1 IDADE MODERNA.

A organización das colonias

Capítulo 08. A ORGANIZACIÓN DAS COLONIAS.

Tras a ocupación dos territorios americanos, as potencias colonizadoras europeas
atopáronse coa necesidade de establecer algunha forma de organización das súas
colonias. O xeito de administralos estivo moi ligado ás necesidades comerciais dos
europeos, pero tamén ao exercicio do dominio político e cultural sobre os pobos
conquistados. Ademais, había algunhas diferenzas entre as formas en que cada país
administraba os seus territorios.

División administrativa do Imperio español (séculos XVI-XVII)

CONTROL DO TERRITORIO.
Os países europeos que conquistaron América estableceron diferentes formas de
organización. España optou por ocupar grandes superficies e exercer un dominio

1
2 IDADE MODERNA. A organización das colonias

político, económico e cultural sobre a poboación orixinal. Portugal, Inglaterra,

Francia e os Países Baixos tenderon inicialmente a establecer bases comerciais
privadas.

Colonización española.
Para favorecer o asentamento de América, inicialmente, a Coroa española ofreceu aos
conquistadores o aliciente das encomendas. Ese sistema permitía aos conquistadores
utilizar o traballo dun grupo de indíxenas que se lles encomendaba. Os avances tiñan
que protexelos, evanxelizalos e pagarlles os seus servizos en moeda. De feito, porén, a
encomenda levou á escravitude dos indíxenas (que a Coroa prohibira) e á apropiación
das súas terras.

Neste detalle dunha obra do muralista

mexicano Diego Rivera observase o
traballo forzado imposto ós indíxenas.

Os reis de España decatáronse de

que os colonos querían converterse
en señores feudais para posuír a
terra e o pobo. Como o poder da
Coroa nas Indias era fráxil,
consideraban que os encomendeiros
eran unha ameaza.
Para protexer os pobos autóctonos
dos abusos dos encomendeiros e,
sobre todo, para reforzar a
autoridade do Estado español nas colonias, as Leis de Burgos (1512) e,
posteriormente, as Novas Leis (1542) puxeron límites ao poder do Estado español.
Encomendeiros. Máis tarde, o sistema de explotación dos indíxenas a través das
encomendas foi substituído por outros como o mita e o yanaconazgo, practicados
polos incas, por escravos, e finalmente por traballadores asalariados.

Outras colonias en América.

As outras potencias europeas que se instalaron en América optaron por diferentes
formas de dominación. No século XVI, durante algunhas décadas e antes de que
comezase a colonización propiamente dita, os portugueses estableceron factorias
comerciais: establecementos mercantís privados, situados nas costas que se
dedicaban ao comercio coa metrópole. Logo, no século XVI, os franceses, holandeses
e ingleses tamén aproveitaron a debilidade de España e estableceron as súas bases
comerciais no Novo Mundo. Nas posesións que alí tiñan estes países realizáronse
economías variadas e diferentes formas de colonización.
A Coroa Portuguesa apropiouse de boa parte dos territorios da costa atlántica no
norte de América do Sur, que logo se convertería en Brasil. Os franceses instaláronse
no que hoxe é Quebec, en Canadá, nalgunhas illas do Caribe, nunha parte do Golfo de
México e no que hoxe é a Güiana Francesa. en América do Sur. Inglaterra ocupou
diferentes territorios da costa atlántica de América do Norte e algunhas illas do
Caribe. Os Países Baixos, pola súa banda, estableceron colonias en América do Norte
(na actual cidade de Nova York), no norte de América do Sur (actual Surinam) e
nalgunhas illas do Caribe.

2
3 IDADE MODERNA. A organización das colonias

GOBERNO NA AMÉRICA ESPAÑOLA.

Ante a necesidade de xestionar as novas posesións, España decidiu centralizar a
administración das colonias a través de novas institucións, tanto en América como
na metrópole. Ademais, intentou frear a emerxente aristocracia local limitando o
seu poder sobre as comunidades indíxenas.

Institucións coloniais.

Mapa de América elaborado polo Consello de Indias

no século XVI

Os reis querían centralizar a administración e o

control das colonias, polo que crearon diferentes
institucións. Algúns instaláronse na metrópole e
encargáronse de analizar os problemas nas
colonias e poñer en marcha medidas para
solucionalos. En 1503 creouse a Casa de
Contratación. Con sede en Sevilla e despois en Cádiz, estas institucións eran as
encargadas de regular o comercio entre España e América. Ademais, era a encargada
de inspeccionar os barcos, elaborar mapas de navegación e formar e avaliar aos
capitáns. O piloto maior era un funcionario da Casa de Contratación que tiña como
tarefa controlar aos capitáns.
En 1523 instituíuse o Consello de Indias, que administraba as posesións españolas en
América, Filipinas e Oceanía. Era un gabinete formado por nobres e funcionarios, que
asesoraban ao rei (daquela Carlos V), proporían e supervisaban os funcionarios,
elaboraban leis e constituían o máximo tribunal xudicial en materias relacionadas coas
colonias.

Intentos de control sobre os encomendeiros.

Os encomendeiros adoitaban exercer o poder sobre as terras e os indíxenas de forma
abusiva. Isto provocou a reacción de sectores da sociedade española próximos ao
poder, que premeron ao rei para que tomase medidas contra eles. A encomenda, pois,
deixou de ser hereditaria a partir de 1542. Ademais, só foi concedida por un tempo
limitado para evitar a formación dunha nobreza feudal no Novo Mundo.

Tabla Retrato de Francisco Hernández Girón encomendeiro

español. Reproducción dun debuxo de Felipe Guamán Poma
de Ayala (1615). Hernández Girón rebelouse contra a
autoridade real en 1553, en Perú, a causa das Leis Novas

Os encomendeiros resistíronse a estas medidas, xa que

non querían perder os privilexios que tiñan. En 1544
rebeláronse en Perú, pero foron derrotados pola Coroa. En
1566 produciuse en México unha conspiración contra a
abolición das encomendas, dirixida por Martín Cortés,
que tamén fracasou a mans das autoridades do
vicerreinado.

As Novas Leis foron aprobadas en 1542. Estas leis

limitaban ou eliminaban o traballo forzoso ao que

3
4 IDADE MODERNA. A organización das colonias

estaban sometidos os indíxenas, ao tempo que prohibían o establecemento de novas

encomendas e a herdanza das existentes polos fillos dos encomendeiros. Os
encomendeiros opuxéronse a esta lexislación e, deste xeito, conseguiron que Carlos V
lle restituíse algúns dos seus privilexios.
A encomenda, porén, comezou a decaer a finais do século XVII coa diminución da
poboación indíxena. Por este motivo, a maioría dos colonos tiveron que comprar
escravos ou contratar obreiros asalariados para as súas terras. Finalmente, a
encomenda foi abolida en 1791

Virreinados.
Vicerreinados de Nova España e do Perú.
España organizou as súas
colonias en dous
vicerreinados: Nova España,
con capital en México, e
Perú, con capital en Lima. Os
vicerreis, que gobernaban
nos vicerreinados, eran
representantes directos do rei
e tiñan poderes civís,
militares, relixiosos e
xudiciais.
A primeira persoa en ser
nomeada Vicerrei foi
Cristóbal Colón. Porén, era
máis ben un título honorífico.
Ata o século XVI, o cargo de
Vicerrei non tivo un papel
decisivo na administración
colonial.
O Vicerreinado de Nova España creouse en 1535. O seu primeiro Vicerrei foi
Antonio de Mendoza y Pacheco. O Vicerreinado do Perú foi establecido en 1543 e
o seu primeiro vicerrei foi Blasco Núñez Vela.

Divisións administrativas
Para facilitar o goberno dos vicerreinados creáronse divisións administrativas. As
rexións de fácil defensa foron chamadas gobernacións. Os que necesitaban
enfrontarse á resistencia indíxena pasaron a ser capitanías xerais, que tiñan máis
autonomía respecto do vicerrei, xa que el só as supervisaba. As capitanías tiñan
contacto directo co rei e co Consello de Indias, e organizábanse arredor da defensa do
territorio. As presidencias, en cambio, estaban gobernadas directamente polo Vicerrei
cando non había problemas de seguridade. Os gobernos, as capitanías xerais e as
presidencias dividíanse internamente en correximentos.

Xustiza no Novo Mundo.

O máximo tribunal de España en América foi a Real
Audiencia. Nos séculos XVI e XVII establecéronse
Audiencias nas doce principais cidades do Novo Mundo. Era

4
5 IDADE MODERNA. A organización das colonias

a institución máis importante das colonias, xa que aplicaba as Leis de Indias e

supervisaba as autoridades. Tamén poderían revisar a lexislación e substituír
temporalmente a vicerreis e gobernadores.
As vistas estiveron compostas por un presidente, varios xuíces e un fiscal e outros
funcionarios, que resolvían os casos de xustiza civil e penal. Porén, o público non tiña
inxerencias en asuntos militares, comerciais ou eclesiásticos.

A Recompilación das Leis de Indias intentaba sistematizar as diferentes normas que rexían
en América.

Cabildos.
Os cabildos eran os organismos encargados da administración das cidades ou vilas
da América colonial. Foi unha institución orixinaria de España, onde se desenvolvera
nos anos da Reconquista, baixo o nome de Ayuntamiento.
Os concellos eran os encargados da organización militar e comercial, aínda que tamén
resolvían os asuntos xudiciais e administrativos. Estaban formados por veciños: xefes
de familia con propiedades e medios de vida propios que servían na milicia da
cidade. A autoridade do concello era o alcalde (que tamén actuaba como xuíz de
primeira instancia) ou o rexedor, segundo o número de habitantes da cidade.

ECONOMÍA COLONIAL
A explotación da riqueza de América comezou como unha depredación, pero
despois pasou a ser unha produción colonial. España implantou un sistema
comercial monopolístico que beneficiaba á Coroa, mentres prexudicaba aos colonos
e outros países europeos. Todos eles buscaron alternativas ilegais para participar
nas riquezas americanas.

Do saqueo á produción.
A minería foi a base da economía colonial nos séculos XV e XVII. Pasou por
diferentes etapas: na primeira etapa, de depredación, os conquistadores obtiveron
metais preciosos saqueando templos e tesouros ou intercambiando cos indíxenas.
Despois, recolleron os minerais utilizando as técnicas tradicionais da poboación local.
Finalmente, na fase de extracción, atoparon e explotaron os xacementos americanos.
Os centros mineiros máis importantes foron as minas de prata de Zacatecas, en
México, e Potosí, en Bolivia.
A minería era a base da actividade agrícola e manufactureira, xa que era necesario
producir alimentos e manufacturas para abastecer os centros de extracción e
exportación de minerais.

5
6 IDADE MODERNA. A organización das colonias

A maior parte da produción americana estaba destinada ao consumo interno. Porén,

parte do ouro e da prata americanas foron empregadas pola monarquía para pagar as
débedas que se xeraran
polo financiamento dos
exércitos cos que
participou nas guerras
europeas do século XVI.
Tamén se utilizaban metais
preciosos para adquirir
produtos para o consumo
en América que se
elaboraban en Flandes,
Suíza, Xénova ou
Inglaterra, xa que a
produción manufactureira
en España non estaba moi
desenvolvida.

Primeira imaxe do Cerro Rico de Potosí (1553). O Cerro Rico localizado na actual Potosí,
Bolivia, fue un dos centros de minería de prata máis importante do mundo durante a colonia

Monopolio comercial.
España propúxose concentrar a riqueza de América sen deixar participar nela outras
potencias europeas. Para iso, a partir da segunda metade do século XVI, creou un
sistema comercial monopolístico, polo que se prohibía ás colonias americanas
comerciar entre elas ou con outros países.
Estableceuse o sistema de
flotas e galeóns: dun único
porto (primeiro Sevilla,
despois Cádiz) saían dúas
veces ao ano barcos
españois cargados de
produtos para o mercado
americano. Despois dunha
escala no Caribe, dirixíronse
aos poucos portos coloniais
autorizados para o comercio,
desde onde se distribuían
mercadorías europeas por
terra. Na costa do Pacífico,
Acapulco estaba conectado
coas illas Filipinas, de onde
chegaban produtos orientais
de luxo. Os barcos
regresaron entón a España
levando o ouro e a prata.

Sistema de flotas e galeóns.

6
7 IDADE MODERNA. A organización das colonias

Contrabando.
Aínda que o monopolio beneficiaba á Coroa española, era contrario aos intereses dos
seus rivais comerciais europeos e dos portos americanos e españois que estaban
excluídos da ruta comercial monopolista. Ademais, en América o prezo dos produtos
españois era moi elevado polos custos de transporte e intermediarios, a escaseza de
mercadorías e a falta de competencia.
Nese contexto, o contrabando fíxose habitual. Sobre todo a partir do século XVII, as
outras potencias europeas comezaron a introducir mercancías ilegalmente a prezos
moito máis baixos. Isto aconteceu, sobre todo no Caribe -onde parte das illas eran
colonias inglesas, holandesas e portuguesas- e no Río da Prata. A finais do século
XVII, Colonia de Sacramento (daquela colonia de Portugal) funcionaba como punto
de entrada do contrabando na zona do Río da Prata.As mercadorías que entraban por
ela por barco eran transportadas a Bos Aires e distribuídas por terra. . Moitos
chegaron ata o mercado de Potosí.
A España resultaba cada vez máis difícil controlar o cumprimento das leis. Porén, as
autoridades virreinais tolerárono porque satisfacía as demandas do mercado local, que
non podían cubrirse mediante o sistema monopolista do comercio.

Piratería.
Aínda que as flotas españolas incluían buques armados para a súa protección, os seus
valiosos cargamentos foron constantemente atacados por piratas franceses,
holandeses e ingleses. Os piratas eran mariñeiros que se apoderaban pola forza das
cargas que se transportaban entre España e as súas colonias. Tamén había corsarios,
que practicaban a piratería ao servizo dun Estado.
No percorrido dos galeóns españois houbo algúns puntos especialmente vulnerables,
como a zona que se estende entre Canarias, Madeira e Cabo de São Vicente, en
Portugal. Aquela zona era coñecida como "Cabo das Sorpresas" polos mariñeiros, xa
que alí era habitual atoparse con piratas franceses.
A medida que outras potencias europeas colonizaron novas partes de América,
durante o século XVII a actividade pirata concentrouse no mar Caribe, onde atacaron
non só barcos españois, senón tamén cidades costeiras.
A piratería tivo a súa época dourada entre a segunda metade do século XVII e os
primeiros anos do século seguinte, principalmente no mar Caribe. España estaba en
crise e descoidaba as súas posesións, dando así paso á colonización estranxeira, á
piratería e ao contrabando. Porén, a comezos do século XVIII, as nacións europeas
reforzaron o seu control na zona e a persecución dos británicos e españois provocou o
declive da piratería.

MINARÍA COLONIAL.
Desde mediados do século XVI, a minería foi a principal actividade económica na
América colonial. Miles de traballadores mobilizáronse para favorecer a
acumulación promovida pola monarquía. O desenvolvemento mineiro contribuíu á
expansión da produción agrícola e artesanal.

Explotación mineira.
Os conquistadores organizaron a explotación dos xacementos mineiros en rexións
onde os minerais eran abundantes. En México, a zona de Zacatecas, no centro do
país, converteuse no principal provedor de metais preciosos desde 1546. Outros

7
8 IDADE MODERNA. A organización das colonias

centros mineiros importantes foron Sombrerete, Guanajuato, Pachuca e,

finalmente, San Luís de Potosí, que comezou a producir a finais do século XVI. En
América do Sur, o principal centro mineiro foi o Cerro Rico de Potosí, situado no
Alto Perú, actual territorio boliviano. Tamén houbo unha considerable produción
mineira nas comarcas de Charcas e Porco, tamén situadas no Alto Perú, así como en
Castro e Huancavelica, actual territorio peruano.
A prata e o ouro foron acuñados como moeda, atesourados ou utilizados na produción
de obxectos suntuarios. A Coroa pretendía que a maior parte do mineral extraído fose
exportado aos Reinos de España para pagar os seus gastos e débedas; pero unha boa
parte quedou en mans dos principais comerciantes da América española.

Principais centros mineiros da América colonial española.

Traballo nas minas.

A explotación das minas realizábase principalmente con man de obra autóctona. En
Potosí, cuxa riqueza en prata foi descuberta en 1545, a explotación española comezou
en 1548. Alí combináronse diversas formas de mobilización laboral. Unha delas, nun
principio moi minoritaria, foi a contratación de traballadores a cambio dun soldo. A
principal, porén, foi a readaptación da antiga práctica andina da mita ou traballo
rotatorio. Os españois adoptaron o sistema de traballo temporal vixente antes da
conquista e adaptárono ás súas necesidades. En consecuencia, todos os indíxenas que
habitaban os arredores de Potosí estaban obrigados a traballar un ano de cada sete no
Cerro Rico daquela cidade.

8
9 IDADE MODERNA. A organización das colonias

O traballo mineiro era extremadamente arduo e insalubre, e o salario era escaso. Por
iso, moitos indíxenas fuxiron das súas comunidades para evitar a imposición de
traballo pesado. Esta situación provocou unha escaseza de traballadores. Para evitalo,
os funcionarios ordenaron fortes sancións para os que fuxiron. Porén, dende o século
XVII tamén tentaron fomentar o traballo nas minas a través do Kajcheo, unha práctica
que permitía aos indíxenas obter minerais por conta propia e para o seu propio
beneficio os fins de semana.

Etapas do traballo mineiro.

Os traballos mineiros realizáronse en dúas etapas. O primeiro consistía na extracción
do mineral. Unha vez obtido, comezou a segunda etapa: o refinamento. No caso da
prata, este proceso era especialmente complexo e insalubre, xa que se utilizaba o
método da amalgama a alta temperatura para separar o metal precioso dos minerais
impuros, que requirían mercurio. O uso deste material, obtido principalmente da mina
peruana de Huancavélica, tivo un efecto moi negativo na saúde dos mineiros e
provocou unha elevada mortalidade.

Circuítos produtivos.
Toda a riqueza da América hispana era considerada propiedade da Coroa. As persoas
que querían emprender actividades mineiras tiñan que comprar licenzas para explotar
as minas. Porén, para seguir explotándoas, tiveron que renovar periodicamente os seus
contratos. Ademais, os empresarios mineiros debían pagar a quinto real, un imposto
creado en 1504 que estipulaba que o equivalente ao 20% de cada cargamento enviado
sería retido polas autoridades reais.
A pesar destas desvantaxes, o desenvolvemento da produción mineira contribuíu á
expansión das economías rexionais de América, xa que tivo efectos noutras
actividades. Nas provincias de Tucumán e Río da Prata, por exemplo,
desenvolvéronse producións como a mulatera (en Córdoba), o gando (na costa) e a
construción de carros (en Tucumán).

Haciendas.
Arredor dos centros mineiros establecéronse haciendas: grandes extensións de terreo
orientadas á explotación comercial agrícola e gandeira. De aí saían os alimentos que
se consumían nas cidades e minas, principalmente trigo e millo. Tamén había
haciendas especializadas na produción de vide, cana de azucre e diferentes tipos de
froitas.
No que respecta á actividade gandeira, as haciendas producían gando vacún e mulas.
Estes animais, que resultaban do cruzamento dunha egua e un burro, caracterizáronse
pola súa extraordinaria forza e resistencia, polo que se utilizaban para transportar
minerais ás zonas portuarias. Os propietarios das facendas, ademais, podían establecer
o foro no que pagarían a man de obra dos peóns e ditarían as normas de
comportamento e convivencia. Porén, a maioría deles eran propietarios ausentes que
delegaban a administración da facenda nun xestor ou capataz. Na rexión do Caribe
predominaron as plantacións, que eran latifundios especializados no monocultivo e
explotados maioritariamente con man de obra escrava.

Estancias.
A outra gran unidade produtiva rural da época colonial foron as estancias, que
predominaron principalmente na zona rioplatense a partir do século XVII. Durante

9
10 IDADE MODERNA. A organización das colonias

este tempo, o número de gando salvaxe ou salvaxe comezara a diminuír como

consecuencia das vaquerías. Este método indiscriminado de explotación dos recursos
naturais consistía na caza de animais que se reproducían libremente no rural.
As matanzas excesivas e incontroladas pronto reduciron o número de animais e
propiciaron a organización das estancias, que eran establecementos especializados na
cría de gando para abastecer as necesidades do mercado. Alí criáronse vacas,
cabalos e ovellas para a súa explotación comercial, e fíxose un uso máis integral dos
animais. A diferenza dos tempos das leiteiras, na que se mataban os animais sobre
todo polas súas peles, as ganderías tamén comercializaban a carne e a la das ovellas.
Ademais, a graxa ou o sebo utilizábase como materia prima para facer xabóns e velas.

DIVERSIFICACIÓN PRODUTIVA.
Xunto á produción promovida pola minería colonial, houbo outras que se
orientaron ao consumo de sectores concretos da poboación ou á exportación. A
crecente diversificación da produción permitiu a coexistencia de diversas formas
de traballo.

Traballo nos obradoiros coloniais.

Ademais dos pequenos obradoiros, tamén había outros orientados á produción de
téxtil a gran escala: os obrajes. Eran establecementos que reunían un gran número de
traballadores para a confección de teas de algodón ou la, mantas, tapices ou
sombreiros. Estes produtos eran consumidos principalmente polos españois que
vivían en América. Dentro de cada obraje impúxose o principio de división do
traballo, asignando diferentes tarefas exclusivas a cada un dos traballadores, na súa
maioría autóctonos. A coordinación da produción, pola súa banda, estaba a cargo de
especialistas españois e, en menor medida, crioulos. A Coroa tamén organizou os
seus propios obrajes, que comezaron a funcionar no século XVII. Tanto nos reais
como nos privados, as condicións dos traballadores eran penosas e moitas veces
comparables ás do traballo forzoso.
A maioría dos obrajes organizáronse en Perú e en Nova España. Porén, tamén houbo
noutras rexións. Por exemplo, no actual territorio arxentino organizábanse no goberno
de Tucumán. A diferenza do que ocorreu noutros muíños, os tucumanos interrompían
as súas tarefas nos tempos nos que a demanda de traballos agrícolas aumentaba, sobre
todo durante a vendima.

Traballo nas plantacións.

A diferenza das ganderías e das facendas, as plantacións eran unidades produtivas
orientadas case exclusivamente a satisfacer as necesidades de consumo dos europeos.
En consecuencia, o seu desenvolvemento tivo pouco que ver coa produción mineira.
Nestes latifundios, localizados principalmente nas rexións tropicais e subtropicais do
continente, primaba a monoprodución: a especialización na elaboración dun só
produto.
As condicións climáticas daquelas rexións permitiron a explotación de cultivos como
o azucre, o café e o tabaco. En contraste con outras ramas produtivas, nas
plantacións predominaba o emprego de traballadores escravos que eran tratados desde
África.

Ademais da minería, a actividade económica máis mecanizada e complexa da época

colonial era a produción de azucreira, que se realizaba en establecementos

10
11 IDADE MODERNA. A organización das colonias

denominados inxenios. As súas características foron consideradas modernas e

avanzadas polos observadores da época preindustrial, xa que combinaban o uso
intensivo da terra co traballo forzoso con sofisticados mecanismos de control e
administración do traballo, a abundancia de capital e o uso de procesos mecánicos
semindustriais que implicaban manter os fornos e muíños en funcionamento durante
longos períodos.
Durante a época da vendima, ou zafra, as xornadas de traballo eran moi longas e o
ritmo de traballo esgotador. Os muíños funcionaban entre as catro da tarde e as dez da
mañá do día seguinte. Algunhas tarefas especialmente arduas, como alimentar fornos
e grandes caldeiras, eran moitas veces asignadas como castigo aos escravos máis
desobedientes.

Traballadores indíxenas: encomendados, mitayos e

yanoconas.

A maioría das Haciendas baseaban a súa produción

no traballo forzado indíxena

Durante as primeiras décadas da conquista, o

primeiro sistema de traballo probado polos
europeos foi a escravitude. Os colonizadores
apoderáronse das poboacións nativas e
obrigáronas a traballar para elas. Porén, na
maioría das rexións pronto houbo unha tendencia
a limitar a escravitude por razóns humanitarias,
pero tamén por razóns económicas, xa que a
Coroa viu con preocupación o descenso da
poboación indíxena. En consecuencia, os indíxenas comezaron a ser considerados
súbditos do rei, e a partir de 1542 estableceuse que non se podía ser escravo.
Paralelamente desenvolveuse o sistema de encomendas. Co uso do traballo nativo
americano como escravos prohibido, os que explotaban a terra tiveron que buscar
fontes alternativas de traballo. Algúns beneficiáronse das divisións oficiais dos
mitayos indíxenas, que estaban obrigados a traballar a terra por quendas.
Nalgunhas ocasións foron galardoados con Yanoconas: pobos indíxenas que non
tiñan vínculos coas súas comunidades de orixe e, polo tanto, podían ser empregados
como man de obra servil.
Noutros casos houbo que utilizar outros mecanismos para conseguir traballadores. Un
dos máis estendidos foi o enganche ou peonaxe da débeda, moi estendido no Perú.
Tratábase do adianto dos salarios ou dos traballadores do rural, que logo o gastaban
nas tendas, que case sempre eran propiedade do propietario. Deste xeito fomentábase
o endebedamento dos peóns e a obriga de permanecer no establecemento ata saldar as
súas débedas co patrón.

Escravos.
A prohibición de dispor libremente da man de obra indíxena provocou o auxe da
trata de escravos procedente de África, que adoitaba ser tratada por navegantes
holandeses, portugueses e, en menor medida, franceses e ingleses.
En moitas zonas tropicais da América española, os escravos constituían unha
poboación substitutiva. Isto quere dicir que foron traídas orixinalmente doutras
comarcas para paliar os problemas provocados polo declive demográfico provocado

11
12 IDADE MODERNA. A organización das colonias

pola conquista. Como a compra dun escravo supoñía un custo elevado, só se podían
empregar en grandes cantidades en zonas agrícolas onde o seu uso permitía manter
unha alta rendibilidade, como nas terras baixas tropicais. Ademais, algúns tamén
traballaban como obreiros nas minas, ganderías e fábricas téxtiles, ou como
empregados domésticos. Polo tanto, non era raro atopar persoas de orixe africana nas
cidades ou nas zonas montañosas. A mediados do século XVII, por exemplo, xa foran
introducidos en México arredor dos escravos negros.
Nos grandes centros administrativos, como as cidades de Lima e México, posuír
escravos domésticos indicaba unha posición social acomodada e funcionaba como
mecanismo de exhibición de consumos ostentosos.

A maior parte dos escravos africanos traballaba nas Haciendas, os obrajes e a actividade
mineira

COLONIAS PORTUGUESAS.
Portugal foi outro dos protagonistas da conquista de América. As súas colonias
exportaron inicialmente madeira de Brasil, despois azucre e outros cultivos
tropicais, e finalmente ouro e pedras preciosas. Aínda que entre 1580-1640 as
monarquías de España e Portugal foron unificadas baixo Felipe II, a administración
das súas colonias permaneceu separada.

Conquista de Brasil.

Unha expedición portuguesa dirixida por Pedro Álvares Cabral chegou ao Brasil por
accidente en 1500, cando tentaban dar a volta a África. O explorador percorreu o
territorio e tomou posesión del en nome da Coroa portuguesa, e despois enviou un
barco a Portugal para comunicar a noticia. Finalmente, volveu á Indica sen establecer
ningún asentamento no territorio conquistado.
Dous anos despois, outro grupo baixo as ordes de Américo Vespucio fundou a
fortaleza de Bahía e regresou a Europa cun cargamento de madeira de Brasil. Esta
preciosa madeira, empregada na ebanistería e como tintura, daría nome ao novo país.
Dado que non había metais preciosos, as novas terras non eran moi interesantes para
Portugal, polo que só se estableceron na costa fábricas mercantes particulares.

Capitanías xerais do Brasil

12
13 IDADE MODERNA. A organización das colonias

A colonización comezou en 1530, cando o

rei Xoán III ordenou a Martín Alfonso de
Souza e a outros catrocentos homes
establecer cidades permanentes para facer
valer a soberanía portuguesa na rexión.
Estes colonizadores organizaron o uso da
cana de azucre e da madeira de Brasil.

Capitáns donatarios.
As colonias de Portugal estaban divididas
en grandes áreas chamadas capitanías
xerais. Tratábase de franxas horizontais
que foran trazadas entre o océano Atlántico
e o límite dos territorios que estipulaba o
Tratado de Tordesillas. en 1494, coa
mediación do papa Alexandre VI, España e
Portugal acordaran unha fronteira entre as
súas colonias que, en todo caso, os
portugueses acabaron por cruzar.
A Coroa de Portugal recibía unha
porcentaxe dos beneficios obtidos da
explotación de madeira de Brasil e metais
preciosos. Os capitáns, que eran donatarios
particulares, eran señores feudais que tiñan
o poder de recadar impostos, nomear
funcionarios, administrar xustiza, repartir
terras e controlar o comercio, entre outras
cousas.

Administración central.
Máis tarde, Portugal afirmou a súa presenza nas colonias en resposta a outros países
europeos que ameazaban o seu dominio. En detrimento do poder dos individuos, en
1549 o rei Xoán III creou o Goberno Xeral do Brasil, unha administración central
con capital en San Salvador de Bahía. A expedición a San Salvador encargouse de
quen sería o primeiro Gobernador Xeral, o portugués Tomé de Sousa. Este deixou ao
mando dunha frota de seis barcos, cuns 1000 homes, e chegou á baía de Todos os
Santos en marzo. Acompañáronlle funcionarios e un responsable da construción de
edificios públicos na cidade, o arquitecto Luis Dias. No século XVII, o proceso de
colonización do Brasil afondouse coa creación do cargo de Vicerrei e dun Consello de
Indias con sede en Lisboa.

Etapas da economía brasileira.

A historia da economía colonial do Brasil pódese dividir en catro etapas, segundo a
súa exportación predominante:
 Durante os primeiros trinta anos, os portugueses dedicáronse sobre todo ao
comercio da madeira brasileira, que adquirían aos indíxenas.
 En 1560 comezou o ciclo do azucre, que trouxo gran prosperidade aos
colonos. Os fazendeiros necesitaban man de obra para traballar nos muíños,
polo que se someteron aos poboadores orixinarios. Os bandeirantes, bandas

13
14 IDADE MODERNA. A organización das colonias

armadas de mestizos, realizaron expedicións ao interior do continente nas que

capturaron e escravizaron aos indíxenas.
 No século XVII comezan a exportarse outros produtos tropicais como o
tabaco, o algodón e o cacao. Mentres, produciuse unha suba do prezo do
azucre que impulsou aínda máis o crecemento dos muíños. Os
establecementos azucreiros, entón, introduciron innovacións técnicas que
permitiron un gran incremento da produción.
 Finalmente, no século XVII tamén se descubriron xacementos de ouro e
diamantes en Minas Xerais. A rexión rapidamente poboouse e o centro
político e comercial das colonias trasladouse de Salvador de Bahía a Río de
Xaneiro, o porto máis próximo ás minas.

OUTRAS EXPERIENCIAS DE COLONIZACIÓN.

España e Portugal non foron os únicos países implicados na conquista de América:
Inglaterra, Francia e Holanda tamén participaron na explotación do Novo Mundo.
Zonas tropicais como o Caribe e Brasil resultaron especialmente atractivas, xa que
permitían o cultivo de produtos moi apreciados como azucre, cacao, café, tabaco e
algodón.

Caribe.
No século XVII, España atravesou unha crise económica. Isto deu a outros países
europeos a posibilidade de romper o monopolio ibérico en América. O Caribe, ao
non ser rico en metais preciosos, só importou a España como escala marítima. En
consecuencia, outras potencias fixéronse presentes neses territorios. Este foi o caso de
Inglaterra e Francia, que fundaron colonias en diversas illas do Caribe con diferentes
fins. Francia, por exemplo, estableceu colonias de tabaco nalgunhas illas e comezou a
produción de azucre noutras.

Presenza holandesa.
Os Países Baixos, pola súa banda, levaron a súa guerra de independencia contra os
españois aos territorios americanos a través da piratería. En 1614, a Compañía
Holandesa das Indias Occidentais estableceuse nas Antillas e en América do
Norte.
En 1625 fundouse a primeira colonia holandesa de América, que se chamaba Nova
Holanda. Esta colonia tiña a súa capital en Nova Amsterdam, a actual cidade de Nova
York.
En 1660, cando estalou a guerra entre Holanda e Gran Bretaña, os holandeses cederon
as súas colonias norteamericanas a Inglaterra. Tras estes feitos, instaláronse no norte
do Brasil, de onde foron finalmente expulsados polos portugueses.
Os holandeses tamén estableceron colonias nas Antillas Menores e nas Guaianas,
onde estableceron un sistema de plantacións de escravos e abasteceron á metrópole de
produtos tropicais como azucre e café.

14
15 IDADE MODERNA. A organización das colonias

Dominio británico en América do Norte.

En 1584, Sir Walter Raleigh fundou o asentamento de Virxinia. A colonización
británica comezou cunha empresa privada, a London Company. Engadido a isto, a
partir de 1620 chegaron ao Novo Mundo grupos de colonos puritanos, escapados da
persecución relixiosa en Inglaterra.
A colonización británica foi moi diferente á española. A relación coa metrópole era
sobre todo comercial, e non de dominación ideolóxica e relixiosa. Ademais, os
colonos viaxaban coas súas familias e non se mesturaban coa poboación orixinal.
Economicamente, as colonias británicas dividíronse en tres zonas.
 En Nova Inglaterra, as familias puritanas dedicáronse á agricultura, á
gandería, á pesca, á artesanía en pequenos talleres e ao comercio.
 O centro era semellante: explotábase a madeira, cultivábase cereais e
practicábase o comercio e a manufactura.
 No sur, pola contra, creáronse plantacións nas terras expropiadas aos
indíxenas. O traballo escravo cultivaba produtos para a exportación.

15
16 IDADE MODERNA. A organización das colonias

Colonias francesa en América do Norte.

En 1534, o mariñeiro Jacques Cartier fixo a primeira exploración francesa de
América do Norte. En 1608 Samuel de Champlain fundou Quebec, a primeira
cidade dese territorio no que hoxe é Canadá.
Seguindo o curso do río San Lorenzo, os franceses exploraron o interior do
subcontinente e chegaron ao Golfo de México, onde fundaron a colonia de Luisiana
en 1682. No camiño, crearon misións relixiosas e comerciaron peles cos indíxenas. As
súas colonias, que chamaron Nova Francia, ocupaban unha ampla área no leste dos
Estados Unidos e Canadá. En 1635 asentáronse tamén nalgunhas illas do Caribe.
Creceron as tensións entre ingleses e franceses pola colonización de América do
Norte. Ao final da Guerra dos Sete Anos, o Tratado de París de 1763 distribuíu a
maior parte das colonias francesas entre Inglaterra e España, con excepción dunhas
poucas illas onde conservaban os dereitos de pesca.

16