Εισαγωγή Στην Αρχαία Ιστορία ΑΣΠΑΣΙΑ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ Πανεπιστημιο Πελοποννησου

ΠΑΝΕΠΙ΢ΣΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗ΢ΟΤ
΢χολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών ΢πουδών
Παυλοπούλου Ασπασία
Εισαγωγή στην Αρχαία Ιστορία
Καλαμάτα 2008
Ενότητα 1: Ο ΛΤΙΗΜΑΪΙΟ΢ ΠΟΚΘΣΘ΢ΛΟ΢
1. ΣΟ ΖΗΣΗΛΑ ΣΗ΢ ΠΡΟΕΚΕΤ΢Η΢ ΣΩΜ ΛΤΙΗΜΑΘΩΜ ΕΚΚΗΜΩΜ: Η

θάζνδνο θη εγθαηάζηαζε ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν ηνπ ιανχ εθείλνπ πνπ ζεσξείηαη
δεκηνπξγφο ηνπ κπθελατθνχ πνιηηηζκνχ έιαβε ρψξα ζην πιαίζην ηεο γεληθήο
ηλδνεπξσπατθήο κεηαλάζηεπζεο, ε νπνία άιιαμε ηελ πιεζπζκηαθή ζχλζεζε ζε
πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο ηεο αλαηνιηθήο ιεθάλεο ηεο Μεζνγείνπ. Σφζν ν ηφπνο
πξνέιεπζεο ησλ Μπθελαίσλ, φζν θαη ε ρξνλνινγία θαζφδνπ ηνπο ζηε βαιθαληθή
ρεξζφλεζν απνηεινχλ δεηήκαηα, ηα νπνία έρνπλ απαζρνιήζεη γηα καθξφ ρξνληθφ
δηάζηεκα ηελ έξεπλα, ρσξίο σζηφζν λα επηηξέςνπλ ηελ εμαγσγή αζθαιψλ
ζπκπεξαζκάησλ.
Μεηαμχ πεξηζζνηέξσλ πξνηάζεσλ πνπ δηαηππψζεθαλ απφ ηνπο κειεηεηέο ζρεηηθά κε
ηνλ ρψξν πξνέιεπζεο, θπξίαξρεο θαίλνληαη απηέο πνπ ηνπνζεηνχλ ηελ θνηηίδα ησλ
Διιήλσλ είηε ζε θάπνηα πεξηνρή κεηαμχ ηεο Καζπίαο Θάιαζζαο θαη ηνπ Δπμείλνπ
Πφληνπ, είηε ζε θάπνην ζεκείν ηεο θεληξηθήο Αλαηνιίαο. Με κεγαιχηεξν βαζκφ
βεβαηφηεηαο πξνζδηνξίδεηαη ν ρξφλνο θαζφδνπ ηνπο ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν θαηά ηελ
Δπνρή ηνπ Χαιθνχ. Ο αθξηβέζηεξνο ρξνλνινγηθφο πξνζδηνξηζκφο ηνπ γεγνλφηνο
σζηφζν πξνζθξνχεη επίζεο ζε δηρνγλσκίεο. Πην ζπγθεθξηκέλα παξακέλεη αβέβαην
εάλ απηφ πξέπεη λα ηνπνζεηεζεί θαηά ηελ αξρή ηεο πεξηφδνπ (3200-3000 π.Χ.) ή εάλ
πξέπεη λα ζπζρεηηζζεί κε ηα εθηεηακέλα ίρλε θαηαζηξνθήο πνπ ρξνλνινγνχληαη
γχξσ ζηα 2200/2000 π.Χ. θαη νξίδνπλ ην ηέινο ηεο Πξψηκεο Διιαδηθήο Πεξηφδνπ.
Μία ηξίηε εθδνρή, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε θάζνδνο ησλ Διιήλσλ έιαβε ρψξα γχξσ
ζην 1200 π.Χ., ζηεξίδεηαη ζηελ εκθάληζε ησλ πηλαθίδσλ ηεο γξακκηθήο Β, αιιά είλαη
ιηγφηεξν δηαδεδνκέλε ζε ζρέζε κε ηηο πξνεγνχκελεο. Δπίζεο ακθηζβεηνχκελν είλαη
ην δήηεκα ηνπ ηξφπνπ, κε ηνλ νπνίν έιαβε ρψξα ε κεηαλάζηεπζε ησλ Διιήλσλ, εάλ
δειαδή ππήξμε κία εληαία καδηθή πιεζπζκηαθή θίλεζε ή εάλ απηή
πξαγκαηνπνηήζεθε ζε δηαδνρηθά θχκαηα.
΢ε θάζε πεξίπησζε ν λένο ιαφο δελ θαίλεηαη λα δηαζθάιηζε ηελ εγθαηάζηαζή
ηνπ ζηα εδάθε ηεο βαιθαληθήο κέζσ ηεο εμφλησζεο ησλ παιαηφηεξσλ
πιεζπζκψλ. Πηζαλψο αλακείρζεθε θαη ζπκβίσζε κε ηα πξνειιεληθά ζηξψκαηα
αθφηνπ θπξηάξρεζε ζε απηά, θαζψο κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε απφ ηα
πξνειιεληθά γισζζηθά ζηνηρεία πνπ επηβίσζαλ -θη εμαθνινπζνχλ λα επηβηψλνπλ
έσο ηηο κέξεο καο- θπξίσο ζε ηνπσλπκηθά. Η παξνπζία ησλ γισζζηθψλ απηψλ
ζηνηρείσλ είλαη ελδεηθηηθή κίαο επξχηεξεο αιιειεπίδξαζεο, ε νπνία είλαη
δπλαηφλ λα έιαβε ρψξα κεηαμχ γεγελψλ θαη επήιπδσλ. ΢ε απηφ ην πιαίζην
κπνξεί πηζαλψο λα εξκελεπζεί θαη ε παξνπζία επηξξνψλ απφ ην κηλσηθφ
πνιηηηζκφ θπξίσο ζηνλ πιηθφ πνιηηηζκφ ησλ Μπθελαίσλ. Η ηειεπηαία κάιηζηα
ππήξμε ηφζν ηζρπξή, ψζηε ν Arthur Evans αξρηθά λα ζεσξήζεη ηνλ κπθελατθφ
πνιηηηζκφ σο ηκήκα ηεο κηλσηθήο επηθξάηεηαο. Η θξαηηθή, θνηλσληθή θαη θπξίσο
νηθνλνκηθή νξγάλσζε πνπ αληηθαηνπηξίδεηαη ζηηο πηλαθίδεο είλαη θαηά έλα
κέξνο κηλσηθή.
Ήηαλ ν H. Schliemann, εθείλνο πνπ ππνζηήξημε φηη ηα θηεξίζκαηα πνπ

αλαθάιπςε πξψηνο ζηνλ «ηαθηθφ θχθιν Α» ησλ Μπθελψλ δελ έρνπλ νκνηφηεηα
κε ηα έξγα ησλ πξσηκφηεξσλ επνρψλ θη έηζη αλαγλψξηζε πξψηνο ηελ
απηνηέιεηα ηνπ πνιηηηζκνχ απηνχ, ηνπ νπνίνπ ηα ζεκαληηθφηεξα κλεκεία
εληνπίδνληαη ζε κεξηθά θέληξα ηεο Πεινπνλλήζνπ θαη ηνπ λνηίνπ ηκήκαηνο ηεο
΢ηεξεάο Διιάδαο. Ολφκαζε κάιηζηα απηφλ ηνλ πνιηηηζκφ «Μπθελατθφ» θαζψο
ηα πξψηα ηνπ επξήκαηα πξνήιζαλ απφ ηνπο κλεκεηψδεηο ηάθνπο ησλ Μπθελψλ.
2. ΛΤΙΗΜΑΘΟΘ – ΛΤΙΗΜΑΪΙΟ΢ ΠΟΚΘΣΘ΢ΛΟ΢ (1600-1000 π.Υ.):
2. 1. ΢ςνοπτική ιστοπία τηρ έπεςναρ:
Η αλαγλψξηζε ηεο ζπνπδαηφηεηαο ηνπ ρψξνπ ησλ Μπθελψλ δελ ππήξμε ην

απνηέιεζκα ησλ αξραηνινγηθψλ αλαζθαθψλ ηνπ 19νπ αη. Με ηηο κεγαιηζηθέο
θαηαζθεπέο, ηα θπθιψπεηα ηείρε θαη ηε κνλαδηθή κλεκεηαθή Πχιε ησλ Λεφλησλ
πνπ δεζπφδνπλ ζην ρψξν ησλ Μπθελψλ, νη ηειεπηαίεο δελ έπαςαλ λα
δειψλνπλ ηελ ηζηνξηθή – πνιηηηζκηθή ζεκαζία ηνπο αθαηάπαπζηα απφ ηελ
αξραηφηεηα έσο ηνπο λεφηεξνπο ρξφλνπο. Ο Παπζαλίαο ηνλ 2ν αη. κ.Χ. θαηά ηελ
πεξηήγεζή ηνπ ζηηο Μπθήλεο επηζεκαίλεη ηελ επηβιεηηθή παξνπζία ηνπ
πεξηβφινπ θαη ηεο Πχιεο ησλ Λεφλησλ ζην ρψξν (2, 16, 5): «Λείπεται δὲ ὅμως
ἔτι καὶ ἄλλα τοῦ περιβόλου καὶ ἡ πύλη, λέοντες δὲ ἐφεστήκασι αὐτῆς».
Δίλαη κάιηζηα ελδεηθηηθφ φηη ηα κλεκεία ησλ Μπθελψλ απνηέιεζαλ ήδε πνιχ
πξηλ ηε ζχζηαζε ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο, απφ ηνλ 17ν αη., αληηθείκελν
αληεθδηθήζεσλ γηα πεξηζζφηεξνπο επγελείο θαη πεξηεγεηέο ηεο δπηηθήο
Δπξψπεο, νη νπνίνη επεδίσμαλ λα απνζπάζνπλ θαη λα κεηαθέξνπλ ζηηο δπηηθέο
απιέο ηκήκαηα έζησ ησλ κλεκείσλ - θπξίσο ηεκάρηα αλαγιχθσλ θαη θηφλσλ
απφ ηνπο κλεκεηψδεηο ηάθνπο ηνπ Αηξέα θαη ηεο Κιπηαηκλήζηξαο.
Αρταιολογική έρεσνα - αναζκαθικά δεδομένα: Μεηά ηελ απειεπζέξσζε ηνπ

Γέλνπο νη Μπθήλεο ηέζεθαλ ππφ ηελ αηγίδα ηεο εν Αθήναις Αρταιολογικής
Εηαιρείας. Σν 1841 ν εθπξφζσπνο ηεο Δηαηξείαο έθαλε ηνλ πξψην αλαζθαθηθφ
θαζαξηζκφ ηεο Πχιεο ησλ Λεφλησλ. Αιιά ηε δφμα ησλ πνιχρξπζσλ Μπθελψλ
ζηνπο λεφηεξνπο ρξφλνπο ε ηχρε ηελ επεθχιαμε ζην Γεξκαλφ αλαζθαθέα ηεο
Σξνίαο θαη ησλ Μπθελψλ H. Schliemann. Απηφο ήηαλ ν πξψηνο πνπ κε ηε
ζθαπάλε ηνπ έθεξε ζην θσο ηνπ ήιηνπ θαη ηεο ηζηνξίαο ηα πξψηα ηαθηθά
κλεκεία ηνπ κπθελατθνχ ρψξνπ, αλαγλψξηζε ζηα επξήκαηα απηά έλαλ
αλεμάξηεην πνιηηηζκφ θη απέδεημε φηη ην πνηεηηθφ δεκηνχξγεκα ησλ νκεξηθψλ
επψλ δελ ήηαλ απιψο έλα απνηέιεζκα ηεο κπζνπιαζηηθήο θαληαζίαο ηνπ
Οκήξνπ αιιά είρε ηηο ξίδεο ηνπ ζε έλαλ ππαξθηφ θφζκν ηνπ παξειζφληνο.
Αξρηθά ν Schliemann δηελήξγεζε ην 1874 ζε δηάθνξεο ζέζεηο ηεο αθξφπνιεο

ησλ Μπθελψλ ηξηάληα ηέζζεξηο αλαζθαθηθέο ηάθξνπο ρσξίο αμηνκλεκφλεπηα
απνηειέζκαηα. Δπαλήιζε ην θαινθαίξη ηνπ 1876 θαη -ζηεξηγκέλνο ζηηο
καξηπξίεο ηνπ Παπζαλία- αλέζθαςε ην πξψην βαζηιηθφ λεθξνηαθείν εζσηεξηθά
ηεο Πχιεο ησλ Λεφλησλ θαη ησλ Κπθιψπεησλ Σεηρψλ, ηνλ γλσζηφ «ηαθηθφ
θχθιν Α». ΢ε δεθαπέληε εβδνκάδεο αλέζθαςε πέληε κεγάινπο θάζεηνπο
ιαθθνεηδείο ηάθνπο, ησλ νπνίσλ ην πεξηερφκελν δηαθξίλεηαη απφ απίζηεπηε
ζπζζψξεπζε πινχηνπ θαη πνιπηέιεηαο. Οη ιαθθνεηδείο ηάθνη πνπ απνηεινχλ
απηφλ ηνλ θχθιν ρξνλνινγνχληαη ζηελ Ύζηεξε Διιαδηθή Πεξίνδν (1600-1500
π.Χ.). Η αμία ηεο αλαθάιπςεο ήηαλ αλεθηίκεηε πνιχ πεξηζζφηεξν γηα ηα
ηζηνξηθά ζπκπεξάζκαηα πνπ επέηξεςε λα ζπλαγάγνπκε, παξά γηα απηφλ
θαζεαπηφ ηνλ πινχην ησλ επξεκάησλ. Απηφ γίλεηαη κάιηζηα θαηαλνεηφ αλ
ζπλππνινγίζεη θαλείο ην γεγνλφο φηη κε ηελ απνθξππηνγξάθεζε θαη αλάγλσζε
ησλ πηλαθίδσλ ηεο Γξακκηθήο Β ην 1952 απφ ηνλ Άγγιν αξρηηέθηνλα M.
Ventris -ζηηο νπνίεο δηαζψδεηαη ε αξραηφηεξε κνξθή ηεο ειιεληθήο γιψζζαο-
απνθαιχθζεθε ηειηθά φηη ν πνιηηηζκφο ησλ Μπθελψλ ήηαλ ειιεληθφο. Απφ ηελ
άπνςε απηή ε αλαθάιπςε ησλ κπθελατθψλ ηαθηθψλ κλεκείσλ ζήκαηλε ηελ
πξνέθηαζε ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο γηα ρίιηα ρξφληα πίζσ ζηνλ ζθνηεηλφ ρψξν
ηεο πξντζηνξίαο.
Σνλ επφκελν ρξφλν ν ζπλεξγάηεο ηνπ H. Schliemann, επηζηεκνληθφο

εθπξφζσπνο ηεο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο Π.΢ηακαηάθεο, αλέζθαςε ηνλ έθην
θαη ηειεπηαίν ηάθν ηνπ ηαθηθνχ θχθινπ Α, ν νπνίνο έπαημε θαζνξηζηηθφ ξφιν
ζηελ ηεθκεξίσζε ησλ απφςεσλ ηνπ Schliemann θαη ζηελ πεξαηηέξσ κειέηε ηνπ
κπθελατθνχ θφζκνπ. Μεηά απφ ηελ αλαθάιπςε απηή ν H. Schliemann ζηξάθεθε
ζε έλαλ άιιν εμίζνπ ζεκαληηθφ αιιά ηελ επνρή εθείλε αδηεξεχλεην αθφκε
ρψξν, ζηελ αθξφπνιε ηεο Σίξπλζαο, φπνπ καδί κε ηνλ ζπλεξγάηε ηνπ, θνξπθαίν
αξρηηέθηνλα W. Dorpfeld αλαθάιπςε ην κπθελατθφ αλάθηνξν ηεο Σίξπλζαο.
Αιιά ν θχξηνο θαη ζπζηεκαηηθφο εξεπλεηήο ησλ Μπθελψλ ήηαλ ν δηαθεθξηκέλνο

Έιιελαο Καζεγεηήο Πξντζηνξηθήο Αξραηνινγίαο ζην Παλεπηζηήκην Αζελψλ,
Χξήζηνο Σζνχληαο, ν νπνίνο εξγάζηεθε γηα δεθανθηψ ζπλαπηά έηε (1884-1902)
ζηηο Μπθήλεο. Αλέζθαςε ην κπθελατθφ αλάθηνξν ζηελ θνξπθή ηνπ ιφθνπ,
νηθίεο εληφο ηεο αθξφπνιεο, ηελ ππφγεηα δεμακελή θαη πνιινχο ζνισηνχο θαη
ζαιακνεηδείο ηάθνπο θαη δεκνζίεπζε ην πξσηνπνξηαθφ ζεκειηψδεο έξγν ηνπ
Μσκήναι και Μσκηναϊκός Πολιηιζμός, Αζήλα 1893 [επίζεο ζηελ αγγιηθή
γιψζζα: Tsountas C. – Manatt J.L., The Mycenaen Age, London 1897].
Απφ ην 1950 νη αξραηνινγηθέο έξεπλεο ηεο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο μαλάξρηζαλ
ππφ ηελ θαζνδήγεζε θαη επνπηεία ηνπ αθαδεκατθνχ Αλαζηάζηνπ Οξιάλδνπ. Σν
1952 αλαθαιχθζεθε απφ ηνλ Ισάλλε Παπαδεκεηξίνπ ν «ηαθηθφο θχθινο Β», ν
νπνίνο πεξηιακβάλεη είθνζη ηέζζεξηο ιαθθνεηδείο ηάθνπο, κε ζρεηηθά θησρφηεξν
πιηθφ θηέξηζεο απφ εθείλν ηεο νκάδαο Α πνπ είρε θέξεη ζην θσο έλαλ αηψλα
πεξίπνπ λσξίηεξα ν H.Schliemann. Απνηειεί σζηφζν ηελ πξσηκφηεξε
ρξνλνινγηθά νκάδα ηάθσλ ησλ Μπθελψλ, θαζψο αλάγεηαη ζην ηέινο ηεο Μέζεο
Διιαδηθήο Πεξηφδνπ (1700-1600 π.Χ.).
Οι πινακίδερ ηηρ Γπαμμικήρ Β ωρ πηγέρ για ηη διοικηηική οπγάνωζη

ηων μςκηναϊκών κπαηών: Κάπνηεο πιεξνθνξίεο βέβαηα γηα ην κπθελατθφ
πνιηηηζκφ καο παξέρνπλ, εθηφο απφ ηνλ πιηθφ πνιηηηζκφ, θαη νη πηλαθίδεο ηεο
Γξακκηθήο Β. Ωζηφζν νη πιεξνθνξίεο απηέο είλαη απνζπαζκαηηθέο θαη ην
πεξηερφκελφ ηνπο απμάλεη ζε ζεκαζία κφλνλ κέζσ κηαο ζπγθξηηηθήο κειέηεο κε
ηα αξραηνινγηθά δεδνκέλα. Δπεηδή νη πεξηζζφηεξεο πξνέξρνληαη απφ ηελ
αλαζθαθή ηνπ αλαθηφξνπ ηεο Πχινπ, ε πιεηνςεθία ησλ γλψζεψλ καο αθνξά
ζε απηφ ην ζεκαληηθφ κπθελατθφ θέληξν. Απφ ηηο πηλαθίδεο γλσξίδνπκε
ιεπηνκέξεηεο γηα ηε δηνηθεηηθή δηαίξεζε ηεο Πχινπ: ην βαζίιεην απνηεινχληαλ
απφ δχν επαξρίεο, ηελ Δγγχηεξε ζηα δπηηθά θαη ηελ Απψηεξε ζηα αλαηνιηθά
(εηθ. 1). Σα βφξεηα ζχλνξα ηεο πξψηεο απνηεινχζε ν πνηακφο Νέδαο, ελψ ζηα
λνηηνδπηηθά παξάιηα ηνπ Μεζζεληαθνχ θφιπνπ νξίδνληαλ ηα λφηηα ζχλνξά ηεο.
Η επξχρσξε θνηιάδα ηεο Μεζζελίαο απνηεινχζε ηελ Απψηεξε επαξρία. Η
Μεζζελία ήηαλ ρσξηζκέλε ζε επηά δηνηθεηηθέο πεξηθέξεηεο, νη νπνίεο
βξίζθνληαλ ππφ ηελ εγεκνλία ηνπ άξρνληα ηεο Πχινπ.
2. 2. Η εξάπλωση τος Λςκηναϊκού πολιτισμού: Παξφιν πνπ ηα κλεκεία

ησλ Μπθελψλ ζην ζχλνιφ ηνπο (ιαθθνεηδείο θαη ζνισηνί ηάθνη, νρπξσκέλα
αλάθηνξα, έξγα κεηαιινπξγίαο θεξακηθήο, δσγξαθηθήο θ.ά.) απνηεινχλ ηα πην
εληππσζηαθά απφ ηα αξραηνινγηθά θαηάινηπα ηεο κπθελατθήο Διιάδαο, πιάη ζε
απηά, ζε πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ, ζπλαληψληαη πνιπάξηζκνη
επηβιεηηθνί ζνισηνί ηάθνη (π.ρ. ζηε Μεζζελία, ζηνλ Μαξαζψλα, ζηνλ
Οξρνκελφ ηεο Βνησηίαο), κεγάια νρπξσκέλα αλάθηνξα (π.ρ. ζηελ Σίξπλζα, ζηε
Μηδέα ηεο Αξγνιίδαο, ζηελ Πχιν, ζηελ Αζήλα, ζηνλ Για ηεο Βνησηίαο, ζηελ
Ισιθφ ηεο Θεζζαιίαο) θαη επίζεο ζε πιήζνο άιιεο δηαπηζηψλνληαη ππνιείκκαηα
κπθελατθψλ νηθηζκψλ θαη άθζνλεο κπθελατθήο θεξακηθήο. Απφ φια ηα
παξαπάλσ θαζίζηαηαη ζαθέο φηη ν κπθελατθφο πνιηηηζκφο δελ πεξηνξηδφηαλ ζηα
ζπνπδαηφηεξα θαη γλσζηφηεξα ζε εκάο θέληξα, αιιά θάιππηε κεγάιν κέξνο ηνπ
θεληξηθνχ ειιαδηθνχ ρψξνπ. Καηά ζπλέπεηα, ε κειέηε ηεο Δπνρήο ηνπ Χαιθνχ
πξνυπνζέηεη ηελ ελαζρφιεζε κε ηα κλεκεία πνπ δηαζψδνληαη ζε πιήζνο άιισλ
πεξηνρψλ εθηφο ησλ Μπθελψλ. Κη σζηφζν, ν φξνο «κπθελατθφο» πξνζδηνξίδεη
θαηά θνηλή ζπλαίλεζε νιφθιεξν εθείλνλ ηνλ πνιηηηζκφ πνπ απιψλεηαη απφ ηνλ
16ν έσο ηνλ 12ν αη. π.Χ. πεξίπνπ. Απηφο ελαξκνλίδεηαη ηφζν κε ηηο νκεξηθέο
κλήκεο, φζν θαη κε ηα αξραηνινγηθά δεδνκέλα θαη, ζε θάζε πεξίπησζε, είλαη ν
πνηεηηθφηεξνο πνπ ζα κπνξνχζε λα βξεζεί, γηα λα πξνζδηνξίζεη ηα απψηαηα
φξηα ηεο γλψζεο καο γηα ηελ ηζηνξία ηνπ ειιεληθνχ θαη ηνπ επξσπατθνχ
πνιηηηζκνχ.
2. 3. Η ππώιμη Λςκηναϊκή Εποσή (1600-1450 π.Υ.): Η λέα επνρή πνπ

δηάγεη ν κεζνειιαδηθφο ρψξνο θαηά ηνλ 16ν πεξίπνπ αη. π.Χ. ραξαθηεξίδεηαη
απφ κία κεηαζηξνθή ζε κηα πην επεκεξνχζα αιιά θαη ζαθέζηεξα ηεξαξρεκέλε
θνηλσλία. Ωο επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηεο γλσξίζκαηα αλαθέξνληαη ζπλήζσο:
α. ε δηαηήξεζε ηεο γεσξγίαο θαη θηελνηξνθίαο σο βαζηθφηεξσλ πεγψλ
πινχηνπ, β. ε αλάπηπμε ηεο κεηαιινπξγίαο θαη ε ρξήζε ηνπ νξείραιθνπ, ελφο
θξάκαηνο ραιθνχ θαη θαζζίηεξνπ, γ. ε πηζαλή αλάπηπμε ηεο λαπζηπινΐαο, ηελ
νπνία ππνζέηνπκε απφ ηελ ηδηαίηεξα ζπρλή παξνπζία ηεο εηθφλαο πινίσλ σο
δηαθνζκεηηθνχ κνηίβνπ ζε αγγεία, δ. ε άλνδνο εγεηηθψλ νκάδσλ πνιεκηζηψλ, νη
νπνίνη απνθηνχλ δχλακε θαη εμνπζία ζηνπο ήδε αλεπηπγκέλνπο ζε πξφζθνξεο
ζέζεηο νηθηζκνχο, ε. νη ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη κε ηνλ κηλσηθφ πνιηηηζκφ ηεο
Κξήηεο, ν νπνίνο ηελ επνρή απηή βξίζθεηαη ζην απφγεην ηεο αθκήο ηνπ θαη
αζθεί κεγάιε πνιηηηζηηθή επηξξνή ζηνπο πνιηηηζκνχο ησλ Κπθιάδσλ θαη ησλ
Γσδεθαλήζσλ.
Η ζπζζψξεπζε ηνπ πινχηνπ, ε εηζαγσγή έηνηκσλ πξντφλησλ, ηδεψλ θαη

ηερληθψλ ζηελ παξαγσγή αιιά θαη νη αιιαγέο ζηελ θνηλσληθή νξγάλσζε
δεκηνπξγνχλ κία λέα θαηάζηαζε, ηελ νξγάλσζε ηεο νπνίαο αλαιακβάλεη κία
ηζρπξή εμνπζία. Η λέα απηή ηάμε πξαγκάησλ πνπζελά δελ αληηθαηνπηξίδεηαη
θαιχηεξα απφ φ,ηη ζηνπο βαζηιηθνχο ηάθνπο ησλ Μπθελψλ (ηαθηθνί θχθινη Α
θαη Β) κε ην πιήζνο ησλ πνιχηηκσλ θηεξηζκάησλ, ηα νπνία απνηεινχλ
θαζεαπηά ελδείμεηο θαη ζχκβνια θνηλσληθήο ππεξνρήο θαη εμνπζίαο.
Οι θολωηοί ηάθοι: Καηά ηελ πξψηκε θάζε παξνπζίαο ησλ Μπθελαίσλ ε

Μεζζελία θαίλεηαη πσο απνηεινχζε ηελ πην πινχζηα πεξηνρή ηνπ κπθελατθνχ
θφζκνπ. Ήδε θαηά ηνλ 16ν αη. π.Χ. παξνπζηάδνληαη ζηελ Πχιν ηα πξψηα
δείγκαηα κλεκεηψδνπο αξρηηεθηνληθήο· ζπγθεθξηκέλα ηα πξσηκφηεξα δείγκαηα
κεγάισλ ζνισηψλ ηάθσλ, ηα νπνία πεξηιακβάλνπλ ηδηαίηεξα πινχζηα
θηεξηζκέλεο ηαθέο - βι. ηνλ πξψηκν ζνισηφ ηάθν ηνπ Κνξπθαζίνπ ηεο Πχινπ.
Οη ζνισηνί ηάθνη είλαη κλεκεηψδεηο θηηζηνί, ππφγεηνη ηάθνη κε θπθιηθφ ζάιακν
ζηεγαζκέλν θαηά ηνλ εθθνξηθφ ηξφπν (νη ζεηξέο ησλ ιίζσλ ζηα ηνηρψκαηα
ζπγθιίλνπλ βαζκηαία πξνο ην εζσηεξηθφ θαη θαηαιήγνπλ ζε έλαλ ιίζν, ην
«θιεηδί» ηνπ ζφινπ, ζηελ θνξπθή απηνχ). Δίλαη πξνζηηνί κε κεγάιν δξφκν,
αλνηγκέλν θάζεηα ζηελ πιαγηά ελφο ιφθνπ πνπ νδεγεί ζηνλ ζάιακν δηα κέζνπ
ηεο εηζφδνπ θαη ηνπ ζηνκίνπ. Δμσηεξηθά θαιχπηνληαη κε ηχκβν απφ ρψκα (εηθ.
3). Καηά ηνλ 15ν αη. π.Χ. απφ ηελ παξνπζία ζνισηψλ ηάθσλ πινχζηα
θηεξηζκέλσλ πνπ ζπλαληψληαη ζε πεξηζζφηεξα κέξε ηεο Διιάδαο,
ζπκπεξαίλνπκε φηη ν ζνισηφο ηάθνο έγηλε ν θαζηεξσκέλνο ηξφπνο ηαθήο ησλ
ηνπηθψλ εγεκφλσλ θαη ζαθψο απνηέιεζε έλαλ ηξφπν επίδεημεο πινχηνπ θαη
ηζρχνο γηα ηα κέιε ηεο ηνπηθήο άξρνπζαο ηάμεο. Σα ραξαθηεξηζηηθφηεξα
παξαδείγκαηα πξνέξρνληαη πάιη απφ ην ρψξν ηεο θεληξηθήο Διιάδαο θαη
θπξίσο απφ ηελ Πεινπφλλεζν: ν ζνισηφο ηάθνο ηνπ Βαθεηνχ ζηε Λαθσλία, νη
ζνισηνί ηάθνη ηεο πεξηνρήο ηεο Πχινπ θαη ν ζνισηφο ηάθνο ηνπ Βφινπ.
Οι θαλαμοειδείρ ηάθοι: ΢ηηο πιαγίεο ησλ ιφθσλ γχξσ απφ ηηο αθξνπφιεηο
θαη ηνπο νηθηζκνχο ηεο κπθελατθήο πεξηφδνπ, ήδε απφ ηελ πξψηκε θάζε ηεο,
αλαπηχζζνληαη ζπζηεκαηηθά ηα λεθξνηαθεία ησλ ζαιακνεηδψλ ηάθσλ. Οη
ζάιακνη, θπθιηθνί ή νξζνγψληνη, κε ειαθξψο ζνισηή, επίπεδε ή ζακαξσηή
νξνθή, είλαη αλζθακκέλνη ζην καιαθφ ππέδαθνο (εηθ. 3). ΢ηα ηνηρψκαηά ηνπο
δηαθξίλνληαη αθφκε ηα ίρλε ησλ ζθαπηηθψλ εξγαιείσλ. Δίλαη πξνζηηνί κέζσ
ζηελνχ δξφκνπ, αλνηγκέλνπ θάζεηα ζηελ πιαγηά ηνπ ιφθνπ, ν νπνίνο νδεγεί ζε
ζπλήζσο ρακειή ζχξα, θξαγκέλε κε μεξνιηζηά. ΢ην δάπεδν απηψλ ησλ
ζαιάκσλ αλνίγνληαη ζπλήζσο ηαθηθνί ιάθθνη, ελψ ζηα ηνηρψκαηα
δεκηνπξγνχληαη θφγρεο ή ζξαλία γηα ηελ ελαπφζεζε ησλ λεθξψλ θαη ησλ
θηεξηζκάησλ. Πξννξίδνληαη γηα ηνπο αμησκαηνχρνπο αιιά θαη γηα ηνπο απινχο
θαηνίθνπο κηαο πεξηνρήο, ζπλεπψο είλαη θπζηθφ λα δηαθνξνπνηνχληαη ζεκαληηθά
σο πξνο ην κέγεζνο, ηελ επηκέιεηα ηεο θαηαζθεπήο θαζψο θαη ηνλ πινχην ηεο
θηέξηζεο. Οη ζαιακσηνί ηάθνη είλαη νηθνγελεηαθνί θαη ρξεζηκνπνηνχληαη γηα
πνιιαπιέο ηαθέο ζε έλα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα, ην νπνίν θαηά θαλφλα
θηάλεη ηνπο δχν ή αθφκα θαη ηνπο ηξεηο αηψλεο. ΢ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, ηνλ
12ν αη. π.Χ. παξαηεξείηαη ε επαλαρξεζηκνπνίεζε ζαιακσηψλ ηάθσλ πνπ είραλ
εγθαηαιεηθζεί απφ ηνπο αξρηθνχο θαηφρνπο ηνπο. Ο παξακεξηζκφο ησλ
ιεηςάλσλ ησλ πξνγελέζηεξσλ ηαθψλ θαη ησλ θηεξηζκάησλ θαζψο θαη ε
αθαίξεζε ησλ πνιπηηκφηεξσλ απφ απηά παξαηεξείηαη ζηνπο πεξηζζφηεξνπο
ηάθνπο θαη πξνθαλψο απνζθνπεί ζηε δεκηνπξγία ρψξνπ γηα λέεο ηαθέο.
΢πγρξφλσο ρξεζηκνπνηείηαη θσηηά γηα ηελ απνιχκαλζε θαη ηνλ θσηηζκφ ηνπο.
Ο λεθξφο ελαπνηίζεηαη ζπλήζσο ζε ζπλεζηαικέλε ζηάζε ζην δάπεδν ηνπ ηάθνπ
θαη ζε ιάθθν, θνξψληαο ηα ελδχκαηα θαη ηα θνζκήκαηά ηνπ, ε ηαθή
ζπλνδεχεηαη απφ ηα θηεξίζκαηα ηνπ λεθξνχ, ηηο πξνζθνξέο δειαδή ησλ
ζπγγελψλ πξνο απηφλ, ηα νπνία είλαη αλάινγα ηνπ θχινπ θαη ηεο θνηλσληθήο
ηνπ ηάμεο. Οη παηδηθνί θαη βξεθηθνί ηάθνη είλαη ζπρλά αθηέξηζηνη.
Η θαχζε ησλ λεθξψλ δελ είλαη δηαδεδνκέλε θαηά ηνπο κπθελατθνχο ρξφλνπο
θαη ηα ιίγα παξαδείγκαηα αλάγνληαη ζηελ πεξίνδν ηνπ ηέινπο ηνπ κπθελατθνχ
πνιηηηζκνχ.
Μνημειώδειρ ηάθοι και κοινωνικέρ αλλαγέρ: Η εκθάληζε ηφζν ησλ

ζνισηψλ φζν θαη ησλ ζαιακνεηδψλ ηάθσλ πηζηνπνηνχλ φηη ζηηο αξρέο ηνπ 16 νπ
αη. π.Χ. έιαβε ρψξα κία αιιαγή ηαθηθψλ εζίκσλ, ε νπνία είλαη δπλαηφ λα
ππνδειψλεη πην εθηεηακέλεο αιιαγέο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ελψ θαηά ηελ ακέζσο
πξνεγνχκελε πεξίνδν θπξηαξρνχλ νη ιαθθνεηδείο ηάθνη, νη νπνίνη δέρνληαλ ην
πνιχ ηξεηο ή ηέζζεξηο λεθξνχο, ηψξα νη πην επξχρσξνη ζνισηνί ηάθνη κπνξνχλ
λα θηινμελήζνπλ πεξηζζφηεξνπο λεθξνχο, ηνλ έλαλ πιάη ζηνλ άιιν. Σαπηφρξνλα
ε παξνπζία ησλ ζνισηψλ ηάθσλ απνηειεί ζαθψο έλδεημε αχμεζεο πινχηνπ θαη
πφξσλ, αιιά επίζεο είλαη δεισηηθή ηεο έληνλεο δηαθνξνπνίεζεο /ππεξνρήο ελφο
ηζρπξνχ ζηξψκαηνο επγελψλ. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη, ελψ ε νηθνδφκεζε ελφο
ιαθθνεηδνχο ηάθνπ ρξεηάδεηαη πεξίπνπ εθαηφ εκέξεο εξγαζίαο ελφο αλδξφο, ε
νηθνδφκεζε ελφο ζνισηνχ ηάθνπ ρξεηάδεηαη είθνζη ρηιηάδεο εκέξεο δνπιεηάο (!),
γεγνλφο πνπ απνηειεί ζαθή έλδεημε πινχηνπ θαη θνηλσληθνχ ζζέλνπο ηνπ
λεθξνχ θαη ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ.
Η παξνπζία απηήο ηεο αιιαγήο ζπλδέεηαη ζπρλά απφ ηνπο κειεηεηέο κε θάπνηα
θνηλσληθή κεηαβνιή. Πηζαλψο ππνδειψλεηαη ε αχμεζε ηεο ζεκαζίαο ησλ
κεγάισλ θνηλσληθψλ νκάδσλ ή ησλ ζπγγεληθψλ δεζκψλ πνπ ζπλδένπλ ηα άηνκα
ζε κία επξχηεξε θνηλφηεηα. Ίζσο γη’ απηφ ην ιφγν απμάλεη ε ζεκαζία ηνπ
θνηλνχ εληαθηαζκνχ ησλ κειψλ ηεο νηθνγέλεηαο ζε έλαλ ηάθν ή θαη κίαο
κεγαιχηεξεο θνηλσληθήο νκάδαο ζηνλ ίδην ηφπν.
Η έλλειψη ανακηόπων καηά ηην ππώιμη μςκηναϊκή πεπίοδο: Η έξεπλα

ησλ νηθηζκψλ ηεο πξψηκεο κπθελατθήο πεξηφδνπ δελ έθεξε ζην θσο άιια
κλεκεηψδε νηθνδνκήκαηα, αλάθηνξα ή θπθιψπεηα ηείρε. ΢πλαληψληαη σζηφζν
θάπνηα θηίξηα πνπ θαίλεηαη πσο είραλ πην επίζεκν ραξαθηήξα απφ ηα
ππφινηπα, ζηα νπνία γχξσ απφ ηνλ θεληξηθφ νξζνγψλην ρψξν, ην «κέγαξν»,
αλαπηχζζνληαη θη άιινη βνεζεηηθνί ρψξνη, φπσο απνζήθεο θη εξγαζηήξηα, ηα
νπνία επηθνηλσλνχλ κε έλα ζχζηεκα δηαδξφκσλ. Σελ πιεξέζηεξε εηθφλα ελφο
ηέηνηνπ θηηξίνπ, πηζαλψο έδξαο εγεκφλα θαηά ηα ηέιε ηνπ 15 νπ αη. π.Χ. καο
δίλεη ην Μελειάην ηεο Λαθσλίαο, θνληά ζηε ΢πάξηε, ελψ αλάινγα θηίξηα είλαη
γλσζηφ φηη ππήξραλ ζηελ Πχιν, ζηνλ Καθφβαην Σξηθπιίαο θαη ζηελ Σίξπλζα.
2. 4. Η εποσή των μεγάλων ανακτόπων (1450-1200 π.Υ.): ΢ηηο αξρέο ηνπ

14νπ αη. π.Χ. νηθνδνκνχληαη ηα κεγάια αλάθηνξα ησλ Μπθελψλ, ηεο Σίξπλζαο
θαη ηεο Πχινπ ζηελ Πεινπφλλεζν θη επίζεο ην αλάθηνξν ησλ Θεβψλ ζηε
Βνησηία. Ιζρπξά δηνηθεηηθά θέληξα ππήξραλ επίζεο ζηελ αθξφπνιε ηεο Μηδέαο
ζηελ Αξγνιίδα, ζηνλ Οξρνκελφ ηεο Βνησηίαο θαη ζηελ Ισιθφ ηεο Θεζζαιίαο. Η
αθξφπνιε ησλ Αζελψλ, ε παηξίδα ηνπ κπζηθνχ ήξσα Θεζέα, ήηαλ
πεξηηεηρηζκέλε κε θπθιψπεηα ηείρε, ειάρηζηα φκσο ίρλε ζψζεθαλ απφ ην
κπθελατθφ αλάθηνξν, ιφγσ ηεο ζπλερνχο θαη έληνλεο νηθνδνκηθήο
δξαζηεξηφηεηαο ζηνλ ηεξφ ιφθν θαηά ηα κεηαγελέζηεξα ρξφληα.
Η δομή ηων ανακηόρων: Ππξήλα ησλ αλαθηφξσλ ηεο κπθελατθήο επνρήο

απνηειεί ην μέγαρον, αξρηηεθηνληθφ ζχκπιεγκα πνπ δνκείηαη γχξσ απφ έλα
θεληξηθφ δσκάηην, ην νπνίν θέξεη ζην θέληξν ηνπ εζηία, ην κέγεζνο θαη ε ζέζε
ηεο νπνίαο ππνδειψλεη ηελ ζξεζθεπηηθή ζεκαζία απηήο. Η εζηία πιαηζηψλεηαη
απφ ηέζζεξηο θνιψλεο, νη νπνίεο πξνθαλψο ππνζηήξηδαλ ηελ νξνθή. Σν
θεληξηθφ δσκάηην ηνπ κεγάξνπ θέξεη ζηελ πξφζζηα πιεπξά ηνπ είζνδν, ελψ ζην
πίζσ κέξνο ηνπ ππάξρεη άιιν δσκάηην, πνπ θαίλεηαη πσο ιεηηνπξγνχζε σο
απνζήθε. Απηφ ην θεληξηθφ ζηνηρείν ηνπ αλαθηφξνπ έθεξε ζηηο δχν θάζεηεο
πιεπξέο ηνπ πεξηζζφηεξα κηθξνχ κεγέζνπο δσκάηηα, ηα νπνία πηζαλψο
πξννξίδνληαλ γηα ηε ζηέγαζε ησλ θαηνίθσλ, γηα ηε δηαρείξηζε ησλ εξγαζηψλ
(δηνηθεηηθψλ, νηθνλνκηθψλ) ηνπ αλαθηφξνπ θ.ν.θ.
Σν είδνο απηφ αξρηηεθηνληθήο θαηαζθεπήο βαζίζηεθε πξνθαλψο ζηε

δηαξξχζκηζε ησλ νηθηψλ ηεο Μέζεο Διιαδηθήο Πεξηφδνπ θαη ζηε ζπλέρεηα, ζε
πνιχ κεηαγελέζηεξεο πεξηφδνπο, απνηέιεζε ην βαζηθφ ζρέδην ηνπ λανχ ηεο
πφιεο-θξάηνπο, φπσο απηφ ζπλαληάηαη απφ ηνλ 8ν αη. π.Χ. θαη εμήο. ΢ε
αληίζεζε πξνο ηα ζρέδηα ησλ αλαθηφξσλ ηεο κηλσηθήο Κξήηεο εδψ δελ
ζπλαληψληαη πεξηζζφηεξεο κεγάιεο απιέο, παξά κφλνλ κία απιή κπξνζηά ζηελ
είζνδν ηνπ κεγάξνπ. Οη απνζήθεο εμάιινπ δελ θαηαιακβάλνπλ ηφζν εθηεηακέλν
ρψξν, φζν εθείλεο ησλ θξεηηθψλ αλαθηφξσλ, ελψ νη ζξεζθεπηηθνί ρψξνη,
παξφιν πνπ ππάξρνπλ ζε θάπνηα παιάηηα, δελ θαηέρνπλ θαζψο θαίλεηαη
δεζπφδνπζα ζέζε ζε απηά.
Η θέζη ηων ανακηόπων: Δθείλν πνπ είλαη εκθαλέο άκεζα απφ ηελ επηινγή
ηεο γεσγξαθηθήο ζέζεο ησλ κπθελατθψλ αλαθηφξσλ είλαη φηη νη Μπθελαίνη
ελδηαθέξνληαλ γηα ηνλ απνηειεζκαηηθφ θη εχθνιν έιεγρν ηεο πεξηνρήο ηνπο. Γη’
απηφ ην ιφγν θαηαζθεχαδαλ πάληνηε ηα αλάθηνξά ηνπο ζε ζέζεηο ζηξαηεγηθήο
ζεκαζίαο, απφ φπνπ κπνξνχζαλ λα ειέγρνπλ νπηηθά ηελ πεξηνρή ηεο θπξηαξρίαο
ηνπο. ΢ην αλάθηνξν ηεο Πχινπ γηα παξάδεηγκα πνπ ρηίζηεθε ζηνλ Δγθιηαλφ, ν
άξρνληάο ηνπ είρε ηνλ απφιπην έιεγρν, θαζψο ε ζέα θάιππηε φιν ην εχξνο ηεο
πεξηνρήο ηνπ βαζηιείνπ ηνπ. Σν ίδην ηζρχεη γηα ην αλάθηνξν ησλ Μπθελψλ, ηεο
Σίξπλζαο θαη ησλ Αζελψλ.
Σςγκενηπωηική λειηοςπγία ηων ανακηόπων: Δίλαη γλσζηφ απφ ηηο πηλαθίδεο

ηεο Γξακκηθήο Β φηη θάζε αλάθηνξν απνηεινχζε έλα αλεμάξηεην δηνηθεηηθά
βαζίιεην. ΢ηα αλάθηνξα δνχζαλ νη βαζηιείο θαη φζνη αζθνχζαλ δηνηθεηηθή
εμνπζία, ελψ νη θάηνηθνη δνχζαλ ζε ζπλνηθηζκνχο θαη αγξνηηθέο εγθαηαζηάζεηο
έμσ απφ ηα ηείρε. Σα αλάθηνξα ήηαλ νρπξσκέλα κε ιακπξά θπθιψπεηα ηείρε,
ηα νπνία, αλ θαη εθιακβάλνληαη ζηηο κέξεο καο σο έλδεημε ηζρχνο, θαίλεηαη φηη
είραλ θαηά θχξην ιφγν ακπληηθφ ραξαθηήξα έλαληη μέλσλ εηζβνιέσλ. Μνλαδηθή
εμαίξεζε κε πεξηηεηρηζκέλνπ κπθελατθνχ αλαθηφξνπ πνπ έρεη δηαζσζεί είλαη
εθείλν ηεο Πχινπ.
Σα αλάθηνξα απνηεινχλ ινηπφλ θαηά ηνπο κπθελατθνχο ρξφλνπο ηα δηνηθεηηθά,

νηθνλνκηθά, ζηξαηησηηθά θαη ζξεζθεπηηθά θέληξα κίαο επξχηεξεο πεξηνρήο, ηνλ
ηφπν ζπγθέληξσζεο ησλ γεσξγηθψλ πξντφλησλ θαη ησλ πξψησλ πιψλ, ηα νπνία
ζα ηχρνπλ πεξαηηέξσ θαηεξγαζίαο ζηα αλαθηνξηθά εξγαζηήξηα. Η θεληξηθή
δηνίθεζε είλαη ηεξαξρηθά δηακνξθσκέλε κε επηθεθαιήο ηνλ άλαθηα.
Δμεηδηθεπκέλνη γξαθείο, νη lawagatas, ηεξνχλ αξρεία ζηε Γξακκηθή Β, ηα νπνία
θαηαγξάθνπλ ηηο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ αλαθηφξνπ θαη ην αλζξψπηλν
δπλακηθφ ειεχζεξσλ θαη δνχισλ πνπ εξγάδεηαη ζηελ ππεξεζία ηνπο. Οη
ρξπζνρφνη, νη ραιθνπξγνί, νη ειεθαληνπξγνί, νη ιηζνμφνη, νη μπινπξγνί θαη νη
άιινη ηερλίηεο εξγάδνληαη ππφ ηελ επνπηεία ησλ αμησκαηνχρσλ ηνπ αλαθηφξνπ
ζηα αλαθηνξηθά εξγαζηήξηα κέζα ζηα θπθιψπεηα ηείρε θαη ζηηο ιεγφκελεο οικίες
εθηφο ηεο αθξφπνιεο. Σν αλάθηνξν δηαηεξεί παξάιιεια ηνλ έιεγρν ηεο
γεσξγηθήο θαη θηελνηξνθηθήο παξαγσγήο θαζψο θαη εο παξαγσγήο θξαζηνχ,
ιαδηνχ θαη αξσκάησλ. Μεγάινη ςεπδφζηνκνη ακθνξείο, ζπλήζσο κε επηγξαθέο
ζηε γξακκηθή Β πνπ δειψλνπλ ηνλ ηδηνθηήηε ή ηνλ παξαγσγφ θαζψο θαη ηνλ
ηφπν παξαγσγήο, ρξεζηκνπνηνχληαη ζηε δηαθίλεζε ησλ πγξψλ πξντφλησλ ελψ
θέξνπλ θαη πήιηλα ζθξαγίζκαηα, ηα νπνία δηαζθαιίδνπλ ηελ πνηφηεηα θαη ηελ
αθεξαηφηεηα ηνπ πεξηερνκέλνπ. Οξγαλσκέλε είλαη επίζεο ε παξαγσγή θαη ε
θαηεξγαζία ηνπ καιιηνχ ησλ πξνβάησλ, ελψ γπλαίθεο πθάληξεο αζρνινχληαη κε
ηελ χθαλζε ελδπκάησλ. Σέινο ηα αλάθηνξα δηαηεξνχλ ζρέζεηο θαη δηεμάγνπλ
νξγαλσκέλν εκπφξην κε ηελ Κχπξν, ηελ Αίγππην θαη ηελ Δγγχο Αλαηνιή.
Το ανάκηοπο ωρ ζύμβολο νέων μοπθών εξοςζίαρ: Ο ζπγθεληξσηηθφο

ραξαθηήξαο ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ αλαθηφξσλ ππνδειψλεη γηα πνιινχο κειεηεηέο
θαη κία αιιαγή θνηλσληθνχ – πνιηηηθνχ πεξηερνκέλνπ πνπ ζα ιάβεη ρψξα θαηά
ηε Μέζε Διιαδηθή Πεξίνδν ζηε κπθελατθή θνηλσλία: πην ζπγθεθξηκέλα ηελ
ζπγθέληξσζε εμνπζίαο ζηα ρέξηα ελφο επηθαλνχο άλδξα, ηνπ θαηφρνπ ηνπ
αλαθηφξνπ, ν νπνίνο πξνθαλψο ηαπηίδεηαη κε ηνλ wanax πνπ αλαθέξεηαη ζηηο
πηλαθίδεο ηεο Γξακκηθήο Β. Απφ ηελ άπνςε απηή ν δηνηθεηηθφο ξφινο ηνπ
παιαηηνχ δελ ήηαλ απιψο ζεκαληηθφο αιιά «θεληξηθφο θαη θπξηαξρηθφο»
(“central and dominant” θαηά ηνλ J.T.Killen), είλαη δε ελδεηθηηθφο απφ ηελ
ηεξαξρηθή ηάμε πνπ απηφο είλαη ζε ζέζε λα επηβάιιεη ζε πεξηνρέο θαη
νηθηζκνχο πνπ βξίζθνληαη ππφ ηελ εμνπζία ηνπ.
Κάηη ηέηνην είλαη ηδηαίηεξα εκθαλέο ζηελ πεξίπησζε ηεο Πχινπ, φπνπ ην
θξάηνο είλαη ρσξηζκέλν ζε δχν επαξρίεο, ησλ νπνίσλ ηα απνκαθξπζκέλα
θέληξα ζπλδένληαη κε πνιιά ελδηάκεζα επίπεδα εμνπζίαο θαη επζπλψλ πνπ
βξίζθνληαη κεηαμχ ηνπο ζε εζσηεξηθή αιιειεπίδξαζε. ΢ηελ Κξήηε θαη πηζαλψο
ζηε Μεζζελία κάιηζηα ηα δεπηεξεχνληα απηά θέληξα πξέπεη λα είραλ κηα
ηζηνξία απηφλνκεο ιεηηνπξγίαο, ε νπνία ζα πξνεγήζεθε ηεο εμάξηεζεο απφ ηελ
κπθελατθή αλαθηνξηθή δηνίθεζε. Οη έξεπλεο ηεο ηειεπηαίαο δεθαεηίαο θαζηζηνχλ
ζαθέο φηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ν αλαθηνξηθφο έιεγρνο ησλ πξψησλ πιψλ, ησλ
παξαγσγηθψλ δηαδηθαζηψλ θαη ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ δελ ήηαλ νχηε
απφιπηνο νχηε γεληθεπκέλνο. Μπνξνχζε λα έρεη άκεζν ή έκκεζν ραξαθηήξα θη
επηπιένλ δηέθεξε σο πξνο ην βαζκφ ηζρχνο ηνπ αλάινγα κε ηα νηθνλνκηθά
κεγέζε πνπ αθνξνχζε, αλάινγα κε ην είδνο θαη ην κέγεζνο ηεο θάζε
ζπγθεθξηκέλεο βηνηερλίαο, αλάινγα κε ην θξάηνο, αλάινγα κε ηηο
αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ησλ θξαηψλ θαη ησλ παξαγσγηθψλ ηνπο κνλάδσλ. Δίλαη
πιένλ ζαθέο φηη ε κπθελατθή δηνηθεηηθή νξγάλσζε ήηαλ πην πεξίπινθε απφ
φ,ηη θάπνηε πηζηεχακε θαη ε θαηαλφεζή ηεο πεξηζζφηεξν πνιπδηάζηαηε.
Επαθέρ ηων μςκηναϊκών βαζιλείων – εμπόπιο με άλλοςρ λαούρ –

αποικιζμόρ: Γηαπηζησκέλεο ζεσξνχληαη πιένλ νη ζηελέο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ
δηαθφξσλ θέληξσλ κπθελατθήο εμνπζίαο, ηδηαίηεξα απηψλ πνπ βξίζθνληαλ
γεσγξαθηθά πνιχ θνληά κεηαμχ ηνπο, φπσο ζηελ πεξίπησζε ησλ κπθελατθψλ
βαζηιείσλ ηεο Αξγνιίδαο – Σίξπλζαο θαη Μπθελψλ. Η άζθεζε εκπνξίνπ εμάιινπ
κε κηα επξχηαηε πεξηνρή ηφζν ηνπ επξσπατθνχ θφζκνπ, φζν θαη ηεο Αλαηνιήο,
ππνδειψλεηαη απφ ηα επξήκαηα ησλ κπθελατθψλ ηάθσλ, πνιιά απφ ηα νπνία
είλαη θαηαζθεπαζκέλα απφ εηζεγκέλεο πξψηεο χιεο. Χαξαθηεξηζηηθή απφ απηήλ
ηελ άπνςε είλαη ε παξνπζία θνζκεκάησλ απφ θερξηκπάξη ηεο Βαιηηθήο,
ρξεζηηθψλ αληηθεηκέλσλ θαη θνκςνηερλεκάησλ απφ αηγππηηαθφ ειεθαληφδνλην,
αιάβαζηξν θαη θαγεληηαλή, πνιχηηκσλ αληηθεηκέλσλ απφ ραιαδία, ζθξαγίδσλ
απφ εκηπνιχηηκεο πέηξεο, ελφο λεθξηθνχ πξνζσπείνπ θαη ραλδξψλ απφ ήιεθηξν,
ελφο αηγππηηαθνχ ζθαξαβαίνπ απφ ιαδνπιίηε ηεο επνρήο ηεο Νέαο
Απηνθξαηνξίαο, άθζνλα νξεηράιθηλα αληηθείκελα, ηα νπνία πξνυπνζέηνπλ ηελ
χπαξμε θαζζίηεξνπ ζε πνζφηεηεο ηέηνηεο, πνπ κε βεβαηφηεηα δελ ππήξραλ ζηνλ
ειιεληθφ ρψξν θαη πηζαλψο εηζάγνληαλ απφ ηε δπηηθή Δπξψπε, αιιά αθφκε θαη
ν ηεξάζηηνο φγθνο ρξπζψλ αληηθεηκέλσλ πνπ ππνδειψλεη ζπκπιήξσζε ησλ
πεξηνξηζκέλσλ ηνπηθψλ θνηηαζκάησλ ρξπζνχ κε εηζαγσγή απφ ηελ Αλαηνιή ή
απφ ην Βνξξά. Βέβαηα νη έκπνξνη πνπ δηαθηλνχζαλ ηα παξαπάλσ αγαζά ή
έζησ ηηο πξψηεο χιεο, απφ ηηο νπνίεο απηά θαηαζθεπάδνληαλ, δελ ήηαλ
απαξαίηεηα Μπθελαίνη. Γελ απνθιείεηαη νη επαθέο θαη νη εκπνξηθέο αληαιιαγέο
κε απνκαθξπζκέλεο πεξηνρέο ηνπ Βνξξά, φπσο κε ηε Βξεηαλία, ηε Βαιηηθή, ηα
Καξπάζηα, λα πξαγκαηνπνηνχληαλ κε ηε κεζνιάβεζε ελδηάκεζσλ ιαψλ ή έζησ
εκπφξσλ φρη απαξαίηεηα κπθελατθήο πξνέιεπζεο. Βέβαην είλαη πάλησο φηη
ακεζφηεξε είλαη ε παξνπζία ησλ Μπθελαίσλ ζην Νφην. ΢ε ζρέζε κε απηή ηελ
επέθηαζε κάιηζηα ελδεηθηηθφ είλαη ην γεγνλφο φηη ηελ πξψηε ηνπο θαηάθηεζε
εθηφο ηνπ κπθελατθνχ θφζκνπ απνηέιεζε ε Κξήηε, ε νπνία, εμαηηίαο ηεο
κηλσηθήο ζαιαζζνθξαηίαο, ησλ πνιηηηζκηθψλ επηξξνψλ ηεο θαη ηνπ
αλεπηπγκέλνπ εκπνξίνπ ηεο, ζα ήηαλ δειεαζηηθφο ζηφρνο γηα έλαλ ιαφ κε
επεθηαηηθέο βιέςεηο, φπσο νη Αραηνί.
Οη Μπθελαίνη εμάιινπ ίδξπζαλ απνηθίεο θη εκπνξηθνχο ζηαζκνχο ζε φιν ην

Αηγαίν αιιά θαη ζηελ αλαηνιηθή Μεζφγεην, κε ηα νπνία ζαθψο ζα
δηεπθνιχλζεθαλ νη αληαιιαθηηθέο ηνπο ζρέζεηο κε μέλνπο ιανχο.
Χαξαθηεξηζηηθή κάιηζηα είλαη ε πξνηίκεζή ηνπο γηα ίδξπζε απνηθηψλ ζηα
παξάιηα θη φρη ζην εζσηεξηθφ ησλ πεξηνρψλ απηψλ. Έηζη κπθελατθέο
εγθαηαζηάζεηο βξέζεθαλ ζηε Ρφδν θαη ζηε Μίιεην, φπνπ νη Μπθελαίνη
δηαδέρζεθαλ ηνπο πξνθαηφρνπο ηνπο Μηλσίηεο, ζηελ Κσ, ζηελ Αιηθαξλαζζφ,
ζηελ Κηιηθία, ζηηο Κιαδνκελέο, ελψ επαθέο είραλ θαη κε ηελ Σξνία. Αθφκε πην
λφηηα δεκηνχξγεζαλ απνηθίεο ζηελ Έγθσκε ηεο Κχπξνπ θαη ζην Οπγθαξίη ηεο
΢πξίαο. Αιιά θαη δπηηθά ππθλέο θαίλεηαη πσο ήηαλ νη επαθέο ηνπο κε ηελ
Ιηαιία, ηε ΢ηθειία θαη ηε ΢αξδελία.
«ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Ι»
0
1. Η απνζύλζεζε ηνπ Μπθελαϊθνύ Πνιηηηζκνύ
Η απνζχλζεζε ηνπ κπθελατθνχ θφζκνπ ήηαλ έλα γεγνλφο πνπ νινθιεξψζεθε

ζηαδηαθά ζε δηάζηεκα κεγαιχηεξν ηνπ ελάκηζε αηψλα. Καηά ηα κέζα ηνπ 13νπ αη.
π.Χ. ζεκεηψλεηαη έλα θχκα πξσηνθαλψλ θαηαζηξνθψλ, ην νπνίν πιήηηεη ηα
πεξηζζφηεξα κπθελατθά αλάθηνξα θαη νξίδεη ηελ έλαξμε παξαθκήο ηνπ κπθελατθνχ
θφζκνπ.
Γχξσ ζηα 1200 π.Χ. καξηπξνχληαη αξραηνινγηθά θαηαζηξνθέο ζηα κεγάια

θέληξα ηεο Πεινπνλλήζνπ θαη ηεο θπξίσο Διιάδαο. Σα αλάθηνξα ηεο Πχινπ, ησλ
Μπθελψλ, ηεο Σίξπλζαο θαη ηεο Θήβαο ζσξηάδνληαη ζε εξείπηα. Ο Οξρνκελφο θη ν Γιαο
ηεο Βνησηίαο εγθαηαιείπνληαη. ΢ηε Λαθσλία απφ ηηο 46 θαηνηθεκέλεο πεξηνρέο πνπ
ππήξραλ θαηά ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν, κέλνπλ κνλάρα 4. Ωο ζπλέπεηα ησλ
παξαπάλσ μεθηλά έλα θχκα κεηαλαζηεχζεσλ πξνο ηε δπηηθή Διιάδα, ηα Γσδεθάλεζα
θαη ηελ Κχπξν θαη ηα παξάιηα ηεο Μηθξάο Αζίαο. Οη αλαζηαηψζεηο απηέο πξνθάιεζαλ
ξαγδαία κείσζε ηνπ πιεζπζκνχ ζηνλ ειιαδηθφ θνξκφ, ζπλεπψο θαη ζηα παιαηά κεγάια
κπθελατθά θέληξα.
Ωζηφζν αθφκε θαη κεηά ην ηέινο ηνπ 12νπ αη. π.Χ. εμαθνινπζνχλ αθφκε λα
ππάξρνπλ θάπνηεο εζηίεο κπθελατθήο παξάδνζεο, ζηελ Αζίλε ηεο Αξγνιίδαο, ζηα
Νηρψξηα ηεο Μεζζελίαο θαη ζηελ Ισιθφ ηεο Θεζζαιίαο. Η Αζήλα φρη κφλν δελ
θαηαζηξέθεηαη, αιιά θαίλεηαη φηη αλαπηχζζεη επαθέο κε ηνλ θφζκν ηεο Αλαηνιήο, ελψ
πνιηηηζηηθή άλζεζε παξνπζηάδεηαη επίζεο ζηα Γσδεθάλεζα θαη ηελ Κχπξν.
Γεγνλφο είλαη πσο φζν πξνρσξνχκε πξνο ηηο αξρέο ηνπ 11νπ αη. π.Χ., ηφζν
κεγαιχηεξε θαίλεηαη λα είλαη ε δεκνγξαθηθή αξαίσζε ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ, ηδηαίηεξα
ηνπ θεληξηθνχ. Κη απηέο νη ηειεπηαίεο εζηίεο κπθελατθνχ πνιηηηζκνχ κάιηζηα
ειαηηψλνληαη θαη ζβήλνπλ νινζρεξψο ην πξώην ήκηζπ ηνπ 11νπ αη. π.Χ. δίλνληαο ηε
ζέζε ηνπο ζηελ πεξίνδν εθείλε, ε νπνία, εμαηηίαο ηεο έιιεηςεο αμηφινγνπ πιηθνχ
1
πνιηηηζκνχ, ζπλεπψο εμαηηίαο ησλ sxetiköa πεληρξψλ πεγψλ πνπ δηαζέηνπκε γη΄ απηήλ,
είλαη γλσζηή ζηελ δηεζλή έξεπλα κε ηνλ φξν «Σθνηεηλνί Αηώλεο».
2. Οη «Σθνηεηλνί Αηώλεο»
Καηά ηελ πεξίνδν ηνπ 11νπ θαη 10νπ αη. π.Χ. ηα ίρλε ηεο δσήο ζηηο πεξηζζφηεξεο
ηνπνζεζίεο ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ ζπαλίδνπλ, νη νηθηζκνί είλαη πεξίπνπ αλχπαξθηνη θαη
νη γλψζεηο καο, κε ζπάληεο εμαηξέζεηο, πξνέξρνληαη νπζηαζηηθά απφ ηα λεθξνηαθεία. Η
δεκνγξαθηθή αξαίωζε πνπ θαίλεηαη, κε βάζε ηα αξραηνινγηθά δεδνκέλα, λα
καζηίδεη ηνλ θφζκν ηνπ Αηγαίνπ είλαη αδηαλφεηε. Η επεηξσηηθή Διιάδα, ζχκθσλα κε
ηηο εθηηκήζεηο ησλ αξραηνιφγσλ, ζα πξέπεη λα έραζε ηα ηξία ηέηαξηα ηνπ πιεζπζκνχ
ηεο.
Γηα ηα αίηηα ηεο πηψζεο ηνπ κπθελατθνχ πνιηηηζκνχ έρνπλ δηαηππσζεί πνιιέο
ζεσξίεο. Ωζηφζν ε εμαγσγή αζθαιψλ ζπκπεξαζκάησλ γηα ηελ πεξίνδν πνπ
αθνινχζεζε ηελ Μπθελατθή Δπνρή είλαη κάιινλ αδχλαηε, ιφγσ ηεο έιιεηςεο γξαπηψλ
πεγψλ. Οη αιιαγέο απηέο έρνπλ απνδνζεί απφ θάπνηνπο κειεηεηέο ζε εηζβνιή λέσλ
πιεζπζκψλ, πηζαλφηαηα ησλ Γσξηέσλ. Οη Έιιελεο ησλ ηζηνξηθψλ ρξφλσλ κάιηζηα -
πνπ είραλ δηαηεξήζεη ηελ αλάκλεζε ηνπ παξειζφληνο - ζπλέδεζαλ κπζνινγηθά ην ηέινο
ηνπ θφζκνπ ησλ Αραηψλ κε ηελ "θάζνδν ησλ Γσξηέσλ". Άιινη κειεηεηέο ππνζηεξίδνπλ
φηη ν κπθελατθφο θφζκνο εμαληιήζεθε θαη ηειηθά θαηέξξεπζε εμαηηίαο ησλ εζσηεξηθψλ
ζπγθξνχζεσλ κεηαμχ ησλ Μπθελαίσλ εγεκφλσλ. Πνιινί ππνζηεξίδνπλ φηη ε αηηία δελ
ήηαλ άιιε απφ θάπνην θπζηθφ θαηλφκελν. ΢ήκεξα πάλησο θαίλεηαη λα ππεξηζρχεη ζηελ
έξεπλα ε άπνςε φηη θαηά ηε δηάξθεηα ελφο ηφζν καθξνχ ρξνληθνχ δηαζηήκαηνο είλαη
πηζαλφ πεξηζζφηεξα επηκέξνπο γεγνλφηα, θάπνηα απφ απηά πνπ αλαθέξζεθαλ ή θαη
άιια, λα ζπληέιεζαλ ζην ηειηθφ απνηέιεζκα.
Η κεηάβαζε ζηε λέα επνρή ζπλνδεχηεθε, ζχκθσλα κε ηα αξραηνινγηθά

δεδνκέλα, απφ εμαηξεηηθά έληνλεο αιιαγέο. ΢πγθεθξηκέλα:
Α. Η ρξήζε ηεο γξαθήο εγθαηαιείπεηαη, θαζψο θαίλεηαη φηη ε ηειεπηαία

εμππεξεηνχζε ην εθηεηακκέλν γξαθεηνθξαηηθφ ζχζηεκα ησλ κπθελατθψλ αλαθηφξσλ.
Β. ΢αθήο είλαη ε πηώζε ηνπ επηπέδνπ δωήο ζε ζρέζε κε εθείλν ησλ κπθελατθψλ
ρξφλσλ. Η κλεκεηώδεο αξρηηεθηνληθή θαη καδί ηεο νη αλαθηνξηθέο ηέρλεο (ηνηρνγξαθία,
επεμεξγαζία πνιύηηκωλ κεηάιιωλ θαη ιίζωλ) εμαθαλίδνληαη. Οη νηθηζκνί θαη ηα ηεξά
θαηαζθεπάδνληαη πιένλ απφ επηειή πιηθά, σο εθ ηνχηνπ έρνπλ αθήζεη ειάρηζηα πιηθά
θαηάινηπα. ΢ηε ζέζε ησλ επηβιεηηθψλ θηηζκάησλ ηεο κπθελατθήο πεξηφδνπ
παξνπζηάδνληαη – θαηά θαλφλα - θακππιόγξακεο θαιύβεο ελφο δσκαηίνπ, νη νπνίεο
είλαη θαηαζθεπαζκέλεο απφ θζαξηά πιηθά. Οη ηνίρνη είλαη θαηαζθεπαζκέλνη απφ
άςηηεο πιίζξεο θαη θιαδηά ή ιάζπε πνπ εδξάδνληαλ ζε βάζε απφ ραιίθη ή είλαη
εμνινθιήξνπ θαηαζθεπαζκέλνη απφ αθαηέξγαζηεο πέηξεο, ε δε ζηέγε είλαη θαηά
θαλφλα απφ άρπξν.
2
Γ. Η ρξήζε ηνπ νξεηράιθνπ, ε νπνία θπξηαξρνχζε θαηά ηνπο πξνεγνχκελνπο αηψλεο,
θζίλεη θαη ζηελ ζέζε ηεο εκθαλίδεηαη ε ρξήζε ηνπ ζηδήξνπ. Δίλαη
ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζηελ Αζήλα, απφ φπνπ πξνέξρνληαη νη πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο
καο γηα ηελ επνρή απηή, ην 80% ησλ κεηαιιηθψλ αληηθεηκέλσλ πνπ βξέζεθαλ ζηνπο
ηάθνπο ηεο πεξηφδνπ ήηαλ απφ ζίδεξν. ΢εκαληηθφ βεβαηα δελ είλαη ηφζν απηφ
θαζεαπηφ ην γεγνλφο, φζν ηα αίηηα πνπ νδεγνχλ ζηελ αληηθαηάζηαζε ηνπ νξεηράιθνπ
απφ ηνλ πνιχ πην ζθιεξφ, ζπλεπψο ιηγφηεξν εχπιαζην, αιιά θαη ιηγφηεξν θαιαίζζεην,
ζίδεξν. ΢πγθεθξηκέλα ε κείσζε ηεο ρξήζεο νξεηράιθνπ δειψλεη ίζσο θαη κία έιιεηςε
θαζζίηεξνπ θαη ραιθνχ, ησλ πιηθψλ δειαδή πνπ εηζάγνληαλ απφ καθξηλέο ρψξεο θαη
ζηα νπνία βαζηδφηαλ ε παξαγσγή νξεηράιθνπ, έκκεζα ινηπφλ δειψλεη θαη ηελ κείωζε
ηωλ εκπνξηθώλ ή άιιωλ ζρέζεωλ κε καθξηλνύο ιανύο θαη ηελ απνκόλωζε ηνπ
ειιαδηθνύ ρώξνπ. ΢ηα παξαπάλσ ζπλεγνξεί ην γεγνλφο φηη φιεο νη εηζαγσγέο εηδψλ
πνιπηειείαο, φπσο θερξηκπάξη, ειεθαληφδνλην, αθξηβά πεηξάδηα, ζθαξαβαίνη,
εμαθαλίδνληαη απφ ηνπο ηάθνπο.
Γ. Οη πνιπηειείο ζνισηνί θαη ζαιακνεηδείο ηάθνη εθιείπνπλ ζρεδφλ πιήξσο. Σα ηαθηθά

έζηκα απηήο ηεο πεξηφδνπ δηαθέξνπλ βέβαηα απφ πεξηνρή ζε πεξηνρή. Γεληθφηεξα
φκσο, θπξηαξρνύλ νη αηνκηθέο ηαθέο ζε ιαθθνεηδείο θαη ζπλήζωο
θηβωηηόζρεκνπο ηάθνπο. Σα δχν γλσζηφηεξα λεθξνηαθεία απηήο ηεο θαηεγνξίαο
είλαη εθείλα ηεο ΢αιακίλαο θαη ηνπ Κεξακεηθνχ. Καηά ηελ πεξίνδν απηή πηνζεηείηαη
επίζεο ε πξαθηηθή ηεο θαύζεο ηωλ λεθξώλ. ΢ε θάπνηεο πεξηπηψζεηο ηα
ππνιείκκαηα ησλ θαχζεσλ ηνπνζεηνχληαη καδί κε φζηξαθα αγγείσλ θαη κε αηνκηθά
είδε ηνπ λεθξνχ ή θηεξίζκαηα ζε ακθνξέα.
Φαίλεηαη ινηπφλ φηη αθξηβψο ιφγσ απηψλ ησλ αιιαγψλ ην δηάζηεκα ησλ δχν
πεξίπνπ αηψλσλ πνπ εθηείλεηαη απφ ην 1125 π.Χ. έσο ην 900 π.Χ. έρεη γίλεη γλσζηφ ζηε
βηβιηνγξαθία κε ηνλ φξν «Σθνηεηλνί Αηώλεο» ή «Σθνηεηλνί Χξόλνη» (Dark Age, Dunkle
Zeit). Ο ραξαθηεξηζκφο απηφο σζηφζν ζηηο κέξεο καο δελ θαίλεηαη λα αληαπνθξίλεηαη
θαη΄απφιπην ηξφπν ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Ο ειιαδηθφο ρψξνο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ
΢θνηεηλψλ Χξφλσλ παξνπζίαδε κηα εηθφλα θηψρεηαο θαη απνκφλσζεο, ζε ζχγθξηζε κε
ηελ πξνεγνχκελε επνρή, πνπ φκσο δελ ήηαλ νκνηφκνξθε γηα φιεο ηηο πεξηνρέο θαη θαηά
ηε δηάξθεηα φιεο ηεο πεξηφδνπ. ΢ηε θαηλνκεληθή απηή έξεκν επηδνχλ κηθξέο
αλζξψπηλεο νκάδεο: ζηελ Αζήλα, ζηελ Αζίλε θαη ζηελ Σίξπλζα ηεο Αξγνιίδαο, ζην
Άξγνο, ζην Λεπθαληί ηεο Δχβνηαο θαη αιινχ. Δπηπιένλ δελ πξέπεη λα μερλνχκε, φζν
πεληρξά θη αλ είλαη ηα κέζα πνπ δηαζέηνπλ ζε ζρέζε κε ηα πινχηε ησλ πξνγφλσλ ηνπο,
φηη είλαη νη απφγνλνη απηψλ αθξηβψο ησλ αλζξψπσλ, νη νπνίνη κεξηθέο γελεέο
αξγφηεξα ζα ζέζνπλ ηηο βάζεηο ηνπ ειιεληθνχ ζαχκαηνο ησλ θιαζηθψλ ρξφλσλ.
Μεηά ηελ θαηάξξεπζε ησλ κπθελατθψλ θέληξσλ άξρηζαλ βαζκηαία αιιά
ζηαζεξά λα δηακνξθψλνληαη νη παξάγνληεο εθείλνη πνπ δηαδξακάηηζαλ θαζνξηζηηθφ
ξφιν ζηελ πεξαηηέξσ ηζηνξηθή πνξεία ηεο Διιάδαο: θαηά ηνπο ιεγφκελνπο
κεηαβαηηθνχο ρξφλνπο ζρεκαηίζηεθε ζε κεγάιν βαζκφ ν ηζηνξηθφο πιεζπζκφο ηνπ
ειιεληθνχ ρψξνπ κε ηε ζπγρψλεπζε κπθελατθψλ πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ θαη ηκεκάησλ
ησλ ιαψλ πνπ εηζέβαιαλ ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν, ελψ παξάιιεια δηαηεξήζεθαλ νη
3
αλακλήζεηο απφ ην ιακπξφ κπθελατθφ παξειζφλ φπσο απηέο απνθξπζηαιιψζεθαλ ζην
έπνο, δεκηνπξγήζεθε ην ειιεληθφ αιθάβεην απφ ην θνηληθηθφ, αλαγελλήζεθαλ νη
ηέρλεο, εμαπιψζεθε ν ειιεληζκφο ζε πνιιά ζεκεία ηεο Μεζνγείνπ, δηακνξθψζεθε κηα
εληαία εζληθή, ζξεζθεπηηθή θαη εζηθή ζπλείδεζε απφ φινπο ηνπο Έιιελεο θαη
νξγαλψζεθε θνηλσληθά θαη πνιηηηθά ν πιεζπζκφο ηεο Διιάδαο κε βάζε ην ζεζκφ ηεο
πφιεο-θξάηνπο.
3. Τα Οκεξηθά Έπε
Η ζχλζεζε θαη ε κεηάδνζε πνηεκάησλ ζην ρξφλν δελ πξνυπνζέηεη ηε γλψζε ηεο
γξαθήο. ΢ηα νκεξηθά πνηήκαηα ηππηθέο θαη επαλαιακβαλφκελεο ιεθηηθέο θφξκνπιεο
θαη ην θαζηεξσκέλν κέηξν θαλεξψλνπλ φηη πξόθεηηαη γηα ην ηειηθό πξνϊόλ κίαο
καθξάο πξνθνξηθήο επεμεξγαζίαο. Οη γισζζηθέο θαη κεηξηθέο ηδηαηηεξφηεηεο
αλάγνληαη ζηε κπθελατθή παξάδνζε θαη ίζσο αθφκα παιαηφηεξα.
Οη δαθηπιηθνί εμάκεηξνη ζηίρνη, ζηνπο νπνίνπο έρνπλ ζπληεζεί ηα νκεξηθά έπε,

απνηεινχληαη ζε κεγάιν κέξνο απφ ινγoηχπνπο, πνπ κπνξεί λα δηαηεξήζεθαλ
πξνθνξηθά ίζσο θαη γηα κία ρηιηεηία, πξηλ θαηαιήμνπλ ζηελ νξηζηηθή ηνπο κνξθή. Με
ηνλ φξν "ινγφηππνο" ελλννχκε κία ηππνπνηεκέλε θξάζε. Η απινχζηεξε θαη
ζπλεζέζηεξε κνξθή ηνπ είλαη ε ζχληαμε ηνπ ίδηνπ νπζηαζηηθνχ κε έλα ή δχν κφλν
ζπγθεθξηκέλα επίζεηα. Χαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ν ινγφηππνο
«ξνδνδάρηπιε θαη πνπξλνγέλλεηε απγή». Η ρξήζε ησλ ινγνηχπσλ επηηξέπεη φρη
αθξηβψο ηελ απνκλεκφλεπζε ελφο πνηήκαηνο, αιιά ηελ εθ λένπ θάζε θνξά ζχλζεζή
ηνπ. ΢ηα νκεξηθά πνηήκαηα ε γιώζζα απνηειεί αλάκεημε αηνιηθώλ θαη ηωληθώλ
ζηνηρείωλ. Οξηζκέλνη ιεθηηθνί ηχπνη θαίλεηαη κάιηζηα λα απερνχλ κία αξραηφηεξε
γισζζηθή παξάδνζε απφ εθείλε ηεο επνρήο πνπ ηνπνζεηείηαη ζεσξεηηθά ε θαηαγξαθή
ηνπο. ΢ηελ ησληθή ηνπ Οκήξνπ δελ παξεηζθξχνπλ κφλν ςήγκαηα αηνιηζκψλ αιιά θαη
πνιπάξηζκνη ηχπνη ηεο κπθελατθήο επνρήο. Οη επίπνλεο έξεπλεο ησλ θηινιφγσλ πνπ
έζθπςαλ επάλσ ζηε κεηξηθή θαη ζηηο ηδηνκνξθίεο ηεο νκεξηθήο γιψζζαο αλέδεημαλ ηελ
χπαξμε κίαο πξνθνξηθήο επνπνηίαο αθάληαζηα αξραίαο.
Γηα ηνλ ηζηνξηθφ βέβαηα ν ΋κεξνο απνηειεί έλα αίληγκα, φρη κφλνλ γηαηί
αλακεηγλχεη ηηο δηαιέθηνπο, αιιά θπξίσο γηαηί αλακεηγλχεη ηα ήζε θαη ηηο επνρέο. Η
θνηλωλία δελ ππήξμε πνηέ έηζη όπωο ηελ πεξηγξάθεη ν πνηεηήο. Η νκεξηθή
αθήγεζε ζπλαξκνινγείηαη απφ ζηνηρεία δηαθφξσλ πξνειεχζεσλ: α. απφ ηελ επνρή ησλ
Μπθελατθψλ βαζηιείσλ, β. απφ ηνπο ΢θνηεηλνχο Αηψλεο, γ. απφ ηνλ θφζκν ηεο επνρήο
ηνπ Οκήξνπ. Σφζν ζηελ Ιιηάδα φζν θαη ζηελ Οδχζζεηα αλαθέξνληαη αληηθείκελα θαη
έζηκα πνπ ζίγνπξα δελ πθίζηαλην πηα ηελ επνρή πνπ εκθαλίζηεθε ε γξαθή ζηελ
Διιάδα, φπσο ηα κεγάια αζεκνζηφιηζηα μίθε θαη ηα θξάλε απφ δφληηα αγξηφρνηξνπ.
4
΢ηε ζχγρξνλε έξεπλα επηθξαηεί ε άπνςε φηη νξηζκέλνη απφ ηνπο ήξσεο απηψλ ησλ
επψλ - φπσο ν Οδπζζέαο, ν Σεχθξνο θαη ν Αίαο - αλαθέξνληαλ ήδε ζε κπθελατθά
πνηήκαηα. Ο θφζκνο ηνπ Οκήξνπ αλήθεη ζηηο επγελείο νηθνγέλεηεο, ηηο ππεξήθαλεο γηα
ηε ζετθή θαηαγσγή ηνπο. Κάπνηνη άιινη ήξσεο πάιη - κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν Νέζηνξαο, ν
Αγακέκλνλαο θαη ν Αρηιιέαο – ζα πξέπεη λα ππεηζήιζαλ ζηα έπε ζηελ αηνιηθή θάζε
επεμεξγαζίαο ηνπο θαη ζπκπίπηνπλ ρξνληθά κε ηελ θαηαζηξνθή ηεο πφιεο πνπ
ζπκβαηηθά νλνκάδεηαη Σξνία VIIα (γχξσ ζην 1200 π.Χ.). Ο αλζξψπηλνο ηχπνο βέβαηα
πνπ αληηπξνζσπεχεη ν Οδπζζέαο ζηελ Ιιηάδα, εχζηξνθνο θη εππξνζάξκνζηνο,
πεξηπεηεηψδεο ηαμηδεπηήο, αλήζπρνο αιιά θαη πξνζθνιεκκέλνο ζην ηδεψδεο ηεο
παηξίδαο ηνπ, είλαη πνιχ λεφηεξνο.
Η παξαπάλσ ζχλζεζε δηακέζνπ ησλ αηψλσλ ελφο πινπζηφηαηνπ πιηθνχ

παξαδφζεσλ, ε νπνία καο νδεγεί πξνο ηα πίζσ έσο ηελ Δπνρή ηνπ Χαιθνχ, θαζηζηνχλ
ζαθέο πφζν αλεθηίκεηε είλαη ε πξνζθνξά ησλ νκεξηθψλ θεηκέλσλ ζηελ ηζηνξία ηνπ
αλζξψπηλνπ πλεχκαηνο. Η κεηάδνζε θαη ε ζηαζεξή αλάπηπμε δηακέζνπ ησλ αηψλσλ
ελφο ηεξάζηηνπ θνξκνχ πξνθνξηθήο παξάδνζεο, απφ ηνλ νπνίν ν ΋κεξνο κπφξεζε λα
επηιέμεη θαη λα θαηαηάμεη ην πιηθφ ηνπ, επηηξέπνπλ κία αθφκε δηαπίζησζε ζρεηηθά κε
ην πνιπζπδεηεκέλν ζέκα ηεο πνιηηηζκηθήο ππνβάζκηζεο ησλ ΢θνηεηλψλ Αηψλσλ.
Αηζζεηηθά ππνβαζκηζκέλνη, πνηκέλεο, λνκάδεο ή κε, νη άλζξσπνη απηήο ηεο επνρήο, κε
ηνλ θησρφ πιηθφ πνιηηηζκφ, θαηφξζσζαλ λα δηαζψζνπλ θαη λα κεηαβηβάζνπλ ζηνπο
απνγφλνπο ηνπο ηεο αξρατθήο πεξηφδνπ, αιιά θαη ζηελ αλζξσπφηεηα νιφθιεξε, κηα
πνιηηηζκηθή θιεξνλνκηά θαζφινπ επθαηαθξφλεηε.
4. Πξωηνγεωκεηξηθή Κεξακεηθή
Ο ξπζκφο ραξαθηεξίδεηαη απφ γξακκηθή, απζηεξά γεσκεηξηθή δηαθφζκεζε.

Κπξηαξρνχλ νη ιεπηέο κνξθέο, θχθινη θαη δψλεο ρξσκάησλ πνπ δελ εκθαλίδνληαη ζηελ
αγγεηνπιαζηηθή ηεο κπθελατθήο επνρήο. Η λέα απηή ηερλνηξνπία ζεκαίλεη εμέιημε ησλ
ηερληθψλ κέζσλ. Πξνυπνζέηεη ηε ρξήζε ηνπ δηαβήηε θη ελφο πνιχ γξήγνξνπ ηξνρνχ,
πνπ δηεπθνιχλνπλ ην παηρλίδη κε ηα ζρήκαηα θαζψο θαη ηελ θαηαζθεπή πνιχ
κεγαιχηεξσλ αγγείσλ. Η λέα αηζζεηηθή σζηφζν, πέξα απφ ηελ εμέιημε ζε ηερληθφ
επίπεδν, ππνδειψλεη βαζχηεξεο αιιαγέο ζε επίπεδν αλζξψπηλεο λννηξνπίαο θαη
θνζκνζεψξεζεο.
5
5. Ο Α΄ Ειιεληθόο Απνηθηζκόο
1. Ο απνηθηζκόο ηωλ παξαιίωλ ηεο Μ. Αζίαο:
Με ην θαηλφκελν ηεο αλαζηάησζεο, ηεο παξαθκήο θαη ζπλεπψο ηεο

αλαζθάιεηαο πνπ επηθξάηεζε ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν θαηά ηνλ 11ν θαη 10ν αη. π.Χ. (δει.
θαηά ην δηάζηεκα ησλ «΢θνηεηλψλ Αηψλσλ») άκεζα ζπλδεδεκέλν θαίλεηαη λα είλαη ην
γεγνλφο ηνπ απνηθηζκνχ ησλ δπηηθψλ παξαιίσλ ηεο Μ.Αζίαο. Ωζηφζν ε άπνςε φηη ην
γεγνλφο ππήξμε απνηέιεζκα ηεο θπγήο ησλ ειιεληθψλ θχισλ εμαηηίαο ηεο βίαηεο
θαζφδνπ ησλ Γσξηέσλ (θαη θάπνησλ βνξεηνδπηηθψλ Διιήλσλ) - ζέζε ε νπνία
θπξηαξρνχζε γηα αξθεηά ρξφληα ζηελ έξεπλα - δελ ζεσξείηαη πιένλ απνδεθηή απφ ηνπο
κειεηεηέο. Σα αξραηνινγηθά επξήκαηα καο νδεγνχλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ν Ισληθφο
Απνηθηζκφο μεθίλεζε πηζαλψο γχξσ ζηα 1000 π.Χ. ή ιίγν πξσηκφηεξα. Η θίλεζε απηή
ηνπ πιεζπζκνχ δελ ππήξμε νξγαλσκέλε αιιά κάιινλ είρε ην ραξαθηήξα ζηαδηαθήο
απνδεκίαο κεγαιχηεξσλ ή κηθξφηεξσλ πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ κε ζθνπφ ηελ
αλαδήηεζε ελφο πην θηιφμελνπ ρψξνπ εγθαηάζηαζεο θαη δηαβίσζεο.
΢ηηο εμνξκήζεηο πξνο ηηο αθηέο ηεο Μ.Αζίαο έιαβαλ κέξνο κεηαλάζηεο απφ φιεο
ηηο ειιεληθέο θπιέο. Μεηέθεξαλ ζηε λέα ηνπο παηξίδα ηα ήζε θαη ηα έζηκά ηνπο, ηε
κπζηθή θαη ηε ιαηξεπηηθή ηνπο παξάδνζε θη επηπιένλ ηα ηνπσλχκηα πνπ
ρξεζηκνπνηνχζαλ ζηε γελέηεηξα ηνπο. Απφ ηα βφξεηα πξνο ηα λφηηα βξίζθεη θαλείο
εγθαηεζηεκέλνπο ζηα κηθξαζηαηηθά παξάιηα πξψηα ηνπο Αηνιείο, κεηά ηνπο Ίσλεο θαη
λνηηφηεξα ηνπο Γσξηείο θαη κάιηζηα ζε κηα ηέηνηα παξάηαμε πνπ αληηζηνηρεί απφιπηα
πξνο ηελ θαηαλνκή ησλ ίδησλ θχισλ ζηηο αλαηνιηθέο αθηέο ηεο Διιάδαο. ΢χκθσλα κε
ηελ άπνςε ηνπ U. Wilken, Griechische Geschichte, München 1962 [κεηαθξ. Ισ.
Σνπινπκάθνο, Αξραία Διιεληθή Ιζηνξία, εθδ. Παπαδήζε, Αζήλα 1976, ζ. 85], ζε απηφλ
αθξηβψο «ην κηθξαζηαηηθφ απνηθηαθφ ρψξν ζρεκαηίζηεθαλ θαζψο θαίλεηαη γηα πξψηε
θνξά πξαγκαηηθέο πφιεηο. Γχν παξάγνληεο ζπλέβαιαλ εθεί: πξψηα-πξψηα ην φηη ζηελ
Αζία δελ ήιζαλ εληαία θχια, αιιά Έιιελεο πνπ αλήθαλ ζε θχια δηαθνξεηηθά θαη γη’
απηφλ ηνλ ιφγν ήηαλ αδχλαην λα εγθαζηδξπζεί ε παιαηά «θπιεηηθή» πνιηηεηαθή
νξγάλσζε∙ θαη έπεηηα, φηη νη Έιιελεο άπνηθνη θαηέιαβαλ (ελ κέξεη) πξνυπάξρνπζεο
ήδε πφιεηο, φπνπ εγθαηαζηάζεθαλ σο θπξίαξρνη: ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο κάιηζηα νη
πφιεηο απηέο δηαηήξεζαλ ηα παιαηά κηθξαζηαηηθά ηνπο νλφκαηα».
Μηα πην αλεπηπγκέλε ζεσξία γηα ηελ εκθάληζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο «ειιεληθήο
πφιεο» γηα πξψηε θνξά ζηελ ηζηνξία ηεο νηθνπκέλεο ζην κηθξαζηαηηθφ έδαθνο καο
πξνζθέξεη ν H. Bengtson, Griechische Geschichte von den Anfängen bis in die
römische Kaiserzeit, München 1972 [κεηαθξ. Α. Γαβξίιε, Ιζηνξία ηεο Αξραίαο
Διιάδνο απφ ηηο απαξρέο κέρξη ηε Ρσκατθή Απηνθξαηνξία, εθδ. Μέιηζζα, Αζήλα 1979,
ζ. 57-8], ν νπνίνο αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά φηη «ζηελ θαηλνχξηα παηξίδα, κέζα ζ’ έλα
εληειψο μέλν πεξηβάιινλ, νη Έιιελεο άπνηθνη απνθηνχλ γηα πξψηε θνξά πιήξε
ζπλείδεζε ηεο εζληθήο ηνπο νληφηεηνο. Έηζη αλαπηχζζνληαη πάλσ ζην κηθξαζηαηηθφ
6
έδαθνο, θαηά ηνπο αηψλεο πνπ αθνινπζνχλ ηελ αιιαγή ηεο ρηιηεηίαο, νη πξψηεο
βαζηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ θαιιηέξγεηα ελφο θνηλνχ εζληθνχ θαη πνιηηηθνχ
ζπλαηζζήκαηνο, ηελ χςηζηε έθθξαζε ηνπ νπνίνπ βξίζθνκε ζηελ Ιιηάδα. Γηα ηελ
πνιηηεηαθή αλάπηπμε ηνπ Διιεληζκνχ εμάιινπ είρε αθφκε πην πιαηεηά ζεκαζία ε
«πφιηο», πνπ πξσηνδηακνξθψζεθε ζην κηθξαζηαηηθφ έδαθνο, ίζσο αθνινπζψληαο ην
πξφηππν παξφκνησλ ζρεκαηηζκψλ ηεο Αλαηνιίαο. Η αγεθχξσηε δηαθνξά ησλ
Διιήλσλ πξνο ηνλ απηφρζνλα αλαηνιίηηθν πιεζπζκφ, ν κφληκνο θίλδπλνο κηαο
αηθλίδηαο θαηαζηξνθήο πνπ απεηινχζε ηηο θαηλνχξηεο πνιηηείεο, αλάγθαζε ηνπο
απνίθνπο απφ ηα πξψηα θηφιαο βήκαηά ηνπο λα δήζνπλ ππφ ηελ πξνζηαζία ησλ ηεηρψλ
πνπ πεξηέβαιιαλ ηνπο νρπξσκέλνπο νηθηζκνχο ησλ. Η ζπκβίσζε κέζα ζηνλ πνιχ
πεξησξηζκέλν ρψξν ηνπ νρπξσκαηηθνχ πεξηβφινπ ππνρξέσλε ηνπο Έιιελεο, πνπ
βξίζθνληαλ ζηελ μεληηεηά, λα νξγαλψζνπλ έλα ζχζηεκα δσήο, ην νπνίν ζηελ Διιάδα,
φπνπ επηθξαηνχζε ν θαηά θψκεο νηθηζκφο, ηνπο ήηαλ άγλσζην. Έηζη ζηελ Μ. Αζία
δηακνξθψλεηαη αζηηθφο βίνο πεξησξηζκέλνο βέβαηα, αιιά γη’ απηφ αθξηβψο πνιχ πην
ππθλφο θη έληνλνο. Μέζα ζηα πιαίζηά ηνπ γελλήζεθε ην πλεχκα εθείλν θαη ε πνιηηηθή
λννηξνπία πνπ είλαη ηφζν ραξαθηεξηζηηθά γηα ηνπο Έιιελεο ησλ ηζηνξηθψλ ρξφλσλ: ν
παηξησηηζκφο πνπ παξακέλεη ζπλδεδεκέλνο κε ηελ πην πεξησξηζκέλε έλλνηα ηεο
παηξίδνο, ηελ πφιε, θαη ε αζπλήζηζηε έληαζε ηεο εζσηεξηθήο πνιηηηθήο δσήο ζηνλ
θαηλνχξην θξαηηθφ νξγαληζκφ, ηδηφηεηεο πνπ δελ εκθαλίδνληαη πνπζελά αιινχ ζηνλ
αξραίν θφζκν κε ηφζν έθδειε κνξθή ... ».
Ήδε θαηά ηνλ 8ν αη. π.Χ. νη ησληθέο απηέο πφιεηο ζπλελψζεθαλ ζε κία
ακθηθηηνλία κε πνιηηηθφ θαη ζξεζθεπηηθφ ραξαθηήξα. Δπί θεθαιήο ηνπ «Κνηλνχ ησλ
Ιψλσλ» βξηζθφηαλ έλαο αηξεηφο άξρσλ (βαζηιεχο), ν νπνίνο εθιεγφηαλ απφ ην ζχλνιν
ησλ ακθηθηηφλσλ. Θξεζθεπηηθφ θέληξν ηεο νκνζπνλδίαο απηήο, ε νπνία πεξηιάκβαλε
δψδεθα ησληθέο πφιεηο, ήηαλ ν λαφο ηνπ Διηθσλίνπ Πνζεηδψλνο, ην γλσζηφ θαη σο
«Παληψληνλ» ζην αθξσηήξην ηεο Μπθάιεο. ΢ε παξφκνηα νκνζπνλδία ελψζεθαλ επίζεο
θαη νη έμη δσξηθέο πφιεηο κε θέληξν ηε ιαηξεία ηνπ Απφιισλα ζην Σξηφπην αθξσηήξην
θνληά ζηελ Κλίδν θαη ίζσο νη Αηνιείο κε θέληξν ην ηεξφ ηνπ Απφιισλα ζην Γξχλεην.
2. Τν δήηεκα πνιηηηζκηθήο ζπλέρεηαο-αζπλέρεηαο από ηνπο κπθελαϊθνύο

ρξόλνπο έωο ηελ αξραϊθή επνρή:
Η κεηάβαζε απφ ηε κπθελατθή ζηελ αξρατθή επνρή είλαη ηδηαίηεξα δχζθνιν λα

πξνζδηνξηζηεί ηδηαίηεξα ζε φηη αθνξά ζηνλ ηνκέα ηεο ζξεζθείαο. Με ηα έσο ηψξα
δεδνκέλα δελ είλαη δπλαηφ λα θαζνξηζηεί ζε πνηα πεξηνρή ηνπ νηθηζκνχ βξίζθνληαλ νη
ηφπνη ιαηξείαο θαηά ηε κεηα-κπθελατθή πεξίνδν. Δίλαη βέβαηα πηζαλφ κηθξά ππαίζξηα
ηεξά λα ππήξραλ εληφο ηνπ ρψξνπ ησλ θαηνηθηψλ, φπσο θαη θαηά ηελ πξνεγνχκελε
πεξίνδν. Σα αξραηνινγηθά θαηάινηπα σζηφζν ηεο επνρήο είλαη ειάρηζηα θαη δελ
επηηξέπνπλ ηελ εμαγσγή ζηαζεξψλ ζπκπεξαζκάησλ.
Δπηπιένλ, κε βάζε ηα αξραηνινγηθά δεδνκέλα ησλ κπθελατθψλ ρξφλσλ, νη

κπθελατθνί ηφπνη ιαηξείαο πνπ ζπγθεληξψλνληαλ κέζα ζην αλάθηνξν δελ θαίλεηαη λα
7
έρνπλ ζρέζε κε ην ρψξν ησλ λαψλ ηεο αξρατθήο θαη θιαζηθήο πεξηφδνπ. Βέβαηα είλαη
ζεκαληηθφ ην γεγνλφο φηη κε ζπλέπεηα φινη νη κεγάινη λανί είλαη θηηζκέλνη πάλσ ζε
κπθελατθφ αξραηνινγηθφ ππφζηξσκα. Με ην δεδνκέλν απηφ έρεη ππνζηεξηρζεί ε
άπνςε φηη ν λαφο θαηάγεηαη απεπζείαο απφ ην κπθελατθφ «κέγαξν», αθνχ απηφο
αθελφο θαίλεηαη λα εγθαζίζηαηαη πάλσ ζηα εξείπηα ηνπ «κεγάξνπ», αθεηέξνπ θαηά
ηελ πξψηε ηνπ ηνπιάρηζηνλ θάζε έρεη ηελ ίδηα θπζηνγλσκία, ηηο ίδηεο δηαζηάζεηο,
νκνηφηεηεο σο πξνο ηα αξρηηεθηνληθά ζηνηρεία (ην πξφππιν κε ηνπο δχν ζηχινπο).
Σα ζηνηρεία απηά είλαη αμηφινγα γηαηί καο επηηξέπνπλ λα ππνζέζνπκε κία

ζεκαληηθή κεηάβαζε σο πξνο ην ζξεζθεπηηθφ ζπλαίζζεκα αιιά θαη σο πξνο ην ζέκα
ηεο θνζκναληίιεςεο ησλ ιαψλ ηεο ειιεληθήο αξραηφηεηαο θαηά ηε κεηαβαηηθή απηή
πεξίνδν: απφ κηα ζξεζθεία επηθεληξσκέλε ζην «βαζηιέα» θαη ηελ παξάδνζε ηνπ
«νίθνπ» ηνπ, ή έζησ θάπνηνπ άιινπ είδνπο εγέηε, ηνπ νπνίνπ ε ιαηξεία ιάκβαλε ρψξα
κέζα ζην αξρνληηθφ νίθεκα, κεηαβαίλνπκε ζε θάπνηα κνξθή ιαηξείαο, ε νπνία
ηειείηαη ζε δεκφζην ρψξν. Κη εθφζνλ ν λαφο σο μερσξηζηφο ρψξνο ιαηξείαο δελ
ππάξρεη κέζα ζηνλ κπθελατθφ θφζκν, ζεσξνχκε φηη ε απηή αθξηβψο ε απηνηειήο ηνπ
χπαξμε θαηά ηνπο αξρατθνχο ρξφλνπο ππνδειώλεη ηελ θνηλωληθνπνίεζε ηεο
ζξεζθεπηηθήο πίζηεο, ν αξραϊθόο λαόο είλαη κε άιια ιόγηα ζηελά
ζπλδεδεκέλνο κε ηε γέλλεζε ηεο «πόιεο».
Δάλ νη πηλαθίδεο ηεο Γξακκηθήο Β δελ καο είραλ δψζεη ηα νλφκαηα νξηζκέλσλ
απφ ηνπο ζενχο ηνπ Οιχκπνπ, δελ ζα δηαζέηακε θαλέλα ζίγνπξν ζηνηρείν γηα λα
ζηεξίμνπκε ηελ άπνςε κίαο ζξεζθεπηηθήο ζπλέρεηαο απφ ηε κπθελατθή έσο ηελ
αξρατθή επνρή. Οη ζενί ησλ πηλαθίδσλ είλαη νη ίδηνη κε εθείλνπο ηεο θιαζηθήο Διιάδαο
κε ειάρηζηεο αμηνζεκείσηεο εμαηξέζεηο (θαζψο ζπρλά έρνπλ έλαλ ηδηαίηεξν ραξαθηήξα,
ζπλππάξρνπλ κε άγλσζηεο θπζηνγλσκίεο θαη ιαηξεπηηθά ζηνηρεία, ηα νπνία θαίλεηαη
φηη απνηεινχλ θιεξνλνκηά ησλ πξνειιεληθψλ ή ησλ κηλσηθψλ ρξφλσλ).
΋ζνλ αθνξά ζην δήηεκα απηφ ηεο πηζαλήο ζξεζθεπηηθήο ζπλέρεηαο

αμηνζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη ίρλε ζπλέρεηαο ζξεζθεπηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ζε
κπθελατθνχο ρψξνπο απφ ηε κπθελατθή επνρή έσο ηνπο ηζηνξηθνχο ρξφλνπο
εληνπίδνληαη κε ηδηαίηεξε ζαθήλεηα ηδηαίηεξα ζε νξηζκέλεο πεξηνρέο, π.ρ. ζηηο
Ακχθιεο.
Η ιαηξεία ηωλ εξώωλ:
Απφ ην 750 π.Χ. πεξίπνπ παξαηεξείηαη ζε πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο ηεο Διιάδαο

έλα ηδηάδνλ θαηλφκελν: αλαζήκαηα ηνπνζεηνχληαη κπξνζηά ζηελ είζνδν ή ζην
εζσηεξηθφ ηνπ «δξφκνπ» ησλ κεγάισλ κπθελατθψλ ηάθσλ (ζνισηψλ θαη θάπνησλ
ζαιακσηψλ), νη νπνίνη ήηαλ αθφκα νξαηνί κέζα ζην ηνπίν. Γεληθά εθαηνληάδεο ηάθνη,
νη νπνίνη αλάγνληαη ζηε Μέζε Διιαδηθή Πεξίνδν γίλνληαη αληηθείκελν κίαο ιαηξείαο,
ε νπνία αλαθαίλεηαη μαθληθά θαη πξφθεηηαη λα έρεη κεγάιε ρξνληθή δηάξθεηα.
Απφ πνιινχο κειεηεηέο ππνζηεξίδεηαη ε άπνςε φηη νη ιαηξεπηηθέο απηέο

εθδειψζεηο απεπζχλνληαλ ζηνπο πξνγνληθνχο ήξσεο, ζηνπο νπνίνπο ππήξρε θαη ε
πίζηε φηη αλήθαλ νη κλεκεηψδεηο ηάθνη ηεο κπθελατθήο επνρήο. Πξφθεηηαη γηα ηνπο
ήξσεο ησλ πνιπάξηζκσλ ζξχισλ ηεο Δπνρήο ηνπ Χαιθνχ, φπσο νη Δπηά επί Θήβαο, νη
8
Αηξείδεο, νη ληθεηέο ηεο Σξνίαο, νη Αξγνλαχηεο θ.ν.θ. Η εξκελεία απηή, αλ θαη θαίλεηαη
πνιχ ειθπζηηθή γηα φινπο ηνπο κειεηεηέο ηεο αξραηφηεηαο, είλαη βέβαηα δχζθνιν λα
επηβεβαησζεί. Ωζηφζν είλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη αηψλεο αξγφηεξα ν Παπζαλίαο ζηελ
«Διιάδνο Πεξηήγεζηλ» (2νο κ.Χ. αη.) απνδίδεη ηνπο πεξηζζφηεξνπο απφ ηνπο ηάθνπο
απηνχο ζε ζπγθεθξηκέλνπο ήξσεο.
Η εθδήισζε ηνπ λένπ απηνχ ιαηξεπηηθνχ θαηλνκέλνπ, ε αλάπηπμε κε άιια

ιφγηα κίαο ζρέζεο ζξεζθεπηηθνχ πεξηερνκέλνπ ησλ λεψηεξσλ πιεζπζκψλ πξνο ηα
αξραηφηεξα ηαθηθά κλεκεία πνπ δέζπνδαλ ζην ρψξν ηνπο, δειψλεη ζχκθσλα κε ηνπο
πεξηζζφηεξνπο κειεηεηέο, ηε δηάζεζε ησλ θαηνίθσλ λα εθθξάζνπλ ηνλ ηζρπξφ δεζκφ
ηνπο κε ην ηνπηθφ πεξηβάιινλ. Οη C. Μossé – A. Schnapp-Gourbeillon, Précis
d´Histoire Grecque. Du début du deuxième millénaire à la bataille d´Actium, Paris
1990 [κεηαθξ. Λ. ΢ηεθάλνπ, Επίηνκε Ιζηνξία ηεο Αξραίαο Ειιάδαο (2000-31 π.Χ.),
εθδ. Παπαδήκα, Αζήλα 2002, ζ. 148], αλάγνπλ ην πνιηηηζκηθφ γεγνλφο κηα πνιχ
ζπγθεθξηκέλε νηθνλνκηθνθνηλσληθνχ ραξαθηήξα εμέιημε. Πην ζπγθεθξηκέλα
ππνζηεξίδνπλ φηη «ζηνλ 8ν αη. π.Χ., πεξίνδν δεκνγξαθηθήο αθκήο, εθείλν πνπ πξνέρεη
είλαη λα δηαζθαιηζηνχλ ηα δηθαηψκαηα θαηνρήο ησλ γεσξγηθψλ εθηάζεσλ θαη νη ήξσεο
έξρνληαη λα ππελζπκίζνπλ φηη «απφ πάληα» νη πξφγνλνη είραλ δηθή ηνπο απηή ηε γε
θαη πνιέκεζαλ γηα λα ηελ θξαηήζνπλ. Η απαίηεζε ηεο εδαθηθήο θπξηαξρίαο
ζπκβαδίδεη κε ηελ έμαξζε ηνπ εζληθνχ αηζζήκαηνο ηεο πφιεο θαη πξνρσξεί πξνο ηε
γέλλεζή ηεο˙ παξάιιεια κε ηελ νξηνζέηεζε ηνπ ρψξνπ πνπ ηεο αλήθεη, δειψλεη πνηνη
είλαη νη ζενί ηεο θαη πνηνη νη δηθνί ηεο ήξσεο».
9
«ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ Ι»
Η ΠΟΡΔΙΑ ΑΠΟ ΣΗΝ ΑΡΙ΢ΣΟΚΡΑΣΙΑ ΢ΣΗΝ ΓΗΜΟΚΡΑΣΙΑ
ΠΑΡΑΓΟΝΣΔ΢ ΒΑΘΜΙΑΙΟΤ ΔΚΓΗΜΟΚΡΑΣΙ΢ΜΟΤ

ΣΟΤ ΑΡΙ΢ΣΟΚΡΑΣΙΚΟΤ ΠΟΛΙΣΔΤΜΑΣΟ΢
1. Ο Μεγάινο Διιεληθόο Απνηθηζκόο
Η κεγάιε απνηθηαθή εμάπισζε ησλ Διιήλσλ ε νπνία έιαβε ρψξα απφ ηνλ 8ν έσο
ηνλ 6ν αη. π.Φ. απνηέιεζε ζεκαληηθφ παξάγνληα δηάλνημεο νξηδφλησλ, πξνζθνξάο
επθαηξηψλ γηα αλάπηπμε θαη ηειηθά ππέξβαζεο ηεο θξίζεο ησλ Σθνηεηλψλ Αηψλσλ.
Αζθαιψο, δελ ήηαλ ε πξψηε θνξά πνπ ειιεληθέο πιεζπζκηαθέο νκάδεο αλαδεηνχζαλ
λέν ρψξν εγθαηάζηαζεο. Ήδε είρε πξνεγεζεί ν Α΄ Διιεληθφο Απνηθηζκφο θαη είραλ
δηακνξθσζεί νη δψλεο ηεο αηνιηθήο, ησληθήο θαη δσξηθήο παξνπζίαο ζηα
κηθξαζηαηηθά παξάιηα.
α. Η εξέλιξη ηηρ ναςπηγικήρ και ηηρ ναςζιπλοΐαρ: Η αλάιεςε βέβαηα

καθξηλψλ ηαμηδηψλ πξνυπέζεηε γλψζε ησλ ζαιάζζησλ δηαδξνκψλ θαη θάπνηα, έζησ
ππνηππψδε - εκηκπζηθή ή εκηπξαγκαηηθή -, ραξηνγξαθηθή αληίιεςε ηνπ ζαιάζζηνπ
ρψξνπ ηεο Μεζνγείνπ, ε νπνία ζηεξηδφηαλ ζηε ζπζζσξεπκέλε λαπηηθή εκπεηξία ησλ
πξψηκσλ ζαιαζζνπφξσλ. Δπηπιένλ, ζα πξέπεη λα ππνζέζνπκε φηη νη ζαιάζζηεο
κεηαθηλήζεηο ησλ Διιήλσλ είραλ θαηαζηεί αζθαιέζηεξεο ιφγσ ηεο ζηαδηαθήο
αλάπηπμεο ηεο λαππεγηθήο θαη ηεο λαπζηπινΐαο πνπ ζεκεηψζεθε απφ ηα ηέιε ηνπ 8νπ
αη. θη εμήο. Τα κέζα λαπζηπινταο γίλνληαλ φιν θαη πην αζθαιή θη ν ζαιάζζηνο πινπο
ιηγφηεξν επηθίλδπλνο. Τελ επνρή ηνπ Ηζηφδνπ εθεπξέζεθε ε άγθπξα θαη βαζκηαία
ηειεηνπνηήζεθε ε θαηαζθεπή ησλ ζθαθψλ. Ο ζπλεζηζκέλνο ηχπνο ησλ πξψησλ
ειιεληθψλ πινίσλ ήηαλ ε «πεντηκόντορος» θαη ε «τριακόντορος», ζηελφκαθξν
δειαδή ζθάθνο κε 25 ή 15 θαζίζκαηα αληηζηνίρσο, ζην θαζέλα απφ ηα νπνία
θάζνληαλ δχν θσπειάηεο. Σχκθσλα κε ηνλ Πιίλην νη Δξπζξαίνη πξψηνη λαππήγεζαλ
πινία κε δχν επάιιειεο ζεηξέο θνππηψλ, ηα ιεγφκελα «δίκροτα» ή «διήρεις». Ωζηφζν
ε ρξήζε ηνπο δελ εμαπιψζεθε γηαηί πεξί ην 700 π.Φ. νη Κνξίλζηνη θαηαζθεχαζαλ
πινία κε ηξεηο ζεηξέο θνππηψλ, ηηο «ηξηήξεηο». Τξηήξεηο θαη πεληεθφληαξνη επξφθεηην
λα κεηαθέξνπλ ηα θχκαηα ησλ απνίθσλ ζηηο λέεο ηνπο παηξίδεο. Τέινο ε ηξηήξεο κε
ηνπο 170 θσπειάηεο ηεο θαη ηελ κεηαγελέζηεξε πξνζζήθε εκβφινπ, επξφθεηην λα
δηαδνζεί θαη λα απνηειέζεη ην θαηεμνρήλ πνιεκηθφ πινίν ησλ Αζελαίσλ.
Καηά ηνλ 8ν θη 7ν αη. π.Φ. έρνπλ ήδε αλαδεηρζεί σο ζεκαληηθφηεξα θέληξα βηνηερλίαο,
εκπνξίνπ θαη λαπηηιίαο ηνπ ειιεληθνχ θφζκνπ ε Κφξηλζνο, ηα Μέγαξα θαη ε Μίιεηνο.
Τα πξντφληα ησλ πφιεσλ απηψλ θηάλνπλ σο ηα βάζε ηεο Αλαηνιήο θη σο ηηο αγνξέο
ηεο Γχζεο. Γελ είλαη ινηπφλ ηπραίν φηη απηέο νη πφιεηο-θξάηε ζα πξσηνζηαηήζνπλ
θαη ζην κεγάιν απνηθηζηηθφ εγρείξεκα ηεο πεξηφδνπ.
β. Η έλλειτη καλλιεπγήζιμηρ γηρ: Παξά ηελ πξφνδν πνπ ζεκεηψζεθε ζηελ

λαππεγηθή θαη ηε λαπζηπινΐα θαηά ηελ πεξίνδν απηή, ε αλάιεςε καθξηλψλ
ζαιάζζησλ ηαμηδηψλ απνηεινχζε έλα εμαηξεηηθά επηθίλδπλν εγρείξεκα. Η αλάιεςή
ηνπ ινηπφλ ζαθψο απνηεινχζε γέλλεκα ηεο αλάγθεο γηα εχξεζε δηεμφδνπ απφ
ζεκαληηθά πξνβιήκαηα. Τα πξνβιήκαηα απηά ζα πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ζηηο
ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχζαλ ζηελ πφιε πξνέιεπζεο ησλ απνίθσλ, ζηελ
«μητρόπολη».
Ωο ζεκαληηθφηεξν απηψλ ησλ πξνβιεκάησλ ζα πξέπεη λα αλαθεξζεί ε έιιεηςε
θαιιηεξγήζηκεο γεο, ε νπνία νθεηιφηαλ ηφζν ζηελ ξαγδαία πιεζπζκηαθή αχμεζε πνπ
αθνινχζεζε ην ηέινο ησλ Σθνηεηλψλ Αηψλσλ θαζψο θαη ε ζπξξίθλσζε ηεο κηθξήο
γαηνθηεζίαο, απνηέιεζκα ηεο νινέλα θαη απμαλφκελεο ζπγθέληξσζεο ηεο γεο ζηα
ρέξηα ησλ αξηζηνθξαηψλ γαηνθηεκφλσλ. Ο πνηεηήο Ηζίνδνο πεξηγξάθεη κε ηα πην
κειαλά ρξψκαηα ηηο ζπλζήθεο δσήο ησλ κηθξνθαιιηεξγεηψλ πνπ επηθξαηνχζαλ ζηελ
επνρή ηνπ. Σην πνίεκά ηνπ «Έργα και Ημέραι» δηακαξηχξεηαη γηα ηελ απιεζηία ησλ
επγελψλ, νη νπνίνη έρνπλ ζπγθεληξψζεη ηα πην εχθνξα εδάθε ελψ ζηνπο θησρνχο
αγξφηεο είραλ απνκείλεη ηα άγνλα θαη πεηξψδε, κέζσ ησλ νπνίσλ νη
κηθξνθαιιηεξγεηέο δχζθνια εμαζθάιηδαλ ηελ επηβίσζε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο.
Υπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο ε εγθαηάιεηςε ηεο κεηξηθήο πφιεο θαη ε αλαδήηεζε λένπ
ρψξνπ εγθαηάζηαζεο άθελε αλνηθηή ηελ πξννπηηθή γηα εχξεζε γεο, θαη΄επέθηαζε
θαη ηελ ειπίδα γηα βηνπνξηζκφ θαη λέεο επθαηξίεο δσήο.
γ. Οι κοινυνικέρ ανηιθέζειρ: Η δπζαξέζθεηα γηα ηελ θνηλσληθή αδηθία, φπσο απηή

δηαθαίλεηαη απφ ηα έξγα ηνπ Ηζηφδνπ, αθελφο γηα ηελ απιεζηία ησλ αξηζηνθξαηψλ,
(ν Ηζίνδνο ηνπο νλνκάδεη «ἀδεθάγνπο βαζηιέαο»), αθεηέξνπ γηα ηελ αδπλακία
βηνπνξηζκνχ ησλ κηθξψλ γεσξγψλ, θαίλεηαη φηη είρε σο ζπλέπεηα ην μέζπαζκα
αλαηαξαρψλ ζην εζσηεξηθφ ησλ πφιεσλ. Απφ ηελ θαηάζηαζε απηή επσθεινχληαλ
ζπρλά δηαθεθξηκέλεο πξνζσπηθφηεηεο αξηζηνθξαηηθήο θαηαγσγήο, νη νπνίεο
εληζρπκέλεο απφ ηα ιατθά ζηξψκαηα θαηαιάκβαλαλ ηελ εμνπζία εληφο ηεο πφιεο.
Σηαδηαθά ην αξηζηνθξαηηθφ πνιίηεπκα ππνρψξεζε πξνο ράξηλ απηήο ηεο λέαο
κνξθήο εμνπζίαο, ε νπνία, παξφηη απνηεινχζε «ἀξρήλ» ελφο αλδξφο, έδξαδε σζηφζν
ζε ηζρπξή ιατθή ππνζηήξημε. Πξφθεηηαη γηα ην θαζεζηψο ηεο «τσραννίδας», ην νπνίν
απφ πνιηηεηαθή άπνςε ζεσξείηαη σο εμέιημε πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο δεκνθξαηίαο
(βαζηιεία > αξηζηνθξαηία > ηπξαλλίδα > δεκνθξαηία). Μεηαμχ ησλ γλσζηφηεξσλ θαη
ζεκαληηθφηεξσλ ηπξάλλσλ ζα πξέπεη λα αλαθεξζνχλ: ν Πεξίαλδξνο ηεο Κνξίλζνπ, ν
Θεαγέλεο ησλ Μεγάξσλ, ν Θξαζχβνπινο ηεο Μηιήηνπ θαη ν Πεηζίζηξαηνο ηεο
Αζήλαο. Οη αληαγσληζκνί σζηφζν γηα ηελ θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο θη εγθαζίδξπζε
ηπξαλλίδαο απφ πεξηζζφηεξα κέιε αξηζηνθξαηηθψλ νηθνγελεηψλ νδήγεζαλ ζε λέα
έμαξζε ησλ πνιηηηθψλ ζπγθξνχζεσλ ζην εζσηεξηθφ ησλ πφιεσλ.
Ο απνηθηζκφο ινηπφλ θαίλεηαη φηη πξνζέθεξε ηθαλνπνηεηηθή δηέμνδν ζηνπο πνιίηεο
(ηφζν ζηα κέιε ησλ ιατθψλ ζηξσκάησλ, φζν θαη ζε απηά ησλ αξηζηνθξαηηθψλ νίθσλ)
απφ ηελ αλαζηάησζε πνπ επηθξαηνχζε ζηηο πφιεηο ηεο αξρατθήο πεξηφδνπ ιφγσ ησλ
ηαμηθψλ αληηζέζεσλ θαη ησλ πνιηηηθψλ ζπγθξνχζεσλ πνπ πεξηγξάςακε. Οη λένη
ηφπνη παξείραλ αθελφο ζηνπο νηθνλνκηθά αζζελείο θαιιηεξγήζηκα εδάθε, αθεηέξνπ
ζηνπο αξηζηνθξάηεο επθαηξίεο ηθαλνπνίεζεο ησλ εγεηηθψλ ηνπο βιέςεσλ.
δ. Πποεηοιμαζία, ζςμμεηοσή, ηελεηή ανασώπηζηρ: Η ζπκκεηνρή ηεο αξρατθήο

πφιεο ζην εγρείξεκα ηνπ απνηθηζκνχ ήηαλ θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο. Μεηά ηελ ιήςε
ηεο απφθαζεο γηα δηελέξγεηα απνηθηζκνχ, ην γεγνλφο γλσζηνπνηνχληαλ ζηνπο
πνιίηεο θαη φπνηνο επηζπκνχζε κπνξνχζε λα δειψζεη ζπκκεηνρή. Η εγεζία ηεο
επηρείξεζεο αλαηίζεην θαηά θαλφλα απφ ηελ πφιε ζε έλα κέινο ηεο αξηζηνθξαηηθήο
ηάμεο. Σχκθσλα κε ηηο πεγέο ν αξρεγφο απηφο ηεο επηρείξεζεο, ν νπνίνο έθεξε ηνλ
ηίηιν ηνπ «οἰκιστοῦ», ήηαλ δηαθεθξηκέλν κέινο ηεο πφιεο θξάηνπο, ζπρλά επξφεθηην
γηα έλα κέινο ηεο αξηζηνθξαηηθήο ηάμεο, γηα έλαλ νιπκπηνλίθε ή γηα έλαλ πνιίηε πνπ
είρε δηαθξηζεί ιφγσ ηεο επθπίαο ή ηεο αλδξείαο ηνπ
Βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηελ έλαξμε ηεο επηρείξεζεο ήηαλ ε ιήςε ρξεζκνχ εθ κέξνπο
ηνπ νηθηζηή απφ ην καληείν ησλ Γειθψλ. Ο ρξεζκφο απηφο αθελφο ηζνδπλακνχζε κε
έγθξηζε ηνπ εγρεηξήκαηνο απφ ηνλ ζεφ Απφιισλα, αθεηέξνπ πξνζδηφξηδε (κε ηνλ
γλσζηφ αθαηάιεπην ηξφπν ησλ δειθηθψλ ρξεζκψλ) ηνλ ηφπν, ζηνλ νπνίν ζα
ηδξπφηαλ ε απνηθία. Ο νηθηζηήο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ηαμηδηνχ φθεηιε λα εξκελεχζεη
ηνλ ρξεζκφ αλαγλσξίδνληαο ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ ηα ζεκεία πνπ ππνδείθλπε ν
ζεφο.
Οη άπνηθνη μεθηλνχζαλ αθνχ έπαηξλαλ καδί ηνπο ην «ἱερό πῦρ» πνπ έθαηγε άζβεζην
πάληνηε ζην Πξπηαλείν ηεο πφιεο. Απηφ έπξεπε λα κεηαθεξζεί απφ ηνπο απνίθνπο
ζηνπο λένπο ηφπνπο θαη λα ηνπνζεηεζεί ζε βσκφ, ηνλ νπνίν φθεηιαλ λα
θαηαζθεπάζνπλ άκεζα κε ηελ άθημε ηνπο ζηελ απνηθία. Η ηεξή θιφγα απνηεινχζε
ζχκβνιν ζπγγέλεηαο θαη δηαξθνχο επαθήο κεηαμχ απνηθίαο θαη κεηξφπνιεο.
Ωζηφζν νη άπνηθνη δελ έθεξαλ καδί ηνπο απφ ηελ κεηξφπνιε κφλν ηελ ηεξή θιφγα,
αιιά θαη ηηο παξαδφζεηο, ηε ζξεζθεία, ηα ήζε θαη ηα έζηκα, ηνλ ηξφπν δσήο ηεο
κεηξφπνιεο. Δπξφθεηην γηα έλα δσληαλφ ηκήκα ειιεληθνχ πνιηηηζκνχ, ην νπνίν
κεηαθεξφηαλ απηνχζην έσο ηηο βφξεηεο αθηέο ηνπ Δπμείλνπ Πφληνπ, έσο ηε Σηθειία,
ηε Ληβχε ή αθφκε θαη ηηο Γαιαηηθέο ή Ιβεξηθέο αθηέο.
Η απνηθία νηθνδνκνχληαλ ζχκθσλα κε ηα πξφηππα ηεο ειιεληθήο πφιεσο. Ο νηθηζηήο
φξηδε ην θέληξν ηεο πφιεο, ηελ «ἀγοράν», θαη θξφληηδε γηα ηελ αλέγεξζε ησλ
δεκνζίσλ νηθνδνκεκάησλ, ην Πξπηαλείν, ην ηεξφ ηνπ πξνζηάηε ζενχ, ηνπο ρψξνπο
άζιεζεο θ.ν.θ. Δπίζεο θξφληηδε γηα ηελ πεξηηείρηζε ηεο πφιεο πξνθεηκέλνπ λα
πξνζηαηεπζεί απφ πηζαλέο επηζέζεηο ερζξψλ, ηδηαηηέξσο φηαλ νη γεγελείο πιεζπζκνί
δελ ήηαλ θηιηθά δηαθείκελνη πξνο ηνπο επχιηδεο.
ε. ΢σέζειρ αποικίαρ - μηηπόποληρ: Η έληνλε λνζηαιγία θαη ν δεκφζηνο

ραξαθηήξαο ηνπ νηθζκνχ δηακφξθσλαλ έλα ζηελφηαην δεζκφ κεηαμχ απνηθίαο θαη
κεηξφπνιεο, ν νπνίνο είλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη απνδηδφηαλ κε φξνπο ζπγγέλεηαο. Η
απνηθία δηαηεξνχζε ζε φιε ηε δηάξθεηα χπαξμήο ηεο έλα αίζζεκα βαζχηαηνπ
ζεβαζκνχ πξνο ηελ κεηξφπνιε, ην νπνίν φθεηιε λα εθδειψλεη ζε θάζε επθαηξία. Η
επηδίσμε δηαηήξεζεο δηαξθνχο επαθήο θη επηθνηλσλίαο κε ηελ κεηξφπνιε ήηαλ
ζαθήο ηδηαίηεξα θαηά ηηο κεγάιεο δεκφζηεο ενξηέο ηεο απνηθίαο, φηαλ ε ηειεπηαία
πξνζθαινχζε επηζήκνπο εθπξνζψπνπο ηεο πξψηεο θη απέδηδε ζε απηνχο
ζπγθεθξηκέλεο ηηκέο. Θα πξέπεη σζηφζν λα γίλεη ζαθέο φηη νη αλσηέξσ ηηκέο ζε
θακία πεξίπησζε δελ δήισλαλ θάπνην είδνο εμάξηεζεο ηεο απνηθίαο απφ ηελ
κεηξφπνιε - θη αθφκε ιηγφηεξν ππνηέιεηαο ηεο πξψηεο ζηελ δεχηεξε. Η απνηθία ήηαλ
κία ειεχζεξε, αλεμάξηεηε θη απηάξθεο «πφιηο-θξάηνο», ε νπνία είρε δηθφ ηεο
πνιίηεπκα, λνκνζεζία, ζηξαηφ, ζπκκάρνπο θη ερζξνχο. Ο βαζχηαηνο δεζκφο ζεζκηθνχ
θαη πνιηηηζκηθχ πεξηερνκέλνπ πνπ ηελ ζπλέδεε κε ηελ κεηξφπνιε θπζηθά αχμαλε ηηο
πηζαλφηεηεο γηα παξνπζία φκνηαο ηνπνζέηεζεο ή θαη ζχκπησζεο φζνλ αθνξά ζε
πνιηηηθά θαη ζηξαηησηηθά δεηήκαηα. Η βίαηε άζθεζε σζηφζν επηξξνήο απφ κέξνπο
ηεο κεηξφπνιεο πξνο ηελ απνηθία καξηπξείηαη απφ ηηο πεγέο κφλν ζε ζπγθεθξηκέλεο
πεξηπηψζεηο.
2. Η «θάιαγμ»
Οη κάρεο ζηα νκεξηθά έπε αληηθαηνπηξίδνπλ ηηο αξηζηνθξαηηθέο ζπλήζεηεο ηνπ

8νπ αη. π.Φ. Η πνιεκηθή αλακέηξεζε έρεη ην ραξαθηήξα ζεηξάο κνλνκαρηψλ πνπ
δηεμάγνληαη κεηαμχ εξψσλ. Ωο φπια ρξεζηκνπνηνχληαη ην δφξπ θαη νη κεγάιεο
αζπίδεο, ηηο νπνίεο ν πνιεκηζηήο θξαηά απφ ιαβή πνπ είλαη ηνπνζεηεκέλε ζην θέληξν
ηεο αζπίδαο.
Καηά ην 700 π.Φ. φκσο ιακβάλεη ρψξα κία ζεηξά απφ αιιαγέο, νη νπνίεο
θαηαιήγνπλ ζην είδνο νπιηζκνχ θαη πνιεκηθήο ηαθηηθήο, φπσο απηά καο είλαη γλσζηά
απφ ηηο πνιεκηθέο αλακεηξήζεηο ηνπ 5νπ αη. π.Φ. Σπγθεθξηκέλα, ζε πεξηζζφηεξεο
πφιεηο-θξάηε, δίπια ζην ζψκα ηνπ αξηζηνθξαηηθνχ ηππηθνχ, ην νπνίν έρεη αξρίζεη λα
ράλεη ηελ θπξίαξρε ζέζε πνπ είρε ζην ζηξάηεπκα, εκθαλίδεηαη έλα ζψκα πεδψλ
πνιεκηζηψλ, πνπ ζπγθξνηνχηαλ θαηά θχξην ιφγν απφ κέιε ηεο ηάμεο ησλ κηθξψλ
θαιιηεξγεηψλ. Οη πνιεκηζηέο απηνί θνξνχλ θξάλνο, ζψξαθα θαη θλήκεο. Κξαηνχλ
θπθιηθή αζπίδα κε δχν ιαβέο, κία ζην θέληξν γηα ηνλ αγθψλα θαη κία ζην ρέξη, θαη
κάρνληαη ζε θαηά παξάηαμελ ζρεκαηηζκό. Απηφ ην ζψκα κάρεο, ην νπνίν
ζπγθξνηείηαη απφ ηέζζεξεηο έσο νθηψ ζεηξέο πνιεκηζηψλ άξξεθηα δεκέλσλ κεηαμχ
ηνπο θαηά ηε δηεμαγσγή ηνπ πνιέκνπ, νλνκάδεηαη «θάλαγξ». Με ηελ αζπίδα ζην
αξηζηεξφ ηνπ ρέξη ν νπιίηεο ηεο θάιαγγαο πξνζηαηεχεη ηελ δεμηά πιεπξά ηνπ
ζπκπνιεκηζηή πνπ βξίζθεηαη αξηζηεξά ηνπ, ελψ, θαζψο ν ίδηνο πξνζηαηεχεηαη απφ
ηνλ ζπκπνιεκηζηή πνπ βξίζθεηαη δεμηά ηνπ, κάρεηαη κε ην μίθνο.
Με ηελ εηζαγσγή ηεο λέαο ηαθηηθήο νη ζπλζήθεο δηεμαγσγήο ηεο κάρεο ζαθψο
άιιαμαλ. Τψξα απαηηνχληαη νη καρεηηθέο ηθαλφηεηεο ηνπ ζπλφινπ ησλ πνιεκηζηψλ
γηα λα δηαηεξεζεί αδηάζπαζηε ε πνιεκηθή παξάηαμε. Σην πιαίζην ηεο λέαο πνιεκηθήο
ηαθηηθήο νη πνιεκηζηέο νθείινπλ λα παξακείλνπλ ζηελ πξνθαζνξηζκέλε ζέζε ηνπο
θαη, ζρεκαηίδνληαο κε ηηο αζπίδεο ηνπο έλα ζπκπαγέο κέησπν, λα θαηεπζπλζνχλ
ελαληίνλ ηνπ ερζξνχ πξνρσξψληαο κε ζηαζεξφ βήκα. Απηφο ν ηξφπνο κάρεο
επξφθεηην λα απνδεηρζεί εμαηξεηηθά απνηειεζκαηηθφο, ηδηαηηέξσο ζηελ πεξίπησζε
θαιά εθπαηδεπκέλσλ ζηξαηησηψλ, φπσο π.ρ. ζηελ πεξίπησζε ησλ Σπαξηηαηψλ. Η
ηζρχο ηεο ζπαξηηαηηθήο θάιαγγαο ήηαλ παξνηκηψδεο γηα φιεο ηεο πφιεηο-θξάηε ηεο
ειιεληθήο αξραηφηεηαο. Σηαδηαθά κάιηζηα ε ηαθηηθή ηεο θάιαγγαο πηνζεηήζεθε απφ
ην ζχλνιν ησλ αξραίσλ ειιεληθψλ πφιεσλ.
Απηή ε κέζνδνο πνιέκνπ πξνέθπςε βέβαηα σο εμέιημε αξραηφηεξσλ πνιεκηθψλ
κεζφδσλ. Η πξψηε παλνπιία κέινπο ηεο θάιαγγαο νπιηηψλ έρεη βξαζεί ζην Άξγνο
θαη ρξνλνινγείηαη πεξίπνπ ζηα 700 π.Φ. Βάζεη ηεο πνίεζεο ηνπ Αξρηιφρνπ θαη ηνπ
Τπξηαίνπ, θαίλεηαη πσο απηφ ην είδνο κάρεο έθαλε ηελ εκθάληζή ηνπ κεηά ην 700
π.Φ. Δπίζεο ε παξάηαμε ησλ νπιηηψλ ζε ζρεκαηηζκφ θάιαγγαο εηθνλίδεηαη ζε
θνξηλζηαθά αγγεία ηνπ β΄ κηζνχ ηνπ 7νπ αη. π.Φ. Καζψο κάιηζηα πξνθχπηεη απφ έλα
πνίεκα ηνπ Μίκλεξκνπ απφ ηελ Κνινθψλα ηεο Ισλίαο, ην νπνίν ρξνλνινγείηαη γχξσ
ζην 630 π.Φ., ν λένο ηξφπνο δηεμαγσγήο πνιέκνπ έθαλε ηφηε ηελ εκθάληζή ηνπ θαη
ζηελ Ισλία, γεγνλφο ην νπνίν καο επηηξέπεη λα ππνζέζνπκε φηη ε εμάπισζε ηεο λέαο
πνιεκηθήο ηαθηηθήο ππήξμε, γηα ηα δεδνκέλα ηεο αξραηφηεηαο, ηαρχηαηε.
Η αιιαγή εμέθξαδε ζε ζηξαηησηηθφ επίπεδν πνιχ επξχηεξεο εμειίμεηο

θνηλσληθνχ θαη νηθνλνκηθνχ ραξαθηήξα, νη νπνίεο είραλ ιάβεη ρψξα θαηά ηε δηάξθεηα
κίαο καθξνρξφληαο πεξηφδνπ, θαηά ηελ έμνδν απφ ηνπο Σθνηεηλνχο Αηψλεο θαη ζηε
δηάξθεηα ηεο πξψηκεο Αξρατθήο Δπνρήο. Σπγθεθξηκέλα, ην πςειφ θφζηνο ησλ φπισλ
πξνυπέζεηε ηελ χπαξμε απμεκέλεο νηθνλνκηθήο άλεζεο απφ κέξνπο ησλ ζηξαηησηψλ.
Η χπαξμε ινηπφλ ελφο επξχηεξνπ ζηξψκαηνο πνιηηψλ πνπ δηαζέηεη ηελ νηθνλνκηθή
δπλαηφηεηα λα απνθηήζεη κία αθξηβή παλνπιία ππνδειψλεη ηελ έμνδν απφ ηνλ
νηθνλνκηθφ καξαζκφ ηεο ακέζσο πξνεγνχκελεο πεξηφδνπ θαη ηελ ζηαδηαθή άλνδν
ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ.
Σεκαληηθφηεξε φκσο θαίλεηαη ε θνηλωληθή-πνιηηηθή ζεκαζία ηεο αιιαγήο πνπ
έιαβε ρψξα ζε ζηξαηησηηθφ επίπεδν. Τν θπξηφηεξν απνηέιεζκα ηεο νπιηηηθήο
κεηαξξχζκηζεο πνπ έιαβε ρψξα ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν ήηαλ
ε αλάπηπμε θνηλνηηθήο ζπλείδεζεο.
Σπγθεθξηκέλα, κε ηελ θαζηέξσζε ηεο θάιαγγαο >

ηνλ θξίζηκν θαη απνθαζηζηηθφ ξφιν γηα ηελ έθβαζε ηνπ αγψλα
δελ δηαδξακαηίδεη πιένλ ν αξηζηνθξάηεο κνλνκάρνο
ΑΛΛΑ
ν «νπιίηεο»
ν νπνίνο κπνξεί λα πξνέξρεηαη από όιεο ζρεδόλ ηηο θνηλωληθέο ηάμεηο ηεο
πόιεο (κε εμαίξεζε ηνπο ζήηεο)
θαη κάρεηαη ωο κέξνο ελόο ζπκπαγνύο ζηξαηηωηηθνύ ζώκαηνο˙
ην ηειεπηαίν κε ηε ζεηξά ηνπ >

ελζαξθώλεη ζε ζηξαηηωηηθό επίπεδν
ηηο αμίεο ηεο ελόηεηαο ηωλ πνιηηώλ θαη ηνπ θνηλνύ βίνπ ηεο πόιεωο.
Ωο απνηέιεζκα απηήο ηεο δηαδηθαζίαο κπνξεί λα εθιεθζεί ε αχμεζε ηνπ θνηλσληθνχ

γνήηξνπ θαη ε ηφλσζε ηεο απηνπεπνίζεζεο ησλ κειψλ ηεο θάιαγγαο. Καζψο ν
«νπιίηεο» ηεο θάιαγγαο ζπλδέεηαη κε αηζζήκαηα αιιειεγγχεο θη νκνςπρίαο κε ηνπο
ζπκπνιεκηζηέο ηνπ, αηζζάλεηαη φηη απνηειεί κέξνο ελφο ζπλφινπ, σο εθ ηνχηνπ ν
αγψλαο ηνπ δελ έρεη σο ζηφρν ηελ πξνζσπηθή δηάθξηζε αιιά ηελ ζσηεξία νιφθιεξεο
ηεο πφιεο.
Η ηζφηηκε ζπλεηθνξά ηνπ ζπλφινπ ησλ νπιηηψλ ζηνλ πφιεκν ζεκαίλεη, ζε πεξίπησζε
ληθεθφξνπ έθβαζεο ηνπ αγψλα, θαη ηελ ίζε θαηαλνκή ησλ ιαθχξσλ θαη ησλ εδαθψλ
πνπ θαηαθηήζεθαλ. Με ηελ ηζνκεξή δηαλνκή σζηφζν ηεο ιείαο ηνπ πνιέκνπ
θαιιηεξγείηαη ζηαδηαθά ζηε ζπλείδεζε ησλ νπιηηψλ ε πεπνίζεζε φηη ε αζθάιεηα ηεο
πφιεο βξίζθεηαη ζηα ρέξηα ηνπο, αθφκε δε πεξηζζφηεξν φηη ζε απηνχο νθείιεηαη ε
ζσηεξία ηεο πφιεο. Ωο απνηέιεζκα απηήο ηεο πεπνίζεζεο ησλ νπιηηψλ θαίλεηαη φηη
εκθαλίδεηαη θαηά ηελ πεξίνδν απηή φιν θαη πην ηζρπξφ ην αίηεκα γηα ζπκκεηνρή ελφο
επξχηεξνπ ζψκαηνο πνιηηψλ ζηελ ιήςε πνιηηηθψλ απνθάζεσλ, ην νπνίν ζα νδεγήζεη
ζηαδηαθά θαηά ηνλ 6ν αη. π.Φ. ζηελ θαζηέξσζε ηνπ δεκνθξαηηθνχ πνιηηεχκαηνο.
Γηακνξθψλεηαη ηειηθά γηα ηνλ «νπιίηε» ηεο θάιαγγαο ε ζπλείδεζε εθείλε πνπ ζα
ηνπ επηηξέςεη λα δηαδξακαηίζεη ζηνλ πνιηηηθφ βίν ηεο αξραίαο ειιεληθήο πφιεο-
θξάηνπο θνκβηθφ ξφιν σο «πνιίηεο».
1.3. Η παποςζία ηος νομίζμαηορ: Η παξνπζία ησλ πξψησλ λνκηζκάησλ θαηά

ηελ πεξίνδν απηή είλαη κία εμέιημε ε νπνία ζαθψο ζπλδέεηαη κε ηελ αλάπηπμε ηνπ
εκπνξίνπ θαη ηεο λαπηηιίαο. Ο Αξηζηνηέιεο αλαθέξεη φηη ην λφκηζκα άξρηζε λα
ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηε ζηηγκή πνπ πιήζπλαλ νη μέλεο αγνξέο θαη απμήζεθε ε
δηαθίλεο πξντφλησλ.
Τα πξψηα λνκίζκαηα ζηνλ ειιεληθφ θφζκν εκθαλίδνληαη θαηά ηα ηειεπηαία έηε ηνπ
7νπ αη. π.Φ., φηαλ αληηθαηαζηάζεθαλ νη «ὀβολοί», νη ζηδεξέληεο βέξγεο δειαδή νη
νπνίεο ρξεζηκνπνηνχληαλ έσο ηφηε σο αληαιιαθηηθά κέζα, κε αζεκέληα λνκίζκαηα.
Απηά, ζχκθσλα κε κία κεηαγελέζηεξε παξάδνζε, έθνςε θη έζεζε ζε θπθινθνξία
πξψηνο ν βαζηιηάο ηνπ Άξγνπο, Φείδσλ.
Σχκθσλα πάιη κε άιιε παξάδνζε, πξψηε ε Αίγηλα έθνςε λφκηζκα θαηά ηα ηέιε ηνπ
7νπ αη. π.Φ., παξφηη θη απηφ δελ ζεσξείηαη επηβεβαησκέλν αξραηνινγηθά. Η Κφξηλζνο
έθνςε λφκηζκα θαηά ην α΄ ηέηαξην ηνπ 6νπ αη. π.Φ. θαη ε Αζήλα γχξσ ζην 570 π.Φ.
1.4. Η Νομοθεζία: βι. ηελ επφκελε ελφηεηα.

ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ
ΠΗΓΔ΢
Hροδότου VI, 34-38: απόςπαςμα για τον αποικιςμό τησ Θρακικήσ Χερςονήςου από τον
Μιλτιάδη τον Πρεςβφτερο
Αρχαίο κείμενο (ed. A. D. Godley. Cambridge 1920) - Μετάφραςθ)
34. ... ἐτυράννευε δὲ αὐτέων μέχρι τότε Μιλτιάδης ὁ Κίμωνος τοῦ Στησαγόρεω,
κτησαμένου τὴν ἀρχὴν ταύτην πρότερον Μιλτιάδεω τοῦ Κυψέλου τρόπῳ τοιῷδε. εἶχον
Δόλογκοι Θρήικες τὴν Χερσόνησον ταύτην. οὗτοι ὦν οἱ Δόλογκοι πιεσθέντες πολέμῳ
ὑπὸ Ἀψινθίων ἐς Δελφοὺς ἔπεμψαν τοὺς βασιλέας περὶ τοῦ πολέμου χρησομένους. [2]
ἡ δὲ Πυθίη σφι ἀνεῖλε οἰκιστὴν ἐπάγεσθαι ἐπὶ τὴν χώρην τοῦτον ὃς ἂν σφέας
ἀπιόντας ἐκ τοῦ ἱροῦ πρῶτος ἐπὶ ξείνια καλέσῃ. ἰόντες δὲ οἱ Δόλογκοι τὴν ἱρὴν ὁδὸν
διὰ Φωκέων τε καὶ Βοιωτῶν ἤισαν· καί σφεας ὡς οὐδεὶς ἐκάλεε, ἐκτρέπονται ἐπ᾽
Ἀθηνέων.
[… Σε αυτζσ τισ πολιτείεσ ωσ τότε τφραννοσ ιταν ο Μιλτιάδθσ, ο γιοσ του Κίμωνοσ, γιοσ του
Στθςαγόρα˙ αυτι τθν εξουςία τθν απζκτθςε προθγουμζνωσ ο Μιλτιάδθσ, ο γιοσ του Κυψζλου, με
τον εξισ τρόπο: τθν Χερςόνθςο αυτι τθν είχαν οι Δολόγκοι, κρακικι φυλι. Αυτοί οι Δολόγκοι
λοιπόν, κακϊσ βρίςκονταν ςε δεινι κζςθ από τον πόλεμο που τουσ κιρυξαν οι Αψίνκιοι, ζςτειλαν
ςτουσ Δελφοφσ τουσ βαςιλείσ τουσ να ηθτιςουν χρθςμό για τον πόλεμο. Και θ Πυκία τουσ ζδωςε
χρθςμό: όποιοσ, μετά τθν αποχϊρθςι τουσ από το μαντείο, πρϊτοσ τουσ καλζςει για φιλοξενία,
αυτόν να τον πάρουν μαηί τουσ ςτθ χϊρα τουσ ωσ οικιςτι. Οι Δολόγκοι λοιπόν ακολοφκθςαν τθν
ιερά οδό και βάδιηαν μζςα από τθ χϊρα των Φωκζων και των Βοιωτϊν˙ και κακϊσ κανζνασ δεν
τουσ προςκαλοφςε, παίρνουν άλλο δρόμο και κατευκφνονται προσ τθν Ακινα.]
35. ἐν δὲ τῇσι Ἀθήνῃσι τηνικαῦτα εἶχε μὲν τὸ πᾶν κράτος Πεισίστρατος, ἀτὰρ
ἐδυνάστευέ γε καὶ Μιλτιάδης ὁ Κυψέλου ἐὼν οἰκίης τεθριπποτρόφου, τὰ μὲν
ἀνέκαθεν ἀπ᾽ Αἰακοῦ τε καὶ Αἰγίνης γεγονώς, τὰ δὲ νεώτερα Ἀθηναῖος, Φιλαίου τοῦ
Αἴαντος παιδὸς γενομένου πρώτου τῆς οἰκίης ταύτης Ἀθηναίου. [2] οὗτος ὁ Μιλτιάδης
κατήμενος ἐν τοῖσι προθύροισι τοῖσι ἑωυτοῦ, ὁρέων τοὺς Δολόγκους παριόντας
ἐσθῆτα ἔχοντας οὐκ ἐγχωρίην καὶ αἰχμὰς προσεβώσατο καί σφι προσελθοῦσι
ἐπηγγείλατο καταγωγὴν καὶ ξείνια. οἳ δὲ δεξάμενοι καὶ ξεινισθέντες ὑπ᾽ αὐτοῦ
ἐξέφαινον πᾶν τὸ μαντήιον, ἐκφήναντες δὲ ἐδέοντο αὐτοῦ τῷ θεῷ μιν πείθεσθαι. [3]
Μιλτιάδεα δὲ ἀκούσαντα παραυτίκα ἔπεισε ὁ λόγος οἷα ἀχθόμενόν τε τῇ
Πεισιστράτου ἀρχῇ καὶ βουλόμενον ἐκποδὼν εἶναι. αὐτίκα δὲ ἐστάλη ἐς Δελφούς,
ἐπειρησόμενος τὸ χρηστήριον εἰ ποιοίη τά περ αὐτοῦ οἱ Δόλογκοι προσεδέοντο.
[Εκείνθ τθν εποχι λοιπόν ςτθν Ακινα ο Πειςίςτρατοσ είχε ςυγκεντρωμζνθ βζβαια όλθ τθν
εξουςία, διζκετε όμωσ δφναμθ και ο Μιλτιάδθσ, ο γιοσ του Κφψελου, ο οποίοσ καταγόταν από
οικογζνεια που ςυντθροφςε άλογα για αγϊνεσ τεκρίππων˙ ζλκυε τθν καταγωγι του από τον
Αιακό και τθν Αίγινα, και ςτθ νεότερθ εποχι από τθν Ακινα, από τθ γενιά του Φιλαίου, του γιου
του Αίαντα, ο οποίοσ πρϊτοσ από αυτι τθν οικογζνεια εγκαταςτάκθκε ςτθν Ακινα. Αυτόσ ο
Μιλτιάδθσ λοιπόν, κακϊσ κακόταν ςτο κατϊφλι του ςπιτιοφ του, είδε τουσ Δολόγκουσ να
περνοφν ντυμζνοι με ροφχα ξενικά και κρατϊντασ δόρατα˙ τουσ φϊναξε να πλθςιάςουν και, όταν
πιγαν κοντά του τουσ υποςχζκθκε κατάλυμα και τραπζηι. Εκείνοι δζχτθκαν και, όταν χάρθκαν τθ
φιλοξενία του, του αποκάλυψαν ολόκλθρο τον χρθςμό˙ και φςτερα από τθν αποκάλυψθ, τον
παρακαλοφςαν να ακολουκιςει το κζλθμα του κεοφ. Και ο Μιλτιάδθσ, αμζςωσ μόλισ άκουςε τθν
πρόταςθ, πείςτθκε, κακϊσ αυτόσ δυςαναςχετοφςε με τθν εξουςία του Πειςίςρατου και ικελε να
απαλλαγεί. Αμζςωσ λοιπόν ετοιμάςτθκε και πιγε ςτουσ Δελφοφσ, για να ρωτιςει το μαντείο, εάν
πρζπει να πράξει αυτά, τα οποία του ηθτοφςαν οι Δολόγκοι.]
36. κελευούσης δὲ καὶ τῆς Πυθίης, οὕτω δὴ Μιλτιάδης ὁ Κυψέλου, Ὀλύμπια

ἀναραιρηκὼς πρότερον τούτων τεθρίππῳ, τότε παραλαβὼν Ἀθηναίων πάντα τὸν
βουλόμενον μετέχειν τοῦ στόλου ἔπλεε ἅμα τοῖσι Δολόγκοισι, καὶ ἔσχε τὴν χώρην· καί
μιν οἱ ἐπαγαγόμενοι τύραννον κατεστήσαντο. [2] ὁ δὲ πρῶτον μὲν ἀπετείχισε τὸν
ἰσθμὸν τῆς Χερσονήσου ἐκ Καρδίης πόλιος ἐς Πακτύην, ἵνα μὴ ἔχοιεν σφέας οἱ
Ἀψίνθιοι δηλέεσθαι ἐσβάλλοντες ἐς τὴν χώρην. εἰσὶ δὲ οὗτοι στάδιοι ἕξ τε καὶ
τριήκοντα τοῦ ἰσθμοῦ· ἀπὸ δὲ τοῦ ἰσθμοῦ τούτου ἡ Χερσόνησος ἔσω πᾶσα ἐστὶ
σταδίων εἴκοσι καὶ τετρακοσίων τὸ μῆκος.
[Με τθν παρότρυνςθ λοιπόν τθσ Πυκίασ ο Μιλτιάδθσ, ο γιοσ του Κυψζλου, ο οποίοσ είχε
ανακθρυχκεί παλαιότερα ολυμπιονίκθσ ςε αγϊνα τεκρίππων, αφοφ πιρε μαηί του όποιον από
τουσ Ακθναίουσ προκυμοποιικθκε να λάβει μζροσ ςτθν αποςτολι, ξεκίνθςε με καράβια μαηί με
τουσ Δολόγκουσ και ζγινε κφριοσ τθσ χϊρασ τουσ˙ και οι Δολόγκοι, οι οποίοι τον ζφεραν ςτθ χϊρα
τουσ, τον ζκαναν τφραννο. Αυτόσ λοιπόν αρχικά ζκτιςε τείχοσ από τθν πόλθ Πακτφθ ζωσ τθν
Καρδία, το οποίο ζκλεινε τον ιςκμό τθσ Χερςονιςου, για να μθν μποροφν οι Αψίνκιοι, αφοφ
ειςβάλλουν ςτθ χϊρα, να τθ λεθλατοφν. Το μικοσ του ιςκμοφ ατοφ είναι τριανταζξι ςτάδιοι˙ και
από τον ιςκμό και πζρα το εςωτερικό τθσ Χερςονιςου ζχει μικοσ τριακόςιουσ είκοςι ςταδίουσ.]
37. ἀποτειχίσας ὦν τὸν αὐχένα τῆς Χερσονήσου ὁ Μιλτιάδης καὶ τοὺς Ἀψινθίους
τρόπῳ τοιούτῳ ὠσάμενος, τῶν λοιπῶν πρώτοισι ἐπολέμησε Λαμψακηνοῖσι· καί μιν οἱ
Λαμψακηνοὶ λοχήσαντες αἱρέουσι ζωγρίῃ. ἦν δὲ ὁ Μιλτιάδης Κροίσῳ τῷ Λυδῷ ἐν
γνώμῃ γεγονώς· πυθόμενος ὦν ὁ Κροῖσος ταῦτα, πέμπων προηγόρευε τοῖσι
Λαμψακηνοῖσι μετιέναι Μιλτιάδεα· εἰ δὲ μή σφεας πίτυος τρόπον ἀπείλεε ἐκτρίψειν.
[2] πλανωμένων δὲ τῶν Λαμψακηνῶν ἐν τοῖσι λόγοισι τὸ θέλει τὸ ἔπος εἶναι τό σφι
ἀπείλησε ὁ Κροῖσος, πίτυος τρόπον ἐκτρίψειν, μόγις κοτὲ μαθὼν τῶν τις πρεσβυτέρων
εἶπε τὸ ἐόν, ὅτι πίτυς μούνη πάντων δενδρέων ἐκκοπεῖσα βλαστὸν οὐδένα μετιεῖ ἀλλὰ
πανώλεθρος ἐξαπόλλυται. δείσαντες ὦν οἱ Λαμψακηνοὶ Κροῖσον λύσαντες μετῆκαν
Μιλτιάδεα.
[Ο Μιλτιάδθσ λοιπόν ζηευξε με τείχοσ τον αυχζνα τθσ Χερςονιςου και με τον τρόπο αυτό
απϊκθςε τουσ Αψινκίουσ˙ και ςτθ ςυνζχεια οι πρϊτοι με τουσ οποίουσ ζκανε πόλεμο ιταν οι
Λαμψακθνοί˙ και αυτοί, αφοφ του ζςτθςαν ενζδρα, τον ςυνζλαβαν ηωντανό. Αλλά ο Μιλτιάδθσ
είχε τθν εκτίμθςθ του Κροίςου˙ όταν λοιπόν ο Κροίςοσ πλθροφορικθκε αυτά, ςτζλνοντασ
πρεςβεία παριγγειλε ςτουσ Λαμψακθνοφσ να αφιςουν ελεφκερο τον Μιλτιάδθ, διαφορετικά
τουσ απειλοφςε ότι κα τουσ πελεκιςει όπωσ οι ξυλοκόποι τισ κουκουναριζσ˙ και οι Λαμψακθνοί,
ζκαναν λανκαςμζνεσ υποκζςεισ ςχετικά με τθ ςθμαςία αυτϊν των λόγων, με τουσ οποίουσ τουσ
απείλθςε ο Κροίςοσ, ότι δθλαδι «κα τουσ πελεκιςει όπωσ τισ κουκουναριζσ», ζωσ ότου κάποιοσ
από τουσ γεροντότερουσ, όταν άκουςε αυτά, αμζςωσ τουσ είπε ποια είναι θ πραγματικι ςθμαςία
τουσ, ότι δθλαδι θ κουκουναριά είναι το μαναδικό από όλα τα δζντρα που, εφόςον κοπεί, δεν
βγάηει ξανά βλαςτό, αλλά χάνεται οριςτικά. Κακϊσ λοιπόν οι Λαμψακθνοί φοβικθκαν τον
Κροίςο, άφθςαν τον Μιλτιάδθ ελεφκερο λφνοντασ τα δεςμά του.]
38. οὗτος μὲν δὴ διὰ Κροῖσον ἐκφεύγει, μετὰ δὲ τελευτᾷ ἄπαις, τὴν ἀρχήν τε καὶ τὰ
χρήματα παραδοὺς Στησαγόρῃ τῷ Κίμωνος ἀδελφεοῦ παιδὶ ὁμομητρίου. καί οἱ
τελευτήσαντι Χερσονησῖται θύουσι ὡς νόμος οἰκιστῇ, καὶ ἀγῶνα ἱππικόν τε καὶ
γυμνικὸν ἐπιστᾶσι, ἐν τῷ Λαμψακηνῶν οὐδενὶ ἐγγίνεται ἀγωνίζεσθαι.
[Με τον τρόπο αυτό λοιπόν αυτόσ γλυτϊνει χάριν του Κροίςου κι αργότερα πεκαίνει άκλθροσ
παραδίδοντασ τθν εξουςία του και τθν περιουςία του ςτον Στθςαγόρα, τον γιο του Κίμωνοσ, του
αδελφοφ του από τθν ίδια μθτζρα,. Και μετά το κάνατό του οι κάτοικοι τθσ Χερςονιςου τελοφν
κυςίεσ προσ τιμιν του, τιμϊντασ αυτόν ωσ οικιςτι˙ και ζχουν κεςπίςει γυμνικοφσ αγϊνεσ και
ιπποδρομίεσ˙ ςτουσ αγϊνεσ αυτοφσ δεν επιτρζπεται να λάβει μζροσ κανζνασ Λαμψακθνόσ …]
2. ΠΑΡΑ΢ΣΑ΢ΕΙ΢ ΠΛΟΙΩΝ ΢Ε ΑΓΓΕΙΑ
1. Λεπτομζρεια από θηβαϊκό κρατήρα, 750-720 π.Χ.

Οι δφο μορφζσ που εικονίηονται κατά τθν επιβίβαςθ ςτο πλοίο κεωρείται ότι αποδίδουν ζνα
μυκικό ηεφγοσ, τον Πάρθ και τθν Ελζνθ, τον Θθςζα και τθν Αριάδνθ, τον Οδυςςζα και τθν
Πθνελόπθ
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/geom/geom.agg.12.htm
2. Κρατήρασ Ύςτερθσ Γεωμετρικισ Περιόδου, 800-775 π.Χ.
Σηνπο ώκνπο ηνπ αγγείνπ, κεηαμύ ηωλ ιαβώλ εηθνλίδεηαη πξόζεζε, δηαθνζκεκέλε δεμηά
θαη αξηζηεξά κε γεωκεηξηθά κνηίβα.
Σηελ θαηώηεξε δώλε εηθνλίδνληαη δύν πινία. Δεμηά απηώλ απνδίδεηαη πνιεκηθή ζθελή πνπ
εθηπιίζζεηαη ζε ρεξζαία εδάθε, παξαηεηαγκέλνη νπιίηεο κε αζπίδεο, δύν δόξαηα, θξάλνο
κε ινθίν, πεξηθλεκίδεο. Η ζθελή παξαπέκπεη ίζωο ζε θάπνην ζπγθεθξηκέλν γεγνλόο,
πηζαλώο ζε θάπνηα κάρε ζε παξάιηα εδάθε, ε νπνία ίζωο κπνξεί λα ζπζρεηηζζεί κε ην
λεθξό ηεο πξόζεζεο.
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/geom/Ysteri_geometriki_kratiras.htm
2. Απεικόνιςη πλοίου ςτο «Αγγείο Francois»,
ςφμφωνα με την επιγραφή, ζργο Κλειτίου κι Εγωτίμου, 570 π.Χ.
Στο αγγείο του Francois απεικονίηονται περιςςότερεσ από 200 ανκρϊπινεσ μορφζσ ςε ςκθνζσ από
τθ μυκολογία. Εικονίηεται το πλοίο που ζρχεται να πάρει το Θθςζα και τουσ νζουσ Ακθναίουσ που
ζςωςε από το Μινϊταυρο.
http://www.google.gr/imgres?q=%CE%B1%CE%B3%CE%B3%CE%B5%CE%AF%CE%B1+%CF%80
%CE%BB%CE%BF%CE%AF%CE%BF+francois&start=0&num=10&hl=el&client=firefox-
a&hs=U8R&rls=org.mozilla:el:official&channel=s&biw=1440&bih=797&tbm=isch&tbnid=TckkY
8sVRaHmHM:&imgrefurl=http://www.hellinon.net/Ploia.htm&docid=YaBCXsiqXr206M&imgu
rl=http://www.hellinon.net/Photos/ploia.3.jpg&w=700&h=229&ei=r1mUUPaTF-
uL4gTL_IGwDQ&zoom=1&iact=rc&dur=4&sig=108423173718526899481&page=1&tbnh=96&t
bnw=265&ndsp=28&ved=1t:429,r:4,s:20,i:16&tx=101&ty=53
3. Λεπτομζρεια από αττική κφλικα με αρχαίο εμπορικό και πολεμικό πλοίο, 6οσ αι. π.Χ.
http://www.krassanakis.gr/Greek%20nautical%20history.htm
4. Λεπτομζρεια από μελανόμορφη κφλικα με παράςταςη πολεμικοφ πλοίου. B' μιςό 6ου αιώνα π.Χ.
5. Κρατήρασ αγγειογράφου Νικοςθζνουσ, 530 - 510 π.X,

6. Αττικόσ «οφθαλμωτόσ» κρατήρ του 530 π.Χ.
φζρει παράςταςθ δφο πλοίων με πανιά και μεταξφ αυτϊν δφο πελϊρια μάτια, τα οποία
πικανϊσ λειτουργοφν ωσ αποτροπαϊκό ςφμβολο
7. Κύλιξ τύπου Α του 540-535 π.Υ.

Ο ζεόο Δηόλπζνο εηθνλίδεηαη ζε "καύξν" πνιεκηθό πινίν, από ην νπνίν έρνπλ
αλαπηπρζεί δύν θιεκαηαξηέο πνπ δηαθιαδώλνληαη ζε ηέζζεξα θιαδηά. Γύξω από ην
πινίν θνιπκπνύλ δειθίληα.
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/AR/ar.ag/Exekias.1.htm
8. Αττική υδρία 6ου αι. π.Χ.

http://aioniaellinikipisti.blogspot.gr/2012/08/blog-post_3406.html
ΑΝΣΙΓΡΑΦΟ ΣΡΙΗΡΟΤ΢ ΑΠΟ ΣΟ ΝΑΤΣΙΚΟ ΜΟΤ΢ΕΙΟ ΠΕΙΡΑΙΑ
«Η ΔΙΑΜΟΡΦΩ΢Η ΣΩΝ ΔΤΟ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΤΝΑΜΕΩΝ
ΣΟΤ ΑΡΥΑΙΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤ ΚΟ΢ΜΟΤ:
΢ΠΑΡΣΗ – ΑΘΗΝΑ»
0
Η ΔΙΑΜΟΡΦΩ΢Η ΣΩΝ ΔΤΟ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΤΝΑΜΕΩΝ
ΣΟΤ ΑΡΥΑΙΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤ ΚΟ΢ΜΟΤ: ΢ΠΑΡΣΗ – ΑΘΗΝΑ
Α. Η ΢ΠΑΡΣΗ ΚΑΙ Η ΜΕ΢΢ΗΝΙΑ ΑΠΟ ΣΟΝ 8Ο ΕΩ΢ ΣΟΝ 6Ο ΑΙ. Π.Υ.»
Η ΢πάρηη
- Ζ έιεπζε ησλ Γσξηέσλ.
- 8νο-7νο αη. π.Υ. Ζ επέθηαζε ηεο ΢πάξηεο: α. ζηε Ιαθσλία.
β. ζηε Κεζζελία.
- Οη πνιηηεηαθέο κεηαξξπζκίζεηο. Ιπθνύξγνο. Υείισλ.
- Οη βαζηθέο αξρέο ηεο πνιηηείαο ησλ Ιαθεδαηκνλίσλ. Ζ Κεγάιε Ρήηξα.
- Ο πιεζπζκόο ηεο Ιαθσλίαο. Ζ θνηλσλία ηεο ΢πάξηεο: α. Οη Όκνηνη
β. Οη Πεξίνηθνη.
γ. Οη Δίισηεο.
- ηέιε 7νπ αη. π.Υ. Θνηλσληθέο κεηαξξπζκίζεηο θαη ζπληεξεηηθή κεηαζηξνθή:
α) απνθιεηζκόο από παξαγσγηθέο αζρνιίεο.
β) ηα συσσίτια.
γ) ε αγωγή.
- 6νο αη. π.Υ. Γεκηνπξγία δηθηύνπ ζπκκαρηώλ ζηελ Πεινπόλλεζν.

Σν «θνηλό ηεο Πεινπνλλήζνπ»
1
Α. Η ΢ΠΑΡΣΗ ΚΑΙ Η ΜΕ΢΢ΗΝΙΑ ΑΠΟ ΣΟΝ 8Ο ΕΩ΢ ΣΟΝ 6Ο ΑΙ. Π.Υ.»
1. Η επέκηαζη ηης ΢πάρηης
- Θαηά ηνλ 10ν αη. π.Υ. εγθαζίζηαληαη ζηε Ιαθσληθή δσξηθά θύια.
- Ζ ΢πάξηε δελ θαηνηθήζεθε πξηλ από ηνλ 9ν αη. π.Υ. θαη ζηελ νπζία ειάρηζηα
γλσξίδνπκε γηα ηε δεκηνπξγία ηεο πόιεο. Από ηα ηέιε ηνπ 9νπ αη. π.Υ. θαη θαηά ηε
δηάξθεηα ηνπ 8νπ αη. ε πόιε νξγαλώλεηαη ζηαδηαθά θη επεθηείλεη ηα όξηα θαη ηελ
θπξηαξρία ηεο εληόο θη εθηόο ηεο Ιαθσλίαο.
- ΢ηηο αξρέο ηνπ 8νπ αη. π.Υ. ε πόιε γελληέηαη από ην ζπλνηθηζκό ηεζζάξσλ δήκσλ,
όπσο αλαθέξεη ν Ζξόδνηνο, ή ηεζζάξσλ ρσξηώλ, όπσο αλαθέξεη ν Θνπθπδίδεο ηεο
θνηιάδαο ηνπ Δπξώηα: ηελ Πηηάλε, ηε Κεζζόα, ηελ Θπλόζνπξα, ησλ Ιηκλώλ. Κέρξη ηα
κέζα ηνπ 8νπ αη. θη έπεηηα από πνιιέο ζπγθξνύζεηο ζηελ πνιηηεηαθή έλσζε πνπ είρε
ζρεκαηηζηεί ζα ελζσκαησζνύλ θαη νη Ακύθιεο.
- Κέρξη ην 750 π.Υ. νη ΢παξηηάηεο θαηαθηνύλ ηελ θνηιάδα ηνπ Δπξώηα θαη
ππνδνπιώλνπλ ηνπο γεγελείο πιεζπζκνύο, νη νπνίνη ζα είλαη γλσζηνί ζην εμήο ζε όιε
ηελ ηζηνξία ηεο αξραηόηεηαο κε ην όλνκα «είισηεο».
- Θαηά ηνλ Α΄ Κεζζεληαθό Πόιεκν (725-700 π.Υ. πεξίπνπ), ε ΢πάξηε θαηαθηά ηε

Κεζζελία. Ο παιαηόηεξνο πιεζπζκόο ηεο πεξηνρήο κεηαπίπηεη επίζεο ζε θαηάζηαζε
δνπιείαο.
Ζ απόθηεζε ηεο Κεζζελίαο ζήκαλε κεγάιε εηζξνή πινύηνπ ζηε ΢πάξηε, γεγνλόο πνπ
αύμεζε ηηο αληζόηεηεο θαη νδήγεζε ζε έμαξζε ησλ αλαηαξαρώλ θαηά ηα ηειεπηαία έηε
ηνπ 8νπ θη σο ηα πξώηα έηε ηνπ 7νπ αη. π.Υ. Ωο απνηέιεζκα απηώλ ησλ αλαηαξαρώλ πνπ
αθνινύζεζαλ ηνλ Α΄ Κεζζεληαθό Πόιεκν κεξηθέο θνηλσληθέο νκάδεο
πεξηζσξηνπνηνύληαη πνιηηηθά θη απνκαθξύλνληαη από ηε ρώξα. Πξόθεηηαη γηα ηνπο
Ιαθεδαηκόληνπο εθείλνπο, νη νπνίνη ζα ηδξύζνπλ ηε κνλαδηθή απνηθία ηεο ΢πάξηεο,
ηνλ Σάξαληα ζηελ Θάησ Ηηαιία.
Θαηά ηνλ 7ν αη. π.Υ. ην Άξγνο αλαδεηθλύεηαη ζε εγεηηθή δύλακε ηεο Πεινπνλλήζνπ.
Θαηά ην δηάζηεκα κάιηζηα κεηαμύ ηνπ 680 θαη ηνπ 660 π.Υ. επεθηείλεη ηελ επηξξνή
ηνπ ζε νιόθιεξε ηε ΒΑ Πεινπόλλεζν θαη ην 669 π.Υ. ζπγθξνύεηαη κε ηε ΢πάξηε. Οη
2
Αξγείνη κε βαζηιηά ηνλ Φείδσλα ληθνύλ ηνπο Ιαθεδαηκόληνπο ζηηο Τζίεο. Ιίγν θαηξό
κεηά ηελ ήηηα απηή, πηζαλώο θαηά ην δηάζηεκα 650 έσο 625 π.Υ. επαλαζηαηνύλ
ελαληίνλ ησλ ΢παξηηαηώλ θαη νη Κεζζήληνη πξνθαιώληαο ην Β΄ Κεζζεληαθό Πόιεκν.
Οη ΢παξηηαηέο θαηαθέξλνπλ λα θπξηαξρήζνπλ θαη νη Κεζζήληνη πνπ είραλ
ζπκκεηάζρεη ζηα γεγνλόηα αλαγθάδνληαη λα εγθαηαιείςνπλ ηελ παηξίδα ηνπο.
Δγθαζίζηαληαη ζηε Εάγθιε ηεο ΢ηθειίαο θαη ηε κεηνλνκάδνπλ Κεζζήλε – ζήκεξα
γλσζηή σο Messina.
Ζ ηδηόηππε κνξθή ηνπ ζπαξηηαηηθνύ πνιηηεύκαηνο θαίλεηαη όηη θαζνξίδεηαη από ηηο
αλσηέξσ εμειίμεηο θαη πην ζπγθεθξηκέλα από ηελ ηδηαίηεξε θαηάζηαζε πνπ
δηακνξθώζεθε κεηά ηηο δηαδνρηθέο θαηαθηήζεηο ησλ Ιαθεδαηκνλίσλ θαη ηελ εμάπισζε
ηεο θπξηαξρίαο ηνπο ζε όιν ην ρώξν ηεο λόηηαο Πεινπνλλήζνπ. Ζ νινέλα κεγαιύηεξε
δηεύξπλζεο ηνπ ζώκαηνο ηνπ ππνηαγκέλνπ πιεζπζκνύ θαη ε αθξαία πιεζπζκηαθή
αληζνξξνπία κεηαμύ θαηαθηεκέλσλ θαη θαηαθηεηώλ ππέβαιε ηειηθά ηνπο δεύηεξνπο
ζε κία κνξθή δηαβίσζεο πνπ πξνζνκνίαδε κε «θαηάζηαζε καθξνρξόληαο πνιηνξθίαο».
Ζ ΢πάξηε πξνζεισλόηαλ ζηαδηαθά ζε δύν δεηήκαηα: (α) πσο ζα απνθεπρζεί ε στάσις
ηνπ γεγελνύο πιεζπζκνύ θαη (β) πσο ζα αλαπηπρζεί έλα ζύζηεκα ειέγρνπ ηέηνην, πνπ
ζα εμαζθαιίδεη ηε κνληκόηεξε επηβνιή θπξηαξρίαο ησλ ΢παξηηαηώλ ζε απηόλ αθξηβώο
ηνπ πιεζπζκό.
Ωο αληίδξαζε ζηα αλσηέξσ πξνβιήκαηα εηζάγνληαη θάπνηα ζηηγκή κεηαμύ ηνπ 675
θαη ηνπ 625 π.Υ. κεηαξξπζκίζεηο ζηε κνξθή ηνπ πνιηηεύκαηνο. Σν λέν πνιηηεηαθό
πξόγξακκα απνδίδεηαη από ηνπο αξραίνπο ζπγγξαθείο ζην Ιπθνύξγν. ΢ήκεξα σζηόζν
ζεσξνύκε όηη δελ είλαη δπλαηό όιεο νη κεηαξξπζκίζεηο πνπ έιαβαλ ρώξα εθείλε ηελ
επνρή λα απνδνζνύλ ζε έλα πξόζσπν. Πηζαλόηαηα ην ζύζηεκα ηεο ζπαξηηαηηθήο
πνιηηείαο δηακνξθώζεθε βαζκηαία θαη δελ απνηέιεζε δεκηνύξγεκα ελόο θαη κόλν
λνκνζέηε. Ούηε ε κπζηθή πξνζσπηθόηεηα ηνπ Ιπθνύξγνπ, νύηε ν έθνξνο Υείισλ, πνπ
ζεσξείηαη από πνιινύο σο βαζηθόο ππεύζπλνο γηα ηε κεηάπιαζε ηεο ζπαξηηαηηθήο
θνηλσλίαο θαηά ηνλ 6ν αη. π.Υ., κπνξνύλ λα ζπλδεζνύλ εμαθξηβσκέλα κε θάπνηα
αιιαγή.
2. Οι βαζικές αρτές ηης πολιηείας ηων Λακεδαιμονίων. Η Μεγάλη Ρήηρα.
Σηο βαζηθέο αξρέο πνπ ζπλζέηνπλ ηελ πνιηηεία ησλ Ιαθεδαηκνλίσλ θαζνξίδεη ε
«Κεγάιε Ρήηξα», ε νπνία απνηειεί θαη ην αξραηόηεξν πνιηηηθό θείκελν ηεο ειιεληθήο
ηζηνξίαο (ηέιε ηνπ 8νπ/ αξρέο ηνπ 7νπ αη. π.Υ.). Απηέο είλαη νη εμήο:
α) Ζ διπλή βαζιλεία, ε νπνία αλήθε θιεξνλνκηθά ζηηο νηθνγέλεηεο ησλ Αγηαδώλ θαη
ησλ Δπξππσληηδώλ. Δίλαη εληππσζηαθό ην γεγνλόο, όηη παξά ην γεγνλόο πσο ε
ζπαξηηαηηθή πνιηηεία πηνζέηεζε όινπο εθείλνπο ηνπο πνιηηηθνύο ζεζκνύο, πνπ καο
είλαη γλσζηνί από ηηο πεξηζζόηεξεο ειιεληθέο πόιεηο ηεο θιαζηθήο πεξηόδνπ, όπσο ηε
ζπλέιεπζε ηνπ δήκνπ, ην ζπκβνύιην ησλ γεξόλησλ θαη ηνπο εθιεγκέλνπο άξρνληεο,
σζηόζν είλαη ε κόλε πόιε-θξάηνο, ε νπνία δηαηήξεζε ην ζεζκό ηεο θιεξνλνκηθήο
βαζηιείαο κέρξη θαη ηηο αξρέο ηνπ 2νπ αη. π.Υ., θαη κάιηζηα ην ζεζκό κίαο δηπιήο
βαζηιείαο πνπ θαηέλεηκε ζηα δύν ηε κνλαξρηθή εμνπζία.
3
β) Ζ Γεροσζία, ε νπνία ήηαλ έλα από ηα ζεκαληηθόηεξα πνιηηεηαθά όξγαλα ηνπ
ζπαξηηαηηθνύ πνιηηεύκαηνο, απνηεινύηαλ από 28 κέιε ζηα νπνία πξνζζέηνληαλ θαη νη
δύν βαζηιείο. Ζ γεξνπζία είρε πνιηηηθή, λνκνζεηηθή θαη δηθαζηηθή εμνπζία. Σα κέιε
ηεο ήηαλ πηζαλώο νη αξρεγνί ησλ επηθαλέζηεξσλ ζπαξηηαηηθώλ γελώλ˙ ήηαλ ηζόβηα
θαη δε ινγνδνηνύζαλ ζε θαλέλαλ γηα ηηο απνθάζεηο ηνπο, γη’ απηό ην ιόγν ν
Αξηζηνηέιεο ηα νλνκάδεη «ἀλεύζπλα».
.
γ) Ζ Απέλλα (θαηά ηνλ Πινύηαξρν) ή Εκκλησία (θαηά ηνλ Θνπθπδίδε θαη ηνλ
Ξελνθώληα) ήηαλ ε ζπλέιεπζε ησλ κάρηκσλ αλδξώλ. ΢πκκεηείραλ δειαδή ζε απηήλ
όινη νη ΢παξηηάηεο πνιίηεο (νη «ὅμοιοι») ειηθίαο άλσ ησλ 30 εηώλ. Οη εμνπζίεο ηεο
θαίλεηαη όηη ήηαλ πεξηνξηζκέλεο. ΢ε πεξίπησζε κάιηζηα δηαθσλίαο κε ηηο απνθάζεηο
ηεο νη βαζηιείο κε ηε Γεξνπζία είραλ ην δηθαίσκα λα δηαιύζνπλ ηε ζπλέιεπζε.
Ζ Κεγάιε Ρήηξα δε κλεκνλεύεη ηνπο Εθόροσς. Απηνί ήηαλ αξρηθά θνξείο ηεξαηηθνύ
ιεηηνπξγήκαηνο (νπξαλνζθόπνη) θαη κόλν αξγόηεξα, κε ηνλ πξννδεπηηθό
εθδεκνθξαηηζκό ηεο ζπαξηηαηηθήο πνιηηείαο, κεηαηξάπεθαλ ζε «πνιηηηθή αξρή», ε
νπνία κπνξνύζε λα αζθεί έιεγρν ζηνπο βαζηιείο γηα ηε δξάζε ηνπο. ΢αλ εθπξόζσπνη
ηνπ «δάκνπ» πεξηνξίδνπλ (ηδίσο από ηνλ 6ν αη. π.Υ.) ηηο βαζηιηθέο εμνπζίεο, κέρξη πνπ
απνκέλεη ηειηθά ζηνπο βαζηιείο σο κνλαδηθή δηθαηνδνζία ε εγεζία ηνπ ζηξαηνύ.
Ζ Κεγάιε Ρήηξα απερεί ηνλ πεξηνξηζκό ηεο βαζηιηθήο δύλακεο πξνο όθεινο ηνπ
δήκνπ θαη αληηπξνζσπεύεη ην ηέινο κίαο πεξηόδνπ εζσηεξηθώλ δηελέμεσλ, θαηά ηελ
νπνία ε ζπαξηηαηηθή βαζηιεία έραζε ηελ θπξίαξρε ζέζε ηεο. Ζ ηδηαίηεξε ζεκαζία ηεο
βξίζθεηαη ζην γεγνλόο όηη παξαρσξεί ην δηθαίσκα νξηζηηθώλ απνθάζεσλ ζην δήκν,
δειαδή ζην ζύλνιν ησλ κάρηκσλ ΢παξηηαηώλ.
3. Ο πληθσζμός ηης Λακωνίας. Η κοινωνία ηης ΢πάρηης
α) Σπαρηιάηες πολίηες (οἱ ὅμοιοι): Κε ηνλ όξν δειώλεηαη ν ζπαξηηαηηθόο δήκνο

θαη πξνζδηνξίδνληαη νη πνιίηεο κε πιήξε πνιηηηθά δηθαηώκαηα, όζνη δειαδή είραλ ην
δηθαίσκα λα εθιέγνπλ θαη λα εθιέγνληαη ζηηο αξρέο ηεο πόιεο.
β) Περίοικοι: Ζ δεύηεξε θαηεγνξία θαηνίθσλ ηεο ΢πάξηεο. Ο όξνο «πεξίνηθνο» δελ

δειώλεη ηνλ ππνηειή αιιά απηόλ πνπ δεη ζηελ πεξηθέξεηα. Θαηνηθνύζαλ,
θαηαλεκεκέλνη ζε 100 πεξίπνπ πόιεηο, ζηηο νξεηλέο, παξακεζόξηεο πεξηνρέο ηεο
Ιαθσλίαο θαη ζηα λόηηα θαη βόξεηα εδάθε ηεο Κεζζελίαο, όπνπ δηαηεξνύζαλ
απηόλνκεο θνηλόηεηεο κε δηθή ηνπο ηνπηθή νηθνλνκία θαη δηθό ηνπο ηνπηθό δίθαην.
Ήηαλ Γσξηείο, κέιε ηνπ θξάηνπο ησλ Ιαθεδαηκνλίσλ. Γελ εθδήισζαλ πνηέ ερζξηθέο
δηαζέζεηο πξνο ηνπο «νκνίνπο» αιιά ζπλππήξραλ αξκνληθά καδί ηνπο. Σα ηάγκαηά
ηνπο ζπλέζεηαλ ην κεγαιύηεξν κέξνο ηνπ ζπαξηηαηηθνύ ζηξαηνύ. Δίραλ όκσο
πεξηνξηζκέλα πνιηηηθά δηθαηώκαηα θαη δελ κεηείραλ όκσο ζηελ Απέιια.
4
γ) Είλωηες: πξν-δσξηθνί θάηνηθνη ηεο Ιαθσλίαο θαη ηεο Κεζζελίαο πνπ πεξηέπεζαλ
κε ηελ έιεπζε θαη ηελ επέθηαζε ησλ Γσξηέσλ ζε θαζεζηώο δνπιείαο. Ήηαλ άξξεθηα
δεκέλνη κε ηε γε, ππνρξεσκέλνη λα θαιιηεξγνύλ ηα θηήκαηα ησλ ΢παξηηαηώλ θαη λα
παξέρνπλ ζηνπο ηειεπηαίνπο ηε ζνδεηά ηνπο. Όζα πιήξσλαλ – ζηε Κεζζελία ε
εηζθνξά έθηαλε ην ήκηζπ ηεο παξαγσγήο – επέηξεπαλ ζηνπο ΢παξηηάηεο λα δνπλ
καθξηά από ηα θηήκαηά ηνπο, ζπγθεληξσκέλνη ζηελ πόιε, όπνπ επηθξαηνύζαλ
ζπλζήθεο κόληκνπ ζηξαηνπέδνπ. ΢θνπόο ηνπ κηιηηαξηζηηθνύ ηξόπνπ δσήο ησλ
ηειεπηαίσλ ζεσξείηαη από ηνπο κειεηεηέο όηη ήηαλ ε δηαηήξεζε θαη αύμεζε ηεο
ζηξαηησηηθήο ηνπο ηζρύνο, έηζη ώζηε λα είλαη πξνζηαηεπκέλνη από κία πηζαλή
εμέγεξζε ησλ ππνηειώλ πιεζπζκώλ. Από ηελ άπνςε απηή ην θαζεζηώο ηεο εηισηείαο
ζεσξείηαη ν ζεκαληηθόηεξνο ίζσο παξάγνληαο πνπ επεξέαζε ηελ ηζηνξία ηεο ΢πάξηεο
θαη ζπλέβαιε ζηε δηακόξθσζε ηεο πνιηηεηαθήο θαη θνηλσληθήο ηεο ζπγθξόηεζεο.
Ωζηόζν νη είισηεο απνηεινύλ, όζν θη αλ απηό θαίλεηαη παξάδνμν, αλαπόζπαζην κέξνο
ηεο ζπαξηηαηηθήο πνιηηείαο, ζην νπνίν ε ηειεπηαία νθείιεη ζε κεγάιν βαζκό ηελ αθκή,
ηε δύλακε, αθόκε θαη ηελ ίδηα ηελ ύπαξμή ηεο, θαζώο νη είισηεο όρη κόλν απνηεινύλ
ην θαηεμνρήλ παξαγσγηθό δπλακηθό ηεο ΢πάξηεο αιιά θαηά δηαζηήκαηα
ζηξαηνινγνύληαη θη απνδεηθλύνληαη πηζηνί ζπζηξαηηώηεο ησλ Ιαθεδαηκνλίσλ ζε
θξίζηκεο ηζηνξηθέο πεξηζηάζεηο. ΢ηελ πεξίπησζε πνπ έλαο είισηαο απειεπζεξώλεηαη,
γίλεηαη «λενδακώδεο», δειαδή «λένο πνιίηεο».
5
6
«Η ΓΙΑΜΟΡΦΩ΢Η ΣΩΝ ΓΤΟ ΜΔΓΑΛΩΝ ΓΤΝΑΜΔΩΝ
ΣΟΤ ΑΡΥΑΙΟΤ ΔΛΛΗΝΙΚΟΤ ΚΟ΢ΜΟΤ:
΢ΠΑΡΣΗ – ΑΘΗΝΑ»
0
Η ΓΙΑΜΟΡΦΩ΢Η ΣΩΝ ΓΤΟ ΜΔΓΑΛΩΝ ΓΤΝΑΜΔΩΝ ΣΟΤ ΚΛΑ΢ΙΚΟΤ ΚΟ΢ΜΟΤ
Β. Η ΑΘΗΝΑ ΣΟΤ 7ΟΤ -6ΟΤ ΑΙ. Π.Υ.
Η ΑΘΗΝΑ
1. Ο ΢όλων και η Αθήνα

1. 1. Πξνζνιωληθή Αζήλα
Αξηζηνθξαηηθό πνιίηεπκα
Οίθνη, θξάηξεο, γέλε
Οη άξρνληεο
Ο Άξεηνο Πάγνο
Ο Κύιωλ
Ο Δξάθωλ
1. 2. Οη κεηαξξπζκίζεηο ηνπ Σόιωλα

Οηθνλνκηθέο
Πνιηηηθέο
2. Οι Πειζιζηραηίδαι
2. 1.Ο Πεηζίζηξαηνο
Ιζηνξία
Πνιηηηθή
Οηθνλνκηθή
Κνηλωληθή
Εμωηεξηθή
2. 2. Ο Ιππίαο
3. Ο Κλειζθένης
3. 1. Η θαηάζηαζε πξηλ από ηηο κεηαξξπζκίζεηο ηνπ Κιεηζζέλε

3. 2. Τν κεηαξξπζκηζηηθό πξόγξακκα
Η Ιζεγνξία
Οη θπιέο, νη δήκνη, νη ηξηηηύεο
1
Β. Η ΑΘΗΝΑ ΣΟΤ 7ΟΤ -6ΟΤ ΑΙ. Π.Υ.
Κέζσ ησλ κεηαξξπζκίζεσλ ηνπ Σφισλα θαη ηεο ηπξαλλίδαο ηνπ Ξεηζίζηξαηνπ
θαη ησλ πηψλ ηνπ ε Αζήλα νδεγείηαη ζηελ «ἰζνλνκία». Ξξφθεηηαη γηα ην θαζεζηψο
εθείλν πνπ ζα πξνβιεζεί σο ηδαληθφ γηα ηελ αλάπηπμε ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη
ησλ αηνκηθψλ δπλαηνηήησλ ηνπ θάζε πνιίηε θαη ζα νδεγήζεη ζηε ζχληαμε κηαο
Ξνιηηείαο πνπ ε κεηαγελέζηεξνη ραξαθηήξηζαλ σο «δεκαθξαηία».
1. Προζολωνική Αθήνα
Αλ νπηζζνρσξήζνπκε ζηηο παιαηφηεξεο θάζεηο ηζηνξίαο ηεο πφιεο βξίζθνπκε ηελ

εηθφλα ελφο ώριμοσ αριζηοκραηικού κράηοσς. Ν Αξηζηνηέιεο ραξαθηεξίδεη ην
πνιίηεπκα σο «νιηγαξρηθφ» (Αξηζηνηέιε, Αθηναίων Πολιηεία, 2.1). Όια ηα
πνιηηηθά θαη ηεξαηηθά αμηψκαηα είλαη ζπγθεληξσκέλα ζηα ρέξηα ησλ κεγάισλ
αξηζηνθξαηηθψλ γελψλ. Έηζη θαηά ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ 7νπ αη. π.Φ. ε ηζηνξία
ηεο Αζήλαο δελ είλαη ε ηζηνξία ελφο ζπγθξνηεκέλνπ θξάηνπο, αιιά ε ηζηνξία ησλ
κεγάισλ αξηζηνθξαηηθψλ γελψλ, ησλ Αιθκαησληδψλ, ησλ Κεδνληηδψλ, ησλ
Φηιατδψλ θ.ν.θ.
Θάζε «νἶθνο» πνιηηψλ ππαγφηαλ ζε κηα «θξάηξε». Δπξφθεηην γηα ζεζκφ, ν

νπνίνο κάιινλ θαζηεξψζεθε θη εμειίρζεθε θαηά ηνπο Σθνηεηλνχο Αηψλεο.
Ξαξάιιεια κε ηηο θξάηξεο ππήξραλ ηα «γέλε», ηα νπνία απνηεινχληαλ απφ ηνπο
ηζρπξφηεξνπο νίθνπο θη απφ θάπνηνπο άιινπο ιηγφηεξν ζεκαληηθνχο, θη
ειέγρνληαλ απφ έλα θχξην αξηζηνθξαηηθφ νίθν. Ξηζαλψο ηα γέλε ήιεγραλ ηηο
θξάηξεο. Θαη πάλσ απφ ηα γέλε θαη ηηο θξάηξεο φκσο βξίζθνληαλ νη ηέζζεξηο
«θπιαί».
Θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε κε απηφ ην αξηζηνθξαηηθφ, νιηγαξρηθφ θαζεζηψο ήηαλ

ζπλπθαζκέλα δχν κεγάια θνηλσληθά πξνβιήκαηα ηεο επνρήο (Αξηζηνηέιε,
Αθηναίων Πολιηεία, 2.1):
Ωο πξψην αλαθέξεηαη ην γεγνλφο φηη πνιινί απφ ηνπο νηθνλνκηθά αζζελέζηεξνπο
(νη ζήηεο θη έλα ζεκαληηθφ κέξνο ησλ παιαηψλ κηθξψλ γεσξγψλ) ήηαλ
ππνρξεσκέλνη λα «δνπιένπνπλ» γηα ηνπο πινπζίνπο. Σπγθεθξηκέλα απηνί
θαιιηεξγνχζαλ ηα θηήκαηα ησλ ηειεπηαίσλ σο «ἐθηήκνξνη», απέδηδαλ δειαδή ην
έλα έθην ηεο εηήζηαο παξαγσγήο ηνπο ζηνπο εππαηξίδεο-γαηνδεζπφηεο. Έηζη
2
βξίζθνληαλ ζε θαηάζηαζε εμάξηεζεο απφ απηνχο˙ ζπρλφηαηα κάιηζηα είηε είραλ
καθξνρξφληα ζπζζσξεπκέλα ρξέε πξνο απηνχο, είηε, ιφγσ ησλ ρξεψλ, είραλ
κεηαπέζεη ζε θαηάζηαζε δνπινπαξνηθίαο.
Ωο δεχηεξν θαη ζεκαληηθφηεξν πξφβιεκα πξνβάιιεηαη ν απνθιεηζκφο ησλ
πεξηζζνηέξσλ πνιηηψλ ηεο Αζήλαο απφ ηελ πνιηηηθή δσή, γεγνλφο πνπ είρε σο
ζπλέπεηα ηελ παξνπζία θνηλσληθψλ εληάζεσλ. Θξίλνληαο ηφζν απφ ηηο πνιηηηθέο-
θνηλσληθέο κεηαξξπζκίζεηο ηνπ Σφισλα, φζν θη απφ απηέο πνπ εηζήρζεζαλ
αξγφηεξα, νη νπνίεο ζην ζχλνιφ ηνπο αθνξνχζαλ ζηα κεζαία θη αλψηεξα
θνηλσληθά ζηξψκαηα, κπνξεί θαλείο εχινγα λα νδεγεζεί ζηελ ππφζεζε φηη απφ
απηή ηε δπζαξέζθεηα δηαπλένληαλ θπξίσο απηέο νη θνηλσληθέο ηάμεηο. Αιιά θαη ε
ζθιεξφηεηα, απφ ηελ νπνία δηαπλεφηαλ ην ζεζκηθφ δίθαην γηα ηνπο
αζζελέζηεξνπο νηθνλνκηθά, ζπγθεθξηκέλα ε πξφβιεςε φηη, εάλ ν νθεηιέηεο-
κηθξνθαιιηεξγεηήο αδπλαηνχζε λα εμνθιήζεη ηα ρξέε ηνπ, πεξηέξρνληαλ ν ίδηνο ή
ε νηθνγέλεηά ηνπ ζε θαηάζηαζε δνπιείαο, ζα πξέπεη λα είρε πξνθαιέζεη φμπλζε
ησλ θνηλσληθψλ αληηζέζεσλ. Ζ αλσηέξσ θαηάζηαζε είρε, φπσο ήηαλ θπζηθφ, σο
ζπλέπεηα λα εκθνξεζεί ζχληνκα ην ζχλνιν ηεο αζελατθήο θνηλσλίαο απφ
εληάζεηο.
Κύλων: Απηέο αθξηβψο νη εληάζεηο θαίλεηαη φηη πξνεηνίκαζαλ ηε δηάδνρε

θαηάζηαζε. Σην πιαίζην απηφ κφλνλ κπνξεί λα εξκελεπζεί ε εκθάληζε ηεο
πξψηεο πξνζπάζεηαο γηα εγθαζίδξπζε ηπξαλλίδαο απφ ην λεαξφ νιπκπηνλίθε
Θχισλα. Ν ηειεπηαίνο επηρείξεζε ην 636/632 π.Φ., ζηεξηγκέλνο ζε ζψκα
κηζζνθφξσλ πνπ είρε ζηαιεί απφ ηνλ πεζεξφ ηνπ, ηνλ ηχξαλλν ησλ Κεγάξσλ
Θεαγέλε, λα εγθαζηδξχζεη ηπξαλλίδα ζηελ πφιε. Ζ πξνζπάζεηά ηνπ φκσο δελ
ηειεζθφξεζε γηαηί νη κηθξνί γεσξγνί ηεο Αηηηθήο δηαηήξεζαλ ηελ πίζηε ηνπο
πξνο ηνπο επγελείο, ν ίδηνο δξαπέηεπζε θαη. νη νπαδνί ηνπ δνινθνλήζεθαλ θαηά
δηαηαγή ηνπ Αιθκαησλίδε Κεγαθιή.
Γράκων: Θαηά ην 620 π.Φ. ζεσξείηαη φηη ζεζπίδνληαη γηα πξψηε θνξά ζαθείο
λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο απφ ηνλ Γξάθνληα. Ωζηφζν ν Αξηζηνηέιεο (Αθηναίων
Πολιηεία, 4, 1-4), ν νπνίνο απνηειεί θαη ηε βαζηθή πεγή καο γχξσ απφ ην ζέκα,
δελ θαίλεηαη λα καο παξέρεη αμηφπηζηεο πιεξνθνξίεο. Σπγθεθξηκέλα καο
πιεξνθνξεί φηη ν λνκνζέηεο ρνξήγεζε πνιηηηθά δηθαηψκαηα ζηνπο «ηὰ ὅπια
παξερφκελνπο», γεγνλφο ην νπνίν θαζεαπηφ δελ θαίλεηαη απίζαλν˙ ηζρπξίδεηαη
φκσο φηη ηα αμηψκαηα ησλ ελλέα αξρφλησλ θαη ησλ ηακηψλ θαηαιακβάλνληαλ
απφ θαηφρνπο πεξηνπζίαο ηνπιάρηζηνλ 10 κλσλ, θη εθείλα ησλ ζηξαηεγψλ θαη ησλ
ηππάξρσλ απφ φζνπο είραλ πεξηνπζία ηνπιάρηζηνλ 100 κλσλ. Θαηά ηελ επνρή
εθείλε σζηφζν γλσξίδνπκε κε βεβαηφηεηα φηη δελ ππήξραλ νχηε λφκηζκα, νχηε
ζηξαηεγνί, γεγνλφο πνπ θινλίδεη ηελ αμηνπηζηία ηεο καξηπξίαο. Δμίζνπ αβέβαηε
κάιηζηα θαίλεηαη θαη ε καξηπξία ηνπ ζπγγξαθέα, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ν
Γξάθσλ ζρεκάηηζε Βνπιή, ηελ νπνία επάλδξσζε απφ κέιε ηνπ Αξείνπ Ξάγνπ.
Γελ είκαζηε ινηπφλ κε βάζε ηα παξαπάλσ ζε ζέζε λα γλσξίδνπκε εάλ κε ηε
δξαθφληεηα λνκνζεζία πξνσζήζεθε θάπνηνπ είδνπο πνιηηεηαθή κεηαξξχζκηζε,
θαζψο ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο νη αλσηέξσ πιεξνθνξίεο θαίλεηαη πσο απερνχλ
3
ζεζκνχο θαη αληηιήςεηο κηαο πνιχ κεηαγελέζηεξεο επνρήο, θαη πην ζπγθεθξηκέλα
εθείλα ηεο Αζήλαο ηνπ 5νπ θαη 4νπ αη. π.Φ.
Όπνηεο θη αλ ήηαλ νη κεηαξξπζκίζεηο ηνπ Γξάθνληα, δελ πξέπεη λα ππήξμαλ
απνηειεζκαηηθέο, θαζψο, ζχκθσλα πάληα κε ηνλ Αξηζηνηέιε, «ἀληέζηῃ ηνῖο
γλσξῖκνηο ὁ δῆκνο», γεγνλφο πνπ ηειηθά νδήγεζε ζηελ εθινγή ηνπ Σφισλα σο
άξρνληα ππεπζχλνπ γηα ηελ πξνψζεζε πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ
κεηαξξπζκίζεσλ.
2. ΢OΛΩΝ
Φαίλεηαη φηη εθείλνο πνπ πξαγκαηηθά νδήγεζε ηελ Αζήλα ζε έλα λέν δξφκν
εζσηεξηθήο αλάπηπμεο ήηαλ ν Σφισλ. Απφ ηε ζχγρξνλε έξεπλα αλαγλσξίδεηαη σο
«ν πξψηνο πνιηηηθφο άλδξαο ζηελ επξσπατθή ηζηνξία», θαζψο κε ην έξγν απηνχ
θαη ηνπ Θιεηζζέλε ηίζεληαη νη βάζεηο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο αζελατθήο Ξνιηηείαο,
φπσο απηή καο είλαη γλσζηή ζηελ πην ιακπξή ηεο κνξθή απφ ηνπο θιαζηθνχο
ρξφλνπο.
Ν Σφισλ θαηαγφηαλ απφ ην βαζηιηθφ γέλνο ησλ Κεδνληηδψλ. Τν 594/3 π.Φ.
εμειέγε «δηαιιαθηήο» ησλ ηάμεσλ κε απεξηφξηζηεο δηθαηνδνζίεο θαη πξνέβε ζε
ζχληαμε κεηαξξπζκηζηηθνχ πξνγξάκκαηνο, γηα ην νπνίν αληινχκε καξηπξίεο
ηφζν απφ απνζπάζκαηα δηθψλ ηνπ πνηεκάησλ, φζν θη απφ άιιεο, δεπηεξεχνπζεο
πεγέο (π.ρ. Ξινπηάξρνπ, Βίος Σόλωνος), απφ ηηο νπνίεο σζηφζν πνιιέο θαίλεηαη
φηη καο παξέρνπλ αλαρξνληζηηθέο πιεξνθνξίεο.
Ωο βαζηθφηεξα ζεκεία ηνπ έξγνπ ηνπ ζεσξνχληαη:
α) Η απαλλαγή ηων πολιηών από ηα τρέη (΢ειζάτθεια).

Σπγθεθξηκέλα θαηάξγεζε ηα ρξέε («ρξεῶλ ἀ πνθνπὰ ο θαὶ ηῶλ ἰ δίωλ θαὶ ηῶλ
δεκνζίωλ», Αξηζηνη. 6. 1.) θαη απαγφξεπζε ην δαλεηζκφ κε ελέρπξν ην πξφζσπν
ηνπ νθεηιέηε (ηὸ δαλείδεηλ ἐ πὶ ηνῖ ο ζώκαζη). Ζ πξάμε ζεσξήζεθε ηδηαηηέξσο
επαλαζηαηηθή, θαζψο, πεξηβάιινληαο ην λφκν κε αλαδξνκηθή ηζρχ, έπιεμε ηνλ
πιαηηά δηαδεδνκέλν ζηελ Αηηηθή ζεζκφ ηεο δνπιείαο ιφγσ ρξεψλ, πνπ
απνηεινχζε πεγή θνηλσληθψλ αλσκαιηψλ. Θαζνξίδνληαο κάιηζηα αλψηαην φξην
εγγείνπ ηδηνθηεζίαο επλφεζε ηελ παγίσζε κίαο ηάμεο γεσξγψλ κηθξήο θαη
κεζαίαο δπλακηθφηεηαο. Δμαθάληζε ηνπ «ὅξνπο», ηηο ζηήιεο δειαδή, ζηηο νπνίεο
αλαγξαθφηαλ ε ππνζήθεπζε ησλ γαηψλ. Κε ηε «Σεηζάρζεηα» επηρεηξνχηαλ κία
πξσηνθαλήο παξέκβαζε ζηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία θη επηηπγραλφηαλ ε
απειεπζέξσζε ηεο αγξνηηθήο ηάμεο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη θαηά ηα επφκελα
έηε δελ παξνπζηάδεηαη πηα ζηηο πεγέο ν φξνο «ἐθηήκνξνη».
β) Η ειζαγωγή πολιηειακής μεηαρρύθμιζης.

Ζ αγξνηηθή κεηαξξχζκηζε ηνπ Σφισλα δεκηνχξγεζε κία εληειψο λέα νηθνλνκηθή
θαη θνηλσληθή βάζε θαη θιφληζε ηνλ θπξίαξρν ξφιν ηεο αξηζηνθξαηίαο ζηε
δεκφζηα δσή. Η ιδέα ηοσ κράηοσς ηων πολιηών γηα πξψηε θνξά πξνβάιιεηαη θαη
4
ιακβάλεη ηζρχ ζε αληίζεζε πξνο ηα παιαηά αξηζηνθξαηηθά ηδεψδε. Νη λέεο
αληηιήςεηο ζαθψο απερνχληαη ζηνλ θαζνξηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ απφ ην
Σφισλα. Γηα ηε δηαίξεζε απηψλ ν λνκνζέηεο έιαβε σο αθεηεξία ηελ ππάξρνπζα
ζηξαηησηηθή νξγάλσζε θαη θαη‘επέθηαζε ηελ θηεκαηηθή πεξηνπζία ηνπ αηφκνπ,
γεγνλφο πνπ αλέηξεπε ην παιαηψηεξν θξηηήξην ηεο θαηαγσγήο.
Όξηζε ηελ χπαξμε ηεζζάξσλ θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ. Σηελ πξψηε ηάμε αλήθαλ
νη «Ξεληαθνζηνκέδηκλνη» – απηνί δειαδή πνπ είραλ εηήζηα παξαγσγή ζίηνπ
ηνπιάρηζηνλ 500 κεδίκλνπο , γεγνλφο πνπ πξνυπέζεηε ηελ θαηνρή πεξίπνπ 100
ζηξεκκάησλ γεο -, ζηε δεχηεξε νη «Ηππείο» - φζνη δειαδή παξήγαλ εηεζίσο
ηνπιάρηζηνλ 300 κεδίκλνπο (50 ζηξέκκαηα) – ζηελ ηξίηε νη «Εεπγίηεο» - κε 200
κεδίκλνπο (30 ζηξέκκαηα) – θαη ζηελ ηειεπηαία νη «Θήηαη», νη νπνίνη
βξίζθνληαλ θάησ απφ ην φξην ησλ δηαθνζίσλ κεδίκλσλ εηήζηαο παξαγσγήο.
Ζ θαηάιεςε ησλ δεκνζίσλ αμησκάησλ θαη ζπλεπψο ν βαζκφο ζπκκεηνρήο ζηελ

πνιηηεία ήηαλ αλάινγα πξνο ηελ παξαπάλσ δηαζηξσκάησζε. Ξην ζπγθεθξηκέλα:
ηα χςηζηα αμηψκαηα πξννξίδνληαλ απνθιεηζηηθά γηα ηελ πξνλνκηνχρν ηάμε ησλ
Ξεληαθνζηνκέδηκλσλ. Σηα ππφινηπα αμηψκαηα δηνξίδνληαλ Ηππείο θαη Εεπγίηεο,
αιιά φρη θαη Θήηεο. Νη ηειεπηαίνη είραλ ην δηθαίσκα λα ζπκκεηέρνπλ κφλν ζηε
γεληθή ζπλέιεπζε (Δθθιεζία) ή ζην ιατθφ δηθαζηήξην (Ζιηαία).
Τν έξγν ηνπ Σφισλα ήηαλ αλππνιφγηζηεο ηζηνξηθήο ζεκαζίαο, θαζψο απνηέιεζε

ηε βάζε γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ πξψηνπ ζχγρξνλνπ θξάηνπο ζηε κεηξνπνιηηηθή
Διιάδα. Κε ηε λνκνζεζία ηνπ Σφισλα εηζάγεηαη γηα πξψηε θνξά ζηελ ηζηνξία
ηεο Δπξψπεο ε έλλνηα ηνπ θξάηνπο. Γελ είλαη ηπραίν φηη απφ ηνπο Αζελαίνπο ηνπ
4νπ αη. π.Φ. ν Σφισλ ζα ζεσξεζεί, καδί κε ηνλ Θιεηζζέλε, σο ν παηέξαο ηεο
αζελατθήο δεκνθξαηίαο (βι. Ζξνδφηνπ, Ηζηνξίαη)
Ωζηφζν, θαηά ηελ επνρή ηνπ ην έξγν ηνπ Σφισλα πξνθάιεζε νμείεο αληηδξάζεηο.
Έηζη, ελψ γηα ηελ αξηζηνθξαηηθή ηάμε νη ιχζεηο πνπ πξφηεηλε ήηαλ ππεξβνιηθά
ξεμηθέιεπζεο, γηα ηνπο αθηήκνλεο νη αιιαγέο δελ ήηαλ αξθνχλησο ξηδνζπαζηηθέο,
αθνχ νη ηειεπηαίνη είδαλ λα αθπξψλνληαη νη ειπίδεο ηνπο γηα «αλαδαζκφ ηεο
γεο» (Αξηζηνηέιε Αζελαίσλ Ξνιηηεία 12. 3). Ξεξηζζφηεξν βέβαηα απφ φια ηα
κέηξα πξνθάιεζε αληηδξάζεηο ε Σεηζάρζεηα απφ ηελ πιεπξά εθείλσλ πνπ έραλαλ
ηα πξνλφκηά ηνπο (Αξηζηνηέιε Αζελαίσλ Ξνιηηεία 12. 3), ελψ ζηε ζπλέρεηα
πξνθιήζεθαλ λέεο πνιηηηθέο αλαηαξαρέο (Αξηζηνηέιε Αζελαίσλ Ξνιηηεία 12. 3).
Ζ δπζαξέζθεηα πνπ πξνθιήζεθε γίλεηαη εκθαλήο ηφζν ζηα πνηήκαηά ηνπ, κε ηα
νπνία ν Σφισλ θαίλεηαη λα δηθαηνινγεί ηηο ζέζεηο θαη ηηο πξάμεηο ηνπ, φζν θαη ζην
έξγν ηνπ Αξηζηνηέιε (Αξηζηνηέιε Αζελαίσλ Ξνιηηεία 11. 1-2).
(Γηα ηηο αληηδξάζεηο πνπ πξνθάιεζε ε ζνιψλεηα λνκνζεζία βι. Κνsse-Schnapp,
Επίηομη Ιζηορία, ζ. 215-219 θαη Wilken, Αρταία Ελληνική Ιζηορία, ζ. 144-156).
5
3. ΟΙ ΠΔΙ΢Ι΢ΣΡΑΣΙΓΑΙ
3. 1. Ο Πειζίζηραηος:
Θαηά ηα κέζα ηνπ αη. π.Φ. πιεξνθνξνχκαζηε ηελ χπαξμε ηξηψλ νκάδσλ ζηελ
Αηηηθή, ζη νπνίεο είλαη γλσζηέο κε ηα νλφκαηα «Ξεδηλνί», «Ξαξάιηνη» θαη
«Υπεξάθξηνη» ή «Γηάθξηνη». Απφ ηηο πεγέο σζηφζν δελ είλαη ζαθέο κε πνηεο
πεξηνρέο ηεο Αηηηθήο αθξηβψο θαη κε πνηα θνηλσληθά ζηξψκαηα πξέπεη λα
ηαπηηζζνχλ. Φαίλεηαη πηζαλφ φηη απηέο απνηεινχληαλ απφ νπαδνχο ησλ
αξηζηνθξαηψλ, νη νπνίνη δελ αλήθαλ ζε κία θνηλσληθή ηάμε αιιά είραλ
δηαθνξεηηθή Θνηλσληθή πξνέιεπζε, Σπλεπψο δελ ήηαλ απηέο θαζαπηέο θνηλσληθέο
νκάδεο αιιά δηαδξακάηηδαλ Θάπνην ξφιν ζηελ ελίζρπζε παξαγφλησλ ηνπ
δεκφζηνπ βίνπ. Έηζη, είλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ν Ξεηζίζηξαηνο ζηελ πξψηε ηνπ
πξνζπάζεηα λα θαηαιάβεη ηελ εμνπζία ππνζηεξίρζεθε απφ ηνπο «Υπεξάθξηνπο»
(Αξηζηνηέιε Αζελαίσλ Ξνιηηεία 13. 4). Θαηά ην 550 π.Φ. δηψρζεθε απφ ηελ Αζήλα
αιιά επέζηξεςε ζηεξηγκέλνο ζηελ ππνζηήξημε ηνπ ηέσο αληαγσληζηή ηνπ
Κεγαθιή (Αζελαίσλ Ξνιηηεία 14. 4 — 15. 1). Κεηά απφ λέα κεηαβνιή ζηηο ζρέζεηο
ησλ δχν αλδξψλ ν Ξεηζίζηξαηνο έραζε ηελ εμνπζία θη εγθαηέιεηςε ηελ πφιε γηα
δεχηεξε θνξά. Γχξηζε φκσο νξηζηηθά ην 546 π.Φ. κε ηελ ππνζηήξημε ηνπ Ιχγδακε,
ηπξάλλνπ ηεο Λάμνπ θαη κε ηε βνήζεηα κηζζνθφξσλ. Ξέζαλε ην 527 π.Φ.
Ν Ξεηζίζηξαηνο αθνινχζεζε «θηινιατθή πνιηηηθή» ζε φινπο ηνπο ηνκείο. Ξαξείρε

δάλεηα ζε φζνπο αγξφηεο βξίζθνληαλ ζε δπζρεξή νηθνλνκηθή θαηάζηαζε, γεγνλφο
πνπ επλφεζε θαη ηελ παξαγσγηθφηεηα ηεο Αηηηθήο ζε γεσξγηθά πξντφληα.
Ξαξάιιεια εγθαηλίαζε έλα νηθνδνκηθφ πξφγξακκα, ην νπνίν ππήξμε ηδηαίηεξα
δεκνθηιέο ζηνπο Αζελαίνπο, εθφζνλ παξείρε απαζρφιεζε θαη ακνηβή ζε πιήζνο
πνιηηψλ. Ξξνθεηκέλνπ λα παξάζρεη Θνηλσληθή δηθαηνζχλε θαζηέξσζε ηελ
Ξαξνπζία δηθαζηψλ, ζη νπνίνη κεηαθηλνχληαλ εληφο ησλ δήκσλ θαη δηελεξγνχζαλ
δίθεο. Κε ηνλ ηξφπν απηφ πξνσζνχζε ηελ ηδέα κίαο βάζε ζηαζεξψλ θη εληαίσλ
θξηηεξίσλ παξερφκελεο, ζπλεπψο ακεξφιεπηεο, δηθαηνζχλεο (Αζελαίσλ Ξνιηηεία
16.5). Κεγάιε ππήξμε ηέινο ε ζπλδξνκή ηνπ Ξεηζίζηξαηνπ ζηελ πνιηηηζκηθή
αλάπηπμε ηεο Αζήλαο, θπξίσο κέζσ ηεο θαζηέξσζεο επίζεκσλ ζξεζθεπηηθψλ
ηειεηψλ. Απηή ε πνιηηηζηηθή πνιηηηθή ζπλέβαιε ζεκαληηθά ζηε δηακφξθσζε ηεο
ήδε αλαπηπζζφκελεο «εζληθήο ηαπηφηεηαο» ησλ Διιήλσλ.
Ν Ξεηζίζηξαηνο ρεηξίζζεθε επηδέμηα ηφζν ηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηα άιια κέιε ηεο
αξηζηνθξαηίαο, φζν θαη ηηο πξνζδνθίεο ησλ άιισλ θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ ηεο
αζελατθήο θνηλσλίαο (κεηξίσο θαί κᾶ ιινλ πνιηηηθῶς ἢ ηπξαλληθῶς) (Αξηζηνηέιε
Αζελαίσλ Ξνιηηεία 16. 2). 0 ζεζκφο ηεο ηπξαλλίδαο θαηά ηελ επνρή ηνπ θαίλεηαη
φηη ζπκβάδηδε κε ηελ πνιηηηθή αηκφζθαηξα θαη ηηο αλαγθαηφηεηεο ηεο επνρήο ηνπ.
Έηζη, παξά ην γεγνλφο φηη πνιινί απφ ηνπο λφκνπο ηνπ Σφισλα εμαθαλίζηεθαλ
θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηπξαλλίδαο ηνπ Ξεηζίζηξαηνπ, ε επνρή ηνπ ζεσξνχηαλ «ὁ
ἑ πὶ Κξόλνπ βῖ νο» (Αξηζηνηέιε Αζελαίσλ Ξνιηηεία 16. 2), κία εληχπσζε πνπ
επξφθεηην λα εληζρπζεί απφ ηελ αληίζεζε πνπ ππήξμε κε ην άζρεκν ηέινο ηεο
ηπξαλλίδαο ηνπ Ηππία.
6
Α΢ΚΗ΢ΔΙ΢
ΑΝΑΓΝΩ΢Η Ι΢ΣΟΡΙΚΟΤ ΥΑΡΣΗ ΚΑΙ ΠΗΓΩΝ:
1. Λα ζρνιηάζεηε ηνλ ράξηε ηεο ζειίδαο 6 ησλ ζεκεηψζεψλ ζαο θαζψο θαη απηφλ
πνπ αθνινπζεί:
2. Λα ζρνιηάζεηε ηηο αθφινπζεο πεγέο:
Για ηον ΢όλωνα:
α. «...νη θησρνί ήζαλ δνχινη ησλ πινπζίσλ, απηνί θαη νη γπλαίθεο ηνπο θαη ηα
παηδηά ηνπο. Νλνκάδνληαλ πειάηεο θαη εθηήκνξνη γηαηί κε απηφλ ηνλ φξν -λα
θξαηνχλ ην έλα έθην ηεο ζνδεηάο- θαιιηεξγνχζαλ ηα ρσξάθηα ησλ πινπζίσλ. Όιε
ε γε αλήθε ζε ιίγνπο θαη αλ νη θησρνί δελ κπνξνχζαλ λα πιεξψζνπλ ην κίζζσκα,
κπνξνχζαλ λα πνπιεζνχλ δνχινη απηνί θαη ηα παηδηά ηνπο. Έσο ηελ επνρή ηνπ
7
Σφισλα ηα δάλεηα γίλνληαλ κε ππνζήθε ην ζψκα ηνπ νθεηιέηε... Τν ζθιεξφηεξν
θαη πηθξφηεξν πξάγκα ηνπ πνιηηεχκαηνο ήηαλ, γηα ηνπο πνιινχο, ε θαηάζηαζε
απηή δνπιείαο. Αιιά θαη γηα άιια δπζαλαζρεηνχζαλ, επεηδή, κ‘ έλαλ ιφγν, δελ
είραλ θακηά ζπκκεηνρή ζε ηίπνηε»
Αριζηοηέλης, Αθηναίων Πολιηεία, ΙΙ, μηθρ. Α. Βλάτοσ, εκδ. Δζηίας
β. «Ζ νξγάλσζε ηνπ αξραίνπ πνιηηεχκαηνο, πξηλ απφ ηνλ Γξάθνληα, ήηαλ ε

αθφινπζε. Γηφξηδαλ ζηα αμηψκαηα πξφζσπα απφ επγεληθή νηθνγέλεηα ή απφ
πινχζηα [..] Τα παιαηφηεξα θαη κεγαιχηεξα αμηψκαηα ήηαλ ν βαζηιεχο, ν
πνιέκαξρνο θαη ν άξρνληαο [...] Ζ αξρή ησλ ζεζκνζεηψλ δεκηνπξγήζεθε πνιιά
ρξφληα αξγφηεξα [...] ‗Νηαλ άξρνληαο ήηαλ ν Αξίζηαηρκνο, ν Γξάθσλ ζέζπηζε
ηνπο λφκνπο ηνπ [...] Ξνιηηηθά δηθαηψκαηα δφζεθαλ ζε φζνπο κπνξνχζαλ λα
έρνπλ παλνπιία. Απηνί εμέιεγαλ ηνπο ελλέα άξρνληεο [...] Ζ βνπιή ηνπ Αξείνπ
Ξάγνπ ήηαλ ν θχιαθαο ησλ λφκσλ θαη είρε ηελ επνπηεία ησλ αξρφλησλ ψζηε λα
αζθνχλ ηελ εμνπζία ζχκθσλα κε ηνπο λφκνπο».
Αριζηοηέλης, Αθηναίων Πολιηεία, 111 1- 4 , ιν 1-4, μηθρ. Α. Βλάτοσ, εκδ. Δζηίας
γ. «Σηνλ ιαφ έδσζα ηφζε δχλακε, φζε ρξεηάδεηαη, ρσξίο λα ηνπ αθαηξέζσ ή λα
ηνπ επαπμήζσ δηθαηψκαηα. Γηα εθείλνπο πνπ είραλ δχλακε θαη επηβνιή κε ηνλ
πινχην ηνπο θαη γη‘ απηνχο φξηζα λα κελ πάζνπλ ηίπνηε ην αλάξκνζην. Σηάζεθα
ζηε κέζε πξνζηαηεχνληαο θαη ηνπο δχν κε δπλαηή αζπίδα θαη δελ άθεζα θαλέλαο
απ‘ ηνπο δχν άδηθα λα ληθήζεη. Ν ιαφο ζ‘ αθνινπζνχζε πξφζπκα ηνπο εγέηεο ηνπ
αλ δελ ηνπ άθελαλ ππεξβνιηθή ειεπζεξία θη‘ αλ δελ ηνλ θαηαπίεδαλ. Γηαηί ν
θφξνο γελλάεη ηελ ππεξβνιή φηαλ ηχρεη πινχηνο πνιχο ζε αλζξψπνπο πνπ δελ
έρνπλ ζσθξνζχλε [...] Θαη ηψξα νξγηζκέλνη ινμά κε βιέπνπλ ζαλ ερζξφ. Άδηθν
είλαη, φκσο, γηαηί ηα φζα είπα, ηα έθαλα κε ηελ βνήζεηα ησλ Θεψλ. Θαη γηα ηα
άιια ηίπνηε δελ έθαλα ρσξίο λα ζθεθζψ. Γελ κ‘ επραξηζηεί λα επηβάισ ηίπνηε
ηπξαλληθά νχηε λα κνηξάδσ ηελ πινχζηα γε ηεο παηξίδαο ζε θαινχο θαη ζε
θαθνχο, ρσξίο δηάθξηζε [...] Ζ καχξε γε πνπ ειεπζέξσζα απ‘ ηα παιηά νξηαθά
ζεκάδηα θη‘ ήηαλε ηφηε δνχιε θαη ηψξα ειεχζεξε. Μαλάθεξα ζηελ ζεφθηηζηε
Αζήλα πνιινχο πνπ είραλ πνπιεζεί, άιινη δίθαηα, άιινη άδηθα, θη‘ άιινπο πνπ
ηνπο είρε δηψμεη ε αλάγθε ε ζθιεξή θαη δελ κηινχζαλ πηα ηε γιψζζα ηελ αηηηθή
γηαηί είραλ πεξηπιαλεζεί ζε πνιιά κέξε. Θη‘ εθείλνπο πνπ εδψ ππέθεξαλ απφ
ζθιεξή δνπιεία θαη ηξέκαλ ηελ νξγή ηνπ θπξίνπ ηνπο, ηοσς έκανα ελεύθεροσς.
Απηά ηα έθαλα κε ην θξάηνο ηνπ λφκνπ ζπλδπάδνληαο ηνλ θαηαλαγθαζκφ κε ηελ
δηθαηνζχλε θαη θαηφξζσζα ηα φζα είρα ππνζρεζεί. Θέζπηζα ηνπο ίδηνπο λφκνπο
θαη γηα ηνπο επγελείο θαη γηα ην ιαφ, νξίδνληαο ζσζηφ θαλφλα γηα φινπο».
΢όλων, Δλεγείες, μηθρ. Α. Βλάτοσ, ζηο: Αριζηοηέλης,

Αθηναίων Πολιτεία, ΥΙΙ, εκδ. Δζηίας
8
Για ηον Κλειζθένη:
α. «Νη δχν απηνί άλδξεο εθηινλίθεζαλ δηά ηελ εμνπζίαλ, επεηδή δε ν Θιεηζζέλεο
εληθάην, πξνζεηαηξίζζε ηνλ ιαψλ. Έπεηηα, ελψ ζη Αζελαίνη ήζαλ δηεξεκέλνη εηο
ηέζζαξαο θπιάο, ηνπο ερψξηζελ εηο δέθα θπιάο, θαηεξγήζαο δε ηαο επσλπκίαο
πνπ εδαλείζζεζαλ απφ ηνπο πηνχο ηνπ Ίσλνο, Γειένληα, Αηγηθφξε, Αξγάδελ θαη
Όπιεηα, έβαιε ηαο επσλπκίαο άιισλ εξψσλ πνπ ήζαλ φινη εληφπηνη...»
Ηρόδοηος, Ιζηορίαι, 5.65, μηθρ. Κ. Αραπόποσλοσ, εκδ. Πάπσρος
β. «Ξξψηα απφ φια κνίξαζε φιν ηνλ πιεζπζκφ ζε δέθα θπιέο αληί ηέζζεξηο
επεηδή ήζειε λα ηνλ αλακείμεη ψζηε λα κεηέρνπλ πεξηζζφηεξνη ζηελ
δηαθπβέξλεζε ηεο Ξνιηηείαο. Απφ απηφ πξνήιζε ην ξεηφ: ―Κελ θξίλεηο αλάινγα
κε ηε θπιή‖, απφθξηζε πξνο εθείλνπο πνπ ήζειαλ λα εξεπλνχλ ηελ θαηαγσγή
θάπνηνπ άιινπ. Ύζηεξα αχμεζε ηα κέιε ηεο θπιήο απφ ηεηξαθφζηα ζε
πεληαθφζηα, δειαδή πελήληα απφ θάζε θπιή ελψ πξηλ ήζαλ εθαηφ (απφ θάζε
θπιή) [...] Γηαίξεζε επίζεο ηε ρψξα ζε ηξηάληα νκάδεο δήκσλ, δέθα γηα ηελ
Ξνιηηεία θαη ηα πεξίρσξα, δέθα γηα ηα παξάιηα θαη δέθα γηα ηα κεζφγεηα.
Νλφκαζε ηηο νκάδεο απηέο ησλ δήκσλ ηξηηηχεο θαη, κε θιήξν φξηζε ηξεηο νκάδεο
γηα θάζε θπιή έηζη ψζηε θάζε θπιή λα κεηέρεη ζε φιεο ηηο πεξηνρέο. Όξηζε λα
είλαη ζπλδεκφηεο φζνη θαηνηθνχζαλ ζηνλ ίδην δήκν ψζηε λα κελ κπνξνχλ λα
δηαθξίλνπλ ηνπο θαηλνχξγηνπο πνιίηεο θαιψληαο ηνπο κε ην παηξψλπκφ ηνπο αιιά
λα ηνπο πξνζθσλνχλ κε ην φλνκα ηνπ ηφπνπ ηεο θαηνηθίαο ηνπο. Απφ ηφηε νη
Αζελαίνη αλαθέξνπλ ζην φλνκά ηνπο θαη ην δήκν Τνπο. Θέζπηζε θαη ην αμίσκα
ησλ δεκάξρσλ πνπ είραλ ηελ ίδηα αξκνδηφηεηα ηελ νπνία πξηλ είραλ νη
λαχθξαξνη, ηνχην επεηδή αληηθαηέζηεζε ηηο λαπθξαξίεο κε ηνπο δήκνπο. [...]
Άθεζε φκσο ηνλ θαζέλα λα δηαηεξήζεη ηνπο νηθνγελεηαθνχο ηνπ δεζκνχο, ηελ
ζπκκεηνρή ηνπ ζε κηα θξαηξία θαη ηα ηεξαηηθά ηνπ έζηκα ζχκθσλα κε ηα πάηξηα»
Αριζηοηέλης, Αθηναίων Πολιτεία, ΥΥΙ, μηθρ. Α. Βλάτοσ, εκδ. Δζηίας
γ. «Τνλ πέκπην ρξφλν κεηά ηελ εθαξκνγή ηνπ λένπ πνιηηεχκαηνο [...] ζπλέηαμαλ,
πξψηε θνξά, γηα ηνπο πεληαθνζίνπο ηεο βνπιήο, ηνλ φξθν πνπ δίλνπλ θαη
ζήκεξα. Κεηά αλάδεημαλ κε ςεθνθνξία ηνπο ζηξαηεγνχο θαηά θπιέο, έλαλ απφ
θάζε θπιή. Αξρεγφο φινπ ηνπ ζηξαηνχ ήηαλ ν πνιέκαξρνο. [...] Θαζψο ζ ιαφο
απνθηνχζε κεγαιχηεξν ζάξξνο, γηα πξψηε θνξά, εθάξκνζαλ ην λφκν ηνπ
νζηξαθηζκνχ ηνλ νπνίν είραλ ζεζπίζεη απφ θφβν εθείλσλ πνπ απνθηνχζαλ πνιιή
δχλακε επεηδή ν Ξεηζίζηξαηνο έγηλε ηχξαλλνο φηαλ ήηαλ αξρεγφο ηνπ
δεκνθξαηηθνχ θφκκαηνο θαη ζηξαηεγφο»
Αριζηοηέλης, Αθηναίων Πολιτεία, ΥΥΙΙ 2-3, μηθρ. Α. Βλάτοσ, εκδ. Δζηίας
9
Για ηον Πειζίζηραηο:
α. «Ν Ξεηζίζηξαηνο θπβεξλνχζε κε κεηξηνπάζεηα θαη πεξηζζφηεξν ζαλ λφκηκνο

άξρνληαο Ξαξά ζαλ ηχξαλλνο. Κεηαμχ ησλ άιισλ ήηαλ θηιάλζξσπνο θαη πξάνο
θαη επηεηθήο γηα φζνπο παξαλνκνχζαλ θαη κάιηζηα δάλεηδε ρξήκαηα ζηνπο
θησρνχο γηαην επάγγεικά ηνπο ψζηε λα κπνξνχλ λα δνπλ απφ ηε γεσξγία [...] Γελ
πίεδε θαηά ηίπνηε ην ιαφ κε ηνλ ηξφπν πνπ θπβεξλνχζε θαη θξφληηδε πάληα λα
ππάξρεη εηξήλε θαη εξεκία. Γη‘ απηφ θαη έγηλε θνηλφο ιφγνο φηη ε ηπξαλλίδα ηνπ
Ξεηζίζηξαηνπ ήηαλ ε ρξπζή επνρή. Αξγφηεξα φκσο, φηαλ ηνλ δηαδέρζεθαλ νη γηνη
ηνπ, ε άζθεζε ηεο εμνπζίαο ηνπο έγηλε πνιχ πην ζθιεξή. Αιιά ην ζεκαληηθφηεξν
πνπ έρεη ιερζεί γηα ηνλ Ξεηζίζηξαην είλαη φηη θξφληηδε πνιχ γηαην ιαφ θαη ήηαλ
θηιάλζξσπνο. Κεηαμχ άιισλ ήζειε λα θπβεξλάεη πάληνηε ζχκθσλα κε ηνπο
λφκνπο ρσξίο λα επηηξέπεη γηα ηνλ εαπηφ ηνπ θακηά εηδηθή κεηαρείξηζε».
Αριζηοηέλης, Αθηναίων Πολιτεία, νι 2,7-8, μηθρ. Α. Βλάτοσ, εκδ. Δζηίας.
10
3. Λα «δηαβάζεηε» ηηο εηθφλεο:
11
12
«ΠΕΡ΢ΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΙΙ»
0
Η ΚΑΣΑ΢ΣΑ΢Η ΣΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΜΕΣΑ ΣΗ ΛΗΞΗ ΣΩΝ ΜΗΔΙΚΩΝ
Θεκαηηθέο ελφηεηεο:
 Πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ κεηά ηε ιήμε

ησλ Μεδηθψλ.
 Αλάπηπμε ηεο Αζήλαο ζε κεγάιε δχλακε ηα πξψηα ρξφληα κεηά ηνπο

Πεξζηθνχο Πνιέκνπο.
 Η απήρεζε ησλ Μεδηθψλ ζηηο ηνπηθέο πξνθνξηθέο παξαδφζεηο, ζηελ

ηδενινγία ηεο πφιεο θξάηνπο θαη ζηνλ κχζν.
 Η «ζπλέρηζε ηνπ αγψλα ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ» σο κείδνλνο ζεκαζίαο

ζέκα ζηνλ πνιηηηθφ βίν ηεο Αζήλαο θη ε απήρεζε ηνπ ζέκαηνο ζην έξγν ησλ
ηξαγηθψλ πνηεηψλ ηεο πεξηφδνπ.
 Η νηθνδφκεζε ησλ «Μαθξψλ ηεηρψλ» θαη ε ίδξπζε ηεο Γειηαθήο-

Αζελατθήο ΢πκκαρίαο.
 Φχζε-ραξαθηήξαο, νξγάλσζε θαη δξαζηεξηφηεηεο ηεο ΢πκκαρίαο.
 Σν «ζπκκαρηθφ ηακείν» ηεο Γήινπ θαη νη εηζθνξέο ησλ κειψλ ηεο

΢πκκαρίαο.
 Πνιεκηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ Κίκσλα ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ ζηελ

Θξαθηθή Υεξζφλεζν θαη ζηελ θάησ θνηιάδα ηνπ ΢ηξπκφλα.
 Ο αγψλαο ζηε Λπθία θαη ε κάρε ηνπ Δπξπκέδνληα σο παξάγνληεο

εδξαίσζεο ηεο αζελατθήο ηζρχνο ζηελ αλαηνιηθή Μεζφγεην.
 Πξψηεο αληηδξάζεηο θαηά ηεο απμαλφκελεο άζθεζεο εγεκνληθήο

πνιηηηθήο ησλ Αζελαίσλ εηο βάξνο ησλ ζπκκάρσλ: Η απνζηαζία ηεο Νάμνπ
θαη ηεο Θάζνπ απφ ηε ζπκκαρία.
1
Ι. Ο ΑΠΟΗΧΟ΢ ΣΩΝ ΠΕΡ΢ΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ΢ΣΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
΢ΚΕΨΗ ΚΑΙ ΚΟ΢ΜΟΑΝΣΙΛΗΨΗ
Η ιακπξή έθβαζε ησλ Μεδηθψλ πνιέκσλ δεκηνχξγεζε ηηο πξνυπνζέζεηο ζηηο

επφκελεο γεληέο γηα κηα άλεπ πξνεγνπκέλνπ αλάπηπμε ζε φινπο ηνπο ηνκείο
αλζξψπηλεο δεκηνπξγίαο: ζην εκπφξην, ζηελ νηθνλνκία, ζηελ πνιηηηθή, ζηα
γξάκκαηα (θηινζνθία, δξακαηνπξγία, ηζηνξηνγξαθία), ζηηο εηθαζηηθέο ηέρλεο.
Πξψηα θαη θχξηα φκσο νη ζπλέπεηεο ησλ Πεξζηθψλ Πνιέκσλ έγηλαλ αηζζεηέο ζην
επίπεδν ηεο ηζηνξίαο ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ηεο ηζηνξίαο ησλ ηδεψλ.
1. Σν αίζθημα εθνικήρ αςηοζςνειδηζίαρ ηων ελληνικών πόλεων – ηδηαίηεξα

ηεο Αζήλαο – ηνλψλεηαη φζν πνηέ πξηλ. Ο κεγάινο πεξζηθφο θίλδπλνο ζηάζεθε ν
απνθαζηζηηθφο παξάγνληαο ψζηε λα αλαπηπρζεί θαη λα εθδεισζεί γηα πξψηε θνξά
ζηελ ηζηνξία ηνπ Διιεληζκνχ έλα αίζζεκα εζληθήο ελφηεηαο. Σν πιένλ
αληηπξνζσπεπηηθφ θείκελν γηα ην πλεχκα πνπ ζα θπξηαξρήζεη ζηνπο επφκελνπο
αηψλεο σο πξνο ην δήηεκα ηεο θνηλήο εζληθήο ζπλείδεζεο ησλ Διιήλσλ είλαη ε
γλσζηή απάληεζε, ηελ νπνία αλαθέξεη ν Ηξφδνηνο (8. 144) φηη έδσζαλ νη Αζελαίνη
ζην Μαξδφλην, φηαλ απηφο ηνπο πξνζθάιεζε ζε ζπκκαρία ην 479 π.Υ. ΢χκθσλα κε
απηήλ νη Έιιελεο δελ κπνξνχζα λα πξνδψζνπλ ην «Διιεληθφλ», ην έζλνο πνπ έθαλε
ηελ παξνπζία ηνπ αηζζεηή κε ηελ θνηλή θαηαγσγή θαη γιψζζα, κε ηα θνηλά ηεξά θαη
ηηο ζπζίεο, κε ηα θνηλά ήζε θη έζηκα. Κη αλ αθφκε ζεσξήζνπκε πσο ε αμηνπηζηία ηνπ
Ηξνδφηνπ σο ηζηνξηθήο πεγήο ζρεηηθά κε ηελ πξαγκαηηθή δηεμαγσγή ελφο ηέηνηνπ
δηαιφγνπ είλαη αβέβαηε, σζηφζν ην θείκελν απερεί κε ηξφπν πεξηεθηηθφ φιεο εθείλεο
ηηο βαζηθέο ηδενινγηθέο αξρέο, πάλσ ζηηο νπνίεο ζηεξίρζεθε κεηά ηνπο πεξζηθνχο
πνιέκνπο κηα λέα κνξθή απηνζπλεηδεζίαο ηνπ ειιεληθνχ θφζκνπ: ε ζχιιεςε ηνπ
«Διιεληθνχ» σο έζλνπο.
2
143. Ἀθηναῖοι δὲ πρὸς μὲν Ἀλέξανδρον 143. Σφηε νη Αζελαίνη έδσζαλ ζηνλ Αιέμαλδξν
ὑπεκρίναντο τάδε. "καὶ αὐτοὶ τοῦτό γε ηελ εμήο απάληεζε: «Γλσξίδνπκε», είπαλ, «ην
ἐπιστάμεθα ὅτι πολλαπλησίη ἐστὶ τῷ ίδην θαιά φζν θη εζχ φηη ε δχλακε ησλ Μήδσλ
Μήδῳ δύναμις ἤ περ ἡμῖν, ὥστε οὐδὲν είλαη πνιχ αλψηεξε απφ ηε δηθή καο· ψζηε
δέει τοῦτό γε ὀνειδίζειν. ἀλλ᾽ ὅμως θαζφινπ δελ πξέπεη λα καο θαηεγνξείο γη’
ἐλευθερίης γλιχόμενοι ἀμυνεύμεθα απηφ. Ωζηφζν, ηξέθνπκε ηφζε αγάπε γηα ηελ
οὕτω ὅκως ἅν καὶ δυνώμεθα. ειεπζεξία, ψζηε ζα ηελ ππεξαζπηζηνχκε κε
ὁμολογ῅σαι δὲ τῷ βαρβάρῳ μήτε σὺ φπνηνλ ηξφπν κπνξνχκε. Όζν γηα ην λα
ἡμέας πειρῶ ἀναπείθειν οὔτε ἡμεῖς ζπλάςνπκε ζπκθσλία κε ηνπο βαξβάξνπο κελ
πεισόμεθα. [2] νῦν τε ἀπάγγελλε πξνζπαζείο λα καο πείζεηο· δελ ζα δερφκαζηε
Μαρδονίῳ ὡς Ἀθηναῖοι λέγουσι, ἔστ᾽ ἅν πνηέ. Πεο, ινηπφλ, ζηνλ Μαξδφλην, φηη φζν ν
ὁ ἥλιος τὴν αὐτὴν ὁδὸν ἴῃ τῆ περ καὶ νῦν ήιηνο αθνινπζεί ηελ ίδηα πνξεία ζηνλ νπξαλφ,
ἔρχεται, μήκοτε ὁμολογήσειν ἡμέας εκείο νη Αζελαίνη δελ ζα ζπκκαρήζνπκε πνηέ
Ξέρξῃ· ἀλλὰ θεοῖσί τε συμμάχοισι κε ηνλ Ξέξμε. Αληίζεηα, ζα ηνπ
πίσυνοί μιν ἐπέξιμεν ἀμυνόμενοι καὶ αληηζηεθφκαζηε ρσξίο αλάπαπια,
τοῖσι ἥρωσι, τῶν ἐκεῖνος οὐδεμίαν ὄπιν αθνπκπψληαο ηηο ειπίδεο καο ζηνπο ζενχο θαη
ἔχων ἐνέπρησε τούς τε οἴκους καὶ τὰ ηνπο ήξσέο καο, ηνπο νπνίνπο εθείλνο
ἀγάλματα. [3] σύ τε τοῦ λοιποῦ λόγους πεξηθξνλεί θαη ππξπνιεί ηνπο λανχο θαη ηα
ἔχων τοιούσδε μὴ ἐπιφαίνεο Ἀθηναίοισι, αγάικαηα. Μελ μαλάξζεηο πνηέ εδψ κε
μηδὲ δοκέων χρηστὰ ὑπουργέειν παξφκνηα πξφηαζε θαη κε ζθεθηείο νχηε κία
ἀθέμιστα ἔρδειν παραίνεε· οὐ γάρ σε θνξά φηη καο επλνείο ελψ καο παξνηξχλεηο λ’
βουλόμεθα οὐδὲν ἄχαρι πρὸς Ἀθηναίων αθνινπζήζνπκε έλαλ ηφζν αηηκσηηθφ δξφκν,
παθεῖν ἐόντα πρόξεινόν τε καὶ φίλον.» γηαηί ζα ήηαλ θξίκα λα πέζεηο ζχκα θάπνηνπ
αηπρήκαηνο, ελψ βξίζθεζαη ζηελ Αζήλα εζχ
πνπ είζαη θίινο θη επεξγέηεο καο».
144. πρὸς μὲν Ἀλέξανδρον ταῦτα 144. Απηή ήηαλ ε απάληεζε ησλ Αζελαίσλ
ὑπεκρίναντο, πρὸς δὲ τοὺς ἀπὸ Σπάρτης ζηνλ Αιέμαλδξν. ΢ηνπο ΢παξηηάηεο πξέζβεηο
ἀγγέλους τάδε. "τὸ μὲν δεῖσαι είπαλ: «Ήηαλ αλζξψπηλν λα ηξνκνθξαηεζνχλ
Λακεδαιμονίους μὴ ὁμολογήσωμεν τῷ νη Λαθεδαηκφληνη ζηελ ηδέα λα ππνγξάςνπκε
βαρβάρῳ, κάρτα ἀνθρωπήιον ἦν· ἀτὰρ ζπλζήθε κε ηελ Πεξζία· παξ’ φια απηά,
αἰσχρῶς γε οἴκατε ἐξεπιστάμενοι τὸ δείμαηε κεγάιε κηθξνπξέπεηα αθνχ
Ἀθηναίων φρόνημα ἀρρωδ῅σαι, ὅτι οὔτε θνβεζήθαηε ηφζν, ελψ γλσξίδεηε θαιά ην
χρυσός ἐστι γ῅ς οὐδαμόθι τοσοῦτος οὔτε θξφλεκα ησλ Αζελαίσλ. Γελ ππάξρεη ηφζν
χώρη κάλλεϊ καὶ ἀρετῆ μέγα ρξπζάθη ζηνλ θφζκν νχηε ηφζν παλέκνξθε γε
ὑπερφέρουσα, τὰ ἡμεῖς δεξάμενοι πνπ ζα δερφκαζηε πνηέ ζε αληάιιαγκα, γηα λα
ἐθέλοιμεν ἅν μηδίσαντες καταδουλῶσαι ελσζνχκε κε ηνλ θνηλφ καο ερζξφ θαη λα
τὴν Ἑλλάδα. [2] πολλά τε γὰρ καὶ ππνδνπιψζνπκε ηελ Διιάδα. Τπάξρνπλ πνιινί
μεγάλα ἐστι τὰ διακωλύοντα ταῦτα μὴ ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο δελ ζα ην θάλακε,
ποιέειν μηδ᾽ ἢν ἐθέλωμεν, πρῶτα μὲν αθφκα θη αλ ην ζέιακε: ν πξψηνο θαη
καὶ μέγιστα τῶν θεῶν τὰ ἀγάλματα καὶ θπξηφηεξνο είλαη ε ππξπφιεζε θαη ην
τὰ οἰκήματα ἐμπεπρησμένα τε καὶ γθξέκηζκα ησλ λαψλ θαη ησλ αγαικάησλ ησλ
3
συγκεχωσμένα, τοῖσι ἡμέας ἀναγκαίως ζεψλ καο. Θεσξνχκε επηηαθηηθφ θαζήθνλ καο
ἔχει τιμωρέειν ἐς τὰ μέγιστα μᾶλλον ἤ λα εθδηθεζνχκε γη’ απηή ηε βεβήισζε κε φιε
περ ὁμολογέειν τῷ ταῦτα ἐργασαμένῳ, καο ηε καλία, φρη λα ζπκκαρήζνπκε κε απηνχο
αὖτις δὲ τὸ Ἑλληνικὸν ἐὸν ὅμαιμόν τε πνπ ηελ δηέπξαμαλ. Δπηπιένλ, ππάξρεη ην
καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε Διιεληθφ έζλνο, ε ηαπηφηεηα ηνπ αίκαηνο θαη
κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπα, τῶν ηεο γιψζζαο, ησλ λαψλ θαη ηεο ζξεζθείαο· ν
προδότας γενέσθαι Ἀθηναίους οὐκ ἅν εὖ θνηλφο καο ηξφπνο δσήο· ε Αζήλα δελ ζα
ἔχοι. [3] ἐπίστασθέ τε οὕτω, εἰ μὴ κπνξνχζε πνηέ λα ηα πξνδψζεη φια απηά. ΢αο
πρότερον ἐτυγχάνετε ἐπιστάμενοι, ἔστ᾽ πιεξνθνξνχκε, ινηπφλ, αλ δελ ην μέξεηε ήδε,
ἅν καὶ εἷς περιῆ Ἀθηναίων, μηδαμὰ φηη φζν παξακέλεη δσληαλφο έζησ θαη έλαο
ὁμολογήσοντας ἡμέας Ξέρξῃ. Αζελαίνο, δελ ζα ππνγξαθεί θακηά εηξήλε κε
ηνλ Ξέξμε.
2. ΢ςναίζθηζη ςπεποσήρ απένανηι ζηον αζιάηη βάπβαπο, ν νπνίνο

παξνπζηάδεηαη σο εθπξφζσπνο ελφο ζπλφινπ ζηεξενηππηθψλ αξλεηηθψλ
γλσξηζκάησλ, ηα νπνία κε ηε ζεηξά ηνπο ζεσξνχληαη απνηέιεζκα ηεο αλαηξνθήο ηνπ
αηφκνπ ζηα πιαίζηα ηεο αλαηνιηθήο δεζπνηηθήο εμνπζίαο. Σν εζληθφ
απηνζπλαίζζεκα ησλ Διιήλσλ ηνλψλεηαη αθξηβψο απφ ηελ πεπνίζεζε φηη ν
ειιεληθφο θφζκνο αληηπαξαηίζεηαη σο πξνο φια ηα επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά
γλσξίζκαηά ηνπ πξνο απηφλ ηνλ θφζκν ησλ «βαξβάξσλ». Πάλσ απφ φια φκσο απηφο
αληηδηαζηέιιεηαη σο πξνο ηελ κνξθή θαη ην πεξηερφκελν ηνπ πνιηηεχκαηφο ηνπ:
θπξίαξρε απηή ηελ επνρή είλαη ε αληίιεςε φηη είλαη η διαβίωζη ηων πολιηών
ενηόρ ηηρ εςνομούμενηρ δημοκπαηικήρ πόληρ απηή πνπ εμαζθαιίδεη ζε απηνχο
πςειφ βαζκφ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ, θη σο εθ ηνχηνπ πλεχκα σξηκφηεηαο, αίζζεκα
δηθαηνζχλεο, ζσθξνζχλε ζηνλ πνιηηηθφ βίν, πςειφ αηζζεηηθφ θξηηήξην. Ο πνιίηεο
ηεο Αζήλαο, φπσο απηφο πεξηγξάθεηαη ζηνλ «Δπηηάθην» ηνπ Θνπθπδίδε, είλαη έλαο
πνιίηεο πνπ απηνδηνηθείηαη απφ ηελ σξηκφηεηά ηνπ, απφ ηελ εζεινχζηα ππαγσγή ηνπ
ζην Νφκν.
Η λίθε ησλ Διιήλσλ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ ππφ απηέο ηηο ζπλζήθεο πξνβιήζεθε θαη
πκλήζεθε φρη ηφζν ή θπξίσο σο ζηξαηησηηθή επηηπρία, φζν σο επηθξάηεζε ηνπ
δηακνξθσκέλνπ ζε ζπλζήθεο δεκνθξαηηθνχ βίνπ πολίηη έλαληη ηνπ Αζηάηε, ν νπνίνο
δηάγεη ηε δσή ηνπ ζε ζπλζήθεο κφληκεο ππνηέιεηαο. Έμαξζε ηεο αηνκηθφηεηαο σο
απνηέιεζκα αλαηξνθήο ζε ζπλζήθεο πνιηηηθήο θαη πλεπκαηηθήο ειεπζεξίαο απφ ηε
κηα, ηζνπέδσζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο κέζα ζηνλ αλαηνιηθφ δεζπνηηζκφ απφ ηελ άιιε.
Γηα ηνλ Έιιελα απηήο ηεο πεξηφδνπ δελ είλαη ε ζηξαηησηηθή δχλακε ή ε νηθνλνκηθή
αλάπηπμε ησλ πφιεσλ, ε ζηξαηεγηθή ηθαλφηεηα μερσξηζηψλ αλδξψλ ή νη επλντθέο
ζπγθπξίεο νχηε θαλ ε ζχκπξαμε ησλ ζεψλ ν θαζνξηζηηθφο παξάγνληαο απηήο ηεο
κεγάιεο λίθεο. Σν θαζνξηζηηθφ εθείλν ζηνηρείν πνπ ζεσξήζεθε φηη επέηξεςε ηελ
επηθξάηεζε ησλ Διιήλσλ έλαληη ησλ βαξβάξσλ ζην πεδίν ηεο κάρεο είλαη πξψηα θαη
θχξηα ην πςειφ εζληθφ θξφλεκα, ην νπνίν θαιιηεξγείηαη κφλν ζην θιίκα επλνκίαο θη
4
ειεπζεξίαο ηεο ειιεληθήο πφιεο. Όπσο ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξνπλ νη Mossѐ -
Schnapp, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, ζ. 243: «Οη Μεδηθνί πφιεκνη
επξφθεηην λα κείλνπλ ζηε θαληαζηαθή ζπιινγηθή δηάζηαζε ησλ Διιήλσλ ην ζχκβνιν
ηεο λίθεο ηνπ πνιηηηζκνχ ελαληίνλ ησλ βαξβάξσλ».
3. Η ζχγθξνπζε κεηαμχ Πεξζψλ θη Διιήλσλ ζα νδεγήζεη ππφ απηφ ην πξίζκα ζηελ

ιδέα μίαρ ολομέηωπηρ πήξηρ, η οποία λαμβάνει σώπα ζε πολιηικό και
πολιηιζμικό επίπεδο μεηαξύ ηων δύο ημημάηων ηηρ ηόηε γνωζηήρ
οικοςμένηρ Αζίαρ κι Εςπώπηρ. Μηα ηέηνηνπ είδνπο πφισζε κεηαμχ ηνπ δπηηθνχ
θαη ηνπ αλαηνιηθνχ θφζκνπ νδεγεί ηαρχηαηα, γηα πξψηε θνξά ζηελ ηζηνξία ηεο
αλζξσπφηεηαο, ζηε γέννηζη ηηρ Εςπώπηρ ωρ ιδέαρ κι ωρ ππαγμαηικόηηηαρ. Η
παγθφζκηα ζεκαζία ηεο ειιεληθήο λίθεο ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ, ε νπνία πξνθχπηεη
απφ ηε ζχιιεςε ηεο ηειεπηαίαο σο αλαραίηηζεο ηεο αζηαηηθήο βαξβαξηθήο ζχειιαο
ελαληίνλ ελφο εληαίνπ επξσπατθνχ θφζκνπ ήηαλ θπζηθφ λα ιάβεη κπζηθέο δηαζηάζεηο
ζηηο θηινινγηθέο καξηπξίεο ησλ επεξρφκελσλ γελεψλ. Ο Ηξφδνηνο δηαζψδεη ζπρλά
κε αμηνζαχκαζηε πξνζήισζε ζηε ιεπηνκέξεηα ηα γεγνλφηα ησλ Μεδηθψλ. Ωζηφζν ε
ηζηνξηθή αθήγεζε δηαπιέθεηαη φρη ζπάληα κε κία πινχζηα αλεθδνηνινγία γχξσ απφ
ηα γεγνλφηα, ε νπνία πηζαλψο αλαπηχρζεθε ζπζζσξεπηηθά θαηά ηελ πεξίνδν πνπ
αθνινχζεζε ηνπο πεξζηθνχο πνιέκνπο θαη έσο ηελ επνρή ηνπ ζπγγξαθέα. Σέηνηνπ
είδνπο ζξχινη θη αλεθδνηνινγηθέο αθεγήζεηο ζα αλαπηχρζεθαλ αξρηθά ζε ηνπηθή
θιίκαθα, ελψ αξγφηεξα θάπνηεο απφ απηέο ζα έιαβαλ κέζσ ηεο πξνθνξηθήο
παξάδνζεο παλειιήληαο δηάδνζε. Η κπζνπιαζηηθή απηή δηαδηθαζία πξέπεη λα
ππνζέζνπκε φηη ζε θάζε πεξίπησζε ζα πξνέθπςε σο απνηέιεζκα κηαο καθξνρξφληαο
επεμεξγαζίαο ελζπκήζεσλ, καξηπξηψλ θαη παξαδφζεσλ γχξσ απφ ηα θνζκντζηνξηθά
γεγνλφηα ηεο πεξηφδνπ θαη ζα έιαβε ρψξα ιηγφηεξν ζπλεηδεηά θαη πεξηζζφηεξν ζε
έλα επίπεδν ζπιινγηθνχ αζπλεηδήηνπ ηεο θνηλσλίαο ηεο πφιεο. Απηφο ν απφερνο ησλ
Πεξζηθψλ Πνιέκσλ ήηαλ θπζηθφ λα έρεη ζηνηρεία έληνλεο δξακαηνπνίεζεο ή αθφκε
θαη αλαγσγήο ησλ ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ ζε κία ζθαίξα
εξσηθή-κπζηθή, ηειηθά ζε κία ζθαίξα ππεξ-ηζηνξηθή. Σέηνηνπ είδνπο αθεγήζεηο
επξφθεηην λα απνηειέζνπλ έλα είδνο «ζξχισλ ησλ Πεξζηθψλ Πνιέκσλ» πνπ
δχζθνια ζα κπνξνχζαλ λα απνζπλδεζνχλ ζηε ζπλείδεζε ηνπ αλζξψπνπ θαη ζηελ
πνιηηηζκηθή παξάδνζε ηεο θιαζηθήο αξραηφηεηαο απφ ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα.
Γηα ηνλ απφερν ησλ Μεδηθψλ ζηηο παξαδφζεηο ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ-θξαηψλ βι.
- Φξπλίρνπ «Φνίληζζαη» (εξκελεχζεθε γηα πξψηε θνξά ην 476 π.Υ.)
- Αηζρχινπ «Πέξζαη» (εξκελεχζεθε ην 472 π.Υ., νθηψ κφιηο ρξφληα κεηά ηε

λαπκαρία ηεο ΢αιακίλαο), ηδηαίηεξα βι. ζη. 386 θ.εμ., φπνπ θαη ε γλσζηή πεξηγξαθή
ηεο λαπκαρίαο ηεο ΢αιακίλαο (βι. θαη 787, 800 θ.εμ.).
5
ζη. 807-839:
οὗ σφιν κακῶν ὕψιστ᾽ ἐπαμμένει παθεῖν, Κη εθεί ηνπο κέιιεηαη λα δνπλ ηηο πην κεγάιεο ζπκθνξέο
ὕβρεως ἄποινα κἀθέων φρονημάτων: γηα ηελ αιαδνλεία ηνπο θαη η’ άζεν θξφλεκά ηνπο.
οἳ γ῅ν μολόντες Ἑλλάδ᾽ οὐ θεῶν βρέτη Γηαηί δελ ληξάπεθαλ, ζηε γε ζαλ ήξζαλ ησλ Διιήλσλ,
ᾐδοῦντο συλᾶν οὐδὲ πιμπράναι νεώς: λ’ αξπάδνπλε η’ αγάικαηα ησλ ζεψλ θαη ηνπο λανχο
βωμοὶ δ᾽ ἄιστοι, δαιμόνων θ᾽ ἱδρύματα λα θαίλε, έηζη πνπ γίλαλ άθαληνη νη βσκνί
πρόρριζα φύρδην ἐξανέστραπται θαη γθξεκηζηήθαλ ηα ηεξά ζπζέκεια.
βάθρων. Γη’ απηφ πιεξψλνπλ ηψξα ηα πνιιά ηνπο θαθνπξγήκαηα
τοιγὰρ κακῶς δράσαντες οὐκ ἐλάσσονα κε ζπκθνξέο φρη ιηγφηεξεο, θη αθφκα
πάσχουσι, τὰ δὲ μέλλουσι, κοὐδέπω ζα ηα πιεξψζνπλε θαη κε άιιεο: ην θαθφ
κακῶν δελ έθηαζε σο ηνλ πάην ηνπ, αιι’ αλαβιχδεη αδηάθνπα.
κρηνὶς ἀπέσβηκ᾽ ἀλλ᾽ ἔτ᾽ ἐκπιδύεται. Γηαηί ζηε γε ησλ Πιαηαηψλ απφ ηηο ιφγρεο
τόσος γὰρ ἔσται πέλανος αἱματοσφαγὴς ηηο δσξηθέο ηφζν αίκα ζα θπιήζεη, πνπ νη λεθξνί,
πρὸς γῆ Πλαταιῶν Δωρίδος λόγχης ὕπο: ζηνίβεο, αθφκα θη σο ηελ ηξίηε γελεά
θῖνες νεκρῶν δὲ καὶ τριτοσπόρῳ γονῆ ζα δείρλνπλ άθσλα ζηα κάηηα ησλ αλζξψπσλ
ἄφωνα σημανοῦσιν ὄμμασιν βροτῶν πσο δελ αξκφδεη, φληαο ζλεηφο, λα ’ρεηο θξνλήκαηα
ὡς οὐχ ὑπέρφευ θνητὸν ὄντα χρὴ ηφζν αιαδνληθά: φηαλ αλζήζεη ε ππεξνςία,
φρονεῖν. κεζηψλεη ηεο θαηαζηξνθήο ην ζηάρπ,
ὕβρις γὰρ ἐξανθοῦσ᾽ ἐκάρπωσεν στάχυν θη έρεηο κνλάρα δάθξπα λα ζεξίζεηο.
ἄτης, ὅθεν πάγκλαυτον ἐξαμᾷ θέρος. Κη εζείο, απηέο ηηο ηηκσξίεο βιέπνληαο,
τοιαῦθ᾽ ὁρῶντες τῶνδε τἀπιτίμια κε ιεζκνλάηε ηελ Αζήλα, κήηε ηελ Διιάδα,
μέμνησθ᾽ Ἀθηνῶν Ἑλλάδος τε, μηδέ τις θη αο κελ θαηαθξνλεί θαλείο ηε κνίξα ηνπ
ὑπερφρονήσας τὸν παρόντα δαίμονα άιιε πνζψληαο θαη ηελ ησξηλή επηπρία ηνπ
ἄλλων ἐρασθεὶς ὄλβον ἐκχέῃ μέγαν. θαηαζηξέθνληαο:
Ζεύς τοι κολαστὴς τῶν ὑπερκόμπων ἄγαν ν Γίαο, ακείιηθηνο θξηηήο, ζηέθεη απφ πάλσ
φρονημάτων ἔπεστιν, εὔθυνος βαρύς. θαη ηηκσξεί ζθιεξά ηελ άκεηξε έπαξζε.
πρὸς ταῦτ᾽ ἐκεῖνον, σωφρονεῖν Γη’ απηφ, κηα θαη ηνπ ιείπεη ε θξφλεζε ηνπ γηνχ κνπ,
κεχρημένον, δψζηε ηνπ ιίγε γλψζε κε ηηο ζπκβνπιέο ζαο,
πινύσκετ᾽ εὐλόγοισι νουθετήμασιν, ψζηε λα πάςεη λα πξνζβάιιεη ηνπο ζενχο κε ηφζε
λ῅ξαι θεοβλαβοῦνθ᾽ ὑπερκόμπῳ θράσει. αλαίδεηα.
σὺ δ᾽, ὦ γεραιὰ μ῅τερ ἡ Ξέρξου φίλη, Κη εζχ, θαιή θαη ζεβαζηή κάλα ηνπ Ξέξμε,
ἐλθοῦσ᾽ ἐς οἴκους κόσμον ὅστις εὐπρεπὴς θέξε ηελ πην ιακπξή ζηνιή απφ ην παιάηη
λαβοῦσ᾽ ὑπαντίαζε παιδί. πάντα γὰρ ην γην ζνπ γηα λα ππνδερζείο: απφ ηνλ πφλν ηνπ
κακῶν ὑπ᾽ ἄλγους λακίδες ἀμφὶ σώματι γηα ηα δεηλά ηνπ ζθίζηεθε ε θνξεζηά ηνπ ε πνιχρξσκε
στημορραγοῦσι ποικίλων ἐσθημάτων. θαη θξέκνληαη θνπξέιηα απ’ ην θνξκί ηνπ.
ἀλλ᾽ αὐτὸν εὐφρόνως σὺ πράυνον λόγοις: Καη εξέκεζέ ηνλ κε γιπθφινγα. Σν μέξσ,
μόνης γάρ, οἶδα, σοῦ κλύων ἀνέξεται. κνλάρα εζέλα ζα δερζεί λ’ αθνχζεη.
ἐγὼ δ᾽ ἄπειμι γ῅ς ὑπὸ ζόφον κάτω. Δγψ μαλαγπξλψ θάηη ζηεο γεο ην δφθν.
6
στ. 480-513:
ΑΓΓΔΛΙΟΦΟΡΟ΢ ΑΓΓΔΛΙΟΦΟΡΟ΢
ναῶν γε ταγοὶ τῶν λελειμμένων σύδην Σσλ θαξαβηψλ νη θπβεξλήηεο, φζνη γιχησζαλ,
κατ᾽ οὖρον οὐκ εὔκοσμον αἴρονται φυγήν: ξηρηήθαλε μέθξελα ζε άηαρηε θπγή.
στρατὸς δ᾽ ὁ λοιπὸς ἔν τε Βοιωτῶν χθονὶ Ο ππφινηπνο ζηξαηφο καο ζησλ Βνησηψλ ηε γε
διώλλυθ᾽, οἱ μὲν ἀμφὶ κρηναῖον γάνος ράζεθε: κεξηθνί θνληά ζηηο θξήλεο
δίψῃ πονοῦντες, οἱ δ᾽ ὑπ᾽ ἄσθματος κενοὶ έπεθηαλ, πεζακέλνη απφ ηε δίςα, θη άιινη
διεκπερῶμεν ἔς τε Φωκέων χθόνα μέπλννη απ’ ην ιαράληαζκα.
καὶ Δωρίδ᾽ αἶαν, Μηλιᾶ τε κόλπον, οὗ Κη εκείο πεξάζακε ζηε ρψξα ησλ Φσθέσλ
Σπερχειὸς ἄρδει πεδίον εὐμενεῖ ποτῷ: θαη ζηε Γσξίδα θαη ζηνλ θφιπν ηνλ Μαιιηαθφ, εθεί
κἀντεῦθεν ἡμᾶς γ῅ς Ἀχαιίδος πέδον πνπ ν ΢πεξρεηφο βξέρεη ηνλ θάκπν κε λεξφ επεξγεηηθφ.
καὶ Θεσσαλῶν πόλεις ὑπεσπανισμένους Κη έπεηηα λεζηηθνχο καο δέρηεθαλ νη πεξηνρέο
βορᾶς ἐδέξαντ᾽: ἔνθα δὴ πλεῖστοι 'θάνον ηεο Αραΐαο θαη νη ζεζζαιηθέο νη πφιεηο,
δίψῃ τε λιμῷ τ᾽: ἀμφότερα γὰρ ἦν τάδε. φπνπ πνιινί ραζήθαλ απφ δίςα θαη ιηκφ
Μαγνητικὴν δὲ γαῖαν ἔς τε Μακεδόνων (γηαηί ηα ’ρακε θαη ηα δπν). Κη χζηεξα θηάλνπκε
χώραν ἀφικόμεσθ᾽, ἐπ᾽ Ἀξίου πόρον, ζηε Μαγλεζία θαη ζηε γε ησλ Μαθεδφλσλ,
Βόλβης θ᾽ ἕλειον δόνακα, Πάγγαιόν τ᾽ ζηνλ πνηακφ Αμηφ, ζηηο θαιακηέο ηεο Βφιβεο,
ὄρος, ζη’ φξνο Παγγαίν θαη ζηελ Ηδσλίδα γε.
Ἠδωνίδ᾽ αἶαν: νυκτὶ δ᾽ ἐν ταύτῃ θεὸς Κη έμαθλα, απηή ηε λχρηα, νη ζενί
χειμῶν᾽ ἄωρον ὦρσε, πήγνυσιν δὲ πᾶν ζεθψλνπλ πξψηκε βαξπρεηκσληά
ῥέεθρον ἁγνοῦ Στρυμόνος. θεοὺς δέ τις θαη πήδεη θξχζηαιιν ην ξεχκα ηνπ ηεξνχ ΢ηξπκφλα.
τὸ πρὶν νομίζων οὐδαμοῦ τότ᾽ ηὔχετο Κη φπνηνο πνηέ ηνπ δελ ινγάξηαδε ζενχο,
λιταῖσι, γαῖαν οὐρανόν τε προσκυνῶν. ηψξα πξνζεχρεηαη ζ’ απηνχο θαη πξνζθπλά γε θη νπξαλφ.
ἐπεὶ δὲ πολλὰ θεοκλυτῶν ἐπαύσατο Κη φηαλ πηα ηηο πνιιέο ηηο πξνζεπρέο ηνπ ηέιεησζε ν
στρατός, περᾷ κρυσταλλοπ῅γα διὰ πόρον: ζηξαηφο,
χὤστις μὲν ἡμῶν πρὶν σκεδασθ῅ναι θεοῦ ζηελ παγσκέλε θξνχζηα αξρίδεη λα γιηζηξά.
ἀκτῖνας ὡρμήθη, σεσωσμένος κυρεῖ. Κη φζνη απφ καο πξνιάβαλ λα πεξάζνπλ, πξηλ νη
φλέγων γὰρ αὐγαῖς λαμπρὸς ἡλίου κύκλος ειηαρηίδεο
μέσον πόρον δι῅κε, θερμαίνων φλογί. αλαθαλνχλ παληνχ, ηψξα είλαη δσληαλνί.
πῖπτον δ᾽ ἐπ᾽ ἀλλήλοισιν: ηὐτύχει δέ τοι Γηαηί ν θαπηφο ηνπ ήιηνπ ν δίζθνο έιησζε
ὅστις τάχιστα πνεῦμ᾽ ἀπέρρηξεν βίου. ηνλ πάγν ζηελ θαξδηά ηνπ πνηακνχ,
ὅσοι δὲ λοιποὶ κἄτυχον σωτηρίας, θη έλαο πάλσ ζηνλ άιιν πέθηαλε. Καιφηπρνο
Θρῄκην περάσαντες μόγις πολλῷ πόνῳ, πνπ πξφιαβε λα ράζεη ακέζσο ηελ πλνή!
ἥκουσιν ἐκφυγόντες, οὐ πολλοί τινες, Όζνη ζσζήθαλ, θη εηλ’ ειάρηζηνη, κε ηελ ςπρή ζην ζηφκα
ἐφ᾽ ἑστιοῦχον γαῖαν: ὡς στένειν πόλιν πεξάζαλε ηε Θξάθε θη έθηαζαλ
Περσῶν, ποθοῦσαν φιλτάτην ἥβην χθονός. ηψξα ζηελ παηξηθή ηνπο γε, γηα λα ζπαξάδεη
ταῦτ᾽ ἔστ᾽ ἀληθ῅: πολλὰ δ᾽ ἐκλείπω λέγων ε πφιε ησλ Πεξζψλ πνζψληαο η’ αθξηβά ηεο ληάηα.
κακῶν ἃ Πέρσαις ἐγκατέσκηψεν θεός. Δίπα φιε ηελ αιήζεηα. Καη πνιιά απφ ηα δεηλά
πνπ ζψξηαζε ζηνπο Πέξζεο ν ζεφο ηα παξαιείπσ.
7
«H ΕΠΟΥΗ ΣΟΤ ΠΕΡΙΚΛΗ»
Η ΕΠΟΥΗ ΣΟΤ ΠΕΡΙΚΛΗ
1. Πνιηηεηαθέο αιιαγέο
2. Πλεπκαηηθή-θαιιηηερληθή αλάπηπμε
3. Άλζεζε ηεο αηηηθήο βηνηερλίαο θαη ηνπ εκπνξίνπ
4. Δπέθηαζε θαη ηζρπξνπνίεζε ηεο αζελατθήο θπξηαξρίαο εληόο ηεο ΢πκκαρίαο
5. Γηεύξπλζε ηεο ζθαίξαο επηξξνήο ηεο Αζήλαο κέζσ ηεο ίδξπζεο ζεκαληηθώλ
απνηθηώλ θη ελόο εθηεηακκέλνπ δηθηύνπ θιεξνπρηώλ θπξίσο ζηα δπηηθά θαη
βόξεηα ηνπ ειιεληθνύ θόζκνπ.
6. Σν Παλειιήλην ΢πλέδξην θαη ε ηδέα πεξί «θνηλνπξαγίαο» ηνπ ειιεληθνύ
θόζκνπ
7. ΢ηαδηαθή κεηαηξνπή ηεο αξρεγίαο ησλ Αζελαίσλ ζηα πιαίζηα ηεο ΢πκκαρίαο
ζε ἀξρήλ ἐπὶ ηῶλ Σπκκάρωλ.
8. Χαξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ηεο αζελατθήο εγεκνληθήο πνιηηηθήο
9. Μεηαθνξά ηνπ ηακείνπ ηεο ΢πκκαρίαο από ηε Γήιν ζηελ Αθξόπνιε ησλ
Αζελώλ.
10. Απνζηαζία ηεο ΢άκνπ
1. H πποζωπικόηηηα και η εξοςζία ηος Πεπικλή
Μεηά ηνλ νζηξαθηζκό ηνπ Κίκσλα θαη ηνλ βίαην ζάλαην ηνπ Δθηάιηε, θαηά ην έηνο
461 π.Υ., ζηελ πνιηηηθή ζθελή ηεο Αζήλαο αλαδείρζεθε έλαο γόλνο ηνπ επηθαλνύο νίθνπ
ησλ Αιθκαησληδώλ, πνπ επξόθεηην λα νδεγήζεη ηελ Αζήλα ζην απώγεην ηεο δύλακήο ηεο
θαη ηελ αζελατθή δεκνθξαηία ζηελ πιένλ νινθιεξσκέλε ηεο κνξθή, ν Πεξηθιήο, πηόο ηνπ
Ξαλζίππνπ (495-429 π.Χ.).
Ύζηεξα από ηνλ εμνζηξαθηζκό ηνπ αληηπάινπ ηνπ Θνπθπδίδε, πηνύ ηνπ Μειεζία ην
443 π.Χ. ν Πεξηθιήο εθιεγόηαλ γηα πεξηζζόηεξα ζπλαπηά έηε ζηξαηεγόο. Ο ίδηνο ν
Θνπθπδίδεο ζε γλσζηό ρσξίν ηνπ (2. 65. 9.) αλαθέξεηαη ζην είδνο ηεο εμνπζίαο ηνπ
Πεξηθιή σο εμήο: «Η αζελαϊθή πνιηηεία ήηαλ κόλνλ θαη’ όλνκα δεκνθξαηία, ζηελ
πξαγκαηηθόηεηα δε ε αξρή ηνπ πξώηνπ αλδξόο». Αλ απνδερζνύκε ηελ άπνςε ησλ
πεξηζζνηέξσλ ηζηνξηθώλ θαη θιαζηθώλ θηινιόγσλ, ζύκθσλα κε ηελ νπνία ν κεγάινο
ηζηνξηθόο απνηέιεζε ην πιένλ δηεηζδπηηθό θαη θξηηηθά ζθεπηόκελν πλεύκα ηεο επνρήο αιιά
θαη θαηλόκελν αληηθεηκεληθόηεηαο θαηά ηελ απόδνζε ησλ ηζηνξηθώλ γεγνλόησλ, θη αλ
ζπζρεηίζνπκε ηελ θξηηηθή απηή κε ηε δξάζε ηνπ Πεξηθιή, όπσο απηή αλαδεηθλύεηαη από ηα
ηζηνξηθά γεγνλόηα πνπ έιαβαλ ρώξα επί ησλ εκεξώλ ηνπ, νθείινπκε λα απνδερζνύκε όηη ε
ζηξαηεγία ππήξμε κόλν «ην επίζεκν έλδπκα» ηεο εμνπζίαο ηνπ Πεξηθιή, ν νπνία ζηελ
πξαγκαηηθόηεηα απιώζεθε ζε όια ηα επίπεδα ηνπ δεκόζηνπ βίνπ. Η εμνπζία απηή σζηόζν
ζηεξηδόηαλ ζηελ εζεινύζηα απνδνρή ηεο πξνζσπηθόηεηάο ηνπ από κέξνπο ηνπ αζελατθνύ
Γήκνπ, ε νπνία εθπήγαδε από ηελ ηζρπξή πξνζσπηθόηεηά ηνπ θαη ηε ξεηνξηθή ηνπ
δπλόηεηα. Μέζσ ηεο ηειεπηαίαο ν Αιθκαησλίδεο ήηαλ ζε ζέζε λα επηβάιεηαη ζηα πιήζε ηεο
Δθθιεζίαο ηνπ Γήκνπ έλαληη ησλ πνιηηηθώλ ηνπ αληηπάισλ.
2. Η καηάζηαζη ηηρ Αθήναρ καηά ηα ππώηα έηη ανάληψηρ ηηρ εξοςζίαρ από ηον
Πεπικλή
Όηαλ ν Πεξηθιήο εμειέγε γηα πξώηε θνξά ζηξαηεγόο, ε Αζήλα ήδε απνηεινύζε κία
από ηηο δύν κεγαιύηεξεο δπλάκεηο ηνπ ειιεληθνύ θόζκνπ, κε αληίπαινλ δένο κόλν ηελ
παιαηά ηζρπξή πόιε ηνπ ειιεληθνύ θόζκνπ θαη εγέηηδα ηνπ ηειεπηαίνπ θαηά ηε δηάξθεηα
ησλ Πεξζηθώλ Πνιέκσλ, ηελ ΢πάξηε.
Σν νρπξσκαηηθό ζρέδην ηνπ Θεκηζηνθιή είρε ήδε εληζρύζεη ηελ πόιε ζεκαληηθά: ε
Αζήλα ζπλελώζεθε κε ηνλ Πεηξαηά θαη ην Φάιεξν κε ην ιεγόκελν βόξεην θαη κε ην
θαιεξηθό ηείρνο. Αξγόηεξα, κε ελέξγεηεο ηνπ Πεξηθιή πξνζηέζεθε θαη ηξίην ηείρνο, ην
«κεζαίνλ», πνπ ήηαλ παξάιιειν κε ην θαιεξηθό. ΢ε πεξίπησζε ερζξηθήο επηδξνκήο ζα
κπνξνύζε ηώξα ν ρώξνο πνπ εθηεηλόηαλ αλάκεζα ζηα Μαθξά Σείρε, από ηελ Αζήλα κέρξη
ηνλ Πεηξαηά, λα πεξηιάβεη θαη λα πξνθπιάμεη ζην εζσηεξηθό ηνπ νιόθιεξν ηνλ πιεζπζκό
ηεο Αηηηθήο. Μεηά από 15 ρξόληα θαηαζθεπήο, ην 445 π.Υ. ηα Μαθξά Σείρε ήηαλ ζρεδόλ
απνπεξαησκέλα θαη θαζηζηνύζαλ πιένλ ηελ πόιε έλα απόξζεην θξνύξην. Ο Πεηξαηάο, κε
ηα ηξία ιηκάληα ηνπ νρπξώζεθε, απέθηεζε πύξγνπο θαη πξνκαρώλεο, κε λεσζνίθνπο γηα ηελ
θύιαμε ησλ πινίσλ, κε πξνβιήηεο θαη λαπζηάζκνπο˙ κε όια ηα παξαπάλσ απηόο θαηέζηε ε
πην ηζρπξή λαπηηθή βάζε ηνπ ειιεληθνύ θόζκνπ, παξόκνηα ηεο νπνίαο δηέζεηαλ κόλνλ νη
΢πξαθνύζεο ζηελ ΢ηθειία. Ο Πεξηθιήο επξόθεηην, ζην πιαίζην ηεο αζελατθήο πνιηηηθήο
πξνπαγάλδαο εληόο ηεο Αζελατθήο ΢πκκαρίαο, λα θάλεη ρξήζε ηνπ Πεηξαηά, πξνβάιινληαο
ηελ Αζήλα σο ηελ ζπνπδαηόηεξε λαπηηθή δύλακε ηνπ ειιεληθνύ θόζκνπ, σο εθ ηνύηνπ σο
εγγπήηξηα δύλακε ηνπ ηειεπηαίνπ ζηνλ αγώλα ηνπ ελαληίνλ ησλ Πεξζώλ. Σν αζελατθό
λαπηηθό θαη ηα Μαθξά Σείρε απόθηεζαλ θαηά ηα επόκελα έηε ηζρπξό ηδενινγηθό
πεξηερόκελν. Δπξόθεηην λα αλαδεηρζνύλ όρη κόλν ζε ζύκβνια ηνπ αζελατθνύ κεγαιείνπ,
αιιά θαη ηελ ειιεληθήο ειεπζεξίαο.
Ωζηόζν θαηά ην έηνο 449/8 π.Υ. ε αληηπαιόηεηα κεηαμύ Πεξζίαο θη Διιάδαο

έιαβε επίζεκα ηέινο, όηαλ ε Αζήλα, κεηά από ζεηξά ζπγθξνύζεσλ κε ηνπο Πέξζεο ζην
λόηην ηκήκα ηεο Μ.Αζίαο, ζηελ Κύπξν θαη ζηελ Αίγππην θαη κεηά από καθξνρξόληεο
δηαπξαγκαηεύζεηο, ππέγξαςε κε ηνλ Μέγα Βαζηιέα ζπλζήθε εηξήλεο, ηελ ειπήνη ηος
Καλλία. ΢ην πιαίζην ηεο ζπλζήθεο θαζνξίδνληαλ ηα εμήο:
Α. ζην εμήο δελ επηηξεπόηαλ ζε θαλέλα πεξζηθό πινίν λα πιέεη ζην Αηγαίν.
Β. ε αλαηνιηθή είζνδνο ηνπ Βνζπόξνπ ζηα βόξεηα θαη ε πόιε ηεο Λπθίαο Φάζειηο
ζηα λόηηα νξίζζεθαλ σο νξόζεκα γηα ηελ ζύζηαζε κίαο απνζηξαηησηηθνπνηεκέλεο δώλεο
ζηελ δπηηθή Μηθξά Αζία, ε νπνία είρε βάζνο ζην εζσηεξηθό ηεο ηειεπηαίαο όζν δηάζηεκα
κπνξνύζε λα δηαηξέμεη έλα άινγν θαηά ηε δηάξθεηα κίαο εκέξαο ή όζν κπνξνύζε λα
δηαλύζεη έλαο πεδνπόξνο θαηά ηε δηάξθεηα ηξηώλ. ΢ηε δώλε απηή απαγνξεπόηαλ λα
εηζάιζνπλ πεξζηθά ζηξαηεύκαηα.
Με ηνπο παξαπάλσ όξνπο ην Αηγαίν παξέκελε ειεύζεξν γηα ην αζελατθό λαπηηθό

θαη νη πόιεηο ηεο Ισλίαο πξνζηαηεύνληαλ από ηνλ πεξζηθό θίλδπλν. ΢εκαληηθόηεξν όισλ
ήηαλ ην γεγνλόο όηη ε ζπλζήθε έζεηε νξηζηηθά ηέινο ζηνπο Μεδηθνύο Πνιέκνπο. Από ηελ
άπνςε απηή όκσο εμέιεηπαλ ηα αίηηα ύπαξμεο ηεο Αζελατθήο/Γειηαθήο ΢πκκαρίαο θαη
θαη’επέθηαζε ε Αζήλα απνζηεξνύληαλ ηνπ βαζηθνύ επηρεηξήκαηόο ηεο (πεξζηθή απεηιή)
θαηά ηελ εγεκόλεπζε ησλ κειώλ ηεο ηειεπηαίαο.
3. Η πολιηειακή αλλαγή: ο εκδημοκπαηιζμόρ ηος πολιηεύμαηορ
Η απμεκέλε ζπκκεηνρή ηνπ αζελατθνύ δήκνπ ζηηο ζηξαηησηηθέο επηρεηξήζεηο θαηά

ηα Μεδηθά δελ ζα ήηαλ δπλαηό λα κελ έρεη σο επαθόινπζν ηελ αμίσζε γηα πην ελεξγή
ζπκκεηνρή ησλ ιατθώλ ζηξσκάησλ ζηελ πνιηηηθή δσή. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε απμαλόκελε
ζπκκεηνρή ησλ ζεηώλ σο θσπειαηώλ ζηηο ζαιάζζηεο επηρεηξήζεηο ελαληίνλ ησλ Πεξζώλ,
ηδηαηηέξσο δε ε απνθαζηζηηθή ζπκβνιή ηνπο ζηε λίθε ηεο ΢αιακίλαο, θαη ζηε ζπλέρεηα ε
δξάζε ηνπο ζηηο λαπηηθέο εθζηξαηείεο πνπ αλέιαβε ε Αζήλα κεηά ηα Μεδηθά ζην πιαίζην
ηεο Αζελατθήο ΢πκκαρίαο (βι. ηηο επηρεηξήζεηο ηνπ Κίκσλα ζηελ Θξάθε, ζην Αηγαίν, ζηνλ
Δπξπκέδνληα, ζηελ Κύπξν θαη ζηελ Αίγππην) ελδπλάκσζε ηελ πεπνίζεζή ηνπο όηη
ζπλέβαιιαλ ζεκαληηθά ζηελ αλάπηπμε θαη ζηελ θπξηαξρία ηεο πόιεο ηνπο, ώζηε λα
δηεθδηθήζνπλ ηελ αύμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηα θνηλά. Δίλαη ινηπόλ θπζηθό ην γεγνλόο
όηη σο βαζηθή αηηία γηα ηνλ εθδεκνθξαηηζκό ηνπ αζελατθνύ θαζεζηώηνο πνπ αθνινύζεζε
κεηά ηα Μεδηθά πξνβιήζεθε ε αμίσζε ησλ θαηώηεξσλ θνηλσληθώλ ζηξσκάησλ γηα
δηεύξπλζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπο, ζπλεπώο ε δηεθδίθεζε εθ κέξνπο ηνπο κηαο πην
ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηηθήο πνιηηηθήο.
3.1. Η μεηαππύθμιζη ηος Εθιάληη:
Ο Δθηάιηεο ν ΢νθσλίδνπ, πξνθάηνρνο ηνπ Πεξηθιή ζηελ εγεζία ηεο δεκνθξαηηθήο

παξάηαμεο, ήηαλ εθείλνο πνπ θαηάθεξε λα εθηνπίζεη ηνλ Κίκσλα, θαη καδί κε απηόλ ηνπο
αξηζηνθξαηηθνύο ηεο Αζήλαο, από ηελ εμνπζία. Ιδηαίηεξε βαξύηεηα όζνλ αθνξά ζηελ
πξνζσπηθόηεηα θαη ηνλ αδηάβιεην ραξαθηήξα ηνπ πνιηηηθνύ αλδξόο έρεη ε αλαθνξά ηνπ
Αξηζηνηέιε ζην πξόζσπό ηνπ, ζύκθσλα κε ηελ νπνία «δνθῶν καὶ ἀδωροδόκητος εἶναι καὶ
δίκαιος πρὸς τὴν πολιτείαν». Ο Πινύηαξρνο ζηνλ «Πεξηθιένπο Βίνλ» ηνπ αλαθέξεη όηη ν
Δθηάιηεο «ελέπλεε θόβν ζηνπο νιηγαξρηθνύο θαη ήηαλ άθακπηνο ζηελ απαίηεζε επζπλώλ
θαη ζηελ θαηαδίωμε εθείλωλ πνπ αδηθνύζαλ ην ιαό».
Καζώο πξνθύπηεη από ηα παξαπάλσ, ν Δθηάιηεο εμαξρήο ζηξάθεθε ελαληίνλ ηεο

νιηγαξρίαο θαη είρε θαηαγγείιεη πνιινύο από ηελ ηάμε ησλ αξηζηνθξαηώλ όηη δελ είραλ
δηαρεηξηζζεί νξζά ην δεκόζην ρξήκα, νύηε ηίκεζαλ ην αμίσκα πνπ ηνπο είρε αλαηεζεί.
Κινλίδνληαο έηζη ηελ εκπηζηνζύλε ηνπ Γήκνπ πξνο ηελ νιηγαξρηθή παξάηαμε, κπόξεζε
ζρεηηθά εύθνια θαηόπηλ δηθήο ηνπ πξόηαζεο λα πεηύρεη ηελ ςήθηζε από ηελ Δθθιεζία ηνπ
Γήκνπ θαηά ην έηνο 462 π.Χ. πνιηηεηθήο κεηαξξύζκηζεο, κέζσ ηεο νπνίαο πξνβιεπόηαλ ε
πεξηζηνιή ησλ εμνπζηώλ ηνπ θαη’ εμνρήλ αξηζηνθξαηηθνύ νξγάλνπ ηεο αζελατθήο πνιηηείαο,
ηνπ Αξείνπ Πάγνπ. Πηζαλόηαηα νη αιιαγέο πνπ εηζήγαγε αθνξνύζαλ ζηελ θαηάξγεζε ησλ
πνιηηηθώλ αξκνδηνηήησλ ηνπ Αξείνπ Πάγνπ θαη ζηελ απόδνζε απηώλ ζηελ Βνπιή ησλ
Πεληαθνζίσλ, ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ θαη ζηα δηθαζηήξηα ηεο Ηιηαίαο. Όζνλ αθνξά ηελ
κεηαξξύζκηζε απηή νη πιεξνθνξίεο πνπ καο παξέρνληαη από ηηο πεγέο είλαη εμαηξεηηθά
αζαθείο. Δίλαη σζηόζν βέβαην όηη, εμαηηίαο ηεο πνιηηηθήο γξακκήο πνπ αθνινύζεζε, ν
Δθηάιηεο απέθηεζε πνιινύο ερζξνύο, νη νπνίνη αλέπηπμαλ ηζρπξή παξαζθεληαθή
δξαζηεξηόηεηα εηο βάξνο ηνπ. Καηά ηελ επνρή απηή ππήξραλ θαη δξνύζαλ κπζηηθνί
πνιηηηθνί ζύιινγνη («ἑταιρεῖες» θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε) πνπ θξόληηδαλ λα ελεξγνύλ
παξαζθεληαθά γηα ηελ ππνζηήξημε ηεο γξακκήο ησλ θνκκάησλ ηνπο. ΢ε απηνύο ινηπόλ
απνδίδεηαη θαηά πάζα πηζαλόηεηα θαη ε άγξηα δνινθνλία ηνπ, ε νπνία ηνπνζεηείηαη
ρξνλνινγηθά θαηά ην έηνο 461 π.Χ. Δίλαη κάιηζηα πνιύ πηζαλό όηη ε θαηεγνξία πνπ
δηαηππώζεθε ελαληίνλ ηνπ Πεξηθιή, ζύκθσλα κε ηελ νπνία απηόο δνινθόλεζε ηνλ Δθηάιηε
«από δεινηππία θαη θζόλν ηεο δόμαο ηνπ», απνηειεί θαηαζθεύαζκα αθξηβώο απηώλ ησλ
νιηγαξρηθώλ νκάδσλ, πνπ εμύθαλαλ ηελ ζπλνκσζία ελαληίνλ ηνπ θη εθηέιεζαλ ηελ
δνινθνλία ηνπ.
Ο Ul.Wilken, Αξραία Ειιεληθή Ιζηνξία, ζ. 198-9, αλαθέξεη ζρεηηθά κε ην

κεηαξξπζκηζηηθό έξγν ηνπ Δθηάιηε όηη «ην ηειεπηαίν θξάγκα είρε δηαζπαζζεί θαη ην
ξηδνζπαζηηθό θύκα κπνξνύζε ηώξα λα επηπέζεη ζην θξάηνο αλεκπόδηζηα. Με ηελ
απνπνιηηηθνπνίεζε ηνπ Αξείνπ Πάγνπ -ηεο κνλαδηθήο αξρήο ηνπ αζελατθνύ θξάηνπο, ε
νπνία, όπσο θαη ε Ρσκατθή ΢ύγθιεηνο, απνηεινύληαλ από ηζόβηα κέιε θαη γη’απηό ην ιόγν
κπνξνύζε λα έρεη, όπσο θαη ε ΢ύγθιεηνο, πνιηηηθή πείξα θαη ζύλεζε- απέθηεζε κεγαιύηεξε
ζεκαζία απέθηεζε κεγαιύηεξε ζεκαζία θαη ε ζέζε ηνπ ιατθνύ εγέηε, ηνπ δεκαγωγνύ».
3.2. Η ολοκλήπωζη ηηρ δημοκπαηικήρ μεηαππύθμιζηρ από ηον Πεπικλή:
Ο Πεξηθιήο ενίζσςζε ηον πόλο ηηρ Εκκληζίαρ ηος Δήμος. Καηά ηελ επνρή ηνπ
ν έιεγρόο ηεο απισλόηαλ πηα ζε όιεο ηηο δξαζηεξηόηεηεο ηεο πόιεο: α. ζηελ εμσηεξηθή
πνιηηηθή θαη ζπλεπώο ζηα δεηήκαηα πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηελ Γειηαθή ΢πκκαρία
(πξνζδηνξηζκόο ηεο εηζθνξάο ησλ ζπκκαρηθώλ πόιεσλ, ρξεκαηνδόηεζε ησλ ζηξαηησηηθώλ
επηρεηξήζεσλ, ζύκπηπμε ζπκκαρίαο θ.ν.θ.), β. ζηα ζξεζθεπηηθά δεηήκαηα. Δπίζεο ζηηο
αξκνδηόηεηέο ηεο πεξηιακβάλνληαλ: γ. δηθαζηηθά θαζήθνληα (π.ρ. ε δηαδηθαζία ηνπ
εμνζηξαθηζκνύ), δ. ε εθινγή ησλ ζηξαηεγώλ θαη ησλ ππνινίπσλ ζηξαηησηηθώλ
αμησκαηνύρσλ. Σν ζέκα ηεο έθηαζεο ησλ αξκνδηνηήησλ ηεο Δθθιεζίαο ηνπ Γήκνπ
βξίζθεηαη ζε άκεζε ζρέζε θαη αιιειεμάξηεζε πξνο εθείλν ηνπ βαζκνύ εμνπζίαο θαη ηεο
έθηαζεο ησλ αξκνδηνηήησλ ηεο Βνπιήο.
Η έκηαζη ηων απμοδιοηήηων ηηρ Βοςλήρ, ζςνεπώρ και η ζημαζία ηηρ για
ηην αθηναϊκή δημοκπαηία, ςποθέηοςμε όηι ενιζσύθηκαν ζημανηικά θαηά ηελ
επνρή ηνπ Πεξηθιή. Πξνθαλώο ε Βνπιή αζθνύζε πξνβνπιεπηηθή δξαζηεξηόηεηα,
δηακόξθσλε δειαδή ηηο πξνηάζεηο πνπ ππνβάιινληαλ ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ γηα λα
ηεζνύλ πξνο ςήθηζε. Βέβαηα ηα αθξηβή όξηα θη ν ραξαθηήξαο απηήο ηεο δξαζηεξηόηεηαο
δελ είλαη δπλαηόλ λα θαζνξηζηνύλ κε ζαθήλεηα, ηδηαίηεξα όζνλ αθνξά ζηα δεηήκαηα ησλ
πνιηηηθώλ απνθάζεσλ. Με ηηο κεηαξξπζκίζεηο ηνπ Δθηάιηε ζαθώο είραλ εθρσξεζεί ζηε
Βνπιή έλα κέξνο ησλ δηθαζηηθώλ αξκνδηνηήησλ ηνπ Αξείνπ Πάγνπ (εμέηαζε ησλ δηθαζηώλ
ζην ηέινο ηεο ζεηείαο ηνπο). Ωζηόζν νη ζεκαληηθόηεξεο αξκνδηόηεηεο ηεο Βνπιήο
αθνξνύζαλ ζηνλ ηνκέα ηεο δηνίθεζεο. Η Βνπιή ήηαλ επηθνξηηζκέλε αθελόο κε ηνλ έιεγρν
ησλ δεκόζησλ νηθνλνκηθώλ θαη ησλ αμησκαηνύρσλ πνπ δηαρεηξίδνληαλ ηνλ δεκόζην
ζεζαπξό θαη ηνλ νκνζπνλδηαθό ζεζαπξό ηεο Γειηαθήο ΢πκκαρίαο, αθεηέξνπ κε ηελ
εθηακίεπζε δεκόζησλ πόξσλ γηα ηηο δαπάλεο πνπ απνθάζηδε ε Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ.
Δπηπιένλ ε Βνπιή κε επηηξνπέο από κέιε ηεο εθπνλνύζε ηνλ έιεγρν ησλ λαπηηθώλ
θαηαζθεπώλ θαη ηεο θαηάζηαζεο ησλ νπινζηαζίσλ, ησλ ζπζηώλ θαη όισλ ησλ
ζξεζθεπηηθώλ εθδειώζεσλ ηεο πόιεο (βι. Mossé-Schnapp, Επίηνκε Ιζηνξία ηεο Αξραίαο
Ειιάδαο, ζ. 252).
Η ζςμμεηοσή ηων σαμηλόηεπων κοινωνικών ζηπωμάηων ζηην διοίκηζη

ηος κπάηοςρ αςξήθηκε ζημανηικά. Ο Πεξηθιήο έθαλε πξνζηηό ην αμίσκα ησλ Δλλέα
Αξρόλησλ θαη ζηελ ηξίηε ηάμε ηεο αζελατθήο θνηλσλίαο, ηνπο δεπγίηεο, (457 π.Χ.). Σν
δηθαίσκα απηό απνηεινύζε παιαηό αίηεκα ηεο ηξίηεο ηάμεο, παξαρσξήζεθε όκσο θαηά ηελ
επνρή ηνπ Πεξηθιή, θαζώο ν ηειεπηαίνο αληηιήθζεθε όηη ε πόιε, ε νπνία δηεμήγε ηελ επνρή
απηή δηκέησπν αγώλα, είρε αλάγθε ηελ ππνζηήξημε ησλ επξύηεξσλ θνηλσληθώλ
ζηξσκάησλ, θπξίσο ησλ δεπγηηώλ, θαζώο νη ηειεπηαίνη απνηεινύζαλ ηνλ θύξην όγθν ηνπ
ζώκαηνο ησλ νπιηηώλ. Οη ζήηεο θαίλεηαη όηη απέθηεζαλ απηό ην δηθαίσκα κόλν ιίγν πξηλ
ην μέζπαζκα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνύ Πνιέκνπ, θαζώο, εμαηηίαο ηεο πξννπηηθήο εθξήμεσο
ηνπ πνιέκνπ, ήηαλ αλαγθαίν λα ηθαλνπνηεζεί ε πνιππιεζέζηεξε απηή ηάμε ηεο πνιηηείαο.
Με ηελ επέθηαζε ηνπ δηαθηώκαηνο ζπκκεηνρήο θαη ησλ ζεηώλ ζην ύςηζην αμίσκα ηεο
πνιηηείαο δελ έκελε πηα ιεηηνύξγεκα πνπ λα κελ επηηξέπεηαη λα ην αζθήζεη νπνηνζδήπνηε
Αζελαίνο πνιίηεο. Η δεκνθξαηηθή πξνέιεπζε όισλ ησλ εμνπζηώλ ήηαλ πιένλ
πξαγκαηηθόηεηα.
Δπίζεο καθιεπώθηκε η εκλογή ηων απσόνηων με κλήπωζη, γεγνλόο ην νπνίν

πξνέβαιε ηελ πεπνίζεζε αιιά θαη πξνσζνύζε ην αίηεκα πεξί ηεο ίζεο αμίαο όισλ ησλ
πνιηηώλ έλαληη ηεο πνιηηείαο. Η εθινγή ησλ αξρόλησλ κε θιήξν απνηεινύζε δηθιείδα
αζθαιείαο έλαληη αληηδεκνθξαηηθώλ ελεξγεηώλ, θαζώο πεξηόξηδε ηηο επθαηξίεο αλαδεημεο
ζηελ εμνπζία ελόο ηζρπξνύ αηόκνπ ή κίαο νκάδαο αηόκσλ πνπ ζα κπνξνύζε λα
ακθηζβεηήζεη ηελ θπξηαξρία ηνπ Γήκνπ. Δπηπιένλ απήιιαζζε ζε κεγάιν βαζκό ηελ
εθινγηθή δηαδηθαζία από αληαγσληζκνύο θη ερζξόηεηεο. Όπσο είλαη θπζηθό, δηαδξακάηηζε
ζεκαληηθό ξόιν ζηνλ πεξηνξηζκό ησλ πιενλεθηεκάησλ πνπ έδηλαλ ε θνηλσληθή ζέζε θαη ν
πινύηνο ησλ παιαηώλ αξηζηνθξαηηθώλ νηθνγελεηώλ, αύμεζε δε ην αίζζεκα επζύλεο θαη ηνλ
βαζκό σξηκόηεηαο αθόκε θαη ησλ κειώλ ησλ θαηώηεξσλ θνηλσληθώλ ζηξσκάησλ όζνλ
αθνξά ζηε ζπκκεηνρή θαη ζηε δηαρείξηζε ησλ θνηλώλ.
Η δηεύξπλζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ ιανύ ζηα θνηλά επλνήζεθε επίζεο από ηελ
θαζηέξσζε ρξεκαηηθήο ακνηβήο γηα ηνπο πνιίηεο πνπ εγθαηέιεηπαλ πξνζσξηλά ηελ εξγαζία
ηνπο γηα λα ζπκκεηάζρνπλ ζε δεκόζηα ιεηηνπξγήκαηα. Η ηδέα θαη ε εθαξκνγή ηνπ θεζμού
ηηρ «μιζθοθοπάρ» αλήθεη ζηνλ Πεξηθιή θαη γεληθεύζεθε γηα όινπο ηνπο θιεξσηνύο
άξρνληεο πξηλ από ην ζάλαηό ηνπ (429/8 π.Χ.). ΢πγθεθξηκέλα, γλσξίδνπκε ηελ ύπαξμε
βνπιεπηηθνύ κηζζνύ γηα ηνπο βνπιεπηέο θαη δηθαζηηθνύ κηζζνύ γηα ηα κέιε ηεο Ηιηαίαο, ελώ
από ηηο αξρέο ηνπ 4νπ αη. π.Χ. καξηπξείηαη θαη εθθιεζηαζηηθόο κηζζόο γηα ηνπο πνιίηεο πνπ
ζπκκεηείραλ ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ. Η κηζζνθνξά ππήξμε νπζηαζηηθό ζηνηρείν
πξναγσγήο ηνπ δεκνθξαηηθνύ πνιηηεύκαηνο, θαζώο θαζηζηνύζε απηή πξαγκαηηθόηεηα ηελ
ηζόηεηα επθαηξηώλ κεηαμύ ησλ πνιηηώλ, εθόζνλ νη ηειεπηαίνη είραλ ηε δπλαηόηεηα λα
ζπκκεηάζρνπλ ζηε δηνίθεζε ηεο πόιεο απαιιαγκέλνη από ην άρζνο ηνπ βηνπνξηζκνύ.
Με εηζήγεζε επίζεο ηνπ Πεξηθιή ζεζπίζηεθε ηο μέηπο ηων «θεωπικών», δειαδή

ε επηρνξήγεζε ησλ απόξσλ από ην δεκόζην ηακείν πξνθεηκέλνπ λα παξαθνινπζνύλ ηνπο
δξακαηηθνύο αγώλεο.
Ωζηόζν, παξά ηε δηεύξπλζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ ζώκαηνο ησλ Αζελαίσλ πνιηηώλ
ῶἰζηηο «ἀξρέο» ηεο αζελατθήο πνιηηείαο θαηά ηελ πεξίνδν απηή, ην ηκήκα εθείλν ηνπ
πιεζπζκνύ πνπ δηαβηνύζε ζηελ Αηηηθή θαη απνιάκβαλε πιήξε πνιηηηθά δηθαηώκαηα ήηαλ
ηδηαίηεξα κηθξό. ΢ε αληίζεζε πξνο ηε θηιειεύζεξε πνιηηηθή ηνπ Κιεηζζέλε θαη ηνπ ΢όισλα
σο πξνο ην ζέκα ηεο απνλνκήο ησλ πνιηηηθώλ δηθαησκάησλ ζην παξειζόλ, ε πεξίνδνο ηεο
Αζήλαο ηνπ Πεξηθιή ραξαθηεξίδεηαη από δξαζηηθό πεξηνξηζκό ηνπ αξηζκνύ ησλ Αζελαίσλ
πνιηηώλ. ΢πγθεθξηκέλα, κε πξόηαζε ηνπ Πεξηθιή ην 451/450 π.Χ. ςεθίδεηαη «ὁ περὶ
νόθων νόμος» ζύκθσλα κε ηνλ νπνίν πιήξε πνιηηηθά δηθαηώκαηα είρε κόλνλ εθείλνο, ηνπ
νπνίνπ θαη νη δύν γνλείο είραλ αζελατθή θαηαγσγή:δηὰ τὸ πλῆθος τῶν πολιτῶν ἔγνωσαν
μὴ μετέχειν τῆς πόλεως ὃς οὐ μὴ ἐξ ἀμφοῖν ἀστοῖν ᾖ γεγονώς. Σν αίζζεκα πνπ

δεκηνπξγνύληαλ ήηαλ όηη, όζν πεξηζζόηεξα νθέιε απέδηδε ην λα είλαη θαλείο Αζελαίνο
πνιίηεο, ηόζν ζηελόηεξνο γηλόηαλ ν θύθινο εθείλσλ πνπ είραλ πιήξε πνιηηηθά δηθαηώκαηα
(Wilken, Αξραία Ειιεληθή Ιζηνξία, ζ. 205). Η πνιηηηθή απηή ζηελόηεηαο όζνλ αθνξά ζην
ζέκα ηεο απνλνκήο πνιηηηθώλ δηθαησκάησλ επξόθεηην πνιύ ζύληνκα λα έρεη αξλεηηθέο
ζπλέπεηεο γηα ηε ζπλνρή ηεο Αζελατθήο ΢πκκαρίαο. Η ζύζηαζε όκσο κίαο «θιεηζηήο
δεκνθξαηίαο» ήηαλ απαξαίηεηε αθελόο γηα ηελ πξνζηαζία ησλ δεκνζίσλ νηθνλνκηθώλ ηεο
Αζήλαο, αθεηέξνπ γηα ηελ δηαηήξεζε ηεο ζπλνρήο θαη ηελ εύξπζκε ιεηηνπξγία ηεο πόιεο.
4. Η Πανελλήνια Ιδέα και η πανελλήνια πολιηική ηος Πεπικλή
4.1. Σο Πανελλήνιο ΢ςνέδπιο:
Ο Πεξηθιήο αληηιακβαλόηαλ ηελ Αζήλα σο παλειιήλην θέληξν θαη πξνζπάζεζε λα

αλαδείμεη ηνλ ξόιν ηεο σο ηέηνηνπ, γεγνλόο ην νπνίν απερείηαη ζηελ πξνζπάζεηα πνπ
θαηέβαιε λα ζπγθαιέζεη Παλειιήλην ΢πλέδξην ζηελ πόιε. Σν γεγνλόο ηνπνζεηείηαη από
ηνπο ηζηνξηθνύο θαηα ην δηάζηεκα 446/5 - 448 π.Χ. Ο Πινύηαξρνο δηαζώδεη ην θείκελν
ηνπ ςεθίζκαηνο ηεο Δθθιεζίαο ηνπ Γήκνπ κέζσ ηνπ νπνίνπ ειήθζε ε ζρεηηθή απόθαζε:
«Όηαλ άξρηζαλ λα ζηελνρσξνύληαη νη Λαθεδαηκόληνη γηα ηελ αύμεζε ηεο δύλακεο ησλ
Αζελαίσλ, ν Πεξηθιήο, παξαθηλώληαο ην ιαό ζε κεγαινθξνζύλε θη επηδηώθνληαο λα ηνλ
θάλεη λα ζεσξεί ηνλ εαπηό ηνπ άμην κεγάισλ πξαγκάησλ, εηζήγαγε ςήθηζκα λα
πξνζθιεζνύλ όινη νη Έιιελεο, ζε όπνην κέξνο ηεο Δπξώπεο ή ηεο Αζίαο θη αλ θαηνηθνύζαλ,
είηε κηθξή πόιε, είηε κεγάιε, λα ζηείινπλ αληηπξνζώπνπο γηα ζπλέδξην ζηελ Αζήλα, λα
ζπζθεπζνύλ γηα ηα ειιεληθά ηεξά πνπ έθαςαλ νη Πέξζεο θαη γηα ηηο ζπζίεο πνπ νθείινπλ
ζηνπο ζενύο από ηελ επνρή πνπ δεήζεθαλ ζε απηνύο ππέξ ηεο Διιάδαο, όηαλ πνιεκνύζαλ
ελαληίνλ ησλ βαξβάξσλ, θαη [λα ζπζθεπζνύλ] γηα ηε ζάιαζζα, πσο λα ηαμηδεύνπλ άθνβα
θαη πσλ λα δηαηεξήζνπλ ηελ εηξήλε».
Η πξνζπάζεηα απηή σζηόζν δελ ηειεζθόξεζε, θπξίσο γηαηί πξνζέθξνπζε ζηελ

αληίδξαζε ησλ Λαθεδαηκνλίσλ. Χσξίο ηε ζπκκεηνρή ησλ Πεινπνλλεζίσλ ζπκκάρσλ όκσο
ην ζπλέδξην έραλε ηνλ παλειιήλην ραξαθηήξα ηνπ θαη, θαη’ επέθηαζε, ην νπζηαζηηθό ηνπ
πεξηερόκελν. Δίλαη πηζαλό όηη νη Λαθεδαηκόληνη θνβήζεθαλ ηελ επίδξαζε πνπ ζα αζθνύζε
ην γεγνλόο ζηηο ειιεληθέο πόιεηο πξνο ηελ θαηεύζπλζε ελίζρπζεο ηνπ γνήηξνπ ησλ
Αζελαίσλ θη ακεζόηεξεο πξόζδεζεο ησλ πόιεσλ ζην άξκα ηεο αζελατθήο πνιηηηθήο.
4.2. Ο πανελλήνιορ αποικιζμόρ ηων Θοςπίων
΢ηελ πνιηηηθή νμπδέξθεηα ηνπ Πεξηθιή απνδίδνληαη από ηνπο ηζηνξηθνύο θάπνηεο
ζεκαληηθέο δηπισκαηηθέο επηηπρίεο κέζσ ησλ νπνίσλ νη Αζελαίνη από ην 454/3 π.Χ. θαη
εμήο αύμεζαλ ηελ παξνπζία θαη ηελ επηξξνή ηνπο ζηελ Γύζε, θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζηνλ
ρώξν ηεο Κάησ Ιηαιίαο θαη ηεο ΢ηθειίαο. Οη Αζελαίνη κε δηκεξείο ζπκθσλίεο πνπ ζπλήςαλ
κε πεξηζζόηεξεο πόιεηο ηεο πεξηνρήο παξείραλ ζε απηέο πξνζηαζία έλαληη ηεο απμαλόκελεο
επηζεηηθήο πνιηηηθήο ηεο δσξηθήο πόιεο ησλ ΢πξαθνπζώλ. Η δξαζηεξηόηεηα απηή ήηαλ
πνιύ ζεκαληηθή γηα ηελ Αζήλα, θαζώο κε απηό ηνλ ηξόπν ε ηειεπηαία άπισλε ηελ επηξξνή
ηεο ζηηο ειιεληθέο πόιεηο ηεο Γύζεο, γεγνλόο ην νπνίν αθελόο αύμαλε ην θύξνο ηεο σο
εθπξνζώπνπ ηεο Παλειιήληαο Ιδέαο, αθεηέξνπ ηεο πξνζέθεξε ηε δπλαηόηεηα επέθηαζεο
ηνπ εκπνξίνπ ηεο ζηνπο ρώξνπο απηνύο ηνπο νπνίνπο έσο ηόηε κνλνπσινύζε ε Κόξηλζνο.
΢ην πιαίζην απηό ζα πξέπεη λα γίλεη αληηιεπηή ε ίδξπζε θαηά ην έηνο 444/3 π.Χ. ε
ίδξπζε κε πξσηνβνπιία νηπ Πεξηθιή κίαο παλειιήληαο απνηθίαο ζηελ πεξηνρή. Παξά ηηο
αληηδξάζεηο πνπ δεκηνύξγεζε ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ ε πξόηαζε ηνπ Αζελαίνπ
πνιηηηθνύ γηα ίδξπζε απνηθίαο κε ζπκκεηνρή πνιηηώλ από πεξηζζόηεξεο ειιεληθέο
πόιεηο, ε απνζηνιή απνίθσλ ηειηθά απνθαζίζζεθε. Αραηνί, Ηιείνη θαη Αξθάδεο, Δπβνείο,
δεκνθξαηηθνί ηεο Βνησηίαο, άιινη θίινη ηεο Αζήλαο από ηε Γσξίδα θαη ηνλ Μαιηαθό θόιπν
πιαηζίσζαλ ηνπο Αζελαίνπο απνίθνπο πνπ μεθίλεζαλ γηα ηελ ΢ύβαξε ηεο Κάησ Ιηαιίαο, ηελ
νπνία νη απόγνλνη ησλ παιαηώλ θαηνίθσλ ηεο ηελ είραλ εγθαηαιείςεη. Η ζεκαζία ηεο
επηρείξεζεο απηήο γίλεηαη θαηαλνεηή από ηηο ζεκαληηθέο πξνζσπηθόηεηεο πνπ εγήζεθαλ
απηήο: δύν θίινη θαη ζηελνί ζπλεξγάηεο ηνπ Πεξηθιή, ν κάληεο Λάκπσλ θαη ν Ξελόθξηηνο, ν
πνιενδόκνο Ιππόδακνο ν Μηιήζηνο, ν ηζηνξηθόο Ηξόδνηνο, ν ζηξαηεγόο Άγλσλ θ.ά.
Οη θάηνηθνη ησλ Θνπξίσλ νξγαλώζεθαλ δεκνθξαηηθά θαηά ην ππόδεηγκα ηνπ

πνιηηεύκαηνο ηεο Αζήλαο. Γεληθόηεξα, ελώ ε πξνέιεπζε ησλ θαηνίθσλ ήηαλ παλειιήληα, ν
ραξαθηήξαο ηόζν ηνπ δεκόζηνπ, όζν θαη ηνπ ηδησηηθνύ βίνπ ηεο απνηθίαο δηακνξθσλόηαλ,
όπσο ήηαλ θπζηθό, από ηηο αξρέο πνπ δέζπνδαλ ζηελ αζελατθή κεηξόπνιε. Γελ είλαη
ηπραίν ην γεγνλόο όηη ε πόιε απηή, γηα ηελ ίδξπζε ηεο νπνίαο ηόζν κεγάιε θξνληίδα
επέδεημε ν Πεξηθιήο, έγηλε θέληξν, γξακκάησλ, ξεηνξηθήο θαη ηερλώλ, θαη ηειηθά
απνηέιεζε έλα πξαγκαηηθό θέληξν δηάδνζεο ηνπ αζελατθνύ πνιηηηζκνύ ζηελ Κάησ Ιηαιία.
4.3. Η ανάληψη δπαζηηπιόηηηαρ ζηη Θπάκη και ζηον Εύξεινο Πόνηο:

ο «ναςηικόρ πεπίπαηορ» ηων Αθηναίων
Από ην έηνο 445 π.Χ. ν Πεξηθιήο, θαηαλνώληαο ηελ ζεκαζία πνπ είρε γηα ηελ
αζελατθή πνιίηηθε ε εδξαίσζε ηνπ ειέγρνπ ηεο ζην βόξεην Αηγαίν είρε πξνρσξήζεη ζηελ
ίδξπζε κίαο απνηθίαο, ηηο Βξέαο ζηα ζξαθηθά παξάιηα, θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζηελ πεξηνρή
ηεο Βηζαιηίαο. Η αζελατθή απηή απνηθία δελ θαίλεηαη λα επέδεζε πνιιά ρξόληα κεηά ηελ
ίδξπζή ηεο, θαζώο δελ αλαθέξεηαη ζηηο πεγέο θακία δξαζηεξηόηεηά ηεο.
Με ηελ ίδξπζε θαηά ην έηνο 437/6 π.Χ. κίαο απνηθίαο ζηελ πεξηνρή ησλ εθβνιώλ
ηνπ ΢ηξπκόλα, ηεο Ακθίπνιεο, ε νπνία είρε θνζηίζεη καθξνρξόληνπο αγώλεο ζηνπο
Αζελαίνπο, νη ηειεπηαίνη ηζρπξνπνίεζαλ ζεκαληηθά ηελ παξνπζία θη εδξαίσζαλ ηνλ έιεγρό
ηνπο ζην βνξείν Αηγαίν.
Δπίζεο ιήςε ζεηξάο κέηξσλ γηα ηελ δηαζθάιηζε ηεο παξνπζίαο ησλ Αζελαίσλ ζηελ
επξύηεξε πεξηνρή:
α. ΢πλζήθε θηιίαο κε ηνλ βαζηιηά ησλ Μαθεδόλσλ Πεξδίθθα Β΄.
β. Καιιηέξγεηα θηιηθώλ ζρέζεσλ κε ηνλ βαζηιέα ησλ Θξαθώλ ΢ηηάιθε.
Μεηά ηελ ήηηα ησλ Αζελαίσλ ζηελ Αίγππην (454 π.Χ.) αλαλεώζεθε ην ελδηαθέξνλ
ησλ Αζελαίσλ γηα ηελ πεξηνρή ηνπ Δπμείλνπ Πόληνπ. Ο Πεξηθιήο ζέιεζε λα απμήζεη ηελ
παξνπζία ησλ Αζελαίσλ θαη λα απμήζεη ηηο εκπνξηθέο αληαιιαγέο κε ηηο πόιεηο-θξάηε θαη
ηνπο ηνπηθνύο εγεκόλεο ησλ βαξβαξηθώλ θύισλ ηεο πεξηνρήο. ΢ην πιαίζην απηό νξγάλσζε
επηρείξεζε ηνπ αζελατθνύ ζηόινπ ζηελ πεξηνρή ε νπνία δελ είρε επηζεηηθνύο ζθνπνύο αιιά
απέβιεπε απνθιεηζηηθά ζε επίδεημε δπλάκεσο. Έηζη ην 437 π.Χ. ν Πεξηθιήο έπιεπζε κε
κεγάιε λαπηηθή δύλακε ζηελ Πξνπνληίδα θαη ζηνλ Δύμεηλν Πόλην.
Πξώηε ηνπ ελέξγεηα ήηαλ ε αλαλεώζε ησλ ζπκθσληώλ κε πνιιέο πόιεηο ηεο
πεξηνρήο. ΢ε θάπνηα θάζε απηνύ ηνπ ηαμηδηνύ πηζαλνινγείηαη όηη έπιεπζε έσο ηνλ Κηκκέξην
Βόζπνξν θη αλαγλώξηζε ηελ εμνπζία ηνπ ΢πάξηαθνπ, λένπ εγεκόλα ηεο πεξηνρήο, θαη
πξνρώξεζε ζε ζύλαςε εκπνξηθήο ζπκθσλίαο καδί ηνπ. Η ελέξγεηεο απηέο ήηαλ πνιύ
ζεκαληηθέο, θαζώο ν ΢πάξηαθνο θξαηνύζε ζηα ρέξηα ηνπ ηνλ έιεγρν ηεο εμαγσγήο ζηηεξώλ
από ηελ ελδνρώξα. Έηζη εμαζθαιηδόηαλ γηα ηελ Αζήλα θαη ηνπο ΢πκκάρνπο ηεο ε
απξόζθνπηε εηζαγσγή ζηηεξώλ θη άθζνλσλ πξώησλ πιώλ.
Ο Πεξηθιήο έπιεπζε επίζεο ζηελ πόιε ΢ηλώπε, παιαηά ειιεληθή απνηθία ζηε λόηηα
αθηή ηνπ Δπμείλνπ Πόληνπ, θαη βνήζεζε ηηο δεκνθξαηηθέο δπλάκεηο ηεο πόιεο λα εθδηώμνπλ
ηνλ ηύξαλλν Σηκεζίιαν. Αξγόηεξα εγθαηέζηεζε ζηελ πεξηνρή εμαθόζηνπο Αζελαίνπο
«ἐζεινληάο». Δπίζεο εγθαηέζηεζε ζηελ πόιε Ακηζό, παιαηάο απνηθίαο ησλ κηιεζίσλ ζηελ
πεξηνρή κεηαμύ ΢ηλώπεο θαη Σξαπεδνύληαο, Αζελαίνπο απνίθνπο θαη ηεο έδσζε ην όλνκα
Πεηξαηεύο. Αξγόηεξα, ην 435/4 π.Χ. ε Αζηαθόο, παιαηά κεγαξηθή απνηθία ζηελ
Πξνπνληίδα, δέρηεθε Αζελαίνπο απνίθνπο νη νπνίνη ηελ ελίζρπζαλ ελάληηα ζε ηνπηθό
θίλδπλν.
Με ηνλ «λαπηηθό πεξίπαην» πνπ δηνξγάλσζε θη εθπόλεζε ν Πεξηθιήο ην θύξνο ηεο

Αζήλαο σο εγέηηδεο ηνπ ειιεληθνύ θόζκνπ νξζώζεθε θαη πάιη, θαζώο εμαζθάιηζε
ζεκαληηθέο ζπκκαρίεο ζε κία ηδηαηηέξσο επαίζζεηε γηα ηα αζελατθά ζπκθέξνληα πεξηνρή,
ειεύζεξε θίλεζε γηα ηνλ εαπηό ηεο θαη ηνπο ΢πκκάρνπο ζην βόξεην Αηγαίν, ζηελ
Πξνπνληίδα θαη ζηνλ Δύμεηλν Πόλην θαη ζπνπδαία σθειήκαηα γηα ην εκπόξηό ηνπο.
Η εποσή και ηο έπγο ηος Μεγάλος Αλεξάνδπος
1.1. Καηαγσγή – Γέλλεζε - Δθπαίδεπζε – Παηδηθή Ηιηθία ηνπ Μ.

Αιεμάλδξνπ: καξηπξίεο αλάκεζα ζην γεγνλφο θαη ην ζξχιν
1.2. Η θιεξνλνκηά ηνπ Φηιίππνπ Β΄
1.3. Ο ζπζρεηηζκφο δπλάκεσλ θαηά ηελ πεξίνδν ζαλάηνπ ηνπ Φηιίππνπ θαη
αλάιεςεο ηεο εμνπζίαο απφ ηνλ Αιέμαλδξν
1.4. Ο ζάλαηνο ηνπ Φηιίππνπ Β΄ θαη ε δηαδνρή ηνπ Αιέμαλδξνπ: ελζξφληζε θη

εδξαίσζε εμνπζίαο.
1.5. Οη πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο:

- Αγψλαο ελαληίνλ ησλ Τξηβαιιψλ θαη ησλ Ιιιπξηψλ
- Καηαζηνιή εμεγέξζεσλ θη εμαζθάιηζε ειέγρνπ ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν
- Η θαηάθηεζε ηνπ Πεξζηθνχ Κξάηνπο
1.6. Ο ζάλαηνο ηνπ Μ.Αιεμάλδξνπ
1.7. Η ζεκαζία ηνπ έξγνπ ηνπ Μ.Αιεμάλδξνπ
1
1.1. Καηαγυγή – Γέννηζη - Εκπαίδεςζη – Παιδική Ηλικία ηος
Μεγάλος Αλεξάνδπος: μαπηςπίερ ανάμεζα ζηο γεγονόρ και ηο
θπύλο
1.1.1. Γέλλεζε-Καηαγσγή: Ο Αιέμαλδξνο γελλήζεθε ζηελ Πέιια ην 356 π.Φ.

Παηέξαο ηνπ ήηαλ ν βαζηιεχο ηεο Μαθεδνλίαο Φίιηππνο Β΄ θαη κεηέξα ηνπ ε
Οιπκπηάο, ε νπνία θαηαγφηαλ απφ ηνλ βαζηιηθφ νίθν ησλ Μνινζζψλ ηεο
Ηπείξνπ. Μία νιφθιεξε ζεηξά αλεθδνηνινγηθψλ αθεγήζεσλ ζπλδένπλ ηε
γέλλεζε ηνπ βξέθνπο κε νησλνχο δεισηηθνχο ηνπ έλδνμνπ κέιινληνο πνπ
επξφθεηην απηφ λα έρεη θαη ηαπηνρξφλσο ππνδειψλνπλ κία ππεξθπζηθή-ζετθή
πξνέιεπζε, ε νπνία ππεξβαίλεη αθφκε θη απηήλ ηελ κπζηθή γεγεαινγία ηνπ
(Ηξαθιείδεο απφ ηνλ παηέξα, Αηαθίδεο απφ ηελ κεηέξα ηνπ). Ο βηνγξάθνο
Πινχηαξρνο, ν νπνίνο απνηειεί ηελ θαιχηεξε – φζνλ αθνξά ζε θάπνηα
επηκέξνπο δεηήκαηα κάιηζηα ηελ κνλαδηθή - πεγή καο γηα ηα είθνζη πξψηα
ρξφληα ηεο δσήο ηνπ Αιέμαλδξνπ, αλαθέξεη κία ηδηαίηεξα δεκνθηιή ηζηνξία.
Σχκθσλα κε απηήλ:
«Καη ζηνλ Φίιηππν, ν νπνίνο κόιηο είρε θπξηεύζεη ηελ Πνηίδαηα, ήξζαλ ηαπηόρξνλα
ηξία κελύκαηα, ην πξώην όηη νη Ιιιπξηνί ληθήζεθαλ από ηνλ Παξκελίωλα ζε κεγάιε
κάρε, ην δεύηεξν όηη κε άινγν ηππαζίαο λίθεζε ζηνπο Οιπκπηαθνύο Αγώλεο θαη ην
ηξίην όηη γελλήζεθε ν Αιέμαλδξνο.»
(Πινπη. Βίνη Παξ. (Αιέμαλδξνο-Καίζαξ), 3)
Η ηζηνξηθφηεηα ηεο αμηνζεκείσηεο ηζηνξηθήο ζχκπησζεο είλαη πξνθαλψο

ακθηζβεηνχκελε. Πηζαλφηεξν είλαη φηη αθεγήζεηο απηνχ ηνπ είδνπο
αλαπηχρζεθαλ κεηαγελέζηεξα ηνπ γεγνλφηνο, ζην νπνίν αλαθέξνληαη, θαη
απνηέιεζαλ έλα πιαίζην ζξχισλ πνπ πεξηέβαιε ηελ εμαηξεηηθή πξνζσπηθφηεηα,
ηεο νπνίαο ην έξγν θαηλφηαλ λα μεπεξλά ηα αλζξψπηλα κέηξα. Ο P.Cartledge
σζηφζν εξκελεχεη ηζηνξηθά ηελ καξηπξία, θαζψο αλαγλσξίδεη ζε φια ηα
επηκέξνπο ζηνηρεία ηεο αλσηέξσ αθήγεζεο ηελ ππνδήισζε ηζηνξηθψλ
εμειίμεσλ θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο γηα ηε θπζηνγλσκία πνπ επξφθεηην λα
πξνζιάβεη ην καθεδνληθφ βαζίιεην ππφ ηελ εγεζία ηνπ Αιέμαλδξνπ.
Σπγθεθξηκέλα ε ζπληξηβή ησλ βφξεησλ βαξβαξηθψλ θχισλ (Ιιιπξηψλ θαη
Παηφλσλ) απφ ηνλ Φίιηππν απνηέιεζε πξνυπφζεζε γηα ηελ εμαζθάιηζε ησλ
εδαθψλ ηνπ καθεδνληθνχ βαζηιείνπ, σο εθ ηνχηνπ γηα ηελ πεξαηηέξσ αλάιεςε
2
ηνπ δηεζλνχο ξφινπ ηνπ ππφ ηελ εγεζία ηνπ Αιέμαλδξνπ. Δπίζεο ε λίθε ηνπ
Φηιίππνπ ζηνπο Οιπκπηαθνχο Αγψλεο ζπκβνιίδεη, θαηά ηνλ Cartledge, ηφζν ηνλ
εγεηηθφ ξφιν πνπ επξφθεηην λα δηαδξακαηίζεη ν Μαθεδψλ βαζηιεχο ζην ζχλνιν
ηνπ ειιεληθνχ θφζκνπ φζν θαη ηελ δηαδηθαζία αθελφο ηνπ πνιηηηθνχ
εμειιεληζκνχ ηνπ βαζηιείνπ απφ ηνλ Φίιηππν, αθεηέξνπ ηνλ εμειιεληζκφ ηεο
νηθνπκέλεο απφ ηνλ Αιέμαλδξν.1
1.1.2. Εθπαίδεπζε: Ο Αιέμαλδξνο έιαβε απφ ηα πξψηα ρξφληα ηεο δσήο ηνπ
ειιεληθή παηδεία, θαζψο θαη νη δχν παηδαγσγνί ηνπ ππήξμαλ Έιιελεο.
Σχκθσλα κε ηνλ Πινχηαξρν ηελ κφξθσζή ηνπ αλέιαβε αξρηθά θάπνηνο
Λεσλίδαο, ζπγγελήο ηεο κεηέξαο ηνπ, κε βνεζφ ηνπ ηνλ Λπζίκαρν απφ ηελ
Αθαξλαλία. Οη δχν άλδξεο δελ ήηαλ επηθνξηηζκέλνη απιά κε ην θαζήθνλ λα
ιάβεη ν Αιέμαλδξνο θαιή βαζηθή παηδεία˙ φθεηιαλ επίζεο λα ηνλ
πξνεηνηκέζνπλ θαηάιιεια, ψζηε λα αληαπνθξηζεί κε επηηπρία ζηα θαζήθνληα
θαη λα μεπεξάζεη ηηο δπζθνιίεο πνπ ζα πξνέθππηαλ απφ ηελ κειινληηθή ηνπ
βαζηιηθή ηδηφηεηα. Κάηη ηέηνην θαηλφηαλ απαξαίηεην, θαζψο κέρξη λα θηάζεη
ν Αιέμαλδξνο ζηελ χζηεξε εθεβεία ηνπ δελ είρε θαλεξφ αληίπαιν φζνλ
αθνξά ζηελ δηαδνρή ηνπ παηέξα ηνπ. Η Οιπκπηάο εμάιινπ θξφληηδε λα
ελζαξξχλεη ηελ ηδέα ελφο δνζκέλνπ απφ ηνλ νπξαλφ θαη ηε θχζε βαζηιηθνχ
πξννξηζκνχ ηνπ πηνχ ηεο. Με ηνλ ηξφπν απηφ εμάιινπ κπνξνχζε λα δηεθδηθεί
ηα πξσηεία κεηαμχ ησλ πεξηζζφηεξσλ (επηά έσο ην πέξαο ηεο δσήο ηνπ)
ζπδχγσλ ηνπ Φηιίππνπ θαη βαζηιηζζψλ ηεο Μαθεδνλίαο.
Mε ηελ πεξίνδν απηή ηεο δσήο ηνπ είλαη ζπλδεδεκέλε κία αθφκε καξηπξία
πνπ θαίλεηαη λα απνζθνπεί ζηελ ηδενινγηθή πεξηβνιή ηνπ πξνζψπνπ θαη ηεο
εμνπζίαο ηνπ. Σχκθσλα ηφζν κε ηνλ Πινχηαξρν, φζν θαη κε ηνλ Γηφδσξν, ν
Αιέμαλδξνο δάκαζε ζε ειηθία κφιηο δψδεθα εηψλ ηνλ Βνπθεθάια, έλα άγξην
ζεζζαιηθφ άινγν, ην νπνίν θαλείο δελ ηνικνχζε λα πιεζηάζεη,
ρξεζηκνπνηψληαο απιψο ηελ ινγηθή ηνπ. Σπγθεθξηκέλα παξαηήξεζε φηη ην
δψν ηξφκαδε ζηελ ζέα ηεο ίδηαο ηεο ζθηάο ηνπ θη έηζη, αθνχ ην έζηξεςε
ελάληηα ζηνλ ήιην, κπφξεζε λα ην ηππεχζεη. Η θξάζε πνπ θαίλεηαη λα
εθζηφκηζε ν Φίιηππνο, θαηεηιεκκέλνο απφ ζαπκαζκφ γηα ηνλ άζιν ηνπ
1
Cartledge, P., Μέγαο Αιέμαλδξνο. Η αλαδήηεζε ελόο λένπ παξειζόληνο, εθδ. Ληβάλε, [κηθξ.
Καξαθαηζάλε, Ρ.], Αζήλα 2005, ζ. 99-100.
3
παηδηνχ, θαίλεηαη πξνθεηηθή γηα ηελ κεηαγελέζηεξε επέθηαζε ηνπ
καθεδνληθνχ βαζηιείνπ έσο ηα άθξα ηεο γλσζηήο νηθνπκέλεο: «Γηε κνπ, θνίηα
λα βξεηο έλα βαζίιεην αληάμηφ ζνπ γηαηί ε Μαθεδνλία δελ ζε ρσξάεη!». Δίλαη
βέβαηα γλσζηφ φηη ν Βνπθεθάιαο επξφθεηην λα γίλεη ην άινγν πνπ ζα
ζπλνδεχζεη ηνλ Αιέμαλδξν ζηηο κεγάιεο κάρεο ηνπ ζηα βάζε ηεο Αζίαο, πξνο
ηηκήλ ηνπ νπνίνπ κάιηζηα ν Αιέμαλδξνο ζα ηδξχζεη νκψλπκε πφιε.
Ο Αιέμαλδξνο πηζαλνινγείηαη φηη δηήγε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο παηδηθήο θη
εθεβηθήο δσήο ηνπ θνληά ζην αλάθηνξν ηεο Πέιιαο, ζε ζηελή επαθή κε ηελ
κεηέξα ηνπ θαη ηελ ακθηζαιή αδειθή ηνπ Κιενπάηξα. Αγαπνχζε ηα
αγσλίζκαηα, δηαθξηλφηαλ κάιηζηα ζε απηά κεηαμχ ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπ, θη
επηδηδφηαλ απφ λσξίο κε επηηπρία ζην θπλήγη άγξησλ δψσλ.
Ο Φίιηππνο, παξά ηελ ζπρλή απνπζία ηνπ ζε καθξηλέο εθζηξαηείεο,

επηκειήζεθε ηδηαηηέξσο ηελ εθπαίδεπζε ηνπ λεαξνχ Αιέμαλδξνπ, θαζψο ην
343 π.Φ. φξηζε σο δηδάζθαιφ ηνπ ηνλ πιένλ δηαθεθξηκέλν καζεηή ηεο
Αθαδεκίαο ηνπ Πιάησλα, ηνλ Αξηζηνηέιε απφ ηα Σηάγεηξα. Δίλαη πνιχ πηζαλφ
φηη ζηνλ ηειεπηαίν ζα πξέπεη λα απνδνζεί θαη ε γλσζηή αγάπε ηνπ
Αιέμαλδξνπ γηα ηελ ειιεληθή ινγνηερλία, γηα ηελ ιπξηθή θαη ηελ ηξαγηθή
πνίεζε αιιά θπξίσο γηα ην θαηεμνρήλ εξσηθφ έπνο ηνπ Οκήξνπ, ηελ Ιιηάδα.
Τα νκεξηθά έπε βέβαηα απνηεινχζαλ αλαληηθαηάζηαην κνξθσηηθφ αγαζφ γηα
φιν ηνλ ειιεληθφ θφζκν. Σηελ πεξίπησζε ηνπ Αιέμαλδξνπ φκσο, φπσο νξζά
επηζεκαίλεη ν H.J.Gehrke, «απηφο δνχζε ζε έλαλ θφζκν πνπ ήηαλ πνιχ πην
θνληηλφο πξνο ηνλ νκεξηθφ απφ εθείλνλ ελφο Βνησηνχ αγξφηε ή ηνπ γηνπ ελφο
Αζελαίνπ βηνηέρλε. Δδψ ε αξεηή εμαθνινπζνχζε λα είλαη απνιχησο
ηαπηφζεκε κε ηελ ζηξαηησηηθή επηδεμηφηεηα˙ δφμα θέξδηδε θαλείο ληθψληαο
φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξνπο ερζξνχο θαη θπλεγψληαο φζν ην δπλαηφλ πην
κεγάια θαη άγξηα ζεξία».2 Δπίζεο είλαη πηζαλφ φηη ν Αξηζηνηέιεο αθχπληζε
ην ελδηαθέξνλ ηνπ Αιέμαλδξνπ γηα ηα γεσγξαθηθά θαη θπζηθά θαηλφκελα, γηα
ηελ ηαηξηθή, ηελ βνηαλνινγία θαη ηελ δσνινγία.
2
Gehrke, H.-J., Iζηνξία ηνπ Ειιεληζηηθνύ Κόζκνπ, [κηθξ. Υαληώηεο Α. / επνπη. Μπνπξαδέιεο, Κ.],
Εθδόζεηο ΜΘΕΣ, Αζήλα 22003, (12000), ζ. 26. Με ηα παξαπάλσ βέβαηα ν Gehrke απνδίδεη ελδεηθηηθά
πηπρέο ηνπ αξρατθνύ επηπέδνπ αλάπηπμεο, ην νπνίν δηήγε, ζύκθσλα κε ηελ άπνςε πεξηζζόηεξσλ
κειεηεηώλ, ην καθεδνληθό βαζίιεην.
4
Σεκαληηθφηεξε αθφκε επξφθεηην λα απνδεηρζεί γηα ηελ κεηέπεηηα πνξεία ηνπ
Αιέμαλδξνπ ε επαθή πνπ αλέπηπμε ζηελ ζρνιή ηνπ Αξηζηνηέιε, ζηελ Μίεδα,
πεξηνρή δπηηθά ηεο Πέιιαο, κε άιινπο λένπο, ηνπο «βαζηιηθνύο παῖ δαο», απφ
ηνλ θχθιν ηνπ θηινζφθνπ. Σίγνπξα ζπνπδαηφηεξνη απφ απηνχο ππήξμαλ ν
Ηθαηζηίσλ, ν νπνίνο επξφθεηην λα θαηαζηεί ην πιένλ έκπηζην πξφζσπν γηα
ηνλ Αιέμαλδξν θαη λα ιάβεη ην αμίσκα ηνπ ππαζπηζηή ηνπ θαη αξγφηεξα ηνπ
ρηιηάξρνπ ηεο λέαο απηνθξαηνξίαο, θαη ν Άξπαινο, ηνλ νπνίν ν Αιέμαλδξνο
ζα δηφξηδε ζην κέιινλ αξρηζεζαπξνθχιαθα ηεο απηνθξαηνξίαο ηνπ.
Παξά ηελ εθπαίδεπζή ηνπ βέβαηα ζην πιεπξφ ελφο θηινζφθνπ, ν Αιέμαλδξνο
δελ ππήξμε έλαο άλζξσπνο ηνπ ζηνραζκνχ αιιά έλαο άλζξσπνο ηεο δξάζεο,
γλσζηφο ζε φινπο απφ ην έξγν πνπ πξαγκαηνπνίεζε σο κεγάινο ζηξαηειάηεο.
Ωζηφζν δελ ζα πξέπεη λα παξαβιέπνπκε φηη ε δξάζε ηνπ ζηα πεδία ηεο κάρεο
αθνινπζήζεθε θαηά θαλφλα απφ ην πνιηηηζκηθφ ηνπ έξγν (ίδξπζε πφιεσλ,
δηάδνζε ηεο ειιεληθήο γιψζζαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ζηνπο θαηαθηεκέλνπο
πιεζπζκνχο ηεο απηνθξαηνξίαο)˙ απφ ηελ άπνςε απηή δελ ππήξμε κφλνλ
ζηξαηειάηεο, θαηέζηε ν θαηεμνρήλ θνξέαο ειιεληθήο παηδείαο θαη πνιηηηζκνχ
έσο ηα άθξα ηεο ηφηε γλσζηήο νηθνπκέλεο.
1.1.3. Πξώηκε δξαζηεξηόηεηα: Καηά ηα έηε 340-339 π.Φ., δηάζηεκα θαηά ην

νπνίν ν Φίιηππνο απνπζίαζε απφ ηελ Μαθεδνλία πξνθεηκέλνπ λα δηεμάγεη ηνλ
αγψλα ελαληίνλ ηνπ Βπδαληίνπ θαη ηεο Πεξίλζνπ, φξηζε ηνλ δεθαεμάρξνλν
αθφκε Αιέμαλδξν σο Αληηβαζηιέα. Ο Αιέμαλδξνο ζην δηάζηεκα απηφ φρη
κφλνλ αληαπνθξίζεθε ζηα δηνηθεηηθά ηνπ θαζήθνληα εληφο ηνπ καθεδνληθνχ
βαζηιείνπ αιιά θαη δηεμήγαγε εθζηξαηεία ελαληίνλ ηνπ ζξαθηθνχ θχινπ ησλ
Μαηδψλ, ζηα αλαηνιηθά ζχλνξα ηεο Μαθεδνλίαο. Σηε ζπλέρεηα κάιηζηα, αθνχ
ηνπο λίθεζε, ίδξπζε πφιε ειιεληθνχ ραξαθηήξα ζηελ ζέζε ηεο πξσηεχνπζάο
ηνπο, ζηελ νπνία έδσζε ην φλνκά ηνπ, κε ην νπνίν απηή είλαη γλσζηή έσο
ζήκεξα: Αιεμαλδξνχπνιε. Φάλεθε έηζη λα αθνινπζεί ην παξάδεηγκα ηνπ
παηέξα ηνπ, ν νπνίνο είρε ηδξχζεη ιίγα ρξφληα πξηλ ηνπο Φηιίππνπο ζηελ
θνηιάδα ηνπ Σηξπκφλα θαη ηελ Φηιηππνχπνιε .....................
Βάζεη ησλ παξαπάλσ ζηνηρείσλ, απφ ηα νπνία θαζίζηαλην πξνθαλείο νη

εμαηξεηηθέο ηθαλφηεηεο ηνπ Αιέμαλδξνπ, θαίλεηαη φηη ην 338 π.Φ., ζηελ κάρε
5
ηεο Φαηξψλεηαο, ν Φίιηππνο έιαβε ηελ πξσηνβνπιία λα νξίζεη ηνλ
δεθανθηάρξνλν Αιέμαλδξν γεληθφ δηνηθεηή ηνπ επίιεθηνπ καθεδνληθνχ
ζψκαηνο, ηνπ ηππηθνχ ησλ «εηαίξσλ». Η δξάζε ηνπ λένπ ππήξμε, ζχκθσλα κε
ηηο πεγέο, εληππσζηαθή. Αιιά αθφκε πην ζεκαληηθή θαίλεηαη ε ζπκβνιηθή
δηάζηαζε ηνπ γεγνλφηνο. Η επίζεκε ζηξαηησηηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ
Αιέμαλδξνπ μεθηλά ζηελ κάρε εθείλε, κέζσ ηεο νπνίαο νιφθιεξνο ν ειιεληθφο
θφζκνο ππνηάρζεθε ζην καθεδνληθφ βαζίιεην. Ο Φίιηππνο αλέζεζε κάιηζηα
ζηνλ Αιέμαλδξν λα εγεζεί ηεο ηηκεηηθήο θξνπξάο, ε νπνία νξίζζεθε
πξνθεηκέλνπ λα παξαδψζεη ζηνπο Αζελαίνπο ζπγγελείο ησλ πνιεκηζηψλ πνπ
έπεζαλ ζηελ Φαηξψλεηα ηελ ηέθξα ησλ λεθξψλ ηνπο γηα λα ηειεζζεί θαλνληθά
ε ηαθή ηνπο. Υπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο ν Αιέμαλδξνο γηα πξψηε θνξά
επηζθεπηφηαλ ηνλ ηφπν, ζηνλ νπνίν άλζηζε ν πνιηηηζκφο, ηνλ νπνίν ζαχκαδε θη
είρε ελζηεξληζηεί.
1.2. Η κληπονομιά ηος Φιλίππος Β΄

Ο Αιέμαλδξνο θέξεηαη, θαηά ηνλ Αξξηαλφ, λα πεξηγξάθεη ηελ καθεδνληθή
θιεξνλνκηά πνπ παξέιαβε απφ ηνλ Φίιηππν ζηνλ ιφγν πνπ εθθψλεζε ζηελ
Ώπηδα ην 324 π.Φ. - φπνπ αληηκεηψπηδε ηελ δεχηεξε αληαξζία απφ ηνπο
Μαθεδφλεο παιαηκάρνπο ηνπ – σο εμήο:
«Ο Φίιηππνο έγηλε βαζηιηάο ζαο όζν αθόκε ήζαζηαλ θηωρνί λνκάδεο. Οη

πεξηζζόηεξνη ληπλόζαζηαλ κε δέξκαηα θαη βνζθνύζαηε πξόβαηα ζηα βνπλά.
Δύζθνια ππεξαζπηδόζαζηαλ ηε γε ζαο από ηνπο Ιιιπξηνύο, ηνπο Τξηβαιινύο θαη
ηνπο γείηνλέο ζαο ηνπο Θξάθεο. Σαο έδωζε ριακύδεο αληί γηα δέξκαηα, ζαο
θαηέβαζε από ηα βνπλά ζηηο πεδηάδεο θαη ζαο έθαλε αμηόκαρνπο αληηπάινπο γηα
ηνπο βαξβάξνπο ηωλ γεηηνληθώλ πεξηνρώλ, γηαηί δελ ζηεξηδόζαζηε πηα ηόζν ζηελ
νρπξόηεηα ηωλ ηόπωλ ζαο όζν ζηελ πξνζωπηθή ζαο αλδξεία. Σαο έθεξε λα δήζεηε
ζε πόιεηο θαη θαζηέξωζε λόκνπο θαη ρξεζηά ήζε.»
(Αξξηαλ. Αιεμ.Αλάβ., Ζ:9)
Παξά ηελ πξνθαλψο πξνπαγαλδηζηηθή ιεηηνπξγία ηνπ θεηκέλνπ, σο εθ ηνχηνπ

θαη ην ζηνηρείν ππεξβνιήο, απφ ην νπνίν απηφ δηέπεηαη, απερεί σζηφζν
θάπνηα ηζηνξηθά δεδνκέλα. Σπγθεθξηκέλα ε καθεδνληθή νηθνλνκία πξάγκαηη
ήηαλ θαηά ηελ πεξίνδν έλαξμεο ηεο βαζηιείαο ηνπ Φηιίππνπ (359 π.Φ.)
πεξηζζφηεξν πνηκεληθή απφ εθείλελ ηνπ πην αλεπηπγκέλνπ θη
αζηηθνπνηεκέλνπ ειιεληθνχ θφζκνπ ζηα λφηηα. Ο Φίιηππνο κέζσ ησλ
ζηξαηησηηθψλ ηνπ θαηαθηήζεσλ θαη ζπλαθφινπζα κέζσ ηεο ελνπνίεζεο ηνπ
άγνλνπ νξεηλνχ ηκήκαηνο ηεο βνξεηνδπηηθήο Μαθεδνλίαο κε εθείλν ηεο
6
λνηηναλαηνιηθήο καθεδνληθήο γεο εμαζθάιηζε γηα ηνπο Μαθεδφλεο ηελ
πξφζβαζε ζε νιφθιεξν ην θάζκα ησλ άθζνλσλ νηθνλνκηθψλ πφξσλ ηεο
εθηεηακκέλεο ρψξαο. Ιδηαίηεξα κε ηηο εθηεηακκέλεο θαηαθηήζεηο ηνπ θαηά
κήθνο ησλ αθηψλ ηνπ βνξείνπ Αηγαίνπ, νη νπνίεο θνξπθψζεθαλ θαηά ην 348
π.Φ. κε ηελ θαηαζηξνθή ηεο Οιχλζνπ, κπφξεζε λα δεκηνπξγήζεη έλα είδνο
εγθαηαζηάζεσλ πνπ ζηεξηδφηαλ ζε πνιχ πην πξνεγκέλε κνξθή νηθνλνκίαο θη
έηζη λα επλνήζεη ηελ ζχζηαζε κίαο επξχηεξεο θνηλσληθήο ηάμεο αγξνηψλ.
Πξνθαλψο ζε απηήλ ηελ δηαδηθαζία αλαθέξεηαη ν Αιέμαλδξνο, φηαλ
αλαθέξεη φηη ν Φίιηππνο «ζαο θαηέβαζε από ηα βνπλά ζηηο πεδηάδεο».
Δίλαη επίζεο ζεκαληηθφ λα εμεηάζνπκε ηελ θξάζε «Σαο έθεξε λα δήζεηε ζε

πόιεηο». Γηα έλαλ Έιιελα ε «πφιηο» ήηαλ ζπλπθαζκέλε κε ηα χςηζηα ηδεψδε
ειεπζεξίαο, απηάξθεηαο θη απηνλνκίαο. Η πφιε δελ ήηαλ κία κνξθή
εγθαηάζηαζεο, έλαο νηθηζκφο, ν νπνίνο απιψο παξείρε πξνεγκέλεο ππεξεζίεο
ζηνπο θαηνίθνπο ηνπ, αιιά κία άξηηα θαη απηνηειήο πνιηηηθή νληόηεηα – απφ
ηελ ιέμε «πόιηο» εμάιινπ πξνήιζε θαη ν φξνο «πνιηηηθή» - θη ν άλζξσπνο πνπ
αλήθε ζε απηήλ ήηαλ πξψηα θαη θχξηα «πνιίηεο». Σηελ Μαθεδνλία φκσο νη
πφιεηο ήηαλ απινί δήκνη, νη νπνίνη ζηελ θαιχηεξε πεξίπησζε δηέζεηαλ θάπνην
βαζκφ ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο, έλαο Μαθεδφλαο ινηπφλ απφ ηελ Πέιια, δελ
ήηαλ «Πειιαίνο», φπσο έλαο άζξσπνο αζελατθήο θαηαγσγήο ήηαλ
«Αζελαίνο», αιιά «Μαθεδφλαο απφ ηελ Πέιια». Σηελ αλσηέξσ δηαηχπσζε ε
Πέιια ιεηηνπξγνχζε απιψο σο γεσγξαθθή έλλνηα θη φρη σο εζληθφο
πξνζδηνξηζκφο, φπσο ζπλέβαηλε ζηελ πεξίπησζε θαηαγσγήο απφ κία πφιε-
θξάηνο ηνπ λφηηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ ή αθφκε θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ
ειιεληθψλ απνηθηψλ έσο ηα άθξα ηεο Μεζνγείνπ. Η «πφιηο» φκσο κε ηελ
έλλνηα κηαο νξγαλσκέλεο εγθαηάζηαζεο, κε ιεηηνπξγία νηθνλνκηθνχ,
ζξεζθεπηηθνχ θαη πλεπκαηηθνχ θέληξνπ, δελ ήηαλ γηα ηελ Μαθεδνλία
επίηεπγκα ηνπ Φηιίππνπ. «Πφιεηο» ππφ απηήλ, ηελ ζηεξεκέλε πνιηηηθήο
ππφζηαζεο, έλλνηα ππήξραλ πνιχ πξηλ ηνλ Φίιηππν, σο εθ ηνχηνπ ν
ηζρπξηζκφο, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ήηαλ απηφο πνπ θαηέζηεζε ηελ Μαθεδνλία
αζηηθή θνηλσλία, δελ ζα ήηαλ αιεζήο.
Απηφ πνπ κπνξνχκε λα επηζεκάλνπκε ζε φ,ηη αθνξά ζηελ πξνζθνξά ηνπ

Φηιίππνπ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο θαιιηέξγεηαο ηνπ πνιηηηζκνχ είλαη φηη
7
ζθφπηκα επεδίσμε ηνλ εμειιεληζκφ ησλ Μαθεδφλσλ επγελψλ θαη
κεηαιακπάδεπζε ζηνηρεία αζηηθήο δηαβίσζεο ζηνπο θφιπνπο ηνπ βαζηιείνπ
(δηέπξπλζε ηνπ νδηθνχ δηθηχνπ, θαζηέξσζε αγψλσλ, αλέγεξζε δεκνζίσλ
θηηξίσλ, λαψλ, ινπηξψλ θ.ν.θ.). Δπίζεο σο ζηνηρείν ελδεηθηηθφ ηεο εθηίκεζεο
πνπ έηξεθε πξνο ηελ ειιεληθή ζνθία πξέπεη λα εθιεθζεί ε ζπζηεκαηηθή
ππνζηήξημε πνπ παξείρε ζε δηαλννπκέλνπο θαη θαιιηηέρλεο απφ ηνλ ππφινηπν
ειιεληθφ θφζκν, φρη ιηγφηεξν δε ε αλάπηπμε κίαο επηρεηξεκαηνινγίαο, ε νπνία
επέηξεπε ηελ αλαγσγή ηεο θαηαγσγήο ηνπ ζηνλ ειιεληθφ κπζηθφ θφζκν.
Σπγθεθξηκέλα ν βαζηιηθφο νίθνο ηεο Μαθεδνλίαο, ν «νίθνο ησλ Αξγεαδώλ»,
ηζρπξηδφηαλ φηη θαηαγφηαλ απφ ηνλ Ηξαθιείδε Τήκελν, απφγνλν ηνπ Ηξαθιή,
ν νπνίνο θεξφηαλ λα έρεη κεηαλαζηεχζεη απφ ην Άξγνο ζηελ Μαθεδνλία.
Απηφλ ηνλ ηζρπξηζκφ πεξί ειιεληθφηεηαο κάιηζηα θαίλεηαη φηη ήηαλ έηνηκε λα
ηνλ δερζεί ε Ήιηο, ε νπνία δηνξγάλσλε ηνπο Παλειιήληνπο Οιπκπηαθνχο
Αγψλεο, θαζψο επέηξεπε θάζε θνξά ζηνλ ελ ελεξγεία βαζηιηά ηεο
Μαθεδνλίαο ηελ είζνδφ ηνπ θαη ηελ ζπκκεηνρή ηνπ ζηνπο ηεξνχο Οιπκπηαθνχο
Αγψλεο.
Με φια ηα παξαπάλσ θαζίζηαηαη ζαθέζηεξν ην λφεκα ηνπ θεηκέλνπ πνπ

παξαηέζεθε, ηδηαίηεξα δε ε αλαθνξά ζηελ επίηεπμε εθ κέξνπο ηνπ Φηιίππνπ
κίαο δηαδηθαζίαο πνπ πεξηγξάθεηαη σο «θάζνδνο ησλ Μαθεδφλσλ απφ ηα
άγξηα βνπλά θη εγθαηάζηαζεο απηψλ ζε πφιεηο». Γηα ηελ πεξηγξαθή απηήο
ηεο «θαζόδνπ», ε νπνία βέβαηα πεξηγξάθεηαη αληηζηξφθσο σο ηζνδύλακε
κίαο πνιηηηζκηθήο αλόδνπ, ρξεζηκνπνηνχληαη απφ ηνλ Αιέμαλδξν ηα
ζηεξεφηππα, ηα νπνία απφ δεθαεηίεο είρε εθβάιεη ν ειιεληθφο θφζκνο γηα ηνλ
πξνζδηνξηζκφ ηεο αληίζεζεο κεηαμχ πνιηηηζκνχ-βαξβαξφηεηαο. Σχκθσλα κε
απηά:
- ν λνκαδηθόο ηξόπνο δσήο αληηπαξαηίζεηαη πξνο ηνλ βίν εληόο ηεο ειιεληθήο
πόιεο,
- ην βνπλό πξνο ηελ πεδηάδα,
- ε θηελνηξνθία πξνο ηελ γεσξγία,
- ε θάιπςε ηνπ ζώκαηνο κε δέξκαηα δώσλ πξνο ηηο ριακύδεο, κε άιια ιφγηα
πξνο ην έλδπκα σο απνηέιεζκα ηεο επεμεξγαζίαο ηνπ θπζηθνχ πξντφληνο γηα
ηελ παξαγσγή ηνπ πνιηηηζκηθνχ,
8
- επίζεο ε θπζηθή άκπλα πνπ παξέρεη ε νξεηλή απνκόλσζε πξνο ηνλ
ελζπλείδεην αγώλα πνπ γελλά ηελ αλδξεία,
- ηέινο ν θπζηθόο βίνο πξνο ηα ρξεζηά ήζε θαη ηνλ λόκν.
Δίλαη ζαθέο φηη κε φια ηα παξαπάλσ νξίδεηαη φρη κφλνλ κία δηαδηθαζία
εθπνιηηηζκνύ αιιά ζπγρξφλσο θαη απηνλφεηα κία δηαδηθαζία εμειιεληζκνύ,
θαζψο είλαη ζαθέο απφ ηηο πεγέο φηη ν Φίιηππνο ελζηεξληδφηαλ κε
ελζνπζηαζκφ ηνλ πςειφ πνιηηηζκφ πνπ είρε αλαπηπρζεί ζε πεξηζζφηεξεο
πεξηνρέο ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ, ηδηαίηεξα δε εθείλνλ ηεο Αζήλαο, θαη είρε
ζηφρν λα ελνπνηήζεη θαη λα θπβεξλήζεη φινπο ηνπο Έιιελεο θη φρη κφλνλ ηνπο
Μαθεδφλεο. Φαξαθηεξηζηηθή πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε είλαη ε έληαμε
πεξηζζφηεξσλ επίιεθησλ Διιήλσλ ζην ζψκα ησλ Μαθεδφλσλ «εηαίξσλ» ηνπ.
1.3. Ο ζςζσεηιζμόρ δςνάμευν καηά ηην πεπίοδο θανάηος ηος

Φιλίππος και ανάλητηρ ηηρ εξοςζίαρ από ηον Αλέξανδπο
Καηά ην πξψην ήκηζπ ηνπ 4νπ αη. π.Φ. ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν θπξηαξρνχζαλ ηξεηο
κεγάιεο δπλάκεηο: ε Σπάξηε, ε Αζήλα θαη ε Θήβα. Οη καθξνρξφληεο
αληηπαξαζέζεηο κεηαμχ ηνπο σζηφζν επξφθεηην λα νδεγήζνπλ έσο ηα κέζα
ηνπ 3νπ αη. π.Φ. ζε βαζκηαία εμαζζέληζε ηεο ηζρχνο ηνπο, γεγνλφο ην νπνίν
άθελε πεξηζψξηα αθελφο γηα ζπρλέο παξεκβάζεηο απφ κέξνπο ηνπ Πέξζε
Μέγα Βαζηιέα ζηα ειιεληθά πξάγκαηα, αθεηέξνπ γηα ηελ ζηαδηαθή επέθηαζε
ηεο δχλακεο ησλ Μαθεδφλσλ ζηνλ ειιεληθφ θφζκν.
Έηζη, φηαλ ν Φίιηππνο πνιηφξθεζε ην 340/39 π.Φ. ηελ Πέξηλζν θαη ην

Βπδάληην ζηελ ζηελ Πξνπνληίδα θαη ζηελ είζνδν ηνπ Διιεζπφληνπ, θάλεθε
λα πιήηηνληαη ηα ζπκθέξνληα δχν πνιχ δηαθνξεηηθψλ δπλάκεσλ ηεο επνρήο:
ηεο δεκνθξαηηθήο ειιεληθήο πφιεο θξάηνπο ησλ Αζελψλ θαη ηεο Πεξζηθήο
Απηνθξαηνξίαο ησλ Αραηκεληδψλ.
Η Πεξζηθή Απηνθξαηνξία θαηά ηελ επνρή απηή πθίζηαην ηζρπξνχο

θιπδσληζκνχο ζην εζσηεξηθφ ηεο, θαζψο θαηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ 370 θαη 360
π.Φ. είρε βηψζεη ηελ κεγάιε εμέγεξζε ησλ Σαηξαπψλ ζηηο δπηηθέο ηεο
επαξρίεο. Απηή ε εμέγεξζε κάιηζηα θαηέζηε πνιχ πην επηθίλδπλε εμαηηίαο ηνπ
φηη ήξζε λα πξνζηεζεί ζηελ παξαηεηακκέλε εμέγεξζε ηεο ηδηαίηεξσο
9
ζεκαληηθήο απφ άπνςε νηθνλνκηθή θαη ζηξαηεγηθή επαξρίαο ηεο Αηγχπηνπ, ε
νπνία είρε μεζπάζεη ήδε ην 405 π.Φ. Μφιηο ην 340 π.Φ. ν Μέγαο Βαζηιεχο
Αξηαμέξμεο Γ΄ είρε θαηαθέξεη λα απνθαηαζηήζεη κία εχζξαπζηε ελφηεηα
ζηελ απηνθξαηνξία ηνπ. Δίλαη θαηαλνεηφ ινηπφλ ην γεγνλφο φηη έζπεπζε λα
πξνζθέξεη βνήζεηα ζηνπο πνιηνξθνχκελνπο απφ ηνλ Φίιηππν Πεξίλζηνπο θαη
Βπδαληηλνχο, θαζψο κία πηζαλή θαηάιεςε ησλ πφιεσλ ζα νδεγνχζε ηνλ
Φίιηππν ζηα βνξεηνδπηηθά ζχλνξα ηεο απηνθξαηνξίαο ηνπ.
Η Αζήλα πάιη, αλ θαη απνηεινχζε πιένλ κφλνλ ηελ ζθηά ηνπ έλδνμνπ εαπηνχ
ηεο ηνπ 5νπ αη. π.Φ., εμαθνινπζνχζε λα απνηειεί ηελ κεγαιχηεξε λαπηηθή
δχλακε ζην Αηγαίν. Τν λαπηηθφ απηφ ρξεζηκνπνηνχληαλ, κεηαμχ άιισλ, γηα
εκπνξηθνχο ζθνπνχο, ν ζεκαληηθφηεξνο ησλ νπνίσλ ήηαλ ε κεηαθνξά
ζηηεξψλ απφ ηελ Κξηκαία, ζηα βφξεηα παξάιηα ηνπ Δπμείλνπ Πφληνπ. Με ηελ
επίζεζε ηνπ Φηιίππνπ ζηελ Πέξηλζν θαη ην Βπδάληην δηαθπβεχνληαλ ηα δσηηθά
ζπκθέξνληα ηεο Αζήλαο ζηελ πεξηνρή, θαζψο ν Μαθεδφλαο βαζηιεχο ζα
κπνξνχζε λα εκπνδίδεη ηελ ειεχζεξε δηέιεπζεο ησλ αζελατθψλ πινίσλ απφ
ηελ πεξηνρή ησλ Σηελψλ. Δπηπιένλ κε ην γεγνλφο απηφ επηβεβαηψλνληαλ νη
πξνεηδνπνηήζεηο ηνπ Αζελαίνπ ξήηνξα Γεκνζζέλε πξνο ηνπο ζπκπνιίηεο ηνπ,
ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο ν Φίιηππνο θη φρη θάπνηα άιιε ειιεληθή πφιε ή ε
Πεξζία απνηεινχζε ηνλ θαηεμνρήλ ερζξφ ησλ Διιήλσλ.
Οη πνιηνξθίεο βέβαηα ηεο Πεξίλζνπ θαη ηνπ Βπδαληίνπ ηειηθά απέηπραλ αιιά
ιίγν αξγφηεξα εληφο ηνπ ίδηνπ έηνπο ν Φίιηππνο θαηφξζσζε λα ζπιιάβεη ζηελ
πεξηνρή απηή έλαλ νιφθιεξν ζηφιν πνπ κεηέθεξε ζηηάξη ζηνλ Πεηξαηά.
Δπηπιένλ ηελ επφκελε θηφιαο ρξνληά, ην 339 π.Φ., δηέζρηζε κε κία αζηξαπηαία
πνξεία ηελ Θεζζαιία θαη πέξαζε ζηελ Φσθίδα θαηαιακβάλνληαο κε ηελ
δχλακε ησλ φπισλ ηελ Διάηεηα. Με ηνλ ηξφπν απηφ επηβεβαίσλε πεξίηξαλα
ηηο δπζάξεζηεο πξνβιέςεηο ηνπ Γεκνζζέλε ζρεηηθά κε ηνλ θίλδπλν πνπ
ζπληζηνχζε ε αχμεζε ηεο καθεδνληθήο δχλακεο γηα ηελ Αζήλα. Υπφ ηηο
παξνχζεο ζπλζήθεο ν Γεκνζζέλεο ππνρξεψζεθε λα ρξεζηκνπνηήζεη φιεο ηηο
δπλάκεηο ηεο πεηζηηθήο ξεηνξίαο ηνπ θαζψο θαη ζεκαληηθέο δηπισκαηηθέο
δεμηφηεηεο πξνθεηκέλνπ λα ζπζηαζεί θάπνην είδνο ειιεληθήο ζπκκαρίαο πνπ
ζα αληηζηεθφηαλ ζηνλ Φίιηππν. Όκσο ην θζηλφπσξν ηνπ 338 π.Φ. ηα
ζηξαηεχκαηα ηνπ Φηιίππνπ θαηαηξφπσζαλ ηνπ Έιιελεο ζπκκάρνπο ζηε
Φαηξψλεηα ηεο Βνησηίαο.
10
Ο Φίιηππνο ήηαλ πιένλ ν αδηακθηζβήηεηνο πνιηηηθφο θαη ζηξαηησηηθφο θχξηνο
ηεο Διιάδαο. Με ηελ εθζηξαηεία ηνπ είρε θαηνξζψζεη λα ζπκπεξηιάβεη ζην
ρψξν ηεο εγεκνλίαο ηνπ φιε ηελ Διιάδα κε εμαίξεζε ηελ πφιε ηεο Σπάξηεο,
ηελ νπνία φκσο δελ είραλ θαηνξζψζεη λα θαηαθηήζνπλ ζην παξειζφλ νχηε νη
Αζελαίνη, νχηε νη Θεβαίνη, φηαλ βξίζθνληαλ ζην απψγεην ηεο δχλακήο ηνπο.
Δλ ησ κεηαμχ είρε θαηνξζψζεη λα ρεηξηζηεί κε επηηεδεηφηεηα ηηο πνιηηηθέο
αληηπαξαζέζεηο ζην εζσηεξηθφ ηεο Θεζζαιίαο θαη ηειηθά λα ρξεζζεί « ἄ ξρσλ
ηνῦ Κνηλνῦ ηῶ λ Θεζζαιῶ λ». Μεηά ηελ κάρε ηεο Φαηξψλεηαο δηαζθάιηζε ηελ
θπξηαξρία ηνπ ηνπνζεηψληαο καθεδνληθή θξνπξά ζηελ Θήβα θαη ζε κεξηθέο
άιιεο πφιεηο ηεο θεληξηθήο Διιάδαο. Δπίζεο πξνρψξεζε ζε ζχλαςε δηκεξψλ
ζπλζεθψλ κε θάζε κία απφ ηηο ππνηειείο ειιεληθέο ζπκκαρηθέο πφιεηο θαη
θαηφξζσζε λα ζπλελψζεη απηέο ζε έλα νξγαλσκέλν ζχζηεκα εηξήλεο, ηελ
«Κνξηλζηαθή Σπκκαρία» (338/7 π.Φ.). Οη ππνηειείο Έιιελεο ζχκκαρνη ηνπ
Φηιίππνπ είραλ ηελ ππνρξέσζε λα ζηέιλνπλ αληηπξνζψπνπο ζε έλα κφληκν
«Σπλέδξηνλ», ζθνπφο ηνπ νπνίνπ ήηαλ θαηλνκεληθά λα ιακβάλεη απνθάζεηο,
ζηελ πξαγκαηηθφηεηα φκσο λα επηθπξψλεη ηελ πνιηηηθή ηεο ζπκκαρίαο. Η
Κφξηλζνο επηιέρζεθε σο έδξα ηνπ Σπλεδξίνπ πξνθαλψο ιφγσ ηεο θεληξηθήο
απφ ζηξαηεγηθή άπνςε ζέζεο ηεο ζηελ ειιεληθή ρεξζφλεζν. Δπηπιένλ ε
Κφξηλζνο απνηεινχζε πιένλ ηελ παξαδνζηαθή έδξα ησλ ζπλαζπηζκέλσλ
Διιήλσλ, θαζψο ζε απηήλ ην 481 π.Φ. δφζεθε ν θνηλφο φξθνο ησλ ειιεληθψλ
πφιεσλ λα αληηζηαζνχλ ζηελ επαπεηινχκελε εηζβνιή ηνπ Μεγάινπ Βαζηιέσο
Ξέξμε. Με ηα παξαπάλσ γίλεηαη ζαθέο φηη ζην Σπλέδξην ηεο Κνξίλζνπ
επηβίσλε ην ηδενινγηθφ νηθνδφκεκα ηεο «Παλειιήληαο Ιδέαο», ην νπνίν
εκπεξηείρε αθελφο ηνπ αίηεκα ελφηεηαο ηνπ ειιεληθνχ θφζκνπ, αθεηέξνπ ηελ
αλάγθε πξνζηαζίαο ηνπ ελαληίνλ ηνπ πεξζηθνχ θηλδχλνπ. Η Μαθεδνλία δελ
ήηαλ θαλ κέινο ηεο Σπκκαρίαο αιιά ν βαζηιεχο ησλ Μαθεδφλσλ ήηαλ
«ἡ γεκώλ» ή «ζηξαηεγόο αὐ ηνθξάησξ» απηήο. Απηφ ζήκαηλε φηη ζε
πεξίπησζε πνπ θάπνηνο απφ ηνπο Σπκκάρνπο παξαβίαδε ηελ εηξήλε,
απηνκάησο φια ηα κέιε ηεο Σπκκαρίαο πεξηέξρνληαλ ζε εκπφιεκε θαηάζηαζε
θη ν ίδηνο αλαιάκβαλε ηελ εγεζία ησλ ζπκκαρηθψλ ζηξαηεπκάησλ
ππνβνεζνχκελνο ζην έξγν ηνπ απφ ην «Σπλέδξηνλ», ζην νπνίν
αληηπξνζσπεχνληαλ ηα κέιε ηεο Σπκκαρίαο ζχκθσλα κε ην ζηξαηησηηθφ ηνπο
δπλακηθφ, δειαδή αλάινγα κε ην κέγεζνο ησλ ζηξαηεπκάησλ ηνπο.
11
Ο Φίιηππνο, ακέζσο κεηά ηελ επηθξάηεζή ηνπ ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν, επεμέηεηλε
ηηο δξαζηεξηφηεηέο ηνπ ζηνλ βνξξά θαη κέζα ζε ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα
θαηφξζσζε λα επεθηείλεη ηελ επηθξάηεηά ηνπ έσο ηνλ Βφζπνξν θη έσο ηνλ
καθξηλφ Γνχλαβε ζεκεηψλνληαο ζεηξά απφ λίθεο ελαληίνλ ησλ Ιιιπξηψλ
θπξίσο ζην ζξαθηθφ έδαθνο. Με ηελ πξνζέγγηζε ησλ νξηαθψλ απηψλ
πεξηνρψλ ηνπ επξσπατθνχ εδάθνπο ν Φίιηππνο είρε πξνζεγγίζεη ηηο
ζπλνξηαθέο πεξηνρέο, νη νπνίεο, ζχκθσλα κε ηηο καθξαίσλεο ειιεληθέο
παξαδφζεηο, ρψξηδαλ ηελ αξραία νηθνπκέλε ζε δχν ηκήκαηα, είρε επεθηείλεη
ην θξάηνο ηνπ έσο ηνλ άμνλα Δπξψπεο-Αζίαο. Ο Ηξφδνηνο θαηαγξάθνληαο
ηελ πξντζηνξία ησλ Πεξζηθψλ Πνιέκσλ είρε ήδε αλαθεξζεί ζηελ θξαηνχζα
θαηά ηνλ 5ν αη. π.Φ. παξάδνζε, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε εθζηξαηεία ησλ
Πεξζψλ ελαληίνλ ησλ Διιήλσλ απνηέιεζε έλαλ πφιεκν εθδίθεζεο γηα ηελ
επίζεζε ησλ Αραηψλ ελαληίνλ ησλ Τξψσλ (.......), ηελ νπνία απαζαλάηηζε ν
Όκεξνο ζηελ Ιιηάδα ηνπ, αληηκεησπίδνληαο έηζη ηα γεγνλφηα ησλ Μεδηθψλ σο
ηελ θαηάιεμε κίαο πξναηψληαο ζχγθξνπζεο κεηαμχ Αζίαο θη Δπξψπεο. Μεηά
ηνπο Πεξζηθνχο Πνιέκνπο κάιηζηα, κε ηελ ζχζηαζε ηεο Αζελατθήο Σπκκαρίαο
ην 478 π.Φ., κάιηζηα φιν θαη πεξηζζφηεξν θαηά ηηο επφκελεο δεθαεηίεο
αλδξψζεθε ζην πιαίζην ηεο πνιηηηθήο πξνπαγάλδαο ηεο Αζελατθήο
Σπκκαρίαο ε «Παλειιήληα Ιδενινγία», ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη Έιιελεο
φθεηιαλ κε αξρεγφ ηεο Αζήλα λα εθδηθεζνχλ ηνπο Πέξζεο γηα ηελ
θαηαζηξνθή ησλ ηεξψλ θαη ησλ πφιεσλ πνπ είρε πξνμελήζεη ε επέιαζε ηνπ
Ξέξμε ζηα ειιεληθά εδάθε. Υπφ ηελ επίδξαζε ηνπ θπξίαξρνπ γηα ηνλ 5ν αη.
π.Φ. ηδενινγήκαηνο δηεμήρζεζαλ νη επηρεηξήζεηο ηνπ Κίκσλα ζηα παξάιηα ηεο
Θξάθεο (........) αιιά θαη ν αγψλαο ησλ Σπκκάρσλ ζηνλ Δπξπκέδνληα θαη ζηελ
Αίγππην (........). Ο Φίιηππνο ήηαλ αλακελφκελν, σο «ἡ γεκώλ» ηνπ
ελνπνηεκέλνπ πιένλ ειιεληθνχ θφζκνπ, λα αλαιάβεη ηνλ ξφιν ηνπ ζπλερηζηή
ηεο Παλειιήληαο Ιδενινγίαο θαη σο «ζηξαηεγόο αὐ ηνθξάησξ ηνῦ Σπλεδξίνπ
ηῶ λ Σπκκάρσλ» ην θαζήθνλ ηεο πινπνίεζεο ηνπ απψηαηνπ ζηφρνπ ηεο. Δίλαη
ελδεηθηηθφ ην γεγνλφο φηη ε πξψηε απφθαζε πνπ ειήθζε απφ ην Σπκκαρηθφ
Σπλέδξην αθνξνχζε ζηελ αλάιεςε κίαο παλειιήληαο εθζηξαηείαο ελαληίνλ
ηεο Πεξζηθήο Απηνθξαηνξίαο κε ζθνπφ ηελ εθδίθεζε γηα ηελ ηεξφζπιε
εηζβνιή θαη θαηάιεςε ηεο Διιάδαο απφ ηνλ Ξέξμε ην 480/79 π.Φ. Ο Φίιηππνο
νξίζηεθε αξρηζηξάηεγνο ηεο εθζηξαηείαο κε πιήξε εμνπζία επί ησλ
12
ζπκκαρηθψλ ζηξαηεπκάησλ. Ωζηφζν, πξηλ κπνξέζεη ν Φίιηππνο λα ζπλαληήζεη
κε ην ζηξάηεπκά ηνπ ηηο καθεδνληθέο δπλάκεηο πνπ είρε ζηείιεη ζηε Μ.Αζία
ππφ ηνλ ζηξαηεγφ Παξκελίσλα, δνινθνλήζεθε θαηά ηε δηάξθεηα ησλ
ενξηαζκψλ ηνπ γάκνπ ηεο θφξεο ηνπ Κιενπάηξαο ζηηο Αηγέο, ηελ παιαηά
πξσηεχνπζα ηνπ καθεδνληθνχ βαζηιείνπ, ζε ειηθία ζαξαληα έμη εηψλ.
1.4. Ο θάναηορ ηος Φιλίππος Β΄ και η διαδοσή ηος Αλέξανδπος:

ενθπόνιζη και εδπαίυζη εξοςζίαρ
Οη πεγέο πνπ αθνξνχλ ζην ηειεπηαίν δηάζηεκα ηεο βαζηιείαο ηνπ Φηιίππνπ
Β΄ αλαθέξνληαη ζηελ χπαξμε ηεηακκέλσλ ζρέζεσλ κεηαμχ ηνπ Φηιίππνπ θαη
ηνπ Αιέμαλδξνπ. Σπγθεθξηκέλα καξηπξείηαη3 φηη ην 337 π.Φ., κφιηο έλαλ ρξφλν
δειαδή κεηά ηελ κάρε ηεο Φαηξψλεηαο, ζηελ νπνία ν Αιέμαλδξνο είρε
δηαδξακαηίζεη ζεκαληηθφ ξφιν, ν Φίιηππνο ζχλαςε γάκν κε κία γπλαίθα απφ
ηηο ηάμεηο ηεο καθεδνληθήο αξηζηνθξαηίαο, ηελ Κιενπάηξα, αλεςηά ηνπ
Αηηάινπ, ελφο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο «έηαίξνπο»ηνπ. Η πξννπηηθή
απφθηεζεο λέσο ηέθλσλ απφ ηνλ γάκν απηφ έζεηε ελ ακθηβφιῳ ηελ θεξφκελε
έσο ηφηε σο απηνλφεηε δηαδνρή ηνπ Φηιίππνπ απφ ηνλ Αιέμαλδξν ζηνλ
καθεδνληθφ ζξφλν, θαζψο ν ηειεπηαίνο δελ δηέζεηε καθεδνληθή θαηαγσγή θη
απφ ηνπο δχν γνλείο ηνπ. Η πξννπηηθή απηή κάιηζηα ππνγξακκίζηεθε θαηά ην
γακήιην ζπκπφζην απφ έλα ζρφιην ηνπ Αηηάινπ, ν νπνίνο κηζνκεζπζκέλνο
επηζήκαλε φηη ζχληνκα ε Μαθεδνλία ζα κπνξνχζε λα έρεη πιένλ γλήζην
θιεξνλφκν θαη δηάδνρν. Τα πξάγκαηα νδεγήζεθαλ ζε ξήμε αλάκεζα ζηνλ
Αιέμαλδξν θαη ηνλ Φίιηππν θη ν Αιέμαλδξνο πήξε καδί κε ηελ κεηέξα ηνπ ην
δξφκν ηεο εμνξίαο. Σπκθηιηψζεθε βέβαηα πάιη κε ηνλ παηέξα ηνπ αιιά, θαζψο
ε αηκφζθαηξα παξέκελε πνιχ ηεηακέλε, δηαηήξεζε ηελ εληχπσζε φηη είλαη
«δηάδνρνο ἐ πὶ πξνζεζκίᾳ ».
Τν γεγνλφο φηη ε δνινθνλία ηνπ Φηιίππνπ έιαβε ρψξα κέζα ζε απηήλ ηελ
ακφζθαηξα θξίζεο κεηαμχ ηνπ βαζηιηά θαη ηνπ επίδνμνπ δηαδφρνπ, θαζψο θαη
ν ηξφπνο πνπ αληηκεηψπηζε ν Αιέμαλδξνο ηνλ δνινθφλν ηνπ παηέξα ηνπ
3
Οη πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ην ζπγθεθξηκέλν γεγνλόο καο παξέρνπλ ν Θνπζηίλνο, ν Πινύηαξρνο θαη ν
Αζήλαηνο, νη νπνίνη κε ηε ζεηξά ηνπο θαίλεηαη λα ζηεξίδνληαη ζηελ καξηπξία ελόο ζπγγξαθέα ηνπ 3 νπ
αη. π.Υ., ηνλ ΢άηπξν.
13
Παπζαλία4 έρνπλ νδεγήζεη ηφζν ηνπο κεηαγελέζηεξνπο ζπγγξαθείο φζν θαη
ηνπο κειεηεηέο ζηελ ππφζεζε φηη ζηελ δνινθνλία ηνπ Φηιίππνπ ίζσο λα
ζπκκεηείρε θαη ν Αιέμαλδξνο, ή αθφκε θαη λα ππήξμε ν ίδηνο ππνθηλεηήο ηεο.
Σε θάζε πεξίπησζε ν ζάλαηνο ηνπ Φηιίππνπ πξνθάιεζε θχκα ελζνπζηαζκνχ

ζηνπο Έιιελεο πνπ δελ επηζπκνχζαλ ην επηβεβιεκέλν απφ απηφλ θαζεζηψο
ππνηέιεηαο θη επειπηζηνχζαλ ζε κία δπλαζηηθή δηακάρε πνπ ζα ππνβάζκηδε
ηελ ηζρχ ηνπ καθεδνληθνχ βαζηιείνπ. Πνιιέο ειιεληθέο πφιεηο θαη έζλε
απνρψξεζαλ απφ ηε Σπκκαρία ηεο Κνξίλζνπ κφιηο πιεξνθνξήζεθαλ ηνλ
ζάλαην ηνπ Φηιίππνπ. Σηελ αληίδξαζε πξσηνζηάηεζε ε Αζήλα, ζηελ νπνία
είρε επηθξαηήζεη πάιη ε αληηκαθεδνληθή παξάηαμε κε αξρεγφ ηνλ Γεκνζζέλε.
Ο Αιέμαλδξνο φκσο ελήξγεζε αζηξαπηαία. Δμαζθάιηζε άκεζα ηε δσηηθήο
ζεκαζίαο ππνζηήξημε ηνπ επγελνχο Αληηπάηξνπ, ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ
πνιηηηθνχ ζπλεξγάηε ηνπ Φηιίππνπ. Ο Αληίπαηξνο παξνπζίαζε ηνλ Αιέμαλδξν
ελψπηνλ ηνπ ζηξαηνχ θαη πξνβάινληάο ηνλ σο θπζηθφ δηάδνρν ηνπ Φηιίππνπ
παξαθίλεζε ηνπο ζηξαηηψηεο λα αζθήζνπλ ηε λφκηκε εμνπζία ηνπο θαη λα ηνλ
εθιέμνπλ βαζηιηά.
Δπίζεο άκεζα ν Αιέμαλδξνο ρξεζηκνπνίεζε ηνλ θφλν ηνπ Φηιίππνπ σο

πξφζρεκα γηα λα απαιιαγεί ηφζν απφ ηνπο ελ δπλάκεη αληαγσληζηέο ηνπ γηα
ηνλ ζξφλν, φζν θη απφ ηνπο πξαγκαηηθνχο πνιηηηθνχο ηνπ αληηπάινπο. Αξρηθά
πξνρψξεζε ζε εθηέιεζε δχν αδειθψλ απφ ηελ Λπγθεζηίδα ηεο Άλσ
Μαθεδνλίαο, νη νπνίνη είραλ θαηεγνξεζεί – αλ θαη ρσξίο απνδείμεηο - σο
ππνθηλεηέο ηεο δνινθνλίαο ηνπ Φηιίππνπ. Αξγφηεξα, ζε κία επλντθή
ζπγθπξία, δηέηαμε ηελ δνινθνλία ηνπ Αηηάινπ θαη ηεο αλεςηάο ηνπ
Κιενπάηξαο, επίζεο ηνπ πηνχ πνπ απηή είρε απνθηήζεη απφ ηνλ Φίιηππν θη
επίζεο ηνπ Ακχληα Γ΄, ηνπ εμαδέιθνπ ηνπ θαη λφκηκνπ δηαδφρνπ, σο
θεδεκφλαο ηνπ νπνίνπ - θαη έσο ηελ ελειεθίσζή ηνπ νπνίνπ - είρε αλαιάβεη
ηελ δηαθπβέξλεζε ν Φίιηππνο. Όιεο απηέο νη ελέξγεηεο είλαη απνθαιππηηθέο
ηεο πεξηξξένπζαο αηκφζθαηξαο θηλδχλνπ θη αλαζθάιεηαο πνπ θπξηαξρνχζε
θαηά ηελ πεξίνδν αλάιεςεο ηεο εμνπζίαο απφ ηνλ Αιέμαλδξν.
4
Ο Αιέμαλδξνο αληί λα δηαηάμεη ηελ ζύιιεςε θαη ηελ εθδίθαζε ηνπ Παπζαλία - ππήξμε ν πην ζηελόο
από ηνπο επηά ζσκαηνθύιαθεο ηνπ παηέξα ηνπ -, θξόληηζε λα ζθνησζεί απηόο άκεζα κεηά ηνλ θόλν
ηνπ Φηιίππνπ ζρεδόλ ζηνλ ηόπν ηνπ εγθιήκαηνο από ηξεηο εηαίξνπο ηνπ.
14
Η θαηάζηαζε απηή θαίλεηαη φηη ήηαλ γλσζηή ηφζν ζηνλ λφηην ειιαδηθφ ρψξν
φζν θαη ζηνπο βνξείσο θαη αλαηνιηθά ηνπ καθεδνληθνχ βαζηιείνπ δηακέλνληεο
βαξβάξνπο, γεγνλφο πνπ ηξνθνδνηνχζε ηηο ειπίδεο ακθνηέξσλ γηα θάκςε ηεο
καθεδνληθήο δχλακεο. Οη ειπίδεο ηνπο σζηφζν επξφθεηην λα δηαςεπζζνχλ.
Ακέζσο κεηά ηελ ελζξφληζή ηνπ ν Αιέμαλδξνο θηλήζεθε πξνο ηελ Διιάδα.
Αξρηθά θξφληηζε λα επαλαθέξεη ηνπο Θεζζαινχο, νη νπνίνη κεηά ην ζάλαην
ηνπ Φηιίππνπ είραλ απνζηαηήζεη, ζηελ Σπκκαρία θαη λα ηνλ αλαγλσξίζνπλ σο
άξρνληα ηνπ Κνηλνχ ησλ Θεζζαιψλ. Τν Ννέκβξην-Γεθέκβξην ηνπ 336 π.Φ.
έθζαζε ζηελ Κφξηλζν, φπνπ ήδε βξίζθνληαλ ζπγθεληξσκέλνη νη εθπξφζσπνη
φισλ ησλ πφιεσλ, εθηφο ηεο Σπάξηεο. Τν Σπλέδξην ηεο Παλειιήληαο
Κνξηλζηαθήο Σπκκαρίαο ηνλ αλαγλψξηζε σο εγεκφλα-ζηξαηεγφ. Με ηνλ ηξφπν
απηφ αθελφο επηθπξσλφηαλ απφ ηηο θαηαθηεκέλεο πφιεηο ηεο Διιάδαο ε
δηαδνρή ηνπ σο «θιεξνλνκηθῷ δηθαηψκαηη» εγεκφλα ζηελ ζέζε ηνπ παηέξα
ηνπ, αθεηέξνπ ν ίδηνο πξνβαιφηαλ σο ζπλερηζηήο ηνπ Φηιίππνπ φζνλ αθνξά
ζηελ πινπνίεζε ηεο κεγάιεο απνζηνιήο ηνπ, ηνπ παλειιήληνπ αγψλα
ελαληίνλ ηεο Πεξζηθήο Απηνθξαηνξίαο. Θα πξέπεη εκθαηηθά λα αλαθέξνπκε
ζην ζεκείν απηφ φηη ν Αιέμαλδξνο δελ επξφθεηην απιψο λα θαηαζηεί λένο
εθπξφζσπνο ηεο «Παλειιήληαο Ιδέαο»˙ επξφθεηην λα νδεγήζεη ζηελ
πξαγκάησζή ηεο.
1.5. Οι πολεμικέρ επισειπήζειρ:
335 π.Φ.: - Αγώναρ ενανηίον ηυν Τπιβαλλών και ηυν Ιλλςπιών: Καηά
ηελ άλνημε θαη ην θαινθαίξη ηνπ 335 π.Φ. ν Αιέμαλδξνο αλέιαβε
κεγάιε θη επηδεηθηηθή εθζηξαηεία ζηελ πεξηνρή ηεο Θξάθεο.
Αξρηθά βάδηζε αλαηνιηθά ηεο Μαθεδνλίαο θαη ππέηαμε ην θχιν ησλ
Τξηβαιιψλ. Σηε ζπλέρεηα δηείζδπζε ζηελ δχζβαηε ζξαθηθή
ελδνρψξα θηάλνληαο έσο ην βφξεην ζχλνξν ηεο ηφηε γλσζηήο
νηθνπκέλεο, ηνλ Γνχλαβε. Σε κία ζπκβνιηθή θίλεζε πέξαζε ηνλ
πνηακφ θη εδξαίσζε έηζη ηελ καθεδνληθή εμνπζία ζε κία απφ ηεο
εζραηηέο ηνπ αξραίνπ θφζκνπ. Απφ εθεί βάδηζε δπηηθά γηα λα
αλακεηξεζεί κε ηνπο παιαηνχο ερζξνχο ηνπ Φηιίππνπ, ηνπο
Ιιιπξηνχο. Με ηηο επηηπρίεο απηέο εμαζθάιηζε ηα ζχλνξα ηεο
15
Μαθεδνλίαο απφ ηα γεηηνληθά πξνο απηήλ βαξβαξηθά θχια,
γεγνλφο ην νπνίν πηζαλφηαηα εθιάκβαλε σο πξνππφζεζε γηα ηηο
κειινληηθέο ζηξαηησηηθέο επηδηψμεηο ηνπ.
- Καηαζηολή εξεγέπζευν κι εξαζθάλιζη ελέγσος ζηον

ελλαδικό σώπο:
Η καθεδνληθή επηθπξηαξρία δελ απνηέιεζε επηινγή ησλ ειιεληθψλ
πφιεσλ αιιά επηβιήζεθε ζε κεγάιν βαζκφ δηά ηεο βίαο απφ ηνλ
Φίιηππν. Τελ επαχξηνλ ηεο κάρεο ηεο Φαηξψλεηαο ππήξραλ πφιεηο
θαηεζηξακκέλεο (π.ρ. Όιπλζνο, πφιεηο ηεο Φσθίδαο) ελψ ζε άιιεο
είρε εγθαηαζηαζεί πεξζηθή θξνπξά (Κφξηλζνο, Θήβα, Ακβξαθία,
πηζαλψο θαη Φαιθίδα) θαη θηινκαθεδνληθφ θαζεζηψο αλεπηζχκεην
ζε κεγάιε κεξίδα ησλ πνιηηψλ ηεο εθάζηνηε πφιεο, επίζεο πφιεηο
πνπ είραλ απσιέζεη ηελ παιαηά ζθαίξα επηξξνήο ηνπο (Θήβα,
Σπάξηε) θαη πιήζνο αληηκαθεδφλσλ εμνξίζησλ. Τν Σπλέδξην ηεο
Κνξίλζνπ εμέθξαδε κάιινλ έλα ηδεψδεο παξά κία ππαξθηή
παλειιήληα ελφηεηα.
Καζψο ήδε επηζεκάλζεθε παξαπάλσ, πνιιέο ειιεληθέο πφιεηο θαη
έζλε είραλ απνρσξήζεη απφ ηε Σπκκαρία ηεο Κνξίλζνπ κφιηο
πιεξνθνξήζεθαλ ηνλ ζάλαην ηνπ Φηιίππνπ. Καη παξά ηηο
επηρεηξήζεηο πνπ δηελήξγεζε ν Αιέμαλδξνο ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν
θαηά ην έηνο 336 π.Φ., ε θπξηαξρία ησλ Μαθεδφλσλ παξέκελε
αζηαζήο. Ο Γεκνζζέλεο, δηαδίδνληαο φηη ν Αιέμαλδξνο είρε
ζθνησζεί ζηελ Ιιιπξία, πέηπρε λα νδεγήζεη ηηο ειιεληθέο πφιεηο
γηα δεχηεξε θνξά ζε αληηκαθεδνληθφ αλαβξαζκφ. Οη Θεβαίνη
κάιηζηα, εληζρπκέλνη απφ ηνπο Αζελαίνπο θαη ηνπο εμφξηζηνπο
δεκνθξαηηθνχο, θαηά ηελ άλνημε ηνπ 335 π.Φ. πνιηφξθεζαλ ηε
θξνπξά πνπ είρε εγθαηαζηήζεη ζηελ Καδκεία, ηελ αθξφπνιε ησλ
Θεβψλ ν Φίιηππνο κεηά ηε κάρε ηεο Φαηξψλεηαο.
Ο Αιέμαλδξνο κε κία αζηξαπηαία πνξεία δψδεθα κφιηο εκεξψλ
έθζαζε ζηελ Θήβα, πνιηφξθεζε ηελ πφιε θαη ηειηθά θαηά ηνλ
Οθηψβξην ηνπ 335 π.Φ. ηελ θαηέιαβε. Δπηζήκσο κε απφθαζε ηνπ
Σπλεδξίνπ ηεο Κνξίλζνπ, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα σζηφζν χζηεξα
απφ ζρεηηθή δηαηαγή ηνπ Αιέμαλδξνπ, ε Θήβα ππξπνιήζεθε θαη
16
θαηαζηξάθεθε εθ ζεκειίσλ, ηα εδάθε ηεο δηαλεκήζεθαλ ζηηο
γεηηνληθέο πφιεηο, 6000 Θεβαίνη ζθνηψζεθαλ ελψ ηα γπλαηθφπαηδα
εμαλδξαπνδίζηεθαλ. Απφ ηελ θαηαζηξνθή εμαηξέζεθαλ ζε κία
ζπκβνιηθή θίλεζε ηνπ Αιέμαλδξνπ κφλν ηα ηεξά θηήξηα θαη ε
θαηνηθία ηνπ ιπξηθνχ πνηεηή Πηλδάξνπ, ν νπνίνο είρε πκλήζεη κε
ηηο σδέο ηνπ ηνπο ληθεηέο ησλ παλειιήλησλ αγψλσλ.
Μεηά ηελ παξαδεηγκαηηθή ηηκσξία ησλ Θεβαίσλ ηα ππφινηπα έζλε
πνπ είραλ εμεγεξζεί έπαπζαλ θάζε ερζξηθή εθδήισζε θη ν
Αιέμαλδξνο δελ πξνρψξεζε ζε θακία ελέξγεηα ελαληίνλ ηνπο. Οη
Αζελαίνη κάιηζηα, κφιηο πιεξνθνξήζεθαλ ηελ θαηάιεςε ησλ
Θεβψλ, έζηεηιαλ δέθα πξέζβεηο πνπ αλήθαλ ζηε θηινκαθεδνληθή
παξάηαμε κεηαθέξνληαο ζπγραξεηήξην ςήθηζκα ηεο πφιεο γηα ηηο
επηηπρίεο ηνπ Αιέμαλδξνπ ελαληίνλ ησλ Τξηβαιιψλ θαη ησλ
Ιιιπξηψλ.
Τν Σπλέδξην ηεο Κνξίλζνπ αλαγλψξηζε εθ λένπ ηνλ Αιέμαλδξν σο
εγεκφλα.
334-327 π.Χ.: Η καηάκηηζη ηος Πεπζικού Κπάηοςρ
Μάηνο 334 π.Φ.: - Ο Αιέμαλδξνο πεξλά κε ην ζηξάηεπκά ηνπ ηνλ Διιήζπνλην γηα
λα ελσζεί κε ηηο δπλάκεηο ηνπ ζηξαηεγνχ Παξκελίσλα ζηελ
Φξπγία. Γηα ηελ παξνπζίαζε κίαο ζεηξάο ηειεηνπξγηθψλ
δξσκέλσλ, κε ηα νπνία ν Αιέμαλδξνο καξηπξείηαη φηη πιαηζίσζε ην
γεγνλφο ηεο κεηάβαζεο ζηα αζηαηηθά εδάθε, επίζεο γηα ηελ
ιεηηνπξγία απηψλ ησλ πξάμεσλ σο πξνζδηνξηζηηθψλ ηεο
ζπνπδαηφηεηαο ηνπ γεγνλφηνο βι. Gehrke, Iζηνξία, ζ. 32-33.
Ινχληνο 334 π.Φ.: -Η μάση ζηον Γπανικό: Με ηελ λίθε απηή ν Αιέμαλδξνο είρε
ηελ επθαηξία λα εμνινζξεχζεη ην κεγαιχηεξν ηκήκα ηνπ ζηξαηνχ
ηεο Μ.Αζίαο. Με ηε λίθε απηή πέξαζαλ ζηα ρέξηα ηνπ νη πφιεηο ηεο
Διιεζπνληηθήο Φξπγίαο θαη Λπδίαο κε ζεκαληηθφηεξεο ην
Γαζθχιεην θαη ηηο Σάξδεηο.
Η ζεκαζία ηνπ γεγνλφηνο είλαη ελδεηθηηθή επίζεο απφ έλα πιήζνο
ηειεηνπξγηθψλ πξάμεσλ ζπκβνιηθήο αμίαο. Σπγθεθξηκέλα ν
Αιέμαλδξνο αθηέξσζε ηξηαθφζηεο παλνπιίεο απφ ηα ιάθπξα ζηε
17
ζεά Αζελά ζηνλ Παξζελψλα κε ηελ επηγξαθή: «Ἀ ιέμαλδξνο
Φηιίππνπ θαὶ νἱ Ἕιιελεο πιὴ λ Λαθεδαηκνλίσλ ἀ πὸ ηῶ λ
βαξβάξσλ ηῶ λ ηὴ λ Ἀ ζίαλ θαηνηθνύλησλ». Δηδηθφηεξε κλεία ζηνπο
Μαθεδφλεο ζπκπνιεκηζηέο δελ πεξηιακβάλεηαη ζηελ επηγξαθή,
θαζψο θαίλεηαη φηη πεξηιακβάλνληαη ζηνπο Έιιελεο. Σηνπο
πεζφληεο Μαθεδφλεο σζηφζν αθηεξψζεθε ηηκεηηθφ κλεκείν ζην
θεληξηθφ ηεξφ ζην Γίνλ. Τν κλεκείν απηφ, ην νπνίν θηινηερλήζεθε
απφ ην γιχπηε Λχζηππν, απνηεινχηαλ απφ 25 ράιθηλνπο ηππείο,
κεηαμχ ησλ νπνίσλ πεξηιακβαλφηαλ θαη ν Αιέμαλδξνο, θαη απφ
έλαλ αξηζκφ πεδψλ.
- Η Άλυζη ηυν Σάπδευν: Μεηά ηελ θαηάιεςε ησλ Σάξδεσλ, ε

νπνία ήηαλ πξσηεχνπζα ηεο Λπδίαο θαη κία εθ ησλ δχν
ζεκαληηθφηεξσλ πφιεσλ ηεο Πεξζηθήο Απηνθξαηνξίαο, ν
Αιέμαλδξνο εμαζθάιηζε κεγάιεο πνζφηεηεο ρξπζνχ, πνπ ηνπ
επέηξεςαλ λα θφςεη ηα πξψηα ρξπζά λνκίζκαηα θη έηζη λα θαιχςεη
ηα έμνδα ηεο εθζηξαηείαο, θαζψο είρε μεθηλήζεη ηελ εθζηξαηεία
ζηελ Αζία ρσξίο λα ππάξρεη ρξεκαηηθφ απφζεκα ζην
ζεζαπξνθπιάθην ηεο Μαθεδνλίαο. Τα ππφινηπα έμνδα
θαιχθζεθαλ απφ ηνπο θφξνπο πνπ ζπλέιεμε απφ ηηο ειιεληθέο
πφιεηο ηεο Μ.Αζίαο, ηηο νπνίεο ζηαδηαθά απειεπζέξσζε απφ ηνλ
πεξζηθφ δπγφ.
Μεηά ηελ θαηάιεςε ησλ Σάξδεσλ ν Αιέμαλδξνο πξνρψξεζε ζε κία
ζπκβνιηθή ελέξγεηα, ελδεηθηηθή ηνπ πλεχκαηνο εμειιεληζκνχ, ην
νπνίν ζα ραξαθηήξηδε ζην εμήο ην έξγν ηνπ ζηα εδάθε ηεο
Αλαηνιήο, ζπγθεθξηκέλα επαλέθεξε ηελ ιαηξεία ηνπ Γία ζηνλ
αξραίν λαφ ηεο Λπδίαο, ηνλ νπνίν νη Πέξζεο είραλ κεηαηξέςεη ζε
λαφ ηνπ ζενχ Αρνπξακάδδα.
Ινχιηνο 334 π.Φ.: - Η απελεςθέπυζη ηηρ Ιυνίαρ

Από ηηο Σάξδεηο ν Αιέμαλδξνο θαηεπζύλζεθε λόηηα θζάλνληαο έηζη
ζηηο αθηέο ηεο Ισλίαο. Τν αίηεκα γηα απειεπζέξσζε ησλ Ειιήλσλ
ηεο Ισλίαο ήηαλ παιαηό ηνπιάρηζηνλ όζν ε ζύγθξνπζε Πεξζώλ-
Ειιήλσλ θαη από ηελ επνρή πνπ εθδειώζεθε ε Ισληθή
18
Επαλάζηαζε (500/499 π.Χ.) θαη εμήο δελ είρε παύζεη λα ιεηηνπξγεί
ζηνλ ειιεληθό θόζκν σο ηδενινγηθό έξεηζκα γηα ηελ αλαζέξκαλζε
ησλ ζπγθξνύζεσλ κε ηελ Πεξζηθή Απηνθξαηνξία. Γηα ηνλ
Αιέμαλδξν ε απειεπζέξσζε ηεο Ισλίαο από ηνπο Πέξζεο ζα πξέπεη
λα απνηεινύζε ζεκαληηθό παξάγνληα αύμεζεο ηνπ γνήηξνπ ηνπ,
θαζώο ζα θαηαδείθλπε ηνλ παλειιήλην ραξαθηήξα ηεο εθζηξαηείαο
ηνπ θαη ζα αλαδείθλπε ηνλ ίδην σο εγέηε νιόθιεξνπ ηνπ
ζπλαζπηζκέλνπ ειιεληθνύ θόζκνπ.
- Άθημε ζηελ Έθεζν: Φηάλνληαο ζηελ Έθεζν ν Αιέμαλδξνο

επαλέθεξε ζηελ εμνπζία ηνπο δεκνθξαηηθνχο εθηνπίδνληαο ηνλ
ηχξαλλν πνπ είρε εγθαηαζηήζεη ν Μέγαο Βαζηιεχο ζηελ πφιε. Οη
Δθέζηνη κάιηζηα ιηζνβφιεζαλ φζνπο ζπκπνιίηεο ηνπο είραλ
ζπλεξγαζηεί κε ηνλ θηινπέξζε ηχξαλλν. Τηο πξάμεηο απηέο
εθδίθεζεο ζηακάηεζε κε παξέκβαζή ηνπ ν ίδηνο ν Αιέμαλδξνο.
Δπίζεο εθδήισζε ηελ πξφζεζε λα μαλαθηίζεη ηνλ θαηεζηξακκέλν
λαφ ηεο Δθεζίαο Αξηέκηδνο.
Σηελ Έθεζν έθηαζαλ απεζηαικέλνη πνιιψλ ειιεληθψλ πφιεσλ ηεο
Μηθξάο Αζίαο παξαδίδνληάο ηνπ ηηο πφιεηο ηνπο. Έηζη νη πφιεηο
ζηελ Ισλία θαη ζηελ Αηνιίδα ππήρζεζαλ ζηελ εμνπζία ηνπ.
Παξέκελε φκσο ζηα ρέξηα ησλ Πεξζψλ ε Μίιεηνο κε ην
ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο ιηκάλη ηεο.
Η κάρε ζηελ Θζζό, 333 π.Υ.
Η πνιηνξθία ηεο Σύξνπ, 332 π.Υ.
Η κάρε ζηα Γαπγάκεια, 331 π.Υ.
Η κάρε ζηνλ Τδάζπε, 326 π.Υ.
19

Εισαγωγή Στην Αρχαία Ιστορία ΑΣΠΑΣΙΑ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ Πανεπιστημιο Πελοποννησου

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Εισαγωγή Στην Αρχαία Ιστορία ΑΣΠΑΣΙΑ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ Πανεπιστημιο Πελοποννησου

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΠΑΝΕΠΙ΢ΣΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗ΢ΟΤ

΢χολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών ΢πουδών

Εισαγωγή στην Αρχαία Ιστορία

1. ΣΟ ΖΗΣΗΛΑ ΣΗ΢ ΠΡΟΕΚΕΤ΢Η΢ ΣΩΜ ΛΤΙΗΜΑΘΩΜ ΕΚΚΗΜΩΜ: Η

Ήηαλ ν H. Schliemann, εθείλνο πνπ ππνζηήξημε φηη ηα θηεξίζκαηα πνπ

2. 1. ΢ςνοπτική ιστοπία τηρ έπεςναρ:

Η αλαγλψξηζε ηεο ζπνπδαηφηεηαο ηνπ ρψξνπ ησλ Μπθελψλ δελ ππήξμε ην

Αρταιολογική έρεσνα - αναζκαθικά δεδομένα: Μεηά ηελ απειεπζέξσζε ηνπ

Αξρηθά ν Schliemann δηελήξγεζε ην 1874 ζε δηάθνξεο ζέζεηο ηεο αθξφπνιεο

Σνλ επφκελν ρξφλν ν ζπλεξγάηεο ηνπ H. Schliemann, επηζηεκνληθφο

Αιιά ν θχξηνο θαη ζπζηεκαηηθφο εξεπλεηήο ησλ Μπθελψλ ήηαλ ν δηαθεθξηκέλνο

Οι πινακίδερ ηηρ Γπαμμικήρ Β ωρ πηγέρ για ηη διοικηηική οπγάνωζη

2. 2. Η εξάπλωση τος Λςκηναϊκού πολιτισμού: Παξφιν πνπ ηα κλεκεία

2. 3. Η ππώιμη Λςκηναϊκή Εποσή (1600-1450 π.Υ.): Η λέα επνρή πνπ

Η ζπζζψξεπζε ηνπ πινχηνπ, ε εηζαγσγή έηνηκσλ πξντφλησλ, ηδεψλ θαη

Οι θολωηοί ηάθοι: Καηά ηελ πξψηκε θάζε παξνπζίαο ησλ Μπθελαίσλ ε

Μνημειώδειρ ηάθοι και κοινωνικέρ αλλαγέρ: Η εκθάληζε ηφζν ησλ

Η έλλειψη ανακηόπων καηά ηην ππώιμη μςκηναϊκή πεπίοδο: Η έξεπλα

2. 4. Η εποσή των μεγάλων ανακτόπων (1450-1200 π.Υ.): ΢ηηο αξρέο ηνπ

Η δομή ηων ανακηόρων: Ππξήλα ησλ αλαθηφξσλ ηεο κπθελατθήο επνρήο

Σν είδνο απηφ αξρηηεθηνληθήο θαηαζθεπήο βαζίζηεθε πξνθαλψο ζηε

Σςγκενηπωηική λειηοςπγία ηων ανακηόπων: Δίλαη γλσζηφ απφ ηηο πηλαθίδεο

Σα αλάθηνξα απνηεινχλ ινηπφλ θαηά ηνπο κπθελατθνχο ρξφλνπο ηα δηνηθεηηθά,

Το ανάκηοπο ωρ ζύμβολο νέων μοπθών εξοςζίαρ: Ο ζπγθεληξσηηθφο

Επαθέρ ηων μςκηναϊκών βαζιλείων – εμπόπιο με άλλοςρ λαούρ –

Οη Μπθελαίνη εμάιινπ ίδξπζαλ απνηθίεο θη εκπνξηθνχο ζηαζκνχο ζε φιν ην

Η απνζχλζεζε ηνπ κπθελατθνχ θφζκνπ ήηαλ έλα γεγνλφο πνπ νινθιεξψζεθε

Γχξσ ζηα 1200 π.Χ. καξηπξνχληαη αξραηνινγηθά θαηαζηξνθέο ζηα κεγάια

Η κεηάβαζε ζηε λέα επνρή ζπλνδεχηεθε, ζχκθσλα κε ηα αξραηνινγηθά

Α. Η ρξήζε ηεο γξαθήο εγθαηαιείπεηαη, θαζψο θαίλεηαη φηη ε ηειεπηαία

Γ. Οη πνιπηειείο ζνισηνί θαη ζαιακνεηδείο ηάθνη εθιείπνπλ ζρεδφλ πιήξσο. Σα ηαθηθά

Οη δαθηπιηθνί εμάκεηξνη ζηίρνη, ζηνπο νπνίνπο έρνπλ ζπληεζεί ηα νκεξηθά έπε,

Η παξαπάλσ ζχλζεζε δηακέζνπ ησλ αηψλσλ ελφο πινπζηφηαηνπ πιηθνχ

Ο ξπζκφο ραξαθηεξίδεηαη απφ γξακκηθή, απζηεξά γεσκεηξηθή δηαθφζκεζε.

1. Ο απνηθηζκόο ηωλ παξαιίωλ ηεο Μ. Αζίαο:

Με ην θαηλφκελν ηεο αλαζηάησζεο, ηεο παξαθκήο θαη ζπλεπψο ηεο

2. Τν δήηεκα πνιηηηζκηθήο ζπλέρεηαο-αζπλέρεηαο από ηνπο κπθελαϊθνύο

Η κεηάβαζε απφ ηε κπθελατθή ζηελ αξρατθή επνρή είλαη ηδηαίηεξα δχζθνιν λα

Δπηπιένλ, κε βάζε ηα αξραηνινγηθά δεδνκέλα ησλ κπθελατθψλ ρξφλσλ, νη

Σα ζηνηρεία απηά είλαη αμηφινγα γηαηί καο επηηξέπνπλ λα ππνζέζνπκε κία

΋ζνλ αθνξά ζην δήηεκα απηφ ηεο πηζαλήο ζξεζθεπηηθήο ζπλέρεηαο

Η ιαηξεία ηωλ εξώωλ:

Απφ ην 750 π.Χ. πεξίπνπ παξαηεξείηαη ζε πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο ηεο Διιάδαο

Απφ πνιινχο κειεηεηέο ππνζηεξίδεηαη ε άπνςε φηη νη ιαηξεπηηθέο απηέο

Η εθδήισζε ηνπ λένπ απηνχ ιαηξεπηηθνχ θαηλνκέλνπ, ε αλάπηπμε κε άιια

ΠΑΡΑΓΟΝΣΔ΢ ΒΑΘΜΙΑΙΟΤ ΔΚΓΗΜΟΚΡΑΣΙ΢ΜΟΤ

1. Ο Μεγάινο Διιεληθόο Απνηθηζκόο

α. Η εξέλιξη ηηρ ναςπηγικήρ και ηηρ ναςζιπλοΐαρ: Η αλάιεςε βέβαηα

β. Η έλλειτη καλλιεπγήζιμηρ γηρ: Παξά ηελ πξφνδν πνπ ζεκεηψζεθε ζηελ

γ. Οι κοινυνικέρ ανηιθέζειρ: Η δπζαξέζθεηα γηα ηελ θνηλσληθή αδηθία, φπσο απηή

δ. Πποεηοιμαζία, ζςμμεηοσή, ηελεηή ανασώπηζηρ: Η ζπκκεηνρή ηεο αξρατθήο

ε. ΢σέζειρ αποικίαρ - μηηπόποληρ: Η έληνλε λνζηαιγία θαη ν δεκφζηνο

Οη κάρεο ζηα νκεξηθά έπε αληηθαηνπηξίδνπλ ηηο αξηζηνθξαηηθέο ζπλήζεηεο ηνπ

Η αιιαγή εμέθξαδε ζε ζηξαηησηηθφ επίπεδν πνιχ επξχηεξεο εμειίμεηο

Σπγθεθξηκέλα, κε ηελ θαζηέξσζε ηεο θάιαγγαο >

ην ηειεπηαίν κε ηε ζεηξά ηνπ >

Ωο απνηέιεζκα απηήο ηεο δηαδηθαζίαο κπνξεί λα εθιεθζεί ε αχμεζε ηνπ θνηλσληθνχ

1.3. Η παποςζία ηος νομίζμαηορ: Η παξνπζία ησλ πξψησλ λνκηζκάησλ θαηά

1.4. Η Νομοθεζία: βι. ηελ επφκελε ελφηεηα.

36. κελευούσης δὲ καὶ τῆς Πυθίης, οὕτω δὴ Μιλτιάδης ὁ Κυψέλου, Ὀλύμπια

1. Λεπτομζρεια από θηβαϊκό κρατήρα, 750-720 π.Χ.

5. Κρατήρασ αγγειογράφου Νικοςθζνουσ, 530 - 510 π.X,

7. Κύλιξ τύπου Α του 540-535 π.Υ.

8. Αττική υδρία 6ου αι. π.Χ.