İKİ-KAPILI DÖNÜŞÜM ELEMANLARI VE BU ELEMANLARA SAHİP

SİSTEMLERİN DURUM DENKLEMLERİNİN BULUNMASI

1. Giriş

Mühendislik uygulamalarının pek çoğunda farklı veya aynı türden enerjiye

sahip ortamlar arasında enerji aktarımı olur (Şekil 1). Ortamlar arasında olan enerji
aktarımının modellenmesinde iki kapılı dönüşüm elemanlarından yararlanılır.
Aşağıdaki bölümlerde saf ve lineer iki-kapılı elemanlar hakkında (transformatör ve
jiratör) bilgi verilmektedir. Transformatör ve jiratör ideal (lineer, statik, kayıpsız,
enerji depolamayan) iki-kapılı elemanların tamamını içine alır. Enerjinin ısıya
dönüşerek açığa çıkması ve depolanması gibi ideal olmayan etkiler ise, iki-kapılı
elemanlarla birlikte bir-kapılı elemanlardan da yararlanarak modellenir.

2. Lineer, Statik, Kayıpsız, Enerji Depolamayan İki-Kapılı Elemanlar

İdeal bir iki-kapılı (dört uçlu) bir eleman, en genel haliyle Şekil 2’deki gibi
gösterilebilir. Şekilde F1 ve F2 sırasıyla kapı-1 ve kapı-2’deki genelleştirilmiş akım
değişkenlerini (kuvvet, moment, elektrik akımı, hacimsel debi, ısıl debi), V1 ve V2 ise
sırasıyla kapı-1 ve kapı-2’deki genelleştirilmiş gerilim değişkenlerini (hız, açısal hız,
elektrik gerilimi, basınç, sıcaklık) göstermektedir. Kapıdan sisteme giren güç akımını
pozitif kabul ederek, şekildeki kabul edilen akış yönleri esas alınırsa, ideal bir iki-
kapılı eleman için aşağıdaki ifade yazılabilir:

V1   T G V2 
 =     (1)
F  H U  F 
 1    2

Burada T, G, H ve U elemanın özelliğine bağlı sabitlerdir.

Eğer elemandan ısıya dönüşüm sonucu açığa enerji çıkmıyorsa ve eleman

enerji depolamıyorsa, herhangi bir anda elemana akan net güç sıfır olacağından,

P1 + P2 = 0 (2)

ya da

V1 F1 + V2F2 = 0 (3)

olur. (1) numaralı eşitlikten yararlanarak V1 ve F1 (3) numaralı eşitlikte yok edilirse,

2 2
THV2 + (1 + TU + GH )V2 F2 + GUF2 = 0 (4)

bulunur. (V2 ve F2 yok edilirse benzer başka bir ifade bulunur.)

 2

ISI
ENERJİSİ

Bİ-METAL ŞERİT ISIL ÇİFT

DOĞRUSAL SOLENOİD
MEKANİK
ENERJİ
PIEZOELEKTRİK ELEKTRİKSEL
ENERJİ
LİNEER
POMPA
PİSTON-
SİLİNDİR MOTOR

KREMAYER
DİŞLİ
MEKANİK KOL M.H.D E.H.D

JENERATÖR

DÖNEL POMPA
MEKANİK
ENERJİ

AKIŞKAN
TÜRBİN
ENERJİSI

Şekil 1
 3

F1 F2
P1 İki-Kapılı P2
V1 Eleman V2

Şekil 2

Enerjinin korunumunu ifade eden (4) no.lu ifadenin bir çözümünün mevcut
olabilmesi için iki-kapılı elemanın sabitleri olan G, H, T ve U belirli şartları
karşılamalıdır. F2 ≠ 0 ve V2 ≠ 0 olduğu durumlarda denklem (4)’ü sağlayan sadece iki
çözüm vardır. Bu çözümlerden birisi ideal transformatör’ü, diğeri ise ideal jiratör’ü
tanımlar:

(1) Transformatör:

1
G=H =0 U =−
T

V1  T 0  V2 
 =   
F   0 1 F 
−
 1   T   2

ya da,

V1 = TV 2

 1
F1 =  −  F2
 T

(2) Jiratör:

1
T =U = 0 H =−
G

V1   0 G V2 
 =   
F  − 1 0 F 
 1   G   2

ya da,
 4

V1 = GF2

 1
F1 =  − V2
 G

Bu elemanları göstermek için kullanılan lineer grafikler Şekil 3 de verilmiştir.

F1 F2 F1 F2

V1 T V1 V2
V2

Transformatör Jiratör

Şekil 3

Yukarıda görülen iki tip dönüşümün sistem modellemesinde önemi büyüktür.

Transformatör tipi dönüşümde bir kapının gerilim değişkeni diğer kapının gerilim
değişkeniyle, bir kapının akım değişkeni de diğer kapının bir akım değişkeniyle
orantılıdır. Jiratör’de ise bir A kapısının gerilim değişkeni diğer B kapısının akım
değişkeniyle, A kapısının akım değişkeni ise B kapısının gerilim değişkeniyle
orantılıdır.

Şekil 4’de iki-kapılı ideal elemanlarla modellenebilen bazı fiziksel sistemler

gösterilmiştir. Şekil’5 de ise iki-kapılı bir eleman ve buna bağlı tek kapılı bir elemanın
eşdeğeri görülmektedir. Transformatör’lerde bir kapıya bağlı bir eleman, diğer
kapıdan türü değişmeksizin algılanır, yani bir kapıya bağlı A-tipi bir eleman diğer
kapıdan yine A-tipi bir eleman olarak, T-tipi bir eleman da T-tipi bir eleman olarak
görülür. Jiratör’lerde ise bu algılama dönüşüm çapraz tiptedir. Bir kapıya bağlı A-tipi
bir eleman diğer kapıdan T-tipi bir eleman gibi, T-tipi eleman da A-tipi bir eleman
gibi görülür. Birbirine seri halinde bağlı iki jiratör ise bir transformatör’e eştir.

3. Sebep-Sonuç İlişkisi

İki-kapılı elemanlar (1) numaralı eşitlikteki gibi ifade edilirse, değişkenler

arasındaki sebep-sonuç ilişkisi belirsizdir. Değişkenler arasında sebep-sonuç
ilişkisinin belirli olması, herhangi bir enerji kapısındaki bağımsız ve bağımlı
değişkenlerin belirlenmesi demektir. Örneğin, ideal bir R direncinde gerilim v
bağımsız olarak seçilmişse, akım bağımlı olmak zorundadır ( i = v / R ), ya da akım i
bağımsız değişken olarak seçilmişse, akım bağımlı olmak zorundadır ( v = iR ). Bir-
kapılı elemanlarda sebep-sonuç ilişkisinin belirli olduğu iki seçenek vardır:
(a) gerilim değişkeni bağımsız, akım değişkeni bağımlı; (b) akım değişkeni bağımsız,
gerilim değişkeni bağımlı. İki-kapılı elemanlarda ise sebep-sonuç ilişkisini ifade
 5

I Elektromekanik
Dönüşüm Sabiti, Ka I1 I2

T
V V1 V2
ω

Sargı Sayısı, Na Sargı Sayısı, Nb

 Nb 
ω   K a 0  V  V1  N 0  V2 
 = 
1     =  a   
T   0 −   I   0 Na  I 
   K a   I   1 
−
N b   2

a) Saf Elektromekanik Dönüşüm b) Saf Elektrik Transformatörü

Tx

ωx

V
Ωp = Sabit
q F
p

Ty
ωy
Alan, A

IpΩp

 p  0 1 V  ω x   0 1  ω y 
 = A    = I pΩ p   
q   F  T    T 
  − A 0     x   − I p Ω p 0   y

c) Saf Silindir-Piston d) Jiroskop

Şekil 4
 6

F1 F1

V1 T V1 Ce = C/T 2
C

F1 F1

V1
C V1 Ie=G2C

F1 F2 F1 F2

V1 V2 V1 Te V2

G1 G2

Te = G1/G2

Şekil 5

etmek için dört imkan vardır: (a) V1 ve V2 bağımsız, F1 ve F2 bağımlı, (b) F1 ve F2

bağımsız, V1 ve V2 bağımlı, (c) V1 ve F2 bağımsız, F1 ve V2 bağımlı, (d) F1 ve V2
bağımsız, V1 ve F2 bağımlı. İdeal bir transformatör için sadece (3) ve (4) deki ifade
tarzları mümkündür, zira transformatörlerde V1 ve V2, F1 ve F2 arasında bağıntı
vardır. İdeal bir jiratör için ise (1) ve (2) deki ifadeler mümkündür, çünkü V1 ve F2, F1
ve V2 birbirlerinden bağımsız değildir. Tablo 1’de transformatör ve jiratör’ler için
mümkün olabilen sebep-sonuç ilişkileri özetlenmiştir.

4. İki Kapılı Elemanları Olan Sistemlerin Durum Denklemlerinin Bulunması

Modeli, kaynak elemanları ile pasif bir- ve iki-kapılı elemanlardan kurulmuş

bir sistemin verilen bir girişe cevabının çözümünün tek olabilmesi için uyarlık,
süreklilik ve sebep-sonuç şartlarının yerine getirilmesi gereklidir. Bu şartlar sistem
grafiği üzerinde ortaya koyulabilir: Eğer (i) sistem grafiğinin normal ağacı bütün
gerilim kaynaklarını içine almışsa, (ii) bütün akım kaynakları da normal ağacın
dışında kalmışsa tek bir çözüm vardır.
 7

TABLO 1

TRANSFORMATÖR JİRATÖR

Sebep-Sonuç İlişkisi Belirsiz: Sebep-Sonuç İlişkisi Belirsiz:

V1  T 0  V 
2 V1   0 G V2 
 =     =   
F   0 1
−  F  F  − 1 0 F 
 1   T   2   1   G   2

V1  T 0  V2  V1   0 G V 2 

 =     =   
F   0 −
1 F   F  − 1 0 F 
 1   T   2  1   G   2

Sebep-Sonuç İlişkisi Belirli: Sebep-Sonuç İlişkisi Belirli:

V1  T 0  V  V1  T 0  V 
2 2
 =     =   
F   0 1 1
−  F  F   0 −  F 
 1   T   2   1   T   2 
(Adetans) (Empedans)

V1  T 0  V 
2 V1  T 0  V 
2
 =     =   
F   0 1 1
−   F  F   0 −   F 
 1   T  2  1   T  2
(İmitans) (Admitans)

4.1. Sistem Grafiğinin Normal Ağaçları

Daha önce ideal bir transformatörde sebep-sonuç ilişkisinin iki şekilde

olabileceği belirtilmişti: (a) V1 ve F2 bağımsız alınabilir, (b) V2 ve F1 bağımsız
alınabilir. Eğer bir transformatör için (a) şıkkı seçilmişse, sebep-sonuç ilişkisiyle
uyum içinde olmak için transformatörün grafiğindeki 1 numaralı kolun normal ağaçta,
2 numaralı kolun ise, ağaç bağlarında gösterilmesi gereklidir. Eğer, (b) şıkkı
seçilmişse 2 numaralı kol normal ağaçta, 1 numaralı kol ise ağaç bağlarında
bulunmalıdır. Kısacası, transformatörün kollarından birinin normal ağaçta diğerinin
ise ağaç bağlarında bulunması gerekir.

İdeal bir jiratörde de sebep-sonuç ilişkisi iki şekilde olabilir: (a) V1 ve V2

bağımsız olabilir, (b) F1 ve F2 bağımsız olabilir. Eğer, bir jiratör için (a) şıkkı kabul
edilmişse jiratör grafiğinin 1 ve 2 numaralı kollarının her ikisi de normal ağaca dahil
edilmelidir. Eğer (b) şıkkı kabul edilmişse her iki kol da ağaç bağlarında yer
almalıdır. Şekil 6’da bir ve iki-kapılı elemanlara sahip bazı sistemler ve bunların
 8

SİSTEMLER NORMAL AĞAÇLAR

Örnek 1: A B
1 2 3 4 1 2 3 4
1 2 3 4

T - Tipi A - Tipi

Durum Değişkenleri: F1, V4 Durum Değişkenleri: Yok

Örnek 2: A B
1 2 3 4 1 2 3 4
1 2 3 4

A - Tipi A - Tipi

Durum Değişkenleri: V4 Durum Değişkenleri: V1

Örnek 3: A B
1 2 3 4 1 2 3 4
1 2 3 4

T - Tipi T - Tipi

Durum Değişkenleri: F1 Durum Değişkenleri: F4

Örnek 4: A B
1 2 3 4 1 2 3 4
1 2 3 4

T - Tipi A - Tipi

Durum Değişkenleri: F1 Durum Değişkenleri: V4

Örnek 5: A B
1 2 3 4 1 2 3 4
1 2 3 4

A - Tipi A - Tipi

Durum Değişkenleri: Yok Durum Değişkenleri: V1, V4

Örnek 6: A B
1 2 3 4 1 2 3 4
1 2 3 4

T - Tipi T - Tipi

Durum Değişkenleri: F1, F4 Durum Değişkenleri: Yok

Şekil 6
 9

normal ağaçları gösterilmiştir. Şekilden de görüldüğü gibi, iki-kapılı elemana sahip

sistemlerde birden fazla normal ağaç ortaya çıkmaktadır. Bunların arasından
kullanılması gereken ise, en çok sayıda bağımsız enerji depolayan eleman verenidir.
Şekilde verilen 2, 3 ve 4 numaralı örneklerde her iki normal ağaç da tek bir durum
değişkeni vermektedir. 1, 5 ve 6 no.lu örneklerde ise seçilecek normal ağaca göre iki,
ya da sıfır sayıda durum değişkeni elde edilmektedir. Bu durumda 1A, 5B ve 6A’daki
ağaçların kullanılması gereklidir.

4.2. Durum Denklemlerinin Çıkartılması

İki-kapılı elemana sahip sistemlerin durum denklemleri de bir-kapılı elemana

sahip sistemlerin durum denklemlerinin elde edilmesinde kullanılan metotlara benzer
şekilde elde edilir. İşlemler esas itibariyle,

(1) Sistem grafiğinin ve normal ağacının çizilmesi; normal ağaçtan ve ağaç

bağlarından sistemin durum değişkenlerinin, birincil değişkenlerin ve
ikincil değişkenlerin bulunması,
(2) Eleman, uyarlık ve süreklilik denklemlerinden yararlanarak durum
denklemlerinin elde edilmesinden ibarettir.

İki-kapılı elemana sahip sistemlerin normal ağacı aşağıdaki şekilde

bulunabilir:

(1) Önce, bütün gerilim kaynaklarını (A-tipi kaynak elemanı) dahil ediniz.
Eğer bütün gerilim kaynakları dahil edilemiyorsa sistem dejenere bir
sistemdir. Uyarlık şartları ihlal edilmiştir ve tek çözümü yoktur. Model
yeniden düzenlenmelidir.
(2) Daha sonra, transformatörlerin her iki kollarının da ağaç veya ağaç
bağlarında, jiratörlerin ise bir kolunun ağaçta diğer kolunun ise bağlarda
kalmasına sebep olmayacak şekilde, azami sayıda enerji depolayan, A-tipi
elemanı ağaca dahil ediniz. Ağaca dahil edilmeyen enerji depolayan, A-tipi
elemanlar bağımsız değildir.
(3) Azami sayıda enerji depolayan T-tipi eleman ağaç dışında kalacak şekilde,
transformatörlerin bir, jiratörlerin ise iki ya da sıfır kolunu ağaca dahil
ediniz. Eğer bu işlem tamamlanamıyorsa sistem dejeneredir ve tek çözümü
yoktur. Model yeniden düzenlenmelidir.
(4) Azami sayıda D-tipi (direnç) elemanını dahil ederek ağacı tamamlamaya
çalışın.
(5) Eğer ağaç tamamlanmamışsa, asgari sayıda enerji depolayan, T-tipi
elemanı dahil ederek ağacı tamamlayın. Ağaca dahil edilmek zorunda
kalınan enerji depolayan, T-tipi eleman bağımsız değildir.
(6) Ağacı inceleyin ve tamamlanması için T-tipi kaynak elemanlarına gerek
olup olmadığını görün. Eğer gerek varsa sistem dejeneredir ve tek çözüm
yoktur. Model yeniden düzenlenmelidir.

Normal ağaç tamamlandıktan sonra n sayıdaki durum değişkeni,

(1) Ağaçtaki enerji depolayan, A-tipi elemanların gerilim değişkenleri ile,

 10

(2) Ağaç bağlarındaki enerji depolayan, T-tipi elemanların akım

değişkenlerinin tamamı olarak elde edilir.

Ağaçta bulunan bütün pasif elemanların gerilim değişkenleri ile ağaç

bağlarındaki bütün pasif elemanların akım değişkenleri birincil değişkenlerdir.
Ağaçtaki pasif elemanların akım değişkenleri ile, bağlarda bulunan pasif elemanların
gerilim değişkenleri ise ikincil değişkenlerdir.

n sayıda durum denkleminin n sayıdaki durum değişkeni ve S sayıdaki kaynak

fonksiyonu cinsinden elde edilmesi, bir-kapılı elemana sahip sistemlerde olduğu
gibidir. İşlemlerde her iki-kapılı elemanın iki kola ve iki eleman denklemine sahip
olduğu dikkate alınmalıdır.