Professional Documents
Culture Documents
ً
نذي عيىت مه املزاهقني املتفىقني دراسيا وانعاديني مبذيىتي مكت املكزمت
وجذة
إعداد الطالب
غزو اهلل به عبذ انزساق به صاحل انغامذي
إشراف الدكتور
هشاو به حممذ خميمز
دراشج هلدهج إلِ كشن ػمن الىفس تكمٓج الخرتٓج فْ سبهؼج أن اللرُ
إلِ هؼمهْ األَل الذّ أضبء لّْ درَة الحٓبث َضسؼىْ تإٓهبىً َػمهً َحكهخً
ػمِ خخطْ الظؼبة َخحلٓق األهىٓبح ...إلِ َالدّ حفظً اهلل .
إلِ هو هىحخىْ دفء الحٓبث َػمهخىْ أشهِ هؼبىْ الخضحٓج ،إلِ َالدخْ الحتٓتج
إلِ ػبئمخْ الكرٓهج زَسخْ َأتىبئْ َتىبخْ األػزاء ،اتخٍبل ،فٓظل ،تدر ،
التبحد
شكز وتقذيز
اهضيد هلل ضيدًا نذٖرًا ػٖتًب يتبرنًب فَٖ ،نيب ٌٖتغٕ هسالل ّسَِ ّؿؼٖى
شوػبٌَ ،ضيدًا ٖيأل يب تًٖ أرغَ ّشيبئٌَ ،ضيدٍ شتضبٌَ ّخـبهٓ أً أشتغ ؿوٌٖب ٌـيَ
ٔ ّأً
ؼبُرث ّتبػٌَ "رة أّزؿٌٕ أً أضنر ٌـيخم اهخٕ أًؿيح ؿوّٕ ّؿوٓ ّاهد ّ
أؿيل ظبهضًب خرغبٍ ّأدخوٌٕ ترضيخم فٕ ؿتبدم اهظبهضًٖ" (اهٌيل.)19:
ال ّآخراً ؿوٓ ٌـيَ اهخٕ ال خـد ّال خضظٓ ،نيب أضيدٍ
فبهضيد ّاهضنر هلل أّ ً
ٕ تئخيبى ُذٍ اهدراشجّ ،أظوٕ ّأشوى ؿوٓ اهضتٖة اهيظػفٓ
ؿز ّسل أً يًّ ؿو ّ
يـوى اهتضرٖج األّل خٖر خوق اهلل شٖدٌب يضيد ؿوَٖ أفغل اهظالث ّأخى اهخشوٖى،
ّاهِبدٔ إهٓ شّء اهشتٖل اهلبئل "يً ال ٖضنر اهٌبس ال ٖضنر اهلل " (رّاٍ أضيد فٕ
يشٌدٍ).
ٔ اهنرٖيًٖ اهوذًٖ يب فخئب
ذى أخلدى تبهضنر اهسزٖل ّااليخٌبً اهـؼٖى إهٓ ّاهد ّ
ف يً اهدؿّاح اهظبدكج ظتبش يشبء ،فأشأل
ل سبر ٍ
ٖضداً يً أزرّٖٔ ،يدإٌ تشٖ ٍ
اهلل أً ٖسزِٖيب ؿٌٕ خٖر اهسزاء ّأً ٖـٌٌٖٕ ؿوٓ رد سزء ٖشٖر يً أفغبهِيب
ؿوّٕ.
نيب أخلدى تبهضنر اهسزٖل هويضرف ؿوٓ ُذٍ اهدراشج أشخبذٔ اهفبغل شـبدث
اهدنخّر ُضبى تً يضيد يخٖير اؿخرافًب تسِدٍ اهيخّاظل يؾ اهتبضد يٌذ أً نبً
ػبهتبً فٕ يرشهج اهيبسشخٖر ييب ٖلرة يً اذٌٕ ؿضر ؿبي ًب ّضخٓ خرّر اهدراشج
اهضبهٖج إهٓ ضٖز اهٌّر ،أدة سىّ ،ؿوى ّافرّ ،أخّث ظبدكج ،فوَ نل اهضنر ّاهخلدٖر.
نيب أخّسَ تضنرٔ ّخلدٖر إهٓ شـبدث األشخبذ اهدنخّر يضيد تً ضيزث
اهشوٖيبٌٕ ّشـبدث اهدنخّر ؿتداهلل تً ؿتد اهغٌٕ ظٖرفٕ هخفع هِيب تيٌبكضج خػج
اهتضد ّإتداء خّسِٖبخِيب اهشدٖدث ّيالضؼبخِيب اهلٖيج ييب نبً هَ أذر تبرز فٕ
خرّر اهدراشج تبهظّرث اهخٕ ُٕ ؿوِٖب اًٗ .
ّال ٖفّخٌٕ أً أخلدى تبهضنر اهسزٖل هشـبدث األشخبذ اهدنخّر شـٖد تً يبٌؾ
اهلضػبٌٕ ّشـبدث األشخبذ اهدنخّر إهِبيٕ ؿتد اهـزٖز إ يبى هخفغوِيب تبهيّافلج ؿوٓ
يٌبكضج اهدراشجّ ،اهتبضد ٖضرف تشـبدخِيب ّٖؤند أً يالضؼ اخِيب شخنًّ يضل
ؿٌبٖج ّاُخيبى.
نيب أخلدى تنل اهضنر ّاهخلدٖر هسبيـج أى اهلرْ ّسيٖؾ يٌشّتِٖب ؿوٓ يب تذهٍّ
خسبٌُب يً خديبح ّيشبُيبح ذهوح هٌب نذٖرًا يً اهظـبة ّ ،أخط تبهضنر نوٖج
اهخرتٖج ّؿوٓ رأشِب شـبدث اهـيٖد اهيرتٕ اهفبغل األشخب ذ اهدنخّر زُٖر تً أضيد
اهنبؼيٕ ليب ّسد يٌَ اهتبضد يً رؿبٖج ّاُخيبى ّيشبٌدث ػّال فخرث اهدراشج،
ّأشسل ضنرٔ ّخلدٖر هلشى ؿوى اهٌفس تسبيـج أى اهلرْ ّهنل اهشبدث أؿغبء ُٖئج
اهخدرٖس ّيٌشّتٕ اهلشى ،شبئالً اهلل اهؾهٕ اهلدٖر أً ٖسـل يب كديٍّ فٕ يّازًٖ
أؿيبهِىّ ،ال ٖفّح اهتبضد أً ٖخلدى تبهضنر هنل يً خـبًّ يـَ أذٌبء يرضوج اهخػتٖق
شّاء فٕ إداراح اهخرتٖج ّاهخـوٖى أّ فٕ اهيدارس ّأخط تبهذنر ؿٌٖج اهدراشج
ّاألخّث اهذًٖ خـبٌّا يؾ اهتبضد فٕ اهيدارس اهخٕ خى فِٖب اهخػتٖق.
ّاهصنر يّظّل هنل يً دؿى اهتبضد ّشبُى فٕ إخيبى ُذٍ اهدراشجّ ،هنل
يً تبدر تيالضؼج أّ أشدْ ٌظٖضج شـًٖب إهٓ االرخلبء تِذا اهـيل.
ّأخٖرًا أشأل اهلل اهـوٕ اهلدٖر أً ٖسـل ُذٍ اهـيل خبهظ ًب هّسَِ اهنرٖىّ ،أً
ٌٖفؾ تَ إٌَ شيٖؾ يسٖةّ ،آخر دؿّاٌب أً اهضيد هلل رة اهـبهيًّٖ ،ظوٓ اهلل ّشوى
ؿوٓ شٖدٌب يضيد ّؿوٓ آهَ ّظضتَ أسيـًٖ.
هحخَٓبح الدراشج
ركن الظفحج الهَضَع
يوخط اهدراشج -------------------------------------ة
يوخط اهدراشج تبهوغج االٌسوٖزٖج --------------------------ر
اإلُداء ------------------------------------------د
اهضنر ّاهخلدٖر ُ -------------------------------------ـ-
ّ
كبئيج اهيضخّٖبح ------------------------------------ز-
م
كبئيج اهسداّل --------------------------------------ل-
ى
كبئيج األضنبل ً --------------------------------------
كبئيج اهيالضق --------------------------------------س
انفصم األول ( مذخم إىل انذراست)
يلديج 2 -------------------------------------------
يضنوج ّخشبؤالح اهدراشج 6 -------------------------------
خشبؤالح اهدراشج 9 ------------------------------------
أُداف اهدراشج 10 -------------------------------------
أُيٖج اهدراشج 11 --------------------------------------
األُيٖج اهٌؼرٖج 11-------------------------------------
األُيٖج اهخػتٖلٖج 12 ------------------------------------
يظػوضبح اهدراشج 13 ----------------------------------
ضدّد اهدراشج 15 --------------------------------------
انفصم انثاوي ( اإلطار انىظزي وانذراساث وانبحىث انسابقت)
يلديج 17 -------------------------------------------
(أ) اهخفنٖر اهـلالٌٕ ّغٖر اهـلالٌٕ 18 -------------------------
اهسذّر اهخبرٖخٖج هٌؼرٖج "اهٖس" 19 ---------------------------
ٌؼرٖج "اهٖس" هإلٌشبً 21 ---------------------------------
اهيفبُٖى ّاهيشويبح األشبشٖج هٌؼرٖج "اهٖس" 24 --------------------
اهضخظٖج يً ّسِج ٌؼر "اهٖس" 26 ---------------------------
األفنبر اهـلالٌٖج ّغٕر اهـلالٌٖج 30 ---------------------------
شيبح األفنبر اهـلالٌٖج 30--------------------------------
شيبح األفنبر غٖر اهـلالٌٖج 31 -----------------------------
أٌّاؽ األفنبر غٖر اهـلالٌٖج 33 ------------------------------
األفنبر غٖر اهـلالٌٖج اهيشتتج هالغػراة اهٌفشٕ 33 -----------------
أشتبة ؼِّر األفنبر اهالؿلالٌٖج 35 ---------------------------
إشِبيبح ٌؼرٖج أهٖس فٕ ؿوى اهٌفس 36 ------------------------
فرّع ٌؼرٖج اهـالر اهـلالٌٕ االٌفـبهٕ 37 ----------------------
يضنبح اهشّاء اهٌفشٕ ؿٌد"اهٖس" 39 --------------------------
األفنبر اهـلالٌٖج ّغٖر اهـلالٌٖج فٕ اإلرضبد اهٌفشٕ 40 ----------------
أشبهٖة اهـالر اهـلالٌٕ ّاالٌفـبهٕ 45 --------------------------
اهـالر اهـلالٌٕ ّاألشبهٖة اهـالسٖج األخرْ 47 --------------------
خلّٖى اإلرضبد اهـلالٌٕ ّاالٌفـبهٕ 51 --------------------------
ال :سّاٌة اهخيٖٖز هالخسبٍ اهـلالٌٕ 52 ------------------------
أّ ً
ذبٌٖبً :سّاٌة اهلظّر هالخسبٍ اهـلالٌٕ 52 -----------------------
(ة) يفِّى اهذاح 52 ------------------------------------
خـرٖف يفِّى اهذاح 54 ----------------------------------
يفِّى اهذاح ؿٌد اهفالشفج ّؿويبء اهٌفس 55 ----------------------
اهخػّر اهخبرٖخٕ هيفِّى اهذاح 59 ----------------------------
يفِّى اهذاح ّدّرٍ فٕ خضلٖق اهذاح 65 ------------------------
خضنٖل يفِّى اهذاح 65 -----------------------------------
اهـّايل اهيؤذرث فٕ خضنٖل يفِّى اهذاح 66 ----------------------
خنًّٖ يفِّى اهذاح 70 -----------------------------------
أتـبد يفِّى اهذاح 72 ------------------------------------
ّؼبئف يفِّى اهذاح 75 ----------------------------------
شيبح يفِّى اهذاح 76 -----------------------------------
اهذاح نيّسَ هوشوّم 78 ---------------------------------
ٌؼرٖبح اهذاح 79 --------------------------------------
(ر) اهدافـٖج 87 ---------------------------------------
يفِّى اهدافـٖج 88 --------------------------------------
اهيـٌٓ اهوغّٔ هودافـٖج 88 ---------------------------------
اهيـٌٓ االظػالضٕ هودافـٖج 88 -----------------------------
اهفرق تًٖ اهدافـٖج ّاهدافؾ 90 -------------------------------
اهفرق تًٖ اهلٖيج ّاهدافـٖج 91 -------------------------------
ٌؼرٖبح اهدافـٖج 91 ------------------------------------
يفِّى دافـٖج االٌسبز 95 ----------------------------------
خظبئط اهفرد اهيٌسز 99 --------------------------------
ٌؼرٖبح دافـٖج االٌسبز 103 --------------------------------
ّؼبئف اهدافـٖج 113 -------------------------------------
ينٌّبح اهدافـٖج 114 -------------------------------------
خظٌٖف اهدّافؾ 114 -------------------------------------
اهخـوى ّدافؾ االٌسبز 115 ----------------------------------
(د) اهيراُلج 118 ---------------------------------------
يـٌٓ اهيراُلج 119 -------------------------------------
أُيٖج يرضوج اهيراُلج 120 ---------------------------------
االخسبُبح اهيخخوفج فٕ دراشج اهيراُلج 121 -----------------------
خظبئط اهيراُلج -----------------------------------
122
ضبسبح اهيراُلًٖ 131 ------------------------------------
يضنالح اهيراُلج 134 ------------------------------------
(ُـ) اهخفّق اهدراشٕ 135 ---------------------------------
خـرٖف اهخفّق اهدراشٕ 136 --------------------------------
اهٌؼرٖبح اهيفشرث هوخفّق اهدراشٕ 137 --------------------------
خظبئط اهيخفّكًٖ 140 -----------------------------------
اهـّايل اهيؤذرث فٕ اهخفّق اهدراشٕ 142 -------------------------
أشبهٖة اهنضف ؿً اهيخفّكًٖ دراشًٖب 143 ------------------------
ذبٌٖبً :اهدراشبح اهشبتلج 144 --------------------------------
أّال :دراشبح خٌبّهح اهخفنٖر اهـلالٌٕ ّغٖر اهـلالٌٕ 144 --------------
ذبٌٖبً :دراشبح خٌبّهح يفِّى اهذاح يؾ تـع اهيخغٖراح 153 -------------
ذبهذبً :دراشبح خٌبّهح يفِّى دافـٖج االٌسبز يؾ تـع اهيخغٖراح 160 -------
اهخـوٖق ؿوٓ اهدراشبح اهشبتلج 171 ----------------------------
ال :اهخـوٖق ؿوٓ اهدراشبح اهخٕ خٌبّهح اهخفنٖر 171 -----------------
أّ ً
ذبًٌٖب :اهخـوٖق ؿوٓ اهدراشبح اهخٕ خٌبّهح يفِّى اهذاح 174 -------------
ذبهذبً :اهخـوٖق ؿوٓ اهدراشبح اهخٕ خٌبّهح دافـٖج االٌسبز 176 ------------
فرّع اهدراشج -------------------------------------
182
انفصم انثانج ( مىهج وإجزاءاث انذراست )
أّالً :يٌِز اهدراشج 185 -----------------------------------
ذبٌٖبً :يسخيؾ اهدراشج 185 ----------------------------------
ذبهذبً :ؿٌٖج اهدراشج 186 -----------------------------------
راتـبً :أدّاح اهدراشج 190 ---------------------------------
أّالً :يلٖبس األفنبر اهـلالٌٖج ّغٖر اهـلالٌٖج 190 -------------------
ذبٌٖبً :يلٖبس يفِّى اهذاح هدْ اهيراُلًٖ 199 ----------------------
ذبهذبً :يلٖبس دافـٖج االٌسبز هدْ اهيراُلًٖ 206 ---------------------
انفصم انزابع ( وتائج انذراست وتفسريها)
ٌخبئز اهفرع األّل 214 ----------------------------------
ٌخبئز اهفرع اهذبٌٕ 217 ----------------------------------
ٌخبئز اهفرع اهذبهد 219 ----------------------------------
ٌخبئز اهفرع اهراتؾ 220 ----------------------------------
ٌخبئز اهفرع اهخبيس 221 ---------------------------------
ٌخبئز اهفرع اهشبدس 229 ---------------------------------
ٌخبئز اهفرع اهشبتؾ 235 ----------------------------------
ٌخبئز اهفرع اهذبيً 242 ----------------------------------
ٌخبئز اهفرع اهخبشؾ 246 ----------------------------------
ٌخبئز اهفرع اهـبضر 251 ----------------------------------
ٌخبئز اهفرع اهضبدٔ ؿضر 254 ------------------------------
ٌخبئز اهفرع اهذبٌٕ ؿضر 256 -------------------------------
انفصم اخلامس (مهخص انىتائج وانتىصياث واملقرتحاث)
ال :يوخط اهٌخبئز 259 ---------------------------------------
أّ ً
ذبًٌٖب :اهخّظٖبح 261 ------------------------------------------
ذبهذبُ :االكخراضبح 261 ------------------------------------------
اهيظبدر ّاهيراسؾ 262 -----------------------------------------
أّالً :اهيراسؾ اهـرتٖج 263 ---------------------------------------
ذبٌٖبً :اهيراسؾ األسٌتٖج 282 ---------------------------------------
اهيالضق 285 ---------------------------------------------- :
لائًت اجلداول
ركن
ركن الظفحج عىَاو السدَل
السدَل
187 خَزٓغ الؼٓىج ػمِ الهدارس الذبىَٓج َهراكز اإلضراف تهدٓىج هكج الهكرهج 1
187 خَزٓغ الؼٓىج ػمِ الهدارس الذبىَٓج َهراكز اإلضراف تهدٓىج سدث 2
188 خَزٓغ ػٓىج الدراشج حشة فئبح الؼهر . 3
188 خَزٓغ ػٓىج الدراشج حشة الظف الدراشْ . 4
188 خَزٓغ ػٓىج الدراشج حشة خؼمٓن األة . 5
189 خَزٓغ ػٓىج الدراشج حشة خؼمٓن األن . 6
189 خَزٓغ ػٓىج الدراشج حشة دخل األشرث الضٍرّ 7
191 خَزٓغ ػتبراح الهلٓبس ػمِ األفكبر الذالذج ػضر . 8
195 كٓن الظدق أالرختبطْ لؼتبراح الهلٓبس هغ األفكبر َهغ الهلٓب س. 9
197 كٓن الظدق أالرختبطْ ألفكبر الهلٓبس هغ تؼضٍب َهغ الهلٓبس . 10
198 كٓن الذتبح لهلٓبس األفكبر تطرٓلخْ الفب َالخسزئج الىظفٓج. 11
201 أتؼبد هلٓبس هفٍَن الذاح َػتبراح كل تؼد. 12
202 هٓزاح خلدٓر الدرسبح ػمِ هلٓبس هفٍَن الذاح. 13
204-203 كٓن الظدق أالرختبطْ لؼتبراح هلٓبس هفٍَن الذاح هغ أتؼبدٌب َهغ الهلٓبس 14
(أ -ة)
الكمْ.
205 كٓن الظدق أالرختبطْ ألتؼبد هلٓبس هفٍَن الذاح هغ تؼضٍب َهغ الهلٓبس الكمْ. 15
206 كٓن الذتبح لهلٓبس الذاح تطرٓلخْ الفب َالخسزئج الىظٓج. 16
207 أتؼبد هلٓبس دافؼٓج االىسبز َػتبراح كل تؼد . 17
208 هٓزاو خلدٓر الدرسبح ػمِ هلٓبس دافؼٓج االىسبز . 18
209 كٓن الظدق أالرختبطْ لؼتبراح دافؼٓج االىسبز هغ تؼضٍب َهغ الهلٓبس الكمْ 19
(أ -ة)
210 كٓن الظدق أالرختبطْ ألتؼبد هلٓبس دافؼٓج االىسبز هغ تؼضٍب َهغ الهلٓبس 20
الكمْ.
211 كٓن الذتبح لهلٓبس دافؼٓج االىسبز تطرٓلخْ الفب َالخسزئج الىظفٓج. 21
214 الخَزٓغ الخكرارّ لهدُ اىخضبر الخفكٓر الؼلالىْ َغٓر الؼلالىْ. 22
217 الؼالكج تٓو الخفكٓر َهفٍَن الذاح 23
219 الؼالكج تٓو الخفكٓر َدافؼٓج االىسبز 24
220 الؼالكج تٓو هفٍَن الذاح َدافؼٓج االىسبز 25
ركن
ركن الظفحج عىَاو السدَل
السدَل
222 ىخبئز اخختبر (ح) لخحدٓد الفرَق فْ الدرسج الكمٓج َالدرسبح الفرػٓج ػمِ 26
هلٓبس األفكبر حشة الهشخَُ الدراشْ.
229 ىخبئز اخختبر (ح) لخحدٓد الفرَق فْ الدرسج الكمٓج َالدرسبح الفرػٓج ػمِ 27
هلٓبس هفٍَن الذاح حشة الهشخَُ الدراشْ.
236 ىخبئز اخختبر (ح) لخحدٓد الفرَق فْ الدرسج الكمٓج َالدرسبح الفرػٓج ػمِ 28
هلٓبس دافؼٓج االىسبز حشة الهشخَُ الدراشْ.
242 ىخبئز اخختبر (ح) لخحدٓد الفرَق فْ الدرسج الكمٓج َالدرسبح الفرػٓج ػمِ 29
هلٓبس هفٍَن الذاح حشة ىَػٓج الخفكٓر.
247 ىخبئز اخختبر (ح) لخحدٓد الفرَق فْ الدرسج الكمٓج َالدرسبح الفرػٓج ػمِ 30
هلٓبس دافؼٓج االىسبز حشة ىَػٓج الخفكٓر.
252 َٓضح الفرَق فْ الدرسج الكمٓج ػمِ هلٓبس األفكبر تٓو هسهَػخْ الدراشج 31
ختؼ ًب لمهدٓىج.
252 َٓضح اخسبي الفرَق تٓو هسهَػخْ الدراشج فْ الدرسج الكمٓج ػمِ هلٓبس 32
األفكبر تٓو هسهَػخْ الدراشج ختؼ ًب لمهدٓىج.
254 َٓضح الفرَق فْ الدرسج الكمٓج ػمِ هلٓبس هفٍَن الذاح تٓو هسهَػخْ 33
الدراشج ختؼ ًب لمهدٓىج.
255 َٓضح اخسبي الفرَق فْ الدرسج الكمٓج ػمِ هلٓبس هفٍَن الذاح تٓو هسهَػخْ 34
الدراشج ختؼ ًب لمهدٓىج.
256 َٓضح الفرَق فْ الدرسج الكمٓج ػمِ هلٓبس دافؼٓج االىسبز تٓو هسهَػخْ 35
الدراشج ختؼ ًب لمهدٓىج.
256 َٓضح اخسبي الفرَق تٓو هسهَػخْ الدراشج فْ الدرسج الكمٓج ػمِ هلٓبس 36
دافؼٓج االىسبز ختؼ ًب لمهدٓىج.
لائًت األشكال
رلى
عُواٌ انشكم و
انصفحت
22 انعاللاث انتبادليت بني انتفكري واالَفعال وانسهون. 1
28 َظرة "إنيس" نالضطراب انُفسي 2
29 يثال تطبيمي يوضح َظرة " إنيس" نالضطراب انُفسي 3
46 طرق انعالج انعمالين االَفعايل 4
85 هرو "ياسهو" نهحاجاث اإلَساَيت. 5
109 انًُطاٌ األساسياٌ يٍ األفراد يف اندافعيت نالجناز. 6
139 منوذج "غربيال" نهًكوَاث انُفسيت نهتفوق اندراسي 7
لائًت املالحك
رلى رلى
عُواٌ املهحك
انصفحت املهحك
286 هلٓبس األفكبر الؼلالىٓج َغٓر الؼلالىٓج. 1
مقـــذمــــت
أهذاف انذراست
أهميت انذراست
مصطهحاث انذراست
حذود انذراست
مقدمــــة :
ٔؿختر اهخفنٖر إضدْ اهـيوٖبح اهـلوٖج اهيـرفٖج اهـوٖب اهنبيٌج ّراء خػّر اهضٖبث
ُ
اإلٌشبٌٖجّ ،شٖػرث اإلٌشبً ؿوٓ نبفج اهنبئٌبح اهضٖجّ ،انخضبف اهضوّل اهفؾّاهج اهخٕ
ٖخغوة تِب ؿوٓ يب ّٖاسَِ فٕ اهضٖبث يً يظبؿة ّيضنالح ،تل إً يـؼى
اإلٌسبزاح اهـويٖج اهخٕ ضللخِب اهتضرٖج يتٌٖج ؿوٓ ؿيوٖج اهخفنٖرُ ،ذا تبإلغبفج إهٓ
أً األشوّة اهذٔ ٖفنر تَ اهفرد ُٖـد كّث نبيٌج خؤذر ؿوٓ نبفج خفبؿالخَ.
ّّٖظف اهخفنٖر تأٌَ أؿوٓ يراخة اهيـرفج ّأركبُبّ ،ال خرسؾ أُيٖخَ إهٓ
نٌَّ أداٍ هخلدى اإلٌشبً فضشة ،تل تبؿختبرٍ غرّرث ّسّد ّاشخيرار تلبء اإلٌشبً
ؿوٓ األرع ،ألً اإلٌشبً يٌذ ّسّدٍ هّ هى ٖنً يفنرًا هػرق يـٖضخَ اهيخخوفج،
ّأشبهٖة دفبؿَ ؿً ٌفشَ ،هيب نُخة هَ اهةكبء ّيب اشخػبؽ أً ٖضلق يب ضللَ يً خلدى
ّركٕ ُ ،ذا إهٓ سبٌة أً اهخفنٖر هَ أُيٖج نتٖرث فٕ يشبؿدث اهفرد ؿوٓ اهخنٖف يؾ
ؿبهيَ اهخبرسٕ ،ألً اهخفنٖر إضدْ اهّشبئل اهخٕ ٖشخخديِب اهفرد هخضلٖق ّخضشًٖ
. ّخٌيٖج ذاخَ ،نيب أٌَ ٖشبؿد اهفرد فٕ اهخـتٖر ؿً فردٖخَ ّخٌيٖج يُّتخَ
(اهػٖة2006 ،ى )19 :
ّهلد اُخيح اهتضرٖج تبهيـرفج ّػتٖـخِب ّاهـيوٖبح اهـلوٖج ّاهٌضبػ اهذٌُٕ
اهيشخخدى فٕ ؿيوٖبح االٌختبٍّ ،اإلدرامّ ،اهخذنرّ ،االشخٖـبةّ ،غٖرُب يً أٌضػج
اهخفنٖر يٌذ أنذر يً أهفٕ ؿبى ّ .كد خرم هٌب اهفالشفج اهٌّٖبً ّاهيشويًّ إشِبيبح
كٖيج فٕ ٍ ذٍ اهيسبالح .ذى خّاظل االُخيبى تِب يً كتل اهفالشفج ّاهيفنرًٖ خالل
اهلرًّ اهيخـبكتجّ ،ؿٌديب اشخلل ؿوى اهٌفس ؿً اهفوشفجّ ،اظل اهـويبء ّاهتبضذًّ
اهخرنٖز ؿوٓ ُذٍ اهيّغّؿبح ،إال أً اهتضد فِٖب اخخذ يٌضٓ يخخوف ًب ختـبً الخخالف
ػرائق اهتضد اهٌفشٕ ؿً ػرائق اهتضد اهفهشفّٕ .ال غراتج فٕ ذهم ،ألً اهيـرفج
ّيـبهسخِب ّانخشبتِب ّخخزٌِٖب ّخٌؼٖيِب ّخػّٖرُب ّخّؼٖفِب ّاالشخفبدث يٌِب خضنل
األشبس اهذٔ ٖضنى اهٌضبػ اإلٌشبٌٕ ّّٖسَِ( .اهزغّل ،رافؾ ّؿيبد 2003 ،ى.)17:
" ّٖـختر يفِّى اهذاح يً األتـبد اهِبيج فٕ خنًّٖ ضخظٖج اهفرد ،فِّ ٖؤذر
تدرسج نتٖرث فٕ شوّنَ ّخظرفبخَ ّ ،فِى اهفرد هذاخَ ٖيذل يضّراً ُبي ًب فٕ
اهضخظٖج اهشّٖج ،فيً خالهَ خخنًّ هدْ اهفرد تظٖرث أفغل تبألفنبر ّاهيضبؿر
ّاألفـبل ّٖ ،نًّ أنذر ّاكـٖج يؾ اهٌفس ّيؾ اٗ خرًٖ ّأنذر إدران ًب ألشتبة اهشوّم
ّيضرنبخَ ّيّسِبخَ " ( تبفلَٖ 2002 ،ى .) 1 :
"نيب ٖـد يفِّى اهذاح ضسر اهزاّٖج فٕ اهضخظٖج ،هذهم فئً دراشج اهضخظٖج
(نّهٕ ّفِيِب ٖخػوة دراشج يفِّى اهذاحّ ،هلد اخفق ؿدد نتٖر يً اهـويبء يذل
، Kooleyأدهر ،Adlerرّسرز ،Rogersاهتّرح ّ ،Alportهٖنٕ )Lekyؿوٓ
ّؼٖف يفِّى اهذاح األشبشٖج ُٕ اهشـٕ هخنبيل ّاخشبق اهضخظٖج ،هٖنًّ اهفرد
ث أً
يخنٖفًب يؾ اهتٖئج اهخٕ ٖـٖص فِٖبّ ،يظتّغًب تِّٖج خيٖزٍ ؿً اٗخرًّٖ ،خخسوٓ
أُيٖخَ فٕ نٌَّ ٖضدد اهشوّم اإلٌشبٌٕ ّٖوـة دّرًا نتٖرًا فٕ اهظضج اهٌفشٖج
ّاهخّافق ( .أتّ اهٌسب.)50 :1427 ،
"أيب دافـٖج اإلٌسبز فِٕ إضدْ ينٌّبح اهضخظٖج اهخٕ ٖنخشتِب اهفرد يً اهتٖئج
االسخيبؿٖج اهخٕ ٖـٖص فِٖب ّٖخفبؿل يـِب ،نيب أٌِب خُـد يخغٖراً دٌٖبيٖبً فٕ اهضخظٖج
ضأٌِب ضأً غٖرُب يً اهدّافؾ خخأذر تبهيخغٖراح األخرْ فٕ اهضخظٖج ّخؤذر فِٖب ".
(األؿشر ّآخرًّ.)5 :1983 ،
"ّهلد أُخى ؿويبء اهٌفس تدراشج اهشوّم -تضنل ؿبى – ّدراشج اهدّافؾ اهخٕ
خضرم شوّم اإلٌشبً -تضنل خبط -ضٖد خضخل اهدّافؾ يّكـ ًب أشبشٖ ًب فٕ نل يب
كديَ ؿلى اهٌفس ضخٓ اًٗ يً ٌؼى ّأٌيبػ ٌفشٖج" (كضلّص ّيٌظّر 1979 ،ى).
"ّخـد اهيراُلج يً أخػر يراضل اهٌيّ اهخٕ ٖير تِب اإلٌشبً ،إذ خـختر يرضوج
ضرسج فٕ ضٖبث اهفرد ضٖد حظبضتِب خغٖراح سشيٖج ّؿلوٖج ّاٌفـبهٖج ّاسخيبؿٖج
خؤذر ؿوٓ يضبؿرٍ ّشوّنَّٖ ،تدأ اهظراؽ تًٖ ضبسبخَ ّرغتبخَ ّتًٖ يخػوتبح ّكٖى
اهيسخيؾ اهيضٖػ تَّ ،كد ّظف "ُّل" يرضوج اهيراُلج تأٌِب يّهد سدٖد هوفرد ّتأٌِب
فخرث ؿّاظف ّأزيبح"(.اهضبرذٕ 2003 ،ى.)10 :
ّهلد أذتخح اهـد ٖد يً اهدراشبح اهشبتلج اٌخضبر اهخفنٖر غٖر اهـلالٌٕ شّاء فٕ
(1974ى)، اهيسخيـبح اهغرتٖج أّ اهـرتٖج ّيً ذهم دراشج ٌّدرهٌز
(ُ1416ـ )، (1985ى) ،سضالً ( ،)Tobacy & zofia, 1992اهرٖضبٌٕ،
اهيضيدٔ (ُ1424ـ) ،اهّٖتٕ (ُ1427ـ).
نيب دهح تـع اهدراشبح ؿوٓ ّسّد ؿالكج تًٖ األفنبر غٖر اهـلالٌٖج ّاهـدٖد
يً االغػراتبح اهٌفشٖج ّاهشوّنٖج ،نبهـالكج تًٖ اهخفنٖر غٖر اهـلالٌٕ ّخدٌٕ
يشخّْ خلدٖر اهذاح ّغـف ذلج اهفرد تٌفشَ ( ّ ،)Lohter, 1982اهـالكج تًٖ
األفنبر غٖر اهـلالٌٖج ّخدٌٕ كتّل اهذاح ّشّء اهخنٖف ( ّ ،)Smith, 1982ؿالكج
اهخفنٖر غٕر اهـلالٌٕ تبإلضتبػ ّّسِج اهغتػ اهخبرسٕ (،)Watson, et.al,1989
اهيضيدٔ (ُ1424ـ) ،اهّٖتٕ (ُ1427ـ).
ّيً ٌُب خأخٕ ُذٍ اهدراشج ٌؼرًا هيب هوخفنٖر ّاهيـخلداح اهضخظٖج يً أُيٖج
تبهغج فٕ تٌبء ّخضنٖل يفِّى اهذاح هدْ اهيراُقّ ،مذهم يد ْ دافـٖخَ هإلٌسبز
ّاهخفّقُ ،ذا سبٌة ،نيب أً يفِّى اهذاح اهضخظٕ ٖضنل أشبشبً كّٖ ًب ٖخغص يً
خالهَ يدْ دافـٖج اهفرد هإلٌسبز ّشـَٖ ٌضّ اهخفّق ّاهٌسبش ُّذا ُّ اهسبٌة اٗخر،
ّيً ٌُب رأْ اهتبضد دراشج اهـالكج تًٖ ُذٍ اهيخغٖراح اهذالذج ؿٌد اهيراُلًٖ هـدى
االُخيبى النبفٕ تِب -ؿوٓ ضد ؿوى اهتبضد -فٕ اهدراشبح ّاهتضّد اهيضوٖج
ّاهـرتٖج.
انفظم األول
يكـــدو ــــج
أهذاف انذراسح
أهًٍح انذراسح
يظطهحاخ انذراسح
حذود انذراسح
مكدوــــٗ :
ُ٪سدف جٝسٗ٬ٜف اػؿ ٨ج٬ٞ٠ِٝحز ج٬ِٞٚٝر جِ٠ٝفٖ٬ر ج٬ِٞٝح جٜٝح٢٠ر ٧فجء سً٧ف جٝػ٬حذ
ُ
جٱ٢لح٬٢ر٧ ،لً٬فذ جٱ٢لحٜ ٩ُٞ ١ح ٖر جٜٝحث٢حز جٝػ٬ر٧ ،جٜسنحٕ جٝػ٧ٞل جَّٗٝجٝر جٝس٫
٬سٔٞخ د٦ح ُ٠ ٩ٞح ٧٬جظ ٫ٖ ٤٦جٝػ٬حذ ٠ ١٠وحُخ ٠٧نٜٴز ،دل اٌِٟ٠ ١
جٱ٢ظحقجز ج٬٠ِٞٝر جٝس ٫ػٚٚس٦ح جٝدنف٬ر ٠د٬٢ر ُ٬ٞ٠ُ ٩ٞر جٝسٗ٬ٜف٥ ،ـج دحٱيحٖر ا٩ٝ
ؤ ١جٯل٧ٞخ جٝـٜٗ٬ ٪ف د ٤جٗٝفؿ ُِ٬ؿ ٧ٙذ ٜح٢٠ر سئصف ُٜ ٩ٞحٖر سٗحُٴس.٤
٧٬٧وٕ جٝسٗ٬ٜف دإ ٤٢ؤُ٠ ٩ٞفجسخ جِ٠ٝفٖر ٧ؤف٘ ج٥ح٧ ،ٳ سفظَ ؤ٬٠٥س ٤ا٩ٝ
٤٢٧ٜؤؿجٝ ٣سٚؿ ٟجٱ٢لحٖ ١ػلخ ،دل دحُسدحف ٣يف٧فذ ٧ظ٧ؿ ٧جلس٠فجف دٚحء جٱ٢لح١
ُ ٩ٞجٯفى ،ٯ ١جٱ٢لح٢٠ ١ـ ٧ظ٧ؿٜٗ٠ ١ٜ٬ ٟٝ ٧ٝ ٣فًج ًٝف٘ ٬ِ٠نس ٤ج٠ٝؾسٗٞر،
٧ؤلح٬ٝخ ؿٖحُٗ٢ ١ُ ٤ل٠ٝ ،٤ح ُٜسخ ٤ٝج ٝدٚحء ٠٧ح جلسًحٍ ؤ٬ ١ػ٠ ٘ٚح ػ ١٠ ٤ٚٚسٚؿٟ
٧ف٥ ، ٫ٙـج ا ٩ٝظح٢خ ؤ ١جٝسٗ٬ٜف ٤ٝؤ٬٠٥ر ٜد٬فذ ٖ٠ ٫لحُؿذ جٗٝفؿ ُ ٩ٞجٝسَ٠ ٕ٬ٜ
ُح ٤٠ٝجٝؾحفظ ،٫ٯ ١جٝسٗ٬ٜف اػؿ ٨ج٧ٝلحثل جٝس٬ ٫لسؾؿ٦٠ح جٗٝفؿ ٝسػ٧ ٘٬ٚسػل١٬
س. ٤ ٧س٬٠٢ر ـجس٠ٜ ،٤ح ؤ٬ ٤٢لحُؿ جٗٝفؿ ٖ ٫جٝسِد٬ف ُٖ ١فؿ٬س٧ ٤س٬٠٢ر ٥٧٠خ
(ج٬ًٝخ)19 : ٟ2006 ،
ٚٝ٧ؿ ج٥س٠ز جٝدنف٬ر دحِ٠ٝفٖر ً٧دِ٬س٦ح ٧ج٬ٞ٠ِٝحز ج٬ِٞٚٝر ٧ج٢ٝنحً جٝـ٫٢٥
ج٠ٝلسؾؿ٬ٞ٠ُ ٫ٖ ٟحز جٳ٢سدح٧ ،٣جٱؿفج٧ ،ٛجٝسـٜف٧ ،جٳلسِ٬حخ٬ٓ٧ ،ف٥ح ١٠ؤ٢نًر
جٝسٗ٬ٜف ٢٠ـ ؤٜصف ١٠ؤُ ٫ٗٝحٙ٧ . ٟؿ سف٢ٝ ٛح جٗٝٴلٗر ج٢٧٬ٝح٧ ١ج٠ٝل ١٧٠ٞال٦ح٠حز
٠٬ٙر ٖ٥ ٫ـ ٣ج٠ٝظحٳز .ص ٟس٧جول جٳ٥س٠ح ٟد٦ح ٙ ١٠دل جٗٝٴلٗر ٧جٜٗ٠ٝف ١٬ؾٴل
جٚٝف ١٧ج٠ٝسِحٙدر٢ُ٧ ،ؿ٠ح جلسٚل ُ ٟٞجٗ٢ٝك ُ ١جٞٗٝلٗر٧ ،جول ج٠ِٞٝحء ٧جٝدحػص١٧
جٝسف٬ٜق ُ٥ ٩ٞـ ٣ج٧٠ٝيُ٧حز ،اٳ ؤ ١جٝدػش ٖ٦٬ح جسؾـ ٢٠ػ٠ ٩ؾسً ٗٞح سدِحً ٳؾسٴٕ
ًفجث٘ جٝدػش جٗ٢ٝلً ١ُ ٫فجث٘ جٝدػش ج ٞٗٝلٗ٧ .٫ٳ ٓفجدر ٖ ٫ـ ،ٛٝٯ ١جِ٠ٝفٖر
ِ٠٧حٝظس٦ح ٧جٜسلحد٦ح ٧سؾق٦٢٬ح ٧س٦٠٬ٌ٢ح ٧سً٬٧ف٥ح ٧س٦ٗ٬ٌ٧ح ٧جٳلسٗحؿذ ٦٢٠ح سنٜل
، ( .جٝقٓ٧ل ،فجَٖ ٠ُ٧حؿ جٱ٢لح٧٬٧ ٫٢ظ٤٦ جٯلحك جٝـ٬ ٪ػ ٟٜج٢ٝنحً
.)17:ٟ2003
جٝسٗ٬ٜف ٬ؿف ١٧ٜؤ٬٠٥ر ٚٝ٧ؿ ؤودغ جٜٝص٬ف ٠ُٞ ١٠حء جٗ٢ٝك ج٠ٝػؿص١٬
-2-
٧ؿ٧ف ٫ٖ ٣سػؿ٬ؿ نؾو٬ر جٗٝفؿ ٧ل٬٧ ،٤ٜ٧ٞف ١٧دإ ١جٗٝفؿ ٠سٜ ٩ح ١سٗ٬ٜف ٣ا٬ظحدً ٬ح
ُٚٴ٬٢حً ٖب ٤٢ل٬ول ا ٩ٝجٝل٧جء جٗ٢ٝل٧ ٫جٝس٧جٖ٘ جٝنؾو٧ ٫جٳظس٠حُ٠٧ ،٫سٜ ٩ح١
سٗ٬ٜف ٣لٞدً٬ح ٬ٓ٧ف ُٚٴٖ ٫٢ب ١ج٢ٝس٬ظر ل ٕ٧سُ ١٧ٜؿ ٟس٧جٖ ٤ٚجٗ٢ٝل٧ ٫جٳظس٠حُ٫
٧اوحدس ٤دحِٝؿ٬ؿ ١٠جٳيًفجدحز جٕ٢ٝل٬رِ٬٧" .سدف جٝسٗ٬ٜف ج ٫ًٚ٢٠ٝجِٚٝٴ ١٠ ٫٢ؤٟ٥
جِٗ٢حٳز ج٬٧ٚٝر٧ ،ؤ١
٣ ج٦٠ٝحفجز جٝس٬ٗ٬ٜر ػ٬ش ٬لسً َ٬جٝنؾه ١٠ؾٴ ٤ٝؤ٬ ١يدً
٬لسؾؿ ٟجٯل٧ٞخ ج ٫ٖ ٫٠ِٞٝػل ج٠ٝنٜٴز٠ٜ ،ح سد ١٬ؤ ١جٝسؿف٬خ ُ ٩ٞجٝسٗ٬ٜف
جِٚٝٴ ٫٢ؤؿ ٨ا ٩ٝسػل ١جٝسٗ٬ٜف ٧ج٢ؾٗحى جٝس٧سف" (ؿج٧٧ؿ.)289 :ٟ2001 ،
" ِ٬٧سدف ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ١٠جٯدِحؿ ج٦ٝح٠ر ٖ ٫س ١٬٧ٜنؾو٬ر جٗٝفؿ ٬ ٧٦ٖ ،ئصف
دؿفضذ ٜد٬فذ ٖ ٫ل٧ ٤ٜ٧ٞسوفٖحس ٟ٦ٖ٧ ، ٤جٗٝفؿ لـجس٠٬ ٤صل ٠ػ٧فجً ٥حً ٠ح ٖ٫
جٝنؾو٬ر جٝل٬٧ر ١٠ٖ ،ؾٴ ٤ٝسسٝ ١٧ٜؿ ٨جٗٝفؿ دو٬فذ ؤٖيل دحٯٖٜحف ٧ج٠ٝنحُف
٧جٯِٖحل ١٧ٜ٬٧ ،ؤٜصف ٧ج٬ِٙر َ٠جٗ٢ٝك َ٠٧ج ٭ؾف٧ ١٬ؤٜصف اؿفجً ٜح ٯلدحخ جٝلٛ٧ٞ
٠٧ػفٜحس٧٠٧ ٤ظ٦حس ( " ٤دحٖ.) 1 : ٟ2002 ، ٤٬ٚ
"٠ٜح ِ٬ؿ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ػظف جٝقج٬٧ر ٖ ٫جٝنؾو٬رٝ ،ـٖ ٛٝب ١ؿفجلر جٝنؾو٬ر
(٫ٝ٧ٜ ٦٠٦ٖ٧ح ٬سًٞخ ؿفجلر ٟ٧٦ٗ٠جٝـجزٚٝ٧ ،ؿ جسٗ٘ ُؿؿ ٜد٬ف ١٠ج٠ِٞٝحء ٠صل
)Leky ، Kooleyؤؿٝف ،Adlerف٧ظفق ،Rogersجلد٧فز ٫ٜ٬ٝ٧ ،Alport
ٟ٧٦ٗ٠ ٕ٬ٌ٧جٝـجز جٯلحل٬ر ٫٥جٝلِٝ ٫سٜح٠ل ٧جسلح٘ جٝنؾو٬ر١٧ٜ٬ٝ ،
ذ ُ ٩ٞؤ١
جٗٝفؿ ٠سًٗ٬ٜح َ٠جٝد٬ثر جٝس٬ِ٬ ٫م ٖ٦٬ح٠٧ ،ودًٓ٧ح د٬٧٦ر س٬٠ق ١ُ ٣ج٭ؾف٧ ،١٬سسظ٩ٞ
ؤ٬٠٥س٬ ٤٢٧ٜ ٫ٖ ٤ػؿؿ جٝل ٛ٧ٞجٱ٢لحِٞ٬٧ ٫٢خ ؿ٧فًج ٜد٬فًج ٖ ٫جٝوػر جٗ٢ٝل٬ر
٘ ( .ؤد ٧ج٢ٝظح.)50 :1427 ،
٧جٝس٧جٕ
"ؤ٠ح ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق ٖ ٫٦اػؿ٢٧ٜ٠ ٨حز جٝنؾو٬ر جٝسٜ٬ ٫سلد٦ح جٗٝفؿ ١٠
ٖ٫ جٝد٬ثر جٳظس٠حُ٬ر جٝس٬ِ٬ ٫م ٖ٦٬ح ٬٧سٗحُل ٦ِ٠ح٠ٜ ،ح ؤ٦٢ح سُِؿ ٠سٔ٬فجً ؿ٢٬حً ٬٠ح
جٝنؾو٬ر نإ٦٢ح نإ٬ٓ ١ف٥ح ١٠جٝؿ٧جَٖ سسإصف دح٠ٝسٔ٬فجز جٯؾف ٫ٖ ٨جٝنؾو٬ر
٧سئصف ٖ٦٬ح"( .جٯُلف ٧آؾف.)5 :1983 ،١٧
"ٚٝ٧ؿ ؤ٥س٠ُٞ ٟحء جٗ٢ٝك دؿفجلر جٝل -ٛ٧ٞدنٜل ُح٧ – ٟؿفجلر جٝؿ٧جَٖ جٝس٫
سػف ٛل ٛ٧ٞجٱ٢لح -١دنٜل ؾحه -ػ٬ش سػسل جٝؿ٧جَٖ ً ِٙ٧٠ح ؤلحلً ٬ح ٖٜ ٫ل ٠ح
ٙؿ ُٟٞ ٤٠جٗ٢ٝك ػس ٩ج٭٧ ٌٟ٢ ١٠ ١ؤ٠٢حً ٗ٢ل٬ر" (ٙن٧ٚم ٢٠٧و٧ف .)ٟ1979 ،
"٬٧ئصف جٝؿجَٖ ٝٲ٢ظحق ٖ٠ ٫لس ٨٧ؤؿجء جٗٝفؿ ٧ا٢سحظ٬س٠ ٫ٖ ٤ؾس ٕٞج٠ٝظحٳز
٧جٯ٢نًر ٦٢٠٧ح ج٠ٝظحل جٝسِ٠ٜ ، ٫٠٬ٞح ٬ئصف جٝؿجَٖ ٝٲ٢ظحق ًفؿ٬حً ُ ٩ٞجٝصٚر دحٗ٢ٝك
ٝؿ ٨ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجل٬حً"( .ج٢ِٝق.)18 :ٟ2003 ،٪
"٬٧ئ٬ؿ ـ٠ ٛٝح ـٜف٢ ٣ن٧جس٥1417( ٫ـ) ١٠ؤ ١ؤ٬٠٥ر جٝؿجِٖ٬ر سسدؿ١٠ ٨
ج٧ٝظ٦ر جٝسفد٬٧ر ١٠ػ٬ش ٦٢٧ٜح ٥ؿًٖح سفد٬٧حً ٖ ٫ػؿ ـجس٦حٖ ،حلسصحفذ ؿجِٖ٬ر جًٝٴخ
٧س٧ظ٦٦٬ح٧ ،س٬ٝ٧ؿ ج٥س٠ح٠حز ٝؿ ٟ٦٬سظُِٚ٬ ٟ٦ٞد٠٠ ٩ُٞ ١٧ٞحفلر ٢نحًحز ِ٠فٖ٬ر
ُ٧حًٗ٬ر ٧ػف٬ٜر ،ؿجؾل ٧ؾحفض ً٢ح٘ ج٠َٝل ج٠ٝؿفل ٫ٖ٧ ٫ػ٬حس ٟ٦ج٠ٝلسٚد٬ٞر٠ٜ ،ح
سٌ٦ف ؤ٬٠٥ر جٝؿجِٖ٬ر ١٠ج٧ٝظ٦ر جٝسِ٬٠٬ٞر ١٠ػ٬ش ٦٢٧ٜح ٧لٞ٬ر ١ٜ٠٬جلسؾؿج٦٠ح ٖ٫
لد٬ل ا٢ظحق ؤ٥ؿجٕ سِ٬٠٬ٞر ٢٬ِ٠ر ُ٢ ٩ٞػِّٖ ٧حل.
"٧سِؿ ج٠ٝفجٚ٥ر ١٠ؤؾًف ٠فجػل ج ٧٠٢ٝجٝس٠٬ ٫ف د٦ح جٱ٢لح ،١اـ سِسدف
٠فػٞر ػفظر ٖ ٫ػ٬حذ جٗٝفؿ ػ٬ش سوحػد٦ح سٔ٬فجز ظل٬٠ر ٬ُٞٚ٧ر ٧جِٗ٢ح٬ٝر
-4-
٧جظس٠حُ٬ر سئصف ُ٠ ٩ٞنحُف٧ ٣ل٬٧ ،٤ٜ٧ٞدؿؤ جٝوفجٍ د ١٬ػحظحس٧ ٤فٓدحس٧ ٤د١٬
٠سًٞدحز ٟ٬ٙ٧ج٠ٝظس َ٠ج٠ٝػ ً٬دٙ٧ ،٤ؿ ٧وٕ "٧٥ل" ٠فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر دإ٦٢ح ٝ٧٠ؿ
ظؿ٬ؿ ٗٞٝفؿ ٧دإ٦٢ح ٖسفذ ُ٧جوٕ ٧ؤق٠حز"(.جٝػحفص.)10 :ٟ2003 ، ٫
ٚٝ٧ؿ ؤصدسز جلُؿ٬ؿ ١٠جٝؿفجلحز جٝلحدٚر ج٢سنحف جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ ٫٢ل٧جء ٖ٫
(،)ٟ1974 ج٠ٝظسِ٠حز جٔٝفد٬ر ؤ ٧جِٝفد٬ر ١٠٧ـ ٛٝؿفجلر ٢٧ؿف٢ٝط
( ،)Tobacy & zofia, 1992جٝف٬ػح ،)ٟ1985( ،٫٢ظػٴ٥1416( ١ـ )،
ج٠ٝػ٠ؿ٥1424( ٪ـ) ،ج٧٬ٝد٥1427( ٫ـ).
٠ٜح ؿٝز دِى جٝؿفجلحز ُ٧ ٩ٞظ٧ؿ ُٴٙر د ١ ٫جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر
٧جِٝؿ٬ؿ ١٠جٳيًفجدحز جٗ٢ٝل٬ر ٧جٝل٬ٜ٧ٞرٜ ،حِٝٴٙر د ١٬جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ٫٢
٧سؿ٠ ٫٢لس ٨٧سٚؿ٬ف جٝـجز ٧يِٕ صٚر جٗٝفؿ دٗ٢ل٧ ،)Lohter, 1982 ( ٤جِٝٴٙر
( ،)Smith, 1982 د ١٬جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ٧سؿٙ ٫٢د٧ل جٝـجز ٧ل٧ء جٝسٕ٬ٜ
( Watson, ُ٧ٴٙر جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ ٫٢دحٱػدحً ٧٧ظ٦ر جٝيدً جٝؾحفظ٫
،)et.al,1989ج٠ٝػ٠ؿ٥1424( ٪ـ) ،ج٧٬ٝد٥1427( ٫ـ).
-5-
جًٝٴخ ـ ٪٧جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴِ٠ ٩ُٞ ٫٢ف ٖر ٬ُ٧٢ر سٗ٬ٜف٠٧ ٟ٥ؿ ٨ؾً٧فس٩ُٞ ٤
ل ١٠٧ ٟ٦ٜ٧ٞص ٟجٳٙس٢حٍ دإ٬٠٥ر سٔ٬٬ف٠٧ ٣ػحٝ٧ر جلسدؿج ٤ٝدسٗ٬ٜف ُٚ ٫ًٚ٢٠ٴ،٫٢
ٜ٧ـ ١٠٧ -ٛٝؾٴل ج ٝسٗ٬ٜف -ج٠ِٝل ُ ٩ٞسْ ٬٪ف جٌ٢ٝفذ جٝلٞد٬ر ٞٝـجز ٧جٝؿجِٖ٬ر
ج٢٠ٝؾٗير ٝٴ٢ظحق اٌ٢ ٩ٝفذ ؤؾف ٨ؤٜصف ا٬ظحد٬ر ٧ؿجِٖ٬ر ٠فسِٗر ٝٴ٢ظحق
٧جٝسػو٬ل.
٢٥ ١٠٧ح سإس٥ ٫ـ ٣جٝؿفجلر ٌ٢فًج ٠ٝح ٞٝسٗ٬ٜف ٧جِ٠ٝسٚؿجز جٝنؾو٬ر ١٠ؤ٬٠٥ر
دحٔٝر ٖ ٫د٢حء ٧سن٬ٜل ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٝؿ ٨ج٠ٝفجٛ٧ ،٘٥ـ٠ ٛٝؿ ٨ؿجِٖ٬سٝ ٤ٲ٢ظحق
٧جٝسٗ٥ ،٘٧ـج ظح٢خ ٠ٜ ،ح ؤ ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز جٝنؾو٬ ٫نٜل ؤلحلحً ً ٬٧ٙح ٬سيغ ١٠
ؾٴ٠ ٤ٝؿ ٨ؿجِٖ٬ر جٗٝفؿ ٝٲ٢ظحق ٧لِ٢ ٤٬ػ ٧جٝسٗ٧ ٘٧ج٢ٝظحع ٥٧ـج ٧٥جٝظح٢خ ج٭ؾف،
٢٥ ١٠٧ح فؤ ٨جٝدحػش ؿفجلر جِٝٴٙر د٥ ١٬ـ ٣ج٠ٝسٔ٬فجز جٝصٴصر ُ٢ؿ ج٠ٝفجِٝ ١٬ٚ٥ؿٟ
جٳ٥س٠ح ٟجٜٝحٖ ٫د٦ح ٩ُٞ -ػؿ ُ ٟٞجٝدحػش ٫ٖ -جٝؿفجلحز ٧جٝدػ٧ش ج٠ٝػ٬ٞر
٧جِٝفد٬ر.
مػهل٘ الدزاض٘:
-6-
ٙ٧ ،ؿ ؤنحف ١ُ٧جٳيًفجدحز جٗ٢ٝل٬ر دنٜل ُحٟ ج٠ٝفٓ٧خ ٖ،٤٬
جٝف٬ػح )82 : ٟ1985( ٫٢اُ ٩ٝؿؿ ١٠جٝؿفجلحز ج٬٠ٝؿج٬٢ر جٝسظف٬د٬ر جٝس ٫ؤٜؿز
وػر ٌ٢ف٬ر " ا٬ٝك " ٧ـ ١٠ ٛٝؾٴل ٧ظ٧ؿ ُٴٙر د ١٬جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴُ٧ ٫٢ؿؿ
١٠ؤنٜحل جٳيًفجخ جٗ٢ٝل٧ ٫ل٧ء جٝسٖٚ . ٕ٬ٜؿ ؿٝز ٢سحثط ؿفجلر ق٠٬٧ف ٧ؿٕٜ٬٢٬ف
٧ ٩ُٞ zwemr and Deffnebacherظ٧ؿ جفسدحً دٜ ١٬ل ١٠جٔٝيخ ٧ج١٠ ٘ٞٚٝ
ظ٦ر ٧جِ٠ٝسٚؿجز جٝٴ٬ًٚ٢٠ر ١٠ظ٦ر ؤؾف٧ ،٨ؿٝز ؿفجلحز ٜل ٞ٬٢ ١٠ل٬ٖ٧ ١٧لسف
٧ ٩ُٞ Nelson & Festerظ٧ؿ ُٴٙر د ١٬جٯٖٜحف جٝٴُٚٴ٬٢ر ٧د ١٬جٳٜسثحخ٠ٜ ،ح
٧ل٧خ ل٩ُٞ Gold Fride & Sobosinky ٫ٜ٢٬
٧ ؿٝز ٢سحثط ؿفجلر ظٝ٧ؿ ٖفج٬ؿ
٧ظ٧ؿ ُٴٙر د ١٬جِ٠ٝسٚؿجز جٝٴُٚٴ٬٢ر ٧د ١٬ج . ٘ٞٚٝؤ٠ح ٜحقٖ٧٢٬ح ٧فٖحٖٚ ٤ٙؿ ٧ظؿ٧ج
ُٴٙحز جفسدحً ؿجٝر اػوحثً٬ح د ١٬ؿفظحز جٗ٠ٝػ٧و ٩ُٞ ١٬جؾسدحف جٝسٗ٬ٜف
جٝٴُٚٴ ١٠ ٫٢ظ٦ر ٧د ١٬ؿفظحس٬ٚ٠ ٩ُٞ ٟ٦حك جِٝوحخ ٳؾسدحف آ٬قٞٝ ٛ٢نؾو٬ر
٧ؿفظحسُ ٟ٦ل ٨جؾسدحف د٬ل ٞٝسٜ . ٕ٬ٜـ ٛٝؤٜؿز ؿفجلحز ؤؾف ٨جِٝٴٙر د ١٬جٝسٗ٬ٜف
جٝٴُٚٴ٠ٜ ٫٢ح ٬ٚ٬ل ٤جؾسدحف ظ٢٧ق ِ٠ٞٝسٚؿجز جٝٴُٚٴ٬٢ر ٧د ١٬سؿ٠ ٫٢لس ٨٧سٚؿ٬ف
جٝـجز ٧يِٕ صٚر جٗٝفؿ دٗ٢ل.٤
٢٥ ١٠٧ح ٬دفق جٝظح٢خ جٯ٧ل ٠ٝنٜٞر جٝؿفجلر ٧٥٧ؤ٬٠٥ر جٝسٗ٬ٜف ٧ؿ٧ف٫ٖ ٣
سن٬ٜل ل ٛ٧ٞجٯٖفجؿ ُ٧ٴٙس ٤دحِٝؿ٬ؿ ١٠جٳيًفجدحز جٗ٢ٝل٬ر.
"٠ٜح ِ٬سدف ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ١٠ؤ ٟ٥ج٧ِٝج٠ل ج٠ٝئصفذ ٖ ٫ج ٝل ٛ٧ٞجٱ٢لح٧٥٧ ٫٢
-7-
٠ ٟ٧٦ٗ٠سِٜ٠٧ ٟٞسلخ ١٠ؤ٠٢حً جٝس٢نثر جٳظس٠حُ٬ر ٧جٝسٗحُل جٳظس٠حُ٧٠٧ ،٫جٕٙ
٧ؾدفجز اؿفج٬ٜر ٧جظس٠حُ٬ر ٧جِٗ٢ح٬ٝر ٠٬ف د٦ح جٗٝفؿ" (ق٥فج.)155 :ٟ1977 ،١
"ِ٬٧سدف جٝؿجَٖ ٝٲ ٢ظحق ؾٴل ل٧٢جز جٝؿفجلر ١٠جٝؿ٧جَٖ ج٠٦٠ٝر جٝس ٫س٧ظ٤
ل ٛ٧ٞجٗٝفؿ ٢ػ ٧سػ ٘٬ٚجٝسٚدل ،ؤ ٧سظ٢خ ُؿ ٟجٝسٚدل ٖ ٫ج٧٠ٝج ٕٙجٝس ٫سسًٞخ جٝسٗ،٘٧
ٝـِ٬ ٛٝسدف جٝؿجَٖ ٝٲ٢ظحق ٧ٙذ ٠لً٬فذ ٖ ٫ػ٬حذ جًٝحٝخ٧ ،ـ ٛٝٯٙ ١د٧ل ج١٬٠ِٞ٠ٝ
ًٞٝحٝخ ِ٬س٠ؿ ُ ٩ٞسػ٠ ٤ٚ٬ٚلس ٟ ٨٧فسًِٗح ١٠جٱ٢ظحق"(٧٠ل)5:ٟ2003،٩
٠ٜح ٬ئٜؿ جِٝؿ٬ؿ ١٠ج٠ِٞٝحء ؤ ١ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق سئصف ٖ٠ ٫لس ٨٧ؤؿجء جٗٝفؿ
. ٧ا٢سحظ٬س٠ ٫ٖ ٤ؾس ٕٞج٠ٝظحٳز ٧جٯ٢نًر ٦٢٠٧ح ج٠ٝظحل جٝسِ٫٠٬ٞ
(جٝػح٠ؿ .)132:ٟ1996،
٬٧دفق جٝظح٢خ جٝصحٝش ٠ٝنٜٞر جٝؿفجلر ١٧ٜ ١٠جٝدحػش ٠ٝك ١٠ؾٴل ُ٤ٞ٠
-8-
٠ٜفنؿ ًٴد ٫ٖ ٫ج٠ٝؿ جفك جٝصح٬٧٢ر ٠ؿ ٨ؤ٬٠٥ر ٠ح ٬ػ ٤ٞ٠جًٝحٝخ ١٠سو٧ف ٧ؤٖٜحف
ػ٧ل ـجس ٤د٠ح سن ١٠ ٤ٞ٠ل٠حز ٙ٧ؿفجز ٧جفسدحً ـ ٛٝدسػو ٤ٞ٬جٌ٢٧ ،٫٠ِٞٝفًج ٞٚٝر
جٝدػ٧ش ٧جٝؿفجلحز ًُ٠٧٠ح ٧جِ٢ؿج ٟجٝؿفجلحز ج٠ٝػ٬ٞر ٩ُٞ -ػؿ ُ ٟٞجٝدحػش -جٝس٫
س٢حٝ٧ز ٠سٔ٬فجز جٝؿفجلر جٝػح٬ٝر ًِ٠ح ٞٝ٧ظ٧ج٢خ ج٠ٝـ٧ٜفذ لحدٚحً ٖٚؿ ظحء ج٥س٠حٟ
جٝدحػش ٬ٚٞٝح ٟد٦ـ ٣جٝؿفجلر.
١ٜ٠٬٧سػؿ٬ؿ ٠نٜٞر جٝؿفجلر دإ٦٢ح سؿ٧ف ػ٧ل جٝسٗ٬ٜف د ٣٫ُ٧٢جِٚٝٴ٬ٓ٧ ٫٢ف
جلُٚٴُ٧ ٫٢ٴٙس ٤دٜل ٟ٧٦ٗ٠ ١٠جٝـجز ٧جٝؿجِٖ٬ر ٝٲ٢ظحق ٝؿ ٨ج٠ٝفج ١٬ٚ٥ج٠ٝسٗ١٬ٙ٧
ؿفجل٬حً ٧جلُحؿ ١٬٬د٠ؿ٢٬سٜ٠ ٫ر جٜ٠ٝف٠ر ٧ظؿذ.
ّتجري مػهل٘ الدزاض٘ التطاؤالت التالٔ٘:
٠ - 1ح ٠ؿ ٨ج٢سنحف جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴٚ٠ ٫٢حدل جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ ٫٢د ١٬ج٠ٝفج١٬ٚ٥
ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً٬ح ٧جِٝحؿ ١٬٬ؤٖفجؿ ُ٢٬ر جٝؿفجلر.
:ؤ– ٥ - 2ل س٧ظؿ ُٴٙر جفسدحً ٤٬د ١٬جٝسٗ٬ٜف ٧د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز ٝؿٜ ٨لٍ ١٠
ج٠ٝسٗ ١٧ٙ٧ؿفجل٬حً خ -جِٝحؿ ١٧٬ؿفجل٬حً .ض – ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر.
:ؤ– ٥ - 3ل س٧ظؿ ُٴٙر جفسدحً ٤٬د ١٬جٝسٗ٬ٜف ٧د ١٬ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٝؿٜ ٨لٍ ١٠
ج٠ٝسٗ ١٧ٙ٧ؿفجل٬حً خ -جِٝحؿ ١٧٬ؿفجل٬حً .ض – ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر.
٥ - 4ل س٧ظؿ ُٴٙر جفسدحً ٤٬د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز ٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٝؿٜ ٨لٍ : ١٠ؤ –
ج ٟٝسٗ ١٧ٙ٧ؿفجل٬حً خ -جِٝحؿ ١٧٬ؿفجل٬حً .ض – ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر.
٥ - 5ل س٧ظؿ ٖف ٫ٖ ٘٧جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك جٯٖٜحف جِٚٝٴ٬٢ر
٬ٓ٧ف جِٚٝٴ٬٢ر د ١٬ج٠ٝفج ١٬ٚ٥ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجل٬حً ٧جِٝحؿ.١٬٬
٥ل س٧ظؿ ٖف ٫ٖ ٘٧جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز -6
د ١٬ج٠ٝفج ١٬ٚ٥ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجل٬حً ٧جِٝحؿ.١٬٬
٥ل س٧ظؿ ٖف ٫ٖ ٘٧جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق -7
ؿفجكحً ٧جِٝحؿ.١٬٬
٬ د ١٬ج٠ٝفج ١٬ٚ٥ج٠ٝسٗ١٬ٙ٧
٥ل س٧ظؿ ٖف ٫ٖ ٘٧جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز د١٬ -8
جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ.١٬٬٢
٥ل س٧ظؿ ٖف ٫ٖ ٘٧جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق -9
د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ.١٬٬٢
٥ل س٧ظؿ ٖف٬ٚ٠ ٩ُٞ ٘٧حك جٯٖٜحف د٠ ١٬ظُ٧٠حز جٝؿفجلر سدِحً ٠ٞٝؿ٢٬ر . - 10
٥ل س٧ظؿ ٖف٬ٚ٠ ٩ُٞ ٘٧حك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز د٠ ١٬ظُ٧٠حز جٝؿفجلر سدِحً ٠ٞٝؿ٢٬ر . - 11
-9-
٥ - 12ل س٧ظؿ ٖف٬ٚ٠ ٩ُٞ ٘٧حك ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق د٠ ١٬ظُ٧٠حز جٝؿفجلر سدِحً ٠ٞٝؿ٢٬ر.
- 10 -
أٍداف الدزاض٘ :
ِ٠فٖر ٠ؿ ٨ج٢سنحف جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴٚ٠ ٫٢حدل جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ ٫٢د١٬ -1
ج٠ٝفج ١٬ٚ٥ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً٬ح ٧جِٝحؿ ١٬٬ؤٖفجؿ ُ٢٬ر جٝؿفجلر.
:ؤ– ٝؿٜ ٨لٍ ١٠ جٝسِفٕ ُ ٩ٞجلُٴٙر د ١٬جٝسٗ٬ٜف ٧د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز -2
ض – ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر. ج٠ٝسٗ ١٧ٙ٧ؿفجل٬حً خ -جِٝحؿ ١٧٬ؿفجل٬حً.
- 3جٝسِفٕ ُ ٩ٞجلُٴٙر د ١٬جٝسٗ٬ٜف ٧د ١٬ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٝؿٜ ٨لٍ : ١٠ؤ – ج٠ٝسٗ١٧ٙ٧
خ -جِٝحؿ ١٧٬ؿفجل٬حً .ض – ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر. ؿفجل٬حً
:ؤ– - 4جٝسِفٕ ُ ٩ٞجَٝٳٙر د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز ٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٝؿٜ ٨لٍ ١٠
ج٠ٝسٗ ١٧ٙ٧ؿفجل٬حً خ -جِٝحؿ ١٧٬ؿفجل٬حً .ض – ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر.
جٝسِفٕ ُ ٩ٞجلٖف ٘٧د ١٬ج٠ٝفج ١٬ٚ٥ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجل٬حً ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر -6
٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز.
جٝسِفٕ ُ ٩ٞجلٖف ٘٧د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧ج ٝؿفظحز -9
جٗٝفُ٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق.
- 10جٝسِفٕ ُ ٩ٞجلٖف ٘٧د٠ ١٬ظُ٧٠حز جٝؿفجلر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك جٯٖٜحف سدِحً ٠ٞٝؿ٢٬ر .
– 11جٝسِفٕ ُ ٩ٞجلٖف ٘٧د٠ ١٬ظُ٧٠حز جٝؿفجلر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز سدِحً ٠ٞٝؿ٢٬ر.
– 12جٝسِفٕ ُ ٩ٞجلٖف ٘٧د٠ ١٬ظُ٧٠حز جٝؿفجلر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ؿجَٖ٬ر جٳ٢ظحق سدِحً ٠ٞٝؿ٢٬ر.
- 11 -
أٍنٔ٘ الدزاض٘ :
سسظ ٩ٞؤ٬٠٥ر ٥ـ ٣جٝؿفجلر ٖ ٫ظح٢د ،١٬جٝظح٢خ جٯ٧ل جٯ٬٠٥ر جٌ٢ٝف٬ر ٧جٝظح٢خ
جٝصح ٫٢جٯ٬٠٥ر جٝسًد٬ٚ٬ر٧ ،سدفق ؤ٬٠٥ر جٝظح٢د٠٬ٖ ١٬ح :٫ٞ٬
٦٢٧ٜ - 1ح جٝؿفجلر جٯ ٫ٖ ٩ٝ٧جٜٞ٠٠ٝر جِٝفد٬ر جٝلِ٧ؿ٬ر – ُل ٨ػؿ ُ ٟٞجٝدحػش –
جٝس ٫س٢حٝ٧ز جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ٬ٓ٧ ٫٢ف جِٚٝٴ ٟ٧٦ٗ٠٧ ٫٢جٝـجز ٧ؿجَٖ ٬ر جٱ٢ظحق
ٝؿ٢٬ُ ٨ر ١٠ج٠ٝفج ١٬ٚ٥ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً٬ح ٧جِٝحؿ. ١٬٬
- 3ج٠ٝفػٞر ج٠ِٝف٬ر جٝس ٫سًد٘ ٖ٦٬ح ٥ـ ٣جٝؿفجلر٠ ٫٥٧ ،فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر
ج٠ٝس٧لًر ،ػ٬ش ٓحٝد٬ر ًٴخ ج٠ٝفػٞر جٝصح٬٧٢ر سسفج٧ع ؤُ٠حف ٟ٥د١٬
( )18-15ل٢ر٠ ٫٥٧ ،فػٞر ُ٠ف٬ر ٦ٝح ؼ وحثو٦ح جٗ٢ٝل٬ر ٧جِ٠ٝفٖ٬ر
٧جٳِٗ٢ح٬ٝر ٧جٳظس٠حُ٬ر جٝس ٫س٬٠ق٥ح ُ٬ٓ ١ف٥ح ١٠ج٠ٝفجػل ٠ٜ" ،ح ؤ٥ ١ـ٣
جٗٝسفذ سس٬٠ق دإ٦٢ح ٖسفذ ؤق٠حز ٗ٢ل٬ر ٧جظس٠حُ٬ر" (ال٠حُ٬ل.)57 :ٟ1996 ،
١ٜ٠٬ - 5ؤ ١س ١٧ٜجٝؿفجلر جٝػح٬ٝر ٧٢جذ ٝؿفجك جز ٠لسٚد٬ٞر ػ٧ل ٠فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر
ل٧جء ٖ٠ ٫سٔ٬فجز جٝؿفجلر ؤ٬ٓ ٫ٖ ٧ف٥ح .
- 12 -
- 7سًِ٢ ٫سحثط ٥ـ ٣جٝؿفجلر ٧وًٗح ً٬٠ٜح ُ٠ ١ؿ ٨ج٢سنحف جٝسٗ٬ٜف جٱ٬ظحد٫
ُ٢٬ر ؤٖفجؿ (جِٚٝٴ٧ )٫٢جٝسٗ٬ٜف جٝلٞد٬ٓ( ٫ف جِٚٝٴٝ ) ٫٢ؿ ٨ج٠ٝف١٬ٚ٥
جٝؿفجلر٠ٜ ،ح سٜنٕ ُ ٍ٧٢ ١جِٝٴٙر د ١٬جٝسٗ٬ٜف دٜ٧ ٤٬ُ٧٢ٴً ٟ٧٦ٗ٠ ١٠
جٝـجز ٧ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق.
س٠ؿ ٥ـ ٣جٝؿفجلر جٝدحػص٧ ١٬جٚٝفجء دبًحف ٌ٢ف ١ُ ٪ج٠ٝسٔ٬فجز جٝصٴصر جٝس٫ -8
س٢حٝ٧س٦ح جٝؿفجلر.
٢ؿفذ جٝؿفجلحز جِٝفد٬ر ٧ج٠ٝػ٬ٞر ٩ُٞ -ػؿ ُ ٟٞجٝدحػش – ٖ٥ ٫ـج ج٠ٝظحل ،اـ -9
ُ ٩ٞجٝفٓ ١٠ ٟسِؿؿ ج ٝؿفجلحز جِٝفد٬ر ٧ج٠ٝػ٬ٞر جٝس ٫س٢حٝ٧ز ٥ـ ٣ج٠ٝسٔ٬فجز
٠٠ ،ح اٳ ؤ ١جٝدحػش ٬ ٟٝػول ُ ٩ٞؿفجلر فدًز ج٠ٝسٔ٬فجز جٝصٴصر ً ِ٠ح
٬ظِل جٝؿفجلر جٝػح٬ٝر فجٖؿًج ظؿ٬ؿجً ٠ ٫ٚٞ٬ق٬ؿًج ١٠جٝي٧ء ُ٧٠ ٩ٞيٍ٧
جٝؿفجلر.
ٙ - 1ؿ سل٢ ٟ٦سحثط ٥ـ ٣جٝؿفج لر ٖ ٫سٚؿ ٟ٬دِى ج٠ٝئنفجز ٧ج٢٠ٝخثحز ٧جٝس٫
ً ١ُ ١ٜ٠٬ف٥٘٪ح ٠لحُؿذ ج٠ٝؾسو٧ ١٬جٝسفد ٫ٖ ١٬٬٧جٝسنؾ٬ه ٧٧يَ
جٝؾًً جٱفنحؿ٬ر ٧جِٝٴظ٬ر ١٠ٝسلً٬ف ُ ٟ٦٬ٞدِى جٯٖٜحف ٧جِ٠ٝسٚؿجز
جٝٴُٚٴ٬٢ر ١٠جًٝٴخ ٧جًٝحٝدحز ٢ػٙ ٧ؿفجس٧ ٟ٦اٜ٠ح٢حس ٟ٦جٝسِ٬٠٬ٞر
٧جٝسػو٬ٞ٬ر .
- 2سُل٥ ٟ٦ـ ٣جٝؿفجلر ٖ٠ ٫لحُؿ ذ ج٠ٝسؾوو ٫ٖ ١٬جٱفنحؿ جٗ٢ٝلً ٠٧٠ُ ٫ح
٧جٱفنحؿ جًٝٴد ٫ؾو٧وًح ُ٢ؿ جٝسؾًٞٝ ً٬دفج٠ط جٱفنحؿ٬ر ٖ٠ ٫فجُحذ
٠ؿ ٨ج٢سنحف جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ ٫٢د ١٬ج٠ٝلسفنؿ٧ ١٬جًٝٴخ ٠٧ػحٝ٧ر
٦٠حظ٠ر ـ ٛٝجٝسٗ٬ٜف ٧ؿػي٧ ٤جلسدؿج ٤ٝدسٗ٬ٜفٍ ُٚٴ. ٫ًٚ٢٠ ٫٢
- 13 -
٢ - 3سحثط جٝؿفجلر جٝػح٬ٝر ٙؿ سنظَ ج٠ٝزؾوو ٫ٖ ١٬ج ٟ٧ِٞٝجٗ٢ٝل٬ر ٧سِ٫ٖ ٟ٦٢٬
- 4سِؿ جٝؿفجلر جٝػح٬ٝر ؤؿجذ ُ٬٠ٞر ٞٝسإٜؿ ٠ ١٠ؿ٠ ٨وؿج٬ٙر ٧ج ً٢دح٘ ٌ٢ف٬ر
" ا٬ٝك" ُ٠ ٩ٞظس٢ِ٠ح ج٠ٝػ٠٠ ، ٫ٞح ٬يت جًٝف ٘٬ػ٧ل اٜ٠ح٬٢ر جٯؾـ
دإلح٬ٝخ س ٛٞجٌ٢ٝف٬ر ٧سًدٚ٬حس٦ح ٖ ٫ج٠ٝظس َ٠جٝلِ٧ؿ. ٪
- 5ؤ٬٠٥ر ٠سٔ٬فجز جٝؿفجلر جٝػح٬ٝر ٖ ٫جٝظح٢خ ج٧ ٫ٞ٠ِٝجٝسًدٗٞٝ ٫ٚ٬فؿ ،
ٖحٝسٗ٬ٜف ٟ٧٦ٗ٠٧جٝـجز ٧ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق ٦ٜٞح ٠سٔ٬فجز ٗ٢ل٬ر ٦ٝح ؤٜدف جٯصف
س٧جٖ٘ ؤ ٧جيًفجد ًح
ًج ٖ ٫ػ٬حذ جٗٝفؿ ج٬ٞ٠ِٝر ٧سػؿ٬ؿ جسظح ٣ل ً٠٢٧ ٤ٜ٧ٞػ٬حس٤
ا٬ظحدحً ؤ ٧لٞدحً.
مصطلشات الدزاض٘:
ؤ ٧سو٧ف - 1اهخفنٖؼ ٬ٞ٠ُ ٧٥ " :Thinkingحز ِ٠فٖ٬ر ي٬٢٠ر ؤ ٧وف٬ػر
ُ ٫ٞٚؿجؾٰٝ ٫ٞػؿجش ؤ ٧جٯن٬حء ؤ٧ ٧لٞ٬ر ُ٬ٞٚر ٬سِح٠ل د٦ح جٱ٢لحَ٠ ١
جٙ٧ٝحثَ ٧جٯن٬ح ء ٧جٯػؿجش ١٠ؾٴل ج٬ٞ٠ِٝحز جِ٠ٝفٖ٬ر جٝس ٫سس٠صل ٖ٫
جلسؾؿج ٟجٝف٧٠ق ٧جٗ٠ٝح٧ ٟ٬٥ج٠ٜٞٝحز " ( ُدؿجهلل ُ٧دؿ جٝفػ: ٟ1996 ، ١٠
. ) 126
- 2اهخفنٖؼ اهًل٠ :Rational Thinking ٌٕٞظُ٧٠ر جٯٖٜحف ج٬ًٚ٢٠ٝر ج٠ٝسِٞٚر
٧جٚٝحدٞر ٞٝسػ ١٠ ٘ٚؾٴل جٝػظط ٧جٝدفج٧ ١٬٥ج ٟٝزل٠ر دح٧٠ٝي٬ُ٧ر ٧ ،جٝس٫
(ج٠ٝػ٠ؿ،٪ سِ٧ؿ ا ٩ٝجٝسٗحُل ج٠ٝٴث٧ ٟا ٩ٝجٝنِ٧ف دحٝلِحؿذ جٗ٢ٝل٬ر
٥1424ـ.)27 :
- 3اهخفنٖؼ غٖؼ اهًلُ : IRational Thinking ٌٕٞفٕ ج٬ٝك ((Ellis, 1977
جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر دإ٦٢ح "س ٛٞجٯٖٜحف ٧جِ٠ٝسٚؿجز ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ٬ٓ٧ف
ج٬ًٚ٢٠ٝر ٧جٝس ٫سس٬٠ق دِؿ٧٠ ٟي٫ُ٧س٦ح ٧س٢٧ٜز د٢حءً ُ ٩ٞسِٙ٧حز ٧سِ٠٬٠حز
- 14 -
ؾحًثر ٢حسظر ُ ١ل٧ء ج٧ ١ٌٝج٠ٝدحٔٝر ٧جٝس٬٧٦ل دنٜل ٳ ٬سل٘ َ٠جٱٜ٠ح٢حز
ج٬ِٞٚٝر جٗٝفؿ٬ر".
"٠ظٍ٧٠ ِ٬٧فٕ جٝدحػش جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ٬ٓ٧ ٫٢ف جِٚٝٴ ٫٢اظفجثً ٬ح دإ٤٢
جٝؿفظحز جٝس٬ ٫ػول ُ٦٬ٞح جٗ٠ٝػ٧ه ٢س٬ظر جلسظحدس٬ٚ٠ ٩ُٞ ٤حك جٯٖٜحف
جلُٚٴ٬٢ر ٬ٓ٧ف جِٚٝٴ٬٢ر ،اُؿجؿ جٝف٬ػح.)ٟ1985( ٫٢
- 4يفِّى اهػاح ٠ ٧٥ :Self-Conceptظُ٧٠ر ١٠جٯٖٜحف ٧ج٠ٝنحُف
٧جٳسظح٥حز ج٠ٝؿفٜر جٝس٦٢٧ٜ٬ ٫ح جٗٝفؿ ػ٧ل ٗ٢ل٢ ٤س٬ظر ؾدفجس ٤جٝنؾو٬ر
٧جٳظس٠حُ٬ر٧ ،جٝس ٫سِٜ٢ك ُ ٩ٞل٧ ٤ٜ٧ٞسوفٖحسٌ٢٧ ٤فس ٤اٗ٢ ٩ٝلٌ٢٧ ٤فذ
ج٢ٝحك .٤ٝ
ِ٬٧فٕ جٝخجػش ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز اظفجثً٬ح دإ٦٢ح "٠ظ ٍ٧٠جٝؿفظحز جٝس٬ ٫ػول
ُ٦٬ٞح جٗ٠ٝػ٧ه ٢س٬ظر جلسظحدس٬ٚ٠ ٩ُٞ ٤حك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ،اُؿجؿ جٝدحػش
(٥1429ـ).
- 5غافًٕث اٌٝسبؽ ٫٥ :Achievement motivationجلسِؿجؿ جٗٝفؿ ٞٝلِ٫ٖ ٫
٠صحدفذ لد٬ل جٝسٗ٧ ٘٧جٳٙسفجخ ١٠ج٢ٝظحع٧ ،جٝفٓدر ٖ ٫جٯؿجء جٝظ٬ؿ ٧جل
٧جٝسٔٞخ ُ ٩ٞجٝوِ٧دحز٧ ،سػ٥ ٘٬ٚؿٕ ٧٠ ٫ٖ ١٬ِ٠ج ٕٙسسي٠ ١٠لس٬٧حز
١٠جٳ٠س٬حق ٧جٝسٗ.٘٧
ِ٬٧فٕ جٝدحػش ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق اظفجثً٬ح دإ٦٢ح "٠ظ ٍ٧٠جٝؿفظحز جٝس٬ ٫ػول
ُ٦٬ٞح جٗ٠ٝػ٧ه ٢س٬ظر جلسظحدس٬ٚ٠ ٩ُٞ ٤حك ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق ،اُؿجؿ
جٝدحػش (٥1429ـ) .
- 6اهيؼاُلج ِ٬ :Adolescenceفٖ٦ح جٝقُدٴ )16 :ٟ1989( ٪٧دإ٦٢ح "ج٠ٝفػٞر
ج٠٢ٝحث٬ر جٝصحٝصر جٝس٠٬ ٫ف د٦ح جٱ٢لح ٫ٖ ١ػ٬حس ١٠ ٤جٝ٧ًٗٝر ا ٩ٝجٝن٬ؾ٧ؾر،
جٝوخ ٧جٝندحخ٧ ،سس٬٠ق دح ٧٠٢ٝجٝلف ٫ٖ َ٬ظ َ٬٠جسظح٥حز
ج ٫٥٧سس٧لً د١٬
ج ٧٠٢ٝجٝدؿ٧ ٫٢جٗ٢ٝل٧ ٫ج٧ ٫ِٞٚٝجٳظس٠حُ."٫
Goodجٝسٗ٘٧ - 7اهخفّق اهغؼاؿٕ ِ٬ :Academic excellenceفٕ ظ٧ؿ
جٝؿفجل ٫دإ " ٤٢ج٠ٝلس ٨٧جٝسػو ٫ٞ٬جٝـ٬ ٪ول اٖ ٤٬ٝثر ١٠جًٝٴخ ١٧ٜ٬٧
ؤُ٠٠ ٩ٞح ٠ ٧٥س٠ٜ ، َٙ٧ح ٚ٬حك دحؾسدحفجز جٳلسِؿجؿ جِٝح ٟؤ ٧د٧جلًر
٠لس ٨٧جٯؿجء جٝؿفجل" ٫
- 15 -
( ؤد ٧جٝظؿ٬ح)15 : ٟ1999 ، ١
- 9اهًبغًّٔ غؼاؿٖبً ِ٬ :فٖ ٟ٦جٝدحػش -اظفجثً ٬ح – دإ ٟ٦٢جًٝٴخ ٖ ٫ج٠ٝفػٞر
جٝصح٬٧٢ر جٝػحو ٫ٖ )%75 - %60( ٩ُٞ ١٧ٞجؾزخجفجز ٦٢ح٬ر جِٝح ٟجٝؿفجل٫
٢٠سوٕ جٗٝول جٯ٧ل ِٞٝح ٟجٝؿفجل٫ جٝلحد٘ ٫ٖ٧جؾسدحفجز
( ٥1429ـ ٥1430 /ـ).
- 2جٝػؿ٧ؿ جٜ٠ٝح٬٢ر :س ٟسًد ٘٬جٝؿفجلر ُ٢٬ُ ٩ٞر ٢٠سٚحً ١٠ ٣ٴخ ج٠ٝفػٞر
جٝصح٬٧٢ر د٠ؿ٢٬سٜ٠ ٫ر جٜ٠ٝف٠ر ٧ظؿذ.
- 3جٝػؿ٧ؿ جٝق ٟج٬٢ر :س ٟسًد ٘٬جٝؿفجلر ٖ ٫جٗٝول جٝؿفجل ٫جٯ٧ل ؾٴل جِٝحٟ
جٝؿفجل٥1429( ٫ـ ٥1430 /ـ).
- 16 -
٬ٚ٠- 2حك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ،اُؿجؿ جٝدحػش (٥1429ـ).
انفظم انخانً
ًال
أوال :اإلطار اننظزي
د – دافؼٍح اإلجناس
د – املـــــراهكــــــــج
- 17 -
يمذيح :
٬س٢ح٧ل جٝدحػش ٖ٥ ٫ـج جٗٝول جٗ٠ٝح ٟ٬٥جٯلحل٬ر ٝؿ فجلس٧ ،٤جٝس ٫س ٟسو٦ٗ٬٢ح
ػلخ ُ٧٢ج ١جٝؿفجلرٙ٧ ،ؿ س٢ح٧ل جٝدحػش ٖ ٫جٝدؿج٬ر جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ٬ٓ٧ ٫٢ف جِٚٝٴ٫٢
٦٠٠ؿجً ٚ٠ٝؿ٠ر ػ٧ل جٝسٗ٬ٜف ص ٟجٝظـ٧ف جٝسحف٬ؾ٬ر ٝسً٧ف ٌ٢ف٬ر "ا٬ٝك" ٖ ٫جٱفنحؿ
جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح ،٫ٝص ٟجٳلسًفجؿ ٝدِى ج٠ٝػح٧ف ٖ ٫س ٛٞجٌ٢ٝف٬ر.
٫ٖ٧ؾسح٥ ٟـج جٗٝول ٙح ٟجٝدحػش دِفى دِى جٝؿفجلحز جٝلحدٚر ج٠ٝفسدًر
د٧٠ي ٍ٧جٝؿفجلر جٝػح٬ٝر ١٠٧ ،ص ٟجٝسِ٦٬ُٞ ٘٬ٞح ٧ادفجق جٚ٢ٝحً جٝس ٫سٞس٦٬ٖ ٫ٚح
٧سس٬٠ق د٦ح جٝؿفجلر جٝػح٬ٝر ُ ١جٝؿفجلحز جٝلحدٚر ٫ٖ٧ ،ي٧ء جٱًحف جٌ٢ٝف٧ ٪د٢ح ء
ُ٢ ٩ٞسحثط جٝؿفجلحز جٝلحدٚر ٙح ٟجٝدحػش ٖ٦٢ ٫ح٬ر ٥ـج جٗٝول دو٬حٓر ُؿؿًج ١٠
ٖف٧ى جٝؿفجلر.
- 18 -
(أ) التفهري العكالىٕ ّالتفهري غري العكالىٕ:
ِ٬سدف جٝسٗ٬ٜف اػؿ ٨ج٬ٞ٠ِٝحز ج٬ِٞٚٝر جِ٠ٝفٖ٬ر ج٬ِٞٝح جٜٝح٢٠ر ٧فجء جٝسً٧ف
جٝػ٬حذ جٱ٢لح٬٢ر٧ ،لً٬فذ جٱ٢لحٜ ٩ُٞ ١حٖر جٜٝحث١جز جٝػ٬ر٧ ،جٜسنحٕ جٝػ٧ٞل ج َّٗٝجٝر
جٝس٬ ٫سٔٞخ د٦ح ُ٠ ٩ٞح ٧٬جظ ٫ٖ ٤٦جٝػ٬حذ ٠ ١٠وحُخ ٠٧نٜٴز ،دل اٌِٟ٠ ١
جٱ٢ظحقجز ج٬٠ِٞٝر جٝس ٫ػٚٚس٦ح جٝدنف٬ر ٠د٬٢ر ُ٬ٞ٠ُ ٩ٞر جٝسٗ٬ٜف٥ ،ـج دحٱيحٖر ا٩ٝ
ؤ ١جٯل٧ٞخ جٝـٜٗ٬ ٪ف د ٤جٗٝفؿ ُِ٬ؿ ٧ٙذ ٜح٢٠ر سئصف ُٜ ٩ٞحٖر سٗحُٴس.٤
٧فد ٟج ٜح٢ز ؤٜدف ٠ػحٝ٧ر ٱؿؾحل جِٚٝل ٧ج٠ ٫ٖ ً٘٢٠ٝظحل جٱفنحؿ ٧جِٝٴض
جٗ٢ٝل٠ٜ ٫ح ٧ٚ٬ل "دحسفل ٫٥ "١٧س ٛٞج٠ٝػحٝ٧ر جٝسٙ ٫ح ٟد٦ح " ا٬ٝك" ٖ ٫ؤ٧جثل ُحٟ
ٟ1950سػز جل ٟجِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح٧ ،٫ٝجٝسٙ ٫ؿ ١٠ ٟؾٴ٦ٝح ٖف٧ي ًح ٠سٚؿ٠ر
ٌ٢ٝف٬س٧ ،٤جٝس٠ ٫ئؿج٥ح ؤ ١جٯػؿجش ج٢ٝنًر ٳ سلدخ ج٧ِٝجٙخ جٳِٗ٢ح٬ٝرٌ٢ ١ٜٝ٧ ،حٟ
(ٜٗحٖ:1999 : ٫ جِ٠ٝسٚؿجز ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ُ٢ؿ جٗٝفؿ ٫٥ج٠ٝلددر ٝس ٛٞج٧ِٝجٙخ
.)317
ٝـج جلسًٚدز ٥ـ ٣جٌ٢ٝف٬ر ج٥س٠ح٠ُٞ ٟحء جٗ٢ٝك د٧ظُ ٤ح٠ُٞ٧ ،ٟحء ُ ٟٞجٗ٢ٝك
- 19 -
اجلرّز التازخئ٘ ليظسٓ٘ "إلٔظ":
٬٧ف ٨ؤوػحخ ٥ـ ٣ج٠ٝؿفلر ؤٜٖ ١فذ جٱ٢لح ١ُ ١جٯ ػؿجش ٫٥ج٠ٝلثٝ٧ر ُ١
جُسٴل ٠قجظ ،٤ؤ ٪ؤ ١ج٠ٝنٜٴز جٗ٢ٝل٬ر سفظَ دحٝؿفظر جٯلحك ا ٩ٝؤ ١جٗٝفؿ ٟ٧ٚ٬
دسػف ٕ٬ج٧ٝج٧ َٙجٝػٚحث٘ د٢ح ًء ُٚ٠ ٩ٞؿ٠حز ً٧ٞٔ٠ر ٧جٖسفجيحز ؾحًثر٥٧ ،ـج ٠ح
ِ٬دف ُ ٤٢جدٜس٬س٧ك د" ٤ٝ٧ٚا ١ج٢ٝحك ٬يًفد٬ٝ ١٧ك دلدخ جٯن٬حء ١ٜٝ٧دلدخ
٧ظ٦حز ٌ٢ف ٟ٥جٝس٦٢٧َ١٧ٛ٬ ٫ح ُ٥ ١ـ ٣جٯن٬حء" (ظػٴ.)10 :1416 :١
٬٧ـٜف ُ٬ؿ ( )46 : ٟ2006ؤ ١جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح ٫ٝجلس٢ؿ اٜٖ ٩ٝف
جٞ٬ٗٝل ٕ٧جٱٓف " ٪٘٬ا٬د٬ٜس٧ك" ُ ١ؤ٠ ١ح ٬ظِل ُ٧ٚل ج٢ٝحك سيًفخ ٬ٝك ٧٥
جٯػؿجش ٧ا٠٢ح ؤٖٜحفِ٠٧ ٟ٥حفٖ ٟ٦ػ٧ل جٯػؿجش.
- 20 -
جٝنؾه ٢٬دَ ١٠ؤٖٜحف سػؿؿ جسظح٢ ٤٥ػ ٧جٝػ٬حذ ُ٧ٴٙس ٤دحِٝح ٟٝجٝؾحفظ ٧٥٧ ٫دـٛٝ
دإٖٜحفِ٠٧ ٣سٚؿجس٤ ٬ئ ١٠دإ ١جٳِٗ٢حٳز جِٝحً ٖ٬ر ٗٞٝفؿ ٠فسدًر جفسدحً ًح ُي٬٧حً
٥ـج ٜ٧ح٢ز جٝخؿج٬ر جٝػٚ٬ٚر ٌ٢ٝف٬ر جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢حًٜ ٫ٝفٚ٬ر ُٴظ٬ر
ٗ٢٠فؿذ ُ٬ ٩ٞؿ جِٝح ٟٝجٯ٠ف" ٫ٜ٬ا٬ٝك" ج٧ٝ٧٠ٝؿ ُح ٫ٖ ٟ1913 ٟد٬سلد٬فض ٖ٫
ج٧ٝٳ٬حز ج٠ٝسػؿذ جٯ٠ف٬ٜ٬ر٧ ،ػول ُ ٩ٞؿفظر جٝدٜح٧ٝف٧٬ك ٖ ٫اؿجفذ جٯُ٠حل ١٠
ظحِ٠ر ج٠ٝؿ٢٬ر ٖ٧٬٧٬٢ ٫ف ، ٛص ٟػول ُ ٩ٞن٦حؿذ ج٠ٝحظلس٬ف ُح٧ ،ٟ1943 ٟن٦حؿذ
جٝؿٜس٧فجُ ٫ٖ ٣ح ُٟٞ ٫ٖ ٟ1947 ٟجٗ٢ٝك جٱٜ٧ . ٫ٜ٬٢٬ٜٞح٢ز ٥ـ ٣جٝدؿج٬ر سػؿ٬ؿًج ٖ٫
ُح ٟ1954 ٟػ٬ش دؿؤ "ا٬ٝك" جٝسػ٧ل ١٠جٝسػ٬ٞل جٗ٢ٝلًٛ ٫فٚ٬ر ُٴظ٬ر اً ٩ٝفٚ٬ر
سسظ٢ ٤ػ ٧جٯل٧ٞخ ج ٫ًٚ٢٠ٝجِ٠ٝس٠ؿذ ُ ٩ٞج٧٠٢ٝـض جٞٗٝلٗ ٫ؤٜصف ٩ُٞ ٤٢٠ج٧٠٢ٝـض
جٗ٢ٝل.٫
٧دؿؤ "ا٬ٝك" جٜٝسحدر ُ٥ ١ـج جٯل٧ٞخ جٝظؿ٬ؿ ٖ ٫جِٝٴض جٗ٢ٝل ٫ٖ ٫لٞلٞر ٖ٫
جٚ٠ٝحٳز ٢٠ـ ُح٢ُ٧ ،ٟ1962 ٟؿ٠ح ٢نف ٜسحد" ٤جٝلدخ ٧جٳِٗ٢حل ٖ ٫جِٝٴض جٗ٢ٝل٫
ى ٫ٖ ١٠و٬حٓس ٤جٯ ٩ٝ٧ؤ ٟ٥جٯلك ٧جٝسو٧فجز ٧جٳٖسفجيحز جٝس١٠ ١ٜ٠٬ ٫
ّ
. ؾٴ٦ٝح ٌٖ٢ ٟ٦ف٬س ٤جِٝٴظ٬ر٧ ،جٝس ٫فٜقز ُ ٩ٞج َٝٳٙر د ١٬جٳِٗ٢حٳز ٧جٝسٗ٬ٜف
٬٧ن٬ف ( " )Padesky& beck, 2005, 17ا ٩ٝف٬حؿذ ج٭فجء جٝسٙ ٫ؿ٦٠ح
"ا٬ٝك" ٖ ٫سؿنٌ٢ ١٬ف٬حز جِٝٴض جٗ٢ٝل ٫جِ٠ٝفٖ٧ ،٫ـ ٤٢٧ٜٝ ٛٝؤ٧ل ٧ ١٠يَ
جٞٝد٢حز جٯ ٩ٝ٧ٳ٢سنحف ٥ـج جٯل٧ٞخ ٖ ٫جٱفنحؿ ٧جِٝٴض جٗ٢ٝلُ ٫ٖ٧ ،" ٫حٟ1959 ٟ
ؤلك "ا٬ٝك" ٦ِ٠ؿ جٝػ٬حذ جِٚٝٴ٬٢ر ٠ ٧٥٧ Instute of Rational livingئللر
"ا٬ٝك " ُ٬٠ٞر سفد٬٧ر س٦ؿٕ ٝسِ ٟ٬ٞؤلك جٝػ٬حذ جِٚٝٴ٬٢رُ ٫ٖ٧ ،ح ٟ1968 ٟؤلك
- 21 -
٦ِ٠ؿ جٝؿفجلحز ج٬٠ِٞٝر ٖ ٫جِٝٴض جٗ٢ٝل ٫جِٚٝٴ.٫٢
٧٬٧يغ ٠ػ٧ ٟؿ (٥1420ـ ) 1 :ؤ" ١ا٬ٝك" وُ ٫ٖ ٟ٠حً ٟ1976 ٟفٚ٬ر ٖ٫
جِٝٴض ل٬٠ز "ُٴض جٳِٗ٢حٳز دح"Rational Emotive Tharapy .ً٘٢٠ٝ
٫ٖ٧وُ ٕ٬ح ٟ1993 ٟؤُ" ١ٞا٬ٝك" سٔ٬٬ف ٠ل٥ ٩٠ـج جٳسظح ١٠ ٣جِٝٴض
)(R.E.BT جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح (R.E.T) ٫ٝا ٩ٝجِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح ٫ٝجٝل٫ٜ٧ٞ
. ذ ج٧ٝظؿج٬٢ر ٧جٝل٬ٜ٧ٞر ٧ـٝ ٛٝسإ٬ٜؿ جٝسٗحُل ج٠ٝسدحؿل د ١٬جٝظ٧ج٢خ جِ٠ٝفٖ٫
سفسٜق ٌ٢ف٬ر "ا٬ٝك" ُ ٩ٞجٳٖسفجى جٚٝحثل :دإ ١جٗٝفؿ ٝ٧٬ؿ ٢ُ٧ؿ ٣جٚٝؿفذ ُ٩ٞ
جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ ٫٢ج٧ ٫ًٚ٢٠ٝجٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف ج ٫ًٚ٢٠ٝؤ٬يحً ٝ٧ .ؿ ٨ؤٖ ٪فؿ جٳلسِؿجؿ
٠ٞٝػحٌٖر ُٗ٢ ٩ٞل٧ ٤لِحؿس٧ ،٤ؤ٬يًح ٗٞٝفؿ ٢قُر ا ٩ٝسؿ٬٠ف جٗ٢ٝك٧ ،سظ٢خ جٝسٗ٬ٜف،
. ٧جٱ٠٬ح ١دحٝؾفجٖحز ٟ٧ٝ٧ ،جٗ٢ٝك .ؤ ٪ؤٗٞٝ ١فؿ ج٬٠ٝل ٧جٳلسِؿجؿ ٜٝٴ جٳسظح١٬٥
٧د٧٠ظخ جِٝٴض جِٚٝٴٖ ٫٢ب ١جٯٖفجؿ ٝ٧٬ؿ ١٧ٞ٬٠٬٧ ١٧ا ٩ٝؤٜ ١ل ٠ح ٬ف٬ؿ ١٧ؤ٧
٬ػسحظ ١٧ٳدؿ ؤ٬ ١ظؿ٧ ،٣٧اـج ٬ ٟٝظؿ٧ج ٠ح ٬ف٬ؿٖ ١٧ب٬ ٟ٦٢نظد ١٧ؤٕ٢ل٬٧ ،ٟ٦نِف١٧
٧جِٗ٢ح٤ٝ دحٝػق٧ ١جٯ٧ ،ٟٝسفٌ٢ ٨ف٬ر جِٝٴض جِٚٝٴ ٩ُٞ ٫٢ؤ ١سٗ٬ٜف جٱ٢لح١
ٯ ١ج٠ٝنحُف ٧ل٬ ٤ٜ٧ٞػؿش ٖٗ٢ ٫ك جٙ٧ٝز٢ ٧٥٧ ،حؿفًج ٠ح ٬نِف دؿ ١٧ؤٜٗ٬ ١ف
سلسصحف ُحؿذ ًُ ١ف ٘٬اؿفج٬٧ . ١٬ِ٠ ٕٙ٧٠ ٛف "٨ا٬ٝك" ؤ ١جٗٝفؿ ُ٢ؿ٠ح ِٗ٢٬ل ٖب٤٢
ٜٗ٬ف ٠ِ٬٧ل ٢ُ٧ؿ٠ح ِٗ٬ل ٖبِٗ٢٬ ٤٢ل٢ُ٧ ،ؿ٠ح ٜٗ٬ف ٖبِٗ٢٬ ٤٢ل ِٗ٬٧ل ٟ٥ٕ٢ ٫ٜٝ٧ .
ل ٛ٧ٞؾؿجٍ جٗ٢ٝك ٬ظخ ؤ٬ ٕ٬ٜ ٟ٦ٗ٢ ١نِف ج٢ٝحك ٜٗ٬٧ف٬٧ ١٧سوفٖ٧٬٧ ، ١٧يغ
- 22 -
نٜل ()1
جٝسٗ٬ٜف
جٝلٛ٧ٞ جٳِٗ٢حل
ػ٧٬ج ١خ٧ٝ٧٬ظ٬ح ٧جٔٝفجثق سسػ ٫ٖ ٟٜل٬ ٧٦ٖ ،٤ٜ٧ٞف ٨ؤ ١جٗٝفؿ ٖف٬ؿ
جً جٱ٢لح٬ٝ ١ك
٢ُ٧ؿ ٣جٚٝؿفذ ُ ٟ٦ٖ ٩ٞجِٝظق جٝـ٢ُ ٪ؿ٧ ٣سٔ٬٬ف جٌ٢ٝفذ ؤ ٧ج ٟ٬ٚٝجٝسٓ ٫فلز ٖ٢٠ ٤٬ـ
جٝ٧ًٗٝرٝ٧ ،ؿ ٤٬ج٧ٚٝذ ُ٧٠ ٩ٞجظ٦ر ٌ٢ح ٟج٢ُ ٟ٬ٚٝؿ٧ ٣سفل٬ؾ٦ح ٖ ٫جُسٚحؿجز ٧آفجء
٠ؾسٗٞرٜ .ـٚ٬ ٟٝ ٛٝدل "ا٬ٝك" ٧ظ٦ر جٌ٢ٝف ج٧ٝظ٧ؿ٬ر جٝس ٫سف ٨ؤ ١جٗٝفؿ ُ٢ؿ٬٠ ٣ل
ا ٩ٝسػٙ ٘٬ٚؿفجسٝ٧ .٤ـج ٖبٚ٠ ٤٢س َ٢دإ ١جٗٝفؿ اـج جنسفً دإٜٗ٬ ١ف ؤ٬ ٧نِف ًٖ ٫ف٘٬
٠ػؿؿ ٖب ٤٢فد٠ح ٪٧٢٬ؤ٬ ١لس٠ف ٖ ٫ـ ٛٝجٝل ٛ ٧ٞػس ٧ٝ ٩ؤؿف ٛدإ ١ل ٧٥ ٤ٜ٧ٞؾؿجٍ
ٗ٢ٞٝك ٩ُٞ٧ ،جِ٠ٝحٝط ؤ٬ ١دػش ٖ ٫جٝظـ٧ف جٝس ٫سئؿ ٪ا ٩ٝل ٛ٧ٞؾؿجٍ جٗ٢ٝك.
ّٖلغى "اهٖؾ " تًل اٙفنبؼ ؤّ اهخكّؼاح ّاهفؼّل ضّل نتًٖج اٌٛؿبً
ٜٗ٬ف جٱ٢لحٜ ١حثُ ١حٙل ٠سٗفؿ ُٖٚ ٤٢٧ٜ ٫ٴً٬٢ح ٬ٓ٧ف ُٚٴ٧ ،٫٢ػ١٬ -1
٬٧سوفٕ دِٚٴ٬٢ر ٬ودغ ـج ٖحُ٬ٞر ٬٧نِف دحٝلِحؿذ.
٬فظَ جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ ٫ٖ ٫٢ؤو ٤ٞا ٩ٝجٝسِ ٟٞج٠ٝدٜف ٓ٬ف ج،٫ًٚ٢٠ٝ -3
٧جٗٝفؿ ٜ٬سلخ ـ٧ ١٠ ٛٝجٝؿ ٤٬دوٗر ؾحور ١٠٧جٝصٚحٖر جٝس٬ِ٬ ٫م ٖ٦٬ح.
- 23 -
جٱ٢لحٜ ١حث٢ ١حً٘٧ ،جٝسٗ٬ٜف ٬سُ ٟحؿذ ١٠ؾٴل جلسؾؿج ٟجٝف٧٠ق جٜٝٴ٬٠ر، -4
٠ٝ٧ح ٜح ١جٝسٗ٬ٜف ٬وحػخ جٳِٗ٢حل ٧جٳيًفجخ جٳِٗ٢حٖ ٫ٝب ١جٝسٗ٬ ٛف ٓ٬ف
جِٚٝٴ٬ ٫٢لس٠ف دحٝيف٧فذ ًح٠ٝح ٬لس٠ف جٳيًفجخ جٳِٗ٢ح.٫ٝ
Self- ا ١جلس٠فجف ػحٝر جٳيًفجخ جٳِٗ٢ح٢ ٫ٝس٬ظر ٝػؿ٬ش جٝـجز -5
،Verbalizationٳ ٬سٚفف دِٗل جٌٝف٧ ٕ٧جٯػؿجش جٝؾحفظ٬ر ٖ١ٜٝ٧ ًٚ
ؤ٬يًح ١٠ؾٴل اؿفجٜحز جٗٝفؿ ٦ٝـ ٣جٯػؿجش ٧جسظح٥حس٢ ٤ػ٥٧ح ٧سؾسً ٕٞف ٘
جٝسِد٬ف ُ٥ ١ـج جٳيًفجخ ٖدِى جٯٖفجؿ ٬وحد ١٧دحٳٜسثحخ ٧جٝدِى ج٭ؾف
دح ٘ٞٚٝؤ ٧جٝنِ٧ف دحٚ٢ٝه ٧جٝؿ٬٢٧ر ٧جٝيِٕ ؤ٠ح٠ ٟلث٬ٝ٧حز جٝػ٬حذ٧ ،آؾف١٧
٬ؿ ٩ُٞ ١٧١ ٟج٠ٝؾؿفجز ؤٚ٬ ٧ؿ ٩ُٞ ١٧٠جٳ٢سػحف ا٬ٓ ٩ٝف ـ.ٛٝ
٬ظخ ٦٠حظ٠ر ٧سػؿ ٨جٯٖٜحف ٧جٳِٗ٢حٳز جٝلٞد٬ر ؤ ٧ج٠ٝصدًر ٞٝـجز ٧ـٛٝ -6
٥٧ .ؿٕ دبُحؿذ س ٟ٬ٌ٢جٱؿفج٧ ٛجٝسٗ٬ٜف دؿفظر ٬ودغ ٦ِ٠ح جٗٝفؿ ٬ًٚ٢٠حً
جٱفنحؿ ٧جِٝٴض جٗ٢ٝل ٧٥ ٫ؤ٧٬ ١يغ ٠ٞٝلسفنؿ ؤ ١ػؿ٬صٗ٢ َ٠ ٤ل٧٥ ٤
ج٠ٝوؿف جٯلحلٝ ٫ٴيًفجخ جٳِٗ٢ح٧ ،٫ٝؤ٬ ١د ٕ٬ٜ ٤ٝ ١٬ؤ٥ ١ـ ٣جٯػحؿ٬ش
ػس٬ ٩ودغ ؤٜصف جٝـجس٬ر ٓ٬ف ٬ًٚ٢٠ر٧ ،ؤ٬ ١لحُؿ ٩ُٞ ٣سِؿ٬ل سٗ٬ٜف،٣
ُٚٴ٬٢ر ٧دحٝسح ٫ٝسٚل جٳِٗ٢حٳز جٝلٞد٬ر ؤ ٧ل ٛ٧ٞاػدحً جٝـجز.
سف٥ ٨ـ ٣جٌ٢ٝف٬ر ؤ ١جٯٖفجؿ ٠ ٟ٥سٗفؿ٧ ،١٧ؤُٚ ٟ٦٢ٴ٬ٓ٧ ١٧٬٢ف ُٚٴ١٬٬٢ -7
ٖ ٫آ٧ ١جػؿ٢ِٖ ،ؿ٠ح ٬سوفٖٜٗ٬٧ ١٧ف ١٧دِٚٴ٬٢ر ِٖ ١٧٢٧ٜ٬ح٧ ١٬ٝلِؿجء
٧جِٜٝك وػ٬غ.
- 24 -
٧سفٖ ٨في٬ر جِٝٴض جِٚٝٴ٠ٜ ٫٢ح ؤ٧يغ (٧ٜف )251 :ٟ1985 ،٪ؤ٢٢ح ٢نإ٢ح
ٖ٠ ٫ظس٬٠٢٧ َ٠ل ٯ ١٧ٜ٢ ١يػ٬ر جٯٖٜحف ج٬٠٥٧ٝر ج٠ٝيٞٞر٬٠٢٧ ،ل ا ٩ٝؤ٢ ١نفخ
ؤٗ٢ل٢ح دحلس٠فجف د٦ـ ٣جٯٖٜحف ٫ٖ٧ ،ج٦٢ٝح٬ر ٖب٥ ١ـ ٣جٯٖٜحف ٫٥جٝس ٫سنٜل ل٢ٜ٧ٞح
جٌٝح٥ف ٟ٧ٚ٢٧ ،٪دسِ٥ ٘٬٠ـ ٣جٳُسٚحؿجز ٓ٬ف ج٬ًٚ٢٠ٝر ٖ٧ٗ٢ ٫ل٢ح دحلس٠فجف ٧ػسً ٠ح
لس٧ٚؿ٢ح ا٬ٞ٠ُ ٩ٝر جٱػدحً ٧جٳ٦٢قج ٟجٝس ٫سػؿش ٢ٝح.
"ا٬ٝك " ٬٧ؾٞه جٝدحػش ٠٠ح لد٘ ا ٩ٝؤ ١جٝل ٛ٧ٞج٠ٝيًفخ ٠ٜح ٗ٬سفى
٢حسط ُ ١جٯٖٜحف ٧جِ٠ٝسٚؿجز ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر جٝس٬ ٫سِ٦٠ٞح جٗٝفؿ ؤص٢حء ٠فجػل ٣٧٠٢
ج٠ٝؾسٗٞر٥٧ ،ـ ٣جٯٖٜحف ٦ٝح سإص٬ف ُ ٩ٞاؿفج٧ ٛسإ٬٧ل جٯػؿجش ٧ج٧٠ٝج ٕٙدنٜل ٓ٬ف
٢٠حلخ ٠٠ح ٬ظِ٬ ٤ٞلسظ٬خ ٦ٝـ ٣ج٠ٝئصفجز دفؿ٧ؿ ؤِٖحل ٖل٧ٝ٧٬ظ٬ر ٗ٢٧ل٬ر
٠يًفدر.
ا ١جٜٝص٬ف ١٠جٗ٠ٝح ٟ٬٥جٝس ٫س٧ول ا٦٬ٝح "ا٬ٝك" ١٠ؾٴل ؾدفس ٫ٖ ٤جِٝٴض
جٗ٢ٝل ٟٝ ،٫سٗ٠ ١ٜح ٟ٬٥ؤ ٧و٬حٓحز ظؿ٬ؿذ دل س٧ول ا٦٬ٝح جٜٝص٬ف ١٠جٗٝٴلٗر
٧جِ٠ٝحٝظ ١٬جٚٝؿج٧ ٩٠جِ٠ٝحوف" ١٬ٱ٬ٝك" ٖ ٫جِٝؿ٬ؿ ١٠ج٠ٝؿجفك جِٝٴظ٬رٖٚ ،ؿ ٙحل
د٦ح ُؿؿ ١٠جٜٗ٠ٝف٧ ١٬ج٠َٝٝحء ٖ٠ ٫ؾس ٕٞج٠ٝظحٳز جٝس٬ٝ ٫ك ٦ٝح ُٴٙر دحِٝٴض
جِٚٝٴ٥٧ ،٫٢ـج ٠ح ؤصدز وػر جٗ٠ٝح ٟ٬٥جٝس ٫س٧ول ا٦٬ٝح "ا٬ٝك"٥ ١٠٧ ،ئٳء ج٠ِٞٝحء
٧جٜٗ٠ٝف ١٬جؿ٢ٜق ،Adkinsؤؿٝف ،جٜٝل٢ؿفٖ ،ف٢مٜ ،ح٬٠ف ،١٧ؿ٬ظف٧ ١٬ظٜٞ٧ف،
٧دحٝفٓ ١٠ ٟجٳؾسٴٖحز جٌٝح٥فذ ٖ ٫ؤل٠حء جٗ٠ٝح٧ ٟ٬٥ج٭فجء جٝز ٪جدسٜف٥ح ٥ئٳء
ج٠ِٞٝحء ٧جٜٗ٠ٝف ،١٬اٳ ؤ٥ ١ـ ٣جٗ٠ٝح ٟ٬٥زُظ ٩ُٞ َ٠ؤ ١جٳيًفجدحز جٗ٢ٝل٬ر ٳ ١ٜ٠٬
. ُق٦ٝح ُ ١جًٝفٚ٬ر جٝسٌ٢٬ ٫ف د٦ح جٗٝفؿ ٗ٢ٝلِٞٝ٧ ٤ح ١٠ ٟٝػ٤ٝ٧
(جٝن٬ؽ.)41:ٟ1986 ،
- 25 -
٥ـج ٙ٧ؿ" ٟا٬ٝك" ُؿؿجً ١٠ج٠ٝدحؿة ٧ج٠ٝل٠ٞحز ج٠ٝفسدًر دٌ٢ف٬س:٫٥٧ ٤
-1اهًلٌٖٞج ّاهٞيلٌٖٞج:
١ٜ٠٬سِف٦ٗ٬ح ُ ٩ٞؤ٦٢ح جلسؾؿج ٟج ٫ٖ ً٘٢٠ٝسػ ٘٬ٚجٯ٥ؿجٕ جٚٝف٬در ٧جٝدِ٬ؿذ،
٫٥٧سل ٫ٖ ٟ٦سػ٥ ٘٬ٚؿٖ٥ ١٬ح٠٥ ١٬٠ح ج٠ٝػحٌٖر ُ ٩ٞجٝػ٬حذ٧ ،جٱػلحك دحٝلِحؿذ
جٗ٢ٝل٬ر ٧جٝسػفف ١٠جٯٌ ٫ٖ ،ٟٝل جٝسٗحُل ج٠ٝٴث َ٠ ٟج٧ِٝجًٕ ٫ٖ .ػ ١٬ؤُ ١ؿٟ
جِٚٝٴ٬٢ر سنس٠ل ُ ٩ٞجٝسٗ٬ٜف دًف٘ س ٕٚػظف ُصفذ ٖ ٫لد٬ل سػ ٘٬ٚج٦ٝؿٖ١٬
جٝلحدُ( .١٬ٚدؿجهلل)279 :ٟ1997 ،
-2اهًلل ّاٌٝفًبل:
٬ف" ٨ا٬ٝك" ؤ ١جٝس٬ٜٗف ٧جٳِٗ٢حل جٱ٢لح٬ٝ ٫٢لح ُ٬ٞ٠س٠ ١٬ؾسٗٞس٧ ،١٬ا٠٢ح ٠٥ح
ُ٬ٞ٠سح٠ ١سؿجؾٞسح ١دنٜل ٜد٬ف ٧دو٧فذ ـجز ؿٳٝر سٗحُ٬ٞر سدحؿ٬ٝر٧ ،سِسدفج٫ٖ ١
دِى جٯػ٬حٗ٢ ١ك جٝن٫ء ٠ٜح ٧٥جٝػحل دح٢ٝلدر ٬ٞ٠ِٝس ٫جٝػ٬حذ جٯلحل٬س ١٬جٝػك
٧جٝسػف٧ ،ٛٳ ١ٜ٠٬جٌ٢ٝف ا٠٦٬ٝح دًفٚ٬ر سٗو ٟ ٤ٞج ُ ١دِي ٟ ٤ج دو٧فذ سح٠ر ٥ـج
ِ٬٧ؿ جٳِٗ٢حل ٖ ٫ػٚ٬ٚس ١٠ ٍ٧٢ ٤جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ ٫٢ج٢٠ٝػحق ـجس٬حً ٧٥٧ؤ٬ي ًح
ِ٬سدف ُ٬ٞ٠ر جسظح٬٥ر ِ٠فٖ٬ر ػ٬ش ٬لسظ٬خ جٝدنف ٧٠ٞٝج ٕٙجٝػ٬حس٬ر ج٠ٝؾسٗٞر دنٜل
٩ُٞ ٪٧ً٢٬ػ ٟٜػؿلٜٖ٧ ٫ف٠ ٪لد٘٧ ،دحٝسح٬ ٫ٝإس ٫جٚٝف جف ج٦٢ٝحث ٫دحٳلسظحدر
. ٝس ٛٞج٧٠ٝج٢٠ ٕٙلظً٠ح ٠ َ٠ح ٬ػ ٤ٚٚجٳِٗ٢حل جٯو ٫ٞؤ٬ ٧ػ٧ل ؿ٤٢٧
(ج٬ًٝخ.)120 :ٟ1981 ،
-3اٌٝفًبٝح اهيٞئيج ّغٖؼ اهيٞئيج:
٬ف" ٨ا٬ٝك" ؤ ١جٳِٗ٢حٳز ج٠ٝٴث٠ر ٫٥س ٛٞج٠ٝنحُف جٝس ٫سػ ٘ٚؤ٥ؿجٕ جٝػ٬حذ
جٝلِ٬ؿذ٠٦٠ ٫٥٧ ،ر يف٧ف٬ر ٝٲ٢لح٧ ،١دؿ٦٢٧ح ٳ ٬لسً َ٬ؤ٬ ١نِف دحٝلِحؿذ .ؤ٠ح
جٳِٗ٢حٳز ٓ٬ف ج٠ٝٴث٠ر ٖدِي٦ح ٝ ٟ٦٠ٲ٢لح ١ٯ٦٢ح سػحٌٖ ُ ٩ٞؤلحك ١٠جٯٖٜحف
ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر٠٠ ،ح سئؿ ٪ا ٩ٝاُحٙر جٝل ٛ٧ٞج٧ٝجٝ ٫ِٙٲ٢لح٧ ١جٳِٗ٢حٳز ٓ٬ف
ج٠ٝٴث٠ر ٳ ٦ٝ ١٧ٜ٬ح ٧ظ٧ؿ اٳ ٌٖ ٫ل جلسؿؾحل جٗٝفؿ ٦ٝح دنٜل نِ٧ف ٪ػ٬ش
٬و٦ٓ٧ح ٖ ٫ظ٠ل ؤ ٧و٧ف ٳ سؾفض ُ ١جِٝدحفس ١٬جٝسح٬ٝس٥( ١٬ـج ػل ١دح٢ٝلدر ) ٫ٝ
ؤ٥( ٧ـج ل٬ت دح٢ٝلدر ٢٥ ١٠٧ )٫ٝح ٖب ١جٝل ٛ٧ٞج ٠ٝيًفخ ٢ ٧٥سحض جٳلس٠فجف
دحٝػؿ٬ش جٝؿجؾ ٫ٞجٝـجس ٫جٝـ٬ ٪س ١٠ ١٧ٜجٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر
(جٝق٧٬ؿ)251 :ٟ1998 ،
- 26 -
-4اهيّٖل اهتّٖهّسٖج:
٬ف" ٨ا٬ٝك" ؤ ١جٱ٢لحٝ٧٬ ١ؿ ٝ٧ؿ ٤٬جٳلسِؿجؿ ٞٝسوفٕ دحًٝفٚ٬س ١٬جِٚٝٴ٬٢ر،
٬ٓ٧ف جِٚٝٴ٬٢ر ٬٧وٕ ـ ٛٝد" ٤ٝ٧ٚا ١جٯٖفجؿ ٠فٜخ ١٧د٧ٝ٧٬ظً ٬ح ُ ٩ٞؤٜٗ٬ ١ف٧ج
دًفٚ٬ر ٞ٠س٬٧ر ٖ٢٠ ٫حلدحز ُؿ٬ؿذ ،ؤ ٧ؤ٦٬ ١ق٧٠ج ؤٗ٢ل٧ ٟ٦ؤ٬ ١دح٧ٔٝج ٖٜ ٫ل ن٫ء
٧ؤ٬ ١نِف٧ج دحٱصحفذ ٬٧سوفٖ٧ج دٔفجدر ٯسٗ ٤جٯلدحخٝ٧ ،ؿ ٟ٦٬ؤ٬ي ًح جلسِؿجؿجز ٬٧ٙر
ٯٜٗ٬ ١ف٧ج دلٝ٧٦ر ٧دنٜل ًد٠ ٟ٥٧ ،٫ِ٬دسٜف٬٧ ١٧سِ ١٠ ١٧٠ٞؤؾًحثٟ٥٧ ،ٟ٦
٬ٔ٬ف ١ ٟ ١٧ؤٗ٢ل٠ ٟ٦فجز ُؿ٬ؿذ (جٝن٢ح.)106 :ٟ1994 ،٪٧
- 27 -
-2اٙؿؾ اٝسخيبيٖج:
٬ف" ٨ا٬ٝك" ؤ ١جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ٧ ٫٢جٝسِ٧ؿ ُ ٩ٞجٝسؿ٬٠ف جٝـجسُ٧ ٫ؿٟ
ج٠ٝلح٠ػر سفظَ ٖ ٫ؤو٦ٝ٧ح ٢٧نإس٦ح ا ٩ٝجٝسِ ٟٞج٠ٝدٜف ٬ٓ٧ف جٖ ،٫ًٚ٢٠ٝحٗٝفؿ ٝؿ٤٬
جٳلسِؿجؿ جٝد٧ٝ٧٬ظٝ ٫ـ ٛٝجٝسِ٧ ،ٟٞجٝـٜ٬ ٪سلد٧ ١٠ ٤جٝؿ ٤٬دوٗر ؾحور ٓ ٧حٝد ًح ٠ح
٬سٗح ٟٙجٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ ٫٢دلدخ سؿ ٫٢ج٠ٝلس ٨٧جٝصٚحٖ٧ ٫جٳظس٠حُ٧ ،٫دلدخ سقج٬ؿ
جٝئ ً٧جِٝحث٬ٞر ٧جٳظس٠حُ٬ر ١٠ٖ ،ؾٴل ُ٬ٞ٠ر ج٬ ٧٠٢ٝسِ ٟٞجٗٝفؿ جٝسٗ٬ٜف ٧جٝنِ٧ف
دٗ٢ل٧ ٤دح٭ؾفٌ ٫ٖ ١٬ل ٠ح ٬لسؿؾ ٤ٞؤص٢حء جٝس٢نثر جٳظس٠حُ٬ر ٠٧ح ١٠ ٤٬٠٢٬ؤػحؿ٬ش
.)176 :1992 :٫ٙ
ؿجؾ٬ٞر( .جٕٝ
٥ـج ٬٧ف" ٨ا٬ٝك" ؤ٢٢ح اـج ٢نإ٢ح ٖ٠ ٫ظس٠ َ٠ح ٖب٢٢ح ٬٠٢ل ٯ ١٧ٜ٢ ١يػ٬ر
جٯٖٜحف جٝس ٫سنٜل ل٢ٜ٧ٞح جٌٝح٥ف٧ ،٪س ٟ٧ٚدسِ٥ ٘٬٠ـ ٣جٳُسٚحؿجز ٓ٬ف ج٬ًٚ٢٠ٝر ٖ٫
. ٧ٗ٢ل٢ح دحلس٠فجف٧ ،جٝس ٫ػسً٠ح ٠ح لس٧ٚؿ٢ح ا ٩ٝجٱػدحً ٧جٳ٦٢قجٟ
(ؾٗحظ.)251 :ٟ1985 ،٫
-3اٙؿؾ اهٌفؿٖجٌ( :هؼٖج :)A.B.C
ٚ٬فف "ا٬ٝك" ٌٖ٢ ٫ف٬س( ٤جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح ) ٫ٝؤ ١جٯػؿجش جٝس ٫سًفؤ
ُ ٩ٞجٝدنف سسي٧ُ ١٠ج٠ل ؾحفظ٬ر س٠صل ؤلدحدًح ٝٴيًفجخ جٗ٢ٝل٧ ،٫جٝدنف ٬ٝل٧ج
ٟك٪ف٬ٜٞ ١٬ر٧ ،دبٜ٠ح ٟ٦٢ؤ٬ ١سظح٧ق٧ج ض ٧ج٢خ جٚٝو٧ف جٝد٧ٝ٧٬ظ٬ر٧ ،جٳظس٠حُ٬ر
٧جٝسٗ٬ٜف جٝوِخ ١٠ؾٴل جٝسػ ٟٜدحًٝفٚ٬ر جٝسٌ٢٬ ٫ف ١٧د٦ح ا ٩ٝجٯػؿجش ٧سػؿ٬ؿ
فؿ٧ؿ جٯِٖحل جٝس٬ ٫ؾسحف٦٢٧ح ٧٠ٝجظ٦ر س ٛٞجٯػؿجش ٧ .سس٠صل جٯلك جٗ٢ٝل٬ر
ٞٝنؾو٬ر ُ٢ؿ "ا٬ٝك" ٖ٧٠٢ ٫ـض ؤل٠ح ٣دٚحٝخ )٧ (A.B.Cجٝـِ٬ ٪سدف جٝظح٢خ
جٝفث٬ل ٫ٖ ٫جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح ١٠ ٫ٝج٢ٝحػ٬ر جٌ٢ٝف٬ر ٧جٝسًد٬ٚ٬ر ( .ظ٠ل ج٬ٞٝل،
.)298 :ٟ2001
ٖ٫ جِٚٝٴ٬٢ر "٬٧ن٬ف ٧ٜفل (Corsini) ٫٢٬ا ٩ٝؤ ١ؿ٧ف جٯٖٜحف ٓ٬ف
جٳيًفجدحز جِٝحًٗ٬ر ا٠٢ح ٬سيغ ٖ٧٠٢ ٫ـض "ا٬ٝك" ٞٝنؾو٬ر ٧جِ٠ٝف ٕ٧دٌ٢ف٬ر
)( ."(A.B.Cجٝف٬ػح.)76 :ٟ1987 ،٫٢
ػ٬ش سف ٟق ) (Aا ٩ٝج٠ٝص٬ف ج٠ٝلدخ ٝٴِٗ٢حلً ٠٧٠ُ ٫٥٧ ،ح ج٧٠ٝجٕٙ
٧جٯػؿجش جٝس ٫سٌ٦ف ٖ٦٬ح ؤ ٧ؤص٢حث٦ح ج٠ٝنٜٞر جٗ٢ٝل٬رٙ ،ؿ س ١٧ٜؤػؿجص ًح ؾحفظ٬ر ؤ٧
- 28 -
ٴ ُ ١وحػخ
ؿجؾ٬ٞر٧ ،جٯػؿجش جٝؾحفظ٬ر ٫٥جٝس ١ٛ ٟ٬ ٫ؤ٬ ١فج٥ح ج٭ؾفٖ ١٧ي ً
ج٠ٝنٜٞر.
ؤ٠ح جٯػؿجش جٝؿجؾ٬ٞر ٖ ٫٦ؤٖٜحف جٗٝفؿ ج٠ٝسِٚٞر دحٯػؿجش جٝؾحفظ٬ر (B) ٧ .
سن٬ف اٜٖ ٩ٝفذ جٱ٢لح ١ؤ ٧جُسٚحؿ (Belive) ٣دح٢ٝلدر ٞٝػؿش ج٠ٝص٬ف ٙ٧ؿ س ١٧ٜظح٠ؿذ
ؤ٠ ٧ف٢ر٢ُ٧ ،ؿ٠ح س ١٧ٜظح٠ؿذ ٦٬ُٞ ً٘ٞ٬ح جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر٧ ،س ٫ٖ ١٧ٜوْ٬
٬٧ٔٝر سدؿؤ ٓحٝدًح د٠ٜٞر "٬ظخ" ؤ" ٧ٳدؿ٢ُ٧ "..ؿ٠ح ٬س٠ل ٛجٱ٢لح ١د٦ـ ٣جٯٖٜحف ٖب ٤٢
٬٠٬ل ا ٩ٝجلس٢لحؼ ؤٖٜحف ٓ٬ف ُٚٴ٬٢ر ٢ُ٧ .ؿ٠ح س٥ ١٧ٜـ ٣جٯٖٜحف ٠ف٢ر ٖبً٘ٞ٬ ٤٢
ُ ٤٬ٞجٯٖٜحف جِٚٝٴ٬٢رٓ ٫٥٧ ،حٝدًح ٠ح سإؾـ نٜل ١٠جٝفٓدر ؤ ٧جٯ٬٢٠ر ؤ ٧جٝسٗي٬ل
اٳ ؤ٦٢ح ٳ سسػ٧ل اً٠ ٩ٝحٝخ ٧نفًٚٞ٠ ً٧ر ٧ٳق٠ر٢ُ٧ ،ؿ٠ح ٬س٠ل ٛجٱ٢لح ١د٦ـ٣
جٯٖٜحف ج٠ٝف٢ر ٖب٬٠٬ ٤٢ل ا ٩ٝؤ٬ ١لس٢سط ٦٢٠ح ؤٖٜحفج ُٚٴ٬٢ر.
٬٧ن٬ف جٝف٠ق ) ( Cا ٩ٝج٢ٝسحثط جٳِٗ٢ح٬ٝر )٧ (Consequencesجٝل٬ٜ٧ٞر
ٯٖٜحف جٝنؾه ٢٥ ١٠٧ح ٖب٠ ١ح ٬ػؿؿ ج٢ٝسحثط جٳِٗ٢ح٬ٝر ٬ٝك جٝػؿش ج٠ٝص٬ف دل جٜٗٝفذ
ج٠ٝفسدًر د.٤
ٞ٬٧ؾه جٝدحػش ٌ٢فذ "ا٬ٝك" ا٢ ٩ٝنإذ جٳيًفجخ دحٝنٜل جٝسح:٫ٝ
نٜل ()2
( ُٴٙر ؾحًثر). A C
(ُٴٙر وػ٬ػر) A B C
فنل ّٖمص ٌهؼث "اهٖؾ" هٞمنؼاة اهٌفؿٕ
ػ٬ش ٧٬يغ جٝنٜل ( )1جِٝٴٙر د ١٬ج٠ٝص٬ف ٧جٳلسظحدر ،اـ ٬ف" ٨ا٬ٝك " ؤ١
ج٢ٝس٬ظر (٬ٝ )Cلز ٢حسطذ ٖ ١ُ ًٚج٠ٝص٬ف ؤ ٧جٝػؿش ( ٧ )Aا٠٢ح ٬سؿؾل ٖ ٫ـٛٝ
( )B جُسٚحؿ جٗٝفؿ ٧سٗ٬ٜف )B( ٣سظح ٣جٝػؿش ٧ج٠ٝص٬ف ( ٖ )Aبـج ٜح ١جُسٚحؿ جٗٝفؿ
سظح ٣جٝػؿش ( )Aجُسٚحؿجً ُٚٴً٬٢ح ٬ًٚ٢٠حً ٖب ١ـ ٛٝل٬ئؿ ٪د ٤ا ٩ٝؤ٬ ١إؾـ جٯ٧٠ف
دِٚٴ٬٢ر ٜٗ٬٧ف د٬ًٚ٢٠ر ٠٠ح ل٬ئصف ُ ٩ٞج٢ٝس٬ظر ( )Cا٪ظحدً ٬ح ٠٠ح ٬ئؿ ٪ا ٩ٝجٝل٧جء
جٗ٢ٝل ،٫ؤ٠ح اـج ػؿش جِٜٝك ٜ٧ح ١جُسٚحؿ جٗٝفؿ ( )Bسظح ٣جٝػؿش ( )Aجُسٚحؿًج ٓ٬ف
ٜ٧ ٫ًٚ٢٠ح ١سٗ٬ٜف ٣سٗ٬ٜفجً لٞدً٬ح ٓ٬ف ُٚٴٖ ٫٢ب ١ج٢ٝس٬ط ذ ( )Cل ٕ٧س٢ ١٧ٜس٬ظر
لٞد٬ر ٧لسئؿ ٪ا ٩ٝجٳيًفجخ جٗ٢ٝل.٫
- 29 -
٧ج٠ٝصحل ج٭س٧٬ ٫يغ ـٛٝ
نٜل ()3
٠صحل س٧ي٫ػٌ٢ٝ ٫فذ "ؤ٬ٝك" ٝٴيًفجخ جٗ٢ٝل٫
( )A حدد ( )A
ٖٚؿ ُق٬ق ٖٚؿ ُق٬ق
٬٧ف" ٨ا٬ٝك" ؤ ١ج٢ٝسحثط جٳِٗ٢ح٬ٝر جٝس ٫س٢نإ ١٠جٯٖٜحف جٝظح٠ؿذ ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر
٢ ٫٥سحثط سص٬ف جٳيًفجخ٦٬ُٞ ً٘ٞ٬٧ ،ح ج٢ٝسحثط جٝلٞد٬ر ٓ٬ف ج٢٠ٝحلدر ،ؤ٠ح ج٢ٝسحثط
جلس ٫س٢نإ ُ ١جٯٖٜحف ج٠ٝف٢ر جِٚٝٴ٬٢ر ٖ ٫٦ٳ سئؿ ٪ا ٩ٝجٳيًفجخ٦٬ُٞ ً٘ٞ٬٧ ،ح
ج٢ٝسحثط ج٢٠ٝحلدر ػسٜ ٧ٝ ٩ح٢ز لٞد٬ر.
٠ٜح ٬فٜ ٨ـ ٛٝؤ ١جٳِٗ٢حٳز جٝلٞد٬ر ٓ٬ف ج٢٠ٝحلدر س٬ٓ ١٧ٜف ٬ٗ٬ٌ٧ر ٯ٦٢ح
سئؿ ٪ا ٩ٝجٝنِ٧ف دإ٧ ٟٝج٢قُحض ٗ٢ل ٫نؿ٬ؿ٧ ١٬سؿَٖ جٱ٢لح ١ا ٩ٝجٝسوفٕ دإل٧ٞخ
يِٜ٢٠ ٕ٫لف٧ ،سػ٧ل د٧ ٤٢٬د ١٬جٝسوفٕ دًفٚ٬ر سػ ٘ٚؤ٥ؿجٖ ٫ٖ٧ . ٤جٚ٠ٝحدل ٖب١
جٳِٗ٢حٳز جٝلٞد٬ر ج٢٠ٝحلدر س٢د ٤جٱ٢لح ١ا ٩ٝيف٧فذ سػ ٘٬ٚؤ٥ؿجٖ ١٠ ٤ؾٴل
٧٠جظ٦ر جِٚٝدحز ٧ج٧ِٝجث٘( .جٝس٥1418 ،٫٠٬٠ـ.)59 :
- 30 -
األفهاز العكالىٔ٘ ّغري العكالىٔ٘:
٬ن٬ف ٌ٢ح ٟجٯٖٜحف ٧جِ٠ٝسٚؿجز دنٜل ُح ٟا ٩ٝظ٧ج٢خ ِ٠فٖ٬ر سنس٠ل ُ٩ٞ
فئ٬ر ـجس٬ر ؾحور دحٗٝفؿ ٝـج ٖ ٫٦سؾيَ ٞٝوػر ٧جٝق٧ ،ٕ٬ـ ٛٝسِد٬فجً ٦ٝح ُ١
جٳسظح٥حز جٝس ٫سن٬ف ا ٩ٝظ٧ج٢خ س٬٠٬٧ٚر ٧ظ٧ج٢خ سسل ٟدحٝػخ ؤ ٧جٜٝفج٬٥ر.
٬٧ف" ٨ا٬ٝك" ) (Ellis: 1973: 5ؤ ١جٯٖٜحف جِٚٝٴ٬٢ر ٫٥س ٛٞجٯٖٜحف جٝس٫
١ٜ٠٬جٝسػ ٤٢٠ ٘ٚج ١٠ؾٴل جٝػظط ٧جٝدفج ،١٬٥ؤ٠ح جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ٖ ٫٦سٛٞ
جٝس ٫ٳ ١ٜ٠٬جٝسػ٦٢٠ ٘ٚح ١٠٧ ،ص ٫٦ٖ ٟس ٛٞجٯٖٜحف جٝؾحًثر ٬ٓ٧ف ج٬ًٚ٢٠ٝر٬ٓ٧ ،ف
ج٧ٝج٬ِٙر جٝس ٫سسل ٟدِؿ ٟج٧٠ٝي٬ُ٧ر ٧ج٠ٝد٬٢ر ُِ٠ ٩ٞسٚؿجز ٧سِٙ٧حز٧ ،سِ٠٬٠حز
ؾحًثر ٢حسظر ُ ١ل٧ء ج٧ ،١ٌٝج٠ٝدحٔٝر ٧جٝس٬٧٦ل خ٠ح ٳ ٬سل٘ َ٠جٱٜ٠ح٢حز ج٬ِٞٚٝر
ٗٞٝفؿ.
ٗ٬٧يل ؤٓٞخ جٝدحػص ١٬جٌ٢ٝف ا ٩ٝجٯٖٜحف ٧جِ٠ٝسٚؿجز دحُسدحف٥ح ٌح٥فذ
٠سِؿؿذ جٯدِحؿ٬ٝ٧ ،ك د٧وٗ٦ح ٌح٥فذ ؤػحؿ٬ر جٝدِؿ٬٧ ،س٠صل ـ ٟ٦ٞ٬٠ ٫ٖ ٛٝا٬ٙ ٩ٝحك
جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ٜل ُ ٩ٞػؿذ ٥ـج ١٠ظ٦ر ١٠٧ .ظ٦ر ؤؾف ٨سن٬ف ٢سحثط
جٝؿفجكذ جٝسٙ ٫ح ٟد٦ح ُدؿ جهلل ( )1997ا ٩ٝؤ ١جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ـجز ًدِ٬ر
٠فٜدر ٬ٓ٧ف ؤػحؿ٬ر٧ ،دحٝسحٖ ٫ٝب ١جٝنؾه جٝـِ٬ ٪سٚؿ ٖ ٫اػؿ ٨جٯٖٜحف ٓ٬ف
جِٚٝٴ٬٢ر ١٠جٝيف٧ف ٪ؤِ٬ ١سٚؿ ٖ ٫جٯٖٜحف جٯؾف٠٠ ٨ح ٬لحُؿ ُ ٩ٞجٝس٢دئ جٝظ٬ؿ
د٦ـ ٣جٯٖٜحف.
٬ف" ٨ا٬ٝك" ) (Ellis: 1997: 73ؤ ١جِ٠ٝسٚؿجز جِٚٝٴ٬٢ر ٦ٝح ُؿذ ل٠حز ؤ٧
٬٠٠قجز :٫٥٧
- 1ج٧٠ٝي٬ُ٧ر٬٧ :س٠صل ـ ٫ٖ ٛٝؤ٦٢ح سنس٘ ١٠ػٚحث٘ ٧ؤؿٝر ٧٠ي٬ُ٧ر ٬ٝ٧ك
ٌ٢ ١٠فذ نؾو٬ر.
- 2ج٠ٝف٢٧ر :ػ٬ش سسنٜل ٖ ٫و٧فذ فٓدحز ٧ؤ٬٢٠حز ٧سٗي٬ٴز ٳ سول ا٩ٝ
جًٚٞ٠ٝحز جٝٴق٠ر.
- 3سلحُؿ ُ ٩ٞسػ ٘٬ٚؤ٥ؿجٕ جٝػ٬حذ.
- 31 -
- 4سٞٚل ١٠جٝوفجُحز جٝؿجؾ٬ٞر ٝؿ ٨جٗٝفؿ.
- 5سٞٚل ١٠جٝسوحؿ َ٠ ٟج٭ؾف ١٬ج٠ٝػ ١٬ً٬دحٗٝفؿ.
- 6سلحُؿ ُ ٩ٞجٝسٗ٬ٜف ُٖ ٫ؿذ و ١٠ ْ٬جٳػس٠حٳز.
ُفى "ا٬ٝك" ) (Ellis: 1997: 73دِى جٝل٠حز جٝس ٫سسل ٟد٦ح جٯٖٜحف
ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر :٫٥٧
-1اهينبهتج:
٬٧س٠صل ـ٧ ٫ٖ ٛٝظ٧ؿ ٠ظُ٧٠ر ١٠جٝو٧ ْ٬ج٠ٜٞٝحز جٝس ٫سسنٜل ُ٬٥ ٩ٞثر
ٗ٠ف٧يحز٧ ،ـ٢ ٛٝحسط ُ ١ج٬٠ٝل ا ٩ٝج٠ٜٝحل ٧جٝفٓدر ٖ ٫ا٢ظحق جٯُ٠حل ُ٢ؿ ؤُ٩ٞ
٬٧ ،فؿؿ ٠لس ١٠ ٨٧جٱسٚح٧ ١ج٠ٝصح٬ٝر دنٜل ٳ ٬سٴء َ٠ ٟاٜ٠ح٢حز جٗٝفؿ ج٧ٝج٬ِٙر
جٗٝفى دحلس٠فجف ٠ٜٞحز ٠صل (٬ظخ٢٬ ،دٔ.)٫
-2الخًيٖى اهؽائغ:
٬٧س٠صل ـ ٫ٖ ٛٝسد ٫٢ؤٖٜحف ُح٠ر د٢حءجً ُ ٩ٞؾدفجز ٠ػؿ٧ؿذٜ ،إِ٬ ١سٚؿ
جٝنؾه ؤٖ ٤٢حنل ٖٜ ٫ل ن٫ء اـج ٖنل ٠فذ ٧جػؿذ .
-3اهخلغٖؼ اهػاخٕ:
٬٧س٠صل ـ ٫ٖ ٛٝجٝسػؿش ا ٩ٝجٝـجز دًفٚ٬ر ج٦٢قج٬٠ر ٧لٞد٬ر ًُ ١ف٘٬
و٬حٓر ظ٠ل دلً٬ر سلسٚف ٖ ٫جٝنِ٧ف ؤ ٧جٝٴنِ٧ف ٧ .سِسدف ٠ػً ٜح ٚ٠ٞٝحف٢حز جٝس٫
ٟ٧ٚ٬د٦ح جٗٝفؿ ٝـجس َ٠ ٤ج٭ؾف٧ ،١٬جٝس ٫سئؿ ٪ا ٩ٝسػ ٘٬ٚسٚؿ٬فٝ ٣ـجس.٤
-4اهخِّٖل:
٬٧س٠صل ـ ٫ٖ ٛٝج٠ٝدحٔٝر ٖ ٩٢ِ٠ ٫ؤ ٧ؤ٬٠٥ر جٯػؿجش ؤ ٧جٝؾدفجزٜ ،إ٬ ١نِف
ج٠ٝفء ؤُ ١ؿٙ ٟؿفس ٩ُٞ ٤سػ٠ ٘٬ٚح ٬ود ٧اٜ ٤٬ٝحفصر ٌُ٠٬ر.
-5ؤعنبء فٕ اهخفؿٖؼ:
٬٧س٠صل ـل ٫ٖ ٛجٝسػ٬ق جٱؿفج٢ ٫ٜػ ٧جٯدِحؿ جٝلٞد٬ر ٖ ٫جٝؾدفجز ٥٧ـج جٝؾٞل
ِ٬دف ُ ١ـجس ٫ٖ ٤جٝسِح٠ل َ٠جٯػؿجش ج٠ٝؾسٗٞر ٠صل جٗٝنلٖٚ ،ؿجُ ١ق٬ق ،جٝفٖى.
- 32 -
-6يغى اهخسؼٖة:
٬٧س٠صل ـ ٫ٖ ٛٝجٝؾف٧ض دحلس٢سحظحز جُس٠حؿجً ُ ٩ٞؤؿٝر ٓ٬ف ٜحٖ٬ر ٬ٓ٧ف
٠ظفدرٜ ،إٔ٬ ١يخ جٱ٢لح٢ ١س٬ظر ٠ٜٞر ؤٌ٢ ٧فذ ٓحيدر ١٠نؾه آؾف٥٧ ،ـ٣
ج٠ٜٞٝر ٟٝس ١ٜدحٯول ٧٠ظ٦ر ٢ػ ٣٧نؾو٬حً.
-7اهخولًٖ (اهخنؼاؼ):
٬٧س٠صل ـ ٫ٖ ٛٝجلس٠فجف ل ٛ٧ٞجٗٝفؿ ًُ ١ف٬ٞ٠ُ ٘٬ر جٝس ١٬ٚٞجٝـجس٫٥٧ ٫
س ٛٞج٬ٞ٠ِٝر جٝس٬ ٫سػؿش ٖ٦٬ح جٗٝفؿ ٗ٢ َ٠ل ٤ػؿ٬صحً ؿجؾً ٬ٞح ٠ي ٤٢٧٠ؤ٬ٓ ٤٢ف ٕٜء
ٖ٧حنل ِٖ٠ ٫حٝظر ؤ٧٠ف ٣خؿ٬ٝل ج٢ٝسحثط جٝلٞد٬ر جٝس ٫سِفى ٦ٝح.
- 8اهؿوتٖج ٠ٖ :صل ٥ئٳء جٯٖفجؿ ِ٬سٚؿ ١٧ؤ ١لدخ سِحلسٌ ٧٥ ٟ٦ف ٕ٧ؾحفض
افجؿس٠ ٟ٦صل جٝػٌ ٬ٝ٧ك دٚ٠ؿ٧ف ٟ٥جٝسٔٞخ ُ ٤٬ٞٯ ١جٌٝف ٕ٧ؤ.ٟ٦٢٠ ٨٧ٙ
- 9اٌِٝؽايٖج ١٠ ً٠٢ ٫٥ :جٝنؾو٬ر سسظ٢خ وِ٧دحز جٝػ٬حذ دؿل ٧٠جظ٦س٦ح،
٧سئٜؿ ُ ٩ٞؤ٬٠٥ر ُؿ ٟج٧ ٫ٖ ٕ٧ٙ٧ٝظ ٤ج.٨٧ٚٝ
- 10اٝخنبهٖج :ػ٬ش ِ٬س٠ؿ جٳسٜح ٩ُٞ ٫ٝج٭ؾف٧ ١٬ؾحور جٯ٬٧ٙحء ٯ٥ ١ـج ٠ح
٬ظٞخ ٤ٝجٝفجػر ٖ ٫ؤ٧٠ف ػ٬حس.٤
- 11اهًسؽ :جِٝظق ١٠ ٧٥ٳ ٬لسً َ٬جٝسؾٞه ١٠ؤػقج ١ج٠ٝحي٠٧ ٫ػ ٧آصحف٥ح
٧ظِ٦ٞح ٖ ٫ً ٫ج٢ٝل٬ح.١
ٳ ظح٥قذ،
- 12مٖق اٙفق :جٯنؾحه جٝـ٬ ١٪سوٗ ١٧دي ٘٬جٯٖ٘ ١٧ٜٞ٠٬ػً ٧ٞ
ٖ٢٦ح ٛػل ٧٠٢ـظٜٝ ٫ل ٠نٜٞر ٧ؤ٬ ٟٝ ١و٧ٞج ا ٤٬ٝسػؿش ٜحفصر ٠ٜ ،ح ِ٬سٚؿ١٧
٥٧ـج ٬ن٬ف ا ٩ٝيِٕ جٝظ٦حق جٗ٢ٝلٝ ٫ؿ.ٟ٦٬
- 13يغى اهخؿبيص :ؤ ٪ؤ ١جِٚٝحخ جٝوحف ٧٥ ٟج٧ٝلٞ٬ر ج٧ٝػ٬ؿذ ٝسوػ٬غ جٯؾًحء،
ُ َ٠ؿ ٟجٚٝؿفذ ُٗٔ٠ ٩ٞفذ جٱلحءذ عس٧ ٩اٜ ١ح ١جٝؾًإ دلً٬حً.
- 14فغث اهضؿبؿٖج :ؤ ٪ؤ ١جٯٖٜحف جٝل٧ؿج٬٧ر ُ ١ج٠ٝؾحًف جٝس ١٠ ٫ج٠ٝػس٠ل ؤ١
٧ِٚ٬ج ٖ٦٬ح ٳ سٗحف٘ ٠صل ٥ئٳء جٯٖفجؿ ٧ؤ ١جٗٝنل ٬ٴػ٘ ؤُ٠ح.ٟ٦ٝ
- 15اٛكؼاؼ يوٓ اهلتّل اهخبى ٬ :ف ٨ؤوػحخ ٠صل ٥ـ ٣جٯٖٜحف ؤ ١ج٭ؾف٬ ١٬ظخ
ؤ٬ ١ػد ٟ٥٧دنٜل ٧٢٧ٜ٬٧ ٘ٝ ً٠ج فجي ٟ٦٢ُ ١٬ؿجثً ٠ح دٔى جٌ٢ٝف ُ٠ح
.٤٢٧ِٞٗ٬
- 33 -
أىْاع األفهاز غري العكالىٔ٘:
- 1يًخلغاح خخًوق تبهػاح ٠ :صل ٬ػخ ؤ ١ؤسٜ ١ٚل ن٫ء ٧اـج ٟٝؤِٖل ـٖ ٛٝب٤٢
ؤ٠ف ٌٖ َ٬ٳ ١ٜ٠٬ؤ ١ؤسػ٠٧ ٤ٞ٠صل ٥ـ ٣جِ٠ٝسٚؿجز سئؿ ٪ا ٩ٝجٝؾ٧ ،ٕ٧ج،٘ٞٚٝ
٧جٳٜسثحخ ٧جٝنِ٧ف دحٝـ٢خ.
- 2يًخلغاح خخًوق تبٗعؼًٖ ٠ :صل ٬ظخ ؤِ٬ ١ح ٫٢ٞ٠ج٢ٝحك ِ٠حٞ٠ر ػل٢ر ُحؿٝر،
٧اـج ٧ِٞٗ٬ ٟٝج ـٖ ٛٝب ٤٢ؤ٠ف ٌٖ ،َ٬ٳ ؤسػ٧ ٤ٞ٠سئؿ٥ ٪ـ ٣جٯٖٜحف ا ٩ٝجٝنِ٧ف
دحٔٝيخ ٧جِٝؿ٧ج٬٢ر ٧جٝلٞد٬ر.
- 3ؤفنبؼ خخًوق تهؼّف اهضٖبث٠ :صل ٬ظخ ؤ ١س ١٧ٜجٝػ٬حذ دحٝنٜل جٝـ ٪ؤف٬ؿ،٣
٧اـج ٟٝسٜ ١ٜـٖ ٛٝب ٤٢ؤ٠ف ٌٖ َ٬ٳ ؤسػ٧ ،٤ٞ٠سئؿ٥ ٪ـ ٣جٯٖٜحف ا ٩ٝجٝنِ٧ف
دحٯل٧ ٩جٯ ٟٝجٗ٢ٝل( .٫جٝس٥1418 :٫٠٬٠ـ)70 :
ٙؿ" ٟا٬ٝك" دِى جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر جٝنحثِر ٠٢ٜحـض ُ ٩ٞجٯٖٜحف جٝؾحًثر
جٝس ٫س َٙ٧ج٢ٝحك ٖ ٫ج٠ٝنٜٴز جٳِٗ٢ح٬ٝر ٫٥٧ؤٖٜحف ٳػٌ ج٢سنحف٥ح ٧٧ظ٧ؿ٥ح ٖ٫
ج٠ٝظس َ٠جٯ٠ف ٫ٜ٬دنٜل ٠سًفٕ ٠٧دح٧ ،٤٬ٖ ْٝل ٤٢ٜٳ ٬لسدِؿ ج٢سنحف٥ح د ١٬جٝصٚحٖحز
جٯؾف٧ٝ ٨ػؿذ دِى جٯو٧ل جٝس ٫س٧ ٕٚفجء ٥ـ ٣جٯٖٜحف.
- 34 -
اهفنؼث اهذبهذج :دِى ج٢ٝحك ل٬ث٧ ١٧نف٬ف ٩ُٞ٧ ١٧ؿفظر ُح٬ٝر ١٠جٝؾلر ٧ج٢ٝـجٝر،
ٝ٧ـج ٬ظخ ؤ٬ ١ٴ٧٠ج ِ٬٧حٙد٧ج.
اهفنؼث اهؼاتًج :ؤ ١٠ٝ ٤٢ج٠ٝو٬در جٗٝحؿػر ؤ ١سإس ٫جٯ٧٠ف ُ٬ٓ ٩ٞف ٠ح ٬س٢٠ح ٣جٗٝفؿ.
اهفنؼث اهعبيؿج :س٢نإ سِحلر جٗٝفؿ ٌُ ١ف ٕ٧ؾحفظ٬ر ٳ ٬لسً َ٬جٝلً٬فذ ُ٦٬ٞح ؤ٧
جٝسػ ٟٜد٦ح.
ٳ ١٠ؤ١
اهفنؼث اهؿبتًج ١٠ :جٯل٦ل ؤ٢ ١سظ٢خ دِى جٝوِ٧دحز ٧ج٠ٝلث٬ٝ٧حز دؿ ً
٧٢جظ٦٦ح.
اهفنؼث اهذبيٌج ٬ :ظخ ؤ ١٧ٜ٬ ١جٝنؾه ِ٠س٠ؿجً ُ ٩ٞج٭ؾف٬٧ ١٬ظخ ؤ٢٥ ١٧ٜ٬ ١حٛ
٧٥ ١٠ؤِ٬ ٫ٜٝ ٤٢٠ ٨٧ٙس٠ؿ ُ.٤٬ٞ
اهفنؼث اهخبؿًج :ا ١جٝؾدفجز ٧جٯػؿجش ج٠ٝحي٬ر سٚفف جٝل ٛ٧ٞجٝػحيف٧ ،سإص٬ف
ج٠ٝحي ٫ٳ ١ٜ٠٬سظح.٤ٞ٥
اهفنؼث اهًبفؼث٢٬ :دٔ ٫ؤ٢٬ ١قُط جٗٝفؿ ؤ٬ ٧ػق٠ٝ ١ح ٬و٬خ ج٭ؾف٠ ١٠ ١٬نٜٴز
٧جيًفجدحز.
اهفنؼث اهضبغٖج يفؼ ث٢٥ :ح ٛؿجثً٠ح ػل ٠صح٧ ٫ٝوػ٬غ ٜٝل ٠نٜٞر ٥٧ـج جٝػل ٳدؿ
١٠ا٬ظحؿ٧ ٣اٳ ٖح٢ٝس٬ظر لسٗ٠ ١٧ٜظِر( .جٝؾً٬خ)256 :ٟ1994 :
٢٬ - 1دٔ ٫ؤ٬ ١سل ٟجٝنؾه دحٝفل٬٠ر ٧جٝظؿ٬ر ٖ ٫جٝسِح٠ل َ٠ج٭ؾف ١٬ػس٩
- 35 -
س٠٬ٙ ٤ٝ ١٧ٜر ٜ٠٧ح٢ر ٠ػسف٠ر د ١٬ج٢ٝحك.
ُ٧حؿ "ا٬ٝك" ٖ٠٬ح دِؿ ٖٞؾه ٥ـ ٣جٯٖٜحف ٖ ٫صٴش ػس٬٠حز ؤلحل٬ر ٠وحٓر ٖ٫
و٧فذ ٬ظخ ؤ٢٬ ٧دٔ:٫٥٧ ٫
٬ - 1ظخ ُ( ٩ٞؤ٢٬ ٧دٔ )٫ؤ ١ؤئؿ ٪ظ٬ؿجً٧ ،ؤ ١ؤ٠ ١٧ٜػد٧دحً ١٠ظح٢خ ج٭ؾف١٬
ـ ٪٧جٯ٬٠٥ر.
٬ - 2ظخ ُ ٛ٬ٞؤ ١سِح ٫٢ٞ٠دفٖ٘ ٧دِؿل ١٠٧جٗ٠ٝقٍ اٳ سِٗلٖ ،ب ٫٢ػ٢٬ثـ ٳ
ؤلسً َ٬سػ٧ ٛٞ٠ٳ سػ٠ل ل٧ ،ٜٛ٧ٞس ١٧ٜػ٢٬ثـ نؾوحً ل٬ثحً.
٬ - 3ظخ ؤ٬ ١سِح٠ل ٫ِ٠جِٝح ٟٝدنٜل ً٬خ ٫ٞ٠ء دحٝػٌ٧ ،ؤ٢٠٬ ١ػٜ ٫٢ل ن٫ء
. ؤف٬ؿ٧ٖ ٣فجً ١٠٧ ،جٗ٠ٝقٍ ؤٳ ِٗ٬ل ـٖ ،ٛٝب ٤٢ػ٢٬ثـ ُ ١٧ٜ٬حً ٠ٝح دٔ٬يحً
(جٝن١ج.)107 :ٟ1994 ، ٪٧
سِٞخ جٝد٬ثر ج٠ٝػً٬ر دحٗٝفؿ ؿ٧فًج ٜد٬فًج ٖ ٫جٜسلحدٰٜٖٝ ٤حف جٝٴُٚٴ٬٢ر١٠٧ ،
ػ٬ش ٜ٬سلخ جٗٝفؿ جٯٖٜحف ص٬ ٟسنٜل ك ٤ٜ٧ٝدإ٧ٝج٠ ١سِؿؿذ ١٠جٳيًفجخ،
جٝٴُٚٴ٬٢ر ١٠ؾٴل ٧لحثً جٝسفد٬ر ٧جٝس٦٢٠ ٫ح ج٧ٝجٝؿ٧ ١٬ج٧ ١ ٫٠ٝ َ٠ٝجٯوؿٙحء،
٧٧لحثل جٱُٴ ١٠٧ ،ٟؤلدحخ ٌ٧٦ف جٯٖٜحف جٝٴُٚٴ٬٢ر ٠ح :٫ٞ٬
ٯلح٬ٝخ جِ٠ٝحٞ٠ر ج٧ٝجٝؿ٬ر جٝلٞد٬ر ؿ٧فجً ٖ٢ ٫نإذ جٯٖٜحف جٝٴُٚٴ٬٢ر ١٠ ،ػ٬ش
جٖسٚحف جِٝٴٙر د ١٬ج٧ٝجٝؿ٧ ١٬جًٗٝل ٞٝسٗحُل جٱ٬ظحد٧ ٫جٳػسفج ٟج٠ٝسخجؿل ٖ٬نِف جًٗٝل
دح٦٢قج ٟجٝـجز٠ٜ ،ح ؤ ١جِ٠ٝحٞ٠ر ج٧ٝجٝؿ٬ر جٝس ٫سئٜؿ ُ ٩ٞجٝفُح٬ر ج٠ٝدح٦٬ٖ ْٝح ٖ٫
جٝس٢نثر٬ٓ ٫٥ ،ف وػ٬ػر ٯ٦٢ح سظِل جًٗٝل ٳ ٬سِ٬ ٕ٬ٜ ٟٞسِح٠ل َ٠ج٠ٝنٜٴز
دٗ٢ل٧ ٤ٳ ٬نِف دحٳلسٚٴ٬ٝر ٧ٳ ٬ػسفٙ ٟفجفجز ج٧ٝجٝؿ ١٬ؤ ٧ؤػٜح٠٦٠ح ،ؾحثٕ ١٠
ج ٫ٖ ٍ٧ٙ٧ٝجٝؾًإ ٬ٓ٧ف ٙحؿف ُ ٩ٞجٝؿٖحٍ ُٗ٢ ١ل ،٤ػ٬ش ا ١ج٧ٝجٝؿ ١٬جٝـ٦ٌ٬ ١٬ف١٧
سِٙ٧حز ُح٬ٝر ظؿجً سسظ٢ ٤ػ ٧ج٠ٜٝحل جٝقجثؿ ٬س ١٠ ١٧ِٙ٧ؤًٗح ٟ٦ٝؤ٦ٌُ٪ ١ف٧ج ظ٧ج٢خ
- 36 -
٧ٙذ ٠سقج٬ؿذ ؿ ١٧ؤ ٪ظ٧ج٢خ يِٕ٠٠ ،ح ٬نِف جًٗٝل دإ٬ٓ ٤٢ف ٙحؿف ُ ٩ٞسٞد٬ر
سِٙ٧حس ،ٟ٦ؾحور ُ٢ؿ٠ح ٚ٬حف٢ ٩ُٞ ٤٢٧٢ػ ٧لٞد٢ َ٠ ٫ظح ػحز ج٭ؾف٦٠( . ١٬ؿ،٪
.)18 :ٟ1998
٠ٜح جسيغ ؤ ١ج٧ٝيَ جٯلف ٪ؤ ٧جٌٝف ٕ٧جٯلف٬ر جٝلٞد٬ر سِٞخ ؿ٧فًج ٖ٫
جٜسلحخ جٗٝفؿ ٰٜٖٝحف جٝٴُٚٴ٬٢ر ،ػ٬ش سد ١٬ؤ ١دِى ج٠ٝفج ١٠ ١٬ٚ٥جٝظ٢ل١٠٠ ١٬
٬ِ٬ ٟ٥ن٢٠ ٫ٖ ١٧حؼ ؤلف٬ٓ ٪ف ُحؿ٠ ٪صل (ؤد٢حء ج٧ ١٬ًٚٞ٠ٝجٝـ ١٬ٳ ٬ِ٬نَ٠ ١٧
ٜ )٪ح٢ز ٝؿ ٟ٦٬ؤٖٜحف ٳُٚٴ٬٢ر دؿفظر ٠فسِٗر ٧ج٠ٝفسدًر
٧جٝؿ ٟ٦٬دل َ٠دؿجثل ؤد٣ ٧
جٗ٢ٝل٫ ددِى ج٠ٝسوحػدحز ٧جٯُفجى جٗ٢ٝل٬ر جٝلٞد٬ر ٠صل جٝنِ٧ف دحٳٜسثحخ
ج٠ٝفسَٗ ( .ق٥فج.)159 :ٟ2001 ،١
٬ٚ٠حك جٯٖٜحف ٠ٜح سد ١٬ؤ٢٥ ١حٖ ٛف ٘٧د ١٬جٝظ٠حُحز جِٝف٬ٙر ُ٩ٞ
جٝٴُٚٴ٬٢ر ،ػ٬ش س٧وٞز ج٢ٝسحثط ا ٩ٝؤ ١جٯ٠ف ١٠ ١٬٬ٜ٬ؤول آل ٪٧٬جسيغ ٝؿٟ٦٬
جػس٠حٳز ؤٜدف ٖ ٫جٝسوؿ٧ ٘٬جٳُسٚحؿ ٫ٖ ٪جٝؾفجٖحز جٝس ٫سسِ ٘ٞدحٝػٌ ؤٜصف ١٠
جٯ٠ف٬ٓ ١٬٬ٜ٬ف ج٭ل.١٬٬٧٬
ٜحٌ٢ٝ ١ف٬ر "ا٬ٝك" ال٦ح٠حز ٖ٠ ٫ظحل ُ ٟٞجٗ٢ٝك ١ٜ٠٬ا٬ظحق٥ح ٖ ٫جٚ٢ٝحً ج٭س٬ر:
- 37 -
سإ٬ٜؿ٥ح ُ ٩ٞؤ ١جٝػ٧جؿش ج٠ٝحي٬ر ٬ٝلز ٫٥جٝس ٫سلدخ جٳِٗ٢حٳز ٞٝنؾه -3
دل ٌ٢فذ جٱ٢لحِ ١ا ٩ٝس ٛٞجٝػ٧جؿش ٧ؤٖٜحف٦٢ُ ٣ح ٫٥جٝس ٫سلدخ ٤ٝج٠ٝسحُخ.
فل٠ز جٝؾً ً٧جِٝف٬ير ٰٜٖٝحف جٝٴُٚٴ٬٢ر جٝس ٫سنٜل جٯلحك جٝـ٪ -5
٬لدخ جٳِٗ٢حٳز جٗ٢ٝل٬ر ٧جِٝحًٗ٬ر ٧٧يػز ٧لحةل ٜ٠حٖػس٦ح.
ِ٬فى "ا٬ٝك" ٖف٧ى ٌ٢ف٬س ٫ٖ ٤جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح ٩ُٞ ٫ٝج٢ٝػ ٧جٝسح:٫ٝ
٬زصف جِٗ٢حل جٗٝفؿ دحٯػحؿ٬ش جٝـجس٬ر ٧ؿٳٝر جٯٗٝحٌ جٝس٬ ٫فؿؿ٥ح د٧ ٤٢٬د١٬
- 4ؤ
ٗ٢ل ١ُ ٤جٯن٬حء.
٬ - 7سإصف جِٗ٢حل جٗٝفؿ ٧ل ٤ٜ٧ٞدحٝسٔـ٬ر جٝػ٬٧٬ر ج٠ٝفسؿذ ٠٧لس ٨٧جٝسػ٫ٖ ٟٜ
ج٬ٞ٠ِٝحز جٗٝل٧ٝ٧٬ظ٬ر.
٬ - 9سإصف جِٗ٢حل جٗٝفؿ ٧ل ٤ٜ٧ٞدس٧ ٤ِٙ٧ج٠ٝسٔ٬فجز ج٠ٝئصفذ ٖ٥ ٫ـج جٝس.َٙ٧
- 38 -
ذبٌٖبً :اهفؼّل اهيخًولج تبهًيوٖبح اهيًؼفٖج اهّؿٖنج:
ِ٬ - 1سدف جِٝٴض ج٢ٝنً ج٧٠ٝظ٬٢ٖ ،٤ر ٬٢ٖ ١٠حز جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح.٫ٝ
ُِ٬ - 6ؿ سِ ٟ٬ٞجٗٝفؿ ؤل٧ٞخ جؾس٬حف جًٝف٘ جٱ٬ظحد٬ر ٝسِؿ٬ل ل٬٢ٖ ٤ٜ٧ٞر ٬٢ٖ ١٠حز
جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 7س٬٠٢ر جٚٝؿفذ ُ ٩ٞيدً جٗ٢ٝك ٖ٬٢ر ٬٢ٖ ١٠حز جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 8س٬٠٢ر ٦٠حفجز جٝسِح٠ل ٠ َ٠وحؿف جٝس٦ؿ٬ؿ ٖ٬٢ر ٬٢ٖ ١٠حز جِٝٴض جِٚٝٴ٫٢
جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 9سػ٬٧ل جٳ٢سدح ٣ؤ ٧جٱ٦ٝحء ٖ٬٢ر ٬٢ٖ ١٠حز جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 10جلسؾؿج ٟجًٝف٘ جٝسفد٬٧ر ٧سِ ٟٞجٜسلحخ ج٦٠ٝحفجز ج٬٢ٗٝر ٬٢ٖ ١٠حز جِٝٴض
جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 39 -
- 11سِ ٟ٬ٞجٗٝفؿ ًف٘ جؾس٬حف ٠٢حـض جٝل ٛ٧ٞجٱ٬ظحد٬ر ٧س٬ٞٚؿ٥ح ٖ٬٢ر ٬٢ٖ ١٠حز
جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 12ؾٗى ٙحد٬ٞر جٗٝفؿ ٝٴلسصحفذ دب٬ػحءجز ج٭ؾف٬٢ٖ ١٬ر ٬٢ٖ ١٠حز جِٝٴض
جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 13سِ ٟ٬ٞجٗٝفؿ ٦٠حفجز ؤل٧ٞخ ػل ج٠ٝنٜٞر ٖ٬٢ر ٬٢ٖ ١٠حز جِٝٴض جِٚٝٴ٫٢
جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 14سِ ٟ٬ٞجٗٝفؿ ِٝخ جٝؿ٧ف ٧جٝسؿف٬خ جٝل٬٢ٖ ٫ٜ٧ٞر ٬٢ٖ ١٠حز جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢
جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 15سؿف٬خ جٗٝفؿ ُ ٩ٞج٦٠ٝحفجز ٖ٬٢ر ٬٢ٖ ١٠حز جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 16س٧ظؿ جؾسٴٖحز د٬٢ٖ ١٬حز جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح٧ ٫ٝجٯلح٬ٝخ جِٝٴظ٬ر
جٯؾفُ( .٨دؿجهلل .)284-281 :ٟ1997
٧يَ "ا٬ٝك" ٠ػٜحز ٬س ١٠ ٟؾٴ٦ٝح جٝػ ٩ُٞ ٟٜجٝل ٛ٧ٞجٱ٢لح ١٠ ٫٢ػ٬ش
جٝل٧جء ؤ ٧جٳيًفجخ٠ٜ ٫٥٧ ،ح :٫ٞ٬
- 40 -
سٚدل جٱػدحً ٧اٜ٠ح٬٢ر جٝسِح٠ل ٤ِ٠د٧ج٬ِٙر. -3
دٚحء جٗٝفؿ لِ٬ؿجً ُ ٩ٞجٝفُٓ ١٠ ٟؿِ٠ ٟفٖس٠٠ ٤ح ٬ػ ٤ٝ ٤ٝ ٟج٠ٝلسٚدل. -6
- 11ج٧ٝج٬ِٙر.
- 12سٚدل جٝـجز.
ا٥ ١ؿٕ ٧ظ٥٧ف ج٬ٞ٠ِٝر جٱفنحؿ٬ر ٌٖ٢ ٫ف٬ر جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح١٠ٜ٬ ٫ٝ
ٖ٢٠ ٫ح٥ير جٗٝف ؿ ٦ٝـ ٣جٯٖٜحف جٝؾحًثر٧ ،سد ٫٢ؤٖٜحفًج ِ٠فٖ٬ر ُٚٴ٬٢ر٧ ،دف٧ق ٖٟ٦
ِ٠فٖ ٫ظؿ٬ؿ ٬سدِ ٤سِؿ٬ل ٖ ٫فؿ٧ؿ جٯِٖحل جٳِٗ٢ح٬ٝر ٧جٝل٬ٜ٧ٞر ،دػ٬ش س ١٧ٜؤٜصف
٧ج٬ِٙر ٠٧س٢حٓ٠ر َ٠جٯػؿجش ٧ج٧٠ٝج ٕٙجٝػ٬حس٬ر ايحٖر ا ٩ٝج٠ِٝل ُ ٩ٞاقجٝر ؤ٧
ؾٗى ج٢ٝسحثط ٓ٬ف ج٬ًٚ٢٠ٝر ؤ ٧جٳيًفجدحز ٝؿ ٨ج٠ٝلسفنؿ ١٠ؾٴل:
٬٧ن٬ف (٧ٜف )255 :ٟ1985 ،٪ا ٩ٝؤ ١ج٦ٝؿٕ جِٝٴظ٢ُ ٫ؿ "ا٬ٝك" ٬س٠صل ٖ٫
٠ػحٝ٧ر س٬ٞٚه ػظٌ٢ ٟف٬ر جٱػدحً ٧جٳ٦٢قج ٟجٝس٬ ٫سد٢ح٥ح جٗٝفؿ ػ٧ل ٗ٢ل،٤
٧جٱٙٴل ١٠جٯِٖحل ٓ٬ف جٝس٧جئ٬٠ر ٧ػل ٠مٜٴز جٝػ٬حذ٧ ،ظِٜ٬ ٤ٞسلخ ٌ٢فذ
٧ج٬ِٙر ٙ٧ؿفذ ُ ٩ٞجٝسػ٠ل٧ ،د٦ـج ٖب " ١ا٬ٝك" ٦٬ؿٕ ؤلحل ًح ا ٩ٝظِل ج٬٠ِٝل ُ٩ٞ
ٝٴيًفجدحز د٢٬ر ١٠ؤ ١جٜٝٴ ٟج٠ٝػدً ٬ٓ٧ف ج٬ٗ٠ٝؿ ٧٥ج٠ٝوؿف جٯلحك
جٳِٗ٢ح٬ٝر .ا ١جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢ٳ ٦٬ؿٕ ا ٩ٝاقجٝر جٯُفجى ٧ا٠٢ح ٬نظَ ج٬٠ِٝل
ل ١٠ ٤جٯُفجى ج٧ٝجيػر ٬ٓ٧ف ج٧ٝجيػر.
ُ ٩ٞسػف٬ف ٕ٢
٬٧ؾٞه جٝدحػش ا ٩ٝؤ ١ؤ٥ؿجٕ جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢ٳ سؾس ١ُ ٕٞجِٝٴض جٗ٢ٝل٫
دِح٠ر٦٢٧ٜ ،ح سن٠ل جٱٙٴل ١٠جِ٠ٝح٢حذ جٝـجس٬ر ٗٞٝفؿ ٧جٱٙٴل ١٠جٳيًفجدحز
جٳِٗ٢ح٬ٝر ٧ػل ٠نٜٴز جٝػ٬حذ ،اٳ ؤ٦٢ح سفٜق ُ ٩ٞجٝظ٧ج٢خ جِ٠ٝفٖ٬ر جٱ٢ٙحُ٬ر
٠ ٧٥٧ح ٬ػس٠ل ؤ ١س ١٧ٜجٝظ٧ج٢خ ج٬٠٠ٝقذ .٤ٝ
- 42 -
ذبٌٖبً :اهًٞكج اٛؼفبغٖج:
ا٠٦٠ ١ر ج٠ٝفنؿ ًدًٚح ٦ٝـ ٣جٌ٢ٝف٬ر ؤ ٟ٧ٚ٬ ١د٠لحُؿذ ٧ا٢ٙحٍ ج٠ٝلسفنؿ
دحلسدؿجل جٯٖٜحف ٧جِ٠ٝسٚؿجز ٧ج٭فجء ٧جٳسظح٥حز جٝؾحًثر دإؾف ٨س ١٧ٜوػ٬ػر
ٝ٧ِٚ٠٧ر٬٧ ،س ٟـ ٩ُٞ ٛٝج٢ٝػ ٧جٝسح:٫ٝ
ِ٠ - 2فٖر جٯلدحخ جٝس ٫ؤل٠٦ز ٖ٧ ٫ظ٧ؿ جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ٧جلس٠فجف٥ح.
٠ - 3لحُؿذ ج٠ٝلسفنؿ ُ ٩ٞجٳٙس٢حٍ دإ ١ؤٖٜحف ٣ج٠ٝسِٚٞر ٧٠ي ٍ٧ج٠ٝنٜٞر ؤٖٜحف
ٓ٬ف ُٚٴ٬٢ر٧ ،سػؿ٬ؿ جٯلدحخ جٝس ٫ظِٞس٦ح ُ٥ ٩ٞـج ج٢ٝػ.٧
- 43 -
ا ٩ٝجلس٠فجف جٳيًفجخ جٝـ٬ ٪نٙ٧ ،٤٢٠ ٧ٜؿ ٬لسؾؿ ٟج٠ٝفنؿ ٢٥ح ُدحفجز
ج٦ٝقل ٧جٝلؾٕ ج٢٠ٝحلدر ٖ٧٠ ٫جظ٦ر جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ٠ٞٝلسفنؿ.
٬ٙ - 6ح ٟج٠ٝفنؿ دس٧ي٬غ ٬ٗ٬ٜر جلسدؿجل جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر دإٖٜحف ُٚٴ٬٢ر
٧٠٧ي٬ُ٧ر َ٠جٳلسٗحؿذ ِ٠ ١٠فٖر ٖٞلٗر ج٠ٝلسفنؿ ٌ٢٧فس ٤ا ٩ٝجٝػ٬حذ
. ٧ج٠ٝلسٚدل ٧ـ ٫ٖ ٛٝؤص٢حء ٠ػح٧ٳز جٳلسدؿجل (ظ٠ل ج٬ٞٝل٥1423 :ـ)318 :
- 1ؤ٠٬ ١س ٛٞؾ٬ٗٞر صٚحٖ٬ر ٧جلِر س٠ ١٠ ٤٢ٜ٠لحُؿذ ج٬٠ِٝل ٧سِؿ٬ل ؤٖٜحف٥ح
٠٧نحُف.٣
- 2ؤ ١٧ٜ٬ ١ػل ١ج٧ٚٝل ٧ج٦ٌ٠ٝفِّٖ ،حٳًٝ٧ ،ؿ ٤٬جٚٝؿفذ ُ ٩ٞاؿجفذ جٝظٞلر
جٱفنحؿ٬ر ٧جٳلس٠حٍ ٜٝل ٠ح ٤ٝ٧ٚ٬ج٬٠ِٝل.
ؤٝ ١٧ٜ٬ ١ؿ ٤٬جٚٝؿفذ ُ ٩ٞجٝػ٧جف ٧ج٢٠ٝحٙنر ٧جٝؿػى ٧جٱ٢ٙحٍ ٧سٗل٬ف ٜل -3
٠ح ٤ٝ٧ٚ٬ج٬٠ِٝل ،ػ٬ش ٬نفع ٬٠ِٞٝل ؿ٢٬ح٬٠حز جٳيًفجخ جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 4ؤ٬ ١دٙ ١٬د٬٠ِٞٝ ٤ٝ٧ل ٬٧ ،ص٘ ٖٙ ٫ؿفس ٩ُٞ ٤جٝسٗ٬ٜف جٝل٬٧ ٟ٬ٞدػش ُ٠ح ٬فج٣
ج٬٠ِٝل "٢٬دٔ " ٫ؤ٬ " ٧ظخ " ٦٬٧حظ٥ ٟـ ٣جٝػس٬٠حز ،ػ٬ش ؤ٠ ١ح ٬فؿؿ ٣ج٬٠ِٝل
ٗ٢ٝل٠ ١٠ ٤صل ٥ـ ٣جٳُسٚحؿجز ٧ ٫٥فجء جيًفجد.٤
- 44 -
ؼاتًبً :اهيضنبح اهخٕ خؿبيغ اهيؼفغ يوٓ اهخيٖٖؽ تًٖ اٙفنبؼ اهًلٌٖٞج ّغٖؼ اهًلٌٖٞج:
- 1ؤً ٖؼايٕ اٌٛؿبً اهؿٖبق تفنل يٌبؿة ٬ :س٠صل ـ ٛٝدإ٬ ١إؾـ جِ٠ٝسٚؿ ٖ٫
ػلحد ٤جٝل٬ح٘ جٝؿجؾ٧ ٫ٞجٝؾحفظ ٫جٝـ٬ ٪غ ؿش ٖ ٤٬سٗحُل ج٠ٝنٜٞر ٤٬ِٖٞ ،ؤ١
٬س َٙ٧ػؿ٧ؿ سإص٬فجز ٓ٬ف لحفذ ٖ ٫ؤٙ٧ ٪ز.
- 2ؤً اهفنؼث ٌؿتٖج ّهؼفٖج :ؤ ٪ؤ٦٢ح سِس٠ؿ ُ٧ُ ٩ٞج٠ل ٌ٧ف ٕ٧ؤؾف،٨
ٖحٜٗٝفذ جٝس ٫سئؿ ٪جٯؿجء ج ٫ٗ٬ٌ٧ٝجٯٖيل س ٩ُٞ ١٧ٜنٜل فٓدر Desire
ؤ ٧افجؿذ ،Wantؤ ٧ؤ٠ل Hopeؤ ٧سٗي٬ل ٧ Preferanceٳ سول ا٩ٝ
ػؿ ج٢٬ٝدٔ٬حز.
- 3ؤً اهفنؼث خئغٔ اهٓ خّؿن ّايخغال اٌفًبهٕ ٧ :جٯٖٜحف جٝس ٫سل ٫ٖ ٟ٦جٯؿجء
جٯٜصف ٬ٗ٬ٌ٧ر ٗٞٝفؿ سئؿ ٪ا٠ ٩ٝنحُف سسؿفض ١٠ج٠ٝلس ٨٧جِ٠ٝسؿل ا٩ٝ
ج٠ٝلس ٨٧جٯ٧ ،٨٧ٙجٱصحفذ جٳِٗ٢ح٬ٝر جٝيِٗ٬ر ؤ ٧ج٬٧ٚٝر ٖس٠صل ُٚدر ٖ٫
ًف ٘٬ػل ج٠ٝنٜٴز.
- 45 -
- 4ؤً خًنؾ اهفنؼث اٌفخبضبً يوٓ عتؼث سغٖغث :ا ١جٜٗٝفذ ج٠ٝفسدًر دحٯؿجء
ج ٫ٗ٬ٌ٧ٝجٝظ٬ؿ ٗٞٝفؿ ٧سل٠غ ٤ٝدػف٬ر جٝدػش ُ ١ػ٧ٞل دؿٞ٬ر ٠ٞٝنٜٴز
دًفٚ٬ر ؤٙل اصحفذ ٞٝؾ٬٧ ،ٕ٧سدَ ـ ٛٝؤ ١سٚدل ج٠ٝؾحًف ٜظقء ١٠جٝص١٠
جٝـ٬ ٪ؿَٖ ٝسػ ٘٬ٚج٦ٝؿٕٜٗ( .حٖ.)333 :ٟ1999 :٫
- 46 -
٧ؤ٬ ١ػح٧ل سٔ٬٬ف٥ح دحٱيحٖر ا ٩ٝجٝظ٧ج٢خ جِ٠ٝفٖ٬ر ٧جٝل٬ٜ٧ٞر.
ر – اٙؿبهٖة اهؿوّنٖجBehaviorist Techniques:
جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح ١٠ ٍ٧٢ ٧٥ ٫ٝجِٝٴض جٝل ٫ٜ٧ٞجِ٠ٝفٖ٬٧ ٫لسؾؿٟ
جٯلح٬ٝخ جٝل٬ٜ٧ٞر جٝفث٬لر ٖ ٫ػؿ٧ؿ جٱًحف جٌ٢ٝفِٞٝ ٪ٴض جِٚٝٴ ١٠٧ ،٫٢د٥ ١٬ـ٣
جٯلح٬ٝخ جٝل٬ٜ٧ٞر ج٠ٝلسؾؿ٠ر:
- 1ج٧ٝجظدحز ج٢٠ٝق٬ٝر ج٢ٝنًر جٝس ٕٜٞ٬ ٫د٦ح جل ٠لسفنؿ ٧٠ٝجظ٦ر ج٧٠ٝج ٕٙجٝس٫
٬ؾحٕ ؤ٬ ٧ؾظل ٦٢٠ح جٗٝفؿ.
( .جٝن٢ح: ٪٧ - 2ؤلح٬ٝخ جٳمفجً جٱظفجث٠ ٫صل جٝس٬ٗ٢ف ٧جِٚٝحخ ٧جٝسن٬ٜل
.)116-115 :ٟ1994
٧دنٜل ُحٖ ٟب ١جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح ٧٥ ٫ٝؤل٧ٞخ ٖف٬ؿ ١٠جِٝٴض جٗ٢ٝل٫
٠ؾوه ٬ٝس ١ٜ٠ج٠ٝلسفنؿ ٠ ١٠ٴػٌر ٟ٦ٖ٧جٯٖٜحف ٓ٬ف جٙ َٝٴ٬٢ر ٖ ٫ػ٬حس١٠٧ ،٤
ص٦٠ ٟحظ٠س٦ح ،ؤ٢ٜ ٧س٬ظر ٢٠ٝحٙنر س ٛٞجٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢رٖ ،ب ١ج٠ٝلسفنؿ ٬لِ٩
ٳٜسلحخ ٌ٢فذ ٧ج٬ِٙر ٞٝػ٬حذ ٠٠ح ٬ئؿ ٪ا ٩ٝسًد ٘٬جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ ٩ُٞ ٫٢جٯ٧٠ف جٝس٫
سلسظؿ ٖ ٫ج٠ٝلسٚدل ٬ٝ٧ك ٖ ًٚس ٛٞجٝس ٫سػؿش ٖ ٫جٝػحيف.
ٞ٬٧ؾه جٝدحػش ًف٘ جِٝٴض جِ٘ٝٳ ٫٢جٳِٗ٢ح ٫ٖ ٫ٝجٝنٜل جٝسح: ٫ٝ
نٜل ()4
ًف٘ جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح٫ٝ
- 47 -
العالز العكالىٕ ّاألضالٔب العالدٔ٘ األخس:ٚ
ؤنحف (ج٬ًٝخ )129 : ٟ1981 ،ا ٩ٝؤ ١جلسػ٬ٞل جٗ٢ٝل ٩ُٞ ٟ٧ٚ٬ ٫سًد٘٬
ٖ٬٢حز جٝسؿجُ ٫جٝػف ٧سػ٬ٞل جٯػٴ٧ ،ٟجٝسإ٬٧ٴز جٝسػ٬ٞ٬ٞر ج٠ٝدحنفذ جٝسٚ٬ ٫ؿ٦٠ح
ج٠ٝػٞل ٠ٞٝف٬ى ٫ٖ ،ػ٢٬ ١٬ؿف جلسؾؿج ٟـ ٫ٖ ٛٝجِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢ٯ٬ ٤٢ف ٨ؤ١
٦٠ٌِ٠ح ٳ ُٴٙر ٦ٝح دنٗحء ج٠ٝف٬ى٧ ،سلسٔف٘ جٜٝص٬ف ١٠جٝظ٦ؿ ٧ج٠ٝحل َ٠٧ـٛٝ
Horney & From اٳ ؤ ١جِ٠ٝحٝط جِٚٝٴ ٫٢ؤٙفخ ا٧٥ ٩ٝفٖ٧ ٫٢ف٧ ٟ٧ؤٛٝك ٢ؿف
٤٢٠ Alexanderا ٩ٝجٝسػ٬ٞل جٝس٬ٞٚؿ٠ٜ٧ ، ٪ح ٧٥جٝػحل دح٢ٝلدر ٞٝسػ ١٬٬ٞ٬ٞجٝظؿؿ ٖب١
جِ٠ٝحٝط جِٚٝٴ٬ ٫٢لسؾؿ ٟجٜٝص٬ف ١٠جٝسإ٬٧ل ج٠ٝدحنف ٧٬ٝيغ ٠ٝفيح ٕ٬ٜ ٣ؤ١
ل ٟ٦ٜ٧ٞج٠ٝحي٠ ٫فسدً دل٧ء ٬ٙح ٟ٦٠دإؿ٧جف ٟ٥ج٬ٗ٬ ٌ٧ٝر ٕ٬ٜ٧ ،ؤ ٟ٦٢سِفي٧ج ٯٖٜحف
٧جسظح٥حز ٠ؿ٠فذ ٯ٥ؿجٖ ٫ٖ ٟ٦جٝػ٬حذ ،ص ٟ٧ٚ٬ ٟد٦٠حظ٠ر ٥ـ ٣جٯٖٜحف ٝؿ ٨ج٬٠ِٝل.
٠ٜح ٬ـٜف ُٚل ( )122 :ٟ1996ؤ" ١ا٬ٝك" ٖ٧ف٬٧ؿ ٞ٬س٬ٚح ٫ٖ ١سإ٬ٜؿ٠٥ح ُ٩ٞ
٠دؿؤ جٞٝـذ ٧جٔٝفي٬ر ٖ ٫جٝؿجِٖ٬ر٧ ،جٝيدً جٝ ٫ِٞٚٝٴِٗ٢حٳز ٫ٖ٧ ،ػ٬ ١٬ف٨
"ٖف٬٧ؿ" ؤ ١ج ٘ٞٚٝجِٝوحد٢ ٫س٬ظر س٦ؿ٬ؿ ؿٖحُحز ج٧ )Id ( ٧٦ٝج٢ؿٖحُ٦ح ٢ػ ٧جٝنِ ٧ف،
٢ظؿ ؤ" ١ا٬ٝك" ِ٬ق٠ ٧وؿف جِٝوحخ ً٠ٞٝحٝخ جٝٴُٚٴ٬٢ر٠ٜ ،ح ؤ" ١ا٬ٝك" ٬ؾسَ٠ ٕٞ
ٖف٬٧ؿ ٢٧٬٧ط ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ٫جٝٴنِ٧ف ،ػ٬ش ٬ف" ٨ا٬ٝك" ؤ ١جٱ٢لحٝ ١ؿ ٤٬ؤٖٜحف ٠٧نحُف
ِ٠٧سٚؿجز سػز ٠لس ٨٧جٝنِ٧ف د٬ٞٚل ١ٜ٠٬٧ا فظحُ٦ح ٞٝنِ٧ف ًُ ١ف ٘٬جٝسلحئل
ج٧٠ٝظُٚ ٤ٴ٬٢حً.
٬ن٬ف جٝن٬ؽ ( )48 :ٟ1986ا ٩ٝؤ ١جِٝٴض جِٚٝٴ٬ ٫٢سؿجؾل َ٠جِٝٴض ُ٢ؿ
٢٧٬ط ،ػ٬ش ٬ف ٨ؤ ١ج٦ٝؿٕ ١٠جِٝٴض ٬ظخ ؤ ٧٠٢ ١٧ٜ٬ ١جٗٝفؿ ٧سً٧ف ٣دٚؿف ٠ح
١٧ٜ٬نٗحئ ١٠ ٣جٳيًفجخ٠ٜ ،ح ؤ٬ ٤٢نظَ ج٬٠ِٝل ُ ٩ٞجسؾحـ ؾً٧جز د ّ١جء٠ٜ ٣ح
ٳ ١٠جٌ٢ٝفذ جٝسػ٬ٞ٬ٞر ٖ٬٧ ،ًٚئٜؿ ُٖ ٩ٞفؿ٬ر
ٌ٢٬ف "٢٧٬ط" ٬٠ِٞٝل ٌ٢فذ ٬ٜٞر دؿ ً
٧س٬٠ق ج٬٠ِٝل ٧دـ٢ ٛٝظؿ جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢ؤٜصف ندً ٦ح دإلح٬ٝخ ٢٧٬ط ٢٢ٜٝ ،ح ٢ظؿ جِٝٴض
٠ػٞل ٖ٫ جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح٬ ٫ٝؾس ١ُ ٕٞجِٝٴض ُ٢ؿ ٢٧٬ط ١٠ػ٬ش ؤ٢٧٬ ١ط
- 48 -
٠٠حفلسِٞٝ ٤ٴض جٗ٢ٝلِ٬ ٫س٠ؿ ُ ٩ٞسػ٬ٞل جٯػٴ٧ ٟجٯؾٞ٬ر ٧جٝف٧٠ق ٧ج٠ٝػس٬٧حز
ج٠ٝص٧ٝ٧٬ظ٬ر ٧جًٝفق جِٝحؿ٬ر ٝسٗ٬ٜف ج٬٠ِٝل٠ ٧٥٧ ،ح ِ٬سدف ٖ ٫جِٝٴض جِٚٝٴ٫٢
جٳِٗ٢ح٠ ٫ٝيِ٬ر ٙ٧ٞٝز ٧جٝظ٦ؿ ٯ٥ ١ـ ٣جٯلح٬ٝخ ٓ٬ف ِٖحٝر ٧ٳ سٌ٦ف ٬٠ِٞٝل
جٖسفجيحس ٤جٞٗٝلٗ٬ر ٧ٳ سسػؿ ج٥ح ؤ ٧سٔ٬ف٥ح ٯ٦٢ح ٫٥جٝس ٫سؾ ٘ٞجٳيًفجخ
٬٧ي ٕ٬جٝن٬ؽ ( )48 :ٟ1986ؤ" ١ؤؿٝف" ٧٬جٖ٘ "ا٬ٝك" ١٠ػ٬ش سإ٬ٜؿ٩ُٞ ٣
ؤ٬٠٥ر ؤل٧ٞخ ػ٬حذ جٗٝفؿ ٩ُٞ٧ؤ ١جٝػحٝر جٗ٢ٝل٬ر ٝٲ٢لح٬ ١ػؿؿ٥ح ج٦ٝؿٕ جٝـ٬ ٪لِ٩
ا ٫ٖ٧ ،٤٬ٝجٙ٧ٝز جٝـ٬ ٪ف" ٨ؤؿٝف" ؤ٬ ٤٢ظخ ُ ٩ٞجِ٠ٝحٝط ؤ٠ِ٬ ١ل ُ ٩ٞس٬ٞٚل جٝؿ٬٢٧ر
ٝؿ ٨ج٠ِٝٴء ٢ظؿ جِٚٝٴ٠ُ ١٧٠ِٞ٬ ١٬٬٢ٴء ٟ٥ؤ ١جٳيًفجخ ٢نإ ١٠جِ٠ٝسٚؿجز ٓ٬ف
جِٚٝٴ٬٢ر ٧جٝس ٫سؿِٖ ٟ٦ا ٟ٧ٝ ٩ٝجٗ٢ٝك ُ٢ؿ جفسٜحخ ؤ ٪ؾًإ٠ٜ ،ح ٬ن٬ف "ؤؿٝف " ؤ٤٢
٬ظخ سػؿ٬ؿ جٳيًفجدحز ٝؿ ٨ج٠ٝف٬ى ٧ا٢ٙحُ ٤دحٝسؾ٦٢ُ ٫ٞح ٥٧ـج ٠ح ٤ِٞٗ٬جِٝٴض
جِٚٝٴ. "٫٢
جٳسظح، ١٬٥ ٬ن٬ف ( )219 :ٟ1990 ،٤ٜ٬ٞ٠ا ٩ٝؤ٢٥ ١ح ٛسٚحفد ًح د ١٬ؤ٥ؿجٕ
ٖ٢ظؿ ف٧ظفق ٧٬ Rogersيغ ؤ ١جٝنؾو٬ر جٱ٢لح٬٢ر دِؿ ج٢س٦حء جِٝٴض سسلٟ
دح٢ؾٗحى جٝس٧سف ٚ٢٧ه جٝنِ٧ف دحٝس٦ؿ٬ؿ ٧ق٬حؿذ جٝنِ٧ف دحٝس٧ ،ٕ٬ٜجٝسػ ٟٜجٝـجس٫
٧سٚدل جٝـجز ٧جلنِ٧ف دحٝصٚر٥٧ ،ـ ٫٥ ٣سٚف٬دًح ٗ٢ك ؤ٥ؿجٕ جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح.٫ٝ
- 49 -
"٧فٓ ٟجٝسٚحفخ ٧جٝسنحد ٤د ١٬ج٦٢٠ٝظ ١٬اٳ ؤ ١جٱفنحؿ جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح٫ٝ
خ ف٧ظقف " ،ـ ٛٝؤ" ١ا٬ٝك " ٬وف ُ٩ٞ
٬س٢حٙى ٫ٖ -جٯلح٬ٝخ – َ٠ؤلً ٧ٞ
جٳُس٠حؿ ُ ٩ٞجٝـجز ٖ ٫جٚٝيح٬ح جٝؾ٬ٚٞر ُ ٩ُٞ٧ؿ ٟج ٟ٧ٞٝجٝؾٞٝ ٫ٚٞـجز ؤٝ ٧ـجز
"ف٧ظفق " ؤ ١جٱ٢لح ١ؾّ٬ف ج٭ؾف٧ ١٬سلح٠ػًح ٖ ٫جٌ٢ٝف ا ٩ٝج٧ٝج َٙد٠٢٬ح ِ٬سٚؿ
دًدِ٬س٧ ٤ؤ ١ـ٬ ٛٝئؿ ٪اٙ ٩ٝفجفجز وػ٬ػر ٧جُسدحف ٓ٬ف ٠نفٞٝ ً٧ـجز٬٧ ،فٖى
"ا٬ٝك" " ٟ٧٦ٗ٠ف٧ظفق" ٖ ٫يف٧فذ اٙح٠ر ُٴٙر ؿجٖثر َ٠ج٠ٝلسفنؿ د٧وٗ٦ح نفً ًح
" ٢ٝظحع جِٝٴض ،دل ٬ف ٨جِٜٝك ٯ ١ـٙ ٛٝؿ ٬ؿُ ٟجًٞ٠ٝخ جٝٴُٚٴٚٞٝ ٫٢د٧ل
(٠ػ٧٠ؿ.)ٟ1998 ،
٬ـٜف جٝن٬ؽ ( )49 :ٟ1986ؤ٢٥ ١ح ٛسؿجؾٴ د٥ ١٬ـ ١٬جٳسظح٧ ١٬٥ـ ٛٝؤ١
جٯ٥ؿجٕ جٝفث٬ل٬ر ِ٠ٞٝحٝظ ١٬ج٧ٝظ٧ؿ٠ ٫٥ ١٬٬لحُؿذ ٠فيح ٩ُٞ ٟ٥سػؿ٬ؿ ػف٬سٟ٦
٧س٬٠٢ر ٖفؿ٬س ٟ٦جٝؾحور٧ ،ؤ٬ ١س٧و٧ٞج ا ٩ٝجٝػٚ٬ٚر ١٠ؾٴل جِٗ٢ح٧ ،ٟ٦ٝٯ٬٢ٖ ١حز
جِٝٴض ج٧ٝظ٧ؿٓ ٪ح٠ير ٬ٓ٧ف ٠ػؿؿذ جٝد٬٢ر ا ٩ٝػؿ ٠ح ٖب٦٢ح ٙؿ سئؿ ٪ا ٩ٝؤ٬ ١ودغ
دِى جٯنؾحه ج٠ٝيًفد ١٬دو٧فذ ؾً٬فذ ؤٜصف جيًفجد ًح ٧جفسدحٜحً٬٧ ،ف٨
جِ٠ٝحٝط جِٚٝٴ ٫٢ؤ ١ج٧ٝظ٧ؿ ٟ ٣ ١٬٬ؤوػحخ ٌ٢ف٬ر ؤٜشف ٠٠ ٟ٦٢٠حفل ٩ُٞ٧ ١٧جٝفٟٓ
١٠ؤ٧٬ ٟ٦٢جظ٠ ١٧٦فيح ،ٟ٥اٳ ؤ٢٢ح ٓحٝدًح ٢ػسحض ا ٩ٝجٝػش ٧ج٢٠ٝحٙنر ٱػؿجش ٥قذ
ُٗ٬٢ر ٢١سنل د٦ح ج٠ٝف٬ى ٠ٜ ،ح ؤ ١جِٝوحد٧ ١٬٬جٝـ٥حٓ ١٬٬٢حٝد ًح ٠ح ُ ١٧ ١٧ٜ٬ؿ٫٠٬
جٳسظح ٫ٖ ٣جٝػ٬حذ ٬ٝ٧ك ٥ ٟ٦ٝؿٕ ٧جيغ ٬٧ػسحظ ١٧ا ٩ٝجٝس٧ظ ٤٬دٚؿف ٜد٬ف٥٧ ،ـج ٠ح
ٳ ٚ٬ف ٣ؤوػحخ جٝسٗ٬ٜف ج٧ٝظ٧ؿ.٪
فٖى جٝل ١٧٬ٜ٧ٞجٯ٧جثل ؿ٧ف ج٬ٞ٠ِٝحز جِ٠ٝفٖ٬ر ج٧ٝلً٬ر ٧فٜق٧ج ٖ٩ُٞ ًٚ
، "ٝ٧د ٫ؿ٧ٳفٞ٬٠ ،ف جِٝٴٙر د ١٬ج٠ٝص٬ف ٧جٳلسظحدر ١ٜٝ ،جٝل ١٧٬ٜ٧ٞجٝظؿؿ ؤ٠صحل
دح٢ؿ٧فج" ؤٜؿ٧ج ُ ٩ٞجِٝٴٙر د ١٬جٝسٗ٬ٜف ٧جٝل ١٧ًِ٬٧ ،ٛ٧ٞؤ٬٠٥ر ؾحور ٬ٞ٠ِٞٝحز
- 50 -
جِ٠ٝفٖ٬ر ٖ ٫ؿفجلر جٝنؾو٬ر ،ػ٬ش ٬ئٜؿ ١٧ظِ٬٠حً ُ ٩ٞؿ٧ف ج٬ٞ٠ِٝحز جٝؿجؾ٬ٞر
) جٝس ٫سس٧لً د ١٬ج٠ٝص٬فجز (ٜحٝسٗ٬ٜف – جٝس٠ص٬ل ج – ٫ِٞٚٝجٳ٢سدح ٣جٳ٢سٚحث٫
٧جٳلسظحدحز.
ض ٜ٥٧ـج ٢ظؿ سٚحفدًح ٧سنحدً٦ح ٜد٬فًج د٬ًِ٠ ١٬حز جِٝٴض جِٚٝٴ٧ ٫٢جِٝٴ
جٝل ١٠ٜ٬٧" ٫ٜ٧ٞجٝؾٴٕ د ١٬جٳسظح ٫ٖ ١٬٥ؤ ١جِٝٴض جِٚٝٴ٬ ٫٢فٜق ٧دنٜل ٢٠سٌٟ
ُ ٩ٞجِ٠ٝسٚؿجز جٝٴُٚٴ٬٢ر ج٠ٝلددر ٳيًفجدحز جٳِٗ٢حل ٧جٝلٜ٧ ،ٛ٧ٞـٖ ٛٝب٢٢ح ٢ظؿ
ٜص٬فًج ١٠جٌ٢ٝف٬حز جِ٠ٝفٖ٬ر جٝل٬ٜ٧ٞر سًِ ٫سف٬ٜقًج ٜد٬فًج ٝؿ٧ف جِٝحًٗر ٧جٝؿٕء
جٝنؾوٚ٠ ٫حف٢ر دح٬ٞٚٝل ٦٢ ٟح ُ٢ؿ جِٚٝٴٖ( ١٬٬٢فض .)66 :ٟ1992 ،
٬٧ؾٞه جٝدحػش ٠٠ح سٚؿ ٟا ٩ٝؤ ١جٌ٢ٝف٬ر جِٚٝٴ٬٢ر جٳِٗ٢ح٬ٝر سسنحدَ٠ ٤
جًٝف٘ جِٝٴظ٬ر جٯؾف ٨اٳ ؤ٦٢ح سس٬٠ق دؾوحثه ِٝل ١٠ؤ٦٠٥ح:
ؤ٦٢ح سفٜق ُ ٩ٞجٝؿ٧ف جٜٝد٬ف جٝـِٞ٬ ٪د ٤جِ٠ٝسٚؿ ؤ ٧جٝسٗ٬ٜف ٖ ٫جٳيًفجخ -1
جٗ٢ٝل٢ُ ٫ؿ جٱ٢لح.١
سفٜق ُ ٩ٞجِ٠ٝسٚؿ ٧جٜٝٴ َ٠ ٟجٝـجز ٧ج٧٠ٝج ٕٙجٗٝحُٞر ٧جٝس٦ٝ ٫ح ؤصف ٖ٫ -2
ػو٧ل جٳيًفجخ جٳِٗ٢ح٧ ٫ٝجٝل٧ ٫ٜ٧ٞجلس٠فجف٧ ،٣دؿ ١٧سدؿ٬ل ٥ـ٣
جٯٖٜحف جِ٠ٝفٖ٬ر جٝس ٫لد٘ جٱنحفذ ا٦٬ٝح ٬لسػ٬ل سدؿ٬ل جٳيًفجخ.
- 51 -
ٳ سٔٗل ؤ٬٠٥ر ج٧ِٝج٠ل جٝد٬ث٬ر ٧ج٧ٝفجص٬ر ٖ ٫سإص٬ف٥ح ُ ٩ٞجٝل٧ ٛ٧ٞجِٝحًٗر -3
ُ٢ؿ جٱ٢لح.١
سٞغ ُ ٩ٞؤ٬٠٥ر جٚٝؿفجز جٜٝح٢٠ر جًٗٝف٬ر ج٧٠ٝظ٧ؿذ ُ٢ؿ جٱ٢لح٧ ١جٚٝحؿفذ ُ٩ٞ -4
سدؿ٬ل جٝسٗ٬ٜف ج٠ٝلدخ ٝٴيًفجخ ٖ٧سغ ج٠ٝظحل ؤ٠ح ٟج٠ٝف٬ى ا ٩ٝسِ ٟٞسٗ٬ٜف
لِ٠٧ ٟ٬ٞسؿل.
تكْٓه اإلزغاد العكالىٕ االىفعالٕ:
ا ١جٱفنحؿ جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح ٤ٝ ٫ٝظـ٧ف ٣جٚ٬٠ِٝر ٖ ٫جٱفنحؿ جٗ٢ٝل٤ٝ٧ ،٫
ظ٧ج٢خ س٬٠ق٧ ٣ظ٧ج٢خ ؤؾفِ٬ ٨سدف٥ح دِى جٝدحػص ١٬سؿ٠٬ٖ٧ ،٤٢٬ح ٫ٞ٬لِ٬ ٕ٧فى
جٝدحػش ؤ ٟ٥جٝظ٧ج٢خ جٝس ٫س٬٠ق٧ ٣سؿ٠ٜ ٤٢٬ح ( : ٫ٞ٬جٝن٢ح ،118:ٟ1994 ،٪٧ظ٠ل
ج٬ٞٝل٥1423 ،ـ:)321 :
أّالً :دْاىب التنٔص لالدباِ العكالىٕ االىفعالٕ:
- 1ج٥س٠ح٥ ٟـج جٳسظح ٣دحِٝٴٙر دً ١٬فٚ٬ر سٗ٬ٜف جٗٝفؿ ٧ج٢ٝحػ٬ر جٳِٗ٢ح٬ٝر ٝؿ٤٬
٧جٝسإص٬ف ج٠ٝسدحؿل د٠٦٢٬ح.
جسظح ٣سِ ،٫٠٬ٞػ٬ش ِٟٞ٬ج٬٠ِٝل ج٠ٝلسفنؿ ٕ٬ٜدلدخ جٳقُحض ٗ٢ٝل٤ -2
دإٖٜحف٬ٓ ٣ف جِٚٝٴ٬٢ر ١٠٧ ،ص٬ ٟلِٜٝ ٩نٕ جٯٖٜحف ٧جِ٠ٝسٚؿجز ٓ٬ف
جِٚٝٴ٬١ر ٬ ٕ٬ٜ ٤٠ِٞ٬٧ؿػي٦ح ٬ٔ٬٧ف٥ح.
ٳ ٦٬س ٟدحٯُفجى ٖ ًٚدل ٬لِ ٩ا ٩ٝسٔ٬٬ف ٖٞلٗ٧ ٘٬٠ُ ٫ؿجثٗٞٝ ٟفؿ. -3
٩ُٞ ٪جٝسٚدل جٝـجسٗٞٝ ٫فؿ دؿ٧٬ٙ ١٧ؿ ؤ ٧نف.ً٧
جٝسإ ٛؿ -4
٬د٧٠٢ ١٬ـض ( )A-B-Cد٧ي٧ع ٧ددلحًر ٕ٬ٜسػؿش جٳيًفجدحز ٝٲ٢لح١ -5
٧جًٝف٘ جٝس ١ٜ٠٬ ٫ؤ٬ ١سٔ٬ف د٦ح جٝل ٛ٧ٞج٠ٝيًفخ.
٧٢ ١٠جػ ٫ج٧ٚٝذ ٦ٝـج جٳسظح ٣سِ ٟ٬ٞج٠ٝلسفنؿ ًفً ٙح ٝس٬ٗ٢ـ ُٴظ ٟ٦ؿ١٧ -6
سؿؾٴز ٠دحنفذ ١٠ج٠ٝفنؿٜ٧ ،١٬ـ ٛٝسإ٬ٜؿ٥ح ُ ٩ٞجلسؾؿج ٟج٧ٝلحثل جٝس٬ٞ٬٠ٜر
٠صل جٳلس٠حٍ ا ٩ٝجٯنفًرٙ ،فجءذ ٜسخ ج٠ٝلحُؿذ جٝـجس٬ر ،ػي٧ف ٧فم ُ٠ل.
س ٍ٧٢ؤلح٬ٝخ جِٝٴض ٕ٥ ٪ـج جٳسظح٠ ٣ح د ١٬جٯلح٬ٝخ جِ٠ٝفٖ٬ر ٧جٳِٗ٢ح٬ٝر -7
٧جٝل٬ٜ٧ٞر ٠٠ح ٬لحُؿ ؤٜصف ُٖ ٫ٴض جٳيًفجخ.
- 52 -
ثاىٔاً :دْاىب الكصْز يف امليش ٙالعكالىٕ االىفعالٕ:
ٌ٢فًج ٞٝؿ٧ف جٜٝد٬ف جٝـ٠٬ ٪حفل ٤ج٠ٝفنؿ ػلخ ٥ـج جٳسظح ١٠ ٣ػ٬ش ٠ظحد٦ر -1
ج٠ٝلسفنؿ ٧س٧ظٖ ٤٦٬ب ١ـ٬ ٛٝسًٞخ ٠كسُ ٨٧ح ١٠ ٫ٝجٝسؿف٬خ ٧ج٦٠ٝحفذ
٧جٝصٚحٖر ٙؿ ٳ ٠٬س٦ٜٞح ظ َ٬٠ج٠ٝفنؿ.١٬
- 2ا ١ؤل٧ٞخ جٝظؿل ٧ج٦ٝظ ٟ٧ج٠ٝدحنف ُ ٩ٞؤٖٜحف ج٬٠ِٝل ٠٬صل ١٠ ٍ٧٢جٝس٦ؿ٬ؿ
١٠٧ ،٤ٝنإ ٤٢ؤ٬ ١ق٬ؿ ٚ٠ ١٠ح٠٧ر ج٬٠ِٝل ٧دحٝسح٬ ٫ٝظِل جٝسٔ٬ف ؤ٠فًج دحْٝ
جٝوِ٧در.
٬فٜق ٥ـج جٳسظح ٩ُٞ ٣جٝظ٧ج٢خ ج٬ِٞٚٝر جِ٠ٝفٖ٬ر ٠٦٬٧ل جٝظ٧ج٢خ جٳِٗ٢ح٬ٝر -3
جُس٠حؿًج ُ ٩ٞؤ ١جٯٖٜحف ٫٥جٝ٧٠ٝؿذ ٝٴِٗ٢حٳز ٩ُٞ ،ػ ١٬ؤ٢٥ ١ح٧ ٛظ٦حز
ٌ٢ف ِ٠حفير س٠ح٠حً.
- 4ٳ ٬وٞغ جٱفنحؿ جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢حُ ٫ٖ ٫ٝٴض ج٠ٝنٜٴز ٧جٳيًفجدحز
جٚ٬٠ِٝر٠ٜ ،ح ٳ ٬وٞغ َ٠ج٠ٝسإؾفً٬ُٞٚ ١٬ح ٧جٯًٗحل.
- 5ٳ سًِ٥ ٫ـ ٣جٌ٢ٝف٬ر ؤ ٪ج٥س٠حِٞٝ ٟٴٙر جٱفنحؿ٬ر٧ ،س ١٬٧ٜجٯٗٝر د١٬
ج٠ٝفنؿ ٧ج٠ٝلسفنؿ٧ ،ـ٬ ٛٝس٢حٙى َ٠ج٠ٝدحؿة جِٝح٠ر ٠ِٞٝل جٱفنحؿ.٪
جٙسوحف ج٠ٝفنؿ ؤػ٬ح٢حً ُ ٩ٞسػؿ٬ؿ جٯٖٜحف ُ ٩ٞؤ٦٢ح جٝلدخ جٯلحل٠ٝ ٫ن ٛذل -6
ج٠ٝلسفنؿ ؿ ١٧جٌ٢ٝف ٝظ٧ج٢خ ؤؾف.٨
- 7ٳ ٧٬ظؿ ٬ُ ٟحف ٠ػؿؿ ُ٢ؿ جِٚٝٴٞٝ ١٬٬٢ػ٬ًٚ٢٠ ٩ُٞ ٟٜر ؤُ ٧ؿ٬ًٚ٢٠ ٟر ؤٖٜحف
ج٠ٝلسفنؿ.
- 54 -
تعسٓف مفَْو الرات : Self Concept
الرات يف اللػ٘:
ُفٕ جد٧ٌ٢٠ ١ف (ؿ.ز )447 :جٝـجز دإ٦٢ح ـجز جٝن٫ء ،ػٚ٬ٚس٧ ٤ؾحوس. ٤
ٙ٧حل جد ١جٯ٢دحفُ ٤ٝ٧ٙ ٫ٖ ٪ق ٧ظل (ا ٟ٬ُٞ ٤٢دـجز جٝوؿ٧ف ) ٢ِ٠ ،ح ٣دػٚ٬ٚر
ج٧ٞٚٝخ ١٠ج٠ٝي٠فجز.
"ـجز" ـجز جٝن٫ء ٢٧ظؿ ِٖ٠ ٫ظ ٟج٧ٝظ٬ق (٥1406ـ )242 :سػز ٠حؿذ
ػٚ٬ٚس٧ ٤ؾحوس٧ ٤جٝـجز جٗ٢ٝك٧ ،جٝنؾه ٚ٬٧ .حل ظحء ٖٴ ١دـجس ٤ؤٗ٢٧ ٤٢٬ُ" ٪ل." ٤
" ـ٥د٧ج ـجز ٙ٧ؿ سٌ ١٧ٜفٖ٬ر ق٠ح٬٢ر ٠صل " ٬ٚٝس ٤ـجز ٌ٧" ٟ٧٬فٖ٬ر ٜ٠ح٬٢ر ٠صل
جٝن٠حل ٧ـجز جٚ٬٧ "١٬٠٬ٝحلٞٙ :ز ـجز ٬ؿ ،٣ؤ٠ ٪ح ُ ٤٬ٞجٱ٢لح٧ ،١ؤوٞغ ـجز دٟ٦٢٬
ؤ ٪جٝػحل جٝس ٫د٦ح ٬سوحٖ٢٧ . ١٧ظؿ ٖ٥ ٫ـ ٣جِ٠ٝح٠ ٫٢ح ٚ٬فخ ١٠ج ٩٢ِ٠ٝجِ٠ٝفٕ٧
ج٭ ١لٝـجز.
"ٙ٧ؿ سٜففز ٠ٜٞر " جٝـجز" ٖ ٫جٚٝفآ ١جٜٝف ٟ٬صٴص٠ ١٧فذ ٬٧ن٠ل ـ٠ ٛٝح
جسول د٦ح ١٠ي٠حثف ٢٧ػ٥٧ح٧ ،سإس٠ٜٞ ٫ر جٝـجز ٖ ٫جٚٝفآ ١جٜٝف٧ ٩ُٞ ٟ٬ظ: ١٬٦
ا٠ح د ٩٢ِ٠ج٠ٝنحظفذ ٧جٝؾو٠٧ر ٠ٜح ٖ ٤ٝ٧ٙ ٫سِحٖ " : ٩ٝحس٧ٚج جهلل ٧ؤوٞػ٧ج ـجز
د( "ٟٜ٢٬جٯٗ٢حل )1 :ؤ ٧د ٩٢ِ٠جٝي٬٠ف ٧جٝػحل ٠ٜح ٖ ٤ٝ٧ٙ ٫سِح٧( : ٩ٝجهلل ُ ٟ٬ٞدـجز
جٝوؿ٧ف) (آل ُ٠فج ٫٢ِ٬ ، )154: ١د٠ح ٖ ٫جٝي٠حثف ٤ٝ٧ٙ٧ ،سِح٧( : ٩ٝس٧ؿ ١٧ؤ١
) ( :ـ٧جسح ؤٖ٢ح١ ) (جٯٗ٢حل ٤ٝ٧ٙ٧ )7 :سِح٩ٝ ٓ٬ف ـجز جٝنٜ٧ر سٟٜٝ ١٧ٜ
(جٝفػ ٤ٝ٧ٙ٧ )48:١٠سِح( : ٩ٝـ٧جس ٫ؤٜل ؾ( ) ً٠لدإ ٫ٖ ٫٥٧ .)16:ج٭٬حز جٝصٴش
جز ٧ؤػ٧جل ٦ٝـ ٣جٯن٬حء (ج٠ِٝف٥1421،٪ـ.)36 :
وٕ
- 55 -
مفَْو الرات عيد الفالضف٘ ّعلنا ٛاليفظ:
ُ ٩ٞجٝفٜٓ ١٠ ٟصفذ جٝؿفجلحز جٝس ٫ؤظف٬ز ٖ٠ ٫ظحل ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز اٳ ؤ٠ ٤٢ح
٬قجل ١٠ؤوِخ ٠سٔ٬فجز جٝنؾو٬ر ٖ ٫جٝسِف٧ ٕ٬ج٬ٚٝحك ٢٥٧ح ٛيِٕ ٖ٫
جٱظ٠حٍ ػ٧ل سِف٧ ٕ٬جيغ ٟ٧٦ٗ٠ٝجٝـجز ٧ـ ٛٝدلدخ سؿجؾل ٥ـج جَ٠ ٟ٧٦ٗ٠ٝ
ٗ٠ح ٟ٬٥ؤؾف٠ ٨صل سٚؿ٬ف جٝـجز ٧سػ ٘٬ٚجٝـجز ٧سإ٬ٜؿ جٝـجز ٧جُسدحف جٝـجز ٧ؤودغ
٢٥ح ٛؾ ًٞد٥ ١٬ـ ٣جٗ٠ٝح٬ٓ٧ ٟ٬٥ف٥ح ٧ .لِ٬ ٕ٧فى جٝدحػش دِى ٠ح ُٜسخ ػ٧ل
ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٖ٠ ٫ػحٝ٧ر ٝس ١٬٧ٜسو٧ف ُ ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز.
ٚٝؿ س٢ح٧ل جٝدحػص ١٧سِف ٟ٧٦ٗ٠ ٕ٬جٝـجز ١ ٟظ٧ج٢خ ٧ؤًف ٠ؾسٗٞرٜ٧ ،ح١
"ظ٠٬ك" "ٟ1890ؤ٧ل ١٠س٢ح٧ل ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز دحٝسِف ٕ٬ػ٬ش ُفٖ" ٤دإ ٤٢ج٠ٝظٍ٧٠
جٞٝ ٫ٜٞٝؾوحثه جٝس٠٬ ٫س٦ٜٞح جٗٝفؿ ٬٧سي ١٠جٝظل ،ٟجٝؾوحثه ٧ج٬٠٠ٝقجز،
٧جٚٝؿفجز٧ ،ج٧٠ًٝع ،جٯلفذ ،ج٧ٝيَ ٖ ٫ج٠ِٝل ،جٯوؿٙحء ٧جٜٝص٬ف ٓ٬ف ـٙ٧ ،" ٛٝؿ
سُ٧٢ز سِفٗ٬حز ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٧جؾسٗٞز ٦٢٠ٖ .ح ٠ح ُ ٧٥ح ٟػ٬ش ُفٖ٠٧ٜ ٤دك ٧ل٢ط
( " )Combs & snygg, 1949دإ ٤٢ظ َ٬٠جًٝف٘ جٝس٬ ٫ف ٨جٗٝفؿ ٗ٢ل ١٠ ٤ؾٴ٦ٝح"
ؤ٠ح ٬ح٥ك( ِٖ ) yeahs ,1967فٖ" ٤دإ٠ ٤٢ح ِ٬سٚؿ ٣جٗٝفؿ ُٗ٢ ١لُ٧ " ٤فٖ ٤ؤ٬ي ًح
دإ ٤٢ج٠ٝمجُف جٝس٬ ٫ػ٦ٞ٠ح جٗٝفؿ سظحٗ٢ ٣ل ٤د ٩٢ِ٠ؤ٦٢ح جٝو٧فذ ج ٝس٦٬ُٞ ١٧ٜ٬ ٫ح
جٗٝفؿ ١٠٧ؾٴ٦ٝح ٬ؿف .٧٥ ١٠ ٛؤ٠ح ل٬٠ش )ِٖ ( Smith, 1967فٖ" ٤دإ ٤٢جٟ٧٦ٗ٠ٝ
ج٠ٝظفؿ جٝـ٧ً٬ ٪ف ٣جٗٝفؿ ُ ١جٝؾوحثه ٧جٚٝؿفجز ٧جٯن٬حء ٧جٯ٢نًر جٝس٫
٠٬س٦ٜٞح جٗٝفؿ ٬٧لِ ٩ا٦٬ٝح "٥٧ .ـج جِ٬ ٟ٧٦ٗ٠ٝفى ١٠ؾٴل جٝي٬٠ف ؤ٢ح ٧جٝـ٪
٧٬يغ ٖٜفذ جٝنؾه ُٗ٢ ١ل ٤ؤ٠ح خ٬فِٖ" ) Byrne, 1979( ٫٢فٖ ٤دإ ٤٢ج٠ٝظٍ٧٠
جٝ ٫ٜٞٝٴسظح٥حز ٧جٯػٜح٧ ٟج ٟ٬ٚٝجٝس٬ ٫ػ٦ٞ٠ح جٗٝفؿ َ٠ ،جٯؾـ دحٳُسدحف ٙؿفجس٤
٧ل٧ ٤ٜ٧ٞظلؿٜ ٤٠٬ٙ٧ ٣نؾه "ٜ٥٧ .ـج ٢ف ٨ؤ ١جٝـجز جٝظل٬٠ر دؿؤز سٌ٦ف ٖ٫
٧فز سِف ٟ٧٦ٗ٠ ٕ٬جٝـجز ،دل ا٢٥ ١ح ١٠ ٛفٜق ٖ ٫سِف٦٬ُٞ ٤ٗ٬ح ٠صل جٝخ
( ) Allport, 1961جٝـُ ٪فٕ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز "دإ ٤٢جسظح ٣جٗٝفؿ ٢ػ ٧ـجس ٤جٝدؿ٬٢ر
٧ل ٤ٜ٧ٞجٝؾحه".)Williams & Beeson, 1980, 84( .
٧س٧فؿ ٧٠فٖ ) Murbhy, 1947) ٫سِفً ٗ٬ح ٞٝـجز ٠ئؿج" ٣ؤ ١جٝـجز ٫٥جٗٝفؿ
- 56 -
٠ٜح ِ٠ ٧٥فٗٞٝ ٕ٧فؿ ٖ ٫٦ددلحًر اؿفجٜحز جٗٝفؿ ٧سو٧فجس٧ٝ ٤ظ٧ؿ ٣ج٠ٜ ٫ٜٞٝح
ِ٬فٖ."٤
٧س٠صل جٝـجز ُ٢ؿ "ؤؿٝف" س٠٬ٌ٢حً ٬ػؿؿ ٗٞٝفؿ نؾو٬سٖ٧ ٤فؿ٬س٥٧ ،٤ـج جٝسٟ٬ٌ٢
ٗ٬لف ؾدفجز جٜٝحث ١جِٝي٦٬ًِ٬٧ ٪٧ح ٢ِ٠ح٥ح ٬٧ .ف ٨ؤ ١جٝـجز ج٠ٝدسٜفذ ٫٥ػظف
جٝقج٬٧ر ٖ ٫د٢حء ٧س ٟ٬ٌ٢جٝنؾو٬ر ٫٥ ٧سنٔل ٜ٠حً ٢ح ٠س٧لً ًح د ١٬ج٠ٝص٬فجز جٝس٫
٬سِفى ٦ٝح جٗٝفؿ ٧جٳلسظحدحز جٝس ٫سوؿف ُ ٤٢دح٢ٝلدر ٦ٝـ ٣ج٠ٝص٬فجز ( .ؿ٬٧ؿجف،
.)32 :ٟ1992
ِ٬٧فٕ "ل٬٠ش" ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز "دإ ٤٢جٝس ٟ٬٧ٚجٝـ ٟ٧ٚ٬ ٪د ٤جٝنؾه ٬٧ػحٌٖ
ُ ٤٬ٞدح٢ٝلدر ٗ٢ٝلِ٬٧ ٤دف ُ ٫ٖ ٤٢ل٧٬٧ ٤ٜ٧ٞجٖ٘ ُ ٤٬ٞؤ ٧ٳ ٧٬جٖ٘ ٠ٜح ٬ػؿؿ
ِ٠سٚؿجس٧ ٤س٦ُ٧٢ح ٖٗ٢ ٫لٙ٧ ٤ؿفس ٩ُٞ ٤جٯؿجء".
- 57 -
( ٤ِٞٗ٬٧ ٤ٝ٧ٚ٬سِد٬فجز ،ل ،ٛ٧ٞاػلحكِ٠ ،سٚؿجز ) ( .ؿل-213 :ٟ1988 ،٫ٙ٧
.)214
٬٧ن٬ف "ظٝ٧ؿ نسح "١٬ؤ ١جٱ٢لح٬ ١ػح٧ل ُ ٩ٞجٝؿ٧ج ٟسػ ٘٬ٚاٛ٠ج٢حس ٤جٜٝح٢٠ر
٧جٯو٬ٞر دٜل ٠ح ٬ػسحض ً ١٠ ٤ٝف٘ ٠٬٧صل ٥ـج ج٢ُ ٟ٧٦ٗ٠ٝؿ ٣جٝؿجَٖ جٝفث٬ل٫
٧جٝػٚ٬ٚر ج٧ٝػ٬ؿذ ٝؿ ٨جٜٝحث ١جِٝي( ،٪٧ؤد ٧ق٬ؿ .)83 :ٟ1987 ،
ٖسػ ٘٬ٚجٝـجز ٢٬لخ ا ٩ٝجٝفٓدر ٖ ٫سػ ٘٬ٚؤ ٧اندحٍ ٨٧ٙجٗٝفؿ جٜٝح٢٠ر ٧ج٬ِٞٝح
ٖبـج ل٬ ٟلسؾؿ ٟجٗٝفؿ اٜ٠ح٢حس ٤جٜٝح٢٠ر٬٧ ،لسٔل ٧٠ج٥دٖ ٤لٚ٬ي٠ُ ٫ف٘ٞٙ ٫ٖ ٣
٧ج٠سِحى ٓ٬ف ٠فسحع جٝدحل ( .ؤ٢ظٞف.)301 :ٟ1991 ،
- 58 -
٧وٕ جٗٝفؿ ٝـجس٠ٜ ٤ح ٬سو٧ف٥ح ( ٧٥جٝـجز ج٠ٝؿفٜر) ؤ ٧جٝس ٫سػؿؿ جٝو٧فذ جٝس٫
ِ٬سٚؿ ؤ ١ج٭ؾف ٫ٖ ١٬ج٠ٝظس٬ َ٠سو٧ف ٦٢٧ح ٧جٝس٠٬ ٫ص٦ٞح جٗٝفؿ ١٠ؾٴل جٝسٗحُل
جٳظس٠حُ َ٠ ٫ج٭ؾف( ١٬جٝـجز جٳ ظس٠حُ٬ر) ،ؤ ٧جٝس ٫سػؿؿ جٝو٧فذ ج٠ٝصح٬ٝر ٞٝنؾه
جٝـ٧٬ ٪ؿ ؤ( ١٧ٜ٬ ١جٝـجز ج٠ٝصح٬ٝر)( .ق٥فج.)83 :ٟ1980 ،١
٠ٜح ُفٕ ػل ٟ٧٦ٗ٠ )ٟ1987 ( ١٬جٝـجز دإ ٤٢ـ ٛٝجٝس ٟ٬ٌ٢جٱؿفج٫ٜ
جٳِٗ٢ح ٫ٝجٳظس٠حُ٬ ٫سي ١٠جلسظحدحز جًٝحٝخ ٢ػٗ٢ ٧ل٧٠ ٫ٖ ٤ج٠ ٕٙؿفل٬ر
٧ؾحفظ٬ر ٦ٝح ُٴٙر ٠دحنفذ ٖ ٫ػ٬حذ جًٝحٝخ ج٠ٝؿفل٬ر( .ػل.)117 :ٟ1987 ، ١٬
٧ؤنحف (ُحدؿ )12 :ٟ2002 ،ا ٩ٝؤ" ١ظ٠٬ك" ٬" Jamesف ٨ؤ ١جٝـجز ٠ح
٫٥اٳ ج٠ٝظ ٍ٧٠جٜٝ ٫ٜٞٝل ٠ح ٬لسً َ٬جٱ٢لح ١ؤ٬ ١ؿُ ٫ؤ : ٤ٝ ٤٢ظلؿ ،٣ل٠حس،٤
ٙؿفجس١٤٠ ،٤س٧٥٧ ٤ج٬س."٤
ِ٬٧فٖ ٤ج٦ٝحن )148 :ٟ1972( ٫٠دإ٠" ٤٢ظ ٍ٧٠ج٠ٝفجٜق ٧جٯؿ ٧جف جٝس٬ ٫س٬٠ق
د٦ح جٗٝفؿ ٧جٝس٬ ٫نِف ٦ِ٠ح دٗ٢ل ٫ٖ ٤ؤُ٠ح٘ ـجسٖ . ٤حٝـجز ٫٥و٧فذ جٱ٢لح٠ٜ ١ح
٬فج٥ح ٗ٢ٝ ٧٥ل٠ ٫ٖ ٤فآسً ٫٥٧ ،٤فٚ٬س ٤جٝؾحور ٖ ٫جٝل٧ ٛ٧ٞجٝسٗحُل َ٠ج٭ؾف."١٬
ٚ٬٧ؿٜ ٟـ ٛٝف٧ظفق Roggersسِفًٗ٬ح ٞٝـجز :ػ٬ش ٬ف ٨ؤُ ٤٢دحفذ ُ١
"ؤل٧ٞخ جٗٝفؿ ٖ ٫جٌ٢ٝف اٗ٢ ٩ٝل٠ٜ ،٤ح ؤ ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز ٧٥س ٟ٬ٌ٢اؿفج ٫ٜجِٗ٢ح٫ٝ
ِ٠فٖ٠ ٫سِ٧٠ ٟٞػؿ٬ ،سي ١٠جلسظحدحز جٗٝفؿ ٢ػٗ٢ ٧لٜٜ ٤ل ٫٥٧ ،ـ ٛٝجٝظقء ١٠
جٜٝحث ١جٝـ٬ ٪س٠ ١٠ ١٧ٜظُ٧٠ر ١٠جٱؿفجٜحز ٧ج٧ ٟ٬ٚٝجٯػٜح٧ ،ٟجٝـ٠ ١٧ٜ٬ ٪وؿفًج
ٞٝؾدفذ ٧جٝل( "ٛ٧ٞؤد ٧ق٬ؿ.)79 :ٟ1987 ،
ِ٬٧فٖ ٟ٬٢ٓ ٤دإ" ٤٢جٜٗٝفذ جٝز٦٢٧ٜ٬ ٪ح جٗٝفؿ ُٗ٢ ١ل ،٤د٠ح سسي ١٠ ١٠ظ٧ج٢خ
ظل٬٠ر ٧جظس٠حُ٬ر٧ ،ؤؾٴ٬ٙر٧ ،جِٗ٢ح٬ٝر ١٠ ،ؾٴل ُٴٙس ٤دح٭ؾف٧ ١٬سٗحُٟ٦ِ٠ ٤ٞ
٠ٜح ِ٬فٖ ٤نحٖٞل ٩ُٞ Shavelson ١٧ؤ" : ٤٢اؿفج ٛجٗٝفؿ ٗ٢ٝل٥٧ ،٤ـج ٬سإصف
ِ٬ق٣٧ دس٠٬٬ٚحز جٯنؾحه جٗٞٝ ١٬٠٦٠ٝفؿ٧ ،دحٝسِق٬ق جٝـ٬ ٪ٴ٧ ،٤٬ٙجٝل ٛ٧ٞجٝـ٪
ٗ٢ٝل( "٤جٝيح.)17 :ٟ2001 ،١٠
- 59 -
اـجً ٬ٴػٌ جٝدحػش ؤ٧٠" ١فٖ "٫زف ٨ؤ ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز ٫٥اؿفجٜحز جٗٝفؿ ػ٧ل
ٗ٢ل٬٧ ٤سٗ٘ ٤ِ٠ج ٖ ٫ـ٠٧ٜ٧٬٢" ٛٝخ"٬٧ ،ف" ٨ؤؿٝف" ؤ ١سػ ٘٬ٚجٝـجز ٫٢ِ٬جٝلِ٫
٧فجء جٯٖي٬ٞر ٧د ّ٧ٞج٠ٜٝحل ،د٠٢٬ح "ل٢ٜف" ِ٬سدف ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ً ٠٧٦ٗ٠ح ٬٠سحٖ٬قً ٬ٚ٬ح
ِٝؿ ٟجٝس ١٠ ١ٜ٠اؾيحُٝ ٤ٴؾسدحف جٝسظف٬د ،٫ؤ٠ح ق٥فجٖٚ ١ؿ ٙؿ ٟسٚلً ٠٬ح ٞٝـجز دإ٦٢ح
٠ؿف٧ ٤ٜؤؾف ٨جظس٠حُ٬ر٧ ،صحٝصر ٠صح٬ٝرٜ٧ ،ـ " ٛٝظ٠ك" ٙحل دإ٦٢ح ٠ :ظُ٧٠ر ١٠
٧ Atwatreٳد٧ ١٬ظف١٬ "٧ؤس٧جسف ظلؿ ٧ل٠حز ٙ٧ؿفجز٧ ،جسٗ٘ ج٦ٝحن٫٠
٧ف٧ظفق" ٩ُٞ Roggersؤ ١ـجز جٝنؾه ٜٖ ٫٥فسٗ٢ ١ُ ٤ل ٤جٝس ٫س٬٠ق١ُ ٣
ٖٚ Shavelsonؿ ؤظ٧ِ٠ج ٖ٫ ٓ٬ف ،٣ؤ٠ح ٜل ٧ ،ٟ٬٢ٓ ١٠ال٠حُ٬ل ٧نحٖٞل١٧
سِفٗ٬حس ٩ُٞ ٟ٦ؤ ١جٝـجز ٠ح ٫٥اٳ ُدحفذ ُٜٖ ١فذ جٗٝفؿ ُٗ٢ ١ل ١٠ ،٤ؾٴل
سٗحُ َ٠ ٤ٞج٭ؾف ١٠ ١٬ػ.٤ٝ٧
ٙ٧ؿ ٙح ٟجٝدحػش د٦ـج جِٝفى ٝسِفٗ٬حز ٥ـ ٣ج٠ٝظُ٧٠ر ١٠ج٠ِٞٝحء ٠ٝح فآ١٠ ٣
ج٘٧ ،سٚحفخ د ٫ٖ ٟ٦٢٬جٯٖٜحفٖ ،ظ ٟ٦ِ٬٠ٳ ٬ؾفظٜٖ ١ُ ١٧فذ ؤ ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز
جسٕ
ُدحفذ ُٜٖ ١فذ٧ ،اؿفج ٛجٗٝفؿ ٗ٢ٝل ٤جٝس٦٢٧ٜ٬ ٫ح ًُ ١ف ٘٬ؾدفجس٧ ٤سٗحَُ٠ ٤ٞ
ج٭ؾف ٫ٖ ١٬جٝد٬ثر ج٠ٝػً٬ر .اـًج ١٠جٝسِفٗ٬حز جٝلحدٚر ٬لس٢سط جٝدحػش ؤٟ٧٦ٗ٠ ١
جٝـجز ٠ح " ٧٥اٳ ٠ظُ٧٠ر ١٠جٯٖٜحف ٧جل٠نحُف٧ ،جٳسظح٥حز ج٠ٝؿفٜر جٝس٦٢٧ٜ٬ ٫ح
جٗٝفؿ ُٗ٢ ١ل٢ ٤س٬ظر ؾدفجس ٤جٝنؾو٬ر ٧جٳظس٠حُ٬ر٧ ،جٝس ٫سِٜ٢ك ُ ٩ٞل٤ٜ٧ٞ
٧سوفٖحسٌ٢٧ ٤فس ٤اٗ٢ ٩ٝلٌ٢٧ ٤فذ ج٢ٝحك ."٤ٝ
سُ٧٢ز ج٭فجء ٧جؾسٗٞز ػ٧ل دؿج٬ر ٌ٧٦ف ٧٠ي ٍ٧جٝـجزٖ ،ح ٟ٧٦ٗ٠ٝجٝـجس٫
جٚٝف ١جٯ٧ل ٜن٫ء ٬ػؿؿ ج ٝل ٛ٧ٞجٱ٢لح٬ٝ ٫٢ك ؤ٬ر ٌ٢ف٬ر ػؿ٬صر دل ٧ِ٬ؿ ا٩ٝ
ك س٠ظؿ ٗ٢ل٦ح٧ ،ٳ سِسٚؿ ؤ٦٢ح ؿ٬٢ثر
ٙدل ج٬٠ٝٴؿ ،اـ سـٜف ج٠ٝؾًً٧حز ج٢٦ٝؿ٬ر " جٕ٢ٝ
ٖحٗ٢ٝك وؿٚ٬ر ٗ٢ل٦ح٧ ،جٗ٢ٝك ؤ٬يًح جِٝؿ٧ذ ج٧ٝػ٬ؿذ ٗ٢ٝل٦ح٦ٝ ،ـج ٖ ٫٦سٜدغ ٗ٢ل٦ح
دٗ٢ل٦حٜ٧ ،ـ ٛٝسوحؿ٘ ٗ٢ل٦ح ٠٧ح ا ٩ٝـ٧ . ٛٝع٠٢٬ح سيل ٖ ٫٦س٦ٚف ٗ٢ل٦ح ُ ٫٥٧ؿ٧
- 60 -
ٗ٢ل٦ح ٧جِٝؿ ٧ج٧ٝػ٬ؿ٠ٜٖ ،ح س٦ؿة جٗ٢ٝك ٗ٢ ١٠ل٦ح ٫٦ٖ ،ؤ٬ي ًح سؾيَ ـ ٛٝٯ٦٢ح
سلس٢ؿ ا ٩ٝؤلحك ٳ ٬سقُقٍ ٖ ١٠ؾٴ٦ٝح سنِف دحٯ٧ ٟٝجٳٓسدحً ٧جٝدفؿ ٧جٝػف ١٠٧
ؾٴ٦ٝح ٬إس ٫جلنفٕ ٧جٝفِٖر"( .ٳد.)8 : ٟ1981 ،١٬
٧جٝػؿ٬ش ػ٧ل ٧٠ي ٍ٧جٝـجز ٤ٝدؿج٬حز سِ٧ؿ ا ٩ٝجٞٗٝلٗر ج٢٧٬ٝح٬٢ر جٚٝؿ٠٬ر اـ
ٜح٢ز ؤػؿ جٗ٠ٝح٧ٞٝ ٟ٬٥ظ٧ؿ جٝٴ٠حؿ ٪جٝـ٧ ٪وٗ ٤لٚفجً دإ" ٤٢جٝف٧ع" ٫٥٧انحفذ ٦ٝح
ُٴٙر د٠ح ٙوؿ ٣جٜٗ٠ٝف ١٧ػ٧ل ٠وًٞغ جٝـجزٜ ،ـ٢ ٛٝحٙم ؤفلً ٧جٗ٢ٝك ج٢ٝح٬٠ر
٧جٝػ٧٬ج٬٢رٜٖ ،ح٢ز ٖٜفذ جٗ٢ٝك ُ٢ؿ ؤفلً ٧سسٗ٘ ا ٩ٝؿفظر ٜد٬فذ َ٠جٯٖٜحف جٝػؿ٬صر
ٖٗ٬ٌ٧ر جٗ٢ٝك ج٢ٝح٬٠ر ٫٥ج٧ ٧٠٢ٝجٝس٢حلل٧ ،جٗ٢ٝك جٝػ٧٬ج٬٢ر ٫٥جٝػك ٧جٝػفٜر،
٧جٗ٢ٝك جِٝحٞٙر ٫٥جٝسٗ٬ٜف ٧جٳؾس٬حف ٧جٝس ،ٟ٬٬ٚاٳ ؤٜ ٫ٖ ٤٢سحدحز ؤؾف١ٜ٬ ٟٝ ٨
ؤفلً٧ ٧جيػًح ُ٠ح ٤٬٢ِ٬دحٝيدً دحٗ٢ٝك" (ج٠ِٝف٥1421 ،٪ـ .)37:
ص ٫ٖ ٟجٚٝف ١جٝسحلَ ُنف ؤودغ ُ ٟٞجٗ٢ٝك ِ٠سفٖ ًح دٖ ،٤حسلِز ؿجثفذ جٚ٢ٝحم
- 61 -
ػ٧ل ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ١٠٧ ،ص٦ٌ ٟفز ٠نٜٞر جِٝٴٙر د ١٬جٝظل٧ ٟجٗ٢ٝك دنٜل ٧جيغ
" ل٢ر "٠دحؿة جٞٗٝلٗر ٯ٧ل ٠فذ ُ٢ؿ٠ح ٢نف جٞ٬ٗٝل ٕ٧جٗٝف٢ل ٫ؿٜ٬حفز ٜسحد٤
ٖٚٞ ،ٟ1644ؿ ن ٛؿٜ٬حفز ٖ ٫ػٚحث٘ جٯن٬حء ج٠ٝػً٬ر د ٤٢ٜٝ٧ ٤جٝن ٛجٝد٢حء ج٠ٝئؿ٪
ا ٩ٝجٖ ١٬ٚ٬ٝص٠ر ػٚ٬ٚر ٧جػؿذ سد ٩ٚد٢٠ظحذ ١٠جٝن" ٫٥٧ ٛؤ ٫٢٢ؤٖٜف " ٥٧ـ٫٥ ٣
جٝػٚ٬ٚر جٯ ٩ٝ٧جٝس ٫ؤؿز اٜ ٩ٝنٕ ًدِ٬ر ج ِٚٝل ؤ ٧جٗ٢ٝك ( ٫٥٧ؤٜٗ٬ ٤٢ف) ٧س٬٠ق٣
ُ ١جٝظل( ٟجٝـ٠ ٧٥ ٪حؿٖ ) ٪حٝوٞر د ١٬جٗ٢ٝك ٧جٝظل ٟوٞر سٗحُل ٜ٬٠ح،ٟ٬٢ٓ( ٫ٜ٬٢
.)76 :ٟ1975
، - 4جٝـجز جٝظل٬٠ر٥٧ ،ـ ٣جٝـ٧جز جٯفدِر سسػؿ ٝسٌ٢ ١٧ٜفذ جٗٝفؿ اٗ٢ ٩ٝل٤
ٜ٥٧ـج ٖسغ "ظ٠٬ك" جًٝف٧ ٘٬جلِحً ؤ٠ح٬ٓ ٟف ١٠ ٣جٝدحػص ١٬جٝـ ١٬ؤس٧ج ١٠دِؿٖ ٣حٜٝص٬ف
٠٠ح ٜ٬سخ ج ١ُ ٟ٧٬ٝجٝـجز ٧جٯ٢ح ٠لس٠ؿ " ١٠ظ٠٬ك" جٝـٜ ٪حِ٬ ١سدف "جٯ٢ح " ٫٥٧
جٱٖفجؿ ٞٝ ٩٢ِ٠ـجز٠ٜ ،ح ٜحِ٬ ١سخف ؤ ١ج٧٬٠ٝل ٧جٚٝؿفجز ج٬ِٞٚٝر سسؿفض سػز جٗ٢ٝك
جٝف٧ػ٬ر .ؤ٠ح ج٠٠ٝسٜٞحز ج٠ٝحؿ٬ر ٖٜحِ٬ ١سدف٥ح د٠صحدر جٗ٢ٝك ج٠ٝحؿ٬ر ،د٠٢٬ح ِ٬سدف جٝسٚؿ٬ف
٧جٳُسدحف جٝـ٢ ١٬ؿف٠٦ٜح ٝؿ ٨ج٭ؾف ١٬ؤ٠٦٢ح ٬نٜٴ ١جٗ٢ٝك جٳظس٠حُ٬ر.
اٳ ؤ ١جٳ٥س٠ح ٟدحٝـجز ٙؿ يِٕ دِؿ ٜسحدحز "ظ٠٬ك" ٌ٢فًج ٧٠ْٝى جٗ٠ٝحٟ٬٥
٧جٝسدحل٦ح ،ػ٬ش ٌ٦ف ُؿؿ ١٠جٜٝسحخ جٌ٢٠ٝفٖ ١٬دؿء٧ج دس٧ي٬غ فؤ ٫ٖ ٟ٦٬جٜٗٝفذ
جٝـجس٬ر ٧جلسؾؿ٧٠ج ظًِ٬٠ح جوًٴع "جٗ٢ٝك" ٞٝؿٳٝر ُِ٠ ١٠ ٩٢ِ٠ ٩ٞح ٫٢صٴصر :ؤ٦ٝ٧ح:
ؤ٦٢ح ُ٬ٞ٠ر ؿ٢٬ح٬ٜ٬٠ر٧ ،صح٦٬٢ح :ؤ٦٢ح ٌ٢ح٬ٞ٠ُ ١٠ ٟحز اؿفج٬ٜر٧ ،صحٝص٦ح جِٝٴٙر دِ٬ٞ٠ر
- 62 -
جٱؿفجٖ .ٛح ٩٢ِ٠ٝجٯ٧ل٢٬ :ؿفض سػز ج٬ٞ٠ِٝحز ج٬ِٞٚٝر ج٠ٝنحد٦رٜ ،حٱؿفج٧ ٛس٬ٝ٧ؿ
جِ٠ٝح٧،٫٢جٝسٗ٬ٜف ٧جٝسـٜف .ؤ٠ح ج ٩٢ِ٠ٝجٝصحٖ ٫٢ب٬ ٤٢سِ ٘ٞدحٝـجس٬ر ١٠ ٍ٧٢ ٧٥٧
ج٬ٞ٠ِٝحز جٱؿفج٬ٜر ِ٠دفًج ُ٦٢ح دس ٛٞجٝل٠حز جٝسٜ٬ ٫سلد٦ح جٗٝفؿ ٧جٝس ٫سس٠صل ٖ٫
نِ٧ف ٣سظح ٣ـجس٧ ٤س ٤٠٬٬ٚٯ٧٠فِ٠٧ ٣زٙؿجس ،٤ؤ٠ح ج ٩٢ِ٠ٝجٝصحٝش ٖٚٞؿ ؤًُٞٝ ٩ظ٦ؿ
جٝؾحه دح٬ٞ٠ِٝحز جٱؿفج٬ٜر وٗر ؿ٢٬ح٬ٜ٬٠ر ٠ٝح ٦ٝح ١٠سإص٬ف ُ٠ ٩ٞح ٢ؿف٬ٗ٬ٜ٧ ،٤ٜر
سإص٬ف ٜل ـ ٩ُٞ ٛٝل ٛ٧ٞجٱ٢لح٧ ١سِ( "٤٠ٞٳد.)9 :ٟ1981 ،١٬
٥ ١ٜٝـج جٝؾ٧ ًٞج٧٠ٔٝى ٖ ٫جٗ٠ٝح٠٧ ٟ٬٥ح ٢سط ُ ١٠ ٤٢يِٕ جٳ٥س٠ح٫ٖ ٟ
ٴ اـ ُحؿ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٬ٝػسل ٜ٠ح ١جٝوؿجفذ ٖ٫
ؿفجلر جٝـجز ٬ ٟٝلس٠ف ًً ٬٧
جٌ٢ٝف٬حز جِ٠ٝحوفذ د٧جلًر ُ٠ٞحء ٠صل )Cooley, 1902) ٫ٝ٧ٜجٝـ ٪ؤٜؿ ُ٩ٞ
جِٝٴٙر د ١٬جٝـجز ٧جٝد٬ثر( .ج٠ِٝف٥1421 ٪ـ.)38-37 :
"ٙ٧ؿ سػؿش ٜـ ٧٠٢ ١ُ ٛٝجٝـجز د " ٤ٝ٧ٚا٦٢ح ُدحفذ ُ ١نِ٧ف ؤ ٧ؾدفذ
جِٗ٢ح٬ٝر ١ٜ٠٬ؤ٢ ١ل٦٬٠ح جٝنِ٧ف دح٬ٜٞ٠ٝر ٧سدؿؤ دس٬٠ق جٗٝفؿ ٝـجس ١ُ ٤جٝـ٧جز
جٯؾف٥٧ ."٨ـج ٬سي ١٠نِ٧ف جٗٝفؿ د٧ظ٧ؿ ج٭ؾف٠ٜٞ٧ . ١٬ر ؤ٢ح جٝس ٫سن٬ف ا ٩ٝجٝـجز
ا٠٢ح ٫٥ؤؿجس٥ ٫ٖ ٤ـج جٝس٬٬٠ق ٠ٜ .ح فؤ "٫ٝ٧ٜ" ٨ؤ ١جٝـجز سل٬ف ٖ٬ٞ٠ُ ٫حز جفسٚحث٬ر
سدؿؤ ٙ٧ ١٠ز ٠دٜف٧ ،سٌ٦ف ٖ٠ ٫ٴػٌر جًٗٝل ٯِٖحل ج٭ؾف٧ ١٬جفسدحً ٥ـ ٣جٯِٖحل
دحلسظحدحس٥٧ ،٤ـج ٬نِف ٣دٚؿفس ٩ُٞ ٤جٝسػ ٫ٖ ٟٜل ٛ٧ٞج٠ٝػ ١٬ً٬د٠٠ ٤ح ٠٬ؿ٣
دحٝلف٧ف ٬٧ؿُٕ ٤ا٠ ٩ٝػحٝ٧ر جٳلسقجؿذ ٥ ١٠ـج جٝسإص٬ف ٖ٢٬٧ ،ٟ٦٬حٙم "٫ٖ " ٫ٝ٧ٜ
"ج٢ٝػ٬٧ ،" ١ف ٨ؤ١ ِ٠حٝظس ٤ٳفسٚحء جٝـجز ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز جٝظ٠حُ٬ر ؤ٠ٜ ٧ح ٬ل٤٬٠
جٝنِ٧ف دح٢ٝػِ٬ ١س٠ؿ ُ ٩ٞج ٝنِ٧ف د٠ح ٬ند ٤ج٬ٜٞ٠ٝر ج٠ٝسدحؿٝر د ١٬جٝـجز ٧جٝـ٧جز
- 63 -
"٧س٧لَ "٬٠ؿ" ٫ٖ Meadنفع ٠ ٟ٧٦ٗ٠فآذ جٝـجز جٝـ ٪دؿؤٖ ،"٫ٝ٧ٜ" ٣حٗٝفؿ
٬لسظ٬خ دحًٝفٚ٬ر جٝس٬ ٫س َٙ٧اؿفج٦ٜح ج٭ؾفِ٬٧ ،١٧سٚؿ ؤ ١جٗٝفؿ ٳ ٠٬س ٛٞـجسًح ٧جػؿذ
سٜ ٫ٖ ١٧ٜل جٯػ٧جل ٧ا٠٢ح ٗٞٝفؿ ُؿذ ـ٧جز دػلخ جٯؿ٧جف جٳظس٠حُ٬ر جٝسٟ٧ٚ٬ ٫
د٦ح جٗٝفؿ ٖؿ٧ف جٯخ ٤ٝـجس٧ ٤ؿ٧ف جٯؼ٧ ،ؿ٧ف جٝوؿ ..٘٬جٝؽٙ٧ .ؿ ٬٠ق "٬٠ؿ" د١٬
ٞٝ ١٬٢٧ٜ٠ـجز ،ؤ٠٦ٝ٧ح جٝـجز جٗ٠ٝفؿذ ٧س٠صل ؿ٧جَٖ جٗٝفؿ جٚ٬ًٞٝر ٓ٬ف ج٬ٚ٠ٝؿذ دحِ٠ٝح٬٬ف
جٳظس٠حُ٬ر٧ ،ؤً ٩ُٞ ٘ٞج ١٧ٜ٠ٝجٝصح ،٫٢جل ٟجٝـجز جٳظس٠حُ٬ر ٫٥٧س٠صل جِ٠ٝح٬٬ف
ٞٝلٛ٧ٞ جٝصٚحٖ٬ر جٝس ٫سنفد٦ح جٗٝفؿ٠٥٧ ،ح ٢٧ٜ٠ح٠ ١سٗحُٴِ٬ ١ؿج ١د٠صحدر جٝؿجَٖ
جٱ٢لح( "٫٢ؤد ٧ج٢ٝظح٥1427 ،ـ.)54 :
"ِ٬٧سٚؿ "لٗ٬ٝ٧ح Sullivan "١ؤ ١ظ٦حق جٝـجز ٧٠٢٬دًفٚ٬ر ٬ػٌٗ د٦ح ٗ٢ل٤
يؿ ج ٘ٞٚٝجٝـِ٬ ٪سدف ٢سحظًح ٞٝسٗحُل جٳظس٠حُ٧ ،٫س َ٢٠جٝـجز جٗٝفؿ ١٠ؤٚ٢٬ ١ؿ ـجس٤
"لٗ٬ٝ٧ح " ١ؤ١ ٚ٢ؿًج ٧٠يً٬ُ٧ح ٧ؤ٬ ١وؿف ُٗ٢ ٩ٞل ٤ؤػٜحً٠ح ٧٠ي٬ُ٧ر ِ٬٧ .سدف
ؿ٢٬ح٬٠ر جٝـجز سِٞخ ؿ٧فًج ٥ح٠حً ٖ ٫س ٟ٬ٌ٢جٝل ٫ٖ٧ ٛ٧ٞسػ ٘٬ٚجٝػحظر ٚٞٝد٧ل ٧جٝسٚدل
١٠٧صٖ ٟب ١جٝـجز ؿجث٠ر ٠سٌٚ٬ر ٠س٢د٦ر ٜٝل ٠ح ٬ظف٠ ٫ٖ ٪ػ ً٬جٗٝفؿ ( .ق٥فج،١
- 64 -
.)66 :ٟ1977
٧سس٬٠ق ٠فجػل ج٠ٜ ٧٠٢ٝح ػؿؿ٥ح "لٗ٬ٝ٧ح "١د٧ظ٧ؿ اٜ٠ح٬٢حز ًٗٞٝل ٖٜ ٫ل
٠فػٞر سظِ٧ ٤ٞجُ٬حً ُ٧ ٩ٞظ ٤جٝؾو٧ه دظ٧ج٢خ ٢٬ِ٠ر ١٠جِٝٴ ٙحز جٝنؾو٬ر َ٠
ج٭ؾف٧ ١٬سظِٙ ٤ٞحؿفًج ُ ٩ٞؤ٬ ١سٗحُل ٦ِ٠ح ٥٧ـ ٣ج٠ٝفجػل ٠ : ٫٥فػٞر جٝفيحُر،
٠فػٞر جٝ٧ًٗٝر٠ ،فػٞر جٝودح٠ ،فػٞر ٠ح ٙدل ج٠ٝفجٚ٥ر٠ ،فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر
ج٠ٝدٜفذ٠،فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر ج٠ٝسإؾفذ٥٧ ،ـ ٣ج٠ٝفجػل سق٧ؿ جٯًٗحل دد٬ثر جظس٠حُ٬ر
ُف٬ير ٧جٝس ٫سِسدف ٠٦٠ر ٖ ٫س١نثر ٧سً٬٧ف ؤ٠٢حً ظؿ٬ؿذ ٧ؤٜصف ٖحُ٬ٞر ١٠
جِٝٴٙحز جٝنؾو٬ر ج٠ٝسدحؿٝر ( .ج٢ظٞف.)141 :ٟ1991 ،
٧دحٝفٓ ١٠ ٟؤ" ١لٗ٬ٝ٧ح٬ Sullivan "١ل٬ف ٖٗ٢ ٫ك ج٦٢٠ٝط جٝـ ٪لحف ُ٤٬ٞ
"٬٠٧" "٫ٝ٧ٜؿ" اٳ ؤ٬ ٤٢ؾس٠٦٢ُ ٕٞح ٖ ٫سإ٬ٜؿ ٩ُٞ ٣جٝسٗحُل جٳظس٠حُ ٫جٝؾحه
ج٠ٝس٠صل دحٯلفذ٧ ،دنٜل ؤلحل ٫جٯ ٟؤ ٧جٯٖفجؿ ج ،٤ٝ ١٬٠٦٠ٝد٠٢٬ح ٬ئٜؿ "٬٠٧" "٫ٝ٧ٜؿ"
٩ُٞ Cooley and Meadسٗحُل جًٗٝل َ٠ج٠ٝظس َ٠دنٜل ُح.ٟ
١٠٧ؤ ٟ٥جٝسً٧فجز جٝػؿ٬صر ٌٖ٢ ٫ف٬ر جٝـجز ٠ح ٙؿٖ ٤٠ف Vernon ١٧٢جٝـ٪
ٙل ٟجٝـجز ا٠ ٩ٝلس٬٧حز ٠سؿفظر ١٠ؤُ ٩ٞا ٩ٝؤلٗل٧ ،ـ٠ٝ ٛٝح سسي١٠ ٤٢٠
٠ػس٬٧حز نِ٧ف٬ر ٧ٳ نِ٧ف٬ر ٖ .حٝـجز جٳظس٠حُ٬ر جِٝح٠ر س٠صل ج٠ٝلس ٨٧جٯُ،٩ٞ
. ٬٧إس ٫دِؿ٥ح جٝـجز جٝنِ٧ف٬ر جٝؾحورٖ ،حٝـجز جٝدو٬فذ ٧ؤؾ٬فًج جٝـجز جٚ٬٠ِٝر
٬٧ـ٥خ ٖ٬ف ) Vernon, 1963) ١٧٢ا ٩ٝؤ ١جٚ٠ٝو٧ؿ د ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز " ٧٥ؤ١
٬نِف جٗٝفؿ ؤٝ ١ؿ ٤٬ـجز ؾحور زس٠ح٬ق ٧سسدح ١ُ ١٬ل٧ج٥ح ٫٥٧ـجز ٠فٜدر سس١٧ٜ
اػلحك جٗٝفؿ ١٠ؤظقجء ٜص٬فذ سسوحفٍ ٖ٠٬ح د٦٢٬ح ٦٢ٜٝ٧ح ٠سػؿذ ٬٧ظ٦ِ٠ح ً ِ٠ح
دح٬٧٦ٝر ؤ ٧ج٢٧٢٬ٜٝر"٢٠ ( .ل.)8-7 : ٟ1986 ، ٫
٧ؾٴور ج٧ٚٝل ا ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز ٙؿ سِفى ٢٠ٞٝحٙنحز جٞٗٝلٗ٬ر ٖ ٫دؿج٬س ، ٤صٟ
ٝؾ ًٞج٠ِٞٝحء ٗ٠ٝح٠ ٟ٬٥صل "جٝـجز" " ،جٯ٢ح" " ،جٝف٧ع" ٠٠ ،ح جٜلخ جٝدػش ٖ ٫جٝـجز
١٠ ٍ٧٢جٝوِ٧در .
- 65 -
٠ ١ٜٝح ٙح ٟد ٤ج٠ِٞٝحء ١٠ظ٧٦ؿ ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ٫جٝـجز ٙؿ ؤؿ ٫ٖ ٨ج٦٢ٝح٬ر ا٩ٝ
سػ٧ل ـ ٛٝجٖٞ ٟ٧٦ٗ٠ ١٠ ٟ٧٦ٗ٠ٝلٗ ٫ا٧ ،٫٠ُٞ ٟ٧٦ٗ٠ ٩ٝجسظ٦ز ؿفجلحس ١٠ ٤ج٢ٝحػ٬ر
جٝـجس٬ر ا ٩ٝج٧٠ٝي٬ُ٧ر ٖ ،دِؿ ؤٜ ١ح٢ز جٝـجز ز٢قٍ اٙ ٩ٝيح٬ح ٖٞلٗ٬ر ُ٬٧ور سسِ٘ٞ
دًدِ٬ر جٱ٢لح٧ ١جٝف٧ع ؤودػز جٝـجز جِ٠ٝحوفذ سٜسلخ ظقثً٬ح ٧لحثل ٬ٚٞٝحك،
ٖفٖيز ٖٜفذ جٝف٧ع ٬ٓ٧ف٥ح ١٠جٗ٠ٝح٬ٓ ٟ٬٥ف ج٧ٝجيػر ٧جٝسٜ ٫ح٢ز سٚؿٜ ٟسٗحل٬ف
٧ٝظ٧ؿ ٧لٗ٢ ً٬ل ٫ؿجؾل جٱ٢لح ٌٟ٢٬ ١ل ٛ٧ٞجٱ٢لح٬٧ ١يدً.٤
ا ١د٢حء ٟ٧٦ٗ٠ا٬ظحدٞٝ ٫ـجز ٬يٗٞٝ ١٠فؿ وػر ٗ٢ل٬ر ظ٬ؿذ٬٧ ،لحُؿ ُ٩ٞ
جلسص٠حف اٜ٠ح٬٢حس ٤ا ٩ٝؤٙو ٩ػؿ ٬٧ ،١ٜ٠٠نِف ٣دحٝصٚر ٧جٯ٧ ١٠جٳً٠ث٢ح٤٢ٜ٠٬٧ ،١
١٠جػسفج ٟـجس٧ ٤سٚؿ٬ف٥ح ١٠٧ ،ص ٟسػ٦ٚ٬ٚح ،ػ٬ش ٬ف٠" ٨حل ٟ٧٦ٗ٠ "٧ٞسػ ٘٬ٚجٝـجز
٧جػؿًج ١٠جٝػحظحز ج٠٦٠ٝر ٞٝؤحف ٧جٜٝدحفٙ٧ ،ؿ ٧يِ٥ ٫ٖ ٤ف٬ٝ ٤٠وٕ ١٠ؾٴ٤ٝ
جٝػحظر جٱ٢لح٬٢ر ج٬ِٞٝح جٝس٬ ٫لِ ٩جٝنؾه جٝل ٪٧جٝـ٬ ٪س٠سَ دوػر ٗ٢ل٬ر ظ٬ؿذ
ا ٩ٝسػ٦ٚ٬ٚح ،دِؿ ؤٙ ١٧ٜ٬ ١ؿ ؤندَ ػحظحس ٤جٝظلؿ٬ر جٯلحل٬ر.
٬٧ف ٨ؤ٬يًح ؤ ٟ٧٦ٗ٠ ١سػ ٘٬ٚجٝـجز ،٫٢ِ٬جٝفٓدر ٖ ٫ؤ ١٧ٜ٬ ١جٗٝفؿ ٧٥ـجس٤
ؤٜصف ٖإٜصف ٧ ،ـ ٛٝا ٩ٝؤٙو ٩ؿفظر سس٬ػ٦ح ٤ٝاٜ٠ح٬٢حس.٤
ؤ٠ح ٟ٧٦ٗ٠ َٙ٧٠سػ ٘٬ٚجٝـجز ٖ٥ ٫ف ٟجٝػحظحز جٱ٢لح٬٢ر جٝـ٧ ٪يِ٬ٖ ، ٤إس٫
ٖ ٫ج٠ٝفسدر جٝؾح٠لر ،ؤ ٪سلد ٤ٚجٝػحظحز جٝظلؿ٬ر٧ ،س٦٬ٞح جٝػحظحز جٯ٬٢٠ر ص ٟجٝػحظر
ا ٩ٝجٳ٢س٠حء٧ ،جٝػحظر ا ٩ٝجُسدحف جٝـجز ٧سٚؿ٬ف٥ح ١٠٧ ،ص ٟجٝػحظر ا ٩ٝزػ ٘٬ٚجٝـجز.
(جٯػ٠ؿ.)85 :ٟ2002 ،
تػهٔل مفَْو الرات:
ٳ ٝ٧٬ؿ جًٗٝل دو٧فذ ُ ١جٝـجز ٦٢ٜٝ٧ ،ح سدؿؤ ٖ ٫جٝسٙ٧ ٫ٖ ١٧ٜز ٠دٜف ،
ٳ ١٠جٝدِؿ ج٠ٝحؿ ( ٪جٝظلؿ ) ٪ص ٟسسً٧ف دحسظح٣
ٖس ٧٠٢و٧فذ جًٗٝل ُ ١ـجس ٤ؤً ٧
جٝدِؿ جٗ٢ٝل٧ ، ٫اؿفج ٛجًٗٝل ـجسِ٬ ٤س٠ؿ دنٜل ؤ ٍ٧٢ ٩ُٞ ٩ٝ٧جِٝٴٙحز جٝس ٫سفدً٤
- 66 -
َ٠ؤلفس٧ ٤جٯنؾحه ـ ٪٧جٝؿٳٝر ٖ ٫ػ٬حس٥٧ ، ٤ـ ٣جِٝٴٙر ٫٥جٯلحك ؤ ٧جٚٝحُؿذ
جٝس٬ ٫د٦٬ُٞ ٩٢ح جٗٝفؿ و٧فس ١ُ ٤ـجس ٫٥٧ ، ٤ج٠ٝػؿؿ جٯٝ ٩ٝ٧ل.٤ٜ٧ٞ
ٟ٧٦ٗ٠٧جٝـجز ٬ٝك ن٬ثًح ٧٠ف٧صًح ٝؿ ٨جٱ٢لح٧ ،١ا٠٢ح ٬سنٜل ؾٴل جٝسٗحُل َ٠
جٝد٬ثر جٝس٬ِ٬ ٫م ٖ٦٬ح ،جدسؿج ًء ١٠جٝ٧ًٗٝر ُ٧دف ٠فجػل ج ٧٠٢ٝج٠ٝؾسٗٞر٠ٜ ،ح ؤ١
ج ٫ُ٧ٝدحٝـجز ٬دؿؤ يًٚ٬ح ُ٢ؿ دؿج٬ر ػ٬حس٬٧ ٧٠٢٬٧ ،٤سً٧ف دحسلحٍ جٝد٬ثر جٝس٬ ٫سِح٠ل
٦ِ٠ح ١٠٧ ،ؾٴل جٝؾدفجز جٝظقث٬ر ٧ج٧٠ٝج ٕٙجٝس٠٬ ٫ف د٦ح جٗٝفؿ ٖ ٫ؤص٢حء ٠ػحٝ٧س٤
لٝس َ٠ ٕ٬ٜجٝد٬ثر ج٠ٝػً٬ر د.٤
٧سئٜؿ جٳسظح٥حز جٌ٢ٝف٬ر ُ ٩ٞصٴصر ٌ٠ح٥ف صحدسر ٟ٧٦ٗ٠ٝجٝـجز :
ٟ٧٦ٗ٠ .1جٝـجز ٬ٝك ًٖفً٬ح ٤٢ٜٝن٫ء ٬سِ ٤٠ٞجًٗٝل ؾٴل سٗحُ َ٠ ٤ٞجٝد٬ثر
ج٠ٝحؿ٬ر ٧جٳظس٠حُ٬ر .
ٟ٧٦ٗ٠ .2جٝـجز ٬ٝك د٬٢ر ٧ػؿ٬٧ر ٠ ٤٢ٜٝ unitaryفٜخ ٢٧ٜ٠ ١٠حز ٠سُ٧٢ر
٠٧ؾسٗٞر .
ٟ٧٥جٝـجز ُدحفذ ُ ١ل٠حز ؿ٢٬ح٬ٜ٬٠ر س٢دص٘ ٧دحلس٠فجف ١٠ؤٖٜحف
ٕ٠ .3
٠٧نحٍف ٣ظؿ٬ؿذ ُ ١جٝـجز ،سدؿؤ ١٠جٳؾسٴٕ ج٠ٝدٜف ٞٝـجز ٚ٠حدل جٝـجز
٥ .ـ٣ ٖ ٫جٯن٦ف جٯ ١٠ ٩ٝ٧جٝػ٬حذ ٧سلس٠ف ً٧ل ج٠سؿجؿ ػ٬حذ جٱ٢لح١
جٯٖٜحف سسٔ٬ف دحلس٠فجف ٧سسإصف دحِٜ٢حلحز جٝسِ٧ ٟٞجٱؿفج ٛجٝظؿ ٪ؿ١ ٟ ١٬
ؾٴل جٝسٗحُل َ٠جٝد٬ثر.
ٜ٥٧ـج ٢ظؿ ؤ ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز ٬إؾـ ن٧ ٤ٜٞاًحف ٣ؿجؾل ج٠ٝػ٧ ً٬جٝد٬ثر جٳظس٠حُ٬ر
ِٞٝحثٞر ٧ٰٝ٧يحٍ جٝسِ٬٠٬ٞر جٝس٠٬ ٫ف د٦ح جًٗٝل ٖؾدفجز جٯًٗحل ٖ ٫ج٢٠ٝقل
٧جٗٝول ٫٥ ،جٗٝفه جٝس٬ ٫ػؿؿ ١٠ؾٴ٦ٝح جًٗٝل سٝ ٤٠٬٬ٚـجس٠ٜ ٤ح ؤ ١جٝسٗحُل َ٠
ج٧ٝجٝؿ٧ ١٬جل٬ ١٬٠ِٞ٠سف ٛجً٢دحًُح ٧ؤصف ًج ٬سِـف ٠ػ ٫ٖ ٣٧فئ٬ر جًٗٝل ٠٧نحُف١ُ ٣
ـجس( . ٤دح.)52 :ٟ2002 ، ٤٬ٚٙ
- 67 -
١ٜ٠٬ج٧ٚٝل دإ ١جٯلفذ ـجز ؤ٬٠٥ر ٜد٬فذ ٖ ٫سن٬ٜل نؾو٬ر جٗٝفؿ دحُسدحف ٣ج
جٝظ٠حُر جٯ ٩ٝ٧جٝس٬ ٫سٗحُل ٦ِ٠ح جٗٝفؿ ٢ ٟـ ٧ٳؿس٧ ٤جٯل٧ٞخ جٝـِ٬ ٪ح٠ل د ٤جًٗٝل
ٙ ١٠دل ؤلفس٬ ٤ػؿؿ اؿفج٬ٗ٬ٜٝ ٤ٜر س ٟ٬٬ٚؤلفس٧ ٤ٝ ٤دحٝسح ٫ٝاؿفجٝ ٤ٜـجس٢ُ٧ ، ٤ؿ٠ح
٫ًِ٬جًٗٝل ػخ ٧جػسفج٧ ٟؿُ٧ ٟسٚؿ٬ف ػ٬ ، ١٬٬ٚ٬ٚودغ ؤٜصف ؿجِٖ٬ر ٠ٝدحنفذ
جٝظؿ٬ؿ ١٠جٳٜسنحٖحز ٧ؤٜصف ٙؿفذ ُ ٩ٞس ٟ٧٦ٗ٠ ١٬٧ٜا٬ظحد ١ُ ٫ـجس٠ٜ ، ٤ح ل١٧ٜ٬
ؤٜصف ٙؿفذ ُ ٩ٞؤؾـ ج٠ٝدحؿؤذ ٚٝ٧ ،ؿ ؤٜؿز ) ٩ُٞ ( Smith , 1967ؤ٬٠٥ر ج٢٠ٝحؼ
جِٝحث ٫ٖ ٫ٞس ٟ٧٦ٗ٠ ١٬٧ٜجٝـجز ٧ػؿؿز صٴصر نفٝ ً٧س ٟ٬٬ٚجًٗٝل ٝـجس : ٫٥٧ ٤ؿٕء
ج٧ٝجٝؿ ، ١٬جٝسِح٠ل دحػسفج٧ ، ٟجٝي٧جدً ج٧ٝجيػر ًٖ .فٚ٬ر ِ٠حٞ٠ر ج٧ٝجٝؿٙ٧ ١٬دٟ٦ٝ٧
ٝؾوحثه جًٗٝل ٙ٧ؿفجس ٤سئشف دنٜل ٜد٬ف ُٙ ٩ٞدٝ ٤ٝ٧ـجس٧ ، ٤دحٚ٠ٝحدل ٖبُ ١ؿٟ
(ج٠ٝفظَ ٙد ٟ٦ٝ٧ؤ ٧فٖي٧ ٟ٦ؾ٬در ؤ ٟ٦ٞ٠سِ ٟٞجًٗٝل جٝنِ٧ف جٝلٞد ٫سظح ٣ـجس٤
جٝلحد٘.)55:
- 69 -
(ز) صْزٗ اجلطه :
سِؿ و٧فذ جٝظل ١٠ ٟج٧ِٝج٠ل جٯلحل٬ر جٝس ٫سئصف ٖ ٫س ٟ٧٦ٗ٠ ١٬٧ٜجٝـجز ،
دل ا٦٢ح ؤػؿ جٯدِحؿ جٯلحل٬ر ٖ ٫س ٟ٧٦ٗ٠ ١٬٧ٜجٝـجز ِٞ٬٧ ،خ ظل ٟجٗٝفؿ ٧وٗحس٤
جِٝي٬٧ر ؿ٧فًج ٜد٬فجً ٖ ٫سن٬ٜل و٧فسٗ٢ ١ُ ٤لٜٖ٧ ٤فس٬ٗ٬ٜ ١ُ ٤ر ٌ٧٦ف٫ٖ ٣
ؤُ ١٬ج٭ؾف ( ١٬ؤلِؿ . )241 : ٟ1983 ،
اِٞ٬ ٟ٥٧ ، ٤٬ٝد ١٧ؿفً٧ج ً٠٦٠ح ٖ ٫س ٟ٧٦ٗ٠ ١٬٧ٜجٝـجز ُ٢ؿ ٟ٬٧ ، ٣صل فٖح٘ جًٗٝل
ؾحور جٯٜدف لً٢ح -ؤ ٧جٚٝحثؿ – ٠٢حـض ؤ٠٢حً جٝل ٛ٧ٞج٠ٝكسػل٢ر جظس٠حًُ ٬ح ٧ج٠ٝٴث٠ر
ٝظ٢لٖ ،٤ؾٴل سٗحُٴز جًٗٝل جٳظس٠حُ٬ر َ٠جٯًٗحل ج٭ؾف٬ ١٬دؿؤ جًٗٝل ٖ ٫وَ٢
ؤػٜحٚ٬ ٕ٬ٜ ١ُ ٤٠حفٗ٢ ١ل ٤خفٖح٥٧ ٤ٙـ ٫٥ ٣دؿج٬ر سٚؿ٬ف جٝـجز٧ ،سسإصف جسظح٥حز
ج٠ٝفء ٢ػ ٧ـجس ٤دحٳسظح٥حز جٝس٬ ٫دؿ٦٬ح ج٭ؾف٢ ١٧ػ٢٠ ٣٧ـ جٝ٧ًٗٝر ج٠ٝدٜفذ ٬٧سٕٙ٧
سٚدل جًٗٝل ٝـجس ٩ُٞ ٤سٚدل ج٭ؾف ( ٤ٝ ١٬ؤلِؿ .)233 : ٟ1983 ،
(ٍـ) اللػ٘ ّالبٔ ٘ٝالعكلٔ٘ ٦ٝ :ح سإص٬ف٥ح ٖ٢ ٫نإذ جًٗٝل ،ػ٬ش ا٢٥ ١حُ ٛٴٙر د ١٬جٔٞٝر
٧جٝسً٧ف جٝـ٠ٜ ،٫٢٥ح ؤ٢٥ ١حُ ٛٴٙر د ١٬جٔٞٝر ٧جٯٖٜحف ،ػ٬ش اٜ ١ٴً ٦٢٠ح ٬ئصف ٖ٫
- 70 -
ج٭ؾفٝ ..ـ ٛٝسِسدف جٔٞٝر ١٠ج٠ٝوحؿف ج٠٦٠ٝر جٝس ٫سئصف ٖ ٫سن٬ٜل ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز.
(ّ) التػرٓ٘ الساز ع٘ :سِسدف ج٠ٝوؿف ج٭ؾف ٝسن٬ٜل ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز٧ ،ؾحور ١٠ـ٪٧
جٯ٬٠٥ر دح٢ٝلدر ًٗٞٝلٜ ،ح٧ٝجٝؿ٧ ١٬جٯٙفدحء ٧ج٧ ١٬٠ِٞ٠ٝجٯٙفجٙ٧ ،١ؿ ؤنحف ٫ٝ٧ٜا٩ٝ
٠فآذ جٝـجز ،ػ٬ش ٬وٕ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز دإ ٤٢جِٜ٢حك ٠ٝح ٖ ١٧٬ُ ٫ج٭ؾفٖ ،١٬حٝسٔـ٬ر
جٝفجظِر ًٗٞٝل ُ٬ٗ٬ٜ ٩ٞر جٝنِ٧ف ٢ػ٦ٝ ٣٧ح ؤصف٥ح ٖ ٫فئ٬سٗ٢ٝ ٤ل٠٧ ،٤ح ٟ٧ٚ٬د٤
ج٭دحء ١٠سٚد٬ل ِ٠٧حٚ٢ر ٧جدسلح٠ر ٜ٧ٴ٠٧ ٟح ٚ٬ؿ ١٠ ٤٢٧٠سٔـ٬ر ٠٧ٴدك ٦ٜٞح فلحثل
سظِل ٠٬ٙ ٤ٝر ٙ ١٠دل ج٭ؾف٧ ١٬ؾحور جٚ٠ٝفدٖ ،٤ٝ ١٬حًٗٝل ٬فٗ٢ ٨ل ١٠ ٤ؾٴل
ل ٛ٧ٞج٭ؾف٠ٜٞ٧ ،٤ٝ ١٬ح جسلِز فِٙر جًٗٝل ؿؾٞز ُ٢حوف ظؿ٬ؿذ ٦ٝح ؤ٬٠٥س٦ح
دح٢ٝلدر لًٗٝل ٜح٧ ١٬٠ِٞ٠ٝؤٙفج ١جٝؿفجلر.
(ع) خربات اليػأٗ األّىل للطفل :سِسدف ؾدفجز جٝ٧ًٗٝر ١٠ج٠ٝوحؿف جٝػ٬٧٬ر ٖ ٫سن٬ٜل
ٟ٧٦ٗ٠جًٗٝل ٝـجس ،٤ػ٬ش سس ١٧ٜجٯٖٜحف ٧ج٠ٝنحُف ٧جٳسظح٥حز ١٠ؾٴل جٝس٢نثر
جٳظس٠حُ٬ر٧ ،سٗحُ ٤ٞج ٫ٖ ٫٠٧٬ٝجٝد٬ثر جٝس٬ِ٬ ٫م ٖ٦٬ح٠٧ ،ح ٬س ١٠ ٩ٚٞؤلح٬ٝخ جٝص٧جخ
٧جِٚٝحخ ٧جٳسظح٥حز ج٧ٝجٝؿ٬ر٧ ،ؾدفجز جٗٝنل ٧ج٢ٝظحع ٧ج٧ٝيَ جٳظس٠حُ٫
٧جٳٙسوحؿ.٪
٢ ١٠٧حػ٬ر ؤؾفٖ ٨ب٠ ١ػس ٟ٧٦ٗ٠ ٨٧جٝـجز ٬قؿجؿ ٠ٜٞح جسلِز فِٙر د٬ثر
جًٗٝل ٯ٦٢ح سسإصف دِ٬ٞ٠حز ج٢ٝيط ٧جٝسِ٧ ٟٞجٝس٢نثر جٳظس٠حُ٬ر.
٠ٜح ٬سإصف ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز دحٯؿ٧جف جٳظس٠حُ٬ر جٝس ٟ٧ٚ٬ ٫د٦ح ٢٠ـ ًٗٝ٧س ،٤ٯ١
جٝسٗحُل جٳظس٠حُ ٫جٝل٧ ٟ٬ٞجِٝٴٙحز جٳظس٠حُ٬ر ج٢ٝحظػر سِقق جٜٗٝفذ جٝل٠٬ٞر جٝظ٬ؿذ
- 71 -
ُ ١جٝـجز٧ ،ا ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز ج٧٠ٝظخ ِ٬قق ٢ظحع جٝسٗحُل جٳظس٠حُ٬٧ ٫ق٬ؿ
جِٝٴٙحز جٳظس٠حُ٬ر ٢ظحػحًٖ ،حِٝٴٙر د ١٬جٝسٗحُل جٳظس٠حُ ٟ٧٦ٗ٠٧ ٫جٝـجز ُٴٙر
٧٠ظدر( .سُ٧ ٘٧دحك ،72 :ٟ1981 ،جٌٝح٥ف)53-47 :ٟ2004 ،
٠ٜح ؤ ١جل ٟجًٗٝل جٝـ٬ ٪سفؿؿ ُ٠ ٩ٞل٠ ٤ِ٠فجز ُؿ٬ؿذ ٖ ٫ج٬ ٟ٧٬ٝلحُؿ٫ٖ ٣
اؿفج ٛـجسٜ ٤ن٫ء ٠لسٚل ٠٧س٬٠ق ُ ١ج٭ؾف٧ ،١٬ا ٩ٝظح٢خ جٳل ٟؤن٬حء ؤؾف٨
- 72 -
ٜح٠ٝٴدك ٧جٯن٬حء جٝؾحور ػ٬ش سِسدف ًٚ٢ر جفسٜحق ٞٝسِفٕ ُ ٩ٞجٝـجزٜ٧ ،ل ٥ـ٣
جٯ٧٠ف سِسدف د٠صحدر ٬٧٥ر ٞٝـجز ٧سد٠ ٩ٚلس٠فذ( .ق٥فج.)258 :ٟ1977 ،١
ٙ٧ؿ ؤنحف "د٬حظ "٤٬ا ٩ٝؤ ١جًٗٝل ٬ِ٬م ٖ ٫ػحٝر ١٠جٝٴس٠ح٬ق ج ٫ٖ ً٘ٞ٠ٝدؿء
ػ٬حس ٤ج٠ٝدٜفذ٧ ،ٳ ً ٛٞ٠٬فجقًج ٗ٢لً٬ح ١ٜ٠٬ؤ٬ ١ل ٩٠ـجسحً٬٧ ،ول اؿفج ٛجٝـجز ا٩ٝ
ؿفظر ١٠ج٧ٝي٧ع ُ٢ؿ٠ح ٬ول جلًٗل ٖ ٫ل ١جٝصحٝصر ٖ ٫جٯٓٞخ (.ؤد٧ق٬ؿ:ٟ1987 ،
.)120
اهيؼضلث اهذبٌٖج ٦٬ٖ٧ :ح ٬لسً َ٬جًٗٝل فل ٟو٧فذ ؤن٠ل ِٞٝح ٟٝج٠ٝػ ً٬د٬٧ ،٤قؿجؿ
نِ٧ف ٣دٗفؿ٬س٧ ٤نؾو٬س٬٧ ،٤ظس٦ؿ ٖ ٫د٢حء ـجس ٤ج٠ٝلسٞٚرٜٖ ،ل ن٫ء ٫ٖ٧ ،٤ٜٞ٠٧ ٤ٝ
٥ـ ٣ج٠ٝفػٞر س ١٧ٜجٝـجز ُفير ٞٝسٔ٬٬ف ٧جٝسِؿ٬ل٧ ،ـ ١٠ ٛٝؾٴل جٚ٠ٝحف٢ر َ٠
ؤٙفج٧ ٤٢اؾ٧ج.٤٢
اهيؼضوج اهذبهذج٥٧ :ـ ٣ج٠ٝفػٞر ١٠ ٫٥ؤ ٟ٥ج٠ٝفجػل جٝس٠٬ ٫ف د٦ح ٧٠٢جٝـجز٫٥٧ ،
ٖسفذ ج٠ٝفجٚ٥ر ،ػ٬ش ٬دػش ج٠ٝفج٬٧٥ ١ُ ٘٥س ١ُ٧ ٤ـجس٧ ،٤ـ٢ ٛٝس٬ظر ٝٴؾسٴٖحز
د ١٬جِ٠ٝحٞ٠ر جٯلف٬ر ٧ج٠ٝظس٧ ،َ٠س ٍ٧٢ؤلح٬ٝخ جِ٠ٝحٞ٠ر ج٧ٝجٝؿ٬ر ٠ح دًٗ ١٬ل ٧فظل،
َ٠ؤً٬ِٖٞ ٤٢ح د٠ ْٞد ْٞجٝفظحل ١٠ج٢ٝحػ٬ر جٝظلؿ٬ر ٧جٝظ٢ل٬ر٥ ٫ٖ٧ ،ـ ٣ج٠ٝفػٞر
سس ٕٙ٧و٧فذ ج٠ٝفج ١ُ ٘٥ـجس ٩ُٞ ٤ج٭ؾف٠٧ ١٬ؿ ٨سٚد ٟ٦ٞؤ٢ ٧دـ٠٧ ،٤ٝ ٟ٥ػح٧ٳز
ج٠ٝفج٥ ٫ٖ ٘٥ـ ٣جٗٝسفذ جٝدػش ُ ١ـجس٬٧٥٧ ٤س٧ ٤جلسٚٴ ٤ٝجٝـجس ٫سسيغ ُ٢ؿ٠ح ٬ص٧ف
٬٧س٠فؿ ُ ٩ٞجٝلًٞر.
٠٬٧ف ج٠ٝفج٥ ٫ٖ ٘٥ـ ٣ج٠ٝفػٞر دؾدفجز ٠ػف٠ر ؤ٠ ٧ػفظر ؤ٬ٓ ٧ف ٠فٓ٧خ
- 73 -
ٖ٦٬ح جظس٠حًُ٬ح ٳ ٬لسً َ٬اٌ٦حف٥ح ؤٜ ٧نٗ٦ح ؤ٠ح ٟج٢ٝحك٬ ٤٢ٜٝ٧ ،ػسٌٗ د٦ح ٖٟ٧٦ٗ٠ ٫
جٝـجز جٝؾحه ٫٥٧ ،نِ٧ف٬ر ٧سٌل س٦ؿؿ٧ ٣ٳ ٬لسً َ٬جٝد٧ع د٦ح ؤٜ ٧نٗ٦حٙ٧ ،ؿ
٬ئؿ ٪ـ ٛٝا ٩ٝل٧ء س٧جٖ ٤ٚجٗ٢ٝل٥٧ ،٫ـج جٝظقء ٟ٧٦ٗ٠ ١٠جٝـجز ٧ج٠ٝلٟ٧٦ٗ٠" ٩٠
جٝـجز جٝؾحه" ٢٠ ٧٠٢٬ـ جٝ٧ًٗٝر ٬٧سوٕ دإ٧٠ ٌِٟ٠ ١جؿ ١٠ ٣جٝؾدفجز ٓ٬ف
ج٠ٝفٓ٧خ ٖ٦٬ح( .ق٥فج)388 :ٟ1977 ،١
(Hierarhical ؤ٠ح ٧ظ٦ر جٌ٢ٝف جٝصح٬٢رٖ ،سِسدف ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٧٠٢ـظحً ٥فً ٬٠ح
)ٙ٧ Modelؿ جٙسفػز ٙ ١٠دل نحٖٞل٧ ١٧آؾف٧ Shavelson etal., ١٧ٳٙز
٧ظ٦ر جٌ٢ٝف ٥ـٙ ٣د٧ل ُؿؿ ١٠جٝؿجفلٚ٬٧ ،Byrne ٟ٦٢٠٧ ١٬سفع ٥ـج جٱًحف ؤ١
جٗ٠ٝح ٟ٬٥ج٠ٝسِؿؿذ جٝظ٧ج٢خ ١ٜ٠٬ؤ ١سنٜل ٥ف٠حً٠ٙ ،س ٟ٧٦ٗ٠ ٤جٝـجز جِٝحٙ٧ ،ٟحُؿس٤
ؾدفجز جٗٝفؿ ٖ ٫ج٧٠ٝج ٕٙجٝؾحور.
ؤ٠ح ٧ظ٦ر جٌ٢ٝف جٝصحٝصرٜٖ :ح٢ز "٧ٝج٠٧" "١٬حفٜك" ٧ Wine & Marxسِسدف
ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٧٠٢ـظًح سِ٬٧يً٬ح )٥٧ ، (Compenstory Modelـج ج٧٠٢ٝـض ٬سٗ٘ َ٠
ج٧٠٢ٝـض ج٦ٝف٧ ٫٠جٝسو ٫ٖ ٫ٗ٬٢سإ٬٬ؿٜٖ ٣فذ ٧ض ٧ؿ جِٝح٠ل جِٝح ٟ٧٦ٗ٠ٝ ٟجٝـجز٬ ،ف٨
٥ـج ج٧٠٢ٝـض ؤ ١جٝسؿ ٫ٖ ٫٢ؤػؿ ظ٧ج٢خ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٚ٬حد ٤ٞسِ٬٧ى ٖ ٫ظح٢خ آؾف،
٥٧ـج ٠ح ٬ئ٬ؿ جٗٝفي٬ر جٚٝحثٞر :دإ ١اؿفج ٛجٝـجز دحٗٝنل ُ٧ؿ ٟجٝفيح ٖ ٫ظح٢خ ٠ح
٬فجٖ ٤ٚاؿفج ٛجٝـجز دح٢ٝظحع ٧جٝفيح ٖ ٫ظح٢خ آؾف(.ج٠ِٝف٥1421 ،٪ـ.)89:
٬٧ف ٨جلدحػش ١٠ؾٴل ٧ظ٦حز جٌ٢ٝف جٝلحدٚر ،ؤ ٤٢ٳ ١ٜ٠٬جٚٝد٧ل دإٟ٧٦ٗ٠ ١
جٝـجز ؤػحؿ ٪جٝظح٢خٙ٧ ،ؿ ١٧ٜ٬ج٧٠٢ٝـض ج٦ٝف ٫٠ؤٜصف سػً ٚ٬ٚح ٟ٧٦ٗ٠ٝجٝـجز٧ ،ـٛٝ
ٯ٬ ٤٢قؿجؿ ٬٧سلَ ٢س٬ظر ٠ِٞٝف٧ ،ج٢ٝيط ٧جٝسِ٧ ٟٞجٯؿ٧جف٥٧ ،ـج ٳ ٫٢ِ٬ؤ٢ ١فٖى
ج٧٠٢ٝـض جٝسِ٬٧ي ، ٫ٯ ١جٗٝفؿ ٙؿ ٬ػسحض ا ٩ٝسِ٬٧ى ػحٝر جٗٝنل ٧جٱؾٗح٘ ٖ٫
- 74 -
ظح٢خ ٠ح ٬ٝػ٢ ٘ٚظحػًح ٖ ٫ظح٢خ آؾف ؤٙؿف ُ ٩ٞسػ٢ ٤ٚ٬ٚس٬ظر ٞٝل٠حز جٝس ٫سسٴءٟ
َ٠ـ ٛٝجٝظح٢خ٬ ٫ٜٝ ،ػ ٘ٚجٝس٧جق ١جٝـ ٧٥ ٪ؤػؿ ٌ٧حثٕ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز.
٠ٜح ٬ف ٨جٝدحػش ؤ ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز ٬ن٠ل ٜل ٠ح ٬ؿف ٤ٜجٗٝفؿ دو٧ف ٣ج٠ٝفٜدر
٧ج٠ٝئٗٝر ١٠سٗ٬ٜفٗ٢ ١ُ ٣ل٧ ،٤سػو٧ ،٤ٞ٬ؾوحثو ٤جٝظل٬٠ر ٧ج٬ِٞٚٝر ٧جٳِٗ٢ح٬ٝر،
٧جٝؾ٬ٚٞر٧ ،جٯلف٬ر٧ ،جٳظس٠حُ٬ر٧ ،فئ٬ر ج٭ؾفٜ٧ ،٤ٝ ١٬ـ ٛٝفئ٬س ٤د٠ح ٬س ٩٢٠ؤ١
.٤٬ُٞ ١٧ٜ٬
ؤ – جٝـجز ٠ٜح ِ٬سٚؿ جٗٝفؿ د٧ظ٧ؿ٥ح ٖ ٫ج٧ٝج٠ ٧٥٧ ،َٙح جوًٞغ ُ ٤٬ٞد٠ُٞ ١٬حء
جٗ٢ٝك دحٝـجز ج٠ٝؿفٜر.
ض – جٝـجز ٠ٜح ٬س ٩٢٠جٗٝفؿ ؤ ٫٥٧ ،٤٬ُٞ ١٧ٜ٬ ١سٚحدل ٠ح جوًٞغ ُ ٤٬ٞدحٝـجز
ج٠ٝصح٬ٝر.
٧ؤيحٕ "ظ٠٬ك" دِؿًج آؾف ل٠ح ٣دحٝـجز ج٠٠ٝسؿذ )(The Extended Self
٠٬٧صل ٜل ٠ح ٠٬س ٤ٜٞجٗٝفؿ٠٧ ،ح ٬نسف ٛد َ٠ ٤ج٭ؾف٠ ١٬صل جِٝحثٞر ،ج،١ً٧ٝ
جلُ٠ل( .جٌٝح٥ف ،54 :ٟ2004 ،جِٝس٬د)39 :ٟ1989 ،٫
-جٝـجز جِٜ٢٠ٝلر ) ٫٥٧ (Reflected Selfسو٧ف جٗٝفؿ ٠ٝح ١٠ ٤٬ُٞ ٧٥
ؾٴل جِٜ٢حك ـ ١٠ ٛٝج٭ؾف.١٬
ؤ٠ح "٬٠ؿ" ( Meadسُ٧ ٘٧دحكٖٚ )71 :ٟ1981 ،ل ٟجٝـجز اٙ ٩ٝل:١٬٠
- 75 -
-جٝـجز جٳظس٠حُ٬ر جٝسٜ٬ ٫سلد٦ح جٗٝفؿ ١٠ؾٴل جسوح ٤ٝدح٭ؾف ٫ٖ ١٬ج٠ٝظس. َ٠
٧سسي ١٠ج٠ٝػس ٨٧جٳظس٠حُٞٝ ٫ـجز٢ ٫٥٧ ،سحض جٝسِ ١٠ ٟٞج٭ؾف.١٬
-جٝـجز جٝـجس٬ر٠ ٫٥٧ :ح ِ٬سٚؿ ٣جٗٝفؿ ُ ١ـجس٬ٝ ٫٥٧ ،٤لز صحدسر.
-جٝـجز ج٧٠ٝي٬ُ٧ر٠ ٫٥٧ :ح ِ٬سٚؿ ٣ج٭ؾف ٫ٖ ١٧جٗٝفؿ.
:جٝـجز جٝد٢حث٬ر ٙ٧ؿ ٖف٘ "ٜحسل" Cattelد ١٬صٴصر ؤدِحؿ ٞٝـجز ٫٥٧
) ٫٥٧ (Structural Selfد٠صحدر ج٠ٝئصف ج ٌٟ٢٠ٝجٝفث٬ك جٝـ٠٬ ٪حفك سإص٬ف٫ٖ ٣
جٝل٠حز جٝؿ٢٬ح٬٠ر ٖ ٫سٗحُ٦ٞح٧ ،جٝـجز ج٠ٝصح٬ٝر ،ص ٟجٝـجز ج٬ِٞٚٝر.
ؤ٠ح "د٬ف٢ق" ٖ Burnsـٜف ؤدِحؿ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز دظح٢د ٤٬جٝظل٧ ٫٠جٗ٢ٝل ،٫ػ٬ش
ـٜف ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ج٠ٝئٙز ايحٖر ُ ٟ ٧٦ٗ٠ ٩ٞجٝـجز ج٠ٝؿف ٟ٧٦ٗ٠٧ ٛجٝـجز
جٳظس٠حُ ٟ٧٦ٗ٠٧ ٫جٝـجز ج٠ٝصح( .٫ٝجٌٝح٥ف)55 :ٟ2004 ،
٬٧ـٜف جٌٝح٥ف ( )36 :ٟ2004ؤ ١جٗٝف ٍ٧جٝس ٫سسٗفٍ ٟ٧٦ٗ٠ ١٠جٝـجز جِٝحٟ
ٳ ١ٜ٠٬ؤ ١سلسٚل دنٜل ٧ ،ً٘ٞ٠ا٠٢ح سسإصف ٜل ٦٢٠ح دحٯؾف٬ٖ ٨سإصف ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز
جٝظل ٫٠د ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز جٳظس٠حُ٠ٜ ،٫ح ٬سإصف ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز جٗ٢ٝل ٫دحٝظل٫٠
. ٧جٳظس٠حُ٬٧ ، ٫سإصف ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ج٠ٝؿف٧ ٛجٳظس٠حُ ٫د ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ج٠ٝصح٫ٝ
ٜ٥٧ـج٬٧ ،ي ٕ٬ؤ٬ٝ ٤٢ك دحٝيف٧فذ ؤ ٟ٧٦ٗ٠ ١٧ٜ٬ ١جٝـجز ج٠ٝصح٧ ٫ٝج٬ِٙحً ،اـ ٙؿ
٬ٓ ١٧ٜ٬ف ٧ج٠ٜٞ٧ ،٫ِٙح ٜح ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز ج٠ٝؿف ٧٥ ٛج٠ٝلً٬ف ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ١٧ٜ٬جٝـجز
ج ٟٝصح ٫ٝؤٜصف ٧ج٬ِٙر ،ٯ ٤٢د ٩ُٞ ٫٢س٠٬٬ٚحز ٧ج٬ِٙر ٜٗٝحءجز جٗٝفؿ ٙ٧ؿفجس.٤
٬٧لسؾٞه جٝدحػش ٠٠ح لد٘ ؤ ١ؤدِحؿ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٳ سؾفض ُ:١
- 1جٝـجز ج٠ٝؿفٜر ُ ٫٥٧ :دحفذ ُ ١اؿفج ٛجٗٝفؿ ٝـجس٠ٜ ٤ح ٩ُٞ ٫٥ػٚ٬ٚس٦ح،
٬٧ن٠ل ٥ـج جٱؿفج ٛظل٦ٌ٠٧ ،٤٠فٙ٧ ،٣ؿفجس٧ ،٤ؿ٧ف ٫ٖ ٣جٝد٬ثر جٝس٫ِ٬ ٫م
ٖ٦٬حِ٠٧ ٤٠٬ٙ٧ ،سٚؿجس٧٠ً٧ ، ٤ػحس.٤
- 76 -
- 3جٝـجز ج٠ٝصح٬ٝر ٠ ٫٥٧ :ح ٬س ٩٢٠ج٠ٝفء ؤ ٤٬ُٞ ١٧ٜ٬ ١ل٧جء ١٠ج٢ٝحػ٬ر
جٝظل٬٠ر ،ؤ ٧جٗ٢ٝل٬ر ،ؤ ٧ج٬ِٞٚٝر ،ؤ ٧جٳظس٠حُ٬ر.
٢٥٧ح٬ ١٠ ٛف ٨ؤٗ٬ٌ٧ ١ر ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز جٯلحل٬ر ٫٥سُ ٟ٬ٌ٢ح ٟٝجٝؾدفذ ١٠
ؤظل جٝس ٕ٬ٜجٝل.٫ٜ٧ٞ
٥ ٫ٖ٧ـج جٝل٬ح٘ ِ٬سٚؿ ف٧ظفق ؤ ٤٢دسِؿ٬ل ٟ٧٦ٗ٠جٝـج ز ٬ػؿش سٔ٬ف ٖ٫
جٝل٧ ،ٛ٧ٞؤ٬ ٤٢ل٠غ دس ١٬٧ٜؾدفجز ظؿ٬ؿذ ي ١٠س ٟ٬ٌ٢ظؿ٬ؿ ،دًفٚ٬ر نِ٧ف٬ر،
خ ج٢ٝظح ٥1427 ،ـ. )64 :
ٖ٬ق٬ل جٱػلحك دحٝس٢حٙى ٧جٝس٧سف (.ؤ ٧
٫٥٧ ٬٧ف ٨ق٥فج )83 :ٟ1998( ١ؤٗ٬ٌ٧ ١ر ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٗ٬ٌ٧ر ٧ج٬ِٙر
س٧ ٟ٬ٌ٢د٧ٞفذ ُح ٟٝجٝؾدفذ ج٠ٝسٔ٬ف جٝـ٧٬ ٪ظؿ جٗٝفؿ ٖ٧ ٫لًٝ٧ ،٤ـج ٖب٬٧ ٌٟ٢٬ ٤٢ػؿؿ
جٝل.ٛ٧ٞ
٬٧سٗ٘ ٖف ١٠ ٘٬ج٠ِٞٝحء ٧جٝدحػص َ٠ ١٬آفجء ٜل " ١٠جٝد٧فز٧ ،ف٧ظفق" ؤ٠صحل
" ،٫ٝ٧ٜؤؿٝفٜ ،حسل ،ال٠حُ٬ل ٧ ،ق٥فج ٩ُٞ"١ؤٗ٬ٌ٧ ١ر ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٫٥ج٠ِٝل
ُ:٩ٞ
- 1يفِّى اهػاح يٌهى ) : (Organizedا ١جٗٝفؿ ٬ؿف ٛـجس ١٠ ٤ؾٴل جٝؾدفجز
ج٠ٝسُ٧٢ر جٝس ٫سق٧ؿ ٣دح٠٧ِٞ٠ٝحز ٟ٧ٚ٬٧ ،جٗٝفؿ دبُحؿذ س٦٠٬ٌ٢ح ،ػ٬ش ٬و٦ٓ٧ح،
٬٧و٦ٗ٢ح ًٖٚ٧ح ٝصٚحٖس ٤جٝؾحور ٬ ٫ٜول ا ٩ٝو٧فذ ُح٠ر ٗ٢ٝل.٤
- 2يفِّى اهػاح يخًغغ اهسّاٌة ):(Multifaceted
٠حقجل جٗٝفؿ ٬و ٕ٢جٝؾدفجز جٝس٠٬ ٫ف د٦ح اٖ ٩ٝثحزٙ٧ ،ؿ ٬نحف ٤ٜجٜٝص٬ف ٖ٥ ٫ـ٣
جٝسوٗ٬٢حز ،اـ ٟ٧٦ٗ٠ٝجٝـجز ظ٧ج٢خ ٠سِؿؿذ٬ٝ٧ ،ك ؤػحؿ ٪جٝظح٢خٙ٧ ،ؿ س٥ ١٧ٜـ٣
جٝسوٗ٬٢حز ٖ٠ ٫ظحٳز ٜح٠ٝؿفلر٧ ،جٝسٚدل جٳظس٠حُ٧ ،٫جٝظحـد٬ر جٝظل٬ ٟر٧ ،جٚٝؿفذ
ج٬ِٞٚٝر ٧جٝظل٬٠ر .
- 3يفِّى اهػاح ُؼيٕ ):(Hierarchical
ؤ٬ ٪إؾـ نٜٴً ٥ف٬٠حً ،سسٙ ١٧ٜحُؿس ٫ٖ ٤جٝ٧ًٗٝر ج٠ٝدٜفذ٧ ،سد ٫٢ج٧ٚٝجُؿ
جٯؾف ٫ٖ ٨ج٠ٝفجػل جٝٴػٚر٠ٙ٧ ،س ٟ٧٦ٗ٠ ٤جٝـجز جِٝحٙ٧ ،ٟؿ ٬لس٠ف ٥ـج جٝد٢حء
دحٳفسٚحء ٠ؿ ٨جٝػ٬حذ.
١ٜ٠٬٧ؤ ١٧ٜ٬ ١جٝسؿفض ج٦ٝف ٟ٧٦ٗ٠ٝ ٫٠جٝـجز ٠س٢٧ٜحً :١٠
ؤ – اهسبٌة اهسؿيٕ٬٧ :سٗفٍ ا ٩ٝج٦ٌ٠ٝف جِٝح٧ ،ٟجٝس٢حل٘ د ١٬ؤُيحء جٝظل،ٟ
٧نٜل ١٧ٝ٧جٝظل٧ ،ٟس٢حل٘ ؤُيحء ج٧ٝظ ١٧ٝ٧ ،٤ج ١٧ٝ٧ ،١٧٬ِٝجٝنِف،
- 78 -
ٜ٥٧ـج اٖ ٩ٝف ٍ٧ؿٚ٬ٙر.
ة – اهسبٌة اهًلوٕ٧ :جٝـ٬ ٪فسدً دحٚٝؿفجز جٝـ٬٢٥ر جٝس٬ ٫ظلؿ٥ح دنٜل ؤلحل٫
جٝظح٢خ جٯٜحؿ ،٫٠٬جٝـ٪ ٪سٗفٍ ا ٟ٧٦ٗ٠ ٩ٝجٝـجز جٔٞٝحز ٟ٧٦ٗ٠٧ ،جٝـجز
ج ٟ٧٦ٗ٠٧ ،ٟ٧ِٞٝجٝـجز جٝف٬حي٬حزٜ٥٧ ،ـج.
ر – اهسبٌة اٌٝفًبهٕ ٬٧ :سٗفٍ ا ٟ٧٦ٗ٠ ٩ٝجٳً٢دحُحز جٝنؾو٬رٟ٧٦ٗ٠٧ ،
جٯػحل٬ك ٧ج٠ٝنحُف جٝـجس٬ر جٝؾحور.
غ – اهسبٌة اهعولٕ٬ ٧٥٧ :فسدً د ٟ٬ٚجٗٝفؿ ٠٧دحؿث.٤
ُـ -اهسبٌة اٙؿؼٔ ٧ :جٝـ٬ ٪س٠صل ٖ ٫سٗحُل جٗٝفؿ َ٠ؤلفسٜ ٤ح٧ٝجٝؿ١٬
٧جٯؾ٧ذ ٧جٯٙحفخ ٠٧ؿ ٨سٚد٧ ٟ٦ٝ ٤ٞسٚد.٤ٝ ٟ٦ٞ
ّ – اهسبٌة اٝسخيبيٕ :جٝـ٬ ٪ظلؿ سٗحُل جٗٝفؿ َ٠ج٭ؾف٧ ،١٬جٝـ٬ ٪ػؿؿ ١٠
ؾٴ ٤ٝؿفظر جٝسٚدل ٧جٚٝد٧ل ،ػ٬ش ٬سٗفٍ ا ٟ٧٦ٗ٠ ٩ٝسٚدل جٝـجزٟ٧٦ٗ٠٧ ،
جلٙد٧ل جٳظس٠حُ٧ ،٫جٝـ٬ ٪سٗفٍ اٙ ٟ٧٦ٗ٠ ، ٩ٝد٧ل جٯٙفج ٟ٧٦ٗ٠٧ ١جٚٝد٧ل
ج٠ٝؿفل.٫
-4يفِّى اهػاح ذبتح ).(Stable
٬سل ٟ٧٦ٗ٠ ٟجٝـجز دحٝصدحز ج٢ٝلد٠ٙ ٫ٖ ٫ر ج٦ٝفٚ٬٧ ،ٟل صدحس٠ٜٞ ٤ح ٢ق٢ٝح ١٠
٠ٙر ج٦ٝف ٟاٙ ٩ٝحُؿس ،٤ػ٬ش ٬س ٟ٧٦ٗ٠ ٍ٧٢جٝـجز دنٜل ٜد٬ف٧ ،ـٝ ٛٝس ٍ٧٢ج٧٠ٝجٕٙ
صدحز ٟ٧٦ٗ٠ ١٠سٚدل ج٬ٔٝف.
ٴ ؤٜصف جً
ٖ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز جٯٜحؿ٠ ٫٠٬ص ً
اـجً ل٠ر صدحز ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٬دؿؤ س٦٢٧ٜح ٖ ٫جٯلفذ ١٠ ،ؾٴل جٝسٗحُل َ٠
جٯ٥ل ١٠٧ ،ؾٴل جٝس٢نثر جٝس٬ ٫سٚٞح٥حٖ ،ب ١٠ ٤٢جٝو٧جخ ؤ ١س ١٧ٜل٠ر جٝصدحز ٥ـ٣
٢لد٬ر ٬ٝ٧لز ًٚٞ٠ر ٝػل ١جٝػٌ٥٧ ،ـ ٣جٝل٠ر سًِٖ ٫فور ٜد٬فذ ٞٝسفد٬ر ٫ٜسسؿؾل
ٖ ٫جٙ٧ٝز ج٢٠ٝحكخ ٧سٔ٬ف ٧سً٧ف ٠ح د٧لِ٦ح ١٠ؾوحثه ٧ل٠حز ـجس٬ر ٝؿ٨
جٯًٗحل ج٠ٝن ١٬ٜٞجٝـ٧٢٧ٜ ١٬ج ٗ٠ح ٟ٬٥لٞد٬ر ُ ١ـ٧جس.ٟ٦
-5يفِّى اهػاح ٌيبئٕ خنّؼٔ ):(Developemental
سس ٍ٧٢ظ٧ج٢خ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٝؿ ٨جٗٝفؿ ؾٴل ٠فجػل سً٧ف٠ ٫ٖ ٧٦ٖ ،٣فػٞر
- 79 -
جٝ٧ًٗٝر ٳ ٬٠٬ق ٗ٢ل ١ُ ٤جٝد٬ثر ج٠ٝػً٬ر د٬ٓ ٧٥ ٧ ،٤ف ٙحؿف ُ ٩ٞجٝس٢ل ٘٬د١٬
جٯظقجء جٗٝفُ٬ر ٞٝؾدفجز جٝس٠٬ ٫ف د٦حٖ ،حًٗٝل ٝ٧٬ؿ ٧ٳ ٬ؿف ٛـجسٜ ٤سٗ٢ ١٬٧ٜل٫
ٖ٬ ٧٦لسظ٬خ ا ٩ٝجٝد٬ثر ٝٲندحٍ جٝد٧ٝ٧٬ظ ٫جٝلف٧ ،َ٬ٳ ٬لسً َ٬ؤ٬٠٬ ١ق ٗ٢ل١ُ ٤
جِٝح ٟٝجٝؾحفظ٬٧ ،٫دؿؤ نِ٧ف جٗٝفؿ دـجس٢ُ ٤ؿ٠ح ٬ؿف ٛؤٗ٢٠ ٤٢ول ُ٧ ١جٝؿ٠ٜ ،٤٬ح
٬ ٟ٬ق ـجس ١ُ ٤جِٝح ٟٝجٝؾحفظ ١ٜٝ٧ ، ٫ٳ ١٧ٜ٬سً ٠٬ٌ٢ح ٬ٜٞحً٧ ،ا٠٢ح ٬ػؿش ـَ٠ ٛٝ
٠ف٧ف جٝق.١٠
٧سسً٧ف ٗ٠ح ٟ٬٥ظؿ٬ؿذ ٠ٜٞح سٚؿ ٟج٠ِٝف ُدف ج٠ٝفجٚ٥ر ٧جٝد ،ّ٧ٞػ٬ش ا ١جٗٝفؿ
٠ٜٞح ٠٢ح قجؿز ٗ٠ح٧ ٤٠٬٥ؾدفجس٬٧ ،٤ودغ ٤ٝجٚٝؿفذ ُ ٩ٞا٬ظحؿ جٝسٜح٠ل ٖ٠٬ح د٥ ١٬ـ٣
جٝؾدفجز دإظقجث٦ح جٗٝفُ٬رٝ ،سنٜل اًحفجً ٗ٠ح٬٠٬٥حً ٧جػؿجً.
ؤ ٪ؤ ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز ـً ٧دِ٬ر س٧٧ ٤٬٠٬٬ٚوٗ٬ر ٫ًِ٬ٖ ،جٗٝفؿ سً ٠٬٬ٚح ٝـجس٫ٖ ٤
ٜل ٧٠ ١٠ ٕٙ٧٠ج ٕٙػ٬حس ٧٦ٖ ،٤ٳ ٚ٬سوف ُ٧ ٩ٞوٕ ـجسٖ ٤ػلخ٧ ،ا٠٢ح ٟ٬ٚ٬
ـجس ٫ٖ ٤ج٧٠ٝج ٕٙجٝس٠٬ ٫ف د٦ح٧ ،سؾس ٕٞؤ٬٠٥ر ٧ؿ فظر جٝدِؿ جٝس ٫٠٬٬ٚسدِحً ٳؾسٴٕ
جٯٖفجؿ ٧ج٧٠ٝج ٕٙؤ٬يحًٜ٥٧ ،ـج ٬س ٟس ٟ٬٬ٚجًٗٝل ٝـجس ٤دنٜل ٠لس٠ف٠٠ ،ح ٬لحُؿ ُ٩ٞ
سً٬٧ف ٥ـج ج٧٧ ،ٟ٧٦ٗ٠ٝي٧ػ٧ ٤جفسٚحث ٤دحلس٠فجف.
ٴ ٟ٧٦ٖ ٟجٝـجز
٢٥ح ٛس٠ح٬ق د ١٬جٗ٠ٝح ٟ٬٥جٝس٧٬ ٫ظؿ د٦٢٬ح جفسدحً ٌ٢ف٠ٖ ،٪ص ً
جٝظل٬٠ر سفسدً د ٟ٧٦ٗ٠ج٦ٌ٠ٝف جِٝح ٟؤٜصف ١٠جفسدحً ٤د ٟ٧٦ٗ٠جٳسظح٥حز.
٬ئٜؿ ٜٗحٖ )277 :ٟ1997( ٫ؤ٢ُ ٤٢ؿ٠ح سس ١٧ٜجٝـجز ٢ظؿ جٗٝفؿ ٬ل ٛٞدًفٚ٬ر
٠سلٚر ٦ِ٠ح" .سسل٘ ٌِٟ٠جًٝف٘ جٝس٬ ٫ؾسحف٥ح جٗٝفؿ ٝل١ُ ٤٠٧٦ٗ٠ َ٠ ٤ٜ٧ٞ
ٗ٢ل٥٧ ."٤ـج ٩٢ِ٠ ٧٥صدحز جٝـجز ،ؤ ٪ؤ ١جٗٝفؿ ٳ ٬سوفٕ دًفٚ٬ر س٢حٙى ٤٠٧٦ٗ٠
- 80 -
ُ ١ـجس٬ ١٠ٖ ،٤ؿفٗ٢ ٛل٠ٜ ٤سٗ٬ ٘٧فػخ د٧٠ج ٕٙجٝس٢حٖك ،دِٜك ٠ح ٬ػؿش ١٠
٬ؿف ١٧ٜؤٗ٢ل٠ٜ ٟ٦سؾ ١٬ٗٞؤِٜ ٧حظق.١٬
ٙ٧ؿ ؿٝز جٜٝص٬ف ١٠جٝؿفجلحز ُ ٩ٞؤ ٤٢س٧ظؿ ُٴٙر ٠دحنفذ د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز
ُ٢ؿ جًٗٝل ٧ل ٤ٜ٧ٞجٌٝح٥ف٧ ،اؿفج٧ ،٤ٜؤؿجئ ٣جٯٜحؿٖٚ ،٫٠٬ؿ ٧ظؿ Leckly ٫ٜ٬ٝؤ١
جٱ٢ظحق جٯلحل ٫ـج ج٠ٝلس ٨٧ج٢٠ٝؾٗى ٬فظَ ا ٩ٝسػؿ٬ؿ جًٗٝل ٗ٢ٝلٜ ٤نؾه ٓ٬ف
٠سِ٧٧ ،ٟٞظؿ "ٝ٧م " Walshؤ ١جٯًٗحل ـ ٪٧جٱ٢ظحق ج٢٠ٝؾٗى ج٠ٝلس٨٧
٧ج٠ٝس٠سِ ١٬دٚؿفذ ُح٬ٝر ٜحٝ ١ؿ ٟ٦٬نِ٧ف ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ٫جٝـجز دًفٚ٬ر لٞد٬ر٧ ،ـ٢ُ ٛٝؿ
ٚ٠حف٢س ٟ٦د٠ظُ٧٠ر ؤؾف ٨سسل ٟدحٱ٢ظحقجز ـجز ج٠ٝلس ٨٧ج٠ٝفسَٗ ٧جٚ٠ٝؿفذ جِٝح ٫ٝذ .
٫ٖ٧ؿفجلر ؿ٬ٗ٬ؿ ل٧ ١٧ٳ٢ط ٧ Davidson & Langظؿ ؤ ١جٝن٫ء جٯٜدف ا٬ظحد٬ر
دح٢ٝلدر ًٰٗٝحل ٧٥ؤ٬ ١ؿف٧ٜج نِ٧ف ٠ؿفل ٟ٦٬سظحٜ٧ ،ٟ٦٥ح ١ا٢ظحق ُ ٧٥ ٟ٦ٞ٠ؤٜصف
(جِٝس٬د،٫ ٠ ٟح ٜح٧٢ج ٗ٬ي٧ ،١٧ٞل ٛ٧ٞؤد٢حء ٖو ٧٥ ٟ٦ٞؤٜصف ٠٠ح ٜح٧٢ج ٬فٓد١٧
.)36 :ٟ1989
ىظسٓات الرات:
- 81 -
٧جٝؿفجلر ج٬٠ِٞٝر ١ٜ٠٬٧ ،جلسِفجى ٧ظ٦حز ٌ٢ف ُ٠ٞحء جٗ٢ٝك ٧جٝدحػص ٩ُٞ ١٬ج٢ٝػ٧
جٝسح:٫ٝ
سِؿ ٌ٢ف٬ر جٝـجز "لظ٠٬ك" ؤ٧ل ٌ٢ف٬ر ٞٝـجز ،ص ٟسدُِ ٤ؿؿ ١٠ج٠ِٞٝحء
٧جٝدحػص٧ .١٬سِسدف ٜسحدحس ٤دؿج٬حز جٳ٥س٠ح ٟج ٫٠ِٞٝد٧٠ي ٍ٧جٝـجز ًٚ٢٧ر ج٢سٚحل د١٬
جًٝف٘ جٚٝؿ٠٬ر ٧جٝػؿ٬صر ٞٝسٗ٬ٜف دحٱيحٖر ا ٩ٝؤِ٠ ١حٝظس ٤جٝل٧ٝ٧ٜ٬ظ٬ر ٞٝـجز ٖسػز
،)677 :ٟ1975 ،ٟ٬٢ٓ( . جًٝف٧ ٘٬جلِحً ؤ٠ح٬ٓ ٟف ١٠ ٣جٝدحػص ١٬جٝـ ١٬ؤس٧ج دِؿ٣
ٜ٧ح" ١ظ٠٬ك" ِ٬سدف " جٯ٢ح" ٫٥٧جٱٖفجؿ ٞٝ ٩٢ِ٠ـجز٧ ،دحٱيحٖر ا٥ ٩ٝـج جٟ٧٦ٗ٠ٝ
جٝنح٠ل ؤًُ" ٩ظ٠٬ك" ٗ٢ٞٝك وٗر ؿ٢٬ح٬ٜ٬٠ر ٧ـ٠٬ٖ ٛٝح ـٜف ٣نإ ١جوًٴع
ج٠ٝػحٌٖر ُ ٩ٞجٝـجز ٧جٝدػش ُ٦٢حً ١ُ٧ ،ف" ٘٬ظ٠٬ك" ؤسز ٌ٢فذ جٝـجز جٝس٫
ؤؿ٠ظز نِ٧ف جٗٝفؿ ٧جسظح٥حس ٤د٠دحؿة ج٬ِٞٝر ؤ ٧جٝلددد٬ر( .ٳد.)8 :ٟ1981 ،١٬
ٙ٧ؿ ػؿؿ "ظ٠٬ك" ؤل٧ٞد٠ ١٬٬ؾس ١ُ ١٬ٗٞدِي٠٦ح ؤػؿ٠٥ح ِ٬سدف جٝـجز ـجز
ِ٠فٖ٬ر ؤ ٧ؤ٦ٝ ١ح ٬ٗ٬ٌ٧ر س٬ٗ٢ـ٬ر٧ ،صح٦٬٢ح ٌ٢٬ف ا ٩ٝجٝـجز ٧٠ٜيٙ٧ ٍ٧ؿ ُفٖ٦ح دإ٦٢ح
سسي ١٠ؤ ٪ن٫ء ٬ف ٨جٗٝفؿ ؤ٢٬ ٤٢س ٫٠ا٧ ٤٬ٝسسي ١٠جٝـجز ٧٠ٜي:ٍ٧
ٖحٝـجز ج٠ٝحؿ٬ر ٫٥ـجز ٠٠سؿذ سػس ٪٧دحٱيحٖر ا ٩ٝظل ٟجٗٝفؿ ؤلفس٠٠٧ ٤سٜٞحس،٤
ؤ٠ح جٝـجز جٳظس٠حُ٬ر ٖسسي٧ ١٠ظ٦ر ٌ٢ف ج٭ ؾف٢ ١٬ػ ٧جٗٝفؿ٧ ،ؤٗٞٝ ١فؿ ـ٧جز
جظس٠حُ٬ر ٠سِؿؿذ دٚؿف ٠ح ٢٥ح ١٠ ٛٝظ٠حُحز ٦٬س ٟدِ٠فٖر آفجث٧ ،٤٬ٖ ٟ٦دِى ٥ـ٣
جٝـ٧جز جٳظس٠حُ٬ر سؿؾل ٖ ٫وفجٍ َ٠دِي٦ح ج٭ؾف ،ؤ٠ح جٝـجز جٝف٧ػ٬ر ٖسسي١٠
جِٗ٢حٳز جٗٝفؿ ٧فٓدحس ،٤ؤ٠ح جٯ٢ح جٝؾحٝور ٖ ٫٦اػلحل ٤د٬٧٦سٙ٧ ،٤ؿ جُسدفز
جٳسظح ٣جز ج٧ٝظؿج٬٢ر ُ٢حوف ٥ح٠ر ٦٬ُٞ ً٘ٞ٬ح ٌ٠ح٥ف جٝػٗحٌ ُ ٩ٞجٝـجز ١ٜ٠٬٧ج٧ٚٝل
ؤ ١ظ٠٬ك ٜح٬ ١ف ٨ؤ ١جٝـجز ٦ٝح ٧ػؿ٠ٜ ٣ح ٦ٝح س٠ح٬قج ٧ؤ٦٢ح سفسدً دحٳِٗ٢حٳز جٝس٫
سدؿ ٫ٖ ٧سٚؿ٬ف جٝـجز (ظٴل.)174 :ٟ1985 ،
ٙ٧ؿ ـٜف "ظ٠٬ك" ؤٝ ١ٲ٢لح ١٠ ١جٝـ٧جز دٚؿف ُؿؿ جٝـِ٬ ١٬فٖ ١٠ ٤٢٧ج٢ٝح ك،
- 82 -
ٖ ٤ٞـجز ٢٬ِ٠ر ٝق٧ظس٧ ،٤ـجز ؤؾف ٨ٯ٧ٳؿ٧ ،٣ـجز صحٝصر ٝق ٫ٖ ٤ٞ٬٠ج٠ِٝل٧ ،ـجز
فجدِر ٝفد.٤
ٝـ ٛٝس ٧٠٢جٝـجز ١٠ؾٴل سٗحُل جٗٝفؿ جٳظس٠حُ٧ ،٫سس ١٧ٜجٝو٧فذ ُ١
ٗ٢ل ١٠ ٤ؾٴل اؿفجٝ ٤ٜفئ٬ر ج٭ؾف٧ ٤ٝ ١٬سؾٝ ٤ٞ٬ػ٠٧ ،ٟ٦٠ٜح ٬سفسخ ُ ٩ٞـ١٠ ٛٝ
نِ٧ف٠ ٧٥٧ ،ح ٬ل ٩٠دحٝـجز جِٜ٢٠ٝلر ).(Reflected Self
ؤ٠ح ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز جٳظس٠حُ٬ر )٢ ٫٦ٖ ( Social – self conceptس٬ظر ٝسٗحُ٤ٞ
َ٠ج٠ٝظس َ٠جٝـ٬ِ٬ ٪م ُٖ ١٧ٜ٬ٝ ٤٬يً٧ج ٖ ٫ظ٠حُر ٢٬ِ٠ر ،سل٧ؿ٥ح ُٴٙحز ٠سدحؿٝر
١٠جٝسِح٧ ١٧جٝسأ ،ٕٝؤٙ ٧ؿ ٬نسف ٛجٗٝفؿ ي ١٠ج٠ٝظُ٧٠ر ٖٜٖ ٫ف ١٬ِ٠ؤ٢ ٧ح ٍؿ
( .١٬ِ٠جٌٝح٥ف.)18-16 :ٟ2004 ،
ض ٌ -هؼٖج اهػاح يٌغ اهتّؼح (:)Allport
سػؿش "ؤٝد٧فز" ٠ ١ُ Allportدؿؤ جٯ٢ح ؤ ٧جٝـجز ٜإػؿ ؤ ٟ٥ج٠ٝدحؿة جٝس٫
جٝـجس٬ر ؤ٧ س٦٬ُٞ ٟ٧ٚح ٌ٢ف٬س ٫ٖ ٤جٝنؾو٬ر٧ ،ؤنحف ا ٩ٝؤ ١جٝدػش ٖ ٫ج٧٢ٝجػ٫
ج٠ٝنحُف ج٠ٝسوٞر دـجز جٗٝفؿ ؤ ٧نؾو ١٠ ٤جٯ٧٠ف جِٝل٬فذ٬٧ ،وفع "ؤٝد٧فز" ؤ٤٢
فٓ ٟوِ٧در ٧وٕ ًدِ٬ر جٝـجزٖ ،ب ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز ٟ٧٦ٗ٠ظ٥٧ف٧ ٪ؤلحل٫ٖ ٫
ؿفجلس ٤جٝنؾو٬ر ٠ٜ )228 :ٟ1975 ،ٟ٬٢ٓ( .ح ٬ف" ٨ؤٝد٧فز" ؤ ١جوًٴع جٯ٢ح
٧جٗ٢ٝك ٬ظخ ؤ٬ ١لسؾؿ٠ح ُ ٩ٞجُسدحف ؤ٦٢ح وٗحز ٧وٗ٬ر ٫ٜٝسؿل ُ ٩ٞجٌ٧ٝحثٕ
ج٢٠ٝحلدر ٞٝنؾو٬ر( .ٳدٚٝ٧ )9 :ٟ1981 ،١٬ؿ ُ" ٩٢ؤٝد٧فز" دوٗر ؾحور دسسدَ ٧٠٢
جٝـجز ٧سً٧ف٥ح ١٠جٝ٧ًٗٝر ج٠ٝدٜفذ ا ٩ٝجٝفنؿ ػ٬ش جٝـجز ٠ ٫٥وؿف ٧ػؿ ٣جٜٝحث١
جٝػٝ٧ ٫خ جٝنؾو٬ر دإ٦ٞ٠ٜح٠٧ ،فجػل ج ٧٠٢ٝجٝس ٫ؤ٧يػ٦ح "ؤٝد٧فز" :٫٥
- 83 -
Bodily – self جٱػلحك دحٝـجز جٝظل٠ح٬٢ر -1
Self- Identity ج٬٧٦ٝر جٝـجس٬ر. -2
ٙ٧ؿ ػؿؿ "ف٧ظفق ٠٧حل ٟ٧ٜ٧ ٧ٞخك "٫ٞ٬ٜ٧ل٠حز فث٬ل٬ر ٗٞٝفؿ جٝـ٬ ٪ػ٘ٚ
ـجس ٫ٖ ٤سٚف٬ف ٦٢٠ ٟ٦ٝح ،ؤ ١جٝنؾه جٝـ٬ ٪ػ ٘ٚـجس:٤ٝ ٤
٦ٝ٧ـج ٞٝ ١٧ٜ٬نؾه ٧ظ٦ر ٌ٢ف ا٬ظحد٬ر ٢ػٗ٢ ٧ل٧ ،٤صٚر ٠سقج٬ؿذ دٚؿفجس٤ٝ٧ ،٤
ً٧٠ػحز ٧ج٬ِٙر٦ٝ٧ ،ـج جٝنؾه دلدخ جٗ٢سحػ ٩ُٞ ٤جٝؾدفجز ٠لسُ ٨٧حل ١٠
جٝسٜح٠ل جٝنؾو٬٧ ٫ؾيَ سظحفد ٤جٝظؿ٬ؿذ ٞٝس ٟ٬٬ٚج٧٠ٝي٠ٜ ،٫ُ٧ح ؤٝ ١ؿ ٤٬نِ٧فًج
ً٬٧ٙح دحٝسِحًٕ َ٠ج٭ ؾف ،١٬ٯٙ ٤٢حؿف ُ ٩ٞجٳً٢ٴ٘ ١٠ـجس ،٤دػ٬ش ٠٬سؿ ٤٠٧٦ٗ٠
ٞٝـجز ٬ٝن٠ل ُحثٞس٧ ٤ؤوؿٙحء٧ ٣ؤٖفجؿ ٠ظس( .٤ِ٠سُ٧ ٘٧دحك)72 :ٟ1981 ،
٬٧سػؿؿ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٝؿ ٩ُٞ ٤٬ؤ :٤٢سِ٠ ٫ُٞٚ ٟ٬ٌ٢فٖ٠٧ ٌٟ٢٠ ٫ف٤٢ٜٝ٧ ١
- 84 -
٠س٠حل ١٠ ٛج٠ٝؿفٜحز ٧جٗ٠ٝح ٟ٬٥جٝس ٫سسِ ٘ٞدحٝل٠حز ٧جِٝٴٙحز جٝؾحور دحٕٝفؿ ،ا٩ٝ
ظح٢خ ج ٟ٬ٚٝجٝس ٫سوحػخ ٥ـ ٣جٗ٠ٝح٧ ٟ٬٥سٴق٦٠ح – ؤ ٪سفسدً د٦ح.
٬٧ن٬ف "ف٧ظفق" ا ٩ٝؤ ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز ٬نس٠ل ٖ ٩ُٞ ًٚس ٛٞجٝل٠حز
٧جٝؾوحثه جٝس ١٧ٜ٬ ٫جٗٝفؿ ٧جًُ٬ح د٦ح٬٧ ،نِف دبٜ٠ح٬٢ر يدً٦ح ٠٠٧حفلر لً٬فس٤
ُ٦٬ٞحِ٬ ٧٥٧ ،سٚؿ د٧ظ٧ؿ ػحظر ؤلحل٬ر ٝؿ ٨جٱ٢لحٝ ١و٬ح٢ر ٧سق ٬ٜر جٝـجز ؤ ٧فَٖ
نإ٦٢ح٬ ٧٥٧ ،ف ٨ؤ ١ج٬ ٘ٞٚٝػؿش ُ٢ؿ٠ح سس٦ؿؿ جٝـجز٧ ،اـج ٬ ٟٝلسًَ جٗٝفؿ ػ٠ح٬ر
ـجس٧ ٤و٬ح٢س٦ح ٖ٧٠ ٫جظ٦ر ٥ـج جٝس٦ؿ٬ؿ سفسخ ُ ٩ٞـ٧٦ٌ ٛٝف ؾٞل ؤ ٧جيًفجخ
ٜد٬ف ٖ ٫د٬٢ر جٝنؾو٬ر( ،جٝوفجٕ)50 :ٟ1981 ،
٬٧ن٬ف "ف٧ظفق" ا ٩ٝؤ ٩ُٞ ٤٢جٝفٓ ١٠ ٟؤ ٟ٧٦ٗ٠ ١جٝـجز صحدز ا ٩ٝػؿ ٜد٬ف
اٳ ؤ ١ٜ٠٬٧ ٧٠٢٬ ٤٢سِؿ٧ ٤ٞ٬سْ ٬٪فً ١ُ ٣ف ٘٬جٱفنحؿ ٧جِٝٴض جٗ٢ٝل ٫ج٠٠ٝفٜق
ػ٧ل ج٬٠ِٝل ،جٝـ٬ ٪ئ ١٠دإ ١ؤػلً ١فٚ٬ر ٱػؿجش جٝسٔ٬٬ف ٖ ٫جٝل ٛ٧ٞس١ُ ١٧ٜ
ًف ٘٬اػؿجش سٔ٬٬ف ٠ح ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ٫جٝـجز ( ؤد ٧ج٢ٝظح٥1427 ،ـ.)69 :
ؤ٠ح جٝـجز ُ٢ؿ ف٧ظفق ٖ٦ٞح ؾوحثه ُؿ٬ؿذ ٤٢٠ج:
ؤ – ؤ٦٢ح س ١٠ ٧٠٢سٗحُل جٜٝحث َ٠ ١جٝد٬ثر.
خ – ؤ٦٢ح ٙؿ س٠سه ٟ٬ٙج٭ؾف٧ ١٬سؿف٦ٜح دًفٚ٬ر ٠ن٥٧ر.
ض – س٢قٍ جٝـجز ا ٩ٝجٳسلح٘.
ؿ – ٬ل ٛٞجٜٝحث ١دإلح٬ٝخ سسل٘ َ٠جٝـجز.
٥ـ -جٝؾدفجز جٝس ٫ٳ سسل٘ َ٠جٝـجز سؿف ٛد٧وٗ٦ح س٦ؿ٬ؿجز.
ٙ – ٧ؿ سسٔ٬ف جٝـجز ٢س٬ظر ٢ٞٝيط ٧جٝسِٜٗ( .ٟٞحٖ)275 :ٟ1997 ،٫
٦ٌ٬٧ف ٠٠ح لد٘ ؤ" ١ف٧ظفق" ٧ ٫ًِ٬قً٢ح ٜد٬فًج ٠ٞٝئصفجز ٧جٝؾدفجز جٝد٬ث٬ر
جٝس٬ ٫سِفى ٦ٝح جٗٝفؿ ،ػ٬ش سس ١٧ٜجٝـجز دحٝؿفظر جٯ٠ ١٠ ٩ٝ٧ظُ٧٠ر جٯػٜحٟ
٧جٝس٠٬٬ٚحز جٝس٬ ٫وؿف٥ح ج٠ٝػ ١٧ً٬دحٗٝفؿ ٢٠ـ جٝؤف ُ ١ُ٧ ٤٢لٖ ،٤ٜ٧ٞحٝـجز
سس ١٠ ١٧ٜؾٴل جٝسٗحُل ج٠ٝلس٠ف د ١٬جٜٝحث ١جٝػ٧ ٫د ١٬جٝد٬ثر جٝس٬ِ٬ ٫م ٖ٦٬ح.
٥ ١٠٧ـج جِٝفى ج٧٠ٝض ق ٬ف ٨جٝدحػش ؤٌ٢ ١ف٬ر جٝـجز ُ٢ؿ "ف٧ضفق" ٫٥
١٠ؤػؿش ٧ؤن٠ل ٌ٢ف٬حز جٝـجز٧ ،ـ ٛٝٳفسدحً٦ح دًفٚ٬ر ١٠ ٫٥ؤن٦ف ًف٘
جٱفنحؿ ٧جِٝٴض جٗ٢ٝلً ٫٥٧ ،٫فٚ٬ر جٱفنحؿ ٧جِٝٴض ج٠٠ٝفٜق ػ٧ل ج٬٠ِٝل ،ػ٬ش
ا ١جٝـجز ٌٖ٢ ٫ف "ف٧ظفق" ٫ٖ ٫٥ػحٝر سٔ٬ف ٠لس٠ف٧ ،س ١٠ ٧٠٢ؾٴل جٝسٗحُل د١٬
جٗٝفؿ ٧ج٭ؾف٧ ١٬دـ ٛٝسودغ ٝؿ٢٬ح ٖفور اٜ٠ح٬٢ر سٔ٬٬ف جٝل٬ٜ٧ٞحز ٓ٬ف ج٠ٝفٓ٧در
ُ٢ؿ جٯًٗحلً ١ُ ،ف ٘٬سٔ٬ف ٌ٢فذ جًٗٝل ػ٧ل ٗ٢ل ١ٜٝ٧ ،٤ٳدؿ ١٠ـٜف ؤ ١جٝـجز
٠سٔ٬ف ٟ٦٠ظؿًج ١ٜٝٳ س٠صل ظ٠ َ٬٠سٔ٬فجز جٝنؾو٬ر.
ُـ ٌ -هؼٖج اهػاح يٌغ ؿٌٖز ّنّيتؾ :Snygg & Combs'Self Theory
ٚ٢٬ل ٟج٠ٝظحل جٌٝح٥ف٢ُ ٪ؿ "ل٬٢ط ٟٜ٧دك" اٙ ٩ٝلٖ ١٬٠فُ ١٬٬جٝـجز
جٌٝح٥ف٬ر ٧جٝس ٫سسيٜ ١٠ل جٯظقجء ٖ ٫ج٠ٝظحل جٌٝح٥ف ٪جٝس ٫ؾدف٥ح جٗٝفؿ ٜظقء
ؤ ٧ؾحو٬ر ٝـجس ٟ٧٦ٗ٠٧ ٤جٝـجز جٝـ٬ ٪س ١٠ ١٧ٜؤظقجء ٠ٞٝظحل جٌٝح٥ف ٪جٝس ٫سس٬٠ق
ًُ ١ف ٘٬جٗٝفؿ ٜؾوحثه ٠ػؿؿذ ٧صحدسر ٝـجس ٫ٖ٧ ٤ي٧ء ـٖ ٛٝب ١ج٠ٝظحل
جٌٝح٥ف ٧٥ ٪جٝـ٬ ٪ػؿؿ جٝل٥ ١٠٧ ٛ٧ٞـج ج٠ٝظحل جٌٝح٥ف ٪سسػؿؿ جٝـجز جٌٝح٥ف٬ر
٫ٖ٧ج٦٢ٝح٬ر ٬س٬٠ق ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ُ ٩ٞؤ ٤٢جٝظح٢خ جٯٜصف ؤ٬٠٥ر ٧جٯٜصف سػؿ٬ؿًج ٠ٞٝظحل
. جٌٝح٥ف٬ر ٞٝ٧ـجز جٌٝح٥ف٬ر ٖ ٫سػؿ٬ؿ ج٬ٗ٬ٜٝر جٝس٢٬ ٫وفٕ د٦ح جٗٝفؿ
( ؿ٬٧ؿجف .)38 :ٟ1992 ،
٬٧س٬٠ق جٜٝحث ١جِٝي ٫ٖ ٪٧فؤ٥ ٪ـ ٣جٌ٢ٝف٬ر د٠ح ٬إس:٫
-ؤ٬ ٤٢لسظ٬خ ٜٜل ٠ٞٝ ٌٟ٢٠ظحل جٌٝح٥ف٬ر ٱندحٍ ػحظحس ٤ج٠ٝؾسٗٞر.
-ؤ ١جٝؿجَٖ جٯلحل٦ٝ ٫ـج جٜٝحث ١جِٝي ٧ ٣ ٪٧سػ ٘٬ٚـجس٧ ٤و٬ح٢س٦ح ٧سف٬ٙس٦ح.
ٴ ف٠قً٬ح (ؤ ٪وػ٬غ) ٖسودغ نِ٧ف٬ر ٧ا٠ح ؤٜ٢٬ ١ف
ؤ ٤٢ا٠ح ٠٬صل ؾدفس ٤س٠صً ٬ -
- 86 -
ُٗ٢ ٩ٞل٥ ٤ـج جٝس٠ص٬ل ٖسد ٩ٚجلؾدفذ ٳ نِ٧ف٬ر ٧ا٠ح ؤ٬ ١سظح٥ل ٥ـ ٣جٝؾدفذ .
(جٝل٬ؿ ،ؿ.ز.)192 :
ّ – ٌهؼٖج اهػاح يٌغ "يبؿوّ":
ِ٬سدف "٠حل ١٠ "٧ٞؤ ١٠ ٟ٥سػؿش ُ ١جٝـجز ػ٬ش ػؿؿ ٥ف ٟجٝػحظحز
٧ Hierarchy of needsجٝـ٬ ٪نس٠ل ُ ٩ٞؾ٠ك ٠ؿفظحز سدؿؤ ١٠ؤ ٟ٥جٝػحظحز
جٱ٢لح٬٢ر ٧س٢س ٫٦دسغ ٘٬ٙجٝـجز٧ ،سن٠ل :
جٝػحظحز جٗٝل٧ٝ٧٬ظ٬ر .Physiological need -1
- 2ػحظحز جٯ.Safety needs ١٠
ػحظحز جٝػخ ٧جٳ٢س٠حء .Belongingness and Love Needs -3
ػحظحز جٳػسفج.Esteem Needs ٟ -4
سػ ٘٬ٚجٝـجز ٧٬٧ . Self-Actualizationيػ٦ح جٝنٜل جٝسح:٫ٝ -5
نٜل ()5
٧٬يغ ٥ف٠" ٟحلٞٝ " ٧ٞػحظحز جٱ٢لح٬٢ر"
اهضبسبح اٙيٌٖج
(اهضبسج هٚيً ّاٝؿخلؼاؼ ّاهٌهبى ّاهضيبٖج ّاهخضؼؼ يً اهعّف ّاهلوق )
اهضبسبح اهفؿّٖهّسٖج
(اهضبسج هوِّاء ّاهيبء ّاهنًبى ّاهسٌؾ)...
دِؿ اندحٍ جٝػحظحز جٯؾف ٨جٝلحدٚر ُ٦٬ٞح ٠ٜ .ح ؤ ١سػ ٘٬ٚجٝـجز ٬سًٞخ اؿفجً ٜح ُ٦٢ح
٧سٚؿ٬فًج ٧جً٬ِٙح ٦ٝح ٥٧ـج ٠ح ٬ؽ ٜ ٕ٪ص٬ف ١٠جٝدنف ٬٧سظح٥ . ٤٢٧ٞ٥ـج ايحٖر ا ٩ٝؤ١
جٝد٬ثر جٳظس٠حُ٬ر ٧جٝصٚحٖ٬ر ١ٜ٠٬ؤ ١سِ ٘٬سػ ٘٬ٚجٯٖفجؿ ٝـ٧جس ٟ٦د٠ح سٗفي١٠ ٤
ِ٠ح٬٬ف ،اـ ٙؿ ٬سًٞخ سػ ٘٬ٚجٝـ جز ٜلفج ٝدِى ٥ـ ٣جِ٠ٝح٬٬ف ٬ٙ٧حؿذ ٗٞٝفؿ ١٠ؿجؾ٤ٞ
ؤٜصف ١٠ ٤٢٠ؾٴل ٥ـ ٣جِ٠ٝح٬٬ف ٠ٜ .ح ؤ ١سػ ٘٬ٚجٝـجز ٧جٝـ٬ ٪فسدً دح٧ ٧٠٢ٝجٝـ٪
ٗ٬سفى اٳ ٬و ٤ٞجٗٝفؿ ٙدل جٝػحظحز جٯلحل٬ر ٬ودغ ٦٠ؿؿًج ٝدِى جٝػحظحز ٖٚؿ
( ُل٬ف،٪ ٬ودغ سػ ٘٬ٚجٝـجز ٦٠ؿؿًج ٝػحظحز جٯ٧ ١٠فد٠ح ٓ٬ف٥ح ١٠جٝػحظحز
٥1423ـ.)33-32 :
ن – ٌهؼٖج اهػاح يٌغ "فٔؼًٌّ":
ًدًٚح ٭فجء "ٖ٬فٖ "١٧٢بٜ ١ل ٖفؿ ٬نِف ؤ٠٬ ٤٢س ٛٞـجز ٠فٜق٬ر سؾس١ُ ٕٞ
ج٧٠ٝظ٧ؿجز جٝؾحفظ٬رِ٬٧ ،سدف ٠ح ٙؿ ١٠ ٤٠ؤ ٟ٥جٝسً٧فجز جٝػؿ٬صر ٌٖ٢ ٫ف٬ر جٝـجز
ٖٚؿ ٙل ٟجٝـجز ا٠ ٩ٝلس٬٧حز :٫٥
جٝـجز جٳظس٠حُ٬ر ؤ ٧جِٝح٠ر ) (Social Or Public Selfجٝسِ٬ ٫في٦ح - 1
جٗٝفؿ ِ٠ٞٝحفٕ ٧جٔٝفدحء ٧جٯؾوحث ١٬٬جٗ٢ٝل.١٬٬
جٝـجز جٝنِ٧ف٬ر جٝؾحور )٠ٜ (Conscious Private Selfح ٬ؿف٦ٜح جٗٝفؿ - 2
ُحؿذِ٬٧ ،دف ُ٦٢ح ً٬ٌٗٝح ٬٧نِف د٦ح٥٧ ،ـٜ٬ ٣نٗ٦ح جٗٝفؿ ُحؿذ ٯوؿٙحث٤
جٝػ.ًٖٚ ١٬٠٬٠
جٝـجز ج٠ٝدوفذ ) :(Insightful Selfجٝس٬ ٫سػ٦٢٠ ٘ٚح جٗٝفؿ ُحؿذ ُ٢ؿ٠ح - 3
٧٬يَ ٖ ٕٙ٧٠ ٫سػ ٫ٞ٬ٞنح٠ل ٠صل ٠ :ح ٬ػؿش ٖ٬ٞ٠ُ ٫ر جٱفنحؿ ٧جِٝٴض
جٗ٢ٝل ٫ج٠٠ٝفٜق ػ٧ل ج٠ٝلسفنؿ.
جٝـجز جٚ٬٠ِٝر )( :(Depth selfؤ ٧جٜ٠ٝد٧سر) جٝس٢ ٫س٧ول ا ٩ٝو٧فس٦ح ُ١ - 4
ًف ٘٬جٝسػ٬ٞل جٗ٢ٝل.٫
ٜ٥٧ـج سسؾـ جٝـجز ُ٢ؿ ٖف ١٧٢نٜل ٠لس٬٧حز ٠سؿفض ذ ١٠ؤُ ٩ٞا ٩ٝؤلٗل،
٧ـ٠ٝ ٛٝح سسي٠ ١٠ ٤٢٠ػس٬٧حز نِ٧ف٬ر ٧ٳ نِ٧ف٬رٖ ،حٝـجز جٳظس٠حُ٬ر جِٝح٠ر
- 88 -
س٠صل ج٠ٝلس ٨٧جٯُ٬٧ ٩ٞإس ٫دِؿ٥ح جٝـجز جٝنِ٧ف٬ر جٝؾحورٖ ،حٝـجز جٝدو٬فذ ٧ؤؾ٬فًج
جٝـجز جٚ٬٠ِٝر( ،ؤد ٧ق٬ؿ.)72 :ٟ1987 :
٧سِسدف جٝؿجِٖ٬ر ١٠جٝنف ً٧جٯلحل٬ر جٝس٬ ٫س٦٬ُٞ ٕٙ٧ح سػ ٘٬ٚج٦ٝؿٕ ١٠
ُ٬ٞ٠ر جٝسِ ٫ٖ ٟٞؤ٠ ٪ظحل ٟ ١٠ظحٳس ٤ج٠ٝسِؿؿذ ،ل٧جء ٖ ٫سػو٬ل ج٠٧ِٞ٠ٝحز
٧جِ٠ٝحفٕ ؤ ٫ٖ ٧ػل ج٠ٝنٜٴز ا ٩ٝآؾف ظ َ٬٠ؤلح٬ٝخ جٝل ٛ٧ٞجٝس ٫سؾيَ ٧ِٝج٠ل
جٝسؿف٬خ (جٝنفٙح.)253 :ٟ1991 ،٪٧
٬٧ن٬ف ج٧ًٝجخ ( )20 :ٟ1990ا ٩ٝؤ ١ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق سِٞخ ؿ٧فجً ٥حً٠ح ٖ٫
٠لس ٨٧ؤؿجء جٗٝفؿ ٧ا٢سحظ٬س٠ ٫ٖ ٤ؾس ٕٞج٠ٝظحٳ ز ٧جٯ٢نًر جٝس٧٬ ٫جظ٦٦ح٥٧ ،ـج ٠ح
ؤٜؿ٠" ٣ح٬ٜٞٴ٢ؿ" ( )McCnellandػ ١٬فؤ ٨ؤ٠ ١لس ٨٧جٳ٢ظحق جٳٙسوحؿ٪
ج٧٠ٝظ٧ؿ ٖ ٫ؤ٠ ٪ظس ٧٥ َ٠ػوٞ٬ر جًٝفٚ٬ر جٝس٢٬ ٫نإ د٦ح جٯًٗحل.
ٖ ٤٬ُٞ٧ب ١ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٬ٝلز ٠٦٠ر ُ٠ ٩ٞلس ٨٧جٗٝفؿ ٧سػو٦٢ٜٝ٧ ٤ٞ٬ح
٠٦٠ر دح٢ٝلدر ٠ٞٝظس َ٠جٝـ٫ِ٬ ٪م ٖ ٤٬جٗٝفؿ ج٢٠ٝظق ٠ٜٖٞ .ح ٜح ١ؤٖفجؿ ج٠ٝظس٩ُٞ َ٠
ٙؿف ٜد٬ف ١٠ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٜح٠ ١لس ٨٧جٳٙسوحؿ ٖ ٫ـ ٛٝجٝدٞؿ ُٙ ٩ٞؿف ٜد٬ف ١٠
جٯ٬٠٥ر ٧ج٧ٚٝذ دح٢ٝلدر ٠ٞٝظسِ٠حز جٯؾف.٨
( )389 :ٟ1988ا ٩ٝؤ٠" ١ح٬ٜٴ٢ؿ " ٥ ٫ٖ٧ـج جٝوؿؿ ٬ن٬ف ػل١٬
ٙ Macklelandح ٟدسػ٬ٞل ُؿؿ ٠س ١٠ ٍ٧٢جٜٝسحدحز جٝس٦ٌ ٫فز ُ٢ؿ ج٢٧٬ٝح١٬٬٢
٧سد ١٠ ٤ٝ ١٬ؾٴل سػح ٤ٞ٬ٝؤ ١جٝؿجِٖ٬ر جِٝح٬ٝر ٝٲ٢ظحق ٜح٢ز ٧فجء ٌ٧٦ف جِٝوف
جٝـ٥دٞٝ ٫ػيحفذ ج٢٧٬ٝح ٬٢ر٧ ،ؤ ١جٝؿجِٖ٬ر ج٢٠ٝؾٗير لٳ٢ظحق ٜح٢ز ٧فجء ج٢ػؿجف ٥ـ٣
جٝػيحفذ.
- 89 -
مفَْو الدافعٔ٘:
املعي ٙاللػْٖ للدافعٔ٘:
Move ا٠ٜٞ ١ر "ؿجِٖ٬ر" ٦ٝ Motivationح ظـ٧ف٥ح ٖ ٫ج٠ٜٞٝر جٝٴس٬٢٬ر
٧جٝس ٫سِ٬ ٫٢ؿَٖ ؤ٬ ٧ػف ُٟٞ ٫ٖ Tomove ٛجٗ٢ٝك ػ٬ش سنس٠ل ؿفجلر جٝؿجِٖ٬ر
. ُ٠ ٩ٞػحٝ٧ر سػؿ٬ؿ جٯلدحخ ؤ ٧ج٧ِٝج٠ل ج٠ٝػؿؿذ ِٗٞٝل ؤ ٧جٝلٛ٧ٞ
- 90 -
٧ .3ؤنحف ؾٗ٬ٞر (ؿ.ز )70-69 ،ا٠ ٩ٝظُ٧٠ر ١٠جٝسِفٗ٬حز جٝسٙ ٫ؿ٦٠ح جٝدحػص١٧
ٟ٧٦ٗ٠ٝجٝؿجَٖ ؤ ٧جٝؿجِٖ٬ر ٧ـ ٩ُٞ ٛٝج٢ٝػ ٧جٝسح:٫ٝ
ؤُ .فٕ "٢٧٬ط" Youngجٝؿجِٖ٬ر ١٠ؾٴل ج٠ٝػؿؿجز جٝؿجؾ٬ٞر "دإ٦٢ح ُدحفذ
ُ ١ػحٝر جكسصحفذ ٧س٧سف ؿجؾ ٫ٞسص٬ف جٝل٧ ٛ٧ٞسؿِٖ ٤ا ٩ٝسػ٥ ٘٬ٚؿٕ ."١٬ِ٠
خُ .فٕ "٠حل Maslow "٧ٞجٝؿجِٖ٬ر "دإ٦٢ح ؾحو٬ر صحدسر ٠٧لس٠فذ ٠٧سٔ٬فذ
٠٧فٜدر ُ٧ح٠ر س٠حفك سإص٬فًج ٖٜ ٫ل ؤػ٧جل جٜٝحث ١جٝػ."٫
ضُ .فٕ "٥خ" Hebbجٝؿجِٖ٬ر "دإ٦٢ح ؤصف ٝػؿص ١٬ػل٠٥ ١٬٬ح جٗ٬ٌ٧ٝر جِ٠ٝفٖ٬ر
جٝس ٫س٧ظ ٤جٝلٗ٬ٌ٧٧ ٛ٧ٞر جٝس ٌٚ٬ؤ ٧جٳلسصحفذ جٝس ٫س٠ؿ جٗٝفؿ دًحٙر جٝػفٜر".
(جٝس٧ظ) ٤ ؿُ .فٕ "د "ٛجٝؿجِٖ٬ر "دإ٦٢ح سن٬ف ا ٩ٝج٠ٝػؿؿجز جٝػح٬ٝر ٝٴؾس٬حف
٧ج٠ٝصحدفذ ٧ٙ٧ذ جٝل ٛ٧ٞج٧٠ٝظ٢ ٤ػ ٧ج٦ٝؿٕ".
٥ـ .ؤ٧يغ "ٜحسل" " "١٬ٜٞ٧ؤٞٝ ١ؿجِٖ٬ر صٴصر ظ٧ج٢خ سس٠صل ٖ ٫ج٭س:٫
- 92 -
دحُسدحف٥ح "ُ٬ٞ٠ر ٢نًر " ٩ُٞ٧جٝفٓ٠ ١٠ ٟػحٝ٧ر جٝدِى جٝس٬٬٠ق د ١٬جٖ ١٬٠٧٦ٗ٠ٝب٤٢
ٳ ٧٬ظؿ ػس ٩ج٭٠ ١ح ٬دفف ٠لإٝر جٗٝول د٠٦٢٬ح ٬٧لسؾؿ ٟ٧٦ٗ٠ ٟجٝؿجَٖ ٠ٜفجؿٕ
ُ٬ر ٫٥ج ٟ٧٦ٗ٠ٝجٯٜصف ُ٬٠٧٠ر.
ٟ٧٦ٗ٠ٝجٝؿجِٖ٬ر ٧اٜ ١ح٢ز جٝؿجٕ
ٳ
٬٧ن٬ف (٢٧٬ك٥1427 ،ـ )15ا ٩ٝؤ ٟ٧٦ٗ٠" ١جٝؿجِٖ٬ر ؤٜصف جسلحًُح ٧نً ٧٠
ٟ٧٦ٗ٠ ١٠جٝؿجَٖ ٬٧لسؾؿ ٟ٧٦ٗ٠ ٟجٝؿجِٖ٬ر ٖ ُٟٞ ٫جٗ٢ٝك جِ٠ٝحوف ٖ٠٥ ١٬٬٢ِ٠ ٫ح :
ج ٩٢ِ٠ٝجٯ٧ل ٞٝؿجِٖ٬رُ ،دحفذ ُ٠٧ٌ٢٠ ١ر ١٠ج٧ِٝج٠ل ج٠ٝلددر ٞٝل٢٥٧( ٛ٧ٞح سؿؾل
ٗ٠حٜ ،ٟ٬٥حٝػحظحز ٧جٝؿ٧جَٖ ٧جٯ٥ؿجٕ ٧جٚ٠ٝحوؿ ٧ج٧٠ًٝػحز ) ،ؤ٠ح ج ٩٢ِ٠ٝجٝصح: ٫٢
ٖ٬سي٧ ١٠وًٗح ٬ٞ٠ِٞٝر جٝس ٫سِ٠ل ُ ٩ٞجلسصحفذ ٠٧لح٢ؿذ ج٢ٝنحً جٝل٠ ٫ٖ ٫ٜ٧ٞلس٨٧
ٖ .١٬ِ٠حٝؿجِٖ٬ر ٫٥ظٞ٠ر ١٠جٯلدحخ ـجز جٝؤ٬ر ؤ ٧جًٝحدَ جٗ٢ٝل٧ ٫جٝس ٫سٗلف
ل ٛ٧ٞجٱ٢لح ١٠ ١ػ٬ش دؿج٬س٧ ٤جسظح٥حس٢٧ ٤نحً.٤
٬ ٤٬ُٞ٧ف ٨جٝدحػش ؤ ٫ٖ ٤٢ي٧ء ـٖ ٛٝب٢ُ ٤٢ؿ جلسؾؿج٢٠ح ٯ ١٠ ٪ج١٬٠٧٦ٗ٠ٝ
"جٝؿجَٖ" ؤ" ٧جٝؿجِٖ٬ر" ٖب٢٢ح ٚ٢وؿ ن٬ثحً ٧جػؿجً.
الفسم بني الكٔن٘ ّالدافعٔ٘:
٢٥ح ٛؾٝ ًٞؿ ٨دِى جٝدحػص ٫ٖ ١٬جلسؾؿجٜ ٟل ١٠ج٠٬ٚٝر ٧جٝؿ٧جَٖ ٧جٌ٢ٝف
ا ٩ٝج ٩ُٞ ٟ٬ٚٝؤ٦٢ح ٠ح ٫٥اٳ ؤػؿ جٝظ٧ج ١خ ٟ٧٦ٗ٠ٝؤن٠ل ٧٥جٝؿجِٖ٬ر ١ٜٝ٧جٟ٬ٚٝ
٬ٝلز ٜحٝؿ٧جَٖ [٠ظفؿ ئ ً٧سِ٠ل ُ ٩ٞس٧ظ ٤٬جٝل ٫ٖ ٛ٧ٞجسظح ]١٬ِ٠ ٣دل سِ٫٢
جٌ٢[ ٟ٬ٚٝحً٠ح ١٠جٝئٝ ً٧س٧ظ ٤٬جٝل ١٠٧ ٛ٧ٞجٯٖٜحف ٧جٝسو٧فجز ٝسإ٬٧ل ٥ـج
جٝل ٛ٧ٞدبًُحث٧ ٩٢ِ٠ ٤سدف٬فًج ٢٬ِ٠حً ] ٫ٖ٧ي٧ء ـ٬ ٛٝسيغ ؤ٢٥ ١حٖ ٛفً ٙح د١٬
ٟ٧٦ٗ٠جٝؿجَٖ ٟ٧٦ٗ٠٧ج٠٬ٚٝر.
ٖحٝؿجَٖ ٧٥ :ػحٝر س٧سف ؤ ٧جلسِؿجؿ ؿجؾ٬ ٫ٞل ٫ٖ ٟ٦س٧ظ ٤٬جٝل٢ ٛ٧ٞػٓ ٧ح٬ر
ؤ٥ ٧ؿٕ .١٬ِ٠
ؤ٠ح ج٠٬ٚٝر ُ ٫٦ٖ :دحفذ ُ ١جٝسو٧ف جٚٝحث ٟؾ٥ ٕٞـج جٝؿَٖ ٖحٝس٠٬ٚٝ َٙ٧ر
جٱ٢ظحق ٬سفسخ ُٚ٢ ٤٬ٞه ٖ ٫جٝل ٛ٧ٞج٧٠ٝظ٢ ٤ػ ٧جٱ٢ظحق.
ؤ٠ح جٝس َٙ٧ج٠ٝفسَٗ ٠٬ٚٝر جٱ٢ظحق ٖ٬ئؿ ٪ا ٩ٝق٬حؿذ ٥ـج جٝل( .ٛ٧ٞؾٗ٬ٞر ،ؿ.ز.)84 :
ىظسٓات الدافعٔ٘:
ِٝدز جٝؿجِٖ٬ر ؿ٧فًج ٠سِحٌ ٟجٯ٬٠٥ر ٌٖ٢ ٫ف٬حز ُٗ٢ ٟٞك جٚٝف ١جِٝنف،١٬
- 93 -
ٖٗ٠حٖ٧ ٟ٬٥ف٧ى جٝؿجِٖ٬ر سئ ٕٝؤظقجء ٠سٜحٞ٠ر َ٠جٜٝص٬ف ٌ٢ ١٠ف٬حز ُ ٟٞجٗ٢ٝك
دِح٠ر ٧جٝسِ٧ ٟٞجٝنؾو٬ر دؾحور (ق٬ؿج.)33 :ٟ1984 ،١
- 94 -
.3جٝل ٛ٧ٞجِٚ٠ٝؿ ٠ ٧٥ظُ٧٠ر ١٠فؿ٧ؿ جٯِٖحل جٝدلً٬ر( .ق٬ؿج)26 :ٟ1984 ،١
- 95 -
ىظسٓ٘ االضتكالل الراتٕ الْظٔفٕ للدّافع:
وحػد٦ح "ؤٝد٧فز" ٧جٗٝف٧ى جٯلحل٬ر ٦ٝـ ٣جٌ٢ٝف٬ر :٫٥
.1ل ٛ٧ٞجٝدح٬ ْٝؾس ٫ٖ ٕٞؿ٧جِٖ ١ُ ٤ل ٛ٧ٞجًٗٝل ١٠ػ٬ش س ٍ٧٢ل٧ ٤ٜ٧ٞسِؿؿ
ؤ٥ؿجٖ.٤
.2ٳ ٧٬ظؿ ٖفؿج٬ ١سنحد٦ح ٫ٖ ١ؿ٧جِٖ٠٦ح.
ٗ٬ .3لف ل ٛ٧ٞجٝدح ْٝػلخ ؿ٧جِٖ ٤جٝػح٬ٝر ًُ ١ف٧ ٤ٝ٧٬٠ ٘٬فٓدحس٧ ٤ؤ٥ؿجٖ٤
٧جسظح٥حس ٤جٗ٢ٝل٬ر ٧ؤ ١ؿ٧جِٖ ٤جٝػح٬ٝر ٙؿ جًِٚ٢ز وٞس٦ح دح٠ٝحي٧ ٫جلسٞٚز
٬ٗ٬ٌ٧حً.
اليظسٓ٘ الدٖىامٔهٔ٘ :
٧وحػد٦ح "٧٧ؿ٧فش" ٖ٧ف٧ى ٥ـ ٣جٌ٢ٝف٬ر:
ا ١جٜٝحث ١جٝػ ٤ٝ ٫ؿ٧جَٖ ؤ ٧ػحظحز ٫٥٧سندَ ًُ ١ف ٘٬ج٢ٝنحً جٝـٟ٧ٚ٬ ٪
د ٤جٜٝحث ١جٝػ ٫ٖ ٫جٝد٬ثر ٬٧سًٞخ ٥ـج جسظح ٫ٖ ٣ج٧٠ٝج ٕٙؤ ٪جٝسٞٝ ٕ٬ٜد٬ثر ٠٧ح ٖ٦٬ح
١٠ؤن٬حء ٧جٳسظح ٫ٖ ٣ج٦ٝؿٕ ؤ ٪ج٬ٚٝحؿذ جٝؿجؾ٬ٞر جٝس ٫س٧ظؿ د ١٬لٞللذ ٠سُ٧١ر ١٠
ج٢ٝنحً سسظ٢ ٤ػ٥ ٧ؿٕ ٧جػؿ.
اليظسٓ٘ الْظٔفٔ٘:
٧ؤوػحد٦ح "ف٧د٢لٜ٧ ١٧حف" ٖ٧ف٧ى ٥ـ ٣جٌ٢ٝف٬ر :٫٥
.1جٜٝحث ١جٝػ ٫ٖ ٫سٗحُل ٠لس٠ف َ٠جٝد٬ثر.
.2جٱػلحك دحٝفٓدر ٖ ٫اندحٍ ػحظر ٢٬ِ٠ر ػحٝر ١٠جٝس٧سف ٧ج ٟ٧ٚ٬ ٘ٞٚٝجٜٝحث١
جٝػ ٫د٢نحً ٦٬ ١٬ِ٠ؿٕ اندحٍ ػحظس ٤اقجٝر جٝس٧زف ٧ج ٘ٞٚٝجٝسٞٝ ٕ٬ٜد٬ثر.
ىظسٓ٘ اجملال:
٧وحػد٦ح "ٖ٧ "١٬ٗ٬ٝف٧ى ٥ـ ٣جٌ٢ٝف٬ر :٫٥
.1ل ٛ٧ٞجٗٝفؿ = ُ٧ج٠ل سسِ ٘ٞدحٗٝفؿ ٗ٢ل٧ُ × ٤ج٠ل س٧ظؿ ٖ ٫جٝد٬ثر جٝؾحفظ٬ر
جٝس٧٬ ٫ظؿ ٖ٦٬ح جٗٝفؿ = ٠ظحل ػ٬حذ جٗٝفؿ.
.2جٝد٬ثر ٖ٠ ٫ظحل ػ٬حذ جٗٝفؿ ٫٥جٝد٬ثر جٗ٢ٝل٬ر ؤ ٪جٝد٬ثر ج٧٠ٝي٬ُ٧ر جًٝد٬ُ٫ر
٠ٜح ٬ؿف٦ٜح جٗٝفؿ ٦٠٦ٗ٬٧ح ٬٧فج٥ح ٧ ١٠ظ٦ر ٌ٢فٙ٧ ٫ٖ٧ ٧٥ ٣ز .١٬ِ٠
- 96 -
.3سؾس ٕٞجٝد٬ثر جٗ٢ٝل٬ر ٖ ١٠فؿ ا ٩ٝآؾف ٠ٜح ؤ٦٢ح سؾس ٫ٖ ٕٞجٗٝفؿ ٗ٢ل١٠ ٤
ٙ٧ز ا ٩ٝآؾف.
.4ٳ ٟ٦ٖ ١ٜ٠٬ل ٛ٧ٞجٱ٢لح٧ ١ؿ٧جِٖ٠ ٤ح ٌ٢٬ ٟٝف ا ٩ٝج٠ٝظحل ج ٫ٜٞٝجٝـ٬ِ٬ ٪م
ٖ ٤٬جٗٝفؿ ٧جٝـ٬ ٪ئصف ٖ٬٧ ٤٬سإصف د.٤
.5جٝؿجَٖ ًدًٚح ٌ٢ٝف٬ر ج٠ٝظحل ٳ ٬ؾفض ُ ٤٢٧ٜ ١ػحٝر س٧سف سص٬ف جٝل.ٛ٧ٞ
(ق٬ؿج.)7 :ٟ1984 ،١
ىظسٓ٘ الدّافع الالغعْزٓ٘:
٧وحػد٦ح "ٖف٬٧ؿ" ٖ٧ف٧ى ٥ـ ٣جٌ٢ٝف٬ر :٫٥
٧٬ .1ظؿ ٖ ٫ل ٛ٧ٞجٗٝفؿ ١٠ ١٬ُ٧٢جٔٝفجثق:
ؤ .جٔٝفجثق جٝظ٢ل٬ر ٧سف ٫٠ا ٩ٝجٝػخ ٧جٝػ٬حذ ٧جٝد٢حء ٧ج.٧٠٢ٝ
خ .جلٓفجثق جٳُسؿج٬ٝر ٧سف ٫٠ا ٩ٝجٝسؾف٬خ ٧ج٧٠ٝز.
٠ .2دؿؤ جٝػس٬٠ر ٜ .ل ل ٤ٝ ٛ٧ٞؤلدحدٖ ٤ب ٟٝ ١س٥ ١ٜـ ٣جٯلدحخ نِ٧ف٬ر
ِ٠فٖ٧ر ٖ ٫٦ؤلدحخ ٳ نِ٧ف٬ر ٓ٬ف ِ٠فٖ٧ر ٝؿ ٨جٗٝفؿ ٗ٢ل. ٤
اليظسٓات الطلْنٔ٘:
ز ٩ُٞ ٟ٧ٙؤلحك ٌ٢ف٠ ٪ئؿج ٣ؤ ١جٝؿجِٖ٬ر ػحٝر سلً٬ف ُ ٩ٞؤؿجء جٗٝفؿ ٧س٬٠ل
ٖ ٫جلسظحدر ٠لس٠فذ ٠ف٢٧٥ر دِ٠قق ٧ ١٬ِ٠دـٚ٬ ٛٝسف ١ؤؿجئ ٣ٳلسظحدر ٠ح ٧سٜفجف٣
٦ٝح دحٝػو٧ل ُِ٠ ٩ٞقق( .جٝػح٠ؿ.)376 :ٟ1996 ،
اليظسٓات اإلىطاىٔ٘:
٬ف ٨ؤوػحد٦ح دإ ١جٝؿجِٖ٬ر "ػحٝر جلسصحفذ ؿجؾ٬ٞر سػف ٛج٠ٝسِ ٟٞٳلسٔٴل
ؤٙوً ٩حٙحس ٫ٖ ٤ؤ ٕٙ٧٠ ٪سِ٬ ٫٠٬ٞنسف٦٬٧ ،٤٬ٖ ٛؿٕ ا ٩ٝاندحٍ ؿ٧جِِٖ٠ٞٝ ٤فٖر
٧و٬ح٢ر سػ ٘٬ٚجٝـجز.
٬٧ف٠" ٨حل Maslow "٧ٞدإ ١ل ٛ٧ٞجٯٖفجؿ ٧فجء ؿ٧جَٖ سفسدً دبندحٍ جٝـجز
جٝـ٬ ٪سً٧ف ٬ٝول ا ٟ٧٦ٗ٠ ٩ٝسػ ٘٬ٚجٝـجز ،ػ٬ش ؤ ١جٯٖفجؿ ٝ٧٬ؿٝ٧ ١٧ؿ ٟ٦٬ؿ٧جَٖ
ؿجؾ٬ٞر س٦ؿٕ ا ٩ٝسػ ٘٬ٚجٝـجز ٬٧ .ئٜؿ "٠حل "٧ٞؤ ٤٢اـج ٬ ٟٝسػٰٖٝ ٘ٚفجؿ انخجٍ ػحظحسٟ٦
جٝيف٧ف٬ر ٖب٬ ١ٝ ٟ٦٢نِف٧ج دسػ ٘٬ٚـ٧جس ٧ ٟ٦خسًد٥ ٘٬ـج جٳسظح ٩ُٞ ٣ج٬ٞ٠ِٝر جٝسِ٬٠٬ٞر
٢ظؿ ؤ ١ج٢ٝظحع ٧جٱ٢ظحق ٬سػًٞٝ ٘ٚٴخ اـج ٠ح ؤس٬ػز ٟ٦ٝجٗٝفه ج٢٠ٝحلدر ٱندحٍ
- 97 -
٧ ٟ٦ٝ٧٬٠فٓدحس ٟ٦ج٢٠ٝحلدر ٚٝؿفجس٧ ٟ٦جلسِؿجؿجس٧ ٟ٦دحٝسحٖ ٫ٝب ١اندحٍ س ٛٞجٝػحظحز
ٝؿ ٟ٦٬ل ١٠ ٟ٦٢ٜ ٟ٬سػ ٘٬ٚـ٧جس ٟ٦دحٱ٢سحض ٧جٱدؿجٍ ٖح٠ٝسِ٬ ٟٞػح٧ل ٙؿف جلسًحُس٤
جلسص٠حف ٜل اٜ٠ح٢حس ٤جٝـجس٬ر ٝسػ ٘٬ٚج٢ٝظحع ٧سػ ٘٬ٚجٝـجز ١٠٧ج٠ٝئٜؿ ؤٙ ١ؿفجز
جٯٖفجؿ سؾس٧ ٕٞجٗٝفه ج٠ٝسحػر ٟ٦ٝسؾس ٕٞؤ٬يًح ٖ٠ ٫ح ٬ظِل جٗٝفؿ ؿجث٠حً ٖ ٫لِ٫
٠لس٠ف ٝسػ ٘٬ٚـجس( .٤جٔٝح٠ؿ.)69 :ٟ2000 ،٪
مفَْو دافعٔ٘ اإلجناش:
٠٬٧صل جٝؿجَٖ ٝٴ٢ظحق ؤػؿ جٝظ٧ج٢خ ج٠٦٠ٝر ٌٖ٢ ٫ح ٟجٝؿ٧جَٖ جٱ٢لح٬٢رٙ٧ ،ؿ
دفق ٜإػؿ جِ٠ٝح ٟٝج٬٠٠ٝقذ ٞٝؿفجلر ٧جٝدػش ٖ ٫ؿ٢٬ح٬٠حز جٝنؾو٬ر ٧جٝل ٛ٧ٞدل ١ٜ٠٬
جُسدحف ٣ؤػؿ ٢٠ظقجز جٜٗٝف جٗ٢ٝل ٫جِ٠ٝحوف (جٝوحٖ.)65 :ٟ2001 ،٫
- 98 -
٪ؤ ٟ٧ٚ٬ ١دسػ ٘٬ٚجٯن٬حء جٝس٬ ٫فج٥ح وِدر ٜ٧ـ ٛٝفٓدس٫ٖ ٤
- 1فٓدر جٗٝفؿ ٕ
جٝلً٬فذ ُ ٩ٞجٝد٬ثر ٧جٝسػ ٫ٖ ٟٜجٯٖٜحف ٧س٢ح٦ٝ٧ح ٧س٦٠٬ٌ٢ح ٧ؤؿجء ـ ٛٝدإٜدف
ٙؿف ١٠ ١ٜ٠٠جٝلفُر ٧جٳلسٚٴ٬ٝر.
ػفه جٗٝفؿ ُ ٩ٞؤ٬ ١سٔٞخ ُ ٩ٞجِٚٝدحز جٝس ٫س٧جظ٧ ،٤٦ؤ٢٠ ١٧ٜ٬ ١حٖل ًح -2
( ١ٝؿق:ٟ1971 ،٪ ٝٮؾف٠ ١٬سًٗٙ٧ح ُ ٧ ٟ٦٬ٞج٠ِٝل ُ ٩ٞق٬حؿذ سٚؿ٬ف ـجس٤
.)242
١٠٧جٝيف٧ف ٪جلسِفجى دِى سِفٗ٬حز ؿجَٖ٬ر جٱ٢ظحق ِ٠ٝفٖر ٠ؿ٦ٝ٧ٝح
٠ٜ ٫٥٧ح :٫ٞ٬
ِ٬فٕ "٧٠فج Murrary " ٪ؿجَٖ جٳ٢ظحق دإ " ٤٢ؤ٬ ١ػ ٘ٚجٗٝفؿ ن٬ث ًح وِدحً،
٢لح ،١ؤ٧ ؤ٬ ١س ، ١ٜ٠ؤ٬ ٧لً٬ف ُ ٩ٞؤ ٌٟ٢٬ ٧ؤن٬حء ٠حؿ٬ر ،ؤ ٧دِى ؤٖفجؿ جٱ
جٯٖٜحف ،ؤ ٟ٧ٚ٬ ١د٦ـج دإٜدف لفُر ٢ٜ٠٠ر ؤ ٧سإ٬ٜؿ ٙؿف ١٠ ١ٜ٠٠جٳلسٚٴل ،ؤ١
٬سٔٞخ ُ ٩ٞجِٚٝدحز ٬٧د٠ ْٞلس٠ ٨٧فسِٗحً ،ؤ٬ ١سٗ ٘٧ج٠ٝفء ُٗ٢ ٩ٞل ،٤ؤ٢٬ ١حٖك
ج٭ؾف٢٬٧ ١٬دـ ،ٟ٥ؤ٬ ١فَٖ ج٠ٝفء ١٠جُسدحفٗ٢ٝ ٣ل ٤دإ٢٬ ١ظغ ٖ٠٠ ٫حفلر دِى
ج٧٠ٝج٥خ".
ِ٬٧فٖ٢٧٬" ٤ط" Youngدإ" ٤٢سؾً ٫جِٚٝدحز ٧جٝػ٧جظق ٠ٜح ٫٢ِ٬ج٧ٚٝذ
٧ج٢ٝيحل ١٠ؤظل ُ٠ل دِى جٯن٬حء جٝوِدر دٜل لفُر دٚؿف جٱٜ٠ح."١
ِ٬٧فٖ ٤ظٝ٧ؿ٢٬ل Goldenson ١٧دإ " ٤٢ػحظر ٝؿ ٨جٗٝفؿ ٞٝسٔٞخ ُ٩ٞ
جِٚٝدحز٧ ،ج٢ٝيحل ١٠ؤظل جٝلً٬فذ ُ ٩ٞجٝسػؿ٬حز جٝوِدر ٧ج٬٠ٝل ا٧ ٩ٝيَ
٠لس٬٧حز ٠فسِٗر ٖ ٫جٯؿجء ٧جٝلِ٢ ٫ػ ٧سػ٦ٚ٬ٚح ٧ج٠ِٝل د٧٠جوٞر ٧٠٧جٌدر
٠لس٠فذ".
ُ٧فٕ جٝػح٠ؿ ( )134 :ٟ1996ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق "دإ٦٢ح جٝػحٖق ٞٝلِ ٫ا ٩ٝج٢ٝظحع ؤ٧
سػ٦٢ ٘٬ٚح٬ر ٠فٓ٧در ؤ ٧جٝؿجَٖ ٞٝسٔٞخ ُ ٩ٞج٧ِٝجث٘ ؤٝ ٧ٴ٢س٦حء دلفُر ١٠ؤؿجء
جٯُ٠حل ُ ٩ٞؾ٬ف ٧ظ."٤
"٧٥ خ .سِف ٕ٬جسٜل Atkinson )1967( ١٧٢ػ٬ش ٬ف ٨ؤ ١جٝؿجَٖ ٝٲ٢ظحق
جلسِؿجؿ ٬سل ٟدحٝصدحز ج٢ٝلدٝ ٫ؿ ٨جٗٝفؿ ٧٥٧جلسِؿجؿ ٠سٗحُل َ٠جػس٠حٳز
ج٢ٝظحع ٧جٗٝنل".
ُفٕ ج٧ٝؿ٬ح )74 :ٟ2000( ١جٝؿجِٖ٬ر ٝٲ٢ظحق "دإ٥١ح جٝسػلك دحٝفجػر ٧جٝفيح
ػ٬ش ا٢ظحق ن٫ء ٠ح ؤ ٧ا٬ظحؿ ن٫ء ٠ح ٧٠ ١ٜ٬ ٟٝظ٧ؿجً".
ؤ٧فؿ ج )246 :ٟ1996( ٍ٧ً٠ٝسِف" ٕ٬جس٢ٜل٬٢٧ ١٧فظلٞٝ " ١٧ؿجَٖ ٝٲ٢ظحق
٧جٝـ ٫٢ِ٬ ٪ؤ" ٤٢جلسِؿجؿ جٗٝفؿ ٞٝلِ ٫ٖ ٫لد٬ل جٳٙسفجخ ١٠ج٢ٝظحع ٧سػ٘٬ٚ
٥ؿٕ ًٖٚ٧ ١٬ِ٠ح ٬ِ٠ٝحف ١٠ ١٬ِ٠جٝظ٧ؿذ ٧جٳ٠س٬حق ٧اػلحل ٤دحٗٝؾف ٧جٳُسقجق
ُ ١اس٠ح ٟـ."ٛٝ
ُفٕ ق٬ؿج )5 :ٟ1989( ١جٝؿجَٖ ٝٲ٢ظحق "دإ ٤٢جٝفٓدر ٖ ٫جٯؿجء جٝظ٬ؿ ٧سػ٘٬ٚ
ج٢ٝظحع ٥ ٧٥٧ؿٕ ـجس٢٬ ٫نً ٧٬٧ظ ٤جٝلِ٬٧ ٛ٧ٞسدف ١٠ج٢٧ٜ٠ٝحز ج٦ٝح٠ر
٢ٞٝظحع".
ُفٕ جٝق٬حز ( )13 :ٟ1988ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق "دإ٦٢ح ؿ٧جَٖ ٠فٜدر س٧ظ ٤لٛ٧ٞ
فؿ ٢ ١٧ٜ٬ ٫ٜحظػًح ٖ ٫جٯ٢نًر جٝس ٫سِسدف ِ٠ح٬٬فًج ٝٴ٠س٬حق ؤ ٫ٖ ٧جٯ٢نًر
جٕٝ
جٝس ٫سِ٠ ١٧ٜح٬٬ف ج٢ٝظحع ؤ ٧جٗٝنل ٖ٦٬ح ٧جيػر ؤ٠ ٧ػؿؿذ".
ُفٕ ػل )21 :ٟ1989( ١جٝؿجَٖ ٝٲ٢ظحق "دإ ٤٢جلسِؿجؿ جٗٝفؿ ٞٝلِ ٫ٖ ٫لد٬ل
جٳٙسفجخ ١٠ج٢ٝظحع ٧سػ٥ ٘٬ٚؿٕ ًٖٚ٧ ١٬ِ٠ح ٬ِ٠ٝحف ١٠ ١٬ِ٠جٝظ ٧ؿذ ؤ ٧جٳ٠س٬حق
٧اػلحل ٤دحٗٝؾف ٧جٳُسقجق ُ٢ؿ اس٠ح ٟـ."ٛٝ
ُفٕ جٝػظ )31 :ٟ1996( ٫ؿجَٖ جٱ٢ظحق "دإ ٤٢ؿجَٖ ٜ٠سلخ ١٠جٝد٬ثر ٬٧نس٠ل
ُ٠ ٩ٞظُ٧٠ر ١٠جِ٠( ٨٧ٚٝفٖ٬ر ،جِٗ٢ح٬ٝر ،ل٬ٜ٧ٞر) دػ٬ش س٧ظ ٤جٗٝفؿ ٢ػ٧
سػ ٘٬ٚج٦ٝؿٕ ٠ٜح ٬ف ٨ؤ٠٬ ٤٢صل فٓدر جٗٝفؿ ٖ ٫جٝسٗ٧ ٘٧جٝس٬٠ق ُ ١ج٭ ؾف١٬
٧سػ ٘٬ٚجٯ٥ؿجٕ ١٠ؾٴل ج٠ٝصحدفذ ٧ج٠ِٝل جٝظحؿ ٧دـل جٝظ٦ؿ ٧٧يَ ؾًً
٢٠حلدر سسٗ٘ َ٠جٚٝؿفجز".
١٠ ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق " ٫٥جلسِؿجؿ جٗٝفؿ ٞٝلِ ٫ٖ ٫لد٬ل جٝسٗ٧ ٘٧جٳٙسفجخ
ج٢ٝظحع ٧جٝفٓدر ٖ ٫جٯؿجء جٝظ٬ؿ ٧سػ٥ ٘٬ٚؿٕ ٧٠ ٫ٖ ١٬ِ٠ج ٕٙسسي١٠
٠لس٬٧حز ١٠جٳ٠س٬حق ٧جٝسٗ."٘٧
- 1ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظح ق جٝـجس٬ر ٚ٬٧ :وؿ د٦ح سًد ٘٬جِ٠ٝح٬٬ف جٝؿجؾ٬ٞر ؤ ٧جٝنؾو٬ر ٖ٫
٧٠ج ٕٙجٳ٢ظحق.
ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق جٳظس٠حُ٬ر ٬٧ :سي ١٠سًدِ٠ ٘٬ح٬٬ف جٝسٗ ٘٧جٝس ٫سِس٠ؿ ُ٩ٞ -2
جٚ٠ٝحف٢ر جٳظس٠حُ٬ر ؤٚ٠ ٪حف٢ر ؤؿجء جٗٝفؿ دح٭ؾف( ".١٬ؾٗ٬ٞر.)95 :ٟ2000 ،
٧سس ١٧ٜجٝػحظر ٝٴ٢ظحق ٢ُ ١٠وف٥ ١٬ح٬ ١٬٠سدحٜ ١٬ل ٠٦٢٠ح ٝؿ ٨جٯٖفجؿ
٫٥٧جٝؿجَٖ ٝٴ٢ظحق ٧جٝؾ ١٠ ٕ٧جٗٝنل ؤ ٧ؿجَٖ سظ٢خ جٗٝنلٖ ،حٝدِى ١٧ٜ٬
جٝؿجَٖ ٝٴ٢ظحق ٝؿ ٤٬ؤ ١٠ ٨٧ٙؿجَٖ سظ٢خ جٗٝنل ٥٧ئٳء ١ٜ٠٬ؤٟ٦٬ُٞ ً٘ٞ٬ ١
٠فسِٗ ٧جٝػحظر ٝٴ٢ظحق٧ ،جٝدِى ج٭ؾف ١٧ٜ٬ؿجَٖ سظ٢خ جٗٝنل ٝؿ ٤٬ؤ٨٧ٙ
. ١٠ؿجَٖ جٳ٢ظحق ٥٧ئٳء ١ٜ٠٬ؤ٢٠ ٟ٦٬ُٞ ً٘ٞ٬ ١ؾٗي٧ج جٝػحظر ٝٴ٢ظحق
(جٝق٬حز.)90 :ٟ1988 ،
ا ١جٝس٧ظ ٤٬جٳ٢ظحقٝ ٪ؿ ٨جٯٖفجؿ ٖ٠ ٫ظس٠ َ٠ح ٬سػؿؿ ١٠ج٢ٝحػ٬ر جٗ٢ٝل٬ر
ُ ٩ٞجٯٙل دِؿذ ُ٧ج٠ل ٦٢٠ح:
. ٠٬ٙر ج٢ٝظحع ـجس ٤ؤ ٧ج٠ٝسفسدحز ج٢ٝح ظ٠ر ُ ١ج٢ٝظحع ٧جٗٝنل -3
- 1ؿجًِٖح (ج٬٠ٝل ٝٴ٢ظحق ) ٫٢ِ٬ :جلسِؿجؿ جٗٝفؿ ٞٝلِ ٫ٖ ٫لد٬ل جٳٙسفجخ ١٠
ج٢ٝظحع٧ ،سػ٥ ٘٬ٚؿٕ ًٖٚ٧ ١٬ِ٠ح ٬ِ٠ٝحف ١٠ ١٬ِ٠جٝظ٧ؿذ ؤ ٧جٳ٠س٬حق
٧اػلحل ٤خجٗٝؾف ٧جٳُسقجق ُ٢ؿ اس٠ح ٟـ.ٛٝ
ؤؿج ًء ( جٝسػو٬ل جٯٜحؿ ٫٢ِ٬٧: )٫٠٬ـ ٛٝجُسدحف ٢س٬ظر جٝسػو٬ل جٝؿفجل٫ -2
سِد٬فجً ُ ١نؿذ جٝؿجَٖ ٝٴ٢ظحق.
ل٠ر نؾو٬ر (جٝنؾو٬ر جٳ٢ظحق٬ر) :ػ٬ش ٗ٬سفى ؤ ١جٳ٢ظحق ٠٬صل ل٠ر -3
نؾو٬ر ٠فٜدر ،سسي ١٠ؤ ٧سفسدً دؾوحثه ِ٠فٖ٬ر ٠٧قجظ٬ر ٢٬ِ٠ر.
٠ٜح ٬ن٬ف ٧٠ل )40 :ٟ1982( ٩ا ٩ٝؤٜ ١حظح ) Kagan, 1972) ١س٧ول
ا ٩ٝؤ ١جٯٖفجؿ ـ ٪٧ؿجَٖ جٳ٢ظحق ج٠ٝفسَٗ ١٧ٞ٬٠٬ا ٩ٝؤ ٧٢٧ٜ٬ ١ج ٧ج٧٠ ٫ٖ ١٬ِٙجٕٙ
جٔ٠ٝح٠فذ ٖ٬ ٟ٦سظ٢دُ ١٧حؿذ جٝؿؾ٧ل ٖ٧٠ ٫ج٠ ١٧٢٧ٜ٬ ٕٙسإٜؿ ٫ٖ ١٬ج٢ٝظحع ٖ٦٬ح
٬ ٟ٦٢ٜٝ٧ػوُ ٩ُٞ ١٧ٞحثؿ ؤ٬ف ظؿًج ٠ٜح ؤ٬ ٟ٦٢سظ٢د ١٧ؤ٬ي ًح ج٧٠ٝج ٕٙجٝس١٧٢٧ٜ٬ ٫
٠سإٜؿ ١٬ا ٩ٝػؿ ٜد٬ف ٖ ١٠ن٦٬ٖ ٟ٦ٞح ٗ٬٧ .يل جٯٖفجؿ ـ ٧٧ؿ٧جَٖ جٳ٢ظحق ج٠ٝفسَٗ
٠٧لس ٨٧ج ٘ٞٚٝجل٢٠ؾٗى جٌ٧ٝحثٕ جٝس ٫سٖ٧ف ٖ ٟ٦ٝفو ًح ٝ٧ِٚ٠ر ١٠ج٢ٝظحع ُ٧حثؿًج
ٳ ؤ٬يحً ،د٠٢٬ح ٬٠٬ل جٯٖفجؿ ـ ٧٧ؿجَٖ جٳ٢ظحق ج٢٠ٝؾٗى ٠٧لس ٨٧ج٘ٞٚٝ
٠حؿً٬ح ً ٧ِٚ٠
ج٠ٝفسَٗ ا ٩ٝجٌ٧ٝحثٕ جٝلٞ٦ر ـجز جِٝحثؿ جٝؤ٬ف ؤ ٧ا ٩ٝجٌ٧ٝحثٕ ـجز جِٝحثؿ جٜٝد٬ف
جٝسٙ ٫ؿ سسًٞخ ٠لث٬ٝ٧حس٦ح ٙؿفجً ٖٙ ٘٧ؿفجز.ٟ٥
٬ .3سٗ٘ ؤ ٟ٦ٗ٬ ٧س٠حً٠ح ِ٬٧حٝط ؤ ٌٟ٢٬ ٧جٯن٬حء ؤ ٧جٯٖفجؿ ؤ ٧جٯٖٜحف ٧ؤِٗ٬ ١ل
ـ ٛٝدلفُر ٧جلسٔٴل ٠ح ؤ ٤٢ٜ٠ـ.ٛٝ
٬ .4سٔٞخ ُ ٩ٞج٧ِٝجث٘ ٠٦٠ح ٜح٢ز ٧ؤ٬ ١س٢حٖك ٬٧سٗ ٩ُٞ ٘٧ج٭ؾف.١٬
-ؤ٠ح جس٢ٜل٬ٖ )ٟ1964( Atkinson ١٧ف ٨ؤ ١جٝنؾه جٝـ٬ ٪ػول ُ٩ٞ
ؿفظر ٠فسِٗر ٖ ٫جٝؿجِٖ٬ر ٝٲ٢ظحق ٠٬س ٛٞؿجًِٖح ؤٝ ٨٧ٙٲ٢ظحق ١٠ؿجَٖ سػحن ٫جٗٝنل.
ؤ٠ح جٝنؾه جٝـ٬ ٪ػول ُ ٩ٞؿفظر ٢٠ؾٗير ٖ ٫ؿجَٖ جٱ٢ظحق ٖ٢ُ ١٧ٜ٬ؿ٣
ؿجَٖ سػحن ٫جٗٝنل ؤ ١٠ ٨٧ٙؿجَٖ جٱ٢ظحق.
٬٧سٗ٘ ٜص٬ف ٠ُٞ ١٠حء جٗ٢ٝك ُ ٩ٞؤ ١جٝؿجِٖ٬ر ٝٲ٢ظحق ٫٥ل٠ر ؿ٢٬ح٬ٜ٬٠ر ٖ٫
١٠ ٫٥٧ .. جٝنؾو٬ر سٜسلخ ٖ ٫جٝ٧ًٗٝر ٧سٌل صحدسر ٖ٠ ٫فجػل ج٠ِٝف جٝسح٬ٝر
جٝل٠حز ـجز جٝدِؿ٧ ١٬س٠سؿ د ١٬جٝؿجِٖ٬ر ٢ػ ٧سػ ٘٬ٚج٢ٝظحع ٖ ٫جٱ٢ظحق
٧ Motivation to achieve successجٝؿجِٖ٬ر ٢ػ ٧سظ٢خ جٗٝنل Motivation to
. avoid Failure
٬ .1ػخ ج٢ٝنحً ٧ا٢ظحق جٯُ٠حل جٝس ٫سسًٞخ سؿف٬د ًح ٢حظػ ًح ٦٠٧حفذ ُحؿ٬ر ٠ٜح
سسي ١٠ج٠ٝؾحًفذ ٧ج٠ٝظح٥ؿذ ٧جٝسػؿ.٪
ٝ ١٧ٜ٬ .2ؿ٥ ٨ـج جٝنؾه جُسٚحؿ دإ ١ج٢ٝظحع ٖ ٫ج٠ِٝل ٬ٝك ٠ظفؿ ػٌ ؤ٧
٪ .3سل ٟسٗ٬ٜف ٣دح٧ٝج٬ِٙر ٖ٬ف زَٖ ً٧٠ػ ٤اـج ٠ح س ٤ٝ ٟا٢ظحق ُ٠ل ؤ ٧ػ٥ ٘ٚؿٕ
٬٧ ١٬ِ٠سِح٠ل د٠ح ٢٬حلخ اٜ٠ح٬٢حسٙ٧ ٤ؿفجس ٤اـج ٖنل.
.4دوٗر ُح٠ر ٳ ٬لسلٗٞٝ ٟٞنل ٬٧ظؿ ٬٧ظس٦ؿ ٬٧صحدف ٬٧لِ ٩ا ٩ٝسػ ٘٬ٚج٢ٝظحع
دحلس٠فجف.
ؤ ٟج جٝنؾه وحػخ جٝؿجِٖ٬ر ٝسظ٢خ جٗٝنل ٖ٬س٬٠ق د٠ح :٫ٞ٬
٬ .3فٖى ؤؿجء جٯُ٠حل جٝس٬ ٫نِف ؤٙ ١ؿفجس ٩ُٞ ٤ؤؿجث٦ح ؤٙل ١٠ج٭ؾف ١٬ؤ٧
جٝس٬ ٫سًٞخ ٤٢٠ظ٧٦ؿًج ٠٧صحدفذ.
.4سصدً ٠٥س ٤دلفُر ُ٢ؿ٠ح س٧جظ٧ُ ٤٦جث٘ ػسٜ ٧ٝ٧ ٩ح٢ز دلً٬ر ٬٧لسلٟٞ
ٗٞٝنل دلفُر ُحؿذ ٧ٳ ِ٬ح٧ؿ ج٠ٝػحٝ٧ر ٬ٝإل ١٠ ٤ج٢ٝظحع.
٬ .5سظ٢خ جٯُ٠حل جٝس ٫سسًٞخ ٦٠حفذ ٠٧صحدفذ ٚ٬٧دل ُ ٩ٞجٯُ٠حل جٝلٞ٦ر
ج٠ٝي٢٧٠ر ج٢ٝظحع.
٬ .7في ٫د٠ح ٧ ٤٬ُٞ ٧٥ٳ ٬لِ ٩ا ٩ٝسػل٠ ١٬لس٧ج ٫ٖ ٣ؤ٢ ٪حػ٬ر ٧٢ ١٠جػ٫
جٝػ٬حذ.
ٜ .9ص٬فًج ٠ح ٗ٢ َ٢ٚ٬ل ٤دإٖ ١نٜ ٤ٞح٢ ١س٬ظر ٯلدحخ ؾحفظر ُ ١افجؿسٖ ٤ح٢ٝظحع
. ٧ ١٠ظ٦ر ٌ٢ف٠ ٣ظفؿ ػٌ ؤ٠ ٧وحؿٖر ٬ٝ ٧٥٧ك ١٠ج٠ٝػٌ١٬ٌ٧
(ج٠ٝنِح)117 :ٟ1993 ،١
سٗسفى ٌ٢ف٬ر "٠حلٞٝ "٧ٞسؿفض ج٦ٝفٞٝ ٫٠ػحظحز ؤ ١ج٢ٝحك ٖ٠ ٫ػ ً٬ج٠ِٝل
٬ؿِٰٖٝ ١٧ؿجء دحٝفٓدر ٖ ٫اندحٍ ٠ظُ٧٠ر ١٠جٝػحظحز جٝـجس٬ر ٬٧لس٢ؿ اًحف "٠حل"٧ٞ
ُ ٩ٞصٴصر جٖسفجىجز ؤلحل٬ر:
.2سفسخ ػحظحز جٱ٢لح ١ػلخ ؤ٬٠٥س٦ح ؤ ٧سسؿفض ٥ف٬٠حً ٖسدؿؤ دحٯلحل٬ر (٠صل
ج٠ٝفٜخ (٠صل جٝـجز ٧جٱ٢ظحق).
ذ جًِٝح٧ ٟج٠ٝإ )٨٧ا٩ٝ
٬ .3سٚؿ ٟجٱ٢لح٠ٞٝ ١لس ٨٧جٝسح ١٠ ٫ٝج٦ٝف ٟؤ ١٠ ٧جٝػحظحز جٯلحل٬ر ٠ٞٝفٜدر
ٖ٢ُ ًٚؿ٠ح س ١٧ٜجٝػحظر جٝؿ٬٢ح ٙؿ س ٟاندحُ٦ح ُ ٩ٞجٯٙل دؿفظر يِٗ٬ر ؤ ٪ؤ١
جٝنؾه جِٝح٠ل ٬فٜق ؤ٧ٳً ُ ٩ٞاندحٍ جٝػحظر ج٠ٝسِٚٞر دحٯ٠ح ٫ٖ ١جٗ٬ٌ٧ٝر
ٙدل ؤ٬ ١س ٟس٧ظ ٤٬جٝل ٛ٧ٞج٠ٝؿٖ٢ ٍ٧ػ ٧اندحٍ ػحظر ا٢ظحق ج٠ِٝل د٢ظحع.
٧جٙسفع "٠حل "٧ٞؾ٠ك ٖثحز ٞٝػحظحز س٠صل سفس٬خ جٯ٬٠٥ر دح١ٝلدر ٗٞٝفؿ ٙ٧ؿ
س ٟسػؿ٬ؿ٥ح ٠ٜح :٫ٞ٬
٧س٠صل ؤُ٠ ٩ٞلس٥ ٫ٖ ٨٧ف ٟجٝػحظحز ٫٥٧جٝػحظر ا ٩ٝؤ٬ ١ػ ٘ٚج٠ٝفء ـجس٤
٧ـ ٛٝدحٳلسٗحؿذ جٚٝو ١٠ ٨٧جٚٝؿفج ز ٧ج٦٠ٝحفجز ٧جٱٜ٠ح٢حز ٬٧لِ ٩جٯنؾحه
جٝـ ١٬سلً٬ف ُ ٟ٦٬ٞػحظر سػ ٘٬ٚجٝـجز ا ٩ٝجٝدػش ُ٦٠ ١ح ٟسسػؿٙ ٨ؿفجسٟ٦
٬ف ٖفه جٝسٚؿ ٟجِٝحٟ
٦٠٧حفجس٧ ٟ٦سل٠غ ٟ٦ٝدحٝسً٧ف ٧جلسؾؿج ٟؤلح٬ٝخ جدسٜحف٬ر ٧سٕ٧
٧ج ٧٠٢ٝجٝـجس.٫
٧٬٧يغ دح ، ٫٥ؤ٢٬٠ر ( )18 :ٟ1999ؤ٠" ١حل٧ "٧ٞيَ ٌ٢ح٠حً ٥ف٬٠حً لدحًُ ٬ح
ٞٝػحظحز ٬ػس ٪٧جٝػحظحز جٝؾ٠ك جٝلحدٚر دحٱيحٖر ا:٩ٝ
ج٠ٝلس٬٧حز جٝؿ٬٢ح (ؤ ٪جٱػدحً ؤ ٧جٗٝنل ٖ ٫اندحٍ جٝػحظر) ِٖ ٩ٞلد٬ل ج٠ٝصحل ٠ٜٞح
ٞٙز ؿفظر اندحٍ ػحظحز جٝسً٧ف (٠صل جٗ٬ٌ٧ٝر جٝس ٫سسػؿ ٨جٚٝؿفجز) ٢س٬ظر جٝفٓدر
" ػحظحز جِٝٴٙحز جٝنؾو٬ر "٠صل اندحٍ ا ٩ٝاندحٍ ػحظحز جٳ٢س٠حء
(ل٬قٳ)102-100 :ٟ1991 ،٫ٙ
ىظسٓ٘ اإلجناش ملهلٔالىد ( ")Achievement Theory
ؤٙسفع "٬ٜ٠ٴ٢ؿ" ُحٌ٢ ٟ1967 ٟف٬ر ٖ ٫ج٠ِٝل ؤل٠ح٥ح ٌ٢ف٬ر جٱ٢ظحق ػ٬ش
ِ٬سٚؿ دإ ١ج٠ِٝل ٖ ٫ج٠ٌ٢٠ٝر ٖ٧٬ف ٖفور جٱندحٍ ٖ ٫صٴش ػحظحز :٫٥
أ .احلاد٘ إىل الكْٗ The need for power
٫ٖ٧فؤ ٤٬ؤ ١جٯٖفجؿ جٝـ ١٬سٝ ١٧ٜؿ ٟ٦٬ػحظر نؿ٬ؿذ ٧ٚٞٝذ ٬ Powerف٫ٖ ١٧
ج٠ٌ٢٠ٝر ٖفور ٜٝلخ ج٠ٝفٜق ٧جٝلًٞر ًٖٚ٧٧ح ٌ٢ٝف٬ر "٬ٜٞ٠ٴ٢ؿ" ٖب ١جٯٖفجؿ ٢٬ؿِٖ١٧
٧فجء ج٦٠ٝح ٟجٝس ٫سٖ٧ف ٖ ٟ٦ٝفور ٜٝلخ ج٧ٚٝذ.
ب .احلازٗ لإلجناش The need for Achievement
٬ف ٨جٯٖفجؿ ـ ٪٧جٝػحظر جٝنؿ٬ؿذ ٝٲ٢ظحق ؤ ١جٳٝسػح٘ دح٠ٌ٢٠ٝر ٖفور ٝػل
٠نٜٴز جٝسػؿ٧ ٪جٝسٗ.٘٧
ز .احلاد٘ إىل االىدماز /االىتنا /ٛاأللف٘ The need for Affiliation
ج٠ٌ٢٠ٝر جٯٖفجؿ جٝـٝ ١٬ؿ ٟ٦٬ػحظر نؿ٬ؿذ ٝٴ٢ؿ٠حض ٧ج٧٠ٝؿذ ٖب٬ ٟ٦٢ف٫ٖ ١٧
ٖفور ٝس٧ ١٬٧ٜاندحٍ ُٴٙحز وؿجٙر ظؿ٬ؿذ ٠٧صل ٥ئٳء جٯٖفجؿ ٢٬ؿِٖ٧ ١٧فجء
ج٦٠ٝح ٟجٝس ٫سسًٞخ جٝسٗحُل َ٠ق٠ٴء ج٠ِٝل ٠ٜ ،ح ٧ظؿ "٬ٜ٠ٴ٢ؿ" ؤ ١جٯٖفجؿ جٝـ١٬
٬ف" ٨جس٢ٜل "١٧ؤ٢٥ ١حً٠٢ ٛح ١٠ ١جٯٖفجؿ جٝـ٠ ٫ٖ ١٧ٞ٠ِ٬ ١٬ظحل جٝس٧ظ٤
٢ػ ٧جٱ٢ظحق ٠٥ح:
الينط الجاىٕ :جٯٖفجؿ جٝـ٬ ١٬سل ١٧٠دحفسٗحٍ جٝؾ ١٠ ٕ٧جٗٝنل (MAF) Motiveto
Avoid Failureدحٚ٠ٝحف٢ر دحٝػحظر ٝٲ٢ظحق ).(MS
٬٧سٗحُل ٜل ٠ ١٠لس ٨٧جلػحظر ٝٲ٢ظحق ٠٧لس ٨٧جٝؾ ٕ٧ؤ ٧ج ١٠ ٘ٞٚٝجٗٝنل
٠ٜح ٖ ٫جٝنٜل جٝسح:٫ٝ
ُ ٩ٞػؿ سِد٬ف "جس٢ٜل٢٥ "١٧حٗٙ٧٠ ٛح ١ؤ٠ ٧سٔ٬فج٬ ١سِٚٞح ١دح٠٦٠ٝر )(Task
٬ظخ ؤؾـ٠٥ح ٖ ٫جٳُسدحف ٠٥ح:
٬ ٧٥٧ن٬ف ا ٩ٝجٳ٥س٠ح ٟجٝؿجؾ ٫ٞؤ ٧جٝـجس ٫ٯ٠٦٠ ٪ر دح٢ٝلدر ٞٝنؾه ٬٧سإصف
جٯؿجء ٖ٠٦٠ ٫ر ٠ح دحٝدحُش ٢ٞٝظحع ٖ٥ ٫ـ ٣ج٠٦٠ٝر ٙ٧ؿ س٢ح٧ل "جس٢ٜل " ١٧جٝدحُش
٢ٞٝظحع ٖ٠٦٠ ٫ر ٠ح )ُ ٫ٖ (ISٴٙس ٤دوِ٧در ج٠٦٠ٝر ٧جٖسفى ؤ٥ ١ـج جٝدحُش ١٧ٜ٬
٠فسِٗحً ُ٢ؿ٠ح سسقج٬ؿ وِ٧در ج٠٦٠ٝر.
٬٧ن٬ف ا ٩ٝؿجِٖ٬ر جٝؿؾ٧ل ؤ ٧جٝدؿء ٖ ٕٙ٧٠ ٫جٱ٢ظحق ٬٧سػؿؿ ٥ـج ج٬٠ٝل دصٴصر
ُ٧ج٠ل :٫٥
The Incentive Value of ض٠٬ٙ .ر جٝدحُش ُ ٩ٞج٢ٝظحع ٖ ٫ؤؿجء ٠٦٠ر ٠ح
.Success
٧دـٖ ٛٝب ١ج٬٠ٝل ا ٩ٝج٢ٝظحع ٢ ٧٥س٬ظر سٗحُل ٥ـ ٣ج٧ِٝج٠ل جٝصٴصر ُ٧دف ُ٦٢ح
"جس٢ٜل "١٧دحِ٠ٝحؿٝر جٝسح٬ٝر:
٬ف" ٨جس٢ٜل "١٧ؤ ١جٯٖفجؿ ج٧٠ٝظ ١٬٦دؿجَٖ ج٬٠ٝل ا ٩ٝسػحن ٫جٗٝنل ٬ؿؾ١٧ٞ
جٝ٧ ٕٙ٧٠ٝؿ٠ ٟ٦٬نحُف ج٧ ٘ٞٚٝجٝؾ ١٠ ٕ٧جٗٝنل ٧ج٬٠ٝل ا ٩ٝسػحن ٫جٗٝنل ٕٜ٬
جٝدحُش ٢ٞٝظحع ٬٧ئصف لٞدحً ُ ٩ٞجٝؿؾ٧ل ٖ٧٠ ٫ج ٕٙجٱ٢ظحق ٩ُٞ٧ؤؿجء جٗٝفؿ ٖ٥ ٫ـ٣
"جس٢ٜل" ١٧ ج٧٠ٝج٧ ،ٕٙج٬٠ٝل ا ٩ٝسػحم ٪جٗٝنل ٠ ٧٥ػوٞر صٴصر ُ٧ج٠ل ػؿؿ٥ح
٠ٜح :٫ٞ٬
ض٠٬ٙ .ر جٝدحُش ٗٞٝنل )ٖ ٤٬ُٞ٧ Incentive Value of Failure (IFب ١ج٬٠ٝل
ا ٩ٝسػحن ٫جٗٝنل )٢ ٧٥ (TAFس٬ط ذ ٝسٗحُل ج٧ِٝج٠ل جٝصٴصر جٝلحدٚر ٙ٧ؿ ُدف
"جس٢ٜل ١ُ "١٧ـ ٛٝدحِ٠ٝحؿٝر جٝسح٬ٝر :ج٬٠ٝل ا ٩ٝسػحن ٫جٗٝنل = جٝؿجَٖ ا ٩ٝسػحن٫
جٗٝنل × جػس٠ح٬ٝر جٗٝنل × ٠٬ٙر جٝدحُش ٗٞٝنل (ؾٗ٬ٞر ،ؿ.ز)120،119،:
لػلحخ جٝؿجِٖ٬ر ٝٲ٢ظحق د٧ظُ ٤ح٢ ٟػ ٫ٖ ١ػحظر سٚؿ٬ف ٜل :١٠
٧ج٬٠ٝل ج٦٢ٝحث٢ ٫ػ ٕٙ٧٠ ٧جٱ٢ظحق = ج٬٠ٝل ا ٩ٝد ّ٧ٞج٢ٝظحع – ج٬٠ٝل ا٩ٝ
سػحن ٫جٗٝنل.
ٌ٢٧فًج ٯ٠٬ٙ ١ر ج٬٠ٝل ا ٩ٝسػحن ٫جٗٝنل ) (TAFؿجثً٠ح ك ٝد٬ر ٖب ١ج٬٠ٝل
ج٦٢ٝحث٢ ٫ػ ٕٙ٧٠ ٧جٱ٢ظحق ٬س ٟسٚؿ٬ف ٩ُٞ ٣ج٢ٝػ ٧جٝسح:٫ٝ
اـ٠ ١ػوٞر ؤ٢ ٧حسط جٝؿجِٖ٬ر ٝٲ٢ظحق = ج٬٠ٝل ا ٩ٝد ّ٧ٞج٢ٝظحع +ج٬٠ٝل ا٩ٝ
سػحن ٫جٗٝنل = (جٝؿجَٖ ا ٩ٝد ّ٧ٞج٢ٝظحع +جػس٠ح٬ٝر ج٢ٝظحع × ٠٬ٙر جٝدحُش ٢ٞٝظحع )
( +ج٬٠ٝل ا ٩ٝسػحن ٫جٗٝنل × جػس٠ح٬ٝر جلٖنل × ٠٬ٙر جٝدحُش ٗٞٝنل) .
ٚ٢ .1ه جٝؿجِٖ٬ر دِؿ جٗٝنل .2 .ق٬حؿذ جٝؿجِٖ٬ر دِؿ جٗٝنل .3 .ق٬حؿذ جٝؿجِٖ٬ر دِؿ
ج٢ٝظحع.
ٖ٧ ١٠ظ٦ر ٌ٢ف ٣ؤ ١سدح ١٬اؿفج ٛجٗٝفؿ ٯلدحخ ج٢ٝظحع ٧جٗٝنل ٧٥جٝـ ٕٚ٬ ٪
ؾ ٕٞجٝؿجَٖ ٝٲ٢ظحق ٝؿ٢٥ ٧٥٧ ،٤٬ح ٬ؾس" َ٠ ٕٞجس٢ٜل٠ ٫ٖ " ١٧فؿ جٝلٛ٧ٞ
جٱ٢ظحقٞٝ ٪ؿجِٖ٬ر ٖ٢ُ ٟ٧ٚ٬ ٧٦ؿ ٩ُٞ ٣ؤلك ِ٠فٖ٬ر د٠٢٬ح ٢ُ ٟ٧ٚ٬ؿ "جس٢ٜل٩ُٞ "١٧
ؤلك جِٗ٢ح٬ٝر.
٧" ًِ٬ ٟٝ .2ج٢٬ف" ؤ٬٠٥ر ٝٲُقجء جٝلددٝ ٫ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق دِؿ ج٢ٝظحع ٧جٜسٗ٩
دـٜف ؤ ١جٝؿجِٖ٬ر سقؿجؿ خُؿ ٕٙ٧٠ج٢ٝظحع( .ج٠ٝفظَ جٝلحد٘)56 :
٢٥ .3ح ٛسدح ٫ٖ ١٬فؿ٧ؿ ِٖل جٗٝنل ُ ٩ٞػلخ ٠لس ٨٧جٝػحظر ٝٲ٢ظحق ٖ٬ف٨
ؤ ١جٯنؾحه ـ ٪٧جٝػحظحز ج٠ٝفسِٗر ٝٲ٢ظحق ٧جٝـِ٬ ١٬قٖ ١٧ن٠٦٠ ٫ٖ ٟ٦ٞر
٠ح ا٧ُ ٩ٝج٠ل ؾحفظ٬ر ٬ٝلز صحدسر ٙ٧حدٞر ٞٝسػ ٟٜسقؿجؿ ؿجِٖ٬س ٟ٦دِؿ ٧٠جٕٙ
جٗٝنل ؤ٠ح جٯنؾحه ـ ٪ ٧جٝػحظحز ج٢٠ٝؾٗير ٝٲ٢ظحق ٧جٝـِ٬ ١٬قٖ ١٧نٟ٦ٞ
ا٧ُ ٩ٝج٠ل ؿجؾ٬ٞر ٧صحدسر ٬ٓ٧ف ٙحدٞر ٞٝسػ٠ ٟٜصل ج٢ؾٗحى جٚٝؿفذ ٠صٴً ٖب١
جٗٝنل ٚ٢٬ه ١٠ؿجِٖ٬س٧٠ ٫ٖ ٟ٦ج٠ ٕٙلسٚد٬ٞر ٠نحد٦ر.
.4ج٢ٝظحع ُ٢ؿ "٧ج٢٬ف" ِٚ٬د ٤جٝنِ٧ف دحٗٝؾف ٧دحٝسح٬ ٫ٝفَٖ ١٠سٚؿ٬ف جٗٝفؿ ٝـجس٤
د٠٢٬ح جٗٝنل ٢س٬ظر ُ٧ج٠ل ٓ٬ف صحدسر ِٚ٬د ٤نِ٧ف دحٝـ٢خ ٧جٔٝيخ ١٠
ج٭ؾف٥ ١ٜٝ٧ ١٬ـج ٳ ٞٚ٬ل ١٠سٚؿ٬فٝ ٣ـجس٧ ٤ا٠٢ح ٬فَٖ ؤؿجء٧٠ ٫ٖ ٣ج ٕٙسح٬ٝر،
ؤ٠ح جٗٝنل ٢س٬ظر ُ٧ج٠ل صحدسر ِٚ٬د ٤جٝنِ٧ف دحٝؾظل ٧ج٧٦ٝج٥٧ ١ـج ٬ئؿ ٪ا٩ٝ
ج٢ؾٗحى سٚؿ٬فٝ ٣ـجس.٤
٬ .5ف٧" ٨ج٢٬ف" ؤ ١جِٝق ٧ا٧ُ ٩ٝج٠ل صحدسر ٬ئؿ ٪ا ٩ٝصدحز جٝس َٙ٧ؤ ٪ؤ ١صدحز
جٝلدخ ٢٬سط صدحسًح ٖ ٫جٝسٖ َٙ٧بـج ؤُقٖ ٨فؿ ٖن ٤ٞاٚ٢ ٩ٝه ٖ ٫جٚٝؿفذ ٖ٦ـج
٬ئؿ ٪اٖٚ ٩ٝؿج ١جٯ٠ل ٖ٢ ٫ظحع ٠لسٚد٧ ٫ٞدحٝسح٬ ٫ٝس َٙ٧جٗٝنل ٖ ٫ج٠ٝلسٚدل
ؤ٠ح اـج ؤُق ٨جٗٝنل ا٧ُ ٩ٝج٠ل ٓ٬ف صحدسر ٠صل جٝػٌ ؤ ٧جٝوؿٖر ٖ٦ـج جٗٝنل
ٳ ِ٬زدف ٠ئنفًج ٢ٝظحع ؤٖ ٧نل ٠لسٚد(.٫ٞدح ،٫٥ؤ٢٬٠ر.)57-56 :ٟ1999 ،
-ؤ٦٢ح سؾسحف جٝل ٛ٧ٞج٢٠ٝحلخٖ ،بٜ ١ح٢٥ ١ح ٛل ٛ٧ٞس ٟسِ ٤٠ٞلحدٚحً ،لحُؿز
جٝؿ٧جَٖ ُ ٩ٞجؾس٬حف ٣ؿ٬ٓ ١٧ف٧ ،٣ا٢٥ ١ٜ٬ ٟٝ ١ح ٛل٠ ٛ٧ٞسِ ٟٞلحُؿز
ٴ
جِٝي٬٧ر ُ ٩ٞؤ ١سسظ ٤ا ٩ٝجؾس٬حف ُؿؿ ١٠ج٠ٝػح٧ٳز جٝل٬ٜ٧ٞر جٯؾف ٨ؤً ٠
ٖ ٫ؤ٧ ١٧ٜ٬ ١جػؿًج ٦٢٠ح ٧٥جٝـ٬ ٪في ٫جٝؿجَٖ ٬٧ندَ جٝػحظر.
-جٗ٬ٌ٧ٝر جٝصحٝصر ٞٝؿ٧جَٖ ٫٥جلس٠فجف ٧ٙذ جٝؿجٍٕ ا ٩ٝؤ٬ ١س ٟسػ ٘٬ٚجٔٝفى ،ؤ٧
٢٬س ٫٦ا ٕٙ٧٠ ٩ٝؿٖحُ ١٠ ٍ٧٢ ١٠ ٫جٯ٧٢جٍ.
ٖ ،٤٬ُٞ٧حٝؿجَٖ٬ر ٢ ٫٥سحض سٗحُل ؾ٥ ١٠ ً٬ٞـ ٣ج٢٧ٜ٠ٝحز ِ٠حً ٫٥٧ ،سؾس١٠ ٕٞ
نؾه ا ٩ٝآؾف دحؾسٴٕ ٧٢جسط جٝسٗحُل ٖ ٫ؿفظحز ٥ـ ٣ج٢٧ٜ٠ٝحز ج٠ٝـ٧ٜفذ آً ٗ٢ح
ٖٚٞ ٤٬ُٞ٧ؿ ؤصدسز جِٝؿ٬ؿ ١٠جٝؿفجلحز ؤ ١جٝؿجَٖ ٝٴ٢ظحق ٠وؿف ٱػؿجش سٔ٬ف
ٜد٬ف ٖ ٫سػو٬ل ج٠ٝسِ٠ٜ ٟٞح ؤ٠ ٤٢وؿف ٳؾسٴٕ ج٠ٝؾسٖٚ ،١٬ٗٞؿ ٬ٔ٬ف جٝؿجَٖ ًحٝخ ًج
ٖحنٴً ٖ٬ظِ٠ ٤ٞسٗٙ٧حًٙ٧ ،ؿ ١٧ٜ٬جٳٖسٚحف ا ٩ٝجٝؿجَٖ لدخ ٖ ٫فل٧خ ًحٝخ ـ،٫ٜ
(دح٧ ٫٥نٞد،٫ د٠٢٬ح ٬ظِل ًحٝخ آؾف ؤٙل ٚ٠ؿفذ دٜص٬ف ٬ئؿ ٪ج٠ِٝل د٢ظحع
.)26:ٟ1998
ا ١سِق٬ق ؿجَٖ ج٢ظحق جٝسٴ٬٠ـ دحٯلح٬ٝخ جٝس ٫جٙسفػ٦ح جٝسفدٜ ١٧٬٧بدٴٟٓ٦
دح٧٠ٝي ٍ٧ج٠ٝفجؿ ؿفجلس٠ ٤لدًٚح ٧س٧ي٬غ ؤ٥ؿجٖ٧ ٤ؤػؿجش سٔ٬٬فجز ٖ ٫جٌٝفٕ٧
ج٠ٝحؿ٬ر ٕٙ٧٠ٞٝجٝسِ٧ ٫٠٬ٞاصحفذ جٝؿ٥نر ٧ؾٗى ٠لس ٨٧س٧سف ٟ٥ج ٕ٢ٝل٬ ٫ظِٟ٦ٞ
٬لِٝ ١٧سػ ٘٬ٚػحٝر جٝس٧جق ١جٝؿجَٖ دحلسٗ٢حـ ؾدفجس٧ ٟ٦ؤد٬٢س ٟ٦جِ٠ٝفٖ٬ر ٖ٠٠ ٫حفلر
ؤلح٬ٝخ ٧جلسفجس٬ظ٬حز ؤؾفٜ ،٨إِ٬ ١ؿ٧ٝج ٬ٔ٬٧ف٧ج ١٠جلسفجس٬ظ٬حس ،ٟ٦ؤٜ٬ ٧سنٗ٧ج
ُ٬ٞ٠حز ٧ؤٖٜحف ظؿ٬ؿذ٠٠ ،ح ٬ئؿ ٪ا ٩ٝاُحؿذ د٢حء ٧س ٟ٬ٌ٢جٝؾدفجز س٠٬ٌ٢حً ـجس٬حً٠٠ ،ح
٬ئؿٞٝ ٪س ٕ٬ٜجل٠ئؿٞٝ ٪سً٧ف جِ٠ٝفٖ( .٫فؿجؿ.)65 :ٟ2000 ،
ٙ٧ؿ ؤٌ٦ف ُؿؿ ٜد٬ف ١٠جٝؿفجلحز ؤٜ ١٠ ١ح ١ـج ؿجَٖ ٝ ٪٧ٙٴ٢ظحق ٬سِٟٞ
جٳلسظحدحز دو٧فذ ؤلفٍ ٧ؤػل ١٠ ١ؤوػحخ جٝؿجَٖ ج٢٠ٝؾٗى ٝٴ٢ظحقَ٠ ٤٢ٜٝ٧ ،
ـ ٛٝٳ ١ٜ٠٬جٝػ ٟٜدإ ١جٯٖفجؿ ١٠ؤوػحخ جٝؿجَٖ جٝ ٪٧ٚٝٴ٢ظحق ١٧ٜ٬ؤؿجئٟ٥
ؤٖيل دً فٚ٬ر سٚٞحث٬ر ٖٜ ٫ل جٯُ٠حلٖ ،بٙ ٟ٦٢ؿ ٳ ٬سٗ ٫ٖ ١٧ٙ٧جٯُ٠حل جٝف٧س٬٢٬ر
جٝس ٫ٳ س ٩ُٞ ٪٧ً٢ن٫ء ١٠جٝسػؿٝ٧ . ٪ـ ١٠ ٛٝجٝٴق ٟؤ٬ ١لسصحف جٝؿجَٖ ٝٴ٢ظحق
ُ٢ؿ. .ٟ٥
٧سئٜؿ جٯُلف ٧آؾف )23 :ٟ1983( ١٧ؤ ١ق٬حؿذ نؿذ جٝؿجِٖ٬ر ٝٴ٢ظحق ُ٢ؿ
ًٴخ ج٠ٝؿجفك ٳ ٬سفسخ ُ ٤٬ٞدحٝيف٧فذ ع و٧ل ٥ئٳء جًٝٴخ ُ ٩ٞؿفظحز
ؤٖيل ٖ ٫ج٠ٝؿفلر ،دل ا ١ق٬حؿذ جٝؿجِٖ٬ر ١ٜ٠٬ؤ٬ ١سفسخ ُ٦٬ٞح س ٫ٖ ٍ٧٢ج٥س٠ح٠حز
٠٧ظحٳز جٳ٠س٬حق.
٧جٝسِ ٟ٬ٞج٢ٝحظغ ٌٖ٢ ٫ف جٝدحػش ١ٜ٠٬سِف ٤ٗ٬دإ ٤٢جٝسِ ٟٞجٚٝحث ٩ُٞ ٟؿ٧جَٖ
جٗٝفؿ ٧ ٤ٝ٧٬٠٧ػحظحس.٤
٬٧ف ٨جٝدحػش ؤ٢٥ ١ح٠ ٛسًٞدحز ٱصحفذ ؿجَٖ جٳ٢ظحق ٝؿً ٨ٴخ ج٠ٝؿجفك :٫٥٧
جٝدِؿ ُ ١ج٢ٝنحًحز جٝف٧س٬٢٬ر جٝس ٫سدِش جٞ٠ٝل ٖ٧ٗ٢ ٫ك جًٝٴخ. -7
جٝػفه ُ ٩ٞج٢ٝنحًحز (جٜٗٝف٬ر ٧جٝدؿ٬٢ر) ج٠٠ٝسِر. -8
جٝدِؿ ُ ١ظ ٧جٝسدحُؿ ٧جٝس٢حٖف د ١٬ج٧ ِٟٞ٠ٝجًٝحٝخ ٧ؾ ٘ٞظ ٧وػ٬ ٫ل٧ؿ٣ -9
جٝػخ ٧جٝسٗح٧ ٟ٥جٝػ٧جف.
- 10جلسؾؿج ٟج ِٟٞ٠ٝجٯؿٝر ٧جٝخفج٧ ١٬٥ج٧ٝلحثل جٝسِ٬٠٬ٞر ٧ج٠ٝص٬فجز ٧جٝسلحئٳز
٠٠ح ٬ػفٖ ٛي٧ل جًٝحٝخ ٬٧لحُؿ ُ ٩ٞؾ ٘ٞد٬ثر سِ٬٠٬ٞر ٢٠حلدر.
( د ) املساٍك٘ Adolescence :
سِسدف ٥ـ ٣ج٠ٝفػٞر ٠فػٞر ج٢سٚحل ؾً٬فذ ٖ٠ُ ٫ف جٱ٢لح ،١اـ ٬وحػد٦ح
سٔ٬فجز ظل٬٠ر ٬ُٞٚ٧ر ٧جظس٠حُ٬ر سئصف ُ٠ ٩ٞنحُف٧ ٣ل٬٧ ،٤ٜ٧ٞدؿ ؤ جٝوفجٍ د١٬
ػحظحس٧ ٤فٓدحس٧ ٤د٠ ١٬سًٞدحز ٟ٬ٙ٧ج٠ٝظس َ٠ج٠ٝػ ً٬د.٤
٬٧ـٜف ج٦ٝحن )ٟ1972 (٫٠دإ ١ج٠ٝفجٚ٥ر ٠فػٞر ج٢سٚحل ظل٧ ٫٠جِٗ٢ح٧ ٫ٝجظس٠حُ٫
د ١٬جٝ٧ًٗٝر ج٧ٝجؿُر ٠٧فػٞر جٝندحخ ؤ٧ل ٠فجػل جٝفنؿ ٧ج٢ٝي٧ض ٧جٝسٜح٠ل
جٱ٢لح.٫٢
٬٧ف ٨ق٥فج ١دإ ١ج٠ٝفجٚ٥ر ج٢سٚحل ٠ ١٠فػٞر جٝ٧ًٗٝر ا٠ ٩ٝفػٞر جٝفنؿ
ذ ا٩ٝ ٧ج٢ٝيط ،ؤ ٪ؤ٦٢ح ٠فػٞر سإ٥خ ٠ٝفػٞر ج٢ٝيط ٫٥٧ ،س٠سؿ ١٠جٝصحٝصر ُنف
جٝسحلِر ُنفذ سٚف٬دحً ؤٙ ٧دل ـ ٛٝدِح ٟؤُ ٧ح ١٬٠ؤ ٧دِؿ ـ ٛٝدِح ٟؤ٧
ُح( ١٬٠ق٥فج.)323 :ٟ1995 ،١
ٖ ١٠فؿ ا ٩ٝآؾف ٠ ١٠٧ظس َ٠ا ٩ٝآؾف سدًِح ٧ِٝج٠ل ج٧ٝفجصر ٧جٔٝـجء ٧ج٢٠ٝحؼ
٧ج٠ٝفى ،ػ٬ش ٬ـٜف ٙن٧ٚم ٧آؾف )15:ٟ1989( ١٧دإ ١دؿج٬ر ٥ـ ٣ج٠ٝفػٞر سسإصف
دٌف ٕ٧جٝد٬ثر جٝظٔفجٖ٬ر جٝس٬ِ٬ ٫م ٖ٦٬ح جٕٝفؿ ٧ج٠ٝلس ٨٧جٳظس٠حُ٧ ٫جٳٙسوحؿ٪
ٰٝلفذ ٧ُ٧ج٠ل جٝسٔـ٬ر .اٳ ؤ ١ؤٜصف ٥ـ ٣جٝسػؿ٬ؿجز نًُ٧٬ح ٫٥جٝس ٫سن٬ف ا ٩ٝؤ١
٥ـ ٣ج٠ٝفػٞر س٠سؿ 19 – 13 ١٠ل٢ر.
١ٜ٠٬٧سٚل٥ ٟ٬ـ ٣ج٠ٝفػٞر ُ ٩ٞصٴش ٠فجػل ٖفُ٬ر : ٫٥
٠ - 1فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر ج٠ٝدٜفذ 14-12 ١٠ل٢ر ٧سٚحدل ج٠ٝفػٞر ج٠ٝس٧لًر.
٠ - 3فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر ج٠ٝسإؾفذ ١٠ل ٫٥٧ 21-18 ١سٚحدل ج٠ٝفػٞر جٝظح٬ِ٠ر.
(ق٥فج.)328:ٟ1995 ،١
سِؿ ٠فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر ١٠ؤ٠ ٟ٥فجػل ج ٧٠٢ٝجٱ٢لحٙ٧ ،٫٢ؿ ٧ظ ٤جٜٝص٬ف ١٠
ُ٠ٞحء جٗ٢ٝك ؤ٥س٠ح ٟ ٤٠و٧خ ؿفجلر س ٛٞج٠ٝفػٞر ج٠ِٝف٬ر ١٠ػ٬حذ جٱ٢لح ١اؿفجً ٜح
دإ ١ج٠ٝفجٚ٥ر سُِؿ ٌٖ٢ ٫ف جٝدِى ٟ٦٢٠ج٬٠ٝٴؿ جٝصحٞٝ ٫٢نؾو٬ر جٱ٢لح٬٢ر.
٬٧ئٜؿ جٝظل٠ح )183 :ٟ1994 ( ٫٢ؤ ١جٝؿفجلحز جٗ٢ٝل٬ر جٝؾحور سن٬ف ا٩ٝ
ج ؤ٠ ١فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر ٙؿ س ١٧ٜجٗٝفور جٯؾ٬فذ ٝدِى جٯنؾحه ٬ ٫ٜػؿص٧
سٔ٬٬فجز ًٖ ٫ف٘ ٬ِ٠نسً ١ُ ٟ٦ف ٘٬جٜسلحخ سإص٬ف ٗ٢ل٢٠ ٫حلخ٧ ،سِسدف ج٠ٝفجٚ٥ر
ٖسفذ ٥ح٠ر ٝسٞٝ ً٠٢ ١٬٧ٜػ٬حذ ؾٴل جٝل٧٢جز جٚ٠ٝدٞر.
٠ٜح ٬ن٬ف ؤد ٧ظحؿ )403 :ٟ2004 ( ٧ا ٩ٝؤ َ٠٧ ٤٢جلس٠فجف جٝسً٧ف ج٫٠ِٞٝ
ٖ٠ ٫ؾس٠ ٕٞظحٳز جٝػ٬حذ ١٠٧د٦٢٬ح جٝؿفجلر جٝؿٚ٬ٙر ٝسً٧ف جٱ٢لح ٍ ١دف ٠فجػ٤ٞ
ج٠ٝؾسٗٞر ،س٧ول ُ٠ٞحء جٗ٢ٝك ا ٩ٝؤ٠ ١فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر سِسدف ١٠ؤ ٟ٥جٗٝسفجز ج٠٢ٝحث٬ر
- 123 -
٧جٝسً٧ف٬ر ٖ ٫ػ٬حذ جٱ٢لح ،١اـ ٬سػؿؿ ٖ٦٬ح جًٝف ٘٬جٝـ٬ ٪ؾسحف ٣جٝندحخ ٖ٠٬ح دِؿ،
ٖ٠ ٫٦فػٞر ج٢سٚحل ١٠جٝ٧ًٗٝر ا ٩ٝجٝندحخ سٜس٦ٗ٢ح ج٧ِٝجوٕ ٧جٝس٧سف ٧جٝنؿ
٠٬٧صل ٥ـج جٳسظح " ٣افٜ٬ل "١٧جٝـ٧ ٪وٕ ص٠ح٠ ٫٢فجػل ٧٠٢ٝج٬٧٦ٝر٧ ،ا١
ٜل ٠فػٞر ٗ٢ل٬ر جظس٠حُ٬ر سسوٕ دإق٠ر ٢٬ِ٠ر ٖ ٫جِٝٴٙحز جٝنؾو٬ر جٳظز٠حُ٬ر،
٧سلح ٟ٥ظ٦ِ٬٠ح ٖ ٫سً٧ف جٱػلحك دح٬٧٦ٝر ٩ُٞ٧ ،جٗٝفؿ ٖٜ ٫ل ٠فػٞر ؤ٬ ١ؾسحف
د ١٬جؾس٫جف ١٬ؤ ٧ؤٜصفٖ ،حٗٝفؿ ٠٬ف ؾٴل ج ٧٠٢ٝجٗ٢ٝل ٫جٳظس٠حُ ٤ٝ ٫دإق٠حز ٠سسح٬ٝر
ٜحٝصٚر ٧جٝن٧ ٛق٠ح ٟج٠ٝدحؿفذ ٚ٠حدل جٝـ٢خ ٧جٳظس٦حؿ ٚ٠حدل جٚ٢ٝه ٫ٖ٧ ،ي٧ء
سو٧ف " افٜ٬لًٝ "١٧دِ٬ر وفجٍ ٠فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر ٦ٌ٬ف دُِؿ ٗ٢ل ٫جظس٠حًُ ،٫فٖ٤
(٠فل،٫ جٱ٬ظحد ٧٥ ٫جٱػلحك د٬٧٦ر جٝـجزً٧ ،فٖ ٤جٝكٝد ٧٥ ٫جفسدح ٛجٝؿ٧ف
.)47 :ٟ2002
خصاٜص املساٍك٘:
سس٬٠ق ٖسفذ ج٠ٝفجٚ٥ر دإ٦٢ح ٖسفذ سٔ٬فجز ظ٢ل٬ر ٧ظل٬٠ر ٧جظس٠حُ٬ر ٧جِٗ٢ح٬ٝر
٬ُٞٚ٧ر سٚ٢ل جٗٝفؿ ٠ ١٠فػٞر جٝ٧ًٗٝر ا٠ ٩ٝفػٞر جٝفنؿ ٬٧ .ن٬ف ٢٠و٧ف ُ٧دؿ
جٝلٴ )519:ٟ1989( ٟا ٩ٝؤٜ ١ص٬ف ١٠ج٬٦ٝثحز ج٬٠ِٞٝر جسٗٚز ُ ٩ٞجٝؾوحثه جٝسح٬ٝر
٠ٞٝفجٚ٥ر:
- 1ا ١ج٠ٝفجٚ٥ر ٖسفذ سػ٧ل ١٠جٝ٧ًٗٝر ا ٩ٝجٝفنؿ ،ػ٬ش سػؿش ٖ٦٬ح سٔ٬فجز
ٖل٧ٝ٧٬ظ٬ر ٗ٢٧ل٬ر دحفقذ.
٠٬ٖ٧ح ٫ٞ٬ل ٟ٧ٙ٪ ٕ٧جٝدحػش دِفى سٗو ٫ٞ٬ٯ ٟ٥جٝسٔ٬فجز جٝس ٫سػؿش ٖ٥ ٫ـ٣
جٗٝسفذ:
الينْ اجلطنٕ:
سِسدف ٠فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر ٠فػٞر ًٗفذ ٖ ٫ج ٧٠١ٝجٝظل ٫٦ٖ ٫٠سؿفض ًد٢ ٫ِ٬ػ٧
جٝسٜح٠ل جٝدؿ٬٧ . ٫٢ن٬ف جٝقُدٴ )38:ٟ1998( ٪٧ا ٩ٝؤ٠ُٞ ١حء جٗ٢ٝك ٬ف ١٧ؤ١
ج٠ٝفجٚ٥ر ٠فػٞر ٠٢حث٬ر لفِ٬ر سن٠ل ظ٢٧ٜ٠ َ٬٠حز ظل ٟج٠ٝفج ٘٥جٝؿجؾ٬ٞر
٧جٝؾحفظ٬ر ،سل٬ف ٖ ٫ؾً٦ح ج٠٢ٝحث ٫دلفُر ٢٠سٌ٠ر٬ٝ ،س ٟجٝس٢حل٘ ٧جٝسٜح٠ل د ١٬لحثف
ؤظ٦قذ جٝظل٬٧ .ٟـٜف ٧ِ٠ى ( )332:ٟ1994ؤ ١ج ٧٠٢ٝجٝظل٥ ٫ٖ ٫٠ـ ٣ج٠ٝفػٞر
٬س٬٠ق دِؿ ٟجٳ٢سٌح ٬ٖ ،ٟقؿجؿ ج٧ًٝل ق٬حؿذ لفِ٬ر٬٧ ،سلَ جٜ٢٠ٝدح٬٧ ١قؿجؿ ً٧ل
جٝظـٍ ٧جٝـفجُ٧ ١٬جٝلح٧ ،١٬ٙس ٧٠٢جِٝيٴز ٬٧قؿجؿ ٧ق ١جٝظل٬٧ ٟسٔ٬ف نٜل
ج٧ٝظ ١٧ٜ٬٧ ،٤جٝنٜل جِٝحٞٝ ٟظل٬ٓ ٟف ٠س٢حل٘٬٧ ،لس٠ف ُؿ ٟجٝس٢حل٘ ٥ـج ػس٬ ٩ول
جٗٝفؿ ا٠ ٩ٝفػٞر جٝفنؿ ٧جٜس٠حل ج٢ٝيط.
٬٧ن٬ف ج٦ٝحن )197:ٟ1972( ٫٠ا ٩ٝؤ ٧٠٢ ١جٝظ٦حق جِٝي٬ ٫ٞسإؾف دٚ٠ؿجف
ل٢ر سٚف٬دًح ُ ٧٠٢ ١جٝظ٦حق ج٦ٝ٧ ،٫٠ٌِٝـج ٬ٴػٌ ُ ٩ٞج٠ٝفج ٘٥جٝسِخ ٧جٱف٥ح٘
ؿ ١٧ؤ٠ ٪ظ٧٦ؿ ٬ـٜفٌ٢ ،فًج ٝس٧سف جِٝيٴز ٧ج٠ٜ٢حن٦ح ٧٠٢ َ٠جٌِٝح ٟجٝلف.َ٬
٬٧ـٜف ال٠حُ٬ل ( )185 :ٟ1996ؤ ١دؿج٬ر ج ٧٠٢ٝجٝظلٝ ٫٠ؿ ٨جٝـ٧ٜف ُحؿذ ٠ح
٬سإؾف ل٢س ٩ُٞ ١٬جٯٙل ُ ١دؿج٬ر ج ٧٠٢ٝجٝظلٝ ٫٠ؿ ٨جٱ٢حش ٠ٜ .ح ٬ٴػٌ ؤ ١ج٧٠٢ٝ
جٝظلٝ ٫٠ؿ ٨جٝـ٧ٜف ٌ ١٧ٜ٬ح٥فًج ٖ ٫جٜٝسٕ ٧جٝوؿف ٫ٖ ،ػ ١٬ؤ٥ ١ـج ج٦ٌ٬ ٧٠٢ٝف
ٝؿ ٨جٱ٢حش ٖ ٫جسلحٍ جٝػ٧ى ٧جٯفؿجٕ ٠ٛ" .ح ؤ ٧٠٢ ١جِٝيٴز ١٧ٜ٬ؤلفٍ ٝؿ٨
ج ٧٠٢ٝجٝظل٫٠ جٝـ٧ٜف ؤ٠ح ُ٢ؿ جٱ١جش ٖ٬سفج ٟٜجٝؿ ٫ٖ ١٥ؤ٠ح٢٬ِ٠ ١ٜر٬٧ ،سإصف
- 127 -
دِؿذ ُ٧ج٠ل ٦٢٠ح ج٧ٝفجصر ٧جٝظ٢ك ٧جٝسٔـ٬ر ٧اٖفجقجز جٔٝؿؿ ٧ؾحور جٔٝؿذ ج٢ٝؾح٬٠ر "
(ق٥فج.)344 :ٟ1995 ،١
الينْ الفطْٔلْدٕ:
ٜـ٬ ٛٝػؿش سٔ٬فجز ٖ ٫اٖفجق جٔٝؿؿ جٝو٠حء ٧جٝس ٫سئصف ُ٥ ٩ٞف٢٧٠حز
جٔٝؿؿ جٝظ٢ل٬ر ٧٠٢٧جٌِٝح ٟؾٴل ٠فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر٠ٜ ،ح ؤ ١جٔٝؿؿ جٝو٧٢دف٬ر ٧جٔٝؿذ
جٝس٧٠٬ل٬ر سي٠فج٠ ٫ٖ ١فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر ٧ـ٢ُ ٛٝؿ دؿء ٢نحً جٔٝؿؿ جٝظ٢ل٬رٜ ،ـٛٝ
سسإصف ٥ف١٧٠جز جٔٝؿذ جٝؿف٬ٙر دح٢ٝيط جٝظ٢ل٠ٜ ،٫ح ؤ ١اٖفجقجز جٔٝؿذ جٌٜٝف٬ر سئصف
ُ ٩ٞج ٧٠٢ٝجٝظ٢ل٧ِ٠( ٫ى.)335:ٟ1994 ،
٠ٜح س ٧٠٢جِ٠ٝؿذ ٧سقؿجؿ ٙؿفس٦ح ُ ٩ٞج٦ٝي٠٠ ٟح ٬ػؿش ٝؿ ٨ج٠ٝفج ٘٥فٓدر
نؿ٬ؿذ ٖ ٫س٢ح٧ل جًِٝح ٟد٬٠ٜر جٜدف ُ٠ح ٜح٢ز ُٙ ٤٬ٞدل ٥ـ ٣ج٠ٝفػٞر٠ٜ ،ح ٧٠٢٬جٞٚٝخ
٬٧سلَ ػط٧ ٤٠س ٧٠٢جٝنفج٬٧ ١٬٬فسَٗ ئً جٝؿ ٟا٠120 ٩ٝل ُ٢ؿ دؿء ٥ـ ٣ج٠ٝفػٞر
(جٝقُدٴ.)39:ٟ1998،٪٧
ٜـ ٛٝسدؿؤ ٠فػٞر جٝد٧ ّ٧ٞج ٧٠٢ٝجٝظ٢ل٬ٖ ٫ٴػٌ ُ ٩ٞجٗٝس ٩سيؾ٫ٖ ٟ
جٝو٧ز٧٦ٌ٧ ،ف جٝنِف ُ ٩ٞجٝـ٧ ١ٙجٝن٧جفخ ٧سػز جٱدً ٧جِٝح٢ر ٟٜ .ج ٬ٴػٌ
ُ ٩ٞجٗٝسحذ ُ٧ ٘٠ج٢ؾٗحى دل ٫ٖ ً٬جٝو٧ز٬٧ ،دفق جٝصؿ٧ ١٬٬سٜدف جٯفؿجٕ ٦ٌ٬٧ف
جٝنِف سػز جٱدً ٧جِٝح٢ر.
اهٌيّ اهًلوٕ:
ٚ٬٧وؿ دح ٧٠٢ٝج ٫ٖ ٫ِٞٚٝج٠ٝفجٚ٥ر جٝسٔ٬فجز جٝس ٫سًفؤ ٍ ٩ٝجٯؿجء ج٫ٖ ٫ِٞٚٝ
ج٧ ٟٜٝج٬٧ ،ٕ٬ٜٝـٜف ٢٠و٧ف ُ٧دؿ جٝلٴ )467:ٟ1989( ٟؤ ١جٝدػ٧ش جٝس ٫ؤظف٬ز
لفًِ٬ح ٖ ٫جٝ٧ًٗٝر ص ٟسٚل جٝلفُر ٖ ٫ج٠ٝفجٚ٥ر ػس٬ ٩ول جٱ٢لح ١ا ٩ٝج٢ٝيط
ٖ ٕٚ٬ج ٧٠٢ٝجِٚٝلٙ٧ ٪ؿ ٬إؾـ ٖ ٫جٳ٢ػؿجف دِؿ ـ٧". ٛٝسن٦ؿ ٖسفذ ج٠ٝفجٚ٥ر سػ٧ٳز
٧سٔ٬فجز ُ٬ٞٚر ِ٠٧فٖ٬ر ،اـ ٬سػ٧ل ج٠ٝفج ١٠ ٘٥جٝسٗ٬ٜف ج٠ٝحؿ ٪ا ٩ٝجٝسٗ٬ٜف
ج ١٠٧ ،٪٧٢ِ٠ٝجٝسٗ٬ٜف جٗٝفؿ ٪جٝدػز ا ٩ٝجٝسٗ٬ٜف ند ٤جٝظ٠حُ ١٠٧ ،٫جٝسٗ٬ٜف ج٧٠ٝظ٤
ٞٝؾحفض ٖ ًٚا ٩ٝجٝسٗ٬ٜف جٚٝحؿف ُ ٩ٞسإ٠ل جٝـجز ٧سإ٠ل ج٠ٝػ ً٬جٝؾحفظ ٫ٖ ٫جٙ٧ٝز
" ٗ٢لٜ ،٤ـ٬ ٛٝسػ٧ل ١٠جٝسٗ٬ٜف جٝلٞد ٫ا ٩ٝجٝسٗ٬ٜف جٱ٬ظحد٫
(ج٠٬ٔ٢ٝن٥1415،٫ـ.)16:
٠٬ٖ٧ح ٫ٞ٬ل ٟ٧ٙ٪ ٕ٧جٝدحػش دِفى ؤ ٟ٥جٝؾوحثه ج٬ِٞٚٝر جٝس ٫سس٬٠ق د٦ح ٥ـ٣
ج٠ٝفػٞر.
- 1س٦ؿؤ لفُر ٧٠٢جٝـٜحء ؾٴل ٖسفذ ج٠ٝفجٚ٥ر ،ؤ٠ح جٚٝؿفجز ج٬ِٞٚٝر جٯؾف٨
٠صل جٚٝؿفذ جِٝؿؿ٬ر ٧ج٬٧ٔٞٝر سٌل ٖ٥٧٠٢ ٫ح ج٠ٝيًفؿ ؾٴل ٥ـ ٣جٗٝسفذ.
٠ٜح سقؿجؿ جٚٝؿفذ ُ ٩ٞجٝسػو٬ل ٖ٥ ٫ـ ٣ج٠ٝفػٞر٬٠٬٧ ،ل ج٠ٝفجٚٝ ٘٥فجءذ - 2
جٜٝسخ ٧جٳلسًٴٍ ٧جٯلٗحف ٧جٝفػٴز .
سِٞخ ج٧ٝفجصر ؿ٧فًج ٖ٧ ٫ظ٧ؿ ٖفٖ ٘٧فؿ٬ر ٖ ٫جٝـٜحء ٧جٚٝؿفجز ج٬ِٞٚٝر. -1
الينْ االىفعالٕ:
٢ - 4س٬ظر ٧٠٢ٝجٝسٗ٬ٜف جٝؿٝ ٫٢٬ؿ ٨ج٠ٝفجٜ ٧٦ٖ ٘٥ص٬فًج ٠ح ٬نِف دحٱصٟ
٧جٝؾً٬ثر ١س٬ظر ٠ح ٬فسٜخ ١٠ؤؾًحء سسِحفى َ٠جٝؿ ١٬ل٧جء ٤٢٠ؤ٧
١٠٠ػ.٤ٝ٧
-1احلطاضٔ٘ الػدٓدٗ:
ِٙ ١٠ ٤ٝدَل ج٭ؾف ١٬ػس٧ ٩اٜ ١ح٥ ١ـج جٚ٢ٝؿ ٥حؿٖحً ٥٧حؿثحً.
٬٧ـٜف ُٚل ( )393:ٟ1998دإ ١ج٠ٝفجٙ ٘٥ؿ ِ٬سدف ج٢ٝو٬ػر ٚ٢ؿًج ٧جٝس٧ظ ٤٬ا٥ح٢ر
ج٠ٝفج ٘٥اـج س٠ ٩ُٞ ٟل ١٠ َ٠ج٭ؾفٙ٧ . ١٬ؿ ؤظف٬ز ؿفجلر ُ ٩ٞج٠ٝفج٫ٖ ١٬ٚ٥
جٯفؿٝ ١سػؿ٬ؿ ٠نٜٴز ج٠ٝفجٚ٥ر ٧٧ظؿ ؤ ٟ ١نٜٞر جٝػلحل٬ر جٝنؿ٬ؿذ ٚ٢ٝؿ جٜٝدحف ٙؿ
٠ٜح ٬ن٬ف ق٥فج )352:ٟ1999( ١ؤ ١ج٠ٝفج٬ ٘٥نِف دإً ١فٚ٬ر ِ٠حٞ٠ر ج٭ؾف١٬
٤ٝٳ سس٢حلخ ٠ َ٠ح ٧ول ا٢ ١٠ ٤٬ٝيط ٠ َ٠٧ح ًفؤ ُ ١٠ ٤٬ٞسٔ٬٬فٗ٬ٖ ،لف
٠لحُؿذ ج٭ؾف ٩ُٞ ٤ٝ ١٬ؤ٦٢ح سؿؾل ٖ ٫نث٧ ٤٢٧س٬ٞٚل ١٠مؤ.٤٢
-2التنسد ّالعصٔاٌ:
ٖ٥ ٫ـ ٣ج٠ٝفػٞر ٬س٠فؿ ج٠ٝفج ٩ُٞ ٘٥جٜٝدحف ٩ُٞ٧ج٧ ٟ٬ٚٝجِ٠ٝح٬٬ف جٝلحثؿذ ٖ٫
ج٠ٝظسِ٬٧ َ٠سدف ؤ ١آفجء جٜٝدحف آفجء فظِ٬ر٠ٜ ،ح ٬ص٧ف ُ ٩ٞجٝلًٞر ل٧جء لًٞر
جٯد ١٬٧ؤ ٧ج٠ٝؿفلر ؤ ٧ج٠ٝظس ٧٥٧ ،َ٠د٦ـج ٬لِ ٩ا ٩ٝاصدحز نؾو٬س٧٧ ٤ظ٧ؿ٧ ،٣دإ٤٢
ؤودغ فجنؿ ًج٬٧ .سؾـ جٝس٠فؿ ٧جِٝو٬ح٢ُ ١ؿ ج٠ٝفج٦ٌ٠ ١٬ٚ٥فًج ا٬ظحدً ٬ح ٜحٝسػؿ٪
٧جِٝو٬ح٧ ١جٳ٢ػفجٕ ٠٧ؾحٗٝر ج٧ ٌٟ٢ٝجٝسِ٠٬ٞحز ٙ٧ .ؿ ٬سؾـ ٦ٌ٠فجً لٞدً ٬ح ٩ُٞ ١٧ٜ٬
و٧فذ ج٢لػحخ ١٠جٝػ٬حذ جٳظس٠حُ٬ر ؤٖ ٧فجف ١٠ج٢٠ٝقل (ج٦ٝحن.)199:ٟ1972،٫٠
ٞ٬ظإ ج٠ٝفج ٘٥ا ٩ٝجٳلسٔفج٘ ٖ ٫جٯػٴ ٟجٝس٬ ٫ػً ١ُ ٘ٚف٦ٚ٬ح ٠ح ٬ ٟٝػ٤ٚٚ
ٖ ٫ج٧ٝج٠ ٫ٖ ،َٙػحٝ٧ر ٞٝ ٤٢٠س٬ٗ٢ك ُ ١فٓدحس٧ ٤آ٠حٝ ٧ ٤ٝسِ٬٧ى جٚ٢ٝه ٧جٗٝنل
٧جٝػف٠ح ٫ٖ ١ػ٬حس .٤ػ٬ش ٬ـٜف ق٥فج )353:ٟ1999( ١ؤ ١ج٠ٝفج ٫ٖ ٘٥ؤػٴٟ
جٌٚ٬ٝر ٢٬سٚل ُ ١٠ح ٟٝج٧ٝج َٙاُ ٩ٝح٬ٓ ٟٝف ٧ج٧ ،٫ِٙس ١٧ٜؤػٴ ٤٠ؾ ١٠ ً٬ٞج٧ٝجَٙ
٧جٝؾ٬حل٢٬٧ ،ؿف ٖ ٫ج٠ٝفجٚ٥ر ١٠ٳ س٢سحد ٤ؤػٴ ٟجٌٚ٬ٝر ٫٥٧س ٟ٧ٚدٗ٬ٌ٧ر جٝس٬ٗ٢ك
جٳِٗ٢ح٧ ٫ٝسػ ٘٬ٚجٯ٠ح ٫٢اـج ٜح٢ز دنٜل ٓ٬ف ٠دح٬ٓ٧ ٤٬ٖ ْٝف ٠لس٠فذ ،ؤ٠ح اـج
قجؿز ُ ١جٝػؿ ٖب ١ج٠ٝفج٬ ٘٥سِ٧ؿ ج٦ٝفخ ٧٠ ١٠جظ٦ر ً٠حٝخ جٝػ٬حذ ٖ ٫ج٧ٝج،َٙ
٫٥٧د٦ـ ٣جٝو٧فذ س٢دت ُ ١جيًفجخ ٖ ٫جٝنؾو٬ر ١ُ٧ل٧ء جٝس٧جٖ٘ جٗ٢ٝل.٫
– 5اخلْف ّالكلل :
٬ؾحٕ ج٠ٝفج٬٧ ٘٥ؾن ٩ج٧٠ٝج ٕٙجٳظس٠حُ٬ر ،اـ ا٦٢ح ٙؿ سٌُ٦ف س٢حٙيًح ٖ٫
سوفٖحس ٤ؤ٠ح ٟجٜٝدحف٬ ٧٦ٖ ،ؾن ٩و٧س ٤جٝـٙ ٪ؿ ٬سإفظغ ؤػ٬حً ٢ح د ١٬ج٧ ٌ٬ٞٔٝجٝػحؿ،
ٜـٙ ٛٝؿ ٬ؾحٕ ج٠ٝفج ٘٥ا٠٥حل نإ ١٠ ٤٢جٜٝدحف ١٠ػ٬٧ ٤ٝ٧ؾن ٩جٝػ٧جؿش ٧جٗٝنل
ُ٧ؿ ٟجٚٝد٧ل جٳظس٠حُ٥ ١٠ ،٫ـج ٬سيغ ؤ ١ؾ ٕ٧ج٠ٝفجٓ ٘٥حٝدحً ٠ح ٬فسدً دح٧٢ٝجػ٫
جٳظس٠حُ٬ر (٠ؾ٠٬ف .)173 :ٟ2000 ،
-6سب الرات:
١٠ ٧٥٧ؤ ٨٧ٙجٳِٗ٢حٳز ٖ٥ ٫ـ ٣ج٠ٝفػٞرِ٬ٖ ،س ٫٢ج٠ٝفج ٘٥دـجس ٤جٝظل٬٠ر
٬٧وفٕ ٜل ظ٦ؿٞٝ ٣سػ ٫ٞدحٝوٗحز جٝس ٫سظـخ ج٢سدح ٣ج٭ؾف ١٬اٙ٧ ٤٬ٝؿ ٬ول د٤
جٯ٠ف ا ٩ٝػؿ جٔٝف٧ف ٧جِٝظخ ٧جٜٝدف ؾحور اـج ٬ ٟٝظؿ جٝس٧ظ ٤٬جٝل ١٠ ٟ٬ٞجٯلفذ
٧ج٠ٝظس( َ٠جٝقُدٴ.)129:ٟ1998 ،٪٧
- 132 -
ٓ ٧٥٧حٝدًح ٠ح ٬ؿف٠ ٛنحُف ج٭ؾف ٫ٖ ١٬ي٧ء ٠نحُف ٣جٝؾحور٧ ،دحٝسح٫ٝ
ٖٓ ٧٦حٝدًح ٠ح ٬نِف دحٱػدحً ٧جٔٝيخ اـج ٧ظؿ ؤ ١فؤ ٪ج٭ؾف٠ ١٬ؾحً ٗٝح ٠ٝنحُف٣
٧فٓدحس.٤
٬٧ـٜف ٧ِ٠ى ( )349:ٟ1994ؤ ١٠ ١ؤ ٟ٥ؤلدحخ ٠نٜٴز ج٠ٝفج ٘٥جٳِٗ٢ح٬ٝر
٠ح :٫ٞ٬
ٳ ُ١
سس٬٠ق جِٝٴٙحز جٳظس٠حُ٬ر ٖ٥ ٫ـ ٣ج٠ٝفػٞر دإ٦٢ح ؤٜصف جسلحًُح ٧نً ٧٠
٠فػٞر جٝ٧ًٗٝر ،اـ سسلَ ؿجثفذ جِٝٴٙحز جٳظس٠حُ٬ر ٧دحٝسح٬ ٫ٝسؾٞه ج٠ٝفج١٠ ٘٥
. دِى ظ٧ج٢خ جٯ٢ح٬٢ر ٧ػخ جٝس ٛٞ٠جٝسٜ ٫ح٢ز سًدَ ل٠ ٫ٖ ٤ٜ٧ٞفػٞر جٝ٧ًٗٝر
٬٧ـٛف ٧ِ٠ى ( )353:ٟ1994ؤ ١ج٠ٝفج٥ ٫ٖ ٘٥ـ ٣ج٠ٝفػٞر ٬ص٧ف ٬٧س٠فؿ ُ٩ٞ
لًٞر جٯلفذ ٧ج٠ٝؿفلر ٢٬٧ؿ٠ط َ٠ظ٠حُر جٯٙفج٠٬٧ ١سصل ٭فجث٦ح٬٧ ،لسدؿل
اؾٴو ٤ٯلفس ٤دبؾٴوٝ ٤ق٠ٴث٧ ٤ؤوؿٙحث٬٧ ،٤سٝ٧ؿ ٝؿ ٤٬نِ٧ف دح٧ٝٳء ٧جٳػسفجٟ
٦ٝـ ٣جٝظ٠حُر ١٠٧ .ؤ ٟ٥ؾوحثه ج ٧٠٢ٝجٳظس٠حُ٦ٝ ٫ـ ٣جل٠فػٞر ٠ح :٫ٞ٬
٬٧ن٬ف ُٚل ( )396:ٟ1998ا ٩ٝؤ ١جٝسٗحٕ ج٠ٝفج ٘٥ػ٧ل نٞل ٢٬ِ٠ر سظِ٤ٞ
٬س٬ٚؿ دأفجث٬٧ ٟ٦سوفٕ ٖ٘٧ؤ٥ؿجٖ٬ٖ ٟ٦ودػ ١٧ظ٠حُر ٠فظِ٬ر ٬ ٤ٝػ١٠ ٟٜ
ؾٴ٦ٝح ُ ٩ٞؤِٖح٧ ٤ٝؤ٧ٙج٧ ٤ٝسوفٖحس.٤
- 3جٝس٠فؿ ٧جٝص٧فذ ُٜ ٩ٞل ٠٬ ١٠صل جٝلًٞر ٝؿ٦ٌ٬٧ ،٤٬ف ـ ٫ٖ ٛٝفٖى
ج٠ٝفج ٘٥ٯ٧ج٠ف ٧جٝؿ٠٬٧ ،٤٬سؿ جٯ٠ف ُ ٩ٞج٢سٚحؿ ٧جٝؿ٧ ٤٬ؤل٧ٞخ ػ٬حس٠٦ح
ؿجؾل جٝد٬ز ً٧فٚ٬ر سٗ٬ٜف٠٥حُٚ( .ل.)397 :ٟ1998 ،
- 4ج٬٠ٝل ٞٝظ٢ك ج٭ؾف ٠٧ػحٝ٧ر ظـخ ج٢سدح .٤٥ػ٬ش ؤ ١ج٠ٝفج٬ ٘٥سػ٧ل ١٠
ج٧ٗ٢ٝف ١٠جٝظ٢ك ج٭ؾف ٖ ٫جٝ٧ًٗٝر ج٠ٝسإؾفذ ا ٩ٝجٳ٥س٠ح ٟد٠٧ ٤ػحٝ٧ر
ؤ٧ ظـخ ج٢سدح ٤٥ا٦ٌ٬٧ ،٤٬ٝف ـً ١ُ ٛٝف ٘٬ج٥س٠ح ٤٠د٦ٌ٠ف ٣جٝنؾو٫
ج٠سٴ ٛؤن٬حء ٢٬ِ٠ر ٠ص٬فذُٚ( .ل)398:ٟ1998 ،
٬ - 6سوٕ دِى ج٠ٝفج ١٬ٚ٥دحٳ٧ً٢جث٬ر ٧جِٝقٝر ٧ج٬٠ٝل ا ٩ٝج٧ٝػؿذ٥٧ .ـج ٠ٜح
٬ـٜف ج٦ٝحن٬ )216:ٟ1972( ٫٠فظَ اُ ٩ٝؿذ ؤلدحخ ١٠ؤ٦٠٥ح:
وٗحز ٠قجظ٬ر ٠ٞٝفجٜ ٘٥حٝؾظل جٗ٠ٝفً ؤ ٧جٝس٬٦خ جٝنؿ٬ؿ ؤُ ٧ؿ ٟجٝصٚر
دحٗ٢ٝك ؤ ٧دح٭ؾف.١٬
ٴ ُ٬ٞح ٬ئ٬٧ ١٠س٠ل ٛد٦ح٬ٖ ،لس ١٬٦دحٝػ٬حذ
٬ يَ ج٠ٝفجٗ٢ٝ ٘٥ل ٤ؤػ٬حً٢ح ٠ص ً
ج٧ٝج٬ِٙر ٌ٢فًج ٝدِؿ٥ح ُ ١س ٛٞج٠ٝصل جٝس٬ ٫ئ ١٠د٦ح٠٠ ،ح ٬ظِ٬ ٤ٞق٥ؿ ٖ٫
جٝػ٬حذ ٧ج٢ٝحك ِ٬٧سق ،ٟ٦ٝاٳ ؤ َ٠ ٤٢س٘ؿ ٫ٖ ٤٠ج٠ِٝف ٖبٚ٬ ٤٢سفخ ن٬ث ًح ٖن٬ث ًح
١٠ج٧ٝج َٙج ١٠ ٫ٞ٠ِٝػ٬٧ ٤ٝ٧سؾ٠ ١ُ ٩ٞص٠٧ ٤ٞدحؿث ٤جٝس٦٢٧ٜ ٫ح ٧آ ١٠د٦ح ٖ٫
جٝلحد٘.
٬سيغ ٞٝدحػش ٠٠ح لد٘ ؤٖ ١سفذ ج٠ٝفجٚ٥ر سػؿش ٖ٦٬ح سٔ٬فجز ظل٬٠ر سس٠صل ٖ٫
ق٬حؿذ ج٧ًٝل ٧جٝظـٍ ٧جٝلح٧ ١٬ٙسٔ٬ف ٖ ٫جٝو٧ز ٧٠٢٧جٯظ٦قذ جٝس٢حل٬ٞر ٠ٜ .ح سػؿش
سٔ٬فجز ُ٬ٞٚر ٖ٢٬سٚل ١٠جٝسٗ٬ٜف ج٠ٝػل٧ك ا ٩ٝج٠ٝظفؿ ٧٠٢٬٧ػخ جٳلسًٴٍ ٝؿ. ٤٬
٧سٔ٬فجز جِٗ٢ح٬ٝر ػ٬ش ٬ودغ نؿ٬ؿ جٝػلحل٬ر صحثفجً ُ ٩ٞجٯ٧يحٍ ١٠ػٜ . ٤ٝ٧ـٛٝ
سػؿش ٖ٥ ٫ـ ٣جٗٝسفذ سٔ٬فجز جظس٠حُ٬ر ٖ٬٠٬ل ا ٩ٝجٳلسٚفجف ٬٧دسِؿ ُ ١ؤلفس٬٧ ٤دؿؤ
ٖ ٫س ١٬٧ٜوؿجٙحز ظؿ٬ؿذ ؾحف ض اًحف جٯلفذ ٧ .ظ٥ َ٬٠ـ ٣جٝسٔ٬فجز جٝس ٫سػؿش
٦٬ُٞ ً٘ٞ٢ح سِٜ٢ك ُ ٩ٞل٧ ٤ٜ٧ٞسوفٖحسٖ ٤سدؿؤ جٝوفجُحز ٧ج٠ٝنٜٴز جٝس٫
٠نٜٴز ج٠ٝفجٚ٥ر٬٧ .ف ٨جٝدحػش ؤ ٩ُٞ ١ج٧ٝجٝؿ٧ ١٬ج ١٬٠ِٞ٠ٝؤ٬ ١سٗ٧٠٦ج ٥ـ٣
ج٠ٝفػٞر ٠٧ح ٬ػؿش ٖ٥٫ح ١٠سٔ٬فجز ػس٬ ٩لسً٧ِ٬ج ؤ٬ ١سِح٧ٞ٠ج َ٠ج٠ٝفج٘٥
٧وفجُحس٠٧ ٤نٜٴس ٤دػ٬ش ٬ول ا ٩ٝج ٧٠٢ٝجٗ٢ٝل ٫جٝل.ٟ٬ٞ
سادات املساٍكني:
ٙ٧ؿ ؤ٧يغ ُٚل ( )ٟ1998ؤ ١ؤ ٟ٥ػحظحز ج٠ٝفج ١٬ٚ٥سس٠صل ٖ٠٬ح :٫ٞ٬
- 1ػحظحز ج٠ٝفج ٫ٖ ١٬ٚ٥ج٠ٝظحل جٝوػ . ٫ػ٬ش ٬ػسحض ج٠ٝفج ٘٥اً ٟ٦ٖ ٩ٝدِ٬ر
٧ػٚ٬ٚر جٝسٔ٬فجز جٝظل٬٠ر ٖ٥ ٫ـ ٣جٗٝسفذ٠ٜ .ح ٬ػسحض ج٠ٝفج ٘٥ا ٩ٝس٬٧ٚر
٧د٢حء ظلؿ٧ ٣اٌ٦حف ٣د٦ٌ٠ف ظـجخٜ ،ـ٬ ٛٝػسحض ج٠ٝفج ٘٥اِ٠ ٩ٝفٖر
ؤ٠فجى ج٠ٝفجٚ٥ر جٝسٙ ٫ؿ س٢سحد٠ ٤صل جٝوؿجٍ ٧جٝسِخ ٧جٱظ٦حؿ.
ٞ٬ؾه جٝنٜل جٝلحد٘ ؤ ١جٚٝؿفجز ج٬ِٞٚٝر جِ٠ٝفٖ٬ر س٠صل جًٝحٙر جِٗٝحٝر جٝس٫
ؿفجل٧ ٫س٠صل ج ٧٠ٝظ٦حز جٝؿ٢٬ح٬٠ر ٠ ٨٧ٙػفٜر ٝسٛٞ
ًج سِ٠ل ل٬٧حً ٖس ١٧ٜسٗٙ٧حً
جًٝحٙحز ،ؤ٠ح جٝل٠حز ج٠ٝقجظ٬ر ٖ ٫٦سئصف ُ ٩ٞجٝسٗ ٘٧جٝؿفجل ١٠ ٫ػ٬ش ا٦٢ح ػحٳز
جِٝحؿٖٚ ،٪ؿ ٧ظؿ س٬ف٠ح ١ؤ ١ج٠ٝسًٗ٬ُٞٚ ١٬ٙ٧ح ٬سٗ٬ٓ ٩ُٞ ١٧ٙ٧ف ٫ٖ ٟ٥ض َ٬٠جٯُ٠حل
ٖ٠ ٫س٧لً ؿفظحز جٝل٠حز ج٬ِٞٚٝر ٧ؾحور ٖ ٫جٚٝؿفذ ج٬ِٞٚٝر ٫ٖ٧ل٠حز ُ٬ٞٚر
ؤؾف٠ ٨صل:
- 1جٚٝؿفذ ُ ٩ٞجٝسِح٠ل َ٠ج ٌٟ٢ٝجٝف٠ق٬ر ٧جٯٖٜحف ج٠ٝظفؿذ.
٧ٙ -3ذ جٝسف٬ٜق -4سٗي٬ل ج٠ِٝل جٳلسٚٴ٫ٝ - 2ػخ جٳلسًٴٍ
-6ػخ جٚٝفجءذ. ٧ٙ -5ذ جٝـجٜفذ
٠ٜح سن٬ف جٝؿفجلحز ا ٩ٝؤ ١ج٠ٝسٗ٬ ١٬ٙ٧س٬٠ق ١ُ ١٧ق٠ٴث ٟ٦جِٝحؿ٫ٖ ١٬٬
جٝسػو٬ل جٝؿفجل ٌِٟ٠ ٫ٖ ٫ج٧٠ٝجؿ جٝؿفجل٬ر ٧ػو ٩ُٞ ٟ٦ٝ٧سٚؿ٬فجز ٠٠سحقذ ٠٠ح
٬ظِ٬ ٟ٦ٞلس٠ف ٫ٖ ١٧جٝسٗ ٫ٖ ٘٧ج٠ٝفجػل جٝؿفجل٬ر ج٬ِٞٝح.
(ر) اهعكبئق اٌٝفًبهٖج ّاٝسخيبيٖج- :
سئٜؿ ؿفجلر "س٬ف٠ح )ٟ1925( "١ؤٝ ١ؿ ٨جٯً ٖحل ج٠ٝسٗ ١٠ ١٬ٙ٧جٝوٗحز
ج٠ٝفٓ٧خ ٖ٦٬ح ؤٜصف ٠٠ح ٝؿ ٨جِٝحؿٖ ،١٬٬ح٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؤٜصف ٙؿفذ ُ ٩ٞسػ٠ل ج٠ٝلئ٬ٝ٧ر،
ٟ٥٧ؤ٢٠حء ١ٜ٠٬جٝصٚر ٖ٧ ،ٟ٦٬جٳُس٠حؿ ُ٠ٜ ،ٟ٦٬ٞح ؤ ٟ٦٢ؤٜصف صدحس ًح ١٠ج٢ٝحػ٬ر
جٳِٗ٢ح٬ٝر٧ ،ؤٙل ُفير ٝٲوحدر دحٳيًفجدحز جٳِٗ٢ح٬ٝر ٧جٳظس٠حُ٬ر٠ٜ ،ح ٜنٗز
جٝؿفجلر س٬٠ق ج٠ٝسٗ ١ُ ١٬ٙ٧جِٝحؿ ١٬٬دوٗحز ٜص٬فذ ٦٢٠ح :ج٬ٚٝحؿذ ٧ج٠ٝدحؿؤذ ٖ ٫ؤ٧ظ٤
ج٢ٝنحً جٳظس٠حُ٧ ،٫جٝصٚر دحٗ٢ٝك٧ ،ػخ جٳلسًٴٍ٧ ،جٝنظحُر٧ ،جٳُس٠حؿ ُ٩ٞ
جٗ٢ٝك٠ٜ ،ح ٬س٬٠ق ١٧دٞٚر ج٠ٝنٜٴز جٳِٗ٢ح٬ٝر .
٧سـٜف ٜٴف )ٟ1998( ٛؤ ١ج٠ٝسٗٝ ١٬ٙ٧ؿ ٟ٦٬ػلحل٬ر ٠فٗ٥ر ٝسِٙ٧حز
٧ؤػحل٬ك ٠٧نحُف ج٭ؾف٦ٌُ٬٧ ، ١٬ف٧ُ ١٧جًٕ ٠٧نحُف ٧جِٗ٢حٳز ُحؿ٬ر،
٧اؿفجُ ٛح ٫ٝدحٝـجز َ٠جٱػلحك دحٳؾسٴٕ ُ ١ج٭ؾف ٟ٥٧ ،١٬ؤ٢٠حء ؤٜصف ١٠
ٓ٬ف٧ ٟ٥ؤٜصف صدحسًح جِٗ٢حً٬ٝح ١٠جِٝحؿٝ٧ ،١٬٬ؿ ٟ٦٬جٚٝؿفذ ُ ٩ٞج٬ٚٝحؿذ ٧ج٠ٝدحؿفذ ٖ ٫ؤ٧ظ٤
ج٢ٝنحً جٳظس٠حُ٧ ٫جٝصٚر دحٗ٢ٝك ٧جٳُس ٟجؿ ُ٦٬ٞح( .ج٧ٝن٥1428 ،٫ٞـ.)69 :
جٝؿفجلر ا٧ ٩ٝظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د٠ ١٬س٧لًحز جٯٖٔح٠٧ ١٬٬٢س٧لًحز
جٯ٠ف ٩ُٞ ١٬٬ٜ٬ظ َ٬٠جٯٖٜحف ،ػ٬ش ٜح٢ز ٠س٧لًحز جٯٖٔح ٩ُٞ ١٬٬٢ظ َ٬٠سٛٞ
جٯٖٜحف ؤُ٠ ١٠ ٩ٞس٧لًحز جٯ٠ف ،١٬٬ٛ٬د ٩٢ِ٠ؤ ١جٝظٚ٬ َ٬٠دل ٥ـ ٣جٯٖٜحف اٳَّ ؤ١
جٗٝف٘ ٧جيغ ٖ ٫جٝؿفظر ٝوحٝغ جٯٖٔح( ١٬٬٢ظػٴ٥1416 ،١ـ .)17 :
كبى تبؼٔ ّآعؼًّ (1977ى) دؿفجلر ٥ؿٖز اِ٠ ٩ٝفٖر ؤصف جِٝٴض جٝل٫ٜ٧ٞ
جِٚٝٴ٧ ٫٢جٝسػو ١٬ج٦٢٠ٝظُ ٫ٖ ٫ٴض ٘ٞٙجٳ٠سػح ١جٝػحٝر ٧جٝل٠ر ّ ،س٢٧ٜز ُ٢٬ر
ًحٝخ ً ١٠ٴخ جٝظحِ٠رٙ٧ ،ل٠ز ا ٩ٝصٴصر
ذ جٝؿفجلر ً )17( ١٠حٝدًح )34( ،
٠ظُ٧٠حز٠ :ظُ٧٠ر سٚٞز جِٝٴض جِٚٝٴ٠٧ ،٫٢ظُ٧٠ر سٚٞز جِٝٴض دحٝسػو١٬
ج٦٢٠ٝظ٠٧ ،٫ظُ٧٠ر ٟٝسس ٘ٞؤُ ٪ٴض (يحدًر).
٬ٚ٠حك سح٧ٞ٬ف ٧جلسؾؿ ٟجٝدحػش جٯؿ٧جز جٝسح٬ٝر٬ٚ٠ - 1 :حك ل ٘ٞٚٝ ١٬٧جٳ٠سػح- 2 .١
٘ٝ٘ٞٝجٝوف٬غ.
ّؤصدسز جٝؿفجلر ُؿ٧ ٟظ٧ؿ ٖف ٘٧ؿجٝر اػوحثً٬ح د ١٬جِٝٴض جِٚٝٴ٧ ٫٢جٝسػو٬ل
ج٦٢٠ٝظ ٫ٖ ٫ؾٗى ػحٝر ٘ٞٙجٳ٠سػح ،١د٠٢٬ح ٧ظؿز ٖف ٘٧د ١٬ج٠ٝظُ٧٠ر جٝس ٫سٚٞز
ُٴظحً ُٚٴً٬٢ح ٧د ١٬ج٠ٝظُ٧٠ر جٝس ٫سٚٞز ُٴظًح دحٝسػو ١٬ج٦٢٠ٝظٝ ٫ؿ ٨جٯٖفجؿ
جٝـِ٬ ١٬ح ١٠ ١٧٢ل٠ر ٙل٘ جٳ٠سػحٜ٧ ،١ح٢ز جٗٝفٝ ٘٧وحٝغ ج٠ٝظُ٧٠ر جٝس ٫سٚٞز
ُٴظحً ُٚٴ٬٢حً( .جٯل٠ف.)58 :ٟ1999 ،٪
كبى تؼّؾ ّتبتؿغّؼف ( )Bruce & Papsdorf, 1981دؿفجلر ج٦ٝؿٕ ٦٢٠ح
ٜنٕ جِٝٴٙر د ١٬جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ٜ٧ل ١٠جٱػدحً ٧٧ظ٦ر جٝيدً ٧س٢٧ٜز
ُ٢٬ر جٝؿفجلر ً )102( ١٠حٝدر ١٠ظحِ٠ر ٠سنظح ١جٯ٠ف٬ٜ٬ر.
٧جلسؾؿ ٟجٝدحػش جٯؿ٧جز جٝسح٬ٝر ٬ٚ٠ :حك جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ،اُؿجؿ ظ٢٧ق
(٬ٚ٠ ،)1968حك جٱػدحً ،اُؿجؿ قف٢ط٬ٚ٠ ،حك ٧ظ٦ر جٝيدً جٝؿجؾ – ٫ٞجٝؾحفظ،٫
٧ - 3ظ٧ؿ ؤصف ـ ٪ؿٳٝر اػوحث٬ر ِٝح٠ل جٝصٚحٖر ُ ٩ٞجٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ.٫٢
كبى اهنٖة ّاهفٖظ ( 1987ى) دؿفجلر ٥ؿٖز اِ٠ ٩ٝفٖر جِٝٴٙر د ١٬جٯٖٜحف ٓ٬ف
جِ٘ٝٳ٬٢ر ٧جٝظ٢ك ٧جٝسؾوه جٯٜحؿ٧ ،٫٠٬س٢٧ٜز ج٢٬ِٝر ١٠دِى ًٴ خ ظحِ٠ر
ج٧ ،ٟ٧٬ٗٝجلسؾؿ ٟجٝدحػش ٬ٚ٠حك جٯٖٜحف جِٚٝٴ٬٢ر ٬ٓ٧ف جٙ َٝٴ٬٢ر ،اُؿجؿ جٝف٬ػح٫٢
(٧ ،)ٟ1985س٧وٞز جٝؿفجلر ا ٩ٝج٢ٝسحثط جٝسح٬ٝر:
سقؿجؿ ٠٬ٙر جِٝٴٙر د٬ٚ٠ ١٬حك جٝـجز ٧جٝسػو٬ل 0.10 ١٠ا 0.27 ٩ٝؾٴل -2
ٖسفذ جٝؿفجلر جٝفل٬٠ر ٠ ١٠فػٞر ٠ح ٙدل جٝصح٬٧٢ر.
ٳ س٧ظؿ ٖف ٘٧ؿجٝر ٖ٠ ٫س٧لً جٳفسدحً د ١٬جٝـ٧ٜف ٧جٱ٢حش ٠٠ح ٬ن٬ف ا٩ٝ -3
ؤ ١جِٝٴٙر خ٬ٙ ١٬حك جٝـجز ٧جٝسػو٬ل ٠س٠حصٞر ُ٢ؿ جٝظ٢ل.١٬
٠ح :٫ٞ٬
ؤسؼْ خّق ّاهنضبً ( 1986ى) ؿفجلر ٥ؿٖز اٚ٠ ٩ٝحف٢ر ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز د٠ ١٬فسِٗ٫
دؿٝ٧ر ٢٠٧ؾٗي ٫جٝسػو٬ل ٧ ،س٢٧ٜز ُ٢٬ر جٝؿفجلر ً ١٠ٴخ ج٠ٝفػٞر جٝصح٬٧٢ر
جٱ٠حفجز جِٝفد٬ر ج٠ٝسػؿذ ٧ ،ؤٌ٦فز ٢سحثط جٝؿفجلر ٧ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر
ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ٫جٝـجز د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً٬ح ٬ّ٧ف ج٠ٝسٗٝ ١٬ٙ٧وحٝغ ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجل٬حً.
ؤسؼْ ُبٌؿً ّآعؼًّ ( )Hanson et al,1990ؿفجلر ٥ؿٖز اِ٠ ٩ٝفٖر ٠ؿ٨
سإص٬ف جٝؾدفجز ج٠ٝؿفل٬ر ُ ٟ٧٦ٗ٠ ٩ٞجٝـجز دإدِحؿ ٣جٝصٴصر ج ِٝح ،ٟجٯٜحؿ ، ٫٠٬جٝيدً
جٝـجس ٧ ،٫س٢٧ٜز ج٢٬ِٝر ً )322 ( ١٠حٝدحً ً ١٠ٴخ جٝوٕ جٝلحؿك ٧ ،س ٟجلسؾؿجٟ
ٍنفذ د٧٢ؿ ٬ٚ٠ ١٠حك ٟ٧٥ٕ٠جٝـجز ٝف٧ق٢٧د٬ف ض (٧ )ٟ1965ؤٌ٦فز ج٢ٝسحثط ؤ٬٠٥ر
سإص٬ف ج٢٠ٝحؼ ج٠ٝؿفل٧ ٫جٝسٔـ٬ر جٝفجظِر ٙ ١٠دل ج٠ٝؿفلُ ١٬ل ٟ٧٦ٗ٠ ٨جٝـجز جِٝحٟ
٧جٯٜحؿ٧ ٧ ،٫٠٬ظ٧ؿ ُٴٙر جفسدحً ٤٬ا٬ظحد٬ر د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز ٧ؿفظحز جٝسػو٬ل
(ج٠ِٝف٥1421 ،٪ـ.)133 :
ؤسؼْ اهلضنبٌٕ (1990ى) ؿفجلر ٥ؿٖز اِ٠ ٩ٝفٖر جٯصف جٝـ ٪سػؿص ٤دفج٠ط
سؿف٬دحز ج٧ٚٝجز جٝؾحور ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ٫جٝـجز ٠٧لز ٨٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٧ ،س٢٧ٜز ج٢٬ِٝر
ٖ )68( ١٠فؿًج ٢٬ِٜر سط ف٬د٬ر ٖ )40( ،فؿًج ٢٬ِٜر يحدًر٧ ،جلسؾؿ ٟجٝدحػش ٬ٚ٠حك،
٫ٚ٠٧جك ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ،اُؿجؿ ٢٠و٧ف٧ ،س٧وٞز جٝؿفجلر ا٠ ٩ٝح :٫ٞ٬
٧ – 1ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ٫جٝـجز دإدِحؿ ٣ج٠ٝؾسٗٞر د ١٬جٯٖفجؿ
جٝػحو ٩ُٞ ١٬ٞسؿف٬دحز ج٧ٚٝجز جٝؾحور ٧جٯٖفجؿ ٓ٬ف جٝػحو٩ُٞ ١٬ٞ
ز ج٧ٚٝجز سؿف٬دحز ج٧ٚٝجز جٝؾحور ٝوحٝغ جٯٖفجؿ جٝػحو ٩ُٞ ١٬ٞسؿف٬دح
جٝؾحور.
٧ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جٯٖفجؿ جٝػحو ٩ُٞ ١٬ٞسؿف٬دحز -2
ج٧ٚٝجز جٝؾحور ٧جٯٖفجؿ ٓ٬ف جٝػحو٦٬ُٞ ١٬ٞح ٖ ٫دِؿ ١٠ ١٬ؤدِحؿ ٬ٚ٠حك
ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٠٥ح جٝصٚر دحٗ٢ٝك ٧جٱػلحك دحٚ٠ٝؿفذ ٧جٝػ٧جٖق ج٠ٝحؿ٬ر ٝوحٝغ
جٗٝثر جٯ ٫ٖ ٩ٝ٧جٝدِؿ جٯ٧ل ٧لوحٝغ جٗٝثر جٝصح٬٢ر ٖ ٫جٝدِؿ جٝصح.٫٢
٧٬ - 1ظؿ جفسدحً ٧٠ظخ ؿجل ُ٢ؿ ٠لس 0.01 ٨٧د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز ٧جٝسػو٬ل
جٝؿفجل.٫
س٧ظؿ ٖف ٘٧ؿجٝر اػوحثً٬ح ُ٢ؿ ٠لس 0.01 ٨٧د٠ ١٬ظُ٧٠ر جٱفدحُ ٫جٯُ٩ٞ -2
١٠جٝسٴ٬٠ـ ٧جٝس٬٠ٞـجز ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ٫جٝـجز٧ ،د٠ ١٬ظُ٧٠ر جٱفدحُ ٫جٯؿ١٠ ٩٢
جٝسٴ٬٠ـ ٧جٝس٬٠ٞـجز ٖ ٫جٝسػو٬ل جٝؿفجل٥٧ ٫ـج ٬ئٜؿ ؤ ١ؤوػحخ ٟ٧٦ٗ٠
ٴ ١٠ؤوػحخ ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ج٢٠ٝؾٗى.
جٝـجز جِٝح ٫ٝؤٜصف سػوً ٬
- 3س٧ظؿ ٖف ٘٧ؿجٝر اػوحثً٬ح ُ٢ؿ ٠لس 0.01 ٨٧د ١٬جٝـ٧ٜف ٧جٱ٢حش ٖٟ٧٦ٗ٠ ٫
جٝـجز ٝوحٝغ جٱ٢حش.
ؤسؼْ( ) Costes & Schel der, 1994ؿفجلر ً٬ٝ٧ر ٥ؿٖز ا ٩ٝدػش جِٝٴٙر
د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز جٯٜحؿ٧ ٫٠٬جٝسػو٬ل جٯٜحؿ٥٧ ، ٫٠٬ؿٖز ٜـ ٛٝاِ٠ ٩ٝفٖر ٥ل
سسإصف ٥ـ ٣جِٝٴٙر د٠ح ِ٬سٚؿ ٣جٯًٗحل ػ٧ل جٯلدحخ جٜٝح٢٠ر ٧فجء ؤؿجث ٟ٦جٯٜحؿ،٫٠٬
ٴ ٢٧٬٠ ١٠ؽ دح٠ٝح ٬٢ح٧ ،جلسؾؿ ٟجٝدحػصح١
٧س٢٧ٜز ُ٢٬ر جٝؿفجلر ً ًٗ )46 ( ١٠
جٯؿ٧جز جٝسح٬ٝر جلسدح٢ر سػؿ٬ؿ جٯلدحخ ٬ٚ٠ ،حك ٧ٜ٬٢ل ٟ٧٦ٗ٠ٝجٝـجز ،ؿفظحز سػو٬ل
جًٝٴخ ١٠لظٴز ج٠ٝؿفلر٧ ،س٧وٞز جٝؿفجلر ا٧ ٩ٝظ٧ؿ ُٴٙر ص٢حث٬ر جٳ سظح ٣د١٬
ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٧جٝسػو٬لٜ٧ ،ـ٧ ٛٝظ٧ؿ جفسدحً ؿجل د ١٬جِ٠ٝسٚؿجز ج٢٠ٝل٧در ٟ٧٦ٗ٠٧
جٝـجز د ٩٢َ٠ؤ ١جِ٠ٝسٚؿجز جٝلٞد٬ر جٝسِٚ٬ ٫سؿ٥ح جٯًٗحل سئؿ ٪اٖ ٩ٝن ٟ٦ٞجٝؿفجل. ٫
ػ٬ش سفسدً جِ٠ٝسٚؿجز سدحؿً٬ٝح د ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٜ٧ٴ٠٥ح ٬ئصف ٖ٠ ٫ؾفظحز جٝسػو٬ل.
ؤسؼْ ( )Hoge,et. Al, 1995ؿفجلر ٜح ١ج٦ٝؿٕ ٦٢٠ح س٧ي٬غ جِٝٴٙر دٟ٧٦ٗ٠ ١٬
جٝـجز ٧جٝسػو٬ل جٯٜحؿ ٧ ،٫٠٬س٢٧ٜز ُ٢٬ر جٝؿ فجلر ً )322 ( ١٠حٝد ًح ً٧حٝدر ١٠
كبى ضيّغ ( 2000ى) دبظفجء ؿفجلر ٞٝسِفٕ ُ٠ ٩ٞلس ٨٧سٚؿ٬ف جٝـجز ٝؿ ٨جٝسٴ٬٠ـ
دح٠ٝفػٞر جٳدسؿجث٬ر٧ ،جٗٝف ٘٧د ١٬جٝـ٧ٜف ٧ج ٱ٢حش ٖ٠ ٫لس ٨٧سٚؿ٬ف جٝـجز٧ ،جٗٝف٘٧
ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ٫جٝـجز ػلخ جٝوٕ ٧جٝسِفٕ ُ ٩ٞجِٝٴٙر د٠ ١٬لس ٨ ٧سٚؿ٬ف جٝـجز
٧جٝسػو٬ل جٝؿفجل ٧ ،٫نٞ٠ز ُ٢٬ر جٝؿفجلر ( )600س٬٠ٞـ ٧س٬٠ٞـذ ١٠سٴ٬٠ـ جٝػٚٞر
ج٬ِٞٝح ١٠ج٠ٝؿفلر جٳدزؿجث٬ر د٠ؿ٢٬ر ؿ٠ن٘ ٧س ٟجلسؾؿج٬ٚ٠ ٟحك سٚؿ٬ف جٝـجز ٖ٫
جٝل ٛ٧ٞجٯٜح ؿ ،٫٠٬اُؿجؿ ٧ٜدف ل٬٠ش ٧ظٞدفسك ٧ ،س٧وٞز جٝؿفجلر ا ٩ٝج٢ٝسحثط
جٝسح٬ٝر:
٧ - 1ظ٧ؿ ٖف ٘٧ؿجٝر اػوحثً٬ح د ١٬جٝـ٧ٜف ٧جٱ٢حش ٖ ٫سٚؿ٬ف جٝـجز ٝوحٝغ
جٱ٢حش.
٧ - 2ظ٧ؿ ٖف ٘٧ؿجٝر اػوحثً٬ح د ١٬سٴ٬٠ـ جٝوٗ ١٬جٝلحؿك ٧جٝؾ٠ك ُ٧ؿ٧ ٟظ٧ؿ
ٖف ٘٧ؿجٝر اػوحث٬ر د ١٬سٴ٬٠ـ جٝهٕ جٝفجدَ ٧جٝؾح٠ك.
٧ظ٧ؿ ُٴٙر ؿجٝر اػوحثً٬ح د٠ ١٬لس ٨٧سٚؿ٬ف جٝـجز ٧جٝسػو٬ل جٝؿفجل٫ -3
ًٞٝٴخ ٧جًٝحٝدحز.
ؤسؼْ ٌنغٔ ( )Nekdi, 2000ؿفجلر ٥ؿٖز اٚ٠ ٩ٝحف٢ر سو٧ف جٝـجز ُ٧ٴٙس٤
دحٝسػو٬ل ٖ ٫ي٧ء ٠سٔ٬فجز جٝط ٢ك ٧جٝوٕ ٍ٧٢٧جٝػحٝر جٳظس٠حُ٬ر٧ ،س٢٧ٜز
ج٢٬ِٝر ً ١٠ٴخ ج٠ٝفػٞر ج٠ٝس٧لًر دٞد٢حُ٧ ١ؿؿً )90( ٟ٥حٝد ًح ً )85( ٧حٝدر
٧ؤٌ٦فز ج٢ٝسحثط ٠ح :٫ٞ٬
٧ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ٫جٝـجز د ١٬جٝظ٢ل. ١٬ -1
٧ظ٧ؿ جفسدحًًح اػوحثً٬ح ا٬ظحدً٬ح د٠ ١٬لس ٨٧جٝسو٧ف جٯٜحؿٞٝ ٫٠٬ـجز -2
٧جٝسػو٬ل جٯٜحؿ.٫٠٬
٠ٜٞح قجؿ ٠لس ٨٧جٝسو٧ف جٯٜحؿٞٝ ٫٠٬ـجز جقؿجؿ ٠لس ٨٧جٝسػو٬ل دٔى -3
جٌ٢ٝف ُ٠ ١سٔ٬فجز جٝؿفجلر.
كبيح يؿٖؼٔ ( ُ1423ـ) دؿفجلر ٜح ١ج٦ٝؿٕ ٦٢٠ح جٜٝنٕ ُ ١جِٝٴٙر د ١٬سنٜل
٬٧٥ر جٯ٢ح ٠٠صٞر ٖ ٫جٝؿفظحز جٝؾحٝ ٟفسخ ج٬٧٦ٝر (سػ ،٘٬ٚسِ ،٘٬ٞجٔ٢ٴ٘ ،سنسز )
ؤسؼح ؤتّ اهٌسب ( ُ1427ـ) ؿفجلر ٥ؿٖز ا ٩ٝجٝسِفٕ ُُ ٩ٞٴٙر جٝنِ٧ف دح٧ٝػؿذ
ٟ ٝؿ ٨جٯًٗحل جٯ٬سح ٟ٧٦ٗ٠٧جٝـجز جٗ٢ٝل٬ر ،دحٝل ٛ٧ٞجِٝؿ٧ج،٫٢
( ٖس٬حز) ج٠٬ٚ٠ٝحز يٌ٢ ١٠ح ٟجٱ٧٬جء جِٝحؿ٧ ١٬ج ٠٬ٚ٠ٝحز يٌ٢ ١٠ح ٟجٯلف
ٴ ١٠ؤًٗحل ؿ٧ف جٯ٬سحٟ
جٝدؿٞ٬ر٧ ،س٢٧ٜز ُ٢٬ر جٝؿفجلر ً ًٗ )104( ١٠
جٱ٢حش.
ٳ س٧ظؿ ُٴٙر ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ؿفظحز ؤٖفجؿ ج٢٬ِٝر ٖ٬ٚ٠ ٫حك -1
ج٧ٝػؿذ جٗ٢ٝل٬ر دإدِحؿ٥ح ج٠ٝؾسٗٞر ٧ؿفظحس ٟ٦د٬ٚ٠حك جٝل ٛ٧ٞجِٝؿ٧ج.٫٢
س٧ظؿ ُٴٙر لٞد٬ر ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ؿفظحز ؤٖفجؿ ج٢٬ِٝر ٖ٬ٚ٠ ٫حك -2
ج٧ٝػؿذ جٗ٢ٝل٬ر دإدِحؿ٥ح ج٠ٝؾسٗٞر ٧ؿفظحس ٟ٦د٬ٚ٠حك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز.
س٧ظؿ ُٴٙر لٞد٬ر ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ؿفظحز ؤٖفجؿ ج٢٬ِٝر ٖ٬ٚ٠ ٫حك -3
جٝل ٛ٧ٞجِٝؿ٧ج٧ ٫٢ؿفظحس ٟ٦د٬ٚ٠حك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز.
ٳ س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ٠ ٫س٧لً ٬ٚ٠حك جٝل ٛ٧ٞجِٝؿ٧ج ٫٢د١٬ -4
جٌ٢ٝح ٟجٯلف ٪جٝدؿ٬لٌ٢٧ ،ح ٟجٱ٧٬جء جِٝحؿ.٪
كبى ُٖوٕ ( )Healey, 1974خؿفجلر ٥ؿٖز اِ٠ ٩ٝفٖر جِٝٴٙر د ١٬جٝل ٛ٧ٞج٧ٝجٝؿ٪
( )176 ٠ٜح ٬ؿف٦ٜح جٯد٢حء ٧جٱ٢ظحق جٝؿفجك٧ ،٪س٢٧ٜز ُ٢٬ر جٝؿفجلر ١٠
ًحٝخ ً )145( ٧حٝدر٧ ،جلسؾؿ ٟجٯؿ٧جز جٝسح٬ٝر:
س٧ظؿ ُٴٙر جفسدحً٧٠ ٤٬ظدر د ١٬جٳ٢ظحق ج٠ٝفسَٗ ٞٝـ٧ٜف ٧جٝؿٕء ج٧ٝجٝؿ٪ -1
٠ٜح ٬ؿف ٤ٜجٯد٢حء.
ؤسؼح ؤتّ ؿّؿّ (1975ى) ؿفجلر ٥ؿٖز اِ٠ ٩ٝفٖر دِى ل٠حز جٝنؾو٬ر ٝؿ ٨
ج٠ٝسٗٙ٧حز ٧ج٠ٝسإؾفجز ؿفجل٬ح٧ ،س٢٧ٜز ٢٬ُ ١٠ر ً ١٠حٝدحز ٬ٜٞر جٝد٢حز جٱلٴ٬٠ر
(ؤ٬ق) ٛ٢ دظحِ٠ر جٯق٥ف٧ ،س ٟجلسؾؿج٬ٚ٠ ٟحك (ؤؿ٧جفؿ) ٞٝسٗي٬ل جٝنؾوٙ ،٫حث٠ر
ٞٝنؾو٬ر٧ ،ؤٌ٦فز ٢سحثط جٝؿفجلر ٠ح :٫ٞ٬
ؿفجل٬ ٫س٬٠ق ١ُ ١ج٠ٝسإؾفجز ؿفجلً ٬ح دإ ١ػحظسٝ ١٦ٴ٢ظحق
ًج - 1ج٠ٝسٗٙ٧حز
٧جِ٠ٝحيؿذ ٧جٝسػ٠ل ؤُ ١٠ ٩ٞج٠ٝسإؾفجز ؿفجلً ٬ح ٧ؤٙل ٫ٖ ١٦٢٠جٝػحظر
ٞٝسإ٠ل جٝـجس.٫
ُؿ٧ ٟظ٧ؿ ٖف ٘٧د ١٬ج٠ٝظُ٧٠س( ١٬ج٠ٝسٗٙ٧حز ٧ج٠ٝسإؾفجز ) ٖ ٫جٳلسٚٴل. -2
ؤسؼْ اٖفٌٞغ ( )Eveland, 1981ؿفجلر سدػش ٖ ٫سػؿ٬ؿ ج٧ِٝج٠ل جٯٜصف ِٖح٬ٝر
ٖ ٫ظِل ًٴخ ج٠ٝفػٞر ج ٝصح٬٧٢ر ؤٜصف ٢ظحػحً ٖ ٫ؿفجلس ٧ ،ٟ٦س٢٧ٜز ج٢٬ِٝر )72 ( ١٠
ًحٝدًح ٙل٧٠ج ا ٩ٝصٴش ٠ظُ٧٠حز ؤػؿج٥ح سظف٬د٬ر سل ٙز جٝدف٢ح٠ط ٧جٯؾف١٬٬
يحدًس٧ ،١٬س ٟجلسؾؿج ٟجٝدف٢ح٠ط جٝؿفجل ٫جٝس٬ٞٚؿ ، ٪دف٢ح٠ط ٬سإ ٢ ١٠ ٕٝؿ٧جز
ٞٝس٧ظ٢ ٤ػ ٧جٳ٢ظحق ،س٧وٞز جٝؿفجلر ا ٩ٝج٢ٝسحثط جٝسح٬ٝر:
٧ - 1ظ٧ؿ ق٬حؿذ ؿجٝر اػوحثً٬ح ٖ٠ ٫س٧لً ؿفظحز جٝنِدر جٝسظف٬د٬ر ٚ٠حف٢ر
دح٠ٝظُ٧٠س ١٬جٝيحدًس.١٬
ؤٌ٦فز ج٠ٝظُ٧٠ر جٝسظف٬د٬ر س٧ظً٦ح ٢ػ ٧جٱ٢ظحق ٖ ٫سػؿ٬ؿ ؤ٥ؿجٖ٦ح ٧ؤودػ٧ج -2
ؤٜصف سدوفًج دإٗ٢ل٧ ٟ٦دح٭ؾف.١٬
ؤسؼْ ؿيٖد ( )Smith, 1981ؿفجلر ج٦ٝؿٕ ٦٢٠ح ِ٠فٖر ج٭فجء ٢ػ ٧ج٠ٝؿفلر
٧جٱ٢ظحق جٯٜحؿ٧ ٫٠٬جٝس٧جٖ٘ ج٠ٝؿفلٝ ٫ؿ ٢٬ُ ٨ر ًٴخ جٝوٕ جٯ٧ل جٝصح،٪٧٢
٧ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ُدف ٧ؿجؾل جٝصٚحٖس ٫ٖ ١٬جٝؿجِٖ٬ر ٝٲ٢ظحق. -1
٧س٧وٞز ؿفجلر ُل٬ف٥1423( ٪ـ) اُ ٩ٝؿ٧ ٟظ٧ؿ ُٴٙر د٬٧٥ ١٬ر جٯ٢ح
ٟ٧٦ٗ٠٧جٝـجز.
ثالجاً :التعلٔل عل ٙالدزاضات اليت تياّلت دافعٔ٘ اإلجناش مع بعض املتػريات:
س٧وٞز دِى جٝؿفجلحز ا ٩ٝؤ٠ ١لس ٨٧ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق ٝؿ ٨جٝـ٧ٜف ؤُ٩ٞ
ٝ ٤٢٠ؿ ٨جٱ٢حش ) ، (Horner, 1968د٠٢٬ح س٧وٞز ؿفجلر ج٧ًٝجخ ( )ٟ1990ا٩ٝ
ُ٧ؿ٧ ٟظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جًٝٴخ ٧جلًحٝدحز ٖ ٫جٝـٜحء ٧ؿجِٖ٬ر
جٳ٢ظحق.
٧س٧وٞز ؿفجلحز اُ ٩ٝٴٙر ٧٠ظدر د٧ ١٬ظ٦ر جٝيدً جٝؿجؾ٧ ٫ٞؿجِٖ٬ر
جٳ٢ظحق ٜؿفجلر جٝسف ،)ٟ1985( ٫ٜؿفجلر ًٙح.)ٟ1994( ٫٢
٧س٧وٞز دِى جٝؿفجلحز ا٧ ٩ٝظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ٫
جٝؿجِٖ٬ر د ١٬ج٠ٝس ١٬ٖٚ٧سػو٬ٞ٬حً ٬ٓ٧ف ج٠ٝسٗٝ ١٬ٙ ٧وحٝغ ج٠ٝسٜٗ ١٬ٙ٧ؿفجلر ؤد ٧ل٧ل٧
( ،)ٟ1988جٔٝح٠ؿ٪ ( ،)ٟ1975جٝسف ،)ٟ1985( ٫ٜجٝق٬حز (ُ ،)ٟ1988دؿ جٝلٴٟ
( ،)ٟ1989جٝػح٠ؿ ( ،)ٟ1995جٝوحٖ ،)ٟ2000( ٫ج٢ِٝق.)ٟ2003( ٪
٧س٧وٞز ؿفجلر ا٧ ٩ٝظ٧ؿ جفسدحً ؿجل ٧٠٧ظخ د ١٬ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق ٟ٧٦ٗ٠٧
جٝـجز ، (Ullagaddi,ؿفجلر جٝػ٬٠يح٧ )ٟ1998( ١ا ٩ٝؤ ١جًٞٝدر جٝد٬ى ؤٜصف
ؿجِٖ٬ر ٝٲ٢ظحق ١٠جٝل٧ؿ ).(Foster, 1983
٧س٧وٞز ؿفجلر جٔٝح٠ؿ )ٟ2000( ٪ا٧ ٩ٝظ٧ؿ ٖفٝ ٘٧وحٝغ ج٠ٝفج٬ٓ ١٬ٚ٥ف
ج٠ٝػف ١٠ ١٬٠٧جٯلفذ ٖ ٫ج٠ٝظ ٍ٧٠ج ٫ٜٞٝٯدِحؿ ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق ٚ٠حف٢ر دح٠ٝػف١٬٠٧
ؤلف٬حً.
ؤ٧ٳً :ؤنحفز جٜٝص٬ف ١٠جٝؿفجلحز جٝلحدٚر ا ٩ٝج٢سنحف جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ٫ٖ ٫٢
ج٠ٝظسِ٠حز جِٝفد٬ر ٠ٜح ٢٠ ٧٥سنف ٖ ٫ج٠ٝظسِ٠حز ج ٔٝفد٬رٜ .ؿفجلر جٝف٬ػح٫٢
(،)ٟ1999 (٧ ،)ٟ1987ؿفجلر ظػٴ٥1416( ١ـ )٧ ،ؿفجلر جٯل٠ف٪
٧ؿفجلر ج٠ٝػ٠ؿ٥1424 ( ٪ـ)٧ ،ؿفجلر ج٧٬ٝد٥1427( ٫ـ.
صحٝصحً :ؤصدسز دِى جٝؿفجلحز ٖحُ٬ٞر جٝدف٢ح٠ط جِٝٴظ ٫جِٚٝٴ ٫ٖ ٫٢ؾٗى ٘ٞٙ
جٳ٠سػحٜ ١ؿفجلر دحف٧ ٪آؾف ،)ٟ1977 ( ١٧ؿفجلر (،)Roberta, 1983
جٝن٬ؽ (.)ٟ1986
فجدِحً :ؤنحفز دِى جٝؿفجلحز جٝلحدٚر ا٧ ٩ٝظ٧ؿ ُٴٙر جفسدحً٬ر ٧٠ظدر دٟ٧٦ٗ٠ ١٬
(Hansford& ( ،)Hanson etal, 1990 جٝـجز ٧جٝسػو٬ل جٝؿفجل٫
)Hoge.et.al, 1995 ( ، ) Hattie, 1982ؿفجلر دح٠ن٧٠ك ٢٠٧ل٫
( ،)ٟ1986ؿفجلر جٝؿ٬خ ( ،)ٟ1991ؿفجلر ػ٧٠ؿ (.)ٟ2000
ؾح٠لحً :س٧وٞز دِى جٝؿفجلحز اٖ ٩ٝف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٟ٧٦ٗ٠ ٫جٝـجز د١٬
ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً٬ح (٠فسِٗ ٫جٝسػو٬ل )٬ٓ٧ ،ف ج٠ٝسٗ٢٠( ١٬ٙ٧ؾٗي ٫جٝسػو٬ل )
( ،)Kanoy, et.al, 1980ػل١٬ ٝوحٝغ ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجل٬حً ٜؿفجلر
( ،)ٟ1970ؾ٧ض ٧آؾف ،)ٟ1985( ١٧س٧ ٘٧جًٝػح.)ٟ1986( ١
لحؿلحً :ؤٜؿز دِى جٝؿفجلحز ٧ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق
د٠ ١٬فسِٗ ٫جٝسػو٬ل ٢٠٧ؾٗي ٫جٝسػه٬ل ٝوحٝغ ٠فسِٗ ٫جٝسػو٬ل ٜؿفجلر
( ،)Mizelle, 1992ؿفجلر ؤد ٧ل٧ل٠ ، )ٟ1975( ٧ػ٠ؿ ( ،)ٟ1987جٝق٬حز
(ُ ،)ٟ1988دؿ جٝلٴ ،)ٟ1988( ٟجٔٝح٠ؿ ،)ٟ1989( ٪ج٢ِٝق،)ٟ2003( ٪
ج٠ٝظ.)ٟ2006( ٫٠٠
ػ٬ش سسٗ٘ جٝؿفجلر جٝػح٬ٝر َ٠ؿفجلحز لحدٚر ػ٧ل ِ٠فٖر ٠ؿ ٨ج٢سنحف
جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ٬ٓ٧ ٫٢ف جِٚٝٴ ٫٢د ١٬ؤٖفجؿ ُ٢٬ر جٝؿفجلر ٠صل ؿفجلر ٢٧ؿف٢٬ٝط
(٥1416ـ ) ،ؿفجلر ( ،)ٟ1974ؿفجلر جٝف٬ػح ،)ٟ1987( ، ٫٢ؿفجلر ظػٴ١
جٯل٠ف .)ٟ1999( ٪ؿفجلر ج٠ٝػ٠ؿ٥1424( ٪ـ):
٢٬سنف جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ٬ٓ٧ ٫٢ف جِٚٝٴ ٫٢د ١٬ج٠ٝفج ١٬ٚ٥ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح -1
٧جِٝحؿ ١٬٬ؤٖفجؿ ُ٢٬ر جٝؿفجلر.
ٳ س٧ظؿ ُٴٙر جفسدحً ٤٬ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جٝسٗ٬ٜف ٧د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز ٝؿ٨ -2
- 3ٳ س٧ظؿ ُٴٙر جفسدحً ٤٬ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جٝسٗ٬ٜف ٧د ١٬ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق
خ -جِٝحؿ ١٧٬ؿفجل٬حً .ض – ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر. ٝؿٜ ٨لٍ : ١٠ؤ – ج٠ٝسٗ ١٧ٙ٧ؿفجل٬حً
- 4ٳ س٧ظؿ ُٴٙر جفسدحً ٤٬ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز ٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق
ٝؿٜ ٨لٍ : ١٠ؤ – ج٠ٝسٗ ١٧ٙ٧ؿفجل٬حً خ -جِٝحؿ ١٧٬ؿفجل٬حً .ض – ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر.
- 5ٳ س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٕٝفُ٬ر ُ٩ٞ
س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ُ٩ٞ -6
- 8ٳ س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ُ٩ٞ
٬ٚ٠حك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ.١٬٬٢
ٳ س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ُ٩ٞ -9
٬ٚ٠حك ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ.١٬٬٢
- 10ٳ س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك جٯٖٜحف د٠ ١٬ظُ٧٠حز جٝؿفجلر
سدِحً ٠ٞٝؿ٢٬ر .
- 11ٳ س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ٟ٧٦ٗ٠جٝـ جز د٠ ١٬ظُ٧٠حز
- 12ٳ س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق د٠ ١٬ظُ٧٠حز
ًال
أوال :ينهذ انذراسح
ًال
حانٍا :جمتًغ انذراسح
ًال
حانخا :ػٍنح انذراسح
ًال
راتغا :أدواخ انذراسح
ًال
خايسا :األسانٍة اإلحظائٍح
( ) 1التصش اختَبس عَُخ انذساعخ عهي طالة انًشحهخ انثبَوٍخ نهًجشساد انتبنَخ:
– 1انًشحهخ انثبَوٍخ تواصً صيَُبً يشحهخ انًشاْمخ انًتوعطخ ثٍَ ( )18-15عُخ أً يشحهخ وعظ ثٍَ انًشاْمخ انًجكشح وانًتأخشح.
- 2طالة انًشحهخ انثبَوٍخ أكثش َضجبً يٍ حَج االعتجبثخ نًمبٍَظ انذساعخ.
- 191 -
٧دُ ْٞؿؿ ج٠ٝؿجفك جٝصح٬٧٢ر ( ٠ )36ؿفلر صح٬٧٢ر.
خ ٠ -ؿ٢٬ر ظؿذ :د٠ ْٞظسً َ٠ٴخ ج٠ٝفػٞر جلصح٬٧٢ر (ً )50078حٝدحً٧ ،دُ ْٞؿؿ
ج٠ٝؿجفك جٝصح٬٧٢ر (٠ )54ؿفلر صح٬٧٢ر.
٧س ٟسٜفجف ج٬ٞ٠ِٝر ٠ َ٠ؿفجك ظؿذ ٗ٢ ٩ُٞ٧ك ج٧٢٠ٝجلٜ٧ ،ح٢ز جٳلسدح٢حز
ج٠ٝلسفظِر ٧ج٠ٝلس٬ٖ٧ر ٝظ َ٬٠جٝنف٧ ً٧جٚٝحدٞر ٞٝسػ٬ٞل جٱػوحث٠ ١٠ ٫ؿ٢٬سٜ٠ ٫ر
ًحٝخ د٧جً )200( َٙحٝخ ٠سًٗ )200( ٧ ٘٧حٝخ ُحؿ ٪دحٝسلح ٪٧د٠ ١٬ؿ٢٬سٜ٠ ٫ر
جٜ٠ٝف٠ر ٧ظؿذ.
ظؿ٧ل ( )1
س٧ق َ٬ج٢٬ِٝر ُ ٩ٞج٠ٝؿجفك جٝصح٬٧٢ر ٠٧فجٜق جٱنفجٕ د٠ؿ٢٬ر ٜ٠ر جٜ٠ٝف٠ر
يغغ اهنٞة اهًبغًٖٖ يغغ اهنٞة اهيخفّكًٖ اهيغؼؿج اهذبٌّٖج اهيؼنؽ (اهلنبو) ى
20 21 ج٬ٚٝف٧ج١ جٝنف٘ 1
20 20 جٱ٠ح ٟجٝلؾح٪٧ جٔٝفخ 2
19 19 ج٦٢ٝف٧ج١ ج٧ٝلً 3
20 21 جٱ٠ح ٟجٝد٫ٚ٦٬ جٝن٠حل 4
21 19 ُص٠ح ١دُٗ ١ح١ جٝظ٧٢خ 5
100 100 ؾ٠لر ٠ؿجفك ؾ٠لر ٠فجٜق ج٠ٝظٍ٧٠
ظؿ٧ل ( )2
س٧ق َ٬ج٢٬ِٝر ُ ٩ٞج٠ٝؿجفك جٝصح٬٧٢ر ٠٧فجٜق جٱنفجٕ د٠ؿ٢٬ر ظؿذ
يغغ اهنٞة اهًبغًٖٖ يغغ اهنٞة اهيخفّكًٖ اهيغؼؿج اهذبٌّٖج اهيؼنؽ (اهلنبو) ى
21 19 جٗٝسغ ج٢ٝلٟ٬ 1
20 21 جد ١جٝدً٬حف جٝظ٧٢خ 2
19 21 جد ١ػقٟ جٝنف٘ 3
20 19 دؿف جٝن٠حل 4
20 20 جد ١ؾٞؿ١٧ ج٧ٝلً 5
100 100 ؾ٠لر ٠ؿجفك ؾ٠لر ٠فجٜق ج٠ٝظٍ٧٠
% ث % ث % ث % ث % ث فئبث انعًر
40.3 161 5.0 20 14.8 59 11.8 47 8.8 35 16 - 15سُت
45.3 181 11.8 47 8.0 32 11.8 47 13.8 55 18 – 17سُت
14.5 58 8.3 33 2.3 9 1.5 6 2.5 10 أكبر يٍ 18سُت
100.0 400 25.0 100 25.0 100 25.0 100 25.0 100 انًجًىع انكهٍ
سغّل ( ) 4
خّؽٖى يٌٖج اهغؼاؿج اهنوٖج ضؿة
اهيؿخّْ اهغؼاؿٕ ّاهيغٌٖج ّاهكف اهغؼاؿٕ ( ً = : ) 400
انًجًىع انكهٍ عبدٍَُ جدة و حفىقىٌ جدة عبدٍَُ يكت يخفىقىٌ يكت
انًسخىي اندراسٍ
( ٌ = ) 400 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100
% ث % ث % ث % ث % ث انصف اندراسٍ
46.5 186 5.8 23 13.5 54 19.3 77 8.0 32 األول
38.8 155 10.3 41 9.0 36 4.3 17 15.3 61 انزبٍَ
14.8 59 9.0 36 2.5 10 1.5 6 1.8 7 انزبنذ
100.0 400 25.0 100 25.0 100 25.0 100 25.0 100 انًجًىع انكهٍ
سغّل ( ) 5
خّؽٖى يٌٖج اهغؼاؿج اهنوٖج ضؿة
اهيؿخّْ اهغؼاؿٕ ّاهيغٌٖج ّيؿخّْ خًوٖى اٙة ( ً = : ) 400
انًجًىع انكهٍ عبدٍَُ جدة يخفىقىٌ جدة عبدٍَُ يكت يخفىقىٌ يكت
انًسخىي اندراسٍ
( ٌ = ) 400 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100
% ث % ث % ث % ث % ث حعهُى األة
11.0 44 3.0 12 1.8 7 4.0 16 2.3 9 أيٍ
33.0 132 10.3 41 5.3 21 8.8 35 8.8 35 يخىسط فأقم
26.3 105 7.3 29 7.8 31 6.5 25 4.8 19 ربَىٌ
18.3 73 2.5 10 6.8 27 2.3 9 6.8 27 جبيعٍ
11.5 46 2.0 8 3.5 14 3.5 14 2.5 10 أعهً يٍ انجبيعٍ
100.0 400 25.0 100 25.0 100 25.0 100 25.0 100 انًجًىع انكهٍ
سغّل ( ) 6
خّؽٖى يٌٖج اهغؼاؿج اهنوٖج ضؿة
اهيؿخّْ اهغؼاؿٕ ّاهيغٌٖج يؿخّْ خًوٖى اٙى ( ً = : ) 400
انًجًىع انكهٍ عبدٍَُ جدة يخفىقىٌ جدة عبدٍَُ يكت يخفىقىٌ يكت
( ٌ = ) 400 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100 انًسخىي اندراسٍ
% ث % ث % ث % ث % ث حعهُى األو
20.0 80 6.8 27 4.8 19 6.0 24 2.5 10 أيُت
39.5 158 12.0 48 6.5 26 10.0 40 11.0 44 يخىسط فأقم
19.3 77 3.5 14 8.0 32 2.8 11 5.0 20 ربَىٌ
15.0 60 2.0 8 5.3 21 3.0 12 4.8 19 جبيعٍ
6.3 25 0.8 3 0.5 2 3.3 13 1.8 7 أعهً يٍ انجبيعٍ
100.0 400 25.0 100 25.0 100 25.0 100 25.0 100
انًجًىع انكهٍ
سغّل ( ) 7
خّؽٖى يٌٖج اهغؼاؿج اهنوٖج ضؿة
اهيؿخّْ اهغؼاؿٕ ّاهيغٌٖج ّيخّؿن غعل اٙؿؼث اهفِؼٔ ( ً = : ) 400
انًجًىع انكهٍ عبدٍَُ جدة يخفىقىٌ جدة عبدٍَُ يكت يخفىقىٌ يكت
( ٌ = ) 400 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100 ( ) ٌ = 100 انًسجوي اندراسٍ
% ث % ث % ث % ث % ث يخىسط اندخم انشهرٌ
37.5 150 13.0 52 7.5 30 9.5 38 7.5 30 أقم يٍ 3000لاير
18.5 74 4.0 16 5.0 20 3.8 15 5.8 23 يٍ – 3000أقم يٍ 5000لاير
13.0 52 3.3 13 3.3 13 3.8 15 3.0 11 يٍ – 5000أقم يٍ 7000لاير
9.5 38 2.0 8 2.8 11 1.8 7 3.0 12 يٍ – 7000أقم يٍ 9000لاير
10.3 41 1.3 5 3.0 12 3.3 13 2.8 يٍ – 9000أقم يٍ 12000لاير 11
11.3 45 1.5 6 3.5 14 3.0 12 3.3 13 يٍ 12000لاير فأكزر
100.0 400 25.0 100 25.0 100 25.0 100 25.0 100 انًجًىع انكهٍ
٬س٥ ١٧ٜـج ج٬ٚ٠ٝحك ٖ ٫و٧فس ٤جٯظ٢د٬ر ١٠اػؿُ ٨نفذ ٖٜفذ ٓ٬ف ُٚٴ٬٢ر
٧يِ٦ح جٝدفز ا٬ٝكٙ٧ ،ح ٟجٝف ٬ػح )1985( ٫٢دد٢حء ٥ـج ج٬ٚ٠ٝحك ٧س٬٢ٚس ٩ُٞ ٤جٝد٬ثر
جٯفؿ٬٢ر ٧ؤيحٕ ٖٜفس٬ٓ ١٬ف ُٚٴ٬٢س٬ ١٬ف ٨ؤ٠٦٢ح ٢٠سنفسح ٫ٖ ١ج٠ٝظسِ٠حز جِٝفد٬ر
٠٥٧ح:
٢٬ -1دٔٞٝ ٫نؾه ؤ٬ ١سوٕ دحٝظؿ٬ر ٧جٝفل٬٠ر ِٖ٠ ٫حٞ٠ر ج٭ؾف ١٬ػس ٩س١٧ٜ
٠٬ٙ ٤ٝر ؤٜ٠ ٧ح٢ر ٠ػسف٠ر.
٧دـ٬ ٛٝس٥ ١٧ٜـج ج٬ٚ٠ٝحك ٜٖ )13( ١٠فذ ٖفُ٬ر سنس٠ل ٜل ٦٢٠ح ُ ٩ٞؤفدَ
ٖٚفجز ٢وٗ٦ح ا٬ظحد٬ ٫سٗ٘ َ٠جٜٗٝفذ٢٧ ،وٗ٦ح ج٭ؾف لٞد٬ ٫ؾس٦ِ٠ ٕٞح ٢٬٧حٙي٦ح
٧٧قُز ٖٚفجز ج٬ٚ٠ٝحك جٝـ ٩ُٞ 52جٯٖٜحف جٝس ٫سِدف ُ٦٢ح دسفس٬خ ٬ ١٬ِ٠ي١٠
سدحُؿ جٚٗٝفجز جٝس ٫س٬ٚك جٝدِؿ ج٧ٝجػؿ٧ ،ـ ٛٝػلخ جٝظؿ٧ل ف:)8( ٟٙ
س ١٧ٜجٱظحدر ُٖٚ ١فجز ج٬ٚ٠ٝحك ج٢٧ٜ٠ٝر ٖٚ 52 ١٠فذ ا٠ح د٧ ِٟ٢ـ ٛٝػ٠٢٬ح ٧٬جٖ٘
جٗ٠ٝػ٧ه ُ ٩ٞجِٝدحفذ ٚ٬٧د٦ٞح ،ؤ ٧دٴ ػ٠٢٬ح ٳ ٧٬جٖ٘ جٗ٠ٝػ٧ه ُ ٩ٞجِٝدحفذ.
طسٓك٘ تصشٔح املكٔاع:
- 1سًِ ٩ج٠٬ٚٝر ٝ 2ٲظحدر جٝس ٫سؿل ُٙ ٩ٞد٧ل جٗ٠ٝػ٧ه ٜٗٞٝفذ ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر،
٧سًِ ٩ج٠٬ٚٝر ٝ 1ٲظحدر جٝس ٫سؿل ُ ٩ٞفٖى جٗ٠ٝػ٧ه ٜٗٞٝفذ ٓ٬ف
جِٚٝٴ٬٢ر ِٜ٬٧ ،ك ٬٠قج ١جٝؿفظحز دح٢ٝلدر ِٞٝدحفجز جِٜٝل٬ر
(جٝس ٫سؾس َ٠ ٕٞجٜٗٝفذ ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر).
-2جٝؿفظر جٝؿ٬٢ح ُٜ ٩ٞل دِؿ ١٠جٯدِحؿ جٝـ 4 ٫٥ 13ؿفظحز٠٬ٙ ٫٥٧ ،ر سِدف
ُ ١ؿفظر ُح٬ٝر ١٠جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ٧ ٫٢س ١ُ ٟ٢فٖى سحٝ ٟس ٛٞجٜٗٝفذ ٓ٬ف
جِٚٝٴ٬٢ر.
-3جٝؿفظر ج٬ِٞٝح ُٜ ٩ٞل ١٠جٯدِحؿ جٝـ 8 ٫٥ 13ؿفظحز ٫٥٧ ،سِدف ُ١
ؿفظر ُح٬ٝر ١٠جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ٧ ٫٢سٙ ١ُ ٟ٢د٧ل ٜٗٞٝ ً٘ٞ٠فذ ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر.
- 1جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر سسفج٧ع د 52 ١٬ؿفظر ٜػؿ ؤؿ ٫٥٧( ٩٢سِدف ُ ١فٖى
جٗ٠ٝػ٧ه ٝظ َ٬٠جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر جٝس٠٬ ٫ص٦ٞح ج٬ٚ٠ٝحك ) 104٧ؿفظحز
ٜػؿ ؤُ ٫٥٧( ٩ٞسِدف ُٙ ١د٧ل جٗ٠ٝػ٧ه ٝظ َ٬٠جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر
جٝس٠٬ ٫ص٦ٞح ج٬ٚ٠ٝحك).
اضتدداو املكٔاع:
) * * ( /انمَى االستجبطَخ انواسدح فٌ انجذول أعالِ راد دالنخ إحصبئَخ عُذ يغتوى ( . ) 0.01
- 201 -
ج٠٬ٚٝر جٳفسدحً٬ر د: ١٬
- **0.631 **0.500 **0.645 **0.686 جٜٗٝفذ10
ٜٗٞٝفذ11 ِٞٝدحفذ 50 ِٞٝدحفذ 37 ِٞٝدحفذ24 ِٞٝدحفذ11 جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٝـ
**0.689 **0.498 **0.419 **0.482 **0.612 ٬ٚ٠ٞٝحك
- **0.537 **0.671 **0.671 **0.692 جٜٗٝفذ11
ٜٗٞٝفذ12 ِٞٝدحفذ 51 ِٞٝدحفذ 38 ِٞٝدحفذ25 ِٞٝدحفذ12 جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٝـ
**0.659 **0.629 **0.654 **0.429 **0.532 ٬ٚ٠ٞٝحك
- **0.631 **0.643 **0.631 **0.609 جٜٗٝفذ12
ٜٗٞٝفذ13 ِٞٝدحفذ 52 ِٞٝدحفذ 39 لِٝدحفذ26 ِٞٝدحفذ13 جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٝـ
**0.653 **0.585 **0.581 **0.683 **0.581 ٬ٚ٠ٞٝحك
- **0.688 **0.683 **0.664 **0.6183 جٜٗٝفذ13
٬٧سيغ ١٠جٝظؿ٧ل جٝلحد٘ ؤ ٟ٬ٙ ١جٳفسدحً دٜ ١٬ل ُدحفذ ٧جٜٗٝفذ جٝسحدِر ٦ٝح
٧د ١٬جَٝدحفجز ٧ج٠ٝظ ٍ٧٠ج٬ٚ٠ٞٝ ٫ٜٞٝحك ٜح٢ز سس٠سَ دؿفظر ظ٬ؿذ ١٠جٝوؿ٘ ،اـ
ٜح٢ز ٦ٜٞح ؿجٝر اػوحث٬ح ُ٢ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر ( .) 0.01
خ – جفسدحً ٜل ٖٜفذ َ٠جٯٖٜحف جٯؾف َ٠٧ ٨ج٬ٚ٠ٝحك ٜٜل٧ ،جٝظؿ٧ل ف)10 ( ٟٙ
٧٬يغ ـ. ٛٝ
**0.633 **0.670 **0.679 **0.617 **0.619 **0.612 **0.694 **0.824 **0.764 **0.606 **0.735 **0.602 **0.754 - انفكرة 01
**0.834 **0.611 **0.678 **0.647 **0.692 **0.690 **0.642 **0.672 **0.605 **0.675 **0.649 **0.617 - - انفكرة 02
**0.752 **0.614 **0.633 **0.648 **0.612 **0.610 **0.652 **0.627 **0.674 **0.689 **0.678 - - - انفكرة 03
**0.766 **0.651 **0.603 **0.602 **0.667 **0.671 **0.618 **0.600 **0.676 **0.604 - - - - انفكرة 04
**0.736 **0.646 **0.615 **0.642 **0.601 **0.628 **0.716 **0.621 **0.664 - - - - - انفكرة 05
**0.862 **0.698 **0.642 **0.654 **0.642 **0.615 **0.615 **0.656 - - - - - - انفكرة 06
**0.958 **0.624 **0.683 **0.612 **0.643 **0.688 **0.722 - - - - - - - انفكرة 07
**0.958 **0.635 **0.612 **0.630 **0.606 **0.826 - - - - - - - - انفكرة 08
**0.969 **0.651 **0.655 **0.631 **0.684 - - - - - - - - - انفكرة 09
**0.946 **0.646 **0.612 **0.613 - - - - - - - - - - انفكرة 10
**0.689 **0.644 **0.637 - - - - - - - - - - - انفكرة 11
**0.859 **0.642 - - - - - - - - - - - - انفكرة 12
**0.753 - - - - - - - - - - - - - انفكرة 13
- - - - - - - - - - - - - - درجت انًقُبس
) * * ( /انمَى االستجبطَخ انواسدح فٌ انجذول أعالِ راد دالنخ إحصبئَخ عُذ يغتوى ( . ) 0.01
دس٧ق َ٬جٯلثٞر ُ٢٬ُ ٩ٞر جلسًٴُ٬ر ٙ٧ؿف٥ح (ً )50حٝد ًح ٗ٢ ١٠ك ج٠ٝظسَ٠
جٯو٢٬ِٝ ٫ٞر جٝؿفجلر.
-ؾفض جٝدحػش ١٠جٝؿفجلر جٳلسًٴُ٬ر دِؿ ٍؿ ٜد٬ف ١٠جِٝدحفجز سظح٧قز
(ُ )155دحفذ.
-دِؿ جلسدِحؿ دِى جِٝدحفجز ٧ػـٕ جٝدِى ج٭ؾف ل٧جء ج٠ٝسنحد ٤ؤ ٧جٜ٠ٝفف
وحّ جٝدحػش سػز ٜل دِؿ ١٠جٯدِحؿ جٝلحدٚر ُؿؿًج ١٠جِٝدحفجز جٝس ٫س٬ٚك
ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ػ٧ل ـ ٛٝجٝدُِؿٜ٧ ،ح ١ج٬ٚ٠ٝحك ٖ ٫و٧فس ٤جٯ٬ٝ٧ر ٬ػسُ ٪٧ل٨
(ُ )84دحفذ .جٌ٢ف جٞ٠ٝػ٘ ف.)2( ٟٙ
ُ -فى جٝدحػش ج٬ٚ٠ٝح ك ٖ ٫و٧فس ٤جٯ٬ٝ٧ر ُُ ٩ٞؿ ٍؿ ١٠ج٠ٝػ١٠ ١٬٠ٜ
جٝلحؿذ ؤُيحء ٬٥ثر جٝسؿف٬ك دٚل ُٟٞ ٟجٗ٢ٝك دظحِ٠ر ؤ ٟجٚٝفٞٝ ،٨ػ٩ُٞ ٟٜ
٠ؿ ٨ج٢س٠حء ٜل ُدحفذ ٞٝدِؿ ج٢٠ٝس٬٠ر اٞٝ٧ ،٤٬ٝػ٢٠ ٩ُٞ ٟٜحلدر و٬حٓر
جِٝدحفذ ٧٧ي٧ػ٦ح ٧ ،ٱيحٖر ؤ ٧سِؿ٬ل دِى جِٝدحفجز .جٌ٢ف جٞ٠ٝػ٘
ف.) 6 ( ٟٙ
ً -د٘ جٝدحػش ج٬ٚ٠ٝحك ٖ ٫و٧فس ٤جٯ٬ٝ٧ر ُ٢٬ُ ٩ٞر جلسًٴُ٬ر ٗ٢ ١٠ك
٠ظس َ٠جٝدػشٙ٧ ،ؿف٥ح (ً )50حٝخ ،ٳلسظٴء ٠ؿ٧ ٨ي٧ع جِٝدحفجز
ٯٖفجؿ ج٢٬ِٝر جٳلسًٴُ٬ر٠ٜ ،ح ًٞخ ٟ٦٢٠ايحٖر ؤ ٧سِؿ٬ل ُدحفجز ٬ف١٧
يف٧فذ ايحٖس٦ح ؤ ٧سِؿ٦ٞ٬حٝ٧ ،ػلحخ وؿ٘ ٧صدحز ج٬ٚ٠ٝحك.
١٠ -ؾٴل ٠ح ؾفض د ٤جٝدحعش ٠ ١٠ٴػٌحز ج٠ٝغ٧ ،١٬٠ٜؤٖفجؿ ج٢٬ِٝر
جٳلسًٴُ٬ر٧ ،ػلحخ جٝوؿ٘ ٧جٝصدحز دحٱيحٖر ا ٩ٝؾدفس ٤جٝنؾو٬ر٧ ،دِؿ
ػـٕ دِى جِٝدحفجز ٧سِؿ٬ل جٝدِى ج٭ؾف وحّ جٝدحػش ج٬ٚ٠ٝحك ٖ٫
و٧فس ٤ج٦٢ٝحث٬ر دِؿؿ (ُ )81دحفذ ٧٠قُر ُ )6( ٩ٞؤدِحؿ ٜل دِؿ ٬ٚ٬ك
٠ظحٳً ٠ ١٠ظحٳز ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز .جٌ٢ف جٞ٠ٝػ٘ ف.)3( ٟٙ
ّصف املكٔاع:
ٙح ٟجٝدحػش دبُؿجؿ ٧د٢حء ٬ٚ٠حك ٬ٚ٬ك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٝؿ ٨ج٠ٝفج ٫ٖ ١٬ٚ٥جٝد٬ثر
تصشٔح املكٔاع:
) * * ( /انمَى االستجبطَخ انواسدح فٌ انجذول أعالِ راد دالنخ إحصبئَخ عُذ يغتوى ( .) 0.01
) * * ( /اللَى االستجبطَخ انواسدح فٌ انجذول أعالِ راد دالنخ إحصبئَخ عُذ يغتوى ( .) 0.01
) * * ( /انمَى االستجبطَخ انواسدح فٌ انجذول أعالِ راد دالنخ إحصبئَخ عُذ يغتوى ( .) 0.01
ٙ٧ؿ س٧قُز جِٝدحفذ دُ ١٬دحفجز ٧٠ظدر ُ٧ؿؿ ٣ج ( ُ )46دحفذ :٫٥
]،28 ،23 ،22 ،21 ،20 ،19 ،14 ،13 ،12 ،11 ،10 ،5 ، 4 ، 3 ،2 ،1
،55 ،50 ،49 ،48 ،47 ،46 ،41 ، 40 ،39 ،38 ،37 ،32 ،31 ،30 ،29
.[ 78 ،77 ،76 ،75 ،74 ،73 ،68 ،67 ،66 ،65 ،64 ،59 ،58 ،57 ،56
]،16 ،15 ، 9 ، 8 ، 7 ، 6 ُ٧دحفجز لحٝدر ُ٧ؿؿ٥ح (ُ )34دحفذ ٫٥
،52 ،51 ،45 ،44 ،43 ،42 ،36 ،35 ،34 ،33 ،27 ،26 ،25 ،24 ،18 ،17
.[ 80 ،79 ،72 ،71 ،70 ،69 ،63 ،62 ،61 ،60 ،54 ،53
طسٓك٘ اإلداب٘ عل ٙاملكٔاع:
خنًّ اٛسبتج يوٓ اهيلٖبؾ نبهخبهٕ:
اـج فؤ ٨جٗ٠ٝػ٧ه ؤ ١جِٝدحفذ (سً٢د٘ ُ٬ ) ٤٬ٞيَ ُٴ٠ر ( √ ) سػز -1
ج٧٠ِٝؿ (سً٢د٘ ).
) ٬يَ اـج فؤ ٨جٗ٠ٝػ٧ه ؤ ١جِٝدحفذ (سً٢د٘ ُ ٤٬ٞدؿفظر ٠س٧لًر -2
ُٴ٠ر ( √ ) سػز ج٧٠ِٝؿ (سً٢د٘ دؿفظر ٠س٧لًر ).
( √) اـج فؤ ٨جٗ٠ٝػ٧ه ؤ ١جِٝدحفذ (ٳ سً٢د٘ ُ٬ ) ٤٬ٞيَ ُٴ٠ر -3
سػز ج٧٠ِٝؿ (ٳ سً٢د٘).
) * * ( /انمَى االستجبطَخ انواسدح فٌ انجذول أعالِ راد دالنخ إحصبئَخ عُذ يغتوى ( .) 0.01
نتائذ انذراسح
وتفسريها
ٞٝ٧سػ ١٠ ٘ٚوػر ٥ـج جٗٝفى ٙح ٟجٝدحػش دحلسؾؿج ٟجٝسٜفج فجز ٧ج٢ٝلخ
ج٠ٝث٬٧ر٧ ،جٝظؿ٧ل جٝسح٧٬ ٫ٝيغ جٯُؿجؿ ٧ج٢ٝلخ ج٠ٝث٬٧ر ٯٖفجؿ ُ٢٬ر جٝؿفجلر ُ٩ٞ
٫ُ٧٢جٝسٗ٬ٜف ل٧جء ١٠ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؤ ٧جِٝحؿ.١٬٬
ظؿ٧ل ( )22
اهخّؽٖى اهخنؼاؼٔ هيغْ اٌخفبؼ اهخفنٖؼ اهًلّ ٌٕٞغٖؼ اهًل ٌٕٞتًٖ اهيؼاُلًٖ
يً ؤفؼاغ يٌٖج اهغؼاؿج اهنوٖج ( ً = : ) 400
انعَُخ انكهَخ إجًبنٌ انعبدٍٍَ إجًبنٌ انًتفولٍَ
ج٠ٝلس٨٧
( ) ٌ = 400 ( ) ٌ = 200 ( ) ٌ = 200
غَش عمالٌَ عمالٌَ غَش عمالٌَ عمالٌَ غَش عمالٌَ عمالٌَ فٟٙ
% د % د % د % د % د % د جٜٗٝفذ
47.3 189 52.8 211 73.0 146 27.0 54 21.5 43 78.5 157 01
46.0 184 54.0 216 22.5 45 77.5 155 69.5 139 30.5 61 02
54.8 219 45.3 181 74.5 149 25.5 51 35.0 70 65.0 130 03
51.8 207 48.3 193 67.0 134 33.0 66 36.5 73 63.5 127 04
51.5 206 48.5 194 54.5 109 45.5 91 48.5 97 51.5 103 05
62.0 248 38.0 152 83.5 167 16.5 33 40.5 81 59.5 119 06
54.3 217 45.8 183 66.0 132 34.0 68 42.5 85 57.5 115 07
46.0 184 54.0 216 60.5 121 39.5 79 31.5 63 68.5 137 08
55.8 223 44.3 177 75.0 150 25.0 50 36.5 73 63.5 127 09
47.5 190 52.5 210 55.0 110 45.0 90 40.0 80 60.0 120 10
66.5 266 33.5 134 90.0 180 10.0 20 43.0 86 57.0 114 11
61.0 244 39.0 156 79.0 158 21.0 42 43.0 86 57.0 114 12
59.0 236 41.0 164 71.5 143 28.5 57 46.5 93 53.6 107 13
انًمَبط
38.0 152 62.0 248 64.0 128 36.0 72 12.0 24 88.0 176
ككم
٠ٜح ؤنحفز ؿجفلر ُدؿ جهلل ُ٧دؿ جٝفػ ،)ٟ1996( ١٠ا ٩ٝج٢سنحف جٯٖٜحف
ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ٖ٠ ٫فػٞر ج٠ٝفجٚ٥ر ج٠ٝس٧لًر.
ِٝ٧ل ج٠ٝسٗػه ظ٬ؿًج ٢ٞٝلخ ج٧ٝجفؿذ ٖ ٫جٝظؿ٧ل جٝلحد٘ ٞ٬ػٌ ج٢سنحف جٝسٗ٬ٜف
جِٚٝٴ ٫٢د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧دؿفظر ؤٜدف ٠٠ح ٢ُ ٧٥ؿ جِٝحؿ ،١٬٬د٠٢٬ح ٬ظؿ ؤ ١ج٢سنحف
جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ٢ُ ٫٢ؿ جِٝحؿ ٘٧ٗ٬ ١٬٬ج٢سنحف٢ُ ٣ؿ ج٠ٝسِٗٝ٧،١٬ٙ٧ل ٥ـج ٠ٜح ـٜف
جٝدحػش لحدًٚح ٬سٗ٘ ٢ َ٠سحثط جلؿفجلحز ج٠ٝـ٧ٜفذ آٗ٢ح٠ٜ ،ح ؤ٥ ١ـ ٣ج٢ٝس٬ظر ظحءز
٠سلٚر َ٠جٱًحف جٌ٢ٝف ،٪ػ٬ش ؤ ١ج٠ٝسٗٝ ١٬ٙ٧ؿ ٟ ٤٬جٜٝص٬ف ١٠جٚٝؿفجز ٧ج٦٠ٝحفجز
٧جٝل٠حز جٝس ٫سئصف ُ٬ُ٧٢ ٩ٞر سٗ٬ٜف٠ٜ ،ٟ٥ح ؤ٢٥ ١حٜ ٛص٬ف ١٠ج٧ِٝج٠ل جٝس٫
لح٠٥ز ٖ ٫سٗ٧ ٟ٦ٙ٧دحٝسح ١٠ ٫ٝج٠ٝئٜؿ ؤ ١ج٧ِٝج٠ل ـجس٦ح جٝس ٫لح٠٥ز ٖ٫
سٗ ٩ُٞ – ٟ٦ٙ٧جؾسٴٖ٦ح -لح٠٥ز ٙدل ـ ٫ٖ ٛٝسد ٌِٟ٠ٝ ٟ٦٬٢جٯٖٜحف جِٚٝٴ٬٢ر
٧فٖي ٫ٖ ٟ٦جٝظح٢خ ج٭ؾف ٌِٟ٠ٝجٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر٠٠ ،ح ظِل ٢سحثط جٝؿفجلر
د ١٬ق٬حؿذ سدؿ٠ٜ ٧ح ٠ٜ ،٤٬ُٞ ٫٥ح ؤ ١جٜٝص٬ف ١٠جٝؿفجلحز ج٬٠ِٞٝر فدًز
جٝسػو٬ل ٧جٝـٜحء ُدؿ جٝلٴ ،)ٟ1988( ٟجٔٝح ٟؿ٧ )ٟ1989( ٪فدًز ١٠ظ٦ر
ٛج ٞٝسٗ٢٥ ١٠٧ ،٘٧ح ٬لسًَ٬
ؤؾف ٨د ١٬جٝسٗ٧ ٘٧جٝسػو٬ل٧ ،جُسدف٧ج جٝسػو٬ل ٠غ ً
جٝدحػش ؤ٬ ١فدً د ١٬جٝـٜحء ٧د ١٬جٝسٗ٬ٓ٧ ،٘٧ف ٠لسٔفخ ؤٝ ١٧ٜ٬ ١ـٜحء ج٠ٝسٗ١٬ٙ٧
ؿ٧ف ٖ ٫سدٜٞٝ ٟ٦٬٢ص٬ف ١٠جٯٖٜحف جِٚٝٴ٬٢ر ٧فٖى ٌِٟ٠جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر.
ؤ٠ح دح١ٝلدر ِٞٝحؿ٧ ١٪٪ج٢سنحف جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ ٫٢د ٟ٦٢٬دو٧فذ ؤٜدف ٠٠ح
٤٬ُٞ ٧٥جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ٬ٖ ٫٢ف ٨جٝدحػش ؤ٠ ١ح ً٢٬د٘ ُ ٩ٞج٠ٝسًٗ٢٬ ١٬ٙ٧د٘ ُ٩ٞ
جِٝحؿ ١٬٬دو٧فذ ٧ِٜ٠لرٖٚ ،ؿفجز جِٝحؿ٦٠٧ ١٬٬حفجس٧ ٟ٦ل٠حس ٟ٦جٝس ٟٝ ٫سئٟ٦ٞ٥
٧دف ٨جٝدحػش ؤ ١سد ٫٢جٗٝفؿ ٰٜٖٝحف ل٧جء جِٚٝٴ٬٢ر ؤ٬ٓ ٧ف جِٚٝٴ٬٢ر ٬فظَ
ا٬ُ٧٢ ٩ٝر ؤلح٬ٝخ جٝس٢نثر جٯلف٬ر ٧ج ٌٟ٢ٝجٝصٚحٖ٬ر ٧جٳظس٠حُ٬ر جٝلحثؿذ ٖ ٫ج٠ٝظسَ٠
٧جٝس ٫سِٞخ ؿ٧فًج ٠٦٠حً ٖ ٫سن٬ٜل نؾو٬ر جٗٝفؿ ٝسسٴء َ٠ ٟج٧ٝج٧ َٙج٠ٝظس،َ٠
ػ٬ش س ٟ٧ٚدؿ٠ظ ٫ٖ ٤جٱًحف جٝصٚحٖ ٫جِٝح ١٠ ٟؾٴل سؿف٬دً ٩ُٞ ٤ف٘ جٝسٗ٬ٜف
جٝلحثؿذ ٓ٧فك جِ٠ٝسٚؿجز جٝنحثِر ٖٗ٢ ٫ل ٤ؤص٢حء ج٠ٝفجػل ج٠ٝدٜفذ ٠ُ ١٠ف.٣
٢ٴػٌ ؤ٠٬ٙ ١ر جٳفسدحً ُٜل٬ر د ٩٢ِ٠ؤ٠ٜٞ ٤٢ح ٜح ١جٗٝفؿ ُٚٴً ٬٢ح (٬ػول
ُ ٩ٞؿفظحز ؤٙل ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك جٝسٗ٬ٜف ) ٠ٜٞح ٜحٝ ١ؿ ٤٬ؿجِٖ٬ر ٠فسِٗر ٝٴ٢ظحق٠ٜٞ٧ ،ح
) ٜح ١جٗٝفؿ ٓ٬ف ُٚٴ٬( ٫٢ػول ُ ٩ٞؿفظحز ؤٜصف ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك جٝسٗ٬ٜف
٬سيغ ١٠جٝظؿ٧ل جٝلحد٘ ؤ٢٥ ١حُ ٛٴٙر جفسدحً ٤٬ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د١٬
ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٝؿ ٨ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر جٳفسدحً
(٠ٜ ،)0.892ح ؤ٢٥ ١حُ ٛٴٙر جفسدحً ٤٬ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز
٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٝؿ ٨جِٝحؿ ،١٬٬ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر جٳفسدحً (٢ُ )0.201ؿ ٠لس٨٧
- 227 -
ؿٳٝر ( ،)%5د٠٢٬ح ٳ س٧ظؿ ُٴٙر جفسدحً ٤٬ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز
٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٝؿ ٨ج٠ٝسٗ.١٬ٙ٧
مياقػ٘ ّتفطري ىتٔذ٘ الفسض السابع:
سسٗ٘ ٥ـ ٣جٝؿفجلر َ٠ؿفجلر ُدؿ جٚٝحؿف ((Ullagaddi, 1982) ،)ٟ1978
(٧ )Anne, 1984ؿفجلر (٧ ،)ٟ1983ؿفجلر ٧ؿفجلر ٙن٧ٚم ٧آؾف١٧
جٔٝح٠ؿ ،)ٟ2000( ٪جٝػ٬٠يح ،)ٟ1998( ١ػ٬ش ؤٜؿز ظ٥ َ٬٠ـ ٣جٝؿفجلحز ُ٩ٞ
٧ظ٧ؿ ُٴٙر ٧صٚ٬ر د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز ٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق .
٬٧ف ٨جٝدحػش ؤ٥ ١ـ ٣ج٢ٝس٬ظر ٢س٬ظر ٬ًٚ٢٠ر ٖحٗٝفؿ جٝـٝ ٪ؿ ٟ٧٦ٗ٠ ٤٬ا٬ظحد٫
٠فسَٗ ػ٧ل ـجس ١٠ ٤جًٝد ٫ِ٬ؤ ١سٝ ١٧ٜؿ ٤٬ؿجِٖ٬ر ا٢ظحق ٠فسَٗ ذ ،د٠٢٬ح جٗٝفؿ جٝـ٪
ٝؿ ٤٬سو٧ف لٞد ٫ػ٧ل ـجس ٤س٢ؾٗى ؿجِٖ٬سٝ ٤ٴ٢ظحق .
"٠ِ٬٧ل ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٧ٜٚذ ٧٠ظ٦ر ٧ؿجِٖر ٞٝل ٛ٧ٞجٱ٢لح ،٫٢اـ سؿَٖ جٗ٠ٝحٟ٬٥
جٱ٬ظحد٬ر ُ ١جٝـجز جٗٝفؿ ا٧٠ ٩ٝجظ٦ر جٝػ٬حذ٧ ،جٙسػح ٟج٧٠ٝج ٕٙجٝظؿ٬ؿذ دنظحُر،
٬٧سوفٕ ٥ ٖ٘٧ـج ج ٫ٖ ،ٟ٧٦ٗ٠ٝػ٬ ١٬نِف وحػخ جٗ٠ٝح ٟ٬٥جٝلحٝدر دحِٝظق
٧جٗٝنل ٬٧سوفٕ ٖ ٫ي٧ء ـ( ."ٛٝػل.)43 :ٟ1987 ،١٬
الفسض اخلامظ ّىصُ :ٳ س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر
٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك جٯٖٜحف جِٚٝٴ٬٢ر ٬ٓ٧ف جِٚٝٴ٬٢ر د ١٬ج٠ٝسٗ١٬ٙ٧
ؿفجلً٬ح ٧جِٝحؿ ١٠ ١٬٬ؤٖفجؿ ُ٢٬ر جٝؿفجلر.
ٞٝ٧سػ ١٠ ٘ٚجٗٝف ى جٝؾح٠ك جلسؾؿ ٟجٝدحػش جؾسدحف ز (ٚ٠ٞٝ T )Testحف٢ر
د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ٬ٚ٠ٝحك
جٯٖٜحف جِٚٝٴ٬٢ر ٬ٓ٧ف جِٚٝٴ٬٢ر٧ ،جٝظؿ٧ل جٝسح٧٬ ٫ٝيغ جٗٝف ٘٧د٠٦٢٬ح.
٧ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٜٗٝفذ
جٯ (٩ٝ٧نوة اٝؿخضؿبً يً اهسيٖى ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز (٢ُ )6.459-ؿ ٠لس٨٧
ؿٳٝر (٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ٠ ١س٧لً ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧دْٞ
ٚ٠ؿفج )5.3350( ٣د٠٢٬ح د٠ ْٞس٧لً جِٝحؿ٧ .)5.9450( ١٬٬ػ٬ش ؤ ١سوػ٬غ ؿفظحز
٬ٚ٠حك جٯٖٜحف جِٚٝٴ٬٢ر ٬ٓ٧ف جِٚٝٴ٬٢ر ٧ِٜ٠لًح ؤ ٪ؤ ١جٝػحو ٩ُٞ ١٬ٞؿفظحز ؤٙل
ُٚ ٟ٥ٴ ١٧٬٢د٠٢٬ح ٠ٜٞح قجؿز ؿفظر جٗ٠ٝػ٧ه ٧وٕ دإ٬ٓ ٤٢ف ُٚٴ٢٥ ١٠٧ ٫٢ح
٢ظؿ ج٢ٝس٬ظر ٖ ٫وحٝغ جِٝحؿ٠٬ٜٚ ١٬٬ر د٠٢٬ح ٫ٖ ٫٥ ٩٢ِ٠ٜوحٝغ ج٠ٝسٗ ،١٬ٙ٧ػ٬ش ؤ١
ػو ٩ُٞ ٟ٦ٝ٧ؿفظحز ـجز ٠س٧لً ؤٙل ٫٢ِ٬ؤ ٟ٦٢ؤٜصف ُٚٴ٥ ٫ٖ ٤٬٢ـ ٣جٜٗٝفذ
ٚ٠حف٢ر دحِٝحؿ ١٬٬جٝـ ١٬ػو٧ٞج ُ ٩ٞؿفظحز ـجز ٠س٧لً ؤُ٠٠ ٩ٞح ٫٢ِ٬ؤ ٟ٦٢ؤٙفخ
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٜٗٝفذ
ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙؿف )6.1300( ٣د٠٢٬ح ػول جِٝحؿ٩ُٞ ١٧٬
٠س٧لً ٙ٧ؿف٠٠ )5.4750( ٣ح ٫٢ِ٬ؤ ١جِٝحؿ ١٬٬ؤٜصف ُٚٴ٬٢ر ٖ٥ ٫ـ ٣جٜٗٝفذ
١٠ج٠ٝسٗ.١٬ٙ٧
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٜٗٝفذ
()6.180- جٝصحٝصر ( اهوّى اهلبؿٕ هوػاح ّه٘عؼًٖ ) ،ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز
ُ٢ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر (٢ُ٧ ،)0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ١
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٜٗٝفذ
جٝفجدِر (اٝيخلبغ تخّكى اهنّاؼد ) ،ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز (٢ُ )3.257-ؿ
٠لس ٨٧ؿٳٝر (٢ُ٧ ، )0.001ؿ ٚ٠حف١ذ ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ١
( )5.5100د٠٢٬ح د٠ ْٞس٧لً جِٝحؿ١٬٬ ٠س٧لً ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً٬ح دْٞ
(٠٠ )5.8750ح ٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؤٜصف ُٚٴ٬٢ر ٖ٥ ٫ـ ٣جٜٗٝفذ ١٠
جِٝحؿ.١٬٬
ُ -ؿ٧ ٟظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ٫ٖ ١٬٬
جٜٗٝفذ جٝؾح٠لر (اهخِّؼ اٌٝفًبهٕ).ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز (. )1.524-
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٜٗٝفذ
جٝلحؿلر (اهلوق اهؽائغ ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز (٢ُ )5.525-ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر
(٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ٠ ١س٧لً ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧دْٞ
(٠٠ )6.2250ح ٬ن٬ف ا ٩ٝؤ١ ( ) 5.6450د٠٢٬ح د٠ ْٞس٧لً جِٝحؿ١٬٬
ج٠ٝسٜٗ ١٬ٙ٧ح٧٢ج ؤٜصف ُٚٴ٬٢حً ٖ٥ ٫ـ ٣جٜٗٝفذ ١٠جِٝحؿ.١٬٬
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٜٗٝفذ
()6.387- جٝلحدِر ( خسٌة اهكًّتبح ّاهيؿئّهٖبح ) ،ػش دٔٞز ٠٬ٙر ز
ُ٢ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر (١ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ١
ج٠ٝسٗ ١٧ٙ٧ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف )5.3650( ٣د٠٢٬ح ػول جِٝحؿ٩ُٞ ١٧٬
٠س٧لً ٙ٧ؿف٠٠ )6.0500( ٣ح ٬ن٬ف ا ٩ٝا ١ج٠ٝسٗ٬ ١٬ٙ٧س٠سِ ١٧دِٚٴ٬٢ر ؤٜصف
١٠جِٝحؿ٥ ٫ٖ ١٬٬ـ ٣جٜٗٝفذ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٜٗٝفذ
جٝسحلِر (اهفًّؼ تبهًسؽ ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز (٢ُ )9.755-ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر
( ٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ٠ ١س٧لً ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧دْٞ
( )5.2356د٠٢٬ح د٠ ْٞس٧لً جِٝحؿ٠٠ )6.2150( ١٬٬ح ٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١ج٠ٝسٗ١٬ٙ٧
ؤٜصف ُٚٴ٬٢ر ١٠جِٝحؿ٥ ٫ٖ ١٬٬ـ ٣جٜٗٝفذ.
ُ -ؿ٧ ٟظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ٫ٖ ١٬٬
) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز جٜٗٝفذ جِٝحنفذ (اٌٝؽيبر هيفبنل اٗعؼًٖ
(.)1.298-
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجل٬حً ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٜٗٝفذ
) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز جٝػحؿ ٪ذ ُنف ذ (اتخغبء اهضوّل اهنبيوج
( ٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً٫ (٢ُ )6.102-ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر
ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ٠ ١س٧لً ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧د )5.7350( ْٞد٠٢٬ح د٠ ْٞس٧لً
١٬٬ جِٝحؿ٠٠ )6.3750( ١٬٬ح ٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؤٜصف ُٚٴ٬٢ر ١٠جِٝحؿ
ٖ٥ ٫ـ ٣جٜٗٝفذ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٜٗٝفذ
جٝصحُ ٫٢نفذ (اهسغٖج ّاهؼؿيٖج فٕ اهخًبيل يى اٗط ؼًٖ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر
ذ
( ٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً٫ ز (٢ُ )6.018-ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر
يغتوى
االَحشاف لًَخ اختجبس انًغتوى انذسجخ
* انًتوعظ ٌ
انذالنخ (د) انًعَبسً انذساعٌ
انكهَخ نجعذ
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬دِؿ
(جٝـجز جٳظس٠حُ٬ر) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز (٢ُ ) 25.235ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر
(٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ػو٧ٞج ُ٩ٞ
٠س٧لً ٙ٧ؿف )43.4500( ٣د٠٢٬ح ػول جِٝحؿ٠ ٩ُٞ ١٧٬س٧لً ٙ٧ؿف٣
(٠٠ )32.9250ح ٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ ج٠ٝسٗ٥ ٫ٖ ١٬ٙ٧ـج جٝدِؿ.
٧-ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬جٝـجز
ج٬ٜٞٝر ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ )67.197ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر (٢ُ٧ )0.001ؿ
ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف٣
( )205.9650د٠٢٬ح ػول جِٝحؿ٠ ٩ُٞ ١٧٬س٧لً ٙ٧ؿف٠٠ )154.5500( ٣ح
٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ ج٠ٝسٗ ٫ٖ ١٬ٙ٧جٝؿفظر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز .
٬٧ف ٨جٝدحػش ؤ٥ ١ـ ٣ج٢ٝس٬ظر ًد٬ِ٬ر ٬ًٚ٢٠٧ر ،ػ٬ش فدً ٜص٬ف ١٠
جٝدحػص٧ ١٬ج٠ِٞٝحء د ١٬جٝسػو٬ل ج٠ٝفسَٗ ًٞٝحٝخ ٌ٢٧فس ٤جٱ٬ظحد٬ر ا ٩ٝـجس،٤
)(Hansford & Hattie, 1982) ،(Hanson, et. Al, 1990) ،(Hoge, et. Al, 1995
)٬٧ (Nekdi, 2000لسً َ٬جٝدحػش ؤ٬ ١ئٜؿ ؤ ١جِٝٴٙر د٠ ١٬لس ٨٧جٝسػو٬ل
ٟ٧٦ٗ٠٧جٝـجز ُٴٙر ٠سؿجؾٞر ٞ٠ٜ٠٧ر ٝدِي٦ح جٝدِى ٟ٧٦ٗ٠ٖ ،جٝـجز جٱ٬ظحد ٫ؤ٧
ػ٬غ٢٥ ١٠٧ ،ح جٝلٞد٬ ٫ئصف ٖ٬ُ٧٢ ٫ر جٝسػو٬ل ا٬ظحدحً ؤ ٧لٞدًح ٧جِٜٝك ه
ٖح٠ٝفج ٘٥وحػخ جٝسػو٬ل ج٠ٝفسَٗ (ج٠ٝسٗ٬ )٘٧ؿِٖ ٤سٗ ٩ُٞ ٤ٙ٧ؤٙفج ٤٢ا ٩ٝسٚدل
ـجس٧ ٤جٝس٠سَ د ٟ٧٦ٗ٠ـجز ا٬ظحد٠ ٫فسَٗ د٠٢٬ح ٢ظؿ ج٠ٝفج ٘٥وحػخ جٝسػو٬ل
ج٢٠ٝؾٗى (جِٝحؿ ١٧ٜ٬ )٪سٚدٝ ٤ٞـجس ٤دؿفظر ؤٙل ١٠ج٠ٝسٗ٠ٜ ،٘٧ح ١ؤٌ٢ ١فس ٤ا٩ٝ
ـجس ٤دٜل ؤدِحؿ٥ح سإؾـ ؿفظحز ؤٙل ١٠ج٠ٝسٗ.٘٧
ٙ٧ؿ ؤٜؿز ؿفجلر ٠فل )ٟ1976( ٫ؤ ١جٝسػو٬ل جٝؿفجل٬ ٫فسدً لٞد ًح دح٘ٝ٘ٝ
ِٝ٧ل ٥ـج ٬لحُؿ ٖ ٫سٗل٬ف ٢س٬ظر جٗٝفى جٝلحؿكٖ ،بـج ٜح ١جِٝحؿ١٧ٜٞ٠٬ ١٠٠ ١٧٬
ٴ ٢٠ؾٗيًح ٝؿ ٟ٦٬ن٫ء ١٠جٖ ٘ٞٚٝٴ ٓفجدر ؤ٬ ١ئؿ ٪ـ ٛٝا ٩ٝج٢ؾٗحى
سػوً ٬
سٚدلٝ ٟ٥ـ٧جسٌ٢٧ ٟ٦فس ٟ٦ا ٩ٝؤٗ٢لٚ٠ ٟ٦حف٢ر دح٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؤوػحخ جٝسػو٬ل ج٠ٝفسَٗ.
ؤ٠ح جٌ٢ٝفذ جٱ٬ظحد٬ر ا( ٩ٝاهػاح اٙؿؼٖج) ٖٚؿ س ١٧ٜدلدخ ؤ ١جٯلفذ سًِ٫
٧قً٢ح ٜد٬فًج ٞٝسػو٬ل ج٧ ،٫٠ِٞٝسئًف ُٴٙس٦ح َ٠ج٠ٝفج ٘٥ؤ ٧جٳد ١٠ ١ؾٴل
٠لس ٨٧سػو ٤ٞ٬ج٠ٖ ،٫٠ِٞٝسٜ ٩ح ١سػو ٤ٞ٬جٝؿفجل٠ ٫فسِٗ ًح (٠سًٗ ٙ٧ح ) ػٌ٫
دحٚٝد٧ل جٯلفٜ٧ ٪ح٢ز ُٴٙر ٧جٝؿ ٤٬دُ ٤ٴٙر ػح٬٢ر ٦ٗٞ٬ح جٳ٥س٠حٞٔ٬٧ ٟخ ُ٦٬ٞح
جٝسنظ٧ َ٬ج٢ِٝح٬ر ١٠٧ ،ص٬ ٟنِف دحٚٝخ٧ل جٯلف٧ ٪سفسَٗ ٌ٢فس ٤ا ٩ٝـجس ٤جٯلف٬ر،
٠٧سٜ ٩ح ١سػو٢٠ ٤ٞ٬ؾٗيًح ؤ ٧دِ٬ؿًج ُ ١جٝسُٗ( ٘٧حؿ٢ .) ٪ظؿ ؤ ١جٯلفذ سسؾـ
ًٗٙ٧٠ ٤٢٠ح ِ٠حؿً٬ح ٧سسوٞخ ٖ ٫جٝسِح٠ل ٠٠ ٤ِ٠ح ٬ظِ٬ ٤ٞؿ٧ف ٖ ٫ؿجثفذ ٗ٠فٓر ٠٠٧ح
٬ظِل ٌ٢فس ٤ا ٩ٝـجس ٤جٯلف٬ر ٌ٢فذ ٖ٦٬ح ن٫ء ُ ١٠ؿ ٟجٚٝد٧ل.
٧دح٢ٝلدر ٝدِؿ (اهػاح اهًلوٖج) ٖب ١ج٠ٝسٗ٬ ٘٧ق٧٥ج دسٗ٧ ٤ٙ٧سػو ٤ٞ٬ج٠ٝفسَٗ
٤٬ًِ٬٧ـ ٛٝن٬ثًح ٧٠ٞ٠لًح ٙ ١٠د٧ل ٙؿفجس ٤ج٬ِٞٚٝر ٧جٝفيح ُ٦٢ح ،ػ٬ش ٬فدً دنٜل
ًد ٫ِ٬د ١٬سػو ٤ٞ٬جٝؿفجل ٫ج٠ٝفسَٗ ٧د٠ ١٬ح ٥٧د ٤جهلل ٙ ١٠ؿفجز ُ٬ٞٚر لحُؿس٤
الفسض الطابع ّىصُ :س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز
١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ١٠ ١٬ؤٖفجؿ ُ٢٬ر
جٗٝفُ٬ر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق د ١٬ج٠ٝسٕ
جٝؿفجلر.
ظؿ٧ل ( ) 28
جٝؿفجك
ذ ٢سحثط جؾسدحف " ز" ٢٬ِٞٝحز ج٠ٝلسٞٚر ( ٢٬ِٝ(Independent Samples Testر
ج٬ٜٞٝر ٝسػؿ٬ؿ جٗٝف ٫ٖ ٘٧جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ٬ٚ٠ٝحك ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق ُ٢ؿ
ج٠ٝفج ١٬ٚ٥ػلخ ج٠ٝلس ٨٧جٝؿفجل٠ " ٫سُٗ٧ ١٧ٙ٧حؿ: ) 400 = ١ ( " ١٧٬
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬دِؿ
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬دِؿ
( جٝسؾً٠ٞٝ ً٬لسٚدل ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ )11.756ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر
(٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ػو٧ٞج ُ٩ٞ
٠س٧لً ٙ٧ؿف )18.3500( ٣د٠٢٬ح ػول جِٝحؿ٠ ٩ُٞ ١٧٬س٧لً ٙ٧ؿف٣
(٠٠ )16.1100ح ٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ ج٠ٝسٗ٥ ٫ٖ ١٬ٙ٧ـج جٝدِؿ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬دِؿ
( ج٠ٝصحدفذ ٧ج٢ٝيحل ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ )15.956ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر
(٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ػو٧ٞج ُ٩ٞ
٠س٧لً ٙ٧ؿف )19.3800( ٣د٠٢٬ح ػول جِٝحؿ٠ ٩ُٞ ١٧٬س٧لً ٙ٧ؿف٣
(٠٠ )16.7400ح ٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ ج٠ٝسٗ٥ ٫ٖ ١٬ٙ٧ـج جٝدِؿ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٕ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٪دِؿ
( ٢ُ )32.178ؿ (ؤؿجء جٯُ٠حل دلفُر ٧اسٚح ) ١ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز
٠لس ٨٧ؿٳٝر (٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ١
ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف )22.8800( ٣د٠٢٬ح ػول جِٝحؿ١٧٬
ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف٠٠ )15.2900( ٣ح ٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ ج٠ٝسٗ١٬ٙ٧
ٖ٥ ٫ـج جٝدِؿ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬دِؿ
( جٝنِ٧ف دح٠ٝلث٬ٝ٧ر ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ )22.251ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر
(٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ػو٧ٞج ُ٩ٞ
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬دِؿ
( ٢ُ )26.016ؿ ( جٝصٚر دحٗ٢ٝك ٧ج٠سٴ ٛجٚٝؿفذ ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز
٠لس ٨٧ؿٳٝر (٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ١
ج ٟٝسٗ ١٬ٙ٧ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف )14.0750( ٣د٠٢٬ح ػول جِٝحؿ١٧٬
ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف٠٠ )9.6500( ٣ح ٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ ج٠ٝسٗ٫ٖ ١٬ٙ٧
٥ـج جٝدِؿ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬دِؿ
( ٢ُ )23.697-ؿ ( جٜ٠ٝحٖأز ج٠ٝحؿ٬ر ٧ج٬٧٢ِ٠ٝر ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز
٠لس ٨٧ؿٳٝر (٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ١
ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف )13.2000( ٣د٠٢٬ح ػول جِٝحؿ١٧٬
ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف٠٠ )18.7000( ٣ح ٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ جِٝحؿ٫ٖ ١٬٬
٥ـج جٝدِؿ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧ج َٝجؿ ٫ٖ ١٬٬دِؿ
()0.001 ( ج٢٠ٝحٖلر) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ )25.942ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر
٢ُ٧ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً
()11.9450 ٙ٧ؿف )18.0750( ٣د٠٢٬ح ػول جِٝحؿ٠ ٩ُٞ ١٧٬س٧لً ٙ٧ؿف٣
٠٠ح ٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ ج٠ٝسٗ٥ ٫ٖ ١٬ٙ٧ـج جٝدِؿ.
ُ -ؿ٧ ٟظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬دِؿ
( جٳلسٚٴل).
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ ٫ٖ ١٬٬دِؿ
٧ -ظ٧ؿ ٖف٘ ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ٫ٖ ١٬٬
( ٢ُ )45.096ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر ( جٳ٢ظحق ج ) ٫ٜٞٝػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز
(٢ُ٧ )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ػو٧ٞج ُ٩ٞ
٠س٧لً ٙ٧ؿف )184.6950( ٣د٠٢٬ح ػول جِٝحؿ٠ ٩ُٞ ١٧٬س٧لً ٙ٧ؿف٣
(٠٠ )137.1900ح ٬ؿل ُ ٩ٞؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ ج٠ٝسٗ ٫ٖ ١٬ٙ٧جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر
ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق.
ٙ٧ؿ ِ٬ق ٧جٝدحػش ـ ٛٝا ٩ٝؤ ١جًٝٴخ جِٝحؿ ١٬٬ؿفجلً ٬ح ايحٖر ا٠ ٩ٝح لد٘
ٳ ُ٪مظِٙ ١٠ ١٧دل ؤلف ٟ٦٠٬ِٞ٠٧ ٟ٥دحٚٝؿف جٜٝحٖ ٩ُٞ ٫جٝسٗ٧ ٘٧ج٢ٝظحع ٧جٱ٢ظحق
دػ ٟٜؤٖ ٟ٦٢ثر ٧لًٞ٠٦٠ ٩ر ٧جِٙر دٖ ١٬ثس ١٬ظؿ٬فس ١٬دحٳ٥س٠ح٧ ٟج٢ِٝح٬ر ٙ ١٠دل
جٌ٢ٝح ١٬٠جٯلف٧ ٪ج٠ٝؿفل٠٥٧ ٫ح ٖثر ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جٝـُ ٩ُٞ َٚ٬ ١٬حسٟ٦ٚ
ف٧٦٢٧ ٫ٙى جٯ٠رٖ٧ ،ثر ج٠ٝسإؾف ١٬ؿفجل٬حً ٧جٝـُ٪ ١٬ؾن ١٠ ٟ٦٬ُٞ ٩جٝفل٧خ
٧دحٝسح ٫ٝج٦ٝؿف جٝسفد٧ ٪٧ق٬حؿذ جٝسٜحٌ ٫ٖ٧ ،ٕ٬ٝل ٥ـ ٣جٌٝف٬ ٕ٧سٝ٧ؿ ٝؿ٨
٦ٌ٧ف ١٠ج٢ٝسحثط جٝلحدٚر ٧ظ٧ؿ ٖف ٫ٖ ٘٧دِؿ (جٜ٠ٝحٖأز ج٠ٝحؿ٬ر ٧ج٬ ٧٢ِ٠ٝر)
ٝوحٝغ جِٝحؿ٥٧ ١٬٬ـ ٣ج٢ٝس٬ظر سسٗ٘ َ٠ؿفجلر ج٢ِٝق٥٧ ،)ٟ2003( ٪ـج ٫٢ِ٬ؤ١
جًٝٴخ جِٝحؿٌ٢٬ ١٬٬ف ١٧ا ٩ٝجٜ٠ٝحٖأز ج٠ٝحؿ٬ر ٜإػؿ ج٧ِٝج٠ل جٝفث٬ل٬ر ٖ ٫سػ٘٬ٚ
٠لس٬٧حز ُ٬ٞح ١٠جٝؿجِٖ٬ر٬ ٟ٦ٖ ،ػدـ ١٧جٝػو٧ل ُ ٩ٞجٜ٠ٝحٖأز جٝسنظ٬ِ٬ر ُ٢ؿ٠ح
ق٧ ٟ٥سؿِٖ ٟ٦ا٠ ٩ٝقٍ ٬ؿ ١٠ج٢ٝظحع.
٬ػ ١٧ٚٚج٢ظحقًج ٧دحٝسحٖ ٫ٝب٦٢ح سػٕ
ؤ٠ح دِؿ (جٳلسٚٴل) ٖ ٟٞسٌ٦ف ٖف ٘٧ؿجٝر اػوحثً ٬ح د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح
(،)ٟ1975 ٧جِٝحؿ٥ ٫ٖ ١٬٬ـج جٝدِؿ٧ ،سسٗ٘ ٥ـ ٣ج٢ٝس٬ظر َ٠ؿفجلر ؤ د ٧ل٧ل٧
٧ؿفجلر ج٢ِٝق٬٧،)ٟ2003( ٪فظَ جٝدحػش جٝلدخ ٖ ٫ـ ٛٝاً ٩ٝدِ٬ر ُ٢٬ر جٝؿفجلر
جٝػح٬ٝر جٝس ٫سسنحد ١٠ ٤ػ٬ش ج٬ِٝم ٖ٠ ٫لس ٨٧صٚحٖ٧ ٫جظس٠حُ٧ ٫جػؿ٧ ،سسِفى
ٯلح٬ٝخ س٢نثر جظس٠حُ٬ر ٠سٚحفدر ،ايحٖر ا٢٬ُ ١٧ٜ ٩ٝر جٝؿفجلر جٝػح٬ٝر (٠سٗ١٧ٙ٧
ُ٧حؿ٢٬ ) ١٧٬س ١٧٠ا ٩ٝج ٝظ٬ل جٝػؿ٬ش ٢لدً٬ح ؤ ٪ؤ ١ؤٓٞد٬ِ٬ ٟ٦م َ٠ؤلف ٠سِ٠ٞر
٢حٝز ٢و٬دًح ٧جٖفًج ١٠جٝسِ ٫ٖ ٟ٬ٞج٭٢٧ر جٯؾ٬فذ ٠٠ح ؤل ٫ٖ ٟ٦سفد٬س ٟ٦ٯًٗحٟ٦ٝ
سفد٬ر ٖ٦٬ح جٜٝص٬ف ١٠جٝػف٬ر ٧جٝسنظ٧ ،َ٬اًُحء جٗٝفور ٜٝل ٖفؿ ٖ ٫جٯلفذ
٧٠ف ج٠ٝسِٚٞر ٱدؿجء فؤ٧ ٤٬جسؾحـ ٙفجف ٣ج٢٠ٝحلخ ٧جٝػ٧جف ػ٧ل جٜٝص٬ف ١٠جٯ
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ ( جٝـجز
ج٬ِٞٚٝر ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ ) 12.613ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر ( ٢ُ٧ ، )0.001ؿ
ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف٣
( ) 25.3427د٠٢٬ح ػول ٓ٬ف جِٚٝٴ٠ ٩ُٞ ١٬٬٢س٧لً ٙ ٧ؿف٠٠ ) 19.6184 ( ٣ح
٬ن٬ف ا ٩ٝؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ جِٚٝٴ٥ ٫ٖ ١٬٬٢ـج جٝدِؿ .
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ ( جٝـجز
جٳِٗ٢ح٬ٝر ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ ) 6.094ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر ( ٢ُ٧ ، )0.001ؿ
ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف٣
( ) 20.2379د٠٢٬ح ػول ٓ٬ف جِٚٝٴ٠ ٩ُٞ ١٬٬٢س٧لً ٙ٧ؿف٠٠ ) 18.3553 ( ٣ح
٬ن٬ف ا ٩ٝؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ جِٚٝٴ٥ ٫ٖ ١٬٬٢ـج جٝدِؿ .
- 250 -
ُ -ؿ٧ ٟظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ
( جٝـجز جٝؾ٬ٚٞر ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( . ) 1.351
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ ( جٝـجز
جٯلف٬ر ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ ) 9.996ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر ( ٢ُ٧ ، )0.001ؿ
ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف٣
( ) 41.9210د٠٢٬ح ػول ٓ٬ف جِٚٝٴ٠ ٩ُٞ ١٬٬٢س٧لً ٙ٧ؿف٠٠ ) 365987 ( ٣ح
٬ن٬ف ا ٩ٝؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ جِٚٝٴ٥ ٫ٖ ١٬٬٢ـج جٝدِؿ .
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ ( جٝـجز
جٳظس٠حُ٬ر ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ ) 9.449ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر ( ٢ُ٧ ، )0.001ؿ
( ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ط ؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف٣
) 40.4355د٠٢٬ح ػول ٓ٬ف جِٚٝٴ٠ ٩ُٞ ١٬٬٢س٧لً ٙ٧ؿف٠٠ ) 34.5197 ( ٣ح
٬ن٬ف ا ٩ٝؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ جِٚٝٴ٥ ٫ٖ ١٬٬٢ـج جٝدِؿ .
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ٫ٖ ١٬٬٢
( جٝـجز ج٬ٜٞٝر ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ ) 12.257ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر ( ،)0.001
٢ُ٧ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف٣
( ) 162.1579 ( ) 191.3508د٠٢٬ح ػول ٓ٬ف جِٚٝٴ٠ ٩ُٞ ١٬٬٢س٧لً ٙ٧ؿف٣
٠٠ح ٬ن٬ف ا ٩ٝؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك ٟ٧٦ٗ٠
جٝـجز .
٢س٬ظر ٥ـج جٗٝفى ٢ظؿ٥ح ٠ئٜؿذ ٢ٝس٬ظر جٗٝفى جٝلحؿك جٝـٜ ٪ح٬ ١ئٜؿ ؤ١
٢٥حٖ ٛف ٫ٖ ٘٧جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ٟ٧٦ٗ٠ٝجٝـجز د ١٬ج٠ٝسٗ١٬ٙ٧
ؿفجلً٬ح ٧جِٝحؿ ١٬٬ػ٬ش جسيغ ؤ٢٥ ١حٖ ٛفٝ ٘٧وحٝغ ج٠ٝسٗ ٫ٖ ١٬ٙ٧جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر
ٟ٧٦ٗ٠ٝجٝـجز ٫ٖ٧ظ َ٬٠جٯدِحؿ ٠ح ُؿج دِؿ (جٝـجز جٝؾ٬ٚٞر ) ٖ ٟٞس٢٥ ١ٜحٖ ٛف٘٧
د ١٬ج٠ٝظُ٧٠س.١٬
٧دحٌ٢ٝف ا٢ ٩ٝس٬ظر جٗٝف ى جٝصح٢ ١٠ظؿ ؤ ١جٗٝف ٫ٖ ٘٧جٝـجز ج٬ٜٞٝر ٫ٖ٧
٥٧ـج ٬ئٜؿ جِٝٴٙر ج٬٧ٚٝر د٬ُ٧٢ ١٬ر جٝسٗ٬ٜف ٧جٝسػو٬ل جٝؿفجلٖ ٫حِٚٝٴ١٧٬٢
٠ ٟ٥سٗ٠ٜ٧ ١٧ٙ٧ح ٜح٢ز جٗٝف ٫ٖ ٘٧وحٝغ ج٠ٝسٗٚ٠ ١٬ٙ٧حدل جِٝحؿٟ٧٦ٗ٠ ٫ٖ ١٬٬
جٝـجز ٧ؤدِحؿٜ ٣ح٢ز ٜـ ٛٝجٗٝفٝ ٘٧وحٝغ جِٚٝٴٚ٠ ١٬٬٢حدل ٓ٬ف جِٚٝٴ٫ٖ ١٬٬٢
ٟ٧٦ٗ٠جٝـجز ٧ؤدِحؿ٧ِٖ ،٣ج٠ل جلسٗ ٘٧جٝس ٫ؤل٠٦ز ٖ٧ ٫ظ٧ؿ ٌ٢فذ ا٬ظحد٬ر ٢ػ٧
جٝـجز ُ٢ؿ ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧س٢حٌف ًف٘ جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ ٫٢جٝس ٫ؤل٠٦ز ٖ ٧ ٫ظ٧ؿٌ٢ ٣فذ
ا٬ظحد٬ر ٢ػ ٧جٝـجز ُ٢ؿ جِٚٝٴ.١٬٬٢
ٙ٧ؿ ؤنحفز ٢سحثط جِٝؿ٬ؿ ١٠جٝؿفجلحز ج٬٠ِٞٝر ٠صل ؿفجلر "ق ٟ٬٧ف٧ؿٖ٢٬دٜ٬ف
" ا٩ٝ ؿفجلر ٞ٢٬ل٬ٖ٧ ١٧لسف ،ؿفجلر ل٬٠ش ،ؿفجلر ٠٧٬٢ح ،ٛؿفجلر جٝف٬ػح٫٢
٧ظ٧ؿ ُٴٙر د ١٬جٯٖٜحف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ٧ل٧ء جٝس٧ ٕ٬ٜجٳٜسثحخ ٧سؿ٠ ٫٢لس٨٧
سٚؿ٬ف جٝـجز ٧ج( ٘ٞٚٝجٝف٬ػح.)41 :ٟ1989 ، ٫٢
٧ؤفظَ دِى ج٠ِٞٝحء ٧جٝدحػش ١٪جٜٝص٬ف ١٠جٳيًفجدحز جٗ٢ٝل٬ر ٧جٝلل ٬ٜ٧ر ا٩ٝ
ًفٚ٬ر جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ٬٢ر ٬ٓ٧ف ج٬ًٚ٢٠ٝر.
٢٥ ١٠٧ح ٖٴ ٓفجدر ؤ ١سإسٌ٢ ٫فذ جِٚٝٴ ١٬٬٢ا ٩ٝـ٧جسٌ٢ ٟ٦فذ سسلٟ
ٌ٢فذ دحٱ٬ظحد٬ر ٧ج٬ًٚ٢٠ٝر ٫ٖ٧جٚ٠ٝحدل ظحءز ٌ٢فذ ٓ٬ف جِٚٝٴ ١٬٬٢ا ٩ٝـ٧جسٟ٦
ٖ٦٬ح جٜٝص٬ف ١٠جٝلٞد٬ر ٧جٝؿ٬٢٧ر.
٧ػ٧ِ٢ ١٬ؿ ٗٞٝفى جٯ٧ل ( ج٢سنحف جٝسٗ٬ٜف د٬ُ٧٢ر) د ١٬ؤٖفجؿ ُ٢٬ر جٝؿفجلر
٢ظؿ ؤ ١ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؤٜصف ُٚٴ٬٢ر ١٠جِٝحؿ٧ ١٬٬ؤ ١جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ٢٬ ٫٢سنف د١٬
ِٝ٧ل جِ٢ؿج ٟجٗٝف ٘٧د ١٬جِٚٝٴ ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ (جٝـجز جٝؾ٬ٚٞر)
ٗ٬لف ٠ح ـٜف ٣جٝدحػش ٖ ٫سٗل٬ف جٗٝفى جٝلحؿك ١٧ٜ ١٠جٯؾٴ٘ ظق ًء ٳ ٬سظقؤ
١٠نؾو٬ر جًٝحٝخ ٌ٢فًج ا٧ُ ٩ٝج٠ل ؤدفق٥ح ٬٧٥س ٤جٝؿ٬٢٬ر ٧جٳظس٠حُ٬ر ،دل
ٜ٠٧ح ١جٱٙح٠ر ػ٬ش ٬ِ٬م ؤٖفجؿ ج٢٬ِٝر ٖ ٫ؤٙؿك د ٤ِٚالٴ٬٠ر ٠ ٫ٖ٧ؿ٢٬ر ؤؾف ٨ٳ
سدِؿ ُ٦٢ح لُ ٨٧ؿذ ٠ ٧ٞ٬ٜسفجز ٠٠ح ٬ظِ٠ ٟ٦ٞسإصف ١٬دحٝسِح ٟ٬ٝجٝؿ٬٢٬ر جٝس ٫سػش
ُ ٩ٞػل ١جٝؾٝ٧ ،٘ٞـ ١٠ٖ ٛٝجٝوِخ ؤ ١سسإصف ٌ٢فسٝ ٟ٦ـ٧جس ٟ٦جٝؾ٬ٚٞر دحٝسػو٬ل
ج٠ٝفسَٗ ؤ ٧ج٢٠ٝؾٗى ١ٜٝ٧ ،فد٠ح ٜ ٧ٝح٢٥ ١ح٧ُ ٛج٠ل ؤؾف ٨ؤٜصف ٠ٴ٠لر
٧ٝظؿج ١ؤٖفجؿ ج٢٬ِٝر ٧جِٗ٢حٳسٝ ٟ٦فؤ٢٬ح ٖفًٙ٧ح ٖ ٫جٝـجز جٝؾ٬ٚٞر ُ٢ؿ ٠ظُ٧٠س٫
جٝؿفجلر.
ٳ س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٧جٝؿفظحز جٗٝفُ٬ر ُ٩ٞ
٬ٚ٠حك ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ.١٬٬٢
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ
(ج٠ٝصحدفذ ٧ج٢ٝيحل) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ ) 6.958ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر ( ،)0.001
٢ُ٧ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف٣
( )18.6048د٠٢٬ح ػول ٓ٬ف جِٚٝٴ ٠ ٩ُٞ ١٬٬٢س٧لً ٙ٧ؿف٠٠ )17.1711 ( ٣ح
٬ن٬ف ا ٩ٝؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ جِٚٝٴ٥ ٫ٖ ١٬٬٢ـج جٝدِؿ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جلُٚٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ (ؤؿجء
( ٢ُ ) 9.758ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر جٯُ٠حل دلفُر ٧اسٚح )١ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز
( ٢ُ٧ ، )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٩ٞ
٠س٧لً ٙ٧ؿف ) 20.6210 ( ٣د٠٢٬ح ػول ٓ٬ف جِٚٝٴ٠ ٩ُٞ ١٬٬٢س٧لً ٙ٧ؿف٣
( ٠٠ ) 16.5789ح ٬م٬ف ا ٩ٝؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ جِٚٝٴ٥ ٫ٖ ١٬٬٢ـج جٝدِؿ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ
( جٝنِ٧ف دح٠ٝلئ٬ٝ٧ر ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز (٢ُ ) 10.720ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر
( ٢ُ٧ ، )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٩ٞ
٠س٧لً ٙ٧ؿف ) 12.6331 ( ٣د٠٢٬ح ػول ٓ٬ف جِٚٝٴ٠ ٩ُٞ ١٬٬٢س٧لً ٙ٧ؿف٣
( ٠٠ ) 10.1118ح ٬ن٬ف ا ٩ٝؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ جِٚٝٴ٥ ٫ٖ ١٬٬٢ـج جٝدِؿ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ ( جٝصٚر
دحٗ٢ٝك ٧ج٠سٴ ٛجٚٝؿفذ ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ ) 8.480ؿ ٟلس ٨٧ؿٳٝر
( ٢ُ٧ ، )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٩ٞ
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ
جٖٛ٠ٝأز ج٠ٝحؿ٬ر ٧ج٬٧٢ِ٠ٝر ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ ) 8.238-ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر
( ج
( ٢ُ٧ ، )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٩ٞ
٠س٧لً ٙ٧ؿف )) 14.1974( ٣د٠٢٬ح ػول ٓ٬ف جِٚٝٴ٠ ٩ُٞ ١٬٬٢س٧لً ٙ٧ؿف٣
(٠٠( )17.0242ح ٬ن٬ف ا ٩ٝؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ ٓ٬ف جِٚٝٴ٥ ٫ٖ ١٬٬٢ـج جٝدِؿ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ
( ج٢٠ٝحٖلر ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ ) 8.171ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر ( ٢ُ٧ ، )0.001ؿ
ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف٣
( ) 13.1382 ( ) 16.1573د٠٢٬ح ػول ٓ٬ف جِٚٝٴ٠ ٩ُٞ ١٬٬٢س٧لً ٙ٧ؿف٣
٠٠ح ٬ن٬ف ا ٩ٝؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ جِٚٝٴ٥ ٫ٖ ١٬٬٢ـج جٝدِؿ.
ُ -ؿ٧ ٟظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ
( جٳلسٚٴل ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( . ) 2.628
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ ٫ٖ ١٬٬٢دِؿ
( جٝسٔٞخ ُ ٩ٞج٧ِٝجث٘ ٧جٝهُ٧دحز ) ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز ( ٢ُ )8.363ؿ ٠لس٨٧
ؿٳٝر ( ٢ُ٧ ، )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج
ُ٠ ٩ٞس٧لً ٙ٧ؿف ) 20.5081 ( ٣د٠٢٬ح ػول ٓ٬ف جِٚٝٴ٠ ٩ُٞ ١٬٬٢س٧لً ٙ٧ؿف٣
( ٠٠ ) 17.0395ح ٬ن٬ف ا ٩ٝؤ ١جٗٝف٘ ٝوحٝغ جِٚٝٴ٥ ٫ٖ ١٬٬٢ـج جٝدِؿ.
٧ -ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جِٚٝٴ٬ٓ٧ ١٬٬٢ف جِٚٝٴ٫ٖ ١٬٬٢
( ٢ُ ) 11.481ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر ( جٱ٢ظحق ج ) ٫ٜٞٝػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ز
( ٢ُ٧ ، )0.001ؿ ٚ٠حف٢ر ٠س٧لً ٫ج٠ٝظُ٧٠س٢ ١٬ظؿ ؤ ١جِٚٝٴ ١٬٬٢ػو٧ٞج ُ٩ٞ
١٠جٝظؿ٧ل جٝلحد٘ ٬سيغ ؤ٢٥ ١حٖ ٛف ٘٧ؿجٝر اػوحث٬ر ُ ٩ٞجٝؿفظر ج٬ٜٞٝر
٬ٚ٠ٝحك جٯٖٜحف جِٚٝٴ٬٢ر ٬ٓ٧ف جِٚٝٴ٬٢ر د٠ ١٬ظُ٧٠حز جٝؿفجلر ،ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر
ٕ (٢ُ )119.975ؿ ٠لس ٨٧ؿٳٝر (ِ٠ٝ٧ ،)0.001فٖر جسظح ٣جٗٝف ٘٧د١٬
()1
ج٠ٝظُ٧٠حز س ٟجلسؾؿج ٟجٳؾسدحف جٝدِؿ)Dunnett c( ٪
٧جٝظؿ٧ل جٝسح٧٬ ٫ٝيغ جسظح ٣جٗٝف ٘٧د ١٬ج٠ٝظُ٧٠حز.
ظؿ٧ل ()32
جسظح ٣جٗٝف ٘٧د٠ ١٬ظُ٧٠حز جٝؿفجلر ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٬ٚ٠ٝحك جٯٖٜحف سدًِح ٠ٞٝؿ٢٬ر
*٠س٧لً جٳؾسٴٕ ـ ٧ؿٳ ٤ٝاػوحث٬ر ُ٢ؿ : ∂ = 0.05 جٳؾسدحف ٠س٧لًحز ٠ظُ٧٠حز
ُحؿ ٪ظؿذ ٠سٗ ٘٧ظؿذ ُحؿٜ٠ ٪ر ٠سٜٗ٠ ٘٧ر جٝدِؿ٪ ج٠ٝلس ٨٧جٝؿفجل٧ ٫ج٠ٝؿ٢٬ر :
*8.2100 - *1.8200 - *9.7400 - - 70.0200 – 1يتفوق يكخ
Dunnett C
٬سيغ ١٠ج٢ٝس٬ظر جٝلحدٚر ٧ظ٧ؿ ٖف ٘٧د٠ ١٬سٜٗ٠ ٫ٙ٧ر جٜ٠ٝف٠ر ٠٧سٗ٫ٙ٧
ظؿذ ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك جٯٖٜحف ٝوحٝغ ٠سٜٗ٠ ٫ٙ٧ر جٜ٠ٝف٠ر ٧د١٬
ُحؿٜ٠ ٫٬ر جٜ٠ٝف٠ر ُ٧حؿ ٫٬ظؿذ ٝوحٝغ ُحؿ ٫٬ظؿذ٥٧ ،ـ ٣ج٢ٝس٬ظر ظحءز ٟؾحٗٝر
ٝسِٙ٧حز جٝدحػش ػ٬ش ؤ ١ؤٖفجؿ ج٢٬ِٝر ٬ِ٬ن ٫ٖ ١٧د٬ثر ٠سٚحفدر ٖٜ ٫ل ن٫ء ل٧جء
ؤلح٬ٝخ جٝس٢نثر ؤ ٧جٝسِ ٟ٬ٞؤ٬ٓ ٧ف٥ح ٠٠ح ٬ظِل ًفٚ٬ر جٝسٗ٬ٜف سٜ ١٧ٜـ٧ ٛٝجػؿذ
سٚف٬دحً ١ٜٝ٧ ،جٝدحػش ٙؿ ِ٬ق ٧جؾسٴٕ ًفٚ٬ر جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ٬٢ر ؤ٬ٓ ٧ف جِٚٝٴ٬٢ر
ُ٢ؿ ؤٖفجؿ ج٢٬ِٝر ا٧ُ ٩ٝج٠ل ؤؾف ٨ؤٜصف ٖفؿ٬ر ٠صل ًفٚ٬ر جٝس٢نثر جٯلف٬رٖ ،فد٠ح
ٜٝ ١٧ٜ٬ل ؤلفذ ًفٚ٬ر ٖ ٫س٬٠٢ر ٧س٧ظ ٤٬سٗ٬ٜف ؤد٢حء٥ح ٌ٢فًج ٧ِٞٝج٠ل ج٠ٝسؿجؾٞر
جٝس ٫سئصف ُ ٩ٞجٯلفذ ٠ٜلس ٨٧سِ ٟ٬ٞج٧ٝجٝؿ ١٬ؤ ٧ج٠ٝلس ٨٧جٳظس٠حُ ٫ؤ٧
جٳٙسوحؿ٧ ٪ؾٴٖ٠٠ ٤ح ٬ئصف – دنٜل ٠دحنف ؤ٬ٓ ٧ف ٠دحنفً ٫ٖ -فٚ٬ر سٗ٬ ٛف
جٯد٢حء.
( ) 1اعتخذو انجبحج االختجبس انجعذً ( )LSDثظثت تجبَظ يجًوعبد انذساعخ حغت اختجبس نَفٍ نتجبَظ انتجبٍٍ.
LSD
*51.5500 - - - – 3يتفوق جذح 205.4200
- - - - – 4عبدً جذح 153.8700
٬سيغ ١٠جٝظؿ٧ل جٝلحد٘ ؤ٢٥ ١حٖ ٛف ٘٧ؿجٝر اػوحث٬ر ُ ٩ٞجٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٬ٚ٠ٝحك
ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق د٠ ١٬ظُ٧٠حز جٝؿفجلر ،ػ٬ش دٔٞز ٠٬ٙر ٕ (٢ُ )682.6678ؿ
٠لس ٨٧ؿٳٝر (ِ٠ٝ٧ ،)0.001فٖر جسظح ٣جٗٝف ٘٧د ١٬ج٠ٝظُ٧٠حز س ٟجلسؾؿجٟ
جٳؾسدحف جٝدِؿ.)Dunnett c( ٪
ظؿ٧ل ( )36
جسظح ٣جٗٝف ٘٧د٠ ١٬ظُ٧٠حز جٝؿفجلر ُ٬ٚ٠ ٫ٞحك ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق سدِحً ٠ٞٝؿ٢٬ر
*يتوعظ االختالف رو دالنّ إحصبئَخ عُذ : ∂ = 0.05 االختجبس يتوعطبد يجًوعبد
عبدً جذح يتفوق جذح انجعذً يتفوق يكخ عبدً يكخ انًغتوى انذساعٌ وانًذٍُخ :
*49.6100 2.1700 *47.5700 - 185.7800 – 1يتفوق يكخ
Dunnett C
يهخض اننتائذ
وانتىطٍاخ واملمرتحاخ
ًال
أوال :يهخض اننتائذ
ًال
حانٍا :انتىصٌـــاخ
ًال
حانخا :املمرتحـــاخ
- 1ج٢سنحف جٝسٗ٬ٜف جِٚٝٴ ٫٢د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧ج٢سنحف جٝسٗ٬ٜف ٓ٬ف جِٚٝٴ٫٢
د ١٬جِٝحؿ ١٬٬ؿفجل٬حً.
٧ - 2ظ٧ؿ ُٴٙر جفسدحً ٤٬ـ جز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جٝسٗ٬ٜف ٟ٧٦ٗ٠٧جٝـجز ٝؿ٨
ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجل٬حً ٝ٧ؿ ٨ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر د٠٢٬ح ٳ س٧ظؿ ُٴٙر ٝؿ ٨جِٝحؿ ١٬٬ؿفجل٬حً.
٧ - 3ظ٧ؿ ُٴٙر جفسدحً ٤٬ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ١٬جٝسٗ٬ٜف ٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٝؿ٨
ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجل٬حً ٝ٧ؿ ٨ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر د٠٢٬ح ٳ س٧ظؿ ُٴٙر ٝؿ ٨جِٝحؿ ١٬٬ؿفجل٬حً.
٧ - 4ظ٧ؿ ُٴٙر جفسدحً ٤٬ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر د ٟ٧٦ٗ٠ ١٬جٝـجز ٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق
ٝؿ ٨جِٝحؿ ١٬٬ؿفجل٬حً ٝ٧ ،ؿ ٨ج٢٬ِٝر ج٬ٜٞٝر د٠٢٬ح ٳ س٧ظؿ ُٴٙر ٝؿ ٨ج٠ٝسٗ١٬ٙ٧
ؿفجل٬حً.
٧ - 5ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ُ٬ٚ٠ ٩ٞحك جٯٖٜحف
(جٜٗٝفذ جٯ – ٩ٝ٧جٝصحٝصر – جِٚٝٴ٬٢ر ٬ٓ٧ف جِٚٝٴ٬٢ر ٫ٖ٧ ،جٯٖٜحف جٝسح٬ٝر
جٝفجدِر – جٝلحؿلر – جٝلحدِر – جٝصح٢٠ر – جٝسحلِر – جٝػحؿ٬ر ُنفذ – جٝصح٬٢ر
ُنفذ – جٝصحٝصر ُنفذ ) د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿٝ ١٬٬وحٝغ ج٠ٝسٗ١٬ٙ٧
ؿفجل٠ٜ ٫ح س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٜٕٝفذ جٝصح٬٢ر (جدسٔحء ج٠ٜٝحل
ًج
جٝنؾو )٫د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿف جلً٬ح ٧جِٝحؿٝ ١٬٬وحٝغ جِٝحؿ ،١٬٬د٠٢٬ح ٳ س٧ظؿ
ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٜٗٝفس( ١٬جٝؾح٠لر – جِٝحنفذ) د ١٬ج٠ٝسٗ١٬ٙ٧
ؿفجلً٬ح ٧جِٝحؿ.١٬٬
٧ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٟ٧٦ٗ٠ٝجٝـجز ٫ٖ٧ -6
جٯدِحؿ جٝسح٬ٝر (جٝـجز جٝظل٬٠ر –جٝـجز ج٬ِٞٚٝر – جٝـجز جٳِٗ٢ح٬ٝر – جٝـجز
جٯلف٬ر – جٝـجز جٳظس٠حُ٬ر ) د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجك ً ٬ح ٧جِٝحؿٝ ١٬٬وحٝغ
ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧د٠٢٬ح ٳ س٧ظؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫دِؿ (جٝـجز جٝؾ٬ٚٞر )
د ١٬ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً٬ح ٧جِٝحؿ.)١٬٬
٧ - 7ظ٧ؿ ٖف ٘٧ـجز ؿٳٝر اػوحث٬ر ٖ ٫جٝؿفظر ج٬ٜٞٝر ٝؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٫ٖ٧
جٯدِحؿ (جٝلِ٢ ٫ػ ٧جٝسٗ – ٘٧سؾً٠ٞٝ ً٬لسٚدل -ج٠ٝصحدفذ ٧ج٢ٝيحل -ؤؿجء
و
املــــزارـــغ
ًال
أوال :املزارغ انؼـزتٍــــح
ًال
حانٍا :املزارغ األرنثٍح
- 2جد٧ٌ٢٠ ١ف ،ؤد ٫جٗٝيل ظ٠حل جٝؿٝ :)ٟ1990( ١٬لح ١جِٝفخ .ج٠ٝظٞؿ
جِٝحنف ،د٬ف٧ز ،ؿجف وحؿف.
- 3جد٧ٌ٢ ٟ ١ف ،ظ٠حل جٝؿ٠ ١٬ػ٠ؿ دٜ٠ ١ف( ٟؿ.ز)ٝ :لح ١جِٝفخ .د٬ف٧ز،
ؿجف وحٖ ،٫ج٠ٝظٞؿ جٝصح.٫٢
ؤد ٧جٝظؿ٬ح٬٢٠ ،١ف ُدؿ جٜٝفٙ :)ٟ1999( ٟ٬ؿفجز جٝسٗ٬ٜف جٳلسؿٳٝ ٫ٝؿ٨ - 4
جًٞٝدر ج٠ٝسٗ ١٬ٙ٧ؿفجلً٬ح ٧جِٝحؿ ١٬دح٠ٝفػٞر جٝصح٬٧٢ر .فلحٝر ٠حظلس٬ف ٓ٬ف
٢٠ن٧فذٓ ،قذ ،جٝظحِ٠ر جٱلٴ٬٠ر.
- 5ؤد ٧جِٝٴ٠ ،ػ٠ؿ ( ُٟٞ :)ٟ1993جٗ٢ٝك جٳظس٠حُ . ٫جٚٝح٥فذٜ٠ ،سدر ُ١٬
ن٠ك.
- 6ؤد ٧ج٢ٝظح ،ؤ٠ح ٫٢د٢ز وحٝغ (٥1427ـ ) :جٝنِ٧ف دح٧ٝػؿذ جٗ٢ٝل٬ر
ُ٧ٴٙس ٤دٜل ١٠جٝل ٛ٧ٞجِٝؿ٧ج ٟ٧٦ٗ٠٧ ٫٢جٝـجز ٝؿ ٨ؤًٗحل ؿ٧ف جٯ٬سحٟ
جٚٝحً٢حز يٌ٢ ١٠ح ٟؤلف ٪دؿ٬ل٧ ،جٚٝحً٢حز يٌ٢ ١٠ح ٟجٱ٧٬جء جِٝح ؿ،٪
د٠ؿ٢٬سٜ٠ ٫ر ٧ظؿذ .فلحٝر ٠حظلس٬ف ٓ٬ف ٢٠ن٧فذ٬ٜٞ ،ر جٝسفد٬ر ،ظحِ٠ر ؤٟ
جٚٝف.٨
"جٝ٧ًٗٝر - 7ؤد ٧ظحؿ ،٧وحٝغ ٠ػ٠ؿ ( ُٟٞ :)ٟ2004جٗ٢ٝك جٝسً٧ف٪
٧ج٠ٝفجٚ٥ر "ًُ٠ح ،١ؿجف ج٠ٝل٬فذ ٢ٞٝنف.
- 22ج٢ظٞف ،دحفدفج (٠ :)ٟ1991ؿؾل اٌ٢ ٩ٝف٬حز جٝنؾو٬ر .سفظ٠ر ٖ٦ؿ جٝؿ،ٟ٬ٝ
جًٝحثٕ ،ؿجف جٝػحفصًٞٝ ٫دحُر ٧ج٢ٝنف.
- 23ؤ٬٢ك ،ادفج٢٠٧ ٟ٬٥سوفُ ،دؿ ج٧ ،ٟ٬ِٞٝجٝو٧ج٬ًُ ،٫٠ٝر٧ ،ؤػ٠ؿ٠ ، ،ػ٠ؿ
ؼ ٕٝجهلل ( ؿ.ز) :جِ٠ٝظ ٟج٧ٝل .ً٬جٝظقء جٯ٧ل .)22(ً ،
- 24دحسفل ،١٧ك ٥ـ (ٌ٢ :)ٟ1992ف٬حز جٱفنحؿ ٧جِٝٴض جٗ٢ٝل .٫سفظ٠ر
ػح٠ؿ ج ،٫ٚٗٝج٬٧ٜٝز ،ؿجف ج.ٟٞٚٝ
- 25دحق٬ؿ ٦٢ ،ٴ د٢ز ؤػ٠ؿ ( ٥1427ـ) :جٝـٜحء ج٧ٝظؿجُ٧ ٫٢ٴٙس ٤دٜل ١٠
جٝؿجَٖ ٝٴ٢ظحق ٧جٝئ ً٧جٗ٢ٝل٬ر ٝؿ٢٬ُ ٨ر ً ١٠جٝدحز ج٠ٝفػٞر جٝصح٬٧٢ر
د٠ؿ٢٬ر ٢٬دَ .فلحٝر ٠حظلس٬ف ٓ٬ف ٢٠ن٧فذ ٬ٜٞ ،ر جٝسفد٬ر ،ظحِ٠ر ؤٟ
جٚٝف.٨
- 31س٠ ،٘٧ػ ٫جٝؿُ٧ ،١٬دحك ُ :)ٟ1981( ٫ٞؤ٠٢حً فُح٬ر ج٬ٝس٧ ٟ٬سإص٬ف٥ح
٠ .ظٞر جٟ٧ِٞٝ ُ ٟ٧٦ٗ٠ ٩ٞجٝـجز ٖ٢٬ُ ٫ر ١٠جٯًٗحل ٖ ٫جٯفؿ١
جٳظس٠حُ٬ر ،ظحِ٠ر ج٬٧ٜٝز،جِٝؿؿ 3ه .77-71
- 39ظ٠ل ج٬ٞٝل٠ ،ػ٠ؿ ظِٗف (٥1423ـ) :ج٠ٝلحُؿذ جٱفنحؿ٬ر جٗ٢ٝل٬ر .جٝؿجف
جٝلِ٧ؿ٬ر ٢ٞٝنف ٧جٝس٧ق ،َ٬ظؿذ.
- 40ظ٠ل ج٬ٞٝل٠ ،غ ٠ؿ ظِٗف (ٚ٠ :)ٟ2001ؿ٠ر ٖ ٫جٱفنحؿ جٗ٢ٝل ٫جٝظ٠حُ. ٫
ً٠حدَ د٦حؿفٜ٠ ،ر جٜ٠ٝف٠ر.
- 43جٝػح٠ؿ٠ ،ػ٠ؿ دِ٠ ١ظخ (٬ٙ : )ٟ1996حك ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق جٝؿفجل٩ُٞ ٫
جٝد٬ثر جٝلِ٧ؿ٬ر٠ ،ظٞر فلحٝر جٝؾ٬ٞط جِٝفد ،٫جِٝؿؿ ،58ه .167- 131
( ُٟٞ : )ٟ2003جٗ٢ٝك جٝفػٟ٬ - 71جٝقٓ٧ل ،فجَٖ ج٢ٝو٬ف٠ُ٧ ،حؿ ُدؿ
(.)4 -ق٥فج ،١ػح٠ؿ ُدؿ جٝلٴ ُٟٞ :)ٟ1977( ٟجٖ ١ٝك جٳظس٠حًُ ٫ 72
جٚٝح٥فذُ ،ح ٟٝجٜٝسخ.
-ــــ (ٗ٢ ُٟٞ :)ٟ1995ك ج . ٧٠٢ٝجٚٝح٥فذ ،ؿجف جٜٝسخ. 73
-ــــ ( :)ٟ1996ل٧ٝ٧ٜ٬ظ٬ر جٝسِ ٟٞد ١٬ج٧ٌ٢٠ٝف جٳفسدحً٧ ٫ج٧ٌ٢٠ٝف 74
جِ٠ٝفٖ .٫جٚٝح٥فذ ،ؿجف ج٢ٝنف ٞٝظحِ٠حز.
-ــــ ( :)ٟ1997جٝوػر جٗ٢ٝل٬ر ٧جِٝٴض جٗ٢ٝل ،٫جٚٝح٥فذُ ،ح ٟٝجٜٝسخ. 75
-ــــ ( :)ٟ1998جٝس٧ظ٧ ٤٬جٱفنحؿ جٗ٢ٝل ،)3( ً ٫جٚٝح٥فذُ ،حٟٝ 76
- 277 -
جٜٝسخ.
- 77ــــ ( ُٟٞ :)ٟ1998جٗ٢ٝك جٝسفد . ١٬٠ِٞ٠ٞٝ ٪٧جٱل٢ٜؿف٬ر ،ؿجف
جِ٠ٝفٖر جٝظح٬ِ٠ر.
- 78ق٥فج :)ٟ2001( ١٬ٗ٬٢ ،١جٳٜسثحخ ُ٧ٴٙس ٤ددِى جٯٖٜحف جٝٴُٚٴ٬٢ر
٠ظل ؿفجلحز ج٧ًٗٝل ذ ،ج٠ٝظٞؿ
ٝؿ٢٬ُ ٨ر ١٠ج٠ٝفج ١٠ ١٬ٚ٥جٝظ٢ل . ١٬ذ
جٝفجدَ ،جِٝؿؿ ( ،)13ه ه (.)163-37
(٧ :)ٟ1989ظ٦ر جٝيدً ٟ٧٦ٗ٠٧جٝـجز - 79جٝق٥فج ،٫٢ؤػ٠ؿ ؾ٬٠ك
ُ٧ٴٙس٠٦ح دحٝسػو٬ل جٝؿفجلٝ ٫ؿً ٨ٴخ جٝصح٬٧٢ر ج٧ً٠ٝفذ دحًٚ٢٠ٝر
جٔٝفد٬ر ١٠جٜٞ٠٠ٝر جِٝفد٬ر جٝلِ٧ؿ٬ر .فلحٝر ٠حظلس٬ف ٓ٬ف ٢٠ن٧فذ،
ظحِ٠ر ؤ ٟجٚٝف٬ٜٞ ،٨ر جٝسفد٬ر ُٟٞ ،جٗ٢ٝك.
- 80جٝق٬حزٖ ،سػ٠ ٫وًٗ :)ٟ1988( ٩ؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق ٧جٳ٢س٠حء ٝؿ ٨ـ٪٧
جٱٖفجً ٧ـ ٪٧جٝسٗف ً٬جٝسػوٜ٠ .٫ٞ٬ر جٜ٠ٝف٠ر٦ِ٠،ؿ جٝدػ٧ش ج٬٠ِٞٝر.
- 81جٝق٬حز٠ ،ػ٠ؿ ٠وًٗ :)ٟ1988( ،٩جٝؿجِٖ٬ر ٝٴ٢ظحق ٧جٳ٢س٠حء ٝؿ ٨ـ٪٧
جٱٖفجً جٝسػو٧ ٫ٞ٬ـ ٪٧جٝسٗف ً٬جٝسػوً ١٠ ٫ٞ٬ٴخ ج٠ٝفػٞر جٝصح٬٧٢ر .
ٜ٠ر جٜ٠ٝف٠ر ،ظحِ٠ر ؤ ٟجٚٝف٠ ، ٨فٜق جٝدػ٧ش جٝسفد٬٧ر ٧جٗ٢ٝل٬ر.
- 82ق٬ؿج ،١جٝن٢حُ ٪٧دؿ جُ :)ٟ1997( ِٟ٢٠ٝٴٙر ٧يَ جٝيدً دحٝؿجَٖ
ٝٲ٢ظحق ٝؿًٞ ٨در ً٧حٝدحز جٝظحِ٠ر .ظحِ٠ر ج٬٧ٜٝز ،ج٠ٝظٞر جٝسفد٬٧ر،
جِٝؿؿ (.)42
- 83ق٬ؿج٠،١ػ٠ؿ ٠وًٗ :)ٟ1984( ٩جلؿ٧جَٖ ٧جٳِٗ٢حٳزُٜ .حٌ ٢ٞٝنف.
- 84جٝق٧٬ؿ٢ ،حؿف ٌٖ٢ :)ٟ1998( ٫٠٦ف٬حز جٱفنحؿ ٧جِٝٴض جٗ٢ٝل٠ُ ،٫ح،١
ؿجفجٜٗٝف ًٞٝدحُر ٧ج٢ٝنف.
. - 85جٝلفػحُ ،١دؿ جهلل ٢حوف (ُ :)ٟ2004ٴٙر جٝسف٬٧غ دحٝسٗ ٘٧جٝؿفجل٫
ج٠ٝظٞر جٝسفد٬٧ر ،جِٝؿؿ ( ،)70ج٠ٝظٞؿ ( ،)18ه.)205
- 86جٝلف٧ف٢ ،حؿ٬ر ٥ح٬ل (٠ :)ٟ1998ؿؾل ا ٩ٝسفد٬ر ج٠ٝس٬٠ق٧ ١٬ج٠ٝسٗ. ١٬ٙ٧
ُّ٠ح ،١ؿجف جٜٗٝف ًٞٝدحُر.
- 87جٝل٬ؿ٠ ،ػ٠ؿ س( ٘٬ٖ٧ؿ.ز) :دػ٧ش ٖ ُٟٞ ٫جٗ٢ٝك .جٚٝح٥فذٜ٠ ،سدر جٯ٢ظ٧ٞ
- 92جٝن٦فُ ،٪دؿجهلل ٠ػ٠ؿ ( ٥1424ـ) ٟ٬ٙ :جِٝح٠ل ٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٧جٳ٢س٠حء
ٝؿ٠ُ ٨حل ٠وٜ َ٢ل٧ذ جِٜٝدر ج٠ٝنفٖر دٜ٠ر جٜ٠ٝف٠ر ،فلحٝر ٠حظلس٬ف
ٓ٬ف ٢٠ن٧فذ٬ٜٞ ،ر جٝسف٬٬ر ،ظحِ٠ر ؤ ٟجٚٝف.٨
- 93جٝن٬ؽ٠ ،ػ٠ؿ ُدؿ جِٝحل ( :)ٟ1986ؤصف ٜل ١٠جِٝٴض جِٚٝٴ ٫٢جٳِٗ٢ح٫ٝ
٧جٝسػو ١٬ج٦٢٠ٝظ ٫ٖ ٫سؾٗ ٘ٞٙ ٕ٬جٳ٠سػح . ١فلحٝر ؿٜس٧فج٬ٓ ٣ف
٢٠ن٧فذً٢ً ،ح ،ظحِ٠ر ًً٢ح٬ٜٞ ،ر جٝسفد٬ر.
- 94جٝوحُٖ ،٫دؿ جهلل ً:)ٟ2001( ٤ج٢ ٟٝحؼ ج٠ٝؿفلُ٧ ٫ٴٙس ٤دؿجِٖ٬ر جٱ٢ظحق
٠٧لس ٨٧ج٧٠ًٝع ٝؿ٢٬ُ ٨ر ً ١٠ٴخ ً٧حٝدحز ج٠ٝفػٞر جٝصح٬٧٢ر د٠ؿ٢٬ر
ؤد٦ح .فلحٝر جٝؾ٬ٞط جِٝفد ،٫جِٝؿؿ ( 79جٝل٢ر (.)22ه ه (.)66-55
- 95جٝوحُٖ ،٫دؿجهلل دُ :)ٟ2000( ٤ً ١ق ٧ج٢ٝظحع ٧جٗٝنل جٝؿفجلُ٧ ٫ٴٙس٤
،12 دؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٠ .ظٞر ظحِ٠ر ؤ ٟجٚٝف ، ٨ظحِ٠ر ؤ ٟجٚٝف ،٨ج٠ٝظٞؿ
جِٝؿؿ ( ،)2ه ه (.)106 – 80
- 96وحٝغ ،ؤػ٠ؿ ٠ػ٠ؿ ػل :)ٟ1993( ١ؿفجلر جٝسٗحُل د ١٬جٳلسٚٴل
جٱؿفج٧ ٫ٜجٝظ٢ك ٧جٝسؾوه ٧ؿجِٖ٬ر جٳ٢ظحق ٝؿ٢٬ُ ٨ر ً ١٠ٴخ
ج٠ٝفػٞر جٝصح٬٧٢ر د٠ؿ٢٬ر ؤدٌ ٧د . ٫ظحِ٠ر جٱل٢ٜؿف٬ر٠ ،ظٞر ٬ٜٞر جٝسفد٬ر،
- 104ج٬ًٝخ٠ ،ػ٠ؿ ُدؿ جٌٝح٥ف ( : )ٟ1981س٬حفجز ظؿ٬ؿذ ٖ ٫جِٝٴض جٗ٢ٝل. ٫
جٚٝح٥فذ ،ؿجف جِ٠ٝحفٕ.
ُ- 108حدؿ ،ل٬٠ف ق٬ؿ ؤػ٠ؿ ( :)ٟ2002سٚؿ٬ف جٝـجز ُ٧ٴٙس ٤دح٧ٝػؿذ جٗ٢ٝل٬ر
ٝؿ٢٬ُ ٨ر ً ١٠ٴخ ج٠ٝفػٞر ج٠ٝس٧لًر د٠ػحٌٖر ظؿذ .فلحٝر ٠حظلس٬ف
ٓ٬ف ٢٠ن٧فذ٬ٜٞ ،ر جٝسفد٬ر ،ظحِ٠ر ؤ ٟجٚٝف.٨
ُ- 109حفٕ ،قد٬ؿذ ؤلح :)ٟ1987( ٤٠ؿجَٖ جٱ٢ظحق ٧ؿ٧جَٖ جٳ٢س٠حء ُ٧ٴٙس٦ح
. ٫ٖ ٘٧جٝسػو٬ل جٝؿفجلٝ ٫ؿً ٨حٝدحز جٝصح٬٧٢ر جِٝح٠ر د٠ؿ٢٬ر ظؿذ
دحٝسٕ
فلحٝر ٠حظلس٬ف ٓ٬ف ٢٠ن٧فذ ،ظحِ٠ر ؤ ٟجٚٝف٬ٜٞ ، ٨ر جٝسفد٬ر.
ُ - 110حق ،ٟف٧ػُ ٫حق٠ ٟػ٠ؿ ( :)ٟ1992جِٝٴٙر د َٙ٧٠ ١٬جٝيدً ٧جٝؿجِٖ٬ر
ٞٝسِ٧ ٟٞجٯل٧ٞخ جِ٠ٝفٖٝ ٫ؿ ٨جًٞٝدر ج٠ٝسٗ٬ٜٞ ٫ٖ ١٬ٙ٧حز ج٠ٝظس١٠ َ٠
ـ ٪٧جٝسؽ وه ج٢٦ٝؿل ٫ٖ ٫جٯفؿ . ١فلحٝر ٠حظلس٬ف ٓ٬ف ٢٠ن٧فذ،
جٝظحِ٠ر جٯفؿ٬٢ر.
ُ - 111دؿ جهلل ِ٠ ،سق ل٬ؿ ُ٧دؿ جٝفػ٠ ،١٠ػ٠ؿ جٝل٬ؿ ( :)ٟ1996اُؿجؿ ٬ٚ٠حك
جٯٖٜحف جٝٴُٚٴ٬٢ر ًٰٗٝحل ٧ج٠ٝفج٠ . ١٬ٚ٥ظٞر ُ ٟٞجٗ٢ٝل ، ،٫جٚٝح٥فذ،
ج٬٦ٝثر ج٠ٝوف٬ر جِٝح٠ر ٜٞٝسحخ جِٝؿؿ ( .)41 ،40ه ه (.)77-47
(جٳُس٠حؿ / ُ - 112دؿ جٚ٠ٝو٧ؿ٥ ،ح :)ٟ1991( ٫ُٞ ٟ٢جٯل٧ٞخ جِ٠ٝفٖ٫
جٳلسٚٴل) ُ ١ج٠ٝظحل جٱؿفجُ٧ ٫ٜٴٙس ٤دحٝؿجَٖ ٝٲ٢ظحق .فلحٝر جٝؾ٬ٞط
جِٝفد ،٫جِٝؿؿ ( ،)39جٝل٢ر ( ، )12ه ه (.)108-87
ُ- 113دؿجهلل٥ ،نح ٟادفج )ٟ1997 ( ٟ٬٥ؤصف جِٝٴض جِٚٝٴ ٫ٖ ٫٢ؾٗى ٠لس٨٧
- 117جِٝؿ٢ ،٫ٞ٬حوف ٠ػ٠ؿ :)ٟ1983( ،جٝؿ٧جَٖ ٧جٝػ٧جٖق ٧جٝفيح ج٫ٖ ٫ٗ٬ٌ٧ٝ
جٯظ٦قذ جٝػ٬٠٧ٜر ٖ ٫جٜٞ٠٠ٝر جِٝفد٬ر جٝلِ٧ؿ٬ر ،دػش ٬٠ؿجٞ٠ ،٫٢ر جٱؿجفذ
جِٝح٠ر ،جِٝؿؿ 36ه .37-34
٢- 167ن٧جسُ ،٫دؿ ج٠ٝظ٬ؿ (٥1417ـ) ُٟٞ :جٗ٢ٝك جٝسفد .٪٧د٬ف٧ز٠ ،ئللر
جٝفلحٝر.
- 171ج٧ٝن٧ ،٫ٞؿجؿ د٢ز ؤػ٠ؿ ٠ػ٠ؿ ٢حوف (٥1428ـ) :جٝصٚر دحٗ٢ٝك ٧دِى
ل٠حز جٝنؾو٬ر ٝؿ٢٬ُ ٨ر ١٠جًٝحٝدحز ج٠ٝسٗٙ٧حز ؿفجلً ٬ح ٧جِٝحؿ٬حز ٖ٫
- 172ج٧٬ٝدُ ،٫ق٬ق ٣د٢ز ٧٢٠ف (٥1427ـ)٧ :ظ٦ر جٝيدً ُ٧ٴٙس٦ح دٜل ١٠
جٯٖٜحف جٝٴُٚٴ٬٢ر ٧جٳػسفج٘ جٗ٢ٝلٝ ٫ؿ٢٬ُ ٨ر ٠ِٞ٠ ١٠حز ج٠ٝفػٞر
جٳدسؿجث٬ر د٠ؿ٢٬ر ٢٬دَ ،فلحٝر ٠حظلس٬ف ٓ٬ف ٢٠ن٧فذ٬ٜٞ ،ر جٝسفد٬ر ٔٞٝحز،
ٜ٠ر جٜ٠ٝف٠ر٧ ،قجفذ جٝسفد٬ر ٧جٝسِ.ٟ٬ٞ
- 289 -
Seenth Grade. Journal of Youth & Adolescence, Vol.
29 No. 3
187- Kanoy, III, Robert C. (1980) : Beth W. Johnson and
korrel W.Danoy.
188- Keith. Et. Al, (1985): Effects of Self-Concept and Locus
of Control on achievement", Paper presented at the
Annual meeting of the National Association of School
Psychologists, 17-the Las vegas, NV, April 8-12,
ED.260327.
189- Loher, J.M. (1982): Relationships between
Assertiveness and Factorially validated measures of
Beliefs Conucling therapy and research, Vol. 6. PP.
353-356.
190- Ojha, S.K. (1991): "Effects of derivational Factors on
achievement motivation of Women", Psychological
studies vol (36) No (1).
191- Padesky, Christine & beck, Aron (2005): Comparaison
of Cognitive therapy and Rational Emotive Behavior
therapy. Journal of Coghitive psychopathology and
behavioral Assessment. 16 (1), 53-66.
192- Philip, G & Phil, R (1981), Relationship Between Locus
of Conrol and Irrational Beliefs. Psychological Reports.
No: 48. PP: 181-182.
193- Philip, G & Phil, R (1981), Relationship Between Locus
of Conrol and Irational Beliefs. Psychological Reports.
No.: 48.PP: 181-182.
194- Smith , et. Al (1991): plying Educational psychology in
class room, New York, Longman.
195- Smith, D. (1981): Opinions of School, academic
motivation and school adjustment in the first year of
secondary education: Apilot study in west-Yorkshier.
Educational studies, 7, Pp. 177-183.
196- Smith, Jana K. (1982): Irrational Beliefs in College
population Jornal of rational Living vol. 17, No I, PP.35-
36.
197- Tiwari, P.S (1990) Achievement motivation Among
Beneficiaries and non Beneficiaries of IRDP in Relation
to their perceired poverty in Rural Perspectives,
Psycho-lingual. 20 (2): 87-93.
- 290 -
198- Tobacyc & Zofia, (1992) Comparisons of Belfief-Based
Peronality constructs in Polish and American University
Students, Jurnal of Gross-Cultural Psychology, Vol. 23,
No. 3, PP. 311-325.
199- Ullagaddi, S.C. (1982): The influence of Perceived
instrumentality achievement motives, and academic
self-concept on the academic performance of
community college students, unpublished ph. D
Dissertation. Syracuse University.
200- Watson, et. Al (1989): The Contribtions of self-de
Eating Philosphies. Percieved Helpessness, and
Repression to Anxiety Among Psychiatric Patients,
Jounal Of Clinca Psychology, July, Vol 45, No 4, PP.
513-521.
201- Williams. A& Beeson. B (1980): Developing appositive
physical self. Picture in young children. Brigham young.
- 291 -
املــــــــالح ـــــق
وغري انؼمالنٍح
( اننسخح األونٍح )
(ر) يفِّى اهػاح اٌٝفًبهٕ ّٖ :لكغ تَ يفِّى اهفؼغ يً ػاخَ يً ضٖد اٌفًبٝخَ
ّؿوّنَ خسبُِب.
اهخًغٖل اهكٖبغج اٌٝخيبء هوتًغ
اهيلخؼش غٖؼ يٌبؿتج ٝ خٌخيٕ اهًتــــــــبؼث خؿوؿل
يٌبؿتج خٌخيٕ
.29ؤفًؼ تبهؼاضج اهٌفؿٖج ّّٖ ٝسغ يب
ٖلولٌٕ ينولبً
.30ؤيكبتٕ ُبغئج يًهى اهّكح ّيً
اهكًة اؿخذبؼخٕ
.31ؤعفٕ اٌفًبهٕ يٌغيب ؤخمبٖق ٙيؼ
يً اٙيّؼ
.32فٕ ؤغوة اّٙكبح ؤنًّ يًخغل
اهيؽار
.33ؤخلتل ٌلغ اٗعؼًٖ هٕ تغًّ اٌؽيبر
.34فٕ نذٖؼ يً اّٙكبح ؤفًؼ تبهضؽً
.35ؤفلغ ؤيكبتٕ تؿؼيج
.36ؤفًؼ تبؼختبم يًهى اٙضٖبً
.37اضخلؼ ٌفؿٕ ؤضٖبٌبً
.38ؤٌب اٌؿبً كوق سغاً
( اننسخح اننهائٍح)
(غ) اهتًغ اهؼاتى :ؤغاء اٙييبل تؿؼيج ّاخلبً ّٖ :لكغ تَ اٌسبؽ اهًيل تإؿؼو ّكح
يينً ّيوٓ ؤفمل ّسَ
اهخًغٖل اهكٖبغج اٌٝخيبء هوتًغ
اهيلخؼش غٖؼ يٌبؿتج خٌخيٕ ٝخٌخيٕ اهًتــــــــبؼث خؿوؿل
يٌبؿتج
.26ؤٌسؽ ؤييبهٕ تؿؼيج
.27ؤضة ؤً ؤخلً يب ؤييوَ
.28ؤفًؼ تبهؼمب يٌغيب ؤٌسؽ ييوٕ تؿؼيج
ّاخلبً
.29ؤٌِٕ ؤييبهٕ ؤّ ً ٝتإّل ّ ٝؤئسل ييل
اهّٖى اهٓ اهغغ
.30اُخى نذٖؼًا تإً ٖعؼر ييوٕ فٕ ؤضؿً
كّؼث
.31نذٖؼاً يب خخؼانى يوٕ اٙييبل تؿتة
اهخإسٖل
.32اهيِى يٌغٔ ُّ اٌسبؽ اهًيل تؿؼيج ّٝ
اُخى تيغْ سّغخَ
.33ؤٌب تنٕء فٕ اٌسبؽ ؤييبهٕ
(ّ) اهتًغ اهؿبغؾ :اهذلج تبهٌفؾ ّاٛضؿبؾ تبيخٞم اهيلغؼث ّٖ :لكغ تَ ذلج اهفؼغ
تلغؼاخَ ّيِبؼاخَ هولٖبى تفخٓ اهيِبى ّكغؼخَ يوٓ اخعبػ ؤٔ كؼاؼ
اهخًغٖل اهكٖبغج اٌٝخيبء هوتًغ
اهيلخؼش غٖؼ يٌبؿتج خٌخيٕ ٝخٌخيٕ اليتــــــــبؼث خؿوؿل
يٌبؿتج
.42ؤٌب ّاذق يً كغؼاخٕ ّيِبؼاخٕ
.43يً اهؿِل يو ّ
ٕ اخعبػ ؤٔ كؼاؼ
.44ؤفمل اهلٖبى تبهيِبى اهكًتج ّاهنتٖؼث
.45ؤفًؼ ؤٌَ تبينبٌٕ اهلٖبى تإييبل يخيٖؽث
.46اخيؿم تؼؤئٕ ضخٓ هّ اعخوف يى ؼؤٔ
اٙنذؼٖج
.47ؤخؼغغ نذٖؼًا كتل اخعبػ اهلؼاؼ
ٖ .48لل ٌفبنٕ ّضيبؿٕ يٌغ اهلٖبى تبهيِبى
اهكًتج
.49يً اٙفمل خغٖٖؼ ؼؤئٕ اػا عبهف ؼؤٔ
اٗعؼًٖ
.50ؤيٖل ًٙؤفًل يب ٖفًوَ ؤغوة اهٌبؾ
(ن) اهتًغ اهخبؿى :اٝؿخلٞل ّٖ :لكغ تَ ضؼٖج اهفؼغ فٕ اخعبػ كؼاؼاخَ ّ ،ؤغاء
اٙييبل اهخٕ ٖضتِب غًّ مغن يً ؤضغ ّ ،كغؼث اهفؼغ يوٓ ضل يفنٞخَ تيفؼغٍ غًّ
يؿبيغث اٗعؼًٖ
اهخًغٖل اهكٖبغج اٌٝخيبء هوتىغ
اهيلخؼش غٖؼ يٌبؿتج خٌخيٕ ٝخٌخيٕ اهًتــــــــبؼث خؿوؿل
يٌبؿتج
.70يٌضخٌٕ ؤؿؼخٕ كغؼاً نبفٖ ًب يً اٝؿخلٞل
يٌػ كغؼٔ
.71ؤٌب ؤكؼؼ اهلٖبى تإٔ ييل غًّ خغعل ؤضغ
.72ؤفًؼ تبهؿًبغث ضًٖ ؤكّى تًيوٕ غًّ
ؼكبتج
.73ؤييل يب ؤؼغة تًيوَ غًّ خوتٖج هؼغتج
اٗعؼًٖ
.74يٌغيب ؤكّى تضل يفنوج يب ٝؤنوة
اهيؿبيغث يً اٗعؼًٖ
.75افًؼ ؤٌٌٕ ؤكّى تبٙييبل اهخٕ ٖفؼمِب
ٕ ّاهغأ
يو ّ
.76ؤنوة يً اٗعؼًٖ يؿبيغخٕ يٌغيب
خّاسٌِٕ يفنوج
.77ؤؿؼخٕ نبٌح خلٖغٌٕ تنذٖؼ يً اّٙايؼ
ّاهخّسِٖبح فٕ ؤييبهٕ
(م) اهتًغ اهًبفؼ :اهخغوة يوٓ اهًّائق ّاهكًّتبح ّٖ :لكغ تَ كغؼث اهفؼغ يوٓ
يّاسِج اهكًّتبح اهخٕ خًخؼل نؼٖلَ ٌٛسبؽ ؤييبهَ ّخػهٖوِب ّيغى اٝؿخؿٞى هِب
اهخًغٖل اهكٖبغج اٌٝخيبء هوتًغ
اهيلخؼش غٖؼ يٌبؿتج خٌخيٕ ٝخٌخيٕ اهًتــــــــبؼث خؿوؿل
يٌبؿتج
.78يّاسِج اهكًّتبح خؽٖغ يً اكؼاؼٔ
يوٓ اهٌسبش
.79ؤئيً تإً اهيٌص خعؼر يً كوة اهيضً
.80ؤتػل نل سِغٔ هخػهٖل اهًّائق اهخٕ خيٌى
ّكّهٕ اهٓ ؤُغافٕ
خطاب املىافمح
خطاتاخ املىافمح