AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
Borçlar Hukuku

Editör

Dr.Öğr.Üyesi Hayriye ŞEN DOĞRAMACI

Yazarlar

BÖLÜM 1, 2 Doç.Dr. Nejat ADAY

BÖLÜM 3, 4 Prof.Dr. Zafer ZEYTİN

BÖLÜM 5, 6 Prof.Dr. Bilgehan ÇETİNER

BÖLÜM 7, 8 Dr.Öğr.Üyesi Kürşat YAĞCI

 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4141
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2921

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2020 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı
Dr.Öğr.Üyesi Nazmiye Özenbaş Boydağ

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör.Dr. Ezgi Aslan

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Biriçim Altınordu

Grafiker
Ayşegül Dibek

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Diğdem Aydın
Beyhan Demircioğlu
Burak Arslan
Yasin Özkır
Yasin Narin
Handan Atman
Selin Çakır
Kader Abpak Arul

BORÇLAR HUKUKU

E-ISBN
978-975-06-4042-1

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Aralık 2020
2482-0-0-0-2102-V01
 İçindekiler
Borçlar Hukukunun
Konusu-Borç İlişkisi-
Edim-Borçlar Hukukuna
BÖLÜM 1 Egemen Olan İlkeler-
Borç Kaynakları-Hukuki
İşlem Olarak Sözleşme-
Sözleşme ve Kurulması
Giriş ................................................................. 3
Borçlar Hukukunun Konusu ......................... 3
Borç Ve Borç İlişkisi Kavramları ................... 4
Borcun Konusu: Edim ................................... 5
Edim Yükümlülükleri-Koruma
Yükümlülükleri ...................................... 5
Edim Türleri ........................................... 6
Hukuki Görev/Yüklenti ......................... 8
Culpa İn Contrahendo (cic)
Sorumluluk ............................................ 8
Eksik (Doğal) Borçlar .................................... 9
Dar Anlamda Eksik Borçlar  ................. 9
Ahlaki Görevlerden Kaynaklanan
Borçlar .................................................... 9
Zamanaşımına Uğramış Borçlar .......... 9
Borçlar Hukukuna Hâkim Olan İlkeler ........ 10
İrade Serbestisi (Özerkliği)  .................. 10
Borç İlişkisinin Nispiliği  ....................... 11
Ahde Vefa (Pacta Sunt Servanda)
İlkesi  ...................................................... 11
Güvenin Korunması İlkesi .................... 11
Borç Kaynakları ............................................. 12
Genel Olarak  ......................................... 12
Hukuki İşlem Kavramı, Türleri ve
Hukuki İşlemin Türlerinden Biri
Olarak Sözleşme  ................................... 12
Sözleşmenin
Geçerlilik Koşulları-
BÖLÜM 2
İrade Sakatlıkları-
Temsil
Giriş ................................................................. 31
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları .................. 31
Kesin Hükümsüzlük .............................. 31
İptal Edilebilirlik .................................... 31
Tamamlayıcı Unsurların Eksikliği ........ 31
Kısmi Hükümsüzlük .............................. 32
Sürekli Sözleşmelerde Geçersizlik ........ 32
Kesin Hükümsüzlük Durumları .................... 33
Ehliyet .................................................... 33
Hukuka Aykırılık ................................... 33
Kişilik Haklarına Aykırılık ..................... 34
Ahlaka Aykırılık ..................................... 35
Başlangıçtaki Objektif İmkânsızlık ...... 35
Şekil ve Şekle Aykırılığın Hukuksal
Sonuçları ................................................ 36
Genel İşlem Koşullarının (GİK) Geçerliliği ... 39
Genel İşlem Koşullarının Tanımı .......... 39
Genel İşlem Koşullarının Denetimi  ..... 40
İrade Açıklamasındaki Sakatlığın
Sözleşmenin Geçerliliğine Etkisi ................... 41
İrade Açıklaması ile İç İrade
Arasındaki Uyumsuzluk Durumları ..... 41
Temsil ............................................................. 50
Doğrudan Temsil ................................... 50
Dolaylı Temsil ........................................ 51
Temsil ile Vekâletin Farklı Olması ....... 51
Kural Olarak Şekil Şartının
Bulunmayışı ........................................... 51
Temsil Yetkisinin Kapsamı .................... 52
Temsil Yetkisinin Sona Ermesi ............. 52
Temsilcinin Kendisiyle Hukuki İşlem
Yapması ve Çifte Temsil  ....................... 53
Yetkisiz Temsil ....................................... 53
iii
 Sebepsiz
Haksız Fiilden Zenginleşmeden ve
BÖLÜM 3 BÖLÜM 4
Doğan Borç İlişkileri Vekâletsiz İşgörmeden
Doğan Borç İlişkileri

Giriş ................................................................. 61 Giriş ................................................................. 91
Kusur Sorumluluğu ........................................ 62 Sebepsiz Zenginleşme Kavramı .................... 91
Fiil ........................................................... 62 Sebepsiz Zenginleşmenin Şartları ........ 91
Hukuka Aykırılık ................................... 63 Sebepsiz Zenginleşmenin Hüküm
Zarar ....................................................... 66 ve Sonuçları  .......................................... 94
Kusur ...................................................... 67 Zamanaşımı ve Daimî Def’i Hakkı ....... 96
Nedensellik Bağı .................................... 68 Geri Verme İsteminin Niteliği ve Benzer
Ahlaka Aykırı Fiilden Sorumluluk ........ 69 Olanaklarla Karşılaştırılması ................ 97
Kusursuz Sorumluluk .................................... 70 Vekâletsiz İşgörme ........................................ 100
Hakkaniyet Sorumluluğu ..................... 71 Vekâletsiz İşgörmenin Şartları ............. 100
Adam Çalıştıranın Sorumluluğu ........... 72 Vekâletsiz İşgörmenin Türleri  ............. 101
Hayvan Bulunduranın Sorumluluğu ... 73
Yapı Malikinin Sorumluluğu ................ 74
Tehlike Sorumluluğu ve Denkleştirme ........ 76
Zararın Belirlenmesi ve Tazminatın Tayini ... 78
Tazminat Davası .................................... 78
Zararın Belirlenmesi .............................. 78
Tazminatın Belirlenmesi ....................... 79
Birden Çok Sorumluluk Sebebi veya Birden
Çok Sorumlu Bulunması, Haksız Fiilde
Zamanaşımı .................................................... 81
Bir Kişi İçin Birden Çok Sorumluluk
Sebebi Bulunması (Sebeplerin Yarışması) .. 81
Bir Zarardan Birden Çok Kişinin
Sorumluluğu (Müteselsil Sorumluluk) ... 81
Haksız Fiilde Zamanaşımı ..................... 82

iv

Borçların İfası ve İfa
BÖLÜM 5
Edilmemesi
Giriş ................................................................. 109
Borçların İfası ................................................. 109
İfayı Yapacak Şahıs ................................ 109
Üçüncü Şahsın İfası ............................... 109
İfanın Yapılacağı Şahıs .......................... 110
İfanın Konusu ........................................ 110
İfa Zamanı .............................................. 113
İfa Yeri .................................................... 114
İfanın İspatı ............................................ 115
İki Tarafa Borç Yükleyen Akitlerde
İfa ........................................................... 116
Alacaklı Temerrüdü ....................................... 117
Alacaklı Temerrüdünün Koşulları ........ 117
Alacaklı Temerrüdünün Sonuçları ....... 117
Borcun İfa Edilememesi ................................ 119
İfa Mümkün Olmadığı İçin İfa
Edememe ............................................... 119
İfa Mümkün Olmasına Rağmen İfa
Etmeme .................................................. 120
Borç İlişkisindeki Özel
BÖLÜM 6 Durumlar-Kayıtlar ve
Borcun Sona Ermesi
Giriş ................................................................. 133
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar .................... 133
Üçüncü Kişinin Edimini Taahhüt ........ 133
Üçüncü Kişi Lehine Sözleşme  .............. 134
Müteselsil Borçluluk İlişkisi  ................. 134
Müteselsil Borç İlişkisinin Özellikleri..   134
Şarta (Koşula) Bağlı Borçlar  ................ 136
Cezai Şart (Sözleşme Cezası)  ............... 137
Dönme Cezası  ....................................... 138
Pey Akçesi (Bağlanma Parası)  ............. 139
Pişmanlık (Cayma) Akçesi .................... 139
Borçların Sona Ermesi  .................................. 140
İbra  ........................................................ 140
Yenileme (Tecdit)  ................................. 140
Alacaklı ve Borçlu Sıfatlarının
Birleşmesi ............................................... 141
İfa İmkânsızlığı  ..................................... 141
İfa Güçlüğü  ........................................... 142
Takas  ..................................................... 142
Zamanaşımı ........................................... 144
v
 Satış Sözleşmesi-
Bağışlama
BÖLÜM 7 Sözleşmesi-
Kira Sözleşmesi
Giriş ................................................................. 153
Satış Sözleşmesi ............................................. 153
Satış Sözleşmesinin Tanımı ve Konusu. 153
Satış Sözleşmesinin Hukuki Niteliği....   153
Satış Sözleşmesinin Unsurları .............. 154
Satış Sözleşmesinin Türleri ................... 154
Taşınır Satışı ................................................... 154
Taşınır Satışının Konusu ....................... 154
Taşınır Satışının Şekli ............................ 155
Taşınır Satışında Yarar ve Hasarın
Geçmesi .................................................. 155
Satıcının Borçları ................................... 156
Satıcının Satılanın Zaptından
Sorumluluğu .......................................... 158
Satıcının Satılanın Ayıptan
Sorumluluğu .......................................... 160
Alıcının Borçları ..................................... 162
Taşınmaz Satışı .............................................. 164
Taşınmaz Satışının Şekli ....................... 164
Satıcının Ayıptan Sorumluluğu ............ 165
Satıcının Zapttan Sorumluluğu ............ 166
Yarar ve Hasarın Geçişi ......................... 166
Bağışlama Sözleşmesi .................................... 166
Bağışlama Sözleşmesinin Tanımı,
Hukuki Niteliği ve Unsurları ................ 166
Bağışlama Ehliyeti ve Tasarruf
Yetkisi ..................................................... 167
Bağışlamanın Çeşitleri ve Tabi
Oldukları Şekil ....................................... 167
Bağışlamanın Hükümleri ...................... 168
Bağışlamanın Sona Ermesi  .................. 168
Kira Sözleşmesi .............................................. 169
Adi Kira Sözleşmesi ............................... 169
Kira Sözleşmesinde Özel Durumlar...... 175
Konut ve Çatılı İş Yeri Kira (Kçik)
Sözleşmesi .............................................. 175
Ürün (Hasılat) Kirası
Sözleşmesi (Üks).................................... 178
vi
Eser Sözleşmesi-
BÖLÜM 8 Vekâlet Sözleşmesi-
Kefalet Sözleşmesi
Giriş  ................................................................ 187
Eser Sözleşmesi .............................................. 187
Eser Sözleşmesinin Unsurları ............... 187
Eser Sözleşmesinin Hukuki Niteliği ..... 188
Eser Sözleşmesinde Hasarın Geçişi ...... 188
Eser Sözleşmesinde Yüklenicinin
Borçları ................................................... 189
İşsahibinin Borçları ve Özellikle
İşsahibinin Ücret Ödeme Borcu ........... 194
Eser Sözleşmesinin Sona Ermesi .......... 196
Vekâlet Sözleşmesi ........................................ 197
Vekâlet Sözleşmesinin Unsurları ......... 197
Vekâlet Sözleşmesinin Hukuki Niteliği
ve Özellikleri .......................................... 199
Vekâletin Kapsamı ................................ 199
Vekâlet Sözleşmesinde Vekilin
Borçları ................................................... 199
Vekâlet Verenin Borçları ...................... 202
Vekâlet Sözleşmesinin Sona Erme
Sebepleri ................................................ 203
Kefalet Sözleşmesi ......................................... 204
Kefalet Sözleşmesinin Özellikleri ......... 204
Kefalet Sözleşmesinin Geçerlilik
Şartları .................................................... 205
Kefaletin Çeşitleri .................................. 206
Kefilin Sorumluluğunun Kapsamı ........ 208
Kefilin Alacaklıya Karşı İleri
Sürebileceği Def’iler .............................. 208
Alacaklının Yükümlülükleri ve
Külfetleri ................................................ 209
Kefil ile Asıl Borçlu Arasındaki
İlişki ........................................................ 210
Kefilin Asıl Borçluya Rücu Hakkı ......... 210
Kefalet Sözleşmesinin Sona Ermesi ..... 211
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Borçlar hukuku, kişiler arasındaki borç ilişkile-
rini konu alır. Söz konusu ilişkilerin çevresi ya-
şam ilişkilerimizin büyük bir kısmını bünyesin-
de barıdıracak kadar geniştir. Arkadaşımıza bir
kitap hediye etmekten tutun da bir sözleşme
aracılığıyla büyük bir inşaat projesi çizdirmek
veya uluslarası bir uyuşmazlıkta avukatınız
aracılığıyla temsil edilmek gibi sayabileceği-
miz pek çok örnek bu kapsamda yer alır.
Borç ilişkilerini konu alan kuralların pek çoğu
Türk Borçlar Kanunu’nda yer alır. Anılan Ka-
nun iki kısımdan oluşur. Genel hükümler
olarak adlandırılan ilk kısımda tüm borç iliş-
kilerine uygulanacak genel kurallar yer alır.
Borçların kaynakları, hukuki işlem, sözleşme,
sebepsiz zenginleşme, borçların ifası, ifa edil-
memesine bağlanan sonuçlar, borç ilişkisin-
deki özel kayıtlar, borcun sona ermesi, Borç-
lar Kanunu’nun genel hükümler kısmında yer
alan başlıkların bir kısmını oluşturur. Borçlar
Kanunu’nun ikinci bölümü özel hükümler şek-
linde adlandırılır. Bu bölümde, çoğunlukla söz-
leşme tiplerine, havale ve vekaletsiz iş görme
gibi bazı özel borç ilişkilerine yer verilmiştir.
Borçlar hukuku isimli kitabınızın ilk altı üni-
tesi, borçlar hukukunun genel hükümler kıs-
mında yer alan düzenlemeleri konu alır. İlk altı
ünitenin borçlar hukukunun genel hükümleri-
ne ayrılmış olması bilinçli bir tercihin sonucu-
dur. Şöyle ki, bu bölümde yer alan hükümler,
Borçlar Kanunu’nda düzenlenmiş borç ilişkile-
rine, pek çok isimsiz sözleşmeye hatta niteliği-
ne uygun düştüğü oranda tüketici işlemlerine
ve ticari işlemlere uygulanır. Kitabınızın son
iki ünitesinde gündelik hayatta en çok uygula-
ma bulan sözleşme tiplerine yer verilmiştir. Bu
kitap sayesinde temel sözleşme tipleri hakkın-
da edindiğiniz bilgiler, ileride karşınıza çıkacak
farklı sözleşme tiplerini yorumlamanızda sizle-
re yardımcı olacaktır.
Hukuk yaşantımızın her alanında bizimle bir-
likte, onu bilmek, uygulamak, hakkını bilen,
hakkını savunan daha uygar bir toplum yarat-
mak bizim elimizde, kitabımızın sizlere hayatı-
nızın her alanında yardımcı olmasını temenni
ederim.
Editör
Dr.Öğr.Üyesi Hayriye ŞEN DOĞRAMACI
vii
 Bölüm 1
Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna
Egemen Olan İlkeler-Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak
Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması

1 2
Borçlar Hukukunun Konusu Borç ve Borç İlişkisi Kavramları
öğrenme çıktıları

1 Borçlar Hukukunun konusunu 2 Borç ve borç ilişkisi kavramlarını

belirleyebilme açıklayabilme

3 4
Borcun Konusu: Edim
3 Edim kavramını tanımlayıp edim türlerini Eksik (Doğal) Borçlar
sıralayabilme 4 Eksik borçları tanımlayabilme

5 6
Borçlar Hukukuna Hâkim Olan İlkeler
5 Borçlar Hukukuna hâkim olan ilkeleri Borç Kaynakları
açıklayabilme 6 Borcun kaynaklarını sıralayabilme

Anahtar Sözcükler: • Borç • Edim • Yüklenti • Culpa in Contrehendo • Hukuki İşlem • Sözleşme
• Öneri • Kabul • Güven Teorisi

2

Borçlar Hukuku
GİRİŞ
Günlük hayatta “borç” kelimesini sık sık ama
çoğu kez farklı anlamlarda kullanırız. “Bana en
azından bu kadarını borçlusun!” veya “Bu iyiliğine
karşılık borçlandım.” türünden cümlelerde geçen
“borç” kelimesinin Borçlar Hukuku anlamında bir
borcu ifade etmediğini hemen anlayabiliriz çün-
kü bu tür borçlar sosyal veya ahlaki anlamda bir
yükümlülük ifade etse de bunlar hukuki anlam-
da ifasına zorlanabilen, ihlali hâlinde tazminat vb.
ikincil yükümlülüklere kaynaklık edebilen gerçek
borç olguları değildir. Şu hâlde Borçlar Hukuku
dersinde öncelikle ifası borçludan talep edilebilen
ve ihlali hâlinde farklı hukuksal sonuçların gün-
deme geldiği tam borçların ne anlama geldiğini;
bünyesinde tekil bir borçtan farklı olarak birden
çok borç ve alacak, talep, yüklenti gibi değişik
Borçlar Hukuku figürünü barındıran geniş an-
lamda borç ilişkisini; sözleşme dışında da borçlara
kaynaklık edebilen haksız fiil, sebepsiz zenginleş-
me, vekâletsiz iş görme gibi Borçlar Hukuku ku-
rumlarını; bu kaynaklardan doğan borçların nasıl
ve hangi koşullarda sona ereceğini ve benzeri ko-
nuları öğrenmeyi beklemeliyiz. Ancak bu kapsamlı
ve zaman gerektiren uğraşının başında, bazı temel
kavramları öğrenmek ve konular ilerledikçe bu
kavramlar arasındaki ilişkileri de öğrenerek daha
karmaşık borçlar hukuku ilişkilerini ve bunların
neden olduğu sorunların çözümünde yol gösterici
ilkeleri kavramayı umabiliriz.
BORÇLAR HUKUKUNUN KONUSU
Medeni Hukukun kişiler arasındaki borç ilişki-
lerini düzenleyen bölümü Borçlar Hukuku adıyla
anılmaktadır. 11.01.2011 tarihinde kabul edilerek
01.07.2012 tarihinde yürürlüğe giren 6098 sayılı
Türk Borçlar Kanunu (TBK) bu alanı düzenlemek-
tedir. Bu Kanun, İsviçre Borçlar Kanunu’ndan ikti-
bas edilen 22.04.1926 tarihli ve 818 sayılı Borçlar
Kanunu’nun (BK) yerini almıştır. Ancak TBK’nin
tek başına bu alanın tümünü düzenlediği düşünül-
memelidir. Bizzat TBK, kendisinin, 22.11.2001
tarihli ve 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun
(TMK) Beşinci Kitabı olup onun tamamlayıcısı
olduğunu belirtmektedir (TBK m. 646). TMK’nın
5. maddesi de “Bu Kanun ve Borçlar Kanunu’nun
genel nitelikli hükümleri, uygun düştüğü ölçüde tüm
özel hukuk ilişkilerine uygulanır.” demek suretiyle
iki kanun arasındaki birliği teyit etmiştir.
1
Esasen Alman ve Fransız Medeni Kanunları,
Borçlar Hukukunu da kapsayacak şekilde tüm Me-
deni Hukuk alanını genel ilkeleriyle düzenleyen te-
mel kanunlar olarak biri 19. yüzyılın (1804), diğeri
20. yüzyılın başında (1900) yürürlüğe girmiştir.
TMK ve TBK’ye kaynaklık eden İsviçre Medeni
(İMK) ve Borçlar Kanunları (İBK) ise bazı tarihi
sebeplerle ayrı kanunlar olarak 20. yüzyılın başla-
rında (ilki 1907, ikincisi 1911) yürürlüğe girmiş-
tir ancak bu şeklî ayrılık üzerinde fazla durmadan,
TBK’nın genel hükümlerinin tüm özel hukuk iliş-
kilerinde ya doğrudan ya da kıyasen uygulama ala-
nı bulduğunu ifade etmek gerekir. Benzer biçimde
TMK ile düzenlenen dürüstlük kuralı (MK 2/I),
kişiliğin korunması (MK 23) ve ehliyet (MK 8 vd.)
ile ilgili hükümler, özel hukukun tamamında uy-
gulama alanı bulur. TBK’nın genel hükümleri de
uygun düştüğü ölçüde Medeni Hukuk alanında kı-
yasen uygulanır. Bunun için TMK’de konuya iliş-
kin bir hüküm bulunmaması ve uygulanacak TBK
hükmünün ilgili Medeni Hukuk kurumunun bün-
yesi ve niteliğine uygun düşmesi gerekir. TBK’nin
ilk 206 maddesi “Genel Hükümler” başlığını taşıyan
Birinci Kısmını oluşturur. Özel Hukukun diğer
alanlarında da kıyasen uygulanacak olan hükümler
bunlardır. Bu hükümler, özel kısımda hüküm bu-
lunmayan konularda da doğrudan uygulanır.
TBK; temelde dilin yenilenmesi, bazı çeviri
hatalarının düzeltilmesine ilişkin hükümler sevk
etmekle yetinmemiş, BK ve İBK’de yer almayan
yeni düzenlemelere de yer vermiştir. Örneğin şu
düzenlemeler BK ve İBK’de bulunmaz: Borca ka-
tılma (TBK m. 201), sözleşmenin devri (TBK m.
205), sözleşmeye katılma (TBK m. 206), genel
işlem koşulları (TBK m. 20-25), tehlike sorumlu-
luğu ve denkleştirme (TBK m. 71), sürekli edimli
sözleşmelerde borçlu temerrüdü (TBK m. 126),
ibra (TBK m. 132), kısmi ifa imkânsızlığı (TBK
m. 137), aşırı ifa güçlüğü (TBK m. 138).
Bu açıklamalar, Borçlar Hukukunun konusunu
Özel Hukuk alanındaki borç ilişkilerinin oluştur-
duğunu gösterir. Dolayısıyla borç ilişkisinin nasıl
kurulduğu, bir diğer deyişle kişinin ne zaman ve ne
şekilde borç altına gireceği, bu borcun nasıl ifa edi-
leceği, ifa edilmezse bunun hukuksal sonuçlarının
(yaptırım) neler olacağı, dar ve geniş anlamda borç
ilişkisinin ne zaman sona ermiş olacağı gibi olgular
Borçlar Hukukunun konusunu oluşturur. Bu ne-
denle, borç ve borç ilişkisi, Borçlar Hukukunun en
önemli temel kavramlarındandır.
3
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-

1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması

Öğrenme Çıktısı

1 Borçlar Hukukunun konusunu belirleyebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Borçlar Kanunu’ndaki dü-

Tarihsel süreç içerisinde
Borçlar Hukukundan ay-
rılarak ayrı bir hukuk dalı
hâline gelen hukuk dalı/
dalları nelerdir?
Borçlar Kanunu’nda yapı-
lan değişiklikleri Kara Avru-
pası hukuk sistemine dahil
ülkelerde yapılan değişiklik-
lerle ilişkilendiriniz.
zenlenmelerin gündelik ha-
yattaki borç ilişkilerinin dü-
zenlenmesinde yeterli olup
olmadığını kendi kişisel de-
neyimleriniz üzerinden dü-
şününüz.

BORÇ VE BORÇ İLİŞKİSİ KAVRAMLARI

Kanun, borç ilişkisini tanımlamamıştır. Bu kavram en basit tanımıyla, alacaklı ile borçlu arasındaki hu-
kuki ilişkiyi ifade eder. Alacaklı, bu hukuki ilişkiye dayanarak borçludan, bir edada bulunmasını (edimini
ifa etmesini) talep etme hakkına sahiptir. Borçlu ise borca uygun davranışta bulunmakla (edimi yerine
getirmekle) yükümlüdür. Tekil bir borç söz konusu olduğunda bile bunun bir alacaklısı olması gerekir.
Alacaklısı olmayan borç olmaz. Her bir tekil borç, alacaklı ile borçlu arasında bir (dar anlamda) borç iliş-
kisinin varlığını gerektirir. Diğer yandan, borç deyimi tek başına borçlunun edim yükümlülüğünü ifade
eder. Hâlbuki borç ilişkisi deyimi, madalyonun ikinci yüzü olan alacaklının, borcun ifasını talep hakkını
da ifade eder.
Borç ilişkisi geniş anlamda kullanıldığında ise çok sayıda borcun doğumuna elverişli; borç dışında
talep, alacak, yüklenti, beklenti gibi farklı Borçlar Hukuku figürlerini kapsayan; organizma benzeri bir
yapıyı ifade eder. Örneğin satış sözleşmesi ile kurulan geniş anlamda borç ilişkisinde; satıcının, satılanın
mülkiyetini alıcıya geçirme, alıcının ise satış bedelini satıcıya verme borcu doğar. Kira sözleşmesi, kiracının
asli borcu olan kira bedelinin her ay yeniden doğumuna kaynaklık ettiğinden, borç ilişkisinin organizmaya
benzetilme sebebini açıklayan iyi bir örnek oluşturur. Borçlu veya alacaklı temerrüdü nedeniyle ortaya
çıkan yeni talepler de böyledir çünkü bunlar borç ilişkisinin kuruluşuyla değil, ilave bazı olguların ger-
çekleşmesi üzerine ortaya çıkar. Diğer yandan sözleşmenin tipini belirleyen, borç ilişkisine adını veren asli
edim yükümlülükleri yanında satılanın belirli bir şekilde ambalajlanması, belirli bir yer ve zamanda teslimi
gibi yan edim yükümlülükleri de geniş anlamda borç ilişkisinin içeriğinde yer alır. Satılanın kullanımına,
alıcı tarafından bilinmesi gereken risklerine ilişkin olarak alıcının aydınlatılması gibi yan yükümlülükler
de bunlar arasında sayılabilir. Hekim-hasta, avukat-iş sahibi gibi ilişkilerde aydınlatma yükümlülüklerinin
daha da önem kazandığını söyleyebiliriz. Asli edim yükümlülüklerinden bağımsız özen ve koruma yüküm-
lülüklerinin varlığı da geniş anlamda borç ilişkisinin kapsamına dair ufkumuzu genişletir.

4

Borçlar Hukuku
Öğrenme Çıktısı
2 Borç ve borç ilişkisi kavramlarını açıklayabilme
Araştır 2 İlişkilendir
Borç kavramının kökenini Borç ilişkileri ile ticari ilişki-
araştırınız. leri karşılaştırınız.
BORCUN KONUSU: EDİM
Edim, borçlunun yerine getirmekle yükümlü
olduğu davranıştır. Borçlu bu yükümlülüğü yap-
ma, verme veya yapmama şeklindeki bir davranışı
sergileyerek yerine getirir. Borç ilişkisinin niteliğine
göre bu davranış biçimlerinden birkaçının bir ara-
ya getirilmesinden oluşan edim yükümlülükleri de
söz konusu olabilir. Örneğin borçlu, alacaklıya bir
şey vermenin yanında bir şey yapmayı da borçlan-
mış olabilir. Edim yükümlülüğü, borcun konusu-
nu oluşturur.
Edim, genellikle alacaklı bakımından mali bir
değer ifade eder ancak bu şart değildir. Manevi bir
menfaatin sağlanması da edimin konusunu oluş-
turabilir. Herhâlde borçlunun davranışı, alacaklı
yararına bir harcama (tasarruf ) oluşturduğunda
edim niteliğini kazanır ancak bu harcamanın mal-
varlığıyla yapılması şart değildir. Örneğin bir işçi
beden gücüyle; bir avukat veya mali müşavir, zihin
ve bedenin birlikte çalışması ile karşı tarafa bir har-
camada bulunabilir.
dikkat
Edim her zaman bir borcun konusu-
nu oluşturmaz. Bir kimse yanılarak bir
borcunu ifa ettiği düşüncesiyle aslında
alacaklı olmayan birine borçlu olmadı-
ğı bir edimi ifa edebilir. Bu tür olgular,
sebepsiz zenginleşme aracılığıyla borç
ilişkisinin doğumuna sebep olur.
1
Anlat/Paylaş
Siz de taraf olduğunuz borç
ilişkilerinin hayatınızda ne
kadar yer tuttuğunu düşü-
nünüz.
Edim Yükümlülükleri-Koruma
Yükümlülükleri
Bir borç ilişkisinde borcun konusunu oluşturan
edim yükümlülükleri ile edim niteliği taşımayan
koruma yükümlülükleri yer almaktadır.
Asli Edim Yükümlülükleri
Bir borç ilişkisinin nitelendirilmesini sağlayan,
ilişkiye adını veren borçlara asli edim yükümlü-
lükleri denir. Satışta malın teslimi ve mülkiyetinin
devri böyledir. Bunlar sözleşmenin kurulmasıyla
tarafların iradelerine bağlı olarak doğar.
Yan Edim Yükümlülükleri
Asli edim yükümlülüklerin yerine getirilmesi sı-
rasında, bunların ifasına yardım eden veya kalitesini
artıran bir takım yan edim yükümlülüklerinin de
ifası gerekebilir. Örneğin satılanın ambalajlanması,
kullanımına ilişkin bilgilerin alıcıya verilmesi, alıcı-
nın teslim masraflarını ödeme yükümlülükleri böy-
ledir. Bunların asli edim yükümlülükleri ile değiş to-
kuş ilişkisi içinde bulunmadıkları, onların karşılığını
oluşturmadığı açıktır. Bunlar asli edim yükümlülük-
lerinden bağımsız olarak ihlal edilebilir dolayısıyla
ifaları ayrıca istenebileceği gibi ihlalleri de tazminat
sorumluluğuna yol açar. Yan edim yükümlülükleri,
kanundan veya sözleşmeden doğabilir. Kiracının;
kiralananın ayıplarının giderilmesine ya da zarar-
ların önlenmesine yönelik çalışmalara katlanmakla
yükümlü olması, kanundan kaynaklanan (TBK m.
319) bir yan edim yükümlülüğüdür. İşverenin işçi-
yi bir eğitim seminerine göndermeyi üstlenmesi ise
sözleşmeden doğan bir yan edim yükümlülüğüdür.
5
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-
1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması
İkincil Edim Yükümlülükleri
Borç ilişkisinin ilerleyen aşamalarında, bazı olgu-
ların gerçekleşmesine bağlı olan ikincil (tali) edim
yükümlülükleri de ortaya çıkabilir. Örneğin, satıcı
malı teslim etmekte gecikmişse (temerrüt), alıcı hem
ifa hem de gecikme sebebiyle tazminat talep edebilir
(TBK m. 125/I). Dikkat edileceği gibi bunlar; söz-
leşmenin kurulmasıyla değil, onun ihlalinden kay-
naklanan ikincil (tali) nitelikte yükümlülüklerdir.
Koruma Yükümlülükleri
Bir sözleşme ilişkisinin kurulması sırasında ve
sonrasında tarafların, birbirlerinin kişi ve malvarlığı
hakları üzerinde etkide bulunma imkânları artmış
olur. Bu durum, taraflar arasında bir güven ilişkisi
kurulmasının zeminini oluşturur. Dürüstlük ku-
ralı bu güvenin boşa çıkarılmamasını, karşı tara-
fın kişiliği ve malvarlığının korunması için gerekli
önlemlerin alınmasını gerektirir. Bunlar, asli edimi
desteklemek veya kalitesini artırmak gibi bir amacı
bulunmayan, asli edim yükümlülüğünden bağım-
sız davranış ve koruma yükümlülükleridir. Tarafla-
rın birbirlerine karşı her türlü aydınlatma, uyarma,
açıklama yapma yükümlülüklerini bunlara örnek
verebiliriz. Bunların ifası talep edilemez ancak ihlal-
leri hâlinde tazminat yaptırımı söz konusu olabilir.
Edim Türleri
Öğretide, borcun konusunu oluşturan edimin
farklı kriterlerden hareketle gruplandırılarak açık-
lanması alışkanlık hâline gelmiştir. Söz konusu
ayrım edim kavramının tüm yönleriyle anlaşılması
bakımından oldukça yararlıdır.
Olumlu/Olumsuz Edim
Edim yükümlülüğünün konusunu bir şey ver-
mek veya yapmak oluşturduğunda olumlu edim-
den söz edilir. Buna karşılık borçlu rekabet etme-
me, manzara kapatmama gibi gerçekte yapabileceği
bir şeyi yapmamayı üstlendiğinde olumsuz edim-
den söz ederiz. Olumlu edimler, kişisel ve maddi
edimler olarak iki alt başlık altında incelenebilir.
6
Kişisel Edim/Maddi Edim
Borçlunun bedensel veya düşünsel gücü ile ye-
rine getirilen edimler kişisel, malvarlığından yerine
getirdiği edimler ise maddi edimler olarak adlandı-
rılır. Hizmet ve vekâlet sözleşmelerindeki iş görme
borçları birincisine, satışta satılanın mülkiyetinin
geçirilmesi ikincisine örnek oluşturur. Bu ayrım
önemlidir çünkü maddi edimin ifasında borçlu-
nun durumu dikkate alınmaz. Ödeme gücü olma-
sa bile ifa veya tazminata mahkûm edilebilir. Mal-
varlığından ödenecek borçlar kural olarak üçüncü
kişi tarafından da yerine getirilebilir (TBK m. 83).
Borçlunun ölümünde borçlandığı maddi edimler,
külli halefiyet yoluyla mirasçılara geçer. Oysa kişi-
sel edimler (örneğin ressamın resim yapma, şarkı-
cının konser verme, avukatın davayı takip borçları)
mirasçıya geçmez. Borçlu kişisel edimi, bedensel ve
düşünsel durumuna göre yerine getirir. Toplumun
ahlaki anlayışı gereği alacaklı yararına yapılması
beklenenden daha fazlasını yapması, hayatını veya
sağlığını tehlikeye atacak fiilleri yerine getirmesi,
kural olarak borçludan beklenemez. Borçlunun ki-
şisel takatini aşacak bir borç altına girmesi, kişilik
hakkını ihlal etmesi nedeniyle hükümsüz olur.
Tür/Parça Borcu
Borcun konusu taraflarca bireyselleştirilerek
özel nitelikleri ile yeterince belirlenebilir. Bu du-
rumda parça borcu veya ferden belirli borçtan
söz edilir. Buna karşılık borcun konusu belirli bir
türe ait ayırt edici özellikler veya sayı, ölçü ya da
ağırlıkla belirlendiğinde tür (cins/nevi) borcu söz
konusudur. Birinin kolundaki saat, işe giderken
kullandığı bisiklet veya motorsiklet, plakası belirli
olan otomobili parça borcu veya ferden belirli borç
oluşturur. Buna karşılık belirli bir marka ve mo-
delden belirli bir sayı veya miktarda üretilen saat,
bisiklet ya da kilo, ton gibi ağırlık ölçüleriyle belir-
lenen buğday veya pirinç gibi şeyler; tür borcunun
konusunu oluşturur.
Misli eşya, türünün niteliklerini taşıyan ve ku-
ral olarak ölçme, tartma veya sayma ile belirli hale
gelen şeylere misli eşya denir. Tür borcu genellikle
misli eşyadan oluşur. Örneğin pirinç, buğday gibi
şeyler misli eşyadır. Bunlar ölçü veya tartı ile belirli

Borçlar Hukuku
duruma getirilerek tür borcunun konusunu oluştu-
rur ancak bazen misli eşya, belirli bir stoktan belirli
bir miktarda mal olarak belirlenmiş olabilir. Örne-
ğin X fabrikasının 2 sayılı silosundaki buğdaydan
2 ton gibi. Bu durumda sınırlı tür borcundan söz
edilir. Tür borcu imkânsız hâle gelmez (nevi telef
olmaz). Hâlbuki X fabrikasının 2 sayılı silosundaki
buğdaylar yangın sonucu yok olursa sınırlı tür bor-
cu imkânsızlık nedeniyle sona erer.
Tür borcunun belirlenmesinde kural olarak
borçlunun seçim hakkı bulunur. Bu durumda
borçlu ortalama nitelikten daha düşük bir edimi
seçemez ancak taraflar anlaşarak seçim hakkının
alacaklıya ait olduğunu kararlaştırabilir. Bazen işin
niteliğinden de seçim hakkının alacaklıya ait oldu-
ğu anlaşılabilir (TBK m. 86).
dikkat
Tür borcu, parça borcu ayrımı borcun ko-
nusu esas alınarak yapılan bir ayrımdır. Bu
bakımdan ayrımın kriteri sübjektiftir. Misli
eşya nitelendirmesi ise eşyanın niteliği esas
alınarak yapılan bir değerlendirmedir. Bu ba-
kımdan değerlendirme kriteri objektiftir.
Seçimlik Borç/Seçimlik Yetki
Borcun konusu birden çok edimden oluştuğu
hâlde borç bunlardan sadece biri veya birkaçı se-
çilerek ifa edilmekle sona erecekse seçimlik borç
söz konusu olur: 10 ton sac levha veya 9 ton inşaat
demiri gibi. “Seçimlik borçlarda, hukuki ilişkiden ve
işin özelliğinden aksi anlaşılmadıkça, edimlerden bi-
rinin seçimi borçluya aittir.” (TBK m. 87). Seçim
hakkı, yenilik doğuran bir haktır. Dolayısıyla mu-
hataba varması gereken bir irade açıklamasıyla kul-
lanılır. Bu hak kullanılınca diğer edimler borcun
konusu olmaktan çıkar.
Seçimlik borç sözleşmeden, ölüme bağlı tasar-
ruftan, mahkeme kararından ya da kanuni düzen-
lemeden doğabilir. Seçimlik borca konu edimlerin
aynı nitelikte veya aynı değerde olması da gerek-
1
mez. Örneğin borçlunun bir işin görülmesi veya
bir şeyin verilmesi ya da rekabet edilmemesi borç-
larından birini ifa seçerek borcunu ifa edebileceği
kararlaştırılabilir. Seçim hakkına sahip olan borçlu,
düşük değerli edimi seçerek bunu ifa etmekle borç-
tan kurtulabilir.
Seçimlik yetki, borçlu tek bir edimi üstlenmiş ol-
masına karşılık bunun yerine başka bir edimi yerine
getirerek borçtan kurtulma yetkisine sahipse seçim-
lik yetkiden söz edilir. Örneğin, bir otomobilin 100
bin TL’ye satımı konusunda anlaşma yapılmış ancak
satıcıya dilerse borcunu resim koleksiyonundaki
ünlü bir ressama ait yağlı boya tablo ile ifada bulun-
ma yetkisi tanınmıştır. Bu durumda otomobil asli
edim, tablo ise yedek edimdir. Borçlu asli edim ola-
rak otomobili teslim ederek borcunu ifa eder ancak
ona dilerse yedek edim olarak tabloyu teslim ede-
rek borçtan kurtulma yetkisi tanınmıştır. Seçimlik
borçlarda edimlerden birinin imkânsız hâle gelmesi
borcu sona erdirmez. Hâlbuki seçimlik yetkide asıl
edimin ifası imkânsız hâle gelirse borç kendiliğinden
imkânsız olur; diğer edim bunun yerine geçmez.
dikkat
Seçimlik borç ve seçimlik yetki birbirinden
farklıdır. Bu farklılık asıl edimin imkânsız
hâle gelmesinde de kendisini gösterir. Seçim-
lik borçlarda edimlerden birinin imkânsız
hâle gelmesi borcu sona erdirmez. Hâlbuki
seçimlik yetkide asıl edimin ifası imkânsız
hâle gelirse borç kendiliğinden imkânsız olur.
Ani Edim/Sürekli Edim
Alacaklının edimdeki çıkarının bir defada mı
yoksa zamana yayılmış bir şekilde mi ortaya çık-
tığına göre yapılan bir ayrımdır. Örneğin satışta
mülkiyetin devri ve satış bedelinin ödenmesi ani
olarak gerçekleşir. Buna karşılık mimarın, avuka-
tın, terzinin, kiralayanın, işçinin edimi genellikle
zamana yayılmış gibi görünür. Zamana yayılsa da
edim sonda belirli bir şeyin (eserin) teslimi ile ger-
7
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-

1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması

çekleşmiş sayılıyorsa burada yine de ani bir edimden söz edilmelidir. Terzinin elbise dikmek için yaptığı
çalışmaların tümü hazırlık eylemleridir; elbisenin teslimiyle ifa gerçekleşmiş olur. Hâlbuki işçinin edimi
zamana yayılmış olsa da işveren onun her bir faaliyetinden edim çıkarı elde eder. Dolayısıyla burada sürekli
bir edimden söz etmek daha doğrudur. Bu ayrım ani edimli sözleşmelerin geçmişe etkili dönmeyle, sürekli
edimli sözleşmelerin ise geleceğe etkili fesihle sona erdirilmesi bakımından önem taşır.

Hukuki Görev/Yüklenti
Genellikle Aile Hukuku alanında rastlanan görevlerin borç ve yüklenti olgularından ayırt edilmesi ge-
rekir. Eşlerin birbirlerine, ana babanın çocuklarına karşı hukuki görevleri ihlal edilirse karşı taraf bunların
yerine getirilmesini isteyebilir ancak ihlalin hukuksal sonucu ifa davası değil, boşanma davası veya velayetin
kaldırılması gibi yaptırımlardır. Yüklenti denilen olgular ise ifalarının muhataba herhangi bir edim çıkarı
sağlamamasıyla borçlardan ayrılır. Bazı hakların kullanılması (örneğin ayıba karşı sağlamadan doğan hak-
lar) muhatap açısından riskli bir durum oluşturacağından,
hak sahibinin belirli süreler içinde muhatabı bilgilendirmesi
Ayıba karşı sağlama borcu, bir sözleşme (ayıp ihbarı gibi) öngörülmüş olabilir. Karşı tarafa edim çı-
ilişkisinde borçlunun sözleşme konusu karı sağlamasa da borç ilişkisi içinde hakkaniyetin korunma-
şeyi gereği gibi ifa etmekle yükümlü ol- sı amacına hizmet eden bu tür davranış kurallarına yüklenti
masını ifade eder. Örneğin satım sözleş- (külfet/gerekli davranış) adı verilir. Örneğin haksız fiilden
mesinde satıcının teslim ettiği peynirler zarar görenin, zararın artmaması için gerekli önlemleri alma-
bozuksa bu hâlde satıcının ayıba karşı te- sını öngören TBK m. 52 hükmü bir yüklenti olgusu düzen-
keffül borcunun bulunduğu kabul edilir. lemektedir. Bu olasılıkta yüklenti ihlaline bağlanan hukuksal
sonuç (yaptırım), tazminat miktarında indirime gidilmesidir.

Culpa İn Contrahendo (cic) Sorumluluk

Kelime anlamı sözleşme görüşmelerindeki kusur olan cic, sözleşme ilişkisi dışında ortaya çıkan bazı za-
rarların sözleşme sorumluluğu esaslarına göre giderilmesi amacıyla geliştirilmiş bir sorumluluk teorisidir.
Sözleşme görüşmeleri sırasında taraflar arasında bağlantı ve sosyal temasın yoğunlaşması, birbirlerine zarar
verme riskini de artırır. Bu da taraflar arasında bir güven ilişkisi kurulmasına neden olur. Temelini dü-
rüstlük kuralında bulan bu güven ilişkisi, taraflara, birbirlerine zarar vermemek ve karşılıklı çıkarlarını
gözetmek konusunda özen gösterme yükümlülüğü yükler. Sözleşmenin kurulmasında karşı tarafın dikkate
aldığı şartlar konusunda onu aydınlatmak, kişiliğini ve malvarlığını zararlardan koruyacak önlemleri almak
gibi yükümlülükler bu güven ilişkisinden doğar. Bu borç ilişkisini kusuru ile ihlal eden taraf haksız fiil
hükümlerine göre değil, sözleşmeye aykırılık hükümlerine göre sorumlu tutulur.

Öğrenme Çıktısı

3 Edim kavramını tanımlayıp edim türlerini sıralayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Edimin belirlenmesinde ka- Doğal enerji, elektrik ener-

Edim ile para arasındaki
nun tarafından getirilmiş sı- jisi edim olarak belirlenebi-
ilişkiyi değerlendiriniz.
nırlar var mıdır? lir mi? Düşününüz.

8
 1
Borçlar Hukuku

EKSİK (DOĞAL) BORÇLAR Ahlaki Görevlerden Kaynaklanan

Gerçek bir borcun tüm özelliklerini taşıyan
borçlar, tam veya eksiksiz borçlar olarak kabul edi-
lebilir. Eksik borçlar ise, bu özelliklerin bir veya
birkaçını taşımayan borçlardır. Gerçek bir borç,
alacaklısına kural olarak ifayı talep ve dava etme,
cebri icra yoluyla borçluyu ifaya zorlama imkânı
verir. Bu hukuki imkânlarla donatılmayan eksik
borçlar ise, hukuki borçların zıddını ifade eden do-
ğal borçlar olarak da adlandırılabilir.
Dar Anlamda Eksik Borçlar
Eksik borçlardan bir kısmında kanun; bunların
ifasına değer vermekte, yapılan kazandırmanın se-
bepsiz olmadığını kabul etmektedir. Kumar ve bahis
borçları (TBK m. 604-606) veya evlenme simsarlı-
ğından (TBK m. 524) doğan borçlar böyledir. Ka-
nun koyucu gerçek borçlardan farklı olarak bu borç-
lar için dava hakkı tanımamıştır. Bunlar için borç
ikrarında bulunulması veya kişisel ya da ayni temi-
nat verilmesi de geçerli olmaz. Hâkim, defi değil iti-
raz oluşturan bu olguların varlığını dosyadan anlarsa
resen (görevi gereği) dikkate almak zorundadır an-
cak bu borçlar borçlunun rızasıyla ifa edilirse artık
geçerli bir borç ifa edilmiş sayılır. Bu söylediklerimiz
evlenme simsarlığından doğan borçlar için de geçer-
lidir. Dolayısıyla dar anlamda eksik borçlar; kumar,
bahis ve evlenme simsarlığından doğan borçlardır.
Borçlar
Hukuk düzeninin değil ahlakın öngördüğü
borçlar da eksik borç oluşturur. Bir kimsenin, ka-
nunen nafaka alacaklısı olmayan bir yakınına para
vermesi böyledir. Bu olasılıkta hukuki değil doğal
bir borç ifa edilmektedir. Kanun bunların ifa edil-
mesi hâlinde, tıpkı zaman aşımına uğramış borçlar
gibi iadesinin talep edilemeyeceğini öngörmüştür.
Hâkim bu olguyu dosyadan anlarsa resen dikkate
alır. Dar anlamda eksik borçlardan farklı olarak ah-
laki görevin ifası taahhüt edilirse bu geçerli olur.
Böyle bir görevin kefalet veya rehinle teminat altı-
na alınması da geçerli sayılır.
Zamanaşımına Uğramış Borçlar
Borç zaman aşımına uğramış olsa da varlığını
sürdürür. Dolayısıyla bu tür alacaklar talep ve dava
edilebilir ancak borcun zaman aşımına uğramış ol-
ması borçluya, ifadan kaçınma konusunda bir defi
hakkı sağlar. Zaman aşımı borcu sona erdiren bir
itiraz oluşturmadığından hâkim bu olguyu resen
dikkate alamaz. Borçlunun bu defiyi kullanmış ol-
ması, yani zaman aşımı savunmasında bulunması
gerekir. Zaman aşımına uğramış bir borcun ifası
geçerlidir, sebepsiz zenginleşme oluşturmaz (TBK
m. 78/II). Böyle bir borç için yeni bir senet veril-
miş veya teminat gösterilmişse bunlar geçerli olur.

Öğrenme Çıktısı

4 Eksik borçları tanımlayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Zaman aşımına uğramış

Ahlaki görevden doğan borç-
borçların dava edilememe- Ahlaki görevden doğan borç-
larla nafaka borçları arasın-
sinin hukuki sebebini araş- lara siz de bir örnek veriniz.
daki ilişkiyi değerlendiriniz.
tırınız.

9
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-
1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması
BORÇLAR HUKUKUNA HÂKİM
OLAN İLKELER
Taraflar arasındaki borç ilişkilerini konu alan
borçlar hukuku, taraflar arasındaki bu ilişkiye ka-
rakterini veren birtakım ilkelerden oluşur. Bunlar
irade serbestisi ilkesi, nisbilik, ahde vefa ve güvenin
korunması ilkesidir.
İrade Serbestisi (Özerkliği)
Borçlar Hukukuna hâkim olan temel ilkelerden
en önemlisi irade özerkliğidir. Sözleşme özgürlü-
ğünü ifade eden bu ilkenin iki yönü bulunur: 1)
Sözleşme yapıp- yapmama özgürlüğü ve 2) sözleş-
menin konusunu belirleme ve içeriğini serbestçe
düzenleme özgürlüğü.
Sözleşme özgürlüğünün ilk yönü kişinin, dile-
diği kimse ile sözleşme yapmakta özgür olduğunu
diğer bir ifadeyle istemediği kimse ile sözleşme
yapmaya zorlanamayacağını ifade eder. Sözleşme
özgürlüğünün tip serbestisi de denilen ikinci yönü
ise kişinin sözleşmenin konusunu dilediği gibi, di-
lediği tipte belirleme ve düzenleme özgürlüğünü
ifade eder. Taraflar kanunda düzenlenmiş bir tipe
(satım, kira, bağışlama gibi) uygun sözleşme yapa-
bilecekleri gibi bu tipi belirleyerek kanuna atıfta
da bulunabilir. Bunun yerine kanunda düzenlenen
belirli tipteki sözleşmeleri birleştirmek (bileşik
sözleşme) veya karıştırmak (karma sözleşme) su-
retiyle yeni bir sözleşme de yapabilirler. Tarafların
yasada hiçbir şekilde öngörülmemiş (isimsiz) bir
sözleşme tipini özgürce belirleyerek böyle bir söz-
leşmenin (kendine özgü sözleşme) tarafı olmaları
da mümkündür.
Sözleşme özgürlüğü anayasal bir haktır ancak
bu kuralın tam bir eşitlik içinde uygulanması çeşitli
açılardan farklı durumlarda bulunan insanlar ara-
sında adaletsizliğe yol açabilir. Kişiler arasında mali
güçleri, bilgileri, yetenekleri, belirli hukuki veya
ticari işlerle haşir-neşir olup olmamaları gibi pek
çok açıdan farklılıklar bulunur. Hukuk düzeni bazı
duyarlı sayılan alanlarda sözleşme özgürlüğüne mü-
dahale ederek daha zayıf ve güçsüz olan tarafı koru-
mak için tedbirler alır. Tüketicilerin korunması için
10
sözleşme içeriği ve şekline getirilen kısıtlamalar; kira
sözleşmelerine, iş akitlerine yapılan müdahaleler bu
türden tedbirlere örnek gösterilebilir. Elektrik, te-
lefon, posta, su dağıtımı yapan şirketlerin önceden
belirlenen şartları yerine getiren herkesle sözleşme
yapmak zorunda olması da sözleşme özgürlüğüne
getirilen kısıtlamalardandır. Bu, kamu hukukun-
dan doğan bir sözleşme yapma zorunluluğudur.
Sözleşme yapma zorunluluğu dürüstlük kuralından
da doğabilir. Özellikle belirli bir bölgedeki fiili te-
kel durumunda olan otel, lokanta gibi işletmelerin,
haklı bir sebep olmadıkça herkesle sözleşme yapma
zorunlulukları bulunduğu söylenebilir.
dikkat
Kamu hukukundan kaynaklanan engelli ve
hükümlü çalıştırmaya yönelik düzenleme için
İş K. m. 30 okunmalıdır. Özel hukuk kaynaklı
sözleşme zorunluluğuna örnek olarak TKHK
m. 6 okunabilir. Ayrıca Karayolu Taşıma K.
m. 5/IV ve TTK m. 1483’e de bakılabilir.
Önsözleşme, bir sözleşmenin sonraki bir tarihte
kurulması geçerli olarak borçlanılabilir (TBK m.
29). Bu sözleşme, sözleşme yapma zorunluluğu
doğurur ancak bu zorunluluk önceki bir sözleşme-
den doğduğu için tam anlamıyla sözleşme yapma
zorunluluğundan söz edilemezünkü borçlu, iradi
olarak böyle bir borç altına girmiştir.
Şu hususa dikkat edilmelidir: Ön sözleşme
ancak borç doğuran sözleşme kurulması için ya-
pılabilir. Bir tasarruf işleminin taahhüt edildiği
sözleşmeye ön sözleşme denilmez. Örneğin, bir
taşınırın mülkiyetini devir borcu doğuran sözleş-
me, önsözleşme değil borçlandırıcı bir sözleşmedir
çünkü bu sözleşme ile mülkiyeti devretme (tasar-
ruf işlemini yapma) borcu üstlenilmektedir. Buna
karşılık doğrudan doğruya bir taşınmazın devri
borcunu doğurmayan, bu borcu doğuracak bir
sözleşmenin yapılması borcunu içeren taşınmaz
satış vaadi, bu anlamda bir ön sözleşmedir. Böyle

Borçlar Hukuku
bir sözleşmenin ifası için açılan dava sonucunda
verilecek hüküm, asıl sözleşmenin kurulması için
gerekli irade beyanı yerine geçer. Uygulamada
hâkim TMK m. 716 gereğince mülkiyetin alacak-
lıya geçmesine dair karar vermektedir. Sonuçları
arasında pratik bir fark bulunmaması nedeni ile
öğretide satış vaadinin de aslında önsözleşme de-
ğil, mülkiyeti devir borcu doğuran satış sözleşme-
si olduğu görüşü de savunulmaktadır.
Madde 716 Tescili İsteme Hakkı: “Mülki-
yetin kazanılmasına esas olacak bir hukukî
sebebe dayanarak malikten mülkiyetin
kendi adına tescilini istemek hususunda
kişisel hakka sahip olan kimse, malikin
kaçınması hâlinde hâkimden, mülkiyetin
hükmen geçirilmesini isteyebilir.”
Borç İlişkisinin Nispiliği
Borç ilişkisinden doğan edim yükümlülükleri
sadece bu ilişkinin borçlu tarafına karşı ileri sürü-
lebilir. Bu ilişkinin dışında kalan üçüncü kişilerin
borç ilişkisinden doğan alacağa riayet etme, alacak-
lının bu hakkını koruma ve benzeri yükümlülükle-
ri bulunmaz. Örneğin bir malın mülkiyetini satış
veya başka bir hukuki sebebe dayalı olarak kaza-
nan bir kimsenin, bu malı daha önce satın almış
ancak mülkiyeti kazanmamış kimseye karşı hiçbir
yükümlülüğü yoktur. Malı önceden satın alan kişi,
sadece satıcıya karşı, ifa etmemeye (borca aykırılı-
ğa) dayalı talepler ileri sürebilir. Borç ilişkisinin nis-
piliği, malike karşı talepte bulunmasına engel olur.
İstisnalar. Önceden başkasına satılan fakat mül-
kiyeti geçirilmeyen malın mülkiyetini, alacaklıya
zarar verme kastıyla kazanan üçüncü kişi malike
karşı, TBK m. 49/II’ye dayalı tazminat talebinde
bulunulabilir. Hâkim bu olasılıkta aynen tazmine
hükmedebilir çünkü Kanun, ahlaka aykırı davra-
nışla alacak hakkı ihlalini de haksız fiil saymıştır.
Bu durumda, alacak hakkının nispiliği ilkesine ge-
1
tirilen bir istisnadan söz edilebilir. Bir diğer istis-
na da tapu kütüğüne şerh verilmekle eşyaya bağlı
borç haline gelen kişisel haklardır. Bunlar da şerh-
ten sonra taşınmazın mülkiyetini kazanan herkese
karşı ileri sürülebilir. Şerh sayesinde sadece borç
ilişkisinin tarafına karşı ileri sürülebilen kişisel
hak, şerhten sonra taşınmazın maliki olan herkese
karşı ileri sürülebilmektedir.
Ahde Vefa (Pacta Sunt Servanda)
İlkesi
Verilen sözün tutulması gerektiğini öngören bu
ilke, irade özerkliğinin karşılığını oluşturur. Bir ba-
kıma bu, tarafların özgürce sözleşme yapmalarının
bedelidir. TMK m. 2/I hükmünde ifadesini bulan
dürüstlük kuralının kapsamı içinde kalan ahde
vefa ilkesi, irade özerkliği ilkesiyle birlikte sözleş-
me hukukunun temelini oluşturur ancak her ilke
gibi ahde vefanın da sınırları bulunur. Sözleşmenin
kurulduğu sırada öngörülmeyen beklenmedik ko-
şullar ortaya çıktığında, taraflardan birinin borcu-
nu ifa etmesi (ahdine vefa göstermesi) aşırı ölçüde
güçleşebilir. TBK m.138 hükmünde aşırı ifa güçlü-
ğü başlığı altında özel olarak düzenlenen bu duru-
mu sonraki ünitelerde ayrıca inceleyeceğiz. Sürekli
borç ilişkilerinde haklı sebeple fesih hakkı da ahde
vefa ilkesinin istisnalarından biri olarak anılabilir.
Güvenin Korunması İlkesi
Temelini dürüstlük kuralında bulan bu ilke,
Borçlar Hukukunda geniş bir uygulama alanına
sahiptir. Kamu Hukuku alanında aynı temele da-
yalı haklı beklentinin korunması ilkesi, Devletin
tasarruflarına duyulan güvenden kaynaklanan bek-
lentilerin korunmasını ifade eder. Kazanılmış hak
ve müesses durum kurumları da aynı ilkeye dayan-
dırılabilir. Borçlar Hukuku alanında, tarafların bir
hukuki ilişki sırasında uyandırdıkları güvene aykırı
hareket etmemeleri gerekir. Özellikle açık olmayan
irade açıklamaları ve kapalı kaleme alınmış sözleş-
me hükümlerinin yorumunda güven teorisinden
yararlanılması bu ilkeye dayanır.
11
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-

1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması

Öğrenme Çıktısı

5 Borçlar Hukukuna hâkim olan ilkeleri açıklayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İrade serbestisi ilkesinin

Borçlar Hukuku dışında Ahde vefa ilkesi ile aşırı ifa Aşırı ifa güçlüğü hâline siz-
Medeni Hukukun diğer güçlüğü kavramlarını bir- de yaşantınızdan örnekler
alanlarında uygulaması var likte değerlendiriniz. bulunuz.
mıdır? Açıklayınız.

BORÇ KAYNAKLARI leşme olmayan hukuki işlemlere de yer verilmiştir.

Taraflar arasındaki borç ilişkisinin doğumuna
yol açan birden çok kaynak vardır. Bunlar; sözleş-
me, haksız fiil, sebepsiz zenginleşme, vekaletsiz iş
görme, nafaka borçlar vb.’dir.
Genel Olarak
Borçların bir bölümü iradeye bağlı olarak di-
ğer bölümü ise iradeye bağlı olmaksızın doğar.
Borçların iradeye bağlı olarak doğduğu borç kay-
nakları hukuki işlem ve haksız fiillerden ibarettir.
Hukuki işlemler ve bunlar arasında en önemli yeri
tutan sözleşmeler, hukuki sonuca yönelmiş irade
açıklamalarına hukuk tarafından uygun sonucun
bağlanmasıyla oluşur. Vasiyetname veya ilan yoluyla
ödül verme sözünde olduğu gibi tek taraflı bir irade
açıklamasından doğması da mümkündür. Haksız
fiil borç ilişkisinde ise borç, iradenin kusurlu olma-
sına dayalı olarak doğar çünkü failin bir başkasının
mutlak hakkını ihlal eden eylemi, iradesinin bu
hukuka aykırılığa karşı koymaması (kasıt veya ih-
mal) nedeniyle tazminat yükümlülüğüne yol açar.
Buna karşılık borcun iradeye dayalı olmaksızın
doğduğu durumların başlıcaları sebepsiz zenginleş-
me ve vekâletsiz iş görmedir. Doğrudan doğruya
kanunun kaynaklık ettiği nafaka yükümlülüğü gibi
borçları da buraya dahil edebiliriz.
TBK’nin Genel Hükümler başlığını taşıyan Bi-
rinci Kısımının Birinci Bölümü Borç İlişkisinin
Kaynakları başlığını taşır. Birinci Bölümün Birinci
Ayrımı, Sözleşmeden Doğan Borç İlişkilerine (TBK
1-48) ayrılmıştır ancak bu Ayrımda temsil gibi söz-
Birinci Bölümde yer alan hükümler (örneğin ya-
nılma, aldatma, korkutma) niteliği elverdiği ölçüde
diğer (sözleşme olmayan) hukuki işlemlere de uy-
gulanır. Örneğin tek taraflı bir irade açıklamasıyla
yapılabilen mirasın reddi işlemi, yanılma sebebiyle
iptal edilebilir.
Hukuki İşlem Kavramı, Türleri ve
Hukuki İşlemin Türlerinden Biri
Olarak Sözleşme
Kişilerin hukuki sonuç doğurmaya yarayan ira-
de açıklamalarına hukuki işlem denir. Hukuki iş-
lemle arzulanan hukuki sonuç bazen tek bir tarafın
irade açıklamasıyla bazen iki tarafın açıklamasıyla
sonuç doğurur. Hukuki işlem bir üst kavramdır.
Gündelik hayatta hukuki işlemlerin en sık rastlanı-
lan türünü sözleşmeler oluşturur.
Hukuki İşlem Kavramı
Doğal olaylardan bazıları hukuk düzenini ilgi-
lendirir. Örneğin doğum, ölüm gibi doğal olaylara
Kanun, kişiliğin başlaması ve sona ermesi hukuk-
sal sonuçlarını bağlanmıştır. Bunlara hukuki olay
diyoruz. Hukuki olaylardan bazıları insanın iradi
davranışlarından oluşur. Bunlara da hukuki fiiller
denir. Hukuki fiilleri de kendi içlerinde hukuka
uygun fiiller ve hukuka aykırı fiiller olarak iki alt
başlıkta toplayabiliriz. İradeye kusur izafe edilen,
hukuk düzenince kınanan hukuka aykırı fiiller,
haksız fiiller başlığı altında ilerleyen ünitelerde ay-
rıca incelenecektir. Hukuka uygun hukuki fiiller

12

Borçlar Hukuku
ise kendi içinde fikir, duygu ve irade açıklamaları
şeklinde ortaya çıkar. Bunlardan irade açıklamaları
konumuz açısından özel önem taşır. Örneğin borç-
luya borcunu ifa etmesi için yapılan bildirim bir
irade açıklamasıdır. Hukuk bu irade açıklamasına
borçlu temerrüdü hukuksal sonucunu bağlamıştır.
Hukuk düzeni bu açıklamaya temerrüt hukuksal
sonucunu bağlarken açıklamada bulunanın bu
sonucu isteyip istemediğini dikkate almaz. Bu tür
irade açıklamalarına hukuki işlem benzeri diyoruz.
Hukuk; bazı irade açıklamalarına, açıklamada bu-
lunanın arzusuna uygun hukuksal sonucu bağlar.
Bunlara da hukuki işlem diyoruz.
Açıklamayla bildirilen irade; bir hak veya hu-
kuksal ilişkinin kurulması, değiştirilmesi veya sona
erdirilmesine yöneliktir. Örneğin yenilik doğuran
bir hak olan alım hakkının kullanılması taraflar
arasında satış ilişkisinin kurulmasını sağlar. Alım
hakkını kullanan kişinin isteği de bu yöndedir.
Hukuk; irade açıklamasına, açıklamada bulunanın
isteğine uygun hukuksal sonucu bağlamıştır. Fesih
veya dönme beyanı ise (kuşkusuz koşulları gerçek-
leşmişse) mevcut bir hukuki ilişkiyi sona erdirir.
Alım Hakkı, sahibine tek taraflı irade beya-
nı bir taşınmazın alıcısı olabilme yetkisi veren
hakka, alım hakkı denir. Alım hakkı, taraflar
arasında yapılacak alım sözleşmesinden doğar.
Hukuki İşlem Türleri
Hukuki işlemler, kendilerini oluşturan irade
açıklamalarının sayısına göre gruplandırılabilir:
Tek taraflı hukuki işlemler, sözleşmeler ve kararlar.
Örneğin temsil yetkisi tek taraflı bir hukuksal iş-
lemle verilir (TBK m. 40 vd.). Vasiyetname (TMK
m. 531) ve vakıf kurma (TMK m. 101) işlemleri
de böyledir. Sözleşmelerde ise kural olarak iki taraf
bulunur. Sözleşme, bu iki tarafın karşılıklı ve bir-
birine uygun irade açıklamasıyla kurulur. İstisnaen
şirket veya miras sözleşmesi gibi bazı sözleşmelerde
ikiden çok taraf bulunabilir. Kararlarda ise iki veya
daha fazla taraf bulunabilir ancak sözleşmelerden
farklı olarak kararlarda taraflar karşılıklı değil, or-
tak bir işleri konusunda tek bir karara varmak için
iradelerini açıklar. Dernek veya şirket genel kurulu
kararları böyledir.
1
Hukuki işlemler genellikle işleme katılanların
sağlığında hüküm doğurmak üzere oluşturulur.
Bunlara sağlararası hukuksal işlemler denir. Bunlar
bir veya daha fazla borcun doğumunu sağlamak
için yapıldığında borçlanma işlemi olarak adlandı-
rılır. Satış, eser, hizmet gibi sözleşmeler borç doğu-
ran sözleşmelerdir. Bunlar, açıklamada bulunanın
bir hakkını bir başkası lehine doğrudan doğru sona
erdiren veya içeriğini değiştiren tasarruf veya har-
cama işlemlerinden şu yönüyle ayrılır: Borçlanma
işlemi gelecekteki bir edime yönelir. Edim gerçek-
leşmeden önce borç olarak açıklamada bulunanın
malvarlığının pasifine eklenir; böylece borçlarında
bir artış oluşturur ancak bu borç bir harcama işle-
miyle yerine getirildiğinde borcun konusunu oluş-
turan hak (mülkiyet, alacak hakkı gibi) borçlunun
malvarlığından nihai olarak çıkmış (harcanmış, sarf
edilmiş) olur. Bunlara tasarruf veya harcama işlemi
denilmesinin sebebi budur.
Bazı hukuki işlemler ise sonuçlarını, işlemi ya-
panın veya yapanlardan birinin ölümünden sonra
meydana getirir. Bunlara ölüme bağlı tasarruflar
denir. Terekeye ilişkin olan bu işlemler, hukuki
sonuçlarını mirasın açılması üzerine ve miras üze-
rinde doğurur. Vasiyetname ve miras sözleşmesi
bunlardandır.
Hukuki işlemin Temel Unsuru: İrade
Açıklaması (İrade Beyanı)
İşlem iradesi, hukuki işlemin özünü irade açıkla-
ması oluşturur. Açıklamada bulunanın bir hak veya
hukuki ilişkiyi kurduğu, değiştirdiği veya sona er-
dirdiği yolundaki iradesinin bildirilmesidir. Bildi-
rimin mutlaka bir muhatabının olması gerekir bu
nedenle en az iki kişinin katılımını gerektirir. Bildi-
rimle bildirilen şey, açıklamada bulunanın iradesi-
dir. Bu iradenin açıklanması ile hukuki işlem oluşa-
cağından herhangi bir irade değil, işlem iradesi söz
konusudur. İşlem iradesi ise açıklamada bulunanın
bir hukuki ilişkiyi belirli bir tarzda biçimlendirmek
yolundaki iradi kararından oluşur. Bu karar; borç
altına girmek (borçlandırıcı sözleşme kurmak), bir
alacaktan vazgeçmek, bir hakkı (alacağı veya mül-
kiyeti) devretmek veya bir sözleşme ilişkisini sona
erdirmek (dönme veya fesih) olabilir. Açıklamada
bulunanın bu yönde bir işlem iradesi bulunmuyor-
sa hukuki anlamda bir irade açıklaması söz konusu
olmaz. Bu durumda olsa olsa bağlayıcı olmayan bir
hatır ilişkisi kurulmuş olur.
13
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-
1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması
Açıklama iradesi, hukuki işlemin gerçekleşmesi
için işlem iradesinin yanında açıklama iradesi de
bulunmalıdır. Bu ise açıklamada bulunanın işlem
iradesini muhataba bildirmek ve böylece hukuki
işleme yürürlük (geçerlik, etkililik) kazandırmak yo-
lundaki iradi kararından oluşur. Açıklamada bulu-
nanın işlem iradesi yoksa bu anlamda açıklama ira-
desi de söz konusu olmaz. Bu durumda latife (şaka)
beyanı veya aldatma niyeti söz konusu olabileceği
gibi açıklamada bulunanın hava atma veya ders ver-
me gibi amaçları da söz konusu olabilir. Bunlardan
hangisinin söz konusu olduğu, güven teorisine göre
yapılacak yorumla ortaya konulmalıdır.
Bildirim yolları, açıklamanın muhataba bildi-
rilmesi çeşitli şekillerde gerçekleşebilir: Söz, yazı,
işaret, davranış gibi. Bu anlamda her irade açıkla-
masının bir şekli bulunur. İrade açıklamasının so-
nuç doğurması için belirli bir şekilde açıklanması
gerekip gerekmediği, irade açıklamasıyla kurulacak
hukuki işleme göre değişir. Kurulması amaçlanan
sözleşmenin geçerli olması şekle bağlı ise irade de
aynı şekilde açıklanmalıdır. Aşağıda bu anlamda
şekil değil, irade açıklamasının olası gerçekleşme
biçimleri üzerinde duracağız.
İşlem iradesinin doğrudan doğruya ifade edil-
diği açıklamalara saf açıklama denir. Açıklamada
bulunanın söz veya işaretlerle iradesinin ne yönde
olduğunu doğrudan doğruya açıklamasıdır. Elverir
ki karşı taraf kullanılan kelime veya işaretlerden
açıklanan iradeyi dolaysız bir biçimde çıkarabilsin.
Açıkça ifade edilmeyen her açıklama ise örtülüdür.
Örneğin susma, kanaat verici davranış (bunun sus-
maya dâhil olduğu da söylenebilir) böyledir. Açık-
lamanın bu türünde iradenin ne yönde olduğu,
kullanılan kelime veya işaretlerden (davranıştan)
dolaylı olarak çıkarılabilmektedir. Örneğin ticari
satımda alıcının kendisine gönderilen malların da-
ğıtımını yapması, satın alma iradesini gösterir.
Taraflar anlaşarak veya teamüle dayanarak sö-
zel olmayan bir ifade aracını da kullanabilir. Hatta
şartları gerçekleştiğinde susma’ya bile açıklama an-
lamı verilebilir (bk. TBK m. 6) ancak sözleşmeler
genelde sözlü veya yazılı açıklamayla kurulur. Sözlü
açıklamada bulunan, telefon veya bir kayıt aracı da
kullanabilir. Yazılı açıklama ise çoğu kez yazılı bir
metnin muhataba verilmesi veya gönderilmesi ile
gerçekleştirilir. Yazılı açıklamanın elektronik yolla
yapılması da mümkündür. Teleks, faks, ekran gö-
rüntüsü veya e-posta ile yazılı beyanda bulunula-
bilir. Muhatabın yardımcı kişisine yapılan bildirim
de kural olarak aynı sonucu doğurur.
14
dikkat
Bir geçerlilik şekline uyularak yapılması gere-
ken sözleşmelerde yukarıda sözü edilen araçla-
rın her zaman bu şekli gerçekleştirmeye uygun
olmadığı, örneğin herhangi bir e-posta değil de
güvenli elektronik postanın kullanılması gerek-
tiği, kefalet gibi nitelikli yazılı şekil söz konu-
su olduğunda güvenlik elektronik postanın da
yeterli olmadığı hatırlanmalıdır. Bu konuda 2.
ünitedeki “Şekil” konusuna bakılmalıdır.
Bildirim türleri, açıklamanın dolaysız veya do-
laylı olması da önem taşır. Hazırlar arası (TBK m.
4) açıklama da denilen dolaysız açıklamada, açık-
lamanın yapılması ile muhatabın bunu öğrenmesi
aynı zamanda gerçekleşir. Dolayısıyla hazır olmak,
yüz yüze olmak (huzurda bulunmak) anlamına
gelmez. Telefonla yapılan açıklama da dolaysızdır
(Hazırlar arasında yapılmıştır). Dolaylı (gaipler
arası) açıklamada ise açıklamada bulunulması ile
bunun muhatap tarafından öğrenilmesi arasında
bir iletim sürecinin geçmesi söz konusudur. Sözlü
veya yazılı açıklamanın bir haberci aracılığıyla gön-
derilmesi böyledir. Sözlü açıklamanın banda kay-
dedilerek muhataba verilmesi veya gönderilmesi
ya da yazılı açıklamanın mektupla veya elektronik
olarak yollanması da dolaylı açıklama oluşturur.
İrade açıklamaları, varmasının gerekli olup
olmamasına göre de sınıflandırılabilir. Bunlar ge-
nellikle muhataba varması gerekli olan irade açık-
lamalarından oluşur. Özellikle TBK’de düzenlenen
irade açıklamaları ancak muhataba varmakla et-
kisini gösterir. Örneğin dönme ve fesih beyanları
ancak karşı tarafa ulaşmakla hüküm ifade eder. Bir
satış veya eser sözleşmesinin kurulmasına yönelik
öneri ancak karşı tarafa ulaşmakla hüküm ifade
eder. Dolayısıyla açıklamanın hüküm ifade edip
etmediği veya hangi anda hüküm ifade ettiği husu-
sunda varma (ulaşma) belirleyicidir.
Dolaysız açıklamalarda, açıklamanın muhataba
varması ile öğrenilmesi kural olarak aynı anda ger-
çekleşir. Dolaylı açıklamalar ise öğrenilmesinden
bağımsız olarak varmayla hüküm ifade eder. Var-
manın ne zaman gerçekleştiği, açıklamanın hangi
araçla iletildiğine bağlıdır. Haberci aracılığıyla gön-
derilen sözlü açıklama, muhatabın haberciyi din-
lemesiyle varmış sayılır. Mektup aracılığıyla gön-

Borçlar Hukuku
derilen yazılı açıklama ise muhatabın egemenlik
alanına girmekle varmış sayılır ancak bunun için iş
hayatının gerekleri ve muhatabın aldığı önlemlerin
değerlendirilmesi sonucunda beyanın muhatap ta-
rafından fark edilmesinin beklenebilir olması gere-
kir. Örneğin mektubun muhatabın posta kutusuna
bırakılması, yazılı metnin bizzat ayırt etme gücü
bulunan muhataba veya iş yerindeki çalışanlarına
teslim edilmesi, muhatabın cihazına teleks veya
faks mesajının gönderilmesi ile açıklama muhataba
varmış sayılır. E-posta ile gönderilen yazılı açıkla-
ma ise muhatap tarafından (bilgisayarına, telefonu-
na, vs.) indirilebilecek duruma geldiğinde varmış
sayılır. E-posta adresini geniş bir kesime duyuran,
böylece bu adres üzerinden yapılacak bildirimlere
rıza gösteren (örneğin yazışmalarının başlığında
e-posta adresine yer veren) kişinin, posta kutusuna
gelen mesajları indirme yüklentisinin (külfet/gerekli
davranış) bulunduğu kabul edilmektedir.
Varması gerekli olmayan irade açıklamalarının
ise yöneltilmesi yeterlidir ancak geçerli olmaları
belirli birine yöneltilmelerine bağlı değildir. Çok
sayıda belirsiz kimseye yöneltilmiş olmaları yeterli-
dir. İlan yoluyla ödül sözü verme de böyledir. Ölü-
me bağlı tasarruflarda da (örneğin vasiyetnamede)
açıklama, o an için belirli olmayan kimselere yö-
neltilmektedir.
Güven Teorisi ve İrade Açıklamalarının
Yorumunda Kullanımı
Varması gereken açıklamalar bakımından açık-
lamada bulunanın gerçek iradesinin muhatap ta-
rafından gerçekten doğru bir şekilde anlaşıldığı
belirlenebiliyorsa açıklamanın bu gerçek iradeyi
açıkladığı kabul edilir ancak gerçek iradenin mu-
hatapça doğru bir biçimde anlaşılmadığı durum-
larda güven teorisinden yararlanılır. Dürüstlük ku-
ralından (TMK m. 2) hareketle kabul edilen güven
teorisi; irade açıklamasının, dürüstlük kuralı çerçe-
vesinde muhatabın buna verebileceği veya vermesi
gereken anlama göre yorumlanmasını emreder.
Güven teorisi, öncelikle belirli bir davranışın
(söz, metin, işaret, susma…) irade açıklaması niteli-
ği taşıyıp taşımadığı sorusuna cevap verir. Bu soruya
verilen cevap olumlu ise bu kez açıklamanın kime
yöneldiği (muhatabın kim olduğu) sorusu cevaplan-
dırılır. Nihayet açıklamanın içeriği yani açıklama-
da hangi irade veya arzunun açıklandığı yine güven
teorisinin yardımıyla ortaya çıkartılır ancak güven
1
teorisi, açıklamada bulunanın gerçek, iç iradesini
ortaya çıkarmaya çalışmaz. Muhatabın açıklamaya
vereceği objektif anlam esas alınır. Buna, saymaca
veya farazi bir iradeyi ortaya çıkardığı için norma-
tif yorum da denir. Ancak açıklamanın yapıldığı
zamanda, makul ve dürüst hareket eden bir mu-
hatap tarafından bilinebilecek tüm durumlar de-
ğerlendirilmelidir. Muhatap açıklamanın anlamını
değerlendirirken dürüst biri olarak açıklamada bu-
lunanın gerçek arzusunu anlamak için kendisinden
beklenebilir özeni sarf etmelidir ancak açıklamada
bulunanın gerçek arzusu belirlenebiliyorsa artık gü-
ven teorisine başvurulmaz çünkü güven teorisi iş ve
alışveriş hayatındaki güvenin korunması amacına
hizmet eder. Gerçek iradenin belirlenebildiği du-
rumlarda açıklamanın objektif anlamına göre hare-
ket edilmesi iş hayatında gerekli olan güveni bozar.
dikkat
TBK m. 19/I hükmü bu görüşe pozitif bir
gerekçe sunar: “Bir sözleşmenin türünün ve
içeriğinin belirlenmesinde ve yorumlanmasın-
da, tarafların yanlışlıkla veya gerçek amaçlarını
gizlemek için kullandıkları sözcüklere bakıl-
maksızın, gerçek ve ortak iradeleri esas alınır.”
Örnek: Satıcı fiyatı Avro üzerinden söylemek
istediği halde Dolar olarak ifade etmiştir. Alıcı
Dolar denilmesine rağmen kastedilenin Avro ol-
duğunu anlamışsa açıklamanın objektif anlamı da
Avrodur. Alıcı fiyatı Dolar olarak anlamış olması-
na rağmen kendisinden beklenen özeni gösterseydi
Avronun kastedildiğini anlayabilecek durumdaysa
bu kez açıklamada bulunanın (satıcının) açıklama-
nın nasıl anlaşılacağına duyduğu güven korunur.
Bu durumda sözleşme Avro üzerinden (normatif
anlam) kurulmuş sayılır.
Eğer alıcı bu açıklamayı Dolar olarak anlamak-
ta dürüstlük kuralına göre haklı sayılıyorsa bu kez
muhatabın açıklamaya verdiği anlam korunur. Söz-
leşme objektif (normatif ) anlam (Dolar) üzerinden
kurulmuş sayılır.
Gerek açıklamada bulunan gerekse muhatap
açıklamayı farklı anlamış olmalarına rağmen açık-
lamaya dürüstlük kuralına göre verilecek objektif
15
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-
1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması
anlam bu ikisi de değilse, bu kez taraf iradeleri
uyuşmadığından sözleşme kurulmamış (yokluk)
sayılacaktır. Örneğin İsviçreli satıcı Frank kelime-
sini kullanmış ama Amerikan Dolarını kast etmiş,
alıcı ise teklifin Fransız Frangı üzerinden yapıldığı-
nı kabul etmiştir. Burada güven teorisi sözleşmenin
kurulmadığını kabul etmeyi gerektirir.
Sözleşme Kavramı ve Türleri
Sözleşme kural olarak iki tarafın karşılıklı ve
birbirine uygun irade açıklamaları ile kurulan
hukuki işlemi ifade eder ancak sözleşme ile ku-
rulan hukuki ilişkiyi (sözleşme borç ilişkisi) hatta
sözleşmenin yazıldığı metni ifade etmek için de
sözleşme deyimi kullanılır. Biz kural olarak söz-
leşme deyimi ile hukuki işlem olarak sözleşmeyi
kast ediyoruz. Bu anlamda sözleşmenin kurulması
için tarafların kendilerini bağlayacak şekilde kar-
şılıklı vaatlerde bulunmaları/bağlanma yönündeki
iradelerini açıklamaları yeterlidir. Bu husus TBK
m. 1/I hükmünün “Sözleşme, tarafların iradelerini
karşılıklı ve birbirine uygun olarak açıklamalarıyla
kurulur.” yolundaki düzenlemesinden anlaşılmak-
tadır ancak taraflar iradelerinin geçmesini (etkili/
geçerli olmasını) arzu etseler de hukuk düzeni bu
isteğe her zaman geçit vermez. TBK m. 27/I, “Ka-
nunun emredici hükümlerine, ahlaka, kamu düze-
nine, kişilik haklarına aykırı veya konusu imkânsız
olan sözleşmeler kesin olarak hükümsüzdür.” şeklin-
deki düzenlemesiyle sözleşmelerin geçerli olması
için aşılmaması gereken sınırları belirlemiştir. Bu
sınırlar aşıldığında kesin hükümsüzlük yaptırımı
devreye girer.
Borç Doğuran Sözleşme/Diğer
Sözleşmeler
Sözleşmelere sadece Borçlar Hukuku alanında
rastlanmaz. Medeni Hukukun her alanında sözleş-
melere rastlanır: Örneğin –tartışmalı olmakla bir-
likte- dernek kurma ve derneğe üyelik sözleşmeleri
Kişiler Hukuku sözleşmeleridir. Evlenme ve evlat
edinme sözleşmeleri Aile Hukukuna, miras söz-
leşmeleri Miras Hukukuna, ayni sözleşmeler Eşya
Hukukuna ait sözleşmelerdir. Ayrıca Borçlar Hu-
kuku alanındaki her sözleşme de borç doğurmak
amacıyla yapılmaz. Örneğin bir borç ilişkisini kur-
mak için değil de var olan bir borç ilişkisinde deği-
16
şiklik (tadil) yapmak, bütün bir borç ilişkisini (ika-
le) veya borç ilişkisinden doğan bazı tekil borçları
sona erdirmek (ibra) için de sözleşme yapılabilir.
Ayrıca bir alacağı devretmek (temlik) veya borcu
nakletmek (veya üstlenmek) için de sözleşme yapı-
labilir. Bir ayni hakkı devretmek veya doğumunu
sağlamak için yapılan sözleşmeler de (ayni sözleş-
me) borç doğurması için yapılmaz. Satış sözleşmesi
ile bir taşınır malın mülkiyetini devir borcu doğar
ancak mülkiyetin nakli için borçlanma işleminin
yapılması hatta zilyetliğin nakli bile yeterli değildir.
Tarafların zilyetliği devrederken mülkiyetin nakli
konusunda da anlaşmış olması gerekir. İşte ayni
sözleşme dediğimiz bu tasarruf (harcama) işlemi ile
mülkiyet geçmiş olur. Satış sözleşmesi ise harcama
işleminin yapılması borcunu doğurur.
İki Taraflı/Tek Taraflı Sözleşmeler
Şirket sözleşmesi gibi bazı istisnalar bir yana
bırakılacak olursa sözleşmelerde iki taraf bulunur
ancak taraflardan birinin, hatta her ikisinin birden
çok kişiden oluşmasına bir engel bulunmaz. Örne-
ğin bir paylı mülkiyete konu bir bağımsız bölümün
3 paydaşı bir araya gelerek taşınmazı 2 arkadaşa ki-
ralayabilirler. Kira sözleşmesinin kiraya veren tara-
fını 3, kiracı tarafını 2 kişi oluştursa da sözleşmenin
sadece iki tarafı bulunmaktadır: Kiraya veren ve
kiracı. Sözleşmenin her bir tarafındaki irade açık-
lamaları, ortak hukuki işlem biçimde ortaya çıkar.
Şu hâlde bir sözleşmenin iki veya tek taraflı ol-
duğunu söylediğimizde, bunun sözleşmenin kaç
tarafı bulunduğuyla bir ilgisinin olmadığı açıktır
çünkü kural olarak her sözleşmenin iki tarafı bulu-
nur. Dolayısıyla iki veya tek taraflı sözleşmeler ay-
rımı, sözleşmenin hangi taraflarının borç altına gir-
diği dikkate alınarak yapılan bir ayrıma işaret eder.
Bağışlama vaadi ve kefalet gibi taraflarından sadece
birinin borç altına girdiği sözleşmelere tek taraflı
sözleşme diyoruz. Satış gibi iki tarafın da borç altına
girdiği sözleşmelere ise iki taraflı sözleşme diyoruz.
Satış, hizmet, kira, eser gibi iki taraflı sözleşmeler-
de taraflardan birinin borcu diğerinin karşılığını
oluşturur. Bunlarda edimler arasında karşılıklılık
(sinallagma) ilişkisi bulunur. Bu ilişki, ödemezlik
defi (TBK m. 97) gibi savunmalara gerekçe oluş-
turur. Hâlbuki borçların birbirinin karşılığını oluş-
turmadığı eksik iki taraflı sözleşmelerde kural olarak
ödemezlik define yer yoktur.

Borçlar Hukuku
Ödemezlik defi, “İfada Sıra” başlığı
altında TBK m. 97’de düzenlenmiş-
tir. Anılan hüküm şu şekildedir. “Kar-
şılıklı borç yükleyen bir sözleşmenin
ifası isteminde bulunan tarafın, söz-
leşmenin koşullarına ve özelliklerine
göre daha sonra ifa etme hakkı olma-
dıkça, kendi borcunu ifa etmiş ya da
ifasını önermiş olması gerekir.”
dikkat
Borçlu temerrüdünün sonuçlarını dü-
zenleyen TBK m. 123-126 hükümleri
de sadece tam iki tarafa borç yükleyen
sözleşmeler bakımından uygulanır.
Eksik iki taraflı sözleşmelerin bir bölümünde
tarafların borçları karşılıklı olarak aynı anda de-
ğil bir sırayla doğar. Örneğin ödünç sözleşmesin-
de önce ödünç verenin ödünç alana bir miktar
para verme borcu doğar. Bu borç ifa edilmedikçe
ödünç alanın iade borcu doğmaz. İfadan belirli
bir zaman sonra ödünç alanın ödüncü iade etme
borcu doğar. Saklama ve kullanma ödüncünde
de benzer bir durum söz konusudur. Bu tür söz-
leşmelerde “Önce sen borcunu ifa etmezsen ben de
borcumu ifa etmiyorum!” anlamına gelen ödemez-
lik define neden yer olmadığı kendiliğinden anla-
şılır çünkü ödünç alanın ödüncü almadıkça iadesi
gereken bir borcu da söz konusu olmaz. Hâlbuki
tam iki tarafa borç yükleyen bir sözleşme olan sa-
tışta, iki tarafın da borcu muaccel ise satıcı satış
bedeli ödenmedikçe malı teslim etmekten kaçına-
bilir veya alıcı mal teslim edilmedikçe bedeli öde-
mekten kaçınabilir.
Ücretsiz vekâlet gibi bazı iki taraflı sözleşmeler-
de ise taraflardan biri (vekil) her zaman borç altına
girmektedir. Vekil, başından itibaren vekâlet göre-
vini özen ve sadakatle yerine getirme borcu altında-
dır. Müvekkil ise vekil masraf yaptığında bu mas-
rafları ödeme borcu altına girer. Bu tür iki taraflı
sözleşmelere de eksik iki taraflı sözleşmeler denir.
1
dikkat
Her kural gibi bu kuralın da istisnaları oldu-
ğu unutulmamalıdır. Örneğin eksik iki taraflı
sözleşme olan vekâlette vekil masrafları öden-
medikçe vekâlet görevine devam etmekten ka-
çınabilir çünkü bu iki borç arasında karşılıklılık
ilişkisine benzer bir durum bulunmaktadır.
Kanunda Düzenlenen/Düzenlenmeyen
Sözleşmeler
TBK’de vekâlet, satış, trampa, eser, hizmet gibi
çok sayıda sözleşme düzenlenmiştir. TBK dışındaki
özel kanunlarla düzenlenen sözleşme tipleri de bu-
lunmaktadır: Finansal kiralama, faktöring, avukat-
lık… sözleşmesi gibi. Bu sözleşmelerin tipini belir-
leyen, bir bakıma bunlara eser, hizmet gibi isimler
verilmesine zemin oluşturan temel düzenlemeler
kanunla belirlendiğinden bunlara tipik sözleşmeler
denir. Bunların karşısında kanunda düzenlenme-
yen atipik sözleşmeler yer alır.
Borçlar Hukukunda irade özerkliği ilkesi bu-
lunduğundan, kanunda düzenlenen sözleşmelere
ilişkin hükümlerin çoğu emredici nitelikte değildir.
Taraflar dilediği takdirde bunların yerine başka hü-
kümler kabul edebilir. Kanunda yer alan hüküm-
ler, tarafların sözleşmeyle düzenlemediği konularda
yedek hükümler (Naturalia Negotii) olarak uygula-
nır. Sözleşmeyle düzenlenen konularda ise sözleş-
me hükümleri Accidentalia Negotii olarak kanun
hükmünden önce uygulanır. Bunlara accidentalia
denilmesinin sebebi, sözleşmenin doğal içeriği (na-
turalia) sayılan tamamlayıcı veya yedek hükümle-
rin zıddına düzenlemelerle sözleşmeye dahil edilen
noktalardan oluşmasıdır. Bir sözleşmede ikincil
noktaların bulunmaması sözleşmenin kurulmasına
engel olmaz. Bu takdirde varsa kanun hükümleri
uygulanır. Kanunda da bu konuda hüküm bulun-
muyorsa hâkim işin özelliğine bakarak sözleşme
boşluğunu doldurur (TMK m. 2/II).
İrade özerkliği ilkesinin bir gereği olarak taraf-
lar, diledikleri takdirde kanunda düzenlenen bir
sözleşme tipine atıfta bulunarak sözleşme yapabi-
lecekleri gibi, dilerlerse bunlardan birkaçının tipik
unsurlarını bir araya getirerek bileşik sözleşme veya
17
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-
1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması
bunları karıştırarak karma sözleşme şeklinde (arsa
payı karşılığı inşaat sözleşmesi gibi) atipik sözleş-
meler de kurabilir. Tarafların kanundaki tipler-
le bağlı olmaksızın kendine özgü (sui generis) bir
sözleşme tipi oluşturmaları da mümkündür. Sulh,
satış için bırakma, tek satıcılık, sporcu transfer söz-
leşmeleri böyledir.
Sözleşmeyi Kuran İrade Açıklamaları
Hukuki işlemlerin bir türünü oluşturan sözleş-
meler, iki taraflı hukuki işlemlerdendir. TBK m.
1’e göre sözleşmenin kurulabilmesi için tarafların
karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanlarına ihti-
yaç vardır. Bu irade beyanlarından zaman itibariyle
önce yapılanına öneri, öneriye karşılık teşkil eden
sözleşmenin kurulmasına yol açan irade beyanına
ise kabul denir.
Öneri
Sözleşme en basit şekliyle taraflardan birinin
teklifte (öneride) bulunması ve karşı tarafın (mu-
hatabın) bu öneriyi kabul etmesiyle kurulur. Öne-
ride bulunan kimseye öneren (icapçı, teklif sahibi),
öneride bulunulan tarafa ise muhatap (kabulcü)
denir. Sözleşmeyi kuran irade açıklamalarından
zaman itibarıyla önce yapılana öneri, zaman iti-
barıyla sonra gelenine de kabul dememiz gerekir.
Taraflardan hangisinin öneride bulunduğu önem
taşımaz: Örneğin bağışlayan da bağışlanan da öne-
ren olabilir.
Bağlanma iradesi; öneren bu beyanıyla, sözleşme
ile bağlanma iradesini nihai bir şekilde açıklamış
olur. Buna işlem iradesinin açıklanması diyoruz.
Bu irade, sözleşmenin belirli bir içerikle kurulma-
sına yöneliktir ancak sözleşmenin kurulması için
henüz muhatabın kabul beyanı gereklidir.
dikkat
Kabul için muhatabın “evet”, “kabul” veya bu an-
lama gelecek beyanının yeterli olduğu kabul edilir
ancak bunu genel bir kural olarak kabul etmek
doğru olmaz. Örneğin “Bisikletimi satın alır mı-
sın?” şeklindeki bir teklife “evet” cevabı verilme-
siyle sözleşme kurulmaz çünkü öneride sözleşme-
nin asgari içeriğinden olan fiyat unsuru eksiktir.
18
Bağlanma iradesi bulunmayan bir açıklama da
öneri değildir. Taraflardan birinin sözleşme yap-
maya hazır olduğunu açıklaması veya muhataba
imzalamadığı bir sözleşme metnini göndermesi,
bağlanma iradesi bulunmadığından öneri sayıl-
maz. Bu tür açıklamalar, muhataba yapılan bir
öneriye davet olarak değer taşır. Sonuçta açıkla-
manın bağlanma iradesi taşıyıp taşımadığı güven
teorisine göre yapılacak bir yorumla ortaya konul-
malıdır. TBK m. 8, bu konuda bir yorum kuralı-
na yer vermiştir. Buna göre açıklamada bulunan
önerisiyle bağlı olmadığını açıkça belirtmişse öneri
bağlayıcı olmaz. Açıklamada bu yönde bir açıklık
bulunmuyorsa açıklamanın öneri olduğu sonu-
cuna varılmalıdır. Düzenlemeye göre işin özelliği
veya durumun gereğinden hareketle de önerenin
bağlanma iradesinin bulunmadığı sonucuna varı-
labilir. Şu hâlde durum ve koşulların değerlendi-
rilmesi, açıklamada bulunanın açıklaması ile bağlı
olmak istemediği kanaatini verirse açıklamanın
öneri olmadığı kabul edilmelidir. Genele yapılmış
kiralık ilanları bu konuda iyi bir örnek oluşturur
çünkü ilanda kira bedeli ve kiralanan belli olsa bile
kiraya verenin bu ilandaki koşulları kabul eden
herkesle kira sözleşmesi yapmak istediğini söyleye-
meyiz. İşin özelliği, kiraya verenin olası kiracılarla
yapacağı görüşmeden sonra kararını vermek iste-
diğini kabul etmeyi gerektirir.
dikkat
Bir irade açıklamasının öneri olup olmadığının
tespiti, sadece kabul cevabının sözleşmeyi kurması
bakımından önem taşımaz. Öneri, aşağıda ayrıca
açıklanacak kurallar çerçevesinde belirli bir süre
için önereni bağlar. Öneren bu süre içinde öne-
risinden dönemez. Açıklamanın öneri sayılması,
bağlayıcılık süresi bakımından da önemlidir.
Kanun koyucu, ısmarlanmamış bir şeyin gön-
derilmesini de öneri saymamıştır (TBK m. 7).
TKHK m. 7 bir adım daha ileri giderek, ısmarlan-
mamış mallar yanında ısmarlanmamış hizmetleri
de kapsayacak şekilde, bunlardan yararlanılmasının
kabul beyanı olarak yorumlanamayacağını düzen-
lemiştir. Hükmün amacı, tüketiciyi olası emrivaki-
lerden korumaktır ancak Türk Borçlar Kanunu’nda

Borçlar Hukuku
fiyatını göstererek mal sergilenmesi veya tarife, fi-
yat listesi ya da benzerlerinin gönderilmesini dahi
kural olarak öneri saymıştır (TBK m. 8/II). Bu
iki hüküm arasında bir tutarsızlık olduğu açıktır.
TKHK, sözüne bağlı olarak yorumlanırsa gönde-
rilen malı beğenerek almak isteyen tüketici öneriyi
kabul ettiğini açıklasa bile satıcı önerisiyle bağlı ol-
madığı için tüketiciye yeni bir fiyat önerebilecektir.
Bu sonucun kanun koyucunun amacıyla çeliştiği,
bu nedenle örtülü bir boşluğun bulunduğu kabul
edilerek gönderenin önerisi ile bağlı olduğu sonu-
cuna varılabilir. Diğer yandan gönderilen malı al-
mak istemeyen kimse bu malı kullandığı takdirde
sözleşmeyi kurulmamış saymak yasal düzenlemeye
uygun olur. Bu durumda malı kullanan kimse,
bundan sebepsiz zenginleşme hükümlerine göre
sorumlu olur. Mal henüz tüketilmemişse istihkak
talebiyle iadesi istenebilir.
Önerinin İçermesi Gereken Asgari Unsurlar:
Önerinin beyanda bulunanın bağlanma iradesine
ilaveten kurulacak sözleşmenin esaslı noktalarını da
içermesi gerekir çünkü sözleşmenin asgari içeriği-
ni oluşturan objektif ve sübjektif esaslı noktalarını
içermeyen bir irade açıklaması muhatap tarafından
kabul edilse bile sözleşme kurulmuş olmaz. Söz-
leşmenin tipini belirleyen, olmazsa olmazı sayılan
asgari unsurlarına objektif esaslı noktalar denir an-
cak taraflardan biri objektif esaslı noktalar yanında
başkaca unsurları kendisi açısından sözleşmenin
olmazsa olmazı hâline getirmiş olabilir. Örneğin
satış sözleşmesinde satılan ve satış fiyatı objektif
esaslı noktalardır. Bunlar olmadan satış sözleşme-
sinden söz edilmesi mümkün değildir ancak alıcı
satılanın belirli bir paket içinde teslimi konusunda
bir müzakere başlatmış ve bu isteğinden vazgeç-
memişse artık satılanın paketlenmesine ilişkin bu
noktayı kendisi açısından (subjektif olarak) esaslı
nokta durumuna getirmiş olur. Bu durumda öne-
rinin paketlemeye ilişkin subjektif esaslı noktayı da
içermesi gerekir.
İkincil noktalar, objektif esaslı noktalar dışında
kalan ikincil noktaların eksikliği kural olarak söz-
leşmenin kurulmasına engel olmaz. Örneğin satış
sözleşmesinde satılanın kimin tarafından paketle-
neceği, paketleme masraflarının kime ait olacağı,
taşımanın hangi tarafa ait olduğu veya taşıma için
sigorta yaptırılıp yaptırılmayacağı hususları sözleş-
menin kurulması bakımından ikincil noktalardır.
Dolayısıyla bunların öneride yer alması gerekmez
1
ancak yukarıdaki örnekte olduğu gibi bu noktalar
taraflar arasında tartışılmışsa bunların subjektif
olarak esaslı nokta hâline geldiğini kabul etmek ge-
rekir. TBK m. 2 bu hususu “Taraflar sözleşmenin
esaslı noktalarında uyuşmuşlarsa ikinci derecedeki
noktalar üzerinde durulmamış olsa bile sözleşme ku-
rulmuş sayılır.” şeklinde düzenlemiştir. Hükmün
ikinci fıkrasına göre, “İkinci derecedeki noktalarda
uyuşulamazsa hâkim, uyuşmazlığı işin özelliğine ba-
karak karara bağlar.”
Genele yapılmış öneri ve bağlayıcılığı, TBK m.
9 ve TKHK m. 53 hükümleri, genele yapılmış ila-
nı öneri sayan düzenlemeler içerir. TBK m. 9 ilan
yoluyla ödül verme sözüne ilişkindir. Yasa, genele
yapılan böyle bir ödül vaadini geçerli saymış ancak
ödül sözü verenin sonuç gerçekleşmeden önce va-
adinden caymasına imkân tanımıştır. Kuşkusuz bu
durumda ödül sözü veren, bu vaadine güvenerek
masraf yapan kimselerin zararını karşılamak zorun-
dadır ancak kanun koyucu tazminat sorumluluğu-
nu ödülün değeriyle sınırlı tutmuştur.
Kuşkusuz yukarıda incelediğimiz TBK m. 8/
II hükmüyle öngörülen karineyi de genele yapıl-
mış bir öneri kapsamında değerlendirebiliriz. Buna
göre fiyat gösterilerek mal sergilenmesi genele ya-
pılmış bir öneri olarak bağlayıcı olacaktır. Buna
karşılık malın kendisi değil de resmi, filmi, modeli
gösterilerek fiyatıyla birlikte genele sunulduğunda
bunu öneri sayamayız. Bu nedenle kitle iletişim
araçlarıyla yapılan satım veya hizmet ilanları fiyatı
belirtilse bile öneri değil, öneriye davet sayılır ancak
tüketici işlemleri bakımından bu tür ilanların öneri
sayılmasında zorunluluk bulunmaktadır. Kuşkusuz
ilanda malın satılık olmadığı anlamına gelen bir
ibare konulması mümkündür (TKHK m. 6).
Önerinin Bağlayıcılığı: Hazırlar arasında ve ha-
zır olmayanlar arasında olmak üzere ikiye ayrılarak
değerlendirilir.
Hazırlar arasında; önerinin bağlayıcı olması,
kural olarak geri alınamayacağı ve tek taraflı de-
ğiştirilemeyeceği anlamına gelir. Bir diğer deyişle
önerinin bağlayıcılığı devam ettiği sürece muhatap
tek taraflı kabul beyanıyla sözleşmeyi kurma yetkisi
veya hakkına sahiptir. Öneren bunu engelleyemez
ancak her kural gibi önerinin bağlayıcılığı kura-
lının da istisnaları bulunur. İlk istisna, önerinin
hazırlar arasında yapılmış olmasına ilişkindir. Bu
durumda muhatabın öneriyi “derhâl” kabul etmesi
gerekir (TBK m. 4). Şu hâlde öneri yapıldığı anda
19
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-

1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması

muhatapça öğrenilebilecek şekilde (örneğin telefon

veya Skype gibi bir program üzerinden) yapılmış ve
“derhâl” kabul edilmemişse bağlayıcılığını kaybe- dikkat
der. Kuşkusuz önerenin bir bağlayıcılık süresi ön- Önerinin bağlayıcılığı kural olarak ölümle sona er-
görmesi de mümkündür. Bu takdirde öneri sürenin mez; öneri-istisnaları bulunsa da-mirasçıları bağla-
sonuna kadar bağlayıcılığını korur. maya devam eder. Hâlbuki sonradan fiil ehliyetinin
Hazır olmayanlar arasında, öneri hazır ol- kaybı önerinin bağlayıcılığını yitirmesine yol açar.
mayan birine yapılmışsa, geri alma açıklamasının
muhataba öneriden önce varıp varmadığı araştırılır.
Öneriden önce veya en geç aynı anda muhataba
Önerene yöneltilmesi gereken ve önerinin red-
ulaşan geri alma beyanı sonuç doğurur. Hatta geri
di anlamına gelen red beyanı açık veya örtülü bir
alma beyanı muhataba daha geç ulaşmış olsa bile
açıklamayla yapılabilir. İstisnaları (örneğin bkz.
muhatap öneriden önce geri alma açıklamasını öğ-
TBK m. 503) bulunmakla birlikte susma, kural
renmişse öneri yine yapılmamış sayılacaktır (TBK
olarak red anlamına gelir ancak öneren, önerisiyle
m. 10). Kanun koyucu bu kuralın kabulün geri
bağlı olduğu süreyi muhataba bildirmişse bu süre
alınmasında da uygulanmasını kabul etmiştir.
sona erene kadar kabul haberi kendisine ulaşmazsa
önerisiyle bağlı olmaktan kurtulur (TBK m. 3).

dikkat
Öneri şekle bağlı olsa bile geri alma şekle bağlı de- TBK m.503, “Kendisine bir işin görülmesi öne-
ğildir. Öneride değişiklik yapan açıklama da öneri- rilen kişi, bu işi görme konusunda resmî sıfata
nin geri alınması ve yeni bir öneri anlamına gelir. sahipse veya işin yapılması mesleğinin gereği ise
ya da bu gibi işleri kabul edeceğini duyurmuşsa,
bu öneri onun tarafından hemen reddedilme-
dikçe, vekâlet sözleşmesi kurulmuş sayılır.”
Öneren, kabul haberi kendisine ulaşana kadar
önerisinden geri dönme hakkını elinde tutmuş
olabilir. Bu şart geçerlidir ancak bu hakkını kul-
lanmadan kabul haberi önerene ulaşırsa sözleşme
kurulmuş olur. Bu yüzden gerçek bir önerinin
dikkat
varlığından kuşku duyulmamalıdır. Buna karşılık
Kabul açıklaması zamanında gönderilse bile öne-
öneren kabul haberinden sonra bile öneriyle bağlı
rene (postadaki gecikme gibi kabulcüye isnat
olmayacağını bildirmişse bu durumda gerçek bir
edilemeyecek nedenlerle) sürenin sona ermesin-
önerinin söz konusu olamadığı sonucuna varılma-
den sonra ulaşmışsa sözleşme yine de kurulmaz
lıdır. Bu tür önerilere karşı yapılan kabul açıkla-
ancak bu durumda önerenin, kabul haberinin
maları uygulamada “sipariş” olarak adlandırılır ve
zamanında gelmediğini muhataba bildirmesi ge-
aslında öneriye davete karşı yapılan yeni bir öneri-
rektiği kabul edilmektedir. Dürüstlük kuralından
dir. İşte bu tür bir öneriye muhatap olan kimsenin
kaynaklanan bu yükümlülüğün ihlali, önerenin
–önerisiyle bağlı olmadığını önceden bildirmiş olma-
sorumluluğunu (culpa in contrahendo) doğurur.
sına rağmen- derhal red cevabı vermek yüklentisi
Sorumluluk, sözleşmenin kurulduğuna duyulan
altında olduğu kabul edilmektedir. Dürüstlük ku-
güven sebebiyle uğranılan zararlarla sınırlıdır.
ralından kaynaklanan bu yüklentisini yerine getir-
memesi (susma) sözleşmenin kurulması sonucunu
doğuracaktır.
Önerinin Bağlayıcılığının Sona Ermesi: Öne- Hazırlar arasında, Öneride bağlılık süresi
rinin reddedilmesi veya kabul için öngörülen za- öngörülmemesi durumunda kanun koyucu öneri-
manın geçmesi ile önerinin bağlayıcılığı sona erer. nin hazırlar veya hazır olmayanlar arasında yapıl-
Önerenin sonradan fiil ehliyetini kaybetmesi veya- mış olmasına göre bir ayrım yapmaktadır. Buna
bazı durumlarda-ölmesi de aynı sonuca yol açar. göre, “Kabul için süre belirlenmeksizin hazır olan

20

Borçlar Hukuku
bir kişiye yapılan öneri hemen kabul edilmezse öne-
ren, önerisiyle bağlılıktan kurtulur.” (TBK m. 4/I).
Hazır’dan maksadın yüz yüze bulunmak, aynı yer-
de olmak anlamına gelmez. Bu husus TBK m. 2/
II hükmünde şu şekilde ifade edilmiştir: “Telefon,
bilgisayar gibi iletişim sağlayabilen araçlarla doğru-
dan iletişim sırasında yapılan öneri, hazır olanlar
arasında yapılmış sayılır.”
Düzenlemede geçen “hemen” ibaresinin çok
katı yorumlanması doğru değildir. Öneriden sonra
görüşmeler kesintiye uğramadan devam ettiği tak-
dirde öneri hâlâ bağlayıcılığını korur çünkü taraflar
henüz karşılıklı sorularla birbirlerini aydınlatmaya
devam etmektedir ancak öneriyle irtibatı kesilecek
şekilde bir başka konuya geçildiğinde önerinin
bağlayıcılığını yitirdiği kabul edilebilir. Burada da
güven teorisine göre yapılacak bir yorumla sonuca
varılmalıdır.
Hazır olmayanlar arasında, TBK m. 5 hük-
müne göre “Kabul için süre belirlenmeksizin ha-
zır olmayan bir kişiye yapılan öneri, zamanında ve
usulüne uygun olarak gönderilmiş bir yanıtın ulaş-
masının beklenebileceği ana kadar, önereni bağlar. /
Öneren, önerisini zamanında ulaşmış sayabilir.” Bu
düzenleme, bağlayıcılık süresinin hesabında bazı
varsayımlara dayanılmasını zorunlu kılar. Öneren,
önerisini gönderdiği aracın niteliğine göre önce-
likle önerisinin muhataba ulaşacağı zamanı hesap
etmelidir. Buna ilaveten, muhatabın düşünmesi ve
cevabını göndermesi için geçecek makul süreyi de
hesaba katmalıdır. Dolayısıyla önerinin muhata-
ba fiilen ulaştığı tarihten çok, önerenin, önerinin
ulaştığını varsaymakta haklı olduğu an önemlidir.
Diğer yandan öneren, önerisini hangi araçla ve hız-
la göndermişse cevabın da aynı hızdaki bir araçla
gönderileceğini varsaymakta haklı sayılır. Eğer öne-
rinin gecikmesi sebebiyle kabul haberi de gecik-
mişse sözleşme kurulmaz çünkü kanun, önerenin
önerisinin zamanında ulaştığı varsaymasını haklı
görmektedir. Dolayısıyla öneren bu varsayımında
haklı değilse, örneğin önerisinin geç gittiğini bili-
yorsa, bu imkândan yararlanamaz; bu gecikmeyi
de bekleme zamanına eklemesi gerekir. Sonuçta
yapılacak hesaplamaya göre bağlayıcılık süresi geç-
tikten sonra gelen kabul haberi sözleşmeyi kurmaz
ama yeni bir öneri olarak kabul edilir. Bu durumda
önerenin bu yeni öneriye cevap vermemesi güven
teorisine göre yorumlanmalıdır. Eğer durumun ge-
reği önerenin (geç gelen ve yeni bir öneri sayılan)
kabul açıklamasına ret cevabı vermesi gerektiği so-
1
nucuna varılıyorsa susmaya örtülü kabul anlamı da
verilebilir. Susmanın kabul anlamına gelmediği so-
nucuna varılsa bile dürüstlük kuralından hareket-
le, kabul cevabının geciktiğini bildirmek yüküm-
lülüğünün doğduğu kabul edilebilir. Bu durumda
sözleşme yine de kurulmuş olmaz ama yükümlülük
ihlali culpa in contrahendo sorumluluğa yol açar.
Öneri muhataba zamanında ulaşmış, kabul ha-
beri de zamanında gönderilmiş olmasına rağmen
önerene geç ulaşmışsa bu durumda öneride bulu-
nan artık önerisi ile bağlı olmak istemediğini karşı
tarafa hemen bildirmek zorundadır (TBK m. 5/
III). Aksi takdirde sözleşme kurulmuş sayılır.
Ehliyet kaybı ve ölüm, taraflardan birinin öne-
riden sonra ehliyetini kaybetmesi durumunda öne-
ri nihai olarak bağlayıcılığını yitirmiş olur. Ölüm
hâlinde önerinin bağlayıcılığının mirasçılar bakı-
mından devam edip etmediği, ölenin kişiliğinin
öneri ile amaçlanan sözleşme bakımından önem
taşıyıp taşımadığına göre değişir. Özellikle önereni
malvarlığı ile yerine getirilecek bir borç altına soka-
cak bir sözleşmenin kurulması önerisi mirasçıları
bağlamaya devam eder ancak vekâlet ve eser sözleş-
mesi gibi kişiliğin önem taşıdığı durumlarda öne-
ri bağlayıcılığını yitirir. Bir resim yapılması veya
davanın takibine yönelik öneri, önerenin ölümü
hâlinde artık bağlayıcı olmaz. Ölenin mirasçıları-
nın resim yapma veya davayı takip etme önerisini
kabul etmeleri veya önereni böyle bir sözleşmeye
zorlamaları söz konusu olmaz. Hâlbuki satış sözleş-
mesi kurulmasına yönelik öneri, önerenin ölümü
hâlinde mirasçılarını bağlar.
Kabul
Sözleşmeyi kuran irade açıklamalarından zaman
itibarıyla sonra yapılanına kabul diyoruz. Kabul de
öneri gibi sözleşmenin kurulması isteğini kesin bi-
çimde ortaya koyan, tek taraflı bir irade açıklama-
sıdır ve önerene yöneltilmesi gerekir. Dolayısıyla
kabulün öneri ile tam bir uyum içinde olması ge-
rekir. Öneriden sapma oluşturan bir kabul beyanı
sözleşmeyi kurmaz; bu durum yokluk olarak adlan-
dırılır. Kurulmuş bir sözleşmenin kesin hükümsüz
sayılmasından farklıdır. Kabulde bazı şartların öne
sürülmesi ise öneriye karşı yeni bir öneride bulu-
nulduğu anlamına gelir.
Kabul beyanı da kural olarak şekle bağlı değildir
ancak yapılacak sözleşme için kanun bir şekil ön-
görmüşse veya öneren bunu şart koşmuşsa bu du-
21
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-
1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması
rumda kabulün bu şekle uygun olması gerekir. Böy-
le bir şekil zorunluluğu bulunmayan durumlarda
kabulün sözle, yazıyla, hatta kanaat verici davranış-
la açıklanması mümkündür. Özellikle sözleşmenin
konusuna ilişkin olan edimin muhatap tarafından
yerine getirilmeye başlanması, önerinin kanaat veri-
ci davranışla kabul edildiği anlamına gelir.
Susmanın kural olarak kabul anlamına gelme-
diğini yukarıda ifade etmiştik ancak TBK m. 6’da
şöyle bir düzenleme bulunmaktadır: “Öneren, ka-
nun veya işin özelliği ya da durumun gereği açık bir
kabulü beklemek zorunda değilse öneri uygun bir sü-
rede reddedilmediği takdirde, sözleşme kurulmuş sa-
yılır.” Kanun koyucu bazen susmaya kabul anlamı
verilmesini bir varsayım olarak da düzenleyebilir.
Örneğin TBK m. 503 ve TTK m. 21/III böyledir
ancak böyle bir düzenleme olmaksızın da susma-
nın kabul anlamına geldiği sonucuna varılabilir.
Bunun için işin özelliği veya durumun gereğinden
hareketle önerenin açık bir kabulü beklemek zo-
runda olmadığı sonucuna varılmalıdır. Örneğin bir
malını bağışlamak için öneride bulunan kimse bu
malı bırakıp gitse, muhatap da hiç sesini çıkarma-
sa, bağışlamayı kabul etmiş sayılır. Kendisine bor-
cundan ibra edilmesi konusunda öneride bulunu-
lan borçlunun susması da kabul sayılabilir.
dikkat
Susmanın kabul sayılması için, sözleşmenin kar-
şı tarafa bir yükümlülük yüklememesi gerekir.
Öneride olduğu gibi kabulde de açıklamanın
geri alınması mümkündür ancak bunun için geri
alma açıklamasının önerene kabul açıklamasından
önce veya aynı anda ulaşmış olması gerekir. Geri
alma açıklaması sonra ulaşmış olsa da kabulden
önce öğrenilmişse sözleşme yine kurulmamış olur
(TBK m. 10/II). Buna karşılık hazırlar arasında ya-
pılan kabul açıklaması derhal sonuç doğuracağın-
dan (sözleşme kurulmuş olacağından) kabul edenin
beyanından dönmesi artık mümkün olmayacaktır.
Ayrıca kabul açıklamasının kabul için öngörülen
sürede önerene ulaşmaması durumunda sözleşme-
nin kurulmayacağı yönündeki açıklamalarımız da
hatırlanmalıdır. Hatta kabul için süre belirlenme-
miş olsa bile zamanında ve usulüne uygun olarak
22
gönderilen kabulün ulaşması için geçecek süreden
daha fazla bir zaman geçmişse, sözleşme yine ku-
rulmayacaktır (TBK m. 5).
dikkat
Zamanında gönderilmesine rağmen kabul açık-
laması önerene zamanında ulaşmamışsa önere-
nin önerisi ile bağlı kalmak istemediğini karşı
tarafa hemen bildirmek yüklentisi bulunur. Yük-
lentinin ihlali gecikmiş kabul beyanı ile sözleş-
menin kurulmuş sayılması sonucunu doğurur.
Sözleşmenin Kurulması
“Sözleşme, tarafların iradelerini karşılıklı ve birbi-
rine uygun olarak açıklamalarıyla kurulur.” (TBK m.
1/I). Kanun koyucu iradelerin değil beyanların uy-
gunluğunu aramıştır. Öneri ve kabulden oluşan bu
irade açıklamalarının, sözleşmenin asgari içeriğini
kapsaması gerektiğini yukarıda açıkladık. Sözleşen-
lerin irade açıklamaları objektif ve sübjektif esaslı nok-
taları içermiyor veya bunlar arasında uyum bulunmu-
yorsa sözleşme kurulmamıştır; yoklukla sakattır.
İrade açıklamalarının birbirine uygunluğu
açıkça anlaşılmıyorsa sözleşmenin kurulup kurul-
madığını yukarıda açıklanan güven teorisine göre
yapılacak yorumla ortaya koymak gerekir. Hatır-
layalım: Öneri, sözleşmenin asgari içeriğini kapsa-
malı, kabul de bu içerikle sözleşmenin kurulmak
istendiğini ifade etmelidir. Dolayısıyla sözleşmenin
kurulması için irade açıklamaları arasındaki uyuş-
manın sözleşmenin hem objektif hem de subjektif
esaslı noktalarını kapsaması gerekir (TBK m. 2).
Örneğin kira sözleşmesinde kiralanan ve kira be-
deli üzerinde uyuşma olmazsa kira sözleşmesi ku-
rulmamıştır çünkü bu iki nokta kira sözleşmesinin
asgari içeriğini (objektif esaslı noktalarını) oluştu-
rur ama kiracı kiralananın tam bir tamirattan geçi-
rilmesi konusunda ısrar etmişse artık sözleşmenin
subjektif esaslı noktasını oluşturan bu konuda da
irade açıklamalarının uyuşması aranır. Aksi takdir-
de sözleşmenin kurulmadığı kabul edilmelidir. Bu
durum, irade özerkliği ilkesinin doğal bir sonucu-
dur. Tarafların ikinci derecedeki noktaları görüş-
meler sırasında tartışmış olması, bunları sözleşme-
ye katmak istediklerine karine oluşturur.

Borçlar Hukuku
Sözleşmenin kurulduğunu ispat yükü, sözleş-
meye dayalı olarak bir hakkının oluştuğunu ile-
ri süren taraftadır. Bu ispat, sözleşmenin objektif
esaslı noktaları üzerinde uyuşma bulunduğuna
yöneliktir. Bu ispata karşılık olarak diğer taraf
subjektif esaslı noktalar olduğu hâlde bunlar üze-
rinde uyuşma olmadığı ispat edebilir ancak ikincil
noktaların taraflarca sözleşmenin olmazsa olmazı
(sübjektif esaslı noktası) durumuna getirilmediği
anlaşılıyorsa sözleşmenin kurulduğu ama bu nok-
talar konusunda bir boşluk bulunduğu kabul edi-
lir. Hâkim bu durumda uyuşmazlığı sözleşmenin
tamamlanması konusundaki takdir yetkisini kulla-
narak giderir (TBK m. 2/II). Hâkim bu yetkisini
kullanırken öncelikle kanunun tamamlayıcı nite-
likteki yedek hükümlerinden yararlanır. Borcun ne
zaman muaccel olacağı (TBK m. 90) veya edimin
nerede yerine getirileceği (TBK m. 89) konusunda-
ki hükümler böyledir.
dikkat
Sözleşme hazırlar arasında kabul beyanıyla
kurulur ve o anda yürürlüğe girer. Kuşkusuz
tarafların başka bir yürürlük tarihi belirlemesi
mümkündür. Hazır olmayan birine gönderilen
kabul beyanı önerene ulaştığı anda sözleşme
kurulur. Kabul haberinin önerenin egemen-
lik alanına girmesi yeterlidir; öğrenmiş olması
aranmaz ancak sözleşme kabul haberinin gön-
derildiği andan itibaren hükümlerini doğurur.
Teyit Mektubu
TTK m. 21/III hükmünde teyit mektubuna
8 gün içinde itirazda bulunulmamış olmasına,
taraflar arasında mektupta belirtilen içerikle bir
sözleşmenin kurulmuş sayılması hukuksal sonucu
bağlanmıştır. Sadece tacirler arasında uygulanan
bu hükümde görüşmenin telefon, telgraf veya her-
hangi bir iletişim veya bilişim aracı ya da diğer bir
teknik araçla yapılmış olması arasında bir fark gö-
zetilmemiştir. Yüz yüze yapılan sözlü sözleşmeler de
teyit mektubuna konu edilebilir. Teyit mektubunu
alan tacir 8 gün içinde içeriğine itiraz etmezse söz-
leşme mektupta yazılı içerikle kurulmuş sayılacak-
tır ancak bu sonucun doğması için görüşmenin
gerçekten yapılmış olması gerekir. Mektubu gön-
1
deren görüşme içeriğinin farklı olduğunu biliyor
veya bilmesi gerekiyorsa güven teorisi gereği mu-
hatabın susmasına dayanamayacağı kabul edilmek-
tedir. Aksi durumda (yani gönderen iyiniyetli ise)
sözleşme kurulmuş olur ancak muhatap teyit etme
iradesinin bulunmadığını ileri sürerek yanılma hü-
kümlerinden yararlanabilir.
Tarafların Sözleşmenin Görüşülmesi
Aşamasındaki Yükümlülükleri
Dürüstlük kuralı, sözleşme görüşmeleri sırasın-
da taraflara belirli yükümlülükler yükler. Bunların
ilki, sözleşmenin yapılması için ciddi bir niyetle
görüşmelere katılma yükümlülüğüdür. Ciddi bir
niyeti olmaksızın sözleşme görüşmelerine katılan
tarafı, karşı tarafın sözleşmenin kurulacağına duy-
duğu güven nedeniyle uğradığı (olumsuz) zararın
giderimine mahkûm edilebilir. Geçerliliği şekle
bağlı bir sözleşmeyi şekle uymaksızın yapmak ni-
yetiyle görüşmelerin yürütülmesi dürüstlük kura-
lına aykırıdır. Sözleşme koşullarının belirlenmesi
veya sözleşmenin imzası konusunda muhatabın
kararına etkide bulunabilecek konularda aldatıcı
davranışlarda bulunulması da dürüstlük kuralını
ihlal eder. Muhatabın yanılgıya düştüğünü fark
ettiği hâlde onu uyarmayan, konuya ilişkin doğru
bilgileri vermeyen taraf için de aynı sonuca varabi-
liriz. TKHK m. 10/III hükmünde tüketici lehine
özel aydınlatma yükümlülükleri öngörülmüştür.
Sözleşme görüşmeleri sırasında tarafların, birbirle-
rinin mal ve kişi varlığı haklarını zarardan koruya-
cak önlemleri almak zorunda olmalarının (özen ve
koruma yükümlülükleri) da dürüstlük kuralından
kaynaklandığını yukarıda ifade etmiştik.
Yükümlülüğün ve ihlalin türüne göre farklı
yaptırımlar söz konusu olur. Yükümlülüğe aykırı
davranış bir zarara yol açmışsa her hâlde (culpa in
contrahendo) giderim sorumluluğu doğar. Tüketici
Hukuku bakımından ayıplı ifaya bağlanan seçimlik
haklar da gündeme gelebilir (TKHK m. 11). İrade
sakatlığı nedeniyle sözleşmenin iptali de söz konu-
su olabilecektir.
İlan Yolu ile Ödül Sözü Verme
Bir gazetede, hatta sokaklarda dağıtılan bir el
ilanında “Resimdeki köpeği bulup getirene 1.000
TL ödül veriyorum.” veya “Fotoğraftaki oğlum X 2
aydır kayıptır. Yerini bildirene 20.000 TL ödül ve-
rilecektir.” şeklindeki bir duyuruyla karşılaşabiliriz.
23
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-

1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması

Dikkat edileceği gibi belirli bir kişiye değil, genele
yapılan bir vaat söz konusudur. Ödül, belirli bir
edimin yerine getirilmesi karşılığında verilecektir.
Bu durumda ödül sözü verenin, tek taraflı bir ira-
de açıklaması ile geciktirici şarta bağlı olarak borç
altına girdiği kabul edilmektedir. Vaadin belirli
bir derneğin üyelerine veya kasaba sakinlerine ya-
pılması ile genele yapılması arasında fark yoktur.
Önemli olan; sayısı belli olmayan kişilere, ilan
yoluyla yapılmasıdır. İlanın, duyurunun yapıldığı
kitle tarafından öğrenilmesine elverişli herhangi bir
araçla yapılması yeterlidir. Elverir ki yerine getiril-
mesi gereken edim ve ödülün ne olduğu ilandan
anlaşılsın. Ayrıca ödülün niteliği, maddi değerinin
çok veya az olması da önemli değildir. Manevi, es-
tetik veya sosyal bir çıkar da ödül için yeterli sayılır.
Ödül sözü veren, bu yöndeki tek taraflı irade
açıklamasıyla borç altına girmiş olur ancak bu
borcun hüküm ifade etmesi için sözün verildiği
çevreden birinin edimi yerine getirmesi gerekir.
Böylece geciktirici şart gerçekleşmiş olur. Ödül
sözü veren, geciktirici şart gerçekleşene kadar va-
adinden dönebilir. Dönmeden sonra edimi yerine
getiren kimse ödüle hak kazanmaz ancak bu kimse
vaade güvenerek iyi niyetle edimi gerçekleştirmek
için yapmış olduğu masrafları ödül sözü verenden
talep edebilir ancak tazminat miktarı ödülün de-
ğerinden fazla olamaz.
Ödüllü yarışma, ilan yolu ile ödül vaadinin
özel bir şekli olan ödüllü yarışmada, yarışmayı ka-
zanan veya kazananlara ödül verileceği ilan edilir.
Niteliği itibarıyla ilgilileri bu şartları kabul etmek
suretiyle başvuruda bulunmaya davet eden bir
öneridir. Şu hâlde, ilandaki şartlara uyan bir kim-
senin ilan verene başvurarak kabul açıklamasında
bulunması ile bir sözleşme kurulmuş olur. Bunun
sonucunda, taraflar arasında içeriği ilan edilen ya-
rışma şartlarına göre belirlenen bir sözleşme ilişkisi
kurulmuş olur.
Sebebi Gösterilmeden Borç Tanıması ve
Vaadi
Borçlu, borcun sebebini açıklamaksızın borcu-
nu tanıyabilir. Sebebi gösterilmeyen borç tanıması
veya soyut borç ikrarı denilen bu hukuki işlem ge-
çerlidir (TBK m. 18). Buna göre “A’ya 5.000,00
TL borçluyum, imza B” şeklinde bir borç tanıması
geçerli olur. Bu borcun açıklanmayan sebebi, daha
önce taraflar arasında kurulmuş ödünç ya da kira
gibi bir sözleşme ilişkisi veya tazminat borcu do-
ğuran bir haksız fiil olabilir. Bu durumda alacaklı,
borcun sebebini ispat etmesi gerekmeksizin sadece
borç tanımasının yapıldığı senedi ibraz ederek ala-
cağını ispatlayabilir ancak borç tanıması sebepten
soyut olsa da borcun mutlaka bir sebebi bulunur.
Dolayısıyla borçlu, hukuki sebebi ve bunun geçerli
olmadığını ispat ederek kendisine karşı açılan ifa
davasının reddini sağlayabilir. Örneğin borçlu, se-
nedin verilmesine sebep olan alt ilişkinin kira oldu-
ğunu, kiralananın kendisine teslim edilmediğini bu
yüzden ödemezlik defini kullandığını ispat ederek
davayı reddettirebilir.
Yargıtay’a göre temel ilişki geçersiz olsa bile so-
yut borç tanıması bundan etkilenmez. Bu durum-
da, soyut borç tanımasına dayalı alacak sebepsiz
zenginleşme oluşturur. Karşı taraf sebepsiz zengin-
leşme savunmasında bulunmazsa hâkim bu duru-
mu resen nazara alamaz.

Öğrenme Çıktısı

6 Borcun kaynaklarını sıralayabilme

Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İnternet aracılığıyla kurulan

Borç kaynakları Türk Borç-
Borçlandırıcı işlemlerle tasar- sözleşmeleri, Türk Borçlar
lar Kanunu’nun üçüncü ay-
ruf işlemleri arasında ne tür Kanununda sözleşmelerin
rımında sayılanlarla sınırlı
bir ilişki vardır. Düşününüz. kurulmasına yönelik kurallar
mıdır? Açıklayınız.
çerçevesinde değerlendiriniz.

24

Borçlar Hukuku
1 Borçlar Hukukunun konusunu
belirleyebilme
Borçlar Hukukunun Konusu
2 Borç ve borç ilişkisi kavramlarını
açıklayabilme
Borç ve Borç İlişkisi Kavramları
3 Edim kavramını tanımlayıp edim
türlerini sıralayabilme
Borcun Konusu: Edim
1
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Borçlar Hukukunun konusunu Özel Hukuk alanındaki borç
ilişkilerinin oluşturduğunu gösterir. Dolayısıyla borç ilişkisinin
nasıl kurulduğu, bir diğer deyişle kişinin ne zaman ve ne şekilde
borç altına gireceği, bu borcun nasıl ifa edileceği, ifa edilmezse
bunun hukuksal sonuçlarının (yaptırım) neler olacağı, dar ve
geniş anlamda borç ilişkisinin ne zaman sona ermiş olacağı gibi
olgular Borçlar Hukukunun konusunu oluşturur.
Borç ilişkisi kavramı iki farklı anlamda kullanılır. Bunlardan
biri dar anlamda borç ilişkisi diğeri de geniş anlamda borç
ilişkisidir. Dar anlamda borç ilişkisi borç sözcüğü ile eş anlam-
lıdır. Geniş anlamda borç ilişkisi ise çok sayıda borcun doğu-
muna elverişli, borç dışında talep, alacak, yüklenti, beklenti
gibi farklı Borçlar Hukuku figürlerini kapsayan, organizma
benzeri bir yapıyı ifade eder.
Borcun konusuna edim denir. Bir borç ilişkisi bünyesinde asli
edim yükümlülükleri, yan edim yükümlülükleri ve koruma
yükümlülüklerini barındırır. Edim yükümlülüğü denince bi-
rincil edim yükümlülüklerinin yerini alan tali edim yükümlü-
lüklerini unutmamak gerekir. Edimin farklı türlere ayrılarak
incelenebilir. Kişisel edim-maddi edim, ani edim-sürekli edim
ayrımı bunlardan sadece birkaçıdır.
25
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-

1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması

4 Eksik borçları tanımlayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Alacaklısına kural olarak ifayı talep ve dava etme, cebri icra

Eksik (Doğal) Borçlar yoluyla borçluyu ifaya zorlama imkânı vermeyen borçlara ek-
sik borçlar denir. Eksik borçlar; dar anlamda eksik borçlar,
ahlaki görevlerden kaynaklanan borçlar ve zamanaşımına uğ-
ramış borçlar şeklinde üç başlık altında değerlendirilir.

5 Borçlar Hukukuna hâkim olan

ilkeleri açıklayabilme

Borçlar Hukukuna Hâkim Olan Borçlar Hukukuna hâkim olan ilkeler, Borçlar Kanunu’ndaki
İlkeler düzenlemelerin temelini teşkil eder. Bu ilkelerden en önemlisi
irade özerkliği ilkesidir. Bu ilkenin yanı sıra borç ilişkisinin
nispiliği, ahde vefa (pacta sund servanda), güvenin korunması
Borçlar Kanunu’nun temelini teşkil eden ilkelerdendir.

6 Borcun kaynaklarını sıralayabilme

Borçlar Kanunu’nun kaynaklarının bir kısmı Borçlar

Borç Kaynakları Kanunu’nun Birinci kitabının Üçüncü Ayrımında düzen-
lenmiştir. Bunlar, sözleşmeden doğan borçlar, haksız fiilden
doğan borçlar, sebepsiz zenginleşmeden doğan borçlardır.
Bunların yanı sıra Borçlar Hukukunun Özel Hükümler kıs-
mında düzenlenen vekaletsiz iş görmeden doğan borçlar ve
Aile Hukukunda düzenlenen nafaka borçları da borç kaynak-
ları arasında sayılır.

26
 1
Borçlar Hukuku

1 Aşağıdakilerden hangisi maddi edime örnek 6 Aşağıdakilerden hangisi tek taraflı hukuki iş-
teşkil eder? lemlerden biridir?

neler öğrendik?
A. Satıcının satılanı teslimi A. Temsil yetkisi verme
B. Vekilin dava dilekçesini hazırlaması B. Satış sözleşmesi yapma
C. Hizmetçinin evi temizlemesi C. Bağışlamada bulunma
D. Doktorun hastayı muayene etmesi D. Kefil olma
E. Şarkıcının konser vermesi E. Miras sözleşmesi yapma

2 Seçim hakkının hukuki niteliği ile ilgili aşağı- 7 Aşağıdakilerden hangisi dar anlamda eksik
daki ifadelerden hangisi doğrudur? borçlardan biridir?
A. Mutlak hak A. Sebepsiz zenginleşmeden doğan borçlar
B. Nispi hak B. Zamanaşımına uğramış borçlar
C. Yenilik doğuran hak C. Ahlaki bir vazifenin ifasından doğan borçlar
D. Alacak hakkı D. Haksız fiilden doğan borçlar
E. Kişisel hak E. Kumar ve bahisten doğan borçlar

3 Aşağıdakilerden hangisi borç ilişkisinin nisbi- 8 Borç ilişkisinden doğan hakların üçüncü ki-
liğine istisna teşkil eden hâllerden biridir? şilere karşı ileri sürülememesinin sebebi aşağıdaki-
lerden hangisidir?
A. Ayni hakların tescili
B. Alacak hakkının sınırlanması A. Alacak hakkının nisbi hak olması
C. Borcun süreye bağlanması B. Alacak hakkının malvarlığı hakkı olması
D. Borcun ifasında temsilci kullanılması C. Alacak hakkının zamanaşımına tabi olması
E. Kişisel hakların şerhi D. Alacak hakkının aleni olması
E. Alacak hakkının mutlak haklardan olması
4 Sözleşmenin objektif esaslı unsurlarının ek-
sikliğine bağlanan hukuki sonuç aşağıdakilerden 9 Hazır olmayan kişiler arasında yapılan bir
hangisidir? sözleşme hangi anda kurulmuş sayılır?
A. Yokluk A. Öneride bulunan kabul haberini öğrendiği
B. Kesin hükümsüzlük anda
C. Eksiklik B. Kabul haberi öneride bulunana gönderildiği
D. İptal edilebilirlik anda
E. Fesih C. Öneri kabulcüye ulaştığı anda
D. Kabul haberi öneride bulunana ulaştığı anda
E. Öneri kabulcüye gönderildiği anda
5 Aşağıdakilerden hangisi tek taraflı sözleşme-
lerden biridir?
A. Vekâlet
10 Aşağıdakilerden hangisi tacirler arasındaki
sözleşmelerde taraflardan birinin diğerine sözleşme-
B. Kefalet nin kurulduğunu ve içeriğini bildirmesini sağlar?
C. Satış
D. Eser A. Sözleşme tasarısı
E. Hizmet B. Centilmenlik anlaşması
C. Teyit mektubu
D. Öneri
E. Ön sözleşme

27
 Borçlar Hukukunun Konusu-Borç İlişkisi-Edim-Borçlar Hukukuna Egemen Olan İlkeler-

1
Borç Kaynakları-Hukuki İşlem Olarak Sözleşme-Sözleşme ve Kurulması

1. A Yanıtınız yanlış ise “Edim Türleri” bölümü- 6. A Yanıtınız yanlış ise “Hukuki İşlem Türleri”
nü yeniden gözden geçiriniz. bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. C Yanıtınız yanlış ise “Edim Türleri” bölümü- 7. E Yanıtınız yanlış ise “Dar Anlamda Eksik Borç-
nü yeniden gözden geçiriniz. lar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

3. E Yanıtınız yanlış ise “Borç İlişkisinin Nisbili- 8. A Yanıtınız yanlış ise “Borç İlişkisinin Nisbili-
ği” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. ği” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Önerinin İçermesi Ge-

4. A 9. D Yanıtınız yanlış ise “Önerinin Bağlayıcılığı”
reken Asgari Unsurlar” bölümünü yeniden
bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

5. B Yanıtınız yanlış ise “Sözleşme Kavramı ve Tür- 10. C Yanıtınız yanlış ise “Teyit Mektubu” bölü-
leri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. münü yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Medeni Hukuk ve Kanun gereği onun bölümlerinden biri sayılan Borçlar Hu-
kuku, Özel Hukukun temelidir. Günümüzde ayrı bir hukuk dalı olan Ticaret
Araştır 1 Hukuku, İş Hukuku önceleri Medeni Hukuk içerisinde değerlendirilen hu-
kuk dallarındandır.

Borç kavramının kökeni Roma Hukukuna kadar dayanır. Roma’da borç

Araştır 2 (schuld) sözcüğü borçluyu, alacaklıya bağlayan bağ anlamına gelirdi.

TBK m 27’de edime birtakım sınırlar getirilmiştir. Anılan hükme göre “Ka-
Araştır 3 nunun emredici hükümlerine, ahlaka, kamu düzenine, kişilik haklarına aykırı
veya konusu imkânsız olan sözleşmeler kesin olarak hükümsüzdür.”

28
 1
Borçlar Hukuku

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Eksik borçlar, ifasının talep edilebilme olanağı bulunmayan borçlardır. Bu

borçların ifasının talep edilememesi, bu grupta yer alan borçların niteliğinden
kaynaklanır. Örneğin zaman aşımına uğramış borçların ifası talep edilemez.
Araştır 4 Hukuk düzeni borçluyu ilanihaye alacaklının ifa talebi ile bağlı kılmak isteme-
miş, kural olarak her borcun belirli bir süre sonra zaman aşımına uğrayacağını
hüküm altına almıştır. Buradan da anlaşılacağı gibi eksik borçların dava edile-
memesi bu borçların karakterinden kaynaklanır.

İrade serbestisi ilkesi, Borçlar Hukuku alanında sözleşme serbestisinin, Eşya

Araştır 5 Hukuku alanında mülkiyet özgürlüğünün, Miras Hukukunda ölüme bağlı
tasarruf özgürlüğünün temelini oluşturur.

Borcu kaynakları TBKnin üçüncü ayrımında sayılanlarla sınırlı değildir. Bun-

ların yanı sıra Borçlar Hukukunun Özel Hükümler kısmında düzenlenen ve-
Araştır 6 kaletsiz iş görmeden doğan borçlar ve Aile Hukukunda düzenlenen nafaka
borçları da borç kaynakları arasında sayılır.

Kaynakça
Akıntürk, T., Ateş, D. (2020). Borçlar Hukuku.
İstanbul: Beta Yayınevi.
Kılıçoğlu, A. M. (2019). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler. Ankara: Turhan Kitabevi.
Nomer, H. (2020). Borçlar Hukuku Genel Hükümler.
İstanbul: Beta Yayınevi.
Antalya, O. G. (2019). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler. Ankara: Seçkin Yayınevi.
Eren, F. (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler.
Ankara: Yetkin Yayınevi.
Arpacı, A. Serozan, R. Hatemi, H. Kocayusufpaşaoğlu,
N. (2017). Borçlar Hukuku Genel Bölüm.
İstanbul: Filiz Kitabevi.
Oğuzman, K. Töz, T. (2018). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler, C.I/II. İstanbul: Vedat Kitapçılık.

29
 Bölüm 2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-
İrade Sakatlıkları-Temsil

1 2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları Kesin Hükümsüzlük Durumları
öğrenme çıktıları

1 Sözleşmenin geçerlilik koşullarını 2 Kesin hükümsüzlük durumlarını

sıralayabilme açıklayabilme

İrade Açıklamasındaki Sakatlığın

Sözleşmenin Geçerliliğine Etkisi

3 4
Genel İşlem Koşullarının (GİK) Geçerliliği 4 İrade açıklamasındaki sakatlığın
3 Genel işlem koşullarının geçerliliğini sözleşmenin geçerliliğine etkisini
tanımlayabilme açıklayabilme

5 Temsil
5 Temsil kavramının içeriğini belirleyebilme

Anahtar Sözcükler: •Yokluk • Kesin Hükümsüzlük • İptal Edilebilirlik

• Objektif İmkânsızlık • Aldatma • Genel İşlem Koşulu • Temsil • Yetkisiz Temsil

30

Boçlar Hukuku
GİRİŞ
Borcun kaynaklarından biri sözleşmelerdir.
Sözleşmeler tarafların karşılıklı birbirine uygun
irade beyanı ile kurulur. Tarafların karşılıklı irade
beyanı ile kurulan bir sözleşmenin hüküm ifade et-
mesi sözleşmelerde geçerlilik koşullarının uyulmuş
olmasına bağlıdır. Sözleşmenin geçerlilik koşulları,
sözleşmenin kesin hükümsüzlüğüne yol açan se-
beplerle, sözleşmenin iptaline yol açan sebeplerdir.
Bunun dışında bazı sözleşmelerin hüküm ifa etmesi
için tamamlayıcı olgularla tamamlanması gerekir.
Kişiler gündelik hayatta ihtiyaç duydukları
sözleşmeleri kendileri yapabileceği gibi bu konu-
da üçüncü kişiden de yararlanabilir. Bir kimsenin
işlerinin görülmesini iradesi ile bir başkasına bı-
raktığı durumda temsilden söz edilir. İradi temsil,
Türk Borçlar Kanunu’nda dolaylı temsil ve dolaysız
temsil olmak üzere iki farklı şekilde hüküm altına
alınmıştır.
SÖZLEŞMENİN GEÇERLİLİK
KOŞULLARI
Sözleşmenin kurulması için tarafların birbirine
uygun irade açıklamalarının şart olduğunu birinci
ünitede açıklamıştık. Sözleşmenin esaslı noktaları
üzerinde irade açıklamalarının uyuşması söz ko-
nusu değilse yokluk söz konusu olur. Diğer yandan
sözleşmenin kurulmuş olması da geçerli olduğu
anlamına gelmez. Bunun için geçerlilik şartlarını
da taşıması gerekir. Aksi takdirde sözleşme geçer-
siz olur. Geçerlilik sebeplerinin hepsi aynı türden
olmadığı gibi eksik olmalarına bağlanan hukuksal
sonuçlar da farklıdır. Her birini ayrı ayrı inceleye-
ceğimiz geçersizlik sebeplerine örnek olarak ehli-
yetsizlik (TMK m. 15), sözleşmenin konusunun
emredici hükümlere, genel ahlaka veya kişilik hak-
larına aykırı ya da imkânsız olması (TBK m. 27),
irade açıklamalarının yanılma, aldatma veya kor-
kutma nedeniyle sakat olması, muvazaa, aşırı yarar-
lanma ve şekle aykırılık anılabilir.
Kesin Hükümsüzlük
Kamu düzenini ilgilendirecek önemdeki geçer-
lilik şartlarından bir veya birkaçı gerçekleşmediğin-
de kesin hükümsüzlük (butlan) yaptırımı devreye
girer (TBK m. 27). Örneğin taraflardan birinin fiil
ehliyetinin bulunmaması veya sözleşmenin huku-
ka ya da ahlaka aykırı olması durumunda sözleşme
2
kesin hükümsüz olur. Kesin hükümsüzlük; ilgisi
(hukuki menfaati) bulunan herkes tarafından, her
zaman ileri sürülebilir. Dosyadan kesin hükümsüz-
lüğün anlaşılması durumunda hâkim bunu görevi
gereği (resen) dikkate alır. Hükümsüzlüğü ileri sür-
me hakkı zamanaşımına veya hak düşürücü süre-
ye de tabi değildir. Dava yoluyla veya açıklamada
(beyanda) bulunarak sözleşmenin hükümsüz kılın-
masına da gerek yoktur çünkü geçerlilik şartının
eksikliği sözleşmenin hükümsüzlüğü için gerekli ve
yeterlidir. İleride kesin hükümsüzlük durumlarını
ayrı ayrı ele inceleme fırsatını bulacağız.
İptal Edilebilirlik
İptal edilebilirlik yaptırımı, kesin hükümsüz-
lüğün aksine kendiliğinden değil iptal hakkının
geçerli bir şekilde kullanılması sonucunda sözleş-
menin baştan itibaren hükümsüz hâle geleceğini
ifade eder. Aşağıda ayrıca inceleyeceğimiz yanılma,
aldatma ve korkutma gibi sebeplerle taraflardan bi-
rinin irade açıklamasının sakat olduğu durumlarda
sözleşme baştan itibaren hükümsüzdür ancak bu-
nun için iradesi sakatlanan tarafın süresi içinde ip-
tal hakkını kullanmış olması gerekir. İptal hakkı sü-
resi içinde kullanılmaz veya süre dolmadan iradesi
sakat olan taraf sözleşmeye onay verirse sözleşme
baştan itibaren geçerli hâle gelir. Bu nedenle iptal
hakkının bu tür bir hukuksal sonuç doğurduğu du-
rumlar düzelebilir hükümsüzlük olarak adlandırılır.
Aşırı yararlanma (gabin) olgularında ise söz-
leşme baştan itibaren geçerlidir ancak iptal beyanı
sözleşmeyi baştan itibaren hükümsüz hâle getirir.
Bu nedenle iptal edilebilirliğin bu türünde bozula-
bilir geçerlilikten söz edilir.
Tamamlayıcı Unsurların Eksikliği
Sözleşmenin hüküm ifade etmesi için yukarıda
açıklanan ve sözleşmenin hükümsüzlüğüne neden
olan sebeplerin bulunmaması her zaman yeterli ol-
maz. Bazı durumlarda birtakım tamamlayıcı olgu-
ların da gerçekleşmesi gerekir. Aksi takdirde sözleş-
me eksik kalacağından hüküm ifade etmez. Eksik
olan olgu gerçekleşinceye kadar sözleşme geçerli
olup olmayacağı belirsiz bir tür askı hâlinde kalır.
Bu olgu gerçekleşince sözleşme tamamlanır ve hü-
küm doğurmaya başlar. Buna karşılık tamamlayıcı
olgunun gerçekleşmeyeceği kesin olarak anlaşıldı-
ğında sözleşme kesin hükümsüz olur.
31
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil

Ayırt etme gücü bulunan küçük ve kısıtlıların (sınırlı ehliyetsizler), yasal temsilcilerinin iznini almak-
sızın yaptıkları ve kendilerini borç altına sokan sözleşmeler böyledir. Bu tür sözleşmelerin akıbeti, yasal
temsilci tarafından onay (icazet) verilene kadar askıdadır. Onay verilince sözleşme baştan itibaren geçerli
olur. Onay verilmez veya verilmeyeceği anlaşılırsa sözleşme kesin hükümsüz olur.
Yetkisiz temsilcinin temsilci sıfatıyla yaptığı hukuki işlem de temsil olunanı bağlamaz ancak temsil
olunanın sonradan vereceği onay hukuki işlemin baştan itibaren hüküm doğurmasına neden olur.
Bazı sözleşmeler ise bir resmi makamın fiiliyle tamam-
lanmadıkça hüküm ifade etmez (örnek olarak bkz. TMK
m. 184/b. 5, 462, 463, 465). Aile Hukukunda eşin onayını TMK m.194/I “Eşlerden biri, diğer eşin
gerektiren hukuki işlemler de bu konuda bir diğer örneği açık rızası bulunmadıkça aile konutu ile
oluşturur. Aile konutuna ilişkin bazı işlemlere getirilen sı- ilgili kira sözleşmesini feshedemez, aile
nırlamalar böyledir (TMK m. 194). konutunu devredemez veya aile konutu
üzerindeki hakları sınırlayamaz.

Kısmi Hükümsüzlük
Sözleşme hükümlerinden sadece bir kısmının hükümsüz olması kural olarak sözleşmenin diğer kıs-
mının hükümsüz olmasına yol açmaz. “Ancak, bu hükümler olmaksızın sözleşmenin yapılmayacağı açıkça
anlaşılırsa, sözleşmenin tamamı kesin olarak hükümsüz olur.” (TBK m. 27/II). TBK m. 27/I dışında kalan
hükümsüzlük sebepleri de bu hükmün uygulanması için yeterlidir. Kısmi hükümsüzlük hâlinde şu soruyu
sorup cevaplandırmak gerekir: Sözleşmede yer alan ve geçersiz sayılan hüküm veya hükümler olmaksızın
tarafların geri kalan içerikle bu sözleşmeyi yine de yapacakları kabul edilebiliyor mu? Eğer cevap olumlu
ise, sözleşmenin geri kalan kısmı geçerliliğini koruyacaktır. Yasal karine, bu hükümler olmaksızın da söz-
leşmenin yapılacağı yolundadır. Şu hâlde sözleşmenin tamamının hükümsüz olduğunu iddia eden taraf bu
iddiasını ispatlamalıdır.

Sürekli Sözleşmelerde Geçersizlik

Sürekli edimli sözleşmelerde borçlar ifa edilmeye başlanmışsa hükümsüzlük yaptırımının uygulanması
adalete uygun olmayan sonuçlar doğurabilir. Geçersiz bir kira veya hizmet sözleşmesi birkaç ay uygulan-
dıktan sonra hükümsüzlük anlaşılırsa böyle bir durum söz konusu olur. Hizmet sözleşmesi bakımından
TBK m. 394/III’de bu konuda özel bir düzenleme bulunur. Madde hükmü şu şekildedir: “Geçersizliği
sonradan anlaşılan hizmet sözleşmesi, hizmet ilişkisi ortadan kaldırılıncaya kadar, geçerli bir hizmet sözleş-
mesinin bütün hüküm ve sonuçlarını doğurur.” Buna göre sözleşmenin ifa edilen kısımları geçerliymiş gibi
işlem görecek, ifa edilen edimlerin iadesi gerekmeyecektir. Sürekli edimli diğer sözleşmeler bakımından
da bu görüş kabul edilmezse, bu takdirde ifa edilmiş borçlar bakımından vekâletsiz iş görme veya sebepsiz
zenginleşme hükümleri çerçevesinde iade borçları gündeme gelecektir. İptal edilebilirlikte ise kural olarak
iptalin geçmişe etkili olmadığı, haklı sebeple ileriye etkili fesih imkânı bulunduğu kabul edilebilir.

dikkat
Bazen kanun kısmi hükümsüzlük hakkında özel bir düzenlemeye yer verebilir. Örneğin aşılma-
ması gereken bir fiyat veya ücret sınırının aşılması durumunda sözleşmenin üst sınır üzerinden
geçerli olacağı öngörülebilir. Örneğin bk. Avukatlık K. m. 163/II; TKHK m. 4/I; TTK m.
1530/I, TBK m. 88/II.

32
 2
Boçlar Hukuku

Öğrenme Çıktısı
1 Sözleşmenin geçerlilik koşullarını sıralayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Eşlerden birinin aile konu-

Sözleşmenin geçersizliğine
yol açan sebeplerden kesin
hükümsüzlük ve iptal edi-
lebilirlik hâlleri arasında ne
gibi bir fark olduğunu açık-
layınız.
Yoklukla sözleşmenin geçer-
sizliğine yol açan durumlar
arasında ne gibi bir fark bu-
lunduğunu düşününüz.
tu üzerinde yapacağı işlem-
lerin diğer eşin onayına tabi
tutulması hâlinde, işleme
taraf olmayan eşin izninin
tamamlayıcı olgu olarak de-
ğerlendirilip değerlendirile-
meyeceğini açıklayınız.

KESİN HÜKÜMSÜZLÜK vires kuralı artık önemini yitirmiştir. Yeni TTK,

DURUMLARI
Sözleşmenin kesin hükümsüzlüğüne yol açan
sebepler TBK m. 27 ‘de düzenlenmiştir. Bunlar;
ehliyetsizlik, hukuka aykırılık, kamu düzenine ay-
kırılık, kişilik haklarına aykırılık, ahlaka aykırılık,
başlangıçtaki objektif imkânsızlıktır.
Ehliyet
Gerçek kişilerde; ayırt etme gücü bulunmayan,
yani makul şekilde hareket etme yetisinden yoksun
bulunan kişi tam ehliyetsiz olduğundan (TMK m.
13), böyle bir kişinin yaptığı sözleşme kesin hüküm-
süzdür ancak ayırt etme gücüne sahip olduğu hâlde
ergin olmayan veya kısıtlı bulunan bir kimse (sınırlı
ehliyetsiz) kendisini borç altına sokan sözleşmele-
ri yasal temsilcilerinin izin veya onayıyla yapabilir.
Bunlar, kendilerini borç altına sokmayan sözleşme-
leri yasal temsilcinin iznini almadan yapabilir.
dikkat
Sınırlı ehliyetsiz kendisine yapılan bağışlama-
yı geçerli bir şekilde kabul edebilir ancak yasal
temsilcisi bunu yasaklayabilir veya bağışlananın
geri verilmesini emredebilir. Bu durumda bağış-
lama ortadan kalkar (TBK m. 287).
Tüzel kişilerde, fiil ehliyetinin tüzel kişinin iş-
letme konusu ile sınırlı olduğunu kabul eden ultra
bu görüşün dayanağını oluşturan eski TK m. 137
hükmüne paralel bir düzenlemeye yer vermemiştir.
Bu nedenle tüzel kişilerin fiil ehliyeti konusunda
artık TTK m. 125/II’nin atfıyla TMK m. 48 hük-
mü uygulanacaktır. Buna göre artık işletme konu-
su gibi bir sınır olmadığından yaptığı tüm işlemler,
ana sözleşmede yazılı işlere bakılmaksızın şirketi
bağlar. Bununla birlikte üçüncü kişinin yapılan
işlemin şirketin işletme konusu dışında olduğunu
bildiği veya bilebileceği durumlarda bu işlemler şir-
keti bağlamaz.
Hukuka Aykırılık
Konusu emredici hukuk kurallarına, kamu dü-
zenine, genel ahlaka ve kişilik haklarına aykırı olan
sözleşmeler kesin hükümsüzdür (TBK m. 27). Bu
kural, sözleşme özgürlüğünün sınırını oluşturur.
Bu tür hükümler TBK’de bulunabileceği gibi (ör-
neğin TBK m. 148, 301, 388/III), başka kanunlar-
da da bulunabilir.
Ancak her türlü yasağın kesin hükümsüzlük
yaptırımını davet ettiğini söylemek de doğru olmaz.
Yasak öngören hükmün amacı önem taşır. Özellik-
le sözleşmeyle üstlenilen edimlerden birinin ifası
suç oluşturuyorsa konunun hukuka aykırı olduğu
kabul edilmelidir. Buna karşılık “düzen hükmü”
denilen, amacı geçersizlik değil kuralı ihlal eden
kimseye idari veya cezai yaptırım uygulanması olan
düzenlemeye aykırılık sözleşmenin hükümsüzlüğü-
ne yol açmaz. Örneğin Noterlik Kanunu m. 89’un
bir düzen hükmü olduğu kabul edilmektedir. Bu

33
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil
hükme göre düzenleme şeklinde yapılması öngörü-
len mirasın taksimi sözleşmesi, Yargıtay’a göre adi
yazılı şekilde yapılsa da geçerli olacaktır (Yarg. İBK,
26.11.1980, 5/3; RG. 03.01.1981; S: 17209).
dikkat
3298 sayılı “Uyuşturucu Maddelerle İlgili Ka-
nun”, afyon ve haşhaştan elde edilen diğer uyuş-
turucu maddelerin alımı, satımı, imali ve ithalat
ve ihracatını birtakım kurallara bağlamıştır. Bu
Kanun kapsamına giren bir maddenin yasaya
aykırı şekilde satımına ilişkin sözleşme hukuka
aykırı olduğundan, TBK 27/I gereğince hü-
kümsüzdür. Yarg. 21. HD’nin 19.9.2016 tarih
ve 14184/11193 sayılı kararına göre: “… dava-
lıya ait işyerinde davacının tefecilik işi, çek senet
tahsilatı ile uğraştığı ceza mahkemesi kararı ile
sabit olup, yargılama sırasında beyanı alınan ta-
nıklarca da bu husus doğrulandığından, ahlaka
ve hukuka aykırı hizmet akdinin tespitini iste-
yemeyeceği açık olup davanın reddi gerekirken
mahkemece davanın kabulüne karar verilmesi;
usul ve yasaya aykırı olup, bozma nedenidir.”
Bazen sözleşme, konusu itibarıyla olmasa da
amacı bakımından hukuka aykırı olabilir. Örneğin
birine ödünç para vermek hukuka aykırı değildir
ancak ödünç, suç teşkil eden bir eylemi destekle-
mek, örneğin bir suikast aracının sağlanması ama-
cıyla verilmişse sözleşme hukuka aykırı olur.
Hukuka aykırılık kural olarak sözleşmenin
kurulduğu ana göre belirlenir ancak başlangıçta
hukuka aykırı olan sözleşme, mevzuat değişikliği
nedeniyle sonradan hukuka uygun hâle gelirse söz-
leşmeye artık hükümsüzlük yaptırımı uygulanmaz.
Buna karşılık, yeni kural kamu düzenini ve genel
ahlakı koruma amacıyla sevk edilmişse sözleşmenin
yine de geçersiz olduğu sonucuna varılmalıdır.
Genellikle İş Hukuku alanında rastlanılan nispi
emredici hükümler, ekonomik veya fiziksel yönden
zayıf olanları koruma amacıyla sevk edilir. Bu hü-
kümler, korunması amaçlanan taraf aleyhine söz-
leşme yapma yasağı getirmekle birlikte, diğer (güç-
lü) taraf aleyhine hükümler düzenlenmesinde bir
engel bulunmamaktadır. İş Kanunu’ndaki bildirim
sürelerine, iş güvencesine, yıllık izin sürelerine, işin
düzenlenmesine ilişkin hükümler nispi emredici
niteliktedir. İşçi lehine olacak şekilde bu hükümler
34
aleyhine sözleşme yapılması hükümsüzlük sonucu-
nu doğurmaz. TKHK’de tüketiciyi korumak ama-
cıyla öngörülen hükümler de böyledir.
Kamu Düzenine Aykırılık (İkinci Düzey Başlık)
TBK m. 27 hükmü kamu düzenine aykırılığı da
ayrı bir kesin hükümsüzlük sebebi gibi düzenlemiş
ise de bundan maksat, kamu düzenine ilişkin em-
redici bir düzenlemeye aykırılıktır. Dolayısıyla bu
düzenlemeyi, bir hükmün emredici olup olmadığı-
nı anlamaya yönelik bir ölçüt olarak kabul etmek
isabetli olur. Aksi takdirde hakkında yasaklayıcı bir
hüküm bulunmayan bir konuda salt kamu düzeni-
ne aykırı olduğu düşüncesi ile hükümsüzlük yaptı-
rımı uygulanabilir ki kanun koyucunun bu sonucu
arzu etmediği açıktır.
Kişilik Haklarına Aykırılık
Taraflardan birinin kişilik hakkını ihlal eden
sözleşmeler, aslında ahlaka aykırı sözleşmelerin bir
alt grubunu oluşturur. Kişilik hakkı genel olarak
TMK m. 24 vd. hükümleriyle korunmuştur. Bu
hükümler arasında TMK m. 23 özel bir önem ta-
şır. Hükmün II. fıkrasında “Kimse özgürlüklerinden
vazgeçemez veya onları hukuka ya da ahlaka aykırı
olarak sınırlayamaz.” denilmektedir. Hüküm sade-
ce gerçek kişilerin değil, tüzel kişilerin de kişilik
hakkını korumaktadır.
Taraflardan birinin evlilik, din, aile, vücut bü-
tünlüğü, mahremiyet gibi kişilik hakkının kapsa-
mında kalan alanlardaki haklarından vazgeçmeyi
taahhüt ettiği sözleşmeler, konusu bakımından ki-
şilik hakkına aykırılık nedeniyle kesin hükümsüz
olur. Örneğin evlenmemek, boşanma davası açmak
veya açılmış boşanma davasından vazgeçmek, bir
partiye katılmak, kan veya organ bağışlamak gibi
taahhütler kişilik hakkına aykırılık nedeniyle hü-
kümsüzdür. Dikkat edilecek olursa bu taahhütlerin
mutlaka ahlaka aykırı olduğu söylenemez. Örneğin
bir arkadaşına hiçbir karşılık almaksızın böbrek-
lerinden birini bağışlama sözü veren kişi, ahlaka
aykırı davranıyor değildir ancak TMK m. 23/III
bu taahhüdün ifasının talep edilemeyeceğini ön-
görmüştür.
Bazen de kişilik hakkı alanındaki taahhüt, hak-
kın özünü zedeleyecek ölçüde aşırı bir bağlılık ifade
etmesi nedeniyle kişilik hakkını ihlal eder ve bu ne-
denle hükümsüz olur. İşçinin rekabet etmeme taah-
hüdü bakımından TBK m. 445 bu yönde bir hükme
yer vermiştir ancak böyle özel düzenleme bulunma-

Boçlar Hukuku
yan durumlarda da kişilik hakkının özünü zedeleye-
cek ölçüde uzun süreli kısıtlamalar içeren sözleşme-
ler TBK m. 27 gereğince hükümsüz sayılabilir.
dikkat
“Davacı, 12.4.1995 günlü sözleşmeye dayana-
rak günlük %5 faize karar verilmesini istemiştir.
Bu faiz oranına göre aylık faizin %150 ve yıllık
faizin ise %1800 olduğu gözlenmiştir. Belirtilen
bu faiz oranının, borçlu yönünden ekonomik
hürriyetini kısıtlayacak nitelikte olduğu anlaşıl-
mıştır. Her ne kadar faiz oranını tespit etmek,
yasalarımıza göre, serbest ise de, aşırı derecede
yüksek ve kişilerin ekonomik varlığını tehlikeye
düşürecek nitelikteki faiz oranları geçersizdir.”
(Yarg. 11. HD., 06.05.1997, 920/3286).
Ekonomik özgürlük de dahil olacak şekilde ki-
şinin özgürlüğünü zaman, yer ve konu itibarıyla
diğer tarafın keyfine tabi kılacak şekilde kısıtlayan
sözleşmelerin ahlaka, dolayısıyla kişilik hakkına
aykırı olduğunu söyleyebiliriz. Uygulamada kelep-
çeleme sözleşmeleri denilen ve kişinin ekonomik ge-
leceğini biçimlendirme imkânını elinden alan, eko-
nomik varlığını tehlikeye atan bu tür sözleşmeler,
kişilik hakkını ihlal eder.
Ahlaka Aykırılık
Konusu veya amacı bakımından ahlaka aykırı
olan sözleşme geçersiz olur. Bu anlamda ahlak, bir
yandan hakkaniyetli ve âdil düşünen bir kimsenin
ahlak anlayışını ölçü kabul eden toplumun genel
ahlak anlayışını, diğer yandan hukuk düzeninin ta-
mamında içkin olan etik ilkeler ve değer yargıları-
nı ifade eder. Bunlar özellikle temel haklara ilişkin
anayasal ilkelerde ifadesini bulmuştur.
Amacı bakımından ahlaka aykırı olan sözleşme-
nin hükümsüz olması için bu amacın iki tarafça da
paylaşılması, en azından diğer tarafın bu durumdan
haberdar olması gerekir. Örneğin rüşvet olarak kul-
lanılması amacıyla bir mücevher satın alındığında,
bu amacı paylaşmayan satıcıya karşı hükümsüzlük
yaptırımı uygulanamamalıdır. Hatta satıcı, alıcının
amacını bilse bile, onun amacı sattığı ürünün ah-
laka aykırı bir amaçla kullanılması değil gelir elde
etmek olduğundan sözleşmeyi hükümsüz saymak
yine de doğru olmaz.
2
dikkat
İsviçre Federal Mahkemesi uygulamasından ah-
laka aykırı sözleşme örnekleri:
• Özel dedektife, boşanma davasına gerekçe
oluşturması amacıyla diğer eşi sadakat yü-
kümlülüğünü ihlal etmeye kışkırtmak için
para vadedilmesi
• Para karşılığında bitirme ödevi veya doktora
çalışmasına yardımcı olma vaadi
• Gerçek yazarın adının gizlenerek bir başka-
sının yazar gösterilmesi suretiyle bilimsel bir
metnin yayımlanması sözleşmesi
• Memuriyet görevine atanma veya resmi bir
unvan elde etme konusunda ücret karşılığı
anlaşma
• Radar uyarı cihazının satışı
• Metreslik ilişkisinin sona erdirilmesinin söz-
leşme cezasına bağlanması
• Şikâyette bulunmamak veya şikâyetini geri
almak konusunda suskunluk anlaşması
Kişilik hakkına aykırı düzenleme aynı zamanda
ahlaka da aykırı olabilir. Özellikle taraflardan biri-
nin ekonomik özgürlüğünü aşırı derece kısıtlayan
sözleşmeler böyledir. Bu iki durumda da sözleşme
kesin hükümsüzdür ancak sözleşme aynı zamanda
ahlaka aykırılık nedeniyle hükümsüzse bu sözleş-
menin ifası için yapılan kazandırmaların iadesi ta-
lep edilemez ancak hâkim, kazandırmanın Devlete
mal edilmesine karar verebilir (TBK m. 81). Yargı-
tay, konusundaki ahlaka aykırılık sebebiyle geçer-
siz olan sözleşmelerde amaç ahlaka aykırı değilse,
örneğin; evlenme amacıyla başlık parası verilmişse
evlenme amacı ahlaka aykırı sayılamayacağından
verilenlerin iadesi istenebilir. Buna karşılık nikâhsız
birlikte yaşama için verilen şeylerin iadesi istene-
mez çünkü bu durumda amaç da ahlaka aykırıdır.
Başlangıçtaki Objektif İmkânsızlık
Kurulduğu sırada sözleşmenin konusunu oluştu-
ran edimlerden birinin ifası objektif olarak imkânsız
ise sözleşme kesin hükümsüz olur. Bu yaptırım,
imkânsızlığın subjektif olması hâlinde uygulanmaz.
Yani edimin sadece somut olaydaki borçlu için değil,
objektif olarak herkes için imkânsız olması gerekir.
Sadece borçlu açısından ifası imkânsız olan edim,
35
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil
borçlunun ifa etmemeden sorumluluğuna yol açar
(TBK m. 112). Örneğin önceden satıp mülkiyeti-
ni devrettiği bir taşınır malı ikinci kez bir başkasına
satan kimse için başlangıçtaki subjektif imkânsızlık
söz konusudur. Bu sözleşme geçersiz olmaz çünkü
imkânsızlık objektif değildir. Satıcının malı ilk alı-
cısından alarak sonraki alıcıya vermesi imkânının
bulunmadığı söylenemez ancak satıcı bunu başara-
mazsa geçerli bir satış sözleşmesini kusurlu olarak ifa
etmemeden sorumlu olur.
Başlangıçtaki imkânsızlık fiili veya hukuki ola-
bilir. Parça borcu oluşturan bir taşınırın sözleş-
menin kurulduğu sırada (örneğin yanmış olması
sebebiyle) mevcut olmaması, sözleşmenin fiili
imkânsızlık nedeniyle geçersizliğine yol açar ancak
satışa konu misli eşyanın sözleşmenin yapıldığı sı-
rada satıcının deposunda çıkan yangın nedeniyle
yok olması imkânsızlığa neden olmaz çünkü misli
eşyanın başka bir yerden bulunarak alıcıya teslim
edilmesi yine de mümkündür. İmkânsızlık hukuki
bir nedene de dayanabilir. Örneğin oturma hakkı
sahibi; bu hakkın devrini taahhüt etmişse bu, ye-
rine getirilmesi hukuken imkânsız bir taahhüttür
çünkü oturma hakkı hukuken devredilemeyeceği
gibi mirasçılara da geçmez (TMK m. 823/II). İmar
planında imara kapatılan bir alanda inşaat yapıl-
ması sözü de hukuki imkânsızlık nedeniyle geçer-
siz olur ancak başlangıçtaki imkânsızlığı bilen veya
gerekli özeni gösterse idi bilebilecek durumda olan
taraf, sözleşme görüşmelerindeki kusurlu davranışı
(culpa in contrahendo) nedeni ile karşı tarafın olum-
suz zararını giderimle yükümlü tutulabilir.
Şekil ve Şekle Aykırılığın Hukuksal
Sonuçları
Sözleşmenin geçerliliği kural olarak hiçbir şekle
bağlı değildir (TBK m. 12/I) ancak bir kanun hük-
mü ile şekil zorunluluğu getirilebilir. Kanun böyle
bir şekil zorunluluğu öngörmüş olduğunda bu şekil
kural olarak geçerlilik şeklidir. Bu şekle uyulmama-
sının hukuksal sonucu kesin hükümsüzlüktür (TBK
m. 12/II). Şekilden kasıt, sözleşmeyi kuran irade
açıklamalarının öngörülen şekilde yapılmasıdır.
Kanun bazen bir şekil şartını sözleşmenin ispatı
için zorunlu kılabilir. Bu takdirde ispat şeklinden
söz edilir. İspat şekline uyulmadan yapılan sözleş-
me yine de geçerli olur. Bu sözleşmenin ispatı an-
cak öngörülen şekle uygun olarak yapılmış sözleş-
meyle ispatlanabilir. Kuşkusuz yasal deliller denilen
36
ikrar, kesin hüküm ve yemin delili de sözleşmenin
ispatını sağlar. Bunun dışındaki deliller ispat şekli-
ne uyulmadan yapılan sözleşmenin varlığını ispata
yeterli olmaz. Örneğin HMK m. 200’e göre değeri
3.662,408 TL’yi geçen hukuki işlemler ancak se-
netle ispat edilebilir. Hâlbuki geçerliliği belirli bir
şekle uyulmasına bağlı olan sözleşmeler, bu şekle
uyulmadıkça kesin hükümsüzlükle sakattır. Bunla-
rın varlığını karşı taraf kabul etse, itiraz etmese de
geçerli hâle gelmezler. Bu tür şekil koşuluna geçer-
lilik (sıhhat/sağlık) şekli denir.
Şekil şartı kanun tarafından öngörüldüğünde
yasal, taraflarca öngörüldüğünde iradi şekilden
söz edilir. Taraflarca öngörülen şekle uyulmaması
da sözleşmeyi hükümsüz kılar (TBK m. 17) ancak
tarafların iradi şekli ispat şekli olarak kararlaştırma-
ları da mümkündür.
Noterlik Kanunu gibi amacı hukuki işlemin
geçerliliğinden çok noterlik işlemlerine yönelik dü-
zen hükmü getirmek olan kanunlar, düzen kuralı
olarak şekil zorunluluğu getirebilir ancak noter bu
düzen kuralına uymazsa örneğin NK m. 89’a ay-
kırı olarak tapuda işlem yapılmasını gerektiren bir
vekâletnameyi düzenleme şeklinde değil de imza ve
tarih onayı şeklinde yapsa böyle bir vekâletnameyle
yapılan taşınmaz satışını geçersiz sayamayız ancak
düzen kuralına uymayan noter hakkında disiplin
yaptırımı gündeme gelebilir.
Şeklin Türleri
Şekil zorunluluğunun kaynağına göre yasal ve
iradi (rızai) şekil ayrımı yapılabilir. Kullanılan ara-
ca göre yapılacak bir ayırımda ise adi yazılı şekil,
nitelikli yazılı şekil ve resmi şekil olmak üzere üç tür
şekilden söz edilebilir.
Yasal Şekil
Kanunla geçerlilik şekli öngörülmesindeki bi-
rincil amaç, sözleşme taraflarını aceleyle sözleşme
kurmaktan korumak, böylece tarafları sözleşmey-
le üstlenecekleri yükümlülükler konusunda uyar-
maktır. Diğer yandan şekil, sadece taraflar arasında
değil üçüncü kişiler bakımından da hukuk gü-
venliğini sağlar. Bunu da bir ispat aracı sağlamak,
sözleşme görüşmeleri ile sözleşmenin kuruluşu ara-
sında açık bir sınır çizmek, davanın işleyişini ko-
laylaştırmak ve dışarıya karşı bir ilan/duyuru işlevi
görmek suretiyle yerine getirir. Yasal şeklin bir türü
 2
Boçlar Hukuku

olan resmi şekil ise resmi sicilin tutulmasına sağlam

bir zemin sağlar. Tüketici sözleşmelerinde ise şekil
(TMK m. 538/I) El yazılı vasiyetname,
daha çok bilgilendirme amacı taşır. Böylece kanun
“El yazılı vasiyetnamenin yapıldığı yıl, ay
koyucu korunmaya değer saydığı tüketicinin dik-
ve gün gösterilerek başından sonuna kadar
katini belirli konulara çekmiş olur.
mirasbırakanın el yazısıyla yazılmış ve im-
zalanmış olması zorunludur.”
Resmi Şekil
Kanunen görevlendirilmiş resmi memur aracı- (TBK 538) Kefalet, “Kefalet sözleşmesi,
lığıyla ve kanunen belirlenmiş usullere göre gerçek- yazılı şekilde yapılmadıkça ve kefilin so-
leştirilen şekle resmi şekil denir. Noterler veya tapu rumlu olacağı azamî miktar ile kefalet ta-
sicil müdürleri bu şekilde görevlendirilmiş memur- rihi belirtilmedikçe geçerli olmaz. Kefilin,
lardır. Bunların düzenlediği sözleşmelere resmi senet sorumlu olduğu azamî miktarı, kefalet
denir. Yurt dışında noterlik görevini konsoloslar tarihini ve müteselsil kefil olması duru-
yerine getirir. Kanun bazı sözleşmelerin geçerlili- munda, bu sıfatla veya bu anlama gelen
ğini resmi şekilde yapılmalarına bağlamıştır. Taşın- herhangi bir ifadeyle yükümlülük altına
maz satımı (TBK m. 237/I) ve resmi vasiyetname girdiğini kefalet sözleşmesinde kendi el
(TMK m. 532) böyledir. Tarafların böyle bir zo- yazısıyla belirtmesi şarttır.”
runluluk bulunmayan durumlarda da resmi şekilde
sözleşme yapmalarına bir engel yoktur. Örneğin
kira sözleşmesi noterde düzenleme şeklinde yapıla-
bilir ancak bu durumda iradi bir şekil söz konusu- dikkat
dur. Kanun kira sözleşmesinin geçerliliğini hiçbir El yazılı vasiyetname ile kefalet sözleşmelerinin
şekle bağlamadığından yazılı veya resmi şekle uyul- geçerliliği, Kanun gereği sözleşmede bulunması
muş olsa da yasal şekil söz konusu değildir. zorunlu tutulan bazı şartların varlığına tabi tu-
tulduğu için bu sözleşmeler adi yazılı şekle değil,
Adi Yazılı Şekil nitelikli yazılı şekle tabidir.
Sözleşmeyi kuran irade açıklamalarından biri
veya ikisinin yazılı bir metne geçirilmesi ve altı-
Metin birden çok sayfadan oluşabilir. Bu tak-
nın açıklamada bulunan tarafından imzalanması
dirde farklı sayfaların birbirinin devamı olduğu
şeklinde gerçekleştirilen şekle adi yazılı şekil denir.
metinden anlaşılmalıdır. Sayfaların birbirinin de-
Sadece sözleşme ile borç altına giren tarafın metnin
vamı olduğu anlaşılıyorsa, metnin sonundaki im-
altını imzalaması yeterli olur (m. 15/I). Örneğin
zanın sözleşmenin tümünü kapsadığı kabul edilir
kefalette kefilin, taşınır bağışlama vaadinde vaadde
ancak her sayfanın altının ayrıca imzalanması ted-
bulunanın imzasının bulunması yeterlidir. Bu şe-
bir olarak isabetli olur. İmzaların aynı anda atılması
kilde düzenlenen belgeye senet denir. Kural olarak
şart değildir. Metnin altında imzalardan sonra yazı-
yazının bir kâğıt veya başka bir madde üzerine ya-
lan hususlar, sözleşmenin şekle bağlanması gereken
zılması önem taşımadığı gibi elle veya daktilo ya
içeriğine dâhilse geçerli olmaz. Metinde sonradan
da bir başka makinayla, kurşun veya tükenmez ka-
yapılan değişiklik ve çıkmaların geçerli olması için
lemle yazılmış olması da önemli değildir. El yazılı
bunların ayrıca imzalanmış olmaları gerekir. Faks
vasiyetname (TMK m. 538/I) ve kefalet gibi (TBK
ve benzeri elektronik mesajlarda taraf imzaları ol-
m. 538) istisnalar için Kanun metni okunmalıdır.
madan sözleşmede yazılı şekil şartı gerçekleşmiş
İmzaların aynı metnin altında olması da şart değil-
sayılır. Bunun için, gönderilen metnin onaylandı-
dir. Taraflar sözleşmeden iki örnek hazırlayıp her
ğının gönderene bildirildiği an önemlidir (TBK m.
biri altını imzaladığı metni karşı tarafa verince de
14/II). Bu durumda sözleşme kabulle değil, kabul
sözleşme tamamlanmış olur (TBK m. 14/II). Adi
metninin alındığını önerenin teyit etmesiyle kurul-
yazılı şeklin sağlık şekli olarak öngörüldüğü sözleş-
muş olur. Bu yöntemin e-posta yoluyla gönderilen
melere örnek olarak alacağın devri (TBK m. 183),
metinlerde uygulanmayacağını belirtmek gerekir
önalım sözleşmesi (TBK m. 237/III), taşınırlarda
çünkü bu tür mesajlarda şekle uyulması için bunla-
bağışlama vaadi (TBK m. 288/I) gösterilebilir.
rın güvenli elektronik imza ile gönderilmesi şarttır.

37
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil
dikkat
Güvenli elektronik imza ile gönderilmeyen
e-posta adi yazılı şekli gerçekleştirmeye yeterli
olmasa da geçerliliği şekle bağlı olmayan bir söz-
leşmenin e-posta ile yapılmasına bir engel yoktur.
Temsil yoluyla yapılan işlemlerle tüzel kişilerin
yaptığı işlemlerde imzayı temsilci atar ancak temsilci
sıfatının metinden anlaşılması şarttır. Aksi takdirde
imza temsil olunanı bağlamaz. İmza, irade açıkla-
masında bulunanı teşhis etmeye yarayan bir işaret
olduğundan el yazısıyla atılması gerekir. Genellikle
öz ad ve soyadını içerse de bu şart değildir. Görme
engelliler imzalarını el ile atabilir ancak dilerlerse ta-
nık bulundurulabilir (TBK m. 15/III). “İmza ata-
mayanlar, imza yerine usulüne göre onaylanmış olması
koşuluyla, parmak izi, el ile yapılmış bir işaret ya da
mühür kullanabilirler.” (TBK m. 16/I).
dikkat
HMK m. 206 bu araçların düzenleme biçiminde
oluşturulmasını aramaktadır. Her hâlde imza ata-
mayan için hazırlanacak mührün noterce onaylan-
ması ve sonraki sözleşmelerde bu mührün kullanıl-
ması söz konusu değildir. Noterin imza onayı veya
düzenleme usullerinden birine göre resmiyet vere-
ceği bir sözleşmenin yapılması öngörülmektedir.
Geçerliliği şekle bağlı bir sözleşmede yapıla-
cak değişikliklerin de kural olarak o şekle uygun
olarak yapılması gerekir ancak sözleşme metniyle
çelişmeyen tamamlayıcı yan hükümlerde bu kural
uygulanmaz (TBK m. 13). Örneğin taşınmaz satış
vaadinde satış bedelini değiştirmek için yine resmi
şekle uyulması gerekir. Hâlbuki bu sözleşmede be-
lirlenmeyen vade veya ifa yerini belirlemek üzere
yapılacak mutabakatlar şekle tabi değildir. Eklemek
gerekir ki bu düzenleme sadece yasal şekle ilişkin-
dir. Dolayısıyla iradi şekilde yapılan bir sözleşmede
değişiklik yapılması için kararlaştırılan şekle uyul-
masına gerek yoktur. Örneğin Yargıtay kira sözleş-
mesiyle belirlenen kullanım amacının kanaat verici
davranışla bile değiştirilebileceği konusunda çok
sayıda karar vermiştir.
38
dikkat
HMK m. 206 hükmü şu şekildedir. “Okuma ve
yazma bilmediği için imza atamayanların mühür
veya bir alet ya da parmak izi kullanmak suretiy-
le yapacakları hukuki işlemleri içeren belgelerin
senet niteliğini taşıyabilmesi, noterler tarafından
düzenleme biçiminde oluşturulmasına bağlıdır.
(1) (2) (Ek:22/7/2020-7251/21 md.) Okuma ve
yazma bildiği hâlde imza atamayanların mühür
veya bir alet ya da parmak izi kullanmak suretiyle
yapacakları hukuki işlemleri içeren belgelerin senet
niteliğini taşıyabilmesi, noterler tarafından onay-
lanmasına veya düzenlenmesine bağlıdır. İmza
atamayan kimselerin, cüzdanla iş yapmayı usul
edinmiş kuruluşlarla olan işlemlerde kullanacakları
mühür, kazınmış imza, işaret veya parmak izinin,
işlemin başlangıcında hesap defterine veya cüzdanı-
na basılmış olması veya önceden noterde bir örneği
saklanmak üzere onanmış bulunması yeterli olup,
her işlemde ayrıca onamaya bağlı değildir. Yukarıda
belirtilen hükümler dairesinde noterlerce onaylana-
cak veya düzenlenecek olan senetler için ilgilisinden
harç, vergi ve değerli kâğıt bedeli alınmaz”.
Şekle Uymamanın Hukuksal Sonucu
Şekil kuralını ihlal eden sözleşme kesin hüküm-
süzlük yaptırımına tabi tutulmuştur (m. 12/II).
Kesin hükümsüzlük bir sürenin geçmesi ile düzel-
meyeceği gibi sonradan verilecek onayla da ortadan
kalkmaz. Taraflar kesin hükümsüzlüğü her zaman
ileri sürebilir. Hâkim görevi gereği hükümsüzlüğü
kendiliğinden dikkate alır ancak şekle aykırılığın
ileri sürülmesi, hakkın kötüye kullanılması oluş-
turduğunda geçersizlik iddiası dinlenmez.
Şekle aykırılığın ileri sürülmesi ve hakkın kötü-
ye kullanılması yasağı, şekil eksikliği nedeniyle söz-
leşmenin geçersiz olduğunu ileri süren tarafın bu
davranışı, hakkın kötüye kullanılması oluşturuyor-
sa bu iddia dinlenmez. Bu durumda sözleşme san-
ki geçerli imiş gibi sonuç doğurur. Hakkın kötüye
kullanılması bir itiraz oluşturduğundan, taraflarca
ileri sürülmese bile hâkim bunu görevi gereği araş-
tırır. Hâkim bu değerlendirmeyi yaparken özellikle
şekil öngören hükmün amacını dikkate alır. Şekil
eksikliğini ileri süren taraf, şekil hükmüyle izlenen
amacın dışında bu hükümden yararlanmak istiyor-
sa hakkın kötüye kullanıldığı sonucuna varılmalı-
 2
Boçlar Hukuku

dır. Uygulamada tarafların borçlarını önemli ölçüde ifa etmelerinden sonra şekle aykırılığın ileri sürülme-
sinin hakkın kötüye kullanılması oluşturduğu kabul edilmektedir.
Çevirme (Tahvil), şekil şartına uymadığı için kesin hükümsüzlükle sakat bir sözleşme, benzer amaçlı bir
başka sözleşmenin geçerlilik şartlarını karşılayabilir. Örneğin noterde yapılan bir taşınmaz satış sözleşmesi
(tapuda resmi şekilde yapılmadığı için) geçersizdir ancak taraflar benzer amaçlı satış vaadi sözleşmesini
noterlikte geçerli olarak yapabilir. Alman Medeni Kanunu bu tür durumlarda, tarafların geçersizliği bilmiş
olsalardı bu kez geçerlilik şartlarını taşıyan diğer sözleşmenin (satış vaadinin) geçerli olmasını arzu ettikleri
sonucuna varılıyorsa bu ikincisinin geçerli olmasını öngörmüştür (§ 140). Bizde böyle bir hüküm bulun-
masa da uygulama ve öğreti oybirliğiyle aynı esasın uygulanmasını kabul etmektedir.

Öğrenme Çıktısı
2 Kesin hükümsüzlük durumlarını açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hukuka aykırılık ile ahlaka

Sözleşmenin kesin hüküm-
süzlüğüne yol açan sebeple-
rin ortak noktası ne olabi-
lir? Araştırınız.
aykırılık kavramlarının ke-
sişen ve birbirinden ayrılan
noktalarını her iki kavra-
mının sınırlarını esas alarak
düşününüz.
Birtakım işlemlerin kanun
gereği resmi geçerlilik şekli-
ne tabi tutulmuş olmasının
sebebini düşününüz.

GENEL İŞLEM KOŞULLARININ (GİK) GEÇERLİLİĞİ

Toplumsal yaşamdaki gelişmelerin bir ürünü olan genel işlem koşulu içeren sözleşmeler, klasik borçlar
hukuku sözleşmelerinin geçerliliğine ilişkin kurallara tabi olduğu gibi karakteristik özelliklerinden doğan
birtakım kurallara ve sınırlamalara da tabidir.

Genel İşlem Koşullarının Tanımı

Otobüs, uçak, tren gibi toplu taşıma araçlarıyla yolculuk yapmak için bilet alırken veya elektrik, su, do-
ğalgaz, telekomünikasyon şirketleriyle abonelik sözleşmesi yaparken bankalarla kredi veya kredi kartı söz-
leşmesi imzalarken yaptığımız sözleşmenin hükümlerini genellikle okumaz, bir göz bile gezdirmeyiz. Çoğu
kez buna imkân da verilmez ancak GİK’lere sadece bu tür çok bilinen sözleşme türlerinde rastlamayız. Çok
sayıda dükkân veya ofis kiralayan AVM türü yapılarda kiracı olmak isteyenler de fiyat ve yer konusunda
pazarlık imkânına sahip olsalar bile, sözleşme hükümlerinin çoğunu tartışmaksızın kabul etmek duru-
munda kalabilirler. Bu hükümlerin tamamı veya bir kısmının GİK oluşturmasına Kanun önemli hukuksal
sonuçlar bağlamıştır. Bu önemli konunun anlaşılması bakımından öncelikle GİK’in tanımı yapılmalıdır.
GİK, taraflardan birinin, ileride yapacağı çok sayıda benzer sözleşmede kullanmak amacıyla önceden tek
taraflı olarak hazırlayarak karşı tarafa pazarlık şansı sunmaksızın imzaya zorladığı sözleşme hükümlerine ve-
rilen genel addır. Bu şartlardan sadece birinin eksik olması, sözleşmede GİK bulunmadığı anlamına gelir. Bu
durumda sözleşme GİK denetimine tabi tutulmaz. GİK içeren sözleşmeler ise çeşitli aşamalardan oluşan bir
denetime tabi tutulur. Bu denetim sonucunda GİK’lerden bazıları yazılmamış sayılma yaptırımına uğrayabilir
(TBK m. 21). Şu hâlde sözleşmede GİK denetimine geçmeden önce, sözleşmenin GİK içerip içermediği
ortaya konulmalıdır. Bunun için öncelikle sözleşmeyi kullanan tarafın, bu sözleşmeyi ileride yapacağı çok
sayıda benzer sözleşmede kullanmak amacıyla hazırlayıp hazırlamadığı araştırılır. Cevap olumlu ise fiilen
çok sayıda sözleşme yapması gerekmez, tek bir sözleşmenin varlığı yeterlidir ancak bu olgu tek başına yeterli

39
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil
olmaz, ayrıca sözleşmeyi kullanan tarafın, karşı tara-
fa pazarlık şansı (müzakerede bulunma, hükümleri
tartışma imkânı) tanımamış olması da gerekir. Bu
iki olgunun varlığı hâlinde sözleşmenin GİK dene-
timinden geçirilmesi gerekir çünkü bir sözleşmede
GİK bulunması, kendiliğinden yazılmamış sayılma
yaptırımının uygulanması için yeterli olmaz.
Genel İşlem Koşullarının Denetimi
Genel işlem koşullarının denetimi denilince bu
konuyu üç ayrı başlık altında incelemek gerekir.
Bunlar genel işlem koşullarının yürürlük denetimi,
yorum denetimi ve içerik denetimidir.
Yürürlük Denetimi
GİK içeren sözleşmede öncelikle yürürlük dene-
timi yapılır. Bu denetim bize, GİK’lerin sözleşme
içeriğine dahil olup olmadığını gösterir. Yürürlük
denetiminden geçmeyen GİK, sözleşme içeriğine
dahil olmadığından, taraflar açısından bağlayıcılığı
söz konusu olmaz. Bunların kanuna aykırı olup ol-
madığı sorusuna verilecek cevabın bir önemi yok-
tur çünkü zaten sözleşme kapsamı içinde yer alma-
dıkları kabul edilir.
Yürürlük denetimini iki aşamalı olarak düşüne-
biliriz: Öncelikle GİK’i kullanan tarafın, karşı tara-
fı GİK kullandığı konusunda açıkça uyarmış olup
olmadığı araştırılır. Bu uyarı yapılmamışsa GİK
sözleşme içeriğine girmemiş sayılır ancak uyarının
varlığına rağmen karşı tarafa GİK metninden ha-
berdar olma imkânı tanınmamış ise GİK yürürlük
denetimini yine de geçmemiş olur. Bu durumda
sonraki aşamaya geçilmez çünkü GİK zaten taraf-
lar arasında yürürlüğe girmemiştir (m. 22). Sözleş-
menin GİK dışında kalan hükümleri, sözleşmenin
kurulmuş sayılması için gerekli unsurları taşıyorsa,
sözleşme yine de kurulmuştur ancak GİK’ler söz-
leşme içeriğine dâhil değildir. Bu durumda hâkim,
sözleşmedeki boşlukları TMK m. 1’de belirtilen
esaslara göre tamamlar.
dikkat
Bir bankanın kullandığı bir kredi sözleşmesinde
“Banka genel işlem koşulları uygulanır.” denilme-
si yeterli değildir, ayrıca bu koşulların yazılı oldu-
ğu metnin karşı tarafa verilmiş olması da gerekir.
40
Yorum Denetimi
Sözleşmede GİK kullanan taraf, karşı tarafı GİK
kullandığı konusunda açıkça uyarmış ve kendisine
GİK metninden haberdar olma imkânı tanınmış
ise artık bunlar sözleşme içeriğine dahil olur yani
taraflar arasında yürürlüğe girmiş sayılır. Bu kez
GİK’leri yorum denetiminden geçirmemiz gerekir.
Bu aşamada, GİK sayılan bir hükmün anlamı açık
ve anlaşılır değilse ya da birden çok anlama gele-
biliyorsa düzenleyen aleyhine yorum tercih edilir
(TBK m. 23). Örneğin GİK oluşturan hükümde,
sözleşme konusu ürünün görüldüğü gibi ve satıcı-
nın hiçbir ayıptan sorumluluğu olmaksızın satıldı-
ğı öngörülebilir. Satıcının sorumluluğunun sınır-
landırılmasına ilişkin bu hükmün satılanın gizli
ayıplarını da kapsayıp kapsamadığı belirsizdir. Şu
hâlde yorum denetimiyle alıcı lehine yorum tercih
edilir ve satıcının gizli ayıplardan sorumlu olduğu
sonucuna varılır. Sonuçta yorum denetimine tabi
tutulacak hükmün bulunmaması veya bulunsa bile
karşı taraf lehine yorum yapılması suretiyle bu aşa-
mada geçilir.
İçerik Denetimi
Bu aşamada, GİK’ler arasında dürüstlük kuralı-
na aykırı olarak karşı taraf aleyhine veya karşı tara-
fın durumunu ağırlaştıran hükümler bulunup bu-
lunmadığı araştırılır (TBK m. 25). Ayrıca GİK’ler
arasında sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine
yabancı olan hükümler bulunup bulunmadığı da
araştırılır (TBK m. 21). Özellikle kanunda düzen-
lenen bir sözleşme söz konusu olduğunda sözleş-
medeki düzenlemenin yasal düzenlemeden önemli
ölçüde sapmış olması dürüstlük kuralına aykırı
şartın varlığı konusunda bir ölçüt oluşturacaktır.
Bu durumda sözleşme hükmü değil, bu sözleşmeye
ilişkin yasal hükümler uygulanır.
dikkat
Bir kredi sözleşmesinde, kredi kuruluşunun ta-
lebi üzerine kredi alanın alacaklarının bazıları-
nı kredi kuruluşuna devretmeyi vadetmesi, işin
niteliğine yabancı, şaşırtıcı bir düzenlemedir.
İçerik denetimiyle bu hükmün yazılmamış sayıl-
masına karar verilir.
 2
Boçlar Hukuku

Öğrenme Çıktısı
3 Genel işlem koşullarının geçerliliğini tanımlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Genel işlem koşullarının

Genel işlem koşulu içeren
sözleşmelerle en sık hangi
alanlarda karşılaşılır. Araş-
tırınız.
Yazılmamış sayılma yaptı-
denetlenmesi konusunda
rımı ile kesin hükümsüzlük
Kanun’da yer alan düzenle-
yaptırımı arasındaki ilişkiyi
meler yeterli midir? Düşü-
değerlendiriniz.
nünüz

İRADE AÇIKLAMASINDAKİ kitabı satmak istemediği halde arkadaşını kırama-

SAKATLIĞIN SÖZLEŞMENİN
GEÇERLİLİĞİNE ETKİSİ
Sözleşmelerin geçerliliğini etkileyen sebepler-
den biri kesin hükümsüzlük hâlleridir. Kesin hü-
kümsüzlük halleri gibi irade sakatlığı halleri gibi
sözleşmenin geçersizliği sonucunu doğurur. Ancak
irade sakatlığı hâlleri, kesin hükümsüzlük hallerin-
den farklı olduğu gibi bu hâllerin varlığı nedeniy-
le sözleşmenin geçersiz kılınması da farklı usullere
tabidir.
İrade Açıklaması ile İç İrade
Arasındaki Uyumsuzluk Durumları
İrade açıklamasının sakatlığı, ya iç irade ile bu-
nun açıklanması (beyan) arasındaki uyumsuzluktan
ya da bizzat iç iradenin sağlıklı bir şekilde oluşma-
masından kaynaklanır. İç irade ile açıklama arasın-
daki uyuşmazlık istenmeyerek oluşmuşsa açıkla-
mada yanılma (beyan hatası) (TBK m. 31) denilen
durum söz konusudur. Bu uyuşmazlık açıklamada
bulunanlardan birinin veya ikisinin isteği ile de or-
taya çıkabilir. Tarafların gerçek iradeleri ile beyan-
ları arasında isteyerek oluşturdukları uyumsuzlukta
muvazaa (danışıklık) söz konusudur. Taraflardan
sadece birinin iradesi ile beyanı arasında isteyerek
oluşturduğu uyumsuzluk, ya niyetinin ciddi olma-
masından (latife-şaka beyanı,) ya da zihni kayıttan
(mental reservation) ileri gelir.
Açıklamada bulunan, gerçekte sözleşmeyi yap-
mak istemediğini zihninden geçirmekte ancak bu
yöndeki iradesini isteyerek açıklamasına yansıtma-
maktadır. Örneğin, elindeki hatıra değeri yüksek
dığı için satışa evet demek zorunda kalmaktadır.
Böylece koyduğu kayıt zihninde kalmakta, gerçek
iradesi dış âleme (açıklamasına) yansımamaktadır.
Latife beyanında ise açıklamada bulunanın bağ-
lanma isteği yoktur. Şaka yaptığını, karşı tarafın
açıklamasını ciddiye almayacağını düşünmektedir.
Her iki durumda da güven teorisine göre yapılacak
bir yorumla açıklamanın bağlayıcı olup olmadığına
karar verilmelidir. Muhatabın güven teorisine göre
zihni kaydı veya açıklamanın ciddi olmadığını an-
laması gerekmiyorsa ve anlamamışsa sözleşmenin
kurulduğu sonucuna varılmalıdır. Zihni kayıtta
açıklamada bulunanın yanılma hükümlerine daya-
narak sözleşmeyi iptal etmesi de mümkün değildir
çünkü açıklamayı bilerek (yanılgıya düşerek değil)
yapmaktadır. Buna karşılık, latife beyanında mu-
hatap açıklamayı ciddi saymakta haklı ise sözleşme
kurulmuş olursa da açıklamada bulunan yanılma
hükümlerine dayanabilecektir. Çünkü açıklamada
bulunan, açıklamasının ciddiye alınmayacağını dü-
şünmekte, böylece karşı tarafın açıklamayı ciddiye
almayacağı konusunda yanılmaktadır. Açıklama-
larla iç irade arasındaki uyumsuzluğu iki tarafın
birlikte oluşturduğu muvazaalı sözleşmeler ise ke-
sin hükümsüz olup bu konu aşağıda ayrıca incele-
necektir.
İç iradenin sağlıklı oluşmaması herhangi bir
dış etkene bağlı olmaksızın, kendiliğinden ortaya
çıktığında saikte yanılma (TBK m. 32) söz konu-
sudur. Yanılmanın bu türü, ancak bir temel nitelik
yanılması durumuna dönüştüğünde sözleşmenin
geçerliliğini etkiler. Basit saik yanılması sözleşme-
nin iptaline neden olmaz. İç iradenin sağlıklı oluş-
mamasının nedeni bir dış etkenin müdahalesinden

41
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil
kaynaklandığında ise aldatma (TBK m. 36) veya
korkutma (TBK m. 37) söz konusudur. Bu olgula-
rın her biri ayrı ayrı incelenmelidir.
Yanılma (Hata)
Taraflardan birinin iç iradesi ile irade açıklama-
sı arasında uyumsuzluk olmasına karşın iki tarafın
irade açıklamaları arasında uyum bulunduğunda
yanılma söz konusu olur. Aksi takdirde yani ira-
de açıklamaları arasında uyumsuzluk bulunması
durumunda sözleşme kurulmamıştır, yokluk söz
konusudur. Yanılmada yanılan taraf ya istemediği
hâlde iç iradesine uygun olmayan bir irade açık-
lamasında bulunmaktadır veya iç iradesi ile irade
açıklaması arasında bir uyuşmazlık bulunmamak-
la birlikte iradesinin oluşumunda etken olan bir
konuda yanılmaktadır. Birinci olasılıkta açıkla-
mada yanılma, ikinci olasılıkta ise saikte yanılma
söz konusudur. Örneğin satış sözleşmesini 10.000
Amerikan Doları üzerinden kurmak isteyen satıcı,
gerçekte 10.000 Kanada Doları üzerinden kabul
beyanında bulunduğunda açıklamada yanılmaya
düşmektedir. Buna karşılık, iş yerine çok yakın ol-
duğunu düşündüğü bir evi kiraladıktan sonra evin
aslında iş yerine uzak olduğunu fark eden kiracının
iç iradesi ile irade açıklaması arasında bir uyumsuz-
luk bulunmamaktadır. Gerçekte kiralamak istediği
evi kiralamıştır ancak kiralama yönündeki işlem
iradesinin oluşmasında, evin iş yerine yakınlığı
yönündeki yanılgısı etkili olmuştur. Bu durumda
açıklamada değil saikte yanılgıya düşmüştür.
Kanun sadece esaslı yanılmaları sözleşmenin ip-
tali sebebi saymış (TBK m. 30) ve esaslı yanılma
hâllerini sıralamıştır (TBK m. 31) ancak bu sayım
örnek niteliğinde olup tadat edilmiş (numerus clau-
sus) değildir. Kanunda saikte yanılma durumlarına
örnek verilmemiş ancak bunların hangi koşulların
gerçekleşmesi durumunda temel hatasına dönüşe-
rek sözleşmenin iptaline gerekçe oluşturacağı dü-
zenlenmiştir. Aşağıda önce Kanun’da örnek olarak
sayılan esaslı açıklamada yanılma durumlarını,
sonrasında saikte yanılmayı inceleyeceğiz.
Sözleşmenin Niteliğinde Yanılma
Sözleşmenin niteliğinde yanılma, TBK m. 31/I,
b. 1 hükmünde Yanılan, kurulmasını istediği sözleş-
meden başka bir sözleşme için iradesini açıklamışsa
şeklinde ifade edilmiştir. Bu olasılıkta, sözleşme
taraflarından biri örneğin satış için öneri veya ka-
42
bulde bulunduğu düşüncesiyle kiralama için (veya
tersi) açıklamada bulunmaktadır. Arkadaşının bil-
gisayarını ödünç aldığı zannıyla aslında kiralama
konusunda iradesini açıklayan kişi de sözleşmenin
niteliğinde yanılmaktadır. Sözleşmenin hangi tara-
fında bulunduğu konusunda yanılgıya düşen kimse
de sözleşmenin niteliğinde yanılmış olur. Örneğin
bir kabzımala 10 kasa şeftalisini satmak isteyen bir
çiftçi, 10 kasa şeftali alımı için beyanda bulunmuş
olabilir. Yanılmanın bu türü esaslı sayıldığından,
yanılan taraf sözleşmeyi iptal edebilir.
Konuda Yanılma
Sözleşmenin konusunda yanılma; satılan, kira-
lanan, ödünç verilen vb. şeyin ne olduğu konusun-
da yanılgıya düşülmesidir. Örneğin 10 kasa elma
satın almak için sözleşme yaptığını düşünen alıcı
aslında bu miktarda şeftali için açıklamada bulu-
nursa konuda yanılmış olur. Bu durumu nitelikte
(vasıfta) yanılma ile karıştırmamak gerekir. Konu-
da yanılmada, iç irade ile bunun açıklanması ara-
sında uyumsuzluk bulunur. Hâlbuki gerçekten bir
kasa elma satın almak isteyen kişi, dükkânda kasa
içinde görüp beğendiği yapay süs elmalarını gerçek
sanarak satın aldığında konuda değil nitelikte ya-
nılgıya düşmüştür çünkü satın almak istediği şeyi
satın almıştır ancak bunların gerçek elma olmadığı-
nı bilmemektedir. Bu olasılıkta açıklamada yanılgı
söz konusu olmadığından, alıcı ancak saikte yanıl-
manın temel yanılmasına dönüştüğünü kanıtlaya-
rak sözleşmeyi iptal edebilecektir.
Sözleşmenin Tarafında (Kişide) Yanılma
Taraflardan biri, sözleşme yapmak istediği kim-
seye değil de bir başka kimseye irade açıklamasında
bulunmuşsa tarafta yanılmadan söz edilir. Örneğin
A, B’ye yapmak istediği satış veya kiralama öneri-
sini yanlışlıkla C’ye gönderirse kişide veya tarafta
yanılmış olur. C bu öneriyi kabul ederse sözleşme
A ile C arasında kurulmuş olur. A bu sözleşmeyi
tarafta yanılma gerekçesiyle iptal edebilir.
Kimlikte Yanılma
Yanılmanın bu türünde sözleşmenin tarafında
veya kişide değil, sözleşmenin konusunu ilgilen-
diren kişide hata yapılır. Örneğin bir evdeki yaşlı
ama yatalak olmayan bir kadının bakımı için söz-
leşme yaptığını düşünen bakıcı, gerçekte aynı evde-

Boçlar Hukuku
ki yatalak bir hasta için sözleşme yapmışsa durum
böyledir. Örneği şu şekilde değiştirelim: Bakıcı,
bakıcılığını üstlenmeyi vadettiği kimsenin yatalak
hasta olduğunu bilmekte ancak hastanın önüne
getirilen yemeği yiyebildiğini veya konuşabildiğini
düşünmekte olsun. Bu olasılıkta bakıcı hastanın
kimliğinde değil nitelikte yanılgıya düşmektedir.
Bu durumda açıklamada değil saikte yanılma söz
konusudur.
Miktarda Yanılma (Nicelik Yanılması)
Taraflardan biri sözleşmeyle üstlenmek istediği
edimden nicelik olarak daha fazla bir edimi yükle-
nirse miktarda yanılma söz konusu olur. Örneğin,
10 ton malını 1.000.000 TL’ye satmak isteyen sa-
tıcı, kendisine 11 ton için verilen 1.000.000 TL’lik
öneriyi kabul ettiğinde miktarda yanılmış olur. Ya-
nılmanın karşı edimin miktarına ilişkin olması da
aynı sonucu doğurur: Satıcı 10 ton mal için yapılan
900.000 TL’lik öneriyi 1.000.000 TL olduğunu
düşünerek kabul ettiğinde durum böyledir ancak
basit hesap yanılgılarının düzeltilmesiyle yetinile-
ceğini, bu tür yanılgıların sözleşmenin iptaline ne-
den olmayacağını hatırlatalım (TBK m. 31/son).
Örneğin tarafların birim fiyatı ve toplam miktarı
hatasız belirlemelerine karşılık çarpım hatası so-
nucunda bulunan toplam satış fiyatı sözleşmede
yanlış gösterilmişse bu durum sözleşmenin geçer-
liliğini etkilemez, sözleşme doğru rakam üzerinden
kurulmuş sayılır. Elverir ki hesabın yanlış yapıldığı
irade açıklamalarından anlaşılabilsin. Eğer satıcı
maliyet hesabını yanlış yaparak gerçekte zarar ede-
ceği bir fiyat üzerinden sözleşme yapmışsa sözleş-
meyi kuran irade açıklamalarına yansımayan bu
yanılgısı ancak saikte yanılma olur ve kural olarak
sözleşmenin iptali için yeterli olmaz.
Aracının Yanılması
Sözleşmenin haberci veya çevirmen gibi aracı
kullanılarak yapılması halinde, aracı irade açıkla-
masını yanlış iletmiş olabilir. Kanun koyucu bu
durumda da açıklamada yanılma hükümlerinin
uygulanmasını öngörmüştür (TBK m. 33). Telgraf
gönderen de aracı konumundadır. Bu tür aracıların
yaptıkları çeviri hatalarında açıklamada yanılma
hükümleri uygulanır.
2
Davranışın İrade Açıklaması Sayılması ve
Yanılma
Bazı davranışların güven teorisi gereğince irade
açıklaması sayılacağını daha önce ifade etmiştik.
Açıklama sayılan davranış, bir sözleşmeyi kuran
öneri veya kabul olarak yorumlanabilir. Sonuçta
muhatap bu davranışı açıklama saymakta güven te-
orisine göre haklı sayılırsa sözleşme kurulmuş olur
ancak sözleşme açıklamada yanılma nedeniyle iptal
edebilir.
Saikte Yanılma – Temel Yanılması
Tarafları sözleşme yapmaya yönelten çeşitli gü-
düler (saik/motif ) bulunur. Bunlar sözleşmenin
hukuki anlamda sebebini oluşturmaz ancak bu
güdüler, sözleşmenin yapılmasına yönelik iradenin
oluşmasında etkili olabilir. Evine bir hizmetçi alan
ev sahibi, bu hizmetçinin belirli niteliklere sahip
olduğunu düşünür. Bir ev satın almaya veya kira-
lamaya karar verirken evin belirli yerlere (işvyerine,
okula, pazara vs.) yakınlığı, bölgenin suçtan uzak
ve güvenli olduğu, fiyatının uygunluğu gibi özel-
liklerini dikkate alır. İç iradenin oluşumuna etki
eden bu hususlardan bir veya birkaçında yanılgıya
düşülmesi durumunda saikte yanılma denilen olgu
gerçekleşmiş olur (TBK m. 32).
Kanun koyucu saikte yanılmanın ilke olarak
esaslı yanılma (temel yanılması) sayılmayacağını
öngörmüştür ancak yanılan, yanıldığı saiki iş iliş-
kilerinde geçerli dürüstlük kuralına uygun olarak
sözleşmenin temeli sayması ve bu durumun karşı
tarafça da bilinebilir olması durumunda saikte ya-
nılma temel yanılmasına dönüşür. Bu son koşul ba-
kımından muhatabın saikte yanılmayı değil, saikin
sözleşmenin temeli yapıldığını bilebilecek durum-
da olması aranır.
Yanılgı, sözleşme yapma arzusunun yani iç ira-
denin oluşmasına etkide bulunan bir konuda ya-
pılmış olmalıdır. Ev kiralarken çevrenin sakin ve
mazbut olduğunu düşünen kiracı, mahallede uyuş-
turucu tacirlerinin veya fuhuş evlerinin bulunması
halinde saikte yanılmıştır. Tayininin çıktığı düşün-
cesiyle ev kiralamasına karşılık tayini çıkmamış
olan veya başka bir yere tayin olan kimse de saikte
yanılgıya düşmüştür. Kiraya veren, kiracının tayi-
ni çıktığını düşündüğü için evi kiraladığını biliyor
43
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil
veya bilmesi gerekiyorsa bunun bir temel yanılması
olduğu kabul edilmelidir. Buna karşılık gelecekteki
bir olaya ilişkin tahmindeki yanılma saikte yanılma
değildir. Örneğin bir hafta sonra tayininin çıkacağı
düşüncesiyle kiralama yapan kişi, bir hafta sonra
tayini çıkmazsa esaslı saik hatası hükmüne dayana-
rak sözleşmeyi iptal edemez. Bu durumda TBK m.
138’de düzenlenen aşırı ifa güçlüğüne ilişkin hü-
kümler uygulanabilir.
dikkat
Ayıp hükümleriyle yarışma. Satış sözleşmesinde
satılanın vadedilen niteliklerinin bulunmama-
sı aynı zamanda malın ayıplı olması anlamına
gelir. Bu durumda yanılma ve ayıp hükümleri-
nin yarışıp yarışmayacağı tartışmalıdır. Alıcı için
daha avantajlı olan ayıp hükümlerinin uygulan-
ması kısa ihbar sürelerinin kullanılmasına bağ-
lanmıştır. Ayıp hükümleri ile yanılma hüküm-
leri arasında özel hüküm-genel hüküm ilişkisi
bulunmadığından bu hükümlerin yarıştığı dü-
şüncesinin daha isabetli olduğu kabul edilebilir.
İptal Hakkı ve Yanılanın Tazminat
Yükümlülüğü
Esaslı yanılgıya düşen tarafa sözleşmeyi ip-
tal hakkı tanınmıştır ancak bunun için yanılgıya
düştüğünü anladığı andan itibaren 1 yıllık hak
düşürücü süre içinde diğer tarafa iptal beyanın-
da bulunması gerekir. Burada bir beyanda bulun-
ma yüklentisi olduğunu söyleyebiliriz. Yüklentiye
aykırı davranmanın hukuksal sonucu, yanılanın
sözleşmeye onay vermiş sayılmasıdır. Böylece kuru-
luşundaki irade sakatlığı nedeniyle hükümsüz olan
sözleşme baştan itibaren geçerli duruma gelir. Bu
nedenle hükümsüzlüğün bu türüne düzelebilir hü-
kümsüzlük denir.
Yanılan, süresi içinde olmak kaydıyla iptal
hakkını kullanabilir ancak TBK m. 34 yanılanın,
yanıldığını dürüstlük kuralına aykırı olarak ileri
süremeyeceğini öngörmektedir. Özellikle karşı ta-
raf, sözleşmenin yanılanın kastettiği anlamda ku-
rulmasına razı olduğunu bildirmişse sözleşme bu
anlamda kurulmuş sayılır. Aksinin kabulü, hakkın
kötüye kullanılmasına zemin hazırlamak olurdu.
Yanılan tarafın, satın aldığı malların piyasadaki du-
rumunu gözleyerek spekülasyon yapmak amacı ile
44
iptal hakkını kullanmayı geciktirmesi; uygun bul-
duğu bir zamanda iptal hakkını kullanması da hak-
kın kötüye kullanılması sayılır çünkü karşı tarafın
yanılmasında hiçbir kusuru olmayan diğer tarafın
böyle bir davranıştan zarar görmesine izin verilmesi
dürüstlük kuralına aykırı olur.
Yanılan kusurlu da olsa sözleşmeyi iptal ede-
bilir ancak bu takdirde karşı tarafın sözleşmenin
hükümsüzlüğü nedeniyle uğradığı zararı tazmin
etmek zorundadır (TMK m. 35). Bu, kanunla dü-
zenlenmiş bir culpa in contrahendo sorumluluğu-
dur. Tazmini gereken zarar olumsuz (sözleşmenin
geçerli olduğuna duyulan güven yüzünden uğranı-
lan) zarardır.
Aldatma
Aldatma, bir kimsenin hukuki bir işlem yap-
masını sağlamak için kasten yanıltılmasıdır. Dikkat
edileceği gibi, aldatmada iç irade ile açıklama ara-
sında bir uyumsuzluk bulunmaz. Aldatma, sözleş-
menin yapılmasına yönelik iç iradenin oluşumuna,
hukuka aykırı olarak karşı taraf veya bir üçüncü
kişinin etkide bulunması sonucunda ortaya çıkar.
Böylece aldatmada sözleşmeyi gerçekte yapmak is-
temeyecek birinin hukuka aykırı araçlarla sözleşme
yapmaya ikna edilmesi, saikte yanılmaya düşürül-
mesi söz konusudur. Bu durumda aldatılan taraf
dilerse yanılma dilerse aldatma hükümlerine daya-
nabilir ancak yanılmada iptal için yanılmanın esas-
lı olması gerekmesine karşılık aldatmada bu -kural
olarak- gerekli görülmemiştir.
Aldatmayı sözleşme taraflarından birinin yap-
mış olması hâlinde yanılma esaslı olmasa bile söz-
leşme iptal edilebilir ancak yanıltmanın kasten
yapılmış olması şarttır. Yanıltmanın ihmali bir
davranışla yapıldığı durumlarda karşı taraf sadece
yanılma hükümlerine göre sözleşmeyi iptal edebilir
çünkü kasıt yoksa aldatma da yoktur.
Yanıltma olmasaydı sözleşmenin başka şartlarda
yapılacağı hallerde, TBK m. 34/II’nin kıyasen uy-
gulanıp uygulanmayacağı tartışmalıdır. Bir görüşe
göre yanıltan taraf, sözleşmeyi yanıltma olmasaydı
karşı tarafın kabul edeceği şartlarla yapmaya hazır
olduğunu beyan ederse sözleşme artık iptal edile-
memelidir. Yargıtay da bu görüştedir. Aksi görüşe
göre aldatma durumunda bu hükmün uygulanma-
sının aldatmaya açık çek vermek anlamına gelir.
İki görüşün de güçlü dayanakları bulunduğu kabul
edilmelidir.

Boçlar Hukuku
Aldatmayı taraflardan biri değil de bir üçüncü
kişi yapmışsa diğer şartlara ilaveten aldatmadan ya-
rarlanan tarafın bu durumu bilmesi veya bilmesi-
nin gerekmesi aranır. Aksi takdirde sözleşmenin ip-
tali talep edilemez ancak üçüncü kişinin yanıltması
sonucu düşülen saik hatası esaslı ise bu takdirde
yanılma hükümlerine dayanılabilir.
dikkat
Aldatmadan yararlanan tarafın yardımcı kişileri
(örneğin çalışanları) üçüncü kişi sayılmaz; onla-
rın aldatması tarafın aldatması sayılır.
Aldatılan taraf sözleşme ile bağlı değildir (TBK
m. 36) ancak bu sonucun doğması için aldatılan ta-
rafın aldatmayı öğrenmesinden itibaren 1 yıl içinde
sözleşmeyle bağlı olmadığını karşı tarafa bildirme-
si veya verdiği şeyi geri istemesi gerekir. Aldatılan
tarafın bu yüklentisini yerine getirmemesinin hu-
kuksal sonucu, sözleşmeyi onamış sayılmasıdır an-
cak bu durumda bile aldatılan taraf aldatandan taz-
minat talep edebilir (TBK m. 39). Üçüncü kişinin
aldatmasında aldatılan, sözleşmenin diğer tarafına
değil, aldatan üçüncü kişiye karşı haksız fiil esasla-
rına göre tazminat talebinde bulunabilir. Her hâlde
olumsuz zararın giderimine hükmedilir.
Korkutma
Korkutma, taraflardan birinde, sözleşmenin ku-
rulmasına yönelik irade açıklamasında bulunmazsa
kendisi veya yakınlarının başına kötü bir iş gelece-
ği konusunda bir korku uyandırılmasıdır. Tehlike,
kişilik hakları (hayat, vücut tamlığı, namus) veya
malvarlığı haklarına yönelik olabilir. Kanun koyu-
cu, korkutmayı sözleşmenin tarafı veya bir üçüncü
kişinin yapması arasında bir fark gözetmemiştir.
Üçüncü kişi tarafından korkutulan kimse; sözleş-
menin karşı tarafı bunu bilmese, bilmesi gerekmese
bile sözleşmeyi iptal edebilir. Bunun için korkutu-
lan tarafın korkunun etkisinin ortadan kalmasından
itibaren 1 yıl içinde sözleşmeyle bağlı olmadığını
muhataba bildirmesi gerekir. Burada da bildirimde
bulunma yüklentisinin ihlaline sözleşmeye onay ve-
rilmiş sayılması hukuksal sonucu bağlanmıştır.
Ancak her türlü korkutma bu sonuca yol açmaz.
Bunun için korkutmanın ağır olması ve yakın bir
tehlikenin bulunduğu kanısını uyandırması da ge-
2
rekir. Kurusıkı bir silah bile bu durumdan haberdar
olmayan kimseyi korkutmak için yeterli olabilir.
Yapılacak değerlendirme objektif değil, subjektiftir.
Korkutma aracı olarak kullanılan söz ve davranış-
ların subjektif olarak o kişi üzerinde uyandıracağı
etki önem kazanır. Diğer yandan korkutmanın şah-
sına yönelik olması gerekmez; yakınlarına yönelik
bir tehdit de aynı sonucu doğurur. Önemli olan;
korkutmanın, korkutulan tarafı sözleşme yapmaya
zorlayacak manevi bir baskı oluşturmasıdır.
dikkat
Tüzel kişiye yönelik korkutmanın organ üzerin-
deki etkisi önemlidir. Korkutmanın doğrudan
tüzel kişiyi hedef alması gerekmez. Organın ya-
kınlarına yönelik korkutma yeterlidir.
Bir hakkın veya yetkinin kullanılmasına daya-
nan korkutma hukuka uygundur. Borçluyu ceb-
ri icra ile korkutmak hukuka uygun bir tehdittir
ancak hak veya yetkiye dayansa bile korkutmanın
karşı taraf için oluşturacağı güç durumdan aşırı bir
yararlanma sağlanmış olursa gene de korkutmanın
varlığı kabul edilir (TBK m. 38/II). Örneğin borç-
lusuna, elindeki teminat senedini tahsile vereceğini
bildiren alacaklının kural olarak hukuka aykırı dav-
randığını söyleyemeyiz ancak bu tür hukuka uygun
tehditleri, amacı dışında kullanıp aşırı yarar sağla-
mak korkutma sayılır. Örneğin, bir perakendeci ile
alıcı arasında sürekli tedarik edilecek bir malın 1 yıl
boyunca satımı konulu bir sözleşme bulunduğunu
ve alıcının bu sözleşmeden kaynaklanan borçları
bulunduğunu varsayalım. Perakendecinin, mev-
cut alacaklarını icra yoluyla tahsil edeceğini alıcıya
bildirmesi, hatta borçlar ödenmedikçe sözleşmeyi
yenilemeyeceğini ifade etmesi hukuka uygun bir
korkutmadır ancak icra takibiyle korkutarak bir
sonraki yıl için yenilecek sözleşmeye alıcı aleyhine
ağır şartlar koydurmak hukuka aykırı bir korkutma
sayılır. Bu korkutmanın etkisiyle yapılan yeni söz-
leşme alıcı tarafından iptal edilebilir.
Korkutulan sözleşmeyi iptal etmese bile kor-
kutma sebebiyle uğradığı zararı korkutandan talep
edebilir. Buna karşılık, üçüncü kişinin korkutma-
sında, karşı taraf bu durumu bilmiyor ve bilmesi de
gerekmiyor olmasına rağmen sözleşmenin iptaliyle
karşı karşıya kalabilecektir. İşte bu durumda hak-
kaniyet de gerektiriyorsa korkutulan taraf, korkut-
45
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil
mayı bilmeyen ve bilmesi de gerekmeyen karşı ta-
rafın iptal nedeniyle uğradığı zararı tazmin etmeye
mahkûm edilebilir.
Muvazaa
Sözleşmenin kesin hükümsüzlüğüne yol açan se-
beplerden biri de muvazaadır. Muvazaa sözleşmenin
kesin hükümsüzlüğüne yol açan sebeplerden farklı
TBK m. 27’ de değil, TBK m. 19’da düzenlenmiştir
ancak hukuki sonuçları bakımından bir fark yoktur.
dikkat
TBK m. 19 “. Sözleşmelerin yorumu, muvazaalı
işlemler
Bir sözleşmenin türünün ve içeriğinin belirlenmesin-
de ve yorumlanmasında, tarafların yanlışlıkla veya
gerçek amaçlarını gizlemek için kullandıkları söz-
cüklere bakılmaksızın, gerçek ve ortak iradeleri esas
alınır. Borçlu, yazılı bir borç tanımasına güvenerek
alacağı kazanmış olan üçüncü kişiye karşı, bu işlemin
muvazaalı olduğu savunmasında bulunamaz.”
Tanım ve Muvazaanın Farklı Türleri
Taraflar gerçekte hüküm doğurmasını isteme-
dikleri bir sözleşmeyi üçüncü kişilere karşı yapmış
gibi göstermiş veya böyle bir sözleşmenin arkasın-
da başka bir sözleşmenin hükümlerini doğurmasını
amaçlamışsa muvazaadan söz edilir. Tarafları mu-
vazaalı işlem yapmaya yönlendiren çeşitli sebep-
ler olabilir. En fazla karşılaşılan örneklerden biri;
alacaklılardan mal kaçırmak isteyen borçlunun,
taşınmazını bir üçüncü kişiye satmış gibi göstere-
rek olası haciz işlemlerini önlemek istemesidir. Bu
olasılıkta taraflar, muvazaa anlaşması ile dış dünya-
da taşınmaz satışı olarak gösterdikleri sözleşmenin
gerçekte hüküm doğurmaması konusunda muta-
bık kalmışlardır. Bu örnekte adi muvazaa (basit,
mutlak muvazaa) denilen bir durum söz konusu-
dur: Görünüşteki bir işlem ve bunun hukuki sonuç
doğurmayacağına dair muvazaa anlaşması.
Ancak muvazaalı işlemde çoğu kez bir de gizli
işlem bulunur. Bu olasılıkta taraflar, muvazaa an-
laşması ile görünürdeki işlemin hüküm ifade et-
memesine ilaveten bunun arkasında gerçekte hü-
küm ifade etmesini arzu ettikleri bir başka işlemi
gizler. Bu durumda nitelikli muvazaadan (mevsuf
veya nispi muvazaa) söz edilir. Uygulamada muris
46
muvazaası da denilen, saklı paylı mirasçılardan mal
kaçırmak amacıyla görünürdeki satış sözleşmesinin
arkasında kayırılan mirasçıya yapılan bağışlamanın
gizlendiği olgular bu türün en çok rastlanılan örne-
ğini oluşturur.
Muvazaanın Hukuksal Sonucu
Muvazaanın her iki türünde de görünüşteki
işlem tarafların gerçek iradesine uygun bulunma-
dığından her koşulda geçersizdir (TBK m. 19).
Nitelikli muvazaada gizli işlem ise kural olarak ge-
çerlidir çünkü tarafların karşılıklı irade açıklama-
ları, gizledikleri sözleşmenin hüküm ifade etmesi
konusunda tam bir uyuşma hâlindedir. Kanun ko-
yucu tarafların bu isteklerine kural olarak geçerlilik
tanır (TBK m. 1) ancak gizli sözleşmenin geçerli
olması için kanunen öngörülmüş bir şekil şartı bu-
lunuyorsa ilaveten bu şekle uyulmuş olması gere-
kir. Aksi takdirde gizli sözleşme, muvazaa sebebiyle
değilse de şekle aykırılıktan kesin hükümsüz olur.
Taşınmazların devrine ilişkin sözleşmelerde bu du-
rumla karşılaşılır. Bir taşınmazını mirasçılardan
birine bağışlamak isteyen mirasbırakan, tenkis da-
vası açılmaması için bağışlamayı satış gösterdiğinde
böyle bir durum söz konusu olur. Paylı mülkiyete
tabi taşınmazdaki payının önalım hakkına konu
edilmesini önlemek isteyen taraflar da örneğin
satışı gizleyerek görünüşte trampa (mal değişim)
sözleşmesi yapabilir. Yargıtay her iki durumda da
görünüşteki işlemin (bağışlama veya trampa) mu-
vazaalı olması nedeniyle hüküm doğurmayacağına
hükmetmektedir. Gizli işlem ise (satış) kural olarak
şekle aykırılık nedeniyle geçersiz olur ancak önalım
hakkı sahibine karşı satışın hükümsüz olduğunu
ileri sürmek hakkın kötüye kullanılması sayılaca-
ğından geçerli bir satış varmış gibi önalım hakkının
kullanılmasına karar verildiği görülmektedir.
Muvazaanın İleri Sürülmesi
Muvazaalı işlem kesin hükümsüz olduğundan
taraflar her zaman hükümsüzlüğü ileri sürebi-
lir. Hükümsüzlük zamanın geçmesiyle düzelmez.
Hâkim de dosyadan muvazaalı olduğunu anladı-
ğı sözleşmenin hükümsüzlüğünü kendiliğinden
dikkate alır. Sözleşmenin tarafı olmayan üçüncü
kişilerin muvazaayı ileri sürmesi, somut olayın ko-
şullarına göre farklı özellikler taşıyabilir. Tüketici
olmamak kaydıyla, bu hususta bazı özellikli du-
rumlara dikkat çekmekte yarar görüyoruz:

Boçlar Hukuku
Muvazaalı işlem ile üçüncü kişinin zarara uğra-
tılması ona karşı yapılmış bir haksız fiil oluşturabi-
lir. Bu durumda üçüncü kişinin muvazaa iddiası,
muvazaalı işlemin hükümsüzlüğünü ileri sürmek-
ten çok, muvazaalı işlem ile uğradığı zararın gide-
rilmesi veya tecavüz oluşturan durumun ortadan
kaldırılmasına yöneliktir. Esasen kanun koyucu
muvazaalı işlemlere karşı üçüncü kişiyi koruyan
düzenlemelere yer vermiştir. Borçlunun mal ka-
çırmasına karşı alacaklıyı koruyan tasarrufun iptali
davası (İİK m. 277 vd.) böyledir. Mirasçıya, saklı
payına tecavüz oluşturan tasarrufun saklı pay ora-
nına indirilmesine talep hakkı tanıyan tenkis davası
da böyledir (TMK m. 550 vd.). Bu şekilde yasayla
korunan bir menfaati bulunmayan üçüncü kişinin
taraf olmadığı bir sözleşmenin muvazaalı olduğunu
ileri sürerek taraflara karşı hükümsüzlüğün tespiti-
ni talep etmesi hukuka uygun değildir. Üçüncü kişi
hukuki yararı olduğu takdirde ve bu yararın ko-
runmasına yetecek ölçüde bir dava hakkına sahip
olabilir. Örneğin geçerli bir tahliye sebebi bulun-
mayan kiralayan, taşınmazını tahliye etmek ama-
cıyla ihtiyaç iddiasına dayanabilecek birine satmış
gibi gösterdiğinde, kiracı tarafı olmadığı bu devrin
muvazaalı olduğunu ileri sürebilir. Dikkat edilecek
olursa kiracı burada üçüncü kişi sıfatıyla taşınma-
zın devrinin hükümsüz olduğunu (yani hüküm-
süzlük nedeniyle yolsuz hale gelen tapu kütüğünün
düzeltilmesini) ileri sürmemekte, kendisine karşı
haksız fiil oluşturan bu satış işleminin tahliye da-
vasına gerekçe oluşturmayacağına defi yoluyla da-
yanmaktadır. Bu olasılıkta tahliye davasının reddi
üçüncü kişinin korunması için yeterlidir; bunu
aşan bir hükümsüzlük kararına gerek bulunmaz.
Muvazaalı sözleşmenin tarafları her zaman hü-
kümsüzlük iddiasında bulunabileceğinden, bunların
külli halefi olan mirasçılar da her zaman muvazaa
iddiasında bulunabilir ancak bu iddialarını tıpkı
taraflar gibi tanıkla değil yasal delillerle (senet, ik-
rar, yemin, kesin hüküm) ispat yükü altındadırlar.
Hâlbuki saklı pay sahibi mirasçı tenkis davasında
şahsına ait bir hakka dayandığından muvazaalı işlem
bakımından üçüncü kişi sayılır ve davasını tanıkla
da ispat edebilir ancak bu dava sonucunda verile-
cek hükmün muvazaalı tasarrufu tümüyle ortadan
kaldırmayacağı, saklı payı aşan kısmın hüküm ifade
etmemesiyle yetinileceği hatırlanmalıdır.
Muvazaanın kural olarak üçüncü kişilere kar-
şı da ileri sürülebileceği kabul edilmektedir ancak
muvazaalı olarak devredilen taşınmaz, sonradan
2
iyiniyetli bir üçüncü kişi tarafından iktisap edilir-
se bu iktisap TMK m. 1023 gereğince korunur.
Taşınırlarda da aynı sonuca TMK m. 988 (emin
sıfatıyla zilyetten hak iktisabı) aracılığıyla ulaşılır.
Önalım hakkı sahibine karşı muvazaa ileri sürül-
mesini Yargıtay’ın kabul etmediğini yukarıda be-
lirtmiştik. Ayrıca m. 19/II’de düzenlenen istisna da
hatırlanmalıdır: “Borçlu, yazılı bir borç tanımasına
güvenerek alacağı kazanmış olan üçüncü kişiye karşı,
bu işlemin muvazaalı olduğu savunmasında buluna-
maz.” Örneğin taraflar muvazaalı bir işlemle gö-
rünüşte bir alacak oluşturmuşsa, yazılı sözleşmeye
güvenerek bu alacağı devralan üçüncü kişiye karşı
alacağın muvazaalı olduğu ileri sürülemeyecektir.
Bu hükmün kıyasen uygulama koşulları oluştu-
ğunda muvazaalı alacağı devralmayıp alacak hakkı
üzerinde rehin hakkı kazanılmasında da uygulana-
cağı kabul edilmektedir.
Muvazaa ve İnançlı İşlem
İnançlı işlemde inanan, sahibi olduğu bir hakkı
(örneğin bir taşınmaz üzerindeki mülkiyet hakkını)
inanılana (mutemet) devreder. Devrin amacı; dev-
ralanın (inanılan/mutemet), devredilen hakkı ara-
larındaki anlaşmaya göre kullanmasıdır. Örneğin
taraflar devredilen taşınmazın belirli bir süre inanı-
lanın mülkiyetinde kalmasını, bazı şartlar gerçekle-
şince üçüncü bir kişiye devretmesini (veya inanana
iadesini) öngörmüş olabilir. Taraflar bir alacağın te-
minatı olması için taşınmaz üzerinde rehin kurmak
yerine taşınmazı satışa konu ettiklerinde böyle bir
durum söz konusudur. Burada taraflar devre konu
hakkın devrini gerçekten arzu ettiklerinden, muva-
zaadan söz edilemez.
İnanç anlaşmasında, inanılan, kendisine dev-
rolunan hakkı belirli bir şekilde kullanmayı taah-
hüt etmektedir. İnanılanın bu taahhüdü, inanan
(devreden) için bir alacak hakkı doğurur. Bu alacak
hakkının konusunu, devredilen mülkiyetin nasıl
kullanılacağına dair inanç anlaşmasıyla getirilen
sınırlamalara uyulmasına yönelik kişisel talepler
oluşturur. Bu hakkın konusunu, hakkın inanç an-
laşmasına göre kullanılmasından sonra bir üçüncü
kişiye veya inanana devri oluşturuyorsa kural olarak
bu taahhüt de geçerlidir ancak bu taahhüdün ko-
nusu bir taşınmazın devri ise bunun da resmi şekil-
de yapılması gerekeceğinden her iki taahhüdün de
şekle aykırılık yüzünden geçersiz sayılması gerekir
çünkü taşınmazın iadesine ilişkin inanç anlaşması,
47
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil
satışın bir unsuru olduğundan bunun resmi şekil-
de yapılan satış sözleşmesine yansıtılması gerekir.
Bu yapılmadığından görünüşteki satış sözleşmesi
tarafların gerçek arzularını yansıtmadığından mu-
vazaalı, bu nedenle geçersizdir. Gizli işlem (inanç
anlaşması) ise şekle uygun olmadığından geçersiz
sayılmalıdır ancak uygulamada bu ayrım yapılmak-
sızın taşınmaz satışına ilişkin olsa bile inançlı tem-
lik geçerli sayılmaktadır.
Aşırı Yararlanma (Gabin)
Taraflarından birinin zor durumda kalması veya
deneyimsiz olması ya da düşüncesizliği karşı tarafın
onu sömürmesine yol açabilir. Sömürme, edimler
arasında açık bir oransızlık oluşturulması şeklinde
ortaya çıkar. Bu durumda sömürülen taraf, “Duru-
mun özelliğine göre ya sözleşme ile bağlı olmadığını
diğer tarafa bildirerek ediminin geri verilmesini ya
da sözleşmeye bağlı kalarak edimler arasındaki oran-
sızlığın giderilmesini isteyebilir.” (TBK m. 28). Bu
hakkın kullanılmasını 1 ve 5 yıllık hak düşürücü
sürelere bağlanmıştır. 1 yıllık süre sömürülen tara-
fın düşüncesizlik veya deneyimsizliğini öğrendiği;
zor durumda kalmada ise bu durumun ortadan
kalktığı tarihten başlar. 5 yıllık süre ise sözleşmenin
kurulduğu tarihten itibaren işlemeye başlar.
Aşırı Yararlanmanın Objektif Unsuru
Aşırı yararlanmanın objektif unsuru, edimler
arasında açık oransızlık bulunmasıdır. Edimler
arasındaki her türlü dengesizlik veya eşitsizlik bu
unsurun gerçekleşmesinde yeterli olmaz. Oransız-
lık açık olmalıdır. Sözleşme ilişkisini inceleyen her
makul kişinin göreceği, anlayacağı bir dengesizlik
söz konusu olduğunda aşırı yararlanmanın varlığı
kabul edilebilir. Bu değerlendirme yapılırken ifa
edilen değil kararlaştırılan edimler dikkate alınır.
Dolayısıyla edimlerin sözleşmenin kurulduğu za-
mandaki objektif değerleri dikkate alınır. Değer-
de oluşacak sonraki değişiklikler dikkate alınmaz.
Edimlerin taraflar için ifade ettiği subjektif değere
de bakılmaz. Piyasa değeri, bu belirlenemiyorsa
hâkimin hakkaniyetli ve adil bir değerlendirme so-
nucunda belirleyeceği ekonomik değer esas alınır.
Ayrıca bir bütün olarak sözleşmenin tamamı dik-
kate alınmalı; yan edimler, tarafların üstlendikleri
risk ve sorumluluklar, sorumluluktan kurtulma
koşulları gibi sözleşme hükümlerinin tümü birlikte
değerlendirilmelidir.
48
Yasada aşırı yararlanma, tam iki tarafa borç yük-
leyen sözleşmeler açısından düzenlenmiştir ancak
diğer sözleşme tiplerine de kıyasen uygulanma-
sında bir engel yoktur. Örneğin sulh, şirket, tadil,
mirasın taksimi gibi sözleşmelerde de aşırı yararlan-
ma hükümleri kıyasen uygulanabilir çünkü bu tür
sözleşmelerde de karşı tarafa hiç veya dengesizlik
oluşturacak ölçüde az bir karşı edim veren sömüren
tarafın aşırı yararlanmanın yaptırımından kurtul-
masını gerektiren haklı bir sebep yoktur.
dikkat
Yargıtay değeri 150.000 TL olan taşınmazın
40.000 TL’ye veya 60.000 TL olan taşınmazın
22.000 TL’ye satılmasını edimler arasındaki açık
oransızlık unsuru bakımından yeterli saymıştır.
Ancak değerin düşük kararlaştırılmasının ob-
jektif nedenleri bulunuyorsa, örneğin toprak
kayması nedeniyle boşaltılmış bir köydeki basit
bir barınağın satışında taşınmazın piyasa değeri-
nin kalmadığı kabul edilebilir. Piyasadaki reka-
bet koşullarının bozulması durumunda da aynı
sonuca ulaşılabilir. Örneğin normal koşullarda
daha yüksek bir fiyata satılacak bir taşınmazın
paylı mülkiyete veya elbirliği mülkiyetine tabi
olması hâlinde fiyatın düşük kararlaştırılması
doğal karşılanabilir.
Aşırı Yararlanmanın Subjektif Unsuru
Aşırı yararlanmanın subjektif unsuru; taraf-
lardan birinde belirli bir zayıflık durumunun bu-
lunması ve bu durumun, sömürülmesine yol açan
sözleşmeyi kurmasının nedeni olmasıdır. Şu hâlde
edimler arasındaki aşırı oransızlık (objektif unsur)
gerçekleşse bile subjektif koşul gerçekleşmedikçe
aşırı yararlanmadan söz edilemez. Kanun koyucu
üç ayrı zayıflık durumunu söz konusu etmiştir: 1)
Zor durumda bulunmak (müzayaka hâli), 2) Dü-
şüncesizlik, 3) Deneyimsizlik. Bunların TBK m.
28’de sınırlayıcı olarak gösterildiği, bunların dı-
şında kalan bir sebebe dayanılarak aşırı yararlanma
hükümlerine başvurulamayacağı genellikle kabul
edilmektedir. İsviçre’de ise bunların örnek olarak
gösterildiği görüşü hâkimdir ancak bu örneklerin
TBK m. 28 hükmünde sayılan zayıflık durumla-
rından birine dahil edilmesi mümkündür.

Boçlar Hukuku
Zor durumda bulunma: Sözleşme taraflarından
birinin sömürülmeye elverişli olma durumunu ifade
eder. Bu durumda bulunan gerçek veya tüzel kişi,
içinde bulunduğu zor durum nedeniyle aleyhine
aşırı dengesizlik oluşturan edimi üstlenmekten ka-
çınamamaktadır. Zor durumun mutlaka ekonomik
koşullarla ilgili olması gerekmez. Sağlıkla ilgili, ruh-
sal veya ailevi hatta politik sebeplerden de kaynakla-
nabilir. Maddi darlık içinde bulunan kimsenin bir
malını haraç mezat satması birinci duruma, bir ilaca
ihtiyacından dolayı çok para ödeyerek satın almak
ikinci duruma örnek gösterilebilir.
Sömürülen tarafın zor durumda olduğuna inan-
ması yeterlidir; gerçekten zor durumda olması ge-
rekmez. Yargıtay, ekonomik durumu iyi olan ancak
eşini ve çocuğunu kaybetmiş birinin yalnızlıktan
kurtulmak için edimler arasında dengesizlik bulu-
nan bir sözleşme yapmasını zor durumda bulunma
koşulu bakımından yeterli saymıştır. Yakınların zor
durumda olması sözleşme tarafını da zor durumda
bıraktığı takdirde yine bu şart gerçekleşmiş sayılır.
Eşinin borcu nedeniyle taşınmazını çok düşük de-
ğere satmak zorunda kalan birinin durumu böyle-
dir. Zor durumun sonradan kalkmış olması aşırı
yararlanmayı ortadan kaldırmaz, hak düşürücü sü-
renin başlamasına yol açar.
Düşüncesizlik: İşlerin dikkatsizce, önünü ar-
kasını hesaplamadan karar vererek yürüten kimse
düşüncesizlikle hareket etmektedir. Bunun için ki-
şinin patolojik bir durumda bulunması veya mizaç
bozukluğunun olması gerekmez. Sözleşme ilişkisi
kurulurken herhangi bir sebeple, düşüncesiz ve ta-
sasız hareket ederek edimler arasında kendi aleyhi-
ne açık oransızlığa neden olan kimse düşüncesiz-
likle hareket etmektedir. Dolayısıyla sadece somut
olayda düşüncesizce davranan, bunun dışında ge-
nellikle tedbirli olan bir kişi de aşırı yararlanmaya
maruz kalabilir. İsviçre Federal Mahkemesi, evlen-
meyi umduğu genç bir kadının taşınmazını de-
ğerinden çok daha yükseğe satın almaya razı olan
yaşlı erkeğin aşırı yararlanmaya maruz kaldığına
hükmetmiştir (BGE 61 II 31). Yargıtay da anlaş-
mazlığa düştüğü kızına sinirlenerek taşınmazlarını
yeğenlerine bağışlarcasına devreden babanın dü-
şüncesizlikle hareket ettiğini kabul etmiştir (HGK,
12.2.1969, 966/1-20).
Deneyimsizlik: Sözleşmenin kurulduğu sıra-
da sözleşmeyi doğru bir şekilde değerlendirecek,
edimler arasındaki dengenin kendisi aleyhine bo-
zulmasına neden olan sözleşme koşullarını idrak
2
edebilecek bilgiye sahip olmama durumudur. Do-
layısıyla düşüncesiz sayılmayacak bir kişi deneyim-
sizliği sebebiyle sömürülmüşse aşırı yararlanmanın
varlığına yine de hükmedilmelidir. Örneğin hayatı
ticaretle geçen birinin, evi için bir malzeme alması
sırasında deneyimsiz sayılması mümkündür. Özel-
likle teknolojideki yenilikler karşısında genelde de-
neyimli kabul edilebilecek kimselerin de deneyim-
siz sayılabilecekleri kabul edilmektedir.
Sömürmenin Varlığı: Yukarıda açıklanan ko-
şullar gerçekleşmiş olsa bile karşı taraf sömürme
bilinciyle hareket etmedikçe aşırı yararlanmanın
varlığı kabul edilmez. Yani sömüren, karşı tara-
fın zayıflığını bilmeli ve bundan bilinçli olarak
yararlanmış olmalıdır. Bu koşulun gerçekleşmesi
bakımından, sömürenin gerekli özeni gösterseydi
bu durumu öğrenecek olması yetmez. Fiilen karşı
tarafın zayıflık durumundan yararlanma kastının
varlığı da ispatlanmalıdır ancak edimler arasında-
ki oransızlık çok büyük olduğunda, bundan ya-
rarlanan kimsenin sömürü bilincine sahip oldu-
ğunu konusunda fiili bir karinenin varlığı kabul
edilmelidir.
Tüzel Kişilerin Aşırı Yararlanmaya Maruz
Kalması
Tüzel kişiler de aşırı yararlanmaya maruz kala-
bilir ancak bu durumda düşüncesizlik ve tecrübe-
sizlik tüzel kişinin organını oluşturan kimse veya
kimselerin şahsında aranacaktır. Zor durumda bu-
lunma ise hem tüzel kişide hem de organ kişide söz
konusu olabilir.
TTK m. 18/II’nin “Her tacirin, ticaretine ait bü-
tün faaliyetlerinde basiretli bir iş adamı gibi hareket
etmesi gerekir.” yolundaki düzenlemesi de tacirlerin
aşırı yararlanma hükümlerinden yararlanmasına
engel değildir. Bir tacirde, ticari işletmesiyle ilgili
olmayan konularda düşüncesizlik veya deneyim-
sizlik iddiasında bulunabilir. Zor durumda kalma
koşulu ise herkes gibi tacirler için de gerçekleşebilir.
Yargıtay bazı olaylarda bankaların bile zor durum-
da bulunmaya dayalı olarak (özellikle çok yüksek
gecelik faizler verildiği dönemlerde) aşırı yararlan-
ma iddiasında bulunabileceklerini kabul etmiştir.
Aşırı Yararlanmanın Hukuksal Sonucu
Sömürülen tarafa, yukarıda açıklanan olguların
gerçekleşmesi koşuluna bağlı olarak iki ayrı imkân
tanınmıştır: 1) Dilerse sözleşmeyle bağlı olmadığı-
49
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil

nı (iptal ettiğini) bildirerek ediminin iadesini veya ifa etmemişse borçtan kurtulmayı talep edebilir. Veya 2)
Edimler arasındaki oransızlığın giderilmesini (uyarlama) isteyebilir ancak bu taleplerden biri keyfi olarak
değil durumun özelliğine göre belirlenir. Karşı taraf dengesizliği gidermeye hazır olduğunu, örneğin satın
aldığı malın gerçek değerini ödemeye hazır olduğunu açıklarsa iptal yerine uyarlamanın durumun özelli-
ğine uygun olduğu kabul edilebilir. Hâlbuki sömüren tarafın edimler arasındaki oransızlığı giderecek mali
imkâna sahip olmaması hâlinde sözleşmenin iptali durumun özelliğine uygun olabilir.

Öğrenme Çıktısı

4 İrade açıklamasındaki sakatlığın sözleşmenin geçerliliğine etkisini açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Gündelik hayatta korkut-

Her türlü sözleşme bakımın-
dan aşırı yararlanmadan söz
edebilir miyiz? Araştırınız.
Açıklamada yanılma ile sa-
manın etkisiyle yapıldığını
ikte yanılma hâlleri arasın-
duyduğunuz sözleşmeler var
daki ilişkiyi değerlendiriniz.
mı? Düşününüz.

TEMSİL
TBK’nın 40-48. maddeleri arasında iradi temsil düzenlenmiştir. İradi temsil bir kimsenin işinin rızasıy-
la bir başkası için görülmesidir. İradi temsilin doğrudan temsil ve dolaylı temsil olmak üzere iki türü vardır.

Doğrudan Temsil
Fiil ehliyetine sahip herkes bir hukuki işlemi bizzat yapabilir ancak iş hayatının gerekleri, hukuki işle-
min her zaman ilgilisi tarafından yapılmasına izin vermez. Bir kişi, çeşitli nedenlerle hukuki işlemi bizzat
yapamayabilir. Bu durumda söz konusu hukuki işlemi kendi nam ve hesabına yapacak bir başkasının
(temsilci) yardımından da yararlanabilir. Bu yardım, TBK m. 40-48 hükümlerinde düzenlenen temsil ku-
rumu sayesinde mümkün olmaktadır. Şu hâlde temsil, bir hukuki işlemin bir başkasının nam ve hesabına
yapılmasıdır. Bu tanıma göre, hukuki işlemi bir başkası nam ve hesabına gerçekleştiren kimseye temsilci (T)
veya mümessil, bu şekilde yapılan hukuki işleme temsil yoluyla yapılan hukuki işlem, nam ve hesabına işlem
yapılan kimseye temsil olunan (TO), hukuki işlemin muhatabına ise üçüncü kişi (Ü) diyebiliriz.
T’nin temsil yoluyla yaptığı hukuki işlemin hukuksal sonuçları TO üzerinde doğar. Örneğin T, TO’yu
temsilen Ü ile bir kira sözleşmesi imzalarsa, kira sözleşmesi TO ile Ü arasında kurulmuş olur. Sözleşmeyi
kuran irade açıklamalarından biri (öneri veya kabul) bizzat T tarafından yapıldığı hâlde, T değil TO söz-
leşmeye taraf olur (TBK m. 40).
Temsil yetkisinin (TY) kaynağı TO’nun iradesidir. Bu nedenle temsilin bu şekline iradi temsil denir.
Buna karşılık sınırlı ehliyetsizin veli veya vasi tarafından temsili yasal temsil olarak adlandırılır çünkü bu
yetki doğrudan Kanun’a dayanır. Tüzel kişinin organı aracılığıyla temsilinde gerçek anlamda temsil söz
konusu değildir. Organ tüzel kişinin iradesini açıklar ancak tüzel kişi de dilerse kendisine iradi temsilci
atayabilir.
Doğrudan temsilden söz edilebilmesi için T’nin temsil yetkisinin bulunması ve hukuki işlemi TO
adına yapması (temsilci sıfatını Ü’ye açıklaması) gerekir. Burada tarafların iradesi önem kazanır. Yani T,
TO’yu temsil etme iradesiyle hukuki işlemi gerçekleştirecek, Ü de işlemin TO nam ve hesabına yapıldığını
bilecektir. T’nin temsil yetkisi bir sözleşmeden, örneğin vekâletten kaynaklanıyor olabilir. Bu takdirde

50

Boçlar Hukuku
T’nin hukuki işlemi TO nam ve hesabına yapması
borcu da doğmuş olabilir ama buna rağmen T hu-
kuki işlemi yaparken kendi nam ve hesabına hare-
ket etmişse temsilden söz edilemez.
T, temsilci sıfatını Ü’ye söz veya yazıyla bildi-
rebileceği gibi böyle hareket ettiğini gösteren bir
davranışla da bildirebilir. Bu bildirim yapılmadıkça
işlem T ile Ü arasında kurulmuş olur ancak bunun
iki istisnası bulunmaktadır: 1) Ü, kendisine bildi-
rilmiş olmasa da T’nin TO adına hareket ettiğini
durumdan çıkarıyorsa veya çıkarması gerekiyor-
sa doğrudan temsilin sonuçları yine de doğar. 2)
T temsilci sıfatını bildirmese Ü de T’nin TO’yu
temsil ettiğini durumdan çıkaramasa bile şayet Ü
açısından işlemin tarafının T veya TO olması fark-
sız ise bu takdirde de doğrudan temsilin sonuçları
doğar (TBK m. 40/f. 2).
Dolaylı Temsil
T, bu sıfatından söz etmeksizin Ü ile işlemi
yaparsa; hukuki işlemin sonuçları T’nin üzerinde
doğmuş olur ancak T, bu şekilde elde ettiği hakları
ve üstlendiği borçları TO’ya naklettiğinde dolaylı
veya vasıtalı temsilden söz edilir. Doğrudan tem-
silde hukuki işlem TO’nun nam ve hesabına ya-
pılırken dolaylı temsilde hukuki işlem temsilcinin
kendi namına fakat TO hesabına yapılmaktadır.
dikkat
Dolaylı temsilde gerçek anlamda bir temsil söz
konusu değildir. Aradaki temel ilişkiye göre –
ki bu, çoğu zaman vekâlet veya şirket gibi bir
sözleşme ilişkisidir- T’nin, TO hesabına elde
ettiği hakları ona devretme yükümlülüğü bulu-
nur. Bunun için de taşınırlarda zilyetliğin dev-
ri, taşınmazlarda tapu kütüğüne tescil gerekir.
Dolaylı temsilde ancak hak ve borçların TO’ya
geçirilmesi üzerine TO ile Ü arasında hukuki
ilişki kurulmuş olur. Bunun tek istisnası TBK
m. 509’da öngörülmüştür.
Temsil ile Vekâletin Farklı Olması
TY’nin tek taraflı bir irade açıklaması ile veril-
mesine karşılık, vekâlet bir sözleşmedir. Temsilin,
taraflar arasında sözleşme ilişkisinin varlığı veya
yokluğunu belirlemek açısından çoğu kez bir öne-
2
mi bulunmaz. Temsil ancak başka olgularla birlikte
sözleşme ilişkisinin varlığını gösterebilir. Sözleşme
ilişkisinden söz edebilmek için temsilcinin aldığı
yetkiyle bir işi temsilen görme borcu altına girmiş
olması gerekir. Bunun için de tarafların karşılıklı
ve birbirine uygun irade beyanlarının varlığı şarttır.
Tek taraflı irade açıklamaları bu sonucu sağlamaya
yetmez. Hâlbuki TY’nin varlığı ve geçerliliği bir te-
mel ilişkinin varlığına bağlı değildir. Temsilsiz bir
vekâlet olabileceği gibi herhangi bir temel ilişkiye
dayanmayan bağımsız bir temsil yetkisinin varlığı
da mümkündür. Vekâletin her zaman bir sözleşme
ilişkisinin varlığına işaret etmesine karşılık TY’yi
içermesi şart değildir.
dikkat
Kendi adına ve fakat müvekkili hesabına bir
taşınırı satın alan vekil, vekâlet sözleşmesinden
kaynaklanan borcunun ifası için söz konusu ta-
şınırın mülkiyetini müvekkile geçirir. Vekil satın
alma işlemini yaparken iş sahibini -en azından
doğrudan- temsil etmemiştir ama aralarındaki
vekâlet sözleşmesi mülkiyeti devir borcunu do-
ğurmaya yeterlidir. Konusu bir hukuki işlemin
yapılması olmayan vekâlette bu farklılık daha
net görülür. Örneğin hekim ile hasta arasındaki
vekâlet ilişkisinde temsilin yeri yoktur. Vekâlet
sözleşmesinin konusunu bir başka maddi fiilin
yerine getirilmesi oluşturabilir. Örneğin hukuki
mütalaa veya özel ders verilmesi de vekâletin ko-
nusunu oluşturabilir ancak bunlarda temsil söz
konusu olmaz.
Kural Olarak Şekil Şartının
Bulunmayışı
TY’nin verilmesinde kural olarak belirli bir şek-
le uyulması gerekmez. TY, kanaat verici davranışla
da verilebilir. Örneğin bir işin yönetimi kendisine
bırakılan kimseye, bu iş için gerekli hukuki işlem-
leri yapma yetkisi verilmiş olur (TBK m. 504/II).
Temsil yetkisi açık bir beyana değil de kanaat verici
davranışa dayandırılıyorsa; bu takdirde üçüncü ki-
şinin bu davranışa verdiği anlam korunur. Yani T ile
yaptığı işlemin hukuki sonuçları TO üzerinde doğ-
muş olur. Buna karşılık, bizzat temsilci, TO’nun
kanaat verici davranışla kendisine TY verildiğine
güveniyor olsa da bu güveni korunmaz yani T’nin
51
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil

temsilci sıfatıyla yaptığı hukuki işlemin sonuçları
TO üzerinde doğmaz çünkü burada Ü’nün güveni-
ni korumayı gerektiren bir durum yoktur.
TY ile yapılacak işlem şekle bağlı ise bu ko-
nuda yetki verilmesinin de aynı şekle bağlı olma-
sı gerekir. Nitekim TBK 583/I bu hususu kefalet
bakımından düzenlemiştir. TST m. 18/IV, tapuda
işlem yapılmasını gerektiren TY’nin noterlerce dü-
zenleme şeklinde yapılmasını aramaktadır. Tüzel
kişilerde ilaveten yetkili mercilerden alınmış yetki
belgesi ve imza sirküleri de aranır (TST m. 18/V).
Temsil Yetkisinin Kapsamı
İradi temsilin kaynağı hukuki işlemdir. Bu ne-
denle TY’nin kapsamı, söz konusu hukuki işleme
yani yetkinin verildiği irade açıklamasına göre be-
lirlenir. Bunun için irade açıklamasının yorumlan-
ması gerekir. Yapılacak yorumda TY verenin gerçek
arzusu önemlidir ancak onun iradesi güven teorisi-
ne göre belirlenir. Yani T’nin TO’nun açıklamasına
güven teorisi çerçevesinde vereceği anlam esas alı-
nır. TY üçüncü kişilere bildirilmişse yetkinin kap-
samı bu bildirime göre belirlenir (TBK m. 41/II).
TO, her türlü hukuki işlemi veya belirli bir
kategoriye giren her türlü hukuki işlemi yapma
yetkisini TO’ya verebilir. TY’nin bu türüne Genel
temsil yetkisi denir. Genel temsil yetkisi kural olarak
her türlü hukuki işlem için verilebilir ancak bazı
hukuki işlemler ancak özel temsil yetkisiyle yapı-
labilir. Örneğin T özel yetkisi olmadıkça dava aça-
maz, sulh olamaz, hakeme başvuramaz, iflas, iflasın
ertelenmesi ve konkordato talep edemez, kambiyo
taahhüdünde bulunamaz, bağışlama yapamaz, kefil
olamaz, taşınmazı devredemez ve bir hak ile sınırlan-
dıramaz (TBK m. 504/III). Yargılama bakımından
özel yetkiyi gerektiren işlemler için HMK m. 74
hükmüne bakılmalıdır.
Temsil Yetkisinin Sona Ermesi
TY belirli bir süre için verilebileceği gibi süresiz
de verilmiş olabilir. Nasıl verilmiş olursa olsun TY
her zaman geri alınabilir. TO’nun bu yetkiden fera-
gat etmesi geçerli olmaz (TBK m. 42/II).
TO tarafından geri alınmadıkça süreli TY, süre-
nin geçmesiyle sona erer. T’nin veya TO’nun ölü-
mü, gaipliği, fiil ehliyetinin kısıtlanması ve iflası
da TY’ni sona erdirir. Tüzel kişilerde kişiliğin sona
ermesi de bu sonucu doğurur.
TO, ölümünden sonraya etkili olacak şekilde
de TY verebilir (mandatum post mortem). Bunun
ölüme bağlı bir tasarruf olup olmadığı tartışma
konusudur ancak her hâlde ölümden sonra artık
ölenin temsilinden söz edilemez. T bu durumda ya
mirasçıların temsilcisi ya da vasiyeti tenfiz memuru
sayılacaktır.
dikkat
Bazen, işin özelliği gereği TY’nin sona ermediği
sonucuna varılabilir. Örneğin müflisin boşanma
davası iflas masasına girmez, dolayısıyla boşan-
ma konusunda verdiği temsil yetkisi iflastan
sonra da devam eder.
T’nin, TY’nin sona erdiğini bilmediği sürece
yaptığı işlemler TO’yu bağlar (TBK m. 45/I) an-
cak Ü yetkinin sona erdiğini biliyorsa bu kural uy-
gulanmaz (TBK m. 45/II). TY’nin kaldırıldığının
Ü’ye bildirilmiş olması durumunda böyledir. Bu
durumda T yetkisinin kaldırıldığını öğrenmemiş
olsa da hukuki işlem TO’yu bağlamaz. Buna kar-
şılık TY’nin kendiliğinden sona erdiği durumlarda
(ölüm, fiil ehliyetinin kaybı gibi) T’nin işlemi TO
veya haleflerini bağlamaz. Bu durumda Ü, yetkisiz

dikkat
Uygulamada çok ayrıntılı temsil belgeleri hazırlanır. Bankalar, resmi kurumlar, şirketler temsil bel-
gesinde kendileriyle işlem yapılmasına yönelik açık bir yetki bulunmadıkça, hatta bu yetkinin işle-
min türüyle birlikte belirtilmediği durumlarda temsilciyle işlem yapmayı reddedebilmektedir. Böy-
lece kanunun istisnaen aradığı özel yetki koşulu, uygulamada kurala dönüşmektedir. Vergi daireleri
dava yetkisi olan avukatın bilgi edinme talebini, bu konuda temsil yetkisi bulunmadığı gerekçesiyle
reddedebilmektedir. Bu tür hukuka aykırı uygulamaların, ülkemizde hukuk kültürü ve görgüsünün
yerleşmesiyle ortadan kalkacağını umabiliriz.

52
 2
Boçlar Hukuku

temsil kurallarına göre T’nin sorumluluğuna gide- Yetkisiz Temsil

bilir (TBK m. 47). Ayrıca, TO veya halefleri temsil
belgesinin T’den alınması için gerekeni yapmaz-
larsa iyi niyetli Ü’nün zararını gidermeleri gerekir
(TBK m. 44/II).
Temsilcinin Kendisiyle Hukuki İşlem
Yapması ve Çifte Temsil
Temsilcinin kendisi ile hukuki işlem yapabil-
mesi TO açısından tehlike oluşturur. Örneğin
TO’nun taşınmazını bizzat T satın alırsa, satıcıyı
temsil ederken onun çıkarlarını yeterince koruya-
mayacağı düşünülür. Bu nedenle TO’nun buna
açıkça izin vermiş olması veya temsilcinin kendi-
siyle işlem yapmasının TO için hiçbir tehlike ya-
ratmaması gerekir.
Çifte temsilde de (T’nin aynı anda iki tarafı da
temsil etmesi) aynı sonuca varılır. Sözleşmenin her
iki tarafını temsilen aynı temsilcinin hareket ettiği
durumlarda çifte temsilden söz edilir.
Temsil yetkisi bulunmayan bir kimsenin bir
başkası (TO) adına hukuki işlem yapması yetkisiz
temsildir. Yetkisiz temsilcinin yaptığı işlem, bu iş-
leme onay (icazet) vermesi hâlinde TO’yu bağlar.
Onay verilinceye veya onay verilmeyeceği anlaşı-
lıncaya kadar işlemin geçerliliği askıdadır (TBK m.
46). Muhatap, belirleyeceği uygun bir süre içinde
TO’nun işleme onay verip vermeyeceğini bildirme-
sini isteyebilir. TO kendisine süre verilmeden önce
veya verilen süre içinde işleme onay verirse hukuki
işlem, sanki baştan itibaren TY varmış gibi hüküm
ifade eder.
Onayın verilmemesi sebebiyle Ü zarara uğramış
olabilir. Bu zarara, kendisini yetkili gösteren T ne-
den olmuştur. Dolayısıyla bu zararının tazminini
Ü, T’den isteyebilir. Bu sorumluluk kusura bağlı
değildir (TBK m. 47).
TO, T’ye TY verdiğini üçüncü kişilere bildir-
miş ama yetkiyi kaldırdığını bildirmemişse TY’nin
kaldırıldığını bilmeyen ve bilmesi de gerekmeyen
kimselere karşı TY’nin bulunmadığını ileri süre-
mez (TBK m. 42/III).

Öğrenme Çıktısı
5 Temsil kavramının içeriğini belirleyebilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Özel temsil yetkisi gerekti-

Temsil ile vekalet kavram- Yetkisiz temsil ile aldatma ren durumları hatırlayarak
ları arasındaki farkı açıkla- kavramı arasındaki ilişkiyi sayılan işlemlerin bu grup-
yınız. değerlendiriniz. ta yer almasının nedenini
açıklayınız.

53
 2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil
1 Sözleşmenin geçerlilik
koşullarını sıralayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları
2 Kesin hükümsüzlük
durumlarını açıklayabilme
Kesin Hükümsüzlük Durumları
Genel işlem koşullarının
3 geçerliliğini
tanımlayabilme
Genel İşlem Koşullarının (GİK)
Geçerliliği
54
Sözleşmenin hüküm doğurması için kurucu unsurların yanı
sıra geçerlilik şartlarını da taşıması gerekir. Aksi takdirde söz-
leşme geçersiz olur. Geçerlilik sebeplerinin hepsi aynı türden
olmadığı gibi eksik olmalarına bağlanan hukuksal sonuçlar da
farklıdır.
Konusu emredici hukuk kurallarına, kamu düzenine, genel ah-
laka ve kişilik haklarına aykırı olan sözleşmeler kesin hüküm-
süzdür. Bu kural, sözleşme özgürlüğünün sınırını oluşturur. Bu
tür hükümler TBK’da bulunabileceği gibi başka kanunlarda da
bulunabilir.
Genel işlem koşulları; taraflardan birinin, ileride yapacağı çok
sayıda benzer sözleşmede kullanmak amacıyla önceden tek ta-
raflı olarak hazırlayarak karşı tarafa pazarlık şansı sunmaksızın
imzaya zorladığı sözleşme hükümlerine verilen genel addır.
Genel işlem koşulları içeren sözleşmelerde sözleşme içeriği ta-
raflarca müzakere edilerek belirlenmemiştir. Kanun koyucu bu
nedenle genel işlem koşullarının, yürürlük, içerik ve yorum de-
netimine tabi tutulmasını öngörmüştür.

Boçlar Hukuku
İrade açıklamasındaki sakatlığın
4 sözleşmenin geçerliliğine
etkisini açıklayabilme
İrade Açıklamasındaki
Sakatlığın Sözleşmenin
Geçerliliğine Etkisi
5 Temsil kavramının içeriğini
belirleyebilme
Temsil
2
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
İrade açıklamasının sakatlığı ya iç irade ile bunun açıklanma-
sı (beyan) arasındaki uyumsuzluktan veya bizzat iç iradenin
sağlıklı bir şekilde oluşmamasından kaynaklanır. İç irade ile
açıklama arasındaki uyuşmazlık istenmeyerek oluşmuşsa “açık-
lamada yanılma” (beyan hatası) denilen durum söz konusudur.
Bu uyuşmazlık açıklamada bulunanlardan birinin veya ikisinin
isteği ile de ortaya çıkabilir. İç iradenin sağlıklı oluşmaması
herhangi bir dış etkene bağlı olmaksızın kendiliğinden ortaya
çıktığında “saikte yanılma” söz konusudur.
Temsil, bir hukuki işlemin bir başkasının nam ve hesabına yapıl-
masıdır. Temsil üç köşeli bir ilişkidir. Bu ilişkide temsilci, temsil
olunan ve üçüncü kişi yer alır. Temsil yetkisinin kaynağı temsil
olunanın iradesidir. Temsilcinin temsil yoluyla yaptığı hukuki
işlemin hukuksal sonuçları temsil olunan üzerinde doğar.
55
 2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil

1 Ayırt etme gücü olmayan küçüğün, yasal 6 Türk Borçlar Kanunu’na göre genel işlem ko-
temsilcisinin iznini veya onayını almadan yaptığı şullarında yer alan bir hükmün açık ve anlaşılır ol-
hukuki işlemin geçerliliği ile ilgili aşağıdaki ifade-
neler öğrendik?

mamasına bağlanan hukuki sonuç aşağıdakilerden

lerden hangisi doğrudur? hangisidir?
A. Yok hükmündedir. A. Hüküm düzenleyenin aleyhine yorumlanır.
B. Askıda geçersizdir. B. Hüküm yok sayılır.
C. Kesin hükümsüzdür. C. Hüküm yazılmamış sayılır.
D. İptal edilebilir. D. Sözleşme kesin hükümsüz sayılır.
E. Feshi istenebilir. E. Sözleşme iptal edilir.

2 Hukuki işlemin içeriğinin ahlaka aykırı olma- 7 Korkutma nedeniyle sözleşmenin iptalini is-
sına bağlanan hukuki sonuç aşağıdakilerden hangi- teyen taraf, iptal talebinin yanı sıra hangi tür zarar-
sidir? larının da tazminini isteyebilir?
A. Kesin hükümsüzlük A. Sınırlı zarar
B. İptal edilebilirlik B. Aşkın zarar
C. Yokluk C. Olumsuz zarar
D. Askıda geçersizlik D. Munzam zarar
E. Nisbi butlan E. Ek zarar

3 Aşağıdakilerden hangisi sözleşmenin kesin hü- 8 Aşağıdakilerden hangisi sözleşmenin iptaline

kümsüzlüğüne yol açan sebeplerden biri değildir? yol açan sebeplerden biridir?
A. Şekle aykırılık A. Aldatma
B. Ahlaka aykırılık B. Muvazaa
C. Muvazaa C. Ehliyetsizlik
D. Aşırı yararlanma D. Kişilik haklarına aykırılık
E. Başlangıçtaki objektif imkânsızlık E. Başlangıçtaki Objektif İmkânsızlık

4 Aşağıdakilerden hangisi adi yazılı geçerlilik 9 Aşağıdakilerden hangisi özel temsil yetkisini
koşuluna tabi sözleşmelerden biridir? gerektiren işlemlerden biri değildir?
A. Alacağın devri sözleşmesi A. Sulh olmak
B. Taşınmaz satımı sözleşmesi B. Dava açmak
C. Resmi vasiyetname C. Kefil olmak
D. Kefalet sözleşmesi D. Taşınmazı devretmek
E. Taşınmazın konu alan bağışlama sözleşmesi E. Ödünç vermek

5 Kira sözleşmesinin tabi olduğu geçerlilik şekli 10 Tarafların aralarındaki sözleşmenin hüküm
aşağıdakilerden hangisidir? ve sonuç doğurmayacağı konusunda anlaşmaları
A. Nitelikli yazılı şekil halinde sözleşmenin geçerliliğini etkileyen hukuki
B. Adi yazılı şekil sebep aşağıdakilerden hangisidir?
C. Resmi şekil A. Muvazaa
D. Herhangi bir geçerlilik şekline tabi değildir B. İnançlı işlem
E. Nitelikli resmi şekil C. Aldatma
D. Korkutma
E. Saikte yanılma

56
 2
Boçlar Hukuku

Yanıtınız yanlış ise “Genel İşlem Koşulları-

1. C Yanıtınız yanlış ise “Ahlaka Aykırılık”” konu- 6. C
nın Tanımı” konusunu yeniden gözden ge-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. A Yanıtınız yanlış ise “Ahlaka Aykırılık” konu- 7. C Yanıtınız yanlış ise “Korkutma” konusunu
sunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Aşırı Yararlanmanın

3. D 8. A Yanıtınız yanlış ise “İptal Edilebilirlik” konu-
Hukuki Sonucu” konusunu yeniden gözden
sunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Adi Yazılı Şekil” konusu- 9. E Yanıtınız yanlış ise “Temsil Yetkisinin Kapsa-
nu yeniden gözden geçiriniz. mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. D Yanıtınız yanlış ise “Resmi Şekil” konusunu 10. A Yanıtınız yanlış ise “Muvazaa ve İnançlı İş-
yeniden gözden geçiriniz. lem” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Sözleşmenin kesin hükümsüzlüğüne yol açan sebeplerle, sözleşmenin iptaline

yol açan sebepler Kanununda farklı şekilde düzenlenmiştir. Kesin hükümsüz-
Araştır 1 lük sebepleri, iptal edilebilirlik sebeplerinden farklı olarak yalnızca tarafları
değil kamu düzenini de ilgilendirir.

Kesin hükümsüzlük sebeplerinin ortak özelliği, bu sebeplerin yalnızca tarafla-

Araştır 2 rı değil kamu düzenini ilgilendiren sebepler olmasındandır.

Genel işlem koşulları sıklıkla bankacılık, sigortacılık vb. alanlarda kullanıl-

Araştır 3 maktadır.

Aşırı yararlanma tarafların edimleri arasındaki açık oransızlık hâlini ifade eder.
Araştır 4 Bu nedenle ancak tam iki taraflı sözleşmelerde rastlayabileceğimiz bir iptal
edilebilirlik sebebidir.

Vekalet ve temsil sözcükleri gündelik dilde birbirinin yerine kullanılsa da, ara-
larında önemli bir farklılık vardır. Vekalet, tarafların karşılıklı birbirine uygun
Araştır 5 irade beyanı ile kurulan bir sözleşmedir. Temsil yetkisi ise temsilci tarafından
verilen tek taraflı yetkilendirmeyi konu alır. Vekalet, çoğu zaman temsil yetkisi
içerirse de temsil yetkisi içermeyen vekalet sözleşmeleri de bulunmaktadır.

57
2
Sözleşmenin Geçerlilik Koşulları-İrade Sakatlıkları-Temsil

Kaynakça
Akıntürk, T., Ateş, D. (2020). Borçlar Hukuku.
İstanbul: Beta Yayınevi.
Kılıçoğlu, A. M. (2019). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler. Ankara: Turhan Kitabevi.
H.Nomer, (2020). Borçlar Hukuku Genel Hükümler.
İstanbul: Beta Yayınevi.
O.G.Antalya, (2019). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler. Ankara: Seçkin Yayınevi.
F. Eren, (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler.
Ankara: Yetkin Yayınevi.
A.Arpacı, R. Serozan, H. Hatemi, N.
Kocayusufpaşaoğlu, (2017). Borçlar Hukuku
Genel Bölüm. İstanbul: Filiz Kitabevi.
K.Oğuzman, T.Öz, (2018). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler, C.I/II. İstanbul: Vedat Kitapçılık.

58
 Bölüm 3
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri

1 2
Kusur Sorumluluğu Kusursuz Sorumluluk
öğrenme çıktıları

1 Kusur sorumluluğunun koşullarını 2 Kusursuz sorumluluk hâllerini

sıralayabilme açıklayabilme

3 4
Tehlike Sorumluluğu ve Denkleştirme Zararın Belirlenmesi ve Tazminatın Tayini
3 Tehlike sorumluluğu ve denkleştirmeyi 4 Zararın belirlenmesi ve tazminatın tayinini
tanımlayabilme açıklayabilme

Birden Çok Sorumluluk Sebebi veya

Birden Çok Sorumlu Bulunması, Haksız
Fiilde Zamanaşımı
5 Birden çok sorumluluk sebebini veya

5
birden çok sorumlu bulunması hâlini
açıklayabilme, haksız fiilde zamanaşımını
belirleyebilme

Anahtar Sözcükler: • Haksız Fiil • Hakkaniyet • Tehlike • Hukuka Aykırılık • Haklı Savunma
• Adam Çalıştıran • Denkleştirme • Müteselsil Sorumluluk

60

Borçlar Hukuku
GİRİŞ
“Kendi düşen ağlamaz.” atasözünde olduğu gibi
ilke olarak zarar gören, kendi zararına katlanmak
zorundadır. Bu zarardan bir başkasının sorumlu tu-
tulması, zararın bir başkası tarafından tazmin edil-
mesi hukukun bunu haklı kıldığı sebeplerin varlığı
hâlinde mümkündür. Türk Borçlar Kanunu’muzda
borçların kaynağı olarak sözleşmeden doğan borç
ilişkileri, haksız fiilden doğan borç ilişkileri ve se-
bepsiz zenginleşmeden doğan borç ilişkileri olarak
üç temel borç kaynağı gösterilmiştir. Bunların dı-
şında diğer kanuni düzenlemelerden kaynaklanan
borç ilişkileri de diğer kanundan kaynaklanan borç
ilişkileri olarak karşımıza çıkabilmektedir. Soyba-
ğına bağlı olarak kan hısımlarından alt-üstsoy ile
kardeşlerin, yoksulluğa düşmeleri hâlinde birbir-
lerine karşı nafaka ödeme borcu, Türk Medeni
Kanunu’nun 364’üncü maddesinde düzenlenmiş
özel bir kanuni borç ilişkisi örneğidir.
Haksız fiilden kaynaklanan borç ilişkileri, taraf-
ların serbest iradeleri ile kurdukları sözleşme ilişki-
sinden ve bir sözleşme veya haksız fiil ilişkisi ola-
rak nitelendirilemeyen, insan davranışları ile doğa
olayları kaynaklı olabilen sebepsiz zenginleşmeden
kaynaklanan borç ilişkilerinden farklıdır. Bu fark
özellikle hukuk düzenin tasvip etmediği davranış-
lar sonucu kişilerin zararlarının giderilmesi için ön-
görülen haksız fiilden kaynaklanan borç ilişkilerine
yönelik yapılan aşağıdaki açıklamalarla daha da iyi
anlaşılacaktır.
6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu’nda hak-
sız fiilden kaynaklanan borç ilişkileri, kanunun
49-76. maddelerinin yer aldığı ikinci ayrımında
Haksız Fiillerden Doğan Borç İlişkileri başlığı al-
tında düzenlenmiştir. Bu hükümlerde düzenlenen
haksız fiilden doğan borç ilişkileri için haksız fiil
sorumluluğu ifadesi, haksız fiillerden doğan borç
ilişkilerinde tazminat borcu sorumluluğun esasını
oluşturduğundan tercih edilmiştir.
Sözleşme ilişkisinde karşımıza çıkan üstlenilmiş
bir borca aykırı davranıştan doğan sorumluluktan
farklı olarak, haksız fiil sorumluluğunda genel dav-
ranış kurallarının (koruma, zarar vermeme) ihlali
ve bundan doğan sorumluluk söz konusudur. Ka-
nunda haksız fiil sorumluluğu için kusur ve hukuka
aykırılığın bulunması ilke olarak şart koşulmuştur.
Bu kanunda ve başka kanunlarda kusurun, hat-
ta bazen hukuka aykırılığın bulunmadığı istisnai
3
hâllerde de sorumluluk söz konusu olabilmekte-
dir. Buna karşın hukuka aykırılığın aranmadığı bir
haksız fiil sorumluluğu bulunmamaktadır. Haksız
fiil sorumluluğundaki haksız kavramı özellikle hu-
kuka aykırılığı ifade etmektedir.
Haksız fiil sorumluluğu, sorumluluğun da-
yandığı esas açısından çeşitli ayrımlara tabi tutul-
muştur. Kusur esasına dayanan sorumlulukta, bir
kimsenin fiilden doğan zararı tazminle yükümlü
tutulabilmesi için failin (fiili gerçekleştirenin) hem
sosyal anlamda hem de hukuk düzenince kabul
görmeyen bir davranışta bulunması gerekir. Diğer
bir anlatımla kusurlu olması aranmaktadır. Kanu-
numuzda kusura dayanan haksız fiil sorumluluğu
TBK m. 49 hükmünde genel bir sorumluluk se-
bebi olarak düzenlenmiştir. Buna karşılık gerek
Borçlar ve Medeni Kanunumuzda gerek bazı özel
kanunlarda kusur aranmayan sorumluluk hâlleri
de yer almaktadır. Sorumluluk için kusurun aran-
madığı sebep olma esasına göre de sorumluluğun
olduğu hâller vardır. Kişinin hiçbir kusuru olma-
dan başkasına zarar vermesi hâlinde, bu zarara
mağdurun katlanmasını beklemek bazı hâllerde
hakkaniyete ve dolayısıyla adalet duygusuna aykırı
olabilmektedir. Zarara uğrayan kimse ile zarar vere-
nin menfaatleri dikkate alındığında zarar gören bu
hâllerde daha masumdur, korunması gereken taraf-
tır. Hukuk düzenin izin verdiği çeşitli faaliyetler,
insanlar ve çevre için nitelikleri gereği sürekli veya
büyük tehlike yaratabilmektedir. Bu faaliyetlerden
zarar görenler, çoğu zaman herhangi bir kusuru
ispat imkânından yoksundurlar. Bu sebeple baş-
kaları için tehlike arz eden işlere girişenler, bunun
doğuracağı zararlara katlanmalıdır. Bu esasa daya-
nan sorumluluk ancak özel tehlike gösteren faaliyet
alanlarında söz konusu olmaktadır. Sorumluluğun
doğması için zarar verenin kusurunun aranmadığı
bu tür sorumluluk hâlleri için sebep sorumluluğu,
objektif sorumluluk, kusursuz veya tehlike sorum-
luluğu denilmektedir.
Kontrol ve yararlanma alanı esasına göre bir
kimsenin, özel bir tehlike yaratmasa dahi kontrolü
alanındaki kişilerden veya mallardan yararlanmasına
karşılık, bunların yol açtığı zararları da yüklenme-
si gerekir. Adam çalıştıranın, hayvan bulunduranın
veya ev başkanının (TBK m. 66, 67, 369) sorum-
luluğu buna örnek verilebilir. Bunlar olağan sebep
sorumluluğu veya objektif özen yükümlülüğüne da-
yanan sorumluluk olarak da tasnif edilmektedir.
61
3
Hakkaniyet esasına göre bir kimsenin davranı-
şının ona kusurlu olarak yükletilmesi söz konusu
olmasa da somut olayın özellikleri gereği hâkimin
takdir yetkisine dayanarak sorumluluğu kabul et-
mesi söz konusu olabilir (TBK m. 65).
Fedakârlığın denkleştirilmesinde, hukuka aykırı
olmayan bir fiile hiçbir kusuru olmayan bir kişinin
uğradığı zarara katlanmasının beklenmesi tasvip edil-
memekte, zarara uğrayan tarafın mali fedakârlığının
menfaat dengesinin sağlanması amacıyla fail tarafın-
dan tazmin edilmesi öngörülmektedir. Fedakârlığın
denkleştirilmesi esasına dayanan sorumluluk ise,
zarar verici bir davranışın hukuka aykırılığına engel
olan bir sebebe rağmen failin sorumlu tutulmasın-
da görülür. TBK m. 64/II hükmünde düzenlenen
ıztırar hâli fedakârlığın denkleştirilmesi düşüncesine
örnek olarak verilebilir. Bu hâllerde fail haksız fiilden
sorumlu değildir, hukuka uygun bir fiilden sorum-
luluk söz konusu olmaktadır.
Kanunumuzda ve özel kanunlarda düzenlenen
kusursuz sorumluluk hâlleri ya tehlike esasına, ya
hâkimiyet ve yararlanma alanı esasına ya da hak-
kaniyet esasına dayanmaktadır. Bunlardan başka
hukuka aykırı olmadan verilen zararın, fedakârlığın
denkleştirilmesi esası uyarınca tazmininin düzen-
lendiği hâllerde de yararlanma esası, özellikle fail
açısından mevcuttur. Tehlike esasına dayanan ku-
sursuz sorumlulukta aslolan tehlike gerçekleşince
sorumlu kişinin sorumluluktan kurtulması için
herhangi bir imkâna sahip olmamasıdır. Bu sebep-
le bu hâllerde ağırlaştırılmış objektif sorumluluk-
tan veya ağırlaştırılmış sebep sorumluluğundan
söz edilmektedir. TBK m. 71 hükmünde düzen-
lenen tehlike sorumluluğu, Karayolları Trafik
Kanunu’nda m. 85 hükmünde düzenlenen mo-
torlu araç işletenin sorumluluğu, Çevre Kanunu
m. 28 hükmünde düzenlenen çevreyi kirletenin
sorumluluğu gibi sorumluluklar tehlike esasına da-
yanan sorumluluk tiplerine örnek olarak verilebilir.
Bazen kanun koyucu kusursuz sorumluluğu
yararlanma esası ile kabul etmiştir. Sorumlu olan
kişiyi, o şeyden en üst derecede yararlanan kişiye
göre belirlemiştir. TBK m. 69 hükmünde düzen-
lenen yapı malikinin sorumluluğu ve MK m. 730
hükmünde düzenlenen taşınmaz malikinin so-
rumluluğu bu esasa dayanan kusursuz sorumluluk
hâlleridir. Sorumluluk için sebep sonuç ilişkisinin
ispatı yeterli olup, sorumlu kişinin gerekli özen ve
dikkati gösterdiğinin ispatı ile sorumluluktan kur-
tulmasına izin verilmemektedir.
62
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
TBK’ye göre genel sorumluluk sebebi olan hak-
sız fiil sorumluluğu, zarar verenin kusurlu olmasına
bağlıdır. Bu kural TBK m. 49 hükmünde açık olarak
düzenlenmiştir. Kusur sorumluluğundan söz edebil-
mek için TBK m. 49 hükmünde yer alan şartların
varlığı gerekir. TBK düzenlenen genel nitelikteki
kusura dayalı haksız fiil sorumluluğunun dışında,
özel kanunlarda da kusur sorumluluğu düzenlen-
miştir. Bu hâlde özel kanunun kusur sorumluluğu
için aradığı şartların gerçekleşmesi gerekir. TMK m.
120 hükmünde düzenlenen nişanın bozulmasında,
TMK m. 174 yer alan boşanma nedeniyle maddi ve
manevi tazminat taleplerinde ve TBK m. 57 hük-
münde düzenlenen haksız rekabette kusura dayanan
sorumluluk özel olarak düzenlenmiştir.
KUSUR SORUMLULUĞU
Kusura dayanan genel nitelikteki haksız fiil
sorumluluğu TBK’nin 49. maddesinde düzenlen-
miştir. Bu maddeye göre kusurlu olarak ve hukuka
aykırı bir fiil ile başkasına zarar veren, bu zararı gi-
dermekle yükümlüdür. Madde esas alındığında ku-
sura dayalı haksız fiil sorumluluğu için fiil, hukuka
aykırılık, kusur, zarar ve nedensellik bağı olarak
beş şart aranmaktadır. Zarar gören kişinin, zarar
verenden tazminat talep edebilmesi için bu beş şar-
tın varlığını bir arada ortaya koyması, ispat etmesi
gerekmektedir. Bu bölümde haksız fiilden doğan
kusur sorumluluğunun şartları incelenecektir.
Fiil
Haksız fiil sorumluluğunun ilk şartı olarak gö-
rülmesi gereken fiil, insan davranışını ifade eder.
Yıldırım düşmesi, sel olması şeklindeki doğal afet-
ler nedeniyle bir kişinin zarar görmesi hâlinde za-
rar, bir insan davranışından kaynaklanmadığından
haksız fiil sorumluluğuna dayanarak bir kimsenin
zarardan sorumlu olması söz konusu olmayacaktır.
Fiil ya da davranış olumlu veya olumsuz biçimde
yani yapma veya yapmama şeklinde ortaya çıkabi-
lir. Yapma şeklindeki fiille, hukuk düzeninin koru-
duğu hukuki bir değere yönelik, eylemsel, dış dün-
yada değişiklik oluşturan bir davranış kastedilir. Bir
kişinin rızası olmadan resminin çekilmesi, saçının
kesilmesi, malının çalınması, malına zarar verilme-
si, vücut bütünlüğüne veya hayatına yönelik sal-
dırılar yapma/olumlu/aktif şekildeki fiilleri ifade
eder. Buna karşın belli biçimde davranma yüküm-
lülüğü bulunurken bu şekilde davranılmaması yap-

Borçlar Hukuku
mama/olumsuz/pasif fiile örnektir. Örneğin dok-
torun hastaya yanlış müdahalesi yapma/olumlu/
aktif bir fiil iken müdahale edilmesi gereken hasta-
ya müdahale etmemesi yapmama/olumsuz/pasif fi-
ildir. Yapmamaya ilişkin diğer bir örnek de insanlar
için tehlikeli olacak bir durumu oluşturanın, diğer
kişilerin zarar görmemesi için tedbir almaması-
dır. Örneğin bahçesinde yer alan inşaat sahasında
mevzuata uygun olarak sulama için kuyu açan kişi;
buna insanların düşmemesi, zarar görmemesi için
tedbir almalıdır. Aksi hâlde kuyuya düşerek bir ki-
şinin zarar görmesinden, kuyu açmasından dolayı
değil almadığı tedbirler nedeniyle sorumluluk söz
konusudur. Kuyu açmak tek başına sorumluluk
doğurmaz çünkü bu hukuk düzeni içerisinde mül-
kiyet hakkının kullanımı sayılır.
Hukuka Aykırılık
Hukuken korunan bir menfaatin, kişisel veya
mali bir hakkın ihlali hukuka aykırılık anlamına
gelir. Özellikle herkesin saygı göstermesi beklen-
diğinden herkese karşı ileri sürülebilen ve herkes
tarafından ihlal edilebilen mutlak hakların ihlalin-
de hukuka aykırılık çok açık olarak görülür. Yaşam
hakkına, vücut bütünlüğüne, mülkiyet hakkına
yönelik her saldırı, her fiil hukuka aykırılığa ör-
nektir. Buna karşın bazı haklar vardır ki bunların
ihlal edilmesinin hukuka aykırılık teşkil etmesi için
kanunen özel bir koruma normunun varlığı aranır.
Nispi haklar, belirli kişi yahut kişilere karşı ileri sü-
rülebilen haklardır. Alacak hakkı, eşler arası sada-
kat yükümlülüğü bunun örneklerindendir.
Mutlak hak, herkese karşı ileri sürülebilen
ve herkes tarafından ihlal edilebilen haklar-
dır. Ayni haklar, bu anlamda mülkiyet hak-
kı, sınırlı ayni haklar ile kişilik hakkı ve fik-
ri haklar mutlak haklar grubunda yer alır.
Örneğin A’nın aşırı hız yapıp B’nin aracına
çarptığını düşünelim. B, kaza neticesinde yaralan-
mış yahut arabası zarar görmüş ise bu durumda
mutlak hak olan mülkiyet hakkı veya beden bü-
tünlüğü ihlal edilmiştir. Hukuk düzenin koruduğu
bu hukuki değerleri ihlal eden fiil hukuka aykırıdır
ancak A’nın B’ye ait iş yerinin yanına aynı iş ko-
lunda dükkân açarak faaliyette bulunması nede-
3
niyle B’nin cirosunun düşmesi ve müşteri kaybına
neden olması hâlinde, A’nın sorumluluğu için özel
bir koruma normu olan haksız rekabet hukukuna
aykırılığın varlığı gerekir. A, dükkân açmadan önce
B’nin hizmetinde çalışmışsa ve işten ayrıldıktan
sonra B’nin rızası olmadan dükkânı açmışsa bu fiili
haksız rekabet oluşturabilir.
Zarar görenin hakkının ihlal edildiğini ispat
etmesi hukuka aykırılığın varlığı için yeterli olup
hukuka aykırılığın ayrıca zarar gören tarafından is-
patı aranmaz. Örneğin trafik kazası sonucunda ara-
banın zarar gördüğünün, yapılan ameliyatla sağlam
böbreğin alındığının varlığı aynı zamandan huku-
ka aykırılığın da ispatıdır.
Hukuka Aykırılığı Ortadan Kaldıran
Hâller (Hukuka Uygunluk Sebepleri)
TMK m. 24’de kişilik hakkı zedelenen kimse-
nin rızası, daha üstün nitelikte özel veya kamusal
yarar ya da kanunun verdiği yetkinin kullanılma-
sı sebeplerinden biriyle haklı kılınmadıkça kişilik
haklarına yapılan her saldırı hukuka aykırıdır. Bu
düzenlemede sayılan ve hukuka uygunluk sebeple-
ri olarak adlandırılan hâller TBK m. 63’te hukuka
aykırılığı ortadan kaldıran hâller olarak genişletile-
rek düzenlenmiştir. Anılan madde hükmü şöyledir:
“Kanunun verdiği yetkiye dayanan ve bu yetkinin
sınırları içinde kalan bir fiil, zarara yol açsa bile
hukuka aykırı sayılmaz. Zarar görenin rızası; daha
üstün nitelikte özel veya kamusal yarar, zarar verenin
davranışının haklı savunma niteliği taşıması, yetki-
li kamu makamlarının müdahalesinin zamanında
sağlanamayacak olması durumunda kişinin hakkını
kendi gücüyle koruması veya zorunluluk hâllerinde de
fiil, hukuka aykırı sayılmaz.” TMK m. 24, TBK m.
63 ve sorumluluğu düzenleyen TBK m. 64’te yer
alan düzenlemeler dikkate alınınca şu sonuca var-
mak gerekir. Kişilik haklarına, ayni haklara, mutlak
nitelikteki diğer hak ve özgürlüklere bir saldırı ve
bunun sonucunda manevi ve maddi bir zarar orta-
ya çıkarsa bu fiil haksız ve hukuka aykırı bir fiildir.
Zarar gören hukuka aykırılığı ispat etmek zorunda
değildir. Hukuka uygunluk sebeplerini, diğer bir
ifadeyle hukuka aykırılığı ortadan kaldıran hâlleri
(TMK 24, TBK md. 63) zarar veren kişi ispat et-
melidir ki zarardan sorumlu olmasın. Aksi hâlde
zarar veren haksız fiil hükümlerine göre sorumlu
olacaktır.
63
3
Zarar Görenin Rızası
Zarar gören fiile rıza göstermiş ise fiil hukuka
aykırı sayılmaz ancak bu rızanın belirli şartları ta-
şıması gerekir. Rıza fiil gerçekleştirilmeden önce,
hukukun emredici kurallarına ve ahlaka uygun bi-
çimde verilmelidir. Hakkı ihlal eden, zarar veren
fiil, gerçekleştikten sonra verilen rıza, ancak tazmi-
nat talebinden vazgeçme olarak gündeme gelebilir.
Verilen rızanın fiili hukuka uygun hâle getirmesi
için rızanın da hukukun çizdiği sınırlar içerisinde
olması gerekir. Zarar görenin her rızası hukuka uy-
gun değildir. Yani bir kişinin öldürülmesine ilişkin
verdiği rıza bu kapsamda hukuka aykırılığı ortadan
kaldırmayacaktır. Hiçbir tıbbi gerek yokken özürlü
olmak amacıyla görme yetisini kaybetmesine; kol,
ayak gibi bir uzvunun kesilmesine yönelik tıbbi
müdahalelere rıza gösterilemez. Hukukumuzda
ötenazi ister aktif ister pasif olarak gerçekleşsin
yasaktır. Bu prensibin en önemli istisnası ve zarar
görenin rızasına ilişkin en temel örnek tıbbi mü-
dahalelerdir. Anayasa m. 17/II bu hususu açıkça
düzenlemiştir. “Tıbbi zorunluluklar ve kanunda
yazılı hâller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne do-
kunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneyle-
re tabi tutulamaz.” Hasta Hakları Yönetmeliğinin
24/I. maddesine göre de bir kimse, kendisine tıbbi
müdahalede bulunmasına ilişkin rıza gösterebilir.
Rıza ancak bazı geçerlilik şartlarına tabi tutulmuş-
tur. Kişinin ilgili müdahale bakımından gereğince
ve yeterince aydınlatılmış olması gerekir. Bunun
dışında hukuka aykırılığı kaldıran rızayı gösteren
kişinin ayırt etme gücüne sahip olması, iradesinin
yanılma (hata), aldatma (hile) yahut korkutma ile
sakatlanmamış olması da şarttır.
Kamusal ve Üstün Nitelikli Özel Yarar
Kamusal yarar, ilke olarak üstün bir menfaati
içerdiğinden özel yarar için aranan üstün nitelemesi
yapılmamıştır. Zarar görenin menfaatinden üstün
bir kamusal yahut özel yararın olması hâlinde ka-
nun koyucu bunun korunmasına üstünlük tanıya-
rak bu gibi hâllerin hukuka aykırılığı kaldıracağını
düzenlemiştir. Kamu yararı sebebiyle ilgili mevzu-
ata uyarak özel mülkiyet konusu bir taşınmazın
kamulaştırılması söz konusu olabildiği gibi basın
özgürlüğü kapsamında medya aracılığı ile kişilik
haklarına saldırılar olabilmektedir. Örneğin tanın-
mış bir iş adamının yolsuzluk yaptığına ilişkin ha-
ber yapılması, bu kişinin şeref ve haysiyetini zede-
64
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
leyeceği için bir hukuka aykırı fiil teşkil eder ancak
ilgili haberin halkı aydınlatma amacı taşıması ve
gerçeği yansıtması hâlinde daha üstün bir kamusal
yarar söz konusu olacağı için hukuka aykırılık or-
tadan kalkacaktır.
Üstün özel yarar ise bilhassa yukarıda belirtilen
tıbbi müdahaleler meselesinde karşımıza çıkar. Ör-
neğin hastanın bilinci kapalı bir şekilde hastaneye
getirildiği ihtimalde, doktorun rıza almadan yapa-
cağı müdahale bir kişilik hakkı ihlali teşkil edecek-
tir ancak bu hâlde kişinin daha üstün özel yararı
bulunduğundan doktorun bu müdahalesi hukuka
uygun olacaktır. Yine meşru müdafaa (haklı savun-
ma) hâlinde de savunmada bulunanın fiili; saldır-
gana zarar verse de korunan özel hak, üstün nitelik-
te ise fiil hukuka uygun olacaktır.
Kanunun Verdiği Yetkinin Kullanılması
Kamu görevlilerinin kamu hukukuna dayalı
yetkilerini kullanması, yetkinin sınırlarının aşıl-
maması kaydıyla hukuka aykırılığı ortadan kaldı-
rır. Örneğin polislere “Polis Vazife ve Salahiyetleri
Kanunu” kapsamında bir saldırıyı durdurma yahut
saldırganı yakalamak amacı ile silah kullanma yet-
kisi tanınmıştır. Ne var ki bu tip yetkiler belirle-
nen sınırlar içerisinde kalmalıdır. Örneğin polisin
kaçan saldırganın yakalanması için öncelikle kişiye
duyabileceği biçimde dur çağrısında bulunması ge-
rekir. Eğer saldırgan durmaz ise polisin, kişinin ya-
kalanmasını sağlamak amacıyla ve bu amacı sağla-
maya elverişli ölçüde silah kullanma yetkisi vardır.
Dur emri verilmeksizin ateş edilmesi, kaçan saldır-
ganın hayati organlarına ateş edilerek öldürülmesi,
el bombası atılması bu sınırın aşılması anlamına
gelecektir. Bu hâlde kanunun verdiği yetkinin kul-
lanılması sınırı aşıldığından hukuka uygunluk se-
bebi olmayacak ve ilgili ateş etme, silah kullanma
fiili hukuka aykırılık teşkil edecektir.
Bunun yanında bazı özel hukuk kurallarınca
öngörülen yetkilerin kullanılması da hukuka aykı-
rılığı ortadan kaldırabilir. Örneğin anne ve babanın
çocuk üzerinde sahip olduğu velayet hakkı, çocu-
ğun seyahat, haberleşme ve yerleşme özgürlüğünü
kısıtlama yetkisi verir. Aşağıda detaylı biçimde in-
celenecek olan hayvan bulunduranın sorumlulu-
ğuna ilişkin TBK m. 68’de alıkoyma hakkı düzen-
lenmiştir. Bu madde uyarınca bir kişinin hayvanı,
başkasının taşınmazı üzerinde bir zarar verdiği tak-
dirde, taşınmazın zilyedi, o hayvanı yakalayabilir,

Borçlar Hukuku
zararı giderilinceye kadar alıkoyabilir; hatta durum
ve koşullar haklı gösteriyorsa hayvanı diğer yollarla
etkisiz hâle getirebilir.
dikkat
Alıkoyma hakkı ile hapis hakkı birbirin-
den farklıdır. Hapis hakkı, Türk Medeni
Kanunu’nda düzenlenen kanuni rehin tür-
lerinden biridir. Hapis hakkı sahibi, borcun
teminatı için zilyetliğinde bulundurduğu şeyi
borç ödenmediği takdirde sattırmak hakkına
sahiptir. Oysa alıkoyma hakkı sahibinin böyle
bir yetkisi yoktur.
Haklı Savunma (Meşru Müdafaa)
Kişinin hukuka aykırı bir saldırı karşısında bu
saldırıyı önlemek veya sona erdirmek için gerçek-
leştirdiği fiiller, saldırgana zarar verse de TBK m.
64/I kapsamında düzenlenen haklı savunmanın
şartlarını taşıdığı takdirde hukuka uygun kabul
edilecek ve haklı savunmada bulunan, saldıranın
şahıs varlığı veya malvarlığı değerlerine verdiği za-
rardan sorumlu tutulmayacaktır. Haklı savunma-
dan bahsedebilmemiz için aşağıdaki şartların var-
lığı gerekir:
Saldırı:
• Haklı savunmada bulunana yahut üçüncü
bir kişiye yönelik olmalıdır. Zorunluluk
hâlinden farklı olarak haklı savunmada sa-
vunmaya yol açan haksız fiilin savunmayı
gerçekleştiren kişiye yahut bir üçüncü kişi-
ye yöneltilmiş olması mümkündür.
• Bir kişilik hakkına yahut malvarlığı hakkına
yönelik olmalıdır.
• Hukuka aykırı olmalıdır. Saldırının hukuka
aykırı olması, gerekli ve yeterlidir. Ayrıca
saldırıda bulunanın kusurlu olması aran-
maz. Örneğin kişinin, aracını çalmak üzere
olan hırsızı yakalamak ve etkisiz hâle getir-
mek için yaraladığını, yaralama karşısında
hırsızın da araç sahibini yaraladığını varsa-
yalım. Buradaki ilk fiil olan hırsızın mala
yönelik fiili, bir hukuka aykırı saldırıdır.
Karşısında araç sahibinin hırsızı etkisiz hâle
getirmek üzere vücut bütünlüğüne gerçek-
leştirdiği fiil, haklı savunma teşkil edecek ve
3
hukuka uygun kabul edilecektir. Üçüncü
fiil olan hırsızın araç sahibini yaralaması ise
araç sahibinin fiili hukuka uygun olduğu
için haklı savunmanın şartlarını taşımaya-
cak ve hukuka uygun kabul edilmeyecektir.
• Güncel ve ciddi olmalıdır. Saldırının başla-
mış olması yahut başlayacağının çok yakın
ve kesin olması gerekir. Bir saldırı olasılığına
dayanarak haklı savunmada bulunulamaz.
Ayrıca saldırı, ciddi olmalıdır. Saldırı sona
ermiş ve tekrar etmesi de söz konusu değilse
artık haklı savunmada bulunulamaz.
Savunma:
• Haksız saldırıyı önlemeye yönelik ve oran-
tılı olmalıdır. Haklı savunma, yalnızca ilgili
saldırıyı önleme veya sona erdirme ölçü-
sünde olmalıdır. Bu ölçüyü aşan, öç alma
veya saldırganı cezalandırma seviyesindeki
fiiller haklı savunma kapsamında değildir.
Kişinin kendisine yumruk atan kişiyi kalbi-
ne ateş ederek öldürmesi haklı savunmada
sınırın aşılması anlamına geleceği için hu-
kuka uygunluk teşkil etmeyecektir.
• Bunun yanında saldırıyı defetmek bakı-
mından işlevsel olmayan savunma fiilleri de
haklı savunma kapsamı dışındadır. Vücut
bütünlüğüne yahut malvarlığına yönelik bir
saldırı karşısında cinsel dokunulmazlığa yö-
nelen bir hukuka aykırı fiil, haklı savunma
niteliği taşımayacaktır.
Zorunluluk Hâli (Iztırar Hâli)
Bu hâl, TBK m. 64/II de düzenlenmiştir. Ken-
disini veya başkasını açık ya da yakın bir zarar teh-
likesinden korumak için diğer bir kişinin mallarına
zarar verenin, bu zararı giderim yükümlülüğünü
hâkim hakkaniyete göre belirler. Zorunluluk hâlini
haklı savunmadan ayıran en önemli fark, tehlike-
nin bir saldırganın fiilinden kaynaklanmasına ge-
rek olmamasıdır. Bunun yanı sıra ikinci önemli
fark, zararın saldırgan dışında üçüncü bir kişiye
verilmiş olmasıdır. Zorunluluk hâlinden bahsedi-
lebilmesi için:
• Zarar verene yahut üçüncü bir kişiye yö-
nelik zarar tehlikesinin bulunması gerekir.
Bu tehlikenin bir şahıs varlığı değerine veya
malvarlığı değerine yönelmesi açısından bir
fark yoktur. Zorunluluk hâli, öncelikle bir
kişinin kendisine yahut bir üçüncü kişiye
65
3
yönelik açık, yakın ve güncel bir zarar teh-
likesinden doğmalıdır. Bu tehlike, bir kişi
yahut bir doğa olayı tarafından yaratılmış
olabilir. Kişinin bir evde çıkan yangından
kurtulmak için pencereden atlaması ve atla-
dığı yerde park etmiş olan bir aracın kapor-
tasına zarar vermesi yahut doğa yürüyüşüne
çıkan kişinin kaybolması ve soğuktan don-
mamak için kapısını kırarak başkasına ait
dağ evine sığınması gibi hâller zorunluluk
hâline örnek teşkil eder.
• Zarar verenin, tehlikeden kaçmak için zarar
görene zarar vermek zorunda olması ve za-
rarın tehlikeyi gidermek bakımından oran-
tılı olması gerekir. Bu koşuldan anlaşılması
gereken zorunluluk hâlinde zarar verenin
zarar verici fiilinin son çare olmasıdır.
• Haklı savunma hâlinde saldırganın şahıs
varlığı değerine zarar verilmiş olması, hu-
kuka uygun kabul edilirken zorunluluk
hâlinde zararın üçüncü bir kişinin malvar-
lığına yönelmiş olması gerekir. Bir tehlikeyi
önlemek amacı ile üçüncü kişinin kişilik
hakkına/şahıs varlığı değerine verilecek za-
rarlar bakımından zorunluluk hâlinden ve
dolayısıyla bir hukuka uygunluk sebebin-
den bahsedilemez. Örneğin kişinin ateş
eden silahtan kaçmak için bir başkasının eş-
yasını kendine siper etmesi hukuka uygun
olacak iken bir kişiyi kendisine siper etmesi
hâlinde zorunluluk hâlinden bahsedilemez.
• Verilen zararın önlenmesi amaçlanan tehli-
keden daha büyük olmamalıdır.
Zorunluluk hâlinde diğer tüm hukuka uy-
gunluk sebeplerinde olduğu gibi hukuka aykırı-
lıktan söz edilemeyecek, dolayısıyla haksız fiil-
den doğan tazminat sorumluluğu doğmayacaktır
ancak fedakârlığın denkleştirilmesi düşüncesiyle
zorunluluk hâllerinde istisnai olarak TBK 64/
II’ye göre meydana gelen zararı giderim yüküm-
lülüğünü hâkim hakkaniyete göre belirler. Denk-
leştirme tazminatı, hukuka uygun bir fiile zarar
verme hâllerinde zarar görenin katlandığı maddi
fedakârlık ile zarar verenin sağladığı fayda arasın-
da adil bir denge kurma düşüncesine dayanmak-
tadır. Dolayısıyla hâkim, somut olayın özellikleri
haklı kılıyorsa hakkaniyete göre zarar verenin zarar
gören üçüncü kişiye belli miktar para ödemesine
hükmedebilir.
66
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
Kişinin Kendi Hakkını Korumak için Güç
Kullanması (ihkakıhak)
İlke olarak bir hukuk Devletinde kişinin kendi
hakkını güç kullanarak elde etmesine izin verilme-
mektedir. Kişinin güç kullanarak kendi hakkını elde
etmeye çalışması hukuka aykırı sayılır ancak TBK
m. 64/III uyarınca zarar gören durum ve koşullara
göre o sırada kolluk gücünün yardımını zamanında
sağlayamayacak ise ve zarar görenin hak kaybına uğ-
ramasını ya da hakkını kullanmasını önemli ölçüde
zorlaşmasını önleyecek başka bir yol yoksa zarar ve-
rici fiili hukuka uygun kabul edilecektir.
Zarar
Hukuka aykırı fiilin tazminat sorumluluğuna
neden olabilmesi için fiil neticesinde bir başkasına
zarar verilmiş olması gerekir. Haksız fiil sorumlulu-
ğu açısından zararın iç içe geçmiş iki işlevi vardır.
Zararın ilk işlevi, sorumluluk şartı olarak olmazsa
olmaz bir unsur olarak aranmasıdır. Zarar yoksa so-
rumluluk da yoktur. Bununla birlikte zararın ikin-
ci işlevi ise tazminatın miktarının ve kapsamının
belirlenmesinde zararın büyüklüğünün belirleyici
unsurlardan biri olmasıdır.
Zarar, genel olarak kişinin malvarlığında iste-
meden yaşadığı azalmalar, eksilmelerdir şeklinde
tanımlanmaktadır ve çeşitli açılardan farklı tasnife
tabi tutulmaktadır. Bu tanım ile kastedilen maddi
(malvarlığı zararları) zarar, diğer bir ifade ile mal-
varlığı/para ile ölçülebilen zarar kalemleridir ancak
kişinin hukuka aykırı fiil neticesinde kişilik hakkı ile
korunan bir değeri zarar gördüyse kişilik hakkının
ihlali ile ortaya fiziki, biyolojik, psikolojik, sosyal
eksiklik, duyulan acı, elem ve ıstırap; manevi zarar
olarak karşımıza çıkmaktadır. Esas olarak manevi
zararın karşılığı olmasa da manevi zarar gören kişiye
belli bir miktar paranın tazminat olarak ödenmesi
mümkündür. Bu zarar kalemi, aşağıda incelenecek
olan manevi tazminatın konusunu oluşturur.
Zararın hesaplanması bakımından haksız fiilin
gerçekleştiği an esas alınır. Kişinin haksız fiil ger-
çekleşmeden önceki malvarlığı durumu ile huku-
ka aykırı fiil gerçekleştirildikten sonraki malvarlığı
durumu arasındaki fark, zararı ifade eder.
Zarar Çeşitleri
Zarar kavramını birbirinden farklı kriterlere da-
yanarak gruplara ayırmak mümkündür.

Borçlar Hukuku
Fiili Zarar - Yoksun Kalınan Kâr
Fiili zarar, kişinin malvarlığının aktifindeki
azalmayı yahut pasifindeki artmayı ifade eder. Yok-
sun kalınan kâr ise kişinin malvarlığının aktifine
girmesi yahut pasifinden eksilmesi beklenen bir de-
ğerden mahrum kalmasıdır. Örneğin kişinin trafik
kazasında sağ kolunu kaybetmesi hâlinde ödediği
hastane masrafları fiili zararı, kolunu kaybetmesi
sebebi ile çalışamaması neticesinde maaşını alama-
yacak olması ise yoksun kalınan kârı ifade eder.
Doğrudan Zarar - Dolaylı Zarar
Doğrudan zarar, hukuka aykırı fiilin ilk ve temel
neticesi olan zarardır. Dolaylı zarar ise hukuka ay-
kırı fiil ve buna eklenen bir sebep neticesinde mey-
dana gelen zararı ifade eder. A’nın B’yi bıçaklaması
hâlinde vücut bütünlüğüne gelen zarar doğrudan
zarar iken B’nin hastanede yanlış tedavi neticesin-
de böbreklerinden birini yitirmesi dolaylı zarardır.
Dolaylı zararların tazmin edilebilmesi için haksız fiil
sorumluluğunun unsurlarından aşağıda açıklanacak
olan nedensellik bağının tesis edilmesi şarttır.
Yansıma Yoluyla Zarar
Yansıma yoluyla zarar, hukuka aykırı fiile bizzat
maruz kalmadığı hâlde malvarlığında eksilme mey-
dana gelen üçüncü kişilerin uğradığı zarar tipidir.
Örneğin bir trafik kazasında kazazedenin vücut
bütünlüğünde, malvarlığında meydana gelen onun
doğrudan doğruya uğradığı bir zarar olmakla be-
raber, kazazedenin hayatını kaybettiği ihtimalde
bakmakla yükümlü olduğu kişilerin maddi deste-
ğinden yoksun kalarak uğradığı maddi zararlar ile
manevi zararları yansıma yoluyla zarardır. Kazaze-
denin çalıştığı iş yeri sahibinin de iş gücü kaybı se-
bebiyle zarara uğraması söz konusu olabilir. Bu da
yansıma yoluyla zarardır. Esas olarak üçüncü kişi-
lerin haksız fiil nedeniyle uğradığı yansıma yoluyla
zararlar, tazmin edilmez. Bunun istisnası, kanunun
izin verdiği ve aşağıda açıklanacak olan ölenin des-
teğinden yoksun kalan kişilerin talep edebileceği
destekten yoksun kalma tazminatıdır.
Mevcut Zarar - Müstakbel Zarar -
Muhtemel Zarar
Hukuka aykırı fiil gerçekleştiği anda vuku bu-
lan zarar mevcut zararı (aynı zamanda maddi ve fiili
zarar olarak da ifade edilebilir) ifade eder. Hukuka
3
aykırı fiil gerçekleştiği anda vuku bulmayan ancak
ileride vuku bulacağı bilinen zararlar ise müstakbel
zarardır. Muhtemel zarar ise hukuka aykırı fiilin
gerçekleştiği anda var olmayan ancak ek bir riziko-
nun gerçekleşmesi ile meydana gelecek zararlardır.
Bu tip muhtemel zararlar, hukukumuzda tazminat
kapsamına dahil edilmemektedir.
Örneğin A, inşaat işçisi B’nin ayağının kırılma-
sına sebep oldu ise hastane masrafları mevcut zara-
rı ifade eder. B’nin iyileştikten sonra işgörme gücü
kaybından doğacak olan zararlar hukuka aykırı fiil
anında mevcut olmamakla birlikte ileride ortaya çı-
kacağı bellidir, bu tip zararlar müstakbel zarar kale-
mini oluşturur ancak B’nin ileride olimpik koşucu
olma hayalinin bu yüzden yıkılması ve altın madalya
alamayacak olmasından doğan zarar, bir muhtemel
zarardır. Dolayısıyla tazmin edilmeyecektir.
Maddi Zarar – Manevi Zarar
Hukuka aykırı fiil sonucu ortaya çıkan zarar
malvarlığında kendisini gösteriyorsa, buna maddi
veya malvarlığı zararı denmektedir. Aynı hukuka
aykırı fiil ile ortaya çıkan zarar, malvarlığı yanında
veya yerine zarar görenin şahıs varlığı değerlerin-
de kişilik hakkı ile korunan manevi değerlerinde
ortaya çıkıyorsa manevi zarardan bahsederiz. Ma-
nevi zararın varlığı için acı, ızdırap gibi duyguların
varlığı aranmaktaysa da bu bir zorunluluk değildir.
Haksız fiil sonucu bitkisel hayata giren bir kişinin
de tüm duyuları ile durumunu anlama kabiliyeti
olmasa da manevi zararı vardır.
Kusur
Kusur, hukuka aykırı fiilin kınanabilir bir dav-
ranış olarak faile yükletilmesini ifade eder. Kişinin
hukuka aykırı sonucu istemesi yahut hukuka aykı-
rı sonucun ortaya çıkmaması için gerekli dikkat ve
özeni göstermemesi, kusurlu olduğu anlamına gelir.
Haksız fiil sorumluluğunun doğması açısından ku-
surun ağırlığının bir önemi yoktur yani ister kasıtlı
bir davranışla ister ağır ihmal ister hafif ihmal teşkil
eden bir davranışla zarar verilsin tazminat sorumlu-
luğu gündeme gelecektir ancak kusurun ağırlığına
bakılarak tazminatın miktarı belirlenebilir. Tazminat
hukuku açısından kusurun üç işlevi vardır.
• Kişinin hukuka aykırı fiilinden sorumlu
tutulması için kusur kabiliyeti olarak da
ifade edilen ayırt etme gücünün bulunması
gerekir. Bu, kusurun subjektif yönünü oluş-
67
3
turur. Zira TMK m.15 ve 16/II’de düzen-
lendiği üzere ayırt etme gücüne sahip olma-
yanlar hukuka aykırı fiillerinden sorumlu
değildir. Bu prensibin yegâne istisnasını
aşağıda inceleyeceğimiz hakkaniyet sorum-
luluğu oluşturur. Ayırt etme gücü veya ku-
sur kabiliyeti, kişinin davranışının/fiilinin
sonuçlarını öngörebilmesini ve ona uygun
olarak davranışını yönetebilme yeteneğini
ifade eder. Zarar verenin fiilinin kendisine
kusurlu bir davranış olarak yükletilebilmesi
için her olayın özelinde incelenmesi gerekir.
TMK m. 15 “Kanunda gösterilen ayrık du-
rumlar saklı kalmak üzere, ayırt etme gücü
bulunmayan kimsenin fiilleri hukukî sonuç
doğurmaz.”
TMK m. 16/II “Ayırt etme gücüne sahip kü-
çükler ve kısıtlılar haksız fiillerinden sorum-
ludurlar.”
• Kişinin haksız fiilden sorumlu tutulabilme-
si için kusurlu bir hukuka aykırı fiil gerekir.
Yani kusurun varlığı, haksız fiilin doğması
açısından bir şarttır.
• Bunun yanında kusur, tazminatın miktarı-
nın belirlenmesi açısından da parametre teş-
kil eder. Kusurun derecesinin düşük olması,
TBK m. 51’de düzenlendiği üzere hâkimin
tazminat miktarını belirlerken dikkate ala-
cağı bir husustur.
Kusurun Türleri
Kast: Kusurun en ağır derecesi olan kast, kişinin
ihlali bilerek ve isteyerek meydana getirmesi hâlidir.
Örneğin A’nın B’yi öldürmek niyeti ile B’ye ateş et-
mesi, hukuka aykırı fiil bakımından kasten hareket
ettiğini gösterir.
İhmal: Kişinin ihlali istememesine rağmen ih-
lalin meydana gelmemesi için gereken dikkat ve
özeni göstermemesidir.
Kişinin hukuka aykırı fiilin meydana gelme-
mesi için göstermesi gereken dikkat ve özenin ne
derecede olması gerektiği, doktrinde tartışma ko-
nusu olmuştur. Hâkim görüşe göre dikkat ve özen
yükümlülüğü açısından objektif bir kriter benim-
68
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
senmelidir. Yani ortalama bir insanın göstermesi
gereken dikkat ve özen yükümlülüğü ne ise bu se-
viye belirlenmeli ve zarar verenden de buna uygun
davranması beklenmelidir. Zarar verenin sakar ol-
ması yahut dikkatsiz bir tabiata sahip olması gibi
özellikleri burada dikkate alınmaz.
İhmalin ağır ve hafif ihmal olmak üzere iki türü
vardır. Ağır ihmalde zarar veren, ortalama bir kişi-
nin göstermesi gereken ihtimamı göstermediği için
kusurludur. Hafif ihmalde ise zarar veren dikkatli
ve özenli bir bireyin göstermesi gereken özeni gös-
termediği için kusurlu olacaktır. Örneğin alkol-
lü sürücünün bir kişiye çarpması ağır ihmal iken
yağışlı havada ani ve sert fren yaparak veya karlı
havada uygun lastik takmayarak aracı kaydıran
sürücünün bir kişiye çarpması hafif ihmal olarak
değerlendirilebilir.
Nedensellik Bağı
Haksız fiil sorumluluğunun dördüncü şartı,
hukuka aykırı fiil ile zarar arasında nedensellik ba-
ğının bulunmasıdır. Nedensellik, olaylar arasındaki
sebep-sonuç ilişkisine işaret eder ancak kavramın
netleştirilmesi için bu bağ yolu ile hukuka aykırı
fiilin ne kadar geriye, zararın ise ne kadar ileriye
götürüleceği belirlenmelidir.
Bu bağlamda nedensellik bağını açıklayan ilk
teori, şart teorisidir. Şart teorisine göre zararın or-
taya çıkması bakımından olmazsa olmaz (conditio
sine qua non) sebepler, nedensellik bağı içerisinde-
dir ancak bu teori sorumluluğun sınırlarının çok
genişletilmesi sonucunu doğuracağı için kabul edi-
lebilir bulunmamıştır. Örneğin bu teoriye göre fai-
lin haksız fiilinden anne babası sorumlu olabileceği
gibi trafik kazasına neden olan sürücü, yaralının
hastanede çıkan yangında ölmesinden de şart te-
orisine göre nedensellik bağı kapsamında sorumlu
olabilecektir. Bu gibi adaletsizliklerin önüne geçil-
mesi için şart teorisine ek olarak ikinci teori olan
uygun nedensellik teorisi ortaya atılmıştır. Bu teo-
riye göre zarar, hukuka aykırı fiilin hayatın olağan
akışına göre elverişli bir sonucu olmalıdır. Hayatın
olağan akışına göre failin fiili ile ortaya çıkan zarar
arasında bir bağ kurulamazsa sorumluluk doğma-
yacaktır. Örneğin trafik kazası sonucu yaralanan
kişinin ameliyatta hayatını kaybetmesinden failin
sorumlu olması hâlinde hayatın olağan akışına uy-
gun bir nedensellik bağının varlığı kabul edilirken
kaldırıldığı hastanede hastane binasının çökmesi

Borçlar Hukuku
veya hastanede yangın çıkması sonucu yaralının
hayatını kaybetmesi ise uygun illiyet bağı içerisin-
de kabul edilmemektedir. Bu belirleme, her somut
olay özelinde ayrıca yapılmalıdır.
Sebeplerin Çokluğu
Bazen ortaya çıkan zarara birden fazla hukuka
aykırı fiilin neden olması söz konusu olabilir. Bir-
den çok sebebin her biri zararı doğurmaya elverişli
ise yahut tek başına elverişli olmayan birden çok se-
bep birleşerek zararı doğurdu ise her bir fiil zararın
doğumunda elverişli kabul edilmektedir. Örneğin
A ve C, birbirinden habersiz B’nin yemeğine kü-
çük dozda zehir koydu ve bu iki küçük doz birle-
şerek ölümcül doza çıktı ise zarardan hem A hem
de C sorumlu olacaktır. Yahut aynı anda A, B’nin
kalbine; C ise B’nin kafatasına ateş eder ise bu iki
hukuka aykırı fiilden her biri tek başına zararı do-
ğurmaya elverişli olacağı için yine hem A hem de C
sorumlu olacaktır.
Şayet zarara birden fazla hukuka aykırı fiilden
hangisinin sebep olduğunun belirlenmesi mümkün
değilse burada alternatif nedensellikten bahsedilir.
Örneğin beş kişinin karıştığı arbedede içlerinden bi-
rini öldüren yumruğun kim tarafından atıldığı belir-
lenemiyor ise kavgaya dahil olan herkes bu zarardan
sorumlu olacaktır. Ne var ki örneğin bir kişi ormanda
yanlışlıkla bir avcı tarafından vuruldu ve kaza kur-
şununun o gün ormana avlanmaya gelen 5 avcıdan
hangisinin silahından çıktığı belirlenemiyor ise bura-
da avcılardan hiçbiri sorumlu tutulmayacaktır.
Birden fazla kişinin aynı zarar bakımından hak-
sız fiil sorumluluğu bulunduğu hâllerde bu kişiler
bakımından TBK m. 61’de hüküm altına alınan
müteselsil sorumluluk esası geçerli olacaktır.
Nedensellik Bağının Kesilmesi
Şayet zararın ortaya çıkmasına yol açan bir se-
bep, elverişlilik açısından diğer sebebin önüne ge-
çiyor ise diğer sebep ile zarar arasındaki nedensellik
bağı kesilecektir. Örneğin A, B’yi darp ettiği için B
hastaneye götürüldüğünde B’nin hasmı olan dok-
tor C, yanlış bir ilaç vererek B’nin ölümüne sebep
olursa C’nin fiili A’nın fiilinin önüne geçerek ne-
densellik bağını kesecektir. Bu, nedensellik bağını
kesen sebeplerden ilki olan üçüncü kişinin kusurlu
fiilini oluşturur.
3
Bunun dışında zarar görenin kusuru ve müc-
bir sebep de nedensellik bağını kesebilecek diğer
sebeplerdir. Örneğin yaya A, intihar etmek amacı
ile B’nin aracının önüne atladı ise artık B’nin A’ya
çarpması bakımından nedensellik bağı kesilmiş
olacaktır. Mücbir sebep ise dışsal, beklenmedik ve
öngörülemez tabiat olaylarını ifade eder. Örneğin
A, aracına yıldırım düşmesi neticesinde direksi-
yon hâkimiyetini kaybederek B’nin yaralanmasına
sebep oldu ise burada mücbir sebep olan yıldırım
nedensellik bağını kesecektir.
Ahlaka Aykırı Fiilden Sorumluluk
Bir kanun hükmünün özel olarak yasakladığı
hukuka aykırı bir fiil olarak nitelendirilemeyen an-
cak ahlaka aykırı kabul edilen fiillerin de TBK m.
49/II hükmündeki şartlarla haksız fiil sorumlulu-
ğuna neden olacağı kabul edilmiştir. Ahlaka aykırı
fiilden sorumluluk da kusura dayanan sorumluluk
hâlidir ancak sorumluluğun doğması için kusurun
kasıt derecesinde olması aranmaktadır. Ahlaka ay-
kırı fiil aynı zamanda hukuka aykırı ise tazminat
sorumluluğu için TBK m. 49/II hükmüne dayan-
maya gerek yoktur. Hukuka aykırı fiilden sorum-
luluğu düzenleyen TBK m. 49/I hükmü uygulanır
ve sorumluluk için kasıt gerekmez. Kanunların özel
olarak korumadığı fakat herhangi bir kişi tarafın-
dan zarar görenin menfaatinin korunması için ise
TBK m. 49/II hükmü kapsamında ahlaka aykırı fi-
ille zarar vermenin kasten gerçekleşmesi aranır. Bu
noktada göz önüne alınması gereken ahlak, bireysel
ve subjektif ahlaki düşünce değil, genel ahlaktır.
Ahlaka aykırı fiilin ve zarar vermenin kast kap-
samında olması yani hem bilinmesi hem de isten-
mesi ahlaka aykırı fiilden sorumluluğun ayırt edici
özelliğidir. Diğer bir ifadeyle failin kastı sadece fi-
ilin bilerek ve istenerek yapılmasını değil aynı za-
manda zararın da bilerek ve istenerek verilmesini
aramaktadır. Evli kişinin zina etmesi Ceza Kanu-
nu kapsamında bir suç olmasa da aile hukukuna
ve genel ahlaka aykırı bir davranıştır. Zina ederek
eşine karşı sadakat yükümlülüğünü ihlal eden eşin
fiiline katılan üçüncü kişinin davranışı, bir suç veya
aile hukukundan kaynaklı bir yükümlülük ihlali
değilse de genel ahlaka aykırıdır. Üçüncü kişinin
sorumluluğu için bu ahlaka aykırı fiili bilerek ve
isteyerek işlemesi yeterli olmayıp bunun yanı sıra
bu ahlaka aykırı fiil ile diğer eşe zarar vermeyi de
istemesi gereklidir.
69
3
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri

Öğrenme Çıktısı

1 Kusur sorumluluğunun koşullarını sıralayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Borçlar Hukukundaki ku-

Kusurun türlerini araştırınız.
Kusur ilkesinin haksız fiil-
sur kavramı ile Ceza Hu-
den sorumluluk alanında
kukundaki kusur kavramı
yeterli bir ilke olup olmadı-
arasındaki ilişkiyi değerlen-
ğını düşününüz.
diriniz.

KUSURSUZ SORUMLULUK Kişisel durum sicilinin tutulmasından doğan

Bir kişinin haksız fiil dolayısıyla tazminat talebin-
de bulunabilmesi, haksız fiilin kusurlu şekilde ger-
çekleştirilmesi şartına bağlıdır. Gelişen teknolojinin
hayatın bir parçası olması, iş bölümünün giderek yay-
gınlaşması ile birlikte sadece kusurdan kaynaklı so-
rumluluğa dayanarak zararın giderilmesini sağlamaya
çalışmak her zaman zarar görenin zararının gideril-
mesi için tatmin edici olamamaktadır. Bazen kusurun
tam olarak kimde olduğunun tespit edilmesinin zor-
luğu, bazen kusurun kusurlu kişiler arasında bölüştü-
rülmesinin zorluğu, bazen ise herhangi bir kusur söz
konusu olmasa dahi doğan zararın tazmin edilmesi-
nin gerekli görülmesi, kusur sorumluluğundan ayrıl-
manın sebeplerine örnek olarak gösterilebilir. İşte bu
gibi durumlarda hakkaniyetin sağlanması amacıyla,
kusurdan bağımsız şekilde hatta bazen hukuka aykırı
fiil dahi olmaksızın sorumluluğun doğduğu hâller ka-
bul edilmiştir ancak kusursuz sorumluluk hâllerinin
kabul edilmesinin yanı sıra bazı kusursuz sorumluluk
hâllerinde belirli şartlar altında gerekli dikkat ve özeni
gösteren kişinin kurtuluş kanıtı getirerek sorumlu-
luktan kurtulmasına imkân tanınmıştır.
Kusursuz sorumluluk hâlleri, sebep sorumluluğu
ve tehlike sorumluluğu olarak ikiye ayrılmaktadır.
Sebep sorumluluğu da olağan sebep sorumluluğu
ve olağanüstü sebep sorumluluğu olarak ikiye ayrıl-
maktadır. Kusursuz sorumluluk için kanuni özel
bir düzenlemeye ihtiyaç duyulmakta iken Türk
Borçlar Kanunu ile getirilen tehlike sorumluluğu
ile kusursuz sorumluluk için genel bir sorumluluk
sebebinin getirildiği kabul edilmektedir.
zararlardan Devletin sorumluluğu (TMK m. 38),
ev başkanının sorumluluğu (TMK m. 369), vasi,
kayyum ve yasal danışmanlara tazmin ettirileme-
yen zararlardan Devletin sorumluluğu (TMK m.
468), taşınmaz malikinin sorumluluğu (MK m.
730), tapu sicilinin tutulmasından doğan zararlar-
dan Devletin sorumluluğu (TMK m. 1007) Türk
Medeni Kanunu’nda düzenlenen kusursuz sorum-
luluk hâllerine örnek olarak verilebilir.
Türk Borçlar Kanunu’nda yer alan kusursuz
sorumluluk hâllerine zorunluluk hâlinde verilen
zarardan sorumluluk (TBK m. 64/II), ayırt etme
gücü bulunmayanların sorumluluğu (TBK m. 65),
adam çalıştıranın sorumluluğu (TBK m. 66), hay-
van bulunduranın sorumluluğu (TBK m. 67), yapı
malikinin sorumluluğu (TBK m. 69), tehlike so-
rumluluğu (TBK m. 71) örnek olarak verilebilir.
Bazı özel kanunlarda düzenlenen kusursuz so-
rumluluk hâlleri ise şunlardır: Motorlu taşıt araç-
larını işletenlerin sorumluluğu (Karayolları Trafik
Kanunu m. 85), Sivil hava araçlarını işletenlerin so-
rumluluğu (Türk Sivil Havacılık Kanunu m. 134),
Çevreyi kirletenlerin ve çevreye zarar verenlerin so-
rumluluğu (Çevre Kanunu m. 28), Genetiği değişti-
rilmiş organizmalar ve ürünlerden doğan zararlardan
sorumluluk (Biyogüvenlik Kanunu m. 14)
Dersin kapsamı açısından bu başlık altında sa-
dece Borçlar Kanununda düzenlenen kusursuz so-
rumluluk hâlleri ele alınacaktır.

70

Borçlar Hukuku
Hakkaniyet Sorumluluğu
Ayırt etme gücünün olmaması temel olarak ku-
suru ortadan kaldıran bir etkendir. Zira ayırt etme
gücü olmayan bir kimse, fiillerinin sonuçlarını da
öngöremeyecektir. Bu durumda kendisinin kusur-
lu hareketinden de söz edilemez fakat bir kişinin
gerçekleştirdiği fiiller, ayırt etme gücü olmasa dahi
tazminat sorumluluğuna neden olabilir.
Ayırt etme gücü TMK m.13 “Yaşının kü-
çüklüğü yüzünden veya akıl hastalığı, akıl za-
yıflığı, sarhoşluk ya da bunlara benzer sebep-
lerden biriyle akla uygun biçimde davranma
yeteneğinden yoksun olmayan herkes, bu
Kanuna göre ayırt etme gücüne sahiptir.”
Türk Borçlar Kanunu sistematiğinde hakkani-
yet sorumluluğu kusursuz sorumluluk hâllerinin
ilki olarak 65. maddede düzenlenmiştir. Hakka-
niyet sorumluluğu başlığı altında düzenlenen hü-
kümde kanun koyucu, “Hakkaniyet gerektiriyorsa;
hâkim, ayırt etme gücü bulunmayan kişinin verdiği
zararın, tamamen veya kısmen giderilmesine karar
verir.” şeklindeki ifadesi ile zarara yol açanın ayırt
etme gücü olmasa dahi sorumluluğunun doğabi-
leceğini düzenlemiştir. İlgili düzenleme gereğince
kusura bakılmaksızın, ayırt etme gücünden yoksun
kişinin verdiği zararlardan hâkim kararıyla sorumlu
tutulması öngörülmüştür.
Hakkaniyet dolayısıyla sorumluluktan bahse-
dilebilmesi için dikkat edilmesi gereken iki unsur
vardır. Bunlar:
• Öncelikle sorumluluğun doğması için ge-
rekli diğer koşullar (hukuka aykırı fiil, zarar,
uygun illiyet bağı), olayda mevcut olmalı-
dır. Bir kişi ayırt etme gücüne sahip olsaydı
sorumlu tutulmayacağı bir olaydan, sadece
ayırt etme gücüne sahip olmaması ve hak-
kaniyetin gerektirmesi nedeniyle sorumlu
tutulmamalıdır. Zira burada her ne kadar
bir kusursuz sorumluluk hâli söz konusu
olsa da öncelikle bir haksız fiilin, zararın ve
illiyet bağının varlığı tespit edilebilmelidir.
• Haksız fiile yol açan temel kaynaklardan
biri, kusur olsa da artan sanayileşme ve ge-
lişen teknoloji nedeniyle zararın giderilmesi
3
bakımından kusur ilkesi tek başına yetersiz
kalmıştır. Bu duruma çare olarak modern
hukuk düzenlerinde haksız fiiller alanında
kusursuz sorumluluk hâllerine yer verilmiş-
tir. Kusursuz sorumluluk hâllerinin kabulü,
söz konusu bir olayda failin kusurlu olup
olmadığı ile ilgilenilmeksizin yalnızca za-
rarlı sonucun doğmasına sebep olmasını
doğan zarardan sorumlu tutulabilmek için
yeterli saymıştır.
Ayırt etme gücünden yoksun kişinin verdi-
ği zarardan kusursuz olması dolayısıyla sorumlu
tutulmaması, hakkaniyetle bağdaşmamalıdır. Bu
duruma doktrinde verilen klasik örnek, zengin
ama ayırt etme gücünden yoksun kişinin fakir bi-
rini yaralamasıdır. Bu gibi durumlarda zenginin
verdiği zararın sadece ayırt etme gücünden yok-
sun olması sebebiyle yok sayılması, hakkaniyet ile
bağdaşmayacaktır.
Ayırt etme gücünün kaybı hâlinde akla gelecek
bir diğer husus ise kişinin ayırt etme gücünü geçici
olarak kaybetmesi hâlidir. Bu hususa ilişkin ola-
rak TBK m. 59’da bir düzenleme mevcuttur. İlgili
düzenlemeye göre, “Ayırt etme gücünü geçici olarak
kaybeden kişi, bu sırada verdiği zararları gidermekle
yükümlüdür. Ancak, ayırt etme gücünü kaybetmede
kusuru olmadığını ispat ederse, sorumluluktan kurtu-
lur.” TBK m. 59 düzenlemesi ile geçici olarak ayırt
etme gücünü kaybeden kişiler açısından sorum-
luluk iki şekilde ele alınmıştır. Bunlar ayırt etme
gücünü kendi kusuru ile kaybedenler ve kusuru
olmaksızın kaybedenlerdir.
Kişi ayırt etme gücünü kendi kusuru ile kaybet-
mişse bu durumda verdiği zararlardan da sorumlu
olacaktır. Burada her ne kadar ayırt etme gücü yok-
sunluğu sebebiyle kusurun söz konusu olamayacağı
akla gelse de kişi daha ilk aşamada ayırt etme gücü-
nü geçici olarak kaybederken kusurlu davranmak-
tadır. Burada kusur, üstlenilen zarar verme riskinin
gerçekleşmesi ile ortaya çıkmaktadır. Kişi, ayırt
etme gücünü geçici olarak kaybetse ve bu duru-
mun ortaya çıkmasında kendi kusuru yoksa -örne-
ğin aldığı bir ilacın yan etkisi veya kendisine gizlice
alkol veya benzer bir uyuşturucu madde verilme-
sinde olduğu gibi- TBK m. 65’teki düzenleme yine
uygulama alanı bulacaktır. Kişi, geçici ayırt etme
gücü yoksunluğuna rağmen ancak hakkaniyet ge-
reğince sorumlu olabilecektir.
71
3
Adam Çalıştıranın Sorumluluğu
İş bölümündeki gelişme sebebiyle artık kişi-
ler meslek ve sanatlarını ifa ederken tek başları-
na tüm işleri yapmamakta, işlerini yürütmek için
başka kişilerden yardım almaktadırlar. Bu durum,
adam çalıştıranın işlerini geliştirmesine yardımcı
olmasına rağmen adam çalıştıran bu yolla üzeri-
ne risk üzerine almaktadır. Adam çalıştıran kişiler,
özellikle kendisi altında çalışanların hareketlerin-
den dolayı sorumlu tutulabilirler. Bu sorumluluk
hâlinde, kişi, kendi kusuru ve hatta hareketi dahi
söz konusu olmaksızın sorumlu tutulabilmektedir.
Adam çalıştıranın sorumluluğu olarak adlandırılan
bu sorumluluk hâli, TBK m. 66 hükmünde dü-
zenlenmiştir. İlgili hükmün ilk fıkrasındaki, “Adam
çalıştıran, çalışanın, kendisine verilen işin yapılması
sırasında başkalarına verdiği zararı gidermekle yü-
kümlüdür.” ifadesi ile adam çalıştıranın sorumlulu-
ğu düzenlenmiştir.
Adam çalıştıranın sorumluluğundan söz edile-
bilmesi için bazı şartların gerçekleşmesi gerekecek-
tir. Bunlar:
• Adam çalıştıran bir kişinin varlığı gerekir.
Adam çalıştıran gerçek veya tüzel kişi ola-
bilir. Adi ortaklık gibi tüzel kişiliği olmayan
kişi topluluklarında ortakların birbirlerin-
den talimat alması söz konusu olmadığı
gibi işçi-işveren arasındaki gibi bağımlılık
ilişkisi bulunmamaktadır. Dolayısıyla or-
takların birbirlerine karşı adam çalıştıran
sıfatı bulunmamaktadır ve adam çalıştıran
gibi ortaklardan birinin diğer ortağın fiilin-
den sorumlu tutulması mümkün değildir.
• Adam çalıştıran ile çalışan arasında bağımlı-
lık ilişkisi niteliğinde bir iş ilişkisi söz konu-
su olmalıdır. Zarara sebep olan kişi, adam
çalıştıranın talimatları ve kontrolü altında
çalışmalıdır. Kural olarak adam çalıştıran ile
zarar veren arasında bir hizmet sözleşmesi,
iş akdi bulunmalıdır. Bir hizmet sözleşmesi,
iş akdi mevcut olmasa da eğer adam çalıştı-
ran ile zarar veren arasında bağımlılık ilişki-
si tespit edilebiliyorsa bu durumda da adam
çalıştıranın sorumluluğundan bahsedilebi-
lecektir. Sözleşmenin yokluğuna dayanıla-
rak sorumluluktan kaçınılamayacaktır.
• Zarar veren kişi, adam çalıştıranın emir ve
talimatı altında, bağımlılık ilişkisi içerisinde
çalışmamakla birlikte onun işini görmekte
72
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
ise adam çalıştıranın sorumluluğundan bah-
sedilmeyecektir. Örneğin aldığı siparişleri
teslim etmesi için piyasada bağımsız çalışan
bir nakliyeci ile anlaşan satıcı, nakliyecinin
trafik kazası yaparak üçüncü kişilere verdiği
zarardan sorumlu olmayacaktır. İfa yardım-
cısı olarak nitelendirilebilen bu kişilerin ver-
dikleri zararlardan sorumluluk, TBK m. 66
hükmüne göre değil, TBK m. 116 hükmüne
göre çözümlenecektir.
TBK m. 66/I-II “Adam çalıştıran, çalışanın,
kendisine verilen işin yapılması sırasında
başkalarına verdiği zararı gidermekle yüküm-
lüdür. Adam çalıştıran, çalışanını seçerken,
işiyle ilgili talimat verirken, gözetim ve de-
netimde bulunurken, zararın doğmasını en-
gellemek için gerekli özeni gösterdiğini ispat
ederse, sorumlu olmaz.”
TBK m. 116/I-II “Borçlu, borcun ifasını veya
bir borç ilişkisinden doğan hakkın kullanılma-
sını, birlikte yaşadığı kişiler ya da yanında ça-
lışanlar gibi yardımcılarına kanuna uygun su-
rette bırakmış olsa bile, onların işi yürüttükleri
sırada diğer tarafa verdikleri zararı gidermekle
yükümlüdür. Yardımcı kişilerin fiilinden do-
ğan sorumluluk, önceden yapılan bir anlaş-
mayla tamamen veya kısmen kaldırılabilir.”
dikkat
TBK m. 66 ile TBK m. 116’nın birbiriyle
karıştırılmaması gerekir. TBK m. 66 haksız
fiilden sorumluluğa ilişkin iken TBK m. 116
borca aykırılığa ilişkin bir düzenlemedir.
• Adam çalıştıranın altında çalışan kişi, bir
başka kişiye hukuka aykırı bir fiille zarar
vermiş olması yeterlidir. Yargıtay İçtihatları
Birleştirme Kurulunun 27.03.1957 tarihli,
E.1957/1 ve K.1957/3 sayılı içtihadı birleş-
tirme kararı çerçevesinde çalışanın kusurlu
hareket edip etmediğine dikkat edilme-
yecektir. Adam çalıştıranın sorumluluğu
açısından kusurun aranmayacağı, sorumlu-
luğun kanun hükmünde düzenleniş şeklin-

Borçlar Hukuku
den açıkça anlaşılmaktadır. Sadece hukuka
aykırı fiilin mevcut olması, bu fiil ile zarar
arasında illiyet bağının kurulabilmesi için
yeterlidir.
• Üzerinde durulması ve vurgulanması ge-
reken önemli bir konuda çalışanın vermiş
olduğu zararın, yapmakta olduğu iş ile iş-
levsel olarak bağlantılı olmasıdır. Çalışanın
iş görmesi esnasında olmayan fiilleri ile iş
esnasında olmakla beraber gördüğü işle il-
gilendirilemeyen bir fiili dolayısıyla vermiş
olduğu zarardan adam çalıştıran sorumlu
tutulamayacaktır. Binanın dış kaplama işini
üstlenen firmada çalışanın binadaki daire-
lerde gece gelip hırsızlık yapmasından veya
dış cephe kaplaması için kurulan iskele-
den yararlanarak yan binadaki bir dairede
hırsızlık yapmasından dolayı yüklenicinin
sorumlu olması söz konusu olmayacak-
tır ancak aynı çalışan, elindeki malzemeyi
düşürür ve yoldan geçen bir yaya veya araç
zarar görürse işveren, yüklenici bundan so-
rumlu olacaktır.
Adam çalıştıranın sorumluluğu, kanunda bir
özen sorumluluğu olarak düzenlenmiştir. Bir ku-
sursuz sorumluluk hâlinin özen sorumluluğu ola-
rak düzenlenmesinin temel sonucu, sorumlu ki-
şinin gerekli dikkat ve özeni göstermiş olduğunu
kanıtlaması hâlinde sorumluluktan kurtulabilecek
olmasıdır. Dolayısıyla her ne kadar yukarıdaki şart-
ların tamamı bir olayda gerçekleşmiş olsa da adam
çalıştıran, kendisinden beklenen dikkat ve özeni
gösterdiğini kanıtlayarak sorumluluğu üzerinden
atabilecektir. Bu husus, adam çalıştıranın sorum-
luluğunu düzenleyen TBK m. 66 hükmünün 2.
fıkrasında şu şekilde düzenlenmiştir: “Adam çalıştı-
ran, çalışanını seçerken, işiyle ilgili talimat verirken,
gözetim ve denetimde bulunurken, zararın doğmasını
engellemek için gerekli özeni gösterdiğini ispat ederse,
sorumlu olmaz.” Adam çalıştıran, ancak ilgili hü-
kümde düzenlenen unsurları kanıtlayabildiği ölçü-
de sorumluluktan kurtulacaktır.
Burada göz ardı edilmemesi gereken bir diğer
husus ise zararın işletmenin faaliyeti dolayısıyla
meydana gelmesi hâlidir. Şayet adam çalıştıranın
işletmesi bir zarara sebep olursa, artık özen sorum-
luluğundan değil, organizasyon sorumluluğundan
bahsedilecektir. Zira işletmenin düzeni ile ilgili
sorumluluk, TBK m. 66 hükmünün 3. fıkrasında
şu şekilde düzenlenmiştir: “Bir işletmede adam ça-
3
lıştıran, işletmenin çalışma düzeninin zararın doğ-
masını önlemeye elverişli olduğunu ispat etmedikçe, o
işletmenin faaliyetleri dolayısıyla sebep olunan zararı
gidermekle yükümlüdür.” Görüldüğü üzere burada
adam çalıştıranın işletmesinin vermiş olduğu zarar-
lardan sorumluluğu, ancak işletmenin organizasyo-
nunda zararı engelleyecek gerekli bütün önlemleri
aldığını kanıtlaması hâlinde ortadan kalkacaktır.
Son olarak belirtmek gerekir ki TBK m. 66 hük-
münün 4. fıkrasında adam çalıştıranın, zarar veren
çalışanına tazmin ettiği zarar dolayısıyla rücu hak-
kı düzenlenmiştir. İlgili düzenlemeye göre “Adam
çalıştıran, ödediği tazminat için, zarar veren çalışa-
na, ancak onun bizzat sorumlu olduğu ölçüde rücu
hakkına sahiptir.” Burada rücu ilişkisi açısından,
çalışanın zarara kendisinin ne kadar sebep olduğu
dikkate alınacaktır. Çalışanın kusuru bu noktada
önem arz etmektedir.
Hayvan Bulunduranın Sorumluluğu
Hayvan bulunduranın sorumluluğu, kusursuz
sorumluluk hâllerinden biri olarak TBK m. 67
hükmünde düzenlenmiştir. İlgili düzenleme gere-
ğince hayvan bulunduran, hayvanın sebep olduğu
zararlardan sorumlu olacaktır. Bu zararlar eşyaya
verilen zararlar olabileceği gibi kişiye verilen za-
rarlar da olabilir. Eşyaya verilen zararlar denilince
akla gelen maddi zararlarken kişiye verilen zararlar
noktasında akla gelen beden zararları olabilecektir.
dikkat
Hayvan bulunduranın her durumda hayvanın
maliki olması zorunlu değildir.
Hayvan bulunduranın sorumluluğu, TBK m.
67 hükmünün 1. fıkrasında şu şekilde düzenlen-
miştir: “Bir hayvanın bakımını ve yönetimini sürekli
veya geçici olarak üstlenen kişi, hayvanın verdiği za-
rarı gidermekle yükümlüdür.” Hayvan bulundura-
nın sorumluluğuna gidilebilmesi için ilgili düzen-
lemede iki şartın öngörüldüğü açıktır. Bunlar:
• Bir kişinin sürekli ya da geçici olarak bir
hayvanı hâkimiyet alanında bulundurması
gerekir ancak bu yeterli değildir. Burada so-
rumluluk için hayvanı elinde bulunduranın,
hayvanın bakımı ve yönetimi konusunda
tasarruf etme yetkisi ile hayvanı elinde bu-
73
3
lundurması gerekmektedir. Bu bulundurma,
hayvanın zarar vermesi mümkün olduğu
anda aranır; sorumlu olan hayvanı kont-
rol etme yetkisiyle elinde bulunduran ki-
şidir. Hayvan bulunduran hayvanın sahibi
olabileceği gibi hayvanı sürekli besleyen ve
hayvana tabiri caizse söz geçirebilen kişi de
olabilecektir. Hayvanın sorumluluğundan
bahsedilebilmesi için zarar veren hayvanın,
üzerinde egemenlik kurulabilecek bir hayvan
olması gerekecektir. Evcilleştirilemeyen vahşi
hayvanların verdiği zararlar, kural olarak bu
hüküm çerçevesinde değerlendirilmeyecektir
fakat vahşi bir hayvanın da hayvanat bahçesi
gibi bir yerde tutulması ve egemenlik altına
alınmış olması hâlinde, TBK m. 67 hükmü
yine uygulama alanı bulacaktır.
• Hayvan bulunduranın sorumluluğundan
bahsedilmesi için aranan bir diğer şart ise
zararın hayvanın tipik hareketi ile gerçekleş-
mesidir. Hayvanın bir araç/alet gibi birine
fırlatılması veya hayvanın bir yerden düş-
mesi sonucu ortaya zarar çıkarsa hayvan tu-
tucusunun sorumluluğu söz konusu olmaz.
Buna karşın hayvanın ürkmesi, korkması,
korkutulması vb. tipik hareketleri ile bir
zarara yol açması hâlinde TBK m. 67’den
doğan sorumluluktan bahsedilebilecektir.
Hayvan bulunduran ya da bir hayvanın bakı-
mını üstlenen kişi, hayvanın verdiği zararlardan
objektif özen yükümlülüğü çerçevesinde sorumlu
olacaktır. Objektif özen yükümlülüğünün söz ko-
nusu olduğunu gösteren ise TBK m. 67 hükmü-
nün 2. fıkrasıdır. İlgili fıkraya göre “Hayvan bulun-
duran, bu zararın doğmasını engellemek için gerekli
özeni gösterdiğini ispat ederse sorumlu olmaz.” Bu da
göstermektedir ki hayvan bulunduran kişi, gerekli
bütün özeni gösterdiğini ispat etmek suretiyle so-
rumluluktan kurtulabilecektir. Hayvan bulundu-
ranın kusuru TBK m. 67 çerçevesinde sorumlu
tutulması için aranan bir unsur değildir. Kişinin
sadece gerekli dikkat ve özeni gösterdiğini kanıtla-
ması gerekecektir. Bu da hayvan bulunduranın so-
rumluluğunun, ispat yükünün yer değiştirdiği bir
özen sorumluluğu doğurduğunu göstermektedir.
Maddenin son fıkrasında ise hayvan bulundura-
nın, hayvanın zarar vermesine sebep olanlara rücu
hakkı düzenlenmiştir. TBK m. 67 hükmünün 3.
fıkrasında “Hayvan, bir başkası veya bir başkasına
ait hayvan tarafından ürkütülmüş olursa, hayvanı
74
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
bulunduranın, bu kişilere rücu hakkı saklıdır.” de-
nilerek hayvan bulunduranın, sorumluluğunu do-
ğuran olayda hayvanın zarar vermesine sebep olan
kişilere rücu edebileceği düzenlenmiştir.
Hayvan bulunduranın sorumluluğu ile ilgili
TBK m. 68’de özel bir düzenleme daha mevcuttur.
Bu hükümde temel olarak bir hayvanın başka biri-
ne ait bir taşınmaza zarar vermesi hâlinde, taşınmaz
zilyedinin, zarar veren hayvanı zararı giderilinceye
kadar alıkoyabileceği, hatta durum ve koşulların ge-
rektirmesi hâlinde hayvanı etkisiz hâle getirebileceği
düzenlenmiştir. Burada taşınmaz zilyedinin hayvan
sahibine bilgi verme yükümlülüğü de düzenlenmiş-
tir. Bu da göstermektedir ki taşınmazın zilyedi, ta-
şınmazı korumak için gerekli önlemleri almaya yet-
kili kılınmış fakat kendisine bildirim yükümlülüğü
getirilmiştir. İlgili düzenleme şu şekildedir: “(1) Bir
kişinin hayvanı, başkasının taşınmazı üzerinde bir
zarar verdiği takdirde, taşınmazın zilyedi, o hayvanı
yakalayabilir, zararı giderilinceye kadar alıkoyabilir;
hatta durum ve koşullar haklı gösteriyorsa hayvanı
diğer yollarla etkisiz hâle getirebilir. (2) Bu durum-
da, taşınmazın zilyedi derhâl hayvan sahibine bilgi
vermek ve sahibini bilmiyorsa, onun bulunması için
gerekli girişimleri yapmak zorundadır.”
Bu hüküm, son çare olarak hayvanın telef edil-
mesine izin vermektedir ancak bu izin, hayvanın
verdiği zararın başka şekilde önlenememesi hâlinde
mümkündür. Örneğin bahçesindeki tavuklarına
saldıran ve ısırarak öldürmeye başlayan bir köpeği
başka şekilde engelleyemeyen taşınmazın zilyedi,
taş atarak köpeği yaralaması veya onu silahla vur-
ması hâlinde sorumlu olmayacaktır.
Yapı Malikinin Sorumluluğu
Yapı malikinin sorumluluğu; kanun sistemati-
ğinde, özen yükümlülüğüne dayanan sorumluluk
hâlleri arasında yer almıştır fakat özen yükümlülü-
ğüne dayanan sorumluluk hâllerinin temel özelliği,
gerekli dikkat ve özenin sergilendiğinin kanıtlan-
ması hâlinde sorumluluktan kurtulmanın müm-
kün olmasıdır. Bir başka deyişle özen sorumluluğu,
doğası gereği kurtuluş imkânı sunan bir sorumlu-
luk türüdür. Yapı malikinin sorumluluğu ise TBK
m. 69 hükmünde şu şekilde düzenlenmiştir: “(1)
Bir binanın veya diğer yapı eserlerinin maliki, bunla-
rın yapımındaki bozukluklardan veya bakımındaki
eksikliklerden doğan zararı gidermekle yükümlüdür.
(2) İntifa ve oturma hakkı sahipleri de, binanın ba-
 3
Borçlar Hukuku

kımındaki eksikliklerden doğan zararlardan, malikle
birlikte müteselsilen sorumludurlar. (3) Sorumlula-
rın, bu sebeplerle kendilerine karşı sorumlu olan diğer
kişilere rücu hakkı saklıdır.”
Görüldüğü üzere yapı malikinin sorumluluğu,
düzenleniş şekli itibariyle sorumluya sorumluluktan
kurtuluş imkânı sunmamaktadır. Zaten yapı mali-
kinin sorumlu tutulmasındaki temel amaç, yapının
nimetlerinden faydalanan kişinin yapı dolayısıyla
üçüncü kişilerin görmüş olduğu zararlara da kat-
lanması gereğidir. Bu da yapı malikinin sorumlu-
luğunu, kanun sistematiğinde yer aldığı gibi özen
sorumluluğu olmasından ziyade ağırlaştırılmış sebep
sorumluluğu hâline getirmektedir. Yapı malikinin
sorumluluğundan bahsedilmesi için kusur haricinde
bazı şartların gerçekleşmesi gerekecektir. Bunlar:
• Öncelikle bir bina ya da yapı eserinin mev-
cut olmalıdır. Burada bina ile kastedilen
“İnsanların veya hayvanların oturması veya
barınması yahut sair ihtiyaçları için vücuda
getirilen ve sun’i olarak duvar vesairetle etrafı
çevrilen, üstü az veya çok örtülü, toprağa bağ-
lı bir mekân parçasıdır.” Yapı eseri ise “BZi-
na tanımına girmeyen fakat yeryüzüne bağlı
olan inşa eserleri”dir.
• Yapının yapımındaki bozukluklar ya da ba-
kımındaki eksiklikler dolayısıyla bir zarar
doğmalıdır. Yapının henüz yapımı aşama-
sından doğan bozukluklardan kaynaklanan
zararlardan sorumluluk doğarken yapım
aşamasında bir bozukluk olmamakla bera-
ber gerekli bakım yükümlülüklerinin yerine
getirilmemesi nedeniyle doğan zararlardan
da sorumluluk söz konusudur.
• Son olarak yapı bir üçüncü kişiye zarar ver-
miş olmalıdır. Bu zarar yapıdan düşen bir
parçanın bir başka kişiye zarar vermesi ya da
yapıda kullanılan bir asansörün bozulma-
sı dolayısıyla kişinin zarar görmesi şeklinde
karşımıza çıkabilecektir. Verilen zararlar açı-
sından eşyaya verilen zararlar, hükmün ko-
ruma kapsamına girdiği gibi kişiye verilen
zararlar da hükmün koruma kapsamındadır.
Bilindiği üzere yapılar; inşa edildikten sonra
birçok kez el değiştirmekte, satım yoluyla farklı
maliklerin mülkiyetine geçmektedir. Sorumlu ola-
cak kişi ise yapıda zarara sebep olan yapım bozuk-
luğuna ya da bakım eksikliğine neden olan kişi de-
ğildir. TBK m. 69 hükmüne göre zararın meydana
geldiği anda, zarara sebep olan yapının mülkiyetini
elinde bulunduran malik, doğan zarardan sorumlu
olacaktır. TBK m. 69 hükmünün 2. fıkrasında bi-
nanın bakımındaki eksikliklerden doğan zararlarda
intifa ve oturma hakkı sahiplerinin malik ile bir-
likte müteselsilen sorumlu olacakları düzenlenmiş-
tir. 3. fıkrada ise malikin, zararın doğmasına sebep
olan bakım eksikliğinin ya da yapı bozukluğunun,
kendisine karşı sorumlu bir üçüncü kişiden kay-
naklanması hâlinde, bu kişilere rücu hakkı olduğu
düzenlenmiştir.
TBK’nin 70. maddesinde ise bir yapıda zarar
tehlikesinin mevcut olması ya da bir tehlike ile kar-
şılaşılması hâlinde, gerekli önlemlerin alınmasının
yapı üzerinde hak sahibi olan kişilerden istenebile-
ceğini düzenlenmiştir. Bu da üçüncü kişilerin, yapı
maliklerinden tehlikenin ortadan kaldırılması için
talepte bulunma hakkı olarak görülmektedir.

Öğrenme Çıktısı

2 Kusursuz sorumluluk hâllerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Zararın tazmini bakımın-

Gündelik hayatta kusur-
Kusursuz sorumluluk dan kusur sorumluluğu ile
suz sorumluluk hâllerinden
hâllerinin dayandığı esasların kusursuz sorumluluk hâlleri
hangisiyle daha sık karşılaş-
neler olduğunu açıklayınız. arasındaki ilişkiyi değerlen-
maktayız. Düşününüz.
diriniz.

75
3
TEHLİKE SORUMLULUĞU VE
DENKLEŞTİRME
Teknoloji ve sanayinin gelişmesi ile birlikte so-
rumluluk hukukunun alanına giren problemlerin
çözümü de zorlaşmaya başlamış, bazı durumlarda
kusursuz sorumluluk hâllerinin dahi yeterli cevabı
veremediği görülmüştür. Teknoloji ve sanayideki
gelişmelerin sonucu olarak mağdurların bazı şart-
lar altında daha etkili korunması amacıyla tehlike
sorumluluğu ortaya çıkmıştır. Bu sorumluluk tipi,
özel kanuni düzenlemeler ile hukukumuzda mev-
cutken 2012 yılında yürürlüğe giren TBK ile genel
bir düzenleme hâlini almıştır. İlgili düzenleme TBK
m. 71 hükmünde şu şekilde gerçekleştirilmiştir:
“(1) Önemli ölçüde tehlike arzeden bir işletme-
nin faaliyetinden zarar doğduğu takdirde, bu za-
rardan işletme sahibi ve varsa işleten müteselsilen
sorumludur. (2) Bir işletmenin, mahiyeti veya fa-
aliyette kullanılan malzeme, araçlar ya da güçler
göz önünde tutulduğunda, bu işlerde uzman bir
kişiden beklenen tüm özenin gösterilmesi duru-
munda bile sıkça veya ağır zararlar doğurmaya
elverişli olduğu sonucuna varılırsa, bunun önemli
ölçüde tehlike arz eden bir işletme olduğu kabul
edilir. Özellikle, herhangi bir kanunda benzeri
tehlikeler arz eden işletmeler için özel bir tehlike
sorumluluğu öngörülmüşse, bu işletme de önemli
ölçüde tehlike arzeden işletme sayılır. (3) Belirli
bir tehlike hâli için öngörülen özel sorumluluk
hükümleri saklıdır. (4) Önemli ölçüde tehlike ar-
zeden bir işletmenin bu tür faaliyetine hukuk dü-
zenince izin verilmiş olsa bile, zarar görenler, bu
işletmenin faaliyetinin sebep olduğu zararlarının
uygun bir bedelle denkleştirilmesini isteyebilirler.”
Tehlike sorumluluğuna ilişkin düzenlemenin ilk
fıkrası, tehlike sorumluluğundan bahsedilmesi için
gereken şartların neler olduğunu tespit etmektedir.
İlgili düzenlemeye göre tehlike sorumluluğu şu şart-
ların gerçekleşmesi hâlinde söz konusu olacaktır:
• TBK m. 71 çerçevesinde tehlike sorumlu-
luğundan bahsedilebilmesi için öncelikle
önemli ölçüde tehlike arz eden bir işlet-
menin faaliyeti olması gereklidir. Burada
dikkat edilmesi gereken iki unsur vardır.
Bunlar tehlike sorumluluğundan bahsedile-
bilmesi için bir işletmenin varlığının zaruri
olması ve işletmenin faaliyetinin önemli öl-
çüde tehlike arz etmesidir.
76
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
• İşletme kavramından ne anlaşılması gerek-
tiğini tespit etmek için öncelikle 6102 sayılı
Türk Ticaret Kanunu’nun (TTK) 11. mad-
desi incelenmelidir. İlgili düzenlemeye göre
“Ticari işletme, esnaf işletmesi için öngörülen
sınırı aşan düzeyde gelir sağlamayı hedef tu-
tan faaliyetlerin devamlı ve bağımsız şekilde
yürütüldüğü işletmedir.” Görüldüğü üzere
burada ticari işletme kavramı tanımlanmış-
tır fakat TBK m. 71 hükmü daha genel bir
ifade ile sadece işletme terimini kullanmış-
tır. Bu nedenle TTK m. 11 hükmünde ta-
nımlanan ticari işletmeler, bu kapsamda ol-
duğu gibi esnaf işletmelerinin ve hatta ticari
amaç güden iktisadi amaçla kurulan diğer
işletmelerin de TBK m. 71 anlamında işlet-
me olarak kabul edilebileceğini göstermek-
tedir. Hatta işletmenin kazanç paylaşma,
ticari ve iktisadi faaliyette bulunma amacı
dışında bir ideal amaçla da kurulmuş olma-
sı işletme şartını yerine getirmektedir.
• Önemli ölçüde tehlike arz eden faaliyet
kavramından ne anlaşılması gerektiği ise
maddenin 2. fıkrasında düzenlenmiştir. İl-
gili düzenlemeye göre bir işletmenin önem-
li ölçüde tehlike arz edip etmediği, ancak
işletmenin faaliyetinin değerlendirilmesi ile
anlaşılacaktır. “Bir işletmenin, mahiyeti veya
faaliyette kullanılan malzeme, araçlar ya da
güçler göz önünde tutulduğunda, bu işler-
de uzman bir kişiden beklenen tüm özenin
gösterilmesi durumunda bile sıkça veya ağır
zararlar doğurmaya elverişli olduğu sonu-
cuna varılırsa, bunun önemli ölçüde tehli-
ke arzeden bir işletme olduğu kabul edilir.
Özellikle, herhangi bir kanunda benzeri teh-
likeler arzeden işletmeler için özel bir tehli-
ke sorumluluğu öngörülmüşse, bu işletme de
önemli ölçüde tehlike arzeden işletme sayılır.”
• Bu fıkraya göre işletmenin kendisinin ma-
hiyeti örneğin elektrik üreten nükleer sant-
raller, tehlikeli madde üreten işletmeler bu
kapsama girecektir. Mahiyeti dışında faa-
liyetinde kullanılan malzemeler, araçlar ve
güçler de işletmeyi tehlikeli kılabilir. Ör-
neğin nükleer atık taşınması, yanıcı ve pat-
layıcı maddelerin satılması, saklanması ve
nakliyesi bu kapsama girebilecektir. Bu in-
celemedeki temel ölçüt ise, konuda uzman
 3
Borçlar Hukuku

bir kişinin gerekli tüm özeni göstermesi
hâlinde dahi zarar meydana gelme riskinin
ortadan kalkmayacak olmasıdır.
• Tehlike sorumluluğu için aranan diğer bir
şart, önemli ölçüde tehlike arz eden bir iş-
letmenin faaliyetini gerçekleştirmesi dolayı-
sıyla zararın açığa çıkmasıdır. Bu şart tazmi-
nat sorumluluğunun olmazsa olmazıdır.
• TBK m. 71 çerçevesinde tehlike sorumlu-
luğundan bahsedilebilmesi için aranacak
son şart, işletmenin faaliyeti ile doğan zarar
arasında uygun nedensellik bağının kurula-
bilmesidir. Burada aranan nedensellik bağı,
ilgili hükmün gerekçesinde tipik zarar ile
açıklanmıştır. İşletmenin faaliyetinin ne-
den olabileceği tipik zararlar, TBK m. 71
hükmünün düzenlemesine göre nedensellik
bağının kurulduğu zararları oluşturacaktır.
Tipik zarar ile kastedilenin ne olduğu ise
her bir olay bakımından ayrıca incelenmeli-
dir. Örnek olarak, bir benzin istasyonunun
alev alması dolayısıyla çevreye zarar vermesi
tehlike sorumluluğu kapsamında değer-
lendirilebilecekken, istasyonda ayağı kayıp
yere düşen kişinin zararı TBK m. 71 nor-
munun koruma alanına girmeyecektir.
Tehlike sorumluluğunun şartlarını taşıyan bir
zararın meydana gelmesi hâlinde kimlerin sorumlu
olacağı hususu ise yine TBK m. 71 düzenlemesinin
1. fıkrasında açıklanmıştır. İlgili ifadeye göre işletme
sahibi ve varsa işleten, işletmenin faaliyetinden doğan
zararlardan müteselsil olarak sorumlu olacaklardır.
Tehlike sorumluluğuna ilişkin genel bir düzen-
leme yapılmış olmasına karşılık, özel kanunlarda
mevcut düzenlemeler göz ardı edilmemiştir. TBK
m. 71 hükmünün 3. fıkrası özel kanunlardaki
düzenlemeleri koruma amacıyla getirilmiştir. Bu
düzenleme ile özel kanunlarda var olan tehlike so-
rumluluğuna dayanan düzenlemelere atıf yapılmış-
tır. Buna göre örneğin Karayolları Trafik Kanunu
kapsamındaki tehlike sorumluluğuna ilişkin dü-
zenlemeler öncelikli olarak uygulanacaktır.
Maddenin son fıkrasında ise ilk fıkrada düzenlenen
sorumluluğa ek olarak hukuka uygun şekilde faaliyet-
lerini sürdüren ve tehlikeli faaliyet icra eden işletme-
lerin, bu faaliyetlerinden doğan zararları denkleştirme
usulüne göre giderecekleri düzenlenmiştir. İşletme
ister hukuka uygun kurulsun ve faaliyette bulunsun
ister hukuka aykırı kurulsun ve faaliyete bulunsun bu
hüküm uygulama alanı bulabilecektir. Buradaki dü-
şünce hukuka uygun kurulan ve faaliyette bulunan
bir işletmenin zamanın gereklerine uygun son tekno-
lojik, bilimsel imkânları kullanarak gerekli tedbirleri
alsa ve böylece hukuka uygun olsa da sorumlu olacağı
kabul edilmektedir. Buradaki düzenleme ifade ediliş
şekli itibarıyla bir fedakarlığın denkleştirilmesini de
amaçlamaktadır. Tehlike sorumluluğunda hukuka
aykırılık, riskin ortaya çıkıp zararın doğması ile ger-
çekleşmektedir. İşletme faaliyetinin hukuka uygun
olması sorumluluğu ortadan kaldırmamaktadır.

Öğrenme Çıktısı

3 Tehlike sorumluluğu ve denkleştirmeyi tanımlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Tehlike sorumluluğunu ya-
ratan koşulların neler oldu-
ğunu araştırınız.
Sanayi devrimi ile tehlike
sorumluluğu hâlleri arasın-
daki ilişkiyi değerlendiriniz.
Tehlike sorumluluğu
hâlinde kurtuluş kanıtı ge-
tirilmesine izin verilmemiş
olmasının nedeni ne olabi-
lir? Düşününüz.

77
3
ZARARIN BELİRLENMESİ VE
TAZMİNATIN TAYİNİ
Zarar görenin haksız fiil nedeniyle uğradığı za-
rarın giderilmesini konu alan tazminat davasında
ödenecek tazminat miktarının belirlenebilmesi için
yapılması gereken ilk şey, zararın belirlenmesidir.
Bu yapılmadan tazminatın doğru biçimde tespiti
mümkün olmayacaktır.
Tazminat Davası
Haksız fiile maruz kalan bir kimsenin ihlale
karşı elinde bazı hukuki imkânlar bulunmaktadır.
Bunlar; saldırının sona erdirilmesi davası, tazminat
davası ve hatta bazı durumlarda yakın ve ciddi bir
haksız fiil tehlikesi bulunması durumunda haksız
fiil gerçekleşmeden önce saldırının önlenmesine
ilişkin davadır. Özellikle kişilik haklarına ilişkin
hukuka aykırı saldırılara karşı koruma davalarını,
TMK m. 23 vd. hükümlerinde görmek mümkün-
dür. Haksız fiil sorumluluğunda amaç korumadan
ziyade zararın tazminidir ve bu da tazminat davası
ile gerçekleşmektedir.
Tazminat davası bir eda davası niteliğinde olup
bu dava ile mağdur, haksız fiil failinden uğradığı za-
rarın tazmin edilmesini talep eder. Tazminat dava-
sında genel olarak zararın belirli bir miktar para ile
(nakden) giderilmesi söz konusu olmakla birlikte
örneğin bir eşyanın iadesi, tamir edilmesi şeklinde
(aynen) tazminata hükmedilmesi de mümkündür.
Zararın Belirlenmesi
Haksız fiilden sorumlulukta kanun koyucu, zararı
belirleme yükümlülüğünün zarar görene ait olduğu-
nu hüküm altına almıştır Böyle olmasına rağmen
kanun koyucu, zararın belirlenmesinin kimi zaman
oldukça zor olduğunu gözden kaçırmamış, TBK m.
50/II’de zararın miktarının tam olarak ispat edileme-
mesi hâlinde hâkime zararın miktarını hakkaniyete
göre belirlemek yönünde takdir yetkisi tanımıştır.
Genel Olarak
Zararın belirlenmesi tazminat davasının önemli
aşamalarından biridir. TBK m. 50/I uyarınca hem
zararın varlığını ve hem de bunun miktarını ispat
etme yükü, zarar gördüğünü iddia eden kimseye
aittir. Bu kural TMK m. 6’daki genel ispat kuralına
uyumlu olmakla birlikte bazı durumlarda zararın
78
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
miktarını ispat etmek mağdur açısından her zaman
kolay olmayabileceği gibi bazen zararın miktarının
ispatı imkânsız dahi olabilir.
İşte bu olasılığı dikkate alan kanun koyucu,
TBK m. 50/II’de zararın miktarının tam olarak is-
pat edilememesi hâlinde hâkime zararın miktarını
hakkaniyete göre belirlemek yönünde takdir yetkisi
tanımıştır. Bu tür durumlarda hâkim takdir yetki-
sini kullanırken olayların olağan akışını ve zarar
görenin aldığı önlemleri göz önüne alır.
Zararın belirlenmesinde genel kabul gören, fark
teorisidir. Teoriye göre haksız fiil olmasaydı zarar
gören hangi hâlde olacaktı ise haksız fiil sonucu bu-
lunduğu hâl arasındaki fark zararı ifade etmektedir.
Tazminat ile amaç zarar görenin zarar veren fiilden
önceki, eski hâle getirilmesidir.
Denkleştirme (Zenginleşme Yasağı)
Haksız fiil, mağdura verdiği zarar yanında bir-
takım ekonomik yararlar da sağlamış olabilir. Bu
yararların, belirlenen zarardan düşülmesi/mahsup
edilmesi gerekmektedir. Mağdurun haksız fiil ne-
deniyle elde ettiği yararların zarar miktarından
düşülmesi/mahsup edilmesi işlemine denkleştirme
denilmektedir. Zarar gören haksız fiil nedeniyle
ekonomik yarar elde ederse bu yararın zarar mikta-
rından düşülmesi gerekir. Aksi hâlde zarar görenin
haksız fiilden dolayı ekonomik çıkar elde etmesi,
zenginleşmesi söz konusu olacaktır.
Zararın Belirlenmesinde Özel
Durumlar
Türk Borçlar Kanunu, haksız fiil sonucunda
ölüm ve bedensel zarar meydana gelmesi durumu-
na özgü olarak zararın kapsamına ilişkin özel hü-
kümler getirmiştir.
Ölüm Durumunda Zarar
TBK m. 53 ölüm hâlinde uğranılan zararları;
(1) cenaze giderleri, (2) ölüm hemen gerçekleş-
memişse tedavi giderleri ile çalışma gücünün azal-
masından ya da yitirilmesinden doğan kayıplar
(3) ölenin desteğinden yoksun kalan kişilerin bu
sebeple uğradıkları kayıplar şeklinde; sınırlı sayıda
olmamak kaydıyla saymıştır. Hemen belirtelim ki
bir kimse öldüğü takdirde kişiliği sona erdiğinden
bu zararlar kural olarak ölen kişinin mirasçıları ve
bakıp gözettiği kişilerin üzerinde doğar.

Borçlar Hukuku
TBK m. 53’te ölüm hâlinde uğranılan zararlar
arasında sayılan ilk kalem cenaze giderleri olup
bunların kapsamına yıkama, defin, tören, ilan, me-
zar ve taşıma masrafları gibi giderler girmektedir.
TBK m. 53 b.2’de ise kanun koyucu ölümün
her zaman hemen gerçekleşmeyeceği gerçeğini
dikkate alarak zarar görenin de tedavi giderleri-
ni ve ölenin çalışma gücünün azalması ya da yok
olmasından doğan kayıpları da talep edebilmesi
imkânını getirmiştir.
Ölümün hemen ya da sonra gerçekleşmesi-
ne bakılmaksızın TBK m. 53 b.3’te ölen kişinin
desteğinden yoksun kalan kimselere, bu nedenle
uğradığı zararları için tazminat talep etme imkânı
tanınmıştır. Buna destekten yoksun kalma tazmina-
tı denilmektedir. Esas itibarıyla destekten yoksun
kalan kişiler, doğrudan haksız fiile maruz kalma-
makla birlikte bu hüküm sayesinde yansıma zarar
niteliğinde olmak üzere tazminat talep etme hak-
ları doğmaktadır. Bu tazminatı talep edebilmek
için destekten yoksun kalanın, ölenin mirasçısı ya
da kanunen bakmakla yükümlü olduğu kişi olması
şart olmayıp ölenin fiilen bu kişinin geçimini sü-
rekli olarak sağlaması ve büyük olasılıkla ileride de
bunu sürdüreceğinin belli olması gerekli ve yeter-
lidir. Bu çerçevede kardeşler, nikâhsız eş ve ileride
kendilerine bakması muhtemel olan ölen çocukla-
rın anne ve babaları dahi şartları varsa destekten
yoksun kalma tazminatı talep edebilirler. Destek-
ten yoksun kalmada zarar belirlenirken hak sahi-
binin ölüm nedeniyle yaşam düzeyinin ekonomik
olarak düşüp düşmediğine bakılır. Bu yapılırken
davacının sosyal durumu da nazara alınır. Zararın
miktarı tespit edilirken davacının ölenden alacağı
muhtemel yardım miktarı, muhtemel yardım süre-
si ve destek ihtiyacının ortadan kalkma ihtimali de
dikkate alınmalıdır.
Bedensel Zarar
Türk Borçlar Kanunu, beden bütünlüğünün ih-
lali durumunda zararın kapsamının belirlenmesine
ilişkin özel hükümler öngörmüştür. TBK m. 54
sınırlı sayıda olmamak kaydıyla beden bütünlüğü-
nün ihlali durumunda talep edilecek kalemleri (1)
tedavi giderleri, (2) kazanç kaybı, (3) çalışma gü-
cünün azalmasından ya da yitirilmesinden doğan
kayıplar ve (4) ekonomik geleceğin sarsılmasından
doğan kayıplar olarak saymıştır.
3
Tedavi giderlerinin kapsamına hastane masraf-
ları, taşıma giderleri, bakıcı giderleri gibi tedaviye
ilişkin olabilecek her türlü gider dahildir.
Beden bütünlüğünün ihlali durumunda tedavi
süresince tamamen ya da kısmen çalışamayan kim-
se TBK m. 54 b.2 kapsamında kazanç kaybını talep
edebilir ancak çalışma gücünün azalması ya da ta-
mamen yitirilmesi durumunda maruz kalınan, as-
lında gelecekte gerçekleşecek olan kazanç yoksun-
luğu TBK m. 54 b.3 kapsamında talep edilir. Zarar
miktarı belirlenirken mağdurun yaşı, işinin türü,
muhtemel çalışma süresi gibi unsurlara bakılır.
Beden bütünlüğünün ihlali durumunda talep
edilebilecek bir diğer zarar türü ekonomik geleceğin
sarsılmasından doğan kayıplardır. Burada kastedilen
esas itibarıyla çalışma gücünün kaybının dışındaki
nedenler olup yine gelecekteki bir zarar söz konu-
sudur. Örneğin bir tiyatro sanatçısının yüzündeki
yara izi bu kapsamda değerlendirilebilir.
Tazminatın Belirlenmesi
Haksız fiil neticesinde hükmedilecek tazmina-
tın belirlenmesinde zarar en üst sınırı teşkil eder.
Hakim tazminat miktarını belirken indirim yap-
ması gereken bazı hususlarla karşılaşılabilir. Sözü
geçen hususlar aşağıda sıralanmıştır.
Genel Olarak
Tazminatın amacı zararın giderilmesi olduğun-
dan tespit edilen zarar hâkim tarafından giderilebi-
lecek zararın üst sınırını oluşturur. Diğer bir deyişle
kural olarak zararın üzerinde bir tazminata hük-
medilemez ancak bu durum belirli şartlar altında
hâkimin tazminatta indirim yapmasını engellemez.
Tazminat ayni ve nakdi olmak üzere iki şekilde
olabilir. Ayni tazminat mağdurun ihlal edilen hak
konusunun eski hâline getirilmesidir. Örneğin ya-
nan otomobilin yenisinin verilmesi, yıkılan duva-
rın tekrar inşası gibi… Nakden tazmin ise mağdu-
run malvarlığında meydana gelen noksanlığın bir
miktar paranın verilmesi ile giderilmesidir.
Tazminatın İndirilmesi
TBK m. 51/I, hâkime tazminatın belirlenme-
si için geniş bir takdir yetkisi tanımıştır. Hâkim,
failin kusurunun ağırlığını ve durumun gereğini
dikkate alarak tazminatı belirleyecektir.
79
3
Bu bağlamda failin kusurunun ağırlığı, tazmi-
nat miktarının belirlenmesinde dikkate alınacak en
önemli unsurlardan biri olup failin kusurunun ha-
fifliği ölçüsünde tazminattan indirim yapılacaktır.
Mağdurun kusuru da TBK m. 52/II uyarın-
ca tazminatın belirlenmesinde dikkate alınacak
hususlardan biri olup mağdurun kusuru zararın
doğmasında ya da artmasında etkili olmuş yahut
tazminat yükümlüsünün durumunu ağırlaştırmış
ise hâkim tazminatı indirebileceği gibi tamamen
de kaldırabilir. Benzer şekilde zarar görenin rızası
da (şayet rıza hukuka aykırılığı ortadan kaldırmıyor
ise) tazminatın belirlenmesinde bir indirim sebebi
olarak dikkate alınır.
Tazminatta indirim nedenlerinden bir diğeri
ise TBK m. 52/II uyarınca düşük kusurlu failin
tazminatı ödediğinde yoksulluğa düşmesi ve hak-
kaniyetin de gerektirmesi durumu olup hâkim bu
şartların varlığı hâlinde tazminatı indirebilir.
Kanunda özel olarak yer almasa da beklen-
medik hâl, mağdurun özel sağlık durumu, failin
mağdura yardım ederken zarar vermesi gibi du-
rumlar da tazminatta indirim sebebi olarak dik-
kate alınmaktadır.
Manevi Tazminat
Manevi tazminat; kişilik hakkı ihlalinden kay-
naklanan kişilik hakkı konusu olan şahıs varlığı
değerlerindeki kayıp, duyulan acı, elem ve ızdırap
olarak tanımlanabilecek manevi zararın giderilme-
sini amaçlamaktadır. TBK m. 58 uyarınca manevi
tazminata kural olarak sadece kişilik hakkının ih-
lali durumunda hükmedilebilir. Malvarlığı değer-
lerinin ihlali, kural olarak manevi tazminata yol
açmaz. Somut olayın haklı kıldığı bazı özel durum-
larda Yargıtay’ın aksi yönde kararları vardır.
Bu kapsamda manevi tazminata hükmedilebil-
mesi için öncelikle yaşam, beden bütünlüğü, özel
hayat, şeref ve haysiyet, resim gibi bir şahıs varlığı
değerlerinden birinin ihlal edilmiş olması gerekir.
Sayılan bu değerlerin yanında kişinin kendini ge-
80
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
liştirme, geleceğini belirleme hakkı kapsamında
değerlendirilecek olan kişilik hakkı ihlalleri de ma-
nevi tazminata neden olabilir. Örneğin anne ba-
banın çocuğu üzerinde velayet hakkının ihlalinde
de manevi zarar söz konusu ise manevi tazminat
gündeme gelebilir.
Bunun yanı sıra manevi tazminata hükmedile-
bilmesi için kişilik hakkı ihlal edilen kimsenin bu
ihlal nedeniyle manevi zarara uğraması, şahıs var-
lığı değerinde bir kaybın olması, yani acı, elem ve
ızdırap duyması gerekmektedir. Şahıs varlığı değe-
ri, diğer bir ifadeyle kişilik hakkı ihlal edilen kişi-
nin acı, elem ve ızdırap duyamayacak bir durumda
olması onun tazminat hakkını ortadan kaldırmaz.
Ameliyata giren ancak bir daha ayılamayıp bitkisel
hayat süren kişi acı, elem ızdırap duymasa da onun
manevi zararı yok denemez. Şahıs varlığı değerleri-
nin ihlali; yaşam, vücut bütünlüğü, sağlığın ihlali
manevi zararın varlığı tazminat talebi için yeterli-
dir. Elbette kişilik hakkı ihlali ile manevi zarar ara-
sında illiyet bağı da bulunmalıdır. Son olarak kişi-
lik hakkına tecavüz eden kişinin manevi tazminatla
sorumlu tutulabilmesi için ya kusurlu olması ya da
sorumluluğunu gerektiren bir kusursuz sorumlu-
luk hâli bulunmalıdır.
Manevi zarar genellikle bir miktar paraya hük-
medilmek suretiyle tazmin edilir. Hâkim bu parayı
somut olayın durumuna göre takdir eder. Ayrıca
TBK m. 58/II uyarınca hâkim tazminatın yerine ya
da tazminatla birlikte özellikle saldırının kınanması
ve kararın yayınlanması gibi başka bir giderim yo-
luna da karar verebilir.
dikkat
Manevi tazminat talebinde bulunan kişi,
hâkimden yalnızca uğradığı zararın tazmin
edilmesini talep edebilir. Saldırının kınanması
veya kararın yayınlanması gibi zararın başka
bir yolla tazminini isteyemez.. İhtiyaç hâlinde
buna karar verecek olan hâkimdir.
 3
Borçlar Hukuku

Öğrenme Çıktısı

4 Zararın belirlenmesi ve tazminatın tayinini açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Yapı malikinin sorumlulu-

Haksız fiil sonucunda taz-
ğu tehlike sorumluluğu ola- Tüzel kişi lehine manevi
minat hesaplanırken denk-
rak değerlendirilebilir mi? tazminata hükmedilip edi-
leştirme yoluna neden baş-
Tehlike sorumluluğunun lemeyeceğini düşününüz.
vurulur?
koşulları ile ilişkilendiriniz.

BİRDEN ÇOK SORUMLULUK melerin uygulanmasını engelleyeceği, zarar görenin

SEBEBİ VEYA BİRDEN ÇOK
SORUMLU BULUNMASI, HAKSIZ
FİİLDE ZAMANAŞIMI
Zarara yol açan bir davranışın birden çok so-
rumluluk sebebinden veya birden çok kişinin
davranışından kaynaklanması mümkündür. Sözü
geçen hususlar, TBK m. 60 ve 61’de çözüme ka-
vuşturulmuştur.
Bir Kişi İçin Birden Çok Sorumluluk
Sebebi Bulunması (Sebeplerin
Yarışması)
Bir kişinin davranışının hem bir borca aykırılık
hem de genel davranış kurallarının ihlalini teşkil
etmesi mümkündür. Bu davranışta bulunan için
hem borca aykırı davranıştan sorumluluğun hem
de haksız fiil sorumluluğunun şartları gerçekleş-
miş olur. Bunun yanı sıra kişinin sorumluluğunun
dayandığı sebeplerin hepsi haksız fiil sorumluluğu
kapsamına girmekle birlikte birinin kusura daya-
nan sorumluluğa diğerinin kusur aranmayan so-
rumluluğa dayanması veya her iki sebebin de kusur
aranmayan sorumluluğa ilişkin iki ayrı sebep olma-
sı da gündeme gelebilir.
Zarar veren olayın veya fiilin hem sözleşmeden
kaynaklanan sorumluluğa hem haksız fiil sorum-
luluğuna yol açması durumunda, zarar görenin
dilediği sorumluluk esasına dayanabileceği kabul
edilmektedir. Bir başka deyişle burada sorumluluk
taleplerinin/hakların/sebeplerin yarışması söz ko-
nusudur ancak özel düzenlemelerin genel düzenle-
lehine olan sorumluluk sebebine dayanması gerek-
tiği genel düşüncesi ile TBK m. 60’a göre hâkimin
“zarar görene en iyi giderim imkânı sağlayan sorum-
luluk sebebine göre” karar vermesinin öngörülmesi
gerçek anlamda bir yarışmayı engellemektedir.
Kusura dayanan haksız fiil sorumluluğuna yol
açacak bir davranıştan doğan zarardan failin kusur
aranmayan bir sebeple de sorumlu olması hâlinde
sadece özel hüküm olarak kusur aranmayan sorum-
luluk hükmü uygulanacak; aynı zamanda kusura
dayanan haksız fiil teşkil eden kusurlu davranışta-
ki kusur fazladan/eklenen (munzam) kusur olarak
dikkate alınacak ve bunun sonuçlarını doğuracaktır
çünkü her ikisi de haksız fiil şartlarına tabi iki so-
rumluluk sebebinden kusursuz sorumluluk daima
kusur sorumluluğundan daha elverişli olacaktır.
Bir Zarardan Birden Çok Kişinin
Sorumluluğu (Müteselsil Sorumluluk)
Bir zarardan birden çok kişinin sorumlu ol-
ması iki ihtimalde söz konusudur. Bunlardan ilki
kişilerin birlikte karar ve hareket ederek bir zara-
ra sebebiyet vermeleridir. Diğeri ise aynı zarardan
çeşitli hukuki sebeplerle sorumlu olmalarıdır. İlk
ihtimalde kişilerin birlikte zarar vermesi yani or-
tak kusurları aranmaktadır. Önceden anlaşarak
düşmanlarını yaralayan A ve B’nin haksız fiil so-
rumluluğu bu kapsamda değerlendirilir. İkinci
ihtimalde kişiler ayrı sebeplerle zarardan sorumlu
olacaktır. Bu ihtimalde faillerin birbirlerinin dav-
ranışlarından haberdar olması veya davranışlardan

81
3
birinin diğerine bağımlı olması şart değildir. Bi-
sikletli A ve scooter sürücüsü B’nin çarpışması so-
nucu yoldan geçen C’nin yaralanması bu ihtimale
örnektir. Bir trafik kazasında zarar gören yayaya
karşı, aracı kullanan sürücünün kusurlu olarak
aracın malikinin ise işleten olarak farklı sebeplerle
sorumlu olması da ikinci ihtimale örnektir. Türk
Borçlar Kanunu her iki ihtimal kapsamındaki du-
rumlarda kişilerin müteselsil sorumlu olduklarını
düzenlemektedir. TBK m. 61 şu şekildedir “Birden
çok kişi birlikte bir zarara sebebiyet verdikleri veya
aynı zarardan çeşitli sebeplerden dolayı sorumlu ol-
dukları takdirde, haklarında müteselsil sorumluluğa
ilişkin hükümler uygulanır.”
Müteselsil sorumluluk hükümleri uyarınca so-
rumlulardan her biri dış ilişkide mağdura karşı za-
rarın tamamından sorumludur. Mağdur; zararının
tazminini müteselsil sorumluların birinden, birka-
çından veya hepsinden isteyebilir. TBK m. 166/I
uyarınca “Müteselsil sorumlu olanlardan birinin
yaptığı ödeme miktarında, diğerleri de sorumluluktan
kurtulur.” Müteselsil sorumluların iç ilişkide öde-
dikleri miktarlara ilişkin olarak birbirlerine rücu
edip edemeyecekleri, edeceklerse de rücu mikta-
rının ne olacağı hâkim tarafından belirlenecektir.
Müteselsil sorumluların iç ilişkideki rücu ilişkisi-
ni düzenleyen TBK m. 62/I hükmü şu şekildedir:
“Tazminatın aynı zarardan sorumlu müteselsil borç-
lular arasında paylaştırılmasında, bütün durum ve
koşullar, özellikle onlardan her birine yüklenebilecek
kusurun ağırlığı ve yarattıkları tehlikenin yoğunluğu
göz önünde tutulur.”
Haksız Fiilde Zamanaşımı
Haksız fiil sorumluluğunda tazminat alacağı
(talebi, davası) için uygulanacak zamanaşımı sü-
releri, TBK m. 72’de düzenlenmiştir. Haksız fiil
sebebiyle tazminat alacağı; mağdurun, zararını ve
tazminat yükümlüsünü öğrendiği tarihten itibaren
iki yıllık zamanaşımına tabidir. Zarar ve tazminat
yükümlüsü öğrenildi ancak iki yıllık zamanaşımı
82
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
süresi içerisinde dava açılmadıysa artık alacak za-
manaşımına uğramıştır. Kanun koyucu bu iki yıllık
nispi nitelikteki süre dışında on yıllık mutlak nite-
likte bir süre de belirlemiştir. Haksız fiilin işlendiği
tarihten itibaren on yıl geçti ve zarar gören tazmi-
nat talebini ileri sürmedi ise alacak zamanaşımına
uğrar. On yıllık mutlak zamanaşımı süresi açısında
zararın ve tazminat yükümlüsünün öğrenilip öğ-
renilemediğinin önemi yoktur. Zarar ve sorumlu
olan fail öğrenilemediği için iki yıllık süre işlemeye
hiç başlamasa da tazminat alacağı on yıllık süre ge-
çince zamanaşımına uğrayacaktır.
Belirtilmelidir ki haksız fiil aynı zamanda suç
teşkil ediyorsa ve ceza davası zamanaşımı süresi 10
yıldan fazla ise bu zamanaşımı süresi hem iki yıllık
normal zamanaşımı süresinin hem de 10 yıllık üst
sürenin yerini alacaktır.
Zamanaşımı için öngörülen sürelerin belirli
şartlar hâlinde durması veya kesilmesi söz konusu
olabilir. Durma ile kastedilen; durma sebebinin
gerçekleşmesinden itibaren bu sebebin ortadan
kalkacağı ana kadar zamanaşımı işlemeye başlama-
mışsa işlemeye başlamaz, işlemeye başlamışsa süre
durur. Örneğin zarar veren ile zarar gören evlenir-
lerse evlilik süresince zarar görenin tazminat alacağı
için öngörülen zamanaşımı işlemeye başlamaz, iş-
lemeye başlamışsa durur. Bu durma, evlilik birliği-
nin sona ermesine kadar devam eder. Evlilik birliği
sona erince süre kaldığı yerden devam eder (TBK
m. 153 b. 3). Zamanaşımın kesilmesi hâlinde ise
her kesilme sebebinden sonra zamanaşımı süresi
işlemeye tekrar başlar. Zarar gören dava açmış ise
davanın açılması ile zamanaşımı kesilir ve zamana-
şımı davanın açıldığı tarihten itibaren örneğin on
yıllık mutlak zamanaşımı süresi yeniden işlemeye
başlar (TBK m. 154 b. 2).
Zamanaşımı borçluya tanınmış hak olduğun-
dan (def ’i) hak sahibinin davada zamanaşımı de-
fini ileri sürmesi gerekir. Hâkim tazminat alacağı
zamanaşımına uğramış olsa da kendiliğinden dik-
kate alamaz.
 3
Borçlar Hukuku

Öğrenme Çıktısı

5 Birden çok sorumluluk sebebini veya birden çok sorumlu bulunmasını hâlini açıklayabilme,
haksız fiilde zamanaşımını belirleyebilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Haksız fiilde birden çok

Haksız fiilden sorumlulukta
sorumlunun bulunması
10 yıllık mutlak zamanaşı-
Daimi defi kavramını araş- hâlinde sorumluluğun so-
mı süresinin uzamasına yol
tırınız. rumlulular arasında mü-
açan sebep aşağıdakilerden
teselsilen paylaşılması adil
hangisidir?
midir? Tartışınız.

83
 3
Kusur sorumluluğunun koşullarını
1 sıralayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Kusur Sorumluluğu
Kusursuz sorumluluk hâllerini
2 açıklayabilme
Kusursuz Sorumluluk
84
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
Kusura dayanan genel nitelikteki haksız fiil sorumluluğu TBK
m. 49’da düzenlenmiştir. Anılan hükme göre kusurlu olarak ve
hukuka aykırı bir fiil ile başkasına zarar veren, bu zararı gider-
mekle yükümlüdür. Kusur sorumluluğunun diğer koşullarının
varlığına rağmen fiilin hukuka aykırılığını ortadan kaldıran
sebeplerin varlığı, failin fiilden sorumlu tutulmasını engeller.
Kusur sorumluluğundan söz edebilmek için failin sorumlulu-
ğuna yol açan fiilin hukuka aykırı olmasının yanı sıra, failin bu
fiili işlerken kusurlu da olması gerekir. Kusur, kasıt ve ihmal
görünümünde karşımıza çıkabilir. Kusura dayanan haksız fiil
sorumluluğu denilince bundan failin vermiş olduğu zararı taz-
min etmesi gerektiği anlaşılır. Zarar kavramı öğretide farklı baş-
lıklar altında gruplandırılmıştır. Failin hukuka aykırı ve kusurlu
davranışı ile vermiş olduğu zararın tazminin istenebilmesi için
son bir koşulun daha gerçekleşmesi gerekir. O da ortaya çıkan
zararla failin fiili arasında illiyet bağının bulunmasıdır.
Haksız fiillerden sorumlulukta genel sorumluluk ilkesi olan
kusur sorumluluğu esas alındığında bir kişinin haksız fiil dola-
yısıyla tazminat talebinde bulunabilmesi, haksız fiilin kusurlu
şekilde işlenmesi gerekir ancak gelişen teknolojinin hayatın bir
parçası olması, iş bölümünün giderek yaygınlaşması ile birlikte
sadece kusurdan kaynaklı sorumluluğa dayanarak zararın gide-
rilmesini sağlamaya çalışmak her zaman zarar görenin zararının
giderilmesi için tatmin edici olamamaktadır. Bu nedenle başta
Türk Borçlar Kanunu, Türk Medeni Kanunu olmak üzere daha
pek çok özel nitelikteki kanunla, haksız fiilden sorumluluk
alanında kusur ilkesinin yanı sıra kusursuz sorumluluk hâlleri
hüküm altına alınmıştır. Kusursuz sorumluluk hâlleri, sebep
sorumluluğu ve tehlike sorumluluğu olarak ikiye ayrılmaktadır.
Sebep sorumluluğu da olağan sebep sorumluluğu ve olağanüstü
sebep sorumluluğu olarak ikiye ayrılmaktadır.

Borçlar Hukuku
Tehlike sorumluluğu ve
3 denkleştirmeyi tanımlayabilme
Tehlike Sorumluluğu ve
Denkleştirme
Zararın belirlenmesi ve
4 tazminatın tayinini açıklayabilme
Zararın Belirlenmesi ve
Tazminatın Tayini
Birden çok sorumluluk sebebini veya birden
5 çok sorumlu bulunması hâlini açıklayabilme,
haksız fiilde zamanaşımını belirleyebilme
Birden Çok Sorumluluk Sebebi
veya Birden Çok Sorumlu
Bulunması, Haksız Fiilde
Zamanaşımı
3
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Teknoloji ve sanayinin gelişmesi ile birlikte sorumluluk huku-
kunun alanına giren problemlerin çözümü de zorlaşmaya baş-
lamış, bazı durumlarda kusursuz sorumluluk hâllerinin dahi
yeterli cevabı veremediği görülmüştür. Teknoloji ve sanayide-
ki gelişmelerin sonucu olarak mağdurların bazı şartlar altında
daha etkili korunması amacıyla tehlike sorumluluğu yaratılmış-
tır. Bu sorumluluk tipi, özel kanuni düzenlemeler ile hukuku-
muzda mevcutken 2012 yılında yürürlüğe giren TBK ile genel
bir düzenleme hâlini almıştır.
Haksız fiile maruz kalan kimse, açacağı tazminat davası ile uğ-
radığı zararın tazmin edilmesini talep eder. Tazminat davası
eda davası niteliğindedir. Bu davanın konusunu maddi veya
manevi zarar oluşturabilir. Türk Borçlar Kanunu’nda zararın
ve tazminatın belirlenmesi yönünde hükümler sevk edilmiştir.
Tazminat talebinde bulunabilmek için öncelikle zararın belir-
lenmesi gerekir. Bizim hukukumuzda tazminatın üst sınırını
zararın oluşturduğu kabul edilir.
Bir kişinin davranışının hem borca aykırılık hem de genel dav-
ranış kurallarının ihlalini teşkil etmesi mümkündür. Bunun
yanı sıra kişinin sorumluluğunun dayandığı sebeplerin hepsi
haksız fiil sorumluluğu kapsamına girmekle birlikte birinin ku-
sura dayanan sorumluluğa diğerinin kusur aranmayan sorum-
luluğa dayanması veya her iki sebebin de kusur aranmayan so-
rumluluğa ilişkin iki ayrı sebep olması da mümkündür. Birden
çok sorumluluk sebebinin bulunduğu durumlarda sorunun çö-
zümüne ilişkin TBK m. 60’da bir hükme yer verilmiştir. Anılan
hükme göre hâkim, zarar görene en iyi giderim imkânı sağlayan
sorumluluk sebebine göre karar vermelidir.
Haksız fiil sorumluluğunda tazminat alacağı (talebi, davası)
için uygulanacak zamanaşımı süreleri TBK m. 72’de düzenlen-
miştir. Tazminat istemi, zarar görenin zararı ve tazminat yü-
kümlüsünü öğrendiği tarihten başlayarak iki yılın ve herhâlde
fiilin işlendiği tarihten başlayarak on yılın geçmesiyle zamana-
şımına uğrar ancak tazminat, ceza kanunlarının daha uzun bir
zamanaşımı öngördüğü cezayı gerektiren bir fiilden doğmuşsa
bu zamanaşımı süresi uygulanır.
85
3
1 Aşağıdakilerden hangisi kusura dayanan haksız
fiil sorumluluğunun unsurlarından biri değildir?
neler öğrendik?
A. Olumlu veya olumsuz bir fiil bulunmalı
B. Fiil hukuka aykırı olmalı
C. Fiil Ceza Kanunu bakımından da suç teşkil etmeli
D. Hukuka aykırı fiilden bir zarar doğmuş olmalı
E. Hukuka aykırı fiille zarar arasında nedensellik
bağı bulunmalı
2
Aşağıdakilerden hangisi fiilin hukuka aykırı-
lığını ortadan kaldıran sebeplerden biri değildir?
A. Üstün nitelikte kamusal yarar
B. Üstün nitelikte özel yarar
C. Zorunluluk hâli
D. Kendi hakkını kuvvet kullanarak koruma
E. Zorlu savunma
3 Aşağıdakilerden hangisi Türk Medeni
Kanunu’nda düzenlenen kusursuz sorumluluk
hâllerinden biridir?
A. Adam çalıştıranın sorumluluğu
B. Aile başkanının sorumluluğu
C. Yapı malikinin sorumluluğu
D. Çevre kirletenin sorumluluğu
E. Hayvan bulunduranın sorumluluğu
4
Aşağıdakilerden hangisi özel kanunlarda dü-
zenlenen kusursuz sorumluluk hâllerinden biridir?
A. Motorlu araç işletenin sorumluluğu
B. Taşınmaz malikinin sorumluluğu
C. Adam çalıştıranın sorumluluğu
D. Tapu sicilinin tutulmasından doğan zararlardan
Devletin sorumluluğu
E. Ev başkanının sorumluluğu
5
Haksız fiil sorumluluğunun tabi olduğu kısa
zamanaşımı süresi aşağıdakilerden hangisidir?
A. 2 ay
B. 3 ay
C. 6 ay
D. 1 yıl
E. 2 yıl
86
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri
6 Aşağıdakilerden hangisi Türk Borçlar
Kanunu’nda düzenlenen bedensel zarar kalemle-
rinden biri değildir?
A. Tedavi giderleri
B. Kazanç kaybı
C. Çalışma gücünün azalmasından doğan kayıplar
D. Ekonomik geleceğin sarsılmasından doğan kayıplar
E. Cenaze giderleri
7 Aşağıdakilerden hangisi Türk Borçlar Kanu-
nunda düzenlenen özen esasına dayanan kusursuz
sorumluluk hâllerinden biridir?
A. Motorlu taşıt işletenin sorumluluğu
B. Çevre kirletenin sorumluluğu
C. Taşınmaz malikinin sorumluluğu
D. Hayvan bulunduranın sorumluluğu
E. Kişisel durum sicillerinin tutulmasından Dev-
letin sorumluluğu
8 Aşağıdakilerden hangisi kusura dayanan so-
rumluluğun özel olarak düzenlendiği alanlardan
biri değildir?
A. Nişanın bozulması
B. Boşanmada maddi tazminat talepleri
C. Boşanmada manevi tazminat talepleri
D. Haksız rekabet
E. Sebepsiz zenginleşme
9 Aşağıdakilerden hangisi haklı savunmanın
koşullarından biri değildir?
A. Haklı savunana yahut üçüncü bir kişiye yöne-
lik bir saldırı olmalıdır.
B. Saldırı nedeniyle ağır bir zarar doğmalıdır.
C. Saldırı hukuka aykırı olmalıdır.
D. Saldırı güncel ve ciddi olmalıdır.
E. Saldırı bir kişilik hakkına yahut malvarlığı hak-
kına yönelik olmalıdır.
10 Aşağıdakilerden hangisi bir kimsenin ahlaka
aykırı fiilden dolayı sorumlu tutulmasının koşulla-
rından biridir?
A. Fiilin Ceza Kanununa göre suç teşkil etmesi
B. Fiilden ağır bir zarar doğması
C. Fiilin subjektif ahlak anlayışına aykırılık teşkil
etmesi
D. Ahlaka aykırı davranışın kasten işlenmiş olması
E. Fiilin kişilik haklarını ihlal etmesi
 3
Borçlar Hukuku

1. C Yanıtınız yanlış ise “Kusur Sorumluluğu” ko- 6. E Yanıtınız yanlış ise “Bedensel Zarar” konusu-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Hukuka Aykırılığı Orta- Yanıtınız yanlış ise “Hayvan Bulunduranın
2. E 7. D
dan Kaldıran Hâller (Hukuka Uygunluk Se- Sorumluluğu” konusunu yeniden gözden
bepleri)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. geçiriniz.

3. B Yanıtınız yanlış ise “Kusursuz Sorumluluk” 8. E Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Kusursuz Sorumluluk” 9. B Yanıtınız yanlış ise “Haklı Savunma (Meşru
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Müdafaa)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. E Yanıtınız yanlış ise “Haksız Fiilde Zamanaşı- 10. D Yanıtınız yanlış ise “Ahlaka Aykırı Fiilden So-
mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. rumluluk” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

87
3
Haksız Fiilden Doğan Borç İlişkileri

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Kusurun derecelerini kasıt ve ihmal olarak ikiye ayırarak inceleyebiliriz. Ku-

surun en ağır derecesi olan kasıt, kişinin ihlali bilerek ve isteyerek meydana
Araştır 1 getirmesi hâlidir. Kişinin ihlali istememesine rağmen ihlalin meydana gelme-
mesi için gereken dikkat ve özeni göstermemesi ihmaldir. İhmalin ağır ve hafif
ihmal olmak üzere iki türü vardır.

Kusursuz sorumluluk hâlleri, birbirinden farklı sorumluluk esaslarına dayanır.

Araştır 2 Bunlar; özen esası, hakimiyet esası, hakkaniyet esası, tehlike esası, fedakârlığın
denkleştirilmesi esasıdır.

Teknoloji ve sanayinin gelişmesi ile birlikte sorumluluk hukukunun alanına

giren problemlerin çözümü de zorlaşmaya başlamış, bazı durumlarda kusur-
Araştır 3 suz sorumluluk hâllerinin dahi yeterli cevabı veremediği görülmüştür. Tekno-
loji ve sanayideki gelişmelerin sonucu olarak mağdurların bazı şartlar altında
daha etkili korunması amacıyla tehlike sorumluluğu ortaya çıkmıştır.

Zarar gören haksız fiil nedeniyle ekonomik yarar elde ederse bu yararın zarar
Araştır 4 miktarından düşülmesi gerekir. Aksi hâlde zarar görenin haksız fiilden dolayı
ekonomik çıkar elde etmesi, zenginleşmesi söz konusu olacaktır.

Haksız fiil, aynı zamanda suç teşkil ediyorsa ve ceza davası zamanaşımı süresi
Araştır 5 10 yıldan fazla ise bu zamanaşımı süresi hem iki yıllık normal zamanaşımı
süresinin hem de 10 yıllık üst sürenin yerini alacaktır.

88
 3
Borçlar Hukuku

Kaynakça
Akıntürk, T., Ateş, D., (2020). Borçlar Hukuku. İstanbul: Beta Yayınevi.
Kılıçoğlu, A. M. (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Turhan Kitabevi.
H. Nomer, (2020). Borçlar Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: Beta Yayınevi.
O. G. Antalya, (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayınevi.
F. Eren, (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Yetkin Yayınevi.
A.Arpacı, R. Serozan, H. Hatemi, N. Kocayusufpaşaoğlu, (2017). Borçlar Hukuku Genel Bölüm. İstanbul:
Filiz Kitabevi.
K.Oğuzman, T. Öz, (2018). Borçlar Hukuku Genel Hükümler, C.I/II. İstanbul: Vedat Kitapçılık.
R. Serozan, (20189. İfa, İfa Engelleri ve Haksız Zenginleşme, İstanbul: Filiz Kitapçılık.

89
 Bölüm 4
Sebepsiz Zenginleşmeden ve Vekâletsiz
İşgörmeden Doğan Borç İlişkileri
öğrenme çıktıları

1 2
Sebepsiz Zenginleşme Kavramı Vekâletsiz İşgörme
1 Sebepsiz zenginleşmeden doğan borç 2 Vekâletsiz işgörmeden doğan borç
ilişkilerini açıklayabilme ilişkilerini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Zenginleşme • Fakirleşme • Nedensellik Bağı • İade Borcu • Daimî Defi
• İstihkak Davası • Gerçek Vekaletsiz İşgörme • Gerçek Olmayan Vekaletsiz İşgörme

90

Borçlar Hukuku
GİRİŞ
Sözleşmeden ve haksız fiilden doğan borç ilişkile-
rinin yanında Türk Borçlar Kanunu’nun düzenlediği
üçüncü borç kaynağı sebepsiz zenginleşmeden doğan
borç ilişkileridir. Sebepsiz zenginleşmeden doğan
borç ilişkileri, ki kısaca sebepsiz zenginleşme diye de-
vam eden metinde anılacaktır, ne bir sözleşme ne de
bir haksız fiil ilişkisi olarak nitelendirilmektedir. Bu
olaylarda karşılaşılan problemlerin çözümlenmesinde
sözleşmeden doğan borç ilişkilerine ve haksız fiilden
doğan borç ilişkilerine ilişkin yasal düzenlemeler ye-
tersiz kalacaktır. Bu düşünce ile sebepsiz zenginleş-
meye ilişkin hükümler ihdas edilmiştir.
SEBEPSİZ ZENGİNLEŞME
KAVRAMI
Sebepsiz zenginleşme TBK m. 77-82 hüküm-
leri arasında düzenlenmiştir. TBK m. 77 hükmü
“Haklı bir sebep olmaksızın, bir başkasının malvarlı-
ğından veya emeğinden zenginleşen, bu zenginleşmeyi
geri vermekle yükümlüdür. Bu yükümlülük, özellikle
zenginleşmenin geçerli olmayan veya gerçekleşmemiş
ya da sona ermiş bir sebebe dayanması durumunda
doğmuş olur.” şeklindedir. Fakirleşen zenginleşen-
den zenginleşmeyi alacak davası ile talep edebilir.
Geçerli olmayan bir sözleşmeye istinaden biri-
ne bir miktar para kazandırılmasında, başkasının
tarlasının yanlışlıkla biçilmesinde, ev sahibinin
yokluğunda ve haberi olmadan kırılan kapısının
komşusu tarafından koruma amacıyla tamir etti-
rilmesinde, komşu tarlalarda yapılan hasat sonucu
yığılan harmanın rüzgâr sebebiyle birinin diğerine
ayrılması mümkün olmayacak şekilde karışmasın-
da sebepsiz zenginleşmeye ilişkin örnekleri görmek
mümkündür. Görüldüğü gibi bu hâllerde ne bir
sözleşme kurma iradesi ne de kınanacak kusurlu
bir fiille başkasına zarar verme söz konusudur. Bu
ve benzeri durumlarda sebepsiz zenginleşmeye iliş-
kin hükümler uygulama alanı bulur ve geçerli bir
sebebe dayanmaksızın başkalarının malvarlığındaki
zenginleşmenin iadesinin istenmesi mümkündür.
Bu kişiler bu iade borcunun ifasını isteyebilmek
için ne iade borçlusuyla aralarında böyle bir borcun
doğumunu sağlayan bir sözleşme bulunduğunu ne
de haksız fiilin unsurlarının gerçekleştiğini ortaya
koymak zorundadır.
Sebepsiz zenginleşmeden kaynaklanan iade
borcu, alacaklı açısından niteliği itibarıyla nisbi bir
haktır dolayısıyla zenginleşene ve onun külli halef-
4
lerine karşı ileri sürülebilir. Sebepsiz zenginleşme-
den kaynaklanan alacak hakkının varlığı diğer bir
ifadeyle fakirleşenin, iade borcunun doğması için
zenginleşenin fiil ehliyetine sahip olması aranma-
maktadır; kişi olmak yani hak ehliyetine sahip ol-
mak yeterlidir.
dikkat
Gerçek kişiler bakımından hak ehliyetinin koşu-
lu tam ve sağ doğmaktır. Hak ehliyeti bakımından
eşitlik ilkesi geçerlidir. Herkes hak ehliyetine sahip
olmak bakımından eşittir.
Sebepsiz Zenginleşmenin Şartları
Sebepsiz zenginleşme, haklı bir sebep olmaksızın
bir kişinin malvarlığı yahut emeğinden bir başka ki-
şinin malvarlığında artış olmasıdır. Bu tanım ışığın-
da, sebepsiz zenginleşmenin dört koşulu bulunur,
bunlar aşağıda başlıklar hâlinde sıralanmıştır.
Zenginleşme
Sebepsiz zenginleşmeden bahsedilebilmesi için
öncelikle taraflardan zenginleşenin malvarlığında
bir artış meydana gelmelidir. Bu malvarlığının ak-
tifinin artması anlamına gelebileceği gibi pasifinin
azalması anlamına da gelebilir. Örneğin A’nın yan-
lış hesap numarasını girerek B’nin banka hesabına
yapacağı havale ile B’nin zenginleşmesi mümkün
iken A’nın yanlış kredi kartı numarasını girerek
B’nin kredi kartı borcunu ödemesi hâlinde B öde-
mesi gereken bir borçtan kurtulacak ve malvarlı-
ğının pasifinin azalması yolu ile zenginleşecektir.
Zenginleşmeye konu olabilecek değer; edim teşkil
edebilecek mal, hizmet ve sair her türlü malvarlığı
değeri olarak karşımıza çıkabilir.
Ancak göz ardı edilmemesi gereken bir hu-
sus zenginleşenin malvarlığında ayni veya nispi
bir iktisabın gerçekleşmesidir. Örneğin mülkiyet
hakkının karşı tarafın (zenginleşenin) malvarlı-
ğına geçmesi gerekir, bir taşınırın zilyetliğinin
zenginleşende olması, mülkiyet hakkı kendisine
geçmediği sürece bir zenginleşme sayılmaz. Bu
hâlde mülkiyet hakkına sahip olan taraf istihkak
davası ile malın zilyetliğinin kendisine verilmesini
isteyebilir, sebepsiz zenginleşmeye başvurması söz
konusu olmayacaktır.
91
4
Sebepsiz Zenginleşmeden ve Vekâletsiz İşgörmeden Doğan Borç İlişkileri
Haklı Bir Sebebin Bulunmaması
Zenginleşme, haklı bir sebep olmadan gerçek-
leşmelidir. Eğer zenginleşme haklı bir sebebe daya-
nıyorsa örneğin bir sözleşmeden doğan edimin ifası
veya kanundan doğan bir kazandırma söz konusu
ise sebepsiz zenginleşmeden bahsedilemez. Ka-
nunda sebepsiz zenginleşmeden kaynaklanan iade
yükümlülüğünün, özellikle zenginleşmenin geçer-
li olmayan veya gerçekleşmemiş ya da sona ermiş
bir sebebe dayanması durumunda gerçekleşeceği
hüküm altına alınarak ifa nedeniyle zenginleşmeye
işaret edilmektedir ancak maddede özellikle denil-
diğinden sayma sınırlı değil örnek şeklindedir, zen-
ginleşme ifa dışı sebeplerle de gerçekleşebilir. Biz de
bu ikili ayrıma, ifa sonucu sebepsiz zenginleşme ve
ifa dışı sebepsiz zenginleşmeye dayanarak konuyu
inceleyeceğiz.
Şayet kişi, bir borcu ifa etme düşüncesi ile hare-
ket etmiş ancak geçerli olmayan veya gerçekleşme-
miş ya da sona ermiş bir sebebe dayanıyor ise bura-
da ifa sonucu sebepsiz zenginleşmeden bahsederiz.
Geçerli Olmayan Sebebe Dayalı İfa
Geçerlilik koşullarını taşımayan borca örnek
olarak kesin hükümsüz sözleşme ilişkileri verile-
bilir. Örneğin sözleşmenin kurulmasından önce
konusu imkânsız olan, geçerli şekil şartına uyulma-
mış olan, irade sakatlığı nedeniyle iptal hakkı kul-
lanılarak ortadan kaldırılan sözleşmelerden doğan
edimlerin ifası hâlinde geçersiz bir sebebe dayalı
zenginleşme söz konusudur.
Hukuka ve ahlaka aykırı sözleşmeler TBK m.
27 hükmüne göre kesin hükümsüzdür yani geçerli
olarak doğmadıkları için bir borca veya hakka ne-
den olmazlar ancak bu tip sözleşmelerden doğan
borcun ifasına ilişkin TBK m. 81 şöyle bir düzen-
leme getirmiştir: “Hukuka veya ahlaka aykırı bir
sonucun gerçekleşmesi amacıyla verilen şey geri istene-
mez. Ancak, açılan davada hâkim, bu şeyin Devlete
mal edilmesine karar verebilir.”
Bir Devlet memuruna bir işin görülmesi için
rüşvet verildiği hâlde karşılıklı birbirine uygun
irade açıklamaları ile oluşan sözleşme kuşkusuz
baştan geçersizdir. Buna rağmen rüşvet olarak ve-
rilen miktar sebepsiz zenginleşme kapsamında geri
istenemez ancak hakkaniyet zenginleşenin de zen-
ginleşmeye sahip olmasını tasvip etmediğinden açı-
lan davada zenginleşmenin Devlete iade edilmesi
mümkündür.
92
Gerçekleşmemiş Sebebe Dayalı İfa
Geciktirici şarta bağlı sözleşmelerde şart ger-
çekleşmeden yapılan ödemeler, şartın gerçekleşme
ihtimali ortadan kalktığında artık geçerli bir sebe-
be dayanmayacaktır. Örneğin; A, B ile üniversite
sınavı sonrasında kendisinin Ankara’da bulunan
bir üniversiteyi kazanması hâlinde B’nin evini ki-
ralayacağına ilişkin bir sözleşme yapmış ve sınav
sonucunda Ankara’da bir üniversite kazanamama-
sına rağmen ilk ayın kirasını peşin ödemiş ise bu
gerçekleşmemiş sebebe dayalı bir ifadır.
Sona Ermiş Sebebe Dayalı İfa
Sona ermiş sebebe örnek olarak kişinin, feshe-
dilmiş yahut dönme yolu ile ortadan kaldırılmış
veya irade sakatlığı sebebiyle iptal edilmiş sözleş-
meye dayanarak yaptığı ödeme gösterilebilir. Bu
hâllerde aslında kazandırmanın yapıldığı anda ya
var olan sözleşme ilişkisi sona ermiştir veya sözleş-
me mevcut olmakla beraber sonradan kullanılan
bir hakka istinaden geçmişe etkili olarak (baştan
itibaren) ortadan kaldırılmıştır.
İfa Dışı Sebepsiz Zenginleşmeler
Bu hâlde bir borç ilişkisinin varlığı, geçerliliği
veya sona ermesi aranmamaktadır. Kişinin kendi
arabası sanarak bir başkasının arabasını onarması,
kişinin hayvanlarının başka bir tarlaya girerek ora-
daki otları yemesi ve bu şekilde kişinin yem parası
ödemekten kurtulması yanılarak başkasının borcu-
nu ödemesi gibi hâller örnek gösterilebilir. Bunun
dışında karışma, birleşme gibi doğa olayları ile de
zenginleşme söz konusu olabilir.
dikkat
Karışma ve birleşme TMK m. 776 ‘de düzenlenmiş-
tir. Anılan hükmün ilk fıkrasında karışma ve birleş-
me sonucu malikler arasında paylı mülkiyet meyda-
na geleceği, ikinci fıkrasında ise karışan ve birleşen
şeylerin mülkiyetinin ana malın malikine ait olacağı
hüküm altına alınmıştır. Sebepsiz zenginleşme hü-
kümleri TMK m.776. maddenin birinci fıkrası değil,
ikinci fıkrası bakımından uygulama alanı bulacaktır.

Borçlar Hukuku
Sebepsiz Zenginleşme Sayılmayan Hâller
Bunun dışında, bazı hâller vardır ki kanun ko-
yucu bunları sebepsiz zenginleşmeden doğan iade
borcu kapsamının dışında tutmuştur:
• Zamanaşımına uğramış borçlar varlığını
devam ettirir. Alacaklı açısından da alacak
zamanaşımına uğramış olsa da sona erme-
miştir, alacak hakkı olarak varlığını devam
ettirir. Ancak zamanaşımına uğramış bir
alacak hakkının dava yolu ile talep edil-
mesi borçlunun zamanaşımı def ’i hakkını
kullanması ile engellenebilir. Bu tip borç-
lara eksik borç denir. Hak vardır ama dava
yoluyla talep edilmesi engellenebilir. Bu
nedenle bu tip borçların (eksik borç) ifa
edilmesi hâlinde, var olan borcun ifası söz
konusudur. Bilmemenin, yanılmanın da bir
önemi yoktur. TBK m. 78/II uyarınca za-
manaşımına uğrayan borçların ifa edilmesi
hâlinde sebepsiz zenginleşme talebi ile geri
istenmesi mümkün değildir.
• Yine TBK m. 78/II uyarınca ahlaki bir
ödevin yerine getirilmesinden kaynaklanan
zenginleşmeler de geri istenemez.
• Kumar borcu, evlilik tellallığından doğan
borç gibi eksik borçların ödenmesi hâlinde
geri istenmesi mümkün değildir.
• TBK m. 78/I hataen ifa edilen edimlere
ilişkin bir sınırlama getirmiştir. Maddeye
göre kişi borçlanmadığı edimi kendi iste-
ğiyle yerine getirdi ise bunu ancak kendi-
sini borçlu sanarak yerine getirdiğini ispat
ederse geri isteyebilir. Dolayısıyla ödemeyi
yapan kişi kendisini borçlu sanarak ödeme
yaptığını ispat edemezse sebepsiz zengin-
leşme hükümlerine başvuramayacaktır an-
cak vekâletsiz işgörme hükümleri gündeme
gelebilir.
• Son olarak TBK m. 78/III, borç olmadığı
hâlde ödenmiş olan edimin geri istenmesi-
ne ilişkin diğer kanun hükümlerini saklı tu-
tulmuştur. Örneğin TTK m. 1530’da yasa-
lar ve yetkili mercilerce en yüksek miktarın
belirlendiği faiz gibi hususlarda bu miktarı
aşan sözleşmelerin yapılması hâlinde ilgili
sözleşmenin kısmi butlan yaptırımına tabi
olacağı düzenlenmiştir. Dolayısı ile bu be-
lirlenen miktarı aşan edimler ifa edilirse geri
verilmesi gündeme gelecektir. İlgili madde,
4
bu gibi ödemelerin hataen yapılmış olmasa
dahi geri alınabileceğini ifade ederek TBK
m. 78/I’de belirtilen “Ancak kendisini borçlu
sanarak yaptığını ispat ederse geri isteyebilir.”
koşuluna bir istisna teşkil eder.
dikkat
Borçlanılmamış edimin ifası
TMK m. 78- “Borçlanmadığı edimi kendi isteğiyle
yerine getiren kimse, bunu ancak kendisini borçlu sana-
rak yerine getirdiğini ispat ederse geri isteyebilir.
Zamanaşımına uğramış bir borcun ifasından veya ah-
laki bir ödevin yerine getirilmiş olmasından kaynakla-
nan zenginleşmeler geri istenemez.
Borç olmadığı hâlde ödenmiş olan edimin geri istenme-
sine ilişkin diğer kanun hükümleri saklıdır”.
Fakirleşme
Fakirleşmenin sebepsiz zenginleşmenin unsur-
ları arasında olup olmadığı doktrinde tartışmalıdır.
Öncelikle ifade edilmelidir ki şayet zenginleşenin
malvarlığındaki artış sebepsiz zenginleşme alacaklısı-
nın malvarlığındaki azalma karşılığında ise bu tartış-
manın yapılmasına gerek yoktur. Örneğin A, kesin
hükümsüz bir sözleşmenin ifası niyeti ile B’ye 50 TL
ödedi ise zenginleşme ile fakirleşme eşittir. Dolayı-
sıyla bu tartışmanın pratik bir işlevi olmayacaktır
ancak bazı hâllerde taraflardan biri haksız zenginle-
şirken karşı tarafın malvarlığında bir eksilme olma-
yabilir. Fakirleşmenin bir şart olarak kabul edilmesi
hâlinde bu durumlarda sebepsiz zenginleşmeden bir
talep doğmayacaktır. Örneğin A, para ödemeden B
otobüs firması ile kimseye satılmayan bir koltukta
seyahat eder ise A, ödemediği bilet parası kadar zen-
ginleştiği hâlde B otobüs firmasının buna mukabil
fakirleşmesi söz konusu olmayacaktır.
Tartışmanın temelinde sebepsiz zenginleşme
kurumuna atfedilen işlev yatar. Kimi yazarlar se-
bepsiz zenginleşmeyi yalnızca malvarlığında haklı
bir sebep olmadan gerçekleşen zenginleşmenin te-
lafisi olarak görmekte, bu nedenle fakirleşme şartı
aramamaktadır. Zira bu bir tazminat değildir. Do-
layısıyla bu görüş kabul edilirse yukarıdaki örnek
bakımından B otobüs firmasının sebepsiz zengin-
leşme uyarınca bilet parasını A’dan talep etmesi
mümkündür.
93
4
Sebepsiz Zenginleşmeden ve Vekâletsiz İşgörmeden Doğan Borç İlişkileri
Karşı görüşteki yazarlar ise malvarlığı azalması
yahut fakirleşmeyi sebepsiz zenginleşmenin bir şar-
tı olarak değerlendirmektedir. Türk hukuk doktri-
nine günümüzde bu görüş hâkimdir. Bu yazarlara
göre yukarıdaki örnekte B otobüs firmasını sebep-
siz zenginleşmeden doğan bir talebi söz konusu
olamaz, bilet parasına ilişkin talepler vekâletsiz iş-
görme hükümleri kapsamında çözülmelidir.
Doktrinde yukarıda anılan görüşler tartışılma-
ya devam ederken öte taraftan unutulmamalıdır ki
ödeme yapmayarak tasarruf eden zenginleşen öde-
me yapsaydı haklı olarak zenginleşecek olan otobüs
firmasının muhtemel kazancını engellemiş, fakir-
leşmesine neden olmuştur.
Nedensellik Bağı
Son olarak zenginleşme ile kişinin malvarlığı
yahut emeğindeki azalma arasında nedensellik bağı
bulunmalıdır. Bu, haksız fiildeki nedensellik bağın-
dan farklı olarak yalnızca zenginleşme ve fakirleşme
arasındaki sebep-sonuç ilişkisini ifade eder ve bu
kapsamda yapılacak belirleme gerekli ve yeterlidir.
Sebepsiz Zenginleşmenin Hüküm ve
Sonuçları
Sebepsiz zenginleşmede iade borcunun kapsa-
mı ve iade sırasında hangi masrafların istenebile-
ceği TBK m. 79-80 hükümlerinde düzenlenmiştir.
Burada iade yükümlüsü olan tarafın iyiniyetli olup
olmadığı esas alınarak farklı hükümler getirilmiştir.
İade Borcunun Kapsamı
TBK m. 79/I hükmüne göre, iyiniyetli iade yü-
kümlüsü iade zamanında elinde kalanlarla sorumlu
olacaktır. Buna göre malvarlığına giren bir malı,
mal üzerinde tasarruf yetkisi olmadığını bilmeden
tüketen kişinin iade borcu olmayacaktır. Buna kar-
şın iade zamanında elinde kalan varsa aynen veya
değeri ile iade etmekle sorumludur. Ayrıca elden çı-
karılan mal yerine bir ikame değer alındıysa bunun
iadesi söz konusudur ancak aynı maddenin ikinci
fıkrası uyarınca iktisap konusunu kötüniyetle elden
çıkaran, zenginleşme ortadan kalkmış veya azalmış
olmasına rağmen zenginleşme değerini iade ile yü-
kümlü olacaktır. Zenginleşme zamanında iyiniyetli
olmakla beraber iade borcunu öğrendikten sonra
malı elinden çıkaran da artık kötüniyetli iade yü-
kümlüsü olarak değerlendirilir.
94
TBK m. 80 hükmüne göre ise iyiniyetli zengin-
leşen yaptığı faydalı masrafları daima isteyebilecek-
ken kötüniyetli zenginleşen, iade anında mevcut
bulunan masraftan kaynaklanan değer fazlalığını
isteyebilecektir. Buna karşılık TBK m. 80 hükmü
uyarınca zenginleşenin yaptığı zorunlu masrafları
isteyebilmesi ve lüks masraf olarak şeye eklediği
fazlalığı söküp alma hakkı bakımından iyiniyet kö-
tüniyet ayrımı yapılmamıştır.
İade borcunun kapsamı açısından iyiniyetli
olup olmamanın hangi anda aranacağı önemlidir.
Sebepsiz zenginleşmede iade borcu sebepsiz zen-
ginleşmenin gerçekleştiği anda doğar ve iyiniyetli
olma hâli iade borcunun doğduğu andan iade anı-
na kadar aranır. Mal zenginleşenin malvarlığından
çıktı ise iade borcunun kapsamı açısından iyiniyetli
olup olmama zenginleşme konusunun zenginleşe-
nin malvarlığından çıkma anına göre zenginleşenin
yaptığı masraflar bakımından ise masrafın yapıldığı
ana göre tespit edilir.
Zenginleşenin iyiniyetli sayılıp sayılmaması
TMK m. 3 hükmüne göre belirlenir. İyiniyetin
varlığı, aksi ispat edilebilir kanuni adi bir karine-
dir. Bu nedenle kötüniyet iddiasında bulunan taraf
bunu ispat etmelidir. Zenginleşen, iadeyle yüküm-
lü olduğunu biliyor veya somut olayın özellikleri
nedeniyle bilebilecek durumdaysa iyiniyetli sayıl-
maz. Zenginleşen kendisinden beklenen dikkat ve
özeni gösterse zenginleşmesinin geçerli bir sebebe
dayanmadığını anlayabilecek ise kötüniyetli ka-
bul edilir. Zenginleşenin kötüniyetli sayılması için
kime iadede bulunacağını, fakirleşenin kim oldu-
ğunu bilmesi veya bilmesi gerekmesi aranmamak-
tadır, iade etmesi gerektiğini bilmesi veya bilebile-
cek olması yeterlidir.
İade borçlusunun iyiniyetli olması hâlinde,
TBK m. 79/I hükmüne göre zenginleşen, elinde
kalanı iade ile yükümlüdür. Zenginleşen iyiniyetli
olduğu sırada kusurlu olup olmasına bakılmaksızın
zenginleşmenin ortadan kalkması hâlinde iade bor-
cundan kurtulur. Sebepsiz iktisap edilen şey, artık
iadesi mümkün olmayacak şekilde ortadan kalkmış
olsa dahi bu arada iade borçlusuna bir yarar sağla-
mışsa artık bu yarar zenginleşme olarak göz önüne
alınır ve iade borcunun konusunu oluşturur. Ör-
neğin maaş hesabına yanlışlıkla yatan para ile kira-
sını ödeyen zenginleşen ya da kirasını malvarlığına
giren diğer bir malla ödeyen zenginleşen kirasını
ödemede tasarrufta bulunduğundan ödenen kira
bedeli kadar, para hesaptan çekilmiş ve mal da el-

Borçlar Hukuku
den çıkmış olsa dahi iade borcu altında olacaktır.
Bazı durumlarda zenginleşmede zamanla artış ola-
bilir. Bu takdirde iade anında mevcut olan bu fazla-
lığın da kural olarak iadesi gerekir. Örneğin sürüye
katılan hayvan yavrulamışsa yavrular da iade borcu
kapsamındadır. İade borçlusu iyiniyetli olsa bile
artışın zenginleşme anında olmadığını, sonradan
meydana geldiğini ileri sürerek iadeden kaçınamaz.
İade borçlusunun kötüniyetli olması hâlinde,
TBK m. 79/II hükmüne göre, malı elden çıkarır-
ken iadeyle yükümlü olduğunu bilen veya bilmesi
gereken kişi, malı elden çıkardığı gerekçesiyle iade
borcundan kurtulamaz. İktisap edilen şeyin bu
suretle ortadan kalkmasının iade borçlusuna bir
yarar sağlamış olup olmadığının veya ne ölçüde
yarar sağladığının bir önemi yoktur. İade borcu
azalmaksızın değer üzerinden devam eder. Buna
karşılık bir dış olay veya üçüncü kişinin davranışı
yüzünden ortaya çıkan eksilmelerden iade borçlu-
su olan zenginleşen TBK m. 112 vd. hükümleri-
ne göre sorumlu olur. Buna göre zenginleşmenin
azalmasında zenginleşeninin bir kusuru yoksa, iade
borcundan kurtulur. Kötüniyetli zenginleşen, zen-
ginleşme sayesinde elde ettiği semere ve kazançları
elden çıkarsa da bunlardan sorumludur. Semerele-
rin sonradan dış olay ve üçüncü kişinin davranışı
ile ortadan kalkmasında zenginleşen kusurlu ise
bunlardan da sorumlu olacaktır.
dikkat
TBK m. 112 “Borç hiç veya gereği gibi ifa edilmezse
borçlu, kendisine hiçbir kusurun
yüklenemeyeceğini ispat etmedikçe, alacaklının bundan
doğan zararını gidermekle yükümlüdür.”
Zenginleşenin Yaptığı Giderleri
İstemesi
Zenginleşenin iade borcunun söz konusu oldu-
ğu hâllerde yaptığı giderleri talep hakkı, özellikle
aynen iadenin mümkün olduğu hâllerde özel bir
önem kazanır. Burada iade borçlusu sebepsiz ikti-
sap ettiği şeyi iade ederken iade alacaklısına karşı
TBK m. 80 hükmü kapsamına giren giderlerinin
ödenmesini istemişse giderler iade anında ödenme-
lidir. İade alacaklısı tarafından giderler ödenmedik-
çe TBK m. 97 hükmüne kıyasen, zenginleşen iade
4
yükümünden kaçınabilir. Yapılan ve karşılanması
gereken giderler; zorunlu, yararlı ve diğer lüks gi-
derler olarak üçe ayrılarak değerlendirilmektedir.
dikkat
TBK m. 97 ifada sıra başlığını taşımaktadır. Anılan
madde hükmü şu şekildedir: “Karşılıklı borç yükleyen
bir sözleşmenin ifası isteminde bulunan tarafın, sözleş-
menin koşullarına ve özelliklerine göre daha sonra ifa
etme hakkı olmadıkça, kendi borcunu ifa etmiş ya da
ifasını önermiş olması gerekir.”
Zorunlu Giderler
Zorunlu giderler, malın varlığını sürdürmesi ve
korunması için veya işlevini sürdürmesi için yapıl-
ması gerekli olan masraflardır. Zenginleşme konu-
su bir hayvansa bunun yemesi, içmesi ve bakımı,
gerekirse tedavisi zorunlu giderlerdir.
TBK m. 80 hükmüne göre iade borçlusu olan
iyiniyetli zenginleşen, zenginleşme konusu mala
yaptığı zorunlu giderlerin karşılanmasını isteyebi-
lir. İade anında zorunlu giderlerin malda bir değer
artışına yol açması veya malın değerinin koruması-
na etkisinin olup olmaması önemli değildir. Diğer
bir ifadeyle yapılan zorunlu giderler iade anında
ister mevcut olsun ister olmasın iyiniyetli zengin-
leşen karşılanmasını isteyebilir.
İade borçlusu zenginleşen kötüniyetli ise yap-
tığı zorunlu giderlerin karşılanmasını, zorunlu gi-
derler iade anında malda bir değer fazlalığına ne-
den olmuşsa ya da bir değer azalışını engellemişse
isteyebilir. Diğer bir ifadeyle zorunlu giderler iade
anında mevcutsa isteyebilir. Örneğin zenginleşme
konusu hayvanın hastalanması hâlinde tedavisi
için masraf yapılmış ve hayvan kurtarılmışsa iadesi
anında bu tedavi masraflarının karşılanmasını kö-
tüniyetli zenginleşen talep edebilir.
Yararlı Giderler
TBK m. 80 hükmüne göre iyiniyetli iade borç-
lusu zenginleşen mala yaptığı yararlı giderlerin
de karşılanmasını isteyebilir. Yararlı giderin yapıl-
mış olması yeterli olup iade anında yararlı giderin
mevcudiyeti, sonuçlarının veya etkisinin sona er-
miş olması önem arz etmez. Örneğin zenginleşme
konusu olan bir hayvanın, zorunlu olmayan ancak
95
4
Sebepsiz Zenginleşmeden ve Vekâletsiz İşgörmeden Doğan Borç İlişkileri
yararına olan aşılar yaptırılmışsa bu aşıların etkisi
iade anında geçmiş olsa da bu aşılar için yapılan
masrafların karşılanması istenebilir.
Kötüniyetli iade borçlusu zenginleşen yaptı-
ğı yararlı giderlerden kaynaklanan ve iade anında
hâlen mevcut olan değer fazlalığının karşılanmasını
isteyebilir. Faydalı giderler; yapılması zorunlu ol-
mayan, buna karşılık malın varlıksal veya işlevsel
değerini artıran giderlerdir.
Lüks Giderler
TBK m. 80 hükmüne göre diğer giderler olarak
belirtilen lüks giderleri gerek iyiniyetli gerek kötü-
niyetli iade borçlusu, iade alacaklısından isteyemez.
Lüks giderler, hiçbir gereği yokken sırf kişisel zevk
ve menfaatler nedeniyle yapılan masraflardır. Yapı-
lan lüks giderler iade anında mevcut bir değer artışı
sağlasa bile iade borçlusu bunları isteyemeyecektir
ancak eğer bu lüks gider mala eklenen bir fazlalık
şeklindeyse ve asıl şeye zarar vermeden çıkarılması
mümkünse iade anında giderin ödenmesi öneril-
medikçe fazlalık iade borçlusu zenginleşen tarafın-
dan sökülüp alınabilir. İade borçlusu ister iyiniyetli
sayılsın ister kötüniyetli sayılsın, şartları gerçekle-
şen söküp alma hakkını kullanabilir.
Karşılıklı tasfiye ilişkisinde, iktisap zamanları
farklı olsa da karşılıklı iadenin aynı anda gerçekleş-
mesi gerektiği kabul edilmektedir. Buna göre TBK
m. 97 hükmüne kıyase, taraflardan her biri diğeri
iade borcunu ifa veya ifasını teklif etmedikçe kendi
iade borcunu ifadan kaçınabilir. Sebepsiz zengin-
leşmede iade para ile olacak ise iade yükümlüsü
zenginleşen temerrüt faizi ödeyecekse de bunun
işlemeye başladığı an, TBK m. 117/2 hükmüne
göre onun iyiniyetli sayılıp sayılmayacağına göre
değişecektir.
Zamanaşımı ve Daimî Def’i Hakkı
Sebepsiz zenginleşmeden doğan hak bir alacak
hakkıdır. Alacak hakkı, ilanihaye devam etmez.
Diğer bir ifade ile alacaklı karşısında borçlunun
sürekli bir şekilde borcu ifa ile yükümlü tutulması
doğru görülmemiştir. Sebepsiz zenginleşmeden do-
ğan alacak hakkı da kanununda öngörülen sürenin
geçmesi ile zamanaşımına uğrar.
96
Zamanaşımı
Sebepsiz zenginleşmeden doğan talepler, zama-
naşımı süresine tabidirler. İlgili zamanaşımı süreleri
TBK m. 82 hükmünün birinci fıkrasında düzen-
lenmiştir. İlgili düzenleme şu şekildedir:
“Sebepsiz zenginleşmeden doğan istem hakkı, hak
sahibinin geri isteme hakkı olduğunu öğrendiği tarih-
ten başlayarak iki yılın ve her hâlde zenginleşmenin
gerçekleştiği tarihten başlayarak on yılın geçmesiyle
zamanaşımına uğrar.”
Zamanaşımı düzenlemesine göre fakirleştiğini
fark eden ve sebepsiz zenginleşmeye dayanan ala-
cak talebinde bulunacak kişi, bu talebini hakkın
oluştuğunu öğrendikten itibaren iki yıl içerisinde
ve her hâlde sebepsiz zenginleşme tarihinden iti-
baren on yıl içerisinde ileri sürmelidir. Aksi hâlde
talep zamanaşımına uğrar. Talebin zamanaşımına
uğradığı durumda, sebepsiz zenginleşen zengin-
leşmenin iadesine ilişkin talebe karşı zamanaşımı
def ’ini ileri sürebilecek ve iadeden kaçınabilecektir.
Zamanaşımı hususunda göz ardı edilmemesi
gereken bir husus da zamanaşımı sürelerinin nasıl
hesaplanacağıdır. İki yıllık zamanaşımı süresinin
başlangıcı hak sahibinin zenginleşmeyi geri isteye-
bileceğini öğrendiği tarihten itibaren başlayacaktır.
İade talep etme hakkının şartlarını yani fakirleşti-
ğini, buna karşın başkasının zenginleştiğini öğren-
mesine rağmen iki yıl içerisinde talepte bulunma-
yan hak sahibinin bu hakkı zamanaşımına uğramış
olacaktır.
Hak sahibinin talepte bulunabilmesi, buna
ilişkin dava açabilmesi için sebepsiz zenginleşme-
ye ilişkin olarak öğrenmesi gerekenler şöyledir:
Fakirleşen hak sahibi; zenginleşenin kim olduğu-
nu, zenginleşmenin kendisinin emeğinden veya
malvarlığından olduğunu. Hak sahibinin, zengin-
leşmenin miktarını tam olarak tespit etmesi her
zaman mümkün olmayabilir. Bu sebeple zengin-
leşmenin miktarı hususunda, en azından fakirleş-
mesine tekabül eden yaklaşık olarak zenginleşmeyi
bilmesi yeterlidir.
On yıllık sürenin hesaplanması ise daha farklı-
dır. On yıllık süre hesaplanırken sebepsiz zengin-
leşme anı dikkate alınacaktır. Sebepsiz zenginleşme
anı dikkate alınırken geçersiz sebebe dayanan ifa
sonucu zenginleşmeler ve ifa dışındaki zenginleş-
meler açısından on yıllık sürenin zenginleşme anı
olarak kabul edileceği tartışmasızdır. Öte yandan
sona eren sebebe ve gerçekleşmeyen sebebe da-

Borçlar Hukuku
yanan zenginleşmelerde on yıllık sürenin hangi
tarihten başlayarak hesaplanacağı hususunda zen-
ginleşme anının mı yoksa sebebin sona erdiği ya
da sebebin gerçekleşmeyeceğinin anlaşıldığı tarihin
mi dikkate alınacağı tartışmalıdır. Bir görüşe göre
hak sahibinin hakkının etkili korunması açısından
sebebin sona erdiği ya da gerçekleşmeyeceğinin
anlaşıldığı tarih dikkate alınmalıdır. Bir diğer gö-
rüş ise hükmün açık lafzı karşısında artık sebepsiz
zenginleşme anı haricinde bir zamanın dikkate alı-
namayacağını kabul etmektedir. Doktrinde kabul
edilen hakim görüş de hükmün açık lafzı karşısında
artık sebepsiz zenginleşme anı haricinde bir zama-
nın kabul edilemeyeceği yönündedir.
Daimî Def’i Hakkı
Sebepsiz zenginleşme her zaman bir kişinin
malvarlığında azalma suretiyle gerçekleşmez. Bazı
durumlarda zenginleşen bir alacak hakkı kazana-
bilecektir. Bu gibi durumlarda zamanaşımı süre-
leri geçse dahi sebepsiz zenginleşme suretiyle elde
edilen alacağın talep edilmesi, hakkaniyetin sağ-
lanmasını engelleyecektir. Hakkaniyeti sağlamak
amacıyla TBK m. 82 hükmünün birinci fıkrasında
sebepsiz zenginleşmeye dayanan daimî def ’i hak-
kı düzenlenmiştir. İlgili düzenleme şu şekildedir:
“Zenginleşme, zenginleşenin bir alacak hakkı kazan-
ması suretiyle gerçekleşmişse diğer taraf, istem hakkı
zamanaşımına uğramış olsa bile her zaman bu bor-
cunu ifadan kaçınabilir.”
Daimî def ’i hakkını düzenleyen hükme göre
sebepsiz zenginleşme yoluyla alacak elde eden kişi,
bu alacağını borçluya (fakirleşene) karşı ileri sür-
se fakirleşen borçlu zenginleşmenin iadesini iste-
meden zamanaşımı sürelerini geçirmiş olsa dahi
sebepsiz zenginleşmeye dayanarak borcunu öde-
mekten kaçınabilecektir. Bu düzenlemenin gerek-
liliği doktrinde tartışmalıdır. Tartışma konularına
girmeden soyut borç ikrarının düzenlendiği TBK
m.18 hükmü de dikkate alındığında sebepsiz zen-
ginleşme def ’i borçluyu koruma amacıyla getiril-
miştir. Dolayısıyla soyut borç ikrarının geçerli bir
sebebe dayanmadığı hâllerde daimî def ’i hakkı an-
lamlı bir düzenlemedir.
Daimî def ’i hakkının bir diğer özelliği ise zama-
naşımı sürelerinden bağımsız olarak her zaman ileri
sürülebilecek olmasıdır. Bu şekilde fakirleşen kişi,
fakirleşmeden kurtulabilecektir.
4
dikkat
TBK m. 18 Borç Tanınması başlığını taşır. Anılan
hüküm şu şekildedir. “Borcun sebebini içermemiş olsa
bile borç tanıması geçerlidir.” Örneğin A, B’ye 2000
TL borçluyum şeklinde bir beyanda bulunsa hatta
çoğu zaman olduğu gibi bunun için bir senet vermiş
olsa bu beyan veya senet borcun sebebinin-bağışla-
ma, ödünç- gibi gösterilmemiş olmasına geçerlidir.
Geri Verme İsteminin Niteliği ve
Benzer Olanaklarla Karşılaştırılması
Sebepsiz zenginleşmeden doğan asli borç, iade
borcudur. Aşağıda iade borcu ve bunun benzer ola-
naklarla karşılaştırılmasına yer verilmiştir.
Geri Verme İsteminin Niteliği
Sebepsiz zenginleşme bir borç ilişkisi olduğun-
dan borç ilişkilerinin tipik karakterini taşır: Nisbî bir
haktır. Bundan dolayı fakirleşene nisbî etkili olan ki-
şisel (şahsî) bir hak sağlar. Bu anlamda zenginleşenin
iflâsı hâlinde, yoksullaşanın geri verme istemi, iflas
masasından diğer alacaklıların alacaklarıyla orantılı
(garameten) bir istem hakkından ibaret kalır. Oysa
onun hakkı mülkiyet olsaydı iflâs hâlinde dahi mül-
kiyet hakkının geri verilmesini isteyebilirdi.
dikkat
Sebepsiz zenginleşmeden doğan hak nisbi bir haktır.
Bunun anlamı, sebepsiz zenginleşmeden doğan hak-
ların ve yükümlülüklerin bu borç ilişkisindeki ala-
caklıya ve borçluya ait olduğu ancak tarafları arasında
ileri sürülebileceğidir.
Zenginleşen borçlu ve fakirleşen hak sahibin-
de ayırt etme gücünün bulunması, dolayısıyla fiil
ehliyeti aranmaz. Haksız fiil niteliğinde olmadığı
için kusur araştırılmaz. Haksız fiil davasıyla yarış-
ma olursa kusur haksız fiil hükümlerine dayanak
oluşturan önemli bir tercih noktası olacaktır. Ku-
sur şart değilse de zenginleşende iyiniyetin ya da
kötüniyetin bulunmasına göre değişen kapsamda
geri verme yükümlülüğü ortaya çıkar.
97
4
Sebepsiz Zenginleşmeden ve Vekâletsiz İşgörmeden Doğan Borç İlişkileri
Sebepsiz zenginleşmeye dayanan iade talebi,
geri verme istemine dayanak oluşturabilen diğer
hukuksal olanaklardan bağımsızdır. Diğer bir ifa-
deyle sebepsiz zenginleşmenin koşulları gerçekleş-
mişse diğer bir geri vermeyi isteme olanağının da
koşulları gerçekleşmiş olsa bile sebepsiz zenginleş-
meye dayanan geri verme istemiyle dava açmak
mümkündür. Bununla birlikte diğer hukuksal ola-
naklardan birine başvurmanın mümkün olduğu
bir durumda sebepsiz zenginleşmeden dolayı geri
verme isteminde bulunulup bulunulamayacağı ayrı
ayrı değerlendirilmelidir.
Sebepsiz Zenginleşmeden
Kaynaklanan Geri Verme İsteminin
Geri Verme Yükümlülüğü Doğuran
Benzer Olanaklarla Karşılaştırılması
Çeşitli özel kanun hükümlerinde iadeye ve taz-
mine yönelik özel kuralların bulunması hâlinde
kural olarak sebepsiz zenginleşme hükümlerine
başvurulamaz çünkü burada özel hükümlerin ön-
celiği söz konusudur. Sadece bu özel hükümlerin
uygulanmasına rağmen kapsamları dışında kalan
bazı zenginleşmeler varsa sebepsiz zenginleşmenin
diğer şartlarının da gerçekleşmiş olması hâlinde
ve söz konusu özel hükümlerin bunu özellikle ya-
saklamaması şartıyla söz konusu zenginleşmeler,
sebepsiz zenginleşmenin iadesi talebiyle istenebilir.
Sebepsiz Zenginleşme ve İstihkak Davası
İstihkak davasının varlığı sebepsiz zenginleşme-
nin bulunmadığını gösterir. Mülkiyet geçtiği hâlde
eski malik ayni hakkını kaybettiğinden istihkak da-
vası açamaz fakat karşı taraf sebepsiz zenginleştiği
için sebepsiz zenginleşme uyarınca zenginleşmenin
iadesi istenir. Mülkiyetin geçmediği hâlde ise malik
istihkak davası ile bu şeyin geri verilmesini isteye-
bilir. Aynı durum diğer ayni hak sahipliğinde de
söz konusudur.
İstihkak davası ile malın iadesi talep edildiğinde
iade borcunun kapsamının belirlenmesinde haksız
zilyedin iade yükümlülüğüne ilişkin MK m. 906-
908 kuralları uygulanacağından burada sebepsiz
zenginleşmenin iade yükümlülüğüne ilişkin TBK
m. 78-80 kuralları uygulama alanı bulmaz.
98
dikkat
Mülkiyetin hakkının içeriği başlıklı TMK m.
683/II’de “Malik, malını haksız olarak elinde bu-
lunduran kimseye karşı istihkak davası açabileceği
gibi, her türlü haksız elatmanın önlenmesini de
dava edebilir.” hükmüne dayanır.
İstihkak davası ayni hakkı koruyan ayni bir da-
vadır. İstihkak davası herhangi bir hak düşürücü
süre ve zamanaşımı süresine tabi değildir.
Sebepsiz Zenginleşmeye Dayanan İade
Talebi ve Haksız Fiil Sebebiyle Tazminat
Talebi
Haksız fiil ve sebepsiz zenginleşmeden doğan
taleplerin yarışıp yarışmayacağı tartışmalıdır. Her
iki sorumluluk sebebinin şartları farklıdır. Bir
görüşe göre haksız fiilden dolayı tazminat borcu
doğan durumda bu fiili işleyen verdiği zararı taz-
min borcu altına gireceğinden zenginleşmeyecek
ve dolayısıyla sebepsiz zenginleşme hükümlerine
başvurulamayacaktır. Diğer görüş ise haksız fiil ve
sebepsiz zenginleşmenin birbirinden ilgisiz olması
düşüncesinden yola çıkarak haksız fiilden dolayı
tazminat borcu doğmasının sebepsiz zenginleşme
bulunmadığı anlamına gelmeyeceğini ileri sürmek-
tedir. Haksız fiil ve sebepsiz zenginleşmeden doğan
talepleri tam olarak yarıştıran bu görüşe göre ala-
caklı aynı miktarı dilerse haksız fiil dilerse sebepsiz
zenginleşme hükümlerine göre talep edebilir ancak
her bir talep yerine getirildiği ölçüde diğer talebin
de kapsamı daralacaktır.
dikkat
Kusura dayanan haksız fiil sorumluluğunun şartları; fiil,
hukuka aykırılık, kusur, zarar ve nedensellik bağıdır.
Sebepsiz Zenginleşme ve Sözleşmeden
Doğan Talepler
Sözleşmeden doğan taleplerin varlığı, aynı konu-
da sebepsiz zenginleşmenin gerçekleşmesine engel
olur. Sözleşmeden doğan bir borcun ifası ile sebepsiz
zenginleşmeden kaynaklanan iade talebinin yarış-

Borçlar Hukuku
ması mümkün değildir çünkü sebepsiz zenginleşme
ancak sözleşmenin geçersiz veya iptal edilmiş olduğu
durumlarda ya da sözleşmeden geçmişe etkili dönme
üzerine söz konusu olur. Bu durumlarda ise sözleş-
meden doğan bir borçtan söz edilemez.
Bazen bir sözleşme ilişkisi dolayısıyla kurulan
temaslar sırasında sebepsiz zenginleşme ortaya çı-
kabilir. Bir borcun ifası sırasında bunun çerçevesini
aşan kazandırmalar buna örnektir. Örneğin alıcı A,
2.000 TL olan bedel borcunu satıcı B’ye ödemek
isterken yanlışlıkla 3.000 TL ödemişse fazla olarak
ödediği 1.000 TL’nin iadesini sebepsiz zenginleşme
hükümlerine göre isteyecektir. Zira yapılan kazan-
dırmanın sözleşmeden doğan bir hak veya borçla
ilgisi yoktur.
Sebepsiz Zenginleşmeye Dayanan
İade Talebiyle Gerçek Olan Vekâletsiz
İşgörmeye Dayanan Talep
Vekâletsiz işgörme adından da anlaşılacağı gibi
temelde işi görülen kişinin verdiği bir vekâletin tem-
sil yetkisinin, rızasının olmadığı hâllerde karşımıza
çıkar. Gerçek vekâletsiz işgörme ile kastedilen işin
işsahibinin lehine, menfaatine uygun olarak ger-
çekleştirilmesine denilmektedir. Gerçek vekâletsiz
işgörmeden bahsedebilmek için işsahibinin bu işin
görülmesini açıkça engellememiş olması gerekir.
Örneğin başkasının bir borcunu ödemek, baygın
bir kazazedeye yardım etmek gibi. Gerçek vekâletsiz
işgörme hükümlerinin uygulanma koşulları ger-
çekleşmişse sebepsiz zenginleşme hükümlerine
başvurularak bir istemde bulunulamayacağı kabul
edilmektedir. Bu anlamda, örneğin subjektif zen-
ginleşme hâllerinde, yani zenginleşenin özel beceri
ve yeteneği ile zenginleşmeden kazanç elde etmiş
olması olasılığında, bu fazlalığın vekâletsiz işgörme
hükümleri uyarınca istenmesi mümkündür ancak:
• İşgörende başkasına ait bir işi görme ira-
desi yoksa sebepsiz zenginleşme hükümleri
uygulanacaktır. Bu durumda, sebepsiz zen-
ginleşmeye dayanan geri verme istemi aslî
niteliktedir.
• İşin görülmesinin gerektirdiği bir irade için
işgörenin ayırt etme gücü sahibi olması
gerekmektedir. Oysa işgörende ayırt etme
gücü yoksa başkasının işinin görülmesine
vekâletsiz işgörme değil, haksız fiil veya
sebepsiz zenginleşme hükümleri uygulanır
(TBK 528).
4
• Keza işsahibi tarafından karşılanmayan
masraf alacağı bakımından işgörenin sebep-
siz zenginleşme hükümlerine başvurabile-
ceği hükme bağlanmıştır (TBK 529/II). Bu
durumda sebepsiz zenginleşme hükümleri;
tamamlayıcı işlevle, gerçek vekâletsiz işgör-
mede de uygulanabilecektir.
Sebepsiz Zenginleşmeye Dayanan İade
Talebi ile Gerçek Olmayan Vekâletsiz
İşgörmeye Dayanan Talep
Başkasının işinin, işgörenin kendi çıkarına gö-
rülmesine gerçek (caiz) olmayan vekâletsiz işgörme
denir (TBK m. 530). Bu tip vekâletsiz işgörmede,
kimi durumlarda işsahibinin çıkarı bulunabilirse
de asıl olan işgörenin kendi çıkarını gözeterek işi
görmesidir. Gerçek olmayan vekâletsiz işgörmede
aslında bir kimsenin kendi çıkarı için başkasının
hukuk alanına haksız olarak karışması (müdahale-
si) söz konusudur.
Başkasının konutunu vekâleti olmaksızın kiraya
verme, izin almadan başkasının resmini veya telif
eserini yayınlama ya da patentini izinsiz kullanma
böyledir. Bu anlamda gerçek olmayan vekâletsiz
işgörme hukuka aykırı bir eylem niteliğindedir.
Bu yüzdendir ki bu tip vekâletsiz işgörme huku-
ki ilişkiye sözleşmeye değil, haksız fiile ve sebepsiz
zenginleşmeye yakınlık gösterir. Bu özelliği yüzün-
den, bir ve aynı olayda her ikisinin de koşulları ger-
çekleşmişse gerçek olmayan vekâletsiz işgörme ile
sebepsiz zenginleşmenin yarışabileceği kabul edilir.
Bu tür vekâletsiz işgörmede, işsahibine, işgör-
me sırasında elde edilen bütün kazançları isteme,
buna karşılık işgörene, yüklenmiş olduğu borçlar-
dan kurtarılmasını ve masraflarının karşılanmasını
isteme hakkı tanınmaktadır. İşgörenin borçlardan
kurtarılmasını ve masrafları isteme hakkı, bu kez
işsahibinin görülen iş dolayısıyla zenginleşmesi öl-
çüsüyle sınırlandırılmıştır. Yani, işgören, işsahibin-
den işin görülmesi nedeniyle sağlanan yararların
yol açtığı zenginleşme oranında borçtan kurtarıl-
mayı ve masraflarının ödenmesini isteyebilir. Böyle
bir durumda sebepsiz zenginleşme hükümlerinin
işlevi, yine tamamlayıcı nitelikte olup vekâletsiz
olarak işi görülen işsahibinin yükümlülüğünün
kapsamını belirlemede ölçüt kabul edilmektedir
(TBK m. 530).
99
4
Sebepsiz Zenginleşmeden ve Vekâletsiz İşgörmeden Doğan Borç İlişkileri

Öğrenme Çıktısı
1 Sebepsiz zenginleşmeden doğan borç ilişkilerini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Fakirleşmenin her durum- Sebepsiz zenginleşmeden Sebepsiz zenginleşmeden

da sebepsiz zenginleşmenin doğan borçlara sizden gün- doğan taleplerle sözleşme-
esaslı unsurları arasında yer lük hayatımızdan örnekler den doğan taleplerin neden
alıp almadığını araştırınız. bulmaya çalışın. yarışmayacağını düşününüz.

VEKÂLETSİZ İŞGÖRME gördüğü bilincine sahip olup olmayacağı hususu” gibi

Türk Borçlar Kanunu’nda genel hükümler
arasında düzenlenen ve klasik borç kaynağı olan
sözleşme, haksız fiil ve sebepsiz zenginleşmenin
yanında Borçlar Kanunu’nun özel hükümleri ara-
sında da borç kaynağı olan hukuki ilişkiler düzen-
lenmiştir. Bunlardan biri de vekâletsiz işgörmedir.
Vekâletsiz işgörme TBK m. 526-531 maddelerinde
düzenlenmiştir. Yapılan bu düzenleme ile işgören
ve işsahibi arasındaki hak ve borçlar düzenlen-
miştir. Bir yandan başkasının menfaatine hareket
eden kişinin bu davranışı sonucu bazı haklara sa-
hip olması kabul edilirken diğer yandan başkası-
nın hak ve hâkimiyet alanına müdahalenin kötüye
kullanılmasının önüne geçilmesi için işsahibi de
korunmuştur. Vekâletsiz işgörme genel olarak bir
kimsenin sözleşmeden veya kanundan kaynaklan-
mayan bir yükümlülüğü veya yetkisi olmaksızın
bir başkası ya da kendi menfaati için, başka birinin
işini görmesidir. İşgörme vekâlet olmadan yani bir
hukuki işlemle işgörene yetki veya yükümlülük ve-
rilmeden yapılmalıdır.
Vekâletsiz işgörme olumlu bir davranışı gerektir.
Bu nedenle olumsuz davranışlar diğer bir ifadeyle
yapmama şeklindeki davranışlar (harekete geçme-
me, durma) söz konusu ise vekâletsiz işgörmeden
bahsedilememektedir. Vekâletsiz işgörmede, iş-
görme şeklindeki davranışın konusu hukuki fiiller
olabileceği gibi maddi fiiller de olabilir. İşgörenin,
tatildeki iş arkadaşının bir borcunu ödemesi veya
yangından korunması için evde olmayan komşusu-
nun aracını çektirmesi vekâletsiz işgörmeye örnek
olarak verilebilir.
Aşağıda vekâletsiz işgörmeye ilişkin tartışmalı
konular, örneğin “işgörenin başkasının işini vekâletsiz
göz ardı edilerek konu genel hatları ile anlatılmak-
tadır. Vekâletsiz işgörme, gerçek vekâletsiz işgörme
ve gerçek olmayan vekâletsiz işgörme olmak üzere
ikiye ayrılarak değerlendirilmektedir.
Vekâletsiz işgörmede işgörenin iade borcu, se-
bepsiz zenginleşmedeki gibi işsahibinin fakirleş-
mesi ile sınırlı değildir. Özellikle kötüniyetli ola-
rak gerçek olmayan vekâletsiz işgörmede işgören
zenginleşmeyi iade borcu altındadır. Yine haksız
fiilden farklı olarak işsahibinin bir zararı var mı
yok mu önemli değildir. İşsahibinin hiçbir zararı
olmasa da işgörenin elde ettiği menfaati iade etme
borcu vardır.
dikkat
Vekâletsiz işgörmede işgörenin iade yükü-
münden söz edilebilmesi için işsahibinin za-
rara uğramış olması şart değildir.
İşsahibi görülen işi uygun bulursa yani sonradan
rıza gösterirse bu hâlde ilişki artık vekâletsiz işgör-
me hükümlerine göre değil vekâlet hükümlerine
tabi olacaktır. İşsahibinin uygun bulması yönündeki
irade açıklaması hem maddi fiillere hem de hukuki
işlemlere ilişkin işgörmede söz konusu olabilir.
Vekâletsiz İşgörmenin Şartları
Hem gerçek vekâletsiz işgörmede hem de ger-
çek olmayan vekâletsiz işgörmede aşağıdaki ortak
şartların varlığı, ilgili özel hükümlerin uygulanması
için aranır.

100

Borçlar Hukuku
Bir İşin Görülmesi
Vekâletsiz işgörmeden bahsedebilmek için ön-
celikle aranan şart bir işin görülmesidir. İşgörme
olumlu, verme, yapma şeklinde bir davranış olabi-
leceği gibi bir irade açıklaması şeklinde de olabilir.
Bu bağlamda, dış dünyada değişiklik yapan maddi
fiiller ile hukuki işlemler işgörme konusu olabilir
ancak olumsuz davranışlar, yapmama şeklindeki
fiiller işgörme konusu olamaz.
dikkat
Olumsuz davranışlar vekâletsiz iş-
görmeye konu edilemez.
Görülen İşin Başkasının İşi Olması
Bir başka şart ise görülen işin başkasına ait ol-
masıdır. İşgören işgörme şeklinde davranışta bulu-
nurken başkasına ait olan bir işi görmelidir. Diğer
bir ifadeyle işgörme ile başkasının hak ve hâkimiyet
alanına müdahalede bulunmalıdır.
İşin Görülmesi İçin Vekâlet Olmaması
Diğer bir şart ise vekâlet olmamasıdır. Bununla
kastedilen işgörenin işin görülmesine ilişkin yasal
veya sözleşmeden kaynaklanan bir hak ve yüküm-
lülüğünün bulunmamasıdır. İşsahibi sözleşme veya
tek taraflı bir irade açıklaması ile işgörene işin gö-
rülmesine ilişkin bir görev ve yetki vermişse artık
vekâletsiz işgörmeden bahsedilemez.
İşgörme İradesi
Son olarak tartışmalı olmakla beraber işgörenin
işgörme iradesinin yeterli olduğu kabul edilmekte-
dir. Buna işgörenin işin bir başkasına ait olup ol-
madığını bilmesi veya bir başkasının menfaatine
yönelik davrandığı bilincinde olması önemli değil-
dir. Ayırt etme gücüne sahip bir kişinin işi bilerek
ve isteyerek görmesi yeterlidir.
Kanımızca bu şartın dar yorumlanması yani
sadece işgörme iradesinin, bilincinin aranması
vekâletsiz işgörme hükümlerinin uygulama alanını
genişletmektedir. Öyle ki irade sakatlıkları nede-
niyle işi, kendi işi sanarak davranan da iptal edilen
bir sözleşmeye dayanarak işi yapan da bu hüküm-
4
lere başvurabilir. Bu hâlde sebepsiz zenginleşmeye
ilişkin hükümlerin uygulama alanı daralmış olmak-
tadır. Kanunun açıkça aradığı “Vekâleti olmaksızın
başkasının hesabına işgören, o işi sahibinin menfa-
atine ve varsayılan iradesine uygun olarak görmekle
yükümlüdür.” hükümdeki “başkanının hesabına,
işsahibinin menfaatine ve varsayılan iradesine” ifa-
deleri en azından işgörende başkasının işini gördü-
ğü bilincinin aranması gerektiği yönündeki görüşü
haklı kılmaktadır. Görülen işin kimin ve hangi işi
olduğu ise önemli değildir.
Vekâletsiz İşgörmenin Türleri
Vekâletsiz işgörme, gerçek vekâletsiz işgörme
ve gerçek olmayan vekâletsiz işgörme şeklinde
ikiye ayrılarak değerlendirilir. Aşağıda vekâletsiz
işgörmenin türleri ayrı başlıklar altında değerlen-
dirilmiştir.
Gerçek Vekâletsiz İşgörme
Gerçek vekâletsiz işgörme, işsahibinin vekâleti
bulunmaksızın, onun menfaatine ve farazi iradesi-
ne uygun bir biçimde ya da onun yasaklamasına
aykırı olmaksızın yapılan işgörmedir. Bu kapsamda
başkasına ait yanan bir binanın söndürülmesi, tati-
le giden komşunun kırılan camının onarılması ger-
çek vekâletsiz işgörme kapsamında değerlendirilir.
İşgörenin Borçları
Sözleşme benzeri bir fiil olarak nitelendirilen
gerçek vekâletsiz işgörmede hem işgörenin hem de
işsahibinin bazı borçları bulunmaktadır. İşsahibi-
nin gerçek vekâletsiz işgörme ilişkisi kapsamında-
ki borçlarından ilki TBK m. 526’ya göre, görülen
işin işsahibinin menfaatine ve varsayılan iradesine
uygun yapılmasıdır. Ancak işsahibinin gerçek ira-
desi belirlenebiliyorsa varsayılan iradesine gitmeye
gerek bulunmamaktadır. TBK m. 530 uyarınca iş-
görenin borçları arasında, işten elde edilen menfa-
atlerin işsahibine devredilmesi de bulunmaktadır.
Son olarak işgörenin işsahibine gördüğü iş hakkın-
da bilgi ve hesap verme borcu da bulunmaktadır.
İşgörenin Sorumluluğu
İşgörenin sorumluluğu ise TBK m. 527’de dü-
zenlenmiştir. İşgörenin sorumluluğu kusur sorum-
luluğudur. İşgören hem kastından hem de ihma-
101
4
Sebepsiz Zenginleşmeden ve Vekâletsiz İşgörmeden Doğan Borç İlişkileri
linden sorumludur. Temel sorumluluk unsurları
işgörenin sorumluluğu bakımından da geçerli olup
zarar ve kusurlu davranış arasında illiyet bağı da
bulunmalıdır.
İşgören işi, işsahibinin karşılaştığı zararı veya
zarar tehlikesini gidermek için yapmışsa sorum-
luluğu daha hafif olacaktır. Ancak TBK m. 527/II
hükmüne işgören, işi işsahibinin açıkça veya örtülü
olarak yasaklamış olmasına rağmen yapmışsa ve iş-
sahibinin yasaklaması da hukuka veya ahlaka aykırı
değilse beklenmedik hâlden de sorumlu olur. Bu-
radaki beklenmedik hâl; işgörenin kusuru olmayan
dış etkilerden doğan zararlardan, kazadan sorum-
luluktur. Diğer bir ifadeyle işgörenin sorumluluğu
daha ağırdır. Beklenmedik hâllerde işgörenin so-
rumluluğunu ağırlaştıran kanun koyucu, işgörene
kurtuluş kanıtı sunabilme imkânı getirmiştir. İşgö-
ren o işi yapmamış olsaydı da bu zararın beklen-
medik hâl sonucunda gerçekleşeceğini ispat ederse
sorumluluktan kurtulabilecektir.
İşsahibinin Borçları
İşsahibinin borçları genel olarak TBK m. 529’da
düzenlenmiş olup işsahibinin; işgörenin yaptığı
masrafları varsa faiziyle birlikte ödeme, işgörenin iş
nedeniyle üstlendiği borçlardan kurtarma, onun iş
nedeniyle uğradığı zararları giderme borcu bulun-
maktadır. Bunlar işgörenin sahip olduğu ve kural
olarak işsahibine karşı on yıllık zamanaşımı süre-
sinde ileri sürebileceği haklardır.
dikkat
TBK m. 529, “Vekâletsiz işgören, her türlü ihma-
linden sorumludur. Ancak, işgören bu işi, işsahibi-
nin karşılaştığı zararı veya zarar tehlikesini gider-
mek üzere yapmışsa, sorumluluğu daha hafif olarak
değerlendirilir.
İşgören, işsahibinin açıkça veya örtülü olarak yasak-
lamış olmasına karşın bu işi yapmışsa ve işsahibinin
yasaklaması da hukuka veya ahlaka aykırı değilse,
beklenmedik hâlden de sorumlu olur. Ancak, işgören
o işi yapmamış olsaydı bile, bu zararın beklenmedik
hâl sonucunda gerçekleşeceğini ispat ederse sorumlu-
luktan kurtulur.”
102
İşsahibinin masrafları ödeme borcu kapsamın-
da; işgören işi görürken gerekli özeni göstermişse
istenilen sonuç gerçekleşmese dahi işsahibinden
faydalı ve zorunlu masraflarını ödemeyi isteme
hakkı bulunmaktadır. Örneğin işgören, komşusu-
nun kaza sonucu yaralanan hayvanını kurtarmak
için veterinere götürse, ancak hayvan kurtarılamaz-
sa da işgören masrafları talep edebilir. İşgören mas-
raflara ilişkin alacağını faizi ile birlikte isteyebilir.
İşgörenin işsahibinden talep edebileceği masraflar
görülen iş bakımından zorunlu ve uygun masraflar
olup, bu kriteri aşan masrafları işsahibi ödemek zo-
runda değildir.
İşsahibinin TBK m. 529/I uyarınca bir diğer
borcu işgöreni, gördüğü iş nedeniyle üstlenmek zo-
runda kaldığı borçlardan kurtarmasıdır. İşsahibi bu
borcunu işgörenin borcunu ifa etmekle yerine geti-
rebileceği gibi borcu üstlenmek suretiyle de yerine
getirebilir. İşsahibinin işgöreni üstlendiği borçlar-
dan kurtarma yükümlülüğü ve masraflarını ödeme
borcu kanunda düzenlenmiş olmakla birlikte ücret
ödeme borcu açıkça düzenlenmiş değildir. Ancak
işin niteliği gerektiriyorsa –örneğin mesleği gereği
yaptığı bir iş ise- TBK m. 502/III’ün kıyasen uy-
gulanması suretiyle işsahibinin, işgörene ücret öde-
mesi gerekebilir.
Son olarak belirtilmelidir ki TBK m. 531 uya-
rınca işsahibinin yapılan işi uygun bularak icazet
vermesi durumunda, taraflar arasındaki ilişkiye,
geçmişe etkili olarak vekâlet hükümleri uygula-
nacaktır.
Gerçek Olmayan Vekâletsiz İşgörme
Gerçek olmayan vekâletsiz işgörme TBK m.
530’da düzenlenmiştir. Gerçek vekâletsiz işgörme
ile arasındaki temel fark, TBK m. 530‘da “İşsahibi,
kendi menfaatine yapılmamış olsa bile…” şeklindeki
düzenlemeden hareketle, görülen işin işsahibinin
menfaatine olmaması diğer ifadeyle işgörenin ken-
di menfaatine başkasının işini görmesidir.
Buna göre gerçek olmayan vekâletsiz işgörme,
işgörenin bir başkasının işini kendine menfaat sağ-
lamak üzere görmesidir. İşgörenin başkasının işini
görürken işin başkasının olduğunu bilerek ya da
bilmeyerek hareket etmesi arasında fark görülme-
mektedir. Gerçek olmayan vekâletsiz işgörme, ge-
nel olarak haksız fiile yakın görülmektedir. Uygu-
lamada gerçek olmayan vekâletsiz işgörme, en fazla
fikri ve sınai hakların ihlali durumunda karşımıza
 4
Borçlar Hukuku

çıkmaktadır. Örneğin bir başkasının markasını hu-
kuka aykırı olarak kullanan kişinin sattığı malların
bedelinin marka sahibi tarafından talep edilmesi
temelde gerçek olmayan vekâletsiz işgörmeye da-
yanmaktadır.
Madde metninde işgörenin iyiniyetli olup ol-
mamasına dayalı bir ayrım yapılmamış olsa da
doktrinde iyiniyetli ve kötüniyetli gerçek olmayan
vekâletsiz işgörme olarak ikili bir ayrıma gidilmek-
tedir. Bu ayrıma bağlanan en önemli hukuki sonuç,
işsahibinin işgörenin elde ettiği tüm kazançları talep
edebilme hakkının, sadece kötüniyetli gerçek olma-
yan vekâletsiz işgörmede söz konusu olacağıdır.
Gerçek vekâletsiz işgörmenin aksine, gerçek
olmayan vekâletsiz işgörmede işsahibinin, işgöre-
nin işi görürken uğramış olduğu zararları tazmin
etme yükümlülüğü bulunmadığı gibi işgörenin
görülen işten dolayı ücret isteme hakkı da bulun-
mamaktadır.
dikkat
Gerçek olmayan vekâletsiz işgörme de işgörenin iade
yükümü brüt gelirdir.

Tarafların Borçları Zamanaşımı

Gerçek olmayan vekâletsiz işgörmede, yapılan
iş işsahibinin kendi menfaati için yapılmasa da
işgörmeden doğan yararları işsahibinin edinme
hakkı bulunmaktadır. Buna karşın işsahibinin,
zenginleştiği ölçüde işgörenin masraflarını ödeme
ve onun iş nedeniyle altına girdiği borçlardan kur-
tarma yükümlülüğü bulunmaktadır. Ayrıca işsahi-
binin vekâletsiz işgörenden haksız fiil hükümlerine
göre tazminat talep etme hakkı da bulunmaktadır.
Gerçek olmayan vekâletsiz işgörmede işgörenin
en temel borcu, elde ettiği menfaatleri işsahibine
geri verme borcudur. İşsahibinin bu alacağı, TBK
m. 530 kapsamında işgörenin elde ettiği net gelir-
dir. Yani işgörenin brüt gelirinden masraflarının
düşülmesinden sonra kalan değerdir.
Vekâletsiz işgörmede tarafların haklarının ala-
cak hakkı olması nedeniyle hem işgörenin hem
de işsahibinin alacağını ileri sürme hakkı, özel bir
hükümle düzenlenmediğinden genel hükümlere
tabidir. Zamanaşımı açısından vekâletsiz işgörme-
nin gerçek veya gerçek olmayan vekâletsiz işgörme
olarak ayrıma tabi tutulmasının bir önemi olma-
malıdır. İster sözleşme ilişkisine yakın olan gerçek
vekâletsiz işgörme ister haksız fiil ilişkisine yakın
olan gerçek olmayan vekâletsiz işgörme olsun özel
bir hüküm zamanaşımını düzenlenmediğinden on
yıllık genel zamanaşımı süresinin tarafların hakları
için geçerli olacağının kabulü yerinde olacaktır.

Öğrenme Çıktısı
2 Vekâletsiz işgörmeden doğan borç ilişkilerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Gerçek olmayan vekâletsiz Gerçek vekâletsiz işgörme-

işgörmede işgörenin iade
borcu ve kapsamı hakkında
bilgi veriniz.
Vekâletsiz işgörme ve sebep-
de işgörenin ücret talebinde
siz zenginleşme arasındaki
bulunabileceği durumlar
ilişkiyi değerlendiriniz.
var mıdır? Açıklayınız.

103
 4
Sebepsiz Zenginleşmeden ve Vekâletsiz İşgörmeden Doğan Borç İlişkileri

Sebepsiz zenginleşmeden doğan

1 borç ilişkilerini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Borcun kaynaklarından biri de sebepsiz zenginleşmedir. Se-

Sebepsiz Zenginleşme Kavramı
bepsiz zenginleşme TBK m. 77-82 arasında düzenlenmiştir.
Sebepsiz zenginleşmenin dört unsuru vardır. Bunlar; zenginleş-
me, fakirleşme, haklı bir sebebin bulunmaması ve nedensellik
bağıdır. Sebepsiz zenginleşmeyi yalnızca malvarlıklarında haklı
bir sebep olmadan gerçekleşen zenginleşmenin telafisi olarak
görmekte olan yazarlarca fakirleşme sebepsiz zenginleşmenin
şartı olarak aranmamaktadır. Sebepsiz zenginleşmeden doğan
asıl borç iade borcudur. Alacaklının iade talebi, sebepsiz zengin-
leşenin iyiniyetli veya kötüniyetli olmasına göre değişmektedir.
Doktrinde bazı taleplerin sebepsiz zenginleşme talebiyle yarışıp
yarışmayacağı değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme istihkak
talebi; sözleşmeden doğan talepler, haksız fiilden doğan talep-
ler, vekâletsiz işgörmeden doğan taleplerle ilgili olarak yapıl-
maktadır.

Vekâletsiz işgörmeden doğan

2 borç ilişkilerini açıklayabilme

Vekâletsiz işgörme, Borçlar Kanunu’nun özel hükümler kısmın-

Vekâletsiz İşgörme
da düzenlenmiş, genel borç kaynaklarından biridir. Vekâletsiz
işgörme genel olarak bir kimsenin sözleşmeden veya kanundan
kaynaklanmayan bir yükümlülüğü veya yetkisi olmaksızın, bir
başkası ya da kendi menfaati için başka birinin işini görmesidir.
Vekâletsiz işgörme, gerçek vekâletsiz işgörme ve gerçek olmayan
vekâletsiz işgörme şeklinde ikiye ayrılarak incelenir. Vekâletsiz
işgörmenin her iki türü için ortak olan koşullar şunlardır. Bir
işin görülmesi, görülen işin başkasının işi olması, işin görülmesi
için vekâlet olmaması ve işgörme iradesidir.
Hem gerçek vekâletsiz işgörmede hem gerçek olmayan
vekâletsiz işgörmede işsahibinin ve işgörenin borçları Türk
Borçlar Kanunu’nda düzenlenmiştir. Vekâletsiz işgörmenin her
iki türünden doğan taleplerin genel zamanaşımı süresi olan on
yılda zamanaşımına uğrayacağı kabul edilir.

104
 4
Borçlar Hukuku

1 Sebepsiz zenginleşmeden doğan borçlarda 6 Aşağıdakilerden hangisi sebepsiz zenginleş-

alacaklının sahip olduğu hakkın türü aşağıdakiler- meye dayanılarak talep edilebilir?
den hangisidir?

neler öğrendik?
A. Evlendirme aracılığı için verilen ücret
A. Nisbi hak B. Rıza ile ifa edilen kumar borcu
B. Mutlak hak C. Geçersiz hukuksal işleme rağmen ifa edilen şey
C. Yenilik doğuran hak D. Zamanaşımına uğramasına rağmen ifa edilmiş
D. Kişisel hak borç
E. Ayni hak E. Ahlaki bir ödevin ifası için verilen şey

2 Sebepsiz zenginleşmeden doğan borcun ala- 7 Sebepsiz zenginleşme dolayısıyla yoksullaşan

caklısı sayılabilmenin asgari koşulu aşağıdakilerden aleyhine borç doğduğu durumlarda borçluya za-
hangisidir? manaşımının geçmesine rağmen borcu ödemek-
A. Fiil ehliyetine sahip olma ten kaçınma imkânı veren def ’i aşağıdakilerden
B. 18 yaşını doldurmuş olma hangisidir?
C. Kısıtlanmamış olma A. Daimi def ’i
D. Hak ehliyetine sahip olma B. İptal def ’i
E. 15 yaşını doldurmuş olma C. Ayıp def ’i
D. Kaçınma def ’i
3 Vekâletsiz işgörmeden doğan alacakların tabi E. Peşin dava def ’i
olduğu zamanaşımı süresi kaç yıldır?
A. 1 B. 2 8 Sebepsiz zenginleşmeden doğan iadeyi talep
C. 5 D. 10 hakkının tabi olduğu kısa zamanaşımı süresi kaç
E. 20 yıldır?
A. 1 B. 2
4 Başkasının otomobilini vekâleti olmaksızın C. 3 D. 5
satan kişinin fiilinin hukuki niteliği aşağıdakiler- E. 10
den hangisidir?
A. Gerçek olmayan vekâletsiz işgörme
9 Aşağıdakilerden hangisi vekâletsiz işgörmeye
B. Borca aykırı davranış konu edilemez?
C. Gerçek vekâletsiz işgörme
D. Haksız fiil A. Hukuki fiiller
E. Ahlaka aykırı davranış B. Maddi fiiller
C. Olumsuz edimler
5 Bir kimsenin yurt dışında bulunan komşusu- D. Yapma edimi
nun patlayan su borusunu onun haberi olmadan E. Verme edimi
tamir ettirmesi hâlinde, yapmış olduğu masraflar
konusunda komşusuna yönelteceği talebin hukuki 10 Aşağıdakilerden hangisi sebepsiz zenginleş-
niteliği aşağıdakilerden hangisidir? menin unsurlarından biri değildir?
A. Gerçek vekâletsiz işgörme A. Zenginleşme
B. Borca aykırılık B. Yoksullaşma
C. Ahlaka aykırılık C. Kusur
D. Sebepsiz zenginleşme D. Nedensellik bağı
E. Gerçek olmayan vekâletsiz işgörme E. Haklı bir sebebin bulunmaması

105
4
Sebepsiz Zenginleşmeden ve Vekâletsiz İşgörmeden Doğan Borç İlişkileri

Yanıtınız yanlış ise “Geçerli Olmayan Sebebe

1. A Yanıtınız yanlış ise “Sebepsiz Zenginleşme” 6. C
Dayalı İfa” konusunu yeniden gözden geçi-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
riniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “Sebepsiz Zenginleşme” 7. A Yanıtınız yanlış ise “Daimî Def ’i Hakkı” ko-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Zamanaşımı ve Daimî

3. D Yanıtınız yanlış ise “Zamanaşımı” konusunu 8. B
Def ’i Hakkı/Zamanaşımı” konusunu yeni-
yeniden gözden geçiriniz.
den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Gerçek Olmayan

4. A 9. C Yanıtınız yanlış ise “Bir İşin Görülmesi” ko-
Vekâletsiz İşgörme” konusunu yeniden göz-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sebepsiz Zenginleşme-

5. A Yanıtınız yanlış ise “Gerçek Vekâletsiz İşgör- 10. C
nin Şartları” konusunu yeniden gözden ge-
me” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Fakirleşmenin sebepsiz zenginleşmenin unsurları arasında olup olmadığı

doktrinde tartışmalıdır. Bazı hâllerde taraflardan biri haksız zenginleşirken
karşı tarafın malvarlığında bir eksilme olmayabilir. Fakirleşmenin bir şart ola-
rak kabul edilmesi hâlinde bu durumlarda sebepsiz zenginleşmeden bir talep
Araştır 1 doğmayacaktır. Örneğin A, para ödemeden B otobüs firması ile kimseye sa-
tılmayan bir koltukta seyahat eder ise A, ödemediği bilet parası kadar zen-
ginleştiği hâlde B otobüs firmasının buna mukabil fakirleşmesi söz konusu
olmayacaktır.
Tartışmanın temelinde sebepsiz zenginleşme kurumuna atfedilen işlev yatar.

Gerçek olmayan vekâletsiz işgörmede işgörenin en temel borcu elde ettiği

Araştır 2 menfaatleri işsahibine geri verme borcudur. İşsahibinin bu alacağı TBK m.
530 kapsamında işgörenin elde ettiği net gelirdir. Yani işgörenin brüt gelirin-
den masraflarının düşülmesinden sonra kalan değerdir.

106

Borçlar Hukuku
Kaynakça
Akıntürk, T., Ateş, D., (2020). Borçlar Hukuku.
İstanbul: Beta Yayınevi.
Kılıçoğlu, A. M. (2019). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler. Ankara: Turhan Kitabevi.
H. Nomer, (2020). Borçlar Hukuku Genel Hükümler.
İstanbul: Beta Yayınevi.
O. G. Antalya, (2019). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler. Ankara: Seçkin Yayınevi.
4
F. Eren, (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler.
Ankara: Yetkin Yayınevi.
A.Arpacı, R. Serozan, H. Hatemi, N.
Kocayusufpaşaoğlu, (2017). Borçlar Hukuku
Genel Bölüm. İstanbul: Filiz Kitabevi.
K.Oğuzman, T. Öz, (2018). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler, C.I/II. İstanbul: Vedat Kitapçılık.
R. Serozan, (2018). İfa, İfa Engelleri ve Haksız
Zenginleşme, İstanbul: Filiz Kitapçılık.
107
 Bölüm 5
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi
öğrenme çıktıları

1 2
Alacaklının Temerrüdü
Borçların İfası 2 Alacaklı temerrüdünün şartları ve
1 Borçların ifasını açıklayabilme sonuçlarını sıralayabilme

3 Borcun İfa Edilememesi

3 Borcun ifa edilmemesini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • İfa • Parça Borcu • Cins Borcu • Seçimlik Borç • Muacceliyet • Faiz • Kötü İfa
• Borçlu Temerrüdü

108

Borçlar Hukuku
GİRİŞ
Borçlar Hukuku, Medeni Hukukun bir alanı
olup kişiler arası borç ilişkilerini düzenler. Herhan-
gi bir şekilde doğmuş bir borcun nasıl ifa edileceği
temelde Türk Borçlar Kanunu hükümlerinde dü-
zenlenmiştir Ancak ifa kavramı Borçlar Kanununda
tanımlanmış değildir. Borcun ifası borçlanılan edi-
min yerine getirilmesidir. Borçlanılan edimin yerine
getirilmesiyle borçlu borcundan kurtulur. Borçlanı-
lan edimin yerine getirilmesinde çeşitli hususların
dikkate alınması gerekir. Bunlar özellikle ifanın ko-
nusu, ifanın yapılacağı şahıs, ifanın yeri ve zamanı-
dır. Ayrıca Türk Borçlar Kanununda ifanın ispatına
ilişkin özel düzenlemelerde bulunmaktadır.
Alacaklı yüzünden ifanın gerçekleşmemesi
hâllerinin en yaygın biçimlerinden biri alacaklının
temerrüdüdür. Alacaklı temerrüdü alacaklının ifayı
kabul etmekten ya da kendisi tarafından yapılması
gereken şeyleri yapmaktan haklı bir sebep olmaksı-
zın kaçınmasıdır.
Borcun gereği gibi ifa edilmemesi ise borcun
ifasının imkânsız olmasından ya da borcun ifasının
imkânsız olmamasına rağmen borçlunun borcunu
yerine getirmemesinden veya kötü ifadan kaynak-
lanabilir. Türk Borçlar Kanununda temerrüt ve
imkânsızlık özel olarak düzenlendiğinden borcun
gereği gibi ifa edilmemesi dar anlamı ile kötü ifayı
karşılamaktadır.
BORÇLARIN İFASI
İfa kanunlarda tanımlanmamıştır. Genel anlamı
ile ifa, borçlanılan edimin yerine getirilmesidir. Bu
anlamda her türlü edimin yerine getirilmesi ifa sayılır.
Dar anlamda ifa: Münferit bir borcun yerine
getirilmesidir. Örneğin kira sözleşmesinde Ocak
ayının kirası ödenince Ocak ayının borcu sona er-
mekte ama hukuki ilişki devam etmektedir.
Geniş anlamda ifa: Bütün münferit borç ilişkile-
ri dahil olmak üzere hukuki ilişkiden doğan bütün
borçların yerine getirilmesidir. Bir yıllık kira sözleş-
mesinde on iki ayın kirası ödenip ev alındığı gibi
teslim edilmişse borç sona erer. Evde herhangi bir
tahribat varsa borç gerektiği gibi ifa edilmediği için
sona ermez. Borç devam ettiği için de zararın tazmi-
ni için borç ilişkisinden doğan haklar kullanılabilir.
Hukuki ilişkinin sona erdiğini söyleyebilmek
için o hukuki ilişkiden doğan bütün borç ilişkileri-
nin sona erdirilmesi gerekir.
5
İfa; verme, yapma veya yapmama şeklinde ola-
bilir. İfa verme ya da yapma şeklindeyse hukuki
işlem ya da maddi fiil şeklinde yerine getirilir. Yap-
mamada ise olumsuz bir davranış olan kaçınma söz
konusudur.
İfayı Yapacak Şahıs
Normal olarak borç, borçlu tarafından yerine
getirilir ancak üçüncü kişinin ifası da kural olarak
geçerlidir. TBK m. 83 hükmünde borcun kim ta-
rafından ifa edileceği düzenlenmiştir. TBK m. 83
hükmüne göre, “Borcun, bizzat borçlu tarafından
ifa edilmesinde alacaklının menfaati bulunmadık-
ça borçlu, borcunu şahsen ifa etmekle yükümlü de-
ğildir.” Borçlu borçlanılan edimi kaideten şahsen
ifa etmek zorunda değildir. Bu hükme göre bizzat
borçlu tarafından ifada alacaklının menfaati varsa
borcun borçlu tarafından ifa edilmesi gerekir. Ala-
caklının da üçüncü kişinin ifasını kaideten kabul
etmesi gerekir. Aksi hâlde alacaklı ifayı reddederek
alacaklı temerrüdüne düşmüş olur.
Borçlu borcu bizzat ifa zorunda olduğu hâllerde
yerine başkasını ikame etmesi mümkün değildir
ancak borçlunun kendi idaresi altında yardımcı
şahıs, yani ifa yardımcısı kullanması mümkündür.
Bu belirleme borç ilişkisinin niteliğine göre yapı-
lır. Örneğin, bir ameliyat yapma borcu altına giren
doktor kendi yerine başkasını ikame edemez fakat
ameliyat sırasında yardımcı olarak asistan ve hem-
şire kullanabilir. Burada söz konusu olan edim yar-
dımcı şahıs kullanılmasına müsait bulunmaktadır.
İfanın başkasına bırakılıp bırakılmayacağı ile ifa
yardımcısı kullanıp kullanmayacağı her borç ilişki-
sinde ayrı ayrı değerlendirilmelidir.
Yapmama borcu niteliği itibarıyla bizzat borçlu
tarafından ifa edilir. Yani kaçınma mükellefiyetine
borçlunun şahsen riayet etmesi gerekir.
Ayrıca tarafların anlaşmasıyla da üçüncü bir
kişinin ifayı gerçekleştiremeyeceği düzenlenebilir.
TBK m. 83 hükmü yedek hukuk kuralıdır.
Üçüncü Şahsın İfası
Borcun borçlu veya üçüncü şahıs tarafından
ifasının alacaklı için farksız olduğu hâllerde borç-
lu borcun ifasını bir üçüncü şahsa bırakabilir. Bu
üçüncü şahıs borçlunun temsilcisi olabilir. Üçüncü
kişi tarafından ifa uygulamada özellikle para borç-
larında söz konusu olur.
109
5
Üçüncü kişinin ifası borçlunun muvafakati-
ne gerek olmaksızın alacaklının ifayı kabulüyle
borçluyu borçtan kurtarır. Alacaklının da üçüncü
kişinin ifasını kaideten kabul etmesi gerekir. Aksi
hâlde alacaklı ifayı reddederek alacaklı temerrü-
düne düşmüş olur. Ancak üçüncü şahsın ifasına
borçlu rıza göstermiyorsa, bu takdirde alacaklının
üçüncü şahsın ifasını reddetmesi hâlinde temerrü-
de düşmeyeceği kabul edilmektedir.
Bazen üçüncü şahsın ifası zorunlu olabilir. Yani
taraflar ifanın mutlaka üçüncü kişi tarafından yapı-
lacağını kararlaştırabilirler. Ödemelerde akreditife
başvurulmuşsa bu tür bir durum söz konusudur.
Taraflar, eşyayı temsil eden senetlerin belirlenen
bankaya ulaşmasıyla bankanın malın bedelini öde-
yeceğini kararlaştırmışsa bu tarzda ifayı (yani üçün-
cü şahsın ifasını) asli ifa olarak kabul etmiş olurlar.
Üçüncü şahsın borçlunun borcunu ifa ettiğin-
den bahsedebilmek için üçüncü kişinin söz konusu
borcu ifa amacıyla hareket etmesi gerekir. Şayet ifa
bir maddi fiil değil de kazandırıcı işlemse alacaklı
ile üçüncü şahsın kazandırıcı sebep üzerinde fikir
birliği olmalı ve yapılan kazandırmanın borçlunun
borcunun ifası olduğu hususunda anlaşmış olma-
ları gerekir.
Üçüncü şahıs, borçlunun borcunu ifa için borç-
luya ait bir hakta tasarruf edecekse tasarruf yetki-
sinin de olması gerekir. Borçluya tasarruf yetkisi
vekâlet ya da temsil yoluyla verilebilir.
Üçüncü şahıs borçluya bağışta bulunmak ama-
cı dışında bir taahhüdünü yerine getirmek için
borçlunun borcunu ifa etmişse borçluya karşı haiz
olacağı haklar borçlu ile üçüncü şahıs arasındaki
sözleşmeye göre çözülecektir. Üçüncü şahıs bağış-
lama amacıyla hareket etmediyse veya üçüncü şahıs
ile borçlu arasında herhangi bir sözleşmesel ilişki
yokken üçüncü şahıs borcu ifa etmişse ya vekâletsiz
iş görme ya da sebepsiz zenginleşme hükümlerine
göre borçluya rücu edebilir.
Üçüncü şahsın borcu ifası kural olarak borcu
sona erdirir ancak kanunun belirttiği bazı hâllerde
üçüncü şahsın ifası alacaklıyı tatmin etse de borç
ilişkisi sona ermez. Kanun buna halefiyet demek-
tedir. Bu durumda üçüncü kişi ifada bulunarak
alacaklının yerine geçer ve alacaklıya sağlanan gü-
vencelerden yararlanabilir.
110
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi
İfanın Yapılacağı Şahıs
İfa kural olarak alacaklıya veya alacaklının yet-
kilendirdiği bir şahsa yapılır. Alacaklının verdiği
yetki temsil veya vekâletten doğar.
Borçlu ifayı alacaklıya veya alacaklının yet-
kilendirdiği bir şahıstan başkasına yaparsa borç
sona ermez. Alacaklı ifaya kendi yerine katılması
ve özellikle verilecek şeyi ifa olarak kabul etmesi
için üçüncü şahsa temsil yetkisi vermişse, temsil-
ciye yapılan ifalar geçerlidir ve borcu sona erdirir.
Sahte belge (sahte vekâletname ya da sahte mirasçı-
lık belgesi gibi) gösteren ama yetkili olmayan şahsa
yapılan ifa geçerli bir ifa olmaz. Alacaklıya yeni bir
ifa yapılmalıdır. Kanun ancak ifanın yetkili şahsa
yapılması hâlinde borcun sona ereceğini düzenle-
mektedir. Burada borçlunun iyi niyetli olması so-
nucu değiştirmez, zira iyi niyet kanunda gösterildi-
ği oranda korunur.
Borçlunun üçüncü şahsa ifa yükümlülüğü ta-
rafların anlaşmasından, kanun hükmünden ya da
hâkimin hükmünden kaynaklanabilir. Hacizli bir
alacağın borçlusu kanun gereği haczin ihbarından
sonra ancak geçerli olarak icra memurluğuna ifa-
da bulunabilecektir. İfanın hâkimin hükmü gereği
üçüncü şahsa yapılması mecburiyetine, eşlerden
birinin aile vazifelerini ihmal etmesi hâlinde bu
eşin borçlularına, ödemeyi diğer eşe yapmaları hu-
susunda hâkimin emir vermesi örnek gösterilebilir
(TMK m. 193). Burada borçlular bu emir uyarınca
borcu alacaklı olan eşe değil, diğer eşe ifa edecek
ve ancak bu şekilde borçtan kurtulabileceklerdir.
Borçluların bu emirden sonra alacaklı olan eşe öde-
me yapmaları onları borçtan kurtarmaz ve diğer eşe
yeni bir ifada bulunmak zorunda kalırlar.
İfanın Konusu
İfanın konusu kural olarak, borçlanılan edimdir.
Borçlu neyi borçlanmışsa onu ifa etmek zorunda-
dır. Alacaklı da borçlanılan edimden başka bir şe-
yin ifa edilmesini talep edemez. Borçlanılan şey ifa
edilmedikçe geçerli bir ifa söz konusu olmayacağı
gibi borç da sona erme. ancak bu kuralın istisnaları
bulunmaktadır. Tarafların anlaşması ile borçlanılan
şeyden başka bir şeyin verilmesiyle de geçerli bir
ifa yapılabilir. Bu durumda tarafların ifa safhasına
gelmeden önce ayrıca bir anlaşma yaparak ifa ko-
nusunu başka bir şeye dönüştürmeleri gerekir. Bu
anlaşma çeşitli şekillerde olabilmektedir.

Borçlar Hukuku
Borçlu borçlandığı edimi bütün olarak ifa etmek
zorundadır. Bütünüyle ifa için alacağın muayyen
(belirli) ve muaccel (vadesi gelmemiş) olması gerekir.
Belirli ve muaccel bir alacak varsa kural bütünüyle
ifadır ve alacaklı kısmi ifayı kabul etmeye mecbur
değildir ancak menfaati varsa alacaklı bunu da ka-
bul edebilir.
Edim niteliği itibariyle bölünebiliyorsa, kısmi
ifa mümkündür. Öte yandan TBK m. 84 gereği,
alacaklı kısmi ifayı kabule kural olarak mecbur de-
ğildir ancak bazı hâllerde alacaklı kısmi ifayı kabule
mecburdur:
• Taraflar kısmi ifa yapılabileceği konusun-
da önceden açık veya örtülü olarak anlaş-
mışlarsa alacaklı kısmi ifayı kabule mec-
burdur. Kısmi ifayı kabulden kaçınırsa ifa
edilmek istenen kısım için alacaklı temer-
rüdüne düşer.
• Borç taksitlere bağlanmış olup da henüz
taksitlerin tamamı muaccel olmuş değil-
se alacaklı muaccel kısmın ifasını kabule
mecburdur. Bu husus TBK m. 84 hükmü-
nün zıt anlamından anlaşılmaktadır. Me-
sela, satılan bir malın satış bedelinin 3 ayrı
vadede ve 3 ayrı taksitte ödenmesinin ka-
rarlaştırılması böyledir. Bu durumu, aynı
sözleşme sebebiyle muhtelif tarihlerde do-
ğacak ayrı alacakların ifası ile karıştırma-
mak gerekir. Kira borçları böyledir. Burada
her ay yeni bir borç doğmakta ve bu ifa
edilmektedir. Bunun kısmi ifayla bir ilgisi
yoktur.
• Alacağın bir kısmı ihtilaflıysa ihtilaflı olma-
yan kısım ifa edilebilir ve alacaklı bu ifayı
kabule mecburdur.
• Borçlunun sunduğu kısmi ifayı reddetmek,
dürüstlük kuralına aykırı olabilir. Bu tak-
dirde alacaklı dürüstlük kuralı gereği kısmi
ifayı kabule mecburdur. Örneğin, edimin
çok büyük miktarlarda olması ve bir defada
ifanın çok zor olması durumu böyledir.
• Kanunun özel hükümleri kısmi ifayı ta-
nıyorsa, alacaklı bunu kabule mecburdur.
Mesela, TTK m. 709/b.2’ye göre poliçe ha-
mili kısmı ödemeyi reddedemez.
Alacaklı ister rızaen isterse de mecburen kısmi
ifayı kabul etmiş olsun, burada ifa edilen miktar
nispetinde borç sona erer. Başka bir deyişle borçlu
ifa ettiği kısma ait borcundan kurtulur.
5
Çeşitli Edimlerin Özellikleri
Öğretide edim kavramının farklı kriterden ha-
reketle gruplandırılması alışkanlık hâline gelmiş-
tir. Aşağıdaki başlıkta çeşitli edim türlerine yer
verilmiştir.
Parça Borçları-Cins Borçları
Sözleşme konusu şey, bireysel özellikleri ile be-
lirlenmiş ise parça borcu söz konusu olur. Sözleşme
konusu şeyin parça borcu mu çeşit borcu mu ol-
duğu taraf iradelerinden anlaşılır. Borcun konusu
parça borcuysa, bunun ifası için mutlaka o parça
borcunun verilmesi gerekmektedir. İfa olarak her-
hangi bir şey değil, ferden tayin edilmiş olan şey
verilecektir.
Cins (çeşit) borçları, bunlar çeşidiyle belirlenen
borçlardır. Burada ifanın konusu, söz konusu cinse
dahil şeylerden herhangi bir şey olabilir.
TBK m. 86’ya göre, “Çeşit borçlarında hukuki
ilişkiden ve işin özelliğinden aksi anlaşılmadıkça,
edimin seçimi borçluya aittir. Ancak borçlunun seçe-
ceği edim, ortalama nitelikten daha düşük olamaz.”
Cins borcunu ifa edecek borçlu, orta vasıftan
aşağı bir şeyi ifa konusu yaptığı takdirde alacaklı
borçlunun sunduğu ifayı kabul etmeyebilir. Bu du-
rumda borçlu, vasfa uygun ifayı teklif etmedikçe
borcu ifa etmemenin sonuçlarına katlanır.
Seçimlik Borç
Borcun konusu başlangıçta birden çok olarak
belirlenmiş ama ifanın bu borçlardan yalnızca bi-
riyle yapılacağı kararlaştırılmışsa, seçimlik borç söz
konusu olur.
TBK m. 87’ye göre aksi kararlaştırılmadıkça
seçimlik borçlarda seçim hakkı borçluya aittir fa-
kat tarafların açıkça kararlaştırmalarıyla veya işin
mahiyeti gereği seçim hakkı alacaklıya veya üçüncü
kişiye de ait olabilir. (Lokantada yemek seçmek ala-
caklıya aittir.)
Borçlu ifayı serbestçe seçebilir ve alacaklının
buna karışma hakkı yoktur. Seçim hakkı sahibi, bu
hakkını kullanınca ifanın konusu, seçilen o edim
olur ve diğer edimler borcun konusu olmaktan çıkar.
Para Borçları
Para borçları, kural olarak ülke parasıyla ödenir.
Bu, ülkede ifa anında tedavülde olan paradır.
111
5
Türk Hukukuna göre yabancı para ile geçer-
li olarak borçlanmak mümkündür. Yabancı para
borçlarının ifasına ilişkin olarak TBK m. 99 hük-
münde bir düzenleme yer almaktadır. Bu hükme
göre eğer borç sözleşmesinde borç konusu olan ya-
bancı paranın “aynen ödeneceği” bu kelimelerle veya
başka bir ifade ile şart edilmemişse borç, yabancı
para ile ya da ödeme günündeki rayiç üzerinden
ülke parasıyla da ödenebilir. Bu takdirde borçlu
bir seçim hakkına sahip olur. Burada borçlu isterse
borcu yabancı para ile isterse de vade günündeki
kur üzerinden Türk Lirası ile ifa edebilir. Alacaklı
bunu reddedemez ancak aynen ödeme kaydı yok-
sa ve borç ödeme gününde ödenmediyse alacaklı
borcun aynen (yabancı para) veya vade ya da fiilî
ödeme günündeki rayiç üzerinden Ülke parası ile
ödenmesini isteyebilir. Borçlunun vadede ifada bu-
lunmaması üzerine görüldüğü üzere, seçim hakkı
alacaklıya aittir. Borçlunun bu durumda artık bir
seçim hakkı bulunmamaktadır.
Paranın değerindeki değişmelere karşı sözleşme-
ye birtakım kayıtlar konmuşsa (Altın değeri, döviz
değeri veya indekse göre ayarlama kaydı gibi) bunlar
hukuken geçerlidir. Bu gibi durumlarda altın değeri
kaydını ve döviz değeri kaydını, altınla ifa kaydı ve
aynen dövizle ödeme kaydı ile karıştırmamak gere-
kir. Altın veya döviz kaydı değeri varsa borç vade ta-
rihinde söz konusu altının veya dövizin karşılığı kaç
para tutuyorsa o miktar para ile ödenecektir.
Mesela l kg külçe altın veya 1000 USD şeklinde
bir kayıt varsa borç bu değerler üzerinden belirle-
nen miktar olarak ödenecektir ancak altınla ifa veya
aynen dövizle ödeme kaydı varsa ifa ancak belirle-
nen şekilde yapılabilecektir. Mesela l kg külçe altın
veya 1000 USD borç varsa bunun ifası ancak o l
kg külçe altının ve 1000 USD verilmesiyle sağlanır.
dikkat
Türk Lirasının döviz kaydına bağlanması ile
üstlenilen bir borcun yabancı para ile ödenmesi
birbirinden farklıdır.
Bununla birlikte 1567 sayılı Türk Parasının
Kıymetini Koruma Hakkında Kanun kapsamın-
da 13.09.2018 tarihinde yayımlanan Türk Parası
Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar’da
Değişiklik Yapılmasına dair 85 sayılı Cumhurbaş-
112
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi
kanı kararı ile bazı sözleşmelerde Türk Parası üze-
rinden bedel kararlaştırma zorunluluğu ve mevcut
yabancı para üzerinden bedel belirlenen sözleşme-
lerde de kararın yayımlandığı tarihten itibaren 30
gün içerisinde Türk Parasına çevirme zorunluluğu
getirilmiştir. Türk Parası Kıymetini Koruma Hak-
kında 32 Sayılı Karara İlişkin Tebliğ (Tebliğ No:
2008-32/34)’de Değişiklik Yapılmasına Dair Teb-
liğ (Tebliğ No: 2018-32/51) kapsamında Türk Pa-
rası ile belirleme zorunluluğu getirilen sözleşmeler
belirlenmiştir.
Para borçlarında faiz, anapara (veya sözleşme)
faizi ve temerrüd faizi şeklinde iki türlüdür.
Anapara faizi, kanundan ya da tarafların bu
hususta sözleşmede anlaşmalarından doğan faizdir.
Tüketici kredilerindeki faiz böyledir ve sözleşme-
den doğmaktadır.
Temerrüd faizi ise, para borcunun vadesi gelme-
sine rağmen ödenmemesi hâlinde borcun zamanın-
da ödenmemesinden doğan faizdir.
Temerrüd faizinin sözleşmede belirtilmesine ge-
rek yoktur. Bu faiz vade gelince doğmakta ve ancak
talep edilmesi hâlinde buna hükmedilmektedir.
Anapara faizinde ise bunun talep edilmesi gerek-
mese de anapara faizinin doğacağının sözleşmede
veya kanunda belirtilmesi gerekir.
Faizin anapara borcundan ayrı olmasından do-
layı faizin ödenmesi anaparanın kısmi ifası olmayıp,
ayrı bir borcun ifası niteliğindedir. Borçlu anapa-
radan önce faiz borcunu ifa etmek isterse alacaklı
bunu reddedemez. Reddetmesi hâlindeyse alacaklı
temerrüdüne düşer. Faiz alacağı anaparaya ait ala-
caktan ayrı olarak dava ve takip olunabilir ve ayrı bir
zamanaşımına tabidir. Faiz alacağının anapara alaca-
ğından ayrı olarak temlik edilmesi de mümkündür.
dikkat
Genel alacak zamanaşımı süresi 10 yıldır. Faiz
alacakları ise 5 yılda zamanaşımına uğrar.
Faiz alacağı ayrı bir alacak olmakla birlikte ana-
paraya bağlıdır. Anaparaya bağlı olması yani fer’i
bir alacak olması nedeniyle anapara alacağı doğma-
dıkça faiz alacağı da doğmaz ve prensip itibarıyla
anapara alacağı sona erince artık faiz de işlemez.
Borcun sona ermesi ödemeyle olabileceği gibi za-
manaşımı gibi nedenlerle de olabilir. Alacak sona

Borçlar Hukuku
ermişse işlemiş faizlere ilişkin alacak da sona ere-
cektir ancak evvelce işleyen faizleri talep hakkı sak-
lı tutulmuş ise veya durum ve koşullar faizin saklı
kalacağını gösteriyorsa anapara alacağı sona ermiş
olmasına rağmen işlemiş faiz alacağı sona ermez
(TBK m. 131/II).
Faiz borcunun miktarı, faiz borcunun miktarını
tayine esas olacak faiz oranı sözleşmeyle ya da ka-
nunla belirlenmiş olabileceği gibi örf-adete göre de
belirlenebilir. Kanunda sözleşmeyle kararlaştırılacak
anapara faizi oranının kanuni faiz oranının yüzde
ellisini aşamayacağı (TBK m. 88/II); temerrüt faizi
oranının da kanuni faiz oranının yüzde yüzünü aşa-
mayacağı (TBK m. 120/II) düzenlenmiştir.
Anapara borcunu doğuran sözleşmede faiz bor-
cunun doğacağı yazarken bunun miktarının (ya da
oranının) ne olacağı yazılmamış olabilir. TBK m.
88/I hükmüne göre faiz ödeme borcunda uygulana-
cak yıllık faiz oranı, sözleşmede kararlaştırılmamış-
sa faiz borcunun doğduğu tarihte yürürlükte olan
mevzuat hükümlerine göre belirlenir. Böyle durum-
larda faiz oranının ne olacağını belirleyen bir kanun
mevcuttur (3095 sayılı Kanuni Faiz ve Temerrüt
Faizine İlişkin Kanun). Kanuni Faiz ve Temerrüt
Faizine İlişkin Kanun m. 1 hükmüne göre; “Borçlar
Kanunu ve Türk Ticaret Kanununa göre faiz öden-
mesi gereken hâllerde, miktarı sözleşme ile tespit edil-
memişse bu ödeme yıllık yüzde on iki oranı üzerinden
yapılır. Bakanlar Kurulu, bu oranı aylık olarak belir-
lemeye, yüzde onuna kadar indirmeye veya bir katına
kadar artırmaya yetkilidir.” Bu oran 1 Ocak 2006
tarihinden geçerli olmak üzere yüzde dokuza indi-
rilmiştir. Söz konusu Kanun m. 2 hükmüne göre
bu oran taraflarca sözleşme ile faiz oranı kararlaş-
tırılmamışsa temerrüt faizi için de uygulanacaktır.
Türk hukukunda mürekkep faiz yani faize faiz
yürütülemez. Bunun tek istisnası TTK md.8/II’de
belirtilmiştir. Buna göre “Üç aydan aşağı olmamak
üzere, faizin anaparaya eklenerek birlikte tekrar faiz
yürütülmesi şartı, yalnız cari hesaplarla her iki taraf
bakımından da ticari iş niteliğinde olan ödünç sözleş-
melerinde geçerlidir. Şu şartla ki, bu fıkra, sözleşenleri
tacir olmayanlara uygulanmaz.”
Alacaklı veya Borçlunun Birden Çok,
Borcun Konusunun ise Tek Olması
Borç, ister bölünebilen ister bölünmeyen bir
borç olsun alacaklılar ya da borçlular arasında te-
selsül varsa bu durumda TBK m. 162-169 hüküm-
5
leri uyarınca teselsül hükümleri uygulanır ancak
bölünemeyen bir borcun birçok alacaklısı ya da
borçlusu olması durumunda TBK m. 85 hükmü
uygulama alanı bulur.
Borçlu taraf çoksa: Borçlu taraf çoksa ve borç bö-
lünebiliyorsa her bir borçlu, borcun kendi payına
düşen kısmını ödemekle yükümlüdür.
TBK m. 85/II hükmüne göre borçlu taraf çoksa
ve borç bölünemiyorsa borçlulardan her biri bor-
cun tamamını ifa ile yükümlüdür. Bu durumda
her bir borçludan borcun tamamının ifası istene-
bilir. İçlerinden biri borcu ifa edince alacaklı tat-
min edilmiş olur ve borç sona erer. TBK m. 85/III
hükmüne göre hâlin icabından aksi anlaşılmadıkça
ifayı yapan borçlu kendisiyle birlikte borçlu bulu-
nan diğer borçlulara rücu ederek payları nispetinde
onlardan karşılık isteme hakkını haizdir ve bu nis-
pette alacaklının haklarına halef olur.
Alacaklı taraf çoksa: Alacaklı taraf çoksa ve borç
bölünebiliyorsa, her bir alacaklı kendi payına dü-
şen kısmı borçludan isteyebilir.
TBK m. 85/I hükmüne göre alacaklı taraf çoksa
ve borç bölünemiyorsa alacaklılardan her biri bor-
cun ifa edilmesini isteyebilir ve borçlu alacaklıların
hepsine birden ifa yapmak zorundadır. İfanın ala-
caklıların tümüne birlikte yapılması gerekir.
Tek bir alacaklıya ifa yapılmışsa borç sona er-
mez ve borçlu diğer alacaklılara da ifa yapmak
zorunda kalabilir ancak bir alacaklıya ifayı kabul
etmesi konusunda hepsi adına yetki verilmişse bu
takdirde bu tek alacaklıya yapılan ifa borcu sona
erdirir. Böyle bir şey yoksa borcun sona ermesi için
alacaklıların hepsinin ifa sırasında mutlaka bir ara-
da olması gerekir.
İfa Zamanı
İfa zamanı borcun ne zaman ifa edileceğiyle il-
gilidir. Borcun ifası istenebilir ise borç muacceldir.
Bir borcun ifa zamanının gelmesi, o borcun muac-
cel olması anlamına gelmektedir. Borcun muaccel
olmasıyla alacaklı borcun ifasını talep etme yetkisi-
ni kullanmaya başlayabilir. İfa zamanı sözleşmeyle
veya kanun tarafından belirlenebileceği gibi işin
mahiyeti de ifa zamanını belirleyebilir.
Borcun ne zaman ifa edileceği belirlenmişse
buna vade denir. Borcun ifası vadeye bağlanmışsa
o borç, müeccel bir borçtur. Vadeli bir borç, vadesi
gelince artık muaccel borç durumuna girer.
113
5
Bir borcun vadesini taraflar, kanun hükmü veya
işin mahiyeti belirleyebilir. Buna karşın bu husus-
lardan hiçbiriyle vade tespit edilemiyorsa TBK m.
90 hükmüne göre borç doğumu anında muaccel
olur. Alacaklı da borcun ifasını isteyebilir ancak
buradaki doğumu anında ifadesinin dürüstlük ku-
rallarına göre yorumlanması ve borçluya ifa için
muhtaç olduğu zamanın bu esas çerçevesinde ta-
nınması gerekmektedir.
Vade, belirli bir tarih olarak belirlenebileceği
gibi (1.1.2004 veya kurban bayramının ilk günü
gibi) (belirli vade) belirsiz bir tarih de olabilir (ör-
neğin, bir şahsın ölümü, hasat mevsiminin gelmesi
gibi). Bu ikinci durumda vade, gayri muayyen bir
tarih olarak belirlenmiş olur (belirlenebilir vade).
Vade muayyen olarak belirlenmişse o tarih gelince
ancak muaccel olur ve borçlu borcunu ifa etmezse
ihtara gerek olmadan temerrüde düşer. Gayri mu-
ayyen vadede ise vade gelse bile temerrüt ihtarı ol-
madan, temerrüt durumu ve faizi ortaya çıkmaz.
Tarafların edimin tam olarak belirli bir zamanda
veya belirli bir zamana kadar yerine getirilmesini
arzu ettikleri aksi takdirde ifanın artık kabul edil-
meyeceği hususunda mutabık kaldıkları anlaşılı-
yorsa kesin vade söz konusudur. Örneğin bir malın
en geç 01.10.2016 tarihinde tesliminin kararlaştı-
rılması hâlinde, kesin vade vardır.
Vade, belirli bir tarih olarak tayin edilmiş olma-
yıp da bir hesap neticesinde belli olacaksa ve taraflar
bu hesabın nasıl yapılacağını kararlaştırmışlarsa he-
sap, bu kararlaştırılan esaslara göre yapılır. Taraflar
aksini kararlaştırmamışlarsa hesabın nasıl yapılaca-
ğı ve tarafların vadeyi tayin ederken kullandıkları
tabirlerin ne anlama geldiği TBK m. 91/92/93’de
yer alan yedek kurallara göre belirlenir.
İfa zamanı, bir borcun ifasının söz konusu olabi-
leceği yegâne (tek) zaman olarak belirlenebilir. Ör-
neğin bir toplantıda konferans verme borcu altında
olan kimse borcunu ancak o toplantı zamanında
ifa edebilir. İfa zamanının böyle tek bir zaman ola-
rak belirlendiği işlemlerde borçlunun kusuru olsun
ya da olmasın söz konusu zaman kaçırılırsa artık
borcun ifası imkânsızlaşır. Bu tür işlemlere mutlak
kesin vadeli işlemler denir.
Bazen de ifa zamanı, bir borcun ifa edilebilece-
ği yegâne zaman parçasını değil tarafların ifa için
kesin olarak kararlaştırdıkları belli bir tarihi ifade
eder. Bu tür muamelelere, kesin vadeli işlemler de-
nir. Kesin vadeli işlemlerde kararlaştırılan ifa zama-
114
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi
nı geçtikten sonra ifa yeniden mümkün olabilir.
Kesin vadeli işlemlerde belirlenen tarihte ifa ya-
pılmazsa alacaklı, borçluya süre vermeden ve ihtar
çekmeden borçlu temerrüdünün kendisine tanıdığı
yetkileri kullanabilmektedir.
Borcun niteliğine göre ifa zamanı, belli bir za-
man noktasını veya belli bir süreci ifade eder. Ani
edimli borç ilişkilerinde belli bir zaman noktası
geçerliyken sürekli borç ilişkilerinde belli bir süreç
vardır. Bu tür borçlarda temerrüt ifa zamanının
niteliğine göre belirlenir. Mesela sürekli borç iliş-
kilerinde işe başlamama temerrüt iken işe başlayıp
bitirmeme kötü ifadır.
Kural, borcun zamanında ifa edilmesidir. TBK
m. 96 hükmüne göre, “Sözleşmenin hükümlerinden
veya özelliğinden ya da durumun gereğinden taraf-
ların aksini kastettikleri anlaşılmadıkça borçlu, edi-
mini sürenin sona ermesinden önce ifa edebilir. An-
cak, kanun veya sözleşme ya da âdet gereği olmadıkça
borçlu, erken ifada bulunması sebebiyle indirim
yapamaz.” Bu hükme göre borçlu vadeden önce
borcu ifa edebilir. Buna karşın taraflar sözleşmede
vadeden önce ifayı kaldırmış olabilecekleri gibi bu
husus, hâlin icabından veya sözleşmenin mahiye-
tinden de anlaşılabilir. Alacaklı bu durumda vade-
den önce ifayı kabul etmek durumunda değildir.
Alacaklı tarafından ise vadeli bir borcun ifası vade
gelene kadar istenemez.
İfa Yeri
İfa yerinin tayininde, kanunda yer alan hüküm-
ler yedek hukuk kuralı olduğu için taraflar açık ya
da örtülü olarak aksini kararlaştırabilirler. Borcun
ifası, kural olarak ifa yerinde yapılır ancak alacaklı
ifayı, ifa yerinden başka bir yerde de kabul edebilir.
Alacaklı, ifa yerinden başka bir yerde arz edilen ifa-
yı kabule mecbur olmamasına rağmen kabul ederse
böyle bir ifa ile de borç sona erer.
Taraflar ifa yerini borcun doğumundan sonra
yapacakları bir anlaşmayla değiştirebilirler.
Bazı borçlar için ifa yerini kanun belirlemiş ola-
bilir. Örneğin, TBK m. 566’ya göre vedia (emanet)
olarak verilen şey, saklanması gereken yerde iade
olunur.
İfa yeri, tarafların anlaşması veya bir kanun
hükmüyle tayin edilmiş değilse borcun niteliğine
göre belirlenir.

Borçlar Hukuku
Para borçları, alacaklının ifa zamanındaki yer-
leşim yerinde ifa edilir. Alacaklının rızası olmadan
onun banka hesabına para yatırılması suretiyle ya-
pılacak ödeme ifa olmaz ancak alacaklı kabul eder-
se bu da mümkündür. Bu tür borçlara, götürülecek
borç denir.
Parça borçları, sözleşmenin kurulduğu anda
sözleşmenin konusu olan parça nerede bulunuyor-
sa orada ifa edilir. Burada alacaklı parçanın bulun-
duğu yere giderek ifanın yapılmasını sağlamakla
yükümlüdür. Bu tür borçlara aranılacak borç denir.
Parça ve para borçları dışındaki tüm borçlar,
borcun doğumu zamanında borçlunun yerleşim
yeri neresi ise orada ifa edilir. Alacaklı alacağını gi-
dip borçlunun oturduğu yerde arayacaktır. Bu tür
borçlara da aranılacak borç denir.
Gönderilecek borçlarda ise ifa yeri aranılacak
borçlardaki ifa yeri gibidir ancak borçlu hasar ve
masrafı alacaklıya ait olmak üzere malı gönderme
yükümlülüğü altındadır.
Bir sözleşmeden doğan bütün borçların aynı
yerde ifası gerekli değildir. Aynı sözleşmeden do-
ğan borçlar farklı yerlerde ifa edilebilir. Bu hem ta-
rafların anlaşmasından hem de borcun niteliğinden
kaynaklanabilir.
İfanın İspatı
Bir borcu ifa ettiğini ve böylece borçtan kur-
tulduğunu iddia eden borçlu, bu iddiasını ispatla
mükelleftir.
Türk Borçlar Kanunu, bu bağlamda borçluya ifa-
yı ispat imkânı sağlamak için alacaklıya ifa sırasında
bazı mükellefiyetler yüklemiş ve ispatı kolaylaştıra-
cak bazı karineler kabul etmiştir, (TBK m.103-105).
Alacaklıya Yükletilen Yükümler
Borcun ifasını ispat konusunda alacaklıya yük-
letilen yükümlülükler şunlardır. Makbuz verme,
senedin iadesi, ödemenin senede yazılması ve se-
nedin iptalidir.
Makbuz Verme
Borç ödenince borçlu Türk Borçlar Kanunu’na
göre alacaklıdan makbuz isteyebilir. Makbuz, ala-
caklı veya temsilcisi tarafından imzalanan ve bor-
cun ödendiğini ifade eden belgedir. Borcu ödeyen
borçlu, makbuz isteme hakkına sahiptir.
5
Alacaklı borçlunun talep ettiği makbuzu ver-
meyeceğini beyan ederse borçlu, ödemeyi alacaklı-
ya yapmaktan kaçınabilir ve alacaklının temerrüdü
hükümlerinden yararlanarak borçtan kurtulabilir.
Senedin İadesi
Borç tamamen sona ermişse borçlu makbuzla
birlikte varsa borç senedinin kendisine geri verilme-
si isteyebilir. Alacaklıya alacağı için senet verildiği
hâllerde, şayet borcun tamamı ödenmişse, kanun
borçluya senedin iadesini isteme hakkı tanımaktadır.
Borçlu, senedi geri almazsa alacaklı o senetle
ikinci bir ödemenin yapılmasını talep edebilir. Bu
durum makbuz alınmaması ya da alınan makbu-
zun kaybedilmesi hâlinde ortaya çıkabilmektedir.
Senedin İptali
Alacaklı senedi kaybettiğini iddia ediyorsa sene-
din geri verilmesi söz konusu olamayacağı için borç-
lu, borcun ödendiğini ve senedin iptal edildiğini gös-
teren resmen düzenlenmiş veya usulen onaylanmış
bir belge talep edecektir (TBK m. 105). Alacaklı böy-
le bir belge vermeyeceğini beyan ederse borçlu borcu
ödemekten kaçınabilir ve alacaklı temerrüdüne ait
hükümlerden yararlanarak borçtan kurtulabilir.
Ödemenin Senede Yazılması
Borcun tamamı ödenmemiş veya borç senedi
alacaklıya başkaca haklar da vermekte ise borçlu, an-
cak makbuz verilmesini ve ödemenin borç senedine
işlenmesini isteyebilir (TBK m. 103). Borçlu, bor-
cun tamamını değil de bir kısmını ödemişse senedin
iadesini isteyemez ama yapılan ödeme için makbuz
verilmesini istemenin yanında bu ödemenin senedin
üzerine yazılmasını da talep edebilir. Alacaklı bu ta-
lebe uymazsa, borçlu ifadan kaçınabilir.
Borçlar Kanunun Getirdiği Karineler
Borçlar Kanununda borcun ifası konusunda
birtakım karinelere yer verilmiştir. Sözü geçen kari-
neler aşağıda başlıklar şeklinde sıralanmıştır.
Senedin İade Edilmiş Olması
Alacaklının senedi borçluya iade etmiş olması,
borcun ödeme veya başka bir sebeple sona erdiğine
karine teşkil eder.
115
5
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi

Anapara İçin Makbuz Verilmiş Olması

Anapara için verilen makbuz, faizlerinde ödendiğine karine teşkil eder (TBK m. 104). Alacaklı, TBK
m. 100 hükmüne göre faizler ödenmeden anapara ödenmek istenirse bunu reddedebilir ve ödemenin
öncelikle faize ilişkin olmasını talep edebilir. TBK m. 130’a göre ise anapara alacağı sona erince saklı tu-
tulmamışsa faiz borcu da sona erer.

Periyodik (Devri) Borçlarda Bir Taksit İçin Makbuz Verilmiş Olması

Faiz veya kira bedeli gibi dönemsel edimlerden biri için alacaklı tarafından çekince belirtilmeksizin
makbuz verilmişse önceki dönemlere ait edimler de ifa edilmiş sayılır (TBK m. 104/I). Dönemsel borçlar-
da bir döneme ait borç için alacaklının makbuz vermesi daha önceki borçların ödenmiş olduğuna karine
teşkil eder. Eğer önceki taksitler ödenmeden daha sonraki bir taksit ödeniyorsa alacaklının öncekileri saklı
tutarak makbuz vermesi gerekmektedir.

İki Tarafa Borç Yükleyen Akitlerde İfa

Sözleşmelerden bazıları, taraflardan yalnızca bir tarafa borç yükler. Bunlara tek tarafa borç yükleyen söz-
leşmeler veya kısaca tek taraflı sözleşme denir. Kefalet akdi ve bağışlama vaadi böyledir.
Sözleşme iki tarafa da borç yüklüyorsa bu tür sözleşmelere iki tarafa borç yükleyen sözleşmeler veya kısaca
iki taraflı sözleşme denir. İki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde iki tarafın borcu birbirinin karşılığı olarak
doğuyorsa o zaman tam iki taraflı sözleşme söz konusu olur. Alım- satım ve kira sözleşmeleri böyledir.
İki taraflı sözleşmede bir taraf her zaman borç altına giriyor, diğer taraf ise ancak bazı şartlar gerçekle-
şince borç altına giriyorsa ya da iki tarafta borç altına giriyorsa da bu borçlar birbirinin karşılığı değilse o
zaman eksik iki taraflı sözleşme söz konusu olur.
İki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde ifa sırasını taraflar anlaşarak kararlaştırabilirler. Taraflar arasında
böyle bir anlaşma yoksa ifa sırasını kanun, işin niteliği veya teamül belirleyebilir. Örneğin kira sözleşmesin-
de önce kiralayanın, hizmet sözleşmesinde işçinin ifa sırasının daha önce olacağı kanunda öngörülmüştür.
Elektrik veya su kullanımına ilişkin sözleşmelerde ücret, işin niteliği gereği bunların kullanılmasından
sonra ödenir. Lokantada yemek yemede ise teamül gereği önce lokantacı borcunu ifa eder sonra yemek
bedeli ödenir.
Şayet bunlardan hiçbirisi yoksa taraflardan hiçbiri diğerinden önce ifaya mecbur değildir. Başka bir
ifadeyle her iki taraf borcunu aynı anda ifa etmek zorundadır.
TBK m. 97 hükmüne göre karşılıklı sözleşmelerde bir tarafın diğerini, borcunu ifaya zorlayabilmesi
için kendi borcunu ifa etmiş veya ifasını teklif etmiş olması gerekir. Aynı anda ifa kuralı olduğu için kar-
şılıklı sözleşmeyle borçlu olan kimse, kendi borcunu ifa etmeden ya da ifa teklifinde bulunmadan karşı-
sındakinin borcunu ifa etmesini talep edemez. TBK m. 97’de tanınan bu yetkinin bir defi olduğu kabul
edilmektedir (ödemezlik defi). Bu yüzden ileri sürülmedikçe hâkim tarafından dikkate alınmaz. Ödemezlik
defi taraflara karşı edim ifa edilinceye veya hiç değilse ifası teklif edilinceye kadar kendi borcunu ifadan
kaçınma imkânı sağlamaktadır.

116
 5
Borçlar Hukuku

Öğrenme Çıktısı

1 Borçların ifasını açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

A ile B arasındaki anlaşmaya göre B,

taraflar arasındaki sözleşmenin im-
zalanmasından itibaren on beş gün
Türk Borçlar Kanu-
içerisinde deposunda bulunan 10 ton
nu’nda taraflarca aksi Parça borcu – çeşit borcu
meşe tomruğunu A’ya teslim edecek ve
kararlaştırılmamışsa bor- ayrımını ve hukuki so-
tomrukların bedeli de o gün nakden
cun ifa edileceği yer ne- nuçlarını düşününüz.
ödenecektir. Olaya göre ifanın konusu
residir? Araştırınız.
nedir? İfa yeri neresidir? İfanın yapıla-
cağı kişi kimdir? İfanın zamanı bakı-
mından ne tür bir vade belirlenmiştir?

ALACAKLI TEMERRÜDÜ Edimin ifasının teklifi fiili olarak yapılmış ol-

Alacaklının ifayı kabulü yapma ve verme borçla-
rında söz konusu olur. Alacaklı temerrüdü, alacak-
lının kendisine borca uygun şekilde önerilen ifayı
haklı bir neden olmaksızın kabul etmemesi veya
ifanın gerçekleşmesi için kendi üzerine düşen çalış-
maları yapmamasıdır. Alacaklı temerrüdü TBK m.
106- 110 hükümlerinde düzenlenmiştir. Örneğin
seçimlik borçlarda seçim hakkının alacaklıda olma-
sı ve bunun kullanılmaması hâlinde, alacaklı kendi
üzerine düşen hazırlık çalışmalarını yapmamış olur.
Alacaklı Temerrüdünün Koşulları
Alacaklı temerrüdünün gerçekleşmesi için ala-
caklının kaçınması ve kaçınmanın haklı bir sebebe
dayanmaması gerekir.
Alacaklının kaçınması, alacaklının ifayı kabul-
den kaçındığından bahsedilebilmesi için borçlu
edimini gereği gibi önermiş olmalıdır. Miktar, va-
sıf, yer ve zaman bakımından borca uygun olarak
önerilen ifa gereği gibi yapılmıştır.
Borçlu ifayı yaparken alacaklının makbuz ver-
meyeceğini veya senedi iade etmeyeceğini beyan
etmesi de ifayı kabulden kaçınma sayılır ve alacaklı
temerrüdü oluşabilir.
malıdır. Alacaklı sözleşmenin başlangıcında, ifayı
kabul etmeyeceğini kesin olarak ifade etmişse borç-
lu ifayı teklif etme durumunda değildir ve burada
alacaklı temerrüdü doğar.
Alacaklı temerrüdü için kusur aranmaz. Temer-
rüt fiili bir durumdur ve buna kusurlu veya kusur-
suz olarak girilmesi önemli değildir.
İfanın gerçekleşmesi için alacaklının sadece
kabulü yeterli değildir ayrıca ifa hazırlıklarına ka-
tılması gerektiği durumlarda alacaklı gerekli davra-
nışta bulunmaktan kaçınırsa yine temerrüde düşer.
Kaçınmanın haklı bir sebebe dayanmaması, ka-
çınmanın temerrüde yol açması için bunun haklı
bir sebebe dayanmaması gerekir. Alacaklının usu-
lüne uygun olarak arz edilen ifayı kabul etmemesi
haklı bir sebebe dayanıyorsa temerrüt oluşmaz.
Alacaklı Temerrüdünün Sonuçları
Alacaklının temerrüde düşmesi tek başına
borçluyu borcundan kurtarmayacaktır. Alacaklı
temerrüdünün kendiliğinden doğan ve borçlunun
istemesi hâlinde doğan sonuçları şeklinde iki türlü
sonucu vardır.

117
5
Kendiliğinden Doğan Sonuçlar
• Alacaklının temerrüde düşmesi yüzünden
borçlu, borç konusu şeyi saklamaya devam
mecburiyetinde kalırsa ve bu sırada bu şey
bir zarara uğrarsa, borçlunun sorumluluğu
daha sınırlı kabul edilir. Zira temerrüt ol-
masaydı borçlu malı vererek borçtan kur-
tulacaktı.
• Borç konusu şeyi, alacaklının temerrüdün-
den sonra muhafaza zorunda kalan borç-
lunun muhafaza için yaptığı masrafları,
alacaklı vekâletsiz iş görme hükümleri uya-
rınca ödemekle yükümlüdür.
Vekâletsiz İş Görme: Bir kişinin işi-
nin, onun rızası olmaksızın yapılmasına
vekâletsiz iş görme denir.
Borçlunun Talebi Üzerine Doğan
Sonuçlar
• Tevdi, alacaklı temerrüde düşünce borçlu
borcun konusunu hâkimin tayin ettiği yere
tevdi ederek borcundan kurtulabilir (TBK
m.107). Hâkim burada borçlunun tevdiye
hakkı olup olmadığı hususunda bir incele-
me yapmaz.
Borcun bir yere bırakılmaya yani tevdi et-
meye müsait olması gerekir. Tevdiye en çok
para borçları ile kıymetli evrakta başvuru-
118
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi
lur. Tevdi yeri, para borçlarında genellikle
bir bankadır. Bunlar dışında parça ve cins
borçlarında da tevdi mümkündür. Borçlu
tevdi ile borcundan kurtulmuş olur. Ala-
caklı tevdi edilen şeyi kabul ettiğini beyan
etmedikçe borçlu tevdiden dönebilir.
• Satma (Satış Bedelini Tevdi), sözleşmenin
konusu tevdiye elverişli değilse borçlu ala-
caklıya son bir ihtarda bulunduktan sonra
hakimin izniyle malı sattırıp satış bedelini
tevdi ederek borcundan kurtulabilir (TBK
m.108). Burada ihtar, borcun konusu şekil
değiştireceği için yapılacaktır.
Hâkim, satışa izin verebilmek için gerekli
olan bütün şartların bulunup bulunmadığı-
nı araştırmak zorundadır. Zira burada bor-
cun konusu, tevdiye kıyasla değişmektedir.
Satış, kural olarak açık artırma yoluyla ya-
pılır ancak satılacak şeyin borsada rayiç bir
bedeli varsa veya artırmanın masrafı çoksa ya
da malın kıymeti azsa normal satış da yapı-
labilir. Borçlu malın satılması ile değil satış
bedelinin tevdii üzerine borcundan kurtulur.
• Sözleşmenin Feshi (veya Sözleşmeden Dön-
me), borcun konusu bir şeyin teslimi gerek-
tirmiyorsa alacaklının temerrüdü hâlinde
borçlu sözleşmeden dönerek borcundan
kurtulabilir (TBK m.110). Bu durum özel-
likle yapma borçlarında ortaya çıkar. Satma
ve tevdi imkânı olmayan verme borçlarında
da hükmün kıyasen uygulanması gerektiği
kabul edilmektedir.
 5
Borçlar Hukuku

Öğrenme Çıktısı

2 Alacaklı temerrüdünün şartları ve sonuçlarını sıralayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

A ile C arasında 01.07.2020 tarihinde

Alacaklı temerrüdünün
şartlarını açıklayınız.
kurulan sözleşmeye göre A, 50.000 TL
bedel karşılığında 10.000 adet elbisenin
üretimini 01.10.2020 tarihine kadar ta-
mamlayacak ve o tarihte C’nin işyerine
Alacaklı temerrüdünün
götürerek ona teslim edecektir. A’nın,
borçlu istediğinde doğan
01.10.2020 tarihinde elbiseleri teslim
sonuçlarını anlatınız.
etmek için C’nin iş yerine gitmiş, C
mali durumunun bozulduğunu belir-
terek elbiseleri teslim almamıştır. Olaya
göre, A hangi hukuki imkânlara sahip-
tir? Açıklayınız.

BORCUN İFA EDİLEMEMESİ
Burada borç hiç ifa edilmemiştir veya borcun
ifası mümkün olduğu hâlde ifa edilmemiş ya da
borcun ifası imkânsızlaşmıştır
İfa Mümkün Olmadığı İçin İfa
Edememe
Bazen borç ifa edilmemiştir ve artık ifa edilmesi
de mümkün değildir. Böyle durumlarda borcun ifa
edilememesine yol açan sebep ifa imkânsızlığıdır.
Söz konusu imkânsızlık borcun doğumundan son-
ra ortaya çıktığı için buna sonraki imkânsızlık denir.
Kusursuz İfa İmkânsızlığı
TBK md. 117’ye göre, kusursuz ifa imkânsızlığı,
borçlunun hiçbir kusuru olmadan borç konu-
su şeyin sözleşmenin kurulmasından sonra ifa
imkânının ortadan kalkmasıdır. Sözleşmenin ku-
rulması anında var olan objektif imkânsızlık sözleş-
menin kesin hükümsüzlük nedeniyle baştan itiba-
ren geçersiz sayılmasına neden olur.
Kusursuz ifa imkânsızlığında borç sona erer. Bu
durumda karşılıklı taahhüt, yani iki taraflı bir borç
varsa imkânsızlıktan önce verilen şeylerin iki taraf-
ta borçtan kurtulacak olduğu için bunların sebep-
siz zenginleşme hükümlerine göre iade edilmesi ge-
rekir. Sonradan verilmesi gereken şeylerin ise borç
sona erdiği için verilmesine gerek kalmamaktadır.
Burada imkânsızlığın herhangi bir sebepten
kaynaklanması veya üçüncü kişinin borçlunun
hiçbir katkısı olmaksızın yaptığı eylemlerden do-
layı olması sonucu değiştirmemektedir. Önemli
olan borçlunun imkânsızlıktan sorumlu olup ol-
madığıdır.
Kusurlu İfa İmkânsızlığı
Kusurlu ifa imkânsızlığı borç konusu şeyin
sözleşmenin kurulmasından sonra ifa imkânının
borçlunun sorumlu olduğu bir sebepten ortadan
kalkmasıdır. Karine olarak borçlu kusurlu sayılır.
Burada baskın olan görüşe göre, kusurlu ifa
imkânsızlığı varsa borç sona ermez ve tazminat
borcuna dönüşür. Yani borcun konusu değişikliğe
uğrar. Borcun türünün değişmesine rağmen borç
aynı borç olduğu için borca ait teminatlar ve za-
manaşımı devam eder ve borçla ilgili savunmalar
tazminat alacağına karşı da ileri sürülebilir.

119
5
İfa Mümkün Olmasına Rağmen İfa
Etmeme
İfanın mümkün olmasına rağmen borcun ifa
edilemediği hâller, kötü ifa ve borçlu temerrüdü
olarak ikiye ayrılır.
Kötü İfa
Borç hiç veya gereği gibi ifa edilmezse borçlu,
kendisine hiçbir kusurun yüklenemeyeceğini is-
pat etmedikçe alacaklının bundan doğan zararını
gidermekle yükümlüdür (TBK m. 112). Kötü ifa;
ifanın yer, vade veya nitelik itibarıyla gereği gibi ya-
pılmamış olmasıdır. Borcun gereği gibi ifa edilme-
mesi geniş anlamıyla temerrüt ve imkânsızlığı da
kapsar ancak imkânsızlık ve temerrüt özel olarak
düzenlendiğinden borcun gereği gibi ifa edilmeme-
si ifadesi bu hâller dışındaki hâlleri kapsar.
Alacaklı borca uygun olmayan ifayı reddedebilir
ve gereği gibi ifayı talep hakkını sürdürebilir ancak
alacaklı, borcun niteliğine uymayan, yani gereği
gibi olmayan ifayı reddetmek yerine kabul ederse
bu durumda ortaya kötü ifa çıkar. Kötü ifa hâlinde
TBK m. 112 uygulanır. Alacaklı olumlu (müspet)
zararlarının tazminini isteyebilir. Buradaki zarar
kavramının içine borç gereği gibi ifa edilmiş olsay-
dı alacaklının malvarlığının alacağı durumla şimdi-
ki durumu arasındaki fark girmektedir.
Borçlu Temerrüdü
İfası mümkün ve muaccel bir borcu zamanında
ifa etmeyen borçlu ifada gecikmiş durumdadır. Bu
gecikme, bazı şartların gerçekleşmesi hâlinde borç-
lu temerrüdü olarak vasıflandırılır ancak bazı borç-
larda ifa zamanının geçmiş olması temerrüde değil,
imkânsızlığa neden olur. Bir müzayedeye katılma
veya bir toplantıda konferans verme borçlarında
olduğu gibi. Bu gibi mutlak kesin vadeli işlem-
lerde ifa zamanının geçirilmesi temerrüde değil,
imkânsızlığa neden olur.
Borçlu Temerrüdünün Şartları
Borcun muaccel olması tek başına borçlunun
temerrüde düşmüş sayılması için yeterli değildir.
Bunun için borçlu temerrüdünün koşullarının
gerçekleşmiş olması gerekir. Borçlu temerrüdünün
koşullarını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:
120
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi
Borcun Muaccel Olmasına Rağmen İfa Edi-
lememesi: Temerrüt için borcun muaccel olması
ve ifasının talep edilebilir olması gerekir. Muacce-
liyet için vade tayin edilmişse bu tarihin gelmesi
gerekir. Vade tayin edilmemişse ve işin mahiyeti
ile kanun bir vade belirlemiyorsa derhâl ifa kura-
lı devreye girer. Eğer temerrüt ihtarını gerektir-
meyen istisnalardan biri yoksa vadenin geçmesi,
otomatik olarak temerrüdün oluşmasına neden
olmaz ncak borç muaccel olmasına rağmen borç-
lu, alacaklının ifa talebine karşı bir defi hakkına
sahip bulunuyorsa borçlunun bu defi kullanması
temerrüde engel olur.
Temerrüt için muaccel olan borcun henüz ifa
edilmemiş olması gerekir. Kısmi ifa yapılması, ifa
yapılmayan kısım için temerrüdün oluşmasına en-
gel olmaz. Ayıplı ifa teklifinin reddedilmesi de te-
merrüdün oluşmasına engel olmaz.
Muacceliyet, borcun ifasının istenebilece-
ği en erken zamanı ifade eder.
Alacaklının Temerrüt İhtarı Yapması: Temer-
rüt için borcun muaccel olması ve ifasının talep
edilebilir olması yeterli değildir. Prensip itibarıyla
alacaklının borçluya borcu ödemesini ihtar etme-
si gerekir. Temerrüt ihtarı bir hukuki işlem benzeri
fiildir. İhtarın borçluyu temerrüde düşürmek ama-
cıyla yapılması gerekli olmayıp alacaklının alacağı-
nı istediği yolunda bir iradeyle yapılması temerrüt
için yeterlidir.
İhtar herhangi bir ispat ya da geçerlilik şekline
tabi değildir. Borcun şekle bağlı bir hukuki mua-
meleden doğmuş olup olmaması da bu durumda
bir değişiklik oluşturmaz. Bunun istisnası TTK m.
18/III’de belirtilmiştir. Buna göre tacirler arasın-
daki temerrüt ihtarının noterden, iadeli taahhütlü
mektupla, telgrafla ya da güvenli elektronik imza
kullanılarak kayıtlı elektronik posta sistemiyle ya-
pılması gerekir.
İhtar öğrenme anından itibaren hüküm ifade
eder ancak burada bir süre verilebilir. İhtarda bu
şekilde bir süre tanınmışsa sürenin sonunda ihtar
bir şarta bağlanmışsa şartın gerçekleşmesi üzerine
borçlu temerrüde düşer.

Borçlar Hukuku
Borcun ifası için belirli vade varsa ihtara gerek
yoktur. Belirli vade, 1.5.2004 tarihi gibi belirli bir
tarih olabileceği gibi kurban bayramının ilk günü
gibi taraflarca belirlenebilir bir tarihte olabilir. Belli
bir süre varsa bu da belirli bir vadedir ve süre geçin-
ce temerrüt kendiliğinden oluşur. Mesela borcun
sözleşmenin kurulmasından itibaren 30 gün sonra
ödeneceğinin kararlaştırılması böyledir.
Vade bulunmayan hâller ile kanuni vade hâlinde
temerrüt ihtarı yapılmadan borçlu temerrüde düş-
mez. Taraflardan birine muacceliyet ihbarı yaparak
vadeyi belirleme imkânı tanınmışsa yine temerrüt
ihtarına gerek yoktur. Dürüstlük kuralına göre ih-
tarın faydasız kalacağı anlaşılıyorsa yine temerrüt
ihtarına gerek yoktur. Burada da borçlu ihtara
lüzum kalmadan temerrüde düşer. Haksız fiilde
tazminat borçlusu fiilin işlendiği tarihte temerrü-
de düşer. Sebepsiz zenginleşmede ise zenginleşme-
nin gerçekleştiği tarihte borçlu temerrüde düşmüş
olur ancak sebepsiz zenginleşenin iyiniyetli olduğu
hâllerde temerrüt için yine ihtar gerekir.
Borcun İfasının Mümkün Olması: Borç he-
nüz muaccel olmadan önce imkânsız hâle gelirse
burada ifa imkansızlığına ilişkin hükümler devreye
gireceği için temerrüt oluşmaz.
İmkânsızlık borçlu temerrüde düştükten son-
ra ortaya çıkarsa imkânsızlık meydana gelene
kadar temerrüt oluştuğu için bu tarihe kadar te-
merrüt hükümleri uygulanır, bu tarihten sonra ise
imkânsızlığa ilişkin hükümler uygulanır ancak te-
merrütten sonra borçlunun borcun konusuna (yani
mala) gelen zararlardan sorumluluğu ağırlaştırılmış
olacağı için borçlu mala gelen zarardan kusursuz
da olsa sorumlu olur ancak malı zamanında teslim
etseydi yani temerrüt olmasaydı dahi mala zarar ge-
leceğini ispat ederse bundan kurtulur.
Alacaklının İfayı Kabule Hazır Olması: Borç-
lu temerrüdü için alacaklının ifayı kabule hazır ol-
ması gerekir. Alacaklının temerrüdü söz konusu ise
bu durum borçlu temerrüdünün oluşmasına engel
olur. Borçlunun temerrüde düşmesi için yukarıda-
ki şartların bulunması yeterli olup ayrıca borçlu-
nun kusurunun bulunmasına gerek yoktur ancak
temerrüdün bazı sonuçlarının doğabilmesi için
borçlunun kusurlu olması gerekmektedir. Mesela
gecikme tazminatı, sözleşmenin müspet ihlalinden
doğan zararın tazmini veya sözleşmeden dönme-
den dolayı ortaya çıkan olumsuz (menfi) zararın
tazmini için hep borçlunun kusurlu olması gerekir.
5
Borçlunun Temerrüdünün Sonuçları
Borçlu temerrüdünün sonuçları; genel sonuçlar,
para borçlarında temerrüdün sonuçları ve son olarak
tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde temerrü-
dün sonuçları olmak üzere üçe ayrılarak incelenir.
Borçlu Temerrüdünün Genel Sonuçları
Borçlu temerrüdünün genel sonuçları gecik-
me tazminatı ve beklenmedik hâlden sorumluluk
şeklinde iki tanedir ve bunlar her türlü borç için
geçerlidir. Alacaklının borçludan aynen ifayı talep
etmesi temerrüdün bir sonucu değildir, bu muaccel
alacağın normal bir hükmüdür.
Gecikme Tazminatı: Temerrüde düştükten
sonra borcunu ödeyen borçlu, gecikme tazminatı
da öder. Temerrüde düşen borçlu, temerrüde düş-
mekte kusuru olmadığını ispat etmedikçe borcun
geç ifasından dolayı alacaklının uğradığı zararı gi-
dermekle yükümlüdür (TBK m. 118). Bu tazmi-
nat, alacaklının borcun geç ifa edilmesinden uğradı-
ğı olumlu zararı karşılamak amacını taşır. Gecikme
tazminatı için kusur ve zararın varlığı gerekir.
Borçlu karine olarak kusurlu sayılır ve ancak
kusuru bulunmadığını ispat ederek tazminat yü-
kümlülüğünden kurtulabilir.
Gecikme tazminatı için ayrıca gecikmenin ala-
caklı nezdinde bir zarar oluşturması gerekir. Gecik-
me hâlinde bu bir zarara yol açmazsa kusur olsa
bile gecikme tazminatı istenemez. Buradaki zarar,
alacaklının malvarlığının temerrüde düşülmeden
borç gereği gibi ifa edilseydi alacağı durumla, ge-
cikmeli ifa sonunda arz ettiği durum arasındaki
farktır. Gecikme tazminatı için zarar ve kusurun
mutlaka bir arada bulunması gerekir.
Hâkimin gecikme tazminatına hükmedebilme-
si için bunun mutlaka talep edilmesi gerekir. Talep
olmadan hâkim buna karar veremez.
Hasardan Sorumluluk: Hasardan sorumluluk,
temerrüde düşen borçlunun temerrütten sonra
mala gelen zarardan sorumlu olmasıdır. Borç söz-
leşmesi kurulduktan sonra borçlunun kusuru ol-
maksızın borcun konusu yok olursa borçlu bundan
sorumlu olmaz ve TBK m. 136 gereği borç sona
erer. Temerrüde düşülmesi hâlinde ise durum de-
ğişmektedir. Temerrütten sonra mala bir zarar ge-
lirse bu zarar, borçlunun kusuru olmaksızın mey-
dana gelse bile borçlu bundan sorumlu olur. Zira
temerrüde düşülmeseydi mal alacaklıda olacaktı ve
zarara uğramayacaktı. Burada borçlu ancak temer-
rüde düşmeden borcu ifa etseydi dahi zararın gene
121
5
o mala gelecek olduğunu ya da temerrüde düşme-
de kusuru olmadığını ispat ederek sorumluluktan
kurtulabilir (TBK m. 119).
Para Borçlarında Temerrüdün Sonuçları
Para borçlarında gecikmeden doğan zararın
tazmini özelliklidir. Borçlu para borcunu ödeme-
de temerrüde düşerse temerrüde düştüğü günden
itibaren temerrüt faizi ödemelidir (TBK m.120).
Temerrüt faizi kural olarak borcun ödendiği tari-
he kadar işler. Zarar temerrüt faizinden fazla ise
alacaklı, aşan kısmın tazmin edilmesini (munzam/
aşkın zarar) de istemek hakkını haizdir (TBK m.
122). Borçlu kendisine temerrüde düşmede hiçbir
kusurun yüklenemeyeceğini ispat etmedikçe bu za-
rarı da gidermekle yükümlüdür.
Diğer borçlarda borçlu, temerrüde düşmede
kusurlu bulunmadığını ispat ederek gecikme taz-
minatı ödemekten kurtulabilir ancak para borçla-
rında borçlu temerrüde düşmede kusuru bulun-
masa da para borcu için temerrüt faizi ödemekle
yükümlüdür.
Alacaklının temerrüt faizi istemesi için bir za-
rarı bulunduğunu ispat etmesi de gerekmez. Zira
temerrüt faizi alacaklının kanunen var farzedilen
zararını tazmin için kabul edilmiştir.
dikkat
Para borçlarında temerrüt hâlinde gecikme taz-
minatının yerini temerrüt faizi alır.
dikkat
Gecikme tazminatından farklı olarak temerrüt
faizi talep edilebilmesi için borçlunun kusurlu
olmasına ihtiyaç olmadığı gibi zararın doğmuş
olmasına da gerek yoktur.
Karşılıklı Sözleşmelerde Temerrüdün
Sonuçları
Ön Şart: Mehil Tayini: Karşılıklı borç doğuran
sözleşmelerde borçlu temerrüdünde alacaklının, ifa
ve temerrütten doğan zararın giderilmesini isteme
122
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi
hakkının yanı sıra iki ilave seçimlik hakkı vardır: 1)
Borcun ifa edilmemesinden doğan olumlu zararın
tazmini, 2) Sözleşmeden dönme ve sözleşmenin
hükümsüzlüğünden doğan olumsuz zararın tazmi-
ni (TBK m. 125).
Alacaklının bu iki ek imkândan yararlanabil-
mesi için, kural olarak temerrüde düşen borçluya
borcunu ifa etmesi için uygun bir süre (mehil) ver-
mesi gerekir. Alacaklının veya onun talebi üzerine
hâkimin verdiği süre içerisinde borçlu yine ifadan
kaçınırsa, alacaklı ilave iki seçimlik imkândan ya-
rarlanabilir. Bu iki imkândan yararlanmak için ve-
rilen sürede borçlunun borcunu ifa etmemiş olması
gerekir. Borçluya ek süre verilmesi temerrüdü orta-
dan kaldırmaz. Verilen sürede ifa gerçekleşse de ifa
gerçekleşinceye kadar ki ana kadar doğan gecikme
zararının giderilmesi istenebilir.
dikkat
İhtar ve mehil birbirine karıştırılmamalıdır.
İhtar kural olarak borçlunun temerrüde düşü-
rülmesi için gerekli iken mehil yalnızca tam iki
tarafa borç yükleyen sözleşmelerde alacaklının
seçimlik haklardan yararlanması için gereklidir.
Mehil tayini hukuki işlem benzeri bir fiildir ve
bu nedenle ne ispat ne de geçerlilik şekline tabidir.
Mehil tayini, temerrüt için gereken ihtarla birlikte
de yapılabilir fakat tacirler arasında, ihtar gibi, mehil
tayininin de geçerli olabilmesi için noter marifetiyle
veya iadeli taahhütlü mektupla, telgrafla ya da gü-
venli elektronik imza kullanılarak kayıtlı elektronik
posta sistemi ile yapılması şarttır (TTK m. 18/III).
Ancak şu durumlarda alacaklı mehil tayinine gerek
olmaksızın ilave seçimlik haklarından yararlanabilir:
1. Borçlunun içinde bulunduğu durumdan veya
tutumundan süre verilmesinin bir fayda sağla-
mayacağı anlaşılıyorsa (TBK m. 125/b.1)
2. Borçlunun temerrüde düşmesi sonucunda
borçlunun yerine getireceği edim alacak-
lı açısından artık bir yarar sağlamayacaksa
(TBK m. 125/b.2)
3. Sözleşmeden, tarafların edimin tam olarak
belirli bir zamanda veya belirli bir zamana
kadar yerine getirilmesini arzu ettikleri, aksi
takdirde ifanın artık kabul edilmeyeceği

Borçlar Hukuku
hususunda mutabık kaldıkları anlaşılıyorsa
yani kesin bir vade varsa (örneğin düğün
pastası sipariş verilmiştir) o takdirde mehil
vermek gerekmez (TBK m. 125/b. 3). Sa-
dece belirli bir vadenin öngörülmüş olması
mehil şartını ortadan kaldırmaz.
Borcun İfa Edilmemesinden Doğan Olumlu
Zararın Tazmini: Alacaklı borcun ifa edilmesin-
den vazgeçip borcun ifa edilmemesinden doğan
olumlu (müspet) zararın tazmini hakkını seçebilir.
Bu durumda tazminat yükümlülüğüne TBK m.
112 vd. hükümleri uygulanacaktır. Olumlu (müs-
pet) zarar, alacaklının borcun ifasındaki menfaati-
nin borcun zamanında gereği gibi ifa edilmemesi
nedeniyle gerçekleşmemesi yüzünden uğradığı za-
rardır. Başka bir ifadeyle alacaklının malvarlığının
borcun gereği gibi ifası hâlinde alacağı durum ile
şu anki durumu arasındaki fark olumlu (müspet)
zarardır. Olumlu (müspet) zarar içinde borcun ko-
nusunun parasal değeri, gecikmenin verdiği zarar-
lar ve borcun ifa edilmemesi nedeniyle oluşan diğer
tüm zararlar vardır. Bu zararın tazmini için borç-
lunun temerrüde düşmede kusurlu olması gerekir.
Öte yandan borçlu temerrüde düşmede kusursuz
olduğunu ispat ederse tazminat istenemez.
TBK m. 112 “Borç hiç veya gereği gibi
ifa edilmezse borçlu, kendisine hiçbir ku-
surun yüklenemeyeceğini ispat etmedikçe
alacaklının bundan doğan zararını gider-
mekle yükümlüdür.”
Sözleşmeden Dönme ve Olumsuz Zararın
Tazmini: Sözleşmeden dönme ve fesih geçerli bir
sözleşmenin taraflardan birinin tek taraflı bildiri-
miyle sözleşme bağının sona erdirilmesidir.
5
Sözleşmeden dönme, ani edimli sözleşmeler
için kullanılmaktadır. Ani edimli sözleşmelerde
sözleşmenin tek taraflı bir beyanla sona erdirilmesi,
sözleşmeden dönmedir. Burada sözleşme başlangıç-
tan itibaren geçersiz olur. Bu ana kadar verilenler
de ya istihkak davası ile ya da sebepsiz zenginleşme
hükümleriyle geri alınır.
Sözleşmenin feshi ise sürekli borç ilişkilerinde
sözleşmenin tek taraflı beyanla sona erdirilmesidir.
Burada fesih, geçmişe etkili olmayıp fesih tarihin-
den itibaren etkisini gösterir. Fesih tarihine kadar
verilenler geçerli olduğu için yerinde kalır, bu ta-
rihten sonra verilmesi gereken şeylerin de verilme-
sine gerek kalmaz.
Türk Borçlar Kanunu borcun hiç veya gereği
gibi ifa edilmemesi hâllerinde genel kural olarak
sözleşmeden dönmeyi kabul etmemiştir. Bu yüz-
den sözleşmeden dönme ancak kanunun imkân
verdiği durumlarda söz konusu olmaktadır. Buna
göre karşılıklı sözleşmelerde borçlu temerrüdünde
ve yapma borçlarındaki alacaklı temerrüdünde söz-
leşmeden dönme hakkı bulunmaktadır.
Sözleşmeden dönülmesi hâlinde taraflar söz-
leşme çerçevesinde verdiklerini sebepsiz zenginleş-
me hükümlerine göre iade ederler. Ayrıca olumsuz
(menfi) zararın tazmini istenebilir. Olumsuz (menfi)
zarar, hüküm ifade ettiğine güvenilen bir sözleşme-
nin hüküm ifade etmemesi nedeniyle uğranılan za-
rardır. Olumsuz zararın içine sözleşmenin kurulması
için yapılan masraflar ile o sözleşme ilişkisine duyu-
lan güven nedeniyle kaçırılan başka teklifler girer.
dikkat
Ani edimli sözleşmelerde sözleşmeden dönme, sürekli
edimli sözleşmelerde sözleşmenin fesih talep edilir.
123
5
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi

Öğrenme Çıktısı

3 Borcun ifa edilmemesini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

A ile arkadaşı B arasındaki anlaşmaya

göre B, taraflar arasındaki sözleşme-
nin imzalanmasından itibaren on beş
gün içerisinde bilgisayarını A’ya teslim
edecek ve bilgisayarın bedeli de o gün
nakden ödenecektir. Taraflar arasındaki
anlaşmanın üzerinden bir ay geçmesine
rağmen, B bilgisayarı A’ya teslim etmez. Borçlunun kusuru bu-
Borçlu temerrüdünün Bunun üzerine A, “Borcu bir hafta içe- lunmaksızın ifanın
şartlarını açıklayınız. risinde ifa etmediğin takdirde yasal yol- imkânsızlaşmasını açık-
lara müracaat etme hakkım saklıdır.” layınız.
beyanını içeren bir ihtarnameyi B’ye
gönderir ancak aradan bir hafta geç-
tikten sonra dahi B borcunu ifa etmez.
Sözleşmede kararlaştırılan sürede B’nin
borcunu ifa etmemesi üzerine, A’nın
elinde hangi hukuki imkân(lar) bulun-
maktadır? Açıklayınız.

124
 5
Borçlar Hukuku

1 Borçların ifasını
açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Borçların İfası

Genel anlamı ile ifa, borçlanılan edimin yerine getirilmesidir. Dar anlamda ifa münferit bir borcun yerine
getirilmesidir. Dar anlamda ifa ile borç ilişkisi sona ermez. Kaideten borç, borçlu tarafından yerine getirilir
ancak üçüncü kişinin ifası da kural olarak geçerlidir. İfa kural olarak alacaklıya veya alacaklının yetkilendirdiği
bir şahsa yapılır. Borçlunun üçüncü şahsa ifa yükümlülüğü tarafların anlaşmasından, kanun hükmünden ya da
hâkimin hükmünden kaynaklanabilir. Borçlu neyi borçlanmışsa onu ifa etmek zorundadır. Belirli ve muaccel
bir alacak varsa kural bütünüyle ifadır ve alacaklı kısmi ifayı kabul etmeye mecbur değildir. Para borçları kural
olarak ülke parasıyla ödenir. Bu, ülkede ifa anında tedavülde olan paradır. Türk hukukuna göre yabancı para ile
geçerli olarak borçlanmak mümkündür. İfa zamanı sözleşmeyle veya kanun tarafından belirlenebileceği gibi işin
mahiyeti de ifa zamanını belirleyebilir. Bir borcun ifa zamanının gelmesi, o borcun muaccel olması anlamına
gelmektedir. Borcun ne zaman ifa edileceği belirlenmişse buna “vade” denir. İfa yerinin tayininde kanunda yer
alan hükümler yedek hukuk kuralı niteliğindedir. Bir borcu ifa ettiğini ve böylece borçtan kurtulduğunu iddia
eden borçlu, bu iddiasını ispatla mükelleftir. Türk Borçlar Kanunu borçluya ifayı ispat imkânı sağlamak için
alacaklıya ifa sırasında bazı mükellefiyetler yüklemiş ve ispatı kolaylaştıracak bazı karineler kabul etmiştir.

Alacaklı temerrüdünün
2 şartları ve sonuçlarını
sıralayabilme

Alacaklının Temerrüdü

Alacaklı temerrüdünün gerçekleşmesi için alacaklının kaçınması ve kaçınmanın haklı bir sebebe dayanmaması ge-
rekir. Alacaklının ifayı kabulden kaçındığından bahsedilebilmesi için borçlu edimini gereği gibi önermiş olmalıdır.
Bazı durumlarda ifanın gerçekleşmesi için alacaklının sadece kabulü yeterli değildir; ayrıca ifa hazırlıklarına ka-
tılması gerektiği durumlarda alacaklı gerekli davranışta bulunmaktan kaçınırsa yine temerrüde düşer. Alacaklı te-
merrüdünün kendiliğinden doğan ve borçlunun istemesi hâlinde doğan sonuçları şeklinde iki türlü sonucu vardır.

125
 5
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi

3 Borcun ifa edilmemesini

açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Borcun İfa Edilmemesi

Borcun gereği gibi ifa edilmemesi geniş anlamıyla temerrüt ve imkânsızlığı da kapsar ancak imkânsızlık ve
temerrüt özel olarak düzenlendiğinden, borcun gereği gibi ifa edilmemesi bu hâller dışındaki hâlleri kapsar.
Borç hiç veya gereği gibi ifa edilmezse borçlu, kendisine hiçbir kusurun yüklenemeyeceğini ispat etmedikçe
alacaklının bundan doğan zararını gidermekle yükümlüdür.
Temerrüt için borcun muaccel olması ve ifasının talep edilebilir olması yeterli değildir. Prensip itibarıyla alacak-
lının borçluya borcu ödemesini ihtar etmesi gerekir.
Borçlu temerrüdünün genel sonuçları gecikme tazminatı ve beklenmedik hâlden sorumluluk şeklindedir. Borç-
lu para borcunu ödemede temerrüde düşerse, temerrüde düştüğü günden itibaren temerrüt faizi ödemelidir.
Para borçlarında borçlu, temerrüde düşmede kusuru bulunmasa da para borcu için temerrüt faizi ödemekle
yükümlüdür. Karşılıklı borç doğuran sözleşmelerde, borçlu temerrüdünde alacaklının, ifa ve temerrütten doğan
zararın giderilmesini isteme hakkının yanı sıra iki ilave seçimlik hakkı vardır: Bunlar; aynen ifadan vazgeçerek
borcun ifa edilmemesinden doğan olumlu zararın tazmini ve sözleşmeden dönme ve sözleşmenin hükümsüz-
lüğünden doğan olumsuz zararın tazminidir. Alacaklının bu iki ek imkândan yararlanabilmesi için kural olarak
temerrüde düşen borçluya borcunu ifa etmesi için uygun bir süre (mehil) vermesi gerekir.

126

Borçlar Hukuku
1 Alacaklı veya borçlunun birden çok, borcun
konusunun tek olması hâli ile ilgili aşağıdaki ifade-
lerden hangisi yanlıştır?
A. Borç bölünebiliyorsa her bir borçlu borcun
kendi payına düşen kısmını ifa edebilir.
B. Borç bölünebiliyorsa her bir alacaklı kendi pa-
yına düşen kısmın ifasını borçludan isteyebilir.
C. Borç bölünemiyorsa borçlulardan her biri bor-
cun kendi payına düşen kısmını ifa eder.
D. Borç bölünemiyorsa alacaklılardan her biri bor-
cun ifasını isteyebilir.
E. Borç bölünemiyorsa borçlu kural olarak alacak-
lıların hepsine birden ifa yapmak zorundadır.
2 İfayı yapacak şahısla ilgili aşağıdaki ifadeler-
den hangisi doğrudur?
A. Bizzat borçlu tarafından ifada alacaklının men-
faati olması, ifanın borçlu tarafından gerçekleş-
tirilmesini gerekir.
B. Ödemenin akreditifle gerçekleştirileceği kabul
edildiyse ifayı üçüncü şahsın yapması kararlaş-
tırılmıştır.
C. Üçüncü şahsın ifasına borçlu rıza göstermiyor-
sa, alacaklı üçüncü şahsın ifasını reddederse,
alacaklı temerrüdüne düşmez.
D. Taraflar ifanın üçüncü şahıs tarafından yapıla-
cağını kararlaştırabilirler.
E. Taraflarca kararlaştırılmadıysa üçüncü şahsın
ifasını alacaklı hiçbir şekilde kabul etmek zo-
runda değildir.
3 Aşağıdakilerden hangisi faiz alacağının ana-
para alacağından ayrı ve fer’i bir alacak olmasının
sonuçlarından biri değildir?
A. Kural olarak anapara alacağı sona ermişse faiz
alacağı da sona erer.
B. Faizin ödenmesi anapara alacağının kısmi ifası
niteliğindedir.
C. Anapara alacağı doğmadıkça faiz alacağı da
doğmaz.
D. Faiz alacağı anapara alacağından ayrı olarak
dava ve takip olunabilir.
E. Faiz alacağı anapara alacağından ayrı olarak
devredilebilir.
5
4 Kısmi ifa ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han-
gisi yanlıştır?
neler öğrendik?
A. Alacaklı, belirli bir alacağın vade tarihinde kıs-
mi ifasını her zaman kabule mecburdur.
B. Borç taksitlere bağlanmış olup da henüz tak-
sitlerin tamamı muaccel olmuş değilse alacaklı
muaccel kısmın ifasını kabule mecburdur.
C. Alacağın bir kısmı ihtilaflıysa, ihtilaflı olmayan
kısım ifa edilebilir ve alacaklı bu ifayı kabule
mecburdur.
D. Edimin çok büyük miktarlarda olması ve bir
defada ifanın çok zor olması durumunda ala-
caklı kısmi ifayı kabule mecburdur.
E. Alacaklı kısmi ifayı kabul ettiyse,ifa edilen mik-
tar nispetinde borç sona erer.
5 Karşılıklı sözleşmelerde taraflara, karşı edim
ifa edilinceye veya ifası teklif edilinceye kadar ken-
di borcunu ifadan kaçınma imkanı sağlayan huku-
ki savunmaya ne ad verilir?
A. İtiraz
B. Ödemezlik defi
C. Alacaklının temerrüdü
D. Kaçınma hakkı
E. Takas
6 Bir kimsenin kendisine gereği gibi arz edilen
ifayı haklı bir neden olmaksızın kabul etmemesi
hukuken ne şekilde nitelendirilir?
A. Borçlu temerrüdü
B. İbra
C. Alacağın temliki
D. Haksız fiil
E. Alacaklı temerrüdü
7 Aşağıdakilerden hangisi borçlu temerrüdü-
nün şartlarından biri değildir?
A. Borcun muaccel olmasına rağmen ifa edileme-
mesi
B. Alacaklının temerrüt ihtarı yapması
C. Borcun ifasının mümkün olması
D. Alacaklının ifayı kabule hazır olması
E. Mehil vermek
127
5
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi

8 Aşağıdakilerden hangisi menfî (olumsuz) za- 10 Mutlak kesin vadeli işlemlerde, vadede ifa
rarın kapsamına dahil değildir? etmemenin hukuki yaptırımı aşağıdakilerden han-
A. Sözleşme yapma masrafları gisidir?
neler öğrendik?

B. İfa masrafları A. Borçlu temerrüdü

C. Başkası ile sözleşme yapma fırsatının kaçmasın- B. Sözleşmenin uyarlanması
dan dolayı uğranılan zarar C. Alacaklı temerrüdü
D. Sözleşmenin ifa edilmemesinden kaynaklanan D. İfa imkânsızlığı
kâr mahrumiyeti E. Kesin hükümsüzlük
E. Sözleşmenin kurulması için yapılan noter masrafı

9 Borçlu temerrüdünün sonuçları ile ilgili aşa-

ğıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Alacaklı gecikme tazminatı talep edebilir.
B. Gecikme tazminatı talep edebilmek için borç-
lunun temerrüde düşmekte kusurlu olması ge-
rekmez.
C. Hâkimin gecikme tazminatına hükmedebilme-
si için mutlaka talep edilmesi gerekir.
D. Kural olarak temerrütten sonra mala bir zarar
gelirse borçlu bundan sorumlu olur.
E. Borçlu temerrüde düşmede kusuru bulunmasa
da para borcu için temerrüt faizi ödemekle yü-
kümlüdür.

128
 5
Borçlar Hukuku

Yanıtınız yanlış ise “Alacaklı veya Borçlunun

1. C 6. E Yanıtınız yanlış ise “Alacaklı Temerrüdü” ko-
Birden Çok, Borcun Konusunun ise Tek Olma-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
sı Hâlinde” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “İfayı Yapacak Şahıs” ve
2. A 7. E Yanıtınız yanlış ise “Borçlu Temerrüdünün
“Üçüncü Şahsın İfası” konusunu yeniden
Şartları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Borcun İfa Edilmeme-

3. B Yanıtınız yanlış ise “Para Borçları” konusunu 8. B
sinden Doğan Olumlu Zararın Tazmini” ko-
yeniden gözden geçiriniz.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Borçlu Temerrüdünün

4. A Yanıtınız yanlış ise “İfanın Konusu” konusu- 9. B
Sonuçları” konusunu yeniden gözden geçi-
nu yeniden gözden geçiriniz.
riniz.

Yanıtınız yanlış ise “İki Tarafa Borç Yükleyen

5. B 10. D Yanıtınız yanlış ise “Borçlu Temerrüdü” ko-
Akitlerde İfa” konusunu yeniden gözden ge-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

129
5
Borçların İfası ve İfa Edilmemesi

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Taraflar sözleşme ile ifa yerini kararlaştırmamışsa Türk Borçlar Kanunu’ndaki

yedek hukuk kurallarına göre ifa yeri belirlenir. Bu açıdan borcun niteliğinin
öncelikle tespit edilmesi gerekir. Para borçları, alacaklının ifa zamanındaki
Araştır 1 yerleşim yerinde ifa edilir. Parça borçları, sözleşmenin kurulduğu anda sözleş-
menin konusu olan parça nerede bulunuyorsa orada ifa edilir. Burada alacaklı
parçanın bulunduğu yere giderek ifanın yapılmasını sağlamakla yükümlüdür.
Parça ve para borçları dışındaki tüm borçlar, borcun doğumu zamanında
borçlunun yerleşim yeri neresi ise orada ifa edilir.

Alacaklı temerrüdünün gerçekleşmesi için alacaklının kaçınması ve kaçınma-

nın haklı bir sebebe dayanmaması gerekir. Alacaklının ifayı kabulden kaçın-
dığından bahsedilebilmesi için borçlu edimini gereği gibi önermiş olmalıdır.
Edimin ifasının teklifi fiili olarak yapılmış olmalıdır. Alacaklı sözleşmenin
Araştır 2 başlangıcında, ifayı kabul etmeyeceğini kesin olarak ifade etmişse borçlu ifayı
teklif etme durumunda değildir ve burada alacaklı temerrüdü doğar. Bazı du-
rumlarda ifanın gerçekleşmesi için alacaklının sadece kabulü yeterli değildir.
Alacaklının ayrıca ifa hazırlıklarına katılması gerektiği durumlarda alacaklı
gerekli davranışta bulunmaktan kaçınırsa yine temerrüde düşer. Kaçınmanın
temerrüde yol açması için, bunun haklı bir sebebe dayanmaması gerekir.

Temerrüt için borcun muaccel olması ve ifasının talep edilebilir olması ge-
rekir. Muacceliyet için vade tayin edilmişse bu tarihin gelmesi gerekir. Vade
tayin edilmemişse ve işin mahiyeti ile kanun bir vade belirlemiyorsa derhâl
ifa kuralı devreye girer ve borç muaccel olur. Temerrüt için borcun muac-
cel olması ve ifasının talep edilebilir olması yeterli değildir. Prensip itibarıyla
alacaklının borçluya borcu ödemesini ihtar etmesi gerekir. Borcun ifası için
belirli vade varsa ihtara gerek yoktur. Taraflardan birine muacceliyet ihbarı ya-
parak vadeyi belirleme imkânı tanınmışsa yine temerrüt ihtarına gerek yoktur.
Araştır 3 Dürüstlük kuralına göre ihtarın faydasız kalacağı anlaşılıyorsa yine temerrüt
ihtarına gerek yoktur. Haksız fiilde tazminat borçlusu fiilin işlendiği tarih-
te temerrüde düşer. Sebepsiz zenginleşmede ise zenginleşmenin gerçekleştiği
tarihte borçlu temerrüde düşmüş olur ancak sebepsiz zenginleşenin iyiniyetli
olduğu hâllerde temerrüt için yine ihtar gerekir.
İmkânsızlık borçlu temerrüde düştükten sonra ortaya çıkarsa imkânsızlık mey-
dana gelene kadar temerrüt oluştuğu için bu tarihe kadar temerrüt hükümleri
uygulanır, bu tarihten sonra ise imkânsızlığa ilişkin hükümler uygulanır. Son
olarak borçlu temerrüdü için alacaklının ifayı kabule hazır olması gerekir.

130
 5
Borçlar Hukuku

Kaynakça
Akıntürk, T., Ateş, D., (2020). Borçlar Hukuku. İstanbul: Beta Yayınevi.
Kılıçoğlu, A. M. (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Turhan Kitabevi.
H. Nomer, (2020). Borçlar Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: Beta Yayınevi.
O. G. Antalya, (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayınevi.
F. Eren, (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Yetkin Yayınevi.
A.Arpacı, R. Serozan, H. Hatemi, N. Kocayusufpaşaoğlu, (2017). Borçlar Hukuku Genel Bölüm. İstanbul:
Filiz Kitabevi.
K.Oğuzman, T. Öz, (2018). Borçlar Hukuku Genel Hükümler, C.I/II. İstanbul: Vedat Kitapçılık.
R. Serozan, (2018). İfa, İfa Engelleri ve Haksız Zenginleşme, İstanbul: Filiz Kitapçılık.

131
 Bölüm 6
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar-Kayıtlar ve Borcun
Sona Ermesi
öğrenme çıktıları

1 2
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar Borçların Sona Ermesi
1 Borç ilişkisindeki özel durumları, özel 2 Borcun sona ermesi hâllerini
kayıtları açıklayabilme sıralayabilme

Anahtar Sözcükler: • Üçüncü Kişinin Edimini Taahhüt • Müteselsil Borçluluk • Müteselsil Alacaklılık
• Şarta Bağlı Borç • Cezai Şart • İbra • Yenileme • Takas

132

Borçlar Hukuku
GİRİŞ
Borç ilişkisinde bazı özel durumların ayrıca in-
celenmesi gerekmektedir. Bunlar üçüncu kişinin
edimini taahhüt, üçüncü kişi lehine sözleşme, mü-
teselsil borçluluk, müteselsil alacaklılık, şarta bağlı
borçlar, cezai şart, dönme cezası, pey akçesi, cay-
ma akçesidir. Taraflar bir sözleşmesel ilişki içerisi-
ne girdiklerinde kural olarak bu ilişkinin sonuçları
üçüncü kişileri etkilemez. Tarafların üçüncü kişile-
ri yapacakları bir sözleşmeyle etkilemesi; özellikle
üçüncü kişinin edimini taahhüt, üçüncü kişi lehine
sözleşme hâllerinde görülmektedir.
Bir borç ilişkisinde alacaklının ya da borçlunun
birden çok olduğu durumlarda söz konusu olabilir.
Müteselsil borç, alacaklının birden çok borçlunun
her birinden borcun tamamının ifasını isteyebildiği
ve borcun tamamı ifa edilinceye kadar borçluların
tamamının sorumlu olduğu borç ilişkisidir. Bir
borç ilişkisinde alacaklı taraf birden çok ise ve ala-
caklılardan her biri borcun ifasını isteme hakkına
sahip ve borçlu da alacaklılardan birine yapacağı
ödeme ile borçtan kurtuluyorsa müteselsil alacaklı-
lık söz konusudur. Şart, hukuki işlemin ya da mün-
ferit bir borcun hukuki etkisinin ileride gerçekleşip
gerçekleşmeyeceği belli olmayan şüpheli bir olguya
bağlanması durumudur. Borçlunun borcunu ihlal
etmesi hâlinde alacaklıya ödemeyi kabul ettiği ceza
hususundaki anlaşmaya cezai şart denir.
Borcun sona ermesi, bir edimi yerine getirme
mükellefiyetinin hukuken ortadan kalkmasını ifa-
de eder. Borcun sona ermesi sebepleri; dar anlamda
borçların sona ermesine ilişkindir. Borcun sona erme
sebeplerinden en olağan olanı ifadır. Bunun dışında
yenileme, alacaklı ve borçlu sıfatlarının birleşmesi,
ifa imkânsızlığı, takas da borcu sona erdirir.
BORÇ İLİŞKİSİNDEKİ ÖZEL
DURUMLAR
Bu başlık altında borç ilişkisinde bazı özel du-
rumlar incelenecektir. Bunlar üçüncü kişinin edimi-
ni taahhüt, üçüncü kişi lehine sözleşme, müteselsil
borçluluk, müteselsil alacaklılık, şarta bağlı borçlar,
cezai şart, dönme cezası, pey akçesi, cayma akçesidir.
Üçüncü Kişinin Edimini Taahhüt
Bir kimsenin bir sözleşmesel ilişki içine gire-
rek üçüncü bir kişiyi borç altına sokması müm-
kün değildir. Üçüncü kişinin fiilini taahhütte de
6
üçüncü kişi borç taahhütte bulunanın davranışı
ile borç altına sokulmamaktadır. Taahhüt eden
üçüncü kişiyi borç altına sokmamakta, taahhüt
edilene üçüncü kişinin fiili ifa etmemesi hâlinde
doğan zararı gidermeyi üstlenmektedir. Üçüncü
kişinin fiilini taahhüt TBK m. 128 hükmünde
düzenlenmiştir.
Bu hükme göre “Üçüncü bir kişinin fiilini baş-
kasına karşı üstlenen, bu fiilin gerçekleşmemesinden
doğan zararı gidermekle yükümlüdür.”
Üçüncü kişinin edimini taahhüt bir sözleşme-
dir ve borçlandırıcı bir işlemdir. Bu işlemin temel
özelliği, taahhüt edilen edimin bizzat borçlu tara-
fından değil üçüncü bir kişi tarafından yerine ge-
tirilecek olmasıdır fakat taahhütte bulunulan, bu
sözleşmeye dayanarak üçüncü kişiye karşı ifa veya
tazminat talebinde bulunamaz. Üçüncü kişi edimi
yerine getirmezse taahhütte bulunan taraf, karşı ta-
rafın bu yüzden uğradığı zararı tazmin eder.
Üçüncü kişinin edimini taahhüt kefaletten
farklıdır. Kefilin verdiği teminat, asıl borçlunun
borcunu ifa etmesine ilişkindir. Diğer bir ifadeyle
kefil borçlunun borcunu ifa etmemesinin sonuçla-
rından kişisel olarak sorumlu olmayı üstlenir. Bu
nedenle kefilin borcu fer’i bir borçtur. Üçüncü ki-
şinin edimini taahhütten doğan borç ise üçüncü
kişinin ediminden bağımsız bir borçtur. Üçüncü
kişinin hiçbir borcu olmasa veya borç geçersiz bir
borç akdinden doğsa bile taahhütte bulunan, taah-
hütte bulunduğu kişinin uğradığı olumlu (müsbet)
zararı tazmin etmekle yükümlüdür.
dikkat
Kefalet sözleşmesi, kişisel teminat sözleşmelerin-
den biridir. TBK m. 581 vd.’de düzenlenmiştir.
TBK m. 581’de kefalet sözleşmesi tanımlanmış-
tır. Anılan hüküm şu şekildedir. “Kefalet sözleş-
mesi, kefilin alacaklıya karşı, borçlunun borcunu
ifa etmemesinin sonuçlarından kişisel olarak so-
rumlu olmayı üstlendiği sözleşmedir.”
Kefilin borcu feri bir borçtur. Bunun anlamı
kefilin borcunun varlığı ve geçerliliğinin asıl
borcun varlığı ve geçerliliğine bağlı olmasıdır.
133
6
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar-Kayıtlar ve Borcun Sona Ermesi
Üçüncü Kişi Lehine Sözleşme
Üçüncü kişi lehine sözleşme TBK m. 129 hük-
münde düzenlenmiştir. Herhangi bir borç ilişkisin-
de edimlerden birinin üçüncü bir kişiye ifa edileceği
kararlaştırılmışsa üçüncü kişi lehine sözleşmeden
bahsedilir. Bu sözleşmenin tarafları taahhüt ettiren
ve taahhüt edendir. Üçüncü kişiye ifa edilecek bor-
cun alacaklısı, taahhüt ettiren yani sözleşmenin karşı
tarafıdır. Sözleşmeye katılmayan kişi üçüncü kişidir.
Üçüncü kişi yararına sözleşmenin geçerliliği
tarafların fiil ehliyetine sahip olmasına bağlıdır.
Üçüncü kişinin sözleşmeye katılması gerekli değil-
dir. Üçüncü kişi yararına sözleşme eksik üçüncü kişi
yararına sözleşme ve tam üçüncü kişi yararına sözleş-
me olarak ikiye ayrılır.
Üçüncü kişi yararına sözleşmenin ilk türünde
üçüncü kişinin kural olarak sadece edimi kabul
yetkisi vardır, o, taahhütte bulunandan ifayı talep
edemez (eksik üçüncü kişi lehine sözleşme). Taah-
hüt ettiren, edimin yerine getirilmesini isteyebilir
(TBK m. 129/I).
Şayet üçüncü kişi lehine sözleşme yapanların ar-
zusu o yöndeyse veya örf ve adete uygun düşüyorsa
üçüncü kişi de borcun ifasını borçludan isteyebilir
(TBK m. 129/II). Bu durumda üçüncü kişinin de
taahhüt edilen edimi talep hususunda bir alacak
hakkı vardır (tam üçüncü kişi lehine sözleşme). Bu
alacak hakkı, üçüncü kişinin şahsında bağımsız
bir hak olarak doğmaktadır. Örneğin üçüncü kişi
lehine yapılan hayat sözleşmeleri, tam üçüncü kişi
lehine sözleşmedir. Sigorta ettirenin ölümü hâlinde
lehtara ödenecek sigorta bedeli, sigorta ettirenin
haleflerine ödenir. Tam üçüncü kişi lehine sözleş-
mede üçüncü kişi alacaklı olmakla birlikte sözleş-
menin tarafı değildir.
Üçüncü kişi yararına sözleşmede taahhüt etti-
renin üçüncü kişiye yapmış olduğu bir kazandırma
vardır. Bu kazandırmanın hukuki sebebi ifa, alacak
ya da bağışlama sebebi olabilir.
Müteselsil Borçluluk İlişkisi
Müteselsil borçluluk, TBK m. 162 vd. hüküm-
lerinde düzenlenmiştir. TBK m. 162 hükmüne
göre, “(1) Birden çok borçludan her biri, alacaklıya
karşı borcun tamamından sorumlu olmayı kabul et-
tiğini bildirirse, müteselsil borçluluk doğar. (2) Böyle
bir bildirim yoksa, müteselsil borçluluk ancak kanun-
da öngörülen hâllerde doğar.”
134
Bu hükme göre müteselsil borçluluk, tarafların
anlaşması ya da kanundan doğar. Müteselsil borcun
kaynağı sınırlı sayıdadır. Müteselsil borç, alacaklı-
nın birden çok borçlunun her birinden borcun ta-
mamının ifasını isteyebildiği ve borcun tamamı ifa
edilinceye kadar borçluların tamamının sorumlu
olduğu borç ilişkisidir. Diğer bir deyişle alacaklının
karşısında birden fazla borçlu varsa ve borçlulardan
her biri borcun tamamından sorumluysa müteselsil
borçluluk ilişkisi mevcuttur.
Mesela (B1), (B2) ve (B3), (A)’ya karşı 30.000
TL ödemek konusunda müteselsil borçlu ise (A) bu
paranın tamamının ödenmesini dilerse bu borçlu-
lardan sadece birinden veya ikisinden ya da hepsin-
den isteyebilir. Kendisine talep yöneltilen borçlu,
buna itiraz edemez ve borçluların kendi aralarında
borcun ne kadarından sorumlu oldukları konu-
sunda anlaşma yapmaları alacaklıyı hiçbir şekilde
bağlamaz. Borçlulardan birisi borcu ödeyince borç
bütün borçlular için sona erer.
TTK m. 7 hükmüne göre iki veya daha fazla
kimse içlerinden biri için ticari bir iş nedeniyle
birlikte borç altına girdikleri takdirde borçlular
borçtan müteselsilen sorumlu olur. Bu durumda
kanundan doğan bir müteselsil borçluluk ilişkisi
söz konusudur.
Müteselsil borç ilişkisinde borçlulardan her bi-
rinin borcu diğerine göre fer’i nitelikte değildir ve
her bir borçlunun borç konusu aynıdır. Borçlular-
dan biri diğerlerinin haberi olmadan borcun tama-
mını ödese bile her birinin borcu sona erer.
İştirak (elbirliği) hâlinde borç ilişkisi varsa mü-
teselsil borçluluk yoktur. İştirak hâlinde borç ilişki-
sinde alacaklı ifayı borçluların tümünden istemek
zorundadır ve borçlular da borcu ancak birlikte ifa
edebilirler. İştirak hâlinde malik olunan taşınmazı
satan ortakların mülkiyeti nakil borcu böyledir.
Müteselsil Borç İlişkisinin Özellikleri
• Müteselsil borç ilişkisinde alacaklı, borç-
lulardan dilediğine başvurabilir. Alacaklı
dilerse bir borçluyu, dilerse de borçluların
tümünü takip edebilir. Alacaklı bu imkâna
borç ifayla ya da başka bir yolla sona erince-
ye kadar sahiptir.
• Müteselsil borç ilişkisi sadece alacaklı ile
birden çok borçlu arasında söz konusu olur.
Buna dış ilişki denir.

Borçlar Hukuku
• Borçluların her biri borcun tamamından
sorumlu olur. Borçlulardan herhangi biri
diğer borçluların varlığı nedeniyle borcun
ifasından kaçınamaz. Borçlulardan biri bor-
cun sadece bir kısmını ödeyeceğini diğer
kısmının diğer borçlular tarafından öden-
mesi gerektiğini ileri süremez. Borçluların
iç ilişkilerinde her birinin sorumluluk ora-
nının belirlenmesi de alacaklıyı bağlamaz.
Müteselsil borçlularının kendi aralarında
rücu ilişkisinde müteselsil borçluluk söz
konusu olmaz.
• Her borçlunun, borcunun konusu aynı ol-
duğu için sorumlulukları da benzerdir ve
bir borçlu diğerlerinin sorumluluğunu ar-
tıracak şekilde hareket edemez.
• Müteselsil borçluluk, her türlü borç ilişki-
sinde söz konusu olabilir.
• Müteselsil borç ilişkisinde borçlulardan
birine karşı zamanaşımı kesilince diğerine
karşı da kesilmiş sayılır.
• Diğer borçlulara rücu etme hakkına sahip
olan borçlu alacaklıyı tatmin ettiği oranda
onun haklarına halef olur.
Alacaklı ile Borçlular Arasındaki
Durum
TBK m. 163/I’e göre “Alacaklı, borcun tamamı-
nın veya bir kısmının ifasını, dilerse borçluların hep-
sinden, dilerse yalnız birinden isteyebilir.” Alacaklı-
nın borçlulardan ifa talebinde bulunabilmesi için
borcun muaccel olması gerekir. Alacaklının ifa ta-
lebinde bulunduğu borçlu borcu ödemezse alacaklı
diğer borçlulara talebini yöneltebilir. Borçluların
alacaklıya karşı olan sorumluluğu borcun tamamı
ifa edilinceye kadar devam eder.
Müteselsil borçlulardan her biri, müteselsil bor-
cun sebep ya da konusundan doğan def ’i ve itiraz-
ları ileri sürebilir. Bu def ’ilere ortak def ’i denir. Bu
def ’ilerin ileri sürülmesi, müteselsil borçlulardan
her birinin hakkı ve yükümlülüğüdür. Örneğin za-
manaşımı def ’i, ortak bir def ’idir.
Müteselsil borçlulardan biri, alacaklıya karşı an-
cak onunla kendi arasındaki kişisel ilişkilerden do-
ğan def ’i ve itirazları ileri sürebilir. Bu tür def ’ilere
de kişisel def ’i denir. Her bir borçlu alacaklıya karşı
ancak onunla kendi arasındaki kişisel ilişkilerden
doğan def ’ileri ileri sürebilir. Diğer borçlulara ait
kişisel def ’iler ileri sürülemez.
6
Borçlular Arasındaki İç İlişki
TBK m. 167/I hükmüne göre, “Aksi kararlaş-
tırılmadıkça veya borçlular arasındaki hukuki iliş-
kinin niteliğinden anlaşılmadıkça, borçlulardan her
biri, alacaklıya yapılan ifadan, birbirlerine karşı eşit
paylarla sorumludurlar.” Müteselsil borçlulardan
her birinin ifada bulunduktan sonra hangi mik-
tarda borcu paylaşacağı aralarındaki iç ilişkiye göre
belirlenir. TBK m. 167/I hükmüne göre müteselsil
borçlular kural olarak borcun eşit kısmını üzerle-
rine almıştır. Bu hüküm emredici nitelikte bir hü-
küm değildir. Müteselsil borçluların başka bir yön-
de anlaşma yapmaları mümkündür.
TBK m. 167/II hükmüne göre, “Kendisine dü-
şen paydan fazla ifada bulunan borçlunun, ödediği
fazla miktarı diğer borçlulardan isteme hakkı vardır.
Bu durumda borçlu, her bir borçluya ancak payı ora-
nında rücu edebilir.” Müteselsil borçlular arasında
kanundan doğan bir rücu ilişkisi bulunmaktadır.
Kendi payından fazlasını ödeyen borçlunun diğer
borçlulara karşı yöneltebileceği bir rücu hakkı var-
dır. Borçlulardan birinin diğerlerine rücu hakkı ol-
ması için kendi payından fazlasını ya da borcun ta-
mamını ödemiş olması gerekir. Ödemede bulunan
borçlu diğer borçlulara iç ilişkideki payı oranında
rücu edebilir.
TBK m. 167/III hükmüne göre ise, “Borçlular-
dan birinden alınamayan miktarı, diğer borçlular
eşit olarak üstlenmekle yükümlüdürler.”
Müteselsil Alacaklılık İlişkisi
Müteselsil alacaklılıkta bir borcun birden fazla
alacaklısı vardır. Müteselsil alacaklılık ya kanundan
ya da tarafların anlaşmasından doğar. Alacaklıların
birden fazla olduğu borç ilişkilerinde eğer alacak-
lıların her biri tek başına borçludan bütün borcun
ifasını isteyebiliyorsa ve borçlu, alacaklılardan birine
ifada bulunduğu zaman diğerlerine karşı da borcun-
dan kurtuluyorsa alacaklılar arası teselsül vardır.
Borçlunun karşısında birden fazla alacaklı bu-
lunan her durumda bunların müteselsil alacak-
lı olduğu söylenemez. Eğer alacaklıların her biri
borçludan sadece borcun bir kısmının ifasını iste-
yebiliyorsa alacaklılar arası teselsül değil, kısmi ala-
caklılık vardır.
Borçlunun borcunun ifası ancak bütün alacak-
lılar tarafından birlikte istenebiliyorsa ve borçlu
borcu hepsine birlikte ifa mecburiyetindeyse el-
birliği hâlinde alacaklılık vardır. Elbirliği hâlinde
135
6
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar-Kayıtlar ve Borcun Sona Ermesi
alacaklılıkta hiçbir alacaklı tek başına borçludan
borcun ifasını isteyemez ve borçlu alacaklılardan
sadece bazısına ifada bulunarak borçtan kurtula-
maz. Bu nedenle elbirliği hâlinde alacaklılık, ala-
caklı teselsülünden farklıdır. Miras ortaklığı devam
ettiği sürece mirasçıların mirasbırakandan intikal
eden alacak hakları için elbirliği hâlinde alacaklılık
vardır (TMK m. 640).
Alacaklı teselsülünde alacaklıların her biri tek
başına borçludan ifayı isteyebilir. Borçlu, talep üze-
rine veya kendiliğinden arz ettiği ifayı kabul ederek
borcu sona da erdirebilir. Bir alacaklının mahkeme-
ye veya icraya başvurduğunun bildirilmesi üzerine
diğer alacaklıların ifayı talep imkânı sona erecektir.
Bir alacaklının alacaklı temerrüdüne düşmesi
üzerine diğerleri de alacaklı temerrüdüne düşmüş
olmaz fakat borçlu, TBK m. 107 uyarınca edimi
tevdi yoluna başvurursa diğer alacaklıların hakları
da son bulur.
Alacaklılar arası teselsülde borçlu, kural olarak
hangi alacaklıya ifada bulunursa bulunsun borçtan
kurtulur. Başka bir ifadeyle borçlunun ifada bu-
lunacağı alacaklıyı seçme hakkı vardır. Borçlunun
alacaklılardan birine ifada bulunmakla bütün bor-
cundan kurtulabilmesi, borcun tümünü ifa etme-
sine bağlıdır. Eğer henüz ifa edilmeyen bir kısım
varsa bu kısmı da her alacaklı isteyebilir.
Alacaklılardan istediğine tamamen ifada bu-
lunmakla hiç ödeme yapmadığı alacaklıya karşı da
borçtan kurtulabilen borçlu, edimin bölünebilir
olması hâlinde, edimi dilediği gibi alacaklılar ara-
sında paylaştırarak her birine kısmi ödeme yapmak
suretiyle de borçtan kurtulabilir.
Şarta (Koşula) Bağlı Borçlar
Şart; hukuki işlemin ya da münferit bir borcun
hukuki etkisinin bağlandığı, ileride gerçekleşip
gerçekleşmeyeceği belli olmayan şüpheli bir olgu-
dur. Bir hukuki işlemin hüküm ifade etmesi veya
hükümden düşmesi, taraf iradeleriyle ileride ger-
çekleşip gerçekleşmeyeceği belli olmayan bir du-
ruma bağlanmışsa şarta bağlı işlemden söz edilir.
Öte yandan bir hukuki işlemin ya da münferit bir
borcun hukuki etkisinin bağlandığı olgu kesin bir
olgu ise vade söz konusudur. Hem vade hem şartta,
gelecekte gerçekleşecek bir olay bulunmaktadır an-
cak vade, daima gelmesi kesin olan bir tarihtir. Şart
ise ileride gerçekleşmesi şüpheli olan bir olgudur.
136
Bir kimsenin ölümü üzerine yapılan hukuki işlem,
duruma göre şart ya da vade olarak nitelendirilebi-
lir. Ölüm olgusu genel olarak öngörüldüyse vade,
belirli bir zaman içinde ölüm olgusu öngörüldüyse
şart söz konusu olur.
dikkat
A, bir yıl içerisinde ölürse otomobilinin B’ye ve-
rilmesini istemişse şarta bağlı hukuki işlemden
söz edilir. A, ölümünden sonra otomobilinin
B’ye verilmesini istemişse vadeye bağlı hukuki
işlemden söz edilir.
Şartın (Koşulun) Türleri
Şart kavramını farklı kriterlerden hareketle grup-
landırmak mümkündür. Aşağıdaki başlıklarda şart
kavramına ilişkin çeşitli ayrımlara yer verilmiştir.
Olumlu - Olumsuz Şartlar
Hukuki işlemin hüküm doğurması veya hü-
kümden düşmesi, gelecekte gerçekleşmesi bekle-
nen bir olgunun gerçekleşmesine bağlıysa olumlu
(müsbet), öngörülen olgunun gerçekleşmemesine
bağlıysa olumsuz (menfi) şart vardır. Mesela bir yıl
içinde kaza yapmama şartına bağlı araba bağışla-
ması menfi, kişinin üç yıl içinde ölmesi şartına
bağlı olan sözleşme ise müspet şart ile kurulmuştur.
Tesadüfi - İradi - Karma Şartlar
Hukuki işlemin hüküm doğurması; taraflardan
birinin iradesine bağlı bir olguya bağlı ise iradi, ta-
rafların iradesi dışındaki olgular şart olarak karar-
laştırılırsa tesadüfi, işlem hem bir tarafın iradesine
hem de bir dış olaya bağlanırsa da karma şart mev-
cut olur. Örneğin deneme ve gözden geçirme şartı
ile satış sözleşmesinde iradi bir şart bulunmaktadır.
Yarın yağmur yağarsa şeklinde bir şart kararlaştırıl-
mışsa, tarafların iradesi dışındaki bir olgu bulundu-
ğundan tesadüfi şart söz konusu olur.
Geciktirici - Bozucu Şartlar
Tarafların yaptıkları işlemin hüküm doğurması,
gelecekteki bir olgunun gerçekleşmesine veya ger-
çekleşmemesine bağlanmışsa geciktirici şart söz ko-
nusu olur. Kira sözleşmesinin kiracının o şehre ta-
yini çıkması şartıyla yapılması gibi. Geciktirici şart

Borçlar Hukuku
TBK m. 170 hükmünde düzenlenmiştir. Bu hükme
göre “Bir sözleşmenin hüküm ifade etmesi, gerçekleşip
gerçekleşmeyeceği bilinmeyen bir olguya bırakılmışsa,
sözleşme geciktirici koşula bağlanmış olur.”
Geciktirici şarta bağlı işlem, şartın gerçekleş-
mesi üzerine ileriye etkili olarak hüküm ifade eder
ancak şart gerçekleşmeden önce de yapılmış olan
işlem varlığını sürdürür. Mesela şart gerçekleşme-
den evvel sözleşmeden tek taraflı dönme olmaz ya
da sözleşmenin geçerliliği için ehliyet şartı, gecik-
tirici şartın gerçekleştiği anda değil sözleşmenin
yapıldığı anda aranır. Taraflar aksini kabul etmiş
olmadıkça şartın gerçekleşmesi geriye etkili değil-
dir (TBK m. 170/II). Şarta bağlı sözleşme, şartın
gerçekleşmesi anından itibaren ileriye etkili olarak
hükümlerini doğurur ve şarta bağlı borç, şartın ger-
çekleşmesiyle doğar.
Bozucu şartın gerçekleşmesiyle şarta bağlı işlem
artık hüküm ifade etmeyecektir. Bozucu şart TBK
m. 173 hükmünde düzenlenmiştir. Bu hükme göre
“Sona ermesi önceden gerçekleşip gerçekleşmeyeceği bi-
linmeyen bir olguya bırakılan sözleşme, bozucu koşu-
la bağlanmış olur.” Bozucu şarta bağlı bir sözleşme,
şart gerçekleşinceye kadar geçecek dönemde, şarta
bağlı olmayan bir sözleşme gibi normal sonuçlarını
doğuracaktır. Bozucu şarta bağlı bir borçlandırıcı
işlem yapıldığı anda borç doğacak, muaccel alacak
ve alacaklı tarafından ifası talep edilebilecektir. Bo-
zucu şartın gerçekleşmesi üzerine şarta bağlanmış
işlemin hüküm doğurması kendiliğinden son bu-
lur. Herhangi bir ihtara veya bildirime gerek kal-
maksızın hatta henüz taraflar şartın gerçekleştiğin-
den haberdar olmasalar bile şart gerçekleştiği anda
sözleşme hükümden düşer.
Cezai Şart (Sözleşme Cezası)
Alacaklı, borçlunun edimini hiç ya da gereği
gibi ifa etmemesi ihtimaline karşı durumunu kuv-
vetlendirmek isteyebilir. Borçlunun borcunu ihlal
etmesi hâlinde (yani zamanında, yerinde veya ayıp-
sız olarak ifa yapmazsa) alacaklıya ödemeyi kabul
ettiği ceza hususundaki anlaşmaya cezai şart denir.
Cezai şart borçlunun edimini hiç ya da gereği gibi
ifa etmemesi hâlinde ödemeyi üstlendiği cezadır.
Cezai şart, bir tür geciktirici şarta bağlı borç ol-
masına rağmen kanunda özel hükümlerle düzen-
lendiğinden şarta bağlı borçlara ilişkin TBK m. 170
vd. hükümlerinden önce bu özel hükümlere tabidir.
Özel hükümlerde boşluk bulunması hâlinde genel
hükümler bunlara uyduğu ölçüde uygulanır.
6
Cezai şartın asıl sözleşmede yer alması zorunlu
değildir. Cezai şart ayrı bir anlaşma ile de düzen-
lenebilir ancak cezai şartın geçerliliği asıl sözleş-
menin şekline tabidir. Örneğin taşınmaz satışına
ilişkin cezai şart sözleşmesinin de resmi şekilde
yapılması gereklidir. Benzer şekilde taşınmaz satış
vaadi borcunu sağlamayı amaçlayan cezai şartın da
yine resmi şekle bağlı olarak yapılması gerekecektir.
Cezai şarta ilişkin Türk Borçlar Kanunu düzen-
lemeleri emredici nitelikte değildir ancak cezanın
indirilmesine ilişkin düzenleme bunun istisnasını
oluşturmaktadır.
dikkat
TBK m. 179 “Bir sözleşmenin hiç veya gereği gibi
ifa edilmemesi durumu için bir ceza kararlaştırıl-
mışsa, aksi sözleşmeden anlaşılmadıkça alacaklı-
ya borcun ya da cezanın ifasını isteyebilir. Ceza,
borcun belirlenen zaman veya yerde ifa edilmeme-
si durumu için kararlaştırılmışsa alacaklı, hak-
kından açıkça feragat etmiş veya ifayı çekincesiz
olarak kabul etmiş olmadıkça, asıl borçla birlikte
cezanın ifasını da isteyebilir. Borçlunun, kararlaş-
tırılan cezayı ifa ederek sözleşmeyi, dönme veya fe-
sih suretiyle sona erdirmeye yetkili olduğunu ispat
etme hakkı saklıdır.”
Cezai Şartın Özellikleri
• Cezai şart, kural olarak her türlü borç için
kararlaştırılabilir. Geçerli ve ifa edilmemiş
her türlü borç için cezai şart kararlaştırıl-
ması mümkündür. Bu yüzden sözleşmeden
doğan borçlar dışında, haksız fiilden ve se-
bepsiz zenginleşmeden doğan borçlarla, tek
taraflı işlemlerden doğan borçlar içinde ce-
zai şart konulabilir.
• Her türlü edim cezai şart olarak kabul edilebi-
lir. Bu yüzden para dışında bir şey verme ya da
yapma da cezai şart olarak kararlaştırılabilir.
• Cezai şart, fer’i nitelikte bir borçtur. Bu
yüzden cezai şartın bağlandığı asıl borç ge-
çersizse cezai şartta buna bağlı olarak geçer-
siz olur. Cezai şartın bağlı olduğu ana borç
ilişkisi geçersiz olarak kurulmuşsa cezai
şart da geçersizdir. Asıl borç geçerli olarak
doğmuş fakat sonradan ortadan kalkmışsa,
cezai şart da ortadan kalkar.
137
6
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar-Kayıtlar ve Borcun Sona Ermesi
dikkat
Geçerli ve ifa edilmemiş her türlü borç için cezai
şart kararlaştırılması mümkündür. Borcun söz-
leşmeden doğması şart değildir.
Cezai Şartın Türleri
Cezai şart, ya borcun ifa edilmemesi veya kötü
ifa edilmesi hâlinde ifa yerine istenilmek üzere ka-
rarlaştırılabilir ya da zamanında veya yerinde ifa
edilmeyen borcun ifasına ilave olarak istenebilir.
İfa Yerine İstenebilecek Cezai Şart
TBK. m. 179/I’e göre bir sözleşmenin hiç
veya gereği gibi ifa edilmemesi durumu için bir
ceza kararlaştırılmışsa aksi sözleşmeden anlaşıl-
madıkça alacaklıya borcun ya da cezanın ifasını
isteyebilir. Burada seçimlik yetki söz konusudur.
Asıl edim hiç ya da gereği gibi ifa edilmediğinde
seçimlik yetki doğar. Alacaklı cezai şart muaccel
olunca seçimlik yetkiye sahip olur. Borçlu gereği
gibi ifa etmediğinde alacaklı cezai şartın öden-
mesini isterse daha önce almış olduğu sözleşme
konusunu borçluya geri vermelidir. Bu hüküm
emredici nitelikte olmadığı için taraflar bunun
aksine anlaşma yapabilirler.
İfayla Birlikte İstenebilecek Cezai Şart
TBK. m. 179/II’ye göre ceza, borcun belirlenen
zaman veya yerde ifa edilmemesi durumu için ka-
rarlaştırılmışsa asıl borçla birlikte cezanın ifasını da
istenebilir. Bu hüküm emredici nitelikte olmadığı
için taraflarca aksi kararlaştırılabilir.
dikkat
Ceza şartın talep edilebilmesi için alacaklının
zarara uğraması şart değildir.
Alacaklı cezai şartı talep etme hakkından feragat
ederse veya gecikmeli ya da eksik olarak yapılan ifa-
yı çekincesiz kabul etmişse TBK. m. 179/II gereği,
artık bundan sonra cezai şart talep edemez.
138
TBK m. 180/I’e göre alacaklı hiçbir zarara uğra-
mamış olsa bile kararlaştırılan cezanın ifası gerekir.
Alacaklı borcun hiç ya da gereği gibi ifa edilmeme-
sinden ötürü, cezai şart tutarından daha fazla bir
zarara uğramış olabilir. Bu durumda TBK m. 180/
II hükmüne göre “alacaklının uğradığı zarar karar-
laştırılan ceza tutarını aşıyorsa alacaklı, borçlunun
kusuru bulunduğunu ispat etmedikçe aşan miktarı
isteyemez.” Alacaklı bu aşkın zararı talep etmek için
borçlunun kusurunu ispatlamalıdır.
dikkat
Alacaklının ceza tutarını aşan oranda zararının
tazminini isteyebilmesi için borçlunun kusurlu
olduğunun ispatlanması gerekir.
Taraflar, cezanın miktarını serbestçe belirleyebi-
lirler ancak hâkim kararlaştırılan cezai şartın fahiş
olduğunu görürse cezai şartı re’sen tenkis edebilir.
Bir kimsenin ekonomik özgürlüğünü veya kişilik
haklarını aşırı sınırlandıran veya ortadan kaldıran
şartlar fahiştir.
Tacir sıfatını taşıyan borçlunun aleyhine konu-
lan cezai şartın tutarı TTK m. 22’ye göre indirile-
mez. Bu yüzden hâkim, ceza miktarı aşırı olsa bile
cezai şart tacir borçlu aleyhine konulmuşsa bunu
indiremeyecektir. Bu hükmün uygulanması için
cezai şartın ticari bir borç hakkında kararlaştırılmış
olması yetmez, ayrıca borçlunun tacir sıfatını ta-
şıması gerekir. Bu yüzden tacir olmayan kişilerin
ticari nitelikteki işlemlerinden doğan borçları için
kararlaştırılmış olan cezai şartlarda TBK m. 182/
III uyarınca tenkis edilebilir. Diğer yandan cezanın
ağırlığı ahlaka aykırılık teşkil edecek nitelikteyse
şartın geçersizliğine karar verilebilir.
Dönme Cezası
Dönme cezası, belli bir bedel ödemek şartıy-
la sözleşmeden serbestçe dönmeyi sağlar. Başka bir
ifadeyle dönme cezası, ortada herhangi bir geçerli
neden yokken sözleşmeden dönmek isteyen tarafın
ödeyeceği bedeldir. Dönme cezası herhangi bir borç
ihlali bulunmaksızın belli bir meblağı ödemek sure-
tiyle borçluya sözleşme bağından kurtulma imkânı
vermektedir. Dönme cezası kararlaştırıldıysa borçlu-
 6
Borçlar Hukuku

nun ceza karşılığı sözleşmeden dönme yetkisi vardır.
Kararlaştırılan cezanın sözleşmeden dönme cezası
olduğunu ispat yükü borçluya aittir. Sözleşmeden
dönme hakkı kanundan doğuyorsa bunun kullanıl-
ması hâlinde dönme cezası ödenmez. Cezai şarttan
farklı olarak hâkimin dönme cezasını aşırı görerek
indirme yetkisi yoktur. Zira dönme cezasını öde-
mekle yükümlü taraf kanuni bir sebep olmaksızın
keyfi olarak sözleşmeden dönmüştür.
Pey Akçesi (Bağlanma Parası)
Pey akçesi, bir sözleşmenin kurulduğuna delil
olsun diye bir tarafın diğerine verdiği paraya denir.
Sözleşme yapılırken bir miktar para ödenmişse ku-
ral olarak bu pey akçesidir, cayma parası değildir.
Aksine sözleşme veya yerel âdet olmadıkça bağlan-
ma parası esas alacaktan düşülür.
Pişmanlık (Cayma) Akçesi
Pişmanlık akçesi, sözleşmeden serbestçe dönül-
mesi karşılığı diğer tarafta kalmak üzere yapılan
ödemedir.
Pişmanlık akçesi, verilen bir sözleşmede hem
bunu veren hem de alan keyfi şekilde sözleşmeden
dönme hakkını kazanmaktadır. Bundan dolayı
pişmanlık akçesini veren sözleşmeden dönmüşse
verdiğini geriye isteyemeyecek, karşı taraf sözleş-
meden dönmüşse aldığı pişmanlık akçesini misliyle
iade edecektir.
Pişmanlık akçesi verildikten sonra taraflar biri
için kanunda düzenlenmiş bir sözleşmeden dönme
hakkı doğar ve bu hak kullanılırsa pişmanlık ak-
çesini veren bunun iadesini isteyebileceği gibi piş-
manlık akçesini alanda sadece aldığını iade etmekle
yükümlüdür.

dikkat
TBK m. 177 “Sözleşme yapılırken bir kimsenin
vermiş olduğu bir miktar para, cayma parası ola-
rak değil sözleşmenin yapıldığına kanıt olarak ve-
rilmiş sayılır. Aksine sözleşme veya yerel âdet olma-
dıkça, bağlanma parası esas alacaktan düşülür.”
dikkat
TBK m. 178 “Cayma parası kararlaştırılmışsa,
taraflardan her biri sözleşmeden caymaya yetkili
sayılır; bu durumda parayı vermiş olan cayarsa
verdiğini bırakır; almış olan cayarsa aldığının iki
katını geri verir.”

Öğrenme Çıktısı

1 Borç ilişkisindeki özel durumları, özel kayıtları açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Z bankası ile A ve tacir B arasında

10.10.2013 tarihinde kurulan söz-
leşmeye göre A ve B’ye verilecek olan
300.000 TL tutarındaki kredinin,
10.10.2014 tarihinde anapara faizi
ile birlikte geri ödenmesi kararlaştı-
Cezai şartın türleri neler-
rılmıştır. A ve B’ye, 10.10.2013 tari- Şartın türlerini anlatınız.
dir? Açıklayınız.
hinde 300.000 TL tutarındaki kredi
ödenmiştir. Z bankasının 300.000
TL’nin faizi ile birlikte tamamının
geri ödenmesini vadesi geldiğinde
A’dan talep etmesi mümkün müdür?
Açıklayınız.

139
6
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar-Kayıtlar ve Borcun Sona Ermesi
BORÇLARIN SONA ERMESİ
Borcun sona ermesi, bir edimi yerine getirme
mükellefiyetinin hukuken ortadan kalkmasını ifa-
de eder. Borcun sona ermesi sebepleri; dar anlamda
borçların sona ermesine ilişkindir. Kira ilişkisinde
kira bedeli ödenirse buna ait borç sona erer, kira
akdi ilişkisiyse devam eder.
Borcun sona erme sebeplerinden en olağan ola-
nı ifadır. Bunun dışında tecdit, alacaklı ve borçlu
sıfatlarının birleşmesi, ifa imkânsızlığı, takas da
borcu sona erdirir.
Borcun sona ermesiyle birlikte borca bağlı olan
feri haklar da TBK m. 131/I gereği sona ererler.
Buna karşın taşınmaz rehni, kıymetli evrak ve
konkordatoya ilişkin hükümler saklıdır. Buna göre
taşınmaz rehninin verildiği borç sona erse de bu ta-
şınmaz rehni ancak kaydın terkin edilmesiyle olur.
Bu yapılmadıkça taşınmaz rehni nazari olsa da de-
vam eder.
Asıl borç sona erdikten sonra artık yeni faiz iş-
lemeyeceği gibi prensip olarak işlemiş faizleri talep
hakkı da sona erer ancak alacaklı faiz alacağını talep
hakkını saklı tutmuşsa faiz alacağı sona ermez.
dikkat
Borcun sona ermesi sebepleri; dar anlamda
borçların sona ermesine ilişkindir.
Geniş anlamda borcun sona erdirilmesi, borç
ilişkisinin sona erdirilmesi anlamına gelir. Ge-
niş anlamda borcu sona erdiren sebepler; geri
alma, fesih, dönme ve ikaledir.
İbra
İbra alacaklıyla borçlunun anlaşarak borcu kıs-
men veya tamamen sona erdirmeleridir. İbranın ge-
çerli olabilmesi için mutlaka borçlunun bu hususu
kabul etmesi gerekir. İbra iki taraflı bir hukuki iş-
lem, bir sözleşme niteliğindedir. Alacaklı tek taraflı
irade beyanı ile alacak hakkından feragat edemez.
İbra dar anlamda borç ilişkisini sona erdiren bir se-
beptir. Alacaklının bu iradesinin borçlu tarafından
kabul edilmesi gerekir. İbra sözleşmesi bir tasarruf
işlemi niteliğindedir. Alacaklının ibra sözleşmesine
konu alacak hakkı üzerinde tasarrufta bulunabil-
mesi de tasarruf yetkisinin bulunmasına bağlıdır.
140
Bazen ibra bunu gizlemek için alacağı tahsil
etmeksizin makbuz verilmesi tarzında yapılır. Mu-
vazaalı olması sebebiyle makbuz olarak hükümsüz
olan belge ibra açısından geçerlidir.
TBK m. 132 hükmüne göre, “Borcu doğuran
işlem kanunen veya taraflarca belli bir şekle bağlı tu-
tulmuş olsa bile borç, tarafların şekle bağlı olmaksızın
yapacakları ibra sözleşmesiyle tamamen veya kısmen
ortadan kaldırılabilir.” Buna göre borcu doğuran
işlem şekle tabi olsa da ibra sözleşmesi şekle tabi
olmadan yapılabilir. Hem kısmi ibra hem de tama-
men ibrada, ibra sözleşmesi şekle bağlı değildir.
dikkat
Borcu doğuran işlem şekle tabi olsa da ibra söz-
leşmesi şekle tabi olmadan yapılabilir.
Tam ibrada borcun tamamı sona ererken kısmı
ibrada ibra edilen kısım oranında borç sona erer.
Aksine anlaşma yoksa ibra ile birlikte borç ferile-
riyle birlikte sona erer.
Alacaklı ile borçlu borcun ortadan kaldırılma-
sı için değil de sadece alacaklının borçludan ifa
istemeyeceği hususunda anlaşmışlarsa ortada ibra
değil, alacak hakkını kullanmama (takip etmeme)
taahhüdü vardır. Burada alacak mevcut olarak kalır
ama bu takip ve talep edilmez. İbrada borç feri-
leriyle birlikte sona erirken takip etmeme taahhü-
dünde bu taahhüt borçluya gidilmesini engellese
de alacak mevcut olduğu için kefile ve diğer temi-
natlara gidilebilir.
Yenileme (Tecdit)
Yenileme, yeni bir borç meydana getirerek mev-
cut bir borcun sona erdirilmesi sözleşmesidir. Bor-
cu sona erdiren yenileme; borcun konusunun, tabi
olduğu hükümlerin, borcun sebebinin veya tarafla-
rın değiştirilmesi tarzında olabilir. Örneğin bir satış
sözleşmesinde satış bedeli yenilendiğinde taraflar
eski borcun yerine yeni bir borç getirmiş olurlar.
Yenileme için evvelki bir borç olmalıdır. Eski
borç sebepsiz zenginleşme, haksız fiil, sözleşme gibi
bir sebepten doğabilir. Taraflar arasındaki evvelki
borç geçerli bir borç olmalıdır. Borçlunun yeni bir
borç üstlenmesi gerekir.

Borçlar Hukuku
Yenileme, alacaklı ile borçlu arasında yapılacak
bir yenileme sözleşmesi ile gerçekleşir. Yenileme söz-
leşmesiyle önceki borçta yapılan bu değişikliklerin
borcu sona erdirebilmesi için bunların yenileme
niyetiyle yani mevcut borcu sona erdirip yeni bir
borç meydana getirme iradesiyle yapılması gerekir.
Borçlunun yenileme sözleşmesiyle yeni bir borç üst-
lenmesi gereklidir. Yenileme tarafların açık iradesiyle
gerçekleşmelidir. Karine olarak borcun yenilendiği
kabul edilmez. Bu nedenle de borcun yenilendiğini
ispat yükü bunu iddia edenin üzerindedir. TBK m.
133/I’de “Yeni bir borçla mevcut bir borcun sona er-
dirilmesi, ancak tarafların bu yöndeki açık iradesi ile
olur.” şeklinde bir düzenleme benimsenmiştir.
Yenileme ile eski alacak sona erer. Bu nedenle
eski borcun alacaklısının tasarruf yetkisine sahip
olması gerekir. Tecditle (yenilemeyle); evvelki
borç, evvelki borçtan doğan def ’iler, bu borca
bağlı olan cezai şart, kefalet ve rehin gibi feri hak-
lar sona erer. Teminat ve cezai şartların yeniden
yapılması gerekir. Yenileme ile oluşan borç yeni
bir borç olduğu için evvelki borca ait def ’iler yeni
borç için ileri sürülemez.
Eski alacak hangi zamanaşımına tabi olursa ol-
sun yeni borç TBK md. 146’daki on yıllık zamana-
şımına tabi olur.
Cari Hesap: İki tarafın birbirlerinden olan ala-
caklarını talep etmeyip bunların bir hesaba aktif ve
pasif olarak kaydedilmesi ve belirli devreler sonun-
da aktif ve pasifte yer alan alacak ve borçların top-
luca takas edilerek kalan miktarı borçlanma husu-
sunda yaptıkları sözleşme uyarınca tutulan hesaba
cari hesap denir.
Kararlaştırılan hesap devresi sonunda hesabı tu-
tan tarafın alacak ve borçları birbirinden çıkardıktan
sonra bulunan bakiye karşı tarafça kabul edilince her
iki tarafın alacağı da sona ermiş ve bunun yerine ba-
kiye yeni bir alacak olarak doğmuş olur. Taraflardan
biri lehine arta kalan tutar diğer tarafça kabul edi-
lince borç yenilenmiş olur. Bu bakiye, yeni bir borç
teşkil etse de hesaptaki bir alacağı ait olan teminatlar
aksi kararlaştırılmadıkça devam eder.
dikkat
Yenileme suretiyle borcun sona erdiğinden söz ede-
bilmek için tarafların sona erdirilen önceki borcun
yenileme iradesiyle sona erdirilmesi gerekir.
6
dikkat
Cari hesap, TBK m. 134’te düzenlenmiştir. Anı-
lan hükme göre, “Çeşitli kalemlerin bir cari he-
saba sadece kaydedilmiş olması, borcun yenilenmiş
olduğu anlamına gelmez. Ancak, hesabın kesilmiş
ve hesap sonucu diğer tarafça kabul edilmiş olması
durumunda, borç yenilenmiş olur. Kalemlerden
birinin güvencesi varsa, aksi kararlaştırılmadıkça,
hesap kesilip sonucun kabul edilmiş olması, güven-
ceyi sona erdirmez.”
Alacaklı ve Borçlu Sıfatlarının
Birleşmesi
Borcu sona erdiren sebeplerden biri de alacak-
lı ve borçlu sıfatlarının birleşmesidir. Alacaklı ve
borçlu sıfatlarının birleşmesi bir kişinin aynı bor-
cun alacaklı ve borçlusu olmasıdır. Bu husus TBK
m. 135 hükmünde ifade edilmiştir. Bu hükme göre
“Alacaklı ve borçlu sıfatlarının aynı kişide birleşme-
siyle borç sona erer.” Bir borcun alacaklı ve borçlu sı-
fatlarının aynı şahısta toplanması çeşitli sebeplerle
meydana gelebilir.
Örneğin, ölenin borçlusu olan kişi aynı zaman-
da bu kişinin tek mirasçısıysa alacaklı ve borçlu
sıfatları aynı kişide birleşmiş olur. Ayrıca alacaklı
ve borçlu iki şirket birleşirse bir kimse alacaklısı bu-
lunduğu işletmeyi devralırsa da alacaklı ve borçlu
sıfatları birleşir. Alacaklı ve borçlu sıfatlarının bir-
leşmesi borcu sona erdirir. Borç sona erdiği için feri
haklar da sona erer.
Diğer yandan TBK m. 135/III hükmünde ta-
şınmaz rehni ile kıymetli evraka ilişkin özel düzen-
lemeler saklı tutulmuştur. Kıymetli evrak borçluya
ciro edilince veya hamiline yazılı bir kıymetli evrak
borçluya teslim edilince kıymetli evraka bağlı borç
sona ermez. Burada alacak hakkı yeniden başkasına
temlik edilebilir.
İfa İmkânsızlığı
Borcu sona erdiren ifa imkânsızlığı, borcun
doğumundan sonra ifanın elde edilemez hâle gel-
mesidir. İmkânsızlık borcun ifası aşamasında değil
de başlangıçta varsa sözleşme kesin hükümsüzdür.
Borçlanılan edim objektif olarak sözleşmenin ku-
rulmasından sonra imkânsız hâle gelmelidir.
141
6
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar-Kayıtlar ve Borcun Sona Ermesi
İfa imkânsızlığı kusurlu olsun ya da olmasın
borcu sona erdirir. TBK m. 136 hükmüne göre
tazminat gerektirmeyen kusursuz imkânsızlık var-
dır. Bu yüzden imkânsızlıktan borçlu sorumluysa
bunun tazminatını öder.
Borcun ifasının imkânsızlaştığı hâllerde sadece
tek taraf borçluysa bu borç sona erer. İki tarafa borç
yükleyen bir borç ilişkisinde ifa imkânsızlığı varsa
bir tarafın borcu ifası imkânsızlaştığı için sona erin-
ce TBK m. 136 gereği, karşı taraf da kendi borcun-
dan kurtulur.
dikkat
TBK m. 136/I-II “Borcun ifası borçlunun sorum-
lu tutulamayacağı sebeplerle imkânsızlaşırsa, borç
sona erer. Karşılıklı borç yükleyen sözleşmelerde
imkânsızlık sebebiyle borçtan kurtulan borçlu, karşı
taraftan almış olduğu edimi sebepsiz zenginleşme
hükümleri uyarınca geri vermekle yükümlü olup,
henüz kendisine ifa edilmemiş olan edimi isteme
hakkını kaybeder. Kanun veya sözleşmeyle borcun
ifasından önce doğan hasarın alacaklıya yükletilmiş
olduğu durumlar, bu hükmün dışındadır.”
İfa Güçlüğü
Borcun ifası imkânsızlaşmış olmakla beraber,
alacaklı ve borçlunun başlangıçta öngöremeyeceği
olaylar nedeniyle aşırı derecede güçleşmiş olabilir.
Hâkim, zarara giren lehine fakat karşı tarafı çok
zor durumda bırakmayan bir değişiklik yapmaya
çalışır. Bu mümkün olmazsa ancak sözleşmeden
dönülebilir.
Bu gibi durumlarda ne olacağına ilişkin Eski
Borçlar Kanunu’nda genel bir hüküm yoktuı. Sade-
ce eser sözleşmesi için eBK md. 365’te bir düzen-
leme bulunmaktaydı. Buna göre borçlunun borcu
ondan ifası beklenemeyecek kadar artmışsa hâkim
sözleşmeyi yeniden düzenleyebilir veya sona erdire-
bilir. Türk Borçlar Kanunu’nda ise bu hususta genel
bir düzenleme bulunmaktadır. Yeni Borçlar Kanunu
m. 138 hükmü ile genel hükümlerde de aşırı ifa güç-
lüğü hâlinde sözleşmeden dönme ve tek yanlı olarak
değişiklik yapma haklarını tanımıştır. Bu hükme
göre “Sözleşmenin yapıldığı sırada taraflarca öngörül-
meyen ve öngörülmesi de beklenmeyen olağanüstü bir
durum, borçludan kaynaklanmayan bir sebeple ortaya
142
çıkar ve sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut olguları,
kendisinden ifanın istenmesini dürüstlük kurallarına
aykırı düşecek derecede borçlu aleyhine değiştirir ve
borçlu da borcunu henüz ifa etmemiş veya ifanın aşırı
ölçüde güçleşmesinden doğan haklarını saklı tutarak
ifa etmiş olursa borçlu, hâkimden sözleşmenin yeni
koşullara uyarlanmasını isteme, bu mümkün olmadığı
takdirde sözleşmeden dönme hakkına sahiptir. Sürekli
edimli sözleşmelerde borçlu, kural olarak dönme hakkı-
nın yerine fesih hakkını kullanır.”
Hâkimin bu şekilde sözleşmeye müdahale etme-
sine emprevizyon yetkisi veya işlem temelinin çökme-
si denmektedir. Hâkimin sözleşmeyi yeni şartlara
göre ayarlaması veya feshedebilmesi için üç şartın
varlığı gerekmektedir. TBK m. 138 hükmünün uy-
gulanması için aranan şartlar aşağıda sıralanmıştır:
• Sözleşme ilişkisinde tarafların edimlerin
arasındaki denge, borçludan yüklenmesi is-
tenemeyecek kadar büyük ölçüde bozulmuş
olmalıdır.
• Edimlerin dengesindeki değişiklik sözleşme
yapılırken her iki taraf arasından da öngö-
rülmeyen bir sebepten ileri gelmelidir.
• Edimler henüz ifa edilmemiş olmalıdır. Bu
durum ani edimli sözleşmeler için geçerli-
dir. Sürekli borç ilişkilerindeyse ifa süresi-
nin sözleşmeye göre henüz tamamlanma-
mış olması gerekir.
Takas
TBK m. 139 hükmüne göre, “İki kişi, karşılıklı
olarak bir miktar para veya özdeş diğer edimleri bir-
birine borçlu oldukları takdirde, her iki borç muaccel
ise her biri alacağını borcuyla takas edebilir.” Takas,
birbirine karşı aynı cins alacağa sahip şahıslardan
birinin tek taraflı beyanı ile bu alacakları az olanı
oranında sona erdirmesidir. Takas, borcu sona erdi-
ren sebeplerden biridir. Takas hakkı bozucu yenilik
doğuran bir haktır. Takasın hukuki sonuç doğur-
ması karşı tarafın kabulüne bağlı değildir. Takas, iki
tarafın karşılıklı olarak birbirlerinden hem alacaklı
hem de borçlu olması hâlinde uygulanabilir.
dikkat
Takas tek taraflı bir hukuki işlemdir. Bu nedenle
mülkiyeti devir borcu doğuran sözleşmelerden biri
olan trampa sözleşmesi ile karıştırılmamalıdır.

Borçlar Hukuku
Takasın Şartları
• Karşılıklılık olmalıdır. Bir kimsenin takas
hakkını haiz olabilmesi için bir kimsenin
hem karşı tarafa borçlu hem de ondan ala-
caklı olması gerekir. Bu durum olmadıkça
takas mümkün değildir. A, B’ye kira sözleş-
mesi nedeniyle 5.000 TL borçlu; B’de A’ya
satış sözleşmesi nedeniyle 5.000 TL borçlu
ise A ve B’nin alacakları karşılıklıdır.
• Bu sebeple kefil asıl borçlunun alacaklıya
karşı mevcut olan alacağını kendisinin ke-
faletten doğan borcu ile takas edemez.
• Tarafların birbirine olan borçları aynı cins
olmalıdır. Para borçları bu şarta en uygun
olan borçlardır. Aynen ödeme kaydı içeren
yabancı para borcu ile Türk parası borcunun
takasının olabilmesi konusu tartışmalıdır.
Aynen ödeme kaydı bulunmayan yabancı
para borçları ise Türk Lirası’na çevrilerek ta-
kas edilebilir. Para borçları dışında çeşit borç-
ları da aynı çeşittense takasa konu olabilirler.
Parça borçları ise takasa konu olamazlar.
dikkat
Parça borçlarının konusunu ferden belirlenmiş
şeyler oluşturur. Parça borcu konusu şeyin yeri-
ni bir başka şeyin alması mümkün değildir. Bu
nedenle de takasa uygun değildir.
• Her iki alacağın da muaccel olması gere-
kir ancak sadece takas beyanında bulunan
kimsenin alacağının muaccel olması yeterli
olacaktır.
• Bir kimsenin alacağının muaccel olmasının
yanı sıra ifasının istenebilir olması da gerek-
lidir. Bu yüzden bir kimsenin alacağı eksik
borçsa bu kimse bu alacağını takas edemez.
Zira eksik borcun borçlusu bunu isterse
ödeyecektir.
- Bir alacağın ihtilaflı olması takasa engel
değildir. TBK m. 139/II’ye göre ihtilaflı
alacaklar için takas mümkündür.
- TBK m. 142 hükmü alacağın muaccel
olmamasına bir istisna getirmektedir.
Buna göre borçlunun iflası hâlinde ala-
caklı, alacağı muaccel olmasa da müflise
karşı takas beyanında bulunabilir.
6
- Takas hakkı önceden sözleşme ile kal-
dırılmamış olmalıdır. Takas hakkından
feragat edilmemiş olmalıdır. TBK m.
145’e göre, bir kimse takas hakkı doğ-
madan bu haktan feragat edebilir. Bazı
alacaklar bakımından takas hakkının
kullanılması alacaklının kabulüne bağ-
lanmıştır. Bu alacaklar şunlardır;
1. Tevdi edilmiş eşyanın geri verilmesine
veya bedeline ilişkin alacaklar
2. Haksız olarak alınmış veya aldatma so-
nucunda alıkonulmuş eşyanın geri ve-
rilmesine veya bedeline ilişkin alacaklar
3. Nafaka ve işçi ücreti gibi borçlunun ve
ailesinin bakımı için zorunlu olup özel
niteliği gereği, doğrudan alacaklıya ve-
rilmesi gereken alacaklar
Takasın Sonuçları
Geçerli bir şekilde yapılan takas beyanı, be-
yanda bulunanın karşı tarafa olan borcu ile ondan
olan alacağını azı tutarında sona erdirir. Takas be-
yanı ile her iki alacak da ortadan kalkar. Takasla
meydana gelen bu sonuç geri alınamaz. İki tarafın
birbirlerinden olan alacakları, takas hakkının doğ-
duğu yani takas beyanında bulunma imkânının
ortaya çıktığı andan itibaren sona ermiş sayılır.
Başka bir ifadeyle takas için bir tarafın beyanı ge-
rekli ise de bu beyan yapılınca takas, beyandan
itibaren değil karşılıklı borçların takas edilebilme-
si şartlarının gerçekleştiği andan itibaren hüküm
ifade eder.
dikkat
Takas beyanının hükmü geriye etkilidir. Takas,
beyandan itibaren değil karşılıklı borçların takas
edilebilmesi şartlarının gerçekleştiği andan iti-
baren hüküm ifade eder.
Takas, yenilik doğuran bir haktır. Bu yüzden ta-
kas beyanın karşı tarafa yöneltilmesi ve ona varması
gerekir. Bu şekilde yapılan bir takas beyanı kural
olarak alacaklının rızasına bağlı değildir ancak is-
tisnaen bazı borçların takası alacaklının rızasına
bağlıdır.
143
6
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar-Kayıtlar ve Borcun Sona Ermesi
Zamanaşımı
Zamanaşımı ile borcun sona ermesi sadece ala-
cak hakları açısından söz konusu olur. Zamanaşımı
esasen gerçek anlamda borcu sona erdiren bir sebep
değildir. Zamanaşımı hâlinde aslında borç sona er-
memekte, bu durum borçluya bir defi hakkı sağla-
maktadır. Borçlu bu def ’îyi kullanarak borcunu ifa
etmekten kurtulabilir. Borçlu zamanaşımı def’îni
ileri sürmezse bu husus hâkim tarafından re’sen na-
zara alınmaz. Ayrıca zamanaşımına uğramış bir bor-
cun ödenmesi de sebepsiz zenginleşme teşkil etmez.
TBK m. 160/I’e göre zamanaşımından önceden
feragat edilemez. Borç ilişkisi kurulmadan önce ya
da kurulurken yapılan bu tür anlaşmalar hüküm-
süzdür. Borç ilişkisi kurulduktan sonra borçlu za-
manaşımı def ’ini ileri sürmekten feragat edebilir.
dikkat
Alacak haklarının aksine yenilik doğuran hakla-
rın kural olarak hak düşürücü süreye tabi oldu-
ğu kabul edilir.
Borcun sona ermesine yol açan diğer sebepler-
den farklı olarak zamanaşımı borcu sona erdir-
mez, ifanın talep edilebilirliğini ortadan kaldırır.
Zamanaşımı Süresi
Genel zamanaşımı süresi on yıldır. TBK 147’de
altı bent hâlinde beş yıllık zamanaşımına tabi ala-
caklar sayılmıştır. Bu alacaklar;
1. Kira bedelleri, anapara faizleri ve ücret gibi
diğer dönemsel edimler
2. Otel, motel, pansiyon ve tatil köyü gibi yer-
lerdeki konaklama bedelleri ile lokanta ve
benzeri yerlerdeki yeme içme bedelleri
3. Küçük sanat işlerinden ve küçük çapta pe-
rakende satışlardan doğan alacaklar
4. Bir ortaklıkta, ortaklık sözleşmesinden do-
ğan ve ortakların birbirleri veya kendileri ile
ortaklık arasındaki; bir ortaklığın müdürle-
ri, temsilcileri, denetçileri ile ortaklık veya
ortaklar arasındaki alacaklar
5. Vekâlet, komisyon ve acentalık sözleşmele-
rinden, ticari simsarlık ücreti alacağı dışında,
simsarlık sözleşmesinden doğan alacaklar
144
6. Yüklenicinin yükümlülüklerini ağır kusu-
ruyla hiç ya da gereği gibi ifa etmemesi dışın-
da, eser sözleşmesinden doğan alacaklardır.
Zamanaşımı süresi kaideten muacceliyetten
itibaren başlar. Bu yüzden borç için vade varsa bu
tarihten, yoksa sözleşmenin kurulmasından itiba-
ren zamanaşımı işlemeye başlar. Kısaca zamanaşı-
mı; alacaklının, alacağını talep edebileceği andan
itibaren işler.
Prensip itibarıyla her türlü alacak zamanaşımı-
na tabidir. Buna karşılık istisnai olarak bazı alacak-
lar zamanaşımına tabi değildir. Örneğin gayrimen-
kul rehni (ipotek ile teminat altına alınan alacaklar
için) bakımından rehin devam ettikçe zamanaşımı
işlemez. Aynı şekilde borçlu için aciz vesikası ve-
rilmişse borç için yine zamanaşımı işlemez. Taşınır
rehindeyse zamanaşımı süresi işlemeye devam eder.
TBK m. 148’e göre TBK m. 146 -161 arasın-
daki zamanaşımına ilişkin hükümler sözleşmeyle
değiştirilemez. Bunlar haricindeki zamanaşımı sü-
releriyse sözleşmeyle değiştirilebilirler.
dikkat
Muacceliyet, borcun ifasının alacaklı tarafından
talep edilebileceği en erken zamanı ifade eder.
Zamanaşımının Durması
Zamanaşımı süresinin işlemeye başlamaması
ya da işlemeye başlamışsa durması zamanaşımının
durmasını ifade eder. TBK m. 153’de belirtilen
hâllerde zamanaşımı durur. Zamanaşımını dur-
duran sebep devam ettikçe zamanaşımı işlemez ve
sebep ortadan kalkınca zamanaşımı kaldığı yerden
işlemeye devam eder. Bu sebepler şunlardır:
1. Velayet devam ettiği müddetçe çocukların
ana ve babalarına karşı olan alacaklarında
2. Vesayet devam ettiği müddetçe, vesayet altın-
da bulunanın vasiye karşı olan alacaklarında
3. Evlilik devam ettikçe, eşlerin birbirine karşı
olan alacaklarında
4. Hizmet ilişkisi devam ettikçe hizmetçilerin
işverenlere karşı olan alacaklarında
5. Borçlu, alacak üzerinde intifa hakkını haiz
olduğu müddetçe
 6
Borçlar Hukuku

Zamanaşımının Kesilmesi başvurusuyla mahkemenin, icra dairesinin veya

TBK m. 154’de belirtilen hâllerde zamanaşımı
kesilmiş olur. Zamanaşımının kesilmesi hâlinde bu
ana kadar işlemiş olan süre işlememiş sayılır ve za-
manaşımını kesen olaydan itibaren yeni bir zama-
naşımı süresi işlemeye başlar.
Zamanaşımı borçlunun borcunu ikrar etme-
si hâlinde kesilir. Bu her şekilde olabilir. Buna
göre borçlunun borcu kabul etmesi, borca ilişkin
olarak bir ödemede bulunması (asıl borca veya
faize ilişkin olabilir.), borç için teminat gösteril-
mesi hep borcun ikrar edilmesi anlamındadır ve
zamanaşımını keser. Bunlar dışında alacaklının
iflas masasının yapacağı her türlü işlemde zama-
naşımını keser.
Zamanaşımı kesildikten sonra işleyecek olan
yeni süre prensip itibarıyla eski sürenin aynıdır.
Bunun istisnası borçlunun borcunu bir senetle ik-
rar etmesi hâlidir. Bu durumda başlayan yeni za-
manaşımı süresi on yıldır.
Müteselsil borçlulardan birine karşı kesilen za-
manaşımı diğer müteselsil borçlulara karşı da ke-
silmiş olur.
Asıl borçluya karşı kesilen zamanaşımı kefile
karşı da kesilmiş olur fakat kefile karşı kesilen za-
manaşımı asıl borçluya karşı kesilmiş olmaz.

Öğrenme Çıktısı

2 Borcun sona ermesi hâllerini sıralayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Z bankası ile tacir B ara-

sında 10.10.2013 tarihinde
kurulan sözleşmeye göre
B’ye verilecek olan 300.000
TL tutarındaki kredinin,
10.10.2014 tarihinde ana-
Alacaklının davranışları ne-
para faizi ile birlikte geri Dar anlamda borcun sona
deniyle zamanaşımının ke-
ödenmesi kararlaştırılmıştır. ermesinin borç ilişkisine et-
silmesine yol açan sebepleri
Z bankasının B’yi borcun kisi nedir? Düşününüz.
açıklayınız.
tamamı için sorumluluk-
tan kurtarmak üzere B ile
bir sözleşme kurduğu kabul
edilirse bu sözleşme herhan-
gi bir şekil şartına tabi mi-
dir? Açıklayınız.

145
6
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar-Kayıtlar ve Borcun Sona Ermesi

1 Borç ilişkisindeki özel durumları, özel

kayıtları açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Borç İlişkisindeki Özel

Durumlar

Üçüncü kişinin edimini taahhüt bir sözleşmedir ve borçlandırıcı bir işlemdir. Bu işlemin temel özelliği taahhüt
edilen edimin bizzat borçlu tarafından değil, üçüncü bir kişi tarafından yerine getirilecek olmasıdır. Üçüncü
kişi lehine sözleşme, TBK m. 129 hükmünde düzenlenmiştir. Herhangi bir borç ilişkisinde edimlerden birinin
üçüncü bir kişiye ifa edileceği kararlaştırılmışsa üçüncü kişi lehine sözleşmeden bahsedilir. Müteselsil borçluluk
tarafların anlaşması ya da kanundan doğar. Alacaklının karşısında birden fazla borçlu varsa ve borçlulardan her
biri borcun tamamından sorumluysa müteselsil borçluluk ilişkisi mevcuttur. Müteselsil alacaklılık ya kanundan
ya da tarafların anlaşmasından doğar. Şart; hukuki işlemin ya da münferit bir borcun hukuki etkisinin, ileride
gerçekleşip gerçekleşmeyeceği belli olmayan şüpheli bir olguya bağlanması durumudur. Bir hukuki işlemin hü-
küm ifade etmesi veya hükümden düşmesi, taraf iradeleriyle ileride gerçekleşip gerçekleşmeyeceği belli olmayan
bir duruma bağlanmışsa şarta bağlı işlemden söz edilir. Öte yandan bir hukuki işlemin ya da münferit bir borcun
hukuki etkisinin bağlandığı olgu kesin bir olgu ise vade söz konusudur. Borçlunun borcunu ihlal etmesi hâlinde
alacaklıya ödemeyi kabul ettiği ceza hususundaki anlaşmaya cezai şart denir. Cezai şart kural olarak her türlü
borç için kararlaştırılabilir. Dönme cezası, belli bir bedel ödemek şartıyla sözleşmeden serbestçe dönmedir. Pey
akçesi, bir sözleşmenin kurulduğuna delil olsun diye bir tarafın diğerine verdiği paraya denir. Pişmanlık akçesi,
sözleşmeden serbestçe dönülmesi karşılığı diğer tarafta kalmak üzere yapılan ödemedir.

2 Borcun sona ermesi hâllerini sıralayabilme

Borçların Sona Ermesi

İbra, alacaklıyla borçlunun anlaşarak borcu kısmen veya tamamen sona erdirmeleridir. İbra; iki taraflı bir hukuki
işlem, bir sözleşme niteliğindedir. Yenileme, yeni bir borç meydana getirerek mevcut bir borcun sona erdirilmesi
sözleşmesidir. Borcu sona erdiren yenileme; borcun konusunun, tabi olduğu hükümlerin, borcun sebebinin veya
tarafların değiştirilmesi tarzında olabilir. Borcu sona erdiren sebeplerden biri de alacaklı ve borçlu sıfatlarının
birleşmesidir. Alacaklı ve borçlu sıfatlarının birleşmesi bir kişinin aynı borcun alacaklı ve borçlusu olmasıdır.
Bir borcun alacaklı ve borçlu sıfatlarının aynı şahısta toplanması çeşitli sebeplerle meydana gelebilir. Borcu sona
erdiren ifa imkânsızlığı, borcun doğumundan sonra ifanın elde edilemez hâle gelmesidir. İmkânsızlık, borcun
ifası aşamasında değil de başlangıçta varsa sözleşme kesin hükümsüzdür. Borcun ifası imkânsızlaşmış olmakla
beraber alacaklı ve borçlunun başlangıçta öngöremeyecekleri olaylar nedeniyle aşırı derecede güçleşmiş olabilir.
Bu durumda aşırı ifa güçlüğünden söz edilir. Takas, birbirine karşı aynı cins alacağa sahip şahıslardan birinin
tek taraflı beyanı ile bu alacakları az olanı oranında sona erdirmesidir. Takas hakkı bozucu yenilik doğuran bir
haktır. Zamanaşımı esasen gerçek anlamda borcu sona erdiren bir sebep değildir. Zamanaşımı hâlinde aslında
borç sona ermemekte, bu durum borçluya bir defi hakkı sağlamaktadır. Borçlu bu defîyi kullanarak borcunu ifa
etmekten kurtulabilir.

146

Borçlar Hukuku
1 Aşağıdakilerden hangisi takasın koşulların-
dan biri değildir?
A. Alacakların karşılıklı olması
B. Takas beyanında bulunulmuş olması
C. Her iki alacağın da para alacağı olması
D. Takas hakkından feragat edilmemiş olması
E. Tarafların alacaklarının aynı cinsten olması
2 İbra ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
doğrudur?
A. İbra alacaklının tek taraflı yöneltilmesi gerekli
beyanı ile borcu sona erdirir.
B. Alacaklı ile borçlunun, alacaklının borçludan
ifa istemeyeceği hususunda anlaşmaları ibra ni-
teliğindedir.
C. İbra, alacak için verilmiş olan teminatlardan ya-
rarlanılmasını engellemez.
D. Borcu doğuran işlem şekle tabi olsa da ibra söz-
leşmesi şekle tabi olmadan yapılabilir.
E. İbra borcu sona erdirmez.
3 Takas ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
yanlıştır?
A. Alacaklar karşılıklı olmalıdır.
B. Tarafların alacakları aynı cinsten olmalıdır.
C. Borç parça borcu olmamalıdır.
D. Takas hakkından feragat edilmemiş olmalıdır.
E. Borç eksik borç olmamalıdır.
4 Aşağıdakilerden hangisinde zamanaşımı
durmaz?
A. Velayet devam ettiği müddetçe çocukların ana
ve babalarına karşı olan alacaklarında
B. Vesayet devam ettiği müddetçe vesayet altında
bulunanın vasiye karşı olan alacaklarında
C. Evlilik devam ettikçe eşlerin birbirine karşı olan
alacaklarında
D. Hizmet ilişkisi devam ettikçe hizmetçilerin iş-
verenlere karşı olan alacaklarında
E. Alacaklı alım hakkına sahip olduğu müddetçe
alım sözleşmesinden doğan alacaklarda
6
5 Yeni bir borç meydana getirerek evvelce mev-
cut bir borcun sona erdirilmesine ne ad verilir?
neler öğrendik?
A. İbra
B. İfa
C. Yenileme (Tecdit)
D. Zamanaşımı
E. Alacaklı ve borçlu sıfatının aynı kişide birleşmesi
6 Cezai şart ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han-
gisi yanlıştır?
A. Kural olarak her türlü borç için kararlaştırılabilir.
B. Her türlü edim, cezai şart olarak kabul edilebilir.
C. Alacaklı gecikmeli ifayı çekincesiz kabul etmiş-
se, artık bundan sonra cezai şart talep edemez.
D. Cezai şartın bağlandığı asıl borç geçersiz olsa
bile cezai şart geçerli olur.
E. Cezai şart miktarını aşan zararını alacaklı ancak
borçlunun kusurunu ispat etmesi şartıyla talep
edebilir.
7 Sözleşmeden serbestçe dönülmesi karşılığı
diğer tarafta kalmak üzere yapılan ödemeye ne ad
verilir?
A. Cezai şart
B. Dönme cezası
C. Pey akçesi
D. Pişmanlık akçesi
E. Edim yükümünden bağımsız borç ilişkisi
8 Aşağıdakilerden hangisi beş yıllık zamanaşı-
mına tabi alacaklardan biri değildir?
A. Taşınmaz satışı sözleşmesinden doğan alacaklar
B. Vekalet sözleşmesinden doğan alacaklar
C. Anapara faizleri
D. Kira bedelleri
E. Küçük sanat işlerinden doğan alacaklar
147
 6
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar-Kayıtlar ve Borcun Sona Ermesi
9 Üçüncü kişinin edimini taahhüt ile ilgili aşa-
ğıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
neler öğrendik?
A. Üçüncü kişinin edimini taahhüt, bir sözleşmedir.
B. Üçüncü kişinin edimini taahhüt kefalet sözleş-
mesinin bir türüdür.
C. Üçüncü kişinin edimini taahhüt asıl borca bağlı
değildir.
D. Üçüncü kişinin edimini taahhüt fer’i bir borç
değildir.
E. Üçüncü kişinin edimini taahhüt, borçlandırıcı
bir işlemdir.
148
10 Aşağıdakilerden hangisi şarta bağlı işlemler-
den biridir?
A. 14 Temmuzda evi kiralıyorum.
B. Kurban bayramının üçüncü günü koyunlar
teslim edilecektir.
C. Ahmet öldüğünde kira akdi sona erecektir.
D. Yaz başında satın aldığınız araba teslim edile-
cektir.
E. Borçlar Hukuku sınavında başarılı olduğum
takdirde sana kitabımı vereceğim.
 6
Borçlar Hukuku

1. C Yanıtınız yanlış ise “Takas” konusunu yeni- 6. D Yanıtınız yanlış ise “Cezai Şart” konusunu
den gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “İbra” konusunu yeniden 7. D Yanıtınız yanlış ise “Pişmanlık Akçesi” konu-
gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. E Yanıtınız yanlış ise “Takas” konusunu yeni- 8. A Yanıtınız yanlış ise “Zamanaşımı Süresi” ko-
den gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. E Yanıtınız yanlış ise “Zamanaşımı” konusunu 9. B Yanıtınız yanlış ise “Üçüncü Kişinin Edimini
yeniden gözden geçiriniz. Taahhüt” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. C Yanıtınız yanlış ise “Yenileme” konusunu ye- 10. E Yanıtınız yanlış ise “Şart” konusunu yeniden
niden gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Cezai şartın iki türü vardır. Cezai şart, ya borcun ifa edilmemesi veya kötü ifa
edilmesi hâlinde ifa yerine istenilmek üzere kararlaştırılabilir ya da zamanında
veya yerinde ifa edilmeyen borcun ifasına ilave olarak istenebilir.
İfa yerine istenebilecek, cezai şart: TBK. m. 179/1’e göre bir sözleşmenin hiç
veya gereği gibi ifa edilmemesi durumu için bir ceza kararlaştırılmışsa aksi
Araştır 1 sözleşmeden anlaşılmadıkça alacaklı,ya borcun ya da cezanın ifasını isteyebilir.
Burada seçimlik yetki söz konusudur. Bu hüküm emredici nitelikte olmadığı
için taraflar bunun aksine anlaşma yapabilirler.
İfayla birlikte istenebilecek cezai şart: TBK. m. 179/2’ye göre ceza, borcun
belirlenen zaman veya yerde ifa edilmemesi durumu için kararlaştırılmışsa asıl
borçla birlikte cezanın ifasını da isteyebilir. Bu hükümde emredici nitelikte
olmadığı için taraflarca aksi kararlaştırılabilir.

Araştır 2 Alacaklının başvurusuyla mahkemenin, icra dairesinin veya iflas masasının

yapacağı her türlü işlemde zamanaşımını keser.

149
6
Borç İlişkisindeki Özel Durumlar-Kayıtlar ve Borcun Sona Ermesi
Kaynakça
Akıntürk, T., Ateş, D., (2020). Borçlar Hukuku.
İstanbul: Beta Yayınevi.
Kılıçoğlu, A. M. (2019). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler. Ankara: Turhan Kitabevi.
H. Nomer, (2020). Borçlar Hukuku Genel Hükümler.
İstanbul: Beta Yayınevi.
O. G. Antalya, (2019). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler. Ankara: Seçkin Yayınevi.
150
F. Eren, (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler.
Ankara: Yetkin Yayınevi.
A.Arpacı, R. Serozan, H. Hatemi, N.
Kocayusufpaşaoğlu, (2017). Borçlar Hukuku
Genel Bölüm. İstanbul: Filiz Kitabevi.
K.Oğuzman, T. Öz, (2018). Borçlar Hukuku Genel
Hükümler, C.I/II. İstanbul: Vedat Kitapçılık.
R. Serozan, (2018). İfa, İfa Engelleri ve Haksız
Zenginleşme, İstanbul: Filiz Kitapçılık.
 Bölüm 7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-
Kira Sözleşmesi

1 2
öğrenme çıktıları

Satış Sözleşmesi Taşınır Satışı

1 Satış sözleşmesini açıklayabilme 2 Taşınır satışını tanımlayabilme

3 Taşınmaz Satışı
3 Taşınmaz satışını açıklayabilme
4 Bağışlama Sözleşmesi
4 Bağışlama sözleşmesini tanımlayabilme

5 Kira Sözleşmesi
5 Kira sözleşmesini tanımlayabilme

Anahtar Sözcükler: • Ticari Satış • Hasar • Yarar • Tam Zapt/Kısmi Zapt • Ayıp • Elden Bağışlama
• Adi Kira Sözleşmesi • Alt Kira

152

Borçlar Hukuku
GİRİŞ
Birinci bölümde ilk olarak satış sözleşmesi ele
alınmıştır. Türk Borçlar Kanunu’nun 207-281 hü-
kümleri arasında düzenlenen satış sözleşmesinin ko-
nusu, hukuki niteliği ve türleri ayrı ayrı ele alınmıştır.
Satış sözleşmesi, taşınır ve taşınmaz satışı olarak
ayrı hükümlere tabi tutulmuştur. Satış sözleşmesi-
nin bir türü olan “taşınır satışı”, bir yerden bir yere
taşınabilen maddî (cismanî) şeylerden taşınmaz
mülkiyetinin kapsamına girmeyen her şeyin satı-
şıdır. Bu bölümde taşınır satışının şekli, taşınır sa-
tışında yarar ve hasarın geçişi incelenmektedir. Bu
kapsamda satıcının borçları yanı sıra satıcının borç-
larını ifa etmemesi veya kötü ifa etmesine bağlanan
hukuki sonuçlar izah edilmiştir. Bunun dışında satı-
cının satılanın zaptından (üçüncü kişinin üstün hak
iddia etmesinden) sorumluluğu ve ayıptan sorum-
luluk hükümleri de detaylı olarak açıklanmıştır.
Diğer bir başlık altında ise taşınmaz satışı ele
alınmaktadır. Bir arazinin tapu kütüğünde ayrı say-
faya kaydedilen bağımsız ve sürekli hakların ve kat
mülkiyeti kütüğünde kayıtlı bağımsız bölümlerin
satışı, taşınmaz satışı olarak nitelenir.
Bu ünitede ele alacağımız diğer bir sözleşme
türü de “Bağışlama Sözleşmesi”dir. TBK md. 285
hükmüne göre “bağışlama sözleşmesi, bağışlayanın
sağlararası sonuç doğurmak üzere, malvarlığından
bağışlanana karşılıksız olarak bir kazandırma yap-
mayı üstlendiği sözleşmedir.” Bu bölümde bağışla-
manın hukuki niteliği, unsurları, hükümleri ele
alınmıştır.
Bu ünitede ele alacağımız son sözleşme tipi ise
“Kira Sözleşmesi”dir. Türk Borçlar Kanunu’nun
dördüncü bölümünde üç ayırım şeklinde düzen-
lenmiştir. Bu ayrımlardan ilki, kira sözleşmesine
ilişkin genel hükümlere; ikincisi, konut ve çatılı
işyeri kiralarına; üçüncü ayrım ise ürün kirasına
ilişkin hükümler üç ana başlık altında anlatılmıştır.
SATIŞ SÖZLEŞMESİ
Satış sözleşmesi, Türk Borçlar Kanunu’nun
ikinci kısmının birinci bölümünde TBK m. 207-
281 hükümleri arasında dört ayrımdan ibaret ola-
rak düzenlenmiştir. Bu ayrımlardan ilki, satış söz-
leşmesine ilişkin genel hükümleri; ikincisi, taşınır
satışına ilişkin hükümleri; üçüncüsü, taşınmaz sa-
tışı ve satış ilişkisi doğuran hakları; dördüncüsü ise
bazı satış türlerini içermektedir.
7
Satış Sözleşmesinin Tanımı ve
Konusu
TBK m. 207/I’e göre “Satış sözleşmesi satıcının,
satılanın zilyetlik ve mülkiyetini alıcıya devretme,
alıcının ise buna karşılık bir bedel ödeme borcunu
üstlendiği sözleşmedir.”
Zilyetlik kavramı TMK m. 973’de “Bir
şey üzerinde fiilî hâkimiyeti bulunan kimse
onun zilyedidir.” şeklinde düzenlenmiştir.
Zilyetlik, doktrinde bir şey üzerinde zil-
yetlik kurma iradesi ile fiili hâkimiyetin
kazanılması şeklinde tanımlanmıştır.
Satış sözleşmesinin konusu satılan, mal niteliği
taşıyan eşyalar olabileceği gibi gayri maddi mal-
lar ile eşya ötesi değerler de olabilir. Bu bağlam-
da elektrik enerjisi gibi doğal kuvvetlerin de satış
sözleşmesine konu edilmesi mümkündür. Aynı
zamanda alacaklar, patent, mirasçılık durumu, mo-
del, logo, müşteri kitlesi gibi maddi olmayan şeyle-
rin de satış konusu olması mümkün olabilir.
Satış Sözleşmesinin Hukuki Niteliği
Satış sözleşmesinin tanımından hareketle huku-
ki nitelikleri aşağıdaki gibidir:
• Satış sözleşmesi borç doğuran bir söz-
leşmedir: Satış sözleşmesinin yapılmasıyla
beraber satıcı için satılanı alıcıya teslim ve
bunun üzerindeki hakkı geçirme; alıcı için
de bir miktar bedel ödeme borcu doğar.
• Satış sözleşmesi rızai bir sözleşmedir: Sa-
tış sözleşmesinin kurulabilmesi için taraf-
ların karşılıklı ve birbirine uygun irade be-
yanları yeterli olup satış konusu olan malın
teslimine ihtiyaç yoktur.
• Satış sözleşmesi tam iki tarafa borç yük-
leyen bir sözleşmedir: Satış sözleşmesinde
satıcı ve alıcının edimleri olan satılanı tes-
lim etme ve satış bedelini ödeme, karşılıklı-
lık ilişkisi içerisinde bulunmaktadır.
• Satış sözleşmesi ani edimli bir sözleşme-
dir: Satış sözleşmesiyle kurulan borç ilişkisi
sürekli bir borç ilişkisi değildir; satış sözleş-
mesinin aslî edimleri sürekli değil kararlaş-
tırılan zamanda bir defada yerine getiren
ani edimler olarak karşımıza çıkmaktadır.
153
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi

Satış Sözleşmesinin Unsurları

Satış sözleşmesinin kurulabilmesi için tarafların objektif ve subjektif bakımdan esaslı noktalar üzerinde
anlaşmaları gerekir. (TBK m. 1-2/II). Satış sözleşmesinin objektif bakımdan esaslı noktaları; satılan (satış ko-
nusu), satış bedeli (semen, fiyat) ve bunların birbirleriyle yer değiştirmesi hususunda tarafların anlaşmasıdır.
• Satılan (satış konusu): Satış sözleşmesinin konusu; maddi bir varlığı olan veya olmayan eşya, hak
ve alacaklar, ekonomik bir fayda (know-how, müşteriler) olabileceği gibi gelecekteki eşya ve haklar
ile üçüncü şahıslara ait şeyler ve haklar da olabilir.
• Satış bedeli (semen, fiyat): Satış bedeli, alıcının karşı edim olarak ödemeyi taahhüt ettiği bir mik-
tar paradır. Satış bedelinin belirlenmiş veya belirlenebilir olması gerekir. TBK m. 207/III’e göre
mevcut durum ve koşullara göre belirlenmesi mümkün olan bedel belirlenmiş sayılır.
• Tarafların anlaşması: Satış sözleşmesinin tam iki tarafa borç yükleyen bir sözleşme olmasının bir
sonucu olarak sözleşmenin kurulabilmesi için satıcı ile alıcının, satış konusu ve bedelin birbirleriyle
değiştirilmesi konusunda anlaşmış olmaları gerekir.

Satış Sözleşmesinin Türleri

• Tüketici Satışı: Ticari ve mesleki olmayan amaçlarla hareket eden tüketicinin ticari veya mesle-
ki olmayan amaçlarla kurduğu satış sözleşmeleridir. 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında
Kanun’da tüketici satışına ilişkin özel hükümler bulunmaktadır.
• Ticari Satış: Satılanı tekrar satma ve kâr etme amacıyla yapılan satıştır. 6102 sayılı Türk Ticaret
Kanunu’nda ticari satışa ilişkin özel hükümler bulunmaktadır.
• Milletlerarası Mal Satışı: Şartlarının bulunması hâlinde Milletlerarası Mal Satışına İlişkin Sözleş-
meler Hakkında Birleşmiş Milletler Antlaşması hükümlerinin uygulandığı satış türüdür.

Öğrenme Çıktısı

1 Satış sözleşmesini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Tüketici satışlarını örnek-

Satış sözleşmesinin hukuki
niteliğini açıklayınız.
Başkasına ait eşyanın satış
lendiriniz. Gündelik ha-
sözleşmesine konu edilme-
yatta bu satış türü ile ne
si mümkün müdür? Açık-
sıklıkla karşılaşmaktayız.
layınız.
Açıklayınız.

TAŞINIR SATIŞI
TBK m. 209/I’e göre, “taşınır satışı, Türk Medeni Kanunu uyarınca taşınmaz sayılanlar dışında kalan ve
diğer kanunlarda taşınır olarak belirtilen şeylerin satışıdır.”

Taşınır Satışının Konusu

a. Bir yerden diğer yere taşınabilen maddî (cismanî) şeyler taşınmaz mülkiyetine girmeyen ve mülk
edinmeye elverişli doğal güçler (hava gazı, elektrik cereyanı) (MK md. 762),
b. Temelli kalmak amacı olmaksızın başkasının arsası üzerinde yapılan gazete büfeleri gibi kulübe ve
baraka gibi hafif yapılar (MK md. 728),

154

Borçlar Hukuku
c. Ürünler, bir yapının yıkıntıları ve taş oca-
ğından çıkarılacak olan taşlar gibi taşın-
mazdan ayrıldıktan sonra mülkiyeti devre-
dilecek olan bütünleyici parçalar (MK md.
209/II),
d. Aksi kararlaştırılmadıkça eklentiler (MK
md. 686/I),
e. Haklar (alacak hakları ve imalat sırları,
know how vb.),
f. Gemi siciline kayıtlı olmayan gemiler (TTK
md. 997),
g. Taşınmazların teferruatı niteliğinde olan
taşınırlar (fabrikanın, içerisindeki eşyalarla
birlikte satılması)
taşınır satışının konusunu oluşturur.
Taşınır Satışının Şekli
Taşınır satışı, kural olarak herhangi bir şekil şar-
tına tabi değildir (TBK m. 11) ancak taraflar, bu
sözleşmenin belirli bir şekilde yapılmasını kararlaş-
tırmışlarsa kararlaştırılan şekle uyulmadan yapılan
sözleşme geçersiz olur (TBK m.17/I).
dikkat
TBK m. 17/I “Kanunda şekle bağlan-
mamış bir sözleşmenin taraflarca belirli
bir şekilde yapılması kararlaştırılmışsa,
belirlenen şekilde yapılmayan sözleşme
tarafları bağlamaz.”
Bununla beraber bazı özel kanun hükümleri,
bir kısım taşınır satışı sözleşmelerinin geçerliliğini
şekil şartına bağlamıştır. Eser üzerindeki mali hak-
lara dair sözleşme ve tasarrufların yazılı olması ve
konuları olan hakların ayrı ayrı gösterilmesi şartını
öngören FSEK m. 52 ve trafik siciline kayıtlı her
türlü motorlu taşıt araçlarının satış ve devirlerinin
noterlikçe düzenlenmesini öngören KTK m. 20/d
hükümleri böyledir.
Taşınır Satışında Yarar ve Hasarın
Geçmesi
Satış sözleşmesinde yarar ve hasarın geçmesine
ilişkin esaslar, TBK m. 208 hükmünde düzenlen-
miştir.
7
Hasarın Geçmesi
Hasar; satılanın, taraflardan herhangi birinin
sorumlu olmadığı sebeplerle telef olması veya de-
ğerinin azalmasıdır. Tarafların sorumlu olmadı-
ğı sebepler, mücbir sebep veya beklenmeyen hâl
şeklinde olabilir. Örneğin; satılan tablonun satış
sözleşmesi kurulduktan birkaç saat sonra meydana
gelen depremde düşerek kırılması.
Hasarın geçmesi ise sözleşmenin kurulması ile ifa
edilmesi arasında geçen sürede, satılanın hasara uğ-
ramasından dolayı sorumlu olma durumudur.
Maddi edim hasarı, satış sözleşmesinde sözleş-
me konusunun yok olmasına veya kötüleşmesine
rağmen satıcının gereği gibi ifa ile yükümlü olup
olmadığı sorusuna yöneliktir. Şayet satıcının gereği
gibi ifa yükümlülüğü devam ediyorsa bu durumda
maddi edim hasarının satıcıda olduğundan bahse-
dilir, aksi takdirde hasar alıcıya aittir.
Bedel hasarı ise, maddi edim hasarının alıcıya
geçtiği durumlarda, satılanın hasara uğraması ne-
deniyle satıcının gereği gibi ifa yükümlülüğünden
kurtulmasına rağmen alıcının satış bedelinin tama-
mını ödemek zorunda olması anlamına gelir.
TBK m. 208/I hükmüne göre, “kanundan, du-
rumun gereğinden veya sözleşmede öngörülen özel
koşullardan doğan ayrık hâller dışında, satılanın
yarar ve hasarı; taşınır satışlarında zilyetliğin devri,
taşınmaz satışlarında ise tescil anına kadar satıcıya
aittir.”
Görüldüğü üzere kanun hükmünde, satılanın
mülkiyetinin zilyetliğinin alıcıya geçmesi anına ka-
dar hasarın kural olarak satıcıya ait olacağı ilkesi
benimsenmiştir.
Satılanın teslimden sonra yok olması veya değe-
rinin azalması hâlinde ise hasar alıcıya geçecek ve
bu durumda alıcı satış bedelini ödemekle yükümlü
olacaktır.
TBK m. 208’e göre maddi edim hasarı zilyetli-
ğin devrine kadar satıcıda, devirden sonra alıcıda;
bedel hasarı ise zilyetliğin devrine kadar satıcıda,
bu andan itibaren alıcıdadır. Bu durumun kanun-
dan, durumun gereğinden ve sözleşmeden doğan
istisnaları mevcuttur.
• Kanundan doğan istisnalar: TBK m. 208/
II hükmüne göre taşınır satışlarında alıcının
satılanın zilyetliğini devralmakta temerrüde
düşmesi hâlinde zilyetliğin devri gerçek-
leşmiş gibi hasar alıcıya geçer. Ayrıca TBK
155
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi
m. 245 hükmüne göre taşınmaz satışında
taşınmazın teslimi, tescilinden sonraki bir
zamanda teslim edilecekse yarar ve hasar
teslimle geçmektedir.
• Durumun gereğinden doğan istisnalar:
Sözleşmede hüküm bulunmamasına rağ-
men hasara satıcının katlanmasını haklı
gösteren özel durumlar varsa bu durumda
sözleşmenin hakkaniyet düşüncesiyle ta-
mamlanması gerekir.
• Sözleşmeden doğan istisnalar: Hasara iliş-
kin temel esas olan TBK md. 208 hükmü,
bir yedek hukuk kuralı olduğundan taraflar,
sözleşmede hasarın geçmesine ilişkin husus-
ları kendileri kararlaştırabilirler.
TBK m. 208/III, mesafe satışlarında hasarın ge-
çişini özel olarak düzenlemiştir. İlgili hükme göre,
“satıcı, alıcının isteği üzerine satılanı ifa yerinden
başka bir yere gönderirse, yarar ve hasar, satılanın ta-
şıyıcıya teslim edildiği anda alıcıya geçer.”
Yararın Geçmesi
Yarar, kendiliğinden veya her malikin normal
olarak yapacağı faaliyetler neticesinde satılanda
meydana gelen her türlü fazlalık veya fazla değer-
lerdir. Yarar kavramı, doğal ve hukuki semereler
ile bir şeyin normal kullanılması neticesinde elde
edilebilen diğer yararları kapsamaktadır. Örneğin;
satılan hayvanın yünü, yumurtası, kira gelirleri.
Yarar da hasar gibi hasarın geçtiği andan itiba-
ren alıcıya aittir. Bu kuralın tek istisnası, geciktirici
şarta bağlı satışlarda satılanın şartın gerçekleşmesin-
den önce teslim edilmesi hâlidir (TBK m. 172/I).
dikkat
TBK m. 172/I “Borcun konusunu oluş-
turan şey, koşulun gerçekleşmesinden önce
kendisine verilen alacaklı, koşul gerçekle-
şirse, koşulun gerçekleşmesine kadar elde
ettiği yararların sahibi olur.”
Bir şeyin kiraya verilmesinden elde edilen
kira geliri veya paranın faizi, hukuki seme-
reye örnek gösterilebilir.
156
Satıcının Borçları
TBK m. 207/I hükmüne göre satıcının iki asli
borcu, zilyetliğini devir ve mülkiyeti geçirme bor-
cudur. TBK m. 210’a göre de “satıcı, satılanın mül-
kiyetini geçirmek amacıyla zilyetliğini alıcıya devret-
mekle yükümlüdür.”
Zilyetliği devretme, fiili; mülkiyeti devretme
ise hukuki bir ilişkidir. Satıcının, bu asli borçları
yanında sözleşmeden, kanundan veya dürüstlük
kuralından doğan yan borçları da vardır. Bunlara
örnek olarak ambalajlama, açıklama yapma, tesli-
me kadar muhafaza etme gösterilebilir.
Zilyedin, önceki zilyedin rızasıyla eşyanın
fiili hâkimiyetini kazandığı durumlarda
zilyetliğin devrinden söz edilir.
Satıcının Borçlarını İfa Etmemesi
veya Kötü İfa Etmesi
Satıcı, borçlarını hiç ifa etmemiş veya kötü ifa et-
miş olabilir. Bu durumda alıcı, Borçlar Kanunu’nun
özel hükümlerine veya özel şekilde bir düzenleme
yok ise genel hükümlere dayanarak (TBK m. 112
vd.) dava açabilir. Borçlar Kanunu’nda özel olarak
düzenlenmiş olan hükümler, satıcının temerrüdü-
ne ilişkin TBK m. 212-213; zapta karşı tekeffüle
ilişkin TBK m. 214 vd.; ayıba karşı tekeffüle ilişkin
TBK m. 219 vd. hükümleridir.
dikkat
TBK m. 112 “Borç hiç veya gereği gibi
ifa edilmezse borçlu, kendisine hiçbir
kusurun yüklenemeyeceğini ispat et-
medikçe, alacaklının bundan doğan
zararını gidermekle yükümlüdür.”
Satıcının Temerrüdü
Satıcının temerrüdüne ilişkin sonuçlar TBK m.
212 hükmünde düzenlenmiş, TBK m. 213 hük-
münde de temerrütten doğan zararın nasıl hesapla-
nacağı belirtilmiştir.

Borçlar Hukuku
Kural
TBK m. 212/I hükmü, “satıcının temerrüdü
hâlinde, borçlunun temerrüdüne ilişkin genel hü-
kümler uygulanır.” diyerek Borçlar Kanunu’nun
genel hükümlerinde yer alan TBK md. 117 vd. hü-
kümlerine atıf yapmıştır.
dikkat
TBK m. 117, borçlunun temerrüdünün
koşullarını düzenler. Anılan madde hükmü
şu şekildedir. “Muaccel bir borcun borçlusu,
alacaklının ihtarıyla temerrüde düşer.
Borcun ifa edileceği gün, birlikte belirlenmiş
veya sözleşmede saklı tutulan bir hakka da-
yanarak taraflardan biri usulüne uygun bir
bildirimde bulunmak suretiyle belirlemişse bu
günün geçmesiyle haksız fiilde fiilin işlendiği,
sebepsiz zenginleşmede ise zenginleşmenin ger-
çekleştiği tarihte borçlu temerrüde düşmüş olur
ancak sebepsiz zenginleşenin iyiniyetli olduğu
hâllerde temerrüt için bildirim şarttır.”
Satış sözleşmesi; karşılıklı borç yükleyen bir
sözleşme olduğundan TBK m. 123-125 hüküm-
leri, satıcının temerrüdü bakımından uygulama
alanı bulacaktır. Söz konusu hükümlere göre alıcı-
ya tanınan ilk imkan; her zaman borcun ifasını ve
gecikme tazminatını isteyebilmesidir. İkinci olarak
alıcı, borcun aynen ifasından vazgeçtiğini hemen
bildirerek olumlu zararının tazminini isteyebilir.
Son olarak ise alıcıya, sözleşmeden dönerek olum-
suz zararını isteme hakkı verilmiştir.
Ticari satışlarda adi satışlardan farklı olarak söz-
leşmenin diğer tarafını temerrüde düşürme, söz-
leşmeyi feshetme ve sözleşmeden dönme için ge-
rekli ihbar ve ihtarların noter aracılığıyla taahhütlü
mektupla, telgrafla veya güvenli elektronik imza
kullanılarak kayıtlı elektronik posta ile yapılması
zorunluluğu getirilmiştir (TTK m. 18/III).
İstisna
Satış sözleşmesinde kural, temerrüde düşen
borçlu karşısında alacaklının TBK m. 123 vd. hük-
müne dayanarak seçimlik haklarından birini kul-
lanmasıdır ancak ticari satışlar bakımından kanun
koyucu bir istisna öngörmüştür.
7
TBK m. 212/II ve TBK m. 212/III hükümleri,
zilyetliğin devri için belirli bir sürenin konulduğu
ticari satışlarda satıcı temerrüde düşerse alıcının ay-
nen ifadan vazgeçerek olumlu zararın giderilmesini
talep ettiği kabul edilmektedir (TBK m. 212/II)
ancak alıcı yine de aynen ifa isteyecekse belirlenen
sürenin bitiminde bunu satıcıya hemen bildirmek
zorundadır (TBK md. 212/III).
Ticari Satışlar İçin Öngörülen Karineler
Ticari satış, tekrar satmak ve kâr sağlamak ama-
cıyla yapılan satıştır. Ticari satışlarda borçlunun
temerrüde düşmesi hâlinde TBK m. 212 iki temel
karineye yer vermiştir.
Kesin Vadeli Sözleşme Karinesi: Genel hü-
kümlere göre borçlunun temerrüdü hâlinde alı-
cının aynen ifadan vazgeçerek olumlu zararının
tazminini talep edebilmesi veya sözleşmeden döne-
bilmesi için satıcıya uygun bir süre vermesi gerekir
(TBK m. 123) ancak TBK m. 124’te süre verilme-
sini gerektirmeyen hâller sayılmış ve maddenin 3.
bendinde de bu hâllerden biri olarak da kesin vade-
li sözleşmeler gösterilmiştir.
dikkat
TBK m. 124 “Aşağıdaki durumlarda süre
verilmesine gerek yoktur:
1. Borçlunun içinde bulunduğu durumdan
veya tutumundan süre verilmesinin etki-
siz olacağı anlaşılıyorsa
2. Borçlunun temerrüdü sonucunda borcun
ifası alacaklı için yararsız kalmışsa
3. Borcun ifasının, belirli bir zamanda veya
belirli bir süre içinde gerçekleşmemesi
üzerine, ifanın artık kabul edilmeyeceği söz-
leşmeden anlaşılıyorsa.”
Kesin vadeli bir işlem varsa taraflar, alacaklının
kararlaştırılan vadeden sonraki ifayı istemediğini
kararlaştırmışlar demektir. TBK m. 212, teslim
için belirli vade öngörülen ticari satışlarda genel
kuraldan farklı olarak kararlaştırılan vadenin nispi
bir kesin vadeli işlem olduğunu kabul etmiştir. Do-
layısıyla satıcının, bu nispi kesin vadeli işlem ka-
rinesini çürütebilmesi için kararlaştırılan vadenin
sonraki ifayı bertaraf edeceği anlamına gelmediğini
ispatlaması gerekecektir.
157
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi
Alıcının Olumlu Zararının Tazminini Talep
Ettiği Karinesi: Teslim için belirli vade öngörülen
ticari satışlarda, satıcı kararlaştırılan zamanda tes-
lim borcunu yerine getirmezse alıcının aynen ifa-
dan vazgeçtiği ve olumlu zararını tazmin ettirmek
istediği kabul edilir (TBK m. 212/II) ancak alıcı,
bu karineye rağmen borcun aynen ifa edilmesini
istiyorsa bunu satıcıya derhâl bildirmekle yüküm-
lüdür (TBK m. 212/III).
Satıcı Temerrüdünde Zararın Hesabı
TBK m. 213/I’e göre, “borcunu ifa etmeyen sa-
tıcı, alıcının bu yüzden uğradığı zararı gidermekle
yükümlüdür.”
TBK m. 213/II ve m. 213/III hükümlerinde,
zararın hesaplanmasına ilişkin iki yöntem düzen-
lenmiştir. Bunlardan ilki; somut yöntem, ikincisi
ise; soyut yöntemdir.
Somut yönteme göre alıcı, temerrüt dolayısıy-
la elde edemediği satılanı, başka bir yerden temin
eder ve satılan için ödediği bedel ile ifa edilmeyen
satış konusu için kararlaştırılan bedel arasındaki
fark hesaplanarak zarar olarak talep edilir.
Soyut yönteme göre ise, “satılan, borsada kayıtlı
veya piyasa fiyatı bulunan mallardan ise alıcı, onun
yerine bir başkasını satın alma zorunda olmaksızın,
satış bedeli ile belirlenmiş ifa günündeki piyasa fiyatı
arasındaki farka göre hesaplanacak zararın gideril-
mesini isteyebilir(TBK m. 213/III).”
Satıcının Satılanın Zaptından
Sorumluluğu
TBK m. 214/I hükmüne göre, “satış sözleşme-
sinin kurulduğu sırada var olan bir hak dolayısıyla,
satılanın tamamı veya bir kısmı bir üçüncü kişi tara-
fından alıcının elinden alınırsa satıcı, bundan dolayı
alıcıya karşı sorumlu olur.”
Dolayısıyla zapt, satılanın tamamının veya bir
kısmının üçüncü kişi tarafından alıcının elinden
alınması olarak tanımlanabilir. Zapttan sorumlu-
luk, alıcının elinden alınan satılanın doğurduğu
zararın satıcı tarafından tazmin edilmesidir. Satı-
cının bu sorumluluğu, satıcının mülkiyeti geçirme
borcunun bir sonucudur.
Zapttan sorumluluk, kanuni bir borçtur; do-
layısıyla satıcının bu hususta ayrıca bir taahhütte
bulunması gerekmez. Zapttan doğan sorumlulu-
ğa ilişkin hükümler emredici nitelikte değildir;
158
tarafların bu hükümlerin aksini kararlaştırması
mümkündür ancak satıcı, üçüncü kişinin satılan
üzerindeki üstün hakkını gizlemişse sorumluluğu
kaldıran ve sınırlayan anlaşmalar kesin hükümsüz
olacaktır (TBK m.214/III). Alıcı, sözleşmenin ku-
rulduğu anda elinden alınma tehlikesini biliyorsa
bu durumda satıcı zapttan sorumlu olmayacaktır
ancak satıcı, bu durumu ayrıca üstlenmişse sorum-
luluğu gündeme gelir (TBK m.214/II).
Üçüncü kişi, satılan üzerinde mülkiyet hakkı
iddia ediyorsa tam zapt; satılanın bir kısmı üzerin-
de mülkiyet hakkı veya satılanın tamamı üzerinde
mülkiyetten doğan yetkileri sınırlayan bir hakkı
(örneğin; rehin hakkı) ileri sürüyorsa kısmi zapt
meydana gelir.
Zapttan Sorumluluğun Şartları
Satıcının, satılanın zaptından sorumlu olabil-
mesi için aşağıda yer alan şartların gerçekleşmesi
gerekir.
Satılanın zapttan sorumlu olabilmesi için ge-
rekli ilk şart, satılanın alıcıya geçerli bir satış söz-
leşmesine dayalı olarak teslim edilmiş olmasıdır.
Satış sözleşmesinin geçersiz olması hâlinde satıcı,
zapttan sorumlu olmaz; bu takdirde ödenen satış
bedeli, sebepsiz zenginleşme hükümlerine göre
iade edilir.
Satılanın zapttan sorumlu olabilmesi için gerek-
li ikinci şart; satış sözleşmesinin kurulduğu anda
üçüncü kişinin üstün hakkının mevcut olmasıdır.
Satıcı, satış sözleşmesinin kurulmasından sonra
üçüncü kişi lehine bir üstün hak kurarsa bu du-
rumda zapttan dolayı sorumlu olmaz fakat TBK
m. 112 vd. hükümlerine göre sorumluluğu gün-
deme gelir.
Satılanın zapttan sorumlu olabilmesi için gerek-
li üçüncü şart; alıcının zapt tehlikesini satış sözleş-
mesinin kurulduğu anda bilmemesidir. Şayet alıcı,
zapt tehlikesini biliyorsa bu durumda satıcı, ayrıca
taahhüt etmedikçe zapttan dolayı sorumlu olmaz
(TBK m. 214/II).
Satılanın zapttan sorumlu olabilmesi için ge-
rekli olan son şart; satılanın üçüncü kişi tarafından
zaptedilmiş olmasıdır. Bir başka deyişle satıcının
zapttan sorumlu olması için üçüncü kişinin üstün
hakkının mevcut olması tek başına yeterli değildir.
Üçüncü kişinin, üstün hakkını ileri sürerek satılanı
zaptetmesi gereklidir.

Borçlar Hukuku
Alıcının Üçüncü Kişinin Hak İddiasını
Bildirme Külfeti
TBK m. 215 hükmüne göre, “satılanın elinden
alınması tehlikesi ile karşılaşan alıcı, kendisine karşı
açılan davayı satıcıya bildirdiği zaman satıcı, duru-
mun gereğine göre ve yargılama usulü uyarınca ya
alıcının yanında davaya katılmak ya da alıcı yerine
geçerek üçüncü kişiye karşı davayı takip etmek ve sa-
vunmak zorundadır.
Bildirme, davaya katılmaya ve savunmaya elve-
rişli bir zamanda yapılmışsa, alıcının aleyhinde ve-
rilen hüküm, onun ağır kusuru yüzünden verildiği
ispat edilmedikçe, satıcı için de sonuç doğurur.
Dava, kendisine yüklenilemeyen sebeplerden dola-
yı satıcıya bildirilmemişse satıcı, zamanında bildiril-
miş olsaydı daha elverişli bir hüküm elde edilebilece-
ğini ispatladığı ölçüde sorumluluktan kurtulur.”
Söz konusu hükme göre alıcı, satılanın elinden
alınması tehlikesi ile karşılaştığında bu durumu
satıcıya bildirmelidir. Alıcının bu bildirim görevi
külfet niteliğinde olup yerine getirilmediği takdir-
de alıcının hakkını kaybetmesine veya sınırlı şekil-
de kullanabilmesine yol açacaktır.
Zapt tehlikesi kendisine bildirilen satıcı, ya
alıcının yanında davaya katılmak ya da alıcı yeri-
ne geçerek davayı üçüncü kişiye karşı takip etmek
zorundadır. Satıcı, bu görevini yerine getirmediği
takdirde aleyhe çıkan hükümle bağlı olur. Satıcı,
bu durumdan kurtulabilmek için davanın aleyhe
sonuçlanmasının tek sebebinin, alıcının ağır kusu-
runun eseri olduğunu ispat etmesi gereklidir.
Alıcının davayı vaktinde veya hiçbir şekilde sa-
tıcıya haber vermemesi hâlinde ise satıcı, davanın
zamanında bildirilmesiyle elde edeceğini ispat etti-
ği ölçüde sorumluluktan kurtulur.
Alıcı, mahkeme kararını beklemeksizin satılanı
üçüncü kişiye vermiş olabilir. Şayet alıcı, mahkeme
kararını beklemeden üçüncü kişinin üstün hakkını
tanıyıp satılanı ona vermişse satıcının zapttan do-
ğan sorumluluğu devam eder (TBK m. 216).
Zapttan Sorumluluğun Kapsamı
Satıcının zapttan sorumluluğun kapsamına iliş-
kin TBK m. 216 ve m. 217 hükümleri, tam zapt ve
kısmi zapt hâline farklı sonuçlar bağlamıştır.
7
Tam Zapt Hâlinde Satıcının
Sorumluluğunun Kapsamı
Tam zapt hâlinde satıcının sorumluluğunun
kapsamı, TBK m. 217 hükmünde düzenlenmiş-
tir. İlgili hükme göre: “satılanın tamamı alıcının
elinden alınmışsa, satış sözleşmesi kendiliğinden sona
ermiş sayılır ve alıcı satıcıdan aşağıdaki istemlerde
bulunabilir: 1. Satılandan elde ettiği veya elde etmeyi
ihmal eylediği ürünlerin değeri indirilerek, ödemiş ol-
duğu satış bedelinin faizi ile birlikte geri verilmesini.
2. Satılanı elinden alan üçüncü kişiden isteyemeyeceği
giderleri. 3. Davayı satıcıya bildirmekle kaçınılabile-
cek olanlar dışında kalan bütün yargılama giderleri
ile yargılama dışındaki giderleri. 4. Satılanın tama-
men elinden alınması yüzünden doğrudan doğruya
uğradığı diğer zararları.
Satıcı, kendisine hiçbir kusur yüklenemeyeceğini
ispat etmedikçe, alıcının satılanın elinden alınması
yüzünden uğramış olduğu diğer zararları da gider-
mekle yükümlüdür.”
Tam zapt hâlinde sözleşme, geçmişe etkili ola-
rak kendiliğinden sona erer. Satıcı, alıcının ödemiş
olduğu satış bedelini faiziyle birlikte iade etmekle
yükümlüdür. Bu durumda iade edilecek satış be-
delinden, satıcının satılandan elde ettiği veya elde
etmeyi ihmal ettiği ürünlerin bedeli indirilir.
Alıcı; satılan üzerinde yaptığı ve üçüncü kişiden
alamadığı masrafların ödenmesini, satıcıdan TBK
m. 217/I, b.2 hükmüne göre talep edebilir. Ayrıca
satıcı, alıcının bütün mahkeme masrafları ile mah-
keme dışı masraflarını ödemekle yükümlüdür (TBK
m. 217/I, b. 3). Alıcı, satılanın tamamen elinden
alınması sebebiyle doğrudan uğramış olduğu zararla-
rı da gidermekle yükümlüdür (TBK m. 217/I, b. 4).
Kısmi Zapt Hâlinde Satıcının
Sorumluluğunun Kapsamı
Kısmi zapt hâlinde satıcının sorumluluğunun
kapsamı, TBK m. 218 hükmünde düzenlenmiş-
tir. İlgili hükme göre, “satılanın bir kısmı elinden
alınmış veya satılan sınırlı ayni bir hakla yüklenmişse
alıcı, sadece bu yüzden uğradığı zararın giderilmesi-
ni isteyebilir. Ancak alıcının, satılandaki bu durumu
bilseydi onu satın almayacağı durum ve koşullardan
anlaşılıyorsa, alıcı hâkimden sözleşmenin sona erme-
sine karar vermesini isteyebilir. Bu durumda alıcı,
satılanın elinde kalmış olan kısmını o zamana kadar
elde etmiş olduğu yararlarla birlikte, satıcıya geri ver-
mekle yükümlüdür.”
159
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi
Hükme göre kısmi zapt hâlinde alıcı, satış ak-
dinin feshini isteyemez; sadece bu yüzden uğradığı
zararın giderilmesini talep edebilir. Alıcının üçün-
cü kişinin üstün hakkını bilseydi şeyi satın almaya-
cağı durumun gereğinden anlaşılıyorsa o, sözleşme-
nin sona ermesine karar verilmesini dava yoluyla
isteyebilir.
Satıcının Satılanın Ayıptan
Sorumluluğu
Ayıp, satıcının alıcıya bildirdiği niteliklerin eksik-
liği veya satılanda bulunmaması gereken objektif bo-
zukluklar olarak ifade edilir. TBK m. 219 hükmüne
göre, “satıcı, alıcıya karşı herhangi bir surette bildirdiği
niteliklerin satılanda bulunmaması sebebiyle sorumlu
olduğu gibi, nitelik veya niteliği etkileyen niceliğine ay-
kırı olan, kullanım amacı bakımından değerini ve alı-
cının ondan beklediği faydaları ortadan kaldıran veya
önemli ölçüde azaltan maddi, hukuki ya da ekonomik
ayıpların bulunmasından da sorumlu olur.”
Bir eşyanın, aynı cinsten normal parçalarla kar-
şılaştırıldığında kendi değerini veya elverişliliğini
kaldıran veya azaltan niteliklere maddi ayıp denil-
mektedir. Maddi ayıba, satılan bir eşyanın kırık
veya bozuk olması örnek gösterilebilir.
Satılanın değerini ve ondan beklenen faydaları
etkileyen kamu hukukunun koyduğu birtakım sı-
nırlama ve yasaklardan doğan eksikliklere hukuki
ayıp adı verilir. Hukuki ayıba, satılan bir arsa üze-
rinde imar izninin bulunmaması örnek verilebilir.
Satıcının, satılanın değerini veya faydasını azal-
tan eksikliklerin bulunmadığını ayrıca taahhüt
etmesine gerek yoktur. Zira TBK m. 219/II hük-
müne göre satıcı ayıpların varlığını bilmese dahi
bunlardan sorumludur.
Ayıptan sorumluluğa ilişkin hükümler, emredi-
ci nitelikte değildir. Dolayısıyla tarafların ayıptan
sorumluluğu kaldırmaya, sınırlamaya veya geniş-
letmeye yönelik anlaşmalar yapması mümkündür.
Ayıptan Sorumluluğun Şartları
Satıcının ayıptan sorumluluğunun doğması
için gerekli olan ilk şart; ayıbın sözleşmede yarar ve
hasarın alıcıya geçmesi anında satılanda olmasıdır.
Hasarın geçtiği anda ayıp nedeninin bulunması,
TBK m. 219 açısından ayıbın varlığı için yeterli
olup ayrıca onun sebeplerinin haricen görülebilir
olması gerekmemektedir.
160
Satıcının ayıptan sorumluluğunun doğma-
sı için gerekli olan ikinci şart; satılandaki ayıbın
önemli olmasıdır. Bu şartın gerçekleşmesi için ayı-
bın, satılanın değerini veya elverişliliğini önemli
ölçüde azaltması veya tamamen ortadan kaldırması
gerekir. Bunun dışında önemsiz ayıplardan satıcı
sorumlu tutulamaz.
Satıcının ayıptan sorumluluğunun doğması
için gerekli olan üçüncü şart; satılandaki ayıbın
gizli olmasıdır. Alıcının, sözleşmenin kurulması
anında satılandaki ayıpları bilmesi durumunda alı-
cı bunları kabul etmiş sayılır ve satıcının ayıptan
doğan sorumluluğuna başvurma hakkını kaybeder.
Satıcının ayıptan sorumluluğunun doğması
için gerekli olan dördüncü şart; ayıptan sorumlulu-
ğun sözleşme ile kaldırılmamış olmasıdır. Ayıptan
doğan sorumluluk hükümleri emredici nitelikte ol-
madığından, taraflar aralarında anlaşarak satıcının
ayıptan sorumluluğunu kaldırabilirler ancak “satı-
cı, satılanı ayıplı olarak devretmekte ağır kusurlu ise,
ayıptan sorumluluğunu kaldıran veya sınırlayan her
anlaşma kesin olarak hükümsüzdür.” (TBK m. 221)
Satıcının ayıptan sorumluluğunun doğması
için gerekli olan son şart ise alıcının ayıptan sorum-
luluk hükümlerinden yararlanabilmesi için kanuni
yükümlülükleri yerine getirmiş olmasıdır. TBK m.
223/I hükmüne göre alıcı, satılanı işlerin olağan
akışına göre gözden geçirmek ve varlığı iddia olu-
nan ayıpları satıcıya bildirmekle yükümlüdür. Bu
külfetleri yerine getirmediği takdirde sorumluluk
hükümlerinden yararlanamaz.
Gözden Geçirme ve Bildirim Külfeti
TBK m. 224’e göre hayvan satışında, gözden
geçirme ve bildirim hayvanın devralınmasından ve
devralmada temerrüdün gerçekleşmesinden itiba-
ren dokuz gün içinde yapılmalıdır.
Tacirler arasındaki ticari satışlarda satılanın
ayıplı olduğu teslim sırasında belli ise iki gün için-
de satıcıya bildirilmelidir. Satılanın ayıplı olduğu
ilk bakışta anlaşılamıyorsa da alıcı, teslimden iti-
baren sekiz gün içinde satılanı gözden geçirmeli ve
bir ayıp var ise bunu satıcıya bildirmelidir (TTK
m. 23/1/c).
Gözden geçirme ve bildirim külfetinin yerine
getirilmemesi durumu, TBK m. 223/II hükmün-
de düzenlenmiştir. İlgili hükme göre, “alıcı gözden
geçirmeyi ve bildirimde bulunmayı ihmal ederse, sa-
tılanı kabul etmiş sayılır. Ancak, satılanda olağan bir

Borçlar Hukuku
gözden geçirmeyle ortaya çıkarılamayacak bir ayıp
bulunması hâlinde, bu hüküm uygulanmaz. Bu tür
bir ayıbın bulunduğu sonradan anlaşılırsa, hemen sa-
tıcıya bildirilmelidir; bildirilmezse satılan bu ayıpla
birlikte kabul edilmiş sayılır.”
Mesafe Satışlarında Alıcının
Yükümlülükleri
Kanun koyucu, satılanın başka yerden gönde-
rildiği mesafe satışlarında alıcıya bazı ek yüküm-
lülükler getirmiştir. TBK m. 226 hükmüne göre,
“Başka yerden gönderilen satılanın ayıplı olduğunu
ileri süren alıcı, bulunduğu yerde satıcının temsilcisi
yoksa, satılanın korunması için gerekli önlemleri geçi-
ci olarak almakla yükümlüdür. Alıcı, ayıplı olduğunu
ileri sürdüğü satılanın korunması için gerekli önlem-
leri almaksızın onu satıcıya geri gönderemez.
Alıcı, satılanın durumunu gecikmeksizin usulüne
göre tespit ettirmekle yükümlüdür. Bunu yaptırmaz-
sa, ileri sürdüğü ayıbın, satılanın kendisine ulaştığı
zamanda var olduğunu ispat yükü alıcıya düşer.
Satılanın kısa zamanda bozulma tehlikesi varsa,
alıcı onu bulunduğu yerdeki mahkeme aracılığıyla
sattırmaya yetkili, hatta satıcının yararı gerektiriyor-
sa sattırmakla yükümlüdür. Alıcı, durumu satıcıya en
kısa zamanda bildirmezse, bundan doğan zarardan
sorumlu olur.”
Söz konusu düzenlemeye göre ayıplı bir malı
teslim alan alıcıya bazı yükümlülükler getirilmiştir.
Alıcı, böyle bir durumda öncelikle satılanın geçici
olarak korunması için gerekli tedbirleri almak zo-
rundadır. Aksi takdirde doğacak olan zararı gider-
mekle yükümlü olacaktır.
Alıcı, ayıbın varlığını ispatlayabilmek için satı-
lanın durumunu vakit geçirmeden mahkeme yo-
luyla tespit ettirmekle yükümlüdür. Bu alıcı için
bir külfettir; ihlali durumunda zararı tazmin borcu
doğmaz Ancak tespit ettirme külfetini yerine getir-
meyen alıcı, artık satılanın kendisine devredildiği
zaman ayıplı olduğunu kendisi ispatlamak zorunda
kalacaktır.
Satılanın, bozulma tehlikesi olması ihtimalinde
alıcının satılanı satma yetkisi ve yükümlülüğü mey-
dana gelir. Alıcı, satılan malı sattırmak için mah-
kemeye başvurmalı ve durumdan en kısa zamanda
satıcıyı haberdar etmelidir. Aksi takdirde doğan za-
rarı tazmin etmesi gerekir.
7
Satıcının Ayıptan Sorumluluğunun
Kapsamı
Satıcının ayıptan sorumluluğuna ilişkin şartlar
gerçekleştiği takdirde alıcı, TBK. m. 227-230 hü-
kümlerinde yer alan seçimlik haklara sahip olacaktır.
Alıcının seçimlik hakları:
a. Satılanı geri vermeye hazır olduğunu bildi-
rerek sözleşmeden dönme
b. Satılanı alıkoyup ayıp oranında satış bede-
linde indirim isteme
c. Aşırı bir masrafı gerektirmediği takdirde,
bütün masrafları satıcıya ait olmak üzere
satılanın ücretsiz onarılmasını isteme
d. İmkân varsa, satılanın ayıpsız bir benzeri ile
değiştirilmesini isteme
Satıcı, ayrıca genel hükümlere göre tazminat is-
teme hakkına da sahiptir (TBK m. 227/II).
Seçimlik Hakların Kullanılması ve
Sınırlanması
Alıcının seçimlik hakkı, hâkim görüşe göre ye-
nilik doğuran bir hak niteliğinde olduğu için geçer-
li bir şekilde kullanılmasıyla sona erer ve artık bu
haktan dönmek mümkün olmaz.
Alıcı, kural olarak seçim hakkını tamamen ken-
di rızasına göre kullanacaktır ancak bu hakkın kul-
lanılması hakkaniyet gereğince bazı sınırlamalara
tabi tutulmuştur. Bu sınırlamalar aşağıdaki gibidir:
• Satıcı, alıcıya aynı malın ayıpsız bir benzeri-
ni hemen vererek ve uğradığı zararın tama-
mını gidererek seçimlik hakkını kullanma-
sını önleyebilir (TBK m. 227/III).
• Alıcının sözleşmeden dönme hakkını kul-
lanması hâlinde durum bunu haklı kılmıyor
ise hâkim, satılanın onarılmasını veya satış
bedelinin indirilmesini isteme haklarından
birini kullanabilir (TBK m. 227/IV).
• Satılanın değerindeki eksiklik satış bede-
line çok yakınsa alıcı, ancak sözleşmeden
dönme veya satılanın ayıpsız bir benzeriyle
değiştirilmesini isteme haklarından birini
kullanabilir (TBK m. 227/V).
Satıcı daha uzun süre için üstlenmiş olmadık-
ça satılanın ayıbından doğan her türlü dava, satı-
landaki ayıp daha sonra ortaya çıksa bile satılanın
alıcıya devrinden başlayarak iki yıl geçmesiyle za-
161
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi
manaşımına uğrar (TBK m. 231/I). Alıcı, satılanın
kendisine devrinden başlayarak iki yıl içinde bildir-
diği ayıptan doğan def ’i hakkı, zamanaşımı süresi
geçmiş olsa bile ortadan kalkmaz (TBK m. 231/II).
Satıcının, satılanı ayıplı olarak devretmekte ağır
kusurlu olması durumunda, iki yıllık zamanaşımı
süresinin kendine sağladığı haklardan yararlanması
mümkün değildir (TBK m. 231/III). Zamanaşımı
süresi, satılanın alıcıya ifa olarak devredildiği andan
itibaren başlar. Alıcının ayıbı öğrendiği tarihin bu
bakımdan bir önemi bulunmamaktadır.
Sözleşmeden Dönme Hakkının
Kullanılması ve Hukuki Sonuçları
Sözleşmeden dönme hakkı doğrudan doğruya
dava açmak suretiyle de kullanılabilir. Dönme ister
dava yoluyla ister dava dışındaki bir irade açıkla-
masıyla yapılmış olsun sonuç aynıdır: Sözleşme,
geçmişe etkili olarak ortadan kalkar. TBK siste-
minde ve Yargıtay içtihatlarında kabul edilen görü-
şe göre sözleşmeden dönme gerçekleştikten sonra
henüz yerine getirilmemiş sözleşme edimleri hak-
kın sona erdiği itirazı ile kendiliğinden sona ermiş
sayılacaktır. Yerine getirilmiş sözleşme edimlerinin
ise sözleşmeye dayanan bir geri verme talebi ile
geri verilmesinin sağlanması söz konusu olacaktır
(TBK m. 229/I).
Dönme hakkı kullanıldığında alıcı veya satıcı
için ayrı ayrı hukuki sonuçlar doğmaktadır. Bu du-
rumda alıcı, ilk olarak satılanı geri vermekle yüküm-
lüdür. Bunun dışında alıcı, satılandan elde ettiği ya-
rarları da geri vermek zorundadır (TBK m. 229/I).
Alıcı dönme hakkını kullandığında satıcı, almış
olduğu satış bedelini faizi ile beraber alıcıya iade
etmek ve mahkeme masrafları ile alıcının satılana
yaptığı masrafları ödemekle yükümlü olur (TBK
m. 229/I, b. 1 ve b. 2). Satıcı, ayrıca sözleşmeden
dönen alıcının ayıplı maldan doğan zararını tazmin
etmekle yükümlüdür (TBK m. 229/II). Burada sa-
tıcının kusursuz sorumluluğu söz konusudur.
Satış Bedelinin İndirilmesi Davası
TBK. m. 227/I, b.2 hükmüne göre alıcı, “satı-
lanı alıkoyup ayıp oranında satış bedelinde indirim
isteme” hakkına sahiptir.
Tarafların indirilecek tutar konusunda anlaşa-
mamaları durumunda indirilecek miktara mahke-
me karar verecektir. Doktrinde hâkim fikir ve yargı
162
kararları, bedelden indirilecek miktarın hesaplan-
masında nisbi metodun uygulanmasını kabul et-
mektedir. Söz konusu metoda göre kararlaştırılan
bedel, satılanın ayıpsız objektif değeri ile ayıplı ob-
jektif değeri arasındaki oran dâhilinde indirilerek
belirlenir.
Ayıplı Satılanın Değiştirilmesini Talep
Hakkı
Satıcı, satılanın ayıplarından sorumlu olduğu
hâllerde; alıcı, imkân varsa satılanın ayıpsız bir
benzeriyle değiştirilmesini isteme seçimlik hakkına
sahiptir (TBK m. 227/I, b. 4).
Alıcının satılanın değiştirilmesini istemesi bir
süreye tabi tutulmamıştır. Bu durumda zamanaşı-
mı açısından TBK m. 146 hükmü uygulanır.
dikkat
TBK m. 146 “Kanunda aksine bir hü-
küm bulunmadıkça, her alacak on yıllık
zamanaşımına tabidir.”
Ücretsiz Onarım İsteme Hakkı
TBK md. 227/I, b.3’e göre alıcı, “aşırı bir mas-
rafı gerektirmediği takdirde, bütün masrafları satı-
cıya ait olmak üzere satılanın ücretsiz onarılmasını
isteme” hakkına sahiptir. Alıcının bu imkândan
yararlanabilmesi için onarımın, aşırı masraf gerek-
tirmemesi gerekir. Örneğin; onarım bedelinin satış
bedeline neredeyse eşit olması durumunda alıcı,
onarım hakkını kullanamayacaktır.
Alıcının Borçları
Satış sözleşmesinde alıcının asli edim yükümü,
satış bedelini ödeme borcudur. Bu yüküm, satış
sözleşmesini trampa ve bağışlamadan ayırır.
Taraflar satış bedelini Türk parası olarak karar-
laştırabilecekleri gibi bu bedelin yabancı para cin-
sinden ödenmesini de kararlaştırabilirler. Tarafların
satış bedelini, gabin hükümleri (TBK m. 28) ve
emredici hukuk kurallarına aykırı olmamak kay-
dıyla serbestçe tayin etmeleri mümkündür. Satış
bedelinin belirli bir rakam olarak tayini şart değil-
dir. Satış bedelinin belirlenebilir olması, satış söz-
leşmesinin kurulabilmesi açısından yeterlidir.

Borçlar Hukuku
TBK m. 233/I hükmüne göre “alıcı, satış bedeli-
ni belirtmeksizin, malı alacağını kesin olarak bildir-
mişse satış, ifa yeri ve zamanındaki ortalama piyasa
fiyatı üzerinden yapılmış sayılır.” Bu kural, ancak
ortalama fiyatı olan malların satışında uygulanır.
Satış bedeli, satılanın ağırlığına göre hesaplanıyorsa
darası indirilir; ağırlıktan düşülür (TBK m. 233/II).
Alıcının, satış bedelini ödemenin yanında bir
de satış sözleşmesinde kararlaştırılmış olduğu bi-
çimde kendisine sunulan satılanı devralma borcu
vardır (TBK m. 232/I). Sözleşmede teslim almanın
ne zaman olacağına ilişkin bir hüküm veya aksine
bir adet yoksa TBK m. 232/II’ye göre alıcının, satı-
lanı derhâl teslim alması lazımdır.
Alıcının satılanı devralma borcundan başka
yan borçları da bulunmaktadır. Bunlar; faiz ödeme
borcu (TBK m. 234/II), mesafe satışında satılanı
saklama borcu (TBK m. 226/II), mesafe satışında
satılanı sattırma borcu (TBK m. 226/III), satıcı-
nın teslimden önce satılan için yaptığı zorunlu ve
yararlı giderleri ödeme borcu (TBK m. 208/I),
teslim alma ve senet masraflarını ödeme borcu
(TBK.m.211/I), taşıma giderlerini ödeme borcu
(TBK m.211/I), satılanla ilgili yükümlülüklere
katlanma borcu (TBK m. 211/III), satılanın amba-
lajını geri verme borcu olarak sayılabilir.
Alıcının Temerrüdü
Alıcı, asli borcu olan satış bedelini ödemede ve
yan borçlarından olan satılanı devralmada temer-
rüde düşebilir.
Alıcının satış bedelini ödeme borcunda temer-
rüdün şartları özel olarak düzenlenmediğinden bu
konuda genel hükümler uygulanacaktır (TBK m.
117) ancak temerrüdün sonuçlarından olan seçim
hakkının şartları ve içeriği (TBK md. 235) ile satı-
cının zararının hesaplanması (TBK m. 236) husus-
ları, özel olarak düzenlenmiştir.
Alıcının Satış Bedelini Ödemede
Temerrüdü
TBK. m. 235; alıcı temerrüdünün sonuçlarını
peşin satışlar, ön ödemeli satışlar ve veresiye satışlar
bakımından farklı şekilde düzenlemiştir.
Peşin satışlar ve ön ödemeli satışlar bakımından
TBK m. 235/I-II hükümleri uygulanacaktır. İlgili
hükme göre, “satılanın, ancak satış bedeli ödendik-
ten sonra veya ödenme anında devredilmesi gereken
7
durumlarda alıcı temerrüde düşerse satıcı, herhangi
bir işlem gerekmeksizin satıştan dönebilir.” (TBK m.
235/I) ancak satıcı, sözleşmeden döndüğünü alıcı-
ya derhâl bildirmelidir (TBK m. 235/II). Derhâl
bildirim görevi yerine getirilmediği takdirde satıcı-
nın sözleşmeden dönmesi ancak genel hükümlere
göre olur.
Veresiye olarak yapılan satış sözleşmelerinde, sa-
tıcı ancak açıkça saklı tutulan hâllerde sözleşmeden
dönebilir. TBK m. 235/III hükmü, sözleşmeden
dönmeyi veresiye satışlar bakımından zorlaştır-
mıştır. Hükme göre satış veresiye yapılmış ve satış
bedeli ödenmeden satılanın zilyetliği alıcıya devre-
dilmişse satıcının, satış bedelinin ödenmemesin-
den dolayı sözleşmeden dönme hakkı kural olarak
yoktur. Bu durumda satıcı, ancak satış bedelinin
ödenmesini ve gecikme dolayısıyla uğradığı zararı
talep edebilecektir ancak sözleşmeye konulan bir
kayıtla satıcıya sözleşmeden dönme hakkı verilmiş-
se o, bu hakkını derhâl kullanmalıdır. Aksi hâlde
sadece genel hükümlere göre sözleşmeden dönme
imkânı olur.
Alıcı, satış bedelini ödemede temerrüde düşerse
satıcı, temerrüt dolayısıyla uğradığı zararın gide-
rilmesini isteyebilir (TBK m. 236). Satıcı, alıcının
satış bedelinin ödenmesinde temerrüde düşmesi
dolayısıyla uğradığı zararın giderilmesini iki ayrı
seçimlik yönteme göre hesaplatabilir:
a. Giderimin somut yöntemle hesaplanma-
sı: Satıcı, satış bedelini ödemede temerrüde
düşmüş olan alıcıdan, bu bedel ile satılanın
başkasına dürüstlük kurallarına uygun ola-
rak satışından elde ettiği bedel arasındaki
farka göre hesaplanacak zararın kendisine
ödenmesini isteyebilir (TBK m. 236/II).
b. Giderimin soyut yöntemle hesaplanma-
sı: Satılan; borsada kayıtlı veya piyasa fiyatı
bulunan mallardan ise satıcı, böyle bir satışa
gerek kalmaksızın alıcıdan, satış bedeli ile
malın belirlenmiş ödeme günündeki fiyatı
arasındaki farka göre hesaplanacak zararın
kendisine ödenmesini isteyebilir (TBK md.
236/III).
Alıcının Satılanı Devralmada Temerrüdü
Alıcı, kendisine zamanında ve sözleşmeye uy-
gun olarak önerilen satılanı devralmakla yüküm-
lüdür. Satılanı haksız olarak devralmaktan kaçınan
alıcı, mütemerrit duruma düşer. Böyle bir durum-
163
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi

da satılanı devralma alıcı için bir hak ve aynı za-
manda bir borç olduğundan alıcı, hem borçlu hem
de alacaklı gibi mütemerrit olacaktır.
Satıcı, bu durumda kural olarak alacaklının te-
merrüdü hakkındaki hükümlere başvurarak TBK.
m. 106-108 hükümleri çerçevesinde satılanı tevdi
etmek veya sattırmak suretiyle alıcıya karşı olan sa-
tılanı devretme borcunu ifa edebilir.
Satılanı devralma alacaklının hakkı olduğu kadar
borcu da sayıldığı için satıcı borçlu temerrüdü hak-
kındaki hükümlere de başvurabilir ancak genelde alı-
cının devralma borcunda temerrüde düşmesi hâlinde
satıcının gecikme tazminatı isteyebileceği, TBK m.
125 hükmünde yer alan dönme hakkını kullana-
mayacağı kabul edilmektedir. Zira satılanı devralma
borcu, alıcının yan borçlarından sayılmaktadır.

Öğrenme Çıktısı

2 Taşınır satışını tanımlayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Satılanın ayıplı olması

Ticari satışlarda borçlunun
temerrüdüne bağlanan ka-
nuni karineler hakkında
bilgi veriniz.
Tüketici satışlarına Türk
Borçlar Kanunu hükümle-
rinin uygulanıp uygulan-
mayacağını tartışınız.
hâalinde Kanunda öngörü-
len seçimlik hakların alıcı-
nın taleplerini karşılamada
ne denli yeterli olduğunu
varsa bu konudaki tecrü-
belerinizi de dikkate alarak
açıklayınız.

TAŞINMAZ SATIŞI
Taşınmaz satışı, TBK m. 243-246 arasında düzenlenmiştir. Taşınmaz satışının konusunu, Türk Medeni
Kanunu (TMK) uyarınca taşınmaz sayılanların satışı oluşturur. Taşınmaz mülkiyetinin konusunu düzen-
leyen TMK m. 704 ve tapu siciline nelerin kaydedileceğini düzenleyen TMK m. 998, taşınmaz satışının
tanımını ve konusunu belirlemektedir.
Söz konusu hükümlere göre arazinin, tapu kütüğünde ayrı
sayfaya kaydedilen bağımsız ve sürekli hakların ve kat mülkiye-
ti kütüğünde kayıtlı bağımsız bölümlerin satışı taşınmaz satışı dikkat
şeklinde tanımlanır. Taşınmaz satışlarına öncelikle kanunda yer Madde 704 “Taşınmaz mülkiyetinin ko-
alan taşınmaz satışına ilişkin özel hükümler, daha sonra ise taşı- nusu şunlardır:
nır satışı sözleşmesinin hükümleri kıyasen uygulanır. 1. Arazi,
2. Tapu kütüğünde ayrı sayfaya kaydedi-
Taşınmaz satışında satıcının mülkiyeti geçirme borcunu len bağımsız ve sürekli haklar,
yerine getirmesi ve alıcının mülkiyeti kazanması, tapu siciline 3. Kat mülkiyeti kütüğüne kayıtlı bağım-
tescil ile gerçekleşir. sız bölümler”

Taşınmaz Satışının Şekli

Taşınmaz satışı sözleşmesinin şeklini düzenleyen TBK. m. 237/I hükmüne göre, “taşınmaz satışının
geçerli olabilmesi için sözleşmenin resmi şekilde düzenlenmesi şarttır.” Bu resmi şekil, tapu sicil muhafızları
veya memurları tarafından yerine getirilecektir. Zira taşınmazlara ilişkin satış sözleşmelerinde geçerlilik
şartını karşılayan resmi senetler, Tapu Kanunu m. 26 hükmü gereği tapu sicil muhafızları veya memurları
tarafından düzenlenir.

164

Borçlar Hukuku
TBK m. 237/II hükmünde taşınmaza dair satış
vaadi ile geri alım ve alım sözleşmelerinin geçer-
liliği de resmi şekil şartına bağlanmıştır. Sözleşme
yapma vaatleri, Noterlik Kanunu m. 60/b. 3 gereği
noterlerce veya asıl satış sözleşmesini düzenlemeye
yetkili olan tapu sicil müdürlükleri tarafından dü-
zenleme şeklinde düzenlenebilir. Alım ve gerialım
sözleşmeleri ise Tapu Kanunu m. 26 gereği, tapu
sicil müdürlükleri tarafından düzenlenir.
TBK m. 237/III’e göre sözleşmeden doğan
önalım hakkı için yazılı şekil yeterli olacaktır.
Resmi Şeklin Kapsamı
Taşınmaz satışına ilişkin resmi senette, satış söz-
leşmesi taraflarının gerçek kimlikleri ile yer alma-
sı gerekir. Sözleşme konusu olan taşınmaz, resmi
senette belirtilmiş veya tereddüde yer kalmayacak
şekilde tespitini mümkün kılacak hususlar belirtil-
miş olmalıdır. Tarafların adları, satış konusu taşın-
maz, satış bedeli ve hukuki sebep; resmi senette yer
almalıdır. Sözleşme vekil veya temsilci aracılığıyla
yapılıyorsa vekilin kimliği ve temsil ilişkisi de resmi
senette gösterilmelidir.
Sözleşmedeki yan edimler, satış sözleşmesinde
tarafların üstlendikleri asli edimlerle birlikte kabul
edilmişse ya da asli edimlerin içeriğini açıklamaya
veya bu edimleri teminat altına almaya yönelikse
bunların da resmi senette yer alması gereklidir.
Asli edim; doktrinde sözleşmenin tür ve
tipini, nitelik ve özelliklerini belirleyen
borçlunun yerine getirmek zorunda oldu-
ğu asıl borç şeklinde tanımlanmıştır. (F.
Eren. 2019, s. 31).
Yan edim; doktrinde asli olmayan, do-
layısıyla sözleşmenin tipini belirlemeyen
ancak asil edime bağlı, ikinci derecede bir
nitelik ve amaç taşıyan edimler şeklinde
tanımlanmıştır. (F. Eren. 2019, s. 33).
Şekle Uymamanın Sonuçları
Yargıtay’ın yerleşmiş içtihatlarına göre taşınmaz
satış sözleşmesi resmi şekle uyulmadan yapılmışsa
bunun yaptırımı butlandır (kesin hükümsüzlük)
7
ancak şekil noksanını ileri sürme, hakkın kötüye
kullanılması sayılıyorsa bu durumda şekle aykırılık
iddiası kabul edilemez. Yargıtay’a göre sözleşme,
henüz ifa edilmemiş olsa dahi bazı şartların mevcut
olması hâlinde şekil noksanı sebebiyle butlan iddi-
ası hakkın kötüye kullanılması niteliğindedir:
• Bir kimsenin şeklin gerçekleşmesine kendi
yararı için veya yanıltıcı hareketlerle engel
olduğu,
• Sözleşmenin sonradan kendi yararına ol-
madığını görünce ondan kurtulmak iste-
mesi ahlaki duyguları rencide ediyorsa veya
şeklin koruyucu etkisinden yoksun kaldığı
için değil aksin, kendi borçlarını yerine ge-
tirmekten kaçınmak amacıyla şekilsizliği bir
sebep olarak kullandığı anlaşılıyorsa,
• Yine taahhütlerini mutlak ifa edeceği-
ni, sözleşmenin yapılmasından sonra te-
yit etmiş ve diğer tarafın sözleşmeye karşı
beslediği güveni sebepsiz ve haksız olarak
kuvvetlendirmişse artık sözleşmenin şekil
yönünden geçersizliğini ileri sürmesi hak-
kın kötüye kullanılması anlamını taşır ve bu
savunma yasal korumadan yoksun kalır. (Y.
13. HD., 2.12.1991, E. 7217/K. 10901)
(YKD 1992, s. 239)”
Satıcının Ayıptan Sorumluluğu
Taşınmaz satışında satıcının ayıptan sorumlu-
luğuna, taşınır satışı sözleşmesindeki özel hüküm-
ler (TBK m. 219 vd.) kıyasen uygulanır (TBK m.
246) ancak TBK m. 244 hükmü, taşınmazın öl-
çümündeki noksanlıkları ayıp saymış ve binanın
ayıplı olmasından doğan taleplere özel bir zamana-
şımı süresi düzenlemiştir.
TBK m. 244/I hükmüne göre, “aksine sözleşme
olmadıkça, satılan taşınmaz, satış sözleşmesinde yazı-
lı yüzölçümü tutarını kapsamıyorsa satıcı, eksiği için
alıcıya tazminat ödemekle yükümlüdür.” Hükme
göre satış senedinde yazılı olan yüzölçümü miktarı
resmi bir ölçmeye dayanmıyorsa satıcı, kural ola-
rak senette yazılı ölçüden eksik kalan kısmı tazmin
etmekle yükümlüdür. Buna karşılık, “taşınmaz,
resmî bir ölçüme dayanılarak tapu siciline yazılmış
olan yüzölçümü tutarını içermiyorsa satıcı, özellikle
üstlenmiş olmadıkça tazminat ile yükümlü değildir.
(TBK m. 244/II)”
165
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi

TBK m. 244/III hükmü ise özel bir zamanaşımı süresi getirmiştir. Hükme göre, “bir yapının ayıplı
olmasından doğan davalar, mülkiyetin geçmesinden başlayarak beş yılın ve satıcının ağır kusuru varsa yirmi
yılın geçmesiyle zamanaşımına uğrar.”

Satıcının Zapttan Sorumluluğu

Taşınmaz satışında satıcının zapttan sorumluluğuna taşınır satışına ilişkin kurallar (TBK m. 214 vd.)
kıyasen uygulanır (TBK m. 246).

Yarar ve Hasarın Geçişi

Kanundan, durumun gereğinden veya sözleşmede öngörülen özel koşullardan doğan ayrık hâller dışında
satılanın yarar ve hasarı, kural olarak sözleşmenin kurulmasıyla alıcıya geçer ancak satılanın teslimi için söz-
leşmeyle bir süre belirlenmişse yarar ve hasar bu süre dolmadan önce alıcıya geçmeyecektir (TBK m. 245).

Öğrenme Çıktısı

3 Taşınmaz satışını açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Satış sözleşmesinde taşın- Taşınmaz satışının geçerlili-

Taşınmaz satışına konu edi-
mazın ayıplı olmasıyla han- ğinin resmi şekle tabi tutul-
len taşınmazlar nelerdir?
gi durumlarda karşılaşılır? masının gerekçesi ne olabi-
Açıklayınız.
Açıklayınız. lir? Araştırınız.

BAĞIŞLAMA SÖZLEŞMESİ yısıyla bir bağışlamanın söz konusu olabilmesi için

Bağışlama sözleşmesi, Türk Borçlar Kanunu’nun
ikinci kısmının üçüncü bölümünde düzenlenmiş-
tir. TBK m. 285-298 hükümleri arasında bağışla-
ma sözleşmesinin tanımı, bağışlama ehliyeti, kurul-
ması, bağışlayanın sorumluluğu ve bağışlamanın
ortadan kalkması hususlarına ilişkin hükümler
getirilmiştir.
Bağışlama Sözleşmesinin Tanımı,
Hukuki Niteliği ve Unsurları
Bağışlama sözleşmesinin tanımı, TBK m. 285
hükmünde yapılmıştır. İlgili hükme göre, “ba-
ğışlama sözleşmesi, bağışlayanın sağlararası sonuç
doğurmak üzere, malvarlığından bağışlanana kar-
şılıksız olarak bir kazandırma yapmayı üstlendiği
sözleşmedir.”
Bağışlama sözleşmesi, bağışlayanın kendi mal-
varlığından yaptığı kazandırıcı bir işlemdir. Dola-
bağışlayanın malvarlığının fakirleşmesi, bağışlana-
nın ise malvarlığının zenginleşmesi ve bu iki du-
rum arasında uygun illiyet bağının bulunması ge-
rekir. Örneğin bir taşınırın verilmesi, bağışlananın
borçtan ibra edilmesi bağışlamaya konu olabilecek
niteliktedir.
Bağışlama sözleşmesinin meydana gelebilmesi
için bağışlayanın, bağışlananın karşılığında denk
bir ivaz olmaksızın zenginleştirme amacıyla yapıl-
mış olması gerekir. Dolayısıyla burada kazandır-
manın bağışlama sebebiyle yapılmış olması gerekir.
Şayet kazandırma, ifa sebebi ile yapılmışsa bu du-
rumda bağışlama söz konusu olmaz.
Bağışlama bir sözleşmedir. Bu sebeple bağışla-
manın kurulabilmesi için iki tarafın karşılıklı ve
birbirine uygun irade açıklamasında bulunması
gereklidir. Bağışlama, tek taraflı bir hukuki işlem
değil tek tarafa borç yükleyen bir sözleşme niteli-
ğindedir.

166

Borçlar Hukuku
Bağışlama, sağlararası bir işlemdir. Şayet yerine
getirilmesi bağışlayanın ölümüne bağlı bir bağış-
lama yapılırsa bu ölüme bağlı bir tasarruf olur ve
vasiyet niteliğindedir (TBK m. 290/II).
Bağışlama Ehliyeti ve Tasarruf Yetkisi
Bağışlama, sadece tam ehliyetlilerin yapabile-
ceği bir sözleşmedir. Zira TMK m. 449 hükmüne
göre vasi, vesayet altındaki kişi adına önemli bağış-
lamada bulunamaz. Aynı şekilde velayet altındaki
kişiler adına da yasal temsilcileri bağışlama yapa-
mayacaktır. TBK m. 286/I hükmüne göre, “fiil
ehliyetine sahip olan herkes,....bağışlama yapabilir.”
TBK m. 287 hükmü, bağışlamayı kabul için
de bir ehliyet düzenlemesi getirmiştir. İlgili hükme
göre, “ehliyeti bulunmayan kişi ayırt etme gücüne sa-
hipse, bağışlamayı kabul edebilir. Ancak, bağışlana-
nın yasal temsilcisi bu kişinin bağışlamayı kabulünü
yasaklar veya bağışlanılan şeyin geri verilmesini em-
rederse, bağışlama ortadan kalkar.” Kanun koyucu,
bağışlamayı kabul edebilmek için ayırt etme gücü-
ne sahip olunması şartını aramıştır.
Evlilik mal rejimlerinden mal ortaklığı ve mal
birliği rejimlerinin kabul edilmesi hâlinde, bağış-
lama konusunda tasarruf yetkisi ile ilgili TMK’da
bazı sınırlamalar bulunmaktadır. Eşler arasındaki
mal rejiminden veya miras hukukundan doğan
sınırlamalar dışında herkes bağışlama yapabilir
(TBK m. 286/I). Ayrıca bağışlamayı takip eden
bir yıl içinde başlatılmış bir yargılama sonucunda
bağışlayanın savurganlığı sebebiyle kısıtlanmasına
karar verilirse, yapılan bağışlama mahkemece iptal
edilebilir (TBK m. 286/II).
Bağışlamanın Çeşitleri ve Tabi
Oldukları Şekil
TBK’da hukuki nitelikleri birbirinden farklı ba-
ğışlama çeşitleri düzenlenmiştir.
Bağışlama Sözü Verme (Bağışlama
Vaadi)
Bağışlama sözü verme ile bağışlayan, bağışlanan
malvarlığı değerini bağışlanana geçirmeyi taahhüt
edebilir. Taşınmazlar ve taşınmazlarla ilgili ayni
haklar bakımından bağışlama sözü verme, resmi
şekle tabidir (TBK m. 288/II). Tapu Kanunu m.
26 hükmüne göre bu resmi şekli tapu sicili müdü-
7
rü veya görevlendireceği tapu memuru düzenler.
Taşınmaz dışındaki değerlerin bağışlanması ise ya-
zılı şekle tabidir. Dolayısıyla taşınırlara, alacaklara
ve haklara ilişkin bağışlama taahhüdü yazılı şekilde
yapılacaktır (TBK m. 288/I). Şekil şartına uyulma-
ması nedeniyle geçersiz olan bağışlama sözü verme,
bağışlayan tarafından yerine getirilirse elden bağış-
lama hükmündedir ancak geçerliliği resmi şekle tabi
olan bağışlamalarda bu hüküm uygulanmayacaktır
(TBK m. 288/III). Buna göre örneğin; bağışlama
sözü verme taşınmaz mala ilişkin ise şekle aykırılık
nedeniyle bağışlama sözü verme, tescil ve teslim
işlemleri yapılsa dahi geçerlik kazanamaz ve taşın-
mazlar hakkında elden bağışlama söz konusu olmaz.
Elden Bağışlama
Elden bağışlamanın hukuki niteliği tartışmalı-
dır. Bir görüş elden bağışlamanın bağışlama sözü
verme ile ifanın birbirine karıştığı bir işlem olduğu-
nu savunmakta iken diğer görüş; elden bağışlama-
nın yalnızca bir tasarruf işlemi olup borç doğurucu
bir yönü olmadığını ileri sürmektedir. Bu tasarruf
işleminin hukuki sebebi doğrudan bağışlama sebe-
bidir. O hâlde, ikinci görüşe göre elden bağışlama,
aynî bir sözleşme niteliğindedir.
Elden bağışlama, bağışlayanın bir taşınırını
bağışlanana teslim etmesi ile kurulur (TBK m.
289). Taşınırlarda, taşınırın zilyetliğinin geçirilme-
si; alacaklarda, alacağın temlik edilmesi; haklarda
ise hakkın geçirilebilmesi için gerekli şekil şartına
uyulması gereklidir.
Elden bağışlamanın konusunu, taşınmaz değe-
rindeki hukuki değerler oluşturur çünkü taşınmaz-
larda, tasarruf işleminin yapılabilmesi için tescil
gerekir. Tescilin yapılabilmesi de ancak geçerli bir
hukuki sebebin varlığına bağlıdır.
Koşullu Bağışlama
Bağışlama, diğer sözleşmeler gibi bozucu veya
geciktirici koşula bağlı olarak yapılabilir. Bağışla-
manın, bağışlayanın ölümüne bağlı olarak veya
bağışlayana dönme şartı ile yapılması mümkündür.
Bağışlayanın ölümü, bağışlama sözleşmesinin
hüküm doğurması için bir koşul olarak kararlaş-
tırılmış olabilir. Böyle bir durumda bağışlananın,
bağışlayanın ölümünde sağ olması şarttır. Bağışla-
yanın ölümü, bağışlama işleminin ifa zamanının
tespit edilmesine yönelik olarak kararlaştırılmışsa
167
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi
bu durumda ecel söz konusu olur. Bağışlayanın
ölümünün sözleşmede şart veya ecel olarak karar-
laştırılmış olması durumunda TBK m. 290/II hük-
mü gereği, gerçek bir bağışlamadan değil ölüme
bağlı tasarruftan bahsedilir.
Koşullu bağışlamanın diğer türü ise bağışlayana
dönme şartı ile yapılan bağışlamadır. Eğer bağışla-
yan, bağışlananın kendisinden önce vefatı hâlinde
bağışlanan şeyin kendi mülküne geri dönmesini
şart koşmuşsa bağışlayana dönme şartı ile yapılan
bir bağışlamadan bahsedilir (TBK m. 292/I).
Yüklemeli Bağışlama
Bağışlayanın, bağışlamasına yükleme koyması
mümkündür (TBK m. 291/I). Bağışlayan, bağışla-
ma işleminde bağışlanana bir yükümlülüğü yerine
getirme ödevi yükleyebilir. Bu yükümlülük, maddi
değeri olan bir şey olabileceği gibi maddi değeri ol-
mayan bir şey de olabilir. Örneğin; (A), (B)’ye bir
taşınmazını bağışlayarak bağışlama sözleşmesinde
(B)’nin 10 öğrenciye burs vermesi ödevini yükle-
yebilir. Bu durumda yapılan bağışlama, yüklemeli
bağışlamadır. Bağışlanan kişinin yüklemeyi ifa et-
mekten kaçınması durumunda bağışlayan, bağışla-
nanı yüklemeyi yerine getirmeye zorlayabilir (TBK
m. 291/II) veya sözleşmeden dönebilir ancak bağış-
lama konusunun değeri, yüklemenin yerine getiril-
mesi masraflarını karşılamaz ve aşan kısım kendisine
ödenmezse bağışlananın yüklemeyi yerine getirmek-
ten kaçınması mümkündür (TBK m. 291/IV).
Bağışlamanın Hükümleri
Bağışlama sözleşmesi ile bağışlayan, bağışlama
konusunu teslim ve mülkiyetini geçirme borcu al-
tına girer. Buna karşılık, bağışlanan taraf herhangi
bir borç yüklenmemektedir.
Bağışlama sözü vermeden doğan borcunu yeri-
ne getirmeyen bağışlayana karşı bağışlanan, aynen
ifa davası açmak suretiyle bağışlamanın yerine geti-
rilmesini isteyebilir.
Bağışlayanın kötü ifadan sorumlu tutulabilmesi
için ağır kusurunun veya kastının bulunması ge-
reklidir. Aksi takdirde bağışlayan, bağışlanana karşı
sorumlu olmaz (TBK m. 294/I). Bağışlayanın ayıp-
tan ve zapttan sorumluluğu da yoktur. Bu duru-
mun istisnası, bağışlayanın özel olarak garanti sözü
vermesidir. Zira TBK m. 294/II hükmüne göre,
“bağışlayan, bağışlanan şey veya alacak hakkında
ayrıca garanti sözü vermişse, bununla sorumlu olur.”
168
Bağışlamanın Sona Ermesi
Bağışlama sözü verme yerine getirilmeden ba-
ğışlayanın ölmesi durumunda, TBK m. 298 hük-
mü gereği dönemsel edimleri içeren bağışlama söz
konusu ise bağışlama sona erer.
Bağışlayan, TBK m. 295-297 hükümlerinde yer
alan şartların gerçekleşmesi durumunda tek taraflı
irade açıklaması ile bağışlamayı geri alabilir. TBK
m. 295 hükmüne göre, “bağışlayan, aşağıdaki du-
rumlardan biri gerçekleşmişse, elden bağışlamayı veya
yerine getirdiği bağışlama sözünü geri alabilir ve ba-
ğışlananın istem tarihindeki zenginleşmesi ölçüsünde,
bağışlama konusunun geri verilmesini isteyebilir: 1.
Bağışlanan, bağışlayana veya yakınlarından birine
karşı ağır bir suç işlemişse. 2. Bağışlanan, bağışlayana
veya onun ailesinden bir kimseye karşı kanundan do-
ğan yükümlülüklerine önemli ölçüde aykırı davran-
mışsa. 3. Bağışlanan, yüklemeli bağışlamada haklı
bir sebep olmaksızın yüklemeyi yerine getirmemişse.”
TBK m. 296/I hükmü de bağışlama sözü ver-
menin geri alınmasına ilişkin şartları sıralamak-
tadır. İlgili hükme göre, “bağışlama sözü veren,
aşağıdaki durumlarda sözünü geri alabilir ve onu
ifadan kaçınabilir: 1. Elden bağışlanılan bir malın
geri verilmesini isteyebileceği sebeplerden biri varsa.
2. Mali durumu, sonradan sözün yerine getirilmesini
kendisi için olağanüstü ağır kılacak ölçüde değişmişse.
3. Bağışlama sözü verdikten sonra, kendisi için yeni
aile yükümlülükleri doğmuş veya bu yükümlülükleri
önemli ölçüde ağırlaşmışsa. Bağışlama sözü verenin
borcunu ödeme güçsüzlüğü belirlenir veya iflasına ka-
rar verilirse, ifa yükümlülüğü ortadan kalkar.”
Bağışlayan, geri alma sebebini öğrendiği gün-
den itibaren bir yıl içinde bağışlamayı geri alma
hakkına sahiptir (TBK m. 297/I).
TBK m. 297/ II-III ve IV hükümlerinde, bağış-
lamanın mirasçılarına da bağışlamayı geri alma hak-
kı verilmiş ve şartları sıralanmıştır. İlgili düzenleme-
ye göre, “bağışlayan, bir yıllık süre dolmadan ölürse,
geri alma hakkı mirasçılarına geçer ve mirasçıları bu
sürenin sona ermesine kadar bu hakkı kullanabilirler.
Bağışlayan, sağlığında geri alma sebebini öğreneme-
mişse, mirasçıları, ölümünden başlayarak bir yıl için-
de bağışlamayı geri alma hakkını kullanabilirler. Ba-
ğışlanan, bağışlayanı kasten ve hukuka aykırı olarak
öldürür veya onun geri alma hakkını kullanmasını
engellerse, mirasçıları bağışlamayı geri alabilirler.”
Bağışlayanın ödeme güçsüzlüğüne düşmesi
veya iflasına karar verilmesi hâlinde, bağışlamayı
ifa yükümlülüğü ortadan kalkar (TBK m. 296/II).

Borçlar Hukuku
Öğrenme Çıktısı
4 Bağışlama sözleşmesini tanımlayabilme
Araştır 4 İlişkilendir
Bağışlama ehliyeti ve ta- Koşullu bağışlamanın ifası
sarruf yetkisi kavramlarını talep edilebilir mi? Açıkla-
açıklayınız. yınız.
KİRA SÖZLEŞMESİ
Kira sözleşmesi, Türk Borçlar Kanunu’nun dör-
düncü bölümünde, üç ayırım şeklinde düzenlen-
miştir. Bu ayrımlardan ilki, kira sözleşmesine iliş-
kin genel hükümlere; ikincisi, konut ve çatılı işyeri
kiralarına; üçüncü ayrım ise ürün kirasına ilişkin
hükümlere yer vermektedir.
Adi Kira Sözleşmesi
“Kira sözleşmesi, bir şeyin kullanılmasını ve kul-
lanılması ile birlikte ondan yararlanmasını kiracıya
bırakmayı, kiracının da buna karşılık kararlaştırılan
kira bedelini ödemeyi üstlendiği sözleşmedir.” (TBK
m. 299/I)
Hükümde hem kullanma hem de yararlanma-
dan bahsedildiği için adi kira ile ürün kirası birlikte
değerlendirilmiştir. Adi kira sözleşmesi, kiraya ve-
renin, bir şeyin belirli bir süre kullanılmasını belirli
bir bedel karşılığında kiracıya bırakmayı taahhüt
ettiği bir sözleşmedir. Kira sözleşmesinin satış veya
bağışlamadan farkı, kira sözleşmesinde bir şeyin
mülkiyetinin kesin olarak değil geçici olarak dev-
redilmesidir.
Adi Kira Sözleşmesinin Hukuki
Niteliği
Kira sözleşmesi, satış sözleşmesine benzer şekil-
de rızaî bir sözleşmedir. Rızaî olmasının bir gereği
olarak kira sözleşmesinin kurulabilmesi için taraf-
ların karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanları
yeterli olmaktadır. Ayrıca kiralanan şeyin kiracıya
teslim edilmesi gerekmez.
7
Anlat/Paylaş
Bağışlama sözleşmesi ve va-
siyetname arasında ne gibi
benzerlikler ve farklılıklar
vardır? Açıklayınız.
Kira sözleşmesi, karşılıklı borç doğuran ve ivaz-
lı bir sözleşmedir. Kiraya veren, sözleşme konusu
olan şeyi kiracıya devretme; kiracı da kullanma kar-
şılığında bir bedel ödeme borcu altına girmektedir.
Kira sözleşmesi, devamlı borç ilişkisi doğurur.
Kiralayanın, kiralanan şeyin kiracı tarafından kul-
lanılmasına katlanma borcu belirli bir zaman dili-
mine yayılmıştır.
Adi Kira Sözleşmesinin Unsurları
Adi kira sözleşmesinin üç unsuru vardır. Bu üç
unsur aşağıda açıklanmıştır.
Kiralananın Kullanılmasının Devri
Adi kira sözleşmesinin konusunu maddi varlığı
olan taşınır veya taşınmaz oluşturur. Bunun yanın-
da haklar veya iktisadi değerler, ürün kirasına konu
olabilir.
Kira sözleşmesinin kurulabilmesi için kiralaya-
nın mutlaka malik olması gerekmez ancak bir kişi
maliki olmadığı bir şeyi kiraya verirse kiralananı
kiracıya teslim edememesi durumunda, borcun
hiç veya gereği gibi ifa edilmemesinden sorumlu
olacaktır.
Adi kira sözleşmesi ile kiralayan, kira konusu
şeyin kullanımını kiracıya devretmektedir. Devre-
dilen kullanım hakkı, şahsi bir haktır. Dolayısıyla
kiracı, satışta olduğu gibi kiralayanın maliki olmaz
yalnızca kiralananı kullanma hakkına sahip olur.
Kiracı, malik değil fer’i zilyet olur (TMK m. 974)
ve zilyetliğe bağlı savunma imkanlarından yararla-
nabilir (TMK m. 981 vd.).
169
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi
Kiracıya devredilen kullanma hakkı, kira süresi
ile sınırlıdır. Kiracı, söz konusu sürenin bitimin-
de kiralananı kiralayana iade etmekle yükümlüdür
(TBK m. 334/I). Kiralayan, kiralanan şeyi kullan-
mayı devretmekle borcunu yerine getirmiş olmaz;
kira sözleşmesinin devamı esnasında da kiralanan
şeyi kullanmaya elverişli şekilde bulundurmakla
yükümlüdür.
Kira Bedeli
Kira sözleşmesinin ivazlı bir sözleşme olması-
nın sonucu olarak kiracı, kullanma karşılığında
bir miktar para ödemekle yükümlüdür. Kira bedeli
ödemek, kiracının asli edim yükümlülüklerinden-
dir (TBK m. 299, m. 313).
Kira bedeli, Türk lirası olarak kararlaştırılabi-
leceği gibi altın veya yabancı para ile kararlaştı-
rılması mümkündür. Kural olarak, kira bedeli bir
miktar paradır ancak kira bedelinin paradan başka
bir edim olarak kararlaştırılması da mümkündür.
Örneğin; kiracının kira bedeli ödemek yerine kira-
lananı tamir etmesinin kararlaştırılmasına bir engel
yoktur. Böyle bir durumda sözleşme, karma sözleş-
meye dönüşür.
Taraflar kira bedelini sözleşme özgürlüğü ilkesi
çerçevesinde serbestçe kararlaştırabilirler. Kira be-
delinin bir defada ödenmesi kararlaştırılabileceği
gibi dönemlik edimler hâlinde ödenmesi de karar-
laştırılabilir.
Tarafların Anlaşması
Kira sözleşmesinde kiralayanın kiralananın
kullanımını bırakması, kiracının da kira bedelini
ödemesi hususunda tarafların anlaşmaları gerekir.
Kira sözleşmesinin geçerliliği herhangi bir şekle
tabi değildir. Uygulamada “T.C. Maliye Bakanlığı
Kira Kontratosu” nüshaları kullanılmaktadır. Bu
belge, ispat şekli bakımından önem arz etmektedir.
Kira sözleşmesine ilişkin bir uyuşmazlık meydana
geldiğinde taraflar, sözleşmede yazılı olan madde-
lere dayanarak iddialarını kolaylıkla ispat edebilme
imkânı bulacaklardır. TBK m. 359 hükmü, ürün
kirası bakımından tutanak düzenleme yükümlülü-
ğü getirmektedir ancak bu yükümlülük, sözleşme-
nin geçerliliği bakımından önem arz etmemektedir.
170
Adi Kira Sözleşmesinin Süresi
Kira sözleşmesinde kiralananın kullanımı, sü-
rekli olarak değil belirli bir süre için kiracıya dev-
redilir. Kira sözleşmesi, belirli veya belirli olmayan
bir süre için yapılmış olabilir (TBK m. 300/I).
Sözleşmenin kurulabilmesi için tarafların kira sü-
resini belirlemiş olmaları şart değildir. Taraflar, kira
sözleşmesi için belirli bir süre kararlaştırmamışlarsa
sözleşme belirli olmayan bir süre için yapılmış sayı-
lır (TBK m. 300/II).
Adi Kira Sözleşmesinde Kiracının
Borçları
Kira sözleşmesinde kiracının, kira bedelini öde-
me borcu (TBK m. 313 vd.); özenle kullanma ve
komşulara saygı gösterme borcu (TBK m. 316),
kiralananı iyi bir durumda muhafazası için özen
göstermek ve gereken bildirimleri yapmak yüküm-
lülükleri, temizlik ve bakım giderlerini ödeme bor-
cu (TBK m. 317), ayıpları kiraya verene bildirme
borcu (TBK m. 318), ayıpların giderilmesine ve
kiralananın gösterilmesine katlanma borcu (TBK
m. 319), kiralananı geri verme borcu vardır.
Kiracının Kira Bedelini ve Yan Giderleri
Ödeme Borcu
Kiracının kira bedelini ödeme borcu, tüm kira
sözleşmeleri için TBK m. 313 vd. hükümlerinde
düzenlenmiştir. İlgili hükme göre “kiracı, kira be-
delini ödemekle yükümlüdür.”
TBK m. 343 vd. hükümleri ise konut ve ça-
tılı iş yeri kirasında (KÇİK) kira bedelini ödeme
borcuna ilişkin özel hükümlerdir. Kiraya verenin
teslim ve kullandırma borcunun karşılığında ki-
racının kira bedelini ödeme borcu bulunur (TBK
m. 313). Kira bedelini ödeme borcu, kiracının asli
edim yükümlülüğüdür.
Kira bedeli, kural olarak paradır. Kira bedeli ta-
raflarca serbestçe belirlenebilir. Kira bedeli, kiraya
verene veya onun yetkili kıldığı kişiye ödenir. Ki-
ralananın el değiştirmesi hâlinde yeni malik, kira-
lananın el değiştirdiğini kiracıya bildirmelidir; aksi
takdirde devirden haberdar olmayan kiracının eski
malike yaptığı ödemeler geçerli olacaktır.

Borçlar Hukuku
Taraflar, daha az vergi ödemek amacıyla çifte
kira sözleşmesi yaparak kira bedelini, gerçek meb-
lağdan daha az olarak gösterebilirler. Böyle bir du-
rumda kira bedelinde muvazaa söz konusu olur ve
tarafların gerçek iradelerinin buluştuğu sözleşme
esas kabul edilir. Sözleşmeye göre kira bedeli bu
sözleşme esas alınarak belirlenir.
Taraflar yaptıkları işlemin hiç hüküm ve
sonuç doğurmayacağı veya görünürde
yaptıkları işlemden farklı bir hukuki iş-
lemin sonuçlarını doğuracağı konusunda
anlaşmışlarsa söz konusu işlemde muvazaa
olduğu kabul edilir. Muvazaaya bağlanan
hukuki sonuç ise kesin hükümsüzlüktür.
Kira bedeli, dönemsel edimli (aylık, üç aylık,
haftalık vs.) kira ödemelerinde beş yıllık zamana-
şımına tabidir (TBK m. 147/I). Buna karşılık kira
bedelinin bir defada ödenmesi kararlaştırılmışsa
kira bedeli, on yıllık zamanaşımına tabi olacaktır
(TBK m. 146).
Kira bedelini ödemede ifa zamanı, TBK md.
314 hükmünde düzenlenmiştir. İlgili hükme göre,
“Kiracı, aksine sözleşme ve yerel âdet olmadıkça, kira
bedelini ve gerekiyorsa yan giderleri, her ayın so-
nunda ve en geç kira süresinin bitiminde ödemekle
yükümlüdür.” ancak söz konusu hüküm emredici
olmadığından taraflar sözleşmede aksini kararlaş-
tırabilirler. Taraflar, sözleşmede aksini kararlaştır-
mamışlarsa TBK m. 314 hükmü uygulama alanı
bulur. Örnek olarak; 15 Ocak 2019 tarihinde ya-
pılmış bir yıllık kira sözleşmesinde ilk kira bedelini
ödeme tarihi 31 Ocak 2019, son aya ilişkin kira
bedelini ödeme tarihi ise 14 Ocak 2020 olabilir
ancak uygulamada genellikle sözleşmede her ayın
başında veya ilk haftasında ödeneceğine dair hü-
küm konulmaktadır.
Yargıtay; kira bedelinin peşin ödeneceğinin
kararlaştırıldığı hâllerde, kira bedelinin vadesinde
ödenmemesi üzerine hemen temerrüt oluştuğunu
kabul etmeyerek ödemenin üçüncü günün ak-
şamına kadar yapılmasının beklenmesi gerektiği
görüşündedir.
Kira bedelini ödeme borcu, bir para borcu ol-
duğundan TBK m. 89/b. 1 hükmü çerçevesinde
götürülecek borçtur. Dolayısıyla alacaklının yani
7
kiraya verenin ödeme zamanındaki yerleşim yerin-
de ödenir. Kiracı, kira bedelini ya kiraya verenin
ikametgahında elden ödeyecek veya masrafı kendi-
sine ait olmak üzere konutta ödemeli olarak posta
yoluyla gönderecektir. Uygulamada, kira bedelinin
genellikle banka hesabına yatırma şeklinde ödendi-
ği görülmektedir ancak sözleşmede kira bedelinin
banka havalesi yoluyla ödenmesi kararlaştırılma-
mışsa kiraya veren, bu şekilde ödemeyi kabul et-
mek zorunda değildir.
Kira bedelinin ödendiğini ispat yükümlülüğü
kiracıya aittir. Kiracı ödemeleri ispat edemezse te-
merrüt nedeniyle kiralananın tahliyesi riski ile karşı
karşıya gelebilir.
Kira Bedelinin Uyarlanması: Kira sözleşmesi
süresince taraflar; ödenecek kira bedelini serbestçe
belirleyebilirler ancak uzun süreli kira sözleşmele-
rinde, sözleşmenin kurulduğu andaki mevcut eko-
nomik ve sosyal şartların, ifa sürecinde önceden
tahmin edilemeyecek derecede olağanüstü ve ob-
jektif olarak değişmesi nedeniyle taraflar arasında
edim dengesi bozulabilir. TBK m. 138 koşulları
varsa kiraya veren veya kiracı her zaman kira be-
delinin uyarlanmasını dava edebilir. Böyle bir du-
rumda işlem temelinin çökmesi söz konusu olur.
Yargıtay, işlem temelinin çökmesi durumunda söz-
leşmenin dürüstlük kuralı gereği değişen şartlara
uyarlanması gerektiğini kabul etmektedir. Buna
göre hâkim, işlem temelinin çöktüğünü tespit
ederse kira bedelini dürüstlük ve hakkaniyet kural-
ları çerçevesinde uyarlar.
Kira bedelinin uyarlanması davası, bütün kira
sözleşmeleri için geçerlidir. Buna karşılık kira be-
delinin tespiti davası, yalnızca konut ve çatılı iş yeri
kiralarında söz konusu olur. Kira bedelinin tespiti-
ni aşağıdaki bölümlerde ele alacağız.
dikkat
Kira bedelinin uyarlanması davası,
bütün kira sözleşmeleri için geçerlidir.
Buna karşılık kira bedelinin tespiti da-
vası, yalnızca konut ve çatılı işyeri kira-
larında söz konusu olur.
Kiracının Temerrüdü: Kiracı, kira bedelini
ödemede temerrüde düşerse, “kiraya veren kiracıya
yazılı olarak bir süre verip, bu sürede de ifa etmeme
171
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi
durumunda, sözleşmeyi feshedeceğini bildirebilir.”
(TBK m. 315/I). Bu durumda kiracıya verilecek
süre, en az on gün; konut ve çatılı iş yeri kiraların-
da ise en az otuz gündür. Bu süre, kiracıya yazılı
bildirimin yapıldığı tarihi izleyen günden itibaren
işlemeye başlayacaktır (TBK m. 315/II). Kiracının
ihtardan sonra kira bedelini ödemesi durumunda
kiraya veren, fesih hakkını kullanamayacaktır. İh-
tarda verilen sürenin dolması ile sözleşme kendili-
ğinden sona ermez; bunun için kiraya verenin fesih
beyanı gerekir. Fesih beyanı kural olarak bir şekle
tabi değildir ancak konut ve çatılı iş yeri kiralarında
fesih bildiriminin geçerliliği yazılı şekle bağlanmış-
tır (TBK m. 348).
Kiracının kira bedelini ödemede temerrüdü,
tüm kira sözleşmelerinde geçerli bir fesih nedeni-
dir. Temerrüde düşen kiracı, genel hükümlere göre
temerrüt faizi de ödemekle yükümlüdür. Taşınmaz
kiralarında kiraya veren, kira bedelinin ödenme-
sini güvence altına almak amacıyla kiralananda
bulunan taşınır eşyalar üzerinde hapis hakkını
kullanabilir (TBK m. 336 vd.). Örneğin kiracının
konutundaki TV, garajındaki arabası. Ancak hapis
hakkı, kiracının İcra İflas Kanunu m. 82 hükmüne
göre haczedilemeyen malları üzerinde kullanılamaz
(TBK m. 336/III). Ayrıca niteliği itibarıyla paraya
çevrilemeyen eşyalar üzerinde de hapis hakkı kulla-
nılamaz (TMK m. 951).
dikkat
TMK m. 950 hapis hakkı, “Alacaklı,
borçluya ait olup onun rızasıyla zilyedi
bulunduğu taşınırı veya kıymetli evrakı,
borcun muaccel olması ve niteliği itiba-
rıyla bu eşyanın alacak ile bağlantısı bu-
lunması hâlinde, borç ödeninceye kadar
hapsedebilir. Zilyetlik ve alacak ticarî
ilişkiden doğmuşsa, tacirler arasında bu
bağlantı var sayılır. Alacaklı, borçluya ait
olmayan taşınırlar üzerinde de zilyetliğin
iyiniyetle kazanılmasının korunduğu öl-
çüde hapis hakkına sahip olur.”
Kiracı, taşınmak veya kiralananda bulunan ta-
şınırları başka bir yere taşımak isterse kiraya veren,
alacağını güvence altına almasını sağlayacak mik-
tardaki taşınırı, sulh hâkiminin veya icra müdü-
172
rünün kararıyla alıkoyabilir (TBK m. 338/I). Alı-
koyma kararının konusu olan eşyanın, gizlice veya
zorla götürülmesi hâlinde, götürülmelerinden baş-
layarak on gün içinde kolluk gücünün yardımıyla
kiralanana geri getirilebilir (TBK m. 338/II).
Adi Kira Sözleşmesinde Kiracının
Kiralananın Kullanılmasına İlişkin Borçları
Kiracının, kiralananın kullanılmasına ilişkin
borçları TBK m. 316-319 hükümlerinde düzen-
lenmiştir. Bunlar; kiralananı sözleşmeye uygun ola-
rak özenle kullanma borcu, kiracının kiralananın
bulunduğu taşınmazda oturan kişiler ile komşulara
saygı gösterme borcu, temizlik ve bakım giderleri-
ni ödeme borcu, kiralananı iyi durumda muhafaza
etmek için gerekeni yapma borcu, ayıpların gide-
rilmesine ve kiralananın gösterilmesine katlanma
borcu olarak sıralanabilir.
Kiracı, kiralananı sözleşmeye uygun bir biçim-
de özenle kullanmak ve kiralananın bulunduğu
taşınmazda oturan kişiler ile komşulara gerekli say-
gıyı göstermekle yükümlüdür (TBK m. 316/I). Bu
borcu kapsamında kiracı, kiralananı sözleşmeyle
öngörülen tahsis amacına uygun olarak kullanmalı
ve sözleşmede öngörülen kullanım sınırlarına uy-
malıdır. Kiraya verenin onayı olmadan kiralananın
özünü etkileyecek veya ona zarar verecek davranış-
larda bulunmaktan kaçınmalıdır.
Kiracı, kiralananın bulunduğu taşınmazda otu-
ran kişiler ile komşularına saygı göstermekle yüküm-
lüdür (TBK m. 316/I). Bu noktada kiracı, hem TMK
m. 737 hükmünde bahsedilen komşuluk ödevlerine
uymalı hem de KMK m. 18’de kat malikleri için ön-
görülen yükümlülükleri yerine getirmelidir.
Kiracının kiralananı özenle kullanma ve kom-
şularına gerekli saygıyı gösterme yükümlülüklerini
ihlal etmesi durumunda kiraya veren, konut veya
çatılı işyeri kiralarında en az otuz gün süre vererek
söz konusu aykırılığın giderilmesini, aksi takdirde
sözleşmeyi feshedeceğini yazılı ihtarla kiracıya bil-
dirir. Diğer kiralarda ise kiraya veren, herhangi bir
ihtarda bulunmadan yazılı bildirimle sözleşmeyi
hemen feshedebilir (TBK m. 316/II). Ayrıca konut
veya çatılı iş yeri kiracı, kiralanana kasten ağır bir
zarar verirse, kiracıya süre vermenin anlamsız ola-
cağı anlaşılırsa veya kiracının davranışının kiraya
veren ile komşular bakımından çekilmez olduğuna
kanaat getirilirse kiraya veren, yazılı bir bildirimle
sözleşmeyi hemen feshedebilir (TBK m. 316/III).
 7
Borçlar Hukuku

Kiracı, kiralananın olağan kullanımı için gerekli temizlik ve bakım giderlerini ödemelidir. Bu hüküm
kapsamında kiracının yükümlülüğü, kiralananın olağan kullanımı ile alakalı küçük temizlik ve bakım-
lardır. Örneğin; anahtar veya sigortanın değişimi. Kanun, bu konuda yerel adete de bakılacağı hükme
bağlamıştır (TBK m. 317/I).
Kiracı, kiralananı iyi bir durumda muhafaza etmek için özen göstermek ve gereken bildirimleri yap-
makla yükümlüdür. Kiracı, gidermekle yükümlü olmadığı ayıpları kiraya verene gecikmeden haber verme-
lidir, aksi takdirde bundan doğan zarardan sorumlu olacaktır (TBK m. 318). Kiracının bu yükümlülüğü,
kiralananı özenle kullanma borcunun bir sonucudur.
Kiralananda mevcut bir ayıp varsa kiracı, bu ayıpların giderilmesine veya zararların önlenmesine yö-
nelik çalışmalara katlanmalıdır (TBK m. 319/I). Ayrıca kiracı; bakım, satış veya sonraki kiralama için
zorunlu ise kiraya verenin veya onun belirlediği üçüncü bir kişinin, kiralananı gezip görmesine de izin
vermelidir (TBK m. 319/II) ancak kiraya veren de çalışmaları ve kiralananın gezilip görüleceğini, uygun
bir süre önce kiracıya bildirmek ve bunların yapıldığı sırada kiracının yararlarını göz önünde tutmakla
yükümlüdür (TBK m. 319/III).

Alt Kira, Kullanım Hakkının Devri ve Kira İlişkisinin Devri

Kiracı, kanuni koşulları sağlamak kaydıyla, kiralananı
bir başkasına kiraya verebilir. Bu durumda alt kira söz ko-
nusu olur. Bunun yanında kiracı, kiralananı kullanma hak- dikkat
kını da üçüncü bir kişiye devredebilir. Kiracının kiralananı Konut ve çatılı iş yeri kiralarında alt kira söz-
bir başkasına tekrar kiralayabilmesi veya kullanım hakkını leşmesi yapabilmek için, kiraya verenin yazılı
devredebilmesi için kanun koyucu iki şart aramaktadır. Bu rızasına ihtiyaç vardır.
şartlardan ilki, kiraya verene zarar verecek bir değişikliğe yol
açmamaktır (TBK m. 322/I). Alt kira sözleşmesi yapabilmek için gerekli ikinci şart, kiraya verenin yazılı
rızasını almaktır ancak bu şart, yalnızca konut ve çatılı iş yeri kiraları için öngörülmüş olup diğer kiralar
bakımından aranmaz (TBK m. 322/II).
Alt kiracı; kiralananı kiracıya tanınandan başka bir şekilde kullandığı takdirde kiracı, kiraya verene
karşı sorumlu olur. Bu durumda kiraya veren, kiracısına karşı sahip olduğu hakları alt kiracıya veya kulla-
nım hakkını devralana karşı da kullanabilir (TBK m. 322/III). Bu hüküm ile kiraya verene, alt kiracı ve/
veya kullanım hakkını devralan üçüncü kişiye karşı doğru-
dan talep hakkı tanınmıştır. Alt kira sözleşmesinin tarafları
asıl kiracı (alt kiraya veren) ve alt kiracıdır. Asıl kiraya veren
ile alt kiracı arasında sözleşmesel bir bağ yoktur ancak asıl dikkat
kiraya verene, alt kiracıya karşı kanundan doğan talep hakkı “6217 s. K. GEÇİCİ MADDE 2 – Kiracı-
tanınmıştır. Örneğin kiraya veren, alt kiracıdan kiralananı nın tacir olarak sayılan kişiler ile özel hukuk
sözleşmeye uygun kullanmasını isteyebilir. ve kamu hukuku tüzel kişileri olduğu işyeri
kiralarında, bu madde 1/7/2012 tarihinden
Kiracı, kira sözleşmesinden doğan kullanım hakkını itibaren 8 yıl süreyle uygulanmaz. Bu hâlde,
devredebileceği gibi kira ilişkisini de bir üçüncü kişiye dev- kira sözleşmelerinde bu maddelerde belirtil-
redebilir. Böyle bir durumda üçüncü kişi, kiracının yerine miş olan konulara ilişkin olarak sözleşme ser-
geçer. Bir başka deyişle kira sözleşmesinin tarafı değişir. Kira bestisi gereği kira sözleşmesi hükümleri tatbik
ilişkisi devredilirken mutlaka kiraya verenin yazılı rızasının olunur. Kira sözleşmelerinde hüküm olmayan
alınması gerekir (TBK m. 323/I). İş yeri kiralarında kiraya hâllerde mülga Borçlar Kanunu hükümleri
veren, haklı sebep olmadıkça rızayı vermekten kaçınamaz. uygulanır.
Örneğin üçüncü kişinin ödeme gücü olmaması veya kötü Ancak söz konusu geçici maddenin uygulama-
şöhrete sahip olması durumunda kiraya veren, rızayı ver- sı 12/7/2020 itibarıyla sona ermiştir. Bu tarih-
mekten kaçınabilir. Konut kiralarında, kiraya verenin söz- ten itibaren kiracısı tacir olan kişiler ile özel
leşmenin devredilmesine rıza verme zorunluluğu yoktur. hukuk ve kamu hukuk tüzel kişileri yönünden
Kiraya verenin yazılı rızasıyla kira ilişkisi kendisine dev- de TBK m.331 uygulanacaktır.”
redilen kişi, kira sözleşmesinde kiracının yerine geçer ve dev-

173
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi
reden kiracı, kiraya verene karşı borçlarından kur-
tulur (TBK m. 323/II) ancak iş yeri kiralarında kira
ilişkisini devreden kiracı, kira sözleşmesinin bitimi-
ne kadar ve en fazla iki yıl süreyle devralanla birlikte
müteselsilen sorumlu olur (TBK m. 323/III).
Kiralananda Yenilik ve Değişiklik
Yapılması
Kira sözleşmesinde hem kiraya veren hem de ki-
racı, kiralananda yenilik ve değişiklik yapabilir. Ki-
raya verenin yenilik ve değişiklik yapması, TBK m.
320 hükmü ile kiracının yenilik ve değişiklik yap-
ması ise TBK m. 321 hükmü ile düzenlenmiştir.
Kiraya veren, kiralananda ancak kira sözleş-
mesinin feshini gerektirmeyen ve kiracıdan kat-
lanması beklenebilecek değişiklikleri yapabilir.
Bu değişiklik ve yenilikleri yaparken kiraya veren,
kiracının menfaatlerini gözetmekle yükümlüdür
(TBK m. 320). Kiracı ise ancak kiraya verenin ya-
zılı rızası ile kiralananda yenilik ve değişiklik yapa-
bilir (TBK m. 321).
Kira Sözleşmesinin Genel Sona Erme
Sebepleri
Kira sözleşmesi, sözleşmenin taraflarından bi-
rinin sözleşme hükümlerine aykırı hareket etmesi
sebebiyle sona erebilir. Kiracı, kiralananı kullanma
borçlarına aykırı hareket ederse kiraya veren, yazı-
lı bir bildirimle sözleşmeyi feshedebilir (TBK m.
316). Ayrıca kiracı, kira bedeli veya yan giderleri
ödemede temerrüde düştüğünde de kiraya veren,
sözleşmeyi feshedebilir (TBK m. 315).
Kira sözleşmesi, belirli bir süre için yapılmış ise
bu sürenin sonunda kendiliğinden sona erer (TBK
m. 327/I). Taraflar, açık bir anlaşma olmaksızın
kira ilişkisini sürdürürlerse kira sözleşmesi, belirsiz
süreli sözleşmeye dönüşür (TBK m. 327/II).
Kira sözleşmesi, belirsiz süreli ise yasal fesih
dönemlerine ve fesih bildirim sürelerine uygun bir
biçimde, olağan fesih bildirimi yolu ile sona erdiri-
lebilir (TBK m. 328-330).
Kira sözleşmesi, kanunda öngörülen önemli se-
beplerden dolayı fesih bildirimi yoluyla sona ere-
bilir. Bu önemli sebebin, taraflardan biri için kira
ilişkisinin devamını çekilmez hâle getirmesi şartı
aranır. Bu hâllere örnek olarak; kiracının eşinin
ölümü, kiracının ekonomik durumunun önemli
174
ölçüde bozulması gösterilebilir. Bu durumda kira
ilişkisi kendisi için çekilmez hâle gelen taraf, yasal
fesih bildirim süresine uyarak sözleşmeyi feshede-
bilir (TBK m. 331/I). Hâkim, bu durumda parasal
sonuçları karara bağlayacaktır (TBK m. 331/II).
Kira sözleşmesi, kiracının ölümü sebebiyle mi-
rasçıları tarafından yasal fesih bildirimi süresine
uyularak feshedilebilir (TBK m. 333). Kiracının
iflası durumunda ise kiraya veren, kiracıya uygun
bir süre vererek işleyecek kira bedelleri için güven-
ce verilmesini isteyebilir (TBK m. 332/I). Bu süre
içerisinde güvence verilmezse süresine uymaksızın
sözleşmeyi feshedebilir (TBK m. 332/II).
KÇİK için özel hüküm: TBK 356- “Ölen ki-
racının ortakları veya bu ortakların aynı meslek ve
sanatı yürüten mirasçıları ve ölen kiracı ile birlikte
aynı konutta oturanlar, sözleşmeye ve kanun hüküm-
lerine uydukları sürece, taraf olarak kira sözleşmesini
sürdürebilirler.”
Kiracının Kiralananı Geri Verme
Borcu
Kiracı, kiralananı ne durumda teslim almışsa
kira sözleşmesinin bitiminde o durumda geri ver-
mekle yükümlüdür ancak kiracı, sözleşmeye uygun
kullanma dolayısıyla kiralananda meydana gelen
eskimelerden ve bozulmalardan sorumlu değildir
(TBK m. 334/I) ancak kiraya veren, kiralananda
kiracı tarafından yenilik ve değişiklikler yapılma-
sına rıza göstermişse yazılı olarak kararlaştırılmış
olmadıkça kiralananın eski durumuyla geri veril-
mesini isteyemez (TBK 321/II). Kiracının söz-
leşmenin sona ermesi hâlinde, sözleşmeye aykırı
kullanmadan doğacak zararları giderme dışında,
başkaca bir tazminat ödeyeceğini önceden taah-
hüt etmesine ilişkin anlaşmalar geçersiz olacaktır
(TBK m. 334/II).
Kiraya veren, geri verme sırasında kiralananın
durumunu gözden geçirmek ve kiracının sorum-
lu olduğu eksiklikleri ve ayıpları ona hemen yazılı
olarak bildirmek zorundadır. Bu bildirim yapıl-
mazsa kiracı, her türlü sorumluluktan kurtulmuş
olur ancak teslim alma sırasında olağan incelemey-
le belirlenemeyecek olan eksiklikler veya ayıplar
varsa kiracının sorumluluğu devam eder. Kiraya
veren, bu tür eksiklikleri ve ayıpları belirlediğinde
kiracıya derhâl yazılı olarak bildirmek zorundadır
(TBK m. 335).
 7
Borçlar Hukuku

Kira Sözleşmesinde Özel Durumlar

Kira sözleşmesinde birtakım özel durumlarla karşılaşılabilmektedir. Söz konusu özel durumlar aşağıda
başlıklar hâlinde sıralanmıştır.

Kiralananın Kullanılmasının Mümkün Olmaması Hâlinde Kira Bedelinin

Ödenmesi
Kiraya veren, kiralananı kullanmaya uygun bir biçimde bulundurmasına rağmen kiracı, kendisinden
kaynaklanan sebeplerle kiralananı kullanamayabilir veya sınırlı olarak kullanabilir. Böyle bir durumda da
kiracı, kira bedelinin tamamını ödemek zorundadır ancak kiraya verenin, kiracının kiralananı kullanma-
ması sebebiyle yapmaktan kurtulduğu giderler, kira bedelinden indirilecektir (TBK m. 324).

Kiralananın Sözleşmenin Bitiminden Önce Geri Verilmesi

Kiracı, kira sözleşmesinin bitiminden önce
kiralananı geri vermek isteyebilir. Böyle bir
durumda kiracının kira sözleşmesinden doğan
borçları, kiralananın benzer koşullarla bir baş-
kasına kiraya verileceği makul bir süre için de-
vam eder. Kiracı, bu süre için de kira bedelini
ödemekle yükümlü olur ancak kiracı, bu süre-
nin geçmesinden önce kiraya verenden kabul
etmesi beklenebilecek, ödeme gücüne sahip ve
kira ilişkisini devralmaya hazır bir kiracı bulur-
sa kiracının kira sözleşmesinden doğan borçları
sona erecektir (TBK md. 325/I). Bu durumda
kiraya veren, yapmaktan kurtulduğu giderler
ile kiralananı başka biçimde kullanmakla elde
ettiği veya elde etmekten kasten kaçındığı ya-
rarları kira bedelinden indirmekle yükümlüdür
(TBK md. 325/II).
dikkat
6217 s. K. GEÇİCİ MADDE 2 – Kiracının tacir olarak
sayılan kişiler ile özel hukuk ve kamu hukuku tüzel kişileri
olduğu işyeri kiralarında, bu madde 1/7/2012 tarihinden
itibaren 8 yıl süreyle uygulanmaz. Bu hâlde, kira sözleşme-
lerinde bu maddelerde belirtilmiş olan konulara ilişkin ola-
rak sözleşme serbestisi gereği kira sözleşmesi hükümleri tat-
bik olunur. Kira sözleşmelerinde hüküm olmayan hâllerde
mülga Borçlar Kanunu hükümleri uygulanır.
Ancak söz konusu geçici maddenin uygulaması 12/7/2020
itibarıyla sona ermiştir. Bu tarihten itibaren kiracısı tacir
olan kişiler ile özel hukuk ve kamu hukuk tüzel kişileri yö-
nünden de TBK m. 325 uygulanacaktır.

Takastan Feragat Yasağı

TBK md. 326 hükmü ile kiracı ve kiraya verenin kira sözleşmesinden doğan alacaklarını takas etme
hakkından önceden feragat etmeleri yasaklanmıştır.

Konut ve Çatılı İş Yeri Kira (Kçik) Sözleşmesi

Konut, barınma ihtiyacının karşılandığı yerdir. İş yeri ise ticari, sınai, ekonomik, mesleki faaliyetlerin
yürütüldüğü yerdir. Bir yerin iş yeri sayılabilmesi için üstü kapalı ve dört tarafı duvarlarla çevrili olmalıdır.
Konut ve çatılı iş yeri kiralarına ilişkin hükümler, bunlarla
birlikte kullanımı kiracıya bırakılan eşya hakkında da uygulanır
ancak bu hükümler, niteliği gereği geçici kullanıma özgülenmiş
taşınmazların altı ay ve daha kısa süreyle kiralanmalarında uygu- dikkat
lanmaz (TBK m. 339/I). Buna göre KÇİK hükümlerinin uygu- Konut ve çatılı iş yeri kiralarına ilişkin
lanmaması için hem geçici kullanıma özgülenmiş bir yer olmalı hükümler, niteliği gereği geçici kulla-
hem de altı ay veya daha kısa süreli kiralama yapılmış olmalıdır nıma özgülenmiş taşınmazların altı ay
ancak kamu kurum ve kuruluşlarının, hangi usul ve esaslar içinde ve daha kısa süreyle kiralanmalarında
olursa olsun yaptıkları bütün kira sözleşmelerine KÇİK hükümleri uygulanmaz.
uygulanacaktır (TBK m. 339/II).

175
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi
Konut ve çatılı iş yeri kiralarında, kira sözleş-
mesiyle bağlantılı sözleşme yasağı vardır. Buna göre
sözleşmenin kurulması ya da sürdürülmesi, kira-
cının yararı olmaksızın kiralananın kullanımıyla
doğrudan ilişkisi olmayan bir borç altına girmesi-
ne bağlanmışsa kirayla bağlantılı sözleşme geçersiz
olacaktır (TBK m. 340). Örneğin kira sözleşmesi-
nin, kiracının kiralanandaki mobilyayı ve demirbaş
eşyayı satın alması koşuluna bağlanması durumun-
da bu sözleşme geçersizdir.
Kçik’de Kiracının Güvence Vermesi
Kiraya veren, konut ve çatılı iş yeri kiralarında
kiracıdan güvence isteyebilir. Uygulamada depozito
olarak adlandırılan bu güvence; kira bedeli ve yan
gider alacağı ile tazminat alacaklarını temin eder. Ki-
racının güvence verme borcu varsa bu güvence, üç
aylık kira bedelini aşamayacaktır (TBK md. 342/I).
dikkat
6217 s. K. GEÇİCİ MADDE 2 – Kiracının ta-
cir olarak sayılan kişiler ile özel hukuk ve kamu
hukuku tüzel kişileri olduğu işyeri kiralarında,
bu madde 1/7/2012 tarihinden itibaren 8 yıl
süreyle uygulanmaz. Bu hâlde, kira sözleşmele-
rinde bu maddelerde belirtilmiş olan konulara
ilişkin olarak sözleşme serbestisi gereği kira söz-
leşmesi hükümleri tatbik olunur. Kira sözleşme-
lerinde hüküm olmayan hâllerde mülga Borçlar
Kanunu hükümleri uygulanır.
Ancak söz konusu geçici maddenin uygulaması
12/7/2020 itibarıyla sona ermiştir. Bu tarihten
itibaren kiracısı tacir olan kişiler ile özel hukuk
ve kamu hukuk tüzel kişileri yönünden de TBK
m. 342 uygulanacaktır.
Kiracının Kira Bedeli ve Yan Giderleri
Ödeme Borcu
Konut ve çatılı iş yeri kiralarında kiracıya, kira
bedeli ve yan giderler dışında başka bir ödeme
yükümlülüğü getirilemez. Özellikl kira bedeli-
nin zamanında ödenmemesi hâlinde ceza koşulu
ödeneceğine veya sonraki kira bedellerinin muac-
cel olacağına ilişkin anlaşmalar geçersiz olacaktır
(TBK m. 346). Burada amaç, kiraya verenin haksız
kazanç elde etmesine engel olmaktır.
176
TBK m. 343 hükmü, kira sözleşmelerinde kira
bedelinin belirlenmesi dışında kiracı aleyhine de-
ğişiklik yapılamayacağını düzenlemektedir. Yani
taraflar arasında ilk başta akdedilen kira sözleşme-
si hükümleri, sonradan tarafların bir araya gelerek
yapacakları anlaşma ile değiştirilemez. Bunun tek
istisnası, kira bedelinin artırılmasıdır.
Kçik’de Kira Bedelinin Tespiti
Tarafların yenilenen kira dönemlerinde uygula-
nacak kira bedeline ilişkin anlaşmaları, bir önceki
kira yılında tüketici fiyat endeksindeki on iki aylık
ortalamalara göre değişim oranını geçmemek ko-
şuluyla geçerli olur. Bu kural, bir yıldan daha uzun
süreli kira sözleşmelerinde de uygulanır (TBK m.
344/I). Taraflarca bu konuda bir anlaşma yapılma-
mışsa kira bedeli, bir önceki kira yılının tüketici
fiyat endeksindeki on iki aylık ortalamalara göre
değişim oranını geçmemek koşuluyla hâkim tara-
fından, kiralananın durumu göz önüne alınarak
hakkaniyete göre belirlenecektir (TBK m. 344/II).
Taraflarca kira artışı konusunda anlaşma yapılıp
yapılmadığına bakılmaksızın, beş yıldan uzun süreli
veya beş yıldan sonra yenilenen kira sözleşmelerinde
ve bundan sonraki her beş yılın sonunda yeni kira
yılında uygulanacak kira bedeli, hâkim tarafından
geçmiş 12 aylık TÜFE ortalaması, kiralananın du-
rumu ve emsal kira bedelleri göz önünde tutularak
hakkaniyete göre belirlenecektir (TBK m. 344/III).
Sözleşmede kira bedelinin yabancı para olarak
kararlaştırılması hâlinde, 20/2/1930 tarihli ve 1567
sayılı Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında
Kanun hükümleri saklı kalmak şartıyla beş yıl geç-
medikçe kira bedelinde değişiklik yapılamaz ancak
TBK m. 138 (aşırı ifa güçlüğü) koşulları varsa kira
bedelinin uyarlanması her zaman istenebilir. Bu hük-
me, Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32
Sayılı Cumhurbaşkanı Kararı ile istisna getirilmiştir.
Karara göre Türkiye’de yerleşik kişilerin yapacakları
kira sözleşmelerinde sözleşme bedeli, döviz cinsin-
den veya dövize endeksli olarak kararlaştırılamaz.
dikkat
Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı
Cumhurbaşkanı Kararına göre Türkiye’de yerleşik kişile-
rin yapacakları kira sözleşmelerinde sözleşme bedeli, döviz
cinsinden veya dövize endeksli olarak kararlaştırılamaz.

Borçlar Hukuku
Kira tespit davası, gerçek anlamda bir tespit
davası değildir. Zira eda hükmü içermemektedir
ancak karar kesinleştiğinde ilamlı icraya konul-
ması mümkündür. TBK m. 345/I hükmüne göre,
“kira bedelinin belirlenmesine ilişkin dava her za-
man açılabilir.”
Kçik’de Sözleşmenin Sona Ermesi
Genel hükümlere göre fesih hakkının kullanı-
labileceği durumlarda (kiracının özenli ve saygılı
kullanma borcuna aykırılığı, kiracının temerrüdü
gibi) kiraya veren veya kiracı, sözleşmeyi sona erdi-
rebilir (TBK m. 347/III).
Kiracı, belirli süreli kira sözleşmesinde sözleş-
menin uzamasını istemiyorsa sözleşmenin süresinin
bitiminden en az on beş gün önce bildirimde bu-
lunmalıdır. Aksi takdirde sözleşme aynı koşullarla
bir yıl için uzatılmış sayılır. Kiraya veren, bu du-
rumda sözleşme süresinin bitimine dayanarak söz-
leşmeyi sona erdiremez ancak on yıllık uzama süresi
sonunda kiraya veren, bu süreyi izleyen her uzama
yılının bitiminden en az üç ay önce bildirimde bu-
lunmak koşuluyla herhangi bir sebep göstermeksi-
zin sözleşmeye son verebilir (TBK m. 347/I).
Belirsiz süreli kira sözleşmelerinde ise kiracı her
zaman, kiraya veren ise kiranın başlangıcından on
yıl geçtikten sonra genel hükümlere göre fesih bil-
dirimiyle sözleşmeyi sona erdirebilirler (TBK md.
347/II). Fesih bildiriminin geçerliliği, yazılı şekilde
yapılmasına bağlıdır (TBK m. 348).
Kiracının ölmesi durumunda “ölen kiracının or-
takları veya bu ortakların aynı meslek ve sanatı yürü-
ten mirasçıları ve ölen kiracı ile birlikte aynı konutta
oturanlar, sözleşmeye ve kanun hükümlerine uyduk-
ları sürece, taraf olarak kira sözleşmesini sürdürebilir-
ler.” (TBK m. 356).
Kçik’de Aile Konutu
Kiracı, taşınmazı aile konutu olarak kullanıl-
mak üzere kiralamışsa eşinin açık rızası olmadan
kira sözleşmesini feshedemez (TBK m. 349/I). Bu
rızanın alınması mümkün olmazsa veya eş haklı se-
bep olmaksızın rızasını vermekten kaçınırsa kiracı
hâkime başvurarak hâkimden bu konuda bir karar
vermesini isteyebilir (TBK m. 349/II).
TMK m. 194/IV hükmüne göre, “aile konutu
eşlerden biri tarafından kira ile sağlanmışsa, sözleş-
menin tarafı olmayan eş, kiralayana yapacağı bildi-
7
rimle sözleşmenin tarafı hâline gelir ve bildirimde
bulunan eş diğeri ile müteselsilen sorumlu olur.” Bu
durumda kiraya veren, fesih bildirimi ile fesih ihta-
rına bağlı bir ödeme süresini kiracıya ve eşine ayrı
ayrı bildirmek zorundadır (TBK m. 349/III).
Kçik’de Tahliye Sebepleri
Konut ve çatılı iş yeri kiralarında tahliye sebep-
leri, kiraya verenden veya kiracıdan kaynaklanabilir.
Kiraya Verenden Kaynaklanan Tahliye
Sebepleri
Kiraya veren, kiralananı kendisi, eşi, altsoyu,
üstsoyu veya kanun gereği bakmakla yükümlü
olduğu diğer kişiler için konut ya da iş yeri ge-
reksinimi sebebiyle kullanmak zorunda ise belirli
süreli sözleşmelerde sürenin sonunda, belirsiz sü-
reli sözleşmelerde ise kiraya ilişkin genel hüküm-
lere göre fesih dönemine ve fesih bildirimi için
öngörülen sürelere uyularak belirlenecek tarihten
başlayarak bir ay içinde açacağı dava ile sona erdi-
rebilir (TBK m. 350/b. 1).
Kiralananın yeniden inşası veya imarı amacıyla
esaslı onarımı, genişletilmesi ya da değiştirilmesi
gerekli ve bu işler sırasında kiralananın kullanımı
imkânsız ise kiraya veren, kira sözleşmesini feshe-
debilir. Bu durumda kiraya veren, kira sözleşmesi
belirli süreli ise sürenin sonunda, belirsiz süreli ise
kiraya ilişkin genel hükümlere göre fesih dönemine
ve fesih bildirimi için öngörülen sürelere uyularak
belirlenecek tarihten başlayarak bir ay içinde dava
açmalıdır (TBK m. 350/b. 2).
Kiralananı sonradan edinen kişi, onu kendisi,
eşi, altsoyu, üstsoyu veya kanun gereği bakmakla
yükümlü olduğu diğer kişiler için konut veya iş yeri
gereksinimi sebebiyle kullanma zorunluluğu varsa
kira sözleşmesini altı ay sonra açacağı bir davayla
sona erdirebilir (TBK m. 351/I). Bunun için ki-
raya verenin, edinme tarihinden başlayarak bir ay
içinde durumu kiracıya yazılı olarak bildirmesi ge-
rekir. Kiraya veren, bu hakkını sözleşme süresinin
bitiminden başlayarak bir ay içinde açacağı dava
yoluyla da kullanabilir (TBK m. 351/II).
Gereksinim amacıyla kiralananın boşaltılma-
sını sağlayan kiraya veren, haklı sebep olmadıkça
kiralananı üç yıl geçmeden eski kiracıdan başkası-
na kiralayamaz (TBK m. 355/I). Taşınmaz, yeni-
den inşa ve imar amacıyla boşaltılmışsa eski hâli ile
177
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi
haklı sebep olmaksızın üç yıl geçmedikçe başkasına
kiralanamaz. Ayrıca eski kiracının yeniden inşa ve
imarı gerçekleştirilen taşınmazları, yeni durumu
ve yeni kira bedeli ile kiralama konusunda önce-
lik hakkı vardır. Eski kiracının öncelik hakkı sona
erdirilmedikçe taşınmaz üç yıl geçmeden başkasına
kiralanamaz (TBK m. 355/II). Kiraya veren, bu
hükümlere aykırı davranırsa eski kiracısına son kira
yılında ödenmiş olan bir yıllık kira bedelinden az
olmamak üzere tazminat ödemekle yükümlü olur
(TBK m. 355/III).
dikkat
Gereksinim amacıyla kiralananın
boşaltılmasını sağlayan kiraya veren,
haklı sebep olmadıkça kiralananı üç
yıl geçmeden eski kiracıdan başkası-
na kiralayamaz.
Kiracıdan Kaynaklanan Tahliye Sebepleri
Kiraya veren, kiracıdan kiralananı belli bir
tarihte boşaltmayı yazılı olarak üstlenmesini is-
teyebilir. Böyle bir durumda kiracı, taahhüt et-
tiği tarihte kiralananı boşaltmamışsa kiraya ve-
ren, kira sözleşmesini icraya başvurarak veya
dava açarak sona erdirebilir (TBK m. 352/I). getirilerek sayılan maddelerin uygulanması erte-
Kiracı, kira bedelini ödemediği için kendisine yazı-
lı olarak iki haklı ihtarda bulunulmasına sebep ol-
muşsa kiraya veren, dava yoluyla kira sözleşmesini
sona erdirebilir. Bunun için bir yıldan kısa süreli
kira sözleşmelerinde kira süresi içinde; bir yıl ve
daha uzun süreli kira sözleşmelerinde ise bir kira
yılını veya bir kira yılını aşan süre içinde kira be-
delini ödememiş olmalıdır. Kiraya veren, tahliye
davasını, kira süresinin bitiminden veya bir yıldan
uzun süreli kiralarda ihtarların yapıldığı kira yılı-
nın bitiminden başlayarak bir ay içinde açmalıdır
(TBK m. 352/II).
Kiracının veya birlikte yaşadığı eşinin, aynı
ilçe veya belde belediye sınırları içinde oturmaya
elverişli bir konutu bulunması durumunda kiraya
veren, kira sözleşmesinin kurulması sırasında bunu
bilmiyorsa sözleşmenin bitiminden başlayarak bir
ay içinde sözleşmeyi dava yoluyla sona erdirme
hakkına sahiptir (TBK m. 352/III).
178
Ertelenen Hükümler
01.07.2012  tarihinde yürürlüğe giren 6098
sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun tüm hükümleri
aynı tarihte yürürlüğe girmemiştir. 14.04.2011 ta-
rihinde yayınlanan 6217 sayılı Yargı Hizmetlerinin
Hızlandırılması Amacıyla Bazı Kanunlarda Deği-
şiklik Yapılmasına Dair Kanunun Geçici 2. mad-
desiyle “Kiracının Türk Ticaret Kanununda tacir
olarak sayılan kişiler ile özel hukuk ve kamu huku-
ku tüzel kişileri olduğu işyeri kiralarında, TBK’nın
322, 324, 330, 339, 341, 342, 343, 345, 346 ve
353 üncü maddeleri 01.07.2012 tarihinden itiba-
ren 5 yıl süreyle uygulanmaz. Bu hâlde, kira sözleş-
melerinde bu maddelerde belirtilmiş olan konulara
ilişkin olarak sözleşme serbestisi gereği kira sözleşme-
si hükümleri tatbik olunur.” hükmü getirilmiştir.
Daha sonra işbu madde “Kiracının Türk Ticaret
Kanunu’nda tacir olarak sayılan kişiler ile özel hukuk
ve kamu hukuku tüzel kişileri olduğu işyeri kirala-
rında, 11/1/2011 tarihli ve 6098 sayılı Türk Borçlar
Kanunu’nun 323, 325, 331, 340, 342, 343, 344,
346 ve 354 üncü maddeleri 1/7/2012 tarihinden
itibaren 8 yıl süreyle uygulanmaz. Bu hâlde, kira
sözleşmelerinde bu maddelerde belirtilmiş olan ko-
nulara ilişkin olarak sözleşme serbestisi gereği kira
sözleşmesi hükümleri tatbik olunur. Kira sözleş-
melerinde hüküm olmayan hâllerde mülga Borçlar
Kanunu hükümleri uygulanır.”  şeklinde hüküm
lenmişti. Belirtmek gerekir ki yürürlüğü 8 (sekiz)
yıl süreyle ertelenen yukarıda sayılan  hükümler
kiracısı tacir veya özel hukuk ve kamu hukuku
tüzel kişi olan işyeri kiraları bakımından geçerli
idi ancak söz konusu geçici maddenin uygulama-
sı 12/7/2020 itibarıyla sona ermiştir. Bu tarihten
itibaren kiracısı tacir olan kişiler ile özel hukuk ve
kamu hukuku tüzel kişileri yönünden de ertelenen
hükümler artık uygulanacaktır.
Ürün (Hasılat) Kirası Sözleşmesi
(Üks)
Ürün kirası; kiraya verenin, kiracıya ürün veren
bir şeyin veya bir hakkın kullanılmasını ve ürünle-
rin devşirilmesini bedel karşılığında bırakmayı üst-
lendiği sözleşmedir (TBK m. 357). Kanunda ürün
kirasına ilişkin özel hükümler bulunduğu takdirde
bu hükümler uygulama alanı bulur ancak özel hü-
küm bulunmadıkça kira sözleşmesine ilişkin genel
hükümler, ürün kirası sözleşmesi için de uygulama

Borçlar Hukuku
alanı bulacaktır (TBK m. 358). Kira sözleşmesinin
araç ve gereçleri, hayvanları, devredilen eşyayı veya
stoklanmış malları da içermesi durumunda taraf-
lar; bunların değerlerini birlikte takdir ederek ve
tutanağa geçirip imzalayarak birbirlerine vermekle
yükümlüdürler (TBK m. 359).
Kiraya Verenin Borçları
Ürün kirasında kiraya verenin, öncelikle kira-
lananı, sözleşmeye uygun biçimde kullanılmaya ve
işletilmeye elverişli bir biçimde kiracıya teslim etme
borcu vardır. Kiraya veren, bu borcu kapsamında
sözleşme süresince kiralananı elverişli durumda bu-
lundurmakla da yükümlüdür (TBK m. 360).
Kiraya verenin bir diğer borcu, kira süresi içinde
yapılması zorunlu olan esaslı onarımları zamanın-
da yapmaktır. TBK m. 361 hükmüne göre kiraya
veren, esaslı onarımları kiracı tarafından bildirilir
bildirilmez, gideri kendisine ait olmak üzere yap-
makla yükümlüdür.
Kiracının Borçları
Ürün kirası sözleşmesinde kiracının, öncelikle
kira bedelini ve yan giderleri ödeme borcu vardır.
Kiracı; aksi kararlaştırılmadıysa kira bedelini ve yan
giderleri, her kira yılının ve en geç kira süresinin
sonunda olmak üzere ödemek zorundadır (TBK
m. 362/I). Kiracı bu yükümlülüğünü yerine ge-
tirmezse kiraya veren, kiracıya yazılı olarak en az
altmış gün süre verir ve bu süre içinde de kira öden-
mezse sözleşmeyi feshedeceğini bildirebilir (TBK
m. 362/II).
Kiralanan tarımsal bir taşınmaz ise ve bu taşın-
mazın her zamanki verimi, olağanüstü felaket veya
doğal olaylar sebebiyle önemli ölçüde azalırsa ki-
racı, bu sebeple kira bedelinden orantılı bir mik-
tarın indirilmesini talep edebilir (TBK m. 363/I).
Kiracı, kural olarak bu haktan başlangıçta feragat
edemez ancak kira bedelinin belirlenmesi esnasın-
da bu gibi olağanüstü durumların meydana gelme
olasılığı göz önünde tutulmuş veya doğan zarar bir
sigorta ile karşılanmışsa kiracı bu hakkından fera-
gat edebilir (TBK m. 363/II).
Ürün kirasında kiracı, kiralananı kullanmakla
ve işletmekle yükümlüdür. Aynı zamanda kira-
cının, kiralananı ürün vermeye elverişli bir hâlde
bulundurma borcu da bulunmaktadır (TBK m.
364/I). Kiracının; kiraya verenin izni olmaksızın
7
kiralananın işletme usulünü, kira süresinin biti-
minden sonra etkisi görülebilecek şekilde değiştir-
mesi yasaklanmıştır (TBK m. 364/II).
Kiracı, kiralananın bakımını gereği gibi yap-
makla yükümlüdür. Ayrıca kiracı, yerel adete uy-
gun olarak küçük onarımları yapmak, bozulan veya
kullanılma sebebiyle yok olan düşük değerli araç ve
gereçlerin yerine yenilerini koymakla yükümlüdür
(TBK m. 365).
Ürün kirasında, kiraya verenin rızası olmaksı-
zın alt kira sözleşmesi yapılması veya kiralananın
kullanım hakkının devredilmesi yasaktır (TBK
m. 366/I) fakat kiracının, kiralananda bulunan
bazı yerleri, kiraya veren için zarar doğuracak bir
değişikliği gerektirmemek kaydıyla kiraya vermesi
mümkündür (TBK m. 366/II).
dikkat
Ürün kirasında, kiraya verenin rızası
olmaksızın alt kira sözleşmesi yapıl-
ması veya kiralananın kullanım hak-
kının devredilmesi yasaktır.
Kira Sözleşmesinin Sona Ermesi
Ürün kirası sözleşmesinin sona ermesi, TBK m.
367-371 hükümleri arasında düzenlenmiş bulun-
maktadır.
Sözleşmenin Sona Erme Sebepleri
Sözleşme, belirli süreli bir kira sözleşmesi olarak
düzenlenmişse sürenin bitiminde kendiliğinden
sona erer (TBK m. 367/I) ancak taraflar, örtülü bir
şekilde sözleşmeyi sürdürüyorlarsa kira sözleşmesi,
birer yıl için yenilenmiş sayılır (TBK m. 367/II).
Yenilenen kira sözleşmesi de yasal bildirim süresine
uyulmak suretiyle her kira yılının sonu için feshe-
dilebilir (TBK m. 367/III).
Belirsiz süreli kira sözleşmelerinde ise fesih bil-
dirim süresi sözleşme veya yerel adetle belirlenme-
mişse taraflardan biri, en az altı aylık bir bildirim
süresine uyularak sözleşmeyi feshedebilir (TBK m.
368/I). Kiralanan tarımsal bir taşınmaz ise ve aksine
bir anlaşma yoksa yerel adetçe uygulanan bahar ve
güz mevsimleri için fesih bildirimi yapılabilir. Diğer
ürün kiralarında ise herhangi bir zaman için fesih
bildirimi yapılması mümkündür (TBK m. 368/II).
179
7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi

Kira sözleşmesi olağanüstü fesih yolu ile de sona
erdirilebilir. Olağanüstü fesih için kanunda öngö-
rülen durumlar; kira ilişkisinin devamını taraflar
için çekilmez hâle getiren önemli sebeplerin varlığı,
kiracının iflası veya kiracının ölümü olabilir.
Kira ilişkisinin devamını taraflar açısından çe-
kilmez hâle getiren önemli sebepler varsa taraflar-
dan biri, sözleşmeyi yasal bildirim süresine uymak
suretiyle her zaman feshedebilir (TBK m. 369/I).
Kiracının iflas etmesi hâlinde kira sözleşmesi,
iflasın açıldığı anda kendiliğinden sona erer an-
cak kiracı, işlemekte olan kira ve tutanağa geçiri-
len eşya için yeterli teminatı verirse sözleşme kira
yılının sonuna kadar sürdürülmek zorundadır
(TBK m. 370).
Kiracının ölümü hâlinde de kiracının mirasçıla-
rı ve kiraya veren, altı aylık yasal fesih bildirim sü-
relerine uymak kaydıyla sözleşmeyi feshedebilirler
(TBK m. 371).
Sona Ermenin Sonuçları
Kira süresinin bitiminde kiracı; kiralananı, tu-
tanağa geçirilmiş olan bütün eşyalarla birlikte ve
bulundukları hâliyle geri vermekle yükümlüdür
(TBK m. 372/I). Bu durumda kiracı, iyi işletilme
durumunda kaçınılabilecek olan değer eksiklikleri
için tazminat ödemekle yükümlü olacaktır (TBK
m. 372/II). Kiracının, kiralanana göstermekle yü-
kümlü olduğu özen çerçevesinde meydana gelen
değer artışları için tazminat istemesi mümkün de-
ğildir (TBK m. 372/III).
Kiralanan teslim edilirken tutanağa geçirilmiş
olan eşyalara belirli bir değer biçilmiş olması duru-
munda kiracı, kira sözleşmesi sona erdiğinde bun-
ları özdeş tür ve değerde olmak üzere geri vermekle
veya değer eksikliklerini gidermekle yükümlüdür
(TBK m. 373/I). Kiracı, kiraya verenin kusurunu
ya da mücbir sebebin varlığını ispat etmek suretiyle
geri vermekten veya tazminat ödemekten kurtula-
bilir (TBK m. 373/II). Kiracı, kendisinin yapmış
olduğu masraflardan veya emeğinden doğan değer
artışı için tazminat isteyebilir (TBK m. 373/III).
Ürün kirası kapsamında tarımsal bir taşınmaz
kiralanmışsa bu taşınmazın kiracısı, kira sözleşme-
sinin sona erdiği anda henüz devşirilmemiş ürün-
ler üzerinde herhangi bir hak ileri süremez (TBK
m. 374/I) ancak kiracının, ürünün yetişmesi için
yapmış olduğu tarım giderlerinin hâkim tarafından
belirlenecek miktarı, kiraya verenden tazminat ola-
rak istenebilir ve bu tazminat, işlemiş olan kiralar-
dan indirilir (TBK m. 374/II).

Öğrenme Çıktısı

5 Kira sözleşmesini tanımlayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Konut ve çatılı işyeri kirası

Hangi durumlarda kira be-
delinin uyarlanması yoluna
gidilir? Açıklayınız.
Taşınmaz kirası sözleşmele-
sözleşmelerinin kiraya veren
rinin tabi olduğu geçerlilik
nedeniyle tahliyesine yol
şeklini araştırınız.
açan sebepleri açıklayınız.

180
 7
Borçlar Hukuku

1 Satış sözleşmesini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Satış sözleşmesi TBK m. 207/I’de tanımlanmıştır. Anılan hük-
Satış Sözleşmesi me göre, “satış sözleşmesi satıcının, satılanın zilyetlik ve mül-
kiyetini alıcıya devretme, alıcının ise buna karşılık bir bedel
ödeme borcunu üstlendiği sözleşmedir.” Satış sözleşmesinin
unsurları, satılan, satış bedeli ve tarafların karşılıklı anlaşması-
dır. Satış sözleşmesi borç doğuran, tam iki tarafa borç yükleyen,
ani edimli ve rızai sözleşmedir.

2 Taşınır satışını tanımlayabilme

Türk Medeni Kanunu uyarınca taşınmaz sayılanlar dışında

Taşınır Satışı kalan ve diğer kanunlarda taşınır olarak belirtilen şeylerin sa-
tışı taşınır satışı olarak adlandırılır. Taşınır satışının geçerliliği
kural olarak herhangi bir şekle tabi değildir. Özel kanunlarla
getirilmiş istisnalar mevcuttur. Taşınır satışında hasar ve yararın
geçişi hüküm altına alınmıştır. TBK m. 208 hükmü uyarınca
satılanın hasar ve yararı taşınır satışlarında zilyetliğin devri, ta-
şınmaz satışlarında ise tescil anına kadar satıcıya aittir. Taşınır
satışı sözleşmesinde tarafların hakları ve borçları ile bunların
ifa edilmemesine veya kötü ifa edilmesine bağlanan sonuçlar
düzenlenmiştir. Bunun yanı sıra satış sözleşmesinde borçlunun
temerrüdü, satıcının satılanın zaptından ve ayıbından doğan
sorumluluğu ayrıntılı olarak hüküm altına alınmıştır.

3 Taşınmaz satışını açıklayabilme

Taşınmaz satışının konusunu, Türk Medeni Kanunu (TMK)

Taşınmaz Satışı uyarınca taşınmaz sayılanların satışı oluşturur. Bu anlamda ara-
zi, kat mülkiyetine tabi bağımsız bölümler, bağımsız ve sürekli
haklar, taşınmaz satışına konu edilir. Taşınmaz satışı sözleşmele-
rinin geçerliliği resmi şekle tabidir. Resmi şekli verecek makam,
tapu memur ve müdürleridir. Taşınmaz satışı sözleşmeleri resmi
şekle uyulmadan yapılmışsa kesin hükümsüz olur. Taşınmaz sa-
tışında satıcının ayıptan ve zapttan sorumluluğuna taşınır satı-
şına ilişkin kurallar kıyasen uygulanır. Taşınmaz satışında Ka-
nundan, durumun gereğinden veya sözleşmede öngörülen özel
koşullardan doğan ayrık hâller dışında, satılanın yarar ve hasarı,
kural olarak sözleşmenin kurulmasıyla alıcıya geçer.

181
 7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi
Bağışlama sözleşmesini
4 tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Bağışlama Sözleşmesi
5 Kira sözleşmesini tanımlayabilme
Kira Sözleşmesi
182
Bağışlama sözleşmesinin tanımı, TBK m. 285 hükmünde ya-
pılmıştır. İlgili hükme göre, “bağışlama sözleşmesi, bağışlayanın
sağlararası sonuç doğurmak üzere, malvarlığından bağışlanana
karşılıksız olarak bir kazandırma yapmayı üstlendiği sözleşmedir.”
Bağışlama sözleşmesi, bağışlayanın kendi malvarlığından yap-
tığı kazandırıcı bir işlemdir. Bağışlama sözleşmesinin meydana
gelebilmesi için bağışlayanın, bağışlananın karşılığında denk bir
ivaz olmaksızın zenginleştirme amacıyla yapılmış olması gerekir.
Bağışlamanın kurulabilmesi için iki tarafın karşılıklı ve birbiri-
ne uygun irade açıklamasında bulunması gereklidir. Bağışlama,
tek taraflı bir hukuki işlem değil tek tarafa borç yükleyen bir
sözleşme niteliğindedir. Bağışlama, sağlararası bir işlemdir. Ba-
ğışlama, sadece tam ehliyetlilerin yapabileceği bir sözleşmedir.
Tek tip bağışlama sözleşmesinden söz etmek mümkün değildir.
Bağışlamanın, bağışlama sözü verme (bağışlama vaadi), elden
bağışlama, koşullu bağışlama, yüklemeli bağışlama gibi türleri
vardır. Türk Borçlar Kanunu’nda bağışlamanın hükmü ve sona
ermesine ilişkin ayrıntılı hükümlere yer verilmiştir.
Kira sözleşmesi kullandırma borcu doğuran sözleşmelerdendir.
Türk Borçlar Kanunu’nda kira sözleşmesi üçlü bir ayrım içeri-
sinde düzenlenmiştir. İlk ayrımda kira sözleşmesine ilişkin ge-
nel hükümlere; ikinci ayrımda, konut ve çatılı işy eri kiralarına;
üçüncü ayrımda ise ürün kirasına ilişkin hükümlere yer veril-
miştir. Kira sözleşmesi; tam iki tarafa borç yükleyen, rızai, ivazlı
ve borç doğuran bir sözleşmedir. Kira sözleşmesinin geçerliliği
herhangi bir şekle tabi değildir. Uygulamada ispat bakımından
yazılı şekilde yapılması tercih edilmektedir. Kira sözleşmesinin
üç unsuru vardır. Bunlar; kiralananın kullanılmasının devri,
kira bedeli ve tarafların anlaşmasıdır. Kira sözleşmesinde kira
bedelinin belirlenmesi her zaman önem taşıyan bir konu ol-
muştur. Bu nedenle Türk Borçlar Kanunu’nda hem adi kira
sözleşmesinde hem konut ve çatılı iş yeri kirası sözleşmelerinde
kira bedelinin tespiti ve koşulları oluşmuşsa kira bedelinin uyar-
lanması hususu düzenlemiştir. Kira sözleşmelerinde tarafların
hak ve borçları ile kira sözleşmesinin sona ermesi Türk Borçlar
Kanunu’nda her bir ayrım için ayrı hükümlerle düzenlenmiştir.

Borçlar Hukuku
1 Satış sözleşmesi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi yanlıştır?
A. Ani edimli bir sözleşmedir.
B. Tam iki tarafa borç yükleyen bir sözleşmedir.
C. Rızai bir sözleşmedir.
D. Ayni bir sözleşmedir.
E. Borç doğuran bir sözleşmedir.
2 Adi kira sözleşmesinin tabi olduğu geçerlilik
şekli aşağıdakilerden hangisidir?
A. Adi yazılı şekil
B. Noterde düzenleme şeklinde
C. Tapuda resmi şekilde
D. Nitelikli yazılı şekilde
E. Herhangi bir geçerlilik şekline tabi değildir.
3 Satılanın tam zaptına bağlanan hukuki sonuç
aşağıdakilerden hangisidir?
A. Sözleşme kendiliğinden sona erer.
B. Alıcı sözleşmeden dönüp menfi (olumsuz) zara-
rının tazmini ister.
C. Alıcı müspet (olumlu) zararının tazminini ister.
D. Sözleşme kesin hükümsüz olur.
E. Alıcı sözleşmenin iptalini talep edebilir.
4 Aşağıdakilerden hangisi satılanın ayıbı
hâlinde alıcıya tanınan seçimlik haklardan biri
değildir?
A. Satılanı geri vermeye hazır olduğunu bildirerek
sözleşmeden dönme
B. Satılanı alıkoyup ayıp oranında satış bedelinde
indirim isteme
C. Aşırı bir masrafı gerektirmediği takdirde, bütün
masrafları satıcıya ait olmak üzere satılanın üc-
retsiz onarılmasını isteme
D. İmkân varsa, satılanın ayıpsız bir benzeri ile de-
ğiştirilmesini isteme
E. Satılanın ayıbını öğrendiği andan itibaren 1 ay
içinde sözleşmenin iptalini dava etme
7
5 Aşağıdakilerden hangisi ticari satışlarda satıcının
temerrüdüne bağlanan kanuni karinelerden biridir?
neler öğrendik?
A. Alıcının sözleşmeden döndüğü karinesi
B. Alıcının müspet (olumlu) zararının tazminini
istediği karinesi
C. Alıcının menfi (olumsuz) zararının tazminini
istediği karinesi
D. Sözleşmenin kesin hükümsüz sayıldığı karinesi
E. Alıcının gecikme faizini talep ettiği karinesi
6 Aşağıdakilerden hangisi bağışlama vaadine
konu edilemez?
A. Otomobil B. Bisiklet
C. Bir miktar para D. Ev
E. Bir küp altın
7 Bağışlama sözleşmesi ile ilgili aşağıdaki ifade-
lerden hangisi yanlıştır?
A. Ani edimlidir.
B. Koşula bağlanabilir.
C. Tek taraflı hukuki işlemlerdendir.
D. İvazsızdır.
E. Kazandırıcı bir işlemdir.
8 Aşağıdakilerden hangisi kiracının borçların-
dan biri değildir?
A. Kira bedelini ödeme
B. Kiralananı özenle kullanma
C. Ayıpları giderme
D. Gerekli bildirimleri yapma
E. Kiralananı geri verme
9 Konut ve çatılı işyeri kiralarında kiracı kira bede-
lini ödemede temerrüde düşmüşse, sözleşmenin feshi
için kiracıya tanınacak süre en az kaç gün olmalıdır?
A. 10 B. 15
C. 20 D. 25
E. 30
10 İş yeri kiralarında kira ilişkisini devreden ki-
racının devralanla birlikte müteselsilen sorumlu
tutulacağı azami süre kaç yıldır?
A. 1 B. 2
C. 3 D. 4
E. 5
183
 7
Satış Sözleşmesi-Bağışlama Sözleşmesi-Kira Sözleşmesi

Yanıtınız yanlış ise “Bağışlama Sözü Verme

1. D Yanıtınız yanlış ise “Satış Sözleşmesinin Un- 6. D
(Bağışlama Vaadi)” konusunu yeniden göz-
surları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Bağışlama Sözleşmesinin

2. E Yanıtınız yanlış ise “Tarafların Anlaşması” 7. C
Tanımı, Hukuki Niteliği ve Unsurları” ko-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Tam Zapt Hâlinde Satı- Yanıtınız yanlış ise “Adi Kira Sözleşmesinde
3. A 8. C
cının Sorumluluğunun Kapsamı” konusunu Kiracının Borçları” konusunu yeniden göz-
yeniden gözden geçiriniz. den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Satıcının Ayıptan So-

4. E 9. E Yanıtınız yanlış ise “Kiracının Temerrüdü”
rumluluğunun Kapsamı” konusunu yeniden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Ticari Satışlar İçin Ön- Yanıtınız yanlış ise “Alt Kira, Kullanım Hak-
5. B 10. B
görülen Karineler” konusunu yeniden göz- kının Devri ve Kira İlişkisinin Devri” konu-
den geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Satış sözleşmesinin tanımından hareketle hukuki niteliklerini şu şekilde sıra-

lamak mümkündür. Satış sözleşmesi, borç doğuran bir sözleşmedir. Rızai bir
Araştır 1 sözleşmedir. Tam iki tarafa borç yükleyen bir sözleşmedir ve ani edimli bir
sözleşmedir.

Ticari satışlarda borçlunun temerrüde düşmesi hâlinde TBK m. 212 iki temel
karineye yer vermiştir. Bunlar kesin vadeli işlem karinesi ile alıcının olumlu
zararının tazminini istediği karinesidir. Kesin vadeli bir işlem varsa taraflar,
alacaklının kararlaştırılan vadeden sonraki ifayı istemediğini kararlaştırmışlar
demektir. TBK m. 212, teslim için belirli vade öngörülen ticari satışlarda,
genel kuraldan farklı olarak kararlaştırılan vadenin nisbi bir kesin vadeli işlem
olduğunu kabul etmiştir. Dolayısıyla satıcının, bu nisbi kesin vadeli işlem ka-
Araştır 2 rinesini çürütebilmesi için kararlaştırılan vadenin sonraki ifayı bertaraf edece-
ği anlamına gelmediğini ispatlaması gerekecektir.
Teslim için belirli vade öngörülen ticari satışlarda, satıcı kararlaştırılan zaman-
da teslim borcunu yerine getirmezse alıcının aynen ifadan vazgeçtiği ve olum-
lu zararını tazmin ettirmek istediği kabul edilir (TBK m. 212/II) ancak alıcı,
bu karineye rağmen borcun aynen ifa edilmesini istiyorsa bunu satıcıya derhâl
bildirmekle yükümlüdür (TBK m. 212/III).

Taşınmaz sayılan şeylerin neler olduğu TMK m. 704’te sayılmıştır. Bunlar,

Araştır 3 arazi, kat mülkiyetine tabi bağımsız bölümler ile bağımsız ve sürekli haklardır.
Bu hâliyle taşınmaz satışının konusu burada sayılanlar oluştur.

184
 7
Borçlar Hukuku

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Bağışlama, sadece tam ehliyetlilerin yapabileceği bir sözleşmedir. Buna göre

vasi, vesayet altındaki kişi adına önemli bağışlamada bulunamaz. Aynı şekilde
velayet altındaki kişiler adına da yasal temsilcileri bağışlama yapamayacaktır.
Araştır 4 TBK m. 287 hükmü, bağışlamayı kabul için de bir ehliyet düzenlemesi getir-
miştir. Kanun koyucu, bağışlamayı kabul edebilmek için ayırt etme gücüne
sahip olunması şartını aramıştır. Evlilik mal rejimlerinden mal ortaklığı ve
mal birliği rejimlerinin kabul edilmesi hâlinde, bağışlama konusunda tasarruf
yetkisi ile ilgili TMK’de bazı sınırlamalar bulunmaktadır.

Kira sözleşmesi süresince taraflar, ödenecek kira bedelini serbestçe belirleye-

bilirler ancak uzun süreli kira sözleşmelerinde sözleşmenin kurulduğu andaki
mevcut ekonomik ve sosyal şartların; ifa sürecinde, önceden tahmin edile-
meyecek derecede olağanüstü ve objektif olarak değişmesi nedeniyle taraflar
arasında edim dengesi bozulabilir. TBK m. 138 koşulları varsa kiraya veren
Araştır 5 veya kiracı her zaman kira bedelinin uyarlanmasını dava edebilir. Böyle bir
durumda, işlem temelinin çökmesi söz konusu olur. Yargıtay, işlem temeli-
nin çökmesi durumunda sözleşmenin dürüstlük kuralı gereği değişen şartlara
uyarlanması gerektiğini kabul etmektedir. Buna göre hâkim, işlem temelinin
çöktüğünü tespit ederse kira bedelini dürüstlük ve hakkaniyet kuralları çerçe-
vesinde uyarlar.

Kaynakça
Eren, F. (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler,
Ankara: Yetkin Yayınevi.
Eren, F. (2019). Borçlar Hukuku Özel Hükümler,
Ankara: Yetkin Yayınevi.
Gümüş, M. A. (2017). Borçlar Hukuku Özel
Hükümler, İstanbul: Filiz Kitabevi.
Aral, F., Ayrancı, H. (2019). Borçlar Hukuku Özel
Borç İlişkileri, Yetkin Kitabevi.
Özen, B., Acar, F., Yavuz, C. (2019). Borçlar Hukuku
Dersleri (Özel Hükümler), İstanbul: Beta Yayınevi.
Kılıçoğlu, A. M. (2019). Borçlar Hukuku Özel
Hükümler, Ankara: Turhan Kitabevi.

185
 Bölüm 8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet
Sözleşmesi
öğrenme çıktıları

1 Eser Sözleşmesi
1 Eser sözleşmesini tanımlayabilme
2 Vekâlet Sözleşmesi
2 Vekâlet sözleşmesini açıklayabilme

3 Kefalet Sözleşmesi
3 Kefalet sözleşmesini tanımlayabilme

Anahtar Sözcükler: • Eser • Alt Yüklenici • Özen Borcu • Sadakat Borcu • Genel Vekâlet
• Özel Vekâlet • Adi Kefalet • Müteselsil Kefalet

186

Borçlar Hukuku
GİRİŞ
Bu ünitemizde ilk olarak “Eser Sözleşmesi”ni
incelemekteyiz. TBK md. 470 hükmüne göre eser
sözleşmesi, “yüklenicinin bir eser meydana getir-
meyi, iş sahibinin de bunun karşılığında bir bedel
ödemeyi üstlendiği sözleşmedir. Eser sözleşmesi
başlığı altında, eser sözleşmesinin unsurları, huku-
ki niteliği, eser sözleşmesinde hasarın geçişi (ese-
rin teslimden önce beklenmedik bir olay sonucu
yok olması gibi), yüklenicinin borçları, iş sahibinin
borçları, eser sözleşmesinin sona ermesi konuları
açıklanmıştır.
Bu ünitede incelemekte olduğumuz diğer bir
sözleşme tipi de “Vekâlet Sözleşmesi”dir. Vekâlet
sözleşmesinde vekil, vekâlet verenin bir işini görme-
yi veya işlemini yapmayı üstlenmektedir. Vekil, tea-
mül gereği veya sözleşmede kararlaştırılmışsa ücrete
hak kazanır. Bu başlık altında, vekâlet sözleşmesinin
unsurları, vekâlet sözleşmesinin hukuki niteliği ve
özellikleri, vekâletin kapsamı, vekâlet sözleşmesinde
vekilin borçları, vekâlet verenin borçları, vekâlet söz-
leşmesinin sona erme sebepleri açıklanmıştır.
Son olarak ele alacağımız sözleşme tipi ise “Ke-
falet Sözleşmesi”dir. Hukukumuzda teminat sözleş-
melerinin genel olarak ikiye ayrıldığından söz ede-
biliriz: Ayni teminat sözleşmeleri ve kişisel (şahsi)
teminat sözleşmeleri. Örneğin bir taşınır, taşınmaz,
alacak veya işletme üzerinde rehin kurulması duru-
munda ayni (ayına bağlı) teminattan söz edilir. Oysa
kefalet sözleşmesi şahsi bir teminattır. Şahsi temi-
nat sözleşmelerinde şahsi teminat veren, borçlunun
borcunun karşılığını teşkil etmek üzere haczi kabil
bütün malvarlığı ile yükümlülük altına girmektedir.
Kefalet Sözleşmesi başlığı altında, kefalet sözleş-
mesinin özellikleri, kefalet sözleşmesinin geçerlilik
şartları, kefaletin çeşitleri, kefilin sorumluluğunun
kapsamı, kefilin alacaklıya karşı ileri sürebilece-
ği def ’iler, kefil ile asıl borçlu arasındaki ilişki ve
nihayet kefalet sözleşmesinin sona ermesi hâlleri
açıklanmıştır.
ESER SÖZLEŞMESİ
TBK m. 470 hükmüne göre eser sözleşmesi,
“yüklenicinin bir eser meydana getirmeyi, işsahibinin
de bunun karşılığında bir bedel ödemeyi üstlendiği
sözleşmedir.” Eser sözleşmesinin tarafları, yükle-
nici ve işsahibidir. Eser (iş) sahibinin, gerçek kişi
olması mümkün olduğu gibi tüzel kişi olması da
mümkündür. Eser sözleşmesinde işsahibi, bir eser
8
meydana getirmeyi bir başkasına bırakan kişidir.
Yüklenici de eser meydana getirip teslim etmeyi
borçlanan herhangi bir kişidir.
Eser Sözleşmesinin Unsurları
Eser sözleşmesinde yüklenici, bir eser meydana
getirmeyi taahhüt etmelidir. Sözleşmede iş görme
faaliyetinin kendisinden çok bu çalışmadan ortaya
çıkan ve objektif olarak beklenen sonuç önemli-
dir. Bir başka deyişle yüklenici, bir sonuç taahhüt
etmektedir. Örneğin; bir gazeteye ilan verilmesi,
bisiklet yarışı düzenlenmesi, bir düğünde şarkı
söylemenin taahhüt edilmesi gibi durumlar eser
sözleşmesinin konusunu oluşturabilecektir. Buna
karşılık, bağımsız bir hukuki varlık olarak geçici
ve maddi olmayarak da olsa belli bir şekilde orta-
ya çıkmayan ve bütün teşkil etmeyen, örneğin; bir
hastanın tedavi edilmesi, özel ders verilmesi, bir
taşınmazın idaresi gibi insan emeği olan sonuçlar,
eser sözleşmesinin konusunu oluşturmayacaktır.
Meydana getirme fiilinin içerisine bir eser or-
taya koymanın yanında bir eseri değiştirme veya
onarma faaliyetleri de dahildir. Burada önemli
olan, ortaya çıkarılmış eserin tarafların anlaşması
veya alışveriş hayatının gerekleri açısından önce-
kinden farklı hâle getirilmesidir. Bu anlamda biri-
ne elbise dikilmesi; yol, köprü, bina inşa edilmesi;
doğalgaz tesisatı yapılması; ilaç imal edilmesi; bir
duvarın boyanması; bir kitabın ciltlenmesi ve ba-
sılması; ayakkabının tamir edilmesi; kilitli kalmış
kapının açılması “meydana getirme” olarak nitelen-
dirilebilir. Buna karşılık örneğin bir nesnenin yal-
nızca yerinin değiştirilmesi eser sözleşmesine değil
taşıma sözleşmesine konu olacaktır.
Eser sözleşmesinin bir diğer unsuru, yükle-
nicinin eser meydana getirmesine karşılık ücret
ödenmesi veya ücret ödenmesinin va edilmesidir.
Eser sözleşmesinde eser meydana getirme ile ücret
ödeme, karşılıklı değişim ilişkisi içerisinde olan
edimlerdir. Bu durum, eser sözleşmesinin tam iki
tarafa borç yükleyen sözleşme olmasından kaynak-
lanmaktadır. Ücret konusunda taraflar açıkça veya
örtülü olarak anlaşmış olabilirler.
Taraflar eğer ücret kararlaştırmadılarsa karşılı-
ğında ücret ödenmesi alışılagelmiş eserler için ücret
verileceği hususunda örtülü olarak anlaşıldığı kari-
ne kabul edilmelidir. Genellikle meslek sahiplerinin
veya zanaatkârların gördükleri işlerin ücret karşılığı
olduğu söylenebilecektir. Böyle bir durumda eserin
187
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
çeşidine ve tarafların amacına bakarak değerlendir-
me yapmak gerekir. Eserin bedeli önceden belir-
lenmemiş veya yaklaşık olarak belirlenmişse bedel,
yapıldığı yer ve zamanda eserin değerine ve yükle-
nicinin giderine bakılarak belirlenecektir (TBK m.
481). Bu noktada mesleki birliklerin tarifesi varsa o
tarife dikkate alınır.
Eser sözleşmesinin bir diğer unsuru, meydana
getirilecek eser ve karşılığında ödenecek ücret ko-
nusunda tarafların anlaşmasıdır. Eser sözleşmesin-
de tarafların anlaşması, kural olarak herhangi bir
şekle tabi değildir ancak ispat açısından sözleşme-
nin yazılı hâle getirilmesinde fayda vardır ancak
yüklenicinin taşınmaz mülkiyetini geçirme borcu
altına girdiği eser sözleşmelerinin geçerliliği resmi
şekilde yapılmasına bağlıdır. Devlet İhale Kanunu
gereğince yapılan inşaat sözleşmeleri de noterden
tescil edilmeli ve imzalar noterce tasdik edilmelidir.
Eser Sözleşmesinin Hukuki Niteliği
Eser sözleşmesi ivazlı, şekle tabi olmayan, rızaî
nitelikte, tam iki tarafa borç yükleyen bir sözleşme-
dir. Yüklenici, iş sahibine nazaran bağımsız bir şe-
kilde eseri meydana getirme borcu altındadır. Eser
sözleşmesinin ani edimli mi yoksa sürekli edim-
li mi olduğuna ilişkin doktrinde bir görüş birliği
yoktur ancak hâkim görüş, eser sözleşmesinin ani
edimli bir sözleşme olduğu yönündedir. Yargıtay,
arsa payı karşılığı inşaat sözleşmelerinin ani-sürekli
edim karmaşığı bir sözleşme olduğunu belirtmiştir.
Eser Sözleşmesinde Hasarın Geçişi
Eser sözleşmesinde eser; eserin teslimden önce
beklenmedik olay sonucu yok olması, yüklenicinin
işgörme borcunu ifa etmesinin işsahibi yüzünden
imkânsızlaşması veya yüklenicinin ölmesi veya ku-
suru olmaksızın işi tamamlama yeteneğini yitirme-
si şekillerinde meydana gelebilir. Tüm bu ihtimal-
ler bakımından hasarın kime ait olacağına ilişkin
kanunda farklı sonuçlar öngörülmüştür.
Eserin Teslimden Önce Beklenmedik
Olay Sonucu Yok Olması
Eser teslimden önce beklenmedik olay sonucu
yok olmuşsa;
• Tamamlanınca ferdî olarak belirlenebile-
cek nitelikte eser ise (parça borcu) kusur-
suz ifa imkânsızlığı söz konusu olur. Böyle
188
bir durumda TBK m. 136/I uyarınca borç
sona erer; hasar TBK m. 136/II ve TBK m.
483/I gereği yükleniciye ait olur. Yüklenici,
ücret alacağını ve gidere ilişkin alacağını is-
teyemeyecektir.
• Tamamlanınca çeşidi ile belli olacak eser ise
(çeşit borcu) ifa imkânsızlığı söz konusu ol-
maz, yüklenicinin borcu devam eder. Böyle
bir durumda işi tekrar yapmak yükleniciye
aşırı derecede pahalıya mal olacaksa yükle-
nici, TBK m. 480/II ve TBK m. 482 hü-
kümlerine dayanarak tazminat ödemeden
işe devamdan kaçınabilir ancak bu durum-
da ücret de isteyemeyecek ve almış olduğu
avanslar varsa bunları da iade edecektir.
Kural olarak hasar, teslimden önce yüklenici-
dedir ancak istisnai durumlarda hasarın teslimden
önce işsahibine ait olabilir. Şöyle ki;
• İşsahibinin eseri teslim almakta temerrü-
de düşmüş olması durumunda (TBK m.
483/I)
• Malzemenin işsahibi tarafından sağlanması
durumunda (TBK m. 483/II c. 2) ve
• Eserin, işsahibince verilen malzeme veya
arsanın ayıplı olması veya işsahibinin tali-
matına uygun yapılması yüzünden yok ol-
ması ve yüklenicinin doğabilecek olumsuz
sonuçları zamanında bildirmiş olması du-
rumunda (TBK m. 483/II) hasara işsahibi
katlanacaktır.
Bu hükmün uygulanabilmesi için;
-İşsahibinin ayrıca kusurlu olması gerekme-
yecektir. Bir başka deyişle bu durumda kusursuz
sorumluluk olduğu kabul edilir ancak “işsahibinin
kusuru varsa, yüklenicinin ayrıca zararının gideril-
mesini de isteme hakkı vardır. (TBK m. 483/II)”
Teslimden önce eserin hasarında işsahibinin kusur-
lu olduğu her durumda hasara işsahibi katlanacak
ve yüklenici, TBK m. 112 hükmüne göre olumlu
(müspet) zararının tazminini isteyebilecektir.
• Yüklenicinin bildirim yükümlülüğünü za-
manında yerine getirmiş olması gereklidir.
• Yüklenici bu durumda sözleşmede karar-
laştırılan bedeli değil yalnızca yaptığı işin
değerini ve bu değere dahil olmayan gider-
lerini isteyebilir.

Borçlar Hukuku
Yüklenicinin, Borcunu İşsahibinin
Şahsını ve Riziko Alanını İlgilendiren
Bir Sebeple İfa Edememesi
Yüklenici, borcunu işsahibinin şahsını ve riziko
alanını ilgilendiren bir sebeple ifa edememiş ola-
bilir. Bu durumda “eserin tamamlanması, işsahibi
ile ilgili beklenmedik olay dolayısıyla imkânsızlaşırsa
yüklenici, yaptığı işin değerini ve bu değere girmeyen
giderlerini isteyebilir. İfa imkânsızlığının ortaya çık-
masında işsahibi kusurluysa yüklenicinin ayrıca taz-
minat isteme hakkı vardır. (TBK m. 485)”
Bu durumda;
• Hasar işsahibine geçmekte ve işsahibi, ku-
sursuz olsa dahi yükleniciye işin değeri ve
bu değere girmeyen giderleri ödemekle yü-
kümlü olmaktadır.
• İşsahibinin ayrıca kusuru varsa yüklenici,
işsahibinden ifaya olan tüm menfaatlerini
(müspet/olumlu zararını) gidermesini de
talep edebilecektir.
Yüklenicinin, Borcunu Kendi
Şahsını İlgilendiren Bir Sebeple İfa
Edememiş Olması
Yüklenici, borcunu kendi şahsını ilgilendiren
bir sebeple ifa edememiş olabilir. Bu ihtimal, TBK
m. 486 hükmünde düzenlenmiştir. İlgili hükme
göre, “yüklenicinin kişisel özellikleri göz önünde
tutularak yapılmış olan sözleşme, onun ölümü veya
kusuru olmaksızın eseri tamamlama yeteneğini kay-
betmesi üzerine kendiliğinden sona erer. (TBK m.
486 c. I)” “Bu durumda işsahibi, eserin tamamlanan
kısmından yararlanabilecek ise onu kabul etmek ve
karşılığını vermekle yükümlüdür. (TBK m. 486/c.
son)” Hükmün uygulanabilmesi için;
• İşsahibi ile yüklenici arasındaki sözleşme,
yüklenicinin kişisel özellikleri göz önünde
tutularak yapılmış olmalıdır. Örneğin; dü-
ğünde sahne alacak bir ses sanatçısının sesi-
nin tamamen kısılması.
• Yüklenici, borcunu ölümü veya kusuru ol-
maksızın işi yapmaktan aciz kalması dolayı-
sıyla ifa edememelidir.
• Sözleşme bu hükme göre sona erdiğinde
işsahibi, eserin bitmiş kısmını kendisi için
kullanılması mümkün olduğu kadar ka-
bul ederek bedelini vermekle yükümlüdür
8
(TBK m. 486/c. 2). Sözleşmenin bu şekilde
sona ermesinde yüklenicinin kusuru varsa
ayrıca tüm müspet/olumlu zarardan sorum-
luluğu da söz konusu olacaktır.
Eser Sözleşmesinde Yüklenicinin
Borçları
Eser sözleşmesinde yüklenicinin borçları; eseri
şahsen meydana getirme borcu, sadakat ve özen bor-
cu, araç, gereç ve malzeme sağlama borcu, işe zama-
nında başlama ve devam borcu, eseri teslim borcu ve
ayıba karşı tekeffül borcu olarak sıralanabilir.
Eseri Şahsen Meydana Getirme
Borcu
TBK m. 471/III hükmüne göre, “yüklenici,
meydana getirilecek eseri doğrudan doğruya kendi-
si yapmak veya kendi yönetimi altında yaptırmakla
yükümlüdür. Ancak, eserin meydana getirilmesinde
yüklenicinin kişisel özellikleri önem taşımıyorsa, işi
başkasına da yaptırabilir.”
Borçlar hukuku genel hükümlere göre borçlu,
şahsen ifada bulunmakla yükümlü değildir (TBK
m. 83) ancak eser sözleşmesine ilişkin m. 471/III
hükmü, bu konuda özel bir kural getirmiş ve eser
sözleşmesindeki borcun kişisel niteliğini karine ola-
rak kabul etmiştir. Dolayısıyla yüklenici, kişisel ni-
teliklerinin sözleşme açısından önemli olmadığını
iddia ederse bunu ispatlamak zorundadır.
Yüklenicinin İşi Kendi Yönetimi Altındaki
Yardımcı Kişilere Yaptırması
Kural olarak yüklenici, eseri meydana getirir-
ken yardımcı kişilere başvurabilir. Örneğin; bina
inşa etmeyi üstlenen yüklenici, usta veya işçileri
çalıştırabilir ancak işin yardımcı kişiye bırakılma-
sı durumunda daha düşük nitelikte bir eser ortaya
çıkacaksa yüklenici, yardımcı kişilere başvuramaya-
caktır. Örneğin; bir ressam sipariş edilen tablonun
yapımında yardımcı kullanamayacaktır.
Yüklenici, işi yardımcı kişiye yaptırırken;
• İşi kendi yönetimi altında yaptırma borcu-
na aykırı hareket ettiği durumlarda TBK m.
112 vd. hükümlere göre sorumlu olur.
• Yardımcı kişi borcu gereği gibi ifa etmezse
TBK m. 116’ya göre (yardımcı kişilerin fiil-
lerinden sorumluluk) sorumlu olur.
189
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
Yüklenicinin Şahsen İfa Borcunun
İstisnaları
Sözleşmede yüklenicinin kişisel nitelikleri önem
taşımıyorsa yüklenici, işi kendi adına ve hesabına
başka birine yaptırabilecektir. Yüklenici adı ve he-
sabına işi yapana alt yüklenici denilmektedir. Yükle-
nici, eseri kendisi yapma ve kendi yönetimi altında
yaptırmakla yükümlü ise işi başkasına yaptırması
sözleşmeye aykırılık teşkil eder ve yüklenici bu se-
beple doğan zarardan sorumlu olur. Bu durumda
işsahibi, borçlunun temerrüdü hükümlerine da-
yanarak sözleşmeden dönme hakkına da sahiptir
ancak bu durumu, yüklenicinin ifa yardımcısı kul-
lanması ile karıştırmamak gerekir. Yüklenicinin ifa
yardımcısı kullanması, şahsen ifa borcuna aykırılık
teşkil etmez ancak taraflar bu durumun aksini ka-
rarlaştırabilirler.
dikkat
Yüklenicinin ifa yardımcısı kul-
lanması, şahsen ifa borcuna ay-
kırılık teşkil etmez.
Alt yüklenici: Yüklenici, işgörme borcunu ta-
mamen veya kısmen alt yükleniciye devredebilir.
Bunun için aranan iki şart; işsahibinin rızası ve işin
mahiyeti bakımından başka tarafından yapılmasına
elverişli olmasıdır. Alt yüklenici, sözleşmede öngö-
rülen eseri, ilk yükleniciye teslim etmekle yüküm-
lüdür. Alt yüklenicinin ayıplardan doğan sorumlu-
luğu da ilk yükleniciye karşı gerçekleşir.
dikkat
İşgörme borcunu tamamen
veya kısmen alt yükleniciye
devredilebilmesi için iki şartın
gerçekleşmesi gerekir. Bunlar iş-
sahibinin rızası ve işin mahiyeti
bakımından başka tarafından
yapılmasına elverişli olmasıdır.
Alt yüklenici, iş sahibine karşı asıl yüklenicinin
ifa yardımcısı konumundadır. Dolayısıyla alt yük-
lenicinin verdiği zararlardan dolayı asıl yüklenici,
190
TBK m. 116 uyarınca iş sahibine karşı kusursuz
olsa dahi sorumludur ancak alt yüklenicinin fiille-
ri, asıl yüklenici ile iş sahibi arasındaki eser sözleş-
mesi bakımından da ayıplı ifa teşkil ediyorsa asıl
yüklenici ayıba karşı tekeffül hükümleri uyarınca
sorumlu olur.
Asıl yüklenici, yetkisi olmadığı hâlde işi alt yük-
leniciye devrederek zarara sebebiyet vermişse bu za-
rardan TBK m. 112’ye göre sorumlu olacaktır. Alt
yüklenici de işi bir alt yükleniciye devretmişse bu
durumda asıl yüklenici, TBK m. 116’ya göre so-
rumlu olur. Asıl yüklenici, yetkisiz olarak alt yük-
leniciye iş yaptırmakta ise işsahibi, asıl yüklenici ile
aralarındaki eser sözleşmesinde temerrüt hükümle-
rine başvurabilir (TBK m. 123-125).
Asıl işsahibi ile alt yüklenici arasında akdi bir
ilişki yoktur. Asıl işsahibi, alt yükleniciye talimat
veremez, edimin yerine getirilmesini isteyemez.
Elbette asıl iş sahibi, alt yükleniciye karşı koşulları
varsa TBK m. 49 vd. (haksız fiil) hükümlerine baş-
vurabilir ancak bunun dışında başkaca imkânlar da
vardır:
• Vekâlet sözleşmesine ilişkin TBK m. 507/
III hükmü kıyasen uygulanarak asıl işsahi-
bi, kendi yüklenicisine karşı ileri sürebile-
ceği bütün hakları alt yükleniciye karşı da
ileri sürebilecektir. TBK m. 507/I hükmü
gereğince “vekil, yetkisi dışına çıkarak işi baş-
kasına gördürdüğünde onun fiilinden kendisi
yapmış gibi sorumludur.” Vekil, başkasına
vekâlet vermeye yetkili ise sadece seçmede
ve talimat vermede gerekli özeni göster-
mekle yükümlüdür. Vekâlet veren, her iki
durumda da vekilin kendi yerine koyduğu
kişiye karşı sahip olduğu hakları, doğrudan
doğruya o kişiye karşı ileri sürebilir.
• Alt yüklenici, asıl yüklenici tarafından ve-
rilen işleri ayıpsız yapacağı hususunda işsa-
hibine karşı taahhüt altına girmişse işsahibi
alt yükleniciye başvurabilir.
• Alt eser sözleşmesi, üçüncü kişinin yararına
sözleşme gibi yapılmış olabilir. Bu takdirde
alt yüklenici, TBK m. 129/II hükmü gereği
asıl işsahibine karşı doğrudan sorumlu olur.
Asıl işsahibi, alt yükleniciye ücret ödemekle yü-
kümlü değildir. Alt yüklenici, ücret alacağını ancak
ilk yükleniciye karşı ileri sürebilir., ancak alt yükle-
nici, asıl işsahibinin taşınmazı üzerinde bir yapı veya
başka bir eser yapımında malzeme vererek veya ver-

Borçlar Hukuku
meyerek çalışmış ise ilk yükleniciye karşı olan ücret
alacağı için TMK m. 893/b. 3 ve 895 vd. hükümleri
uyarınca kanuni ipotek hakkının tescilini isteyebilir.
• TMK m. 893/b.3 gereğince, “bir taşınmaz
üzerinde yapılan yapı veya diğer işlerde mal-
zeme vererek veya vermeden emek sarf ettikleri
için malzeme ve emek karşılığı olarak malik
veya yükleniciden alacaklı olan alt yüklenici
veya zanaatkârlar”, kanuni ipotek hakkına
sahiptir.
• TMK m. 895’e göre ise “zanaatkârların ve
yüklenicilerin kanunî ipotek hakları, çalışma-
yı veya malzeme vermeyi yüklendikleri andan
başlayarak tapu kütüğüne tescil olunabilir.
Tescilin yüklenilen işin tamamlanmasından
başlayarak üç ay içinde yapılmış olması ge-
rekir. Tescilin yapılması için alacağın malik
tarafından kabul edilmiş veya mahkemece
karara bağlanmış olması şarttır. Malik yeterli
güvence gösterirse tescil istenemez.”
Yüklenicinin İşsahibi Adına İşi Başkasına Bı-
rakması: Yüklenicinin işsahibi adına işi başkasına
bırakması için işsahibinin rızası gerekir. Yüklenici,
iş sahibinin rızası olmaksızın işi işsahibi adına ve
hesabına başkasına devretmişse asıl eser sözleşmesi-
ne aykırı davranmış olur. Böyle bir durumda yetki-
siz temsil hükümleri uygulanır (TBK m. 46-47) ve
işsahibi ancak onay verdiği takdirde eser sözleşmesi
ile bağlı olur. Bu şekilde eser meydana getirme bor-
cunu devreden yüklenicinin, bu devirden doğan
sorumluluğuna vekâlet sözleşmesinde işin üçün-
cü kişiye gördürülmesine ilişkin hükümler (TBK
507/I) kıyasen uygulanacaktır. Buna göre işsahibi-
nin işi devralan yükleniciye karşı doğrudan talep
hakkının bulunacağı kabul edilmelidir.
Araç, Gereç ve Malzeme Sağlama
Borcu
Eser sözleşmesinde aksine adet ve anlaşma ol-
madığı sürece yüklenici, eserin meydana getiril-
mesi için kullanılacak araç ve gereçleri sağlamakla
yükümlüdür (TBK m. 471/son). Kural gereği mal-
zeme yüklenici tarafından sağlanmışsa yüklenici,
bu malzemenin ayıplı olması durumunda iş sahi-
bine karşı satıcı gibi sorumlu olur (TBK m. 472/I).
Kanunkoyucu burada yüklenici tarafından sağ-
lanan malzemenin ayıplı olması sebebiyle eserin
ayıplı olduğu durumları, eser sözleşmesinde ayıp-
tan doğan sorumluluktan ayırmış; satış sözleşme-
8
sinde satıcının ayıptan sorumluluğu hükümlerine
bağlamıştır. Yüklenici; araç, gereç ve malzeme sağ-
lamaya ilişkin borçlarına aykırı davranışlarından
dolayı TBK m. 112 vd. hükümlerine göre ve borç-
lu temerrüdü gereğince sorumludur.
Eser sözleşmesinin konusu bir inşaat ise arsa, mal-
zeme kavramına dahil değildir. Yüklenici, arsayı sağ-
lamışsa taşınmaz satışına ilişkin hükümler uygulanır.
Eser sözleşmesinde taraflar, malzemenin işsahibi
tarafından sağlanmasını kararlaştırabilirler. Bu du-
rumda yüklenici, “malzemeleri gereken özeni göstere-
rek kullanmakla ve bundan dolayı hesap ve artanı geri
vermekle yükümlüdür. (TBK m. 472/II)” Hesap ver-
me hakkında vekilin hesap verme yükümlülüğüne
ilişkin hükümler (TBK m. 508) kıyasen uygulanır.
Yüklenicinin Sadakat Borcu
Yüklenicinin sadakat borcu, TBK m. 471/I hük-
münde düzenlenmiştir. İlgili hükme göre, “yükleni-
ci, üstlendiği edimleri işsahibinin haklı menfaatlerini
gözeterek, sadakat ve özenle ifa etmek zorundadır.”
Sadakat borcunun iki temel görünümü vardır:
• TBK m. 472/II’ye göre malzeme işsahibi
tarafından sağlanmışsa yüklenici, onları ge-
reken özeni göstererek kullanmakla ve bun-
dan dolayı hesap ve artanı geri vermekle
yükümlüdür.
• TBK m. 472/son’a göre eser meydana ge-
tirilirken işsahibinin sağladığı malzemenin
veya eserin yapılması için gösterdiği yerin
ayıplı olduğu anlaşılır veya eserin gereği gibi
ya da zamanında meydana getirilmesini
tehlikeye düşürecek başka bir durum ortaya
çıkarsa yüklenici bu durumu hemen işsa-
hibine bildirmek zorundadır. Bildirmezse
doğacak zarardan sorumlu olacaktır.
Yüklenicinin ihbar yükümlülüğünü düzenleyen
TBK m. 476 ve m. 483 hükümleri de sadakat bor-
cuna dahil sayılabilir. Eser sözleşmesinde de vekâlet
sözleşmesindeki gibi yüklenicinin sır saklama yü-
kümlülüğü bulunduğu kabul edilmelidir.
Sadakat borcuna aykırı davranan yüklenici, bu
davranışı sonucu bir kâr elde etmişse TBK m. 530
(vekâletsiz işgörme) hükmü kıyasen uygulanarak
işsahibi kârın kendisine verilmesini isteyebilir. Eser
henüz tamamlanmadan yüklenicinin sadakat bor-
cuna aykırı davrandığı anlaşılırsa işsahibi, TBK m.
484 veya m. 473/II ile birlikte TBK m. 125’e daya-
narak sözleşmeden dönebilir.
191
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
Yüklenicinin Özen Borcu
TBK m. 471/II hükmüne göre, “yüklenicinin
özen borcundan doğan sorumluluğunun belirlenme-
sinde benzer alandaki işleri üstlenen basiretli bir yük-
lenicinin göstermesi gereken mesleki ve teknik kural-
lara uygun davranışı esas alınır.” Yüklenicinin özen
borcunun kapsamını belirlemede, önce sözleşme
hükümleri sonra da kanuni düzenlemeler göz önü-
ne alınacaktır.
Yüklenici, tecrübeli ve uzman kimsenin gözetece-
ği teknik ve sanat kurallarına riayet etmelidir. Yükle-
nicinin üzerine aldığı iş için gerekli uzmanlığa sahip
olmaması ve işin ifasında uzmanlara danışmaması,
özen borcunun ihlali niteliğinde olacaktır. Örneğin;
eseri teslim ederken nasıl kullanılacağı hakkında iş-
sahibini aydınlatmak özen yükümlülüğüne dahildir.
Örneğin iş yeri güvenlik önlemlerine ilişkin kuralla-
ra uyulmaması özen yükümlülüğüne aykırılık olur.
Özensizlik ayıba yol açmışsa özel hüküm bulunan
ayıba karşı tekeffül hükümleri öncelikle uygulanır.
Yüklenicinin özen borcunu ihlal etmesi duru-
munda işsahibi;
• TBK m. 112 vd. hükümleri çerçevesinde
tazminat isteyebilir.
veya
• TBK 473/II’deki imkânı kullanabilir. TBK
m. 473/II gereği, işin yapılması esnasında
eserin ayıplı veya sözleşmeye aykırı meyda-
na geleceği açıkça belli ise ve bu durumda
yüklenicinin kusuru var ise,
1. İşsahibi yükleniciye belli bir süre vererek
sonuç alamadığı takdirde işi başkasına dü-
zelttireceğini ihtar eder,
2. Süre bitiminde ister genel hükümlere göre se-
çimlik haklarını kullanır (TBK m. 123 vd.)
ya da isterse işi üçüncü bir kişiye yaptırır.
Yüklenicinin Genel İhbar
Yükümlülüğü
TBK m. 472/son hükmüne göre, “eser meydana
getirilirken, işsahibinin sağladığı malzemenin veya
eserin yapılması için gösterdiği yerin ayıplı olduğu an-
laşılır veya eserin gereği gibi ya da zamanında meyda-
na getirilmesini tehlikeye düşürecek başka bir durum
ortaya çıkarsa, yüklenici bu durumu hemen işsahibi-
ne bildirmek zorundadır; bildirmezse bundan doğa-
cak sonuçlardan sorumlu olur.” Örneğin yüklenici,
eserin yaklaşık maliyet tahminlerini aşırı derecede
192
aşacak bir fiyata mal olacağını fark etmiş ise (TBK
m. 482/I) bunu işsahibine bildirmekle yükümlü-
dür. Bu borcunu ihlal eden yüklenici, TBK m. 112
vd. hükümlere göre sorumlu olur.
Yüklenicinin İşe Zamanında Başlama
ve Devam Etme Borcu
Taraflar, sözleşmede eserin teslimi için bir süre
kararlaştırmış veya kararlaştırmamış olabilirler.
Yüklenicinin işe zamanında başlama ve devam
etme borcunun sonuçları, bu iki ihtimale göre
farklılaşacaktır.
Teslim süresi belli olmayan işlerde; TBK m. 90
gereği, eserin teslimi için belli bir süre kararlaştırıl-
mamış ve işin niteliğinden böyle bir süre çıkarıla-
mıyor ise sözleşme yapılır yapılmaz işe başlanması
gerekir. Aksi hâlde işsahibi, yükleniciyi temerrüde
düşürerek TBK m. 125 gereği seçimlik haklarını
kullanabilir. Yüklenici, işi benzer nitelikteki işlere
nazaran normal tempoda yürütmüyorsa işsahibi
yine borçluyu temerrüde düşürerek seçimlik hak-
larını kullanabilir. Çalışma temposu belirlenirken
işin niteliği, yüklenicinin işsahibince bilinmesi
gereken mesleki yetenekleri ve nitelikleri de göz
önünde tutulur.
dikkat
TBK m. 125/I-II “Temerrüde düşen borç-
lu, verilen süre içinde, borcunu ifa etmemiş-
se veya süre verilmesini gerektirmeyen bir
durum söz konusu ise alacaklı, her zaman
borcun ifasını ve gecikme sebebiyle tazminat
isteme hakkına sahiptir.
Alacaklı, ayrıca borcun ifasından ve gecikme
tazminatı isteme hakkından vazgeçtiğini he-
men bildirerek, borcun ifa edilmemesinden
doğan zararın giderilmesini isteyebilir veya
sözleşmeden dönebilir.”
Teslim süresi belli işlerde ise TBK m. 473/I
hükmüne göre yüklenicinin işe zamanında başla-
maması veya sözleşme hükümlerine aykırı olarak
işi geciktirmesi ya da işsahibine yüklenemeyecek
bir sebeple ortaya çıkan gecikme yüzünden işi ka-
rarlaştırılan tarihte bitiremeyeceği anlaşılırsa işsahi-
bi, teslim için belirlenen günü beklemek zorunda
olmadan sözleşmeden dönebilecektir.

Borçlar Hukuku
TBK m. 473/I hükmünün uygulanabilmesi
için;
• Yüklenicinin sözleşme konusu işe başla-
makta gecikmesi,
• Yüklenicinin işgörme faaliyetlerini yavaş
yürütmesi ve ertelemesi,
• Yüklenicinin sözleşme konusu eseri tamam-
lamasını kararlaştırılan tarihe yetiştiremeye-
ceğinin anlaşılması veya
• Eser tamamlandığında ayıplı veya sözleş-
meye aykırı şekilde olacağının belli olma-
sına rağmen üçüncü kişiye yaptırılmasının
mümkün olmaması gerekir.
Yüklenicinin Meydana Getirdiği Eseri
Teslim Borcu
Yüklenicinin eseri teslim borcunda ifa yeri ve ifa
zamanı genel hükümlere göre tespit edilir (TBK m.
89-90). Yüklenicinin teslim borcunda temerrüde
düşmesine TBK m. 117-119 ve karşılıklı sözleşme-
lerde TBK m. 123-125 uygulanır.
Yüklenicinin, teslim tarihinin gelmesine rağ-
men borcuna objektif olarak aykırı şekilde eseri
tamamlamamış veya tamamlanmış eseri henüz
teslim etmemiş olması durumunda kural olarak iş
sahibinin ona teslim borcunu yerine getirmesi için
ihtarda bulunması ile yüklenici temerrüde düşer.
TBK m. 117/II’ye göre ihtara gerek olmaksızın
yüklenicinin temerrüde düşeceği hâllerde, eserin
teslim edileceği günün gelmesiyle yüklenici temer-
rüde düşecektir. Temerrüde düşen yüklenici, eğer
temerrüde düşmede kusurlu ise TBK m. 119/I ge-
reği beklenmedik hâl sebebiyle doğacak zarardan
sorumlu olacaktır. İş sahibi, bu takdirde TBK m.
123 gereği süre vererek TBK m. 125’te yer alan
haklardan yararlanabilir.
Yüklenicinin Ayıp Sebebiyle
Sorumluluğu
Yüklenicinin ayıptan dolayı sorumluluğunun
doğması için birtakım şartların gerçekleşmesi ge-
reklidir.
Öncelikle, eser teslim edilmiş olmalıdır. Tes-
lim konusu olan eser, ayıplı olarak teslim edilmiş
olmalıdır. Ayıp, sözleşmede kararlaştırılan veya
eserde bulunması gerekli olan niteliğin eksikliğidir.
Eserdeki ayıbın gizli olması gerekir. TBK m. 477/I
8
hükmü uyarınca eserin teslim alınması ve usulüne
göre gözden geçirilmesi esnasında görünen ayıplar
açık, görülmeyenler gizlidir. Açık ayıp söz konusu
ise işsahibi çekincesiz olarak eseri teslim aldığında
eseri ayıplı hâliyle kabul etmiş sayılır. Gizli ayıplar
bakımından ise yüklenicinin ayıptan sorumluluğu
devam eder. Yüklenicinin kasten gizlediği ayıplar
bakımından da sorumluluğu devam edecektir.
Eserdeki ayıbın tam önemli ayıp olması ge-
rekmez. Tam önemli ayıp, eseri kullanılamaz ve
kabule zorlayamaz hâle getiren ayıplardır. Satış
sözleşmesinden farklı olarak eser sözleşmesinde,
önemsiz ayıplar bile ayıptan sorumluluk hüküm-
lerinin uygulanmasına yol açar ancak Yargıtay,
eserin tamamlanmasına ve işin bitmesine rağmen
teslime engel olmayan ufak tefek ayıplar sebebiyle
işsahibinin eseri teslim almaktan kaçınamayaca-
ğı görüşündedir. Dolayısıyla işsahibinin eserdeki
ayıbı ileri sürmesi, hakkın kötüye kullanılması ni-
teliği taşımamalıdır.
dikkat
Satış sözleşmesinden farklı olarak eser
sözleşmesinde önemsiz ayıplar bile
ayıptan sorumluluk hükümlerinin uy-
gulanmasına yol açar.
Gözden Geçirme ve Bildirim Külfetleri
İşsahibinin yükleniciyi ayıptan sorumlu tut-
mak için yerine getirmesi gereken külfetler, gözden
geçirme ve bildirim külfetleri olarak adlandırılır.
TBK m. 474/I hükmüne göre, “İşsahibi, eserin tes-
liminden sonra, işlerin olağan akışına göre imkân
bulur bulmaz eseri gözden geçirmek ve ayıpları var-
sa, bunu uygun bir süre içinde yükleniciye bildirmek
zorundadır.” Ayrıca taraflardan her birine, giderini
karşılamak suretiyle eserin bilirkişi tarafından göz-
den geçirilmesini ve sonucun bir raporla belirlen-
mesini isteme hakkı verilmiştir (TBK m. 474/son).
İşsahibinin eseri gözden geçirmeyi ve yüklenici-
ye bildirimde bulunmayı ihmal etmesi durumunda
işsahibi, eseri kabul etmiş sayılır (TBK m. 477/II).
Ayıbın sonradan ortaya çıkması durumunda işsa-
hibi, gecikmeden durumu yükleniciye bildirmekle
yükümlüdür; aksi takdirde eseri ayıplı hâliyle kabul
etmiş sayılacaktır (TBK m. 477/son).
193
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
Gözden geçirme ve bildirim süresi, eserin tam
olarak teslimi anından itibaren işlemeye başlar. Ta-
raflar, sözleşmede gözden geçirme ve bildirim süre-
sini önceden tespit edebilirler ancak taraflar bunun
için çok kısa bir süre belirlemişlerse işlerin olağan
cereyanına göre gerekli olan süre uygulanacaktır.
dikkat
Gözden geçirme ve bildirim süresi,
eserin tam olarak teslimi anından
itibaren işlemeye başlar.
İşsahibinin Seçimlik Hakları Kullanma
Şartları
TBK m. 475 hükmünde, gözden geçirme ve
bildirim külfetlerini yerine getiren işsahibine, yük-
leniciye karşı kullanılmak üzere seçimlik haklar
tanınmıştır. İşsahibinin ayıptan doğan sorumluluk
çerçevesinde bu seçimlik hakları kullanabilmesi ba-
kımından birtakım şartların gerçekleşmesi gerekir.
TBK m. 476’ya göre, “eserin ayıplı olması, yük-
lenicinin açıkça yaptığı ihtara karşın, işsahibinin ver-
diği talimattan doğmuş bulunur veya herhangi bir se-
beple işsahibine yüklenebilecek olursa işsahibi, ayıptan
doğan haklarını kullanamaz.” TBK m. 477/I’e göre
eserin açıkça veya örtülü olarak kabulünden sonra
yüklenici her türlü sorumluluktan kurtulur. Gizli
olan veya kasten gizlenmiş ayıplar bakımından tes-
pit edilen ayıp derhâl yükleniciye bildirilmezse yine
eser kabul edilmiş sayılır (TBK m. 477/son).
TBK m. 478 hükmünde ayıp sebebiyle kulla-
nılacak hakların tabi olduğu zamanaşımı düzen-
lenmiştir. İlgili hükme göre, “Yüklenici ayıplı bir
eser meydana getirmişse, bu sebeple açılacak davalar,
teslim tarihinden başlayarak, taşınmaz yapılar dı-
şındaki eserlerde iki yılın; taşınmaz yapılarda ise beş
yılın ve yüklenicinin ağır kusuru varsa, ayıplı eserin
niteliğine bakılmaksızın yirmi yılın geçmesiyle zama-
naşımına uğrar.”
Hükümde öngörülen sürelerin taraflarca uzatı-
lıp kısaltılması mümkündür ancak ayıplı ifa yük-
lenicinin ağır kusurundan kaynaklanıyorsa kısalt-
maya ilişkin anlaşmalar geçersiz olacaktır. İşsahibi,
bildirim külfetini yerine getirmişse zamanaşımı sü-
relerinin geçmesine rağmen haklarını ileri sürebilir.
(TBK m. 231/I, c. son kıyasen)
194
İşsahibinin Ayıptan Doğan Seçimlik
Hakları
Eserdeki ayıp sebebiyle yüklenicinin sorumlu
olduğu hâllerde işsahibinin kullanabileceği seçim-
lik haklar, TBK m. 475 hükmünde düzenlenmiştir.
İlgili hükme göre işsahibi;
• Eser işsahibinin kullanamayacağı veya hak-
kaniyet gereği kabule zorlanamayacağı ölçü-
de ayıplı ya da sözleşme hükümlerine aynı
ölçüde aykırı olursa sözleşmeden dönme
• Eseri alıkoyup ayıp oranında bedelden indi-
rim istem.
• Aşırı bir masrafı gerektirmediği takdirde
bütün masrafları yükleniciye ait olmak üze-
re eserin ücretsiz onarılmasını isteme hak-
kına sahiptir. Ayrıca işsahibinin genel hü-
kümlere göre tazminat isteme hakkı vardır.
İşsahibinin sözleşmeden dönmesi durumunda
tarafların alacakları karşılıklı olarak sona erer; daha
önce yerine getirilmiş edimler bakımından ise geri
verme yükümlülükleri doğar.
Seçimlik haklar, tek taraflı irade açıklamasıyla
kullanılır. Eserin, işsahibinin taşınmazı üzerinde
yapılmış olması durumunda sökülüp kaldırılması
aşırı zarar doğuracaksa işsahibi, sözleşmeden dön-
me hakkını kullanamaz (TBK m. 475/son).
İşsahibi, eserde bulunan ayıbın veya sözleşmeye
aykırılığın sözleşmeden dönmesini haklı gösterecek
bir ağırlık taşımaması durumunda eseri alıkoyup
ayıp oranında bedelden indirim isteme yoluna gide-
bilir (TBK md. 475/I b. 2). Bu hakkın kullanılma-
sı için eserin tamamen değersiz olmaması gerekir.
Eserin hiçbir değeri olmaması durumunda sözleş-
meden dönme yolu seçilmelidir. İndirim tutarının
eserin bedeline eşit olması durumunda da sözleş-
meden dönme yolunun seçilmesi gerekir.
Eserdeki ayıp veya sözleşmeye aykırılık, işsa-
hibinin sözleşmeden dönmesini haklı gösterecek
ağırlıkta değilse işsahibi, “aşırı bir masraf gerektir-
mediği takdirde, bütün masrafları yükleniciye ait ol-
mak üzere, eserin ücretsiz onarılmasını isteme” hak-
kına sahiptir (TBK md. 475/I b. 3).
İşsahibinin Borçları ve Özellikle
İşsahibinin Ücret Ödeme Borcu
İşsahibinin borçları; işsahibinin malzemeyi sağ-
lama borcu, işsahibinin verdiği malzemenin veya
tamir edilecek şeyin kendisince bilinen ve yükle-

Borçlar Hukuku
nicinin gözüne çarpmayacak tehlikeli veya işi etki-
leyecek diğer niteliklerinden yükleniciyi haberdar
etme borcu, teknik anlamda borç olmamakla be-
raber gözden geçirme ve bildirim külfeti ve ücret
ödeme borcudur.
TBK m. 472/son: işsahibinin malzemeyi sağla-
ma borcu
Eser sözleşmesinde ücret miktarı, taraflarca gö-
türü olarak veya yaklaşık olarak belirlenebileceği
gibi sözleşmede hiç belirlenmemiş de olabilir. Bu
durumların her birine, kanun koyucu farklı sonuç-
lar bağlamıştır.
Ücretin Sözleşmede Belirlenmemesi
Eser sözleşmesinde ücret miktarı, taraflarca
sözleşmede belirlenmemişse TBK m. 481’e göre,
“..bedel, yapıldığı yer ve zamanda eserin değerine ve
yüklenicinin giderine bakılarak belirlenir.” Yapılan iş
karşılığı ücret ödenip ödenmeyeceği tartışmalı ise
hizmet sözleşmesine ilişkin TBK m. 394/II kıyasen
uygulanarak o işin ancak ücret karşılığı yapılan iş-
lerden olup olmadığına bakılarak karar verilmelidir.
Ücret miktarı, taraflarca sözleşmede belirlen-
memişse ücretin belirlenmesinde öncelikle eserin
değerine bakılır. Bunun için eserin teslim edilmesi
anındaki rayiç değerler dikkate alınır. Yüklenicinin
bu işle elde edeceği mutad kâr da değer belirlenir-
ken hesaba katılır. Yüklenicinin gideri de fiilen ya-
pılan giderler, yüklenicinin sözleşmede kararlaştırı-
lan eseri meydana getirmek için sağladığı malzeme
için giriştiği harcamalar, başvurduğu yardımcı ki-
şilere ve alt yüklenicilere fiilen ödediği ücret, yük-
lenicinin işte kullandığı araç gereçler için yaptığı
harcamalar toplanarak hesaplanır. Harcamalar he-
saplanırken bunların fiilen yapıldıkları zamandaki
tutar göz önüne alınır.
Ücretin Sözleşmede Götürü Olarak
Belirlenmesi
Ücret miktarı sözleşmede götürü olarak belir-
lenmişse, TBK m. 480/I’e göre, “yüklenici, eseri o
bedelle meydana getirmekle yükümlüdür. Eser ön-
görülenden fazla emek ve masrafı gerektirmiş olsa
bile yüklenici, belirlenen bedelin arttırılmasını is-
teyemez.” Ayrıca eser, öngörülenden az emek ve
masrafı gerektirmiş olsa bile işsahibi, belirlenen
bedelin tamamını ödemekle yükümlüdür (TBK
m. 480/son).
8
Ücretin götürü olarak tespit edilmesi, eser be-
delinin önceden ve kesin olarak tespiti demektir.
Ücret toptan bir rakam olabileceği gibi birim fiyat
üzerinden hesaplanacak bir rakam da olabilir. Üc-
ret olarak para değil de bir şeyin verilmesi karar-
laştırılmışsa yine ücretin götürü olarak tespiti söz
konusudur.
Sözleşmede ücret götürü olarak belirlenmiş ve
başlangıçta öngörülemeyen durumlar sebebiyle
eser götürü bedelle yapılamayacak hâle gelirse veya
son derece güçleşirse yüklenici, hâkimden sözleş-
menin yeni koşullara uyarlanmasını isteyebilir. Bu
mümkün olmadığı veya karşı taraftan beklenmedi-
ği takdirde yüklenici, sözleşmeden dönebilir (TBK
m. 480/II). Bunun için, kişisel olmayı aşan, bir
memleketin tüm fertlerini kapsayan genel ve sü-
rekli nitelikte bir olay olmalıdır.
Ücretin Sözleşmede Yaklaşık Olarak
Belirlenmesi
Ücret miktarının sözleşmede yaklaşık olarak
belirlenmiş olması durumunda ise TBK m. 481’e
göre, “eserin bedeli yaklaşık olarak belirlenmişse
bedel, yapıldığı yer ve zamanda eserin değerine ve
yüklenicinin giderine bakılarak belirlenir.” Yakla-
şık ücrette, ücretin aşırı olmayan derecede üstüne
çıkılmasının rizikosuna işsahibi katlanacaktır. Üc-
retin yaklaşık olarak tespit edildiği, taraflarca be-
lirlenebileceği gibi işin niteliğinden de anlaşılabilir.
Yaklaşık ücreti yüklenici tahmin edebilir. Burada
yüklenici, dürüstlük kuralı ya da özen borcu çerçe-
vesinde gerekli özeni göstererek tahmin yapmalıdır.
Aksi hâlde sözleşmeye aykırılık ya da culpa in cont-
rahendo sorumluluğu doğabilir.
Ücretin Ödenme Zamanı ve Tabi
Olduğu Zamanaşımı
TBK m. 479’a göre “İşsahibinin bedel ödeme
borcu, eserin teslimi anında muaccel olur” (f. 1).
“Eserin parça parça teslim edilmesi kararlaştırılmış ve
bedel parçalara göre belirlenmişse, her parçanın bede-
li onun teslimi anında muaccel olur.” (f. son).
Eser sözleşmesinde kural olarak önce iş yapılır
sonra bedel ödenir ancak taraflar bu kuralın aksini
kararlaştırabilirler.
Eser sözleşmesinde ücretin ödeme yeri, taraf-
ların “Açık veya örtülü iradelerine göre belirlenir.
Aksine bir anlaşma yoksa… alacaklının ödeme za-
195
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
manındaki yerleşim yerinde” ödenir. (TBK m. 89/1
b. 1). Yüklenicinin ücret alacağı, muaccel olduğu
günden itibaren beş yıl geçmekle zamanaşımına
uğrar (TBK m. 147 b. 6).
dikkat
Yüklenicinin ücret alacağı, muaccel ol-
duğu günden itibaren beş yıl geçmekle
zamanaşımına uğrar.
İşsahibinin Ücret Ödeme Borcunu
Ödemede Temerrüdü
İşahibi bedel ödeme borcunda temerrüde dü-
şerse;
1) Yüklenici, TBK m. 125’teki seçimlik hakla-
rını kullanabilir.
2) Yüklenici, ödemezlik def ’i imkanını kulla-
nabilir (TBK m. 97).
dikkat
TMK m. 97 İfada Sıra başlığını taşır.
Anılan hüküm şu şekildedir. “Karşılıklı
borç yükleyen bir sözleşmenin ifası istemin-
de bulunan tarafın, sözleşmenin koşulları-
na ve özelliklerine göre daha sonra ifa etme
hakkı olmadıkça, kendi borcunu ifa etmiş
ya da ifasını önermiş olması gerekir.”
TBK m. 479/II’ye göre kısmi teslimlerde kıs-
mi ödemenin yapılması gerektiği, sözleşmede belli
zamanlarda yükleniciye avanslar ödenmesinin ka-
rarlaştırıldığı hâllerde yüklenici, bu kısmi ödeme
veya avanslardan birinin yerine getirilmemesi du-
rumunda sonraki teslimlerden veya işe devamdan
kaçınabilir. İşe devamdan kaçınmanın yol açtığı
zarara işsahibi katlanmalı ve yüklenicinin zararını
kusurlu olarak temerrüde düşmüş olan işsahibi taz-
min etmelidir ancak işin bırakılması, ödenmemiş
ücretin tutarına göre orantısız bir önlem olarak
kendini gösteriyorsa hakkın kötüye kullanılması
niteliğini taşır ve yüklenici, bu yola gitmenin yol
açtığı zararlardan sorumlu olur.
196
Eser Sözleşmesinin Sona Ermesi
Eser sözleşmesini taraflar aralarında anlaşarak
sona erdirebileceği gibi kanunda öngörülen diğer
sebeplerle de sözleşme sona erebilir.
Tarafların Anlaşması (İkale) ile Sona
Erme
Sözleşmenin anlaşma ile sona ermesinde, taraf-
lar arasındaki anlaşmada bir açıklık yoksa sözleş-
menin ortadan kaldırılmasına kadar yapılmış olan
işin bedeli ve ayrıca tazminatın ödenip ödenme-
yeceği hususları, dürüstlük kuralına göre veya ta-
rafların varsayılan iradelerine göre yorumlanarak
belirlenmelidir.
İşe daha önce başlanmışsa kural olarak anlaşma
ile sona erdirmenin ileriye etkili sonuç doğuracağı
kabul edilmelidir. Aynı şekilde aksine anlaşma ol-
madıkça, tarafların böyle bir sona erdirmenin yol
açtığı zararları için tazminat isteyemeyecekleri ka-
bul olunmalıdır.
Yaklaşık Keşif Bedelinin Aşılması
Sebebiyle Sözleşmeden Dönme
TBK m. 482/I’e göre, “başlangıçta yaklaşık ola-
rak belirlenen bedelin, işsahibinin kusuru olmaksızın
aşırı ölçüde aşılacağı anlaşılırsa işsahibi, eser henüz
tamamlanmadan veya tamamlandıktan sonra söz-
leşmeden dönebilir.” Bu durumda eser, işsahibinin
arsası üzerine yapılıyorsa işsahibi, bedelden uygun
bir miktarın indirilmesini isteyebilir veya eser he-
nüz tamamlanmamışsa, yükleniciyi işe devamdan
alıkoyarak, tamamlanan kısım için hakkaniyete uy-
gun bir bedel ödemek suretiyle sözleşmeyi feshede-
bilir (TBK m. 482/II).
İşsahibinin Tam Tazminat Karşılığında Sözleş-
meyi Feshetmesi (3. Düzey Başlık)
TBK m. 484’e göre, “işsahibi, eserin tamam-
lanmasından önce yapılmış olan kısmın karşılığını
ödemek ve yüklenicinin bütün zararlarını gidermek
koşuluyla sözleşmeyi feshedebilir.”
Tam tazminat karşılığında sözleşmenin feshe-
dilebilmesi için eser tamamlanmamış olmalıdır.
İşsahibi, sözleşmeyi feshettiğini yükleniciye bildirir
ve yüklenicinin yaptığı kısmın bedelini vererek ve
uğradığı zararın tamamını tazmin ederek sözleşme-
yi sona erdirebilir.
 8
Borçlar Hukuku

Bitmiş ve borç tamamen ifa edilmiş olsaydı yüklenicinin alacağı sözleşmedeki tam bedelden, işin yarıda
kesilmesi sayesinde yapmaktan kurtulduğu masraflar, serbest kalması sayesinde başka işten elde ettiği ka-
zançlar veya başka bir iş yapmaktan kasten kaçındığı için kaçırdığı kazançlar düşülerek hesaplanır.

İşsahibi Yüzünden İfanın İmkansızlaşması

Eserin tamamlanmasının, işsahibi ile ilgili beklenmedik olay dolayısıyla imkânsızlaşması durumun-
da yüklenici, yaptığı işin değerini ve bu değere girmeyen giderlerini isteyebilir (TBK m. 485/I). İfa
imkânsızlığının ortaya çıkmasında işsahibi kusurlu olması hâlinde, yüklenicinin ayrıca tazminat isteme
hakkı vardır (TBK m. 485/II).

Yüklenicinin Ölümü veya Yeteneğini Kaybetmesi

Yüklenicinin kişisel özellikleri göz önünde tutularak yapılan eser sözleşmelerinde, yüklenici ölür veya
kusuru olmadan eseri tamamlama yeteneğini kaybederse sözleşme, kendiliğinden sona erer. Böyle bir du-
rumda işsahibi, eserin tamamlanan kısmı yararlanılabilecek hâlde ise onu kabul etmek ve karşılığını ver-
mek zorundadır (TBK m. 486).

Öğrenme Çıktısı
1 Eser sözleşmesini tanımlayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Eser sözleşmesinde eserin

ayıplı olması hâlinde işsahi- Eser sözleşmesi ile vekâlet Eser sözleşmesine konu edi-
binin ayıptan doğan seçim- sözleşmesi arasındaki ilişki- lemeyecek edimlere örnek
lik hakları nelerdir? Açıkla- yi değerlendiriniz. veriniz.
yınız.

VEKÂLET SÖZLEŞMESİ
Vekâlet sözleşmesinde vekil, vekâlet verenin bir işini görmeyi veya işlemini yapmayı üstlenmektedir.
Vekil, sözleşmede kararlaştırılmışsa veya teamül gereği ücrete hak kazanır.

Vekâlet Sözleşmesinin Unsurları

Vekâlet sözleşmesinin, sözleşmenin varlığı açısından zorunlu olan unsurları yanında bazı durumlarda
gerçekleşen unsurları da mevcuttur.

Zorunlu Unsurlar
Vekilin vekâlet verene karşı iş görme borcu altına girmesi, vekâlet sözleşmesinin zorunlu unsurlarından
biridir. Vekilin iş görme borcunun kapsamına şunlar girer:
• Maddi fiiller (hekimin hastasını muayenesi, hukukçunun mütalaa vermesi vs.)
• Hukuki işlemler (taşınır/taşınmaz satışı vs.)
• Hukuki işlem benzeri fiiller (ihtar, mehil tayini vs.)

197
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
Vekâlet sözleşmesinin unsurlarından bir diğe-
ri, iş görmenin kanunla düzenlenmiş başka bir iş
görme sözleşmesi çeşidinin konusunu oluşturma-
masıdır. TBK m. 502/II hükmüne göre, “vekâlete
ilişkin hükümler, niteliklerine uygun düştüğü ölçüde,
bu Kanunda düzenlenmemiş olan işgörme sözleşmele-
rine de uygulanır.” Hükümle beraber, yapılan bir iş
görme sözleşmesinde TBK’deki iş görme sözleşmesi
tiplerinin unsurlarından biri eksik ise veya yapılan
sözleşme bu tiplere uymuyorsa sözleşmeye vekâlet
hükümleri uygulanacaktır ancak sözleşme, TBK’de
düzenlenen diğer iş görme sözleşmesi tiplerinden
birini oluşturuyorsa böyle bir durumda vekâlet hü-
kümleri uygulanmayacaktır.
Vekâlet sözleşmesinin unsurlarından biri de iş
görmenin başkasının menfaatine ve iradesine uy-
gun olarak yapılması ve iş görmede zaman kaydına
bağlı olunmamasıdır. Vekil, vekâlet sözleşmesinde
sadece kendi çıkarına göre hareket etmez; başkası-
nın çıkarına göre de hareket eder.
Vekâlet sözleşmesinde vekil, iş görmeden başa-
rılı bir sonuç elde edilememesi tehlikesini taşıma-
maktadır. Diğer bir deyişle vekil, bir sonuca ulaş-
mak için belli bir yönde iş görmekte ancak gerekli
özeni göstermesine rağmen elde edemediği sonuç-
tan sorumlu olmamaktadır. Vekâlet sözleşmesi, bu
özelliği ile eser sözleşmesinden ayrılmaktadır.
dikkat
Vekil gerekli özeni göstermesine rağ-
men elde edemediği sonuçtan sorum-
lu değildir.
Zorunlu Olup Olmadığı Durumlara
Göre Değişen Unsurlar
TBK m. 502/f. son’a göre ücret, vekâlet söz-
leşmesi için zorunlu bir unsur değildir ancak söz-
leşmede aksi kararlaştırılmışsa veya teamül gereği
ücret istenebilecekse veya özel kanunlarla öngörül-
müşse vekil, ücret isteyebilecektir. Vekilin teamül
gereği ücret isteyebilmesine örnek olarak vekilin
serbest meslek erbabı olduğu mimarlık, mühendis-
lik, hekimlik hâlleri verilebilir. Ayrıca vekâlet TMK
550/c.son’a göre vasiyeti yerine getirme görevlisi
hizmetinin karşılığında uygun bir ücret isteyebile-
cektir. Bu da vekilin kanundan doğan ücret isteme
hakkına örnektir.
198
dikkat
Vasiyeti yerine getirme görevlisi TMK m. 550 vd.
düzenlenmiştir. TMK m. 552’de vasiyeti tenfiz
görevlisinin görevleri şu şekilde sayılmıştır. “Miras-
bırakan, tasarrufunda aksini öngörmüş veya sınırlı
bir görev vermiş olmadıkça vasiyeti yerine getirme
görevlisi, mirasbırakanın son arzularının yerine geti-
rilmesi için gerekli bütün işlemleri yapmakla görevli
ve yetkilidir.
Vasiyeti yerine getirme görevlisi, özellikle;
1. Göreve başladıktan sonra gecikmeksizin tere-
kedeki malların, hakların ve borçların listesini
düzenler. Liste düzenlenirken olanak varsa mi-
rasçılar hazır bulundurulur.
2. Terekeyi yönetir ve yönetimin gerektirdiği öl-
çüde tereke mallarının zilyetliğinin kendisine
devrini ister.
3. Tereke alacaklarını tahsil eder, borçlarını öder.
4. Vasiyetleri yerine getirir.
5. Terekenin paylaşılması için plân hazırlar.
6. Tereke ile ilgili dava ve takiplerde miras ortak-
lığını temsil eder. Mirasçılar tarafından açılmış
davalardan görevi ile ilgili olanlara müdahil
olarak katılabilir.
7. Açtığı veya aleyhine açılan davalar ile yapılan
takipleri mirasçılara bildirir.”
Vekilin, vekâlet verene karşı nisbi bir bağımsız-
lığının bulunduğu doktrinde ifade ve kabul edil-
mektedir. Vekilin bu nisbi bağımsızlığı, vekâlet
verenin menfaatine belli bir sonuca varmak için iş
görürken amacına erişmek için belli ölçüde karar
verme mecburiyetinde bulunmasının sonucudur;
özel uzmanlığı gerektiren işlerde bu bağımsızlık,
genellikle daha geniş ölçüde olacaktır. Vekâlet ve-
renin talimatları, vekilin bağımsızlığının sınırını
çizmektedir.
Vekil, vekâlet ilişkisini her zaman tek taraflı
olarak sona erdirebilir (TBK m. 512). Bu husus,
doktrinde hâkim görüş tarafından vekâletin bir
unsuru olarak kabul edilmektedir ancak bu un-
sur olmadan da vekâlet sözleşmesinin var olabi-
leceğini söylenebilir. Örneğin taşınmazın idaresi,
roman yazma, reklam kampanyası yapma gibi iş
görmeler, vekâlet olarak nitelendirilmelerine kar-
şın ancak önemli sebepler mevcutsa feshedilebi-
lecektir.

Borçlar Hukuku
Vekâlet Sözleşmesinin Hukuki Niteliği
ve Özellikleri
Vekâlet sözleşmesi, prensip itibarıyla tek tarafa
borç yükleyen bir sözleşmedir. Vekâlet verenin üc-
ret ödeme borcu altında bulunduğu durumlarda
ise vekâlet sözleşmesi tam iki tarafa borç yükleyen
sözleşme hâline gelir. Vekâlet sözleşmesi, niteliği iti-
barıyla iş görme borcu doğuran sözleşmelerdendir.
Vekâlet sözleşmesi, kural olarak şekle tabi değil-
dir. Şekle bağlı bir hukuki muamelenin yapılması
için verilen vekâletin de şekilsiz olarak verilmesi
mümkündür ancak bazı özel vekâlet çeşitlerinin
geçerliliği kanun hükümleriyle şekle bağlanmıştır.
Örneğin; “taşınmazlar konusundaki simsarlık söz-
leşmesi, yazılı şekilde yapılmadıkça geçerli olmaz.”
(TBK m. 520/III).
Vekâletin Kapsamı
Vekâletin kapsamı, TBK m. 504 hükmünde
düzenlenmiştir. İlgili hükme göre sözleşmede açık-
ça gösterilmemişse bu kapsam, görülecek işin nite-
liğine göre belirlenecektir (f. I). Vekâletin kapsamı-
na göre vekâletler iki kısımda incelenebilir: genel
vekâlet ve özel vekâlet.
Genel Vekâlet
TBK m. 504/II’ye göre “vekâlet, özellikle vekilin
üstlendiği işin görülmesi için gerekli hukuki işlemle-
rin yapılması yetkisini de kapsar.”
Genel vekâlet, hukuki işlemlere ilişkin vekâletin
her türlü işlemin veya bir grup işlemin yapılmasına
ilişkin olarak verilmesidir. Bu genel vekâlet, kural
olarak vekilin üstlendiği işin görülmesi için gerekli
hukuki işlemlerin yapılması yetkisini kapsar. Ör-
neğin bir malvarlığının idaresi için zorunlu fiilleri
yapma yetkisi verir.
Vekil, doğrudan temsilci olsa da dolaylı temsilci
olsa da vekâletin kapsamı aynı kurallar çerçevesin-
de belirlenir. Şöyle ki;
• Vekâletin kapsamı, sözleşmede taraflarca
açıkça belirlenebilir (m. 504/I).
• Vekâletin kapsamı, sözleşmede belli edil-
mediyse ilişkili olduğu işin niteliğine göre
belirlenecektir (m. 504/I).
• Vekâlet, üstlenilen işin yapılması için zorun-
lu hukuki muameleleri yapma yetkisini içerir
(m. 504/II–sadece hukuki işlemlerde).
8
• Vekâlet veren, daha sonra vereceği talimat-
larla yukarıdaki üç kural çerçevesinde kap-
samı belirlenen vekâleti, genişletebilir (ve-
kilin muvafakatiyle), daraltabilir hatta her
an vekili azledebilir.
Özel Vekâlet
Özel vekâlet verilmesini gerektiren durumlar,
TBK m. 504/son’da belirtilmiştir. İlgili hükme
göre “vekil, özel olarak yetkili kılınmadıkça dava
açamaz, sulh olamaz, hakeme başvuramaz, iflas, ifla-
sın ertelenmesi ve konkordato talep edemez, kambiyo
taahhüdünde bulunamaz, bağışlama yapamaz, kefil
olamaz, taşınmazı devredemez ve bir hak ile sınır-
landıramaz.”
Özel vekâlet aranan durumlarda bu yetki açıkça
verilmelidir. Dolayısıyla özel yetki gerektiren bir işle-
mi yapma hususunda özel yetkiye sahip olmayan bir
vekilin, bu işlemleri yapma borcunun bulunmadığı
sonucuna varılabilecektir ancak vekilin özel yetkisi
olmamasına rağmen muameleyi yapması durumun-
da, vekâlet veren muameleyi isterse onaylayabilir.
Doğrudan temsilci sıfatıyla hukuki muamele
yapan vekil, vekâletinin sınırlarını aşmışsa o dış
ilişkide yetkisiz temsilci durumundadır.
Vekâlet Sözleşmesinde Vekilin
Borçları
Vekâlet sözleşmesinde vekilin borçları, vekâletin
sınırları içinde iş görme borcu, vekilin sadakat ve
sır saklama borcu, vekilin hesap verme borcu, ve-
kilin vekâlet ilişkisi çerçevesinde aldıklarını verme
borcu olarak sayılabilir.
Vekilin Vekâletinin Sınırları İçinde İş
Görme Borcu
Vekil, iş görme borcunu hiç ifa etmeyebileceği
gibi gereği gibi de ifa etmeyebilir. Bu durumda ve-
kilin yapma borcunun zorla ifasının istenip istene-
meyeceği meselesi ortaya çıkar. Doktrinde, yapma
borçlarının ifa edilmemesi durumunda tazminat
istenebileceği kabul edilmektedir. Dolayısıyla ve-
kilin yapma borcunu ifa etmemesi durumunda da
tazminat istenmesi kabul edilebilir.
Vekilin, iş görme borcunu gereği gibi yerine ge-
tirmemesi de söz konusu olabilir. Vekilin, vekâlet
verenin talimatlarına aykırı davranması durumun-
199
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
da veya bizzat ifa borcuna aykırı hareket etmesi
hâlinde, vekilin borcunu gereği gibi yerine getir-
memesinden bahsedilir.
Vekilin, dolaylı temsilci sıfatıyla vekâletin kap-
samı içine giren hukuki işlem yapma tarzında iş
görme borcu altında olması durumunda, vekil
bu hukuki işlemi kendi hesabına yaparsa; Yarg.
7.10.1953 İBK’ye göre, “davacılar (eşleriyle) vekâlet
akdi münasebetleri mevcut olduğun u… şahit ile
ispat edebilirler. Yalnız bu münasebetin mevcudiye-
tinin ispat edilmiş olması kendilerine taşınmazların
namlarına tescilini mahkemeden talep salahiyetini
bahşetmez, ancak taahhüdü muhalif hareket etmiş
olmaktan dolayı vekile tazminat mükellefiyeti tahmil
olunabilir.”
Vekil, aynı nitelikte hukuki işlemler yapmak
üzere birden fazla kişiye karşı iş görme borcu al-
tına girmişse kanaatimizce, vekil hangi vekâlet ve-
ren hesabına hareket etme niyetiyle hukuki işlemi
yapmışsa o hukuki işlemde temsil olunan o kişi
olacaktır.
Vekilin İş Görmesinde Özen Gösterme
Borcu
Vekil; üstlenmiş olduğu iş ve hizmetleri, vekâlet
verenin haklı menfaatlerini gözetmek suretiyle sa-
dakat ve özenle yürütmek zorundadır (TBK m.
506/II). Vekilin özen borcundan doğan sorumlu-
luğu belirlerken esas alınacak olan kıstas, benzer
alanda iş ve hizmetleri üstlenen “basiretli bir vekilin
göstermesi gereken davranış”tır (TBK m. 506/son).
Vekil, iş görme borcunu yerine getirirken yönel-
diği sonucun elde edilememesinden değil sonuca
ulaşmak için yaptığı faaliyetin özenle yapılmasın-
dan sorumludur. Bir başka deyişle vekil, eser söz-
leşmesindeki gibi bir sonuç taahhüt etmemektedir.
Vekilin özen borcunu yerine getirmediğini iddia
eden vekâlet veren, bunu ispatlamakla yükümlüdür.
Vekilin İşi Bizzat Kendisinin Yapması
Borcu
TBK m. 506/I’e göre vekil, kural olarak vekâlet
borcunu bizzat ifa etmek zorundadır ancak vekâlet
veren, vekile yetki vermişse veya durumun zorunlu
koşulları ya da teamül bunu mümkün kılıyorsa ve-
kil, işi başkasına yaptırabilir.
Vekilin işi bizzat yapması borcunun iki istisnası
vardır: İkame vekâlet ve alt vekâlet.
200
Asıl vekil, vekâlet veren adına yaptığı bir söz-
leşmeyle vekâlet sözleşmesinden doğan borçların
ifasını üçüncü bir kişiye bırakmışsa böyle bir du-
rumda ikame vekâlet söz konusu olur. Bu durum-
da vekâlet ilişkisi, ikame vekil ile vekâlet veren
arasında kurulur ancak asıl vekilin sorumluluğu
devam eder.
Alt vekâlet durumunda ise vekil, kendi adına
sözleşmeden doğan iş görme borcunu tamamen/
kısmen bağımsız üçüncü bir kişiye bırakır. Alt
vekâlet, vekil ile alt vekil arasında kurulur; vekâlet
veren ile alt vekil arasında kurulmaz. Alt vekil, asıl
vekile karşı; asıl vekil de vekâlet verene karşı sorum-
lu olur. Bu durumda tarafları farklı iki sözleşmenin
varlığına rağmen vekâlet veren, vekâletin gereği gibi
ifasına ilişkin taleplerini TBK m. 507/II ve III’teki
sınırlar içinde kendi vekiline karşı ileri sürebileceği
gibi alt vekile karşı da ileri sürebilecektir.
Vekil, ikame vekâlet veya alt vekâlet şeklinde iş
görme borcunu başkasına yaptırırsa sorumluluğu;
TBK m. 507 hükmüne göre belirlenecektir. Vekil,
yetkisi dışına çıkarak işi başkasına gördürmüşse
onun fiilinden kendisi yapmış gibi sorumlu ola-
caktır (f. I). Bu durumda vekilin sorumluluğunun
doğması için yerine geçen kişinin kusuru şart de-
ğildir. Vekil, başkasına vekâlet vermeye yetkili ise
sadece seçmede ve talimat vermede gerekli özeni
göstermekle yükümlüdür (f. II). Vekâlet veren, her
iki durumda da vekilin kendi yerine koyduğu kişi-
ye karşı sahip olduğu hakları doğrudan doğruya o
kişiye karşı ileri sürebilecektir (f. III).
dikkat
Vekilin, işi bizzat yapması borcunun iki is-
tisnası vardır: İkame vekâlet ve alt vekâlet.
Vekilin İş Görmeyi Vekâlet Verenin
İradesine ve Özellikle Talimatına Uygun
Yapma Borcu
TBK m. 505/I’e göre vekilin, vekâlet verenin
açık talimatına uyma zorunluluğu vardır ancak
vekâlet verenden izin alma imkânı bulunmadı-
ğında, durumu bilseydi onun da izin vereceği açık
olan hâllerde, vekil talimattan ayrılabilecektir.
Vekâlet verenin talimatları, emredici, ihtiyari veya
yol gösterici nitelikte olabilir. Vekâlet veren, tali-

Borçlar Hukuku
mat verme hakkından kural olarak önceden feragat
edemez. Vekâlet verenin hukuka ve ahlaka aykırı
talimatları vekili bağlamaz.
Vekil, vekâlet verenin izni olmaksızın talimat-
tan ayrılırsa bundan doğan zararı karşılamadıkça
işi görmüş olsa dahi vekâlet borcunu ifa etmiş
olmaz. Maddi fiillere ilişkin vekâlette, genellikle
vekilin bir üçüncü kişiyle hukuki muamele yap-
ması söz konusu olmadığından talimata aykırı
hareketin üçüncü kişilere etkisi yoktur; vekâlet
verene etkisi ise çok defa nitelik bakımındandır.
Dolaylı temsili gerektiren vekâlette ise kural ola-
rak talimata aykırı hareket, sadece vekilin TBK
m. 505/II veya TBK m. 527/II’ye göre sorumlu
tutulmasına yol açacaktır. Vekil, vekâlet verenin
açıkça veya örtülü olarak yasaklamasına rağmen
bu işi yapmışsa ve işsahibinin yasaklaması da hu-
kuka veya ahlaka aykırı değilse işgören beklenme-
dik hâlden de sorumlu olur. İşgören, bu durumda
zararın beklenmedik hâl sonucunda gerçekleşe-
ceğini ispatlayabilirse sorumluktan kurtulabilir
(TBK m. 527/II). Doğrudan temsil yoluyla yeri-
ne getirilen vekâlette vekil, iç ilişkide talimatlarla
getirilen sınırlamayı dış ilişkide aşarak sözleşme
yapmışsa üçüncü kişinin bu sınırlamayı bilmesi
ya da bilmesinin gerekmesi hâlinde, yapılan söz-
leşme vekâlet vereni bağlamayacaktır.
dikkat
TBK m. 40/I, “Yetkili bir temsilci tara-
fından bir başkası adına ve hesabına ya-
pılan hukuki işlemin sonuçları, doğrudan
doğruya temsil olunanı bağlar.”
Vekilin Sadakat ve Özellikle Sır
Saklama Borcu
Vekilin sadakat ve özen borcu TBK m. 506/II
ve m. 506/III’te düzenlenmiştir. İlgili hükme göre,
“vekil üstlendiği iş ve hizmetleri, vekâlet verenin hak-
lı menfaatlerini gözeterek, sadakat ve özenle yürüt-
mekle yükümlüdür. Vekilin özen borcundan doğan
sorumluluğunun belirlenmesinde, benzer alanda iş
ve hizmetleri üstlenen basiretli bir vekilin göstermesi
gereken davranış esas alınır.”
8
Vekilin özen borcu, işin görülmesi sona erince
ortadan kalktığı hâlde sadakat yükümlülüğü ve bu
yükümlülükten doğan sır saklama borcu, iş bit-
tikten sonra da devam edecektir. Vekâletin ücretli
olup olmaması, vekilin sadakat borcunun varlığı
ve kapsamı bakımından etkili değildir. Vekil, sada-
kat borcu gereği bilgilendirme borcu altındadır ve
vekâlet verene sözleşme konusu işin görülmesiyle
ilgili tavsiyelerde bulunma borcunu da üstlenmiş-
tir. Vekilin menfaat çatışmalarını derhâl vekâlet
verene haber verme ve bu suretle vekâlet verenin
yararına hareket zorunluluğu da sadakat borcu
kapsamında değerlendirilebilecektir.
Vekilin sır saklama borcuna ilişkin kanunda bir
hüküm bulunmamakla birlikte bu borcun kapsamı;
görülen işin niteliğine, vekâlet verenin kişiliğine ve
onun bilinebilen menfaatlerine göre değişebilecek-
tir. Sır saklama yükümlülüğüne aykırı davranarak
vekâlet vereni zarara uğratan vekil, sorumlu olur.
Bununla birlikte vekilin vekâlet verene ait sırları
açıklamaya hakkı hatta zorunlu olduğu durumlar da
vardır. Bunların başlıcaları; vekâlet verenin rızasının
olması, vekâletin icrası veya vekâlet verenin haklı
menfaatlerinin gerekli kılması ve çeşitli kanunlarda
buna yönelik bir düzenleme bulunmasıdır.
dikkat
Vekilin sadakat yükümlülüğü ve bu yü-
kümlülükten doğan sır saklama borcu, iş
bittikten sonra da devam eder.
Vekilin Hesap Verme Borcu
TBK m. 508/I’e göre “vekil, vekâlet verenin
istemi üzerine yürüttüğü işin hesabını vermek ve
vekâletle ilişkili olarak aldıklarını vekâlet verene
vermekle yükümlüdür.” Vekilin hesap verme borcu,
başkasına ait bir iş görmesinin doğal bir sonucu
olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu borç, vekilin do-
laylı temsilci sıfatıyla hareket ettiği vekâlet ilişkile-
rinde olduğu kadar doğrudan temsili içeren vekâlet
ilişkilerinde de uygulama alanı bulabilecektir. He-
sap verme borcu, yalnız hukuki işlemlere ilişkin
vekâlette değil maddi fiillere ilişkin vekâlette de söz
konusu olabilir.
201
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
Vekilin Vekâlet İlişkisi Çerçevesinde
Aldıklarını Verme Borcu
TBK m. 508/I’e göre “vekil, … vekâletle ilişkili
olarak aldıklarını vekâlet verene vermekle yükümlü-
dür. Vekil, vekâlet verene tesliminde geciktiği paranın
faizini de ödemekle yükümlüdür.”
Doğrudan temsili içeren vekâlette, vekilin üçün-
cü kişilerle yaptığı işlemlerden doğan haklar doğru-
dan vekâlet verene ait olduğundan, bu hakların dev-
ri suretiyle alınanları verme borcu söz konusu olmaz.
Dolaylı temsilci olan vekilin aldıklarını vekâlet vere-
ne vermesi ise taşınırlarda dolaysız zilyetliği vekâlet
verene sağlamakla, taşınmazlarda ise tapuda vekâlet
veren adına tescil yaptırmakla, alacaklarda TBK m.
509/I ve II’deki hükmün uygulama alanının söz ko-
nusu olmadığı durumlarda yazılı temlik yapmakla,
nama yazılı kıymetli evrakta yazılı temlik ve sene-
din teslimi ile emre yazılı olanlarda ciro ve senedin
teslimi ile hamile yazılı olanlarda ise sadece senedin
teslimi ile yerine getirilecektir.
Birlikte Vekâlet Sebebiyle Birden
Fazla Kişinin Vekil Olması ve
Hükümleri
TBK m. 511/I uyarınca vekâleti birlikte üstle-
nenler, vekâletin ifasından müteselsil olarak sorum-
ludurlar. Bu kişiler, vekâlet vereni ancak birlikte
yaptıkları fiil ve işlemleriyle borç altına sokabilirler
(TBK m. 511/II). Buradan çıkarılacak sonuçlar
şunlardır:
Birden fazla vekilin birlikte hareket zorunlu-
luğu doğmaktadır. Bu zorunluluk, vekâlet vereni
borç altına sokan muameleler bakımındandır. Bu
zorunluluğa uyulmazsa vekil, iç ilişkide vekâletsiz
işgören; dış ilişkide ise yetkisiz temsilci olacaktır
ancak vekâlet verenin haklarını korumak için ya-
pılan muamelelerde vekillerden her biri tek başına
vekâlet vereni temsil edebilir.
Böyle bir durumda birden fazla vekilin vekâlet
verene karşı müteselsil sorumluluğu söz konusu olur.
Burada kanuna dayanan teselsül karinesi söz konusu
olup taraflar bunun aksini kararlaştırabilirler.
Vekâlet Verenin Borçları
Vekâlet sözleşmesinde vekâlet verenin borçları,
vekilin yaptığı giderleri ve verdiği avansları ödeme
borcu, vekile avans verme ve karşılık sağlama bor-
202
cu, vekilin vekâleti ifa sebebiyle uğradığı zararı taz-
min borcu ve birlikte vekâlet verenlerin vekile karşı
müteselsil sorumluluğu olarak sayılabilir.
Vekâlet Verenin Vekilin Yaptığı
Giderleri ve Verdiği Avansları Ödeme
Borcu
TBK m. 510/I’e göre “vekâlet veren, vekâletin
gereği gibi ifası için vekilin yaptığı giderleri ve ver-
diği avansları faiziyle birlikte ödemek ve yüklendiği
borçlardan onu kurtarmakla yükümlüdür.” Bu bor-
cun doğması için bu giderlerin ve avansların geçerli
bir vekâlet sözleşmesine dayanarak yapılmış olması
gereklidir. Vekilin giderlerin ve avansların ödenme-
sini isteyebilmesi için bunları vekâletin gereği gibi
ifası için yapmış olması aranır.
Vekâlet Verenin Vekile Avans Verme
ve Karşılık Sağlama Borcu
TBK m. 510 hükmü vekâlet verene, vekile
avans verme ve karşılık sağlama borcu yükleme-
miştir ancak Avukatlık K. m. 173/II’de avukatın
giderleri için vekâlet verenden avans isteme hakkı-
nı açıkça öngörmektedir. Buradaki avans, vekilin
vekâleti ifa için yapacağı harcamaları veya ücretini
ya da her ikisini de karşılamak amacıyla onun ta-
lebi üzerine veya kendiliğinden verdiği parayı ifa-
de etmektedir. Vekil de vekâlet verene kredi verme
yükümlülüğü bulunmadığı için kendi imkânlarıyla
işin giderlerini karşılama riskini almak istemezse ya
vekâlet veren ile anlaşarak ondan uygun bir avans
alacak ya da vekâlet veren avans vermeyi reddederse
vekâletten istifa edecektir.
Vekâlet Verenin Vekilin Vekâleti İfa
Sebebiyle Uğradığı Zararı Tazmin
Borcu
TBK m. 510/II hükmüne göre “vekil, vekâletin
ifası sebebiyle uğradığı zararın giderilmesini vekâlet
verenden isteyebilir. Ancak vekâlet veren, kusuru
bulunmadığını ispat ederek bu sorumluluktan kur-
tulabilir.” Vekil, vekâleti ifa ederken bir zarara uğ-
ramışsa vekâlet verenin bu zararı tazmin yüküm-
lülüğü meydana gelecektir. Bu tazminat borcu,
vekilin zarara uğradığı günden itibaren muaccel-
lik kazanır.

Borçlar Hukuku
Birlikte Vekâlet Verenlerin Vekile
Karşı Müteselsil Sorumluluğu
TBK m. 511/I hükmü, birlikte vekâlet verenle-
rin vekile karşı müteselsilen sorumlu olduklarını dü-
zenlemektedir. Söz konusu hüküm, kanuni teselsüle
bir örnektir (TBK m. 162/son). Taraflar aralarında
anlaşarak bu kuralın aksini kararlaştırabilirler.
Vekâlet Sözleşmesinin Sona Erme
Sebepleri
Vekâletin sona erme sebepleri TBK m. 512 ve
TBK m. 513 hükümlerinde düzenlenmiştir. Söz ko-
nusu hükümlere göre vekâlet sözleşmesi; vekilin iş
görme borcunu ifa etmesi, tarafların tek taraflı irade-
siyle (istifa veya azil) veya taraflardan birinin ölümü,
ehliyetsizliği veya iflası sebepleriyle sona erer.
Vekâlet Sözleşmesinin İş Görme
Borcunun İfası ile Sona Ermesi
İş görme borcunun gereği gibi ifa edilmesi, ta-
rafların sözleşme ile yöneldikleri sonuca ulaşılmış
olmasa da bu borcu ve dolayısıyla vekâlet sözleşme-
sini sona erdirir. Vekâletin yöneldiği sonuç, vekilin
ifasıyla tamamen elde edilirse ifanın gereği gibi ve
tam olarak gerçekleştiği kabul edilir; vekilin özen
borcunu yerine getirip getirmediğini ayrıca araş-
tırmaya gerek kalmayacaktır. Vekil, özen borcu-
nu gereği gibi ve tam olarak yerine getirmiş fakat
vekâletin yöneldiği başarılı sonuç elde edilmemiş
olabilir. Bu durumda vekâletin gereği gibi ifası ola-
rak değerlendirilmelidir.
Vekâletin Tarafların Tek Taraflı
İradesiyle Sona Ermesi
TBK m. 512/c. I’e göre “vekâlet veren ve vekil, her
zaman sözleşmeyi tek taraflı olarak sona erdirebilir.”
Bu hüküm emredici niteliktedir. TBK m. 512/c. II
hükmünde ise uygun olmayan zamanda sözleşmeyi
sona erdiren tarafın, diğerinin bundan doğan zara-
rını gidermekle yükümlü olduğu öngörülmektedir.
8
Dolayısıyla haksız azil veya istifa hâlinde karşı taraf,
güvendiği vekâletin uygun olmayan zamanda orta-
dan kalkmasından dolayı uğradığı menfi/olumsuz
zararının tazminini isteyebilecektir.
Vekâlet Sözleşmenin Taraflardan
Birinin Ölümü, Ehliyetsizliği ya da
İflası Sebebiyle Sona Ermesi
TBK m. 513/I’e göre, “sözleşmeden veya işin
niteliğinden aksi anlaşılmadıkça sözleşme, vekilin
veya vekâlet verenin ölümü, ehliyetini kaybetmesi
ya da iflası ile kendiliğinden sona ermiş olur”. Bu
düzenleme emredici nitelikte olmayan bir dü-
zenlemedir. Vekâlet ilişkisinden doğan iş görme
borcuna ilişkin hak ve borçlar, sıkı surette taraf-
ların kişiliğine bağlı bulunmaktadır. Taraflardan
birinin gaipliğine karar verilmesi de vekâlet ilişki-
sinin kendiliğinden sona ermesini sağlar. Taraflar-
dan birinin sınırlı ehliyetli ya da sınırlı ehliyetsiz
duruma düştüğü durumlarda, vekâletin sona erip
ermeyeceği sorununun genel hükümler çerçeve-
sinde çözümlenmesi gerekir.
Ölüm sebebiyle vekâletin sona ermesinin,
vekâlet verenin menfaatlerini tehlikeye düşürmesi
durumunda “vekâlet veren veya mirasçısı ya da tem-
silcisi, işleri kendi başına görebilecek duruma gelinceye
kadar, vekil veya mirasçısı ya da temsilcisi, vekâleti
ifaya devam etmekle yükümlüdür.” (TBK m. 513/II).
TBK m. 514’e göre, “vekilin sözleşmenin sona
erdiğini öğrenmeden önce yaptığı işlerden, vekâlet
veren ya da mirasçıları sözleşme devam ediyormuş
gibi sorumludur.” Zira genel hükümlere göre tem-
silci; yetkisinin sona erdiğini bilmediği sürece
temsil olunan, temsilcinin yaptığı hukuki işlem-
lerin sonuçlarıyla bağlıdır ancak üçüncü kişiler,
yetkinin sona ermiş olduğunu biliyorlarsa bu ku-
ral uygulanmayacaktır (TBK m. 45). Vekil sona
ermeyi biliyorsa vekilin sona erme anından iti-
baren vekâlet veren için yaptığı hukuki işlemler
hakkında yetkisiz temsil ya da vekâletsiz iş görme
hükümleri uygulanır.
203
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi

Öğrenme Çıktısı
2 Vekâlet sözleşmesini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Vekâlet ve temsil kavramı Vekile verilen yetkinin geri

Özel vekâlet kavramını
arasındaki ilişkiyi değerlen- alınıp alınamayacağını araş-
açıklayınız.
diriniz. tırınız.

KEFALET SÖZLEŞMESİ su, alacaklının asıl borcun ifa edilmemesi

Teminat sözleşmeleri temel olarak ikiye ayrılır:
Ayni teminat ve şahsi teminat.
Teminat sözleşmelerinden bir taşınır, taşınmaz,
alacak veya işletme üzerinde rehin tesisi yükümlü-
lüğünü içerenler; alacaklıya ayni bir teminat sağla-
maya yönelmektedirler. Kefalet sözleşmesi ise şahsi
bir teminattır. Şahsi teminat sözleşmelerinde şah-
si teminat veren, borçlunun borcunun karşılığını
teşkil etmek üzere haczi kabil bütün malvarlığı ile
yükümlülük altına girmektedir.
Kefalet Sözleşmesinin Özellikleri
TBK m. 581’e göre “kefalet sözleşmesi, kefilin
alacaklıya karşı, borçlunun borcunu ifa etmemesi-
nin sonuçlarından kişisel olarak sorumlu olmayı üst-
lendiği sözleşmedir.” Hükümde yer alan tanımdan
hareketle kefalet sözleşmesinin başlıca özellikleri
şunlardır:
• Kefalet sözleşmesi, kefil ile asıl borcun ala-
caklısı arasında yapılır. Sözleşmenin kurul-
ması için asıl borçlunun rızasına gerek yok-
tur. Asıl alacaklı ile asıl borçlu arasındaki
hukuki ilişki, herhangi bir hukuki temele
dayanabilir. Alacaklı ve kefil arasındaki
ilişki, doğrudan kefalet sözleşmesinden
kaynaklanan hukuki ilişkidir. Kefil ve asıl
borçlu arasındaki ilişki ise alacaklıya ödeme
yapan kefilin yaptığı ödeme oranında ala-
caklıya kanunen halef olması ve borçluya
rücu edebilmesinde kendini gösterir.
• Kefaletin hukuki sebebi, alacaklıya teminat
sağlamaktır; asıl borç ilişkisinin hukuki se-
bebinden farklıdır. Kefalet ediminin konu-
yüzünden uğradığı zararı tazmindir. Kefa-
letin hukuki sebebi, asıl borçlunun ödeme
gücünün bulunmamasına veya borcu öde-
mek istememesine karşı alacaklıya bir temi-
nat sağlamaktır ancak kefale,t sebebe bağlı
bir işlem olup geçerliliği dayandığı hukuki
sebebin geçerliliğine bağlıdır. Kefili; kefalet
sözleşmesini yapmaya sevk eden etkenleri,
kefaletin hukuki sebebi ile karıştırmamak
gerekir.
• Kefalet sözleşmesinde edim, para borcu-
dur. Kefilin borcu, asıl borcu yerine getir-
mek değildir. Kefilin ediminin konusu; asıl
borçlunun yerine getirmek zorunda olduğu
edim değil, alacaklının asıl borcun yerine
getirilmesinden beklediği menfaatin karşı-
lanamamasının yani müspet (olumlu) zara-
rının tazminidir.
• Kefilin borcu, asıl borca yabancı bir borç-
tur. Kefilin borcu, asıl borç değildir; kefi-
lin borcu para ödeme borcudur. Kefil, asıl
borçlunun edimini yerine getirmez; kendi
edimini yerine getirir. Asıl borç, kefilin ala-
caklıya yaptığı ödemeyle birlikte son bul-
mayıp yasal halefiyet çerçevesinde kefile
geçecektir (TBK m. 596/I, c. I).
dikkat
Kefilin borcu para ödeme borcudur. Kefil,
asıl borçlunun edimini yerine getirmez.

204

Borçlar Hukuku
• Kefilin borcu fer’i bir borçtur; varlığı ve
geçerliliği asıl borç ilişkisindeki borcun var-
lığına ve geçerliliğine bağlıdır. Kefalet an-
cak kefil olunabilen yani hukuk tarafından
tanınan bir asıl borcun varlığı durumunda
doğabilir, varlığını sürdürebilir, asıl borcun
sona ermesi ile birlikte sona erer. Kefilin
sorumluluğu asıl borçlunun sorumlulu-
ğundan daha ağır olamaz. Asıl borçtan ayrı
olarak kefalet borcu başkasına geçirilemez.
Kefil, alacaklıya karşı kefalet sözleşmesin-
den kaynaklanan savunmaları ileri sürebil-
diği gibi aynı zamanda asıl borçlunun ileri
sürebileceği (asıl borç ilişkisinden kaynak-
lanan) def ’i ve itirazları da ileri sürebilir.
Fer’i olma, kefaletin en önemli özelliğidir.
Fer’iliğin olmaması durumunda ya garanti
sözleşmesi ya da müteselsil borçluluk söz
konusu olur.
dikkat
Kefilin borcu fer’i bir borçtur. Bu yönüyle ke-
falet sözleşmesi bir diğer kişisel teminat sözleş-
mesi olan garanti sözleşmesinden ayrılır.
• Kefalet borcu, kural olarak tali (ikinci de-
recede) bir borçtur. Bu özellik, özellikle adi
kefalette kendisi gösterir. Adi kefalette borç-
luya karşı takip yapılıp bu takip karşılıksız
kalmadan ve kefaletten önce verilmiş rehne
başvurmadan adi kefil takip olunamaz.
• Kural olarak kefalet sözleşmesi ivazsızdır,
kefil alacaklıya karşı borç altına girmekte-
dir. Kefalette kefilin borcu, karşılığında ala-
caklı tarafından yerine getirilmesi gereken
bir karşı edim yoktur.
• Kefalet sözleşmesi, asıl borcu doğuran hu-
kuki ilişkiden ayrı içeriği ve hukuki sebebi
olan tamamıyla bağımsız bir sözleşmedir.
Kefaletin geçerlilik koşulları, asıl borcun
geçerlilik koşullarından farklı olabilir. Asıl
sözleşmede özel ehliyet koşulları olmasa bile
kefalet sözleşmesinde bu tarz koşullar var-
dır. Esas sözleşme geçersiz olmasa bile ke-
falet sözleşmesinde geçersizlik bulunabilir.
Esas borçta koşul veya vade olmayıp kefalet
8
sözleşmesinde olabilir. Esas borcun vadesin-
den önce muaccel olması, kefilin borcunun
muaccel olmasına yol açmaz.
Kefalet Sözleşmesinin Geçerlilik
Şartları
Kefalet sözleşmesinin geçerlilik şartları; geçerli
bir asıl borcun bulunması, esas bakımından geçerli
bir kefalet sözleşmesinin yapılması ve kefalet söz-
leşmesinin yazılı şekilde yapılmasıdır.
Geçerli Bir Asıl Borcun Bulunması
Kefalet sözleşmesi, mevcut ve geçerli bir asıl
borç için yapılabilir (TBK m. 582/I, c. I). Kefi-
lin asıl borçla ilgili kesin hükümsüzlük nedenini
bilmesi, kefaletin geçersizliğini etkilemez. Askıda
hükümsüzlük veya noksanlık nedeniyle asıl borç
geçersiz hâle gelirse kefilin borcu da artık hüküm
ifade etmez.
Yanılma veya ehliyetsizlik sebebiyle borçlunun
sorumlu olmadığı bir borç için kefil olan kişi, yü-
kümlülük altına girdiği sırada sözleşmeyi sakatlayan
eksikliği biliyorsa kefaletle ilgili kanun hükümlerine
göre sorumlu olacaktır (TBK m. 582/II, c. I).
Esas Bakımından Geçerli Bir Kefalet
Sözleşmesi Yapılması
Kefalet sözleşmesi de her sözleşme gibi TBK m.
27’deki sınırlamalara tabidir. Bunun yanında kefa-
let sözleşmesinin geçerli olması için özel şartlar da
aranmaktadır. Bunlar:
• Ehliyet: Kefil tam ehliyetli olmalıdır. Kefil
olmak, sınırlı ehliyetsizler için tanımlanan
yasak işlemlerdendir. Bu yasak, velayet al-
tındaki küçüklerde de geçerlidir (vesayette
MK m. 449; velayette m. 342/III). Dola-
yısıyla sınırlı ehliyetsizler kefil olamazlar.
Yasal danışmanı bulunan kimsenin kefil
olabilmesi için ise danışmanın izni gerekir
(MK m. 429 b. 9).
• Evli kişilerde eşin rızası: TBK m. 584/I’e
göre eşlerden biri ancak diğerinin yazılı rı-
zasıyla kefil olabilir; bu rıza, sözleşmenin
kurulmasından önce ya da en geç kurul-
ması anında verilmiş olmalıdır. Eşin rızası
somut ve belli bir kefalet sözleşmesine iliş-
kin olmalıdır. Eşin rızası adi yazılı şekilde
205
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
olmalıdır. Bu rızanın ayrı bir belgede cisim-
leşmesi mümkündür. Eşin rızasının yer al-
madığı kefalet sözleşmeleri kesin hükümsüz
olacaktır ancak kefalet sözleşmesinde son-
radan yapılan değişiklikler için eşin rızası
aranmaz. Bu durumun istisnası; sözleşme-
de yapılacak değişikliğin, kefilin sorumlu
olacağı miktarı artırması veya kefil yararına
olan güvencelerin azalmasına sebep olması-
dır. Böyle bir durum meydana geldiğinde
sözleşmede yapılacak değişiklik için de eşin
rızası aranacaktır.
dikkat
Kefalet sözleşmesinde yapılacak deği-
şiklik, kefilin sorumlu olacağı miktarın
arttırılması veya kefil yararına olan gü-
vencelerin azaltılması sonucunu doğu-
racaksa değişikliğin yapılmasında eşin
rızası aranır.
Kefalet Sözleşmesinin Nitelikli Yazılı
Şekilde Yapılması
Kefalet sözleşmesinin şekli, TBK m. 583 hük-
münde düzenlenmiştir. İlgili hükme göre, “kefalet
sözleşmesi, yazılı şekilde yapılmadıkça ve kefilin so-
rumlu olacağı azamî miktar ile kefalet tarihi belirtil-
medikçe geçerli olmaz. Kefilin, sorumlu olduğu azamî
miktarı, kefalet tarihini ve müteselsil kefil olması du-
rumunda, bu sıfatla veya bu anlama gelen herhangi
bir ifadeyle yükümlülük altına girdiğini kefalet söz-
leşmesinde kendi el yazısıyla belirtmesi şarttır.”
Kefalet için aranan şekil, nitelikli yazılı şekildir.
Kanunda öngörülen şekil şartı ispat şekli değil ge-
çerlilik şeklidir. Dolayısıyla şekle uyulmaksızın ya-
pılan kefalet sözleşmeleri, kesin hükümsüz olacak-
tır. Kefalet sözleşmesinde kefilin sorumlu olduğu
azami miktar ve kefalet tarihi kefilin el yazısı ile
yazılmalıdır. Ayrıca kefil, müteselsilen kefil olacak-
sa sözleşmede bu ibarenin de yer alması şarttır. Aksi
takdirde kefalet, adi kefalet olarak kabul edilir.
Kefalet sözleşmesi gerek kefil gerekse alacaklı
tarafından temsilci vasıtasıyla da yapılabilir. Tem-
silci aracılığıyla kefil olunması hâlinde kefalet söz-
206
leşmesi için aranan şekil koşulları ve eşin rızasına
ilişkin kurallar, temsil ilişkisinin geçerliliği için de
aynen aranır. Durumu düzenleyen TBK m. 583/
II, c. I’de kendi adına kefil olma konusunda özel
yetki verilmesi veya üçüncü bir kişiye kefil olma
vaadinde bulunulması durumunda kefaletin şekil
kurallarının aynen uygulanacağı öngörülmektedir.
Kefaletin Çeşitleri
Kefalet sözleşmesinin, adi kefalet, müteselsil
kefalet, toplu kefalet, rücua kefalet, kefile kefalet,
zarara kefalet olmak üzere farklı türleri vardır. Aşa-
ğıda kefalet sözleşmesinin türleri ayrı başlıklar al-
tında incelenmiştir.
Adi kefalet
Kefalet sözleşmesinde aksi kararlaştırılmadık-
ça kefalet sözleşmesinin adi kefalet olduğu kabul
edilir. Adi kefalette alacaklı, öncelikle borçluya
başvurmalıdır. Önce borçluya başvurmadan doğ-
rudan kefili takip edemez (TBK m. 585/I). Şayet
alacaklı, borçluya başvurmadan kefili takip etmişse
adi kefil, tartışma (peşin dava) def ’ini ileri süre-
bilir. Bir başka deyişle alacaklıdan önce borçluyu
takip etmesini isteyebilir. Bu durumun istisnaları;
borçlu aleyhine yapılan takibin sonucunda kesin
aciz belgesi alınması ve borçlu aleyhine Türkiye’de
takibatın imkânsız hâle gelmesi veya önemli ölçü-
de güçleşmesi, borçlunun iflasına karar verilmesi
ve borçluya konkordato mehli verilmiş olmasıdır.
Böyle hâllerde alacaklı, doğrudan doğruya kefile
başvurabilir.
Adi kefalette kefil, alacağın kefaletten önce veya
kefalet sırasında rehinle de güvence altına alınmış
olması durumunda alacağın, öncelikle rehin ko-
nusundan alınmasını isteyebilir (TBK m. 585/II).
Buna “adi kefilin rehnin paraya çevrilmesi def ’i” denir
ancak borçlunun iflasına veya kendisine konkordato
mehli verilmesine karar verilmiş olması durumunda
bu hüküm uygulanmaz (TBK m. 585/II, c. II). Bu-
radaki rehnin kapsamına taşınır ya da taşınmaz, ka-
nuni ya da akdi rehin hakları ve hapis hakkı da girer.
Rehin konusu mal; borçluya, üçüncü kişiye ve hatta
kefile ait olabilir. Borcu temin eden rehin konusu
malın yok olması durumunda kefil, artık rehnin pa-
raya çevrilmesi def’inden yararlanamaz.

Borçlar Hukuku
Müteselsil Kefalet
Kefalet sözleşmesinde kefil, müteselsil kefil veya
bu anlama gelen başka bir ifade kullanarak yüküm-
lülük altına girmişse müteselsil kefalet söz konusu
olur (TBK m. 586/I). Müteselsil kefalette alacaklı,
önce borçluyu takip etmeksizin veya taşınmaz reh-
nini paraya çevirmeksizin doğrudan doğruya mü-
teselsil kefile başvurabilir ancak alacaklının doğ-
rudan kefile başvurabilmesi için borçlunun ifada
gecikmiş olması ve ihtarın sonuçsuz kalması veya
açıkça ödeme güçsüzlüğü içinde bulunması gerekir
(TBK m. 586/I). Dolayısıyla müteselsil kefil, tar-
tışma (peşin dava) def ’inden yararlanamaz.
Müteselsil kefil, önce rehnin paraya çevrilme-
si def ’inden de kısmen yararlanabilir. TBK m.
586/I’e göre alacaklı, taşınmaz rehnini paraya çe-
virmeden müteselsil kefile başvurabilir ancak alaca-
ğın, teslime bağlı taşınır rehni veya alacak rehni ile
güvenceye alınmış olması hâlinde alacaklı, rehnin
paraya çevrilmesinden önce kefile başvurulamaz
(TBK m. 586/II, c. I). Ancak, alacağın rehnin pa-
raya çevrilmesi yoluyla tamamen karşılanamayaca-
ğının önceden hâkim tarafından belirlenmesi veya
borçlunun iflas etmesi ya da konkordato mehli
verilmesi hâllerinde, rehnin paraya çevrilmesinden
önce de kefile başvurulabilir (TBK m. 586/II, c.
II). Bu tür rehinler, kefaletten önce/sonra veya esas
borçlu/üçüncü kişi tarafından verilebilir.
TKHK m. 4/6’ya göre, “tüketici işlemlerinde,
tüketicinin edimlerine karşılık olarak alınan şahsi te-
minatlar, her ne isim altında olursa olsun adi kefalet
sayılır (c. 1). Tüketicinin alacaklarına ilişkin karşı ta-
rafça verilen şahsi teminatlar diğer kanunlarda aksine
hüküm bulunmadıkça müteselsil kefalet sayılır (c. 2).”
Toplu Kefalet
Toplu kefalette birden çok kefil bir ve aynı borç
için kefil olmaktadır. Toplu kefaletler kendi arala-
rında dört gruba ayrılır.
Bağımsız Toplu Kefalet (Gerçek Olmayan
Anlamda Birlikte Kefalet)
TBK m. 587/son’a göre, “birbirlerinden bağım-
sız olarak aynı borç için kefil olanlardan her biri,
kefalet borcunun tamamından sorumlu olur. Ancak,
borcu ödeyen kefil aksine anlaşma olmadıkça, diğer-
lerine toplam kefalet miktarındaki payı oranında
8
rücu hakkına sahiptir.” Kefillerden hiçbiri, borcun
kısmen diğer kefil tarafından ödenmesi def ’ini ileri
süremez. Zira kefillerden her biri, asıl borcun ta-
mamından alacaklıya karşı sorumludur ancak aksi-
ne anlaşma olmadıkça borcu ödeyen kefil, diğerle-
rine karşı payları oranında rücu edebilir.
Kısmi Kefalet
Birden fazla kefilden her biri diğer kefillerden
bağımsız olarak ve diğer kefillerden sorumlu ol-
maksızın, bir borcun bir kısmı için kefil olmakta-
dır. Bu tür kefalette kefiller arasında herhangi bir
ilişki bulunmamaktadır. Yalnızca kefillerin sorum-
luluğu yan yana getirilmiş durumdadır.
Birlikte Kefalet (Gerçek Birlikte Kefalet)
Birlikte kefalet, birden fazla kefilin aynı borca
müştereken kefil olmaları hâlidir. Birlikte kefaletin
söz konusu olması için:
• Birden fazla kişi, aynı ve tek bir borca kefil
olmalıdır.
• Birden fazla kefilin müşterek bir kefalet ta-
ahhüdü altına girmeleri gerekir ancak aynı
anda kefalet taahhüdü altına girmeleri bek-
lenmez.
TBK m. 587/III’e göre, “alacaklı, kefilin aynı
alacak için başka kişilerin de kefil olduğunu veya ola-
cağını varsayarak kefalet ettiğini biliyor veya bilmesi
gerekiyorsa, bu varsayımın sonradan gerçekleşmemesi
veya kefillerden birinin alacaklı tarafından kefalet
borcundan kurtarılması ya da kefaletinin hükümsüz
olduğuna karar verilmesi durumunda kefil, kefalet
borcundan kurtulur.”
Gerçek birlikte kefalet adi veya müteselsil kefa-
let şeklinde olabilir.
Adi Birlikte Kefalet: Birden çok kişinin, aynı
borca birlikte kefil olmaları hâlinde her biri kendi
payı için adi kefil gibi sorumlu olurlar. Bunun ya-
nında her bir kefil, diğerlerinin payı için de kefile
kefil gibi sorumlu olur (TBK m. 587/I).
Birlikte kefil, adi kefilin sahip olduğu tar-
tışma def ’i ve rehnin paraya çevrilmesi def ’i
imkânlarından ayrı olarak alacaklının ancak so-
rumlu olduğu payı oranında kendisine başvurul-
masını sağlamak için bölme def ’inde bulunabilir.
Kendi payından fazla ödemede bulunan birlikte
kefil, diğer kefillere payı oranında rücu edebilir.
207
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
Müteselsil Birlikte Kefalet: Müteselsil kefa-
let, iki şekilde kurulabilir (TBK m. 587/II): İlki,
kefillerin kendi aralarında müteselsilen kefil olma-
yı kabul etmeleridir. Bu hâlde kefil, en geç kendi
kefalet anında kefil olmuş ülkede takibi mümkün
olan tüm kefillere karşı takibin yapılmasını ileri sü-
rebilir. Aksi takdirde kefil, kendi payından fazlasını
ödemeyeceğini (bölme def ’i) ileri sürebilecektir.
Müteselsil kefaletin ikinci şeklinde, kefiller hem
kendi aralarında hem de borçlu ile müteselsil borç
altına girmektedir. Bu durumda kefiller hem tartış-
ma def ’inden hem önce rehnin paraya çevrilmesi
def ’inden hem de bölme def ’inden feragat etmek-
tedirler ancak taraflar, sözleşmede sadece tartışma
ve önce rehnin paraya çevrilmesi def ’inden feragat
etmeyi kararlaştırabilirler.
Kefile Kefalet
TBK m. 588/I’e göre, “alacaklıya, kefilin borcu
için güvence veren kefile kefil, kefil ile birlikte, adi ke-
fil gibi sorumludur.” Kefile kefil; asıl borçluya karşı,
kefilin borcunu ifasından sorumlu olmayı taahhüt
eder. Bir başka deyişle borcu asıl borçlu ve kefil
ödemezse kefile kefil ödemekle yükümlü olur. Ke-
file kefil, tartışma def ’i ve rehnin paraya çevrilmesi
def ’ini ileri sürebilir.
Rücua Kefalet
TBK m. 588/II’ye göre, “rücua kefil, kefilin
borçludan rücu alacağı için güvence veren kefildir.”
Bu durumda sözleşme, ilk kefil ile rücua kefil ara-
sında yapılmaktadır. Rücua kefil, kural olarak adi
kefalet hükümlerine tabidir ancak rücua kefilin
rücu alacağı için müteselsil taahhüt altına girmesi
mümkündür.
Zarara (Açığın Kapatılmasına) Kefalet
Zarara kefalette kefil, yalnızca alacaklının asıl
borçludan elde edemediği tutarın kapatılmasını
borçlanır. Zarara kefil olunması durumunda, borç-
lu aleyhine yapılan takip aciz belgesi alınmasıyla
sonuçlanmışsa veya borçlu aleyhine Türkiye’de ta-
kibat imkânsız hâle gelmişse veya konkordato ke-
sinleşmişse doğrudan doğruya kefile başvurulabilir
(TBK m. 585/III). ancak sözleşmede, alacaklının
önce asıl borçluya başvurmak zorunda olduğu ka-
rarlaştırılabilir.
208
Kefilin Sorumluluğunun Kapsamı
TBK m. 589/I’e göre, “Kefil, her durumda ke-
falet sözleşmesinde belirtilen azamî miktara kadar
sorumludur.”
“Aksi sözleşmede kararlaştırılmamışsa kefil, belir-
tilen azamî miktarla sınırlı olmak üzere, aşağıdaki-
lerden sorumludur:
1. Asıl borç ile borçlunun kusur veya temerrü-
dünün yasal sonuçları
2. Alacaklının, kefile, onun borcu ödeyerek
yapılmalarını önleyebileceği uygun bir za-
man önce bildirmesi koşuluyla, borçluya
karşı yönelttiği takip ve davaların masrafları
ile gerektiğinde rehinlerin kefile tesliminin
ve rehin haklarının devrinin sebep olduğu
masraflar
3. İşlemiş bir yıllık ve işlemekte olan yıla ait
akdî faizler ile gerektiğinde tahvil karşılı-
ğında ödünç verilen anaparanın işlemiş bir
yıllık ve işlemekte olan yıla ait faizleri
Sözleşmede açıkça kararlaştırılmamışsa kefil,
borçlunun sadece kefalet sözleşmesinin kurulmasın-
dan sonraki borçlarından sorumludur.
Kefilin, asıl borç ilişkisinin hükümsüz hâle gel-
mesinin sebep olduğu zarardan ve ceza koşulundan
sorumlu olacağına ilişkin anlaşmalar kesin olarak
hükümsüzdür. (TBK m. 589/II)”
Hükme göre kefil; kefil olunan borcun aslı,
borçlunun kusur veya temerrüdünün kanuni so-
nuçları, dava ve takip masrafları ile işlemiş bir yıllık
ve işlemekte olan adi faizden sorumlu olacaktır.
Kefil olunan borç muayyen bir vadenin gelmesi
ile ifa edilecekse kefil de bu vadenin gelmesinden
itibaren sorumlu tutulabilecektir ancak “Borçlu-
nun iflası sebebiyle asıl borç daha önce muaccel olsa
bile, belirlenen vadeden önce kefile karşı takibat ya-
pılamaz. (TBK m. 590/I)” Asıl borç, alacaklı veya
borçlunun önceden süre içeren bildirimde bulun-
ması ile muaccel olacaksa kefalet borcu için bu
süre, bildirimin kefile yapıldığı tarihten itibaren
işlemeye başlayacaktır (TBK m. 590/III).
Kefilin Alacaklıya Karşı İleri
Sürebileceği Def’iler
TBK m. 591/I c. I’e göre, “kefil, asıl borçluya
veya mirasçılarına ait olan ... bütün def ’ileri alacak-
lıya karşı ileri sürme hakkına sahip olduğu gibi, bun-
ları ileri sürmek zorundadır.”

Borçlar Hukuku
Kefilin Asıl Borçluya Ait Def’ileri İleri
Sürmesi
Asıl borçlu, zamanaşımı def ’ini ileri sürmek-
ten feragat etmiş olsa da kefil zamanaşımı def ’inde
bulunabilir (TBK m. 160/son). Zamanaşımı asıl
borçluya karşı kesilince kefile karşı da kesilmiş olur
(TBK m. 155/II) ancak zamanaşımının kefil hak-
kında kesilmiş olması, asıl borçlu için de kesilmesi
sonucunu doğurmaz (TBK m. 155/III).
Asıl borçlunun takası ileri sürme hakkı bulun-
dukça kefili de alacaklıya ifada bulunmaktan ka-
çınabilir (TBK m. 140). Kefil, alacağın kumar ve
bahisten doğduğunu ileri sürerek edimden kaçına-
bilir (TBK m. 591/son). Kefil, asıl borçlunun öde-
me güçsüzlüğünden doğan def ’ileri alacaklıya karşı
ileri süremez. Asıl borçlu, kendisine ait def ’ilerden
feragat etse dahi; kefil, kural olarak bunlardan ya-
rarlanabilir (TBK m. 591/II). Kefil, asıl borçluya
ait def ’ilerden kefalet sözleşmesi hükümleri çerçe-
vesinde feragat edemez; şayet feragat etmişse artık
garanti sözleşmesinin varlığından bahsedilebilir.
Asıl borçluya ait def ’ilerin varlığından haberdar
olmaksızın alacaklıya ödeme yapan kefil, rücu hak-
kını kaybetmez fakat asıl borçlu, kefilin bu def ’ileri
bildiğini veya bilmesi gerektiğini ispatlarsa kefil,
bunlar ileri sürülseydi ödemeden kurtulacağı ölçü-
de rücu hakkını kaybeder (TBK m. 591/III).
Kefilin Şahsi Def’ilerini İleri Sürmesi
Kefil, asıl borçluya ait def ’ileri ileri sürebileceği
gibi kefalet sözleşmesine ilişkin veya şahsi def ’ilerini
de ileri sürebilir. Kefil, kefalet sözleşmesinin geçerli
olmadığını veya kısmen ya da tamamen sona erdi-
ğini ileri sürebilir (TBK m. 600-601). Aynı şekilde
kefil, örneğin; adi kefalette tartışma ve önce rehnin
paraya çevrilmesi def ’ilerini ileri sürebilir.
Alacaklının Yükümlülükleri ve
Külfetleri
Kefalet sözleşmesinde, alacaklının yerine ge-
tirmesi gereken birtakım yüküm ve külfetler söz
konusudur. Bunlar, TBK m. 592 ve devamında
düzenlenmiştir.
8
Teminatları ve İspat Vasıtalarını
Saklama Kefile Nakil ve Tevdi Ödevi
TBK m. 592/III hükmüne göre, “alacaklı, kefa-
let sırasında var olan veya asıl borçlu tarafından ala-
cak için sonradan sağlanan rehinleri ve diğer güven-
celeri de kefile teslim etmek veya bunların devri için
gerekli işlemleri yapmak zorundadır. Alacaklının,
diğer alacakları sebebiyle sahip olduğu rehin ve hapis
hakları, kefilin haklarından sıraca önce geldikleri öl-
çüde saklıdır.” Şayet alacaklı, elde ettiği rehin hak-
larını ve güvenceleri kefilin zararına olarak azaltırsa
kefilin sorumluluğu da buna uygun düşen miktar-
da azalacaktır (TBK m. 500/I).
Kefaletten sonra verilen teminatlar, esas borç-
lu tarafından değil de üçüncü kişiler tarafından
verilmiş olmaları durumunda, alacaklının özen
yükümünün dışında kalırlar. Bu türden teminat-
lar, halefiyete bağlı olarak alacaklıyı tatmin eden
kefile geçmezler (TBK m. 596/II) Alacaklı, TBK
m. 592’ye göre özen göstermekle yükümlü oldu-
ğu teminatlardan vazgeçmemek ve bunları azalta-
cak davranışlardan kaçınmak zorundadır. Şayet bu
teminatları, kanıt belgelerini veya rüçhan hakları-
nı ağır kusuruyla elden çıkarırsa kefil borcundan
kurtulacağı gibi ek zararlarının tazmin edilmesini
de isteyebilecektir. (TBK m. 592/son). Alacaklı-
nın ağır kusuruyla mevcut bir rehni sona erdirmesi
veya birlikte kefillerden birini ibra etmesi duru-
munda TBK m. 592/son uygulama alanı bulabilir.
Birlikte kefil olan birden fazla kişiden birinin
alacaklı tarafından borçtan kurtarılmasının, diğer-
lerinin kefalet borcunu sona erdirici etkisi bakımın-
dan TBK m. 587/III de göz önünde tutulmalıdır.
Alacaklının buradaki sorumluluğunu belirlemede,
TBK m. 112 vd. uygulama alanı bulur.
Ödemeyi Kabul veya Kefili Kefalet
Borcundan Kurtarma Ödevi
TBK 593/I, c. I’e göre, “borçlunun iflası sebebiy-
le olsa bile, borç muaccel olduğu takdirde kefil, ala-
caklıdan yapacağı ödemeyi kabul etmesini her zaman
isteyebilir.”
Şayet alacaklı, haklı bir sebep olmaksızın öde-
meyi kabul etmekten kaçınırsa kefil borcundan
kurtulacaktır. Birlikte müteselsil kefalette ise kefil-
lerin sorumluluğu kendilerine düşen pay miktarın-
ca azalır (TBK m. 593/II).
209
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
Kural olarak kefil, asıl borç muaccel değilse
ancak alacaklının rızası ile ödemede bulunabilir
(TBK m. 593/III, c. I). Asıl borçlunun TBK m.
95’e göre vadeden önce ödeme yapmaya yetkili ol-
duğu durumlarda, kefile de böyle bir yetki verilme-
lidir ancak erken ödeme hâlinde kefil; asıl borçluya
karşı rücu hakkını, borcun muaccel olmasından
önce kullanamaz (TBK m. 593/III, c. II).
Borçlunun İflası veya Konkordato
İstemesiyle İlgili Olarak Kefilin
Ödevleri
TBK m. 594/II hükmüne göre, “asıl borçlunun
iflasına karar verilmiş veya borçlu konkordato istemişse
alacaklı, alacağını kaydettirmek ve haklarının korun-
ması için gerekeni yapmak zorundadır. Alacaklının,
borçlunun iflas ettiğini veya borçluya konkordato meh-
li verildiğini öğrendiği anda, durumu kefile bildirmesi
gerekir.” Alacaklı, bu ödevleri yerine getirmediği tak-
dirde kefilin uğradığı zarar miktarınca ona karşı olan
haklarını kaybeder (TBK m. 594/son).
Çalışanlara Kefalette Alacaklının
Gözetim ve Özen Ödevi
TBK m. 592/II’ye göre, “çalışanlara kefalet
hâlinde alacaklı, çalışanlar üzerinde yükümlü olduğu
gözetimi ihmal eder veya kendisinden beklenebilen
özeni göstermezse ve borç da bu sebeple doğmuş ya
da bu özeni göstermesi hâlinde ulaşamayacağı ölçüde
artmış olursa, bu borcu veya borcun artan kısmını
kefilden isteyemez.”
Alacaklının Bilgi Verme Ödevi
Anaparanın veya yarım yıllık döneme ait faizin
ödenmesinde ya da yıldan yıla yapılması öngörü-
len anapara ödemelerinde altı aylık gecikme olur-
sa alacaklı durumu kefile bildirmelidir (TBK m.
594/I, c. I). Bunun yanında, “istek hâlinde alacaklı,
her zaman asıl borcun kapsamı hakkında kefile bilgi
vermek zorundadır. (TBK m. 592/I, c. II)” Alacaklı
kefile bilgi verme ödevini yerine getirmezse kefilin
uğradığı zarar miktarınca ona karşı olan haklarını
kaybeder (TBK m. 594/son).
Kefil ile Asıl Borçlu Arasındaki İlişki
Kefil ile asıl borçlu arasındaki ilişki aşağıda ayrı
başlıklar hâlinde ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir.
210
Kefilin Asıl Borçluya Rücu Hakkı
TBK m. 596/III hükmünde, “kefil ile asıl borçlu
arasındaki hukuki ilişkiden doğan istem ve def ’iler
saklıdır.” diyerek kefilin, asıl borçluya aralarındaki
iç ilişki gereğince de rücu hakkına sahip olduğunu
belirtmiştir. Kefil ile asıl borçlu arasındaki iç ilişki-
nin, halefiyete dayanan rücu hakkını sınırlayıcı bir
etkisi de olacaktır.
Halefiyete dayanan rücu talebinin kapsamı, asıl
borçluyla kefil arasındaki iç ilişkiye dayanan rücu
talebinin kapsamını geçemez. Kefile halefiyet ayrı-
calığının tanınması, alacaklının elindeki güvence-
lerden ve alacağa bağlı öncelik haklarından kefilin
yararlanmasını sağlamak içindir. Asıl borçluya ait
savunma sebeplerini ileri sürmeden asıl borcu öde-
yen kefil, asıl borçluya olan rücu hakkını kaybeder
(TBK m. 591/III). Asıl borcu ödediğini asıl borç-
luya bildirmemesi sebebiyle asıl borçlunun ikinci
defa alacaklıya ödemede bulunduğu durumda da
kefilin rücu hakkı yoktur (TBK m. 597).
Kefilin Alacaklıya Yaptığı Ödemeyi
Asıl Borçluya İhbar Yükümlülüğü
Kefil, alacaklıya yaptığı ödemeyi asıl borçluya
bildirmelidir. Kefil, yaptığı kısmi ödemelerden de
asıl borçluyu haberdar etmelidir. Kefilin bu bildi-
rimde bulunmaması yüzünden durumu bilmeyen
asıl borçlu alacaklıya ifada bulunursa rücu hakkını
kaybeder. Böyle bir durumda kefil, alacaklıya karşı
sebepsiz zenginleşme talebinde bulunabilir (TBK
m. 597).
Kefilin Asıl Borçludan Teminat İsteme
veya Borçtan Kurtarılmasını İsteme
Hakkı
Kefil, TBK m. 595’te belirtilen durumlarda,
asıl borçludan güvence verilmesini ve borç muaccel
olmuşsa borçtan kurtarılmasını isteyebilir. Bu du-
rumlar şunlardır:
• Asıl borçlunun, kefile karşı üstlendiği yü-
kümlülüklere, özellikle belirli bir süre için-
de kefili borçtan kurtarma vaadine aykırı
davranması (TBK m. 595/I)
• Asıl borçlunun temerrüde düşmesi veya
yerleşim yerini diğer bir ülkeye nakletmesi
yüzünden hakkındaki takibatın önemli öl-
çüde güçleşmesi (TBK m. 595/II)

Borçlar Hukuku
• Asıl borçlunun mali durumunun kötüleş-
mesi, güvencelerin değer kaybetmesi veya
borçlunun kusuru yüzünden kefil için mev-
cut tehlikenin kefaletin yapıldığı tarihe göre
önemli ölçüde artması (TBK m. 595/III)
Hâkim burada, kefilin rücu hakkını güvence
altına almak için ne tür teminatlar istenebileceği
konusunda takdir hakkına sahiptir.
Kefalet Sözleşmesinin Sona Ermesi
Kefalet sözleşmesinin sona ermesi ikiye ayrıla-
rak incelenir. Bunlardan ilki asıl borca bağlı olarak
sona erme ikincisi ise kefalet sözleşmesinin kendi-
sine özgü sona erme sebepleridir.
Kefalet Sözleşmesinin Asıl Borca
Bağlı Olarak Sona Ermesi
TBK m. 598/I’e göre, “hangi sebeple olursa ol-
sun, asıl borç sona erince, kefil de borcundan kurtu-
lur.” ancak asıl borcun bir üçüncü kişi tarafından
ödenmesi durumunda eğer üçüncü kişi TBK m.
127’deki şartlar içinde alacaklının haklarına halef
olmaktaysa kefilin kefalet borcu varlığını sürdü-
rür. TBK m. 134/III (cari hesap ilişkisi) ve TBK
m. 135/II (alacaklı ve borçlu sıfatının birleşmesi)
çerçevesinde de kefalet borcu devam edebilir.
Borçlunun borcunu zamanında ve temerrü-
de düşmeksizin ifa etmesi ve takas hâlinde kefalet
sona erer. Asıl borç, başlangıçta objektif olarak
imkânsızsa kefalet de geçersiz olur. Asıl borç, son-
radan imkânsız hâle gelerek TBK m. 136’ya göre
sona ermişse kefalet borcunun asıl borç ile birlikte
sona erdiği kabul edilir. Borçlunun aciz hâle gel-
mesi durumunda kefilin borcu sona ermez, kefil
esasen bu durumun gerçekleşmesi ihtimali çerçeve-
sinde kefalet taahhüdüne girişmiş olur.
Alacaklı ve borçlu sıfatlarının birleşmesi duru-
munda TBK m. 135’e göre borç sona ereceğinden
kefalet de sona erecektir. Asıl borçlu ve kefil olma
sıfatları aynı kişide toplanırsa alacaklı için kefalete
bağlı avantajlar devam eder (TBK m. 598/II). Ye-
nileme de asıl borcu ve buna bağlı olarak kefalet
taahhüdünü sona erdirir ancak TBK m. 134/III’te
ticari ilişkilerde güveni sağlamak için istisnai olarak
yenilemenin niteliğine ve kefaletin fer’iliğine aykırı
düşecek şekilde bir düzenleme getirilmiştir.
8
dikkat
Cari Hesap: İki tarafın birbirlerinden olan
alacaklarını talep etmeyip bunların bir hesa-
ba aktif ve pasif olarak kaydedilmesi ve be-
lirli devreler sonunda aktif ve pasifte yer alan
alacak ve borçların topluca takas edilerek ka-
lan miktarı borçlanma hususunda yaptıkları
sözleşme uyarınca tutulan hesaba Cari hesap
denir. (Bk. Ünite 6)
Soyut ibra, kefilin borcunu sona erdirir; alacak-
lının sebepsiz zenginleşme davası ile yeni bir alacak
tesisini sağlaması, kefalet taahhüdünün yeniden
doğumunu sonuçlandırmayacaktır. Sebebe bağlı
olarak yapılan ibrada ise sebebin geçerli olmaması
durumunda eski borç devam ettiğine göre kefalet
borcu da varlığını sürdürecektir.
Kefalet Sözleşmesinin Bağımsız ve
Kendine Özgü Sona Erme Sebepleri
Kefalet sözleşmesinin bağımsız sona erme se-
bepleri; asıl borçlunun değişmesi, süreli kefalet söz-
leşmesinin sona ermesi, süresiz kefalet sözleşmesi-
nin sona ermesi, çalışanlara kefalette feshi bildirme
ile sona erme, yasanın öngördüğü azami sorumlu-
luk süresinin dolması ve kefaletten dönmedir.
Asıl Borçlunun Değişmesi
Borçluyu kurtararak borcun üstlenilmesi duru-
munda kefilin sorumluluğu ancak borcun üstlenil-
mesine razı olduğu takdirde devam eder (TBK m.
198/II). TMK m. 888’e göre eski borçlunun, ipo-
tekli taşınmazın yeni malikinin ipotekli borcu üst-
lenmesi ve alacaklının eski borçluya karşı hakkını
koruduğunu bir yıl içinde bildirmemesi sebebiyle
borcundan kurtulması durumunda kefil de kefa-
let borcundan bu değişikliğe muvafakat etmedikçe
kurtulur.
TBK m. 202 ve m. 203’e göre bir malvarlığı
ya da işletmenin devralınması veya bir işletmenin
diğeriyle birleşmesi ya da nevi değiştirmesi duru-
munda da kefilin yeni borçlu ile birlikte sorumlu
tutulabilmesi için muvafakatinin olması lazımdır.
211
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi
Süreli Kefalet Sözleşmesinin Sona
Ermesi
TBK m. 600’e göre, “Süreli kefalette kefil, süre-
nin sonunda borcundan kurtulur.”
Süresiz Kefalet Sözleşmesinin Sona
Ermesi
TBK m. 601/I’e göre, “süreli olmayan kefalet-
te kefil, asıl borç muaccel olunca, adi kefalette her
zaman, müteselsil kefalette ise kanunun öngördüğü
hâllerde, alacaklıdan, bir ay içinde borçluya karşı
dava ve takip haklarını kullanmasını, varsa rehnin
paraya çevrilmesi yoluyla takibe geçmesini ve ara ver-
meden takibe devam etmesini isteyebilir.”
Kefilin alacaklıdan böyle bir talepte bulunabil-
mesi, kendisine başvurulmadan önce esas borçlu-
nun takip edilmesi veya rehinlerin paraya çevril-
mesi gerekliliğinin bulunmasına bağlı olacaktır.
Adi kefil, esas borç muaccel olunca bir ay içerisinde
esas borçlu hakkında takibe geçmesini alacaklıdan
isteyebileceği gibi bir ay içinde rehinleri paraya çe-
virmek için gerekli süreci başlatmasını da alacaklı-
dan isteyebilir. Buna karşılık müteselsil kefilin bu
hükümden yararlanabilmesi için alacaklının tesli-
me bağlı taşınır rehni veya alacak rehni türünden
teminatları elinde bulundurması gerekir.
Asıl borç, alacaklının yapacağı bildirime bağlı
olarak muaccel olacaksa durumun ne olacağı TBK
m. 601/II’de düzenlenmiştir. İlgili hükme göre,
“borç, alacaklının borçluya yapacağı bildirim sonu-
cunda muaccel olacaksa kefil, kefalet sözleşmesinin
kurulduğu tarihten bir yıl sonra alacaklıdan, bu bil-
dirimi yapmasını ve borç bu suretle muaccel olunca,
yukarıdaki fıkra hükümleri uyarınca takip ve dava
haklarını kullanmasını isteyebilir.” Her iki durumda
da “alacaklı, kefilin bu istemlerini yerine getirmezse,
kefil borcundan kurtulur. (TBK md. 601/son)”
Çalışanlara Kefalette Feshi Bildirme ile
Sona Erme
Çalışanlara kefalette kefalet feshi bildirme ile
sona erer. Bu durum, TBK m. 602 hükmünde dü-
zenlenmiştir. İlgili hükme göre, “çalışanlara süreli
olmayan kefalette kefil, her üç yılda bir, ertesi yılın
sonunda geçerli olmak üzere sözleşmeyi feshettiğini
bildirebilir.”.
212
Yasanın Öngördüğü Azami Sorumluluk
Süresinin Dolması
TBK m. 598/IIIe göre, “bir gerçek kişi tarafın-
dan verilmiş olan her türlü kefalet, buna ilişkin sözleş-
menin kurulmasından başlayarak on yılın geçmesiyle
kendiliğinden ortadan kalkar. Kefalet için belirlenen
süre on yıldan fazla olsa bile uzatılmış veya yeni bir
kefalet verilmiş olmadıkça kefil, ancak on yıllık süre
doluncaya kadar takip edilebilir.”
Hükümdeki süre yalnızca gerçek kişilerin verdiği
kefalette söz konusu olacaktır. Tüzel kişi kefiller, on
yılı aşan süre için de sorumluluk altına girebilirler.
On yıllık süre, kefalet sözleşmesinin meydana gel-
diği andan itibaren işlemeye başlayacaktır. Bu süre,
zamanaşımı süresi olmadığı için kesilmesi ve durma-
sı söz konusu olmaz. Azami süre tamamlandığında
kefilin yükümlülüğü kendiliğinden ortadan kalkar.
Sorumluluk süresinin dolmasından sonra öde-
me yapan kefil, borç olmayan tutarı ifa ettiği için
ödediği tutarı sebepsiz zenginleşmeye dayanarak
geri isteyebilir. Kefil tarafından daha önce yapılan
ödemelerin iadesi söz konusu olmaz. TBK m. 598/
III’te öngörülen süre, en erken kefaletin sona er-
mesinden bir yıl önce yapılmak kaydıyla, kefilin
kefalet sözleşmesinin şekline uygun yazılı açıkla-
masıyla, on yılık yeni bir dönem için uzatılabilir
(TBK m. 598/son).
Kefaletten Dönme
TBK m. 599/I’e göre, “gelecekte doğacak bir bor-
ca kefalette, borçlunun borcun doğumundan önceki
mali durumu, kefalet sözleşmesinin yapılmasından
sonra önemli ölçüde bozulmuşsa veya mali durumu-
nun, kefalet sırasında kefilin iyiniyetle varsaydığından
çok daha kötü olduğu ortaya çıkmışsa, kefil alacaklıya
yazılı bir bildirimde bulunarak, borç doğmadığı süre-
ce her zaman kefalet sözleşmesinden dönebilir.”
“Kefil, alacaklının kefalete güvenmesi sebebiyle uğ-
radığı zararı gidermekle yükümlüdür.” (TBK m. 599/
II). Kefaletten dönme şartlarının gerçekleşmesi için:
• Henüz doğmamış (müstakbel) bir alacak
olmalı.
• Kefilin sorumluluk üstlenmesinden sonra,
ya asıl borçlunun mali durumu önemli öl-
çüde kötüleşmeli ya da kefilin asıl borçlu-
nun mali durumunu yanlış değerlendirdiği
ortaya çıkmalıdır. Bu durum, asıl borçlu-
nun kusuruna dayanmasa bile kefil dönme
hakkını kullanabilir.
 8
Borçlar Hukuku

Dönme hakkını kullanan kefil, kefalet sözleş-
mesinden doğan yükümlülüğünü sona erdirmiş
olur; bundan sonra kefilden herhangi bir talepte
bulunulamaz; kefil, önceden ifa ettiği edimleri iade
talebinde bulunabilir. Birlikte kefiller de TBK m.
587/III’e dayanarak sorumluluktan kurtuldukları-
nı ileri sürebilirler. Dönme hakkını kullanan kefil,
TBK m. 599/II uyarınca alacaklının menfi/olum-
suz zararını karşılamak zorundadır.
Kefalet sözleşmesinin alacaklı ile kefil arasın-
da yapılacak bir anlaşma ile ortadan kaldırılması
mümkün olduğu gibi kefilin borcundan alacaklı-
nın onu ibra etmesi de mümkündür. Bunun gibi,
sözleşmede belirli bir süre geçtikten sonra kefilin
feshi bildirme beyanında bulunabileceği de karar-
laştırılabilir; böylece kefil, söz konusu akdi feshi
bildirme hakkını kullanarak kefalet sözleşmesine
son verebilir.
TBK m. 593’e göre kefil, borç muaccel olduk-
tan sonra kendi yapacağı ödemeyi kabul etmesini
alacaklıdan her zaman isteyebilir. Alacaklı, haklı se-
bep olmaksızın kefilin ödemesini kabul etmekten
kaçınırsa kefil borcundan kurtulur. Borçlunun iflas
etmesi durumunda da TBK m. 594’e göre bunu
kendisine bildirmeyen ve alacağı iflas masasına
kaydettirmeyen alacaklıya karşı kefil borcundan
kurtulur
Asıl borçlunun ya da kefilin ölmesi, kefalet
sözleşmesini sona erdirmez. Asıl borçlunun ölü-
mü hâlinde mirasçıları, terekenin defterinin tu-
tulmasını talep etmişlerse ve mirasın tutulan def-
ter gereğince kabul edilmesi hâlinde, alacaklarını
zamanında yazdırmayan alacaklılara karşı sorum-
lu olmayacaklardır. Dolayısıyla bu borçlara kefil
olan kimsenin kefalet borcu da sona erer (TMK
m. 629). Eğer alacaklının hiçbir kusuru yoksa asıl
borçlu bu borcundan dolayı mirasçı yalnız tereke-
den iktisap ettiği mallar nispetinde sorumlu bulun-
duğundan kefilin borcu da aynı miktar ve nisbette
olacaktır. Kefilin ölümü hâlinde ise mirasçılar tere-
ke defterinin tutulmasını talep etmişler ve mirası
tutulan defter gereğince kabul etmişlerse; onların
kefalet borcundan sorumluluğu, kefalet borcunun
deftere kaydedilmesi şartıyla ve ancak tereke borcu-
nun iflas hükümlerine göre tasfiyesi hâlinde kefale-
ten alacaklı olanlara düşecek miktar nispetindedir
(TMK m. 630).
dikkat
Asıl borçlunun ya da kefilin ölmesi,
kefalet sözleşmesini sona erdirmez.

Öğrenme Çıktısı
3 Kefalet sözleşmesini tanımlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Gerçek kişiler tarafından

Gündelik hayatta ayni te-
verilen kefalette eşin izninin
minat sözleşmelerine mi ki-
Müteselsil kefalet kavramını alınmasını zorunlu kılan
şisel teminat sözleşmelerine
açıklayınız. kanuni düzenlemeyi ne şe-
daha sık başvurulmaktadır.
kilde değerlendiriyorsunuz.
Gözlemleyiniz.
Anlatınız.

213
 8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi

1 Eser sözleşmesini
tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Eser Sözleşmesi

TBK m. 470 hükmüne göre eser sözleşmesi, “yüklenicinin bir eser meydana getirmeyi, işsahibinin de bunun
karşılığında bir bedel ödemeyi üstlendiği sözleşmedir.” Eser sözleşmesinin tarafları, yüklenici ve işsahibidir.
Eser sözleşmesi ivazlı, şekle tabi olmayan, rızaî nitelikte, tam iki tarafa borç yükleyen bir sözleşmedir. Eser
sözleşmesinin ani edimli mi yoksa sürekli edimli mi olduğuna ilişkin doktrinde bir görüş birliği yoktur. Türk
Borçlar Kanunu’nda eser sözleşmesinde yüklenicinin ve işsahibinin borçları ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Eser
sözleşmesinde yüklenicinin borçları; eseri şahsen meydana getirme borcu, sadakat ve özen borcu, araç, gereç ve
malzeme sağlama borcu, işe zamanında başlama ve devam borcu, eseri teslim borcu ve ayıba karşı tekeffül borcu
olarak sıralanabilir. Eser sözleşmesinde işsahibinin borçları; işsahibinin malzemeyi sağlama borcu, işsahibinin
verdiği malzemenin veya tamir edilecek şeyin kendisince bilinen ve yüklenicinin gözüne çarpmayacak tehlikeli
veya işi etkileyecek diğer niteliklerinden yükleniciyi haberdar etme borcu, teknik anlamda borç olmamakla
beraber gözden geçirme ve bildirim külfeti ve ücret ödeme borcudur.

2 Vekâlet sözleşmesini
açıklayabilme

Vekâlet Sözleşmesi

Vekâlet sözleşmesinde vekil, vekâlet verenin bir işini görmeyi veya işlemini yapmayı üstlenmektedir. Vekil,
sözleşmede kararlaştırılmışsa veya teamül gereği ücrete hak kazanır. Vekâlet sözleşmesi, prensip itibarıyla tek
tarafa borç yükleyen bir sözleşmedir. Vekâlet verenin ücret ödeme borcu altında bulunduğu durumlarda ise;
vekâlet sözleşmesi tam iki tarafa borç yükleyen sözleşme hâline gelir. Vekâlet sözleşmesi, niteliği itibarıyla iş
görme borcu doğuran sözleşmelerdendir. Vekâlet sözleşmesi, kural olarak şekle tabi değildir. Şekle bağlı bir hu-
kuki muamelenin yapılması için verilen vekâletin de şekilsiz olarak verilmesi mümkündür. Vekâletin kapsamı
bakımından genel vekâlet, özel vekâlet ayrımından söz edilir. Vekâlet sözleşmesinde vekilin borçları, vekâletin
sınırları içinde iş görme borcu, vekilin sadakat ve sır saklama borcu, vekilin hesap verme borcu, vekilin vekâlet
ilişkisi çerçevesinde aldıklarını verme borcu olarak sayılabilir. Vekâlet sözleşmesinde vekâlet verenin borçları,
vekilin yaptığı giderleri ve verdiği avansları ödeme borcu, vekile avans verme ve karşılık sağlama borcu, vekilin
vekâleti ifa sebebiyle uğradığı zararı tazmin borcu ve birlikte vekâlet verenlerin vekile karşı müteselsil sorumlu-
luğu olarak sayılabilir.

214
 8
Borçlar Hukuku

3 Kefalet sözleşmesini

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

tanımlayabilme

Kefalet Sözleşmesi

TBK m. 581’e göre “Kefalet sözleşmesi, kefilin alacaklıya karşı, borçlunun borcunu ifa etmemesinin sonuçlarından
kişisel olarak sorumlu olmayı üstlendiği sözleşmedir.” Kefalet sözleşmesinin kefil ile asıl borcun alacaklısı arasında
yapılır. Sözleşmenin kurulması için asıl borçlunun rızasına gerek yoktur. Kefaletin hukuki sebebi, alacaklıya
teminat sağlamaktır. Kefalet sözleşmesinde edim, para borcudur. Kefilin borcu, asıl borca yabancı bir borçtur.
Kefilin borcu, asıl borç değildir; kefilin borcu para ödeme borcudur. Kefilin borcu fer’i bir borçtur; varlığı ve
geçerliliği asıl borç ilişkisindeki borcun varlığına ve geçerliliğine bağlıdır. Kefalet borcu, kural olarak tali (ikinci
derecede) bir borçtur. Kural olarak kefalet sözleşmesi ivazsızdır, kefil alacaklıya karşı borç altına girmektedir.
Kefalet sözleşmesi, asıl borcu doğuran hukuki ilişkiden ayrı içeriği ve hukuki sebebi olan tamamıyla bağımsız
bir sözleşmedir. Kefalet için aranan şekil, nitelikli bir yazılı şekildir. Kanunda öngörülen şekil şartı ispat şekli
değil geçerlilik şeklidir. Dolayısıyla şekle uyulmaksızın yapılan kefalet sözleşmeleri kesin hükümsüz olacaktır.
Kefalet sözleşmesinin, adi kefalet, müteselsil kefalet, toplu kefalet, rücua kefalet, kefile kefalet, zarara kefalet
olmak üzere farklı türleri vardır.

215
 8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi

1 Yüklenicinin ücret alacağının tabi olduğu za- 6 Aşağıdakilerden hangisi vekâlet sözleşmesin-
manaşımı süresi kaç yıldır? de vekilin borçlarından biri değildir?
neler öğrendik?

A. 1 A. Vekâletin sınırları içinde iş görme

B. 2 B. Sadakat gösterme
C. 3 C. Sır saklama
D. 5 D. Hesap verme
E. 10 E. Talimat verme

2 Aşağıdakilerden hangisi eser sözleşmesinde 7 Aşağıdakilerden hangisi vekilin işi bizzat yap-
yüklenicinin borçlarından biri değildir? ması borcunun istisnalarından biridir?
A. Eseri şahsen meydana getirme A. Art vekâlet
B. Sadakat ve özen gösterme B. Alt vekâlet
C. Araç, gereç ve malzeme sağlama C. İfa yardımcısı
D. İşe zamanında başlama ve devam D. Garantör
E. Eseri tanıtma E. Genel vekâlet

3 Aşağıdakilerden hangisi eser sözleşmesinde iş 8 Aşağıdakilerden hangisi özel vekâlet verilme-

sahibinin ayıptan doğan seçimlik haklarından biri sini gerektiren işlemlerden biri değildir?
değildir?
A. Sulh olmak
A. Tazminat B. Dava açmak
B. Sözleşmeden dönme C. Vasiyetname yapmak
C. Eseri alıkoyup ayıp oranında bedelden indirim D. Bağışlama yapmak
isteme
E. Kefil olmak
D. Eserin ücretsiz onarılmasını isteme
E. Eserin devrini isteme
9 Alacağın aşağıdaki rehin türlerinden hangi-
siyle teminat altına alınması hâlinde rehnin para-
4 Yüklenicinin ayıplı eserden dolayı sorumlu- ya çevrilmesi yoluna başvurmadan kefile başvu-
luğunun tabi olduğu azami zamanaşımı süresi kaç rulamaz?
yıldır?
A. Alacak rehni
A. 5 B. Taşınmaz rehni
B. 10 C. Hapis hakkı
C. 20 D. İrat senedi
D. 30 E. İpotek
E. 50
10 Aşağıdakilerden hangisi kefalet sözleşmesinin
5
Gerçek bir kişi tarafından verilen kefaletin türlerinden biri değildir?
geçerli olacağı azami süre kaç yıldır?
A. Adi kefalet
A. 2 B. Müteselsil kefalet
B. 3 C. Rücüa Kefalet
C. 5 D. Birleşik kefalet
D. 10 E. Kefile Kefalet
E. 20

216
 8
Borçlar Hukuku

Yanıtınız yanlış ise “Ücretin Ödenme Zama- Yanıtınız yanlış ise “Vekâlet Sözleşmesinde
1. D 6. E
nı ve Tabi Olduğu Zamanaşımı” konusunu Vekilin Borçları” konusunu yeniden gözden

neler öğrendik yanıt anahtarı

yeniden gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Eser Sözleşmesinde Yük- Yanıtınız yanlış ise “Vekilin İşi Bizzat Ken-
2. E 7. B
lenicinin Borçları” konusunu yeniden göz- disinin Yapması Borcu” konusunu yeniden
den geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İşsahibinin Ayıptan Do-

3. E 8. C Yanıtınız yanlış ise “Özel Vekâlet” konusunu
ğan Seçimlik Hakları” konusunu yeniden
yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İşsahibinin Seçimlik

4. C 9. A Yanıtınız yanlış ise “Müteselsil Kefalet” ko-
Hakları Kullanma Şartları” konusunu yeni-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Yasanın Öngördüğü Yanıtınız yanlış ise “Alt Kira, Kullanım Hak-
5. D 10. D
Azami Sorumluluk Süresinin Dolması” ko- kının Devri ve Kira İlişkisinin Devri” konu-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Eserdeki ayıp sebebiyle yüklenicinin sorumlu olduğu hâllerde işsahibinin kul-

lanabileceği seçimlik haklar, TBK m. 475 hükmünde düzenlenmiştir. İlgili
hükme göre işsahibi; eser işsahibinin kullanamayacağı veya hakkaniyet gereği
kabule zorlanamayacağı ölçüde ayıplı ya da sözleşme hükümlerine aynı ölçü-
Araştır 1
de aykırı olursa sözleşmeden dönme, eseri alıkoyup ayıp oranında bedelden
indirim isteme, aşırı bir masrafı gerektirmediği takdirde bütün masrafları yük-
leniciye ait olmak üzere eserin ücretsiz onarılmasını isteme hakkına sahiptir.
Ayrıca işsahibinin genel hükümlere göre tazminat isteme hakkı vardır.

Özel vekâlet verilmesini gerektiren durumlar, TBK m. 504/son’da belirtilmiş-

tir. İlgili hükme göre “Vekil, özel olarak yetkili kılınmadıkça dava açamaz,
sulh olamaz, hakeme başvuramaz, iflas, iflasın ertelenmesi ve konkordato
talep edemez, kambiyo taahhüdünde bulunamaz, bağışlama yapamaz, kefil
olamaz, taşınmazı devredemez ve bir hak ile sınırlandıramaz.”
Özel vekâlet aranan durumlarda bu yetki açıkça verilmelidir. Dolayısıyla özel
Araştır 2 yetki gerektiren bir işlemi yapma hususunda özel yetkiye sahip olmayan bir
vekilin, bu işlemleri yapma borcunun bulunmadığı sonucuna varılabilecektir
ancak vekilin özel yetkisi olmamasına rağmen muameleyi yapması durumun-
da vekâlet veren muameleyi isterse onaylayabilir.
Doğrudan temsilci sıfatıyla hukuki muamele yapan vekil, vekâletinin sınırla-
rını aşmışsa o dış ilişkide yetkisiz temsilci durumundadır.

217
8
Eser Sözleşmesi-Vekâlet Sözleşmesi-Kefalet Sözleşmesi

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Kefalet sözleşmesinde kefil, müteselsil kefil veya bu anlama gelen başka bir
ifade kullanarak yükümlülük altına girmişse müteselsil kefalet söz konusu olur
(TBK m. 586/I). Müteselsil kefalette alacaklı, önce borçluyu takip etmeksi-
Araştır 3 zin veya taşınmaz rehnini paraya çevirmeksizin doğrudan doğruya müteselsil
kefile başvurabilir ancak alacaklının doğrudan kefile başvurabilmesi için borç-
lunun ifada gecikmiş olması ve ihtarın sonuçsuz kalması veya açıkça ödeme
güçsüzlüğü içinde bulunması gerekir (TBK m. 586/I). Dolayısıyla müteselsil
kefil, tartışma (peşin dava) def ’inden yararlanamaz.

Kaynakça
Eren, F. (2019). Borçlar Hukuku Genel Hükümler,
Ankara: Yetkin Yayınevi.
Eren, F. (2019). Borçlar Hukuku Özel Hükümler,
Ankara: Yetkin Yayınevi.
Gümüş, M. A. (2017). Borçlar Hukuku Özel
Hükümler, İstanbul: Filiz Kitabevi.
Aral, F., Ayrancı, H. (2019). Borçlar Hukuku Özel
Borç İlişkileri, Yetkin Kitabevi.
Özen, B., Acar, F., Yavuz, C. (2019). Borçlar Hukuku
Dersleri (Özel Hükümler), İstanbul: Beta Yayınevi.
Kılıçoğlu, A. M. (2019). Borçlar Hukuku Özel
Hükümler, Ankara: Turhan Kitabevi.

218