KALIKASAN AT ISTRAKTURA NG WIKANG FILIPINO c.

Si Mark Anthony # at ako #

d. Si Mark # Anthony # at ako #
Bilang panimulang pagkilala sa istraktura ng isang wika, MORPOLOHIYA
mahalagang maging pamilyar sa taglay nitong ponolohiya o - Ito ay tumutukoy sa makaagham na pag-aaral ng
palatunugan, ang agham ng mga tunog ng isang wika, mga makabuluhang yunit ng isang salita o
kasama ang pag-aaral ng histori at mga teorya ng mga morpema.
pagbabago ng tunog sa isang particular na wika o sa MORPEMA
dalawa o higit pang magkakaugnay na mga wika. - salitang griyego na morph (anyo/yunit) at eme
Ayon kay Santiago (2003), may tatlong salik na kailangan (kahulugan)
upang makapagsalita ang isang tao: - Ito ang pinakamaliit nay unit ng isang salita.
1. Ang pinanggagalingan ng enerhiya o lakas ANYO NG MORPEMA
2. Ang artikulador o kumakatal na bagay 1. Morpemang ponema
3. Ang resonador o patunugan - Paggamit ng makahulugang tunog na nagpapakilala
PONOLOHIYA sa gender o kasarian.
- Ang ponema ay tumukukoy sa mga makahulugang Hal: Propesor at Propesora - Ang ponemang /a/ ang
tunogng isang wika. Ang makaagham na pag-aaral nagbibigay kahulugang “kasariang pambabae”.
nito ay tinatawag naming ponolohiya. Halimbawa:
Bawat wika sa daigdig ay binubuo ng set ng mga tunog na Doktora – {doctor} at {-a}
may kani-kaniyang dami o bilang. Nagiging makabuluhan Senyora – {Senyor} at {-a}
ang isang particular na tunog kung nagagawa nitong ibahin Senadora – {Senador } at {-a}
ang kahulugan ng isang salita sakaling ito’y tanggalin o 2. Morpemang salitang-ugat
palitan. - Mga payak na salita dahil walang panlapi.
May dalawampu’t isang (21) ponema ang wikang Filipino Hal:
labing-anim (16) ang katinig at lima (5) naman ay patinig. Tao basa
Ang mga katinig sa Filipino ay ang mga sumusunod: / p, b, Pagod tuwa
m, t, d, n, s, l, r, y, k, g, /. Ang mga katinig namna ay ang / I, 3. Morpemang Panlapi
e, a, o, u/ . - Mga morpemang ikinakabit sa salitang-ugat.
Ang ponemang patinig at katinig ay tinatawag ding mga Hal.
ponemang suprasegmental. Walang ponemik na simbolong Umaawit
katawanin ang mga ito. Ito ay ang tono/ intonasyon/ haba/ Maganda
diin at hinto/ antala. Pansinin ang pagbabago sa kahulugan Magbasa
ng mga sumusunod gamit ang mga ponemang Makahoy
supresegmental. URI NG MORPEMA
Bigkasin ang mga sumusunod nang may magkaibang 1. Morpemang may kahulugang leksikal
tono: - Ito ay morpemang tinatawag din na pangnilalaman.
a. Dumating na ang Pangulo. Kabilang sa uri nito ay ang salitang pangngalan,
b. Dumating na ang Pangulo? pandiwa, pang-uri at mga pang-abay.
c. Ako. Hal:
d. Ako? Pangngalan: tao, sabon, paaralan, kompyuter, telebisyon
Bigkasin ang mga sumusunod. Lagyan ng diin ang Panghalip: ako, ikaw, sya, tayo, kami, sila
nakasulat sa malaking titik: Pandiwa: mag-aral, kumakanta, naglinis, umawit, linisin
a. TUbo vs tuBO Pang-uri: banal, maligaya, palaaway, marami-rami
b. PIto vs piTO Pang-abay: kahapon, kanina,doon, diyan, patalikod,
c. SAya vs saYA pasigaw
d. MagsaSaka vs magsasaKA 2. Morpemang may kahulugang pangkayarian
Bigkasin din ang mga sumusunod. Huminto naman kapag - Ito ang mga morpemang walang kahulugan sa sarili
nakita ang #: at kailangan pang Makita sa isang kayarian o
a. Hindi puti # konteksto upang maging makahulugan. Kabilang
b. Hindi # puti # dito ang mga sumusunod:
Pang-angkop: na, ng, g Pagpapalit ng Ponema
Pangatnig: at, o, saka, at iba pa - May mga pagbabagoo napapalitan ng
Pang-ukol: tungkol sa/kay, ayon sa/kay ponemasapagbubuo ng salita.
Pananda: ang, ng, sa, si/sina, ni/nina, kay/kina
Mga halimbawa:
Mga pagbabagong Morpoponemiko /d/ ay nagiging /r/
- Ang pagbabagong morpoponemiko ay tumutukoy
Ma + dapat = madapat = marapat
sa anumang pagbabago sa karaniwang anyo ng
Ma + dunong = madunong = marunong
isang morpema dahil sa imluwensya ng kaligiran
Tawid + an = tawidan = tawiran
nito. Ito ay may ilang uri: /h/ ay nagiging /n/
a. Asimilasyon Tawa + han = tawahan = tawanan
- Mga pagbabagong nagaganap sa /ng/sa pusisyong
/o/ ay nagiging /u/
pinal dahil sa impluwensya ng ponemang kasunod
Dugo + an = dugoan = duguan
nito. Metatesis
Dalawang uri ng Asimilasyon - Kapag ang salitang-ugat na nagsisimula sa /l/ o /y/
1. Asimilasyong parsyal o di-ganap ay ginigitlapian ng /-in/, ang /l/ o /y/ ng
- karaniwang pagbabagong nagaganap sa ponemang salitang–ugat at /n/ ng gitlapi ay magkakapalit ng
/ng/ at nagiging /n/ o /m/ o nananatiling /ng/ dahil
posisiyon.
sa kasunod na tunog. Mga Halimbawa:
Kung ang isang panlapi o salita ay nagtatapos sa /ng/ ay
- In + lipad = linipad = nilipad
ikinakabit sa isang salitang-ugat na nagsisimula sa /p/ o /b/,
- In + yaya = yinaya = niyaya
ang /ng/ ay nagiging /m/. Pagkakaltas ng Ponema
Hal: - Pagbabagong may nawawalangponemasaloob ng
Pangpaaralan pampaaralan salita.
Pangbayan pambayan Mga halimbawa:
Nagiging /n/ naman ang ponemang /ng/ kapag kasunod
Takip + an = takipan = takpan
ang alinman sa mga ponema: /d,l,r,s,t/. Sunod + an = sunodan = sundan
Hal: Dala + han = dalahan = dalhan
Pangdikdik pandikdik Paglilipat-diin
Pangtaksi pantaksi - May mga salitang nagbabago ng diin kapag
Panglaro panlaro nilalapian.
2. Asimilasyong ganap - Mga halimbawa:
- bukod sa pagbabago sa ponemang /ng/ nawawala- Basa + hin = basahin
pa rin ang unang ponema ng nilalapiang salita dahil
- Laro + an = laruan
sa ito ay inaasimila o napapaloob sa sinusundang
Reduplikasyon
ponema - Pag- uulitito ng pantig ng salita
Mga halimbawa:
Hal: Aalis
Pangpalo pampalo pamalo Naglalakad
Pangtali pantali panali Pupunta
Halimbawa ng mga salitang maaaring gamitan ng Masasaya
dalawang uri ng asimilasyon: Tandaan: Maaaring higit sa 2 ang pagbabago ng
Pangkuha pangkuha/panguha morpoponemiko ang maganap sa isang salita.
Pangtabas pantabas/panabas Halimbawa:
Halimbawa ng mga salitang hindi ginagamitan ng Mang + dagit = mandagit
asimilisasyong ganap: (AsimilasyongParsyal)
Pangbansa pambansa -mandadagit
Pangluto panluto (Reduplikasyon)
-mandaragit
(Pagpapalit ng Ponema /d/ at /r/)

SINTAKSIS
- Ang pagkakaalam kung paano
pinagsasama-samaang mga salita para bumuo ng
mga parirala at mga pangungusap.
- Ito ay may kinalaman sa sistema ng mga tuntunin
atmga kategori na siyang batayan ng pagbubuo ng
mga pangungusap.
Pag-aaral ng straktyur ng mga pangungusap:
1a. * binulsa ko ang mabangong panyo
1b. * bumulsa ko ang mabangong panyo
1c. * Ibinulsa ko ang mabangong panyo
PANGUNGUSAP
- Ang Pangungusap ay isang sambitlang may patapos
na himig sa dulo. Ang patapos na himig na ito ang
nagsasaad na naipahayag na ng nagsasalita ang
isang diwa o kaisipang nais niyang ipaabot sa
kausap. Ang pangungusap ay maaaring buuin ng
isang salita lamang o ng lipon ng mga salita.
Hal.
*Nanay! (pantawag)
*Aray! (nagsasaad ng damdamin)
*Sulong! (utos)
*Magandang umaga po. (pormolaryong panlipunan o
pagbati)
*Opo. (panagot sa tanong)
*Umuulan. (pandiwang palikas o phenomenal)
*Maraming magagandang pook sa Baguio (lipong may
buong diwa)
- Ang pangungusap ay maaring mauri batay sa layon.
Samakatuwid ito ay maaring maging paturol,
pautos o pakiusap, patanong o padamdam.
Hal.
*Masipag na estudyante si Jubaile.
*Mag-aral kayo nang mabuti ng inyong liksyon.
*Pakikuha naman ako ng maiinom.
*Dumating nab a si Mr. Talegon?
*Saklolo! Tulungan niyo kami!
Batay sa anyo, ang pangungusap ay maaaring uring Payak,
Tambalan, Hugnayan o Langkapan.
Payak na pangungusap
- Binubuo ng isang paksa at isang panaguri na may
iisang diwa.
a) May payak na paksa at payak na panaguri.
Halimbawa: Pinsan ko po siya.
b) May tambalang paksa at payak na panaguri.
Halimbawa: Nagsusulat ng komposisyon ang guro
at ang mga mag-aaral.
c) May payak na paksa at tambalang panaguri.
Halimbawa: Ang mga bata ay nagsasayaw at
umaawit.
d) May tambalang panaguri at tambalang paksa.
Halimbawa: Namimili ng paninda sa ibang bansa at
nagbebenta sa Pilipinas sina Aling Nena at Menchie
Tambalang Pangungusap
☞ Binubuo ng dalawang magkatimbang na payak na
pangungusap.
☞ Dapat magkaugnay ang mga ito at nagkakaisa sa
kahulugan. Pandugtong = pangatnig = at, o, ni
Halimbawa: Hindi nakatiis ang mga Pilipino at sila’y
nagtipon ng lakas
Hugnayang Pangungusap
☞ Binubuo naman ito ng dalawang sugnay.
☞ Buo ang diwa ng isang sugnay, habang ang isang
sugnay ay hindi Pandugtong=dahil, kung, kapag, nang,
sapagkat, upang at iba pa.
Halimbawa: Hindi kailangang pang hintayin ang pagbibigay
babala ng PAGASA sapagkat matalas ang kanilang
pakiramdam sa nangyayari sa kanilang kapaligiran.
Langkapang Pangungusap
☞ pangungusap ito na binubuo ng dalawa o higit
pangpunong sugnay o sugnay na nakapag-iisa at isa o higit
pang sugnay na di-nakapag-iisa
Halimbawa: Magiting na ipinagtanggol ng mga gerilya ang
kanilang baryo nang lumusob ang mga dayuhan kaya’t
nagsimula ang umaatikabong labanan.
Samantala, paksa ang bahagi ng pangungusap na
pinagtutuunan ng pansin sa loob ng pangungusap. Nasa
paksa ang pokus ng sinasabi sa loob ng pangungusap. Sa
dating grammatika, tinatawag itong simuno. Ang panaguri
naman ang bahagi ng pangungusap na nagbibigay ng
kaalaman o impormasyon tungkol sa paksa.
Halimbawa:
a. Ako ay nanood ng sine.
Paksa Panaguri
b. Nanood ng sine ako
Panaguri Paksa
c. Nanood ako ng sine.
Panaguri Paksa Panaguri
Ang pangungusap ay maaari ring masuri batay sa ugnayan A. Mga Panigit bilang Pampapalawak
ng pandiwa at paksa. Tinatawag itong Pokus. Naipapakita - Mga panigit o inglitik ang tawag natin sa mga
ito sa pamamagitan ng taglay na panlapi ng pandiwa. katagang isinasama sa pangungusap upang higit na
Maaari rin naming ugnayan ang tawag ditto. Ang pokus at maging malinaw ang kahulugan nito.
kaganapan ay kapwa mauuri bilang tagaganap/actor, layo,
ganapan, tagatanggap, kagamitan, sanhi, direksyon. Narito ang mga talaan n gating mga paningit.
Pansinin ang ugnayan ng mga salitang sinalungguhitan sa Ba na ho po
mga kasunod na halimbawa: Kasi naman lamang/lang sana
Kaya nga man tuloy
POKUS KAGANAPAN
Daw/raw pa muna yata
Tagaganap Kumain ng Ipinagdiwang ni Din/rin pala
suman at Jubaile ang Ang mga paningit ay may tiyak na pusisyon s loob ng
manggang hinog kanyang pangungusap. Ang mga katagang ka, ko at mo ay maaring
ang bata kaarawan. manguna sa mga paningit. Mga paningit na panghalip ang
mga tawag sa mga ito
Layon Kinain ng bata Ako ay bibili ng
ang suman at bagong Narito, samakatwid, ang mga tuntunin sa wastong gamit
manggang hinog kompyuter ng mga paningit.
1. Unang salitang may diin+paningit
Ganapan Pinagtamnan ng Sa UMak idinaos 2. Unang salitang may diin+ka/ko/mo+paningit
gulay ang aming ang pambansang Halimbawa:
bakuran. seminar ng PSLF. 1.Unang salitang may diin+paningit
a. Ang bata na ang tawagin mo.
b. Hindi man kayo matuloy ay dapat kang maghanda.
Tagatanggap Ibinili ko ng Nagluto si 1. Unang salitang may diin+paningit
bagong aklat si Amelia ng pansit a. Bakit ka nga ba hindi dumating?
Morales para kay Jubaile b. Hinintay ko naman siya ngunit talagang hindi siya
dumating.
Kagamitan Ipinampunas ko Ibinunkal ang
c. Alam mo ba ang dahilan ng kanyang pag- alis?
ng lababo ang lupa sa
Sa ating talaan ng mga paningit ay mapapansing may mga
puting basahan. pamamagitan ng
paningit na malayang nagkakapalitan, tulad ng daw-raw at
asarol
din-rin.
Sanhi Ipinagkasakit Nagtagumpay si Ang daw at din ay ginagamit kapag ang sinusundang salita
niya ang JD dahil sa ay nagtatapos sa katinig, maliban sa mga malapatinig na
pagpapatuyo ng kanyang /w/ at /y/. Samantala ang raw at rin ay ginagamit naman
pawis sa likod. pagsisikap. kapag ang sinusundang salita ay nagtatapos sa patinig na
/w/ o /y/.
Direksyon Pinagpasyalan Naglakbay kami Halimbawa:
namin ang papuntang 1. Malaki naman daw ang hinihingi mo kaya hindi ka niya
lungsod ng Baguio. napagbigyan.
Davao. 2. Malaki raw ang hinihingi mo kayahindi ka napagbigyan.
3. Swelduhan din daw ang ama niya.
4. Maswerte na rin naman ang batang iyon.
PAGPAPALAWAK NG PANGUNGUSAP 5. Buhay raw ang mga nakakulong s minahan.
- Ang mga maaring gamiting pampalawak ng 6. Kalabaw raw ni kuya ang nawala.
pangungusap ay:
1. Paningit Ang lamang ay pormal na anyo ng kolokyal na anyo ng lang.
2. Panuring(pang-uri at pang abay) Narito ang mga halimbawa.
3. Kaganapan ng pandiwa
1. Isasangguni po lamang naming sa tagapangulo ng komite 1. Pagpapalawak sa pamamagitan ng kaganapang
ang hinggil sa suliranin ng mga kasapi.
2. Iabot mo lang sa akin ang peryodiko bago ka umalis.
A. Mga Panuring Bilang Pampalawak
- Dalawang kategorya ng mga salita ang magagamit
na panuring, ang pang – uri na panuring sa
pangngalan o panghalip at ang pang abay na
panuring sa pandiwa, pang-uri o kapwa pang abay.
Narito ang ilang pangungusap na nagpapakita ng
pagpapalawak sa pamamagitan ng mga pang-uri.
Batayang pangungusap
Ang mga mag-aaral ay iskolar.
1. Pagpapalawak sa pamamagitan ng karaniwang pang-uri
Ang matalinong mag-aaral ay iskolar.
2. Pagpapalawak sa pamamagitan ng pariralang panuring
a) Ang matalinong mag-aaral sa klase ko ay iskolar.
b) Ang matalinong mag-aaral ng kasaysayan ay iskolar.
c) Ang matalinong mag-aaral ng kasaysayan ay iskolar sa
pamantasan.
d) Ang matalinong mag-aaral ng kasysayan ay iskolar ng
pamahalaan sa pamantasan.
e) Ang matalinong mag-aaral ng kasaysayan na magaling
magtalumpati ay iskolar ng pamahalaan sa pamantasan
3. Pagpapalawak sa pamamagitanng ibang bahagi ng
pananalita na gumaganap ng tungkulin sa pang-uri
a) Pangngalang ginagamit na panuring
Ang mag-aaral na babae ay iskolar.
b) Panghalip na gianagamit na panuring
Ang mag-aaral na babaeng iyon ay iskolar.
c) Pandiwang ginagamit ng panuring
Ang mag-aaral na babaing iyon na nagtatalumpati ay
iskolar.
4. Pagpapalawak sa pamamagitan ng pang-abay
Batayang pangungusap
Umalis ang mag-anak.
a) Pagpapalawak sa pamamagitan ng pang-abay na
pamanahon
Umalis agad ang mag-anak.
b) Pagpapalawak sa pamamagitan ng pang-abay na
pamaraan
Patalilis na umalis agad ang mag-anak.
ganapan ng kilos ng pandiwa.
Halimbawa:
Nagpiknik ang mag-anak sa tabing-dagat.
2. Pagpapalawak sa pamamagitan ng kaganapang
kagamitan sa kilos ng pandiwa.
Halimbawa:
Sinugpo niya ang mga kulisap sa kanyang mga pananim sa
pamamagitan ng bagong gamut na ito.
3. Pagpapalawak sa pamamagitan ng kaganapang sanhi
Halimbawa:
Yumaman siya dahil s sipag at tiyaga.
4. Pagpapalawak sa pamamagitan ng kaganapang
direksyunal
Halimbawa:
Tumakbo ang criminal patungo sa liblib na pook na iyon.
5. Pagpapalawak sa pamamagitan ng kaganapang
tagaganap ng kilos ng pandiwa
Halimbawa:
Kinagalitan ni Aling Maria ang kanyang anak.
6. Pagpapalawak sa pamamagitan ng kaganapang layon
Halimbawa:
Namili ng mga alahas si Josefina.
7. Pagpapalawak sa pamamagitan ng kaganapang
tagatanggap
Halimbawa:
Nagluto si Pining para sa mga bata.

B. Mga Kaganapan ng Pandiwa Bilang Pampalawak

Ang iba’t ibang uri ng kaganapan ng pandiwa ay mga
pampalawak din ng pangungusap. Ang mga kaganapang ito
ang gumagamit na rin ng tungkulin ng pang-abay. Ang mga
ito ay: