Lubos na napakahalaga ng pag-aaral ng agham at teknolohiya para sa lahat sapagkat ito

ang itinuturing na isa sa mga susi sa pag-unlad ng bansa. Subalit, mapapansin na kadalasang
wikang Ingles ang ginagamit bilang wikang panturo sa mga larangang ito. Ang kadalasang
maririnig na dahilan mula sa mga guro o propesor sa larangang ito ay dahil walang katumbas
o walang salin sa wikang Filipino ang mga terminolohiyang ginagamit nila. Kung mayroon
man, higit itong nagdudulot ng kalituhan sa mga mag-aaral dahil sa kakulangan sa kasanayan
sa paggamit ng mga terminong ito.
Ramdam ang napakaliit na espasyo ng wikang Filipino sa mga larangang ito kung
ihahambing sa naghahari pa ring kolonyal na wika, ang Ingles. Dahil sa tindi ng naging
impluwensya ng Estados Unidos sa mga Pilipino noong ang bansa ay nasa ilalim pa ng
kanilang kapangyarihan at dahil sa maka-Amerikanong sistema ng edukasyon na umiiral sa
bansa hanggang sa kasalukuyan, patuloy ang pag-aangat sa pidestal ng maraming Pilipino sa
wikang Ingles.
Magkaganoon pa man, patuloy rin ang ginagawang pagtataguyod ng mga makabayang
samahan sa paglinang at pagpapayaman ng Filipino. Hindi nagpapigil ang mga iskolar at
makabayang edukador sa paggamit ng Filipino bilang wika sa akademya at maging sa ibang
propesyon sa kabila ng banta ng globalisasyon. Sa katunayan, isa si Dr. Fortunato Sevilla
III, isang Academician at Professor Emeritus sa UST, ang gumamit ng wikang Filipino sa
kanyang klase sa kemistri sa Kolehiyo ng Agham noong kanyang panahon. Ibinahagi niyana
higit na malaya sa pagtatanong at higit na buhay ang talakayan kapag sariling wika ang gamit
sapagkat hindi rin naman lahat ng estudyante ay magaling mag-Ingles. Anya, “kung
sumusulong sa agham ang mga mauunlad na bansa tulad ng Hapon, Korea, Taiwan, Tsina,
Germany, Pransiya, España at iba pang bansa na gamit ang sariling wika, bakit hindi paunlarin
ang sariling wika para maging matatas din ang mga Pinoy sa agham?” Subalit, tulad ng
inaasahan, tutol dito ang ilang siyentipiko sapagkat makapipigil daw ito sa pagiging globally
competetive ng mga estudyante dahil Ingles ang lingua franca o medium of communication
sa mundo.
Subalit, dahil sa pagsisikap na maitaguyod ang isang makabayang edukasyon sa bansa,
may ilan pa ring mga iskolar ang hindi nagpatinag at patuloy sa paggamit ng wikang Filipino
sa pagtuturo sa larangang siyentipiko-teknikal. Ayon nga kina San Juan, et al., ang ganitong
kalagayan, kahit paunti-unti, ang tanaw na tuluyan nang mangibabaw at magamit ang wikang
Filipino bilang midyum ng siyentipiko at teknikal na diskurso sa iba’t ibang larangan na lalo
pang magpapahusay sa mga larangang ito para sa kapakinabangan ng mamamayang Pilipino.
Sa yunit na ito, pag-uusapan kung ano ang mga disiplinang nasa ilalim ng agham at
teknolohiya at kung paano nga ba nagagamit ang wikang Filipino sa pagsulat sa mgalarangang
ito.
INTELEKTWALISASYON NG WIKANG FILIPINO SA LARANGANG SIYENTIPIKO-
TEKNIKAL
Malaking bilang ng mga mag-aaral ang nakararanas ng kahirapan sa pag-aaral sa larangan
ng agham at teknolohiya. Napakarami ng terminolohiya na ginagamit dito na mahirap maunawaan
kung hindi mabibigyan nang maayos na pagpapaliwanag. Dahil sa limitadong bokabularyo ng
wikang Filipino sa konseptong teknikal, maraming siyentipiko ang nahihirapan na gamitin ito
bilang wikang panturo. Subalit, ang kakulangan na ito ang nagtulak sa ilan na magsagawa ng mga
pag-aaral sa kani-kanilang larangan gamit ang wikang Filipino. Sa katunayan, noong pa mang
dekada 60’s at dekada 80’s ay may nabuo ng diksyunaryo ang mga siyentipiko. Ito ay ang “Ang
Talahuluganang Pang-agham: Ingles Pilipino” na isinulat ni Dr. Jose Sytangco, isang
manggagamot mula sa UST at ang “English-Pilipino Vocabulary for Chemistry” na nilikha ng
mag-asawang Bienvenido Miranda at Salome Miranda, kapwa propesor sa kemistri sa
Unibersidad ng Pilipinas. Sa kasalukuyan, ang UP lamang ang may librong pang-angham sa
Filipino dahil sa panghihikayat na ibinigay ng Sentro ng WikangFilipino dito at dahil na rin sa
masigasig na pagtataguyod ng mga propesor sa naturang unibersidad sa pagsusulong ng wikang
Filipino bilang wikang panturo sa mga larangang ito.
Sa pagtataguyod ng wikang Filipino bilang wika sa pagtuturo sa mga larangang
siyentipiko-teknikal, kailangang ang intelektwalisasyon ng wika. Nabanggit nina San Juan et al.,
(2019) (ayon kay Gonzales, 2005), ang intelektwalisasyon ay ang “pagpaksa ng mga ideya sa
pinakamataas na lebel sa akademya”. Ito ay maaari lamang matamo sa pamamagitan ng paggamit
dito hindi lamang bilang wika sa pang-araw-araw o ordinaryong komunikasyon kung hindi maging
sa matatalinong diskurso sa paaralan. Mayroong dalawang proseso sa pagtatamo ng
intelektwalisasyon ng wika sa akademya, linggwistiko at ekstra-linggwistiko. Kabilang sa unang
proseso ang pagdebelop ng isang estandardisadong anyo ng wika na magagamit naman sa
pagdebelop ng akademikong diskurso, pagdebelop ng corpora o lawak ng teksto sa iba’t ibang
akademikong larang at ang pagbuo ng register ng wika o ang tangi at tiyak na gamit ng wika sa
isang larang. Kabilang naman sa ikalawang proseso ang pagbuo ng creative minority o significant
others o ang mga intelektwal na disipulo na magsisimulang gumamit ng mga teknikal na
bokabularyo, terminolohiya at ng estilo o retorika at magpapalaganap nito sa pamamagitan ng
pagsulat, paglalathala at pagtuturo. Ang pagbuo ng isang patakarang pangwika ay tunay ring
makabuluhan at malaking tulong sa intelektwalisasyon ng wika (Zafra, 2003).
Malaki ang ginampanang papel ng pagsasalin sa adhikaing intelektwalisasyon ng wika.
Ayon pa rin kina San Juan et al., ang pagsasa-Filipino ng iba’t ibang akda mula sa iba’t ibang wika
ay isang paraan ng intelektwalisasyon ng wika. Hindi isang simpleng gawain ang pagsasalin.
Dapat na maging bukas at malawak ang pananaw ng isang tagasalin at hindi
nakakulong sa personal at limitadong konteksto lamang. Ang pagsasalin ay hindi simpleng
paghahanap o pagtutumbas lamang. Hindi literal na mga kahulugan lamang ng mga salita o
pahayag ang dapat na maibigay ng isang saling-teksto kundi dapat na maibahagi nito ang mas
malalim na kahulugan ng mga salita batay sa konteksto o maging sa kulturang pinagmulan ng
original na teksto.
Ilan pang mga batikang propesor mula sa malalaking pamantasan at unibersidad sa
Maynila, maliban kay Dr. Sevilla III, ang naitalang gumamit na ng wikang Filipino sa kanilang
pagtuturo ng siyentipiko at teknikal na kurso. Ilan sa kanila ay sina John Pellas ng UP at Lea
Soriano ng DLSU sa Matematika, Nathaniel Oco ng NU, at Elimar ng QCPU at AMA para sa
araling Kompyuter, at Rosemary Seva ng UP sa Inhinyeriya (San Juan et al.). May ilan na ring
mga kagamitang panturo sa Matematika, Kompyuter, Biolohiya, pisika at Kemistri ang nailimbag
ng Sentro ng Wikang Filipino ng Unibersidad ng Pilipinas. Sa pamamagitan ngpaggamit sa wikang
Filipino, pagsasalin at pagbuo ng mga aklat, napapabilis ang intelektwalisasyon ng Filipino sa
akademya.

Mga Disiplina sa Larangan ng Agham

Ang salitang siyensiya o science ay mula sa salitang Latin na scientia na nangangahulugan
ng karunungan. Ito ay higit na kilala ng mga Pilipino sa tawag na agham. Ito ay tumutukoy
sistematikong pag-aaral gamit ang sistematikong pamamaraan upang subukin ang katotohanan sa
likod ng mga haka-haka. Ang layunin nito ay maparami at mapalawak ang datos upang maka
pagbuo ng teorya.
Biyolohiya
Nakatuon sa pag-aaral ng buhay at mga nabubuhay na organismo kabilang ang kanilang
estruktura, mga tungkulin, paglago, ebolusyon, distribusyon at taksonomiya.
Kemistri
Nakatuon sa komposisyon ng mga substance, properties at mga reaksyon at interaksyon
sa enerhiya at sa sarili ng mga ito.
Pisika
Nakatuon ito sa mga property at interaksyon ng panahon, espasyo, enerhiya at matter.
Mula ito sa Griyego na Phusike o kaalaman sa kalikasan.
Earth Science/Heolohiya
Ito ay sumasaklaw sa pag-aaral ng mga planeta sa kalawakan, ng mga bato kung saan gawa
ito at ang mga proseso ng kanilang pagbabago, at iba pang pisikal na elemento kaugnay ng pagbuo,
estruktura at mga penomena nito.
Astronomiya
Pag-aaral na kinapapalooban ng pagmamasid at pagpapaliwanag ng mga kaganapang
nangyayari sa labas ng daigdig at ng himpapawid nito. Pinag-aaralan nito ang pinagmulan,
pagbabago at mga katangiang pisikal at kemikal ng mga bagay na napagmamasdan sa kalangitan
(na nasa labas ng atmospera), pati ang mga kaugnay na mga proseso at kababalaghan.
Matematika
Ito ay siyensiya ukol sa sistematikong pag-aaral sa lohika, at ugnayan ng mga numero,
pigura, anyo, espasyo, kantidad, at estruktura na inihahayag sa pamamagitan ng mga simbolo. Ang
mga matematika ay lumulutas ng katotohonan o kamalian ng mga konhektura sa pamamagitan ng
mga matematikal na pagpapatunay na mga argumentong sapat upang mahikayatang ibang mga
matematiko sa balidad nito.

Mga Disiplina sa Larangan ng Teknolohiya

Ang teknolohiya ay pinagsamang salitang Griyego na techne (sining, kakayahan, craft o
parang kung paano ginagawa ang bagay); at logos o salita, pahayag, o binigkas na pahayag. Ang
praktikal na aplikasyon ng mga impormasyon at teoryang pansiyensiya. Umaasa ito sa mga
teoryang pansiyensya. Ito ang paglikha at paggamit ng iba’t ibang pamamaraan o kaugnayan ng
buhay, kapaligiran, kalikasan at lipunan.
Information Technology (IT)
Ito ay tumutukoy sa pag-aaral at gamit ng telnolohiya kaugnay ng pagbibigay at paglilipat
ng impormasyon, datos at pagpoproseso. Tumutukoy rin ito sa pag-unawa, pagpaplano,
pagdidisenyo, pagbuo, distribusyon, pagpoprograma, suporta, solusyon, at operasyon ng mga
software at kompyuter.
Inhinyeriya
Ito ay nagmula sa salitang Kastila na ingeniera o ingenieria. Ito ay nakatuon sa paglalapat
ng agham upang matugunan ang pangangailangan ng sangkatauhan. Naisasagawa ito sa
pamamagitan ng aplikasyon ng mga prinsipyong siyentipiko, matematika at praktikal na karanasan
upang makabuo ng mga disenyo at mapagana ang mga estruktura o makina ayon sa sistematikong
proseso o pamamaraan.

Filipino sa Pagsulat sa Agham, Teknolohiya, Inhinyeriya, at Matematika

Kadalasang nakasulat sa paraang paglalahad, paglalarawan at pangangatwiran ang mga
teksto sa disiplinang ito at naglalaman ng mga paktuwal at produkto ng mga eksperimento, lalo na
ang mga teksto sa Agham at Teknolohiya. Maliban sa Matematika, posibleng ang isang termino
ay ginagamit sa isa o mahigit pang akda at posible ring ang mga salitang ito aymagkaroon ng
magkapareho o magkaibang kahulugan.
 Pansinin ang dalawang metodo na kadalasang ginagamit sa ganitong uri ng pagsulat o
pananaliksik, (Batnag, A. at Petras, J.).

Ang isang mabuti at magaling na teknolohiya ay dumaraan naman sa sumusunod na

proseso:

Metodong IMRaD ang kadalasang ginagamit sa Siyensiya at Teknolohiya

I - Introduksyon
Nakapaloob dito ang problema, motibo, layunin. Background at pangkalahatang pahayag.
Bakit isinagawa ang pag-aaral? Ang mga tanong na dapat sagutin? Ano ang pinatunayan ng
hipotesis?
M- Metodo
Nakapaloob ang mga modelo at panukat na gagamitin, ano, kailan, saan, paano, gagamitin
ang materyal. Sino-sino ang sangkot? (Disenyo ng Pag-aaral, Respondente at paraan ng pagpili,
Lugar ng Pag-aaral, Hakbang na Isasagawa, Instrumentong gagamitin, Istatistikang Panunuri)
R - Resulta
Nakapaloob dito ang resulta ng ginawang empirikal na pag-aaral. Tama ba ang hipotesis?
Ipapakita ito sa pamamagitan ng mga tsart, graph, plot at iba pang graphic organizer
a - Analisis
Nakapaloob ang analisis ng isinagawang pag-aaral batay sa resulta.
D - Diskusyon
Nakapaloob dito ang diskusyon at konklusyon ng isinagawang pag-aaral. Ano ang
implikasyon ng resulta? Bakit? Ano ang maitutulong nito sa lipunan sa hinaharap? May mga
paglabag ba ito sa etika? Makabuluhan ba ito? Masasabi bang malaking kontribusyon ito sa
sangkatauhan.

Ilang Kumbensyon sa Pagsulat

1. Gumagamit ng atin, kami, tayo ang sulating siyentipiko at teknikal, hindi personal
(hal. ako, ikaw at iba pa)
2. Hindi pasibo kundi aktibo
3. Nasa pangkasalukuyan (hal. matematika)
4. Maraming drowing (hal. kemistri)

Ilang Halimbawa ng mga Sulatin

Ilan sa mga sulating akademiko sa siyensya at teknolohiya ang mga sumusunod:
1. Teknikal na Report
2. Artikulo ng Pananaliksik
3. Instruksyunal na polyeto o handout
4. Report Panlaboratoryo
5. Plano sa Pananaliksik
6. Katalogo
7. Teknikal na Talumpati o Papel na Babasahin sa Komprehensya
8. Report ng Isinagawang Gawain (Performance Report)

PROSESO, LAYON AT KAHALAGAHAN NG PAGSASALING SIYENTIPIKO AT

TEKNIKAL
Tulad ng nabanggit sa naunang yunit, ang pagsasalin ay hindi lamang paghahanap ng
katumbas na salita mula sa pinagmulang wika patungo sa tunguhing wika. Ito ay isang sining at
agham na nangangailangan ng malawak at malalim na kaalaman sa larangan ng lingguwistika at
gramtika. Mayroon itong dalawang uri - ang pagsasaling teknikal/siyentipiko at pagsasaling
pampanitikan. Malaki ang naitutulong ng pagsasaling teknikal sa pagpapalaganap ng
impormasyon sa iba’t ibang sangay at institusyon sa bansa sapagkat ang pangunahing layon nito
ay ang magkaroon ng mas malinaw at mabilis na komunikasyon gamit ang Filipino sa larangan ng
agham at teknolohiya. Nabibigyan ng gawaing ito ng pagkakataon ang lahat ng tao, lalo na iyong
hindi gaanong nakauunawa ng Wikang Ingles na maunawaan ang sinasabi o inihahayag ngmga
teksto sa siyensya at teknolohiya. Binaggit nina San Juan et al., na espesyalisado ang pagsasaling
ito sapagkat isang tiyak na disiplina ang pinagtutuunan nito. Bukod sa lalim at lawakng kaalaman
ng tagasalin sa dalawang wikang kasangkot, nangangailangan din ito ng malalim at malawak na
kaalaman sa disiplinang gagawan ng pagsasalin.
Inilahad ni Alamrio (1997) (ayon kina San Juan et al.,) ang mga panukalang hakbang sa
pagsasalin na ayon sa praktika ng Unibersidad ng Pilipinas. Isinasaad ito sa gabay na inilabas ng
UP Sentro ng Wikang Filipino.
Kabilang dito ang:
1. Pagtutumbas mula Tagalog/Pilipino o mula sa katutubong wika ng Pilipinas
2. Panghihiram sa Español
3. Panghihiram sa Ingles; pagbabago sa baybay o pananatili ng orihinal na baybay sa
Ingles
4. Paglikha
Binanggit naman ni Batnat, et al., (2009) na nagtala ang London Institute of linguistics
(LIL) ng mga katangiang dapat taglayin ng isang tagasalin ng mga tekstong siyentipiko at teknikal.
Kabilang dito ang sumusunod:
1. malawak na kaalaman sa tekstong isasalin;
2. mayamang imahinasyon upang mailarawan sa isipan ang mga kasangkapan o
prosesong tinatalakay;
3. katalinuhan upang mapunan ang mga nawawala at/o malalabong bahagi sa orihinal na
teksto;
4. kakayahang makapamili at makapagpasya sa pinakaangkop na terminong katumbas
mula sa literatura ng mismong larangan o sa diksiyonaryo;
5. kasanayang gamitin ang pinagsasalinang wika nang may kalinawan, katiyakan, at
bisa; at
6. karanasan sa pagsasalin sa mga kaugnay na alrangan o sisiplina.
Samantala, nagbigay naman ng ilang pamamaraan sa pagsasaling siyentipiko at teknikal
sina Enrique at Protacio-marcelo (1984) sa kanilang pag-aaral na pinamagatang “Neocolonial
Politics and Language Struggles in the Philippines”:
1. saling-angkat (direct borrowing);
2. saling-paimbabaw (surface assimilation);
3. saling-panggramatika (grammatical translation);
4. saling-hiram (loan translation)
5. saling-likha (word invention)
6. saling-daglat (abbreviated word)
 7. saling-tapat (parallel translation)
8. saling-taal (indigenous-concept oriented translation); at
9. saling-sanib (amalgamated translation)

Ilang halimbawa ng mga salitang siyentipiko at teknikal na naisalin sa Filipino

Unti-unti na ring nararamdaman ang bahagyang paglaki ng espasyo ng wikang Filipino sa
syentipiko at teknikal na larangan. Ito ay dahil sa patuloy na pakikiisa ng ilang praktisyoner sa
isinusulong hindi lamang ng KWF kundi maging ng ilang makabayang samahan sa pagpapayaman
at pagpapaunlad at paglinang sa wikang Filipino. Ang sumusunod ay ilanghalimbawa ng mga
salita na isinalin sa Filipino.

English Filipino

Asthma Hika

Blister Paltos

Ovary Itlugan

Sex Kasarian

Tendon Litid

Bile Apdo

Ringworm Buni

Sperm Punlay (punla +buhay)

Telephone Hatinig (hatid+tinig)

Chemistry Kapnayan (sangkap+hanayan)

Mathematics Sipnayan (isip+hanayan)

Germ Binhay (binhi+buhay)

Bilang pakikiisa sa pagtataguyod ng wikang Filipino, nagbigay din ilang salitang medikal
ang Philippine Council for Health Research and Development at salin nito sa Filipino.
1. Haynayan (biology) - isang natural na agham na nauukol sa pag-aaral ng buhay at mga
nabubuhay na organismo
2. Mikhaynayan (microbiology) - isang natural na agham ukol pag-aaral sa miktataghay
o microorganism
3. Mulatling Haynayan (molecular biology) - pag-aaral ng mga istruktura at tungkulin
ng mulatil o molecule sa mga nabubuhay na organismo
4. Palapuso (cardiologist) - isang dalubhasa ng palapusuan o cardiology
5. Palabaga (pulmonologist) - isang dalubhasa ng palabagaan o pulmonology
6. Paladiglap (radiologist) - isang dalubhasa ng paladiglapan o radiology
7. Sihay (cell) - ang pinakapayak na kayarian ng mga buhay na organismo
8. Muntilipay (platelet) - mga selula o sihay na may mahalagang papel sa pagpagaling
ng mga sugat na dumadaan sa daluyan ng dugo
9. Kaphay (plasma) - isang bahagi ng dugo na ang pangunahing trabaho ay ang
transportasyon ng mga ensyma, nutrisyon, at hormona
10. Iti, daragis, balaod (tuberculosis) - impeksyon sa baga na nagmumula sa isang uri
ng ishay o bacteria, ang Myobacterium tuberculosis
11. Sukduldiin, altapresyon (hypertension) - isang medikal na kondisyon kung saan ang
presyon ng dugo sa mga malaking ugat ay labis na mataas
12. Mangansumpong (arthritis) - ang pamamaga sa mga kasu-kasuan na nagiging sanhi
ng kawalan ng kakayahang maiunat o maibaluktot at paninigas ng bahaging ito
13. Piyo (gout) - isang uri ng mangansumpong o rayuma na dulot ng abnormal na
metabolismo ng uric acid.
14 .Balinguyngoy (nosebleed) - pagdurugo ng ilong