Bài giảng VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA NGỮ VĂN
BÀI GIẢNG
VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM
Đà Nẵng, tháng 2/2015
1
ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
KHOA NGỮ VĂN
BÀI GIẢNG
VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM
Đà Nẵng, tháng 2/2015
2
MỤC LỤC
ĐỀ CƯƠNG CHI TIẾT HỌC PHẦN .......................................................................... 6

Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ VĂN HỌC DÂN GIAN ................................................ 28
1.1. Nội dung khái niệm “văn học dân gian” ........................................................... 28
1.1.1. Quan niệm của các nhà nghiên cứu trên thế giới ............................................... 28
1.1.2. Quan niệm của các nhà nghiên cứu trong nước ................................................. 28
1.1.3. Vị trí tương đối của văn học dân gian ................................................................ 29
1.1.3.1. So với văn hóa dân gian .................................................................................. 29
1.1.3.2. So với văn học viết ........................................................................................... 29
1.2. Các đặc trưng cơ bản của văn học dân gian ..................................................... 30
1.2.1. Tính nguyên hợp và tính đa chức năng .............................................................. 30
1.2.2. Tính truyền miệng và tính diễn xướng ............................................................... 32
1.2.3. Tính tập thể và tính vô danh ............................................................................... 33
1.2.4. Tính biến dị ........................................................................................................ 35
1.2.5. Tính địa phương, tính dân tộc và tính quốc tế .................................................... 35
1.3. Một vài vấn đề nghiên cứu văn học dân gian .................................................... 36
1.3.1. Hệ thống thể loại văn học dân gian .................................................................... 36
1.3.2. Vấn đề phân kì văn học dân gian........................................................................ 38
1.3.3. Vấn đề phân vùng văn học dân gian .................................................................. 39
1.4. Hướng dẫn học tập .............................................................................................. 40
1.5. Tài liệu tham khảo ............................................................................................... 40
Chương 2. CÁC THỂ LOẠI TRUYỆN KỂ ................................................................. 41
2.1. Thần thoại ............................................................................................................ 41
2.1.1. Vấn đề khái niệm “thần thoại” ........................................................................... 41
2.1.2. Đặc trưng nội dung ............................................................................................ 42
2.1.3. Đặc trưng nghệ thuật ......................................................................................... 45
2.2. Truyền thuyết....................................................................................................... 47
2.2.1. Vấn đề khái niệm “truyền thuyết” ...................................................................... 47
2.3. Cổ tích ................................................................................................................... 52
2.3.1. Vấn đề khái niệm “cổ tích” ................................................................................ 52
2.4. Truyện ngụ ngôn ................................................................................................. 63
2.4.1. Vấn đề khái niệm “ngụ ngôn” ............................................................................ 63
3
2.5. Truyện cười ......................................................................................................... 67
2.5.1. Vấn đề khái niệm “truyện cười” ......................................................................... 67
2.6. Hướng dẫn học tập .............................................................................................. 74
2.7. Tài liệu tham khảo ............................................................................................... 74
2.8. Nội dung thảo luận .............................................................................................. 75
Chương 3. CÁC THỂ LOẠI HÁT NÓI ....................................................................... 76
3.1. Câu đố ................................................................................................................... 76
3.1.1. Vấn đề khái niệm “câu đố” ................................................................................. 76
3.1.3. Đặc trưng nghệ thuật .......................................................................................... 78
3.2. Tục ngữ ................................................................................................................. 79
3.2.1. Vấn đề khái niệm “tục ngữ” ............................................................................... 79
3.2.3. Đặc trưng nghệ thuật .......................................................................................... 84
3.3. Ca dao ................................................................................................................... 86
3.3.1. Vấn đề khái niệm “ca dao” ................................................................................ 86
3.4. Vè và đồng dao ..................................................................................................... 97
3.4.1. Vè........................................................................................................................ 97
3.4.1.1. Vấn đề khái niệm “vè” .................................................................................... 97
3.4.1.2. Đặc trưng nội dung ......................................................................................... 97
3.4.1.3. Đặc trưng nghệ thuật ....................................................................................... 99
3.4.2. Đồng dao........................................................................................................... 101
3.4.2.1. Vấn đề khái niệm “đồng dao” ....................................................................... 101
3.4.2.2. Đặc trưng nội dung ....................................................................................... 102
3.4.2.3. Đặc trưng nghệ thuật ..................................................................................... 103
3.5. Hướng dẫn học tập ............................................................................................ 104
3.6. Tài liệu tham khảo ............................................................................................. 104
3.7. Nội dung thảo luận ............................................................................................ 105
Chương 4. CÁC THỂ LOẠI DIỄN XƯỚNG TỔNG HỢP ....................................... 106
4.1. Sử thi ................................................................................................................... 106
4.1.1. Vấn đề khái niệm “sử thi” ............................................................................... 106
4
4.1.2. Đặc trưng nội dung ........................................................................................... 107
4.1.3. Đặc trưng nghệ thuật ....................................................................................... 112
4.2. Truyện thơ .......................................................................................................... 116
4.2.1. Vấn đề khái niệm “truyện thơ” ........................................................................ 116
4.2.2. Đặc trưng nội dung .......................................................................................... 117
4.3. Chèo sân đình ..................................................................................................... 122
4.3.1. Vấn đề khái niệm “chèo sân đình” .................................................................. 122
4.4. Tuồng .................................................................................................................. 125
4.4.1. Vấn đề khái niệm “tuồng” ............................................................................... 125
4.5. Hướng dẫn học tập ............................................................................................ 130
4.6. Tài liệu tham khảo ............................................................................................. 130
4.7. Nội dung thảo luận ............................................................................................ 131
KẾT LUẬN ................................................................................................................ 132
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................... 133
5
ĐỀ CƯƠNG CHI TIẾT HỌC PHẦN
1. Thông tin về giảng viên
- Giảng viên của tổ bộ môn

Stt Họ và tên Thông tin cá nhân
1 PGS.TS. Nguyễn Phong Nam phongnamud@yahoo.com
2 TS. Bùi Bích Hạnh thachthao111@gmail.com
3 TS. Ngô Minh Hiền minhien65@gmail.com
4 Ths. Nguyễn Quang Huy nguyenquanghuyht@gmail.com
5 Ths. Đàm Nghĩa Hiếu damhieu890@gmail.com
- Giảng viên kiêm nhiệm

Stt Họ và tên Thông tin cá nhân
1 TS. Lê Đức Luận leducluan3@gmail.com
2 TS. Cao Thị Xuân Phượng caoxuanphuong68@yahoo.com
2. Văn phòng Khoa Ngữ Văn

459 Tôn Đức Thắng, Quận Liên Chiểu, TP. Đà Nẵng
SDT: 0511 3 733328
3. Phân tích nhu cầu
3.1. Vị trí môn học
Tên môn học: Văn học dân gian Việt Nam
Khối kiến thức: Chuyên ngành
3.2. Thông tin người học
Để hoàn thành môn học này một cách hiệu quả, người học cần có những kiến
thức cơ bản về sự hình thành và con đường phát triển của văn học; đồng thời có những
kiến thức nền tảng về tổng quan nền văn học Việt Nam nhằm xác định được vị trí, vai
trò và ý nghĩa của bộ phận văn học dân gian trong nền văn học dân tộc. Từ đó, xác
định được mục tiêu và học tập hiệu quả.
Bên cạnh đó, người học cần có những kiến thức cơ bản về văn hóa Việt Nam,
gồm văn hóa của dân tộc Kinh và văn hóa của các tộc người thiểu số.
3.3. Nhu cầu xã hội đối với người học
Sinh viên tốt nghiệp ngành Ngữ Văn có khả năng đáp ứng nhu cầu công việc
của các cơ quan quản lí Nhà nước, các tổ chức xã hội cấp Trung ương và địa phương
trên toàn quốc, cụ thể những nhóm cơ quan, tổ chức sau:
- Các trường THCS và THPT
6
- Viện nghiên cứu khoa học xã hội
3.4. Những ưu tiên của cơ sở đào tạo
Trường Đại học Sư phạm Đà Nẵng là cơ sở duy nhất đào tạo cử nhân Văn học,
Sư phạm Ngữ Văn tại thành phố Đà Nẵng, trong đó, chương trình đạo tạo bao gồm học
phần Văn học dân gian Việt Nam.
4. Tóm tắt nội dung học phần
Văn học dân gian Việt Nam là tổng thể 54 nền văn học dân gian của 54 tộc
người cư trú trong lãnh thổ quốc gia Việt Nam, gồm văn học dân gian của người Kinh
và văn học dân gian của các tộc người thiểu số. Nội dung môn học này sẽ cung cấp cho
sinh viên những kiến thức cơ bản về đặc trưng văn học dân gian; hệ thống thể loại văn
học dân gian; các tiêu chí phân kì, phân vùng văn học dân gian. Môn học đồng thời sẽ
giới thiệu khái quát về đặc trưng các thể loại văn học dân gian được phân chia theo ba
loại hình diễn xướng: các thể loại truyện kể dân gian; các thể loại hát - nói dân gian;
các thể loại diễn xướng dân gian tổng hợp.
Học phần được thiết kế dành cho đối tượng là sinh viên năm thứ nhất, học vào
học kì I trong chương trình đào tạo ngành Cử nhân Văn học và Sư phạm Ngữ Văn.
5. Mục tiêu chung của học phần
Sau khi học xong môn học, sinh viên phải và có thể:
A. Về kiến thức
1. Giải thích được sự ra đời của văn học dân gian;
2. Phân biệt được văn học dân gian với văn học viết;
3. Giải thích được đặc trưng của văn học dân gian;
4. Trình bày được hệ thống thể loại của văn học dân gian;
5. Giải thích được tiến trình văn học dân gian;
6. So sánh được đặc trưng của vùng văn học dân gian Bắc bộ với đặc trưng của
vùng văn học dân gian Nam bộ;
7. So sánh được đặc trưng của vùng văn học dân gian Bắc Trung bộ với đặc
trưng của vùng văn học dân gian Nam Trung bộ;
8. Giải thích được kiểu tư duy thần thoại;
9. So sánh được kiểu tư duy thần thoại với kiểu tư duy cổ tích;
10. Giải thích được vấn đề thể loại giữa truyền thuyết và cổ tích lịch sử;
11. Vận dụng được thành ngữ trong giao tiếp;
12. Vận dụng được tục ngữ trong giao tiếp;
13. Vận dụng được ca dao trong giao tiếp;
14. Vận dụng được ngụ ngôn trong ứng xử;
15. Vận dụng được truyện cười trong ứng xử
16. Giải thích được quá trình hình thành của loại hình diễn xướng dân gian;
7
17. So sánh được chèo và tuồng;
18. Chứng minh được sự tương đồng giữa tư duy thần thoại và tư duy sử thi;
19. Giải thích được hiện tượng mai một của văn học dân gian trong đời sống
hiện đại;
20. Đề xuất được giải pháp bảo tồn vốn văn học dân gian;
21. Giải thích được ý nghĩa của văn học dân gian trong đời sống con người;
22. Giải thích được đặc trưng ngôn ngữ văn học dân gian;
B. Về kĩ năng
23. Hát được dân ca;
24. Kể được sử thi;
25. Tổ chức được buổi kể sử thi;
26. Tổ chức được vỡ chèo;
27. Sưu tầm được văn học dân gian;
C. Về thái độ
28. Yêu quý vốn văn học dân gian của dân tộc;
29. Có ý thức tích lũy và giữ gìn vốn văn học dân gian;
30. Tích cực tham gia hoạt động lễ hội dân gian;
Mục tiêu khác
31. Giao tiếp hiệu quả;
32. Thể hiện được tinh thần hợp tác.
MỤC TIÊU CHI TIẾT

Nội dung chi tiết Mục tiêu
Chương 1. Khái quát về Sau khi học xong chương 1, sinh viên phải và
văn học dân gian có thể
1.1. Nội dung khái niệm 1. Nêu được khái niệm văn học dân gian;
“văn học dân gian” 2. Giải thích được sự ra đời của văn học dân gian;
3. Phân biệt được văn học dân gian với văn
học viết;
1.2. Các đặc trưng cơ bản của 4. Giải thích được đặc trưng của văn học dân gian;
văn học dân gian 5. Giải thích được sự chuyển hóa giữa các
đặc trưng của văn học dân gian;
6. Phân tích được chức năng của văn học dân gian;
1.3. Một vài vấn đề nghiên cứu 7. Trình bày được hệ thống thể loại của văn học
8
văn học dân gian dân gian;
8. Giải thích được tiến trình văn học dân gian;
9. Giải thích được tiêu chí phân vùng văn học
dân gian;
10. So sánh được đặc trưng của vùng văn học dân
gian Bắc bộ với đặc trưng của vùng văn học
dân gian Nam bộ;
11. So sánh được đặc trưng của vùng văn học dân
gian Bắc Trung bộ với đặc trưng của vùng
văn học dân gian Nam Trung bộ;
Chương 2. Các thể loại Sau khi học xong chương 2, sinh viên phải và
truyện kể có thể
2.1. Thần thoại 1. Trình bày được khái niệm thần thoại;
2. Phân tích được cơ sở hình thành của thần thoại;
3. Chứng minh được đặc trưng của thần thoại;
4. Phân tích được thế giới quan thần thoại;
5. Mô tả được không gian thần thoại;
2.2. Truyền thuyết 6. Trình bày được khái niệm truyền thuyết;
7. Trình bày được tiêu chí phân loại truyền thuyết;
8. Phân tích được nội dung cơ bản của
truyền thuyết;
9. Phân tích được đặc trưng nhân vật truyền thuyết;
2.3. Cổ tích 10. Trình bày được khái niệm cổ tích;

11. Trình bày được tiêu chí phân loại cổ tích;
12. Giải thích được triết lí cổ tích
13. Phân tích được nhân sinh quan cổ tích;
14. Phân tích được đặc trưng thời gian cổ tích;
2.4. Ngụ ngôn 15. Trình bày được khái niệm ngụ ngôn;
16. Giải thích được nguyên nhân ra đời của truyện
ngụ ngôn;
17. Phân tích được triết lí nhân sinh của truyện
ngụ ngôn;
18. Phân tích được đặc trưng nhân vật ngụ ngôn;
9
2.5. Truyện cười 19. Trình bày được khái niệm truyện cười;
20. Phân tích được sắc thái cười trong truyện cười;
21. Phân tích được nghệ thuật xâu chuỗi trong
truyện cười;
hát nói có thể
3.1. Câu đố 1. Trình bày được khái niệm câu đố;

2. Giải thích được sự đa dạng về nội dung câu đố;
3. Phân tích được cấu tạo của câu đố;
3.2. Tục ngữ 4. Trình bày được khái niệm tục ngữ;
5. Phân biệt được tục ngữ với thành ngữ;
6. Giải thích được sự tương ứng giữa quá trình
tạo nghĩa và nội dung kinh nghiệm của tục ngữ;
3.3. Ca dao 7. Phân biệt được ca dao và dân ca;

8. Trình bày được hệ thống đề tài của ca dao;
9. Phân tích được thể thơ đặc trưng của ca dao;
10. Hát được dân ca;
3.4. Vè và đồng dao 11. Phân biệt được vè và đồng dao;

12. Phân tích được quan niệm về thế giới trong
đồng dao;
13. Phân tích được quan niệm về con người
trong vè;
14. Giải thích được tính thời sự của vè;
diễn xướng tổng hợp có thể
4.1. Sử thi 1. Trình bày được khái niệm sử thi;

2. Trình bày được cấu trúc sử thi;
3. Phân tích được đặc trưng nội dung của sử thi;
4. Phân tích được đặc trưng nhân vật sử thi;
5. Phân tích được không - thời gian sử thi;
10
4.2. Truyện thơ 6. Trình bày được khái niệm truyện thơ;
7. Trình bày được tiêu chí phân loại truyện thơ;
8. Phân tích được thân phận con người trong
truyện thơ;
9. Phân tích được đặc điểm ngôn ngữ của
truyện thơ;
4.3. Chèo sân đình 10. Trình bày được khái niệm chèo sân đình;
11. Trình bày được quá trình ra đời của chèo
sân đình;
12. Phân tích được thân phận người nữ trong chèo
sân đình;
13. Trình bày được bố cục chèo;
14. Phân tích được đặc điểm nhân vật chèo;
4.4. Tuồng 15. Trình bày được khái niệm tuồng;

16. Phân biệt được tuồng và chèo;
17. Phân tích được nội dung xã hội trong tuồng;
18. Phân tích được đặc trưng ước lệ của tuồng.
11
Mục tiêu nhận thức chi tiết
Nội Bậc I Bậc 2 Bậc 3

dung
I. IA1. Trình bày được IB1. Phân biệt được IC1. Phân tích được
Khái khái niệm văn học dân văn học dân gian với chức năng của văn học
quát gian văn học viết dân gian
về
văn
học IA2. Trình bày được IB2. Giải thích và IC2. Phân tích được cơ
dân một số đặc trưng văn chứng minh được đặc sở hình thành đặc trưng
gian học dân gian trưng văn học dân gian truyền miệng của văn
qua từng thể loại học dân gian
IA3. Trình bày được IB3. Giải thích được IC3. Đánh giá được vị
đặc trưng nguyên hợp các biểu hiện của đặc trí tương đối của văn học
của văn học dân gian trưng nguyên hợp dân gian so với văn hóa
IA4. Trình bày được IB4. Giải thích được IC4. So sánh được thể
hệ thống thể loại của tiêu chí phân loại văn loại truyện cổ tích và thể
văn học dân gian học dân gian loại truyền thuyết
IA5. Trình bày được IB5. Giải thích được IC5. Căn cứ vào dữ liệu
tiến trình văn học quy trình biên soạn một sưu tầm có sẵn, biên
dân gian tác phẩm dân gian soạn được một
truyện cười
IA6. Trình bày được IB6. Giải thích được

phương pháp sưu tầm tầm quan trọng của
văn học dân gian việc sưu tầm văn học
dân gian
12
IA7. Liệt kê được các IB7. Giải thích được IC7. So sánh được đặc
tiêu chí phân vùng văn tiêu chí phân vùng văn trưng của vùng văn học
học dân gian học dân gian dân gian Bắc bộ với
vùng văn học dân gian
Nam bộ; của vùng văn
học dân gian Bắc Trung
bộ với vùng văn học dân
gian Nam Trung bộ
II. IIA1. Nêu được khái IIB1. Giải thích được IIC1. Phân tích được cơ
Các niệm thần thoại kiểu tư duy thần thoại sở hình thành thần thoại
thể
loại IIA2. Mô tả được IIB2. Giải thích được IIC2. Phân tích được thế
truyện không gian thần thoại sự tương thích của giới quan thần thoại
kể không gian với nội
dung thần thoại
IIA3. Trình bày được IIB3. Phân biệt được IIC3. Phân tích được nội
khái niệm truyền truyền thuyết và thần dung cơ bản của truyền
thuyết thoại thuyết
IIA4. Trình bày được IIB4. Giải thích được IIC4. Phân tích được
hệ thống phân loại tiêu chí phân loại đặc trưng nhân vật
truyền thuyết truyền thuyết truyền thuyết
khái niệm cổ tích đặc trưng thời gian nhân sinh quan cổ tích
cổ tích
IIA6. Trình bày được IIB6. Phân biệt được IIC6. So sánh được kiểu
tiêu chí phân loại truyện cổ tích thần kì tư duy cổ tích với kiểu
cổ tích với truyền thuyết tư duy thần thoại
khái niệm ngụ ngôn nguyên nhân ra đời của triết lí nhân sinh trong
truyện ngụ ngôn truyện ngụ ngôn
13
IIA8. Nêu được khái IIB8. Phân biệt được IIC8. So sánh được đặc
niệm truyện cười truyện cười kết chuỗi trưng nhân vật truyện
và truyện cười không cười với đặc trưng nhân
kết chuỗi vật truyện ngụ ngôn
IIA9. Trình bày được IIB9. Giải thích được IIC9. Phân tích được sắc
cơ chế cười trong nghệ thuật xâu chuỗi thái cười trong
truyện cười trong truyện cười truyện cười
III. IIIA1. Nêu được khái IIIB1. Giải thích được IIIC1. Phân tích được
Các niệm câu đố sự đa dạng về nội dung tính liên tưởng trong
thể của câu đố câu đố
loại
hát IIIA2. Trình bày được IIIB2. Giải thích được IIIC2. Phân tích được
nói cấu tạo câu đố sự liên kết của các yếu cấu trúc câu đố
tố tạo thành câu đố
IIIA3. Nêu được khái IIIB3. Phân biệt được IIIC3. Phân tích được
niệm tục ngữ tục ngữ với thành ngữ thế giới quan trong
tục ngữ
IIIA4. Trình bày được IIIB4. Giải thích được IIIC4. Vận dụng được
đặc trưng nội dung sự tương ứng giữa quá tục ngữ để phân tích
của tục ngữ trình tạo nghĩa với nội kinh nghiệm trồng trọt
dung kinh nghiệm của của người nông dân
tục ngữ
IIIA5. Nêu được khái IIIB5. Phân biệt được IIIC5. Phân tích được
niệm ca dao ca dao và dân ca thể thơ đặc trưng của ca
dao
IIIA6. Trình bày được IIIB6. Giải thích được IIIC6. Hát được dân ca
hệ thống phân loại tiêu chí phân loại ca
ca dao dao
14
IIIA7. Trình bày được IIIB7. Giải thích được IIIC7. Phân tích được
khái niệm vè tính thời sự của vè nhân sinh quan trong vè
IIIA8. Trình bày được IIIB8. Phân biệt được IIIC8. Phân tích được
đặc trưng nội dung vè và đồng dao thế giới quan trong
của đồng dao đồng dao
IV. IVA1. Nêu được khái IVB1. Giải thích được IVC1. Phân tích được
Các niệm sử thi đặc trưng nội dung của đặc trưng nhân vật sử thi
thể sử thi
loại
diễn IVA2. Trình bày được IVB2. Giải thích được IVC2. Phân tích được
xướng cấu trúc sử thi đặc điểm ngôn ngữ không - thời gian sử thi
tổng sử thi
hợp
IVA3. Nêu được khái IVB3. Giải thích được IVC3. Phân tích được
niệm truyện thơ đặc điểm nhân vật thân phận con người
truyện thơ trong truyện thơ
IVA4. Trình bày được IVB4. Giải thích được IVC4. Phân tích được
tiêu chí phân loại tiêu chí phân loại đặc điểm ngôn ngữ của
truyện thơ truyện thơ truyện thơ
IVA5. Nêu được khái IVB5. Giải thích được IVC5. Phân tích được
niệm chèo sân đình đặc điểm của ngôn ngữ đặc điểm của nhân vật
chèo chèo
quá trình ra đời của nguồn gốc của chèo thân phận người nữ
chèo sân đình trong chèo
IVA7. Trình bày được IVB7. Giải thích được IVC7.

bố cục vỡ chèo trình tự của các thành
phần trong một vỡ chèo
15
IVA8. Nêu được khái IVB8. Giải thích được IVC8. So sánh được
niệm tuồng đặc trưng ước lệ của tuồng và chèo
tuồng
lịch sử phát triển nguồn gốc của tuồng nội dung xã hội trong
tuồng tuồng
6. Tổng hợp mục tiêu
BẢNG TỔNG HỢP MỤC TIÊU

Mục tiêu Bậc I Bậc II Bậc III Mục tiêu khác
Nội dung
Vấn đề 1 7 7 6
Vấn đề 2 9 9 9
Vấn đề 3 8 8 8
Vấn đề 4 9 9 8
Tổng 33 33 31
7. Nội dung chi tiết
Chương 1
KHÁI QUÁT VỀ VĂN HỌC DÂN GIAN
(6 tiết)
1.1. Nội dung khái niệm “văn học dân gian”
1.1.1. Quan niệm của các nhà nghiên cứu trên thế giới
1.1.2. Quan niệm của các nhà nghiên cứu trong nước
1.1.3. Vị trí tương đối của văn học dân gian
1.1.3.1. So với văn hóa dân gian
1.1.3.2. So với văn học viết
1.2. Các đặc trưng cơ bản của văn học dân gian
1.2.1. Tính nguyên hợp và tính đa chức năng
1.2.2. Tính truyền miệng và tính diễn xướng
1.2.3. Tính tập thể và tính vô danh
1.2.4. Tính biến dị
16
1.2.5. Tính địa phương, tính dân tộc và tính quốc tế
1.3. Một vài vấn đề nghiên cứu văn học dân gian
1.3.1. Hệ thống thể loại văn học dân gian
1.3.2. Vấn đề phân kì văn học dân gian
1.3.3. Vấn đề phân vùng văn học dân gian
Chương 2
CÁC THỂ LOẠI TRUYỆN KỂ
(14 tiết)
2.1. Thần thoại
2.1.1. Vấn đề khái niệm “thần thoại”
2.1.2. Đặc trưng nội dung
2.1.3. Đặc trưng nghệ thuật
2.2. Truyền thuyết
2.2.1. Vấn đề khái niệm “truyền thuyết”
2.3. Cổ tích
2.3.1. Vấn đề khái niệm “cổ tích”
2.4. Truyện ngụ ngôn
2.4.1. Vấn đề khái niệm “ngụ ngôn”
2.5. Truyện cười
2.5.1. Vấn đề khái niệm “truyện cười”
Chương 3
CÁC THỂ LOẠI HÁT NÓI
(12 tiết)
3.1. Câu đố
3.1.1. Vấn đề khái niệm “câu đố”
17
3.2. Tục ngữ
3.2.1. Vấn đề khái niệm “tục ngữ”
3.3. Ca dao
3.3.1. Vấn đề khái niệm “ca dao”
3.4. Vè và đồng dao
3.4.1. Vè
3.4.1.1. Vấn đề khái niệm “vè”
3.4.1.2. Đặc trưng nội dung
3.4.1.3. Đặc trưng nghệ thuật
3.4.2. Đồng dao
3.4.2.1. Vấn đề khái niệm “đồng dao”
Chương 4
CÁC THỂ LOẠI DIỄN XƯỚNG TỔNG HỢP
(13 tiết)
4.1. Sử thi
4.1.1. Vấn đề khái niệm “sử thi”
4.2. Truyện thơ
4.2.1. Vấn đề khái niệm “truyện thơ”
4.3. Chèo sân đình
4.3.1. Vấn đề khái niệm “chèo sân đình”
4.4. Tuồng
4.4.1. Vấn đề khái niệm “tuồng”
18
8. Học liệu
1. Lê Ngọc Cầu - Phan Ngọc (1984), Nội dung xã hội và mỹ học tuồng đồ, nxb Khoa
học Xã hội, H.
2. Hà Văn Cầu (1977), Mấy vấn đề trong kịch bản chèo, nxb Văn hoá, H.
3. Hà Văn Cầu (2005), Hề Chèo, nxb Trẻ, tp. Hồ Chí Minh.
4. Nông Minh Châu và nhiều tác giả (1964), Truyện thơ Tày - Nùng (2 tập), nxb Văn
học, H.
5. Nguyễn Đổng Chi (1993), Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (3 tập), Viện Văn
học, H.
6. Nguyễn Đổng Chi và nhiều tác giả (1956), Lược khảo về thần thoại Việt Nam, nxb
Văn Sử Địa, H.
7. Đào Tử Chí (1959), Bài ca chàng Đăm Săn, nxb Văn hoá, H
8. Trương Chính (1986), Tiếng cười Việt Nam, nxb Khoa học Xã hội, H.
9. Trương Chính (1997), Bình giải truyện ngụ ngôn, nxb Giáo dục, H.
10. Chu Xuân Diên, Lương Văn Đang, Phương Tri (1998), Tục ngữ Việt Nam, nxb
Khoa học Xã hội, H.
11. Phan Thị Đào (1999), Tìm hiểu thi pháp Tục ngữ Việt Nam, nxb Thuận Hóa, Huế.
12. Cao Huy Đỉnh (1976), Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam, nxb Khoa
học Xã hội, H.
13. Nguyễn Xuân Đức (2003), Những vấn đề thi pháp Văn học dân gian, nxb Khoa
học Xã hội, H.
14. Ninh Viết Giao (1997), Câu đố Việt Nam, nxb Khoa học Xã hội, H.
15. Nguyễn Thị Bích Hà (2014), Nghiên cứu văn học dân gian từ mã văn học dân
gian, nxb Đại học Sư phạm, H.
16. Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (2006), Từ điển thuật ngữ văn học,
nxb Giáo dục, H.
17. Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam (2001), Một thế kỷ sưu tầm nghiên cứu Văn nghệ
dân gian, nxb Văn hóa thông tin, H.
18. Lê Đức Luận (2009), Cấu trúc ca dao trữ tình người Việt, nxb Đại học Huế, Huế.
19. Lê Đức Luận (2010), Giáo trình văn học dân gian Việt Nam, Đại học Đà Nẵng, Đà Nẵng.
20. Lê Đức Luận (2011), Điểm nhìn nghiên cứu văn học, nxb Đại học Huế, Huế.
21. Đặng Văn Lung (chủ biên) (1997), Nghiên cứu Văn nghệ dân gian Việt Nam (2
tập), nxb Văn hoá dân tộc, H.
22. Đặng Văn Lung (2003), Lịch sử và Văn học dân gian, nxb Văn học, H.
19
23. Đinh Gia Khánh (chủ biên), Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn (1997), Văn học dân
gian Việt Nam, nxb Giáo dục, H.
24. Vũ Ngọc Khánh (1996), Hành trình vào xứ sở cười, nxb Giáo dục, H.
25. Nguyễn Xuân Kính (1992), Thi pháp ca dao, nxb Khoa học Xã hội, H.
26. Nguyễn Xuân Kính, Phan Đăng Nhật (chủ biên), Phan Đăng Tài, Nguyễn Thuý
Loan, Đặng Diệu Trang (1995), Kho tàng ca dao người Việt (4 tập), nxb Văn hóa
thông tin, H.
27. Nguyễn Xuân Kính (2012), Một nhận thức về văn học dân gian Việt Nam, nxb Đại
học Quốc gia Hà Nội, H.
28. Đỗ Hồng Kỳ (1996), Sử thi thần thoại Mnông, nxb Khoa học Xã hội, H.
29. Tăng Kim Ngân (1994), Cổ tích thần kỳ người Việt, đặc điểm cấu tạo cốt truyện,
nxb Khoa học Xã hội, H.
30. Trần Đình Ngôn (2005), Nguyên tắc cơ bản trong nghệ thuật chèo, nxb Sân khấu, H.
31. Triều Nguyên (2000), Nghệ thuật chơi chữ trong ca dao người Việt, nxb Thuận
Hóa, Huế.
32. Phan Đăng Nhật (1991), Sử thi Ê Đê, nxb Khoa học Xã hội, H.
33. Phan Đăng Nhật (2009), Văn hoá các dân tộc thiểu số những giá trị đặc sắc, nxb
34. Bùi Mạnh Nhị (2001), Văn học dân gian, những công trình nghiên cứu, nxb Giáo dục, H.
35. Nhiều tác giả (1995), Đặc trưng nghệ thuật tuồng, nxb Sân khấu, H.
36. Nhiều tác giả (2001), Tuồng Quảng Nam, Sở Văn hóa Thông tin Quảng Nam xuất bản.
37. Vũ Ngọc Phan (1978), Tục ngữ, ca dao dân ca Việt Nam, nxb Khoa học Xã hội, H.
38. Lê Trường Phát (2000), Thi pháp Văn học dân gian, nxb Giáo dục, H.
39. V. IA. Propp (Chu Xuân Diên dịch) (2003), Tuyển tập V.IA. Propp (2 tập), nxb
Văn hóa Dân tộc, H.
40. Lê Chí Quế (chủ biên), Nguyễn Hùng Vĩ, Võ Quang Nhơn (1996), Văn học dân
gian Việt Nam, nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, H.
41. Ngô Đức Thịnh - Frank Proschan (2005), Folklore thế giới - một số công trình
nghiên cứu cơ bản, nxb Khoa học Xã hội, H.
42. Đỗ Bình Trị (1991), Văn học dân gian Việt Nam (tập 1), nxb Giáo dục, H.
43. Đỗ Bình Trị (1995), Phân tích tác phẩm văn học dân gian, nxb Giáo dục, H.
44. Đỗ Bình Trị (1999), Những đặc điểm của thi pháp Văn học dân gian, nxb Giáo
dục, H.
45. Nguyễn Văn Trung (1986), Câu đố Việt Nam, nxb tp. Hồ Chí Minh, tp. Hồ Chí Minh.
20
46. Vũ Anh Tuấn (1995), Giảng văn Văn học dân gian, nxb Giáo dục, H.
47. Hoàng Tiến Tựu (1983), Mấy vấn đề về phương pháp giảng dạy, nghiên cứu Văn
học dân gian, nxb Giáo dục, H.
48. Hoàng Tiến Tựu (1990), Văn học dân gian Việt Nam (tập 2), nxb Giáo dục, H.
49. Hoàng Tiến Tựu (1996), Bình giảng truyện dân gian, nxb Giáo dục, H.
50. Hoàng Tiến Tựu (1997), Bình giảng ca dao, nxb Giáo dục, H.
9. Hình thức tổ chức dạy học
9.1. Lịch trình chung
TUẦN NỘI HÌNH THỨC TỔ CHỨC DẠY HỌC

TỔNG SỐ
DUNG Lý thuyết Thảo luận Nhóm Tự học Tư vấn KTĐG
1 3 3
ND1
2 3 3
3 3 3
4 3 3
5 ND2 3 3
6 2 2
7 3 BT tháng 3
8 3 3
9 3 3
ND3
10 3 3
11 3 BT tháng 3
12 3 3
13 3 3
ND4
14 3 3
15 4 BT tháng 4
Tổng 35 10 0 0 0 45
21
9.2. Lịch trình chi tiết
Hình Thời
thức gian, Yêu cầu SV Ghi
Nội dung chính
tổ chức địa chuẩn bị chú
dạy học điểm
Tuần 0
Giới thiệu chung về học phần và chính sách của học phần
Lí 1 giờ 1. Giới thiệu đề cương
thuyết CT - Cấu trúc đề cương; - Đọc đề cương
- Mục tiêu môn học; môn học;
- Các hình thức tổ chức dạy - Xây dựng kế
học, nhiệm vụ của sinh viên hoạch học tập;
trong mỗi hình thức dạy học; - Chuẩn bị học liệu
- Các hình thức kiểm tra đánh giá theo hướng dẫn.
và tỉ lệ;
- Hệ thống các vấn đề sinh viên
chọn làm bài tập lớn học kì;
2. Giới thiệu tổng quan
học phần
- Hệ thống các đối tượng nghiên
cứu và phương pháp nghiên cứu;
sưu tầm văn học dân gian
Việt Nam;
- Hệ thống khái niệm và đặc
trưng các thể loại văn học
dân gian;
- Vấn đề văn học dân gian trong
đời sống hiện đại.
3. Phân nhóm sinh viên đến hết
học kì
- Mỗi 7 sinh viên thành lập một
nhóm học tập;
- Các thành viên trong nhóm có
trách nhiệm hỗ trợ nhau trong
học tập;
- Nhóm học tập đồng thời là
nhóm thực hiện bài tập tháng.
22
Tuần 1
Nội dung 1. Khái quát về văn học dân gian
Lí 3 giờ 1.1. Nội dung khái niệm “văn Đọc các tài liệu
thuyết CT học dân gian” tham khảo cuối
1.1.1. Quan niệm của các nhà chương.
nghiên cứu trên thế giới
1.1.2. Quan niệm của các nhà
nghiên cứu trong nước
1.1.3. Vị trí tương đối của
văn học dân gian
1.2. Các đặc trưng cơ bản của
1.2.1. Tính nguyên hợp và tính
đa chức năng
1.2.2. Tính truyền miệng và tính
diễn xướng
1.2.3. Tính tập thể và tính
vô danh
Tuần 2
Nội dung 1. Khái quát về văn học dân gian
Lí 3 giờ 1.2. Các đặc trưng cơ bản của Đọc các tài liệu
thuyết CT văn học dân gian tham khảo cuối
1.2.4. Tính biến dị chương.
1.2.5. Tính địa phương, tính
dân tộc và tính quốc tế
1.3. Một vài vấn đề nghiên cứu
1.3.1. Hệ thống thể loại văn học
dân gian
1.3.2. Vấn đề phân kì văn học
dân gian
1.3.3. Vấn đề phân vùng văn học
dân gian
23
Tuần 3
Nội dung 2. Các thể loại truyện kể
Lí 3 giờ 2.1. Thần thoại Đọc các tài liệu
thuyết CT 2.1.1. Vấn đề khái niệm tham khảo cuối
“thần thoại” chương.
2.2.1. Vấn đề khái niệm
“truyền thuyết”
Tuần 4
Lí 3 giờ 2.2. Truyền thuyết Đọc các tài liệu

thuyết CT 2.2.2. Đặc trưng nội dung tham khảo cuối
2.2.3. Đặc trưng nghệ thuật chương.
2.3. Cổ tích
“cổ tích”
Tuần 5
Lí 3 giờ 2.3. Cổ tích Đọc các tài liệu
thuyết CT 2.3.2. Đặc trưng nội dung tham khảo cuối
2.3.3. Đặc trưng nghệ thuật chương.
“ngụ ngôn”
Tuần 6.
Lí 2 giờ 2.5. Truyện cười Đọc các tài liệu
24
“truyện cười” chương.
Tuần 7.
Thảo 3 giờ Bài tập
1. Phát hiện và trình bày yếu tố
luận CT tháng
liên kết trong quá trình hình
thành hệ thống truyện kể
dân gian;
2. Xây dựng buổi kể thần thoại.
Tuần 8.
Nội dung 3. Các thể loại hát nói
Lí 3 giờ 3.1. Câu đố Đọc các tài liệu
thuyết CT 3.1.1. Vấn đề khái niệm “câu đố” tham khảo cuối
3.1.2. Đặc trưng nội dung chương.
3.2. Tục ngữ
“tục ngữ”
Tuần 9.
Lí 3 giờ 3.3. Ca dao Đọc các tài liệu
thuyết CT 3.3.1. Vấn đề khái niệm “ca dao” tham khảo cuối
Tuần 10.
25
Lí 3 giờ 3.3. Ca dao Đọc các tài liệu
thuyết CT 3.3.3. Đặc trưng nghệ thuật tham khảo cuối
3.4. Vè và đồng dao chương.
3.4.1. Vè
3.4.2. Đồng dao
3.4.2.1. Vấn đề khái niệm
“đồng dao”
Tuần 11
Thảo 3 giờ 1. Tổ chức một cuộc hát quan họ Bài tập
luận CT và mời trầu; tháng
2. Tổ chức một cuộc hát
bài chòi;
3. Sáng tác và kể vè.
Tuần 12
Nội dung 4. Các thể loại diễn xướng tổng hợp
Lí 3 giờ 4.1. Sử thi Đọc các tài liệu
thuyết CT 4.1.1. Vấn đề khái niệm “sử thi” tham khảo cuối
Tuần 13
Lí 3 giờ 4.2. Truyện thơ Đọc các tài liệu
“truyện thơ” chương.
“chèo sân đình”
26
Tuần 14
Lí 3 giờ 4.3. Chèo sân đình Đọc các tài liệu
thuyết CT 4.3.3. Đặc trưng nghệ thuật tham khảo cuối
4.4. Tuồng chương.
Tuần 15
Thảo 4 giờ 1. Xây dựng và biểu diễn trích Bài tập
luận CT đoạn chèo “Xúy Vân giả dại”; tháng
2. Tổ chức buổi kể sử thi “Đẻ đất
đẻ nước”.
1. Chính sách đối với môn học

Theo Quy chế đào tạo hiện hành
- Cho phép thực hiện lại bài tập không quá 1 lần (trong trường hợp không đạt);
- Kết quả đánh giá môn học là thông tin mang tính cá nhân, không công khai.
Phương pháp, hình thức kiểm tra đánh giá
Hình thức đánh giá
Hình thức Tỉ lệ
Bài tập cá nhân tuần 10%
Bài tập nhóm tháng 40%
Thi cuối kỳ 50%
Tiêu chí đánh giá

Yêu cầu chung đối với các bài tập:
Bài tập được trình bày trên khổ giấy A4
Lề trên: 3.0cm; lề dưới 3.0cm; lề phải: 2.0cm; lề trái: 3.0cm.
Font: Times New Roman; cỡ chữ: 14
Dãn dòng: 1,5lines
27
Chương 1
KHÁI QUÁT VỀ VĂN HỌC DÂN GIAN
1.1. Nội dung khái niệm “văn học dân gian”

1.1.1. Quan niệm của các nhà nghiên cứu trên thế giới
Trên thế giới, các nhà nghiên cứu văn hóa/ văn học dân gian dùng thuật ngữ
folklore để chỉ những giá trị vật chất, tinh thần của một cộng đồng. Trong đó có các
hướng quan niệm chủ đạo:
- Thuật ngữ folklore do Briton William John Thoms đưa ra lần đầu tiên năm
1846, thay thế cho thuật ngữ popular antiquities, để chỉ “những cách thức, phong tục,
sự hành lễ, chuyện mê tín dị đoan, khúc dân ca, tục ngữ” và các tư liệu khác của “thời
hoàng kim”1. Quan niệm này hướng nội hàm của thuật ngữ folklore vào các giá trị tinh
thần của cộng đồng người.
- Trường phái Đức (đại diện là Ion Maye) quan niệm folklore bao gồm “làng
xóm, kiến trúc nhà cửa, cung điện; cây cỏ; tín ngưỡng; tiếng nói; truyền thuyết; truyện
cổ tích; dân ca; thư mục”2. Điều này có nghĩa là folklore được quan niệm là toàn bộ
những giá trị vật chất và tinh thần của một dân tộc, tương ứng với thuật ngữ “văn hóa
dân gian” được sử dụng ở Việt Nam hiện nay.
- V.IA. Propp quan niệm “folklore chỉ là những sáng tạo tinh thần, hơn nữa chỉ
là những sáng tạo nghệ thuật ngôn từ”3. Theo quan niệm này thì folklore tương đương
với thuật ngữ “văn học dân gian” được sử dụng trong nước.
1.1.2. Quan niệm của các nhà nghiên cứu trong nước
Ở nước ta, thuật ngữ “văn học dân gian” xuất hiện vào giữa những năm 1950
với một số xu hướng nghiên cứu khác nhau.
- Trong bài “Người nông dân Việt Nam trong truyện cổ tích”, Tạp chí nghiên
cứu Văn Sử Địa, số 4, 1/1955, Vũ Ngọc Phan đã sử dụng thuật ngữ “dân gian văn học”.
Đến đầu những năm 1960, thuật ngữ “văn học dân gian” mới định hình trong giáo trình
của Trường Đại học Sư phạm 1 và Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội.
- Theo quan niệm của Đinh Gia Khánh - Chu Xuân Diên - Võ Quang Nhơn
thuật ngữ “văn học dân gian” được quan niệm “là sáng tác tập thể, truyền miệng của
nhân dân lao động, ra đời từ thời công xã nguyên thủy, trải qua các thời kì phát triển
lâu dài trong các chế độ xã hội có giai cấp”4.
1
Ngô Đức Thịnh - Frank Proschan (2005), Folklore thế giới - một số công trình nghiên cứu cơ bản, nxb Khoa
học Xã hội, H, tr.368.
2
V.IA. Propp (2004), Tuyển tập V.IA.Propp, tập 2, nxb Văn hóa dân tộc, H, tr.269.
3
V.IA. Propp, sđd, tr.271.
4
Đinh Gia Khánh (chủ biên) - Chu Xuân Diên - Võ Quang Nhơn (2002), Văn học dân gian Việt Nam, nxb Giáo
dục, H, tr.7.
28
- Khi văn học dân gian còn được gọi là văn chương bình dân hay văn học truyền
miệng (khoảng giữa những năm 1960 trở về trước), các nhà nghiên cứu có xu hướng
tách biệt lõi nghệ thuật ngôn từ để làm đối tượng nghiên cứu, tức đặt văn học dân gian
trong hệ quy chiếu của văn học thành văn.
- Từ khi Hội văn nghệ dân gian Việt Nam ra đời, đặc biệt là sau khi thành lập
Viện văn hóa dân gian, bộ phận nghệ thuật ngôn từ trong các sáng tác dân gian được
nghiên cứu trong tương quan với môi trường diễn xướng, tức các yếu tố như âm nhạc,
vũ đạo, lễ hội. Khuynh hướng này thừa nhận văn học dân gian là những sáng tác mang
bản chất nguyên hợp. Nó được xây dựng bằng nhiều yếu tố nghệ thuật như ngôn từ, âm
nhạc, cử chỉ, điệu bộ…
- Đến nay, đa số các nhà nghiên cứu đi đến thống nhất với quan niệm “văn học
dân gian là thành phần nghệ thuật ngôn từ trong những sáng tác dân gian mang tính
tổng hợp bao gồm nhiều thành phần chất liệu nghệ thuật khác nhau như âm nhạc, vũ
đạo”1. Trong đó thành phần nghệ thuật ngôn từ vừa có mối quan hệ tương sinh với các
thành phần khác, vừa có sự độc lập tương đối của riêng mình.
1.1.3. Vị trí tương đối của văn học dân gian
Văn học dân gian có mối quan hệ hữu cơ với văn hóa dân gian và văn học viết,
những mối quan hệ tương sinh và cộng sinh luân hồi chuyển hóa.
- Nếu văn hóa dân gian được hiểu là toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần
mà cộng đồng đã tạo ra trong quá trình lịch sử thì văn học dân gian là một bộ phận của
giá trị tinh thần, tức văn hóa dân gian bao trùm văn học dân gian. “Giữa văn học dân
gian với văn hóa dân gian (…) có những mối quan hệ hữu cơ hết sức chặt chẽ, khiến
cho văn học dân gian có một vị trí đặc biệt trong nền văn hóa dân gian”2.
- Văn hóa dân gian là môi trường sinh thành, tồn tại và phát triển của văn học
dân gian. Đến lượt mình, văn học dân gian trở thành một bộ phận đặc biệt, có vai trò
xâu chuỗi các giá trị tinh thần, thể hiện sự có mặt, và góp phần duy trì sự tồn tại, phát
triển của văn hóa dân gian3.
- Nếu văn học dân gian là sáng tác của tập thể (sự hợp thành của nhiều cá nhân
nhưng không lưu lại danh tính cụ thể), được tập thể lưu giữ thông qua con đường
truyền miệng thì văn học viết là tác phẩm của cá nhân (hay nhóm cá nhân có danh tính
cụ thể), được lưu giữ bằng văn bản.
1
Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) (2006), Từ điển thuật ngữ văn học, nxb Giáo
dục, H, tr.405.
2
Đinh Gia Khánh (chủ biên) - Chu Xuân Diên - Võ Quang Nhơn, sđd, tr.8.
3
Xem thêm Nguyễn Thị Bích Hà (2014), Nghiên cứu văn học dân gian từ mã văn hóa dân gian, nxb Đại học Sư
phạm, H, tr.19 - tr.24.
29
- Nếu văn học dân gian ra đời cùng với sự hình thành xã hội người thì văn học
viết xuất hiện rất muộn sau đó, khi con người đã trải qua một quá trình phát triển lâu
dài và hình thành hệ thống chữ viết.
- Nếu văn học dân gian được xây dựng từ chất liệu lời nói mang tính vận động
trong hoạt động diễn xướng thì văn học viết là nghệ thuật của ngôn từ với sự ổn định
của văn bản.
- Sau khi văn học viết hình thành, văn học dân gian vẫn tiếp tục tồn tại và phát
triển song hành cùng bộ phận văn học viết, hợp thành diện mạo chung của một nền văn
học. Văn học dân gian bên cạnh vị trí độc lập của mình còn hỗ trợ nguồn tư liệu, chất
liệu phong phú cho văn học viết. Ngược lại, văn học viết, ngoài hoạt động riêng biệt
của mình, đã đồng thời mở ra một kênh lưu giữ văn học dân gian bên cạnh con đường
truyền miệng. Cũng đã có nhiều trường hợp các tác phẩm văn học dân gian và văn học
viết giao thoa, xâm nhập và chuyển hóa lẫn nhau trong quá trình tồn tại.
1.2. Các đặc trưng cơ bản của văn học dân gian
1.2.1. Tính nguyên hợp và tính đa chức năng
- Nguyên hợp chỉ trạng thái khởi đầu, nhất nguyên, chưa phân tách của mọi hiện
tượng tự nhiên, xã hội. Trong sáng tạo nghệ thuật, “nguyên hợp chỉ sự hòa lẫn làm một
ở thời kì đầu của các loại hình sáng tạo văn hóa”1.
- Sở dĩ văn học dân gian có tính nguyên hợp là do văn học dân gian ra đời từ rất
sớm (có thể vào đầu thời kỳ công xã nguyên thủy) nên nó tất yếu mang đặc điểm của
trạng thái khởi đầu. Hơn nữa, văn học dân gian là những sáng tạo tinh thần phản chiếu
kiểu tư duy nguyên hợp của con người thời nguyên thủy. Vì vậy có thể xem đặc trưng
nguyên hợp như là bản chất của văn học dân gian.
- Nếu hiểu “nguyên hợp là sự hòa lẫn làm một” của những trạng thái khởi
nguyên thì đặc trưng này của văn học dân gian được biểu hiện qua các nội dung sau:
Thứ nhất, tính nguyên hợp thể hiện ở môi trường tồn tại của văn học dân gian.
Hoạt động diễn xướng văn học dân gian trong suốt quá trình ra đời và tồn tại chưa từng
tách rời các hoạt động của đời sống, từ hoạt động nhận thức đến hoạt động tâm linh, từ
lao động sản xuất đến sinh hoạt nghi lễ…
Thứ hai, tính nguyên hợp thể hiện ở sự chưa tách rời các loại hình nghệ thuật.
Văn học dân gian, tức thành phần ngôn từ trong các sáng tác dân gian có mối quan hệ
gắn bó chặt chẽ với các loại hình nghệ thuật khác như âm nhạc, vũ đạo, tạo hình, trong
đó, ngôn từ là chất liệu, là phương tiện chủ yếu. Sự dung hợp vốn có, tự nhiên, nhịp
nhàng này đã tạo nên hiệu quả biểu đạt thẩm mĩ cho tác phẩm văn học dân gian.
1
Đỗ Đức Hiểu (chủ biên) (2004), Từ điển văn học (bộ mới), nxb Thế giới, H.
30
Thứ ba, tính nguyên hợp thể hiện ở sự nhất nguyên các dạng thức văn hóa tinh
thần như tín ngưỡng, tôn giáo, tập quán… Đây chính là khởi nguồn của hiện tượng
nhập nhằng, giao thoa giữa các thể loại văn học dân gian. Chẳng hạn trường hợp “Con
rồng cháu tiên” hay “Sơn Tinh, Thủy Tinh”.
- Tính nguyên hợp là đặc trưng phổ quát, có thể xem là bản chất của văn học
dân gian. Nó làm nảy sinh và chi phối mạnh mẽ đến các đặc điểm, đặc trưng khác của
văn học dân gian. Trong đó, tính đa chức năng là một hệ quả.
+ Đứng trong hệ quy chiếu văn học, văn học dân gian cũng như văn học viết, có
các chức năng nhận thức, giáo dục và thẩm mĩ. Tuy nhiên, do đặc thù, văn học dân
gian còn có thêm chức năng sinh hoạt. “Trong văn học dân gian, chức năng nhận thức,
chức năng giáo dục, chức năng thẩm mĩ và chức năng sinh hoạt hợp thành một thể
thống nhất”1.
+ Về chức năng nhận thức, văn học dân gian được xem như “bộ bách khoa toàn
thư về kiến thức (…), tôn giáo, triết học” của nhân dân2. Văn học dân gian gìn giữ và
lưu truyền hệ thống tri thức tự nhiên; xã hội; tâm linh; kinh nghiệm sinh sống, ứng
xử… Văn học dân gian là người thầy lớn đem lại cho nhân loại những bài học sinh
động, gần gũi và sâu sắc về mọi phương diện của đời sống.
+ Về chức năng giáo dục, văn học dân gian có khả năng định hướng đạo đức,
luân lí cho con người trong đời sống xã hội. Chức năng này gần gũi và có sự giao thoa
với phương diện xã hội của chức năng nhận thức. Tuy nhiên, nếu chức năng nhận thức
là sự phản ánh các hiện tượng xã hội một cách khách quan thì chức năng giáo dục lại là
sự tác động, ảnh hưởng, chi phối cả trực tiếp lẫn gián tiếp đến cộng đồng. Có những tác
phẩm, nhiều nhất thuộc thể loại hát nói, mang nghĩa giáo dục trực tiếp, tức ý nghĩa giáo
dục được thể hiện một cách tường minh. Song, phần lớn các sáng tác dân gian chứa
đựng ý nghĩa giáo dục hàm ẩn, tức mang nghĩa giáo dục gián tiếp.
+ Về chức năng thẩm mĩ, văn học dân gian là nghệ thuật, là quan niệm thẩm mĩ
của cộng đồng, nó mang chứa vẻ đẹp hồn hậu, giản mộc và sâu sắc của nhân dân.
Mang bản chất nguyên hợp, văn học dân gian chỉ thực sự phô diễn vẻ đẹp của mình khi
sống trong môi trường nảy sinh và tồn tại, tức thành phần nghệ thuật ngôn từ phải được
kết nối với thành phần nghệ thuật âm nhạc, vũ đạo… trong môi trường diễn xướng.
+ Về chức năng sinh hoạt, khác biệt với văn học viết, văn học dân gian ra đời và
trở thành một bộ phận hữu cơ trong môi trường sinh hoạt và lao động của nhân dân.
Văn học dân gian gắn bó mật thiết với cuộc đời mỗi người xuyên suốt “từ chiếc nôi ra
tới nấm mồ”. Môi trường và thói quen sinh hoạt của nhân dân là điều kiện quan trọng
cho văn học dân gian hình thành và phát triển.
1
2
31
Như vậy, tính đa chức năng của văn học dân gian luôn được thể hiện trong sự
phối hợp thống nhất giữa các chức năng, một hệ quả trực tiếp của đặc trưng nguyên
hợp. Giá trị thẩm mĩ của hệ thống sáng tác dân gian văn học sẽ được minh định sáng rõ
hơn khi kết hợp điểm nhìn nguyên hợp với tính đa chức năng cùng các đặc trưng khác.
1.2.2. Tính truyền miệng và tính diễn xướng
- “Phương thức sáng tác và tồn tại bằng truyền miệng là phương thức chủ yếu,
và trong những giai đoạn lịch sử nhất định, là phương thức duy nhất của văn học dân
gian”1. Văn học dân gian ra đời từ buổi sớm của xã hội loài người, khi con người chưa
phát minh ra chữ viết. Trong thời kì đó, truyền miệng là phương thức duy nhất và tất
yếu của văn học dân gian. Khi nhân loại có chữ viết, đặc biệt là khi chữ viết trở nên
phổ biến, một bộ phận văn học dân gian được văn bản hóa, tức phương thức truyền
miệng không còn là duy nhất. Tuy vậy, đời sống thực sự của nó vẫn được duy trì bằng
con đường mà nó đã nảy sinh.
- Đặc trưng truyền miệng phản ánh phương thức sinh thành, tồn tại và phát triển
của văn học dân gian. Được sáng tác và lưu truyền thông qua con đường truyền miệng,
văn học dân gian đòi hỏi ở người nghệ nhân không chỉ tài năng mà đặc biệt hơn là trí
nhớ. Tác phẩm văn học dân gian thường không giữ được trọn vẹn hình hài khi trải qua
quá trình trao lời giữa nhiều cá nhân trong tập thể. Khoảng trắng này một mặt có thể
làm giảm sút giá trị của sáng tác dân gian, một mặt là cơ hội để nhiều cá nhân cùng
tham gia quá trình sáng tác và bồi đắp cho tác phẩm dân gian thêm nhiều giá trị. Có thể
khẳng định, sự tồn tại của tác phẩm dân gian là minh định cho hiện tượng trầm tích giá
trị qua nhiều cá nhân, thế hệ của cộng đồng. Điều này có nghĩa là sự bóc mòn giá trị
tác phẩm dân gian, nếu có, sẽ xóa tên sáng tác trong kho tàng dân gian của tập thể.
- Đặc trưng truyền miệng tạo điều kiện cho văn học dân gian lan tỏa nhanh và
rộng. Qua con đường truyền miệng, một tác phẩm có thể đồng thời vừa được ứng tác,
vừa được lưu truyền đến cùng lúc nhiều cá nhân. Mỗi cá nhân tham gia quá trình dân
gian, ngay sau đó sẽ trở thành một điểm sóng, đóng vai trò khởi xướng một chu trình
truyền tải mới.
- Trong đời sống hiện đại, khi chữ viết đã phát triển hoàn thiện, khi công nghệ
thông tin đã chiếm vai trò quan trọng trong đời sống, văn học dân gian gửi mình trong
những môi trường mới, như vỉa hè, quán cóc… Truyền miệng với ưu thế tự do, cho
phép cá nhân để lại dấu ấn của mình vẫn chưa bao giờ thôi quyến rũ nhân dân lao
động. Sự tham gia của trí thức vào những quá trình dân gian ngày càng mặn duyên là
một lời hứa cho sự tồn tại song hành của bộ phận “văn học truyền miệng” cùng với bộ
phận văn học viết trong một nền văn học.
1
32
- Văn học dân gian, mang bản chất nguyên hợp, là một sự tổng hòa. Đặc trưng
truyền miệng có sự dung hòa đặc biệt với đặc trưng diễn xướng, trong sự hòa hợp lớn
của văn học dân gian. Đặc trưng này đồng thời là khởi đầu, đồng thời là hệ quả của đặc
trưng còn lại. Truyền miệng và diễn xướng chuyển hóa không ngừng trong đời sống
của văn học dân gian.
+ Nhóm tác giả Đinh Gia Khánh - Chu Xuân Diên - Võ Quang Nhơn quan niệm
văn học dân gian là “một hình thức của nghệ thuật biểu diễn không chuyên”1. Giáo
trình Văn học dân gian của khoa Ngữ Văn, trường Đại học Sư phạm Đà Nẵng năm
2010 sử dụng thuật ngữ “diễn xướng” thay cho “biểu diễn”. Thuật ngữ “diễn xướng”
thể hiện được đặc trưng của văn học dân gian ở chỗ cộng gộp được mối liên hệ giữa
người diễn xướng với môi trường và các cá nhân tham gia vào không gian diễn xướng.
+ Diễn xướng là một đặc trưng quan trọng góp phần định hình toàn vẹn tác
phẩm dân gian. Diễn xướng trả văn học dân gian về với môi trường nảy sinh, về với
hình hài khởi đầu và về với cái duyên của nó. Lời nói, khác với chữ viết, có một bộ
phận ý nghĩa được tạo sinh bằng ngữ điệu. Chính vì vậy, truyền miệng là môi trường
mà lời nói có thể phát huy hiệu quả tiềm năng của ngữ điệu, và diễn xướng là bước
hoàn thiện cho sáng tác dân gian.
+ Diễn xướng đồng thời là sự thể hiện đặc trưng nguyên hợp. Diễn xướng phô
diễn vẻ đẹp dân gian qua cả nghệ thuật ngôn từ, âm nhạc và vũ đạo trong môi trường -
không gian diễn xướng. Tính diễn xướng của văn học dân gian thể hiện khác nhau ở
từng thể loại. Tùy vào thể loại mà phương thức diễn xướng tập trung vào lời nói, nhạc
điệu hay tạo hình.
Đặc trưng truyền miệng là phương thức tất yếu của văn học dân gian, là cơ sở,
đồng thời là thành phần quan trọng của quá trình diễn xướng. Diễn xướng đến lượt
mình thúc đẩy sự phát triển và hoàn thiện của tác phẩm dân gian, khi đó, tạo thuận lợi
cho con đường truyền miệng.
1.2.3. Tính tập thể và tính vô danh
- Tính tập thể của văn học dân gian “biểu hiện mối quan hệ phụ thuộc của văn
học dân gian vào môi trường sinh hoạt”2. Tính tập thể biểu hiện ở quan niệm thẩm mĩ,
ở quá trình sáng tác và lưu truyền văn học dân gian.
- Về phương diện sáng tác, mỗi tác phẩm văn học dân gian là sự gia công của
nhiều người, qua nhiều thế hệ khác nhau. Tuy nhiên, sáng tác tập thể ở đây không đối
lập với vai trò cá nhân. Những bộ sử thi lớn của thế giới như Iliát và Ôđixê, Ramayana,
Mahabrata... thường là kết quả của nhiều người sáng tác, nhiều thế hệ, nhiều vùng quê
khác nhau, trong đó, có cả những nhà Nho.
1
2
33
- Sở dĩ sáng tác của một hay nhiều người trở thành tài sản chung của tập thể, của
một vùng, một quốc gia, thậm chí của thế giới là vì sáng tác đó phù hợp với tâm lý tập
thể. Tập thể ngầm quy ước những nguyên tắc sáng tác nhất định: thứ nhất, tác phẩm
phải phù hợp với tâm tư nguyện vọng của quần chúng; thứ hai, tác phẩm phải có cách
nói phù hợp với cách nói của tập thể: giản dị, mộc mạc, hồn nhiên để cho nhiều người
cùng tiếp nhận.
- Tâm tư tình cảm, khát vọng của quần chúng cũng mang tính lịch sử, xã hội
nhất định. Thời kì nguyên thủy khi con người dần tách khỏi cuộc sống hoang dã, bắt
đầu phân biệt mình với muôn loài thì khát vọng của con người là khám phá thế giới tự
nhiên kì bí. Những vị thần như: thần mưa, thần sấm, thần chớp... là kết quả của trí
tưởng tượng và khao khát hiểu biết thế giới xung quanh của con người.
Cơ sở của tâm lí là tính tập thể của những hoạt động sản xuất, hoạt động xã hội
của con người trong những giai đoạn khác nhau của lịch sử nhân loại.
- Mối quan hệ biện chứng giữa các cá nhân với tập thể và sức mạnh của tâm lí
tập thể đã tạo nên tính tập thể của văn học dân gian. Chính tính tập thể đã chi phối tính
truyền miệng.
+ Tính vô danh là hệ quả của tính truyền miệng và tính tập thể. Tính truyền
miệng tạo điều kiện cho tính tập thể nảy sinh. Mỗi tác phẩm dân gian trải qua nhiều
người lưu truyền, trong quá trình đó, tác phẩm được sáng tác lại, vai trò của tập thể là
rất lớn. Vai trò cá nhân chỉ là một yếu tố tạo thành tác phẩm dân gian. Dần dần người
ta không còn quan tâm đến ai sáng tác ban đầu, ai sáng tác tiếp theo.
+ Tính vô danh khác với khuyết danh. Khuyết danh là vốn nó có tên tác giả
nhưng bị thất truyền. Tuy nhiên, ranh giới vô danh và có danh không phải bao giờ cũng
rõ ràng. Có các cuộc đối đáp nam - nữ còn lưu lại tên các nghệ nhân. Đó là trường hợp
o Nhẫn và anh Kỷ ở Hà Tĩnh trong một lần hát ví, anh Kỷ hát: Nước lên nhân nhẫn bờ
rào/ Người ta sang cả, em cầm sào đợi ai? Cô Nhẫn đáp lại: Nước lên nhân nhẫn bờ
rào/ Em còn đợi người tri kỉ cầm sào cho em sang?
+ Ngược lại, có tác phẩm của văn học viết, mà tác giả của nó đã bị vô danh hóa,
không còn ai để ý nữa, nó mặc nhiên gia nhập vào kho tàng ca dao. Đó là trường hợp
bài “Anh đi anh nhớ quê nhà...” vốn là của tác giả Á Nam Trần Tuấn Khải. Vai trò của
các nhà nho trong việc đặt lời, sáng tác lời cho các cuộc hát giao duyên là rất quan
trọng. Như vậy, có mối quan hệ biện chứng giữa hiện tượng có danh trong sáng tác dân
gian và quá trình vô danh hóa các sáng tác có danh trong văn học dân gian.
+ Tính vô danh có vai trò thúc đẩy tính tập thể phát triển mặc cho nó chính là
kết quả của tính tập thể. Vì văn học dân gian là những tác phẩm không tên, không chủ
sở hữu, không bản quyền nên mọi người đều có quyền sử dụng, lưu hành, sửa chữa,
thêm bớt sao cho mình cảm thấy hay nhất, nhờ đó tính tập thể được duy trì. Tuy nhiên,
34
vì không mang tên ai, không bản quyền nên chắc chắn sẽ xuất hiện những người tham
gia sáng tác mà không chịu trách nhiệm về những sáng tác của mình, từ đó chất lượng
tác phẩm không cao, thậm chí là lỗi thời, vô giá trị hoặc phản động. Cũng có người lợi
dụng tính truyền miệng để lưu truyền những thông tin không chính xác, song, theo quy
tắc chọn lọc tự nhiên, chúng cũng sẽ nhanh chóng bị đào thải khỏi nhân dân, bởi sự
tỉnh táo của người dân lao động, tức điều gì vô nghĩa sẽ nhanh chóng bị lãng quên.
1.2.4. Tính biến dị
- Tính biến dị là kết quả của tính truyền miệng, tính tập thể. Các nhà nghiên cứu
folklore luôn đề cập đến tính chất vận động của tác phẩm dân gian. Tác phẩm văn học
dân gian ra đời chỉ là điểm khởi đầu, luôn biến đổi theo thời gian và không gian.
Không có nhiều những tác phẩm dân gian đã được định hình, tạo thành dạng mô típ
thuộc về truyền thống, nhưng vẫn ẩn chứa khả năng thay đổi. Truyền thống không phải
là bất biến.
- Dị bản là hệ quả của quá trình biến đổi. Dị bản thể hiện tâm hồn và quan điểm
nghệ thuật của tác giả dân gian, là con đường phát triển của tác phẩm. Xu hướng chung
giải thích dị bản là bản khác, nhưng đôi khi khái niệm đó vẫn còn bị nhầm lẫn với
những khái niệm: bản thiếu, bản sai.
- Dị bản khác các bản khác ở chỗ dị bản là một tác phẩm mà xoay xung quanh
nó có một số dị biệt, một số chi tiết chỉ khác sắc thái biểu cảm nhưng vẫn thể hiện rõ
một chủ đề còn các bản khác là các tác phẩm khác nhau không cùng một chủ đề mặc
cho nó cùng sử dụng một mô típ như câu mở đầu, từ mở đầu.
- Do áp lực của tính truyền miệng và tính tập thể, một tác phẩm dân gian luôn
biến đổi có ý thức (làm cho hoàn thiện hơn, hay hơn, phù hợp hơn) hoặc không có ý
thức (do trí nhớ không đầy đủ dẫn đến tác phẩm được ghi lại thiếu hay sai), nhưng nhìn
chung, luôn phục vụ mục đích phù hợp với địa phương và tâm lí từng thời đại.
- Sở dĩ có hiện tượng này là do các nguyên nhân sau: thứ nhất, dị bản trong văn
học dân gian trước hết là một quy luật sáng tạo - ứng tác , chủ yếu là ứng dụng một vốn
truyền thống, có thêm bớt thông tin để phù hợp với một hoàn cảnh, mục đích cụ thể.
Thứ hai chính là phương thức lưu truyền bằng miệng. Các nghệ nhân chủ yếu sử dụng
những tác phẩm đã sẵn có, chỉ thay đổi một chút cho phù hợp với yêu cầu, nội dung
cần đáp trả.
Như vậy, tính biến đổi thể hiện con đường phát triển và hoàn thiện của các tác
phẩm dân gian, quan điểm nhận thức, đặc trưng văn hóa của tác giả dân gian và bản
chất của quá trình sáng tác và lưu truyền.
1.2.5. Tính địa phương, dân tộc và quốc tế
- Tính địa phương là một đặc trưng nổi bật của văn học dân gian, tồn tại như là
một chân lí, mà trước hết được thể hiện ở những sản vật đặc biệt được sáng tác dân
35
gian nhắc đến. Cũng từ đó, một số địa phương trở nên nổi tiếng nhờ ca dao, tục ngữ
đặc sản quê mình. Chẳng hạn như: Dưa la, cà Láng, nem Báng, tương Bần, nước mắm
Vạn Vân, cá rô Đầm Sét; Chẳng đi nhớ cháo làng Ghề/ Nhớ cơm phố Mía, nhớ chè
Đồng Viên. Người Nam bộ cũng bộc lộ nhiều niềm tự hào về đặc sản xứ sở: Cần chi cá
lóc cá trê/ Thịt chuột thịt rắn nhậu mê hơn nhiều. Người Quảng thì lại tự hào về trái
lòn bon: Đói lòng ăn trái lòn bon/ Cha thác mẹ còn chịu chữ mồ côi. Người Huế có
một món ăn dành riêng cho vua chúa đó là gạo de: Tôm vằn bóc vỏ bỏ đuôi/ Gạo de giã
trắng mà nuôi mẹ già.
Thứ hai, tính địa phương còn thể hiện ở hệ thống từ mang tính đại phương,
chẳng hạn như: Vai mang bị bạc kè kè/ Nói quấy nói quá, nẫu nghe ầm ầm; Ví dù tình
bậu muốn thôi/ Bậu gieo cho tiếng dữ cho rồi bậu ra/ Bậu ra cho khỏi tay qua/ Cái
xương bậu nát cái da bậu bầm.
Thứ ba, tính cách con người cũng chi phối vào văn học dân gian rất rõ. Người
miền Bắc thì ưa thanh lịch, họ từng là chủ nhân của những câu ca dao mượt mà, bên
cạnh những vỡ chèo ý vị, cười cợt mà sắc sảo. Người miền Trung thì thẳng thắn, bộc
trực, sự tương phản được thể hiện khá rõ qua ca dao mỗi vùng miền, chẳng hạn như:
Giữa đường gặp cánh hoa rơi/ Hai tay nâng lấy cũ người mới ta và Ra đường gặp nụ
hoa rơi/ Lấy chân mà đạp đừng chơi hoa tàn.
- Tính dân tộc là sự biểu hiện đặc trưng dân tộc, là tinh hoa văn hóa dân tộc và
tính địa phương, thể hiện trong nhiều lĩnh vực: thể thơ, cấu tứ, cốt truyện, ngôn ngữ,
phong tục tập quán, tâm lí lối sống dân tộc. Trong đó, thể thơ lục bát và song thất lục
bát là hai thể thơ nổi trội trong ca dao, cũng là hai thể thơ đặc trưng của dân tộc. Ngoài
ra, ngôn ngữ ca dao hầu hết là ngôn ngữ thuần Việt, góp phần đáng kể vào việc gìn giữ
vốn ngôn ngữ dân tộc.
- Tính quốc tế do sự giao lưu văn hóa và tương đồng với điều kiện chính trị, xã
hội và văn hóa dân gian Việt Nam có những điểm giống văn hóa dân gian của các nước
trong khu vực và trên thế giới. Đó là sự trùng kiến trong văn hóa, văn học dân gian.
Ngoài ra, tính quốc tế của văn học dân gian được hình thành còn là bởi quá trình tiếp
xúc, giao lưu giữa các nền văn hóa.
Như vậy, tính địa phương, tính dân tộc và tính quốc tế là ba cấp độ khác nhau
trong mỗi tác phẩm và thể loại văn học dân gian. Chúng phản ánh cái riêng và cái
chung giữa văn hóa địa phương, văn hóa vùng, văn hóa dân tộc và văn hóa khu vực.
1.3. Một vài vấn đề nghiên cứu văn học dân gian
1.3.1. Hệ thống thể loại văn học dân gian
- Việc phân loại văn học dân gian xưa nay vẫn là vấn đề phức tạp. Giáo trình
dùng cho các trường Đại học và Cao đẳng hệ Sư phạm phân chia văn học dân gian
thành ba nhóm: truyện dân gian (gồm: thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, truyện cười,
36
ngụ ngôn); văn vần dân gian (gồm: tục ngữ, câu đố, ca dao dân ca, trường ca, vè); sân
khấu dân gian (gồm: chèo, tuồng, cải lương, văn hóa dân gian).
Cách phân loại này chưa nhất quán về tiêu chí, vừa căn cứ vào phương thức
diễn, vừa căn cứ vào hình thức biểu hiện.
- Giáo trình dùng cho các trường Đại học Tổng hợp cũng chia làm ba nhóm: các
thể loại tự sự (gồm: truyện cười, thần thoại, ngụ ngôn, vè, cổ tích); các thể loại trữ tình
(ca dao dân ca); các thể loại kịch (gồm: chèo, tuồng).
Cách phân loại này chủ yếu nghiêng về tiêu chí loại hình phản ánh như ở các tác
phẩm văn học viết. Theo cách này, các tác giả soạn sách đã gặp lúng túng trong việc
sắp xếp các thể loại vào đúng các loại hình của nó.
- Cao Huy Đỉnh dựa vào ba tiêu chí để phân loại: cơ sở đời sống thực tiễn, cơ sở
tư tưởng và tình cảm, cơ sở hình thức. Từ ba tiêu chí trên, tác giả đề xuất bốn loại hình
sau đây: văn học chuyện kể đời, văn học phô diễn tâm tình, văn học đúc rút kinh
nghiệm thực tiễn, văn học diễn trò.
Quan điểm của Cao Huy Đỉnh căn cứ vào chức năng thực hành và phương thức
phản ánh. Đây là cách phân loại tương đối phù hợp với đặc trưng văn học dân gian
nhưng vẫn còn một số tồn tại như sự giao thoa không tài nào giải thích được của hai
thể loại, hai phương thức phản ánh.
- Giáo sư Hoàng Tiến Tựu căn cứ vào phương thức biểu diễn và phương thức
phản ánh tương ứng khác nhau mà phân loại thành bốn nhóm: phương thức nói (tục
ngữ, câu đố) phản ánh qua phương thức suy lí; phương thức kể (truyện đời xưa, truyện
cười, truyện đồn đại, vè kể chuyện) phản ánh theo phương thức tự sự; phương thức hát
(ca dao dân ca, vè tâm tình) phản ánh theo phương thức trữ tình; phương thức diễn (các
trò diễn dân gian) phản ánh theo phương thức kịch.
Chính vì những phức tạp do tính nguyên hợp đem lại nên ranh giới thể loại của
văn học dân gian không dễ phân biệt. Vì vậy có những tác phẩm cần vận dụng thi pháp
của cả hai thể loại.
- Chúng tôi căn cứ vào các tiêu chí sau: phương thức diễn (đây là phương thức
quan trọng ảnh hưởng đến nội dung và hình thức thể loại); chức năng thực hành (đây là
chức năng có tác động đến mục đích và phương thức phản ánh các tác phẩm dân gian);
thi pháp sáng tác tác phẩm dân gian (đây là tiêu chí phân định các thể loại dân gian).
Tùy theo phương thức diễn và chức năng thực hành mà thi pháp loại hình và thi pháp
thể loại khác nhau.
Có thể chia văn học dân gian thành ba nhóm: các thể loại truyện kể (thần thoại,
truyền thuyết, cổ tích, ngụ ngôn, truyện cười); các thể loại hát nói (tục ngữ, câu đố, ca
dao - dân ca, vè, đồng dao); các thể loại diễn xướng (sử thi, truyện thơ, tuồng, chèo).
37
Dù là phân loại theo tiêu chí nào thì cũng rất khó để xác định được ranh giới
rạch ròi giữa các thể loại văn học dân gian gần gũi, hay trong cùng một nhóm. Nguyên
nhân chủ yếu của khó khăn này là vì tính nguyên hợp của văn học dân gian. Tuy nhiên,
cũng chính những hiện tượng như vậy đã giúp cho văn học dân gian gìn giữ được bản
chất của mình.
1.3.2. Vấn đề phân kì văn học dân gian
- Văn học dân gian có sự biến đổi không ngừng theo thời gian. Sự biến đổi này
diễn ra theo một quy luật rộng lớn, liên tục, không tách rời sự biến đổi lịch sử của đời
sống nhân dân và của bản thân nhân dân.
- Đa số những người nghiên cứu văn học dân gian vốn xuất thân là những người
nghiên cứu văn học viết, đã hình dung tiến trình phát triển của văn học dân gian như
cách hình dung về tiến trình phát triển của văn học viết. Nếu xuất phát từ quan niệm
đồng nhất mô hình của hai tiến trình phát triển này để tìm hiểu lịch sử văn học dân gian
hoặc đánh giá một phác thảo văn học dân gian thì quá trình đó tương tự như đối với
văn học viết. Tuy nhiên, lịch sử văn học viết là lịch sử các tác giả và sự nghiệp sáng tác
của họ, là lịch sử các xu hướng văn học, các trào lưu văn học. Còn văn học dân gian, cả
truyền thống lẫn hiện đại đều chưa từng và sẽ không bao giờ trải qua bất cứ trào lưu,
trường phái hay chủ nghĩa nào. Khác với tiến trình phát triển của văn học viết, tiến
trình phát triển của văn học dân gian không có những bước ngoặt, những chuyển
hướng đột ngột, những bước lùi và những bước nhảy vọt.
- Sự biến đổi theo thời gian của văn học dân gian vừa có tính rộng lớn, liên tục
lại vừa có tính chất trầm lắng. Mặt khác, do những đặc thù của mối quan hệ thẩm mĩ
của nó đối với thực tế, do sự lựa chọn của nó đối với thực tế và do thực tế lịch sử khi đi
vào văn học dân gian vừa được cải tác một cách có ý thức, vừa bị hiểu lại một cách
không tự giác, văn học dân gian chưa bao giờ là pho sử biên niên phản ánh toàn bộ đời
sống và lịch sử của nhân dân cho nên không thể phân kì văn học dân gian một cách chi
tiết như phân kì văn học viết. Những dấu mốc trên tiến trình phát triển văn học dân
gian cũng chỉ có ý nghĩa quy ước để phân định những chặng lớn của con đường phát
triển lịch sử của nó.
- Việc nghiên cứu văn học dân gian theo lịch sử giúp hiểu rõ cái gì bền vững
trong lĩnh vực này, cái gì biến đổi và biến đổi ra sao, những quy luật nào tác động
trong lịch sử văn học dân gian và những nhân tố nào chi phối diễn tiến của nó.
Sự biến đổi của văn học dân gian theo thời gian phụ thuộc vào sự biến đổi của
đời sống nhân dân và của bản thân nhân dân. Vì thế, sự biến đổi cơ cấu xã hội của nhân
dân cần được coi như là một trong những căn cứ cho sự phân kì lịch sử văn học dân
gian. Cơ cấu xã hội của nhân dân không biến đổi theo năm tháng mà biến đổi theo
38
những hình thái khác nhau của lịch sử xã hội. Lịch sử Việt Nam có những đặc điểm
riêng so với lịch sử các nước đã trải qua con đường kinh điển của sự phát triển xã hội.
Vận dụng cách lí giải trên đây có thể chia lịch sử văn học dân gian ra làm năm
chặng lớn như sau: 1. Thời kì dựng nước; 2. Thời kì đấu tranh giải phóng dân tộc ra
khỏi ách đô hộ của triều đại Hán - Đường; 3. Thời kì xây dựng và bảo vệ quốc gia
phong kiến độc lập; 4. Thời kì đấu tranh giải phóng dân tộc ra khỏi ách đô hộ của thực
dân Pháp và giải phóng dân tộc ra khỏi ách áp bức phong kiến; 5. Thời kì sau Cách
Mạng Tháng Tám.
Muốn khung phân kì này trở thành con đường phát triển lịch sử phải lấp đầy nó
bằng các thể loại, các tác phẩm cụ thể. Nhưng điều đó chỉ luôn là mơ ước và người ta
vẫn phải để lại những khoảng trống ở mọi thời kì, đặc biệt là hai thời kì đầu. Quan
trọng nhất là xây dựng những giả thuyết cần thiết để phán đoán những mắc xích bị đứt,
nhằm có được cái nhìn toàn cảnh đối với cả tiến trình phát triển.
Mặt khác, bản thân mỗi tác phẩm văn học dân gian cũng biến đổi và sống nhiều
cuộc đời, tức tồn tại dưới hình thức nhiều dị bản ở những vùng, miền khác nhau và thời
gian khác nhau. Hơn nữa, sự biến đổi theo thời gian của tác phẩm văn học dân gian
không chỉ dẫn đến sự xuất hiện những dị bản mà còn dẫn tới sự hình thành những lớp
xã hội, lịch sử và sinh hoạt. Chẳng hạn, truyện “Chử Đồng Tử” là một truyện cổ tích về
một người mồ côi nhưng ở đây còn đọng lại một lớp trầm tích của về người anh hùng
chinh phục đầm lầy, một loại anh hùng văn hóa thuộc phạm trù thần thoại. Lớp giữa đã
trở thành lõi truyện là câu chuyện Chử Đồng Tử lấy công chúa Tiên Dung trở thành
con rể vua Hùng và lập nên kỳ tích xây dựng lâu đài thành quách ở vùng Dạ Trạch.
Như vậy, việc định vị một tác phẩm văn học dân gian vẫn gặp khó khăn, nhất là
ở hai thời kì đầu. Người ta sẽ không đủ căn cứ để khẳng định tác phẩm văn học dân
gian đầu tiên là những tác phẩm nào, thuộc thể loại nào ngoài những dự cảm về thần
thoại và dựa vào chức năng thể loại của nó. Tuy nhiên, cũng còn một thời kì nữa không
kém phần phức tạp, đó là thời hiện đại. Văn học dân gian vẫn tiếp tục đời sống của
mình trong xã hội hiện đại với những chuyển mình nhất định. Tuy nhiên, dù chuyển
biến thế nào thì văn học dân gian vẫn giữ được bản chất của mình như đã trải qua các
thời kì lịch sử.
1.3.3. Vấn đề phân vùng văn học dân gian
- Theo chúng tôi, có thể chia văn học dân gian Việt Nam thành 5 vùng: 1. Vùng
miền núi phía Bắc: gồm các tỉnh Lai Châu, Lào Cai, Cao Bằng, Bắc Cạn, Tuyên
Quang, Yên Bái; 2. Vùng các tỉnh đồng bằng và trung du miền Bắc, gồm hai khu vực:
khu vực đồng bằng Bắc bộ: Bắc Ninh, Quảng Ninh, Hà Tây, Hưng Yên, Hải Dương,
Thái Bình, Hà Nam, Nam Định, Ninh Bình; khu vực trung du: Thái Nguyên, Sơn La,
Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Bắc Giang, Hòa Bình, Điện Biên; 3. Vùng các tỉnh ven biển miền
39
Trung: từ Thanh Hóa đến Bình Thuận; 4. Vùng các tỉnh Tây Nguyên: Lâm Đồng, Kon
Tum, Gia Lai, Đắc Lắc, Đắc Nông là vùng giữ những nét nguyên sơ và hồn nhiên của
văn học dân gian; 5. Vùng các tỉnh Nam Bộ: Đông Nam Bộ và Tây Nam Bộ.
Việc phân vùng trên đây cũng chỉ là tương đối. Mặt dù tác phẩm dân gian luôn
vận động qua không gian và thời gian, song, qua cách thể hiện, ngôn ngữ, phong tục,
tập quán, lối sống, địa danh phản ánh trong tác phẩm dân gian, chúng ta có thể tìm thấy
địa bàn sáng tác và lưu truyền của nó bắt nguồn từ đâu, phổ biến ở vùng nào.
1.4. Hướng dẫn học tập
1. Nêu khái niệm văn học dân gian;
2. Giải thích sự ra đời của văn học dân gian;
3. Phân biệt văn học dân gian với văn học viết;
4. Giải thích đặc trưng của văn học dân gian;
5. Giải thích sự chuyển hóa giữa các đặc trưng của văn học dân gian;
6. Phân tích chức năng của văn học dân gian;
7. Trình bày hệ thống thể loại của văn học dân gian;
8. Giải thích tiến trình văn học dân gian;
9. Giải thích tiêu chí phân vùng văn học dân gian;
10. So sánh đặc trưng của vùng văn học dân gian Bắc Trung bộ với đặc trưng
của vùng văn học dân gian Nam Trung bộ.
1.5. Tài liệu tham khảo
1. Cao Huy Đỉnh (1976), Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam, nxb
2. Nguyễn Thị Bích Hà (2014), Nghiên cứu văn học dân gian từ mã văn học
dân gian, nxb Đại học Sư phạm, H.
3. Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (2006), Từ điển thuật ngữ
văn học, nxb Giáo dục, H.
4. Lê Đức Luận (2010), Giáo trình văn học dân gian Việt Nam, Đại học Đà
Nẵng, Đà Nẵng.
5. Lê Đức Luận (2011), Điểm nhìn nghiên cứu văn học, nxb Đại học Huế,
Huế.
7. Đinh Gia Khánh (chủ biên), Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn (1997), Văn
học dân gian Việt Nam, nxb Giáo dục, H.
8. Ngô Đức Thịnh - Frank Proschan (2005), Folklore thế giới - một số công
trình nghiên cứu cơ bản, nxb Khoa học Xã hội, H.
40
Chương 2
CÁC THỂ LOẠI TRUYỆN KỂ
2.1. Thần thoại

2.1.1. Vấn đề khái niệm “thần thoại”
- Nói đến thần thoại là nói đến tư duy lãng mạn, mơ mộng của nhân loại. Điều
này là sự tương ứng đặc biệt giữa tên gọi Mythologie với những câu chuyện đậm chất
hoang đường. Tuy nhiên, yếu tố hoang đường là đặc điểm chung của nhiều thể loại
truyện kể dân gian. Về khái niệm “thần thoại”, đến nay vẫn còn nhiều quan niệm khác
nhau trong giới nghiên cứu.
- Tuy nhiên, thuật ngữ Mythologie được sử dụng trên phạm vi rộng hơn nhiều
so với khái niệm “thần thoại” ở nước ta.
+ Trường phái thần thoại cho rằng thần thoại là sự giải thích và nhân
cách hóa nghệ thuật các hiện tượng trong vũ trụ mà con người chưa hiểu được. Họ
công nhận các hình thức nghi lễ, truyện cổ tích cũng là những mảnh vỡ của thần thoại.
+ Trường phái nhân chủng học cho rằng thần thoại là sản phẩm của sự
tưởng tượng, nhân cách hóa, của quan niệm vạn vật hữu linh, thần thánh hóa giới tự
nhiên. Có ý kiến cho rằng thần thoại là chuyện có thật, là hình ảnh về những gì đã mất
của tổ tiên.
+ Các nhà phân tâm học quan niệm thần thoại là biểu hiện của sự giải
thoát những cảm xúc tính dục bị ức chế, nằm sâu trong tiềm thức con người cổ đại.
- Có thể hiểu thần thoại là “những truyện hoang đường, tưởng tượng về các vị
thần hoặc những con người, những loài vật mang tính chất thần kì, siêu nhiên do con
người nguyên thủy sáng tạo ra để phản ánh và lí giải các hiện tượng trong thế giới tự
nhiên và xã hội theo quan niệm vạn vật có linh hồn”1.
- Các nhà nghiên cứu thống nhất công nhận “thần thoại nảy sinh từ cuộc sống
của người nguyên thủy”2. Trong đời sống tập thể khăng khít của người nguyên thủy,
các nhu cầu cuộc sống được giải quyết bằng sức mạnh cộng đồng. “Dần dần thành tích
và công lao của những nhân vật kiệt xuất không những được kể lại hoặc diễn lại đúng
với sự thực mà còn được tô điểm theo óc tưởng tượng chất phác và phong phú của mọi
người”3. Đó là những nhân vật anh hùng sáng lập ra không gian sống, anh hùng khắc
phục tự nhiên, anh hùng bảo vệ cộng đồng trước các bộ lạc khác, anh hùng dạy cho
nhân dân sinh sống. Một hay nhiều nhân vật như vậy được khái quát thành các vị thần.
1
Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên), sđd, tr.298.
2
3
41
- Nguyên hợp là đặc trưng chung của văn học dân gian. Song ở thần thoại, đặc
trưng này thể hiện sâu sắc hơn cả. Vì thần thoại ra đời trong đời sống nguyên thủy, thời
kì thơ ấu, nhất nguyên của nhân loại nên thể loại này bản thân là một nguyên hợp.
Thần thoại bao gồm tư duy, kinh nghiệm, cách quan sát, điều quan sát được, lòng
ngưỡng vọng sùng bái, niềm tin… của người nguyên thủy. Nếu văn học dân gian là
bách khoa toàn thư của nhân loại thì thần thoại là phiên bản cổ xưa nhất.
- Trong sự vận hành của tâm thức con người, điều gì cổ xưa, điều đó linh thiêng.
Thần thoại vì thế vẫn là nơi mơ mộng quyến rũ của con người thời hiện đại. Người ta
tìm thấy ở đó những kinh nghiệm đã mất, những tri thức hiện đại đến ngỡ ngàng, và
hơn hết, là một lối tư duy độc đáo. Từ việc nghiên cứu một cách tổng thể và chi tiết lối
tư duy này, có thể tái tạo được hình dung về thế giới của tổ tiên từ nguyên thủy.
- “Sự hình thành một hệ thống thần thoại Lạc Việt biểu hiện qua những áng sử
thi của thời kì Văn Lang Âu Lạc có thể là một sự thật lịch sử. Những áng sử thi ấy biến
mất từ lâu rồi, hệ thống thần thoại vì thế cũng tan rã theo. Tuy nhiên những mảnh vụn
của hệ thống ấy vẫn còn tồn tại trong kí ức nhân dân cũng như trong nhiều nghi thức
thờ cúng và phong tục xã hội cho mãi đến thời kì hiện đại1. (…) Chúng ta chỉ có thể
tìm hiểu những nội dung chính của kho tàng thần thoại cổ qua những mẩu còn sót lại
dưới hình thức văn xuôi truyền miệng là chính”2.
- Nội dung của thần thoại người Việt có thể tập trung vào các đề tài: thần thoại
về nguồn gốc vũ trụ và các hiện tượng tự nhiên; thần thoại về nguồn gốc các loài vật;
thần thoại về nguồn gốc loài người và nguồn gốc các dân tộc. Trong thần thoại, các vị
thần giữ vai trò vận hành, xâu chuỗi, truyền tải và giải quyết vấn đề mà nhân dân đưa
ra trong tác phẩm.
+ Thần thoại về nguồn gốc vũ trụ là bộ phận cơ bản nhất trong hệ thống
thần thoại của bất kì dân tộc nào. Thần thoại người Việt cũng không là ngoại lệ. Nguồn
gốc vũ trụ là câu hỏi lớn và luôn luôn của con người.
Thần thoại của các dân tộc Việt Nam tập trung lí giải nguồn gốc vũ trụ.
Thần thoại tộc Việt có truyện “Thần trụ trời”, kể rằng vũ trụ ban đầu là một cõi hỗn
mang, mờ mịt, tối tăm. Từ trong cảnh tối tăm, mù mịt ấy, một vị thần bỗng từ đâu xuất
hiện. Đó là một vị thần khổng lồ được hình thành trong thế giới hỗn mang mà nghệ
nhân dân gian gọi là thần trụ trời. Ngài lấy đầu đội trời lên và dùng chân đạp đất
xuống. Từ chỗ là một cõi hỗn mang, trời đất đã phân hai. Ngài đào đất, đào đá đắp một
cột chống trời lên cao mãi. Khi trời đã thật cao, đất đã thật rộng, thần mới phá cột đi.
Trời tròn như cái bát úp, đất phẳng như cái mâm vuông. Đất đá từ cột văng ra tạo thành
1
2
42
núi non, gò đồi. Những chỗ đào sâu xuống thành ao, hồ, sông, biển... Thần thoại của
các dân tộc anh em cũng lí giải nguồn gốc vũ trụ. Đây là nội dung chủ yếu của thần
thoại Việt Nam. Điều quan tâm đầu tiên của người nguyên thủy là vũ trụ do đâu mà có,
ai làm ra trời đất, sông ngòi và các hiện tượng tự nhiên như trăng sao, sấm chớp, mưa
gió, lụt lội...
Thần thoại về nguồn gốc vũ trụ của các tộc khác ở nước ta cũng lí giải về
“thuở ban đầu” hỗn mang. Mỗi dân tộc một quan niệm: Thần “Bàn Cổ” của người Dao,
thần “Ai Diê” của người Ê Đê giống như thần trụ trời của người Việt. Thần của người
Dao là một vị thần có tầm cỡ lớn: “Đầu ngài là trời, chân ngài là đất, con người là trái
tim của vua cha. Mắt bên trái của thần là mặt trời, mắt bên phải của thần là mặt trăng”.
Thần Ai Diê của người Ê Đê cũng là từ vũ trụ sinh ra trong hỗn mang: đầu tròn của
thần là bầu trời, trán của thần nhăn là mây bay, hơi thần thở là không khí, hai tay thần
là cây trụ chia trời đất riêng ra. Hình tượng thần sáng tạo ra vũ trụ của người Việt,
người Dao, người Ê Đê thể hiện theo quan niệm “vạn vật nhất thể”. Trong khi đó, thần
thoại dân tộc Chăm thì quan niệm trời đất do thần trời (thần cha) và thần đất (thần mẹ)
sáng tạo ra. Đây là quan niệm lưỡng thể. Trời đất do cặp vợ chồng phối hợp nhau tạo
ra. Đây là hai mặt đối lập và thống nhất trong thiên nhiên vũ trụ, thể hiện triết lí âm
dương tương hợp tạo ra trời đất: trời là dương, đất là âm.
Sau thần trụ trời, có một hệ thống thần kế cận, tiếp tục công việc xây
dựng vũ trụ như đã được kể trong bài hát của người đời sau:
Nhất ông đếm cát
Nhì ông tát bể
Ba ông kể sao
Bốn ông đào sông
Năm ông trồng cây
Sáu ông xây rú
Bảy ông trú trời
Theo thần thoại người Việt, vũ trụ có ba cõi chính là: cõi trời, cõi đất và
cõi nước với ba vị thần phụ trách. Ông trời vừa cai quản cõi trời, vừa cai quản toàn vũ
trụ. Có văn bản đã đồng nhất ông trời với thần trụ trời.
Ông trời sinh ra muôn loài, thấu mọi điều, ảnh hưởng mọi việc trong đời
sống. Ông ngự trị trên cao, nhưng ông vẫn luôn theo dõi và đáp ứng nguyện vọng
chính đáng của muôn loài. Người Việt cổ có thói quen kêu trời, một ông trời chưa bị
nhuốm màu giai cấp như Ngọc Hoàng trong văn hóa phương Bắc.
Ông Trời có hai người con là nữ thần Mặt Trăng, và Mặt Trời. Họ thay
nhau canh gác, chiếu sáng hạ giới. Thần thoại này xuất hiện vào thời mẫu hệ, ban đầu
cả hai đều là nữ thần. Bởi vậy từ đây có sự nhầm lẫn trong cách gọi tên các vị thần. Đôi
43
lúc mọi người cứ thuận miệng gọi ông trăng bà trời. Trên thiên giới còn thần mưa, thần
gió, thần sấm Sét… Các thần phân công công việc rất rõ ràng nên mọi việc trong cõi
giới đều ổn thỏa. Thần đất cai quản cõi đất. Đó là một ông già hiền lành, gần gũi với
nhân gian, vì mọi người đều ăn mặc ở trên đất của thần, chết đi cũng gởi xác thân cho
thần. Thần nước là chúa tể các loài thủy tộc, phụ trách cõi nước.
Hệ thống thần trong thần thoại người Việt được tổ chức khá chặt chẽ.
Các thần quản lí mọi việc trong các giới theo một hệ thống rạch ròi, hợp lí. Từ trên
xuống dưới, sự phân cấp thứ bậc tương ứng với công việc cụ thể dành cho các thần.
Ngọc hoàng cai quản thần thiên giới, phụ giúp Ngọc Hoàng là thần mưa, thần gió, thần
mặt trăng, thần mặt trời, thần sấm hay thiên lôi. Thủy giới, Long Vương hay vua thủy
tề cai quản các thần thủy giới như thần biển, thần sông, ba ba, thuồng luồng. Địa giới là
nơi sinh hoạt của các thần chăm sóc và cai quản con người: thần núi, thần cây, thần
bếp, thần đất. Đứng đầu các thần, cai quản vũ trụ là Ngọc Hoàng, thần thiên giới là
thượng đẳng, và thiên giới là cơ quan chỉ huy hoạt động mặt đất, mặt nước.
+ Thần thoại về nguồn gốc các loài vật kể rằng sau khi có vũ trụ, ông trời
bắt đầu sáng tạo muôn loài. Vạn vật được nặn ra từ chất cặn bã còn sót lại trong trời
đất. Vật lớn thì voi, bò, ngựa, vật bé như chuột, chim, cả sâu bọ bé tí teo cũng có. Ngài
còn giao cho sứ giả xuống bù đắp cho những con vật còn khuyết một vài bộ phận. Tích
xưa để lại nhiều câu chuyện mà đến nay ta vẫn có thể bắt gặp trong thực tế đời sống.
Tích chó đi tiểu co một chân sau vì sợ ướt, hay vịt co một chân khi ngủ do thiếu sót của
ông trời: ông tạo ra chó thiếu một chân, vịt cũng vậy. Dù trời đã sai sứ giả xuống bù
đắp cho các con vật nhưng vì thiếu nguyên liệu nên chó và vịt mỗi loài bị một chân đất
sét, dễ hỏng khi gặp nước. Tiếp đến phải có cái ăn. Trời ban lúa và cỏ cho nhân gian,
những mong dương thế được sung túc. Thế nhưng luân lí là vậy, có gì đến dễ dãi mà
bền lâu được. Phần vì con người sung sướng nên sinh biếng nhác, phần vì sự tắc trách
của các thần trên thiên giới phá hỏng lúa thóc khiến con người vẫn đói kém, nhọc nhằn.
Ông trời trước đến nay bao giờ cũng ưu ái chăm lo cho nhân thế, khổ nỗi cái sướng
không yêu chàng dễ dãi, chàng lười - vốn khá phổ biến trong xã hội, do vậy kiếp phận
loài người vẫn mãi luẩn quẩn trong vòng khổ đau, khó bề giác ngộ.
+ Thần thoại về nguồn gốc loài người kể rằng thần trời nặn ra người bằng
những chất tinh túy trong vũ trụ. Mười hai bà mụ nặn ra loài người. Tuy khéo tay
nhưng lại mắc chứng đãng trí nên mới nặn ra những con người tật này tài nọ, thiếu
thừa, chẳng con người nào giống con người nào. Mặc dù nhận được nhiều ân huệ từ
thần trời, trong đó có đặc ân được cải lão hoàn đồng, không phải chết. Tuy vậy, vị thần
thực thi lệnh của Ngọc Hoàng bị rắn bắt và phải đổi lệnh, thế là từ đó con người bị
cướp mất sự trường sinh. Đến lần tiếp theo, con người tưởng chừng đã thay đổi sự bất
công nhờ tìm ra bài thuốc cải tử hoàn sinh của thằng Cuội, thế nhưng thằng Cuội theo
44
cây thuốc thần bay về trời, mang lá bài hộ mạng của nhân thế đi mãi. Sự hèn nhát và
đểnh đoảng của của sứ thần nhà trời người đẩy đưa nhân gian vào kiếp phận khổ đau.
Như vậy, theo quan niệm xưa tồn tại một thần giới bên cạnh thế giới loài người. Hai
giới ảnh hưởng lẫn nhau. Cùng với thời gian, theo quá trình phát triển lao động sản
xuất, con người dần tìm hiểu về nguồn gốc của mình, nỗi băn khoăn về sự sống, cái
chết dẫn ta đến những lí giải hoang đường. Nhưng suy cho cùng đó cũng xuất phát từ
mong ước thấu hiểu thân phận của loài người từ thuở ấu thơ.
Thần thoại kể về nguồn gốc dân tộc của người Việt hiện nay còn lại rất
mỏng. Trong đó, truyện “Lạc Long Quân và Âu Cơ” là truyện tiêu biểu nhất. Theo đó,
Đế Minh là cháu ba đời của vua Thần Nông. Nhân tuần thú qua vùng Nghĩa Lĩnh, kết
duyên cùng công chúa Vụ Tiên, sinh ra Lộc Tục. Đế Minh phong cho con trưởng Đế
Nghi làm vua phương Bắc, Lộc Tục làm vua phương Nam, xưng là Kinh Dương
Vương. Kinh Dương Vương lấy Long Nữ, con gái Động Đình Quân, sinh ra Sùng
Lãm. Sùng Lãm nối ngôi Kinh Dương Vương, xưng Lạc Long Quân. Đế Lai, con Đế
Nghi ở phương Bắc, nhân nhớ họ hàng, đã cùng Âu Cơ xuống phương Nam. Tại đây,
Âu Cơ kết duyên cùng Lạc Long Quân, sinh ra một bọc trứng, sau nở trăm con.
Lạc Long Quân cho con trưởng làm vua nước Văn Lang, xưng là Hùng
Vương. Như vậy, Lạc Long Quân thuộc loài rồng. Tục thờ giao long, xăm mình hình
giao long bắt nguồn từ đây, nhằm trừ ma trừ quỷ. Do xăm mình theo hình giao long, tổ
tiên ta tự cho mình là con cháu giao long.
Nguồn gốc dân tộc đã được thần thánh hoá qua thần thoại “Lạc Long
Quân và Âu Cơ”. Hình tượng một bọc trăm trứng mang ý nghĩa của sự phát triển dòng
giống của những thị tộc cùng nguồn gốc. Mặc dù hình thức kết cấu chưa thật hoàn
chỉnh, nhưng thần thoại Việt đã góp phần giải thích những thắc mắc của tổ tiên loài
người về nguồn gốc của mình từ thuở hồng hoang của lịch sử nhân loại.
- Thần thoại người Việt đến nay còn lại không nhiều, và không giữ được trọn
vẹn trạng thái ban đầu. Hầu hết thần thoại ngày nay ta tiếp cận được là những mảnh vỡ
sót lại đã trải qua tư duy chủ quan của những người san định. Vì vậy, không chỉ ngôn
ngữ đã được/ bị cận đại hóa mà kết cấu thần thoại cũng không còn nguyên vẹn. Trong
trạng thái nguyên sơ của mình, thần thoại gắn liền với nghi lễ và được hát bằng lối văn
vần nên ngày nay, việc đi sâu nghiên cứu nghệ thuật thần thoại gặp rất nhiều khó khăn.
Thông qua tìm hiểu nhân vật thần thoại, không - thời gian thần thoại cùng một vài thủ
pháp, có thể sơ lược hình dung về phương thức biểu hiện của thần thoại.
- Nhân vật thần thoại là thần. Đa số thần có nguồn gốc từ các hiện tượng thiên
nhiên như: thần trụ trời, thần mặt trời, thần mặt trăng, thần mưa, thần gió, thần biển…
45
Thần là một trong các yếu tố cơ bản tạo nên màu sắc tưởng tượng kì ảo cho thể loại
thần thoại.
Nếu như lớp suy nguyên thiên nhiên trình bày các hiện tượng thiên nhiên, là
nguồn gốc hiện thân của các nhân vật thần thoại là thần thì lớp suy nguyên về nguồn
gốc loài người và các tộc người cung cấp cho chúng ta những thông tin thú vị về cội
nguồn nhân thế. Đó là tô tem giáo và bái vật giáo. Sự thờ vật tổ - những con vật linh
thiêng gắn liền với sự hình thành tộc người là hình thức sơ khai của tôn giáo nguyên
thủy. Một số vật tổ: giao long của người Việt cổ, con Nêga của người Khơme, con
Nagary của người Chăm, con Ngược của người Thái… mang đặc điểm chung trong tín
ngưỡng vật tổ của cư dân các nước Đông Nam Á.
Biện pháp xây dựng hình tượng nhân vật chủ yếu được người nguyên thủy sử
dụng là thần thánh hóa và nhân cách hóa các hiện tượng thiên nhiên. Đó là biện pháp
nghệ thuật “vô ý thức”, theo quan niệm vạn vật đều có hồn, đều có thần. Đó như sự
bám víu cuối cùng nhằm giải thích nhưng hiện tượng vượt qua tầm hiểu biết của nhân
loại thời bấy giờ.
Về hình dạng và hành động của nhân vật thần thoại, thần mang tầm vóc vũ trụ,
lớp nhân vật thần thoại có nguồn gốc thiên nhiên vũ trụ không có hình hài rõ ràng.
Hành động các thần biến hóa khôn lường, là sự kết hợp yếu tố thực là các hiện tượng
mưa, gió, sấm - sét… trong tự nhiên với các yếu tố thần thánh hoang đường. Dưới tác
động Hán học và Nho giáo tên gọi một số vị thần trong thần thoại Việt phần nào bị
đồng hóa theo ngôn ngữ của Trung Hoa.
Cốt truyện thể loại này đơn giản, ngắn gọn, tập trung vào hành động của các
thần nhằm lí giải những hiện tượng thiên nhiên tương ứng. Hành động và cốt cách của
thần mang bóng dáng hiện tượng thiên nhiên mà thần thể hiện.
- Về không - thời gian thần thoại
Không gian thần thoại là không gian vũ trụ, khó xác định phạm vi cụ thể. Trong
thần thoại có ba không gian chủ yếu: không gian trên trời, không gian mặt đất, không
gian dưới nước, chia thành ba cõi: cõi trời, cõi đất và cõi nước; không nói tới cõi âm
phủ. Ba cõi này không cố định mà luôn chuyển hóa, hòa nhập vào nhau. Tuy mỗi thần
được phân cai quản một phương nhưng vẫn phải có trách nhiệm đối với những cõi giới
khác. Cõi đất là trung tâm vũ trụ, là chốn đi về của các thần.
Mỗi cõi giới đều rất rộng lớn. Thần núi ngự trị ở cõi đất nhưng núi nào cũng có
thần. Thần biển là con rùa lớn ngụ dưới đáy biển nhưng biển cũng mênh mông. Tuy là
vô biên nhưng đối với thần cũng có giới hạn. Các thần ở dưới mặt đất hoặc trên trời,
thoắt một cái là đến nơi. Thần thủy tinh, hà bá… có thể dễ dàng lên mặt đất. Tuy nhiên
thần nước không bao giờ lên được cõi cai quản của thần núi hoặc cõi trời. Cõi đất và
cõi nước gần nhau nhưng có giới hạn, còn cõi trời và cõi nước hoặc cõi nước và cõi đất
46
và cõi trời thường dễ xâm nhập nhau. Thần nước không bao giờ chiếm được cõi giới
của thần núi.
Thời gian thần thoại là thời gian vĩnh hằng và mang đậm màu sắc ước lệ. Thời
gian đi liền cùng không gian gợi ra một khung cảnh xa xôi, khó đoán định; chỉ biết ở
đó có các thần trường sinh bất tử cai quản các lãnh giới.
- Bên cạnh yếu tố hoang đường, thần thoại còn được xây dựng từ nhiều tình tiết
dí dỏm, ngây thơ, ngộ nghĩnh, lí giải nguồn gốc và các hiện tượng một cách hợp lí một
cách bất ngờ.
Thần thoại là thể loại hình thành sớm trong hành trình văn học dân gian. Đó là
cảm quan của con người thời thơ ấu. Ở đó, có những tưởng tượng mơ mộng, lãng mạn,
những kiến giải duy tâm thú vị và một không gian huyền hoặc đến quyến rũ. Đó là câu
chuyện kể về xa xưa của nhân loại, xa xưa của mỗi đời người. Sống với thần thoại là
suy nguyên về chính mình trong bồng bềnh tâm tưởng.
2.2.1. Vấn đề khái niệm “truyền thuyết”
- Truyền thuyết là tên gọi một thể loại văn học dân gian với nhiều quan niệm
khác nhau về mặt phạm vi và đặc trưng thể loại. Nhóm tác giả Đinh Gia Khánh - Chu
Xuân Diên - Võ Quang Nhơn không xếp truyền thuyết vào hệ thống thể loại văn học
dân gian, những truyền thuyết ở thời kì đầu thì xếp vào thần thoại, những truyền thuyết
ở thời kì sau thì xếp vào cổ tích lịch sử1. Có quan niệm cho rằng các truyện kể dân gian
có liên quan đến lịch sử, đồng thời có yếu tố hoang đường, tưởng tượng là truyền
thuyết. Có cách hiểu hẹp hơn cho rằng truyền thuyết là những truyện dân gian có liên
quan đến lịch sử, đồng thời có ảnh hưởng thế giới quan thần thoại. Theo quan điểm
này, một số học giả đã xếp chung thần thoại và truyền thuyết trong nghiên cứu, không
phân định đặc trưng nghệ thuật của thần thoại và truyền thuyết.
- Có thể hiểu truyền thuyết là những truyện kể dân gian liên quan đến lịch sử
được xây dựng bằng sắc màu huyền thoại. Đây là một thể loại tự sự dân gian manh nha
từ cuối thời kì thần thoại và tiếp tục phát triển sau đó, với chức năng nhận thức, phản
ánh, lí giải các nhân vật và sự kiện lịch sử có ảnh hưởng quan trọng với một thời kì,
một địa phương hay một dân tộc bằng thế giới quan thần thoại.
- Vào cuối thời kì thần thoại, truyền thuyết bắt đầu những thể nghiệm. Truyện
kể dân gian ra đời trong giai đoạn này vì thế rất khó để phân loại một cách chính xác,
rạch ròi. Truyện “Lạc Long Quân và Âu Cơ” có quan niệm xếp vào truyền thuyết giai
đoạn đầu. Điều này có lí khi xét đến nội dung lịch sử ra đời của dân tộc. Tuy nhiên,
1
Đinh Gia Khánh (chủ biên) - Chu Xuân Diên - Võ Quang Nhơn, sđd.
47
bản thân sự hình thành dân tộc được thể hiện trong truyện vẫn chưa thực là một sự kiện
lịch sử. Vì vậy, chúng tôi vẫn dành truyện kể này cho thể loại thần thoại.
- Truyền thuyết sau giai đoạn manh nha, còn nhập nhằng với thời kì thần thoại,
đã phát triển độc lập qua các thời kì Âu Lạc - Bắc thuộc, các thế kỉ phong kiến tự chủ
và các thế kỉ phong kiến suy yếu, nội chiến và chống ngoại xâm. Đó là truyền thuyết
lịch sử. Càng về sau, yếu tố thần kì, huyền ảo dần nhường chỗ cho yếu tố lịch sử,
truyền thuyết tiệm cận cổ tích, truyện kể dân gian tiếp tục đời sống của mình. Bên cạnh
bộ phận truyền thuyết lịch sử, hệ thống truyền thuyết Việt Nam còn có bộ phận truyền
thuyết anh hùng và bộ phận truyền thuyết văn hóa.
- Bộ phận truyền thuyết lịch sử có thể khảo sát theo các thời kì lịch sử. Trước
hết, phải kể đến bộ phận truyền thuyết thời kì Âu Lạc - Bắc thuộc. Nước Âu Lạc tồn tại
khoảng nửa thế kỉ (229 - 179 TCN). Từng có lúc thời kì này được gắn với thời Văn
Lang thành thời kì Văn Lang - Âu Lạc. Đây xem như giai đoạn chuyển tiếp giữa thời
kì Văn Lang và thời kì Bắc thuộc.
Nước Âu Lạc được thành lập từ thế kỉ III TCN, khi kết thúc thời kì vua Hùng,
đến khi Ngô Quyền đánh thắng quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng là mười hai thế kỉ,
một giai đoạn phát triển mạnh mẽ phong trào chống ngoại xâm. Truyền thuyết “An
Dương Vương” đã xuất hiện trong thời kì này, mà một trong những cơ sở đầu tiên là
cuộc xung đột Hùng - Thục.
Sau khi nước Âu Lạc rơi vào tay Triệu Đà, truyền thuyết này đã được nhào nặn,
bổ sung tình tiết Mị Châu - Trọng Thủy nhằm giải thích nguyên nhân họa mất nước lần
đầu tiên trong lịch sử dân tộc.
Sau đó, cốt truyện được ổn định trong bản ghi Thiên nam ngữ lục. Xung đột
trong những mối quan hệ gia đình, quan hệ xã hội thể hiện xu hướng cổ tích hóa của
truyền thuyết này, và tên gọi Mị Châu - Trọng Thủy bắt nguồn từ đó.
Sự cường điệu hóa yếu tố cổ tích làm lu mờ bản chất truyền thuyết của truyện,
làm sai lệch ý nghĩa thực sự của truyền thuyết này. Nàng Mị Châu chết với lời khấn
nguyện tẩy sạch mối nhục thù, thể hiện khát vọng được minh oan, không phải mong
ước kiếp sau được sum họp với kẻ thù đã lừa dối nàng. Nàng là nạn nhân trong vở kịch
mà kẻ thù dựng lên để lừa dối vua cha và nàng, dẫn đến họa mất nước. Nàng chết đi,
máu hóa thành châu ngọc, chứng minh cho lòng trong trắng của nàng, một nạn nhân,
không phải một tên phản nghịch bán nước.
Sự nảy sinh và phát triển, sự lan truyền tương đối rộng rãi và sức sống lâu bền
của truyền thuyết trong một giai đoạn đấu tranh gian khổ trong lịch sử dân tộc là một
hiện tượng thú vị.
48
Từ cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng (40 - 43) đến chiến thắng Bạch Đằng năm
938, không cuộc khởi nghĩa nào không được nhân dân dựng tượng đài tưởng niệm
bằng truyền thuyết lịch sử. Hình thức lễ nghi cúng bái, thờ tự gắn liền với truyền thuyết
lịch sử, nhằm thuyết giải, chứng minh, củng cố niềm tin cho nhân dân. Suốt thời kì Bắc
thuộc, làng nước vẫn mãi của người Việt; vì thế, sự thờ cúng các anh hùng dân tộc, sự
truyền tụng các truyền thuyết ca ngợi các vị anh hùng ấy đã thể hiện khí phách dân tộc
trong cuộc chiến đấu bài trừ Hán tộc và văn hóa Hán.
Thứ hai là bộ phận truyền thuyết thời kì quốc gia phong kiến tự chủ, thời kì của
chế độ phong kiến biết lấy dân làm gốc. Chính chủ trương sáng suốt đó đã tạo nên sức
mạnh khối đại đoàn kết dân tộc chống lại những âm mưu xâm lược.
Đặc điểm ấy của giai đoạn lịch sử này đã in dấu ấn đậm nét vào nội dung và cơ
cấu của truyền thuyết lịch sử. Truyền thuyết xưa kia ca ngợi các bậc anh hùng dân tộc
như Lí Bí, Ngô Quyền… thì những truyền thuyết thời Đại Việt ca ngợi những triều đại
với những cuộc chiến tranh vệ quốc ác liệt hào hùng. Chân dung các vị thống soái kết
tinh cho ý chí, trí tuệ của dân tộc và nhân dân trong các lĩnh vực chính trị, quân sự,
kinh tế, văn hóa có thể kể ra như: Đinh Bộ Lĩnh, Lí Thường Kiệt, Trần Quốc Toản, Lê
Lợi, Nguyễn Trãi, Tuệ Tĩnh, Chu Văn An… Truyền thuyết giai đoạn này giàu tính hiện
thực hơn so với giai đoạn trước.
Giai đoạn này có chính sử và văn học nghệ thuật với tư cách hình thức sản sinh
tư tưởng chuyên môn hóa, nằm trong sự kiểm soát chặt chẽ của giai cấp thống trị
phong kiến dân tộc. Thuyền thuyết dân gian góp phần cung cấp dữ liệu phục hồi những
cứ liệu bị giặc xuyên tạc trong thời kì nước ta chịu họa xâm lăng.
Trong xã hội Việt Nam xuất hiện hai bức tranh về lịch sử: chính sử và tự sự lịch
sử dân gian. Truyền thuyết lịch sử dân gian đề cao những người xuất thân bình dân,
như anh chăn trâu cắt cỏ, đan sọt đánh cá… (Đinh Bộ Lĩnh, Phạm Ngũ Lão, Yết
Kiêu…). Ngoài ra, sử dân gian còn hư cấu, thần thánh hóa sự ra đời, xuất thân của
những vị vua có xuất thân không rõ ràng như Lí Công Uẩn, Lê Thánh Tôn… Nhân dân
không phiền hà gì về điều này, vì họ không quan tâm xuất thân vị vua bằng mối quan
hệ của ông đối với dân và với triều thần. Và sử sách theo vậy mà ca ngợi công lao của
họ đối với vương triều, đối với giang sơn. Còn tiểu sử ấu thơ của họ cũng không phải
chủ đề chính được xem xét trong chính sử.
Nhìn chung, truyền thuyết dân gian vẫn lấy cảm hứng từ tình yêu nước thương
dân, của lòng ngưỡng mộ các bậc tài đức của dân của nước, không chú ý đề cao vương
quyền và thần quyền.
Thứ ba là bộ phận truyền thuyết thời kì quốc gia phong kiến suy yếu, nội chiến
và chống ngoại xâm. Từ thế kỉ thứ XVI - XVII, chế độ phong kiến suy yếu dần dưới
thời Lê, Lê - Trịnh và triều Nguyễn. Các sinh hoạt văn hóa dân gian đến đây gặp nhiều
49
khó khăn. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của phong trào nông dân, văn học dân tộc
bước vào thời kì hoàng kim của nó.
Truyền thuyết vẫn tiếp tục sứ mạng lịch sử của nó. Cảm hứng chủ đạo của
truyền thuyết là: nhân dân đấu tranh chống phong kiến, nêu cao tinh thần yêu nước.
Truyền thuyết còn tô đậm tính chất nhân dân, vai trò của nhân dân trong việc quyết
định thành bại của các cuộc khởi nghĩa của các lãnh tụ, trong khi đó chính sử thản
nhiên biến tấu công lao trăm họ thành hồng phúc của một nhà.
Tiêu biểu trong giai đoạn này là truyện kể về những người anh hùng nông dân,
tiêu biểu như: chàng Lía, Cố Bu, vợ Ba Cai Vàng. Truyện không có kết thúc mang tính
hiển linh khi người anh hùng tựu nghĩa. Sự xuất hiện nhóm truyền thuyết lịch sử về
anh hùng nông dân đánh dấu chuyển biến quan trọng trong cảm quan sáng tác của
nhân dân. Khi xây dựng nhân vật người anh hùng nông dân, dân gian đã gửi gắm vào
đó quan điểm của người lao động. Những người anh hùng này mang đầy đủ ưu nhược
điểm của một nông dân bình thường, đồng thời chứa thêm sự phi thường mà nhân dân
mơ ước.
Bên cạnh chủ đề chính là sự tự khẳng định, tự nhận thức về mình, truyền thuyết
lịch sử chú ý đến kẻ thù xâm lược, phản ánh và nhận thức về chúng nhằm tìm phương
án đối phó.
Trong truyền thuyết, bên cạnh những nhân vật chính diện, còn có những nhân
vật phản diện, những tên xâm lược phương Bắc như Triệu Đà, Trọng Thủy, Tô Định,
Mã Viện, Sĩ Nhiếp, Cao Biền… Truyền thuyết còn nhiều mẫu truyện về Cao Biền
(một tên võ quan đô hộ nhà Đường, kiêm thầy địa lí, thầy phù thủy thời Bắc thuộc)
như “Cao Biền yểm long mạch”, “Cao Biền dậy non”, truyện kể Cao Biền bị thần Tản
Viên nhổ nước bọt vào mặt hay bị thần sông Tô Lịch phá phép thuật… Câu thành ngữ
“lẩy bẩy như Cao Biền dậy non” thể hiện sự chế giễu dành cho tên phù thủy này, xuất
phát từ việc y “ủ quân” thất bại.
- Bộ phận truyền thuyết kể về nhân vật anh hùng không tách rời khỏi bộ phận
truyền thuyết lịch sử. Bởi vì, chỉ trong hoàn cảnh lịch sử thì nhân vật anh hùng mới
xuất hiện, hành động và trưởng thành. Chỉ khác là, truyền thuyết kể về nhân vật anh
hùng xây dựng cốt truyện xung quanh cuộc đời và tài năng, tính cách nhân vật, trong
khi truyền thuyết lịch sử được xây dựng theo bối cảnh, tình huống và sự chuyển biến
của các sự kiện.
Sau khi Cổ Loa thất thủ, nước Âu Lạc rơi vào tay Triệu Đà mười thế kỉ dưới
ách đô hộ của các triều đại phong kiến phương Bắc. Nhân dân ta không ngừng chiến
đấu giành lại tự do. Sự phản kháng của nhân dân đối với bọn xâm lược phương Bắc
thể hiện sớm nhất ở các truyền thuyết về thần núi Tản Viên, thần sông Tô Lịch, thần
chính khí Long Đỗ.
50
Qua các thời kì lịch sử, nhiều anh hùng dân tộc lãnh đạo nhân dân chống ngoại
bang. Nhân dân đã kể chuyện về các nhân vật và sự kiện lịch sử đó như: Hai Bà
Trưng, Bà Triệu, Lê Lợi… Nhân vật anh hùng trong truyền thuyết giống nhau ở lòng
yêu nước, thương dân, chí căm thù giặc và quyết tâm chiến đấu giành lại độc lập dân
tộc. Họ được mến mộ, hưởng ứng, suy tôn. Các câu chuyện đều kết thúc bằng chiến
thắng; nếu mất mát, nhân dân giải thích bằng nguyên nhân khách quan và tiễn đưa họ
về cõi bất tử.
- Bộ phận truyền thuyết văn hóa phản ánh phong tục, tập quán, các loại cây trái,
món ăn. Đồng thời đó còn là những câu chuyện kể về các danh nhân văn hóa dân tộc
như “Lê Lợi vi quân, Nguyễn Trãi vi thần”, “Đầm Mực” (về Chu Văn An), “Trạng
Bùng” (về Phùng Khắc Khoan)…
- Về nhân vật, khác với thần thoại, nhân vật truyền thuyết chủ yếu là người và
nhân vật bán thần. Nhân vật bán thần chỉ tồn tại ở những truyền thuyết thời kì đầu, còn
bị che phủ bởi màng sương thần thoại dày đặc như “Sơn Tinh, Thủy Tinh” hay “Thánh
Gióng”. Về sau, hầu hết nhân vật truyền thuyết đều là người, đều là nhân vật lịch sử, có
thời điểm sinh thành và kết thúc, có lai lịch, có diễn biến cuộc đời gắn với các sự kiện
lịch sử.
- Về không - thời gian truyền thuyết
Thời gian truyền thuyết là thời gian lịch sử, diễn ra theo thời đại, triều đại, được
xác định cụ thể hơn so với thời gian thần thoại. Câu chuyện có thể diễn ra trong nhiều
triều đại, có thể trong một triều đại. Truyện “An Dương Vương và Mị Châu, Trọng
Thủy” diễn ra từ lúc nhà vua xây thành cho đến khi thất bại; truyện “Thánh Gióng” kể
từ lúc đất nước có giặc ngoại xâm cho đến lúc giặc tan. Tuy nhiên, thời gian truyền
thuyết không cụ thể đến từng thời điểm, bởi vì dù sao thì truyền thuyết cũng là truyện
kể, hơn nữa, lại là truyện kể dân gian. Yếu tố hư cấu và bất biến đã chi phối đến thời
gian nghệ thuật. Một phương diện khác có thể góp phần minh định thời gian nghệ thuật
trong truyền thuyết là cuộc đời nhân vật. Nhân vật truyền thuyết là cuộc đời có lai lịch,
có bắt đầu, có kết thúc, mặc dù, cũng như hệ quy chiếu thời gian chung, thời điểm là
không xác định.
Không gian truyền thuyết là không gian đời thường, không gian chiến trường,
không gian xã hội. Không gian truyền thuyết gắn liền với các địa danh cụ thể như làng
Phù Đổng, làng Quế Võ, núi Sóc, Phong Khê, núi Thất Diệu, Dạ Sơn, Lam Sơn, hồ Tả
Vọng… Những địa danh, di tích xuất hiện trong truyền thuyết thường gắn với các sự
kiện lịch sử và cuộc đời của nhân vật.
- Một vài đặc điểm nghệ thuật nổi bật của truyền thuyết:
51
Tính cụ thể xác thực: một đặc điểm nghệ thuật nổi bật của truyền thuyết nhằm
phản ánh sự thật lịch sử. Trong truyền thuyết, những danh từ riêng chỉ tên người, tên
đất, tên thời kì lịch sử rất được coi trọng, như An Dương Vương, Mị Châu… vì những
tên này gắn liền với những con người thật, vùng đất thật. Đặc điểm này góp phần vào
việc dựng lại không khí lịch sử của truyện, thực hiện chức năng cơ bản của thể loại.
Tính văn - sử: Sự kết hợp hài hòa giữa hai yếu tố này góp phần tạo nên tính xác
thực về thời gian - không gian lịch sử cụ thể xảy ra sự kiện lịch sử, đồng thời đảm bảo
thông tin được truyền tải một cách hiệu quả, nghệ thuật đến công chúng.
- Yếu tố huyền thoại trong truyền thuyết là cách thần thánh hóa hình tượng, bất
tử hóa cái chết của những bậc anh hùng mà nhân yêu mến, ngưỡng vọng. Theo truyền
thuyết, An Dương Vương nhảy xuống biển tự tử, nhưng nhân dân muốn tưởng nhớ
công lao của ông, đã để ông cầm sừng tê rẽ nước về sống tại thủy cung, trường sinh bất
tử cùng các vị thần. Bà Triệu lên núi Tùng Sơn chết thì hồn bà hòa quyện cùng thanh
gươm quý thành ánh hào quang sáng chói bay về trời.
Việc thờ tự, lập miếu thờ, lễ nghi cúng kính thường niên các bậc anh hùng dân
tộc cũng không nằm ngoài mục đích tưởng nhớ, ghi công ân đức của các vị ấy đối với
con cháu ngàn đời. Nhân dân tin rằng các bậc thánh nhân, các bậc anh hùng thỉnh
thoảng vẫn trở về giúp đỡ cháu con vượt qua những lúc khó khăn ngặt nghèo nhất.
Nhân dân gởi gắm một thông điệp có ý nghĩa nhân văn sâu sắc về trách nhiệm,
nghĩa vụ đối với quốc gia của tất thảy con cháu mọi đời, phải cùng đoàn kết bảo vệ sơn
hà mà máu xương ngàn đời cha ông tô thấm. Và cũng từ đó, ý nghĩa hình tượng nhân
vật trong truyền thuyết trở nên thiêng liêng, vĩnh hằng.
Truyền thuyết là một thể loại có sự gắn kết gần gũi với các sự kiện và nhân vật
lịch sử. Đó là pho sử dân gian. Nó được kể lại bằng cảm quan dân gian, được phán xét
bằng triết lí dân gian. Truyền thuyết được xác định là đời sau thần thoại, song, vẫn tồn
tại song hành cùng nhau và có những điểm giao mờ nhòe giữa hai thể loại là chứng
hiện cho con đường tư duy của con người.
2.3. Cổ tích
2.3.1. Vấn đề khái niệm “cổ tích”
- Trước cách mạng Tháng Tám, ở nước ta, tên gọi cổ tích, hay truyện cổ, hay
truyện đời xưa được sử dụng để gọi chung cho các thể loại truyện kể dân gian, bao
gồm thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, ngụ ngôn và truyện cười. Về sau, khi công tác
nghiên cứu văn học dân gian phát triển, truyện cổ được phân chia thành các thể loại
truyện kể dân gian. Tuy nhiên, do bản chất nguyên hợp của văn học dân gian mà việc
phân loại đã gặp nhiều khó khăn, ngày nay vẫn chưa thể đi đến thống nhất.
- Riêng nội bộ thể loại cổ tích, những khó khăn nảy sinh trong quá trình xác
định phạm vi, ranh giới so với các thể loại khác đã dẫn đến khó khăn trong việc hình
52
thành nội hàm khái niệm cổ tích cũng như phân loại cổ tích mà nhiều nhà nghiên cứu
đã thực hiện.
- Trong khối truyện kể dân gian người Việt, cổ tích chiếm dung lượng trội hơn
nhiều so với các thể loại khác. Một phần vì đặc trưng lịch sử, một phần vì đặc trưng xã
hội và tính cách dân tộc mà cổ tích được lưu giữ hiệu quả hơn trong kho tàng truyện cổ
người Việt.
- Có thể hiểu cổ tích là “một thể loại truyện dân gian nảy sinh từ xã hội nguyên
thủy nhưng chủ yếu phát triển trong xã hội có giai cấp với chức năng chủ yếu là phản
ánh và lí giải những vấn đề xã hội, những số phận khác nhau của con người trong cuộc
sống muôn màu muôn vẻ khi đã có chế độ tư hữu tài sản, có gia đình riêng (chủ yếu là
gia đình phụ quyền), có mâu thuẫn giai cấp và đấu tranh xã hội quyết liệt”1.
- Hầu hết các nhà nghiên cứu thống nhất với nhau rằng cổ tích nảy sinh từ thần
thoại trong thời kì bắt đầu tan rã của chế độ công xã nguyên thủy. Trong bối cảnh đó,
cổ tích ra đời nhằm đáp ứng nhu cầu nhận thức và lí giải đời sống xã hội. Có thể khẳng
định rằng con người chỉ sáng tạo cổ tích sau khi trải qua thời kì thần thoại để chuyển
tải đời sống xã hội sau khi định hình cuộc sống trong thế giới tự nhiên.
Mặc dù xuất phát từ thần thoại và thời kì thần thoại, song cổ tích không vì thế
mà không thể thoát khỏi cái bóng lớn của thần thoại. Nếu “nhân vật thần thoại thường
có ý nghĩa tượng trưng và thể hiện những nỗi gian khổ chung, những niềm hoan lạc
chung, những lo âu chung và những ước mơ chung của thị tộc, bộ lạc” thì “truyện cổ
tích xuất hiện phần lớn khi công xã thị tan rã và được thay thế bằng gia đình riêng lẻ”;
nếu thần thoại có sự gắn kết gần gũi với tôn giáo nguyên thủy và thể hiện tinh thần tự
do, ý thức dân chủ của con người khi xã hội chưa phân chia giai cấp thì cổ tích lại phản
ánh tình trạng đấu tranh xã hội và thể hiện ý thức hệ của thời đại; nếu thần thoại xây
dựng vẻ đẹp kì vĩ, hùng tráng, mĩ lệ, mang tầm vóc của toàn thể bộ lạc thì cổ tích lại
hướng về những số phận, những ước mơ cải mệnh của con người trong cái hạn hữu
chật hẹp của xã hội2.
Trong tính nguyên hợp của văn học dân gian, sự gặp gỡ, hàm chứa nhau giữa
các thể loại là hiện tượng không xa lạ. Trong đó, hiện tượng chuyển hóa chất liệu từ tác
phẩm này sang tác phẩm khác, thể loại này sang thể loại khác tạo nên một dòng chảy
thú vị. Chẳng hạn trường hợp hình tượng con rùa, nó xuất phát từ thần thoại trong vai
thần biển, đã tái sinh trong thời đại truyền thuyết qua “An Dương Vương và Mị Châu,
Trọng Thủy” và tiếp tục đời sống của mình trong cổ tích “Rùa và Thỏ”.
- Vấn đề phân loại truyện cổ tích đến nay vẫn tồn tại như một thách thức. Có lẽ,
đặc trưng nguyên hợp là trở lực vĩnh cửu trước mọi nỗ lực phân định văn học dân gian
1
2
Đinh Gia Khánh (chủ biên) - Chu Xuân Diên - Võ Quang Nhơn, sđd, tr.294 - 296.
53
ở bất cứ cấp độ nào. Tuy nhiên, để quán xuyến được việc nghiên cứu, các học giả, theo
cách nào đó, phải đưa ra kiến giải về việc phân loại cổ tích.
Nguyễn Văn Ngọc trong Truyện cổ nước Nam chia cổ tích thành 5 loại: những
truyện thuộc về lối cổ tích hoặc dã sử; những truyện mà kết cục trở thành phương
ngôn; những truyện thuần về văn chương; những truyện ẩn một triết lí cao xa và những
truyện vui chơi cười đùa lí thú nhưng chưa phải tiếu lâm. Cách phân chia này đưa ra
những tên gọi dài dòng, đồng thời có sự chồng lấn giữa các loại một cách phức tạp.
Theo Nghiêm Toản, cổ tích được chia làm 4 loại: truyện mê tín hoang đường;
truyện luân lí ngụ ngôn; truyện phúng thế hài đàm và sự tích các thánh. Cách phân chia
này đã sử dụng nội hàm của thuật ngữ truyện cổ. Các loại được phân chia thành tương
ứng với các thể loại truyện kể dân gian, song chưa đầy đủ. Ngay cả thể loại cổ tích
cũng không tìm thấy vị trí cụ thể trong cách phân chia trên.
Theo Hoàng Trọng Miên, cổ tích được chia làm 6 loại: cổ tích lịch sử; cổ tích
phong tục; cổ tích tình cảm; cổ tích thế sự; cổ tích tôn giáo và cổ tích hoang đường.
Thanh Lãng thì chia cổ tích thành 7 loại: cổ tích ma quỷ; cổ tích anh hùng dân tộc; cổ
tích ái tình; cổ tích luân lí; truyện thần tiên; truyện phong tục và truyện khôi hài.
Nguyễn Đổng Chi trong Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam chia cổ tích thành 3 loại:
truyện cổ tích thần kì; truyện cổ tích thế sự và truyện cổ tích lịch sử.
Giáo trình Văn học dân gian của các trường Đại học Sư phạm chia cổ tích thành
3 loại: cổ tích hoang đường; cổ tích sinh hoạt và cổ tích lịch sử. Đinh Gia Khánh - Chu
Xuân Diên trong giáo trình Văn học dân gian của trường Đại học Tổng hợp chia cổ
tích thành 2 loại: cổ tích thế sự và cổ tích lịch sử. Nhóm tác giả Lê Chí Quế, Võ Quang
Nhơn, Nguyễn Hùng Vĩ chia cổ tích thành 3 loại: cổ tích loài vật; cổ tích thần kì và cổ
tích sinh hoạt.
Theo giáo trình Văn học dân gian của Khoa Ngữ Văn, Trường Đại học Sư phạm
Đà Nẵng, căn cứ vào việc có hay không có yếu tố thần kì, có thể chia thành cổ tích
thần kì và cổ tích hiện thực; căn cứ vào nội dung phản ánh, có thể chia thành cổ tích
thế sự và cổ tích lịch sử.
Như vậy, vấn đề phân loại cổ tích hẳn là vô cùng phức tạp. Dù phân chia theo
quan điểm nào thì bên cạnh những kiến giải hợp lí cũng tồn tại kèm theo những bất
cập. Điều này xuất phát từ nhiều lí do. Trong đó, tính nguyên hợp của văn học dân gian
là trở ngại tất yếu, không thể khắc phục. Với các cách phân loại đã trình bày, chúng tôi
tán thành hơn cả quan niệm của Đinh Gia Khánh - Chu Xuân Diên. Đây là cách phân
loại đơn giản, mặc dù không chi tiết, song đảm bảo được tính hệ thống trong phân loại.
Hai bộ phận cổ tích thế sự và lịch sử có thể được minh định sáng rõ nhất. Hẳn nhiên, sự
minh định ấy không bao giờ là sự tách biệt hoàn toàn.
54
- Về vấn đề xác lập thể loại truyền thuyết và tiểu loại cổ tích lịch sử, đến nay
vẫn chưa nhận được ý kiến thống nhất từ các nhà nghiên cứu. Có ý kiến không thừa
nhận truyền thuyết là một thể loại văn học dân gian. Theo đó, những truyện kể dân gian
có nội dung gắn với lịch sử được xếp vào tiểu loại cổ tích lịch sử. Tuy nhiên, trong tính
hệ thống của các thể loại và truyện kể dân gian, cổ tích mang không khí sinh hoạt đời
thường trong không gian hẹp hơn so với truyền thuyết. Truyền thuyết là một thu hẹp
của thần thoại về không gian và thời gian. Song, với đặc thù biểu đạt, truyền thuyết gắn
với không gian đất nước và thời gian lịch sử. Nó mang tầm vóc của cộng đồng, thay vì
cổ tích mang giới hạn của những mối quan hệ cụ thể giữa một số ít người. Nhân vật
truyền thuyết là nhân vật của cộng đồng, trong khi nhân vật cổ tích là đại diện cho tâm
tình của một bộ phận người trong xã hội. Phân tích như vậy để thấy rằng những truyện
kể có nội dung gắn kết với sự kiện hay nhân vật lịch sử, nó mang không khí truyền
thuyết hơn là cổ tích. Vì vậy, chúng tôi tán thành ý kiến xem truyền thuyết là một thể
loại văn học dân gian.
- Cổ tích phản ánh nhận thức về thế giới tự nhiên là mảng đề tài xuất phát từ
thần thoại và truyền thuyết mà cổ tích tiếp tục kế thừa và phát triển. Cổ tích tiếp tục lí
giải đặc điểm sự vật, hiện tượng trong thế giới tự nhiên.
Cổ tích loài vật thể hiện cách lí giải của dân gian về đặc điểm, hoạt động của các
con vật. Cùng phản ánh về thế giới loài vật nhưng ba thể loại thần thoại, cổ tích, ngụ
ngôn có cách nhìn sự vật khác nhau. Ở thần thoại là sự nhân hóa loài vật, thần thánh
hóa hoạt động của các con vật bắt nguồn từ quan niệm vạn vật có linh hồn, gắn liền với
tín ngưỡng vật linh, tôtem giáo và bái vật giáo của người nguyên thủy. Ở ngụ ngôn,
loài vật được nhân hóa hóa một cách có ý thức, mượn loài vật để gián tiếp nói về con
người, từ câu chuyện loài vật để nói chuyện con người. Còn cổ tích, loài vật như một
đối tượng để khám phá đặc điểm sinh học, chức năng hoạt động. Đặc điểm các con vật
được nhận thức, lí giải một cách vừa hồn nhiên vừa chân thực, cụ thể. Đó là truyện giải
thích tại sao vịt trống kêu khàn khàn, lông quạ màu đen tuyền, mai rùa có vết hằn như
rạn nứt, trâu chỉ có một hàm… Có khi đó là cách giải thích về mối quan hệ giữa các
con vật như tại sao gấu với khỉ không chơi thân với nhau. Truyện “Tình nghĩa gà vịt”
giải thích tại sao gà vịt không ở chung một chuồng, không ăn chung một bãi vì họ nhà
vịt hiểu lầm khi thấy gà trống cưỡi trên lưng vịt mái để sang nhà vịt dự tiệc. Dù vậy, họ
nhà gà vô tư, không biết chuyện đó, vẫn giữ tình nghĩa thân thiết bằng cách thỉnh
thoảng vẫn ấp trứng cho vịt và nuôi vịt như con của mình.
Loại sự tích lí giải các danh lam thắng cảnh, địa danh, sản vật, phong tục tập
quán của nhân dân từ xa xưa thể hiện những phong tục tập quán lâu đời của nhân dân
liên quan đến tục ăn trầu trong truyện “Sự tích trầu cau”, tục làm bánh chưng bánh dày
55
ngày tết trong truyện “Sự tích bánh chưng bánh dày”, hoặc các truyện “Sự tích ông
bình vôi”, “Sự tích cây nêu ngày tết”, gắn với tập tục tín ngưỡng của nhân dân. Phần
lớn các truyện ấy kết thúc đều có câu lí giải “Từ đó, người nước Nam ta có tục lệ….”.
Cổ tích các dân tộc anh em thể hiện khá phong phú, sinh động phong tục, tập
quán sinh hoạt văn hóa dân gian. Truyện “Quả Pa Pao” của người HMông, “Tung còn
lấy vợ tiên” của người Tày kể về tục ném còn. Kề về các nhạc cụ dân gian có truyện
“Sự tích chiếc kèn môi” của người HMông, “Sự tích chiếc kèn đá” của người Raglai.
Truyện kể về sự tích các điệu múa thì có “Sự tích điệu múa công” của dân tộc Thái,
“Sự tích điệu múa bắt ba ba” của người Dao.
Bộ phận cổ tích gắn liền với việc lí giải các sự vật trong thiên nhiên như “Sự
tích dưa hấu”, “Sự tích trái sầu riêng”, “Sự tích cây huyết dụ”, “Sự tích hồ Ba Bể”, “Sự
tích núi Vọng Phu”, “Sự tích núi Bà đội om”, “Sự tích núi Ngũ Hành”, “Sự tích sông
Tô Lịch và sông Thiên Phù”…
Cách lí giải thiên nhiên của cổ tích khác xa cách lí giải của thần thoại. Phong
cảnh thiên nhiên kì thú, sản vật đặc trưng của các vùng miền được thể hiện khá phong
phú và sinh động ở cổ tích loài vật và cổ tích về sự tích.
- Truyện cổ tích phản ánh những xung đột xã hội ngay từ giai đoạn sớm của nó.
Cổ tích ra đời và phát triển song song với quá trình tan rã của gia đình thị tộc mẫu hệ,
đồng thời với sự hình thành gia đình phụ quyền và sự phân hóa giai cấp trong xã hội.
Vì vậy chức năng cơ bản của cổ tích là phản ánh, lí giải những mâu thuẫn, xung đột
giữa người với người trong xã hội có giai cấp.
Phần lớn cổ tích xoay quanh đề tài sinh hoạt gia đình, phản ánh và lí giải những
xung đột, mâu thuẫn có tính riêng tư nhưng phổ biến giữa anh em trai: “Cây khế”, chị
em gái: “Sọ Dừa”, giữa dì ghẻ con chồng và chị em cùng cha khác mẹ: “Tấm Cám”…
Những xung đột bên ngoài gia đình cũng chịu sự ảnh hưởng, chi phối từ những
mâu thuẫn trong gia đình. Giải quyết các xung đột, mâu thuẫn trong gia đình là động
lực giải quyết xung đột, mâu thuẫn xã hội.
Trong cổ tích “Tấm Cám”, tại sao nhân dân không gọi “dì ghẻ con chồng” hay
một cái tên nào khác? Tại sao những lời nguyền rủa của Tấm lại tập trung vào Cám?
Và tại sao tác giả dân gian lại để Tấm trừng trị Cám nặng nề như vậy? Rõ ràng, mâu
thuẫn không đơn thuần giữa dì ghẻ với con chồng, mà còn là mâu thuẫn giữa những
người cùng thế hệ, tương tự như trong truyện dân gian như: “Cây khế”, “Sọ dừa”,
“Thạch Sanh”… Hình tượng nhân vật trong cổ tích mang tính phổ biến và có ý nghĩa
xã hội sâu sắc. Sự đối lập giữa những nhân vật đàn anh - đàn em, bề dưới - bề trên
trong quan hệ gia đình tương đồng với sự đối lập giữa những nhân vật thiện và ác,
chính diện và phản diện trong những mối quan hệ xã hội phức tạp. Hơn nữa thực chất
56
gia đình là hình ảnh một xã hội thu nhỏ. Và triết lý ở hiền gặp lành, ở ác gặp ác cũng là
triết lý chung của cổ tích.
Thực tế vấn đề không phải cứ nhân vật người anh và người mẹ kế là độc ác,
tham lam, xấu bụng còn những người em, những người con chồng thì luôn luôn hiền
lành, hiếu thảo. Nhưng cổ tích vẫn phản ánh, khẳng định, thậm chí tô đậm, phóng đại
điều này. Cổ tích chủ yếu chú ý đến số phận chung của những loại người khác nhau
trong xã hội, những người bị đối xử bất công trong gia đình phụ quyền. Sự bênh vực
cho những con người thiệt thòi, đau khổ chính là hình thức lên án, tố cáo những nhân
vật bề trên, những người anh, người chị, người mẹ kế độc ác trong cổ tích; đồng thời là
hình thức chống lại những tập tục vô lí, bất công của xã hội có giai cấp.
Suốt quá trình phát triển qua lịch sử lâu dài, những hình tượng nhân vật trong cổ
tích không ngừng được nhào nắn lại, bổ sung thêm, đây là yếu tố giúp làm tăng tính
khái quát và điển hình hóa cho hình tượng, phản ánh được nhiều vấn đề lịch sử của đời
sống xã hội.
- Triết lí sống là phần quan trọng trong kết cấu nội dung của thể loại. Vì ở đó
phản ảnh chân thực sự đấu tranh không khoan nhượng của nhân dân lao động bị áp bức
bóc lột, chống lại những thế lực xâm phạm quyền sống, quyền làm người của họ, đồng
thời, khẳng định ý nghĩa, giá trị cao quý trong cuộc sống của họ thành triết lí.
Trước sự nghiệt ngã trong xã hội có giai cấp, người dân lao động đấu tranh
chống lại những thế lực xâm phạm nhân quyền của họ; đồng thời tự khẳng định bằng
cách nâng lối sống của mình lên thành một triết lí.
Trong cổ tích, phần cốt lõi nhất trong triết lí sống của nhân dân là tinh thần lạc
quan, yêu đời, lòng ham sống, tình yêu thương và quý trọng đồng loại. Có thể truyện
hướng đến sự ca ngợi, biểu dương những hành vi cao đẹp như tình nghĩa thầy trò trong
“Sự tích đầm mực”; hay phê phán, lên án những hành vi trái quy chuẩn đạo đức xã hội,
như lừa thầy, phản bạn, ăn ở hai lòng, hay những đứa con bất hiếu như “Cái cân thủy
ngân”, “Đứa con trời đánh”…
Nói đến tinh thần lạc quan trong cổ tích người ta thường đề cập đến kết thúc của
thể loại này, phần nhiều kết thúc có hậu. Kết thúc có hậu chỉ là một biểu hiện phổ biến
nhất, không phải biểu hiện cao nhất cũng như duy nhất của tinh thần lạc quan, yếu tố
chủ đạo được đề cập trong thể loại này.
Thực tế cho thấy, kho tàng cổ tích Việt Nam nói riêng, của nhân loại nói chung
không phải tất cả đều có kết thúc có hậu. Và cũng không vì thế mà cho rằng những
truyện kết thúc không có hậu là bi quan. Không ít cổ tích có kết thúc bi thảm, nhân vật
chính diện hoặc phải chết hoặc ra đi về miền khổ ải đọa đày, nhưng đó là cái chết nhằm
giúp tỏa sáng, khơi dậy tinh thần lạc quan, niềm tin đối với những phẩm chất tốt đẹp
57
của những con người hiền lành, lương thiện, khẳng định những giá trị đạo đức cao quý
giữa dòng tuần lưu vô tận của dòng chảy lịch sử nhân loại.
Triết lí sống của nhân dân trong cổ tích còn thể hiện ở sự thưởng công phạt tội
được nhìn nhận và giải quyết theo yêu cầu đạo đức. Chàng Thạch Sanh có những hành
vi đạo đức cao đẹp mà chắc chắn còn rất lâu mới có thể trở thành hiện thực một cách
phổ biến trong xã hội loài người nói chung và trong xã hội Việt Nam nói riêng - đó là
sự hào hiệp, vô tư, sẵn sàng xả thân vì việc nghĩa trong mọi tình huống. Từ quan niệm
đó, nhân dân ta khẳng định triết lí “ở hiền - gặp lành”. Niềm tin ở hiền gặp lành, ở ác
gặp dữ vừa là triết lí sống lạc quan, tích cực, vừa là ước mơ công lí và đạo đức. Tuy
hình thức bề ngoài nó khá giống với giáo lí của nhà Phật nhưng nội dung phục vụ cho ý
nguyện của nhân dân. Đó là chỗ dựa tinh thần vững chắc trong hoàn cảnh nghiệt ngã
của nhân dân lao động.
- Cổ tích còn là nơi hàm chứa lí tưởng sống và lòng ngưỡng mộ người tài đức
của nhân dân lao động. Trong đa số cổ tích, nhất là cổ tích thần kì, những nhân vật đàn
em, những đứa trẻ mồ côi, những người bề dưới thường được nhìn nhận, miêu tả như
những con người đẹp nhất trong gia đình cũng như ngoài xã hội, những con người lí
tưởng, mẫu mực của nhân dân.
Trong gia đình, mặc dù chịu nhiều đau khổ, thiệt thòi nhưng họ luôn sống có
đạo đức. Đạo đức bộc lộ ở sự hiền hậu, thật thà, ngay thẳng, hiếu thảo, thủy chung,
chịu thương chịu khó… Họ không hay và không thích trả thù những kẻ đàn anh, những
người bề trên trong gia đình, dù những kẻ đó đã gây cho họ nhiều tổn thương, đắng
cay, điêu đứng.
Nhân vật người em trong “Cây khế” mặc dù bị người bị người anh chiếm hết gia
tài nhưng khi được chim thần đưa ra đảo lấy vàng và trở nên giàu có thì vẫn giữ
nguyên tình anh em như trước. Hơn nữa, đã chỉ chỗ đảo vàng cho anh để anh cũng có
đời sống sung túc. Còn Thạch Sanh dù bị Lí Thông lừa đảo năm lần bảy lượt một cách
trắng trợn, bội nghĩa bạn bè nhưng khi có quyền binh trong tay vẫn sẵn sàng tha cho Lí
Thông một con đường sống. Những điều nói trên nhằm bảo vệ quan hệ tình cảm, đạo
đức huyết thống của gia đình thị tộc trong cổ tích.
Nạn nhân của những xung đột trong gia đình phụ quyền đang hình thành đáng lẽ
phải đứng lên phá vỡ tôn ti trật tự bất công để xây dựng một kiểu gia đình khác, giải
phóng mình khỏi những nỗi oan trái. Nhưng quy chuẩn xã hội đương thời không cho
họ quyền được làm điều đó, nên họ chỉ có thể phủ nhận, chống lại những quan hệ áp
bức, bóc lột của gia đình phụ quyền bằng cách quay về với những quan hệ tốt đẹp của
gia đình thị tộc đã và đang trên bờ vực tan rã. Sự lí tưởng hóa những nhân vật đàn em
là để củng cố những quan hệ gia đình lung lay, rạn nứt, nhằm cứu vãn nó, làm cho nó
trở lại với thời kì “tổ ấm” xa xưa.
58
Nhưng mọi thứ không diễn ra một cách tốt đẹp như thế. Xã hội đương thời đầy
rẫy bất công đã nhẫn tâm đưa họ vào những cạm bẫy, tai ương. Những người đàn em
và những người bề dưới luôn chịu thiệt thòi, cay đắng mặc cho phẩm hạnh sáng ngời
của họ là vì sự độc ác, vô đạo của những kẻ đàn anh, bề trên. Cổ tích phản ánh nỗi
cùng quẫn của những kiểu nhân vật “đức hạnh nhưng bất hạnh” này trong việc tìm
đường giải thoát cho mình. Nhưng ở một số truyện, sự sáng tạo của tác giả dân gian đã
mang đến cho tác phẩm những làn gió mới, thể hiện ở phần kết thúc các nhân vật đàn
em đã dám vượt qua khuôn khổ gia đình, tìm đến sự công bằng, hạnh phúc cho bản
thân mình. Trí tưởng tượng của tác giả đã đưa con người khổ hạnh, bị áp bức bất công
vượt biên giới gia đình, nhờ việc tạo ra, khai thác những hình tượng hư cấu, các yếu tố
kì ảo như: Ông Tiên, Bà Bụt, Chim thần, Rắn thần, Vua, Công chúa, Hoàng tử… Tuy
vai trò khác nhau nhưng những nhân vật ấy gắn liền với việc thể hiện lí tưởng thẩm mĩ
của nhân dân. Đây là chiếc cầu nối giữa cuộc đời thực bất hạnh với cuộc đời hạnh phúc
công bằng mộng tưởng của nhân vật chính diện. Nếu như các lực lượng thần - ảo góp
phần thể hiện lí tưởng xã hội - thẩm mĩ, các nhân vật như vua chúa, hoàng tử, công
chúa là phương tiện nghệ thuật, vừa là hiện thực vừa lí tưởng xã hội được hình tượng
hóa. Các nhân vật đế vương trong cổ tích được phân thành hai loại đối lập: chính diện
và phản diện, tức tốt và xấu. Vua tốt như ông vua trong truyện “Thạch Sanh”, “Tấm
Cám”; còn vua xấu như ông vua trong truyện “Ai mua hành tôi”, vua xấu như ông vua
Trang vương trong “Phạm Tải Ngọc Hoa”.
Loại truyện về những chàng trai khỏe, dũng cảm hay truyện dũng sĩ của các dân
tộc nhằm ca ngợi những tấm gương tài hoa, hiệp nghĩa, những bậc anh hùng trong lao
động và chiến đấu. Truyện “Cẩu Khây” của người Tày kể về bốn anh em kết nghĩa có
sức khỏe phi thường, dùng sức khóe của mình tham gia lao động sản xuất, giúp đỡ
đồng bào. Truyện “Chàng Voi con” của người Thái cũng có cốt truyện tương tự. Hay
truyện “Chê Hấu” của người HMông kể về các chàng trai khỏe mạnh hợp sức khai phá
đất đai, chế ngự thiên tai, lao động sản xuất. Mở đầu là chàng Nhổ Cây, đến chàng Cắt
Tranh, tiếp theo là chàng Chê Hấu trồng trọt, sau đó là chàng Hút Nước chống lũ, cuối
cùng là chàng Đục Đá làm cối xay để chế biến lương thực. Truyện “Cẩu Khây” chủ
yếu ca ngợi kì tích làm thủy lợi, chế ngự thiên tai. Truyện “Chàng Voi con” ca ngợi kì
tích săn bắn. Truyện “Chê Hấu” xây dựng một tập thể những người lao động có trình
độ kĩ thuật cao, có sự phân công lao động hợp lí, hiệu quả. Đây là những con người tài
ba trong xã hội nông thôn.
Bên cạnh đó người Việt còn có những truyện mang tính hiện thực hơn như
truyện “Lê Như Hổ” có tài ăn khỏe, một buổi phát luôn ba mẫu cỏ, một ngày gặt xong
hai mẫu lúa. Truyện “Yết Kiêu” ca ngợi tài lặn nhiều giờ trong nước để đánh bắt cá,
lặn xuống biển đục thuyền giặc. Lại có những truyện đề cao sự khéo léo trong lao động
59
như: “Ba chàng thiện nghệ”, “Người thợ mộc Nam Hoa”, “Bùi Cầm Hổ”… Đặc biệt
như truyện “Phân xử tài tình” ca ngợi vị quan thông minh tài giỏi. Nhưng cốt truyện
loại này khá hiếm trong thể loại cổ tích, vì đa số quan lại là đối tượng châm biếm, đả
kích của cổ tích…
Nhân dân tin rằng, nếu những con người tài đức làm mẫu nhi thiên hạ, những
người khỏe mạnh cường tráng đóng góp công sức lao động sản xuất thì cuộc sống này
sẽ tốt đẹp hơn nhiều, nhân dân sẽ được sống đời bình yên, hạnh phúc.
- Nghệ thuật xây dựng nhân vật của truyện cổ tích có nhiều đặc thù thú vị. Hệ
thống nhân vật đa dạng, phức tạp và mang tính hiện thực rõ nét hơn nhân vật trong thần
thoại. Cổ tích xây dựng nhân vật phân tuyến, được thể hiện rõ trong cổ tích thần kì.
Nhân vật được xây dựng theo hai tuyến đối lập: thiện - ác, chính nghĩa - gian tà, tuyến
tốt - tuyến xấu. Tính cách nhân vật mang tính chất cực đoan, hầu như không có chuyển
biến trong suốt chiều dài tác phẩm. Đây là kiểu xây dựng nhân vật theo kiểu cực tuyến
rõ ràng, không lẫn lộn tốt xấu.
Nhân vật hay vật thần kì là hiện thân của các thế lực mang sức mạnh thần diệu,
phi phàm, đứng ra giúp đỡ nhân vật tuyến thiện hay cùng với nhân vật tuyến ác tạo ra
sự hủy diệt cuộc sống. Nhân vật kì diệu thường gặp: Tiên, Bụt (Phật); vật kì diệu: Rùa
thần, Chim thần, Cá Bống… hiện ra giúp đỡ người tốt thiệt thòi. Trái lại, Đại Bàng có
thể bắt cắp bất kì cô gái đẹp nào, Trăn tinh có thể ăn thịt bất cứ ai… Đôi khi nhân vật
hay vật thần kì là phép thử lòng người, phân định bản chất con người thiện ác như Đại
Bàng hai lần xuất hiện trong cổ tích “Cây khế” đã tạo ra hai kết cục trái ngược nhau
cho hai nhân vật thuộc hai tuyến thiện ác khác nhau, với hai anh em cùng một huyết
thống nhưng tính cách thiện ác đối lập.
Nhân vật trong cổ tích trung gian và cổ tích hiện thực không phân tuyến hoặc
phân tuyến không rõ. Nhân vật đôi vợ chồng trong truyện “Sự tích đá vọng phu” không
phải là nhân vật phân tuyến. Nhân vật người vợ trong “Sự tích con muỗi” là nhân vật
phân tuyến không rõ ràng giữa mối quan hệ với chồng và với tình nhân. Những truyện
cổ tích lí giải về sự tích không hẳn là cổ tích thần kì, mà là dạng cổ tích trung gian, gần
với cổ tích hiện thực. Nhân vật trong “Trương Chi”, “Gái ngoan dạy chồng”... không
phải nhân vật lí tưởng hóa, không phân tuyến như nhân vật trong cổ tích thần kì. Nhân
vật trong cổ tích thần kì thường không rõ tính cách. Nhân vật thuộc cùng một tuyến có
tính cách hao hao giống nhau theo khuôn mẫu đã định.
- Kết cấu cổ tích thường gặp là kết cấu đường thẳng. Cốt truyện tuân theo một
trật tự nhất định từ trước đến sau, cái gì xảy ra trước kể trước, cái gì xảy ra sau kể sau.
Cuộc đời Thạch Sanh trong cổ tích cùng tên đi theo một trình tự thời gian cụ thể, từ lúc
60
đi đốn củi, qua thăng trầm, cưới công chúa, thuần phục chư hầu, được truyền ngôi
báu... là một dạng của kết cấu này.
Loại kết cấu này có ưu điểm: dễ nhớ, đơn giản; nhược điểm: thiếu sinh động. Cổ
tích với đặc trưng thể loại không thực hiện sự đảo ngược kết cấu, đôi khi làm giảm hiệu
quả diễn đạt, gây nhàm chán.
- Nghệ thuật xây dựng ngôn ngữ trong cổ tích cũng tương thích với đặc trưng và
chức năng thể loại. Ngôn ngữ mang tính trần thuật, tính kể đặc trưng cho ngôn ngữ kể
chuyện. Các câu tả và các đoạn đối thoại ít có mặt trong truyện. Hình thức tả chủ yếu
mang tính phác họa những nét đặc trưng nhất của ngoại hình nhân vật. Ta chỉ biết
chàng Thạch Sanh khỏe mạnh, thật thà, còn cụ thể chàng khỏe đến mức nào và thật thà
ra sao cổ tích không đề cập. Đó cũng có thể là “độ không sáng tạo” dành cho độc giả,
theo điểm nhìn hiện đại.
Về phương diện cú pháp, cổ tích thường có ba loại chủ yếu: câu tồn tại, câu
luận, câu hoạt động. Câu tồn tại nhằm mục đích giới thiệu nhân vật: “Hồi ấy ở gần làng
có anh học trò nghèo, bố mẹ chết sớm” (Lấy vợ cóc). Câu luận nhằm định tính, định
danh nhân vật: “Chàng rất hay chữ, tuy chưa đỗ đạt gì, người ta cũng gọi chàng là Tú
Uyên” (Tú Uyên). Phổ biến nhất vẫn là câu hoạt động.
Trong cổ tích, có môtip mở đầu và kết thúc. Mở đầu thường có câu: “Ngày xửa
ngày xưa, đã lâu lắm rồi, tại một làng nọ...” hoặc “Ngày xưa, có một nàng công chúa
xinh đẹp, nàng sống cùng vua cha trong cung điện tráng lệ nhưng nàng luôn cảm thấy
không vui”. Câu mở đầu thường có sự xuất hiện của cả không gian và thời gian theo
thủ pháp ước lệ.
Ngôn ngữ cổ tích không có chức phận xác định cụ thể không gian - thời gian,
mọi thứ đều hiện lên mơ hồ: thời gian quá khứ xa xưa, không gian xa xôi đâu đó.
Ngoài ra, cổ tích còn sử dụng ngôn ngữ của tục ngữ, ca dao... nhằm gây ấn tượng. Cổ
tích chứa đựng các câu văn đa dạng, phong phú về kiểu câu, phong cách ngôn ngữ.
Càng về sau câu văn cổ tích càng gần với phong cách văn học hơn.
- Thời gian và không gian nghệ thuật trong truyện cổ tích cũng được xây dựng
theo hệ quy chiếu thể loại, góp phần xác định diện mạo chung của thể loại. Không gian
cổ tích là không gian đời thường, không gian sinh hoạt bao quanh cuộc đời nhân vật
chính. Chính vì vậy, không gian còn mang tính chất khép kín, tức không quan tâm
những nhân vật phụ, những diễn biến khác trong cuộc sống. Không gian cổ tích khó
xác định giới hạn, nơi chốn, đặc điểm. Ta sẽ bắt gặp những không gian quen thuộc
trong cổ tích, bởi vì các truyện thường được xây dựng trong một không gian hao hao
nhau. Dường như cổ tích chỉ gọi tên địa danh bằng danh từ phiếm chỉ để không gian
bớt mơ hồ, còn thực sự địa danh ấy đặc điểm ra sao thì cổ tích không quan tâm đến.
61
Thời gian cổ tích là thời gian vĩnh hằng, bất biến. Thời gian cổ tích kéo dài theo
số phận của đời người. Khi nhân vật chính được giải phóng số phận, thời gian theo đó
dừng lại. Tính chất ước lệ được thể hiện rõ trong thời gian cổ tích; chẳng hạn ta thường
bắt gặp các thời điểm như: “một hôm”, “một ngày kia”, “ngày xửa ngày xưa”... Ngoài
ra, ta có gặp thời gian ước định bằng tuần trăng, “Ba tuần trăng... Rồi sáu... rồi chín
tuần trăng” (Sự tích hòn vọng phu). Thời gian trong cổ tích chỉ được gợi ra một cách
mơ hồ, hầu như không xác định năm nào, đời vua nào...
Như vậy, không gian - thời gian trong cổ tích có tính ước lệ, áng chừng. Hai yếu
tố này luôn đi cùng nhau, vì thời gian chỉ diễn tiến trong không gian nhân vật hoạt
động. Trong cổ tích, mọi thứ thường mơ hồ xa xôi, nhưng đôi lúc rất quen thuộc như
trong chính ngôi làng của mình là vì thế.
- Đặc trưng nghệ thuật của cổ tích còn có sự đóng góp của các thủ pháp nghệ
thuật. Trước hết, nghệ thuật phiếm chỉ, cũng tương tự kết cấu đường thẳng, nhằm phục
vụ nhu cầu truyền miệng, cổ tích thường gạt bỏ những yếu tố khó nhớ. Do vậy, nhân
vật, không gian, thời gian thường có tính phiếm chỉ. Trong cổ tích ít sử dụng danh từ
riêng. Điều này khác với truyền thuyết, thường sử dụng danh từ riêng. Nhân dân không
có nhu cầu đặt tên, gọi rõ nhân vật, chỉ muốn tạo dựng hình tượng những nhân vật có
tính phổ quát cao, nhằm biểu đạt những ý nguyện của mình, mong ước về một cuộc
sống tốt đẹp hơn, công bằng hơn. Một cụm từ thường được sử dụng trong cổ tích là:
“ngày xửa ngày xưa”; một số danh từ phiếm chỉ thường gặp trong cổ tích như: một phú
ông, một quý cô, một anh tiều phu nọ... Việc chỉ sử dụng danh từ phiếm chỉ như vậy có
tác dụng tạo ra một mảnh đời, một số phận có tính khái quát cao.
Nghệ thuật tưởng tượng, hư cấu là một phần quan trọng nhằm giúp con người có
thêm trợ lực để hoàn thành được mơ ước của mình. Dĩ nhiên kết quả cuối cùng như thế
nào vẫn do bản chất, sự lương thiện hay lòng tham của con người quyết định. Anh canh
điền chiến thắng phú ông, lấy được vợ nhờ sự giúp đỡ của Bụt, nhưng muốn có cây tre
trăm đốt làm sính lễ, anh đã phải bỏ công sức trèo đèo lội suối, vất vả gian truân không
ít. Hơn thế, dù cho hư cấu thế nào, các yếu tố thần kì vẫn phải tuân theo luân lí thông
thường. Trong “Cây khế”, phượng hoàng đưa người ra đảo lấy vàng, giúp người trở
nên giàu có sung túc, nhưng không phải muốn lấy bao nhiêu của cải cũng được. Thánh
thần chỉ giúp đỡ những ai chăm chỉ lao động, nhưng gặp khó khăn. Yếu tố thần kì chỉ
là phương tiện nhiệm mầu trong cổ tích, hiện thân của những mong ước quá sức của
con người. Yếu tố thần kì giúp nhân vật cổ tích đạt được mong ước tốt đẹp, hợp luân lí;
còn ta trong đời thực phải lao động không ngừng mới mong nhận được điều tốt đẹp.
Cổ tích là mơ ước của nhân dân lao động về xã hội tốt đẹp, công bằng, về đời
người ấm no, hạnh phúc. Cổ tích cũng là những bài học về lòng thiện, tình yêu thương
62
và đức tính chăm chỉ, cùng tài năng, dũng khí của con người. Đó là những ước mơ gần
gũi, là động lực hiện thực mà con người có thể vươn tới.
2.4.1. Vấn đề khái niệm “ngụ ngôn”
- Ngụ ngôn là loại truyện có ngụ ý đằng sau cốt truyện. Truyện ngụ ngôn được
xây dựng nhằm mục đích nêu lên bài học triết lí nhân sinh. Bản thân tên gọi đã thể hiện
đặc trưng của loại truyện này. Ngôn là lời nói, ngôn ngữ. Ngụ có nghĩa là gửi vào, hàm
ý. Như vậy, truyện ngụ ngôn là truyện hàm ngôn.
- Tuy nhiên, cũng có ý kiến cho rằng, ngụ ngôn là ngụ ý thường xuất hiện trong
các tác phẩm dân gian ở nhiều thể loại, như ca dao ngụ ngôn, tục ngữ ngụ ngôn, truyện
ngụ ngôn… Song, hiện tượng đó giải thích bằng tính nguyên hợp và sự giao thoa thể
loại thì phù hợp hơn. Theo đó, ngụ ngôn được xác định với tư cách một thể loại văn
học dân gian, thuộc nhóm truyện kể.
- Trên thế giới, truyện ngụ ngôn đã ra đời từ rất lâu. Thời cổ đại ở La Mã có
Phedơre, Hy Lạp có Ê dốp, Trung Quốc có Trang Tử, Liệt Tử. Đến thế kỉ XVII, xuất
hiện nhà ngụ ngôn nổi tiếng người Pháp là La - Phông - Ten.
Tuy nhiên, có thể khẳng định truyện ngụ ngôn ra đời đầu tiên trong dân gian.
Nguyên nhân ra đời của truyện ngụ ngôn có thể xét đến: một là, nguyên nhân văn học:
ngụ ngôn kế thừa truyền thống hiện thực chất phác của văn học dân gian cổ đại, có thể
bắt nguồn từ truyện động vật của thần thoại và cổ tích về loài vật; hai là, nguyên nhân
xã hội: thế giới loài vật đến lúc không còn là niềm tin mà là hình tượng văn học, ngụ
ngôn là một cách nói tỉ dụ của nhân dân, có nguồn gốc từ cách nói ví von vần vè trong
thành ngữ, tục ngữ: cao như sếu, thấp như vịt, nhanh như cắt, chậm như sên, dữ như
cọp, nhát như thỏ, nhăn nhó như khỉ, hôi như chuột chù... Dần dần, sự kết hợp giữa
cách nói ví von với truyện động vật thành truyện ngụ ngôn. Truyện ngụ ngôn là một
truyện sản sinh trong quá trình phát triển tất yếu của trí tuệ nhân loại. Ban đầu truyện
ngụ ngôn ra đời với mục đích giáo huấn nhưng đến khi xã hội có giai cấp, truyện ngụ
ngôn là vũ khí đấu tranh giai cấp.
- So với cổ tích, ngụ ngôn cũng dùng đến yếu tố tưởng tượng. Truyện cổ tích
tưởng tượng trên những sự kiện có thật, tác giả dùng tưởng tượng để sắp xếp nó theo ý
đồ định sẵn. Yếu tố kì diệu chỉ thêm vào có ý nghĩa trợ giúp sự phát triển tình tiết. Cốt
truyện cổ tích chủ yếu vẫn dựa vào những chất liệu hiện thực, có khi là một câu chuyện
có thật diễn ra trong cuộc sống. Trái lại, ngụ ngôn hoàn toàn có tính chất tưởng tượng.
Trí tưởng tượng này phải chịu sự hướng dẫn chặt chẽ của lý trí. Yếu tố tưởng tượng
trong truyện cổ tích có tính chất lãng mạn. Yếu tố tưởng tượng trong ngụ ngôn không
chỉ giúp cho việc xây dựng những nhân vật và tình tiết phục vụ cho chủ đề triết lí nhân
sinh. Truyện ngụ ngôn và cổ tích động vật đều có sử dụng nhân vật động vật biết nói,
63
biết đi, biết suy nghĩ. Đó là kết quả của yếu tố tưởng tượng. Những hoạt động của động
vật trong truyện cổ tích gắn liền với niềm tin rằng loài vật cũng có linh hồn như người
gắn liền với đặc điểm, tính chất của loài vật. Còn hoạt động của động vật trong truyện
ngụ ngôn được tưởng tượng ra chỉ với mục đích liên hệ đến một loại người, một vấn đề
trong cuộc sống loài người. Truyện ngụ ngôn không chỉ sử dụng nhân vật động vật mà
còn lấy nhân vật là con người và những hoạt động của con người để nhằm nêu lên bài
học đạo đức. Chính vì vậy mà có những truyện cổ tích có tính chất như là một truyện
ngụ ngôn vì đằng sau cái cốt truyện tự sự chứa đựng một bài học đạo đức như “Chum
vàng bắt được”, “Của thiên trả địa”.
- Truyện ngụ ngôn còn sử dụng tiếng cười như truyện “Xẩm xem voi”. Truyện
này có ý nghĩa hài hước ở chỗ cả năm ông thầy bói mù đều vừa đúng vừa sai khi nhận
xét về con voi, ai cũng cho mình đúng và không ai chịu ai rồi quay ra đánh nhau. Mặc
dù vậy, cơ bản truyện này vẫn là truyện ngụ ngôn vì nó rút ra bài học triết lí về nhận
thức luận, về quan điểm đánh giá sự vật khách quan.
- Truyện ngụ ngôn chủ yếu được sáng tác bằng văn xuôi nhưng cũng có một số
truyện sáng tác bằng văn vần. Truyện ngụ ngôn sáng tác bằng các thể thơ dân gian mà
lâu nay được gọi là ca dao ngụ ngôn là dạng tác phẩm, nằm giữa hai thể loại ngụ ngôn
và ca dao. Chẳng hạn như bài “Con mèo mà trèo cây cau”, “Con cò mà đi ăn đêm”,
“Con cò chết rũ trên cây”... là ngụ ngôn sáng tác bằng thể thơ lục bát.
Như vậy, giữa ngụ ngôn, cổ tích, truyện cười và ca dao có sự xâm nhập lẫn nhau
mà tùy từng góc độ khác nhau, người nghiên cứu tác phẩm dân gian có thể thấy ý nghĩa
hài hước trong truyện ngụ ngôn, bài học triết lí trong truyện cổ tích, tính trữ tình trong
bài ca có hàm ý ngụ ngôn.
- Truyện ngụ ngôn là kho tàng trí tuệ của nhân dân, chứa đựng nhiều ý tưởng
triết lí và bài học làm người, thể hiện trên nhiều phương diện. Trước hết là bài học về
cách sống, về đạo làm người: Truyện “Quạ mặc lông công”, “Cáo mượn oai hùm”,
khuyên người ta nên dựa vào sức mình, tự lực hành động, không nên mượn danh của
người khác. Truyện “Con dơi, loài chim và loài thú” phê phán hạng người tráo trở, hai
mặt, kẻ cơ hội. Truyện “Đẽo cày giữa đường”, “Ở đây có bán cá tươi” phê phán những
người lập trường không vững vàng, không có chủ kiến sẽ không làm được việc. Truyện
“Cây gai và đàn chim” lại nêu lên một bài học về đức tính lo xa, đàn chim non không
nghe lời mẹ, không chịu bới ăn hết hạt gai để gai mọc thành cây, người ta lấy cây gai
kéo sợi đan lưới bắt chim, đến khi đó thì hối không kịp. Truyện “Chị bán nồi đất” thì
phê phán óc xa rời thực tế, chị ta say mê tưởng tượng ra viễn cảnh giàu có mà gánh nồi
đất đem lại, đến lúc khoái chí quá, nhảy cẫng lên, đánh rơi cả gánh nồi đất, giấc mộng
giàu sang tan vỡ. “Hai đứa trẻ và quả bứa”, “Con cò, con trai và người đánh cá”
64
khuyên người ta không nên tranh chấp nhau, những kẻ nhân cơ hội đó mà hưởng lợi.
Truyện “Chim khách và rắn” khuyên mọi người trong cuộc sống nên chọn bạn mà
chơi. Chim khách vốn là giống tốt bụng, hiếu khách, ai cũng làm bạn được nên khi
thấy rắn bị thương chăm sóc chữa trị cho rắn, lại còn nhận rắn làm em, tin tưởng giao
nhà cho rắn trông coi và giữ con cho mình. Chim khách đi vắng, ở nhà rắn đói bụng,
thèm thịt chim non liền đớp luôn cả ba con của chim khách. Những kẻ ác độc tráo trở,
vong ơn bạc nghĩa như rắn thì không nên làm bạn.
Truyện ngụ ngôn thể hiện quan niệm về triết lí nhân sinh. Truyện “Mèo lại hoàn
mèo” nêu lên đặc điểm bản chất của sự vật, không nên gắn cho sự vật một đặc tính
không đúng với bản chất của nó. Truyện “Kéo cây lúa lớn” lại phê phán đầu óc nôn
nóng. Muốn cây lúa tốt mà không biết rằng lúa tốt cần có nhiều yếu tố chứ không phải
kéo cây lúa lên cho cao hơn lúa người khác. Truyện “Xẩm xem voi” hoặc “Thầy bói
xem voi” phê phán cách nhìn sự vật theo hiểu biết chủ quan, không đánh giá sự vật một
cách toàn diện mà chỉ xem xét bộ phận để khái quát lên toàn thể. Truyện “Người nông
dân và con lừa” lại nói đến quy luật lượng đổi chất đổi. Anh nông dân ra tỉnh vì tham
lam bắt con lừa thồ hàng quá nặng. Trời nắng anh ta cởi áo vắt lên lưng lừa, lừa khuỵu
chân nằm xuống, anh ta thấy thế liền nói: “Đồ ăn hại, có chiếc áo mà chở không nổi”,
nhưng anh ta không biết rằng chỉ cần thêm một cái áo là quá sức đối với con lừa vốn đã
gắng vì hàng quá nặng.
- Truyện ngụ ngôn là một hình thức phát ngôn tư tưởng bằng hình thức ẩn dụ, là
vũ khí lợi hại của nhân dân lao động thời trước để chống lại giai cấp thống trị. Truyện
“Con cọp bị thương” kể về sự độc ác của kẻ mạnh, cọp bị thương nằm trong hang, vết
thương lở loét hôi thối, cò đến thăm phải bịt mũi vì nặng mùi không chịu được, cò bị
cọp đánh vì vô lễ, xúc phạm đến uy nghiêm của cọp, chuột rút kinh nghiệm, không
dám nói thật là thối, phải giả nói ngược lại là thơm cũng bị cọp đánh vì tội “nịnh bợ”.
Con cáo khôn hơn rút kinh nghiệm của cò và chuột, giả vờ tịt mũi không nghe mùi gì
cả, cũng bị đánh vì tội “giả dối”. Truyện “Con mèo mà trèo cây cau”, một truyện ngụ
ngôn sáng tác bằng thể thơ lục bát vạch trần thủ đoạn giả nhân giả nghĩa của bọn ăn
cướp. Mèo muốn lên ngọn cây cau bắt chuột lại giả vờ nói: “Hỏi thăm chú chuột đi đâu
vắng nhà”. Truyện “Trâu và ngựa” lên án thủ đoạn tước đoạt xảo quệt của giai cấp bóc
lột. Truyện “Hai thứ mọt” đả kích trực tiếp vào sự nguy hiểm của thứ mọt của bọn
tham quan, kẻ giàu có. Chúng không chỉ đục khoét nhân dân mà còn tìm cách đục
khoét lẫn nhau. Truyện “Chèo bẻo và ác là” thể hiện tinh thần đấu tranh của những
người yếu thế, những người nông dân chống lại cường hào ác bá. Ác là làm hương hào,
lấy quyền cai quản dân làng, bắt chèo bẻo đi phu rồi ở nhà ăn trứng của chèo bẻo. Chèo
bẻo đi phu về, biết chuyện, xin ra khỏi làng, làm tổ ở cây cao, ít khi chịu rời xa tổ. Mỗi
khi ác là bay đến gần tổ, cả họ chèo bẻo bay ra đuổi đánh. Truyện “Con bồ câu và con
65
sáo” không những đề cao tinh thần bất khuất chống bọn thống trị mà còn phê phán
những kẻ làm tay sai cho giặc.
Như vậy, truyện ngụ ngôn không những chứa đựng tư tưởng triết lí nhân sinh,
nêu lên những bài học đạo đức và kinh nghiệm sống mà còn là vũ khí đấu tranh của
nhân dân chống lại những kẻ cường quyền, những thế lực phong kiến áp bức bóc lột
nhân dân, phê phán những kẻ làm tay sai cho giặc chống lại nhân dân.
- Nhân vật ngụ ngôn: Nhân vật truyện ngụ ngôn là nhân vật tưởng tượng từ đặc
tính riêng biệt của mỗi loài vật hay từ tính cách, hoàn cảnh của một hạng người. Ngụ
ngôn không có dụng ý xây dựng chân dung một con người hay đặc điểm của một con
vật trong truyện. Dù nhân vật là con người hay loài vật thì nó đều được xây dựng theo
ý đồ định sẵn của tác giả dân gian. Cùng là nhân vật loài vật nhưng trong cổ tích, nó
gắn với đặc điểm, hoạt động thực sự của nó, gắn liền với niềm tin ngây thơ về một thế
giới loài vật rằng nó vốn dĩ là như vậy, biết nói, biết nghĩ, hiểu được xã hội con người.
Nhân vật động vật trong ngụ ngôn sinh ra được gắn cho nó một tính cách, một đặc
điểm có liên hệ với một đặc điểm, tính cách của một loại người trong xã hội. Miêu tả
nhân vật ngụ ngôn chú trọng những đặc điểm, đặc tính của con vật hay sự vật nhằm
biểu hiện ý niệm trừu tượng hướng tới nhận thức và quan niệm chung của cộng đồng.
Tác giả dân gian cần dựa vào quan niệm chung, đã tồn tại từ lâu về con vật để phục vụ
cho ý đồ nghệ thuật của mình; đó là nguồn tư liệu từ tục ngữ, thành ngữ như: dữ như
cọp, nhát như thỏ, nhanh như sóc, hôi như chuột chù, xảo quyệt như cáo...
- Cốt truyện ngụ ngôn như một màn kịch ngắn gọn, hàm súc, xoay quanh những
nhân vật, hoàn cảnh, tình huống phục vụ cho chủ đề, ý nghĩa được rút ra. Cốt truyện
ngụ ngôn là cốt truyện ẩn dụ. Nhân vật trong ngụ ngôn là nhân vật đóng vai chứ không
phải là nhân vật tự thân. Cốt truyện được xây dựng trên cơ sở tưởng tượng, hoàn toàn
được thiết kế vì một mục đích triết lí. Hiện thực trong truyện ngụ ngôn lại là hiện thực
của tư tưởng, của những tính cách, đặc tính của những hạng người trong xã hội được
hàm ý trong cốt truyện chứ không phải là hiện thực từ bản thân các nhân vật trong
truyện tạo nên.
- Ngôn ngữ ngụ ngôn gần với ngôn ngữ thơ, ngôn ngữ kịch. Ngôn ngữ thơ thể
hiện ở ngay bản thân nội dung của nó, ngụ ngôn có khi được sáng tác theo các thể thơ
truyền thống trong ca dao dân ca. Các truyện ngụ ngôn hay ca dao ngụ ngôn đều giàu
chất thơ. Có những bài ca ngắn như “Con mèo mà trèo cây cau”, “Con cò mà đi ăn
đêm”, “Con cò chết rũ trên cây”. Lại có những truyện thơ ngụ ngôn dài như “Trê Cóc”,
“Lục súc tranh công” vốn bắt nguồn từ kho tàng ngụ ngôn.
Mỗi truyện ngụ ngôn như một vở kịch nhỏ nên ngôn ngữ cũng thể hiện tính chất
mâu thuẫn của kịch. Các truyện như “Hai đứa trẻ và quả bứa”, “Xẩm xem voi”, “Mèo
66
lại hoàn mèo” là những truyện mang đặc điểm ngôn ngữ đối thoại kịch tính. Ngôn ngữ
ngụ ngôn ngắn gọn, súc tích, giàu hình ảnh. Nhân vật ngụ ngôn sinh động, hồn nhiên
nhưng đồng thời chứa đựng đặc điểm có tính khái quát mang ý nghĩa xã hội. Truyện
ngụ ngôn kết hợp lối cảm nghĩ ngây thơ hồn nhiên của trẻ em với lối nhìn nhận sâu sắc
tinh vi của người lớn. Vì thế ngụ ngôn là lối kể chuyện trí tuệ mà không khô khan, triết
lí mà giàu hình ảnh.
- Tỉ dụ là phương pháp đặc trưng của truyện ngụ ngôn. Để hướng đến mục đích
giúp mọi người chấp nhận và nhận ra bài học triết lí thì tỉ dụ ngụ ngôn cần có tính phổ
biến. Tỉ dụ phải dễ hiểu và thông dụng, đặc trưng của con vật hay sự vật dùng để thể
hiện ý niệm trừu tượng phải được mọi người cảm nhận và hiểu được mới có ý nghĩa
giáo dục. Tỉ dụ phải phù hợp với tâm lý cộng đồng dân tộc. Mỗi dân tộc có những quan
niệm riêng về các đặc điểm loài vật. Người Trung Quốc chú ý đến cặp càng nghênh
ngang của con bọ ngựa thì người Việt Nam lại chú ý đến cặp chân khỏe mạnh của con
châu chấu. Vì thế mà ở ngụ ngôn Trung Quốc có bọ ngựa ngăn xe còn ở Việt Nam thì
châu chấu đá xe. Con gấu ở truyện ngụ ngôn các dân tộc Bắc Âu là nhân vật hiền lành,
thật thà, hào hiệp thì ở Việt Nam lại cho là hỗn xược “Hỗn như gấu”. Những đặc điểm
được gắn cho các con vật có tính ước lệ. Tính ước lệ vừa mang đặc điểm dân tộc nhưng
nó cũng có tính quốc tế. Vì thế, có nhiều chuyện ngụ ngôn phổ biến trong khu vực và
mang tính quốc tế.
Tỉ dụ thuộc về phương pháp sáng tác, phương pháp liên tưởng, so sánh trong
việc xây dựng nhân vật cốt truyện ngụ ngôn. Thiếu tỉ dụ, ngụ ngôn không thể hình
thành và tồn tại. Truyện ngụ ngôn là một loại truyện kể trí tuệ, người nghe truyện ngụ
ngôn phải liên tưởng, chiêm nghiệm, và phải có vốn sống nhất định. Những triết lí khô
khan được chứa đựng trong một cốt truyện sinh động, dí dỏm, sâu sắc, ý vị, dễ thu hút
mọi người ở mọi lứa tuổi.
2.5. Truyện cười
2.5.1. Vấn đề khái niệm “truyện cười”
- Trước đây, truyện cười dân gian người Việt thường được gọi là truyện tiếu lâm
hay truyện khôi hài. Về sau, các danh từ tiếu lâm, khôi hài và trào phúng chỉ được
dùng để chỉ những bộ phận khác nhau của truyện cười dân gian Việt Nam. Sở dĩ như
vậy, chủ yếu do bản thân lĩnh vực truyện cười dân gian rộng lớn, phong phú, đa dạng,
mà nội hàm của những khái niệm tiếu lâm, khôi hài và trào phúng lại hẹp, không thể
bao chứa được toàn bộ các hiện tượng truyện cười dân gian. Vì vậy, khái niệm truyện
cười được sử dụng ngày càng rộng rãi và được công nhận là một thể loại truyện kể văn
học dân gian.
67
- Truyện cười là một loại truyện kể dân gian rộng lớn, đa dạng, phức tạp, bao
gồm những hình thức được gọi bằng những danh từ khác nhau như truyện tiếu lâm,
khôi hài, trào phúng, truyện trạng, giai thoại hài hước...
- Đối tượng thẩm mĩ của loại truyện này là những cái xấu đáng cười và có thể
cười. Đó chính là cái hài. Tiếng cười không phải là mục đích cũng không phải là cứu
cánh mà là phương tiện chủ yếu và quan trọng đặc biệt của loại truyện này. Phương
thức chủ yếu để tạo ra tiếng cười đây là nghệ thuật tự sự (hư cấu cốt truyện, xây dựng
nhân vật, sáng tạo tình huống, hành vi, cử chỉ đáng cười...) và lấy tiếng cười làm
phương tiện chủ yếu để phát hiện, phản ánh những cái xấu đáng cười trong đời sống xã
hội nhằm góp phần làm cho cuộc sống được thanh lọc và tốt đẹp hơn.
- Chức năng của truyện cười rất phong phú như tiêu khiển, mua vui, giải trí, phê
bình xây dựng, châm biếm, đả kích... Ngoài tiếng cười sinh học, con người còn có khả
năng đặc biệt là biết dùng tiếng cười để biểu lộ thái độ, bộc lộ tư tưởng tình cảm. Đó là
tiếng cười tâm lí xã hội với rất nhiều biểu hiện khác nhau, vô cùng tinh tế và phức tạp.
Loại cười này gắn với tâm lí, với tư duy, với quan điểm chính trị, đạo đức thẩm mĩ của
mỗi người trong từng giai đoạn, từng hoàn cảnh lịch sử cụ thể.
- Có thể chia tiếng cười tâm lí xã hội thành hai loại: tiếng cười tán thưởng (biểu
thị niềm vui, sự yêu mến, sung sướng) và tiếng cười phê phán (biểu thị sự khinh ghét,
chê trách, phủ nhận). Giữa hai loại ấy thường có sự thâm nhập, chuyển hóa lẫn nhau rất
tinh tế và đa dạng.
Đối tượng của tiếng cười phê phán là cái sai bao gồm nhiều loại: sai về lôgic
(cái phi lý), sai với truyền thống, tập tục (cái không bình thường), sai về đạo đức (cái
xấu), sai về thẩm mĩ (là sự tổng hợp của nhiều cái sai, gọi là cái hài hoặc cái xấu).
Khi tiếng cười phê phán chỉ hướng cái sai về mặt lôgic đơn thuần: “Ba anh mê
ngủ”, “Chồng điếc vợ đui”, “Cháy” thì truyện cười không có hoặc ít có nội dung và ý
nghĩa xã hội. Còn khi tiếng cười chọn được cái hài làm đối tượng phê phán thì tác dụng
và hiệu quả của nó sẽ phát huy tích cực, toàn diện và sâu sắc. Bởi vì cái hài chứa đựng
cả cái sai cả cái xấu, cái lỗi thời, cái không đẹp. Cái hài, cái đáng cười là cái chứa đựng
mâu thuẫn trái tự nhiên, trái quy luật mà tiếng cười là phương tiện và dấu hiệu quan
trọng của sự phát hiện và bộc lộ mâu thuẫn ấy.
- Nội dung ý nghĩa của truyện cười không kết chuỗi tập trung vào tiếng cười
khôi hài, tiếng cười châm biếm, tiếng cười đả kích.
Tiếng cười khôi hài là tiếng cười của truyện khôi hài. Hầu hết mọi truyện cười
dân gian đều có tác dụng mua vui giải trí, trong đó có một bộ phận những truyện mà
ngoài tác dụng này ra, không có hoặc có rất ít những tác dụng và ý nghĩa khác. Những
nhân vật trong bộ phận truyện này thường mang những khuyết tật, nhược điểm có tính
68
phổ biến hoặc những nhược điểm về cơ thể. Ý nghĩa xã hội của loại truyện cười này
chưa rõ vì phần nhiều các nhân vật bị đưa ra để cười không có tính xác định xã hội cụ
thể. Hơn nữa, bản thân những khuyết tật, nhược điểm bị đưa ra để cười cũng thường
không phải là cái hài theo nghĩa chặt chẽ của mĩ học. Chẳng hạn như loạt truyện “Ba
anh mê ngủ”, “Cháy”, “Lợn cưới áo mới”...
Tuy các nhân vật đều có khuyết điểm, nhưng đó là những khuyết điểm thông
thường, phổ biến, có thể thông cảm và châm chước dễ dàng nếu không gây phương hại
lớn. Tiếng cười do những truyện như thế gây ra thường không làm cho người ta khinh
ghét, tức giận đối với cái bị cười và kẻ bị cười mà trái lại đôi khi còn bao hàm một sự
cảm thông nhất định nào đó. Sỡ dĩ những truyện ấy gây cười mạnh mẽ chủ yếu do nghệ
thuật hư cấu, dựng truyện, tạo ra những ngôn ngữ, cử chỉ, tình huống đáng cười tài
tình. Chẳng hạn truyện “Ba anh mê ngủ” là một chuỗi cười giòn giã, thú vị. Lợi dụng
sự lầm lẫn, cường điệu nó đến mức khác biệt để gây cười là biện pháp nghệ thuật quan
trọng và phổ biến của bộ phận truyện cười này.
Tiếng cười châm biếm là tiếng cười mang nội dung ý nghĩa xã hội rõ rệt. Cái bị
cười là những thói hư tật xấu đáng phê phán nhưng kẻ bị cười không thuộc hàng ngũ
giai cấp thống trị bóc lột mà thuộc về nội bộ nhân dân. Đối tượng của nó rất rộng, bao
gồm những thói hư tật xấu, những hiện tượng, hành vi không tốt đẹp, trái với tiêu
chuẩn, đạo đức bình thường và thuần phong mĩ tục, truyền thống của nhân dân. Xung
quanh những thói hư thường xuất hiện nhiều truyện cười khác nhau, mỗi truyện mang
một vẻ riêng về nội dung và nghệ thuật. Về thói lười nhác có các truyện như “Kén rể
lười”, “Học thầy lười”, “Há miệng chờ sung”; thói hà tiện: “Đại hà tiện và tiểu hà
tiện”, “Học hà tiện”, “Đến chết vẫn hà tiện”...
Để cuộc sống không ngừng phát triển, ngoài đấu tranh với thiên nhiên, đấu tranh
giai cấp, đấu tranh dân tộc chống ngoại xâm, nhân dân phải không ngừng đấu tranh với
chính bản thân mình về mọi phương diện, trước hết là phương diện ý thức, tư tưởng,
đạo đức. Truyện cười chính là một trong những loại công cụ quan trọng, có tác dụng và
hiệu quả cao trong cuộc đấu tranh ấy.
Bộ phận truyện cười châm biếm hướng nội có vai trò quan trọng và có sức sống
lâu bền trong lịch sử. Bởi vì truyện cười có giá trị phê phán những thói hư tật xấu phổ
biến của con người mang ý nghĩa xã hội và triết lí sâu sắc. Truyện “Há miệng chờ
sung” dựng lên một hình tượng nhân vật hài đơn giản và hấp dẫn. Đặc biệt là những
chi tiết như: Anh chàng nhác nằm há miệng chờ cho quả sung rơi trúng miệng. Nhưng
quả sung lại rơi chệch một bên khiến cho anh ta phải nằm dài chờ đợi tiếp. Khi có em
bé đi qua, anh ta nhờ em nhặt hộ. Em bé không cúi xuống nhặt mà đứng thẳng người
dùng chân “gắp” quả sung rụng bỏ vào miệng cho anh nhác. Anh ta liền phát cáu và
mắng em bé: Đồ nhác! Tại sao mày không lấy tay mà nhặt? Đó là nghệ thuật “lấy gậy
69
ông đập lưng ông” ý vị của tác giả dân gian. Chí lí và sâu sắc ở chỗ những kẻ có nhiều
thói xấu, khuyết điểm lại thường hay che giấu hoặc “quên” đi những thói xấu và khuyết
điểm của mình trong khi lại rất sẵn sàng phê phán khuyết điểm của người khác.
Nói khoác cũng là một thói xấu có hại. Bệnh này có căn rễ sâu xa từ thói quen
tư duy thiếu khoa học và thiếu chân thực, khách quan. Nó không phải là nói dối nhưng
tác hại lại gần với nói dối. Có nhiều truyện cười phê phán thói xấu này như “Con rắn
vuông”, “Khoai Hà Đông”, “Cầu Hà Tây”, “Thi nói khoác”, “Khoác gặp khoác”.
Trong bộ phận truyện cười trào phúng, nhân vật người phụ nữ thường ít xuất
hiện. Hiện tượng này có thể xuất phát từ nhiều lí do: một là, trong xã hội phong kiến,
nữ giới bị coi thường, do đó việc cười vào phụ nữ là không cần, không đáng hoặc
không nên; hai là, phê phán người đàn ông phù hợp với xu hướng chống nam quyền
của nhân dân trong xã hội phong kiến; ba là, tác giả và công chúng của truyện cười đa
phần là nam giới, họ nắm bắt khuyết, nhược điểm đáng cười của chính mình nhạy bén
hơn. Nếu nam giới có sở trường về kể chuyện cười thì nữ giới lại có sở trường về hát
ru em.
Tiếng cười đả kích là tiếng cười có nội dung đấu tranh dân tộc và đấu tranh giai
cấp của nhân dân. Tiếng cười đấu tranh dân tộc, đả kích bọn ngoại ban láo xược, kệch
cỡm, chủ yếu tập trung ở bộ phận truyện cười kết chuỗi. Ở loại truyện cười không kết
chuỗi, kẻ bị cười là những nhân vật xấu, có chức danh và thành phần xã hội xác định
cụ thể: như quan huyện, bà huyện, lý trưởng, cai tổng, phú hộ, phú ông. Đối tượng bị
chế giễu, đả kích trong truyện cười dân gian rất phong phú, có thể phân thành bốn loại
chính: một là, những tên nhà giàu có quyền thế trong làng; hai là, bọn lí trưởng, quan
lại (chủ yếu là quan lại cấp thấp); ba là, các loại “thầy” trong xã hội phong kiến; bốn là,
một số nhân vật thần thánh.
Nội dung và mức độ đả kích cũng có sự khác nhau tùy theo đối tượng cụ thể.
Đối với bọn nhà giàu, truyện cười dân gian thường đánh vào sự tham lam, keo kiệt,
kênh kiệu, học làm sang, khinh lao động chân tay, khoe của. Truyện cười dân gian
thường hay khai thác đề tài “kén rể” hoặc “làm rể” vì loại đề tài này có thể giúp tác giả
dân gian tạo ra những tình huống đáng cười để vạch mặt, đả kích những bố vợ, mẹ vợ
nhà giàu kênh kiệu. Trong truyện “Chàng rể thong manh” cũng như truyện “Chàng rể
và bố vợ đi săn”, nhân vật chàng rể chỉ là phương tiện để tác giả dân gian đánh vào đối
tượng chính là bố vợ và mẹ vợ. Cùng với những truyện kén rể, làm rể, những truyện
kén dâu, làm dâu cũng nhằm đả kích bọn nhà giàu kiêu kì, khó tính.
Đối với bọn lí hương, quan lại, truyện cười dân gian đả kích mạnh hơn, trên
nhiều phương diện hơn. Nếu ở truyện “Giàn lý đổ”, tác giả dân gian chỉ vạch cho mọi
người thấy rõ thầy đề và quan huyện tuy bề ngoài có vẻ oai nghiêm, đầy uy lực nhưng
về nhà còn sợ vợ hơn cả dân thường, thì đến truyện “Cái tăm quan huyện” và truyện
70
“Lạy cụ Đề ạ”, các nhân vật tai to mặt lớn bị mạt sát, hạ uy thế một cách không thương
tiếc. Ở đây, các nhân vật anh lính hầu, chú bé tối dạ, đều chỉ là phương tiện chứ không
phải là đối tượng đích thực của tiếng cười đả kích. Tuy nhiên, cũng cần thấy, ở đây có
sự hạn chế nhất định của truyện cười dân gian trong việc “hi sinh” nhân vật quần
chúng, gắn cho họ những khuyết nhược điểm, mượn họ làm phương tiện cho sự đả kích
kẻ thù.
Trong giai đoạn phong kiến suy tàn, các loại “thầy” xuất hiện rất nhiều trong xã
hội. Một bộ phận không nhỏ truyện cười dân gian, ca dao trào phúng và chèo cổ đã
hướng tiếng cười chế giễu, đả kích vào các loại thầy đó. Truyện cười dân gian đánh rất
mạnh vào những kẻ làm nghề mê tín, vạch trần sự giả dối, lừa bịp. Thầy bói thì “nói
dựa”, thầy phù thủy thì “sợ ma”, thầy cúng thì dốt, không biết làm văn tế: “Sao văn tế”,
sư thì mê gái và sành khoản thịt chó hơn cả người không đi tu: “Lá húng lá húng”, “Mẹ
đẻ ra sư”...
Truyện cười đả kích thầy đồ đều tập trung vào hai phương diện, hai loại khuyết
điểm tiêu biểu: thiếu kiến thức và thiếu đạo đức. Đó là hai điều kiện tối thiểu, đồng
thời cũng là cơ bản nhất của người làm nghề dạy học: “Tam đại con gà”, “Cây bấc biển
Đông”, “Thầy đồ ăn vụng chè”, “Thầy đồ liếm mật”, “Thầy đồ nói liều”...
Truyện cười dân gian chẳng những làm những kẻ tai to mặt lớn trong xã hội bẽ
mặt mà cả thần thánh cũng mất thiêng, trở thành trơ trẽn, vô dụng. Ví dụ những truyện
cười như “Diêm vương xử kiện”, “Thiên lôi đánh nhầm”...
- Bên cạnh bộ phận truyện cười không kết chuỗi, kho tàng truyện cười dân gian
còn có truyện cười kết chuỗi. Về bộ phận này, giới nghiên cứu gần đây đã đưa ra ý
kiến xác lập thành một thể loại riêng biệt của văn học dân gian, đó là giai thoại. Trước
ý kiến này, đã có những cách gọi khác nhau được dùng để chỉ bộ phận truyện cười kết
chuỗi như truyện Trạng, nói Trạng…, trong đó có tên gọi truyện cười giai thoại. Tuy
nhiên, khi gọi truyện cười kết chuỗi là chuyện cười giai thoại có nghĩa là truyện cười
giai thoại được xếp vào hệ thống truyện cười dân gian với tư cách là một bộ phận cấu
thành thể loại chứ không phải là một thể loại độc lập.
Mỗi ý kiến đều có những lí giải hợp lí bên cạnh những bất cập riêng. Chúng tôi
tạm thời chấp nhận truyện cười kết chuỗi là một trong hai bộ phận của thể loại truyện
cười dân gian. Trong truyện cười dân gian Việt Nam, loại truyện cười kết chuỗi phát
triển rất mạnh bao gồm nhiều hệ thống truyện khác nhau, mỗi hệ thống xoay quanh
một nhân vật trung tâm như Trạng Lợn, Trạng Quỳnh, Ba Giai, Tú Xuất, Xiển Bột,
Thủ Thiêm...
Ở bộ phận truyện cười không kết chuỗi, do tính chất phiếm chỉ, rất khó xác định
bối cảnh lịch sử cho từng tác phẩm, còn ở bộ phận này, do tính hệ thống và tính xác
định tương đối cao của các nhân vật nên việc gắn từng chuỗi truyện vào bối cảnh lịch
71
sử sinh thành của nó có phần thuận lợi hơn. Nhìn chung, tính hiện thực, giá trị lich sử
và ý nghĩa xã hội của truyện cười kết chuỗi cao hơn, rõ rệt hơn so với truyện cười
không kết chuỗi.
Trong những hệ thống truyện cười kết chuỗi đã được sưu tầm, hệ thống truyện
Trạng Quỳnh có nhiều giá trị hơn cả. Có thể coi đây là bộ phận quan trọng và tiêu biểu
nhất của truyện cười kết chuỗi nói riêng cũng như toàn bộ truyện cười dân gian Việt
Nam nói chung. Qua đó Trạng Quỳnh có thể thấy được những nét tiêu biểu và đặc sắc
nhất của truyện cười kết chuỗi.
Về nguồn gốc, sự hình thành truyện Trạng Quỳnh cũng tương tự như sự hình
thành của các hệ thống truyện về các nhân vật như Ba Giai, Tú Xuất, Nghè Tân. Nghĩa
là ban đầu cũng xuất phát từ những mẫu truyện về một con người có thật, rồi dần dần
được thêu dệt, hư cấu, phát triển thêm mà thành. Có điều đáng chú ý là không một hệ
thống truyện cười kết chuỗi nào của người Việt mà phần hư cấu, sáng tạo của tập thể
nhân dân lại phát triển nhanh, nhiều, mạnh mẽ, và độc đáo như truyện Trạng Quỳnh...
Tương truyền, vào thời Lê mạt, Nguyễn sơ, ở làng Bột Thượng, huyện Hoằng
Hóa, tỉnh Thanh Hóa, có một người thông minh, tinh nghịch tên là Nguyễn Quỳnh,
Nguyễn Quỳnh học giỏi, năm 16 tuổi đã đỗ Hương cống, vì vậy thường được gọi là
Cống Quỳnh. Nhưng giữa Cống Quỳnh ở Bột Thượng với trạng Quỳnh trong truyện
cười dân gian khác nhau rất xa.
Nguyễn Quỳnh không hề đỗ Trạng, không hề đi sứ, không hề bị chúa Trịnh
đánh thuốc độc chết và trong lịch sử nước ta cũng không có một ông chúa nào “ngửi”
hoặc “nếm” thức ăn có độc mà chết như Trạng Quỳnh. Điều đó chứng tỏ, Nguyễn
Quỳnh chỉ là xuất phát điểm, là nhân tố đầu tiên để từ đó hình thành và phát triển nhân
vật Trạng Quỳnh nói riêng, truyện Trạng Quỳnh nói chung. Trạng Quỳnh chủ yếu là
một nhân vật văn học dân gian, do nhân dân qua nhiều thế hệ, nhiều địa phương tưởng
tượng hư cấu, sáng tạo nên.
Sức sống của truyện Trạng Quỳnh rất mạnh mẽ, thu hút, đồng hóa nhiều truyện
cười riêng lẻ trong dân gian các địa phương, hay chiếm lĩnh cả những giai thoại của
nhân vật khác. Hình tượng nhân vật Trạng Quỳnh nói riêng và hệ thống truyện Trạng
Quỳnh nói chung là sự khái quát hóa và hình tượng hóa dưới một hình thức độc đáo,
sinh động sự phát triển về trí tuệ và tinh thần phản kháng, đấu tranh để bảo vệ và giải
phóng mình của dân tộc và nhân dân Việt Nam trong thời kì phong kiến suy tàn.
Không chỉ phê phán những thói hư tật xấu thông thường, truyện còn thể hiện sự kết
hợp ba khuynh hướng tư tưởng lớn của dân tộc và nhân dân dương thời: tư tưởng tự
cường dân tộc chống sự thần phục phong kiến ngoại bang; tư tưởng dân chủ chống
phong kiến trong nước và tư tưởng bài trừ mê tín dị đoan, coi thường thần thánh, khẳng
định và đề cao vai trò của con người.
72
Vì sự phóng túng của nội dung, chủ đề tư tưởng cho nên phạm vi đề tài của
truyện Trạng Quỳnh rất rộng, đối tượng đả kích, phê phán của truyện Trạng Quỳnh rất
đông. Trạng Quỳnh đối lập và đối kháng với toàn bộ các thế lực phản động lạc hậu của
xã hội phong kiến Việt Nam. Nếu phần lớn truyện cười dân gian chỉ mới đả kích vào
bọn lí hương và quan lại cấp dưới thì ở đây, tác giả dân gian đã dám đánh thẳng vào
bọn phong kiến cấp cao, đánh vào tận cung vua, phủ chúa, đánh rất mạnh và rất đau.
Hình tượng Trạng Quỳnh vừa là hiện thực vừa là lí tưởng của nhân dân về ý chí
đấu tranh giai cấp, đấu tranh dân tộc. Trạng Quỳnh nổi bật với tư chất thông minh, linh
hoạt, dám nghĩ, dám làm, dám phê phán; vừa tinh thông văn chương chữ nghĩa, vừa
hiểu biết kinh nghiệm và tri thức thực tiễn của nhân dân, lại rất thành thạo việc triều
chính, ngoại giao; thường xuyên quan tâm, theo dõi và có sự phản ứng nhạy bén, kịp
thời trước những vấn đề quốc gia đại sự. Nét nổi bật trong tính cách Trạng Quỳnh là
ham phê phán, tấn công, ưa gây sự, thích “cà khịa”, gây gỗ. Trạng Quỳnh đánh địch rất
chủ động và sáng tạo.
Tiếng cười của Trạng Quỳnh căn bản là tiếng cười đấu tranh phê phán xã hội
trên tinh thần dân tộc và dân chủ. Nhân vật Trạng Quỳnh luôn bám sát kẻ thù của dân
tộc và của nhân dân, bám địch và đánh địch không ngừng. Cái chết của Trạng Quỳnh là
cái chết đặc biệt và độc đáo, cái chết vừa chủ động vừa bị động và bế tắc, vừa “bi” vừa
“hài” rất phức tạp và giàu ý nghĩa.
Cái chết của nhân vật Trạng Quỳnh và cái chết của chúa Trịnh trong truyện
Trạng Quỳnh là một sáng tạo độc đáo. Tác giả dân gian muốn khẳng định ý chí và gửi
gắm khát vọng: không đội trời chung với kẻ thù giai cấp; sống đánh kẻ thù, chết cũng
tiêu diệt kẻ thù. Hai cái chết của hai nhân vật phản ánh mức độ gay gắt quyết liệt của
mâu thuẫn giai cấp trong xã hội Việt Nam dưới thời Lê Trịnh. Bên cạnh ý nghĩa tích
cực, cái chết của Trạng Quỳnh cũng nói lên sự bế tắc, bất lực của nhân vật này mà thực
chất là của tác giả dân gian trong giai đoạn lịch sử ấy.
- Gây cười bằng ngôn ngữ: Trong truyện cười dân gian Việt Nam, rất nhiều
truyện đã sử dụng lời nói buồn cười, ngộ nghĩnh, trái với tự nhiên, không hợp lẽ
thường hoặc máy móc, có tính chất chống chế để làm yếu tố gây cười.
- Gây cười bằng cử chỉ: Những truyện sử dụng yếu tố gây cười bằng cử chỉ cũng
rất phong phú. Tác giả dân gian đã chọn một tư thế hoặc một hành động nào đó để tạo
ra tiếng cười. Có thể lấy loạt truyện sau làm dẫn chứng: “Kén rể lười”, “Làm theo lời
bố vợ”, “Thầy đồ liếm đĩa”...
- Gây cười bằng tính cách: Những tính cách đáng cười ở truyện cười thường là
những tính cách xấu như tham lam, keo kiệt, khoác lác. Ở loạt truyện này, thủ pháp
73
cường điệu, phóng đại cũng góp phần phát huy tác dụng gây cười của các yếu tố được
sử dụng.
- Gây cười bằng hoàn cảnh: Những truyện có hoàn cảnh gây cười thường phức
tạp hơn, dài hơn, có ý đồ được sắp xếp bài bản, trong đó có gặp cả những lời nói,
những cử chỉ đáng cười. Ở loại này, các thủ pháp gây cười thường phối hợp nhau để
tạo nên một hoàn cảnh có tính chất quyết định.
Như vậy, truyện cười bao giờ cũng là một vở hài kịch nhỏ. Việc thành công của
truyện cười còn phụ thuộc nhiều vào khả năng kể chuyện. Người kể phải đạt đến trình
độ nghệ thuật nào đó mới lột tả được hết sự hấp dẫn mà nghệ nhân dân gian đã gửi gắm
vào truyện cười.
1. Trình bày khái niệm thần thoại;
2. Phân tích cơ sở hình thành của thần thoại;
3. Chứng minh đặc trưng của thần thoại;
4. Phân tích thế giới quan thần thoại;
5. Mô tả không gian thần thoại;
6. Trình bày khái niệm truyền thuyết;
7. Trình bày tiêu chí phân loại truyền thuyết;
8. Phân tích nội dung cơ bản của truyền thuyết;
9. Phân tích đặc trưng nhân vật truyền thuyết;
10. Trình bày khái niệm cổ tích;
11. Trình bày tiêu chí phân loại cổ tích;
12. Giải thích triết lí cổ tích
13. Phân tích nhân sinh quan cổ tích;
14. Phân tích đặc trưng thời gian cổ tích;
15. Trình bày khái niệm ngụ ngôn;
16. Giải thích nguyên nhân ra đời của truyện ngụ ngôn;
17. Phân tích triết lí nhân sinh của truyện ngụ ngôn;
18. Phân tích đặc trưng nhân vật ngụ ngôn;
19. Trình bày khái niệm truyện cười;
20. Phân tích sắc thái cười trong truyện cười;
21. Phân tích nghệ thuật xâu chuỗi trong truyện cười.
1. Nguyễn Đổng Chi (1993), Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (3 tập), Viện
Văn học, H.
2. Nguyễn Đổng Chi và nhiều tác giả (1956), Lược khảo về thần thoại Việt
Nam, nxb Văn Sử Địa, H.
74
5. Cao Huy Đỉnh (1976), Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam, nxb
10. V. IA. Propp (Chu Xuân Diên dịch) (2003), Tuyển tập V.IA. Propp (2 tập),
nxb Văn hóa Dân tộc, H.
2.8. Nội dung thảo luận
1. Phát hiện và trình bày yếu tố liên kết trong quá trình hình thành hệ thống
truyện kể dân gian;
2. Xây dựng buổi kể thần thoại.
75
Chương 3
CÁC THỂ LOẠI HÁT NÓI

3.1. Câu đố
3.1.1. Vấn đề khái niệm “câu đố”
- Câu đố là một thể loại văn học dân gian đặc biệt mà chức năng chủ yếu là phản
ánh đặc điểm của sự vật hiện tượng bằng phương pháp giấu tên và nghệ thuật chuyển
hóa được nhân dân dùng trong sinh hoạt tập thể, để thử tài suy đoán, kiểm tra sự hiểu
biết và mua vui, giải trí1.
- Có thể hiểu câu đố là một loại sáng tác phản ánh sự vật, hiện tượng của thế
giới khách quan theo lối nói chệch, nói một đằng, hiểu một nẻo. Phương pháp này bắt
nguồn từ sự quan sát thấy những nét giống nhau giữa các sự vật, hiện tượng, giữa vật
đố và vật được miêu tả: Vốn xưa em trắng như ngà/ Vì chàng quân tử em đà nên thâm/
Trách người quân tử vô tâm/ Đã đánh đã đập còn nằm với em.
- Trong cách phản ánh của câu đố, chúng ta thấy có những cơ sở giống như phép
ẩn dụ trong văn học nghệ thuật. Song, bản thân câu đố không bao giờ được dùng như
một phép ẩn dụ trong văn học nghệ thuật, vì bản thân câu đố không chứa đựng mối liên
hệ giữa nghĩa đen và nghĩa bóng, thể hiện mối liên hệ giữa cái cụ thể và cái trừu tượng.
Câu đố được xây dựng nhằm mục đích mô tả bằng hình tượng hoặc từ ngữ những dấu
hiệu đặc trưng và chức năng của những vật đố cá biệt, cụ thể. Vì thế, câu đố là một
phương tiện đặc biệt để nhận thức về các sự vật hiện tượng của thế giới khách quan.
- Ẩn dụ trong văn học nghệ thuật nói chung bao giờ cũng nhằm nói về con
người và xã hội loài người một cách kín đáo, có nghệ thuật. Còn trong câu đố, cái được
dấu kín, không nhất thiết phải là con người mà có thể bất kỳ sự vật, hiện tượng nào
trong thế giới khách quan.
- Các nhà nghiên cứu đều cho rằng, việc xác định nguồn gốc của câu đố là rất
khó khăn. Những gì có được từ trước đến nay về nguồn gốc thể loại này đều là những
giả định, ước đoán. Có ý kiến cho rằng sự ra đời của câu đố bắt nguồn từ lối nói bí ẩn,
quy ước của người thời cổ. Lại có quan niệm cho rằng sự hình thành của câu đố có liên
quan đến lối nói tránh, hoặc cách kiêng tên húy.
- Đối tượng của câu đố Việt Nam, tức các vật đố, là sự vật, hiện tượng của thế
giới khách quan, phần lớn là các sự vật ở nông thôn có liên quan mật thiết đến công
việc lao động và sinh hoạt hàng ngày của nhân dân lao động. Có thể chia câu đố Việt
Nam ra làm các loại sau: 1. Câu đố về các hiện tượng thiên nhiên, vũ trụ; 2. Câu đố về
1
76
các loại động thực vật; 3. Câu đố về người; 4. Câu đố về các sản phẩm văn hóa vật chất
và tinh thần.
- Câu đố không miêu tả, phản ánh từng sự vật riêng biệt xác định, cũng không
phải miêu tả một cách tổng quát về các chủng loại lớn, mà chọn sự vật mang đặc điểm
chung của chủng loại cụ thể như các bộ phận trên cơ thể con người, con trâu, chiếc
thuyền… làm đối tượng gợi mở liên tưởng. Do đó, sự vật được phản ánh trong câu đố
tuy cụ thể nhưng không xác định. Đó là cái cụ thể mang tính phổ biến: Bằng cái nong
cả làng đong không hết (cái giếng).
- Bộ phận câu đố về hiện tượng thiên nhiên, vũ trụ (như bầu trời, trăng, sao…)
có lẽ ra đời trong những khoảng thời gian không gần nhau, có câu ra đời sớm, có câu
xuất hiện muộn. Do đó loại câu đố này bên cạnh những câu rất đơn giản như: Không
sơn mà đỏ, không gõ mà kêu, không khều mà rụng (mặt trời, sấm, mưa) là những câu
bóng bẩy, tinh tế: Một cành biết vạn nào hoa/ Mưa lâu thì héo, nắng già lại tươi.
- So với bộ phận câu đố về các hiện tượng thiên nhiên thì bộ phận câu đố về thế
giới động thực vật phong phú hơn rất nhiều. Về thế giới động vật, ngoài các vật nuôi
trong nhà như gà, vịt, chó, mèo, trâu, bò…, câu đố Việt Nam còn nói nhiều đến các
loài vật sống dưới nước, nhất là những vật được dùng làm thức ăn như tôm , cua, cá…
Đặc điểm này thể hiện rõ nét đặc trưng của một dân tộc sống bằng nghề lúa nước.
Những con vật ở rừng, đặc biệt là các loài dã thú ít được câu đố đề cập vì ở nước ta
nghề săn bắn ít phát triển: Mẹ đi trước đánh rồng, đánh rạc/ Con đi sau vừa đi vừa hát
(mẹ con bầy gà).
Về thế giới thực vật, có thể thấy, những cây được nói nhiều trong câu đố Việt
Nam trước hết là những cây lương thực như: Sừng sững mà đứng giữa đồng/ Chân tay
chẳng có lại bồng đứa con (cây ngô). Riêng về cây lúa, một cây lương thực chính,
trong câu đố đã tồn tại rất nhiều văn bản: Đập đập trói trói, bỏ đói một ngày/ Bắt đi
đày lại thay tên khác (mạ nhổ để cấy).
- Con người cũng là đối tượng phản ánh của câu đố. Nhưng câu đố của Việt
Nam chủ yếu miêu tả những bộ phận trên cơ thể con người, cùng những hoạt động của
nó. Có những câu đố về người rất khó đoán: Vật gì mới sinh ra là con sên/ Sau hóa con
bướm/ Bướm hóa con công/ Công hóa con lừa/ Lừa hóa con cáo/ Cáo lại hóa con khỉ.
Những câu đố về những bộ phận trên cơ thể con người được thể hiện vừa đa
dạng, vừa dí dỏm: Trụi lụi lụi, trắng phau phau, vàng ngau ngau, đen thui thui, trụi lụi
lụi (hàm răng); Trên lông, dưới lông, tối ngủ chồng lên nhau (mi mắt). Một số câu đố
phản ánh những hoạt động của con người: Ở giữa cái cầu, hai đầu hai giếng (gánh
nước); Một người nằm ba bốn người dắt/ Người nằm chảy nước mắt, người dắt đổ mồ
hôi (chèo thuyền).
77
- Bộ phận câu đố về những sản phẩm do con người làm ra là bộ phận đặc biệt
phong phú. Điều đó chứng tỏ nhân dân lao động rất quan tâm đến những sáng tạo của
bản thân và mọi người xung quanh: Xương sườn, xương sống/ Nuốt lống người ta/
Nuốt vô nhả ra/ Người ta không chết (cái nhà); Cây khô mà lại nở hoa/ Đâu được một
quả khi già khi non (cái cân).
- Trong câu đố Việt Nam, có một bộ phận hướng về mục đích vui cười, giải trí.
Việc đố chỉ là một phương tiện, thậm chí là cái cớ. Bộ phận đố tục giản thanh ra đời và
phát triển theo xu hướng đó: Hai tay ôm lấy cổ/ Hai chân anh xỏ vào lòng/ Ôm lấy con
gái thì chặt khăng khăng/ Ôm lấy bà lão thì lỏng la lỏng lẻo (cái yếm); Đâm vô rồi lại
tháo ra/ Vắng cửa vắng nhà rồi lại đâm vô (chìa khóa).
Việc đưa yếu tố tục vào trong câu đố đã chứng tỏ tài quan sát, liên tưởng, khả
năng hài hước, dí dỏm của người lao động. Mặc khác, ý nghĩa phồn thực cũng được
biểu hiện rõ ở thể loại này.
- Tính ngắn gọn, nhịp nhàng, cân đối: Câu đố là một hình thức miêu tả và kể
chuyện ngắn gọn. Vì thế, nhìn về phương diện hình thức, câu đố và tục ngữ giống nhau
ở điểm ngắn gọn, nhịp nhàng, cân đối: Ở nhà có bà hay la hay lết (cái chổi).
Câu đố còn có thể phân biệt với tục ngữ về phương diện nội dung phản ánh. Một
bên thiên về đúc kết kinh nghiệm, nêu lên những chân lí phổ biến đã được thực tiễn
kiểm nghiệm còn một bên hướng tới các thuộc tính, những đặc điểm của từng sự vật,
hiện tượng trong thế giới khách quan bằng phương pháp miêu tả tính riêng biệt của nó.
Về hình thức, câu đố còn có một bộ phận giống ca dao vì nó tồn tại ở dạng lục
bát hoặc thơ bốn chữ, năm từ. Nhưng vì câu đố không phải là thơ trữ tình, vì thế hình
thức thơ của câu đố không nhằm mục đích phô diễn tâm tư, tình cảm mà thường chỉ
nhằm làm thế nào cho xuôi tai, dễ nhớ.
- Lối nói ẩn dụ: Cội nguồn xa xưa của câu đố là lối nói ẩn dụ. Hình thức này
dựa trên sự di chuyển những dấu hiệu tương tự nhau từ một sự vật này sang một sự vật
khác. Nhiều câu đố mở đầu bằng những từ chỉ quan hệ so sánh như bằng, vừa bằng:
Bằng lá tre, ngo ngoe dưới nước (con đỉa), Vừa bằng hột lạc, trong nạc ngoài xương
(con ốc vặn).
Nhờ lối so sánh ẩn dụ, trong mỗi câu đố thường có hai hình tượng song song
của hai sự vật khác loại. Một hình thượng phô ra bên ngoài, một hình tượng giấu ở bên
trong. Hình tượng bên ngoài là hình tượng của vật dùng để miêu tả, hình tượng bên
trong là hình tượng vật đố. Hai hình tượng này có một chút tương quan về hình thức,
nhưng rất cách biệt về nội dung. Có khi hình tượng bên trong là cây cỏ nhưng hình
tượng bên ngoài lại thuộc về con người: Mẹ có tóc, con trọc đầu/ Mẹ sống lâu, con chết
chém (cây dừa). Có khi bên trong là một vật vô tri, vô giác nhưng bên ngoài là con vật
78
đầy tính cách: Không ăn mổ cuống mổ cuồng/ Đục lấy cái chuồng nhốt lấy cái đuôi
(cái cối giã gạo chày đạp).
- Nhân cách hóa: Một bộ phận câu đố được xây dựng trên cơ sở nhân hóa những
vật vô tri, vô giác. Từ những đặc điểm của vật đưa ra đố, tác giả đã liên tưởng tới
những đặc điểm của chính bản thân con người. Đó là những câu có nhắc tới những ông
- bà, anh - em, thiếp - chàng: Ông già tuy chết đã lâu/ Con mắt trao tráo, hàm râu vẫn
còn (gốc tre); Hai chị em ở một làng/ Chị thời đẻ trứng em thời đẻ con (ốc bưu và ốc
vặn). Phương pháp này có tác dụng miêu tả một cách sinh động, dí dỏm, lại vừa chính
xác các sự vật trong trạng thái đang hoạt động.
- Nghệ thuật chơi chữ trong câu đố gồm các dạng: Nói lái: thông thường, khi
dùng thủ pháp này câu đố không miêu tả đặc trưng vật đố: Đục rồi cất, cất rồi đục (cục
đất); Đi cưa ngọn, về cũng cưa ngọn (con ngựa). Khi kết hợp nói lái với miêu tả, câu
đố càng trở thành khó đoán, vì thế càng tạo hứng thú: Cái chi trong trắng ngoài vàng/
Trên cao rơi xuống rõ ràng có mây (cái mo).
Nghệ thuật sử dụng từ cùng âm khác nghĩa: Thui thủi như con bò thui/ Chín
sừng, chín mắt, chín tai, chín đầu (con bò thui). Tác giả tạo sự hóc búa bằng cách dựa
vào khả năng hiểu lầm của những tên dùng để gọi vật đem ra đố với chính ngôn ngữ
dùng để miêu tả vật đố. Nghệ thuật sử dụng từ phản nghĩa dựa trên cơ sở từ phản nghĩa
để nêu lên mâu thuẫn giữa tên gọi với những dấu hiệu đặc trưng hoặc chức năng của
vật đem ra đố: Mình tròn chịu tiếng không tròn/ Khi đi nước nọ, khi lòn nước kia (cái
dẹt đơm cá).
Nghệ thuật này được sử dụng sự biến động giữa các từ: Nửa làm mứt, nửa nấu
canh/ Đến khi mất sắc theo anh học trò (quả bí và hòn bi); Ta đây ta vẫn là ta/ Chặt
đuôi, chặt trốc ta vẫn là ta (con chồn).
Câu đố là một thể loại văn học dân gian độc đáo, có tác dụng phát huy trí tuệ
của nhân dân lao động, là hình thức giải trí văn minh của nhân loại. Qua hình thức đố -
giải, câu đố kiểm tra sự hiểu biết của con người về thế giới xung quanh, rèn luyện óc
quan sát, liên tưởng, so sánh các sự vật làm cho con người quan tâm đến các sự vật
quanh mình.
3.2. Tục ngữ
3.2.1. Vấn đề khái niệm “tục ngữ”
- “Tục ngữ là những câu nói ngắn gọn, có ý nghĩa hàm súc, do nhân dân lao
động sáng tạo nên”1. Theo Từ điển thuật ngữ văn học, “tục ngữ là một thể loại văn học
dân gian mà chức năng chủ yếu là đúc kết kinh nghiệm, tri thức dưới hình thức những
câu nói ngắn gọn, súc tích, giàu vần điệu, hình ảnh, dễ nhớ, dễ truyền”2.
1
2
79
- Cũng như các loại hình nghệ thuật ca hát, nhảy múa, thần thoại, tục ngữ được
xác định đã ra đời từ thời nguyên thủy. Ban đầu, hẳn là số lượng còn ít ỏi và hình thức
còn đơn giản. Tục ngữ bắt nguồn từ lối nói ẩn dụ trên cơ sở những quan sát thực tế.
- Sự hình thành của tục ngữ có thể xác định từ ba nguồn chính:
Tục ngữ do nhân dân lao động sáng tạo. Ban đầu, tục ngữ do một người khởi
xướng. Trong môi trường lao động và sinh hoạt, nó được truyền miệng nhanh chóng và
trở thành tài sản tinh thần chung của tập thể.
Tục ngữ được tách ra từ các sáng tác dân gian khác như Thạch Sùng còn thiếu
mẻ kho hay Trạng chết chúa cũng băng hà… Quá trình này cũng có dòng chảy ngược
từ tục ngữ vào các thể loại khác.
Và nguồn tục ngữ là những lời hay ý đẹp rút ra từ sáng tác bác học.
Dù nảy sinh từ nguồn nào thì tục ngữ cũng phải trải qua môi trường đời sống
của nhân dân lao động. Trong đó, nguồn tục ngữ xuất thân từ nhân dân cũng chính là
nguồn phong phú và quan trọng nhất.
- Giữa tục ngữ và thành ngữ, ngạn ngữ, phường ngôn và ca dao có sự nhiều
điểm gần gũi. Ngạn ngữ và phương ngôn là những tên gọi cũ của tục ngữ, mặc dù
chúng không phải hoàn toàn đồng nhất.
Trong thực tế, thường xảy ra sự nhầm lẫn giữa tục ngữ với thành ngữ và giữa
tục ngữ với ca dao. Nếu ngạn ngữ và phương ngôn chỉ khác biệt so với tục ngữ về
nguồn gốc và phạm vi phổ biến thì thành ngữ có sự phân biệt với tục ngữ cả về hình
thức, nội dung và chức năng.
Về hình thức, thành ngữ tồn tại dưới dạng một tổ hợp từ, với kết cấu lỏng lẻo, là
một bộ phận cấu thành của câu. Chẳng hạn: hoa trôi bèo dạt; sẩy đàn tan nghé…
Trong khi tục ngữ là một câu trọn vẹn với kết cấu chặt chẽ, chẳng hạn: Gieo gió, gặt
bão; Tốt đẹp phô ra, xấu xa đậy lại…
Về nội dung, một mặt, mỗi câu tục ngữ thường có hai nghĩa, nghĩa đen và nghĩa
bóng (Kiến tha lâu đầy tổ); cũng có trường hợp tục ngữ chỉ có một nghĩa, hoặc là nghĩa
đen (Ếch tháng ba, gà tháng bảy), hoặc là nghĩa bóng (Đời cha ăn mặn, đời con khát
nước), song trường hợp đó rất ít. Trong khi thành ngữ bao giờ cũng cần được hiểu theo
nghĩa gián tiếp (ăn gió nằm mưa; gan vàng dạ sắt).
Mặt khác, nếu thành ngữ nói đến một quy luật (Có công mài sắt có ngày nên
kim; Mèo lành không ở mả, gái lành không ở hàng cơm) thì thành ngữ phản ánh một
hiện tượng (cò bay thẳng cánh; rán sành ra mỡ).
Về chức năng, nếu tục ngữ có chức năng thông báo (Tức nước vỡ bờ; Quan thấy
kiện như kiến thấy mỡ) thì thành ngữ có chức năng định danh (mất cả lươn lẫn rọ, tức
mất hết; lừ dừ như ông từ vào đền, tức chậm chạp). Ngoài ra, sắc thái của chức năng
biểu cảm của thành ngữ và tục ngữ cũng có điểm khác nhau. Nếu sắc thái biểu cảm của
80
thành ngữ thiên về xuất phát từ hình tượng thì sắc thái biểu cảm của tục ngữ xuất phát
từ sự dồn nén ngữ nghĩa trong tính khái quát.
Tuy nhiên, không phải bao giờ giữa tục ngữ và thành ngữ cũng dễ dàng phân
biệt. Có những câu vừa có thể xếp vào tục ngữ, vừa có thể xếp vào thành ngữ, tùy theo
ngữ cảnh và dụng ý của người sử dụng: ruộng sâu trâu nái; mèo mả gà đồng. Cũng có
hiện tượng chuyển hóa giữa thành ngữ và tục ngữ như xấu như ma thành Xấu như ma
vinh hoa cũng đẹp.
Giữa tục ngữ và ca dao cũng có nhiều trường hợp khó phân định. Những câu tục
ngữ ngắn, chỉ thể hiện trong 1 dòng thì được xác định khá tường minh là tục ngữ, song
những câu dài, nhiều dòng, nhất là tồn tại dưới dạng lục bát là đối tượng luận bàn phức
tạp. Có trường hợp ca dao lấy chất liệu từ tục ngữ và mang tính khái quát cao: Ai ơi
chẳng chóng thì chầy/ Có công mài sắt có ngày nên kim; lại có trường hợp tục ngữ
được sáng tác theo thể lục bát: Chuồn chuồn bay thấp thì mưa/ Bay cao thì nắng bay
vừa thì râm.
Nếu tục ngữ thiên về lí trí và có tính khái quát cao thì ca dao thiên về bộc lộ tâm
tình một cách chủ quan, song vẫn có những câu mang tính trung gian gần như rất khó
phân biệt: Ở sao cho vừa lòng người/ Ở rộng người cười ở hẹp người chê; Trai nuôi vợ
đẻ gầy mòn/ Gái nuôi chồng ốm béo tròn cối xay…
- Về kinh nghiệm thời tiết và lao động sản xuất, tục ngữ người Việt có số lượng
và nội dung phong phú, đa dạng. Sở dĩ có thể xếp chung tục ngữ chỉ kinh nghiệm thời
tiết và tục ngữ về kinh nghiệm lao động sản xuất là vì tập quán sinh sống của người
Việt là cư dân làm nông nghiệp, lại thiên về trồng trọt hơn chăn nuôi, cho nên, kinh
nghiệm về thời tiết cũng là một trong những kĩ năng cơ bản và quan trọng trong quá
trình lao động sản xuất.
Kinh nghiệm về thời tiết là sự đúc kết qua nhiều thế hệ về sự lặp lại và quy luật
vận hành của các hiện tượng tự nhiên: Nhiều sao thì nắng vắng sao thì mưa; Chớp
đông nhay nháy gà gáy thì mưa; Chuồn chuồn bay thấp thì mưa/ Bay cao thì nắng bay
vừa thì râm; Gió hiu hiu sếu kêu thì rét; Mùa hè đang nắng, cỏ gà trắng thì mưa; Gió
đông là chồng lúa chiêm, gió bấc là duyên lúa mùa… Sự đúc kết này thể hiện óc quan
sát và sự tinh nhạy của người dân làm nông nghiệp.
Nền nông nghiệp lúa nước của cư dân Việt chú trọng hơn cả đến kinh nghiệm
canh tác. Đây là sự đảm bảo cho việc sản xuất và điều phối lương thực, yếu tố quyết
định đến đời sống và sự yên ổn của cộng đồng. Vì vậy tục ngữ về nội dung này rất
phong phú: kinh nghiệm làm mạ: Mùa bớt ra, chiêm tra vào; Cơm quanh rá, mạ quanh
bờ; kinh nghiệm làm đất: Ăn kĩ no lâu cày sâu tốt lúa; Hòn đất nỏ một giỏ phân; kinh
nghiệm chăm bón: Một lượt tát một bát cơm; Nhất nước nhì phân tam cần tứ giống;
81
kinh nghiệm trồng tỉa: Khoai ruộng lạ mạ ruộng quen; Đom đóm bay ra đồng cà tra
đỗ; kinh nghiệm về đặc tính các loại giống: Lúa chiêm là lúa bất nghì/ Cấy trước trổ
trước chẳng thì đợi ai; Chiêm cấp cới, mùa đợi nhau…
Bên cạnh tục ngữ về kinh nghiệm trồng trọt là bộ phận phát triển hơn cả, người
Việt còn có tục ngữ về kinh nghiệm chăn nuôi: Chấm trán lọ đuôi không nuôi cũng
nậy; Mặt bánh tráng, trán bánh chưng, lưng tôm càng; Tai lá mít đít lồng bàn; Gà đen
chân trắng mẹ mắng cũng mua, gà trắng chân chì mua chi giống ấy… Ngoài ra còn có
bộ phận tục ngữ về kinh nghiệm ngư nghiệp: Tôm đi chạng vạng cá đi rạng đông; Cá
đối tháng bảy cá gáy tháng mười…; về kinh nghiệm thực hành các nghề thủ công: Đục
vênh chênh kèo, Bào không trơn như hờn không nói; Trông gạch mà xây trông dây mà
đặt; Dâu tháng chín tằm nhịn ăn, Càng rộng đường go càng to vốn sợi; Khéo vá vai tài
vá nách, Dễ khâu chăn khó khăn khâu áo cưới; Cùng nghề đan thúng túng nghề đan
nia, Đan sề gióng mốt đan cót gióng hai; về kinh nghiệm thương nghiệp: Rẻ tiền mặt
đắt tiền chịu; Bán hàng nói thách làm khách trả rẻ; Cả vốn lớn lãi; Sai con toán bán
con trâu…
Tục ngữ về kinh nghiệm sản xuất thể hiện óc quan sát tinh tế và lưu giữ kinh
nghiệm lao động sản xuất của nhân dân, là vốn quý cần được gìn giữ, bồi đắp qua mỗi
thế hệ. Tục ngữ phản ánh phương cách lao động của từng nghề nghiệp, vùng miền, thời
điểm là những gợi mở có tính khoa học đầu tiên của tập thể nhân dân.
- Tục ngữ về phong tục, tập quán là kho lưu giữ những thói quen, tập tục sinh
hoạt văn hóa của vùng miền, địa phương hay dân tộc. Đó là niềm tự hào về vốn sản vật
của quê hương: Nhút Thanh Chương, tương Nam Đàn; Cá rô bàu Nón kho với nước
tương Nam Đàn, Gạo tháng mười cơm mới đánh một tràng không biết no; Dưa La, cà
Láng, nem Báng, tương Bần, nước mắm Vạn Vân, cá rô đầm Sét; Cá bống sông Trà,
mạch nha Thi Phổ…
Bên cạnh tục ngữ về sản vật, còn có tục ngữ về tập tục, thói quen sinh hoạt như:
Con dại cái mang; Con so nhà mạ, con rạ nhà chồng là hình ảnh về chế độ hôn nhân
xưa cũ; như: Cơm tẻ mẹ ruột, Cơm với cá như mạ với con; Cơm không rau như đau
không thuốc; Một bát cơm rang bằng một sàng cơm nấu… là sự đục kết tập quán ẩm
thực của cư dân Việt.
Ẩm thực Việt không chỉ đi vào tục ngữ với những thói quen thường ngày mà
còn là kinh nghiệm lựa chọn thực phẩm: Rau muống tháng tám nàng dâu nhường mẹ
chồng ăn; Cá rô tháng tám chẳng dám bảo ai, cá rô tháng hai bảo ai thì bảo; Thà liếm
mép còn hơn ăn cá chép tháng ba; Ăn cỗ ông sui không bằng ăn cái mui con cá
chuồn… Đặc biệt tục ngữ còn là vốn kinh nghiệm dân gian về những món ngon độc
đáo: Chồng chê thì mặc chồng chê/ Dưa khú nấu với cá trê ngọt lừ; Đầu chép mép trôi
môi mè; Chết tiếng trống sống dồi chó; Rượu trên be, chè dưới ấm… Không chỉ vậy,
82
tục ngữ còn là lời cảnh báo về những món ăn độc như: Nhất cảm phòng nhì lòng lợn;
Một quả cà bằng mười thang thuốc…
Tục ngữ về phong tục tập quán đồng thời còn là những ấn định về nề nếp, trật tự
gia phong trong xã hội thời trước: Gái có chồng như rồng có vây, gái không chồng như
cối xay chết ngõng; Con có cha như nhà có nóc; Mẹ đánh một trăm không bằng cha
ngăm một tiếng; Cha sinh không bằng mẹ dưỡng; Trai mồng một, gái hôm rằm, nuôi
thì nuôi vậy còn căm dạ này; Bé con nhà bác lớn xác con nhà chú; Dâu là con rể là
khách; Đi việc làng giữ lấy họ, đi việc họ giữ lấy anh em…
Bên cạnh những nề nếp sinh hoạt trong gia đình, tục ngữ là những luật tục của
xã hội: Lệ làng hơn phép nước; Đình làng nào thành hoàng làng ấy; Con vua thì lại
làm vua/ Con nhà kẻ khó bắt cua tối ngày; Cưới vợ không cheo mười heo cũng mất…
Tục ngữ về phong tục tập quán là một bộ phận quan trọng của thể loại này. Có
những tập tục đã không còn phù hợp, tuy nhiên, rất nhiều trong số đó là những chỉ dấu
văn hóa quan trọng về đời sống xã hội người Việt qua các thời kì lịch sử.
- Tục ngữ về tư tưởng đạo đức là bộ phận tục ngữ đậm màu ý nghĩa nhân sinh.
Trước hết là tục ngữ thể hiện quan niệm về con người: Người ta hoa đất; Người là hoa
ở đâu thơm đó; Người là vàng của là ngãi; Một người mười gói. Tuy nhiên giá trị con
người chỉ thực sự được đề cao qua hoạt động lao động: Hay làm đầu quang mặt sạch,
nhác làm đầu rếch mặt dơ; Khen nết hay làm không ai khen nết hay ăn; Của một đồng
công một nén…
Giá trị đạo đức truyền thống trong tục ngữ còn biểu hiện ở cách ứng xử trong
cuộc sống: Ở hiền gặp lành; Đời cha trồng cây đời con ăn quả; Yêu trẻ trẻ đến nhà
kính già già để tuổi…; biểu hiện ở những bài học đạo đức và lời răn dạy nghiêm khắc
của cha ông: Giấy rách phải giữ lấy lề; Làm khi lành để dành khi đau; Đói cho sạch
rách cho thơm; Gieo gió gặt bão; Đời cha ăn mặn đời con khát nước…; biểu hiện ở
lòng vị tha đầy triết lí: Đánh kẻ chạy đi không ai đánh người chạy lại; Một điều nhịn
chín điều lành; năm ngón tay có ngón ngắn ngón dài…; và sự thận trọng trong giao tế
ứng xử hằng ngày: Uốn lưỡi bảy lần trước khi nói; Lời nói không mất tiền mua/ lựa lời
mà nói cho vừa lòng nhau.
Tục ngữ còn gìn giữ cả lối sống trọng tình của người Việt, trước hết là tình cảm
gia đình: Con có cha như nhà có nóc; Trẻ cậy cha già cậy con; Thuận vợ thuận chồng
tát biển đông cũng cạn; Chồng giận thì vợ bớt lời, cơm sôi bớt lửa có đời nào khê; Máu
chảy ruột mềm; Anh em như hạt máu sẻ đôi; sau là tình cảm xóm giềng, cộng đồng:
Bán anh em xa mua láng giềng gần; Bầu ơi thương lấy bí cùng/ Tuy rằng khác giống
nhưng chung một giàn…
83
Tục ngữ về tư tưởng đạo đức xã hội là những bài học làm người gần gũi và
nghiêm khắc. Nó nhắc nhở con người luôn luôn tu dưỡng, sửa mình để sống tử tế với
gia đình, với xóm giềng và với xã hội.
- Tính triết lí trong tục ngữ thể hiện sự đúc kết sâu sắc về luân lí, về những trải
nghiệm của con người trong cuộc sống. Đó là hoàn cảnh sống: Bần cùng sinh đạo tặc;
Cái khó bó cái khôn; là sự phân định các hệ giá trị: Bần thành hơn phú trọc; Giàu màu
làm bạn với sang, chỗ ngồi chỗ đứng có ngang bao giờ; Của làm ăn no, của cho ăn
thèm; Của thế gian đãi người ngoan thiên hạ; Bền người hơn bền của; Năm quan mua
người, mười quan mua nết; Xấu thiếp hổ chàng; Của dễ được dễ mất; Được lòng ta,
xót xa lòng người. Bộ phận tục ngữ này trình bày nhiều hoàn cảnh trong cuộc sống
đồng thời chia sẻ kinh nghiệm ứng xử với hoàn cảnh. Sự trải nghiệm và thể nghiệm
qua nhiều thế hệ là bài học xác tín cho các đời sau.
Tục ngữ rất chú trọng thái độ sống và lao động, cũng như thái độ đối với tri thức
và sự hiểu biết: Học hay cày biết; Muốn biết phải hỏi muốn giỏi phải học; Thắng không
kiêu bài không nản; Dốt đến đâu học lâu cũng biết; Đi một ngày đàng học một sàng
khôn; Gần mực thì đen gần đèn thì sáng; Quen tay hay việc…
- Như vậy, nội dung phản ánh của tục ngữ người Việt rất đa dạng và phong phú.
Đó là những đúc kết ngắn gọn và hàm súc, chứa đựng những bài học kinh nghiệm về
nhân sinh, về lối sống, về lao động sản xuất, về học hành, về văn hóa…
- Quá trình tạo sinh nghĩa tục ngữ đã diễn ra từ những tình huống cụ thể với
nghĩa ban đầu là nghĩa trực tiếp. Sau đó, trong quá trình lưu truyền, nghĩa ban đầu nảy
sinh thêm một hay nhiều nghĩa chuyển, tạo thành lớp nghĩa bóng cho tục ngữ. Quá
trình chuyển nghĩa của tục ngữ đồng thời duy trì quá trình tạo nghĩa, dẫn đến việc tối
giản hóa ngôn từ và ngược lại. Chẳng hạn: Nhà giàu mua gạo tháng ba, bán gạo tháng
tám mới ra nhà giàu đã chuyển hóa thành Mua gạo tháng ba, bán gạo tháng tám.
- Các biện pháp tạo sinh nghĩa được dùng trong tục ngữ còn gọi là phép chuyển
nghĩa như: so sánh, ẩn dụ, hoán dụ.
Phép so sánh là “phương thức biểu đạt bằng ngôn từ một cách hình tượng dựa
trên cơ sở dối chiếu hai hiện tượng có những dấu hiệu tương đồng nhằm làm nổi bật
đặc điểm thuộc tính của hiện tượng này qua đặc điểm thuộc tính của hiện tượng kia”1.
Trong nghệ thuật tục ngữ, phép so sánh được sử dụng với nhiều biến thể như so sánh
tường đồng: Tấc đất tấc vàng; Trai có vợ như giò có hom; Một miếng giữa làng bằng
một sàng xó bếp; so sánh không tương đồng: Phép vua thua lệ làng; Con nuôi cha
1
84
không bằng bà nuôi ông; Tốt gỗ hơn tốt nước sơn; so sánh tuyệt đối: Trời đất hương
hoa người ta cơm rượu; Nhất cận thị nhị cận giang…
Ẩn dụ là lối so sánh ngầm mà cái được so sánh được ẩn đi: Giỏ nhà nào quai
nhà nấy; Ăn cây nào rào cây ấy; Mật ngọt chết ruồi; hoán dụ là phương thức tu từ dựa
trên mối quan hệ gần gũi nhau của các đối tượng, có thể lấy cái bộ phận để chỉ cái toàn
thể: Mau tay hơn hay thuốc; Tay làm hàm nhai tay quai miệng trễ. Ngoài ra, tục ngữ
còn được tạo nghĩa dựa trên các biện pháp nhân hóa: Mèo khen mèo dài đuôi, tỉnh
lược: Túng thì tính, ngoa dụ: Một trăm đám cưới không bằng hàm dưới con cá trê, chơi
chữ: Ra máu, rau má, liệt kê: Nước, phân, cần, giống…
- Kết cấu tục ngữ khá đa dạng, gồm kết cấu vế câu và kết cấu nghĩa. Kết cấu vế
câu có kết cấu đơn: Người ta hoa đất, Con trâu là đầu cơ nghiệp; kết cấu phức: Người
đẹp vì lụa, lúa tốt vì phân, Dưa La, cà Láng, nem Báng, tường Bần, nước mắm Vạn
Vân, cá rô đầm Sét; kết cấu xâu chuỗi: Của rẻ của ôi, tôi rẻ tôi trốn, vợ rẻ vợ lộn; kết
cấu sóng đôi: Ăn lắm hết ngon, nói lắm hết khôn, Chim khôn thử tiếng, người khôn thử
lời, Khó chẳng âu, giàu chẳng lụy…
- Vần là phương tiện hòa âm của tục ngữ, nó tạo nên điệu, nhịp, là cho tục ngữ
có sự nhấn nhá, đăng đối dễ nhớ dễ thuộc. Có thể khảo sát theo vần liền và vần cách.
Trong đó, vần liền là hai tiếng gieo vần với nhau thì đứng ngay cạnh nhau: Nước mưa
cưa trời; Đói ăn vụng, túng lầm liều; vần cách gồm vần cách một âm tiết và vần cách
hai âm tiết trở lên: Hay làm thì đói hay nói thì no Buôn tàu bán bè không bằng dè lỗ
miệng Có chồng siêng như có ông tiên nho nhỏ. Ngoài ra còn có loại vần gieo hỗn hợp:
Vui xem hát, nhạt xem bơi, tả tơi xem hội, bối rối xem đám ma, bỏ cửa bỏ nhà xem
giảng thập điều.
Có thể khảo sát vần theo vần tuyệt đối và vần tương đối. Vần tuyệt đối là vần
lặp lại hoàn toàn ở các tiếng được gieo: Miệng bà đồng, lồng chim khướu; Đói cho
sạch, rách cho thơm; vần tương đối là vần có khác nau ở một thành phần nào đó trong
các tiếng được gieo: Hết rên quên thầy; Đến chậm gặm xương.
- Nhịp có mối quan hệ gần gũi với vần trong tục ngữ. Nó được sử dụng một
cách linh hoạt và hòa hợp với vần. Phổ biến là nhịp đăng đối, đều nhau: Chim/ thu/
nhu/ đé; Giậu đổ/ bìm leo; Hay thì khen/ hèn thì chê. Ngoài ra còn có kiểu nhịp “lệch”:
Không ưa/ dưa có dòi; Gái ngoan/ lo toan mọi bề; Giấu giàu/ không ai giấu được
nghèo; Sợ hẹp lòng/ không ai sợ hẹp nhà…
Điều thú vị trong sự linh hoạt nhịp điệu của tục ngữ nằm ở chỗ đảm bảo được sự
trọn vẹn và nhịp nhàng của ý. Sự ngắn gọn, hàm súc, nhịp nhàng, cân đối đã dễ dàng
tạo nên đường hằn tục ngữ trong tâm trí mọi người, từ trẻ con cho đến người lớn tuổi
trong xã hội. Trải qua đời sống trong nhân dân, tục ngữ trở thành bách khoa toàn thư về
kinh nghiệm sống và lao động của cộng đồng đã trải nghiệm qua nhiều thế hệ.
85
3.3. Ca dao
3.3.1. Vấn đề khái niệm “ca dao”
- Trong quá trình tìm hiểu các thể loại trữ tình dân gian, có một cặp khái niệm
thường gặp là ca dao - dân ca. Theo Dương Quảng Hàm, ca dao, dân ca là những bài
hát ngắn, lưu hành trong dân gian, thường tả tính tình, phong tục của người bình dân.
Ca dao vốn là một từ ghép Hán - Việt, theo Từ Nguyên có nghĩa như sau “hữu chương
khúc viết ca, vô chương khúc viết dao”. Giữa ca dao và dân ca không thể xác định
được ranh giới sáng rõ.
- Ca dao có thể hiểu là “lời của các bài hát dân ca đã tước bỏ đi tiếng đệm, tiếng
lay (…) Sự phân biệt giữa ca dao với dân ca chỉ là ở chỗ khi nói đến ca dao người ta
thường nghĩ đến những lời thơ dân gian, còn khi nói đến dân ca người ta nghĩ đến làn
điệu, những thể thức hát nhất định (…) Khái niệm ca dao đã được quy định dùng để chỉ
bộ phận cốt lõi nhất, tiêu biểu nhất: đó là những câu hát đã trở thành cổ truyền của
nhân dân”1. Tuy nhiên, ca dao không chỉ là phần lời của các bài ca dân gian mà còn
bao gồm những sáng tác ngâm vịnh bác học và những sáng tác của nhân dân lao động
đưới hình thức ca dao nhưng chưa bao giờ có phần ca nhạc. Ngược lại, không phải
phần lời của tất cả các làn điệu dân ca đều là ca dao.
- Dân ca là “những tác phẩm kết hợp chặt chẽ các phương tiện nghệ thuật âm
thanh, nhịp điệu và ngôn ngữ, được diễn xướng trong một hoạt động sinh hoạt ca hát
nhất định”2. Vậy có thể hiểu dân ca là hình thức ca hát dân gian gồm lời hát, âm nhạc,
tạo hình điệu bộ, cử chỉ, động tác.
Nếu ca dao có thể hoặc không thể nhờ làn điệu mà trở thành dân ca thì ngược lại
không phải tất cả dân ca khi tước đi phần âm nhạc đều trở thành ca dao. Trong khi dân
ca có chức năng đặc thù trong từng hoạt động sinh hoạt của nhân dân như dân ca lao
động, dân ca nghi lễ và dân ca sinh hoạt thì ca dao với phạm vi rộng hơn, hầu như rất
khó để phân chia như thế. Ca dao thường được khảo sát theo chủ đề như: tình yêu quê
hương đất nước, tình cảm gia đình, tình yêu đôi lứa…
Dựa vào chức năng, dân ca có thể được chia thành ba loại: dân ca lao động, dân
ca nghi lễ và dân ca sinh hoạt.
Dân ca lao động là loại dân ca sinh thành và gắn liền với động tác, hoạt động,
môi trường lao động của cộng đồng. Tác dụng của dân ca lao động là nhằm tạo ra sự
nhịp nhàng, nâng cao hiệu quả lao động và giảm không khí mệt nhọc. Phổ biến hơn cả
trong dân ca lao động là các điệu hò như hò giã gạo, hò kéo lưới, hò chèo thuyền, hò
kéo gỗ… Vùng tập trung các điệu hò hơn cả là vùng sông Mã, Nghệ An, Quảng Bình,
Quảng Nam, Thừa Thiên - Huế.
1
Đinh Gia Khánh (chủ biên) - Chu Xuân Diên - Võ Quang Nhơn, sđd, tr.436 - tr.437.
2
86
Mỗi điệu hò có hai phần, phần xướng và phần xô. Phần xướng do một người hát
lên, sau đó tập thể xô theo. Tùy theo hò đơn hay hò kép mà phần xô được lặp lại một
hay hai lần cho đến hết bài. Trong dân ca các dân tộc thiểu số, hò lao động nằm lẫn
trong dân ca nghi lễ. Có lẽ, với đồng bào các tộc ít người, lao động cũng là một nghi lễ
với tính linh thiêng và quyền năng của nó.
Ngoài các điệu hò, dân ca lao động còn có những bài ca nghề nghiệp như hát
phường vải, hát phường chài, hát phường cấy. Tuy là dân ca lao động nhưng những bài
ca kiểu loại này thường mang tính đối đáp giao duyên. Bài ca nghề nghiệp của các tộc
thiểu số cũng khá phong phú, như lượn của người Tày, khắp của người Thái; bài ca Bắt
cá của người Khơmú, Xúc cá của người Cơ Tu.
Bên cạnh đó, dân ca lao động còn là những bài hát về không gian, về dụng cụ,
con vật cùng lao động, như bài ca nông lịch, bài ca gọi nghé…
Dân ca nghi lễ là những bài dân ca gắn với các sinh hoạt nghi lễ và các bài ca
phong tục. Dân ca cầu mùa gồm những bài ca trong nghi lễ tế thần, cầu mưa, cầu sức
khỏe, cầu ấm no. Cùng kiểu loại này còn có bài ca cầu chúc trong các dịp năm mới,
nhà mới…, tiêu biểu là hát Sắc bùa.
Dân ca nghi lễ bao gồm những bài ca hôn lễ. Đó là bài ca chúc mừng gia chủ và
đôi trai gái vui hạnh phúc mới, chúc cho vợ chồng mạnh khỏe, con cháu đề huề. Người
Mường có hát thường, người Tày hát quan làng, người Thái có hát khắp, người
HMông có hát gầu xống. Có các bài hát đưa dâu, trao dâu, đón dâu; có hát đối đáp vui
giữa nhà trai và nhà gái.
Dân ca nghi lễ còn có kiểu loại các bài ca tục lệ. Đó là những bài hát dân gian
về phong tục, nghi lễ gắn với quy tắc, luật lệ của cộng đồng. Đó là những bài ca về luật
tục, vừa có tác dụng răn đe, vừa có tác dụng giáo dục; là những nguyên tắc ứng xử đại
diện cho tinh thần cộng đồng.
Những bài ca tang lễ là kiểu loại dân ca nghi lễ hát trong đám tang khi đưa linh
người chết. Phổ biến là hò đưa linh. Trong đó, đặc biệt là tang lễ cá voi ở các tỉnh ven
biển và điệu hát bá trạo hay bạn chèo. Tang lễ cá voi gắn liền với lễ cầu ngư của dân
chài ven biển.
Cùng với dân ca lao động và dân ca nghi lễ còn có dân ca sinh hoạt với hát ru và
những bài ca vui chơi. Trong đó, hát ru là một bộ phận gần gũi, quen thuộc với tất cả
mọi người. Từ lúc lọt lòng mẹ ra đời, tuổi thơ nào cũng được nghe lời hát ru của bà,
mẹ, chị. Đó là những giai điệu êm ả, nhịp nhàng, bồng bềnh. Hát ru thường là những
gợi dẫn đến các loại cây trái, con vật, đồ dùng quen thuộc trong cuộc sống, những tri
thức đơn giản, thực tế đầu tiên mà tuổi thơ được tiếp xúc trong cuộc đời. Hát ru còn là
tình yêu thương dịu dàng mà mẹ dành cho con, bà dành cho cháu, nguồn dưỡng nuôi
những tâm hồn thơ trẻ thành người.
87
Những bài hát vui chơi thường xuất hiện trong các dịp lễ hội mùa xuân như Bài
chòi, Lô tô, các bài hát trẻ em mà ngày nay đã được tách ra nghiên cứu thành một thể
loại dân gian độc lập, thể loại đồng dao. Ngoài ra còn có những bài hát giao duyên,
phong phú về làn điệu và đặc sắc về nội dung, như quan họ, hát ghẹo, hát xoan, hát ví,
hát giặm…
- Ca dao về tình yêu quê hương đất nước trước hết là lòng tự hào của nhân dân
về đất đai, phong cảnh với âm hưởng tha thiết: Đứng bên ni đồng ngó bên tê đồng
mênh mông bát ngát/ Đứng bên tê đồng ngó bên ni đồng bát ngát mênh mông; Đất
Thừa Thiên trai hiền gái lịch/ Non xanh nước biếc điện ngọc thành rồng/ Tháp bảy
tầng thánh miếu thờ ông/ Chuông khua Diệu Đế trống rung Tam Tòa/ Cầu Trường
Tiền mười sáu nhịp bắc qua/ Tả Thanh Long hữu Bạch Thổ đợi khách âu ca thái bình.
Đó là lòng yêu quê hương, yêu nơi chôn nhau cắt rốn của mỗi người dân lao động.
Trong những bài ca dao hát về quê hương thì tên sông, tên núi, tên làng còn là giối hạn
thế giới của người lao động xưa. Tình yêu quê hương vì thế trở nên thiêng liêng đặc
biệt: Nhất cao là núi Ba Vì/ Nhất rồng là bể nhất dài là sông; Núi Truồi ai đắp mà cao/
Sông Gianh ai bới, ai đào mà sâu; Nhất cao là ngọn núi vồng/ Nhất rộng làng Quyển
nhất đông chợ Giầu.
Tình yêu quê hương trong ca dao còn là những lời mời mọc về những sản vật,
của ngon: Muốn ăn mật rú vô Trèn/ Muốn xơi ốc đực thì lên thác Đài; Trái lòn bon
trong tròn ngoài méo/ Trái thầu đâu trong héo ngoài tươi; Ai ơi về miệt Tháp Mười/
Cá tôm sẵn bắt lúa trời sẵn ăn; Ru em em ngủ cho ngoan/ Để mẹ đi chợ mua vôi ăn
trầu/ Mua vôi chợ Quán chợ Cầu/ Mua cau Nam Phổ mua trầu chợ Dinh; Ai về nhắn
bạn ta cùng/ Mít non gửi xuống cá chuồn gửi lên. Ngoài những phẩm vật tự nhiên, ca
dao còn mang chứa cả niềm tự hào về những thức quà do nhân dân khéo tay làm được:
Anh đi anh nhớ quê nhà/ Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương; Chẳng đi nhớ cháo
làng Ghề/ Nhớ cơm phố mía, nhớ chè Đồng Viên.
Ca dao còn là tư liệu quý về phong tục, tập quán của cộng đồng: Đò dọc phải sợ
đò ngang/ Ngụ cư phải sợ dân làng chánh tri; Một thương tóc bỏ đuôi gà/ Hai thương
ăn nói mặn mà có duyên/ Ba thương má lúm đồng tiền/ Bốn thương răng lánh hạt
huyền kém thua/ Năm thương cổ yếm đeo bùa; Ai về Bình Định mà coi/ Đàn bà cũng
biết cầm roi đi quyền; Nhiễu điều phủ lấy giá gương/ Người trong một nước nhớ
thương nhau cùng. Đó là những quy tắc ứng xử trong xã hội, là tình yêu thương đồng
loại, là nghĩa tình với những người cùng chung sống trong một xứ sở.
Ca dao với những lời tha thiết về cảnh đẹp thiên nhiên, về sản vật trời cho, về tài
hoa của người dân lao động và về cả những lề lối cư xử, sinh hoạt trong xã hội đã trở
thành niềm tự hào da diết của nhân dân lao động. Nó không chỉ bảo ban mà còn nuôi
88
dưỡng tâm hồn, tình cảm của con người. Nó là chỗ dựa cho cuộc sống ngày càng năng
động, là nơi bình yên, an lành cho mỗi cuộc đời trở về khi nhọc lòng giữa cuộc đời
mênh mông phía trước.
- Ca dao về tình yêu lao động sản xuất bắt nguồn từ môi trường lao động, phản
ánh động tác, nhịp điệu, quá trình lao động: Tay cầm con dao/ Làm sao cho sắc/ Để mà
dễ cắt/ Để mà dễ chặt/ Trèo lên rừng xanh/ Chạy quanh sườn núi. Ca dao còn thể hiện
lòng tân quý giá trị lao động: Cày đồng đang buổi ban trưa/ Mồ hôi thánh thót như
mưa ruộng cày/ Ai ơi bưng bát cơm đầy/ Dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần.
Người nông dân quanh năm chân lấm tay bùn, cuốc bẫm cày sâu, họ thấu hiểu
và yêu quý công việc lao động, họ lạc quan tin tưởng vào sự cố gắng và công sức làm
lụng của mình: Rủ nhau đi cấy đi cày/ Bây giờ khó nhọc có ngày phong lưu/ Trên đồng
cạn dưới đồng sâu/ Chồng cày vợ cấy con trâu đi bừa; hay: Ơn trời mưa nắng phải thì/
Nơi thì bừa cạn nơi thì cày sâu/ Công lênh chẳng quản bao lâu/ Ngày nay nước bạc
ngày sau cơm vàng; và lòng quý trọng đất đai, nơi đem lại cơm gạo, ấm no cho người
lao động: Ai ơi chớ bỏ ruộng hoang/ Bao nhiêu tấc đất tấc vàng bấy nhiêu.
Trong nghề nông, “con trâu là đầu cơ nghiệp”, đó là người bạn thân thiết, gắn
bó với mọi lo toan, vui buồn trong lao động: Trâu ơi ta bảo trâu này/ Trâu ra ngoài
ruộng trâu cày với ta/ Cấy cày vốn nghiệp nông gia/ Ta đây trâu đấy ai mà quản công/
Bao giờ cây lúa còn bông/ Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn.
Bộ phận ca dao này đã thể hiện bản chất yêu lao động, quý trọng lao động và
thành quả lao động, chăm chỉ, cần cù, chịu khó và lạc quan của nhân dân. Dù rằng lao
động khó nhọc, thời tiết bất thường, mùa màng không ổn định, nhưng người nông dân
vẫn giữ được niềm vui trong lao động và trong cuộc sống.
- Ca dao tình yêu đôi lứa bắt nguồn từ dân ca giao duyên. Đây là bộ phận mang
phong vị tình tứ, duyên dáng nhất trong kho tàng ca dao người Việt. Chủ thể trữ tình
của ca dao tình yêu đôi lứa là người nam và người nữ có thể ở các lứa tuổi khác nhau.
Người trẻ hát về cuộc tình của mình bằng tình yêu sôi nổi, táo bạo, người già hát về
những năm tháng đã qua với tình cảm nồng thắm, trìu mến. Đó là nhu cầu được tỏ bày
tâm tình, thể hiện khát vọng tình yêu.
Trong cuộc sống ở làng quê, trai gái thường gặp nhau, tâm tình với nhau trong
khi lao động, hay trong những ngày lễ hội. Thường thì đó là những cuộc hát giao duyên
nên ca dao tình yêu phổ biến kết cấu đối đáp.
Tình yêu bắt đầu bằng sự gặp gỡ, bằng lời ướm hỏi tình tứ. Lời tỏ tình xứ Bắc
thanh lịch: Đêm trăng anh mới hỏi nàng/ Tre non đủ lá đan sàng nên chăng; xứ Huế
ngỏ lời phần e ấp: Núi Ngự Bình mơ màng trăng gió/ Niềm tâm sự ai tỏ cho mình; còn
trong cách ngỏ lời thường bộc trực, thẳng thắn. Giai đoạn này chàng trai táo bạo, mạnh
mẽ, không ngần ngại tán tỉnh đối tượng: Trúc xinh trúc mọc đầu đình/ Em xinh em
89
đứng một mình cũng xinh; các cô gái tế nhị: Thò tay mà ngắt ngọn ngò/ Thương anh
đứt ruột giả đò ngó lơ, nhưng mãnh liệt: Ước gì anh hóa ra gương/ Để cho em cứ ngày
thường em soi… Sự tiếp xúc hồn nhiên ấy tạo những mối tình nồng thắm: Yêu nhau cởi
áo cho nhau/ Về nhà dối mẹ qua cầu gió bay. Tình yêu ấy bao giờ cũng trong sáng,
mãnh liệt, nồng nàn và rực rỡ: Chén tình là chén say sưa/ Nón tình em dội nắng mưa
lên đầu; Đôi ta như thể con ong/ Con quấn con quýt con trong con ngoài; Đôi ta như
lửa mới nhen/ Như trăng mới mọc như đèn mới khêu.
Tình yêu đến lúc mặn mà lại vương nỗi tiếc nuối thời gian trôi mau: Được ai lên
kéo mặt trời/ Cho ngày dài mãi hai đứa ngồi thở than; là sự mong đợi trong nỗi chia
xa: Xa anh có bấy nhiêu ngày/ Tình em như mảnh trăng gầy nửa đêm. Sự trao gởi kỉ
vật ghi dấu tình yêu nồng nàn: Yêu nhau trao một miếng trầu/ Giấu thầy, giấu mẹ trao
sau bóng đèn. Hình ảnh đôi ta gắn bó: Đôi ta như thể con ong/ Con quấn con quýt con
trong con ngoài.
Tiếng hát tình yêu còn thường gặp trong lời trách kẻ bội nghĩa: Trách ai vặn
khóa bẻ chìa/ Khi yêu, khi vội, khi lìa, khi xa; hay trong lời ai oán thân phận chính
mình: Chiều chiều mây phủ Hải Vân/ Chim kêu ghềnh đá, gẫm chân mà buồn.
Trong xã hội ngày xưa, những lễ nghi, quan niệm khắc khe vô lí là trở ngại
duyên tình lứa đôi. Vì thế mới có những buổi “ra đứng ngõ sau”, “trông về quê mẹ
ruột đau chin chiều” với nỗi hoài vọng thời son trẻ.
Ca dao ca ngợi những quan niệm tiến bộ, sự quyết liệt bảo vệ tình yêu trước bão
táp cuộc đời. Đã yêu nhau thì: Cha mẹ có chặt chân chặt tay/ Khoét mắt khoét mày
cũng quyết theo anh và Đá vàng cũng quyết, phong ba cũng liều hay Ra sông em bước
qua cầu/ Bến vui em đến, bến sầu em qua.
Một quan niêm tình yêu tiến bộ, đầy ý thức trách nhiệm đối với cuộc sống lứa
đôi, trách nhiệm đối với đối phương, nhất là của người đàn ông đối với người yêu,
người vợ: Anh yêu em cái cuốc liền tay/ Cái vai liền gánh miệng hay vui cười.
Thể thơ, cách gieo vần và nhịp điệu góp phần biểu hiện sắc thái cảm xúc trong
ca dao. Thể lục bát có khả năng truyền đạt tâm tình hiệu quả nên rất phổ biến trong ca
dao người Việt: Thuyền về có nhớ bến chăng/ Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền.
Nhịp thơ nhanh, gấp - thường ở câu thơ ít chữ - tạo kịch tính cho thơ.
Đề tài tình yêu bao giờ cũng đem lại nguồn cảm hứng và sự quyến rũ đặc biệt
đối với tình cảm con người. Đó là những rung cảm trong sáng và say đắm, mãnh liệt và
tinh tế, nồng nàn và tình tứ. Ca dao tình yêu vì thế là bộ phận phong phú và mĩ miều
nhất trong kho tàng ca dao người Việt.
- Tình cảm gia đình cũng là một đề tài lớn trong ca dao. Đó là tình nghĩa vợ
chồng thắm thiết, tình cảm cha mẹ con cái nồng đượm yêu thương và tình cảm anh chị
em khăng khít.
90
Tình cảm vợ chồng gắn kết bằng nghĩa tình sâu nặng, bằng tình yêu thương,
bằng lòng kính trọng, đức hi sinh: Râu tôm nấu với ruột bù/ Chồng chan vợ húp gật
đầu khen ngon. Vị ngon ngọt đến từ tình yêu thương trong cảnh túng cùng vật chất.
Tình thương gắn bó, hi sinh vì nhau, vui buồn đau ốm có nhau: Tại em nghe anh đau
đầu chưa khá/ Em băng đồng chỉ sá bẻ ngọn về là xông. Đó là sự thủy chung: Chồng ta
áo rách ta thương/ Chồng người áo gấm xông hương mặc người. Tháng năm vất cả
chuyện gia đình, lấy đi sức khỏe, tuổi xuân và vẻ đẹp của người vợ, vậy mà chồng
không thấu hiểu: Một ngày ba bận trèo đèo/ Vì ai vú xếch lưng eo hỡi chàng. Nên
người phụ nữ bất bình trước sự bạt bẽo: Nhớ khi anh bủng anh beo/ Tay cất chén
thuốc, tay đèo núi chanh/ Bây giờ anh khỏi anh lành/ Anh mê nhan sắc anh tình phụ
tôi/ Đất xấu nặn chẳng nên nồi/ Anh đi lấy vợ cho tôi lấy chồng. Xã hội chưa tiến bộ
đẩy đưa thân phận phụ nữ vào hoàn cảnh long đong, phụ thuộc: Thân em như giếng
giữa đàng/ Người khôn rửa mặt, kẻ phàm rửa chân.
Tình cảm cha mẹ con cái là tình cảm thiêng liêng, đầy đặn. Làm con phải biết
hiếu nghĩa cha mẹ, tôn trọng chăm sóc bậc thân sinh, nhất là ở buổi xế chiều: Công cha
như núi Thái Sơn/ Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra/ Một lòng thờ mẹ kính cha/
Cho trọn chữ hiếu mới là đạo con; hay Đói lòng ăn hột chà là/ Để cơm nuôi mẹ, mẹ
già yếu răng; Cá không ăn muối cá ươn/ Con cãi cha mẹ trăm đường con hư. Bên cạnh
đó còn nỗi nhớ thương, sự lưu dấu kỉ niệm ấu thơ của người con gái lấy chồng xa quê
dành cho mẹ của mình: Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa/ Miệng nhai cơm búng lưỡi lừa cá
xương. Con cái là ân huệ đặc biệt của cha mẹ, là niềm vui, niềm hạnh phúc giản dị
nhưng không bạc vàng nào sánh được: Có vàng, vàng chẳng hay phô/ Có con con nói
trầm trồ mẹ nghe; Có chồng mà chẳng có con/ Khác chi hoa nở trên non một mình.
Mặc dù có những hạn chế khách quan nhất định, như việc xã hội phong kiến cho
phép tồn tại chế độ đa thê, chế độ phụ quyền, gây thiệt thòi cho thân phận người phụ
nữ, song về cơ bản ca dao vẫn phản ánh bản chất tốt đẹp của mối quan hệ vợ chồng
thủy chung, son sắt - nền tảng giáo dục cho những thế hệ sau.
Tình cảm anh chị em đoàn kết, tương trợ lúc hoạn nạn: Anh em như thể chân
tay/ Rách lành đùm bọc dở hay đỡ đần; Khôn ngoan đối đáp người ngoài/ Gà cùng một
mẹ chớ hoài đá nhau. “Huynh đệ như thủ túc” là đạo lí ngàn đời của dân tộc, khẳng
định tình cảm máu mủ ruột thịt sâu nặng. Dù hoàn cảnh mỗi người mỗi khác, nhưng
phải bảo vệ lẫn nhau, che chở cho nhau trước bão táp cuộc đời. Đó là điều mong mỏi
của bậc sinh thành. Cha mẹ già không thể ở mãi cùng ta, khi đó tình huynh đệ là cứu
cánh, là điểm tựa cho mỗi đời người. Tình cảm thiêng liêng này được ví như “môi hở
răng lạnh”, “máu chảy ruột mềm” là vậy.
- Ca dao về thân phận con người là sự cảm thông, sẻ chia với thân phận của
người nông dân và thân phận người phụ nữ trong xã hội. Thân phận người nông dân
91
chịu nhiều đau khổ vì áp bức. Đó là hoàn cảnh tù túng: Con kiến mà leo cành đa/ Leo
phải cành cộc leo ra leo vào/ Con kiến mà leo cành đào/ Leo phải cành cộc leo vào leo
ra. Người nông dân tự nhận ra thân phận bé mọn, bị người khác đè cưỡi, với trăm thứ
xiềng xích bóc lột, như hình ảnh con rùa: Thương thay thận phận con rùa/ Trên đình
hạc cưỡi, dưới chùa đội bia.
Trên bước đường bị bần cùng hóa, người nông dân phải bán vợ đợ con, đoạn
ruộng cho bọn chủ đất, đi làm thuê cho chúng: Ruộng người cày, vợ người nuôi/ Con,
người mắng mỏ, vợ, người yêu thương. Chính vì thế mà mới có những lời van xin:
Cầm trầu, cầm áo, cầm khăn/ Cầm dây lưng lụa, xin đừng cầm em. Cả nỗi ai oán bán
con của người mẹ khốn cùng: Bồng bồng mẹ bế con sang/ Đò to nước lớn mẹ mang
con về/ Mang về tới gốc bồ đề/ Xoay xở hết tiền mạ bán con đi.
Nạn binh dịch đem đến những âm hưởng nặng trĩu nỗi buồn: Ngang lưng thì
thắt bao vàng/ Đầu đội nón dấu, vai mang súng dài/ Một tay thì cắp hỏa mai/ Một tay
cắp nón, quan sai xuống thuyền/ Tùng tùng trống đánh ngũ liên/ Bước chân xuống
thuyền nước mắt như mưa. Những người vợ lính vì nạn binh dịch nên đã khổ lại càng
thêm khổ khi phải gánh vác thêm cơ nghiệp chồng để lại: Đường trượng cách trở nước
non/ Mẹ già đầu bạc, thiếp còn xuân xanh/ Giang sơn thiếp gánh một mình/ Có hay
chàng tỏ tâm tình thiếp chăng.
Thân phận người phụ nữ cả đời lận đận nuôi chồng nuôi con được liên tưởng
đến hình ảnh con cò suốt ngày lặn lội mò tôm bắt cá ngoài sông: Cái cò lăn lội bờ
sông/ Gánh gạo nuôi chồng tiếng khóc nỉ non/ Cò về nuôi cái cùng con/ Để anh đi trẩy
nước non Cao Bằng. Chiến tranh phi nghĩa cướp đi người chồng, người con trai là chỗ
dựa tinh thần của họ trong cảnh cơ hàn. Nỗi đau bật lên thành tiếng nói tố cáo, tiếng
nói đấu tranh mạnh mẽ: Chém cha cái giặc chết hoang/ Làm cho ta phải gánh lương
theo chồng/ Gánh từ xứ Bắc xứ Đông/ Đã gánh theo chồng lại gánh theo con.
Tiếng hát của người phụ nữ trong ca dao còn là tiếng thở than thân phận. Sự láy
lại nhiều lần những cụm ước lệ như thân em, em như, phận em… khắc tạc sâu sắc thân
phận bé mọn, phụ thuộc của người phụ nữ xưa: Thân em như hạt mưa sa/ Hạt vào đài
cát, hạt ra ruộng cày; Phận em như chiếc thuyền tình/ Mười hai bến nước linh đinh/
Biết đâu trong đục nương mình gửi thân. Người xưa thật khéo khi chọn những vật có
thể gợi cảm giác bi thảm như hạt cơm nguội, trái khổ qua, trái bần trôi, cây mù u… để
mô tả thân phận những người phụ nữ phải sớm theo chồng: Bướm vàng đậu đọt mù u/
Lấy chông càng sớm, tiếng ru càng buồn; Tôi về đà mấy năm nay/ Buồn riêng thì có,
vui rày thì không/ Ngày thì bận việc ngoài đồng/ Đêm về thì lại nằm không một mình.
Lấy chồng sớm thì tiếng ru buồn, lấy chồng muộn trễ lại chịu lời dè bỉu của thế
gian: Tròng trành như nón không quai/ Như thuyền không lái như ai không chồng. Chế
92
độ phong kiến chấp nhận chế độ đa thê càng khiến thân phận người phụ nữ càng đáng
thương: “Chồng chung đâu dễ ai nhường cho ai”.
Lấy chồng quá già hay quá trẻ vì lễ giáo, vì cha mẹ ép buộc đẩy người phụ nữ
vào cảnh sống tù túng, khổ đau, bỏ mặc nhan sắc phai tàn và tương lai đối mặt với sự
bội bạc: Gà tơ xào với mướp già/ Vợ hai mươi mốt chồng đà sáu mươi/ Ra đường
chúng chị em cười/ Rằng hai ông cháu kết đôi vợ chồng; Mẹ em tham lợn tham gà/ Bắt
em bán gả cho nhà cao sang/ Chồng em thì thấp một gang/ Vắt mũi chưa sạch ra đàng
đánh nhau.
- Vấn đề lịch sử được phản ánh qua ca dao dưới hai dạng: gián tiếp và trực tiếp.
Gián tiếp là phản ánh qua sự ám chỉ, phiếm chỉ: Nào ai sương sắt da đồng chi đây, nói
về bà Trưng Vương vì chồng báo thù, đánh đuổi ngoại bang thực là gan vàng da sắt.
Thứ hai là lối phản ánh trực tiếp, là những câu ca dao ghi lại tên người, tên đất hay sự
kiện lịch sử. Những bài ca về tình cảm nam nữ lại mang địa danh lịch sử có thật, ở
vùng Hồ Sá, Quảng Trị: Nhớ em anh cũng muốn vô/ Sợ truông nhà Hồ, sợ phá Tam
Giang/ Phá Tam Giang ngày rày đã cạn/ Truông nhà Hồ nội tán cấm nghiêm.
- Bộ phận ca dao bông đùa, trào phúng có chức năng giải trí, đem lại tiếng cười
vui vẻ cho nhân dân lao động. Đồng thời cũng có những bài ca bên cạnh cười vui còn
chê trách một cách nhẹ nhàng những hiện tượng đáng cười, những hoàn cảnh, thói xấu
của nhân dân: Cưới em có cánh con gà/ Có dăm sợi bún, có vài hạt xôi, trêu chọc tính
keo kiệt của chàng trai hỏi vợ; Chồng còng lấy vợ cũng còng/ Nằm phản thì chật, nằm
nong thì vừa, hóm hỉnh, mang tính giải trí nhẹ nhàng; Lỗ mũi mười tám gánh lông/
Chồng yêu chồng bảo râu rồng trời cho/ Đêm nằm thì ngáy o o/ Chồng yêu chồng bảo
ngáy cho vui nhà/ Đi chợ thì hay ăn quà/ Chồng yêu chồng bảo về nhà đỡ cơm/ Trên
đầu những rác cùng rơm/ Chồng yêu chồng bảo hoa thơm rác đầu.
Một bộ phân ca dao phê phán thói hư tật xấu trong nhân dân như thói tham ăn:
Làm trai cho đáng nên trai/ Ăn cơm với vợ lại đòi cậy niêu; thói đánh vợ: Cái cò là cái
cò quăm/ Mày hay đánh vợ mày nằm với ai/ Có đánh thì đánh sớm mai/ Chớ đánh
chập tối chẳng ai cho nằm; thói lười biếng: Làm trai cho đáng nên trai/ Khom lưng
chống gối gánh hai hạt vừng/ Ăn no rồi lại nằm khèo/ Nghe giục trống chèo bế bụng đi
xem; thói lẳng lơ: Hai tay cầm hai quả hồng/ Quả chát phần chồng quả ngọt phần trai/
Đêm nằm vuốt bụng thở dài/ Thương chồng thì ít thương trai thì nhiều.
Bộ phận ca dao này hồn nhiên, lém lỉnh nhưng không kém phần vui tươi, lạc
quan, hài hước. Tiếng cười trong ca dao với mục đích đùa là chính, bên cạnh đó phê
phán nhẹ nhàng thói hư tật xấu phổ biến trong xã hội.
- Bộ phận ca dao phê phán, đả kích hủ tục: Cóc chết bỏ nhái mồ côi/ Chẫu ngồi
chẫu khóc, chàng ơi là chàng/ Ễnh ương đánh lệnh đã vang/ Tiền đâu mà trả cho làng
ngóe ơi! Phê phán trò lừa đảo, bịp bợm của bọn “thầy bói xem voi”: Thầy thì xem số
93
cho người/ Số thầy thì để cho ruồi nó bâu; Chập chập rồi lại cheng cheng/ Con gà
trống thiến để riêng cho thầy.
Vạch rõ chân tướng của những kẻ giả dạng thầy tu nhưng thực chất là kẻ hoang
dâm: Nam mô bồ tát bồ hòn/ Ông sư bà vãi cuộn tròn lấy nhau; chống chế độ đa thê:
Đói lòng ăn nắm lá sung/ Chồng một thì lấy, chồng chung thì đừng; chống chế độ
trọng nam khinh nữ: Ba đồng một mớ đàn ông/ Đem thả vào lồng cho kiến nó tha/ Ba
trăm một mụ đàn bà/ Đem về mà trải chiếu hoa cho nằm; phê phán lệ tảo hôn: Mẹ em
tham giàu, khiến em lấy thằng bé tí tỉ tì ti/ Làng trên xóm dưới thiếu gì trai tơ/ Em đem
thân cho thằng bé giày vò/ Mùa đông tháng giá nó nằm co trong lòng! Cũng mang
thân gái có chồng/ Chín đêm chực tiết nằm không cả mười!; phê phán nạn ép lấy chồng
già: gà tơ sáo với măng gà/ Vợ hai mươi mốt chồng đà sáu mươi; dằn mặt bọn quan lại
bỉ ổi, dâm ô: Em là con gái đồng trinh/ Em đi bán rượu qua dinh ông Nghè/ Ông Nghè
sai lính ra ve/ Trăm lạy ông Nghè tôi dã có con/ Có con thì mặc có con/ Thắt lưng cho
giòn, theo võng cho mau; tố cáo sự bọc lột, ăn cướp của bọn quan lại: Con ơi nhớ lấy
câu này/ Cướp đêm là giặc, cướp ngày là quan; thể hiện ước mơ về sự thay thân đổi
phận: Con vua thì lại con vua/ Con sãi ở chùa lại quét lá đa/ Bao giờ dân nổi can qua/
Con vua thất thế lại ra quét chùa.
- Ca dao chống giặc ngoại xâm ca ngợi quá trình chiến đấu chống giặc ngoại
xâm quật cường của nhân dân. Một trong những bài ca dao sớm nhất ca ngợi tinh thần
tham gia chiến đấu chống giặc Ngô do bà Triệu lãnh đạo: Ru con con ngủ cho lành/ Để
mẹ gánh nước rửa bành cho voi/ Muốn coi lên núi mà coi/ Coi bà Triệu tướng cưỡi voi
đánh cồng; lòng tự hào về chiến tích thắng giặc Nam Hán trên Bạch Đằng giang thể
hiện qua những câu: Đánh giặc thì đánh giữa sông/ Chớ đánh trên cạn mắc chông mà
chìm; thể hiện sự hân hoan được gia nhập nghĩa quân trong cuộc kháng chiến chống
giặc Minh do Lê Lợi lãnh đạo: Nhong nhong ngựa ông đã về/ Cắt cỏ bồ đề cho ngựa
ông ăn.
Thời kì chống Pháp, ca dao khá phát triển, chứng nhân cho một giai đoạn thống
khổ của nhân dân, ca ngợi lòng nồng nàn yêu nước. Đó là người vợ, người mẹ đảm
đang công việc gia đình để chồng con yên tâm phò vua đánh giặc: Tổ tiên để lại em
thờ/ Anh ra ngoài ải cầm cờ theo vua; phản ánh hiện thực khổ đau của nhân dân bị áp
bức nặng nề: Đời ông cho chí đời cha/ Đời nào khổ cực cho qua đời này/ Từ ngày mất
nước cho Tây/ Tiêu hao thì có xum vầy thì không.
- Về thể thơ, ca dao thường được xây dựng từ những thể thơ sau:
Thể thơ lục bát: Đa số ca dao được sáng tác theo thể lục bát. Bên cạnh lục bát
chính thể hiện tượng lục bát biến thể trong ca dao là một vấn đề đáng chú ý. Lục bát
94
biến thể là những câu ca dao mang hình thức lục bát, trong đó khuôn hình về vần vẫn
được giữ, còn số tiếng trong mỗi dòng thơ có thể thay đổi.
Thể song thất: Đặc trưng của thể song thất trong ca dao là cặp song thất với lối
gieo vần lưng và vần trắc, rất ít trường hợp vần chân. Nhịp ổn định là nhịp 3/4.
Thể song thất lục bát hay lục bát kết hợp: đây là thể thơ kết hợp giữa song thất
và lục bát. Chẳng hạn như: Đêm qua nguyệt lặn về Tây/ Sự tình kẻ đấy người đây còn
dài/ Trúc với mai mai về trúc nhớ/ Trúc trở về mai nhớ trúc không/ Bây giờ kẻ Bắc
người Đông/ Kể sao cho hết tấm lòng tương tư.
Thể vãn là thể đặc trưng trong hát dặm Nghệ Tĩnh, gồm những câu thơ 4, 5,
hoặc 6 chữ và vần chân, cứ mỗi đoạn lại lặp lại hai câu. Thể vãn kết hợp với thể lục bát
làm cho tiết tấu và vần điệu thơ phong phú, có khả năng diễn đạt những cung bậc khác
nhau của tình cảm.
Thể hỗn hợp: là thể kết hợp nhiều thể khác nhau trong một lời ca.
- Cấu trúc của ca dao có thể được chia làm hai loại chính: cấu trúc lời đơn và
cấu trúc lời đôi. Cấu trúc lời đơn là dạng cấu trúc chỉ có một vế đơn. Cấu trúc lời đơn
lại chia thành nhiều loại nhỏ. Thứ nhất là cấu trúc trần thuật, bộc lộ tâm trạng bằng tiếp
xúc, tình cảm. Thứ hai là cấu trúc liên tưởng, có hai phần rõ rệt, phần một miêu tả thiên
nhiên ngoại cảnh, phần hai miêu tả tâm trạng xuất phát từ sự liên tưởng từ phần trước.
Tiếp theo là cấu trúc tăng tiến, đây là hình thức tăng cấp hình tượng, tăng cấp khó khăn
vất vả, thiếu thốn, tăng cấp những thử thách bằng cách liệt kệ. Kế đến là cấu trúc đối,
gồm cấu trúc đối sánh (là hình thức đưa ra một lúc hai hình ảnh, hai thân phận, hai
hoàn cảnh để đối sánh và lựa chọn), cấu trúc đối nghịch (đây là hình thức đưa ra các
cặp hình ảnh, từ ngữ đối chọi nhau về ngữ nghĩa), cấu trúc đối ứng (là hình thức dối
nhau về từ ngữ, hình ảnh tạo nên hai vế đối ứng song hành, hình thức này thường sử
dụng biện pháp chơi chữ). Sau cùng là cấu trúc song hành. Đây là kiểu cấu trúc thể
hiện hai hình ảnh, hai sự kiện đi song hành với nhau. Biểu hiện của nó là sự đối ứng
trong lời ca.
Cấu trúc lời đôi: bao gồm cấu trúc đối giãi (đối đáp để giãi bày tâm sự) và cấu
trúc đố giải (đối đáp dùng trong việc đố chữ và nghĩa, thường có hai vế tương hợp nhau
về số dòng thơ và ý nghĩa).
- Ngôn ngữ trong ca dao thường có sự kết hợp ngôn ngữ thơ và ngôn ngữ đời
thường: có sự kết hợp nhuần nhuyễn của phong cách gọt giũa và phong cách đối thoại.
Trong nhiều trường hợp, đối thoại trong ca dao không phải là lời nói trực diện như
ngôn ngữ hằng ngày mà đầy thi vị: Chàng ơi phụ thiếp làm chi/ Thiếp như cơm nguội
đỡ khi đói lòng.
- Tính dân tộc và tính địa phương trong ca dao là một đặc trưng thú vị. Tính dân
tộc thể hiện ở ngôn ngữ thuần Việt, ít có yếu tố Hán - Việt. Vì đa số các tác giả dân
95
gian là người bình dân, nên yếu tố Hán học không làm ảnh hưởng đến vốn từ ngữ và
cách sử dụng ngôn ngữ thuần Việt.
Tính địa phương trong ca dao thể hiện ở việc sử dụng nhiều tiếng địa phương và
ngôn ngữ, phong tục, văn hóa mang bản sắc địa phương. Ca dao là nơi lưu trữ những
lớp từ cổ, từ địa phương, địa danh, sản vật địa phương.
- Nhân vật trong ca dao là những nhân vật trữ tình - tâm trạng. Nhân vật trung
tâm của ca dao là những nhân vật nam - nữ làm song hành với nhau theo từng cặp giao
tiếp đối đáp hay từng phe đối đáp. Nhân vật trong ca dao có hai dạng thức: nhân vật
hiển ngôn và nhân vật hàm ngôn. Nhân vật hiển ngôn thể hiện qua nhân vật giao tiếp
xưng hô bằng các đại từ và danh từ như cô - tôi, anh - em, chàng - nàng, thiếp - chàng,
qua - bậu... Nhân vật hàm ngôn xưng hô bằng các biểu tượng như: mận - đào, trúc -
mai, thuyền - bến...
- Biểu tượng trong ca dao gồm có biểu tượng con vật như: con cò, con bống;
biểu tượng cây như cây trúc, cây mai; trúc tượng trưng cho người con gái, mai tượng
trưng cho người con trai. Trong nhiều bài ca dao, trúc và mai xoắn xuýt với nhau thể
hiện tình yêu đôi lứa thắm thiết. Hoa sen tượng trưng cho bản chất, khí tiết của người
lao động. Trong tất cả các loài hoa, tác giả dân gian đánh giá cao loài hoa lài và hoa
sen. Các cặp biểu tượng thiên nhiên như: núi - mây, rồng - mây: Vì mây cho núi lên xa/
mây cao mù tịt núi nhòa xanh xanh.
- Không gian nghệ thuật trong ca dao là không gian làng quê, không gian thiên
nhiên, không gian sinh hoạt, không gian xã hội. Không gian vật lí thường gặp như
dòng sông, con thuyền, cái cầu, bờ ao, cây đa, mái đình, mảnh vườn, cánh đồng, con
đường, ngõ, trong nhà, ngoài sân... Trong đó, không gian làng quê và không gian xã
hội chiếm đa số. Không gian trong ca dao cũng là không gian thực tại, vừa là không
gian trong trí tưởng tượng của tác giả, không gian được nói đến như một yếu tố tạo nên
hoàn cảnh. Không gian trong ca dao là không gian động, khác với trong thơ trữ tình thì
không gian tĩnh là chủ yếu. Đó là không gian giao tiếp và sinh hoạt.
Thời gian nghệ thuật trong ca dao là thời gian tâm tưởng, phần lớn là thời gian
quá khứ gần, quá khứ kéo dài đến hiện tại và tương lai. Không gian và thời gian nghệ
thuật tạo nên hệ quy chiếu trong ca dao. Sự tương thích giữa không gian và thời gian
góp phần quan trọng tạo nên hiệu quả thẩm mĩ nghệ thuật cho ca dao.
- Ca dao thường sử dụng các thủ pháp nghệ thuật như: so sánh, ẩn dụ, nhân hóa,
hoán dụ, tượng trưng, hình tượng hóa, biến cái trừu tượng thành cái cụ thể, chơi chữ…
để tạo hiệu ứng thẩm mĩ trong quá tình tạo sinh và biểu đạt nghĩa.
96
3.4. Vè và đồng dao
3.4.1. Vè
- Vè là thể loại tự sự dân gian bằng văn vần, phát triển nhất trong thời kỳ cận
đại, đặc biệt ở các thế kỉ XVIII, XIX và XX. Vè là một thuật ngữ văn học dân gian có
liên quan với vè trong “vần vè”. Vè có nghĩa là lời nói có vần. Tiếng Việt vốn là một
ngôn ngữ giàu thanh điệu, nhân dân ta trong lời ăn tiếng nói hằng ngày lại thích dùng
những câu nhịp nhàng, đối xứng, thích nói ví von. Nên bên cạnh lối tự sự bằng văn
xuôi đã xuất hiện lối tự sự bằng văn vần, vè xuất hiện để kể chuyện có vần có nhịp.
- Tính thời sự là một thuộc tính nổi bật của vè. Vè kể lại những sự việc không
bình thường, nhỏ thì thu hút sự chú ý nhân dân của một thôn, một xã, một vùng, lớn thì
có ảnh hưởng nhiều hoặc ít đến đời sống của cả dân tộc. Ngay cả khi vè đề cập đến
những sự kiện có ý nghĩa toàn dân tộc thì nó cũng không giống sử thi và anh hùng ca.
Vè kể chuyện về người thực, việc thực, sử dụng vần, nhịp, thể hiện một cách sắc nét
những vấn đề đang hấp dẫn sự chú ý của mọi người.
- Tính chất “người thực việc thực” thể hiện đặc biệt rõ rệt trong những bài vè
lấy đề tài ở các sự kiện thông thường của đời sống. Trong việc sáng tác vè, tác giả dân
gian ít chú trọng đến quá khứ. Đối với sự việc xảy ra trong hiện tại được vè chú ý tới
thì vè không đợi cho nó lắng xuống đã mà chộp ngay lấy, ghi nhanh lấy, với tất cả
những chi tiết cụ thể, riêng biệt rồi kịp thời truyền đi rộng rãi để bày tỏ thái độ và gây
dư luận trong nhân dân. Như vậy, một trong những đặc điểm tiêu biểu nhất của vè là
tính chất thời sự. Vè là một thứ khẩu báo của địa phương.
- Vè không tự sự một cách khách quan. Vè mang tính khuynh hướng rõ rệt. vì
tính khuynh hướng mà vè vừa có nội dung trào phúng lại vừa có nội dung ca tụng. Có
bài vè kết hợp cả trào phúng và ca tụng. Ngôn ngữ tự sự của vè không bao giờ là một
thứ ngôn ngữ lạnh lùng, khách quan. Người nghe vè có thể thấy ngay được thái độ của
tác giả, không chỉ qua những lời phát biểu ý kiến trực tiếp, mà còn qua cả ngôn ngữ
giàu cảm xúc của lời tự sự.
- Vè là một thể loại văn vần dân gian được nhân dân sử dụng như một thứ khẩu
báo ghi chép có kèm bình luận về thời sự địa phương hoặc biến cố lịch sử. Vè ít nhiều
giống như phóng sự, kí sự, bút kí trong văn học thành văn. Căn cứ vào chủ đề, có thể
chia vè làm hai loại chính: Vè thế sự và vè lịch sử.
- Nội dung thế sự là loại vè thế sự lấy đề tài trong cuộc sống hằng ngày của
nhân dân. Tính chất thời sự và tính chất địa phương thể hiện đặc biệt rõ rệt trong vè.
Vè thế sự được sáng tác rất nhiều, nhưng hầu hết chỉ lưu hành ở địa phương khi nhân
vật và sự việc đang còn nóng hổi tính thời sự. Khi mà sự việc trong vè đã lui vào quá
97
khứ thì bài vè chỉ tồn tại trong kí ức của những người đặt vè và một số người đã từng
chứng kiến hoặc sống qua thời kì sự việc xảy ra.
Xu hướng chung của vè thế sự là trào phúng. Có những bài châm biếm những
hành vi vi phạm đến phong tục tập quán, đến đạo đức của nhân dân. Những bài vè
thuật chuyện “Anh Nghị lấy o Hương” (hai anh em trong họ lấy nhau), chuyện “Thầy
tướng ve gái”, chuyện “Ông già bảy mươi tuổi lấy vợ”, chuyện “Chơi diều” (một anh
mê chơi diều bỏ cả công việc làm ăn).
Trong loại vè trào phúng thì có giá trị hiện thực hơn cả là những bài đả kích ách
thống trị của bọn phong kiến và thực dân. Đó là những bài vè như “Cầu ngói chợ
Liễu”, “Kiện lý hào cướp ruộng”, “Vua quan lại về tổn hại đến dân”, “Đi phu cửa
Rào”, “Đi lấy cao su”... Tuy vè không có xu hướng khái quát hóa, nhưng từ những sự
kiện của đời sống cụ thể, nhân dân lao động thường phát hiện được những nguyên nhân
xã hội gây những tai ương mà nhân dân đang phải chịu.
Vè thế sự dù chỉ kể về người thực, việc thực, hoặc là đã ít nhiều đem khái quát
hóa người thực việc thực thành những hạng người, những loại việc tiêu biểu thì đều
diễn tả một cách rất sinh động cuộc sống của nhân dân. Và những bài vè thế sự hiện
sưu tập được nói chung đã phản ánh xã hội nước ta dưới ách thống trị của nhà nước
phong kiến mục nát và ách thực dân tàn bạo của giặc Pháp.
- Vè lịch sử lấy đề tài ở những sự kiện lịch sử. Vì những sự kiện lịch sử thường
vượt ra ngoài phạm vi địa phương nên vè lịch sử cũng thường vượt ra khỏi phạm vi địa
phương và được phổ biến rộng rãi ở nhiều nơi trong nước.
Sự kiện lịch sử lùi dần vào quá khứ, nhưng vì tác động mạnh đến đời sống dân
tộc nên vè tồn tại lâu dài trong kí ức nhân dân. Vì thế, vè cũng được lưu truyền lâu dài,
dần về sau, những người thực, việc thực được trí tưởng tượng của nhân dân nhào nặn
lại và bổ sung thêm. Cách thức và mức độ nhào nặn và bổ sung ấy liên quan chặt chẽ
với cách thức và mức độ mà những sự kiện và nhân vật lịch sử tác động tới đời sống
nhân dân.
Đa số vè lịch sử xuất hiện từ phong trào đấu tranh giai cấp và đấu tranh giải
phóng dân tộc. Tác giả thường là người đã tham gia các phong trào ấy. Những bài vè
lịch sử hiện nay đã sưu tầm được gồm có vè nông dân khởi nghĩa và vè đấu tranh
chống Pháp.
Dưới chế độ phong kiến, nhất là từ thế kỉ XVIII về sau, những cuộc khởi nghĩa
nông dân không ngừng nổ ra khắp nơi trong nước. Nhiều cuộc khởi nghĩa lôi cuốn
hàng vạn người. Ký ức về những người anh hùng nông dân và những cao trào ấy đã
được ghi lại trong một số truyện kể dân gian và các bài vè lịch sử: “Vè chàng Lía”, “Vè
bà Thiếu Phó”, “Vè vợ ba Cai Vàng”, “Vè Quận Tề”...
98
Bên cạnh vè ca ngợi anh hùng nông dân thì các bài vè ca ngợi anh hùng chống
xâm lược hẳn cũng không hiếm. Tuy nhiên chúng ta chỉ mới sưu tập được những bài
liên quan đến phong trào kháng chiến chống Pháp từ nửa sau thế kỉ XIX. Trên cơ sở tư
liệu hiện nay, cũng có thể sơ bộ đánh giá loại tác phẩm ấy. Đáng chú ý nhất là những
bài đả kích vua quan hèn nhát hoặc làm tay sai cho giặc như “Trách vua Tự Đức”, “Vè
sai đạo” và nhiều bài vè ca ngợi người yêu nước và sự nghiệp kháng chiến của nhân
dân như “Vè thất thủ kinh đô”, “Vè quan Đình”, “Vè Tú Tấn”, “Tú Mai”, “Vè Bang
Ninh hạ thành Hà Tĩnh”, “Vè con người Ba đánh Tây”, “Vè Nguyễn Xuân Ôn khởi
nghĩa”, “Vè Đề Thám”...
Kết hợp tự sự và trữ tình, kết hợp trào phúng và ca ngợi, các bài vè này đã tỏ
thái độ và quan điểm của nhân dân đối với các sự kiện và các nhân vật lịch sử. Tiêu
biểu cho việc đả kích kẻ thù của nhân dân là “Vè sai đạo”.
- Hệ thống nhân vật: nhân vật trong vè rất phong phú và đa dạng. Tùy theo nhân
vật đó là ai mà nhân dân sẽ thể hiện theo cách của riêng, đồng thời bày tỏ thái độ yêu
hay ghét, kính trọng hay khinh thường của quần chúng lao động.
Nhân vật anh hùng nhân dân nông dân, xuất hiện trong lịch sử khi chế độ phong
kiến suy tàn, phản động, không còn gánh vác được những trọng trách to lớn mà lịch sử
ký thác. Nhân vật anh hùng nông dân xuất hiện với tư cách là đại diện tiêu biểu của
người lao động trong sự nghiệp bảo vệ độc lập dân tộc trước nạn ngoại xâm và ách áp
bức phong kiến.
Khi xây dựng nhân vật người anh hùng của mình, nhân dân thể hiện lòng khâm
phục, trìu mến, ngưỡng vọng và đặt nhiều niềm tin. Dù nhân vật là đàn ông hay đàn bà,
họ đều có sức mạnh thể chất, sự mưu trí, dũng cảm và tinh thần chính nghĩa. Nhân vật
Lía trong Vè chàng Lía, nhân vật vợ ba Cai Vàng, vợ ba Đề Thám là những ví dụ.
Nhân vật là quần chúng lao động trong vè, đặc biệt là những bài vè lấy đề tài
sinh hoạt, được xây dựng đa dạng, phong phú. Nhân vật đó có thể là người ở, trong
quan hệ với chủ nhà. Ở chủ đề này, nhân vật đi ở được khai thác ở một số khía cạnh
nhằm tô đậm nỗi khổ cực, ách áp bức mà những người bần cùng trong xã hội phong
kiến không một tấc đất, không một thước sắt phải gánh chịu.
Nhân vật đó có thể là một người phụ nữ với thân phận đắng cay bèo bọt trong
gia đình phong kiến mà ca dao đã thể hiện bằng nghệ thuật của thể loại trữ tình làm lay
động lòng người. Cũng xây dựng nhân vật này nhưng do đặc trưng tự sự quy định, vè
chỉ thiên về kể. Tuy nhiên, nhân vật không vì thế mà giảm đi cảm xúc đối với người
nghe: Cô kia đội nón đi đâu/ Tôi là con gái làm dâu bỏ về/ Mẹ chồng ác nghiệt đã ghê/
Tôi ở chẳng được tôi về nhà tôi.
99
Nhân vật đó có thể là những chàng trai cô gái trong những mối tình dang dở trái
ngang như o Hiên, trò Siêu, Thoại Hương, Quý Ngọc... Trong bài Vè o Hiên trò Siêu,
hành động kiên quyết bảo vệ tình yêu của những người dân bình thường nhưng cao
thượng và giàu nghĩa khí đã phải trả giá bằng cái chết: O Hiên tìm hỏi khắp nơi/ Hỏi ai
ai cũng nhìn o ngại ngùng/ Đi mô đi lạ đi lùng/ Chạy khắp cùng làng vắng mặt trò
Siêu/ Chạy vô miếu ấy/ Thấy siêu thắt cổ trên ngánh rồi/ Giậm chân ba tiếng kêu trời/
Hồn ơi hồn hởi hồn thời ở mô...
Nhân vật trong quần chúng nhân dân nhưng nếu có khuyết điểm cũng sẽ bị vè
lập tức vẽ chân dung châm biếm. Đối tượng châm biếm có thể là một cô gái có những
nét tính cách không hợp với quan niệm về cái đẹp của người lao động: Ngồi lê là một/
Dựa cột là hai/ Giỡn trai là ba. Là một thể loại của văn học dân gian, vè có giá trị nghệ
thuật phong phú.
- Vè chủ yếu có tính chất thời sự và tính chất địa phương. Phần lớn các bài vè
xuất hiện để đáp ứng việc phản ánh dư luận quần chúng nhân dân trong một thời gian
nhất định ở những địa phương cụ thể. Vè có sức sống mạnh mẽ khi mới ra đời vì nó
gắn bó với những sự việc và những con người mà nhân dân đang chú ý đến. Nhưng khi
dư luận đã lắng xuống, những sự việc và những con người hết thu hút sự chú ý của
nhân dân thì bài vè cũng nhanh chóng mất tác dụng. Lúc đó, người ta sẽ chú ý những
sự việc khác và những con người khác, dư luận mới làm nảy sinh những bài vè mới. Và
những bài vè này sẽ thay thế các bài vè cũ. Đa số các bài vè thường có đời sống ngắn
ngủi hơn so với ca dao.
Vè là một thứ báo chí truyền miệng của nhân dân, có tính chất nhạy bén và tính
chất chiến đấu cao. Vè thường nắm bắt kịp thời những yếu điểm của giai cấp thống trị,
vạch mặt chỉ tên, nêu rõ sự việc, bóc trần những thủ đoạn gian ác, những hành vi xấu
xa, nói hộ nhân dân những nỗi niềm phẫn uất và những lời phê phán đối với những sự
việc ngang trái bất công đang nóng hổi tính thời sự.
Vè thường lan ra một cách nhanh chóng không gì ngăn nổi. Vè khẳng định và
xã hội hóa những nhận xét trước đó chưa được rõ nét, chưa chắc đã là của tất cả mọi
người. Vè là bản án của dư luận xã hội.
- Tính xác thực cụ thể là đặc trưng cơ bản của nghệ thuật vè. Nhân dân đặt vè,
kể vè là để nói về những sự việc cụ thể, những con người cụ thể. Mỗi bài vè phản ánh
một số nét cụ thể, và sinh động của cuộc sống.
Tuy nhiên, không phải vè chỉ đi vào những khía cạnh cụ thể. Cũng có nhiều bài
vè đạt tới mức khái quát cao. Không phải vè bao giờ cũng chỉ kể về người thực, việc
thực. Cũng có khi vè chứa đựng nhiều phần hư cấu. Thứ nhất, những bài vè đề cập đến
những vấn đề có tính chất chung như thân phận người đi phu, người đi ở, người đàn bà
góa, người vợ lẽ..., hoặc lời khuyên chồng, dạy con, khuyên học trò hoặc đặc điểm của
100
thứ cây cỏ, chim chóc: “Vè đi ở”, “Vè đi phu”, “Vè giữ trâu”, “Vè ruột tằm đau chín
khúc”, “Vè dạy con”, “Vè đi chợ”, “Vè chim chóc”, “Vè vực nghé”, “Vè trái cây”...
Những bài vè như vậy thường dễ mất tính thời sự và tính địa phương, đồng thời tính hư
cấu và tính khái quát thể hiện rất rõ. Thứ hai là các bài vè kể những sự việc có ảnh
hưởng lớn, có phạm vi rộng ra toàn quốc. Các bài vè này lâu dần trở thành vè lịch sử.
Vè là thể loại tự sự dân gian bằng văn vần, giàu tính thời sự và giàu tinh thần
chiến đấu. Nhiều bài vè đến nay vẫn còn giữ nguyên ý nghĩa, đặc biệt là những bài vè
thế sự.
3.4.2. Đồng dao
3.4.2.1. Vấn đề khái niệm “đồng dao”
- Đồng dao là thể loại bắt nguồn từ các bài hát vui chơi của trẻ em hoặc có thể là
các bài hát ru của các bà mẹ, các anh chị và người lớn dành cho nhi đồng. Thuật ngữ
“đồng dao” chỉ loại ca dao nhi đồng. Loại đồng dao do trẻ em tự đặt lời trong các hình
thức diễn xướng gắn với vui chơi thường có giọng điệu hồn nhiên, mộc mạc. Loại đồng
dao do người lớn sáng tác để ru con, ru em thường có giọng điệu ngọt ngào, êm dịu.
Cần phân biệt hai loại hát ru. Hát ru của bà mẹ ru con nếu dành cho con thì nội dung
khác với hát ru mà âm điệu thì cho con mà lời thì dành cho chồng. Hát ru của anh chị
ru em giống với nội dung đồng dao hơn, chỉ có khác là nó không gắn liền với các trò
chơi dân gian.
- Đồng dao khác ca dao. Đồng dao có cách thức hát và đối tượng phục vụ riêng,
vì thế thi pháp sáng tác của nó khác với ca dao. Ca dao là những sáng tác dành cho
người lớn nên giọng điệu, nội dung lời ca phù hợp với tâm trạng, suy nghĩ của người
lớn. Đồng dao là những sáng tác dành cho trẻ em nên nội dung và giọng điệu phù hợp
với lứa tuổi nhi đồng. Ca dao phổ biến trong phạm vi rộng, được lưu truyền qua nhiều
thế hệ, lại được sáng tác bài bản, nên giá trị nghệ thuật cao. Đồng dao là những sáng
tác có tính khởi phát do nhu cầu vui chơi của trẻ, chưa có kiến thức và kĩ năng sáng tác
thơ ca nên lời ca mộc mạc, nghệ thuật đơn giản. Một số lời sáng tác của người lớn dành
cho trẻ thì nghệ thuật của nó gần đạt tới nghệ thuật ca dao. Hiện nay, trong các tuyển
tập ca dao dân gian, đồng dao đang còn xếp chung với ca dao.
- Đồng dao khác vè ở chỗ vè là những sáng tác chủ yếu của người lớn nên nó đề
cập đến những vấn đề thời sự, lịch sử của địa phương và quốc gia. Đồng dao là những
sáng tác chủ yếu của trẻ con đề cập đến nhận thức và nhu cầu khám phá sự vật, cuộc
sống xung quanh và thế giới qua con mắt nhìn hồn nhiên ngây thơ của trẻ em. Có bộ
phận vè về thói thư tật xấu thì có thể là của các em sáng tác để phê bình khuyên răn
hay để đùa vui trong tầng lớp trẻ em. Trẻ em là lứa tuổi hồn nhiên, thích tìm hiểu
những điều mới lạ, hiếu kì nên những vấn đề gì xảy ra trong địa phương mà có người
đặt vè là các em có thể hát theo lối hát đồng dao. Vì thế mà những bài vè chế giễu quan
101
lại và những bài vè về thói hư tật xấu trong dân chúng đều có thể trở thành những bài
hát của con trẻ.
- Cảm thức về sự vật và hiện tượng tự nhiên: Thế giới sự vật và hiện tượng tự
nhiên được nhìn qua đôi mắt trẻ thơ là thế giới lung linh huyền ảo gần giống như cảm
quan thần thoại. Đó là những cảm thức hồn nhiên, tươi trẻ về các hiện tượng khách
quan. Hình ảnh con voi ngộ nghĩnh: Con vỏi con voi/ Cái vòi đi trước/ Hai chân trước
đi trước/ Hai chân sau đi sau/ Còn cái đuôi thì đi sau rốt. Quan hệ sinh tồn giữa các
loài vật, tình mẫu tử của gà mẹ được cảm nhận một cách sinh động: Cục ta cục tác/
Con diều hung ác/ Bay lượn trên đầu/ Gà con ở đâu/ Về mau mẹ ủ/ Mẹ con đông đủ/
Chẳng sợ diều hâu.
Đối với các em, sự vật thiên nhiên đều có hồn, đều là những người bạn cùng vui
chơi. Hình ảnh ông sao như người ông, người bạn hiền hòa: Ông Sảo ông Sao/ Ông vào
cửa sổ/ Ông ở với tôi/ Ông ngồi lên chiếu/ Tôi biếu củ khoai/ Ông nhai tóp tép.
Đồng dao tập cho các em nhanh nhẹn, linh hoạt qua các hoạt động vui chơi,
luyện tập cho các em cách tả và kể sự vật. Đây là bài kể sự vật: Cắc cắc cụp cụp/
Trống dục bốn bên/ Có phên chắn giữa/ Có cửa vô ra/ Có gà làm tổ/ Có ổ le le/ Có khe
nước chảy.
- Cảm thức về các vấn đề xã hội: Các quan hệ gia đình, xã hội được nhìn nhận
qua ánh mắt trẻ thường là các quan hệ ứng xử và sinh hoạt gần gũi hàng ngày. Đó là
quan hệ chị em: Tập tầm vông/ Chị lấy chồng/ Em ở quá/ Chị ăn cá/ Em mút xương/
Chị nằm giường/ Em nằm đất.
Các sinh hoạt đời thường được nhìn thật ngộ nghĩnh qua hình ảnh một ông tiên
hay một ông lão râu trắng như tiên: Ông tiển ông tiên/ Ông có tiền/ Ông dắt dái tai/
Ông cài lưng khố/ Ông ra ngoài phố/ Ông mua miếng trầu.
Mối quan hệ xã hội có đẳng cấp, có tổ chức được hình dung qua một đội hình
quân của các loài chim: Tùng tùng đánh ba tiếng trống/ Sắp quân cho chỉnh/ Phượng
Hoàng thống lĩnh/ Bạch Hạc hiệp đồng/ Tả chi thì Công/ Hữu chi thì Sếu.
Đối với các em, cuộc sống ăn chơi, học hành, mọi lo toan đời thường và ham
muốn vật chất đều là những điều các em không quan tâm. Bài “Thằng Bờm” là một bài
đồng dao thể hiện rõ đặc trưng tâm hồn trẻ thơ.
- Bộ phận đồng dao mượn hình ảnh loài vật như những bài ca ngụ ngôn về các
hạng người, về thái độ và ứng xử xã hội, các tập tục sinh hoạt cộng đồng làng xã thời
xưa: Vịt chê lúa lép không ăn/ Chuột chê nhà trống mà nằm bụi tre/ Con mèo xán bể
nồi rang/ Con chó chạy lại mà mang lấy đòn; Cóc chết bỏ nhái mồ côi/ Chẫu ngồi
chẫu khóc: chàng ơi là chàng/ Ểnh ương đánh lệnh đã vang/ Tiền đâu mà trả cho làng,
ngóe ơi.
102
Đồng dao cũng có lối nói hài hước nhẹ nhàng về một thói tật chưa tốt đẹp trong
xã hội mà các em cảm nhận được. Đây là thói ích kỉ của một bà già: Ơi mẹ trong nhà/
Cho xin chút lả (lửa)/ Lả tắt đi rồi/ Cho mượn cái nồi/ Cái nồi mắc nấu.
Có những bài đồng dao các em sáng tác chỉ nhằm giễu đùa nhau cho vui, đám
trai thì giễu gái và ngược lại: Thìa la thìa lãy/ Con gái bảy nghề/ Ngồi lê là một/ Dựa
cột là hai/ Theo trai là ba/ Ăn quà là bốn.
Có thể nói rằng nếu tục ngữ là khoa học thường thức của người lớn thì đồng dao
là thể loại khoa học thường thức của trẻ em. Các em nhìn nhận thế giới qua con mắt
hồn nhiên và các hoạt động xã hội qua các trò chơi tinh nghịch và mộc mạc. Các em
tập hợp nhau theo sở thích, lứa tuổi, địa bàn sinh sống trong các trò chơi diễn xướng
đồng dao. Qua hoạt động, các em được thể hiện mình, được vui chơi hòa đồng với
nhau, được học hỏi, tập luyện thêm những kĩ năng giao tiếp, hoạt động, nhận thức sự
vật và cuộc sống.
- Vần trong đồng dao thể hiện chủ yếu trong các thể thơ ngắn, phù hợp với động
tác theo nhịp đơn và nhịp đôi. Ngoài ra còn có vần theo thể lục bát. Vần trong đồng
dao vẫn thể hiện tất cả các loại vần truyền thống nhưng gieo tự do, không bị gò bó vào
vị trí gieo vần. Vần lưng: Vần gieo vào các vị trí không phải cuối câu: Ông Sảo ông
Sao/ Ông vào cửa sổ; Đầu quạ/ Quá giang; Nhất ông đếm cát/Nhì ông tát bể/Ba ông
kể sao. Vần chân: Quẩy mạ ra đồng/ Gặp phải khúc sông; Mùa hè mùa hặt/ Mày bắt
con tao/Mày què mày quặt. Kết hợp luân phiên vần lưng và vần chân: Dung dăng dung
dẻ/ Dắt trẻ đi chơi/ Đến ngõ nhà trời/ Lạy cậu lạy mợ.
Vần là đặc trưng cơ bản của đồng dao. Vần có chức năng liên kết các vế, các
hình ảnh vốn không ăn nhập gì với nhau thành một hệ thống. Rất hiếm bài đồng dao
không có vần.
- Nhịp điệu của đồng dao mang đặc trưng riêng của lối kể, hát nói, nhịp của các
trò chơi dân gian. Ngoài ra, nó còn có nhịp ru mà các anh chị hát khi ru em ngủ. Nhịp
1/1: Tập/ tầm/ vông. Chị/ lấy/ chồng. Em/ ở/ góa. Nhịp phân đôi: 1/1//1/1: Dung/
dăng// dung/ dẻ. Dắt/ trẻ// đi/ chơi. Nhịp 1/3: Nhất/ ông đếm cát// Nhì/ ông tát bể// Ba/
ông kể sao// Bốn/ ông đào sông. Nhịp đôi 2/2: Con công/ hay múa// Nó múa/ làm sao.
Nhịp 2/4: Bồ các/ là bác chim ri// Chim/ ri là dì sáo sậu// Sáo sậu/ là cậu sáo đen.
Nhịp 3/3: Chân cò sếu/ Mỏ cò rang/ Đít chão chàng /Bụng ễnh ương.
- Kết cấu trong đồng dao có nhiều loại. Kết cấu liên kết theo vần là kiểu kết cấu
cơ bản nhất của đồng dao. Các hình ảnh sự vật, các vế nối nhau nhờ sự liên kết vần.
Nếu không có vần, các sự vật và hình ảnh trở nên rời rạc, vô nghĩa. Vần của tiếng cuối
dòng trước gọi hình ảnh cho dòng sau và cứ thế kéo dài liên tục. Tùy vị trí gieo vần mà
103
tên gọi sự vật và hình ảnh ở dòng sau phải hợp với vần với tiếng cuối dòng trước: Nu
na nu nống/ Cái bống nằm trong/ Cái ong nằm ngoài/ Củ khoai chấm mật.
Kết cấu liên kết theo nghĩa là kết cấu theo cấu tạo của sự vật. Bài đồng dao
“Con vỏi con voi” kết cấu theo kiểu này: Con vỏi con voi/ Cái vòi đi trước/ Hai chân
trước đi trước/ Hai chân sau đi sau.
1. Trình bày khái niệm câu đố;
2. Giải thích sự đa dạng về nội dung câu đố;
3. Phân tích cấu tạo của câu đố;
4. Trình bày khái niệm tục ngữ;
5. Phân biệt tục ngữ với thành ngữ;
6. Giải thích sự tương ứng giữa quá trình tạo nghĩa và nội dung kinh nghiệm của
tục ngữ;
7. Phân biệt ca dao và dân ca;
8. Trình bày hệ thống đề tài của ca dao;
9. Phân tích thể thơ đặc trưng của ca dao;
10. Hát dân ca;
11. Phân biệt vè và đồng dao;
12. Phân tích quan niệm về thế giới trong đồng dao;
13. Phân tích quan niệm về con người trong vè;
14. Giải thích tính thời sự của vè.
1. Chu Xuân Diên, Lương Văn Đang, Phương Tri (1998), Tục ngữ Việt Nam,
2. Phan Thị Đào (1999), Tìm hiểu thi pháp Tục ngữ Việt Nam, nxb Thuận Hóa,
Huế.
4. Lê Đức Luận (2009), Cấu trúc ca dao trữ tình người Việt, nxb Đại học Huế,
Huế.
104
8. Vũ Ngọc Phan (1978), Tục ngữ, ca dao dân ca Việt Nam, nxb Khoa học Xã
hội, H.
9. V. IA. Propp (Chu Xuân Diên dịch) (2003), Tuyển tập V.IA. Propp (2 tập),
nxb Văn hóa Dân tộc, H.
1. Tổ chức một cuộc hát quan họ và mời trầu;
2. Tổ chức một cuộc hát bài chòi;
3. Sáng tác và kể vè.
105
Chương 4
CÁC THỂ LOẠI DIỄN XƯỚNG TỔNG HỢP
4.1. Sử thi
4.1.1. Vấn đề khái niệm “sử thi”
- Sử thi là thuật ngữ chỉ chung cho các tác phẩm tự sự dân gian có quy mô lớn,
có tính chất hùng vĩ, bi tráng của thời kì thần thoại và chiều dài lịch sử sau đó của các
dân tộc. Sử thi là “thể loại tác phẩm tự sự dài xuất hiện rất sớm trong lịch sử văn học
của các dân tộc nhằm ngợi ca sự nghiệp anh hùng có tính toàn dân, có ý nghĩa trọng đại
đối với dân tộc trong buổi bình minh của lịch sử”1
- Sử thi là thuật ngữ chỉ chung nhưng tùy theo từng dân tộc mà có các tên gọi
riêng: Mo (Mường), Hơmon (Ba Na), Khắp (Thái), Hơ ri (Gia Rai), Khan (Êđê)... Có
hai loại sử thi: sử thi thần thoại và sử thi anh hùng. Loại sử thi thần thoại phong cách
phản ánh chủ yếu là thần thoại, ngoài ra nó còn có phong cách của truyền thuyết, là
một biên niên sử dân tộc từ thời hồng hoang đến thời phong kiến, từ chế độ cộng sản
nguyên thủy đến chế độ phong kiến áp bức phân chia đẳng cấp, nhân vật trung tâm là
anh hùng văn hóa. Loại sử thi anh hùng phong cách phản ánh chủ yếu là truyền thuyết,
ra đời từ chế độ thị tộc cuối mẫu quyền chuẩn bị sang đầu phụ quyền, nhân vật trung
tâm là anh hùng chiến trận.
- Hệ thống sử thi thần thoại chủ yếu phát triển ở các tỉnh đồng bằng Bắc bộ và
Bắc Trung bộ, trong đó “Đẻ đất đẻ nước” của người Mường là tác phẩm sử thi điển
hình. Đây là một sử thi đồ sộ, có nhiều bản kể của các nghệ nhân Mường ở các khu vực
khác nhau, bản ngắn nhất là 3.500 câu, bản dài nhất là 20.000 câu. Văn bản do Vương
Anh, Hoàng Anh Nhân, Đặng Văn Lung chọn lọc, tổng hợp và chỉnh lý từ nhiều bản đã
được công bố trước đây là bản có giá trị nhất. Văn bản dài 4629 câu, gồm 26 rằng: 1.
Mở đầu, 2. Đẻ đất, 3. Đẻ nước, 4. Đẻ cây si, 5. Đẻ Mường, 6. Đẻ người, 7. Đẻ năm
tháng, 8. Đẻ Dịt Dàng, 9. Đẻ Lang Tá Cài, 10. Đẻ Lang Cun Cần, 11. Làm nhà, 12.
Tìm lửa nước, 13. Tìm lúa tìm cơm, 14. Đẻ rượu cần, 15. Tìm lợn gà trâu, 16. Lang
Cun Cần lấy vợ, 17. Đẻ trống đồng và chia ruộng đất, 18. Tìm cây chu, 19. Chặt cây
chu kéo chu, 20. Làm nhà chu, 21. Đốt nhà chu, 22. Săn con Moong lồ, 23. Đánh cá
điên quạ điên, 24. Đánh ma ruộng, 25. Đánh ma May ma Lang, 26. Đưa nhà vua về
Đồng Trì Tam quan Kẻ chợ.
Hệ thống các sử thi các anh hùng các dân tộc rất phong phú. Trong số các sử thi
của dân tộc Tây Nguyên và Nam bộ thì sử thi “Đăm Săn” nổi tiếng nhất. Đây là sử thi
đầu tiên của Việt Nam được in ở Pháp từ năm 1929. Đào Tử Chí sưu tầm và dịch ra
tiếng Việt năm 1959 trong Trường ca dân tộc Êđê Tây Nguyên bằng tên: “Bài ca chàng
Đam Săn”. Với 13 khúc ca: 1. Lai lịch Đăm Săn, 2. Đăm Săn lấy HNhí, HBhí, 3. Đăm
1
106
Săn đánh Mtao Grư giành lại vợ, 4. Đăm Săn đi làm rẫy, 5. Đăm Săn đánh Mtao Mxây
giành lại vợ, 6. Đăm Săn đi chặt cây, 7. Đăm Săn đánh Mtao Ak giành lại vợ, 8. Đăm
Săn đánh Mtao Tuôr giành lại vợ, 9. Đăm Săn đánh Mtao Kuắt giành lại vợ, 11. Đăm
Săn đi lấy nữ thần mặt trời, 12. Đăm Săn cháu thay cậu, 13. Kết thúc.
- Ca ngợi người anh hùng: Tương ứng với hai loại sử thi có hai kiểu anh hùng:
anh hùng văn hóa và anh hùng chiến trận. Trước hết là kiểu anh hùng văn hóa trong sử
thi thần thoại: “Đẻ đất đẻ nước” của người Mường. Nhân vật Lang Cun Cần là một
kiểu mẫu anh hùng văn hóa Mường. Người anh hùng văn hóa là con người có tài năng
hơn người trong việc chiến thắng các thế lực thù địch hãm hại sự phát triển của cộng
đồng, hướng dẫn và đi đầu trong các nghề lao động sản xuất. Trước đó Dịt Dàng và
lang Tá Cài đều bị ma ếm không cầm binh được, chỉ khi Lang Cun Cần cầm binh thì
ma quỷ phải chạy hết. Đây là kiểu người anh hùng cải tạo thế giới với công lao tìm lửa,
tìm nước, tìm lúa, tìm nhà, tìm các loại gia súc và rượu, đúc trống đồng... Hoạt động
của người anh hùng luôn được các thần linh trợ giúp nhưng quan trọng là tự thân người
anh hùng phải có tài năng, đức độ hơn người.
Kiểu anh hùng chiến trận trong sử thi anh hùng là người anh hùng chiến đấu để
bảo vệ bộ tộc và gia đình. Ca ngợi người anh hùng trước hết là ca ngợi vẻ đẹp cường
tráng. Đây là vẻ đẹp của Xinh Nhã trong sử thi “Xinh Nhã”: “Bra Tang nghe tiếng
động dưới nhà, nhìn thấy một chàng trai rất đẹp, da màu nâu đồng, tóc đen như rắn
than, cặp mắt óng ánh như mắt ong xây, bước đi hùng mạnh chao đều như sóng
nước...”. Vẻ đẹp của người anh hùng luôn gắn liền với trang phục và vũ khí: “Đăm
Đroăn đã đứng trên đồi cao, mình quấn một cái khố màu đen viền chỉ đỏ, mặc một cái
áo sắt, trên đầu đội khăn đỏ. Nước da đồng. Một tay múa khiên, một tay chàng múa
đao”. Người anh hùng khỏe mạnh và tài giỏi hơn người về nhiều mặt mà tài về khiên
đao là cái tài được đặt lên hàng đầu. Đây là người anh hùng Xing Mnga trong sử thi
Đăm Di: “Xing Mnga ra múa. Khi chàng múa xuống phía đông, nước biển cạn đến
đáy. Khi chàng múa lên phía tây, rừng chuyển núi đổ ầm ầm. Mỗi dấu chân chàng dẫm
xuống thành ao thành hồ. Chàng múa trên không, trời đổ mưa và gió bão xả xuống.
Chàng cứ múa, múa đến nổi núi lở đá nhào, nhà người Bih không còn một cây xà
ngang, nhà người Muông không còn một cây cột chống. Người trong nhà, trong làng
đều run cầm cập, không ai còn nơi đốt lửa, phơi chăn”
Mặt nổi trội được đề cao là chiến công chiến đấu chống kẻ thù. Trước hết đó là
chiến công trong chiến đấu bảo vệ bộ tộc, bảo vệ người yêu. Trong Khan “Đăm Săn”
của người Êđê, đó là chiến công của người anh hùng Đăm Săn chiến đấu chống các tù
trưởng thù địch như: Mtao Ak, Mtao Grư, Mtao Tuôr, Mtao Kuắt, Mtao Eea để giành
lại nàng HNhí, HBhí và bảo vệ buôn làng. Chàng Dông Tư đánh tướng cướp Dông Tơ
107
Reng để bảo vệ nàng Hbia Luy trong sử thi “Dong Tư”. Trong sử thi “Riêm Kiên” kể
chiến công của hoàng tử Riêm (tức Rama) nhờ có sự giúp đỡ của tướng khỉ Hanuman
tài giỏi, lập được chiến công vang dội, tiêu diệt kẻ thù là chúa quỷ Riếp (tức Ravana)
để giải phóng người yêu là nàng Xi Ta. Trong sử thi “Chương Han”. Chương Han vốn
là con trai út nhà trời, vì ương bướng, chống đối với vua trời mà bị đày xuống trần đầu
thai vào một gia đình có tên Chương Nọi. Chương Nọi là một chàng trai có sức mạnh
phi thường, vị tướng cung kiếm tài giỏi. Chương Han đã hạ cây thần “Co chuông Co
hao” xuống để lấy cây kiếm thần linh và làm chủ nó. Nghe tin mường bạn bị giặc ngoại
xâm uy hiếp, Chương Han cưỡi voi cất binh đi đánh giặc, cứu giúp mường bạn, đánh
tan quân thù. Tàn binh giặc chạy lên mường trời, cầu cứu Thiên Lôi đánh Chương Han.
Tuy quân ít hơn nhưng Chương Han không hề nao núng, một mình chiến đấu diệt bao
nhiêu kẻ thù. Cuối cùng vua trời thất bại, đành phải nhượng bộ để chàng trai cai quản
mường thứ mười ba, ngang hàng với các Then khác.
Ngoài chiến công trong cuộc chiến đấu chống kẻ thù xâm lược bộ lạc, cướp vợ
và người yêu, người anh hùng còn có chiến công trong việc chinh phục thiên nhiên,
chiến công trong lao động sản xuất. Đó là chiến công trong việc tiêu diệt các con vật
thần kì. Đặc biệt là chiến công trong việc xây dựng chăm lo cuộc sống buôn làng đầm
ấm yên vui. Các công việc thường nhật như săn bắt, chặt cây, làm rẫy, dựng nhà..., việc
nào người anh hùng cũng tài giỏi hơn người. Trong các việc trên thì việc săn bắt thể
hiện rõ sự dũng mãnh của người anh hùng. Đây là lời của bà Giỗn nói về tài săn bắt
của Trong Đăn: “Bà Giỗn: Ông có biết mùi gì bay vào đầy nhà ta không? Kia là Trong
Đăn của ta đi rừng đấy! Cháu ta đã giết bò rừng hết cả một đồi, giết voi hết cả một
núi, và dưới suối không còn nòi giống cá trê, cá trài. Ông xem kìa, thịt lợn rừng chứa
đầy nhà, thịt trâu bò rừng đầy giàn và thịt hươu nai đầy cả các lán”.
Một trong những phẩm chất của người anh hùng là ý chí kiên cường, dũng cảm,
dám nghĩ, dám làm, dám xả thân vì cộng đồng, không sợ khó khăn gian khổ. Đây là
một đoạn ca ngợi Đăm Săn: “Người ta bàn tán không cùng rằng Đăm Săn quả là một
tù trưởng oanh liệt, dũng cảm, hùng cường cho đến nổi chết hoặc ngất đi cũng không
hề chịu lùi bước”. Còn đây là lời của Đăm Đroăn nói với mẹ ý chí sắt đá không gì lay
chuyển được của mình: “Tim con đã nóng lên như đang bị lửa rừng sắp thiêu thành
than rồi, mẹ ạ. Bây giờ con sẽ đi chặt cây trong rừng để mở một lối đi như đường của
loài chim túc vao, con sẽ tự tìm một khoảng đất có hoa. Nếu con chết vì một lưỡi gươm
hoặc một nhát đao phát bờ của một tên hèn yếu thì vô số những con ruồi đen đậu trên
các ngọn cây sẽ bay đến xây mồ cho con ở một nơi xa lạ. Nếu con chết vì ham mê làm
đúng ý mình, thì các bầy chim ưng, bầy tê giác, đàn voi có ngà đẹp sẽ đến quỳ gối
trước mặt con mà khóc”.
108
Nhân vật anh hùng là người giàu sang, oai hùng nhưng khoan thai: “Anh là một
tù trưởng giàu mạnh, đầu đội khăn kép, vai mang túi da. Trăm chiêng núm anh đã có.
Trăm chiêng bằng anh đã có. Rừng tràn đầy nồi đồng của anh. Đồng nước tràn đầy
nồi đồng của anh. Lợn dê anh đầy sân... Chàng ta mang tấm choàng trên áo, tai đeo
vòng, tay cầm gươm chạm trổ và sắc bén, toàn là đồ dùng của người giàu mới có...
Đăm Săn móc dao vào phên rồi lại ngồi giữa nhà trông dẻo như con rắn trong hang,
con hùm bên bờ suối. Tiếng nói cười của chàng nghe như sấm vang sét đánh”.
Sử thi anh hùng không những ca ngợi con người anh hùng mà còn ca ngợi tập
thể cộng đồng, những người dân bình thường cùng chung sức chung lòng bảo vệ bản
làng, xây dựng cuộc sống đầm ấm yên vui. Một mặt nó phản ánh sự tập hợp, vận động,
sức cuốn hút của người anh hùng đối với nhân dân nhưng mặt khác nó thể hiện tính
cộng đồng, tính tập thể của dân làng. Tập thể cộng đồng khi thì dưới dạng “ba anh
em”, khi thì “mười bảy anh em” khi thì hầu hết trai tráng trong bản tham gia trong việc
đánh giặc, săn bắt thú, xây dựng nhà cửa, khai phá đất đai. Đấy chính là tính chất nhân
dân, dân chủ, một đặc điểm cơ bản của sử thi anh hùng.
- Sử thi thần thoại Đẻ đất đẻ nước phản ánh quá trình hình thành thế giới vũ trụ
và xã hội loài người buổi đầu hồng hoang cho đến khi thành lập quốc gia phong kiến.
Đó là những giai đoạn khác nhau của xã hội từ khi hình thành con người đến xã hội tạp
hôn, hôn nhân trong ý thích thể hiện trong việc Lang Cun Cẩn lấy em gái mình, xã hội
hôn nhân có quy tắc lề lối trong xã hội mẫu quyền thị tộc.
Các sử thi phản ánh đặc điểm xã hội Tây Nguyên đang chuyển biến từ xã hội
theo chế độ công xã thị tộc theo mẫu hệ sang phụ hệ. Đây là xã hội mà người phụ nữ
nắm quyền quản lí kinh tế, chính trị, tinh thần của gia đình, con gái sinh ra theo họ mẹ,
chồng ở nhà vợ, phục dịch cho nhà vợ. Mặc dù ở vào cuối thời kỳ mẫu quyền nhưng áp
lực của chế độ này còn ảnh hưởng lớn đến xã hội Tây Nguyên. Tục nối dây là tục lệ
trong xã hội theo chế đọ mẫu quyền ở Tây Nguyên. Nối dây quy định khi một người
chết đi thì người khác trong dòng họ có nhiệm vụ thay thế người đã chết để làm chồng
hoặc vợ. Trong sử thi Đăm Săn, bà Hka chết, Hnhí thay bà lấy ông Ykla, sau đó ông
Ykla chết, Đăm Săn phải lấy Hnhí. Tuy nhiên, có một thế lực mới đang trỗi dậy, dù
đang manh nha nhưng đầy quyết tâm là những người con trai, không chấp nhận chế độ
mẫu quyền. Sử thi Đăm Săn phản ánh cuộc đấu tranh không chịu tuân theo tục “nối
dây” truyền thống.
Có một quá trình phức tạp trong cuộc đấu tranh của Đăm Săn giữa chấp nhận và
chống đối tục nối dây. Ý thức của thế lực người đàn ông muốn khẳng định vai trò của
mình không chịu lệ thuộc vào người phụ nữ đã khiến Đăm Săn ngay từ đầu không chấp
nhận Hnhí. Nhưng khi trời hứa nếu lấy Hnhí sẽ được giàu sang còn không lấy sẽ mất
tất cả đã buộc Đăm Săn phải lấy để được quyền lực là thành một tù trưởng giàu mạnh.
109
Việc Đăm Săn chiến đấu để giành lại vợ không phải vì yêu vợ tha thiết mà chỉ vì danh
dự của người anh hùng và uy tín của cộng đồng. Đối với chế độ mẫu quyền như xã hội
Êđê, người vợ là người có thực quyền trong gia đình và dòng họ mà người chồng là
người được vợ giao cho quyền lực đó trong việc cai quản dân làng. Vì vậy, bảo vệ
người phụ nữ là bảo vệ danh dự, hạnh phúc cho bộ tộc, lại là bảo vệ quyền lực của
người tù trưởng. Vợ cũng như đất đai, dân làng là những thứ thiêng liêng mà người anh
hùng nào trong xã hội Tây Nguyên thời bấy giờ đều phải bảo vệ.
Cuộc đấu tranh mở đầu bằng việc Đăm Săn không chịu lấy HBhí và Hnhí làm
vợ do ông bà truyền lại cho đến khi Đăm Săn đi cầu hôn với nữ thần Mặt Trời rồi bị
chết trong vùng đất nhão của bà Sun Y Rít. Đó là quá trình đấu tranh giằng co giữa bị
lệ thuộc vào tục “nối dây” và không chịu lệ thuộc; giữa bắt buộc phải làm nghĩa vụ
người chồng theo tục lệ với không chịu làm nghĩa vụ người chồng; giữa việc tuân thủ
số phận do thần linh an bài với việc chống lại sự xếp đặt của thần linh, “mở ra con
đường đi theo ý muốn” để chinh phục thần Mặt Trời, giữa việc tôn trọng bảo vệ cây vật
tổ thiêng liêng của dòng họ với việc chặt bỏ cây vật tổ đó. Đó là quá trình đấu tranh từ
thấp lên cao, từ chấp nhận đến từ bỏ, từ chối đến chống đối, phản ứng trong gia đình
đến phản ứng với thần linh, từ đấu tranh ở phạm vi trần thế đến đấu tranh với thần linh.
Cuộc đấu tranh của Đăm Săn với toàn bộ hệ thống xã hội Êđê, từ tập tục đến tín
ngưỡng, từ phạm vi gia đình đến thể chế xã hội. Tuy tỏ ra mạnh mẽ, quyết liệt, thậm
chí táo bạo nhưng nhìn chung Đăm Săn vẫn là con người của xã hội mẫu quyền. Cái
chết của Đăm Săn thể hiện lí tưởng giải phóng khỏi chế độ mẫu quyền không thực hiện
được. Ý đồ chinh phục thần Mặt Trời cũng là chinh phục chế độ mẫu quyền với thần
tượng là người phụ nữ của Đăm Săn thất bại.
Chế độ mẫu quyền trong các dân tộc Tây Nguyên thể hiện ở mức độ khác nhau.
Nếu ở sử thi “Đăm Săn”, chế độ mẫu quyền còn nặng nề, còn duy trì được quyền lực
thì ở sử thi “Đăm Droăn”, chế độ mẫu quyền tuy vẫn tồn tại nhưng không duy trì được
quyền lực của mình mà đã chuyển sang người đàn ông. Nhân vật Đăm Droăn không
chịu nhượng bộ trước một thế lực cưỡng ép nào. Nhân vật đã không chịu tuân theo sự
sắp đặt của mẹ, chọn cho nàng Hbia - Êsun “một người đàn bà đẹp và dịu dàng hơn tất
cả”, quyết đi tìm người vợ khác theo ý thích của mình dù nàng đã có chồng. Người đàn
ông đã vượt qua giới hạn của tục lệ do chế độ mẫu quyền quy định, quyền hành đã
chuyển sang người con trai. Chế độ phụ quyền đã bắt đầu bén rể thể hiện qua việc
người đàn ông cưới vợ và người đàn bà theo chồng. Nếu sử thi “Đăm Săn”, thế lực chế
độ mẫu quyền vẫn thắng thế dù đôi lúc giằng co quyết liệt thì ở sử thi “Đăm Droăn”,
thế lực phụ quyền đã lấn át. Trong sử thi “Đăm Droăn”, người mẹ bất lực, ông cậu bị
lép vế phải chịu đi theo ý nguyện của cháu, cô gái bỏ chồng theo người yêu. Quang
cảnh dân làng sống yên vui, phồn thịnh dưới sự cầm đầu của Đăm Droăn chứng tỏ
110
khẳng định năng lực của người đàn ông và thắng lợi của chế độ phụ quyền. Đăm Droăn
là hình tượng điển hình của của nhân vật phản kháng mạnh mẽ, khẳng định vai trò của
người đàn ông trong xã hội, phủ nhận tục lệ mẫu hệ không còn phù hợp với xã hội
đang lên cần có một lực lượng mới thay thế. Đến sử thi “Đăm Di”, nhân vật chính là ba
anh em Đăm Di nhưng quyền lực lại nằm trong tay người anh cả. Trong mọi việc Đăm
Di đứng ra tổ chức điều hành, chỉ huy chứ không tham gia làm cùng với cộng đồng. Đi
đâu Đăm Di cũng có kẻ hầu người hạ. Trong gia đình, người anh lấy vợ trước em, em
gái phải chịu nghe lời anh trai. Ở đây tính gia trưởng và uy quyền, quyền lực nằm trong
tay đàn ông. Chế độ mẫu quyền đã lùi hẳn, xuất hiện mầm mống của chế độ phong
kiến phân biệt đẳng cấp, giai cấp. Như vậy, từ sử thi “Đăm Săn” đến sử thi “Đăm
Droăn” và cuối cùng là sử thi “Đăm Di”, xã hội Tây Nguyên đã chuyển từ xã hội mẫu
quyền sang xã hội phụ quyền. Xã hội cộng đồng thị tộc đã dần tan rã, nhường chỗ cho
xã hội chiếm hữu nô lệ và tư hữu. Cuộc sống êm đẹp, bình đẳng, hài hòa trong xã hội
cộng đồng thuở ban đầu từng bước bị rạn nứt, báo hiệu sự phân chia giai cấp và mâu
thuẫn gay gắt giữa kẻ giàu và người nghèo.
Xã hội Tây Nguyên mang đặc trưng của xã hội công xã thị tộc, người anh hùng
không đối lập và tách bạch với cộng đồng. Đấy là một xã hội dân chủ, bình đẳng và
thương yêu nhau. Của cải của từng gia đình cũng như toàn xã hội được tăng thêm do
hai nguồn thu nhập: nguồn thứ nhất do lao động, nguồn thứ hai là của cải thu được nhờ
chiến tranh. Nó được phân phối công bằng cho mọi thành viên của công xã, thậm chí
ưu tiên cho những gia đình nghèo khó, đông con. Đây là kiểu phân phối nhân đạo.
Một mảng quan trọng của sử thi là cuộc sống, sinh hoạt của nhân dân Tây
Nguyên được phản ánh sinh động, tráng lệ. Đó là cảnh lao động chia làng, lập làng
mới, cảnh làm nhà, cảnh đi săn bắn. Có nhiều cảnh sinh động về việc làm nhà: “ Mười
người chữa xà ngang, năm người uốn xà dọc, một trăm người khác chữa lại sạp tre...
chung quanh cột họ vẽ con cá đang bơi dưới nước, vẽ con sóc đang nhảy trên cây và vẻ
cả hình chim Kơtrao đang hót gọi đàn, phía ngoài phên họ vẽ hình trăn, vẽ hình rắn
uốn mình...”.
Nổi bật lên là hình ảnh những chàng trai và cô gái Tây Nguyên. Con trai thì
mạnh khỏe, tài giỏi đánh giặc, điêu luyện kiếm cung. Con gái thì xinh đẹp, giỏi giang
việc gia đình, nương rẫy. Cảnh Tây Nguyên vừa hùng tráng vừa trữ tình. Đối lập với
cảnh sát phạt đẫm máu ở chiến trường là cảnh sống thanh bình, yên vui ở bản làng: “Ở
đây có rặng tre trúc, tre ngà, mới nghe tiếng cười của cô gái hái rau hai bên bờ sông.
Giữa lòng sông có những chiếc thuyền nan và mảng tre lên xuống... các cô gái mang
gùi đi hái rau đắng dọc bờ suối, hái rau Ê pông dọc bờ sông Ba”.
Cuộc sống của người dân Tây Nguyên trong sử thi thật hồn nhiên, vui tươi,
thường xuyên diễn ra các cuộc lễ hội, liên hoan ăn chơi linh đình: liên hoan đón khách
111
quý, liên hoan khi tiến hành một công việc lớn, liên hoan cầu sức khỏe, liên hoan mừng
năm mới, liên hoan mừng chiến thắng... Trong các cuộc liên hoan đó, mọi người ăn
uống vui chơi thỏa thích. “Đăm Săn: Đánh những cái chiêng kêu nhất. Những chiêng
cất trong gùi có đeo lục lạc. Đánh cho tiếng chuông vượt qua sàn nhà vang xuống dưới
đất. Đánh cho tiếng chuông vượt qua mái nhà vọng lên trời và lan ra khắp cả xứ. Hãy
đánh cho đến lúc voi và tê giác phải lắng nghe mà quên cho con bú. Đánh cho ếch
nhái và dế cũng phải lắng nghe mà không kêu nữa. Nhà Đăm Săn đông đặc người đến
uống rượu. Người lớn, trẻ con và các tù trưởng vùng lân cận cũng đến ăn mừng lễ
chiến thắng của Đăm Săn. Tất cả mọi người dự lễ, uống rượu, ăn thịt lợn và thịt dê.
Thịt lợn thì nấu trong ống tre alê, thịt dê thì nấu trong ống tre mơô. Trong nhà các dây
treo chiêng nhiều lấy nổi chằng chịt lấy nhau như mạng nhện. Ngoài hiên vải sợi xanh,
đỏ, vàng treo đầy sân trông như hoa. Đăm Săn uống rượu suốt một ngày một đêm mà
chẳng say...”.
Mảnh đất và núi rừng Tây Nguyên giàu có các sản vật thú rừng “Vào rừng nhỏ
thấy đầy những xương Kơ tong, vào rừng lớn, thấy đầy xương nai, vào miền Lây Gia
Xương thú vật đầy tràn, không còn nơi nào thả chân xuống”.
- So với thần thoại và truyền thuyết, nhân vật sử thi có nhiều lớp người, nhiều
thế hệ. Sử thi thần thoại “Đẻ đất đẻ nước” có đến sáu lớp thế hệ. Đó là thế hệ thời hỗn
mang gồm ông Thu Tha, bà Thu Thiên. Thế hệ thứ 2 là thế hệ thiên sinh: từ cây si sinh
ra mụ Dạ Dần. Thế hệ thứ ba là hai chàng Bướm Bạc, Bướm Bồ con của mụ Dạ Dần.
Thế hệ thứ tư là Bướm Bạc, Bướm Bồ lấy tiên sinh các con: Cun Khổng Lăng, Cun
Khổng Tập, Cun Khổng Tồn và hai cái trứng: trống chim Tùng, mái chim Tót. Thế hệ
thứ 5, hai chim trống và mái đẻ ra 1919 trứng, nở ra thần Chớp, thần Mây trên trời và
muôn vật dưới trần gian. Hai chim lại đẻ tiếp một cái trứng khác thường, nở ra người
nói tiếng các dân tộc. Trong đó có các anh em của Dịt Dàng, Tà Cái, Cun Cần, Hai Kíp
và Chu Chương mường nước. Thế hệ thứ sáu là Cun Tồi, Cun Tàng, Cun Khương và
Tóng Ín con của Lang Cun Cần. Trong sáu thế hệ chỉ có hai thế hệ cuối cùng là người
hoàn toàn còn các thế hệ khác hoặc là thần hoặc là nửa người nửa thần. Có thể chia ra
các thế hệ nhân vật tiên biểu của sử thi thần thoại: nhân vật thuộc thế hệ khai sáng,
nhân vật thuộc thế hệ xây dựng mường bản và quốc gia phong kiến.
Nhân vật chính của sử thi anh hùng là anh hùng chiến trận. Phẩm chất cao quý
của nhân vật là lòng dũng cảm xả thân vì cộng đồng trong việc chiến đấu chống kẻ thù
và chinh phục thiên nhiên. Con người anh hùng có vẻ đẹp cường tráng và thể chất, là
hiện thân của ý chí và sức nạnh cộng đồng. Đó là hình tượng khái quát hóa, lý tưởng
hóa nhưng cũng mang đậm tính cá thể. Sử thi không quan tâm xây dựng một nhân vật
cụ thể đời thường và xây dựng một kiểu mẫu nhân vật: nhân vật anh hùng trong chiến
112
tranh giành lại vợ, nhân vật anh hùng trong đòi nợ và trả thù, nhân vật anh hùng trong
hôn nhân. Đặc điểm chung của nhân vật anh hùng: đẹp đẽ, oai hùng, giàu sang, dũng
cảm, bách chiến bách thắng. Tính kì vĩ, hào hùng là đặc trưng của nhân vật anh hùng.
Nhân vật có hành động phi thường, kỳ diệu. Ngoài những việc làm đời thường thì
người anh hùng được dân gian tô vẽ bằng những kì tích người thường khó làm được
như chặt cây thần linh, chinh phục thần mặt trời trong sử thi “Đăm Săn”.
Trong các anh hùng cùng thế hệ chỉ có một người anh hùng số một. Chẳng hạn,
anh em Đăm Di có ba người: Đăm Di là anh cả, thứ hai là Xing Mưn, em út là Xing
Mnga thì Xing Mnga là anh hùng số một. Biểu hiện thứ bậc này không phải do tuổi tác
mà do sức mạnh và tài năng. Người anh hùng số một bao giờ cũng hoàn thành công
việc khó khăn một cách dễ dàng mà các anh hùng khác không thực hiện được. Kể về
cuộc đời của nhân vật anh hùng, sử thi có những sự kiện giống nhau như những mô típ
mà nhân vật anh hùng nào cũng có: có mang thần kì, sinh đẻ bất thường, chiến đấu
giành lại vợ, trả thù, đòi nợ, thi tài thử sức, làm các việc chặt cây, giết voi, bắt lợn...
Nhân vật nữ tuy không phải nhân vật chính trong sử thi anh hùng nhưng có vai
trò quan trọng trong sự phát triển của câu chuyện. Họ là những cô gái đẹp, giàu sang,
nắm quyền quyết định kinh tế và quyền lực trong gia đình. Người đàn ông lí tưởng là
những chàng trai tài giỏi, anh hùng, và góp phần làm cho người anh hùng trở nên có
quyền lực và giàu sang. Họ là nguyên nhân gây ra cuộc chiến tranh giữa các bộ tộc vì
phần lớn cuộc chiến tranh giữa các tù trưởng là nhằm mục đích cướp người đẹp và
giành lại người đẹp. Người anh hùng nào giành được người đẹp thì có quyền lực và
giàu sang.
Nhân vật thần là nhân vật phụ nhưng có ảnh hưởng đến tiến trình phát triển cốt
truyện. Trong sử thi thần thoại, nhân vật thần và người sống lẫn lộn, quan hệ chi phối
lẫn nhau. Trong người có khả năng của thần và thần có tính cách người. Nhân vật thần
và vai trò của thần còn đậm trong sử thi thần thoại như “Đẻ đất đẻ nước”. Nhưng trong
sử thi anh hùng, nhân vật thần chi phối đến cuộc sống con người nhưng không đóng
vai trò quyết định. Vị thần xuyên suốt trong tác phẩm khan là ông trời. Vị thần này
không được miêu tả kĩ nhưng có ảnh hưởng đến cuộc sống và cuộc đời nhân vật anh
hùng. Ông thường can thiệp khi người anh hùng gặp nguy hiểm, khó khăn. Đó là điều
kiện giúp người anh hùng thực hiện lý tưởng xã hội.
Trong sử thi anh hùng tính chất nhân vật khác nhiều so với sử thi thần thoại. Chỉ
trừ sử thi “Đăm Săn” có ba lớp thế hệ: Thế hệ cha mẹ Đăm Săn, thế hệ Đăm Săn (Đăm
Săn cậu) và thế hệ Đăm Săn cháu còn các sử thi như “Đăm Droăn”, “Đăm Di” chỉ hai
thế hệ. Nhân vật sử thi anh hùng không có nhiều lớp người nhưng có tập thể người
trong cộng đồng làng bản, chung vai gánh vác với nhân vật anh hùng nhằm tôn lên vai
trò thủ lĩnh của nhân vật anh hùng. Nhân vật trung tâm của sử thi thần thoại là anh
113
hùng khai sáng và anh hùng cải tạo thế giới. Nhân vật trung tâm của sử thi anh hùng là
nhân vật anh hùng chiến đấu và anh hùng lao động.
- Cốt truyện của sử thi đa dạng, phức tạp hơn cốt truyện thần thoại và truyền
thuyết. Nó là dạng cốt truyện kết hợp giữa thần thoại và truyền thuyết nên có hai cách
xây dựng cốt truyện. Cách xây dựng theo cốt truyện thần thoại bao quanh nhân vật
thần, lí giải nguồn gốc dân tộc và cách xây dựng cốt truyện truyền thuyết bao quanh
nhân vật anh hùng. Cách xây dựng cốt truyện sử thi anh hùng có điểm giống cách xây
dựng cốt truyện truyền thuyết, chỉ khác nhau mức độ, phạm vi và quy mô. Quy mô của
sử thi không chỉ dừng ở khía cạnh xây dựng nhân vật anh hùng mà xây dựng tập thể
anh hùng, không chỉ ca ngợi chiến công đánh giặc mà còn chiến công lao động, xây
dựng bản làng. Phạm vi mô tả sử thi bao trùm toàn bộ cuộc sống cộng đồng chứ không
dừng lại ở một mặt.
Tùy loại đề tài mà cốt truyện của sử thi diễn tiến khác nhau. Sử thi anh hùng với
đề tài chiến tranh, gồm hai kiểu: một, đề tài chiến tranh giành lại vợ, tiêu biểu là Khan
“Đăm Săn”. Cốt truyện như sau: Lai lịch Đăm Săn - Đăm Săn lấy HNhí, HBhí - Đăm
Săn đánh Mtao Grư giành lại vợ - Đăm Săn đi làm rẫy - Đăm Săn đánh Mtao Ak giành
lại vợ - Đăm Săn đánh Mtao Kuắt giành lại vợ - Đăm Săn đánh Mtao Êa giành lại vợ -
Đăm Săn đi lấy thần Mặt Trời - Đăm Săn chết, Đăm Săn cháu thay - Kết thúc; hai, đề
tài chiến tranh đòi nợ và trả thù, tiêu biểu là Khan “Xinh Nhã”. Cốt truyện: Xinh Nhã
ra đời - Giarơ Bú giết bố Xinh Nhã và bắt mẹ chàng làm nô lệ - Xinh Nhã gặp nàng
Bơra Tang - Bơra Tang nói cho Xinh Nhã biết thù xưa, Xinh Nhã chuẩn bị trả thù -
Gỗn bắt hồn Xinh Nhã và cho uống thuốc thần - Xinh Nhã đến làng Giara Bú, gặp mẹ
và nàng Hbia Blao - Xinh Nhã đánh nhau với anh em Giara Bú, kẻ thù bị giết - Kết
thúc: Xinh Nhã lấy nàng Hbia Blao, Xinh Mưn lấy Bơra Tang. Xinh Nhã dựng nhà mả
cho bố và tổ chức ăn uống linh đình; ba, đề tài hỗn hợp, vừa có đề tài chiến tranh giành
lại vợ, vừa có chiến tranh đòi nợ cũ hay trả thù. Loại này có hai kiểu cốt truyện. Kiểu
thứ nhất là cốt truyện đơn: sử thi “Đăm Di”. Kiểu thứ hai là cốt truyện liên kết: sử thi
“Mhiêng”.
- Không gian sử thi là không gian cộng đồng, không gian bao gồm: không gian
thiên nhiên, không gian xã hội. không gian thiên nhiên là núi non, sông ngòi, cây cỏ,
chim chóc, thú vật, sản vật. Không gian xã hội là bản làng, sinh hoạt lao động sản xuất
và chiến đấu. Không gian sử thi có chiều sâu và chiều rộng, kéo dài từ quá khứ đến
hiện tại, trảii qua nhiều loại hình xã hội từ hồng hoang đến công xã nguyên thủy rồi
công xã thị tộc, cuối cùng là xã hội phụ quyền; trải rộng từ làng quê đến bộ lạc, từ nông
thôn đến núi rừng, từ mặt đất đến bầu trời, từ cảnh người đến cảnh vật.
Thời gian sử thi kéo dài nhiều triều đại, nhiều biến cố. Đó là lịch sử dân tộc, bộ
lạc, dòng họ, chế độ. Trong suốt thời gian dài có những khoảng thời gian ngắn tương
114
ứng với từng thời kì, từng cuộc đời, từng số phận con người. Có khoảng thời gian xác
định như thời gian của cuộc đời nhân vật nhưng cũng có khoảng thời gian không xác
định đó là thời gian thời kì hồng hoang, thời kì hình thành dân tộc. Như vậy là ở sử thi
có hai loại thời gian: thời gian thần thoại là thời gian không xác định và thời gian
truyền thuyết là thời gian xác định, tất cả đều là thời gian quá khứ.
- Ngôn ngữ sử thi là sự thể hiện sinh động của ngôn ngữ kể chuyện. Đó là ngôn
ngữ kịch, ngôn ngữ diễn xướng của người nghệ sĩ kể khan bao gồm các yếu tố: lời nói
bình thường, lời nói vần người, lời hát theo các làn điệu dân ca của bộ tộc. Phương
thức trình diễn khan của người Êđê theo lối tổng hợp, ngôn ngữ có tính chất kể lể theo
kiểu hát nói, hát kể.
Tính chất kịch là một đặc điểm của ngôn ngữ khan. Người kể khan đóng vai,
nhập thân vào nhân vật nên dù ngồi tại chỗ nhưng luôn thay đổi nét mặt, giọng điệu
phù hợp với khung cảnh câu chuyện và trạng thái nhân vật. Xen kẽ với lời dẫn truyện
theo phương thức tự sự là tiếng nghệ nhân miêu tả tiếng thác đổ bên bờ suối, tiếng voi
rống trong rừng tre, tiếng ngựa hí trên đồi tranh, tiếng chiêng đánh vang lừng.
Lối kể sử thi rất lôi cuốn. Đó là cách miêu tả sinh động với các biện pháp so
sánh, ví von giàu hình ảnh. Mỗi cảnh đẹp, vẻ đẹp đều có cách tả khác nhau theo một
công thức nhất định. Tả về vẻ đẹp con người nhưng khi tả chàng trai: “chàng là một tù
trưởng trẻ, có cái lưng to như một tảng đá, gió thổi chàng không ngã, bão xô chàng
không đổ. Chàng có một đôi bắp chân nhẵn và dẻo như mây song mây pong, có một
cạp mắt nằm dưới đôi lông mày hình lưỡi mác. Đôi mắt đó sáng rực như đã uống cạn
hết một chum rượu, làm lu mờ đi ánh nắng mặt trời sắp dạo qua nương... Giọng nói
của chàng cất lên nghe như sấm giật đằng đông, chớp giật đằng tây...”. Còn khi mô tả
cô gái: “Búi tóc trứng chim của nàng bỏ xõa sau chiếc cổ cao, màu tóc đen ánh như
đôi mắt của một con diều, lóng lánh như chỉ khua. Đôi vú của nàng nhô ra đàng trước,
trông đầy và trắng như hai quả cà non. Đùi nàng rắn và dịu dàng như chân sóc. Thân
mềm dẻo như tàu lá mía, đu đưa trước gió chiều. Mắt nàng là chớp nắng buổi ban mai.
Đôi chân nàng lườn lượn như đi trên cỏ...” (Trường ca Tây Nguyên).
Lối nói hình tượng của sử thi không chỉ qua cách so sánh mà còn qua các biện
pháp nghệ thuật khác như phóng đại, ngoa dụ, trùng điệp: “Mài sắc đến nổi con ruồi
đậu lên cũng bị bổ làm đôi”. Tả cây: “Cây Kơpa cao, cây Kơlang lớn ngọn đụng tới
mặt trời. Gốc lớn đến nổi phải đi vòng một năm mới giáp gốc, năm tháng mới mút
cành, dài hơn một dặm cánh chim bay”, “Hãy đánh lên các chiêng có âm vang, những
chiêng có tiếng đồng, tiếng bạc! Hãy đánh lên tất cả cho ở dưới vỡ toác các cây đòn
ngạch, cho ở trên gãy nát các cây xà ngang...”.
Các biện pháp đối lập, tương phản được sử dụng triệt để trong việc miêu tả nhân
vật anh hùng với kẻ tàn bạo hung ác: “Mtao Mxây là một tù trưởng giàu mạnh. Gông
115
cùm, tù binh chật cả làng. Lông chân dày như đắp lên một lớp. Lông mày sắc như đá
mài. Con mắt sáng ngời như đã uống hết một chum rượu, đến nỗi con trâu lớn cũng
không dám đi qua”. Trái lại Đăm Săn được miêu tả như một người anh hùng lẫm liệt,
có sức thu hút dân chúng: “Đăm Săn có danh tiếng đến tận thần linh sông núi, không
còn một tướng nào là không biết Đăm Săn. Nó không biết rằng Đăm Săn đây không có
ai bì kịp...”.
Ngôn ngữ thơ trong sử thi giàu nhạc điệu thể hiện trong vần điệu, trong các vế
đối xứng nhịp nhàng, có sự liên kết hài hòa giữa các vế trong câu: “Nhảy một nhảy
vượt qua một đồi tranh. Nhảy lùi một nhảy, vượt qua đồi tre Mơ ô”. Đó là ngôn ngữ
đối xứng: “Một trăm người vạch luống- Hai ngàn người moi lỗ”. Ngôn nữ sử thi mang
chất âm thanh bởi cách gieo vần và âm hưởng của các từ láy âm được đặt cuối câu theo
lối vần chân.
Ngôn ngữ sử thi đậm chất hùng tráng và giàu tính trữ tình. Nhân vật mang tính
cách mạnh mẽ và tình cảm nồng thắm. Dưới cách kể và tả của tác giả sử thi, cảnh vật
và con người rất nên thơ, có nét đẹp hồn nhiên, có tâm hồn say đắm. Một thứ ngôn ngữ
có sức lôi cuốn, dẫn người đọc vào một thế giới thần tiên mà hầu như tất cả mọi vật
điều có hồn, đều lung linh, huyền ảo.
4.2. Truyện thơ
4.2.1. Vấn đề khái niệm “truyện thơ”
- So với sử thi truyện thơ là những tác phẩm dài, trường thiên, có ca hát. Khác
biệt cơ bản ở chỗ truyện thơ nghiêng về trữ tình, gần với dân ca dài, còn sử thi kết hợp
hát - kể nhằm ca ngợi những người anh hùng.
- Quan điểm trường ca là một dạng truyện thơ có thể được chấp nhận bởi một số
nhà nghiên cứu, tuy nhiên giữa chúng có những khác biệt cơ bản: Trường ca là câu
chuyện kể về tình yêu, về đời người… được sáng tác phục vụ hoạt động ca hát trong
dân gian. Truyện thơ không nhất thiết như vậy. Ngoài ra, nên phân biệt hai thể loại dễ
nhầm lẫn là truyện thơ khuyết danh (truyện thơ là một bộ phận văn học viết có tác giả
nhưng không rõ danh tính) với truyện thơ dân gian.
- Truyện thơ dân gian có thể chia thành ba nhóm: nhóm gắn với nghi lễ dân
gian: “Táy Pú Xóc” (Ông cha đánh giặc) của dân tộc Thái vùng Tây Bắc, “Đặng Hành
và Bàn Đại Hội” của dân tộc Dao, “Vượt biển” (Khảm hái) của dân tộc Tày; nhóm kế
thừa cổ tích dân gian: “Truyện nàng con côi” của dân tộc Mường khai thác đề tài dì
ghẻ con chồng theo kiểu truyện cổ tích Tấm Cám, “Truyện nàng Kim Quế” của dân tộc
Tày khai thác đề tài người nghèo bất hạnh; nhóm kế thừa tính chất trữ tình của thơ ca
dân gian: “Nàng Ờm - chàng Bồng Hương” của dân tộc Mường, “Tiếng hát làm dâu”
của dân tộc HMông, “Tiễn dặn người yêu” của dân tộc Thái…
116
- Khát vọng tình yêu: một mảng đề tài nổi bật trong truyện thơ các dân tộc ít
người. Chủ đề tình yêu - hôn nhân thường qua ba giai đoạn chủ yếu: đôi bạn tình yêu
nhau tha thiết - tình yêu bị chia cách vô cùng đau khổ, tuyệt vọng - khát vọng tình yêu
đưa học đến với nhau, vượt mọi cách trở.
Truyện thơ trữ tình ca ngợi những mối tình đẹp đẽ. Truyện thơ “Tiễn dặn người
yêu” (Xống chụ xon xao) kể về mối tình đẹp của hai người đã có duyên hẹn từ trong
bụng mẹ, lớn lên cùng nhau và yêu nhau thắm thiết: Đôi ta gặp nhau nơi sàn hoa/ Tâm
tình bên bếp lửa/Chuyện nối chuyện mau qua/ Đêm tiếp đêm mặn mà. Truyện “Nàng
Ờm và chàng Bồng Hương” nói về mối tình đẹp của đôi trai tài gái sắc, họ yêu nhau
trong công việc, sinh hoạt hằng ngày: Em cùng chàng Bồng Hương/ Hái chung một con
vườn/ Dâu non lắm lộc/ Nắm to là tay em hái/ Nắm nhỏ của chàng Bồng Hương. Đôi
bạn tình trong “Tiếng hát làm dâu” hát về tình cảm thủy chung, mặn mà: Nhàng Dợ kết
nghĩa trai gái cùng Chà Tăng/ Đôi bạn tình không phai không nhạt/ Nhàng Dợ quyết
lòng muốn theo. Tuy nhiên, hầu hết các truyện tình đều vấp phải trở lực của xã hội.
Tình duyên ngang trái, chàng bị cha mẹ nàng khước từ vì tham phú phụ bần; nỗi đau
hạnh phúc cách chia: Tay trái cầm gói cau lau nước mắt/ Tay phải xách giỏ cá thẹn
thùng/ Anh bẽn lẽn quay về nhà cũ/ Cuối mặt nước mắt rỏ/ Ngẩng đầu hang lệ rưng.
(Tiễn dặn người yêu). Không thể cưỡng lại hiện thân của quyền lực xã hội, chàng chỉ
biết tiễn dặn người yêu đi lấy chồng. Khát vong tình yêu cháy bỏng đã thôi thúc họ chờ
đợi nhau: Không lấy được nhau mùa hạ, ta sẽ lấy nhau mùa đông/ Không lấy nhau thời
trẻ, ta sẽ láy nhau khi góa bụa về già.
Cuộc đấu tranh để được trở về bên nhau của hai người yêu nhau phải trả giá
quá đắt. Người chịu thiệt thòi bao giờ cũng là phụ nữ. Bị chồng đánh đập tàn nhẫn, bỏ
về nhà cha mẹ, nàng lại bị gả bán rồi trở thành món hàng ngoài chợ, giá chỉ bằng một
lá bó dong! Đến khi gặp nhau, nàng đã tiều tụy đến mức chàng không nhận ra. Nàng
đem kèn môi ra ngày xưa ra thổi, hai người yêu nhau mới được đoàn viên trong hạnh
phúc muộn màng.
Đôi bạn trẻ trong Nhàng Dợ - Chà Tăng mạnh mẽ hơn, bỏ trốn cùng nhau xây
dựng một cuộc đời hạnh phúc ở rất xa: Đời có gì đáng sợ/ Mảnh đất này không ở thỉ
bỏ/ Không ở, đôi ta vứt cho chim nhạn, chim bói cá nó bới/ Mảnh đất này không ở thì
lìa/ Đôi ta vượt đến tận quê hương người Sả/ Có con song réo đến đây/ Đôi ta lập gia
đình ở đấy./ Nhưng nhiều truyện thơ kết thúc bi kịch, đôi trai gái cuối cùng phải tìm
đến cái chết để được sống với nhau ở cõi giới vĩnh hằng, rủ bỏ mọi khổ đau trần thế.
Truyện “Út Lót - Hồ Liêu”, “Nàng Nga - Hai Mối”, “Nàng Ờm - chàng Bồng
Hương”… Có những cốt truyện người con gái phụng ý cha mẹ, đi lấy chồng nhưng
117
thầm kín lưu giữ hình bóng người yêu cũ, khi có dịp gặp nhau thì tỏ lòng vui sướng,
như trong “Nam Kim - Thị Đan”: Thị Đan lòng vui mừng mọi nỗi.
Truyện thơ thể loại mang đậm hơi thở trữ tình của các dân tộc miền núi phía
Bắc mang màu sắc chung đó là một tình yêu mạnh mẽ, hồn nhiên, quyết liệt.
- Thân phận những người yếm thế là một đề tài quan trọng của truyện thơ. Nhân
vật chính có thân phận thấp cổ bé họng, bị tước hết mọi quyền lợi: con côi, con út,
người đi ở…
Thân phận đắng cay của sa dạ - sa đồng trong truyện thơ “Vượt biển” của người
Tày là thân phận điển hình đại diện cho con người cùng khổ bị áp bức. Ấu thơ qua
mau, cha mẹ lìa bỏ cõi đời, người em phải đến ở với người anh và bì đối xử tệ bạc: Em
khổ tưởng chết đi/ Anh không hề dám ngỏ/ Mặc bỏ em đói nghèo… Chị dâu xót thương
tình cảnh em chồng, vá áo cho em, người anh biết, nghi em dan díu với vợ nên vác dao
giết chết người em oan uổng. Sang kiếp khác người em đành thân phận sa dạ - sa
đồng, phải làm phu chèo thuyền cho quan: Trời đất ơi, cha mẹ ơi/ Cay đắng lắm, cực
nhọc lắm/ Ngỡ chết đi là đời được yên/ Lại bị quan bắt về làm tớ. Biển trong tâm thức
người Tày - Nùng là bể khổ, kiếp đọa đày, đầy nguy hiểm của biển xứ ma của các sa
dạ - sa đồng. Biển còn là con đường từ cõi âm, cõi giữa lên cõi thiên. Biển của người
Tày - Nùng là biển ma. “Vượt Biển” là lời tự thuật đầy xúc động về cuộc đời oan khổ
triền miên của các sa dạ - sa đồng, chính là tiếng nói tố khổ cho bi kịch thân phận
người em út chuyển thành bi kịch người đói khổ, từ bi kịch gia đình chuyển thành bi
kịch xã hội, bị đày đọa từ cõi sống đến cõi chết. Người nô lệ bị ép đến đường cùng,
không chốn trú thân.
Đến truyện “Chim sáo” kể về một người nông dân nghèo khổ, nhờ nuôi con
chim sáo, được chim sáo giúp đỡ vàng bạc. Việc bại lộ, chim sáo bị bắt lên quan, nhờ
mưu trí nên chịu tội nhẹ, sau trốn thoát. Chim sáo là người anh hùng hành động vì sự
công bằng.: Trông thấy việc thế gian chông chênh/ Người giàu bạc vàng tích vô vàn/
Người cam chiu nghèo nàn lận đận/ Bao nhiêu nỗi đời đoạn xót xa/ Nên tôi bay vào
nhà lấy bạc/ Mang đặt trên đường chỗ ngã ba/ Kẻ nghèo khó đi qua được đỡ.
- Bên cạnh bày tỏ sự đồng cảm với những thân phận thấp cổ bé họng, truyện thơ
trình bày tình trạng xã hội. Truyện thơ “Chim sáo” tố cáo cảnh bất công trong xã hội,
phê phán cả việc câu kết giữa triều đình với kẻ gian áp bức dân nghèo. Đồng thời
truyện thơ còn ca ngợi những người dân nghèo chẳng những biết thương nhau mà còn
vô cùng thông minh đã châm biếm, chế giễu bọn thống trị tàn ác, vô đạo, ngu dốt.
Truyện thơ này phản ánh hiện thực xã hội phong kiến nước ta thời vua Lê - chúa Trịnh.
Tính chất lịch sử - xã hội được phản ánh đậm nét hơn trong truyện thơ “Nàng
Kim Quế”, cũng là một truyện thơ được cụ thể hóa từ cốt truyện cổ dân gian giống
“Chim sáo”. Khác mô - tip thi tài kén người truyền ngôi báu vốn phổ biến trong truyện
118
cổ, truyện thơ lúc này phản ánh việc chọn người nối nghiệp đế vương với đúng bản
chất rối ren, phe phái, mâu thuẫn trong triều đình phong kiến vốn đã suy yếu đến bờ
vực sụp đổ. Sự thiên vị của vua cha, sự tranh đoạt quyền lực, địa vị của các thế lực phe
cánh trong bộ máy vương quyền khiến người ta nhầm tưởng đây là một vở tuồng với
các con rối là vua quan trên sân khấu triều đình trước khán giả bất đắc dĩ chính là dân
đen, con đỏ vô phương hướng trong một xã hội hỗn loạn, lạc hậu, suy tàn ở thời buổi
giao thời của lịch sử dân tộc.
Đi sâu, khơi rộng truyện cổ thần kì đã nâng truyện thơ lên một tầm mới trên
phương diện nội dung lẫn nghệ thuật, biểu hiện giá trị hiện thực sâu sắc về một thời
buổi chuyển giao đầy biến động, đầy thách thức đang diễn ra giữa lòng dân tộc với
những dòng kể, thuật, tả cô đọng.
- Di cư đi tìm vùng đất mới là bộ phận truyện thơ kể về quá trình di cư của các
tộc người di cư từ Lào, Thái, Trung Quốc vào Việt Nam. Truyện “Táy Pú Xớc” (cha
ông đánh giặc) của người Thái Tây Bắc kể lại khoảng thế kỉ X - XI.
Truyện “Đặng hành và Bàn Đại Hội” kể lại cuộc di cư của người Dao vào Việt
Nam từ thời nhà Lê vì không chịu nổi ách áp bức bóc lột của nhà Minh và nạn đói
kém: Giáp Dần, Ất Mão trời đại hán/ Buộc lòng rời bản tới Việt Nam. Đất Việt khí hậu
tốt, thiên nhiên phong vật hữu tình, trù phú, một thiên đường của người Dao ở vùng
lãnh thổ mới: Rừng giàu đất tốt giàu diêm tiêu/ Có tỉnh thành lại thêm châu phủ/ Mọi
thứ chu toàn lắm thứ hay. Châu huyện có kho hàng vạn gánh/ Trên phố dưới sông tấp
nập thuyền/ Cánh kiến rừng già Thái Nguyên có/ Dưới đất mỏ bạc thêm mỏ vàng/ Sông
nước Thái Nguyên nhiều loại cá/ Đất nước tươi đẹp, mưa gió điều hòa, núi rừng Việt
Nam nhiều gỗ quý…
Dưới hình thức diễn xướng dân gian, các truyện “Tày Pú Xóc”, “Đặng Hành và
Bàn Đại Hội” thể hiện dấu ấn một thời xưa cũ của một số dân tộc thiểu số. Chức năng
của nó tương tự chức năng của truyền thuyết hay vè lịch sử như vè Nam sử của người
Việt. Nó giống như cuốn tóm sử của các dân tộc, với lối viết sử dụng nghệ thuật kết
hợp yếu tố trữ tình và chất tự sự đầy lôi cuốn.
- Nhân vật gồm hai dạng: tự bạch và nhân vật qua lời kể của tác giả.
Dạng thứ nhất, cái tôi trữ tình; nhân vật trữ tình tự bạch là nhân vật tâm trạng.
Trong thơ: “Vượt biển”, tác giả dân gian để nhân vật tự kể về cuộc đời của mình: Tôi
thấy cay cho phận tôi lắm/ Tôi thấy đắng cho phận tôi nhiều…
Dạng thứ hai ở ngôi thứ ba, nhân vật được nhắc đến qua lời người kể chuyện,
gồm hai loại. Thứ nhất là nhân vật tâm trạng - trữ tình. Tác giả nhập vai vào hai nhân
vật nam nữ thể hiện vai giao tiếp. Đây là lời chàng trai nói với người yêu đi lấy chồng
trong “Tiễn dặn người yêu”: Xin hãy cho anh kề vóc mảnh/ Quấn quanh vai ủ lấy
119
hương người/ Cho mai sau lả xác đượm hơi/ Một lát bên em thay lời tiền dặn. Loại thứ
hai là nhân vật tự sự - trữ tình. Nhân vật có nhiều mối quan hệ cùng lúc, với nhiều nhân
vật chứ không như loại nhân vật trữ tình - tâm trạng chỉ xoay quanh quan hệ với người
yêu là chủ yếu.
Nếu như nhân vật sử thi được xây dựng theo phương thức lãng mạn, nhân vật
truyện thơ được tạo nên theo phương thức hiện thực. Tính cách, hoàn cánh nhân vật
hoàn toàn từ đời thực chứ không kiểu nhân vật được tưởng tượng, tô vẽ màu sắc thần
thoại như trong sử thi. Nhân vật truyện thơ có hai kiểu: nhân vật của cổ tích và nhân
vật trữ tình của đối đáp giao duyên. Dù mang phong cách cổ tích nhưng tính phiếm chỉ
của nhân vật trong truyện thơ ít rõ nét như nhân vật cổ tích, tức yếu tố tên tuổi, lí lịch
nhân vật được chú trọng hơn. Chẳng hạn, trong truyện cổ tích “Chim sáo” chỉ nói “có
một bác nông dân nghèo”, thì ở truyện thơ “Chim sáo”, truyện kể rõ đó là chú bé
Trương Anh con của Trương Tam và Trương Thị. Đối đáp trong truyện thơ dài và rành
mạch hơn so với cổ tích. Ngoài ra, bước manh nha tính cá thể trong xây dựng hình
tượng nhân vật truyện thơ là một cách tân mang tính đột biến lớn so với cổ tích; và dĩ
nhiên tính hiện thực trong truyện thơ cao hơn cổ tích.
- Cốt truyện đa dạng, không thuần nhất. Có thể có ba dạng: vè diễn ca, vè lịch
sử, dạng cổ tích, dạng tâm trạng. Dạng vè diễn ca lịch sử: “Đại Hành và Bàn Đại Hội”,
“Táy Pú Xóc”. Loại này ít tập trung vào nhân vật, chủ yếu chú ý đến sự kiện, tình tiết,
diễn biến sự kiện ít nhiều gắn với thời gian lịch sử. Dạng cổ tích như: “Chim sáo”,
“Nàng Kim Quế”, “Nàng Con Côi”… cốt truyện của truyện thơ cụ thể, phạm vi rộng
hơn cổ tích. Cổ tích “Chim sáo” chỉ ở trong làng quê còn ở truyện thơ cùng tên phạm v
mở rộng ra triều đình, quốc gia. Chủ đề truyện thơ vì thể cũng rộng hơn và được khai
thác sâu hơn. Dạng cốt truyện tâm trạng như truyện: “Xống chụ xon xao”, “Nam Kim -
Thị Đan”, “Nàng Ờm - Chàng Bồng Hương”… Cốt truyện loại này chủ yếu xoay
quanh chuyện tình đôi lứa theo môtip cơ bản ba giai đoạn của truyện thơ trữ tình: yêu -
chia - hợp.
- Không - thời gian có nhiều kiểu tương ứng với tính chất từng nhóm truyện.
Trong truyện thơ mang mang tính thuật lại lịch sử, thời gian được phản ánh là thời gian
lịch sử tương đối xác định. Trong truyện thơ “Đại Hành và Bàn Đại Hội”, thời gian
được xác định cụ thể: Giáp Dần, Ất Mão trời đại hạn/ Buộc lòng rời bản tới Việt Nam.
Đó là thời nhà Lê. Thời gian kha rõ tính từ lúc nhập cư vào Việt đến khi cuộc sống
thịnh vượng.
Trong các truyện lấy tử cổ tích, thời gian được tính theo kiếp người, như: “Nàng
Con Côi”, “Chim sáo”, “Nàng Kim Quế”. Nhưng cũng có truyện thời gian trải dài
nhiều kiếp như trong “Vượt Biển”.
120
Nhóm truyện thơ trữ tình thời gian tâm trạng, thời gian nhuốm màu sắc của sự
hoài mong, diễn biến từ lúc gặp nhau, yêu nhau, thậm chí lúc còn trong bụng mẹ đến
khi kết thúc cuộc tình. Thời gian sự kiên tùy theo hoàn cảnh tương ứng. Trong “Tiễn
dặn người yêu” thời gian tính bằng sự kiện của cuộc tình: Khi anh đi khăn Piêu đen em
còn vắt/ Khi anh về áo co nhỏ đã dăng dăng đầy sàn. Ở nhóm truyện thơ nầy thời gian
không được xác định cụ thể như hai dạng trên.
Không gian bản làng, không gian sinh tồn, sản xuất - chiến đấu của các tộc
người nơi núi rừng, thượng nguồn… hay không gian từ cổ tích như không gian làng
quê, không gian gia đình, xã hội. Không gian trong truyện thơ cụ thể rõ ràng chứ không
phiếm chỉ như trong cổ tích. Ví như trong “Chim sáo” đề cập đến phủ Chiết Giang
(Trung Hoa), hay không gian cõi chết mô phỏng theo trần thế trong “Vượt Biển”.
Truyện thơ trữ tình chứa không gian giao tiếp, gặp gỡ tình tự, suy tư. Đó là không gian
cụ thể: Đôi ta gặp nhau nơi sàn hoa/ Tâm tình bên bếp lửa/ Nhớ em anh ngồi đầu sàn
giả ốm/ Ngồi cuối sàn giả điên (Xống chụ xon xao).
- Ngôn ngữ truyện thơ là ngôn ngữ thơ, ngôn ngữ dân ca phía Bắc, gắn với lễ
nghi, hát xướng. Ngôn ngữ người kể chuyện gồm: ngôn ngữ dẫn truyện, mang tính
khách quan, đặc trưng kể tả, gần giống ngôn ngữ kể vè: Nay hãy kể từ trước đến sau/
Kể chuyện qua về bù chuyên tới/ Kể từ thời ấy ngày xưa… (Tiễn dặn người yêu).
Ngôn ngữ nhập vai thể hiện tâm trạng nhân vật, dạng đặc trưng của ngôn ngữ dân ca
trữ tình: Anh đã tính mà tính không đủ/ Anh đã lo mà lo không tròn/ Như trèo cây cao
lộn cổ/ Dẫu tiếc thương đời cũng lỡ/ Đành nhìn em yêu bước về nhà chồng (Tiễn dặn
người yêu).
Ngôn ngữ nhân vật gồm: ngôn ngữ tự thuật và ngôn ngữ tâm trạng. Ngôn ngữ tự
thuật thường dùng đại từ nhân xưng: Thân tôi khổ đến chết/ Dưới bãi chẳng sợi rơm/
Cổng vườn chẳng vỏ trấu (Vượt biển).
Ngôn ngữ đối thoại với ngôn ngữ nói thường, ngắn gọn, khúc chiết: Con ạ! Hãy
đứng lên vui vẻ theo khách ra về/ Mẹ ơi: Ăn con cũng không ăn/ Đi con cũng không đi
(Nhàng Dợ - Chà Tăng).
Ngôn ngữ truyện thơ dược dùng chủ yếu là ngôn ngữ dân tộc theo từng truyện
của từng dân tộc nhưng cũng có trường hợp dùng nguyên văn ngôn ngữ của chữ viết
tiếng Việt. Thể thơ đa dạng, thơ 5 chữ, thơ 7 chữ, tự do, lục bát… Nhịp điệu phong
phú, cốt yếu phù hợp thể thơ và quá trình diễn tiến tâm trạng nhân vật. Ngôn ngữ
truyện thơ có lối nói của người miền núi, hồn nhiên, giàu hình ảnh: Chiều tối, mặt trời
rụng/ Mặt trời rơi xuống thấp/ Mặt tròi sát mặt phai/ Mặt trời qua sàn ngoài người
thương/ Mặt trời quấn ngọn giang sắp lặn.
121
4.3.1. Vấn đề khái niệm “chèo sân đình”

- Chèo là một thể loại của nghệ thuật sân khấu dân gian, là loại hình sân khấu
hát nói, qua quá trình nâng cao, chuyên nghiệp hóa từ quá trình tổng hợp nghệ thuật ca
vũ nhạc và các trò diễn dân gian.
Trong quá trình hình thành và phát triển, chèo Việt Nam đã có những ảnh hưởng
nhất định từ hình thức sân khấu, ca kịch của Trung Quốc và Chiêm Thành.
Tuy vậy, tên “chèo” là một cái tên hoàn toàn thuần Việt. Có ý kiến cho rằng,
“chèo” là biến âm của “trào” - tên một trò diễn dân gian mang tính hài hước. Cũng có
người cho rằng, “chèo” là danh từ thuần Việt gắn với động tác chèo thuyền trong đời
sống và trong tín ngưỡng - phong tục tín ngưỡng của người Việt. Và thực tế, chèo là
hình thức làm trò nhại, kể chuyện giao lưu với khán giả, qua nghệ thuật ứng diễn.
Có thể nói, đồng bằng Bắc bộ chính là cái nôi của chèo. Qua các thời kì, từ thời
Lê Sơ, sang thời Lý, Trần, đến thời Lê, từ những nét hồn nhiên nguyên thủy, trải qua
quá trình bị các giai cấp phong kiến lợi dụng, chèo đã từng bước trở nên gần gũi với
nhân dân, đi vào đời sống nhân dân, bênh vực nhân dân, đặc biệt là thân phận người
phụ nữ trong xã hội xưa. Đến thời Nguyễn, chèo tập trung phản ánh, đả kích chế độ
phong kiến thối nát, đồng thời ngợi ca những anh hùng dân tộc. Thời này, qua từng
bước phát triển và hoàn thiện, chèo cuối cùng đã được chuyên nghiệp hóa, sử dụng
những thiết bị hiện đại tân thời như phông màn, điện chiếu sáng. Diễn viên, nhạc công,
người soạn kịch bản có chuyên môn cao.
Có thể nói, chèo sân đình là một thể loại nghệ thuật do nhân dân lao động sáng
tác, lưu truyền và biểu diễn nhằm phản ánh cuộc sống sản xuất, sinh hoạt và chiến đấu
của nhân dân, lấy từ tích của truyện cổ dân gian và truyện Nôm, tổng hợp từ nhiều loại
hình nghệ thuật và nhiều phương thức biểu diễn.
- Xét đến nội dung tư tưởng các vở chèo là xét đến nội dung tư tưởng của các
truyện cổ tích, truyện Nôm, có một giá trị hiện thực rõ ràng. Chèo là tấm gương phản
ánh xã hội nông nghiệp Việt Nam ngày trước, vạch rõ hiện thực sâu sắc là mâu thuẫn
giữa địa chủ và nông dân, giữa chính quyền và nhân dân. Ngoài ra, chèo còn biểu hiện
sự lục đục, tranh giành ngôi thứ của chính quyền phong kiến thối nát, chẳng hạn như
vở “Quan Âm Thị Kính”. Trong vở chèo này không phải ngẫu nhiên mà Thị Kính là
con nhà nghèo, và Sùng ông, Sùng bà lại giàu có, không phải ngẫu nhiên mà Thị Mầu
lại là con gái phú ông. Rõ là có hai phe: phe nông dân gồm có Mãng ông, Thị Kính,
anh Nô, mẹ Đốp, và tuần phiên; phe địa chủ là Sùng ông, Sung bà, phú ông, Thị Mầu,
hương lí... Phe nông dân bị áp bức, oan khuất, nhưng họ cũng có những cái “đá ngược
lên” như mẹ Đốp đã dùng lí sự hóm hỉnh để bắt xã trưởng phải chịu thua, như anh Nô
122
đã dọa khép phú ông khi tên này đã ở thế bí mà còn định nạt nộ anh. Nhìn chung, hầu
hết những sự thật, những mảng tối tiêu cực được che lấp của xã hội ấy đã được phơi
bày trên sân khấu chèo, thí dụ như: cảnh bắt lính (Trương Sinh), cảnh bắt khán (Quan
Âm Thị Kính)....
- Cũng như truyện dân gian, chèo cho rằng những người nghèo khổ thưởng hay
lương thiện, tốt đẹp nhưng lại hay gặp những oan trái trong một xã hội bất công. Thế
nhưng, họ vẫn giữ gìn được ý chí kiên quyết và thiên lương trong sáng, đặc biệt là qua
những cơn thử thách đòi hỏi tính chiến đấu và hi sinh. Thạch Sanh, Thị Phương, Thị
Kính, Châu Long,... là những con người như thế.
Đi sâu vào ví dụ về Thị Kính (Quan Âm Thị Kính), Thị Kính vốn là một người
phụ nữ có tấm lòng từ bi bác ái cao cả, mang nhiều màu sắc của Phật giáo nhưng
không vì thế mà trở nên tiêu cực. Không phải ngẫu nhiên mà những nhân vật như Thị
Kính là những con người nghèo khổ, còn những kẻ gian xảo như Sùng bà, phú ông lại
ở tầng lớp thượng lưu. Đó chính là nhận thức của chèo về bản chất hiện thực xã hội.
Cũng như truyện dân gian, chèo thường kết thúc có hậu. Những tên độc ác gian
xảo, bất nhân, lúc đầu tuy được đắc chí, nhưng về sau luôn chịu những sự trừng phạt
thích đáng mà luật nhân quả mang lại. Ở chiều hướng ngược lại, những con người sống
trong sạch, lương thiện thì đến sau cùng luôn được hưởng hạnh phúc, “ở hiền gặp
lành”. Thực tế, chân lí ấy khó mà tồn tại được dưới một xã hội bất công và rục nát,
nhưng nó vẫn hằng sâu vào tâm thức của người dân lao động nghèo, thể hiện tinh thần
đấu tranh và quan điểm của nhân dân.
- Tinh thần nhân đạo của chèo trước hết thể hiện ở việc luôn nêu cao cự cao quý
của những con người, những mảnh đời, những tầng lớp mà xã hội xưa luôn cho là thấp
hèn, đặc biệt là thân phận người phụ nữ, đã được nâng lên một địa vị cao quý - thứ vốn
chẳng bao giờ được công nhận trong ý thức của người xưa. Người phụ nữ trong những
vở chèo chính là hiện thân của nhân dân lao động, không bó mình trong lễ giáo phong
kiến, thụ động trước vận mệnh do thần quyền, quân quyền và phụ quyền chi phối. Đề
cao phụ nữ là một mặt quan trọng của tinh thần nhân đạo chủ nghĩa trong chèo cũng
như trong truyện cổ tích và ca dao.
- Mô hình nhân vật chèo gồm có 5 loại: sinh (gồm kép chính (chân chính) và
kép ngang (bất chính); đào (đào chín, đào lệch, đào pha); hề (hề áo ngắn, hề áo chùng);
lão (lão say, lão mốc, lão bộc, lão chài, lão tiều...); mụ (mụ thiện, mụ ác, mụ mối, mụ
quán...). Ngoài ra còn có các mô hình khác như: quan chức, vua, nhà tu hành, thần,
quỷ, thú dữ.
123
Mô hình được xây dựng theo quan niệm thiện ác rạch ròi và rõ ràng trong thái
độ khen chê. Mỗi mô hình nhân vật đều có cách ăn mặc, hóa trang, động tác, cách ăn
nói, lối hát riêng, chi phối các mô hình phương tiện diễn tả.
Đặc biệt, trong chèo còn có loại nhân vật hề, chia làm hai loại: hề tích cực
(thuộc tầng lớp người lao động, thường có 3 vai: hề mồi, hề gậy và hề đồng) và hề tiêu
cực (thuộc tầng lớp quan lại phong kiến).
Mỗi loại hề thường đả kích các đối tượng mà mình theo hầu. Loại nhân vật này
thường làm trò, châm chọc, giễu cợt để châm biếm, vạch rõ những thói hư tật xấu của
quan lại phong kiến, từ đó tạo tiếng cười, chẳng hạn như tỏ ra ngớ ngẩn để dìm thói
hay khoe chữ của quan thầy. Có khi hề dùng lối định nghĩa bất ngờ.
Bên cạnh hề tích cực, hề tiêu cực thường là những quan lại, các loại thầy tự bộc
lộ cái hài hước xấu xa. Một ông thầy phù thủy sợ ma, một thầy lí ham ăn, thầy bói nói
mò... để thấy rằng chèo đã vận dụng khai thác tiếng cười trong truyện dân gian.
Các vai hề trong chèo nhằm mục đích trào phúng, thể hiện tinh thần lạc quan,
yêu đời, nhưng đôi khi vì sa đà vào việc gây cười mà vở chèo trở nên nhạt nhẽo, thiếu
sự tinh tế và chính xác trong nội dung, giảm kịch tính và sức hấp dẫn của chèo.
- Bố cục chèo thường có hai loại: chèo cương và chèo vở. Ban đầu chèo cương
có thể là một phần của chèo vở, nhưng dần bổ sung, hoàn chỉnh rồi ghi chép thành văn
bản. Chi tiết của chèo thường rườm ra, thiếu tính duy nhất, tuy có nút thắt nhưng không
đẩy mâu thuẫn lên cao trào. Đôi khi, không chỉ có một mà đến hai hoặc ba nút thắt, do
sự tích li kì, thời gian dài, không gian rộng và thay đổi.
- Ngôn ngữ chèo là ngôn ngữ đối thoại, ngôn ngữ hành động, ngôn ngữ của diễn
xuất. Nhân vật chính thường sử dụng những ngôn ngữ gọt dũa, tượng trưng, có nhiều
điển tích, điển cố, còn người nghe chỉ nghe thấy những ngôn ngữ kiểu cách, khác xa
với lời ăn tiếng nói, khác xa với khẩu ngữ hằng ngày. Bất cứ nhân vật nào ra sân khấu
cũng đều sử dụng ngôn ngữ trần thuật để giới thiệu và dẫn dắt. Ngôn ngữ chèo rất giàu
chất thơ.
Ngôn ngữ chèo thường được chia thành ba loại: loại nói thường, loại nói có
truyền luật, loại hát. Loại nói thường thường được dùng khi trao đổi, dẫn truyện của
các nhân vật, đặc biệt là nhân vật hề. Loại nói có truyền luật dùng để trình bày tư
tưởng, tình cảm, ý đồ hành động của nhân vật. Nói có truyền luật là câu nói mang tính
chất âm nhạc nhưng nó không có nhạc, do không gò bó về độ ngân và trường độ. Loại
hát được sử dụng rất nhiều trong chèo, chia làm nhiều làn, mỗi làn có nhiều điệu, mỗi
điệu có nhiều bài hát. Mỗi bài hát có thể được sử dụng nhiều lần trong nhiều vở, nhưng
vẫn có những bài chỉ được dùng cho một vở duy nhất.
- Nghệ thuật sân khấu trong chèo:
124
Phương thức tả ý, bút pháp tả thần là cách thức phản ánh hiện thực đời sống
bằng việc thể hiện những bản chất, cốt lõi, điển hình có tính lí tưởng của đạo đức thời
đại. Nó cho phép người nghệ sĩ sử dụng bút pháp tả thần, chộp lấy thần sắc của sự vật,
từ đó lí tưởng hóa, hư cấu, tổng hợp những hiện tượng có tính mẫu mực để điển hình
hóa nhân vật cho một phương diện nào đó. Chẳng hạn vở “Trương Viên” thì Thị
Phương là nhân vật mẫu mực cho đức hạnh của một người con dâu hiếu thảo, chịu
nhiều khổ ải vì mẹ chồng.
Phương thức ước lệ chi phối từ kịch bản đến diễn xướng, từ âm nhạc đến vũ
đạo, giúp nghệ sĩ có thể áp dụng bút pháp tả thần để xây dựng nhân vật vừa thực vừa
hư, vừa giống người trong đời thực vừa là hình mẫu lí tưởng cho người đời noi theo,
kết hợp với thủ pháp cách điệu hóa, từ đó đạt được yêu cầu về cả nhận thức và thẩm
mĩ. Ngoài ra, nguyên tắc ước lệ cho phép người biên soạn có thể tập trung vào những
mặt quan trọng nhằm nhấn mạnh chủ đề tư tưởng, ý nghĩa, và lược bỏ những gì không
cần thiết.
Phương thức tạo hình một mặt mô hình động tác cách điệu, múa là sự cách điệu
hành động, tính cách của mỗi vai diễn. Có những mô hình như: mô hình múa trang trí,
mô hình động tác múa minh họa, mô hình động tác diễn tả tính cách.
Chuyển hóa mô hình là cách thức sử dụng linh hoạt và sáng tạo mô hình vào các
vai nhân vật và tình huống cụ thể. Từ những mô hình cơ bản xây dựng nên những mô
hình mới đồng dạng nhưng có sắc thái riêng. Về mô hình nhân vật, mô hình cơ bản của
đào đã chuyển hóa thành đào chín (trong đào chín có đào thương), đào lệch. Mô hình
lão có lão say, lão bộc, lão mốc, lão chài, lão tiều. Về mô hình điệu chèo, đây là một
làm điệu thể hiện sự buồn thương qua nhiều cung bậc, chẳng hạn như mô hình hát vãn.
4.4. Tuồng
- Có nhiều tên gọi khác nhau cho tuồng: tuồng thầy, tuồng pho, tuồng truyện,
tuồng văn thân, tuông tiểu thuyết, tuồng lịch sử, tuồng ngự, tuồng cung đình… việc
phân loại tuồng vẫn chưa rõ.
- Có nhiều lập luận khác nhau về khái niệm tuồng đồ. Đồ là vẽ lại phỏng lại
chuyện cũ. GS. Huỳnh Lý và Hoàng Châu Kí cho rằng tuông đồ thuộc thể loại đồ
ngôn, đồ thuyết. Theo Đặng Thai Mai, tuồng đồ chưa hoàn chỉnh về kết cấu chuẩn mực
theo yêu cầu đặc trưng của thể loại, nhằm phân biệt với tuồng thầy, vốn được giới
chuyên môn đánh giá là một trong những loại hình tuồng hoàn chỉnh, phổ biến. Tuồng
đồ có thể là loại vở được sáng tác từ con “đường” được người xưa vạch sẵn. Nếu hiểu
theo nghĩa đó, ta chấp nhận nghĩa tử “đồ” là con đường, theo “Hý trường tùy bút”.
- Nhìn chung tuồng có hai loại, tuồng thầy và tuồng đồ. Tuồng thầy lấy nội dung
từ nghệ thuật tuồng Trung Hoa hay truyện do tác giả người Việt soạn nhưng lấy bối
125
cảnh của xã hội Trung Hoa. Đề tài tuồng thầy tập trung vào chủ đề tranh giành quyền
lực của các phe cánh trong triều đình phong kiến. Nội dung không được đánh giá cao
về khía cạnh sáng tạo, nhưng chứa đựng kịch tính cao, đòi hỏi nhân vật phải đấu tranh
tâm lí vô cùng gay gắt, tạo sự gây cấn hồi hộp cho người xem đến phút cuối cùng. Trái
lại tuồng đồ đưa người xem vào thế giới thực tế xã hội nước ta như các vở: “Nghêu sò
ốc hến”, “ Trần Bồ”, “Trương Ngáo”… Nhân vật của tuồng thầy chủ yếu là vua quan
trong bối cánh sinh hoạt cung đình. Nhân vật bình dân có xuất hiện với các vai người
lính, người hầu… Ngôn ngữ tuồng thầy công phu, điêu luyện theo những nguyên tắc
chặt chẽ. Cốt truyện tuồng đồ có cảm hứng từ cốt truyện dân gian, dàn trải, thiếu tập
trung. Về tư tưởng, tuồng thầy đề cao sự trung quân, tuồng đồ đề cao sự mưu trí, đạo
đức lương tri của con người. Tính tự sự của tuồng đồ cao hơn so với tuồng thầy. Nhân
vật chủ đạo trong tuông đồ vì thế là nhân dân lao động. Tuồng đồ cũng không tuân thủ
những nguyên tắc nghiêm ngặt như tuông thầy về ngôn ngữ. Nhân vật tuồng đồ sẵn
sàng hi sinh vì nghĩa lớn, vì hiếu nghĩa, phê phán những con người sống trái luân
thường đạo lí. Thuật ngữ tuồng đồ là kịch bản trình diễn. Bội là nghệ thuật tổng hợp
của thể loại văn cổ. Thơ bảy chữ thường dùng cho các điệu hát khách, bạch, thán, oán,
xướng, ngâm, vịnh… Điệu khách vào lúc chén bạc, chén thù, lúc dục ngựa ra đi, khi ca
khúc chiến thắng. Điệu bạch dùng lúc xưng danh, ca khúc khải hoàn… Điệu thán dùng
cho nghịch cảnh, khổ đau của kiếp người. Điệu oán trách móc, nung nấu ý định trả thù.
Điệu xướng nói lên những dằn vặt, suy tư trước cuộc đời. Điệu ngâm khẳng định một
trạng thái, một đạo lí trước thế thái nhân tình. Thơ biền ngẫu song quan được sử dụng
trong điệu lối. Thơ lục bát dung trong điệu hát Nam: nam ai, nam xuân, nam thiền, nam
biệt, nam chay… Các thể thơ khác, 3, 4, 5, 6 chữ dùng cho tự sự; nhịp điệu thay đổi
theo hành động kịch. Do đặc trưng thể loại nên các điệu hát cũng thay đổi theo.
Đây là hình thức diễn ca dân gian đã hình thành từ thời Lê. Lê Ngọc Cầu và
Phan Ngọc cho rằng: “Quá trình hình thành tuồng đồ diễn ra trong văn học dân gian từ
vè, tuồng vè và diễn ca mà lên”1.
Các giai đoạn phát triển: tuồng sân, tuồng rạp. Tuồng sân là loại hình sân khấu
nguyên thủy, sân khấu có bốn mặt, người diễn ở giữa, người xem chung quanh, giao
hòa làm một thay nhau biểu diễn. Tuồng rạp phát triển sau, chuyên nghiệp hơn cả về
cách dàn dựng sân khấu, đến sự diễn xuất. Bước đầu, diễn viên được tách khỏi quần
chúng. Về loại hình thì ban đầu chỉ có tuồng võ với trống chiến và kèn. Tiếp sau đó
phát triển tuồng văn, loại hình bám rễ vào các vấn đề của đời sống xã hội, mới có thêm
nhạc dây. Tuồng có tính chất tứ chiến, tuy vậy, mỗi vùng miền lại có phong cách riêng
trong diễn xuất, cách phát âm… tạo nên những màu sắc, sức hút khác nhau cho nghệ
thuật tuồng từng vùng.
1
Lê Ngọc Cầu - Phan Ngọc (1984), Nội dung xã hội và mỹ học tuồng đồ, nxb Khoa học Xã hội, H.
126
- Chuẩn mực đạo đức trong chế độ quân chủ là ái quốc - trung quân. Chính tư
tưởng này làm nảy sinh những mâu thuẫn trong triều đình và trong gia đình, buộc
người quân tử phải hi sinh người thân vì thiên tử. Đây là một trong những nội dung chủ
đạo của của tuồng thầy. Trong tuồng đồ, yêu nước phải gắn liền chống ngoại bang. Bậc
anh hùng trong thể loại này là những con người sẵn sàng đương đầu hiểm nguy, thậm
chí hi sinh tính mạng nhưng quyết không lùi bước trước giặc cướp nước. Tuồng khẳng
định nghĩa vụ bảo vệ non sông của tất thảy thần dân, đã được nuôi nấng bằng thóc lúa
của mảnh đất này, uống nước sông trong lòng đất mẹ để lớn lên phải báo đền Tổ quốc.
Ngay cả em bé cũng phải chiên đấu đến cùng để bảo vệ Tổ quốc, như em bé Hổ Thành
Nhân trong vở tuồng cùng tên đã thốt lên đau đớn: “Ô danh, thậm ô danh! Sĩ nhục,
chân sĩ nhục” khi binh sĩ ta thất trận, rồi cầm vũ khí xông lên đánh giặc rửa hận.
Tuồng đồ không đặt con người vào những đấu tranh tâm lí dữ dội, không bắt
phải xả thân như Viên Hòa Ngạn cắt đầu mình cứu chúa. Trong tuồng đồ có một loại
nhân vật tên là kép rừng - những nhân vật người miền núi - sống cuộc sống ấm tình
quân dân chốn núi rừng, tham gia chiến đấu, hi sinh bảo vệ chiến sĩ, chống giặc ngoại
bang, bảo vệ Tổ quốc.
Tư tưởng chống xâm lăng gắn với tinh thần yêu chuộng hòa bình, sự tôn trọng
tình hòa hiếu với các dân tộc láng giềng. Một trong những nội dung ý nghĩa trong
tuồng là tạo mối quan hệ giữa quân đội, nhân dân hai nước nhằm tránh chiến tranh, cụ
thể là tạo nên những cuộc hôn nhân giữa tướng tá, nhân dân hai dân tộc.
- Tinh thần nhân văn chính là lòng yêu thương con người của những người lao
động cùng cảnh ngộ. Trong hoạn nạn mọi người đùm bọc nhau. Trong vở “Chàng Lía”,
khi bị sa cơ, Lía chạy vào rừng, đến một cái lều tranh của một tiều phu nghèo trú chân.
Biết cảnh đau khổ của lão, chàng cắt đầu cho lào đem đi lãnh thưởng.
- Hi sinh quyền lợi cho người nghèo là nội dung quan trọng của tuồng đồ. Thể
loại này luôn hướng đến cái thiện trong lương tri, ca ngợi lòng bao dung, sự trao gởi
tình thương yêu cho những mảnh đời cùng khổ. Hổ Thành Nhân trong tuồng cùng tên,
dám vạch tội tên trấn thủ vô lại, ức hiếp dân lành; rồi tự tay giết hắn, phá kho thóc cứu
dân chúng; rồi một mình đứng ra nhận tội, khỏi liên lụy dân lành. Hay chàng Lía trong
vở diễn cung tên đã lấy của người giàu chia cho người nghèo, tập hợp quần chúng
đứng lên khởi nghĩa trước tình cảnh đói khổ của dân nghèo do bi bọn tham quan ức
hiếp. Tuồng đồ ca ngợi những tấm gương hào hiệp đó. Dù ảnh hưởng Nho giáo, tuồng
đồ vẫn giữ cách đối nhân xử thế theo đạo đức dân tộc. Những chủ đề như tình nghĩa vợ
chồng thủy chung son sắt, cùng với tình bạn cao đẹp chiếm một phần không nhỏ trong
tuồng đồ. Vở “Lưu Bình Dương Lễ” tiêu biểu cho đặc điểm này. Lưu Bình và Dương
Lễ là hai người bạn thân nhưng gia cảnh khác nhau. Lớn lên cả hai cùng đi thi, nhưng
127
chỉ Dương Lễ đỗ đạt làm quan, gia đình hạnh phúc. Lưu bình thi trượt, lâm vào cảnh
túng khó, đến nhờ bạn giúp đỡ. Gặp bạn, Dương Lễ giả mặt lạnh nhạt, sai gia nhân
đuổi đi, nhưng ngầm sai thiếp đi giúp đỡ bạn ăn học đỗ đạt như mình. Châu Long nuôi
Lưu Bình suốt 3 năm trời với vai trò vợ sắp cưới đến khi Lưu Bình thi đỗ mà vẫn giữ
được tiết trinh. Khi đến nhà Dương Lễ trách bạn, bất ngờ gặp lại Châu Long, Lưu Bình
mới hiểu hết tấm lòng mà bạn dành cho mình và càng cảm phục Châu Long.
Có thể nói, tuồng đồ xây dựng và ngợi ca những người hiệp nghĩa, những tuýp
người có bản chất tốt đẹp giống Lục Vân Tiên: “Làm ơn há dễ trông người trả ơn”.
Tuồng đồ hướng con người vào một xã hội ân nghĩa, tin tưởng nhau, hướng đến những
phẩm chất cao quý của con người, nhất là những con người lao động nghèo khó nhưng
nghĩa hiệp trong một xã hội đầy bất công.
- Tuồng đồ tái hiện bức tranh chân thực về bọn tham quan, ra sức bòn rút của
dân nghèo. Tục ngữ có câu “quan thấy kiện như kiến thấy mỡ” thể hiện rõ trong tuồng
đồ. Trong vở “Trương Đồ Nhục”, dân gian đã lỡm tên quan tri huyện về thói thích xử
kiện và trị tội dân lành. Trong vở “Nghêu Sò Ốc Hến”, huyện Trìa đã nói về sự thích
ăn tiền đút lót của dân mỗi khi có chuyện kiên tụng: Tri huyện Trìa là mỗ…/ Tiên đắc
hữu tiền…/ Thẳng tay một mực ăn tiền,/ Đơn từ, già trẻ, lạ quen/ Nhắm mắt đánh đòn
phát lạc/ Chỗ nào nhắm tốt tiền tốt bạc…
Quan trên cao đã thế thì quan lại địa phương càng lộng quyền, hà hiếp dân lành,
tác oai tác quái. Người dân nông thôn bị đè nén, có tiền của thì chúng gây kiện tụng
cướp mất, chồng có vợ đẹp thì dễ bị làm hại tính mạng. Trong vở “Giáp kén xã
Nhộng”, xã Nhộng đã thú nhận sự mua quan bán chức của mình để ăn hối lộ.
Hệ thống thầy bói, thầy cúng là đối tượng phê phán của tuồng đồ. Trong vở
“Trần Bồ”, Dạ Tăng lợi dụng Phật đễ lừa thiên hạ. Thầy bói Nhân Sanh cũng đem
chuyện số mệnh ra dọa thiên hạ. Cả hai vì tham tiền của Trần Bồ, đã dàn dựng vở kịch
ép vợ Trần Bồ phải cưới vợ bé cho ông ta.
- Phương thức xây dựng kịch bản trước hết là lối kể chuyện nhờ biện pháp kết
hợp phương thức tự sự, kịch, trữ tình. Kịch bản coi trọng cốt truyện theo phương
châm: “có tích mới dịch nên tuồng”. Theo Mịch Quang, tự sự tuồng có sự phá cách đặc
trưng bởi sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa tự sự, kịch tính, trữ tình.
Tự sự trong tuồng là kể lại hành động. Trữ tình trong tuồng thể hiện ở thái độ
yêu ghét, qua ngôn ngữ tâm trạng nhân vật trong hoàn cảnh cụ thể. Yếu tố kịch tính
phát triển yếu tố trữ tình. Chất trữ tình bộc lộ rõ qua lời hát nhân vật, vì không cần
thông qua ngôn ngữ nội tâm. Chính kết cấu này tạo không gian sáng tạo lớn, để cả tác
giả và nghệ sĩ trên sân khấu có thể bộc lộ hết ngụ ý của mỗi vở diễn riêng. Trong nghệ
128
thuật tuồng chứa đựng yếu tố sử thi, nghệ thuật kết hợp thơ truyện dân gian, ngôn ngữ
thâm ý từ tục ngữ ca dao, cả yếu tố kịch tính.
Phương thức xây dựng nhân vật tuồng là thiện ác rõ ràng. Tập trung xây dựng
nhân vật lí tưởng. Tính khái quát điển hình là đặc trưng nhân vật tuồng, mang tính kế
thừa cách thức xây dựng nhân vật trong truyện dân gian.
Nghệ thuật ngôn ngữ của tuồng chú trọng việc sử dụng điển cố văn học: tuồng
đồ ưa chuộng các điển tích Việt hơn, còn tuồng thầy ưa chuộng các điển tích văn học
Trung Hoa. Chàng Lía trong tuông đồ giới thiệu: Sách người chép để truyền lời/ Tích
người Nam Việt vốn đời Minh Vương. Hay Châu Long được ca ngợi sự thủ tiết nhờ
viện dẫn những gương nữ kiệt Việt: Đoàn Thị Điểm chi năng văn/ Trần Thị Quyền chi
đả hổ/ Thì em đây đành chịu…/ Phan Thị Thuấn chi vi phu tử tiết/ Nguyễn Thị Mái chi
mạ tặc bất nhục/ Thì em chẳng nhường chi ai.
Ngôn ngữ tuồng đồ chuộng sự mộc mạc, bình dân, gần gũi, dễ hiểu; lại mang
tính đặc trưng vùng miền. Điều này ít gặp trong truyện Nôm, dù ngôn ngữ này ít dùng
tiếng Hán, nhưng sử dụng tiếng chuẩn phương Bắc; và cũng không mang tính bác học
như trong tuồng thầy. Một minh chứng cho điều này, Lương Thư nói về sự rối loạn của
triều đình với việc dùng toàn chữ Nôm như sau: “Buổi tối, buổi rong, rối rối rong rong
mù thể cuộc/ Sự điên, sự đảo, điên điên đảo đảo ngược nhân tình”.
- Tính ước lệ là một biên pháp tả ý, tả để gợi, để biểu đạt một sắc thái tâm trạng
của nhân vật trữ tình. Đây là thuộc tính cơ bản trong nghệ thuật sân khấu nói chung,
của thể loại tuồng nói riêng. Quy tắc ước lệ trở thành phổ quát trong nghệ thuật tuồng.
Ước lệ không chỉ với hành động như mở cửa, cưỡi ngựa; đối với điệu bộ, động tác mà
còn làn điệu hát và cách hóa trang. Nhân vật hát câu nam chạy lúc anh ta trên đường đi,
điệu thán của sự than thở, điệu vịnh ngân vang lúc vui mừng… Dĩ nhiên, thông qua
cách mang xiêm y, áo mũ, vẻ mặt người nghệ sĩ ta sẽ phần nào đoán bắt đặc điểm tính
cách, bản chất, tâm trạng nhân vật, hay thực chất là một típ, một kiểu, một loại người,
mà anh ta thủ vai. Phép ước lệ góp phần tích cực trong việc mô hình hóa - khái quát
hóa - lí tưởng hóa hình tượng nhân vật trữ tình.
Những làn điệu chủ yếu trong tuồng là ngâm xướng lời kịch thơ được nâng cao
nhờ sự hỗ trợ của nhạc đệm chứ không phải là bài hát. Hát tuồng được chia làm hai
loại: hệ làn điệu và hệ bài bản. Hệ làn điệu gồm làn điệu chính: Nam, Bắc, Oán, Thán,
Ngâm. Các làn điệu chính chia hai loại: có nhịp điệu như Nam, Bắc; loại không nhịp
điệu như Oán, Thán, Ngâm, Vịnh… Tùy thuộc vào bản chất từng làn điệu và hoàn
cảnh sử dụng chúng mà có các tiết tấu phù hợp. Hệ bài bản là những điệu dân ca hay
nhã nhạc sử dụng trong tuồng. Đó là những ca khúc cấu trúc rõ, có nhịp phách, có cao
độ và trường độ, chứa một nội dung cụ thể.
129
Nghệ thuật tạo hình tuồng gồm múa, phục trang, vẽ mặt, trong đó loại hình múa
được quan tâm hơn cả. Nghệ thuật diễn tuồng gồm hai bộ phận chính: động tác lời và
động tác hình thể, có mối quan hệ hữu cơ với nhau. Động tác biểu diễn hình thể gồm:
có lời thoại và phi lời thoại. Ngôn ngữ hình thể kết hợp âm nhạc, cùng một số thủ thuật
diễn xuất giúp tăng hiệu quả truyền đạt chủ đề tư tưởng của tác phẩm.
1. Trình bày khái niệm sử thi;
2. Trình bày cấu trúc sử thi;
3. Phân tích đặc trưng nội dung của sử thi;
4. Phân tích đặc trưng nhân vật sử thi;
5. Phân tích không - thời gian sử thi;
6. Trình bày khái niệm truyện thơ;
7. Trình bày tiêu chí phân loại truyện thơ;
8. Phân tích thân phận con người trong truyện thơ;
9. Phân tích đặc điểm ngôn ngữ của truyện thơ;
10. Trình bày khái niệm chèo sân đình;
11. Trình bày quá trình ra đời của chèo sân đình;
12. Phân tích thân phận người nữ trong chèo sân đình;
13. Trình bày bố cục chèo;
14. Phân tích đặc điểm nhân vật chèo;
15. Trình bày khái niệm tuồng;
16. Phân biệt tuồng và chèo;
17. Phân tích nội dung xã hội trong tuồng;
18. Phân tích đặc trưng ước lệ của tuồng.
1. Lê Ngọc Cầu - Phan Ngọc (1984), Nội dung xã hội và mỹ học tuồng đồ, nxb
2. Hà Văn Cầu (2005), Hề Chèo, nxb Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh.
3. Nông Minh Châu và nhiều tác giả (1964), Truyện thơ Tày - Nùng (2 tập),
nxb Văn học, H.
6. Lê Đức Luận (2011), Điểm nhìn nghiên cứu văn học, nxb Đại học Huế,
Huế.
130
1. Xây dựng và biểu diễn trích đoạn chèo “Xúy Vân giả dại”;
2. Tổ chức buổi kể sử thi “Đẻ đất đẻ nước”.
131
KẾT LUẬN
1. Văn học dân gian là một bộ phận cấu thành nền văn học, cùng với văn học
viết. Văn học dân gian Việt Nam là kho tàng văn học dân gian của 54 tộc người cùng
cư trú trên lãnh thổ quốc gia Việt Nam. Nó có bản chất nguyên hợp cùng nhiều đặc
trưng như: tính truyền miệng, tính diễn xướng, tính vô danh, tính biến dị, tính địa
phương, tính dân tộc và tính quốc tế.
2. Vấn đề nghiên cứu văn học dân gian hiện nay đang đặt ra nhiều thách thức
cho người tham gia nghiên cứu. Các vấn đề về thể loại, phân kì, phân vùng và cả vấn
đề sưu tầm, nghiên cứu văn học dân gian cũng đang tồn tại nhiều nghi vấn cần được
giải quyết. Việc giải quyết những vấn đề văn học dân gian sẽ góp phần tạo dựng cơ sở
tái hiện quá trình tư duy và phát triển của văn hóa, lịch sử, tính cách dân tộc.
3. Hệ thống thể loại văn học dân gian phân chia theo tiêu chí phương thức diễn
xướng được giới thiệu tương đối cụ thể, sẽ cung cấp cho người học những hiểu biết cơ
bản nhất về khái niệm, về đặc trưng thể loại trên cả hai phương diện nội dung và nghệ
thuật; đồng thời, đây là nền tảng tri thức cho người học có thể tự tiếp cận và đi sâu
nghiên cứu các vấn đề văn học dân gian.
4. Văn học dân gian là một loại hình diễn xướng. Vì vậy, bên cạnh việc trang bị
tri thức, học phần còn đem đến cho người học một vài kĩ năng sinh hoạt văn học dân
gian đơn giản nhất, như hát dân ca, kể thần thoại, kể sử thi, biểu diễn trích đoạn chèo.
Hoạt động này góp phần sinh động hóa tri thức của học phần, giúp người học tìm thấy
hứng thú khi tiếp cận một vấn đề đã không còn mới lạ theo cách thức khác, từ điểm
nhìn khác. Hi vọng, điều đó sẽ là nguồn cảm hứng mới trong học tập.
132
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Lê Ngọc Cầu - Phan Ngọc (1984), Nội dung xã hội và mỹ học tuồng đồ, nxb Khoa
học Xã hội, H.
2. Hà Văn Cầu (1977), Mấy vấn đề trong kịch bản chèo, nxb Văn hoá, H.
3. Hà Văn Cầu (2005), Hề Chèo, nxb Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh.
4. Nông Minh Châu và nhiều tác giả (1964), Truyện thơ Tày- Nùng (2 tập), nxb Văn
học, H.
5. Nguyễn Đổng Chi (1993), Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (3 tập), Viện Văn
học, H.
6. Nguyễn Đổng Chi và nhiều tác giả (1956), Lược khảo về thần thoại Việt Nam, nxb
Văn Sử Địa, H.
10. Chu Xuân Diên, Lương Văn Đang, Phương Tri (1998), Tục ngữ Việt Nam, nxb
11. Phan Thị Đào (1999), Tìm hiểu thi pháp Tục ngữ Việt Nam, nxb Thuận Hóa, Huế.
12. Cao Huy Đỉnh (1976), Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam, nxb Khoa
học Xã hội, H.
13. Nguyễn Xuân Đức (2003), Những vấn đề thi pháp Văn học dân gian, nxb Khoa
học Xã hội, H.
15. Nguyễn Thị Bích Hà (2014), Nghiên cứu văn học dân gian từ mã văn học dân
gian, nxb Đại học Sư phạm, H.
16. Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (2006), Từ điển thuật ngữ văn học,
nxb Giáo dục, H.
17. Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam (2001), Một thế kỷ sưu tầm nghiên cứu Văn nghệ
dân gian, nxb Văn hóa thông tin, H.
18. Lê Đức Luận (2009), Cấu trúc ca dao trữ tình người Việt, nxb Đại học Huế, Huế.
19. Lê Đức Luận (2010), Giáo trình văn học dân gian Việt Nam, Đại học Đà Nẵng, Đà
Nẵng.
20. Lê Đức Luận (2011), Điểm nhìn nghiên cứu văn học, nxb Đại học Huế, Huế.
133
21. Đặng Văn Lung (chủ biên-1997), Nghiên cứu Văn nghệ dân gian Việt Nam (2 tập),
nxb Văn hoá dân tộc, H.
23. Đinh Gia Khánh (chủ biên), Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn (1997), Văn học dân
gian Việt Nam, nxb Giáo dục, H.
26. Nguyễn Xuân Kính, Phan Đăng Nhật (chủ biên), Phan Đăng Tài, Nguyễn Thuý
Loan, Đặng Diệu Trang (1995), Kho tàng ca dao người Việt (4 tập), nxb Văn hóa
thông tin, H.
27. Nguyễn Xuân Kính (2012), Một nhận thức về văn học dân gian Việt Nam, nxb Đại
học Quốc gia Hà Nội, H.
29. Tăng Kim Ngân (1994), Cổ tích thần kỳ người Việt, đặc điểm cấu tạo cốt truyện,
30. Trần Đình Ngôn (2005), Nguyên tắc cơ bản trong nghệ thuật chèo, nxb Sân khấu, H.
31. Triều Nguyên (2000), Nghệ thuật chơi chữ trong ca dao người Việt, nxb Thuận
Hóa, Huế.
33. Phan Đăng Nhật (2009), Văn hoá các dân tộc thiểu số những giá trị đặc sắc, nxb
34. Bùi Mạnh Nhị (2001),Văn học dân gian, những công trình nghiên cứu, nxb Giáo
dục, H.
35. Nhiều tác giả (1995), Đặc trưng nghệ thuật tuồng, nxb Sân khấu, H.
36. Nhiều tác giả (2001), Tuồng Quảng Nam, Sở Văn hóa Thông tin Quảng Nam xuất
bản.
37. Vũ Ngọc Phan (1978), Tục ngữ, ca dao dân ca Việt Nam, nxb Khoa học Xã hội, H.
38. Lê Trường Phát (2000), Thi pháp Văn học dân gian, nxb Giáo dục, H.
39. V. IA. Prôp (2003), Tuyển tập V.IA. Propp (2 tập), nxb Văn hóa Dân tộc, H. (Chu
Xuân Diên dịch).
40. Lê Chí Quế (chủ biên), Nguyễn Hùng Vĩ, Võ Quang Nhơn (1996), Văn học dân
gian Việt Nam, nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, H.
41. Ngô Đức Thịnh - Frank Proschan (2005), Folklore thế giới - một số công trình
nghiên cứu cơ bản, nxb Khoa học Xã hội, H.
134
42. Đỗ Bình Trị (1991), Văn học dân gian Việt Nam (tập 1), nxb Giáo dục, H.
43. Đỗ Bình Trị (1995), Phân tích tác phẩm văn học dân gian, nxb Giáo dục, H.
44. Đỗ Bình Trị (1999), Những đặc điểm của thi pháp Văn học dân gian, nxb Giáo
dục, H.
45. Nguyễn Văn Trung (1986), Câu đố Việt Nam, nxb tp. Hồ Chí Minh, tp. Hồ Chí
Minh.
46. Vũ Anh Tuấn (1995), Giảng văn Văn học dân gian, nxb Giáo dục, H.
47. Hoàng Tiến Tựu (1983), Mấy vấn đề về phương pháp giảng dạy, nghiên cứu Văn
học dân gian, nxb Giáo dục, H.
48. Hoàng Tiến Tựu (1990), Văn học dân gian Việt Nam (tập 2), nxb Giáo dục, H.
49. Hoàng Tiến Tựu (1996), Bình giảng truyện dân gian, nxb Giáo dục, H.
50. Hoàng Tiến Tựu (1997), Bình giảng ca dao, nxb Giáo dục, H.
135
Đà Nẵng, ngày 09 tháng 02 năm 2015
Người soạn
ThS. Đàm Nghĩa Hiếu
TỔ BỘ MÔN BAN CHỦ NHIỆM KHOA

Trưởng Bộ môn Trưởng Khoa
TS. Bùi Bích Hạnh TS. Bùi Bích Hạnh
136

Bài giảng VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bài giảng VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM

Đà Nẵng, tháng 2/2015

VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM

Đà Nẵng, tháng 2/2015

ĐỀ CƯƠNG CHI TIẾT HỌC PHẦN .......................................................................... 6

1. Thông tin về giảng viên

- Giảng viên của tổ bộ môn

- Giảng viên kiêm nhiệm

2. Văn phòng Khoa Ngữ Văn

MỤC TIÊU CHI TIẾT

2.3. Cổ tích 10. Trình bày được khái niệm cổ tích;

3.1. Câu đố 1. Trình bày được khái niệm câu đố;

3.3. Ca dao 7. Phân biệt được ca dao và dân ca;

3.4. Vè và đồng dao 11. Phân biệt được vè và đồng dao;

4.1. Sử thi 1. Trình bày được khái niệm sử thi;

4.4. Tuồng 15. Trình bày được khái niệm tuồng;

Nội Bậc I Bậc 2 Bậc 3

IA6. Trình bày được IB6. Giải thích được

IVA7. Trình bày được IVB7. Giải thích được IVC7.

6. Tổng hợp mục tiêu

BẢNG TỔNG HỢP MỤC TIÊU

7. Nội dung chi tiết

TUẦN NỘI HÌNH THỨC TỔ CHỨC DẠY HỌC

Lí 3 giờ 2.2. Truyền thuyết Đọc các tài liệu

2. Xây dựng buổi kể thần thoại.

1. Chính sách đối với môn học

Tiêu chí đánh giá

KHÁI QUÁT VỀ VĂN HỌC DÂN GIAN

1.1. Nội dung khái niệm “văn học dân gian”

CÁC THỂ LOẠI TRUYỆN KỂ

2.1. Thần thoại

CÁC THỂ LOẠI HÁT NÓI

4.3.1. Vấn đề khái niệm “chèo sân đình”

ThS. Đàm Nghĩa Hiếu

TỔ BỘ MÔN BAN CHỦ NHIỆM KHOA

TS. Bùi Bích Hạnh TS. Bùi Bích Hạnh

You might also like