AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
İnsan Hakları
Hukukuna Giriş

Editör

Prof.Dr. Hüseyin ÖZCAN

Yazarlar

BÖLÜM 1, 7 Dr.Öğr.Üyesi Sezercan BEKTAŞ

BÖLÜM 2, 8 Prof.Dr. İlyas DOĞAN

BÖLÜM 3, 4 Prof.Dr. Enver BOZKURT

BÖLÜM 5, 6 Dr.Öğr.Üyesi Yasin POYRAZ

 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4121
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2901

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2020 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı
Dr.Öğr.Üyesi Nuran Öztürk Başpınar

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dil ve Yazım Danışmanı

Hatice Köken

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Ümit Baş

Grafikerler
Ayşegül Dibek
Gülşah Karabulut

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Yasin Narin
Beyhan Demircioğlu
Yasin Özkır
Gizem Dalmış
Selin Çakır
Kader Abpak Arul

İnsan Hakları Hukukuna Giriş

E-ISBN
978-975-06-4003-2

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Kasım 2020
3446-0-0-0-2102-V01
 İçindekiler
Kavramsal Çerçeve,
BÖLÜM 1 Felsefi ve Hukuki
Temeller
Giriş  ................................................................ 3
Kavramsal Çerçeve ve İnsan Haklarının
Kaynağına İlişkin Tartışmalar ....................... 3
Kavramsal Çerçeve ................................ 3
İnsan Haklarının Kaynağı ..................... 10
İnsan Haklarının Özneleri, Nitelikleri ve
Tarihsel Gelişimi ............................................ 12
İnsan Haklarının Özneleri .................... 13
İnsan Haklarının Nitelikleri .................. 13
İnsan Haklarının Tarihsel ve Düşünsel
Gelişimi .................................................. 16
İnsan Haklarının Pozitif Hukuktaki Yeri ...... 19
  19
Birlemiş Milletler(BM) Sonrası
Gelişmeler .............................................. 20
İnsan Haklarının
Kaynağı, Temel
BÖLÜM 2
Özellikleri ve
Sınıflandırılması
Giriş ................................................................. 37
Özgürlüğün Farklı Tanımları ve Özgürlüğe
İlişkin Farklı Yaklaşımlar ............................... 37
Antik Çağda Özgürlük Anlayışı  ........... 37
İnsan Haklarının Kaynağı ve Kullanılan
Başlıca Kavramlar .......................................... 38
İnsan Haklarının Kaynağı ..................... 39
İnsan Hak ve Özgürlükleri İçin
Kullanılan Başlıca Kavramlar ............... 40
İnsan Haklarının Özellikleri .......................... 44
Çoğunluk Onayı Gerektirmemesi ........ 44
Evrensel Değerler Olması ..................... 44
İnsan Hakları Tanımlanabilir mi? ................. 46
Birleşmiş Milletler Sözleşmelerinde
İnsan Hakları Yaklaşımı ........................ 47
Bazı Liberal Ülke Anayasalarında
İnsan Haklarına Yaklaşım ..................... 47
İnsan Haklarının Sosyalist Kurama
Göre Tanımlanması ............................... 47
İnsan Hakları İçin Tanım ...................... 48
İç Hukukta Düzenlemenin
Tanımlamadan Daha Önemli Olması .... 48
İnsan Haklarına Saygıda Sivil
Toplumun Önemi .................................. 48
Toplumsal Bilincin Önemi .................... 48
İnsan Haklarının Sınıflanması ....................... 49
Georg Jellinek’in İnsan Hakları
Sınıflaması .............................................. 50
İnsan Haklarını Tarihsel Evrelere
Ayıran Sınıflama .................................... 51
İnsan Haklarının Kullanılış Biçimine
Göre Sınıflanması .................................. 52
Yasayla Tanınıp Tanınmadığına Göre
Hak ve Özgürlükler ............................... 53
Klasik Haklar ve Sosyal Haklar
Ayrımı ..................................................... 54
Dördüncü Kuşak Haklar ....................... 54
Jürgen Habermas’ın İnsan Hakları
Sınıflaması .............................................. 54
Küresel Çağda İnsan Haklarını Korumakta
İnsan Onuruna Saygının Önemi ................... 55
İnsan Haklarının Evrenselliğine Karşı
Kültürel İtirazlar .................................... 55
İnsan Onurunun Esas Alınması
Zorunluluğu ........................................... 56
iii
 Temel Hak ve
BÖLÜM 3 Özgürlüklerin
Sınırlandırılması
Giriş ................................................................. 67
Olağan Hukuk Düzeninde-Olağanüstü
Hallerde Temel Hak ve Özgürlüklerin
Sınırlandırılması ............................................. 67
Hak ve Özgürlük Kavramları ............... 67
Sınırlandırmanın Kanuniliği ................. 67
Olağan Hukuk Düzeninde - Olağanüstü
Hâllerde ................................................. 68
Temel Hak ve Özgürlüklerin
Sınırlandırılmasında Kullanılan İlkeler ......... 70
Sınırlandırılması Mümkün Olmayan ve
Olan Haklar ........................................... 70
Kullanılması Sınırlandırılabilen
Haklar ..................................................... 71
İnsan Haklarının Sınırlandırılmasında
İlkeler ..................................................... 71
Temel Hak ve Özgürlüklerin
Sınırlandırılmasında Nedene Bağlılık,
Genel ve Özel Sebepler ......................... 74
Sınırlandırmanın Gerekliliği ................. 74
Kanunla Sınırlandırma .......................... 75
Sınırlandırmanın Sebebe Bağlılığı ........ 75
Genel Sınırlandırma Sebepleri .............. 76
Özel Sınırlandırma Sebepleri ................ 81
Ölçülülük İlkesi ve Unsurları ........................ 82
Ölçülülük İlkesi ...................................... 82
Ölçülülük İlkesinin Unsurları ............... 84
Demokratik Toplumun Gereklerine
Uygunluk İlkesi ve Öze Dokunma Yasağı........  86
Demokratik Toplum Gereklerine
Uygunluk ............................................... 86
Hakkın Özüne Dokunmama ................ 87
iv
1982 Anayasası
BÖLÜM 4 Düzeninde Kişinin
Hakları ve Ödevleri
Giriş ................................................................. 97
1982 Anayasası’nda Kişi Haklarının
Kullanımı ve Ödevlerin Yerine Getirilmesi....   97
Kişi Dokunulmazlığı, Maddi ve Manevi
Varlığı ..................................................... 98
Zorla Çalıştırma Yasağı ......................... 98
Kişi Hürriyeti ve Güvenliği ................... 99
Özel Hayatın Gizliliği ............................ 100
Konut Dokunulmazlığı ......................... 100
Haberleşme Hürriyeti ........................... 101
Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti ............ 102
Din ve Vicdan Hürriyeti ........................ 102
Düşünce Ve Kanaat Hürriyeti ve
Düşünceyi Açıklama ve Yayma
Hürriyeti ................................................ 103
Bilim ve Sanat Hürriyeti ....................... 104
Basın Hürriyeti  ..................................... 105
Süreli ve Süresiz Yayın Hakkı ............... 105
Dernek Kurma Hürriyeti ...................... 105
Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü
Düzenleme Hakkı .................................. 106
Mülkiyet Hakkı ...................................... 106
Hakların Korunması ...................................... 108
Hak Arama Hürriyeti  ........................... 108
Kanuni Hâkim Güvencesi ..................... 108
Suç ve Cezalara İlişkin Esaslar .............. 109
İspat Hakkı ............................................. 110
Temel Hak ve Hürriyetlerin
Korunması  ............................................. 110
 1982 Anayasası
Düzeninde Sosyal,
BÖLÜM 5 Ekonomik ve
Siyasal Haklar
Giriş ................................................................. 119
İnsan Haklarının Sınıflandırılması Bakımından
Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Hakların Yeri ........ 119
Sosyal ve Ekonomik Haklar .......................... 121
Ailenin Korunması ve Çocuk Hakları...   122
Eğitim ve Öğrenim Hakkı ..................... 122
Çalışma, Sözleşme ve Özel Girişim
Özgürlüğü .............................................. 123
Çalışma Hakkı ve Ödevi ........................ 123
Sendika Kurma Hakkı ........................... 124
Toplu İş Sözleşmesi ve Toplu Sözleşme
Hakkı ...................................................... 125
Grev Hakkı ve Lokavt ........................... 125
Sosyal Güvenlik Hakkı .......................... 127
Siyasal Haklar ................................................. 128
Vatandaşlık Hakkı ................................. 128
Seçme, Seçilme ve Siyasi Faaliyette
Bulunma Hakkı ...................................... 129
Parti Kurma, Partilere Girme ve
Partilerden Ayrılma Hakkı .................... 130
Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı ........ 131
Vatan Hizmeti Hak ve Ödevi ............... 131
Vergi Ödevi ............................................ 131
Dilekçe, Bilgi Edinme ve Kamu
Denetçisine Başvurma Hakkı ............... 131
İnsan Haklarının Ülke
Düzeyinde Korunması
BÖLÜM 6 ve Ulusal Korunma
Mekanizmaları
Giriş  ................................................................ 143
Devletin İnsan Haklarını Koruma
Sorumluluğu ve Ülke Düzeyinde
Korunma ......................................................... 143
Devletin İşlevlerine Karşı İnsan Haklarının
Korunması ...................................................... 145
Yasama İşlevine Karşı Korunma ........... 146
Yürütme İşlevine Karşı Korunma ......... 146
Yargı İşlevine Karşı Korunma ............... 146
Ulusal Korunma Mekanizmaları .................. 147
Yasama Organı Aracılığıyla Korunma....   148
İdari Başvuru Yollarıyla Koruma .......... 150
Yargısal Başvuru Yollarıyla Koruma .... 153
Bağımsız Organlar Aracılığıyla
Korunma ................................................ 154
v
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin
BÖLÜM 7 Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi
Giriş  ................................................................ 169
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin
Özellikleri ve Getirdiği Yenilikler ................. 169
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde
Yer Verilen Haklar ve Sözleşmeye
Ek Protokoller (1-16. Protokoller) ........ 171
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin
Tarihçesi ......................................................... 175
Türkiye’nin Avrupa Konseyine
Katılım Süreci ........................................ 175
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine Ek
11 Nolu Protokolden Önceki Durum ve
Protokol Sonrası Yapısal Değişiklikler ..... 175
İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri
BÖLÜM 8 (Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa
Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)
Giriş ................................................................. 199
Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi ................. 199
Bildirgenin Hazırlanması ...................... 199
Bildirge’nin İçeriği ................................. 199
1948 Evrensel İnsan Hakları
Bildirgesi’nin Hukuki Niteliği ............... 199
Birleşmiş Milletler Şartı Hükümleri ve
İnsan Hakları .................................................. 200
Birleşmiş Milletler Örgütünün
Ana Organları ........................................ 200
Örgütün Başlıca Yardımcı Organları ... 201
Birleşmiş Milletler Şartı Çerçevesinde İnsan
Haklarını Sözleşme Dışı Koruma Usulleri ........ 203
İnsan Haklarının Korunmasında
1235 Usulü .............................................. 203
İnsan Haklarının Korunmasında
1503 Usulü .............................................. 204
Özel Usuller ........................................... 204
Şikayet Usulü ......................................... 204
Acil Eylem .............................................. 204
Evrensel Periyodik Gözden Geçirme...   204
Amerika Kıtasında İnsan Haklarını Koruma
Mekanizmaları ............................................... 205
Amerika Devletleri Örgütü Şartı .......... 205
Amerikan İnsan Hak ve Ödevleri
Bildirgesi ................................................ 206
Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi....   206
Sözleşmede Tanınan Haklar ................. 206
Amerikan İnsan Hakları Komisyonu...   206
Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi’nde
Öngörülen Koruma Usulleri ................. 207
vi
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Yapısı,
Yargılama Yetkisi ve Mahkemeye Başvuru
Usulleri ........................................................... 177
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin
Yapısı ...................................................... 177
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne
Başvuru Usulleri .................................... 180
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin
Yargılama Yetkisi ................................... 182
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
Kararlarının Etkinliği ............................ 188
Amerikalılar Arası İnsan Hakları
Mahkemesinin Yetkileri ........................ 208
Afrika’da İnsan Haklarının Gelişimi ve
Koruma Mekanizmaları ................................ 211
Geleneksel Afrika Kültürü ve Hukuk
Anlayışında İnsan Hakları ..................... 211
Bağımsızlıktan Sonra Afrika’da İnsan
Haklarının Gelişiminde Rol
Oynayan Etkenler ................................. 211
Afrika İnsan ve Halkların Hakları
Sözleşmesi (Şartı) .................................. 211
1969 Tarihli Afrika’da Mülteci Sorunları
Yönetimi Afrika Birliği Sözleşmesi ....... 212
Çocuk Hakları ve Refahı Afrika Şartı ... 212
Afrika’da Kadın Hakları Üzerine Afrika
İnsan ve Halkların Hakları Sözleşmesi
Ek Protokolü .......................................... 212
Afrika Birliği’nin İnsan Haklarını
Geliştirme Çabaları ................................ 213
Afrika İnsan ve Halkların Hakları
Mahkemesinin Kurulmasına İlişkin
Protokol ................................................. 213
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı
Çerçevesinde İnsan Haklarının Korunması ..... 215
Helsinki Sonuç Belgesi (1975) .............. 215
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
Süreci (AGİK) ......................................... 215
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği
Teşkilatı (AGİT) ..................................... 216
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
İnsan hakları; tüm insanların hiçbir fark gö-
zetmeksizin insan olmalarından kaynaklanan
haklarını ifade eder. İnsan hakları, ulusal ve
uluslararası belgelerle koruma altına alınmış
olan her türlü haktır. Ancak insan hakları, bu
haklarla sınırlı da değildir; insan hakları gelişen
ve yeni kazanımlara açık olan haklardandır. Bu
itibarla, ulusal düzeyde anayasamızın güvence
altına aldığı haklar, bölgesel düzeyde Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi, Avrupa Sosyal Şartı,
Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi ve Afrika İn-
san ve Halkların Sözleşmesi gibi sözleşmelerin
güvence altına aldığı haklar bu kapsamda düşü-
nülebileceği gibi, bölgeler üstü düzeyde Evren-
sel İnsan Hakları Beyannamesi’nin düzenlediği
haklar da insan haklarına ilişkin örnekleri oluş-
turur. Bu arada; hiçbir insan hakları belgesinde
düzenlenmeyen üçüncü ya da dördüncü kuşak
haklar da insan hakları kapsamında düşünül-
melidir. Bu itibarla insan haklarını, günümüz-
de mevcut olan ve gelecekte olabilecek bütün
hak kategorilerini kapsayan en üst ve kapsayıcı
haklar olarak adlandırmak gerekir.
“İnsan Hakları Hukukuna Piriş” başlıklı bu eser;
ulusal ve uluslararası düzeyde insan haklarına
ilişkin seçme konulardan oluşmaktadır. Bir kez
daha tekrar etmek gerekirse; insan hakları,
hem ulusal ve hem de uluslararası düzeyde in-
san haklarını kapsar. İnsan haklarının korun-
ması mekanizmaları da ulusal ve uluslararası
düzeyde mevcuttur. Bu eserde; insan hakla-
rının temel kavramları ele alındıktan sonra,
iç hukukta temel hak ve özgürlükler başlığı
altında ele alınmış olan insan haklarına ilişkin
düzenlemeler işlenmiş, daha sonra ise ulusal,
bölgesel ve uluslararası düzeyde insan hakla-
rının korunması mekanizmaları okuyucuların
bilgisine sunulmuştur.
Bu eser çeşitli üniversitelerde görev yapan öğ-
retim üyeleri tarafından hazırlanmıştır. Değerli
Hocalarımız Prof.Dr. Enver BOZKURT, Prof.Dr.
İlyas DOĞAN, Dr.Öğr.Üyesi Sezercan BEKTAŞ
ve Dr.Öğr.Üyesi Yasin POYRAZ’a bu esere yap-
tıkları katkılar için teşekkürlerimizi sunuyoruz.
Bu eserin öncelikle öğrencilerimiz olmak üze-
re, tüm okuyuculara faydalı olmasını diliyoruz.
Editör
Prof.Dr. Hüseyin ÖZCAN
vii
 Bölüm 1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller

Kavramsal Çerçeve ve İnsan Haklarının İnsan Haklarının Özneleri, Nitelikleri ve

öğrenme çıktıları

Kaynağına İlişkin Tartışmalar Tarihsel Gelişimi

1 2
1 İnsan hakları hukukuna ilişkin temel 2 İnsan haklarının kapsam ve öznelerini
kavramları tanımlayabilme ve insan açıklayabilme, insan haklarının niteliklerini
haklarının kaynağını açıklayabilme ve tarihsel gelişim sürecini özetleyebilme

3
İnsan Haklarının Pozitif Hukuktaki Yeri
3 İnsan haklarının hukuksal gelişimini genel
hatlarıyla özetleyebilme

Anahtar Sözcükler: • İnsan Hakları • Doğal Hukuk • Doğal Hak • Özgürlük • Pozitif Hukuk
• Evrensellik • Bütünsellik

2

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
GİRİŞ
İnsan hakları kavramı hukuktan siyasete sosyal
bilimlerin pek çok alanında tartışmalara konu alan-
lardan biridir. Modern dünyada insan haklarını
merkeze almayan bir mekanizmanın(devlet, ulus-
lararası örgüt gibi) meşruiyeti sorgulanmaktadır.
Dolayısıyla insan hakları kavramı, kaynağı ve bu
hakların neler olduğuna ilişkin tartışmalar oldukça
günceldir.
Bu bölümde öncelikle insan haklarına ilişkin
kavramsal çerçeve ile bu hakların nereden kaynak-
landığına ilişkin tartışmalara değineceğiz. İkinci
başlıkta insan haklarının özneleri, insan haklarının
nitelikleri ile tarihsel gelişimini açıklayacağız. Son
başlıkta ise insan haklarının pozitif hukuk metinle-
rinde yer verilmesine ilişkin hususlara değineceğiz.
KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE İNSAN
HAKLARININ KAYNAĞINA İLİŞKİN
TARTIŞMALAR
İnsan hakları alanındaki literatürün artması ‘in-
san hakları enflasyonun’ yaşandığı bir zemini bera-
berinde getirmiştir. Bu durum, haklar söyleminin
değerini azalttığı gibi teorik olarak da karmaşıklığa
yol açmaktadır (Erdoğan, 2012:7-8). Bu başlık al-
tında, karmaşayı daha derin hale getirmeden insan
haklarına ilişkin kavramların daha belirgin hale ge-
tirilmesi hedeflenmektedir.
Araştırılması gereken diğer bir sorun ise; “in-
san hakları nereden kaynaklanmaktadır? Kökeni
nedir?” gibi sorulardır. Sadece ‘insan hakları’ keli-
me grubuna bakarak bu hakların kaynağının insan
olduğunu saptamak yeterli bir açıklama değildir
(Coşkun, 2006: 4). Bu sorunun cevabını tarihsel
bir bakış açısıyla değerlendirmek mümkündür. İn-
san haklarını en üstün ahlaki talepler olarak nite-
lendirerek, herkesin (devlet dâhil) bu haklara saygı
göstermesi gerektiği ileri sürüldüğünde, bu görü-
şün temellendirilmesi gerekir. Burada bazı anahtar
kavramlar ortaya çıkmaktadır: doğal hukuk, doğal
hak vb. (Uygun, 2000: 16). İnsan haklarının kay-
nağına ilişkin bu kavramların da içinin doldurul-
ması gerekir.
1
Kavramsal Çerçeve
Ortaya çıktığı zaman ve mekânın özelliklerini
barındırdığından, kavramların kesin olarak çerçe-
vesini çizmek kolay değildir. Öyle ki insan hakla-
rına ilişkin kavramlar küresel boyutta oldukça sık
kullanıldığından ciddi bir anlam yoğunluğuna
ulaşmıştır. Pozitif hukuk metinlerinde özgürlük,
hak, eşitlik, ödev ve insan hakları gibi kavramla-
ra sıkça rastlanmak mümkündür. Bu kavramların
kimi zaman bir birinin yerine veya yakın anlam-
lı olarak kullanıldığı görülmektedir. Ancak insan
hakları hukuku disiplini için bu kavramlar arasın-
daki belirsizliği ortadan kaldırmak/azaltmak, disip-
linin daha net anlaşılmasını sağlayacaktır.
Özgürlük
Düşünce ve toplum hayatında özgürlük tarih-
selliği ve insan hayatındaki rolü nedeniyle merkezi
konumdadır. Kavramın sözlük anlamıyla karşılığı;
herhangi bir kısıtlamaya, zorlamaya bağlı olmaksı-
zın düşünme ya da davranma, herhangi bir koşu-
la bağlı olmama durumu, serbestlik, hürriyet gibi
anlamalara gelmektedir(Mumcu ve Küzeci, 2003:
13). Özgürlük kavramını negatif ve pozitif olarak
bir ayrıma tabi tutmak mümkündür. ‘Negatif öz-
gürlük’ bir kişinin özel alanı içerisinde herhangi bir
zorlamadan masun olması durumunu ifade eder.
Özgürlük denildiğinde oluşan ilk izlenim budur.
Ancak zamanla bu yaklaşıma bir eleştiri olarak or-
taya çıkan ‘pozitif özgürlük’ kavramı belirmiştir.
Bu yaklaşıma göre kişinin özgür olabilmesi için
herhangi bir özgürlüğünü kullanmadan yasaklı ol-
mamasının yanında kişinin bu özgürlüğü etkin bir
şekilde kullanabilmesi de gereklidir. Örnek olsun,
cebinde parası olmayan bir kişi için seyahat özgür-
lüğü içi boşaltılmış bir söylemden öteye geçemeye-
cektir (Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 8).
Düşünce tarihinin, felsefenin ve sosyolojinin
önemli tartışma konularından olan özgürlük soyut
bir kavramdır. Ancak özgürlük, fikir âleminden
çıkarak insanlar arasındaki ilişkileri etkilemek
amacıyla hukuk alanına girmek zorundadır. Zira
özgürlük kavramının daha kolay anlaşılabilmesi,
3
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller

kavramın hukuk açısından incelenmesiyle mümkündür(Mumcu ve Küzeci, 2003: 13). Hukuk; özgürlüğü
tanıyarak, korumaya değer bulur kullanım ortam ve koşulları yaratmak amacıyla kuralar koyar. Ancak öz-
gürlük düşüncesinin hukuk kuralına dönüşümü, hassas ve karmaşık sorunları da beslemektedir. Belirlen-
miş toplumsal ilişkilerin biçimini ifade eden hukuk, özgürlüğün biçimini sağlamaktadır. Özgürlük, bireyin
toplum içinde sahip olduğu bağımsızlık alanı olarak ifade edilebilir. Kişisel ve özel olan bu alan, bireye
hareket alanı kazandırmasının yanında mahremiyet mekânıdır. Özgürlük; devletin durduğu, hareketsiz
kaldığı yerden başlamasının karşısında, başkalarına zarar vermeyen her şeyi yapabilme tanımı özgürlüğün
sonu/sınırını belirlemektedir (Kaboğlu, 2013: 11-12).
Özgürlük, geniş ve dar anlamda kullanılabilir. Geniş anlamda özgürlük; 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş
Hakları Bildirisinin tanımladığı şekliyle kanunun yasaklamadığı her şey özgürlüktür. Burada özgürlük,
düzenlenmemiş serbestliği ifade eder. Özgürlükçü toplum sadece yapılmaması gereken davranışların yasa
ile belirlendiği düzendir. Yapılması gereken, hukuk öznelerinin serbest iradesine bırakılmıştır (Akıllıoğlu,
2019: 28). 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Bildirisi (İHEB)’in geniş anlamda özgürlük üslubu dikkat
çekmektedir. Bu belgede haklar bireylere doğrudan isteme hakkı sağlamayan genel serbestlikler biçiminde
ifade edilmiştir. Sosyal haklar alanında uluslararası düzenlemelerde de aynı yazılım görülmektedir. Örne-
ğin çalışma hakkı genel olarak herkese tanınmış bir özgürlüktür. Belli kişinin bunu talep konusu yapabil-
mesi buna olanak tanıyan düzenlemenin varlığına bağlıdır.
Dar anlamda özgürlük ise Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) 5.maddesi ile düzenlenmiş olan,
aynı şekilde Anayasanın 19.maddesine göre kişi özgürlüğü serbestçe dolaşma hakkıdır. Bu hakkın sınır-
landığı durumlar ise yakalama ve tutuklamadır. Buna dar anlamda özgürlük denilebilir. Diğer bir ifadeyle
özgür insan, yakalanmış ve/veya tutuklu olmayan insandır(Akıllıoğlu, 2019: 28). Tablo 1.1. de dar anlam-
da özgürlük görülmektedir.

4

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Tablo 1.1 Dar Anlamda Özgürlük
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 5.Madde
Özgürlük ve Güvenlik Hakkı
1. Herkes özgürlük ve güvenlik hakkına
sahiptir. Aşağıda belirtilen haller dışında ve
yasanın öngördüğü usule uygun olmadan hiç
kimse özgürlüğünden yoksun bırakılamaz: a)
Kişinin, yetkili bir mahkeme tarafından verilmiş
mahkumiyet kararı sonrasında yasaya uygun
olarak tutulması; b) Kişinin, bir mahkeme
tarafından yasaya uygun olarak verilen bir
karara uymaması sebebiyle veya yasanın
öngördüğü bir yükümlülüğün uygulanmasını
sağlamak amacıyla yasaya uygun olarak
yakalanması veya tutulması; c) Kişinin bir
suç işlediğinden şüphelenmek için inandırıcı
sebeplerin bulunduğu veya suç işlemesine
ya da suçu işledikten sonra kaçmasına engel
olma zorunluluğu kanaatini doğuran makul
gerekçelerin varlığı halinde, yetkili adli merci
önüne çıkarılmak üzere yakalanması ve tutulması;
d) Bir küçüğün gözetim altında eğitimi için
usulüne uygun olarak verilmiş bir karar gereği
tutulması veya yetkili merci önüne çıkarılmak
üzere yasaya uygun olarak tutulması; e) Bulaşıcı
hastalıkların yayılmasını engellemek amacıyla,
hastalığı yayabilecek kişlerin, akıl hastalarının,
alkol veya uyuşturucu madde bağımlılarının
veya serserilerin yasaya uygun olarak tutulması;
f ) Kişinin, usulüne aykırı surette ülke topraklarına
girmekten alıkonması veya hakkında derdest bir
sınır dışı ya da iade işleminin olması nedeniyle
yasaya uygun olarak yakalanması veya tutulması;
2. Yakalanan her kişiye, yakalanma nedenlerinin
ve kendisine yöneltilen her türlü suçlamanın
en kısa sürede ve anladığı bir dilde bildirilmesi
zorunludur.
3.İşbu maddenin 1.c fıkrasında öngörülen
koşullar uyarınca yakalanan veya tutulan
herkesin derhal bir yargıç veya yasayla adli
görev yapmaya yetkili kılınmış sair bir kamu
görevlisinin önüne çıkarılması zorunlu olup,
bu kişi makul bir süre içinde yargılanma ya da
yargılama süresince serbest bırakılma hakkına
sahiptir. Salıverilme, ilgilinin duruşmada hazır
bulunmasını sağlayacak bir teminat şartına
bağlanabilir.
4.Yakalama veya tutulma yoluyla özgürlüğünden
yoksun kılınan herkes, tutulma işleminin
yasaya uygunluğu hakkında kısa bir süre içinde
karar verilmesi ve, eğer tutulma yasaya aykırı
ise, serbest bırakılması için bir mahkemeye
başvurma hakkına sahiptir.
5. Bu madde hükümlerine aykırı bir yakalama
veya tutma işleminin mağduru olan herkes
tazminat hakkına sahiptir.
1
1982 Anayasasının 19.maddesi
III. Kişi hürriyeti ve güvenliği
Madde 19 – Herkes, kişi hürriyeti ve güvenliğine
sahiptir. Şekil ve şartları kanunda gösterilen:
Mahkemelerce verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı cezaların
ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi; bir
mahkeme kararının veya kanunda öngörülen bir
yükümlülüğün gereği olarak ilgilinin yakalanması
veya tutuklanması; bir küçüğün gözetim altında
ıslahı veya yetkili merci önüne çıkarılması için
verilen bir kararın yerine getirilmesi; toplum için
tehlike teşkil eden bir akıl hastası, uyuşturucu
madde veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalık
yayabilecek bir kişinin bir müessesede tedavi,
eğitim veya ıslahı için kanunda belirtilen esaslara
uygun olarak alınan tedbirin yerine getirilmesi;
usulüne aykırı şekilde ülkeye girmek isteyen veya
giren, ya da hakkında sınır dışı etme yahut geri
verme kararı verilen bir kişinin yakalanması veya
tutuklanması; halleri dışında kimse hürriyetinden
yoksun bırakılamaz. Suçluluğu hakkında kuvvetli
belirti bulunan kişiler, ancak kaçmalarını, delillerin
yokedilmesini veya değiştirilmesini önlemek
maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu
kılan ve kanunda gösterilen diğer hallerde
hakim kararıyla tutuklanabilir. Hakim kararı
olmadan yakalama, ancak suçüstü halinde veya
gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir;
bunun şartlarını kanun gösterir. Yakalanan veya
tutuklanan kişilere, yakalama veya tutuklama
sebepleri ve haklarındaki iddialar herhalde yazılı
ve bunun hemen mümkün olmaması halinde
sözlü olarak derhal, toplu suçlarda en geç hakim
huzuruna çıkarılıncaya kadar bildirilir. (Değişik
birinci cümle: 3/10/2001-4709/4 md.) Yakalanan
veya tutuklanan kişi, tutulma yerine en yakın
mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç en
geç kırksekiz saat ve toplu olarak işlenen suçlarda
en çok dört gün içinde hâkim önüne çıkarılır.
Kimse, bu süreler geçtikten sonra hakim kararı
olmaksızın hürriyetinden yoksun bırakılamaz. Bu
süreler olağanüstü hal (…)14 ve savaş hallerinde
uzatılabilir. (Değişik fıkra: 3/10/2001-4709/4 md.)
Kişinin yakalandığı veya tutuklandığı, yakınlarına
derhal bildirilir. Tutuklanan kişilerin, makul süre
içinde yargılanmayı ve soruşturma veya kovuşturma
sırasında serbest bırakılmayı isteme hakları vardır.
Serbest bırakılma ilgilinin yargılama süresince
duruşmada hazır bulunmasını veya hükmün
yerine getirilmesini sağlamak için bir güvenceye
bağlanabilir. Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti
kısıtlanan kişi, kısa sürede durumu hakkında karar
verilmesini ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılığı
halinde hemen serbest bırakılmasını sağlamak
amacıyla yetkili bir yargı merciine başvurma
hakkına sahiptir. (Değişik: 3/10/2001-4709/4 md.)
Bu esaslar dışında bir işleme tâbi tutulan kişilerin
uğradıkları zarar, tazminat hukukunun genel
prensiplerine göre, Devletçe ödenir.
5
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller
dikkat
Özgürlük devletin negatif yükümlülüğünde
başlarken, başkasına zarar vermenin sınırı olan
yerde de biter.
Özgürlük kavramının ilk bakışta yukarıda be-
lirtilen sınırlar dâhilinde kavranmasının kolay ol-
duğu düşünülse de kavramı tahlil etmek son de-
rece karmaşık ve farklı yorumlamaları beraberinde
getirecektir. Nitekim Montesquieu “hiçbir kelime
yoktur ki, özgürlük kelimesi kadar kendisine deği-
şik anlamlar verilmiş ve düşüncelere çeşitli biçim-
lerde yansımış olsun” der(Akın, 1993: 150). Öz-
gürlük kavramındaki belirsizlik ve çeşitlilik hukuki
tartışmalarda da kendini göstermektedir. Pek çok
mülahazalarda felsefi ve sosyolojik tartışmalara gir-
meden özgürlüğü hak olarak kabul edilmiş ve ta-
nımlama sorununa çözüm üretilmeye çalışılmıştır.
Özgürlük; En geniş anlamda, bir kim-
senin dilediği gibi düşünebilmesini ve
hayatını kendi tercihlerine göre kurma
çabasının başkaları tarafından keyfi olarak
engellenmemesini ifade eder.
Özgürlük, hakların ortak kökenidir; hak-
lar ise özgürlükleri sağlamak amacıyla kişiye
hukukça tanınan meşru yetkiler olarak ifade
edilebilir(Kaboğlu, 2013: 13). Hukukçular arasın-
da özgürlüğün bir hak olduğu üzerinde fikir bir-
liği bulunmaktadır(Mumcu ve Küzeci, 2003: 18).
Ancak aynı küme dâhilinde belirtilen bu kavramlar
neden yan yana kullanılmaktadır? Örneğin pek çok
normatif metinde görüldüğü üzere temel hak ve
özgürlükler ifadesi yan yana kullanılmaktadır. Her
ikisi de aynı öze sahiptir. Özgürlük hak kavramına
denk düştüğünden, hak kavramı üzerinde ayrıca
eğilmek gereklidir.
6
Resim 1.1 https://tr.wikiquote.org/wiki/Montesquieu
Montesquieu “Montesquieu’ye göre özgürlük insanın
her istediğini yapabilmesi değildir, insan yasalar izin
verdiği sürece ve o ölçüde istediğini yapabilir. Yasalar
izin verdiği sürece insanın istediklerini yapabilmesi,
istemediği şeyi yapmaya da zorlanmaması özgürlüktür.
Montesquieu yasama, yürütme ve yargı güçlerinin
aynı elde toplanmasının bir ülkede özgürlüğü ortadan
kaldıracağını savunur.”
Kaynak: https://www.felsefe.gen.tr/montesquieu-ve-
siyasal-ozgurluk-anlayisi/)
Hak
Hak kavramı da özgürlük gibi son derece tar-
tışmalı bir konudur, üzerinde tam bir uzlaşmaya
varıldığı söylenemez (Bozkurt, 2018: 202). Hak
nereden kaynaklanır? Nasıl kullanılır? Ne zaman ve
hangi koşullar halinde sona erer? Gibi pek çok tar-
tışmaları beslemektedir. İnsan, hak sahibi olan bir
kişidir. Birey, hak sahibi kılınmalı; bireyin özgürlük
durumu hukuksal forma kavuşturulmalıdır(Şahin,
2015: 72). Kant’ın “hukukçular, kendi hukuk mef-
humlarına hala tarif aramaktadırlar” yaklaşımı hak
kavramı için de geçerlidir. Hak, gizemli bir perde
arkasında tartışmaların odağında bulunmaya de-
vam edecektir (Arsebük, 1943: 521).
Hak kavramı sözlükte “gerçek, sabit ve doğru
olmak, gerekmek, bir şeyi gerçekleştirmek, buyur-
mak, bir kanunla sabit hale getirmek, Tanrı veya
insanlara karşı ödev, hukuk, imtiyaz” gibi anlam-
 1
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

lara gelmektedir. Hukuk düzeni tarafından ko-
runan menfaatlerdir. Diğer bir ifadeyle “hukuk
tarafından korunan ve korumadan yararlanılması
için bireyin iradesine bırakılan menfaat” şeklinde
tanımlanmaktadır(Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018:
3). İngilizcedeki ‘hak’ kavramının ahlaki ve siyasi
anlamı bulunmaktadır: Doğruluk ve yetki. Birinci-
sinde bir şeyin doğru ya da haklı olduğundan, doğ-
ru ya da haklı olan eylemden söz edilmiş olur. İkin-
cisinde ise bir kimsenin bir hakka sahip olduğundan
bahsedilmiş olur. Normal olarak haklardan söz edil-
diğinden ikinci anlam vurgulanmış olmaktadır.
Hak sahibi olmaktan söz edildiği zaman, hak
sahibi olduğu varsayılan bir kişinin bir şeye yetkili
olduğunu veya o kişinin bir şeyi meşru olarak talep
edebileceğini belirtilmelidir. Bir hakkın varlığın-
dan bahsedebilmek için şu unsurların bulunması
gerekir: yetki, talep, tanıma/saygı gösterme (Kala-
balık, 2013: 26-27; Coşkun, 2006: 106-107).
Yetki; hakkın özü, bir şeyi yapabilme yetkisi-
dir. Bu, onun aynı zamanda zorunluluk değil, bir
izin niteliği gösterdiği anlamını da taşımaktadır.
Diğer bir ifadeyle hak sahibi, hakkın konusundan
yararlanıp yararlanmama bakımından bir takdir
yetkisine sahiptir; burada kişi hakkını kullanmaya
zorlanamaz(Coşkun, 2006: 107).
Talep; her hak, sahibine olumlu veya olumsuz
bir talepte bulunma yetkisi sunar. Genellikle öz-
gürlük hakkı negatif taleplerin, talep hakkı ise hem
olumlu hem de olumsuz taleplerin dayanağı olabi-
lir. Diğer bir anlatımla bir hak başkalarına ya sırf
bir kaçınma yükümlülüğü yükler, ya da kaçınmaya
ek olarak bir edim yükümlülüğü yükler(Bozkurt,
Kanat ve Bektaş, 2018: 3).
Tanıma/saygı gösterilme; bir hak iddiası, hak-
kın konusundan yararlanma yetkisinin genel ve
özel olarak tanınmasını, ona saygı gösterilmesini
istemek durumundadır. “Hukuki haklar söz konu-
su olduğunda, bu özellik zorla yerine getirme ile
güçlendirilir. Hak sahibi, hakkını tanımayan veya
ihlal edenlere karşı yasal yollara başvurarak hak-
kın konusundan yararlanmasını fiilen sağlatabilir.
Sırf bir ahlaki hak durumunda ise, hakkı ihlal edi-
len kişinin buna karşı koyabilmesi ahlaki iddiayla
sınırlıdır”(Coşkun, 2006: 107).
Tablo 1.2. de görüldüğü gibi hak konusun-
da genellikle üç felsefi görüş vardır (Erdoğan,
2012:12-20):
Hak; Bir kişi kurum ya da bir şey üzerin-
de gerekçelendirilmiş bir iddia veya talep
olarak tanımlanabilir.

Tablo 1.2 Hak konusunda ileri sürülen belli başlı kuram ve görüşler
Menfaatçi Görüş
(Filozof: Rudolf von Jhering)
Avantajlı duruma gelmek,
avantajsız durumdan
çıkmaktır. Menfaat olmadan
haktan bahsetmek mümkün
değildir. “Hakkın özü ve amacı
menfaattir. Menfaat kavramı
sadece para ile ölçülebilen
maddi menfaatleri ifade
etmez. Manevi menfaatler,
hürriyetler, dokunulmazlıklar,
tüzel kişilerin ve irade
hürriyetinden yoksun olanları
da menfaat kavramı içinde
değerlendirmek gerekir.”
İradeci Görüş
(Filozof: Eriedrich Carl Von Savigny)
Bu kurama göre, “hak, hukuk
tarafından tanınan ve korunan
iradi bir yetki, bir irade gücü, irade
üstünlüğüdür. Buna göre, hak sahibi
sayılan kişi iradesini kullanarak hukuk
düzenini harekete geçirme yetki ve
olanağına sahiptir.”
Hakka sahip olabilmek için kişinin
iradeye sahip olması gerekir. Ancak
bu görüş günümüze uymamaktadır.
Hayvanların hakları var mıdır? Bu
görüşe göre yoktur; ancak korunması
gereken bir eşyadır.
Karma Görüş
(Filozof: Jellinek)
“İrade ve menfaat kuramlarının
birleştirilmesinden oluşan
kuram, karma kuram olarak
isimlendirilmektedir.”
İrade zorunlu değildir. Ancak
hukuk düzeni tarafından
mutlaka bazı menfaatler
korunmalıdır. Korunan bu
menfaatlere de “hak” denir.

7
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller
“İrade teorisine göre hak, hukuk düzeni tarafın-
dan bir kişi lehine tanınmış irade gücü ve egemen-
liğidir.” Bu güç dolayısı ile hak sahibi, başkalarının
tutum ve davranışlarını yönlendirme imkânına sa-
hiptir. Başka bir ifadeyle “bir kişi başka bir kişiye
kendi iradesini zorla kabul ettirebildiği, onu kendi
iradesine uygun davranmaya zorlayabildiği zaman
hak sahibidir,” ancak onun bu hakkını kullanıp
kullanmaması kendi takdirine bağlıdır. Savigny,
Gierke ve Windscheid gibi düşünürlerin ileri sü-
rülen bu teori; küçüklerle, akıl hastalarını, ayırma
gücü bulunmayan kişileri hak sahipleri saymadığı
gerekçesiyle eleştirilmiştir. Zira her kişi tam ve sağ
doğmakla kişilik kazanır; kişi akıl hastası ve küçük
olsa da doğduğu andan itibaren hak sahibi olur.
Diğer taraftan, hakkı sadece hak sahibinin üçün-
cü kişilere tanıdığı yetkiler bakımından ele alıp, iç
muhtevasını ele almamak doğru değildir (Bozkurt,
2018: 203; Kalabalık, 2013: 30).
Menfaat teorisine göre hak, hukuk düzeni tara-
fından korunan menfaat olarak tanımlanmaktadır.
Hangi hakların korunmaya değer olduğunu pozitif
hukuk düzeni belli eder. Bu teoriye göre, insandan
başka varlıkların da hak sahibi olabilecektir. Ayırma
gücüne sahip olmayan akıl hastaları ve küçüklerin de
hak sahibi olabilmeleri mümkündür. Jhering tarafın-
dan savunulan bu teoride, hukuk tarafından koru-
nan bütün menfaatlerin hak sayılamayacakları bakı-
mından eleştirilmiştir. Zira hukukun koyduğu öyle
menfaatler mevcuttur ki, bunları özel hukuk anla-
mında hak olarak nitelendirilmesi mümkün değildir.
Örneğin, trafik kurallarına uygun davranılmasında
herkesin menfaati bulunmaktadır. Ancak bu kurallar
konurken kişilere bu anlamda bir hak tanınmamıştır
(Bozkurt, 2018: 203; Kalabalık, 2013: 30).
Karma teori, uzlaştırıcı ve orta bir yol teşkil et-
mektedir, yukarıda belirtilen iki teoriyi birleştir-
mektedir. Bu teorinin savunucuları Michoud ve
Jellinek’tir. Jellinek’e göre bir menfaatin fak olabil-
mesi için, onun korunması gerekliyse de yeterli de-
ğildir. Aynı zamanda bu menfaatin gerçekleştirilme-
si, onun sahibinin iradesine bağlı olmalıdır. Jellinek,
“hak, insana, sahibi bulunduğu menfaati korumak
üzere tanınmış olan irade kudretidir” olarak tanım-
lamıştır. Bu teoriyi savunanlara göre, hakkı meydana
getiren menfaatle iradenin aynı kişide toplanmasına
gerek yoktur. Çocuk ve akıl hastalarında olduğu gibi,
iradeleri sakat olanların menfaatleri kanunen onlar
adına hareket eden kimselerin iradeleri ile gerçekleş-
tirilir (Bozkurt, 2018: 203; Kalabalık, 2013: 30-31).
8
Ödev
İnsan hakları aynı zamanda ödevleri da ihtiva
etmektedir. 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Bil-
dirisi, insan hakları bireyin içinde yaşadığı topluma
karşı ödevlerini de belirtmektedir. Nitekim Bildi-
rinin 29/1. Maddesine göre “Herkesin, kişiliğinin
özgürce ve tam gelişmesine olanak veren topluma
karşı ödevleri vardır.” Aynı şekilde Anayasanın
12/2 maddesine göre “ Temel hak ve hürriyetler,
kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı dev
sorumlulukları da ihtiva eder.” İnsan hakları açı-
sından hak ve ödevler arasında karşılıklı dengenin
yaratılması zorunludur.
Sınırsız özgürlükten nasıl bahsedilemediği gibi,
sadece ödev sahipliği veya sadece hak sahipliği de
düşünülemez. Hiç kimse sonsuz, sınırsız hak sahi-
bi kılınamayacağı gibi insan hakları da sahiplerine
ödev ve sorumluluklar yüklemektedir. Haklar ve
ödevler dengelemesi temel bir sorundur. Örne-
ğin gereğinden fazla ödevler yüklenmiş bir huku-
ki ilişkinin insan hakları ilişki sayılması mümkün
değildir(Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 5). Bu-
nun karşısında, sınırsız üstünlük iddiasına daya-
nan bir insan hakları yaklaşımı yıkıcı olacağından
reddedilmelidir. 1948 tarihli İHEB’de özgürlük ve
hakları yıkmayı amaçlayan bir hak ve özgürlüğün
tanınamayacağını ifade etmektedir. Nitekim İHEB
30.madde “İşbu Bildirinin hiçbir hükmü içinde
ilan olunan hak ve özgürlüklerin bir devlet, grup
veya birey tarafından yok edilmesini güden bir faa-
liyete girişmeye veya bilfiil bunu işlemeye herhangi
bir hak gerektirir şeklinde yorumlanamaz.”
Ziya Gökalp’in “Ahlak yolu pek dardır; Tetik
bas önü yardır; Sakın hakkım var deme; Hak yok,
vazife vardır” dizelerinde ifade edilen görüş, kişisel
ahlak bakımından bir ölçüde kabul edilebilir bu-
lunsa bile; hukuk açısından geçerli sayılmaz. Hukuk
alanında böyle bir yaklaşım, çağdaş insan hakları
kuramı açısından geçersizdir. (Aybay, 2015: 19)
dikkat
İnsan haklarına sahip olmak için, herhangi bir
ödevin yerine getirilmesi şart değildir. İnsan
haklarına sahiplikte şart veya koşul aranmaz, in-
san olmak yeterlidir (Bozkurt, Kütükçü ve Poy-
raz, 2010: 177).
 1
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Eşitlik sında “herkes dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşün-

Eşitlik, insan haklarının temel kavramları ara-
sındadır. Hukuksal eşitlik salt anlamda eşitliği ifa-
de etmez. Hukuk, bireylerin tam bir eşitlik içinde
işlem görmelerini zorunlu kılar. Eşitlik özgürlüğün
gelişimini değerlendirme ve onu ilerletme ilkesidir
(Kaboğlu, 2013: 15-16). Paylaşılmış özgürlük kısmi
bir özgürlüğe denk gelse de eşitlik ilkesinde anlam
kazanmaktadır. Eşitlik, tüm demokratik devletle-
rin köşe taşlarından biri olarak kabul edilmektedir.
Kanun önünde eşitlik, fırsat eşitliği, eğitimde eşit-
lik gibi pek çok boyutu bulunmaktadır(Bozkurt,
Kanat ve Bektaş, 2018: 10).
Eşitlik, mutlak eşitlik ve nispi eşitlik olmak üze-
re iki anlamı barındırmaktadır. Mutlak eşitlik, kişi-
lerin kişisel ya da özel durumlarına bakılmaksızın,
yasaların herkese eşit olarak uygulanmasıdır(Gören,
2016: 3281). Anayasanın 10.maddenin ilk fıkra-
ce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle
ayrım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir” hük-
mü, mutlak eşitliğin bir ifadesidir. Nisbi eşitlik
ise, aynı durumda bulunan kişilerin aynı işleme
tabi tutulmasıdır. Eşit olmayanlara farklı kuralla-
rın uygulanması, eşitliğe aykırı bir durum değildir.
Bu ilkeye göre, kişinin hakları ve ödevleri, yetkile-
ri ve sorumlulukları, kişinin özel durumuna göre
değişebilecektir(Toroslu, 2019: 138).
Aristoteles’e göre; “Dağıtıcı adalet, her yönetim
için geçerli olabilecek mükemmel dağıtıcı adalet for-
mülü bulunmamaktadır.” Herkese hak ettiğini ve-
rebilmek, eşitliği yani sosyal adaleti sağlayabilmek
geçmiş çağlarda olduğu gibi çağımızın da çözme-
ye çalıştığı en zor ve en önemli sorundur. (Göze,
2016: 58)

Resim 1.2 Eşit olmayanlara farklı kuralların uygulanması eşitliğe aykırı değildir.
Kaynak: https://www.kastamonur.com/insanlar-taragin-disleri-gibi-esit-olamazlar-vehbi-kara/

Anayasa Mahkemesi de değişik tarihlerde verdiği kararlarında nispi eşitlik anlayışını benimsemiştir.
Nitekim 11 Mayıs 1999 tarih ve E.1997/65, K.1999/15 karara göre; “ ‘Yasa önünde eşitlik ilkesi’ hukuksal
durumları aynı olanlar için söz konusudur. Bu ilke ile hukuksal eşitlik öngörülmektedir. Eşitlik ilkesinin amacı,
aynı durumda bulunan kişilerin yasalarca aynı işleme bağlı tutulmalarını sağlamak ve kişilere yasa karşısında
ayrım yapılmasını ve ayrıcalık tanınmasını önlemektir. Bu ilkeyle, aynı durumda bulunan kişi ve topluluklara
ayrı kurallar uygulanarak yasa karşısında eşitliğin çiğnenmesi yasaklanmıştır. Durum ve konumlarındaki özel-
likler, kimi kişiler ya da topluluklar için değişik kuralları gerekli kılabilir. Özelliklere, ayrılıklara dayandığı için
haklı olan nedenler, aynı düzenlemeyi eşitlik ilkesine aykırı değil, geçerli kılar. Anayasanın amaçladığı eylemli
değil, hukuksal eşitliktir. Aynı hukuksal durumlar aynı, ayrı hukuksal durumlar ayrı kurallara bağlı tutulursa
Anayasanın öngördüğü eşitlik ilkesi çiğnenmiş olmaz. Kişisel nitelikleri ve durumları özdeş olanlar için yasalar-
la değişik kurallar konulamaz.”

9
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller
Eşitlik, aynı zamanda uluslararası ve bölgesel
bildiri ve sözleşmelerde güvence alına alınmıştır.
1948 tarihli İHEB 2.maddesine göre, “Herkes,
ırk, renk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi veya diğer
herhangi bir akide, milli veya içtimai menşe, ser-
vet, doğuş veya herhangi diğer bir fark gözetilmek-
sizin işbu Bildiride ilan olunan tekmil haklardan
ve bütün hürriyetlerden istifade edebilir.” Benzer
hükümlere diğer metinlerde de rastlanmaktadır.
Örneğin AİHS 14.madde, Afrika İnsan ve Halkları
Hakları Sözleşmesi 2.madde; Ekonomik, Sosyal ve
Kültürel Hakları Sözleşmesi 2(2).madde gibi. Bun-
ları çoğaltmak mümkündür. Uluslararası, bölgesel
ve ulusal insan hakları metinlerinde eşitlik hususu
üç değişik içeriğe sahiptir. Birbiriyle ilgili bu üç hu-
sus; kanun önünde eşitlik, eşit hukuki koruma ve
ayrımcılığa karşı eşit ve etkili korumadır.
İnsan Hakları
Günümüzde insan hakları kendisinde sıkça
bahsedilen bir kavramdır. Kavramsal olarak insan
hakları; herhangi bir kimliğe, bir ödevi yerine ge-
tirmesine vs. gibi herhangi bir şarta bağlı olmaksı-
zın sadece insan olmanın gereği olarak bir kişinin
sahip olduğu haklardır. İnsan haklarının en önemli
niteliği, “insanın insan olmasından kaynaklanan
hakları” olmasıdır. Aynı zamanda insan hakları,
siyasal iktidarı sınırlandırma fonksiyonuna sahip
olduğundan siyasal iktidarın meşruluğunun da öl-
çüsü konumundadır.
İnsan haklarının siyasal iktidarı sınırlandırma
işlevinin yanında, iktidara insan haklarının korun-
ması için devlete pozitif edimler yükleyen rolünü
de belirtmek gerekir. Devlete ‘gölge etmeme’ görevi
insan haklarının gerçek anlamda hayata geçmesini
sağlayamamıştır, Sanayi devrimi ile beraber, iktidarı
sınırlandırma sürecinin öncüsü burjuva sınıfının ya-
nında işçi sınıfının da belirmesiyle, insan haklarının
gerçekleşmesi için devletin bazı edimler yapması ge-
rektiği anlaşılmıştır. İnsan haklarının anayasal çerçe-
vede belirmesi, bu yükümlülüklerin bir tezahürüdür.
İnsan hakları, insanın sadece insan olma-
sından dolayı sahip olduğu haklardır.
Tarihsel birikimlerin bir sonucu olarak orta-
ya çıkan insan hakları; hukuk ve siyasetin en çok
10
tartışmalı konusu olmuştur. Günümüzde modern
demokrasilerin meşruiyet kaynaklarından biri hali-
ne gelmiştir. Dahası modern devlette iç ve dış poli-
tika parametreleri belirlenirken insan hakların göz
ardı edilmesi olası değildir. Bu durum, ulusal ya da
uluslararası bir yapının evrensel insan hakları stan-
dartlarında ortak paydada buluşmayı gerektirir.
dikkat
İnsan hakları din, dil, cinsiyet, ırk, renk gibi
herhangi bir fark gözetmeksizin herkesin sahip
olduğu haklardır. İnsan haklarının öncelikli mu-
hatabı devlettir, dolayısıyla insan hakları devleti
sınırlandırırken, özgürlük alanını genişletir.
İnsan Haklarının Kaynağı
İnsan doğası gereği ayrıcalıkları bünyesinde bu-
lunduran bir varlıktır. İnsan, bilinçli bir şekilde bir
eylemi yapma veya yapmama, vazgeçme, kendini
koruma gibi pek çok yeteneğe sahiptir. Bu bakım-
dan insan hakları en üstün ahlaki değer olan bi-
zatihi insanın değeridir. İnsan haklarının kaynağı,
insanın ahlaki doğasıdır ve insan haklarına onurlu
bir yaşam için ihtiyaç duyulur(Şahin, 2015: 73-
77). Bu mülahazada doğal hak ve doğal hukuk tar-
tışmaları önemli bir yer tutmaktadır.
Doğal Hak
İnsan hakları düşüncesinin ilk beliren kaynağı
doğal hukuktur (Coşkun, 2006: 3). Çağlar boyun-
ca doğal hukuk anlayışının değişmeyen özelliği şu
şekilde ifade edilebilir: bütün yasaların geçerliliği-
ni, onları nihai bir ölçüye, bütün mevcut yasalar-
dan daha büyük bir kesinlikle bilinebilir ve değeri
takdir edilebilir olan bir ideal hukuka atıfla sınama
imkânının bulunduğu görüşüdür. Doğal hukuk te-
rimiyle doğru ve yanlışın evrensel ilkeleri oldukları
kabul edilen bir dizi normatif önerme kastedilmek-
tedir. Doğal hukuk ilkeleri ulusal ve uluslararası
hukuka yol gösteren üstün ilkeler olarak algılan-
maktadır. Ortaçağ’da üstün ilkeler Tanrının buy-
ruklarıydı. İnsanlar ise bitkiler ve diğer canlılardan
farklı olarak, sahip olduğu akıl sayesinde Tanrının
irade ettiği doğal yasaları bilebilir ve sahip olduğu
özgür irade sayesinde onlara uyabilirdi. Doğal hu-
kuk insanın bu dünyadaki hayatında diğer insan-

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
larla ilişkilerini kurmak amacıyla ihtiyaç duyduğu
temel kurallara kaynaklık etmekteydi (Bozkurt,
Kanat ve Bektaş, 2018: 10).
Doğal haklar kuramına göre; insanlar eşitlik ve
özgürlüğün hâkim olduğu doğa düzeninden, arala-
rında yaptıkları bir sözleşme ile çıkıp toplumu ve
devleti kurmuşlardır. İnsanlar toplum haline geçiş-
te sadece toplumun kurulması ve yaşaması için bazı
haklarından vazgeçmişlerdir. Diğer özgürlerini ise
saklı tutmuşlardır, bu özgürlükler devletin doku-
namayacağı alanı oluşturur.
İnsan haklarının doğal haklar olduğu ya da doğal
hukuktan kaynaklandığı düşünülse de doğal haklar
ile insan hakları arasında zorunlu bir bağlantı bulun-
mamaktadır. Genel olarak doğal haklar şu özellikleri
barındırmaktadır. Buna göre; insanlar doğal haklarla
beraber doğar, dolayısıyla doğuştan elde edilen bu
haklar, devredilmez ve vazgeçilmez haklardır. Yani
doğal hakları reddetmek insanı reddetmek olacaktır.
Bu bakımdan doğal haklar mutlaktır, bunlar hiçbir
düşünceyle geçersiz kılınamaz, uygulamadan alıko-
namaz ve kapsamları daraltılamaz.
Peki doğal hakların nelerden oluştuğu nasıl
saptanacaktır? Burada insan aklına başvurulacak-
tır. Doğal hukuk ilkeleri gibi, doğal haklar da akıl
yoluyla bulunacak, açıklanacak ve uygulanması
sağlanacaktır. Fransız Devrimi sırasında ilen edilen
Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisinde doğal
haklar; özgürlük, mülkiyet, güvenlik ve baskıya
karşı direnme olarak sayılmıştır. Doğal haklar yak-
laşımı, hakların devlet tarafından verilmediği, dev-
let kurulmadan önce var olduğu görüşü ile baskıcı
rejimlere karşı özgürlüklerin güvence altına alın-
masında önemli başarılar kaydedilmiştir. Bütün
olumlu sonuçlara rağmen, özünde doğal haklar
görüşü gerçekçi olmaktan uzaktı. Hakların kayna-
ğının toplum ve devlet öncesi döneme kadar uza-
tılmasının bilimsel bir temeli bulunmamaktaydı.
Bu görüşün dayandığı iki temel varsayım; insan-
ların “tabiat hali” denen bir dönemde tek başlarına
yaşadıkları ve bu dönemden bir sözleşme yaparak
çıktıkları görüşü; tarih, antropoloji, sosyoloji gibi
bilim dallarının sonuçları ile çelişmekteydi.
Doğal Hukuk
Doğal hukuk, bir eylemin doğaya uygunluğu
veya aykırılığı bakımından gerekli olup olmadığını
1
gösteren doğru aklın bir takım ilkeleridir. Doğanın
yaratıcısı olan Tanrı da, böyle bir eylemi ya emre-
der ya da yasaklar. Aklın bize bazı ilkelerini göster-
diği bu davranışlar, nitelikleri gereği ya uyulması
zorunlu ya da yasaklanmış eylemlerdir. Bu, yalnız
doğal hukuku insan yapısı hukuktan ayıran özel-
lik değildir; bu özellik aynı zamanda doğal hukuku
Tanrısal iradeye bağlı hukuktan da ayırmaktadır.
Çünkü Tanrısal iradeye bağlı hukuk, bazı şeyleri
niteliklerine bakarak buyurmakta veya yasakla-
makta değildir; bir takım şeyleri yasakladığı için
bu şeyler hukuka aykırı buyurduğu için de bunlara
uymak zorunlu kılınmış olmaktadır.
dikkat
Doğal hukuk, her yerde geçerli olan ve geçerli-
liği için herhangi bir makamın onayına ihtiyaç
duymayan, pozitif hukuktan farklı bir hukuk
anlayışını yansıtmaktadır.
Doğal hukuk sadece insan iradesinin dışında ka-
lan şeyleri değil, aynı zamanda bu iradenin herhangi
bir eyleminden doğan şeyleri de kapsamaktadır. Ör-
neğin bugün yürürlükte olduğu biçimde mülkiyet
hakkı, başlangıçta insan iradesiyle kabul edilmiştir.
Ancak, bu hak bir kez kabul edilmiş olunca da, si-
zin olan bir şeyi rızanıza aykırı olarak almamın suç
olduğunu da doğal hukuk göstermektedir.
Grotius’a göre; Doğal hukuk değişmezdir de;
öyle ki Tanrı bile onda herhangi bir değişiklik ya-
pamaz. Gerçekle ilişkisi olmasa da şöyle belirtile-
bilir: Tanrı’nın gücü ölçüye ne kadar sığmaz olursa
olsun, bu gücün bile erişemeyeceği bir takım şeyler
vardır. Nasıl iki çarpı ikinin dört etmemesini sağ-
lamak Tanrı’nın bile elinde değilse, özü kötü olan
bir şeyin kötü olmamasını sağlamak da O’nun
elinde değildir. Bundan başka, bazı şeyler doğal
hukuk kapsamına basit bir ilişki yüzünden değil,
belirli şartların bir araya gelmesiyle girmektedir.
Nitekim insanlarca mülkiyet hakkının kabulün-
den önce, herkesin her şeyi ortaklaşa kullanması
doğal hukuka uygundu; bunun gibi yasaların ya-
yınlanmasında önce de, herkesin hakkını dilediği
biçimde zor kullanarak arayabiliyordu(Bozkurt,
Kanat ve Bektaş, 2018: 25).
11
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller

varsayılmaktadır. Bu hukuk görüşünü savunanlar

Resim 1.3 Hugo Grotius
Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Hugo_Grotius
İnsan hakları söz konusu olduğunda, hukukun
iki temel sütunu, doğal hukuk ve olan hukuk yak-
laşımları dikkate alınmalıdır. ‘İdeal/olması gereken
hukuk’u ifade eden doğal hukuk anlayışında siyasal
iktidarı sınırlandıracak bazı kuralların bulunduğu-
nu savunulmaktadır. Kim tarafından konulduğu
bilinmeyen, doğal olan ve tanımlama gereği du-
yulmayan bu hakların insanlık kadar eski olduğu
doğal hukukun kaynaklığı arasında farklı yakla-
şımlara sahip olabilmektedir. Kimilerine bu kaynak
Tanrı ve/veya doğa iken, diğerlerine göre bu kay-
nak akıldır. Doğal hukuk yaklaşımına göre insan
hakları devlet öncesidir. Dolayısıyla bu haklar dev-
let öncesi olduklarından veya devletin eliyle konul-
madıklarından bu haklar dokunulmaz niteliktedir.
Doğal hukukun izleri anayasalarımızda da açıkça
görülmektedir. Doğal hukuka dayanan insan hak-
ları; 1961 ve 1982 Anayasalarında belirtildiği üze-
re “dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel
haklar ve hürriyetler” niteliğindedir.
Bunların yanında, doğal haklar anlayışının in-
san hakları teorisinin doğuşunda bir kilometre taşı
olmasına rağmen, bu düşüncenin bir kurgu olduğu
da savunulmaktadır. Yani “hakların devlet tarafın-
dan verilmediği ve devletten önce de var oldukları”
düşüncesi gerçek değildir. Zira insanlar daima top-
lu halde yaşadıklarından; iktidar, güç ilişkilerinin
bir yansımasıdır(Şahin, 2015: 76). Netice olarak,
insan haklarının doğal hukuktan kaynaklandığı
kabul edilse bile bu hakların pozitif hukuk metin-
leriyle daha görünür kılmak elzemdir.

Öğrenme Çıktısı
1 İnsan hakları hukukuna ilişkin temel kavramları tanımlayabilme ve insan haklarının
kaynağını açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ziya Gökalp’in ‘ödev’e iliş-

Doğal hukuk-pozitif hukuk
Özgürlük neden önemlidir?
kavramlarını insan hakları
Araştırın.
çerçevesinde ilişkilendirin.
kin dizelerini, ‘nisbi eşitlik’
çerçevesinde kendi kişisel
deneyimleriniz üzerinden
düşünün.

İNSAN HAKLARININ ÖZNELERİ, NİTELİKLERİ VE TARİHSEL GELİŞİMİ

İnsan haklarının sahibi kimlerdir? Daha açık olarak ifade etmek gerekirse bireyler dışında kolektif ya-
pıların (şirket, vakıf ve dernek gibi) hakları da bulunmakta mıdır? Bu başlık altında bu sorunun cevabına
ilişkin tartışmalara değineceğiz. Öte yandan bir Sözleşmeden veya herhangi bir pozitif hukuk düzenleme-
sinden kaynaklı haklar dışındaki bir hak olarak insan hakları, insanın sadece insan olmazından dolayı sahip
olduğu haklardır ve bunlar bazı özellikleri barındırmaktadır. Genel hatlarıyla bu özellikler incelenecektir.

12

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Şüphe yok ki insan haklarının tarihsel gelişimi
uzunca bir mücadelenin araştırılmasını zorunlu
kılar. Ancak hacim itibariyle böyle bir tarihsel se-
rüven ayrı bir okuma yapmayı gerektirir. Devlet ik-
tidarının sınırlandırılması bireyin devlet karşısında
belirgin bir rol alması bu uzun mücadelelerin temel
konusunu oluşturmaktadır. Bu başlıkta birey - ik-
tidar arasındaki ilişkinin düşünsel temelleri kısa bir
şekilde ortaya konmuştur.
İnsan Haklarının Özneleri
Tanımının bir gereği olarak insan hakları, in-
sanın sadece insan olması nedeniyle sahip olduğu
haklardır(Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 11).
Geçmişte “insan hakları” (human rights) değil,
hakkın öznesinin insan olduğunu kesin olarak vur-
gulayan “insanın hakları”(the rights of man) kavra-
mının kullanıldığı görülmektedir.
Aşağıda nitelikleri verilen insan haklarının öz-
nesi kimdir? Daha açık olarak ifade edilebilir ki
bireylerin(gerçek kişilerin) dışında kolektif varlık-
ların (tüzel kişilerin) hakları bulunmakta mıdır?
Klasik liberal öğretiye göre; insan hakları sadece
insan olmanın getirdiği haklar ise, o zaman sadece
insanların hakları vardır; insanın dışında herhangi
bir kolektif yapının tanımı gereği insan haklarına
sahip olması düşünülemez.
İnsan hakları belirsiz bir ilke değildir, maddi
ve manevi olarak bireye mündemiç bir olgudur.
Nitekim Kant’a göre akıl sahibi bir varlık olup ter-
cihlerde bulunma ve seçebilme özgürlüğüne sahip
varlık bireydir. Kolektif akıl diye bir şey mevcut
değildir. Gruplar, kitleler mecazi anlamda dahi dü-
şünemez, sorgulayamaz, mütalaada bulunamazlar.
Dolayısıyla onların bir değer yaratmasının olanağı
bulunmamaktadır. Değerler üreten insandır ve hiç-
bir değer, bir insanının hayatı, inançları, amaçlar ve
bilgisinin çerçevesi dışında var olamaz.
Kolektif varlıkların haklarının ‘insan hakkı’ olarak
değerlendirilmesi mümkün müdür? J.Donnelly’e göre
kolektif varlıkların çeşitli türlerde hakları bulunmak-
tadır, Ancak bunlar insan hakkı değildir. Bireysel in-
san hakları ile halkların kolektif hakları tür itibariyle
ayrı olup, ayrı tutulmalıdır. (Donnelly, 1995;155)
AİHS 34.maddesine göre; “Bu Sözleşme veya
protokollerinde tanınan haklarının Yüksek Sözleş-
meci Taraflar’dan biri tarafından ihlal edilmesinden
dolayı mağdur olduğunu öne süren her gerçek kişi,
hükümet dışı kuruluş veya kişi grupları Mahkeme’ye
1
başvurabilir. Yüksek Sözleşmeci Taraflar bu hakkın
etkin bir şekilde kullanılmasını hiçbir surette engel
olmamayı taahhüt ederler.” Burada görüldüğü üze-
re sadece gerçek kişinin sahip olduğu (evlenme hak-
kı, işkence yasağı gibi) hakların dışında, özel hukuk
tüzel kişilerin de Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
(AİHM)’e Sözleşmede belirtilen (mülkiyet hakkı,
dernek ve sendika hakkı gibi) haklara ilişkin mağ-
dur sıfatıyla başvurabildikleri görülmektedir.
dikkat
İnsan haklarının sahipleri bütün insanlardır ve
bu hakların varlığı devletin onları tanımasına
bağlı değildir.
İnsan Haklarının Nitelikleri
İnsan hakları, farklı şekilde kaynaklanan (bir
sözleşmeden, pozitif hukuktan veya gelenekten) di-
ğer haklardan farklıdır. Başka hak kategorilerinden
daha iyi ayrıştırılması için insan haklarının bazı ni-
telikleri gözden geçirilmelidir. İnsan haklarının ni-
teliklerine ilişkin pek çok tartışmaların bulunduğu
hatırlatılmalıdır. İnsan haklarının yaygın temellen-
dirme biçimi olarak doğal haklar yaklaşımına göre;
insan hakları herkesin insan olması nedeniyle do-
ğuştan sahip olduğu dokunulmaz, devredilmez ve
vazgeçilmezlik gibi özelliklere sahiptir.
Evrensellik
İnsan haklarının en önemli nitelikleri arasında
evrensellik gelmektedir. Bu, hiçbir kaide olmaksı-
zın tam bir eşitlikle insanlık ailesi her bir üyenin
sahip olduğu, insan onuru üzerine temellendirilen
insan hakları tanımının bir gereğidir. İnsan hakları-
nın evrenselliği üç saç ayak üzerinden inşa edilebi-
lir. Birincisi, insan haklarının ahlaki evrenselliğidir.
İnsan haklarının güvence altında olmadığı bir yer-
de insan onuruna dayalı bir yaşam sürmek olası de-
ğildir. Dolayısıyla insan hakları, meşruluğun kay-
nağı olarak diğer siyasi ve hukuki mülahazalarda
ahlaki değerler karşısında öncelikli konuma sahip-
tir. Ahlaki evrenselliğin üç boyutu bulunmaktadır;
herhangi bir sıfatla ilişkili olmaksızın tüm insanlar,
insan haklarına sahiptir. Bütün insanları bu hakla-
rını diğer kişi ve kuruluşlar karşısında ileri sürebilir.
İkincisi insan haklarının uluslararası normatif
evrenselliğidir. Ulusal ya da uluslararası belgele-
13
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller
rin en çok önemsediği kavram olan insan hakları,
devletin yasa ve anayasalarında hukuki düzenin asli
parçasıdır. Bazı devletlerde istenilen düzeyde olma-
sa bile insan hakları hemen tüm devletlerin ana gün-
dem konusudur. 1993 tarihli Dünya İnsan Hakları
Konferansı sonucu ilan edilen Viyana Bildirisi ve
Eylem Programı şu ifadelere yer vermiştir: “Dünya
İnsan Hakları Konferansı bütün devletlerin Birleş-
miş Milletler Tüzüğü doğrultusunda bütün insan
haklarına ve herkes için temel özgürlüklere, insan
hakları ve uluslararası hukuka ilişkin diğer enstrü-
manlara saygı, riayet ve onları muhafazayı teşvik ve
destek yönünde kendi yükümlülüklerini yerine ge-
tirmeyi ciddi bir şekilde taahhüt ettiğini tasdik ve
tasvip eder. Bu hak ve özgürlüklerin evrensel insan
doğası şüphe götürmez bir gerçektir.” İnsan hakla-
rının normatif olarak ortak paydada buluşulması,
insan haklarının evrenselliğini perçinlemektedir.
Üçüncüsü, insan haklarının evrenselliği; in-
san onurunu korumanın bir mekanizmanın işlev
görmesidir. Bugün evrensel ölçekte tüm devletleri
bağlayacak yargısal nitelikte bir mekanizma henüz
mevcut değildir. Ancak bölgesel ya da uluslarara-
sı boyuttaki mekanizmaların da fonksiyonları göz
ardı edilmemelidir. İnsan haklarının evrenselliği
ötelenerek; gelenek ve kültürlerin bünyesinde dev-
letlerin inisiyatifine bırakmak çeşitli riskleri bera-
berinde getirecektir. Din, gelenek ve kültür gibi te-
mellerin insan hakları karşısında yüceltilmesi insan
haklarının “evrensel insan doğası”nın yansımasında
kırılmalara zemin hazırlayabilecektir.
II. Dünya Savaşı sonrasında insan haklarının
evrenselliği bakımından hukuki ve siyasi zeminde
önemli aşamalar kat edilmiştir. İnsan haklarının
evrenselliğine ilişkin bazı itirazlar söz konusudur.
Örneğin insan haklarının toplumu parçaladığı, ge-
leneksel değerleri yok ettiği ileri sürülmüştür.
Mutlaklık
Doğal haklar anlayışına göre insan hakları mut-
laktır. İnsan haklarının mutlak olması şu anlamlara
gelmektedir: İnsan hakları herhangi bir kayda veya
şarta bağlanamaz, hiçbir mülahaza ile insan hakları-
nın varlığı inkâr edilemez, geçersiz kılınamaz. İnsan
haklarının varlığı topluma karşı ödevlerin yerine ge-
tirilmesine de bağlı değildir. İnsan haklarının kap-
samının daraltılması ve pazarlık konusu yapılması
mümkün değildir. İstisna olmaksızın bütün insan
haklarına saygı gösterilmelidir. (Kalabalık, 2013: 37).
14
Vazgeçilmezlik
İnsan haklarının vazgeçilmezliği veya devredil-
mezliği doğal haklar yaklaşımının bir sonucudur.
İnsan haklarının vazgeçilememesi, vazgeçilmesi rı-
zayı gerektiren, sadece sözleşme ile vazgeçilebilen
haklardan değildir. Vazgeçilmez haklar rızayla bile
vazgeçilemeyen haklardır. Şayet bir haktan vaz-
geçmeye ilişkin rızaya dolayı bir sözleşme, kendi-
liğinden geçersiz bir sözleşme ise bahse konu hak,
vazgeçilmezdir. Dolayısıyla insan haklarının sözleş-
meye konu olması veya bunlardan vazgeçebilmesi
mümkün değildir (Kalabalık, 2013: 37). Bu haklar
zamanaşımına da uğramaz. Nitekim 1789 tarih-
li Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisinin ilk
cümlesi “devredilmeyen ve zaman aşımına uğra-
mayan” haklar ifadesiyle başlamaktadır. 1961 (10.
maddesi) ve 1982 (12.maddesi) “Herkes kişiliğine
bağlı, dokunulmaz, devredilme ve vazgeçilmez te-
mel hak ve hürriyetlere sahiptir.” İnsan onurunun
devredilmezliği veya vazgeçilmezliği bu konudaki
tüm düzenlemelerin temelini oluşturmaktadır. Özel
hukukta da bunun bazı yansımaları görülmektedir.
Örneğin Türk medeni kanunu 23.maddesine göre
“Kimse, hak ve fiil ehliyetlerinden kısmen de olsa
vazgeçemez. Kimse özgürlüklerinden vazgeçemez
veya onları hukuka ya da ahlaka aykırı olarak sınır-
layamaz.” Burada hak ehliyeti ve fiil ehliyeti kav-
ramlarının çerçevesi çizilmesi gerekir. Hak ehliyeti;
hukuk düzenin sınırları içinde haklara ve borçlara
sahip olma ehliyetidir. Fiil ehliyeti ise bir kimsenin
kendi fiili ile haklar kurabilmesi ve mükellefiyetler
altına girebilmesi anlamına gelmektedir.
İnsan haklarının vazgeçilmez ya da devredilmez
olduğunu ileri sürmek, bu haklardan sözleşme yo-
luyla gönüllü olarak bile vazgeçilemeyeceğini, bu
hakların hiçbir suretle kaldırılamayacağını varsay-
maktır. Örneğin, efendisi ne kadar köleye iyi dav-
ranırsa davransın kölelik, bir kişinin özgür olma
hakkını ihlal ettiği ve onu başka birisinin aracı ha-
line getirdiği için her zaman gayri meşrudur.
İnsan haklarının vazgeçilmezliği konusunda
dikkat çeken en tartışmalı konu ötanazidir. Öte-
naziye izin vermek kişinin yaşam hakkından bile
vazgeçebileceğini kabul etmek anlamına gelir. Böy-
le bir durumda insan haklarına riayet etmenin bi-
reylerin kendilerine bile dayatabileceği, insan hak-
larının yeri geldiğinde hakkın sahiplerine karşı bile
korunması gerektiği düşüncesinin reddedilmesi
sonucuna götürecektir.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Doğumla Birlikte Sahip Olunma
İnsan hakları insanların doğuştan elde ettikleri,
insan kişiliğinden ayrılmaz haklardır. Bu nedenle,
varlığı hukuken tanınmasına bağlı olan ya da son-
radan bir şekilde kazanılan diğer haklardan insan
hakları tamamen farklıdır. İnsan hakları insanın
var olmasının ve insan kişiliğinin ayrılmaz parçası
olduğundan, bu hakların kategorik olarak redde-
dilmesi insanın var oluş haklarının inkârı anlamına
gelecektir. İnsan haklarının doğuştan olmasının so-
nucu, bu hakların toplum öncesi olmalarıdır. Buna
göre; insanlar herhangi bir sınıfın üyesi olduğu için
sadece insan olmasının bir sonucu olarak bu hakla-
ra sahiptir. Bu nedenle insan hakları siyasal toplu-
mun meşruluk temelidir. İnsan hakları esasen, top-
luma ve onun temsilcisi sayılan devlete karşı ileri
sürülen haklardır(Kalabalık, 2013: 36).
Bireysellik
Klasik yaklaşıma göre insan haklarının öznesi
gruplar ya da topluluklar değil, sadece birey olarak
insanlardır. Yani insan hakları birey haklarıdır. Top-
luluk, grup ve toplum gibi kollektiviteler varlıkları
bireylerden bağımsız olan asli gerçeklikler olmayıp,
bireylerden ve onların arasındaki etkileşimlerden
oluşan ilişki ağlarıdır. Bundan ötürü kollektivite-
lerin hakları bireysel insan haklarına göre ikincil
konumdadır (Kalabalık, 2013: 38).
İnsan hakları anlayışı onur ve saygınlık sahibi,
akıl ve vicdan yetileri ile donatılmış, ahlaki seçim
yapabilen, serbestçe davranabilen özgür insan mo-
deli üzerine kurulmuştur. Bu özelliklerin her in-
sanda bulunduğu varsayılır. İnsan salt bu nedenle
bazı temel hak ve özgürlüklere sahiptir. Bunlar bir
bütün olarak insan hakları şeklinde ifade edilir. Ak-
sinin kabulü hakların bir otorite tarafından veril-
diği veya gelenek üzerine tanındığı anlamına gelir.
Genel olarak birey ya da kişi kavramları ayrım ya-
pılmaksızın kullanılır. Ancak teknik anlamda birey
nicelikle, kişi nitelikle ilgilidir. İki ayrı kavram söz
konusudur. Bu terimlerle aynı olgunun, insanın iki
yönü vurgulanmaktadır.
Bireysel hakların en temel özelliği devletin bu
alana karışması, aksine koruması gerektiği düşün-
cesidir. Dokunmama/koruma fikri ‘kişilik’ kavra-
mı ile ilgilidir. Bu alana karışıldığı takdirde insan
kişiliğinin zedelenebileceği varsayılmaktadır. Bu
hakların diğer ortak özelliği insanın birey olarak ele
alınmış olmasıdır. Örneğin insan haklarında genel
1
olarak herkes, hiç kimse gibi terimler kullanılma-
sı dikkat çekmektedir. Dolayısıyla tarihsel süreçte
insan haklarının ilk olarak bireysel haklar adıyla
ortaya çıkmış olması bu açıdan oldukça önemlidir.
Devlete Karşı Olma
İnsan hakları kişiyi devlet karşısında korumayı
hedeflemektedir. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları
Koruma mekanizmaları ile bölgesel koruma meka-
nizmaları, insan haklarının korunmasında devlete
belli başla yükümlülükler yüklemektedir. Saygı gös-
terme, koruma ve yerine getirme yükümlülükleri.
Saygı gösterme yükümlülüğü insan haklarının dev-
let tarafından ihlal edilmemesini, koruma yüküm-
lülüğü devletin insan haklarının üçüncü kişilerden
gelebilecek ihlallere karşı korunmasını, yerine ge-
tirme yükümlülüğü ise devletin insan haklarının
etkili bir şekilde kullanabilmesini sağlamak üzere
yapısal tedbirler alması anlamına gelmektedir.
Özgürlükçülük
İnsan hakları pek çok özgürlüğün açılımları-
dır. Ulusal veya uluslararası belgelerde özgürlük
ve hak kavramları yan yana bahsedilmektedir. Bu
kullanım, iki terim arasında bir ilişki olduğuna
işaret etmektedir. Tarihsel süreçte haklar yöneti-
cilerin zorbalıklarına karşı özgürlükler olarak ge-
lişmiş ve bireylerin etrafında dokunulmaz alanlar
yaratılması olarak tanımlanmıştır. Genel anlamıyla
özgürlük, hayatı hangi değer ve ideallere göre yaşa-
yacaklarına, bir dış müdahale olmaksızın bireylerin
kendilerinin karar verebilmelerini ve o yolda hare-
ket edebilmesini mümkün kılar. Özgürlük, insan-
ların izleyecekleri amaçlar ve kullanacakları araçlar
konusunda tercih yapabilmesini gerektirir.
Temel Nitelik Olma
İnsan hakları temel karakterlidir. Ancak insan
haklarının ‘temel olması’ ile ‘temel haklar’ aynı şey
değildir. İlk kullanım ahlaki bir anlama karşılık ge-
lir, ikincisi anayasal hukuki düzene karşılık gelmek-
tedir. İnsan haklarının ‘temel’ olması demek haklar
arasında ahlaki hiyerarşinin tepesinde olduğunu,
insan haklarının mutlak karakterini teyit etmekte-
dir. İnsan haklarının temel olma karakteri, anaya-
sal düzenin temelini oluşturduğu ve yasal veya idari
tasarrufta bulunulamayacağı anlamına gelmektedir
(Kalabalık, 2013: 42).
15
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller
İnsan Haklarının Bütünlüğü İlkesi
İnsan hakları, içerikleri, işlevleri ve sınırlama-
ları açısından birbirinden farklılık taşırlar. Ancak
tüm insan hakları bir bütünün bileşenleri, ayrı
uygarlık sisteminin ayrılmaz parçalarıdır. İlk ba-
kışta bazı hakların diğerine nazaran daha önemli
ve öncelikli olduğu görülebilir. Oysa her bir hak
temelde insan onurunu temsil etmekte olup, her
birinin bütün içerisinde ayrı bir görevi vardır. Do-
layısıyla insan onuru çiğnenmeksizin hak ve hürri-
yet bölünemez(Anayurt, 2000: 48).
İnsan hakları bir bütün olarak bölünemez.
Aralarında öncelik-sonralık sıralaması yoktur.
İnsan Hakları Evrensel Bildirisi ve diğer ulus-
lararası sözleşmelerde, genellikle insan hak-
larının bir bütün olarak bölünmez olduğunu
belirtmektedir(Anayurt, 2000: 49). İnsan onuruna
dayanan insan hakları, muhteva, sınırları gibi bazı
farklılıklar taşısa da hepsi tek bütünün bileşenlerini
oluştururlar. İnsan haklarının bütünsel olmasının
bir sonucu olarak insan hakları arasında hiyerarşi
kurulmamasıdır. Değer ve işlevi bakımından tüm
insan hakları birbirine eşittir. Normatif olarak in-
san haklarının bütünsel olduğu çeşitli uluslararası
belgelerde yer verilmiştir(Şahin, 2015: 83-84).
İnsan Haklarının Tarihsel ve Düşünsel
Gelişimi
Tarihsel süreç bakımından oldukça geçmişe
dayanan insan hakları başlarda ‘salt insan hakları’
olgusu şeklinde değil de devlet karşısında ‘bireyi’
ortaya çıkarmak şeklinde ortaya çıkmıştır. Tarihsel
çağlar şöyle özetlenebilir: İlkçağ; stoacılar köleliği
reddetmiştir. Bu bir insan hakları tartışması değil,
insan onuru tartışmasıdır. Ortaçağ; bu dönem-
de Kilise ön plandadır. İnsan haklarının kayna-
ğı dindir. Tanrı hukukun kaynağıdır. Yeniçağ ise;
rasyonel doğal hukuk, insanın doğasından gel-
mektedir. Konusu insan onurudur. Kaynağı insan
aklıdır(Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 15-20).
Şimdi insan haklarının tarihsel gelişimi etraflıca
değerlendirilmelidir.
Yerküredeki en gelmiş canlı olarak insanın salt
tüketici durumdan üretken olmaya geçişi ortalama
15-20 bin yıl öncesine denk düşmektedir. Özellik-
le yaşamaya elverişli, kolay kaynak bulunabilir böl-
gelerde insanlar hızla gelişmeye, maden ve toprağı
işlemeye başlamışlar, aile düzenlerini daha geniş
toplumsal yapıya taşımışlardır. Böylece insanlar
16
kültürlerini geliştirmeye ve uygarlıklar kurmaya
başlamıştır. Bu gelişmeler, yer kürenin her yerinde
aynı zamanda ve şekilde olmamıştır. İnsanlık aile-
sinin değerler üretmeye başlayıp uygarlıklar kurma
eşiğine erişmesinde de bu farklılıkların önemli rolü
bulunmaktadır. Bölgesel olarak farklı düzeylerde
toplumsal kimlik dâhilinde bir araya gelen insan-
ların zihninde yüksek ‘insanlık’ anlayışına geçiş,
oldukça uzun bir süreci gerektirecektir.
İnsana saygı, insanlık sevgisi gibi değerlerin ol-
dukça geç doğmuş olduğu söylenebilir. Zira insan
önce doğayı sonra kendini keşfetmeye başlamış-
tır. İlkçağdan başlamak gerekirse; Sümerlerin rolü
yadsınamaz. Deyim yerindeyse “tarih Sümer’de
başlamaktadır”. İnsan aklının en yüce icadı olarak
değerlendirilen yazı, Sümerlerde belirmektedir. Sü-
merler yazıdan sonra devleti doğuran kavim olma
özelliğine sahiptir. Devlet düzeni hukuku gerekli
kılmaktadır, Sümer krallarının oluşturduğu hu-
kukun temeli yazıdır ve bütün yurttaşlara seslen-
mektedir. Sümerlerin devlet ve hukuk düzenindeki
uygulamaları; kendilerinden sonraki kavimleri in-
san, özgürlük ve hak kavramları bakımından tar-
tışmalara temel oluşturmaktadır. Sümerlerin etkisi
Mısır Uygarlığında da görülmektedir. Mısır, geniş
bir alana yayılan tam merkezci bir devlet yapısına
sahiptir. Modern bürokrasinin temelleri Mısır’da
atılmıştır. Mısır aile hayatında kadın erkek arasında
eşitlik söz konusudur. Ancak bu yapı, zamanla bo-
zulmuş, erkeğin mutlak egemenliği ön plana çık-
mıştır. Diğer bir örnek Hititler de tarihin gelişme
kaydetmiş devletleri arasında sayılmaktadır. Hitit-
ler hoşgörülü ve eşitlikçi sayılabilecek bir topluma
sahiptir. Hitit toplumu soylular, halk ve köleler
olmak üzere üç sınıfa ayrılmıştır. Ancak toplum-
da her şeyden önce dinsel bir hoşgörünün olduğu
söylenebilir(Mumcu ve Küzeci, 2003: 30).
İnsan hakları Eski Yunanda ise embriyo aşa-
masındadır. Temelde insan hakları, siyasal iktidarı
sınırlandırmayı ve iktidarın keyfi davranmasının
önüne set olmayı amaçlayan düşüncenin teza-
hürüdür. İnsanların kendilerini yöneten siyasal
iktidar karşısında mutlaka korunması gereken,
dokunulmaz, vazgeçilmez ve devredilmez hakla-
rının olduğuna ilişkin düşünce, insan haklarının
tohumları olarak ifade edilebilir. Ancak Eski Yu-
nanda bu düşünce pratiğe dökülememiştir. Do-
layısıyla Eski Yunan düşüncesi insanı merkeze
alan düşünce sistemine kayıtsız kalmış, daha çok
doğayı anlamaya odaklanmıştır. Varlığın ilk mad-

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
desinin ne olduğu gibi sorulara cevap aranmaya
çalışılmıştır. İlk maddenin ateş, sayı, su olduğu
gibi düşünceler ileri sürülmüştür. M.Ö.5. yüzyıl-
la beraber insanı siyasal ve sosyal ortam içinde ele
alan Sofizm düşünce akımı ortaya çıkmıştır. So-
fistlere göre evrenin nasıl meydana geldiği sorusu
pek çok tartışmayı besleyeceğinden gereksiz bir ça-
badır. Bunun yerine düşüncenin merkezine insanı
ve toplumu koymuşlardır. Zira Sofistlere göre in-
san her şeyin ölçüsüdür(metron antropos panton)
(Coşkun, 2006: 34).Sofistler devletin insanlar ta-
rafından kurulduğunu, devletin ve yasaların varlık
nedeni insan içindir. Devlet, insanın mutluluğunu
sağlayan bir araçtır(Coşkun, 2006: 37). Dolayısıy-
la en önemli amaç insandır, bu amaç için devlet
sınırlandırılabilir. Tüm insanlar eşit ve özgürdür,
insanlar arasında bir ayrım doğru değildir. Bu
anlamda Sofistler insan hakları tarihinde önemli
bir dönüm noktasıdır. Ancak Eski Yunan’da bu
düşünceler bir tehdit oluşturduğundan sert biçim-
de eleştirilmiştir. Sofist düşünce akımı karşısında
devlet otoritesinin ağırlığını güçlendiren düşünce
akımı doğmuştur. Sofistlerin sarstığı devlet otori-
tesini yeniden tesis etmeyi hedefleyen bu düşün-
cenin en önemli temsilcileri Sokrates, Platon ve
Aristo’dur(Coşkun, 2006: 34).
Sokrates Sofistlerin düşüncesine yakın olduğu
kadar karşıdır da. Sokrates’e göre Polis temel de-
ğerdir. Toplumdaki adaletsizlikle ve kötülüklerle
mücadele ederken bile Polise zarar gelmemesi ko-
nusunda özen gösterilmesi gerektiğini vurgulaya-
rak Sokrates, Polisi kutsal bir iyilik olarak görmek-
tedir. Polisin uygulamaları haksızlık yaratsa da ona
uyulması gerekmektedir(Akad, Dinçkol ve Bulut,
2014: 15). Platon ise toplumu üç sınıfa ayırmakta-
dır. Çalışanlar, savaşanlar ve yöneticiler. Çalışanlar
toplum için üretmektedir, savaşanlar toplumu ko-
rumakla yükümlüdür, yöneticiler ise toplumun yö-
netimini üstlenecektir. Her bir sınıfın hareket alanı
belirlidir, sınıflar arası geçiş neredeyse mümkün de-
ğildir. Platon devleti canlı bir organizmaya benzet-
mektedir. Mükemmel yönetim ancak filozofların
işbaşında olmasıyla gerçekleşebilecektir. Platon’a
göre demokrasi, halkı aydınlatan bir yönetim reji-
mi olmaktan ziyade, halka yaltaklanan bir rejimdir.
Bu rejim demagoglar eliyle halkı kolayca kaçma is-
tediğini sömürmektedir(Göze, 2016: 21-25). Do-
layısıyla demokrasi dayanaklı ve sürekli olmayan
rejimdir, demokrasinin muhtemel sonucu tiranlık-
tır. Platon’a göre iyi olan devletin çıkarına uygun
1
olandır. Devletin çıkarı ise katı bir sınıf bölünmesi
oluşturmaktır. Platon’a göre sınıflar arasındaki bir
gevşeme devletin yıkılmasına zemin hazırlayaca-
ğından mevcut durumu bozacak her türlü değişme
karşı durulmalıdır. Platon’a göre devlet ve adalet
özdeştir. Aristo’ya göre birey karşısında devlete
üstünlük ve öncelik tanımaktadır. Aristo’ya göre
insan zoon politikon(siyasal bir hayvan)’dır (Coş-
kun, 2006: 57). İnsanı diğer canlılardan ayıran
özelliği, onun bir Polise bağlı bulunması olduğunu
belirtmektedir. İnsanın ulaşabileceği uygarlığın son
aşaması olan Polis, bireye karşı önceliğe sahiptir.
Aristo köleliğe karşı çıkmaz, toplumdaki eşitsizlik-
çi düzeni doğal bir durum olarak kabul etmektedir.
Eski Yunanda insan hakları düşüncesi bağlamın-
da en önemli düşünce akımı Stoa okuludur. Stoa
okuluna göre devletin yüceltilmesi bırakılmalıdır.
Çünkü bunun üzerinde akil, yasa ve adalet bulun-
maktadır. Doğal hukuk yaklaşımını sistemleştiren
Stoizn’e göre devletin kanunları üzerinde evrensel bir
kanun bulunmaktadır. Bu kanun insanların birbirini
sevmelerini emreder, bu yasaya insanlar akıl yoluyla
ulaşabilirler. Aralarında herhangi bir ayrım bulun-
mayan insanların hepsi, aynı yasa dâhilinde yaşayan
kardeştirler. İnsanlar tek bir devletin değil, dünya
devletinin vatandaşıdır(Gemalmaz, 2012: 33).
Ortaçağda, devletin sınırlandırılmasını, bi-
reyin devlet karşısında güçlü kılınmasını sağla-
yan gelişmelerden birisi Hristiyanlık diğer ise
feodalizmdir(Gemalmaz, 2012: 42). Hristiyanlık
siyasal otorite ile dinsel otorite birbirinden ayıran
ve insanın iç dünyasını devlet tahakkümünden kur-
tarmayı amaçlamaktadır. Zira her insan Tanrı’nın
bir benzeri olarak yaratılmış olduğundan, bir onur
taşıdığını bu onura bağlı olarak insan kişiliğine
bağlı bazı hakları bulunduğu savunulmuştur. Hris-
tiyanlık düşüncesi ile Eski Çağdaki insanın devlet
karşısındaki hiç olduğu anlayışı yerini, insanın ön
plana çıkarmasına bırakmıştır. Feodalizm, merke-
zi otoriteyi parçalayan ve yerel otoritelerin hâkim
olduğu bir örgütlenmeyi ifade etmektedir. Feoda-
lizmde mutlak ve sınırsız bir iktidarın belirmesine
imkan bulunmamaktadır. Feodalizmde her birim
birbirine bir sözleşme ile bağlandığından tam ege-
menlik söz konusu değildir. Yönetilenler yönetici-
lere hizmet ve sadakatle borçlu, yöneticiler de onla-
rın can ve mal güvenliğini sağlamakla yükümlüdür.
Sözleşmenin ihlal edilmesi karşılıklı hak ve ödevle-
rin sonlanması demektir(Bozkurt, Kanat ve Bektaş,
2018: 23). Ortaçağ’da önde gelen isimlerden St.
17
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller
Thomas Aquinas ‘Ortaçağ’ın Aristosu’ olarak anıl-
maktadır. Aquinas’a göre siyasal iktidar, toplumsal
huzur ve güveni, iyiliği ve ortak yararı gerçekleştir-
meyle yükümlü bir yapıdır. İktidarın kaynağı Tanrı
olsa da, iktidarın kullanılışı yeryüzündeki iktidara
aittir. Yasaları yapma ve uygulama hakkı halka ait-
tir; fakat halk bu yetkisini kendi içinden birilerine
devredebilir. Aquinas’a göre meşruiyet dayanağını
iki ölçütte bulmaktadır. Birincisi siyasal iktidarın
adalete uygun olarak elde edilmesi, diğeri ise bu
iktidarın toplumsal çıkarlara uygun bir şekilde kul-
lanılmasıdır. Bu ölçütlere aykırı bir durum diren-
me hakkını beraberinde getirir. Ancak bu direnme
aktif olarak değil, pasif motiflerle örülü olmalıdır.
Ancak Aquinas, düşünce sisteminde bazı çelişkilere
düşmektedir. Örneğin köleliği savunmaya devam
eder, kilise toplumdaki tüm değerler üzerinde ve
insanın tüm içsel değerler yargılarında mutlak ege-
menliğe sahiptir (Coşkun, 2006: 64-67).
Diğer önemli düşünür Padovalı Marsilius’tur.
Marsilius’a göre devletin amacı insanların iyi yaşa-
yabilmesini temin etmektir. Halkın rızasını yansıtan
bir yönetim üç özelliği ihtiva etmelidir: ilki, yasama
yetkisi halkta toplanmaktadır. Halk, yasayı doğru-
dan kendisi yasa koyarak yapabileceği gibi birileri
aracılığı ile de yapabilir. İkincisi, yürütme organının
yasama organı tarafından tayin edilmesidir. Üçün-
cüsü ise yasamanın yasamayı yürütmeyi her zaman
kontrol ederek görevini iyi yapmadığı zaman onu
cezalandırması ve iktidardan uzaklaştırabilmesidir.
Marsilius ile Aquinas arasında ortak paydalar bu-
lunsa da, bazı yönlerden farklılıklar bulunmaktadır.
Marsilius, kilisenin otoritesini sert olarak eleştirir ve
insansın vicdan hürriyetini güçlü biçimde savun-
muştur. Siyasal iktidarın halktan geldiğini, halkın
sahip olduğu bu iktidarı kimseye devretmediğini,
yasaların yaratıcısının toplum olduğunu ve birey-
lerin vicdanının kilisenin baskıdan kurtarılması
gerektiğini belirtmiştir(Coşkun, 2006: 68-72).Eski
Çağa oranla insan onuruna değer verme Orta Çağ-
da nispeten gelişme olduğu söylenebilir. Ancak ger-
çek anlamda insan hakları düşüncesinin belirmesi
John Locke ile kendini göstermektedir.
John Locke, doğal haklara sahip bireyin hak-
larını korumakla yükümlü bir devlet düşüncesini
savunmaktadır. Locke’a göre doğa durumu, in-
sanların başka bir insanın rızası olmadan, doğa
yasasının sınırları içinde mükemmel özgürlük
durumudur(Gemalmaz, 2012: 96). İnsanlar bu
18
doğa düzeninde doğal haklara sahiptir. Bunların da
başında hayat ve hürriyet hakları gelmektedir (Ka-
pani, 1993: 30). Özgür ve eşit olarak yaşadıkları
dönemde cezalandırma yetkisini ise yine insanlar
kendisi kullanmaktaydı. Dolayısıyla anlaşmazlık
durumlarda bir kişi hem mağdur hem de davanın
yargıcı olmaktaydı. Bu bazı riskleri beraberinde
getirmektedir, örneğin kendi davalarında insanlar
genellikle intikam duygularından arınması müm-
kün değildir, hem kendilerini hem de yakınlarının
menfaatini destekleme bakımından tarafsız dav-
ranamazlar. Böyle bir durum suç ve ceza arasında
dengenin ortadan kalkması ve adil bir adalet sis-
teminin yokluğu toplumda kargaşa ve düzensiz-
liği yaratacaktır. İşte bu kaos durumuna son ver-
mek için Locke, aynı değer ve haklara sahip olan
insanların bu değer ve haklarını koruyacak bir
siyasal yapıyı bir toplumsal sözleşme ile yaptık-
larını savunmaktadır(Bozkurt, Kanat ve Bektaş,
2018: 30-34). Bu durum, doğal toplumdan si-
yasal topluma geçiştir. Siyasal toplumda kişilerin
suçlarını yargılama ve cezalandırma yetkisi toplu-
ma devredilmiştir(Kapani, 1993: 30-33). Toplum
yasaları yapar ve insanlar arasında bir anlaşmazlık
ortaya çıktığında bu anlaşmazlıkları yasanın öngör-
düğü biçimde kavuşturur.
Doğal hukuka dayanan insan hakları doktrinin
gelişmesinde Jean Jacques Rousseau da önemli rol
oynamıştır. Rousseau’da doğa durumunda insan
mutludur. Rousseau’ya göre; “Doğanın elindeki in-
san, altında uyuduğu ağacın meyvesiyle beslenen,
yakındaki pınardan suyunu içen, tüm ihtiyaçlarını
doğadan karşılayan mutlu insandır. Başkasına, do-
layısıyla topluma da ihtiyacı yoktur. Ancak, toprağı
işleyecek aracın çıkmasıyla toprağın etrafına çitle
çevirip ‘burası benim’ diyen ilk insandan sonra di-
ğerleri de ona katılınca sihir bozulmuş, mutluluk
sona ermiştir.” (Akad, Dinçkol ve Bulut, 2014:
146). Rousseau sosyal sözleşme yaklaşımı ile siyasal
iktidarların insanlar üzerindeki otoritesini rasyonel
bir temele dayandırmıştır. Toplumun varlık nedeni
insanların doğa düzeninde sahip olduğu hakların
korunmasındır. Bir iktidar bu haklara saygı göster-
mezse, emretme gücünü kaybeder ve insanlardan
kendisine itaat etmelerini isteyemez. Sosyal sözleş-
menin bu ilkeleri Fransız ve Amerikan devrimlerin-
de benimsenecek insan hakları teorisinin temel il-
kelerini meydana getirmişlerdir (Göze, 2016; 235).

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Öğrenme Çıktısı
2 İnsan haklarının kapsam ve öznelerini açıklayabilme, insan haklarının niteliklerini ve
tarihsel gelişim sürecini özetleyebilme
Araştır 2 İlişkilendir
Tüzel kişilerin insan hakla-
rından bahsedilebilir mi? Bu İnsan haklarının ‘evrenselli-
kişiler AİHM’e hakları ihlal ğini’ ve ‘yerelliğini’ ilişkilen-
edildiği gerekçesiyle başvuru dirin.
yapabilir mi? Araştırın.
İNSAN HAKLARININ POZİTİF
HUKUKTAKİ YERİ
İnsan haklarında doğal hukuk yaklaşımı veya
her insanın sahip olduğu haklar yaklaşımı yazılı
hukuk tarafından da benimsenmiştir. Böylece in-
san haklarının felsefi tartışma olanından çıkarak
ulusal ve uluslararası belgelerde yer bulmaya başla-
mıştır. Özellikle Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’yle
insan hakları uluslararası hukukun konusu olmuş-
tur. BM Sözleşmesi’nden önce ise ulusal düzeydeki
hukukların konusuydu. İnsan haklarının hukuki
çerçeve alınması siyasi iktidarın baskısından korun-
ma ve hak arayışı sürecinde yapılan mücadelelerin
bir ürünüdür.
Birlemiş Milletler(BM) Öncesi Durum
İlk defa Sofistler ve Stoa okulu tarafından ile-
ri sürülen insan haklarının doğuştan sahip ol-
duğu fikrinin ilk yansıması 1215 Magna Carta
Libertatium’da bulunmaktadır. Bu belgenin en
önemli özelliği siyasal iktidarın sınırlandırılması-
dır: Kral, halkın onayı olmadan vergi toplamaya-
cak, mahkemeler halka açık yapılacak, haksız yere
kimse tutuklanmayacak ve sürgün edilmeyecektir.
Soylulardan oluşan bir kurul da, Kralın Magna
Carta’ya uygun hareket edip etmediğini kontrol
edecektir(Akad, Dinçkol ve Bulut, 2014: 225).
1
Anlat/Paylaş
Toplumsal dinamikler göz
önüne alındığında ‘insan
hakları – zaman’ ilişkisini
kendi kişisel deneyimleriniz
üzerinden düşünün. Örne-
ğin küreselleşme sürecinin,
insan haklarının gelişiminde
olumlu/olumsuz nasıl bir
katkısı olmuştur, anlatın.
Düşünce ve eylemin hukuksal-siyasal alanda-
ki diğer yansımaları şu şekilde sıralanabilir: 1628
tarihli Petition of Rights (Haklar Dilekçesi), 1679
tarihli Habeas Corpus Act, 1689 tarihli Bill of
Rights (Haklar Bildirisi) ve 1701 tarihli Act of
Settlement. Bu belgelerin ortak özelliği kapsam-
lı bir hak ve özgürlükler listesi içermemesi nede-
niyle, klasik anlamdaki hak bildirileri niteliğinde
sayılamayacaklarıdır. Bu belgelerin hak ve özgür-
lükler bağlamındaki katkıları daha çok aristokrasi
ve onlarla beraber yürüyen burjuvazinin kendi var-
lıklarını güçlendirmek amacıyla kralın yetkilerini
sınırlamalarıdır. Diğer taraftan bu belgeler farklı
alanlara ilişkin düzenlemeleri ekseninde dolaylı
olarak hak ve özgürlüklerin tanınmasına da katkı
sunmuşlardır(Gemalmaz, 2012: 132).
1776’da Amerika’da Temsilciler Meclisi, Vir-
ginia Haklar Bildirgesini kabul etmiştir. Bildirge,
insanların yaşam ve mülkiyet hakkı garanti altına
alınmakta, kişilik ve mutluluklarını kendi irade-
leriyle özgürce geliştirebilecekleri belirtilmiştir.
Devletin görevi, kişilerin hak ve özgürlüklerini
güvence altına almakla ve bunların gerçekleştiril-
mesi için gerekli ortamı hazırlamakla sınırlı tutul-
muştur. Virginia Haklar Bildirisi sonrasında Hazi-
ran 1776’da Amerikan Bağımsızlık bildirisi kabul
edilmiştir(Kapani, 1993:43-45). İnsan onuru ve
yaşam hakkını bütün hak ve özgürlüklerin teme-
19
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller
line oturtan bildiri, insanların eşit yaratıldığını ve
yaratının onlara devredilmez ve vazgeçilmez haklar
tanıdığını ifade etmektedir. Yaşam hakkı, mülkiyet
hakkı, özgürlük ve mutluluğu arama hakkı bu ni-
teliğe sahip haklar arasındadır(Göze, 2016: 235).
1789 Fransız Devrimi ile insan hakları anlayı-
şının yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştır. Öz-
gürlük, Eşitlik ve Kardeşlik üzere temellendirilen
Fransız Devrimi, Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları
Bildiri ile taçlandırılmıştır. Bildiri, ‘insan hakla-
rı’ kavramının kullanıldığı ilk resmi belge olarak
tarihsel bir öneme sahiptir (Şenel, 1996: 143).
Bildiri’nin tanımına göre özgürlük, başkalarının
haklarına zarar vermemek şartıyla istediğini yapa-
bilme serbestisi olarak ifade edilmektedir. Özgür-
lükler ancak yasayla sınırlanabilir. Fransız Bildirisi
başlık itibariyle ‘insan ve yurttaş hakları’ bildirisi
olarak kaleme alınmıştır. Zira belge, hem insanın
doğuştan sahip olduğu hakları sıralamakta hem de
bireyin devletin yönetimine katılmasını sağlayan
siyasal haklara yer vermektedir(Mumcu ve Küzeci,
2003: 80-81). Bildirinin etkisi sadece Fransa sınır-
larında kalmamıştır, uluslararası etkisi olmuş, ev-
rensel insan hakları anlayışının yerleşmesine katkı
sunmuştur. Zaman içinde insan haklarından yarar-
lanmak için sadece özgür olmanın yeterli olmadığı
anlaşıldı, insanlar özgür olduğu halde yoksulluk ve
diğer nedenlerden bu haklardan yararlanamıyor-
du. Sanayi Devrimi sonrasında ortaya çıkan işçi
sınıfı hareketi insan hakları tartışmalarına yeni bir
ivme kazandırmıştır. Onurlu bir hayatın devletin
müdahalesi olmadan ifade eden negatif hakların
yeterli olmadığını belirten işçiler yaşam koşulları-
nın düzeltilmesi için pozitif hakların tanınmasını
ve devletin buna uygun olarak bazı sorumluluklar
üstlenmesini talep etmişlerdir(Uygun, 2000: 23).
Birlemiş Milletler(BM) Sonrası
Gelişmeler
20.yüzyıl insan hakları sahasında birbirine zıt
iki gelişmenin tezahürüdür. Bir taraftan insan hak-
ları yoğun bir şekilde anayasalara girmiş ve devle-
tin hukuksal düzenlerini şekillendiren en önemli
unsurlardan biri haline gelirken, diğer taraftan da
insan hakları hususunda en büyük kitlesel ihlaller
görülmüştür. Bu yüzyılda savaşların yarattığı küre-
sel tahribat ile totaliter yöntemlerin yarattığı şiddet
ve yıkım, insan haklarının ne kadar değerli oldu-
ğunu göstermiştir. Bunun için insan haklarının
20
korunması amacıyla yeni mekanizmalar kurulması
gerektiği anlaşılmıştır.
Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında, bas-
kıcı rejimlerin etkisiyle insan hakları düşüncesi
farklı tahayyülde yeniden filizlenmiştir. Modern
insan hakları hukukunun kurumsallaşması İkinci
Dünya Savaşı sonrasına denk düşmektedir. Birinci
ve İkinci Dünya savaşı uluslararası toplumda pa-
radigma değişmesine zemin hazırlamıştır. İnsanlık
bir daha aynı yıkımların olmasını engellemek ama-
cıyla bazı önlemleri hayata geçirmiştir. 21.yüzyıl
itibariyle insan hakları üç farklı boyutta korun-
maktadır: Uluslararası, bölgesel ve ulusal boyut.
Bu bağlamda uluslararası bir örgüt olan Birlemiş
Milletler (BM) Örgütü ilk dikkat çeken yapıdır.
BM tarihsel bir süreç sonrasında gerçekleştirilmiş-
tir. Öncelikle ABD Başkanı Roosevelt’in 6 Ocak
1941 tarihinde ABD’de Kongreye hitaben yaptığı
‘Dört Özgürlük Üzerine Konuşması’ndan bah-
setmek gereklidir. Bu konuşmada ‘dört özgürlük’
şunlardır: İfade özgürlüğü, inanç özgürlüğü (tapın-
ma özgürlüğü), yoksulluktan kurtulma özgürlüğü
ve korkudan kurtulma özgürlüğü(Bozkurt, Kanat
ve Bektaş, 2018: 53-57). Bu konuşma sonrasında
Roosevelt 20 Haziran 1941 tarihli Kongreye ilet-
tiği mesajında doğal bir hak olarak; zulme ve in-
sanlık dışı muameleye tabi olmama özgürlüğünü
belirtmiştir(Aybay, 2015: 42).
Daha sonra 14 Ağustos 1941 tarihli olan ‘Atlan-
tik Şartı’, savaşta izleyecekleri ortak stratejiye iliş-
kin bazı önerileri olan ABD Başkanı Roosevelt’in
yaklaşımı, İngiltere Başbakanı Winston Churchill
tarafından da kabul edildi. Almanya’ya karşı sa-
vaşan bazı devletler de Atlantik Şartı’na sonradan
katılmıştır. Bu açından Atlantik Şartı, BM Örgü-
tünün habercisi olarak değerlendirilebilir. Üçüncü
olarak 1 Ocak 1942 tarihli ‘BM Bildirisi’ ortaya
çıkmaktadır. Almanya, Japonya ve İtalya’ya karşı
savaşan 26 devlet Washington’da BM Bildirisini
imzalamıştır. Türkiye ise BM Bildirisine 24 Şubat
1945 tarihinde imza koymuştur. 30 Ekim 1943
tarihli ‘Genel Güvenlik Hakkında Moskova Bil-
dirisi’ ile evrensel düzlemde bir örgüt kurulmasına
ilişkin kesin karar deklare edilmiştir. Bu bildiriye
imza koyan devler: ABD, Birleşik Krallık, Sovyet-
ler Birliği ve Çin olarak sıralanabilir. 7 Ekim 1944
tarihli ‘Bir Genel Uluslararası Örgüt Kurulması
için Öneriler’ diğer bir adıyla ‘Dumbarton Oaks
Önerileri’ BM Şartının bir taslağı niteliğindedir.
Bu önerilerde üzerinde uzlaşılamayan Güvenlik

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Konseyindeki oylama usulü gibi konular 11 Şu-
bat 1945 tarihli ABD, Birleşik Krallık ve Sovyetler
Birliği temsilcilerinin katıldığı Yalta Konferansında
karara bağlanmıştır. 25 Nisan 1945 tarihinde baş-
layan San Francisco Konferansı 25 Haziran 1945
tarihine kadar sürmüş ve BM Şartı kabul edilmiştir.
26 Haziran 1945 tarihinde kabul edilen BM Şartı
24 Ekim 1945 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Tür-
kiye, BM Şartını 15 Ağustos 1945 tarihinde kanun
ile onaylanmıştır. Onay belgesi, 28 Eylül 1945’te
depo edilmiştir. BM Şartı, diğer devletlerle beraber,
Türkiye için de 24 Ekim 1945 tarihinde yürürlüğe
girmiştir(Şahin, 2015: 107-108). BM Şartı ile in-
san hakları ilk defa açıkça uluslararası hukuka konu
olmuştur. İnsan haklarının ulusal boyuttan çıkarak
uluslararası bir nitelik arz etmesi neticesinde, salt
ulusal egemenlik kapsamı dâhilinde bir konu ol-
maktan çıkmıştır (Kapani, 2011: 22). BM öncülü-
ğünde kabul edilmiş bazı insan hakları belgelerine
örnek vermek gerekirse, bunlardan en önde geleni
10 Aralık 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Bil-
dirisi (İHEB)’dir. Neden böyle bir Bildiriye gerek-
sinim duyulmuştur?
Uluslararası siyasal örgütlemenin temel belge-
sini oluşturan BM Şartı, insan hakları kavramına
defalarca yer vermiş olmasına rağmen, bu kavramın
somut içeriğini açıklamamıştır(Bozkurt, Kanat ve
Bektaş, 2018: 57-61). Örneğin BM Şartı Önsözün-
de; “Bir insan yaşamı içinde iki kez insanlığa tarif
olunmaz acılar getiren savaş felaketinden gelecek
kuşakları korumaya, temel insan haklarına, insan
kişiliğinin onur ve değerine…” Şartın 1(3).madde-
sinde; “ Ekonomik, sosyal, kültürel ve insancıl ni-
telikteki uluslararası sorunları çözmede ve ırk, cin-
siyet, dil ya da din ayrımı gözetmeksizin herkesin
insan haklarına ve temel özgürlüklere saygının…”
gibi Şartın muhtelif yerlerinde ‘insan hakları’ kav-
ramına referans yapılmıştır (Döner, 2003: 35). BM
Örgütü, insan haklarının uluslararası alana taşın-
ması ve evrensel meşruiyet kazandırmıştır (Kaboğ-
lu, 2013: 66). BM Şartı insan hakları ve temel öz-
gürlüklere sadece referansla yetinmiş, ancak bunları
teker teker belirleyen ve açıklayan bir belge eksik-
liği mevcuttu. Bu belgeyi hazırlama görevi ise BM
bünyesinde oluşturan İnsan Hakları Komisyonuna
verilmiştir(Kapani, 1993: 62). Komisyon 18 aylık
çalışmasının ardından, kendi içinde ortaya çıkan
değişik görüş ve önerileri büyük ölçüde uzlaştırarak
hazırladığı tasarıyı BM Genel Kuruluna sunmuş-
tur. Bugün dünyada ‘İnsan Hakları Günü’ olarak
1
kutlanan 10 Aralık 1948 tarihinde Genel Kurul bu
tasarıyı 8 çekimser oya karşı 48 oyla İnsan Hakları
Evrensel Bildirisi (İHEB) kabul ve ilan edilmiştir.
Çekimser oy kullanan devletlerin değişik nedenleri
bulunmaktadır. Buna göre; bazı sosyalist devletler,
soyut bazı özgürlüklere yer vermesi ve kişinin devlet
karşısındaki ödevlerini yeterince belirmemesi bakı-
mından Bildiriyi gerçekçi bulmamışlardır. Güney
Afrika Birliği, sosyal ve ekonomik hakların bu me-
tinde yer almaması gerektiği görüşünde oldukları
için; Suudi Arabistan’da Bildiride benimsenen bazı
ilkelerle İslam ve şeriat kuralları arasında bağdaş-
mazlık olduğu görüşüne sahip olduğu için çekim-
ser oy kullandıklarını ifade etmişlerdir(Kalabalık,
2013: 81-84) . İHEB dünya zerinde hak ve özgür-
lükler çizelgesi öngören ilk belge niteliğindedir. Bil-
dirge kendisinden sonra hazırlanan belgelere esin
kaynağı olmuştur(Kaboğlu, 2013: 66).
İnsan hakları hukuku açısından önemli bir
role sahip İHEB’in uluslararası hukuk bakımın-
dan bağlayıcılığı nedir? Günümüzde bazı yazarlar
farklı görüşler ileri sürmüş olsalar da, genel olarak
kabul edilen görüşe göre Bildiri, uluslararası hukuk
açısından bağlayıcı bir niteliğe sahip değildir. Yani
devletler üzerinde her hangi bir zorlayıcı gücü bu-
lunmamaktadır. Bildiride bazı hak ve özgürlükler
sayılmış olmasına rağmen bunların nasıl bir uy-
gulama ve denetim mekanizması ile korunacağı
belirtilmemiştir(Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018:
64-65). Belge adı itibariyle ‘Bildiri’ veya ‘Beyanna-
me’ olarak ifade edilmesiyle bir ölçüde ideal haklar
listesidir. Zaten bu niteliği içindir ki, farklı ideolo-
jilere, yapılara ve siyasal sistemlere sahip devletler
tarafından kabul görmüştür.
Bazı yazarlar Bildirinin başlangıçta hukuken
bağlayıcı gücü bulunmasa da aradan geçen zaman
içinde bu niteliği kazanmış olduğu yaklaşımına
sahiptir. Bu görüşe BM Şartına ek Uluslararası
Adalet Divanının Statüsü’ne dayanak gösterilmek-
tedir. Statünün 38.maddesine göre, uluslararası
hukukun kaynakları şu şekilde sıralanmaktadır.
“1-Kendisine sunulan uyuşmazlıkları uluslararası
hukuka uygun olarak çözmekle görevli olan Divan:
a-Uyuşmazlık durumundaki devletlerce açık seçik
kabul edilmiş kurallar koyan, gerek genel gerek-
se özel uluslararası andlaşmaları; b-Hukuk olarak
kabul edilmiş genel bir uygulamanın kanıtı olarak
uluslararası yapılagelmiş kurallarını; c-Uygar ulus-
larca kabul edilen genel hukuk ilkelerini; d-hukuk
kurallarının belirlenmesinde yardımcı araç olarak
21
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller
adli karları ve çeşitli ulusların en yetkin yazarları-
nın öğretileri.”(Bozkurt, 2018: 141). Bunlar ara-
sında sayılan iki kaynak bulunmaktadır. Bunlardan
birisi, genellikle tanınan ve uygulanagelen ‘teamül
(örf ve adet) hukuk, ikincisi de ‘uygar uluslara ka-
bul edilen hukukun genel ilkeleridir.” Evrensel Bil-
diride yer alan ilkeler de bugün artık bu niteliklere
sahip olduğundan, uluslararası hukuk kuralları dü-
zeyine çıkmış sayılırlar(Döner, 2003: 38-39).
Diğer tarafta İHEB’in bazı bölümlerini uygu-
lama olanağından yoksun bulan görüler de ileri
sürülmüştür. Örneğin, devletler arasındaki siya-
si sınırları ortadan kaldıran ve herkesin herhangi
bir devletin ülkesi içinde serbestçe dolaşabileceğini
ve kendi isteği ile oraya yerleşebileceğini öngören
İHEB 13.maddesi. Ayrıca Bildirinin ileriye dönük
projeksiyon sunan ve ideal haklar niteliğini taşıdı-
ğı söylenebilir. Diğer taraftan Bildiride bugün için
belki gerçekleşmesi zor sayılabilecek bazı hükümler
yanında, derhal gerçekleştirilmesi mümkün ve ge-
rekli hak ve özgürlükler de sıralanmıştır. Bu tarihsel
belgenin özünü her ne olursa olsun ertelenmemesi
gerek hak özgürlükler demetini oluşturmaktadır.
Rene Cassin, Bildiriyi bir tapınağın sütunlu giri-
şine benzeterek insan haklarının temel prensiple-
rinin altını çizmiştir(Bozkurt, Kanat ve Bektaş,
2018: 63). Bugün Evrensel Bildirinin dünya çapın-
da yaratmış olduğu moral ve siyasal etki artık her-
kesçe bilinmektedir. Devletlerin büyük çoğunluğu,
insan haklarına ve temel özgürlüklerine inançları-
nı belirtmelerinin ve bunları kendi ülkelerinde ne
kadar eksik ve yetersiz bir ölçüde gerçekleştirebil-
miş olsalar da yüksek ideal değerler olarak kabul
etmelerinin önemi küçümsenemez. Bildiri’deki pek
çok ilke devletlerin yeni anayasaların hazırlanışın-
da ilham kaynağı olduğu ve onlara ışık tuttuğunu
vurgulamak gerekir. Öyle ki bağımsızlıklarına yeni
kavuşan bazı ülkelerin anayasalarında Bildiri’ye
doğrudan göndermeler yapıldığı görülmektedir
(Kapani, 2011: 27-28).
Bundan sonra İHEB projeksiyonunda BM tara-
fından hazırlanan pek çok insan hakları belgesi bu-
lunmaktadır. Bunların çeşitli açılardan sınıflandırıl-
ması mümkündür: Zaman bakımından sınıflama,
kapsam bakımından sınıflama, konu bakımından
22
sınılama ve hukuksal form bakımından sınıflama
(Gemalmaz, 2012: 225-228). Zaman bakımından
sınıflama; BM belgelerinden çok azı 1948 İHEB
öncesinde üretilmiştir. Belgelerin büyük bir oranı
Bildiri sonrası hazırlanmış ve Bildiri temel daya-
nak olma işlevi görmüştür. Kapsam bakımından
sınıflama; BM öncülüğünde hazırlanan belgeler iki
grupta toplanabilir. Birincisi ‘genel nitelikli’ olan,
insan hakları listesi bakımından değerlendirildiğin-
de birden fazla hak ve özgürlüğü içeren belgeler-
dir. İkincisi de ‘özel nitelikli’ yani belirli bir hakka
odaklanarak biçimlendirilmiştir. Birincisine örnek
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi
(ESKHS) verilebilir. Bu belgede ekonomik, sosyal
ve kültürel haklarla çerçeveli olarak bu bağlamda
pek çok hakkı içermektedir. İkincisine örnek olarak
Engelli Hakları Sözleşmesi, Çocuk Hakları Sözleş-
mesi verilebilir. Konu bakımından sınıflama; 1948
İHEB sonrasında BM öncülüğünde oluşturulan
pek çok insan hakları belgesi, ‘genel’ ve ‘özel’ ni-
telikli olarak gruplanmasının yanında, konularına
göre de sınıflandırılabilir. Uluslararası insan hakları
manzumesi; kendi kaderini tayin hakkı, ayrımcılı-
ğın önlenmesi; kadın hakları; çocuk hakları; örgüt-
lenme özgürlüğü; vatandaşlık, vatansızlık, sığınma
ve mülteci. Hukuksal form bakımından sınıflama;
yukarıda belirtilen ana kategoriler altına yerleşti-
rilecek olan insan hakları belgelerinin hukuksal
formlarına bakıldığında ise bunların ‘Sözleşme’,
‘Bildiri/Deklarasyon’ ve ‘Karar’ formunda üretil-
dikleri görülebilmektedir. Örneğin; Medeni ve Si-
yasi Haklar Sözleşmesi (MSHS), Kadınları Siyasal
Hakları Sözleşmesi, Çocuk Hakları Sözleşmesi,
Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması
Sözleşmesi, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar
Sözleşmesi sıralanabilir. Bildiri formunda ise; Ço-
cuk Hakları Bildirisi, Kadınlara Karşı Ayrımcılığın
Ortadan Kaldırılması Bildirisi verilebilir. Diğerleri-
ne örnek olarak ise; Tıbbi Etik İlkeleri, Mahpuslara
Yapılacak Muamelede Minimum Standart Kurallar
gibi belgeler sıralanabilir.
Aşağıdaki Tablo 1.3’te BM tarafından oluştu-
rulmuş bu belgelerin öngördüğü Birleşmiş Millet-
ler Koruma Sisteminin bazıları görülmektedir.
 1
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Tablo 1.3 Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Koruma Sistemi(Akıllıoğlu, 2019: 677-678)
Görevi Organ
BM Şartı ile öngörülen konuyu görüşebilir ve tavsiye BM Genel Kurulu
kararları almaktadır. Uluslararası andlaşmaların
hazırlanması, kabulü, yürürlüğe girenlerin izlenmesi gibi
temel görevleri arasındadır.
Ekonomik ve sosyal ve bu alanda işbirliği konularında BM Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC)
kararların alınması ve insan hakları ile ilgili konular.
BM İnsan Hakları Sözleşmelerine taraf devletlerde BM İnsan Hakları Konseyi (HRC)
periyodik aralıklarla gözetim yapmaktadır. Önemli
sorunları gündeme alır ve kurulun bireysel başvuru ve
inceleme şikayet usulleri de bulunmaktadır.
Kadınların sorunlarının çözümüne ilişkin uluslararası Kadın Statüsü Komisyonu (CSW)
andlaşmaların hazırlanması ve uygulanmasından çıkan
sorunlar ile görevlidir.
İnsan haklarının kitlesel boyutlarda ihlallerinin dünya Güvenlik Konseyi (SC)
barışını tehdit etmesini önlemek amacıyla, yaptırımlara
karar verme yetkisine sahiptir.
BM’nin yürütme organı olarak insan haklarına ilişkin Genel Sekreter (GS)
andlaşmaların yapılması ve uygulanmasında yönetsel
yetkileri ile kendine bağlı İnsan Hakları Yüksek
Komiserliği bulunmaktadır.
İnsan hakları konusunda inceleme ve eğitim çalışmaları İnsan Hakları Yüksek Komiserliği (OHCHR)
yapmaktadır. Ayrıca insan hakları sözleşmelerinin
denetim organlarının idari işlerini yürütmektedir.

İHEB sonrasında Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi (MSHS), Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar
Sözleşmesi (ESKHS) (ikiz sözleşmeler) öne çıkan belgeler arasındadır. İkiz sözleşmelerden; Medeni ve
Siyasi Haklar Sözleşmesi 16 Aralık 1966 tarihli karar ile kabul edilmiş, 19 Aralık 1966 tarihinde imzaya
açılmış 23 Ocak 1976 tarihinde ise yürürlüğe girmiştir(Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 68). Medeni ve
Siyasi Haklar Sözleşmesinin denetim organı ‘İnsan Hakları Komitesi’dir. Türkiye, bu Sözleşmeyi 15 Ağus-
tos 2000 tarihinde imzalamış, 4 Haziran 2003 tarihinde onaylamış, 15 Eylül 2003 tarihinde depo etmiştir.
Sözleşme 15 Aralık 2003 tarihinde Türkiye açısından yürürlüğe girmiştir. İkiz Sözleşmelerde diğeri ise;
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi 16 Aralık 1966 tarihli karar ile kabul edilmiş, 19 Aralık
1966 tarihinde imzaya açılmış ve 3 Ocak 1976 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye 15 Ağustos 2000
tarihinde imza atmış ve Sözleşme, 23 Aralık 2003 tarihi itibariyle Türkiye açısından yürürlüğe girmiştir.
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesinin denetim organı; Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar
Komitesidir(Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 74-77).
Her iki Sözleşme de ikinci maddelerinin ilk fıkrasında devlete düşen görevleri düzenlemeye ayırmıştır.
Maddenin diğer fıkraları ile sonraki 3.,4. ve 5.maddeleri ise, hangi koşullarda ve ne tür önlemlerle bu gö-
revlin yerine getirileceğini üye devletlere açıklamıştır. Diğer bir ifadeyle gerek klasik haklar kategorisinde,
gerekse ekonomik ve sosyal haklar grubunda yer alan haklar ve ödevler, devlet tarafından hiçbir ayrım gö-
zetilmeden ve mevcut kaynaklar devreye sokularak gerçekleştirilecektir, bu görev; devletin temel ve başlıca
ödevidir. İHEB’e atıfla insan haklarının önemini vurgulayan ikiz Sözleşmelerde İHEB’de yer alan sığınma
hakki, serbest dolaşım hakki gibi bazı haklara yer verilirken, self-determinasyon hakki gibi İHEB’de bu-
lunmayan haklara da yer vermiştir(Çalık, 2016: 84).
Medeni(Kişisel) ve Siyasal Haklar Sözleşmesi; Haklar üç bölümde toplanmıştır. Birinci bölüm kendi
durumunu belirleme hakkını düzenleyen üç paragraflı tek maddeden ibarettir: Medeni(Kişisel) ve Siya-

23
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller
sal Haklar Sözleşmesi(MSHS)/Ekonomik, Sosyal
ve Kültürel Haklar Sözleşmesi(ESKHS) 1.madde
(Kendi durumunu belirleme hakkı); “1-Bütün
halklar kendi durumlarını belirleme hakkına sa-
hiptir. Bu hak vasıtasıyla halklar kendi siyasal sta-
tülerini (durumlarını) serbestçe belirleyebilir ve
ekonomik, sosyal ve siyasal gelişmelerini serbestçe
sürdürebilirler. 2- Bütün halklar uluslararası huku-
ka ve karşılıklı menfaat ilkesine dayanan uluslara-
rası ekonomik işbirliği yükümlülüklerine zarar ver-
memek koşuluyla, doğal kaynakları ve zenginlikleri
üzerinde kendi yararına serbestçe tasarrufta bulu-
nabilir. Bir halk sahip olduğu maddi kaynaklardan
hiçbir koşulda yoksun bırakılamaz. 3- Kendini yö-
netemeyen ve vesayet altındaki ülkelerden sorumlu
olan devletler de dahil bu Sözleşmeye taraf bütün
devletler, kendi durumunu belirleme hakkının ger-
çekleştirilmesi için çaba gösterir ve BM Şartının
hükümlerine uygun olarak bu hakka saygı göste-
rir.” (Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 71). Birinci
Bölüm, ESKHS ile ortak hükümdür(Çalık, 2016:
95). Dolayısı ile diğer kurallardan ayrı önemde-
dir. Bu madde siyasi, sosyal, ekonomik ve kültü-
rel bağlamda, kısaca bütün uluslararası ilişkilerde
ana kural niteliğindedir. Bu ilkenin halk hakları
içinde özel yeri bulunmaktadır. Halk haklarının
kaynağını oluşturmaktadır. BM’nin sömürgecili-
ğin kaldırılması siyasetinin doğrulama aracı olarak
ortaya çıkmıştır. BM temel organı Ekonomik ve
Sosyal Konsey bu kuralı her faaliyetinde göz önün-
de tutmak zorundadır. Bu özelliği nedeniyle Söz-
leşmenin üçüncü bölümünde yer bulan kişi hakları
gibi bireysel başvuru konusu yapılamaz. BM İnsan
Hakları Komitesi, bu maddeye ilişkin genel yoru-
munda bu durumu azınlık hakları ile karşılaştırma
yapmak suretiyle açıklamıştır. Buna göre MSHS
kendi durumunu belirleme hakkı ile azınlık hakları
arasında ayrım yapmıştır. 1.maddede düzenlenmiş
olan kendi durumunu belirleme hakkı üçüncü bö-
lümdeki kişi haklarından farklı olarak halk hakla-
rındandır. Bu yüzden İnsan Hakları Komitesine
bireysel başvuru yapılacak haklardan ayrı olarak
birinci bölümde düzenlenmiştir. Buna karşılık
27.maddede düzenlenen azınlık hakları üçüncü
bölümde yer aldığından Komitenin yetkisine girer.
İnsan Hakları Komitesi halk hakları ile azınlık hak-
ları arasında ayrım yaparak, azınlıkların halk hak-
ları bağlamında başvuruda bulunamayacaklarına,
azınlık üyelerinin kendilerini ilgilendiren bireysel
hak ihlallerinin MSHS’nin 27.maddesi bağlamın-
24
da toplu başvuru konusu yapılabileceğine karar
vermiştir. İkinci Bölüm, Sözleşmenin tamamına
egemen ilkeleri sıralamaktadır. Üçüncü Bölüm ki-
şisel ve siyasal hakları sıralamıştır.
MSHS onayı sırasında Türkiye Cumhuriyeti tara-
fından Sözleşme’nin 27. maddesi ile ilgili olarak ko-
nan çekincenin metni(Gemalmaz, 2012: 230-231):
“Türkiye Cumhuriyeti, Sözleşme’nin 27. mad-
desini, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın ve 24
Temmuz 1923 tarihli Lozan Barış Andlaşması ve
Ek’lerinin ilgili hükümlerine ve usullerine göre uy-
gulama hakkını saklı tutar.”
dikkat
MSHS 27.maddesi; “Etnik, dinsel ya da dil
azınlıklarının bulunduğu devletlerde, bu azın-
lıklara mensup olan kişiler, kendi gruplarının
diğer üyeleri ile birlikte, kendi kültürlerinden
yararlanma, kendi dinlerine inanma ve bu dine
göre ibadet etme, ya da kendi dillerini kullanma
hakkından yoksun bırakılmayacaklardır.”
MSHS’nin onayı sırasında Türkiye Cumhuriye-
ti tarafından yapılan beyanın metinleri(Gemalmaz,
2012: 230-231):
“Türkiye Cumhuriyeti bu Sözleşme’den doğan
yükümlülüklerini, BM Yasası (Charter) (özellikle
1. ve 2. maddeler) çerçevesindeki yükümlülükle-
rine uygun olarak yerine getireceğini beyan eder.”
“Türkiye Cumhuriyeti, bu Sözleşme’nin hü-
kümlerinin yalnızca diplomatik ilişkisi bulunan
Taraf Devletlere karşı uygulanacağını beyan eder.”
“Türkiye Cumhuriyeti, bu Sözleşme’nin ancak
Türkiye Cumhuriyeti’nin Anayasası’nın ve yasal ve
idari düzeninin yürürlükte olduğu ülkesel sınırlar
itibarıyla onaylanmış bulunduğunu beyan eder.”
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi
(ESKHS), 1946’dan itibaren tasarlanmakla beraber
20 yıl süren tartışmaların sonucunda 1966’da imza-
ya açılabilmiş ve yaklaşık 20 yıl sonra da ana sisteme
bağlı danışma nitelikli bir denetim organı olan Eko-
nomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi kurula-
bilmiştir. Ancak 2008’de oluşturulan Sözleşme de-
netim komitesine yargı benzeri yetkiler tanınmıştır.
Sözleşmenin inşa edilmesindeki aksaklık pek çok
nedenden kaynaklanmaktadır. Örneğin soğuk savaş
dönemindeki ‘kapitalizm’ ile ‘komünizm’ arasında-
 1
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

ki ideolojik gerilimi ve ‘kuzey’, ‘güney’ çatışmasıdır. Ekonomik ve sosyal hakların parlaması doğu blokunun
tezlerine haklılık kazandıracaktı, diğer taraftan hakların gerektirdiği maliyet politikaları Sözleşmenin doğ-
masını geciktirmiştir.
Sözleşmenin dikkat çeken özelliği içerdiği haklardan önce uluslararası ilişkilerin düzenleyici kurallarını
içermesidir. Sözleşmenin MSHS ile ortak 1.maddesi ile halkların siyasi ve ekonomik durumlarını belirle-
me haklarını tanımakta, taraf devletlerin gerek kendi çabaları ile gerekse uluslararası ekonomik ve teknik
yardım yoluyla kaynaklarını kullanmalarını öngörmektedir. Sözleşmenin ikinci bölümü MSHS’de olduğu
gibi hakların genel hükümleri niteliğinde kurallardan oluşmaktadır. Sözleşmenin 6-12.maddeleri toplum-
sal haklar listesi içermektedir. Çalışma, toplumsal güvenlik, sağlık hakları ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir.
Sözleşmenin 11.maddesi ‘insanca yaşama hakkı’ konusundadır. Herkesin, kendisi ve ailesi için yaşam dü-
zeyini sürekli olarak artırmaya hakları vardır. Yine aynı maddede ‘dünya gıda kaynaklarının gereksinimlerle
oranlı adil bir dağılımı’ öngörülmektedir. Sözleşme eğitim hakkını özel olarak düzenlemiştir. İlk öğretimin
parasız ve zorunlu olmasının yanı sıra, yükseköğretimin de ‘tam bir eşitlikle’, özellikle ‘ücretsizliğin yaygın-
laşmasıyla herkese açık duruma getirilmesi’ öngörülmektedir.
Türkiye, Sözleşmeyi 10 Temmuz 2003 tarihinde 2003/5923 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla onayla-
mıştır. ESKHS’nin onayı sırasında Türkiye Cumhuriyeti tarafından yapılan beyanın metinleri, MSHS için
yapılan beyan metinleriyle aynıdır. ESKHS onayı sırasında Türkiye Cumhuriyeti tarafından Sözleşme’nin
13. Maddesinin 3. ve 4. Paragraflarının Anayasanın 3, 14 ve 42.maddeleri çerçevesinde uygulanacağı
şeklindedir(Gemalmaz, 2012: 328).

dikkat
ESKHS’nin 13.maddesinin 3 ve 4. Paragrafları; “3. Bu Sözleşmeye Taraf Devletler, annebabaların ve
uygulanması mümkünse vasilerin de, çocuklarını devlet tarafından kurulan okulların dışında varolan
ama Devlet tarafından konulmuş veya onaylanmış standartların asgari şartlarına sahip bulunan okul-
lara gönderme ve kendi inançlarına uygun bir biçimde çocuklarına dinsel ve ahlaki eğitim sağlama
haklarına saygı gösterir. 4. Bu maddenin hiç bir hüküm, bu maddenin birinci fıkrasında belirtilen
prensiplerin özel eğitim kurumlarında her zaman yerine getirilmesi ve özel eğitim kurumlarında ve-
rilen eğitimin Devlet tarafından gösterilen asgari standartlara uyması halleri saklı kalmak kaydıyla,
kişilere ve kuruluşlara eğitim kurumları kurma ve yönetme serbestisi verecek şekilde yorumlanamaz.”

Bölgesel düzlemde de insan haklarının korunmasına ilişkin örgütler kurulmuştur. Bölgesel boyutta
insan haklarının korunması, insan haklarının gereğinin yerine getirilmesi ve insan haklarının kurumsal-
laştırılması amacıyla yapısal hale getirilen örgütleriyse, kendi işçinde öteki örgütlere kıyasla, görece daha
‘başarılı’ olanlar ve diğer örgütlere kıyasla görece daha ‘başarısız’ olanlar şeklinde ikili tasnif yapılması
mümkündür. Başarılı örgütlere örnek vermek gerekirse; İnter-Amerikan Devletleri Örgütü, Afrika Birliği
Örgütü ve Avrupa Konseyi Örgütü. Başarısız örnekler ise; Arap Devletleri Birliği, Asya-Pasifik Bölgesi, Ba-
ğımsız Devletler Topluluğu(Şahin, 2015:109-125). Avrupa Konseyi dâhilinde imza edilmiş Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi(AİHS) ve bu Sözleşmenin öngördüğü koruma mekanizması olan Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi(AİHM) gelecek bölümlerde etraflıca incelenmiştir.

25
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller

Araştırmalarla
İlişkilendir
Tüzel kişilerin insan haklarından bahsedile-
bilir mi? Bu kişiler AİHM’e hakları ihlal edildiği
gerekçesiyle başvuru yapabilir mi? Araştırın.
TFF limitte geri adım atmazsa işin sonu
AİHM
Fenerbahçe ve Kasımpaşa, öncelikle limit-
lerin esnetilmesini ve Türkiye şartlarına uy-
gun hale getirilmesini isteyecek. Eğer, TFF geri
adım atmazsa iki kulüp taleplerini TFF Tahkim
Kurulu’na taşıyacak.
Türkiye Futbol Federasyonu tarafından açık-
lanan harcama limitleri konusu bugün Riva tesis-
lerinde masaya yatacak. Başta Fenerbahçe ve Ka-
sımpaşa kulüpleri olmak üzere 10’a yakın kulüp
TFF Başkanı Nihat Özdemir ve yönetim kurulu
ile görüşecek.
Fenerbahçe ve Kasımpaşa, öncelikle limit-
lerin esnetilmesini ve Türkiye şartlarına uy-
gun hale getirilmesini isteyecek. Eğer, TFF geri
adım atmazsa iki kulüp taleplerini TFF Tahkim
Kurulu’na taşıyacak. Buradan da sonuç alınma-
ması halinde Anayasa Mahkemesi (AYM)’nin ka-
pısını çalmaya hazırlanan kulüpler, son çare ola-
rak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AİHM’ye
kadar konuyu vardıracak.
GÖRÜŞÜMÜZ DİKKATE ALINMADI
Fenerbahçe ve Kasımpaşa’nın itirazındaki temel
esas, harcama limitleri konusunun kulüplere danışıl-
madan alınması. Yine Bankalar Birliği ile yapılan
anlaşmanın getirisi olan 0 faiz ödemesinin de borcu
olmayan kulüpler açısıdan bir tür hak kaybı olduğu
konusunu koz olarak elinde tutan kulüpler, Tahkim
Kurulu’nun seçildiği günden bu yana ilk kez tarafsız
davranıp, TFF’yi haksız bulmasını bekliyor. Fener-
bahçe ise 5 yıllık yeniden yapılandırma anlaşmasının
10 yıla yayılması halinde kulüpler için avantaj ola-
cağı görüşünde.
Kaynak: https://www.cumhuriyet.com.tr/ha-
ber/tff-limitte-geri-adim-atmazsa-isin-sonu-
aihm-1757269

Öğrenme Çıktısı
3 İnsan haklarının hukuksal gelişimini genel hatlarıyla özetleyebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Medeni ve Siyasi Hak-

İnsan Hakları Evrensel
İnsan Hakları Evrensel lar Sözleşmesi (MSHS) ile
Bildirisi(İHEB)’in kendi ki-
Bildirisi(İHEB)’ni insan Ekonomik, Sosyal ve Kül-
şisel deneyimleriniz üzerin-
hakları açısından önemi ne- türel Haklar Sözleşmesini
den insan hakları açısından
dir? Araştırın. (ESKHS) ortak ve farklı
önemini düşününüz.
yönleriyle ilişkilendiriniz.

26
 1
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

İnsan hakları hukukuna ilişkin temel

1 kavramları tanımlayabilme ve insan
haklarının kaynağını açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Kavramsal Çerçeve ve İnsan
Haklarının Kaynağına İlişkin
Tartışmalar

Özgürlük bir haktır. Ancak bütün haklar özgürlük olarak değerlendirilmez. Özgürlük, herkese tanınmış bir
insan hakkı olarak değerlendirilebilir. Özgür olmak, başkasına karşı öne sürülebilen haklara sahip olmak-
tır. Hak biçimi sağlar; bununla özgürlük ifade edilir, dışa vurulur; onun varlığı anlaşılır. Hak, özgürlüğün
usul güvencesi ve gerçekleşme aracı olarak nitelenebilir. Özgürlük aynı zamanda fiili bir durumu da ifade
etmektedir. Kişi şu veya bu biçimde karar verme ve davranma, iradesi doğrultusunda yapma veya yapmama
yetkisine sahip olduğu zaman özgürdür. Bunun yanında haklar daha çok normatif alanda yer almaktadır.
Özgürlük, hakların ortak kökenidir; haklar ise özgürlükleri sağlamak amacıyla kişiye hukukça tanınan meş-
ru yetkiler olarak ifade edilebilir. Hukukçular arasında özgürlüğün bir hak olduğu üzerinde fikir birliği
bulunmaktadır. İnsan hakları açısından hak ve ödevler arasında karşılıklı dengenin yaratılması zorunludur.
Sınırsız özgürlükten nasıl bahsedilemediği gibi, sadece ödev sahipliği veya sadece hak sahipliği de düşünüle-
mez. Hiç kimse sonsuz, sınırsız hak sahibi kılınamayacağı gibi insan hakları da sahiplerine ödev ve sorumlu-
luklar yüklemektedir. Eşitliğin, mutlak eşitlik ve nispi eşitlik olmak üzere iki anlamı bulunmaktadır. Mutlak
eşitlik, kişilerin kişisel veya özel durumlarına bakılmaksızın, kanunların herkese eşit olarak uygulanmasıdır.
Nisbi eşitlik ise, aynı durumda bulunan kişilerin aynı işleme tabi tutulmasıdır. İnsan hakları, insanın sadece
insan olmasından dolayı sahip olduğu haklardır.
İnsan haklarının genel olarak doğal haklar oldukları ya da doğal hukuktan kaynaklandıkları düşünülmesi-
ne rağmen; doğal hukukla doğal haklar veya insan hakları arasında zorunlu bir bağlantı yoktur. Ancak şu
vurgulanmalıdır ki; geleneksel yaklaşıma göre doğal hakların genel olarak şu özellikleri barındırmaktadır.
Buna göre; insanlar doğal haklarla beraber doğarlar, bunlar insanın ilk donanım parçasıdır. Doğal haklar,
doğuştan sahip olunan, devredilmez ve vazgeçilmez haklardır. Dolayısıyla, doğal hakları reddetmek insanı
reddetmek demektir. Doğal haklar toplum öncesidir ve dolayısıyla toplumun varlığından bağımsızdırlar.
Doğal haklar herhangi bir toplumsal ürünün, gelişmenin ve siyasal düzenlemenin eseri değildir. Aksine,
siyasi toplumlar doğal hakların tanınması ve uygulanmasını temin etmek amacıyla yaratılabilirler. Doğal
haklar mutlaktır, yani bunlar hiçbir düşünceyle geçersiz kılınamaz, uygulamadan alıkonamaz ve kapsamları
daraltılamaz. Doğal haklar pazarlık konusu yapılamazlar. Doğal haklar evrenseldir, zaman ve mekâna bağlı
olmaksızın bütün insanlar doğal haklara sahiptirler.

27
 1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller

İnsan haklarının kapsam ve öznelerini

2 açıklayabilme, insan haklarının niteliklerini
ve tarihsel gelişim sürecini özetleyebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İnsan Haklarının Özneleri,

Nitelikleri ve Tarihsel Gelişimi

İnsan haklarının, toplumun ya da başka bir topluluğun hakları niteliğinde olan herhangi bir özel bölümü
yoktur. Aslında toplulukların hakları olamaz. Toplumun bireylere karşı meşru iddiaları da yoktur. Topluma
ilişkin olarak bireylerin bazı ödevleri vardır; ancak toplumun hakları insan hakları değildir ve insan hakkını
yeniden tanımladığımız sürece de insan hakları olamazlar. Her iyi şeye insan hakkı diyerek terimin bütün
anlamını boşaltmak tuzağına düşmemek gereklidir. Ancak şu da hatırlatılmalıdır ki; AİHS 34.maddesine
göre; “Bu Sözleşme veya protokollerinde tanınan haklarının Yüksek Sözleşmeci Taraflar’dan biri tarafın-
dan ihlal edilmesinden dolayı mağdur olduğunu öne süren her gerçek kişi, hükümet dışı kuruluş veya kişi
grupları Mahkeme’ye başvurabilir. Yüksek Sözleşmeci Taraflar bu hakkın etkin bir şekilde kullanılmasını
hiçbir surette engel olmamayı taahhüt ederler.” Burada görüldüğü üzere sadece gerçek kişinin sahip olduğu
(evlenme hakkı, işkence yasağı gibi) hakların dışında, özel hukuk tüzel kişilerin de Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi (AİHM)’e Sözleşmede belirtilen (mülkiyet hakkı, dernek ve sendika hakkı gibi) haklara ilişkin
mağdur sıfatıyla başvurabildikleri görülmektedir. İnsan haklarının özneleri konusunda yoğun tartışmalar
bulunsa da özel hukuk tüzel kişilerinin de insan haklarına sahip oldukları belirtilmelidir.
İnsan hakları farklı şekilde kaynaklanan (bir sözleşmeden, pozitif hukuktan veya gelenekten) diğer haklar-
dan farklıdır. Başka hak kategorilerinden daha iyi ayrıştırılması için insan haklarının bazı nitelikleri gözden
geçirilmelidir. İnsan haklarının niteliklerine ilişkin pek çok tartışmaların bulunduğu hatırlatılmalıdır. İnsan
haklarının yaygın temellendirme biçimi olarak doğal haklar yaklaşımına göre; insan haklarına ilişkin bazı
nitelikler şu şekilde sıralanabilir; evrensellik, mutlaklık, vazgeçilmezlik, doğumla birlikte sahip olma, birey-
sellik, devlete karşı olmak, özgürlükçülük, temel nitelik olma, bütünsellik.
Tarihsel çağlar itibariyle özetlemek gerekirse; ilkçağda; Stoacılar köleliği reddetmiştir. Bu bir insan hakları
tartışması değil, insanlık onuru tartışmasıdır. Ortaçağ; bu dönemde Kilise ön plandadır. İnsan haklarının
kaynağı dindir. Tanrı hukukun kaynağıdır. (Doğal/Tabii Hukuk). Yeniçağ ise; Rasyonel Tabii Hukuk insa-
nın doğasından gelir. Konusu insan onurudur. Kaynağı insan aklıdır. Eski Çağa oranla insan onuruna değer
verme Orta Çağda nispeten gelişme olduğu söylenebilir. Ancak gerçek anlamda insan hakları düşüncesi-
nin belirmesi John Locke ile kendisini göstermektedir. Bu alanda en önemli gelişme 17. ve 18.yüzyılların
aydınlanmacı felsefesi ile sağlanmıştır. Toplumsal ve siyasal yaşamı insan aklına dayanan, laik bir düzene
bağlamayı amaçlayan bu felsefi akımın temelinde J.J.Rousseau gibi diğer filozofların da etkisi vardır.

28
 1
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

3 İnsan haklarının hukuksal gelişimini

genel hatlarıyla özetleyebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İnsan Haklarının Pozitif
Hukuktaki Yeri

İlk defa Sofistler ve Stoacılar tarafından ileri sürülen insan haklarının doğuştan sahip olduğu fikrinin ilk
yansıması 1215 Magna Carta Libertatium’da bulunmaktadır. 1688 tarihli Bill of Rights (Haklar Bildirisi),
İngiltere’de Büyük Devrim sonrasında kabul edilmiştir. 1776’da Amerika’da Temsilciler Meclisi, Virginia
Haklar Bildirgesini kabul etmiştir. 1789 Fransız Devrimi ile insan hakları anlayışının yaygınlaşmasında
ciddi köşe taşını oluşturmaktadır. Özgürlük, Eşitlik ve Kardeşlik üzere temellendirilen Fransız Devrimi,
Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildiri ile taçlandırılmıştır.
Uluslararası bir örgüt olan Birlemiş Milletler (BM) Örgütü ilk dikkat çeken yapıdır. BM tarihsel bir süreç
sonrasında gerçekleştirilmiştir. Öncelikle ABD Başkanı Roosevelt’in 6 Ocak 1941 tarihinde ABD’de Kong-
reye hitaben yaptığı ‘Dört Özgürlük Üzerine Konuşması’ndan bahsetmek gereklidir. Bu konuşmada ‘dört
özgürlük’ şunlardır: İfade özgürlüğü, inanç özgürlüğü (tapınma özgürlüğü), yoksulluktan kurtulma özgür-
lüğü ve korkudan kurtulma özgürlüğü. Daha sonra 14 Ağustos 1941 tarihli olan ‘Atlantik Şartı’, 1 Ocak
1942 tarihli ‘BM Bildirisi’, 30 Ekim 1943 tarihli ‘Genel Güvenlik Hakkında Moskova Bildirisi’, 7 Ekim
1944 tarihli ‘Bir Genel Uluslararası Örgüt Kurulması için Öneriler’ diğer bir adıyla ‘Dumbarton Oaks
Önerileri’ BM Şartının bir taslağı niteliğindedir. 26 Haziran 1945 tarihinde kabul edilen BM Şartı 24 Ekim
1945 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye, BM Şartını 15 Ağustos 1945 tarihinde kanun ile onaylanmış-
tır. BM Şartı ile insan hakları ilk defa açıkça uluslararası hukuka konu olmuştur. İnsan haklarının ulusal
boyuttan çıkarak uluslararası bir nitelik arz etmesi neticesinde, salt ulusal egemenlik kapsamı dâhilinde
bir konu olmaktan çıkmıştır. BM öncülüğünde kabul edilmiş bazı insan hakları belgelerine örnek vermek
gerekirse, bunlardan en önde geleni 10 Aralık 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Bildirisidir. Daha sonra
Bildirideki hakların Sözleşme itibariyle bağlayıcılık kazandığı 1966 tarihli İkiz Sözleşmeler hazırlanmıştır.
Bunları farklı hukuksal formlarda ve farklı konu ve kapsamlarda Sözleşmeler takip etmiştir.

29
 1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller

1
İnsan haklarının doğuştan sahip olduğu fikri- 5 “BM İnsan Hakları Sözleşmelerine taraf dev-
nin ilk yansıması oluşturan bu belgenin en önemli letlerde periyodik aralıklarla gözetim yapmaktadır.
özelliği şüphesiz, siyasal iktidarın sınırlandırılma-
neler öğrendik?

Önemli sorunları gündeme alır ve kurulun bireysel

sıdır. Halkın onayı olmadan vergi toplanmaya-
cak, mahkemeler halka açık yapılacak, haksız yere
kimse tutuklanmayacak ve sürgün edilmeyecektir.
Sözü edilen belge aşağıdakilerden hangisidir?
A. Magna Carta Libertatium
B. Bill of Rights
C. Amerikan Bağımsızlık Bildiri
D. Virginia Haklar Bildirgesi
E. Fransız Yurttaş Hakları Bildirisi
2
“İnsan eksenli bir düşünceyi savunur ve insa-
na yönelir, insan her şeyin ölçüsüdür(metron ant-
ropos panton) bu nedenle insanın dışında gerçek,
doğru veya iyi yoktur.” Bu düşünceler aşağıdakiler-
den hangisine aittir?
A. Platon
B. Stoisim
C. Aristo
D. Sofizm
E. Sokrates
3
Doğal haklara ilişkin aşağıdakilerden hangisi
yanlıştır?
A. Devredilmez ve vazgeçilmez haklar niteliğindedir.
B. Pozitif hukuka dayanır
C. Evrenseldir.
D. Mutlak oldukları için, kapsamları daraltılamaz.
E. Her hangi bir siyasal-sosyal yapının eseri değildir.
4 “Kolektif varlıkların çeşitli türlerde hakları
bulunmaktadır, Ancak bunlar insan hakkı değildir.
Bireysel insan hakları ile halkların kolektif hakları
tür itibariyle ayrı olup, ayrı tutulmalıdır.” Fikri aşa-
ğıdaki düşünürlerden hangisine aittir?
A. R.Cassin
B. M.Weber
C. Kant
D. Malcom X
E. Donnelly
başvuru ve inceleme şikayet usulleri de bulunmak-
tadır.” Belirtilen görev hangi BM Organının görev
alanına girmektedir?
A. Uluslararası Ceza Mahkemesi
B. Uluslararası Adalet Divanı
C. BM İnsan Hakları Konseyi (HRC)
D. İnsan Hakları Gözlemevi
E. Uluslararası Af Örgütü
6 Aşağıdakilerden hangisi ABD Başkanı
Roosevelt’in 6 Ocak 1941 tarihinde ABD’de
Kongreye hitaben yaptığı ‘Dört Özgürlük Üzerine
Konuşması’ndan bahsettiği özgürlükler arasında
değildir?
A. Toplantı ve Örgütlenme özgürlüğü
B. İfade özgürlüğü
C. İnanç (tapınma) özgürlüğü
D. Yoksulluktan kurtulma özgürlüğü
E. Korkudan kurtulma özgürlüğü
7 İnsan haklarına ilişkin aşağıdakilerden hangi-
si yanlıştır?
A. İnsan hakları, bir kişinin sadece insan olmasın-
dan ötürü sahip olduğu haklardır.
B. İnsan hakları demokratik bir yapının temelle-
rindendir.
C. İnsan hakları dinamik bir yapıya sahiptir.
D. İnsan hakları devlet sonrasıdır.
E. İnsan hakları devleti sınırlandırır.

30
 1
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

8 “Doğal hukuk değişmezdir de; öyle ki Tanrı
bile onda herhangi bir değişiklik yapamaz. Gerçek-
le ilişkisi olmasa da şöyle belirtilebilir: Tanrı’nın
gücü ölçüye ne kadar sığmaz olursa olsun, bu
10 Aşağıdaki insan haklarının niteliklerinden
hangisi insan hakları arasında hiyerarşi kurulama-
yacağını ifade etmektedir?
A. Vazgeçilmezlik

neler öğrendik?
gücün bile erişemeyeceği bir takım şeyler vardır.
Nasıl iki çarpı ikinin dört etmemesini sağlamak B. Bütünsellik ilkesi
Tanrı’nın bile elinde değilse, özü kötü olan bir şe- C. Mutlaklık
yin kötü olmamasını sağlamak da O’nun elinde D. Doğuştan kazanılmış olma
değildir.” Düşünesini ileri süren düşünür aşağıda- E. Bireye ait olması
kilerden hangisidir?
A. Hugo Grotius
B. Donelly
C. E.Roosevelt
D. Karel Vasak
E. J.Locke

9 1966 tarihli BM Medeni ve Siyasi Haklar

Sözleşmesinin(MSHS) öngördüğü koruma meka-
nizması aşağıdakilerden hangisidir?
A. BM İnsan Hakları Konseyi
B. BM İnsan Hakları Komitesi
C. Uluslararası Adalet Divanı
D. BM Güvenlik Konseyi
E. BM Genel Kurulu

31
 1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller
Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarına Pozitif
1. A
Hukukta Yer Verilmesi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarının Ta-
2. D
rihsel Gelişimi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
3. B Yanıtınız yanlış ise “Doğal hak” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
4. E Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarının Özne-
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarına Pozitif
5. C
Hukukta Yer Verilmesi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
32
Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarına Pozitif
6. A
Hukukta Yer Verilmesi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
7. D Yanıtınız yanlış ise “İnsan Hakları” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
8. A Yanıtınız yanlış ise “Doğal Hukuk” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarına Pozitif
9. B
Hukukta Yer Verilmesi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarının Bü-
10. B
tünlüğü İlkesi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
 1
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Düşünceler tarihinin, felsefenin ve sosyolojinin önemli tartışma konularından

olan özgürlük soyut bir kavramdır. Ancak özgürlük, fikir âleminden çıkarak
insanlar arasındaki ilişkileri etkilemek amacıyla hukuk alanına girmek zorun-
dadır. Hukuk, özgürlüğü tanıyarak, korumaya değer bulur kullanım ortam
ve koşulları yaratmak amacıyla kuralar koyar. Ancak özgürlük düşüncesinin
Araştır 1 hukuk kuralına dönüşümü, hassas ve karmaşık sorunları da beslemektedir.
Belirlenmiş toplumsal ilişkilerin biçimini ifade eden hukuk, özgürlüğün biçi-
mini sağlamaktadır. Özgürlük, bireyin toplum içinde sahip olduğu bağımsız-
lık alanı olarak ifade ettiğinden oldukça önemli bir yere sahiptir. Aynı zaman-
da özgürlük-hak ilişkisi yönüyle insan haklarının temellerinin tespit edilmesi
bakımından özgürlük kavramının payı büyüktür.

AİHS 34.maddesine göre; “Bu Sözleşme veya protokollerinde tanınan hakla-

rının Yüksek Sözleşmeci Taraflar’dan biri tarafından ihlal edilmesinden dolayı
mağdur olduğunu öne süren her gerçek kişi, hükümet dışı kuruluş veya kişi grup-
ları Mahkeme’ye başvurabilir. Yüksek Sözleşmeci Taraflar bu hakkın etkin bir
Araştır 2 şekilde kullanılmasını hiçbir surette engel olmamayı taahhüt ederler.” Burada
görüldüğü üzere sadece gerçek kişinin sahip olduğu (evlenme hakkı, işkence
yasağı gibi) hakların dışında, özel hukuk tüzel kişilerin de Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi (AİHM)’e Sözleşmede belirtilen (mülkiyet hakkı, dernek ve sendi-
ka hakkı gibi) haklara ilişkin mağdur sıfatıyla başvurabildikleri görülmektedir.

Her ne kadar bazı yazarlar farklı görüşler iresi sürse de genellikle kabul edilen
görüşe göre İHEB hukuk yönünden bağlayıcı bir niteliğe sahip değildir, onu
tanıyan devletlere herhangi bir zorunlu yükümlülük yüklemez. Zaten farklı
dünya görüşlerine, yapılara ve siyasal sistemlere sahip pek çok devlet tarafın-
Araştır 3
dan kabul edilmesi bu yüzdendir. Bildiri, “ulaşılması gereken hedefleri” belir-
leyen ideal bir haklar listesi niteliği taşımaktadır. Ayrıca dünya devletlerinin
büyük çoğunluğunu moral ve siyaseten etkileyen, bu devletlerin anayasa ya-
pım sürecine ışık tutan çok önemli bir belgedir(Kapani, 2011:27-28).

33
1
Kavramsal Çerçeve, Felsefi ve Hukuki Temeller

Kaynakça
Akad, M., Dinçkol B. V. ve Bulut N. (2014). Genel Kamu Hukuku, İstanbul: Der Yayınları .
Akıllıoğlu, T. (2019). İnsan Hakları Kavram Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, Ankara: Yetkin Yayınları.
Akın, İ., Kamu Hukuku, Beta, İstanbul, 1993.
Anayurt, Ö. (2000). Hakların Bütünlüğü İlkesi Açısından İnsan Haklarına İlişkin Sınıflandırılmaların
Değerlendirilmesi, Türkiye’de İnsan Hakları Konferansı, Ankara: TODAİE.
Arsebük, E. (1943). Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nin 1943-1944 Yılı Açılış Dersi, Ankara
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.1, S.2, s.181-191
Aybay, R. (2015). İnsan Hakları Hukuku, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Baysal, M. (2015). Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Bireysel Başvuruda Mağdur Kavramı, Uyuşmazlık
Mahkemesi Dergisi, Issue 5.
Baysal, M. (2013). Avrupa İnsan Hakları Mahkemesince Başvuruların İncelenme Süreci ve Sürecin Etkin
Kılınmasına Yönelik Uygulamalar, Bireysel Başvuru İnceleme Usulü ve Kabul Edilebilirlik Kriterleri(Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesi ve Anayasa Mahkemesi, Edt. Musa Sağlam, Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayınları.
Bozkurt, E. (2018). Genel Hukuk Bilgisi, Ankara, Legem Yayincilik
Bozkurt, E. (2018). Hukukun Temel Kavramları, Ankara, Legem Yayıncılık
Bozkurt E., Kütükçü M.A, Poyraz Y. (2010). Devletler Hukuku, Ankara, Yetkin Yayınları.
Bozkurt E., Kanat S., Bektaş S. (2018). Uluslararası İnsan Hakları Hukuku, Ankara, Legem Yayıncılık
Bilir, F. (2012). Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Yargılama Yetkisi, Ankara: Adalet Yayınevi.
Coşkun, V. (2006). İnsan Hakları Liberal Açıdan Bir Tahlil, Ed. Duygu Gücük, Ankara: Liberte Yayınları.
Çalık, T.(2016). Birlemiş Milletler İnsan Hakları Sözleşmeleri Kapsamından İnsan Haklarının Korunması, Selçuk
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 24, Sayı 1.
Doğru, O. ve Nalbant, A. (2012). İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Açıklama ve Önemli Kararlar 1.Cilt, Ankara:
Legal Yayıncılık.
Donnely, J.(1995). Teoride ve Uygulamada Evrensel İnsan Hakları, Çev., Mustafa Erdoğan /Levent Korkut,
Ankara: Yetkin Yayınları.
Döner, A. (2003). İnsan Haklarının Uluslararası Alanda Korunması ve Avrupa Sistemi, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Erdoğan, M. (2012). İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku, Ankara: Orion Kitabevi.
Gemalmaz, M.S.(2012). Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, Cilt 1, 8.Baskı, İstanbul:
Legal Yayıncılık.
Gemalmaz, M.S.(2012). Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, Cilt 2, 8.Baskı, İstanbul:
Legal Yayıncılık.
Gemalmaz, M.S. (2012). Devlet, Birey ve Özgürlük, İstanbul, Legal Yayıncılık,
Gören, Z. (2016). Genel Eşitlik İlkesi, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi,
C.22, S.3

34
 1
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Gözler, K. (2017). İnsan Hakları Hukukuna Giriş, Bursa: Ekin.

Gözübüyük, Ş.ve Gölcüklü, F. (2016). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi İnceleme ve Yargılama Yönetimi, Ankara: Turhan Kitabevi.
Grotius, H.(2011). Savaş ve Barış Hukuku, Çev. Seha L. Meray, İstanbul: Say Yayınları.
Kaboğlu, İ. (2013). Özgürlükler Hukuku 1 İnsan Hakları Genel Kuramına Giriş, Ankara: İmge Kitabevi.
Kalabalık, H.(2013). İnsan Hakları Hukuku, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Kapani, M.(2011). İnsan Haklarının Uluslararası Boyutları, Ankara: Bilgi Yayınevi.
Kapani, M.(1993). Kamu Hürriyetleri, Ankara: Yetkin Yayınları
Mumcu, A.ve Küzeci, E. (2003). İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri (Kavramlar, Evrensel ve Ulusal Gelişimleri,
Bugünkü Durumları), Ankara: Savaş Yayınları.
Özdek, Y .(2004). Avrupa İnsan Hakları Hukuku ve Türkiye AİHS Sistemi AİHM Kararlarında Türkiye, Ankara:
TODAİE.
Şahin, A. (2015). Batı’lı Anlamda Özgürlük Versus İktidar, Trabzon: Celepler Matbaacılık.
Şenel, A. (1996). İnsanlık Tarihi Boyunca İnsan Hakları Demokrasi İlişkileri, İzmir, İzmir Barosu İnsan Hakları
Hukuku ve Hukuk Araştırmaları Merkezi Yayini:9
Toroslu, H. (2019), Yargıtay’ın İlk Derece Mahkemesi Olarak Verdiği Son Kararlara Karşi Başvurulacak Kanun
Yolu ve Kapsamı, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Temmuz-Ağustos 2019, Y.32, S.143
Uygun, O. (2000), İnsan Hakları Kuramı, İnsan Hakları, Cogito, Ed. Korkut Tankutel, Yapı Kredi Yayınları,
İstanbul.

35
 Bölüm 2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve
Sınıflandırılması
Özgürlüğün Farklı Tanımları ve Özgürlüğe İnsan Haklarının Kaynağı ve Kullanılan

1 2
İlişkin Farklı Yaklaşımlar Başlıca Kavramlar 
öğrenme çıktıları

1 Özgürlüğü tanımlama ve özgürlüğe ilişkin 2 İnsan haklarının kaynaklarını ve kullanılan

farklı yaklaşımları açıklayabilme başlıca kavramları sıralayabilme

3 4
İnsan Haklarının Özellikleri 
3 İnsan haklarının özelliklerini aktarabilme ve İnsan Hakları Tanımlanabilir mi? 
farkındalık geliştirebilme 4 İnsan haklarını tanımlayabilme

Küresel Çağda İnsan Haklarını

Korumakta İnsan Onuruna Saygının

5 6
Önemi 
İnsan Haklarının Sınıflanması 6 İnsan haklarını korumada insan onuruna
5 İnsan haklarını sınıflandırabilme saygının önemini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Dinde Reform Akımı

• Olumlu Statü Hakları • Toplumsal Bilinç ve Kültür • Sivil Toplum • İnsan Onuru

36

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
GİRİŞ
İnsan hakları hukuku dersinin temelini, insan
hak ve özgürlükleri oluşturur. Bu nedenle bu bö-
lümde önce özgürlük kavramı üzerinde durulacak-
tır. Özgürlük birçok bakımdan farklı şekilde ve içe-
rikte tanımlanabilir. Çünkü o, çok farklı anlamlara
gelir. Kavram edebiyat, felsefe, sanat ve hukuk gibi
alanların her birinde farklı şekilde tanımlanabilir.
Ancak özgürlük hakkında tam ve mükemmel bir
tanımlama oldukça güçtür. Çünkü özgürlük bir-
den çok işleve ve anlama karşılık gelir.
İnsanın özgür olup olmadığını irdelerken dıştan
gelen bir baskının olup olmadığı, insanın özgürlü-
ğe nasıl kavuşabileceği gibi konular gündeme ge-
lir. Yazarların ve düşünce insanlarının tartıştıkları
özgürlük sadece yazılı hukukta yer alan, teminat
altına alınmış olanı değil aynı zamanda özgürlüğün
felsefesini de kapsar.
Bundan dolayıdır ki Fransız düşünür Charles
de Montesquieu Kanunların Ruhu adlı eserinde öz-
gürlük için “bu kadar değişik anlama gelebilen, zi-
hinleri bu kadar uğraştıran başka bir kelime yoktur”
(Doğan 1a, 2019:49) demekle konunun karmaşık-
lığına ustaca dikkat çekmiştir.
Her birey özgürlüğü kendince farklı algılaya-
bilir ve niteleyebilir. Ancak burada özgürlüğü biz
“devlet karşısında korunan bireysel çıkarlar” anla-
mında kullandık.
Bu bireysel çıkarlar yasalarla devlet karşısında
korunduğunda özgürlük aynı zamanda “hak” ni-
teliği kazanır. Hak ve özgürlük kavramları çoğu za-
man birbirinin yerine kullanılırlar. Aslında her iki
kavram da madalyonun iki yüzü gibi birbirinden
ayrı düşünülemez.
ÖZGÜRLÜĞÜN FARKLI
TANIMLARI VE ÖZGÜRLÜĞE
İLİŞKİN FARKLI YAKLAŞIMLAR
Özgürlük olgusu çok farklı boyutlara sahip ol-
duğu için çok sayıda tanım yapmak mümkündür.
Bu tanımlar yazarın özel ilgisi gibi nedenlerle bazen
sıra dışı da olabilir. Biz bu başlık altında sadece hu-
kuksal bir perspektif açısından bilgi vermeyi tercih
ettik. Bu bağlamda özgürlük konusundaki temel
anlayışlar aşağıda kısaca ele alınacaktır.
2
Antik Çağda Özgürlük Anlayışı
Eski çağlardan beri özgürlüğü yasaya uymak
olarak tanımlayan yaklaşımlar mevcuttur. Eski Yu-
nan uygarlığında özgürlük ile ilgili fazlaca tartışma
görülmez. Platon özgürlüğü insanın kendisinin na-
sıl biri olacağı konusunda tercih yapmasıdır. Aris-
to ise kişinin bir şeyi bilerek ve isteyerek yapma-
sını özgürlük sayar. Ancak bunun için de insanın
tercihte bulunma imkânına sahip olması gerekir
(Adugit, 2013: 65-69).
Özgürlüğü yasaya saygı göstermek olarak gören
düşünürler de bu kavramın anlaşılmasına katkı su-
nar. Yasaya saygı denilince ilk hatırlanması gereken
eski Yunan düşünürü Sokrates’tir. Ona göre “Yurt-
taşlar devletin ya da mahkemenin aldığı kararlara
uymadıkları zaman o devlet varlığını sürdürmeye de-
vam edemez” (Çankaya, 2015: 245). Ölüm cezasına
çarptırılan Sokrates’e arkadaşları cezadan kurtulması
için kaçırmayı teklif ettiklerinde yasaya saygısından
dostlarının önerisini reddetmesi özgürlüğün yasalar-
la korunabileceğini göstermeye bir örnektir.
Aydınlanmacı Doğal Hukuk Akımında
Özgürlük
17. yüzyılda yaşayan Fransız düşünür Jacques
Benigné Bossuet (1627-1704) de Yunan ve Roma-
lıların özgürlüğü herkesin yasalara uyması şeklinde
anladıklarını belirtirken Montesquieu özgürlüğü
“yasalarca yasaklanmamış her şeyi yapabilme” olarak
tanımlar.
Avrupa’da doğal hukuk akımına mensup yazar-
lar kişi özgürlüklerini ifade etmek için çeşitli felsefi
ya da mantıki dayanaklar öne sürmüşlerdir: Bunlar-
dan en yaygın olanlarından biri toplumun ve insan
özgürlüklerinin, devletten önce zaten var olduğuna
ilişkin genel varsayımdır. Doğal hukuk taraftarları
böyle bir kabulü benimsemekle özgürlüğün devlet
karşısında daha iyi korunabileceğini savunur. Do-
ğal hukuk okulu mensupları henüz devlet doğma-
dan önce bireylerin özgür bir şekilde toplum içinde
yaşadıklarını ileri sürmüşlerdir. Buna göre devletsiz
dönemde insanlar, doğa yasalarını kendi akıllarıyla
keşfetmekte ve özgür bir şekilde yaşamaktaydılar.
Ancak insanlar bazı zorlukların daha kolay aşılması
için bir araya gelerek aralarında yaptıkları bir söz-
leşmeyle devleti kurmuşlardır. Böylece devlet doğ-
muştur. Devlet kendisi doğmadan önce zaten var
37
2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması

olan birey özgürlüklerine saygılı davranmak zorundadır. Eğer devlet, kişi hak ve özgürlüklerini çiğnerse
varlık nedenini inkâr etmiş ve meşruluğunu kaybetmiş olacaktır.

Birey Karşısında Topluma Öncelik Tanıyan Anlayış

Özgürlük farklı düşünürlerce birey odaklı ele alındığı gibi birey özgürlüğünü önemsemeyen düşünürler
de mevcuttur. Örneğin Lois Bonald, insan ve özgürlüğünün ancak toplum içinde değer kazanacağını ileri
sürer. Kısacası Bonald birey-toplum ilişkisinde toplumu üstün tutar.
Sosyolojinin kurucularından kabul edilen Émile Durkheim da “toplumun bir insan yığını olmadığını,
bu nedenle de toplumun kendisini meydana getiren insanlardan ayrı, onların dışında kendine özgü bir gerçek”
(Akın, 1987:260-266) olduğunu ileri sürer. Böylece birey özgürlüğünü toplum hayatı izin verdiği ölçüde
elde edebilir ve kullanabilir. Hem L. Bonald hem de É. Durkheim’ın düşünce sistemlerindeki özgürlük
anlayışı liberal özgürlük teorisi ile bağdaşmaz. Onlar özgürlüğü toplumun sağladığı kazanımlar olarak
görmüşlerdir. Ancak bu özgürlükler yasalarla tanınmışsa anlamlıdır. Buna karşılık liberal kuramda birey
doğuştan özgür ve eşit kabul edilir. Bireyin özgür olmak ya da özgürlükten yararlanmak için yasayla yetki-
lendirilmesine ayrıca gerek yoktur. Bu yönüyle liberal kuram birey özgürlüğü odaklıdır ve bu iki düşünü-
rün görüşlerinin karşıtıdır.
İnsan hak ve özgürlüklerinin devlet düzenince kabulü uzun yüzyıllara yayılmıştır. Devletin özgürlükle-
re saygı göstermeyi kabulü sürecini bu alanda kavramlaştırma çabaları takip etmiştir. Aşağıda birbiriyle iç
içe olan bu konu ele alınmıştır.

Öğrenme Çıktısı
1 Özgürlüğü tanımlama ve özgürlüğe ilişkin farklı yaklaşımları açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Konunun anlaşılması için

Çağlar boyunca özgürlüğe
farklı anlamlar yüklenmesi
ne gibi sebeplerden kaynak-
lanır? Araştırın.
okuyun: Mehmet Güneş,
Adalet ve Devlete İtaat,
“İktidarın Sınırlandırılma-
sında Anayasacılık Anlayışı
ve Hukuk Devleti”, s.(198-
216), Astana Yayınları
(2019).
Bu bölümün genel çerçeve-
sini daha iyi kavramak için
aşağıdaki videoyu izleyin.
https://www.youtube.com/
watch?v=TmCgXaZGHTU
izlenimlerinizi paylaşın.

İNSAN HAKLARININ KAYNAĞI VE KULLANILAN BAŞLICA KAVRAMLAR

Tarih boyunca yönetenler ve yönetilenler arasında haklara saygı konusunda bir gerilim ilişkisi var ol-
muştur. Devlet yöneticilerine dönük yönetilenlerin haklarına saygı duyulması talebi insanlık tarihi kadar
eskiye uzanır.
Devlet yöneticileri bu tür isteklere bazen duyarlı davranmışlardır. Tarihte yönetilenlerin haklarını gö-
zeten hükümdarlar adil olarak anılmışlardır. Buna karşılık yönetimi altındakilerin haklarına saygı göster-
meyen, yakıp yıkan ve tebaasının mallarına el koyan krallar da kötü anılmışlardır. Bu tür keyfiliklere karşı
girişilen ve başarıya ulaşan girişimler insan haklarının devlet otoritesi karşısında garanti altına alınmasına
hizmet etmiştir

38

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
İnsan Haklarının Kaynağı
Devlet yöneticilerinin yönetimi altındaki hal-
kın haklarına saygı göstermeyi zaman zaman fer-
manlarla ilan ettikleri görülür. Bu konuda en eski
tarihi belge Babil’de günümüzden 4500 yıl önce
ilan edilen ve günümüzde Londra’da müzede ser-
gilenen Kiros Sindiri’dir. Kiros Silindiri kilden bir
oval tablettir. Kral Kiros kil üzerine yazılan bu fer-
manıyla yönetimi altındaki halka ve ülkede ticaret
için bulunanlara mal ve can güvenliği vaat etmekte
ve onlara eşit davranma garantisi vermektedir.
Kutsal kitaplar da yöneticilere keyfi davran-
maktan kaçınmaları ve adaletli olmalarını tavsiye
eder. Bütün bunlar dünyevi bir denge ve denetim
mekanizması içermedikleri için birer temenni ni-
teliğindedir.
Günümüzde birey hak ve özgürlüklerine saygı
gösterme görevini kabul eden modern devlet an-
layışı daha farklı sebepler sonucu oluşmuştur. İn-
san haklarına saygının devletçe kabulü aydınlanma
düşüncesinin de etkisiyle 17. yüzyılda İngiltere’de,
18. yüzyılda da Amerika ve Fransa’da burjuva sı-
nıfının devlet otoritesiyle giriştiği mücadelelerden
başarıyla çıkması sonrası mümkün olabilmiştir.
Aşağıda bu konuda kısa bilgilendirme yapılacak-
tır. Bu nedenle devlet otoritesine karşı girişilen bu
mücadeleler aynı zamanda insan haklarının hukuk
düzeninde kabul etmesini sağlayarak insan hakları-
nın doğuşuna kaynaklık etmiştir. Aşağıda bu konu
ayrıntılı olarak açıklanmaktadır.
Protestanlığın Yeni İnsan Anlayışının
Oluşmasına Etkisi
Modern manada insan hakları anlayışı büyük
oranda Kuzey ve Batı Avrupa ile Kuzey Amerika’da
burjuva sınıfı öncülüğünde gerçekleşen sınıfsal mü-
cadeleler sonucu elde edilmiştir. İnsan haklarının
doğuşunda Avrupa’da devlet ve kilise otoritesine
karşı din ve vicdan özgürlüğü de önemli bir rol oy-
namıştır. Bu yöndeki mücadele Luther ve Kalvin
gibi reformistlerin mezhep seçme özgürlüğü uğru-
na Papalık otoritesine başkaldırı şeklinde cereyan
etmiştir.
Martin Luther öncülüğünde başlayan dinde re-
form talepleri ve Kalvin’in görüşlerinin Fransa, Hol-
landa ve İngiltere’de yayılması ile Protestanlık ortaya
çıkmıştır. Kalvincilik 17. yüzyıldan itibaren Kuzey
Amerika’daki İngiliz sömürgelerine de yayılmıştır.
2
Protestanlığın yayılması devlet ve toplum iliş-
kisini kral-tebaa ilişkisi olmaktan çıkarmış ve birey
(vatandaş)- devlet ilişkisine dönüştürmüştür. Böy-
lece uzun dönemde Protestanlık, birey düşüncesi,
dolayısıyla aydınlanma akımının üzerine inşa edi-
leceği yeni tip insan anlayışının doğmasına hizmet
etmiştir.
Protestan mezhebi anlayışı İncil’in Almanca
başta olmak üzere ulusal dillere çevrilmesiyle insa-
nın kutsal kitabı kendi dilinde ve kiliseden bağım-
sız olarak yorumlamasına yeşil ışık yakmıştır. Bu
durum bireylerin dini inançlarını kendi başına da
yorumlama ve böylece bağımsız düşünme ve karar
almasını teşvik etmiştir. Bunun yanı sıra Protestan-
lıkta Katolik mezhebindeki faiz yasağı gibi Papa-
lığın katı yorumları terk edilmiştir. Faiz yasağının
fiilen kalkması paradan para kazanmanın yolunu
açmış, böylece kapitalizmin doğuşunu hazırlayan
bir ekonomi anlayışı gittikçe yaygınlık kazanmıştır.
Giderek büyüyen ve gelişen ticari hayatın kazananı
olan burjuva sınıfı da insan hak ve özgürlüklerine
devletin saygı göstermesini ısrarla talep eder hâle
gelmişlerdir. Bu nedenle hem İngiltere’deki 17.
yüzyılda devlet otoritesine karşı ayaklanmalar hem
de Amerika ve Fransa’daki devlet otoritesini özgür-
lüklerle sınırlamasının motor gücünü burjuvazi sı-
nıfı oluşturacaktır.
Fransız Devrimi Etkisi
Georg Jellinek insan haklarının günümüzdeki
kaynağının ne olduğu sorusunu iki temel bakış açı-
sıyla aydınlatmaya çalışır: Jellinek, modern anlam-
da insan haklarının kaynağının (1) din ve vicdan
özgürlüğü ile (2) insan haklarının listelendiği 1789
Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nin
oluşturduğu kanaatindedir (SChnur, 1964: XI).
Görüldüğü gibi Jellinek, modern anlamda insan
haklarının devlet karşısında garanti edilmesini din-
de reform ve diğer bir tarihsel olan 1789 Bildirgesi
ile açıklamaktadır.
İnsanın salt insan olmasından ötürü Fransız İn-
san ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nde ifade edilen hak-
lara sahip olduğu görüşü devrim yıllarından itibaren
dile getirilmekte idi (Engin, Z. Ö., 2014:207). 1789
Fransız Devrimi ideolojisinde aslında burjuvazinin
sınıfsal çıkarlarının siyasal sisteme egemen olması
amacı saklıydı ve bu başarıldı. Fakat Marksistlerin
iddia ettikleri gibi 1789 Fransız Devrimi’yle edini-
len insan hakları kazanımları uzun dönemde sadece
39
2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması
burjuva sınıfına haklar sağlamadı. Günümüzdeki in-
san hakları anlayışının da temeli oldu.
1789 Devrimi’yle ilan edilen haklar günümüz-
de dünyanın çok geniş bir coğrafyasında ve bütün
insanlığa mal olacak şekilde anlaşılmaya ve uygu-
lamaya dönüşmüş, evrenselleşmiştir. Türk anayasal
sisteminde de devlet tarafından garanti edilen hak
ve özgürlüklerin yer almasında bu gelişmelerin etkisi
vardır. İnsan haklarının üçüncü kaynağı da 19. yüz-
yıldan itibaren gittikçe güçlenen işçi sınıfının Avru-
pa’daki ideolojik mücadelesinin dolaylı sonuçlarıdır.
İşçi Sınıfın Hak Mücadelesi
İnsan haklarının kaynağının sadece din ve vic-
dan özgürlüğü mücadeleleri ve Fransız Devrimi
ideolojisi ile açıklamak eksik bir yaklaşımdır. Ka-
naatimizce Sanayi Devrimi sonrası doğan işçi sınıfı
ideolojisi de insan haklarının günümüzdeki biçimi
almasında önemli rol oynamıştır.
Sosyal haklar liberal doğal hukukçuların öngör-
dükleri ve savundukları haklar değildi. Ancak Ekim
1917’de Bolşevik İhtilali’nin başarıya ulaşmasıyla
özel mülkiyeti reddeden yeni bir siyasi sistem ku-
ruldu. Bu durum Batılı liberal devletleri geleneksel
olarak kabul ettikleri haklara sosyal hakları da ekle-
mek zorunda bıraktı. Bu nedenle işçi sınıfı ideolojisi
günümüzde geçerli olan sosyal hakların anayasalarda
yer almasında belirleyici bir rol oynamıştır.
dikkat
Sanayi Devrimi’yle birlikte doğan yeni sosyal sınıf
olan işçiler Paris’te ayaklanarak 28 Mart-28 Mayıs
1871 tarihleri arasında yönetimi ele geçirdiler. İki
aydan daha kısa süre iktidarda kalan işçi sınıfınca
oluşturulan yönetim, savaşta ölenlerin eş ve ço-
cuklarına maaş bağlanması, kiralarda indirime
gidilmesi, gece saatlerinde işçi çalıştırılmasının
yasaklanması, çocuklara bedava yemek ve giysi
dağıtılması gibi kapitalist ekonomi anlayışına ta-
mamen zıt uygulamaları hayata geçirdi.
İnsan Hak ve Özgürlükleri İçin
Kullanılan Başlıca Kavramlar
Görüldüğü gibi özgürlüklere ilişkin farklı anla-
yışlar ve farklı tanımlar vardır. Ancak biz burada
özgürlük, temel hak ve özgürlükler ve insan hakları
40
gibi kavramları açıklayarak konunun liberal öğreti
temelinde açıklığa kavuşmasını amaçladık. Önce-
likle öğretide kullanılan “kamu özgürlükleri” kav-
ramı açıklanacaktır.
Devlet karşısında korunan özgürlükler bir yö-
nüyle bireysel menfaatlerin devlet otoritesi karşı-
sında korunması demektir. Öğretide bu özgürlük-
leri ya da bireysel çıkarları ifade etmek için öğretide
farklı kavramlar kullanıldığı görülmektedir. Aşağı-
da bu kavramlara kısaca değinilmiştir.
Kamu Özgürlükleri
Fransız yazar Colliard özgürlüğü kamu özgür-
lüğü olarak adlandırır. Bir yandan da özgürlük
kavramını tanımlamayı hedefler. Buna göre “uygar
toplumların pek çoğunda kişilere, devletçe düzenle-
nen ve korunan bazı haklar tanınmıştır, bunların
bütününe kamu özgürlükleri adı verilir”. Bir başka
yazarın tanımında ise özgürlük; “herkesin kendine
düşeni yapması ve bunu yaparken iktidardan, çoğun-
luktan ve yerleşmiş törelerden çekinmemesi” olarak
ifade edilir. Diğer yandan Harold Laski özgürlüğü
“kısıtlamanın kalkması” (Akın. 1987:260) olarak
tanımlar. Kamu özgürlükleri; hakların “pozitif hu-
kuk aracılığıyla düzenlenip güvenceye kavuşturu-
larak uygulamaya taşınan kısmı”(Akad/Dinçkol,
2011:229-230) bir başka ifade ile “yürürlükteki
hukukun tanıdığı haklar”dır (Uygun 1a, 2011:8).
Bir özgürlüğün kamu özgürlüğü olarak nitelen-
mesi, bu özgürlüğün yürürlükteki hukuk tarafın-
dan korunmasının garanti edilmiş olmasıdır. Bu
garanti gerektiğinde yargısal koruma aracılığıyla
sağlanır. Ancak hukuk kurallarını uygulayan her
devlet yetkilisi kamu özgürlüklerine saygılı davran-
makla yükümlüdür.
dikkat
İnsan hakları kavramı kamu özgürlüklerine
göre daha geniş kapsamlıdır ve genellikle yazılı
hukuktan daha geniş kapsamlı olarak algılanır.
İnsan haklarından sadece iç hukukta korunan
haklar değil buna ilave olarak uluslararası sözleş-
melerde garanti altına alınan haklar da anlaşılır.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Temel Hak ve Ödevler
Öğretide haklar ve özgürlüklere ilişkin kullanı-
lan terimlerden biri de temel haklar ve ödevler kav-
ramıdır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra hazırlanan
anayasalar klasik hakların yanı sıra sosyal haklar da
eklenerek geniş bir temel hak ve ödevler listesi oluş-
turulmuştur. Bu anlayışın bir ürünü olarak hak ve
özgürlükler sadece bireylere haklar sağlayan değil,
aynı zamanda ödevler de yükleyen değerler olarak
öngörülmüştür. Yani bir özgürlükten yararlanan
kimse için bu özgürlükle bağlantılı bir yükümlü-
lük/ödev öngörülmüşse o kimse üzerine düşeni
yapmalıdır. Ödev ile beklenen genellikle toplumsal
yarara hizmet eden davranışlardır.
İkinci Dünya Savaşı sonrası hazırlanan anaya-
salarda özgürlüklerin gerektiği gibi hayata geçmesi
için devlete de görevler yüklenmiştir. Bu anlayış
sosyal devlet olarak adlandırılır. Bu anlayışta sade-
ce bireylerin ödevlerine değil, hak ve özgürlüklerin
uygulamada hayata geçebilmesi için devlete de gö-
revler verilmiştir. Örneğin Anayasa madde 42/VII:
“Devlet, maddi imkanlardan yoksun başarılı öğrenci-
lerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burs-
lar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. Dev-
let, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları
topluma yararlı kılacak tedbirleri alır” kuralı devlete
ekonomik ve sosyal durumu zayıf öğrencilere yar-
dım ve destekte bulunma görevi yüklemektedir.
Temel haklar ve ödevler teriminden anayasal
sistem tarafından güvence altına alınmış haklar an-
laşılır ve bu yönüyle kamu özgürlükleri kavramı ile
örtüşür. Öğretide bazı yazarlarca insan haklarının
doğal hukukun bir yansıması olduğu, bu hakların
anayasa düzeyinde garanti altına alınanlarının te-
mel hak olarak adlandırılması gerektiği dile getiril-
mektedir (Schöbener/Knauff, 2013:203).
dikkat
Temel hak ve özgürlükler kavramı ile kamu öz-
gürlükleri kavramı özdeş anlamda kullanılır. Bu
yönüyle her iki terim de iç hukuk düzeninde
(anayasa ve kanunlar, yargı ve diğer devlet yet-
kilileri aracılığı ile) koruma garantisi verilen hak
ve özgürlükler anlamına gelir.
2
Temel hak kavramından bir devletin anayasal
düzeninde dava edilebilme imkânı da sağlayacak
şekilde yazılı hukuk kurallarınca teminat altına
alınmış, garanti edilmiş hak ve özgürlükler anlaşı-
lır. Yani temel hak ve özgürlükler mevcut anayasal
sistemde yer verilen haklardır. İnsan hakları hem
bunları kapsar hem de doğal hukuk alanıyla da
ilişkilendirilir. Bu nedenle temel haklar ile insan
haklarını birbirinden ayırt etmek için “yurttaş hak-
ları-insan hakları” (Doğan 1a, 2019:52) şeklinde
kavramsal bir ayrıma gitmek gerekir.
dikkat
Bazı haklar sadece vatandaşlarca kullanılabilir
(Yabancılar için bazı temel hakların sınırlanabi-
leceği Anayasa m.16’da öngörülmüştür): Seçme
ve seçilme hakkı (Anayasa m.67), siyasi parti
kurma ve üye olma hakkı (Anayasa m.68), kamu
hizmetine girme hakkı (Anayasa m.70). Buna
karşılık anayasadaki bazı hak ve özgürlüklerden
yararlanmak insan olan herkese tanınmıştır: Ör-
neğin, devletin kişi dokunulmazlığı ve özgürlü-
ğüne saygı yükümlülüğü (işkence ve kötü mu-
amele yasağı) (Anayasa m.17), zorla çalıştırma
yasağı (Anayasa m.18), kişi özgürlüğü ve güven-
liğinden yararlanma hakkı (Anayasa m.19).
İnsan Hakları
Öncelikle belirtelim ki bütün dünyada itirazsız
kabul gören bir insan hakları kuramı söz konusu de-
ğildir (Steiger, 1999:43) ve konu hakkında birçok
felsefi ve siyasi tartışma mevcuttur (Wense, 1999:7).
Farklı ülkelerin insan haklarına ilişkin tutum ve uy-
gulamaları da bu gözlemi doğrulamaktadır.
Küresel (dünya genelinde) ve bölgesel düzeyde
çok sayıda insan haklarını koruma amaçlı sözleşme
devletlerce onaylanmış ve yürürlüğe konmuştur.
Bu sözleşmelerin büyük bir bölümü Batı Avrupa ve
Kuzey Amerika karalarında 18, 19. ve 20. yüzyıl-
larda gerçekleşen insan hakları kazanımlarının birer
yansımasıdır. Liberal devlet ve toplum kuramında
insan hakkı bireysel bir hak ve özgürlük olarak ele
alınır. Bu anlayışta devletin meşruluk zemini olarak
da insan hakları bildirgeleri ölçü alınır.
41
2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması
dikkat
Günümüzdeki insan hakları anlayışının kuram-
sal temellerinin ortaya çıkmasında önemli etkisi
bulunan en tanınan aydınlanma filozofları: Tho-
mas Hobbes: 1588-1679; John Locke: 1632-
1704; Jean-Jacques Rousseau: 1712-1778.
Tarihsel gelişim sürecine bakıldığında insan
haklarının devlet otoritesi karşısında garanti altına
alınmasında, aydınlanma filozoflarının görüşleri
önemli etkili olmuştur. Bu filozoflar genel bir isim-
lendirme olarak aydınlanma düşünürleri ve görüş-
leri de aydınlanma felsefesi olarak adlandırılır. Bu
görüşler yazılı anayasaların ortaya çıkmasına katkı
sağlamış, böylece yurttaşların devlet karşısında ga-
ranti edilmiş özgürlükleri anayasa metninde ifade
edilmeye başlanmıştır.
Kamu özgürlükleri kavramına göre daha kap-
samlı olan insan hakları, kural olarak bireylere ve-
rili haklardır ve her toplum için ulaşılması gereken
ideal haklar listesi olarak görülür. İnsan haklarının
bir liste şeklinde ortaya konulmasına ilişkin dönüm
noktaları 1776 Amerikan ve 1789 Fransız devrim-
leridir. Bu tarihsel dönemeçler sonrasında insan
hakları küresel seviyede bilinir hâle gelmiştir. 18.
yüzyılda Fransız Devrimi’nde olduğu gibi insan
haklarına ilişkin söylem evrensel bir perspektif ön-
görse de aslında ilgili ülkenin vatandaşlarının öz-
gürlüklere sahip olduğu anlamı taşımaktaydı. 20.
yüzyıl ortalarına kadar insan hakları iç hukukla sı-
nırlı bir konu olarak görülmüştür.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra hem insan
hakları, toplumsal bir talep olmasa bile bütün
dünya halklarını kucaklayan bir özgürlük anlayışı
benimsenmiştir. İnsan hakları alanındaki beklenti
ve talepler sürekli bir değişim ve gelişme içindedir.
Daha önceleri insan haklarına saygı devletin iç işi
sayılmaktaydı. Ancak savaş sonrası bütün insanlığa
verili haklar olarak görülmeye başlandı. Bu anlayış
değişimi radikal bir dönüşümdü.
Yukarıda da değinildiği gibi insan hakları yürür-
lükteki hukukça koruma altına alınmış haklardan
daha geniş kapsamlıdır. Fakat iç hukuk düzenince
teminat altına alınmamış bir hak, pratikte büyük
bir anlam taşımaz. Hukuki yaptırımla desteklen-
meyen özgürlük yargısal korumadan mahrum ka-
42
labilir. Bazen de devlet makamları, insan hakları
anayasa ve yasalarda yer alsa bile bu özgürlüklere
saygı göstermekte isteksiz davranabilir. Bundan do-
layı birçok yazar ve düşünür kamu otoritesini tem-
sil edenlerin bu tür davranışlara yönelmemesi için
insan haklarına saygıyı sadece yazılı hukukla sınırlı
görmezler. Onlar konuyu bir ahlak sorunu olarak
ele alırlar. Bu anlamda öğretide Amerikalı filozof
Ronald Dworkin 1931-2013) ve Jack Donelly gibi
yazarlar insan haklarını uyulması zorunlu bir “ahla-
ki” (Lohmann, 2005: 22-25) görev olarak görürler.
Böylece kamu otoritesinin insan haklarına aykırı
tutum ve davranışları ahlaka aykırı ve ayıplanası
bir davranış olarak nitelenmiştir.
İnsanın insan olmasından dolayı haklarına dev-
letin saygı göstermesinin zorunlu olduğu görüşü
de ahlaki değil seküler (dünyevi) bir açıklamadır.
Ancak devlet yöneticileri insan haklarına saygı ko-
nusunda oluşacak muhtemel toplumsal tepkileri
dikkate almak zorunda hisseder. Bu nedenle ko-
nuyu sadece ahlaki bir görev olarak görmek me-
seleyi aydınlatmakta yetersiz kalır. Örneğin sınıfsal
çıkarları esas alan bir insan hakkı anlayışını ahlaki
bakımdan gerekçelendirmek mümkün değildir.
dikkat
Literatürde sekülerlik terimi yerine laiklik kav-
ramı da kullanılmaktadır. Burada kastedilen
Avrupa’da Rönesans ile başlayan akılcılık ve de-
ney yöntemlerini önemseyen siyaset felsefesi ve
devlet anlayışıdır. Bu anlayış aydınlanma felse-
fesi olarak da adlandırılmaktadır. Temel özelliği
insanı, toplumu ve devleti birey özgürlükleri ve
dünyevi kaygılara göre anlamak ve yorumla-
maktır. Bu özelliğiyle seküler/laik dünya görüşü
kilise karşıtı bir anlayışı da ifade eder.
İnsan haklarına saygının devlete kabul ettiril-
mesi süreci çoğu zaman dönemin ahlak ve din anla-
yışına karşı bir duruş olarak cereyan etmiştir. Örne-
ğin hem İngiltere’de 17. yüzyılda hem de Fransa’da
18. yüzyılda insan hakları talebi özü itibarıyla bur-
juvazi sınıfının devlet otoritesine karşı öne sürdüğü
bir mücadele sayesinde devlet otoritesince kabul
edilmek zorunda kalmıştır. Burjuva sınıfı açısından
vazgeçilmez talepler insan özgürlükleri olarak ad-
landırılmıştır. Bu nedenle insan haklarının devlete
kabul ettirilmesi dönemin genel kabul gören din ve
 2
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

ahlak anlayışına da karşı çıkmak demekti. Bu aynı zamanda burjuva sınıfının bu dünyada mutlu olmayı
hedefleyen bir sınıfsal mücadelesiydi.
Bazı haklara saygı yükümlülüğü ahlaki açıdan kolayca gerekçelendirilebilir. Örneğin işkence yasağı, kö-
lelik ve kulluk yasağı, din ve vicdan özgürlüğü, eşitlik, barış içinde yaşama hakkı, temiz su hakkı, beslenme
hakkı gibi haklar böyledir. O hâlde insan haklarını tarihsel tecrübeleri de dikkate alarak hem ahlaki hem
de siyasi (sınıfsal çıkar) kökenli (Gosepath, 2005: 271) haklar olarak görmek daha isabetli bir yaklaşım
olacaktır.
İnsan haklarının ne olduğu sorusu liberal özgürlükçü devlet kuramının ana konularından biridir. Libe-
ral biri olarak tanınmasa da bu soruya Carl Schmitt şöyle cevap verir: Liberal bir devlet anlayışında “bireyin
özgürlük alanı kural olarak sınırsızdır. Devletin yetkileri ise kural olarak sınırlıdır.” Çağdaş liberal anayasal
devletin ya da diğer ifadeyle çağdaş hukuk devletinin temeli bu iki temel ilkeye dayanır (Schnur, 1964:IX).

dikkat
Anayasal devlet, egemenliğin sınırlandığı bir siyasal düzen demektir. Bu düzende devlet olmaktan kay-
naklanan yetkiler yasama, yürütme ve yargı arasında paylaştırılmıştır. Bu durum öğretide kuvvetler ayrı-
lığı olarak adlandırılır. Gelişmiş demokrasilerde özgür basın da toplum adına denetim yapan bir denge
unsuru olarak görülür. 1982 Anayasası’nın başlangıç bölümünde de bu anayasada kuvvetler ayrılığının
benimsendiği ancak bunun devlet organları arasında bir işbölümü olduğuna vurgu yapılmıştır. Yani
kuvvetler ayrılığı belirli devlet organlarının diğerinden üstün olması değil belirli yetkilerin anayasada
gösterilen devlet organlarınca kullanılmasıdır. Bu durum devlet organları arasında işbirliği ve uyumu
gerektirir. Ancak kuvvetler ayrılığı aynı zamanda devlet organlarının birbirini denetlemesi ve dengele-
mesi anlamına gelir (Bkz. Anayasa madde 6, 7, 8. ve 9). Türk anayasal sisteminde anayasa mahkemesi
yasaların ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin anayasaya uygunluğunu denetlemeye yetkilidir. İdare
mahkemeleri kural yürütme işlemlerini kanunlara uygunluk açısından denetler.

Yukarıda kısaca insan hakları alanında kullanılan başlıca kavramlara değinildi. Bu amaçla günümüzdeki
insan hakları anlayışı uzun bir toplumsal gerilim ve mücadeleler sonucu oluşmuştur. Gerçekleşen bu uzun
oluşum sürecinin anlatıldığı ve incelendiği bilim alanı insan hakları hukuku olarak adlandırılır. Aşağıda
insan hakları hukukunun başlıca özelliklerine kısaca değinilecektir.

Öğrenme Çıktısı
2 İnsan haklarının kaynaklarını ve kullanılan başlıca kavramları sıralayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

1789 Fransız Devrimi son-

rasında yayınlanan İnsan ve
Yurttaş Hakları Bildirgesi 10 Aralık günü her yıl insan
İnsan haklarının gelişimi ve
metni ve bildirge hakkında hakları günü olarak kutlan-
benimsenmesinde tarihi dö-
değerlendirmeler için oku- maktadır. Konu hakkında
nüm noktaları hangi olaylar
yun: Ayferi Göze, Siyasal bireysel gözlemlerinizi an-
ve gelişmelerdir, araştırın.
Düşünceler ve Yönetimler, latın.
13. Bası, Beta, İstanbul
2011, s. 238-241.

43
2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması
İNSAN HAKLARININ ÖZELLİKLERİ
Temel haklar bireylere hukuk düzenince koru-
nan haklar ve yetkiler sağlar. İnsan hakları her şey-
den önce devlet-yurttaş ilişkisinde devlet için temel
haklara uyma yükümlülüğü doğurur. Bu yüküm-
lülük sadece devletle sınırlı kalmaz. Aynı zamanda
yurttaşların da kendi aralarındaki ilişkilerde karşılık-
lı bir saygı yükümlülüğü getirir. Yani devletin yanı
sıra bireyler de başkalarının temel haklarına saygı
göstermekle yükümlüdür (Lohmann, 2005:7). Bu
yükümlülüğe uymayanlar bazen ceza kanunları ba-
zen de borçlar kanununda öngörüldüğü şekilde taz-
minat ödemek gibi yaptırımlarla karşı karşıya kalır.
Çoğunluk Onayı Gerektirmemesi
Devlet otoritesinin özgürlüklere saygı göster-
mesi uzun siyasi çekişmeler, isyanlar ve sonrasında
varılan uzlaşmaların ürünüdür. Toplumlar insan
haklarının devlet düzenince tanınması için ciddi
bedeller ödemiştir.
Doğal hukuk anlayışında insan hakları, ırk,
renk, cinsiyet veya sosyal konumuna bakılmaksızın
insan olarak doğan herkese verilidir. Bir başka ifade
ile insanlar doğuştan özgürlüklere sahip ve kanun
önünde eşit kabul edilirler. Bu nedenle bir insan
hakkının var olduğunu kabul için toplum çoğun-
luğunun onayına gerek yoktur (Örneğin, Mischel-
man, 1999: 52-54, 62). Ancak insan haklarının
temellendirilmesi sadece doğal hukukla sınırlı de-
ğildir. İnsanlık tarihi hak ve özgürlüklerin kalıcılaş-
masında toplumsal buhranların ve ödenen insani
bedellerin belirleyici olduğunu göstermektedir.
İnsan haklarının yasal sayılması için demokra-
tik bir onaya ihtiyaç yoktur. Çünkü bu haklar uzun
yüzyıllar süren bir bedel ödeme ve mücadele sonucu
elde edilmiştir. Bundan dolayı insan hakları demok-
rasiden bağımsızdır ve oylama konusu yapılamaz.
Fakat insan haklarının mevcudiyeti demokratik bir
düzenin meşruluğunu sağlar (Köhler, 1999: 113)
İnsan haklarının varlığını tek başına çoğunlu-
ğun iradesine tabi kılacak bir kanuncu anlayış doğ-
ru değildir. Ancak demokratik meşruluğun gücünü
toplum çoğunluğundan aldığını da unutmamak
gerekir. Bununla beraber sadece toplum çoğunlu-
ğunun yorumu ya da tutumunu esas alan bir yak-
laşım kendi başına her şeyi meşrulaştırmaya yeterli
değildir (Mischelman, 1999: 65). Demokratik tea-
müller sadece çoğunluk kararı değildir ve uzun yıl-
lar boyunca oluşur. Modern hukuk devleti çoğun-
44
luk karşısında azınlıkta kalanları koruyucu denge
ve denetim sistemlerini benimsemiştir. Böylece kit-
lelerin aşırılığa kaymasını önlemek amaçlanmıştır.
Buna rağmen geçmişteki özgürlük kazanımları-
nın mevcut toplumun oylamasına sunularak ortadan
kaldırılması girişimine zaman zaman batı toplumla-
rında da görüldüğü olmuştur. Bu tür durumlar biraz
da çoğulcu demokrasi uygulamalarında yaşanan sap-
maların bir ürünüdür. 2009 yılında İsviçre’de cami-
lere minare yasağı getirilmesi her şeyi demokrasiye
ya da seçime indirgenin tehlikeli sonuçlar verebilece-
ğini gösterir. Bu tür girişimler çağdaş uygarlıkta geri-
ye gidiş ve otoriterliğe yol açar. Bu nedenle olumsuz
karşılanmalıdır. Çünkü özgürlükler oylama konusu
yapılamaz. Yüzyıllar içinde oluşan Avrupa düşünce
geleneği de bunu gerektirir.
Evrensel Değerler Olması
Günümüz insan hakları anlayışını büyük oran-
da, modernleşme sürecinde burjuva sınıfının elde
ettiği siyasal kazanımlarına borçluyuz. Bununla
beraber son iki yüzyılda bu anlayış dünya çapında
yaygınlık kazanarak evrensel değerlere dönüşmüş-
tür. Bu sayede insan hakları denince her insanın
sahip olduğu haklar anlaşılmaktadır. Böyle olunca
sosyal kabul görmeyen hakkın hayata geçmesi ciddi
engeller ya da engellemelerle karşı karşıya kalabilir.
Devlet anayasal düzenin tanıdığı bütün temel
hak ve özgürlüklere saygı göstermeli, bunlar arasın-
da önemli-önemsiz ayrımı yapmamalıdır. Çünkü
her hakkın hitap ettiği bireyler ve farklı gruplar
mevcuttur. Devletin görevi bu hak ve özgürlüklerin
her birinin hayata geçmesi ve saygı ile karşılanması
için üzerine düşeni yapmaktır. Kültürel farklılıkları
bahane ederek özgürlükleri ortadan kaldırmak key-
fi siyasi iktidarların başlıca özelliklerindendir.
dikkat
10 Aralık 1948’de Birleşmiş Milletlerce yayınlanan
Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi insan haklarının
evrensel değerler olduğu anlayışını açıkça benimse-
miştir. Bildiri yayınlandıktan sonra hazırlanan ana-
yasaları ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi başta
olmak üzere hemen hemen bütün insan hakları söz-
leşmelerini derinden etkilemiştir. Bundan dolayı her
yıl 10 Aralık gününün bulunduğu hafta İnsan Hak-
ları Haftası olarak birçok etkinliğe sahne olmaktadır.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
İnsan Hakları Arasında Hiyerarşinin
Olmaması
İnsan hakları arasında bir öncelik-sonralık iliş-
kisi olmamalıdır. Bir başka ifade ile insan hakları
arasında önemli-önemsiz şeklinde bir ayrım yapıl-
mamalıdır. Bunun yanı sıra insan hakları bölün-
mezdir (Lohmann/Gosepath/Pollmann ve diğerle-
ri, 2005: 34-35). Bir insan hakkının ihlal edilmesi,
onunla bağlantılı başka hakların da sınırlanması
veya ortadan kalkması sonucuna yol açabilir (Al-
gan, 2014:58). Haklarının bir kısmından vazge-
çilip bir kısmının muhafaza edilmesi şeklinde bir
anlayış yanlıştır. Çünkü her bir hakkın birey ve
toplum açısından ayrı bir tamamlayıcı yanı vardır.
Bununla beraber sosyal haklarda talep yoğunluğu
toplumdan topluma değişebilir. Öğretide bu görüş
insan haklarında bütünsellik ilkesi olarak adlandırı-
lır. Yani asıl olan bir hakkın diğerine göre öncelik-
sonralık ilişkisine tabi tutulması değil, hepsine aynı
önemin verilmesidir. Bu anlayışa insan haklarının
bölünmezliği de denir. Burada haklar arasında bir
önem sıralaması değil hepsinin eşit değerde oldu-
ğu anlamında bir ilkesel yaklaşım söz konusudur.
Bununla beraber burada AİHM’nin uygulamada
yaşama hakkı, işkence yasağı (vücut bütünlüğü
hakkı), din ve vicdan özgürlüğü gibi haklara özel
bir önem verdiğini ve bu hakları çekirdek haklar
olarak nitelediğini unutmamak gerekiyor. Gerçek-
ten de ücretli izin hakkı ile vücut bütünlüğü hakkı
(işkence yasağı) ihlali aynı kefeye konamaz.
dikkat
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM)
çekirdek haklar şeklinde özel vurgu yaptığı hak-
lar anlayışı ile ihlalin yol açacağı sonuçların ağır-
lığına dikkat çekme amacı güder. Yoksa devle-
tin sadece çekirdek haklara saygı göstermesi ile
yetinileceği anlamına gelmez. Mahkeme ihlali
hâlinde daha büyük yıkımlara yol açan haklara
özel bir vurgu yapmaktadır.
Sürekli Gelişme Hâlinde Olması
İnsan hakları kataloğuna teknoloji, toplumsal
anlayış ve ihtiyaçların değişimi sonucu yenileri ek-
lenmektedir ve eklenmeye devam edecektir. Yani
toplumsal gelişmelere paralel olarak yeni hak katego-
rileri ortaya çıkmaya devam etmektedir. Bu manada
2
1970’li yıllarda dayanışma hakları (barış içinde yaşama
hakkı, çevre hakkı, temiz su hakkı) örnek verilebilir
(Doğan 1a, 2019: 61). Bu nedenle insan hakları hu-
kuku sürekli gelişen bir bilim alanıdır demekteyiz.
Son yüz yıllık zaman diliminde insan haklarını
düzenleyen belgeler, Birleşmiş Milletler başta olmak
üzere uluslararası örgütler ve kurumlarca hazırlan-
mışlardır. Sözleşmeler bu yönüyle uluslarüstü nite-
liktedir. İnsan haklarının devletler açısından bağla-
yıcı özellik kazanması için bu belgelerin iç hukuk
düzeninin bir parçası hâline gelmesi gerekir. Devlet-
ler yetkili ulusal organları ile bu sözleşmeleri onayla-
yarak bunu sağlarlar. İnsan hakları uygar dünyanın
uzlaşmaya vardığı hukuki değerlerdir. Uluslararası
alanda insan hak ve özgürlüklerine yenileri eklendik-
çe bunlar zaman iç hukukta da benimsenmektedir
Karşılıklılık Şartına Bağlı Olmaması
İnsan hakları hukukunda mütekabiliyet ilkesi
(karşılıklılık) aranmaz. Bir devlet başka bir devlet-
teki insan hakları ihlallerini öne sürerek kendi ül-
kesinde insan haklarına saygı göstermekten vazge-
çemez. Çünkü insan hakkının öznesi (sahibi) birey
ve birey gruplarıdır. Bireyin Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi bağlamında AİHM’de açılan davalarda
taraf olarak kabul edilmesi artık insan haklarının
öznesinin (sahibinin) devlet değil insan olduğunu
göstermektedir.
İnsan Haklarına Saygıyı Sağlamakta
Toplumsal Zihniyetin Önemi
İnsan hak ve özgürlükleri sadece tek bir bilimsel
disiplin ile sınırlı değildir. Kapsamlı bir insan hak-
ları eğitimi ve kavrayıcı bir insan hakları bilinci in-
san haklarına dayalı bir toplumsal ve siyasal düzen
kurmak için önemlidir. Bu nedenle insan hakları-
nın anlaşılması için disiplinler (farklı bilim alanla-
rı) arası bir yaklaşıma gereksinim vardır. Bir ülkede
sadece anayasal ve yasal düzeyde hatta uluslararası
düzeyde insan haklarının tanınmış olması insan
haklarına saygılı bir toplumsal düzen kurulma-
sı için yeterli değildir. Toplumsal anlayış da bunu
desteklemelidir. Özellikle eğitim kurumlarında
öğütlenen rol modeller, yargıçların insan hakları
konusunda duyarlılığı, kamu yöneticilerinin tutu-
mu, hatta işverenlerin davranışları ve elbette siyasi
aktörlerin söz ve fiilleri insan haklarına saygılı bir
toplum kurmakta belirleyicidir. Bu durum aşağıda-
ki çizim ile biraz daha somutlaştırılabilir.
45
2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması

Entelektüel
birikim

Çevre ve Siyaset
insan anlayışı
bilinci

İnsan
Hakları
Eğitimi

Hukuka saygı
Empati (UA Sözleşmeler
duygusunun ve kurumlar
geliştirilmesi hakkında
detaylı bilgi)
Değerler
eğitimi

Şekil 2.1 İnsan hakları eğitiminin çok boyutluluğu

Kaynak: Doğan 1b, 2019: 13.

Öğrenme Çıktısı
3 İnsan haklarının özelliklerini aktarabilme ve farkındalık geliştirebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Farklı sosyal gruplarının Batılı toplumlarda görülen

Günümüzde insan hakla-
rının var olmak için devlet
yöneticilerinin onayı gerek-
mekte midir? Araştırın.
birbirine karşı zaman za-
man önyargılı davranmasını
gidermede verilebilecek bir
empati eğitiminin rolünü
değerlendirin.
Müslümanlara dönük ırkçı
davranışlar bu ülkelerde ve
Türk basınında geniş yer
bulmakta mıdır? Gözlemle-
rinizi çevrenizle paylaşın.

İNSAN HAKLARI TANIMLANABİLİR Mİ?

İnsan haklarına saygının önemsendiği ülkelerde birbiriyle yarışan sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel
koşullar mevcuttur. Bunlardan biri çoğulcu siyasal kültür anlayışının var olmasıdır (Sandkühler, 2012:10).
Bu nedenle insan haklarının fiilen hayata geçmesi, uygun bir siyasi ve kültürel ortam ile de yakından bağ-
lantılıdır. Oysa baskıcı rejimlerde hukukun üstünlüğü bulunmadığı, hukuk kuralları herkese aynı ölçüde
uygulanmadığı için birey hak ve özgürlüklerinin yaşama şansı zayıftır.
İnsan haklarının tanımlanması bu hakların kabulü nasıl bir sonuç doğurur? İnsan haklarının gelişme-
sine mi hizmet eder yoksa gelişmeye engel mi olur? Bunlar üzerinde düşünülmesi gereken noktalardır.
Çünkü tanımlamanın bir hakkı sınırlayıcı ve gelişmesini zorlaştırıcı etkisi de düşünülmelidir. Aşağıdaki
bilgilerden de anlaşılacağı gibi uluslararası örgütler ve devletler insan haklarını tanımlamak yerine onları
ilkesel olarak benimsemeyi tercih etmektedir. Böylece her bir durumda bu özgürlüklerin içeriği yeniden

46

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
belirlenmektedir. Bu sayede özgürlüklerin değişen
toplumsal ihtiyaçlara göre güncel bir şekilde anla-
şılması da sağlanmış olmaktadır.
Birleşmiş Milletler Sözleşmelerinde
İnsan Hakları Yaklaşımı
İnsan hakları konusunda yapılacak bir tanım
yüzyıllardan beri zaman zaman yükselen, bazen de
etkinliği kaybolan felsefi ve hukuki kuramların et-
kisinden soyutlanamaz. Eğer insan hakları doğuş-
tan sahip olunan doğal, devredilmez ve vazgeçilmez
hukuki değerler olarak görülürse aydınlanma felse-
fesi akımının bireyci bakış açısına göre bir tanım
ortaya çıkar.
Özgürlüklerin korunmasına dönük olarak 18.
yüzyıldan günümüze değin bildiri, iç hukuk dü-
zenlemeleri ve uluslararası sözleşmelerde ayrı ayrı
kabul etme ve güvence altına alma süreci yaşanmış-
tır. İnsan davranış ve düşüncelerinin karmaşıklığı,
insan haklarını tek bir tanıma indirgemeyi zorlaş-
tırmaktadır. Bu nedenle insan hakları belgelerinde
tanımdan çok bu hakların unsurlarına ve özellikle-
rine ağırlık verilmiştir.
Örneğin her ikisi de 1966’da hazırlanan Medeni
ve Siyasi Haklar Sözleşmesi ile Ekonomik Sosyal ve
Kültürel Haklar Sözleşmesi’nin başlangıç kısmında
insanın doğuştan sahip onurlu bir varlık olduğu-
na vurgu yapılır. Aynı şekilde İkinci Dünya Savaşı
sonrasında hazırlanan birçok insan hakları sözleş-
mesinde insan onuru ve insanların, doğuştan özgür
olduklarına işaret edilir. Bu durum bize insan hak-
ları tanımlamada 18. yüzyıldan itibaren güçlenen
doğal hukuk anlayışının etkisini göstermektedir.
İnsan haklarına insana duyulan saygı ve verilen
değer açısından yaklaşılması özgürlüklerin korun-
ması ve gelişmesi için zorunludur. Türkiye dahil
bütün demokratik devleti anayasalarında insan
hakları üstün değerler olarak kabul edilmektedir.
Bunu kısaca örneklendirelim:
Bazı Liberal Ülke Anayasalarında
İnsan Haklarına Yaklaşım
Birçok demokratik hukuk devleti anayasasında
insan haklarının bir bütün olarak tanımı olmasa da
insan haklarına yaklaşım tarzı, insan hakları anlayı-
şı ve insan haklarının hangi belirleyici özelliklerine
öncelik verildiği görülür. Bu bağlamda İsviçre Ana-
yasası anayasa değişikliğinin “uluslararası hukukun
2
emredici kurallarına” aykırı olamayacağını öngö-
rür. Almanya Anayasası ilk maddesinde anayasa
koyucu iradenin bile dokunulmaz ve devredilmez
insan hakları ile temel adalet ilkelerini değiştirme
yetkisine sahip olmadığına ( Herdegen, 2014: 378-
379) açıkça vurgu yapar.
1982 Anayasası’nın 2. maddesi Cumhuriyetin
nitelikleri arasında “insan hakları” ve “sosyal hukuk
devleti” ilkelerini sayar. Anayasanın 4. maddesi de
Cumhuriyetin niteliklerini değiştirilemez ilkeler
olarak kabul eder. Bir başka deyişle Türkiye Cum-
huriyeti hukukun üstünlüğünü esas alan ve insan
haklarına saygılı bir siyasi devlettir ve bu ilkelerin
değiştirilmesi dahi teklif edilemez.
İnsan Haklarının Sosyalist Kurama
Göre Tanımlanması
Sosyalist anlayışa göre bir insan hakkı tanımı
yapacak olursak bu kez; insanın doğuştan özgür ol-
duğu yönündeki doğal hukukçu temel kabulü bir
yana atıp insanın “toplumsal koşullar izin verdiği
ölçüde haklara sahip olabilme yeteneği” şeklin-
de tanımlamak gerekir. Buna göre değil sonradan
doğa ile mücadele ederek özgürlüğünü kazanabi-
lir. İnsan toplumsal şartlar ve sosyalist ideoloji izin
verdiği ölçüde bir “serbest davranma alanına” yani
özgürlüğe sahip olabilir. Böyle bir anlayış insan
özgürlüğünü iktidarın takdirine bırakmaktadır.
Sosyalist kuramda hukukun üstünlüğü geçerli de-
ğildir. Yani hukuk kurallarının herkese aynı ölçüde
uygulanması düşüncesi kabul görmemiştir. Sov-
yetler Birliği’nin yıkıldığı Aralık 1991’e kadar bu
ülkede Komünist Parti oligarşisi egemendi. Yani
parti üyeleri hukukun üstünde kabul edilmekteydi.
Böylece Komünist Parti mensupları ülke zenginlik-
lerine el koymuşlardı. Parti üyelerinin kanunların
üstünde kabul edildiği bu keyfi yönetim anlayışı
hemen bütün sosyalist ülkelerde uygulanmıştır.
Günümüzde de aynı keyfi siyasal yönetim anla-
yışı Kuzey Kore ve Çin rejimlerinin uygulamalarıy-
la devam etmektedir. Müslümanların kimlik göste-
rerek ibadethanelere girebildiği Doğu Türkistan’da
ya da kutsal bir dine inanmasının yasaklandığı bir
siyasi ortamda insan hak ve özgürlüklerine saygı
mümkün değildir. Örneğin Birleşmiş Milletler Ço-
cuk Hakları Sözleşmesi’ni onaylayan bir devlettir.
Fakat Doğu Türkistan’daki Uygur ve Kazak aile-
lerden çocuklarını zorla almakta ve Çin kültürüne
göre yetiştirmekte, Çinlileştirilmektedir.
47
2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması

İnsan Hakları İçin Tanım

Bir hakkın tanımı, etkin yargısal denetim için önemli bir avantaj sağlar. Ancak tanımlama zorunlu
olarak sınırlamayı da beraberinde getirir. Hakkın somutlaştırılması tanımlamayı ve tanımlarken de sınır-
ları, kapsam tespitini zorunlu kılar. Eğer sadece felsefi ya da ahlaki düzeyde kalması istenmiyorsa insan
haklarını tanımlamak düşünülebilir. Ancak sadece tanımlama sorunları gidermek için yeterli olmayabilir.
Konuya şöyle de yaklaşılabilir: Bir hakkın tanımının sabit bir şekilde yapılmaması, yargı makamlarına
bu hak ya da özgürlüğün zamanın değişen koşullarına uygun hale getirme fırsatı verir. Bu nedenle insan
haklarının tanımlanmamış olması büyük bir eksiklik sayılmamalıdır. Çünkü gerçekte tam ve kesin bir ta-
nım, mahkemelerin hareket alanını da daraltıcı işlev görür. Mahkemeler önlerine gelen her somut olayda
insan haklarını içerik bakımından yeniden belirleyebilmelidir.

İç Hukukta Düzenlemenin Tanımlamadan Daha Önemli Olması

İnsan hakları, iç hukukta yer almasıyla bir temel hakka dönüşür. Bu durum “hukukileşme” olarak ni-
telenir. Bu sürecin gerçekleşmesiyle devlet-birey ilişkisi dava edebilmenin de mümkün olduğu bir nitelik
kazanmış olur. İnsan haklarının yazılı hale getirilmesi hem yargısal korumayı ve idarece insan haklarına
uygun davranmayı teşvik eder hem de uygulamanın insanların günlük hayatına yansımasını sağlar. Böy-
lece birey ya da bireylerin özgürlüklerinin siyasi, idari ve hukuki düzeyde yerine getirilmesini talep etmek
meşru bir temele kavuşur (Doğan 1a, 2019: 81).
Hakların pozitifleşmesi olarak da adlandırılan bu du-
rum, insan haklarının soyut birer terim olmaktan çıkıp
Yukarıdaki açıklamalar unutulmamak şar-
insanların günlük hayatlarında kullandıkları yaşayan birer
tıyla insan hakları şöyle tanımlanabilir: İn-
kavrama dönüşmesine hizmet eder. Böyle bir dönüşüm
san hakları: “Bireylerin ve grupların ulusla-
hukuk kültürüne toplumsal bir derinlik kazandırır. Ancak
rarası insan hakları belgelerinde ve anayasal
birçok ülkede görülen anayasa ve kanunlarda “görünürde”
düzende yargısal korumayla devlete karşı
yer alan hak ve özgürlüklerin hayata geçmesine izin verilme-
korunması garanti edilen haklardır”.
mesi olgusu, insan haklarının felsefi ve ahlaki boyutunun ne
kadar gerekli olduğunu da gösterir. İnsan haklarının uygu-
lamaya yansıması birçok toplumsal değişkene bağlıdır.

İnsan Haklarına Saygıda Sivil Toplumun Önemi

Toplumsal zihniyet yaslarda yer alan kavram ve tanımların hayata geçmesinde doğrudan belirleyicidir.
Özgürlüklere saygılı bir yönetim güçlü sivil toplum ortamında daha kolay sağlanır. Sivil toplum dinamik-
lerinin var olup olmaması, var olsa bile devlet otoritesi karşısındaki gücü, devletin kamu düzenini sağla-
yabilecek ölçüde yönetilebilir bir sistem oluşturma becerisi gösterebilmesi, adalet duygusunun gücü gibi
sosyal etkenler insan haklarına saygılı bir toplumda belirleyicidir.

Toplumsal Bilincin Önemi

Dikkat edilirse bir hak tanımı yaparken hemen “özgürlük” terimine geçilmesi hak ve özgürlük terim-
lerinin yapışık ikizler ya da madalyonun iki yüzü olduğunu göstermektedir. Bu durumda hakkın devlet
otoritesi karşısında yargısal yollarla talep edilebilen özgürlükler kategorisi olduğu söylenebilir. Ancak ta-
nım yapmaktan çok yöneticilerin insan haklarına nasıl yaklaştıkları ve toplumsal zihniyetin insan hak ve
özgürlüklerinin ihlaline karşı duruşu önemlidir.
Gerçekte “toplumsal bilinç”, hak ve özgürlüklere saygıyı sağlamakta en önemli yaptırım niteliğindedir.
Unutulmamalıdır ki özgür basın var ise ve devletçe yönlendirilmeyen bir sivil toplum varsa yöneticiler ken-
dilerini kişi hak ve özgürlüklerine saygılı davranmak zorunda hissederler. Bunun bir süre sonra süreklilik
kazanan davranışa dönüşme olasılığı yüksektir. Aynı durum yasalarda yer alan hak ve özgürlükleri çiğneyen
yöneticiler karşısında vurdumduymaz davranan toplumlar açısından da geçerlidir. Hakkı ihlal edilenlerin

48
 2
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

bu durumu kabullenmeleri veya ihlal edene karşı harekete geçildiğinde yargıçların konuya duyarlı davran-
maları hukuken tanımlamaktan çok uygulamanın daha hayati bir konu olduğunu gösterir.

Yaşamla İlişkilendir

Sosyal Medyanın Sivil Toplum ve Kamusal Alana Kazandırdığı Yeni Boyut

İnternet teknolojisinin gelişmesi devlet ve topluma ilişkin klasik tanımlamaları yeniden gözden ge-
çirmeye zorlayacak cinstendir. Çünkü sosyal medya ortamı artık siyasi sınırları aşan bir toplum olgusu
ortaya çıkarmıştır. Bu bağlamda baskıcı rejimlerin işinin artık daha zorlaştığını kabul etmek yanlış ol-
mayacaktır. Bu nedenle artık sosyal medya ortamı da ayrı bir düzeyi ifade etmek üzere yeni bir kamusal
alan anlamına gelmektedir. Ancak bu kamusal alanda sadece yurttaşlar etkin değildir. Artık ulusal sınır-
lar dışından da bu kamusal alana katılım mümkündür. Böyle bir gerçeklik beraberinde hem ulusal sivil
toplum için bir güçlenme anlamına hem de sivil toplumun yabancı, yurttaşın mensubu olduğu topluma
ilişkin kaygılara yabancı, sivil ruha aykırı girişimlere kapı aralama anlamına gelebilir.
Hangi açıdan bakılırsa bakılsın sosyal medya ortamı yanlış yönlendirilme riski ile karşı karşıyadır.
Bu tehlike ancak yurttaşlık bilinci ile en aza indirilebilir. Fakat böyle bir riskin mevcut olması bu top-
lumsal boyutun görmezden gelinmesi için bir sebep olamaz. Aslında gelişen internet teknolojisi bir ba-
kıma doğrudan demokrasiyi mümkün kılma aracı olarak da görülebilir. Bu olasılık gerçekleştiği oranda
artık siyasete ilişkin etkileşimin de köklü bir dönüşüme uğradığı söylenebilir.

Kaynak: Doğan 1c, 2015: s. 325.

Öğrenme Çıktısı
4 İnsan haklarını tanımlayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İnsanın doğuştan özgür Kadınların siyasal hakların-

kabul edilmesi (liberal top-
lum kuramı) ve toplumsal
koşullar elverdiği ölçüde
özgürleşmesi (sosyalist an-
layış) arasında pratikte fark
var mıdır? Araştırın.
Engelliler kendilerine ya-
dan yaralanmasında yaşa-
salarla tanınan özgürlükle-
nan sorunlar bağlamında
rinden yeterince yararlana-
okuyun: Fatmagül Berktay,
biliyorlar mı? Bu konuda
Politikanın Çağrısı, İstanbul
kişisel bir gözleminizi arka-
Bilgi Üniversitesi Yayınları,
daşlarınızla paylaşın.
İstanbul 2010, s.121-132.

İNSAN HAKLARININ SINIFLANMASI

İnsan haklarının ihlaline neden olan her türlü fiil ve işlem karşımıza bir insan hakkı sorunu olarak çıkar.
Bu nedenle insan haklarına ilişkin bilgilerin sistematik olarak incelenmesi bu konuda bilinç oluşumu ve
daha kolay öğrenilmesine destek olur. İnsan haklarının sınıflanması da böyle bir amaca hizmet eder. Sınıf-
lama konunun daha iyi anlaşılmasını sağlar.
Klasik liberal anlayışta haklar kural olarak eşit düzeyde görülmekteydi ve insan haklarından genel olarak
negatif statü hakları anlaşılmaktaydı. John Locke için örnek gösterilebilir. Locke, mülkiyet hakkı başta ol-

49
2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması
mak üzere devletin, insan haklarına saygı gösterme
görevinin iktidarın meşru sayılması için şart oldu-
ğunu söyler. Ona göre devlet, bireylerin özgürlüğü-
nü kullanmasına engel olmamalıdır. Ayrıca devlet
bu özgürlüklerin kolayca kullanılabilmesi için ge-
rekli güven ortamını da sağlamakla yükümlüdür.
Konuya cumhuriyetçi bir yorumla yaklaşan
Jean Jacques Rousseau (1712-1778) ve günümüz-
de Jürgen Habermas (1929-) insan haklarını daha
çok siyasi katılım hakkı açısından ele almışlardır.
Rousseau hakları kamu yararı ile gerekçelendirir.
Buna göre birey yasa yapma sürecine katılmakla
yükümlüdür (Lohmann, 2005: 10).
Toplumu fazla öne çıkaran düşünürler genellikle
bireysel özgürlükleri değil otoriteyi önemserler. Ni-
tekim sosyalist ve faşist siyasi ideolojiler bireyi top-
lum ya da ulusun içinde yok sayan yönetimler ola-
rak tarihte yerini almıştır. Otoriter rejimler bireyden
devlet için hep kendini feda etmesini ister. Ancak
ona değer vermez ve özgürlüklerine saygı duymaz.
İnsan haklarının bütünselliği ya da bir başka de-
yişle bölünmezliği insan haklarının, belirli katego-
rilere ayrılamayacağı anlamına gelmez. Öğrenmeyi
kolaylaştırmaya dönük birtakım sınıflamalar bir
bakıma kaçınılmazdır. Ancak burada kuramsal bir-
takım sorular ortaya çıkar. İnsan hakları sınıflaması
nasıl yapılmalıdır ve bunu yaparken hangi ölçütler
dikkate alınmalıdır? Gelecekte yeni sınıflamalara
ihtiyaç duyulacağı daha şimdiden öngörülebilir.
Çünkü teknoloji ve toplum değiştikçe yeni insan
hakkı kategorileri ve çeşitleri ortaya çıkacaktır. Bu
görüş 20. yüzyıldaki gelişmeler ile de doğrulanmış-
tır. Kısaca 19. yüzyılda devletçe benimsenen insan
haklarına 20. yüzyılda yenileri eklenmiştir. Buna
paralel olarak insan haklarına ilişkin yeni sınıfla-
malar ve tanımlar ortaya çıkmıştır. İnsan hak ve öz-
gürlüklerine ilişkin en bilinen sınıflama, 20. yüzyıl
başlarında Alman genel kamu hukukçusu Prof. Dr.
Georg Jellinek tarafından yapılanıdır.
İnsan haklarına ilişkin yapılan sınıflamaların bi-
raz da yazar ya da araştırmacının tercihlerine göre
biçimlenir. Biz burada üzerinde en fazla uzlaşma
olan ayrımlara yer vermekle yetineceğiz.
Georg Jellinek’in İnsan Hakları
Sınıflaması
Hakları hukuki kaynağına göre veya ortaya
çıktığı döneme göre sınıflamak mümkündür (Ko-
kot, 1999:176). Öğretide insan hakları farklı baş-
50
lıklar ve ölçütlere göre sistematik incelemeye tabi
tutulmuştur.
İnsan hakları sadece ortaya çıktığı toplumda
değil dünya genelinde yaygınlaşmış ve destek bul-
muştur. Bu anlamda başlangıçta burjuvazi sınıfının
çıkarları doğrultusunda devlet otoritesince kabul
edilen klasik haklar (Uygun 1b, 2014: 494) daha
sonra dünya çapında yaygınlaşmıştır.
Özgürlüğü tanımlamak zor olsa da hak ve öz-
gürlüklerin sınıflanması konunun anlaşılmasını
kolaylaştırır. Georg Jellinek de hakları sınıflaya-
rak özgürlüklerin daha kolay anlaşılmasına katkı
sağlamıştır. Jellinek kişinin devlet ve toplum kar-
şısındaki konumu ile bireyin devletten beklentile-
rini esas alan bir sınıflama geliştirmiştir. Ona göre
yurttaşların sahip oldukları haklar “aktif, olumlu ve
olumsuz” statü hakları olarak üç başlık altında in-
celemiştir:
(1) Olumsuz statü (negatif statü) hakları, dev-
letin, bireylerin bu hak ve özgürlükleri kullanabil-
meleri için dokunamayacağı bir alanın olduğunu
ifade eder. Negatif statü haklarına devlet gibi özel
hukuk kişileri de saygı göstermekle yükümlüdür.
Örneğin özel hayatın gizliliği, haberleşmenin gizli-
liği gibi haklara sadece devlet değil diğer devlet dışı
aktörler de saygı göstermekle yükümlüdür. Buna
uyulmaması halinde ceza kanunlarındaki yaptırım-
larla karşı karşıya kalınır.
Negatif (olumsuz) statü hakları için birinci ku-
şak haklar, koruyucu haklar ya da klasik haklar da
denir. Din ve vicdan özgürlüğü, ifade özgürlüğü,
kişi güvenliği gibi haklar bunlardandır. Bu özgür-
lüklerin kullanılabilmesi için devletin müdahale
etmemesi yeterlidir.
dikkat
1982 Anayasası’ndaki hak ve özgürlük sınıf-
laması G. Jellinek’in bakış açısına paraleldir.
Anayasa’nın ikinci bölümü “Kişinin Hak ve
Ödevleri” başlığını taşır. Negatif statü hakları bu
bölümde m.17-40. maddeler arasında düzen-
lenmiştir. Olumlu statü hakları ise Anayasa’nın
üçüncü bölümde Sosyal ve Ekonomik Haklar
ve Ödevler” başlığı altında 41-65. maddeler
arasında yer almıştır. Katılma hakları olarak da
adlandırılan aktif statü hakları ise Anayasa’nın
dördüncü bölümünde m. 67-70. maddeler ara-
sında düzenlenmiştir.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
(2) G. Jellinek’in sınıflamasında ikinci kategori-
yi olumlu statü hakları oluşturur. Bu kategoride yer
alan haklar sanayi toplumunun doğuşu ile beraber
beliren toplumsal talepler sonucu anayasalarda yer
almaya başlamıştır. Olumlu statü haklarının (pozi-
tif statü) herkesçe kullanılabilir olması için devletin
bazı edimleri yerine getirmesi gerekir. Bu nedenle
isteme hakları da denir. İsteme hakları denmesinin
temel sebebi bireyin gerektiğinde devlete karşı dava
açarak ondan, üzerine düşen görevi yerine getirme-
sini istemesinin mümkün olmasıdır. Sosyalist ülke-
lerde bu tür uygulamalara rastlanmaktaydı.
Sosyal haklar da denilen olumlu (pozitif ) statü
hakları devlete bazı görevler de yükler. Bir başka
ifadeyle ekonomik ve sosyal durumu zayıf yurttaş-
lar devletten kendilerini haklarını gerektiği ölçüde
kullanabilmek için desteklemesini bekler. Sağlığın
korunması, çalışma hakkının kullanılabilmesi, sos-
yal güvenliğin sağlanması gibi haklar bunlardandır.
Bu kategorideki haklar sosyal haklar olarak da ad-
landırılır.
dikkat
Olumlu statü hakları öğretide isteme hakları,
pozitif statü hakları veya sosyal haklar olarak
da anılır. Bu haklar Sanayi Devrimi sonrasında
ortaya çıkan işçi sınıfının taleplerini karşıla-
mak üzere anayasal devletlerce kabul edilmeye
başlanmıştır. Bu nedenle Marksist toplum fel-
sefesinin bu hakların kabulünde önemli rolü
olmuştur. Sosyal haklar devlete ekonomik ve
sosyal durumu zayıf bireyler lehine belirli gö-
revler yükler. İkinci Dünya Savaşı sonrasında
ortaya çıkan anayasalarda sosyal haklara (pozitif
statü hakları) geniş şekilde yer verildiği görülür.
Türkiye’de 1961 ve 1982 anayasalarında bu hak-
lara bu şekilde yer verilmiştir.
Georg Jellinek’in sınıflamasında bireyi olduğu
gibi sosyal gerçekliği de dışlamayan bir yaklaşım
egemendir. Negatif statü haklarının başlıca özellik-
lerinden biri devletin müdahalesine karşı yargısal
korumanın mümkün olmasıdır. Bir başka deyişle
liberal anlayışa dayalı devlet, özgürlüğü kullanmayı
engellememekle yükümlüdür. Bunu ihlal ederse,
devlete karşı yargısal koruma yoluna gidilebilir.
Yani negatif statü hakları dava edilebilme özelliğine
sahiptir. Buna karşılık pozitif ya da olumlu statü
2
hakları, diğer deyişle sosyal hakların devletçe ihlal
edildiğinin ulusal veya uluslararası yargı kararı ile
tespiti ancak istisnai durumlarda gündeme gelebilir
(Kokot, 1999: 185). Çünkü sosyal güvenlik hakkı,
çalışma hakkı, konut hakkı gibi hakların yargısal
yolla sağlanması, yoksulluk, eğitimsizlik gibi du-
rumlar, bir devletin ekonomik gücü ile yakından
bağlantılıdır. Kısaca olumlu statü (pozitif statü)
hakları ya da sosyal haklar dediğimiz haklara ilişkin
ihtiyaç ve talepler her toplumun ekonomik ve sos-
yal durumuna göre farklılık gösterir.
(3) Aktif statü hakları ise yurttaşların kamu iş-
lerine katılmasını sağlayan haklardır. Bu nedenle
katılma hakları olarak da adlandırılır. Katılma hak-
ları kural olarak sadece vatandaşlarca kullanılabilen
haklardır. Ancak Avrupa Birliği’ne üye devletlerin
vatandaşları Birliğe üye başka devletlerde de belirli
koşullarda mahalli seçimlerde oy vermede olduğu
gibi haklarını kullanabilmektedirler.
Halk oylamasında oy kullanma hakkı, genel se-
çimlere katılma, aday olma gibi toplum yönetimini
belirlemeye dönük siyasi haklardır. Dilekçe hakkı
aktif statü yani katılma haklarındandır. Aktif sta-
tü hakları tarihsel açıdan anayasal rejimlerde (birey
özgürlüklerinin gerçekten yaşandığı) ortaya çık-
mıştır (Akın, 1987: 261-262). Aktif statü hakları
da devlete olumlu veya olumsuz bir edim yükleye-
bilir. Örneğin seçim güvenliğinin sağlanması, me-
muriyete alınmada objektif ölçütler uygulanması
gibi durumlarda devlet üzerine düşeni yapma ödevi
ile karşı karşıyadır.
Yukarıda da dile getirildiği gibi G. Jellinek ta-
rafından yapılan negatif (olumsuz) statü hakları,
pozitif (olumlu) statü hakları ve aktif statü hakları
öğretide koruyucu haklar, isteme hakları ve katıl-
ma hakları olarak da adlandırılır. Sosyal haklar ola-
rak da adlandırılan olumlu statü haklarının isteme
hakları olarak adlandırılması sosyalist rejimlerde
çalışma, emeklilik, eğitim, konut ve sağlık konu-
larında devletten talepte bulunulmasının yasalarla
garanti altına alınmış olması etkili olmuştur.
İnsan Haklarını Tarihsel Evrelere
Ayıran Sınıflama
İnsan haklarının sınıflamasına ilişkin bir başka
ayrım da hakları birinci, ikinci ve üçüncü kuşak
haklar şeklindedir. Bu sınıflamayı 1979’da yapan
Karel Vasak’ın bu sınıflamada izlediği yöntem bi-
rey, toplum ve devletin konumunun, tarihsel ve
51
2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması
ekonomik olayların gösterdiği dönemsel ortak
özelliklerinden hareketle hakları sınıflanma şeklin-
de olmuştur.
dikkat
Karel Vasak (1929-2015) Sovyetler Birliği’nin
1968’de Çekoslovakya’daki özgürlük hareketini
şiddetle bastırması sonrası Fransa’ya sığınan bir
bilim insanıdır. Hakları kuşaklara ayırmaya iliş-
kin bu ayrım Vasak’ın ismiyle ünlüdür.
K. Vasak’ın yaptığı insan hakları sınıflamasının
ana hatları şöyledir:
(1) Birinci kuşak haklar Fransız Devrimi ile bir-
likte kabul gören klasik haklardır. Bu haklar me-
deni ve siyasi hakları olarak da adlandırılır. Birin-
ci kuşak haklara özgürlük hakları da denir. İçerik
itibarıyla G. Jellinek’in sınıflamasında negatif statü
haklarına karşılık gelir. Ancak Vasak, Jellinek’ten
farklı olarak siyasi katılım haklarını (seçimler seç-
men ya da aday olarak katılma, toplantı ve gösteri
yapma hakkı, ifade özgürlüğü) ayrı bir kategori al-
tında değil birinci kuşak hakların kapsamına dahil
eder (Doğan 1a, 2019: 66).
(2) Karel Vasak yaptığı insan hakları sınıflama-
sında ikinci kategoriye sosyal ve kültürel hakları
koyar. Buna göre bu haklar 19. yüzyılda Sanayi
Devrimi’nin gerçekleşmesi sonucu kabul edilen
haklardır. Grev hakkı, sendika kurma hakkı, si-
yasi parti kurma hakları bunlardandır. Bu hakla-
rın özellikle işçi sınıfı ve yoksullarla ilgili olanları
insan onuruna yakışır bir hayat seviyesi sağlamaya
hizmet eder. Bu anlamda devletin zayıf durumdaki
bireylere destek veya yardımda bulunması beklenir.
Asgari bir ekonomik refah seviyesine sahip olmak,
çalışma hak ve ödevi, sendikal haklar, sağlık ve eği-
tim alanındaki haklar bu bağlamda anılması gere-
kenlerdir.
K. Vasak üçüncü kuşak haklar adı altında İkinci
Dünya Savaşı sonrasında oluşan uluslararası siyasi
koşulların da etkisiyle kabul gören hakları sıralar.
Yazar bu kategorideki hakları dayanışma hakları
olarak isimlendirir (Hoffman, 2010: 27).
Üçüncü kuşak hakların kabul görmeye başladı-
ğı döneme, insan hakları alanında köklü bir anlayış
değişimi de eşlik etmiştir. Bu değişim, klasik an-
52
lamıyla devlet egemenliği modeline yönelik inan-
cın insan hakları lehine zayıflaması, insan hakları-
nı devletlerin içi işi olarak görme anlayışının terk
edilmesidir. Bu anlayış 1960’lardan itibaren daha
derinden hissedilmiştir. 1968’de dünya genelinde
yayılan protestolar bir ortak insanlık fikrini can-
landırmış, sağlıklı çevrede yaşama, nükleer silah-
ların yasaklanması gibi insanlığın ortak dayanışma
ruhunu pekiştiren talepler ortaya çıkmıştır. Özgür
dünya olarak adlandırılan coğrafyada böyle bir tab-
lonun egemen olduğunda kuşku yoktur.
internet
Karel Vasak’ın görüşleri için bkz. http://
www.kas.de/upload/Publikationen/2008/
index_menschenrechte.pdf ; ayrıca bkz.
Lohmann, “Die Menschenrechte: unte-
ilbar und gleichgewichtig? –Eine Skizze”,
s.19 dipnotu 9; Birinci kuşak insan hak-
ları için ayrıca bkz. Engin, Zeynep Özlem
Üskül, “Birey Kavramının Gelişimi ve İn-
san Hakları”, İÜHFM, Cilt LXXII, Sayı 1
(2014), s. 206-208.
Üçüncü kuşak haklardan kural olarak bireysel
haklar değil; grup hakları, azınlık ya da kültürel
grupların hakları anlaşılır. Bunlara doğal zenginlik-
lere ulaşma hakkı, barışçıl ve sağlıklı bir çevrede ya-
şama hakkı (Kokot, 1999: 186), gelişme hakkı (Ge-
reis, 2002: 160), temiz suya erişme, yiyecek yardımı
alma gibi haklar örnek olarak verilmektedir.
Üçüncü kuşak hakların henüz tam bir genel ka-
bul elde edebilmiş değildir. Bu konudaki tartışma-
lar da insan hakları hukukunun sürekli gelişmekte
olan bir bilim alanı olduğunu göstermektedir. Ay-
rıca bu durum bir olumsuzluk değildir. Çünkü bu
durum hakların gelişimine ve toplumsal düzeyde
bir farkındalık oluşmasına da katkı sağlamaktadır.
İnsan Haklarının Kullanılış Biçimine
Göre Sınıflanması
Bazı özgürlükler sadece bireysel olarak kullanı-
labilir. Bazı hak ve özgürlükler de birden çok ki-
şinin bir araya gelmesiyle kullanılabilir. Bu açıdan
hak ve özgürlükleri bireysel ve kolektif olarak tasnif
etmek mümkündür.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Bireysel Hak ve Özgürlükler
İnsan hak ve özgürlüklerinin devlet karşısında
garanti altına alınma süreci genellikle bireysel ola-
rak kullanılan haklar şeklinde başlamıştır. Örneğin
özel mülkiyet, din ve inanç özgürlüğü, ifade öz-
gürlüğü bunların başında gelir. Bireysel özgürlük-
lerin liste olarak sıralandığı en bilinen insan hak-
ları belgesi 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları
Bildirgesi’dir. Bireysel haklar klasik haklar olarak
da adlandırılır. Bu haklar hem sahip olunması hem
de kullanılışı itibarıyla bireyseldir. Bireysel hak ve
özgürlüklerin devletlere karşı koruma altına alın-
dığı en etkin insan hakları belgesi Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi’dir ve Türkiye bu Sözleşme’yi
10.03.1954 tarihinden itibaren onaylamıştır. Bu
sözleşmede klasik anlamda bireysel hak ve özgür-
lüklere yer verilmiştir.
Kolektif Hak ve Özgürlükler
Kolektif hak ve özgürlükler birden çok bireyin
bir araya gelerek kullanabileceği haklardır. Tarih-
sel gelişme sırası açısından kolektif haklar bireysel
haklardan daha geç kabul edilmişlerdir. Bu bağ-
lamda 19. yüzyılda Sanayi Devrimi’nin de etkisiyle
bu özgürlükler bir talebe dönüşmeye başlamıştır.
Anayasalarda açıkça yer almaya başlaması ise ge-
niş şekilde 20. yüzyılda gerçekleşmiştir. Kolektif
özgürlüklerde bireyler ortak çıkarlarını korumak
üzere bir araya gelirler.
Kolektif özgürlüklerden biri toplanma özgür-
lüğüdür. Bu özgürlük belirli sayıda bireylerin, ba-
rışçıl bir şekilde kamuya açık bir alanda “anlamlı
bir ortak amaç için bilinçli şekilde ve geçici ola-
rak hazır bulunmaları” şeklinde tanımlanabilir.
Özel “alanlarda” yapılan toplantılar da bu özgürlük
kapsamındadır. Barışçıl amaçlarla özel alanlarda
bir araya gelen belirli sayıda bireyler toplantı öz-
gürlüğünü kullanmış olurlar. Toplanma özgürlüğü
sadece bireylerin değil, aynı zamanda grupların bir
araya gelme hakkı anlamına da gelir. Toplanma
özgürlüğünün yararlanıcıları, özneleri, sadece bi-
reylerden ibaret değildir. Dernekler (Algan, 2014:
72-73) gibi, birey grupları, kayıtlı olsun ya da ol-
masın sivil platformlar da barışçıl olmak koşulu ile
toplantı düzenleyebilir ve açıklamada bulunabilir-
ler. Toplantı ve gösteri yapma hakkı kamu düzenini
bozmamak şartı ile korunan bir haktır.
Örgütlenme hakkı bireylerin, ortak amaçların
daha kolay gerçekleştirilmesine dönük olarak ortak
2
bir irade etrafında topluca bir araya gelerek belirli
bir faaliyette bulunmaları ya da belirli tarzda dav-
ranmalarıdır. Ortak amaç siyasi, sosyal, kültürel ve
benzeri menfaatlerin korunması (Doğan 1b, 2019:
283) için olabilir. Ancak bu bir araya gelmeler top-
lantı ve gösteri yapma özgürlüğündeki gibi kısa sü-
reli ve geçici değildir. Bir süreklilik söz konusudur.
Amaç; bir işin başarılması gibi bireysel çıkarların
hayata geçirilmesine yönelik bir dayanışma olabi-
leceği gibi, kamuoyunda belli bir soruna daha fazla
dikkat çekmek de olabilir. Örgütlenme özgürlüğü-
nün ortak amaç etrafında birleşme unsuru mevcut
olmalıdır. Bunun yanı sıra daha önemli diğer öge
de gönüllülük ve şiddetten uzak durmaktır. Hem
bireysel hem de kolektif özgürlükler ancak şiddete
yönelmediği takdirde hukuk düzenince dikkate alı-
nır ve korunur.
Dernek kurma hakkı gibi sendika kurma hakkı
ve grev hakkı kolektif özgürlüklerdendir. Hem bu
haklar hem de siyasi parti kurma hakkı ve siyasi
partilere üye olma hakkı kolektif özgürlükler ara-
sında hatırlanmalıdır.
Yasayla Tanınıp Tanınmadığına Göre
Hak ve Özgürlükler
Bu ayrım pozitivist hukuk çevrelerinde ilgi gör-
müştür. Buna göre bir hak ve özgürlüğün anlam
ifade etmesi ancak ihlale karşı bir yaptırımla koru-
nuyorsa mümkündür. Haklar ancak bir yasa ile so-
mut olarak düzenlenirse geçerli sayılır. Buna karşı-
lık doğal haklar anlayışı bu görüşü reddeder. Buna
göre insan hakları yasalardan bağımsızdır ve yasalar
henüz ortaya çıkmadan da mevcuttu (Gemalmaz,
2001: 468-469). Bu nedenle doğal hukukçu bir
yaklaşımla, ahlaki olarak, insan hakları bir yasayla
düzenlenmese de vardır. İnsan hak ve özgürlükleri
var olmak için yasalara bağımlı olmadığı kabul edi-
lir. Bu anlayış doğal hukukçu bir yaklaşımdır ve batı
demokrasilerinde yaygın şekilde kabul edilmektedir.
İhlali halinde yasal yaptırımla korunmak (ihlal
halinde sorumlular aleyhine ceza verilmesi ya da
tazminat ödemenin gündeme gelmesi) elbette öz-
gürlüğü daha güçlü hale getirir. Ancak insan hak
ve özgürlüklerine saygıyı sağlamakta yasalar kadar
toplumsal bilinç de etkilidir.
Özgürlüklerin ancak yasayla korunursa anlam
ifade edeceği görüşü otoriter rejimlerde karşılık
bulacak bir anlayıştır. Bu yasacı anlayışta siyasi ik-
tidar yasama çoğunluğunu kullanarak özgürlükleri
53
2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması
rahatça sınırlayabilir hatta ortadan kaldırılabilir.
Böyle bir anlayış çağdaş hukuk devleti anlayışıyla
bağdaşmaz.
Klasik Haklar ve Sosyal Haklar Ayrımı
Bu başlık altında yapılan açıklamalar büyük
ölçüde Jellinek’in yaptığı insan hakları sınıflama-
sında olumsuz statü ve olumlu statü hakları ile
örtüşmektedir. Klasik hak ve özgürlüklerden kasıt
Fransız Devrimi sonrasında yayınlanan bildiriyle
devlet otoritesinin saygı duymakla yükümlü sayıl-
dığı hak ve özgürlüklerdir. Bunlar Karel Vasak’ın
sınıflamasında da birinci kuşak haklar olarak ad-
landırılır. Klasik hak ve özgürlükler 1789 Fransız
İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nde yer verilen
başta mülkiyet hakkı olmak üzere doğuştan özgür-
lük ve kanun önünde eşitlik, kanunsuz suç ve ceza
olmaz ilkesi, düşünce ve ifade özgürlüğü, kişi gü-
venliği, inanç özgürlüğü, masumiyet karinesi gibi
haklardır.
Buna karşılık sosyal haklar Sanayi Devrimi son-
rası anayasalarda yer verilmeye başlayan haklardır.
Sosyal haklar devlete sosyal ve ekonomik bakım-
dan zayıf toplum kesimlerine ve bireylere yardım
ve destek sağlama görevi yükler. Yukarıda da açık-
landığı gibi anayasanın üçüncü bölümünde sosyal
ve ekonomik haklara genişçe yer verilmiştir.
Dördüncü Kuşak Haklar
İnsan haklarını evrelere göre inceleyen öğretide
bir de dördüncü kuşak haklar kategorisinden de söz
edilmektedir. Yeni teknolojik gelişmelerin insan
onuruna aykırı bir şekilde kötüye kullanılması teh-
likesine karşı yeni bir insan hakkı kategorisinin ka-
bulüne ihtiyaç olduğu düşünülebilir. Bu bağlamda
iletişim teknolojilerindeki köklü değişimlerin özel
hayatın gizliliğine yansımaları, insan kopyalanması
gibi durumlar insanların özgürlüğünü devlet karşı-
sında korumaya ilişkin yeni hakların kabulünü ge-
rektirebilir. Hatta teknolojik gelişmeler bireyin hak
ve özgürlüklerinin sadece devletlerin değil bireyler-
ce de ihlal edilmesi tehlikesini arttırmıştır. Biyo-
teknoloji ve tıbbi genetik gibi alanlarda gerçekleşen
devasa gelişmelerin yol açtığı riskler insanı bu yeni
durumda özgürlükleri korumanın gereğini bir kat
daha ortaya koymaktadır.
Daha 1932’de bile Aldous Huxley, “Cesur Yeni
Dünya” adlı kitabında biyoteknoloji alanında ger-
54
çekleşecek ilerlemenin insanları birçok hastalıktan
kurtarmanın yanı sıra insan doğasını değiştirme
tehlikesine de yol açacağını öngörmüştü. Günü-
müzdeki canlıların kopyalanması bu tehlikeyi doğ-
rulamaktadır. Böyle bir teknoloji sadece devletlerce
değil bireylerce de kötüye kullanılma potansiyeline
sahiptir. Diğer yandan Goerge Orwell da 1949’da
yayınladığı Türkçeye de çevrilen “Bin Dokuz Yüz
Seksen Dört” adlı eserinde özgürlükler için bir baş-
ka tehlikeye dikkat çekmiştir. Orwell teknolojik
gelişmelerin devlete, bireyin özel hayatını kontrol
imkânı vereceğini öngörmüştür (uygun 1b, 2014:
559). Her iki yazarın da öngörülerinin doğru çıktı-
ğını gösteren olgular mevcuttur.
dikkat
Bazı feminist düşünce çevreleri kürtaj hakkını
dördüncü kuşak haklar arasında saymaktadır.
Ancak kürtaj bir hak olarak kabul edildiğinde
anne karnındaki ceninin yaşama hakkı ortadan
kaldırılmış olacaktır. Bu bakımdan çok sayıda
yeni insan hakkını listeye ilave etmek insan hak-
ları arasında kavram enflasyonuna yol açma riski
de taşımaktadır.
Anayasa Mahkemesi internet teknolojilerinin
eriştiği düzeyde ortaya çıkan yeni durumları dik-
kate alarak yaslarda ve anayasada yer almamakla
beraber unutulma hakkının var olduğuna karar ver-
miştir. Yani bir kimse hakkında basında çıkan bir
haberin internet ortamında sürekli erişilir olması
unutulma hakkını ihlal sayılmıştır.
Jürgen Habermas’ın İnsan Hakları
Sınıflaması
İnsan haklarını sınıflayan bir başka düşünür de
Jürgen Habermas’tır. Yazar insan haklarını üç gruba
ayırır. Bunlardan ilki bireysel özgürlük haklarıdır.
Bireysel özgürlük hakları geleneksel olarak devletin
saygı göstermekle yükümlü olduğu koruyucu hak-
lardır. Aynı yükümlülük bireyler için de söz konu-
sudur. Yani başkalarının özgürlüğüne saygı bireyler
açısından da bir zorunluluktur. Bu haklar Fransız
İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nde de yer alan
haklardır. Bunların yanı sıra özel hayatın gizliliği-
nin korunması, kölelik yasağı, özgür iradeyle evlen-
me hakkı, toplantı ve gösteri hakları da bunlar ara-
 2
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

sındadır. İkinci grup haklar ise hukuki ve siyasi katılım haklarıdır. Yargılamanın aleniliği, topluca düşünce
açıklama ve seçme hakları, insan haklarına uygun bir uluslararası düzen içinde yaşama hakkı bunlardandır.
Son olarak Habermas sosyal katılım haklarından söz eder (Doğan 1a, 2019: 68). Bu bağlamda eşit ve uygun
yaşam koşullarının sağlanması, sosyal güvenlik hakkı, çalışma hakkı, dinlenme hakkı, ücretli izin hakkı,
konut hakkı, bakıma muhtaç hastalar için bakım hakkı, eğitim hakkı ve kültürel hayata katılma hakkı
(Lohmann, 2005: 9) son grup içinde yer alan haklardandır.

internet
Liberal çoğulcu demokratik hukuk devletinde bir özgürlüğün varlığını kabul etmek için yasada onun
açıkça tanınması veya düzenlenmesi zorunlu değildir. Anayasa Mahkemesinin unutulma hakkına ilişkin
kararı bize yeni hak ve özgürlüklerin mahkemelerce yapılan yorumlarla da ortaya çıkabileceğini göster-
mektedir. (Anayasa Mahkemesi kararı için bkz. Başvuru no: 2013/5653, Karar Tarihi 3/3/2016 Başvu-
rucu: N.B.B.) Kararı file:///C:/Users/user/Downloads/2013-5653.pdf adresinden okuyabilirsiniz.

Öğrenme Çıktısı
5 İnsan haklarını sınıflandırabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sosyal hakların devlete ge-

tirdiği yükümlülükler ve bu
1982 Anayasası’nda yapılan
alanda rastlanan temel so- Devletin sosyal haklara yak-
insan hakları sınıflaması en
runlar için okuyun: Bülent laşımı Avrupa ve ABD’de
çok hangi yazarınkine uy-
Algan, Ekonomik, Sosyal ve niçin farklıdır? Anlatın.
maktadır? Araştırın.
Kültürel hakların Korun-
ması, Seçkin, 2007, Ankara.

KÜRESEL ÇAĞDA İNSAN HAKLARINI KORUMAKTA İNSAN ONURUNA

SAYGININ ÖNEMİ
İnsan onuru kavramı özgürlük karşıtı rejimlere karşı her dönemde felsefi ve ahlaki bir savunma aracı
olmuştur. Günümüzde “insan onuru” kavramı iki farklı boyutu ile ele alınmaktadır. Bunlar (1) devletin
bireyin vücut tamlığına, kişisel özel hayatına saygı göstermesi ve (2) bireyin sosyal- ekonomik ortamda
piyasa koşullarının insafına terk edilmemesidir. Bu yönüyle insana saygı evrensel düzeyde geçerli olması
gereken bir anlayıştır. İnsan doğası bunu gerektirir.
Ancak siyasi iktidarlar türlü bahanelere sığınarak özgürlükleri kısıtlama ya da ortadan kaldırmak için
mazeret bulmaya çalışmışlardır.

55
2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması
İnsan Haklarının Evrenselliğine Karşı
Kültürel İtirazlar
İnsan hakları dünya üzerinde yaşayan bütün in-
sanlara verili haklardır. Ancak bu yaklaşıma dönük
itirazlar mevcuttur. Bu itirazlardan biri toplumlar
arasındaki kültür farklılıklarıdır. Kültürel farklılık
nedeniyle insan haklarının evrensel düzeyde geçerli
olmadığı öne sürülmüştür. Sebep olarak bölgesel
farklılıklar öne sürülmüştür. Buna göre insan hak-
ları Batılı uygarlığı ve kültür geleneğinin bir ürü-
nüdür. Diğer kültürlerde bunun karşılığı yoktur.
Çünkü birçok geleneksel kültür anlayışı herkesi
hak sahibi olarak kabul etmez (Wense, 1999: 17).
Baskıcı rejimler her zaman kültürel farklılıklar
bahane ederek yaptıkları insan onuruyla bağdaş-
mayan uygulamalara mazeret bulmaya çalışır. Bu
tür itirazlar hem Batı dünyasındaki ırkçı çevrelerde
hem de bazı Asya ve İslam ülkelerinde ilgi görmek-
tedir. İnsan haklarını sadece Batı’ya has değerler
olarak niteleyen Batılı aydınlar ve bu ülkelerdeki
psikolojik atmosferde çoğu zaman ırkçılık veya İs-
lam düşmanlığı gibi eğilimler baskındır.
İnsan haklarının evrenselliğine dayanak oluştu-
ran gerekçeler ile kültürel farklılıklardan hareketle
her toplumun kendi hak anlayışı olduğunu savu-
nan görüşler arasında bir zıtlık ve gerilim olduğu
açıktır. Yerel kültürel farklılıklardan hareketle insan
haklarının evrenselliğini reddedenlerin referans al-
dıkları dayanaklar inandırıcılıktan yoksundur. Akıl
sahibi bir varlık olan insan, hiçbir zaman kendisine
keyfi, ayrımcı ya da aşağılayıcı davranılmasını iç-
selleştirmez.
Kutsal kitaplar ve evrensel mesajlar içeren hiçbir
din, dünya görüşü ya da ahlak anlayışı işkence, ırk
ayrımcılığı, kölelik, insan ticareti gibi davranışla-
rı hoş karşılamaz. Klasik hak ve özgürlüklerin ev-
rensel değerler olduklarının kabulü gerekir. Ancak
sosyal haklar her ülkeye göre az veya çok değişiklik
gösterebilir.
56
Sivil toplumun zayıf olduğu ülkelerde devlet
yöneticileri de baskıcı bir anlayış içinde olurlar.
Her konuda kendi otoritelerini sarsabilecek yetki
tartışmaları ya da sınırlamalarından korkarlar. An-
cak bu korkularını örtmek için ilkesiz aydınların
samimiyetsiz ve sığ cümlelerinden medet umarlar.
Batı dünyasından insan haklarının evrenselliğini
reddedenlere karşı yapılması gereken insanın aşağı-
lanma ve haksızlığı reddeden doğasının esas alına-
cağı insan onuru kavramını rehber edinmektir.
İnsan Onurunun Esas Alınması
Zorunluluğu
İnsan haklarının kaynağının bir yandan kanun-
larla korunması diğer yandan insan onuruna saygı
anlayışına bağlanması çift yönlü bir koruma sağlar.
Bu manada 20. yüzyılda biyoloji ve kimya alan-
larında gerçekleşen gelişmeler ve yeni teknolojiler
insan onuru duyarlılığının önemini ortaya koyar.
Çünkü bilişim teknolojileri insanların özel hayatın
gizliliğini tehlikeyle karşı karşıya bırakmıştır. Ge-
netik alanında (Knoepfler/O’Malley, 2014: 181-
188) gerçekleşen gelişmeler modern anlamda köle
insanların üretilmesine doğru gelişmelere gebedir.
Bütün bunlar insan haklarının dayanağı olarak in-
san onuruna dayanmanın ne denli önemli olduğu-
nu göstermektedir.
Modern toplumda insan salt insan olduğu için
değerlidir. İnsan olmak insan onurunu, özgürlüğü
ve eşitliği doğurur (Kirchhof, 2014: 92). Kısaca in-
sanın maddi ve manevi kişiliğine saygının anlam
kazanması “insan onuruna” saygıyı zorunlu kılar.
Kısaca özetlemek gerekirse; günümüzdeki in-
san hakları anlayışını büyük ölçüde Batı Avrupa
ve Kuzey Amerika, yani Protestan kültür coğrafya-
sında yüzyıllara uzanan zaman diliminde yaşanan
toplumsal olaylara, yönetimler karşısında ödenen
bedellere borçluyuz.
 2
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Günümüzdeki insan hakları anlayışının oluşumunda tarihsel ve ekonomik olaylar, bu olayların yoru-
munda yararlanılan dini, felsefi ya da ahlaki kabuller belirleyici olmuştur. Bunun yanında dini, felsefi ya da
kültürel anlayışların yol açtığı toplumsal gerilimler ve varılan uzlaşmalar da etkili olmuştur.
Gerçekte her toplumun kendince ödediği bedeller ve elde ettiği haklar veya elde etmekte başarısız kal-
dığı talepler olmuştur. Ancak Batı dünyasında cereyan eden farklı düşünce gelenekleri ve tarihi olayların
rolü yeniden hatırlanmalıdır.
Özetle sivil toplumun güçlendiği toplumlarda devlet yöneticileri kendilerini, haklara saygı göstermek
zorunda hisseder. İstikrarlı bir toplumsal ve siyasi hayat da devletin toplum ve anayasal denetim kurumla-
rınca dengelendiği bir ortamda mümkündür. Buna karşılık sosyal örgütlenmelerin zayıf olduğu, kurum-
sallaşamadığı toplumlarda basit hukuk kurallarının uygulanması bile garanti edilemez. Bu tür toplumlarda
huzursuzluklar süreklilik gösterebilir.

Öğrenme Çıktısı
6 İnsan haklarını korumada insan onuruna saygının önemini açıklayabilme

Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ciddi ekonomik ve siyasi Okuyun. Berk Hasan Öz-

sorun yaşayan ülkeleri terk
eden göçmenler neden hep
anayasal rejime sahip ülke-
lere ulaşmaya çalışmakta-
dırlar? Araştırın.
İnsan onuru ihlalleri için
dem, “Alman Anayasacılı-
örnek videoyu izleyin.
ğında İnsan Onuru Kavra-
https://www.youtube.com/
mı, Galatasaray Üniversitesi
watch?v=lgdfTAa9Wr0 .
Hukuk Fakültesi dergisi,
Düşüncelerinizi paylaşın.
(2019) Sayı 1, s.(241-288).

57
 2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması

Özgürlüğü tanımlama ve
1 özgürlüğe ilişkin farklı
yaklaşımları açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Özgürlüğün Farklı Tanımları

ve Özgürlüğe İlişkin Farklı
Yaklaşımlar

İnsan hakları ile bağlantılı konular eski çağlarda daha çok özgürlük ve bireyin irade serbestisi çerçevesinde
anlaşılmakta ve tartışılmaktaydı. Aydınlanma Çağı ile beraber insan hak ve özgürlükleri günümüzdeki an-
lam ve içeriği kazanmıştır. Doğal hukuk taraftarları birey özgürlüklerini önemsemişlerdir. İngiliz, Amerikan
ve Fransız devrimleri bireysel hak ve özgürlüklerin modern anlamına kavuşmasını sağlamıştır.

İnsan haklarının kaynaklarını

2 ve kullanılan başlıca
kavramları sıralayabilme

İnsan Haklarının Kaynağı ve

Kullanılan Başlıca Kavramlar

Aydınlanma akımı aynı zamanda Avrupa’daki modernleşmeyle sürecini ifade eder. Burjuva sınıfının aydın-
lanma ideolojisini sahiplenmesi ile birlikte mutlak egemen krallara karşı mücadele siyasal bir karakter ka-
zanmıştır. Dinde reform akımı başlangıçta krallar tarafından Papalığa karşı savunulmuştur. Fakat Protestan
düşüncesi bireyin bağımsız karar vermesi ve faiz yasağının terk edilmesiyle sermaye birikiminin kültürel
engelleri ortadan kalkmıştır. Bu durum kentlerde yaşayan ve ticaret ve sanata, felsefeye ilgi duyan burjuvazi
için yeni bir dünya görüşü kurmaya hizmet etmiştir. İlerleyen yüzyıllarda burjuvazi sınıfı devlet otoritesinin
sınırlanması ve böylece bireysel özgürlüklere devletin saygı göstermesini talep etmiştir. Bu talep keyfi yöne-
time sahip krallarca her zaman bastırılmak istenmiştir. Ama bunu başaramamışlardır.
Hem İngiltere hem de Fransa ve Amerika’da devlet otoritesinin sınırlanmasını talep eden toplumsal sınıf
burjuvazidir. Burjuvazi merkezi devlet otoritesiyle giriştiği özgürlük ve çıkarlarını koruma mücadelesini her
üç ülkede de kazanmıştır.
19. yüzyılda işçi sınıfının da siyasal bir ideolojiye kavuşması burjuvazi sınıfının talep ettiği hak ve özgürlük-
lere sosyal hakların da eklenmesini sağlayacaktır.
Fransız Devrimi’ni izleyen tarihsel süreçte insan hak ve özgürlüklerini ifade etmek için çok sayıda kavram
ortaya çıkmıştır.

İnsan haklarının
3 özelliklerini aktarabilme ve
farkındalık geliştirebilme

İnsan Haklarının Özellikleri

Devletin saygı göstermesi istenen hak ve özgürlükler değişen toplumsal değişimlere paralel olarak sürekli
gelişmekte ve değişmektedir. Modern demokratik hukuk devletinde kamu otoritesi insan hakları arasında
önemli-önemsiz demeden hepsine saygı göstermekle yükümlüdür. Yurttaşlar da haklarını kullanırken üzer-
lerine düşen görevleri yerine getirmekle yükümlüdür. Temel hak ve özgürlükler oylamaya konu olamaz.
Çünkü bu haklar uzun yüzyıllar içinde elde edilen uzlaşma ve tecrübelerin birer ürünüdür. İnsan haklarına
saygılı bir toplum için empati duygusu ve farklılıklara tahammül ve hoşgörü kültürü önemlidir.

58
 2
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

4 İnsan haklarını
tanımlayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İnsan Hakları Tanımlanabilir
mi? 

İnsan haklarını korumaya dönük uluslararası sözleşmelerin sayısı özellikle Birleşmiş Milletler kurulduktan
sonra artmıştır. Bu sözleşmelerde genellikle her hak ve özgürlük kendi içinde tanımlanmakta veya bir tanı-
ma gerek duymaksızın bu hak ve özgürlüklerin niteliklerine ağırlık verilmektedir.
Anayasalarda insan hakları “temel haklar” başlığı altında tek tek yer almaktadır. Ancak bütün insan hakla-
rına ilişkin anlayışı ifade etmek için “insan haklarına saygı” (1982 anayasası m. 2) gibi ilkesel ifadelere de
rastlanmaktadır.
İnsan hak ve özgürlüklerin anayasa ya da yasalarda yer alması tek başına yeterli değildir. Bu özgürlüklerin
kamu yetkisi kullananlar ve toplum önünde dikkate alınması gerekir. Bu bağlamda gelişmiş bir sivil toplum
ve bireylerin özgürlük bilincine sahip olmaları hak ve özgürlüklerin hayata geçirilmesi için temel belirleyi-
ciler arasındadır.

5 İnsan haklarını
sınıflandırabilme

İnsan Haklarının Sınıflanması

İnsan hakları devlet karşısında başlangıçta bireysel haklar olarak talep edilmiştir. Bu tarz bireysel haklara kla-
sik haklar ya da negatif statü hakları denir. Bu hakların kullanılması için devletin engellememesi genellikle
yeterli sayılmaktadır. Sanayi Devrimi sonrası ortaya çıkan işçi sınıfı ideolojisinin de etkisiyle devletin göre-
vinin ekonomik ve sosyal bakımdan zayıf toplumsal kesimleri özgürlüklerini kullanabilmeleri için destek-
lemek olduğu anlayışı benimsenmeye başladı. Bu durum özellikle ikinci dünya savaşı sonrası liberal devlet
anayasalarında açıkça gözlenir. Türkiye’de de 1961 ve 1982 anayasalarında bu anlayış hakimdir.
Hak ve özgürlükler sadece yararlanana (hak öznesine) bazı avantajlardan yararlanma hakkı vermez aynı
zamanda bireye ya da yararlanan gruba da bazı yükümlülükler öngörür. Yurttaşlar sosyal güvenlik, konut
hakkı gibi konularda devletten yardım beklerken aynı zamanda devlete vergi ödeme, askerlik görevini yerine
getirme gibi görevleri de toplumsal yarar için yerine getirmekle yükümlüdür.
İnsan hakları konusunda yapılan sınıflamalar bu hakların daha kolay anlaşılmasına yardım etmektedir.

İnsan haklarını korumada

6 insan onuruna saygının
önemini açıklayabilme

Küresel Çağda İnsan Haklarını

Korumakta İnsan Onuruna
Saygının Önemi

İnsanın kendini değersiz hissetmesine yol açan devlet davranış ve işlemler insan onurunu zedeleyen olgu-
lardır. Teknolojik gelişmeler otoriter rejimlere özgürlükleri ortadan kaldırmak için daha fazla olanak sağla-
maktadır. Ayrıca gen teknolojisi alanındaki gelişmeler insan neslinin varlığını tehdit edebilecek tehlikeleri
içermektedir. Hukukun üstünlüğünün kabul edilmediği diktatörlük rejimlerine karşı ancak insan onuru
gibi köklü ahlaki ilkelerle mücadele edilebilir.

59
 2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması

1 İnsanın henüz devlet denilen kurum doğmadan 5 Aşağıdakilerden hangisi Karel Vasak’ın yaptı-
önce de doğuştan özgür olduğunun öne sürülmesi in- ğı insan hakları sınıflamasındaki ikinci kuşak hak-
san haklarının korunması açısından ne anlama gelir? lardan biri değildir?
neler öğrendik?

A. Bireylerin ancak yasada izin verilenleri yapmaya A. Siyasi parti kurma hakkı
hakları olduğu B. Sendika kurma hakkı
B. Özgürlüklerin ne olduğuna devlet makamları- C. Çalışma hakkı
nın karar vereceği D. Eğitim hakkı
C. Devletin, doğuştan var olan haklara saygı gös- E. Unutulma hakkı
termek zorunda olduğu
D. Bir kimsenin özgürlüğünün başkalarının öz-
gürlüğüyle sınırlı olduğu
6 Aşağıdakilerden hangisi Jürgen Habermas’ın
insan hakları sınıflamasında sosyal katılım hakla-
E. Herkesin birbirinin özgürlüğüne saygı göster-
rından biri değildir?
mekle yükümlü olduğu
A. Yargılamanın aleniliği
2
Aşağıdaki düşünürlerden hangisi özgürlükler B. Sosyal güvenlik hakkı
karşısında toplumu daha fazla önemsemiştir? C. Dinlenme hakkı
A. Charles de Montesquieu D. Konut hakkı
B. Lois Bonald E. Kültürel hayata katılma hakkı
C. Harold Laski
D. John Locke 7 Aşağıdakilerden hangisi insan hakları huku-
E. Ronald Dworkin kunun özelliklerinden biri değildir?
A. Çoğunluk onayına ihtiyaç olmaması
3
Aşağıdakilerden hangisi aktif statü hakkı B. Sürekli gelişmekte olması
değildir? C. Haklar arasında bir önemlilik-önemsizlik iliş-
A. Beslenme hakkı kisi olması
B. Seçimlerde aday olma hakkı D. Karşılıklılık gerektirmemesi
C. Dilekçe hakkı E. Evrensel değerler olması
D. Siyasi partiye üye olma hakkı
E. Devlet memurluğuna girme hakkı 8 İnsan haklarının korunmasında etkisi en az
olan etken aşağıdakilerden hangisidir?
4 Aşağıdakilerden hangisi günümüz insan hak- A. Sosyal medya
ları anlayışını en iyi tanımlar?
B. Siyasal çoğulculuk
A. İnsan hakları: İnsanların doğuştan sahip olduk- C. Yöneticilerin hesap vermeleri
ları ve devletin sınırlayamayacağı özgürlüklerdir. D. Yöneticilerin iyi olmaları
B. İnsan hakları: Kanunlarla tanınan ve devlet yö- E. Sivil toplum bilinci
neticilerinin saygı göstermesi gereken toplum
ve birey arasında denge de gözetilen temel hak
ve özgürlüklerdir.
C. İnsan hakları: Bireylerin ve grupların ulusla-
rarası insan hakları belgelerinde ve iç hukukta
yargısal korumayla devlete karşı korunması ga-
ranti edilen özgürlüklerdir.
D. İnsan hakları: Her toplum ve kültüre göre deği-
şebilen değerlerdir.
E. İnsan hakları: Dünya genelinde devletlerce ka-
bul edilen özgürlüklerdir.

60

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
9 Kullanılış biçimine göre insan hakları ayrımı
aşağıdakilerden hangisidir?
A. Sosyal haklar-siyasi haklar ayrımı
B. Bireysel haklar-kolektif haklar ayrımı
C. Yasal haklar-moral haklar ayrımı
D. Klasik haklar-sosyal haklar ayrımı
E. Küresel haklar-bölgesel haklar ayrımı
2
10 Aşağıdakilerden hangisi modern çağdaki oto-
riter yönetimlere karşı insan haklarını korumakta
daha kapsayıcı bir felsefi kavramdır?
A. Kötü kanun bile iyi uygulanabilir.
neler öğrendik?
B. Erdemli yönetici özgürlüklere de saygılı dav-
ranmalıdır.
C. Devletlerin meşruluğu özgürlüklere saygı gös-
termesiyle mümkündür.
D. Devlet yöneticileri için özgürlüklere saygı ahla-
ki bir yükümlülüktür.
E. Devlet yöneticileri insan onuruna saygı göster-
mekle yükümlüdür.
61
 2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması

Yanıtınız yanlış ise “Özgürlüğün Farklı Ta-

1. C 6. A Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarının Sınıf-
nımları ve Özgürlüğe İlişkin Farklı Yaklaşım-
lanması” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Özgürlüğün Farklı Ta-

2. B 7. C Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarının Özel-
nımları ve Özgürlüğe İlişkin Farklı Yaklaşım-
likleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Küresel Çağda İnsan Hak- Yanıtınız yanlış ise “İnsan Hakları Tanımla-
3. A 8. D
larını Korumakta İnsan Onuruna Saygının nabilir mi?” konusunu yeniden gözden ge-
Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İnsan Hakları Tanımla-

4. C 9. B Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarının Sınıf-
nabilir mi?” konusunu yeniden gözden ge-
lanması” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Küresel Çağda İnsan Hak-

5. E Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarının Sınıf- 10. E
larını Korumakta İnsan Onuruna Saygının
lanması” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Özgürlük kavramı her çağda farklı şekilde anlaşılmıştır. Ayrıca toplumsal kül-
tür farkları da özgürlüğe kesin ve kalıcı bir anlam vermeyi zorlaştıran etkenler-
dendir. Modern anlamda özgürlük kavramı Avrupa’da Rönesans ile başlayana
Araştır 1 ve zamanla akılcılığa dayalı bir dünya görüşüne dönüşen aydınlanma akımı ile
olmuştur. Burjuva sınıfının devlet otoritesini sınırlama yönünde mücadelele-
rine paralel olarak özgürlük bireylerin sahip olduğu serbest hareket alanı ola-
rak devlet otoritesinin saygı göstermek zorunda olduğu haklara dönüşmüştür.

İnsan haklarının gelişmesine katkı sağlayan dönüm noktaları genellikle ge-

niş çaplı toplumsal değişimlerle gündeme gelmiştir. Avrupa’da dinde reform
talepleri Papalığın otoritesini sarsarak kralların güç kazanmasına zemin hazır-
lamıştır. Güçlü krallar ile burjuva sınıfı önce müttefik olarak hareket etmiş-
lerdir. Fakat yeterince güçlenen burjuvazi daha sonra kral (devlet) otoritesini
sınırlamak için bir mücadeleye girişmiştir.
Araştır 2 Bu anlamda 17. yüzyılda İngiltere’de yaşanan birden çok toplumsal devrim
(İngiliz devrimleri), 1774’te Kuzey Amerika’da başlayan ve 1787’de Amerika
Birleşik Devletleri anayasasının yürürlüğe girmesiyle sonuçlanan toplumsal
devrim ve en önemlisi 1789 Fransız Devrimi ve 19. yüzyılda etkisi bütün
dünyaya yayılan Sanayi Devrimi hatırlanmalıdır. Her devrim aslında geniş
çaplı toplumsal kargaşa ve sonunda baskın toplumsal kesimin talepleri lehine
bir uzlaşmanın doğmasıyla sonuçlanır.

Çağdaş demokratik hukuk devleti anlayışında devletin insan haklarına saygı

göstermesi vazgeçilmez bir meşruluk şartıdır. Bu nedenle artık devletin özgür-
Araştır 3 lüklere saygılı davranması için yazılı bir kurala gerek olmadığı artık bunun
ahlaki bir ödev olduğu anlayışı savunulmaktadır. Bu nedenle devletlerin çağ-
daş dünyada üzerinde mutabakat bulunan hak ve özgürlükleri aşırı sınırlayıcı
kanun ve uygulamaları meşru görülmemektedir.

62
 2
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Liberal kuramda insan doğuştan özgür kabul edilir. Böylece özgür olmak için
insan olmanın yeterli olduğu vurgusu öne çıkar. Bu anlayışta devlet bireylere
özgürlük hediye etmemektedir. Birey zaten özgürdür. Devletin öncelikli gö-
revi hak ve özgürlükleri engellememek ve gelişmesine destek olmaktır. Fakat
bu özgürlükler kamu yararı ve diğer insanların haklarını korumak için ölçülü
Araştır 4 olmak koşulu ile devletçe sınırlanabilir.
Sosyalist anlayışta ise insan doğuştan özgür kabul edilmez ve sonradan kazanılır.
İnsan doğaya egemen olabildiği ölçüde özgürleşebilir. Bu da toplumsal koşullar
izin verdiği ölçüde mümkündür. Bu anlayış pratikte sosyalist anlayışta insan
özgürlük iktidardaki komünist parti yöneticileri izin verdiği ölçüdedir. Sovyetler
Birliği ve günümüzde Çin, Kuzey Kore örnekleri sosyalist rejimlerde bireyin
ifade, din ve vicdan özgürlüğü gibi haklara sahip olmadıkları görülmektedir.

1982 Anayasası’nda yapılan hak ve özgürlük tasnifi George Jellinek tarafın-

Araştır 5 dan yapılan negatif statü, olumlu statü ve aktif statü haklar ayrımı anlayışını
yansıtmaktadır.

Anayasal devlet (hukuk devleti) düzeni insanlar için özgürlük ve mallarından

emin olmalarını sağlar. Bu sistemde yargısal denetim kişi özgürlüklerini devlet
Araştır 6 karşısında korur. Bu sistemde hukuk güvenliği ve geleceği öngörme imkanı
mevcuttur. İnsan doğası gereği kendisini güvende hissettiği yerde yaşamak is-
ter. Hukukun üstünlüğünün istikrarlı şekilde uygulandığı devletler insanlara
bu güven duygusunu verdiği için göçmenler bu ülkelere ulaşmaya çalışırlar.

63
2
İnsan Haklarının Kaynağı, Temel Özellikleri ve Sınıflandırılması
Kaynakça
Adugit, Y. (2013). Özgürlüğün Kısa Tarihi, Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi, 16: 63-94.
Akad, M. ve Dinçkol, B. V. (2011). Genel Kamu
Hukuku, 6. Basım, İstanbul: Der Yayınları.
Akın, İ. (1987). Kamu Hukuku, 5. Basım, İstanbul:
Beta.
Algan, B. (2014). Muhalefet Hakkı ve Türkiye’deki
Görünümü, Ankara: Adalet Yayınevi.
Çankaya, A.(2015). “Yasa” Üzerine İki Farklı
Perspektif: Antigone ve Sokrates, FLSF Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi, 19: 237-248.
Doğan, İ. (2015 1c). Sivil Toplum Anlayışı ve Siyasal
Sistemler, 4. Basım, Ankara: Astana Yayınları,
Ankara.
Doğan, İ. (2019 1b). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
Hukuku, Ankara: Astana Yayınları.
Doğan, İ. (2019 1a). İnsan Hakları Hukuku, Ankara:
Astana Yayınları.
Engin, Z. ve Özlem, Ü. (2014). Birey Kavramının
Gelişimi ve İnsan Hakları, İÜHFM, LXXII (1):
201-218.
Gareis, S. B.&Varwick, J.(2002). Die Vereinten
Nationen, Aktüalisierte Aufl., Leske+Budrich,
Opladen.
Gemalmaz, M.S. (2001). Ulusalüstü İnsan Hakları
Hukukunun Genel Teorisine Giriş, 3. Basım,
İstanbul: Beta.
Gosepath, S. (2005). Sinn der Menschenrechte
in: Lohmann, Georg/Gosepath, Stefan/
Pollmann, Claudia Mahler/WEiß, Norman, Die
Menschenrechte: unteilbare und gleichgewichtig?,
Menschen RechtsZentrum der Universität
Potsdam.
Herdegen, M.(2014). Anayasa Teorisi, Anayasa
Yapımının Sınırları, Çev. N. Demirel, Çev.
Editörü, İ. Doğan, Ankara: Astana Yayınları.
Hoffman, S.L. (2010). Einführung Zur Genealogie der
Menschenrechte, Zeithistorische Forschungen,
(Hg.), Moralpolitik. Geschichte der Menschenrechte
im 20. Jahrhundert, Göttingen: Wallenstein, 7-37.
Kirchhof, P. (2014). Anayasa Kültürü ve Kavramı,
Çev. N. Meriç, içinde: Anayasa Teorisi, Çev.
Editörü İ. Doğan, Ankara: Astana Yayınları.
64
Knoepffler, N. & O’Malley, M. (2014). Grüne
Gentechnik und Syntetische Biologie in
bio- und wirstschaftsethischer Perspektive,
Maring, Matthias (Hrsg.), Bereichsethiken im
interdisziplinären Dialog, Zentrum für Technik-
und Wirschaftsethik, Schriftenreihe für Technik-
und Wirtschaftsethik am Karlsruher Institut für
Technologie, 181-188.
Köhler, R. W. (1999). Das recht auf Menschenrechte,
Hrsg. Hauke Brunkhorst/Wolfgang R.
Köhler/Mathias Lutz-Bachmann, Recht auf
Menschenrechte, Schurkampf, 113.
Kokot, J.(1999). Der Schutz der Menschenrechte
im Völkerrecht, in Hrsg. Hauke Brunkhorst/
Wolfgang R. Köhler, Mathias Lutz-Bachmann,
Recht auf Menschenrechte, Schurkampf, 1.Aufl.,
Frankfurt am Main.
Lohmann, G.(2005). Die Menschenrechte: unteilbar
und gleichgewichtig? –Eine Skizze, in Lohmann,
Georg/Gosepath, Stefan/Pollmann, Claudia
Mahler/WEiß, Norman, Die Menschenrechte:
unteilbare und gleichgewichtig?, Menschen Rechts
Zentrum der Universität Potsdam.
Michelman, F. I.(1999). Brauchen Menschenrechte
eine demokratische Legimitation?, Übersetzer:
Hauke Brunkhorst/Andreas Niederberger in Hrsg.
Hauke Brunkhorst/Wolfgang R. Köhler, Mathias
Lutz-Bachmann, Recht auf Menschenrechte,
Schurkampf, 1.Aufl., Frankfurt am Main.
Nikolaus/O’Malley, M.(2014). Grüne
Gentechnik und Syntetische Biologie in
bio- und wirstschaftsethischer Perspektive,
Maring, Matthias (Hrsg.), Bereichsethiken im
interdisziplinären Dialog, Zentrum für Technik-
und Wirschaftsethik.
Pollmann, A. (2005). Die Menschenrechte: teilbar
und ungleichwichtig!, in Lohmann, Georg/
Gosepath, Stefan/Pollmann, Claudia Mahler/
WEiß, Norman, Die Menschenrechte: unteilbare
und gleichgewichtig?, Menschen RechtsZentrum
der Universität Potsdam.
Sandkühler, H. J. (2012). Menschenrechte in
der arabischen Welt. Zur Einleitung in den
Themenschwerpunkt, MenschenRechtsMagazin, 1:
5-12.
Schnur, R. (1964). (Hrsg.). Zur Geschichte der
Erklärung der Menschenrechte,Wissenschaftliche
Buchgesellschaft, Darmstadt.
 2
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Schöbener, B. &Knauff, M.(2013). Allgemeine Staatslehre, München: C.H. Beck.

Steiger, H. (1999). Brauchen wir eine Universale Theorie für eine völkerrechtliche Positivierung der
Menschenrechte, in Hrsg. Hauke Brunkhorst/Wolfgang R. Köhler, Mathias Lutz-Bachmann, Recht auf
Menschenrechte, Schurkampf, 1.Aufl., Frankfurt am Main.
Uygun, O. (2014 1 b). Devlet Teorisi,1.Baskı, İstanbul: XII Levha.
Uygun, O. (2011 1a). Kamu Hukuku İncelemeleri, İstanbul: XII Levha.
Wense, W. (1999). Der UN-Menschenrechtsausschuβ und sein Beitrag zum universellen Schutz, Berlin: Springer.

65
 Bölüm 3
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması
Olağan Hukuk Düzeninde-Olağanüstü Temel Hak ve Özgürlüklerin
Hallerde Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılmasında Kullanılan İlkeler

1 2
öğrenme çıktıları

Sınırlandırılması 2 Temel hak ve özgürlüklerin

1 Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında kullanılan ilkeleri
sınırlandırılmasını açıklayabilme sıralayabilme

Temel Hak ve Özgürlüklerin

Sınırlandırılmasında Nedene Bağlılık,
Genel ve Özel Sebepler

3 4
3 Temel hak ve özgürlüklerin
sınırlandırılmasında nedene bağlılığı
açıklayabilme, genel ve özel sebepleri ayırt
edebilme
Ölçülülük İlkesi ve Unsurları
4 Ölçülülük ilkesini tanımlayabilme,
unsurlarını anlatabilme

Demokratik Toplumun Gereklerine

Uygunluk İlkesi ve Öze Dokunma Yasağı

5
5 Temel hak ve özgürlüklerin
sınırlandırılmasında demokratik toplumun
gereklerine uygunluk ilkesini ve öze
dokunma yasağını ayırt edebilme

Anahtar Sözcükler: • Temel Haklar • Özgürlükler • Sınırlandırma • Demokrasi • Hakkın Özü • Ölçülülük

66

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
GİRİŞ
Bireyler, temel hak ve özgürlüklere sadece insan
olarak doğmaları sebebiyle doğuştan itibaren sa-
hip olurlar. Bu hak ve özgürlükler, devletin ortaya
çıkmasından önce bireyler toplum yaşamına geç-
meden önce de vardı. Bu sebeple devlet tarafından
bahşedilmemiştir. Bu düşünceye göre devlet tara-
fından bahşedilmeyen temel hak ve özgürlüklerin
devlet tarafından bireyden alınması mümkün de-
ğildir. Ancak bir arada yaşayan bireylerin temel hak
ve özgürlükleri sınırsız değildir. Toplumun bir ara-
da yaşayabilmesi için, düzenin sağlanabilmesi için
ya da her bir temel hak ve özgürlüğün gerektirdiği
sebeplerle sınırlandırılmaları son derece makuldür.
OLAĞAN HUKUK DÜZENİNDE-
OLAĞANÜSTÜ HALLERDE
TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN
SINIRLANDIRILMASI
Temek hak ve özgürlük kavramlarının sı-
nırlandırılmasından bahsedebilmemiz için bu kav-
ramların kısaca ne olduğunu, temel haklar ile insan
hakları kavramları arasında farklılık bulunup bu-
lunmadığını açıklığa kavuşturmamız gerekmekte-
dir. Ayrıca özgürlük kavramının ne anlama geldiği,
kişiye ne gibi bir alan bıraktığı, sınırlarının neler
olduğunu kısaca da olsa ifade etmek gerekmekte-
dir. Bu kavramlar açıklığa kavuştuktan sınırlandır-
ma ile bilgi verilecektir.
Hak ve Özgürlük Kavramları
İnsan hakları kavramı soyut bir kavram olup
her geçen gün genişlemektedir. İnsan haklarının
belirlenmesi konusunda bu soyutluk, belirlenme-
sinde zorluk meydana getirse de gerek Avrupa İn-
san Hakları Sözleşmesi gerekse Birleşmiş Milletler
Genel Kurulu tarafından kabul edilen 1948 İnsan
Hakları Evrensel Bildirgesi kilit rol oynamaktadır.
İnsan hakları doğal hukuk gereği devletten önce de
var olan haklardır. İnsanın sırf insan olması netice-
sinde başkaca herhangi bir şeye ihtiyaç duymadan
elde ettiği haklardır. Dolayısıyla insan hakları sade-
ce uluslararası belgelerde tahdidi olarak sayılanlar-
dan ibaret değildir.
İnsan hakları ve temel haklar kavramlarının
aynı anlama geldiğini düşünen yazarlar olduğu gibi
iki kavramı birbirinden farklı gören yazarlar da
mevcuttur. Çoğu görüş bu iki kavramın birbirin-
3
den farklı olduğunu savunur. Bu görüşe göre temel
haklar, temel metinlerde yani anayasalarda düzen-
lenen ve güvence altına alınan hakları oluştururken
insan hakları, olması gereken hukuktur. Yani ideal
olan ve ulaşılması gerekendir. Böylece devletten
önce var olan ve doğal hukuktan kaynaklanan in-
san hakları, eğer anayasada kendine yer bulur ve
güvence altına alınır ise temel hak adını almış olur.
O hâlde temel haklar aynı zamanda anayasal haklar
olarak da tanımlanabilecektir.
Temel hak ve özgürlükler anayasalar ile güvence
altına alınmış, anayasal haklar olarak nitelendiril-
mektedir. Hak ve özgürlük kavramlarını açık bir
şekilde birbirinden ayırmak zordur. Özgürlük bir
şeyi yapıp yapmama serbestisi, bu serbestlikten ya-
rarlanmayı ifade ederken hak, daha geniş bir anlam
taşımaktadır. Hak, hukuken korunan menfaat an-
lamına geldiği gibi, bir hizmetin veya edimin yeri-
ne getirilmesini talep edebilme, bir şeyi isteyebilme
anlamlarına da gelmektedir. Fakat bu iki kavram
birbiri ile yakın bir ilişki içindedir. Bu yakınlık öyle
bir dereceye ulaşmıştır ki biri olmadan diğeri anla-
mını yitirecektir.
Özgürlük; bir şeyi yapıp yapmama serbestisi ve
bu serbestlikten yararlanmayı ifade ettiğine göre
toplum düzeni açısından özgürlüklerin bir sınır-
lamaya tabi tutulması mecburidir. Temel hak ve
özgürlüklerin sınırsız bir şekilde kullanılabildiği
bir toplumdan söz etmek ya da öyle bir toplumda
düzenden bahsetmek mümkün değildir. Kaldı ki
bu sınırlama sadece toplum düzeni açısından de-
ğil diğer bireylerin hak ve özgürlüklerini korumak
için de gereklidir. Çünkü bir kişi tarafından sınırsız
bir biçimde kullanılan hak ve özgürlük, önünde
sonunda diğer kişinin hak ve özgürlüklerini ihlal
edecek dereceye ulaşacaktır. O hâlde iki kişinin hak
ve özgürlüklerinin çatışmaya başladığı, karşı karşı-
ya geldiği durumlarda da çatışmanın giderilmesi
gerekecektir.
Sınırlandırmanın Kanuniliği
Yukarıda açılan sebeplerle temel hak ve özgür-
lükler sınırlanmalıdır. Ancak bu sınırlama keyfi de-
ğil, hukuk içinde ve hukuka bağlı olarak yapılmalı-
dır. Dolayısıyla bir davranış her ne kadar temel hak
ve özgürlüğün koruma alanı içinde olsa bile hukuka
uygun olarak devlet tarafından sınırlandırılabilir.
67
3
Bu sınırlandırma ile ilgili Anayasamızın (2001
değişikliği) 13. maddesi şu şekildedir: “Temel hak
ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca
Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere
bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sı-
nırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokra-
tik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gerekleri-
ne ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.”
Görüleceği gibi temel hak ve özgürlüklerin sınır-
lanması konusunda madde hükmü ile getirilen ve
uyulması gereken ilkeler; öze dokunmama, kanunla
sınırlama, Anayasa’nın sözüne ve ruhuna uygunluk,
demokratik toplum düzenine ve laik Cumhuriyetin
gereklerine uygunluk ve ölçülülüktür.
İfade edildiği gibi aslında temel hak ve özgür-
lüklerin sınırlanmasının da sınırları olmalıdır.
Keyfi hareket edilmemeli, belli şartlara bağlı ola-
rak sınırlandırma yapılmalıdır. Buna göre sonraki
bölümlerde detaylıca açıklanacak olmakla birlikte
sınırlamanın sınırlarını şu şekilde sıralayabiliriz.
Her şeyden önce sınırlama olağanüstü hâller
dışarıda bırakılmak kaydıyla kanunla yapılmalıdır.
Normlar hiyerarşisinde anayasanın altında bulu-
nan kanunla sınırlamanın yapılması, temel hak ve
özgürlüklere yürütme erkinin müdahalesini sınır-
landıracak, sınırlandırma kamunun denetimine
açık yapılmış olacak ve genel nitelik arz edecektir.
Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması bir
sebebe dayanmalıdır. Bu sebepler ilerleyen bölüm-
lerde başlıklar hâlinde açıklanmıştır. Sebebin varlı-
ğı keyfi sınırlandırmayı önleyecektir. Sınırlama ya-
pılırken ölçülülük ilkesine uygun davranılmalıdır.
Sınırlama anayasaya aykırılık teşkil etmemelidir.
Kaldı ki kanunla yapılacak bir temel hak ve özgür-
lüğün sınırlandırılması, normlar hiyerarşisi gereği
de anayasaya aykırı olamaz. Çünkü alt norm olan
kanun, kendisinin üstünde bulunan anayasaya ay-
kırı olamaz. Sert çekirdekli haklar olarak tanım-
lanan temel hak ve özgürlüklere ise dokunulma-
malıdır. O kadar ki bu haklara savaş hâlinde bile
dokunulamayacaktır. Daha önce öze dokunmama
ilkesi olarak 1961 Anayasası’nda yer alan ve 2001
yılında demokratik toplum ilkesine ek olarak yeni-
den getirilen öze dokunmama ilkesine göre temel
hak ve özgürlüklerin özüne dokunulmamalıdır.
Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasın-
da bahsedilmesi gereken başka bir husus ise anaya-
sal sınırlama, yasal sınırlama konularıdır.
68
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması
Temel hak ve özgürlükler normal hiyerarşisinin
en üst normu olan anayasa ile sınırlandırılmış ise
anayasal sınırlama yapılmış demektir. Yani bizzat
anayasa tarafından öngörülen sebeplerle sınırlama
yapılmış ise anayasal sınırlama anlamına gelmek-
tedir. Sınırlar bizzat anayasa tarafından çizilmiştir.
Örneğin daha sonraki bölümde bilim ve sanat öz-
gürlüğünden bahsederken detaylıca açıklayacağı-
mız üzere, maddede geçen ifade şu şekildedir;
“Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğ-
retme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü
araştırma hakkına sahiptir. Yayma hakkı, Anayasa-
nın 1 inci, 2 nci ve 3 üncü maddeleri hükümlerinin
değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamaz. Bu
madde hükmü yabancı yayınların ülkeye girmesi ve
dağıtımının kanunla düzenlenmesine engel değildir”.
Görüldüğü gibi Anayasa’nın kendisi de çeşitli hü-
kümlerle sınırlandırma ile ilgili gerekli alanı çizmiştir.
Yasal sınırlama ise; anayasada öngörülmüş alan
içinde yasama organının yaptığı kanun ile temel
hak ve özgürlüğün kullanımının daraltılmasıdır.
Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında
temel ilke anayasal sınırlamadır ancak anayasalar
bu konuda yasama organına yetki verebilir. 1982
Anayasası bu konuda 13. madde düzenlemesinde
temel hak ve özgürlüklerin özlerine dokunulma-
dan, sadece anayasada belirtilen sebeplere bağlı
olarak ancak kanunla sınırlanabileceğini açıkça
belirtmiştir. Böylece yasama organının kanun ya-
parak temel hak ve özgürlükleri sınırlamasında bir
sakınca kalmamıştır.
Yasal sınırlamayı basit yasa kaydı ve nitelikli
yasa kaydı olarak iki şekilde düzenlemektedir.
Eğer anayasa sadece kanunla sınırlamaya izin ve-
riyor ise basit yasa kaydı ile sınırlamadan bahsedil-
mektedir. Görüldüğü gibi herhangi bir sınırlama ne-
deninin gösterilmesine gerek olmayan sınırlamadır.
Anayasa, sınırlamanın kanunla yapılabilmesine
rıza gösterip sınırlama getiren kanunun belli ne-
denlere dayanmasını, belli amaçlara hizmet etmesi-
ni de istiyor ise nitelikli yasa kaydından söz ederiz.
Burada görülebileceği gibi basit yasa kaydından
farklı olarak ‘sebep’ gösterilmelidir.
Olağan Hukuk Düzeninde -
Olağanüstü Hâllerde
Olağan hukuk düzeninde temel hak ve özgür-
lüklerin sınırlandırılması ile ilgili olarak diğer baş-

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
lıklarda bilgi verildiğinden bu başlık altında sadece
olağanüstü hâllerde temel hak ve özgürlüklerin sı-
nırlandırılması ile ilgili bilgi verilecektir.
Olağanüstü durumlarda olağan dönemlere göre
alınan tedbirlerin yetersiz kalacağı açıktır. Bu se-
beple savaş, ayaklanma, isyan gibi durumların
ortaya çıkması durumunda olağanüstü tedbirlere
başvurmak gerekir. Gündelik yaşamda kullanılan
temel hak ve özgürlüklerin olağanüstü durumlarda
da aynı şekilde kullanılmaya devam edilmesi düşü-
nülemez. Bu gerekçe ile devlet bu gibi durumlarda
olağanüstü yetkilerin kullanılmasına karar verebilir.
Temel hak ve özgürlükleri olağanüstü durumlarda
kısıtlayabilir, sınırlandırabilir. Kamu düzeninin
işleyişi, toplumun huzuru ve sükûnu, devlet oto-
ritesinin istikrarı için bu sınırlamalar doğal kabul
edilmelidir.
Kanunla sınırlama başlığında değinmiş olsak
da olağanüstü dönemlerde temel hak ve özgürlük-
lerin sınırlandırılması bakımından sadece kanun
ile sınırlama ilkesi geçerli değildir. Kanun yanında
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile de temel hak ve
özgürlükler sınırlandırılabilir.
Olağanüstü dönemlerde temel hak ve özgür-
lüklerin sınırlandırılmasında özel sebepler başlığı
altında ifade ettiğimiz her maddede kendisi için
belirlenmiş olan özel sınırlandırma sebeplerine ih-
tiyaç yoktur. Genel olarak kamu düzeninin sağlan-
ması, otoritenin tekrar kurulması, pandemi sebebi
ile genel sağlık sorunlarının giderilmesi ve iyileşti-
rilmesi gibi gerekçelere dayanılarak da temel hak ve
özgürlükler sınırlandırılabilecektir.
Anayasamız da olağanüstü durumlarda temel
hak ve özgürlüklerin nasıl sınırlandırılacağını ya da
tamamen durdurulacağını hükme bağlayarak ko-
nuya açıklık getirmiştir. Olağanüstü hâl ilan edile-
bilmesi için kanunda belirtilen şartların gerçekleş-
mesi gerektiği, yani keyfi olarak ilan edilemeyeceği
gibi, o dönemde temel hak ve özgürlükler alanında
yapılacak olan sınırlamaların veya tamamen dur-
durmaların da yine kanuna ve hukuka uygun ola-
rak yapılması, keyfi olmaması gerekir. Bu sebeple
anayasanın ilgili maddeleri bu yol ve yöntemlere
ilişkin aydınlatıcı hükümler içermektedir.
Olağanüstü hâllerde temel hak ve özgürlük-
lerin kullanılmasının durdurulması konusunda
Anayasa’nın 15. maddesine değinmek gerekir.
Metnin birinci fıkrasına göre;
3
“Savaş, seferberlik veya olağanüstü hallerde, mil-
letlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlâl edil-
memek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel
hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen veya tama-
men durdurulabilir veya bunlar için Anayasada ön-
görülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir”.
Birinci fıkraya göre temel hak ve özgürlükle-
rin kısmen ya da tamamen durdurulması ifade
edilmiştir. Dolayısıyla burada kullanım alanının
daraltılması ya da hak ve özgürlüklerin tamamen
ortadan kaldırılmasından değil, kullanımının dur-
durulmasından bahsedilmektedir. Sürekli bir orta-
dan kaldırma değil, geçici bir süreliğine kullanımı-
nın durdurulması söz konusudur.
Temel hak ve özgürlüklerin kısmen ya da tama-
men durdurulması için üç hâl öngörülmüştür. Bu
hâller; savaş, seferberlik veya olağanüstü hâllerdir.
Bu üç durumda da kısmen veya tamamen durdur-
ma, uluslararası hukuktan doğan yükümlülüklere,
ölçülülük ilkesine aykırı olamayacaktır. Yani ulaşıl-
mak istenen amaç ile durdurma için alınan tedbir
arasında bir ölçü bulunmak zorundadır. Ölçülülük
ilkesi sonraki başlıklarda açıklandığından burada
detaylıca değinilmeyecektir.
Dokunulmaz haklar dışında kalan temel hak
ve özgürlüklere ise dokunulabilir ve sınırlandırıla-
bilir. Öyle ki tamamen durdurma şeklinde bir yol
da tercih edilebilir. Örnek olarak verilecek olursa,
yerleşme ve seyahat özgürlüğü sınırlandırılabileceği
gibi tamamen durdurulabilir. Ancak bu durdurma
ya da sınırlama yine de geçici olarak olağanüstü hâl
içerisinde geçerli olacaktır. Dolayısıyla zaman bakı-
mından bir sınırlama söz konusudur.
Yine Anayasa’nın 119. maddesi olağanüstü hâl
yönetimini hükme bağlamıştır. Madde kapsamın-
da hangi durumlarda olağanüstü hâl ilan edilebi-
leceği, süresi gibi konular ifade edilmiştir. Hükme
göre Cumhurbaşkanı kanunda belirtilen sebeplere
dayanarak süresi altı ayı geçmeyecek biçimde ola-
ğanüstü hâl ilan edebilecektir. Bu ilan kararı aynı
gün yasama organına gelir ve meclis onayına sunu-
lur. Cumhurbaşkanının talebiyle yasama organı her
defasında dört ayı geçmemek şartıyla süreyi uzata-
bilecektir. Ancak burada savaş istisna tutulmuştur.
Savaş hâllerinde bu dört aylık süre aranmayacaktır.
Olağanüstü hâllerde vatandaşlar için getirilen
para, mal, çalışma yükümlülükleri ve yukarıda
açıklamaya çalıştığımız 15. maddedeki ilkeler doğ-
rultusunda (uluslararası hukuktan doğan yüküm-
69
3
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması

lülükler, ölçülülük) temel hak ve özgürlüklerin nasıl sınırlandırılacağı veya geçici olarak durdurulacağı,
hangi hükümlerin uygulanacağı ve işlemlerin nasıl yürütüleceği kanunla düzenlenecektir.

Öğrenme Çıktısı
1 Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasını açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Temel hak ve özgürlüklerin

Temel hak ve özgürlüklerin
sınırlandırılmasını açıklaya-
bilme
Olağanüstü hâller ile temel
sınırlandırılmasında keyfi
hak ve özgürlüklerin sınır-
davranılmaması ne anlama
landırılmasını ilişkilendirin.
gelmektedir? Anlatın.

TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN durumunda bile dokunulamayacak hak ve özgür-

SINIRLANDIRILMASINDA
KULLANILAN İLKELER
Temel olarak yukarıda bahsedildiği gibi temel
hak ve özgürlüklerin keyfi sınırlamalardan uzak tu-
tulabilmesi için sınırlandırmanın kanuni bir daya-
nağı olmalıdır. Bu sebeple hakların bir bölümü için
kanun açıkça sınırlandırma sebeplerini sayarken,
bazı haklar için ise sınırlandırma sebebi saymamış-
tır. O halde temel hak ve özgürlüklerin sınırlandı-
rılmasında kullanılacak olan ilkeler sadece sınırlan-
dırılması mümkün olan haklar için geçerli olacaktır.
Sınırlandırılması Mümkün Olmayan ve
Olan Haklar
Bazı temel hak ve özgürlükler için hiçbir sınır-
lama sebebi gösterilmemiştir. Bunun doğal sonucu
olarak bu hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması da
mümkün değildir.
15. madde ikinci fıkra hükmünde “Birinci fıkra-
da belirlenen durumlarda da, savaş hukukuna uygun
fiiller sonucu meydana gelen ölümler dışında, kişinin
yaşama hakkına, maddi ve manevi varlığının bütün-
lüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düşünce ve
kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan
dolayı suçlanamaz; suç ve cezalar geçmişe yürütüle-
mez; suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya ka-
dar kimse suçlu sayılamaz” şeklinde düzenlenmiştir.
Her ne kadar olağanüstü bir durumu düzenleyen
bir madde de olsa temel hak ve özgürlüklerin kul-
lanımının tamamen veya kısmen durdurulması
lükleri ifade etmiştir. Buna göre; savaş hâlinde sa-
vaş hukukuna aykırı olmayan öldürmeler dışında
yaşam hakkına, bireyin maddi ve manevi varlığının
bütünlüğüne, din, vicdan, düşünce ve kanaatleri
açıklanmaya zorlanmama ve suçlanmamaya, suç ve
cezaların kanuniliği ilkesinden doğan geçmişe yü-
rümemeye ve masumiyet karinesine aykırı hareket
edilemez.
Görüldüğü gibi madde hükmü sert çekirdekli
haklardan bahsetmiştir. Yani asla dokunulamaya-
cak temel hak ve özgürlükleri ifade etmiştir. Buna
göre istisnası maddede sayılmış olan yaşama hakkı
ve masumiyet karinesi gibi haklar olağanüstü hâlde,
savaş hâlinde dahi dokunulamayacak haklardır.
Bireyin maddi bütünlüğünü bozan işkence suçu
da örnek olarak verilebilir. Savaş hâlinde bile olsa,
düşman kabul edilen taraftan olan bireylere işkence
edilemez. İşkence istisna kabul etmeyen bir suçtur.
Dolayısıyla maddi varlığın bütünlüğü de istisna ka-
bul etmeyen bir hak olarak Anayasa’da yer almıştır.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ise işkence ya-
sağı, kölelik ve zorla çalıştırma yasağını düzenleyen
3 ve 4. maddelerinde herhangi bir sınırlama sebebi
göstermemiştir. Dolayısıyla bu hakların sınırlan-
dırılması mümkün değildir. Madde 3’e göre “Hiç
kimse işkenceye veya insanlık dışı ya da aşağılayıcı mu-
amele veya cezaya tabi tutulamaz” ve madde 4’e göre
“Hiç kimse köle ya da kul durumunda tutulamaz”.
Ancak zorla çalıştırma yasağına birtakım istisnalar
getirilmiştir. Bu istisnalar ilgili maddenin incelen-
mesinde daha sonra açıklanacak olmakla birlikte

70

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
kısaca madde hükmüne göre; “Avrupa İnsan Hakla-
rı Sözleşmesi’nin 5. maddesinde öngörülen koşullara
uygun olarak tutulu bulunan bir kimseden, tutulu
bulunduğu sırada veya şartlı tahliyeden yararlandığı
süre içinde olağan olarak yapması istenilen bir iş, as-
keri nitelikli herhangi bir hizmet veya vicdanî reddin
meşru sayıldığı ülkelerde, vicdanî reddi seçen kişilere
zorunlu askerlik hizmeti yerine gördürülebilecek baş-
kaca bir hizmet, toplumun hayat veya refahını teh-
dit eden kriz veya afet hallerinde gerekli görülen her
hizmet, olağan yurttaşlık yükümlülükleri kapsamına
giren her türlü çalışma veya hizmet şeklindedir.”
Yaşama hakkı kapsamında Avrupa İnsan Hak-
ları Mahkemesine göre, kanunun ölüm cezası ile
cezalandırdığı bir suçtan dolayı, mahkemece hük-
medilen bir cezanın yerine getirilmesi sırasında
gerçekleşen öldürme eylemleri yaşama hakkının
ihlali sayılmayacaktır. Ancak usulüne uygun olarak
verilmiş bir mahkeme kararı dışında bir sebeple
kimse öldürülemez.
Kullanılması Sınırlandırılabilen Haklar
Temel haklar ve özgürlüklerin kullanılması, bir
arada yaşamın gerektirdiği ölçüde sınırlandırmaya
tabi tutulmasını zorunlu kılar. Her bireyin özgür-
lüğünü sınırsız ve mutlak yaşadığı bir toplumda
kullanılan hak ve özgürlüğün alanları üst üste ge-
lecektir. Örneğin apartman dairesinde yüksek sesle
müzik dinleyen bir apartman sakini, diğer dairede
yaşayan kimselerin dinlenme ve huzur hakkını ihlal
eder. O sebeple bir kimse bir arada yaşanan apart-
manda başkalarını rahatsız edecek şekilde müzik
dinleyemez. Başka bir örnek daha verecek olursak,
apartman dairesinin maliki olan kimse, kendi da-
iresinin dış yüzeyini apartmanın kendi renginden
farklı bir renge boyatamaz. Dolayısıyla herkes top-
lumsal yaşamın gerektirdiği kurallara uyarak birta-
kım özgürlüklerinden feragat etmek zorundadır. O
hâlde bireylerin temel hak ve özgürlüklerinin sınır-
landırılması aslında yine kendi hak ve özgürlükleri-
nin kullanılması için gereklidir.
Yukarıda açıklanan sebeplerle kullanımının
sınırlandırılması mümkün olan sınırlandırılması
mümkün olmayan hakların dışında kalanlardır.
Yaşama hakkı, işkence yasağı, kölelik ve kulluk
uygulamasının yasaklanması gibi temel hak ve öz-
gürlüklerin dışında kalan hakların kullanımı sınır-
landırılabilir. Örneğin mülkiyet hakkına getirilen
sınırlamalardan bir tanesi kamulaştırma yetkisinin
3
kullanıldığı durumdur. Eğer toplumun menfaati,
kamu yararı var ise, kişinin maliki olduğu bir taşın-
maz, örnek olarak arsası, yetkili idarece kamulaştı-
rılabilir. Her ne kadar bedeli ödeniyor ya da şartlar
oluşmuş ise emsal bir taşınmaz ile değiştirilebiliyor
olsa da bu malikine en geniş yetkileri veren, mutlak
bir hak niteliğinde olan mülkiyet hakkının sınır-
landırılması anlamına gelmektedir.
Kısaca toparlayacak olduğumuzda, toplum ya-
şamının gerektirdiği şekilde, yine temel hak ve öz-
gürlüklerin sınırlandırılmasında kullanılacak olan
ilkelere uygun olarak bireylerin temel hak ve özgür-
lüklerini kullanabilmesi için sınırlandırma yoluna
gidilebilir. Ancak bu sınırlandırmalar, olağanüstü
dönemde, savaş zamanında bile dokunulması ya-
sak olan temel haklar ve özgürlüklerin dışında ka-
lan haklar için geçerlidir.
İnsan Haklarının Sınırlandırılmasında
İlkeler
1961 Anayasası’nın temel hak ve özgürlükler
noktasında çok geniş yetkiler verdiği ve en özgür-
lükçü anayasa olarak tanımlandığı görülmektedir.
Buna karşın ise 1982 Anayasası, 61 Anayasası’nın
verdiği özgürlükler karşısında devletin elinde güç,
yetki bulunmadığı anlayışıyla düzenlenmiştir.
1961 Anayasası’nda insan haklarına dayalı dev-
let, 1982 Anayasası’nda ise insan haklarına saygılı
devlet kavramları kullanılmıştır. 61 Anayasası’nda
geçen ifadeye göre; “Kanun, devletin ülkesi ve mil-
letiyle bölünmez bütünlüğünün insan haklarına da-
yanan milli demokratik, laik ve sosyal Cumhuriyetin,
milli güvenliğin ve genel ahlakın korunması hâlleri
dışında kalan bir sebebe dayanarak halkın bu araç-
larla haber almasını, düşünce ve kanaatlere ulaşma-
sını ve kamuoyunun serbestçe oluşumunu engelleyici
kayıtlar koyamaz”.
1982 Anayasası ise insan haklarına dayanan
kavramını kullanmayarak “Türkiye Cumhuriyeti,
toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı
içinde insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçili-
ğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere daya-
nan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir”
ifadesine yer vermiştir.
Öğretide kullanılan kavramlar arasında fark
olduğunu savunan yazarlar olduğu gibi, iki kavra-
mında farklı olmadığını aynı anlama geldiğini dü-
şünen yazarlar da vardır. Bu tartışmalara girmeden
insan haklarına saygılı devlet ilkesini ifade etmeye
71
3
çalışacağız. Anayasa Mahkemesi kararları incelen-
diğinde her iki kavramın da aynı anlama gelecek
şekilde kullanıldığı görülmektedir.
1982 Anayasası’nda düzenlenen temel hak ve
özgürlükleri üç grup altında düzenlemek müm-
kündür. Birinci gruba giren haklara negatif haklar
denmektedir. Bu haklara devlet mümkün olduğu
kadar az müdahale etmelidir. Dolayısıyla bu hakla-
ra koruyucu haklar da denmektedir. Daha önce de
bahsettiğimiz gibi ve ilerleyen bölümlerde de yeri
geldikçe bahsedeceğimiz Anayasa’nın 13. maddesi
bu haklara ancak istisnai hâllerde dokunulabilece-
ğini hükme bağlamıştır. Bu haklara örnek olarak
düşünce ve kanaat özgürlüğü, yerleşme ve seyahat
özgürlüğü verilebilir.
İkinci grup haklar ise, talep etme, isteme hakları
olarak da isimlendirilmektedir. Burada bu hakların
kullanılabilmesi için devletin aktif rol üstlenmesi ve
olumlu müdahalede bulunması gerekir. Devlet, bu
hakların kullanılabilmesi için engelleri kaldırmalı,
müdahalede bulunmalı gerekli ortamı hazırlamalıdır.
Doğal olarak toplumu oluşturan bireyler de bu mü-
dahalenin yapılmasını talep etme ve isteme yetkisine
sahiptir. Ancak devlet bu müdahaleyi yaparken mali
kaynakları oranında, uygun öncelikleri gözetecektir.
İnsan hakları doğuştan gelen, devletten önce de
var olan haklardır. Kısaca doğal yaşam döneminde
yani toplum sözleşmesinden önce de insanın sırf
insan olarak doğması sebebiyle kazanmış olduğu,
başka herhangi bir çabaya ihtiyaç duymadan elde
ettiği haklardır. Dolayısıyla devlet, kendisinden
önce kazanılmış ve kendisi tarafından bireylere ve-
rilmemiş haklara saygı göstermek zorundadır. Dev-
letin insan haklarına saygılı, onları çiğnemeyen bir
tutum sergilemesi demokratik rejimlerle gerçekle-
şebilecektir. Bunun yanında yeterli denetim me-
kanizmaları öngörülmüş olmalı, bu mekanizmalar
adil yargılanma hakkını ihlal etmeden, zamanında
çalıştırılabilmelidir. Bireysel hak ve özgürlükleri
koruyan kanun hükümleri, ihlal edildiğinde ise
yargı erkidir. Dolayısıyla temel hak ve özgürlük-
lerin korunmasında hukuksal koruma yollarının
etkin bir şekilde çalıştırılması, kurumsallaştırılması
gerekir. Bu husus Anayasa’nın 65. maddesinde şu
şekilde ifade edilmiştir.
Madde 65 – “Devlet, sosyal ve ekonomik alanlar-
da Anayasa ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin
amaçlarına uygun öncelikleri gözeterek malî kaynak-
larının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir.”
72
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması
Söz konusu madde devletin olumlu müdaha-
lesi ile yerine getirmesi gereken görevlerini eko-
nomik istikrar ve kaynakların izin verdiği ölçüde
yapması gerektiğini ifade etmiştir. Aksi durumda
kaynakların kullanılmasında aşırıya gidilmesi,
ekonominin zorlanması, mali yaşamı olumsuz et-
kileyecektir. Böylece ekonomik konularda sıkıntı
yaşayan devlet, hayati konuların yerine getirilme-
sinde zorlanacaktır. Bunun sonucunda ise kamu
düzeni bozulacaktır.
İlgili madde devlete bu sorumluluklarından
kaçma hakkını da vermez. Görevler ölçülü olarak
yerine getirilmeye devam edecektir. Dikkat edile-
cek husus ekonomik kaynakların elverdiği ölçüdür.
Olumlu görevlerinin yerine getirilmemesi üç şekil-
de karşımıza çıkabilir.
1. Eksik kanuni düzenleme yapılması
2. Anayasa aykırı kanuni düzenleme yapılması
3. Hiçbir kanuni düzenleme yapılmaması
Buna göre eğer anayasada yer alan temel hak ve
özgürlüğün konusu tam olarak gerçekleştirileme-
miş olabilir. Bu durumda eksik bir kanuni düzen-
leme yapılmış olur. İkinci olarak hakkı kullanacak
özne bakımından eksik düzenleme yapılmış olabi-
lir. Örneğin sadece emeklilerin konut hakkına sa-
hip olabileceği gibi bir düzenleme yapılması, eksik
kanuni düzenleme anlamına gelir.
Anayasaya aykırı kanuni düzenleme yapılması
durumunda da olumlu görev yerine getirilmemiş
sayılır. Anayasaya aykırılık iddiasıyla, yapılan kanuni
düzenleme iptal edilecektir. Kaldı ki bütün normlar,
yönetmelik, kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi
gibi, anayasaya uygun olmak zorundadır.
Son olarak ise ihtiyaç olan ve devletin aktif rol
üstlenerek olumlu müdahalede bulunma görevini
hiç yerine getirmemiş olabilir.
Üçüncü gruba giren haklar ise, siyasi iktidarın
kullanılmasında söz sahibi olabilme imkanı tanı-
yan haklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Örnek
olarak seçme ve seçilme hakkı, kamu hizmetlerine
girme hakkı, dilekçe hakkı olarak verilebilir.
İnsan haklarına saygılı devlet ilkesi birtakım
yükümlülükler yüklemektedir. Devlet insanların
insan onuruna yaraşır bir hayat sürmelerini sağ-
lamak durumundadır. Buna ek olarak temel hak
ve özgürlükleri garanti altına almak zorunda olan
devlet, aynı zamanda temel hak ve özgürlüklerin
herkes tarafından ulaşılabilir olmasını, eşit şekilde

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
dağıtılmasını da garanti altına almak zorundadır.
Sadece belli bir zümrenin insan haklarına, temel
hak ve özgürlüklere erişmesinde kolaylık sağlamak
ya da sadece belli bir kesimin insanca yaşama ola-
naklarına sahip olmasını temin etmesi, insan hak-
larına saygılı devlet ilkesini de zedeleyecektir. Bu-
nun yanında devlete aktif rol almasını gerekli kılan,
bireylerin temel hak ve özgürlüklere ulaşmasında
ya da insanca yaşamasının önündeki engellerin kal-
dırılması gerekmektedir.
Burada bahsedilen ve bireylerin insanca yaşa-
masının önündeki engelleri kaldırmak zorunda
olan devletin bu yükümlülüğü sosyal devlet ilkesi
ile de yakından ilgilidir. Toplumun refah düzeyi
esas alındığında bireyler arasındaki farklılıkların
giderilmesi için çalışan devlet, yurttaşlarının sosyal
– ekonomik durumlarını iyileştirmek için çaba sarf
eder. Temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasını ya-
sama organı vasıtasıyla kanun çıkararak düzenleyen
ve temel hak ve özgürlükleri tanıyan devletler sos-
yal devlet olarak karşımıza çıkar.
Bütün bunların yanında bireylerin adalet duy-
gusunu güçlendirmeli, toplumsal adaletin gerçek-
leşmesini sağlamalıdır. Hak ve hukuk anlayışı için-
de insan haklarına saygılı olmalıdır. Eşitlik ilkesine
göre sadece temel hak ve özgürlüklerin sınırlanması
bakımından yaklaşılmamalıdır. Aynı zamanda te-
mel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması konu-
sunda da toplumu oluşturan bireylere eşitlik ilke-
sine uygun muamele edilmelidir. Dolayısıyla temel
hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasını gerekli kı-
lan bir durumda alınan tedbir, özel koşullar yok ise
bütün herkesi kapsamalı, toplumda yer alan birey-
lere eşit şekilde uygulanmalıdır. Toplumda bireyler
arasında bu eşitliği sağlamak ve herkese yönelik dü-
zenleme yapma yoluna gidilebilmesi için, başkaca
sebepleri daha sonra açıklanacak olmakla birlikte
temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasının
ancak kanunla yapılabilmesi öngörülmüştür. Çün-
kü kişiye özel kanun çıkarmak mümkün değildir.
Günümüzde özel olarak temel hak ve özgürlük-
lerin sınırlanmasında 65 yaş üstü kişilerin sokağa
çıkmaları yasaklanarak, temel hak ve özgürlükle-
rinde sınırlandırılmaya gidilmiştir. Ancak burada
özel olarak 65 yaş üstü kişilerin sağlığını ve dolaylı
yoldan toplum sağlığını etkileyen bir pandemi du-
rumu mevcuttur. O sebeple, bu tip özel koşullar
sonucunda sadece belli bir kesimin temel hak ve
özgürlüklerinin sınırlandırılması eşitlik ilkesine ay-
kırı düşmeyecektir.
3
Yukarıda sayılanlar ancak demokratik toplum
gerekliklerine uygun, insan haklarına saygı gös-
teren devletlerde gerçekleşebilecektir. Dolayısıyla
demokratik toplum ile insan hakları kavramları
birbiri ile yakın ilişki içindedir.
Bu ilkelerin yanında hukuk devleti ilkesinden
de bahsetmek gerekir. Hukuk devleti polis devleti-
ne karşı geliştirilmiş bir kavramdır. Polis devletin-
de de hukuk kuralları bulunur ancak bu kurallar
sadece yönetilenleri bağlar. Hukuk devletinde ise,
devlet ülkesinde yaşayan bireylere hukuki güvenlik
sağlamakla birlikte, yönetilen ya da yönetici herkes
bu kurallarla bağlıdır.
Bireylerin hukuk güvenliklerinin sağlanabil-
mesi, iktidarın sınırlandırılması ile mümkündür.
Bireylere güvence sağlamak amacıyla, temel hak
ve özgürlükler anayasalarda yer alarak iktidarın bu
haklara dokunması sınırlandırılmış ya da dokunul-
ması mümkün olmayan haklar getirilmiştir. Hukuk
devleti ilkesi Anayasamızda da kabul edilmiştir.
Hukuk devleti ilkesinin şartlarını şu şekilde sı-
ralayabiliriz:
1. Kanunların anayasaya uygun olması
2. Kanunların yargısal denetime tabi olması
3. İdarenin hukukla bağlı olması
4. Kanunlar önünde herkesin eşit olması
5. Suç ve cezalara ilişkin ilkeler (kanunilik il-
kesi gibi)
6. Doğal hâkim ilkesi
7. Mahkeme bağımsızlığı ve tarafsızlığı
Laiklik ilkesi de Anayasa’nın 13. maddesinde
temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında
bir ilke olarak karşımıza çıkmaktadır. Madde laik
Cumhuriyetin gereklerine aykırı sınırlandırma ya-
pılamayacağından bahsetmektedir.
Laiklik ilkesi Batı’dan gelmiş bir kavramdır.
Anlamı ise Batı dillerine bakıldığında dine veya
kiliseye ait olmayan anlamına gelmektedir. Laiklik
ilkesine geçiş üç aşamalı şekilde Batı toplumların-
da gerçekleşmiştir. Önce devletler resmi olarak bir
din kabul etmiş, sonrasında dini kaldırmış ve en
sonunda da laiklik ilkesine geçiş yapmışlardır.
Devletin dininin olmaması laiklik ilkesinin bir
gereğidir. Çünkü laiklik ilkesine aykırı olarak res-
mi bir din sahibi olan devletlerde, dinin varlığı din
özgürlüğüne engel olacaktır. Toplum içinde çeşitli
dine mensup kişiler arasında devlet ne kadar hoş-
73
3
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması

görü sahibi olursa olsun resmi din sahibi olması,
din özgürlüğünü zedeleyeceği gibi, devletin resmi
din sahibi olmadan, toplumdaki dinlerden birine
yakın durması da yine laiklik ilkesini zedeleyecek-
tir. Laiklik ilkesine göre herkes dini inançlarında
ve dini inancının gereği olan ibadetlerini yapmakta
serbesttir. Anayasamızın 24. maddesi gereğince de
herkes vicdan, dini inanç ve kanaat özgürlüğüne
sahiptir.
Bunun yanında hiç kimsenin devletin, sosyal ve
ekonomik, siyasi ve hukuki temel düzenini kısmen
de olsa dini kurallara dayandırma, kişisel veya siyasi
çıkarlar uğruna din ve dini duyguları sömürmeye
hakkı olamaz. Bu şekilde bakılacak olduğunda iki
tip özgürlükten bahsetmek mümkündür. İlk olarak
dini görüşü benimsemek, inanmak olarak karşımı-
za çıkarken ikinci olarak, ibadet ve dini törenleri
dininin gerektirdiği şekilde yapma özgürlüğü ola-
rak ifade edilebilir.
Dolayısıyla aynı zamanda birer insan hakkı olan
temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında
uyulması gereken ilkelerden biri de anayasalarda
yer alan laiklik ilkesidir.

Öğrenme Çıktısı
2 Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında kullanılan ilkeleri sıralayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Temel hak ve özgürlük-

Laiklik ilkesi ile insan hak- Adalet kavramı ile insan
ler konusunda eksik ya-
larının korunması arasında- haklarının korunması ara-
sal düzenleme ne anlama
ki bağı açıklayın. sındaki bağı anlatın.
gelmektedir?Araştırın.

TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN SINIRLANDIRILMASINDA NEDENE

BAĞLILIK, GENEL VE ÖZEL SEBEPLER
Sınırlandırmanın makul bir gerekçeye dayanması, bir nedeni olması gerekir. Temel haklar aslında birer
insan hakkıdır. Ancak anayasada düzenlenmesi dolayısıyla temel haklar haline gelirler. Bu sebeple birer
insan hakkı da olan temel hakların sınırlandırılması bir gerekçeye, sebebe dayanarak keyfiliği önlemelidir.

Sınırlandırmanın Gerekliliği
Sınırlandırmanın gerekliliği Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin ilgili bazı maddelerinde ifade edil-
miştir. Örnek olarak düşünce, vicdan ve din özgürlüğü başlıklı 9. madde “Herkes düşünce, vicdan ve din
özgürlüğüne sahiptir; bu hak, din veya inanç değiştirme özgürlüğü ile tek başına veya topluca, kamuya açık
veya kapalı ibadet, öğretim, uygulama ve ayin yapmak suretiyle dinini veya inancını açıklama özgürlüğünü
de içerir” verilebilir. Korunan bu temel hak ve özgürlükler milli güvenlik, kamu düzeni, sağlık ve ahlakın
korunması gibi genel sebeplerle sınırlandırılması mümkün haklardır. Bu sınırlandırma sebepleri ile sınır-
landırılabileceği, maddenin ikinci fıkrasında belirtilmiştir. Ancak bu yeterli değildir. Sınırlandırma kanun
ile yapılmalı ve demokratik toplum ilkesine göre gerekli olmalıdır.
Gereklilik ilkesini tanımlarken kullanılacak ölçüt, o tedbirin mutlaka alınması şartı olarak değerlendi-
rilmemelidir. Kısaca şart olan müdahale anlamına gelmemektedir. Burada gereklilik ilkesi ile ifade edilme-
ye çalışılan toplumsal ihtiyacın bu müdahaleyi yapmaya zorlamasıdır. Bunu belirleyecek olan makam ise
idari makamlardır.
Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında keyfiliğe yer bırakmamak gerektiğinden, sınırlan-
dırmanın gerekliliğine karar verecek olan makamlar da yine keyfî hareket edemez. Sınırlandırmanın de-

74

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
mokratik bir toplumda gerekli olup olmadığı mü-
dahalenin meşru sayılabilecek bir amaca yönelmiş
olması ve ölçülü olması gerekmektedir. Bu şartların
gerçekleşip gerçekleşmediği ise olası bir bireysel
başvuru da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ta-
rafından denetlenir. Çünkü bu şartları ortaya içti-
hatları ile koyan mahkeme Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesidir.
Kanunla Sınırlandırma
Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasın-
da kullanılacak yolun kanun olduğu anayasa tara-
fından ifade edilmiştir. Burada anlaşılması gereken,
hukukun şekli kaynaklarından olan kanunun ger-
çekten de sadece şeklen değil, yani usul ve esasla-
ra ilişkin kanun hâline getirilmiş bir metin değil,
içerik olarak da içermesi gereken özelliklere haiz
olmasıdır. Aksi durumda kanunla sınırlandırma
kuralının gerçekleştiğinden bahsedilemez.
Anayasa’nın 13. maddesi temel hak ve özgür-
lüklerin yalnızca kanunla sınırlanabileceğini hük-
me bağlamıştır. Bu sebeple temel hak ve özgürlük-
ler konusunda düzenleme yapma ve sınırlandırma
yetkisi bu madde ile birlikte yasama organına veril-
miştir. Temel hak ve özgürlükler konusunda yasa-
ma organına verilen bu yetki, bireylere birtakım gü-
venceler verir. Çünkü kanunlar tartışılarak ve açık
bir şekilde hazırlanır. Bunun doğal sonucu olarak
toplumun denetimine açık şekilde yapılmış olur.
Ek olarak kanunlar genel niteliklidir. Yani belirli
kişi ya da grupları hedef almaz. O hâlde kanunla
yapılacak bir sınırlama herkes için geçerli olacaktır.
Kanunla getirilen temel hak ve özgürlüklere
ilişkin sınırlamalar somut olmalı, muğlak ifadelere
yer vermemelidir. Kişisel görüşlere ya da yorumla-
malara göre değişmeyen kesin ifadeler içermelidir.
Aksi hâlde kanun belirsiz kavramlar kullanarak ida-
reyi yetkili kılar ise idari makamlar, bu kavramları
kendi anlayışlarına göre yorumlayarak keyfi davra-
nabilir. Sonuç olarak kanunun muğlak, belirsiz ifa-
deler içermemesi gerekir. Ancak kanun yapılırken
bu kurala uyulmamış ya da gözden kaçmış ise idari
makamların kanunu yorumlarken kendi anlayışla-
rını değil, objektif olarak en uygun anlamı bulması
gerekir.
Yürütme yetkisi Anayasa’nın 8. maddesi hükmü
gereğince Cumhurbaşkanı’na aittir. Ancak bu yetki
kullanılırken Anayasa ve kanunlara uygun davra-
nılmak zorundadır. Cumhurbaşkanlığı kararna-
3
mesi de yürütme yetkisini kullanırken başvurulan
bir işlemdir. Ancak Anayasa’nın 104. maddesi on
yedinci fıkrasına göre “Anayasanın ikinci kısmının
birinci ve ikinci bölümlerinde yer alan temel hak-
lar, kişi hakları ve ödevleriyle dördüncü bölümde yer
alan siyasi haklar ve ödevler Cumhurbaşkanlığı ka-
rarnamesiyle düzenlenemez. Anayasada münhasıran
kanunla düzenlenmesi öngörülen konularda Cum-
hurbaşkanlığı kararnamesi çıkarılamaz. Kanunda
açıkça düzenlenen konularda Cumhurbaşkanlığı
kararnamesi çıkarılamaz. Cumhurbaşkanlığı karar-
namesi ile kanunlarda farklı hükümler bulunması
hâlinde, kanun hükümleri uygulanır. Türkiye Büyük
Millet Meclisinin aynı konuda kanun çıkarması du-
rumunda, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi hüküm-
süz hâle gelir”.
Dolayısıyla görülebileceği gibi Anayasa’nın
ikinci kısmının birinci bölümü ve ikinci bölümü
yani temel haklar, kişi hakları ve ödevleri, dör-
düncü bölümde yer alan siyasi haklar ve ödevler
konularında Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıka-
rılamamaktadır. Ancak bu olağan dönemler için
geçerlidir. Olağanüstü dönemlerde temel hak ve
özgürlüklerin sınırlandırılması için tek yol kanun
değildir. Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile de
temel hak ve özgürlükler sınırlandırılabilir. 119.
madde bu konuyu “Olağanüstü hâllerde Cumhur-
başkanı, olağanüstü hâlin gerekli kıldığı konularda,
104 üncü maddenin on yedinci fıkrasının ikinci
cümlesinde belirtilen sınırlamalara tabi olmaksızın
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarabilir. Kanun
hükmündeki bu kararnameler Resmî Gazetede ya-
yımlanır, aynı gün Meclis onayına sunulur” şeklinde
ifade etmiştir.
Demokrasi ile bağlı toplumlarda iktidarın yani
egemen gücün kaynağı yine halkın kendisidir. Ya-
sama organı ise halk tarafından seçilmektedir. O
hâlde bireylerin temel hak ve özgürlüklerini sınır-
landırabilecek yegâne organ da yine halkın seçti-
ği yasama organı olmalıdır. Yasama organı ise bu
temel hak ve özgürlükleri sınırlandırırken kanun
çıkarmaktadır.
Sınırlandırmanın Sebebe Bağlılığı
Daha önce bahsettiğimiz gibi insan hakları, ana-
yasalarda kendilerine yer bulduğunda temel haklar
olarak adlandırılırlar. Dolayısıyla temel haklar birer
insan hakkı olması dolayısıyla son derece önemli-
dir. O hâlde temel hak ve özgürlüklerin bireyler
75
3
için güvence oluşturduğu ifade edilmelidir. Norm-
lar hiyerarşisine göre en yüksek derecede bulunan
ve temel norm olan anayasalarda hükme bağlanmış
haklar olması sebebiyle ve insan hakkı olmaları ne-
ticesinde, temel hak ve özgürlüklerin keyfî biçimde
sınırlandırılamamaları gerekir. Her ne kadar yasa-
ma organı tarafından çıkarılan kanunlar ile temel
hak ve özgürlükler sınırlanabilecek olsalar da, bu
koruma yetersiz kalabileceğinden, sınırlamaların
aynı zamanda da bir sebebe bağlı olarak yapılması
gerekir.
1982 Anayasası 13. madde itibarıyla sınırlan-
dırmayı sebebe bağlamıştır. 2001 yılında gerçek-
leştirilen anayasa değişikliği öncesi ve sonrası ilgili
hüküm;
2001 Öncesi madde 13. — Temel hak ve hür-
riyetler. Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bü-
tünlüğünün, millî egemenliğin, Cumhuriyetin, milli
güvenliğin, kamu düzeninin, genel asayişin, kamu
yararının, genel ahlâkın ve genel sağlığın korunması
amacı ile ve ayrıca Anayasanın ilgili maddelerinde
öngörülen özel sebeplerle, Anayasanın sözüne ve ru-
huna uygun olarak kanunla sınırlanabilir. Temel
hak ve hürriyetlerle ilgili genel ve özel sınırlamalar
demokratik toplum düzeninin gereklerine aykırı ola-
maz ve öngörüldükleri amaç dışında kullanılamaz.
Bu maddede yer alan genel sınırlama sebepleri temel
hak ve hürriyetlerin tümü için geçerlidir.
2001 Sonrası madde 13. — (Değişik:
3/10/2001-4709/2 md.) Temel hak ve hürriyetler,
özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın il-
gili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve
ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Ana-
yasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düze-
ninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük
ilkesine aykırı olamaz.
Görüleceği gibi 2001 öncesi dönemde ilgi-
li madde, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez
bütünlüğünün, millî egemenliğin, Cumhuriyetin,
milli güvenliğin, kamu düzeninin, genel asayişin,
kamu yararının, genel ahlâkın ve genel sağlığın
korunması amaçlarını genel sınırlandırma sebebi
olarak saymaktaydı. Yine Anayasa’da sayılan özel
sebeplerle de temel hak ve özgürlüklerin sınırlandı-
rılması yoluna gidilebileceğini ifade etmiştir. Ancak
özel sebeplerle yapılacak olan sınırlamanın da tıpkı
genel sebeplerde olduğu gibi anayasanın sözüne ve
ruhuna ve demokratik toplum düzeninin gerekleri-
ne aykırı olamayacağını hükme bağlamıştır.
76
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması
2001 sonrası yapılan değişiklikte genel sınır-
lama sebebi olarak sayılanlar kaldırılmıştır. Dola-
yısıyla sadece Anayasa’nın ilgili maddelerinde be-
lirtilen sebeplerle, temel hak ve özgürlüğün özüne
dokunmaksızın, kanunla sınırlanabilecektir.
Özgürlüklerin sınırlandırılmasında yetkinin
yasama organına bırakılması ve onun tarafından
kullanılması bireylerin temel hak ve özgürlükleri
açısından güvence oluştursa da yeterli koruma sağ-
lamayacağından nedene bağlılık ilkesinin gereklili-
ğinden bahsetmiştik. Bu konuda şüphesiz önemli
bir belge olarak Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
karşımıza çıkmaktadır. Sözleşme’ye göre üç tip
haktan bahsetmek mümkündür.
İlk grupta herhangi bir sebep gösterilmemesi se-
bebiyle sınırlandırılması mümkün olmayan haklar
bulunmaktadır. Konu ile ilgili başlıkta incelediğimiz
üzere burada işkence yasağı örnek olarak verilebilir.
İkinci grup haklar ise sadece belirtilen sebepler-
le sınırlandırılabilen, bu sebepler dışında herhangi
bir sınırlandırmayı kabul etmeyen haklardır. Ola-
ğanüstü durumlarda sınırlandırılabilen bu haklar,
savaş veya devletin ve milletin güvenliği durumla-
rında sınırlandırılabilen ya da ihlal edilebilen temel
hak ve özgürlüklerdir. Örneğin yaşama hakkı. Söz-
leşmeye göre bir ayaklanma ya da isyan durumunda
kanuna uygun bastırma eylemi gerçekleştirilirken
ortaya çıkan ölümler yaşama hakkının ihlali ola-
rak kabul edilmemektedir. Başka bir örnek verecek
olursak yine Sözleşme’ye göre bir kimsenin usulü-
ne uygun olarak yakalanmasını gerçekleştirirken
ya da usulüne uygun olarak tutuklu bulunan bir
kimsenin kaçmasını önleme fiili gerçekleştirilirken
ortaya çıkan ölüm vakıaları yine yaşama hakkının
ihlalini oluşturmayacaktır. Bu gibi durumlar 1982
Anayasası’nda da hükme bağlanmıştır. İlgili madde
15 ikinci fıkrasında savaş hukukuna uygun fiiller
sonucu meydana gelen ölümleri yaşama hakkının
dışında tutmuştur. Böylece savaş hukukuna uygun
gerçekleştirilen fiiller neticesinde gerçekleşen ölüm
olayları 1982 Anayasası’na göre de yaşama hakkı-
nın ihlali sayılmayacaktır.
Üçüncü ve son grupta ise birinci grupta sayı-
lan haklar arasında sayılmayan haklardan bahsedil-
mektedir.
Genel Sınırlandırma Sebepleri
1982 Anayasası’nda bulunan genel sebeplerin
eleştirilmesi, temel hak ve özgürlüklerin hepsinin

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
yasaklanabilmesine olanak tanıdığı için olmuştur.
Çünkü hem bütün hak ve özgürlüklerin sınırlan-
dırılmasında bir sebep oluşturmakta hem de bir
temel hak ve özgürlük maddesi kendi içinde özel
sınırlama sebebi getiriyor ise hem genel hem özel
sebebe dayanarak sınırlandırma yapılabilmekteydi.
1982 Anayasası’nın 13. maddesinde 2001 yılın-
da yapılan değişiklik öncesinde dokuz adet genel
sınırlama sebebi sayılmıştır. Bu sebepler;
1. Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bü-
tünlüğü
2. Milli egemenlik
3. Cumhuriyet
4. Milli güvenlik
5. Kamu düzeni
6. Genel asayiş
7. Kamu yararı
8. Genel ahlak
9. Genel sağlık
İlgili madde değişiklikten önce şu şekildeydi;
“Madde 13- Temel hak ve hürriyetler, Devletin
ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün, millî
egemenliğinin, Cumhuriyetin, millî güvenliğin,
kamu düzeninin, genel asayişin, kamu yararının,
genel ahlâkın ve genel sağlığın korunması amacı ile
ve ayrıca Anayasanın ilgili maddelerinde öngörülen
özel sebeplerle, Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun
olarak kanunla sınırlanabilir.
Temel hak ve hürriyetlerle ilgili genel ve özel sı-
nırlamalar demokratik toplum düzeninin gereklerine
aykırı olamaz ve öngörüldükleri amaç dışında kulla-
nılamaz.
Bu maddede yer alan genel sınırlama sebepleri te-
mel hak ve hürriyetlerin tümü için geçerlidir”.
İlgili maddede dokuz adet sebep sayıldıktan
sonra genel sınırlama sebeplerinin temel hak ve
özgürlüklerin tamamı için geçerli olduğu ifade
edilmiştir. Fakat burada temel hak ve özgürlükle-
rin sınırlandırılmasında kullanılacak olan sebeplere
dayanılarak keyfî ya da sınırsızca sınırlandırma yo-
luna gidilmesi de engellenmeye çalışılmıştır. Buna
göre sınırlama yalnızca kanunla yapılabilecektir.
Ek olarak anayasanın sözü ve özüne aykırılık teşkil
etmeyecek ve demokratik toplum düzeninin gerek-
lerine aykırı olmayacaktır.
Görülebileceği gibi 1982 Anayasası 2001 de-
ğişikliğinden önce temel hak ve özgürlüklerin sı-
3
nırlandırılmasında kullanılacak olan genel ölçüt-
leri tahdidi olarak saymıştır. Böylelikle düzenleme
alanı dışında konu bırakmamıştır. Sınırlandırma
bakımından kanun koyucu yani yasama organı,
hakkın kullandırılıp kullandırılmayacağı noktasın-
da sınırlama ölçütlerine uygun olarak yetkiyi elinde
bulundurmaktadır.
Temel hak ve özgürlüklerin sınırlanması
konusunda genel ve özel sebepleri ayrı ayrı sayan
2001 değişikliği öncesi 1982 Anayasası’nda, bir
özgürlüğün hem genel hem de özel sebeplerle sı-
nırlandırılıp sınırlandırılamayacağı bakımından iki
ayrı görüş bulunmaktaydı. Bir görüşe göre genel ve
özel sebepler birlikte uygulanabilirken diğer görüşe
göre özel sınırlama nedenlerine ek olarak başka bir
nedenle temel hak ve özgürlük sınırlanmamalıdır.
Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bü-
tünlüğü ilkesi 1982 Anayasası’nın 26. maddesinde
yapılan değişiklikle 3/10/2001 tarihli ve 4709 sayı-
lı Kanun’un 9 uncu maddesiyle getirilmiştir. Buna
göre maddenin son hâli şu şekildedir:
“Madde 26 – Herkes, düşünce ve kanaatlerini
söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına veya
toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. Bu
hürriyet resmî makamların müdahalesi 9 olmaksızın
haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de
kapsar. Bu fıkra hükmü, radyo, televizyon, sinema
veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin siste-
mine bağlanmasına engel değildir. Bu hürriyetlerin
kullanılması, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu
güvenliği, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin
ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünün korun-
ması, suçların önlenmesi, suçluların cezalandırılma-
sı, Devlet sırrı olarak usulünce belirtilmiş bilgilerin
açıklanmaması, başkalarının şöhret veya haklarının,
özel ve aile hayatlarının yahut kanunun öngördüğü
meslek sırlarının korunması veya yargılama görevinin
gereğine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlarıyla
sınırlanabilir.”
Bu ilke devletin ülkesinin toprak bütünlüğünü,
milletin ise bölünmez bir şekilde devletle bağlılığını
ifade eder. Cumhuriyetin korunması ilkesi ise Cum-
huriyetin hem devlet hem hükûmet şeklini ifade et-
miş, hanedanlık sistemine geri dönüşe engel olmak
amacıyla Cumhuriyetin değişmez olduğu vurgulan-
mıştır. Önceki metinde Cumhuriyetin korunması
olarak geçerken, değişiklik sonrasında Cumhuriye-
tin gerekleri şeklinde kavram ifade edilmiştir.
77
3
2001 yılına gelindiğinde Anayasa’da yapılan de-
ğişiklikle birlikte, genel sınırlama nedenleri kaldı-
rılmıştır. Yapılan değişiklik neticesinde temel hak
ve özgürlükler ancak Anayasa’nın ilgili maddelerin-
de ve o temel hak ve özgürlüğün sınırlandırılması
için sayılan sebep ve madde 13’te sayılan sebeplere
dayanılarak sınırlandırılabilecektir.
Milli Güvenlik
Milli güvenlik kavramı uluslararası belgelerde
olduğu kadar iç hukuk belgelerinde de temel hak
ve özgürlüklerin sınırlandırılması için kullanılan
bir neden olarak sayılmıştır. Geleneksel bakış açı-
sıyla güvenlik dendiğinde, devlete yönelmiş olan
tehditlerin bertaraf edilmesi amacıyla kuvvet kulla-
nımı da dahil olmak üzere devletin her türlü önle-
mi alabileceği kabul edilmiştir.
Milli güvenlik sebebiyle temel hak ve özgür-
lüklerin sınırlandırılabilmesi için sınırlandırmanın
amacı devlet tüzel kişiliğini savunmak olmalıdır.
Bu nedenle sınırlandırmayla giderilmek istenen
tehlikenin bütünüyle ülkenin tamamını ve vatan-
daşlarını ilgilendirmesi gereklidir.
Milli güvenlik kavramını iç güvenlik ve dış gü-
venlik olarak ayırabiliriz. Dış güvenlik dendiğin-
de devletin uluslararası ilişkilerde karşılaşabileceği
tehlikeler karşımıza çıkar. Bu nedenle gerek dip-
lomatik, gerek askeri ilişkilerini kapsamaktadır. İç
güvenlik ise, ülkenin sınırları içerisinde karşılaşılan
isyan, ayaklanma gibi tehlikeleri ifade eder.
Milli güvenlik kavramının yanı sıra, devletlerin
varlıklarına, güvenliklerine yönelik tehditlere karşı
tedbir almak amacıyla güvenlik sistemleri kuru-
lur. Türkiye Cumhuriyeti ise Cumhurbaşkanlığı
Hükûmet Sistemine geçtikten sonra Milli Güven-
lik Kurulu Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanı Yar-
dımcıları, Adalet Bakanı, Milli Savunma Bakanı,
İçişleri Bakanı, Dışişleri Bakanı, Genelkurmay Baş-
kanı ve Kuvvet Komutanlarından oluşmaktadır.
Kamu Güvenliği  
Kamu düzeninin sağlanması bakımından kamu
güvenliği çok önemli bir yer tutar. Çünkü temel
hak ve özgürlüklerin kullanılabilmesi ve var ola-
bilmesi için, güvenlik vazgeçilmez bir şarttır. Eğer
toplumu oluşturan bireyler kendi yaşam alanların-
da ya da ortak yaşam alanlarında kendilerini gü-
vende hissetmezler ise kamu düzeninden bahset-
mek mümkün değildir.
78
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması
Kişilerin can ve mallarının güvende olması an-
cak onların tehlikeden uzak bir yaşam sürmeleri
hâlinde mümkündür. Dolayısıyla kamu güvenliği
dendiğinde toplumsal güvenlik ile birlikte bireyle-
rin can ve mal güvenliğinin de anlaşılması gerekir.
Gerek kamunun gerekse bireylerin can ve mal
güvenliklerinin korunabilmesi amacıyla devlet,
temel hak ve özgürlükleri sınırlandırabilir. Örne-
ğin güvenliğin tehdit altında olduğu bir zaman ve
yerde devlet, bireylerin toplu hâlde dolaşmasını,
gösteri yapmasını sınırlandırabilir. Ancak önem-
li olan nokta, bu tedbirin geçici ve istisnai nitelik
taşımasıdır. Tıpkı diğer sebeplerde olduğu gibi,
kamu güvenliği sebebine dayanarak temel hak ve
özgürlüklerin sınırlandırılması, süresiz ve keyfî şe-
kilde yapılamaz.
Kamu Düzeni
Kamu düzeni kavramı son derece geniş bir kav-
ramdır. Kavramın bu denli geniş olmasından dolayı
içine birçok konu ve kavram da sokulabilir. Öyle ki
özel hukuktaki anlamı başka, kamu hukuku anla-
mında kamu düzeni başkadır. Ancak her toplumda
bir düzene ihtiyaç vardır. Dolayısıyla kamu düzeni
kavramını hukuksal açıdan toplumun temeli ola-
rak değerlendirebiliriz. Bireylerin güvenliği, sağlığı,
toplu hâlde yaşamanın gerekleri kamu düzeni kav-
ramı ile sıkı bir ilişki içindedir.
Anayasa’nın 13. maddesindeki değişiklikten
önceki hâlinde yer alan, kamu güvenliği, kamu sağ-
lığı gibi kavramların da kamu düzeni içinde değer-
lendirilmesi mümkündür. Dolayısıyla toplumun
bulunduğu her yerde bir düzene ihtiyaç vardır. Bu
düzenin bozulması tehlikesi ile karşı karşıya kalın-
dığında, bunun temel hak ve özgürlüklerin sınır-
landırılması için bir sebep oluşturduğu söylenebilir.
Kamu Ahlakı  
Kamu ahlakı ya da genel ahlak olarak ifade edi-
len kavram toplumun büyük çoğunluğu tarafından
benimsenmiş, kabul edilmiş ahlak kurallarıdır. Bu
tanıma göre zaman, nicelik ve kabul etme olarak
üç unsuru üzerinde taşımaktadır. Kamu ahlakının
korunması aynı zamanda toplum düzeninin de bo-
zulmasını engellemektedir.
Kamu ahlakı ile kavuşulmak istenen amaç tek
tek bireylerin ahlak anlayışlarının ya da düşünce-
lerinin denetlenmesi ve kontrol altına alınması

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
değildir. Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırıl-
masında kullanılan kamu ahlakı ölçütü, devletin
müdahale etme yetkisini, toplumun ortak olarak
kabul ettiği ahlaki değerlerin korunmasına yöne-
liktir. Devletin müdahale edebilme kabiliyeti top-
lumun düzeninin korunması amacını taşımalıdır.
Kamu Sağlığının Korunması
Anayasa’nın 56. maddesinde herkesin sağlıklı
ve dengeli bir çevrede yaşama hakkı olduğu ifade
edilmiştir. Çevre sağlığının korunması ve kirliliğin
önlenmesini hem devlete hem de bireylere ödev
olarak yüklemiştir. Sağlıklı bir çevrede yaşama hak-
kı verildiği gibi birtakım hak ve özgürlüklerin sınır-
landırılmasında ise bir neden olarak kabul edilmiş-
tir. Dolayısıyla devletin bireylere sağlıklı bir hayat
sürdürmesi için gerekli imkânları sağlama görevi-
nin yanında bireyin hayatını sağlıklı olarak devam
ettirmesi hakkı bir arada yer almaktadır.
Genel sağlık kamu düzeninin bir unsuru ve par-
çasıdır. Kamu sağlığının korunması ilk olarak top-
lumdaki bireylerin korunması anlamına gelirken
kimi zaman da belli bir grubun sağlığının korunma-
sı şeklinde ifade edilebilir. Kamu sağlığının korun-
ması, bireylerin tek tek sağlıklı olmasını ifade eder.
Burada sağlıklı olmanın gereği olarak sadece beden-
sel sağlık kastedilmemiştir. Aynı zamanda zihinsel ve
manevi olarak da ruh sağlığının iyi olması gerekir.
Kamu sağlığı günümüzde gelişen teknoloji ile
birlikte yerelde korunması gereken bir hak olmak-
tan çıkmıştır. Küreselleşme ile birlikte artık kamu
sağlığının korunması için alınacak tedbirlerin ye-
relde kalmaması evrensel nitelik göstermesi gere-
kir. Dünyanın bir yerinde çıkan bir hastalığın kısa
sürede bütün bir ülkeye hatta dünyaya yayılması
mümkündür.
Kamu sağlığı bulaşıcı hastalıkların veya yay-
gın hastalıkların yaratmış olduğu tehlikeye karşı
korunmalıdır. Bu koruma kamu düzeninin ko-
runmasını doğrudan etkilemektedir. Günümüzde
Covid-19 isimli hastalık buna örnek olarak göste-
rilebilir. Bu hastalık sebebiyle bütün dünya kamu
sağlığının bozulması tehlikesi ile karşı karşıyadır.
Ülkemizde de bu pandemi durumu karşısında te-
mel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasına rast-
lamaktayız. Örneğin hafta sonları sokağa çıkma
yasağı, 65 yaş üzeri ve 20 yaş altı bireylerin sokağa
çıkmasının yasaklanması gibi sınırlandırma yolları
tercih edilmektedir.
3
Başkalarının Hak ve Hürriyetlerinin
Korunması
Temel hak ve özgürlükler yasama ve yürütme
organlarına karşı korunması gereken niteliktedir
ancak bu yeterli değildir. Çünkü temel hak ve öz-
gürlükler devletin bu erkleri tarafından ihlal edi-
lebilirken aynı zamanda diğer bireyler tarafından
da ihlal edilebilir durumdadır. Hukuku kamu ve
özel ayrımına tabi tuttuğumuzda, birey başka bir
bireyin temel hak ve özgürlüklerini özel hukuk
anlamında ihlal ettiğinde haksız fiil teşkil eden bir
davranış içine girmiş bulunur. Bu haksız fiil ceza
hukuku anlamında gerçekleştirildiğinde, yine ka-
nunilik ilkesi gereğince Türk Ceza Kanunu’nda yer
alan bir fiil ise suç teşkil edecektir. Kısaca örnekle-
yecek olur isek; bir kişiye karşı hakaret fiili işlenme-
si durumunda mağdur kişinin hem özel hukuktan
kaynaklı manevi tazminat alacağı doğacak hem de
ceza hukuku kapsamında olayın faili şartlar oluştu-
ğu takdirde cezalandırılacaktır.
Dolayısıyla yukarıda açıklanan sebeplerle top-
lumun sükûnu ve huzuru açısından ve kamu dü-
zeni bunu gerektirdiğinden bireylerin temel hak ve
özgürlüklerinin diğer bireylere karşı da korunması
gerekir. Devlet bu korumayı kanunlar vasıtasıyla,
kolluk güçleri aracılığıyla korur. Korumaya rağmen
ihlal edilen bir temel hak ve özgürlük var ise yargı
erki devreye girerek gereken yaptırımı ihlal edene
karşı uygular.
Suç İşlenmesinin Önlenmesi
Suç işlenmesinin önemi kamu düzeni ve toplum
güvenliği açısından son derece önemlidir. Güven-
lik kavramı kişilerin malı ve canı ile ilgilidir. Şüphe
yok ki bir toplumun huzuru, güvenlik duygusuyla
son derece ilişkilidir. Bireyler konutlarında, sokak-
ta, iş yerlerinde kendilerini güvende hissetmelidir.
Eğer devlet bu güvenceyi sağlayamaz ise, bireyler
kendi güvenliklerini sağlama yoluna gidebilir. Bu
da toplumda düzenin bozulmasına, kamu düzeni-
nin ortadan kalkmasına yol açabilir.
Genel Refahın Sağlanması
Toplumu oluşturan bütün insanlar arasında
maddi bir eşitlik ortaya çıkarmak mümkün ol-
mayan bir hedeftir. Kaldı ki sosyal devletin böyle
bir iddiası da yoktur. Burada önemli olan devletin
elde ettiği milli gelirin toplumu oluşturan bireyler
79
3
arasında hakkaniyete uygun bir şekilde paylaştı-
rılmasıdır. Böylelikle toplumun ekonomik açıdan
bakıldığında sınıfları arasında, gelirin paylaştırıl-
masından kaynaklanan büyük farklar meydana gel-
mez. Ekonomik açıdan meydana gelen bu uçurum
toplumda düzeni de tehdit eder.
Genel refahın sağlanmasında devlet, bireyleri
ilgilendiren temel konularda aktif rol üstlenme-
lidir. Bu konular eğitim, ekonomik ve sosyal ha-
yat, sağlık, güvenlik gibi konulardır. Bu konularda
vatandaşların kendi başına bırakılmaması, devlet
tarafından bu tip hizmetlerin herkese eşit şekilde
götürülmesi gerekir.
Anayasanın Sözüne ve Ruhuna
Uygunluk İlkesi
Temel hak ve özgürlükler konusunda getirilecek
olan sınırlamalar ilgili madde gereğince anayasanın
sözüne ve ruhuna aykırı olamaz. Kısaca anayasanın
sözü ve ruhuna değinecek olduğumuzda, anayasa-
nın sözü dendiğinde anayasa metni anlaşılmaktadır.
O hâlde anayasa metninde açıklanan, düzenlenen
kurallardır. Örneğin, Anayasa’nın 18. maddesinde
belirtilen “hiç kimse zorla çalıştırılamaz” hükmüne
aykırı olarak ve ikinci fıkrasında belirtilen istisna-
lara uygun olmayan ve zorla çalıştırmayı içeren bir
kanun hükmü, açıkça anayasanın sözüne yani met-
nine aykırı olmuş olacaktır.
Anayasanın ruhu kavramı noktasında çeşitli
tartışmalar bulunmaktadır. Bu tartışmalara fazla
girmeden, anayasanın tamamından çıkarılan sonuç
diyebiliriz. O hâlde temel hak ve özgürlüklerin sı-
nırlandırılması noktasında çıkarılacak bir yasal dü-
zenlemenin anayasanın sözüne olduğu gibi ruhuna
da aykırı olmaması beklenir.
Bunların yanında anayasada kendine yer bul-
muş bir kural, diğer kurallarla birlikte yorumlan-
malıdır. Yani anayasa bir bütündür. Bu anlayış
anayasanın bütünlüğü ilkesinin bir sonucudur. Bu
bütünlüğe anayasanın başlangıç kısmı da dahildir.
Anayasa’nın 176. maddesi “Anayasanın dayandı-
ğı temel görüş ve ilkeleri belirten başlangıç kısmı,
Anayasa metnine dahildir.” hükmünü getirerek
başlangıç kısmının da anayasaya dahil olduğunu
belirtmiştir. O hâlde anayasanın sözüne ve ruhu-
na uygunluk ilkesi gözetilirken başlangıç kısmı da
dikkate alınacaktır.
Anayasanın sınırlama nedenleri arasında en ge-
niş kapsamlı alana sahip olan, bu şekilde nitelendi-
80
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması
rilebilecek ilke anayasanın sözüyle ve özüyle uygu-
lanmasıdır. Dolayısıyla anayasanın sözüne ve özüne
uygunluk ilkesi, diğer bütün sınırlama nedenlerini
de kapsamaktadır.
Anayasa sözüyle kural koyabileceği gibi özü ile
de kural koyabilme kabiliyetine sahiptir. Temel hak
ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında, bu ilkenin
sonucuna göre, tedbirin sözüne aykırı olamayacağı
gibi özüne de aykırı olmaması gerekir. Örnek ola-
rak mülkiyet hakkının sınırlandırılması olarak ka-
bul edilen kamulaştırma verilebilir. Kamulaştırılan
bir mal amacına uygun olarak kullanılmaz ya da
kullanılamaz ise, makul bir süre içinde malın önce-
ki malikine iade edilmesi gerekir. Eğer bu kural ih-
lal edilirse, anayasanın özüne aykırı hareket edilmiş
olacaktır. Çünkü anayasada amacına uygun olarak
kullanılmayan ve kamulaştırılan bir malın, makul
bir sürede tekrar eski malikine iade edilmesi gerekir
şeklinde bir söz bulunmamaktadır. Ancak bu şekil-
de yapılan bir fiil, yani eski malike iade edilmemesi
anayasanın özüne aykırı olacaktır.
Yine bunun yanında yasama organı yani kanun
koyucu anayasayla bağlı olduğu gibi hukukun ge-
nel ilkeleri ile de bağlıdır. Hukukun genel ilkele-
ri anayasaların dayandığı görüşlerdir. Anayasalara
yön verirler. Bunun yanında hukukun genel ilke-
leri medeni milletlerce benimsenmiş hukuk ilkeleri
olarak da tanımlanabilmektedir. Dolayısıyla huku-
kun genel ilkeleri her ne kadar anayasanın sözün-
de belirtilmemiş olsa bile, özünde yer almaktadır.
Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması nok-
tasında yasama organı hukukun genel ilkeleri ile de
bağlı kalmak durumundadır.
Aynı zamanda uluslararası antlaşmalar, temel
hak ve özgürlükler noktasında önemli bir yere sa-
hiptir. Bu konu daha önce ve sonra yeri geldikçe
ifade edilmiştir. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi
bu konuda önem arz eder. Uluslararası antlaşmala-
rın iç hukuktaki yeri bakımından çeşitli tartışma-
lar yapılmış ve yapılmakta olmakla birlikte 1982
Anayasası’nın 90/5 hükmü gereğince uluslararası
antlaşmalar kanun hükmündedir.
İlgili hüküm şu şekildedir: “Usulüne göre yü-
rürlüğe konulmuş Milletlerarası andlaşmalar kanun
hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırı-
lık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz.
Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgür-
lüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunla-
rın aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma
hükümleri esas alınır.”
Uluslararası antlaşmalardan temel hak ve özgür-
lüklerle ilgili olanlar ve usulüne uygun yürürlüğe
girmiş olanlar ile kanunların farklı hüküm içermesi
durumunda uluslararası antlaşma hükümleri esas
alınır. Kimi yazarlara göre bu uluslararası antlaş-
maların iç hukuka üstün olduğu anlamına gelmek-
tedir. Kimi yazarlara göre ise burada bir üstünlük
olmamakla birlikte uygulanma önceliği uluslararası
antlaşmalara tanınmıştır. Usulüne göre yürürlüğe
girmiş uluslararası antlaşmalar kanun hükmünde-
dir ve bunlara karşı Anayasa Mahkemesine anaya-
saya aykırılık iddiası ile başvurulamaz. İç hukukta
kendisine bu şekilde yer bulmuş, temel hak ve öz-
gürlükler ile ilgili uluslararası antlaşmaların temel
hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması noktasında
da önem arz ettiği ifade edilmelidir.
Özel Sınırlandırma Sebepleri
Anayasa’da yer edinmiş temel hak ve özgürlük-
leri kullanan bireylerin, bu hakları ve özgürlükleri
sınırsız bir şekilde kullanması sonucunda kamu
yararı ve diğer bireylerin hak ve özgürlükleri zarar
görebilir. Bu durumda temel hak ve özgürlüklerin
bireyler arasında çatışması ya da kamu yararı kavra-
mı ile çatışması ortaya çıkmış olur. Bu çatışmanın
önlenebilmesi için bu temel hak ve özgürlüklere
müdahale edilmesi, kullanılmasında birtakım sı-
nırlamalara gidilmesi gerekir.
Temel hak ve özgürlüğü düzenleyen anayasa
maddesinde genel sınırlama sebepleri dışında bir
sınırlama nedeni getirilmiş ise özel sınırlama se-
bebi getirilmiş demektir. Anayasa’nın ilgili bölüm-
lerindeki temel hak ve özgürlükleri düzenleyen
maddelere bakıldığında özel sınırlama sebeplerine
rastlamak mümkündür. Eğer maddede özel sınırla-
ma sebebi getirilmiş ise hem genel sebeplere daya-
nılarak hem de o maddede düzenlenen özel sebebe
dayandırılarak sınırlandırma yoluna gidilebilir.
Fakat madde hükmünde özel bir sınırlama nedeni
kabul edilmemiş ise bu o temel hak ve özgürlü-
ğün sınırlandırılamayacağı anlamına gelmemekte-
dir. Çünkü maddede o temel hak ve özgürlüğün
sınırlandırılması için bir sebep gösterilmemiş ise
genel sebeplere dayanılarak sınırlandırma yoluna
gidilebilecektir.
Yerleşme ve seyahat özgürlüğünü düzenleyen
23. maddeye baktığımızda bu hak ve özgürlüğün,
3
suç işlenmesini engellemek, sosyal ve ekonomik
gelişmeyi sağlamak, düzenli ve sağlıklı kentleşmeyi
gerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak gibi
sebeplerle yerleşme özgürlüğünün, suç soruştur-
ma ve kovuşturması sebebiyle ve suç işlenmesini
engellemek amacıyla da seyahat özgürlüğünün
sınırlandırılabileceğini hükme bağlamıştır. Unu-
tulmamalıdır ki bu sınırlamalar da ancak kanunla
yapılabilecektir.
Yine aynı maddede 2010 yılında yapılan değişik-
liğe göre, vatandaşların yurt dışına çıkma özgürlüğü
ancak suç soruşturması veya kovuşturması nedenine
bağlı olarak hâkim kararı ile sınırlandırılabilmekte-
dir. Görüleceği gibi bu madde de genel sebeplerden
başka özel birtakım nedenler gösterilerek sınırlan-
dırma yapılabileceği hükme bağlanmıştır.
Düşünce ve kanaat özgürlüğü hakkında ise
madde 25 ile düzenlenen hükümde herhangi bir sı-
nırlama getirilmemiştir. Madde hükmü daha sonra
açıklanacaktır. Ancak düşünce ve kanaat özgürlüğü
ile ilgili olarak bu hakkın açıklanması ve yayılma-
sı noktasında birtakım özel sebepler ile sınırlan-
dırma yapılabileceği ifade edilmiştir. Devlet sırrı
niteliğinde bilgilerin açıklanmaması, başkalarının
şöhret ve haklarının, özel ve aile hayatlarının ya da
meslek sırlarının korunması amacıyla ve yargılama
görevinin hakkıyla yerine getirilmesi sebebiyle dü-
şünce kanaatleri açıklama ve yayma özgürlüğünün
sınırlandırılabileceği belirtilmiştir. Bu maddede de
genel sebeplerden başka, özel birtakım sebepler ile
sınırlandırma yoluna gidilebileceği ifade edilmiştir.
Bunun yanında özel hukuk alanında mutlak
hak niteliğinde bulunan ve malikine en geniş
yararlanma imkânını veren mülkiyet hakkının
da kamu yararı gibi özel bir sebebe dayanılarak
sınırlandırılabileceği hükme bağlanmıştır. Dola-
yısıyla her ne kadar malikini en geniş yetkilerle
donatan bir hak olsa da, yine de sınırsız değildir.
Kamu yararının gözetilmesi gereken hâllerde mül-
kiyet hakkı da sınırlandırılabilmektedir. Mülkiyet
hakkını düzenleyen 35. madde de aynı zamanda
miras haklarının da mülkiyet hakkı ile aynı sebebe
dayanılarak, yani kamu yararı amacıyla sınırlan-
dırılabileceği ifade edilmiştir. İlgili maddede mül-
kiyet hakkının kamu yararına sınırlandırılacağını
düzenlemek aynı zamanda mülkiyet hakkının
kamu yararından başka bir sebeple sınırlandırıla-
mayacağı anlamına gelmektedir.
81
3
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması

Özel sınırlama sebepleri yalnızca kendisini içeren madde için geçerlidir. Genel sınırlama sebepleri ise
sınırlandırılabilen diğer hak ve özgürlükler için de hüküm ifade eder. Sınırlandırma sebepleri ancak öngö-
rüldüğü amaç için kullanılabilir. Başka bir amaç için kullanılamazlar. Yani bir özgürlüğe getirilen sınırlama
sebebi, o amaçtan başka bir amaç için sebep teşkil edemez. Bu sınırlama sebebinin öngörüldüğü amacı
dışında kullanılamaması ilkesidir. Bu ilke temel hak ve özgürlükler açısından çok güçlü bir güvencedir.

Öğrenme Çıktısı
3 Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında nedene bağlılığı açıklayabilme, genel ve
özel sebepleri ayırt edebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bir temel hak ve özgürlük,

1982 Anayasası’nda 2001
değişikliği öncesi bulunan
genel sebepler nelerdir?
Araştırın.
Temel hak ve özgürlüklerin
başka bir temel hak ve öz-
sınırlandırılmasında genel–
gürlüğün sınırlandırma se-
özel sebeplerin bağını açık-
bebine dayanarak kısıtlana-
layın.
bilir mi? Anlatın.

ÖLÇÜLÜLÜK İLKESİ VE Gerçekten ölçülülük ilkesi dengeli bir sınırlan-

UNSURLARI
Ölçülülük ilkesi hukukun birçok alanında kul-
lanılan bir ilke olarak karşımıza çıkmaktadır. Ceza
hukuku, idare hukuku, uluslararası hukuk gibi bir-
çok alanda kendine yer bulan ölçülülük ilkesi temel
hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında başvuru-
lan bir ilkedir. Bu haliyle temel bir ilke olarak karşı-
mıza çıkan ölçülülük ilkesi, kendisini meydana ge-
tiren ve unsurları olarak da sayılabilecek gereklilik,
elverişlilik, orantılılık ilkelerinin bir araya gelmesi
sonucunda ortaya çıkmaktadır.
Ölçülülük İlkesi
Hukuk devletlerinde temel hak ve özgür-
lüklerin sınırlandırılması, keyfiyetten uzak, anaya-
salarda öngörülen sebeplere bağlı olmalıdır. Böy-
lelikle yürütme erkinin temel hak ve özgürlükler
üzerinde takdir yetkisi kazanması engellenmiş olur.
Ancak yasama organı tarafından kanunla yapılabi-
len sınırlandırmaların da bazı sınırlara sahip olması
gerekir. Yani belli şartlara uygun olarak sınırlandır-
ma yapılabilmesi gerekir. İşte ölçülülük ilkesi, ya-
pılacak olan sınırlandırma aracı ile gerçekleşecek
amaç arasında bir ölçü bulunması gerektiğinden
bahseder.
dırmayı sağlamaktadır. Böylece devletin, bireyin te-
mel hak ve özgürlüklerinde sınırlama amacı güden
müdahalesini bir ölçü içine hapseder. Ölçünün aşıl-
dığı sınırlandırmalar da meşruluğunu yitirir.
Ölçülülük ilkesi temel hak ve özgürlüklerin sı-
nırlandırılmasını engelleyen bir ilke değildir. Sınır-
landırmanın nasıl yapılacağını açıklayan bir ilkedir.
Kamu yararının, kamu düzeninin gerektirdiği du-
rumlarda temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırıla-
bileceği açıktır. Ancak bu sınırlandırmanın nereye
kadar yapılabileceğini belirten, sınırını çizen bir
ilkedir. Kısaca meşru bir araç ile amaca ulaşılma-
lı, araç sınırlandırmada elverişli ve gerekli olmalı,
amaç ile orantılı olmalıdır. Temel hak ve özgürlükler
ancak kanunla sınırlandırılabileceğinden, yasama
organının nasıl davranması gerektiğini belirten öl-
çülülük ilkesinin yanında, daha önce açıkladığımız
öze dokunmama ve demokratik toplum gerekleri de
yol gösterici nitelikte ilkelerdir. Çünkü o ilkeler de
aslında sınırlandırmanın ölçüsünü çizer.
Ölçülülük ilkesi sadece temel hak ve özgürlükle-
rin sınırlandırılması bakımından kullanılan bir ilke
değildir. Aynı zamanda idare hukuku, ceza huku-
ku gibi alanlarda da kendisinden faydalanılan bir
ilkedir. Örneğin verilecek cezaların suç ile orantılı
olması ölçülülük ilkesinin bir gereğidir. Başka bir
örnek verilecek olduğunda meşru müdafaa da, sa-

82

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
vunma aracının saldırı ile orantılı olması koşulu da
yine ölçülülük ilkesine atıf yapan bir düşüncedir.
Savunmanın saldırıya karşı koyabilecek derece-
de ölçülü olması savunmayı hukuka uygun hâle
getirecektir. Bununla ilgili başka bir örnek de zo-
runluluk hâlidir. Burada da tehlikenin ağırlığı ile
korunmak için kullanılan araç arasında ölçü var ise
o kişiye ceza verilmez. Örneğin köpek saldırısı neti-
cesinde bahçe duvarından içeri atlayan kişiye konut
dokunulmazlığını ihlal suçundan ceza verilemez.
Türk Ceza Kanunu’nda ilgili madde ve fıkraları şu
şekildedir:
Meşru savunma ve zorunluluk hâli
Madde 25- (1) “Gerek kendisine ve gerek başka-
sına ait bir hakka yönelmiş, gerçekleşen, gerçekleşme-
si veya tekrarı muhakkak olan haksız bir saldırıyı o
anda hâl ve koşullara göre saldırı ile orantılı biçimde
defetmek zorunluluğu ile işlenen fiillerden dolayı fai-
le ceza verilmez. (2) Gerek kendisine gerek başkasına
ait bir hakka yönelik olup, bilerek neden olmadığı ve
başka suretle korunmak olanağı bulunmayan ağır ve
muhakkak bir tehlikeden kurtulmak veya başkasını
kurtarmak zorunluluğu ile ve tehlikenin ağırlığı ile
konu ve kullanılan vasıta arasında orantı bulunmak
koşulu ile işlenen fiillerden dolayı faile ceza verilmez.”
Görüldüğü gibi maddede hem meşru müdafaa
hem de zorunluluk hâli için orantılılık ilkesi şart
koşulmuştur. Orantılılık ilkesi de ölçülülük ilkesi-
nin bir unsuru olduğundan aslında ölçülülük ilke-
sinden de bahsedilmiş olmaktadır.
Ölçülülük ilkesi uluslararası hukukta da kulla-
nılmaktadır. Devletlerin birbirlerine karşı başvura-
bilecekleri önlemlerin orantılı olması gerekmekte-
dir. Örneğin bir karşı önlem olarak zararla karşılık
yoluna başvuracak devletin fiili, hukuka aykırı olan
ilk fiil ile orantılı olması gerekir. Uluslararası Ada-
let Divanı kararlarında uluslararası hukukta devlet-
lerin tek başlarına kuvvet kullanabilecekleri tek yol
olan meşru müdafaada da ölçülülük ilkesine uygun
davranmaları gerektiğinden bahsetmiştir.
İdare hukukunda ölçülülük ilkesi daha geniş
şekilde uygulanmaktadır. Her şeyden önce idare-
nin sahip olduğu yetkilerin kullanımı bakımından
somut olayın koşullarına göre ölçülü davranması
gerekir, amaç ve araç arasındaki dengeyi sağlamak
zorundadır. Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandı-
rılmasında ise bireylerin idareye karşı korunması
gerektiği bir gerçektir. Bu da idarenin keyfi sınır-
lamalara gidememesini, yapmış olduğu işlemlerde
3
ise ölçülülük ilkesine uygun davranmasını gerekti-
rir. Bir idari işlemin ya da eylemin hukuka uygun
olup olmadığı denetlenecek olduğunda ölçülülük
ilkesi denetlemede başvurulması gereken önemli il-
kelerden biridir. Özellikle temel hak ve özgürlükle-
rin sınırlandırılması bakımından hâkim, temel hak
ve özgürlüğün sınırlandırıldığı aracın, ölçülü olup
olmadığını değerlendirmek zorundadır.
Kamu hukuku dalları yanında ölçülülük ilkesi
özel hukuk alanlarında da kullanılmaktadır. Borç-
lar hukuku, medeni hukuk, ticaret hukuku gibi
alanlarda da ölçülülük ilkesine başvurulmaktadır.
Anayasalarımıza kronolojik olarak baktığımızda
1924 Anayasası’nda ölçülülük ilkesine yer verilme-
miştir. Temel Hak ve Özgürlüklerle ilgili olan Türk-
lerin Kamu Hakları başlıklı 68. madde şu şekildedir:
Madde 68- “Her Türk hür doğar, hür yaşar. Hürri-
yet, başkasına zarar vermeyecek her şeyi yapabilmek-
tir. Tabii haklardan olan hürriyetin herkes için sınırı,
başkalarının hürriyeti sınırıdır. Bu sınırı ancak ka-
nun çizer.”
Görüldüğü gibi özgürlüğün başkasına zarar
vermeyen her şeyi yapabilme ile ilgili bir kavram
olduğu ifade edilmiştir. Her kişinin özgürlüğü-
nün başkasının özgürlüğünün başladığı yerde
bittiğini belirtmiştir. Sınırlamaların kanunla ya-
pılacağını hükme bağlamıştır. Ancak ölçülülük
ilkesinden bahsedilmemiştir. Ancak Anayasa Yar-
gısı bulunmadığından denetleyecek bir mahkeme
de bulunmamaktadır.
1961 Anayasası’nda ise temel hak ve özgürlük-
lerle ilgili 11. madde şu şekildedir:
Madde 11- “Temel hak ve hürriyetler, Devletin
ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, Cumhuriyetin,
millî güvenliğin, kamu düzeninin, kamu yararının,
genel ahlâkın ve genel sağlığın korunması amacı ile
veya Anayasanın diğer maddelerinde gösterilen özel
sebeplerle, Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun ola-
rak, ancak kanunla sınırlanabilir. Kanun temel hak
ve hürriyetlerin özüne dokunamaz. Bu Anayasada
yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbirisi, insan hak ve
hürriyetlerini veya Türk Devletinin ülkesi ve milletiy-
le bölünmez bütünlüğünü veya dil, ırk, sınıf, din ve
mezhep ayrımına dayanarak, nitelikleri Anayasada
belirtilen Cumhuriyeti ortadan kaldırmak kasdı ile
kullanılamaz. Bu hükümlere aykırı eylem ve davra-
nışların cezası kanunda gösterilir.”
1961 Anayasası öze dokunmama ilkesini ge-
tirmiştir ancak ölçülülük ilkesine yer vermemiştir.
83
3
Ancak 1961 Anayasası’nda Anayasa Yargısına yer
verilmiştir. Dolayısıyla bir denetim mekanizması
bulunmaktadır. Böylece Anayasa Mahkemesi dene-
tim yaparken ölçülülük ilkesine değinerek bu açığı
kapatmıştır.
1982 Anayasası’nda 13. madde kapsamında
ölçülülük ilkesi açıkça ifade edilmiştir. Buna göre
“Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın
yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen
sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabi-
lir. Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna,
demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin
gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.”
1982 Anayasası’nın 13. maddesinin değişiklik-
ten önceki hâlinde (2001 değişikliği öncesi kaste-
dilmektedir) genel ve özel sınırlama sebepleri sayı-
larak ölçülülük ilkesine açıkça yer vermemiştir. Son
fıkrasında öngörüldükleri amaç dışında kullanıla-
maz şeklinde bulunan ifadenin hak ve özgürlük-
lerin sınırlanmasında kullanılacak olan gerek özel
gerek genel sebeplerin belli amaçları hedeflediği
açıktır. O hâlde öngörülen amaçlar dışında başka-
ca bir amacı gerçekleştirmek için temel hak ve öz-
gürlükler sınırlanamayacaktır. Genel sebepler ara-
sından örnek verecek olursak kamu güvenliğinin
korunması için getirilen bir sınırlama daha sonra
kamu sağlığının korunması için de kullanılamaz.
Ya da tam tersi durumda kamu sağlığı için getirilen
bir sınırlama sonrasında milli güvenliğin korunma-
sı için kullanılamaz. Temel hak ve özgürlüğü sınır-
landırmak için kullanılan tedbir o amacın dışında
tekrar başka bir amaç için kullanılamaz. Dolayısıy-
la burada amaç ve temel hak ve özgürlüğün sınır-
lanmasında kullanılan araç arasında bir bağlantı
bulunmak zorundadır. Görülebileceği gibi dolaylı
da olsa ölçülülük ilkesine atıf yapılmıştır.
2001 yılında yapılan değişiklik sonrasında ge-
nel sebeplerin kaldırıldığını daha önce ifade etmiş-
tik. Dolayısıyla değişiklik sonrasında artık genel
sebepler Anayasa’da bulunmamaktadır.
Ayrıca 15. maddede temel hak ve özgürlüklerin
savaş, seferberlik veya olağanüstü hâllerde tamamen
ya da kısmen durdurulabileceğini belirtirken bile
ölçülü davranılması gerektiğini ifade etmiştir. 15.
madde kapsamında uyulması gereken tek ilke ölçü-
lülük ilkesi değildir. Uluslararası hukuktan doğan
yükümlülükler de ihlal edilmemelidir. Madde gere-
ğince sayılan hâllerde temel hak ve özgürlüklerin ta-
mamen durdurulması bile söz konusu olsa, mutlaka
ölçü dikkate alınmalı, orantı korunmalıdır.
84
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması
Ölçülülük ilkesi tabidir ki temel hak ve özgür-
lükler alanında ciddi bir uygulama alanı bulur. İlke
keyfiyeti ve aşırıya kaçılmasını engeller. Devletin
birbirinden bağımsız üç erki olan yasama, yürüt-
me ve yargının istisnasız uyması gereken bir ilkedir.
Anayasa’da yer bulduğundan da anayasal bir ilke-
dir. Yürütme ve yasamanın temel hak ve özgürlük-
lere karşı nasıl tutum sergilemesi gerektiği, yargının
ise yargılama faaliyetlerinde takınacağı tavırda gö-
zetmesi gereken dengeyi ifade eder.
Ölçülülük İlkesinin Unsurları
Ölçülülük ilkesi anayasa yargısının kurulması
ve genişlemesinden sonra anayasa hukukunda da
kendine yer bulmuştur. Elverişlilik, gereklilik ve
orantılılık ilkeleri birleşerek ölçülülük ilkesini mey-
dana getirmektedir. Yasal önlemin sınırlamanın
amacını gerçekleştirmeye elverişli olması gerekir.
Aynı zamanda sınırlamada başvurulan aracın, sı-
nırlama amacına ulaşmak için gerekli olması şart-
tır. Son olarak amaç ile araç arasında ölçüsüz bir
oran olmamalıdır. Böylelikle alınan tedbir bireyin
hak ve özgürlüklerine karşı orantısız bir müdahale
gerçekleştirilmesinin önüne geçilmektedir.
Elverişlilik ilkesine göre alınacak önlemin, kul-
lanılacak aracın, amacın gerçekleştirilmesi bakı-
mından elverişli olması gerekir. Yani alınan tedbir
gerçekleştirilmek istenen amaç için uygun mudur
sorusunun cevabını oluşturmaktadır. Böylece eğer
alınan tedbir ile amaç gerçekleştirilebiliyor ise el-
verişli, amacı gerçekleştirmekten uzak, faydasız ise
elverişsiz bir araçtan bahsedilir. Ölçülülük ilkesinin
bir alt unsuru olan elverişlilik prensibi ile birlikte
gücü elinde bulunduran idarenin, bireylerin alan-
larına gereksiz yere müdahale etmesinin önüne ge-
çilmiş olunur.
Elverişlilik ilkesine göre eğer bir yargısal dene-
tim gerçekleştirilecek ise, temel hak ve özgürlüğün
sınırlandırılmasını öngören tedbirin amaca ulaş-
makta uygunluğu denetlenecektir. Ancak burada
elverişlilik ilkesine göre, amaca ulaşmak için kulla-
nılan aracın, söz konusu bu amacı gerçekleştirmede
tam ehliyete sahip olması gerekmez. Kısmen de olsa
amacın gerçekleştirilmesini sağlıyor ise elverişlilik
ilkesi gerçekleşmiş demektir. Burada anlatılmak is-
tenen, aracın en mükemmel olandan seçilmesinin
zaruri olmamasıdır. Amacın gerçekleştirilmesinde
katkısı olması, az ya da çok yeterli olacaktır. O
hâlde hedeflenen amacın gerçekleştirilmesinde az

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
ya da kısmen de olsa katkı vermeyen temel hak ve
özgürlüklerin sınırlandırılması tedbiri, elverişlilik
ilkesine aykırılık teşkil edecektir. Yine elverişlilik il-
kesine göre, sınırlandırma yapacak kanunun, o dö-
nemin koşullarına, ortamına göre elverişli olması
gerekir. Bu, yargısal denetimine gidilen bir tedbir-
de, mahkemenin bakacağı koşulun, o tedbiri içeren
kanunun hazırlandığı dönemin şartlarına göre de-
ğerlendirileceği anlamına gelmektedir.
Gereklilik ilkesine göre aynı amaca daha yu-
muşak bir tedbir ile ulaşılabiliyor ise o tedbir kul-
lanılmalıdır. Yani aynı amaca birden fazla tedbir
ile ulaşılabilecek ise içlerinden en hafif olanı tercih
edilmelidir. Bu düşüncenin altında şu temel hak
ve özgürlüklerin sınırlanması bakımından ‘kural
özgürlük, istisna ise sınırlamadır’ anlayışı yatmak-
tadır. Kısaca temel hak ve özgürlüklerin sınırlan-
masında kullanılacak olan araçlardan hangisi en
az sınırlamaya yol açıyor ise o aracın kullanılması
gerekmektedir.
Yürütülen mantık ‘eğer o temel hak ve özgür-
lüğü sınırlandıracak daha yumuşak, daha hafif bir
tedbir yok ise, o sınırlandırma gereklidir’. Gerek-
lilik ilkesinin uygulanmasına göre en yumuşak
tedbirden başlanır. Bu tedbir yeterli değil ise aşa-
ma aşama daha ağır tedbirler uygulanır. O hâlde
bu düşüncenin sonucuna göre eğer yasama organı
bir temel hak ve özgürlüğün sınırlandırılmasında
doğrudan en ağır tedbiri kullanarak başlıyor ise ge-
reklilik ilkesi ihlal edilmiş olur. Dolayısıyla da ölçü-
lülük ilkesi ihlal edilmiş olur. Aynı amaca ulaşmak
için birden fazla makul ve elverişli araç var ise bun-
lardan hangisinin seçileceği yasama organının tak-
dirindedir. Ancak pek tabii denetim yolu açıktır.
Anayasa Mahkemesi önüne gelen başvuruda ger-
çekten de içlerinden en yumuşak olan tedbirin se-
çilip seçilmediğini karara bağlayacaktır. Elverişlilik
denetiminden farklı olarak burada amaca erişmek
için elverişli olduğu tespit edilen araçlar arasında
karşılaştırma yapılarak gerçekten de en yumuşak
olanın tercih edilip edilmediği araştırılacaktır.
Gereklilik ilkesinin uygulanabilmesi için aynı
amaca birden fazla yol ile ulaşılabiliyor olması gere-
kir. Çünkü doğal olarak birden fazla seçenek yoksa
en yumuşak olan diye bir seçenek de olmayacaktır.
Orantılılık ilkesine göre ise alınan tedbir ile
ulaşılmak istenen arasında bir ölçü yani dengeli bir
oran bulunmalıdır. Orantılılık ilkesi ile hedeflenen
kabul edilebilir bir dengedir. Temel hak ve özgür-
3
lükleri sınırlandırılacak olan bireyler, kullanılacak
araca tahammül edebiliyor olmalıdır. Böylece top-
lum katlanılması güç tedbirlerle karşı karşıya bıra-
kılmamış olacaktır.
Orantılılık ilkesi, devletin temel hak ve özgür-
lüklerin sınırlandırmak amacıyla aldığı tedbirin bi-
reye verilen zarar ile toplumun menfaati arasındaki
dengeyi ifade etmektedir. Dikkat edilirse gereklilik
ilkesinde alınacak olan tedbirler arasında karşılaş-
tırma yapılarak en yumuşak olanın alınmasını ifa-
de etmiştik. Orantılılık ilkesinde ise amaç ile araç
arasındaki dengeden bahsederek bir karşılaştırma
yapmak durumundayız. Buna göre amaç ve araç
arasında bir karşılaştırma yapılmaktadır. Dolayı-
sıyla amaca ulaşmak için alınan tedbirin makul se-
viyede olması beklenmektedir. Bu sebeple eğer te-
mel hak ve özgürlüklerin sınırlanması bakımından
alınan tedbir ile ulaşılmak istenen amaca göre açık
bir orantısızlık var ise, tedbir orantılılık ilkesine ve
doğal olarak da anayasaya aykırı olacaktır.
Orantılılık ilkesine göre yargısal denetimde ba-
kılacak olan sorunu şu şekilde ifade edebiliriz. Eğer
kamu yararı gözetilerek alınan bir tedbir elverişli ve
gerekli ise, bireylere katlanılması güç bir müdahale
gerektiriyor mu? Eğer katlanılması imkânsız veya
ağır bir tedbir öngörülüyor ise, müdahaleden vaz-
geçilmeli midir? Soruları sorularak denetim yapılır.
Bunun sonucunda eğer orantılı yani makul olma-
nın sınırları aşılıyor ise müdahale anayasaya aykırı-
lık teşkil edecektir.
Tıpkı elverişlilik ve gereklilik ilkelerinde olduğu
gibi orantılılık ilkesinde de araç ve amacın karşılaş-
tırılması somut olay çerçevesinde yapılmalıdır. Ya-
pılan bu karşılaştırma neticesinde bireyin uğradığı
zarar, toplumun kazancı arasında birey aleyhine
makul olmayan ağırlıkta ve katlanılması zor ya da
imkânsız yükümlülükler çıkıyor ise yine orantılılık
ilkesi ihlal edilmiş sayılacaktır.
Kısaca toparlanacak olduğunda, temel hak ve
özgürlüklerin sınırlanmasında anayasanın ilgili
hükmü gereğince ölçülülük ilkesine ve dolayısıyla
gereklilik, orantılılık ve elverişlilik ilkelerine uygun
hareket edilmelidir. Bu ilkelere aykırı alınacak olan
sınırlama tedbiri, Anayasa’nın 13. maddesine aykı-
rılık teşkil edecektir.
85
3
Öğrenme Çıktısı
4 Ölçülülük ilkesini tanımlayabilme, unsurlarını anlatabilme
Araştır 4 İlişkilendir
Gereklilik ilkesi ne anlama Elverişlilik ile gereklilik ilke-
gelmektedir? Araştırın. leri arasındaki bağı açıklayın.
DEMOKRATİK TOPLUMUN
GEREKLERİNE UYGUNLUK İLKESİ
VE ÖZE DOKUNMA YASAĞI
Demokratik toplum gereklerine uygunluk
ve hakların özüne dokunulmaması ilkesi temel hak
ve özgürlüklerin sınırlandırılması büyük öneme sa-
hiptir. Dolayısıyla temel haklar ve özgürlükler sı-
nırlandırılırken bu ilkeler göz ardı edilmemelidir.
Öyle ki bir süre öze dokunmama ilkesine anayasa-
da yer verilmemesine rağmen Anayasa Mahkemesi
kararlarında başvurulmaya devam edilen bir ilke
olarak sürekli dikkate alınmıştır.
Demokratik Toplum Gereklerine
Uygunluk
Anayasamızın 13. maddesi temel hak ve özgür-
lüklerin sınırlandırılmasının demokratik toplum
düzeninin gereklerine aykırı olamayacağını hükme
bağlamıştır. Demokratik toplum düzeninin, öze
dokunmama ilkesi terk edilerek (2001 yılında geri
getirilmiştir) tercih edilmesinin sebepleri arasında
hem öze dokunmama ilkesine göre uygulanması-
nın kolay olması ve daha somut kalması bulun-
maktadır. Bunun yanında yine Avrupa İnsan Hak-
ları Sözleşmesi’nin ilgili maddelerinde demokratik
toplum düzeninin gereklerinden bahsetmesi de
sebeplerden bir diğeridir.
Demokratik düzenden anlaşılması gerekenin ne
olduğu sorusu akıllara gelebilir. İlk olarak iktidarın
belirlenmesinde hukuka uygun demokratik yollar
benimsenmelidir. Demokratik ve hukuka uygun
yollardan iktidara gelen gücün, devamınında da
demokratik şekilde devam etmesi gerekir. Ayrıca
iktidar açısından egemenlik gücün çoğunluk yara-
rına kullanılmaması, azınlıkların da dikkate alın-
ması gerekir. Tabii ki çoğunluğun görüşüne tam
86
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması
Anlat/Paylaş
Orantılılık ilkesi ne demek-
tir? Anlatın.
hakimiyet tanınması azınlık görüşlerin hiçbir za-
man çoğunluk hâline gelmesine yol açmamalıdır.
Demokrasi temel hak ve özgürlüklerin teme-
le oturtulduğu bir rejimdir. Doğaldır ki toplumu
yönetecek kimselerin seçimle başa gelmesi, seçim-
lerde hukuk içinde mücadelenin yapılması, siyasi
partilerin yarışması, temel hak ve özgürlüklerin
serbestçe kullanılabilmesine bağlıdır. Serbest se-
çimlerle birlikte halkın yönetime katılabilmesi-
nin önemi demokrasilerde büyüktür. Bu açıdan
serbest seçimler demokrasinin en önemli aracıdır.
Anayasa bu konuda çeşitli hükümler içerdiği gibi,
genel ve eşit oy, serbest oy, gizli oy açık sayım, se-
çimlerin yargı denetimine açık yapılması, siyasal
faaliyette bulunma ve siyasal partilerin demokra-
tik hayatın vazgeçilmez unsuru olduğu gibi birçok
ilke ile demokratik devlet ilkesine ilişkin düzenle-
meler getirmiştir.
Demokrasilerde temel hak ve özgürlüklere sa-
hip olunması ve kullanılması açısından vazgeçilmez
derecede önemli olan ilkelerin başında eşitlik ilkesi
gelir. Temel hak ve özgürlükler herkese tanınmalı,
eşit tanınmalıdır. Hiç kimseye veya hiçbir zümreye
ayrıcalık tanınmamalıdır. Örneğin kaynakların ve
imkânların sadece belli kişiler tarafından kullanıl-
maması gerekir. Toplumdaki her bireye eşit olarak
kaynakları kullanma ve imkânlardan faydalanma
hakkı sağlanmalıdır.
Demokratik düzenlerde çoğulcu siyasi anla-
yışın hakim olması gerekir. Burada çoğunlukçu
demokrasiden bahsedilmediğini önemle ifade et-
mek gerekir. Çoğunlukçu demokrasi dendiğinde
çoğunluğun seçimiyle başa gelen iktidarın sadece
o çoğunluğun talepleriyle hareket etmesi anlamına
gelmektedir. Demokratik düzenin şartı ise çoğul-
cu demokrasidir. Yani farklı fikirler, siyasi partiler,
farklı anlayışların serbestçe örgütlenebilmeleri, ik-

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
tidar olabilmek için yarışma yapabilmeleri anlamı-
na gelir. Hiç şüphe yok ki bu da Anayasamızda da
bahsedilen düşünce ve ifade özgürlüğünün serbest-
çe kullanılabilmesi ile mümkündür.
Temel hak ve özgürlüklerin var olması ve korun-
ması anayasal devlet ile ilgili bir kavram olarak kar-
şımıza çıkar. Temel hak ve özgürlükler yok ise veya
var ama korunması zayıf ya da hiç yok ise anaya-
sal devletin ne ölçüde var olduğu tartışmaya açılır.
Demokratik toplum gerekleri ilkesine uygunluk ise
önemli uluslararası metinlerde ve iç hukukumuzda
kabul edilmiş olan, temel hak ve özgürlüklerin ko-
runması ve sınırlandırılmasında önemli bir ilkedir.
Demokrasi ile cumhuriyet kavramları ara-
sındaki bağa da değinmek gerekir. Bu kavramlar
birbiri ile yakın ilişki içerisindedir. Demokrasiye
göre halk devlet yönetiminde söz sahibi olabilme
hakkına sahiptir. Devlet yönetiminde yer alacak
kişilerin halk tarafından seçilmesi, her bir görüşe
oy kullanma imkânı sağlanması anlamına gelmek-
tedir. Cumhuriyet bir yönetim şeklini anlatırken
demokrasi yönetimin oluşum ve işleyişine ilişkin
kuralları anlatmaktadır.
Anayasamızda yer alan ulusal egemenlik kavra-
mı “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir” şeklinde
ifade edilmiştir. Dolayısıyla bu kavram da demok-
rasi ile yakından ilgilidir. Anayasa’da ilgili maddeye
göre egemenliğin kullanılması hiçbir surette bir kişi
ya da zümreye terk edilemez. Böylece halkın yöne-
time katılması ilkesi güçlendirilmeye çalışılmıştır.
Demokratik toplum gereklerine uygunluk ilke-
si, 1961 Anayasasında bulunan öze dokunma ya-
sağı yerine getirilmiş olan bir ilkedir. Demokratik
toplum düzeni ilkesi Avrupa İnsan Hakları Sözleş-
mesinde ilgili hükümlerde belirtilmiştir. Demokra-
tik toplum ilkesine göre temel hak ve özgürlüklerin
sınırlandırılmasında uygulanacak tedbirler demok-
ratik rejime uygun olarak yapılmalıdır. Burada
demokratik rejimin ne olduğu sorusunun cevabı,
genellikle kabul görmüş demokratik anlayışı ola-
rak ifade edilebilir. Öze dokunmama ilkesine göre
daha somut bir ilkedir.
Örneğin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
8/2’de “Bu hakkın kullanılmasına bir kamu maka-
mının müdahalesi, ancak müdahalenin yasayla öngö-
rülmüş ve demokratik bir toplumda ulusal güvenlik,
kamu güvenliği, ülkenin ekonomik refahı, düzenin
korunması, suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya
ahlakın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin ko-
runması için gerekli bir tedbir olması durumunda söz
3
konusu olabilir.” şeklinde getirilen düzenleme ile
demokratik toplum ilkesine vurgu yapmıştır.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde ifade edi-
len 8, 9, 10, 11 maddeleri kamu yararı, kamu dü-
zeni ve genel ahlakın korunması gibi amaçlarla hak
ve özgürlüklerin sınırlanmasının demokratik top-
lum düzeninde gerekli olmasını aramıştır. Türkiye
söz konusu bu Sözleşme’ye taraf olmasından dolayı
sözleşmenin tanıdığı hakları garanti altına almak
zorundadır.
Yukarıda açıklanan sebeple 1982 Anayasası’nda
da demokratik toplum kriteri kendine yer bulmuş,
Anayasa’nın 13. maddesinde temel hak ve özgür-
lüklerin sınırlandırılmasında bir ilke olarak ifade
edilmiştir.
Demokrasi halkın egemenliğine dayanan yö-
netim biçimi anlamına gelmektedir. Temel hak ve
özgürlüklerin sınırlanmasında demokratik toplum
düzenine aykırı hareket edilmemelidir. Anayasa
Mahkemesine göre, sınırlamalar demokratik yön-
temlere aykırı olmamalı, hak ve özgürlüklerin özü-
ne dokunulmamalıdır. Demokratik toplumlarda,
daha önce ifade ettiğimiz gibi hak ve özgürlükler
kural, sınırlamalar ise istisnadır. O hâlde temel hak
ve özgürlükler istisna niteliğinde ve geçici ise de-
mokratik toplum düzeni ilkesine uygun olur.
Demokratik toplum gerekleri dendiğinde Avru-
pa İnsan Hakları Mahkemesi çeşitli kararlarına ba-
kılarak bazı unsurlar çıkarılabilir. Bunlar özgürlük,
hoşgörü, hukukun üstünlüğü, şeffaflık ya da say-
damlık gibi unsurlardır. Ancak belirtmek gerekir ki
demokratik bir toplum düzeninin gerektirdikleri-
nin neler olduğu konusu, ölçütler belirlenmesi zor
kriterlerdir. Burada hangi demokratik toplumdan
bahsedildiği, o toplum düzeninin gerektirdiği öl-
çütler kişiden kişiye değişebilecek subjektif nitelik
arz etmektedir.
Hakkın Özüne Dokunmama
1961 Anayasası’nda benimsenen öze dokunma
yasağına göre her hakkın bir özü bulunmaktadır.
1982 Anayasası ise bu ilkeyi demokratik toplum
düzeni ilkesi ile değiştirmiş ancak 2001 değişikliği
ile tekrar Anayasamızda 13. madde ile yer almıştır.
Ancak çeşitli Anayasa Mahkemesi kararlarında öze
dokunmama ilkesine değinildiğini görmekteyiz.
Bu anlayışa göre temel hakkın güvenceye aldığı ve
dokunulamayacak bir değer barındırır. O değere
dokunulduğunda hak da anlamını yitirir.
87
3
1961 Anayasası’nda temel hak ve özgürlüklerin
kanunla sınırlanacağını belirtirken saymış olduğu
genel sebepler olan kamu yararı, genel ahlak, milli
güvenlik gibi sebeplerle bile olsa hakkın özüne doku-
nulamayacağını belirtilmiştir. 61 Anayasası’nda daha
sonra değişiklik yapılmış ve değişiklikte ayrı bir fıkra
olarak öz güvencesi getirilmiştir. Kanun temel hak ve
özgürlüklerin özüne dokunamaz denmekteydi.
Özgürlükler ile otoritenin bir terazinin karşı-
lıklı kefelerine yerleştirildiğini düşünecek olursak
1961 Anayasası özgürlüklerin bulunduğu tarafta
kendisine yer vermişti. Ancak günün koşulları ge-
reği 1982 Anayasası kendisini otoritenin bulundu-
ğu tarafta konumlandırmıştı. Yani 1961 Anayasası
özgürlüklerden yana bir anayasa iken 1982 Anaya-
sası otoriteden yana bir anayasaydı. Bunun sonucu
olarak 1961 Anayasası’nda temel hak ve özgürlük-
lerle ilgili olan 11. madde ve 1982 Anayasası’nda
13. madde karşılaştırıldığında, 1961 Anayasası’nda
öze dokunmama ilkesi kabul edilirken, 1982 Ana-
yasası bu ilkeye yer vermeyerek ağırlığını otorite-
den yana koymuştu.
1982 Anayasası öze dokunmama ilkesine yer
vermemişti. Bu ilkenin yerine demokratik toplum
gereklerine uygunluk kriterini Avrupa İnsan Hak-
ları Sözleşmesi dikkate alınarak getirilmişti. Hak-
kın özüne dokunmama ilkesi ve demokratik top-
lum gereklerine uygunluk kriterleri birbirlerinden
farklı kavramlardır. Öze dokunmama ilkesi her bir
temel hak ve özgürlük açısından yasama organı ta-
rafından dokunulması mümkün olmayan asgari de
olsa bir koruma alanı sağlamaktadır. Demokratik
toplum gereklerine uygunluk kriteri ise, temel hak
ve özgürlüğün nasıl sınırlandırılabileceği açısından
yol gösterici bir nitelik arz eder. Ancak her ne kadar
farklı kavramlar olsalar da hakkın özü bakımından
getirilen sınırlandırmalar veya tamamen durdur-
malar demokratik toplum düzeninin gereklerine
de aykırılık teşkil ederler. Çünkü demokrasi ve
hukuk devleti ilkelerinin bulunduğu ve uygulan-
dığı devletlerde temel hak ve özgürlükler güvence
altına alınmaktadır. Daha önce de bahsettiğimiz
gibi temel hak ve özgürlüklerin varlığı kural, sınır-
landırılması ise istisna nitelik arz eder. Dolayısıyla
varılacak sonuç sınırlandırmanın sınırının hakkın
özüne dokunmama ilkesi olacaktır.
Her ne kadar 2001 öncesinde Anayasa’da öze
dokunmama ilkesine yer verilmemesine rağmen
temel hak ve özgürlüklerin özüne dokunmama il-
kesinin Anayasa Mahkemesi kararlarında dikkate
alındığı, kararlara bakıldığında görülebilecektir.
88
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması
1982 Anayasası’nda bu ilkeye yer verilmemiş
olduğu dönemde de öze dokunma yasağı tama-
men ortadan kalkmış değildir. Çünkü hakkın özü
dendiğinde, mutlaka dokunulmaması gereken bir
çekirdeği bulunur. Dolayısıyla öze dokunmama
güvencesi temel hakkın niteliğinde, kendiliğinden
vardır. Dolayısıyla anayasada yer alan hak, dar da
olsa mutlaka bir dokunulmaz alan sağlamaktadır.
Bu sonucun bir nedeni de hakkın anayasada yer
almasıdır. Bu durumda normlar hiyerarşisine göre
en yukarıda yer alan anayasada yer alan bir kurala,
yasamanın kanun yaparak dokunması, onun kulla-
nımını durdurması veya güçleştirmesi durumunda
anayasal güvence anlamını yitirecektir. Dolayısıyla
hakkın sadece ortadan kaldırılması değil, aynı za-
manda kullanılmasının güçleştirilmesi de yine bu
ilkeye aykırı olacaktır. Gerçekten de temel hak ve
özgürlüğün kullanılmasının son derece ve ciddi
şekilde güçleştirilmesi de ilgili olan temel hak ve
özgürlüğün özüne dokunulduğunu gösterir. Zira
tıpkı temel hak ve özgürlüğün ortadan kaldırılması
gibi son derece güçleştirilen uygulama alanı da aynı
sonucu kimi zaman doğurabilir.
Gelişmiş demokratik toplumlarda temel hak ve
özgürlükler mümkün olduğunca geniş uygulama
alanı bulurlar. Dolayısıyla temel hak ve özgürlük-
lerin özüne dokunarak onu tamamen yasaklayan
ya da uygulanmasını son derece güçleştiren sınırla-
maların demokratik toplum düzeninin gerekleriyle
bağdaşmayacağı da açıktır. Yine hukuk devletlerin-
de daha önce de bahsettiğimiz temel hak ve özgür-
lükler geniş yorumlanmalı, sınırlandırmalar ise dar
yorumlanmalıdır. Çünkü temel hak ve özgürlükler
kural, sınırlandırmalar ise istisna niteliktedir. Bu
sebeple, temel hak ve özgürlüğü sınırlandırmak
amacıyla getirilen tedbir sadece ölçüsü açısından
değil aynı zaman sebebi ve koşulları bakımından
da demokratik toplum düzeninde kamu düzeninin
sağlanması için zorunlu olduğu ölçüde uygulama
alanı bulmalıdır. Yani, sınırlandırma amacı ne olur-
sa olsun mutlaka hukuk içinde kalınarak yapılma-
lıdır. Görülebileceği gibi öze dokunmama ilkesinin
çağdaş demokrasilerle sıkı bir ilişkisi mevcuttur.
Bir hakkın çekirdeğine ya da özüne dokunma-
ma ilkesinin bir gereği olarak asgari düzeyde onun
koruma sağladığı bir alan ortaya çıkar. Bu öz, hak-
kın kullanılabilmesini ya da onu kullanabilmeyi
elverişli kılan çekirdektir. Bu sebeple öze dokun-
mama ilkesinin ihlali hakkın kullanılmasının zor-
laştırılması, ortadan kaldırılması gibi, dokunuldu-
ğunda o temel hak ve özgürlük anlamını yitiriyor
ise öze dokunmama ilkesi ihlal edilmiş demektir.
 3
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Yaşamla İlişkilendir

Anayasa Mahkemesi 2019/70 esas ve
2019/81 karar sayılı kararında ölçülülük ilkesin-
den bahsetmiştir. 6112 sayılı Kanun’a göre ka-
rasal ortamda yayın yapan kamu ve özel medya
hizmet sağlayıcı kuruluşların ödediği yıllık ücre-
tin Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’nun gelirle-
ri arasında sayıldığını ifade ettikten sonra, yine
6112 sayılı Kanun’un geçici 4. maddesi gereğince
bu ücretin ödenmemesi durumunda hizmet sağ-
layıcının yayın faaliyetinin tamamen durdurula-
cağını öngören maddeye kararında atıf yapmıştır.
İdari yaptırım olarak yayın faaliyetinin tamamen
durdurulması kuralını ölçülülük ilkesi açısından
ele alan mahkeme, yaptırımı ölçülülük ilkesinin
unsurları açısından elverişli bir araç olduğunu ka-
bul etmekle beraber, bu kuralın geçici maddeyle
düzenlenmesi açısından, geçici durumun sürekli-
lik kazanacak biçimde uygulanamayacağını, do-
layısıyla orantılılık ilkesinin ihlal edildiğine karar
vererek ölçülülük ilkesinin ihlal edildiğini hükme
bağlamıştır.

Öğrenme Çıktısı
5 Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında demokratik toplumun gereklerine
uygunluk ilkesini ve öze dokunma yasağını ayırt edebilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Öze dokunma yasağı ile de- Demokratik toplum gerek-

Öze dokunma yasağını
mokratik toplum arasındaki lerine uygunluk ilkesi ne
araştırın.
bağı açıklayın. demektir? Anlatın.

89
3
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması

Temel hak ve özgürlüklerin

1 sınırlandırılmasını açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Olağan Hukuk Düzeninde-
Olağanüstü Hallerde Temel
Hak ve Özgürlüklerin
Sınırlandırılması
Temel haklar, insan hakları olması dolayısıyla doğuştan gelen
ve anayasada yer alması neticesinde temel hak haline gelen hak-
lardır. Özgürlükler ise her ne kadar farklı tanımlamalara sahip
olsa da kısaca, yapıp yapmama serbestisi olarak tanımlanabilir.
Hem haklar hem de özgürlükler kanunda gösterilen sebeplerle
sınırlandırılabilir. Çünkü, sınırsız talep etme yetkisi ve sınırsız
yapıp yapmama serbestisi genel olarak toplumların yaşamını
anarşiye sürükler.

Temel hak ve özgürlüklerin

2 sınırlandırılmasında kullanılan
ilkeleri sıralayabilme

Temel Hak ve Özgürlüklerin
Sınırlandırılmasında Kullanılan
İlkeler
Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması bir gereklilik ola-
rak karşımıza çıksa da yapılacak olan bu sınırlandırma da bir
takım ilkelere tabiidir. Bu ilkeler yapılacak olan temel hak ve
özgürlüklerin sınırlandırılmasında ulaşılmak istenen amaca ve
kullanılacak araçlara ışık tutmaktadır. Örneğin hukuk devleti
ilkesi kişilerin hukuki güvenliğini teminat altına alan bir ilke
olarak karşımıza çıkar. Dolayısıyla yapılacak sınırlandırmalar
bu ilke ışığında yapılmalıdır.

Temel hak ve özgürlüklerin

3 sınırlandırılmasında nedene bağlılığı
açıklayabilme, genel ve özel sebepleri
ayırt edebilme

Temel Hak ve Özgürlüklerin Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması iktidar gücünü

Sınırlandırılmasında Nedene
Bağlılık, Genel ve Özel Sebepler
elinde bulunduranlar tarafından bu güce dayanarak keyfi şekil-
de yapılamaz. Sınırlandırmanın bir amacı ve bir nedeni olması
gerekir. Bu neden makul olmalıdır. Dolayısıyla bir takım sınır-
landırmalar için kanun maddesi özel nedenler gösterirken, bir
takım sınırlandırmalar da genel sağlığın korunması gibi genel
sebeplere dayanabilir. Örneğin covid-19 salgını nedeniyle geti-
rilen seyahat sınırlandırmasını, genel sağlığın korunması nede-
nine dayandırabiliriz.

90
 3
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Ölçülülük ilkesini tanımlayabilme,

4 unsurlarını anlatabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Ölçülülük İlkesi ve Unsurları
Ölçülülük ilkesi, hukuk alanlarının hemen hepsinde karşımıza
çıkan temel bir ilke olduğu gibi, temel hak ve özgürlüklerin
sınırlandırılmasında da karşımıza çıkmaktadır. Gereklilik, elve-
rişlilik ve orantılılık ilkelerinin bir araya gelmesi sonucu oluşan
ölçülülük ilkesine göre, yapılan sınırlandırma gerekli olmalı,
amaçlanan hedefe götürmede elverişli olmalı ve sınırlandırma
sebebi ile elde edilmek istenen amaç arasında bir orantı bulun-
malıdır. Kısaca pire için yorgan yakılmamalıdır.

Temel hak ve özgürlüklerin

5 sınırlandırılmasında demokratik
toplumun gereklerine uygunluk ilkesini
ve öze dokunma yasağını ayırt edebilme

Demokratik Toplumun Demokratik toplumun gereklerine uygunluk, kanun çıkaracak

Gereklerine Uygunluk İlkesi ve
Öze Dokunma Yasağı
gücün ki temel hak ve özgürlükler yalnızca kanunla sınırla-
nabilir, demokratik yollarla seçilmesini ve devamında da yine
demokratik yollarla devam etmesini öngörmektedir. Bunun ya-
nında ilke çoğunluğun azınlığın haklarını çiğnememesini, azın-
lığın da bir gün iktidara gelebilme umudunun yok olmamasını
da ifade eder. Hakların özüne dokunmama ise sınırlanabilecek
hakların asgari bir alanda da kalsa dokunulamayacak bir alanı
olduğunu ifade etmektedir. Sınırlandırma neticesinde o hak ve
özgürlük anlamsız kalıyor ise öze dokunmama ilkesi ihlal edil-
miş sayılır.

91
3
1 2001 Anayasa değişikliği öncesi temel hak ve
özgürlüklerin sınırlandırılması bakımından, aşağı-
dakilerden hangisi genel sebep sayılmaz?
neler öğrendik?
A. Kamu düzeni
B. Genel asayiş
C. Genel ahlak
D. Genel sağlık
E. Öze dokunmama
2 Aşağıdakilerden hangisinde ölçülülük ilkesi-
nin unsurları bir arada ve doğru şekilde verilmiştir?
A. Gereklilik, elverişlilik, orantılılık
B. Gereklilik, zorunluluk, elverişlilik
C. Elverişlilik, orantılılık, zorunluluk
D. Uygunluk, elverişlilik, gereklilik
E. Orantılılık, uygunluk, gereklilik
3 “Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması
bakımından birden fazla yol mevcut ise, içlerinden
en yumuşak olan tedbir tercih edilmelidir” öner-
mesi aşağıdaki ilkelerden hangisi ile ilgilidir?
A. Gereklilik B. Elverişlilik
C. Uygunluk D. Zorunluluk
E. Orantılılık
4 1961 Anayasası’nda yer alan ve 2001 yılın-
da yapılan değişiklikle temel hak ve özgürlüklerin
sınırlandırılması ile ilgili olarak tekrar anayasaya
eklenen ilke aşağıdakilerden hangisidir?
A. Orantılılık
B. Demokratik toplum gereklerine uygunluk ilkesi
C. Ölçülülük
D. Öze dokunmama ilkesi
E. İnsan haklarına saygı
5 Temel haklar ve özgürlükler aşağıdakilerden
hangisi ile düzenlenebilir?
A. Uluslararası antlaşma
B. Yönetmelik
C. Tüzük
D. Kanun
E. İç tüzük
92
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması
6 “Her temel hakkın bir çekirdeği bulunur ve
oraya dokunulmamalıdır” önermesi aşağıdaki ilke-
lerden hangisi ile ilgilidir?
A. Ölçülülük
B. Öze dokunmama ilkesi
C. Demokratik toplum gereklerine uygunluk ilkesi
D. Gereklilik
E. Elverişlilik
7 1982 Anayasası’nın temel hak ve özgürlük-
lerin olağanüstü hâllerde sınırlandırılması ile ilgili
maddesi aşağıdakilerden hangisidir?
A. 11 B. 12
C. 15 D. 13
E. 14
8 1982 Anayasası’nda genel koruyucu madde
olarak kabul edilen madde aşağıdakilerden hangi-
sidir?
A. 12 B. 13
C. 15 D. 11
E. 14
9 Kamu sağlığı, kamu güvenliği gibi birçok
kavramı içinde barındıran ve bu sebeple de 1982
Anayasası’nın 2001 öncesi hâlinde genel bir sınır-
landırma sebebi olarak sayılan sebep aşağıdakiler-
den hangisidir?
A. Milli güvenlik
B. Devletin bölünmezliği
C. Milletin bölünmezliği
D. Kamu düzeni
E. Demokratik toplum
10 “Hürriyet, başkasına zarar vermeyecek her
şeyi yapabilmektir.” şeklinde düzenleme getirerek,
özgürlüklerin başkalarının özgürlüğünün başladığı
yerde bittiği anlayışını kabul eden Anayasamız aşa-
ğıdakilerden hangisidir?
A. 1982 B. 1961
C. 1971 D. 2001
E. 1924
 3
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

1. E Yanıtınız yanlış ise “Genel Sınırlandırma Se- 6. B Yanıtınız yanlış ise “Hakkın Özüne Dokun-
bepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. mama” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Olağan Hukuk Düze-
2. A Yanıtınız yanlış ise “Ölçülülük” konusunu 7. C
ninde - Olağanüstü Hâllerde” konusunu ye-
yeniden gözden geçiriniz.
niden gözden geçiriniz.

3. A Yanıtınız yanlış ise “Ölçülülük” konusunu 8. B Yanıtınız yanlış ise “Genel Sınırlandırma Se-
yeniden gözden geçiriniz. bepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. D Yanıtınız yanlış ise “Hakkın Özüne Dokun- 9. D Yanıtınız yanlış ise “Kamu Düzeni” konusu-
mama” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

5. D Yanıtınız yanlış ise “Kanunla Sınırlandırma” 10. E Yanıtınız yanlış ise “Ölçülülük” konusunu
konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Temel hak ve özgürlüklerin sınırsız olmadığı ancak onu sınırlandıran araçların

da bir sınırı olduğu konu başlığında ifade edilmiştir. Buna göre temel hak ve
özgürlükler çeşitli sebeplere dayanarak sınırlandırılmaktadır. Bu nedene bağ-
lılık ilkesinin bir sonucu olup keyfî sınırlamaların önüne geçmektedir. Sınır-
Araştır 1 lama sebeplere değişiklik öncesi genel ve özel sebeplere ayrılırken Anayasa’nın
mevcut hâlinde sadece özel sebeplere yer verilmiştir. Ancak bu sınırlandırma-
ların da bir sınırı vardır. İşte temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında
geçerli olan sınırlamalar ise demokratik toplum gereklerine uygunluk, öze
dokunma yasağı ve ölçülülük ilkesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla
yapılacak olan sınırlamanın bu ilkelere uygun olması gerekir.

Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında kullanılan birtakım ilkeler

mevcuttur. Bunlar demokratik toplum gereklerine uygunluk, öze dokunma
yasağı ve ölçülülük ilkesi yanında, hukuk devleti ilkesi, insan haklarına saygılı
olma ilkesi, adalet ve eşitlik gibi ilkelerdir. Hiç şüphe yok ki toplumda her-
Araştır 2 kese eşit ve adil şekilde kullanılan temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasının
sınırlandırılması ya da durdurulması da eşitlik ve adalet kavramlarına uygun
yapılmak zorundadır. Olağanüstü durumlar haricinde sadece belli bir grup ya
da kişinin temel hak ve özgürlükleri keyfi şekilde sınırlandırılamaz.

Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında kullanılan nedene bağlılık

ilkesi gereğince temel hak ve özgürlüklerin hiçbiri sebepsiz yere sınırlandı-
rılamaz. Temel hak ve özgürlüklerin sadece kanunla sınırlandırılabileceğinin
Araştır 3 kabulü de yine yürütmenin, iktidarın temel hak ve özgürlükleri keyfî şekilde
sınırlandıramamasının bir önlemidir. Nedene bağlılık ilkesinin bir sonucu
olarak temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında kullanılacak olan se-
bepler ortaya çıkmıştır.

93
3
Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Ölçülülük ilkesi hukukun hemen her alanında kullanılan bir ilke olmakla bir-
likte temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında son derece önemlidir.
Ölçülülük ilkesi gereğince temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında
Araştır 4 kullanılacak aracın ölçülü olması gerekir. Ölçülülük ilkesinin alt unsurları
olan elverişlilik, gereklilik ve orantılılık ilkelerine uygun yapılmayan sınırla-
malar, ölçülülük ilkesine aykırılık teşkil eder.

Demokratik toplumlarda ilke temel hak ve özgürlüklerdir. Dolayısıyla temel

hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasının da demokratik toplumun gerekle-
rine uygun yapılması gerekir. Öze dokunma yasağı ise 2001 yılında tekrar
Araştır 5 Anayasamıza girmiş bir ilkedir. Hakkın özünü ve çekirdeğini koruyan bir il-
kedir. Buna göre o hakkı kullanım dışı bırakan ya da kullanılmasını son derece
güçleştiren tedbirler hakkın özünü ortadan kaldırmaktadır. Demokrasilerde
temel hak ve özgürlüklerin son derece önemli olduğu göz önüne alındığında,
öze dokunma yasağı ile arasındaki bağlantı anlaşılacaktır.

94

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Kaynakça
Akıllıoğlu, T. (2019). İnsan hakları kavram kaynaklar
ve koruma sistemleri. Ankara: Yetkin Yayınları.
Atar, Y. (2019). Türk Anayasa hukuku. Ankara: Seçkin
Yayıncılık.
Bozkurt, E. (2018). Devletler hukuku. Ankara: Legem
Yayıncılık
Bozkurt, E. (2018). Hukukun temel kavramları.
Ankara: Legem Yayıncılık.
Demirkol, M. (2017). Kişi hak ve hürriyetlerinin
korunması karşısında Anayasa Madde 13, bu
hükme aykırı yasal düzenleme ve faaliyetlerin
Anayasa Madde. 11 açısından değerlendirilmesi.
Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, s. 17 v.d.
Donnelly, J. ve Erdoğan, M. (1995). Teori ve uygulamada
evrensel insan hakları. Ankara: Yetkin Yayıncılık.
Fendoğlu, H. T. (1994). Hukuk tarihimizde temel
haklar. Ankara: Adalet Yayınevi.
Gökpınar, M. (2016). Anayasal devlette temel hak ve
özgürlükler düzeni. Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.
Gören, Z. (2019). Anayasa hukuku. Ankara: Yetkin
Yayınları.
Gözler, K. (2018). İnsan hakları hukuku. Bursa: Ekin
Yayıncılık.
Gözler, K. (2018). Türk anayasa hukuku. Bursa: Ekin
Yayınları.
3
Keskinsoy, Ö. (2019), Anayasa ve Türk anayasa
hukuku. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Mumcu, A.ve Küzeci, E. (2019). İnsan hakları ve
kamu özgürlüğü. Ankara: Yetkin Yayıncılık.
Özbudun, E. (2019). Türk anayasa hukuku. Ankara:
Yetkin Yayıncılık.
Sağlam, F. (1982). Temel hakların sınırlanması ve
özü. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yayınları.
Sağlam, F. (2017). Temel hakların sınırlandırılması ve
ölçülülük: Ölçülülük ilkesi evrensel bir naayasal
ilke midir? Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Dergisi, 7 (1): Sayfa 1-74.
Tanör, B. ve Yüzbaşıoğlu, N. (2019). 1982 anayasasına
göre Türk anayasa hukuku. İstanbul: Beta Yayınları.
Tezcan, D., Erdem M. R.,Sancakdar, O.,Önkok, R.
M. (2019). İnsan hakları el kitabı. Ankara: Yetkin
Yayıncılık.
Uslu, F. (2017). Anayasa hukuku. Ankara: Adalet
Yayınevi.
Uygun, O. (1992). 1982 anayasasında temel hak ve
özgürlüklerin genel rejimi. İstanbul: Kazancı Kitap.
Ünal, Ş. (1997). Temel hak ve özgürlükler ve insan
hakları hukuku. Ankara: Yetkin Yayıncılık.
95
 Bölüm 4
1982 Anayasası Düzeninde Kişinin Hakları ve Ödevleri
öğrenme çıktıları

1 2
1982 Anayasası’nda Kişi Haklarının
Kullanımı ve Ödevlerin Yerine Getirilmesi Hakların Korunması
1 Kişinin hak ve ödevlerini anlatabilme 2 Kişi haklarının korunmasını açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Temel Haklar • Ödevler • Görevler • Sınırlandırmalar

96

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
GİRİŞ
Temel haklar ve özgürlükler normlar hiyerar-
şisinde anayasal düzeyde, yani en üstte yer alan
insan haklarıdır. Bu haklar anayasalarla güvence
altına alınarak bireylere insanca yaşama imkanı ta-
nımaktadır. Yalnız bireylerin bu haklarını kullanır-
ken birtakım ödevleri de yerine getirmeleri ya da
bazı davranışlardan uzak durmaları gerekmektedir.
Kısaca bu haklar sınırsız ve denetimsiz değildir. Bi-
reylere yüklenen bu ödevler yanında devlete yükle-
nen görevler de hakların kullanılması bakımından
son derece önemlidir.
1982 ANAYASASI’NDA KİŞİ
HAKLARININ KULLANIMI VE
ÖDEVLERİN YERİNE GETİRİLMESİ
Temel hak ve özgürlükler bakımından görev ve
ödev arasındaki ilişki önem arz etmektedir. Temel
hak ve özgürlüklerin kullanılması bakımından, ki-
şilere ödev, devlete ise birtakım görevler yüklediği
çağdaş hukuk anlayışında kabul edilmektedir.
Gerek uluslararası metinler, gerek iç hukuku-
muzda 1982 Anayasası, devlete hem olumlu hem
olumsuz birtakım görevler yüklemektedir. Örne-
ğin, daha önce ifade edildiği gibi temel haklar ko-
nusunda temel belgelerden biri olan İnsan Hakları
Evrensel Bildirgesi ve sonrasında kabul edilen Eko-
nomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Sözleş-
mesi devlete olumlu yükümlülükler getirmiştir.
Korunmuş olan hak ve özgürlükler ise kişiler
için aynı zamanda ödev de doğurmaktadır. İnsan
Hakları Evrensel Bildirgesi 29. madde hak ve öz-
gürlükler ödevin karşılığıdır. Maddeye göre herkes,
kişiliğinin serbestçe ve tam gelişmesine olanak ve-
ren topluma karşı sorumludur. Aynı şekilde herkes,
haklarını kullanırken ve özgürlüklerden yararlanır-
ken, başkalarının hak ve özgürlüklerini tanımalı ve
bunlara saygı göstermelidir.
Hak ve ödev arasındaki ilişki değerlendirilirken,
İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 29. maddesi
dikkat çekmektedir. Çünkü ödev, toplumun kişiye
gelişme olanağı sağladığı ve bu sebeple var oldu-
ğu, devletin ise bu olanağı sağlaması gerektiğinden
bahsetmektedir. İlişki kurulurken devletin bunu
sağlayamaması durumunda, bireyden ödevini yeri-
ne getirmesinin beklenemeyeceğini ifade etmekte-
dir. O hâlde ödev, devlet tarafından gerçekleştiril-
mek durumunda olan görevin bir karşılığıdır.
4
İlgili madde şu şekildedir:
Madde 29 – “1. Herkesin, kişiliğinin serbestçe ve
tam gelişmesine olanak veren topluma karşı ödevleri
vardır.
2. Herkes haklarını kullanırken ve özgürlüklerin-
den yararlanırken, başkalarının hak ve özgürlükleri-
nin tanınması ve bunlara saygı gösterilmesinin sağ-
lanması ve demokratik bir toplumda genel ahlak ve
kamu düzeniyle genel refahın gereklerinin karşılan-
ması amacıyla yalnız yasayla belirlenmiş sınırlamala-
ra bağlı olur. 3. Bu hak ve özgürlükler hiçbir koşulda
Birleşmiş Milletlerin amaç ve ilkelerine aykırı olarak
kullanılamaz.”
Bunun yanında 1982 Anayasası temel haklar ve
ödevler kısmının birinci bölümünde genel hüküm-
ler başlığı altında 12. maddesinde ise temel hak ve
özgürlüklerin aynı zamanda ödev ve sorumlulukla-
rı da içerdiğini belirtmiştir.
İlgili madde şu şekildedir:
Madde 12 – “Herkes, kişiliğine bağlı, dokunul-
maz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hür-
riyetlere sahiptir. Temel hak ve hürriyetler, kişinin
topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve so-
rumluluklarını da ihtiva eder.”
Maddede hak ve kavramları birlikte kullanılarak
aralarındaki bağ vurgulanmak istenmiştir. Bu kav-
ramlar 1961 Anayasası ile benzer kullanılmıştır. Bu
şekilde anlatılmak istenen, her hak aynı zamanda
birtakım ödev ve sorumlulukları da beraberinde ge-
tirdiğidir. Temel hak ve özgürlüklerin aynı zamanda
ödevleri de içerdiği sadece ilgili maddede değil aynı
zamanda başlangıç kısmında da vurgulanmıştır.
Buna göre başlangıç kısmında; “Topluca Türk vatan-
daşlarının milli gurur ve iftiharlarda, milli sevinç ve
kederlerde, milli varlığa karşı hak ve ödevlerde, nimet
ve külfetlerde ve millet hayatının her türlü tecellisinde
ortak olduğu, birbirinin hak ve hürriyetlerine kesin
saygı, karşılıklı içten sevgi ve kardeşlik duygularıyla ve
“Yurtta sulh, cihanda sulh” arzu ve inancı içinde, hu-
zurlu bir hayat talebine hakları bulunduğu;” şeklinde
ifade edilerek bu ilişki vurgulanmıştır.
Her vatandaşın milli varlığa karşı hak ve ödevle-
ri mevcuttur. Bu ilişki yanında devlete de birtakım
görevler yüklenmiştir. Ancak bu konu daha önceki
başlıklarda yer aldığından burada değinme ihtiyacı
görmüyoruz. Fakat hem ödev ve hak hem de devle-
te yüklenen görev arasında bir ilişki olduğu açıktır.
Buna göre, devletin toplum içinde bireyin gelişme-
sini sağlama yönünde görevlerini yerine getirmesi
97
4
1982 Anayasası Düzeninde Kişinin Hakları ve Ödevleri
gerekir. Aksi hâlde bireyden ödevlerini yerine getir-
mesini istememesi gerekir.
Ödev konusunda verilecek örneklerden bir ta-
nesi çalışma hakkı ve ödevidir. Çalışma hakkı ve
ödevi Anayasa’nın 49. maddesinde düzenlenmiştir.
İlgili madde şu şekildedir:
Madde 49 – “Çalışma, herkesin hakkı ve ödevi-
dir. Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek,
çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizle-
ri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye
elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma ba-
rışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır.”
Maddeye göre çalışmak hem bir hak hem de
bir ödevdir. Ancak bu ödev karşılığında devletin de
birtakım yükümlülükleri vardır. Maddede sayılan
bu yükümlülüklere göre, devlet çalışma ortamını
ve işsizliğin önlenmesi için elverişli ortamı sağla-
malıdır. Bunun yanında çalışmak bazen hukuki bir
yükümlülük olarak karşımıza çıkabilir. Olağanüstü
hâllerde devletin vatandaşlarından istedikleri hiz-
metler veya tutuklu ya da hükümlülerin çalıştırıl-
ması hukuki bir yükümlülük olarak ifade edilebilir.
Çalışma şartları ile ilgili olarak ise 50. madde ;
Madde 50- “Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gü-
cüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve
kadınlar ile bedenî ve ruhî yetersizliği olanlar ça-
lışma şartları bakımından özel olarak korunurlar.
Dinlenmek, çalışanların hakkıdır. Ücretli hafta ve
bayram tatili ile ücretli yıllık izin hakları ve şartları
kanunla düzenlenir.”
Çevre ile ilgili olan düzenlemede; “Herkes, sağ-
lıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.
Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre
kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların öde-
vidir.” ifadelerine yer verilerek çevrenin korunması
ve kirlenmesinin önlenmesi devletin görevi olduğu
gibi bireye de ödev olarak yüklenmiştir.
Vatan hizmeti başlığını düzenleyen ilgili mad-
de; “Vatan hizmeti, her Türkün hakkı ve ödevidir.
Bu hizmetin Silahlı Kuvvetlerde veya kamu kesimin-
de ne şekilde yerine getirileceği veya getirilmiş sayıla-
cağı kanunla düzenlenir.” vatan hizmetinin hem bir
hak hem de bir ödev olduğunu düzenlemiştir.
Verilen bu örneklerden de görülebileceği gibi
aslında haklar kendi özlerinde birtakım ödev ve yü-
kümlülükleri de içerirler. Temel hak ve özgürlükle-
rin sınırsız bir özgürlük alanı oluşturmadığı dikkate
alındığında, bu sınırın kendi bünyesinde yer alan
ödev ve sorumluluk ile başladığı anlaşılabilecektir.
98
Kişi Dokunulmazlığı, Maddi ve
Manevi Varlığı
İlgili Madde 17- “Herkes, yaşama, maddî ve
manevî varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahip-
tir. Tıbbî zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dı-
şında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rıza-
sı olmadan bilimsel ve tıbbî deneylere tâbi tutulamaz.
Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz; kimse insan
haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya veya muameleye
tâbi tutulamaz.
Meşrû müdafaa hali, yakalama ve tutuklama ka-
rarlarının yerine getirilmesi, bir tutuklu veya hüküm-
lünün kaçmasının önlenmesi, bir ayaklanma veya
isyanın bastırılması veya olağanüstü hallerde yetkili
merciin verdiği emirlerin uygulanması sırasında si-
lah kullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu
durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri, birinci
fıkra hükmü dışındadır.”
Madde gerekçesine göre, kişinin maddi ve ma-
nevi varlığının bütünlüğü ile birlikte bunların ge-
liştirilmesine ilişkin hak bir bütünün parçalarıdır.
Dolayısıyla bu iki hak birbirini tamamlamaktadır.
Kişi dokunulmazlığı yaşama hakkını, maddi ve
manevi olarak bireyin varlığını koruma ve geliştir-
me hakkını ifade etmiştir. Ek olarak, ikinci fıkra-
da vücut dokunulmazlığına atıf yaparak işkence
ve eziyeti yasaklamıştır. İşkence ve eziyet birbirle-
rinden farklı kavramlardır. İşkence özgü suç olup
failin özel nitelik taşıması durumunda söz konu-
su olur. Yani bazı suçları herkes işleyebilirken bazı
suçları yalnızca belli kişiler işleyebilir. İşkence suçu
ise kamu görevlileri tarafından işlenebilir. Eziyet ise
herhangi bir kişi tarafından işlenebilecek bir suçtur.
Madde, yaşam hakkının ihlaline ilişkin birta-
kım meşruluk koşulları saymıştır. Doğaldır ki ya-
şam hakkının ihlalini doğuracak öldürme fiilinin
meşru olabilmesi için, fiili işlemeye mecbur kalın-
ması gerekir. Yani tehlikeyi başka bir şekilde sa-
vuşturacak bir yol kalmaması, mümkün olmaması
gerekmektedir.
2004’te yapılan değişiklikler ile bazı hâller, bi-
rinci fıkradaki yaşama hakkı hakkının ihlaline yö-
nelik istisnalar getirmiştir.
Zorla Çalıştırma Yasağı
İlgili Madde 18- “Hiç kimse zorla çalıştırıla-
maz. Angarya yasaktır. Şekil ve şartları kanunla
düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
süreleri içindeki çalıştırmalar; olağanüstü hâllerde
vatandaşlardan istenecek hizmetler; ülke ihtiyaçları-
nın zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık
ödevi niteliğindeki beden ve fikir çalışmaları, zorla
çalıştırma sayılmaz.”
Zorla çalıştırma yasağı Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi’nde madde 4’te kölelik ile birlikte yer
almıştır. Buna göre birinci fıkrada hiç kimse köle
ya da kul durumunda tutulamaz denmektedir.
Daha sonra ikinci fıkraya gelindiğinde zorla çalış-
tırma yasağı ve üçüncü fıkrada zorla çalıştırmanın
istisnaları yer almıştır.
“Tutulu bulunan bir kimseden, tutulu bulun-
duğu sırada veya şartlı tahliyeden yararlandığı süre
içinde olağan olarak yapması istenilen bir iş, Aske-
ri nitelikli herhangi bir hizmet veya vicdanî reddin
meşru sayıldığı ülkelerde, vicdanî reddi seçen kişilere
zorunlu askerlik hizmeti yerine gördürülebilecek baş-
kaca bir hizmet, Toplumun hayat veya refahını teh-
dit eden kriz veya afet hâllerinde gerekli görülen her
hizmet, Olağan yurttaşlık yükümlülükleri kapsamına
giren her türlü çalışma veya hizmet” zorla çalıştırma
yasağı kapsamında değerlendirilmez.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi içtihatlarına
göre bir eylemin zorla çalıştırma kapsamında de-
ğerlendirilebilmesi için öncelikle çalıştırılan kim-
senin o işi iradesine aykırı olarak yani istemeden
yapıyor olması gerekir. Bunun yanında işi yapma
yükümlülüğü haksız ya da baskıcı olmalı veya ya-
pılmasının katlanılamaz olması gerekmektedir.
Kişinin iradesi dışında o işi yapıp yapmadığının
değerlendirilmesi açısından, kişinin daha önce o işi
isteğiyle yapıp yapmadığının belirlenmesi gerekir.
Öyle ki daha önce aynı işte rızası ile çalışmış ise
artık bu zorla çalıştırma yasağı kapsamında değer-
lendirilmemelidir. Yine buna ek olarak, vatandaşlık
veya mesleki yükümlülük olarak değerlendirilebile-
cek çalışmalar da zorla çalıştırma yasağı kapsamın-
da değerlendirilmez.
Anayasaya hiç kimsenin zorla çalıştırılamaya-
cağını hükme bağlamış ve angaryayı yasaklamıştır.
Zorla çalıştırılma ve angarya arasındaki fark, angar-
yada karşılıksız çalıştırma varken zorla çalıştırma-
da, çalışma karşılığında belli bir miktar ücret öden-
mesi söz konusudur. Hükümlüler için getirilen
istisna zorla çalıştırmaya ilişkindir. Angarya tama-
men yasak olmakla birlikte, ilgili maddede sayılan
istisnalar haricinde zorla çalıştırma yasaklanmıştır.
4
Suç işledikten sonra kişilerin ıslah edilerek
topluma tekrar kazandırılması amaçlanmakta-
dır. Bu sebeple mahkumların tekrar topluma ka-
zandırılabilmesi için ıslah edilmeleri gerekir. Bu
amaçla kişilere çalışma, suç işlemeden hayata tu-
tunmak için geçinebilmesi için imkân verilmesi
gerekir. Ancak hükümlülere uygulanacak olan bu
çalıştırma aşırıya kaçılmadan yapılmalıdır. İnsani
şartlarda çalışmaktan uzak, kötü muamele dene-
bilecek şekilde çalıştırılmaları bu hüküm kapsa-
mında tutulmaktadır.
Kişi Hürriyeti ve Güvenliği
İlgili Madde 19- “Herkes, kişi hürriyeti ve gü-
venliğine sahiptir. Mahkemelerce verilmiş hürriyeti
kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine
getirilmesi; bir mahkeme kararının veya kanunda
öngörülen bir yükümlülüğün gereği olarak ilgilinin
yakalanması veya tutuklanması; bir küçüğün gözetim
altında ıslahı veya yetkili merci önüne çıkarılması
için verilen bir kararın yerine getirilmesi; toplum için
tehlike teşkil eden bir akıl hastası, uyuşturucu madde
veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalık yayabi-
lecek bir kişinin bir müessesede tedavi, eğitim veya
ıslahı için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak
alınan tedbirin yerine getirilmesi; usulüne aykırı şe-
kilde ülkeye girmek isteyen veya giren ya da hakkında
sınır dışı etme yahut geri verme kararı verilen bir ki-
şinin yakalanması veya tutuklanması hâlleri dışında
kimse hürriyetinden yoksun bırakılamaz.
Suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan kişi-
ler, ancak kaçmalarını, delillerin yok edilmesini veya
değiştirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi
tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen di-
ğer hâllerde hâkim kararıyla tutuklanabilir. Hâkim
kararı olmadan yakalama, ancak suçüstü hâlinde
veya gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde yapı-
labilir; bunun şartlarını kanun gösterir. Yakalanan
veya tutuklanan kişilere, yakalama veya tutuklama
sebepleri ve haklarındaki iddialar herhâlde yazılı
ve bunun hemen mümkün olmaması hâlinde sözlü
olarak derhâl, toplu suçlarda en geç hâkim huzuruna
çıkarılıncaya kadar bildirilir.”
Madde her bireyin kişi özgürlük ve güvenliğine
sahip olduğunu ifade etmiştir. Maddenin devamın-
da ise bunun istisnaları belirtilmiştir. Çünkü sınır-
sız bir özgürlük, kamu düzeni için, diğer bireylerin
özgürlükleri için tehlikelidir.
99
4
1982 Anayasası Düzeninde Kişinin Hakları ve Ödevleri
Bu madde itibarıyla bahsedilen, kişilerin keyfî
bir biçimde özgürlüklerinden alıkonamamasıdır.
Hâliyle tutuklama, yakalama, gözaltına alma gibi
işlemler adli makamlarca yapılırken ilgili madde
hükmü dikkate alınacaktır. Buna göre, ilke olarak
hâkim kararı olmadan hiç kimse özgürlüğünden
yoksun bırakılamaz. Fakat suçüstü hâllerinde ya
da gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde hâkim
kararı aranmaz.
Hükme göre yakalanan veya tutuklanan kişi
en geç kırk sekiz saat içinde eğer suç toplu olarak
işlenmiş ise dört gün içinde hâkim önüne çıkarıla-
caktır. Sıkıyönetim ve savaş hâllerinde sürenin uza-
tılabileceği maddede belirtilmiştir. Ek olarak kişi
yakalandığında veya tutuklandığında bu durum
yakınlarına hemen bildirilmek zorundadır.
Birey hukuka aykırı olarak işleme tabi tutulan
kişiler ise tazminat hakkına sahiptir. Burada tazmi-
nat hukuku esas alınarak devlet tarafından tazmi-
nat ödenecektir.
Özel Hayatın Gizliliği
İlgili Madde 20- “Herkes, özel hayatına ve aile ha-
yatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel
hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz.
Millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin
önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması
veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması
sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak, usu-
lüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu
sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan
hâllerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı
emri bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâğıtları
ve eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz. Yetkili
merciin kararı yirmi dört saat içinde görevli hâkimin
onayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan iti-
baren kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi hâlde, el koy-
ma kendiliğinden kalkar.
Herkes, kendisiyle ilgili kişisel verilerin korunma-
sını isteme hakkına sahiptir. Bu hak; kişinin kendi-
siyle ilgili kişisel veriler hakkında bilgilendirilme, bu
verilere erişme, bunların düzeltilmesini veya silinme-
sini talep etme ve amaçları doğrultusunda kullanılıp
kullanılmadığını öğrenmeyi de kapsar. Kişisel veriler,
ancak kanunda öngörülen hâllerde veya kişinin açık
rızasıyla işlenebilir. Kişisel verilerin korunmasına
ilişkin esas ve usuller kanunla düzenlenir.”
100
Kişilerin özel hayatı gerek bireysel gerek aile
hayatını da içine alan bir kavramdır. Şüphesiz özel
hayatın korunması, kişinin hayatının gizliliğinin
sağlanması ile gerçekleştirilebilir. Kısaca kişinin
hayatının toplumun önüne serilmemesi gerek-
mektedir. Ancak bu koruma yalnızca gerçek kişiler
arasında, toplumu oluşturan bireyler arası ilişkileri
değil, resmi makamların özel hayata müdahale ede-
memesini de sağlayan bir korumadır.
Herkesin özel hayat ve aile hayatına saygı göste-
rilmesini isteme hakkı kapsamında kişiler hayatla-
rını kendi bakış açılarıyla tasarlayabilir, yaşayabilir.
Dolayısıyla devlet bireylere herhangi bir yaşam tar-
zını dayatamaz.
Bu hükme göre hiç kimsenin üstü, özel kâğıtları
ve eşyası aranamaz, el konulamaz. Herkes aile ha-
yatına ve özel hayatına saygı gösterilmesini isteme
hakkına sahiptir. Ancak üst arama, özel kağıtların
ve eşyanın aranması ya da el konulması hakkın-
da madde hükmü birtakım istisnalar getirmiştir.
Milli güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin ön-
lenmesi, genel sağlık ve genel ahlakın korunması,
başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması se-
beplerinden birine ya da birkaçına bağlı olarak an-
cak hâkim kararı ile yapılabilir. Eğer gecikmesinde
sakınca bulunan bir durum var ise yetkili merci de
izin verebilir. Ancak daha sonra en geç yirmi dört
saat içinde yetkili merciin izninin hâkim onayına
sunulması gerekir.
Konut Dokunulmazlığı
İlgili Madde 21- “Kimsenin konutuna dokunu-
lamaz. Millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin
önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması
veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması
sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak usu-
lüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu
sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan
hâllerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı
emri bulunmadıkça; kimsenin konutuna girilemez,
arama yapılamaz ve buradaki eşyaya el konulamaz.
Yetkili merciin kararı yirmi dört saat içinde görevli
hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koy-
madan itibaren kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi
hâlde, el koyma kendiliğinden kalkar.”
Bu hak, temel hak ve özgürlüklerden sayılmakla
birlikte neredeyse bütün anayasalarda kendisine yer
bulmuştur. Anayasalar yanında uluslararası belgeler-
de de kendisine yer edinmiştir. Bunun yanında ulu-
sal kanunlarda da koruma altına alınmış bir haktır.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Türk Ceza Kanunu 116. madde “Bir kimsenin
konutuna, konutunun eklentilerine rızasına aykırı
olarak giren veya rıza ile girdikten sonra buradan
çıkmayan kişi, mağdurun şikayeti üzerine, altı aydan
iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
Birinci fıkra kapsamına giren fiillerin, açık bir
rızaya gerek duyulmaksızın girilmesi mutat olan
yerler dışında kalan işyerleri ve eklentileri hakkın-
da işlenmesi hâlinde, mağdurun şikâyeti üzerine altı
aydan bir yıla kadar hapis veya adlî para cezasına
hükmolunur.
Evlilik birliğinde aile bireylerinden ya da konu-
tun veya işyerinin birden fazla kişi tarafından ortak
kullanılması durumunda, bu kişilerden birinin rıza-
sı varsa, yukarıdaki fıkralar hükümleri uygulanmaz.
Ancak bunun için rıza açıklamasının meşru bir ama-
ca yönelik olması gerekir.
Fiilin, cebir veya tehdit kullanılmak suretiyle ya
da gece vakti işlenmesi halinde, bir yıldan üç yıla ka-
dar hapis cezasına hükmolunur”
Görülebileceği gibi rızaya aykırı olarak girilmesi
kadar, rıza ile konuta girdikten sonra çıkmamakta
konut dokunulmazlığını ihlal suçunu doğurmakta-
dır. Bu suçun istisnası olarak konutun ailenin bir-
likte yaşadığı konut olması ya da konutun veya iş
yerinin birden fazla kişi tarafından ortak kullanıl-
ması durumunda bir kişinin rızası var ise suç oluş-
mayacaktır. Kısaca eşlerden birinin rızasının olması
durumunda diğerinin rızası olmasa bile, bir eş ta-
rafından istenmeyen kişi konut dokunulmazlığını
ihlal suçunu işlemiş olmayacaktır.
Bunun yanında rıza ile girdikten sonra konutu
terk etmesi istenen kişinin makul sürede konutu
terk etmesi gerekir. Konut dokunulmazlığını ih-
lal suçunun cebir, tehdit veya gece vakti işlenmesi
durumu ise ağırlaştırıcı sebep olarak karşımıza çık-
maktadır. Tıpkı hırsızlık suçunda olduğu gibi gece
vakti işlenen konut dokunulmazlığı suçu daha fazla
ceza gerektirmektedir. Bunun sebeplerinden biri de
konuta gece girmenin daha kolay olmasıdır.
Konut dokunulmazlığı hakkı negatif statü hak-
larından bir tanesidir. Bunun sebebi ise devletin
kişiye tanıdığı bu hakkı ihlal edememesidir. Birey
dokunulmaz olan bu alanda her türlü saldırıya kar-
şı koruma altına alınmıştır.
Konut şüphesiz her birey için çok önemlidir.
Her birey kendini konutunda güvende hissetmek
ister. Bu nedenle Anayasa 21. madde ile birlikte
konut koruma altına alınmıştır. Konut dendiğinde
4
aslında bireyin yaşamını devam ettirdiği yer olarak
ifade edilebilir. Bu yerin mutlaka bir apartman da-
iresi, bir köy evi ya da bir villa olması gerekmez.
Sokakta yaşayan bir kişinin dört tarafını karton-
larla çevirip kendisine yaşam alanı yaptığı derme
çatma bir yer de konut sayılır ve bu korumadan
yararlanır.
Konuta da ancak kanunda sayılan sebeplerle,
hâkim kararı ile girilebilir, arama yapılabilir ve bu-
radaki eşyalara el konulabilir. Eğer gecikmesinde
sakınca bulunan bir hâl var ise, yirmi dört saat için-
de hâkim onayına sunulmak şartıyla, kanunda bu-
lunan yetkili merciinin kararı ile de bu yapılabilir.
Haberleşme Hürriyeti
İlgili Madde 22- “Herkes, haberleşme hürriye-
tine sahiptir. Haberleşmenin gizliliği esastır. Millî
güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi,
genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başka-
larının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeple-
rinden biri veya birkaçına bağlı olarak usulüne göre
verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere
bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde
de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bu-
lunmadıkça; haberleşme engellenemez ve gizliliğine
dokunulamaz. Yetkili merciin kararı yirmi dört saat
içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, ka-
rarını kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi hâlde, ka-
rar kendiliğinden kalkar. İstisnaların uygulanacağı
kamu kurum ve kuruluşları kanunda belirtilir.”
Bireyler birbirleri ile istedikleri gibi haberleşe-
bilirler. Mektup, SMS, e-mail, whatsapp, telefon,
fax bu haberleşmeye örnek olarak gösterilebilir.
Haberleşme serbest olduğu gibi bu haberleşme-
nin içeriği de gizlidir. Dolayısıyla kanunda sayılan
hâller dışında bu gizlilik ve haberleşme serbestisi
engellenemez.
Türk Ceza Kanunu da bu konuda hükümler
getirmiştir. Madde 124, haberleşmenin hukuka ay-
kırı engellenmesini suç olarak düzenlemiştir.
Madde 124- “Kişiler arasındaki haberleşmenin
hukuka aykırı olarak engellenmesi hâlinde, altı ay-
dan iki yıla kadar hapis veya adlî para cezasına hük-
molunur. Kamu kurumları arasındaki haberleşmeyi
hukuka aykırı olarak engelleyen kişi, bir yıldan beş
yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Her türlü
basın ve yayın organının yayınının hukuka aykırı bir
şekilde engellenmesi hâlinde, ikinci fıkra hükmüne
göre cezaya hükmolunur.”
101
4
1982 Anayasası Düzeninde Kişinin Hakları ve Ödevleri
Madde 132 haberleşmenin gizliliğini ihlal
edenlere karşı da bu fiili suç olarak saymış ve yaptı-
rımını düzenlemiştir.
Madde 132- “Kişiler arasındaki haberleşmenin
gizliliğini ihlal eden kimse, bir yıldan üç yıla ka-
dar hapis cezası ile cezalandırılır. Bu gizlilik ihlali
haberleşme içeriklerinin kaydı suretiyle gerçekleşirse,
verilecek ceza bir kat artırılır. Kişiler arasındaki ha-
berleşme içeriklerini hukuka aykırı olarak ifşa eden
kimse, iki yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile ce-
zalandırılır. Kendisiyle yapılan haberleşmelerin içe-
riğini diğer tarafın rızası olmaksızın hukuka aykırı
olarak alenen ifşa eden kişi, bir yıldan üç yıla kadar
hapis cezası ile cezalandırılır. İfşa edilen bu verilerin
basın ve yayın yoluyla yayımlanması hâlinde de aynı
cezaya hükmolunur.”
Ancak haberleşme kanunda sayılan sebeplerle,
örneğin kamu güvenliği ve kamu düzeni gibi se-
beplerle haberleşmenin gizliliği ihlal edilip haber-
leşme aracı dinlenebilir. Ancak bunun yapılabil-
mesi için daha önce de belirtildiği gibi kanunda
sayılan sebepler olmalı, hâkim kararı olmalı eğer
gecikmesinde sakınca bulunan bir durum var ise
yetkili merciin kararı en geç yirmi dört saat içinde
hâkim onayına sunulmalıdır.
Yukarıda sayılan 20, 21 ve 22. maddeler için
görülebileceği gibi genel sınırlama sebepleri öngö-
rülmüştür. Bu sınırlama sebepleri kamu düzeni ve
alt unsurları olan kamu güvenliği, kamu sağlığı ve
genel ahlak ile diğer bireylerin temel hak ve özgür-
lüklerinin korunmasıdır.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne uygun ola-
rak konuta girme, arama yapma ve eşyaya el koyma
için yazılı emir şartı aranmaktadır.
Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti
İlgili Madde 23- “Herkes, yerleşme ve seyahat
hürriyetine sahiptir. Yerleşme hürriyeti, suç işlenme-
sini önlemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak,
sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek ve
kamu mallarını korumak; Seyahat hürriyeti, suç so-
ruşturma ve kovuşturması sebebiyle ve suç işlenmesini
önlemek amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir. Vatan-
daşın yurt dışına çıkma hürriyeti, ancak suç soruş-
turması veya kovuşturması sebebiyle hâkim kararına
bağlı olarak sınırlanabilir. Vatandaş sınır dışı edile-
mez ve yurda girme hakkından yoksun bırakılamaz.”
102
Her birey yaşamak ve hayatını devam ettire-
bilmek için dilediği yere yerleşme, seyahat etme
hakkına sahiptir. Bu hakkın öznesi yani hakkı kul-
lanacak kişiler doğaldır ki bireylerdir. Tüzel kişiler
için bu ilgili madde kanunlarla düzenlenir. Ancak
burada özne olarak gösterilen her bireyin içine 18
yaşını doldurmayan yani küçükler girmez. Doğal-
dır ki küçükler anne ve babası aracılığıyla bu hakkı
kullanacaklardır. Anne ve babası boşanmış olan-
lar bakımından ise, mahkeme çocuğun velayetini
kime vermiş ise, velayetin sahibi ebeveyn tarafın-
dan kullanılacaktır.
İlgili hak ve özgürlüğe göre bireyler bir yerden
başka bir yere seyahat etme ya da yerleşme özgür-
lüğüne sahip ise, seyahat etmeme, yerleşmeme öz-
gürlüğüne de sahiptir. Bu sebeple kişilerin başka
bir yere seyahat etmesi ya da yerleşmesi için zor
kullanılması mümkün değildir. Ancak bu şekilde
olumsuz olarak anlaşılsa bile yine maddede sayılan
ve daha önce bahsettiğimiz sınırlama sebepleri ge-
çerli olacaktır.
Yerleşme özgürlüğünün sınırlandırılması bakı-
mından kanun, suç işlenmesini önlemek, sosyal ve
ekonomik gelişmeyi sağlamak, sağlıklı ve düzenli
kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu mallarını ko-
rumak olarak saymıştır. Seyahat özgürlüğünü ise,
soruşturma ve kovuşturma sebebiyle ve suç işlen-
mesini engellemek olarak sayarak, ancak kanunla
sınırlandırılabileceklerini ifade etmiştir. Sıklıkla
duyduğumuz gibi, suç soruşturması veya kovuştur-
ması sebebiyle hâkim kararı sonucunda vatandaş-
ların yurt dışına çıkmalarına da yasak konulabilir.
Ancak hiç kimsenin yurda dönmesi engellenemez,
sınır dışı edilmesi söz konusu olamaz. Hiç kimse-
nin yurda yani ülkeye dönmesi engellenemeyecek
olsa da kişi eğer suçlu ise ülkeye girdiğinde tutuk-
lanması ve mahkum edilmesi için bir engel bulun-
mamaktadır.
Din ve Vicdan Hürriyeti
İlgili Madde 24- “Herkes, vicdan, dinî inanç ve
kanaat hürriyetine sahiptir. 14 üncü madde hüküm-
lerine aykırı olmamak şartıyla ibadet, dinî âyin ve
törenler serbesttir. Kimse, ibadete, dinî âyin ve tören-
lere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlerini açıklama-
ya zorlanamaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolayı
kınanamaz ve suçlanamaz. Din ve ahlâk eğitim ve
öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapı-
lır. Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilk ve ortaöğretim

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer
alır. Bunun dışındaki din eğitim ve öğretimi ancak,
kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanunî temsilci-
sinin talebine bağlıdır. Kimse, Devletin sosyal, ekono-
mik, siyasî veya hukukî temel düzenini kısmen de olsa,
din kurallarına dayandırma veya siyasî veya kişisel çı-
kar yahut nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olur-
sa olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsal
sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.”
Madde ile koruma altına alınan hak din ve
vicdan, kanaat özgürlüğüdür. Ancak hiç kimse bu
hakkını 14. maddeye aykırı yani Devletin ülkesi
ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı ve
insan haklarına dayanan demokratik ve lâik Cum-
huriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler
biçiminde kullanamaz. Yani temel hak ve özgür-
lüklerini kötüye kullanamaz.
Bireyler dini törenlere katılmaya, dini inanç ve
hürriyetlerini açıklamaya zorlanamaz. Açıkladıkları
durumlarda ise kınanamaz ya da suçlanamaz. Bura-
da dikkat edilmesi gereken husus, hükmün sadece
inanç sahibi kişileri değil, ateist ya da deist veya ag-
nostik gibi dini inançlarla bağlı olmayan kimsele-
ri de koruduğudur. Ayrıca yalnızca semavi dinleri
değil, semavi olmayan dinlere (Budizm, Hinduizm
gibi) inan kimseleri de korumaktadır.
Din kültürü ve ahlak bilgisi zorunlu olarak oku-
tulurken diğer din eğitim ve öğretimi kişilerin rıza-
sına bağlıdır. Küçüklerin ise kanuni temsilcisinin
talebine bağlanmıştır. Küçük olarak isimlendirilen
kimseler on sekiz yaşını doldurmamış kişilerdir.
Söz konusu hüküm laiklik ilkesi ile de uyumlu-
dur. Laik devlette her birey istediği gibi inanma ya
da inanmama hakkına sahiptir. Hüküm bireyleri ko-
rurken aynı zamanda dinin ya da dini duyguların is-
tismar edilmesini, kutsal sayılan bu şeylerin istismar
edilerek kötüye kullanılmasının da önüne geçmiştir.
Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü aynı zamanda
Türkiye Cumhuriyeti’nin de taraf olduğu Avrupa İn-
san Hakları Sözleşmesi’nde de kendine yer bulmuş,
bu özgürlük 9. madde kapsamında ifade edilmiştir.
Düşünce ve Kanaat Hürriyeti ve
Düşünceyi Açıklama ve Yayma Hürriyeti
İlgili Madde 25- “Herkes, düşünce ve kanaat
hürriyetine sahiptir. Her ne sebep ve amaçla olursa
olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zor-
lanamaz; düşünce ve kanaatleri sebebiyle kınanamaz
ve suçlanamaz.”
4
Söz konusu maddeye göre herkes düşünce ve
kanaatlerinde tamamen özgürdür. Kişiler sahip ol-
dukları düşünceleri açıklamaya zorlanamaz ya da
bu düşünce ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz.
Burada bahsi geçen hak herhangi bir sebep göste-
rilerek ihlal edilemez. Anayasa’nın 15. maddesinde
sayılan temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasının
kısmen ya da tamamen durdurulması ile ilgili mad-
de ile bile olsa düşünce ve kanaat hürriyeti sınırlan-
dırılamaz, ihlal edilemez.
İlgili Madde 26- Herkes, düşünce ve kanaatleri-
ni söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına veya
toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. Bu
hürriyet resmî makamların müdahalesi olmaksızın
haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de
kapsar. Bu fıkra hükmü, radyo, televizyon, sinema
veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin siste-
mine bağlanmasına engel değildir. Bu hürriyetlerin
kullanılması, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu
güvenliği, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin
ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünün korun-
ması, suçların önlenmesi, suçluların cezalandırılma-
sı, Devlet sırrı olarak usulünce belirtilmiş bilgilerin
açıklanmaması, başkalarının şöhret veya haklarının,
özel ve aile hayatlarının yahut kanunun öngördüğü
meslek sırlarının korunması veya yargılama görevinin
gereğine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlarıyla
sınırlanabilir. Haber ve düşünceleri yayma araçla-
rının kullanılmasına ilişkin düzenleyici hükümler,
bunların yayımını engellememek kaydıyla, düşünce-
yi açıklama ve yayma hürriyetinin sınırlanması sa-
yılmaz. Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin
kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller
kanunla düzenlenir.
Düşünce ve kanaat hürriyeti ile ilgili olan hü-
küm aslında bireyin kendi dünyasında sahip oldu-
ğu düşünce ve kanaatler bakımından sahip olduğu
değerlerin açıklanmaya zorlanamayacağını, açık-
landığı takdirde bu düşünce ve kanaatlerden dolayı
kınanamayacağını ve suçlanamayacağını ifade et-
mektedir. Düşünce ve kanaatlerinden dolayı kim-
senin kınanamayacağı ve suçlanamayacağına göre,
düşüncenin akla ve mantığa uygun olması da şart
değildir. Düşünce o bireyin iç dünyasında taşıdığı
değer yargıları anlamına gelir. Bu yönüyle subjek-
tiftir. Görülebileceği gibi madde hükmü bu temel
hak ve özgürlüğe karşı herhangi bir sınırlama getir-
memiştir. Dolayısıyla düşünce ve kanaat özgürlüğü
hiçbir şekilde dokunulmayacak mutlak bir hak ola-
rak karşımıza çıkmaktadır.
103
4
1982 Anayasası Düzeninde Kişinin Hakları ve Ödevleri
26. maddede ise sahip olunan bu düşünce ve
kanaatlerin yayılması ve açıklanması bakımından
temel hak ve özgürlük hükme bağlanmıştır. Bu
açıklama ve yayma fiili söz ile olabileceği gibi yazı
ve resim ile de yapılabilir. Haber verme alma, fikir
alma verme serbestliği de bu hüküm içinde değer-
lendirilirken, aslında bir haberleşme aracı olan rad-
yo televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan
yayımların izin sistemine bağlanabileceğini istisna
olarak saymıştır. Burada temel hak ve özgürlüğün
oluşturduğu koruma alanı sadece bireyin açıklama
ve yayma özgürlüğünü kapsamakla kalmaz aynı
zamanda başkalarına ulaşabilmesini de içerir. İlgi-
li maddenin birinci fıkrası haber alma şeklinde bu
hakkı tanımlamıştır.
26. maddenin sınırlandırılmasını genel sebepler
sayıldıktan sonra, devlet sırrı niteliğinde bilgilerin
açıklanmamasını, başkalarının haklarının, özel ve
aile hayatlarının ya da kanunun öngördüğü mes-
lek sırlarının korunması veya yargılama görevinin
gereğine uygun olarak yerine getirilmesi gibi amaç-
larla da sınırlanabileceğini belirtmiştir.
İfade özgürlüğü aynı zamanda Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi 10. madde ile kabul edilmiştir.
Anayasamızda radyo, televizyon ve sinema veya
benzeri yollarla yapılan yayımların izin sistemine
bağlanmasını bu hakkın engellenmesi olarak ka-
bul edilmemesi, aynı şekilde Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi için de geçerlidir.
Düşünce ve kanaati yayma ve açıklama özgür-
lüğü doğaldır ki hakaret etme özgürlüğünü içer-
mez. Ancak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi iç-
tihatlarında da görülebileceği gibi karşı tarafta şok
uyandıracak nitelikte olan düşünce ve kanaatleri de
kapsamaktadır. Dolayısıyla bu özgürlük karşı tarafı
şok ederek rahatsız edici nitelikteki düşünceleri de
kapsamaktadır. Ancak daha önce belirttiğimiz gibi
hakaret fiilini içermediği gibi, savaş propagandası,
terörün övülmesi, suç işlemeye teşvik edici söylem-
ler bu özgürlüğün kapsamı dışında kalmaktadır. Ek
olarak her ne kadar düşünce açıklaması ve her türlü
yolla (resim, heykel, yazı) yaymak koruma altına
alınmış olsa da, bireyin düşüncesini zorla başkasına
kabul ettirmesi de yasaktır.
26. maddenin gerekçesine bakıldığında, gü-
nümüzde kitle haberleşmesinin ifade hürriyetine
dahil olduğu görülmektedir. Toplumun ifade hür-
riyetinin ancak kitle haberleşme araçlarıyla kulla-
nılabildiği belirtilmekte, serbest kitle haberleşme-
sinin sağlanmasının, düşünceyi açıklama hürriyeti
104
için vazgeçilmez olduğu vurgulanmaktadır. Radyo
ve televizyon gibi araçların diğer kitle haberleşme
araçlarından farklı bir niteliği olduğu ifade edil-
mekte ve bu nedenle radyo ve televizyon, sinema
yayınlarında serbesti sistemi yerine izin sistemi ge-
tirildiği belirtilmektedir.
Kitle haberleşme araçlarının toplum üzerindeki
etkisi dikkate alınarak, amaca uygun olarak yerine
getirilmesini sağlayan düzenlemeler denetleme ted-
birleri olarak adlandırılmaktadır.
Bilim ve Sanat Hürriyeti
İlgili Madde 27- “Herkes, bilim ve sanatı ser-
bestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu
alanlarda her türlü araştırma hakkına sahiptir.
Yayma hakkı, Anayasanın 1 inci, 2 nci ve 3 üncü
maddeleri hükümlerinin değiştirilmesini sağlamak
amacıyla kullanılamaz. Bu madde hükmü yabancı
yayınların ülkeye girmesi ve dağıtımının kanunla dü-
zenlenmesine engel değildir.”
Sanat kavramını belli kalıplar içine sokarak bir
tanım yapmak mümkün gözükmemektedir. O se-
beple akla ilk heykel, edebiyat, dans gibi alanlar
gelse de sadece bu alanlarla sınırlı düşünmemek ge-
rekir. Bilim ise deney ve gözlem ile gerçeğe ulaşma
yolu, tutarlı ve istikrarlı bilgi anlamına gelir.
Bilim özgürlüğü devletin karışmamasını yani
negatif yükümlülüğü içerirken bir yandan da po-
zitif yükümlülük ile kendi yararına bir edim isten-
mesini de içerir. Dolayısıyla bu hak negatif yüküm-
lülük ile birlikte her şeyden önce bireye, devletin
kendisine müdahale etmemesini talep etme hakkı
vermektedir. Ancak bu yükümlülük yeterli değil-
dir. Devlet aynı zamanda bireye bilimsel faaliyet-
lerini gerçekleştirebilmesi için uygun ortamı sağ-
lamalı, bilimsel araştırma yapabilmesi için gerekli
olan araç ve gereçlere ihtiyaç duyuluyor ise bunları
da temin etmesi gerekir. Bu yönüyle bu temel hak
ve özgürlüğün yerine getirilebilmesi için devletin
aktif rol alması da gerekmektedir.
Her birey bilim ve sanatı serbest bir şekilde öğ-
renme ve öğretme, açıklama, yayma ve araştırma
yapma hakkına sahiptir. Ancak yayma hakkı kap-
samında birtakım sınırlamalar getirilmiştir. Buna
göre Anayasa’nın 1, 2 ve 3. maddelerinin değişti-
rilmesi amacıyla kullanılamayacağı ifade edilmiştir.
Hükme göre, Cumhuriyetin niteliklerinin ve
devletin bütünlüğü, resmi dili, bayrağı, milli mar-

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
şı ve başkenti hakkındaki madde hükümlerini de-
ğiştirmek maksadıyla kullanılamaz. Anayasa’nın
madde 4 ile korunan ilk üç maddesi, ilgili 27.
maddenin kullanılması suretiyle de değiştirilmesi-
nin amaçlanmasının mümkün olmadığını ortaya
koymuştur.
Basın Hürriyeti
İlgili Madde 28- “Basın hürdür, sansür edile-
mez. Basımevi kurmak izin alma ve mali teminat
yatırma şartına bağlanamaz. Devlet, basın ve haber
alma hürriyetlerini sağlayacak tedbirleri alır. Basın
hürriyetinin sınırlanmasında, Anayasanın 26 ve 27
nci maddeleri hükümleri uygulanır.”
Basının özgür ve sansür edilemez olduğu, ba-
sımevi kurmanın izne ve teminat şartına bağlana-
mayacağı kabul edilirken devlete de basın ve haber
alma özgürlüklerinin sağlanabilmesi için gerekli
tedbirleri alma yükümlülüğü getirilmiştir. Basın
özgürlüğünün sınırlarının düşünceyi açıklama ve
yayma hürriyeti ile bilim ve sanat hürriyeti kapsa-
mında değerlendirileceği de yine ifade edilmiştir.
Ancak maddenin devamında sayılan devletin gü-
venliğini, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütün-
lüğünü tehdit eden fiiller gibi olası durumlar da
hâkim kararıyla ve gecikmesinde sakınca bulunu-
lan hâllerde yetkili merci kararı ile sınırlandırılabi-
leceği de belirtilmiştir. Yetkili mercii kararı en geç
yirmi dört saat içinde hâkim onayına sunulacaktır.
Aynı maddede kanunun gösterdiği şartlarda ve
genel sebeplere dayanılarak yayımların hâkim kara-
rı ve gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde yetkili
mercii kararına dayanarak toplatılabileceği belirtil-
miştir. Toplatılan yayımların müsaderesinde genel
hükümler uygulanacaktır.
Basın hürriyeti için devletin olumlu tutum ser-
gilemesi gerektiği maddeden anlaşılmaktadır. Dev-
letin basın ve haber alma hürriyetlerini sağlayacak
tedbirleri alması gerektiğinden bahsedilmektedir.
Burada alınması gereken tedbirlerden bahsedilir-
ken danışma meclisinin madde gerekçesine göre
devletin yardımı yanında, basın hürriyetini tehdit
eden tekelleşmenin de engellenmesi gerektiği ifade
edilmiştir.
Burada yayım yasağına değinmek gerekmekte-
dir. Danışma meclisinin madde gerekçesine göre
yayım yasağı, basın hürriyetini tehdit eden önleyici
bir tedbirdir. Bu sebeple, daha önceki sayfalarda da
belirttiğimiz gibi “temel hak ve özgürlükler geniş,
4
sınırlamalar ise dar yorumlanmalıdır” ilkesine göre,
yayım yasağı uygulamasının da dar yorumlanması
ve uygulanması gerekir. Burada bu yasağın uygula-
nabilmesi, gerekçeye göre yargılama görevinin etki-
den uzak tutulmasına yönelik olmalıdır.
Süreli ve Süresiz Yayın Hakkı
İlgili Madde 29- “Süreli veya süresiz yayın ön-
ceden izin alma ve mali teminat yatırma şartına
bağlanamaz. Süreli yayın çıkarabilmek için kanu-
nun gösterdiği bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen
yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgele-
rin kanuna aykırılığının tespiti hâlinde yetkili mer-
ci, yayının durdurulması için mahkemeye başvurur.
Süreli yayınların çıkarılması, yayım şartları, mali
kaynakları ve gazetecilik mesleği ile ilgili esaslar
kanunla düzenlenir. Kanun, haber, düşünce ve ka-
naatlerin serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya
zorlaştırıcı siyasal, ekonomik, mali ve teknik şartlar
koyamaz. Süreli yayınlar, Devletin ve diğer kamu tü-
zel kişilerinin veya bunlara bağlı kurumların araç ve
imkânlarından eşitlik esasına göre yararlanır.”
Süreli veya süresiz yayın çıkarmak da yine ba-
sın hürriyetinde olduğu gibi izne ya da teminata
bağlanamamaktadır. Süreli yayınlarda kanun tara-
fından öngörülen bilgi ve belgelerin yine kanunda
öngörülen mercie verilmesi yeterlidir. Bu yayınlar
hakkında çıkarılacak bir kanun, haber, düşünce ve
kanaatlerin yayılmasını engelleyici ve güçleştirici
nitelikte olamaz.
Özetle çıkarılacak bir gazete veya dergi ya da
benzeri şekilde çıkarılacak yayınlar için gerekli bilgi
ve belgelerin verilmesi yeterli olacaktır.
Süreli ve süresiz yayımların tutulması konusun-
da, kamuya ulaştırılmış yayımın toplatılmasında
kural, hâkim kararıdır. Ancak bu kuralın istisnası,
gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde kanunun
yetkili kıldığı başka bir merciinin de toplatma ka-
rarını verebilmesidir. Hâkimden başka bir mercii
tarafından bu kararın verilebilmesi için devletin ül-
kesi ve milletiyle bütünlüğünün, millî güvenliğin,
kamu düzeninin, genel ahlâkın korunması, suçla-
rın önlenmesi gibi sebeplerin varlığı gerekmektedir.
Dernek Kurma Hürriyeti
İlgili Madde 33- “Herkes, önceden izin almaksı-
zın dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten
çıkma hürriyetine sahiptir. Hiç kimse bir derneğe üye
olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz. Dernek
105
4
1982 Anayasası Düzeninde Kişinin Hakları ve Ödevleri
kurma hürriyeti ancak, millî güvenlik, kamu düzeni,
suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk
ile başkalarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle
ve kanunla sınırlanabilir. Dernek kurma hürriyetinin
kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller
kanunda gösterilir. Dernekler, kanunun öngördüğü
hâllerde hâkim kararıyla kapatılabilir veya faaliyetten
alıkonulabilir. Ancak, millî güvenliğin, kamu düze-
ninin, suç işlenmesini veya suçun devamını önlemenin
yahut yakalamanın gerektirdiği hâllerde gecikmede
sakınca varsa, kanunla bir merci, derneği faaliyetten
men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin kararı, yirmi
dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur.
Hâkim, kararını kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi
hâlde, bu idari karar kendiliğinden yürürlükten kal-
kar. Birinci fıkra hükmü, Silahlı Kuvvetler ve kolluk
kuvvetleri mensuplarına ve görevlerinin gerektirdiği
ölçüde Devlet memurlarına kanunla sınırlamalar ge-
tirilmesine engel değildir. Bu madde hükümleri vakıf-
larla ilgili olarak da uygulanır.”
Madde gerekçesine göre hem tüzelkişiler hem
gerçek kişiler herkes kavramının içine girmektedir.
Dolayısıyla her birey ya da tüzel kişi izin almadan
dernek kurabilir, hâlihazırda var olan bir derneğe
üye olabilir ve bu dernekten istediği zaman çıkabi-
lir. Bunun yanında kimse derneğe üye olmaya ya da
üyelikte kalmaya zorlanamaz. Dernek kurma genel
sınırlama sebepleri kanun ile sınırlanabilecektir. Bu
sınırlama hâkim kararı ile ve gecikmesinde sakın-
ca bulunan hâllerde yirmi dört saat içinde hâkim
onayına sunulmak şartıyla yetkili merciin kararı ile
yapılabilir.
Devlet memurları ya da TSK mensupları veya
kolluk kuvvetleri de derneklere üye olmak hakkına
sahiptir ancak kanunla, bu kişilerin derneklere üye
olmasına ve dernek kurmalarına sınırlamalar geti-
rilebilmektedir.
Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü
Düzenleme Hakkı
İlgili Madde 34- “Herkes, önceden izin alma-
dan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü
düzenleme hakkına sahiptir. Toplantı ve gösteri yürü-
yüşü hakkı ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç
işlenmesinin önlenmesi, genel sağlığın ve genel ahlâkın
veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması
amacıyla ve kanunla sınırlanabilir. Toplantı ve gös-
teri yürüyüşü düzenleme hakkının kullanılmasında
uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda gösterilir.”
106
Herkes izinsiz toplantı ve gösteri yürüyüşü yapma
hakkına sahiptir. Ancak bu özgürlük silahsız ve sal-
dırısız şekilde kullanılabilir. Ancak birçok özgürlükte
olduğu gibi toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme
hakkı da sınırsız değildir. Genel sebepler kullanılarak
ve kanunla bu hak sınırlandırılabilmektedir.
Maddede lafzı geçen silahsız kavramı sadece
ateşli silahları kapsamamaktadır. Bununla birlikte
taş, sopa gibi zarar verebilir nitelikte olan ve saldırı
amacıyla kullanılabilen çeşitli eşyalar da kullanıla-
maz. Kısaca toplantı ve gösteri yürüyüşünün zarar-
sız nitelikte yapılması gerekir.
Bu maddenin yanında, toplantı ve gösteri yürü-
yüşü ile ilgili olarak 2911 sayılı Kanun bulunmak-
tadır. Bu Kanun’un birinci maddesi şu şekildedir:
Madde 1 – Bu Kanun; toplantı ve gösteri yürü-
yüşü düzenleme hakkının kullanılmasında uygula-
nacak şekil, şart ve usuller ile gerçek ve tüzelkişilerin
düzenleyecekleri toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin
yerini, zamanını, usul ve şartlarını, düzenleme ku-
rulunun görev ve sorumluluklarını, yetkili merciin
yasaklama ve erteleme hâllerini, güvenlik kuvvetle-
rinin görev ve yetkileri ile yasakları ve ceza hüküm-
lerini düzenler.
Anayasa’da teminat altına alınan bu hakkın kul-
lanılması yukarıda adı geçen Kanun’a göre yapıl-
maktadır. Yine bu Kanun’a göre toplantı ve gösteri
yürüyüşü hakkı “Herkes, önceden izin almaksızın,
bu Kanun hükümlerine göre silahsız ve saldırısız
olarak kanunların suç saymadığı belirli amaçlarla
toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sa-
hiptir.” şeklinde tanımlanmaktadır.
Mülkiyet Hakkı
İlgili Madde 35- “Herkes, mülkiyet ve miras
haklarına sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yararı
amacıyla, kanunla sınırlanabilir. Mülkiyet hakkının
kullanılması toplum yararına aykırı olamaz.”
Mülkiyet hakkı birçok anayasada ve insan hak-
larını ilgilendiren uluslararası antlaşmalarda kendi-
ne yer bulmuştur. En temel insan haklarından biri
olan mülkiyet hakkı, pozitif hukuka girerek temel
bir hak olarak karşımıza çıkmıştır. Mülkiyet hak-
kı eşya üzerinde en geniş yetkiyi veren mutlak bir
hak olsa da sınırları vardır. Anayasa kamu yararı
amacıyla sınırlandırılabileceğinden ve bu hakkın
toplumun yararına aykırı kullanılamayacağından
bahsetmektedir.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Söz konusu madde ilk olarak mülkiyetin bir
hak olduğunu ve herkesin bu haktan faydalanabi-
leceğini hükme bağlarken, sınırlandırılmasından
ikinci fıkrada bahsetmiş, mülkiyet hakkının top-
luma zarar verecek biçimde kullanılamayacağını
ifade etmiştir.
Mülkiyet hakkının sınırlandırılması ile ilgi-
li olarak günlük yaşantımızda da karşılaştığımız
önemli sınırlandırmalardan biri kamulaştırmadır.
Anayasa’nın 46. maddesi kamulaştırmayı şu şekilde
ifade etmiştir.
“Devlet ve kamu tüzelkişileri; kamu yararının ge-
rektirdiği hâllerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek
şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların
tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen esas
ve usullere göre, kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde
idari irtifaklar kurmaya yetkilidir. Kamulaştırma be-
deli ile kesin hükme bağlanan artırım bedeli nakden
ve peşin olarak ödenir. Ancak, tarım reformunun uy-
gulanması, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskân
projelerinin gerçekleştirilmesi, yeni ormanların ye-
tiştirilmesi, kıyıların korunması ve turizm amacıyla
kamulaştırılan toprakların bedellerinin ödenme şekli
kanunla gösterilir. Kanunun taksitle ödemeyi öngö-
rebileceği bu hâllerde, taksitlendirme süresi beş yılı
aşamaz; bu takdirde taksitler eşit olarak ödenir. Ka-
mulaştırılan topraktan, o toprağı doğrudan doğruya
işleten küçük çiftçiye ait olanlarının bedeli, her hâlde
peşin ödenir. İkinci fıkrada öngörülen taksitlendirme-
lerde ve herhangi bir sebeple ödenmemiş kamulaştır-
ma bedellerinde kamu alacakları için öngörülen en
yüksek faiz uygulanır.”
Belirtmek gerekir ki anayasada mülkiyet hak-
kının korunması devlete karşı koruma anlamına
gelmektedir. Özel kişiler arasında gerçekleşebilecek
uyuşmazlıklarda özel hukuka ilişkin kanunlar mül-
kiyet hakkını korumaktadır.
Öğrenme Çıktısı
1 Kişinin hak ve ödevlerini anlatabilme
Araştır 1 İlişkilendir
Kişiler hakların yanında ne-
Hak ve ödev kavramlarını
den ödevleri de yüklenmek-
ilişkilendirin.
tedir? Araştırın.
4
Görülebileceği gibi devlet ve kamu tüzelkişi-
leri kamu yararının gerektirdiği durumlarda ka-
mulaştırma yoluna gidebilir. Bu yetki Anayasa’da
kendilerine tanınmıştır. Ancak hiçbir yetki sınırsız
olmadığı gibi, kamulaştırma yetkisi de sınırsız de-
ğildir. Devlet ve kamu tüzelkişileri kamulaştırma
yaparken her şeyden önce kanunun gösterdiği esas
ve usullerle bağlıdır. Kanuna aykırı olarak kamulaş-
tırma yapılması mümkün değildir. Kanuna aykırı
yapılan kamulaştırmalarda iç hukukta başvuru yol-
ları tüketilmesi sonrasında Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesine bireysel başvuru yolu da açıktır.
İkinci olarak kamulaştırma bedeli gerçek karşı-
lıkları ödenmek suretiyle yapılmalıdır. Dolayısıyla
mülkün değerinin altında fiyat ile kamulaştırma ya-
pılması mümkün değildir. Mülkün tamamı kamu-
laştırılabileceği gibi bir kısmı da kamulaştırılabilir.
Kamulaştırılan malın bedeli nakden ve peşin
ödenir. Ancak taksitle ödenebileceği durumlar ka-
nunda belirtildiği gibi, taksit süresi beş yılı geçemez.
Gerekçeye göre, mülkiyet hakkının temel hak
olarak anayasada yer alması ülkenin ekonomik du-
rumunu da olumlu yönde etkilemektedir. Mülki-
yet hakkının garanti altına alındığı bir ülkede ya-
bancı sermayenin yatırım yapması mümkün hâle
gelir. Dolayısıyla da toplumun menfaatine olarak
toplumun refah düzeyi de bundan olumlu yönden
etkilenir.
Bu haktan malik sıfatını taşıyan herkes yarar-
lanabilir. Bu sebeple gerçek kişiler gibi tüzelkişiler
de malik sıfatıyla mülkiyet hakkına getirilen bu gü-
venceden yararlanabilirler. Bunun yanında gerçek
kişiler için fiil ehliyeti ne olursa olsun, ehliyet ayrı-
mı gözetmeksizin mülkiyet hakkının getirdiği gü-
vencelerden yararlanabileceği kabul edilmektedir.
Anlat/Paylaş
Kişi hak ve ödevleri ile devle-
tin görevleri arasında ne gibi
bir bağlantı vardır? Anlatın.
107
4
1982 Anayasası Düzeninde Kişinin Hakları ve Ödevleri
HAKLARIN KORUNMASI
Anayasa ile düzenlenen temel hak ve özgürlük-
lerin de tıpkı diğer haklar gibi gerek özel hukuk ki-
şileri gerekse devlet gücü tarafından ihlal edilmeleri
mümkündür. Bu sebeple bu hakların da korunması
gerekir. Temel hak ve özgürlüklerin korunması yol-
ları Anayasa ile hükme bağlanmıştır. Herkes hak-
larını hukuki yollardan koruyabileceği gibi, doğal
hakim önünde haklarını ve savunmalarını yapmak
hakkına da sahiptir.
Hak Arama Hürriyeti
İlgili Madde 36- “Herkes, meşrû vasıta ve yol-
lardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde
davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil
yargılanma hakkına sahiptir. Hiçbir mahkeme, görev
ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz.”
Adil yargılanma hakkı Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi madde 6’da da düzenlenmektedir. Mad-
deye göre herkes haklarını yasal yollardan arama yo-
luna gidebilir. Bunun yetkili merciler önünde yapıl-
ması yani mahkemeler vasıtasıyla yapılması gerekir.
Bu yönüyle mahkemeler, davaya bakmaktan kaçı-
namazlar. Hâkimin davaya bakamayacağı hâller, da-
vaya bakmaktan kaçınma anlamına gelmez.
Bu hak, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne
göre “herkes davasının, medeni hak ve yükümlü-
lükleriyle ilgili uyuşmazlıklar ya da cezai alanda
kendisine yöneltilen suçlamaların esası konusun-
da karar verecek olan, yasayla kurulmuş, bağımsız
ve tarafsız bir mahkeme tarafından, kamuya açık
olarak ve makul bir süre içinde görülmesini isteme
hakkına sahiptir” şeklinde ifade edilmiştir.
Maddeye göre adil yargılanma hakkından söz
edebilmek için her şeyden önce, bağımsız ve ta-
rafsız bir mahkeme olması gerekir. Mahkeme, fiil
işlenmezden önce kurulmuş olmalıdır. Hiç kimse-
den emir ve talimat almaması, tarafsız olması gere-
kir. Bunun doğal sonucu olarak sanığa karşı önyar-
gı beslememesi, yargılama sürecinde kişinin beraat
edebileceği her daim akılda tutulmalıdır. Kişiye
suçlu muamelesi yapılmamalıdır. Çünkü masumi-
yet karinesine göre, hakkında kesinleşmiş bir yargı
kararı bulunmayan herkes masumdur.
Adil yargılanmadan bahsedebilmek için kararın
aleni olarak verilmesinden de bahsetmek gerekir.
Mahkeme kamuya açık yapılmalı ve hüküm kamu-
ya açık verilmelidir. Bu kural ile toplumun adalete
108
olan güveni kaybetmemesini sağlar. Öyle ki kapalı
kapılar ardında yapılmış bir yargılama ve sonucun-
da verilen hüküm toplumun adalete karşı güveni-
ni zedeler. Ancak bazı yargılamaların doğası gereği
kamuya açık yapılması mümkün değildir. Ahlak,
kamu düzeni, ulusal güvenlik, küçüğün çıkarları,
özel hayatın gizliliği gibi geçerli sebepler durumun-
da, duruşmaların aleniliği kaldırılabilir.
Adil yargılanma hakkına göre suç ile itham edi-
len kimseler de asgari olarak bazı haklara sahiptir.
Suçlamalar kendisine anladığı dilde haber verilme-
lidir. Zira ne ile suçlandığını bilmeyen kimse ken-
disini de savunamayacaktır. Yapacağı savunmayı
hazırlamak için gerekli zaman kendisine tanınma-
lıdır. Savunmasını hazırlamak için gerekli zamana
sahip olmayan sanığın, kendisini savunabilmesi
mümkün olmadığından adil yargılanma ilkesi de
zedelenmiş olacaktır. Sanık kendisini savunacak bir
müdafi tutmakta serbest olduğu gibi, maddi du-
rumu yetersiz size bir avukat yardımından ücretsiz
olarak faydalanabilir. İddia tanıkları ile savunma
tanıkları aynı koşullarda davet edilmeli ve dinlen-
melidir. Son olarak sanık mahkemede kullanılan
dili anlamıyor ise kendisine ücretsiz bir tercüman
görevlendirilmelidir.
Kanuni Hâkim Güvencesi
İlgili Madde 37- “Hiç kimse kanunen tabî oldu-
ğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz.
Bir kimseyi kanunen tabî olduğu mahkemeden başka
bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yet-
kisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz.”
Bu güvence doğal hâkim güvencesi olarak da
tanımlanabilmektedir. Hükmün doğal sonucu ola-
rak hiç kimse fiil işlendikten sonra sadece o davaya
bakmakla görevlendirilmiş bir mahkeme önün-
de yargılanamaz. Mahkeme ve hâkim hâlihazırda
var olmalı, yargılanacak kişi o hâkim ve mahkeme
önüne çıkarılmalıdır. Aksi durumda adaletten,
mahkemenin adil bir karar verdiğinden duyulacak
şüphe toplumun adalete olan güvenini sarsacaktır.
Yargılaması yapılacak olan olayın var olduğu anda
yürürlükte bulunan kanun hangi yargı merciini ön-
görmüş ise o hâkim doğal hâkimdir. Mahkemelerin
ya da hâkimlerin görev ve yetkileri kanun ile belir-
lenir ki bu da kanuni hâkim anlamına gelmektedir.
Bu ilke ile birlikte keyfiyetin engellenmesi ve
güvenilirlik amaçlanmaktadır. Her somut olay ya

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
da kişiye göre mahkeme kurulmaması ve hâkim
görevlendirilmemesi ile birlikte tarafsız yargı da
güvence altına alınmış olmaktadır.
Suç ve Cezalara İlişkin Esaslar
İlgili Madde 38- “Kimse, işlendiği zaman yü-
rürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden
dolayı cezalandırılamaz; kimseye suçu işlediği zaman
kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır
bir ceza verilemez. Suç ve ceza zamanaşımı ile ceza
mahkûmiyetinin sonuçları konusunda da yukarıdaki
fıkra uygulanır. Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik
tedbirleri ancak kanunla konulur. Suçluluğu hük-
men sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayılamaz. Hiç
kimse kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını
suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil
göstermeye zorlanamaz. Kanuna aykırı olarak elde
edilmiş bulgular, delil olarak kabul edilemez. Ceza
sorumluluğu şahsîdir. Hiç kimse, yalnızca sözleşme-
den doğan bir yükümlülüğü yerine getirememesinden
dolayı özgürlüğünden alıkonulamaz. Ölüm cezası ve
genel müsadere cezası verilemez. İdare, kişi hürriye-
tinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir müeyyide
uygulayamaz. Silahlı Kuvvetlerin iç düzeni bakı-
mından bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir.
Uluslararası Ceza Divanına taraf olmanın gerektir-
diği yükümlülükler hariç olmak üzere vatandaş, suç
sebebiyle yabancı bir ülkeye verilemez.”
Kanun hukukun şekli kaynakları arasında yer
alır. Gerek Türk Medeni Kanunu, gerek Türk Ceza
Kanunu bu hususu ifade etmiştir. Kanunilik ilkesi
taraflardan birinin idare olduğu kamu hukuku iliş-
kilerinde bulunmaktadır. Çünkü güçlü konumda
olan idareye karşı bireylerin korunması gereklidir.
Özellikle temel hak ve özgürlükler noktasında ka-
nunilik ilkesi, idarenin keyfî uygulamalarının önü-
ne geçmektedir. Bu açıdan bakıldığında kanunda
yazmakla belirli hâle gelen kurallardan başkaca bir
uygulamaya gidilememesi, temel hak ve özgürlük-
leri koruyacaktır. O hâlde kanunilik ilkesinin en
temel sonucu belirlilik ilkesidir.
Kanunilik ilkesine göre, herkes işlendiği zaman
yürürlükte bulunan kanuna göre yargılanmalıdır.
Fiil işlendikten sonra çıkarılan bir kanun o yargı-
lama için kullanılamaz. Aynı şekilde fiil işlendi-
ği sırada kanun tarafından öngörülen ceza ne ise
o ceza verilmelidir. Fiil işlendikten sonra cezanın
artırılması sonucunda kanun değişmesi, faile uy-
gulanamaz. Burada kanunun zaman bakımından
4
uygulanmasına değinmek gerekir. Herkes işlendiği
zaman yürürlükte bulunan kanuna göre yargılanır
ilkesinin bir istisna, zaman bakımından uygulan-
mada lehe kanun olarak karşımıza çıkar. Kişi fiili
işlediğinde var olan kanun daha sonra değişir ya da
başka bir kanun çıkar ise, sonraki kanun ile önceki
kanun sanık bakımından karşılaştırıldığında sonra-
ki kanun lehine ise, o uygulanır. Böylece kişiye uy-
gulanacak kanun, fiili işlediği sırada var olan değil,
lehine olan kanun olacaktır. Hangi kanunun kişi-
nin lehine olduğunun ortaya çıkarılması her somut
olayda ayrıca değerlendirilecektir.
Yine kanunilik ilkesinin bir diğer sonucu ve
Türk Ceza Kanunu 2. maddede geçen kıyas yasağı
uygulamasıdır. Hükme göre kanunların suç ve ceza
içeren hükümleri arasında kıyas yapılamaz. Suç ve
ceza içeren hükümler, kıyasa yol açacak şekilde ge-
niş yorumlanamaz.
Madde 2- “Kanunun açıkça suç saymadığı bir
fiil için kimseye ceza verilemez ve güvenlik tedbiri uy-
gulanamaz. Kanunda yazılı cezalardan ve güvenlik
tedbirlerinden başka bir ceza ve güvenlik tedbirine
hükmolunamaz. İdarenin düzenleyici işlemleriyle suç
ve ceza konulamaz. Kanunların suç ve ceza içeren
hükümlerinin uygulanmasında kıyas yapılamaz. Suç
ve ceza içeren hükümler, kıyasa yol açacak biçimde
geniş yorumlanamaz.”
Ülkesellik ve şahsilik ilkeleri de kanunilik ilkesi-
nin bir sonucu olarak değerlendirilmektedir. Ceza
kanunu hangi devlete ait ise, o ülkede, ülke sınırla-
rı içerisinde uygulanmasına ülkesellik ilkesi denir.
Dolayısıyla o ülkede bir fiil işlendiğinde mağdur
ve failin önemi olmaksızın o devletin ceza kanunu
somut olaya uygulanacaktır. Türk Ceza Kanunu
kanunun yer bakımından uygulanması ile ilgili 8.
madde de açıklamalar getirmiştir. Maddeye göre;
“Türkiye’de işlenen suçlar hakkında Türk ka-
nunları uygulanır. Fiilin kısmen veya tamamen
Türkiye’de işlenmesi veya neticenin Türkiye’de gerçek-
leşmesi hâlinde suç, Türkiye’de işlenmiş sayılır.
Suç;
a) Türk kara ve hava sahaları ile Türk karasularında,
b) Açık denizde ve bunun üzerindeki hava sahasında,
Türk deniz ve hava araçlarında veya bu araçlarla,
c) Türk deniz ve hava savaş araçlarında veya bu
araçlarla,
d) Türkiye’nin kıt’a sahanlığında veya münhasır ekono-
mik bölgesinde tesis edilmiş sabit platformlarda veya
bunlara karşı işlendiğinde Türkiye’de işlenmiş sayılır”
109
4
1982 Anayasası Düzeninde Kişinin Hakları ve Ödevleri
Böylece maddeye göre Türk Ceza Kanunu’nun
ülkesellik ilkesine göre uygulama alanı bulacağı
yerleri ifade etmiştir. Maddede sayılan yerlerde iş-
lenen suçlar bakımından kanun kendisini yetkili
görmüştür.
Şahsilik ilkesi ise Türk Ceza Kanunu’nda va-
tandaş tarafından işlenen suç başlığı ile madde
11’de, yabancı tarafından işlenen suç başlığı altın-
da madde 12’de düzenlenmiştir. Türk vatandaşı
tarafından, Türk kanunlarına göre aşağı sınırı bir
yıldan az olmayan hapis cezasını gerektiren bir
suçu yabancı ülkede işlenmesi durumunda, kendisi
Türkiye’de ise ve bu suçtan dolayı yabancı ülkede
yargılanarak hakkında hüküm verilmemiş ise ve
Türkiye’de kovuşturulabilirliği bulunması hâlinde
Türk kanunlarına göre ceza alacağı ifade edilmiştir.
11. maddenin ikinci fıkrasında işlenen suç yönün-
den yargılama yapılmasını şikayete bağlamış, şika-
yet hakkını zarar görene veya yabancı hükûmete
bırakmış, şikayet süresini ise vatandaşın Türkiye’ye
girişinden itibaren altı ay olarak belirlemiştir. Şi-
kayet süresi Türk Ceza Kanunu’nun şikayete bağlı
suçlar bakımından da genel itibarıyla da altı aydır.
12. maddeye göre ise, Türk kanunlarına göre
aşağı sınırı en az bir yıl hapis cezasını gerektiren
bir suçu yabancı ülkede Türkiye’nin zararına işledi-
ği ve kendisi Türkiye’de bulunduğu takdirde, Türk
kanunlarına göre cezalandırılır. Yargılama yapılma-
sı Adalet Bakanının istemine bağlıdır.
38. madde hükmü aynı zamanda masumiyet
karinesine de atıf yapmaktadır. Suçlu olduğu ke-
sinleşmiş bir mahkeme hükmü ile sabitleşene kadar
kimse suçlu sayılamaz.
Hiç kimse madde hükmüne göre kendisi ya da
yakınları aleyhinde beyanda bulunmaya ya da delil
göstermeye zorlanamaz. Ek olarak kanuna aykırı
olarak elde edilen deliller de yargılamada kullanı-
lamaz. Dolayısıyla elde edilecek delillerin hukuka
uygun nitelik göstermesi gerekir.
Ceza sorumluluğu şahsidir. Dolayısıyla bir ki-
şinin yaptığı bir fiilden dolayı başka birisi ceza-
landırılamaz. O sebeple kişilerin fiili ben işledim
şeklinde beyanları sebebiyle, sadece bu beyana ba-
karak kişi cezalandırılamaz. Çünkü suçu üstlenip
üstlenmediğinin açıkça bilinmesi gerekir.
Kişi özel hukuk kapsamında yaptığı bir sözleş-
meden doğan yükümlülüklerini yerine getiremedi-
ğinde, özgürlüğünden mahrum edilemez.
110
Uluslararası Ceza Mahkemesine taraf olmanın
getirdiği yükümlülükler dışında vatandaşını yaban-
cı ülkeye vermeyeceğini belirtmiştir. Ancak ifade
etmek gerekir ki Türkiye Cumhuriyeti henüz Ulus-
lararası Ceza Mahkemesi Statüsüne taraf değildir.
İspat Hakkı
İlgili Madde 39- “Kamu görev ve hizmetinde
bulunanlara karşı, bu görev ve hizmetin yerine ge-
tirilmesiyle ilgili olarak yapılan isnatlardan dolayı
açılan hakaret davalarında, sanık, isnadın doğrulu-
ğunu ispat hakkına sahiptir. Bunun dışındaki haller-
de ispat isteminin kabulü, ancak isnat olunan fiilin
doğru olup olmadığının anlaşılmasında kamu yararı
bulunmasına veya şikâyetçinin ispata razı olmasına
bağlıdır.”
İspat hakkı ile ilgili maddede kamu görev ve
hizmetinde bulunanlara karşı açılan hakaret da-
valarında sanığa, isnadın doğruluğunu ispat etme
hakkı vermiştir. Bunun yanında diğer hâller ile il-
gili olarak ispat isteminin kabulünü, kamu yararına
ya da şikâyetçinin ispata razı olmasına bağlamıştır.
Burada kamu yararı kavramına değinmek gere-
kir. Kamu yararı aslında toplumu oluşturan birey-
lerle tek tek ilgili bir kavram değildir. Kamu yararı
toplumsal düzeninin varlığı ve korunması ile ilgili
bir kavramdır. Kamu düzeninin sağlanması, birey-
sel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında bir se-
beptir. Dolayısıyla toplumsal yaşamın ortak men-
faatleri, bireysel çıkarlardan önce gelir. O sebeple
kamu yararının bulunduğu durumlarda bu yarar,
bireysel menfaat ve çıkarlara tercih edilir.
Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması
İlgili Madde 40- “Anayasa ile tanınmış hak ve
hürriyetleri ihlâl edilen herkes, yetkili makama gecik-
tirilmeden başvurma imkânının sağlanmasını isteme
hakkına sahiptir. Devlet, işlemlerinde, ilgili kişilerin
hangi kanun yolları ve mercilere başvuracağını ve sü-
relerini belirtmek zorundadır. Kişinin, resmî görev-
liler tarafından vâki haksız işlemler sonucu uğradığı
zarar da, kanuna göre, Devletçe tazmin edilir. Devle-
tin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakkı saklıdır.”
Anayasa hükme bağladığı ve koruduğu temel
hak ve özgürlüklerin ihlal edilmesi durumunda,
herkese yetkili makamlara başvuru hakkını vermiş-
tir. Kişinin bu hakkı yasal yollardan nasıl kullana-
cağını yine devlet tarafından kanunlarla belirtilir.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Başvurunun ne kadar sürede yapılacağı, nereye ya-
pılacağı, nasıl yapılacağı açık bir şekilde ifade edilir.
Birey yalnızca toplumun diğer bireyleri tarafın-
dan zarara uğratılamaz. Bazı durumlarda devletin
yaptığı işlemler sonucunda da zarara uğratılabilir.
Bu durum resmi görevliler, memurların devlet gö-
revi sebebiyle yaptığı iş ve eylemler sonucu olabilir.
Böyle bir zararın varlığı durumunda devlet zararı
tazmin eder. Ancak devlet, kullanıp kullanmamak-
ta serbest olmakla birlikte, ödediği tazminat kadar,
zarara sebep olan görevliye başvurabilir.
Temel hak ve özgürlüklerin korunmasında iki
tür korumadan bahsedebiliriz. Bunlardan birincisi
iç koruma, ikincisi ise uluslararası korumadır.
İç koruma dendiğinde, ulusal hukukta bireyin
temel hak ve özgürlüklerinin yasama, yürütme ve
en nihayetinde diğer bireylere karşı korumadan
bahsedebiliriz. Yasama organına karşı korumada
temel hak ve özgürlükler yazılı olarak anayasalarda
belirtilir. Bu şekilde temel hak ve özgürlüklere ana-
yasalarda yer verilerek anayasal güvence sağlanmış
olur. Ancak bu tek başına yeterli değildir. Bunun
yanında anayasa yargısının çalıştırılması gerekir.
Denetim mekanizmasının iyi işlemesi, bireyin hak
ve özgürlüklerinin korunması açısından son derece
önemlidir. Ülkemizde anayasa yargısı bireysel baş-
vuru yoluyla da çalıştırılabilmektedir.
İç korumanın içerdiği ikinci koruma türü, yü-
rütme erkine karşı sağlanan korumadır. Çünkü
sadece yasama organına karşı koruma yeterli olma-
yacaktır. Çünkü idare, tek başına yaptığı düzenle-
yici işlemler vasıtasıyla bireylerin temel hak ve öz-
gürlüklerine müdahale edebilir. Buna karşı hukuk
sistemimizde idarenin düzenleyici işlemlerine karşı
yargı yolu açıktır.
4
Bireylerin temel hak ve özgürlüklerinin birbir-
lerine karşı korunması da gerekir. Bu konuya daha
önce değindiğimiz için burada yer vermeyeceğiz.
Temel hak ve özgürlüklerin korunmasında ulus-
lararası koruma sistemi bulunmaktadır. Uluslara-
rası sistem insan haklarına değer vermekte bunun
korunması için çeşitli mekanizmalar kurmaktadır.
Bunlardan en bilineni Avrupa İnsan Hakları Sözleş-
mesi ve Mahkemesidir. Avrupa İnsan Hakları Mah-
kemesine başvuru devletlerin başvurusu ve bireysel
başvuru olarak ikiye ayrılsa da konumuz gereği biz
yalnızca bireysel başvuru yolundan bahsedeceğiz.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine, taraf olan
devletlerin vatandaşları başvurabileceği gibi, vatan-
daşı olmasa ve vatansız bile olsa, o taraf devletin ül-
kesinde ve egemenliğini kullandığı yerlerde herkes
başvurabilir.
Ancak bu başvurunun yapılabilmesi birtakım
şartlara bağlıdır.
• İç hukuk yollarının tüketilmiş olması
• Başka bir uluslararası mekanizmaya başvu-
rulmamış olması
• Başvurunun altı aylık süre içinde yapılmış
olması
• Diğer kabul edilebilirlik şartları
Yukarıda sayılan şartlar gerçekleştiğinde birey-
sel başvuru yolu ile bireyler, Avrupa İnsan Hak-
ları Mahkemesine başvurabilir. Burada iç hukuk
yollarının tüketilmesi şartına bir parantez açmak
gerekir. Çünkü bu şart mutlak olarak Mahkeme
tarafından aranmamaktadır. Eğer iç hukuk yolları
etkisiz ise ya da o konuda öngörülmüş bir iç hukuk
yolu yok ise iç hukuk yollarının tüketilmesi şartı
mutlak olarak aranmamaktadır.
111
4
1982 Anayasası Düzeninde Kişinin Hakları ve Ödevleri

Yaşamla İlişkilendir

Anayasa Mahkemesi 03.07.2019 tarihli kararında, karar 02.08.2019 tarihinde Resmi Gazete’de
yayımlanmıştır, deprem nedeniyle kalıcı konut yerine prefabrik konuttan yararlandırılan başvurucunun
yeterli gerekçe gösterilmeden farklı kararlar verilerek adil yargılanma hakkının ihlal edildiğine, kalıcı
konut ve tapu kaydının verilmemesi nedeniyle de mülkiyet hakkının ihlal edildiğine karar vermiştir.
Anayasa Mahkemesi kararında Anayasa’nın 35. maddesine ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin
mülkiyet ile ilgili hükmüne atıf yaparak uyuşmazlığı çözmüştür.

Öğrenme Çıktısı
2 Kişinin hak ve ödevlerinin niteliklerini ve ilgili hükümde sınırlandırılmasını açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kişinin haklarının ilgili hü-

Kişinin hak ve ödevleri ile
ilgili olarak devletin görev
yüklenmesi ne anlama gel-
mektedir? Araştırın.
Kişinin hak ve ödevlerinin il-
kümlerde yalnızca hâkim
gili hükümde sınırlandırılma-
kararıyla sınırlandırılması
sı ile devletin görevleri arasın-
ile ne amaçlanmaktadır?
daki bağlantıyı açıklayın.
Anlatın.

112
 4
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

1 Kişinin hak ve ödevlerini

anlatabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

1982 Anayasası’nda Kişi
Haklarının Kullanımı ve
Ödevlerin Yerine Getirilmesi

Kişi hakları Anayasa ile koruma altına alınmış haklardır. Ancak bu haklar aynı zamanda bir takım ödevleri
de beraberinde getirmektedir. Dolayısıyla hak ile ödev arasında bir ilişki bulunmaktadır. Toplum yaşamı an-
cak kurallarla mümkündür. O halde haklara sahip olurken ve bu hakları kullanırken topluma karşı ödevleri
de yerine getirmek gerekir. Bunun sonucu olarak kişiler haklarını kullanırken toplumun zararına hareket
etmemeli, başkalarının haklarını ve özgürlüklerini de tanımalıdır.

2 Kişinin haklarının
korunmasını açıklayabilme

Hakların Korunması

Kişi haklarının korunması ile ilgili hususlar Anayasa 36 ve devamı maddelerinde sayılmaktadır. Buna göre
her kişi haklarını, hukuki yollarla koruma hakkına sahiptir. Bu korumaya başvurduğunda her somut olaya
göre görevlendirmeyen fakat önceden kurulmuş mahkemenin doğal hakimi önünde, adil yargılanma ilkesi-
ne uygun olarak iddia ve savunmalarını ileri sürebilir. Ceza hukukunun da temel prensiplerinden biri olarak
kişi kanunda suç sayılmayan bir fiilinden dolayı cezalandırılamaz. Kendisine işlediği bir suç sebebiyle yine
kanunda yazmayan bir ceza uygulanamaz.

113
4
1982 Anayasası Düzeninde Kişinin Hakları ve Ödevleri
1 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bireysel
neler öğrendik?
başvuru şartlarından hangisi esnetilebilen bir şarttır?
A. Altı aylık süre
B. İç hukuk yollarının tüketilmesi
C. Başka bir uluslararası mahkemeye başvurulmaması
D. Bir aylık süre
E. İdari yollara başvurulmaması
2 Aşağıdakilerden hangisi haberleşme hürriye-
tinin sınırlandırılma sebeplerinden biri değildir?
A. Mili güvenlik
B. Genel sağlık
C. Genel ahlak
D. Kamu düzeni
E. İstihbarat
3 Aşağıdakilerden hangisi yerleşme ve seyahat
hürriyetinin sınırlandırılma sebeplerinden biridir?
A. Milli güvenlik
B. Genel ahlak
C. Düzenli kentleşmeyi sağlamak
D. Genel sağlık
E. Genel asayiş
4 Din ve vicdan özgürlüğü ile ilgili aşağıdaki
ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Herkes din ve vicdan özgürlüğüne sahiptir.
B. Kimse, ibadete, dinî âyin ve törenlere katılma-
ya, dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorla-
namaz.
C. Dini inançlarından dolayı kimse kınanamaz.
D. Din özgürlüğü dini inanışa sahip kişilere uy-
gulanır. Dini inanca sahip olmayan kişiler bu
haktan yararlanamaz.
E. Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilk ve ortaöğ-
retim kurumlarında okutulan zorunlu dersler
arasında yer alır.
114
5 Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti aşa-
ğıdakilerden hangisini kapsar?
A. Sinema
B. Radyo
C. Televizyon
D. Sosyal Medya
E. Hepsi
6 Basın ve yayımla ilgili hükümler hakkında
verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
A. Basın sansür edilemez.
B. Basın ve haber alma hürriyetinin sağlanmasın-
da devletin üstlendiği birtakım görevler vardır.
C. Devletin iç ve dış güvenliğini tehdit eden yayın
yapılamaz.
D. Basımevi kurmak izne tabi değildir.
E. Basımevi kurmak için teminat yatırılmak zo-
runludur.
7 Suç ve cezalara ilişkin esaslar ile ilgili aşağıda-
ki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Sözleşmeden doğan bir yükümlülüğü ihlal
eden kimse ancak kanunda öngörülen şekilde
hapis cezasına çarptırılabilir.
B. Kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulgular, de-
lil olarak kabul edilemez.
C. Ceza sorumluluğu şahsîdir.
D. Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri
ancak kanunla konulur.
E. Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar kimse
suçlu sayılamaz.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
8 Özel hayatın gizliliği ile ilgili aşağıdaki ifade-
lerden hangisi yanlıştır?
A. Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gös-
terilmesini isteme hakkına sahiptir.
B. Genel sağlık bir sınırlandırma sebebidir.
C. Genel ahlak bir sınırlandırma sebebidir.
D. Kimsenin üstü hâkim kararı olmadan aranamaz.
E. Herkes, kendisiyle ilgili kişisel verilerin korun-
masını isteme hakkına sahiptir.
9 Konut dokunulmazlığı ile ilgili aşağıdaki ifa-
delerden hangisi yanlıştır?
A. Konut dokunulmazlığı anayasa ile garanti altı-
na alınmıştır.
B. Konuta yalnızca sınırlandırma sebeplerine bağlı
olarak hâkim kararı ile girilebilir.
C. Kişinin yaşamını devam ettirdiği derme çatma bir
kulübe de konuttur. Üstü kapalı olması gerekmez.
D. Konut dokunulmazlığı genel sağlık sebebi ile
sınırlandırılabilir.
E. Konut dokunulmazlığı genel ahlak sebebi ile
sınırlandırılabilir.
4
10 Dernek kurma hürriyeti ile ilgili aşağıdaki
ifadelerden hangisi yanlıştır?
neler öğrendik?
A. Herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma
ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hür-
riyetine sahiptir.
B. Hiç kimse bir derneğe üye olmaya ve dernekte
üye kalmaya zorlanamaz.
C. Dernek kurma hürriyetinin kullanılmasında
uygulanacak şekil, şart ve usuller yönetmelik
ile gösterilir.
D. Dernekler, kanunun öngördüğü hâllerde
hâkim kararıyla kapatılabilir veya faaliyetten
alıkonulabilir.
E. Silahlı Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensup-
larına ve görevlerinin gerektirdiği ölçüde devlet
memurlarına, dernek kurma hürriyeti konu-
sunda sınırlama getirilebilir.
115
 4
1982 Anayasası Düzeninde Kişinin Hakları ve Ödevleri

Yanıtınız yanlış ise “Temel Hak ve Hürriyet-

1. B 6. E Yanıtınız yanlış ise “Basın Hürriyeti” konu-
lerin Korunması” konusunu yeniden gözden
sunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. E Yanıtınız yanlış ise “Haberleşme Hürriyeti” 7. A Yanıtınız yanlış ise “Suç ve Cezalara İlişkin
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Esaslar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. C Yanıtınız yanlış ise “Yerleşme ve Seyahat Hür- 8. D Yanıtınız yanlış ise “Özel Hayatın Gizliliği”
riyeti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. D Yanıtınız yanlış ise “Din ve Vicdan Özgürlü- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Konut Dokunulmazlığı”
ğü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. E Yanıtınız yanlış ise “Düşünceyi Açıklama ve 10. C Yanıtınız yanlış ise “Dernek Kurma Hürriye-
Yayma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ti” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Hiç kimse sınırsız bir özgürlüğe sahip olamayacağı gibi sınırsız olarak hak
sahibi de olamaz. Bu ilke, hakların sınırlandırılmasını beraberinde getirdiği
gibi, ödev yükümlülüğünü de beraberinde getirir. Toplum içinde yaşayan her
Araştır 1 bireyin, yaşadığı topluma karşı sorumlulukları bulunur. Bu denge, bireyin
başkalarının haklarına saygı göstermesi ve kendisine düşeni yerine getirmesi
olarak karşımıza çıkar. Birey ödevlerini yerine getirerek toplumun bir arada
yaşayabilmesini sağlamaya çalışır.

Temel hak ve özgürlüklerin bir kısmının kullanılabilmesi için devletin birta-

kım olumlu girişimlerde bulunması gerekir. Örneğin Anayasa’nın 56. mad-
desinde “Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini
sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini
Araştır 2 gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet ver-
mesini düzenler” şeklinde hükme yer verilmiştir. Burada devlete hakkın kulla-
nılabilmesi için birtakım görevler yüklenmiştir. Devlet verimi artırmalı, beden
ve ruh sağlığının korunmasını garanti altına alarak bu yönde çalışmalıdır. Do-
layısıyla bireyler tarafından kullanılacak hakların bir bölümünün gerçekleşti-
rilebilmesi, devletin olumlu girişimleri ile desteklenmelidir.

116

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Kaynakça
Akıllıoğlu, T. (2019). İnsan hakları kavram kaynaklar
ve koruma sistemleri. Ankara: Yetkin Yayınları.
Atar, Y. (2019). Türk anayasa hukuku. Ankara: Seçkin
Yayıncılık.
Bozkurt, E. (2018). Devletler hukuku. Ankara: Legem
Yayıncılık
Bozkurt, E. (2018). Hukukun temel kavramları.
Ankara: Legem Yayıncılık.
Demirkol, M. (2017). Kişi hak ve hürriyetlerinin
korunması karşısında Anayasa Madde 13, bu
hükme aykırı yasal düzenleme ve faaliyetlerin
Anayasa Madde. 11 açısından değerlendirilmesi.
Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, S. 17 v.d.
Donnelly, J. ve Erdoğan, M. (1995). Teori ve
uygulamada evrensel insan hakları. Ankara: Yetkin
Yayıncılık.
Fendoğlu, H. T. (1994). Hukuk tarihimizde temel
haklar. Ankara: Adalet Yayınevi.
Gökpınar, M. (2016). Anayasal devlette temel hak ve
özgürlükler düzeni. Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.
Gören, Z. (2019). Anayasa hukuku. Ankara: Yetkin
Yayınları.
Gözler, K. (2018). İnsan hakları hukuku. Bursa: Ekin
Yayıncılık.
Gözler, K. (2018). Türk anayasa hukuku. Bursa: Ekin
Yayınları.
4
Keskinsoy, Ö. (2019) Anayasa ve Türk anayasa hukuku.
Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Mumcu, A./Küzeci, E. (2019). İnsan hakları ve kamu
özgürlüğü. Ankara: Yetkin Yayıncılık.
Özbudun, E. (2019). Türk anayasa hukuku. Ankara:
Yetkin Yayıncılık.
Sağlam, F. (1982). Temel hakların sınırlanması ve
özü. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yayınları.
Sağlam, F. (2017). Temel hakların sınırlandırılması ve
ölçülülük: Ölçülülük ilkesi evrensel bir anayasal
ilke midir? Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Dergisi, 7 (1).
Tanör, B. ve Yüzbaşıoğlu, N. (2019). 1982 anayasasına
göre Türk anayasa hukuku. İstanbul: Beta Yayınları.
Tezcan, D. , Erdem, M. R., Sancakdar, O. ve Önkok,
R. M. (2019). İnsan hakları el kitabı. Ankara:
Yetkin Yayıncılık
Uslu, F. (2017). Anayasa hukuku. Ankara: Adalet
Yayınevi.
Uygun, O. (1992). 1982 anayasasında temel hak ve
özgürlüklerin genel rejimi. İstanbul: Kazancı Kitap.
Ünal, Ş. (1997). Temel hak ve özgürlükler ve insan
hakları hukuku. Ankara: Yetkin Yayıncılık.
117
 Bölüm 5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal,
Ekonomik ve Siyasal Haklar
İnsan Haklarının Sınıflandırılması
Bakımından Sosyal, Ekonomik ve Siyasal
öğrenme çıktıları

Hakların Yeri Sosyal ve Ekonomik Haklar

1 2
1 İnsan haklarının sınıflandırılması 2 Sosyal ve ekonomik hakların temel
bakımından sosyal, ekonomik ve siyasal niteliklerini belirli haklar çerçevesinde
hakların yerini belirleyebilme açıklayabilme

Siyasal Haklar
3 1982 Anayasası’nın sistematiği
çerçevesinde başlıca siyasal hakları

3
sayabilme
4 Siyasal hakların temel niteliklerini belirli
haklar çerçevesinde açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • İkinci Kuşak Haklar • Aktif Statü Hakları • Sosyal ve Ekonomik Haklar
• Siyasal Haklar • Çalışma Hakkı • Sosyal Güvenlik Hakkı • Vatandaşlık Hakkı • Seçme ve Seçilme Hakkı

118

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
GİRİŞ
Kişinin temel hak ve özgürlükleri önceki bö-
lümde inceleme konusu yapıldığı için bu bölümde
sosyal, ekonomik ve siyasal haklar ve özgürlükler
üzerinde durulacaktır. Bununla birlikte, insan hak-
larının bir bölümünü oluşturan bu haklara ilişkin
genel yaklaşımlardan çok; Anayasamızın pozitif
düzenlemeleri esas alınarak belirli hakların kapsam
ve şartları çerçevesinde değerlendirme yapılması
tercih edilecektir.
1982 Anayasası, herkesin kişiliğine bağlı, doku-
nulmaz, devredilmez ve vazgeçilmez temel hak ve
özgürlüklere sahip olduğunu söyledikten sonra, bu
hak ve özgürlüklerin aynı zamanda “kişinin toplu-
ma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorum-
luluklarını” içerdiğine de vurgu yapmıştır (m. 12).
Uluslararası insan hakları belgeleri ve anayasaların
bir kısmında da temel hak ve özgürlüklerin birey-
leri, belirli yükümlülük ve sorumluluklar altında
bıraktığına ilişkin ifadelere yer vermektedir. Temel
hak ve özgürlüklerin anayasal sınıflandırmasında
da sözü edilen “haklar ve ödevler” yaklaşımının
Kısım ve Bölüm başlıklarına yansıdığını görüyo-
ruz. Bu tercihe yönelik geniş teorik tartışmaları
göz ardı ederek, hak ve ödev kavramlarını, aslında
birbirlerini tamamlayan iki kavram olarak düşün-
mek mümkündür. Yükümlülük ve sorumluluğun
bulunmadığı sadece haklardan oluşan bir hukuki
ilişki veya bir hukuk düzeni düşünmek mümkün
değildir. Hakların aynı zamanda ödevleri de içer-
diği şeklindeki pratik düşünceden hareketle ayırt
edici özellik taşıyan birkaçı hariç, “ödevler” vurgu-
suna ihtiyaç duymaksızın bu bölümdeki inceleme
konuları, genellikle “hak/haklar” başlıkları altında
ele alınacaktır.
İNSAN HAKLARININ
SINIFLANDIRILMASI BAKIMINDAN
SOSYAL, EKONOMİK VE SİYASAL
HAKLARIN YERİ
Temel hak ve özgürlüklerin sınıflandırılma-
sında farklı yaklaşımlar bulunmakla birlikte 1982
Anayasası, “Temel Haklar ve Ödevler” başlığını
taşıyan İkinci Kısım’da üçlü sınıflandırmayı esas
almıştır. Buna göre Anayasa’da temel hak ve öz-
gürlüklerin tamamı, “Kişinin Hakları ve Ödevle-
ri” (İkinci Bölüm, m. 17-40) yanında “Sosyal ve
5
Ekonomik Haklar ve Ödevler” (Üçüncü Bölüm,
m. 41-65) ile “Siyasi Haklar ve Ödevler” (Dör-
düncü Bölüm, m. 66-74) şeklindeki alt başlıklar
çerçevesinde üç kategori içinde ve ayrı bölümler-
de düzenleme konusu yapılmıştır. Bu bölümle-
me, aslında sayı bakımından örtüşmese bile özü
itibarıyla İkiz Sözleşmeler şeklinde anılan ve BM
tarafından 1966 yılında imzaya açılan Medeni ve
Siyasi Haklar Sözleşmesi ile Ekonomik, Sosyal ve
Kültürel Haklar Sözleşmesi’nin ikili sınıflandırma-
sından çok uzak değildir.
1982 Anayasası, temel hak ve özgürlükleri
“haklar” ve “ödevler” şeklinde iki boyu-
tuyla ele almış ve üçlü bir sınıflandırmaya
tabi tutmuştur:
Temel Haklar ve Ödevler
1. Kişinin Hakları ve Ödevleri
2. Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler
3. Siyasi Haklar ve Ödevler
Sosyal ve ekonomik hakların birbirinden farklı
özellikler göstermesi sebebiyle, her açıdan benzer
olduğunu söylemek mümkün değildir. Bununla
birlikte sosyal ve ekonomik hakların gerçekleşme-
sinde, bireysel haklardan farklı olarak devletin po-
zitif yükümlülüğü bulunduğu kabul edilmektedir.
Georg Jellinek’in sınıflandırmasına dayanan ve bi-
rey ile devlet arasındaki ilişkiler çerçevesinde olu-
şan farklı statüleri dikkate alan yaklaşıma göre, bu
grupta yer alan hakların pozitif statü hakları niteli-
ğine sahip olduğu görülecektir. Pozitif statü hakları
aynı zamanda “isteme hakları” olarak da adlandı-
rılmakta ve hak sahibinin devletten talepte bulun-
masına imkân tanımaktadır. Örneğin çalışma veya
eğitim hakkının devlet tarafından sadece tanınmış
olması yeterli olmayacak; devletten aynı zamanda,
sözü edilen bu hakların hayata geçirilebilmesi için
tüm önlemleri alması ve gereken şartları sağlama-
sı beklenecektir. Hakların tarihsel süreç içerisinde
ortaya çıkış sırasını esas alan sınıflandırmaya göre;
sosyal ve ekonomik haklar, kişisel ve siyasal haklar-
dan çok daha sonra ve Sanayi Devrimi’nin etkisiyle
ortaya çıktıkları için “ikinci kuşak haklar” olarak
adlandırılmaktadır.
119
5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Haklar

Resim 5.1 Georg Jellinek (1851-1911)

Avusturya kökenli bir Alman avukat olan Jellinek, insan hakları öğretisinde en sık kullanılan sınıflandırmalardan birini
yapmıştır. Jellinek, temel hak ve özgürlükleri, devlet ile birey arasındaki ilişkinin durumuna göre üçlü bir ayrıma tabi
tutmuştur: Negatif statü hakları, pozitif statü hakları, aktif statü hakları.
Kaynak: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Georg_Jellinek_(HeidICON_28827).jpg

Resim 5.2 Sanayi Devrimi, 18. yüzyıldan itibaren el sanatlarının yerine üretimde makinelerin kullanılmasıyla
başladı. Öncesinde üretim basit aletlerle ve tüm aile üyelerinin katılımıyla evlerde veya atölyelerde gerçekleşirdi.
Karmaşık makinelerin yapılması ve bunların fabrikalarda buharla çalıştırılması, aile işletmelerinin yok olmasına sebep
oldu. Sanayi Devrimi’nin öncü alanlarından birisi dokuma sanayidir ve ilk makineleşme bu alanda gerçekleşmiştir.
Fabrikada makinelerle yapılan üretim ve buna bağlı olarak ortaya çıkan sanayileşme, insanların günlük hayatlarını ve
çalışma şartlarını da değiştirdi. Çocuk ve kadınların da içinde yer aldığı nüfusun büyük çoğunluğu çok kötü şartlarda
fabrikalarda çalışmak zorunda kaldı. Sanayi Devrimi ilk olarak İngiltere’de başlamış ve 19. yüzyılın ortalarına kadar bu
dönüşüme tek başına öncülük etmiştir. 19. yüzyılın sonunda Almanya ve ABD kendi sanayi devrimlerini geçirmişler;
bunları 20. yüzyılın başında SSCB ve Japonya takip etmiştir.
Kaynak: Temel Britannica Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi, C. 15, “Sanayi Devrimi”, s. 44-48.
Kaynak: https://www.alternatives-economiques.fr/sites/default/files/public/styles/ae-169-custom_user_medium_1x/
public/field/image/gettyimages-956360566.jpg?itok=INLaIqdD&timestamp=1565166379

120
 5
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Siyasal haklar seçme-seçilme, siyasi faaliyette bulunma, parti kurma, kamu hizmetine girme, dilekçe
vb. haklar gibi kişilerin siyasal yönetime katılmalarını sağlayan haklardır. Bu yönüyle siyasal haklar, de-
mokrasinin olmazsa olmaz unsurları olarak nitelendirilebilir. Günümüzde, gerçek siyasal partilerin varlığı
ve seçimlerin serbest, eşit ve genel oy ilkelerine uygun biçimde yapılması, demokratik toplum düzeninin
asgari unsurları olarak görülmektedir.
Siyasal haklar, Georg Jellinek’in sınıflandırmasına göre aktif statü hakları içerisinde yer alır. Çünkü bu
haklar bireylerin aktif biçimde siyasal hayata ve yönetimin işleyişine katılmalarını sağlar. Devlet yönetimine
katılmayı garanti eden haklar olmaları sebebiyle siyasal haklar, “katılma hakları” olarak da anılmaktadır.
Siyasal haklar kural olarak sadece vatandaşın kullanacağı haklar olduğundan “vatandaş hakları” olarak da
görülebilir. Siyasal haklar, insan haklarının ortaya çıkış sırasını esas alan kuşak sınıflandırmasına göre, kişisel
haklarla birlikte ilk olarak ortaya çıkan haklar olduğu için “birinci kuşak haklar” arasında yer almaktadır.

Öğrenme Çıktısı
1 İnsan haklarının sınıflandırılması bakımından sosyal, ekonomik ve siyasal hakların yerini
belirleyebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Tarihî gelişimi ve içerdiği Sosyal ve ekonomik haklar Sosyal devletin hangi devlet
anlam bakımından sosyal ile sosyal devlet arasındaki anlayışına bir tepki olarak
devlet kavramını araştırın. ilişkiyi belirleyin. doğduğunu belirtin.

SOSYAL VE EKONOMİK HAKLAR olağan koruma rejiminden farklı olarak güvenceye

Sosyal hakların başında çalışma hakkı, toplu
sözleşme hakkı, sendika hakkı ve sosyal güvenlik
hakları gibi haklar gelir. Sosyal haklar, “isteme hak-
ları” arasında sayılmakla birlikte; gerçek anlamda bu
hakların hayat bulması karmaşık süreçlere bağlıdır.
Buna göre bir yandan devletin çeşitli faaliyetleriyle
hakkın kullanımına imkân tanıyacak ortamı hazır-
laması ve öte yandan sivil toplumun belirli yöntem-
ler kullanarak örgütlenmesi gerekir. Sosyal haklar
adlandırması, bu hakların yalnızca kolektif/toplu
biçimde gerçekleşme özelliğine işaret etmez. Sosyal
hakların her birinde bireysel hak saklı bulunmakta,
bu bireysel haklar sosyal haklarla bir bütünlük oluş-
turmaktadır. Bununla birlikte niteliği gereği sosyal
hakların çoğunluğu kişi grupları veya örgütler eliyle
kullanılır. Sosyal haklar, aynı zamanda sosyal devlet
anlayışının bir sonucudur. Böylece toplumun bir
parçası olarak görece zayıf konumda bulunan kişi
topluluklarının güvence altına alınması mümkün
olmaktadır. Engelliler, hastalar, işçiler, yaşlılar, yok-
sullar vd. gibi belirli kişi toplulukları çoğu zaman,
ihtiyaç duymaktadır. İşte sözü edilen gruplar ba-
kımından güvence oluşturan sosyal hakların ayırt
edici özelliği, toplum üyeleri arasında belirli sebep-
lere bağlı sosyal eşitsizliklerin giderilmesine hizmet
etmesidir.
Sosyal devlet, tüm toplum üyelerinin insan
onuruna uygun bir hayat sürmelerini sağ-
lamak ve sosyal güvenlik ve sosyal adaleti
gerçekleştirmek için gereken tedbirleri alan
devleti ifade eder.
Ekonomik haklar, kişilerin toplumsal ilişkilerin-
de ekonomik faaliyet serbestisini güvence altına alan
haklardır. Bu güvenceyi oluşturan üç temel haktan
söz etmek mümkündür: Mülkiyet hakkı, sözleşme
özgürlüğü ve özel teşebbüs kurma özgürlüğü. Bu te-
mel hakların bulunmadığı toplumların özgürlükçü
(liberal) olmadığı kabul edilmektedir.

121
5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Haklar
Liberal: Özgürlük ve serbestilerden yana
olan; serbest ekonomiyi savunan; libera-
lizm yanlısı.
Ekonomik ve sosyal hakların devlet tarafından
yerine getirilmesinde mutlak bir yükümlülükten
ziyade bir ölçüt konularak sınırlama yöntemi be-
nimsenmiştir. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi,
devletlerin “örgütlenmesi ve kaynaklarıyla orantılı
olarak” herkesin ekonomik, sosyal ve kültürel hak-
lardan yararlanmaya hakkı olduğunu öngörmekte-
dir. 1982 Anayasası da “Devletin İktisadi ve Sos-
yal Ödevlerinin Sınırları” başlığını taşıyan 65’inci
maddesinde “Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda
Anayasa ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin
amaçlarına uygun öncelikleri gözeterek mali kay-
naklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir” ifa-
delerine yer vermiştir.
1982 Anayasası İkinci Kısmının “Sosyal ve
Ekonomik Haklar ve Ödevler” başlığını taşıyan
Üçüncü Bölümünde belirli haklar ve ilişkili alanlar
düzenleme konusu yapılmıştır: Ailenin korunması
ve çocuk hakları (m. 41), eğitim ve öğrenim hak-
kı (m. 42), kıyılardan yararlanma (m. 43), toprak
mülkiyeti (m. 44), tarım, hayvancılık ve bu üre-
tim dallarında çalışanların korunması (m. 45), ka-
mulaştırma (m. 46), devletleştirme ve özelleştirme
(m. 47), çalışma ve sözleşme özgürlüğü (m. 48),
çalışma hakkı ve ödevi (m. 49), çalışma şartları
ve dinlenme hakkı (m. 50), sendika kurma hak-
kı (m. 51), toplu iş sözleşmesi ve toplu sözleşme
hakkı (m. 53), grev hakkı ve lokavt (m. 54), üc-
rette adalet sağlanması (m. 55), sağlık hizmetleri
ve çevrenin korunması (m. 56), konut hakkı (m.
57), gençliğin korunması (m. 58), sporun gelişti-
rilmesi ve tahkim (m. 59), sosyal güvenlik hakkı
(m. 60), sosyal güvenlik bakımından özel olarak
korunması gerekenler (m. 61), yabancı ülkelerde
çalışan Türk vatandaşları (m. 62), tarih, kültür ve
tabiat varlıklarının korunması (m. 63), sanatın ve
sanatçının korunması (m. 64), Devletin iktisadi ve
sosyal ödevlerinin sınırları (m. 65). Aşağıda, sosyal
ve ekonomik hakların bir kısmı alt başlıklar altında
ele alınacaktır.
122
Ailenin Korunması ve Çocuk Hakları
Anayasamıza göre aile, Türk toplumunun teme-
lidir ve eşler arasında eşitliğe dayanır. Ailenin huzur
ve refahının sağlanması yanında, özellikle anne ve
çocukların korunması için gereken tedbirleri almak
ve örgütlenmeyi kurmak için Devlete pozitif bir
yükümlülük öngörülmüştür (m. 41/1).
Anayasada, çocuğun korunması ve haklarına
ilişkin hükümlere de yer verilmiştir. Buna göre,
her çocuk, korunma ve bakımdan yararlanma,
ana ve babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki kurma
ve sürdürme hakkına sahiptir. Ana ve babayla ilişki
kurulmasında çocuğun yüksek yararı da göz önün-
de tutulacaktır. Her türlü istismar ve şiddete karşı
Devlet, çocukları koruyucu tedbirler almakla yü-
kümlüdür (m. 41/2-3). Anayasa her ne kadar aile-
yi, Türk toplumunun temeli olarak nitelendirmiş
olsa da gerek ailenin korunmasında gerekse çocuk
haklarının tanınmasında vatandaş-yabancı ayrımı-
nın pratik bir değeri yoktur. Başka bir ifadeyle gü-
vence altına alınmış bu haklar, ister vatandaş ister
yabancı olsun, herkesin yararlanabileceği nitelikte
haklardır. Aslında Anayasa hükmünün lafzi (söze
bağlı) yorumundan da bu sonuca ulaşmak müm-
kündür. Çünkü düzenlemede “her çocuk” için ko-
ruma ve bakımdan yararlanma hakkına sahip oldu-
ğu söylenerek bütün çocuklar bakımından güvence
oluşturulmuştur.
Eğitim ve Öğrenim Hakkı
Anayasamızda eğitim ve öğrenim hakkı, olum-
suz cümle kurgusuyla düzenlenmiştir: “Kimse,
eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz”
(m. 42/1). Anayasada herkesin eğitim ve öğrenim
hakkına sahip olduğunu söylemek yerine bu şekil-
de olumsuz biçimde düzenlenmesi, anayasa koyu-
cunun tercih ettiği özel bir vurgu olarak görülebilir.
Düzenlemede yer alan ifadenin olumsuz olmasına
rağmen; herkes için eğitim ve öğrenim hakkı gü-
venceye alındığı için sonuç olarak yararlanma tale-
bini doğuran bir pozitif statü hakkıdır. Bu yaklaşı-
mın sonucu olarak ilköğretimin Devlet okullarında
parasız olması; Devletin, maddi imkânlardan yok-
sun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdüre-
bilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli
yardımları yapması ve durumları sebebiyle özel eği-
time ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak ted-
birleri alması öngörülmüştür (m. 42/5, 7).

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Lozan Antlaşması’na göre “azınlık” kabul
edilen gruplar; Rum, Ermeni ve Musevi-
lerden oluşan gayrimüslimlerdir.
Eğitim ve öğrenim hakkıyla ilgili Anayasada yer
alan diğer olumsuz düzenleme ana dile ilişkindir.
Buna göre, “Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim
ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına ana
dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez”. Anaya-
sa bu konuda uluslararası antlaşmaları saklı tut-
muş (m. 42/9), açıkça dile getirmese bile, özellikle
Lozan Antlaşması’nın öngördüğü düzenlemelerle
Türkiye’de bulunan gayrimüslim azınlıkların ilgili
hakları koruma altına alınmıştır.
Çalışma, Sözleşme ve Özel Girişim
Özgürlüğü
Anayasamıza göre herkes, dilediği alanda çalış-
ma ve sözleşme özgürlüğüne sahiptir. Özel girişim-
ler kurmak serbesttir (m. 48/1). Bu düzenleme ile
üç farklı özgürlüğün tanındığı görülecektir: Çalış-
ma özgürlüğü, sözleşme özgürlüğü ve özel girişim
kurma özgürlüğü. Bu özgürlükler, ekonomik hak-
ların temelini oluşturmaktadır.
Anayasal düzenlemelerden hareketle çalışma
özgürlüğü ile çalışma hakkının iki ayrı anlama ge-
lecek şekilde kullanıldığını veya çalışma hakkının
iki ayrı anlam içerdiğini söylemek mümkündür.
Burada ele alınan çalışma özgürlüğüne işaret eden
ilk anlama göre, herkesin çalışmaya hakkı vardır ve
çalışmaya engel konulamaz. Kişi çalışmama veya
dilediği alanda çalışma serbestisine sahiptir. Çalış-
ma özgürlüğü kişinin çalışıp çalışmama konusun-
daki tercihi yanında; çalışacağı işi, işvereni ve iş
yerini seçme ve çalıştığı işten ayrılma özgürlüğünü
de kapsar. Bu yönüyle çalışma özgürlüğü, doğru-
dan doğruya kişiliğe bağlı bir hak olup; bu haktan
vazgeçmek mümkün olmadığı gibi, sözleşme ile bu
hakkın kısmen veya tamamen sınırlandırılması da
mümkün değildir. Çalışma özgürlüğü negatif statü
hakları arasındadır; devletin bu özgürlüğe karışma-
ması yeterli görülmekte ve kendisinden pozitif bir
katkı beklenmemektedir.
5
Sözleşme özgürlüğü, kişilerin kendi aralarında
istedikleri konu ve şartlarda serbestçe sözleşme ya-
pabilmelerini ifade eder.
Özel girişim (teşebbüs) kurma özgürlüğü ise,
kişilerin ticari, sınai, zirai vd. alanlarda serbestçe gi-
rişimde bulunması ve işletmeler kurması anlamına
gelir. Bu yönüyle girişimciler, özel girişim kurabi-
lecek, dilediği alanda faaliyet gösterebilecek, işyeri
açabilecek, işyerini değiştirebilecek veya kapatabi-
lecektir. Çalışma özgürlüğünden farklı olarak özel
girişim özgürlüğü bakımından devlete belirli ödev-
ler yüklenmiştir. Buna göre devlet, özel girişimlerin
ulusal ekonominin gereklerine ve sosyal amaçları-
na uygun yürümesi yanında güvenlik ve kararlılık
içinde çalışmasını da sağlayacak tedbirleri almakla
yükümlüdür (m. 48/2).
Çalışma Hakkı ve Ödevi
Anayasamıza göre, “çalışma herkesin hakkı ve
ödevidir” (m. 49/1). Çalışma hakkı, kişilerin ha-
yatlarını sürdürebilmesi bakımından ihtiyaç duy-
dukları hakların başında gelir. Bu özelliği sebebiyle
çalışma hakkı, kamu hukuku niteliği ön plana çı-
kan ve bu kategoride değerlendirilen haklardan bi-
risidir. Bununla birlikte çalışma hakkının, karşılıklı
hak ve yükümlülükler doğuran özel hukuk ilişkile-
rine de konu olabileceği gözden kaçırılmamalıdır.
Çalışma hakkı, yukarıda ele alınan çalışma
özgürlüğünden farklı olarak pozitif statü hakları
arasındadır. Bu yönüyle çalışma hakkı, herkesin ça-
lışacak bir işe sahip olmasını ifade eder. Bu amaç-
la Devletin, çalışma talebi bulunan herkes için iş
imkânı sunması beklenir. Ne var ki böyle bir bek-
lenti mutlak biçimde anlaşılamaz. Anayasa’nın kas-
tettiği anlam, herkese bir iş vermekten çok çalışma
hayatının iyileştirilmesini sağlamak için çaba gös-
termektir. Dolayısıyla işsizliği önleyecek tedbirler
alınması ve istihdamın geliştirilmesi gerekecektir.
Bu sebeple, Anayasa’da devletin birçok yükümlü-
lüğüne işaret edilmiştir: “Devlet, çalışanların hayat
seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek
için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı des-
teklemek, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir
ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için
gerekli tedbirleri alır” (m. 49/2).
123
5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Haklar
Çalışma hakkının hayata geçirilmesi ba-
kımından devletin pozitif yükümlülükleri
anayasal normlarla belirlenmiştir. Bu çer-
çevede devletin gerekli tedbirleri alacağı
konulardan bazılarını şu şekilde sıralamak
mümkündür:
• Çalışanların hayat seviyesini yükseltmek
• Çalışma hayatını geliştirmek
• Çalışanları ve işsizleri korumak
• Çalışmayı desteklemek
• İşsizliği önlemek
• Çalışma barışını sağlamak
Anayasa, çalışmayı aynı zamanda bir “ödev”
olarak nitelendirmektedir. Bu değer yargısının,
Anayasa’nın 12. maddesinde geçen temel hak ve
özgürlüklerin aynı zamanda “kişinin topluma, aile-
sine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını”
içerdiğine ilişkin düzenlemeyle uyum içinde olduğu
söylenebilir. Buradaki ödev vurgusu genel itibarıy-
la, birey-toplum ilişkisi bakımından ahlaki bir yü-
kümlülüğe işaret etmekte olup; kural olarak, kesin
hukuki bir yükümlülükten söz etmek doğru olmaz.
Çünkü aksi yöndeki düşünce, kişilerin çalışma öz-
gürlüğünü ortadan kaldıracak biçimde, zorla çalıştı-
rılmasını meşru hâle getirecek bir sonuç doğururdu.
Yine anayasal bir düzenleme olarak “Hiç kimse zor-
la çalıştırılamaz. Angarya yasaktır” (m. 18/1). Buna
karşın, çalışmanın hukuki anlamda kısmen bir
ödev hâline dönüştüğü olağan dışı durumların var-
lığı da söz konusu olabilir. Örneğin, hükümlülük
ve tutukluluk süresi içindeki çalışmalar, olağanüstü
hâllerde vatandaşlardan istenecek hizmetler ile ülke
ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen
vatandaşlık ödevi niteliğindeki beden ve fikir ça-
lışmaları zorla çalıştırma sayılmamıştır (m. 18/2).
Ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı çalışmalara ör-
nek olarak pandemi sonrası sağlık çalışanlarının du-
rumu gösterilebilir: İlk kez Çin’in Wuhan kentinde
Aralık 2019’da ortaya çıkan ve tüm dünyaya yayılan
koronavirüs (Covid 19) salgını, 2020 Mart ayında
Türkiye’de olağan dışı tedbirler alınmasını zorunlu
kılmış; birçok temel hak ve özgürlüğe ilişkin sınır-
lamalar yanında sağlık çalışanları bakımından tüm
izinler kaldırılarak yeni bir çalışma düzeni öngö-
rülmüştür. Hatta ihtiyaçlar oranında, bu konuda
uzmanlığı bulunmayan bazı sağlık çalışanları bakı-
mından ek yükümlülükler talep edilmesine ilişkin
hazırlıklar ve normatif düzenlemeler yapılmıştır.
124
Angarya, bir kişiye veya topluluğa ücret
ödemeksizin zorla yaptırılan işi ifade eder.
internet
https://www.milliyet.com.tr/gundem/corona-
virusu-covid-19-pandemi-ilan-edildi-pandemi-
nedir-tarihteki-pandemiler-nelerdir-6167594 )
Anayasamızda çalışma şartlarına ilişkin de dü-
zenlemeler getirilmiştir. Hiç kimse yaşına, cinsiyeti-
ne ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçük-
ler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar
çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar.
Çalışanların dinlenme hakkı vardır (m. 50).
Sendika Kurma Hakkı
Anayasamıza göre çalışanlar ve işverenler, ön-
ceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluşlar
kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten
serbestçe çekilme haklarına sahiptir. Örgütlenme
yoluyla üyelerinin çalışma ilişkilerinde, ekonomik
ve sosyal hak ve menfaatlerini koruma ve geliştir-
me amacına hizmet etmiş olurlar. Bununla birlikte
hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten
ayrılmaya zorlanamaz (m. 51/1). Sendikaların ku-
rulmasında, “önceden izin almaksızın” ifadelerine
yer veren düzenleme biçiminden de anlaşılacağı
gibi “bildirim sistemi” kabul edilmiş; “izin sistemi”
öngörülmemiştir.
2001 yılında Anayasa’da yapılan değişiklikle
sendika kurma hakkı, işverenler ile birlikte tüm
“çalışanlar” için tanınmış olduğundan; yalnız-
ca “işçiler” değil, artık kamu görevlileri ya da dar
çerçevede memurlar da sendika kurma hakkına
kavuşmuştur. İşçi statüsünde olmayan kamu gö-
revlilerinin yararlanacağı hakların kapsam, istisna
ve sınırları, gördükleri hizmetin niteliğine uygun
olarak kanunla düzenlenir (m. 51/4). Ama işaret
etmek gerekir ki işçilerden farklı olarak memurla-
rın grev hakkı bulunmamaktadır.
Sendika kurma hakkına ilişkin sınırlama sebep-
lerine de Anayasamızın ilgili düzenlemesinde yer
verilmiştir. Buna göre sendika kurma hakkı ancak,
millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin ön-
 5
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

lenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ile başkalarının
hak ve özgürlüklerinin korunması sebepleriyle ve
kanunla sınırlanabilir (m. 51/2).
Toplu İş Sözleşmesi ve Toplu
Sözleşme Hakkı
Anayasamıza göre işçiler ve işverenler, karşılıklı
olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma
şartlarını düzenlemek amacıyla “toplu iş sözleşmesi”
yapma hakkına sahiptir. Anayasa’da 2010 yılında ya-
pılan değişiklikle, memurlar ve diğer kamu görevli-
lerine de “toplu sözleşme” yapma hakkı tanınmıştır.
Eğer toplu sözleşme yapılması sırasında uyuşmazlık
çıkmış ise taraflar, Kamu Görevlileri Hakem Kuru-
luna başvurabilir. Bu Kurulun kararları kesindir ve
toplu sözleşme hükmü yerine geçer (m. 53).
Grev Hakkı ve Lokavt
Anayasamıza göre, toplu iş sözleşmesinin ya-
pılması sırasında uyuşmazlık çıkmış ise, işçiler
grev hakkına sahip bulunmaktadır. Bu hakkın
kullanılmasının ve işverenin lokavta başvurması-
nın usul ve şartları ile kapsam ve istisnaları ka-
nunla düzenlenir (m. 54/1).
Yukarıda da işaret edildiği gibi grev hakkı tüm
çalışanlara değil, yalnızca işçilere tanınmış bir hak-
tır. Bu sebeple memurların grev yapma hakkı bu-
lunmamaktadır. Aslında memurlara grev hakkının
tanınmamış olması olağan bir durumdur. Her şey-
den önce memurlar, işçiler gibi özel hukuk ilişkisi
çerçevesinde ve bir hizmet sözleşmesine bağlı olarak
iş hukukuna değil; kamu hizmetlerinin yürütülme-
si bakımından gereksinim duyulan görevliler için
tüm şartların devletçe tek taraflı belirlendiği statüler
çerçevesinde idare hukukuna tabidir. Ayrıca, me-
murların kamu hizmetlerini yerine getirdiği düşü-
nüldüğünde; kamu hizmetlerinin sürekliliği esastır
ve bu hizmetlerin kesintiye uğramasının doğuracağı
ciddi olumsuzluklar göz ardı edilemez. Son olarak
iş hukuku ilişkisinde işçinin grev hakkı, işverenin
lokavta başvurmasıyla dengelenmiştir. Oysa, devle-
tin lokavt hakkı bulunmadığı gibi, böyle bir hakka
sahip olması memurlar için istenir bir durum da
değildir. İşte tüm bu sebeplerle idare hukuku sis-
temimiz içerisinde, yürütülen hizmetlerin ve sahip
olunan statünün özellikleri gereği memurlara grev
hakkının verilmemiş olması bir eksiklik değildir.
Grev hakkının kullanılması bakımından bazı
anayasal sınırlamalar getirilmiştir. Her şeyden önce
hakkın kullanımı, toplu iş sözleşmesinin yapılması sı-
rasında uyuşmazlık çıkmış olması şartına bağlanmış-
tır. Greve katılmayanların işyerinde çalışmaları, greve
katılanlar tarafından hiç bir şekilde engellenemez.
Öte yandan, grev hakkı ve lokavt, iyiniyet kurallarına
aykırı tarzda, toplum zararına ve milli serveti tahrip
edecek şekilde kullanılamaz (m. 54/1, 2, 6).
Hangi işyerlerinde veya hangi hâllerde grev ve
lokavtın yasaklanabileceği veya ertelenebileceği
kanunla düzenlenecektir. Eğer grev veya lokav-
tın yasaklanması veya ertelenmesi söz konusu ise,
uyuşmazlık Yüksek Hakem Kurulunca çözülür.
Uyuşmazlığın her aşamasında taraflar da anlaşarak
bu Yüksek Hakem Kuruluna başvurabilir. Yüksek
Hakem Kurulu kararları kesindir ve toplu iş sözleş-
mesi hükmündedir (m. 54/3, 4).

Araştırmalarla
İlişkilendir
Grev ve lokavt hakkında her şey
İşçi ve işverenin toplu pazarlık süreci çoğu zaman anlaşmayla sonuçlanmıyor, kanuni haklar
kullanılınca anlaşma sağlanıyor. Bugünkü yazımızda grev ve lokavt hakkını inceleyelim...
İşçilerin sosyal ve ekonomik hak ve çıkarlarını düzenlemek ve geliştirmek için imzalanan sözleşme-
lere toplu iş sözleşmesi denilmektedir. Toplu iş sözleşmesinin iki boyutu bulunmaktadır. Bunlardan biri
mevcut hakları detaylandırmak, korunması amacıyla mevzuatta öngörülmeyen düzenlemeler getirmektir.
Diğeri ise mevzuatın tanımadığı menfaatleri bir sözleşme ile taraflara tanıyarak hak haline getir-
mektedir. Bu nedenle işçiler açısından yeni haklar yaratılmasının en etkili aracı toplu iş sözleşmeleridir.
Toplu iş sözleşmesi imzalanması ise öncelikle sendikal örgütlenmeyi sağlamakla akabinde sendikanın
toplu pazarlık sürecini doğru şekilde yürütmesiyle mümkündür.

125
5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Haklar
Toplu pazarlık süreci çoğu zaman doğrudan
anlaşmaya gitmemekte, işçi ve işveren tarafının
kanunen düzenlenmiş bazı süreçlerden geçmesi
ve hatta birbirlerini zorlayacak kanuni haklarını
kullanmalarıyla anlaşma noktasına gelmektedir.
İşçi ve işveren tarafının birbirlerini zorlayacak
hakları ise grev ve lokavt haklarıdır.
Toplu pazarlık sürecine dikkat
Çalışanların grev hakkı toplu pazarlık süre-
cinde işverenin özellikle ekonomik yönden zorla-
narak anlaşmaya ikna edilebilmesinin temel aracı
olmaktadır.
Grev işçilerin topluca çalışmamak suretiyle
işyerinde faaliyeti durdurmaları veya işin niteli-
ğine göre önemli ölçüde aksatmaları amacıyla,
aralarında anlaşarak veya bir kuruluşun aynı
amaçla topluca çalışmamaları için verdiği karara
uyarak işi bırakmalarıdır. İşyerinde her istenilen
zamanda grev yapılması bizim hukuk sistemimiz
tarafından kabul edilmemektedir.
Hukuk sistemimiz ancak toplu pazarlıkta be-
lirli yolların tüketilmesinden sonra grev hakkının
kullanılmasını kabul etmekte, bu yollar tüketil-
meden yapılan grevi kanun dışı grev saymaktadır.
Kanun dışı grevin sonuçları ağır olup, işçile-
rin tazminatsız işten çıkarılmasına sebep olabilir.
Hangi işlerde grev yapılamaz?
Bazı iş ve işyerlerinde grev yapılması yasak-
lanmıştır. Can ve mal kurtarma işlerinde; cena-
ze işlerinde ve mezarlıklarda; şehir şebeke suyu,
elektrik, doğal gaz, petrol üretimi, tasfiyesi ve
dağıtımı ile nafta veya doğalgazdan başlayan pet-
rokimya işlerinde; Millî Savunma Bakanlığı ile
Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik
Komutanlığınca doğrudan işletilen işyerlerinde;
kamu kuruluşlarınca yürütülen itfaiye ve hasta-
nelerde grev yapılamaz. Bu iş ve işyerlerinde grev
kanun dışı kabul edilir.
Karar almak için arabuluculuk süreci ta-
mamlanmış olmalı...
Grev kararı ancak toplu görüşmelerin arabu-
lucuya rağmen uyuşmazlıkla sonuçlanması ha-
linde alınabilir. Grev kararı uyuşmazlık tutanağı-
nın tebliği tarihinden itibaren altmış gün içinde
alınmalıdır. Yine aynı süre içinde altı iş günü ön-
ceden işverene bildirilerek uygulanmaya başlan-
malıdır. Toplu görüşmelerde henüz uyuşmazlık
doğmadan ve arabuluculuk aşaması anlaşmazlık-
la sonuçlanmadan yapılacak grev kanun dışı grev
oluşturacaktır.
126
İşçiler greve katılıp katılmamakta özgürdür
İşçiler greve katılıp katılmamakta serbest.
Kimse greve katılmaya ve katıldığı grevi sürdür-
meye zorlanamaz. Fakat greve katılan işçiler işye-
rinden ayrılmak zorundadır.
Grevin yıkıcı bir hak olduğunu öngören ka-
nun koyucu grev yapmak istemeyen işçilerin be-
lirli bir çoğunluğa ulaşması halinde grev yapmayı
engelleyebileceklerine hükmetmiştir. Grev oyla-
ması denilen bu hakka göre; grev kararının işye-
rinde ilan edildiği tarihte o işyerinde çalışan işçile-
rin en az dörtte birinin ilan tarihinden itibaren altı
iş günü içinde işyerinin bağlı bulunduğu görevli
makama yazılı başvurarak oylama yapılmasını
ister ve oylamaya katılan işçilerin yarıdan fazlası
greve hayır derse artık grev yapılamayacaktır.
Karşı hak olarak lokavt nedir?
Lokavt, İngilizce kökenli bir terim olarak,
kapı dışarı etme anlamına gelmektedir. İşçilerin
işi bırakmalarına karşılık işverenin işi tamamen
durdurarak, işçileri tamamen işten uzaklaştır-
masına verilen addır. İşveren sendika üyesi ise,
işveren adına bu hakkı kullanacak olan işveren
sendikasıdır. Grevde çalışmak isteyen işçiler ça-
lışmaya devam ederken, lokavtta çalışmak iste-
yenler de dahil bütün işçilerin işten uzaklaştırıl-
ması gerekmektedir.
Lokavt hakkı grev kararına bağlı bir haktır.
Bunun anlamı ortada bir grev kararı olmadan
lokavt hakkının kullanılamayacağıdır. Ancak işçi
sendikası bir grev kararı aldı ise işveren lokavta
başvurabilecektir.
60 gün içinde ilan edilmeli
Lokavt kararı, işçi sendikasının grev kararı-
nın tebliğinden itibaren altmış gün içinde alın-
malı, işveren veya sendikası tarafından işyerinde
derhal ilan edilmeli, aynı altmış gün içinde en
az altı iş günü önceden haber vermek şartıyla
uygulanmasına başlanmalıdır. Daha önce grev
yasaklarında belirtilen iş ve işyerlerinde lokavt
yapılması da yasaklanmıştır. Kanun dışı lokavtın
sonuçları da ağır olup, işçiler haklı nedenle taz-
minatlarını alarak işten ayrılabilecekler, kanun-
dışı lokavta karar verenler tazminat ödemek zo-
runda kalabilecek ve sorumlular hakkında cezai
işleme dahi sebep olabilecektir.
Kaynak: Cem Kılıç, Milliyet, 27 Ocak 2020:
https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/cem-kilic/
grev-ve-lokavt-hakkinda-her-sey-6130849 )

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Sosyal Güvenlik Hakkı
Sosyal ve ekonomik hakların sağlanması bakı-
mından devlete, pozitif yükümlülükler getirildiği-
ne yukarıda vurgu yapılmıştı. Belki bu haklar ara-
sında devletin pozitif davranma yükümlülüğünü
belirgin şekilde ön plana çıkartan en önemli sosyal
hak, sosyal güvenlik hakkıdır. Sosyal güvenlik hak-
kı, sosyal hayatın tüm muhtemel tehlikelerine karşı
bireyleri koruma amacı güder. Böylece hakkın ilk
amacı, toplum üyelerinin temel ihtiyaçlarını kar-
şılamak, yoksunluk ve yoksulluklarını gidermektir.
İhtiyaçlarını karşılayamayan veya karşılayamayacak
bir duruma düşen toplum üyelerinin devlet eliyle
desteklenmesi; aslında, toplumun görece daha güç-
lü kesimlerine yansıtılmasıyla mümkün olabilir.
Bu yansıtma ise, ulusal gelirin yeniden dağıtılması
anlamına gelecek ve toplumda sosyal adalet gerçek-
leşmiş olacaktır. Devletin sözü edilen yöntemlerle
sosyal güvenliği sağlama çabası, aslında “sosyal dev-
let” olmanın da doğal bir sonucudur.
Hayatın olağan akışı içinde veya çalışma haya-
tında kişilerin karşılaşacakları risklerin doğuracağı
olumsuz sonuçların ortadan kaldırılabilmesi için
destek sağlanması veya yardım edilmesi, birer araç
olarak sosyal güvenlik hakkının gerçekleşmesine
hizmet eder. Sosyal güvenlik hakkı, daha dar ve
teknik anlamda, işçilerin ve hatta tüm çalışanların
hakkı olarak sınırlı bir anlam içermektedir. Bu hak
çalışma hayatıyla ilişkili olarak ele alındığında; yaş-
lılık, hastalık, sakatlık veya işsizlik gibi sebeplerle
çalışamayan ve bunun sonucu olarak geçici veya
sürekli olarak gelir elde edemeyen kişilere hayatla-
rını devam ettirebilmelerini sağlamak için destek
verilmesi şeklinde anlaşılabilir.
Aslında sosyal güvenlik hakkının daha geniş
anlamda ele alındığı; ekonomik yönden güçsüz
olanların insanca yaşayabilmesini sağlayacak gü-
venceleri oluşturması gerektiği kabul edilmektedir.
Bu geniş anlamıyla sosyal güvenlik hakkı, toplum
içinde bulunan her bireyin karşılaşacağı sosyal ris-
ke karşı ekonomik güvence oluşturma amacı taşı-
maktadır. Dolayısıyla sosyal güvenlik hakkı, sadece
çalışanlarla ilgili bir hak olmayıp; toplumun her
kesimini içine alan ve sosyal riskle karşılaşan her
bireyin durumunu düzeltmeye yönelmiş bir hak
olarak görülmelidir.
5
Sosyal güvenlik hakkını en geniş çerçevede
ele alan düzenlemelerden birisi İnsan Hak-
ları Evrensel Bildirisi’nin 25’nci maddesidir:
“1. Her şahsın gerek kendisi gerekse ailesi
için, yiyecek, giyim, mesken, tıbbi bakım,
gerekli sosyal hizmetler dahil olmak üzere
sağlığı ve refahını temin edecek uygun bir
hayat seviyesine ve işsizlik, hastalık, sakatlık,
dulluk, ihtiyarlık veya geçim imkânlarından
iradesi dışında mahrum bırakacak diğer hal-
lerde güvenliğe hakkı vardır.
2. Ana ve çocuk özel ihtimam ve yardım
görmek hakkını haizdir. Bütün çocuklar,
evlilik içinde veya dışında doğsunlar, aynı
sosyal korumadan faydalanırlar.”
Sosyal güvenlik hakkı Anayasamızda, sosyal
ve ekonomik haklar bölümünde düzenlenmiştir:
“Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet,
bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve
teşkilatı kurar” (m. 60). Anayasa hükmünde sosyal
güvenlik hakkının “herkes” için tanınmış olması
bize, yukarıda sözü edilen farklı tanımlar bakımın-
dan geniş anlamın tercih edildiğini hem vatandaş-
yabancı hem de çalışan-çalışmayan ayrımı yapılma-
dan bu hakkın tanınmış olduğunu göstermektedir.
Anayasa sosyal güvenlik hakkını herkes için
tanımış olmakla birlikte; bu hak bakımından özel
olarak korunması gereken şehit yakınları, gaziler,
engelliler, yaşlılar ve korunmaya muhtaç çocuklar
için de özel düzenlemeler getirmiştir: “Devlet harp
ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle, malül ve
gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraşır bir
hayat seviyesi sağlar. Devlet, sakatların korunma-
larını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı
tedbirleri alır. Yaşlılar, Devletçe korunur, Yaşlılara
devlet yardımı ve sağlanacak diğer haklar ve ko-
laylıklar kanunla düzenlenir. Devlet korunmaya
muhtaç çocukların topluma kazandırılması için
her türlü tedbiri alır. Bu amaçlarla gerekli teşkilat
ve tesisleri kurar veya kurdurur” (m. 61). Devlete
ayrıca, yabancı ülkede çalışan Türk vatandaşlarının
aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürel
ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması,
anavatanla bağlarının korunması ve yurda dönüş-
lerinde yardımcı olunması için gereken tedbirleri
alma yükümlülüğü getirilmiştir (m. 62).
127
5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Haklar

Öğrenme Çıktısı
2 Sosyal ve ekonomik hakların temel niteliklerini belirli haklar çerçevesinde açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Yabancılar Türkiye’de eği-

Yabancıların eğitim ve öğ- Yabancı dilde eğitim ile ana
tim ve öğrenim hakkını
renim hakkı ile öğretim dili dilde eğitim arasındaki farkı
hangi şartlarda kullanabile-
arasındaki ilişkiyi açıklayın. anlatın.
cektir? Araştırın.

SİYASAL HAKLAR daki karşılıklı hak, görev ve yükümlülük ilişkilerini

1982 Anayasası İkinci Kısmının “Siyasal Hak-
lar ve Ödevler” başlığını taşıyan Dördüncü Bölü-
münde belirli haklar ve ilişkili alanlar düzenleme
konusu yapılmıştır: Türk vatandaşlığı (m. 66),
seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakları
(m. 67), parti kurma, partilere girme ve partilerden
ayrılma (m. 68), siyasi partilerin uyacakları esaslar
(m. 69), kamu hizmetlerine girme hakkı (m. 70),
mal bildirimi (m. 71), vatan hizmeti (m. 72), vergi
ödevi (m. 73), dilekçe, bilgi edinme ve kamu de-
netçisine başvurma hakkı (m. 74). Aşağıda, anaya-
sada düzenleme konusu yapılan bazı siyasal haklar
ayrıca ele alınacaktır.
Vatandaşlık Hakkı
Devletin unsurları arasında sayılan insan top-
luluğu ile o devlet arasındaki hukuki bağ “vatan-
daşlık” olarak ifade edilmektedir. Temel bir hak
olarak vatandaşlık ilk kez İnsan Hakları Evrensel
Bildirisi’nde yer almış; herkesin bir vatandaşlığa
hakkı bulunduğu ve hiç kimsenin keyfi olarak va-
tandaşlığından veya vatandaşlığı değiştirme hak-
kından yoksun bırakılamayacağı hükümlerine yer
verilmiştir (m. 15).
Bireylerin sahip olduğu soy, dil, din vb. özel-
likler çağdaş vatandaşlık hukuku bakımından, va-
tandaşlık ilişkisinin belirlenmesinde kural olarak
önem taşımazlar. Bir devlet bakımından mevcut
vatandaşların farklı niteliklere sahip bulunması ya
da siyasal, sosyal, ekonomik veya duygusal açıdan
bağlılık derecesi, vatandaşlığın belirlenmesinde
veya sürdürülmesinde başat unsur değildir. Bundan
dolayı vatandaşlık, “belirli bir devletle kişi arasın-
belirleyen hukuksal bağ” olarak tanımlanmaktadır.
Benzer bir tanımlama Vatandaşlık Konusunda Av-
rupa Sözleşmesi’nde de yer almaktadır: “Vatandaş-
lık, bir kişiyle devlet arasındaki bağı ifade eder ve
kişinin etnik kökenini göstermez” (m. 2/a).
Anayasamızda da vatandaşlık ilişkisi; ırk, dil, din
ve etnik kökenden bağımsız olarak düzenlenmiştir.
Anayasal hükme göre, “Türk Devletine vatandaşlık
bağı ile bağlı olan herkes Türktür” (m. 66/1). Öğ-
retide genellikle bu düzenlemenin bir etnik kökene
işaret etmediği kabul edilmektedir. Anayasa Mahke-
mesi de vatandaşlığın anayasal düzenlemeyle etnik
bir kökene dayandığı görüşünü reddetmiştir: “Bu
ilke, evrensel bağlamda vatanı ve ulusuyla bir bütün
olan Türkiye Cumhuriyeti’nde bireysel insan hak-
ları yönünden eşitliği sağlamak için getirilmiş, ulu-
su kuran herhangi bir gruba ayrıcalık tanınmasını
önleyen, birleştirici ve bütünleştirici bir temel oluş-
turmuştur. Burada Türklük, ırka dayalı bir anlam
taşımamaktadır. Her kökenden gelen vatandaşların
vatandaşlığı ve ulusal kimliği anlamına gelmektedir
(E. 1993/1, K. 1993/2, T. 23.11.1993).
Vatandaşlık ilişkisi bakımından ırk, dil, din ve
etnik köken önem taşımamakla birlikte; vatandaş-
lığın doğumla kazanılması bakımından Anayasa,
soy bağı (kan) esasını (jure sanguinis) kural olarak
kabul etmiştir. Buna göre, “Türk babanın veya
Türk ananın çocuğu Türktür” (m. 66/2). Yeniden
hatırlatmak gerekir ki bu düzenlemedeki Türklük
de bir etnik kökene veya ırka işaret etmez; sadece
vatandaşlık bağını ifade eder. Dolayısıyla anne veya
babadan biri Türk vatandaşlığına sahipse; çocuk da
nerede doğduğuna bakılmaksızın doğumdan itiba-
ren Türk vatandaşlığını kazanacaktır.

128

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
dikkat
Vatandaşlığın doğumla kazanılmasında devlet-
ler, kan (soy bağı) esasını (jure sanguinis) veya
toprak (doğum yeri) esasını (jure soli) birincil
yöntem olarak benimsemekle birlikte; uygula-
malarında istisnalara da yer vermektedir. Örne-
ğin Türkiye, vatandaşlığın aslen kazanılmasında
kural olarak kan esasını benimsemiş; buna rağ-
men toprak esasına da yer vermiştir. Örneğin
Türk Vatandaşlığı Kanunu’na göre, “Türkiye’de
doğan ve yabancı ana ve babasından dolayı
doğumla herhangi bir ülkenin vatandaşlığını
kazanamayan çocuk, doğumdan itibaren Türk
vatandaşıdır” (m. 8/1). Bu düzenlemeyle doğan
çocuğun vatansız kalmaması amaçlanmış; “her-
kesin vatandaşlığı olmalıdır” ilkesine uygun ha-
reket edilmiştir.
Anayasada vatandaşlığa ilişkin diğer bazı ilkele-
re de yer verilmiştir: “Vatandaşlık, kanunun göster-
diği şartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen
hâllerde kaybedilir. Hiçbir Türk, vatana bağlılıkla
bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça vatandaş-
lıktan çıkarılamaz. Vatandaşlıktan çıkarma ile ilgili
karar ve işlemlere karşı yargı yolu kapatılamaz” (m.
66/3, 4, 5). Vatandaşlığın kazanılması ve kaybedil-
mesinde kanunilik ilkesi öngörüldüğünden bu du-
rum keyfi uygulamaların önüne geçmek bakımın-
dan güvence oluşturmaktadır. Diğer bir güvence
ise, yargı yolunun açık tutulmasıdır. Anayasa her
ne kadar sadece “vatandaşlıktan çıkarma” ile ilgi-
li karar ve işlemler için yargı yolundan söz etse de
aslında vatandaşlığa ilişkin tüm işlemlerin yargısal
denetime tabi olduğunu kabul etmek gerekir. Ana-
yasamıza göre idarenin her türlü eylem ve işlem-
lerine karşı yargı yolunun açık olduğu (m. 125/1)
kabul edildiğinden, vatandaşlığa ilişkin işlemlerin
de birer idari işlem olduğu gözetildiğinde, bunla-
rın yargı denetimi dışında tutulması düşünülemez.
Öte yandan yeni Türk Vatandaşlığı Kanunu’nda
diğer kayıp hâllerine yer verilmiş olmakla birlikte;
Anayasa’da sözü edilen “vatandaşlıktan çıkarma”
yaptırımı kaldırılmıştır. Dolayısıyla, yargı deneti-
minin sadece çıkarmayla sınırlı olmadığını, tüm
kayıp hâllerini ve hatta vatandaşlığına ilişkin tüm
karar ve işlemleri kapsadığını kabul etmek gerekir.
5
Seçme, Seçilme ve Siyasi Faaliyette
Bulunma Hakkı
Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma
hakkının anayasal güvence altına alınması, demok-
ratik toplumlar bakımından zorunlu bir unsurdur.
Anayasamızda da bu haklara ilişkin temel düzenle-
melere yer verilmiştir. Her şeyden önce vatandaş-
lar, seçme, seçilme ve bağımsız olarak veya bir siyasi
parti içinde siyasi faaliyette bulunma ve halkoyla-
masına katılma hakkına sahiptir (m. 67/1). Mad-
dede geçen sözcüklere bakıldığında görülecektir
ki bu haklar yabancılara değil, tüm siyasal haklar
gibi sadece vatandaşlara tanınmıştır. Yurt dışında
bulunan Türk vatandaşlarının oy hakkını kullana-
bilmeleri amacıyla alınacak tedbirler kanunla be-
lirlenecektir. Seçimler ve halkoylaması serbest, eşit,
gizli, tek dereceli, genel oy, açık sayım ve döküm
esaslarına göre, yargı yönetim ve denetimi altında
yapılır (m. 67/2).
dikkat
Seçim kanunları, “temsilde adalet” ve “yöne-
timde istikrar” ilkelerini bağdaştıracak biçimde
düzenlenir.
Anayasa’da yer verilen ve demokratik devletler
bakımından çok önemli görülen seçim ilkelerini
kısaca ele almak yararlı olacaktır:
• Serbest seçim ilkesi: Seçmenlerin hiçbir bas-
kı, zorlama veya müdahaleyle karşılaşmak-
sızın oy kullanabilmelerini ifade eder.
• Eşit oy ilkesi: Her seçmenin yalnızca bir oy
hakkına sahip olması anlamına gelir.
• Gizli oy ilkesi: Seçmen iradesinin her türlü
baskıdan uzak şekilde ve serbestçe ortaya
konması için oyun gizlilik içinde verilmesi-
ni ifade eder.
• Tek dereceli seçim ilkesi: Temsilcilerin doğ-
rudan doğruya seçmen oylarıyla belirlendi-
ği seçim yöntemini ifade eder. Türkiye’de
1946 yılına kadar kullanılan iki dereceli
seçim sistemine göre, seçmenler ikinci seç-
menleri belirliyor; onlar ise asıl temsilcileri
seçiyor idi.
• Genel oy ilkesi: Servet, vergi, cinsiyet, öğ-
renim durumu gibi sınırlandırmalar yapıl-
129
5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Haklar
maksızın bütün vatandaşların oy hakkına
sahip olmasını ifade eder. Türkiye’de kadın-
lara oy hakkının 1934 yılında verilmesiyle,
cinsiyet bakımından sınırlandırma kaldırı-
larak genel oy ilkesi benimsenmiştir.
• Açık sayım ve döküm ilkesi: Oy verme işle-
minin tamamlanmasından sonra oyların
sayım ve dökümünün herkese açık ve şeffaf
bir biçimde yapılmasını ifade eder.
• Seçimlerin yargı organlarının yönetimi ve
denetimi altında yapılması ilkesi: Seçimlerin
serbest ve dürüst biçimde yapılması için ba-
ğımsız yargı aracılığıyla gerçekleştirilmesini
ifade eder.
dikkat
Seçmen olabilmek için on sekiz yaşını doldurmak
gerekir. 1982 Anayasası’nın ilk hâlinde seçmen
yaşı yirmi bir olarak belirlenmişti. Seçmen yaşı,
1987 yılında yapılan değişiklikle önce on dokuza;
1995 yılında yapılan değişikle de bugün yürür-
lükte olan biçimiyle on sekize düşürülmüştür.
Yurt dışında bulunanların oy hakkının düzen-
lenmesinde olduğu gibi; genel anlamda seçimle-
rin ve siyasal faaliyetlerin hangi şartlarda yerine
getirileceğine ilişkin tüm kurallara Anayasada yer
verilmesi mümkün olmadığı için, ayrıntılı düzen-
lemeler ilgili kanunlara bırakılmıştır (m. 67/1, 2,
4). Anayasa’da seçim kanunlarının düzenlemelerine
ilişkin de özel düzenlemeler getirilmiştir: “Seçim
kanunları, temsilde adalet ve yönetimde istikrar
ilkelerini bağdaştıracak biçimde düzenlenir. Seçim
kanunlarında yapılan değişiklikler, yürürlüğe girdi-
ği tarihten itibaren bir yıl içinde yapılacak seçim-
lerde uygulanmaz.” (m. 67/6, 7).
Anayasa’da seçmen yaşına ilişkin düzenlemeye
de yer verilmiştir: “Onsekiz yaşını dolduran her
Türk vatandaşı seçme ve halkoylamasına katılma
haklarına sahiptir” (m. 67/3). Bununla birlikte,
silah altında bulunan er ve erbaşlar ile askeri öğren-
ciler, taksirli suçlardan hüküm giyenler hariç ceza
infaz kurumlarında bulunan hükümlüler oy kulla-
namazlar (m. 67/5).
130
dikkat
Türkiye’de kadınlara oy hakkı 1934 yılında
tanınmıştır.
Parti Kurma, Partilere Girme ve
Partilerden Ayrılma Hakkı
Anayasamızda siyasi partiler, “demokratik siyasi
hayatın vazgeçilmez unsurları” olarak nitelendiril-
mektedir (m. 68/2). Vatandaşlar, siyasi parti kurma,
partilere girme ve partilerden ayrılma hakkına sa-
hiptir. Partilerde üye olabilmek ise, on sekiz yaşın
doldurulmuş olmasına bağlanmıştır (m. 68/1). Bu
haklar da seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma
hakkında olduğu gibi sadece vatandaşlara tanınmış-
tır. Yabancıların siyasi partilere üye olması mümkün
değildir. Ayrıca vatandaşlar için yaş sınırı da konul-
muş ve ancak on sekiz yaşını dolduran vatandaşla-
rın bu hakları kullanabileceği öngörülmüştür.
Siyasi partiler, demokratik siyasi hayatın
vazgeçilmez unsurlarıdır. Gerçek anlamda
demokrasi ise, çok partili siyasal hayatı ve
seçmenlerin farklı alternatifler arasında
programına inandıkları siyasal partilere
özgürce oy verebilmesini gerektirir.
Anayasa koyucu yaş sınırlaması dışında belirli
meslek mensupları bakımından da partilere üye ol-
mayı sakıncalı görerek yasaklama getirmiştir. Buna
göre, hakimler ve savcılar, Sayıştay dahil yüksek
yargı organları mensupları, kamu kurum ve kuru-
luşlarının memur statüsündeki görevlileri, yaptık-
ları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer
kamu görevlileri, Silahlı Kuvvetler mensupları ile
yükseköğretim öncesi öğrencileri siyasi partilere
üye olamazlar. Yüksek öğretim elemanlarının siyasi
partilere üye olmaları kanunla düzenlenebilir. Bu
kanunda, öğretim elemanlarının siyasi partilerin
merkez organları dışında bir parti görevi almalarına
izin verilemez ve parti üyesi olanların yüksek öğ-
retim kurumlarında uyacakları esaslar düzenlenir.
Yine yükseköğretim öğrencilerinin siyasi partilere
üye olabilmelerine ilişkin esaslar kanunla düzenle-
necektir (m. 68/5, 6, 7).

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Anayasa’da siyasi partilere ilişkin genel düzen-
lemeler de bulunmaktadır: Siyasi partiler, önce-
den izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun
hükümleri içerisinde faaliyetlerini sürdürürler (m.
68/3). Yukarıda ele aldığımız sendikaların kuru-
luşunda olduğu gibi; siyasi partilerin kuruluşun-
da da izin sistemine değil, bildirim sistemine yer
verilmiştir. Öte yandan siyasi partilerin tüzük ve
programları ile eylemleri, Devletin bağımsızlığına,
ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan
haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, mil-
let egemenliğine, demokratik ve laik Cumhuriyet
ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya zümre diktatör-
lüğünü veya herhangi bir diktatörlüğü savunma-
yı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç işlenmesini
teşvik edemez (m. 68/4). Siyasi partilerin amaç ve
faaliyetlerine ilişkin bu ayrıntılı düzenlemelerin,
gerçekte, demokratik hukuk devletinin sürekliliği-
ni güvence altına alma işlevine sahip olduğu söyle-
nebilir. Ayrıca Anayasa, demokratik siyasi hayatın
vazgeçilmez unsurları olarak nitelediği siyasi parti-
lerin güçlü olabilmesi için mali yardım yapılmasını
da öngörmüştür. Buna göre devlet, siyasi partilere
yeterli düzeyde ve hakça mali yardım yapar. Par-
tilere yapılacak yardımın, partilerin alacakları üye
aidatları ve bağışların tabi olduğu esaslar kanunla
düzenlenir (m. 68/8).
Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı
Anayasamıza göre her Türk, kamu hizmetleri-
ne girme hakkına sahiptir (m. 70/1). Diğer siya-
sal haklarda olduğu gibi kamu hizmetlerine girme
hakkı bakımından da Anayasa, vatandaş ile yabancı
arasında bir ayrıma gitmiş ve yabancılara bu hak-
kı tanımamıştır. Ayrıca kamu hizmetlerine girme
konusunda ayrım yapma yasağı getirilmiştir: “Hiz-
mete alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden
başka hiçbir ayırım gözetilemez” (m. 70/2).
Vatan Hizmeti Hak ve Ödevi
Anayasanın siyasal haklar bölümünde hem
hak ve hem de ödev olarak vatan hizmeti düzen-
lenmiştir: “Vatan hizmeti, her Türkün hakkı ve
ödevidir. Bu hizmetin Silahlı Kuvvetlerde veya
kamu kesiminde ne şekilde yerine getirileceği
veya getirilmiş sayılacağı kanunla düzenlenir” (m.
72). Vatan hizmeti sadece vatandaşlar için öngö-
rülmüş olup yabancıların böyle bir yükümlülüğü
bulunmamaktadır.
5
dikkat
1982 Anayasası vatan hizmetini hem “hak”
hem de “ödev” olarak nitelendirmiştir.
Vergi Ödevi
Devletlerin kamu hizmetlerini yürütebilmesi
için ihtiyaç duydukları mali kaynaklar, vergi alın-
mak suretiyle karşılanır. Vergi ödevi, Anayasa’da
siyasal haklar bölümünde düzenleme konusu ya-
pılmakla birlikte; bu ödev, belirli şartlarda vatan-
daş-yabancı ayrımı yapılmaksızın herkese bir yü-
kümlülük olarak öngörülmüştür: “Herkes, kamu
giderlerini karşılamak üzere, mali gücüne göre,
vergi ödemekle yükümlüdür” (m. 73/1). Anayasa
ayrıca “vergi adaleti” ve “vergide kanunilik” ilke-
lerine de yer vermiştir: “Vergi yükünün adaletli ve
dengeli dağılımı, maliye politikasının sosyal amacı-
dır. Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülük-
lerin muaflık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına
ilişkin hükümlerinde kanunun belirttiği yukarı
ve aşağı sınırlar içinde değişiklik yapmak yetkisi
Cumhurbaşkanına verilebilir” (m. 73/2, 3, 4).
Dilekçe, Bilgi Edinme ve Kamu
Denetçisine Başvurma Hakkı
Dilekçe ve diğer başvuru hakları, çoğu zaman
etkili sonuçlar doğurmuyor olsa da hak arama yol-
larının en başında yer alır. Anayasa, başvuru imkanı
sağlayan üç ayrı yol için düzenleme yapmıştır: “Va-
tandaşlar ve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla
Türkiye’de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya
kamu ile ilgili dilek ve şikayetleri hakkında, yetkili
makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazı
ile başvurma hakkına sahiptir. Kendileriyle ilgili
başvuruların sonucu, gecikmeksizin, dilekçe sahibi-
ne yazılı olarak bildirilir. Herkes, bilgi edinme ve
kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir. Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bağlı olarak
kurulan Kamu Denetçiliği Kurumu idarenin işle-
yişi ile ilgili şikayetleri inceler” (m. 74/1, 2, 3, 4).
Anayasada belirlenen oylama usulüne göre Kamu
Başdenetçisi, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafın-
dan gizli oyla dört yıl için seçilir. Kamu Denetçiliği
Kurumuna ve işleyişine, Başdenetçi ve kamu denet-
çilerinin nitelikleri, seçimi vb. konulara ilişkin usul
ve esaslar kanunla düzenlenir (m. 74/5, 6).
131
5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Haklar

Dilekçe, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakları, Anayasa’nın siyasal haklar bölümünde
düzenlenmiş olsa da sadece vatandaşlara değil, kural olarak herkese tanınmış haklardır. Bilgi edinme ve
kamu denetçisine başvurma hakkı “herkes” için tanınmış; dilekçe hakkı ise, 2001 yılında Anayasa’da ya-
pılan değişiklikle, “vatandaşlar” yanında “karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet eden
yabancılar” için de tanınmıştır. Buna göre yabancıların dilekçe hakkından yararlanması iki şarta bağlanmış
bulunmaktadır. İlk olarak hakkın kullanımı, karşılıklılık (mütekabiliyet) esasına bağlanmıştır. Buna göre
ve basit anlatımıyla; ilgili yabancının uyruğu altında bulunduğu devlet Türk vatandaşlarına dilekçe hakkı
tanıyor ise, o yabancı Türkiye’de dilekçe hakkını kullanabilecektir. İkinci olarak yabancının bu hakkı kul-
lanımı Türkiye’de ikamet etme şartına bağlanmış; Türkiye’de ikamet sahibi olmayan yabancıların bu hakkı
kullanmasına izin verilmemiştir.

Yaşamla İlişkilendir

KAMU DENETÇİLİĞİ KURUMUNUN Milletler Ekonomik ve Kültürel Haklar Uluslara-

ÖRNEK TAVSİYE KARARI
(Karardan kısa bir alıntı yapılmıştır)
Başvuru No: 2017/2171
Karar Tarihi: 28/04/2017
“…
Başvuran; ÖSYM tarafından sınavlara ilişkin
belirlenen, “Sınavın başlama saatinden 15 dakika
önce adayların sınav binalarına alınma işlemleri
tamamlanacaktır. Adaylar, saat 09.45’ten son-
ra sınav binalarına alınmayacaklardır.” kuralına
göre geç kaldığı gerekçesiyle, 12/03/2017 tari-
hinde katılacağı YGS’ye alınmadığını, sınav bi-
nasına girişinin engellendiğini, bir yıl boyunca
emek sarf edip hayallerini kurduğu sınava giriş
yapamadığından üniversite hayalinin bittiğini,
kendisi gibi mağdur olan binlerce kişinin oldu-
ğunu düşündüğünü, dolayısıyla konuyla ilgili
mağduriyetlerin giderilmesi talebiyle Kurumu-
muza başvuruda bulunmuştur. Keza, Kurumu-
muza bu konuda 116 kişi de ayrıca benzer şikâyet
başvurusu yapmıştır.
… kanunlara uygunluk, ayrımcılığın önlenmesi, öl-
E. İnsan Hakları Yönünden Değerlendirme
44) T.C. Anayasası’nın 42’nci maddesi-
ne göre, kimsenin eğitim ve öğrenim hakkın-
dan yoksun bırakılamayacağı yine Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi’ne ek 1. No.lu Protokol’ün
2 nci maddesi, hiç kimsenin eğitim hakkından
yoksun bırakılamayacağı, İnsan Hakları Evrensel
Beyannamesi’nin 26’ncı maddesinde, eğitimin in-
san kişiliğini tam geliştirmeye ve insan haklarıyla
temel özgürlüklere saygıyı güçlendirmeye yönelik
olacağı, hüküm altına alınmıştır. Keza, Birleşmiş
rası Sözleşmesi’nin (ESKHUS) 13’üncü maddesi,
sözleşmeye taraf devletlerin, herkesin eğitim gör-
me hakkına sahip olduğunu kabul edeceğini…
Her düzeyde okullar sisteminin geliştirilmesinin
aktif bir şekilde yürütüleceğini düzenlemiştir.
Anayasanın 13 üncü maddesi; “… Bu sınırlama-
lar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik
toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gerekle-
rine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz” hükmü-
nü amirdir. Bu nedenle temel bir hak olan eğitim
hakkına yönelik gerçekleştirilen bu müdahalenin
ölçüsüz olduğu, dolayısıyla eğitim hakkının ihlal
edildiği sonuç ve kanaatine varılmıştır.
F. İyi Yönetim İlkeleri Yönünden Değer-
lendirme
45) 28/03/2013 tarihli ve 28601 mükerrer
sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Kamu De-
netçiliği Kurumu Kanununun Uygulanmasına
İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in
“İyi Yönetim İlkeleri” başlıklı 6’ncı maddesinde;
Kurumun, inceleme ve araştırma yaparken idare-
nin, insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde;
çülülük, yetkinin kötüye kullanılmaması, eşitlik,
tarafsızlık, dürüstlük, nezaket, şeffaflık, hesap ve-
rilebilirlik, haklı beklentiye uygunluk, kazanılmış
hakların korunması, dinlenilme hakkı, savunma
hakkı, bilgi edinme hakkı, makul sürede karar
verme, kararların gerekçeli olması, karara karşı
başvuru yollarının gösterilmesi, kararın gecikti-
rilmeksizin bildirilmesi, kişisel verilerin korun-
ması gibi iyi yönetim ilkelerine uygun işlem ve
eylem ile tutum veya davranışta bulunup bulun-
madığını gözeteceği düzenlenmiştir.

132
 5
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

46) Söz konusu Yönetmelik hükmünde yer
alan ilkelerin kaynağını teşkil eden Avrupa Bir-
liği Temel Haklar Şartı’nın 41’inci maddesinde
de iyi yönetim hakkından bahsedilmekte olup
benzer ilkelere Avrupa Parlamentosu tarafın-
dan kabul edilen “Avrupa Doğru İdari Davranış
Yasası”nda da yer verilmiştir.
47) “İdari istikrar ilkesi, hukuk kurallarının
sık sık ve keyfi olarak değiştirilmemesi, böylece
kişilerin hukuki düzenlemelerin belli bir süre var-
lıklarını sürdüreceklerine güvenebilmelerini ve
geleceklerini planlayabilmelerini ifade eder.” (Yü-
cel Oğurlu, İdare Hukukunda Kazanılmış Hakla-
ra Saygı Haklı Beklentiler Sorunu, sf. 190, Ank.
Seçkin Yay. 2003) Haklı beklenti ilkesi, yasal dü-
zenlemelere, devletin bir taahhüdüne ve yerleşik
uygulamalara güvenerek, kişinin, bu düzenleme,
taahhüt veya uygulama yönünde muamele edile-
ceğine dair beklentisi olarak ifade edilmektedir.
Somut olayda, sınavın başlama saati olarak ilan
edilen saatten 15 dakika öncesinde sınav bina-
sında hazır bulunma kuralı ile bu saatten sonra
gelen adayların sınav binalarına alınmalarının
yasaklanması, idarenin yıllardır oluşan yerleşik
uygulamasının yumuşak ve kademeli geçişle de-
ğiştirilmemesi gerek “idari istikrar” gerekse “haklı
beklenti” ilkelerine uygun bulunmamıştır.
48) Sonuç olarak; şikâyet başvurusu kapsa-
mında İdareden istenilen bilgi ve belgelerin süre-
si içerisinde ve gerekçeli bir şekilde Kurumumu-
za gönderildiği; İdarenin kanunlara uygunluk,
hesap verilebilirlik, makul sürede ve gerekçeli ka-
rar verme ve kararın gerekçeli olarak bildirilmesi
ilkelerine uygun davrandığı görülmüştür.
…
V. KARAR
Yukarıda açıklanan gerekçelerle, ŞİKÂYET
BAŞVURUSUNUN KABULÜ’ne,
1) Kurumumuza başvuran … ve 116 adayın
sınav saatinden önce sınav binasında hazır bu-
lunmalarına rağmen sınav binasına alınmamala-
rından doğan mağduriyetlerinin (LYS’ye girmeye
hak kazanan öğrenciler açısından yeni mağduri-
yetlere yol açmayacak şekilde) giderilmesi,
2) Sınav saatinden 15 dakika önce sınav
binası önünde hazır bulunma kuralının gözden
geçirilerek bundan sonraki sınavlarda benzer ra-
dikal kararların alınması durumunda ölçülü ve
orantılı davranılması ve yumuşak geçiş yapılarak,
adayların ve ailelerinin iletişim ve medya araçları
ile yeterince bilgilendirilmesi,
hususlarında ÖLÇME, SEÇME VE YER-
LEŞTİRME MERKEZİ BAŞKANLIĞINA tav-
siyede bulunulmasına,
Kararın BAŞVURANLAR ile YÜKSE-
KÖĞRETİM KURULU BAŞKANLIĞINA ve
ÖLÇME, SEÇME VE YERLEŞTİRME MER-
KEZİ BAŞKANLIĞINA tebliğine,
Türkiye Cumhuriyeti Kamu Başdenetçisin-
ce karar verildi.”

Öğrenme Çıktısı
3 1982 Anayasası’nın sistematiği çerçevesinde başlıca siyasal hakları sayabilme
4 Siyasal hakların temel niteliklerini belirli haklar çerçevesinde açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Devletlerin belirlediği va-

Dünyadaki tüm insanların
tandaşlık statüleri ile va-
bir vatandaşlığı var mıdır? Vatandaşlık hukukuna tabi
tandaşlık hakkı arasındaki
Araştırın. olan temel ilkeleri anlatın.
ilişkiyi ortaya koyun.
Kamu Denetçiliği Kurumu- Kamu Başdenetçisinin se-
Kamu Denetçiliği Kurumu-
nun işleyişini ve kararları- çim usulünü anlatın.
nun temel haklar bakımın-
nın niteliğini araştırın.
dan işlevini ortaya koyun.

133
 5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Haklar

İnsan haklarının sınıflandırılması

1 bakımından sosyal, ekonomik ve
siyasal hakların yerini belirleyebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İnsan Haklarının
Sınıflandırılması Bakımından
Sosyal, Ekonomik ve Siyasal
Hakların Yeri

1982 Anayasası temel hak ve özgürlükleri çağdaş anayasa örneklerinde olduğu gibi, “Temel Haklar ve Ödevler”
başlığını taşıyan İkinci Kısım’da ayrıntılı olarak düzenleme konusu yapmıştır. İkinci Kısmın Birinci Bölümünde
(m. 12-16) temel hak ve özgürlüklere ilişkin genel hükümlere yer verilmiştir. Takip eden bölümlerde ise temel
hak ve özgürlüklerin üçlü ayırıma tabi tutulduğu görülmektedir: “Kişinin Hakları ve Ödevleri” İkinci Bölümde
(m. 17-40); “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” Üçüncü Bölümde (m. 41-65) ve son olarak “Siyasi Hak-
lar ve Ödevler” Dördüncü Bölümde (m. 66-74) düzenlemiştir.
İnsan hakları farklı ölçütler kullanılarak tasnife tabi tutulmaktadır. Yaygın kullanılan sınıflandırmalardan birisi,
Georg Jellinek’in, birey ile devlet arasındaki ilişkiler çerçevesinde oluşan farklı statüleri dikkate alarak yaptığı
üçlü sınıflandırmadır: Negatif statü hakları, pozitif statü hakları ve aktif statü hakları. Sosyal ve ekonomik hak-
ların gerçekleşmesinde, bireysel haklardan farklı olarak, devletin pozitif yükümlülüğü bulunduğu kabul edildiği
için bu haklar “pozitif statü hakları” içinde yer almaktadır. Başka bir ifadeyle ekonomik ve sosyal hakların
gerçek anlamda değer kazanabilmesi için devletin pozitif müdahalesi beklenmektedir. Pozitif statü hakları aynı
zamanda “isteme hakları” olarak da adlandırılmakta ve hak sahibinin devletten talepte bulunmasına imkân ta-
nımaktadır. Örneğin çalışma veya eğitim hakkının devlet tarafından sadece tanınmış olması yeterli olmayacak;
devletten aynı zamanda, sözü edilen bu hakların hayata geçirilebilmesi için tüm önlemleri alması ve gereken
şartları sağlaması beklenecektir. Hakların tarihsel süreç içerisinde ortaya çıkış sırasını esas alan ve her biri için
ayrı kuşak sıralaması yapan sınıflandırmaya göre sosyal ve ekonomik haklar, kişisel ve siyasal haklardan çok
daha sonra ve Sanayi Devrimi’nin etkisiyle ortaya çıktıkları için “ikinci kuşak haklar” olarak adlandırılmaktadır.
Seçme-seçilme, siyasi faaliyette bulunma, parti kurma, kamu hizmetine girme, dilekçe vb. haklar gibi haklardan
oluşan siyasal haklar ise, kişilerin siyasal yönetime katılmalarını sağlayan haklardır. Bu yönüyle siyasal haklar ile
demokrasi arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Bu haklar, demokrasinin olmazsa olmaz unsurları olarak
kabul edilmektedir. Günümüzde, gerçek anlamda siyasal partilerin bulunması ve seçimlerin serbest, eşit ve ge-
nel oy ilkelerine uygun biçimde yapılması, demokratik toplum düzeninin asgari unsurları olarak görülmektedir.
Siyasal haklar, Georg Jellinek’in sınıflandırmasına göre aktif statü hakları içerisinde yer alır. Çünkü bu haklar
bireylerin aktif biçimde siyasal hayata ve yönetimin işleyişine katılmalarını sağlar. Devlet yönetimine katılmayı
garanti eden haklar olmaları sebebiyle siyasal haklar, “katılma hakları” olarak da anılmaktadır. Siyasal haklar
genellikle vatandaşa özgülenmiş haklar olduğu için “vatandaş hakları” olarak da adlandırılmaktadır. Öte yandan
siyasal haklar, insan haklarının ortaya çıkış sırasını esas alan kuşak sınıflandırmasına göre, kişisel haklarla birlik-
te ilk olarak ortaya çıkan haklar olduğu için “birinci kuşak haklar” arasında yer almaktadır.

134
 5
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Sosyal ve ekonomik hakların

2 temel niteliklerini belirli haklar
çerçevesinde açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Sosyal ve Ekonomik Haklar

1982 Anayasası’nın “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” başlığını taşıyan bölümde yer verilen başlıca
haklar şunlardır: Ailenin korunması ve çocuk hakları (m. 41), eğitim ve öğrenim hakkı (m. 42), çalışma ve
sözleşme özgürlüğü (m. 48), çalışma hakkı ve ödevi (m. 49), çalışma şartları ve dinlenme hakkı (m. 50), sendika
kurma hakkı (m. 51), toplu iş sözleşmesi ve toplu sözleşme hakkı (m. 53), grev hakkı ve lokavt (m. 54), sosyal
güvenlik hakkı (m. 60). Sosyal hakların başında çalışma hakkı, toplu sözleşme hakkı, sendika hakkı ve sosyal
güvenlik hakları gibi haklar gelir. Sosyal haklar, “isteme hakları” arasında sayılmakla birlikte; gerçek anlamda bu
hakların hayat bulması karmaşık süreçlere bağlıdır. Buna göre bir yandan devletin çeşitli faaliyetleriyle hakkın
kullanımına imkân tanıyacak ortamı hazırlaması ve öte yandan sivil toplumun belirli yöntemler kullanarak
örgütlenmesi gerekir. Sosyal haklar, aynı zamanda sosyal devlet anlayışının bir sonucudur. Böylece toplumun
bir parçası olarak görece zayıf konumda bulunan kişi topluluklarının güvence altına alınması mümkün olmak-
tadır. Engelliler, hastalar, işçiler, yaşlılar, yoksullar vd. gibi belirli kişi toplulukları çoğu zaman, olağan koruma
rejiminden farklı olarak güvenceye ihtiyaç duymaktadır. İşte sözü edilen gruplar bakımından güvence oluşturan
sosyal hakların ayırt edici özelliği, toplum üyeleri arasında belirli sebeplere bağlı sosyal eşitsizliklerin giderilme-
sine hizmet etmesidir.
Ekonomik haklar, kişilerin toplumsal ilişkilerinde ekonomik faaliyet serbestisini güvence altına alan haklardır.
Bu güvenceyi oluşturan üç temel haktan söz etmek mümkündür: Mülkiyet hakkı, sözleşme özgürlüğü ve özel
teşebbüs kurma özgürlüğü. Bu temel hakların bulunmadığı toplumların özgürlükçü (liberal) olmadığı kabul
edilmektedir.
Ekonomik ve sosyal hakların devlet tarafından yerine getirilmesinde mutlak bir yükümlülükten ziyade bir ölçüt
konularak sınırlama yöntemi benimsenmiştir. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, devletlerin “örgütlenmesi ve
kaynaklarıyla orantılı olarak” herkesin ekonomik, sosyal ve kültürel haklardan yararlanmaya hakkı olduğunu
öngörmektedir. 1982 Anayasası da “Devletin İktisadî ve Sosyal Ödevlerinin Sınırları” başlığını taşıyan 65’inci
maddesinde “Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin amaçlarına
uygun öncelikleri gözeterek mali kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir” ifadelerine yer vermiştir.

135
 5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Haklar

1982 Anayasası’nın sistematiği

3 çerçevesinde başlıca siyasal
hakları sayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Siyasal hakların temel

4 niteliklerini belirli haklar
çerçevesinde açıklayabilme

Siyasal Haklar

1982 Anayasası’nın “Siyasal Haklar ve Ödevler” başlığını taşıyan bölümünde özellikle şu haklar ön pla-
na çıkmaktadır: Türk vatandaşlığı (m. 66), seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakları (m. 67),
parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma hakları (m. 68), kamu hizmetlerine girme hakkı (m.
70), vatan hizmeti hak ve ödevi (m. 72), vergi ödevi (m. 73), dilekçe, bilgi edinme ve kamu denetçisine
başvurma hakkı (m. 74).
Siyasal haklar seçme-seçilme, siyasi faaliyette bulunma, parti kurma, kamu hizmetine girme, dilekçe vb.
haklar gibi kişilerin siyasal yönetime katılmalarını sağlayan haklardır. Bu yönüyle siyasal haklar, demokra-
sinin vazgeçilmez unsurları olarak kabul edilir. Nitekim Anayasamızda siyasi faaliyetleri yürütmenin aracı
olan siyasi partiler, “demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurları” olarak nitelendirilmiştir (m. 68/2).
Vatandaşlar, siyasi parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma hakkına sahiptir. Partilerde üye ola-
bilmek ise, on sekiz yaşın doldurulmuş olmasına bağlanmıştır (m. 68/1). Yukarıda örnek verilen haklarda
olduğu gibi kural olarak siyasal hakların kullanımı sadece vatandaşlara tanınmıştır. Örneğin yabancıların si-
yasi partilere üye olması mümkün olmadığı gibi kamu hizmetine girmesi de mümkün değildir. Günümüz-
de gerçek anlamda siyasal partilerin varlığı ve seçimlerin serbest, eşit ve genel oy ilkelerine uygun biçimde
yapılması, demokratik toplum düzeninin asgari unsurları olarak görülmektedir.
Siyasal haklar, bireylerin aktif biçimde siyasal hayata ve yönetime katılmalarını sağladığı için Georg
Jellinek’in sınıflandırmasına göre aktif statü hakları içerisinde yer alır. Devlet yönetimine katılmayı sağlayan
bu haklar, “katılma hakları” olarak da anılmaktadır. Genel itibarıyla siyasal hakların yalnızca vatandaşlar
tarafından kullanılma özelliği sebebiyle “vatandaş hakları” olarak da adlandırılmaktadır. Aynı zamanda si-
yasal haklar, kuşak sınıflandırmasına göre, kişisel haklarla birlikte ilk olarak ortaya çıkan haklar olduğu için
“birinci kuşak haklar” arasında yer almaktadır.

136
 5
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

1 İnsan haklarının Georg Jellinek tarafından 6 1982 Anayasası’na göre, toplu sözleşme ya-
yapılan sınıflandırmasına göre, sosyal ve ekonomik pılması sırasında bir uyuşmazlık çıkmış ise taraflar,
haklar aşağıdaki kategorilerden hangisi içerisinde bu uyuşmazlık için hangi kuruma başvurabilir?

neler öğrendik?
yer alır? A. Yüksek Hakem Kurulu
A. Aktif statü hakları B. Hâkimler ve Savcılar Kurulu
B. Pozitif statü hakları C. Milli Güvenlik Kurulu
C. Negatif statü hakları D. Kamu Görevlileri Hakem Kurulu
D. Sabit statü hakları E. Ekonomik ve Sosyal Konsey
E. Değişken statü hakları
7 1982 Anayasası, aşağıdaki hak ve özgürlük-
2 İnsan haklarının tarihsel süreç içerisinde or- lerden hangisini yabancılara değil sadece vatandaş-
taya çıkış sırasını esas alan sınıflandırmaya göre, lara tanımıştır?
siyasal haklar aşağıdaki kategorilerden hangisi içe- A. Eğitim ve öğrenim hakkı
risinde yer alır? B. Çalışma hakkı
A. Kuşak-öncesi haklar C. Sözleşme özgürlüğü
B. Birinci kuşak haklar D. Bilgi edinme hakkı
C. İkinci kuşak haklar E. Seçilme hakkı
D. Üçüncü kuşak haklar
E. Kuşak-ötesi haklar 8 1982 Anayasası düzeninde aşağıdaki haklardan
hangisine siyasal haklar arasında yer verilmemiştir?
3 1982 Anayasası düzeninde aşağıdaki haklar- A. Seçme hakkı
dan hangisine, sosyal ve ekonomik haklar arasında B. Seçilme hakkı
yer verilmemiştir?
C. Grev hakkı
A. Eğitim ve öğrenim hakkı D. Siyasi faaliyette bulunma hakkı
B. Çalışma hakkı E. Siyasi parti kurma hakkı
C. Vatandaşlık hakkı
D. Sosyal güvenlik hakkı 9 Aşağıdakilerden hangisi 1982 Anayasası’nın
E. Sendika kurma hakkı vatandaşlık hakkına ilişkin anayasal ilkeleri arasın-
da yer almaz?
4 Aşağıdakilerden hangisi, çalışma hak ve öz- A. Türkiye’de doğan çocuklar Türk’tür.
gürlüğünün bir unsuru olarak kişilere verilen yet- B. Türk babanın veya Türk ananın çocuğu
kiler arasında yer almaz? Türk’tür.
A. Kişi, çalışmama hakkına sahiptir. C. Türk Devleti’ne vatandaşlık bağı ile bağlı olan
B. Kişi, dilediği işte çalışma hakkına sahiptir. herkes Türk’tür.
C. Kişi, çalıştığı işten ayrılma hakkına sahiptir. D. Vatandaşlıktan çıkarma ile ilgili karar ve işlem-
D. Kişi, çalışacağı işyerini seçme hakkına sahiptir. lere karşı yargı yolu kapatılamaz.
E. Kişi, belirlediği bir işin en kısa süre içinde E. Vatandaşlık, kanunun gösterdiği şartlarla ka-
kendisine verilmesini devletten isteme hakkı- zanılır ve ancak kanunda belirtilen hâllerde
na sahiptir. kaybedilir.

5 1982 Anayasası’na göre, sendikalar için hangi 10 1982 Anayasası’na göre, Türkiye’de ikamet
kuruluş sistemi öngörülmüştür? eden yabancılar dilekçe hakkını aşağıdaki esaslar-
dan hangisi gözetilmek kaydıyla kullanabilir?
A. Bildirim sistemi
B. İzin sistemi A. Misilleme esası
C. Tescil sistemi B. Uluslararası standartlar esası
D. Onay sistemi C. Kazanılmış hak esası
E. Basamak sistemi D. Karşılıklılık esası
E. En çok gözetilen ulus kaydı esası

137
 5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Haklar

Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarının Sınıf-

1. B landırılması Bakımından Sosyal, Ekonomik 6. D Yanıtınız yanlış ise “Sosyal ve Ekonomik
ve Siyasal Hakların Yeri” konusunu yeniden Haklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İnsan Haklarının Sınıf-

2. B landırılması Bakımından Sosyal, Ekonomik
7. E Yanıtınız yanlış ise “Siyasal Haklar” konusu-
ve Siyasal Hakların Yeri” konusunu yeniden nu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

3. C Yanıtınız yanlış ise “Sosyal ve Ekonomik 8. C Yanıtınız yanlış ise “Siyasal Haklar” konusu-
Haklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

4. E Yanıtınız yanlış ise “Sosyal ve Ekonomik 9. A Yanıtınız yanlış ise “Siyasal Haklar” konusu-
Haklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

5. A Yanıtınız yanlış ise “Sosyal ve Ekonomik 10. D Yanıtınız yanlış ise “Siyasal Haklar” konusu-
Haklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

138
 5
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Sosyal devlet, “liberal devlet” veya “jandarma devlet” anlayışına bir tepki ola-
rak ortaya çıkmıştır. Jandarma devlet anlayışına göre devlet, savunma ve gü-
venliği sağlamak gibi belirli görevleri dışında toplum hayatına müdahale etme-
melidir. Liberal düşünceye dayanan bu anlayış devletin, ekonomik süreçlere
karışmasını doğru bulmamaktadır. Oysa Sanayi Devrimi sonrası toplumlarda,
özellikle 19. yüzyıl başlarında, devletin kontrolü dışında işleyen serbest piyasa
ekonomisi, çalışma şartlarının ağırlaşmasına, gelir dağılımının bozulmasına,
ağır sosyal sorunların ortaya çıkmasına ve sınıf çatışmalarının derinleşmesi-
Araştır 1 ne yol açmıştır. Bu gelişmelerden sonra devletin ekonomik ve sosyal hayata
gerektiğinde müdahale edilebileceğini söyleyen sosyal devlet anlayışı kabul
edilmeye başlanmıştır. Sosyal devlet anlayışı, sosyal barışı ve sosyal adaleti
gerçekleştirmek amacıyla devletin belirli müdahaleler yapabilmesini meşru ve
gerekli görür. Bu anlayışın aslında nihai hedefi, tüm toplum üyelerinin insan
onuruna yaraşır bir hayat sürmesine imkân tanımaktır. Sosyal devlet anlayışı,
özellikle ekonomik ve sosyal hak ve özgürlüklere yaklaşımı da değiştirmiştir.
Dolayısıyla devletten beklenen negatif tutum içinde olmak ya da karışmamak
değil; aksine, bu hak ve özgürlüklerin gerçek anlamda sağlanması için gereken
tüm tedbirleri almaktır.

Eğitim ve öğrenim görme hakkına uluslararası insan hakları belgelerinde ol-

duğu gibi Anayasamızda da temel bir hak olarak yer verilmiştir. Anayasa’nın
“Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” başlığını taşıyan İkinci Kısmının
Üçüncü Bölümünde bu hakka ilişkin şu ifadeler yer almaktadır: “Kimse, eği-
tim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz” (m. 42/1). Eğitim ve öğrenim
hakkı bakımından vatandaş-yabancı ayrımı yapılmamış; bu hak “herkes” için
tanınmıştır. Yine eğitim ve öğrenim hakkının düzenlendiği maddede geçen
“öğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir” (m. 42/2) ve
eğitim ve öğretim “çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre, Devletin gözetim ve
denetimi altında yapılır” (m. 42/3) hükümleri, bu hak bakımından güvence
oluşturmaktadır. Anayasa, ilköğretimin kız ve erkek bütün vatandaşlar için
Araştır 2 zorunlu ve devlet okullarında parasız olduğunu öngördüğünden (m. 42/5);
yabancılar bakımından bu bir zorunluluk değildir. Bununla birlikte yaban-
cıların da ilköğretim kurumlarından yararlanması mümkündür. Anayasa’nın
emredici hükmüne göre, “Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim
kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretile-
mez” . Okutulacak yabancı diller ile yabancı dilde eğitim ve öğretim yapacak
okullar ilişkin esasların kanunla düzenleneceği öngörülmüştür (m. 42/9). Bu
esasları düzenleyen Yabancı Dil Eğitimi ve Öğretimi ile Türk Vatandaşlarının
Farklı Dil ve Lehçelerinin Öğrenilmesi Hakkında Kanun’a göre, vatandaşların
geleneksel olarak kullandıkları dil ve lehçeler için kurslar düzenlenebilecek;
belirlenen yabancı dillerde ise eğitim ve öğretim yapılabilecektir. Yabancı özel
okulların, uluslararası öğretim kurumlarının, azınlık ve konsolosluk okulları-
nın yabancılara ana dillerinde öğretim vermesi mümkündür.

139
5
1982 Anayasası Düzeninde Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Haklar

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Egemen bir birim olarak devlet ile o devleti oluşturan insan topluluğu arasın-
daki hukuki ve siyasi bağ “vatandaşlık” olarak nitelendirilmektedir. Çağdaş
vatandaşlık anlayışına göre devlet ile kişi arasındaki bu bağ, objektif hukuki
durumu yansıtmakta; ırk, dil, din vb. subjektif durumlar önem taşımamak-
tadır. İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’ne göre, herkesin bir vatandaşlığa hakkı
vardır ve hiç kimse keyfi olarak vatandaşlığından veya vatandaşlığı değiştir-
me hakkından yoksun bırakılamaz. Bu düzenlemeden esinlenerek vatandaşlık
hukukuna hâkim olan üç ilkeden bahsetmek mümkündür: a) Herkesin va-
tandaşlığı olmalıdır, b) Herkesin sadece bir vatandaşlığı olmalıdır, c) Herkes
vatandaşlığını değiştirmekte özgür olmalıdır. Ama hemen belirtmek gerekir
ki bu ilkeler, tüm devletleri bağlayıcı nitelikte bir uluslararası hukuk kuralı
değildir. Uygulamada devletlerin bu ilkelere uygun hareket etmek için çaba
gösterdikleri ancak bazen aksine tutum aldıkları söylenebilir. Devletler, ege-
men birimler olarak kimlerin kendi vatandaşı olacağını; vatandaşlığın hangi
şartlarda kazanılıp kaybedileceğini tek taraflı olarak belirlemektedir. İşte bu
şartları üzerinde taşımayan kişiler, vatansız (heimatlos) kalacaktır. Vatansız
kişilerin sayısını azaltmaya yönelik uluslararası çabalara ve imzalanan çok ta-
raflı uluslararası sözleşmelere rağmen bugün önemli sayıda kişi vatansızdır.
Türkiye’de de vatansız kişiler bulunmakta ve bu kişilerin durumları ilgili ka-
nunlarda düzenleme konusu yapılmaktadır. Tüm bunlardan dolayı basitçe
ifade etmek gerekirse vatandaşlık hakkı, vatandaşlığı mutlak bir güvenceye
Araştır 3 kavuşturmak anlamına gelmez.
Kamu denetçiliği (ombudsmanlık), idari birimlerin işlemleri hakkında halkın
şikayetlerini ilettiği özel bir başvuru makamıdır. İlk örneği 19. yüzyılda İsveç’te
görülen kamu denetçiliği uygulaması, 1982 Anayasası’nın 74’üncü maddesin-
de 2010 yılında yapılan değişiklikle getirilen Kamu Denetçiliği Kurumuyla
Türkiye’ye getirilmiştir. 2012 yılında ise, Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu
yürürlüğe konulmuştur. Kanun’a göre Kurumun amacı, kamu hizmetlerinin
işleyişinde bağımsız ve etkin bir şikayet mekanizması oluşturmak suretiyle,
idarenin her türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan hakla-
rına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerin-
den incelemek, araştırmak ve önerilerde bulunmaktır. Anayasa’ya göre Kamu
Başdenetçisi, TBMM tarafından gizli oyla dört yıl için seçilir. İlk iki oylamada
üye tamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunlu-
ğu aranır. Üçüncü oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok
oy alan iki aday için dördüncü oylama yapılır; dördüncü oylamada en fazla
oy alan aday seçilmiş olur (74/5). Şikayet başvurularına ilişkin inceleme ve
araştırma sonucunda Kurum üç tür karar verebilir: Tavsiye kararı, ret kararı
ve karar verilmesine yer olmadığına dair karar. Şikayetin esasına ilişkin bulun-
mayan diğerleri dışarıda bırakıldığında; sadece tavsiye kararının önem taşıdığı
söylenebilir. Kamu Denetçiliği Kurumunun vermiş olduğu kararlar bir yargı
kararı olmadığı gibi bağlayıcı nitelikte de değildir; şikayetin yerinde olduğunu
tespit eden ve ilgili idareye telafi edici bazı önlemler alınmasını tavsiye eden
bir niteliğe sahiptir.

140

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Kaynakça
Akıllıoğlu, T. (2019). İnsan Hakları: Kavram,
Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, 3. Bası, Ankara:
Yetkin Yayınları.
Algan, B. (2007). Ekonomik, Sosyal ve Kültürel
Hakların Korunması, Ankara: Seçkin Yayınları.
Anayasa Mahkemesi, E. 1993/1, K. 1993/2, T.
23.11.1993.
Aybay. R. (2017). İnsan Hakları Hukuku, 3. Bası,
İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Balkır, Z. G. (2000). “Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Hakları”, içinde: İnsan Hakları, İstanbul: Yapı
Kredi Yayınları, s. 236-258.
Benedek, W. (2014). İnsan Haklarını Anlamak: İnsan
Hakları Eğitimi El Kitabı, Ankara: Türkiye Adalet
Akademisi Yayınları.
Bozkurt, E., Kanat, S. ve Bektaş, S. (2018). Uluslararası
İnsan Hakları Hukuku, 3. Bası, Ankara: Legem
Yayınları.
Britannica, Temel Britannica Temel Eğitim ve Kültür
Ansiklopedisi, C. 15, “Sanayi Devrimi”, s. 44-48.
Bulut, N. (2009). Sanayi Devriminden Küreselleşmeye
Sosyal Haklar, İstanbul: On İki Levha Yayıncılık.
Cabrillac, R., Frison-Roche, M.-A. &Revet T. [eds.]
(2001). Libertés et droits fondamentaux, 7e édition,
Paris: Editions Dalloz.
Çağıran, M. E. (2006). Uluslararası Alanda İnsan
Hakları, Ankara: Platin Yayınları.
Doğan, V. (2019). Türk Vatandaşlık Hukuku, 16. Bası,
Ankara: Savaş Yayınevi.
Donnelly, J. (1995). Teoride ve Uygulamada İnsan
Hakları, Çev. M. Erdoğan / L. Korkut, Ankara:
Yetkin Yayınları.
Doğan, İ. (2013). İnsan Hakları Hukuku Ders Kitabı,
Ankara: Astana Yayınları.
Gemalmaz, M. S. (2012). Ulusalüstü İnsan Hakları
Hukukunun Genel Teorisine Giriş, C. I, 8. Bası,
İstanbul: Legal Yayınları.
5
Gölcüklü, A. F., Gözübüyük, A. Ş. (2002). Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması: Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesinin İnceleme ve Yargılama
Yöntemi, 3. Bası, Ankara: Turhan Kitabevi.
Gören, Z. (2019). Anayasa Hukuku, 4. Bası, Ankara:
Yetkin Yayınları.
Gözler, K. (2017). İnsan Hakları Hukuku, Bursa: Ekin
Yayınları.
Kılıç, C. (2020). “Grev ve Lokavt Hakkında Herşey”,
Milliyet, 27 Ocak 2020, https://www.milliyet.
com.tr/yazarlar/cem-kilic/grev-ve-lokavt-
hakkinda-her-sey-6130849, E.T: 20.03.2020.
Milliyet, “Corona Virüsü (Covid-19) Pandemi İlan
Edildi, Pandemi Nedir, Tarihteki Pandemiler
Nelerdir?” https://www.milliyet.com.tr/
gundem/corona-virusu-covid-19-pandemi-ilan-
edildi-pandemi-nedir-tarihteki-pandemiler-
nelerdir-6167594, 17 Mart 2020, E.T:
20.03.2020.
Mumcu, A. (1994). İnsan Hakları Kamu Özgürlükleri,
Ankara: Savaş Yayınları.
Özbudun, E. (2010). Türk Anayasa Hukuku, 11. Bası,
Ankara: Yetkin Yayınları.
Reisoğlu, S. (2001). Uluslararası Boyutlarıyla İnsan
Hakları, İstanbul: Beta Yayınları.
Sağlam, F. (2000). “Siyasal Parti Özgürlüğü”, içinde:
İnsan Hakları, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, s.
195-215.
Umar, L. [der.] (2006). Birleşmiş Milletler’de İnsan
Hakları Yorumları: İnsan Hakları Komitesi ve
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi,
1981-2006, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları.
Uygun, O. (2000). “İnsan Hakları Kuramı”, içinde:
İnsan Hakları, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, s.
13-44.
Ünal, Ş. (1997). Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan
Hakları Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınları.
141
 Bölüm 6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve
Ulusal Korunma Mekanizmaları
öğrenme çıktıları

Devletin İnsan Haklarını Koruma Devletin İşlevlerine Karşı İnsan Haklarının

Sorumluluğu ve Ülke Düzeyinde Korunma Korunması

1 2
1 Devletin insan haklarını koruma 2 Devletin işlevlerine karşı insan
sorumluluğu ve ülke düzeyinde haklarının korunmasını sağlayan araçları
korunmanın farkına varabilme açıklayabilme

3
Ulusal Korunma Mekanizmaları
3 Ulusal korunma mekanizmalarını kurumsal
örneklerle anlatabilme

Anahtar Sözcükler: • Paris İlkeleri • Dilekçe Komisyonu

• İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu • Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu • İl İnsan Hakları Kurulu
• Bireysel Başvuru • Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu • Ombudsmanlık

142

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
GİRİŞ
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması
ve Ulusal Korunma Mekanizmaları başlığı altında;
“insan haklarının korunması” ile “temel hak ve öz-
gürlüklerin korunması” ifadeleri birbirleri yerine
kullanılacak şekilde ele alınmış; aralarındaki teknik
ve teorik farklılıklar göz ardı edilerek pratik bir yak-
laşımla, yerine göre biri veya öteki tercih edilmiştir.
İnsan haklarının korunması, genel anlamıyla,
anayasa ile güvence altına alınan temel hak ve öz-
gürlüklerin kullanımı bakımından engelleri orta-
dan kaldırmak, ihlallerin önüne geçmek ve varsa
hak ihlallerinden doğan zararları telafi etmektir.
Her şeye rağmen birçok devletin uygulamalarına
bakıldığında; insan haklarına ilişkin talepler ileri
sürülmekte, şikayet başvuruları yapılmakta ve hatta
derecesi düşük veya yüksek ihlaller gerçekleşmek-
tedir. Eğer öngörülen mekanizmalar çerçevesinde
ulusal düzeyde bu talep, şikayet veya ihlallere ce-
vaplar verilemiyorsa; o zaman uluslararası koruma
ikincil düzeyde devreye girmektedir. Uluslarara-
sı koruma mekanizmaları, Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi gibi Türkiye’nin de yer aldığı bölgesel
veya BM Örgütünde oluşturulmuş farklı mekaniz-
malar gibi evrensel nitelikte olabilir.
Bu bölümde; bir sonraki bölümün konusunu
oluşturan uluslararası koruma mekanizmaları ele
alınmayacak, Türkiye açısından insan haklarının
ulusal düzeyde korunması ve bu korumanın araçla-
rı üzerinde durulacaktır.
DEVLETİN İNSAN HAKLARINI
KORUMA SORUMLULUĞU VE
ÜLKE DÜZEYİNDE KORUNMA
İnsan haklarının, sırf insan olmaları sebebiyle
kişilerin doğuştan sahip oldukları dokunulmaz,
devredilmez ve vazgeçilmez temel hak ve özgürlük-
leri olduğu kabul edilmektedir. Çağdaş devletler
bakımından temel hak ve özgürlüklerin korun-
ması, devletin toplumda huzur ve güveni hakim
kılmak adına birincil ödevi olarak görülebilir. Do-
layısıyla insan haklarının korunması; aslında dev-
letlerin varlık sebebidir. Bu korumayı sağlamayan
veya sağlayamayan devletlerin meşruiyeti ve ulusla-
rarası hukuk kişiliği sorgulanacak; uluslararası top-
lumun yaptırımlarıyla karşı karşıya kalabilecektir.
6
Aslında ulusal koruma ile uluslararası koruma ara-
sında sıkı ve karmaşık bir ilişki olduğunu söylemek
mümkündür. Ulusal koruma mekanizmalarının iyi
işlemesi durumunda uluslararası korumaya daha az
ihtiyaç olacak ve birincil düzeyde sorunlar çözüme
kavuşacaktır. Aksi durumda uluslararası koruma
mekanizmaları, insan haklarının korunması bakı-
mından tamamlayıcı bir işlev görecektir.
Bugünkü uluslararası sistemin temel hukuk bel-
gesi olan BM Antlaşması’nın önsözünde “insanın
temel haklarına, kişinin onur ve değerine, erkek
ve kadınlar için olduğu gibi büyük ve küçük mil-
letler için de hak eşitliğine” kuvvetle vurgu yapıl-
mıştır. Yine, BM Örgütünün amaçlarını belirleyen
Antlaşma’nın ilk maddesinde, diğerleri yanında,
“ırk, cins, dil veya din farkı gözetmeksizin herkesin
insan haklarına ve temel özgürlüklerine karşı saygı-
yı geliştirmek” (m. 1/3) amacı da sayılmıştır.
Birleşmiş Milletler Örgütünün amaçların-
dan birisi de ırk, cins, dil veya din farkı
gözetmeksizin herkesin insan haklarına ve
temel özgürlüklerine saygıyı geliştirmektir.
Uluslararası toplumun bir üyesi olarak devlet-
lerin insan haklarını koruma yükümlülüğü altında
bulunması, bir yandan ülkesel düzeyde bu koruma-
yı sağlayacak tedbirler almasını ve mekanizmalar
oluşturmasını gerektirmekte; öte yandan bu konu-
da başarısız olması, uluslararası toplumun tepkisi-
ne ve yaptırımlarına yol açmaktadır. Doğal olarak
insan haklarının korunmasında birincil düzey, ilgili
devletin ülkesel korumasıdır. Devletler, kendi ulu-
sal işleyişlerine uygun olarak hukuki, idari ve siyasi
bazı mekanizmalarla bu korumayı gerçekleştirirler.
İnsan haklarının korunmasında, tıpkı hekim-
likte olduğu gibi iki ayrı koruma yöntemi uygula-
nabilir. Hastalıklarla mücadele bakımından tedavi
edici hekimlik yanında önleyici hekimlik de önem-
lidir. Benzer şekilde insan hakları bakımından ön-
leyici koruma, temel hak ve özgürlüklere yönelik
ihlal ortaya çıkmadan önlemler alınmasını ifade
eder. Telafi edici koruma ise, ihlal ortaya çıktıktan
sonra, ihlalin kaldırılması ve olumsuz sonuçların
giderilmesine yönelik tüm araçları kapsar.
143
6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları
dikkat
İnsan haklarının korunmasında birincil düzey
ulusal korumadır. Uluslararası koruma meka-
nizmaları ise ikinci düzeyi oluşturur ve tamam-
layıcı niteliktedir.
Temel hak ve özgürlüklerin sadece devlet tarafın-
dan ihlale uğrayacağı görüşü doğru kabul edilmese
bile; bu hak ve özgürlüklerin kamu personeli olsun
ya da olmasın bireyler tarafından ihlal edilmesinin
önüne geçmek veya sonuçlarını ortadan kaldırmak
devletin sorumluluğu altındadır. Anayasamız, idare-
nin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu-
nun açık olduğunu (m. 125/1) kabul ettikten sonra
“İdare, kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı
ödemekle yükümlüdür” (m. 125/7) hükmüne yer
vermiştir. Yine Anayasa’nın “Temel hak ve hürriyet-
lerin korunması” başlığını taşıyan 40’ıncı maddesine
göre, “Kişinin, Resmi görevliler tarafından vaki hak-
sız işlemler sonucu uğradığı zarar da, kanuna göre,
Devletçe tazmin edilir. Devletin sorumlu olan ilgili
görevliye rücu hakkı saklıdır” (m. 40/3). Anayasal
düzenlemeler çerçevesinde devletin sorumluluğu
kavramına dar bir anlam yüklendiğini; devletin ya-
sama, yürütme ve yargı işlevlerinin tamamını kap-
sayıcı nitelikte olmadığını; sadece idarenin eylem ve
işlemlerine bağlı olarak yürütme işlevinin sorum-
luluğunun kabul edildiğini söylemek mümkündür.
Araştırmalarla
İlişkilendir
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, 18 Eylül
1984 tarih ve 375 sayılı toplantısında, Devletin
Sorumluluğuna İlişkin 1984 (15) sayılı Tavsiye
Kararı’nı almıştır. Tavsiye Kararı’nda yer alan se-
kiz ilke şunlardır:
İlke I
Tazminat, zarara uğrayan kimseyle ilgili ola-
rak idarenin hukuken kendisinden makul olarak
beklenen şekilde davranmaması sonucunda mey-
dana gelen zararın karşılanmasını güvenceye alır.
Mevcut bir hukuk kuralının ihlali hâlinde kusur
varsayılır.
144
İdarenin sorumluluğu genel niteliktedir; tüm eylem
ve işlemleri dolayısıyla sorumluluğu ileri sürülebilir.
Buna karşılık, idarenin sorumluluğu mutlak değil-
dir; idarenin sorumlu tutulabilmesi için ya hizmet
kusuru ya da kusursuz sorumluluk hâllerinden biri
bulunmalıdır.
internet
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile yasalar ve
diğer mevzuata ilişkin metinlere ulaşmak için
http://mevzuat.gov.tr adresini kullanabilirsiniz.
1982 Anayasası uyarınca memurlar ve diğer
kamu görevlilerinin yetkilerini kullanırken işledikle-
ri kusurlardan doğan tazminat davaları, kendilerine
rücu edilmek kaydıyla ve kanunun gösterdiği şekil
ve şartlara uygun olarak ancak idare aleyhine açıla-
bilir (m. 129/5). Anayasal düzenleme devletin birin-
ci derecede sorumlu olduğu ilkesini benimsemiştir.
İdare hukukunda kusurun üç türü sayılmakta; zarar
memurun kusuru bulunmaksızın oluşursa “hizmet
kusuru”, hizmet sırasında veya hizmet sebebiyle me-
murun kusuruyla oluşursa “görev kusuru” ve bu iki
durum dışında sadece kamu görevlisinin kişisel dav-
ranışlarıyla oluşursa “kişisel kusur” olarak adlandırıl-
maktadır. Dolayısıyla ilk iki kusur türü bakımından
dava idareye karşı açılacak, anayasal düzenleme bakı-
mından hizmet ve görev kusurlarında devlet birinci
derecede sorumlu tutulacaktır.
İlke II
1. Birinci ilkenin şartları gerçekleşmemiş olsa
da aşağıdaki durumlarda mağdurun zarara kat-
lanmak zorunda kalması açıkça haksızlık oluştu-
ruyorsa zararın karşılanması sağlanmalıdır: İşlem
kamu yararına yapılmışsa, sadece bir veya sınırlı
sayıda kişi zarar görmüşse ve işlem olağan nite-
likte değilse veya zarar işlemden beklenmeyen bir
sonuç ise.
2. Bu ilkenin uygulanması sadece belli işlem
türleri ile sınırlı tutulabilir.
 6
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

İlke III İlke VI

Mağdur kendi kusuru yüzünden veya huku-
ki yollara başvurmada kusur göstermişse, zararın
oluşumuna katkıda bulunmuşsa, tazminat buna
uygun olarak azaltılır veya hiç ödenmez. İç huku-
ka göre mağdurun sorumluluğunu üstlenen kişi
de zarara katkıda bulunması hâlinde aynı hükme
tabidir.
İlke IV
Kamu makamına karşı dava açma hakkı önce
memur aleyhine dava açma şartına bağlı tutula-
maz. Yargı yoluna başvurulmadan önce idari uz-
laşma yolu varsa bu yola başvurulması yargı yolu-
na gidilmesine engel oluşturmamalıdır.
İlke V
Birinci ilkeye göre tazminat tam olarak
ödenmelidir; zarar kalemlerinin, niteliklerinin ve
tazminat şeklinin belirlenmesi iç hukuk yetkisine
girdiği kabul edilir. İkinci İlkeye göre tazminat,
adil ölçüler çerçevesinde, kısmi ödeme biçiminde
olabilir.
Tazminat kararları mümkün olduğu ölçüde
kısa sürede yerine getirilmelidir. Bu durum uy-
gun bütçe önlemleri veya başka yollarla sağlan-
mış olmalıdır. İç hukukta bu konuya ilişkin özel
bir usul bulunuyorsa kolay ve süratli olmalıdır.
İlke VII
Kamu aleyhine sorumluluk davalarının
süre sınırlarına ve sürenin başlangıcına ilişkin
kurallar dava hakkının etkili kullanımına engel
olmamalıdır.
İlke VIII
Mağdurun uyrukluğu kamu sorumluluğu
alanında herhangi bir ayrımcılığa sebebiyet ver-
memelidir.
Kaynak: Akıllıoğlu, T. (2019). İnsan Hakları:
Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, 3. Bası,
Yetkin Yayınları, Ankara, s. 569-570.

Öğrenme Çıktısı
1 Devletin insan haklarını koruma sorumluluğu ve ülke düzeyinde korunmanın farkına
varabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İnsan haklarının ülke dü- İnsan haklarının ülkesel

İnsan haklarının ulusal dü-
zeyinde başarılı biçimde düzeyde korunmasının ye-
zeyde korunması ile ulusla-
korunması, uluslararası dü- tersiz olması durumunda
rarası düzeyde korunması
zeyde korunmaya etki eder hangi sonuçların ortaya çı-
arasındaki ilişkiyi açıklayın.
mi? Araştırın. kacağını anlatın.

DEVLETİN İŞLEVLERİNE KARŞI İNSAN HAKLARININ KORUNMASI

İnsan haklarının özelliklerinden birisi de genellikle devlete karşı talep hakkı doğurmasıdır. Pek çok
temel hak ve özgürlüğün varlığı, devletin belirli eylem, tutum ve davranışlarda bulunmasına bağlıdır. Bu
özellik aslında, ihlalin de devlet tarafından yapılacağı sonucunu doğurur. Örneğin, hakkın kullanımı ba-
kımından devletten beklenen, bireysel haklarda karışmaması; buna karşılık, sosyal ve ekonomik haklarda
pozitif yükümlülüklerini yerine getirmesidir. Bu beklentinin aksine tutumlar ihlal olarak ortaya çıkar.
Kuvvetler ayrılığı ilkesinin gereği olarak, çağdaş demokrasilerde olduğu gibi Türkiye’de de devletin
tekelinde olan üç temel güç (iktidar / kuvvet / erk / işlev), üç ayrı organ aracılığıyla kullanılmaktadır. Dev-
letin yasama, yürütme ve yargı işlevlerine karşı koruma, ayrı başlıklar altında ele alınmıştır.

145
6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları
Fransız düşünür Montesquieu (1689-
1755) tarafından ortaya konulan kuvvet-
ler ayrılığı teorisi, devlet iktidarının tek
bir elde toplanmasına karşı çıkar. Kuvvet-
ler ayrılığı; devlete ait yasama, yürütme ve
yargı erklerinin dağıtılması ve farklı or-
ganlar aracılığıyla kullanılması anlamına
gelir. Devletin organları arasında denge ve
kontrolün sağlanmasıyla siyasi otorite sı-
nırlandırılmış, keyfi yönetimin önüne ge-
çilmiş, temel hak ve özgürlükler güvence
altına alınmış olacaktır.
Yasama İşlevine Karşı Korunma
Anayasamıza göre, “Yasama yetkisi, Türk Mil-
leti adına Türkiye Büyük Millet Meclisine aittir ve
bu yetki devredilemez” (m. 7). Yasama işlevi çer-
çevesinde TBMM, kanun koymak, değiştirmek,
kaldırmak; para basılmasına ve savaş ilanına karar
vermek; uluslararası antlaşmaların onaylanmasını
uygun bulmak, genel ve özel af ilanına karar ver-
mek gibi görev ve yetkileri kullanmaktadır (m. 87).
İnsan haklarının yasama işlevine karşı korunma-
sında birinci ve en etkili yol, temel hak ve özgür-
lüklerin anayasal güvence altına alınmasıdır. Olağan
yasalardan daha zor şartlarda değiştirilme özelliği
taşıyan katı anayasa uygulaması, yasama organının
temel hak ve özgürlüklere müdahalesine engel teş-
kil eder. İkinci yol olarak anayasa yargısının varlığı
da yasama organına karşı güvence oluşturur. Çün-
kü anayasaya uygunluk denetimi, yasama organının
anayasaya aykırı şekilde temel hak ve özgürlüklere
müdahalesini ortadan kaldıracaktır. Yasama organı
yürürlüğe koyduğu bir kanun, bir temel hak ve öz-
gürlüğe müdahale sonucunu doğuracaksa Anayasa
Mahkemesi bu kanun düzenlemesini iptal edecek-
tir. 1982 Anayasası’nın yazılı ve katı bir anayasa
olduğunda tereddüt yoktur. Öte yandan temel hak
ve özgürlüklerin ayrıntılı ve sistematik bir biçimde
Anayasada düzenlendiği de bir gerçektir. Yine ya-
saların anayasaya uygunluğunun denetiminde özel
bir yargı organı olarak Anayasa Mahkemesi anayasal
bir kurum olarak düzenlenmiştir. Tüm bu normatif
düzenlemeler ve kurumsal yapılar göz önünde tu-
tulduğunda; Türkiye’de temel hak ve özgürlüklerin
yasama organına karşı korunmasında etkin yolların
bulunduğunu söylemek gerekir.
146
Katı anayasa, olağan yasalardan daha farklı
ve daha zor şartlarda değiştirilebilen anaya-
saları ifade eder. Genellikle yazılı anayasalar
aynı zamanda katı anayasadır. 1982 Ana-
yasası niteliği itibarıyla bir katı anayasadır.
Yürütme İşlevine Karşı Korunma
Belki devletin diğer işlevlerinden daha çok yü-
rütme işlevine karşı hak ve özgürlüklerin korunma-
sına ihtiyaç duyulacaktır. Yürütme organı, yasama
işlevine benzer şekilde bir yandan karar, kararname
ve yönetmelik gibi düzenleyici işlemleriyle; diğer
yandan idari karar veya eylemleriyle, bireylerin hak
ve özgürlüklerini ihlal edebilir.
İnsan haklarının korunma yolları aslında dar
anlamda, sadece yürütme işlevine karşı korunma-
yı ifade eder. Niteliği gereği idarenin düzenleme,
karar ve eylemleri kişilerin haklarına dokunmakta
ve bu kişiler haklarını elde etmek veya zararlarını
telafi etmek için idareye karşı ama her zaman idari
nitelikte olmayan başvurular yapmaktadır. Dola-
yısıyla bireyler açısından korumanın devlete karşı
yapıldığı yönünde geleneksel bir görüş mevcuttur.
Bugün devlet dışında güçlü bulunan kişiliklere kar-
şı da bireyin korunmasına ihtiyaç duyulduğu ileri
sürülmektedir. Aşağıda ulusal koruma mekanizma-
ları ele alınırken yasamayla, idareyle ve yargıyla iliş-
kili tüm yollar ele alınacaktır.
Yargı İşlevine Karşı Korunma
Kural olarak yargısal faaliyetleri dolayısıyla dev-
letin sorumluluğu kabul edilmemiş ve dolayısıyla
yargı işlevine karşı koruma mekanizmaları oluş-
turulmamıştır. Bu yaklaşım bağımsız mahkemeler
aracılığıyla kullanılan yargı işlevinin, hakların elde
edilmesinde yeterli koruma sağladığı varsayımına
dayanmaktadır. Bununla birlikte, bazı istisnai du-
rumlar bakımından yargılama faaliyetleri sırasında
oluşan zararlar, adli hataya veya tarafsızlığa aykırı
durumlara bağlanabiliyorsa koruma hükümlerine
yer verilmiştir. Buna göre bir yargılama faaliyetin-
de hak arayan, hakimin kusurlu davranışı sebebiyle
zarara uğramışsa doğrudan zararların giderilmesini
devletten isteyebilecektir.
Adli hatadan dolayı devletin sorumluluğu,
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne Ek 7 Nolu
Protokol’ün 3’üncü maddesiyle belirli durumlar
 6
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

bakımından kabul edilmiştir. Örneğin, mahkûmiyet kararından sonra elde edilmiş yeni bir delilin, kesin-
likle adli hata yapılmış olduğunu göstermesi durumunda devletin kanun ve uygulamaları uyarınca tazmin
edilmesi gerekecektir.
Yargı işlevine karşı korunmanın bir yolu da hâkimin çekinmesi veya reddine ilişkin yargılama usulü
kurallarını işler hâle getirmektir. Belirli sebeplerin varlığına bağlı bulunan çekinme ve ret durumu, ger-
çekte tarafsızlığı tehlikeye düşürmemek ve tarafları hak kaybına uğratmamak için öngörülmüş koruma
tedbirleridir. Teknik düzenlemeler içeren bu konunun ayrıntılarına girmeden her biri için bir örnek ver-
mekle yetinelim: Hâkim, kendisine ait olan veya doğrudan doğruya veya dolayısıyla ilgili olduğu davaya
bakamaz ve talep olmasa dahi çekinmek zorundadır. Hâkimin davada iki taraftan birine öğüt vermiş ya da
yol göstermiş olması durumunda, taraflardan biri hâkimi reddedebileceği gibi, hâkim de bizzat çekilebilir.

Öğrenme Çıktısı
2 Devletin işlevlerine karşı insan haklarının korunmasını sağlayan araçları açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İdarenin eylem ve işlem-

Devlet, temel hak ve özgür-
lükleri hem ihlal edip hem
de koruyabilir mi? Araştırın.
leriyle temel hak ve özgür- Devletin temel hak ve öz-
lükleri ihlal edilmiş kişiler gürlüklerin korunmasında-
bulunduğunu düşünelim. ki rolünü örneklerle anlatın.
Bu kişiler ile devlet arasında
nasıl bir ilişki ortaya çıkar?
Tartışın.

ULUSAL KORUNMA MEKANİZMALARI

1982 Anayasası, temel hak ve özgürlüklerin korunmasına ilişkin genel bir düzenlemeye de yer vermiştir.
Buna göre, Anayasa ile tanınmış hak ve özgürlükleri ihlal edilen herkes, “yetkili makama geciktirilmeden
başvurma imkânının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir” (m. 40/1). Anayasa’da yer alan “yetkili makam”
ifadesi, sınırlandırıcı biçimde sadece yargı organlarına değil, tüm idari başvuru yollarına da işaret etmektedir.
1993 yılında BM Genel Kurulu kararıyla ulusal insan hakları kuruluşlarının taşıması gereken özellik-
ler belirlenmiştir. Paris İlkeleri olarak da anılan bu özellikleri, ulusal kuruluşların asgari şartları olarak da
görmek mümkündür:
• İnsan haklarının geliştirilmesi ve korunmasına ilişkin, mümkün olduğunca geniş ve belirgin görev
ve yetkilere sahip olmalıdır.
• Görevleri, oluşumu ve yetki alanları, hukuki bağlayıcılığı bulunan anayasa veya yasalar gibi norm-
larla düzenlenmelidir.
• Oluşumu, toplumun çoğulcu yapısını yansıtmalı ve üyelerine gereken güvenceler tam sağlanmalıdır.
• Faaliyetlerini gerektiği şekilde yürütebilmesi için yeterli altyapıya ve mali kaynağa sahip olmalıdır.
• Bağımsızlığını tehlikeye düşürmeyecek idari ve mali özerkliğe sahip olmalıdır.
• Yetki alanlarına giren her sorunu serbestçe araştırabilmeli, ihtiyaç duyduğunda ilgili tüm kişileri
dinleyebilmeli, bilgi ve belgelerin tamamına erişebilmelidir.
• Kamuoyuna doğrudan veya basın aracılığıyla tavsiyelerini açıklayabilmeli, insan haklarının gelişti-
rilmesi ve korunmasıyla yükümlü yargısal veya yargı-dışı diğer organlarla karşılıklı olarak danışma
ilişkilerini sürdürebilmelidir.

147
6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları
Devletin üç temel işlevi çerçevesinde, insan
haklarının korunması bakımından birçok yol kul-
lanarak daha iyiye ulaşma çabasının dinamik bir
süreçte her zaman güncel kaldığını ifade etmek
mümkündür. Şüphesiz bu dinamik süreç, kurum-
sal yapılar aracılığıyla işletilebilir. İnsan haklarının
gerçek anlamda hayata geçirilebilme çabasının so-
mut göstergelerine örnek olarak; yürürlükteki yasal
düzenlemelerin iyileştirilmesi veya eksikliklerinin
giderilmesi, yeni yasal düzenlemeler için taslaklar
hazırlanması, idari önlemler alınmasının tavsiye
edilmesi, hak ihlallerinin araştırılması, somut insan
hakları sorunlarına veya insan haklarının ülkesel
düzeydeki genel durumuna ilişkin raporlar hazır-
lanması, insan hakları ihlallerinin ortadan kaldı-
rılmasına yönelik adım atılmasının hükümetten
istenmesi, etkin yargısal yollar kurulması vd. uygu-
lamalar gösterilebilir.
Hak ve özgürlüklerin korunmasında etki
derecesi birbirinden farklı olmakla birlikte aşa-
ğıda belli başlı ulusal koruma mekanizmalarına
bir sınıflandırma içinde yer verilecektir. Ulusal
koruma mekanizmalarını, koruma konularını
belirlemek için kullandığımız ölçüte benzer şe-
kilde ve devletin işlevlerinden yola çıkarak üçlü
bir ayrıma tabi tutmak mümkün ise de belirli öl-
çüde bağımsızlığa kavuşturulmuş kurumları ayrı
kategori altında ele alarak dörtlü sınıflandırma
yapmayı tercih ediyoruz:
a. Yasama organı aracılığıyla korunma
b. İdari başvuru yollarıyla korunma
c. Yargısal başvuru yollarıyla korunma
d. Bağımsız organlar aracılığıyla korunma
Yasama Organı Aracılığıyla Korunma
Temel hak ve özgürlüklerin süjesi olan birey-
ler, idare tarafından yapıldığını ileri sürdükleri
hak ihlalleri bakımından yasama organına, dilekçe
hakkını kullanarak başvurma imkânına sahiptir.
Devletlerin yasama organları bakımından genel
olarak tanıdığı bu hak, dilekçe komisyonu veya
insan hakları komisyonu gibi kurumlar aracılığıyla
kullanılmaktadır. Bu kurumlara yapılan başvurular
üzerine, gerekli inceleme ve araştırmalardan sonra,
genellikle somut olaylar bakımından çözüm içer-
meyen raporlar hazırlanmaktadır. Bu raporlar, bağ-
layıcı nitelikte olmayıp idarenin belirli şekilde dav-
ranmasına veya doğan zararların tazmin edilmesine
148
ilişkin emir içeremez. Dolayısıyla bu raporların
siyasi veya manevi etkisinden bahsetmek mümkün
ise de maddi/hukuki bir zorlama içermediğini söy-
lemek gerekir. Yasama organının somut başvurular-
dan yola çıkarak temel hak ve özgürlüklerin korun-
ması amacıyla bir kanun yapması veya mevcut bir
kanunda değişiklik getirmesine bir engel yoktur.
Öte yandan genel anlamda parlamentoların, Tür-
kiye özelinde ise TBMM’nin yürütmeyi denetleme
araçlarını kullanması da mümkündür. Anayasamı-
za göre TBMM, meclis araştırması, genel görüşme,
meclis soruşturması ve yazılı soru yollarıyla bilgi
edinme ve denetleme yetkisini kullanır (m. 98/1).
Genel görüşme, toplumu ve devlet faa-
liyetlerini ilgilendiren belli bir konunun
TBMM Genel Kurulunda görüşülmesidir.
TBMM Dilekçe Komisyonu
Anayasamıza göre vatandaşların ve karşılık-
lılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet
eden yabancıların kendileri veya kamuyla ilgili di-
lek ve şikayetleri hakkında, yetkili makamlara ve
TBMM’ne yazı ile başvurma hakkı bulunmaktadır
(m. 74/1). Bu hakkın kullanımına hizmet etmek
için TBMM’de Dilekçe Komisyonu oluşturulmuş-
tur. 3071 sayılı Dilekçe Hakkının Kullanılmasına
Dair Kanun, TBMM’ye gönderilen dilekçelerin,
Dilekçe Komisyonunda incelenmesi ve karara
bağlanmasını öngörmektedir. İnceleme ve karara
bağlamanın esas ve usulleri TBMM İçtüzüğünde
gösterilecektir. Kanun’a göre, inceleme ve karara
bağlama süresi altmış gün olarak belirlenmiş; Ko-
misyon tarafından ilgili kamu kurum ve kuruluşla-
rına gönderilen dilekçelerin otuz gün içinde cevap-
landırılması öngörülmüştür (m. 8/1).
Dilekçe Komisyonu, görevleriyle ilgili olarak,
kamu kurum ve kuruluşu ile özel kuruluşlardan
her türlü bilgi ve belgeyi almak, ilgilileri çağırıp bil-
gisine başvurmak, idari denetim yapılmasını iste-
mek, bilirkişi görevlendirmek ve yerinde inceleme
yapmak yetkisine sahiptir. Bu yetkinin kullanılma-
sı durumunda ilgili kurum ve kişiler, talep edilen
bilgi ve belgeyi vermek, idari denetim yapmak ve
yerinde inceleme için gerekli tedbirleri almakla yü-
kümlüdür (m. 8/2).
TBMM İçtüzüğüne göre Dilekçe Komisyonu,
vatandaşların ve karşılıklılık koşuluyla yabancıla-

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
rın TBMM Başkanlığına gönderdikleri dilek ve şi-
kayetleri inceler (m. 115). Dilekçe Komisyonunun
başkan, başkanvekili, sözcü ve katibinden oluşan
Başkanlık Divanı, gelen dilekçelerden belirli şart-
ları taşımayanların görüşülemeyeceğini karara
bağlar. Örneğin belli bir konusu bulunmayan veya
yargı organlarının görev alanına giren konularla il-
gili olan dilekçeler görüşülmeyecektir. Komisyon
Başkanlık Divanı, görüşülemeyeceğini karara bağ-
ladığı dilekçelerden, kanun olarak düzenlenmele-
rinde toplumsal yarar gördüklerinin birer örneğini
TBMM Başkanlığına ve bilgi için Cumhurbaş-
kanlığına gönderir (m. 116). Komisyon Başkanlık
Divanının görüşülemeyeceğini karara bağladığı
dilekçeler ile itiraza uğrayanlar Komisyon Ge-
nel Kuruluna sevk edilir (m. 117/1). Komisyon
Başkanlık Divanı, Komisyon Genel Kurulunca
alınan kararları bastırır, bütün milletvekillerine
dağıtır ve gereği için Cumhurbaşkanı yardımcı-
ları ile bakanlara gönderir (m. 118). Milletvekil-
leri alınan bu kararlara itiraz edebilir, eğer itiraz
edilmişse, Komisyon Genel Kurulu itiraza ilişkin
bir rapor hazırlayarak TBMM Başkanlığına sunar.
TBMM’nin alacağı karar kesindir. Kesinleşen bu
kararlar dilekçe sahiplerine ve ilgili Cumhurbaş-
kanı yardımcılıkları ile bakanlıklara bildirilir (m.
119). Bunlar kesinleşen kararlar hakkında yaptık-
ları işlemleri otuz gün içinde Komisyon Başkanlı-
ğına yazıyla bildirirler (m. 120).
Yasama organına yapılan başvurular üzerine alı-
nan kararların hukuki bağlayıcılığı yoktur. Bunlar
yargı organı kararı olmadığı gibi icra gücüne sahip
bir idari karar da değildir.
TBMM İnsan Haklarını İnceleme
Komisyonu
Türkiye’de insan haklarının ülke düzeyinde
ve bir bütünlük içinde korunması amacıyla oluş-
turulmuş yargı dışı ilk mekanizma İnsan Hakları
İnceleme Komisyonudur. Komisyon, 1990 yılında
kabul edilen 3686 sayılı İnsan Haklarını İnceleme
Komisyonu Kanunu ile varlık kazanmıştır. TBMM
çatısı altında oluşturulan komisyon, “insan hak-
larına saygı ve bu konudaki gelişmeleri izlemek
suretiyle uygulamaların bu gelişmelere uyumunu
sağlamak ve başvuruları incelemek” gibi hedefleri
gerçekleştirmek üzere görev yapacaktır (m. 1).
Komisyon üyelerinin belirlenmesinde, siyasi
parti grupları ile bağımsızların Mecliste sahip ol-
6
dukları sandalye sayıları ile üye tam sayısı arasın-
daki oran esas alınır. Komisyon üyelikleri için bir
yasama döneminde iki seçim yapılır. İlk seçilenle-
rin görev süresi iki yıldır; ikinci seçimde belirlenen
üyelerin görev süresi yasama döneminin sonuna
kadar devam eder (m. 3).
Komisyonun Kanun’da sayılan görevleri (m. 4)
arasında şunlar da yer almaktadır:
• Uluslararası alanda genel kabul gören insan
hakları konusundaki gelişmeleri izlemek
• Türkiye’nin insan hakları alanında taraf
olduğu uluslararası antlaşmalarla uyum
sağlamak amacıyla yapılması gereken de-
ğişiklikleri tespit etmek ve bu amaçla yasal
düzenlemeler önermek
• Kanun teklifleri ile olağanüstü hâl sırasında
çıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnamele-
rini görüşmek, TBMM komisyonlarının
gündemdeki konular hakkında, istem üze-
rine görüş ve öneri bildirmek
• İnsan hakları uygulamalarının, Türkiye’nin
taraf olduğu uluslararası antlaşmalara, Ana-
yasa ve kanunlara uygunluğunu incelemek
ve bu amaçla, araştırmalar yapmak, bu ko-
nularda iyileştirmeler ve çözümler üretmek
• İnsan haklarının ihlale uğradığına dair iddia-
lar ile ilgili başvuruları incelemek veya gerek-
li gördüğü hâllerde ilgili mercilere iletmek
• Çalışmalar, elde edilen sonuçlar ve insan
hakları uygulamalarını kapsayan yıllık ra-
porlar hazırlamak
Komisyonunun sayılan bu görevleri arasında
özellikle, ihlal iddialarına ilişkin başvuruları değer-
lendirme görevi, koruma mekanizması bakımın-
dan ön plana çıkmaktadır. İhlal iddialarının araş-
tırılması da dâhil kendisine verilen tüm görevlerin
yerine getirilmesi bakımından Komisyona, 3686
sayılı Kanun geniş yetkiler de vermiştir. Buna göre
Komisyon, bakanlıklardan, genel ve katma bütçeli
dairelerden, mahalli idarelerden, muhtarlıklardan,
üniversitelerden ve diğer kamu kurum ve kuru-
luşları ile özel kuruluşlardan bilgi istemek ve bu-
ralarda inceleme yapmak, ilgililerini çağırıp bilgi
almak yetkisine sahiptir. Komisyon ayrıca, gerekli
gördüğü durumlarda, uygun bulacağı uzmanların
bilgilerine başvurabilir ve Ankara dışında da çalışa-
bilir (m. 5). Komisyon, insan hakkı ihlaline ilişkin
iddialar hakkında yerinde inceleme yapma yetkisi-
ne sahiptir. İnsan hakları ihlallerinin bulunduğuna
149
6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları
ilişkin duyumlarından yola çıkarak Komisyonun
kendiliğinden harekete geçmesi de mümkündür.
Komisyonca hazırlanan raporlar TBMM Baş-
kanlığına sunulmakta; Danışma Kurulunun görüş
ve önerileriyle bu raporlar, Genel Kurulun günde-
mine alınabilmekte; Genel Kurulda okunmak veya
üzerinde görüşme açılmak yoluyla bilgi edinilmesi
sağlanmaktadır. Komisyon raporları Cumhurbaş-
kanlığı ve ilgili bakanlıklara TBMM Başkanlığı
aracılığıyla gönderilmektedir (m. 6/3, 4).
Komisyon, kendisine havale edilen başvurular
ile ilgili konuları inceler, başvuruların sonucu veya
yapılmakta olan işlem hakkında başvuru sahibine
en geç altmış gün içinde bilgi verir (m. 7).
Kanun’da çerçevesi belirlenen geniş yetkilerine
rağmen Komisyonun, çok etkili bir mekanizma
oluşturduğunu söylemek zordur. Siyasi parti üyele-
rinden oluşan Komisyon, siyasi görüşleri, tercihleri
ve çatışmaları potansiyel olarak barındırdığından;
ele alınan konuların seçimine, ele alınış yöntem-
lerine ve hazırlanan raporların ortaya konmasına
doğrudan etki etmekte ve bu durum, gerçek duru-
mun yansıtılmasına çoğu zaman engel olmaktadır.
Sonuç olarak belirtmek gerekir ki yasama organı
aracılığıyla koruma yollarının, temel hak ve özgür-
lüklerin korunmasında çok etkili yöntemler olma-
dığını genel bir tespit olarak söylemek mümkündür.
Belirli bir temel hak ve özgürlüğe ilişkin gelişme kay-
detmek adına TBMM, yukarıda ele aldığımız süreç-
lerin etkisiyle ancak bir yasal düzenleme yaptığında
sonuç elde edilmiş olacaktır. Aksi durumda, bağla-
yıcılığı bulunmayan başvuruların karara bağlanması
veya raporlar hazırlanması gibi faaliyetlerin doğru-
dan korumaya katkısı bulunmayacaktır.
dikkat
Anayasamıza göre, TBMM’deki siyasi parti
grupları, en az yirmi milletvekilinden oluşur.
TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği
Komisyonu
2009 yılında 5840 sayılı Kadın Erkek Fırsat
Eşitliği Komisyonu Kanunu ile, kadın haklarının
korunması ve geliştirilmesi, kadın erkek eşitliğinin
sağlanmasına yönelik olarak ülkemizde ve ulusla-
rarası alandaki gelişmeleri izlemek, bu gelişmeler
konusunda TBMM’ni bilgilendirmek, kendisine
150
esas veya tali olarak havale edilen işleri görüşmek,
istenildiğinde TBMM’ne sunulan kanun teklifleri
ile olağanüstü hâl sırasında çıkarılan Cumhurbaş-
kanlığı kararnameleri hakkında ihtisas komisyon-
larına görüş sunmak üzere Kadın Erkek Fırsat Eşit-
liği Komisyonu kurulmuştur (m. 1).
Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu üyeleri-
nin belirlenmesinde, siyasi parti grupları ile bağım-
sızların Mecliste sahip oldukları sandalye sayıları ile
üye tam sayısı arasındaki oran esas alınır. Komis-
yonu üyeleri belirlenirken kadın milletvekilleri ile
insan hakları konusunda uzman milletvekillerine
öncelik tanınır (m. 2).
Kanunda Komisyonun görevleri sayılmıştır (m.
3). Bu görevlerin bazıları şunlardır:
• Kanun teklifleri ile olağanüstü hâl sırasında
çıkartılan Cumhurbaşkanlığı kararnamele-
rinin kadın erkek eşitliği konusunda Ana-
yasaya, uluslararası gelişmelere ve yüküm-
lülüklere uygunluğunu inceleyerek ihtisas
komisyonlarına görüş sunmak
• Türkiye’de kadın erkek eşitliğinin sağlanma-
sına yönelik gelişmelere ve Komisyonun o
yılki faaliyetlerine ilişkin hazırladığı yıllık de-
ğerlendirme raporlarını TBMM’ye sunmak
• Kadın hakları ile kadın erkek eşitliğini sağla-
maya yönelik olarak diğer ülkelerdeki ve ulus-
lararası kuruluşlardaki gelişmeleri takip etmek
• Taraf olduğumuz uluslararası antlaşmaların
kadın erkek eşitliği ve kadın hakları ko-
nusundaki hükümleri ile Anayasa ve diğer
ulusal mevzuat arasında uyum sağlamak
için yapılması gereken değişiklikleri ve dü-
zenlemeleri belirlemek
İdari Başvuru Yollarıyla Koruma
Temel hak ve özgürlüklerinin ihlal edildiğini
düşünen kişiler, bu ihlalin giderilmesini idareden
isteme yoluna gidebilirler. İdari başvuru yapılması,
çoğu zaman kişinin başvuracağı ilk yol olmaktadır.
İdari başvuru, temel hak ve özgürlüklerinin korun-
ması amacıyla başvurulan makam göz önünde tu-
tularak sınıflandırılabilir:
• Aynı makama başvuru: Eylem ve işlemi ger-
çekleştiren idari makama yapılan başvuru,
• Üst makama başvuru: Eylem ve işlemi ger-
çekleştiren idarenin hiyerarşik üst makamı-
na yapılan başvuru,

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
• Vesayet makamına başvuru: Eylem ve işlemi
gerçekleştiren idarenin üzerinde vesayet yet-
kisini kullanan makama yapılan başvurudur
Aşağıda farklı mekanizmalar çerçevesinde idari
başvuru yollarıyla temel hak ve özgürlüklerin ko-
runması ele alınacaktır. Yasama organı aracılığıyla
korumaya kıyasla idari başvuru yollarıyla koruma-
nın daha etkili olduğu söylenebilir. Çünkü idari
başvuru yollarının sonucunda idarenin alacağı ka-
rar, uygulanabilir ve idareleri bağlayıcı niteliktedir.
Bununla birlikte, başvuru yollarının önemli bir
kısmında karar makamı yine idarenin bir parçası-
dır. Bu durum, temel hak ve özgürlüklerin korun-
masını sağlamak adına bir zayıflık olarak görülebi-
lir. İdareye karşı korunmada, ombudsmanlık gibi
bağımsız ve tarafsız kurumlar aracılığıyla yapılacak
denetim daha etkin sonuçlar doğuracaktır.
İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulla
İnsan hakları kurulları bakımından ilk düzen-
leme 2000 yılında yürürlüğe giren İnsan Hakları-
nın Görev Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında
Yönetmelik’tir. Bu yönetmeliği yürürlükten kaldıran
ve 2003 yılında yürürlüğe konulan İl ve İlçe İnsan
Hakları Kurullarının Kuruluş, Görev ve Çalışma
Esasları Hakkındaki Yönetmelik’le yeni düzenleme-
ler getirilmiştir. İl ve ilçe insan hakları kurullarının
oluşturulma amacı, toplumda ve kamu görevlilerin-
de insan hakları bilincini geliştirmek, insan haklarını
korumak, ihlal iddialarını incelemek ve araştırmak,
insan hak ve özgürlüklerinin kullanılmasının önün-
deki engeller ile hak ihlallerine yol açan sosyal, siya-
si, hukuki ve idari nedenleri incelemek, araştırmak
ve bunların çözümüne ilişkin önerilerde bulunmak
şeklinde belirlenmiştir (m. 1).
İl İnsan Hakları Kurulları, vali veya bir vali yar-
dımcısının başkanlığında, Yönetmelik’te ayrıntılı
olarak belirlenmiş çeşitli kamu kurum ve kuruluş-
larının, yerel yönetimlerin, siyasi partilerin, üni-
versitelerin, medya kuruluşlarının ve sivil toplum
örgütlerinin temsilcilerinden oluşur.
İlçe İnsan Hakları Kurulları, kaymakamın baş-
kanlığında, benzer şekilde çeşitli kamu kurum ve
kuruluşlarının, yerel yönetimlerin, siyasi partilerin,
yükseköğretim kurumlarının, medya kuruluşlarının
ve sivil toplum örgütlerinin temsilcilerinden oluşur.
İl ve ilçe insan hakları kurullarının Yönetmelik’te
belirtilen genel görevlerinin (m. 9) bir kısmını şu
şekilde saymak mümkündür:
6
• İlgili kurum ve kuruluşlar ile üyelerin gün-
deme getirilen konuları değerlendirmek,
• İnsan hakları ihlal iddialarını incelemek ve
araştırmak,
• İnsan haklarının korunmasına ve insan hak
ve özgürlüklerinin kullanılmasına mani
olan durumları incelemek, araştırmak ve
çözüm önerileri geliştirmek,
• Hak ihlallerine yol açan sosyal, siyasi, hu-
kuki ve idari sebepleri incelemek, araştır-
mak ve bunların çözümüne ilişkin valilik
veya kaymakamlık makamına önerilerde
bulunmak,
• Her türlü ayrımcılığın önlenmesi için ge-
rekli çalışmaları yapmak,
• İdarenin uygulamalarında vatandaşlara hoş-
görü ve nezaketle yaklaşılmasını sağlamak
amacıyla gerekli çalışmaları yapmak,
Çalışmalara ilişkin aylık raporlar hazırlamaktır
Yönetmeliğe göre il ve ilçe kurulları, insan hakları
ihlali iddiaları ile ilgili başvuruları incelemek ve araş-
tırmak, inceleme ve araştırma sonuçlarını değerlen-
dirmek, ulaşılan sonuçları konusuna göre Cumhuri-
yet savcılıklarına ya da ilgili idari makamlara iletmek
ve sonucunu takip etmekle görevlidir (m. 13). Ku-
rula yapılan başvurulara ilişkin kararlar ve yapılan
işlemler yazılı olarak başvuru sahibine en geç otuz
gün içerisinde bildirilir. Kurul kararları, ilgili kamu
kurum ve kuruluşları tarafından geciktirilmeksizin
öncelikle ele alınıp sonuçlandırılır (m. 18/1-d, i).
Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu
Anayasamıza göre herkes bilgi edinme hakkına
sahiptir (m. 74/3). Aynı hak anayasal düzenleme-
den önce 2003 yılında yürürlüğe giren 4982 sayılı
Bilgi Edinme Kanunu’nda da yer almıştır (m. 4/1).
Kanun’un amacı, demokratik ve şeffaf yönetimin
gereği olan eşitlik, tarafsızlık ve açıklık ilkelerine
uygun biçimde kişilerin bilgi edinme hakkını kul-
lanmalarına ilişkin usul ve esasları düzenlemektir
(m. 1). Bu amaca uygun olarak kişiler, kamu ku-
rum ve kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki
meslek kuruluşlarının tüm faaliyetlerine ilişkin bil-
gi edinme başvurusunda bulunabilecektir (m. 2/1).
Kişinin bilgi edinme hakkına sahip olması, idare-
nin her türlü eylem ve işlemlerinde daha dikkat ve
özenli davranmasını sağlayacak; bilgi ve belgelerin
gizlenmesi imkânı bulunmadığından idarenin keyfi
151
6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları

uygulamalarının önüne geçecektir. Dolayısıyla bu

hakkın varlığı, başlı başına temel hak ve özgürlük-
ler bakımından bir güvence oluşturmakla birlikte;
bu hakkın yerine getirilmesi bakımından kurumsal
başvuru imkânının tanınmış olması da bu güven-
ceyi daha etkin hâle getirmektedir.

dikkat
Bilgi edinme hakkı, normatif olarak ilk defa
2003 yılında Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nda
düzenlenmiş; anayasal güvenceye ise 2010 yılın-
daki Anayasa değişikliği ile kavuşmuştur.

Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’na göre, “herkes”

bilgi edinme hakkına sahip olmakla birlikte; ya-
bancı uyruklu gerçek ve tüzel kişiler için hakkın
kullanımı belirli şartlara bağlanmıştır (m. 4/2):
Resim 6.1 CİMER Logosu
• Yabancı gerçek kişilerin Türkiye’de ikamet
CİMER: Cumhurbaşkanlığı İletişim Merkezi
etmesi; tüzel kişilerin ise Türkiye’de faaliyet-
te bulunması gerekir. CİMER, bilgi edinme hakkının uygulanmasına iyi bir
örnek teşkil etmektedir.
• Yabancı gerçek ve tüzel kişilerin talep ede-
bilecekleri bilgi kendileri veya faaliyet alan- Kaynak: https://www.sabah.com.tr/
larıyla ilgili olmalıdır. gundem/2020/01/02/cimere-2019da-3-milyon-138-bin-
233-basvuru-yapildi
• Bilgi edinme hakkının kullanımı karşılıklı-
lık esasına bağlanmıştır.

Yaşamla İlişkilendir

CİMER’E 2019 YILINDA 3 MİLYON 138 BİN BAŞVURU YAPILDI

Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığının Twitter adresinden paylaşılan bilgilere göre, Merkeze ya-
pılan başvuruların cevaplanma oranı yüzde 91, ortalama cevaplanma süresi ise 14 gün olarak gerçekleşti.
2019 yılında bir önceki yıla göre CİMER’e başvurularda yüzde 10 artış oldu. CİMER’e en çok
İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Antalya, Bursa, Konya, Kocaeli, Mersin ve Hatay’dan başvuruldu.
Başvuruların yüzde 94,5’i internet, yüzde 5,3’ü Alo 150, yüzde 0,2’si ise mektup ve faks yoluyla
gerçekleştirildi. Başvuruların yüzde 49’unu şikayet, yüzde 33’ünü istek, yüzde 8’ini bilgi edinme, yüzde
5’ini ihbar, yüzde 5’ini de görüş ve öneriler oluşturdu.
CİMER’e en yoğun başvuru ise Türkiye’nin güney sınırında oluşturulmaya çalışılan terör koridorunu
yok etmek ve güvenli bölge oluşturmak amacıyla başlatılan Barış Pınarı Harekatı’na ve Türkiye’nin oto-
mobiline destek konusunda geldi.
Paylaşımda, CİMER’in 2019 yılında Birleşmiş Milletler Uluslararası Telekomünikasyon Birliğin-
den “Bilgiye Erişim Kategorisi”nde şampiyonluk ödülü ve Uluslararası Halkla İlişkiler Derneği’nden
“Halkla İlişkiler Kategorisi”nde birincilik ödülü aldığına yer verildi.

Kaynak: Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/cimere-gecen-yil-3-milyon-138-bin-

basvuru-yapildi/1738766

152

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
İlgili kurum ve kuruluşlar, Kanun’da belirtilen
istisnalar dışında her türlü bilgi veya belgeyi baş-
vuranların yararlanmasına sunmak ve bilgi edinme
başvurularını etkin, süratli ve doğru sonuçlandır-
mak üzere, gerekli idari ve teknik tedbirleri almakla
yükümlüdür (m. 5/1).
Başvuru üzerine ilgili kurum ve kuruluşlar iste-
nen bilgi veya belgeye erişimi on beş işgünü içinde
sağlarlar. Bazı hâllerde bu süre otuz güne uzamak-
tadır (m. 11/1). Kurum ve kuruluşlar, bilgi edinme
başvuruları ile ilgili cevaplarını yazılı olarak veya
elektronik ortamda başvuru sahibine bildirirler.
Başvurunun reddedilmesi hâlinde başvuru sahibi,
yargı yoluna başvurmadan önce kararın tebliğin-
den itibaren on beş gün içinde Bilgi Edinme De-
ğerlendirme Kuruluna itiraz edebilir. Kurul, bu
konudaki kararını otuz iş günü içinde verir. Kurula
itiraz, başvuru sahibinin idari yargıya başvurma sü-
resini durdurur (m. 12, 13).
Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ile, bilgi edin-
me başvurularına yapılacak itiraz üzerine, veri-
len kararları incelemek ve bilgi edinme hakkının
kullanılmasına ilişkin kararlar vermek üzere Bilgi
Edinme Değerlendirme Kurulu oluşturulmuştur.
Kurul, belirleyeceği konularda komisyonlar ve ça-
lışma grupları kurabilir; ayrıca gerekli gördüğü tak-
dirde, ilgili bakanlık ile diğer kurum ve kuruluşla-
rın ve sivil toplum örgütlerinin temsilcilerini bilgi
almak üzere toplantılarına katılmaya davet edebilir.
Kurulun sekretarya hizmetleri Adalet Bakanlığı ta-
rafından yerine getirilir (m. 14/1, 8, 9).
Yargısal Başvuru Yollarıyla Koruma
İdarenin eylem ve işlemlerine karşı insan hak-
larını koruma yollarından birisi de yargısal yollara
başvurmaktır. Diğer başvuru yollarıyla karşılaştırıldı-
ğında en etkili başvuru yolunun yargısal yollar oldu-
ğunu belirtmek gerekir. Devletin yargı işlevi, somut
bir hukuki uyuşmazlığın veya hak ihlalinin, belirli
yargılama usullerine uyarak genel ve soyut nitelikte-
ki hukuk kuralları çerçevesinde bağımsız ve tarafsız
mahkemelerce çözüme kavuşturulması ile gerçekleşir.
Uyuşmazlıkların farklı nitelikler taşıması, çözüm için
de farklı usuller kullanılmasını gerektirmiştir. Daha
etkin bir koruma sağlayabilmek için, uyuşmazlığın
tür ve niteliğine göre yargı organlarının farklı dallara
ayrıldığı görülmektedir. Türk hukukunda temelde
üç yargı dalından söz etmek mümkündür: Adli yar-
gı, idari yargı ve anayasa yargısı.
6
İdarenin eylem ve işlemleriyle hak ve özgürlük-
lerinin ihlal edildiğini düşünen her birey mahke-
melerde dava açabilecektir. Yargısal başvuru yolları,
yukarıda ele alınan ayrım ve yargısal korumanın
türlerine göre üç farklı yol olarak ele alınabilir:
• Adli Yargıya Başvuru Yolu
• İdari Yargıya Başvuru Yolu
• Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru
Adli Yargıya Başvuru Yolu
Türk adli yargı teşkilatında hukuk ve ceza mah-
kemeleri şeklinde ikili bir ayrım bulunduğundan;
hak ve özgürlüklerinin ihlal edildiği iddiasıyla bi-
reyler, uyuşmazlığın niteliğine göre hukuk veya
ceza davası açabilirler.
Hukuk Davası Yoluyla Koruma
Uyuşmazlık veya hak ihlali konusu, idarenin
özel hukuka tabi eylem ve işlemlerine dayandırı-
lıyorsa adli yargıda farklı hukuk davaları açılabilir.
Ayrıca, kamu görevlisinin görevini yerine getirir-
ken yaptığı eylem ve işlemleri dolayısıyla, salt ki-
şisel kusuruna bağlı olarak verdiği zararlara karşı,
mağdur kişilerin özel hukuk hükümlerine dayana-
rak adli yargıda tazminat davası açması mümkün-
dür. Ama bu son durumda dava açılmasını yasakla-
yan bir hüküm bulunmaması gerekir.
Ceza Davası Yoluyla Koruma
Bazı temel hak ve özgürlüklerin kamu görevli-
leri tarafından ihlal edilmesi, bir suçun oluşmasına
da sebebiyet verebilir. Anayasamızda yer alan tasni-
fe göre özellikle “kişinin hakları” olarak sayılan kişi
dokunulmazlığı, zorla çalıştırma yasağı, kişi özgür-
lüğü ve güvenliği, özel hayatın gizliliği, konut do-
kunulmazlığı, haberleşme hürriyeti gibi bazı temel
hak ve özgürlükler, Anayasa’nın ve kanunların be-
lirlediği şartlara aykırı olarak sınırlandırılmışsa bu
durum aynı zamanda ceza hukuku anlamında suç
oluşturan bir eyleme dönüşebilir. Eğer sözü edilen
haklara müdahale yasal sınırlamalar içinde kalmış
ise suç oluşturmayacaktır.
Temel hak ve özgürlüklerinin kamu görevli-
lerince ihlal edildiğini iddia eden kişiler, savcılığa
şikayette bulunabilir. Savcılık, şikayet üzerine veya
duyumlara bağlı olarak resen yaptığı soruşturma
sonucunda, kamu görevlisinin suç işlediği kanısı-
153
6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları
na ulaşırsa kamu davası açacaktır. Ceza yargılaması
sonucunda suçlu bulunan kamu görevlilerine, ceza
kanunlarının öngördüğü cezalar uygulanacak ve
böylece kişilerin temel hak ve özgürlüklerinin ceza
davası yoluyla da korunması sağlanacaktır.
İdari Yargıya Başvuru Yolu
İdarenin eylem ve işlemleriyle hak ve özgürlük-
lerinin ihlal edildiğini iddia eden kişiler, bu ihlalin
ortadan kaldırılması ve zararlarının giderilmesi için
idari yargıya başvurabilirler. Yargı yolu, şüphesiz bir-
çok idari ve siyasi yollardan daha etkin sonuçlar elde
edilmesini sağlar. İdari yargıda iki tür dava açılması
mümkündür: İptal davası ve tam yargı davası.
İdari yargıda iptal davası, idarenin işlemleri ile
kişisel hakları ihlal edilenlerin, bu işlemlerin yetki,
şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri ile
hukuka aykırı oldukları iddiasıyla iptal edilmeleri
için açılan davalardır. İptal davası idarenin hukuka
uygun hareket etmesini sağlamak bakımından et-
kin bir yöntemdir. İptal kararı ile idari işlem tama-
men ortadan kaldırılmaktadır.
Tam yargı davası ise, idarenin eylem ve işlemle-
riyle kişisel haklarının ihlal edilmesine bağlı olarak
zarara uğradıklarını iddia edenlerin, bu zararlarının
giderilmesi için idari yargıda açtığı davalardır.
Anayasa Mahkemesine Bireysel
Başvuru
Türkiye’de Anayasa Mahkemesine bireysel baş-
vuru yolu, 2010 yılında yapılan anayasa değişikliği
ile tanınmıştır. Anayasa’ya göre, “Herkes, Anayasada
güvence altına alınmış olan temel hak ve özgürlükle-
rinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamın-
daki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal
edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabi-
lir. Başvuruda bulunabilmek için olağan kanun yol-
larının tüketilmiş olması şarttır. Bireysel başvuruda,
kanun yolunda gözetilmesi gereken hususlarda in-
celeme yapılmaz. Bireysel başvuruya ilişkin usul ve
esaslar kanunla düzenlenir” (m. 148/3, 4, 5).
Anayasa’nın düzenlenmesini öngördüğü usul ve
esaslara, 2011 yılında kabul edilen 6216 sayılı Ana-
yasa Mahkemesinin Kuruluş ve Yargılama Usulleri
Hakkında Kanun’da yer verilmiştir.
Anayasa Mahkemesine yapılacak bireysel baş-
vurunun şartlarını şu şekilde saymak mümkündür:
154
• Başvuruda hem Anayasa hem de Avrupa İn-
san Hakları Sözleşmesi tarafından güvence
altına alınmış bir temel hak ve özgürlüğün
ihlal edildiği iddia edilmelidir.
• İddia edilen başvuru konusu ihlal, kamu
gücü tarafından yapılmış olmalıdır.
• Başvuru yapabilmek için olağan kanun yol-
larının tüketilmiş olmalıdır.
• İddia edilen ihlal ile başvuru sahibinin gün-
cel ve kişisel bir hakkı doğrudan doğruya
etkilenmiş olmalıdır.
• Başvuru, başvuru yollarının tüketildiği veya
böyle bir yol öngörülmemişse ihlalin öğ-
renildiği tarihten itibaren otuz gün içinde
yapılmalıdır.
Bireysel başvurular, “kabul edilebilirlik incele-
mesi” ve “esas incelemesi” şeklinde iki aşamadan
oluşan bir incelemeye tabi tutulur.
Komisyonlarca yapılan kabul edilebilirlik in-
celemesinde, yukarıda sayılan başvuru şartlarının
olup olmadığına bakılır. Eğer şartlardan biri ger-
çekleşmemişse kabul edilmezlik kararı verilecektir.
Ayrıca Anayasa Mahkemesi, “önem taşımayan ve
başvuranın önemli bir zarara uğramadığı başvuru-
lar ile açıkça dayanaktan yoksun başvuruların ka-
bul edilmezliğine karar verebilir”. Kabul edilmezlik
kararları kesindir ve ilgililere tebliğ edilir.
Kabul edilebilirlik kararı verilmiş başvurular
için esas incelemesi aşamasına geçilir. Bölümler ta-
rafından yapılan esas incelemesi, genellikle dosya
üzerinden yapılmakta; gerekli görülen hâllerde du-
ruşma yapılmasına da karar verilmektedir. Esas in-
celemesi sonucunda, hakkın ihlal edildiği veya ihlal
edilmediği yönünde karar verilir. Eğer ihlal kararı
verilmiş ise, ihlalin ve sonuçlarının ortadan kaldı-
rılması için yapılması gerekenlere de hükmedilir.
Bununla birlikte idari eylem ve işlem niteliğinde
karar verilemez.
Bağımsız Organlar Aracılığıyla
Korunma
İnsan haklarının korunması bakımından
Türkiye’de bağımsız iki kurum üzerinde durmak
gerekir: Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu
ve Kamu Denetçiliği Kurumu.
 6
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu

Bugün faaliyet gösteren Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik
Kurumu, kendisinden önce insan haklarının geliştirilmesi İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Ko-
ve korunması amacına yönelik olarak gösterilmiş çabaların, mitesi, BM İnsan Hakları Eğitimi Progra-
normatif düzenlemeler çerçevesinde oluşturulan kurumsal mı On Yılı (1995-2004) süresince danışma
yapıların ve bu çaba ve yapılar eliyle ulaşılmış birikimlerin organı olarak görevlendirilmiştir. Ulusal
sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu çerçevede ilk kurumun, Komite, İnsan Hakları Üst Kuruluna bağ-
1997 yılında Başbakanlık genelgesiyle oluşturulan İnsan lı olarak çalışıyordu. Komite, Başbakanlık
Hakları Koordinatör Üst Kurulu olduğu söylenebilir. Yine yanında altı bakanlıktan temsilci, gönüllü
bu dönemde İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi kuruluşlardan altı temsilci ve bu alanda
de kurulmuş ve faaliyetlerine başlamıştır. çalışmalarıyla tanınmış dört öğretim üyesi
3056 sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun’da olmak üzere on yedi üyeden oluşturulmuş-
2001 yılında yapılan değişiklikle Kurulun adı İnsan Hak- tur. Komitenin temel görevi, BM İnsan
ları Üst Kurulu olmuştur. Aynı düzenlemeyle Başbakanlık Hakları Eğitimi On Yılı Eylem Planının
İnsan Hakları Başkanlığı kurulmuş ve kendisine kapsamlı Türkiye’de uygulanabilmesi için ulusal
birçok görev verilmiştir: İnsan hakları ile ilgili konularda program önerisi hazırlamak, Eylem Planı
görevli kuruluşlarla sürekli temas hâlinde bulunmak ve bu ve Ulusal Program çerçevesinde yürütülen
kuruluşlar arasında koordinasyonu sağlamak; insan hakları eğitim çalışmalarını izlemek ve değerlen-
konusundaki mevzuat hükümlerinin uygulanmasını izle- dirmelerini Üst Kurula bildirmektir.
mek, izleme sonuçlarını değerlendirmek, uygulamada ve
mevzuatta görülen aksaklıkların giderilmesi ve Türkiye’nin
ulusal mevzuatının insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası belgelerle uyumlu hâle getirilmesi doğ-
rultusunda yapılacak çalışmaları koordine etmek ve bu konularla ilgili önerilerde bulunmak; insan hakları
ihlali iddiaları ile ilgili başvuruları incelemek ve araştırmak, inceleme ve araştırma sonuçlarını değerlendir-
mek ve alınabilecek önlemlere ilişkin çalışmaları koordine etmektir.

Resim 6.2 TİHEK Logosu

TİHEK: Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu
Kaynak: https://www.google.com/imgres?imgurl=https%3A%2F%2Ftihek.gov.tr%2Fupload%2Fresim_
giris%2F2019%2F02%2F1550573354.jpg&imgrefurl=https%3A%2F%2Fwww.tihek.gov.tr%2Finsan-haklari-ve-esitlik-
uzman-yardimciligi-giris-sinavi-duyurusu%2F&docid=IL2Q5KuiICY63M&tbnid=7vw4iwhYro9xoM%3A&vet=1&w=900&h
=450&itg=1&bih=787&biw=1600&ved=2ahUKEwiQ7ZSQ3snoAhVamHIEHTz8C9gQxiAoAHoECAEQEw&iact=c&ictx=1

İnsan Hakları Başkanlığı, koordinasyonunu sağladığı ve sekretaryasını yürüttüğü insan haklarına ilişkin
koruma ve denetleme kurumları oluşturmuştur. Bu kurumlar, İnsan Hakları Üst Kurulu, İnsan Hakları
Danışma Kurulu ve İnsan Hakları Heyetleridir.

155
6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları
2012 yılında yürürlüğe konulan 4643 sayılı
Kanun’la İnsan Hakları Başkanlığı yerine Türkiye
İnsan Hakları Kurumu oluşturulmuştur. Bu kurum
da yerini 2016 yılında yürürlüğe giren 6701 sayılı
Kanun’la Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu-
na bırakmıştır. Son düzenlemeyle Kurumun bağım-
sız niteliği korunarak yetkileri genişletilmiştir.
Kanun’a göre idari ve mali özerkliğe sahip bu-
lunan Kurum, kamu tüzel kişiliğini taşımakta ve
özel bütçeli kurumlar arasında yer almaktadır.
Başlangıçta Başbakanlıkça ilişkilendirilen Kurum,
Cumhurbaşkanlığı sistemine geçildikten sonra,
Cumhurbaşkanının görevlendireceği bakan ile iliş-
kilendirilmiştir. Cumhurbaşkanı bu teşkilatın yö-
netimi ile ilgili yetkilerini gerekli gördüğü takdirde
bakan vasıtasıyla kullanabilir (m. 8/1). Kurumun
yürütme organıyla ilişkilendirilmesi aslında idari
işleyiş yönündendir; yoksa görevlerin yerine getiril-
mesi bakımından tam bağımsızlık söz konusudur.
Başka bir deyişle Kurum, idare içinde yer almakla
birlikte, bağımsız idari denetim kuruluşu özelliğine
sahip olduğundan, ulusal insan hakları kuruluşu
niteliğine sahip bulunmaktadır.
Kurum, Kurul ve Başkanlıktan oluşmaktadır
(m. 8/2). Kurumun karar organı olan Türkiye İn-
san Hakları ve Eşitlik Kurulu, görev ve yetkilerini
kendi sorumluluğu altında, bağımsız olarak yerine
getirir ve kullanır. Görev alanına giren konularla
ilgili olarak hiçbir organ, merci veya kişi, Kurula
emir ve talimat veremez, tavsiye ve telkinde bulu-
namaz. Kurul, biri Başkan, biri İkinci Başkan ol-
mak üzere Cumhurbaşkanı tarafından atanan on
bir üyeden oluşur (m. 10).
Kanun’da Kurumun görevleri ayrıntılı olarak
düzenlenmiştir (m. 9). Bu görevlerden bir kısmını
şu şekilde saymak mümkündür:
• İnsan haklarının korunmasına, geliştirilme-
sine, ayrımcılığın önlenmesine ve ihlallerin
giderilmesine yönelik çalışmalar yapmak,
• İnsan haklarına ve ayrımcılıkla mücadeleye
ilişkin bilgilendirme ve eğitim yoluyla du-
yarlılık oluşturmak,
• Mevzuat çalışmalarını izlemek, değerlen-
dirmek, bunlara ilişkin görüş ve önerilerini
ilgili mercilere bildirmek,
• Ayrımcılık yasağı ihlallerine ilişkin başvu-
rular bakımından, başvuru sahiplerine idari
ve hukuki süreçler bakımından yol gösterici
bilgiler vermek,
• Özgürlüğünden mahrum bırakılan ya da
koruma altına alınan kişilerin ulusal önle-
156
me mekanizması kapsamındaki başvurula-
rını incelemek, araştırmak, karara bağlamak
ve sonuçlarını takip etmek,
• Cumhurbaşkanlığına ve TBMM Başkanlı-
ğına sunulmak üzere, insan haklarının ko-
runması ve geliştirilmesi, işkence ve kötü
muameleyle mücadele ve ayrımcılıkla mua-
mele alanlarında yıllık raporlar hazırlamak,
• İnsan hakları ve ayrımcılıkla mücadele alanın-
daki uluslararası gelişmeleri izlemek ve değer-
lendirmek, alanındaki uluslararası kuruluşlar-
la ilgili mevzuat dahilinde işbirliği yapmak,
• Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası insan
hakları sözleşmelerinin uygulanmasını izle-
mek, bu sözleşmeler uyarınca kurulan ince-
leme, izleme ve denetleme mekanizmalarına
Devletin sunmakla yükümlü olduğu rapor-
ların hazırlanmasına katkı sağlamaktır.
dikkat
Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu
İşkence ve Kötü Muameleye Karşı Ulusal Önleme
Mekanizması
“Ulusal önleme mekanizması”, İşkenceye ve Diğer
Zalimane, Gayriinsanî veya Küçültücü Muamele veya
Cezaya Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesine Ek İh-
tiyari Protokol hükümleri çerçevesinde kişilerin öz-
gürlüklerinden yoksun bırakıldığı yerlere düzenli zi-
yaretler yapmak üzere oluşturulan sistemi ifade eder.
TİHEK, ilgili mevzuat dahilinde işkence ve kötü mu-
amele ile mücadele eder, re’sen veya başvuru üzerine
iddiaları inceler, araştırır, karara bağlar ve sonuçlarını
takip eder. Ulusal Önleme Mekanizması kapsamın-
da, özgürlüğünden mahrum bırakılan ya da devletin
koruması altına alınan kişilerin bulunduğu, ceza in-
faz kurumları, nezarethaneler, mülteci kampları, geri
gönderme merkezleri, rehabilitasyon merkezleri, psi-
kiyatri klinikleri vb… mekanlara haberli veya habersiz
düzenli ziyaretler gerçekleştirir, bu ziyaretlere ilişkin
raporları ilgili kurum ve kuruluşlara iletir. Kurulca
gerekli görülmesi durumunda kamuoyuna açıklar.
Ceza infaz kurumları ve tutukevleri izleme kurulları,
il ve ilçe insan hakları kurulları ile diğer kişi, kurum
ve kuruluşların bu gibi yerlere gerçekleştirdikleri ziya-
retlere ilişkin raporları inceler ve değerlendirir.
Kaynak: Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kuru-
mu, https://www.tihek.gov.tr/upload/file_edi-
tor/2019/03/1551881836.pdf
 6
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Kanun’da Kurulun görev ve yetkileri de Kuru- incelemenin özelliğine göre, tarafları uzlaşmaya da-
mun görevlerine koşut olarak sayılmıştır (m. 11). vet edebilir. Uzlaşma, insan hakları veya ayrımcılık
Kurulun görevleri arasında temel hak ve özgür- yasağı ihlali olduğu iddia olunan uygulamaya son
lüklerin korunmasına ilişkin iki görev ön plana verilmesi veya mağdur açısından bu sonucu sağla-
çıkmaktadır: yacak çözümleri içerebileceği gibi mağdura belli bir
• Ayrımcılık yasağı ihlallerine ilişkin başvu- tazminatın ödenmesi biçiminde de olabilir. Kurul,
rular ile insan hakları veya ayrımcılık yasağı konusu suç teşkil eden insan hakları veya ayrımcı-
ihlallerine ilişkin resen yapılan incelemeleri lık yasağı ihlallerini tespit ettiği takdirde, bunlarla
karara bağlamak, bu başvuru ve inceleme- ilgili suç duyurusunda bulunur (m. 18).
lere ilişkin gerekli hâllerde uzlaşma sürecini
sonuçlandırmak, ayrımcılık yasağı ihlalleri-
ne ilişkin öngörülen idari yaptırımlara karar
vermek, internet
Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumunun
• Özgürlüğünden mahrum bırakılan ya da
kararları, raporları ve faaliyetlerine ilişkin bilgi
koruma altına alınan kişilerin ulusal önle-
edinmek için http://tihek.gov.tr adresini ziya-
me mekanizması kapsamındaki başvurula-
ret edebilirsiniz.
rını ve bu kapsamda resen yürütülen incele-
meleri karara bağlamaktır.
Kanun’da idari yaptırım hükümlerine de yer
Ayrımcılık yasağı ihlalinden zarar gördüğü id-
verilmiştir. Örneğin ayrımcılık yasağının ihlali
diasında bulunan her gerçek ve tüzel kişi Kuruma
hâlinde, bu ihlalin etki ve sonuçlarının ağırlığı, fa-
başvurabilir. Bu başvurular, illerde valilikler ve il-
ilin ekonomik durumu ve çoklu ayrımcılığın ağır-
çelerde kaymakamlıklar aracılığıyla da yapılabilir.
laştırıcı etkisi dikkate alınarak ihlalden sorumlu
Başvuru hakkının etkin bir şekilde kullanılmasına
olan kamu kurum ve kuruluşları, kamu kurumu
hiçbir surette engel olunamayacağı gibi, başvuru
niteliğindeki meslek kuruluşları, gerçek kişiler ve
için ücret de alınamaz. İlgililer, Kuruma başvurma-
özel hukuk tüzel kişileri hakkında, asgari ve aza-
dan önce uygulamanın düzeltilmesini ilgili taraftan
mi miktarları kanunla belirlenmiş idari para cezası
talep eder. Bu taleplerin reddedilmesi veya otuz
uygulanır. Kurul verdiği idari para cezasını bir de-
gün içerisinde cevap verilmemesi hâlinde Kuru-
faya mahsus olmak üzere uyarı cezasına dönüştü-
ma başvuru yapılabilir. Ancak Kurum, telafisi güç
rebilir (m. 25).
veya imkânsız zararların doğması ihtimali bulunan
hâllerde doğrudan başvuruları kabul edebilecektir Görüleceği gibi Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik
(m. 17/1, 2). Kurulu; ihlal iddialarını karara bağlamak, mağdu-
ra belli bir tazminat ödenmesine de imkân tanıyan
Dava açma süresi içinde Kuruma yapılan başvu-
uzlaşma sürecini sonuçlandırmak ve ayrımcılık ya-
rular, dava açma süresini durdurur. Yasama ve yargı
sağını ihlal edenler için idari para cezası uygulamak
yetkisinin kullanılmasına ilişkin işlemler, Hâkimler
gibi etkili araçlar kullanmaktadır. Kurul, kendisin-
ve Savcılar Kurulu kararları ve Anayasa’nın yargı
den önceki İnsan Hakları Kurulundan farklı olarak
denetimi dışında bıraktığı işlemler yargı başvuru
bağlayıcı kararlar alma yetkisine sahiptir. Bu etkili
konusu olamaz. Kuruma yapılacak başvurularda,
uygulama, idareye karşı insan haklarının korunma-
vesayet ya da koruma altında olanlar ve çocuklar ile
sı amacı bakımından mesafe alınmasına yardımcı
talepleri üzerine mağdur veya mağdurların kimlik
olacaktır.
bilgileri gizli tutulur (m. 17/3, 4, 7).
Kurum, başvuruları ve resen yaptığı inceleme-
leri başvuru ve resen inceleme kararı tarihinden Kamu Denetçiliği Kurumu
itibaren en geç üç ay içinde sonuçlandırır. Bu süre, İlk örneği 19. yüzyılda İsveç’te görülen kamu
Başkan tarafından bir defaya mahsus olmak üzere denetçiliği (ombudsmanlık) uygulaması, idarenin
en fazla üç ay uzatılabilir. Kurum ihlal incelemesi- eylem ve işlemlerinden zarar gören kişilerin şikayet-
ni, muhatap tarafın yazılı görüşünün alınmasından lerini sundukları özel bir başvuru makamının oluş-
sonra başvuru sahibinden de yazılı görüş alarak turulmasına bağlıdır. Kamu denetçiliği uygulaması
başlatır. Görüşlerin alınmasından sonra Başkan, Türkiye’ye ilk defa, 1982 Anayasası’nın 74’üncü

157
6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları
maddesinde 2010 yılında yapılan değişiklikle gir-
miştir. Anayasal bir düzenlemeyle oluşturulan
Kamu Denetçiliği Kurumuna ilişkin ayrıntılı dü-
zenlemeler, 2012 yılında yürürlüğe konulan 6328
sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu’nda yer
almıştır. Kanun’a göre Kurum, kamu hizmetlerinin
işleyişinde bağımsız ve etkin bir şikayet mekaniz-
ması oluşturmak suretiyle, idarenin her türlü ey-
lem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan
haklarına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka ve
hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek,
araştırmak ve önerilerde bulunmak üzere oluştu-
rulmuştur (m. 1).
Kanun’a göre Kurum, TBMM Başkanlığına
bağlı, kamu tüzel kişiliğine sahip ve özel bütçe-
li olarak kurulmuştur. Kurumun merkezi Anka-
ra’dadır. Kurum, bir Başdenetçi ve beş denetçi ile
Genel Sekreter ve diğer personelden oluşur (m. 4).
Anayasa’ya göre Kamu Başdenetçisi, TBMM tara-
fından gizli oyla dört yıl için seçilir. İlk iki oylama-
da üye tamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada
üye tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncü
oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylama-
da en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama
yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy alan aday
seçilmiş olur (74/5).
Başdenetçiye ve denetçilere, görevleriyle ilgili
olarak, hiçbir organ, makam, merci veya kişi emir
ve talimat veremez, genelge gönderemez, tavsiye ve
telkinde bulunamaz. Başdenetçi ve denetçiler, gö-
revlerini yerine getirirken tarafsızlık ilkesine uygun
davranmak zorundadır (m. 12). Başdenetçi ve de-
netçilerin görev süreleri dört yıldır ve bir dönem
daha seçilebilirler (m. 14).
internet
Kamu Denetçiliği Kurumunun kararları, ra-
porları ve faaliyetlerine ilişkin bilgi edinmek
için http://ombudsman.gov.tr adresini ziyaret
edebilirsiniz.
Kurumun görevleri belirlenirken madde-
ler hâlinde sayım yöntemi benimsenmemiş ve
Kanun’da tek bir cümlede ifade edilmiştir: “Kurum,
idarenin işleyişi ile ilgili şikayet üzerine, idarenin her
türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını;
insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka
ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek,
158
araştırmak ve idareye önerilerde bulunmakla görev-
lidir”. Görev tanımından da anlaşılacağı üzere Ku-
rum, sadece “hukuka uygunluk” denetimi yapma-
yacak; inceleme, araştırma ve önerileri bakımından
“hakkaniyete uygunluk” ölçütünü de kullanacaktır.
Bu denetim aynı zamanda “insan haklarına dayalı
adalet anlayışı” çerçevesinde yapılacaktır.
Kurumun görevlerinin belirlenmesi yöntemin-
den farklı olarak görev alanı dışında bulunan ko-
nular tek tek sayılmıştır (m. 5):
• Yasama yetkisinin kullanılmasına ilişkin iş-
lemler
• Yargı yetkisinin kullanılmasına ilişkin iş-
lemler
• Türk Silahlı Kuvvetlerinin sırf askeri nite-
likteki faaliyetleri
Kuruma gerçek kişiler yanında tüzel kişiler de
başvurabilir. Başvurunun Türkçe dilekçe ile yapıl-
ması; başvuranın kimlik, yerleşim yeri ve adres bil-
gilerini içermesi ve imzalanmış olması gerekir (m.
17/1, 2). Belirli nitelikteki başvurular ise, inceleme
konusu yapılmazlar (m. 17/3):
• Başvuru belli bir konuyu içermiyorsa
• Başvuru yargı organlarınca görülmekte
veya karara bağlanmış olan uyuşmazlıklara
ilişkinse
• Başvuru,Türkçe yazılmamış, imzalanmamış
veya kimlik, yerleşim yeri ve adres bilgile-
rinden yoksunsa
• Başvuru daha önce sonuçlandırılmışsa veya
yapılmış bir başvuruyla sebepleri, konusu
ve tarafları aynıysa
Kuruma başvuruda bulunabilmek için idari yar-
gı yolları ile özel kanunlarda zorunlu hâle getirilen
idari başvuru yollarının tüketilmiş olması gerekir.
İdari başvuru yolları tüketilmeden Kuruma baş-
vurulmuş ise bu başvuru, ilgili kuruma gönderilir.
Ancak Kurum, telafisi güç veya imkânsız zararların
doğması ihtimali bulunan hâllerde, idari başvuru
yolları tüketilmese dahi başvuruları kabul edebilir
(m. 17/4). Kuruma yapılacak başvuruların, illerde
valilikler ve ilçelerde kaymakamlıklar aracılığıyla
da yapılması mümkündür. Başvurularda herhangi
bir ücret alınmaz. Dava açma süresi içinde yapılan
başvuru, işlemeye başlamış olan dava açma süresini
durdurur (m. 17/5, 6, 8).
Kurum inceleme ve araştırmalar için istediği
bilgi ve belgelerin, bu isteğin tebliğ edildiği tarih-
 6
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

ten itibaren otuz gün içinde verilmesi zorunludur.
Başdenetçi veya denetçinin başvurusu üzerine,
haklı bir neden olmaksızın bu bilgi ve belgeleri sü-
resi içinde vermeyenler için ilgili merci soruşturma
açar. Devlet sırrı veya ticari sır niteliğindeki bilgi
ve belgeler, yetkili mercilerin en üst makam veya
kurulunca gerekçesi belirtilmek suretiyle verilme-
yebilir. Ancak Devlet sırrı niteliğindeki bilgi ve
belgeler Başdenetçi veya görevlendireceği denetçi
tarafından yerinde incelenebilir (m. 18).
dikkat
Devlet sırrı niteliğindeki bilgi ve belgeler, bilgi
edinme hakkının kapsamı dışında tutulabilir.
Kurum, inceleme ve araştırmasını başvuru tari-
hinden itibaren en geç altı ay içinde sonuçlandırır.
Kurum, inceleme ve araştırma sonucunu ve varsa
önerilerini ilgili mercie ve başvurana bildirir. Ku-
rum, başvurana işleme karşı başvuru yollarını, baş-
vuru süresini ve başvurulacak makamı da gösterir.
İlgili merci ya önerilere uygun olarak işlemler yapa-
cak veya önerilen çözümün uygulanabilir nitelikte
olmadığını düşünerek hareketsiz kalacaktır. İlgili
merci ilk durumda yaptığı işlemleri; ikinci durum-
da ise, işlem yapmama gerekçesini otuz gün içinde
Kuruma bildirmesi gerekir (m. 20).
Kurumun bağlayıcı karar alma yetkisi yoktur.
Şikayet başvurularına ilişkin inceleme ve araştırma
sonucunda Kurum ancak önerilerde bulunabile-
cektir. Dolayısıyla verilen kararlar bir yargı organı
kararı olmadığı gibi bağlayıcı nitelikte de değildir;
şikayetin yerinde olduğunu tespit eden ve ilgili
idareye telafi edici bazı önlemler alınmasını tavsiye
eden bir niteliğe sahiptir.
Kurumun önemli faaliyetlerinden birisi de yıllık
raporlar hazırlamaktır. Kurum, her takvim yılı so-
nunda yürütülen faaliyetleri ve önerileri kapsayan
bir rapor hazırlayarak TBMM Dilekçe Komisyonu
ile İnsan Hakları Komisyonunun üyelerinden olu-
şan Karma Komisyona sunar. Komisyon, raporu
görüştükten sonra kendi kanaat ve görüşlerini de
içerecek şekilde özetleyip hazırladığı raporu Meclis
Genel Kuruluna sunulmak üzere Meclis Başkanlı-
ğına gönderir. Komisyonun raporu Genel Kurulda
ivedilikle görüşülür (m. 22).

Öğrenme Çıktısı
3 Ulusal korunma mekanizmalarını kurumsal örneklerle anlatabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ayrımcılık yasağı ile Türki-

Ayrımcılık yasağına ilişkin,
ye İnsan Hakları ve Eşitlik
ulusal ve uluslararası hukuk
Kurumunun, insan hakla- Ayrımcılık yasağının ihlali-
bakımından hangi temel
rını koruma mekanizması ni örneklerle anlatın.
normlarda düzenleme bu-
arasında bir ilişki var mıdır?
lunmaktadır? Araştırın.
Açıklayın.

159
 6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları

Devletin insan haklarını koruma

1 sorumluluğu ve ülke düzeyinde
korunmanın farkına varabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Devletin İnsan Haklarını

Koruma Sorumluluğu ve Ülke
Düzeyinde Korunma

İnsan haklarının ülkesel düzeyde korunması ile uluslararası düzeyde korunması birbirinden tamamen ba-
ğımsız değildir. Gerçekte, ulusal korunma ile uluslararası korunma arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır.
Eğer ülkesel düzeyde ulusal korunma mekanizmaları iyi işletilebilirse, uluslararası korunmaya ihtiyaç kal-
mayacak ya da daha az ihtiyaç duyulacaktır. Çünkü ulusal korunma mekanizmalarının uluslararası yüküm-
lülüklere uygun biçimde hayata geçirilmesi, insan hakları sorunlarının birincil düzeyde çözüme kavuştu-
rulması anlamına gelir. Aksi durumda uluslararası koruma mekanizmaları devreye girecek, insan haklarının
korunması bakımından ikincil düzeyde tamamlayıcı bir işlev görecektir.
Günümüzde insan hakları konusu, ulusal yetki alanı olmaktan çıkmış, uluslararası nitelik kazanmıştır. Ni-
tekim BM Örgütünün amaçları arasında ırk, cins, dil veya din farkı gözetmeksizin herkesin insan haklarına
ve temel özgürlüklerine karşı saygıyı geliştirmek de yer almaktadır. İşte uluslararası toplumun üyesi bulunan
devletlerin, insan haklarını koruma yükümlülüğünün bir sonucu olarak ülkesel düzeyde bu korumayı sağ-
layacak tedbirler alma ve mekanizmalar oluşturma görevleri vardır. Her devlet, kendi ulusal işleyişlerine uy-
gun olarak hukuki, idari ve siyasi bazı mekanizmalarla bu korumayı gerçekleştirir. Eğer bu mekanizmaların
işletilmesi yoluyla ulusal düzeyde insan haklarına ilişkin talep, şikayet veya ihlallere cevaplar verilemiyorsa;
o zaman ikincil düzeyde BM Örgütünün faaliyetleri çerçevesinde oluşturulmuş kurumlar veya Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi gibi uluslararası korunma mekanizmaları devreye girmektedir. Görüleceği gibi ulusla-
rarası düzeydeki korunma mekanizmaları tamamlayıcı niteliktedir.

Devletin işlevlerine karşı insan

2 haklarının korunmasını sağlayan
araçları açıklayabilme

Devletin İşlevlerine Karşı İnsan

Haklarının Korunması

Devletin üç temel işlevi yasama, yürütme ve yargıdır. Çoğu zaman insan haklarının bu işlevlere karşı ko-
runması gerekir. Yasama işlevi genel itibarıyla yasama faaliyetlerini içerir. İnsan haklarının yasama işlevine
karşı korunmasında birinci ve en etkili yol, temel hak ve özgürlüklerin anayasal güvence altına alınmasıdır.
Olağan yasalardan daha zor şartlarda değiştirilme özelliği taşıyan katı anayasa uygulaması, yasama organının
temel hak ve özgürlüklere müdahalesine engel teşkil eder. 1982 Anayasası, temel hak ve özgürlükleri ayrın-
tılı biçimde düzenleyen yazılı ve katı bir Anayasa olduğu için, Türkiye’de yasama organına karşı etkin bir
korunmanın sağlandığı söylenebilir. Belki devletin diğer işlevlerinden daha çok yürütme işlevine karşı hak
ve özgürlüklerin korunmasına ihtiyaç duyulacaktır. Niteliği gereği idarenin düzenleme, karar ve eylemleri
kişilerin haklarına dokunmakta ve bu kişiler haklarını elde etmek veya zararlarını telafi etmek için idareye
karşı başvurular yapmaktadır. Yürütme işlevine karşı dilekçe hakkının kullanılmasından yargısal korumaya
kadar birçok korunma aracı bulunmaktadır. Bağımsız mahkemeler eliyle kullanılan yargı işlevine karşı ko-
ruma mekanizmaları pek oluşturulmamıştır. Bununla birlikte, bazı istisnai durumlar bakımından yargılama
faaliyetleri sırasında oluşan zararlar, adli hataya veya tarafsızlığa aykırı durumlara bağlanabiliyorsa koruma
hükümlerine yer verilmiştir. Hâkimin reddi ve çekinmesine ilişkin kurallar da yargı işlevine karşı kişilerin
korunmasına hizmet eder.

160
 6
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Ulusal korunma
3 mekanizmalarını kurumsal
örneklerle anlatabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Ulusal Korunma Mekanizmaları

Ulusal korunma mekanizmalarını dört kategori içerisinde ele almak mümkündür: a) Yasama organı aracılığıyla
korunma, b) idari başvuru yollarıyla korunma, c) yargısal başvuru yollarıyla korunma ve d) bağımsız organlar
aracılığıyla korunma. Bu kategorilerin her biri için, tek sayıyla sınırlı olmak üzere ve sırayla şu örnekleri verebi-
liriz: a) TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, b) İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, c) Anayasa Mahke-
mesine Bireysel Başvuru, d) Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurulu.
Yasama organı aracılığıyla temel hak ve özgürlüklerin korunması öncelikle dilekçe hakkının kullanılmasıyla
gerçekleşmektedir. Devletlerin yasama organları bakımından genel olarak tanıdığı bu hak, dilekçe komisyonu
veya insan hakları komisyonu gibi kurumlar aracılığıyla kullanılmaktadır. Kurumlara yapılan başvurular üzeri-
ne, somut sorunlara ilişkin çözümler üretilemese de raporlama yöntemi kullanılmaktadır. Bu raporlar, bağlayıcı
nitelikte değildir ancak manevi etkisinden bahsetmek mümkündür. Yasama organının somut başvurulardan yola
çıkarak temel hak ve özgürlüklerin korunması amacıyla bir kanun yapması veya mevcut bir kanunda değişiklik
getirmesine de bir engel yoktur. Öte yandan meclis araştırması, genel görüşme, meclis soruşturması ve yazılı
soru gibi TBMM’nin yürütmeyi denetleme araçlarını kullanması da mümkündür. Ayrıca meclis çatısı altında
temel hak ve özgürlüklerin korunması amacıyla kurumsal yapılar da oluşturulmuştur. Bunlar arasında Dilekçe
Komisyonu, İnsan Hakları İnceleme Komisyonu ve Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonunu sayılabilir. Ku-
rumsal işleyişe örnek oluşturması bakımından İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Kuruluş, Görev ve Çalışma
Esasları Hakkındaki Yönetmeliğe göre, il ve ilçe insan hakları kurullarının görevlerini şu şekilde özetleyebiliriz:
• Gündemlerindeki konuları değerlendirmek,
• İnsan hakları ihlal iddialarını incelemek ve araştırmak,
• İnsan haklarının korunmasına ve insan hak ve özgürlüklerinin kullanılmasına mani olan durumları incele-
mek, araştırmak ve çözüm önerileri geliştirmek,
• Hak ihlallerine yol açan sosyal, siyasi, hukuki ve idari sebepleri incelemek, araştırmak ve bunların çözümüne
ilişkin valilik veya kaymakamlık makamına önerilerde bulunmak,
• Her türlü ayrımcılığın önlenmesi için gerekli çalışmaları yapmak,
• İdarenin uygulamalarında vatandaşlara hoşgörü ve nezaketle yaklaşılmasını sağlamak amacıyla gerekli çalış-
maları yapmak,
• Çalışmalara ilişkin aylık raporlar hazırlamaktır.
Ulusal korunma mekanizmalarından bir grubu da idari başvuru yollarıyla korunma teşkil eder. Temel hak ve
özgürlüklerinin ihlal edildiğini düşünen her kişi, bu ihlalin veya olumsuz sonuçlarının ortadan kaldırılmasını
idareden isteyebilir. İdareye başvuru yapılması çoğu zaman akla gelen ilk yoldur. Ancak karar alıcı makamların
da idarenin bir parçasını oluşturması, bu yolun zayıf noktasını oluşturmaktadır. Buna karşın, idarenin aldığı
kararların bağlayıcı ve doğrudan uygulanabilir nitelikte olması sebebiyle yasama yoluyla korunmadan daha etkin
olduğu kabul edilmelidir.
İnsan haklarının korunması mekanizmaları içinde en etkili başvuru yolu ise yargısal başvuru yollarıdır. İdarenin
eylem ve işlemleriyle hak ve özgürlüklerinin ihlal edildiğini düşünen her birey mahkemelerde dava açabilecektir.
Yargılama işlevi, somut bir hukuki uyuşmazlığın veya hak ihlalinin, belirli usullere uyarak genel ve soyut nite-
likteki hukuk kuralları çerçevesinde bağımsız ve tarafsız mahkemelerce çözüme kavuşturulmasıyla gerçekleşir.
Doğaldır ki uyuşmazlıkların niteliği birbirinden çok farklılık gösterebilir. İşte bu farklı nitelikler dikkate alınarak
uyuşmazlıkların çözümünde farklı yargılama usulleri kullanılmaktadır. Yargılama faaliyetleri bakımından bu
çeşitlilik aslında daha etkin bir koruma sağlamanın da güvencesini oluşturur. Türkiye’de uyuşmazlığın tür ve
niteliğine göre yargı organlarının farklı dallara ayrıldığı görülmektedir: Adli yargı, idari yargı ve anayasa yargısı.
Yargısal başvuru yollarını da bu ayırımdan yola çıkarak sayabiliriz: Adli yargıya başvuru yolu, idari yargıya baş-
vuru yolu, Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru.
Bağımsız organlar aracılığıyla korunmaya örnek olarak Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurulunu ele almak ve görevle-
ri çerçevesinde temel hak ve özgürlüklerin korunmasına ilişkin iki görevinin ön plana çıktığını söylemek mümkündür:
• Ayrımcılık yasağı ihlallerine ilişkin başvurular ile insan hakları veya ayrımcılık yasağı ihlallerine ilişkin resen
yapılan incelemeleri karara bağlamak, bu başvuru ve incelemelere ilişkin gerekli hâllerde uzlaşma sürecini
sonuçlandırmak, ayrımcılık yasağı ihlallerine ilişkin öngörülen idari yaptırımlara karar vermek,
• Özgürlüğünden mahrum bırakılan ya da koruma altına alınan kişilerin ulusal önleme mekanizması kapsa-
mındaki başvurularını ve bu kapsamda resen yürütülen incelemeleri karara bağlamaktır.

161
 6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları

1
Henüz daha ihlal gerçekleşmeden temel hak 4 Ulusal insan hakları kuruluşlarının taşıması
ve özgürlüklerin korunmasına ilişkin önlemler gereken özellikleri belirleyen Paris İlkeleri, aşağıda
alınması aşağıdaki koruma türlerinden hangisini
neler öğrendik?

sayılan unsurlardan hangisine yer vermiş olamaz?

oluşturur?
A. Faaliyetlerin yürütülmesinde devlet katkısının
A. Bastırıcı koruma tamamen dışarıda bırakılması
B. Telafi edici koruma B. Mümkün olduğu ölçüde geniş ve belirgin gö-
C. Düzeltici koruma revlere sahip olunması
D. Önleyici koruma C. Görevlerinin anayasa veya yasalar gibi bağlayıcı
E. Onarıcı koruma hukuki normlarla belirlenmesi
D. Toplumunun çoğulcu yapısını yansıtacak bir
2 İnsan haklarının korunma mekanizmalarının oluşum sağlanması
uygulanması bakımından aşağıdakilerden hangisi E. İdari ve mali özerklik tanınması
birincil düzeyi oluşturur?
A. Uluslararası düzey 5 Aşağıdaki insan haklarının korunması meka-
B. Ülkesel düzey nizmalarından hangisi yasama organı aracılığıyla
C. Teorik düzey işletilmektedir?
D. Evrensel düzey A. İlçe İnsan Hakları Kurulları
E. Kentsel düzey B. Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu
C. Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu
3 Aşağıdakilerden hangisi insan haklarının D. Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru
yasama işlevine karşı korunmasında etkin bir yol E. TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu
değildir?
A. Temel hak ve özgürlüklerin anayasal güvence 6 TBMM İnsan Hakları İnceleme Komisyonu
altına alınması üyeliklerinin belirlenmesi için bir yasama döne-
B. Temel hak ve özgürlüklerin yazılı bir anayasada minde kaç seçim yapılır?
ayrıntılı olarak düzenlenmesi A. Bir
C. İdarenin eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu- B. İki
nun açık tutulması C. Üç
D. Anayasaya uygunluk denetimi yapan özel bir D. Dört
yargı organının bulunması E. Beş
E. Temel hak ve özgürlüklere katı bir anayasada
sistematik olarak yer verilmesi
7 Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’na göre,
Türkiye’de ikamet eden yabancı uyruklu gerçek
kişiler, kendileriyle ilgili bilgileri edinme hakkına
hangi esasa göre sahip olur?
A. Karşılıklılık esası
B. Kazanılmış hak esası
C. Kontenjan esası
D. En çok gözetilen ulus kaydı esası
E. Uluslararası asgari standartlar esası

162
 6
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

8 İdarenin eylem ve işlemleriyle haklarının ih- 10 Kamu Denetçiliği Kurumuna yapılan aşağı-
lal edilmesine bağlı olarak zarara uğradığını iddia daki başvurulardan hangisi, inceleme konusu ya-
eden kişi, bu zararların giderilmesi için idari yargı- pılmayacak başvurular arasında yer almaz?
da hangi davayı açabilir?

neler öğrendik?
A. Belli bir konu içermeyen başvuru
A. Ceza davası B. Yargı organlarınca görülmekte olan bir uyuş-
B. Kapatma davası mazlığa ilişkin başvuru
C. Topluluk davası C. Türkçe yazılmamış başvuru
D. Tam yargı davası D. Daha önce sonuçlandırılmış başvuru
E. İptal davası E. Dava açma süresi içinde yapılmış başvuru

9 Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurulu kaç

üyeden oluşur?
A. Beş
B. Yedi
C. On bir
D. On beş
E. On yedi

163
 6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları

Yanıtınız yanlış ise “Devletin İnsan Haklarını
1. D
Koruma Sorumluluğu ve Ülke Düzeyinde Ko-
runma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “TBMM İnsan Hakları
6. B
İnceleme Komisyonu” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Devletin İnsan Haklarını Yanıtınız yanlış ise “Bilgi Edinme ve Değer-
2. B 7. A
Koruma Sorumluluğu ve Ülke Düzeyinde Ko- lendirme Kurulu” konusunu yeniden gözden
runma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Yasama İşlevine Karşı

3. C 8. D Yanıtınız yanlış ise “İdari Yargıya Başvuru
Korunma”” konusunu yeniden gözden ge-
Yolları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Türkiye İnsan Hakları ve

4. A Yanıtınız yanlış ise “Ulusal Korunma Mekaniz- 9. C
Eşitlik Kurumu” konusunu yeniden gözden
maları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Yasama Organı Aracılı-

5. E 10. E Yanıtınız yanlış ise “Kamu Denetçiliği Ku-
ğıyla Korunma” konusunu yeniden gözden
rumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

İnsan haklarının ülkesel düzeyde korunması, ulusal korunma mekanizmaları

aracılığıyla gerçekleşmektedir. Ancak ulusal korumayı, uluslararası koruma
mekanizmalarından tamamen ayrı düşünmek de mümkün değildir. Çoğu
zaman ikisi arasında sıkı bir irtibat olduğu görülecektir. BM Örgütünün ko-
ruma sistemlerinde olduğu gibi genellikle, uluslararası mekanizmaların işle-
yişinde ulusal organlarla ilişki ve işbirliği önemli bir yer tutmaktadır. Yine
denetim aracı olarak kullanılan rapor hazırlanması yöntemi de bu ilişkiye ör-
nek gösterilebilir. Tüm bu tespitler çerçevesinde denilebilir ki ulusal korunma
Araştır 1 mekanizmaları ne kadar başarılı işletilebilirse uluslararası korunma mekaniz-
malarına başvurular o oranda azalacaktır. Dolayısıyla devletlerin, insan hak-
larını koruma yükümlülüğü çerçevesinde mümkün olan en iyi uygulamaları
hayata geçirmesi gerekir. Ülkesel düzeyde koruma, asli nitelik taşımaktadır.
Bu gereksinim her devletin, kendi ulusal işleyişlerine uygun olarak hukuki,
idari ve siyasi birçok başvuru yolunu açmasına etki etmiştir. Eğer bu başvuru
yollarıyla ulusal düzeyde insan haklarına ilişkin talep, şikayet veya ihlallere
uygun çözümler üretilebilirse uluslararası korunma mekanizmaları gündeme
gelmeyecektir. Aksi durumda tamamlayıcı nitelikte uluslararası kurumların
korunma mekanizmaları devreye girecektir.

164
 6
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Devletin genel anlamda insan haklarını güvence altına alma yükümlülüğün-
den söz etmek mümkündür. Bu yaklaşım çerçevesinde temel hak ve özgürlük-
lerden yararlanacak bireyler bir tarafta, bu hakları sağlamakla yükümlü bulu-
nan devlet diğer tarafta yer almaktadır. Dolayısıyla devletten insan haklarına
saygı göstermek, onları korumak ve onların gerçekleşmesini sağlamak gibi
yükümlülükleri yerine getirmesi beklenir. Tüm bu yükümlülükler devletten
beklenirken; aynı zamanda temel hak ve özgürlüklerin devlete karşı da korun-
ması gerekecektir. Devletin işlevleri bir yandan koruma yükümlülüğünü yeri-
ne getirirken diğer taraftan da ihlallerin faili olmaması gerekir. Ama devlet uy-
gulamalarına bakıldığında görülecektir ki devlet en çok bilinen insan hakları
ihlalcisidir. Devlet işlevleri arasında özellikle yürütme organının bu anlamda
ön plana çıktığı görülecektir. Yürütme, kamu gücünü kullanan ve her zaman
bireylerle ilişkide bulunan işlev olduğu için bu sonucu olağan karşılamak ge-
rekir. Yürütme organının bu durumu, devletin insan haklarının koruyucusu
Araştır 2 olmakla birlikte aynı zamanda potansiyel bir ihlalci olduğunu da gösterir. İşte
tam bu noktada yürütmenin tutum ve davranışları; insan hakları konusunda
devleti çok ileriye götürebileceği gibi, bireylerin hak kayıpları ve devletin say-
gınlığı açısından çok gerilere de çekebilir.
Devletin hem koruyan hem de ihlal eden tarafta bulunma durumu, ulusal
korunma mekanizmalarının oluşumu ve işleyişine de yansımıştır. Öncelikle
yürütme organının ihlallerine karşı yine idari başvuru yolların bulunmasını
çok yadırgamamak gerekir. Türkiye’de il ve ilçe insan hakları kurulları böyle
bir başvuru yolu oluşturmaktadır. Ancak idari başvuru yolları dışında da dev-
letin diğer işlevleri bakımından da bu ikili durum mevcuttur. Örneğin, temel
hak ve özgürlüklerin hem yasama işlevine karşı korunması hem de yasama
organı aracılığıyla korunması bakımından birçok hukuki aracın geliştirildiği
görülmektedir. Yasaların anayasaya uygunluk denetiminin yapılması yasama
işlevine karşı korunma sağlarken parlamentoda vatandaşların dilekçe hakkı-
nı kullanması, yasama organı aracılığıyla korunma sağlayacaktır. Türkiye’de
ilk duruma karşılık olarak Anayasa Mahkemesi, ikinci duruma karşılık olarak
TBMM Dilekçe Komisyonu örnek olarak verilebilir.

165
6
İnsan Haklarının Ülke Düzeyinde Korunması ve Ulusal Korunma Mekanizmaları

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Ayrımcılık yasağı, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde olduğu gibi 1982

Anayasası’nda da güvence altına alınmıştır. Sözleşme’ye göre, hak ve özgür-
lüklerden yararlanma “ırk, renk, dil, din, siyasal veya diğer kanaatler, ulusal
veya sosyal köken, ulusal azınlığa mensubiyet, servet, doğum veya herhangi
başka bir statü” gibi hiçbir nedenle ayrım yapılmaksızın sağlanacaktır (m. 14).
Ayrımcılık yasağı olarak ifade edilen bu düzenleme, “eşitlik hakkı” olarak da
adlandırılabilir. Nitekim Anayasamızda “kanun önünde eşitlik” başlığı altın-
da benzer bir hükme yer verilmiştir: “Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi
düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım gözetilmek-
sizin kanun önünde eşittir” (m. 10/1). Sözleşme’ye ek 12 No.’lu Protokol
ayrımcılık yasağına ilişkindir. Sözleşme’nin sadece temel haklar bakımından
öngördüğü yasağı genişleten Protokol, ayrım sebeplerini saydıktan sonra ya-
Araştır 3 salarla düzenlenen tüm haklardan herkesin eşit bir biçimde yararlanacağını ve
hiç kimsenin ayırım sebeplerine dayalı olarak kamu makamları önünde farklı
bir işleme tabi tutulamayacağını hükme bağlamıştır. Anayasa’da 2004 yılında
yapılan değişiklikle eşitlik düzenlemesine ek fıkra getirilmiş, “Kadınlar ve er-
kekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla
yükümlüdür” hükmüne yer verilmiştir. Aynı fıkraya 2010 yılında şu cümle
eklenmiştir: “Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarak yo-
rumlanamaz” (m. 10/2).
Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumunun temel hak ve özgürlüklerin
korunması bakımından daha özel bir görev üstlendiğini de söylemek yanlış
olmaz. Özel görevin bir parçası da ayrımcılık yasağına ilişkin olup, bu yasağa
ilişkin görevleri şunlardır: Ayrımcılık yasağı ihlallerine ilişkin başvurular ile
bu ihlallere ilişkin resen yapılan incelemeleri karara bağlamak, bu başvuru ve
incelemelere ilişkin gerekli hâllerde uzlaşma sürecini sonuçlandırmak, ayrım-
cılık yasağı ihlallerine ilişkin öngörülen idari yaptırımlara karar vermek.

166

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Kaynakça
Akıllıoğlu, T. (2019). İnsan Hakları: Kavram,
Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, 3. Bası, Ankara:
Yetkin Yayınları.
Algan, B. (2007). Ekonomik, Sosyal ve Kültürel
Hakların Korunması, Ankara: Seçkin Yayınları.
Aybay. R. (2017). İnsan Hakları Hukuku, 3. Bası,
İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Benedek, W. (2014). İnsan Haklarını Anlamak: İnsan
Hakları Eğitimi El Kitabı, Ankara: Türkiye Adalet
Akademisi Yayınları.
Bozkurt, E. (2018). İnsan Hakları Temel Metinler, 3.
Bası, Ankara: Legem Yayınları.
Cabrillac, R. / Frison-Roche, M.-A. / Revet T. [eds.]
(2001). Libertés et droits fondamentaux, 7e édition,
Paris: Editions Dalloz.
Çağıran, M. E. (2006). Uluslararası Alanda İnsan
Hakları, Ankara: Platin Yayınları.
Çağlayan, R. (2019). İdare Hukuku Dersleri, 7. Bası,
Ankara: Adalet Yayınevi.
Donnelly, J. (1995). Teoride ve Uygulamada İnsan
Hakları, Çev. M. Erdoğan / L. Korkut, Ankara:
Yetkin Yayınları.
Doğan, İ. (2013). İnsan Hakları Hukuku Ders Kitabı,
Ankara: Astana Yayınları.
Eren, A. (2007). Türkiye’de İnsan Haklarının
Korunması, Ankara: Turhan Kitabevi.
Gemalmaz, M. S. (2012). Ulusalüstü İnsan Hakları
Hukukunun Genel Teorisine Giriş, C. I, 8. Bası,
İstanbul: Legal Yayınları.
İnternet Kaynakları
Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/
cimere-gecen-yil-3-milyon-138-bin-basvuru-
yapildi/1738766, E.T: 20.03.2020.
Cumhurbaşkanlığı Hukuk ve Mevzuat Genel
Müdürlüğü, Mevzuat Bilgi Sistemi: e-mevzuat,
http://mevzuat.gov.tr, E.T: 13.03.2020.
Kamu Denetçiliği Kurumu, http://ombudsman.gov.
tr, E.T: 16.03.2020.
T.C. Cumhurbaşkanlığı, Resmî Gazete, http://
resmigazete.gov.tr, 13.03.2020.
6
Gölcüklü, A. F. / Gözübüyük, A. Ş. (2002). Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması: Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesinin İnceleme ve Yargılama
Yöntemi, 3. Bası, Ankara: Turhan Kitabevi.
Gören, Z. (2019). Anayasa Hukuku, 4. Bası, Ankara:
Yetkin Yayınları.
Gözler, K. (2017). İnsan Hakları Hukuku, Bursa: Ekin
Yayınları.
Kaboğlu, İ. [ed.] (1998). “Çağdaş Anayasalarda
Özgürlükleri Korumaya Yönelik Bağımsız İdari
Otoriteler”, içinde: Les Autorités Administratives
Indépendantes / Bağımsız İdari Otoriteler, s. 69-80.
İstanbul: Alkım Yayınları.
Mumcu, A. (1994). İnsan Hakları Kamu Özgürlükleri,
Ankara: Savaş Yayınları.
Özbudun, E. (2010). Türk Anayasa Hukuku, 11. Bası,
Ankara: Yetkin Yayınları.
Reisoğlu, S. (2001). Uluslararası Boyutlarıyla İnsan
Hakları, İstanbul: Beta Yayınları.
Umar, L. [der.] (2006). Birleşmiş Milletler’de İnsan
Hakları Yorumları: İnsan Hakları Komitesi ve
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi,
1981-2006, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları.
Ünal, Ş. (1997). Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan
Hakları Hukuku, Ankara: Yetkin Yayınları.
Yüzbaşıoğlu, N. (2000). “İnsan Haklarının Ulusal
Düzeyde Korunması”, içinde: İnsan Hakları, s.
397-406. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük, http://
sozluk.gov.tr, E.T: 11.03.2020.
Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu, http://
tihek.gov.tr, E.T: 16.03.2020.
Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu,
h t t p s : / / w w w. t i h e k . g o v. t r / u p l o a d / f i l e _
editor/2019/03/1551881836.pdf, E.T:
20.03.2020.
167
 Bölüm 7
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin
Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin
Özellikleri ve Getirdiği Yenilikler Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin

1 2
öğrenme çıktıları

1 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin Tarihçesi

özellikleri ile bu Sözleşme ve Ek 2 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin
Protokollerinin içeriklerini özetleyebilme tarihsel gelişim sürecini açıklayabilme

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin

Yapısı, Yargılama Yetkisi ve Mahkemeye
Başvuru Usulleri
3 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin
organları ile bunların görev ve yetkilerini,

3
bu kapsamda Mahkemenin yargılama
yetkisi ve Mahkemeye başvuru usullerini
açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi • Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
• Koruma Mekanizması • Mağdur • İkincilik İlkesi • Avrupa Konseyi • İnsan Hakları

168

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
GİRİŞ
İnsan haklarının bölgesel düzeyde korunması
amacıyla insan haklarına ilişkin pek çok sözleşme
imzalanmış, bu sözleşmelerin öngördüğü koruma
sistemleri hayata geçmiştir (Bozkurt, Kanat ve
Bektaş, 2018: 135-163). Bunlar arasında en dikkat
çekeni Avrupa bölgesinde oluşturulan Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi ve bu Sözleşmenin ön-
gördüğü Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’dir.
Bu ünitede genel hatlarıyla Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesini
inceleyeceğiz.
İlk başlıkta Avrupa İnsan Hakları Sözleşme-
si (AİHS)’nin özellikleri ile getirdiği yenilikleri,
ikinci başlıkta bu Sözleşmenin öngördüğü koruma
mekanizmasının tarihsel süreçte gelişim aşamala-
rını inceleyeceğiz. Son bölümde ise Mahkemenin
oluşum kompozisyonu, yargılama yetkisi ve Mah-
kemeye başvuru usullerini ele alacağız.
AVRUPA İNSAN HAKLARI
SÖZLEŞMESİNİN ÖZELLİKLERİ
VE GETİRDİĞİ YENİLİKLER
İkinci Dünya Savaşı sonrası filizlenen uluslararası
insan hakları hukukunun ilk kaynakları arasında
yer alan AİHS, insan haklarının uluslararası dü-
zeyde güvence altına alınmasında önemli bir yer
tutmaktadır (Özdek, 2004: 27). Sözleşmenin res-
mi adı ‘İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin
Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi’ olmasına
rağmen yaygın olarak ‘Avrupa İnsan Hakları Söz-
leşmesi’ adıyla anılmaktadır (Döner, 2003: 81).
Sözleşmenin özellikleri şu şekilde özetlenebilir:
Sözleşme, getirdiği uluslararası koruma sistemiyle
insan hakları alanında bir anlayış değişikliğini
yansıtmaktadır. Öyle ki Sözleşme, bireyi uluslararası
hukukun bir süjesi haline getirmiştir. Bu bakımdan
bireysel başvuru hakkının Sözleşmenin en önemli
özelliği olduğu söylenebilir. (Özdek, 2004: 28).
Böylece Sözleşme, haklarını çiğneyen devlete kar-
şı bireye Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine
(AİHM) başvuru yolunu açmıştır.
AİHS 1950’de ilk imzalandığı haliyle kalma-
mıştır. Zamanla Sözleşme ek protokoller ile hem
Sözleşmenin içeriği hem de Sözleşmenin öngör-
düğü denetim mekanizması geliştirilmiştir. Söz-
leşmenin öngördüğü denetim mekanizması ‘toplu
güvence’ kavramına dayanmakta ve sadece birinci
7
kuşak haklar olarak veya medeni ve siyasi haklar
oalrak ifade edilen hak sınıfına giren hak ve özgür-
lükler koruma altına alınmıştır (Bozkurt, Kanat ve
Bektaş, 2018: 162).
dikkat
Birey, uluslararası hukukta da
hak sahibi durumuna gelmiş,
uluslararası hukukun süjesi ol-
muştur (Özdek, 2004: 27).
Sözleşmenin belkemiği olan bireysel başvuru
hakkı, Sözleşme ile getirilen denetim sisteminin en
önemli parçasıdır (Gözübüyük, Gölcüklü, 2016:
16). Sözleşmeye Ek 11.Protokolden önce seçimlik
hüküm olarak öngörülmüştü; yani bireye, başvu-
ru hakkının tanınması taraf devletin ayrı bir kabul
beyanına bağlıydı ve süreyle sınırlanabiliyordu.
Başka bir ifadeyle Sözleşmenin onayı, otomatik
olarak bu yolu açmamaktaydı. Böylece Sözleşme
bireysel başvuru hakkının tanınmasını devletin
istek ve takdirine bırakmıştı. 11 Protokol, kişinin
devlete karşı etkili bir şekilde korunması yolu açan
başvuru hakkını, devlet başvuru gibi zorunlu yet-
ki haline getirmiştir. 11. Protokol ile Avrupa İnsan
Hakları Komisyonu da kaldırıldığından, artık birey,
doğrudan doğruya Mahkemeye başvuru yapacaktır
(Döner, 2003: 157).
Sözleşme, ortak bir güvence mekanizma-
sı öngörmüştür. Sözleşmenin Türkçe çevirisinde
“müştereken sağlama” olarak ifade edilen “ortak
güvence”, bu uluslararası belgenin temel özellik-
lerinden birini oluşturan devlet başvurusu meka-
nizmasıdır. (Gözübüyük, Gölcüklü, 2016: 15-16).
AİHS ile güvence altına alınan hak ve özgürlükle-
rin korunmasında her taraf devlet tek tek sorum-
lu tutulmuştur. Sözleşmeye taraf her devlet, diğer
taraf devletlerin Sözleşmeye saygılı olup olmadı-
ğını denetlemekle yükümlüdür. Bu yükümlülük,
yalnız kendi vatandaşlarını veya kendi çıkarlarını
koruma amacına yönelik değil, Sözleşmenin uy-
gulama alanı içinde bulunan herkesin haklarına
ve genel olarak da Sözleşmeye saygı gösterilmesi
amacına dönüktür. Aslında Sözleşme ile insan
hakları konusunda “ortak paydayı” oluşturmak ve
bu bağlamda “Avrupa kamu düzeni” oluşturulması
önemli bir hedeftir (Şahin, 2015:127).
169
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa
7 İnsan Hakları Mahkemesi
dikkat
Sözleşmenin getirdiği güvence
sistemi (mütekabiliyet) karşılık-
lılık ilkesine dayanmamaktadır
(Özdek, 2004: 29; Gözübüyük,
Gölcüklü, 2016: 16).
Bu, uygulama itibariyle birçok devlet başvuru-
su kararlarında görülebilmektedir. Ayrıca belirt-
mek gerekir ki; uygulama itibariyle devletler, ya
siyasal bir baskı aracı olarak veya dolaylı olarak,
uyruklarının ya da kendi çıkarlarını korumak
için bu yola başvurabilmektedir, dolayısıyla dev-
let başvurularının genel itibariyle siyasal bir amaç
güttüğü söylenebilir (Bozkurt, Kütükçü ve Poy-
raz, 2010: 200-201).
dikkat
Sözleşmenin sağladığı güvence ikincildir.
Sözleşmenin benimsediği yapıda insan
haklarının ulusal hukukta korunması asıl-
dır. Dolayısıyla uluslararası koruma ikin-
cildir. Bu nedenle bir kişinin Sözleşmenin
korumasından faydalanması için bazı istis-
nalar dışında ulusal hukuk yollarını tüket-
mek gereklidir. Sözleşmenin öngördüğü
koruma tamamlayıcı nitelikte bir koruma-
dır (Gözübüyük, Gölcüklü, 2016: 16).
AİHS organları, Sözleşmeye taraf devletlerin
yargı veya yasama organlarını yasaların doğru uy-
gulanıp uygulanmadığı açısından denetleyen bir
üst kuruluş değildir. AİHS organlarının devreye
girmesi, ancak Sözleşme ile güvence kapsamına
alınmış bir hakkın, ulusal merciden çıkan bir
işlemle zarar görmesi durumunda söz konusudur.
Diğer bir anlatımla AİHM temyiz merci değildir.
AİHM’in görevi Sözleşmenin ihlal edilip edilmedi-
ğini tespit etmektir (Şahin, 2015: 127).
Sözleşme tarafı devletlerin Sözleşmeden doğan
yükümlülükleri karşılıklılık ilkesine (mütekabili-
yet) ve vatandaşlık bağına dayanmaz. Dolayısı ile
Sözleşme ile sağlanan haklardan yabancılar da ya-
rarlanır (Bozkurt, Kütükçü ve Poyraz, 2010: 201).
170
Sözleşmenin dikkat çeken özelliklerinden birisi de
Sözleşmeye taraf devletlerin yalnız kendi vatandaş-
larına değil, yetki alanında bulunan yabancı, vatan-
sız veya mülteci olsun herkese uygulanabilmesidir.
Sözleşmenin birinci maddesinde belirtildiği gibi;
devlet Sözleşmede öngörülen hak ve özgürlükleri
“kendi yetki alanında bulunan herkese” tanımak
zorundadır (Aybay, 2015: 121). Sözleşmeye taraf
devletlerin Sözleşmeden doğan yükümlülükleri
nesnel bir yükümlülüktür. AİHM Sözleşmenin
1.maddesi kapsamında şunu ifade etmiştir: “Yük-
sek Sözleşmeci Taraflar kendi yetki alanları içinde
bulunan herkesin, bu Sözleşme’nin birinci bölü-
münde açıklanan hak ve özgürlüklerden yarar-
lanmalarını sağlarlar.” (Bozkurt, Kanat ve Bektaş,
2018: 248).
Sözleşme, klasik uluslararası andlaşmalardan
farklı olarak sözleşmeye taraf devletlerin sadece
karşılıklı menfaatleri çerçevesini aşan bir niteliğe
sahiptir. İki taraflı taahhütler ağına ilaveten nesnel
yükümler yaratmakta ve bu yükümler, Başlangıç
metninde işaret olunduğu üzere, bir ‘ortak güvence’
alına alınmış bulunmaktadır. Sözleşmenin 33.mad-
desi sözleşen devletlere üstlenilen bu yükümlere
saygılı olunmasını isteme olanağını vermektedir ve
devletler bunu yaparken, mesela şikâyet konusu et-
tikleri tedbirin, kendi uyruğundan birine zarar ver-
miş olduğu gibi bir menfaat güttüğünü kanıtlamak
zorunda değildir. Sözleşmeyi yazanlar, 1.maddeyi
kaleme alırlarken ‘tanımayı taahhüt ederler’ değil,
fakat ‘tanırlar’ deyimini kullanmakla da, I. Bölüm-
deki hak ve özgürlüklerin sözleşen devletlerin yetki
alanındaki her bireye doğrudan tanınmış olduğunu
göstermek istemişlerdir.
dikkat
Sözleşme ile yargısal nitelikli,
bağlayıcı kararlar alabilen bir de-
netim mekanizması kurulmuştur
(Döner, 2003: 177).
AİHS, başka devletlere bağlı olmaksızın, bütün
taraf devletlere objektif yükümlülük getirmektedir.
Bu durum AİHS’i, diğer uluslararası sözleşmeler-
den farklı olarak, karşılıklılık ve iki taraflı taahhüt-
lerin ötesine taşıması yönünden öne çıkarmaktadır.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Öyle ki AİHM, AİHS’i Avrupa kamu düzeninin
‘anayasal’ belgesi olarak tanımlamakta (Şahin,
2015:127), bu yönüyle Sözleşme Avrupa coğraf-
yasında ortak hukuki bir alan yaratmaktadır (Boz-
kurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 162-163).
AİHS 1.maddesine göre “Yüksek Sözleşmeci
Taraflar kendi yetki alanları içinde bulunan herke-
sin, bu Sözleşme’nin birinci bölümünde açıklanan
hak ve özgürlüklerden yararlanmalarını sağlarlar”.
‘Herkes’ ifadesinin burada altı çizilmelidir. Her-
hangi bir kısıtlama olmaksızın bir kişinin milliyeti,
ırkı, yaşadığı, mülkiyeti göz önünde bulundurmak-
sızın herkesin sahip olduğu haklardır. Ayrıca ilgili
devletin vatandaşı olmayan, dışardan yasal veya
yasadışı olarak ülke sınırları içinde bulunan kişi-
ler de Sözleşmedeki hakların ihlalini ileri sürerek
AİHM’e başvuru yapabilir (Bozkurt, Kütükçü ve
Poyraz, 2010: 201).
Sözleşmenin bir diğer özelliği ise ulusal hukuku
etkilemesidir. Buna göre Sözleşmeye aykırı yasala-
rın Sözleşmeye uygun bir duruma getirilmesi gere-
ğini doğurmaktadır. Sözleşmeye taraf devletlerden
bazılarında Anayasa düzeyinde, bazılarında kanun
düzeyindedir. Bu, ulusal hukukun Sözleşmeye uy-
gun olmasında etkilidir.
Özgürlüklerin sınırsız şekilde kullanılamayacağı
ilkesinden hareketle Sözleşme, güvence altına aldığı
hak ve özgürlüklerin düzenlenmesine ilişkin bazı
ölçütler öngörmüştür. Örneğin Sözleşmenin 8 –
11.maddelerde hak ve özgürlükler birinci fıkrada,
ikinci fıkrada da sınırlamada geçerli ölçütlere yer
vermektedir. Buna göre; ulusal güvenliğin, kamu
güvenliğinin, kamu düzenin, ülkenin ekonomik
çıkarlarının, kamu sağlığının, genel ahlakın, başka-
larının hak ve özgürlüklerinin korunması ve suçlu-
luğun önlenmesi gibi nedenlerle, yasal dayanağının
bulunması ve demokratik toplumda zorunlu önlem-
ler niteliğinde olması koşuluna dayalı olarak sınırla-
nabilecektir (Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 210).
Aynı zamanda sözleşme; savaş veya ulusun var-
lığını tehdit eden olağanüstü durumlarda, Sözleş-
meye taraf devletin yükümlülüklerinden bir kısmı-
nı askıya alabilmelerine olanak tanımıştır. Ancak,
Sözleşme hiçbir taraf devlete olağanüstü durumlar-
da bile kişinin yaşam hakkına saygı gösterme yü-
kümlülüğünden, ya da işkence ve kölelik yasağın-
dan veya suç ve cezaların kanuniliğinden kurtulma
olanağını vermemiştir. Bu haklara, olağanüstü du-
rumlarda bile saygı göstermek bir zorunluluktur.
7
Sözleşmenin 17.maddesi özgürlükleri yok etme
özgürlüğünü yasaklamıştır. Buna göre; “Bu Sözleş-
me’deki hiçbir hüküm, bir devlete, topluluğa veya
kişiye, Sözleşme’de tanınan hak ve özgürlüklerin
yok edilmesi veya bunların Sözleşme’de öngörül-
müş olandan daha geniş ölçüde sınırlandırılmala-
rını amaçlayan bir etkinliğe girişme ya da eylemde
bulunma hakkı verdiği biçiminde yorumlanamaz.”
Son olarak Sözleşme, devletlerin çekince koy-
ma hakkını sınırlandırmıştır. Uluslararası hukuka
göre bir devlet andlaşmayı kabul ederken, çekince
koyabilir. Bu yöntemle devlet, andlaşmanın kendi
açısından uygulanmasını sınırlandırılabilir. Çe-
kince, Sözleşmenin belli madde veya maddelerine
ilişkin olabilir. Genel nitelikte çekince konamaz.
Çekince, ulusal bir yasanın Sözleşme ile bağdaş-
madığı durumda ve ölçüde konabilir. Çekince
konusu olan yasa veya yasa hükümlerinin açıkça
belli edilmesi gerekir. Sözleşme, çekincenin nasıl
ve hangi koşullar altında kullanılabileceği Sözleş-
menin 57.maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre;
“Bu Sözleşme’nin imzası ve onaylama belgesinin
sunulması sırasında her devlet, Sözleşme’nin belirli
bir hükmü hakkında, ülkesinde yürürlükte olan bir
yasanın bu hükümle bağdaşmazlığı konusunda bir
çekince koyabilir. Bu madde genel nitelikte çekin-
celer konmasına izin vermez. Bu madde uyarınca
konulacak her çekince, sözü edilen yasayla ilgi-
li kısa bir açıklama içerir”. Bu koşullar dâhilinde
anlaşılabileceği gibi, Sözleşmeye ancak sınırlı bir
biçimde çekince konabilir. Sözleşmeye taraf devlet
tarafından belirtilen koşullara uymayan çekince
konması durumunda, çekince geçerli değildir.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde
Yer Verilen Haklar ve Sözleşmeye Ek
Protokoller (1-16. Protokoller)
AİHS ve ek protokolleri, BM tarafından ka-
bul edilen Medeni (Kişisel) ve Siyasi Haklar Söz-
leşmesi ile 1982 tarihli Türk Anayasasındaki kişi
hakları ve siyasal haklar başlığı altında düzenlenen
haklar; (klasik) birinci kuşak hakların bir bölümü-
nü içermektedir.
dikkat
Avrupa Konseyi ‘sosyal hakları’ ayrı
bir mekanizma içinde ele almıştır.
171
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa

7 İnsan Hakları Mahkemesi

Güvence altına alınan hakların büyük kısmı AİHS ve sonradan bu Sözleşmeye Ek Protokollerle geniş-
letilmiştir. Bu süreçte AİHM ve Avrupa İnsan Hakları Komisyonu içtihatlarının rolü oldukça önemlidir.
Sözleşme, tüm hak ve özgürlükleri kapsayıp güvence altına almamaktadır. Sözleşme ve Protokollerde
düzenlenen hak ve özgürlükler oldukça sınırlıdır.
Sözleşme, 4 Kasım 1950 tarihinde Roma’da imzalanıp, 3 Eylül 1952 tarihinde yürürlüğe giren ve 18
Mayıs 1954’te Türkiye tarafından onaylanmış bulunan Sözleşmede aşağıdaki haklar yer almaktadır.

Tablo 7.1 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde yer verilen haklar (Bozkurt, Kütükçü ve Poyraz, 2010: 195-198; Şahin,
2015:129-130)

HAKLAR SÖZLEŞME MADDELERİ

Yaşam Hakkı Madde 2
İşkence Yasağı Madde 3
Kölelik ve Zorla Çalıştırma Yasağı Madde 4
Özgürlük ve Güvenlik Hakkı Madde 5
Adil Yargılanma Hakkı Madde 6
Kanunsuz Ceza Olmaz Madde 7
Özel ve Aile Hayatına Saygı Hakkı Madde 8
Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü Madde 9
İfade Özgürlüğü Madde 10
Toplanma ve Dernek Kurma Özgürlüğü Madde 11
Evlenme Hakkı Madde 12
Etkili Başvuru Hakkı Madde 13
Ayrımcılık Yasağı Madde 14

Sözleşmeye Ek Protokollerde ilave haklar ile usule ilişkin düzenlemeler ise şu şekilde özetlenebilir (Şa-
hin, 2015:130-133; Akıllıoğlu, 2019: 370-373).
Sözleşmeye EK-1 No.’lu Protokol;
Protokol, 20 Mart 1952’de Paris’te imzalanmış, 18 Mart 1954’te yürürlüğe girmiştir. Türkiye, 10 Mart
1954 tarih ve 6366 sayılı Kanunla ‘eğitim hakkı bakımından geçerli olacak bir çekince’ koyarak onaylamış-
tır. Toplamda 6 maddeden oluşan bu Protokol ile Sözleşmeye üç önemli hak eklenmiştir. Bunlar; Mülkiyet
Hakkı, Eğitim Hakkı ve Serbest Seçim Hakkı.
Sözleşmeye EK-2 No.’lu Protokol;
Bu Protokol, AİHS hükümlerini ve özellikle diğer organlar ile beraber AİHM’i kuran Sözleşmenin
19.maddesi göz önüne alınarak, Mahkemeye bazı şartlar altında istişari görüş verme yetkisinin tanınmasını
öngörmektedir. Protokol; Mahkemeye Bakanlar Komitesinin isteği üzerine, Sözleşmenin ve Protokolle-
rinin yorumlanması ile ilgili hukuki sorunlar konusunda istişari görüşler vermeyi mümkün kılmaktadır.
Bakanlar Komitesinin Mahkemeden istişari görüş isteme kararı, Komiteye katılma hakkına sahip temsilci-
lerin oylarının üçte iki çoğunluğu ile alınır. Bakanlar Komitesinden gelen görüş isteğinin, bu Protokolün
1.maddesinde belirlenen istişare yetkisine girip girmediğini Mahkeme karara bağlar. İstişari görüş talep-
lerini incelemek üzere Mahkeme genel kurul halinde toplanır, Mahkemenin görüşü gerekçelidir. Sunulan
istişari görüş tamamen veya kısmen bir yargıcın (yargıçların) ortak görüşünü ifade etmemesi durumda, her
yargıç kendi kişisel görüşünü açıklama hakkına sahiptir.
Sözleşmeye EK-3 No.’lu Protokol;
Bu Protokol ile AİHS 29, 30 ve 34.maddeleri değiştirilmiştir. 21 Eylül 1970 tarihinde yürürlüğe
girmiştir.

172

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Sözleşmeye EK-4 No.’lu Protokol;
Protokol, 16 Eylül 1993 tarihinde imzaya açıl-
mıştır. Türkiye tarafından 19 Ekim 1992’de im-
zalanmış ve 23 Şubat 1994 tarih ve 3975 sayılı
Kanunla onaylanmıştır. Protokol toplamda yedi
maddeden oluşmaktadır. Protokol ile Sözleşmeye
dört hak ilave edilmiştir. Bunlar; Borçtan Dolayı
Özgürlüğünden Yoksun Bırakılmama Hakkı, Ser-
best Dolaşım Özgürlüğü, Vatandaşların Sınır Dışı
Edilmesi Yasağı ve Yabancıların Toplu Şekilde Sınır
Dışı Edilmesi Yasağı.
Sözleşmeye EK-5 No.’lu Protokol;
Bu Protokol ile AİHS 22 ve 40. maddeleri
değiştirilmiş, 20 Aralık 1971 tarihinde yürürlüğe
girmiştir.
Sözleşmeye EK-6 No.’lu Protokol;
28 Nisan 1983 tarihinde Strasbourg’da im-
zalanmış, 1 Mart 1985 tarihinde yürürlüğe gir-
miştir. Bu Protokol, Türkiye tarafından 26 Hazi-
ran 2003 tarihinde onaylanmıştır. Toplam dokuz
maddeden oluşan bu Protokol ile ölüm cezası kal-
dırılmıştır. Savaş ve çok yakın savaş tehlikesi du-
rumunda işlenmiş olan fiiller için ölüm cezasının
öngörülebileceği hükme bağlanmıştır.
Sözleşmeye EK-7 No.’lu Protokol;
Protokol 22 Kasım 1984 tarihinde Strasbourg’da
imzalanıp, katılan devletler için 11 Ocak 1998 ta-
rihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye tarafından ise
14 Mart 1985 tarihinde imzalanmıştır. Toplamda
on maddeden oluşan bu Protokol ile beş hak daha
Sözleşme kapsamına dâhil edilmiştir. Bunlar; Ya-
bancıların sınır dışı edilirken güvence tanınmasına
ilişkin usulü güvenceler, Cezai konularda iki dere-
celi yargılanma hakkı, Adli hata halinde tazminat
hakkı ve Eşler arasında eşitlik hakkı.
Sözleşmeye EK-8 No.’lu Protokol;
Avrupa İnsan Hakları Komisyonuna yapılan
başvurular ve Mahkeme önüne gelen davalar za-
manla arttığından, denetim mekanizmasının işle-
yişinde ciddi tıkanıklıklar ve gecikmeler meydana
gelmiştir. 8 Nolu Protokol bu tıkanıkları gidermek
ve sistemin işleyişini hızlandırmak amacıyla kabul
edilmiştir. Bu amaçla Protokol, Komisyon ve Mah-
kemenin çalışma usulleri ile ilgili bazı değişiklikler
öngörmüştür. Örneğin Komisyon bireysel bir baş-
vuru dilekçesini kabul ettikten sonra, Sözleşmede
öngörülen kabul edilmezlik nedenlerinden birinin
varlığını tespit ettiği takdirde dilekçenin reddine
7
eskiden oybirliği ile karar vermek durumundayken,
yeni değişikliğe göre ‘üyelerin üçte iki çoğunluğu’
ile karar verebilecektir. Bu Protokol 19 Mart 1985
tarihinde imzaya açılmış ve 1 Ocak 1990 tarihinde
yürürlüğe girmiştir. Türkiye, bu Protokolü 21 Ni-
san 1986 tarihinde onaylamış bulunmaktadır.
Sözleşmeye EK-9 No.’lu Protokol;
Bu Protokol yürürlüğe girene kadar Komisyon
tarafından incelenerek sonuca bağlanan bireysel
bir başvuru, dava konusu olarak ancak Komisyo-
nun kendisi veya ilgili devlet tarafından Mahkeme
önüne getirilebilirken, bu Protokolün yürürlüğe
girmesiyle beraber doğrudan doğruya kişiler veya
kişi toplulukları tarafından da Mahkemeye gö-
türülebilecektir. Sözleşmede öngörülen denetim
mekanizmasının genişletilmesi anlamına gelen
bu değişiklik, kişiler açısından da ek bir güvence
oluşturmaktadır. Bu Protokol 1 Ekim 1994’te yü-
rürlüğe girmiştir. Türkiye tarafından bu Protokol
imzalamıştır, ancak onaylanmasına gerek kalmak-
sızın Protokol, 11 Nolu Ek Protokol ile bütünleş-
tirilmiştir.
Sözleşmeye EK-10 No.’lu Protokol;
AİHS 32.maddenin değiştirilmesini öngörmek-
tedir. Bakanlar Komitesinin karar alması için 2/3
çoğunluk yerine basit çoğunluk öngörmekteydi.
Ancak 1998 tarihli 11 Nolu Ek Protokol ile konu
çözümlendiğinden yürürlüğe girmemiştir.
Sözleşmeye EK-11 No.’lu Protokol;
Bu Protokol Türkiye tarafından 11 Mayıs
1994 tarihinde imzalamıştır. Onay kararı ve Söz-
leşme metni 20 Haziran 1997 gün ve 23025 sa-
yılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. Türkiye 11
Temmuz 1997 tarihinde onay belgesini tevdi
etmiştir. 11 Nolu Ek Protokol ile yenilenen AİHS
bütün onaylar tamamlandıktan sonra 1 Kasım
1998 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu Protokol ile
Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ile Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi kaldırılarak, tek Mahkeme
oluşturulması ve birinci bölüme madde başlıkları
eklenmesi öngörülmüştür. Dolayısıyla Protokol,
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin koruma siste-
minde ciddi bir usul yeniliği sağlaması bakımından
çok önemlidir.
Sözleşmeye EK-12 No.’lu Protokol;
Her türlü ayrımcılığı yasaklayan bu Protokol,
4 Kasım 2000 tarihinde Roma’da imzaya açılmış
1 Nisan 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Pro-
173
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa

7 İnsan Hakları Mahkemesi

tokol, AİHS 14.madde ile sınırlı olmaksızın her
konuda ayrımcılık gerekçesiyle AİHM’e dava açı-
labilmesini mümkün kılmaktadır. Türkiye 18 Ni-
san 2001 tarihinde Protokolü imzalamıştır. Ancak
bugün itibariyle Protokol, Türkiye için yürürlükte
değildir.
Sözleşmeye EK-13 No.’lu Protokol;
2 Mayıs 2002’de imzaya açılan bu Protokol ile
ölüm cezası kesin olarak yasaklanmıştır. 13 Aralık
2005 tarihinde Resmi Gazetede yayımlanmış ve
Türkiye için Protokol yürürlüğe girmiştir.
Sözleşmeye EK-14 No.’lu Protokol;
2010’da yürürlüğe giren 14 No’lu Protokol,
Mahkemenin işi yükünü hafifletmek için tek
hâkimli, üç kişilik komite halinde ve daire halin-
de çalışma düzenlemiştir. Yeni sisteme göre açıkça
dayanaksız işler tek hâkim kararı ile reddedilebilir.
Tek hâkime yazı işleri destek verir. Üç kişilik Komi-
te sorun çıkarmayan, bilinen içtihada uygun görü-
nen işlerde ilk inceleme ile esası birleştirerek karar
verir. Bu komitelere davalı ülkeden gelen hâkim
üyenin katılması zorunlu değildir.
Sözleşmeye EK-15 No.’lu Protokol;
Türkiye tarafından 2 Mayıs 2016’da onayla-
nan 15 Nolu Protokol bütün Avrupa Konseyi üye
devletlerin onayı tamamlanmamış olduğundan
henüz yürürlüğe girmemiştir. Protokol, devletler
lehine önemli yenilikler öngörmektedir. Protokol
ile AİHS’in Başlangıç kısmına devletlerin yetkisi-
nin asıl olduğuna ve takdir yetkisi bulunduğuna
ilişkin iki ilke eklenmesini öngörmektedir. Aynı
zamanda Mahkemeye başvuru süresini altı aydan
dört aya indirmektedir. Diğer taraftan Sözleşmenin
14 Nolu Protokolü ile değiştirilen kabul edilebilir-
lik koşullarına ilişkin 35/3b kuraları ‘önemli zarar’
görmeyen mağdurun başvurusunun reddini öngör-
mektedir. Ancak bu fıkraya “ulusal hukuk yargı ur-
ganı tarafından yeterli inceleme yapılmadığı ortaya
konduğu takdirde” hiçbir başvurunun önemsiz
zarar gerekçesiyle reddedilemeyeceği koşulu eklen-
miştir. 15 Nolu Protokol bu koşulu kaldırmaktadır.
Diğer bir ifadeyle önemsiz zarar söz konusu ise ulu-
sal makamın yeterli inceleme yapmadığı ileri sürü-
lemeyecektir. Ayrıca Sözleşmenin 30.maddesine
göre başvuruyu inceleyen Daire, Sözleşme hukuku
bakımından önem taşıyor ise, Büyük Daire lehine
işten el çekme kararı alabilmektedir. Ancak taraflar
itiraz ettiği takdirde el çekme kararı alınamamakta-
dır. 15 Nolu Protokol ile tarafların, Dairece alınan
Büyük Daire lehine işten el çekme kararına itiraz
hakları kaldırılmıştır. Son olarak 15 Nolu Protokol
AİHM üye adaylarının, aday listesinin Parlamen-
ter Meclise sunulduğu tarihte 65 yaşı doldurmamış
olma koşulu getirmiştir.
Sözleşmeye EK-16 No.’lu Protokol;
16 Nolu Protokol Avrupa Konseyi üye devlet-
lerin yüksek yargı organlarına Sözleşme hukuku
konusunda, örneğin hak ve özgürlüklerin yorumu
ve uygulamasına ilişkin, AİHM’de görüş alma yet-
kisi tanımaktadır. Sözleşmenin 47.maddesine göre
Mahkeme, Sözleşmenin yorum ve uygulanması
konularında Bakanlar Komitesinin talebi üzerine
danışma görüşü verebilir. Bu kez 16 Nolu Ek Pro-
tokol ile onaylayan taraf devletlerin yüksek yargı
organları önlerinde iş nedeniyle danışma görüşü
isteyebilecektir.

Öğrenme Çıktısı
1 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin özellikleri ile bu Sözleşme ve Ek Protokollerinin
içeriklerini özetleyebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Avrupa İnsan Hakları Mah-

Sözleşmenin öngördüğü
kemesinin artan iş yükü
Avrupa İnsan Hakları Söz- korumanın tamamlayıcı ni-
karşısında geliştirilen araç
leşmesinin öne çıkan özel- telikte bir koruma olduğu-
ve yöntemleri Sözleşmeye
liklerini açıklayın. nu kendi kişisel deneyimle-
Ek Protokoller kapsamında
riniz üzerinden düşünün.
karşılaştırın.

174
 7
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

AVRUPA İNSAN HAKLARI ve ekonomik ve sosyal ilerlemelerini kolaylaştırmak

MAHKEMESİ’NİN TARİHÇESİ üzere Konsey üyeleri arasında daha güçlü bir bir-
liğe ulaşmaktır. Bu amaç; ortak ilgi konusu olan
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin (AİHM),
sorunların görüşülmesi, ekonomik, sosyal kültü-
hükümetler arası bir kuruluş olan Avrupa
rel, bilimsel, hukuksal ve yönetsel konularla insan
Konseyi’nin bir parçasıdır. Avrupa Konseyi on Batı
hakları ve temel özgürlüklerin korunması ve daha
Avrupa devleti tarafından 5 Mayıs 1949’da kurul-
ileri düzeyde gerçekleşmesi konusunda sözleşmeler
muştur (Özdek, 2015: 27). Burada şunun hatırla-
ve ortak eylemler yoluyla Konsey organları eliyle
tılması gereklidir: Lizbon Andlaşmasıyla beraber
izlenmektedir (Döner, 2003: 80). Konsey üyesi
Avrupa Birliği (AB) organı statüsü kazanan Avrupa
devletlerin Avrupa Konseyine katılmaları Birleşmiş
Konseyi (European Council), Avrupa Zirvesi veya
Milletlerin ve taraf oldukları öteki uluslararası ör-
Hükümet ve Devlet Başkanları Konseyi olarak da
güt veya birliklerin etkinliklerine katılmalarını et-
adlandırılabilir. Avrupa Konseyi’nin Avrupa İnsan
kilememektedir. Ulusal savunmaya ilişkin konular,
Hakları Sözleşmesi (AİHS) uyarınca kurulmuş
Avrupa Konseyinin alanı dışındadır. Avrupa Konse-
olan ve uluslararası örgütler içinde bulunan Avru-
yinin her üyesi, hukukun üstünlüğü ilkesiyle yar-
pa Konseyi ile karıştırılmaması gerekir (Özdemir
gı yetkisi içindeki herkesin insan hakları ve temel
ve Akgül, 2017: 3011). AB terminolojisi içinde
özgürlüklerden yararlanması ilkesini kabul eder ve
bulunan Avrupa Konseyi AB’nin en yüksek politik
yukarıda belirlenen Avrupa Konseyinin amacının
kurumudur. Kırk yedi üyeden oluşan Avrupa Kon-
gerçekleşmesinde içten ve etkin bir biçimde işbir-
seyi (Council of Europe) ise 1949’da insan hakları,
liği yapmayı üstlenmeyi taahhüt etmektedir (Boz-
demokrasi ve hukukun üstünlüğü ilkelerini savun-
kurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 159-160).
mak amaçlı, AİHS çerçevesinde oluşturulmuş hü-
kümetler arası kuruluştur ve AB dışında bir örgüt- AİHS, Avrupa Konseyine üye devletlerin yargı
lenmedir (Akıllıoğlu, 2019: 800). yetkisi kapsamında bulunanların belirli insan hak
ve temel özgürlükleri güvence altına alan uluslarara-
sı bir Sözleşmedir. Sözleşme 4 Kasım 1950 tarihin-
de Roma’da imzalanmış ve 1953 yılında yürürlüğe
girmiştir. Türkiye AİHS’i 18 Mart 1954’de onay
dikkat belgesinin verilmesiyle Sözleşme Türkiye açısından
Avrupa Konseyi (Council of Europe): yürürlüğe girmiş ve ulusal hukukumuzun bir
Strazburg’da 47 Avrupa ülkesinden olu- parçası haline gelmiştir (Kalabalık, 2013: 117-118).
şan uluslararası bir organizasyondur.
Demokrasiyi teşvik etmek, Avrupa’da
insan haklarını ve hukukun üstünlüğü-
nü korumak amacıyla kurulmuştur.
dikkat
Türkiye 1987’de AİHS’e göre
Avrupa Konseyi (European Council):
bireysel başvuru hakkını 1990
Avrupa Birliği’nin politikasını planla-
yılında ise Avrupa İnsan Hakla-
mak amacıyla Avrupa Komisyonu Baş-
rı Divanının zorunlu yargılama
kanı ile birlikte üye devletlerden gelen
yetkisini kabul etmiştir.
devlet veya hükümet başkanlarından
oluşan Avrupa Birliği kurumudur.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine
Türkiye’nin Avrupa Konseyine Katılım Ek 11 Nolu Protokolden Önceki
Süreci Durum ve Protokol Sonrası Yapısal
Değişiklikler
Türkiye 8 Ağustos 1949’da Avrupa Konseyi-
nin kurucu andlaşması olan Statüyü imzalayarak 1998’de yürürlüğe giren AİHS’e Ek 11 Nolu
Konseye üye olmuştur (Bozkurt, Kanat ve Bektaş, Protokolden önce, başvurular öncelikle Avrupa
2018: 158-159). Konseyin amacı; Ortak mirasları İnsan Hakları Komisyonu tarafından incelenmek-
olan ülkü ve ilkeleri korumak ve gerçekleştirmek te, ardından Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine

175
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa
7 İnsan Hakları Mahkemesi
(AİHM) gönderilmekteydi. Bu süreçte Mahkeme-
nin yanında Komisyon ve Bakanlar Komitesinin
de yargısal yetkileri bulunmaktaydı. Komisyon ta-
rafından haklı görülen başvurular Mahkeme önü-
ne getirilmezse, Bakanlar Komitesi AİHS’in ihlal
edilip edilmediğine, şayet ihlal edildiğine kanaat
ederse Sözleşmedeki hakkı ihlal edilen kişiye taz-
minat ödenmesine hükmedebilmekteydi. Ancak 1
Kasım 1998’de 11 Nolu Ek Protokolün yürürlüğe
girmesiyle Komisyon ortadan kaldırılmış, Bakan-
ları Komitesinin yargısal fonksiyonuna da son ve-
rilmiştir. Dolayısıyla Komisyon ve Mahkemeden te-
şekkül eden iki aşamalı yapı yerine tek aşamalı olan
ve tam zamanlı çalışan Mahkeme oluşturulmuştur
(Döner, 2003:135).
AİHS’in ilk şeklinde koruma mekanizmasının
organı olarak iki kurum öngörülmüştü. AİHS
(eski)19.maddeye göre; “İşbu Sözleşmeden Yüksek
Akit Taraflar için hasıl olan taahhütlere riayeti te-
min maksadıyla: a)Aşağıda ‘Komisyon’ diye zikredi-
lecek olan bir ‘Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’; b)
Aşağıda ‘Divan’ diye zikredilecek olan ‘Avrupa İnsan
Hakları Divanı’ kurulmuştur” ifadesi yer bulmak-
taydı. Bu iki organ tarafından yürütülen faaliyete,
Avrupa Konseyi karar ve yürütme organı tarafın-
dan yürütülen faaliyete, Avrupa Konseyi karar ve
yürütme organı olan Bakanlar Komitesi de, belli
bir safhadan sonra katılmaktaydı.
Avrupa İnsan Hakları Komisyonu görevi ve
özellikleri şu şekilde toparlanabilir; yaklaşık elli
yıl süre ile yürürlükte kalan bu mekanizma içinde
Komisyon, kurulan güvence sisteminin en önemli
unsuruydu. Denetim süreci Komisyona başvuru
ile başlıyor; Komisyon ön koşullar açısından
başvurusunun kabul ya da reddi konusunda karar
alıyordu; denetim mekanizmasının ikinci ve
üçüncü organı Divan ve Avrupa Konseyi Bakanlar
Komitesi, ancak başvurunun kabul edilmesi üzerine
Komisyonun esas hakkındaki raporunu hazırlayıp
Bakanlar Komitesine sunmasından sonra devreye
girip göreve başlayabiliyordu.
Komisyonun başvuruyu kabul edilemez bulma-
sı durumunda, kesin olan bu kararla, prosedür sona
176
ermekteydi. Esasında bir soruşturma organı olan
Komisyonun, kabul edilirlik kararı vermesi halinde
ise bir yandan olayların saptanması amacıyla soruş-
turma yürütülüyor; öte yandan da dostça çözümü
için harekete geçilmekteydi. Komisyon, işin esası
hakkında hazırlayacağı raporla, şikâyete konu teşkil
eden Sözleşme hükmünün şikâyet olunan devlet
tarafından çiğnenip çiğnenmediği konusundaki
görüşünü, danışma niteliğinde bildirmekle
yetinmekteydi. Bağlayıcı nitelik taşımayan söz ko-
nusu rapor Bakanlar Komitesine gönderiliyor ve
bağlayıcı kesin karar, duruma göre bazen Bakan-
lar Komitesi, bazen yargılama mercii olan Divan
tarafından alınmaktaydı. Komisyonda Sözleşmeye
taraf her devlet adına bir üye bulunmakta ve üyele-
ri, devletlerin Danışma Meclisindeki temsilci par-
lamenterlerin gösterdiği üç aday arasından birini,
altı yıl için Bakanlar Komitesi seçmekteydi. Üye-
ler, adına seçildikleri devletin temsilcisi değil kendi
adlarına bağımsız olarak görev yapmaktaydı. Ba-
ğımsızlıklarının korunması ve görevlerini gerektiği
şekilde yerine getirmeleri amacıyla kendilerine bazı
ayrıcalıklar ve dokunulmazlık tanınmıştı. Komis-
yon, kendi üyeleri arasından üç yıl süreyle başkan
ve başkan yardımcısı durumundaki daire başkanla-
rını, kendi iç tüzüğüne uygun olarak, seçmekteydi.
Komisyonun sekreterya işleri, Komisyonca yapılan
öneri üzerinde Avrupa Konseyi Genel Sekreterince
atanan Komisyon Sekreterinin yönetiminde
yürütülmekteydi. Komisyonun içyapısı ve çalışma
usulüne ilişkin temel hükümler, AİHS ve ayrıntıları
ile de Komisyon tarafından yapılan İçtüzükte
bulunmaktaydı.
AİHS Ek 11 No’lu Protokol, Komisyon ve Diva-
nı birleştirmiş, Strasbourg denetim mekanizmasını
tek organlı hale getirmiştir. Nitekim Sözleşmenin
19.maddesine göre; “Bu Sözleşme ve protokolleri
gereği Yüksek Sözleşmeci Taraflar’a yüklenilen ta-
ahhütlere uyulmasını sağlamak için, bundan böyle
‘Mahkeme’ olarak anılacak bir Avrupa İnsan Hak-
ları Mahkemesi kurulmuştur. Mahkeme devamlı
görev yapar.” Mahkemenin yeni şekil ve oluşumu
sonraki başlıkta etraflıca ele alınmıştır.
 7
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Öğrenme Çıktısı
2 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin tarihsel gelişim sürecini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

5 Mayıs 1949’da kurulan

5 Mayıs 1949’da kurulan
Avrupa Konseyinin tarihsel
gelişim sürecini araştırın.
“Avrupa Konseyi (Coun-
Avrupa İnsan Hakları Mah-
cil of Europe)” ile Avrupa
kemesinin tarihsel gelişimi-
Birliği (AB) organı olan
ni kendi kişisel deneyimle-
“Avrupa Konseyi (Europe-
riniz üzerinden düşünün.
an Council)” organlarını
ilişkilendirin.

AVRUPA İNSAN HAKLARI başvuruları inceleyememektedir. Bu, hâkimlerin iş

MAHKEMESİ’NİN YAPISI,
YARGILAMA YETKİSİ VE
MAHKEMEYE BAŞVURU
USULLERİ
Avrupa’da ortak hukuki zemin yaratmak ama-
cıyla oluşturan Avrupa İnsan Hakları Sözleşme-
si (AİHS), ulusal hukuk bakımından da oldukça
önemlidir. Daha önce belirtildiği üzere Sözleşme-
nin en önemli özelliklerinden birisi; bireyin, devle-
ti uluslararası bir yargı mekanizması önünde dava
edebilme yetkisi sunan bireysel başvuru hakkini
tanımasıdır (Bilir, 2012: V). Mahkemenin daha
etkin bir rol alması amacıyla ek Protokollerle
Mahkemenin yapısı zaman içinde çeşitli değişiklere
uğramıştır. Gerçekleştirilen yapısal değişiklikler bu
başlık altında incelenecektir.
Bu bölümde ayrıca, Mahkemeye yapılan hem
bireysel hem de devletlerarası başvuru usulleri ince-
lenecek, bu başvuru usulleri karşısında Mahkeme-
nin inceleme ve yargılama yetkisi konu, kişi, yer ve
zaman bakımından değerlendirilecektir.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin
Yapısı
AİHS 14. Ek Protokol ile Mahkeme, tek hâkimli
düzen, üç hâkimli komiteler, yedi hâkimli daireler
ve on yedi hâkimli büyük daire şekline dönüştü-
rülmüştür (Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 259-
266).Davanın tek hâkim tarafından görüldüğü du-
rumlarda, hâkimin seçilmiş olduğu devlet ile ilgili
yükünün azaltılarak dairelerin daha hızlı bir şekilde
hareket etmesine imkân sağlamaktadır. Başvuruya
muhatap devler adına seçilmiş hâkim, Daire ve Bü-
yük Dairede re’sen yer alır; bu hâkimin yokluğun-
da veya katılması mümkün olmayan durumlarda,
muhatap devletin önceden sunacağı listeden Mah-
keme Başkanınca seçilen bir kişi hâkim sıfatıyla yer
almaktadır. Mahkeme Genel Kurulunun talep et-
mesiyle, Bakanlar Komitesi oybirliğiyle alınan bir
kararla belirli bir süre için dairelerdeki hâkim sayı-
sını beşe düşürebilir.
Bir başvuru, Büyük Daireye sevk edildiğinde,
Daire Başkanı ve ilgili devlet adına seçilmiş hâkim
haricinde, bu kararı vermiş olan Daire hâkimleri
Büyük Dairede yer alamazlar.
Mahkemenin İçtüzüğüne göre Bölümler Mah-
keme Başkanın hazırladığı öneri üzerine, Mah-
keme genel kurulu tarafından üç yıl için kurulur.
En az beş bölüm bulunmaktadır. Her hâkim bir
Bölümün üyesidir. Bölümler, coğrafya ve cinsiyet
bakımından dengeli, aynı zamanda Sözleşmeye
taraf devletlerarasındaki farklı hukuk sistemlerini
yansıtacak şekilde oluşturulur. Mahkemenin önü-
ne getirilen davaların görülmesi için yedi hâkimli
Daireler, Bölümlerin içinden oluşturulur. Her bir
dava için Dairede, Bölüm Başkanı ve ilgili Sözleş-
meye taraf devlet tarafından seçilmiş hâkim yer alır.
Daireler başvuruların kabul edilebilirlik in-
celemesini yapma ve davanın esasını inceleme
yetkilerine sahiptir. Yani daireler tek hâkimin ve
komitelerin kabul edilemezlik kararı vermediği

177
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa
7 İnsan Hakları Mahkemesi
bireysel başvurular ile devlet başvurularını kabul
edilebilirlik ve esas hakkında inceleyip karara bağ-
lamakla görevlidir. Dairelerin kararı kesindir. Bazı
durumlarda davanın esasını karara bağlama yetkisi
Büyük Daireye verilmiştir. Daire önündeki dava,
Sözleşme ve Protokollerinin yorumu konusunda
ciddi sorunları doğuruyorsa veya sorunun çözümü
Mahkeme tarafından önceden verilmiş bir karar ile
çelişkili olacak ise, Daire hüküm vermediği süre
içinde, taraflar itiraz etmedikçe, yargı yetkisinden
Büyük Daire lehine vazgeçebilir. Ayrıca, Daire’nin
verdiği bir karardan itibaren üç ay içinde, dava ta-
raflarından her biri, istisnai durumlarda, davanın
Büyük Daireye gönderilmesini isteyebilir. Büyük
Daire bünyesinde beş hâkimden oluşan bir kurul,
istemi kabul ederse, Büyük Daire bir hüküm ile da-
vayı sonuçlandırır.
Hükümler ve başvuruların kabul edilebilirliğine
ya da kabul edilmezliğine ilişkin kararlar gerekçe-
lidir. Hüküm, hâkimlerin oybirliğini içermediği
takdirde her hâkim kendi ayrı görüşünü belirtme
hakkına sahiptir. Kararlar, oylamada hazır bulunan
hâkimlerin çoğunluğu ile alınır. Eşitlik durumun-
da oylama tekrar edilir ve yine eşitlik çıkması du-
rumunda başkanın bulunduğu taraf üstün kabul
edilir.
AİHS 24.maddesine göre Mahkemede görev-
leri ve kuruluşu Mahkeme içtüzüğünde belirle-
nen bir Yazı İşleri Müdürlüğü bulunur. Mahkeme
içtüzüğüne göre Mahkeme Yazı İşleri Müdürü,
Mahkeme genel kurulu tarafından seçilir. Adaylar,
yüksek ahlaki niteliklere ve hukuk, idare ve
dilbilgisine sahip ve makamın gerektirdiği görevleri
yürütebilecek gerekli tecrübeye sahip olmalıdır.
Yazı İşleri Müdürü, beş yıl için seçilir ve yeniden
seçilebilir. Yazı İşleri, Mahkeme tarafından kuru-
lan Bölümlere eşit sayıda Bölüm, Yazı İşlerinden
ve Mahkeme tarafından ihtiyaç duyulan hukuki
ve idari hizmetleri sağlayacak gerekli birimlerden
meydana gelir.
Hâkimler, AİHS’e taraf devler için o devlet tara-
fından gösterilen ve üç aday içeren bir liste üzerin-
den Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi tara-
fından oy çokluğu ile seçilirler. AİHM, AİHS taraf
sayısına eşit hâkimden meydana gelir. Aynı tabiiye-
ti taşıyan hâkimlerin sayısı yönünden hiçbir sınır-
lama mevcut değildir. Diğer taraftan hâkimlerin,
atandıkları devletin vatandaşı olma şartı da yoktur.
Sözleşmeye taraf devlet başka bir ülke vatandaşını
da aday gösterebilir.
178
dikkat
AİHS 23.maddesine göre hâkimlerin
görev süreleri 9 yıldır. Tekrar seçilme-
leri mümkün değildir. Hâkimlerin gö-
rev süreleri 70 yaşında sona ermektedir.
Hâkimler, yerlerine başkası seçilinceye
kadar görevlerini sürdüreceklerdir. Yerle-
rine başkası seçildikten sonra da kendi-
lerine havale edilmiş olan davalara bak-
maya devam edeceklerdir. Hiçbir hâkim,
diğer hakimler tarafından gerekli şartları
yerine getirmediğine üçte iki çoğunluk ile
karar verilmedikçe, görevden alınamazlar.
Hâkimler üstün ahlaki vasıflara ve yüksek
bir hukuki göreve atanmak için gerekli
niteliklere sahip veya ehliyetleriyle ta-
nınmış hukukçu olmalıdırlar. Hâkimler
Mahkemeye kendi adlarına katılırlar. Gö-
rev süreleri içerisinde hâkimler bağımsız-
lıkları, tarafsızlıkları ve daimi görevin ge-
rekli ile bağdaşmayan herhangi bir görev
üstlenemezler.
Mahkeme yapısının başvuruların incelenmesi
sürecindeki fonksiyonları şu şekilde özetlenebilir:
Kabul edilebilirlik incelemesi tek hâkim tara-
fından yapılmaktadır. Tek hâkim yeniden ince-
lemeye gerek olmaksızın karar alınabilecek hal-
lerde başvuruyu kabul edilemez bulabilir ya da
kayıttan düşürebilir. Eğer bir başvuruda yer alan
şikâyetlerin tamamı kabul edilebilir kriterlerini taş-
mıyorsa bu başvuru, ilgili hükümete bildirilmeden
tek hâkimden oluşan yargı organı tarafından red-
dedilir. Tek hâkimin erdiği kararlar kesindir. Tek
hâkim bir başvuru hakkında kabul edilmezlik ka-
rarı vermez veya başvurunun kayıttan düşürülme-
sine karar vermez ise başvuruyu incelemesi için bir
komiteye veya bir daireye iletecektir. Çok sayıdaki
başvuru karşısında bu düzenleme ile eleme ya da
ayıklama tedbirleri getirilmiştir.
dikkat
Tek hâkim, seçilmiş bulunduğu devlet
ile ilgili başvuruları inceleyemez.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Tek hâkim oluşumunda hâkimlerin ağır iş yükü
altında kalmamaları için Mahkemeye, Mahkeme
Başkanının yetkisi altında görev yapan raportörler
tarafından yardım edileceği düzenlenmiştir. Mah-
kemede çalışan genellikle tecrübesiz hukukçular bu
türden başvurularla ilgili kısa bir not hazırlar ve bu
not yargısal olmayan raportör olarak adlandırılan
ve bu iş için görevlendirilen kıdemli bir hukukçu
tarafından kontrol edilip imzalandıktan sonra yet-
kili hakime gönderilir (Baysal, 2013: 21).
Diğer taraftan “üç yargıçlı komitelerin” başvuru-
lar konusunda kabul edilebilirlik veya kayıttan dü-
şürme ile ilgili görevleri vardır. Komiteler, yapılan
başvurularda aynı şekilde filtre görevi görmektedir.
dikkat
Komiteler bireysel başvurular hakkın-
da oybirliği ile kabul edilemezlik kararı
vermektedir.
Komitelerin yargılama yetkisi de bulunmakta-
dır. Davanın temelini teşkil eden konu, Sözleşme
ve Protokollerin uygulanması veya yorumlanması
ile ilgili Mahkemenin “yerleşik içtihadına ilişkin”
ise Komite davayı kabul edilebilir bulabilir ve aynı
anda davanın esasına ilişkin karar verebilir. Bu ka-
rarlar kesindir. Komitenin karalarının oybirliği ile
alması gereklidir. Komitenin kararlarını oybirliği
ile almaması durumunda, kabul edilebilirlik kararı
ve davanın esası hakkındaki karar bir Daire tarafın-
dan verilecektir.
dikkat
Komitelerin esastan karara bağladığı
başvurular hakkında, Daire veya Bü-
yük Daireye müracaat imkânı yoktur.
Sözleşmeye taraf devlet adına seçilmiş hâkim
komite üyesi değilse, komite, davanın her aşama-
sında o yargıcı, komitenin üyelerinden birinin ye-
rine geçmeye davet edebilir.
Tek hakimin ve üç yargıçlı Komitelerin kabul
edilebilir bulduğu başvuruların esastan incelenece-
ği yer Daire’dir. Daireler, Komitelerin kabul edile-
7
bilir bulduğu ancak esası hakkında karar vermediği
başvuruları esastan inceler. Ayrıca Komiteler karar-
larını oybirliği ile alamaz ise, böyle bir durumda
kabul edilebilirlik kararı ve esas hakkındaki karar,
Daire tarafından verilecektir.
Daire, önüne gelen davada Sözleşme ve Proto-
kollerinin yorumu hususunda ciddi sorunlar bulu-
nuyorsa veya sorunun çözümü Mahkeme tarafın-
dan önceden verilmiş bir kararla çelişkili olacaksa
Daire, yargı yetkisinden Büyük Daire lehine vaz-
geçebilir.
dikkat
Daire kararının verildiği tarihten itiba-
ren üç ay içerisinde davanın tarafların-
dan her biri, istisnai durumlarda, da-
vanın Büyük Daireye gönderilmesini
isteyebilir.
Büyük Daire bünyesinde beş hâkimden olu-
şan bir kurul, istemi kabul ederse, Büyük Daire
bir karara varır ve davayı sonuçlandırır. Hükümler
ve başvuruların kabul edilebilirliğine ya da kabul
edilemezliğine ilişkin kararlar gerekçelidir. Eğer
hüküm, hâkimlerin oybirliğini içermemesi duru-
munda her hâkim kendi ayrık görüşünü belirtme
hakkına sahiptir (Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018:
264-265).
AİHS 36.maddesi bir davaya üçüncü bir tarafın
müdahalesini düzenlemektedir. Buna göre; “Daire
ve Büyük Daire önündeki tüm davalarda, vatan-
daşlarından birinin başvuran taraf olması halinde,
Yüksek Sözleşmeci Tarafın yazılı görüş sunma ve
duruşmalarda bulunma hakkı vardır. Mahkeme
Başkanı, adaletin tecellisinin sağlanabilmesi ama-
cıyla, yargılamada taraf olmayan herhangi bir Yük-
sek Sözleşmeci Tarafı yazılı görüş sunma veya du-
ruşmalarda taraf olmaya davet edebilir.” Yine aynı
maddenin 3.fıkrasına göre Avrupa Konseyi İnsan
Hakları Komiserinin, Daireler veya Büyük Dairede
görülen davalar hakkında yazılı görüş verebilmesini
ve duruşmalara katılabilmesi hükmü getirilmiştir.
Mahkeme içtüzüğünün 61.maddesine göre;
“Bir başvurunun kabul edilebilirliğine dair verilen
karar, Yazı İşleri Müdürü tarafından davadaki baş-
vurucunun vatandaşı olduğu Sözleşmeci Devlet ile
birlikte, İçtüzüğün 56/2.maddesine göre davalı Söz-
179
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa
7 İnsan Hakları Mahkemesi
leşmeci Devlete tebliğ edilir. Bir Sözleşmeci Dev-
letin, Sözleşmenin 36/1.maddesi gereğince yazılı
görüş sunmak veya duruşmada yer almak istemesi
halinde, Daire Başkanı izlenecek usulü tayin eder.
Daire Başkanı, adaletin gereği gibi yerine ge-
tirilmesi amacıyla, Sözleşmenin 36/2.maddesine
göre davaya taraf olmayan bir Sözleşmeci Devleti
veya başvurucu olmayan herhangi bir kimseyi yazı-
lı görüş sunmaya veya istisnai hallerde duruşmaya
katılmaya davet edebilir veya bunlara izin verebi-
lir. Bu konudaki izinler, resmi dillerden birinde
ve usulüne göre gerekçeli olarak, izlenecek yazılı
usulün tayin edilmesinden sonra, makul bir süre
içinde istenebilir.
AİHM davanın incelenmesi sürecinde, olayın
tespiti konusunda geniş yetkilere sahiptir. Örneğin
AİHS 38.maddesine göre, Mahkeme kendisine ya-
pılan başvuruyu kabul edilebilir bulduğu takdirde,
olayları saptamak amacıyla, tarafların temsilcileri
ile beraber başvuruyu incelemeye devam eder ve
gerekirse, ilgili devletlerin, etkinliği için gerek-
li tüm kolaylıkları sağlayacakları bir soruşturma
yapacaktır. Bu incelemede Mahkeme sadece dava
hakkındaki gerekçeleri ve fiili durumları değil, ola-
yın hukuki yönlerini de inceleyecektir. İnceleme
taraflarından yazılı bilgi ve delil istenmesiyle başlar
ve daha sonra taraflar sözlü açıklama yapmak üzere
duruşmaya davet edebilir. Duruşma esnasında,
Daire üyelerinden biri de taraflara soru yönetebilir.
Taraflar da Başkanın izniyle, tanık ve bilirkişilere
sorular yöneltilebilir.
AİHS 40.maddesine göre istisnai hallerde
Mahkeme aksine karar vermedikçe, duruşmalar
herkese açıktır. Mahkeme başkanı aksi bir karar
vermediyse, yazı işlerine tevdi edilen belgeleri her-
kes edinebilir.
‘Dostane çözüm’ başlığında AİHS 39.maddeye
göre; başvurunun herhangi bir aşamasında Mahke-
me, Sözleşme ve Protokollerinde tanımlanan insan
haklarına saygı esasından hareketle, davanın dosta-
ne çözüm ile sonuçlandırılması için ilgili taraflara
yardımcı olabilir. Dostane çözüm sürecinde yürü-
tülen işlemler gizlidir. Eğer bu işlemler neticesinde
dostane çözüme ulaşılırsa; Mahkeme, olaylarla ve
ulaşılan çözümle sınırlı kısa bir açıklamayı içeren
bir karar ile başvuru kayıttan düşürür. Bu karar,
kararda belirtilen dostane çözüm şartlarının icra-
sını denetleyecek olan Bakanlar Komitesine iletilir.
Dostane çözümün sağlanması sonunda, başvuru
dava listesinden çıkarılır ve dava sonuçlanmış olur.
180
Taraflar arasındaki uzlaşma, Sözleşme ve Protokol-
lerinde tanımlanan insan hakları saygı şartlarına
uygun olması gerekir. Bu, Mahkemenin takdir
yetkisindedir.
internet
https://www.echr.coe.int/Documents/Case_
processing_Court_TUR.pdf
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne
Başvuru Usulleri
AİHS’ de belirtildiği üzere Mahkemeye iki tür
başvuru yolu bulunmaktadır: Devletlerarası başvu-
ru ve bireysel başvuru (Kalabalık, 2013: 257).
Devlet başvurusu Sözleşmenin 33.maddesinde
düzenlenmiştir. Buna göre her sözleşmeci devlet,
sözleşme ve ek protokollerinde belirlenen bir ih-
lal nedeniyle Mahkemeye başvurabilir (Kalabalık,
2013: 257). Ayrıca bir kişinin hakkının ihlal edil-
mesi olmaksızın, Sözleşmeyi taraf devletin ulusal
mevzuatının Sözleşmeye aykırı olduğunu ileri süre-
bilir. Mahkemeye devletlerarası başvurunun, birey-
sel başvurulara göre oldukça sınırlı düzeyde olduğu
gözlemlenmektedir.
Diğer başvuru yolu bireysel başvuru yoludur.
İnsan haklarına ilişkin uluslararası pek çok söz-
leşmeden farklı olarak bir kişinin devlet aleyhine,
uluslararası bir yargı organı önünde dava açabilme
yetkisi tanınmıştır. Sözleşmenin 34.maddesine
göre Sözleşme ve Protokollerinde tanınan hakların
sözleşmeye taraf devletin ihlal etmesi nedeniyle,
oluşan zarar nedeniyle her gerçek kişi, hükümet
dışı kuruluş ya da kişi toplulukları Mahkemeye
başvuru yapabilir.
AİHM başvurular öncelikli olarak kabul edi-
lebilirlik incelemesine tabi tutulmaktadır. Bu aşa-
madan geçemeyen başvurular, davasının esasına
girmeden reddedilir.
dikkat
AİHM’in resmi dilleri İngilizce ve Fransız-
ca olmasına rağmen, Sözleşmeye taraf bir
devletin kendi resmi dili de kullanılarak
başvuru formu doldurulabilir.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Başvuru bizzat başvuru tarafından yapılabildiği
gibi atanmış temsilciler de başvuru yapabilir. Baş-
vuru için bir avukatın olması gerekli değildir. Ancak
Mahkeme içtüzüğüne göre başvurucunun, dava
edilen taraf devlete bildirilmesiyle bir avukat tara-
fından temsil edilmesi gerekmektedir. Sözleşmenin
35.maddesi, geçerli bir bireysel başvuruda bulun-
ması gereken şartları şu şekilde sıralamıştır (Boz-
kurt, Kütükçü ve Poyraz, 2010: 203-206).
• Başvuru dilekçesi imzasız olmamalıdır
(anonim olmamalıdır),
• Başvuru Mahkemece daha önce incelenmiş
bir başvuru ile aynı olmamalıdır.
• Aynı konuda daha önce başka bir uluslarara-
sı yargı organına başvurulmamış olmalıdır.
• Başvurunun sözleşme ile bağdaşır nitelikte
olması gerekir.
• Başvuru açıkça temelden yoksun olmaması
gerekir,
• Başvurunun hakkın kötüye kullanılma ni-
teliğini taşımaması gerekir.
Hem bireysel hem de devlet başvuruları için
ortak iki şart bulunmaktadır. Birincisi, iç hukuk
yollarının tüketilmesi; ikincisi ise iç hukukta nihai
kararın verilmesinden itibaren altı ay içinde baş-
vurunun yapılmış olması gerekmektedir. Ancak
Sözleşmeye taraf bir devlet, herhangi bir kişinin
hakkının ihlal edildiğini ileri sürmeksizin, diğer
Sözleşmeci devletin Sözleşmeye aykırılık iddiası söz
konusu ise, bu durumda iç hukuk yollarının tüke-
tilmesi şartı aranmamaktadır.
AİHM’e başvuru yapabilmek için öncelikle iç
hukuk yollarının kural olarak tüketilmiş olması ge-
reklidir (Kalabalık, 2013: 259-260). Bu gereklilik
her somut olayın özel şartları gözetilerek değer-
lendirilmektedir. Bir devlette iç hukuk yollarının
varlığı sadece ‘kâğıt’ üzerinde tanınması yeterli
değildir, bu kuralın işletilebilmesi için bu hukuk
yollarının ‘fiilen ulaşılabilir’ ve ‘sonuç doğurma’ ni-
teliğine sahip olması gereklidir. İç hukuk yollarının
tüketilmesi şartı, Sözleşmedeki hakların korunma-
sının öncelikli olarak ilgili devlete ait olduğu anla-
mına gelmektedir. Yani AİHM, ikincil nitelikte bir
yapıya sahiptir. Sözleşmeye aykırı bir durum ortaya
çıktığında ihlalin ortadan kaldırılması öncelikle
devletin ulusal hukuk meselesidir. AİHM’in amacı
ulusal hukukun yerini alarak veya onun yerine ken-
disini ikame etmek değildir. Bu durum uluslararası
hukukun bir sonucu olarak ‘devlet egemenliğine’
saygı ilkesinin bir gereği olarak görülebilir.
7
Tüketilmesi gereken iç hukuk yolları sade-
ce yargısal erkle sınırlı değildir. Yargısal yollar-
dan başka siyasi ve idari yollar da iç hukukta hak
ihlallerini ortadan kaldırmak için öngörülmüş
yollar arasındadır. Ancak bu başvuru yollarının
‘etkili’ olması, sonuç doğurması bakımından ilgili
kurumlar üzerinde ‘emredici güce’ sahip olması
gerekir. 2010 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile
Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkı geti-
rilmesiyle, AİHM’e gitmeden önce Anayasa Mah-
kemesine bireysel başvuru, tüketilmesi gereken bir
iç hukuk yoludur.
İç hukuk yollarının tüketilmiş olabilmesi için
ihlal iddialarının ulusal makamlar önünde açık ya da
zımni olarak özü itibariyle ileri sürülmüş olması ge-
rekir. Diğer taraftan iç hukuk yollarının tüketilmesi
hususunda AİHM, mutlak ve aşırı şekilci değildir,
bu kuralı; Sözleşmenin ruhu kapsamında, somut
olayın koşullarına göre değerlendirmektedir. Hakkı
ihlal edilmiş edilen bir kişi için, iç hukuk yollarının
tüketilmesi bir sonuç doğurmuyorsa, ihlalin yarattı-
ğı olumsuz durumu değiştiremiyorsa bu kişi için, iç
hukuk yollarını tüketmesi beklenmemektedir.
dikkat
AİHM’e başvuru, başvuruya konu
ihlalin gerçekleştiği andan itibaren ya
da iç hukuk yollarının nihai kararı ver-
mesinden itibaren altı aylık süre içinde
yapılmalıdır.
Mahkemeye bireysel başvurular imzasız ise,
Mahkeme başvuruyu kabul edilemez bulmakta-
dır. Mahkeme kimliği belirli olmayan, anonim
başvuruları dikkate almamaktadır. Ancak, başvuru
işleme koyulduktan sonra bireyler kimliğinin gizli
tutulmasını talep edebilir. Böyle bir durumda, baş-
vurucunun adı, adının baş harfi ya da X, Y gibi ifa-
delerle başvurucuların kimliği gizlenebilmektedir.
Başvuru, AİHM tarafından daha önce incelen-
miş bir başvuru ile aynı ise, yeni olayları içermi-
yorsa Mahkeme tarafından kabul edilmemektedir.
Aynı zamanda başvuru daha önce, AİHM dışında-
ki uluslararası diğer merciler önünde sunulmuş ise
Mahkeme tarafından kabul edilemez bulunmakta-
dır. Buradaki hedef, aynı konuda birden çok ulus-
lararası makama başvurulmasını önlemektir.
181
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa
7 İnsan Hakları Mahkemesi
Başvuru hakkı kötüye kullanılmamalıdır.
AİHM, şu durumlarda hakkın kötüye kullanıldığı
gerekçesiyle reddetmektedir: Mahkemeye yanıltıcı
bilgiler verilmesi, başvuruda hakaret içeren bir dil
kullanılması, dostane çözüm usulünde gizlilik ilke-
sinin ihlali, apaçık kavgacı ve tamamıyla önemsiz
konularda başvurular, sırf siyasi propaganda veya
sırf belir bir konunun kamuoyunun gündeme gel-
mesi için yapılan başvurular.
Sözleşme ve Protokollerinde bulunan haklara
ilişkin başvuranın önemli mağduriyetinin bulun-
maması durumunda da başvuru kabul edilemez
bulunacaktır. Yani başvuranın dikkate değer bir
zarara uğramış olması gerekmektedir. Bu, Mahke-
menin zamanla artan başvuru yükünün bir gere-
ğidir. Mahkemeye aşırı başvuru yükü, Mahkeme-
nin etkililiğini olumsuz etkileyeceğinden bu şart;
Mahkemenin daha işlevsel olabilmesinin bir gere-
ğidir. Böylece önüne gelen başvuruların elenmesi
sürecinde, yardımcı olacak bu ölçüt kapsamında
Mahkeme, esasa ilişkin daha dikkatli inceleme ge-
rektiren davalara daha çok zaman ayırabilecektir.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin
Yargılama Yetkisi
AİHS’in 32.maddesine göre; Mahkeme’nin
yargı yetkisi, “Sözleşmenin 33, 34, 46 ve 47.
maddelerde belirlenen koşullar uyarınca kendi-
sine sunulan, bu Sözleşme’nin ve Protokollerinin
yorumu ve uygulanmasına ilişkin tüm sorunları
kapsar. Mahkeme’nin yetkili olup olmadığı hak-
kında ihtilaf durumunda, kararı Mahkeme verir”.
Bununla beraber, AİHS’in ‘Kabul Edilebilirlik Ko-
şulları’ başlıklı 35.maddesi ile AİHM İçtüzüğünün
47.maddesine belirtilen ve Mahkemenin içtihadına
göre yerleşmiş olan başvuru koşullarını taşıması ge-
rekmektedir. Mahkemeye yapılan başvuruların ka-
bul edilmesi için yukarıda belirtilen şartların yanı
sıra, bir başvurunun AİHM’in kişi, konu, zaman
ve yer bakımından yargı yetkisine dâhil olması ge-
rekir (Bozkurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 247-250).
Mahkemenin Kişi Bakımından Yetkisi
Mahkemenin kişi bakımından yetkisi iki taraf-
lı olarak değerlendirilebilir. Birincisi Mahkemeye
kimlerin başvurabileceği, ikincisi ise kime karşı
Mahkemeye başvuru yapılabileceğidir. Mahkeme-
ye başvurular, Sözleşmeye taraf olan devlete karşı
182
yapılabilir. Sözleşmenin 34.maddesine göre, Söz-
leşmeye ve Protokollerinde düzenlenen hakların
Sözleşmeye taraf devletlerden biri tarafından ihla-
linden zarar gördüğü iddiası ile her gerçek kişi, kişi
topluluğu ve hükümet dışı kuruluş Mahkemeye
başvurabilir (Döner, 2003: 84).
dikkat
AİHS’in getirdiği koruma sistemi kap-
samında özel kişilere ve kurumlara karşı
AİHM’e başvurulamaz. Ancak devletin
pozitif yükümlülüğünü gerektiren bazı
durumlarda hareketsiz kalması durumun-
da devletin sorumluluğu doğabilir.
Sözleşmenin yazılış tarzına dikkat edildiğinde
‘herkes’ ve ‘hiç kimse’ gibi kavramlara yer verdiği
görülmektedir. Sözleşmenin ihlalinden mağdur
olan kişinin ihlali gerçekleştiren devletle arasında
vatandaşlık veya yerleşim yeri veya oturma izni
gibi hukuksal bir bağın olması şart değildir. Yani
vatandaş, vatansız veya yabancı (Sözleşmeye taraf
olsun veya olmasın herhangi bir devletin vatandaşı)
bireysel başvuru hakkına sahiptir (Bozkurt, Kütük-
çü ve Poyraz, 2010: 198). Ancak yabancıların Söz-
leşme ile güvence altına alınan bazı hakları mutlak
değildir. Sözleşmenin 16.maddesi kapsamında,
Sözleşmeye taraf devletler; ifade özgürlüğü (AİHS
10.madde), toplanma ve örgütlenme özgürlüğü
(AİHS 11.madde) ve ayrımcılık yasağını (AİHS
14.madde) yabancıları siyasi faaliyetleri bakımın-
dan sınırlandırabilir.
Sözleşmeye göre bireysel başvuruda bulunabil-
mek için gerçek kişi, kişi topluluğu ya da hükümet
dışı topluluk sıfatına sahip olmak gerekir. Sözleşme,
Sözleşmeye taraf devletin otoritesi altında bulunan
sadece gerçek kişileri değil tüzel kişileri de koru-
maktadır. Hükümet dışı kuruluşlar ile ima edilen,
devlet ve bağlı kurum ve kuruluşlarının dışında ka-
lan tüzel kişiliğe sahip bütün örgüt ve kuruluşlardır.
Kamusal bir yetkisi kullanmayan özel hukuk kişile-
rinin Mahkemeye başvuru yapabilmesi mümkün-
dür. Devlet örgütlenmesi içinde yer almayan tüzel
kişiler dernekler, vakıflar, sendikalar, dini örgütler
ve siyasi partiler gibi topluluklardır. Bu topluluklar
sadece nitelikleri gereği olan kuruluş amaçlarına uy-
gun olduğu ölçüde Sözleşme ile korunan temel hak

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
ve özgürlüklerden yararlanabilecektir. Bu haklara
örnek olarak; toplanma ve örgütlenme özgürlüğü
(AİHS 11.madde), adil yargılanma hakkı (AİHS
6.madde), mülkiyet hakkı (Sözleşmeye Ek 1 Nolu
Protokol) ve ifade özgürlüğü (AİHS 10.madde)
sayılabilir. Bu toplulukların, ancak insanlara özgü
olan yaşam hakkı, işkence yasağı ve evlenme hakkı
gibi hak ve özgürlükleri ileri sürebilmesi mümkün
değildir.
dikkat
Kısıtlılık, akıl hastalığı ve yaş küçüklüğü gibi
ehliyet eksikleri Mahkemeye bireysel başvu-
ru için engel oluşturmamaktadır. Örnek ol-
sun, 13 yaşındaki bir kişi tek başına bireysel
başvuruda bulunabilir. Bu nitelikteki kişiler,
doğrudan doğruya veya yasal temsilcileri
aracılığı ile Mahkemeye başvurabilir (Boz-
kurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 248).
Kişi toplulukları ise birden fazla bireyin bir ara-
ya gelmesiyle oluşan toplulukları ifade etmektedir.
Bu toplulukların ulusal hukuk bakımından her-
hangi bir tüzel kişiliğe sahip olmaları şart değildir.
Devletlerarası başvurularda, bir hakkın ihlal
edilmesi veya başvuruda doğrudan bir çıkarının
bulunması şartları aranmamaktadır. Ancak bireysel
başvurularda başvurucunun mağdur olması gerek-
mektedir. Mağdur olma ya da zarar görme durumu
bireysel başvurularının devlet başvurularından
farklı bir yönünü oluşturmaktadır (Bozkurt, Kanat
ve Bektaş, 2018: 267-269).
Mahkeme mağdur kavramını geniş yorumla-
maktadır. Mağdur kavramı, bir zararın bulunmasa
bile bir ihlalin varlığının söz konusu olabileceği bir
eylem ve işlemden doğrudan etkilenen kişiyi karşı-
lamaktadır. Zarar görme, mağdur olmak bakımın-
dan yeterlidir, ancak gerekli değildir. Mahkemeye
göre mağdur kavramı, tartışma konusu bir tasarruf
ya da ihmalden doğrudan etkilenen kimseyi kas-
tetmektedir. Genel olarak mağdur kavramı “idari
bir işlem ya da eylemden veya ihmalden doğru-
dan etkilenen kişi ya da kişiler” olarak tanımlamak
mümkündür. Çok genel nitelikte bir yasal düzen-
lemenin etkileri nedeniyle mağdurluk iddiası kabul
görmemektedir. Ancak bu düzenleme ve buna bağ-
lı olarak gerçekleşen bir önlem varsa ve bu ikisi ara-
7
sında zaman ve materyal bağlantısı mevcut ise baş-
vurucunun mağdur olduğu kabul edilebilmektedir.
Sözleşmenin 34.maddesi, Sözleşmenin ihlal
edildiğini soyut biçimde ileri süren şikâyetlere ce-
vaz vermez. Dolayısıyla mahkeme, Sözleşmeye ta-
raf devletlerin çıkardığı yasa hükmüne veya önleme
karşı yapılan soyut davalara bakmamaktadır.
Mağdur türleri şu şekilde sıralanabilir: Doğru-
dan mağdur, dolaylı mağdur ve potansiyel mağdur
(Baysal; 2015; 193-233).
Doğrudan mağdur; AİHM’e bireysel başvuruda
bulunabilmek için başvuranın ihlale konu eylem ya
da ihmalden doğrudan etkilenmiş olması gereklidir.
Başvurucunun mağdur olması ve bunu makul ve
ikna edici bilgi, belge ya da delillerle ortaya koya-
bilmesi gereklidir. Sadece şüphe ya da varsayım bu
anlamda yeterli değildir. Doğrudan mağdur olma
bakımından başvuruların yaşayan kişiler ya da on-
lar adına temsilcileri aracılığı ile yapılması gerekli-
dir. Doğrudan mağdur hayattayken bizzat başvu-
rusunu yapabileceği gibi bir temsilci ya da avukat
aracılığı ile yapabilir.
Dolaylı mağdur; bir eylem veya ihmalden kişi
doğrudan mağdur olabileceği gibi, bu mağdurla
yakın ilişkisi olan başka kişileri dolaylı olarak da et-
kileyebilir. Doğrudan mağdurun kaybolması veya
sınır dışı edilmesi gibi durumlarda, ihlalden dolaylı
olarak etkilenen kişilerin kendi adlarına mağdur
olarak mahkemeye başvuru hakkı bulunmaktadır.
Dolaylı mağdurlar, ihlalden zarar gören diğer kişi-
lerle ebeveynler ya da bunların yerine geçen kişiler
gibi geçerli kişisel menfaati bulunanları kapsamak-
tadır. Mahkeme mağdur kavramının otonom oldu-
ğuna atıfla, yapılan başvuruları muhtelif gerekçe-
lerle kabul etmektedir. Bu çerçevede, ileri sürülen
şikâyetlerin incelenmesi başvuruyu devam ettirme-
de mirasçı olarak başvuranların meşru menfaatle-
rinin bulunması, başvurunun başvuranların kendi
hakları üzerinde direkt etkisinin bulunması veya
insan haklarına saygı ilkesi kapsamında genel bir
yarar gibi gerekçeler kullanılmaktadır.
Potansiyel mağdur; AİHM’e başvurabilecekler
arasında yer alanların ihlal iddiasına konu kamu
gücünün işlem, eylem veya ihmalinden doğrudan
etkilenmeleri mecburiyeti bazen olumsuz sonuçla-
ra neden olabilmektedir. Gelecek bir zamanda bir
uygulamadan etkilenmeleri neredeyse mutlak olan
bir önleme karşı başvuru hakkının hiç tanınmaması
veya başvuru için söz konusu önlemden doğrudan
183
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa
7 İnsan Hakları Mahkemesi
etkilenilen anın beklenmesi, mağdur kavramının
esnek uygulamasıyla bağdaşmaz. Bu yüzden Sözleş-
me organları, kararlarıyla bir önlemden doğrudan
etkilenmiş olmadan önce de belli şartlar altında
başvuru yapılabileceğini kabul etmişlerdir. İddia
olunan ihlal ihtimaliyle ilgili olarak, soyut biçim-
de ilgili hukukun Sözleşmeyle bağdaşmazlığından
ziyade, alınan önlemin başvuranlar üzerindeki doğ-
rudan zarar verme riski, onları potansiyel mağdur
statüsüne sokmaktadır.
Mahkemenin Konu Bakımından
Yetkisi
AİHS sadece Sözleşmede ve Ek Protokollerde yer
alan hak ve özgürlüklerle sınırlı bir koruma sağla-
maktadır. Dolayısıyla AİHS sisteminde tüm hak ve
özgürlüklerin güvence altında olduğu söylenemez.
dikkat
Mahkeme her konuda yetkili ol-
mayıp, ancak Sözleşmenin ihlal
iddialarına bakmakla yetkilidir.
Bir başvuru, konusu itibariyle Sözleşme ve Ek
Protokollerde güvence altına alınan hak ve özgür-
lüklere ilişkin değilse Mahkeme tarafından ince-
lenemeyecektir. Aleyhinde başvuruda bulunulan
ülkenin bu hakları korumak üzere yükümlülük
üstlenmiş olması şarttır. Eğer başvuran Sözleşmede
veya onun Ek Protokollerinde yer almayan hakla-
rın ihlalini iddia ediyorsa, Mahkeme bu nitelikteki
bir başvuruyu konu yönünden Sözleşme ile uyuş-
mazlık nedeniyle reddedecektir. Nitekim Sözleş-
mede güvence altına alınan hak ve özgürlüklerin
sınırlı düzeyde olduğu hatırlatılmalıdır. Bu yönüyle
de Sözleşme, eleştiriye açıktır.
Burada şunu hatırlatmak gerekir ki; Mahkeme,
Sözleşme ve Ek Protokollerinde getirilen güvenceler
hususunda genişletici yorum ortaya koyarak, Söz-
leşmede düzenlenmemiş bazı hak ve özgürlükleri
koruma altına alma yoluna gidebilmektedir. Örne-
ğin suçluların geri verilmesi hususunda özel güven-
celer Sözleşmede yer almamıştır. Ancak Mahkeme,
içtihatlarıyla bu hususu dikkate almıştır. Mahkeme
184
suçluların geri verilmesi ile ilgili özel güvenceler
konusunu, Sözleşmenin öngördüğü hakların ihla-
lini oluşturduğu oranda dikkate almaktadır (Soe-
ring-Birleşik Krallık davası). Bu kapsamda verilebi-
lecek başka bir örnek ise insan ticareti konusudur
(Rantsev-, Kıbrıs ve Rusya).
Mahkemenin Zaman Bakımından
Yetkisi
Uluslararası hukukun genel kaidesine göre; bir
Sözleşmenin devlet tarafından onaylanması ve ulu-
sal hukukun bir parçası haline gelmesinden sonra,
o devlet Sözleşmeyle bağlıdır. (Döner, 2003: 85).
Bu kural, uluslararası bir sözleşme olan AİHS için
de geçerlidir. Sözleşmeye taraf devletler, kural ola-
rak onay tarihinden önce meydana gelen olaylar-
dan Sözleşme dâhilinde sorumlu tutulmamaktadır.
Bu, uluslararası hukukta Sözleşmelerin geriye yü-
rümemesinin bir sonucudur (Bozkurt, Kütükçü ve
Poyraz, 2010: 199).
Sözleşmenin yürürlüğe girmesinden feshi ihbar
edilene kadar AİHS, ilgili devlet için bağlayıcıdır.
Sözleşmenin Feshi ihbarı düzenleyen 58.maddesine
göre; “Bir Yüksek Sözleşmeci Taraf, bu Sözleşme’yi
ancak Sözleşme’ye taraf olduğu tarihten itibaren
beş yıllık bir sürenin geçmesinden sonra ve Avrupa
Konseyi Genel Sekreteri’ne altı ay önceden sunu-
lacak bir ihbarla feshedebilir. Genel Sekreter bunu
diğer Yüksek Sözleşmeci Taraflar’a bildirir. Bu fesih
işlemi, feshin etki doğurduğu tarihten önce ger-
çekleşmiş ve yükümlülüklerin ihlali niteliğinde sa-
yılabilecek olan bir olayla ilgili olarak, söz konusu
Yüksek Sözleşmeci Taraf ’ın bu Sözleşme’den doğan
yükümlülüklerinden kurtulması sonucunu doğur-
maz. Avrupa Konseyi üyeliği sona eren her Yüksek
Sözleşmeci Taraf ’ın bu Sözleşme’ye de taraf sıfatı
da aynı koşullarla sona erer.”
Sözleşmeye Ek 11 Nolu Protokol çerçevesinde;
Mahkemeye başvurabilmesi için Sözleşmeye taraf
devletlerin ayrıca Mahkemenin yargı yetkisini bir
beyanla tanıma zorunluluğu bulunmamaktadır.
Dolayısıyla artık, Sözleşmenin imzalanmasıyla be-
raber bireysel başvuru hakkı kabul edilmiş sayıl-
maktadır. Diğer bir ifadeyle, bu Protokolle beraber
ihtiyari yargı yetkisi bildirimi yerine zorunlu yargı
yetkisinin kabulü benimsenmiştir.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
dikkat
Türkiye, AİHS’i 10 Mart 1954 tarihinde
kabul edilen 6366 sayılı Kanun ile onay-
lanmış ve onay belgesini 18 Mayıs 1954
tarihinde Avrupa Konseyine vererek Tür-
kiye açısından Sözleşmenin bağlayıcı ol-
ması sağlanmıştır. Mahkemenin zorunlu
yargı yetkisine ilişkin beyanını, 22 Ocak
1990 tarihinde bildirmiştir.
Sözleşmenin taraf devlet için yürürlüğe gir-
mesinden önce gerçekleşen bir ihlalin sonuçları
yürürlüğe girdikten sonra da devam etmekte ise
başvuru zaman bakımından yetkisizlik nedeniyle
reddedilmemektedir. Sözleşmenin yürürlüğe gir-
mesinden sonraki aşaması bakımından Mahkeme
zaman bakımından uygulama konusunda kendini
yetkili görmektedir. Kural olarak geriye yürümez-
lik olmakla beraber Mahkeme, Sözleşmenin amaç
ve özüne uygun olarak ‘sürekli ihlal’ durumlarına
özgü bir istisnayı içtihatlarıyla yerleştirmişlerdir.
Bu bağlamda devlet, Sözleşme ile bağlı olmadan
önce başlayan ve Sözleşme ile bağlı olduktan sonra
da devam eden ihlallerden dolayı, Sözleşme ile bağ-
landığı tarihten itibaren sorumlu olacaktır (Örn:
23 Mart 1995 tarihli Loizidou kararı) (Bozkurt,
Kanat ve Bektaş, 2018: 250-251).
dikkat
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Ek
Protokoller, onaylama tarihinden son-
ra meydana gelecek olaylar bakımından
Mahkemenin yetkisi de başlamış olacaktır.
Mahkemenin Yer Bakımından Yetkisi
AİHS’in 1.maddesine göre; “Yüksek Sözleşmeci
Taraflar kendi yetki alanları içinde bulunan herke-
sin, bu Sözleşme’nin birinci bölümünde açıklanan
hak ve özgürlüklerden yararlanmalarını sağlarlar.”
Taraf devletlerin ‘yetki alanları içinde bulunan
herkes’, Sözleşmede ve Ek Protokollerde düzenle-
nen hakların sahibidir. Taraf devletlerin Sözleşme
ihlalinden sorumluluğu, yer açısından otoritesinin
geçerli olduğu alandır. Sözleşmeye taraf devletlerin
7
‘yetki alanları’ kural olarak siyasal sınırlar dâhilinde
bulunan coğrafi bölgedir. Devletler, kendi ülkele-
rinde meydana gelen ve kendi organlarının neden
olduğu Sözleşmeye aykırı eylem, ihmal ve işlemle-
rinden sorumludur.
AİHS 1.maddesi dâhilinde, Sözleşmeye ta-
raf devletlere kendi yargı yetkisine tabii herkese,
Sözleşmede düzenli hak ve özgürlükleri tanıma
yükümlülüğü getirilmiştir. Başvuran tarafından
ileri sürülen ihlal aleyhine başvuruda bulunulan
ülkenin yargı yetkisi içinde gerçekleşmişse,
Sözleşme yer bakımından uygulanabilir. Yargı
yetkisine dâhil alanlardan anlaşılması gereken,
uluslararası hukuk tarafından belirlenmiş ve sınır-
landırılmış olan söz konusu devletin egemenlik
alanıdır. Bunanla beraber başka bir devletin ülkesi
sayılan bir yerdeki Sözleşmeye taraf devletin askeri
güçlerinin eylemleri bakımından da devletin Söz-
leşme uyma yükümlülüğü vardır (Bozkurt, Kütük-
çü ve Poyraz, 2010: 199). Ayrıca Sözleşmeye taraf
devletin vatandaşları ülke dışında yerleşmiş ya da
ikamet etmiş olsalar da bazı açılardan onun yetki
alanı içinde sayılırlar. Bu açıdan Sözleşmeye taraf
devletler ülke dışındaki diplomatik ve konsolosluk
temsilciliklerinin bazı uygulamalarından dolayı
Sözleşme hükümleri çerçevesinde sorumlu tutula-
bilirler. Sözleşmeye taraf devletlerin yetki alanına
uçak ve gemi gibi kamu araçları da dâhildir (Boz-
kurt, Kanat ve Bektaş, 2018: 249-250).
Sözleşme, devletlerin yetki alanı içindeki herkes
için geçerlidir. Sözleşmenin maddelerinde ‘her-
kes’ veya ‘hiç kimse’ gibi kavramların karşıladığı
kişi Sözleşmeye taraf olan devletin yetki alanında
bulunmalıdır. Yetki alanı terimi geniş biçimde yo-
rumlanmaktadır. Nitekim yetki alanı bir ülkenin
kendi sınırları içinde kalan alanlarda yetki sahibi
olması gibi klasik bir tanımla sınırlanamaz. Mah-
kemenin yargı yetkisi, kişinin bir devletin yetkisi
veya kontrolüne tabi olduğu her durumu kapsar.
Dolayısıyla yargı alanı kavramı sınırlayıcı bir du-
rumdan ziyade kapsayıcı bir kriteri belirler.
Örneğin Loizidou-Türkiye davasında AİHM
yetki alanı kavramını ülke topraklarıyla sınırlı
olmadığını Sözleşmeye taraf devletler kendi yetkili
makamlarının devletin sınırlarını aşan etkilere
neden olan eylemlerinden, bunlar ister ulusal
sınırların içinde ister dışında gerçekleşsin, sorum-
lu tutulabileceğini ifade etmiştir. AİHM şu görüşü
ileri sürmektedir: “AİHS’in konusu ve amacı bağ-
lamında bir Sözleşmeci taraf, yasal olsun olmasın,
185
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa
7 İnsan Hakları Mahkemesi
askeri bir eylem sonucunda sınırları dışında bir
bölgeyi fiilen kontrol altına alırsa ortaya belli so-
rumlulukları çıkarabilir. Bu bölgede AİHS’de be-
lirtilen hak ve özgürlükleri güvence altına alma
yükümlülüğü ister doğrudan silahlı kuvvetlerin
yürüttüğü bir harekâtla, ister bir yerel yönetim ara-
cılığı ile kurulmuş olsun, bölge üzerinde kurulan
kontrolden kaynaklanır.”
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
Kararların Çeşitleri
AİHM’in verdiği bazı karar çeşitleri şu şekilde
özetlenebilir;
Devlet Başvurusu; AİHS denetimi sistemini ha-
rekete geçiren yollardan birisi olan devletlerarası
başvuru Sözleşmenin yürürlüğe girdiği 1953’ten bu
yana ender kullanılan bir yol olmuştur. Bazı devlet
başvurularına örnek vermek gerekirse (Akıllıoğlu,
2019: 877-880);
1. 7 Mayıs 1956- 17 Temmuz 1957 tarihlerin-
de Yunanistan’ın İngiltere’ye karşı, o zaman
İngiliz yönetimi altında bulunan Kıbrıs’ta
uyguladığı bazı önlemlerin Sözleşmeye ay-
kırı olduğu konusunda yaptığı iki başvuru
bulunmaktadır. Yunanistan, birinci başvuru-
sunda İngiltere’nin Kıbrıs’ta aldığı olağanüs-
tü önlemlerin Sözleşmeye aykırı olduğunu,
ikincisi başvurusunda ise kırk dokuz olayda
işkence yapıldığını ve AİHS’in 3.maddesinin
(İşkence yasağı) ihlal edildiğini ileri sürmüş-
tür. Her iki başvuru da Komisyonca kabul
edilmiş ve Komisyon başvurular hakkında
kabul ettiği raporları Bakanlar Komitesine
iletmiştir. Bu sırada Kıbrıs’ın bağımsızlığını
öngören 1959 tarihli Londra ve Zürih and-
laşmasıyla Kıbrıs sorunu çözüme kavuşturul-
muştur. Bakanlar Komitesi, bu andlaşmalar
neticesinde Kıbrıs sorununda nihai çözüme
ulaşıldığını dikkate alarak, başvurularla ilgili
daha fazla işlem yapılmasına gerek olmadığı-
na hükmetmiştir.
Yakın tarihli diğer örnekler ise;
2. Gürcistan tarafından Rusya’ya karşı açı-
lan 2007, 2008 ve 2009 yıllarında üç dava
bulunmaktadır. İlk iki başvuru Rusya’nın
Gürcistan’a askeri müdahalesinden kaynak-
lanan ihlaller hakkındadır. Bu başvuruda
Rusya’nın Sözleşmenin bazı maddelerini
ihlal ettiği hükmüyle sonuçlanmıştır. Gür-
186
cistan, Rusya’ya karşı 2018 itibariyle dör-
düncü başvuruyu yapmıştır.
3. Ukrayna’nın 2014’de Rusya aleyhine yaptı-
ğı üç başvuru bulunmaktadır. Üçüncü baş-
vuru kayıttan düşürülmüş diğerleri incelen-
mektedir. Ukrayna, Rusya’ya karşı 2018’de
yaptığı yeni başvuru ile toplamda yedi dava
açmış bulunmaktadır.
Bireysel Başvuru; Aşağıda bazı bireysel başvuru-
lara yer verilmiştir.
1. Yaşam hakkının devlete pozitif yüküm-
lülükler yüklediğine ilişkin Öneryıldız -
Türkiye kararında Mahkeme, İstanbul-Üm-
raniye çöplüğünde 28 Nisan 1993 tarihinde
meydana gelen patlama nedeniyle meydana
gelen ölümleri AİHS 2.maddesi çerçeve-
sinde değerlendirmiştir. Çöplük patlaması
sonucunda ailesinin dokuz üyesini yitiren
Öneryıldız tarafından yapılan başvuru hak-
kında Mahkeme, Türkiye’yi hem başvuru-
cunun yakınlarının ölümünden sorumlu
tutularak 2.maddenin ihlal edildiği sonu-
cuna varmıştır. Ayrıca olaya ilişkin ulusal
hukukta alınan önlemlerin yeterli ve etkili
olmamasından dolayı Sözleşmenin 2.mad-
desinin gerekli kıldığı usulü yükümlülükle-
rin yerine getirilmediğine karar vermiştir.
2. AİHM’in yerleşik içtihadına göre, sınırdışı
edilen veya geri verilen bir kişinin gönderil-
diği devlette Sözleşmenin 3.maddesine ay-
kırı muameleyle karşılaşma riski bulunması
durumunda, Sözleşmeye taraf bir devletin
bu kişiyi sınırdışı etmekten ya da geri gön-
dermekten kaçınması zorunluluk arz etmek-
tedir. Aksi bir durum söz konusu olduğunda
sınırdışı etme veya geri verme kararını alan
devletin Sözleşmeye göre sorumluluğuna yol
açmaktadır. Soering-Birleşik Krallık kararında
Mahkeme, kişinin gönderildiği ülkede kötü
muameleye maruz kalacağı konusunda
‘gerçek bir tehlike’ ile karşılaşacağına ilişkim
önemli sebeplerin var olduğuna ikna olma-
sı halinde, devlerin Sözleşmenin 3.maddesi
çerçevesinde sorumluluğu ilkesini formü-
le etmiştir. Bu ilke dâhilinde, Sözleşmenin
3.maddesinin ihlal edileceği yönünde karar-
lar vermiştir. Buna ilişkin örnek kararlar şu
şekilde sıralanabilir: Jabari-Türkiye, Chahal-
Birleşik Krallık, Mamatkulov ve Abdurasulo-
vic-Türkiye kararı gibi.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Mahkemenin bir diğer karar çeşidi Danışma Gö-
rüşü vermedir. Mahkemenin danışma görüşü yetki-
si (Sözleşmeye Ek 2 Numaralı Protokolün bir sonu-
cu olarak) Sözleşmenin 47, 48 ve 49.maddelerinde
düzenlenmiştir. Buna göre; 47.madde: “Mahkeme,
Bakanlar Komitesi’nin istemi üzerine, Sözleşme ve
protokollerinin yorumlanması ile ilgili hukuki me-
seleler konusunda danışma görüşleri verebilir. An-
cak bu görüşler, ne Sözleşme’nin 1. bölümünde ve
protokollerinde belirlenen hak ve özgürlüklerin içe-
riği veya kapsamı ile ilgili sorunlara, ne de Mahkeme
veya Bakanlar Komitesi’nin Sözleşme’de öngörülen
bir başvuru sonucunda karara bağlamak durumun-
da kalabileceği diğer sorunlara ilişkin olabilir. Ba-
kanlar Komitesi’nin Mahkeme’den görüş isteme
kararı, Komite’ye katılma hakkına sahip temsilcile-
rin oy çoğunluğuyla alınır.” 48.madde: “Mahkeme,
Bakanlar Komitesi’nden gelen görüş isteminin 47.
maddede tanımlandığı biçimiyle Mahkeme’nin yet-
ki alanına girip girmediğine karar verir.” 49.madde:
“Mahkeme’nin verdiği görüş gerekçelidir. Görüş
içeriği, tamamen veya kısmen, yargıçların kanaat-
lerini oy birliği ile yansıtmadığı takdirde, her yar-
gıç kendi ayrık görüşünü belirtme hakkına sahiptir.
Mahkeme’nin verdiği görüş Bakanlar Komitesi’ne
bildirilir.” Görüldüğü üzere, danışma görüşü isteme
yetkisi sadece Bakanlar Komitesine tanınmıştır. Gö-
rüş; Sözleşme’nin ve Ek Protokollerin yorumu hak-
kında hukuki sorunlar ile sınırlandırılmıştır.
dikkat
Danışma görüşü, Mahkeme Büyük Daire-
sinin yetkileri arasında sayılmıştır.
Sözleşmeye ek 16 Nolu Protokol, Bakanlar Ko-
mitesi dışında ayrıca ulusal yüksek yargı organları-
na da danışma görüşü isteme yetkisi tanımaktadır.
Bu yetki ulusal hukukta görülmekte olan bir dava
hakkında kullanıldığından Bakanlar Komitesinin
görüş istemesinden farklıdır. Netice itibariyle ulu-
sal hukukun yüksek yargı organları önlerinde dava
ile ilgili olarak Mahkeme Büyük Dairesinden, Söz-
leşmenin yorumuna ilişkin görüş isteyebilir. Örnek
danışma görüşü için bakınız; 12 Şubat 2008 tarihli
AİHM’in , “Advisory Opinion on Certain Legal
Questions Concerning the Lists of Candidates
Submitted with a View to the Election of Judges
to the European Court of Human Rights” kararı.
7
Mahkemenin bir diğer karar çeşidi Pilot Dava
usulüdür. Öncü dava veya pilot uygulaması olarak
ifade edilen bu uygulamada, aynı konuda birden çok
sayıda dava açılması durumunda, Mahkeme önce
seçtiği bir dava üzerinde karar vererek davalı devlete
benzer durumlarda ne yapması gerektiğini belirt-
mektedir. Nitekim sistematik sorunlar olarak ifade
edilen, ulusal mevzuatın Sözleşmeyle uyumsuzluğu
birbirine benzer yoğun başvuruları tetiklemektedir.
Mahkemenin İçtüzüğüne göre 2011’de eklenen
hükme göre pilot karar, yapısal sorunun ne olduğu-
nu, çözüm yollarını ve taraf devletin ulusal hukukta
atması gereken adımları içeren karar türüdür. Bu
hükümle uzun süre Mahkemede uygulanan pratik,
yazılı hale getirilmiştir. Böylece, yapısal sorunların
ulusal boyutta çözümünde Sözleşmeci devletlere
yardımcı olunması, başvuranlara daha hızlı bir ona-
rım sağlanması ve Mahkemenin iş yükünü azaltarak
diğer davalara daha etkin bakmasına yardımcı olun-
ması amaçlanmaktadır (Baysal, 2013: 40).
dikkat
Pilot karar prosedürü AİHM tarafından
kendiliğinden başlatılacağı gibi, tarafla-
rın talebi ile de bu yola gidilebilir.
Öncü (Leading) Karar Uygulaması; AİHM
uygulamasında, bir ülkenin hukuk sistemine iliş-
kin yapısal bir sorun tespit edildiğinde, bu sorunla
beraber sorunun çözümüne dair öneri doğrudan
verilmektedir. Yapısal sorun içeren dosyalardan
biri karara bağlanarak aynı ya da benzer konu-
larda Mahkeme önünde derdest olan dosyalar bu
karara referans yapılarak daha kısa olarak ve hızlı
bir şekilde karara bağlanmaktadır. Özellikle uzun
yargılama ve uzun tutukluluğa ilişkin başvurularda
bu yöntem kullanılır. Bu başvurulara ilişkin rapor
ve kararlar mümkün olduğunca kısa tutulur ve
bu alandaki öncü kararlara atıf yapmakla yetinilir
(Baysal, 2013: 43-44).
internet
https://hudoc.echr.coe.int/ internet sitesinden
Mahkemenin kararlarına ulaşmak mümkündür.
187
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa
7 İnsan Hakları Mahkemesi
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
Kararlarının Etkinliği
Uluslararası bir mahkeme olan AİHM, yine
uluslararası bir Sözleşme olan AİHS kapsamında
güvence altına alınan insan hakları ihlallerine ka-
rar vererek, Sözleşmeye aykırılığı saptar. Dolayı-
sıyla AİHM’in denetimi ikincil niteliktedir (Bilir,
2012: 105).
dikkat
AİHM, ulusal mahkemelerin kararlarını
denetleyen bir temyiz mahkemesi değil-
dir. AİHM tarafından ulusal mahkeme-
lerin kararları kaldırılamaz veya değiştiri-
lemez. Aynı zamanda AİHM Sözleşmeye
aykırı bir uygulamayı, işlemi, yasayı yü-
rürlükten kaldıramaz.
AİHM kararının yerine getirilmesi süre-
cini Bakanlar Komitesi denetlemektedir
(Aybay, 2015: 147; Döner, 2003: 177).
Sözleşme tarafı devletlerin Mahkemenin karar-
ların uygulanması için gereken tedbirleri almaları
gerekmektedir. Sözleşmeye aykırılığı tespit edilen
durumun ortadan kaldırılması, Sözleşmeci devletin
sorumluluğundadır. Devlet, ihlalin sona ermesini
sağlayacak, zarar görenin Sözleşme ihlalinden ön-
ceki durumuna mümkün olduğunca kavuşturacak
ve bu ihlaller ile benzer yeni ihlallerin doğmasını
önleyecek veya devamlı nitelikti ihlallere son vere-
cek önlemler almak durumundadır.
Mahkemenin kararlarının bağlayıcılığı nisbi-
dir. Yani yalnız dava konusu ve davanın tarafları
ile sınırlıdır. Aynı durumda olan başkaları Mah-
kemenin kesin hüküm niteliğini kazanmış olan
bu kararından hukuken sonuç doğurur şeklinde,
yani somut bir surette yararlanamazlar. Diğer bir
ifadeyle bunların herkes için geçerli etkisi yoktur.
Bunun yanında, Mahkeme kararlarının insan hak-
ları konusunda Avrupa standardını yarattığını ve
Sözleşme ile bağlı devletlerin eylem ve işlemlerini
bu standarda uydurmak zorunda bulundukları ge-
reğinden ayrı tutmak gerekir.
188
AİHS 46.maddesinde açıkça ifade edildiği üzere,
Sözleşmeye taraf devletler Mahkeme kararlarına uy-
makla yükümlüdür. 46/2.madde hükmü de Bakan-
lar Komitesine, Mahkeme kararlarının yerine getiril-
mesini denetleme görevi vermiştir. AİHM tarafından
Sözleşmenin ihlal edildiğine ilişkin kararın alınması,
herhangi bir işlem yapılmadan, kendiliğinden iç
hukuk etkilemez. Mahkeme kararı, Sözleşmeye ay-
kırılığı saptanan işlemi ne iptal eder, ne değiştirir ne
de bozar. Mahkeme böyle bir yetkiye doğrudan ve
dolaysız sahip değildir; sadece dava konusu işlemin
veya eylemin Sözleşmeye aykırı olduğunu, Sözleş-
menin çiğnendiğini beyanla yetinir. Diğer yandan,
Sözleşmeye taraf devletler davada taraf oldukları ka-
rarlara uymak ve bunların gereğini yerine getirmekle
yükümlüdür. Ancak bu durum uygulamada pek çok
sorunu beraberinde getirmektedir.
Sözleşmeye taraf devlet tarafından Mahkeme
kararının yerine getirilmesinde dikkat edilecek hu-
sus kararın hüküm fıkrasıdır. Hüküm fıkrasında yer
almış olan ihlalin, amaca uygun olarak giderilmesi
gerekir. Mahkeme kararları, ulusal hukukta doğru-
dan etki doğurabilme kabiliyeti olan kararlardan
olmadığı için kararın yerine getirilmesi için gere-
ken önlemleri almak davalı devlete düşmektedir.
Mahkemenin pek çok kararında belirtildiği gibi,
kararı yerine getirecek devlet, kararı yerine getirme
yol ve yöntemini seçmekte serbesttir. Mahkeme ka-
rarlarının yerine getirilmesinde önem arz eden bazı
ilkeleri şu şekilde ifade etmek mümkündür;
Öncelikle ‘ihlal kararı’ saptanan ihlalin ve
bu ihlalden doğan sonuçların ortadan kaldırılıp
silinmesi gerekir. İkinci olarak, devlet egemenliğinin
geçerli bir ilke olduğu hukuk alanında bulunuldu-
ğunun ve bu hukukun, belirli ölçüde devletlerin
egemen iradesine bağımlı olduğu akılda tutulma-
lıdır. Yani uluslararası hukukta ‘cebri icra’ yoktur.
Sözleşme ile kurulan sistemde AİHM kararları, ta-
raf devletlerin ulusal hukuk düzeninde dolaysız ve
doğrudan uygulanıp sonuç doğurma niteliğine sahip
değildirler. Verilen bir ihlal kararlarının yerine geti-
rilmiş olması için, söz konusu ihlalin gerekli kıldığı
uygun tedbirlerin alınması Sözleşme taraf devletlerin
yetkisinde bulunan bir görevdir. Avrupa Konseyi or-
ganlarından olan Bakanlar Komitesi ihlal karalarını
yerine getirmekle değil, bunların yerine getirilmesini
gözetmekle görevlendirilmiştir. Nitekim AİHS 46/1

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
maddesindeki; “Yüksek Sözleşmeci Taraflar, taraf
oldukları davalarda Mahkeme’nin verdiği kesinleş-
miş kararlara uymayı taahhüt ederler” ifadesinde
belirtilen ‘uyma’ ne Mahkemenin ne de Bakanlar
Komitesinin kararların yerine getirilmesi ile görev-
lendirildikleri değil, tam tersine, bu olgunun dışında
tutulduklarını ifade etmektedir. Toparlayacak olur-
sak Sözleşme organları, devletlere ne yapacakları hu-
susunda talimat verme yetkisine sahip değildir.
AİHM’in Sözleşmenin ihlal edildiğine ilişkin
kararlarının, ilgili Taraf devletin yerine getirilmesi
çeşitli devlet organlarının devreye girmesini zorunlu
kılabilir. Bunlar; yasama, yargı, yürütme, merkezi
yönetim, hizmet yönünden yerinden yönetim ku-
ruluşları veya yerel yönetimler olabilir. Burada kar-
şılaşılan en büyük zorluk, yasama organının veya
yargı organının bir işleminden kaynaklanan ihlalle-
rin giderilmesi durumunda ortaya çıkmaktadır.
Özellikle kesin hüküm niteliğini almış yargı
kararlarının Sözleşmeye aykırılığının Mahkeme
kararı ile saptanması durumunda bu kararın yerine
getirilmesi değişik uygulamalara neden olmaktadır.
Bunlar arasında; af çıkarmak, şartlı salıverme, tazmi-
nat ödeme veya yeniden yargılama gibi çeşitli yollar
yer alır. Sözleşmeye taraf devletler Mahkeme kararı-
nın yerine getirilmesinde karşılaştıkları bu tür güç-
lükleri aşmak için yasal düzenlemelere gitmektedirler.
AİHS 33.maddesi; “Her Yüksek Sözleşmeci
Taraf, diğer bir Yüksek Sözleşmeci Taraf ’a karşı
Sözleşme ve Protokollerinin hükümlerinin ih-
lali iddiası ile Mahkeme’ye başvurabilir” olarak
düzenlenmiştir. Yani Sözleşmeye taraf bir devlet
tarafından, Sözleşmeye taraf diğer devletin belli
bir yasanın veya bir yasa kuralının soyut olarak
Sözleşmeye aykırılığını ileri süren bir başvurunun,
Mahkemeye getirilmesi durumunda, Mahkeme
soyut olarak dava konusu yasanın Sözleşmeye
aykırı olduğuna hükmedebilir (Bozkurt, Kütükçü
ve Poyraz, 2010: 200). Bu şekilde bir kararın davalı
Sözleşme tarafı devlet tarafından uygulanması
7
ancak Sözleşmeye aykırı bulunan yasada değişiklik
yapmakla, yasayı Sözleşmeye uygun bir duruma
getirmekle mümkün olabilir.
Sözleşmenin 34.maddesi; “Bu Sözleşme veya
protokollerinde tanınan haklarının Yüksek Söz-
leşmeci Taraflar’dan biri tarafından ihlal edilme-
sinden dolayı mağdur olduğunu öne süren her
gerçek kişi, hükümet dışı kuruluş veya kişi grup-
ları Mahkeme’ye başvurabilir. Yüksek Sözleşmeci
Taraflar bu hakkın etkin bir şekilde kullanılması-
nı hiçbir surette engel olmamayı taahhüt ederler”
hükmü uyarınca bireysel başvuru mümkündür
(Bozkurt, Kütükçü ve Poyraz, 2010: 201). Devlet
başvurusundan farklı olarak bu başvuruda, yasala-
rın soyut olarak Sözleşmeye aykırılığı kural olarak
ileri sürülmesi olanaklı değildir. Böyle bir dava
Mahkeme önüne geldiğinde, Mahkeme soyut ola-
rak ilgili yasanın Sözleşme ile bağdaşıp bağdaşma-
dığını değil, ancak somut olarak yasanın başvurana
uygulanmasının Sözleşmeye aykırılık oluşturup
oluşturmadığını inceler ve karara bağlar.
Sözleşmeye taraf devletin pozitif bir yükümlü-
lüğünü yerine getirmemesi durumunda yani, Söz-
leşmede güvence altına alınmış hak ve özgürlükler-
den bireyin yararlanmasını sağlamamış ve mevzuat
boşluğu nedeniyle bir hakkın ihlaline yol açmış ol-
ması mümkün olabilmektedir. Böyle bir durumda
Mahkeme kararının yerine getirilmiş olması için
değilse bile, gelecekte tekrar Mahkeme önüne da-
valı sıfatıyla çıkmaması için ilgili devletin bu mev-
zuat boşluğunu ortadan kaldırması gereklidir.
dikkat
BM koruma mekanizmaları ve diğer
bölgesel mekanizmalar ile kıyaslandı-
ğında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
daha etkili bir koruma sağlamaktadır.
189
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa

7 İnsan Hakları Mahkemesi

Öğrenme Çıktısı
3 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin organları ile bunların görev ve yetkilerini, bu
kapsamda Mahkemenin yargılama yetkisi ve Mahkemeye başvuru usullerini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Lozidou kararı ışığında,

Bireysel başvurularda ‘Doğ-
Pilot dava usulü nedir? rudan mağdur’ ve ‘Dolaylı
Araştırın. mağdur’ kavramları arasın-
daki bağı ilişkilendiriniz.
KKTC’de Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi’nin
yargılama yetkisini kendi
kişisel deneyimleriniz üze-
rinden düşününüz.

Yaşamla İlişkilendir

Sözleşmenin öngördüğü korumanın tamamlayıcı nitelikte bir koruma olduğunu kendi kişisel
deneyimleriniz üzerinden düşünün:
“İnsan Hakları Mahkemeleri” Uluslararası Mahkemeler arasında sayıca sınırlı düzeydedir. Bu
mahkemelerin adları ve yetkileri konusunda bazı yanlışlıklar yapıldığı görülmektedir. Örneğin, bir
uluslararası “ceza” mahkemesi ile “insan hakları” mahkemesi karıştırılabilmektedir. Basın-yayın or-
ganlarında kimi zaman Türkiye’nin AİHM tarafından “suçlu” bulunduğu; “para cezasına mahkûm ol-
duğu” gibi özensiz anlatımlara rastlanmaktadır (Aybay, 2015: 128). Bkz. https://tr.sputniknews.com/
turkiye/201806061033745653-aihm-turkiye-trafik-cezasi/

190
 7
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin

1 özellikleri ile bu Sözleşme ve Ek
Protokollerinin içeriklerini özetleyebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesinin Özellikleri ve
Getirdiği Yenilikler

Sözleşmenin öne çıkan özellikleri şu şekilde sıralanabilir: Sözleşme bireyi uluslararası hukukun bir süjesi haline
getirmiştir. Bireysel başvuru hakkı Sözleşmenin en önemli özelliğidir. Sözleşmenin getirdiği güvence sistemi
karşılıklılık ilkesine dayanmamaktadır. Sözleşme ile yargısal nitelikli, bağlayıcı kararlar alabilen bir denetim
mekanizması kurulmuştur. Sözleşme güvence altına alınan hak ve özgürlüklere saygı gösterilmesi ödevini, yalnız
sözleşen devletlere yüklemekle yetinmemiş, hak ve özgürlüklere saygıyı sağlamak üzere bir ‘Mahkeme’ yani yar-
gısal nitelikte bir denetim organı öngörmüştür.

HAKLAR SÖZLEŞME MADDELERİ

Yaşam Hakkı Madde 2
İşkence Yasağı Madde 3
Kölelik ve Zorla Çalıştırma Yasağı Madde 4
Özgürlük ve Güvenlik Hakkı Madde 5
Adil Yargılanma Hakkı Madde 6
Kanunsuz Ceza Olmaz Madde 7
Özel ve Aile Hayatına Saygı Hakkı Madde 8
Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü Madde 9
İfade Özgürlüğü Madde 10
Toplanma ve Dernek Kurma Özgürlüğü Madde 11
Evlenme Hakkı Madde 12
Etkili Başvuru Hakkı Madde 13
Ayrımcılık Yasağı Madde 14
Mülkiyet Hakkı
Eğitim Hakkı Ek 1 Nolu Protokol
Serbest Seçim Hakkı
Borçtan Dolayı Özgürlükten Yoksun Bırakılmama Hakkı
Serbest Dolaşım Özgürlüğü Ek 4 Nolu Protokol
Vatandaşların Sınır Dışı Edilmesi Yasağı
Yabancıların sınır dışı edilirken güvence tanınmasına ilişkin usulü
güvenceler

Cezai konularda iki dereceli yargılama hakkı Ek 7 Nolu Protokol

Adli hata halinde tazminat hakkı
Eşler arasında eşitlik hakkı

Her Türlü Ayrımcılığın Yasaklanması Ek 12 Nolu Protokol

Ölüm cezasının kaldırılması Ek 6 ve 13 Nolu Protokoller

191
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa

7 İnsan Hakları Mahkemesi

Avrupa İnsan Hakları

2 Mahkemesinin tarihsel gelişim
sürecini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Avrupa İnsan Hakları

Mahkemesi’nin Tarihçesi

AİHS’in ilk şeklinde koruma mekanizmasının organı olarak iki kurum öngörülmüştü. AİHS (eski)19.maddeye
göre; “İşbu Sözleşmeden Yüksek Akit Taraflar için hasıl olan taahhütlere riayeti temin maksadıyla: a)Aşağıda
‘Komisyon’ diye zikredilecek olan bir ‘Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’; b) Aşağıda ‘Divan’ diye zikredilecek
olan ‘Avrupa İnsan Hakları Divanı’ kurulmuştur” ifadesi yer bulmaktaydı. Bu iki organ tarafından yürütülen fa-
aliyete, Avrupa Konseyi karar ve yürütme organı tarafından yürütülen faaliyete, Avrupa Konseyi karar ve yürüt-
me organı olan Bakanlar Komitesi de, belli bir safhadan sonra katılmaktaydı. Avrupa İnsan Hakları Komisyonu
görevi ve özellikleri; yaklaşık elli yıl süre ile yürürlükte kalan bu mekanizma içinde Komisyon, kurulan güvence
sisteminin en önemli unsuruydu. Denetim süreci Komisyona başvuru ile başlıyor; Komisyon ön koşullar açı-
sından başvurusunun kabul ya da reddi konusunda karar alıyor; denetim mekanizmasının ikinci ve üçüncü
organı Divan ve Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, ancak başvurunun kabul edilmesi üzerine Komisyonun
esas hakkındaki raporunu hazırlayıp Bakanlar Komitesine sunmasından sonra devreye girip göreve başlayabi-
liyordu. AİHS Ek 11 No’lu Protokol Komisyon ve Divanı birleştirmiş, Strazburg denetim mekanizmasını tek
organlı hale getirmiştir. Nitekim Sözleşmenin 19.maddesine göre; “Bu Sözleşme ve protokolleri gereği Yüksek
Sözleşmeci Taraflar’a yüklenilen taahhütlere uyulmasını sağlamak için, bundan böyle ‘Mahkeme’ olarak anılacak
bir Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kurulmuştur. Mahkeme devamlı görev yapar.”

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin organları ile bunların

3 görev ve yetkilerini, bu kapsamda Mahkemenin yargılama
yetkisi ve Mahkemeye başvuru usullerini açıklayabilme

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin

Yapısı, Yargılama Yetkisi ve
Mahkemeye Başvuru Usulleri

AİHS 14. Ek Protokol ile Mahkeme, tek hâkimli düzen, üç hâkimli komiteler, yedi hâkimli daireler ve on yedi
hâkimli büyük daire şekline dönüştürülmüştür.
KOMİTE DAİRE BÜYÜK DAİRE
TEK YARGIÇ
(3 YARGIÇ) (7-5 YARGIÇ) (17 YARGIÇ)
m.35 kapsamında kabul m.35 kapsamında kabul m.35 kapsamında Dairenin kendisine
edilebilirlik incelemesi edilebilirliği tekrar kabul edilebilirlik gönderdiği dosyaları
yapar. inceleyebilir. denetimi yapabilir. inceleyebilir.
Dava konusu şayet Dairenin kararlarına karşı
Kararları kesindir. Bu
yerleşik içtihat ile istinaf yoluyla gelen
karara karşı komite, daire
çözülebiliyorsa yerleşik Esas hakkında karar kararları inceler. (Daire kararı
ya da büyük daireye
içtihat yönünde karar verebilir. verildikten sonra 3 ay içinde
başvuru yapılamaz.
verebilir. taraflar bu yola başvurabilir.)
Dava konusu yerleşik
Şikâyet edilen devletin Konunun önemine İstinaf incelemesinde delil
içtihadı aşan bir konu
yargıcı bu davaya göre davayı büyük incelemesi yapılır. Büyük
olarak görülürse, dava
bakamaz. daireye sevk edebilir. Dairenin kararları kesindir.
daireye gönderilir.
Başvuru; kabul edilebilir, Kararı kesindir. Başvurucu davayı bir Bakanlar Komitesi kararın
komiteye veya daireye Karar büyük daireye üst mercii olan Büyük yeniden incelenmesini talep
gönderilebilir. taşınılamaz. Daire’ye taşıyabilir. edebilir.

192
 7
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

AİHS’ de belirtildiği üzere Mahkemeye iki tür başvuru yolu bulunmaktadır: Devletlerarası başvuru ve bireysel
başvuru. Hem bireysel hem de devlet başvuruları için ortak iki şart bulunmaktadır. Birincisi, iç hukuk yollarının
tüketilmesi gerekmektedir. İkincisi ise iç hukukta nihai kararın verilmesinden itibaren altı ay içinde başvurunun

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

yapılmış olması gerekmektedir. Ancak Sözleşmeye taraf bir devlet, herhangi bir kişinin hakkının ihlal edildiğini
ileri sürmeksizin, diğer Sözleşmeci devletin Sözleşmeye aykırılık iddiası söz konusu ise, bu durumda iç hukuk
yollarının tüketilmesi şartı aranmamaktadır. Mahkemeye bireysel başvurular imzasız ise, Mahkeme başvuru
kabul edilemez bulmaktadır. Mahkeme kimliği belirli olmayan, anonim başvuruları dikkate almamaktadır. An-
cak, başvuru işleme koyulduktan sonra bireyler kimliğinin gizli tutulmasını talep edebilir. Böyle bir durumda,
başvurucunun adı, adının baş harfi ya da X, Y gibi ifadelerle başvurucuların kimliği gizlenebilmektedir. Başvuru,
AİHM tarafından daha önce incelenmiş bir başvuru ile aynı ise, yeni olayları içermiyorsa Mahkeme tarafından
kabul edilmemektedir. Aynı zamanda başvuru daha önce, AİHM dışındaki uluslararası diğer merciler önünde
sunulmuş ise Mahkeme tarafından kabul edilemez bulunmaktadır. Buradaki hedef, aynı konuda birden çok
uluslararası makama başvurulmasını önlemektir. Aynı zamanda başvuru hakkının kötüye kullanılması niteli-
ğinde olmamalıdır.
Bir başvurunun AİHM’in kişi, konu, zaman ve yer bakımından yargı yetkisine dâhil olması gerekir. AİHS’in
getirdiği koruma sistemi kapsamında özel kişilere ve kurumlara karşı AİHM’e başvurulamaz. Ancak devletin
pozitif yükümlülüğünü gerektiren bazı durumlarda hareketsiz kalması durumunda devletin sorumluluğu doğa-
bilir. Örneğin Hollanda’da zihinsel engelli bir küçüğe tecavüz edildiği olayda, Komisyon devletin bireyin üçüncü
kişiye korunmasında üzerine düşen yükümlülükleri yerine getirmediği gerekçesiyle, Hollanda aleyhine yapılan
başvuruyu kabul etmiştir. Kısıtlılık, akıl hastalığı ve yaş küçüklüğü gibi ehliyet eksikleri Mahkemeye bireysel
başvuru için engel oluşturmamaktadır. Örnek olsun, 13 yaşındaki bir kişi tek başına bireysel başvuruda buluna-
bilir. Bu nitelikteki kişiler, doğrudan doğruya veya yasal temsilcileri aracılığı ile Mahkemeye başvurabilir. Mah-
keme her konuda yetkili olmayıp, ancak Sözleşmenin ihlal iddialarına bakmakla yetkilidir. Uluslararası huku-
kun genel ilkesine göre; bir devletin bir Sözleşmeyi onayladıktan ve Sözleşme ulusal hukukun parçası olduktan
sonra, o Sözleşmeyle bağlı olmasıdır. Bu kural, uluslararası bir sözleşme olan AİHS için de geçerlidir. Sözleşmeye
taraf devletler, kural olarak onay tarihinden önce meydana gelen olaylardan Sözleşmeye göre sorumlu tutulma-
maktadır. Bu, uluslararası hukukta Sözleşmelerin geriye yürümemesinin bir sonucudur. Sözleşme, devletlerin
yetki alanı içindeki herkes için geçerlidir. Sözleşmenin maddelerinde ‘herkes’ veya ‘hiç kimse’ gibi kavramların
karşıladığı kişi Sözleşmeye taraf olan devletin yetki alanında bulunmalıdır. Ayrıca Mahkeme nezdinde ‘devlet-
lerarası’ ve ‘bireysel başvuru’ usulleri de bulunmaktadır. Netice olarak AİHM, ulusal mahkemelerin kararlarını
denetleyen bir temyiz mahkemesi değildir. AİHM tarafından ulusal mahkemelerin kararları kaldırılamaz veya
değiştirilemez. Aynı zamanda AİHM Sözleşmeye aykırı bir uygulamayı, işlemi, yasayı yürürlükten kaldıramaz.
Mahkeme kararının yerine getirilmesi sürecini de Bakanlar Komitesi denetlemektedir.

193
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa
7 İnsan Hakları Mahkemesi
1 Demokrasiyi teşvik etmek, Avrupa’da in-
san haklarını ve hukukun üstünlüğünü korumak
amacıyla 5 Mayıs 1949’da kurulmuş, merkezi
neler öğrendik?
Strazburg’da olan 47 Avrupa ülkesinden oluşan hü-
kümetler arası kuruluş aşağıdakilerden hangisidir?
A. Avrupa Konseyi (Council of Europe)
B. Avrupa Komisyonu
C. Avrupa Parlamentosu
D. Avrupa Konseyi (European Council)
E. Avrupa Adalet Divanı
2 Aşağıda Avrupa İnsan Hakları Sözleşme-
si (AİHS) kapsamında verilen bilgilerden hangisi
yanlıştır?
A. AİHM’e İç hukuk yollarının tüketilmesinden
sonra son kararın verilmesinden itibaren 6 aylık
dava açma süresi vardır.
B. İnsan ticareti konusu, AİHS 4.madde kapsa-
mında değerlendirilir.
C. AİHM içtihatlarına göre, iç hukuk yolu netice-
yi değiştirmeye etkili değilse iç hukuk yolunun
tüketilmesi gerekli olmayabilmektedir.
D. Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi, AİHM
kararlarının icrasını sağlar.
E. Bir Yüksek Sözleşmeci Taraf, AİHS’i ancak
Sözleşme’ye taraf olduğu tarihten itibaren beş
yıllık bir sürenin geçmesinden sonra ve Avrupa
Konseyi Genel Sekreteri’ne altı ay önceden su-
nulacak bir ihbarla feshedebilir.
3 Bir Daire kararının verildiği tarihten itibaren
kaç ay içinde ve istisnai durumlarda, dava tarafla-
rından her biri davanın Büyük Daire’ye gönderil-
mesini isteyebilir?
A. 5 B. Sözleşme ‘karşılıklılık’ esasına dayanmaz.
B. 6
C. 3
D. 4
E. 9
194
4 AİHS ve Protokolleri gereği Yüksek Sözleş-
meci Taraflara yüklenen taahhütlere uyulmasını
sağlamak için bir Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
kuruluştur. Mahkeme…………...görev yapar. Yu-
karıdaki boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
A. Kısmi zamanlı
B. Devamlı
C. Konuya özgü
D. Başvuruların yoğunluğuna göre
E. Yarı zamanlı
5 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, önüne
gelen başvuruları incelemek üzere; Tek yargıç,
Komite, Daire, Büyük Daire düzeninde toplanır.
Bunlardan ‘Komite’ kaç yargıçtan oluşmaktadır?
A. 9 B. 10
C. 8 D. 17
E. 3
6 Aşağıdakilerden hangisi AİHS Ek 4 Numara-
lı Protokol’de düzenlenmiş olan bir hak değildir?
A. Borçtan dolayı özgürlüğünden yoksun bırakıl-
ma yasağı
B. Serbest dolaşım özgürlüğü
C. Eğitim hakkı
D. Vatandaşların sınır dışı edilmeleri yasağı
E. Yabancıların topluca sınır dışı edilmeleri yasağı
7 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)
hakkında aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A. Avrupa Birliği, ‘Birlik’ olarak bu sözleşmeye
katılabilir.
C. Sözleşmeyi daha sonra onaylayacak olan im-
zacılar için Sözleşme, onaylama belgesinin Av-
rupa Konseyi Genel Sekreterine verilmesinden
itibaren 6 (altı) ay içinde yürürlüğe girecektir.
D. Yürürlülüğe girecek olan AİHS 15.Ek Protokol
iç hukuk yollarının tüketilmesinden sonra ve
iç hukuktaki kesin karar tarihinden itibaren 4
(dört) aylık bir süre içinde AİHM’e başvuru
yapabilmeyi düzenlemektedir
E. Avrupa Konseyine (Council of Europe) üye
her devlet, Avrupa Birliği üyesi olmak zorunda
değildir.
 7
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

8 Aşağıdakilerden hangisi AİHM’e bireysel 10 AİHS’in Başlangıç kısmına devletlerin yetki-

başvuruda bulunması gereken şartlar arasında de- sinin asıl olduğu (ikincilik ilkesi/ the principle of
ğildir?

neler öğrendik?
subsidairity) ve takdir marjı (margin of apprecia-
A. Başvuru açıkça temelden yoksun olmaması ge- tion) buluduğuna ilişkin iki ilke eklenmesini ön-
rekir, gören, aynı zamanda Mahkemeye başvuru süresini
B. Başvurunun hakkın kötüye kullanılma niteliği- altı aydan dört aya indirmeyi öngören Sözleşmeye
ni taşımaması gerekir. ek hangi Protokoldür?
C. Başvuru Mahkemece daha önce incelenmiş bir A. 14 Nolu Ek Protokol
başvuru ile aynı olmamalıdır. B. 15 Nolu Ek Protokol
D. Aynı konuda daha önce başka bir uluslararası C. 16 Nolu Ek Protokol
yargı organına başvurulmamış olmalıdır. D. 13 Nolu Ek Protokol
E. Başvuru yapabilmek için kesinlikle iç hukuk E. 12 Nolu Ek Protokol
yollarının tüketilme zorunluluğu vardır.

9 Türkiye, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

(AİHM)’e göre bireysel başvuru hakkını hangi ta-
rihte kabul etmiştir?
A. 1987
B. 1954
C. 1949
D. 2001
E. 1990

195
 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Nitelikleri ve Sözleşmenin Öngördüğü Koruma Mekanizması: Avrupa

7 İnsan Hakları Mahkemesi

Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları
1. A 6. C
Mahkemesi’nin Tarihçesi” konusunu yeni- Sözleşmesinin Özellikleri” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D 7. C
Mahkemesi’nin Tarihçesi” konusunu yeni- Sözleşmesinin Özellikleri” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları
3. C 8. E
Mahkemesi’nin Yapısı” konusunu yeniden Mahkemesi’ne Başvuru Usulleri” konusunu
gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları
4. B 9. A
Mahkemesi’nin Tarihçesi” konusunu yeni- Mahkemesi’nin Tarihçesi” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları Yanıtınız yanlış ise “Avrupa İnsan Hakları
5. E 10.B
Mahkemesi’nin Yapısı” konusunu yeniden Sözleşmesinin Özellikleri” konusunu yeni-
gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Sözleşme bireyi uluslararası hukukun bir süjesi haline getirmiştir. Bireysel baş-
vuru hakkı Sözleşmenin en önemli özelliğidir. Sözleşmenin getirdiği güvence
sistemi karşılıklılık ilkesine dayanmamaktadır. Sözleşmenin sağladığı güvence
ikincildir. Sözleşmenin benimsediği yapıda insan haklarının ulusal hukukta
korunması asıldır. Uluslararası koruma ikincildir. Bu nedenle bir kişinin Söz-
Araştır 1 leşmenin korumasından faydalanması için bazı istisnalar dışında ulusal hukuk
yollarını tüketmek gereklidir. Sözleşmenin öngördüğü koruma tamamlayıcı ni-
telikte bir korumadır. Sözleşme tarafı devletlerin Sözleşmeden doğan yüküm-
lülükleri karşılıklılık ilkesine (mütekabiliyet) ve vatandaşlık bağına dayanmaz.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin (AİHM), hükümetler arası bir kuru-

luş olan Avrupa Konseyi’nin bir parçasıdır. Avrupa Konseyi on Batı Avrupa
devleti tarafından 5 Mayıs 1949’da kurulmuştur. Türkiye 8 Ağustos 1949’da
Avrupa Konseyinin kurucu andlaşması olan Statüyü imzalayarak Konseye üye
olmuştur. Konseyin amacı; Ortak mirasları olan ülkü ve ilkeleri korumak ve
Araştır 2 gerçekleştirmek ve ekonomik ve sosyal ilerlemelerini kolaylaştırmak üzere
Konsey üyeleri arasında daha güçlü bir birliğe ulaşmaktır. Bu amaç; ortak ilgi
konusu olan sorunların görüşülmesi, ekonomik, sosyal kültürel, bilimsel, hu-
kuksal ve yönetsel konularla insan hakları ve temel özgürlüklerin korunması
ve daha ileri düzeyde gerçekleşmesi konusunda sözleşmeler ve ortak eylemler
yoluyla Konsey organları eliyle izlenmektedir.

Pilot uygulaması olarak ifade edilen bu uygulamada, aynı konuda birden çok
sayıda dava açılması durumunda, Mahkeme önce seçtiği bir dava üzerinde
karar vererek davalı devlete benzer durumlarda ne yapması gerektiğini belirt-
mektedir. Nitekim ‘sistematik sorunlar’ olarak ifade edilen, ulusal mevzuatın
Araştır 3 Sözleşmeyle uyumsuzluğu birbirine benzer yoğun başvuruları tetiklemektedir.
Mahkemenin İçtüzüğüne göre 2011’de eklenen hükme göre pilot karar, ya-
pısal sorunun ne olduğunu, çözüm yollarını ve taraf devletin ulusal hukukta
atması gereken adımları içeren karar türüdür.

196
 7
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Kaynakça
Akıllıoğlu, T. (2019). İnsan Hakları Kavram Kaynaklar Gemalmaz, M.S. (2012). Ulusalüstü İnsan Hakları
ve Koruma Sistemleri, Ankara: Yetkin Yayınları. Hukukunun Genel Teorisine Giriş, Cilt 2, 8.Baskı,
İstanbul: Legal Yayıncılık
Aybay, R. (2015). İnsan Hakları Hukuku, İstanbul:
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Gözler, K.(2017). İnsan Hakları Hukukuna Giriş,
Bursa: Ekin.
Baysal, M. (2015). Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine
Bireysel Başvuruda Mağdur Kavramı, Uyuşmazlık Gözübüyük, Ş. ve Gölcüklü, F. (2016). Avrupa
Mahkemesi Dergisi, Issue 5. İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesi İnceleme ve Yargılama
Baysal, M. (2013). “Avrupa İnsan Hakları
Yönetimi, Ankara: Turhan Kitabevi.
Mahkemesince Başvuruların İncelenme Süreci ve
Sürecin Etkin Kılınmasına Yönelik Uygulamalar”, Kalabalık, H.(2013). İnsan Hakları Hukuku, Ankara:
Bireysel Başvuru İnceleme Usulü ve Kabul Seçkin Yayıncılık.
Edilebilirlik Kriterleri(Avrupa İnsan Hakları
Kapani, M. (2011). İnsan Haklarının Uluslararası
Mahkemesi ve Anayasa Mahkemesi), Edt. Musa
Boyutları, Ankara: Bilgi Yayınevi .
Sağlam, Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayınları.
Özdek, Y.(2004). Avrupa İnsan Hakları Hukuku ve
Bilir, F. (2012). Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin
Türkiye AİHS Sistemi AİHM Kararlarında Türkiye,
Yargılama Yetkisi, Ankara: Adalet Yayınevi.
Ankara: TODAİE.
Bozkurt E., Kütükçü M.A, Poyraz Y. (2010). Devletler
Özdemir, A. ve Akgül, M. (2017), “Avrupa Birliği
Hukuku, Ankara, Yetkin Yayınları.
ve Devlet Egemenliği İkilemi”, D.E.Ü. Hukuk
Bozkurt E., Kanat S., Bektaş S. (2018) Uluslararası Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Şeref ERTAŞ’a Armağan,
İnsan Hakları Hukuku, Ankara, Legem Yayıncılık Cilt 19, Özel Sayı.
Doğru, O.ve Nalbant, A. (2012). İnsan Hakları Şahin, A. (2015). Batı’lı Anlamda Özgürlük Versus
Avrupa Sözleşmesi Açıklama ve Önemli Kararlar, İktidar, Trabzon: Celepler Matbaacılık.
1.Cilt, Ankara: Legal Yayıncılık.
https://hudoc.echr.coe.int/
Döner, A. (2003). İnsan Haklarının Uluslararası
https://echr.coe.int/
Alanda Korunması ve Avrupa Sistemi, Ankara:
Seçkin Yayıncılık.
Erdoğan, M. (2012). İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku,
Ankara: Orion Kitabevi.

197
 Bölüm 8
İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa
Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)
Birleşmiş Milletler Örgütü ve İnsan
Hakları

1 2
Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi
öğrenme çıktıları

2 Birleşmiş Milletler Örgütünün insan

1 İnsan haklarının evrensel geçerliliğe sahip haklarını korumakla görevli organlarını
olduğunu anlayabilme öğrenebilme

Birleşmiş Milletler Şartı Çerçevesinde

İnsan Haklarını Sözleşme Dışı Koruma Amerika Kıtasında İnsan Haklarını
Usulleri Koruma Mekanizmaları

3 4
3 Birleşmiş Milletler Örgütü organlarının 4 Amerika kıtası devletlerinde uygulanan
geliştirdikleri denetim usullerini insan hakları koruma usullerini
öğrenebilme açıklayabilme

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı

Afrika’da İnsan Haklarının Gelişimi ve Çerçevesinde İnsan Haklarının
Koruma Mekanizmaları Korunması

5 6
5 Afrika kıtasındaki insan hakları koruma 6 İnsan haklarını korumada sivil toplum
mekanizmaları ile Avrupa ve Amerika kuruluşları ve devletlerin işbirliği örneğini
modellerinin karşılaştırılması öğrenebilme

Anahtar Sözcükler: • Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi • Soğuk Savaş • İnsan Hakları Konseyi
• Doğu Blokunun Çöküşü • AGİT

198

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
GİRİŞ
Amerikan Bağımsızlık Savaşı sırasında ortaya
çıkan hak bildirgeler ve özellikle 1789 Fransız İnsan
ve Yurttaş Hakları Bildirgesi birçok insan haklarına
yer verir. Batı Avrupa’da Sanayi Devrimi’yle birlikte
ortaya çıkan işçi sınıfı ve işçi sınıfının talep ettiği
hakların bir kısmı sanayi toplumlarında karşılan-
mıştı. Ama 1917 Ekim Devrimi ile birlikte kurulan
SSCB rejimi farklı bir toplum ve insan anlayışını
temsil etmekteydi. Bu nedenle daha kapsayıcı bir
hak anlayışına gerek vardı. Burada ifade edilen
görüşler Birleşmiş Milletler kurulduktan hemen
sonra sıkça gündeme gelmekteydi. Bu arayışlar
bütün insanlığa hitap eden bir bildiri hazırlanma-
sı yönünde somutlaşmıştır. Ayrıca hem Avrupa ve
Amerika hem de Afrika kıtaları insan hakları ala-
nında daha duyarlı ve etkili koruma mekanizma-
ları kurmak için zamanla harekete geçmişlerdir. Bu
bölümü sözü edilen bu yeni anlayışın yansımalarını
ele almaya ayırdık.
EVRENSEL İNSAN HAKLARI
BİLDİRGESİ
İnsan haklarının ülkelerin iç hukuklarına dahil
edilmesi ve insan hakları konusunda dünya çapın-
da bir duyarlılık oluşmasında 20. yüzyılın ilk yarı-
sında yaşanan olumsuz deneyimler önemli rol oy-
nadı. Almanya’da Hitler’in otoriter rejim örneği ve
gerçekleştirdiği soykırım 1948 BM Evrensel İnsan
Hakları Bildirgesi’nin ortaya çıkmasında en önemli
etkenlerdendir (Bielefeldt , 2000: 56).
Bildirgenin Hazırlanması
Birleşmiş Milletler dünya çapında karar alacak
bir teşkilat olduğuna göre, hazırlanacak insan hak-
ları belgesi de genel bir uzlaşma içermeliydi. Bu
amaçla önemli uluslararası örgütlere ve devletlere,
ayrıca dönemin tanınmış yazar ve düşünürlerine
katkıda bulunma çağrısında bulunuldu.
Bildirge BM Genel Kurulunun 10.12.1948
tarih ve 217 A (III) sayılı kararıyla 8 çekimsere
karşı 48 olumlu oyla kabul edilmiştir. Hiç ret oy
kullanılmadı. SSCB, Polonya, Yugoslavya, Çekos-
lovakya, Beyaz Rusya, Ukrayna, Suudi Arabistan
ve Güney Afrika Birliği çekimser kalmışlardır. Çe-
kimser devletler ideolojik veya dini gerekçeler ileri
sürmüşlerdi.
8
Bildirge’nin İçeriği
EİHB’nin görüşmeleri ve madde metninin bi-
çimlendirilmesi Ekonomik ve Sosyal Konseyde
(Opitz, 2002:203) gerçekleştirilmiştir. Belge metni
hazırlanırken yapılan görüşmelerde devletleri doğ-
rudan bağlayıcı bir sözleşme yerine Genel Kurul
kararıyla yetinilmesi konusunda uzlaşmaya varıldı.
İnsan haklarının temel ilkeleri tespit edildi.
Bildirge’deki başlıca haklar aşağıda özetlenmiştir:
1. Klasik birey hak ve özgürlükleri; yaşama
hakkı, özgürlük hakkı, kişi güvenliğine ve
insan onuruna saygı, kölelik yasağı, işkence
ve keyfi tutuklama yasağı.
2. Grup hakları; aile kurma, dernek kurma, ko-
nut edinme, vatandaşlık ve sığınma hakkı.
3. Siyasal haklar; vicdan, düşünce ve düşün-
ceyi yayma, inanma özgürlüğü, toplantı ve
gösteri yapma hakkı, örgütlenme ve seçim-
lere katılma hakkı.
4. Bildirgede sadece klasik hak ve özgürlüklere
değil aynı zamanda sosyal devlet sistemin-
de ve sosyalist ideolojide önemli yer tutan
sosyal haklara da yer verilmiştir. Bunlar;
çalışma hakkı, çalışacağı yeri serbestçe seç-
me, sosyal güvenlik, eğitim görme, seyahat
etme, kültürel yaşam hakkı ve entelektüel
sanat yaratma hakkı olarak sıralanmıştır.
1948 Evrensel İnsan Hakları
Bildirgesi’nin Hukuki Niteliği
Bildirge BM Genel Kurulu kararı olduğu için
devletlere tavsiye niteliğindedir. Bu nedenle ihlale
karşı bir yaptırım içermez. Fakat Bildirge II. Dün-
ya Savaşı sonrası hazırlanan hemen bütün anayasa-
larını ve başta Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ol-
mak üzere uluslararası insan hakları sözleşmelerini
derinden etkilemiştir. Bu nedenle Bildirge “insan
haklarının korunmasında bir dönüm noktası” olarak
kabul edilir.
Bildirge’nin kölelik yasağını öngören 4. ve iş-
kence yasağını öngören 5. maddesi devletler hu-
kukunun emredici kuralları (ius cogens) arasında
kabul edilmektedir (Hailbronner, 1997: 242).
Herhangi bir insan hakkı ihlali değerlendirilirken
sıkça Bildirge’de yer verilen ölçütlere başvurulması,
bu hakların dünyada ortak standart oluşturduğuna
ilişkin kanaati doğrulamaktadır.
199
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri

8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)

Öğrenme Çıktısı
1 İnsan haklarının evrensel geçerliliğe sahip olduğunu anlayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İnsan haklarının evrensel

İnsan hakları devletlerce
kötüye kullanıldığı örnekler
var mıdır? Araştırın.
değerlere dönüşmesi süre-
cini daha ayrıntılı görmek
için okuma önerisi: Gör-
kem Birinci, “İnsan Hak- https://www.youtube.com/
ları Evrensel Bildirgesi’nin watch?v=BKZSaRuDUEo
Kısa Tarihi: Milletler adresindeki videoyu izleyin.
Cemiyeti’nden Birleşmiş
Milletler’e, (2017), Nevşe-
hir Hacı Bektaş Üniversitesi
SBE Dergisi, s.50-81.

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ŞARTI Birleşmiş Milletler Örgütünün Ana

HÜKÜMLERİ VE İNSAN HAKLARI
Uluslararası insan hakları hukukunun ilerle-
mesi, genel olarak İkinci Dünya Savaşı sonunda
gerçekleşen gelişmelerle ilişkilidir. Savaş sonrasında
Birleşmiş Milletler, temel insan haklarına inancın
teyit edilmesi ve gelecek nesillerin savaş felaketin-
den korunma için kurulmuştur. Örgütün anaya-
sası niteliğindeki BM Şartı, hükümleri tüm taraf
devletler için bağlayıcı bir uluslararası antlaşmadır.
Şart, Birleşmiş Milletlerin işlevlerini belirlerken in-
san haklarına da bir dizi atıfta bulunmuştur.
dikkat
BM Şartı Birleşmiş Milletler Ant-
laşması olarak da anılır. Toplam
111 maddeden oluşur.
BM insan haklarını bir yandan bünyesinde
hazırlanan sözleşmelerle korumayı amaçlar. Diğer
yandan da koruma işlevini BM Şartı temelinde
bünyesindeki organlarla yerine getirmektedir (Tar-
hanlı, 2000: 409).
Organları
Birleşmiş Milletler Şartı m. 7’ye göre BM or-
ganları (1) Genel Kurul, (2) Güvenlik Konseyi
(3) Ekonomik ve Sosyal Konsey, (4) Uluslararası
Adalet Divanı ve (5) Genel Sekreterlik, (6) Vesayet
Konseyi olmak üzere altı ana organdan oluşur. Aşa-
ğıda bu organlar kısaca ele alınacaktır.
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu
BM Genel Kurulu bütün üye devletlerin katı-
lımından oluşur. En son Güney Sudan devletinin
dahil olmasıyla üye sayısı 193 olmuştur. BM Şartı
m.13’e göre Genel Kurul ırk, cinsiyet, dil ve din
ayrımı yapmaksızın herkes için insan hakları ve te-
mel özgürlükleri geliştirmekle de görevlidir ve bu
yönde tavsiyelerde bulunabilir.
Genel Kurul, “Güvenlik Konseyinden gelen yıl-
lık raporlar ile özel raporları ve diğer organlardan
gelen raporları kabul etmek ve incelemek” yetki-
sine sahiptir. Bu kapsamda Ekonomik ve Sosyal
Konseyden veya sözleşme içi denetim organların-
dan gelen raporlar Genel Kurulda görüşülür ve ka-
rara bağlanır (Eren, 2009: 139-140).

200

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Güvenlik Konseyi
BM’nin yürütme organı Güvenlik Konseyidir.
BM kararlarının uygulanmasını takip etmeye gö-
revli ve yetkilidir. Güvenlik Konseyi 5 sürekli ve 10
geçici üye olmak üzere 15 devletten oluşur. Ameri-
ka Birleşik Devletleri, İngiltere, Fransa, Rusya Fe-
derasyonu ve Çin sürekli üyelerdir. Bazı istisnalar
dışında bu beş devletin onayı olmadan Güvenlik
Konseyinde karar alınması mümkün değildir. Dai-
mi üye devletlerden her bir Güvenlik Konseyindeki
oylamada ret oyu vererek karar alınmasını engelle-
meye yetkilidir. Bu duruma veto (kesin engelleme)
yetkisi denir. Bu durum Güvenlik Konseyinde ada-
let duygusuna aykırı durumlara neden olmaktadır.
Diğer on devlet ise geçici üye olarak adlandırılır ve
Genel Kurulca ikişer yıllığına seçilir. Ancak geçici
üye devletlerin veto kullanma yetkisi yoktur.
Güvenlik Konseyinin katliam, kölelik, işken-
ce, tecavüz, sürgün gibi insanlığa karşı işlenen
suçlar ile savaş suçu gibi ağır insan hakları ihlalle-
rinde zaman zaman harekete geçerek yaptırım uy-
guladığı olmuştur. Örneğin 1990’lı yıllarda Bosna
Hersek ve Ruanda’da gerçekleştirilen sistematik ve
kitlesel nitelikteki insanlığa karşı suç faillerinin
yargılanmasıyla sonuçlanacak şekilde sınırlı bir
yetkiyle kurulan iki uluslararası ceza mahkemesi-
nin kuruluşu Konsey kararıyla olmuştur (Tarhan-
lı, 2000: 410). Ancak bu konuda veto yetkisine
sahip devletler her zaman aynı duyarlılığı göster-
memiştir. Bundan dolayı BM sistemi haklı eleşti-
rilerle karşı karşıyadır.
Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği
Genel Sekreterlik Birleşmiş Milletler Örgütü-
nün iş ve işlemlerini sürekli takip eden ve yürüten
bir organdır. BM’nin en yüksek seviyedeki görev-
lileri bu birimdedir. BM’nin diğer siyasi konularda
faaliyet gösteren organların iş ve işlemlerinin üye
devletler önünde takibi de genel sekreterlikçe ye-
rine getirilir.
Genel Sekreter BM Genel Kurulunca seçilir ve
örgütün en yüksek görevlisidir. BM Şartı’nda genel
sekreterin kaç yıl görev yapacağı açıkça yer almaz.
Fakat BM Genel Kurulu 1946’da aldığı bir kararla
görev süresi beş yıl olarak belirlemiştir. Birleşmiş
Milletleri devletler ve uluslararası örgütler nezdin-
de temsil eder, gerektiğinde dünya barışını tehdit
eden konularda Güvenlik Konseyini uyarabilir
(BM Şartı m.99).
8
Ekonomik ve Sosyal Konsey
Ekonomik ve Sosyal Konsey, BM Şartı’nın m.
62’ye göre ekonomik, sosyal, kültürel, eğitim, sağlık
ve insan haklarıyla ilgili diğer uluslararası sorunlara
ilişkin rapor sunabilir, araştırmalarda bulunabilir.
Bunun yanı sıra insan hak ve temel özgürlüklerinin
gözetimi ve saygının geliştirilmesi amacıyla tavsi-
yelerde bulunabilir, Genel Kurula sunulmak üzere
sözleşme taslakları hazırlayabilir. Konsey aynı za-
manda Şart m. 64 uyarınca UNESCO, ILO, Dün-
ya Sağlık Örgütü gibi uzman kuruluşlardan rapor
düzenlemelerini isteyebilir (Doğan ve Özdemir 1a,
2019: 181). Ekonomik ve Sosyal Konsey, kendisine
yardım etmek üzere BM Mülteciler Yüksek Komiser-
liği gibi yardımcı organlar da kurmuştur.
Uluslararası Adalet Divanı
Birleşmiş Milletlerin temel yargı organı olan
Uluslararası Adalet Divanının görevi devletler ta-
rafından kendisine sunulan, sadece devletlerin ta-
raf olduğu hukuksal uyuşmazlıkları yargı yoluyla
çözmektir. Ayrıca hukuksal sorunlar hakkında BM
ve uluslararası örgütlere danışma görüşü vermek,
yani tavsiyede bulunmak da görevleri arasındadır.
Bireyler Divana başvuruda bulunamadıkları gibi
devletler de danışma görüşü talebinde bulunamaz.
Vesayet Konseyi
BM Şartı m.73’te düzenlenen Vesayet Konseyi
özellikle sömürgelerin var olduğu dönemde daha
çok faaliyet göstermekteydi. En son 1994’te Pasifik
Okyanusundaki Paulu adaları ile ilgili toplanmıştır.
Vesayet Konseyi hâlen aktif olmayan bir organdır.
Örgütün Başlıca Yardımcı Organları
BM Genel Kurulu, üstlendiği görevleri yeri-
ne getirmek amacıyla yardımcı organlar kurmaya
yetkilidir. 1946’da İnsan Hakları Komisyonu böy-
le kurulmuştu. Bu komisyon 2006’da kapatılarak
yerine yardımcı organ olarak İnsan Hakları Konseyi
kurulmuştur.
İnsan Hakları Konseyi
İnsan Hakları Komisyonu faaliyette olduğu
1946-2006 arasında insan haklarında alanında
uluslararası standartların geliştirilmesine önemli
katkı sağlamıştır. Bu bağlamda Komisyon, Evrensel
201
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri
8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)
İnsan Hakları Bildirgesi (1948), BM Medeni ve Si-
yasi Haklar Sözleşmesi (1966), BM Ekonomik, Sos-
yal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (1966) ile diğer
insan hakları belge ve sözleşmesi taslaklarını hazır-
lamıştır. Komisyon zaman zaman ABD, Çin gibi
güçlü devletlerin müdahalelerine boyun eğmek
zorunda kalmış, bundan dolayı da siyasallaşmak-
la suçlanmıştır. 15 Mart 2006’da alınan A/60/251
sayılı Genel Kurul Kararı’yla İnsan Hakları Komis-
yonu yerine geçmek üzere İnsan Hakları Konseyi
kurulmuştur (Karaosmanoğlu, 2011: 133).
İnsan Hakları Konseyinin görevleri insan hak-
ları eğitim ve öğretiminin geliştirilmesi, yeni insan
hakları standartları geliştirilmesi için Genel Kurula
önerilerde bulunma, diyalog ve işbirliği çerçevesin-
de insan hakları ihlallerinin önlenmesine yardımcı
olma, acil insan hakları krizlerine karşılık vermeye
çalışmaktadır. Konsey her bir devletin insan hakları
yükümlülüklerini yerine getirip getirmediğini de-
netler (Doğan ve Özdemir 1a, 2019:182). Konsey,
her yıl insan haklarının dünyadaki durumu hakkın-
da BM Genel Kuruluna rapor sunar, tavsiyelerde
bulunur. Konsey oturumlarında üretilen çok sayıda
belge BM genel sekreterliğince yayımlanmaktadır.
İnsan Hakları Yüksek Komiserliği
Evrensel İnsan Hakları Bildirgesinin kabulün-
den beri uluslararası toplum BM bünyesinde insan
hakları ihlalleriyle etkili biçimde ilgilenecek bir
organın kurulmasını amaçlamıştır. 1993 Dünya
İnsan Hakları Konferansı ve sonuç belgesi Viyana
Eylem Programı ve Deklarasyonu ile İnsan Hakları
Yüksek Komiserliği kurulmasını yeniden gündeme
getirmiştir. BM Genel Kurulu 1993’te 48/141 sa-
yılı Kararla bu isteği yerine getirmiştir (Schmidt,
2010: 418).
İnsan Hakları Yüksek Komiseri 4 yıllık süre için
BM Genel Sekreteri tarafından atanır. Atamanın
Genel Kurulca onaylanması gerekir. Komiser gö-
revlerini BM adına, Genel Sekreterin yetki ve yön-
lendirmesi altında yürütür.
202
Mülteciler Yüksek Komiserliği
Zorla yerinden edilme ve vatansızlık, uluslara-
rası toplumun şüphesiz en çok ilgisini çeken ko-
nulardandır. Bu konularla ilgilenmek üzere, II.
Dünya Savaşı sonrası ertesinde Birleşmiş Milletler
(BM) Mülteciler Yüksek Komiserliği kurulmuştur.
Mülteciler Yüksek Komiseri, doğrudan Genel Ku-
rul tarafından seçilir ve Genel Kurul otoritesi al-
tında hareket eder. Yıllık raporlarını Genel Kurula
sunar (Doğan ve Özdemir 1a, 2019: 187).
Yüksek Komiserliğin verdiği raporlar çerçeve-
sinde, Genel Kurul, her yıl iki farklı tipte rapor
hazırlamakta ve karar almaktadır. Bunlar; (1)-
Komiserlik Ofisinin hazırladığı zorla yerinden
etmeye dair küresel gelişmelere ilişkin çok amaçlı
kararlar ve (2)-ülke ya da bölge özelinde kararlar-
dır. Genel Kurul, Yüksek Komiserlik ve Komiser-
liğin Ofisinin belli kategorideki insanları koruma
ve onlara yardım etmeye dair belli sorumlulukları
yerine getirmesi gerekliliğini tekrar etmekte ve iz-
leyen süreçte onay vermektedir ( Doğan ve Özde-
mir 1a, 2019: 190).
1951 Cenevre Sözleşmesi m. 35’te düzenlendiği
üzere Yüksek Komiserliğin görevi, yetki alanı için-
deki kişiler için siyasi olmayan ve insancıl temelde
uluslararası koruma ve yardım sağlamak ve bu kişi-
ler için kalıcı çözümler aramaktır. Yetki alanındaki
kişiler arasında mülteciler, sığınmacılar, vatansızlar,
gönüllü geri dönüş yapanlar ve ülkesi içerisinde ye-
rinden edilenler yer almaktadır.
Uluslararası Hukuk Komisyonu
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından,
uluslararası hukukun gelişimine katkıda bulunmak
üzere sözleşmeler hazırlama ve değişiklikler önerme
görevleri verilerek 1947 yılında kurulmuş bulunan
Komisyon, insan hakları kapsamında vatandaş-
lık ve vatansızlık gibi konulara ilişkin uluslararası
antlaşmaların hazırlanması ve uluslararası ceza hu-
kukunun geliştirilmesinde teknik anlamda önemli
görevler yapmıştır (Kalabalık, 2009: 397).
 8
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Öğrenme Çıktısı
2 Birleşmiş Milletler Örgütünün insan haklarını korumakla görevli organlarını öğrenebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Mustafa Akdoğan, Canan

https://www.unhcr.org/tr/
Sağıroğlu, “İtalya ve Suri- https://www.milligazete.
turkiyede-unhcr adresini zi-
yeli Mülteciler: Avrupa’nın com.tr/haber/3436662/
yaret ederek Birleşmiş Mil-
Zorlu Sınavı”, Ekonomi, anne-babasi-tutuklu-olan-
letlerin mültecilere sağladığı
Politika & Finans Araştır- uygur-cocuk-donarak-oldu
destek ve yardımların hangi
maları Dergisi, 2017, 2(2): adresini ziyaret ederek vide-
durumlarda mümkün oldu-
146-161 okuyup konu ile oyu izleyiniz.
ğunu öğreniniz.
ilişkilendirin.

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ŞARTI BM’nin kuruluşu sırasındaki üye devletler ya-

ÇERÇEVESİNDE İNSAN
HAKLARINI SÖZLEŞME DIŞI
KORUMA USULLERİ
Her insan hakları sözleşmesi kendi içinde bir
denetim usulü öngörür ve buna sözleşme içi dene-
tim denir. Ancak denetimler sadece bunlarla sınırlı
değildir. BM, kuruluşundan itibaren ihtiyaca göre
kendisi uygulamak üzere yeni denetim usulleri
geliştirmiştir. Kısacası devletlerin, BM Şartı’nda
açıkça öngörülmemiş olsa da sonradan BM yetki-
li organlarınca getirilen koruma mekanizmalarına
tabi olması sözleşme dışı koruma mekanizmaları ya
da sözleşme dışı koruma usulleri olarak adlandırılır.
Aşağıda BM yetkili organlarınca geliştirilen 1235
ve 1503 usulü ve diğer insan haklarını koruma me-
kanizmaları ele alınacaktır.
İnsan Haklarının Korunmasında 1235
Usulü
BM kurulduktan itibaren insan hakkı ihlalleri-
ne karşı çözüm ümidiyle her zaman başvurulan ve
çözüm aranan bir uluslararası örgüt olmuştur. An-
cak başlangıçta BM’ye Şartta (BM Kurucu Sözleş-
mesi) böyle bir yetki verilmediği yönünde itirazlar
vardı. Bu itiraz Sovyetler Birliği gibi otoriter dev-
letler tarafından öne sürülmekteydi.
pısı 1960’lardan itibaren Afrika kıtası başta olmak
üzere yeni devletlerin de katılımıyla değişime uğ-
radı. Bu durum insan haklarına ilişkin pasif tu-
tumdan vazgeçilmesini sağlayacaktır. BM Genel
Kurulu 1966’da 2144 (xx) Kararı ile Ekonomik ve
Sosyal Konseyine ve İnsan Hakları Komisyonuna
dünya genelinde insan hakları ihlallerine son ver-
mek için neler yapılabileceğinin araştırılması ve çö-
züm önerilerinde bulunma görevi verildi.
Ekonomik ve Sosyal Konsey bu amaçla 1967’de
1235 sayılı Kararı kabul etmiştir. Karar, BM İnsan
Hakları Komisyonunun talebi üzerine alınmıştır. Bu
kararla İnsan Hakları Komisyonuna ülkeleri soruş-
turma değil insan hakkı ihlali iddialarının gerçek
olup olmadığını tespit ve inceleme yetkisi verilmiş-
tir. 1235 usulü BM’ye gelen şikâyetleri araştırma
yapma, kamuya açık toplantılar düzenleme, elde
ettiği bulguları dünya kamuoyu ile paylaşma (Ka-
raosmanoğlu, 2011: 129) yoluyla ihlalci ülkeler
üzerinde kamuoyu baskısı oluşturma ve böylece
ihlallerin önüne geçmeyi amaçlar. Ekonomik ve
Sosyal Konsey, devletleri bu yönde teşvik etmek ve
bir bakıma insan haklarına saygıya zorlamak ama-
cıyla yeni soruşturma usulleri kabul etmeye devam
etmiştir. Bu yeni usul 1503 sayılı Karar ile getirilen
soruşturma usulüdür.

203
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri
8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)
İnsan Haklarının Korunmasında 1503
Usulü
Ekonomik ve Sosyal Konsey 1970’de kabul et-
tiği 1503 sayılı Kararı’yla İnsan Hakları Komisyo-
nuna başvuruları soruşturma yetkisi de vermiştir.
Bu usul aslında 1235 usulünün tamamlayıcısıdır ve
2006 yılından itibaren İnsan Hakları Komisyonu
yerine kurulan BM İnsan Hakları Konseyince de
kullanılmaya devam edilmektedir.
1503 usulünde, bireysel mağduriyetler ile bun-
ların nasıl telafi edileceği değil, şikayet edilen ül-
kedeki genel durum soruşturulur. Şikayet edilen
devlet birbiriyle bağlantılı, delillere dayanan ağır ve
sistematik insan hakları ihlalleri incelenir.
1503 soruşturma usulü şikayetçiye tazminat
alma hakkı vermez. Ancak aynı konuda çok sayıda
şikayet varsa ilgili devlette insan haklarının siste-
matik ve ağır derecede ihlal edildiğini gösterdiğin-
de araştırma başlatılmasına katkı sağlar (Bozkurt,
2006: 89).
dikkat
BM İnsan Hakları Komisyonu 1974-2005
yılları arasında 1503 usulüyle 84 inceleme
gerçekleştirmiştir. İlk inceleme 1981-1984
yılları arasında Afganistan hakkında yapılmış-
tır. Türkiye ise 1983-1986 yılları arasında sis-
tematik işkence iddiaları ile bağlantılı olarak
bu yöntemle soruşturulmuştur. Türkiye dün-
ya kamuoyu önünde imajını korumak için
BM İşkenceye Karşı Sözleşme’yi onaylamıştır.
Böylece Türkiye hakkında İnsan Hakları Ko-
misyonunca özel bir rapor yazıcı atanması en-
gellenebilmiştir (Eren, 2009: 145).
BM tarafından insan hakları ihlallerini araştır-
mak ve soruşturmak için öngörülen yöntemler sa-
dece 1235 ve 1503 usulleriyle sınırlı kalmadı. Aşağı-
da görüleceği gibi BM tarafından uygulanan başka
inceleme ve soruşturma usulleri de mevcuttur.
Özel Usuller
Özel usuller, belirli insan hakları konularının
veya belirli ülkelerin insan hakları durumunun
incelenmesini içeren BM mekanizma ve usul-
204
lerine verilen genel bir isimlendirmedir. Özel
raportör, genel sekreterin özel temsilcisi, genel
sekreterin temsilcisi, İnsan Hakları Konseyi tem-
silcisi, bağımsız uzman gibi sıfatlarla gerçekleştiri-
len çalışmalar bunlara dahildir (Gemalmaz, 2012:
36-37). Bu usullerin ortak özelliği genel anlamda
inceleme, ziyaret, tavsiye ve rapor sunma olarak
kısaca ifade edilebilir.
Şikayet Usulü
İnsan Hakları Konseyinin geliştirdiği şikayet
usulü büyük ölçüde 1503 usulünü andırmaktadır.
Amaç dünyanın herhangi bir yerinde meydana ge-
len ağır ve somut iddialara dayalı bütün insan hak-
kı ihlallerini belirlemektir (Schmidt, 2010: 401).
Acil Eylem
Gerçekleşmesi çok yakın ağır insan haklarına
ilişkin şikâyetler için acil eylem usulü uygulanır.
Bu kapsamda ilgili raportör veya çalışma grubuna
yapılacak şikayete konu durumun acil olduğunun
özellikle belirtilmesi gerekir. Yakın yargısız infaz
tehlikesi, tutuklunun işkenceye maruz kalma tehli-
kesi veya tutuklunun özen gösterilmemesi nedeniy-
le ölümüne yol açacak bir hastalığının bulunması
bu durumlara örnek olarak verilebilir (Tarhanlı,
2000: 416). Böyle bir durum varsa muhatap ülke
durum hakkında bilgilendirilerek olumsuz sonu-
cun gerçekleşmesinin engellenmesi amaçlanır.
Evrensel Periyodik Gözden Geçirme
BM Genel Kurulu İnsan Hakları Konseyi kurul-
duktan sonra Evrensel Periyodik İzleme Mekanizma-
sı (EPİM) oluşturulmuştur. Bu usul ile devletlerin
insan hakları alanındaki yükümlülükleri yerine ge-
tirip getirmediği denetlenir (Eren, 2009: 142). İlgi-
li devletin işbirliği yapması gerekse de her durumda
bir denetim söz konusudur. Bu denetim çerçeve-
sinde, yıl boyunca 48 devlet incelenir. Böylece dört
senede BM üyesi toplam 193 devlet denetimden
geçmektedir.
Gözden geçirmeler üç rapora dayanır (Doğan
ve Özdemir 1a, 2019: 212-213):
1. Ulusal rapor: Gözden geçirilen devletin
kendisi hazırlar. Rapor devlet için öncelik-
leri, sınırları, itirazları, en iyi uygulamala-
rı, insan hakları başarılarının ayrıntılarını
içermelidir. Devletlerin rapor hazırlarken
 8
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

yerel hükümet-dışı kuruluşlar ve ulusal insan hakları kurumları gibi ilgili çevrelerle kapsamlı bir
danışma sürecine girmeleri beklenir.
2. BM bilgilerinin derlenmesi: Bu raporla özel usul yetkisine sahip olanların, BM sözleşme organları-
nın gözden geçirilen devlet hakkındaki yorum, gözlem ve önerileri bir araya getirilir. Rapor İnsan
Hakları Yüksek Komiserliği tarafından hazırlanır ve on sayfayı geçmemesi gerekir.
3. Üçüncü rapor kişilerin bilgilerinin özetinden oluşur. Bu rapor İnsan Hakları Yüksek Komiserliği
Ofisince hazırlanır. Raporda bölgesel kuruluşlar, akademik kaynaklar, ulusal insan hakları kurum-
ları ve hükümet-dışı kuruluşlar gibi ilgili üçüncü kişilerden edinilen güvenilir ülke bilgisine yer
verilir. Komiserlik rapora böylece kendi araştırmalarıyla ulaştığı bilgileri de eklemiş olur.
BM tarafından geliştirilen sözleşme dışı denetim usulleri insan hakları alanında hazırlanan sözleşmeleri
onaylamaktan kaçınan devletlerin de denetimini sağlamaktadır. Böylece dünya genelinde bütün devletler
sembolik de olsa insan haklarına bakımından gözetlenmiş olmaktadır.

Öğrenme Çıktısı
3 Birleşmiş Milletler Örgütü organlarının geliştirdikleri denetim usullerini öğrenebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İlyas Doğan (Editör), Avru-

BM İnsan Hakları Konseyi
kararlarının özellikleri ne-
dir? Mağdurlara tazminat
ödenebilir mi? Araştırın.
pa İnsan Hakları Sözleşmesi
Hukuku, (aynı yazar) “Av-
rupa İnsan Hakları Mah- https://turkey.un.org/tr
kemesinin Yapısı, Yargıla- adresini ziyaret ederek Bir-
ma Usulü ve Kararlarının leşmiş Milletler hakkında
İnfazı”, 1. Baskı, Astana daha geniş bilgi edinin.
Yayınları, Ankara 2019,
s.(396-397) okuyup konu
ile ilişkilendirin.

AMERİKA KITASINDA İNSAN HAKLARINI KORUMA MEKANİZMALARI

Amerika kıtasında insan haklarını koruma sisteminde üç önemli belge mevcuttur. Bunlardan ilki (1)
Amerikan Devletler Örgütünün (ADÖ) kurucu antlaşmasıdır. Antlaşma 1948’de Kolombiya’nın Bogota
şehrinde imzalanıp 1951’de yürürlüğe girmiştir. (2) Amerikan İnsan Hakları ve Ödevleri Bildirgesi de
ADÖ Kurucu Antlaşması’nın imzalandığı şehirde ve aynı tarihte ilan edilmiştir. (3) 22 Kasım 1969’da
Kosta Rika’nın San José şehrinde imzalanan Ame-
rikan İnsan Hakları Sözleşmesi 1978’de yürürlüğe
girmiştir. Aşağıda her üç belge de ele alınmaktadır.
dikkat
ADÖ 1951’de kurulmuştur (konu hakkında Türkçe bil-
Amerika Devletleri Örgütü Şartı gi için http://www.mfa.gov.tr/amerikan-devletleri-orgu-
Amerikan Devletler Örgütü Kurucu Antlaşması tu.tr.mfa Erişim Tarihi: 06.020.2020). Fakat 1970 (Bu-
bu milletlerarası örgütünün anayasası niteliğinde- enos Aires Protokolü) ile 1988, 1996 ve 1997 yıllarında
dir. Ancak insan haklarıyla ilgili fazla ayrıntı içer- yapılan değişikliklerle örgütün yapısına insan haklarının
mez. Yine de ırk, milliyet, inanç ve cinsiyet farkı daha etkin korunması için yenilikler yapılmıştır.
gözetmeksizin bireyin temel hakların saygı (m.3)

205
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri
8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)
her devletin, kültürel, siyasal ve ekonomik hayatını
serbestçe ve doğal olarak geliştirme hakkına sahip
olması (m.17) ile özgürlüklere ve evrensel ahlak
ilkelerine saygı gösterileceğini öngörür (Doğan ve
Özdemir 1b, 2019:316-317). Kurucu antlaşma
bir insan hakları denetim mekanizması öngörmez.
Ancak bu durum bir noksanlık değildir. Çünkü bu
örgütün kuruluşunun Bogota’da ilan edildiği gün
yukarıda da değinildiği gibi bir de Amerikan İnsan
Hakları ve Ödevleri Bildirgesi yayınlanmıştır.
Amerikan İnsan Hak ve Ödevleri
Bildirgesi
Amerikan İnsan Hak ve Ödevleri Bildirgesi ile
devletlere sadece bireysel hak ve özgürlükleri ta-
nıma yükümlülüğü değil aynı zamanda bu özgür-
lükleri koruma ödevi de verilmiştir (Aslan, 2012:
267). Bildirge’de oldukça geniş bir haklar listesi-
ne yer verilmiştir. Bu yönüyle BM Evrensel İnsan
Hakları Bildirgesi’nden daha ayrıntılıdır.
Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi
1969’da kabul edilen ve 1978’de yürürlüğe gi-
ren Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi sonradan
yapılan değişikliklerle (protokollerle) birlikte,
Amerikalılar arası insan hakları sisteminin üçüncü
sütununu oluşturur. Sözleşme toplam 82 madde-
dir. Sözleşme’yi Amerika Birleşik Devletleri imza-
lamakla beraber onaylamamıştır.
Sözleşmede Tanınan Haklar
Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi’nde düzen-
lenen haklar şunlardır: hukuk önünde kişi olarak
tanınma hakkı (m. 3), yaşama hakkı (m. 4), insan-
ca muamele görme hakkı (m. 5), kölelik ve kulluk
yasağı (m. 6), kişi özgürlüğü hakkı (m. 7), adil yar-
gılanma hakkı (m. 8), aleyhe ceza kanunun geriye
yürümezliği ilkesi (m. 9), tazminat alma hakkı (m.
10), özel hayat hakkı (m. 11), din ve vicdan öz-
gürlüğü (m. 12), düşünce ve ifade özgürlüğü (m.
13), cevap verme hakkı (m. 14), toplanma hakkı
(m. 15), örgütlenme özgürlüğü (m. 16), evlenme
ve aile kurma hakkı (m. 17), isim hakkı (m. 18),
çocuk hakları (m. 19), vatandaşlık hakkı (m. 20),
mülkiyet hakkı (m. 21), yerleşme ve seyahat öz-
gürlüğü (m. 22), yönetime katılma hakkı (m. 23),
hukuken eşit korunma hakkı (m. 24), yargısal ko-
runma hakkı (m. 25), ekonomik, sosyal ve kültürel
haklar (m. 26) (Uslan ve Güner, 2014: 312-313).
206
Yukarıda yer alan hakların korunması amacıyla
Sözleşme’nin 34-51. maddeleri arasında Amerikan
İnsan Hakları Komisyonu düzenlenmiştir.
Amerikan İnsan Hakları Komisyonu
Amerika kıtasındaki insan hakları koruma me-
kanizmaları Avrupa ile karşılaştırıldığında görece
daha karmaşıktır. Bunun başlıca nedeni sistemin
baştan itibaren bir bütün olarak kurulmayıp sonra-
dan yapılan değişiklikler (alınan kararlar ve sözleş-
melerde yapılan değişikliklerle) yapılmasıdır.
Komisyonun Doğuşu ve Yetkilerinin
Genişlemesi
2 Mayıs 1948’de Bogota’da ilan edilen Amerika
İnsan Hakları Bildirgesi’nde başlangıçta bir dene-
tim mekanizması öngörülmemişti. Ancak bu du-
rum, 1959’da yine Amerikan Devletleri Örgütünce
değiştirilmiş ve Amerikan İnsan Hakları Komis-
yonu kurulmuştur. Komisyon 1979’dan itibaren
Amerikan Devletleri Örgütünün kurumsal bir de-
netim organı olarak kabul edildi. Görüldüğü gibi
Washington’da faaliyet gösteren Komisyonun yet-
ki ve görevleri zamanla artmıştır. Komisyon hem
Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi’ni onaylayan
devletleri hem de bundan bağımsız olarak Ameri-
kan Devletleri Örgütüne üye bütün devletleri de-
netlemeye yetkilidir (Blome, 2011: 5).
Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi’nin m. 34.
ve m. 36 uyarınca Komisyon, Amerikan Devletleri
Örgütü vatandaşı yedi üyeden oluşur. Üyeler, dev-
let temsilcileri olarak değil bağımsız yargıç olarak
denetim faaliyetlerini yürütür.
Komisyonunun Denetim Yetkisinin
Kapsamı
Amerikan İnsan Hakları Komisyonunun
1979’da yürürlüğe giren yeni Statüsü hem Ame-
rikan Devletleri Şartı hem de Amerikan İnsan
Hakları Sözleşmesi sistemine hizmet edecek tek
bir komisyonun varlığını kabul etti. Böylece Ame-
rikan İnsan Hakları Komisyonu, Amerikan İnsan
Hakları Sözleşmesi’nin yürürlüğe girmesi ile iki
farklı koruma sistemine ilişkin görevi birlikte ye-
rine getirmeye başlamıştır. Komisyon bir yandan
Amerikan Devletleri Şartı gereğince Amerikan Dev-
letleri Örgütüne üye devletlerde insan hakları ala-
nında inceleme yetkisini ifa ederken, diğer yandan

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
da Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 48-50.
maddeleri gereğince Amerikan İnsan Hakları Mah-
kemesinin ön denetim organı olarak görev yapmaya
başlamıştır. Bu iki denetim organı zaman içinde
birbiriyle uyumlu çalışır hâle gelmişlerdir (Doğan
ve Özdemir 1b, 2019:326).
Amerikan İnsan Hakları Komisyonu Statüsü-
nün m.1/II’ye göre Komisyonun denetimi kapsa-
mında korunan haklar başlıca iki Amerikan insan
hakları belgesinde yer almaktadır:
Bunlar:
a. Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi’nde
korunan haklar ve
b. Amerikan İnsan Hak ve Ödevleri Bildirge-
si’ndeki haklardır. Bu hüküm ile Amerika
İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf olmayan
Amerika Devletleri Örgütü üyesi bütün
devletler, Şart ile ortaya konulan standart-
lara tabi kılınmıştır. Komisyon, Amerikan
Devletleri Örgütüne üye devletlerce yükle-
nilen tüm insan hakları yükümlülüklerini
denetleme hususunda da yetkilidir (Doğan
ve Özdemir 1b, 2019: 327).
Sonuç olarak Amerikalılar arası sistem, birbi-
riyle ilgili ancak birbirinden farklı iki insan hakları
belgesinden köklerini alması dolayısıyla diğer böl-
gesel sistemlerden ayrılmaktadır. İlk olarak Ameri-
kan Devletleri Örgütü Kurucu Antlaşması ile Ame-
rikan İnsan Hak ve Ödevleri Bildirgesi’nden oluşan
insan hakları sistemi bulunmaktadır. İkinci olarak
Sözleşme’nin tarafı hâline gelen Örgüt üyesi devlet-
ler bakımından geçerli olan Amerikan İnsan Hakları
Sözleşmesi çerçevesinde insan haklarının korunması
mekanizmasıdır. Bu iki koruma sistemi Amerikan
İnsan Hakları Komisyonu aracılığıyla yürütülür.
Her iki durumda da Komisyon, Amerikan Bildir-
gesi veya Amerikan Sözleşmesi ile koruma altına
alınan insan hakları ihlallerine ilişkin şikayetleri
kabule yetkilidir. Şikayetin Amerika İnsan Hakları
Sözleşmesi’ni onaylamamış bir devlet aleyhinde ol-
ması durumunda Komisyon, devletin Amerika İn-
san Hak ve Ödevleri Bildirgesi’nde ortaya konulan
korumayı ihlal edip etmediğini belirleyecektir. Bu
kapsamda Amerika İnsan Hakları Komisyonuna bi-
reysel başvuru sisteminin en karmaşık yönü, devlet-
lerin Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi’ni onayla-
yıp onaylamayışına bağlı olarak farklı insan hakları
yükümlülüklerine tabi olmalarıdır (Komisyona ya-
pılan bireysel başvuru sayılarının 1997-2007 yılları
8
arasında gösterdiği artışın yer aldığı grafik için bkz.
Blome, 2011: 7). Sözleşme’yi onaylayan devletler
her iki belgedeki haklardan da sorumlu tutulurken
Sözleşme’yi onaylamayan devletlerin Amerikan İn-
san Hak ve Ödevleri Bildirgesi’ne uyup uymadıkla-
rı denetlenir.
Daha etkin bir denetim amacıyla Komisyonu-
nun usul kurallarında zamanla bazı değişikliklere
gidilmiştir. Amerikan İnsan Hakları Komisyonu,
önüne gelen bireysel başvurularda farklı içerikte
kararlar verir. Bu bağlamda bir insan hakkı ihla-
linin gerçekleşip gerçekleşmediğini tespit yoluna
gidebilir. Bunun yanında ihlalin ortaya çıkarılması
için daha ayrıntılı araştırma yapılmasına dönük il-
gili devlete yol gösterebilir. Yine ilgili devlete ihlal
durumunu ortadan kaldırmaya dönük fırsat tanı-
mak için başvuruyu karara bağlamayı bir süreliğine
erteleme gibi kararlar da verebilir (Trindade, 2010:
640-641).
İnsan Hakları Komisyonu faaliyete başladı-
ğından itibaren giderek daha aktif davranmaya
başlamıştır. Çünkü Komisyon, 1978 sonlarına
kadar 3200 karar vermişken 1990 başlarına ka-
dar 10.000’den fazla bireysel başvuruyu karara
bağlamıştır. Komisyon, çalışmaları sayesinde yerli
halkların haklarının Amerika Devletleri Örgü-
tü gündemine girmesini sağlamıştır. Komisyon
1995’ten itibaren kadın haklarına daha fazla dik-
kat çekecek raporlar hazırlamaya girişmiştir. Aynı
şekilde Amerika devletlerinde yargı bağımsızlı-
ğı ve hukukun üstünlüğüne ilişkin sorunlara da
dikkat çekmiş ve temsili demokrasiyi Amerikan
Devletler Örgütüne üye devletler için ortak değer
olarak niteleyen çalışmalara imza atmıştır (Trin-
dade, 2010: 642-643).
Amerikan İnsan Hakları
Sözleşmesi’nde Öngörülen Koruma
Usulleri
Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi, Amerikan
İnsan Hakları Komisyonuna iki farklı başvuru usu-
lü öngörmüştür. Bunlar bireysel ve devlet başvuru-
su olmak üzere iki çeşittir.
Komisyona Bireysel Başvuru Yöntemi
Sözleşme’nin 44. maddesine göre bu devlet-
lerde ikamet eden herhangi bir gerçek kişi ya da
kişi topluluğu veya sivil toplum kuruluşu bir veya
207
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri
8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)
birden çok Amerikan Devletleri Örgütüne üye
devlete karşı Komisyona başvurabilirler. Buna
karşılık banka ve şirket gibi ticari özel hukuk ku-
ruluşları başvuru yapamazlar (Doğan ve Özdemir
1b, 2019: 331).
Devlet Başvurusu Yöntemi
Amerika Sözleşmesi’nde ikinci usul devletler
arası başvurudur. Amerikan sisteminde Sözleşme
m. 45/1 uyarınca Komisyona bir devletin diğeri-
ni şikayette bulunabilmesi için uyuşmazlığın tarafı
devletlerin bu Komisyonun yetkisini kabul ettiğini
bildirmesi gerekir. Yani bir devlet tek taraflı olarak
başka bir Amerikan devletini Komisyona şikayet
etmesi, Komisyonu yetkili hâle getirmez. Bu yön-
tem kapsamında başvurular, ancak karşılıklılık il-
kesi temelinde kabul edilebilirdir (Doğan ve Özde-
mir 1b, 2019: 333).
2001 yılında gerçekleştirilen usul kuralları re-
formu sonrasında, Komisyon kararından itibaren
3 ay içinde ilgili devletin gereğini yapmaması ve
Komisyon salt çoğunlukla aksi yönde karar alma-
ması durumunda konunun neredeyse otomatik
olarak Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahke-
mesi önüne götürüldüğü görülmektedir. Komis-
yona yıllık bireysel başvurular değişmekle beraber
2000 civarında olmasına karşılık Mahkeme önü-
ne taşınan bireysel başvuru sayısı oldukça sınır-
lıdır. Örneğin 2013 yılında Komisyon sadece 11
başvuruyu Mahkeme önüne taşımıştır. Komisyon
1986 – 2013 yılları arasında Mahkeme önüne sa-
dece 197 uyuşmazlığı taşımıştır (Krş. http://www.
corteidh.or.cr/; http://handbuchmenschenrech-
te.fes.de/themen/ausseuropaeischer-regionaler-
menschenrechtsschutz/das-interamerikanische-
menschenrechtssystem.html Erişim Tarihi:
09.02.2020). Çünkü birey veya kişi grupları Ko-
misyon kararını Amerikan İnsan Hakları Mahke-
mesi önüne götürmeye yetkili değildir. Komisyo-
na yapılan bir başvurunun ya Komisyonca veya
Sözleşme’nin devletçe Mahkemeye götürülmesi
mümkündür. Bu nedenle Komisyonun kararları
da tavsiye niteliğinde olduğundan, yaptığı dene-
tim sınırlı ve sembolik düzeyde kalmaktadır.
208
Amerikalılar Arası İnsan Hakları
Mahkemesinin Yetkileri
Mahkemeye iki şekilde başvuru mümkündür.
Bunlardan ilki çekişmeli yargıdır. Çekişmeli yargıda
insan hakkını ihlal eden devlet ya da devletler dava
edilir. Bu tür davalara ilişkin ilk karar 1988’de veril-
miştir (Doğan ve Özdemir 1b, 2019: 338). Mah-
keme önünde böyle bir başvuru daha önce de ifade
edildiği gibi sadece Sözleşme’yi onaylayan devletçe
veya İnsan Hakları Komisyonunca yapılabilir.
Mahkemenin diğer yetkisi de devletlerin belirli
konularda Mahkemeden tavsiye (danışma) görüşü
istemeleridir.
Bunun yanı sıra Mahkeme, önüne gelen başvu-
ruda bireylerin telafi edilemez zararlara uğramasını
önlemek amacıyla geçici tedbirler almaya da yetki-
lidir (Uslan ve Güner, 2014: 317).
Çekişmeli Yargı Yetkisi
Amerika kıtasındaki insan hakları yargısının
ikinci ve en önemli denetim kurumu Amerikan İn-
san Hakları Mahkemesidir. Sözleşme’nin 61. mad-
desine göre Mahkemede dava açma yetkisi sadece
taraf devletler ve Amerikan İnsan Hakları Komis-
yonuna aittir. Mahkemenin çekişmeli yargı yetkisi-
ni kullanabilmesi için Komisyon önündeki işlem-
lerin tamamlanması ve dosyanın konu hakkındaki
ilk raporun taraflara gönderilmesinden itibaren üç
ay içerisinde başvuru dosyasının ilgili devlet veya
Komisyon tarafından Mahkemeye gönderilmesi
gerekir (Doğan ve Özdemir 1b, 2019: 338).
Dosyanın Mahkemeye gönderilmesi durumun-
da, Komisyon daha önce kendisine başvuru yapan
bireyleri konu hakkında bilgilendirir. Bireyler her ne
kadar kendileri doğrudan Mahkemeye başvuramasa-
lar da mağduriyetlerine ilişkin bilgi ve belgeleri Mah-
kemeye sunabilirler (Doğan ve Özdemir 1b, 2019:
339). Mahkemenin duruşmaları kamuya açıktır. Ver-
diği karar ilgili devlet için kesin bağlayıcıdır.
dikkat
Amerikan İnsan Hakları Mahkemesine
bireyler başvuramazlar. Ancak yine de bu
mahkemeye başvuruları hakkında bilgi ile-
tebilirler. Bunu Amerikan İnsan Hakları
Komisyonu aracılığı ile gerçekleştirirler.

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
Sözleşme’nin 63. maddesine göre Sözleşme ile
korunan bir hak veya özgürlüğün ihlal edildiği sap-
tandığında Mahkeme, mağduriyetin giderilmesine
dönük farklı içerikte kararlar verebilir. Mahkeme
hak ve özgürlüğün ihlalini ortadan kaldıracak bir
alternatif çözüm veya adil bir tazminat ödenmesine
karar verebilir. Amerikan İnsan Hakları Mahkeme-
sinin karar verme yetkisi, Avrupa sistemine kıyasla
daha kapsamlı ve çeşitlidir (Doğan ve Özdemir 1b,
2019: 339-342). Kararların geniş kapsamına işaret
edebilmek için Amerikalılar Arası sistemde ihlalin
telafisi bakımından sunulmuş alternatifleri şu şekil-
de örneklemek mümkündür:
Amerikan İnsan Hakları Mahkemesi dikkat
çekici kararlar verebilmektedir. Bunlar kısaca şöy-
le sıralanabilir: Başvurucu (mağdur) lehine maddi
tazminat kararı verilmesi. Silahlı görev yapan kamu
görevlilerinin güç kullanmada uyacakları sınırların
belirlenmesi için ilkeler tespit edilmesi. Mağdur
aleyhine tutulan polis ve arşiv kayıtlarının silinme-
si. Başvuru konusu olay hakkında devletin yaptığı
soruşturma sonuçlarının kamuoyu ile paylaşılma-
sı. Mağdur anısına film gösterisine izin verilmesi,
heykel dikilmesi, mağdurun adının bir sokak veya
caddeye verilmesi ve benzeri (Doğan ve Özdemir
1b, 2019: 340-342).
Mahkemenin Tavsiyede Bulunma
(Danışma Görüşü Verme) Yetkisi
Mahkemenin tavsiye yetkisi Sözleşme’nin 64.
maddesinde düzenlenmiştir. Bu hükme göre Ör-
güte üye devletler, Amerikan İnsan Hakları Sözleş-
mesi veya Amerika devletlerinde insan haklarının
korunmasına ilişkin “diğer” sözleşmelerin yorum-
lanması hakkında Mahkemeye danışma görüşü
talebinde bulunmak için Sözleşme’yi onaylamak
gerekmez. Amerikan Devletleri Örgütü üyesi her
devlet Mahkemeden görüş talep edebilir. Buenos
Aires Protokolü ile değiştirilmiş bulunan Amerikan
Devletleri Örgütü Kurucu Antlaşması’nın 10. bölü-
münde sıralanan organlar da kendi yetki alanları
çerçevesinde Mahkemeye danışabilirler (Doğan ve
Özdemir 1b, 2019: 343).
8
Geçici Tedbir Alma Yetkisi
Sözleşme’nin 63. maddesinin 2. fıkrasına göre
Amerikan İnsan Hakları Mahkemesi geçici tedbir
kararı alabilir. Mahkeme ciddi ve acil durumlar-
da, kişiler için telafisi mümkün olmayan zararla-
rı önlemek amacıyla geçici tedbir kararı verebilir.
Bilhassa yaşama hakkı gibi konularda geçici tedbir
kararına gereksinim duyulabilmektedir (Trindade,
2010:671- 672). Geçici tedbir kararı Amerikan
İnsan Hakları Komisyonunun talebi üzerine veri-
lebileceği gibi, Mahkeme gördüğü lüzum üzerine
kendisi doğrudan da karar verebilir (Doğan ve Öz-
demir 1b, 2019: 345). Mahkeme geçici tedbir ka-
rarına sıkça başvurmaktadır. Bu bağlamda Mahke-
me, faaliyete başladığı 1978’den 2002 yılına kadar
1500 müşteki veya tanık için geçici koruma kararı
vermiştir (Trindade, 2010: 672). Örneğin sadece
2012 yılında 28 geçici tedbir kararı verilmiş, bun-
lardan 9’u aynı yıl içinde yine Mahkemece kaldırıl-
mıştır (Uslan ve Güner, 2014: 319).
Mahkemenin Kararları Hakkında Kısa
Değerlendirme
ADÖ üyesi 35 devletten 25’i Amerikan İnsan
Hakları Sözleşmesi’ni onaylamış, bunlardan 22’si
Amerikan İnsan Hakları Mahkemesinin yetkisini
tanımıştır (Trindade, 2010: 660-670).
Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesi,
2004-2008 yılları arasında grup hakları ve ağır in-
san hakkı ihlalleri ile sonuçlanan katliamlara ilişkin
başvurularda önemli ve ilginç kararlar vermiştir.
Örneğin 29.04.2004 tarihli kararda yerli Maya
halkının yok edilmesinden dolayı devletin sorum-
lu olduğu ve tazminat ödemekle yükümlü olduğu
sonucuna varmıştır. Mayalara karşı gerçekleşen fi-
illerin muhatap devletler açısından soykırım nite-
liğinde bir suç olduğu tespiti yapmıştır (Trindade,
2010: 695-97).
209
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri

8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)

Öğrenme Çıktısı
4 Amerika kıtası devletlerinde uygulanan insan hakları koruma usullerini açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

1854’te Duwarmish Kı- Amerikan Devletleri Örgütü-

zılderililerinin Reisi ta-
rafından dönemin ABD
Amerikan İnsan Hakla-
başkanına hitaben 1854’te
rı Komisyonuna bireysel
yazılan mektubu okuyunuz:
başvuruda ve devlet başvu-
https://www.yeniakit.com.
rusunda uygulanan kabul
tr/haber/kizilderili-reisin-
edilirlik koşulları nelerdir?
abd -baskanina-yazdigi-ib
Araştırın.
retlik-mektup-108986.html
(Erişim: 10.05.2020)
ne üye devletlerin hangileri ol-
duğunu görmek için https://
tr.wikipedia.org/wiki/Ameri-
kan_Devletleri_%C3%96rg
%C3%BCt%C3%BC#%C3
%9Cyeler ve bu örgütün top-
lantıları hakkında bilgi için
https://www.youtube.com/
watch?v=Zb_MAN8eEMI say-
falarını ziyaret edin.

Yaşamla İlişkilendir

Amerikan İnsan Hakları Komisyonuna bi- Komisyon ve Mahkeme içtihatlarına göre

reysel başvuruda ve devlet başvurusunda uygula-
nan kabul edilirlik koşulları:
Bireysel ve devletler arası başvuruların kabul
edilebilirlik koşulları, Amerikan İnsan Hakları
Sözleşmesi’nin 46 ve 47. maddelerinde düzen-
lenmiştir. Kabul edilebilirlik koşulları:
Uluslararası hukukun genel olarak kabul edi-
len ilkeleri uyarınca iç hukuk yollarının tüketil-
miş olması gerekir. Haklarının ihlal edildiğini ile-
ri süren tarafa nihai kararın tebliğinden itibaren
altı aylık süre içerisinde başvuruda bulunulmuş
olmasıdır (Komisyon süre sınırının dolmasının
devlete atfedilebilir olması, mağdurların ortadan
kaybolması veya tutma gibi devam eden ihlal
durumlarında altı ay kuralının uygulanmasında
esneklik göstermiştir).
Bu iki koşulun istisnaları şunlardır:
1. İlgili devletin ulusal hukukunun, ihlal edil-
diği ileri sürülen hak veya hakların korun-
ması için elverişli olmaması
2. Haklarının ihlal edildiğini ileri süren tarafın
ulusal hukuk yollarına başvurusunun redde-
dilmiş olması veya bunları tüketmesinin en-
gellenmiş olması
3. Ulusal hukuk yollarında nihai kararın veril-
mesinde haksız gecikme
iç hukuk yollarının tüketilmediğini iddia eden
devlet, tüketilecek iç hukuk yollarının bulundu-
ğunu ve bunların etkili olduklarını kanıtlamakla
yükümlüdür.
Diğer bir koşul, başvuru konusunun başka
bir uluslararası çözüm mercii tarafından incelen-
memiş olmasıdır. Bu sınırlama, konunun Birleş-
miş Milletler Zorla ve İstemsiz Kayıplar Çalışma
Grubu tarafından veya ILO usulleri çerçevesinde
görülmesi veya ilgisiz bir üçüncü kişi tarafından
yapılan eş zamanlı başvuru durumlarında uygu-
lanmamaktadır.
Bireysel başvuru dilekçesinin, kişi veya ki-
şilerin ya da başvuruda bulunan kuruluşun ya-
sal temsilcilerinin isim, vatandaşlık, meslek,
ikametgâh ve imzasını içermesi zorunludur.
Başvurucunun bu Sözleşme ile garanti edilen
hakların ihlalini oluşturan vakaları belirtmesi ge-
rekir. İddialar açıkça dayanaktan yoksun ise veya
muhatap devlet iddiaların açıkça mesnetsiz veya
usulsüz olduğunu ispatlarsa başvuru reddedilir.
Kaynak: İlyas Doğan/Omca Özdemir, “Amerika
Kıtasında İnsan haklarının Korunması Bölgesel
Rejimi”, İlyas Doğan (Editör) İnsan Hakları Hu-
kuku, 3. Baskı, Astana Yayınları, Ankara 2019,
s.334-335.

210

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
AFRİKA’DA İNSAN HAKLARININ
GELİŞİMİ VE KORUMA
MEKANİZMALARI
Afrika kıtasında insan haklarını koruma meka-
nizmalarının geliştirilmesi Avrupa ve Amerika kı-
talarından sonra mümkün olabilmiştir. Bu durum
aslında doğal bir sonuçtur. Çünkü Afrika kıtası
1960’lı yıllara kadar büyük ölçüde Fransa, Portekiz
ve İspanya gibi devletlerin sömürge yönetimi al-
tındaydı. Buna karşılık Asya kıtasında henüz insan
haklarının korunması yönünde önemli bir gelişme
olmadığını hatta insan hakları karşıtı rejimlerin iş
başında olduğunu da hatırlamak gerekir.
Geleneksel Afrika Kültürü ve Hukuk
Anlayışında İnsan Hakları
Afrika kıtası 1800’lere kadar devam eden sö-
mürge öncesi tarihi, çeşitli sosyopolitik düzenler
içerisinde yaşayan geleneksel etnik toplulukların
hâkimiyetinde idi. Basitten karmaşığa uzanan bir
dizi içerisinde gerçekleşmiş bu toplumsal düzenler,
bu toplulukların din ve kültürleri içinde bir yaşam
sürmüşlerdir. Geleneksel Afrika toplumu kolekti-
vist ve hümanisttir. Bu anlayış insana özgü her şeye
yansır. Bu manada başka dinlere hoşgörü, başka
grupların haklarını ve özgürlüklerini tanıma genel
bir kabul görür. Bu nedenle başka gruplar ve insan
ile çevre, insan ile doğa arasında dengeli bir iliş-
ki söz konusudur ve modern toplumlardaki birey
anlayışına Afrika toplumları yabancıdır (Mbaya,
1999: 317). Bundan dolayı bazı Afrikalı yazarlar
günümüzdeki insan hakları anlayışının geleneksel
Afrika kültüründe de mevcut olduğu yönünde id-
dialarda bulunur (Yousefi, 2013: 23).
Bağımsızlıktan Sonra Afrika’da İnsan
Haklarının Gelişiminde Rol Oynayan
Etkenler
Günümüzde Afrika kıtasında, geleneksellik ve
modernlik bir aradadır. Geleneksel toplumlardaki
insan onuru; diğerlerine zarar vermenin yasaklan-
ması ve iyi yönetim idealleri gibi değerler Afrika
toplumlarının çoğunda tanınmaktadır. Bu yö-
nüyle Afrika’daki kültürel anlayışla modern insan
hakları normları arasında benzerlik bulunabilir.
Ancak geleneksel toplumlarda insan hakkı ihlalle-
rine karşı somut bir yaptırıma rastlanmaz. Sadece
ahlaki ayıplama, gelişmemiş toplumlarda insan
8
haklarına saygıyı sağlamakta yetersizdir. Sonuçta
Afrika kıtasındaki insan haklarını koruma sistemi
de Avrupa ve Amerika örneklerine göre kurulma-
ya çalışılmaktadır.
Afrika İnsan ve Halkların Hakları
Sözleşmesi (Şartı)
1981 yılında kabul edilmiş, 1986 yılında yü-
rürlüğe girmiş bulunan Afrika İnsan ve Halkların
Hakları Şartı hukuki mahiyeti, şekli özellikleri
ve hakların düzenlenmesi bakımından Avrupa ve
Amerikan İnsan Hakları Sözleşmeleriyle benzerlik
taşır (Yousifi, 2013:27).
Şartı diğer bölgesel sözleşmelerden ayıran önem-
li bir fark Şart’ın adında da ifade edildiği gibi halk-
ların haklarının, haklar listesine eklenmiş olmasıdır.
Hakların sahibinin (öznesinin) birey değil halk ol-
ması itibarıyla insan hakları kavramını muğlaklaş-
tırmaktadır. Bununla birlikte bu durum halkların
haklarının temelleri Afrika’nın tarihsel gerçekle-
rinden kaynaklanır. Afrika tarihi sömürge, kölelik,
köle ticareti, sömürü, ırk ayrımı gibi insanlık dışı
uygulamaların iç içe yaşandığı bir siyasal-toplum-
sal tarihi de ifade etmektedir (Çağıran, 2006: 282-
284). Bu çerçevede halkların haklarının tanınma-
sının altında Afrika halklarının sömürgeleştirilmesi
ve sömürülmesine duyulan tepki yatmaktadır.
Afrika İnsan ve Halkların Hakları Sözleşmesi’nin
(Şartı) diğer uluslararası ve bölgesel insan hakları
sözleşmelerinden farkları genel olarak şu şekilde sı-
ralanabilir:
Şart bütün insan haklarını tek bir metinde
toplamıştır. İnsan haklarının bütünselliği anlayışı
içerisinde başlangıç bölümünde kişisel ve siyasal
haklarla ekonomik, sosyal ve kültürel hakların bir-
birinden soyutlanamayacağına dikkat çekilmekte-
dir. Bu çerçevede ekonomik, sosyal ve kültürel hak-
lardaki yeterliliğin, kişisel ve siyasal haklara sahip
olmanın bir garantisi olduğu vurgulanır (Kalaba-
lık, 2009:106).
Sözleşmede kişisel ve siyasal haklarla ekonomik,
sosyal ve kültürel hakların birbiriyle sıkı biçimde
bağlı bulunmalarının yanı sıra, gelişme hakkının
özel önemine de dikkat çekilmiştir. Gelişme hak-
kının bu şekilde kuvvetlice vurgulanması, diğer
haklardan tatmin edici biçimde yararlanılmasının
bu hakkın yerine getirilmesine bağlı olduğu anlayı-
şının sonucudur. Bu yorum biçimi, azgelişmişliğin
devletler için haklara saygı ve geliştirme konusun-
211
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri
8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)
da mazeret olarak kullanılabileceği için sakıncalıdır
(Algan, 2007: 230-231). Oysa devletin, işkence ya-
sağı, mülkiyet hakkı, ifade özgürlüğü gibi haklara
saygı göstermesi için herhangi bir ekonomik külfet
söz konusu değildir.
Sözleşme’nin taraf devletlere getirdiği yüküm-
lülükleri ise şu biçimde sıralamak mümkündür
(Doğan ve Özdemir 1c, 2019: 369-371):
1. Sözleşme’de düzenlenen haklar, ödevler ve
özgürlükleri tanıma ve bunların yürürlüğe
konulmasına yönelik olarak yasal veya diğer
tedbirleri alma yükümlülüğü (m. 1)
2. Halkının sağlığını koruma ve hasta olduk-
larında tıbbi yardıma ulaşmalarını sağlama-
ya yönelik gerekli tedbirleri alma yükümlü-
lüğü (m. 16/2)
3. Toplum tarafından tanınan ahlak kuralları
ve geleneksel değerleri koruma ve yükselt-
me yükümlülüğü (m. 17/3)
4. Halkın fiziki sağlık ve ahlakına özen göze-
tilmesi ve aileyi koruma yükümlülüğü; top-
lum tarafından tanınan ahlaki ve geleneksel
değerlerin koruyucusu olan ailenin destek-
lenmesi yükümlülüğü; kadınlara karşı her
türlü ayrımcılığın önlenmesini ve kadın ve
çocukların uluslararası bildirilerde ve söz-
leşmelerde belirtilen haklarının korunması-
nı sağlama yükümlülüğü (m. 18)
5. Bireysel veya toplu olarak gelişme hakkının
kullanımını sağlama yükümlülüğü (m. 22/2)
1969 Tarihli Afrika’da Mülteci
Sorunları Yönetimi Afrika Birliği
Sözleşmesi
Somut toplumsal ihtiyaçtan kaynağını alan bu
Sözleşme, yasal bağlayıcılığı olan tek bölgesel mül-
teci antlaşmasıdır. Aynı zamanda benzeri diğer söz-
leşmelerden geniş mülteci tanımı ile ayrışmaktadır.
Sözleşme’ye göre “mülteci, kendi menşe ülkesi ya
da vatandaşı olduğu ülkenin bir bölümünde ya da
tümünde dış saldırı, işgal, yabancı egemenliği ya da
kamu düzenini ciddi biçimde bozan olaylar nedeniy-
le ülkesini terk etmeye zorlanan herkestir.” Bu tanıma
göre iç karışıklıklar, geniş çaplı şiddet ve savaştan
kaçan kişilere, haklı zulüm korkusu duyma kıstası
söz konusu olmaksızın Sözleşme’ye taraf ülkelerde
mülteci statüsü için başvuruda bulunma imkânı ta-
nınmaktadır (Kalabalık, 2009:106-107).
212
Çocuk Hakları ve Refahı Afrika Şartı
Şart 1990’da kabul edilmiş ve 1999’da yürürlüğe
girmiştir. “Çocuk Hakları ve Refahı Afrika Şartı, ço-
cuk haklarını tanıyan, bu hakların iç hukukun idari
ve yargısal prosedürleri içerisinde ileri sürülmesine
olanak tanıyan küresel düzeyde ikinci şarttır. Şart,
BM Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne uygun olmasının
yanı sıra, Afrika’nın sosyokültürel ve ekonomik ger-
çeklerini dikkate almaktadır. Şart’ın önsözünde Af-
rika çocuklarının özel destek ve yardıma ihtiyaçları
olduğu kabul edilmekte, pek çok Afrika çocuğunun
sosyo-ekonomik, kültürel, geleneksel, gelişmişlik
durumu, doğal felaketler, askeri çatışmalar, sömür-
gecilik ve açlık gibi faktörler nedeniyle bu durumun
devam etmekte olduğu vurgulanmaktadır. Şart’ın
temel özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkün-
dür” (Doğan ve Özdemir 1c, 2019: 373):
Şart ile çocukların nişanlanması ve evlenmesi,
silahlı çatışmalarda askere alınması yasaklanmıştır.
Bunun yanında Şart’ta yer alan haklar 18 yaş altın-
daki çocuklara istisnasız olarak tanınmıştır.
Şart ile taraf devletlere iki tür sorumluluk yük-
lenmektedir: (1) devletler Şart’ta yer alan hak ve
özgürlüklerin çocuklara tanımakla mükelleftir. (2)
Devletler çocukların her türlü fiziksel ve psikolojik
şiddetten korunması, her türlü kötüye kullanma ve
ihmalden, kötü muameleden korunması için kanu-
ni, idari, sosyal ve eğitsel gerekli tedbirleri almakla
yükümlüdür (Doğan ve Özdemir 1c, 2019: 373).
Afrika’da Kadın Hakları Üzerine Afrika
İnsan ve Halkların Hakları Sözleşmesi
Ek Protokolü
Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı’nın (
Şart’ın Türkçesi için bkz. Gemalmaz, 2000: 559-
584 ) 66. maddesi ihtiyaç duyulduğu takdirde bu
Şartı tamamlamak üzere ayrı insan hakları sözleş-
meleri veya bu Şartı tamamlayıcı sözleşmeler hazır-
lanabileceğini öngörmektedir. Buradan hareketle
hazırlanan Protokol, 2003 yılında kabul edilmiş,
2005 yılında yürürlüğe girmiştir. Protokol BM
Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi
Sözleşmesi’ne göre daha kapsamlı bir koruma sağ-
lamaktadır. Örneğin Protokol (değişiklik) aile içi
şiddet, ticaret, zararlı uygulamaların kaldırılması,
üreme hakları, HIV/AIDS’ten korunma ve yaşı
ilerlemiş kadınların saygı görme haklarının bulun-
duğu (m. 22), miras haklarının korunması (m. 21)
hükmünü içermektedir. Kadınlara Karşı Ayrımcı-

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
lığı Önleme Komitesi çok eşliliği evlilik içindeki
eşitliğin ihlali olarak görmektedir. Buna karşılık
Protokol, 6/c maddesinde tek eşliliğin evliliğin ter-
cih edilen biçimi olarak cesaretlendirileceğini, ka-
dınların evlilik ve aile içindeki haklarının çok eşli
evlilik ilişkileri de dahil olmak üzere korunacağını
belirtmektedir. Afrika İnsan Hakları Komisyonu ve
Afrika İnsan Hakları Mahkemesi, Protokolün uy-
gulanmasını izlemekle sorumlu tutulmuştur (Do-
ğan ve Özdemir 1c, 2019: 374).
Afrika Birliği’nin İnsan Haklarını
Geliştirme Çabaları
Afrika Devletleri Örgütü, bütün Afrika devlet-
lerinin bölgesel topluluğudur. Örgüt 1963 yılında
Etiyopya’nın öncülüğünde otuz bağımsız Afrika
devletinin Afrika Devletleri Örgütü Şartı’nı imza-
lamasıyla kurulmuştur. Afrika’da insan haklarının
korunmasına ilişkin çalışmalar esas olarak bu ör-
güt içerisinde gerçekleştirilmiştir (Çağıran, 2006:
281). Afrika Devletleri Örgütü 2002’de Afrika
Birliği adını aldıktan sonra insan hakları alanında
önemli adımlar atmıştır (Radunski, 2005: 62).
Örgütün öncelikli amaçları barışı korumak,
Afrika ülkeleri arasında birlik ve dayanışmayı ge-
liştirmek, üyelerinin bağımsızlıklarını gözetmek,
sömürgeciliğin her türünü ortadan kaldırmak,
BM Antlaşması’na ve İnsan Hakları Evrensel
Beyannamesi’ne uygun uluslararası işbirliğini ge-
liştirmektir (Bozkurt, 2006: 140). Bununla bera-
ber her ne kadar ırk ayrımcılığı ve sömürgecilik
açıkça reddedilse de Afrika Birliği kurucu antlaş-
masında insan haklarına istisnai olarak atıfta bu-
lunulduğu dikkati çeker (Doğan ve Özdemir 1c,
2019: 356-357).
Afrika İnsan ve Halkların Hakları
Mahkemesinin Kurulmasına İlişkin
Protokol
Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı 62.
maddesiyle rapor, 47-54. maddeleriyle devletler
arası başvuru, 55-59. maddeleriyle “diğer başvuru”
yöntemlerini benimsemiştir. Burada kast edilen di-
ğer başvurular ile birey ve birey gruplarıdır.
8
Afrika İnsan Hakları Komisyonu
Afrika İnsan ve Halkların Hakları Mahkemesi ku-
rulmadan önce Şart’ta yer alan hakların korunmasıy-
la görevli olan Afrika İnsan ve Halkların Hakları Ko-
misyonunun uygulama ve araştırma yetkileri oldukça
kısıtlıydı (Gemalmaz, 1989: 10-25). Komisyonun
kararları sadece tavsiye niteliğindedir. Bu çerçevede
esas yetkiler, kararları bağlayıcı güce sahip olmayan,
siyasi bir organ niteliğinde bulunan Afrika Devletleri
Örgütünde bulunmaktaydı (Kalabalık, 2009: 442-
443). Komisyonun raporunu sunmasından sonraki
aşamalar Şart’ta düzenlenmemişti. Komisyonun ha-
zırladığı rapor ancak Devlet ve Hükümet Başkanla-
rı Meclisinin kararı ile yayınlanabilmekteydi. Böyle
bir düzenleme söz konusu Meclise, Komisyonun
etkinliğini önleme olanağı tanımaktaydı (Bozkurt,
2006:145) Aynı zamanda Komisyonun tavsiyeleri-
nin uygulanmasını denetlemek üzere özel bir meka-
nizma kurulmadığından, tavsiyelerin uygulanması
taraf devletin iyi niyetine bağlı kalmaktaydı (Çağı-
ran, 2006: 285 ). Komisyonun tavsiye seviyesindeki
kararlarının etkisiz kalmasından kaynaklanan sorun
Afrika İnsan ve Halkların Mahkemesinin kurulma-
sıyla önemli bir aşama kaydedecektir.
Afrika İnsan ve Halkların Hakları
Mahkemesi
20. yüzyılın ikinci yarısında dünya genelinde
gerçekleşen insan hakları duyarlılığı Afrika karasın-
da da yansımasını bulmuştur. Bu sayede Afrika’da da
insan hakları bilinci ile insan haklarının korunması
yönünde gelişmeler yaşanmaktadır. 1993’te Afrika
İnsan ve Halkların Hakları Şartı’nda 1998’de ya-
pılan değişiklikle Afrika İnsan Hakları Mahkeme-
si öngörülmüştür. Söz konusu değişiklik 1998’de
yürürlüğe girmiş (Roos, 2005: 284) ve Mahkeme
2004 yılından itibaren çalışmaya başlamıştır (Do-
ğan ve Özdemir 1c, 2019: 361). Bu değişiklikten
önce Şart’ta düzenlenen haklara ilişkin garantilerin
uygulanmasını sağlayacak bir mahkeme bulunma-
maktaydı. Yargısal güvencelerin yokluğu, insan
haklarının etkili bir şekilde uygulanmasını engel-
leyici nitelikteydi. Çünkü devlet düzeyinde insan
hak ve özgürlükleri bağlamında hukuk ve uygula-
ma arasında uyumsuzluk gözlenmekteydi.
213
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri

8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)

1998 değişikliğinin 2. maddesine göre İnsan Hakları Komisyonunun koruyucu yetkisinin tamamlayı-
cısı durumunda olan Afrika İnsan ve Halkların Hakları Mahkemesi kesin karar verme yetkisi ile donatılmış-
tır. Mahkeme bu kapsamda herhangi bir ihlale rastlarsa tazminat ve diğer bir biçimde zararların ödenmesi
gibi gerekli tedbirlerin alınmasını isteyebilir. Vahim ve acil durumlarda, kişilere tamir edilemez zarar verme
olasılığı hâlinde geçici tedbirlere de başvurabilir (Doğan ve Özdemir 1c, 2019: 362).
1998 Protokolünün 3. maddesi uyarınca Mahkemenin yetkisinin konu itibarıyla dayandığı Şart ve Pro-
tokol dışında ilgili devletlerce onaylanmış diğer insan hakları belgelerini de içermesi diğer uluslararası yargı
kuruluşlarında rastlanmayan bir özelliktir. Bu çerçevede Mahkeme sadece Afrika Birliği üyesi devletler için
geçerlidir (Çağıran, 2006: 286).
Değişikliğin (Protokolün) 5. maddesi ile Komisyon, Komisyona şikayette bulunan taraf devlet, Ko-
misyona aleyhinde şikayette bulunulan taraf devlet, vatandaşı insan hakkı ihlalinden mağdur olan taraf
devlet ve Afrika hükümetler arası kuruluşları Afrika İnsan ve Halkların Hakları Mahkemesine başvuruda
bulunmaya yetkilidir. Kişilerden gelen başvuruların Mahkeme tarafından incelenmesi, taraf devletin Mah-
kemenin yargı yetkisini kabul etmiş olmasına bağlı bulunmaktadır. Bir başka yol olarak bireylerin Afrika
İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu aracılığıyla başvurularını sunmaları mümkündür. Dosyaların birço-
ğunda Komisyonun ihlali ve devletin önerilerine uygun davranmadığını tespit etmesi durumunda dosyayı
Mahkemeye gönderdiği görülmektedir (Doğan ve Özdemir 1c, 2019: 361).

Öğrenme Çıktısı
5 Afrika kıtasındaki insan hakları koruma mekanizmaları ile Avrupa ve Amerika
modellerinin karşılaştırılması

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Afrika İnsan Hakları Mah-

Faruk Sapancalı, “Yeni
kemesi Başkanının Türk
Dünya Düzeni ve Küresel
Anayasa Mahkemesinin
Afrika’da yaşanan yoksul- Yoksulluk”, Dokuzeylül
bir bilimsel toplantısında
luk ne tür siyasi ve tarihî Üniversitesi Sosyal Bilim-
yaptığı açıklayıcı konuşma
gelişmelerin ürünüdür? ler Enstitüsü Dergisi, Cilt
için file:///C:/Users/user/
Araştırın. 3, sayı 2 (2001), s.115-140
Downloads/sylvain_ore.pdf
okuyup konu ile ilişkilen-
adresinden daha ayrıntılı
dirin.
bilgi edinin.

214

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ
TEŞKİLATI ÇERÇEVESİNDE
İNSAN HAKLARININ KORUNMASI
1962’de ABD ile Sovyetler Birliği arasında yaşa-
nan Küba krizi nükleer silahlara dayalı Soğuk savaş
anlayışının da bir bakıma son noktasına gelindiği
anlamı taşıyordu. Böylece nükleer silahların kul-
lanılacağı bir savaşta kazanan tarafın olamayacağı
milletlerarası alanda kabul edilmiş olmaktaydı.
Bu yaklaşımların da etkisiyle bir güvenlik sistemi
oluşturmaya ilişkin ilk öneri Sovyet Rusya liderli-
ğindeki Varşova Paktı’ndan geldi. Varşova Paktı 5
Temmuz 1966 Bükreş ve 17 Mart 1969 Budapeşte
tarihli açıklamalarıyla “Avrupa’nın barış sorunla-
rının ve güvenliğinin ele alınacağı” bir konferans
düzenlenmesi çağrısı yapıldı. Bu öneri Batı Bloku
tarafından kuşkuyla karşılandı ve çağrıya olum-
lu tepki gösterilmedi (Schuman, 1994: 152). Bu
nedenle Avrupa güvenliğinin görüşüleceği ilk kon-
ferans bu çağrılardan ancak 9 yıl sonra gerçekle-
şebildi. 1975’te ilki düzenlenen Avrupa Güvenlik
ve İşbirliği konulu konferanslarının ilki Helsinki’de
düzenlendi. Böylece günümüzde Avrupa Güvenlik
ve İşbirliği Teşkilatına dönüşen sistemin hazırlık
süreci başlamış oldu.
Helsinki Sonuç Belgesi (1975)
Belge’de temel amaç dünyada güvenliği ve ada-
leti sağlamak, barışı korumaktır. Helsinki Sonuç
Belgesi’nin 1/VII. maddesinde “insan hakları ve te-
mel özgürlüklere saygı” başlığında şunlar denilmek-
teydi: Devletler temel hak ve özgürlüklere saygı
göstermeli, ırk, cins, dil ve din ayrımı gözetmeksi-
zin herkese düşünce, din ve vicdan özgürlüğü sağ-
lamakla yükümlüdür. Devletler karşılıklı ilişkilerde
temel hak ve özgürlüklere saygı göstermeli ve bu
konuda BM ile işbirliği yapmalıdırlar.
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı 1975’te
başlayan süreçte zamanla yaşanan değişiklikler so-
nucu bugünkü biçimi almıştır. Süreç önce Avrupa
Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK) olarak ad-
landırılmıştır. Konferans’ın amacı 1975’te başlatı-
lan görüşmelerde nükleer savaş tehdidini önleyici
Doğu ve Batı Blokları arasında karşılıklı güveni
sağlamaktı. 1975’te kabul edilerek yayımlanan
Helsinki Nihai Senedi bir antlaşma değil ilkeler
ve temennilere yer veren bir metin niteliğindey-
di. Sonuç belgesi devletler hukuku anlamında bir
sözleşme değildir (Brandt, 1994: 228). Bu belgede
8
devletlerin sınırlarının dokunulmazlığı, nükleer
savaştan kaçınmak ve daha önemlisi insan hakla-
rına saygı ilkelerine yer verilmişti. Başlangıçta gü-
venlik vurgusu öne çıkarılırken Doğu Blokunun
1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması sonrasında
başlayan hızlı gelişmeler sonunda çökmesi ile in-
san haklarına saygı bu sürecin en önemli ilkesi
hâline gelecektir.
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği
Konferansı Süreci (AGİK)
AGİK sürecinde temel amaç kendine has bir
güvenlik ortamı oluşturmaktı. Bu süreçten yararla-
narak Doğu-Batı çekişmesini azaltabilmek için gü-
venlik anlayışı ile savunma politikası bir arada ele
alındı. Günümüzde de ekonomi politikaları ve sos-
yal politikalar, mali sistem, gelişme stratejileri çoğu
zaman güvenlik ve savunma anlayışı ile bağlantılı
olarak ele alınmaktadır (Schuman, 1994: 151).
1970’lerde liberal demokrasiyle yönetilen Batılı
güçlü devletler ve birçok Avrupa devleti için in-
san hakları, kapalı bir siyasal sistem olan Sovyetler
Birliği’nin, Batı ile olan ilişkilerini yumuşatması ve
onlarla daha fazla diyaloga girmesi için siyasi baskı
aracı olarak da kullanıldı. Batılı ülkeler 1980’ler-
den itibaren insan haklarını bir bütün olarak Doğu
Blokunu yapısal olarak dönüştürmesini umdular
(Steiger, 1999: 45). Sonuçta Batılı ülkelerin bu
beklentisi diğer etkenlerin de önemli katkıları so-
nucu gerçekleşti. Bu konudaki gelişmelerin anla-
şılması için 1980’li yıllardan itibaren başlayan ve
giderek sıklaşan uluslararası toplantılar zinciri şek-
linde gelişen süreç kısaca açıklanacaktır.
Madrid İzleme Toplantısı
1983’te Helsinki Nihai Senedinde yer alan il-
kelerin uygulanmasında durumu gözden geçir-
mek amacıyla Madrid’de düzenlenen konferansta
devletlerin Helsinki İlkelerinin hayata geçmesi için
karşılıklı kültür alışverişi ve daha sıkı işbirliğine git-
meleri, her türlü bilginin değiş tokuşunun engel-
lenmemesi yönünde çağrıda bulunuldu.
Viyana İzleme Toplantısı (1989)
Katılan devletlerin insan hak ve özgürlüklerine
saygı gösterecekleri teyit edilmekte ve bu amaçla
bazı önerilerde bulunulmaktaydı: Sosyalist Blokta-
ki devletlere BM’nin insan hakları alanındaki söz-
leşmelerini onaylamaları çağrısı yapılmıştır.
215
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri
8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)
Kopenhag Ölçütleri (29 Temmuz 1990)
Kopenhag ölçütlerinin Avrupa Birliği’ne üye
olmak isteyen ülkelere uygulanan bir test özelliğine
sahip olması, 1975’te başlayan sürecin insan hakla-
rı ve demokratik toplum konusunda yaptığı katkıyı
göstermektedir. Böylece insan hakları, demokrasi
ve azınlık haklarının yanı sıra ülke güvenliği birbiri
ile uyumlu hâle getirilmekteydi (Karaosmanoğlu,
2011: 200). Demokratik rejimlerde gizli oy açık
sayım ilkesine dayalı seçimlerin yapılması, siyasi
iktidarların halka hesap vermeleri, devlet ve siya-
si partilerin açıkça birbirinden ayrılmaları, silahlı
kuvvetler ve kolluğun hükümetlere karşı sorumlu
olması ilkesi, insan haklarının uluslararası hukuk
ilkelerine uygun şekilde güvence altına alınması,
kanun önünde eşitlik, yargının tarafsız ve bağımsız
olması ilkelerine yer verilmiştir.
Kopenhag Belgesi’nde yer alan ilkelerde ko-
lektif haklara ağırlık verme eğilimi ağırlık kazan-
dı (Pfeil, 2006: 457-458). Belge’de kanun önünde
eşitlik, ayrımcılık yasağı, gerektiğinde ana dilde
eğitim, ana dilin resmi kurumlarda kullanılması,
azınlıkların kamusal konulara etkin katılımının
sağlanması, azınlıkların kimliklerinin korunması
öngörülmektedir. Kopenhag Zirvesi’nde dikkat çe-
ken bir başka husus ise özel mülkiyet hakkının ilk
defa insan hakları arasında sayılmasıydı (Brandt,
1994: 222-223).
Paris Şartı (19-21 Kasım 1990)
Toplantının temel parolası insan hakları, de-
mokrasi ve hukukun üstünlüğüydü. İnsanlar temel
hak ve özgürlükleri doğumdan kazanırlar. Demok-
ratik yönetim özgür ve adil seçimlerle oluşan yö-
netimdir. Temsili ve çoğulcu demokraside siyasi
iktidarın halka karşı sorumluluğu esastır. Düşün-
ce, din ve vicdan özgürlüğü, örgütlenme, toplantı
ve gösteri hakkı herkese verili özgürlüklerdendir.
Kimse keyfi tutuklanamaz, aşağılayıcı ve insan
onuruyla bağdaşmaz şekilde ceza ve muameleye
216
tabi tutulamaz. Ulusal azınlıklar, etnik ve dini kim-
likler korunmalıdır.
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı
(AGİT)
Helsinki Nihai Senedi asıl etkisini 1989 yazında
Macaristan’ın, kendisine sığınan Doğu Almanya
vatandaşlarının seyahat özgürlüğünü kullandıkları-
nı ileri sürerek sığınmacıları sınır dışı etmekten ka-
çınmasıyla başlayan gelişmeler ve özellikle de Berlin
Duvarı’nın yıkılması ile (Reindel, 1995: 25) daha
görünür hâle gelmiştir. AGİK süreci 1990’da ortaya
koyduğu Paris Şartı ile demokrasi ve insan haklarını
uluslararası ilişkilerin temeli hâline getirmiştir. 1991
Moskova İnsani Boyut Konferansı Belgesi, askeri
darbelerin önlenmesi çağrısı yapmaktaydı.
1992 tarihli Helsinki Zirve Bildirisi’nde AGİT
Azınlıklar Yüksek Komiserliği kuruldu. Ancak terör
örgütlerince desteklenen taleplerin incelenmeye-
ceği açıkça vurgulandı. Komiserlik uygulamada
konuyla ilgili taraflardan olduğu gibi STK’lerden
de sorun hakkında bilgi almaktadır. Bu zirvede
AGİK Konferansı’nın temel ilkelerini hayata geçir-
mek için kurumsal bir yapılanmaya gidilmesi ka-
bul edilerek, 1994’ten itibaren bu örgütün adı ve
yapılanmasında değişiklik yapılarak AGİT’e çev-
rilmiştir. AGİT’in en önemli amacı bundan sonra
eski amaçlarının yanında kriz bölgelerinde savaş ve
çatışmaları önlemek olarak ilan edilmiştir.
AGİT, 1973’te başlayan ve 1975’e kadar devam
eden konferans sonucu yayımlanan Helsinki Nihai
Senedi ile oluşturulan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği
Konferansı, 1995’te AGİT Avrupa Güvenlik ve İş-
birliği Teşkilatı adını aldı. AGİT Avrupa Konseyine
üye devletlerce, Avrupa’nın güvenliğini sağlamak
amaçlı oluşturulsa da diğer devletlerin üyeliğine de
açıktır. Hâlen AGİT’e 46’sı Avrupa Konseyi olmak
üzere ABD, Kanada, Beyaz Rusya, Vatikan, Taci-
kistan (Pfeil, 2006: 442) ve Türk Cumhuriyetleri
ile beraber 55 devlet üyedir.
 8
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

AGİT’in amaçları arasında güvenlik, ekonomi, bilim ve çevre alanında işbirliği ile insani ve diğer alan-
larda işbirliği yer alır. AGİT çerçevesinde alınan kararlar hukuki bağlayıcılıktan yoksundur. Kararlarını
uzlaşma ilkesine göre alır. Örgüt görece hızlı bir şekilde azınlık hakları ile ilgilenmeye başlamıştır.
AGİT’in merkezi Viyana’dadır ve sürekli bir sekretaryası vardır. Teşkilatın İnsan Hakları ve Demokrasi
Konseyi Moskova’da faaliyet göstermektedir. Örgüt üye devletler arasında çıkan uyuşmazlıkları barışçı yön-
temlerle özellikle, hakem mahkemeleri yoluyla çözmeyi öngörmektedir. Kararlarının tavsiye niteliğinde
olması bu uluslararası örgütün etkinliğini önemli oranda sınırlamaktadır.

Öğrenme Çıktısı
6 İnsan haklarını korumada sivil toplum kuruluşları ve devletlerin işbirliği örneğini
öğrenebilme

Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin AGİT nezdin- Sertif Demir, Dünden Bu-

de üstlendiği pozisyonu
öğrenmek için bu adresi
ziyaret ediniz: https://www.
aa.com.tr/tr/dunya/avrupa-
guvenlik-ve-isbirligi-teskila
ti-nda-turkiye-ye-yeni-gorev
/1677792 (10.05.2020)
güne Avrupa Güvenlik ve
1999’da İstanbul’da gerçekleşen
İşbirliği Teşkilatı, Güvenlik
AGİT Zirvesi ile ilgili video-
Stratejileri Dergisi, (2010),
yu https://www.youtube.com/
Cilt 6, Sayı 11, s.(27-52).
watch?v=YKT_c0WNTu4 ad-
okuyup AGİT’in ortaya
resinden izleyin.
çıkış ve değişim süreci ile
ilişkilendirin.

217
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri

8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)

1 İnsan haklarının evrensel geçerliliğe sahip

olduğunu anlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Evrensel İnsan Hakları

Bildirgesi

Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi Birleşmiş Milletlerce hazırlanmıştır. İkinci Dünya Savaşı öncesinde Adolf
Hitler ve Benito Mussolini rejimlerinin sebebiyet verdikleri insan hakları ihlalleri dünyayı bir savaşa ve yıkıma
sürüklemiştir. BM kuruluş aşamasından itibaren bu tür ağır hak ihlallerini önlemek için bütün insanlara verili
hak ve özgürlükleri ilan etmiş ve devletlerin uyması temenni edilen uzunca bir hak ve özgürlükler listesi ilan
etmiştir. Bu özgürlükler genel olarak Batı ülkelerinde daha önceden iç hukukta benimsenen haklardır.
Bildirge’yle bütün devletlerin hem kendi sınırları içinde hem de devletler arası ilişkilerde insan haklarına saygılı
olmaları hedeflenmiştir. EİHB sonrası insan hakları giderek devletler arası ilişkilerde bir meşruluk ölçütü hâline
gelmiştir. Bu süreci 1949-1975 yılları arasında derinden hissedilen Soğuk Savaş ortamı zayıflatsa da bilhas-
sa 1990’da Doğu Blokunun dağılmasıyla insan hakları konusunda duyarlılık daha da yaygınlaşmıştır. Ancak
2001’de ABD’de gerçekleşen New York İkiz Kuleler terör saldırısı sonrasında dünya genelinde insan haklarına
saygı konusunda bir gerileme gözlemlenmektedir. Bu eğilime Çin ve Rusya başta olmak üzere bazı otoriter
devletlerin öncülük ettiği görülmektedir.

2 Birleşmiş Milletler Örgütünün insan haklarını

korumakla görevli organlarını öğrenebilme

Birleşmiş Milletler Örgütü ve

İnsan Hakları

Birleşmiş Milletler Örgütü bünyesinde insan haklarını koruma amaçlı birçok organ ve kuruluş yer almaktadır.
Ancak Örgüt İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki dünya dengelerine göre biçimlenmiştir. Güvenlik Konseyinde
veto yetkisine sahip devletler olan Amerika Birleşik Devletleri, Sovyetler Birliği (1992’den itibaren bu devletin
halefi olan Rusya Federasyonu), İngiltere, Fransa ve Çin (1973’e kadar Milliyetçi Çin o tarihten itibaren Çin
Halk Cumhuriyeti) savaşın da galipleriydi.
BM Örgütünün amaçlarından biri de dünya çapında barışı korumak, devletlerin egemenliğine saygı duyulma-
sını sağlamanın yanında insan haklarını da geliştirmek ve korumaktır. Ancak bunda başarılı olamamıştır. BM,
mültecilik gibi ağır sorunların yanı sıra İnsan Hakları Konseyi aracılığı ile bütün üyelerini denetleyerek insan
haklarına saygı bağlamında duyarlılık oluşturmaya çalışmaktadır.
BM çatısı altında faaliyet gösteren İnsan Hakları Konseyi, Mülteciler Yüksek Komiserliği gibi yardımcı organlar
insan haklarının korunması için çaba harcayan kurumlardır.
Güvenlik Konseyinde veto yetkisine sahip daimi üye devletler sorunlara sadece kendi ulusal çıkarları açısından
bakmaktadırlar. Çin ve Rusya devletleri insan haklarını açıkça reddetmektedirler. BM’nin aldığı kararları doğ-
rudan uygulayabilecek bir zorlama aracı yoktur. Bu nedenle BM ancak güçlü devletler işbirliği yaptığı ölçüde
insan hakları alanında ilerleme sağlanmasına yardımcı olabilmektedir.

218
 8
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

3 Birleşmiş Milletler Örgütü organlarının

geliştirdikleri denetim usullerini öğrenebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Birleşmiş Milletler Şartı
Çerçevesinde İnsan Haklarını
Sözleşme Dışı Koruma Usulleri

1960’lı yıllarda sömürgelikten kurtulan devletlerin sayıca artması sonrasında devletler üzerinde insan haklarına
saygı konusundaki duyarlılık daha da önem kazanmıştır. 1235 ve 1503 inceleme ve soruşturma usulleri önemli
birer gelişmedir. Bu usulleri geliştiren Ekonomik ve Sosyal Konseyi, BM tarafından hazırlanan insan haklarını
korumaya dönük sözleşmelerin hazırlanmasında da büyük rol oynamıştır.
BM’de insan hakları alanında görev yapan uzman kuruluş ve organların görüşleri tavsiye niteliğinde olsa da öz-
gürlükleri koruma konusunda dünya genelinde bir duyarlılık oluşmasına hizmet etmektedir. Bununla beraber
geçmişteki adıyla BM İnsan Hakları Komisyonu yeterli başarı gösteremediğinden hareketle 2006’da Komisyonun
yerine doğrudan BM Genel Sekreterliği altında faaliyet göstermek üzere İnsan Hakları Konseyi kurulmuştur.
Eski BM İnsan Hakları Komisyonu döneminde geliştirilen 1235 ve 1503 inceleme ve soruşturma usullerinin
İnsan Hakları Konseyince de kullanılmaya devam edilmektedir. Bu durum BM’nin insan hakları denetiminin
sürekliliğini ve ısrarını da göstermektedir. BM İnsan Hakları Konseyi küresel ölçekte hak ihlallerini tespit ama-
cıyla Evrensel Periyodik İzleme usulü adıyla yeni bir denetim yöntemi geliştirmiştir. Konsey eskiye oranla daha
yaygın bir denetim mekanizması anlamına gelmektedir. Çünkü Çin ve Kuzey Kore gibi hemen hiçbir insan
hakları sözleşmesini onaylamayan devletler bile Konseyce gevşek de olsa bir denetime tabi tutulmaktadır.

4 Amerika kıtası devletlerinde uygulanan insan

hakları koruma usullerini açıklayabilme

Amerika Kıtasında
İnsan Haklarını Koruma
Mekanizmaları

Amerikan İnsan Hakları ve Ödevleri Bildirgesi Birleşmiş Milletlerce 10 Aralık 1948’de yayımlanan bildirgeden
daha ayrıntılı ve ondan yedi ay önce yayınlanmıştır. Buna karşılık Amerika kıtasındaki insan hakları ihlallerine
karşı bir koruma mekanizması ancak 1959’da devreye girmiştir.
Amerika kıtasındaki insan haklarını koruma sistemine tabi devletler Brezilya ve diğer İspanyolca konuşan La-
tin Amerika ülkeleridir. Amerikan İnsan Hakları Mahkemesine bireylerin doğrudan şikâyette bulunma (dava
açma) hakkının bulunmaması bu sistemdeki korumada kısıtlılığa yol açmaktadır.
Amerika kıtasında da insan haklarının korunmasına dönük belgelerin ortaya çıkması BM kurulduktan hemen
sonra başlamıştır. Ancak bu kıtadaki insan haklarını koruma mekanizmaları devletlerin ve Amerikan İnsan
Hakları Komisyonunun inisiyatifine bırakıldığı için Avrupa Konseyindeki kadar etkili değildir.
Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada birer ADÖ üyesi olmakla beraber Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi’ni
onaylamamışlardır. Bu nedenle bu iki devlet Amerikan İnsan Hakları Mahkemesinin yetkisi dışındadır. Ancak
her iki devlete karşı da sadece Amerikan İnsan Hakları Komisyonuna bireysel başvuru mümkündür. ADÖ üyesi
devletlerin devlet şikayeti yoluyla ABD ve Kanada’ya karşı başvuru yapmaları teorik olarak mümkündür.

219
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri

8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)

Afrika kıtasındaki insan hakları koruma

5 mekanizmaları ile Avrupa ve Amerika
modellerinin karşılaştırılması
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Afrika’da İnsan Haklarının

Gelişimi ve Koruma
Mekanizmaları

Afrika kıtasının sömürge geçmişi bu kıtadaki insani gelişmişliği de derinden etkilemiştir. Hâlen kıtanın geniş
bir bölümünde toplumsal kültür modern almada bir birey düşüncesini fazlaca tanımamaktadır. Bireyleşmenin
henüz oluşmamasından dolayı hak sahipliği daha çok halk grupları açısından algılanmaktadır. Afrika Halkları-
nın Hakları ifadesinin böyle bir karşılığı olduğu söylenebilir.
Toplumun su ve gıda gibi temel ihtiyaçlara ulaşmakta yaşadıkları güçlükler bu kıtaya ayrı bir pencereden bak-
mayı da zorunlu kılmaktadır. Ancak Afrika kıtasında genellikle otoriter rejimlerin egemen olması, yaşanan aşırı
yolsuzluklar insan onuruna yakışır bir toplum inşa etmeye olanak vermemektedir. Otoriter yöneticiler, keyfi
yönetim anlayışlarını sürdürmek için kıtanın gelişmemişliği bahanesiyle örtmeyi tercih etmektedirler.
İnsan haklarını korumak amacıyla kurulan Afrika İnsan Hakları Komisyonu ve devamında 1998’de Afrika
İnsan hakları Mahkemesinin kurulması, bu konuda Avrupa Konseyi (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi) ve
Amerika İnsan Hakları Mahkemesinin örnek alındığını göstermektedir.

İnsan haklarını korumada sivil toplum

6 kuruluşları ve devletlerin işbirliği örneğini
öğrenebilme

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği

Teşkilatı Çerçevesinde İnsan
Haklarının Korunması

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı Soğuk Savaş ortamının yumuşatılarak yeni bir dünya savaşının önüne
geçmek amacıyla başlamış olsa da daha sonra devletler arası ilişkilerde insan haklarına saygının vazgeçilmez bir
üstün değere dönüşmesine yol açmıştır. İnsan haklarına saygı vurgusu 1975 Helsinki Sonuç Belgesi’nde sadece
bir tavsiye olarak yer almıştı. Ancak Doğu Blokunun aşırı baskıcı rejimlerinin giderek çöküşe yüz tutması bu
ülkelerdeki bireysel özgürlük taleplerini de yükseltmiştir.
1989 sonrası sosyalist ülkelerin çökmesi Batı demokrasilerinin en önemli değerleri olan insan hakları ve demok-
rasiyi böylece devletler arası ilişkilerde önemli bir ölçüte dönüşmüştür. Avrupa Birliği ve AGİT bu anlayışın
taşıyıcısı olmuşlardır.
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütünün Soğuk Savaş yıllarında hem devlet hem de sivil toplum örgütlerinin
başlattıkları bir inisiyatif olarak devletler arası ilişkilerde insan haklarına saygı anlayışının gelişmesine önemli bir
katkı sağladığı bilgisini pekiştirmeye hizmet etmiştir.
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütünün adı 1995’e kadar Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’ydı ve bu
hâliyle bir sivil katılım görünümündeydi. Konferans’a tanınmış yazarlar, hükümet dışı kuruluşlar yani sivil toplum
örgütleri ve aynı zamanda devlet adamları da katılmaktaydı. Dünyanın pek çok ülkesinden gerçekleşen katılım ile
dünyanın barış, güvenlik ve insan hakları, kalkınma gibi konuları tartışılmaktaydı. Konferans sonrasında ortak bir
bildiri yayınlanarak dünya kamuoyunun dikkatini çekmek amaçlanmıştır. Konferanslar düzenli aralıklarla toplan-
mamıştır. Ancak sosyalist blokun çöküşe doğru gittiğinin anlaşılmasıyla bu toplantılar sıklaşmıştır.
1990 Kopenhag Zirvesi sonunda yayınlanan bildirge Avrupa Birliği’nce de yeni üyeliğe kabul edilecek devletler
için bir ölçüt olarak benimsenmiştir. Türkiye’de Kopenhag Kriterleri olarak bilinen bir ölçütler Türkiye’ye karşı
da ileri sürülmüştür. Kopenhag ölçütleri ideal bir demokratik hukuk devletinin nasıl olması gerektiği konusun-
da bir yol haritası gibi değerlendirilmektedir.
Kopenhag Belgesi’nde yer alan başlıca konular şeffaf devlet yönetimi, özgür seçimler, insan hak ve hürriyetlerine
saygı, kamu kaynaklarını kullananların hesap vermeleri gibi ilkeler olarak göze çarpar.

220

İnsan Hakları Hukukuna Giriş
1 Amerikan İnsan Hakları Komisyonu kaç yı-
lında kurulmuştur?
A. 1951 B. 1969
C. 1978 D. 1948
E. 1959
2 Amerikan İnsan Hakları Mahkemesi aşağıda-
ki kararlardan hangisini veremez?
A. Bireysel şikayeti doğrudan kabul etmek
B. Üye devletlere tavsiyede bulunma
C. Hak ihlali mağduru lehine maddi tazminat
ödenmesine karar verme
D. Mağdur adına film gösteriminde bulunulması-
na karar verme
E. Mağduru korumak amacıyla geçici tedbir kara-
rı verme
3 Aşağıdaki devletlerden hangisi Amerikan İn-
san Hakları Mahkemesine şikayet edilemez?
A. Brezilya B. Şili
C. Kanada D. Arjantin
E. El Salvador
4 Aşağıdakilerden hangisi bölgesel Amerikan
insan hakları koruma mekanizmaları içinde açıkça
yer almaz?
A. Bireysel başvuruda bulunma
B. İnsan Hakları Komisyonuna başvuru
C. Devlet sıfatıyla Amerikan İnsan Hakları Mah-
kemesine başvuru
D. Kaybolmuş biri adına yakınının İnsan Hakları
Komisyonuna başvurması
E. Kadınlara karşı ayrımcılığı önleme komitesi
5 BM tarafından uygulanan 1235 denetim usu-
lü ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
A. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararıyla
geliştirilmiş bir inceleme usulüdür.
B. Birleşmiş Milletler Genel Kurul kararıyla geliş-
tirilmiş bir inceleme usulüdür.
C. Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konse-
yi kararıyla benimsenen bir inceleme usulüdür.
D. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyince
kabul edilmiş ve geliştirilmiş bir inceleme usu-
lüdür.
E. Birleşmiş Milletler Vesayet Konseyince kabul
edilmiş ve geliştirilmiş bir inceleme usulüdür.
8
6 Aşağıdaki BM kuruluş ve organlarından han-
gisi artık mevcut değildir?
A. BM İnsan Hakları Konseyi
neler öğrendik?
B. BM Vesayet Konseyi
C. BM İnsan Hakları Komisyonu
D. BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi
E. BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği
7 Afrika İnsan ve Halkların Hakları Sözleşmesi
ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Grup haklarına yer verilmiştir.
B. Devletlere geleneksel değerleri koruma ve geliş-
tirme ödevi yüklenmiştir.
C. Sözleşme’de gelişme hakkına yer verilmiştir.
D. Sözleşme’de birey hakları esas almıştır.
E. Sözleşme’de siyasal haklara da yer verilmiştir.
8 Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı ile ilgili
aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Örgütün ortaya çıkmasını sağlayan süreç 1975
Helsinki Sonuç Belgesi’yle başlamıştır.
B. Üye devletler dönük bağlayıcı kararlar vererek
siyasi uyuşmazlıkların silahlı çatışmaya dönüş-
mesini önlemeyi amaçlamıştır.
C. Örgütün toplantılarına sadece devlet yetkilileri
değil sivil toplum kuruluşları da katılır.
D. Örgütün daha önceki isimlendirmesi Avrupa
Güvenlik ve İşbirliği Konferansı idi.
E. Kopenhang Ölçütleri, AGİK sürecinde ortaya
çıkan bir belgedir.
9 Aşağıdakilerden hangisi Avrupa Güvenlik ve
İşbirliği zirvesi toplantılarından biri değildir?
A. Kopenhag Zirvesi
B. Berlin Zirvesi
C. Viyana Zirvesi
D. İstanbul Zirvesi
E. Madrid Zirvesi
10 Aşağıdakilerden hangisi Birleşmiş Milletler’in
yardımcı organlarından biri değildir?
A. Uluslararası Adalet Divanı
B. Uluslararası Hukuk Komisyonu
C. İnsan Hakları Konseyi
D. Mülteciler Yüksek Komiserliği
E. İnsan Hakları Yüksek Komiserliği
221
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri

8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)

1. E Yanıtınız yanlış ise “Amerikan Kıtası” konu- 6. C Yanıtınız yanlış ise “BM Örgütünün Organ-
sunu yeniden gözden geçiriniz. ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. A Yanıtınız yanlış ise “Amerikan Kıtası” konu- 7. D Yanıtınız yanlış ise “Afrika” konusunu yeni-
sunu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

3. C Yanıtınız yanlış ise “Amerikan Kıtası” konu- 8. B Yanıtınız yanlış ise “AGİT” konusunu yeni-
sunu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

4. E Yanıtınız yanlış ise “Amerikan Kıtası” konu- 9. B Yanıtınız yanlış ise “AGİK” konusunu yeni-
sunu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

5. C Yanıtınız yanlış ise “BM Şartı’nda İnsan Hak- 10. A Yanıtınız yanlış ise “BM Örgütünün Organ-
ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

2003’te Irak’ın ABD Başkanı Bush ve müttefiklerince işgalinde öne sürülen

iddialar Irak’ın kimyasal silah ürettiği ve insan haklarını ihlal ettiğiydi. İşgal-
den hemen sonra ABD Başkanı Bush kimyasal silah iddiasının yalan olduğu-
Araştır 1 nu baştan beri bildiğini açıklamıştır.
Bir başka güncel ve çarpıcı örnek de 2017’den beri Çin’in Doğu Türkistan’da
Uygur ve Kazak Türklerine karşı terörle mücadele bahanesiyle gerçekleştirdiği
uygulamalardır.

BM Mülteciler Yüksek Komiserliği bütün dünyadaki mültecilik sorunlarıyla

başa çıkmaya çalışmaktadır. Türkiye BM ile mültecilik ve sığınma konusunda
Araştır 2 ev sahibi ülke antlaşmasını 2016’da imzalamıştır. BM’nin Türkiye’deki mülte-
cilere yardım amacıyla Ankara, İstanbul, İzmir, Gaziantep, Hatay, Şanlıurfa ve
Van’da bu amaçla kurduğu ofisleri mevcuttur.

BM İnsan Hakları Konseyi kararları tavsiye niteliğindedir ve mağdurlar için

herhangi bir tazminat ödenmesi gündeme gelmez. Buna karşılık Avrupa İnsan
Araştır 3 Hakları Mahkemesi kararları kesindir ve mağdurlar için tazminat ödenmesi
mümkündür. BM İnsan Hakları Konseyi bir insan hakları tespiti yapsa bile
bu tavsiye ve sınırlı bir tespit niteliğindedir.

222
 8
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Bireysel ve devletler arası başvuruların kabul edilebilirlik koşulları, Amerikan

İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 46 ve 47. maddelerinde düzenlenmiştir. Kabul
edilebilirlik koşulları: Uluslararası hukukun genel olarak kabul edilen ilke-
leri uyarınca iç hukuk yollarının tüketilmiş olması gerekir. Haklarının ihlal
Araştır 4 edildiğini ileri süren tarafa nihai kararın tebliğinden itibaren altı aylık süre
içerisinde başvuruda bulunulmuş olmasıdır. Komisyon süre sınırının dolması-
nın devlete atfedilebilir olması, mağdurların ortadan kaybolması, başvurunun
devletçe engellenmesi veya tutma gibi devam eden ihlal durumlarında altı ay
kuralının uygulanmasında esneklik göstermektedir.

Küreselleşme ile birlikte dünyada yoksulluğun azalacağı yönündeki görüşler

gerçekleşmemiştir. Aksine Afrika kıtası başta olmak üzere dünya genelinde
ekonomik uçurum zengin ülkeler lehine büyümüştür. Dünya üzerindeki yok-
sulların %70’i Afrika karasında yaşamaktadır. Bu yoksul kesim günlük 1,2
doların altında bir gelir elde etmektedir. Bu aşırı kötü ekonomik koşullar Af-
rika insanının yaşam beklentisini de gözle görülür biçimde aşağı çekmiştir.
Araştır 5 Geçmiş yüzyıllarda Afrika karasının insan gücünün Amerika kıtasına köle
olarak taşınması, arkasından kıtanın sömürgeleştirilip Avrupa devletleri ara-
sında paylaşılması, günümüzdeki Afrika devletlerinin yönetici kadrolarının
aşırı yolsuzluk yapmaları günümüz Afrika haklarının içinde bulunduğu yok-
sulluğu hazırlayan başlıca nedenler arasındadır. Bu nedenle Afrika kıtasında
ortalama nüfusun en önemli sorunlarının başında yeterli gıda ve su gibi temel
ihtiyaçların karşılanması gelir.

Türkiye AGİT’in kurucu üyelerindendir. Hâlen 57 devletin katılımcı olduğu

Araştır 6 örgütün merkezi Viyana’dır. Türkiye AGİT’in 1999 Zirvesi’ne İstanbul’da ev
sahipliği yapmıştır.

223
 İnsan Haklarını Küresel ve Bölgesel Koruma Sistemleri
8
(Birleşmiş Milletler, Amerika Kıtası, Afrika Kıtası, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)
Kaynakça
Algan, B. (2007). Ekonomik, Sosyal ve Kültürel
Hakların Korunması, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Bielefeldt, H.(2000).“Der Universalität der
Menschenrechte und die Pluralität der Kulturen”,
in: (Hrsg.) Eduard J.M. Kroker- Bruna
Deckampst, Das Menschenbild der freien Gesellschaft
(Globalisierung und Europäische Integration),
Frankfurter Allgemeine Buch, Frankfurt/Main.
Blome, K. (2011). “Wie erfolgsprechend ist
die Reproduktion instutionellen Design?
Individualbeschwerden im Kontext des Inter-
Amerikanischen Menschenrechtssystems sowie des
juristischen Systems der Andengemeinschaft”, in:
Staatlichkeit im Wandel, Sonderforschungsbereich
597, Bremen.
Bozkurt, E. (2006). Uluslararası İnsan Hakları
Hukuku, 2. Baskı, Ankara: Asil Yayın Dağıtım.
Brandt, S. (1994). Eigentumschutz in eurpäischen
Völkerrechtsvereinbarungen (EMRK,
Europäisches Gemeninschaftsrecht, KSZE-unter
Berücksichtigung der historischen Entwicklung,)
Diss.,Peter Lang Verlag, Frankfurt/Main.
Çağıran, M.E. (2006). Uluslararası Alanda İnsan
Hakları, Ankara: Platin Yayınları,
Doğan, İ. ve Özdemir, O. (2019) “Afrika’da İnsan
Haklarının Gelişimi ve Koruma Mekanizmaları”,
İlyas Doğan (Editör), İnsan Hakları Hukuku, 3. Baskı,
Ankara: Astana Yayınları (Doğan ve Özdemir 1c).
Doğan, İ. ve Özdemir, O. (2019). “Amerika Kıtasında
İnsan Haklarının Korunması Bölgesel Rejimi, İlyas
Doğan (Editör), İnsan Hakları Hukuku, 3. Baskı,
Ankara: Astana Yayınları. (Doğan ve Özdemir 1b)
Doğan, İ. ve Özdemir, O. (2019). “İnsan Haklarının
Birleşmiş Milletler Şartı Temelinde Korunması”,
İlyas Doğan (Editör), İnsan Hakları Hukuku, 3.
Baskı, Ankara: Astana Yayınları.
Eren, A. (2009). “Birleşmiş Milletler Sisteminde
İşkence Yasağı ve Koruma Mekanizmaları”,
İşkencenin Önlenmesi ve İstanbul Protokolü, Ed.
İlyas Doğan, Ankara: Adalet Bakanlığı Eğitim
Dairesi Başkanlığı,119-180.
Gemalmaz, M. S. (2000). Ulusalüstü İnsan Hakları
Belgeleri (Uluslararası ve Bölgesel Sistemler),
İstanbul: Beta.
Gemalmaz, M. S. (2012). Ulusalüstü İnsan Hakları
Hukukunun Genel Teorisine Giriş, C.1, 8.Baskı,
İstanbul: Legal.
Hailbronner, K. (1997). “Der Staat und Einzelne
als Völkerrechtssubjekte“ in: Vitzthum, von
Wolfgang Graf, (Hrsg.), Walter de Gruyter Verlag,
Berlin- New York: Völkerrecht.
Kalabalık, H. (2009). İnsan Hakları Hukuku, Ankara:
Seçkin Yayıncılık.
Karaosmanoğlu, F. (2011). İnsan Hakları, Ankara:
Seçkin.
224
Opitz, P. J. (2002). Die Vereinten Nationen, München:
UTB.
Mbaya, R.-E. (1999). “Demokratieprinzip und
Menschenrechte im Afrikanischen Kontext”, in:
Hrsg. Hauke Brunkhorst/Wolfgang R. Köhler,
Mathias Lutz-Bachmann, Recht auf Menschenrechte,
Schurkampf, 1.Aufl., Frankfurt am Main.
Pfeil, S. B. (2006). “Die Entwicklung des
Minderheitenschutzes im Rahmen des Europarates
und der KSZE/OSZE”, in: Christoph Pan/
Beate Sibiylle Pfeil, Zur Entstehung des modernen
Minderheitenschutzes in Europa. Handbuch der
europäischen Volksgruppen, Band 3, Springer,
Wien/New York.
Radunski, A. (2005). Die Afrikanische Union und
der Afrikanische Menschenrechtsgerichtshof,
MenschenRechtsMagazin, Information/Meinungen/
Analysen (MRM), 1, (59-73).
Reindel, F. (1995). Die Auslegung menschenrechtlicher
Verträge am Beispiel der Spruchpraxis des UN-
Menschenrechtsausschusses, des Europäischen und
Interamerikanischen Gerichtshof für Menschenrechte,
(Diss.), München.
Roos, R.S. (2005). Der internationale
Menschenrechtsschutz vor entwicklungsbedingten
Zwangsumsiedlungen und seine Sicherstellung
durch Recht und Praxis der Weltbank, Berlin:
Dunker & Humblot.
Schmidt, M. (2010). “United Nations”, International
Human Rights Law, ed. Daniel Moeckli, Sangeeta
Shah, Sandesh Sivakumaran, New York:Oxford
University Press,391-432.
Schuman, H. (1994). “Wirtschaftliche Dimensionen der
Auβenpolitik”, in: Zeitschrift für Politik, Band XLI.
Steiger, H. (1999). “Brauchen wir eine Universale
Theorie für eine völkerrechtliche Positivierung der
Menschenrechte”, in: Hrsg. Hauke Brunkhorst/
Wolfgang R. Köhler, Mathias Lutz-Bachmann,
Recht auf Menschenrechte, Schurkampf, 1.Aufl.,
Frankfurt am Main.
Tarhanlı, T. (2000). “Birleşmiş Milletler Örgütü ve
İnsan Haklarının Korunmasına İlişkin Başlıca
Usuller”, İnsan Hakları, İstanbul: YKY, 407-436.
Trindade, A. A. C. (2010). “Die Entwicklung des
interamerikanischen System zum Schutz der
Menschenrechte”, (Übersetzer Gabi Wucher) in:
ZaöRV 70.
Uslan, Y. U. ve Güner, T.(2014). “İnsan Haklarının
Bölgesel Düzeyde Korunması: Amerikan Sistemi”,
içinde: Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F.
Dergisi, 19 (2).
Yousefi, H. R. (2013).(Hrsg.) Menschenrechte im
Weltkontext, Wiesbaden, Springer.
İnsan Hakları Hukukuna Giriş

sözlük

A L
Angarya: Bir kişiye veya topluluğa ücret öden- Liberal: Özgürlük ve serbestilerden yana olan;
meksizin zorla yaptırılan iş. serbest ekonomiyi savunan; liberalizm yanlısı.
Lokavt: İşçilerin işi bırakmasına karşılık olarak;
G işverenin işi tamamen durdurup işçileri işten uzak-
laştırması durumu.
Genel Oy İlkesi: Servet, vergi, cinsiyet ve öğ-
renim durumu gibi ölçütler dikkate alınmaksızın
belirli yaşı tamamlamış bütün vatandaşların oy S
hakkına sahip olması. Sosyal Devlet: Tüm toplum üyelerinin insan
Grev: İş bırakımı; işçilerin kendi aralarında onuruna uygun bir hayat sürmelerini sağlamak ve
aldıkları karara göre, işverene taleplerini kabul et- sosyal güvenlik ve sosyal adaleti gerçekleştirmek
tirmek ve bu sebeple baskıda bulunmak amacıyla için gereken tedbirleri alan devlet.
toplu olarak işi bırakma durumu.
T
İ Tam Yargı Davası: İdarenin eylem ve işlemle-
İptal Davası: İdarenin işlemleri ile kişisel hak- riyle kişisel hakları zarara uğrayanların, bu zararla-
ları ihlal edilenlerin, bu işlemlerin yetki, şekil, se- rının giderilmesini sağlayan idari dava türü.
bep, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka
aykırı oldukları iddiasıyla iptal edilmeleri için açı-
lan idari dava türü.

H
Heimatlos: Vatansız; hiçbir devletin uyruğu al-
tında bulunmayan kişi.

K
Katı Anayasa: Olağan yasalardan farklı ve daha
zor şartlarda değiştirilebilen anayasa türü.
Kuvvetler Ayrılığı: Devletin yasama, yürütme
ve yargı güçlerinin farklı organlar aracılığıyla kul-
lanılması.

225