Professional Documents
Culture Documents
Zofia Krasnopolska-Wesner
Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku
173
Sztuka włoskiego baroku
1 Zob. na ten temat: W. Tomkiewicz, Piękno wielorakie. Sztuka Baroku, Warszawa 1971, s. 23-51.
174
Rzymski kościół Il Gesu Giacomo da Vignoli i jego wpływ na rozwój architektury barokowej
Był tu ojciec Polanco, przysłany przez generała jezuitów, i omawiał ze mną niektóre
pomysły na budowę kościoła…Powinniście mieć baczenie na koszty, które mogą
przekroczyć 25 000 dukatów i, w ramach tego limitu, kościół powinien mieć dobre
proporcje pod względem długości, szerokości i wysokości, zgodnie z zasadami
2 Zob. na ten temat: Sztuka baroku. Architektura, rzeźba, malarstwo, pod red. R. Tomana, Warszawa
2000
175
Sztuka włoskiego baroku
architektury. Kościół nie może składać się z nawy głównej i dwóch naw bocznych, ale
ma mieć pojedynczą nawę z kaplicami po każdej stronie…Nawa ma być sklepiona,
a nie przekryta w inny sposób, bez względu na sprzeciwy tych, którzy mogą twier-
dzić, że głos kaznodziei zostanie zagłuszony przez echo. Sądzą oni, że sklepienie to
wywoła większe echo, niż to jest w przypadku otwartej więźby dachowej, ale ja w to
nie wierzę, gdyż istnieje wiele kościołów ze sklepieniami, o jeszcze większej kuba-
turze, dobrze przystosowanych do głosu. W każdym razie, powinniście przestrzegać
spraw, które poruszyłem, mianowicie kosztów, proporcji i sklepienia. Co do samej
formy, zdaje się na wasz osąd i po waszym powrocie zdacie mi sprawę, kiedy już ugo-
dzicie się z wszystkimi zainteresowanymi, po czym powezmę decyzję, do której się
wszyscy zastosujecie. Żegnajcie3.
176
Rzymski kościół Il Gesu Giacomo da Vignoli i jego wpływ na rozwój architektury barokowej
4 Szczegółową analizę planu oraz fasady kościoła Il Gesu podaje: D. Watkin, Historia architektury
zachodniej, Warszawa 1996, s. 240.
178
Rzymski kościół Il Gesu Giacomo da Vignoli i jego wpływ na rozwój architektury barokowej
Jan Maria Bernardoni i Józef Britius. Bernardoni już w roku 1582, tj. wówczas gdy prace
przy rzymskim Il Gesu nie były jeszcze zakończone, zaczyna budowę kościoła jezuic-
kiego w Nieświeżu5. Powstanie i budowa kolegium i kościoła jezuickiego w Nieświeżu
związana jest z fundacją księcia Mikołaja Radziwiłła, który wsławił się niezwykłą
hojnością w rozbudowie i upiększaniu swego rodowego miasta, fundując m.in. wiele
kościołów tak w mieście, jak i w całej ordynacji nieświeżskiej. Wiadomym jest, iż plany
kościoła jezuickiego sporządzono w Rzymie. Fundator postanowił wybudować go wg
planów Bernardoniego w miejsce wcześniej rozpoczętego znacznie skromniejszego
w skali i wystroju kościoła. Kosztem 13 tys. złotych wypłaconych przez fundatora
jezuitom, w latach 1587-1593 wybudowano kościół, który swą formą zewnętrzną, jak
i wewnętrzną, elewacją i przepychem miał nie tylko oddawać chwałę Boga, ale i upa-
miętniać prestiż i pobożność fundatora.
Kościół został zaprojektowany na rzucie krzyża łacińskiego, jako trójnawowy
z emporami nad nawami bocznymi, obecnie nieistniejącymi, z półokrągłą absydą
i kopułą zlokalizowaną na skrzyżowaniu transeptu z nawą główną. Całość założenia
kościelnego otoczona jest ogrodzeniem. Na terenie przykościelnym założono cmen-
tarz i wybudowano w dwóch przeciwległych narożnikach dzwonnicę oraz prostokątną
kaplicę. Fasada frontowa dwukondygnacyjna, przykryta w swej środkowej części trój-
kątnym tympanonem, komponowana w jednej płaszczyźnie podkreślając pilastrami
swą wertykalność, choć fizycznie jest niższa niż pozostałe projektowane przez Bernar-
doniego. Detal architektoniczny fasady jest nad wyraz skromny i prosty, choć całość
stylistycznie tchnie włoskim duchem.
Niebawem zaczną powstawać takie świątynie w Lublinie (kościół jezuicki – kate-
dra w Lublinie zbudowana według projektu Bernardoniego odbudowana po II wojnie
światowej w obecnym kształcie i wyrazie diametralnie odbiega od pierwotnego planu),
Kaliszu, Jarosławiu. Wszystkie one zaczęte były jeszcze w wieku XVI i wszystkie na
swój sposób nawiązywały do wzorca rzymskiego, jakkolwiek stosując się do warunków
miejscowych, wprowadzały pewne lokalne zmiany: z reguły zmniejszono skalę i reduko-
wano niektóre elementy, jak transept (w Lublinie), liczbę naw bocznych (w Nieświeżu)
czy wreszcie długość nawy głównej (w Jarosławiu).
Te pierwsze kościoły jezuickie, bądź co bądź prowincjonalne, odznaczają się pewną
skromnością zarówno w dekoracji wnętrz, jak i w artykulacji fasad.
Dopiero w 1605 roku podjęto (głównie z funduszów królewskich) budowę kościoła
jezuickiego w stołecznym Krakowie, budowli tej postanowiono nadać formę repre-
zentacyjną. Pierwszym budowniczym tego obiektu był także Bernardoni, który po
wykonaniu swej pracy w Nieświeżu, tj. od połowy 1599 roku został przez przełożonych
5 Na ten temat: L. Sobol, Wybrane realizacje sakralne architekta i budowniczego jezuickiego Jana Marii
Bernardoniego działającego w Polsce w końcu XVI wieku i początku XVII w., Wiadomości Konserwa-
torskie 18/2005, s. 58-62.
180
Rzymski kościół Il Gesu Giacomo da Vignoli i jego wpływ na rozwój architektury barokowej
6 Na ten temat: A. Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1989, s. 135-191.
181
Sztuka włoskiego baroku
Bibliografia
Summary
Roman church of the Gesu made by Giacomo da Vignola and its influence on
the development of Baroque architecture
The Church of the Gesù is the mother church of the Society of Jesus (Jesuits), a Catho-
lic religious order. The Church of the Gesù is located in the Piazza del Gesù in Rome.
This building initiated the Baroque style in architecture, its facade is the first truly
Baroque façade. The church served as model for innumerable Jesuit churches thro-
ughout the world, starting from the Church of St. Michael in Munich (1583–1597), the
Corpus Christi Church in Niasviž (1587–1593), The Church of Saint Peter and Paul in
Cracow, the Cathedral of Córdoba (Argentina) (1582-1787) as well as the Church of St.
Ignatius of Loyola in Buenos Aires (1710–1722), the Church of Saints Peter and Paul in
Tbilisi (1870-1877), and the Church of the Gesù in Philadelphia (1879-1888). Various
parishes also share the name of the Church of the Gesù in Rome. The paintings in the
nave, crossing, and side chapels became models for Jesuit churches all over Italy and
Europe, as well as those of other orders.
182
Rzymski kościół Il Gesu Giacomo da Vignoli i jego wpływ na rozwój architektury barokowej
183