A.Ponolohiya (Palatunugan)
Morpolohiya (Palabuuan)
 Ang wika ay binubuo ng mga tunog ngunit hindi
lahat ng tunog na naririnig natin ay maituturing
na wika.
 Ang makaagham na pag-aaral ng tunog ay
tinatawag na ponolohiya. Dito natin pinag-
aralan ang wastong bigkas ng mga tunog na
tinatawag na ponema.
 Ang ponema ay tumutukoy sa mga
makahulugang tunog ng isang wika.
Bawat wika sa daigdig ay binubuo ng set ng mga tunog
na may kani-kaniyang dami o bilang. Nagiging
makabuluhan ang isang partikular na tunog kung
nagagawa nitong ibahin ang kahulugan ng isang salita
sakaling ito’y tanggalin o palitan.
May dalawampu’t isang (21) ponema ang wikang
Filipino labing-anim(16) ang katinig at lima(5) naman
ang patinig. Ang mga katinig sa Filipino ay ang
sumusunod: /p, b, m, t, d, n, s,l,r, y,k, g,ŋ,w,Ɂ/. Ang mga
katinig naman ay ang /a, e, I, o, u/.
Ang ponemang /ŋ/ay kumakatawan sa titik na ng.
Samantala, ang /Ɂ/ naman ay kumakatawan sa impit na
tunog o saglit na pagpigil sa hangin. Sa ating wika,
makahulugan ang tunog na ito.
Ang ponemang patinig at katinig ay tinatawag ding mga
ponemang segmental dahil may katawaning simbolo
ang mga ito.
May isa pang kategorya ng mga ponema.Ito ay ang mga
ponemang suprasegmental. Walang ponemik na
simbolong katawanin ang mga ito. Ito ay ang
tono/intonasyon, haba/diin at hinto/antala.
 Tono – tumutukoy ito sa pagtaas at pagbaba ng
tinig. Nakapgbabago rin ito ng kahulugan.
Nakukuha natin ang mensahe ng ating kausap
sa pamamagitan ng kanyang boses kung siya ay
nangangaral, naiinis, nang-iinsulto,
nagtatanong, nakikiusap o nag-uutos. Hindi
lamang dito nakikita ang kahalagahan ng tono
kundi sa wastong pagbigkas ng salita. Tumataas
ang tinig sa bahagi ng pantig ng salita na
kailangang bigyan-diin.
 Haba – tumutukoy ito sa haba ng bigkas sa
pantig ng salita na may patinig o katinig.
 Diin o Stress – tumutukoy ito sa lakas ng bigkas
sa pantig na kailangang bigyan-diin.
B.
 Tumutukoy ang morpolohiyasa makaagham na
pag-aaral ng mga makabuluhang yunit ng isang
salita na may kahulugan o ang tinatawag
morpema.
 Ang morpema ay maaaring isang
ponema ,salitang-ugat, o mga panlapi.
Salitang- ugat: Mga payak itong salita dahil walang
panlapi.
Panlapi: Maaaring unlapi, gitlapi, o hulapi. May mga
salitang gumagamit ng kumbinasyon ng iba’t ibang
paraan ng paglalapi.
Mga Uri ng Morpema:
Dalawa ang pangkalahatang uri ng mga morpema.
1. Morpemang may kahulugang leksikal. Leksikal ang
kahulugan ng isang morpema kung ang salita ay
pangnilalaman. Kabilang dito ang mga salitang
pangngalan, panghalip, pandiwa, pang-uri,at pang-abay.
2. Morpemang pangkayarian. Ito ay mga salitang
walang kahulugan sa ganang sarili at kailangang Makita
sa isang kayarian o konteksto upang maging
makahulugan. Kabilang dito ang pang-angkop( na, -ng, -
g), pangatnig (at, o, saka ), pang-ukol (tungkol sa/kay,
ayon sa/kay), pananda (ang, ng sa, si/sina, ni/nina,
kay/kina, ay).
C.Pagbabagong Morpoponemiko
 Ang pagbabagong morpoponemiko ay
tumutukoy sa anumang pagbabago sa
karaniwang anyo ng isang morpema dahil sa
impluwensya ng kaligiran nito.
 Ang kaligiran ay yaong mga katabing ponemang
maaaring makaimpluwensya upang mabago ang
anyo ng isang morpema.
 Ang nakaiimpluwensyang ponema ay maaaring
yaong sinusundan ng morpema o yaong
sumusunod dito, bagamat karaniwan nang ang
sinusundang ponema ang nakaiimpluwensya.
a. Asimilasyon
Sakop ng uring ito ang mga pagbabagong nagaganap
sa /ŋ/ sa pusisyong pinal dahil sa impluwensya ng
ponemang kasunod nito.
1. Asimilasyong parsyal o di-ganap
– ay yaong karaniwang pagbabagong nagaganap sa
ponemang /ŋ/ at nagiging /n/ o /m/ o /mananatiling /ŋ/
dahil sa kasunod na tunog. Bukod dito ay wala nang
ibang pagbabagong nagaganap.
Kung ang isang panlapi o salita ay nagtatapos sa /ŋ/ ay
ikinakabit sa isang salitang – ugat na nagsisimula sa /p/
o /b/, ang /ŋ/ ay nagiging /m/.
2. Asimilasyong ganap
– bukod sa pagbabagong nagaganap sa ponemang /ŋ/
ayon sap unto ng artikulasyon ng kasunod na tunog,
nawawala pa rin ang unang ponema ng nilalapiang
salita dahil sa ito ay inaasimila o napapaloob na sa
sinusundang ponema.
b. Pagpapalit ng Ponema
May mga ponemang nagbabago o napapalitan sa
pagbubuo ng mga salita. Kung minsan, ang
ganitong pagbabago ay nasasabayan ng pagpapalit ng
diin.
/d/ /r/
Ang ponemang /d/ sa pusisyong inisyal ng salitang
nilalapian ay karaniwang napapalitan ng ponemang /r/
kapag patinig ang huling ponema ng unlapi.
Bagamat opsyunal ang pagpapalit, higit na gamitin ang
anyong may /r/ sapagkat higit na naaayon sa likas na
hilig ng tao gawing lalong madali para sa kanya ang
pagbigkas. Samantala, sa halimbawang: ma- + dunong
madunong marunong mapapansing maaaring
magkapalitan ang /d/ at /r/. ( Ang simbolong ay
ginagamit upang ipakita na ang dalawang ponema ay
maaaring magkapalitan.)
Pansinin na ang pagpapalitan ng /d/ at /r/ ay nagaganap
kapag ito’y nakapagitan sa dalawangpatinig. Bagamat
maaaring gamitin ang alinman sa mga salitang
madunong at marunong, higit na palasak ang ikalawang
anyo sapagkat ito ang lalong magaan at madulas
bigkasin.
May mangilan-ngilang pagkakataon na ang nabubuong
mga salita ay magkaiba ng kahulugan, tulad ng
madamdamin ( full of feeling) at maramdamin
(sensitive). Sa mga ganitong halimbawa, hindi
masasabing maaaring magkapalitan ang /d/ at /r/.
/h/ /n/
Sa ilang halimbawa, ang /h/ bagamat hindi binabaybay
o tinutumbasan ng titik sa pagsulat ng
panlaping /-han/ ay nagiging /n/.
Halimbawa: /tawa/ + -an / tawahan/ tawanan
/o/ /u/
Ang ponemang /o/ sa huling pantig ng salitang-ugat na
hinuhulapian o salitang inuulit ay
nagiging /u/. Sa mga salitang inuulit, ang /o/ ay nagiging
/u/ sa unang hati lamang ng salita.
Halimbawa: dugo + an duguan
mabango mabangung-mabango
Kung sabagay, masasabing ang pagpapalitang ito ng /o/
at /u/ ay sa palabaybayan lamang
sapagkat, kung mga ponema ang pag-uusapan, ang
ponemikong transkripsyon ng dugo ay maaaring
/dugo/ o /dugu/.Sa ibang salita, malayang nagpapalitan
ang /o/ at /u/ sa pusisyong pinal ng pantig ng
salita. Samakatwid, sa katotohanan ay walang
nagaganap na pagbabagong morpoponemiko.
c. Metatesis
Kapag ang salitang-ugat na nagsisimula sa /l/ o /y/ ay
nilalagyan ng gitlaping –in-, ang /i/ at /n/ ay
nagkakapalitan ng pusisyon.
Halimbawa:
-in- + lipad nilipad -in- + yaya niyaya
Kung sabagay, may gumagamit din ng linipad at yinaya
ngunit higit na gamitin ang nilipad at niyaya.
May mga salitang nagkakaroon pa ng pagkakaltas ng
ponema bukod sa pagkakapalit ng pusisyon ng
dalawang ponema.
Halimbawa:
atip + an atipan aptan
tanim + an taniman tamnan
d.Pagkakaltas ng Ponema D.Kayarian ng mga Salita

Nagaganap ang pagbabagong ito kung ang huling •Payak

ponemang patinig ng salitang-ugat ay nawawala sa
Ito ay binubuo ng salitang-ugat lamang, walang panlapi,
paghuhulapi nito.
hindi inuulit at walang katambal na
Halimbawa:
ibang salita.
takip + an takipan takpan
•Maylapi
kitil + in kitilin kitlin
Ito ay tumutukoy sa pagbubuo ng salita sa
pamamagitan ng pagsasama ng panlapi at salitang-ugat.
Ang isang salitang-ugat ay nagkakaroon ng iba’t ibang
e.Paglilipat-diin
anyo at kahulugan sa pamamagitan ng paglalagay ng
May mga salitang nagbabago ng diin kapag nilalapian. iba’t ibang panlapi. ( panlapi + s. u. salitang maylapi)
Maaaring malipat ng isa o dalawang pantig ang diin
Mga uri ng Panlapi:
patungong huling pantig o maaaring malipat ng pantig
patungong unahan ng salita. 1.Unlapi – ikinakabit sa unahan ng salitang-ugat

Halimbawa: Halimbawa: um- + awit umawit

bása + - hin basáhin mag- + sama magsama

ka- + sáma + -han kasamahán 2.Gitlapi – ito ay isinisingit sa pagitan ng unang katinig
at kasunod nitong patinig.Nagagamit lamang ang gitlapi
laró + -an laruán (lugar)
kung ang salitang-ugat ay nagssisimula sa katinig.

Halimbawa: -um+dalawdumalaw
f.Reduplikasyon
-in+sabisinabi
Pag-uulit ito ng pantig ng salita. Ang pag-uulit na ito ay
3.Hulapi – ay ikinakabit sa hulihan ng salitang-ugat.
maaaring magpahiwatig ng kilos na ginagawa o gagawin
pa lamang, tagagawa ng kilos o pagpaparami. Halimbawa: -in + gamot gamutin

Halimbawa: -an + kamay kamayan

aalis matataas magtataho pupunta masasayanaglalakad -hin + sabi sabihin

Tandaang maaaring may dalawa o higit pang -han + sama samahan

pagbabagong morpoponemiko ang magaganap sa isang
Mapapansin na ang -in at –an ay hinuhulapi sa mga
salita.
salitang nagtatapos sa katinig at sa impit na tunog o
Halimbawa: tunog glottal na itinuturing din na isang ponemang
katinig. Sa kabilang banda, ang –hin at - han naman ay
a.mang- + dagit
hinuhulapi sa mga salitang nagtatapos sa patinig.
mandagit -Asimilasyong Parsyal
Mga Paraan ng Paglalapi
mandadagit -Reduplikasyon
May pitong paraan ang paglalapi:
mandaragit -Pagpapalit ng ponema
1) Pag-uunlapi [ um- + alis umalis]
b.sang- + -in- + sukob + -an
2) Paggigitlapi [-in + bati binati]
sansinukoban -Asimilasyong Parsyal
3) Paghuhulapi [-hin + samba sambahin]
sansinukuban -Pagpapalit ng ponema
4)Pag-uunlapi at paggigitlapi [mag + um + sikap
magsumikap]
5)Pag-uunlapi at paghuhulapi o (kabilaan) [-in + awit + -
an inawitan]
6)Paggigitlapi at paghuhulapi [ in + wika + an winikaan]
7)Pag-uunlapi, paggigitlapi, at paghuhulapi o (laguhan)
[ipag + -um + sumpa + -anipagsumpaan]
•Tambalan
Tambalang salita ang tawag sa pagsasama ng dalawang
salita. May dalawang uri ito: (a) tambalang
ganapat (b) tambalang di-ganap o karaniwan.
a.Tambalang ganap – ito’y nagkakaroon ng kahulugang
iba sa isinasaad ng mgasalitang pinagsama.

Ang dalawang salitang pinagtambal ay nagkakaroon ng

•Inuulit ikatlong kahulugang iba kaysa isinasaad ng mga salitang
pinagsasama.
Sa uring ito, ang buong salita ay inuulit o kaya naman,
ang isa, o higit pang pantig ay inuulit. Dalawang uri ang Halimbawa: bahag + hari bahaghari
pag-uulit: (a) pag-uulit na ganap, at (b) pag-uulit na di-
patay + gutom patay-gutom
ganap.
b.Tambalang di-ganap – ito ang pinagsamang dalawang
a.Pag-uulit na ganap
E.Sintaksis
Dito inuulit ang buong salitang-ugat.May mga salitang
nababago ang diin kapag inuulit, mayroon naming Ang pangungusap ay isang sambitlang may patapos na
nananatili ang diin. himig sa dulo. Ang patapos na himig na ito ang
nagsasaad na naipahayag na ng nagsasalita ang isang
Halimbawa: gabi gabi-gabi
diwa o kaisipang nais niyang ipaabot sa kausap. Ang
siga siga-siga pangungusap ay maaaring buuin ng isang salita lamang
o lipon ng mga salita.
b.Pag-uulit na di-ganap

Di-ganap ang pag-uulit kung bahagi lamang ng salita ang

inuulit.

Halimbawaw: inom iinom

usok uusok

takbo tatakbo

sa pag-uulit ng pantig na may kayariang KPK, ang inuulit

ay unang katinig at kasunod na patinig sa pantig.

Halimbawa: lukso lulukso

benta bebenta

sipsip sisipsip

4. Kabilaan- panlaping ikinakabit sa unahan at hulihan

ng salitang-ugat hal: ka+sama+ han = kasamahan in+
sabi+han = sinabihan nag+sayaw+ an = nagsayawan

5. Lsaguhan - panalaping ikinakabit sa unahan ,gitna at

hulihan ng salitang -ugat. Hal: sansinukuban = sukob =
san+ in + an = pagsumikapan = sikap = pag+ um+an