãa Thanh
niïn Tiïìn phong trong ngaây
19-8-1945 àûúåc öng Trêìn tiïëp
tuåc biïíu dûúng rùçng “Cuöåc lïî
naây têåp húåp 50.000 Thanh niïn
Tiïìn phong (khöng kïí chûâng
êëy àöìng baâo ài dûå ngoaâi haâng
nguä) töí chûác thaânh àöåi nguä hùèn
hoi, xem nhû àún võ nûãa quên
sûå. Khöng coá chaánh àaãng naâo
úã Saâi Goân coá möåt töí chûác nûãa
quên sûå àöng àaão, huâng duäng
vaâ kyã luêåt nhû vêåy. Diïîn vùn
cuãa Phaåm Ngoåc Thaåch höm àoá,
cöng khai àùåt Thanh niïn Tiïìn
phong vaâo chöî laâm thaânh viïn
àùæc lûåc cuãa Viïåt Nam àöåc lêåp
àöìng minh, quyïët àêëu tranh
cho àöåc lêåp tûå do cuãa dên töåc,
vaâ hö haâo möåt triïåu Thanh niïn
Tiïìn phong Nam Böå sùén saâng hy
sinh vò Töí quöëc”.
Theo kïë hoaåch cuãa UÃy ban khúãi
nghôa cuäng nhû diïîn tiïën thûåc
tïë, vaâo cuöëi ngaây 24-8-1945 moåi
cuöåc chiïëm àoáng, treo cúâ trong
thaânh phöë Saâi Goân àaä àûúåc hoaân
têët; trong khi àoá ngaây 25-8-1945
chó nhùçm biïíu dûúng lûåc lûúång
maâ thöi. Höìi kyá taái hiïån nhûäng
khoaãnh khùæc söëng àöång àùåc biïåt
naây dûúái sûå dêîn dùæt cuãa chñnh
ngûúâi trong cuöåc nhû sau:
- Àöëi vúái sûå kiïån ngaây 24-8:
“Caái viïåc giaânh chñnh quyïìn möåt
caách chúáp nhoaáng, àöìng thúâi, tûâ
bïn trong, bùçng lûåc lûúång baãn
thên cuãa caác cöng súã laâ chñnh, laâ
chiïën thuêåt àöåc àaáo cuãa Saâi Goân,
khöng thêëy úã àêu laâm nhû vêåy
45
vaâ laâm nhû vêåy, ta giaânh chñnh
quyïìn rêët goån, têët nhiïn laâ phaãi
trûúác coá lûåc lûúång lúán khùæp núi
múái laâm àûúåc”. Möåt lûåc lûúång
khoaãng tûâ 20.000 àïën 40.000
cöng nhên vaâ thanh niïn xung
kñch àûúåc huy àöång tham gia
cuöåc chiïëm giûä chñnh quyïìn naây.
- Àöëi vúái sûå kiïån ngaây 25-8:
“Lyá thûúâng laâ khöng nhêët thiïët
phaãi coá cuöåc biïíu tònh thõ uy ngaây
25 to lúán nhû vêåy, búãi vò àïm 24
ta àaä... giaânh chñnh quyïìn xong
röìi... Nhûng Xûá uãy vaâ UÃy ban khúãi
nghôa khöng nghô àún giaãn, ‘tiïët
kiïåm’ nhû vêåy, maâ nghô rùçng...
Àêy laâ dõp coá möåt khöng hai àïí
biïíu dûúng lûåc lûúång cuãa phe
caách maång, cuãa Àaãng Cöång saãn
vaâ Mùåt trêån Viïåt Minh, àïí cho ai
nêëy, ngûúâi trong nûúác, cuäng nhû
ngûúâi ngoaåi quöëc, maâ nhêët laâ cho
ngûúâi ngoaåi quöëc, cho Phaáp, cho
Nhêåt, thêëy têån mùæt rùçng cuöåc
khúãi nghôa giaânh chñnh quyïìn naây
khöng phaãi yá chñ vaâ haânh àöång cuãa
möåt nhuám ngûúâi, cuãa möåt chaánh
àaãng thuöåc Viïåt Minh maâ laâ yá chñ
vaâ haânh àöång cuãa tuyïåt àaåi àa söë,
cuãa toaân thïí nhên dên Viïåt Nam
thuöåc têët caã caác têìng lúáp xaä höåi,
quyïët giaânh àöåc lêåp, tûå do... Àêy
cuäng laâ dõp coá möåt khöng hai àïí
haâng chuåc, haâng trùm vaån nhên
dên bùçng sûå coá mùåt vuä trang cuãa
mònh trïn àûúâng phöë Saâi Goân,
bùçng viïåc chuêín y danh saách cuãa
UÃy ban haânh chaánh Nam böå, yá
thûác àûúåc sûác maånh vô àaåi cuãa
quêìn chuáng, yá thûác àûúåc hïët sûác
roä raâng laâ mònh àaä tñch cûåc laâm
khúãi nghôa caách maång, àem laåi
àöåc lêåp tûå do cho dên töåc vaâ cho
chñnh mònh; vaâ nhû vêåy laâ ta xêy
dûång, phaát huy caái yá thûác quêìn
chuáng sùén saâng hy sinh àïí baão
vïå chñnh quyïìn caách maång àoá...
YÁ thûác naây seä àûa nhên dên hïët
sûác àöng àaão, hïët sûác hùng haái,
hïët sûác bïìn bó vaâo cuöåc chiïën àêëu
baão vïå àöåc lêåp tûå do khi thûåc dên
Phaáp quay trúã laåi”.
Àuáng nhû yá nghôa lõch sûã àöåc
àaáo cuãa sûå kiïån àöíi àúâi vô àaåi àoá,
quên dên Nam böå àaä bûúác vaâo
cuöåc khaáng chiïën chöëng àïë quöëc
Phaáp xêm lûúåc lêìn thûá hai vúái
têm thïë cuãa ngûúâi chuã àêët nûúác,
kiïn quyïët baão vïå àïën cuâng nhûäng
giaá trõ nhên vùn cuãa quöëc gia dên
töåc Viïåt Nam.
Cuäng búãi thïë, Höìi kyá 1940
- 1945 khöng chó àún thuêìn laâ
nhûäng maãnh vuån kyá ûác caá nhên
thùng trêìm, bön ba chòm nöíi cuãa
möåt chiïën sô sùén saâng dêën thên
cho lyá tûúãng thúâi àaåi maâ coân laâ sûå
uyïn thêm lyá luêån vaâ söëng àöång
thûåc tiïîn Nam böå cuãa möåt nhaâ
caách maång chuyïn nghiïåp tiïn
phong úã vaâo thúâi àoaån chuyïín
mònh àêìy bi traáng cuãa vêån mïånh
dên töåc Viïåt Nam.�
CHUÁ THÑCH
1. Toaân böå caác trñch àoaån trong
baâi viïët coá xuêët xûá tûâ Höìi kyá 1940 -
1945 cuãa taác giaã Trêìn Vùn Giaâu, vúái
Lúâi noái àêìu àûúåc ghi nhêån vaâo ngaây
27-10-1995.

Gốm Chóp Chài, một thời vang bóng…

N
ói đến đồ gốm ở Phú Yên là giới sưu tầm,
nghiên cứu nghĩ ngay đến dòng gốm cổ Quảng
Đức đã xuất hiện từ hơn 300 năm trước, gắn
liền với lịch sử của vùng đất trấn biên giữa Chămpa và
Đại Việt một thời. Nhưng, còn có một dòng gốm nữa
mà rất ít người biết đến, bởi nó ra đời, tồn tại chỉ trong
vòng 10 năm từ 1982-1992, rồi biến mất hoàn toàn do
không còn thị trường, do những tác động của kinh tế,
xã hội. Đó là gốm Chóp Chài, một sản phẩm của Hợp
tác xã (HTX) Minh Khai vang bóng một thời trong và
ngoài nước...
Mẻ gốm đầu tiên
ra lò với sự chứng
kiến của ông Phạm
Hồng Quang, nguyên
Phó Chủ tịch UBND
tỉnh Phú Khánh và
một cán bộ ngành
công nghiệp huyện
Diên Khánh cùng
đông đảo xã viên
HTX. Ai nấy đều ngỡ
ngàng trước sự thành công của mẻ gốm đầu tiên được
chế tác từ nhóm thợ đều lần đầu tiên vào nghề. Bởi
Hũ bát tiên có nắp (Xem tiïëp trang 66)

46 SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022

 Các tổ chức Việt Minh
ở Phú Yên và Bình Định
năm 1945
Nguyễn Văn Giác

CON ÀÛÚÂNG THEO BAÁC

HAY ÀÛÚÂNG BAÁC HÖÌ CHUÁNG
TA ÀI LAÂ MÖÅT TRONG HAI TAÁC
PHÊÍM HÖÌI KYÁ NÖÍI TIÏËNG CUÃA
NHAÂ CAÁCH MAÅNG MARXIST
HOAÂNG QUÖËC VIÏÅT (1905 -
1992), TÛÂNG THAM GIA ÀAÃNG
CÖÅNG SAÃN ÀÖNG DÛÚNG TÛÂ
RÊËT SÚÁM, COÁ NHÛÄNG ÀOÁNG
GOÁP LÚÁN TRONG THÚÂI KYÂ
TIÏÌN KHÚÃI NGHÔA VAÂ CAÁCH
MAÅ N G THAÁ N G TAÁ M NÙM
1945...
CAÁC SÛÅ KIÏÅN LIÏN QUAN
Cửa ngõ đi vào thị xã Tuy Hoà trên Quốc lộ 1, năm 1950
ÀÏË N PHUÁ YÏN ÀÛÚÅ C TAÁ C
GIAÃ TÛÚÂNG THUÊÅT TRONG Hai töí chûá c Viïå t Minh cuãa cuöåc khúãi nghôa, àaä àïën Phuá
HÖÌI KYÁ COÁ NHIÏÌU ÀIÏÌU MÚÁI tónh Phuá Yïn Yïn vaâo luác trûa ngaây cuöëi cuâng
LAÅ SO VÚÁ I NHÛÄ N G HIÏÍ U Sau khi cuöåc khúãi nghôa giaânh cuãa thaáng 8 (31-8-1945).
BIÏËT TRÛÚÁC NAY VÏÌ LÕCH thùæng lúåi úã khùæp caã ba trung têm Höìi kyá cuãa àùåc phaái viïn -
SÛÃ ÀÊËU TRANH CAÁCH MAÅNG lúán cuãa àêët nûúác vûâa àûúåc taái Trûúãng àoaân Hoaâng Quöëc Viïåt
thöëng nhêët, Chuã tõch Chñnh phuã cho biïët àõa àiïím cuå thïí vaâ tònh
ÚÃ ÀÕA PHÛÚNG. ÀÖË I VÚÁ I
Lêm thúâi Höì Chñ Minh lêåp tûác cûã hònh núi nghó chên cuãa àoaân trïn
BÒNH ÀÕNH, CAÁ C SÛÅ KIÏÅ N ngay möåt phaái böå cuãa Trung ûúng àêët Phuá Yïn nhû sau: “Tûâ Qui
ÀÛÚNG THÚÂI TUY ÀAÄ ÀÛÚÅC Àaãng Cöång saãn Àöng Dûúng coá Nhún àïën Tuy Hoâa xe àaä phaãi
NHIÏÌ U TAÂ I LIÏÅ U LÕCH SÛÃ nhiïìu nùm hoaåt àöång taåi Nam bùng qua àûúâng daâi trïn dûúái 100
NGAÂY NAY KHAI THAÁC VAÂ Kyâ, göìm Hoaâng Quöëc Viïåt vaâ Cao cêy söë. Chuáng töi dûâng laåi nghó
CÊÅP NHÊÅT, SONG VÊÎN CHÛA Höìng Lônh vaâo Saâi Goân àïí thöëng trûa taåi thõ xaä Tuy Hoâa. Thêëy caác
nhêët caác töí chûác Viïåt Minh Nam chiïën sô tûå vïå àang lao xao, chaåy
ÀÊÌY ÀUÃ. BÚÃI VÊÅY, ÀÊY THÛÅC
böå. Phaái böå rúâi Haâ Nöåi luác 7 giúâ xuöi chaåy ngûúåc ra chiïìu têët bêåt.
SÛÅ LAÂ NGUÖÌN TÛ LIÏÅU BÖÍ 30 phuát saáng ngaây 27-8-1945, Hoãi ra múái biïët hoå àang luâng tòm
KHUYÏËT VÖ CUÂNG QUYÁ GIAÁ. sau nhiïìu chùång gheá thùm tónh nhûäng tïn Viïåt gian chaåy tröën.
lyå caác àõa phûúng duyïn haãi doåc Luác naây, taåi Tuy Hoâa, Viïåt Minh
àûúâng quan löå vaâ muåc kñch thaânh àaä chiïëm àûúåc phuã àûúâng, àöìn khöë
quaã caách maång àaåt àûúåc bûúác àêìu xanh, caác cöng súã. Khñ thïë caách

SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022 47

maång cuãa quêìn chuáng hùng haái
lùæm. Khêíu hiïåu daán la liïåt trïn
caác phöë. ‘Àaã àaão phaát xñt Nhêåt!’,
‘Viïåt Nam àöåc lêåp muön nùm!’,
coân tûúi roái maâu mûåc. Tuy vêåy,
thónh thoaãng coân thêëy xuêët hiïån
nhûäng tïn lñnh Nhêåt ài laåi. Coá
leä luác naây chuáng àaä thua trêån,
nhûng chûa biïët seä ài vïì àêu. Coân
caác chiïën sô tûå vïå àang nùæm chùæc
tay suáng baão vïå nhûäng thaânh quaã
vûâa giaânh àûúåc”(1).
Quaã vêåy, viïåc giaânh chñnh
quyïìn úã phuã vaâ khu Tuy Hoâa
àaä kïët thuác thùæng lúåi tûâ ngaây
25.8, cho duâ coá möåt söë rùæc röëi
naãy sinh nhûng àaä bûúác àêìu
kõp thúâi giaãi quyïët. Àoá laâ viïåc
lñnh Nhêåt àoáng àöìn úã khu
vûåc nhaâ maáy àûúâng Àöìng
Boâ ngoan cöë chöëng traã, bõ tûå
vïå chiïën àêëu bao vêy cö lêåp,
keáo daâi suöët ba thaáng liïìn
sau àoá; àöìng thúâi, möåt nhoám
Viïåt Minh úã Tuy Hoâa têåp
húåp xung quanh möåt söë trñ
thûác yïu nûúác do Àinh Nho
Khöi àûáng àêìu coá biïíu hiïån
bêët àöìng vúái chuã trûúng cuãa
Tónh uãy Phuá Yïn(2).
Höìi kyá cuäng cung cêëp möåt
thûåc tïë sinh àöång, thïí hiïån
sûå phong phuá trong vêån àöång
cuãa caách maång Viïåt Nam
noái chung. Nhaâ laänh àaåo
trïn chuyïën xuyïn Viïåt cuãa
nhûäng ngaây àêìu thöëng nhêët
àêët nûúác êëy cho biïët: “Trong
quaá trònh khúãi nghôa, taåi möåt söë
núi, trong àoá coá tónh Phuá Yïn,
möåt söë àöìng chñ àaä àïí xaãy ra sûå
hiïíu lêìm maâ sau naây caác nhaâ
viïët sûã chùæc coi àoá laâ nhûäng giai
thoaåi sinh àöång trong kho taâng
lõch sûã caách maång Viïåt Minh. Àoá
laâ cêu chuyïån giûäa Viïåt Minh
Nguyïîn AÁi Quöëc vaâ Viïåt Minh Höì
Chñ Minh. Chuyïån xaãy ra úã Tuy
Hoâa. Khi chuêín bõ khúãi nghôa,
tónh Phuá Yïn rêët thöëng nhêët vúái
nhau vïì chuã trûúng cûáu nûúác.
Nhûng sau khi khúãi nghôa thùæng
lúåi, lêåp chñnh quyïìn caách maång,
tûå nhiïn àeã ra hai nhoám: Nhoám
Viïåt Minh cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc
vaâ nhoám Viïåt Minh cuãa Höì Chñ
48
Minh. Hai nhoám naây coá sûå xñch Àinh Nho Khöi chuã suáy úã Tuy
mñch. Khi nghe tin coá phaái àoaân Hoâa coá quan hïå thïë naâo àöëi vúái
àaåi biïíu Töíng böå Viïåt Minh àïën, sûå kiïån; chuã trûúng cuå thïí laâ gò;
hai nhoám Viïåt Minh múâi chuáng töi àûáng vïì phña Viïåt Minh Höì Chñ
àïën hoåp àïí giaãi quyïët xñch mñch. Minh hay Viïåt Minh Nguyïîn AÁi
Trong cuöåc hoåp, hai nhoám àïìu noái Quöëc; cuöåc hoâa giaãi kïët thuác hay
nhoám mònh laâ chên chñnh. Bïn tiïëp tuåc àêëu tranh?
naâo cuäng coá lyá caã. Àúåi cho hai bïn Àûúåc biïët, diïîn tiïën sau àêy
phaát biïíu xong, anh Cao Höìng laâ phêìn nöëi daâi sûå kiïån: “Sau khi
Lônh àûáng lïn giúái thiïåu töi laâ àaåi
UÃy ban nhên dên caách maång lêm
diïån Töíng böå Viïåt Minh cuãa caã thúâi khu, phuã Tuy Hoâa thaânh lêåp,
Nguyïîn AÁi Quöëc vaâ Höì Chñ Minh tònh hònh trïn àõa baân phuã vaâ
khu Tuy Hoâa vêîn diïîn biïën
phûác taåp. Àïm 16.9.1945, UÃy
ban Viïåt Minh tónh àûa lûåc
lûúång böå àöåi vaâ tûå vïå tûâ tónh
lyå Söng Cêìu vaâo Tuy Hoâa
thiïët quên luêåt, bùæt nhûäng
ngûúâi coân laåi trong töí chûác
Viïåt Minh do Àinh Nho Khöi
laänh àaåo trûúác àêy, trong
àoá coá caác öng Chuã tõch UÃy
ban nhên dên caách maång
lêm thúâi khu Tuy Hoâa vaâ
UÃy ban nhên dên caách maång
lêm thúâi phuã Tuy Hoâa. Ngaây
17.9.1945, nhûäng ngûúâi coân
laåi chûa bõ bùæt trong nhoám
Àinh Nho Khöi huy àöång
quêìn chuáng keáo àïën trûúác
cûãa àöìn lñnh Khöë xanh àoâi
thaã nhûäng ngûúâi bõ bùæt. Hai
bïn xö xaát, Tûå vïå nöí suáng vaâo
àoaân biïíu tònh laâm möåt söë
ngûúâi chïët, bõ thûúng. Ngaây
ph ẩm hồ i ký của tác giả Hoàng
Tá c 19.9.1945, Tónh uãy lêm thúâi
Qu ốc Vi ệt cûã öng Nguyïîn Thaái vaâo khu
Tuy Hoâa laâm cöng taác öín àõnh
lïn noái chuyïån; Höåi nghõ àang öìn tònh hònh. Sau khi öín àõnh laåi trêåt
aâo böîng im phùng phùæc, khi töi tûå, UÃy ban nhên dên caách maång
noái Nguyïîn AÁi Quöëc chñnh laâ Höì khu Tuy Hoâa àûúåc caãi töí laåi, caác
Chñ Minh, caã höåi nghõ bûâng lïn thaânh viïn thuöåc nhoám Àinh Nho
möåt khöng khñ haáo hûác, söi nöíi. Khöi khöng coân tham gia böå maáy
Anh em hai nhoám Viïåt Minh öm chñnh quyïìn caách maång”(5).
nhau cûúâi trong niïìm xuác àöång. Khi vêën àïì àaä trûúåt khoãi quyä
Coân chuáng töi phaãi tranh thuã ài àaåo khaá xa, roä raâng khöng thïí
súám àïën Saâi Goân, thûåc hiïån àuáng coân xem àêy laâ “nhûäng giai thoaåi
lúâi Baác daåy”(3). sinh àöång trong kho taâng lõch sûã
Chùæc chùæn trang kïí cuãa phaái caách maång Viïåt Minh” hay nhû
viïn àûúåc àùåc caách trûåc tiïëp búãi caãnh reo vui cuãa hai nhoám Viïåt
laänh tuå töëi cao cuãa phong traâo Minh vúái sûå phên xûã thaânh cöng
Viïåt Minh Höì Chñ Minh cuäng cuãa àùåc phaái viïn Trung ûúng
vûâa àöìng thúâi laâ chiïën sô caách taåi tónh lyå tûúng lai Phuá Yïn, duâ
maång quöëc tïë löîi laåc Nguyïîn AÁi ngûúâi phên xûã khöng hïì phaãi gaánh
Quöëc(4) laâ hoaân toaân hiïån thûåc. chõu traách nhiïåm búãi nhûäng hïå
Vêåy nhoám Viïåt Minh trñ thûác do luåy chó xaãy ra sau àoá(6), maâ vônh
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
viïîn trúã thaânh baâi hoåc àùæt giaá
vïì sûå thöëng nhêët tû tûúãng vaâ
chuã trûúng, vïì quan àiïím sûã
duång vuä trang caách maång(7).
Hai töí chûác Viïåt Minh
tónh Bònh Àõnh
Thûåc tïë, khöng chó úã Phuá
Yïn múái naãy sinh tònh hònh töìn
taåi àöìng thúâi hai töí chûác Viïåt
Minh maâ tónh haåt kïì bïn Bònh
Àõnh nùçm vïì phña Bùæc cuäng
xaãy ra hiïån traång tûúng tûå,
tuy rùçng mûác àöå dung húåp lûåc
lûúång coá àöi phêìn phûác taåp, keáo
daâi hún. Höìi kyá Hoaâng Quöëc
Viïåt cung cêëp thïm möåt phên
caãnh sinh àöång trong cao traâo
caách maång giaãi phoáng dên töåc
haâo huâng àoá, möåt ngaây trûúác
khi caác àùåc phaái viïn àïën Tuy
Hoâa: “... Bònh Àõnh bûúác vaâo
khúãi nghôa coá hai töí chûác Viïåt
Minh: Viïåt Minh Nguyïîn Huïå
vaâ Viïåt Minh Tùng Baåt Höí(8).
Viïåt Minh Nguyïîn Huïå do möåt
söë àöìng chñ úã tuâ vïì cuâng caác
àöìng chñ úã An Nhún, Bònh Khï
lêåp ra vaâ lêëy Phuá Phong laâm cú
súã àïí phaát triïín phong traâo ra
toaân tónh. Coân Viïåt Minh Tùng
Baåt Höí do UÃy ban vêån àöång cûáu
quöëc tónh lêåp ra. Tuy laâ hai töí
chûác Viïåt Minh nhûng khöng coá
mêu thuêîn böåi böå. Têët caã àïìu
chung sûác chung loâng chöëng
Nhêåt, cûáu nûúác. Vaâo nhûäng
ngaây cuãa thaáng 6.1945, Viïåt
Minh Nguyïîn Huïå hoåp quyïët
àõnh chuã trûúng khúãi nghôa vaâ
phöëi húåp vúái Viïåt Minh Tùng
Baåt Höí cuâng haânh àöång. Àïí
cho chùæc ùn, trûúác khi khúãi
nghôa, Viïåt Minh quyïët àõnh
töí chûác möåt cuöåc mñt tinh lúán úã
Qui Nhún àïí thùm doâ xem thaái
àöå cuãa Nhêåt ra sao. Qua mñt
tinh, thêëy Nhêåt khöng phaãn
ûáng gò. Vò vêåy, vaâo khoaãng 22
hoùåc 23-8-1945, möåt cuöåc mñt
tinh, tuêìn haânh khöíng löì àûúåc
töí chûác úã Qui Nhún. Àoaân ngûúâi
tuêìn haânh xöng vaâo chiïëm caác
cöng súã vaâ dinh tónh trûúãng,
buöåc viïn tónh trûúãng phaãi giao
con dêëu cho Viïåt Minh. UÃy ban
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
Nhên dên caách maång ra àúâi.
Trong luác Viïåt Minh Nguyïîn
Huïå töí chûác khúãi nghôa úã Qui
Nhún, Viïåt Minh Tùng Baåt
Höí quyïët àõnh töí chûác khúãi
nghôa úã huyïån Hoaâi Nhún vaâ
nhiïìu núi khaác nhû Hoaâi An
[Hoaâi Ên], An Nhún... chiïëm
huyïån lyå, tiïu diïåt àöìn baão an,
thu nhiïìu vuä khñ, lêåp UÃy ban
nhên dên caách maång huyïån.
Khi chuáng töi àïën Qui Nhún,
thêëy caác àöìng chñ àang hoåp baân
quyïët àõnh húåp nhêët caác lûåc
lûúång trong tónh Bònh Àõnh”(9).
Chñnh do nhûäng phûác húåp
cuãa tiïën trònh vêån àöång caách
maång búãi hai töí chûác Viïåt Minh
ñt nhiïìu mang tñnh caách cuåc böå
vaâ phên liïåt nhû thïë, kïët quaã
phong traâo chuyïín biïën cuäng
chêåm hún so vúái tónh Phuá Yïn,
song xu thïë têët thùæng àang
cêìm chùæc trong têìm tay, nhû
àiïìu khùèng àõnh sau àêy cuãa
caác àùåc phaái viïn laänh tuå Höì
Chñ Minh àang trïn àûúâng
Nam tiïën: “Xe cuãa chuáng töi
rúâi Bònh Àõnh trong luác tónh
nhaâ chûa giaânh àûúåc thùæng lúåi
hoaân toaân trong khúãi nghôa, vò
nghe noái coân möåt söë núi nhû
Tuy Phûúác, Phuâ Caát..., múái
àang rêåm rõch vuâng lïn. Tuy
vêåy, thùæng lúåi àaä hoaân toaân
hiïån ra trûúác mùæt chuáng töi búãi
khñ thïë caách maång cuãa nhên
dên àang traâo lïn maänh liïåt”(10).
Thûåc tïë cuöåc vêån àöång giaânh
Chñnh quyïìn trong Caách maång
thaáng Taám úã Bònh Àõnh diïîn
ra àuáng nhû nhûäng gò maâ höìi
kyá phaãn aánh trïn àêy. Ngay
tûâ sau sûå kiïån Nhêåt àaão chñnh
Phaáp trïn toaân coäi Àöng Dûúng
vaâo raång saáng ngaây 9-3-1945,
liïn tiïëp trong thaáng 4 vaâ thaáng
5 hai töí chûác Viïåt Minh àaä ra
àúâi, bao göìm Viïåt Minh Tùng
Baåt Höí do UÃy ban Vêån àöång
Cûáu quöëc tónh xuác tiïën hònh
thaânh taåi laâng Àõnh Bònh
(thuöåc Hoaâi Myä - Hoaâi Nhún)
vaâ Viïåt Minh Nguyïîn Huïå do
UÃy ban Vêån àöång Viïåt Minh
tónh chuã trûúng thaânh lêåp taåi
haäng Àïì-li-nhöng (thuöåc Phuá
Phong - Têy Sún). Cuöåc nöíi dêåy
thùæng lúåi vaâo ngaây 23.8.1945
taåi Qui Nhún àaä thaânh lêåp UÃy
ban Nhên dên Caách maång Lêm
thúâi lêëy tïn tónh Nguyïîn Huïå;
tiïën túái höåi nghõ ngaây 31.8.1945
vúái sûå tham gia cuãa UÃy ban
naây vaâ UÃy ban Vêån àöång Cûáu
quöëc tónh, thöëng nhêët lêëy tïn
laâ tónh Tùng Baåt Höí, àöìng thúâi
chuyïín UÃy ban Nhên dên Caách
maång Lêm thúâi tónh Nguyïîn
Huïå laâm nhiïåm vuå UÃy ban
Nhên dên Caách maång Lêm
thúâi thõ xaä Qui Nhún. Cuöåc
mñt tinh khöíng löì vaâo ngaây
3.9.1945 nhùçm biïíu dûúng lûåc
lûúång vaâ chaâo mûâng thùæng lúåi
lúán àoá àaä quyïët àõnh ghi nhêån
danh xûng tónh Tùng Baåt Höí
àöëi vúái Bònh Àõnh(11).
Vêën àïì xûng danh tónh
vaâ tónh lyå úã hai tónh Phuá
Yïn - Bònh Àõnh
Sau caá c h maå n g, Chñnh
quyïìn tónh Phuá Yïn cuäng haâo
hûáng hûúãng ûáng phong traâo
thay àöíi danh xûng haânh chñnh
cêëp tónh bùçng tïn caác anh huâng
lõch sûã dên töåc, theo nhû caác
tónh traãi daâi tûâ Trung Trung
böå trúã ra khùæp Bùæc böå.
Vaâo khoaãng giûäa thaáng
9.1945, viïåc àöíi tïn tónh vaâ
trung têm tónh lyå cuãa Chñnh
quyïìn Phuá Yïn àûúåc thöng tin
túái Thuã àö cuâng vúái trung têm
tónh lyå Bònh Àõnh trong muåc
Àiïån tñn àùng taãi trïn baáo Cûáu
Quöëc vúái tiïu àïì “Àöíi tïn hai
tónh Phuá Yïn vaâ Qui Nhún”
nhû sau:
“Tónh Phuá Yïn tûâ khi cûúáp
chñnh quyïìn àaä àöíi tïn laâ tónh
Cao Thùæng, tïn möåt chiïën sô
caách maång thúâi kyâ khúãi nghôa
chöëng Phaáp do cuå Phan Àònh
Phuâng chó huy.
Tónh lyå trûúác laâ Söng Cêìu
nay àöíi tïn laâ Tuá Phûúng, tïn
möåt vùn nhên caách maång tiïìn
böëi úã àoá.
Dûång chñnh quyïìn ngaây
23-8-1945, thaâ n h phöë Qui
49
Nhún àöíi ra laâ Nguyïîn Huïå”(12).
Coá leä àêy cuäng laâ thöng tin
vïì loaåi sûå kiïån àöíi tïn cuãa hai
àõa phûúng àûúåc baáo chñ àûúng
thúâi cêåp nhêåt duy nhêët, àïí röìi
tiïëp sau baáo Cûáu Quöëc àaä thöng
caáo chung cuåc “Thay tïn caác
tónh úã Bùæc vaâ Trung böå” rùçng:
“Trûúá c cuöå c Töí n g khúã i
nghôa Töíng böå Viïåt Minh àaä
àùåt tïn caác tónh úã Bùæc böå nhû
sau àêy: Haâ Nöåi: Hoaâng Diïåu
- Haâ Àöng: Nguyïîn Traäi - Bùæc
Giang: Àïì Thaám - Bùæc Ninh:
Lyá Thûúâng Kiïåt - Hûng Yïn:
Taán Thuêåt - Nam Àõnh: Trêìn
Hûng Àaåo - Ninh Bònh: Hoa
Lû - Phuác Yïn: Trûng Trùæc -
Vônh Yïn: Nguyïîn Thaái Hoåc
- Thaái Nguyïn: Àöåi Cêën - Sún
Têy: Ngö Quyïìn - Haãi Phoâng:
Tö Hiïåu - Haãi Dûúng: Phaåm
Nguä Laäo.
Sau cuöåc khúãi nghôa thùæng
lúåi, caác tónh úã Trung böå cuäng
àaä àöíi tïn nhû sau naây: Phuá
Yïn: Cao Thùæng - Söng Cêìu: Tuá
Phûúng - Qui Nhún: Nguyïîn
Huïå - Quaãng Ngaäi: Lï Trung
Àônh [Àònh] - Quaãng Nam:
Thaái Phiïn”(13).
Nhû vêåy, sûå kiïån àöíi tïn
tónh cuâng tónh thaânh hay tónh
lyå bùçng tïn danh nhên hoùåc
anh huâng dên töåc trong diïîn
tiïën khúãi nghôa giaânh chñnh
quyïìn vûâa nhû möåt mêåt danh/
bñ danh, vûâa nhùçm cöí àöång
maånh meä tinh thêìn bêët tûã.
Nïëu nhû danh xûng cuãa caác
tónh vaâ tónh thaânh Bùæc böå àûúåc
Töíng böå Viïåt Minh êën àõnh thò
tên danh úã caác tónh vaâ tónh lyå
Trung böå mang tñnh tûå choån,
àùåc biïåt laâ hai tónh Phuá Yïn vaâ
Bònh Àõnh. Tiïëc rùçng thöng tin
vïì danh xûng tónh Tùng Baåt
Höí cuãa Bònh Àõnh àaä khöng
àûúåc nhêåt baáo Cûáu Quöëc cuãa
Töíng böå Viïåt Minh cêåp nhêåt.
Trïn danh nghôa cuäng nhû
trong thûåc tïë, Phuá Yïn vaâ Bònh
Àõnh laâ hai àõa phûúng ngoaåi
lïå vúái cùåp àöi nhên danh: Cao
Thùæng cuâng Tùng Baåt Höí daânh
cho cêëp tónh, Tuá Phûúng cuâng
50
Nguyïîn Huïå daânh cho lyå súã
trung têm. Coá thïí nhêån thêëy
rùçng àöëi vúái tónh Bònh Àõnh,
hai danh nhên àïìu laâ nhên
vêåt àõa phûúng, trong khi vúái
Phuá Yïn, tuy àïìu laâ nhûäng têëm
gûúng hy sinh vò àaåi nghôa Cêìn
Vûúng, song chó coá nhên vêåt
thûá hai laâ danh nhên cuãa tónh.
Têëm gûúng choái aánh haâo quang
cuãa laänh tuå Lï Thaânh Phûúng
àöëi vúái con dên Phuá Yïn hiïín
nhiïn vônh viïîn ngúâi soi. Trong
khi àoá, hêìu hïët trûúâng húåp
caác tónh thaânh khaác àïìu gùæn
vúái nhûäng tïn tuöíi lúán coá möëi
quan hïå sinh tûã thò võ trúå thuã
àùæc lûåc cuãa cuöåc Cêìn Vûúng
Hûúng Khï toã ra àöåc laå àöëi
vúái Phuá Yïn. Chñ khñ lêîn taâi
nùng toãa saáng cuãa ngûúâi anh
huâng treã tuöíi àaä cuöën huát sûå
ngûúäng möå cuãa ngûúâi dên àêët
Phuá? Chó coá caác võ laänh àaåo tiïìn
böëi cuãa cuöåc vuâng lïn tranh
giaânh quyïìn söëng vaâ quyïìn
laâm ngûúâi vaâo muâa thu nùm
êëy múái lyá giaãi àûúåc tûúâng têån
yá nghôa sêu xa cuãa nhên danh
khaác biïåt naây(14).
Giûúng cao têëm gûúng lõch
sûã choái saáng ngay úã núi tïn goåi
quï nhaâ, sûå xuêët hiïån cuãa caác
tên danh chen lêîn nhûäng àõa
danh thûúâng hùçng trong böëi
caãnh giao thúâi khiïën cho cöng
viïåc haânh chñnh buöíi àêìu cuãa
Chñnh quyïìn caách maång thïm
phêìn phûác taåp. Búãi vêåy, viïåc sûã
duång tïn goåi múái khöng àûúåc
khñch lïå trong vêån haânh vùn
baãn chñnh thûác cuãa Nhaâ nûúác,
khöng kïí truyïìn thöng baáo chñ
hay saách vúã vùn chûúng.
Tuy nhiïn, möåt bûác Àiïån tñn
mang tñnh haânh chñnh àùng taãi
trïn baáo Cûáu Quöëc vaâo ngaây
9-10-1945 gûãi ài tûâ Trung böå
vêîn thêëy sûã duång àõa danh
mang tïn danh nhên rùçng:
“Thaái Phiïn ngaây 4-10-1945...
Viïåt Minh Thaái Phiïn àaä coá
truå súã riïng àûúâng Duy Tên,
àûúâng söë 44, caác thû - kiïån vïì
Viïåt Minh xin gûãi ngay àïën
àêëy”(15).
Nhû gioåt nûúác traân ly, ngay
ngaây höm sau 10.10, trong töíng
söë 5 sùæc luêåt ban böë cuâng luác,
coá Sùæc lïånh giûä taåm thúâi caác
luêåt lïå hiïån haânh úã Bùæc, Trung,
Nam böå cho àïën khi ban haânh
nhûäng böå luêåt phaáp duy nhêët
cho toaân quöëc(16).
Àïën ngaây 9-11-1945, Cûáu
Quöëc tiïëp tuåc àùng taãi yïu
cêìu cuãa Böå Nöåi vuå vïì vêën àïì
thöëng nhêët sûã duång àõa danh
haânh chñnh qua baãn vùn “Viïåc
àöíi tïn caác tónh vaâ caác thaânh
phöë” nhû sau:
“Mùåc dêìu Böå Nöåi vuå àaä coá
thöng caáo roä raâng vïì viïåc àöíi
tïn caác tónh vaâ caác thaânh phöë,
úã nhiïìu àõa phûúng vêîn duâng
nhûäng danh hiïåu caác vô nhên
àïí àùåt tïn cho caác thaânh phöë,
tónh vaâ phuã, huyïån.
Xin nhùæc laåi rùçng viïåc àùåt
tïn múái cho caác àõa phûúng
phaãi do Chñnh phuã êën àõnh vaâ
cöng böë cho toaân quöëc biïët múái
traánh khoãi àûúåc sûå lêìm lêîn vaâ
chêåm trïî trong cöng viïåc gûãi vaâ
chuyïín giao cuâng phên phaát
caác cöng vùn, thû tñn.
Vò vêåy theo quyïët nghõ cuãa
Höåi àöìng Chñnh phuã ngaây
möìng 9-10 [àuáng laâ 10-10 -
TG] cho àïën khi coá lïånh múái,
caác kyâ, caác thaânh phöë, caác tónh
vaâ caác phuã huyïån khùæp trong
nûúác Viïåt Nam vêîn giûä tïn
cuä”(17).
Coá leä tûâ àêy möåt söë danh
xûng haânh chñnh mang tïn caác
võ anh huâng dên töåc chó coân
thi thoaãng xuêët hiïån trïn diïîn
àaân thuêìn tuáy baáo chñ hay vùn
chûúng maâ thöi; chùèng haån kyá
sûå chiïën tranh Ba thaáng úã Nam
böå cuãa phoáng viïn taác nghiïåp
chiïën trûúâng Nguyïîn Viïåt
Hûng vaâo àêìu thaáng 4.1946
khi ngang qua thõ xaä Quaãng
Ngaäi vêîn goåi ga taâu núi àêy laâ
“ga Lï Trung Àònh”(18).
Riïng àöëi vúái Phuá Yïn, trïn
baáo chñ àûúng thúâi khöng tòm
thêëy hai tên danh vïì nhên
vêåt lõch sûã, song möåt àiïìu àùåc
biïåt khaác laâ sûå àöìng nhêët hai
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
tïn goåi Phuá Yïn vaâ Söng Cêìu,
vúái haâm yá cuâng möåt àõa danh
haânh chñnh cêëp tónh. Möåt söë
trûúâng húåp tïn goåi Söng Cêìu
àûúåc sûã duång thay cho Phuá
Yïn trong quan hïå tûúng àöìng
vúái caác tónh khaác úã caác baãn
tin vïì Trung böå, vñ nhû Söng
Cêìu vúái Bònh Àõnh, Kon Tum;
hay Söng Cêìu vúái Khaánh Hoâa,
Thûâa Thiïn, Ban Mï Thuöåt(19).
Thïm möåt phên khuác bi
traáng lêîn söëng àöång cuãa lõch sûã
àêëu tranh caách maång úã hai tónh
Phuá Yïn vaâ Bònh Àõnh trong
diïîn trònh giaãi phoáng dên töåc
keáo daâi haâng thïë kyã àaä qua.�
CHUÁ THÑCH
1. Hoaâng Quöëc Viïåt, Con àûúâng
theo Baác, höìi kyá cuãa Hoaâng Quöëc
Viïåt, Àûác Vûúång ghi, Nxb. Thanh
Niïn, Haâ Nöåi, 2003, tr.140.
2. UBND Tónh Phuá Yïn, Lõch
sûã Chñnh quyïìn Nhên dên tónh
Phuá Yïn, Tp. Tuy Hoâa, 2009, tr.38,
39, 41.
3. Hoaâng Quöëc Viïåt, Con àûúâng
theo Baác, Sàd, tr.140-141.
4. Nguyïîn AÁi Quöëc laâ tïn goåi
cuãa ngûúâi thanh niïn Viïåt Nam
Nguyïîn Têët Thaânh hoaåt àöång
trong phong traâo yïu nûúác taåi
Phaáp vaâ haãi ngoaåi tûâ nùm 1919
trúã ài. Tû liïåu cho biïët: “Thaáng 6,
ngaây 18 [1919]... Thay mùåt Höåi
Nhûäng ngûúâi yïu nûúác Viïåt Nam
taåi Phaáp, Nguyïîn Têët Thaânh gûãi
àïën Höåi nghõ Veác-xêy (Versailles)
baãn yïu saách cuãa nhên dên An
Nam. Dûúái baãn yïu saách Ngûúâi kyá
tïn: NGUYÏÎN AÁI QUÖËC... Cuâng
ngaây, Nguyïîn Têët Thaânh, kyá tïn laâ
Nguyïîn AÁi Quöëc gûãi thû cho Töíng
thöëng Myä...”; xem: Viïån Höì Chñ
Minh vaâ caác laänh tuå cuãa Àaãng, Höì
Chñ Minh - Biïn niïn tiïíu sûã, têåp 1
(1890 - 1929), Nxb. Chñnh trõ Quöëc
gia Sûå thêåt, Haâ Nöåi, 2016, https://
tulieuvankien.dangcongsan.
vn/c-mac-angghen-lenin-ho-
chi-minh/book/ho-chi-minh/
tieu-su-cuoc-doi-va-su-nghiep/
ho-chi-minh-bien-nien-tieu-su-
tap-1-1951890-1929-21.
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
Höì Chñ Minh laâ tïn goåi cuãa laänh
tuå Nguyïîn AÁi Quöëc trong thúâi kyâ
hoaåt àöång caách maång tûâ thaáng
8.1942, tûác sau Höåi nghõ Trung
ûúng lêìn thûá 8 (5.1941) cho àïën
cuöëi àúâi. Tû liïåu xaác nhêån: “Thaáng
8, ngaây 13 [1942]... Buöíi töëi, vúái
tïn múái Höì Chñ Minh, Nguyïîn AÁi
Quöëc lïn àûúâng ài Trung Quöëc àïí
liïn laåc vúái caác lûåc lûúång caách maång
cuãa ngûúâi Viïåt Nam vaâ lûåc lûúång
Àöìng Minh”; xem: Viïån Höì Chñ
Minh vaâ caác laänh tuå cuãa Àaãng, Höì
Chñ Minh - Biïn niïn tiïíu sûã, têåp 2
(1930 - 1945), Nxb. Chñnh trõ Quöëc
gia Sûå thêåt, Haâ Nöåi, 2016, https://
tulieuvankien.dangcongsan.vn/c-
mac-angghen-lenin-ho-chi-minh/
book/ho-chi-minh/tieu-su-cuoc-doi-
va-su-nghiep/ho-chi-minh-bien-
nien-tieu-su-tap-2-1930-91945-22.
5. UBND Tónh Phuá Yïn, Lõch
sûã Chñnh quyïìn Nhên dên tónh
Phuá Yïn, Sàd, tr.42-43.
6. Hoaâng Quöëc Viïåt, Con àûúâng
theo Baác, Sàd, tr.141.
7. Sai soát vïì vêën àïì naây àaä
àûúåc thaão luêån, àaánh giaá, vaâ ài àïën
kïët luêån búãi Töíng Bñ thû Trûúâng
Chinh luác àûúng thúâi rùçng: “ÚÃ Phuá
Yïn Tónh uãy Lêm thúâi àaä hoaân
thaânh sûá maång lõch sûã cuãa mònh,
dûåa vaâo chó thõ ‘Nhêåt Phaáp bùæn
nhau vaâ haânh àöång cuãa chuáng
ta’ àaä laänh àaåo cuöåc khúãi nghôa
thaáng Taám thaânh cöng, nhûng
sau khi giaânh àûúåc chñnh quyïìn
laåi àïí xaãy ra àöí maáu laâ thiïëu soát
vïì laänh àaåo”; dêîn theo: Nguyïîn Sô
Dû (cb), Lõch sûã Àaãng böå tónh Phuá
Yïn (1930 - 1945), Ban Tuyïn giaáo
Tónh uãy Phuá Yïn, 1999, tr.170.
8. Nguyïîn Huïå, möåt trong ba
anh em Nhaâ Têy Sún, quï úã êëp Têy
Sún (thuöåc Bònh Khï, Tuy Viïîn),
thuã lônh haâng àêìu trong phong
traâo Têy Sún, anh huâng dên töåc,
ngûúâi saáng lêåp vûúng triïìu Quang
Trung (1788 - 1792), àûúåc nöëi tiïëp
búãi vûúng triïìu Caãnh Thõnh (1793
- 1802).
Tùng Baåt Höí quï úã huyïån Hoaâi
Ên, tónh Bònh Àõnh, laâ chñ sô nöíi
tiïëng vúái tinh thêìn yïu nûúác chöëng
Phaáp vaâo cuöëi thïë kyã XIX àêìu XX;
ngûúâi àûáng ra töí chûác vaâ vêån àöång
phong traâo Àöng Du cuâng vúái Phan
Böåi Chêu vaâ Cûúâng Àïí.
9. Hoaâng Quöëc Viïåt (2003), Con
àûúâng theo Baác, Sàd, tr.138-139.
10. Hoaâng Quöëc Viïåt (2003),
Con àûúâng theo Baác, Sàd, tr.140.
11. Troång Nghôa, “Bònh Àõnh
vúái Caách maång thaáng Taám nùm
1945: Kõp thúâi chúáp lêëy thúâi cú ‘Ngaân
nùm coá möåt’”, Àaãng uãy Khöëi Doanh
nghiïåp tónh Bònh Àõnh; http://
dukdn.binhdinh.gov.vn/Chi-Tiet/
Binh-Dinh-voi-Cach-mang-Thang-
Tam-nam-1945-Kip-thoi-chop-lay-
thoi-co-%E2%80%9CNgan-nam-
co-mot%E2%80%9D/2161#; cêåp
nhêåt ngaây 18.8.2020, truy cêåp ngaây
6.12.2021.
12. “Àöíi tïn hai tónh Phuá Yïn
vaâ Qui Nhún”, baáo Cûáu Quöëc, söë
43, ngaây 14.9.1945.
13. “Thay tïn caác tónh úã Bùæc vaâ
Trung böå”, baáo Cûáu Quöëc, söë 44,
ngaây 15.9.1945.
14. Thûåc ra, trong quaá trònh vêån
àöång caách maång tiïën túái khúãi nghôa,
Tónh uãy lêm thúâi Phuá Yïn cuäng àaä
chuã trûúng lêëy tïn danh nhên lõch
sûã àùåt tïn cho phuã, huyïån. Phuã Tuy
Hoâa àûúåc goåi laâ phuã Lyá Thûúâng Kiïåt,
gùæn vúái tïn goåi cuãa möåt töí chûác Viïåt
Minh do Tónh uãy lêåp ra, goåi laâ Viïåt
Minh phuã Lyá Thûúâng Kiïåt töìn taåi
song song vúái möåt töí chûác Viïåt Minh
khaác lêåp ra vaâ hoaåt àöång tûâ trûúác,
thûúâng goåi laâ Viïåt Minh nhoám Àinh
Nho Khöi.
15. “Àiïån tñn”, baáo Cûáu Quöëc,
söë 62, ngaây 9.10.1945.
16. “Sùæc lïånh giûä taåm thúâi caác
luêåt lïå hiïån haânh úã Bùæc, Trung, Nam
böå cho àïën khi ban haânh nhûäng böå
luêåt phaáp duy nhêët cho toaân quöëc”,
baáo Viïåt Nam Dên quöëc Cöng baáo,
söë 4, ngaây 20.10.1945, tr.43-44.
17. “Viïåc àöíi tïn caác tónh vaâ caác
thaânh phöë”, baáo Cûáu Quöëc, söë 87,
ngaây 9.11.1945.
18. Nguyïîn Viïåt Hûng, “... Vaâ
ba thaáng úã Nam böå”, baáo Dên Quöëc,
söë 275, ngaây 25.7.1946.
19. “Tin Trung böå”, baáo Quyïët
Chiïën, söë 81, ngaây 27.11.1945;
“Thöng caáo cuãa UÃy ban Cûáu tïë xaä
höåi Trung böå”, baáo Quyïët Chiïën, söë
87, ngaây 4.12.1945.
51
 CÂU CHUYỆN VĂN HÓA
Dựng nêu ở Lăng Ông. Ảnh: Đinh Văn Hạnh
Lễ hội Lăng Ông Lê Văn Duyệt
trong đời sống cộng đồng
1. Lï Vùn Duyïåt trong lõch
sûã
Laâ möåt nhên vêåt coá nhiïìu
àoáng goáp lúán trong gêy dûång triïìu
Nguyïîn xêy dûång phûúng Nam.
Song qua gêìn 200 nùm, àaánh giaá
vïì öng vêîn coân nhiïìu chiïìu. ÚÃ möîi
thúâi àiïím giai àoaån, quan niïåm vïì
nhên vêåt lõch sûã Lï Vùn Duyïåt àûúåc
thïí hiïån qua ûáng xûã khaác nhau.
Ngay triïìu Nguyïîn, viïåc xeát
cöng lúán töåi to cuãa öng dûúâng nhû
laâ möåt ûáng xûã chñnh trõ cuãa caác
nhaâ cêìm quyïìn vúái thuöåc tûúáng
cuãa mònh. Gia Long troång duång
öng, Àïën Minh Maång, nhên sûå
kiïån loaån Lï Vùn Khöi coá thïí àaä
coá nhûäng thïë cúâ àïí thu höìi quyïìn
lûåc, têåp trung quyïìn lûåc nhaâ nûúác
thöng qua nhûäng “aán phaåt” nhûng
khöng thïí thûåc thi: cheám– ngûúâi
chïët röìi khöng thïí cheám, chó truy
thu tûúác, hoå haâng khöng hïì truy
saát, coân viïåc xiïìng xñch möì maã -
nhû möåt hònh phaåt coá tñnh thõ uy.
52
Đoàn Thị Cảnh
Minh Mïånh nùm thûá 16 (1835),
möåt baãn aán vö cuâng “àao to buáa lúán”
vúái 7 töåi àaáng cheám; 2 töåi àaáng xûã,
thùæt cöí chïët, 1 töåi àaáng phaãi sung
quên. (ÀNTL, Chñnh biïn, Àïå nhõ
kyã, quyïín CLXII). Baãn aán taây trúâi
êëy, trïn vùn baãn thò rêët to, nhûng
xem ra khöng coá haåi quaá lúán, ngûúâi
thò àaä mêët, khoá maâ cheám àêìu; hoå
haâng xa gêìn xeát túái xeát lui xem nhû
khöng truy cûáu. Chó thu höìi tûúác
quan, dûång bia núi möå khùæc 8 chûä
“Quyïìn yïm Lï Vùn Duyïåt phuåc
phaáp xûá” – àaåi àïí laâ mang caái thên
phêån hoaån quan ra laâm nhuåc, àeo
caái xiïìng sùæt khoáa möå laåi nhùçm thïí
hiïån hònh phaåt àaä àûúåc thi haânh.
Ngay sau àoá, Thiïåu Trõ lïn ngöi
(1841) àaä cûáu xeát àïën thên thuöåc
cuãa Lï Vùn Duyïåt “Huöëng chi, hoå
àïìu laâ treã thú khöng biïët gò, nïn gia
ún giaãm tha cho hoå ngay” (ÀNTL,
Chñnh biïn, Àïå tam kyã, quyïín II).
Tûå Àûác nùm thûá 1 (1848) aán àûúåc
xoáa: “Böí duång Lï Vùn Diïîn (chaáu goåi
Vùn Duyïåt bùçng öng baác chuá baác),
Khoan miïîn töåi trûúác cho Lï Vùn
Duyïåt vïì têëm àaá khùæc ghi nhûäng
chûä “quyïìn yïm Lï Vùn Duyïåt phuåc
phaáp xûá” khi trûúác xin tuyâ chöî àêët
àem chön kñn ài; cho pheáp con chaáu
boån êëy sûãa sang laåi phêìn möå; Cêëp
traã laåi hún 30 mêîu ruöång hoang (úã
thön Long Thõnh, phuã Vônh Tûúâng)
cuãa Lï Vùn Toaåi (...) àïí àûúåc thúâ
tûå daâi lêu; Truy traã laåi haâm Thöëng
chïë cho Lï Vùn Phong”. Sûå tha töåi
vaâ cuäng traánh tiïëng cho àúâi trûúác
xem nhû löîi úã chöî thêët lïî do ñt hoåc,
lêëy cöng maâ xeát: “cöng rêët lúán, súã dô
coá töåi laâ vò ñt hoåc khöng coá lïî pheáp
maâ thöi” (ÀNTL, Chñnh biïn, Àïå
tûá kyã, quyïín XXXVIII). Duâ thùng
giaáng theo àúâi vua nhûng roä raâng
triïìu Nguyïîn giûä quan àiïím ghi
cöng Lï Vùn Duyïåt, nhûäng àöång
thaái chñnh trõ cuãa Minh Mïånh coá
leä nïn xem xeát kyä nhû möåt cúá sûå
cho caãi töí haânh chñnh cuãa chñnh
quyïìn hún laâ chó xeát àïën sûå thuâ dai
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
nhúá lêu cuãa öng vúái Lï Vùn Duyïåt.
Ngûúâi Phaáp cuäng bùçng möåt muåc
tiïu chñnh trõ nhêët àõnh keáo Lï
Vùn Duyïåt vïì phña hoå nhùçm taåo
nïn sûå àöëi lêåp vúái vûúng triïìu, àùåc
biïåt xem viïåc àöëi àaäi vúái ngûúâi theo
àaåo Thiïn chuáa cuãa öng nhû möåt
bùçng cúá cho viïåc chöëng laåi thaái àöå
cuãa triïìu Nguyïîn àöëi vúái ngûúâi
Phaáp bêëy giúâ. Àöëi vúái caác ghi cheáp
cuãa ngûúâi Phaáp thêím myä ly kyâ cuãa
hoå laåi rêët hûáng thuá vúái viïåc nhòn
nhêån vuå aán cuãa öng. Trong con
mùæt ngûúâi Phûúng Têy, coá leä têën
kõch êëy hêëp dêîn hún têën kõch trong
ûáng xûã chñnh trõ cuãa triïìu Nguyïîn.
Chaigneau nhêån xeát vïì tñnh tònh,
taâi nùng vaâ ûáng xûã cuãa Lï Vùn
Duyïåt vúái Minh Maång: Trong söë caác
quan laåi baån cuãa Phaáp, duy nhêët,
möåt võ quan lúán laâ Taã quên, Töíng
trêën Gia Àõnh(1), daám àûáng ra phaãn
àöëi vua múái vaâ àaám cêån thêìn... Taã
quên coá nghõ lûåc khaác thûúâng vaâ taâi
nùng xuêët chuáng, chùèng haån nhû
chiïën àêëu vaâ quaãn trõ. Ai cuäng súå
uy öng, nhûng öng vêîn àûúåc moåi
ngûúâi yïu mïën, vò tñnh tònh ngay
thùèng(2). Marcel Gaultier trong
Minh Maång xuêët baãn taåi Paris
1835 thûúâng goåi Lï Vùn Duyïåt
laâ “Vice Roi” (Phoá Vûúng) – möåt
caách goåi sai lïåch nhûng thïí hiïån
quan àiïím cuãa ngûúâi viïët nhòn
nhêån quyïìn thûåc tïë cuãa Taã quên.
Trong kyá sûå La Cochinchine et ses
habitants (provinces de l’est)(3) (Cû
dên miïìn Àöng Nam kyâ) J. Baurac
noái roä sûå xung àöåt giûäa Lï Vùn
Duyïåt vúái Minh Maång vaâ thaái àöå
uãng höå Ki tö hûäu cuãa öng laâ möåt
sûå tri ên. Caác saách vúã tiïíu sûã liïn
tiïëp xuêët baãn, thêåm chñ biïn soaån
thaânh tuöìng caãi lûúng, phuâ húåp vúái
nhu cêìu nghe nhòn cuãa cöng chuáng
Nam kyâ: Tiïíu sûã Lï Vùn Duyïåt,
Cao Haãi Àïí, 1924; Taã quên tûúáng
cöng, Nam kyâ Töíng trêën Lï Vùn
Duyïåt, Lï Vùn Phaát, 1924; Lï Taã
quên, tiïíu sûã vaâ linh saám, Nguyïîn
Kim Àñnh, 1926; Tuöìng caãi lûúng
Viïåt Nam sûã kyá – Lï Vùn Duyïåt,
Haånh soaån, 1930; Lï Vùn Duyïåt,
Àùång Thuác Liïng 1934 ; Ngö Têët
Töë Gia Àõnh Töíng trêën thaânh, Taã
quên Lï Vùn Duyïåt, 1937; Tuöìng
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
caãi lûúng Gia Long phuåc quöëc, Cuã
Hoaânh Sún, 1934; Lùng Öng sûå
tñch (Hay laâ tiïíu sûã Quan Taã quên
Lï Vùn Duyïåt), Phaåm Quang Tûå,
nhaâ in Liïn Phong Saâi Goân, 1942...
Sau 1954 laåi tiïëp tuåc hònh thaânh
2 doâng nhêån àõnh vïì Lï Vùn Duyïåt:
Thaái àöå uãng höå Thiïn Chuáa giaáo
laâ möåt vêën àïì àïí möåt bïn cho rùçng
öng thên Phaáp, möåt bïn cho rùçng
àoá quan àiïím múã trong cai trõ dên
hoâa húåp dên töåc. Tiïu biïíu cho hai
doâng nhêån àõnh chó trñch vaâ ngúåi
ca coá thïí kïí àïën: Nguyïîn Àöíng
Chi vúái “Möåt vaâi nhêån àõnh vïì Lï
Vùn Duyïåt” (Saâi Goân giaãi phoáng
söë ngaây 6-2-1977) vaâ Hoaâng Laåi
Giang trong Lï Vùn Duyïåt - Tûâ
nêëm möì oan khuêët àïën Lùng Öng
(Haâ Nöåi, 1999). Nguyïîn Àöíng Chi
vaåch ra caác àiïím haån chïë cuãa Lï
Vùn Duyïåt trong àoá coá Thên Phaáp.
Taác giaã Hoaâng Laåi Giang àaánh giaá
cao chñnh saách múã cûãa giao thûúng
vúái bïn ngoaâi, tûå do tñn ngûúäng,
ngoaåi giao kïët húåp biïån phaáp rùn
àe cûáng rùæn vúái caách xûã lyá mïìm
deão, trïn tinh thêìn hoaâ hiïëu giûäa
caác dên töåc, àùåc biïåt laâ loâng dên
hûúáng vïì Lï Vùn Duyïåt.
Traãi qua nhiïìu cún dêu bïí, kïí
nhû nhên vêåt lõch sûã àûúåc nhêëc lïn
àùåt xuöëng nhiïìu lêìn. Nùm 2008
tûúång àöìng àûác Taã quên Lï Vùn
Duyïåt chñnh thûác an võ taåi lùng Lï
Vùn Duyïåt trong lïî khaánh thaânh
vaâo saáng 4-2 (28 tïët) do taåp chñ
Xûa&Nay vaâ Trung têm Vùn hoáa
quêån Bònh Thaånh töí chûác. Nùm
2021, tïn àûúâng Lï Vùn Duyïåt
àûúåc àùåt laåi nhên dõp giöî, vaâ múái
nhêët 2022 laâ lïî höåi Khai haå Cêìu an
úã Lùng Öng àûúåc Böå Vùn hoáa Thïí
thao vaâ Du lõch ghi danh di saãn phi
vêåt thïí quöëc gia. Haâng loaåt àöång
thaái nhòn nhêån vïì nhên vêåt lõch
sûã coá thïí húåp loâng dên song vêîn
coân ñt nhiïìu tranh caäi. Coá leä àêy
laâ möåt bùçng chûáng cuãa loâng ngûúâi
coá nhiïìu ranh giúái trong doâng chaãy
lõch sûã cêìn àûúåc xoáa nhoâa.
Lï Vùn Duyïåt nhên vêåt lõch sûã
luön àûúåc nhòn trong caác möëi quan
hïå vúái Gia Long, Minh Maång, chñnh
quyïìn Phaáp, chñnh quyïìn Viïåt Nam
Cöång hoâa vaâ hiïån nay. Lõch sûã luön
laâ nhûäng sûå nhòn laåi, sûã quan thay
àöíi luêån cöng töåi cuäng khaác, song
khöng coá böå chñnh sûã naâo phuã nhêån
cöng lao xêy dûång nhaâ Nguyïîn,
múã röång Nam phûúng vaâ trõ dên
an vaâo thúâi kyâ Lï Vùn Duyïåt laâm
Töíng trêën. Coá leä vò thïë maâ öng trúã
thaânh möåt nhên vêåt àûúåc ngûúâi
dên thiïng hoáa, trúã thaânh möåt di
saãn cöång àöìng chûá khöng chó laâ
möåt con ngûúâi àúâi thûåc.
2. Lï Vùn Duyïåt trong àúâi
söëng tñn ngûúäng ngûúâi dên
Ngûúâi dên khöng thuöåc sûã àïën
tûâng chi tiïët, thêåm chñ coá thïí coá caái
nhòn thiïn lïåch, yïu gheát coá khi quaá
mûác, tin tûúãng coá khi cuöìng quaáng;
song qua tûâng thïë hïå lûåa choån cuãa
cöång àöìng laåi laâ möåt sûå gaån loåc àïí
coá caái nhòn sêu sùæc hún vïì nhûäng
nhên vêåt lõch sûã. Ngûúâi Hoa Nam
böå goåi öng laâ Phoâ maä Gia gia vò nhúá
ún võ Töíng trêën àaä taåo àiïìu kiïån
cho hoå phaát triïín; söë lûúång hoaânh
phi phuång cuáng cuãa ngûúâi Hoa
trong Lùng Öng rêët nhiïìu. Ngûúâi
Thiïn Chuáa giaáo àaä tûâng àûúåc öng
höî trúå phaát triïín duâ trong chñnh
saách triïìu àònh cêëm àaåo haâ khùæc:
“Öng nhêån àûúåc baãn chó duå àêìu
tiïn chöëng laåi caác tñn àöì cöng giaáo
vaâ ngûúâi Phaáp. Öng kïu lïn: Sao
laåi nhû vêåy! Chuáng ta seä truy haåi
caác giaáo hûäu cuãa giaám muåc Adran
vaâ caã nhûäng ngûúâi Phaáp maâ nhúâ hoå,
chuáng ta múái coá gaåo àïí ùn. Khöng!
Chûâng naâo haå thêìn coân söëng, haå
thêìn seä khöng laâm nhû vêåy. Haäy
àïí àûác vua laâm nhûäng gò maâ Ngaâi
muöën sau khi thêìn chïët (...) Lûúng
têm cuãa möåt nhaâ binh vaâ cuãa möåt
con ngûúâi trung thûåc, khùèng khaái
khöng cho pheáp öng laâm ngú trûúác
nhûäng bêët cöng khiïën nhûäng ngûúâi
tûâng goáp nhiïìu cöng sûác vaâo viïåc
khöi phuåc vûúng quöëc An Nam coá
thïí seä trúã thaânh naån nhên”(4).
Caác ghi cheáp lûu trûä cho thêëy
trong vai troâ laâ Töíng trêën Gia Àõnh,
roä raâng öng coá nhûäng chñnh saách
quan troång. Trong söë taâi liïåu Chêu
baãn triïìu Nguyïîn hiïån baão quaãn
taåi Trung têm Lûu trûä quöëc gia I,
coá khoaãng 150 vùn baãn coá nöåi dung
liïn quan àïën Lï Vùn Duyïåt, trong
53
Nội dung: Khâm sai Tổng trấn thành Gia Định Chưởng Tả quân Bình Tây Tướng quân kiêm Giám Thần sách Quận
công Lê Văn Duyệt tâu xin tạm phái người làm Tri huyện Vĩnh An và Tri huyện Phước Chánh. Niên đại: Ngày 25 tháng
9 năm Minh Mệnh 1 (1820). Minh Mệnh tập số 1, tờ số: 65-66
söë àoá, möåt söë vùn baãn àûúåc ban haânh
vaâo thúâi àiïím öng laâm Töíng trêën
thaânh Gia Àõnh, àïì cêåp chuã yïëu vïì
viïåc: chùm lo àïën àúâi söëng nhên
dên, Lï Vùn Duyïåt trong quan
hïå vúái nûúác ngoaâi vaâ trûåc tiïëp chó
huy viïåc àaâo kïnh Vônh Tïë(5) - àêy
laâ bùçng chûáng lõch sûã chñnh xaác vïì
nhûäng viïåc öng thûåc hiïån trong vai
troâ quaãn lyá, khöng phaãi aãnh hûúãng
tûâ nhaän quan sûã hoåc naâo.
Vúái sûã quan thay àöíi, sûå nhòn
nhêån coân nhiïìu chöî traái chiïìu, song
möåt nhên vêåt khi bûúác ra khoãi
khung lõch sûã cuãa thúâi àaåi thò àaä
trúã thaânh nhên vêåt vùn hoáa. Nhên
vêåt êëy àaä söëng trong loâng nhên dên
Nam böå theo möåt caách thöëng nhêët
hún viïåc lõch sûã àaä ghi nhêån vïì öng.
Nhûäng ghi cheáp coá thïí quan àiïím
khaác nhau nhûng àïìu nhòn nhêån
tinh thêìn dên mïën dên thûúng vúái
öng. Caác tuöìng sên khêëu vïì Lï Vùn
Duyïåt àûúåc daân dûång, coá àïën 5 vúã.
Möåt nhên vêåt lõch sûã, khi coá thïí
trúã thaânh nhên vêåt vùn hoåc laâ àaä
àaåt àïën tñnh biïíu tûúång trong dên.
Viïåc ngûúâi dên ghi ún, dõp lïî àêìu
xuên úã Lùng Öng vaâ sûå thiïng hoáa
Lï Vùn Duyïåt nhû möåt võ phuác thêìn
àûúåc ghi laåi hêìu hïët caác saách vúã:
“Haâng nùm, vaâo dõp Thanh
54
Minh - ngaây lïî chung cuãa nhûäng
ngûúâi àaä khuêët, möåt nghi lïî long
troång àûúåc töí chûác àïí tûúãng nhúá Taã
quên Lï Vùn Duyïåt, nhên taâi kiïåt
xuêët dûúái triïìu Nguyïîn. Mùåc duâ
khöng àûúåc hoåc nhiïìu vaâ khöng coá
bùçng cêëp nhû nhûäng ngûúâi An Nam
taâi gioãi khaác àûúåc troång duång phuåc
vuå àêët nûúác vaâ àûác vua song ngûúâi
dên Gia Àõnh luön kñnh troång nhên
caách, taâi nùng, àûác àöå cuãa võ Töíng
trêën àêìu tiïn naây vaâ xem öng nhû
möåt võ thêìn”(6). Cao Haãi Àïí trong
Tiïíu sûã Lï Vùn Duyïåt phêìn tiïíu
dêîn cheáp: “coá gò uêët ûác, bêët bònh
khöng thïí caäi coå thò vö Lùng Öng
Baâ Chiïíu maâ thïì”. Ngö Têët Töë cheáp:
“Ngûúâi ta coân noái laåi nhiïìu chuyïån
cuäng hoang àûúâng nûäa (...) Àoá laâ vò
Duyïåt laâ möåt ngûúâi khaác thûúâng,
cho nïn thiïn haå múái duâng nhûäng
viïåc khaác thûúâng maâ noái thïm cho
Duyïåt. Sûå àoá khöng laå gò”; “Hiïån
nay ngûúâi ta vêîn suâng baái Duyïåt
nhû luác sanh thúâi. Möîi nùm, cûá
àïën möìng möåt thaáng 8, khaách àïën
khêën lïî úã miïëu thúâ rêët àöng” (Gia
Àõnh Töíng trêën thaânh, Taã quên
Lï Vùn Duyïåt, tr 141, 144). Àùång
Thuác Liïng ghi nhêån: “ngûúâi ba kyâ
vaâ ngûúâi Trung Hoa coá phêìn nhiïìu
tñn ngûúäng sûå linh nghiïåm cuãa
Thêìn thaánh, nïn thûúâng túái miïëu
dûng hûúng àùng traâ quaã maâ xin
xêm cêìu vïì viïåc xu kiïët tyå hung vaâ
phûúng thuöëc trûâ bõnh, thêëy cöng
duång” (Lï Vùn Duyïåt, tr.28). Phaåm
Quang Tûå: “Hùçng nùm tûâ töëi 30 qua
ngaây muâng möåt Tïët túái rùçm thaáng
Giïng, thiïån nam tñn nûä khùæp Saâi
Goân, Chúå Lúán, Gia Àõnh vaâ khaách
thêåp phûúng nö nûác túái Lùng Öng
ngûúâi thò ài lïî, xin xùm cêìu taâi,
cêìu phûúác, ngûúâi thò vaän caãnh àïí
toã loâng chiïm ngûúäng möåt bûåc anh
huâng quaá vaäng” (Lùng öng sûå tñch
(Hay laâ tiïíu sûã Quan Taã quên Lï
Vùn Duyïåt), tr.1). Ngay caã chó trñch
nhûng Nguyïîn Àöíng Chi trong baâi
dêîn úã phêìn 1 àùåt vêën àïì nhû sau:
“Cho àïën gêìn àêy thò ngöi àïìn vaâ
ngöi möå löång lêîy cuãa Lï Vùn Duyïåt
úã Baâ Chiïíu vêîn coá àöng ngûúâi àïën
lïî baái nhêët”.
3. Lïî höåi xuên úã Lùng Öng,
hay coân goåi laâ Khai haå - Cêìu
an
Àûúåc nhên dên giûä gòn hún
100 nùm qua àaä trúã thaânh àiïím
nhêën cuãa Nam böå vaâ thaânh phöë
Höì Chñ Minh ngaây nay. Nïëu ngaây
Vña Öng thïí hiïån tinh thêìn ngûúäng
voång ngûúâi àaä mêët thò lïî höåi Khai
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
haå - Cêìu an laåi coá quaá trònh tñch
húåp vúái Kyâ yïn úã àònh Bònh Hoâa
vaâ coân nhûäng nghi thûác tiïu biïíu
cuãa nghi lïî àònh miïëu Nam böå àûúåc
giûä àïën ngaây nay. Lïî höåi haâng nùm
bùæt àêìu tûâ 30 thaáng Chaåp vúái caác
nghi lïî Thûúång nïu, Nghinh thêìn,
thónh löåc, chñnh lïî vaâ kïët thuác vaâo
muâng 7 thaáng Giïng vúái loaåt nghi
lïî: Haå nïu, Khai êën, Khai haå, Phaát
löåc, thónh löåc taåi khu di tñch lõch sûã
Lùng Taã quên Lï Vùn Duyïåt. Lïî
Khai haå - Cêìu an khöng chó laâ cêu
chuyïån cuãa lõch sûã nhên vêåt; úã àêy
àaä tñch húåp caác tñn ngûúäng dên gian
mö phoãng möåt àiïín lïî triïìu Nguyïîn.
Phaát triïín tûâ têåp quaán cêìu an gùæn
liïìn vúái lïå Khai êën duyïåt binh dûúái
thúâi Töíng trêën vaâ tñch húåp vúái lïå Kyâ
yïn laâng Bònh Hoâa, lïî höåi Khai haå
cêìu an úã Lùng Öng mang möåt maâu
sùæc trònh hiïån xuêët sùæc caác dêëu êën
vùn hoáa cöí truyïìn.
*Lïî Khai haå - Cêìu an úã Lùng
Öng hiïån nay gêìn nhû coân giûä troån
hïå thöëng nghi lïî triïìu Nguyïîn daânh
cho möåt lïî tïët cöång àöìng. Hïå thöëng
nghi lïî truyïìn thöëng luön theo ba
bûúác: Caáo tïë trúâi àêët – Nghinh Thêìn
– Cêìu an vaâ Taå ún. Hïå thöëng nghi
lïî úã Lùng Öng coân giûä nguyïn veån
tñnh thöëng nhêët àoá, xûáng àaáng laâ
chuêín mûåc cuãa Nam böå, gêìn nhû
baão lûu toaân böå hïå thöëng tïë lïî àiïín
lïî triïìu Nguyïîn. Chia loaåi hònh caáo
tïë trúâi àêët coá caác lïî: Cuáng Thöí chuã,
Thûúång kyâ, Thûúång nïu vaâ Haå nïu.
Loaåi hònh Nghinh thêìn coá: Cuáng
tiïìn hiïìn, Chaánh lïî Nghinh thêìn,
Xêy Chêìu – Tön Vûúng. Loaåi hònh
Cêìu an – Taå ún coá: Lïî cêìu an, Khai
sún khai haå, khai êën. Caác nghi thûác:
trang phuåc, baái, laåy, niïåm hûúng,
phêím lïî àïìu àûúåc quy àõnh baâi baãn
thaânh vùn baãn truyïìn tûâ thïë hïå
naây sang thïë hïå khaác, traánh mai
möåt hay sai lïåch.
*Nghïå thuêåt cêìm chêìu: àêy
laâ nghïå thuêåt àaåt àïën tinh hoa úã
Lùng Öng, àûúåc chuá troång tûâ thúâi
öng Àöî Vùn Rúä (1990) viïët vaâ ghi
hònh laåi kyä lûúäng caác yïëu töë cuãa
xêy chêìu vaâ cêìm chêìu. ÚÃ lïî höåi
Lùng Öng, trong caác phêìn haát böåi
hiïån coân tröëng chêìu khaá àêìy àuã:
Chêìu khai khêíu, Chêìu xûng tïn,
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
Chêìu haå, Chêìu chêëm cêu, Chêìu
böå, chêìu maâu tuöìng, Chêìu phaåt(7).
Ngûúâi cêìm chêìu khöng àûúåc xao
laäng, phaãi luön luön àïí yá trïn sên
khêëu, traánh uöëng rûúåu, vaâ phaãi
luön cöng bònh, chñnh trûåc, thêëu
àaáo, nghiïm nghõ thûúãng phaåt cöng
bùçng. Vöën dô cêìm chêìu laâ möåt nghïå
thuêåt thûúãng thûác haát böåi, nay
phêìn lúán khöng nhiïìu ngûúâi hiïíu,
nhûng vêîn coân töìn taåi úã haát böåi taåi
Lùng Öng.
*Nghïå thuêåt haát böåi: vöën laâ nghïå
thuêåt thõnh haânh úã thïë kyã XIX úã
Nam böå, nay mêët dêìn, coân söëng úã
caác lïî cuáng àònh, Lùng Öng.
*Nghïå thuêåt chûng kïët traái cêy
Nam böå, laâ möåt nghïå thuêåt àùåc thuâ
cuãa Nam böå, diïîn ra tûâ giao thûâa
àïën muâng 7; thïí hiïån tinh tïë cuãa
ngûúâi nghïå nhên. Àêy laâ möåt nghïå
thuêåt àùåc thuâ Nam böå, àùåc biïåt
quy tuå nghïå nhên caác vuâng nhû
Cuã Chi, Hoác Mön thûåc hiïån. Traái
cêy kïët thaânh hònh con röìng, caác
biïíu tûúång Long phuång rêët trang
troång thïí hiïån nghïå thuêåt tinh xaão
cuãa ngûúâi nghïå nhên.
*Tri thûác dên gian - Xùm thuöëc
(linh xêm, linh saám): Àêy khöng
phaãi laâ möåt daång thûác mï tñn, maâ
phaãi nhòn nhêån do gùæn liïìn vúái hïå
thöëng cêìu an úã Lùng Öng, xin xùm
thónh yá Thêìn vïì võ thuöëc do möåt
öng thêìy thuöëc Bùæc trong vuâng
nïn, nhûng xin lïî taåi Lùng Öng
àïí coá thïí gia tùng cöng hiïåu cho
võ thuöëc àoá.
Lùng Öng àaä trúã thaânh núi Cêìu
an chung cuãa möåt vuâng, chûác nùng
khöng chó laâ núi thúâ tûå nhên vêåt
lõch sûã maâ coân coá tñch húåp chûác nùng
àònh laâng, lïå Kyâ yïn cuäng diïîn ra
núi àêy. Võ Taã quên trúã thaânh möåt
võ thêìn chung cuãa caã vuâng àêët Gia
Àõnh xûa chûá khöng chó laâ möåt laâng
naâo. Àoá laâ àiïím àùåc biïåt úã nghi lïî
Cêìu an taåi Lùng Öng. Viïåc nghi lïî
Cêìu an diïîn ra úã Lùng Öng vaâ höåi
Khai xuên diïîn ra úã àêy chûá khöng
phaãi úã àònh laâ möåt phêìn lõch sûã àùåc
biïåt vaâ quaá trònh thiïng hoáa möåt
nhên vêåt lõch sûã cuãa cöång àöìng.
Ngûúâi dên Nam böå thúâ tûå vaâ
cêìu an núi Lùng vò hai àiïìu:
+ Möåt laâ ghi nhúá cöng lao cuãa
öng khi coân laâm Töíng trêën, àaä taåo
nïn möåt phûúng Nam truâ phuá nhû
ngaây nay. Coá thïí noái Taã quên Lï
Vùn Duyïåt laâ ngûúâi coá cöng àêìu
trong viïåc taåo nïn diïån maåo múái
cuãa phûúng Nam. Trong thúâi kyâ
àaãm nhiïåm chûác Töíng trêën thaânh
Gia Àõnh, öng àaä coá cöng giaáo hoáa
nhên dên, trõ dên rêët nghiïm, chöëng
tham nhuäng phiïën loaån cûáng rùæn,
trúã thaânh biïíu tûúång cuãa chñnh
trûåc luác bêëy giúâ.
+Thûá hai laâ chñnh cuöåc àúâi bõ
phaåt sau khi àaä mêët khiïën vaâ nhûäng
huyïìn thoaåi xung quanh sûå hiïín
linh cuãa öng khiïën ngûúâi dên xung
quanh caâng truyïìn tuång sûå “sinh
vi tûúáng, tûã vi thêìn”.
Lï Vùn Duyïåt àûúåc nhên dên
Gia Àõnh caãm phuåc, nhúá ún, tïn
tuöíi cuãa öng àaä ài vaâo àúâi söëng
têm linh cuãa hoå, cho àïën têån höm
nay. Öng trúã thaânh möåt võ phuác
thêìn, chûá khöng chó laâ möåt nhên
vêåt lõch sûã trong têm thûác ngûúâi
dên Gia Àõnh xûa. Vò dên gian
xem öng nhû möåt võ thêìn, nïn
viïåc thúâ cuáng vaâ tïë lïî taåi lùng
mang nghi thûác thúâ thêìn vaâ tïë
thêìn gùæn liïìn vúái lïî kyâ yïn cuãa
cuáng àònh.
Viïåc thúâ cuáng Taã quên Lï Vùn
Duyïåt chó chñnh thûác cöng khai
khi öng àûúåc “xoáa aán” nùm 1849,
vua Tûå Àûác ban lïånh truâng tu
vaâ lêåp miïëu thúâ. Àïën nùm 1914,
Höåi Thûúång Cöng quyá tïë ra àúâi,
laâ möåt töí chûác göìm nhûäng ngûúâi
tûå nguyïån, am hiïíu phong tuåc
àaãm traách viïåc thúâ tûå, truâng tu
vaâ kiïën thiïët lùng miïëu vúái nhûng
tïn tuöíi nhû Sún Nam, Àöî Vùn
Rúä, Nguyïîn Kim Àñnh, Àùång
Thuác Liïng... Hún 100 nùm, duâ
traãi qua nhûäng biïën thiïn, höåi
àaä àïí laåi möåt di saãn tû liïåu ghi
cheáp vïì Lùng Öng vaâ phong tuåc
Nam böå maâ Ban quaãn lyá, Ban
quyá tïë hiïån nay kïë thûâa vaâ tiïëp
tuåc phaát huy cöng viïåc êëy. Nïëu
nhû vúái nhiïìu cú súã thúâ tûå khaác
úã Viïåt Nam àang phaãi àöëi diïån
vúái sûå laäng quïn, mai möåt vò
thiïëu thïë hïå kïë thûâa thò doâng
chaãy truyïìn àúâi cuãa höåi Thûúång
cöng quyá tïë cho àïën Ban quyá tïë
55

Ban Quý tế Lăng Ông mặc niệm nghinh (đón) Tả quân Lê Văn Duyệt, trong lễ
Khai hạ, năm 1991. Ảnh tư liệu
ngaây nay khöng phaãi do coá sûå sùæp
àùåt cuãa chñnh quyïìn maâ thaânh,
phaãi xuêët phaát tûâ cöång àöìng coân
cöë kïët, tñn ngûúäng coân hiïín linh,
dên chuáng coân tin tûúãng, khñ
thiïng coân höåi tuå.
4. Kïët luêån
Lùng Öng hûúng khoái quanh
nùm, àùåc biïåt lïî chaánh àaán, khai
êën cêìu an laâ möåt àiïím têm linh
gùæn liïìn yá thûác lõch sûã cuãa dên
töåc Viïåt vaâ lõch sûã xêy dûång Nam
böå, möåt àiïím nhêën dêëu xûa trong
möåt nhõp söëng àö thõ hiïån nay.
Lùng Öng coân laâ möåt khöng gian
traân àêìy kyá ûác cuãa nhûäng thïë hïå
Gia Àõnh xa xûá, khöng gian xanh
maát, núi chim vïì laâm töí, tiïëng
chuöng muâi hûúng trêìm thoaãng
àûa trong kiïën truác cöí àiïín, ngûúâi
dên àö thõ lúáp treã coá thïí khöng
hiïíu hïët nhûäng cêu chuyïån àùçng
sau möåt danh tûúáng –Töíng trêën
taâi ba nhûng laåi àûúåc nuöi dûúäng
búãi maåch nguöìn cuãa khöng gian
êëy. Khöng gian vùn hoáa naây laâ
nhûäng di saãn cuãa kyá ûác trong àúâi
söëng hiïån àaåi maâ rêët ñt núi trong
àö thõ gòn giûä àûúåc.
Nhên vêåt lõch sûã nhû Lï Vùn
Duyïåt coá thïí coá cöng coá thïí coá
töåi – theo quan àiïím cuãa tûâng
thúâi àaåi; song coá leä nhòn nhêån
nhû Ngö Têët Töë êëy laâ viïåc bònh
thûúâng cuãa bêåc phi thûúâng; êu
àoá laâ mïånh cuãa nhûäng ngûúâi coá
söë phêån caá nhên gùæn liïìn vúái söë
56
phêån dên töåc. Lõch sûã coá cöng têm
hún vúái tiïìn nhên, hay vêîn loay
hoay do nhûäng quan niïåm coá leä
coân laâ chuyïån daâi. Song, möåt nhên
vêåt àaä ài vaâo vùn thú nhaåc hoåa,
trúã thaânh möåt biïíu tûúång phuác
thêìn cuãa dên gian thò trong loâng
ngûúâi dên àaä coá möåt lûåa choån. Sûå
lûåa choån coá thïí khöng xuêët phaát
quaá nhiïìu tûâ hiïíu biïët vïì cuöåc
àúâi chñnh trõ cuãa möåt öng Töíng
trêën, hay àúâi binh nghiïåp möåt voä
tûúáng – ngûúâi dên trong sûå lûåa
choån àaä thïí hiïån tinh thêìn tri ên;
vaâ chó cêìn coá thïë. Nïn lõch sûã duâ
viïët bùçng nhûäng quan àiïím naâo;
coá leä vêîn nïn hoåc úã nhên dên úã
thaái àöå tri ên êëy.�
CHUÁ THÑCH:
1. Nguyïn vùn Saâ i Goâ n vò laâ
viïët úã thúâi àiïím 1867, úã àêy sûãa laåi
nhû trïn.
2. Michel Àûác Chaigneau,
1867, Souvenirs de Hueá (Kyá ûác vïì
Huïë) Paris – 1867, tr 243.
3. J. Baurac, 1899, Cochinchine
et ses habitants (provinces de l’est),
C. V – Arrondissement de Gia
Dinh, Sai Gon, tr140.
4. TC 826 - Taåp chñ Àöng
Dûúng söë 95, ngaây 25.6.1942, hiïån
baão quaãn taåi Trung têm Lûu trûä
quöëc gia I.
5. https://laodong.vn/thoi-su/
chan-dung-vi-tong-tran-uy-quyen-
nhat-sai-gon-xua-trong-tai-lieu-
luu-tru-514143.ldo
6. TC 826 - Taåp chñ Àöng
Dûúng söë 95, ngaây 25.6.1942, hiïån
baão quaãn taåi Trung têm Lûu trûä
quöëc gia I
7. Thêåt ra noái “chêìu phaåt” àïí
cho cên àöëi vúái cêu “coá thûúãng thò
coá phaåt” chúá chêìu laâ àïí thûúãng laâ
hay röìi. Coân caách àaánh chêìu phaåt
coá ba caách. “Chêìu Àuöíi - Goã giùm
tröëng, - Quùng roi chêìu” Chêìu àuöíi:
hiïån nay chêìu àuöíi chó laâ caãnh caáo
maâ thöi, phêìn lúán haån chïë.
TAÂ I LIÏÅ U TRÑCH DÊÎ N ,
THAM KHAÃO
1. Àùång Thuác Liïng, Lï Vùn
Duyïåt, Saâi Goân,1934.
2. Hoaâng Laåi Giang, Lï Vùn
Duyïåt tûâ nêëm möì oan nghiïåt àïën
Lùng Öng, NXB Vùn hoaá - Thöng
tin II, 1999
3. J. Baurac, 1899, Cochinchine
et ses habitants (provinces de l’est),
C. V – Arrondissement de Gia Dinh,
Sai Gon.
4. Michel Àûá c Chaigneau,
Souvenirs de Hueá (Kyá ûác vïì Huïë)
Paris, 1867.
5. Ngö Têët Töë, Gia Àõnh Töíng
trêën thaânh, Taã quên Lï Vùn Duyïåt,
nhaâ in Mai Linh, 1937
6. Phaåm Quang Tûå, Lùng öng sûå
tñch (Hay laâ tiïíu sûã Quan Taã quên
Lï Vùn Duyïåt), nhaâ in Liïn Phong,
Saâi Goân.
7. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn,
Àaåi Nam thûåc luåc, (10 têåp, baãn dõch
Viïån Sûã hoåc, Nxb. Giaáo duåc, in lêìn
thûá nhêët.
8. TC 826 - Taåp chñ Àöng Dûúng
söë 95, ngaây 25.6.1942, hiïån baão quaãn
taåi Trung têm Lûu trûä quöëc gia I
9.https://laodong.vn/thoi-su/
chan-dung-vi-tong-tran-uy-quyen-
nhat-sai-gon-xua-trong-tai-lieu-
luu-tru-514143.ldo
*Baâi viïët coá sûã duång caác tû liïåu
thuöåc dûå aán xêy dûång höì sú lïî höåi
Khai haå Cêìu an úã Lùng Taã quên Lï
Vùn Duyïåt ghi danh di saãn vùn hoáa
phi vêåt thïí quöëc gia do Phên viïån
VHNT Quöëc gia Viïåt Nam phöëi húåp
Ban quaãn lyá di tñch lõch sûã vùn hoáa
Lï Vùn Duyïåt thûåc hiïån (2019-2022).
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
 TÌM TRONG DI SẢN
ÚÃ BÒNH ÀÕNH COÁ BÖËN NHAÂ THÚ CHÚI THÊN VÚÁI NHAU
LAÂ HAÂN MÙÅC TÛÃ, CHÏË LAN VIÏN, YÏËN LAN VAÂ QUAÁCH TÊËN.
MÖÅT NHAÂ THÚ ÀÊËT KIÏN MYÄ THUÖÅC HUYÏÅN BÒNH KHÏ
GOÅI BÖËN NHAÂ THÚ NAÂY LAÂ BAÂN THAÂNH TÛÁ HÛÄU, TÛÁC LAÂ
BÖËN NGÛÚÂI BAÅN CUÃA ÀÊËT BÒNH ÀÕNH.

Quách Tấn và Yến Lan

Quách Giao

B
aân Thaânh
laâ thaânh
Àöì Baâ n
thuã àö cuãa nûúác
Chiïm Thaâ n h
taå i Bònh Àõnh
vaâo thïë kyã thûá
X do vua Ngö
Nhêåt Hoan xêy
cêë t . Thaâ n h Àöì
Baân nhúâ àõa thïë
vaâ kiïën truác kiïn
cöë nïn bïìn vûäng
trïn 5 thïë kyã .
Àïën nùm 1470,
vua Lï Thaá n h Quách Tấn
Töng àaá n h lêë y
àöíi tïn laâ thaân h Qui Nhún. Àúâ i Têy Sún,
Nguyïîn Nhaåc xûng àïë àoáng àö taåi àêy àûúåc
18 nùm, àùåt tïn laâ Hoaâng Àïë Thaânh. Nùm
1799, Nguyïîn AÁnh lêëy àûúåc àöíi tïn laâ Bònh
Àõnh thaânh. Nùm 1814, thaânh Àöì Baân bõ phaá
ài àïí lêëy àaá xêy thaânh múái caách thaânh cuä
chûâng 5 cêy söë vïì hûúáng Nam. Ngûúâi àúâi sau
khi noái àïën àõa danh Bònh Àõnh thûúâng duâng
tïn Àöì Baân. Böën nhaâ thú tuy khöng cuâng sinh
song àaä söëng taåi Bònh Àõnh vaâ àaä kïët tònh
vùn nghïå cuâng nhau nïn baån hûäu àùåt tïn
laâ Baân Thaânh Tûá Hûäu cho thïm phêìn vùn
chûúng. Ngoaâi ra böën nhaâ thú naây coân àûúåc
goåi laâ Tûá Linh (böën con vêåt linh thiïn laâ röìng,
phuång, lên, ruâa). Böën nhaâ thú naây khöng lêåp
ra nhoám trûúâng thú Bònh Àõnh, khöng thuöåc
nhoám thú Qui Nhún. Tuy nhiïn hoå vêîn laâ
nhûäng nhaâ thú cuãa Bònh Àõnh.
Ngûúâi lúán tuöíi nhêët trong Baân Thaânh Tûá
Hûäu laâ Quaách Têën (1910) kïë àïën laâ Haân Mùåc
Tûã (1912) röìi Yïën Lan (1916) vaâ cuöëi cuâng
laâ Chïë Lan Viïn.(1920). Quaách Têën vaâ Yïën
Lan àïìu sinh taåi
Bònh Àõnh. Haân
Mùåc Tûã vaâ Chïë
Lan Viïn sinh
taå i Quaã n g Trõ
vaâ lúán lïn trïn
àêët Bònh Àõnh.
Haâ n Mùå c Tûã
chïë t súá m vaâ o
nùm 28 tuöí i
(1940) chïët vaâ
àûúåc chön trïn
àêët Bònh Àõnh.
Chïë Lan Viïn
chïë t nùm 69
Thi sĩ Yến Lan tuöíi (1989) hoãa
taá n g trïn àêë t
Saâi Goân. Quaách Têën mêët nùm 85 tuöíi chön
núi Xûá Trêìm Hûúng (Khaánh Hoâa). Vaâ Yïën Lan
mêët nùm 83 tuöíi (1998) chön taåi quï hûúng
Bònh Àõnh.
Laâng thú Bònh Àõnh duâng tïn Tûá Linh àïí
goåi Tûá Hûäu: Haân Mùåc Tûã laâ röìng, Chïë Lan
Viïn laâ phuång, Yïën Lan laâ lên vaâ Quaách Têën
laâ ruâa. Phêìn lúán nhên caách vaâ vùn phong cuãa
möîi ngûúâi àïìu tûúng xûáng vúái möîi con vêåt.
Trong Baân Thaânh Tûá Hûäu, hai nhaâ thú
Yïën Lan vaâ Chïë Lan Viïn quen thên vúái nhau
tûâ thuúã êëu thú vò hai ngûúâi cuâng söëng vúái gia
àònh gêìn bïn nhau taåi thaânh Bònh Àõnh. Yïën
Lan gùåp Haân Mùåc Tûã nùm 1930 taåi nhaâ Yïën
Lan vaâ cuâng lïn xuöëng thùm nhau. Luác naây
Yïën Lan àang mang biïåt hiïåu Xuên Khai vaâ
Haân Mùåc Tûã coân lêëy hiïåu Phong Trêìn. Haân
Mùåc Tûã quen vúái Chïë Lan Viïn nùm 1936 khi
àang cuâng hoåc trûúâng College Qui Nhún. Tûâ
êëy ba nhaâ thú qua laåi cuâng nhau vaâ cuâng coá
yá àõnh thaânh lêåp trûúâng thú Loaån. Sau àêy
laâ möåt àoaån höìi kyá cuãa nhaâ thú Yïën Lan vïì

SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022 57

trûúâng thú naây:
Söëng giûäa loâng Bònh Àõnh, nhûäng chiïìu hiu
hiu nùæng quaái, töi vaâ Chïë Lan Viïn thûúâng
lïn lêìu cûãa Àöng maâ hai àûáa töi goåi laâ lêìu Tû
Tûúãng, phoâng têìm mùæt nhòn thõ trêën, röìi voång
àïën nhûäng chên trúâi xa tùæp, loâng ngêåm nguâi
cho maãnh àêët quï hûúng àaä traãi qua lùæm uöåc
àöíi thay. Coá luác chuáng töi nghô xa hún àïën caác
triïìu àaåi cuãa quaá khûá tûâng nöëi tiïëp nhau àïën
sûå thùng trêìm biïën thiïn cuãa lõch sûã, röìi baân
nhau cuâng viïët vïì caãnh àiïu taân, nhûäng cuöåc
àúâi dêu bïí. Hoan ài sêu vaâo sûå àau thûúng,
taán taå, thõnh vûúång, laâm söëng laåi nhûäng lïî
höåi, sinh ca cuãa caác höåi töåc quyïìn quyá, röìi binh
biïën, maáu lûãa thay cho, möåt thuúã thanh bònh.
Têåp thú cuãa Chïë coá tïn laâ Àiïu Taân. Têåp thú
cuãa töi àùåt tïn laâ Giïëng Loaån.
Nghe töi àöi lêìn àïì cêåp àïën Giïëng Loaån Tûã
rêët muöën xem (luác naây anh àang bïånh) Töi
mang xuöëng cho anh. Khoaãng möåt tuêìn sau
Tûã àûa traã baãn thaão vaâ noái: Töi àaä xem hïët
têåp thú röìi. Coá möåt söë xuác caãm nïn cöë laâm möåt
baâi riïng tùång cêåu. Anh lêëy úã tuái aáo ra trao cho
töi vaâ trên troång noái. Àêy cûá taåm coi nhû laâ
möåt baâi baåt sú thaão. Maâ töi thêëy caái nhan àïì
khöng öín. Sao cêåu khöng viïët laâ “Giïëng loaån”
maâ viïët laâ “Giïëng Laång”? Töi àaáp:
Coá vêën àïì ngön ngûä töi muöën thaão luêån
vúái anh àêëy. Röìi töi vaâ Tûã baân nhau höìi lêu,
sau cuâng thöëng nhêët laâ “Giïëng Loaån”. Loaån
úã àêy laâ loaån laåc, àaây àuã yá nghôa hún Laång
laâ boã hoang. Baâi thú Tûã tùång töi chñnh laâ baâi
“Trùng Tûå Tûã” mang daáng dêëp cuãa möåt baâi
baåt cho caã têåp thú. Töi àaä coá chuã yá seä in noá
vaâo têåp “Giïëng Loaån” khi xuêët baãn. Nhûng
baãn cheáp tay êëy vúái caã têåp thú bõ thêët laåc luác
ài sú taán, ngaây Phaáp múã chiïën dõch AÁt lùng
àaánh vaâo Qui Nhún. Baãn in trïn caác saách
hiïån nay laâ baãn lûu tûâ trong xêëp di caão do
anh Quaách Têën giûä.
(Yïën Lan, Nhúá maäi vïì anh)
Trong höìi kyá vïì Baân Thaânh Tûá Hûäu, Quaách
Têën cuäng coá viïët:
Luác êëy Haân Mùåc Tûã àaä hoaân chónh têåp Thú
Àiïn, Chïë àaä xuêët baãn têåp Àiïu Taân, Yïën Lan
coá laâm têåp thú Giïëng Loaån. Trong ba têåp tú
àïìu coá khöng khñ siïu thûåc, bêët thûúâng nïn
ba taác giaã múái cuâng nhau lêåp ra Trûúâng Thú
Loaån. Trûúâng Thú Loaån, nùm 1938 lêëy baâi tûåa
têåp Thú Àiïn vaâ têåp Àiïu Taân taåm duâng laâm
tuyïn ngön. Trûúng thú ra àúâi khöng àûúåc
nhiïìu ngûúâi hûúãng ûáng nïn khöng gêy àûúåc
aãnh hûúãng trong laâng thú.
(Boáng ngaây qua. Baân Thaânh Tûá Hûäu)
Quaách Têën quen vúái Haân Mùåc Tûã tûâ nùm
1931 khi Quaách Têën laâm viïåc tai Àaâ Laåt nhúâ
58
möåt ngûúâi baån laâ Nguyïîn Trêëp úã Qui Nhún
tòm höå. Hai ngûúâi quen nhau vaâ Tûã giúái thiïåu
Chïë Lan Viïn cuâng Yïën Lan cho Quaách Têën.
Maäi àïën khi Haân Mùåc Tûã mêët (11/11/1940)
ba nhaâ thú Quaách, Chïë vaâ Yïën múái thêåt thên
nhau vaâ söëng bïn nhau trong nhûäng ngaây vui
núi xûá Trêìm Hûúng coá tiïëng soáng cuãa biïín
Nha Trang àöìng voång dûúái boáng maát cuãa
khoám mêån ba caânh trong sên vûúân nhaâ 21
àûúâng Bïën Chúå.
Nhûäng tònh caãm giûäa caác ngûúâi baån àïìu
àûúåc ghi laåi trong höìi kyá cuãa Quaách Têën. Vïì
Haân Mùåc Tûã coá “Àöi neát vïì Haân Mùåc Tûã”.
Vïì Bñch Khï coá “Àúâi Bñch Khï”. Vúái Chïë Lan
Viïn vaâ Yïën Lan trong “Baân Thaânh Tûá Hûäu”.
Thên tònh giûäa Yïën Lan vaâ Quaách Têën
Tuy quen nhau rêët muöån nhûng Yïën Lan
àaä coá nhiïìu thúâi gian söëng cuâng Quaách Têën
taåi Nha Trang vaâ Bònh Àõnh.
Nùm 1941, sau khi Haân Mùåc Tûã mêët vaâ Chïë
Lan Viïn ra Thanh Hoáa daåy hoåc, Yïën Lan vò
buöìn nïn vaâo Nha Trang chúi gêìn nûãa nùm.
Cöng viïåc cuãa Yïën Lan chó úã nhaâ àoåc saách khi
Quaách Têën ài laâm. Tuã saách trong nhaâ göìm
coá saách chûä Phaáp, chûä Haán vaâ caác saách, baáo
trong nûúác. Yïën Lan àoåc vaâ ghi chuá caác àiïìu
cêìn nhúá vaâ haâng àïm àïìu àem ra thaão luêån
cuâng vúái Quaách Têën. Hiïån taåi chuáng töi coân
giûä àûúåc möåt têåp ghi cheáp cuãa Yïën Lan vïì
thú Phaáp vaâ Trung Hoa daây trïn 100 trang
khöí giêëy lúán (A4). Chuáng töi möîi khi ài hoåc
vïì àïìu quanh quêín bïn chuá Lan vaâ àûúåc chuá
chó daåy thïm vïì caác baâi vúã úã nhaâ trûúâng. Chuá
giaãng daåy rêët dïî hiïíu vaâ nhiïìu lyá thuá. Ngoaâi
ra chuá coân daåy töi hoåc thuöåc nhûäng baâi thú
luåc baát cuãa Taãn Àaâ, nhûäng baâi ca dao. Maá töi
àöëi vúái chuá Lan rêët quyá mïën vaâ thûúng yïu
nhû em ruöåt.
Thúâi tiïìn chiïën, nhúâ söëng trong möåt möi
trûúâng an laânh, sung tuác nïn tònh baån chó biïët
vui trong niïìm vui riïng vúái gia àònh, baån hûäu.
Muâa heâ söëng vúái trúâi mêy biïín caã. Tïët àïën thò
ài ngao du Bònh Àõnh, Nha Trang.
Kyã niïåm àêìy àuã vaâ nïn thú nhêët laâ tònh
baån sum vêìy dûúái khoám mêån trûúác sên.
Tûâ nùm 1942, Yïën Lan ra Thanh Hoáa daåy
trûúâng Mission thïë chöî cho Chïë Lan Viïn vaâo
daåy trûúâng Chêën Hûng Àaâ Nùéng, thò chuá Lan
thûúâng vaâo Nha Trang trong nhûäng ngaây heâ.
Tuy nhiïn sau naây chuá Chïë Lan Viïn coá vúå vaâ
chuá Yïën Lan cuäng vêåy nïn kïí tûâ nùm 1943
chuá Yïën Lan thûa vaâo Nha Trang.
Trong nhûäng nùm khaáng chiïën chöëng Phaáp,
ba töi cuâng chuá Yïën Lan cuâng úã Bònh Àõnh
nhûng xa caách nhau trïn ba mûúi cêy söë. Vò
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
khöng coá phûúng tiïån nïn ài laåi thùm nhau
khoá khùn vaâ nhêët laâ sinh kïë nïn hai ngûúâi
rêët ñt khi gùåp nhau.
Khi àoá töi hoåc trûúâng Nguyïîn Huïå úã Böìng
Sún vaâ Hoâa Bònh nïn thûúâng coá dõp gheá laåi
thaânh Bònh Àõnh àïí àoåc thú Yïën Lan vaâ nhêët
laâ xin cheáp nhûäng vúã kõch khaáng chiïën àïí vïì
trònh diïîn taåi àõa phûúng.
Sau hiïåp àõnh Geneve (1954) Yïën Lan vaâ
gia àònh têåp kïët ra Bùæc, Quaách Têën vaâ gia àònh
trúã laåi Nha Trang. Trûúác khi chia tay hai nhaâ
thú gùåp nhau taåi Böìng Sún trong möåt buöíi hoåc
têåp chñnh trõ. Hai ngûúâi leán noái chuyïån riïng
núi vùæng veã. Quaách Têën khuyïn Yïën Lan nïn
úã laåi vò ài têåp kïët chó coá hai nùm. Yïën Lan tuy
ûng thuêån song coân ngêåp ngûâng nïn gúãi cho
Quaách Têën ba baãn thaão: hai têåp thú Xa Xùm
vaâ Kïët Giao cuâng möåt têåp kõch thú Boáng Giai
Nhên. Sau àoá thñm Yïën Lan vaâo Nha Trang vaâ
nhêån núi Quaách Têën möåt bûác thû gúãi cho Yïën
Lan tin cho biïët tïn tónh trûúãng Phuá Yïn laâ
Lûúng Duy UÃy àaä coá kïë hoaåch thuã tiïu nhûäng
ngûúâi úã laåi (trong àoá coá Yïën Lan) vêåy Yïën Lan
nïn àem gia àònh ài têåp kïët.
Trong thúâi gian àêët nûúác phên àöi, tònh cuãa
nhaâ thú Yïën Lan àöëi vúái Quaách Têën àûúåc möåt
ngûúâi duy nhêët chûáng kiïën, àoá laâ chuá Quaách
Taåo em ruöåt nhaâ thú Quaách Têën. Trûúác kia chuá
Quaách Taåo tuy khöng àûúåc liïåt vaâo haâng tûá hûäu
song vò thûúâng xuyïn coá mùåt úã Nha Trang trong
nhûäng ngaây vui dûúái boáng mêån, nhûäng cuöåc du
haânh lyá thuá trong caác dõp Tïët taåi Bònh Àõnh vaâ
nhêët laâ trong nhûäng buöíi baân luêån vùn chûúng
giûäa caác nhaâ thú. Chuá Quaách Taåo hiïíu vïì thú
rêët sêu sùæc, àoåc nhiïìu vaâ laåi biïët voä nghïå vaâ
haát böåi rêët thiïån nghïå. Khi têåp kïët ra Bùæc chuá
laâm úã viïån Kiïím saát töëi cao Haâ Nöåi vaâ ùn cúm
thaáng taåi nhaâ chuá Yïën Lan. Tònh caãm giûäa hai
gia àònh rêët thên thûúng nhû tònh ruöåt thõt.
Trong höìi kyá cuãa mònh chuá Quaách Taåo coá viïët
laåi cêu chuyïån Yïën Lan haát böåi.
Sau àêy laâ cêu chuyïån trñch trong Höìi Kyá
cuãa Quaách Taåo:
Yïën Lan haát böåi àïí gúãi niïìm têm sûå
Chïë Lan Viïn tuy bêån nhiïìu cöng taác nhûng
möîi khi gùåp nhau àïìu hoãi thùm tònh hònh gia
àònh anh Têën úã miïìn Nam vaâ thûúâng nhùæc
àïën nhûäng kyã niïåm xûa luác úã Nha Trang,
Bònh Àõnh möåt caách tròu mïën thên thûúng.
Trong nhûäng baâi vùn thónh thoaãng Chïë Lan
Viïn coá nhùæc àïën nhûäng kyã niïåm hoåc têåp thú
vùn, nhûng tònh caãm quyá mïën möåt caách e deâ.
Riïng Yïën Lan thò tònh caãm thên thûúng
hún. Tònh caãm cuãa Yïën Lan àöëi vúái anh Têën
nhû tònh möåt ngûúâi em àöëi vúái möåt ngûúâi anh
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
hún laâ möåt àöi baån. Nhûäng kyã niïåm àeåp khi
Yïën Lan söëng vúái anh Têën úã Nha Trang, úã Bònh
Àõnh, Yïën Lan nhiïìu luác muöën gúãi vaâo vùn,
thú song khöng viïët. Têëm loâng cuãa Yïën Lan
trong nhûäng ngaây söëng bïn töi úã miïìn Bùæc àöëi
vúái anh Têën thêåt thiïët tha, thêåt thöng caãm.
Möåt höm anh em ngöìi baân luêån vïì thú
vùn Àaâo Têën. Chúåt cêu chuyïån chuyïín qua
vúã tuöìng “Cöí Thaânh Höåi”. Töi cêët gioång haát
vïì àoaån Trûúng Phi taåi Cöí Thaânh:
Thuãa Haå Bò phoâ nhõ têíu xa
Àêìu Taâo Thaáo phuå tam nhên ûúác
Baâi khai nhêët chûúác
Nhêån ngaä thiïn sêìu
Nghô quaái cho nhõ ca Phi: Àêìu? àêìu? àêìu?
Laâ àêìu laâm sao heâ?
Thûúng haåi cho ca ca Phi: Khöí? khöí? khöí?
Töi haát àïën àoá thò Yïën Lan haát nöëi tiïëp:
Nhêët nhaån hoaânh phi vên tïë löå
Cö àùng trûúâng chiïëu nguyïåt biïn thaânh.
Vûâa ngêm xong hai cêu naây thò Yïën Lan
ngûâng laåi noái löëi:
Nghô laåi nhõ ca Phi, thên phoâ nhõ têíu, quy
thuêån Taâo man, hay.. Hay laâ ngûúâi quyïìn
giaã nhêët thúâi? ÛÂ..ûâ.. Quyïìn phaãi? Biïën phaãi?
Röìi laåi haát tiïëp:
Anh huâng tûå hûäu quyïìn nghi xûá
Khaã hêån vong àö thuã tuác tònh.
Khi Yïën Lan haát dûát cêu haát thò lûng Yïën
Lan ngöìi thùèng lïn mùæt long lanh nhû coá ngêën
lïå vaâ neát mùåt bêng khuêng.
Yïën Lan àaä söëng troån veån trong êm thanh
gioång haát, trong yá nghôa baâi haát, trong têm
sûå nhên vêåt Trûúng Phi.
Sau àoá Yïën Lan coá têm sûå vúái töi laâ khöng
tin anh Têën ài theo àõch maâ anh Têën cuäng
giöëng nhû Quan Cöng vò toâng quyïìn maâ phaãi
àêìu Taâo. Möîi lêìn haát àïën àoaån naây laâ loâng Yïën
Lan vûâa àau xoát, vûâa nguöi ngoai thûúng caãm.
Töi tuy biïët roä laâ viïåc anh Têën khi úã laåi Bònh
Àõnh tham gia vaâo chñnh quyïìn miïìn Nam laâ
do töí chûác sùæp àùåt maâ chñnh töi laâ ngûúâi àûáng
laâm trung gian cho àöìng chñ Trõnh Quang
Xuên nguyïn Trûúãng ty Cöng an Bònh Àõnh.
Song vò cêìn phaãi giûä bñ mêåt tuyïåt àöëi nïn töi
khöng thïí noái cho Yïën Lan roä. Tuy nhiïn vò
têëm loâng tin tûúãng núi anh Têën, möåt ngûúâi baån
thú coá taâi, möåt ngûúâi anh thuêìn hêåu àaä tûâng
söëng bïn nhau möåt tònh thên nöìng hêåu, vúái
nhûäng nïëp söëng àaåm baåc àêìy chêët lûúång höìn
nhiïn. Cho nïn Yïën Lan cuäng nhû Chïë Lan
Viïn àaä biïët roä con ngûúâi cuãa anh Têën vaâ àaä
tin tûúãng vûäng chùæc laâ anh Têën luön luön giûä
àûúåc têëm loâng trong saåch àöëi vúái àêët nûúác...�
(Höìi kyá Quaách Taåo)
59
 Truyền thống độc lập,
tự quyết của người Việt
Trương Thị Hoà – Phan Đăng Thanh
THEO QUAN ÀIÏÍM CUÃA LUÊÅT QUÖËC TÏË
HIÏåN ÀAÅI “DÊN TÖÅC TÛÅ QUYÏËT (SELF – DE-
TERMINATION OF PEOPLE) LAÂ QUYÏÌN TÊÅP
THÏÍ (COLLECTIVE RIGHT) CUÃA MÖÎI DÊN
TÖÅC TRONG VIÏåC ÀÊËU TRANH GIAÂNH ÀÖÅC
LÊÅP, TÛÅ CHUÃ CHO ÀÊËT NÛÚÁC VAÂ THÛÅC
HIÏåN SÛÅ PHAÁT TRIÏÍN KINH TÏË - XAÄ HÖÅI,
VÙN HOAÁ TRÏN CÚ SÚÃ CHUÃ QUYÏÌN QUÖËC
GIA CUÃA MÒNH. QUYÏÌN DÊN TÖÅC TÛÅ QUYÏËT
(THE RIGHT TO SELF – DETERMINATION)
LAÂ QUYÏÌN TÛÅ ÀÕNH ÀOAÅT NHÛÄNG CÖNG
VIÏåC THUÖÅC VÏÌ VÊÅN MÏåNH CUÃA ÀÊËT
NÛÚÁC, DÊN TÖÅC MÒNH.
DÊN TÖÅ C VIÏÅ T NAM ÀAÄ COÁ TRUYÏÌ N
THÖËNG “DÊN TÖÅC TÛÅ QUYÏËT” TÛÂ LÊU ÀÚÂI.
Truyïìn thöëng giûä nûúác cuãa ngûúâi Viïåt
So vúái caác dên töåc khaác trïn thïë giúái, do Viïåt
Nam nùçm úã võ trñ àõa lyá àùåc biïåt, dên töåc Viïåt Nam
àaä phaãi thûúâng xuyïn àûúng àêìu vúái cuöåc chiïën
tranh vïå quöëc, cho quyïìn dên töåc tûå quyïët tûâ rêët
súám, tûâ trûúác cöng nguyïn (TCN) vaâ liïn tuåc vïì
sau naây – bùæt àêìu tûâ cöng cuöåc Baách Viïåt, dûúái sûå
laänh àaåo cuãa Thuåc Phaán, chöëng quên Têìn (Thuyã
Hoaâng àïë) vaâo thïë kyã III TCN.
Haâng ngaân nùm ngûúâi Viïåt chöëng phong kiïën
phûúng Bùæc xêm lûúåc hoâng thön tñnh, àö höå nûúác ta
suöët thúâi Bùæc thuöåc vaâ chöëng Bùæc thuöåc (tûâ trûúác,
sau cöng nguyïn àïën thïë kyâ X) vaâ caác thúâi àaåi àöåc
lêåp, tûå chuã dûúái caác triïìu Ngö, Àinh, Tiïìn Lï, Lyá,
Trêìn, Höì, Hêåu Lï, Têy Sún, Nguyïîn (tûâ thïë kyã
X àïën thïë kyã XIX)...Caác nhaâ nûúác quên chuã Viïåt
Nam khöng ngûâng saáng taåo, hoaân thiïån caác biïån
phaáp àïí giûä gòn àêët nûúác, phaát triïín kinh tïë - xaä
60
höåi vaâ vùn hoaá riïng cuãa dên töåc mònh, Mùåc duâ thúâi
êëy, nûúác ta phaãi chõu thên phêån chû hêìu àöëi vúái
thiïn triïìu Trung Quöëc; àõnh kyâ phaãi laâm nghôa
vuå “saách phong – triïìu cöëng” àïí mong àûúåc phong
tûúác, phong vûúng; moåi sinh hoaåt xaä höåi àïìu bõ àiïìu
chónh theo vùn hoaá Trung Hoa... Song nûúác ta vêîn
kiïn trò vêån duång chuã trûúng khön kheáo, vûâa àïí
giûä quan hïå hoaâ hiïëu vúái caác nûúác lên bang vûâa àïí
baão vïå sûå toaân veån töí quöëc cuãa mònh. “ÚÃ trong thò
xûng àïë maâ àöëi ngoaåi thò xûng vûúng”(1)...
“Nam quöëc sún haâ Nam àïë cû,
Tiïåt nhiïn phên àõnh taåi thiïn thû.
Nhû haâ nghõch löî lai xêm phaåm?
Nhûä àùèng haânh khan thuã baåi hû!”(2)
“Xeát nhû nûúác Àaåi Viïåt ta
Thûåc laâ möåt nûúác vùn hiïën
Coäi búâ söng nuái àaä riïng
Phong tuåc Bùæc Nam cuäng khaác”(3)
Thûåc tïë lõch sûã cho thêëy thúâi phong kiïën, khöng
phaãi viïåc gò caác triïìu àònh Àaåi Viïåt – Viïåt Nam
cuäng nhêët mûåc phuåc tuâng, phuå thuöåc chñnh quyïìn
phûúng Bùæc. Tûâ truyïìn thuyïët Thaánh Gioáng àaä trúã
thaânh truyïìn thöëng dên töåc Viïåt Nam.
Truyïìn thöëng dên töåc tûå quyïët thïí hiïån
trong Böå luêåt Höìng Àûác
Trong Böå luêåt Höìng Àûác – böå luêåt cú baãn cuãa
triïìu Hêåu Lï (1427-1789), ban haânh vaâo khoaãng
niïn hiïåu Höìng Àûác cuãa vua Lï Thaánh Töng (1470-
1497), coá möåt söë àiïìu luêåt giöëng hay gêìn giöëng vúái
möåt söë àiïìu luêåt cuãa böå luêåt nhaâ Àûúâng (618-907),
nhaâ Minh (1368-1694), nhûng mùåt khaác ta laåi coá
nhiïìu àiïìu àöåc àaáo, riïng biïåt cuãa nhaâ Hêåu Lï.
“Mùåc duâ chõu aãnh hûúãng rêët lúán cuãa luêåt phaáp cöí
Trung Quöëc, böå Quöëc triïìu hònh luêåt (tûác Böå luêåt
Höìng Àûác) vêîn coá nhûäng neát àùåc thuâ, vûâa thñch
nghi cho ngûúâi Viïåt, vûâa biïíu löå àûúåc baãn sùæc cuãa
dên töåc Viïåt Nam (...). Caác nhaâ laâm luêåt àúâi Hêåu
Lï àaä nïu ra möåt vaâi nguyïn tùæc vaâ biïån phaáp hoaân
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
toaân khöng coá trong luêåt phaáp cöí Trung Quöëc”(4). tûâ hön, ly hön cuãa ngûúâi phuå nûä Viïåt: Thiïn Nam
Àöìng quan àiïím vúái Giaáo sû Nguyïîn Ngoåc Huy, dû haå têåp – höåi àiïín böí sung Böå luêåt Höìng Àûác quy
Giaáo sû Vuä Vùn Mêîu, Khoa trûúãng Luêåt Khoa Àaåi àõnh tuöíi töëi thiïíu àûúåc kïët hön (nam: 18 tuöíi, nûä:
hoåc Saâi Goân àaä khùèng àõnh (1970): “So saánh vúái 16 tuöíi), trong khi cöí luêåt Trung Quöëc khöng quy
sûå quy àõnh cuãa luêåt nhaâ Àûúâng, nhaâ Minh hay àõnh tuöíi kïët hön(9).
nhaâ Thanh, chuáng ta nhêån roä quan niïåm tên kyâ Vên vên...
cuãa Böå luêåt Höìng Àûác. Böå luêåt naây coá möåt yá thûác Quöëc triïìu hònh luêåt cuãa nûúác Àaåi Viïåt thûåc sûå
àöåc àaáo vïì nhiïìu vêën àïì dên luêåt maâ caác böå luêåt laâ möåt cöng trònh lêåp phaáp cûåc kyâ saáng taåo trong
Trung Hoa khöng àïì cêåp àïën”(5). lõch sûã phaáp quyïìn cuãa chïë àöå phong kiïën phûúng
Cho nïn, mùåc duâ cuâng chõu sûå àõnh hûúáng toaân Àöng, vúái möåt söë chïë àõnh maâ vaâo thúâi àiïím àoá úã
diïån cuãa chuã nghôa Khöíng – Maånh (Nho giaáo), Trung Quöëc, caác nûúác trong khu vûåc vaâ úã caác nûúác
nhûng phaáp luêåt Àaåi Viïåt khöng giöëng vúái phaáp phûúng Têy cuäng khöng coá. Qua àoá, cho thêëy Böå
luêåt Trung Quöëc vaâo thúâi àoá. Cuå thïí nhû: luêåt Höìng Àûác àaä biïíu hiïån saáng ngúâi truyïìn thöëng
- Vïì mùåt hònh sûå, ngûúâi phuå nûä Viïåt àûúåc hûúãng àöåc lêåp, tûå chuã, tûå quyïët cuãa dên töåc Viïåt Nam.
möåt söë quyïìn lúåi maâ phuå
nûä Trung Quöëc khöng Truyïì n thöë n g
àûúå c hûúã n g: Phuå nûä dên töå c tûå quyïë t
Trung Quöëc khi phaåm àûúåc kïë thûâa trong
töåi, bõ trûâng phaåt nhû Böå luêåt Gia Long
ngûúâi phaái nam phaåm Böå luêåt Gia Long
cuâng töåi, trong khi ngûúâi cuãa triïìu Nguyïîn ra
phuå nûä Viïåt bõ phaåt nheå àúâi sau Böå luêåt Höìng
hún ngûúâ i phaá i nam Àûác khoaãng trïn 3 thïë
(Àiïìu 429, 441, 446, 450). kyã. Vua Gia Long vúái
Bïn caånh àoá, khaác vúái tû caách möåt nguyïn thuã
caác böå luêåt Trung Quöëc, quöëc gia – hoaâng àïë
Böå luêåt Höìng Àûác khöng àêìu tiïn cuãa nûúác Viïåt
aáp duång hònh phaåt àaánh Nam rêët trên troång kïë
trûúång àöëi vúái phuå nûä, thûâa “caái mêîu mûåc àïí
coân vïì hai hònh phaåt àöì trõ nûúác” cuãa triïìu Hêåu
(bùæt laâm viïåc khoá nhoåc, Lï. Ngay nùm àêìu, sau
cûåc khöí - TG) vaâ lûu (àaây 3 thaáng àùåt niïn hiïåu
ài xa – TG), thò chïë àöå Gia Long, nhaâ vua àaä
àöëi vúái phuå nûä Viïåt cuäng sai àònh thêì n tham
tûúng àöëi ñt khùæc nghiïåt Bộ luật Hồng Đức đời Hậu Lê (Thế kỷ XV – XVIII) chûúác Böå luêåt Höìng
hún (Àiïìu 1)(6). Àûác àïí taåm thúâi àõnh
- Theo cöí luêåt Trung Quöëc, phuå nûä coá chöìng, bõ ra 15 àiïìu lïå vïì kiïån tuäng vaâ sau àoá 13 nùm, triïìu
mêët hïët cuãa nhûng theo Böå luêåt Höìng Àûác, phuå Nguyïîn ban haânh Hoaâng Viïåt luêåt lïå (thûúâng goåi
nûä coá chöìng vêîn coân súã hûäu taâi saãn cuãa mònh (thï Böå luêåt Gia Long). Múã àêìu böå luêåt chñnh thûác
tön taâi saãn): Nïëu chöìng qua àúâi, ngûúâi àaân baâ goaá cuãa triïìu àaåi mònh, vua Gia Long àñch thên laâm
Trung Quöëc caãi giaá thò baâ ta phaãi ra ài mònh khöng, Baâi Tûåa vaâ khùèng àõnh: “Xem laåi saách luêåt hònh
ngay caã sñnh lïî nhêån àûúåc khi chöìng trûúác ài cûúái cuãa caác àúâi thò thêëy caác àúâi Lyá, Trêìn, Lï cuãa nûúác
cuäng phaãi giao laåi cho nhaâ chöìng trûúác (Lïå keâm Viïåt ta, àúâi naâo cuäng coá àiïín chïë luêåt phaáp cuãa
theo Àiïìu IV. 4 luêåt nhaâ Minh)(7). àúâi êëy. Thïë nhûng, àêìy àuã nhêët phaãi kïí àïën àúâi
- Theo cöí luêåt Trung Quöëc, ngûúâi con gaái khöng Höìng Àûác (...). Trêîm beân sai caác quan trong triïìu
àûúåc hûúãng di saãn cuãa cha meå qua àúâi àïí laåi, nhûng chuêín theo phaáp àiïín luêåt lïånh cuãa caác triïìu,
theo Böå luêåt Höìng Àûác con gaái, con trai àïìu àûúåc tham khaão thïm luêåt lïånh àúâi Höìng Àûác vaâ cuãa
hûúãng phêìn gia taâi bùçng nhau: Lïå keâm theo Àiïìu nhaâ Thanh, cên nhùæc, tuyïín choån xem àiïìu naâo
IV. 4 luêåt nhaâ Minh chó noái àïën con trai trong viïåc àaáng duâng, àaáng boã, röìi biïn têåp laåi thaânh saách.
thûâa kïë. Ngûúâi khöng coá con trai nöëi doäi phaãi lûåa Trêím tûå mònh xem xeát, sûãa chûäa cho àuáng àùæn,
möåt àûáa chaáu trai - con cuãa anh em ruöåt hoùåc con röìi ban haânh khùæp thiïn haå (...)(10).
cuãa anh em hoå àïí lêåp laâm con thûâa tûå. Chó trong Àöëi vúái nûúác ta luác àoá, Böå luêåt Höìng Àûác àûúåc
trûúâng húåp khöng coân ngûúâi phaái nam cuâng hoå, taâi coi laâ “caái mêîu mûåc”, “caái khuön pheáp”(11); coân trïn
saãn múái giao cho con gaái(8). bònh diïån quöëc tïë luác bêëy giúâ thò luêåt nhaâ Thanh
- Tñnh tûå quyïët cuãa Böå luêåt Höìng Àûác so vúái cöí (Àaåi Thanh luêåt lïå) àûúåc coi laâ “hoaân bõ nhêët”(12).
luêåt Trung Hoa coân thïí hiïån qua quyïìn kïët hön, Böå luêåt Höìng Àûác àaä àûúåc vêån duång vaâo cöng

SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022 61

quyïìn Àaåi Viïåt suöët hún 3 thïë kyã, nhûäng nöåi dung
tiïën böå cuãa noá àaä thêm nhêåp, thêëm sêu trúã thaânh
tuåc lïå, àûúåc moåi têìng lúáp nhên dên tûå nguyïån chêëp
haânh vaâ chñnh quyïìn nhaâ Nguyïîn tiïëp tuåc thûåc
thi mùåc duâ coá khi khöng àûúåc minh thõ quy àõnh
trong Böå luêåt Gia Long. Nhòn chung, caác nguyïn
tùæc tiïën böå cuãa Böå luêåt Höìng Àûác àaä àûúåc Böå luêåt
Gia Long kïë thûâa vaâ phaát triïín àïí àaáp ûáng caác
yïu cêìu xaä höåi àùåt ra trong tònh hònh múái. Cuå thïí
nhû trong lônh vûåc baão vïå nhên quyïìn, Böå luêåt
Höìng Àûác quy àõnh hún 20 quyïìn con ngûúâi cho
thêìn dên Àaåi Viïåt, àïìu àaä àûúåc Böå luêåt Gia Long
baão lûu, kïë thûâa dûúái triïìu Nguyïîn(13).
Àöëi vúái böå luêåt cú baãn cuãa thiïn triïìu phûúng
Bùæc (Àaåi Thanh luêåt lïå), caác nhaâ laâm luêåt triïìu
Nguyïîn tuên theo chó àaåo cuãa vua Gia Long, thûåc
hiïån con àûúâng tiïëp thu coá choån loåc. Theo kïët quaã
khaão saát cuãa nhaâ nghiïn cûáu Tiïën sô Nguyïîn Thõ
Thu Thuyã trong Hoaâng Viïåt luêåt lïå - Möåt caách
tiïëp cêån múái, “Trong töíng söë 398 àiïìu luêåt cuãa
Hoaâng Viïåt luêåt lïå, ngoaåi trûâ 2 àiïìu luêåt laâ cuãa
riïng nhaâ Nguyïîn, vaâi chuåc àiïìu luêåt khaác biïåt
chuát ñt so vúái caác àiïìu luêåt cuãa nhaâ Thanh, caác
àiïìu luêåt coân laåi àïìu sao cheáp nguyïn xi tïn goåi,
nöåi dung vaâ caã caác tiïíu chuá caác àiïìu luêåt trong
Àaåi Thanh luêåt lïå (...). Sûå khaác biïåt chûa àuã àïí
taåo nïn dêëu êën cuãa nïìn lêåp phaáp Viïåt trong caác
àiïìu luêåt cuãa Hoaâng Viïåt luêåt lïå nhûng noá thïí
hiïån sûå cöë gùæng, nöî lûåc cuãa caác nhaâ laâm luêåt thúâi
Nguyïîn trong quaá trònh sao cheáp möåt böå luêåt cuãa
möåt vûúng triïìu khaác úã möåt quöëc gia khaác, àïí búát
ài sûå khêåp khiïíng khi aáp duång vaâo xaä höåi Viïåt
Nam thúâi Nguyïîn”(14).
Nhûng, quan troång laâ viïåc sûãa àöíi caác àiïìu lïå.
Àaåi Thanh luêåt lïå coá töíng cöång 1.765 àiïìu lïå, thò
Böå luêåt Gia Long àaä lûúåc boã búát 2/3, chó coân giûä
laåi 593 àiïìu lïå, maâ trong söë 593 àiïìu lïå naây àaä
coá 47 àiïìu lïå hoaân toaân múái cuãa riïng Viïåt Nam,
Trung Quöëc khöng coá. Nhûäng àiïìu lïå múái saáng
taåo têåp trung vaâo viïåc baão vïå quyïìn con ngûúâi –
nhûäng quy àõnh vïì quyïìn cuãa phuå nûä, quyïìn cuãa
ngûúâi phaåm töåi (àûúåc úã laåi nhaâ nuöi dûúäng öng
baâ, cha meå giaâ yïëu, bïånh têåt khöng ngûúâi chùm
soác), vïì viïåc xêy dûång nhaâ cûãa, xêy àùæp àûúâng saá,
cêìu cöëng vaâ sûãa chûäa àï àiïìu(15).
Nhû vêåy, caác nhaâ laâm luêåt triïìu Nguyïîn chùæc
chùæn àaä coá “cên nhùæc, tuyïín choån” cêín thêån trong
tinh thêìn tûå chuã, tûå quyïët khi xêy dûång böå luêåt
cú baãn cho triïìu àaåi mònh.
Lõch sûã àïën nay àaä khùèng àõnh: Suöët haâng thïë
kyã qua, coá nhiïìu yá kiïën cho rùçng Böå luêåt Gia Long
“cheáp nguyïn xi böå luêåt cuãa nhaâ Maän Thanh”, “chó
sûãa àöíi tyá chuát”, “cheáp möåt caách lïå thuöåc”, “muâ
quaáng”, “nhùæm mùæt cheáp”, “phaãn àöång”...; àöìng thúâi
“Böå luêåt Gia Long gaåt boã, xoaá boã hïët têët caã nhûäng
àõnh chïë tiïën böå cuãa Böå luêåt Höìng Àûác” laâ hoaân
62
toaân khöng coá cú súã, hoaân toaân chûa chñnh xaác.
Chuã nghôa yïu nûúác cuãa dên töåc Viïåt Nam
àûúåc hònh thaânh tûâ rêët súám. Lõch sûã haâng ngaân
nùm dûång nûúác vaâ giûä nûúác, xêy dûång vaâ baão vïå töí
quöëc, dên töåc Viïåt Nam àaä viïët nïn nhûäng trang
sûã haâo huâng, trong sûå nghiïåp giûä gòn àöåc lêåp, tûå
chuã, giûä gòn baãn sùæc dên töåc, phaát huy quyïìn dên
töåc tûå quyïët cuãa mònh.
Àoá laâ möåt àoáng goáp quan troång cuãa dên töåc Viïåt
Nam vaâo giaá trõ nhên quyïìn cao quyá cuãa nhên loaåi.�
CHUÁ THÑCH:
1. Phan Huy Chuá, Lõch triïìu hiïën chûúng loaåi chñ
(Bang giao chñ), Nxb. Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1992, tr.185.
2. Ngö Sô Liïn vaâ caác sûã thêìn triïìu Lï, Àaåi Viïåt sûã kyá
toaân thû, Têåp I, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1993, tr.279.
3. Trñch Bònh Ngö àaåi caáo trong Ngö Sô Liïn vaâ caác
sûã thêìn triïìu Lï, Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, Têåp II, Sàd,
tr.282.
4. Nguyïîn Ngoåc Huy, Quöëc triïìu hònh luêåt, Quyïín
A, Viet Publisher, USA, tr.187.
5. Vuä Vùn Mêîu, Cöí luêåt Viïåt Nam lûúåc khaão, Quyïín
thûá hai, Trûúâng Luêåt Khoa Àaåi hoåc xuêët baãn, Saâi Goân,
1970, tr.394.
6. Nguyïîn Ngoåc Huy, Quöëc triïìu hònh luêåt, Quyïín
A, Sàd, tr.201.
7. Nguyïîn Ngoåc Huy, Quöëc triïìu hònh luêåt, Quyïín
A, Sàd, tr.202-203.
8. Nguyïîn Ngoåc Huy, Quöëc triïìu hònh luêåt, Quyïín
A, Sàd, tr.2010.
9. Vuä Vùn Mêîu, Cöí luêåt Viïåt Nam vaâ tû phaáp sûã
diïîn giaãng, Quyïín thûá nhêët, Têåp Hai, Trûúâng Luêåt khoa
Àaåi hoåc xuêët baãn, Saâi Goân, 1975, tr.39.
10. Viïåt Sûã hoåc, Cöí luêåt Viïåt Nam: Quöëc triïìu hònh
luêåt vaâ Hoaâng Viïåt luêåt lïå, Nxb. Giaáo duåc Viïåt Nam, Haâ
Nöåi, 2009, tr.173.
11. Phan Huy Chuá, Lõch triïìu hiïën chûúng loaåi chñ
(Hònh luêåt chñ), Sàd, tr.287.
12. Viïåt Sûã hoåc, Cöí luêåt Viïåt Nam: Quöëc triïìu hònh
luêåt vaâ Hoaâng Viïåt luêåt lïå (Lúâi tûåa cuãa vua), Sàd,
tr.173
13. Trûúng Thõ Hoaâ, Phan Àùng Thanh, “Böå luêåt Gia
Long kïë thûâa Böå luêåt Gia Long trong sûå nghiïåp baão vïå
vaâ phaát triïín quyïìn con ngûúâi”, Taåp chñ Xûa&Nay söë
542 thaáng 8-2022.
14. Nguyïîn Thõ Thu Thuyã, Hoaâng Viïåt luêåt lïå - Möåt
caách tiïëp cêån múái, Nxb. Àaåi hoåc Quöëc gia Haâ Nöåi, 2019,
tr.179-180.
15. Nguyïîn Thõ Thu Thuyã, Hoaâng Viïåt luêåt lïå - Möåt
caách tiïëp cêån múái, Sàd, 2019, tr.199-215. (TS. Nguyïîn
Thõ Thu Thuyã àaä baão vïå thaânh cöng Luêån aán Tiïën sô
chuyïn ngaânh Lõch sûã Minh – Thanh taåi Hoåc viïån Lõch
sûã, Trûúâng Àaåi hoåc Vuä Haán (Höì Bùæc, Trung Quöëc) nùm
2012, vúái àïì taâi Nghiïn cûáu so saánh Hoaâng Viïåt luêåt lïå
vúái Àaåi Thanh luêåt lïå.
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
 Di sản trước tác
của Lương Văn Can
Lý Tùng Hiếu

... COÁ THÏÍ NOÁ I LÛÚNG VÙN CAN LAÂ MÖÅ T TRONG chiïën trúã vïì Haâ Nöåi thò gia saãn
NHÛÄNG TAÁC GIA QUAN TROÅNG CUÃA GIAI ÀOAÅN GIAO THÚÂI khöng coân nhûng vêîn coân giûä
1900-1930. VÒ THÏË, TÏN TUÖÍI CUÃA CUÅ LEÄ RA PHAÃI COÁ ÀÛÚÅC àûúåc möåt söë tû liïåu cuãa gia àònh.
MÖÅT VÕ TRÑ XÛÁNG ÀAÁNG TRONG CAÁC CÖNG TRÒNH VIÏËT VÏÌ Nhûng àïën nùm 1967 thò xaãy
ra caác cuöåc khöng kñch cuãa Myä
VÙN HOÅC SÛÃ VAÂ LÕCH SÛÃ VIÏÅT NAM ÀÊÌU THÏË KYÃ XX. HÚN
xuöëng thuã àö Haâ Nöåi, con chaáu
NÛÄA, BÏN CAÅNH GIAÁ TRÕ LÕCH SÛÃ, MÖÅT SÖË TAÁC PHÊÍM CUÃA cuãa Lûúng Ngoåc Quyïën phaãi sú
LÛÚNG VÙN CAN COÂN COÁ GIAÁ TRÕ THÛÅC TIÏÎN TRONG GIAI taán khoãi thuã àö, mang theo vaâ
ÀOAÅN HIÏÅN NAY. àûa xuöëng hêìm toaân böå di caão
coân laåi cuãa Lûúng Vùn Can. Thïë
röìi hêìm bõ ngêåp nûúác, laâm cho

N
goaâi nhûäng àoáng goáp cho
caác phong traâo yïu nûúác
àêìu thïë kyã XX, Lûúng
Vùn Can coâ n àïí laå i cho àúâ i
nhiïìu taác phêím, bao göìm saách
biïn soaån, saách dõch vaâ thú ca
yïu nûúác. Àiïìu àaáng tiïëc laâ sau
nhiïìu lêìn thêët thoaát, hêìu hïët caác
taác phêím cuãa Lûúng Vùn Can
àïìu bõ mai möåt. Lêìn thêët thoaát
àêìu tiïn laâ vaâo thaáng 1/1908
khi thûåc dên Phaáp tiïën haânh
khaám xeát, tõch thu caác saách vúã,
taâi liïåu, àöì duâng cuãa Àöng Kinh
Nghôa thuåc, vaâ cêëm dên chuáng
lûu haânh, taâng trûä caác taâi liïåu
êëy. Tuy nhiïn, Lûúng Vùn Can
àaä giûä gòn àûúåc nhiïìu tû liïåu vaâ
sau àoá àaä saáng taác thïm nhiïìu
taác phêím, àûúåc giao laåi cho con
chaáu cuãa cuå thuöåc caác chi cuãa
Lûúng Truác Àaâm, Lûúng Ngoåc
Quyïë n vaâ Lûúng Ngoå c Bên.
Nùm 1927, khi Lûúng Vùn Can
tûâ trêìn, öng Lûúng Ngoåc Hiïín,
chaáu àñch tön cuãa cuå, con trai
cuãa Lûúng Truác Àaâm, àûúåc thûâa
kïë ngöi nhaâ söë 4 Haâng Àaâo, Haâ
Nöåi, tiïëp tuåc múã cûãa haâng baán
vaã i . Vaâ o nùm 1939-1940, do
buön baán thua löî, öng Hiïín bõ
tõch kyá mêët cùn nhaâ naây, phaãi
doån nhaâ sang phöë Haâng Gai, múã
Sách Kim cổ cách ngôn
hiïåu saách mûu sinh. Coá thïí möåt
söë taác phêím cuãa Lûúng Vùn Can
àaä bõ tiïu hao do cuöåc chuyïín
nhaâ naâ y . Sau khi öng Lûúng
Ngoåc Hiïín tûâ trêìn nùm 1946 vaâ
con trai àöåc nhêët laâ öng Lûúng
Ngoåc Trûá cuäng qua àúâi vaâo nùm
1947, nhûäng tû liïåu cuãa gia àònh
do öng Hiïín lûu giûä àûúåc vúå cuãa
öng giao laåi cho baâ Nguyïîn Vên
Nhung, chaáu ngoaåi Lûúng Truác
Àaâm. Nùm 1954, khi con chaáu
cuãa Lûúng Ngoåc Quyïën ài khaáng
têët caã àïìu muãn naát.
Chñnh vò vêåy nïn khi sûãa chûäa
cuöën Àöng Kinh Nghôa Thuåc àïí
taái baãn vaâo nùm 1974, mùåc duâ àaä
coá àïën thùm di duïå cuãa Lûúng
Vùn Can sinh söëng úã Saâi Goân
“àïí sûu têìm buát tñch, vùn thú cuãa
cuå”, Nguyïîn Hiïën Lï cuäng chó coá
thïí àùng laåi möåt taác phêím duy
nhêët cuãa Lûúng Vùn Can laâ baâi
thú Caãm taác maâ cuå laâm sau khi
trúã vïì Haâ Nöåi cuöëi nùm 1921. Vaâ
öng àûa ra möåt thöng tin khöng
àuáng, rùçng “trong cún binh lûãa úã
Haâ Nöåi cuöëi nùm 1946, nhaâ cuå úã
phöë Haâng Àaâo bõ àöët phaá, khöng
coân gò caã, may maâ coân giûä laåi àûúåc
möåt bûác aãnh baán thên cuãa cuå, vaâi
ba chuåc bûác hònh vïì àaám taáng cuãa
cuå öng vaâ cuå baâ, vaâ möåt söë baâi
baáo, cuâng baãn sao caác àöëi trûúáng
quöëc dên phuáng hai cuå”. Nhûng
öng cuäng àöìng thúâi cho biïët, vaâo
nùm 1932 möåt nhaâ saách úã Haâ Nöåi
àaä baây baán caác saách sau àêy cuãa
Lûúng Vùn Can: Àaåi Viïåt àõa dû,
Lûúng Ön Nhû gia huêën (1926
hoùåc 1927), Hiïëu kinh, ÊËu hoåc
tuâng àaâm, Thûúng hoåc phûúng
chêm, Luêån Ngûä loaåi ngûä (ba têåp),
Kim cöí caách ngön – têët caã àïìu laâ
“nhûäng saách luyïån àûác vaâ trñ, coá
tñnh caách xêy dûång, thûåc tïë, àuáng
vúái chuã trûúng cuãa Nghôa thuåc”.

SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022 63

Cuäng theo Nguyïîn Hiïën Lï, nùm
1915 khi cuå Höì Nhûåt Tên, möåt
chñ sô Duy Tên úã Nam kyâ, theo
lúâi khuyïn cuãa Nguyïîn Cön, múã
hiïåu thuöëc Tên Húåp Long úã Chúå
Thuã laâm núi liïn laåc caác àöìng chñ,
Lûúng Vùn Can tûâ Nam Vang àaä
gúãi möåt baâi thú mûâng, trong àoá
coá hai cêu: “Haâng hoáa àuã caã Nam
vaâ Bùæc, Tû baãn coi ra riïng cuäng
chung” (Nguyïîn Hiïën Lï 1974:
165-166, 174, 189-190),
Phaãi àïën nhûäng nùm gêìn àêy,
möåt söë nhaâ nghiïn cûáu múái truy
tòm àûúåc möåt söë taác phêím cuãa
Lûúng Vùn Can bõ laäng quïn trong
caác kho lûu trûä. Trong thêåp niïn
1990, caác nghiïn cûáu cuãa Nguyïîn
Q. Thùæng - Nguyïîn Baá Thïë (1992:
421), Hoaâi Anh (1998: 302, 307),
vaâ Nguyïîn Q. Thùæng (1999: 587)
cho biïët, caác taác phêím cuãa Lûúng
Vùn Can göìm coá: Quöëc sûå phaåm
lõch sûã, Haán tûå quöëc êm, Gia huêën,
ÊËu hoåc tuâng àaâm, Àaåi Viïåt àõa
dû (saách àõa lyá diïîn ca, taâi liïåu
giaãng daåy cuãa Àöng Kinh Nghôa
thuåc nùm 1907, Nghiïm Haâm ÊËn
quaán xuêët baãn, Haâ Nöåi, 1925),
Lûúng gia töåc phaã, Haán hoåc tiïåp
kñnh, Haånh àaân loaåi ngûä (trñch
dõch saách Luêån Ngûä), Chêu thû
loaåi ngûä (trñch dõch saách Maånh
Tûã)(1). Theo Vuä Ngoåc Khaánh (cb
1993: 245, 449) vaâ Tûâ àiïín baách
khoa Viïåt Nam, têåp 2 (2002: 792),
Lûúng Vùn Can coân xuêët baãn
cuöën Luêån Ngûä caách ngön diïîn
giaãi, möåt cuöën saách àaä giuáp cho
caác thïë hïå thanh niïn trûúác àêy
tòm hiïíu vïì Khöíng giaáo, vaâ cuå coá
hai baâi thú Khuyïën trung vaâ Caãm
taác, nïu cao têëm loâng trung vúái
nûúác. Nùm 1998, Hoaâi Anh (1998:
305) cho biïët Lûúng Vùn Can coân
biïn soaån cho Àöng Kinh Nghôa
thuåc möåt söë baâi giaãng nhû Nam
Quöëc àõa ca vaâ Böë y thû (khuyïn
dên duâng vaãi nöåi hoáa).
Nùm 1997, Trêìn Thaái Bònh
àaä viïët baâi “Lûúng Vùn Can,
ngûúâi thêìy àêìu tiïn viïët saách
daåy buön baán úã Viïåt Nam” (Taåp
chñ Xûa&Nay, söë 37, 3/1997, àùng
laåi trong cuöën Tòm hiïíu lõch sûã
Viïåt Nam, Nxb. Vùn hoáa - Thöng
64
tin, Haâ Nöåi, 2001: 129-135), trñch
àùng vaâ bònh luêån nöåi dung cuöën
Thûúng hoåc phûúng chêm, àûúåc
tòm thêëy taåi Thû viïån Khoa hoåc
Trung ûúng (nay laâ Thû viïån Quöëc
gia Viïåt Nam). Nùm 1999, Nguyïîn
Q. Thùæng (1999: 588-589) trong
Tûâ àiïín taác gia vùn hoáa Viïåt Nam
àaä trñch àùng cuöën Àaåi Viïåt àõa
dû maâ Lûúng Vùn Can biïn soaån
cho Àöng Kinh Nghôa thuåc nùm
1907 vaâ cho xuêët baãn nùm 1925.
Nùm 2001, Dûúng Trung Quöëc àaä
viïët baâi “Àaåo laâm giaâu cuãa doanh
nhên” (Baáo Diïîn Àaân Doanh
Nghiïåp, söë 32, 19/4/2001, phuå
trang Vùn hoáa - trñ tuïå - doanh
nhên), trñch àùng vaâ phên tñch nöåi
dung hai cuöën Kim cöí caách ngön
vaâ Thûúng hoåc phûúng chêm, àïìu
àûúåc tòm thêëy taåi Thû viïån Khoa
hoåc Trung ûúng. Nùm 2003, hai
baâi giúái thiïåu Thûúng hoåc phûúng
chêm vaâ Kim cöí caách ngön cuãa
Trêìn Thaái Bònh, Dûúng Trung
Quöëc àaä àûúåc Thû Hoaâi töíng thuêåt
trong baâi “Lûúng Vùn Can – ngûúâi
thêìy cuãa giúái doanh thûúng” (Thúâi
Baáo Kinh Tïë Saâi Goân, söë xuên
Quyá Muâi, 2003, tr.62-63). Vaâ àïën
nùm 2004, nhên dõp Ngaây Doanh
Nhên Viïåt Nam 13/10 àûúåc Thuã
tûúáng Chñnh phuã ra quyïët àõnh
cöng nhêån, Dûúng Trung Quöëc
laåi tiïëp tuåc khai múã di saãn cuãa
Lûúng Vùn Can vúái baâi “Soi laåi
têëm gûúng xûa” (Baáo Tiïìn Phong,
söë 205, 13/10/2004, tr.1, 3), phên
tñch nhûäng giaá trõ thúâi sûå cuãa taác
phêím Thûúng hoåc phûúng chêm.
Nùm 2004, sau chuyïën ra
Bùæc thùm caác thaânh viïn gia töåc
Lûúng Vùn Can tûâ ngaây 13 àïën
18/10/2004, chuáng töi àaä àûúåc baâ
Lûúng Lùng Vên, chaáu nöåi Lûúng
Ngoåc Quyïën, trao laåi möåt baãn sao
Lûúng gia thûá chi phaã do Lûúng
Vùn Can khúãi thaão, àûúåc baâ lûu
giûä. Vaâ úã thaânh phöë Höì Chñ Minh,
baâ Nguyïîn Vên Nhung, con gaái
cuãa Lûúng Thõ Traác, chaáu ngoaåi
cuãa Lûúng Truác Àaâm, sinh söëng
úã Saâi Goân tûâ trûúác 1975, cuäng cho
pheáp chuáng töi sûã duång caác tû
liïåu quyá maâ baâ giûä gòn, göìm möåt
bûác aãnh baán thên cuãa Lûúng Vùn
Can, vaâi ba chuåc bûác aãnh chuåp
àaám tang cuå öng vaâ cuå baâ, möåt söë
baâi baáo, cuâng baãn phiïn ra Quöëc
ngûä caác àöëi trûúáng bùçng chûä Haán
do quöëc dên phuáng hai cuå... Sau
àoá trong saách Lûúng Vùn Can vaâ
phong traâo Duy Tên - Àöng Du
(Nxb. Vùn hoáa Saâi Goân, 2005),
chuáng töi àaä cöng böë Lûúng gia
thûá chi phaã vaâ sûã duång möåt söë tû
liïåu do baâ Nguyïîn Vên Nhung
cung cêëp. Coá thïí cuäng thúâi gian
naây, öng Lûúng Haâm Chêu (tûác
Lûúng Ngoåc Chêu) tûâ Phaáp vïì Haâ
Nöåi, àaä giao cho Taåp chñ Xûa&Nay
möåt böå aãnh gêìn böën chuåc têëm vïì
àaám tang Lûúng Vùn Can ngaây
13/06/1927, àûúåc Trung têm Tû
liïåu Xûa Nay àùng taãi lïn website
https://anhxua.vn.
Sau möåt thúâi gian dûúâng nhû
khöng coá thïm tû liïåu múái, nùm
2011, nhên dõp Baáo Doanh Nhên
Saâi Goân khai trûúng Giaãi thûúãng
Taâi nùng Lûúng Vùn Can, Cêu
laåc böå Doanh nhên Saâi Goân TP.
Höì Chñ Minh vúái sûå giuáp àúä cuãa
Thû viïån Quöëc gia Viïåt Nam, àaä
taái baãn taác phêím Kim cöí caách
ngön cuãa Lûúng Vùn Can, àuáng
theo nguyïn baãn àûúåc Nghiïm
Haâm ÊËn quaán xuêët baãn taåi Haâ
Nöåi nùm 1925. Àïën nùm 2019,
Baáo Doanh Nhên Saâi Goân vaâ Cêu
laåc böå Doanh nhên Saâi Goân quyïët
àõnh àûa “Triïët lyá kinh doanh
Lûúng Vùn Can” vaâo Chûúng
trònh àaâo taåo thñ sinh voâng baán kïët
Giaãi thûúãng taâi nùng Lûúng Vùn
Can 2019. Nhên dõp àoá, chuáng töi
àaä cuâng baân baåc àïí töí chûác taái baãn
coá chuá giaãi vaâ giúái thiïåu hai taác
phêím Thûúng hoåc phûúng chêm
vaâ Kim cöí caách ngön cuãa Lûúng
Vùn Can, vúái sûå giuáp àúä cuãa Thû
viïån Quöëc gia Viïåt Nam, núi lûu
trûä àöåc baãn hai cuöën saách naây.
Nùm 2020, cuöën saách àaä àûúåc
Nxb. Höìng Àûác liïn kïët vúái Cêu
laåc böå Doanh nhên Saâi Goân xuêët
baãn. Trong cuöën saách, chuáng töi
cuäng tiïån dõp, cöng böë baãn Lûúng
gia töåc phaã cuãa Lûúng Vùn Can,
àûúåc lûu giûä taåi kho saách Haán
Nöm, Viïån Nghiïn cûáu Haán Nöm,
Haâ Nöåi, keâm theo baãn dõch.
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
 Àöëi chiïëu Lûúng gia töåc phaã
(2020) vúá i Lûúng gia thûá chi
phaã (2005), chuáng töi ghi nhêån,
trong thúâ i gian úã Nam Vang
(1913-1921), Lûúng Vùn Can
àaä biïn soaån caác saách Haán hoåc
tiïåp kñnh, ÊËu hoåc tuâng àaâm, Gia
huêën, Haán tûå quöëc êm, laåi chia
loaåi, dõch thuêåt, laâm ra möåt böå
Luêån Ngûä goåi laâ saách Haånh àaân
loaåi ngûä, möåt böå Maånh Tûã goåi laâ
saách Chêu thû loaåi ngûä, àïí tiïån
cho ngûúâi múái hoåc Haán tûå. Vaâ,
theo thöng tin tûâ saách Thûúng
hoåc phûúng chêm & Kim cöí caách
ngön (2020), trong thúâi gian trúã
vïì Haâ Nöåi (1922-1927), cuå àaä
biïn soaån, hoaân thiïån vaâ cho
xuêët baãn 7 cuöën saách: Lûúng
Ön Nhû gia huêën, ÊËu hoåc tuâng
àaâm, Àaåi Viïåt àõa dû, Kim cöí
caách ngön, Luêån Ngûä loaåi ngûä,
Trñ thûác phöí thöng múái, Thûúng
hoåc phûúng chêm. Àoá laâ chûa
kïí, Lûúng Vùn Can cuâng vúái Ngö
Àûác Kïë têåp húåp caác taác phêím
cuãa Phan Chêu Trinh àïí xuêët
baãn ba têåp Phan Têy Höì di thaão
vaâo nùm 1926 vaâ 1927.
Töíng húåp laåi, ta coá möåt danh
muåc göìm 19 taác phêím cuãa Lûúng
Vùn Can, sùæp xïëp theo thûá tûå thúâi
gian biïn soaån kïët húåp thúâi gian
xuêët baãn, nhû sau:
1.  Àaåi Viïåt àõa dû, saách giaáo
khoa biïn soaån cho Àöng Kinh
Nghôa thuåc nùm 1907. Nghiïm
Haâm ÊËn quaán àaä xuêët baãn taåi
Haâ Nöåi nùm 1925.
2.  Nam Quöëc àõa ca, baâi giaãng
biïn soaån cho Àöng Kinh Nghôa
thuåc nùm 1907. Khöng roä àaä xuêët
baãn hay chûa.
3.  Böë y thû, baâi giaãng khuyïn
dên duâng vaãi nöåi hoáa, biïn soaån
cho Àöng Kinh Nghôa thuåc nùm
1907. Khöng roä àaä xuêët baãn hay
chûa.
4.  Lûúng Ön Nhû gia huêën,
biïn soaån taåi Nam Vang vaâo nùm
1913-1921. Àaä xuêët baãn nùm 1926
hoùåc 1927.
5.  ÊËu hoåc tuâng àaâm, biïn
soaån taåi Nam Vang vaâo nùm
1913-1921. Àaä xuêët baãn trûúác
nùm 1928.
SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022
6.  Haán hoåc tiïåp kñnh, biïn
soaån taåi Nam Vang vaâo nùm
1913-1921. Khöng roä àaä xuêët
baãn hay chûa.
7.  Haán tûå quöëc êm, biïn soaån
taåi Nam Vang vaâo nùm 1913-1921.
Khöng roä àaä xuêët baãn hay chûa.
8.  Haånh àaân loaåi ngûä, chia
loaåi vaâ dõch thuêåt saách Luêån Ngûä,
biïn soaån taåi Nam Vang vaâo nùm
1913-1921. Khöng roä àaä xuêët baãn
hay chûa.
9.  Chêu thû loaåi ngûä, chia loaåi
vaâ dõch thuêåt saách Maånh Tûã,
biïn soaån taåi Nam Vang vaâo nùm
1913-1921. Khöng roä àaä xuêët baãn
hay chûa.
10.  Lûúng gia töåc phaã, biïn
soaån taåi Nam Vang vaâ Haâ Nöåi
vaâo nùm 1917-1923. Àaä xuêët baãn,
in keâm trong saách Thûúng hoåc
phûúng chêm & Kim cöí caách ngön
cuãa Lûúng Vùn Can, Nxb. Höìng
Àûác vaâ Cêu laåc böå Doanh nhên
Saâi Goân xuêët baãn taåi TP. Höì Chñ
Minh nùm 2020.
11.  Lûúng gia thûá chi phaã,
cuâng vúái Lûúng Ngoåc Hiïín, biïn
soaån taåi Haâ Nöåi vaâo nùm 1924.
Àaä xuêët baãn, in keâm trong saách
Lûúng Vùn Can vaâ phong traâo
Duy Tên - Àöng Du cuãa Lyá Tuâng
Hiïëu, Nxb. Vùn hoáa Saâi Goân xuêët
baãn taåi TP. Höì Chñ Minh nùm
2005, vaâ saách Thûúng hoåc phûúng
chêm & Kim cöí caách ngön cuãa
Lûúng Vùn Can, Nxb. Höìng Àûác
vaâ Cêu laåc böå Doanh nhên Saâi
Goân xuêët baãn taåi TP. Höì Chñ Minh
nùm 2020.
12.  Kim cöí caá c h ngön,
biïn soaån taåi Haâ Nöåi vaâo nùm
1922-1925. Nghiïm Haâm ÊËn quaán
àaä xuêët baãn taåi Haâ Nöåi nùm 1925.
In laåi trong saách Kim cöí caách ngön
cuãa Ön-Nhû Lûúng-Vùn-Can,
Nxb. Thúâi Àaåi xuêët baãn taåi TP.
Höì Chñ Minh nùm 2011; vaâ saách
Thûúng hoåc phûúng chêm & Kim
cöí caách ngön cuãa Lûúng Vùn Can,
Nxb. Höìng Àûác vaâ Cêu laåc böå
Doanh nhên Saâi Goân xuêët baãn
taåi TP. Höì Chñ Minh nùm 2020.
13.  Phan Têy Höì di thaão, 3
têåp, cuâng vúái Ngö Àûác Kïë. Nhaâ
in Thuåy Kyá àaä xuêët baãn taåi Haâ
Sách Thương học phương châm &
Kim cổ cách ngôn
Nöåi nùm 1926, vaâ Nhaâ in Chên
Phûúng àaä xuêët baãn taåi Haâ Nöåi
nùm 1927.
14.  Thûúng hoåc phûúng chêm,
biïn soaån taåi Haâ Nöåi vaâo nùm
1922-1927. Nhaâ in Thuåy Kyá àaä
xuêët baãn taåi Haâ Nöåi nùm 1928. In
laåi trong saách Thûúng hoåc phûúng
chêm & Kim cöí caách ngön cuãa
Lûúng Vùn Can, Nxb. Höìng Àûác
vaâ Cêu laåc böå Doanh nhên Saâi
Goân xuêët baãn taåi TP. Höì Chñ Minh
nùm 2020.
15.  Trñ thûác phöí thöng múái. Àaä
xuêët baãn trûúác nùm 1928.
16.  Luêån Ngûä loaåi ngûä, ba têåp.
Àaä xuêët baãn trûúác nùm 1932.
17.  Hiïëu kinh. Àaä xuêët baãn
trûúác nùm 1932.
18.  Luêån Ngûä caách ngön diïîn
giaãi. Àaä xuêët baãn, khöng roä nùm
naâo.
19.  Quöëc sûå phaåm lõch sûã.
Khöng roä àaä xuêët baãn hay chûa.
Nhû vêåy, trûúác taác cuãa Lûúng
Vùn Can bao göìm nhiïìu lônh vûåc,
tûâ truyïìn thuå Haán tûå - Haán hoåc,
giaáo duåc nhên caách, giaáo duåc gia
àònh, cho àïën caác kiïën thûác vïì àõa
lyá, lõch sûã vaâ kinh doanh, thûúng
maåi. Caác vùn thïí vaâ vùn tûå maâ
cuå sûã duång cuäng thïí hiïån tñnh
chêët chuyïín tiïëp cuãa thúâi àaåi:
chûä Haán, chûä Quöëc ngûä, diïîn ca,
vaâ vùn xuöi. Theo phên loaåi cuãa
65
chuáng töi, trong söë 19 taác phêím
maâ Lûúng Vùn Can àïí laåi cho
àúâi (khöng kïí thú ca), coá 11 taác
phêím sûã duång súã trûúâng Nho hoåc
cuãa cuå: Haán hoåc tiïåp kñnh; Haán
tûå quöëc êm; Haånh àaân loaåi ngûä;
Chêu thû loaåi ngûä; Hiïëu kinh;
Luêån Ngûä caách ngön diïîn giaãi;
ÊËu hoåc tuâng àaâm; Luêån Ngûä loaåi
ngûä, ba têåp; Lûúng gia töåc phaã;
Lûúng gia thûá chi phaã; Lûúng
Ön Nhû gia huêën. Vaâ coá 8 taác
phêím trònh baây nhûäng tri thûác
vaâ quan àiïím múái, theo hûúáng
Duy Tên: Àaåi Viïåt àõa dû; Nam
Quöëc àõa ca; Böë y thû; Kim cöí caách
ngön; Phan Têy Höì di thaão, 3 têåp
(cuâng vúái Ngö Àûác Kïë); Thûúng
hoåc phûúng chêm; Trñ thûác phöí
thöng múái; Quöëc sûå phaåm lõch sûã.
Baân vïì vùn nghiïåp cuãa caác taác
giaã, ngûúâi ta thûúâng dêîn laåi cêu
“Vùn tûác laâ ngûúâi”. Cêu naây vêån
duång vaâo trûúâng húåp cuãa Lûúng
Vùn Can thò hoaân toaân phuâ húåp.
Caác trûúác taác cuãa Lûúng Vùn
Can cho thêëy cuå laâ möåt trûúâng
húåp “trung dung”, àûáng giûäa möåt
bïn laâ Phan Böåi Chêu, Duy Tên
nhûng khöng tûâ boã hùèn chïë àöå
phong kiïën vaâ Nho giaáo, vúái möåt
bïn laâ Phan Chêu Trinh, Duy Tên
triïåt àïí, nhêët quaán lêåp trûúâng
chöëng chïë àöå phong kiïën vaâ Nho
giaáo. Tûác laâ, trong buöíi giao thúâi
cuãa hai nïìn cûåu hoåc vaâ tên hoåc,
Lûúng Vùn Can vûâa giöëng, vûâa
khaác vúái nhûäng ngûúâi baån chiïën
àêëu cuãa mònh. Nhûng àiïím khaác
biïåt quan troång nhêët giûäa Lûúng
Vùn Can vúái caác chñ sô Duy Tên
êëy chñnh laâ, úã àöå tuöíi “thêët thêåp
cöí lai hy”, cuå vêîn coá thïí viïët vaâ àïí
laåi cho àúâi nhûäng taác phêím cung
cêëp caác tri thûác rêët múái meã àöëi
vúái xaä höåi àûúng thúâi laâ Kim cöí
caách ngön (1925) vaâ Thûúng hoåc
phûúng chêm (1928). Hai cuöën
saách naây àûúåc Lûúng Vùn Can
biïn soaån trong nhûäng nùm daåy
hoåc úã Ön Nhû Trûúâng, söë 4 Haâng
Àaâo, Haâ Nöåi, àuác kïët nhûäng chiïm
nghiïåm cuãa Lûúng Vùn Can vïì
àaåo àûác laâm ngûúâi, àaåo àûác kinh
doanh vaâ tri thûác kinh doanh.
Àêy laâ hai taác phêím àûúåc lûu
trûä àöåc baãn taåi Thû viïån Quöëc gia
Viïåt Nam vaâ khi àûúåc phaát hiïån
laåi, nöåi dung cuãa noá àaä khiïën cho
nhûäng ngûúâi phaát hiïån phaãi ngúä
ngaâng vaâ khêm phuåc.�
CHUÁ THÑCH:
1. Hai cuöë n sau, Nguyïî n Q.
Thùæng - Nguyïîn Baá Thïë (1992: 421)
vaâ Nguyïîn Q. Thùæng (1999: 587)
cheáp laâ Haán tûå tuyïåt kñnh, Haåch
àaâm loaåi ngûä.

Gốm Chóp Chài, một thời vang bóng… (Tiïëp theo trang 46)
Bình
hoa
long
phụng
trước đó, các HTX ở huyện Diên Khánh, huyện Vạn
Ninh đều làm gốm nhưng chưa thành công, chưa ổn
định ngay từ đầu.
Những sản phẩm gốm của HTX Minh Khai bên dưới
có đắp nổi dòng chữ Chóp Chài hoặc Chóp Chài - Tuy
Hòa cùng biểu tượng dãy núi Chóp Chài. Sản phẩm chủ
yếu xuất khẩu sang thị trường Liên Xô và một số nước
Đông Âu. Những năm sau, HTX Minh Khai còn chế tác
thêm 2 sản phẩm gốm nữa là gốm giả đồng và hũ đựng
cốt sau hỏa táng. Đến năm 1992,
khi thị trường Liên Xô và một số
nước Đông Âu không còn, HTX
Minh Khai tạm dừng chế tác gốm,
chuyển sang sản xuất chén đựng
mủ cao su cho các công ty cao su
ở Tây Nguyên rồi cầm cự thêm vài
năm với nghề xây lắp điện trong
bối cảnh khó khăn chung của mô
hình HTX.
Trong hơn 25 năm sưu tầm,
nghiên cứu đồ gốm, tôi cũng chỉ
may mắn có được 2 sản phẩm duy nhất của gốm Chóp
Chài. Đó là một chiếc hũ bát giác sưu tầm được tại Phú
Yên, đồ án trang trí bát tiên, bên dưới có dòng chữ Chóp
Chài – Tuy Hòa và chiếc bình cắm hoa đồ án trang trí
long phụng với dòng chữ Chóp Chài bên dưới do cư sĩ
Tâm Quang, Phan Thiết gửi tặng.
Nếu như các dòng gốm ở miền Trung như Sa Huỳnh,
Châu Ổ, Gò Sành, Quảng Đức…là khởi nguồn cho các
dòng gốm phía Nam sau này như Cây Mai, Lái Thiêu,
Biên Hòa…đáp ứng nhu cầu cuộc sống hơn 200 năm
qua, thì gốm Chóp Chài của HTX Minh Khai như một
sự “trở về” cố hương ngoạn mục, dẫu rằng sự trở về ấy
bây giờ chỉ còn trong ký ức của ít người.
Trần Thanh Hưng
Chủ tịch CLB UNESCO Nghiên
cứu Sưu tầm cổ vật Phú Yên

66 SỐ 543 THÁNG 9 NĂM 2022

 HỘI HỮU NGHỊ
VIỆT NAM-CAMPUCHIA (22/1/1975 - 2022)
T
rong gần 50 năm hình phong trào các Hội viên là cựu
thành và phát triển quân tình nguyện, cựu chuyên
(22/1/1975-2022) gia giúp CPC, doanh nhân...
Hội hữu nghị VN-CPC đã có đở đầu hổ trợ giúp đở các lưu
nhiều đóng góp tích cực vào học sinh Campuchia đang học
việc tăng cường hiểu biết lẩn tập tại các trường Cao đẳng,
nhau giửa nhân dân hai nước, đại học ở Việt Nam với nhiều
củng cố vững chắc hơn nửa nội dung hình thức đa dạng,
mối quan hệ giữa hai nước. phong phú có hiệu quả cao,
Các cấp Hội từ Trung ương gọi tắt là phong trào Ươm
đến địa phương đã chủ động mầm hữu nghị đươc lãnh đạo
có nhiều hình thức hoạt động Chủ tịch Hội Hữu nghị Việt Nam - Campuchia Nguyễn Bạn, Việt Nam và nhân dân
phong phú, có ý nghĩa sâu sắc. Thị Thanh tiếp Chủ tịch Hội Hữu nghị Campuchia - Việt đánh giá cao, có ý nghĩa chiến
Đã chú trọng tổ chức tốt hoạt Nam Men Sam An tháng 6/2022 lược góp phần quan trọng vun
động kỷ niệm các ngày lễ lớn đắp tình hửu nghị truyền thống
của Campuchia và các sự kiện trọng đại trong quan hệ Việt giửa nhân dân hai nước. Đồng chí Bùi thị Minh Hoài, Bí thư
Nam - Campuchia; bên cạnh đó các tỉnh thành Hội, Câu lạc Trung Ương Đảng,Trưởng Ban Dân Vận Trung Ương trong
bộ Doanh nghiệp Việt Nam - Campu chia và CLB doanh phát biểu chỉ đạo tại Đại Hội đại biểu toàn quốc Hội hữu
nhân của một số tỉnh thành cũng đã tích cực làm cầu nối nghị Việt Nam - Campuchia lần thứ 5 nhiệm kỳ 2021-2026
kinh tế, giao lưu văn hoá giữa các địa phương hai nứơc... đã nhận định “... Có thể khẳng định rằng, Hội hữu nghị Việt
Hội đã phối hợp với Hội Hữu nghị Campuchia-Việt Nam Nam - Campuchia đã có những đóng góp tích cực vào tổng
tổ chức nhiều loại hình hoạt động mới thực hiện những nội thể công tác đối ngoại của Việt Nam và là một nhịp cầu rất
dung hợp tác nêu trong thoả thuận đã ký tháng12/2015, chia quan trọng thắt chặt tình hữu nghị, sự hiểu biết và tin cậy
sẽ kinh nghiệm trong công tác tổ chức và xây dựng Hội, lẩn nhau giữa nhân dân hai nước ...”.
thường xuyên thăm hỏi, giúp đở, hỗ trợ lẫn nhau khi gặp
khó khăn.Từ năm 2012 TƯHội đã phát động trong toàn Hội Lê Hồng Liêm

C
ác hoạt động của Hội Hữu nghị Việt Nam -
Campuchia trong nhiều năm qua đã đóng góp
tích cực vào tổng thể công tác đối ngoại của
Việt Nam và là nhịp cầu quan trọng thắt chặt tình hữu
nghị, sự hiểu biết và tin cậy lẫn nhau giữa Nhân dân
hai nước Việt Nam và Campuchia.
Trong khuôn khổ các hoạt động chào mừng Năm
Hữu nghị Việt Nam - Campuchia, phái đoàn cấp cao
của Hội Hữu nghị Việt Nam - Campuchia do Ủy viên
Trung ương Đảng, Ủy viên Ủy ban Thường vụ Quốc
hội, Trưởng Ban Công tác đại biểu, Phó Trưởng ban
Tổ chức Trung ương, Chủ tịch Hội Hữu nghị Việt Nam
Đoàn Hội hữu nghị Việt Nam - Campuchia làm việc tại
- Campuchia, đồng chí Nguyễn Thị Thanh dẫn đầu,
Campuchia
đã tiến hành chuyến thăm Vương quốc Campuchia từ
ngày 1 - 4.8.2022.
Trong chuyến thăm, Chủ tịch Hội Nguyễn Thị Thanh và người đồng nhiệm Campuchia, bà Men Sam An sẽ
đồng chủ trì cuộc gặp song phương; tiến hành ký kết Biên bản Ghi nhớ (MOU) giữa Hội Hữu nghị Campuchia
- Việt Nam và Hội Hữu nghị Việt Nam - Campuchia giai đoạn 2022 - 2027. Đây sẽ là khuôn khổ để Hội Hữu
nghị hai nước tiếp tục phát triển, thúc đẩy các hoạt động giao lưu, tăng cường hiểu biết giữa nhân dân hai nước
trong thời gian tới.
Cũng trong khuôn khổ chuyến thăm, Đoàn sẽ tới chào xã giao Chủ tịch Quốc hội, Chủ tịch Hội đồng Mặt
trận Đoàn kết và Phát triển Campuchia Samdech Heng Samrin; Thủ tướng Samdech Techo Hun Sen; Chủ tịch
Thượng viện Samdech Sai Chhum. Đoàn cũng sẽ thăm Hội Khmer - Việt Nam tỉnh Xiêm Riệp; tặng quà bà con
7 tỉnh Tây Bắc Campuchia.
Nhiều năm qua, với vai trò là lực lượng nòng cốt của đối ngoại nhân dân, Liên hiệp Các tổ chức hữu nghị
Việt Nam và các tổ chức thành viên, trong đó có Hội Hữu nghị Việt Nam - Campuchia đã hoạt động tích cực
và hiệu quả, tạo nền tảng vững chắc góp phần xây dựng lòng tin và hiểu biết lẫn nhau giữa nhân dân Việt Nam
và bạn bè quốc tế.