‫در }ﺗﻌﻠﻴﻞ{ ﻣﺎﺑﻌﺪ ﻋﻠﺖِ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﺳﺖ و در }ﺳﺒﺒﻴﺖ{ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻋﻠﺖِ ﻣﺎﺑﻌﺪ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻳﻦ آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻌﺮﺑﻴﻦ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻳﻨﻔﻌﻜﻢ‪ ،‬ﻣﺼﺪر ﻣﺆول‬
‫}أﻧﻜﻢ ‪ {...‬اﺳﺖ ﻳﺎ ﺿﻤﻴﺮ راﺟﻊ ﺑﻪ }ﺗﻤﻨﻲِ{ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ در آﻳﻪ ﻗﺒﻞ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ! ﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ﻧﻈﺮ اول اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ در اﻟﻤﻴﺰان ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮ را اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺣﺘﻤﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‬

‫ص‪ :‬وﻗﺘﻰ ﺗﻌﻠﻴﻞ از ﺗﻌﻠّﻖ ﻓﻌﻠﻰ ﺑﻪ ﻇﺮف زﻣﺎﻧﻰ ﺧﺎص اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫آن ﻓﻌﻞ ﺑﺎ آن ﻇﺮف زﻣﺎﻧﻰ اﺗﺤﺎد زﻣﺎﻧﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ }ﺿﺮﺑﺘﻪ إذ‬
‫اﺷﻜﺎل ﻣﻌﻨﻮي‬
‫أﺳﺎء{ ﻛﻪ زﻣﺎن زدن ﻫﻤﺎن زﻣﺎن اﺳﺎءة ادب اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻼف آﻳﻪ ﻛﻪ‬
‫زﻣﺎن }ﻳﻨﻔﻊ{ ﺑﺎ زﻣﺎن }ﻇﻠﻤﺘﻢ{ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‬

‫ﺑﺪل از }اﻟﻴﻮم{‬

‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ‬ ‫اﮔﺮ }اذ{ ﻇﺮف و اﺳﻢ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫}ﻳﻨﻔﻊ{‬ ‫داراي ﺳﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ‬
‫اﺷﻜﺎل ﻟﻔﻈﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﺑﻪ ﻫﻤﮕﻲ‬
‫اﺷﻜﺎل ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ‬
‫}ﻣﺸﺘﺮﻛﻮن{‬

‫ص‪ :‬ﻗﻮل اوّل )ﻗﻮل ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻴﺖ }إذ{( داراى اﻳﻦ دو اﺷﻜﺎل ﻣﻌﻨﻮى و ﻟﻔﻈﻰ ﻧﻴﺴﺖ‬

‫ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﻳﻮن اﻳﻦ ﻗِﺴﻢ }اذ{ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ اﻣﺎ ﺳﺆال اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﺷﻜﺎﻻت ﻟﻔﻈﻲ و ﻣﻌﻨﻮي ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫ﻣﻜﺎﻟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ ﺑﻦ ﺟﻨﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﺎدش اﺑﻮﻋﻠﻲ ﻓﺎرﺳﻲ‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻪ اول‬

‫ﺗﻮﺟﻴﻪ دوم‪ :‬ﻇﺮف ﻟـ}ﺛﺒﺖ{ ﻣﺤﺬوفٍ‬

‫ص‪} :‬إذ{ داﺧﻞ ﺑﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻘﺪّرى اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﺎن وﻗﻮع آن ﻓﻌﻞ‪ ،‬آﻳﻨﺪه اﺳﺖ و آن زﻣﺎن‪ ،‬وﻗﺖ ﺛﺒﻮت و زﻣﺎن ﻋﺮﺿﻪ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ روز‬
‫ﻗﻴﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ زﻣﺎن }إذ{ ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻘﺒﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﺗﺤﺎد زﻣﺎﻧﻰ ﺣﺎﺻﻞ و ﺑﺪﻟﻴﺖ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺨﺸﺮى ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‬

‫ص‪} :‬إذ{ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻰ زﻣﺎن ﻣﺎﺿﻰ داﺷﺘﻪ‪ ،‬و دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺣﻴﺎت دﻧﻴﻮى ﻣﻰﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻜﻦ ﺑﺎ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻛﻠﻤﻪ }ﺑﻌﺪ{ ﻗﺒﻞ از آن‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺳﻮم‪ :‬ﻇﺮفٌ ﻧﺎﺋﺐٌ ﻋﻦ }ﺑﻌﺪ{ ﻣﺤﺬوفٍ ﻣﻀﺎفٍ‬

‫زﻣﺎن آﻳﻨﺪه ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻌﺪ از ﺣﻴﺎت دﻧﻴﺎ‪ ،‬آﺧﺮت اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺗﺤﺎد زﻣﺎﻧﻰ ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺻﻞ و ﺑﺪﻟﻴﺖ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫}ﺑﻌﺪ{ ﺑﺪل ﺑﻮده اﺳﺖ و }إذ{ ﻣﻀﺎف اﻟﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻜﻦ ﺑﺎ ﺣﺬف ﻣﻀﺎف‪ ،‬ﻣﻀﺎف اﻟﻴﻪ ﺣﻜﻢ آن را ﭘﻴﺪا ﻣﻰﻛﻨﺪ‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي }اذ{‬

 ‫ﺑﺮﺧﻮردِ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن و واﻗﻊ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻌﺪ از آن در ﺧﺎرج‬ ‫ص‪ :‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‬

‫ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ‪ :‬ﺑﻴﻨﺎ و ﺑﻴﻨﻤﺎ‪ :‬أﺻﻠﻬﺎ }ﺑﻴﻦ{ ﻣﻀﺎﻓﺔ إﻟﻰ أوﻗﺎت ﻣﻀﺎﻓﺔ ﺑﺪورﻫﺎ إﻟﻰ ﺟﻤﻠﺔ‪ ،‬ﻓﺤﺬﻓﺖ ﻫﺬه اﻷوﻗﺎت‪ ،‬و‬
‫ﻋﻮّض ﻋﻨﻬﺎ ﺑﺎﻷﻟﻒ و ﻣﺎ اﻟﺰاﺋﺪة‪ ،‬و ﺗﻌﺮب ﻇﺮف زﻣﺎن ﻣﺒﻨﻴّﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﺴﻜﻮن ﻓﻲ ﻣﺤﻞ ﻧﺼﺐ ﻣﻔﻌﻮل ﻓﻴﻪ و إذا ﻛﺎن‬
‫ﻣﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ اﺳﻤﺎ رﻓﻊ ﻋﻠﻰ اﻻﺑﺘﺪاء‪ ،‬و ﻛﺎن ﻣﺎ ﺑﻌﺪه ﺧﺒﺮا‪ ،‬و اﻟﺠﻤﻠﺔ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻓﻲ ﻣﺤﻞ ﺟﺮّ ﻣﻀﺎف إﻟﻴﻪ‪ ،‬ﻧﺤﻮ‪ :‬ﺑﻴﻨﺎ ﻧﺤﻦ‬
‫‪.‬ﻓﻲ اﻟﻤﻠﻌﺐ إذ ﻫﻄﻞ اﻟﻤﻄﺮ‪ .‬و }ﺑﻴﻨﺎ{ واﺟﺒﺔ اﻟﺼّﺪارة و واﺟﺒﺔ اﻹﺿﺎﻓﺔ‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ‬

‫ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻴﻨﻤﺎ‪ :‬ﻣﻴﺎنِ اوﻗﺎتِ ‪) ...‬ﻛﻠﻤﻪ اوﻗﺎت ﻣﺤﺬوف اﺳﺖ(‬

‫‪،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻫﻞ دﻧﻴﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎرواﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻴﺎنِ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺎزه ﺑﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻛﺎرواﻧﺴﺎﻻرﺷﺎن ﺧﻮاﻫﺪ زد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮﻣﻰﺧﻴﺰﻧﺪ‬

‫ﻃﻠﺐ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﺧﻴﺮ را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﻦ و راﺿﻰ ﺑﻪ آن ﺑﺎش‪ ،‬و در ﻣﻴﺎن زﻣﺎنِ ﺳﺨﺘﻲ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن آﺳﺎﻳﺸﻬﺎ واﻗﻊ ﻣﻰﮔﺮدﻧﺪ‬

‫ص‪ :‬آﻳﺎ ﻣﻌﻨﺎى }ﻧﺎﮔﻬﺎن{ از ﺧﻮد }إذ{ ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻣﻰﺷﻮد ﻳﻌﻨﻰ }إذ{ ﺑﺮاى اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ وﺿﻊ ﺷﺪه و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ از ﺳﻴﺎق ﻛﻼم درك ﻣﻰﮔﺮدد؟‬

‫ﻧﻈﺮِ ﻣﺒﺮﱢد‬

‫ﻧﻈﺮِ زﺟﺎج‬

‫ﻣﺤﻘﻖ رﺿﻲ در ﺷﺮح ﻛﺎﻓﻴﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻔﺎﺟﺎة از ﺧﻮد }اذ{ ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻣﻴﺸﻮد‬

‫ﻧﻈﺮِ اﺑﻦ ﺷﺠﺮي‬

‫اﻗﻮال ﭘﻴﺮاﻣﻮن‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺖ‬
‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬

‫ص‪ :‬اﻳﻨﺠﺎ ﻛﻼم ﺣﺎﻛﻲ از ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻰ اﺳﺖ ﭘﺲ آن ﻓﻌﻞ ﻣﺤﺬوف ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﺎده }ﻣﻔﺎﺟﺎت{ ﻳﺎ }ﺗﺼﺎدف{ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻧﻴﺰ از ﺟﻨﺲ ﻓﺎﻋﻞ ﻓﻌﻞ ﺑﻌﺪ از }إذ{‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت }إذ{ ﻧﻴﺰ ﺑﺪل از }ﺑﻴﻨﺎ{ ﻳﺎ }ﺑﻴﻨﻤﺎ{ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﻠﻮﺑﻴﻦ }إذ{ را ﻇﺮف زﻣﺎن ﻣﻰداﻧﺪ زﻳﺮا آن را ﺑﺪل از ﻇﺮف زﻣﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺷﻌﺮ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎى‬
‫ﺷﻠﻮﺑﻴﻦ‪ :‬ﻓﺼﺎدف اﻟﻴُﺴﺮ ﺑﻴﻨﻤﺎ اﻟﻌﺴﺮ إذ دارت ﻣﻴﺎﺳﻴﺮ؛ ﻣﻌﻨﻲ‪ :‬ﭘﺲ آﺳﺎﻧﻰ واﻗﻊ ﺷﺪ در زﻣﺎن ﺳﺨﺘﻰ ﻛﻪ زﻣﺎن دوران و آﻣﺪن آﺳﺎﻧﻴﻬﺎﺳﺖ‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺎﻣﻞِ }ﻣَﻦ{ در }ﻣَﻦ ﺟﺎﺋﻨﻲ ﺑﻜﺘﺎﺑﻲ ﻓﻠﻪ درﻫﻢٌ{‪ ،‬ﺟﺎء اﺳﺖ‬

‫ص‪ :‬در ﺷﻌﺮ اﺧﻴﺮ ﻋﺎﻣﻞ }ﺑﻴﻨﺎ{ ﺧﺒﺮ ﻣﺤﺬوف )ﺣﺎﺻﻞٌ( در ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﻴﻪ ﺑﻌﺪ از آن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺳﺎﺑﻘﺎً ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از }ﺑﻴﻨﺎ{ و }ﺑﻴﻨﻤﺎ{ ﻣﻀﺎف اﻟﻴﻪ آن ﺑﻮده اﻣﺎ ﻫﻢاﻛﻨﻮن ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﻟﺤﺎق اﻟﻒ و }ﻣﺎ{ از اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻨﻊ‬
‫‪/‬ﺷﺪه و ﻣﻠﻐﺎ ﻣﻰﺑﺎﺷﻨﺪ ﭘﺲ اﻟﻔﺎظ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻰﺗﻮاﻧﻨﺪ در آﻧﻬﺎ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت }إذ{ ﺑﺪل از }ﺑﻴﻨﺎ‬
‫ﺑﻴﻨﻤﺎ{ اﺳﺖ و ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺷﻌﺮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻴﻨﻤﺎ اﻟﻌﺴﺮ ﺣﺎﺻﻞٌ إذ دارت ﻣﻴﺎﺳﻴﺮ‬

‫ص‪ :‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻴﺰ }اذ{ ﺑﺪل از }ﺑﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻴﻨﻤﺎ{ اﺳﺖ‬

‫ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑﻪ اﻗﻮال ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ‪} ،‬اذ{ را ﻇﺮف ﻣﺘﺼﺮف ﻣﻴﺪاﻧﻨﺪ‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ‬

‫اﺟﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﻇﺮف زﻣﺎن ﻣﺎﺿﻲ‬

‫ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﻳﻮن آن را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ‬ ‫ﻇﺮف زﻣﺎن ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي }اذ{‬
‫در آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ در ﺻﻮرت ﻇﺮف ﮔﺮﻓﺘﻦ }اذ{ دو اﺷﻜﺎل ﻟﻔﻈﻲ و ﻣﻌﻨﻮي اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺑﺮاي آن آورده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺤﻮﻳﻮن اﻳﻦ ﻗِﺴﻢ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻠﻴﻪ‬

‫ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ و ﻣﺤﻘﻖ رﺿﻲ آن را ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﺤﻮﻳﻮن ﻣﻌﻨﺎي }ﻣﻔﺎﺟﺎت{ را از ﺳﻴﺎق ﻛﻼم داﻧﺴﺘﻪ و }اذ{ را ﻇﺮف ﻳﺎ ﺣﺮف زاﺋﺪه داﻧﺴﺘﻪ و ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑﻪ ﻇﺮﻓﻴﻪ ﺑﻮدن آن ﺑﺮ ﺳﺮ ﻋﺎﻣﻠﺶ داراي ‪ 5‬ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻫﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ﻓﺠﺎﺋﻴﻪ‬