SAĞ104U-TEMEL SAĞLIK VE HASTALIK BİLGİSİ
Ünite 7: Kronik Hastalıklar
Giriş
Dünya Sağlık Örgütünün yaptığı tanımlamada “sağlık,
sadece hastalıkların ve rahatsızlıkların olmayışı değil, bir
bütün olarak fiziki, ruhi ve sosyal açıdan iyi olma hâlidir.”
Sağlık durumu sosyal, ekonomik, çevresel ve genetik
faktörler olmak üzere çok çeşitli interaktif faktörlerden
etkilenir.
Kronik Hastalıklar Hakkında Genel Bilgiler
Dünya Sağlık Örgütüne (DSÖ) göre “uzun süren ve yavaş
ilerleme gösteren hastalıklar” kronik hastalıklar olarak
tanımlanmaktadır. Kronik hastalıklar, üç ay ve üzeri olmak
üzere genellikle yaşam boyu devam eden, ilaçla
durdurulmaz veya tedavi edilmezse uzun dönemde
bireylerin yaşamını kısıtlayarak bedensel ve ruhsal
yetersizliklere yol açan ve ilerleyen dönemlerde ölümlere
kadar uzanabilen hastalıklardır.
Kronik Hastalıkların Önemi ve Nedenleri
Kronik hastalıklar dünya çapında görülen ölüm ve
hastalıkların önde gelen sebeplerinden biri olduğundan en
önemli sağlık problemlerinden biridir. Sık görülen kronik
hastalıklar; kardiyovasküler hastalıklar ve kanser türleri
başta olmak üzere serebral palsi, obezite, kronik obstrüktif
akciğer hastalığı, bazı artrit türleri, depresyon ve astımdır.
Kronik Hastalıklarda Risk Faktörleri
Günümüzde kronik hastalıkların büyük çoğunluğunun risk
faktörleri bilinmektedir. Dünya Sağlık Örgütüne göre
kolesterol yüksekliği, kan basıncı yüksekliği, ağırlık artışı
ve obeziteye neden olan sağlıksız beslenme, yetersiz
fiziksel aktivite, zararlı oranda alkol ve tütün kullanımı
kronik hastalıkların değiştirilebilir ve kontrol edilebilir risk
faktörlerindendir. Genetik yatkınlık ve ilerlemiş yaş kontrol
edilemeyen faktörlerdendir. Kontrol edilemeyen faktörler
kronik hastalık riskini büyük oranda arttırmaktadır.
Ülkemizde nüfusun büyük çoğunluğu bu risk
faktörlerinden en az üç tanesine sahiptir.
Kronik Hastalıklardan Korunma
Kronik hastalıkların çoğunun korunma yolları birbirine
benzemektedir. Kronik hastalıklardan korunma
çalışmalarını desteklemek için Kronik Hastalıklar ve
Sağlığı Geliştirme Daire Başkanlığının yürüttüğü Entegre
Kronik Hastalıkları Önleme ve Kontrol Programı çeşitli
hedefler belirlemektedir.
Türkiye’de ve Dünyada Sık Görülen Kronik
Hastalıklar ve Artış Nedenleri
Romatizmal Hastalıklar
Romatizmal hastalıklar genellikle eklemleri, kasları ve
kemikleri etkileyen inflamatuar hastalıklardır. Ayrıca
akciğerler, kalp, sinir sistemi, böbrekler, cilt ve gözler
dahil olmak üzere hayati organlara zarar verebilir.
Fibromiyalji (Kas Romatizması)
Kronik bir kas-iskelet sistemi hastalığı olan fibromiyalji
omuzlar, boyun, sırt ve kalçada yaygın kas-eklem ağrısı ile
karakterizedir. Tüm dünyada yaklaşık %2 oranında
görülmektedir. Her yaş ve cinsiyette görülmesine rağmen
hastaların yaklaşık %90’ı kadındır.
İnflamatuar Miyopati (İltihaplı Kas Romatizması)
İnflamatuar miyopatiler kronik kas enflamasyonu
(iltihap/yangı) ile karakterize bir grup otoimmün
hastalıktır. İmmün sistem kas hücrelerini hedef alarak
inflamasyon ve yıkıma sebep olmaktadır. Genellikle iki ana
başlıkta incelenir. Polimiyozit (PM), kaslarda inflamasyon
olması durumudur ve yalnızca yetişkinlerde görülmektedir.
Dermatomiyozit (DM), hem kaslarda hem de deride
inflamasyon olması durumudur ve herkeste görülebilir.
Romatoid Artrit (İltihaplı Eklem Romatizması)
Romatoid artrit (RA), genellikle küçük eklemlerde (el-el
bileği, ayak-ayak bileği eklemleri) simetrik olarak başlayan
ve uzun süre devam eden kronik enflamatuar (iltihaplı) bir
romatizmadır. Eklemlerde sıcaklık artışı, şişkinlik ve ağrı
görülmektedir. Bunun sonucu olarak hastada kemik hasarı
ve işlev kaybına neden olmaktadır. Dünyada en sık görülen
ve en fazla deformiteye sebep olan iltihaplı
romatizmalardan biridir.
Skleroderma (Bağ Doku Romatizması)
Skleroderma doku fibrozu, inflamasyon ve vasküler
değişikler ile ilişkili spesifik bir otoimmün yanıtla
karakterize, deri ve vücudun diğer organlarını etkileyen,
kronik bir bağ doku hastalığıdır. Skleroderma, sistemik ve
lokalize olmak üzere iki gruba ayrılır. Sistemik skleroderma,
cildi ve iç organları etkiler. Lokalize skleroderma primer
olarak çocuklarda görülür. Cilt ve altta yatan dokuların
tutulumu ile karakterizedir. Skleroderma, fiziksel sakatlığa
sebep olarak hayati risklere zemin hazırlamaktadır.
Juvenil İdiyopatik Artrit (Çocukluk Romatizması)
Kalıcı eklem iltihabı ile karakterize, daha çok çocuklarda
görülen kronik bir romatizmal hastalıktır. Eklem iltihabı
sonucu eklemlerde ağrı, şişkinlik ve hareket kısıtlılığı
görülür.
Sistemik Lupus Eritematozus (Kelebek Hastalığı)
Yaygın organ tutulumu ile görülebilen ve nedeni tam olarak
bilinmeyen sistemik otoimmün bir bağ doku hastalığıdır.
Gut Hastalığı (Kralların Hastalığı)
Gut hastalığı, ürik asit kristallerinin eklemlerde birikmesi
ile karakterize enflamatuar bir hastalıktır. Biriken ürik asit
kristalleri eklemlerde ağrı, gerginlik ve kızarıklıkla
karakterize, şiddetli ve ani ataklara sebep olur. Gut
ataklarının tekrarlanmasıyla ürik asit kristalleri eklemlerde
kalıcı olarak birikir. Bunun sonucu olarak eklemlerde şekil
ve fonksiyon bozukluğuna, hareket kısıtlılığına sebep olan
şişlikler oluşur.
Behçet Hastalığı
Prof. Dr. Hulusi Behçet tarafından 1937 yılında
tanımlanarak dünya tıp literatürüne giren Behçet
hastalığında tekrarlayan ağız içi ve genital ülserler, cilt
1
 SAĞ104U-TEMEL SAĞLIK VE HASTALIK BİLGİSİ
Ünite 7: Kronik Hastalıklar
lezyonları ve sistemik tutulumlar görülmektedir. Sistemik
inflamatuar bir vaskülit olan Behçet hastalığı, ülkemizde
çok yaygın görülmektedir.
Sjögren Sendromu
Tüm ekzokrin bezlerin (özellikle tükürük ve gözyaşı
bezleri) olmak üzere lenfositik infiltrasyonuna bağlı ağız ve
göz kuruluğuyla beraber sistemik bulguların da görüldüğü
kronik ve otoimmun bir hastalıktır.
Kalp Damar Hastalıkları
Kalp damar hastalıkları başka bir deyişle kardiyovasküler
hastalıklar, kalbi veya kan damarlarını etkileyen durumlar
için kullanılan genel bir terimdir. Birçok kalp hastalığı türü,
yaşam tarzı değişiklikleriyle kontrol altına alınabilir.
Koroner Arter Hastalığı
Koroner arter hastalığına ateroskleroz neden olmaktadır.
Ateroskleroz kalbe oksijenden zengin kan sağlayan
atardamar duvarlarında yağ, kolesterol, kalsiyum, fibrin ve
atık ürünlerin birikmesiyle oluşur. Bu birikime plak denir.
Plak, arterlerin daralmasına ve kan akışının engellemesine
yol açmaktadır. Bunun sonucu olarak kalbe gelen kan
sınırlanır veya durabilir.
Miyokardiyal Enfarktüs (Kalp Krizi)
Kalp krizi olarak bilinen miyokardiyal enfarktüs (MI),
koroner arterlerde yani kalbi besleyen atardamarlarda
oksijen ve besin yetersizliği sonucu aniden ortaya çıkan
tıkanmalardan (kazalar, pıhtı oluşumu, damar kesilmesi
gibi) kaynaklı kalp kasına yeterince kan pompalanamaması
ve buna bağlı olarak kalp kasında hasar oluşması
durumudur. Hasarın ölçüsü tıkanmanın büyüklüğüne göre
değişebilir. Kalp krizi büyük bir alanın etkilenmesinden
kaynaklandıysa ani ölümler görülebilir.
Kronik Kalp Yetmezliği
Kalp yetmezliği, vücudun metabolik ihtiyaçlarını
karşılayacak düzeyde kan pompalayamamasına sebep olan
ve yaşam boyu devam eden yapısal ve işlevsel kronik bir
bozukluktur.
Kalp Hastalıklarında Tedavi
Kalp hastalıklarında tedavi hastalığın türüne bağlıdır.
Genel olarak tedavi prensipleri şu şekildedir:
• Uzman önerilerine uygun düzenli ve dengeli bir
diyet
• Orta düzeyde egzersiz (haftada birkaç kez en az 30
dk.’lık yürüyüş)
• Zararlı alışkanlıklardan uzaklaşma (sigara, alkol)
Eğer bu değişiklikler yeterli olmuyorsa ilaç tedavisi
yapılmaktadır. İlaçların yeterli gelmediği durumda ise hasta
cerrahi operasyona yönlendirilir.
Serebrovasküler Hastalıklar
İnme (Felç)
Beyindeki kan akımının sağlanamadığı (tamamen veya
kısmen) durumlarda beyin hücreleri oksijensiz kalarak
hızla ölmeye başlar. Bunun sonucu olarak kalıcı beyin
hasarı oluşur. Bu durum inme, felç veya stroke olarak
tanımlanır. İki tip inme vardır. İnmelerin büyük
çoğunluğunu oluşturan iskemik inme, beyin kan
damarlarının yağ birikintileri, kan pıhtıları veya diğer
kalıntılar nedeniyle daralması veya tıkanması onucu
oluşmaktadır. Bunun sonucunda kan akımı ciddi şekilde
azalır. Hemorajik inme ise beyindeki herhangi bir kan
damarının yırtılmasıyla oluşur.
Serebral Palsi (Beyin Felci)
Serebral palsi (SP), gebelikten hemen önce, gebelik
sürecinde veya doğum sonrası ilk aylarda gelişmekte olan
beyinde herhangi bir lezyon veya zedelenme sonucu
meydana gelen kalıcı hasar nedeniyle ortaya çıkar.
Çocuklarda büyüme ve gelişimle beraber kas tonusunu,
hareketi ve postürü etkileyen, ilerleyici olmayan fakat yaşla
beraber değişen bir hastalıktır. Tedavisi yoktur, ömür boyu
bakım gerektirir. İşlev kayıplarına yönelik iyileştirme
seçeneklerinden bazıları ilaçlar, terapi veya cerrahi
uygulamalardır.
Kronik Solunum Sistemi Hastalıkları
Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH)
Kronik obstrüktif (tıkalı olma) akciğer hastalığı (KOAH),
akciğerlerden hava akışının engellenmesine neden olan,
alveol hasarı (amfizem) ve kronik bronşitle karakterize,
kronik enflamatuar bir akciğer hastalığıdır. KOAH’ın
henüz kesin bir tedavisi yoktur. Hastalarda semptomlar
kontrol altında tutulmaya çalışılır.
Astım
Astım hava yollarının uzun süreli iltihabı olarak
tanımlanan, sıklığının ve yoğunluğunun değişken olduğu,
kontrol altına alınabilen fakat tedavi edilemeyen kronik
iltihabi bir akciğer hastalığıdır. Günümüzde hala kesin bir
tedavisi olmamakla birlikte astım krizi sırasında yaşanan
solunum güçlüğü ilaçlarla önlenebilmektedir. Bu ilaçların
amacı, solunum yolları etrafındaki kasları gevşeterek nefes
almayı kolaylaştırmaktır.
Uyku Apnesi
Uyku apnesi sendromu, uyku sırasında meydana gelen ve
üst solunum yolu daralmasına bağlı olarak gelişen istemsiz
solunum durmasıyla karakterize, uzun süreli soluk
kesilmesi sonucu ani ölümlere sebep olabilen ciddi bir
hastalıktır. Solunum durması on saniye veya daha fazla
sürebilir.
Kanser Hakkında Genel Bilgiler
Kanser, bir organ veya dokudaki hücrelerde meydana gelen
DNA hasarı sonucu hücrelerin düzensiz olarak bölünüp
çoğalmasıyla beliren, genetik ve çevresel faktörlerin
etkisiyle gelişen kompleks bir hastalıktır. Kanser hücreleri
kontrolsüz bir şekilde çoğalırlar. Bu çoğalma sırasında
etrafındaki normal hücreleri de etkileyerek kitlesel olarak
büyüyüp tümöral oluşumları meydana getirirler. Kanser
hücreleri bazı durumlarda kan ve lenf yoluyla uzak
dokulara taşınarak hastalığı vücudun başka bölümlerine
2
 SAĞ104U-TEMEL SAĞLIK VE HASTALIK BİLGİSİ
Ünite 7: Kronik Hastalıklar
taşır, bu duruma ise metastaz adı verilir. Kanser, birçok
ülkede kalp ve damar hastalıklarından sonra en çok ölüme
sebep olan hastalık grubudur.
Kanser Oluşum Mekanizmaları
Kanser oluşumu üç farklı gen yolağından
kaynaklanmaktadır. Bunlar proto-onkogenler, tümör
supressor (baskılayıcı) genler ve DNA tamir genleridir.
Kanser Türleri ve Mortalite
Kanserle ilgili DSÖ tarafından yapılan istatistiklere göre,
dünyada her 5 kişiden 1’ine yaşamı boyunca en az bir kere
kanser teşhisi konmaktadır. 100’den fazla kanser çeşidi
vardır. Ülkemizde en fazla rastlanan ilk 5 kanser türü (2020
yılı verilerine göre);
• Akciğer kanseri
• Meme kanseri
• Kolorektal kanser
• Prostat kanseri
• Tiroid kanseri
olarak bildirilmiştir.
Diğer Kronik Hastalıklar
Diyabet (Şeker Hastalığı)
Diyabet ya da şeker hastalığı olarak bilinen diabetes
mellitus, pankreas tarafından üretilen ve kan şekerini
düzenleyen bir hormon olan insülinin üretimi, kullanımı
veya ikisinde birden meydana gelen bozukluk sonucu
kandaki şeker düzeyinin (normal açlık kan şekeri, 60-100
mg/100 ml kandadır) yükselmesiyle gelişen kronik ve
metabolik bir hastalıktır. Diyabetli hasta hayatı boyunca
tıbbi bakım almak zorundadır.
Diyabet Oluşum Mekanizması
Diyabet hastalarında kan şekeri yani glukoz döngüsünü
sağlıklı şekilde tamamlayamaz ve kanda ciddi oranlarda
glukoz birikimi görülür.
Diyabet Tipleri
Diyabet; tip 1 diyabet (insüline bağımlı ya da çocukluk tipi
diyabet), tip 2 diyabet (insüline bağımlı olmayan ya da
yetişkin tipi diyabet), gestasyonel diyabet (gebelik
diyabeti) ve özel nedenlere bağlı diyabet olarak
sınıflandırılmıştır. Diyabetli kişilerin büyük kısmı tip 1 ve
tip 2 sınıfındandır. En sık görülen ise tip 2 diyabettir. Tip
1’de insülin salgısı hiç yok veya yok denecek kadar az iken
tip 2’de insülin miktarı veya etkisi yetersizdir. Tip 1
diyabette hastalar ömür boyu vücutlarına insülin enjekte
etmek zorundadırlar. Diyabet hastalığı ilerledikçe kan
damarları, kalp, göz, böbrek gibi organları ve sinir sistemini
etkiler.
Hipertansiyon (Yüksek Tansiyon)
Hipertansiyon, 18 yaş üstü sağlıklı yetişkinlerde düzenli
yapılan ölçümler sonucu arteriyel kan basıncının 140/90
mm Hg veya daha yüksek olması ile kendini gösteren,
sistemik ve kronik bir hastalıktır. Kan, atardamar
duvarlarına herhangi bir kalp damar rahatsızlığı
oluşturabilecek kadar uzun süreli basınç yapmaktadır.
Hipertansiyona ait özel bir belirti yoktur ve bu nedenle
ciddi bir aşamaya gelene kadar fark edilmeyebilir.
Hipertansiyon Nedenleri ve Risk Faktörleri
Birincil (temel) ve ikincil olmak üzere iki tür yüksek
tansiyon vardır. Birincil (temel) hipertansiyonun genellikle
tanımlanabilir bir nedeni yoktur. Yıllar içinde kademeli
olarak ilerlemektedir. İkincil hipertansiyon ise altta yatan
bir nedenden kaynaklanan yüksek tansiyon tipidir.
Obezite (Fazla Kiloluluk)
Obezite, vücutta aşırı miktarda yağ dokusu birikimi sonucu
ortaya çıkan çok ciddi bir hastalıktır. Varlığında diyabet,
kalp hastalığı, yüksek tansiyon ve bazı kanser türlerinin
görülme riski artmaktadır.
Depresyon
Depresyon durumunda kişi günlük aktivitelerini ilgi ve
istekle yapmak ve hayattan zevk almak yerine genellikle
üzüntü, keder, mutsuzluk, isteksizlik, karamsarlık,
umutsuzluk, suçluluk ve değersizlik duyguları
içerisindedir. Daha önce rutin olarak yapılan işler zor
gelmeye başlar. Unutkanlık, dalgınlık, kararsızlık,
güçsüzlük, yorgunluk, uyku ve yeme problemleri, ölüme
yakın düşünceler ve ölüm korkusu yaygınlaşır. Depresyon
her yaş grubunda görülebilen bir hastalıktır. Depresyon
tedavisinde temel amaç, şikâyetlerin süresini kısaltmak ve
hastalığın yeniden ortaya çıkmasını engellemektir.
Depresyon Çeşitleri
Majör Depresyon: Klinik depresyon olarak da adlandırılan
bir duygu-durum bozukluğudur. İştah ve uyku
problemlerinin yanı sıra ruh hâli ve davranışları da
etkileyen çok ciddi tıbbi bir durumdur.
Kronik Depresyon Hastalığı: Depresif duygu-durum
bozukluğunun 2 yıl ve daha fazla sürmesi hâlidir.
Doğum Sonrası Depresyon: Doğum sonrası ruh hâli
değişikliklerine bağlı görülen depresif ve kaygılı ruh hâli
annelik hüznü (baby-blues) olarak tanımlanmaktadır.
Mevsimsel Duygusal Durum Bozukluğu: Genellikle güneş
ışığının azaldığı dönemlerde olmak üzere ışık
değişikliklerinin kişinin günlük aktivitelerini yapmasını
engellediği depresyon hâlidir.
Psikotik Depresyon: Kronik depresyon belirtileri yanında
kişide gerçeklikten kopma görülür.
Bipolar Bozukluk: Majör depresyon kadar yaygın
görülmez. Kişinin ruh hâli değişkendir. Ani yükselişler ve
düşüşler görülmektedir.
Travma Sonrası Stres Bozukluğu: Kişinin yakınlarından
birinin ölmesi veya kendisinin ölüme yakın deneyim
yaşaması ya da şiddet veya ciddi yaralanma gibi ağır
travmatik olaylara maruz kalması sonucu ortaya
çıkmaktadır.
3
 SAĞ104U-TEMEL SAĞLIK VE HASTALIK BİLGİSİ
Ünite 7: Kronik Hastalıklar

Depresyonla Savaşma Yöntemleri

Öncelikle alkol, sigara ve uyuşturucu madde kullanımı
derhâl sonlandırılmalıdır. Hastanın hiç vakit kaybetmeden
uzman doktora başvurması gerekmektedir. Düzenli
beslenme ve yeterli fiziksel aktivite konularında özenli
olunmalıdır. Kişinin kendisini iyi hissedeceği, pozitif enerji
alabileceği arkadaşları veya aile fertleriyle psikososyal
açıdan destekleyici faaliyetler yapılmalıdır.