3)Hastalıkların Nedenleri

Bir Hastalığın Doğal seyri

Sağlığın Belirleyicileri ve Sağlığı
Etkileyen Faktörler

Öğr. Gör. Özge TAŞTEKİN 1

 Sağlık ve Hastalık Tanımı

• Sağlık; “Yalnızca hastalık ya da sakatlığın olmayışı değil, bedensel, ruhsal ve

sosyal yönden tam bir iyilik durumudur” (Dünya Sağlık Örgütü).

• Hastalık;
 Sistem, organ, doku ve hücrelerde yapısal, fonksiyonel ve normal olmayan
değişikliklerin yarattığı durumdur (Biyolojik).
 “Bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik halinde olmamak”
(Biyolojik, Psikolojik, Sosyokültürel).
 Hastalık; Bireyin (konakçı), etken ve çevre ile etkileşimi sonucu ortaya çıkar.
Birey(konakçı), Etken, Çevre,

2
 Hastalık nedenleri:

• Çağlar boyu hastalıkların nedenlerinin tanrıların kızması,

büyü ve nazar gibi etkenler olduğu kabul edilmiştir.

• Hipokrat’ın bilimsel hekimliğin kurucusu olarak kabul

edilmesinin nedeni ilk kez hastalık nedenlerini doğaüstü
güçlerde aramamış olmasıdır.
• Ona göre hastalıklar bünyedeki kan, sarı safra, kara safra ve
balgam arasındaki dengenin bozulması veya dış etkenlerdir.

3
 Hastalığın Doğal Gelişimi
Hastalık: Birey (konakçı), etken ve çevresel etmenler arasındaki karşılıklı
etkileşim,
Bir Hastalığın Doğal Süreci;
I. Prepatojen Dönem; Etkenle karşılaşılmış, ancak hücre, doku, organ, ve sistemlerde henüz
bir değişmenin ve bozulmanın olmadığı dönem,
II.Patojen Dönem;

Pre semptomatik /Klinik öncesi dönem: Bu dönemde organik bazı değişiklikler başlamış
ancak fonksiyonlarda bozulma başlamamış, hastalık belirti ve bulguların henüz ortaya
çıkmadığı dönemdir.
Bu dönemde bazen hastalık belirtileri ortaya çıkmadan organizmada dengeleşme–iyileşme
olabilir.
Ya da klinik döneme geçebilir.

Semptomatik /Klinik dönem: Hastalık bulgularının giderek belirginleşip geliştiği dönem.

Hastalığın Sonucu:
• Tam iyileşme,
• Süreğenleşme (kronikleşme),
• Başka hastalıklara yol açma/dönüşme(komplikasyon), sakat kalma,
• Ölüm(Ex),
4
Sosyal Hastalık
 Sosyal ilişkilerle kolayca bulaşma,
 Çoğunlukla uzun sürme(Kronik),
 Toplum bireylerinde uzaklaşma, dışlama, ayrımcılık eğilimi,
 Sık ve yaygın görülme, ölüm, sakatlık ve komplikasyonlara
neden olma, ekonomik kayıp,

• Sosyal Hastalıklar;
 Trahom, Sıtma, Lepra(Cüzzam), Frengi(Sifiliz), Verem(TB),

5
 Hastalık Klinik Formları

Kronik
Akut Hastalık
Hastalık;
Ani başlayan ya da kısa sürede 1.Akut başlayıp zamanla kronik
gelişen, tabloya dönüşüm;
Şiddetli hastalık bulgu ve • Kronik apandisit
• Kronik hepatit
belirtileri ile seyreden tablo,
• Kronik gastrit, vb
• Akut apandisit 2.Uzun zaman içerisinde sinsi gelişen,
• Akut hepatit kronik olarak ortaya çıkan, zaman
• Akut gastrit, vb. zaman akut ataklar da yapabilen
tablolar;
• Kalp yetmezliği
• Diyabet
• Hipertansiyon, vb.
6
Etiyoloji (nedenbilim)
• Bir hastalığın gelişmesinde rol alan faktörler bütünü ya da yumağını
açıklar.
• Bir hastalığın oluşması için yan yana bulunması gereken faktörler
kendi içinde etken (ajan), kişi (host) ve çevre olarak üç grupta
toplanabilir.
• Hastalıklar “epidemiyolojik üçlü” olarak adlandırılan bu üç grup
faktörün aralarındaki ilişkiler ve etkileşimler sonucunda oluşmaktadır.
Çevrenin etken ile kişinin ilişkilerinde belirleyici bir rolü vardır.

7
 Hastalık Nedenleri
A. Bedensel (İçsel) Nedenler
1. Kromozom ve Gen bozuklukları; 3. Metabolizma bozuklukları;
 Down sendromu, Fenilketonüri,
 Hemofili, Laktoz intoleransı,
 Akdeniz anemisi(Talassemi), Obezite,
Serbest radikaller
2. Hormon bozuklukları; (Mitokondriyal DNA, çekirdek DNA
 Hipotiroidi, mutasyonları),
 Guatr (Quatr),
 Diyabet (Diyabetus mellitus: Tip I, 4.Otoimmün Hastalıklar;
Tip II ), Romatoit artrit,
Diyabet,
Haşimato tiroiditi,

8
Hastalık Nedenleri
B. Çevresel(Dışsal) Nedenler
1. Biyolojik 2. Fiziksel
nedenler; nedenler;
Mikroorganizmalar,
parazitler, mantarlar Isı(sıcak, soğuk vb.),
vs. (Enfeksiyon/ Yanık, Donma
Bulaşıcı hastalıklar),

Işınlar(ultraviyole,
radyasyon vb.),

Travmalar, (vurma,
darbe, çarpma, kesik,
ezik, vb.) Yaralanma,
Kırık, Çıkık,
9
Hastalık Nedenleri
B. Çevresel(Dışsal) Nedenler
3. Kimyasal nedenler;

Zehirli Kanserojen
maddeler; maddeler;

Kimyasal madde
Aflotoksin(küflü
zehirlenmeleri; asit,
gıdalar),
baz, deterjan, vb.

Gıda zehirlenmeleri;
ekşimiş, bozulmuş
yemek, botilismus ve Sigara, alkol vb.
mantar zehirlenmeleri
vb.
10
 Hastalık Nedenleri
B. Çevresel Nedenler

4. Esansiyel madde eksikliği;

Vitaminler(A vit.=körlük; C vit.=skorbüt; B1 vit.=Beri beri;
D vit.=raşitizm vb.)
Esansiyel amino asitler(Fenilalanin=fenilketonüri)
Yağ asitleri
Mineraller(İyot yetmezliği=guatr; Demir=Kansızlık vb.

11
Hastalık Nedenleri
B. Çevresel Nedenler

5. Psikolojik nedenler;
• Stres, heyecansal durumlar
(Psikosomatik hastalıklar; ülser,
esansiyel hipertansiyon, kalp krizi vb.),

6. Sosyal, kültürel ve ekonomik

nedenler;
 Yoksulluk,
 Öğrenim/Eğitim yetersizliği,
 Sağlık alışkanlıkları,
 Çocuk evlilikleri, vb.

12
Bazı hastalıkların belirli ve tek bir gerekli nedeni yoktur.

Kalp damar hastalıkları, şeker hastalığı, kanserler gibi.

Bu hastalıklar yeterli nedenlerin bir araya gelmesi ile oluşmaktadır.

Bu hastalıklarda doğrudan etkene yönelik tedavi söz konusu değildir.

13
SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI
ETKİLEYEN FAKTÖRLER
BİREYSEL ETKENLER

• Genetik Yapı: Genlerde ve kromozomlarda görülen

anomaliler ve mutasyonlar sonucu bazı hastalıklar ortaya
çıkabilir.
• “Genetik Hastalıklar” genellikle vücuttaki tüm hücrelerde
bulunan ve döllenme ile birlikte ortaya çıkan hastalıklardır.
• Örneğin Down Sendromu (insanda fazladan bir kromozom
21’in bulunması),
• Turner Sendromu (45X0, yani eşey kromozomlardan birinin
eksik olması),
• yarık damak, yarık dudak vb.

14
Bazı hastalıklarda da genetik yapı, ailede birilerinin bu
hastalıkla karşı karşıya kalması sonucu yatkınlık veya riskin
artışı olarak ortaya çıkar.

Örneğin Diyabetes Mellitus (şeker hastalığı), koroner kalp

hastalığı, hipertansiyon, meme, mide, kolon gibi bazı kanser
türleri gibi hastalıklarda ailede bu hastalıklarla karşı karşıya
kalmış olanlar varsa genetik akrabalarda da bu hastalığın
görülme riski artabilir

15
SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Yaş

• Bazı hastalıklar bebek ve çocuklarda, bazıları gençlerde,

bazıları da yaşlılarda görülür.
• Örneğin kızamık, boğmaca, suçiçeği gibi bazı bulaşıcı
hastalıklar çocuklarda daha sıktır.
• Lösemilerin (kan kanserlerinin) önemli bir bölümü
çocuklarda görülürken,
• akciğer, kalın bağırsak (kolon) gibi kanserler erişkin ve
yaşlılarda görülür.
• Yine Diyabetes Mellitus’un (DM) 2 formu vardır.
• Tip I DM daha çok çocuk ve ergenlerde, Tip 2 DM ise tersine
daha çok erişkin ve yaşlılarda görülür.

16
 SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Koroner kalp hastalığı, hipertansiyon, serebrovaskuler hastalıklar (beyin

damarlarının tıkanması veya kanamalar), erişkin ve yaşlılarda görülen
hastalıklara örnektir.
İleri yaşlarda özellikle eklem, kas-iskelet sistemi hastalıkları çocuk ve
gençlere göre oldukça sık görülür.

Yaşlılarda görülen birçok hastalığın klinik seyri ve şiddeti de çocuk ve

gençlerden daha ağır olabilir.

17
SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

• Bazı hastalıklar her iki cinste de görülmekle

birlikte cinsiyete özel sağlık sorunları vardır.
• Örneğin yumurtalık kanseri, rahim kanserleri,
doğumda rahim yırtılmaları, vaginal kanamalar

Cinsiyet ile meme hastalıkları doğal olarak kadınlarda;

• benign prostat hipertrofisi (erkeklerdeki
prostat organının iyi huylu büyümesi), prostat
kanseri, testis torsiyonu (testislerin torba
içinde dönmesi sonucu kansız kalması) gibi
hastalıklar da erkeklerde görülür.

18
SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Bağışıklık Sistemi :

• İnsanlar doğduklarında annelerinden aldıkları bazı

mikroorganizmalara karşı bazı bağışıklık maddeleri ile bunların
neden oldukları hastalıklara karşı korunurlar.
• Sonra zamanla kendi bağışıklık sistemlerinin gelişmesi ile bu
etkenlere karşı direnç geliştirebilirler.
• Bu arada bazı mikroorganizmalar için geliştirilmiş ve “aşı” adı
verilen tıbbi ürünlerle daha mikroorganizmalarla karşılaşmadan,
vücuda bunlar verilerek o mikroplara karşı bağışıklık sağlanmış
olur
• Bazı hastalıklar geçirildiğinde de geçici ve kalıcı bağışıklık söz
konusu olabilir.
• Bağışıklık sisteminin güçlü olması sonucu birçok mikrop ve bazı
maddelerin neden olduğu sağlık sorunları o insanda
gözükmeyebilir
19
 SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

• Ancak bazı durumlarda bağışıklık sisteminin zayıflaması söz konusu olabilir.

• Örneğin steroid türevi ilaçların, kanser tedavisinde kullanılan
kemoterapötik ilaçların, bazı hastalıklarda kullanılan ve immunsüpressif adı
verilen ilaçların kullanılması bağışıklık sistemini zayıflatabilir.
• Beslenme bozuklukları, kötü koşullarda yaşama, hava kirliliği olan yerde
yaşama, sigara içme veya sigara içilen ortamlarda bulunanlarda bağışıklık
sistemi zayıflayabilir.
• HIV /AIDS gibi viral bulaşıcı hastalıklarda da bağışıklık sistemi ciddi
derecede bozulabilir.
• Bağışıklık sisteminin bozulması sonucu normalde az görülen veya hiç
görülmeyen enfeksiyon hastalıkları oluşabilir.
• Hastalıkların süresi ve şiddeti artabilir.

20
 SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Sağlık Öyküsü

• Kişilerin daha önce geçirdikleri hastalıklar veya hâlen devam eden

hastalıklarının olması yeni ortaya çıkan hastalıkların süresini ve şiddetini
artırabilir.
• Örneğin 10 yıldır Diyabetes Mellitus’u olan bir kişide yeni ortaya çıkan
böbrek sorunları, kişinin ileride böbrek yetmezliğine girmesine, bunun
sonucunda da diyaliz tedavisi veya böbrek nakline gereksinim duymasına
neden olabilir
• Daha önce tozlu bir ortamda uzun süreler çalışan madencinin pnömokonyoz
(akciğerlerde tozun birikimi sonucu ortaya çıkan meslek hastalığı) olması,
onun yeni bir madende tozlu ortamda çalışması için engeldir.
• Eğer bu durum sorgulanmadan veya muayene edilmeden işçi işe alınıp
madende tozlu bir ortamda çalıştırılırsa, bu işçinin hastalığı ilerler ve hatta
ölümle sonuçlanabilir.
21
SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Irk
• Bazı hastalıklar bazı ırklarda daha az, tersine bazılarında daha yüksek
görülebilir.
• Örneğin böbrek taş hastalığı Amerika yerlilerinde ve siyah ırkta daha
az, beyaz ırk ve Asyalılarda daha sık görülmektedir.
• Mide kanseri ise Asya ve Afrika toplumunda Amerikan toplumuna
göre daha fazla görülmektedir.
• Akdeniz anemisi olarak tanımlanan Talassemi ise Akdeniz
ülkelerindeki ırklarda görülür.

22
 SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Davranışsal Özellikler Fiziksel Aktivite

Hemen her yaşta fiziksel aktivitenin olumlu birçok yanı vardır.
Kas iskelet sistemi, dolaşım, solunum, gastrointestinal (mide-bağırsak),
boşaltım ve nörolojik (sinir sistemi) için
doğru, bilinçli ve sürekli yapılan fiziksel aktivitelerin olumlu etkileri söz
konusudur.

• Tersine yapılmaması, düzensiz yapılması ve hatalı uygulamalar da

yaşamsal sorunlara neden olabilir.

• Günümüzde erişkinler için kabul edilen en önemli fiziksel aktiviteler,

normal günlük aktivitenin dışında, haftada 3-4 defa en az 45 dakika belirli
bir tempoda düz yolda yürüyüş ve haftada 2-3 defa 30 dakikalık
yüzmedir.
23
 SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Yeterli ve Dengeli Beslenme
• Büyüme ve gelişmenin sürdürülmesi ve tamamlanması, vücudun kendini
yenilemesi için gereksinim duyulan enerjinin yeterli olarak alınması,
• bununla birlikte enerji veren maddelerin dışında vücudun çalışması için
gerekli mineral, vitamin gibi maddelerin de bir denge içinde alınması
zorunluluktur.

24
Yeterli ve Dengeli Beslenme
• Enerjinin fazla alınması (karbohidrat ve yağların) obezite, kan lipid
düzeylerinde yükselme, dolaşım ve nörolojik sistem bozukluklarına
neden olur.
• Tersine enerjinin az alınması “malnutrisyon” denilen sorunla
karşılaşılmasına neden olur ki vücut yaşamı devam ettirebilmek için
yapıtaşlarını yıkmak zorunda kalabilir.
• Bu durum zayıflık ve bağışıklık sisteminde düşüşler görülmesine
neden olabilir.

25
 SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Sigara, Alkol, Bağımlılık Yapıcı

Madde Kullanmama
• Sigara ve tütün mamullerinin
sağlık üzerine olumsuz birçok
etkisi vardır.
• Akciğer, gırtlak, dil kanseri, mide,
mesane (idrar torbası)
kanserlerine, koroner kalp
hastalıklarına, serebrovaskuler
hastalıklara, infertilite (kısırlık)
gibi daha bir çok hastalığa ve
sağlık sorunlara neden olmaltadır

26
SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Sigara, Alkol, Bağımlılık Yapıcı Madde Kullanmama

• Hatta bu etkiler sadece sigara ve tütün mamüllerini

kullananlarda değil, çevresinde bulunan ve bu
maddelerin dumanlarına pasif olarak maruz kalan
kişilerde de görülmektedir.
• Yine gebe bir kadın bu süreçte sigara içerse, karnındaki
bebeği de ciddi şekilde olumsuz olarak etkilenmektedir
• Alkollü içeceklerin etkisi kısa (akut) ve uzun (kronik)
vadede etkilerini gösterebilir.

27
 SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Stres Yönetimi
• Çağımızın hastalığı olarak da tanımlanan stres,
kişide olan değil, kişiye olan ve dışarıdan gelen
etkilerin sonucu ortaya çıkan bir durumdur.
• Stres vücut için ciddi bir savunma
mekanizmasıdır.
• Ancak stres yönetilemezse tükenmeye neden
olabilir.
• Bu durumda anksiyete, depresyon, hayattan
lezzet alamama, işte çalışıyorsa işten doyum
alamama, hatta tükenme söz konusu olabilir.
• İlerleyen durumlarda intiharlara kadar giden
tablo söz konusu olabilir.
• Oysa stres yönetilebilir.
• Strese neden olan faktöre göre stres yönetimi
sağlanabilir 28
SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Kendine Karşı Sorumlulukları (Öz Sorumluluk)

• Kişilerin sağlıklarının farkında olmaları, sağlıklarını bozacak ve
hastalıklarını artıracak durumlardan kendi istek ve gayretleri ile uzak
kalma çabalarına “öz sorumluluk” denir.
• Örneğin sigaranın zararlarını bilen kişinin sigara içmemesi veya
sigarayı bırakması,
• kazaların etkilerinden korunmak için hız yapmama, alkollü araç
kullanmama, emniyet kemeri takma vb. trafik kurallarına uyulması öz
sorumluluğa verilebilecek örneklerdendir.

29
 SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ VE SAĞLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
ÇEVRESEL ETKENLER
• Çevrenin tanımı çok önemlidir.
• Maalesef çevre denilince, hava kirliliği, fabrikaların bacaları, kışın dışarıda
gördüğümüz duman, akarsu ve denizlerin kirliliği vb. akla gelir.
• Oysa kişinin bedeninin dışındaki, onu doğrudan veya dolaylı etkileyen her
şeye “çevre” denir.
• Bu anlamda üzerimizdeki giysiler, kullandığımız gözlük, kol saati,
soluduğumuz hava, içtiğimiz su, yediğimiz yiyecek, karşımızdaki arkadaşımız,
bitkiler, hayvanlar, böcekler, ay, güneş vb. hepsi çevremizdir.

30
Çevre temel olarak 4 bölümde incelenir:
• 1. Fiziksel Çevre
• 2. Kimyasal Çevre
• 3. Biyolojik Çevre
• 4. Sosyokültürel Çevre
Ancak birbiri ile etkileşimi nedeniyle fiziksel ve kimyasal çevrenin ikisi
birleştirilerek “fizikokimyasal çevre” de denir.

31
• Fizikokimyasal Çevre Maddelerin hem fiziksel hem de kimyasal
etkilerinden dolayı insan sağlığını etkilemeleri söz konusudur.
• Örneğin, güneş ışınları insanlarda vitamin D’nin aktifleşmesi, yeşil
yapraklı bitkilerde de fotosentez sonrası oksijen salınması için mutlak
olması gereken çevresel bir etkendir.
• Ancak, güneş ışınlarına fazla maruziyet deri kanserlerine neden olabilir.
çevresel bazı faktörler şunlardır;
• Termal koşullar
• Aydınlatma
• Gürültü
• Radyasyon (Işıma, elektromanyetik alanlar)
• Basınç
• Titreşim
• Hava

32
Fizikokimyasal Çevre
Yeraltı suları
Yüzeysel sular (denizler, göller, göletler, akarsular, barajlar vb.)
Giyim
Kozmetikler
Atmosfer ve atmosferik olaylar
Güneş
Kentleşme
Konutlar
Her türlü kimyasal maddeler ve bileşikler

33
Biyolojik Çevre
• İnsanın dışındaki diğer canlıların varlığı hem insan yaşamı için
vazgeçilmezdir hem de sağlığı olumsuz yönde etkileyebilir.
• Çevre tanımını tekrar hatırlayacak olursak bedenimiz dışındaki her şeydir.
• Bu anlamda mikroorganizmaların neden olduğu tüm sağlık sorunları ve
hastalıklar insana bedeni dışından bulaştığı için çevresel nitelikli sağlık
sorunlarıdır.
Biyolojik çevrenin bileşenleri şunlardır:
• Bitkiler
• Hayvanlar
• Mikroorganizmalar

34
Sosyokültürel Çevre
• Toplumun yapısı ve kültürel özellikleri, bireylerin yaşam
tarzlarını ve sağlığını olumlu/ olumsuz etkileyebilir.
• Kıtalar, ülkeler, hatta ülkelerin içindeki bölgesel ve daha
küçük yerleşim alanlarına kadar, hatta ailelere kadar
kültürel ve sosyal yapıdaki farklılıklar sağlık ve hastalık
algısını ve çare arama davranışını etkileyebilmektedir

35
Sosyokültürel çevre açısından sağlığı etkileyen faktörler şunlardır:

• Meslek

• İş

• Ekonomik gelir

• Sosyal sınıf

• Eğitim

• Konut

• Etnik yapı

• Din

• Medeni durum

• Toplumsal cinsiyet

• Aile yapısı 36
Dinlediğiniz İçin Teşekkürler  

37