Εισαγωγή:

 Στοιχεία τεχνικής της καβαφικής ποίησης:

– Διάλογος ή μονόλογος με δραματικό χαρακτήρα

– Λιτά εκφραστικά μέσα
-Φωτεινότητα αλλά και ειρωνεία.
– Αμφίσημη παρουσίαση των ηρώων του.
– Ρεαλισμός, πεζολογία, αντιρητορικό ύφος.
– Διδακτικός τόνος.
– Αποφθεγματικός και επιγραμματικός λόγος.
– Δημοτική γλώσσα με στοιχεία της καθαρεύουσας και με
αντιλυρικό χαρακτήρα.
– Χρήση συμβόλων και απόκρυψη.
– Ιαμβικός στίχος, ανισοσύλλαβος.
– Ελεύθερος και απέριττος στίχος.
– Λιτότητα και πυκνότητα, ακρίβεια και εγκράτεια στη γλώσσα.
– Γοητεία του υπονοούμενου, υποβλητική ομορφιά, πρόκληση
συγκινήσεων.
– Εσωτερικά γνωρίσματα:
– Υψηλή αντίληψη για την τέχνη.
– Νοσταλγική μετατόπιση στο χώρο και το χρόνο.
– Μελαγχολικός τόνος.

• Το ποίημα γράφτηκε το 1910 και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το

1911।Στην έκτη ενότητα ο ποιητής προσπαθεί να αποτρέψει τον
αποδέκτη από την απογοήτευση που μπορεί να νοιώσει όταν φτάσει στον
προορισμό στ.34. Η προσφορά της Ιθάκης είναι ανεκτίμητη στ.35
πλουτη= οι περιπέτεις και οι γνώσεις του ταξιδιού ταυτίζονται με την
σοφία, την ικανότητα του ανθρώπου να κατανοεί το βαθύτερο νόημα της
ζωής.

 Πηγή έμπνευσής του ο μύθος του Οδυσσέα και ο προορισμός του

τελευταίου, η «Ιθάκη». Η «Ιθάκη» υποδηλώνει την πραγματοποίηση
ενός στόχου που έχει θέσει ο άνθρωπος.
Τι άλλο μπορεί να μας προσφέρει η «Ιθάκη»; Ως τέλος, ως σκοπός
μας έδωσε ό,τι μπορούσε να μας δώσει: μας έδειξε το δρόμο και μας
ώθησε πρακτικά να τον βαδίσουμε.
Η «Ιθάκη» όμως δεν είναι μία, αλλά πολλές. Ο καθένας, ως φαίνεται,
προορίζεται να έχει τη δική του «Ιθάκη» Το ποίημα ανήκει στα
 φιλοσοφικά ποιήματα του Καβάφη, αλλά περικλείει και διδακτική
πρόθεση. Δεν κρίνεται ορθή η μονοσήμαντη κατηγοριοποίησή του
ως διδακτικού ποιήματος από ορισμένους ερμηνευτές. Έχει τη
μορφή διδακτικού μονολόγου που μπορεί να διαβαστεί και ως
εσωτερικός μονόλογος «εις εαυτόν». Το περιεχόμενο αντανακλά
βίωμα και εμπειρία ζωής δεν είναι θεωρητική κατασκευή που
επιχειρεί έξωθεν να καθορίσει τη ζωή.
 Η "Ιθάκη" αντανακλά φυσικά το μακρινό απόηχο της ομηρικής,
αλλά σύμφωνα με τον Τ. Μαλάνο και Σ. Τσίρκα, δανείζεται τη
βασική ιδέα από ένα αμφισβητούμενο προτρεπτικό ποίημα του
Λατίνου Ψευδο- Πετρώνιου (δεν είναι εξακριβώμενο αν ανήκει σ'
αυτον, το "Exhortatio ad Ulyssem":
Ψευδο-Πετρώνιος, «Exortatio ad Ulyssem»

Άσε τη χώρα σου και γύρισε παράλια ξένα.

Ω νεανία! Πραγμάτων πιο επικίνδυνων σειρά σε περιμένει.
Στα βάσανα μην υποκύψεις.
Του Δούναβη του απόμακρου τις όχθες να γνωρίσεις.
τον παγερό Βοριά, τα ειρηνικά βασίλεια της Αιγύπτου.
Τις χώρες που τον Ήλιο βλέπουν ν’ ανατέλλει
και κείνες που τον βλέπουνε να γέρνει:
Πολύπειρος να φθάσεις, Οδυσσέα, σε τόπους άλλους.
 Για το βαθύτερο νόημα του ποιήματος είναι προτιμότερο ν'
αφήσουμε τον ίδιο τον ποιητή να μιλήσει... "Το νόημα του ποιήματος
τούτου είναι απλούν και σαφές।Ο άνθρωπος εις την ζωήν του
επιδιώκει ένα σκοπόν "Ιθάκην", αποκτά πείραν, γνώσεις και ενίοτε
αγαθά ανώτερα του σκοπού του ιδίου.
Κάποτε δε την Ιθάκην, όταν φθάνει στο τέρμα των προσπαθειών του,
την ευρίσκει πτωχικήν, κατωτέρα των προσδοκιών του. Εντούτοις η
Ιθάκη δεν τον γέλασε".
Λεχωνίτης, Γ., Καβαφικά αυτοσχόλια, (με εισαγωγικό σημειώμα
Τίμου Μαλάνου), Β’ έκδοση

Ερμηνευτική προσέγιση
Δομή:
– Πρώτη ενότητα (στ. 1-3): η στάση ζωής που οφείλει να έχει αυτός που
κάνει το ταξίδι της ζωής.
– Δεύτερη ενότητα (στ. 4-12): εάν υπάρχει η υψηλή σκέψη και η εκλεκτή
συγκίνησις είναι αντιμετωπίσιμοι όλοι οι εξωτερικοί κίνδυνοι.
– Τρίτη ενότητα (στ.13-23): οι υλικές και πνευματικές απολαύσεις που
μας προσφέρει το ταξίδι.
– Τέταρτη ενότητα (στ. 24-30): το ταξίδι έχει σημασία που χρειάζεται να
διαρκέσει ως τα γεράματα.
– Πέμπτη ενότητα (στ. 31-33): η προσφορά της Ιθάκης.
– Έκτη ενότητα (στ. 34-36): η βαθύτερη, συμβολική, σημασία της
Ιθάκης.

Θέμα: Η συσσώρευση εμπειριών και γνώσεων στο πλαίσιο της πορείας

προς έναν ανώτερο σκοπό.

Χώρος: απροσδιόριστος ανοιχτός χώρος. Ο ποιητής συνηθίζει να

χρησιμοποιεί αυτόν τον απροσδιόριστο χώρο στην πρώιμη περίοδο

 Στους τρείς πρώτους στίχους συνοψίζει την άποψη που εκφράζει σε

ολόκληρο το ποίημα με συμβουλευτικό ύφος. Τον συμβουλευτικό-
διδακτικό τόνο αισθητοποιεί με την επιλογή του β' ενικού προσώπου
και τη συνακόλουθη τεχνική του δραματικού μονολόγου.
Σύμβολα: Ιθάκη= κίνητρο πορείας πιο σημαντικό από τον σκοπό που
θέτουμε, εφόσον προσφέρει στον άνθρωπο εμπειρία και γνώσεις

 Στη δεύτερη ενότητα προσπαθεί να αποδείξει την θέση που

παρουσίασε στην πρώτη ενότητα.
Προτρέπει τον αναγνώστη να αγνοήσει τους κινδύνους
(Λαιστρυγόνας, Κύκλωπας, Ποσειδώνα) γιατί ουσιαστικά υπάρχουν
μόνο στο μυαλό μας. Η προϋπόθεση για να χειραγωγηθεί ο φόβος
δίνεται στους στίχους 7-8 "αν είναι η σκέψη σου υψηλή,αν εκλεκτή/
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει". Επομένως οι
καβαφικές παραινέσεις δεν απευθύνονται σε όλους τους ανθρώπους
αλλά σε κάποιους εκλεκτούς με ιδιαίτερα ψυχικά και πνευματικά
χαρίσματα.

 Στην τρίτη ενότητα ο ποιητής συνεχίζει την προσπάθεια να

τεκμηριώσει τη θέση του. Αποδίδονται λεπτομέρειες για τα οφέλη
του ταξιδιού. Ο ταξιδιώτης θα αφεθεί στις χαρές της όρασης (στ. 14-
16, 19), της όσφρησης (στ. 20-21) αλλά και στις χαρές που
προσφέρουν τα πνευματικά οφέλη (στ. 23-24)
Στ.18-26 Συνεχίζεται το ποίημα με τους παρακάτω στίχους στους
οποίους ενθαρρύνεται το οδυσσειακό πρόσωπο να γευτεί τη ζωή από
όλες της τις πλευρές και έτσι να μάθει, να διαφωτιστεί, και να γίνει
πιο σοφό. Νέα λιμάνια, ακριβά αντικείμενα και ηδονικά μυρωδικά
εισηγούνται ευχαριστήσεις του σώματος, ικανοποιήσεις επιθυμιών,
και στιγμές έκστασης. Όπως τόνισε και ο ίδιος ο Καβάφης σε μια
συζήτησή του με τον Λεχωνίτη : "Ούχ’ήττον του τόσον σαφούς
τούτου ποιήματος δεν θα ήτο ίσως άσκοπον να επισύρωμεν την
 προσοχήν εις τους στίχους 18-26. Ο αναγνώστης θα παρατηρήσει
μίαν εμφαντικήν μνείαν των μυρωδικών, τα οποία εδώ αναμφιβόλως
συμβολίζουν τας ηδονικάς απολαύσεις. Οι γνώσται του ύφους του
Καβάφη γνωρίζουν καλά, ότι ο ποιητής σπανίως κάμνει χρήσιν
εμφάνσεως, όταν δε συναντήσωμεν τοιαύτην κάτι ασφαλώς
σημαίνει. Δεν έγινε τυχαίως η από παρασυρμόν λυρισμού. Μάλιστα
οι μνησθέντες στίχοι περιέχουν έμφασιν διπλήν αναφερομένην εις
την εν τη αρχή του ποιήματος φράσιν: «αν εκλεκτή συγκίνησις το
πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει" (Γεωργίου Ελένη,Le mythe du
retour dans la poésie néo-hellénique du XXe siècle, 2009)

 Η προσπάθεια απόδειξης της θέσης εγκαταλείπεται στην τέταρτη

ενότητα, για να επανέλθει η Ιθάκη ως αδιαπραγμάτευτος στόχος των
παραινέσενων (στ. 24-25)
πλούτη= εμπειρίες και γνώσεις που αποκομίζει από το ταξίδι.
Πλούσιος είναι αυτός που έχει αποκτήσει πολλές γνώσεις και
εμπειρίες, έτσι η κατάληξη έρχεται σαν φυσική συνέχεια: η Ιθάκη, ο
σκοπός του ταξιδιού, δεν έχει αξία από μόνος του.

 Στην πέμπτη ενότητα ο ποιητής αποσαφηνίζει την αξία του ταξιδιού:

η αναγκαία προϋπόθεση για να αποκτήσει κανείς "πλούτη" (στ. 31-
32)

 Στην έκτη ενότητα ο τελευταίος στίχος με τον πληθυντικό "Ιθάκες"

δίνει καθολικό χαρακτήρα στην έννοια του σκοπού που συμβολίζει
την Ιθάκη, εκφράζει τους στόχους όλων των ανθρώπων σε όλες τις
εποχές, ενώ αφήνει να εννοηθεί οτι δεν υπάρχει μόνο ένας σκοπός
στη ζωή। Μόλις προσεγγίσουμε τον εναν ξεκινά το ταξίδι για τον
επόμενο। Ο Γ. Σεφέρης δηλώνει "η Ιθάκη σημαίνει ό,τι σημαίνει για
τον καθένα "
Σχετικά με το τι σημαίνουν οι Ιθάκες γράφει πολύ εύστοχα ο Ε.
Παπανούτσος:
«Οι Ιθάκες πια, όχι η Ιθάκη, γιατί δεν είναι μία, αλλά πολλές και
διάφορες –όχι μόνο στους διάφορους ανθρώπους, αλλά και στον ίδιο
άνθρωπο, κάθε φορά που βάζει σκοπούς και “τέλη” στη ζωή του.
Και τι σημαίνουν; Απλούστατα: ένα είναι κάθε τόσο το ιδεατό
σημείο αναφοράς, που μας χρειάζεται μόνο και μόνο για να βρίσκομε
πάλι στον δρόμο τον προσανατολισμό μας, όταν με κάποιαν εκτροπή
τον χάνουμε. Αλλά δεν είναι το τέρμα που έχει αξία. Την αξία την
έχει η ίδια η πορεία. Αυτή θα μας κάνει σοφούς. Τι άλλο μπορεί να
μας προσφέρει η Ιθάκη; Μας έδωσε ό,τι είχε να μας δώσει. Μας
έβγαλε δηλαδή στο δρόμο».
Το μήνυμα που δίνει το ποιήμα είναι αισιόδοξο: η ζωή καταξιώνεται
όταν ο άνθρωπος θέτει υψηλούς στόχους, καθώς στην προσπάθεια να
τους εκπληρώσει αποκτά συναρπαστικές εμπειρίες και άφθονες γνώσεις

Τεχνική: Στο ποίημα ο Κ. ακολουθεί τις αρχές της συμβολιστικής

τεχνοτροπίας
Σύμβολα
Ιθάκη= στόχος
μακρύς δρόμος= αγώνας για την εκπλήρωση ενός στόχου
Λαιστρυγόνας, Κύκλωπας, Ποσειδώνας= κίνδυνοι
καλοκαιρινά πρωιά, λιμένας πρωτοϊδομένους= οι ωραίες στιγμές του
αγώνα
οι καλές πραμάτειες= ηδονικές απολαύσεις
πόλεις αιγυπτιακές= πηγές γνώσης
Δημιουργεί υποβλητική ατμόσφαιρα μέ παραστατικές εικόνες. Επίσης
χρησιμοποιεί την τεχνική του δραματικού μονολόγου με τη βοήθεια του
β' ενικού προσώου των ρημάτων, ωστε να αναδειχθεί ο διδακτικός
χαρακτήρας του ποιήματος
Μια persona απευθύνεται σε κάποιον, στο δεύτερο πρόσωπο, δίνοντάς του
συμβουλές και
βγάζοντας συμπεράσματα στη βάση του πλαισίου που προβάλλει το ποίημα
– κάτι που, με
δυό λόγια, θα μπορούσε να ονομαστεί «διδακτικός μονόλογος». (Keeley,
Edmund, Η Καβαφική
Αλεξάνδρεια: Εξέλιξη ενός μύθου, μετάφραση Τζένη Μαστοράκη, Ίκαρος,
Αθήνα, 1979, σελ. 61.)

Γλώσσα
Ιδιότυπη. Δημοτική με στοιχεία αλεξανδρινών και
κωνσταντινουπολίτικων ιδιωμάτων άλλά και στοιχεία καθαρεύουσας.

Όπως είναι γνωστό, ο Καβάφης έζησε και έγραψε το έργο του κατά την
περίοδο του «γλωσσικού ζητήματος», της διαμάχης μεταξύ
καθαρεύουσας και δημοτικής. Το όλο ζήτημα ήταν ποια γλώσσα έπρεπε
να είναι η επίσημη γλώσσα του ελληνικού έθνους στον γραπτό και
προφορικό λόγο. Σχετικά με την στάση του Καβάφη ως προς το θέμα
αυτό η Ρίκα Σεγκοπούλου αναφέρει πως ο Καβάφης ήταν άριστος
γνώστης τόσο της καθαρεύουσας όσο και της δημοτικής γλώσσας. Τα
κείμενά του δεν ήταν αμιγώς γραμμένα στην καθαρεύουσα καθώς
χρησιμοποιούσε, όπου πίστευε ότι το νόημα θα αποδιδόταν πιο
ολοκληρωμένα, και στη δημοτική. Το συμπέρασμα στο οποίο είχε
καταλήξει ο ίδιος είναι πως χωρίς να αποκλείει την πλούσια
καθαρεύουσα, παραμένει πεπεισμένος ότι γράφει στη δημοτική.
Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι, ο Καβάφης αν και γεννημένος στην
Αλεξάνδρεια, κατά βάθος ήταν Φαναριώτης, αλλά και λάτρης του Αρχαίου
Ελληνικού κόσμου. Επίσης η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν, κατά κανόνα,
στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ο ποιητής άρχισε να γράφει, ήταν η
καθαρεύουσα. Παρόλα αυτά δεν μπορούμε να πούμε πως ήταν
καθαρευουσιάνος 100%, αφού χρησιμοποιούσε και λέξεις της δημοτικής
όταν τις εύρισκε κατάλληλες. Θα έλεγα, πως άπλωνε τις λέξεις του πάνω
στο στίχο με τέτοια τέχνη, όπως ο μουσικός τις νότες του πάνω στο
πεντάγραμμο, ώστε να δημιουργούν μια ιδιόμορφη μελωδία, γι’αυτό
χρησιμοποιούσε χωρίς
διάκριση λέξεις της καθαρεύουσας και της δημοτικής. […] Πάντως στο
συμπέρασμα που είχε καταλήξει, ήταν, πώς η καθαρεύουσα συγκρινόμενη
με τη δημοτική είναι πολύ πιο πλούσια και δεν ήταν δυνατόν με την
παραλλαγή λογίων λέξεων ή και τη χρησιμοποίηση πολλών λέξεων για την
απόδοση κάποιου νοήματος, που στην καθαρεύουσα αποδίδεται
μονολεκτικά, να φτιάξουμε μια σωστή δημοτική(Καραπαναγόπουλος
Αλέκος 1985)
Ο Καβάφης βρέθηκε αντιμέτωπος αυτού του γλωσσικού ζητήματος και
ως διανοούμενος και άνθρωπος των γραμμάτων, ήταν γνώστης αλλά και
χρήστης και των δύο μορφών της γλώσσας – της καθαρεύουσας και της
δημοτικής. Παρόλα αυτά, φαίνεται πως «οι άκρατοι δημοτικιστές δεν του
συγχώρησαν ποτέ τη μη προσαρμογή του, αλλά και οι καθαρευουσιάνοι
δύσκολα θα τον δέχονταν στη χορεία τους.» (Λίνος Πολίτης, ΙΝΕΛ)
Οπότε ο Καβάφης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ελεύθερος
λογοτέχνης σε σχέση με το θέμα της γλώσσας που χρησιμοποιεί στην
ποίησή του (Γεωργίου Ελένη, 2009)