O Energiji I Energetskim Transformacijama: Poglavlje 1

Z.
Milovanović: Termoenergetska postrojenja - Teoretske osnove
Poglavlje 1
O ENERGIJI I ENERGETSKIM
TRANSFORMACIJAMA
1.1. UVOD
Energija, kao posebno bogatstvo ima veliki značaj na povezanost
čovječanstva i projekcije njegove sudbine u budućnosti. Naime, osnovu koja
determiniše rast svakog drušva predstavlja rješenje pitanja proizvodnje,
prenosa, akumulisanja i inoviranja energije. Bilo kakva energetska
neuravnoteženost ima za posljedice sve veće razlike između bogatih i
siromašnih.
Zakon o održanju energije definiše energiju kao oblik koji se ne može
niti proizvesti niti uništiti, već samo transformirati iz jednog oblika u drugi.
Energija je dakle samo pohranjena u obliku koji u pravilu nije pogodan za
neposredno korišćenje. Transformacije energije iz jednog u drugi energetski
oblik teku sve do dobijanja energetskih oblika koje zahtijevaju krajnji
korisnici (toplotna energija, mehanička energija, hemijska energija i
energija rasvjete). Pri tome, od posebnog značaja su transformacije u kojima
se proizvodi električna energija.
Tehnološki nivo njene transformacije iz prirodnih oblika (primarna
energija) u korisne poželjne oblike predstavlja osnov za mjerenje
energetske efikasnosti, pri čemu svaki tehnološki napredak ima za
posljedicu društveni i privredni rast. Proizvodnja, prenos (transport),
akumulacija i inoviranje energije predstavljaju imperativno strateške ciljeve
neophodne za rast ljudskog društva. Iako se, nakon energetske krize krajem
sedamdesetih godina prošlog vijeka, prestalo sa rasipnim trošenjem
Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama 1

Z. Milovanović: Termoenergetska postrojenja - Teoretske osnove
energije, njena potrošnja u industrijski razvijenim zemljama je skoro deset

puta veća u odnosu na potrošnju prosječnog stanovnika zemlje.
Zbog svoje lake transformacije u druge oblike energije, kao i mogućeg
transporta na veće udaljenosti prenosnom mrežom (naponski nivoi 110 kV,
220 kV i 400 kV), električna energija je izuzetno značajna za privredni
razvoj svake zemlje. Empirijski je utvrđeno da je potrošnja električne
energije po glavi stanovnika jedan od ključnih parametara, koji ukazuje na
razvijenost nacionalne privrede i životni standard ljudi određene zemlje.
Većina prognoza danas pokazuje da će se broj stanovnika na zemlji za pola
vijeka udvostručiti, prije nego što bude zaustavljen na 12 milijardi, što
prioritetno zahtijeva obezbjeđenje dodatne energije.
Sve dosadašnje projekcije energenata u budućnosti pokazale su da će
značajan izvor energije i u narednom periodu biti fosilna goriva. Prognoze o
pravcima kretanja svjetske energije u budućnosti iz 2004. godine, pokazale
su da će se potrebe za energijom u iduća dva desetljeća u zemljama u
razvoju udvostručiti, budući da stanovništvo i ekonomija u zemljama u
razvoju rastu brže nego u industrijalizovanim zemljama. Pronalaženje
načina koji će omogućiti razvoj i načina za zadovoljavanje rastućih
svjetskih potreba za energijom treba istovremeno da ublaži moguće uticaje
snabdijevanja i upotrebe energije na životnu sredinu, uz osiguravanje
dugoročnog kvaliteta za život na zemlji (održivi razvoj).
Zahtjevi za kontinuiranim obezbjeđenjem potreba za energijom u
dovoljnim količinama za industrijska postrojenja, sabraćaj i standard života
ljudi, zahtijeva razvoj novih tehnologija zasnovanih na fosilnim gorivima
(postrojenja za sagorijevanje u fluidizovanim sloju, kombinovani ciklusi sa
gasifikacijom, kombinovani ciklusi sa prirodnim gasom kao gorivom,
gorive ćelije, tehnologije sa spoljašnjom toplotnom energijom - Stirlingova
mašina, termofotonaponska konverzija, termalno-električni konvertori sa
alkalnim metalima), kao i povećanje energetske efikasnosti (štednja i
racionalno korištenje energije, smanjenje distributivnih i drugih gubitaka).
S druge strane, korišćenje raspoloživih izvora energije prate određeni
problemi, od kojih se posebno ističu:
a) ugalj, nafta i gas predstavljaju neobnovljive izvore energije, čije

pojačano trošenje, osim što skraćuje period njihovog budućeg
korišćenja, utiče na rast globalnog zatopljenja, uz vrlo ozbiljne
posljedice po zdravlje ljudi i životnu sredinu;
2 Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama

b) nuklearna energija, nakon havarije u Černobilju i tekućih vrlo

ozbiljnih i neizvjesnih dešavanja u Japanu (Fukushima, blokovi 1-
IV, mart 2011. godine) nailazi na ozbiljan problem društvenog
prihvaćanja (veliki rizik po zdravlje ljudi i životnu sredinu);
c) obnovljivi izvori energije zahtijevaju poseban tretman i stimulacije
od strane države, kako bi se razvili do mjere koja obezbjeđuje
takva rješenja u primjeni koja bi bila ekonomski i komercijalno
isplativa.
Kako je budućnost čovječanstva sa aspekta obezbjeđenja dovoljne
energije prepuna određenih nesigurnosti (različite mogućnosti, rizici,
problemi i sl.), prelazni period do 2050. godine karakterisaće veliki ritam
promjena i burna dešavanja (enorman rast broja stanovnika na zemlji, sa
tendencijom dostizanja i stabilizacije na 12 milijardi do kraja sljedećeg
stoljeća, sve veći jaz između bogatih i siromašnih, vođenje ratova za
energetske izvore, klima povjerenja i tolerancije između istoka i zapada,
između sjevera i juga, između različitih narodnosti i religija, itd.). Povećanje
rasta potrošnje energije u svijetu zahtijevaće i određeno povećanje u
proizvodnji energije, slika 1.1.
Slika 1.1. Prikaz energetskog snabdijevanja i projekcija za budućnost,

89,96  98
Postrojenja s poboljšanim korišćenjem fosilnih goriva (elektrane s

naprednim tehnologijama u korištenju uglja sa težnjom da imaju nula
emisije, elektrane s kombinovanim gasno parnim ciklusom, proizvodnja
električne energije u gorivnim ćelijama) spadaju u tehnologije za
proizvodnju električne energije, koje će sa aspekta održivog razvoja biti
prihvatljive u prvoj polovici 21. vijeka. Paralelno sa njima, biće korišćene i
poboljšane nuklearne tehnologije (nuklearne elektrane s unaprijeđenim
lakovodnim reaktorima, nuklearne elektrane s visikotemperaturnim
reaktorima, nuklearne elektrane s brzim oplodnim reaktorima)
Element, koji je zajednički u svim dugoročnim strategijama razvoja
energetskog sektora, predstavlja usmjeravanje na proizvodne sisteme i na
potrošnju sa visokom efikasnošću i niskim troškovima energije i materijala,
slika 1.2.
Slika 1.2. Specifični investicioni troškovi, 114
Pronalaženje načina za zadovoljavanje rastućih svjetskih potreba za

energijom i ublažavanje mogućih uticaja snabdijevanja i upotrebe energije
na životnu sredinu, predstavljaju prioritetne oblasti djelovanja u budućnosti

za definisanje mogućih scenarija za strukturu zadovoljavanja energetskih

potreba. Kao primjer, na slici 1.3 data je struktura energetske ponude za
primarne izvore, uz uzimanje u obzir kontinuiteta u potrošnji i određenih
indikacija za scenarij za 2100. godinu.
Slika 1.3. Mogući scenarij strukture energetske ponude

za 2100. godinu, 194
1.2. DEFINICIJA, KLASIFIKACIJA I OPŠTA SVOJSTVA

ENERGIJE
1.2.1. Definicija, razvoj i klasifikacija energije

Riječ energija nastala je od grčke riječi energos što znači aktivnost.
Energija je karakteristika sistema kojom se opisuje njegova sposobnost da
vrši neki rad. Prema međunarodnom SI - sistemu mjernih jedinica, u čast

engleskom fizičaru James Prescott Joule-u (1818-1889. god.), mjerna

jedinica za energiju nazvana je džul (J). Kao takva ona je aditivna. Ukupna
energija, tj. suma svih energija svih sistema u svemiru je konstantna.
Postoje i neke drugačije definicije energije, kao što su:
a) energija dovodi do promjena, odnosno ona radi za nas;

b) energija je ono što koriste sva živa bića kako bi rasli i razvijali se;
c) da bi smo stvorili toplotu potrebna nam je energija;
d) energija pokreće tijela;
e) energija je svjetlost (sunčevo zračenje);
f) ukoliko objekat ili biće obavlja (vrši) rad, ono ispoljava silu na
nekom rastojanju da bi pomjerilo objekat, tada objekat ili biće
koristi energiju.
Na početku razvoja civilizacije, čovjek je koristio samo najprostije
oblike energije. Tako je za snabdijevanje toplotom u početku korišćena
samo dozračena energija sunca na zemlju, a kasnije po otkrivanju plamena
korišćeno je i sagorijevanje drveta, životinjskog izmeta i sl. Za transport su
koristili mišiće konja i snagu vjetra za jedra, dok su za rad na težim
poslovima koristili životinje da rade umjesto njih. Voda i vjetar korišteni su
za pogon prostih mašina, potrebnih prije svega da samelju pšenicu i
pumpaju vodu radi uzgoja biljaka. Sam proces razvoja korišćenja pojedinih
oblika energije dat je na slici 1.4.
Energija može poprimiti različite oblike, pa tako može biti
potencijalna, kinetička, toplotna, elektromagnetna, hemijska, nuklearna ili
energija mase. Energija je kvantizirana veličina, što znači da promjena
energije ne može biti manja od nekog najmanjeg iznosa (kvanta energije).
Povezana je s vremenom, u kratkom vremenskom intervalu je slabije
određena nego što je to u dugom intervalu.
Energija tehničkog sistema sastavljenog od velikog broja čestica
povezana je s entropijom, odnosno s brojem različitih stanja koja on može
poprimiti. Sistem će češće imati energiju koja se ostvaruje na veći broj
različitih načina.
Toplota je posebna vrsta energije i ne može se sasvim pretvoriti u neki
drugi vid energije. Savremena fizika energiju smatra za osnovni koncept, a
to znači da savremene fizičke probleme fizičari najčešće razmatraju preko
energije.

a) rani oblici korišćenja energije
b) korišćenje energije u periodu od 16. vijeka pa do kraja II svjetskog rata
Slika 1.4. Prikaz različitih perioda korišćenja pojedinih

oblika energije, 66

Tako o energiji nobelovac Richad Feynman u svojim lekcijama iz

fizike kaže: "…postoji određena veličina, koju zovemo energijom, koja se
ne mijenja u višestrukim promjenama kroz koje priroda prolazi. To je
apstraktna ideja, jer predstavlja matematički princip; kaže da postoji
numerička veličina koja se ne mijenja kad se nešto dogodi. Nije to opis
mehanizma, ili nečeg konkretnog; samo čudna činjenica da možemo
izračunati neki broj, pa kad završimo s posmatranjem prirode koja izvodi
svoje trikove i izračunamo taj broj ponovo, on je isti."
Razmišljanja o načinu dospjeća energije na Zemlju, navode nas na
zaključak da se bez obzira na oblik energije u kojemu je ona pohranjena
gotovo uvijek radi o istom izvoru - suncu i njegovom zračenju. Sunčeva
energija je pohranjena u uglju, nafti, zemnom gasu, drvetu ili hrani. S druge
strane, ona je uzrok stvaranja vodotokova, morskih struja, talasa (valova) i
vjetrova, a da se o direktnom zračenju toplote čije blagodati svakodnevno
koristimo i ne govori. Sa stanovišta ljudskog postojanja, sunčeva energija
predstavlja beskonačni izvor toplote za zemlju.
Glavna dobra svojstva sunčeva zračenja na zemlji čini veliki
obnovljivi potencijal energije, pravedno raspoređen po površini zemlje,
čime se stvaraju zajednička baza svih danas masovnije korišćenih
nekonvencionalnih izvora energije (osim geotermalnih izvora). Korišćenje
energije sunčeva zračenja karakterišu sljedeće osobine: nema troškova
pridobivanja, niti troškova transporta izvornog oblika od mjesta njegova
zahvaćanja do mjesta transformacije u koristan oblik, mala je ili nikakva
emisija štetnih materija na mjestu transformacije u koristan oblik i većinom
je CO2- neutralno. Međutim, postoje oblici energije na zemlji čije se
ishodište ne nalazi na suncu. To je npr. energija plime i oseke, koja je
posljedica gravitacijskih sila prvenstveno između zemlje i mjeseca. Ni
nuklearna energija, bez obzira o kojemu se mogućem nuklearnom gorivu
radi, nije sunčeva energija, a isto vrijedi za geotermalnu energiju za koju se
pretpostavlja da energiju hlađenja preko spoljašnje površine zemlje
nadoknađuje toplotom radioaktivnog raspada elemenata od kojih je građena.
Najčešća klasifikacija vezana za oblike energije predstavlja njeno
grupisanje prema načinu upotrebljivosti svih vidova energije (tri grupe:
primarna, transformisana i korisna energija). Oblici energije, koji se nalaze
u prirodi (energija sunca, energija zemlje ili geotermalna energija i energija
gravitacije), predstavljaju primarne oblike energije, a vezani su za našu
planetu i prirodne uslove i pojave oko nje. Korisni oblici energije su

toplotna energija, mehanička energija, hemijska energija i svjetlost

(zračenje). Primarni oblici energije se uslovno dijele na konvencionalne i
nekonvencionalne. Najčešće se koriste konvencionalni oblici primarne
energije (drvo, fosilna goriva-ugalj, sirova nafta, zemni gas, vodne snage,
zatim nuklearna goriva - uran i torij, kao i vrući izvori). Nekonvencionalne
oblike primarne energije čine kinetička energija vjetra, potencijalna energija
plime i oseke, toplotna energija zemljine unutrašnjosti koja se pojavljuje na
površini Zemlje, neposredno korišćenje sunčevog zračenja, zatim toplotna
energija mora, kao i energija fuzije atoma.
Nekonvencionalni su izvori dopuna uobičajenim (konvencionalnim,
tradicionalnim) primarnim izvorima energije. Često se sreću i pod nazivima:
novi izvori energije, alternativni izvori energije, aditivni izvori, eko-izvori.
Ponekad ih se pogrešno poistovjećuje s obnovljivim izvorima energije
(tačna definicija je novi obnovljivi izvori energije, nasuprot tradicionalnim
obnovljivim izvorima energije). Dakle, nekonvencionalni su oni primarni
izvori energije koji, do svjetske energetske krize početkom sedamdesetih
godina prošlog stoljeća, u energetskoj snabdjevenosti civilizovanog svijeta
nisu korišćeni, ili su učestvovali neznatno i ponegdje, ili je tada njihovo
korištenje bilo zapušteno, a ranije su se koristili. Geotermalna energija, kao
vrući izvori iz unutrašnjosti zemlje, nekako je na granici klasifikovanja
između konvencionalnih i nekonvencionalnih izvora energije. S obzirom da
njeno korišćenje seže iz davnina i da praktično nikad nije potpuno
zapušteno, procjena je da tek predstoji obim njezina obuhvatnijeg
korišćenja, pa se i ona najčešće ubraja u nekonvencionalne izvore energije.
Prihvatajući ovakav pristup, u grupu konvencionalnih primarnih
izvora ubrajaju se: ugalj, sirova nafta, prirodni gas, ogrijevno drvo, vodne
snage (korištene velikim hidroelektranama) i nuklearna fisija. Ogrijevno
drvo razmatra se danas zajedno s nekonvencionalnom biomasom, jer je u
visokocivilizovanim područjima njegovo korišćenje na konvencionalni
način bilo gotovo potpuno zamrlo. Biljni otpad i životinjski otpad
(ekskrement), tradicionalno upotrebljavani u nerazvijenim područjima
svijeta, tamo ulaze u konvencionalne izvore, dok se njihova savremena
primjena u razvijenom svijetu obuhvata nekonvencionalnim izvorima
(biomasa i otpad), tabele 1.1 i 1.2.
Sunčevo zračenje (korišćeno direktno toplotnim kolektorima i
koncentratorima, kao i korišćno električki primjenom fotonaponskih ćelija),
vjetar, mali vodotoci, biomasa (uključujući u biomasu i ogrijevno drvo
korišćeno na nekonvencionalni način) i otpad, korišćenje toplote okoline
primjenom toplotnih pumpi i geotermalna energija - čine danas

komercijalno raspoložive i masovnije korišćene nekonvencionalne izvore.
Tabela 1.1. Oblici primarne energije, 110 i 181

Obnovljivost Konvencionalnost
Oblik primarne energije Neobnovljiv Obnovljiv Konvenci- Nekonve-
onalni ncionalni
X X
Ugalj
X X
Sirova nafta
X X
Prirodni gas
X X
Nuklearno fisijsko gorivo
X X
Ogrijevno drvo
X X
Vodne snage (velike HE)
X X
Vodne snage (male HE)
Vrući izvori (geotermalna
energija) X X
X X
Biomasa i otpad
X X
Vjetar
X X
Sunčeva energija
X X
Toplota okoline
Energija mora: plima i
oseka X X
Energija mora: morski talasi
(valovi) X X
X X
Nuklearno fuzijsko gorivo
Prema fizikalnim osobinama, primarni oblici energije se svrstavaju u:
a) nosioce hemijske energije (drvo, ugalj, uljni škriljci, sirova nafta,

zemni gas),

b) nosioce nuklearne energije (uran, torij, laki atomi),

c) nosioce potencijalne energije (vodne snage, energija plime i oseke),
d) nosioce toplotne energije (vrući izvori, toplotna energija mora -
razlika temperature mora na površini i u većim dubinama), i
e) nosioce energije zračenja (sunčevo zračenje), slika 1.5.
Tabela 1.2. Opšta i pojedinačna svojstva nekonvencionalnih izvora

energije, 96,181
Korištenje unutrašnje
Geotermalna energija
Kolektorsko toplotno
Male hidroelektrane
korištenje sunčevim
korištenje sunčevim
toplotnom pumpom
Biomasa i otpad
toplote okoline
Fotonaponsko
zračenjem
zračenjem
Vjetar
Opšte
Svojstvo / karakteristika
stanje
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Potencijal velik ↔ X X X X / ↔
Obnovljivost da X X X X X X X
Površinska ravno-
distribucija mjerna ↔ X X ↔ X / ↔
Površinska gustoća mala ↔ X X X X X ↔
Mogućnost izvornog
transporta ne postoji X X X X X ↔ X
Mogućnost izvornog
uskladištenja ne postoji X X X X X ↔ X
Korišćenje u prirodnom
obliku nemoguće X X X X X X ↔
Oscilacija prirodnog dotoka velika X X X X ↔ X ↔
Trošak pri dobivanju
izvornog oblika ne postoji X X X X ↔ ↔ X
Trošak izvornog transporta ne postoji X X X X X ↔ X
Zauzeće prostora na mjestu
transformacije veliko ↔ / X / ↔ ↔ ↔
Emisija na mjestu
transformacije ne postoji X X X / X ↔ X
CO2 - neutralnost,
kumulativna da X X ↔ X X X X
Stepen djelovanja pri
transformaciji malen ↔ ↔ X / ↔ / X

1 2 3 4 5 6 7 8 9
Trajanje korišćenja
instalisane snage malo X X X X ↔ ↔ ↔
Rezerva ili
akumulacija nužna X X X X ↔ ↔ ↔
Mogućnost nije
kogeneracije moguća X X X X X ↔ ↔
Energetski odnos malen ↔ ↔ X / ↔ / /
Mogućnost diversifikacije da X X X X X X X
Legenda:
- poželjno stanje svojstva; X - pojedinačno stanje svojstva jednako opštem;
/ - pojedinačno stanje svojstva slabije izraženo; ↔ - pojedinačno stanje
svojstva suprotno opštem
Vodne Plima i Geotermalna Suncevo

Drvo Ugalj Prirodni gas Fisija oseka energija
snage zracenje
Sirova Uljni skriljci, Fuzija Vjetar Toplota

Treset Talasi
nafta bit. pijesak mora
Hemijska Nuklearna Potencijalna Kineticka Energija

energija energija energija energija zracenja
Termicka
energija
PRIMARNI OBLICI
Termicka
energija
Mehanicka
energija
Elektricna
energija
TRANSFORMISANI OBLICI
Toplotna
energija
Mehanicka
energija
Energija
rasvjete
Hemijska
energija
KORISNI OBLICI ENERGIJE
Slika 1.5. Konvencionalni oblici energije, energetske transformacije

i korisni oblici energije, 66
Potrošacima je potrebna korisna energija u jednom od sljedećih oblika

(slika 1.6): toplotna, mehanička, rasvjetna ili hemijska energija, odnosno
dva ili više korisnih oblika energije istovremeno:
o toplotna energija: izvor vrela voda ili vodena para kao nosioci
unutrašnje energije; najčešće potrebni izmjenjivači toplote (radijatori
i druga grejna tijela), ponekad se primjenjuje i postupak miješanja
vodene pare ili vrele vode s tečnošću koju treba ugrijati (npr. u
kupkama za bojenje u tekstilnoj industriji);
o mehanička energija: za stabilne potrošače izvor praktično samo
električna energija (električni motori); za transport se mehanička
energija proizvodi pomoću motora s unutrašnjim sagorijevanjem
(cestovni i vazdušni promet), dok se za željeznički i brodski promet
upotrebljavaju i parni kotlovi s parnim turbinama, dok za željeznički
i gradski promet u obzir dolazi i električna energija;
o rasvjetna energija: izvor jedino električna energija (ta je energija
također nezamjenljiva za elektrokomunikacione uredaje, kao što su
telefon, radio i televizija);
o hemijska energija: korisni oblik energije u redukcionim pećima i
elektrolizama, pri čemu se još tu i topotna energija pojavljuje kao
korisni oblik energije.
Oplemenjivanje energije Korišćenje energije
Primarna Sekundarna Krajnja Korisna

energija energija energija energija
Gubici Gubici Gubici
Slika 1.6. Lanac transformacija pri mogućem korištenju energije
Osim podjele po oblicima i učestalosti korišćenja pojedinih oblika

energije, primarni oblici energije se mogu podijeliti na obnovljive i
neobnovljive oblike energije, slika 1.7. Obnovljivi su oni oblici koji se
prirodno obnavljaju u intervalima, mjerljivi ljudskom poimanju vremena
(sunčeva energija, energija vodnih snaga, energija vjetra, energija plime i
oseke, toplota mora).

Drugu grupu čine neobnovljivi oblici energije, čije se rezerve svakim

danom usljed korišćenja smanjuju, kao što su energija fosilnih i nuklearnih
goriva, te geotermalna energija zemljine unutrašnjosti.
PRIRODNI (PRIMARNI)
OBLICI ENERGIJE
NEOBNOVLJIVI OBNOVLJIVI
Fosilna goriva Vodne snage

(ugalj, nafta, zemni gas, uljni škriljci) (energija vodotokova, morskih
Nuklearna goriva struja i talasa, plime i oseke)
Unutrašnja toplota Zemlje Biomasa i biogas
(geotermalna energija) Energija Sunčeva zračenja
Energija vjetra
Slika 1.7. Podjela primarne energije po obnovljivosti
Obnovljive primarne oblike energije karakteriše promjenljivost

energetskog toka. Budući da uglavnom nije riješeno skladištenje energije
(barem ne sa stanovišta energetike, izuzetak je npr. akumulacija vode, kao
potencijalne energije u akumulacionom jezeru hidroelektrane), može se
dogoditi da energije ne bude baš onda kada je najpotrebnija. Obnovljive
primarne oblike energije, za razliku od fosilnih i nuklearnih goriva, nije
moguće transportovati u onom obliku u kojem se pojavljuje u prirodi.
Nekonvencionalni izvori kao cjelina imaju podjednako poželjnih i
nepoželjnih svojstava, tabela 1.2. Pri tome nije inače uvijek jednaka
težinska vrijednost pojedinog svojstva (s obzirom na mjesto, vrijeme i
prilike korištenja), te su sintetički zaključci kompleksni i podložni analizi
brojnih uticajnih parametara. Primjer analize uticaja zauzeća mjesta po
1 MW instalisane snage dat je na slici 1.8.
Stavovi o korišćenju nekonvencionalnih izvora idu od onih
maksimalističkih i najoptimističnijih (neiscrpni, besplatni, apsolutno čisti
izvori), do onih minimalističkih i pesimističkih (zanemarljivost iskorišćenja,
loši ekonomsko-finansijski pokazatelji, prikriveno veliko opterećenje
životne sredine, održivost razvoja i sl.).
Slika 1.8. Zauzeće zemljišta pojedinih energetskih objekata

po 1 MW instalisane snage, 110
U okviru daljeg razvoja, neophodno je stvoriti takve prilike u kojima

će neki novi način korišćenja nekonvencionalnih izvora, ili čak neki novi
izvor, toliko napredovati u svome razvoju da će to predstavljati bitni
preokret u odnosu na sadašnje stanje i današnji način sagledavanja ovih
tehnologija. Alternativa je i dalji rast cijene energije iz konvencionalnih
izvora (uz definisanje obavezujućih podsticaja i subvencionisanja), a koji će
primjenu nekonvencionalnih izvora dovesti u nivo konkurentnosti
konvencionalnim.
Najvažnija prednost pri korišćenju nekonvencionalnih izvora leži u
mogućnosti diversifikovane primjene, pa i samogradnje uređaja i njihovog
održavanja u vlastitoj režiji, što omogućuje aktiviranje vlastitog potencijala
u stvaranju vlastite (društvene-materijalne, mjerljive) novčane koristi,
dijelom bez iskazanih troškova. Nasuprot prepuštanju potrošnji energije,
čovjek se praktično aktivira na strani njezine proizvodnje, pri čemu od
države treba ostvariti paralelno određene materijalne i nematerijalne
podsticaje.

Mala površinska gustoća, često i nemogućnost transporta i

uskladištenja, a najčešće i korištenja u izvornom obliku, velika oscilacija
prirodnog dotoka, ponekad veliko zauzimanje prostora na mjestu
transformacije u koristan oblik (slika 1.4), ostvaren nepovoljan stepen
djelovanja pri njihovom radu, uz najčešće malo trajanje godišnjeg
iskorišćenja instalisane snage postrojenja za transformaciju (nužnost
akumulisanja energije ili ostvarenja rezerve u konvencionalnom
energetskom sistemu) i djelom nemogućnost kogeneracije - predstavljaju
nepoželjna opšta svojstva nekonvencionalnih izvora. Kao što se iz tabele 1.2
može vidjeti, pojedini nekonvencionalni oblik energije ima neka opšta
svojstva izražena potpuno, neka moguće slabije, a neka svojstva može imati
izražena suprotno od opšteg, pri čemu je povoljno ako u konkretnom
primjeru izostane neko opšte nepoželjno svojstvo.
Analizom danas aktuelnih oblika nekonvencionalnih izvora energije
(male hidroelektrane, aktivno toplotno i fotonaponsko korišćenje sunčevog
zračenja, vjetar, toplota okoline, biomasa i otpad, geotermalna energija),
može se zaključiti da kod svakog od oblika postoje određena odstupanja (u
vidu određenih poboljšanja ili pogoršanja) od opštih svojstava. Broj
poželjnih i nepoželjnih svojstava kod gotovo svih aktuelnih izvora je
podjednak, stoga su i postali aktuelni. Malu prednost pred drugim
nekonvencionalnim izvorima imaju toplota okoline, biomasa i otpad, te
geotermalna energija, zahvaljujući postojećoj inverziji stanja svojih
svojstava u odnosu na opšte stanje pojedinog svojstva. Glavne mane su im
praktično ne tako veliki potencijal i neravnomjerna površinska distribucija.
Visoka oscilacija prirodnog dotoka biomase (donekle i otpada) sanira se
mogućnošću njihovog uskladištenja, što za većinu nekonvencionalnih
oblika nije moguće. Podjednako, negdje u sredini se nalaze male HE i
toplotno korišćenje sunčevog zračenja, dok vjetar i fotonaponsko korišćenje
sunčevog zračenja stoje nešto iza prvorangiranih izvora, te na tome treba i
zasnivati opredjeljenja o prioritetu.
Novi obnovljivi izvori energije će svakako imati značajno učešće u
daljem razvoju korišćenja novih tehnologija za pokrivanje sve veće
potrošnje energije. Da bi mogli sagledati sve aspekte njihove primjene,
neophodno je svojstva nekonvencionalnih izvora energije posmatrati
paralelno sa opštim svojstvima klasičnih konvencionalnih izvora.
Upoređivanjem tih svojstava moguće je dati valjane kvalifikacije vezane za
njihovu primjenu. S obzirom da su neka svojstva nekonvencionalnih izvora
poželjna a neka nepoželjna, neophodno je dodatno razmotriti pojedinačna
svojstva svih danas komercijalno dostupnih nekonvencionalnih izvora

energije, te istaknuti poželjna i nepoželjna svojstva kod korišćenja pojedinih
oblika energije. U okviru reference 110 dat je pregled tih svojstava i
važniji elementi za donošenje odluke o njihovom mogućem korišćenju u
proizvodnji električne energije. Države Europske unije (EU) postavile su
ambiciozan cilj da povećaju udio obnovljivih izvora energije s 8,5 % u
2005. godini na 20 % cjelokupne potrošnje energije u EU do 2020. godine.
Ovo povećanje udjela obnovljivih izvora energije predstavljaće veliki
doprinos u borbi s globalnim klimatskim promjenama i značajni iskorak
prema većoj energetskoj nezavisnosti unije, što također predstavlja vrlo
važan dugoročni cilj država članica Europske unije. S druge strane,
pojačano trošenje uglja, nafte i gasa (neobnovljivi izvori energije)
poboljšavaju uslove za globalno otopljavanje, dok nuklearna energija nakon
nesreće u Černobilju i trenutne situacije u blokovima I do IV u nuklearnom
kompleksu Fukushima u Japanu nailazi na ozbiljan problem društvenog
prihvaćanja s obzirom na mogućnost nekontrolisanih akcidentnih
(havarijskih) situacija. Obnovljivi izvori, i pored prihvaćenih značajnih
mjera za njihov ubrzan razvoj, još uvijek trebaju jake inicijative i
poboljšanja za rješenja koja bi bila ekonomsko-finansijski isplativa i
komercijalno kvalitetna za investitore i okolinu.
S obzirom na način nastanka, razlikujemo goriva biljnog porijekla
(ugalj, treset, drvo i biomasa), zatim goriva životinjskog porijekla (nafta, gas
i uljni škriljci), kao i goriva mješovitog porijekla (biogas). Prema
kriterijumu postojanosti, energija može biti nagomilana (potencijalna,
kinetička i unutrašnja) i prelazna (mehanička, toplotna i električna).
Unutrašnja energija se može posmatrati na nivou molekula (kalorična
energija), zatim na nivou atoma (hemijska energija), kao i na nivou
atomskih jezgara (nuklearna energija).
1.2.2. Svojstva konvencionalnih i nekonvencionalnih oblika

energije
Da bi mogli sagledati sve aspekte njihove primjene, neophodno je
svojstva nekonvencionalnih izvora energije posmatrati paralelno sa opštim
svojstvima klasičnih konvencionalnih izvora. Samo poređenjem tih
svojstava moguće je dati tačnije kvalifikacije vezane za njihovu mogućnost

korišćenja. S obzirom da svojstva nekonvencionalnih izvora mogu biti kako

poželjna tako i nepoželjna, neophodno je dodatno razmotriti pojedinačna
svojstva svih danas komercijalno dostupnih nekonvencionalnih izvora
energije, s ciljem dodatnog potenciranja kod korišćenja pojedinih oblika
energije, 110 .
1.2.2.1. Potencijal izvora
Poželjno svojstvo u opštem slučaju kod većine nekonvencionalnih

izvora energije je njihov veliki potencijal. Ograničeni potencijal jedino
imaju male hidroelektrane, te izvori geotermalne energije, dok ogrijevno
drvo i biomasa predstavljaju nešto veći ali znatno manji potencijal od
energije sunčeva zračenja. Kao ilustracija, može poslužiti analiza svjetskih
potencijala glavnih obnovljivih izvora prema VDEW- udruženju njemačke
elektroprivrede, prikazana u okviru tabele 1.3.
Tabela 1.3. Potencijal nekih obnovljivih izvora energije u svijetu

Izvor Procjena svjetskog potencijala
Sunčevo Ukupna dozraka oko 10.000 puta TPES, ali
zračenje iskoristljivost je teško egzaktno odrediti
Biomasa Energetski iskoristivo oko 2 do 3 puta TPES
Vjetar Teoretski iskoristivo oko 33 % TPES
Vodne snage (velike i
male HE) Tehnički iskoristivo oko 25 % TPES
Geotermalna energija Oko 3 % TPES, korištenjem na sadašnji način
Napomena: TPES - Ukupna sadašnja svjetska potrošnja primarne energije
1.2.2.2. Obnovljivost
Obnovljivost ili neiscrpljivost je veoma bitno svojstvo danas aktuelnih

izvora energije. Naime, za sve konvencionalne oblike energije (fosilna i
nuklearna goriva), izuzev energije vodnih snaga korišćene u velikim
hidroelektranama, karakteristično je to da su neobnovljivi, odnosno
njihovim korišćenjem nepovratno se troše njihove ograničene rezerve na
našoj planeti. S druge strane, s obzirom na stepen istraženosti pojedinih
ležišta, uz sadašnju godišnju potrošnju, različite su i prognoze u pogledu
trajanja tih rezervi. Red veličine koji se može uzeti za rezerve nafte,
prirodnog gasa i urana je još 40 do 60 godina, dok su rezerve uglja dostupne
još 100 do 150 godina, uz usvojenu pretpostavku o održanju sadašnjeg

nivoa potrošnje. Kako je godišnja potrošnja iz godine u godinu sve veća, a
sama prognoza trajanja tih rezerva nerealno duga, potrebno je u obzir uzeti i
povećanje stepena iskorišćenja pojedinog oblika energije i nova još
neotkrivena nalazišta.
1.2.2.3. Površinska distribucija (površinska raspodjela)
Površinska raspodjela sunčeva zračenja po zemlji najravnomjernije je

raspoređena u odnosu na ostale primarne oblike energije. Naime, ostali
nekonvencionalni oblici energije nisu ravnomjerno raspoređeni po našoj
planeti. Tako je znatno manje ujednačena površinska distribucija za
biomasu i otpad, koji su prvenstveno vezani za prisustvo ljudi i njihove
aktivnosti na obezbjeđenju potrebne energije. Geotermalne energije i
energije vjetra, koje su pogodne za energetsko korištenje, nema na svakom
dijelu naše planete, dok ni ostali nekonvencionalni oblici energije nisu
ravnomjerno raspoređeni po zemljinoj površini. Prikaz ukupne godišnje
ozračenosti za površinu BiH pod optimalnim uglom (upotrebljivo za termalnu
i fotonaponsku tehnologiju) dat je na slici 1.9.
Slika 1.9. Prikaz

ukupne godišnje
ozračenosti za
površinu BiH pod
optimalnim uglom,
kWh/m2

1.2.2.4. Površinska gustoća
Najveći nedostatak koji ograničava veće korišćenje nekonvencionalnih

izvora je njihova mala površinska gustoća energije (mala za sunčevo
zračenje, još manja za biomasu i otpad, te nešto veća za vjetar). Male
hidroelektrane i topli izvori imaju relativno visoku površinsku gustoću.
Prosječno, energija koja godišnje sa sunca dospije do svakog četvornog
metra na našoj geografskoj širini je prosječno 1200 do 1400 kWh u
kontinentalnom dijelu i 1400 do 600 kWh u primorskom dijelu, 110 .
1.2.2.5. Mogućnost izvornog transporta, skladištenja i korišćenja
Veći dio nekonvencionalnih oblika energije se ne može transportovati,

niti skladištiti u izvornom obliku, pa se mora trošiti na zadanom mjestu
prema dinamici nastajanja, koji često odstupa od mjesta i dinamike
potražnje energije. Jedino ogrijevno drvo, biomasa i otpad se mogu
transportovati na veću udaljenost (vodeći računa o troškovima transporta i
ukupnim ekonomsko-finansijskim pokazateljima), a daju se skladištiti i
koristiti u skladu sa potrebama konzuma. S druge strane, mogućnost
finalnog korištenja u prirodnom obliku postoji kod ogrijevnog drveta i
geotermalne energije, dok svi drugi primarni oblici nekonvencionalne
energije moraju se dovesti postrojenju za transformaciju u energetski
pogodniji oblik za njihovo finalno korišćenje. Ogrijevno drvo najčešće traži
samo prostor za skladištenje (peći za grijanje prostorija i sanitarne vode).
1.2.2.6. Troškovi dobijanja, transporta i skladištenja
Neposredno iskorišćavanje većeg dijela obnovljivih energetskih

resursa, poput energije sunčeva zračenja, energije vjetra, energije vodnih
snaga i energije toplih izvora, obično pri dobijanju iz prirode ne zahtijeva
dodatne troškove karakteristične za konvencionalne izvore, kao ni trošak
transporta prirodnog oblika (nemoguć transport). Nabavkom postrojenja za
transformaciju oblika energije i njegovim izlaganjem dejstvu prirodnog
energetskog dotoka poraktično započinje i eksploatacija obnovljivog
prirodnog resursa, pri čemu se troškovi svode samo na održavanje tih
uređaja u ispravnom stanju. Kod ogrijevnog drveta, te biomase i otpada
javljaju se troškovi dobijanja, transporta i skladištenja, kao što su: trošak

sječe drvne mase, trošak pošumljavanja i uzgoja šume, trošak transporta od

mjesta sječe do mjesta skladištenja i korišćenja energije drveta. Slično je i
kod ostale biomase, gdje može samo izostati trošak uzgoja, jer je uzgoj
često nezavisan od eventualnog energetskog korišćenja. Kod korišćenja
otpada izostaje opet trošak uzgoja, ali ostaje trošak transporta i skladištenja.
Ovaj trošak treba razmatrati sa ekonomsko-finansijskog, energetskog i šireg
društvenog aspekta, jer dobijanje, preradu i transport otpada nije moguće
izvesti bez utroška energije, što opet kao krajnji efekat ima umanjenje
energetske efikasnosti čitavog procesa.
1.2.2.7. Oscilacija prirodnog dotoka
Dnevno-noćna i godišnja (ljeto-zima) nestabilnost snage većine

nekonvencionalnih izvora, ima za rezultat pojavu većeg broja neodređenosti
i značajna odstupanja od prosječne veličine. S druge strane, nemogućnost
akumulacije (skladištenja) većine nekonvencionalnih izvora u prirodnom
obliku i značajnije odstupanje njihove prirodne raspoloživosti od potražnje
(zahtjeva konzuma) traži određeno kombinovanje ovih izvora sa ostalim
konvencionalnim izvorima, s ciljem obezbjeđenja sigurnosti i pouzdanosti u
snabdijevanju energijom iz takvog izvora, 113 . Donekle, jedino
geotermalna energija nema većih oscilacija i ima ravnomjeran dotok iz svog
izvora. Takođe, oscilacija dotoka ogrijevnog drveta je smanjena pri jako
nepovoljnim vremenskim uslovima, ali nema u krajnjem rezultatu veće
kolebanje, jer ima mogućnost kompenzacije u vidu njegovog skladištenja.
Ostala biomasa sazrijeva praktički trenutno, sa ponavljajućim ciklusima u
pravilu za godinu dana. Oscilacije vjetra su posebno izražajne (normalni i
olujni vremenski uslovi). S druge strane, sunčevo zračenje predstavlja izvor
s oscilacijom od 0 % (noć) pa do 100 % (dan bez oblačnosti), pa se
postavlja pitanje načina pokrivanja noćnih potreba za energijom. Takođe,
osunčanost je najveća tokom ljetnog perioda, dok je u zimskom periodu
najmanja, dok su potrebe u toku zime uvećane zbog potrošnje energije za
grijanje u odnosu na ljetne (ovo treba shvatiti uslovno, jer u zadnje vrijeme,
zbog povišenih temperatura ljeti i globalnog zagrijavanja, rastu potrebe u
toku ljetnjeg perioda za energijom za hlađenje). Protočne mikro
hidroelektrane snage do 1 MW i male hidroelektrane snage 5 do 10 MW, za
razliku od velikih HE sa akumulacijom, takođe zavise od količine padavina
i topljenja snježnog pokrivača, 219. S druge strane, sve češća rješenja sa

blokovskom izvedbom (rješenja sa većim brojem agregatnih jedinica),

donekle mogu kompenzovati ovaj problem u oscilaciji prirodnog dotoka, uz
svođenje troškova na održavanje tih uređaja u ispravnom stanju.
1.2.2.8. Zauzimanje prostora
Postrojenja za transformaciju velikih snaga zauzimaju velike površine,

što može predstavljati veliko opterećenje okoline, posebno ako je ono već
opterećeno naseljenim mjestima ili drugim industrijskim postrojenjima.
Osim lošeg estetskog izgleda, oduzima se prostor za drugu upotrebu, a često
djeluje i na klimu mikro i makrolokacije (uticaj na vazduh, zemljište i
vodu). Pri korišćenju svih nekonvencionalnih oblika sa malom površinskom
gustoćom raspodjele i malim stepenom korisnog dejstva procesa
transformacije u korisnu energiju, neophodno je veliko zauzeće prostora,
slika 1.8.
1.2.2.9. Uticaj na životnu sredinu
Korišćenjem nekonvencionalnih izvora opterećenje životne sredine je

smanjeno ili ga uopšte nema, slika 1.10. S druge strane, korišćenje energije
vjetra nije potpuno bez uticaja na životnu sredinu (buka pri radu, pojava
pokretne sjene na tlu i objektima u blizini za vrijeme trajanja osunčanosti).
Direktna emisija Indirektna emisija Ukupna emisija
Mala fotonaponska elektrana
Elektrana na biomasu 11,5 MW
Konvencionalna termoelektrana na kameni ugalj
Konvencionalna termoelektrana na gas
Velika fotonaponska elektrana
Vjetroelektrana 1,5 MW
Male hidroelektrane (MHE)
Velike hidroelektrane (HE)
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000
Slika 1.10. Ukupna maksimalna emisija klimatski štetnih gasova

iz elektrana (CO2 - ekvivalent, gram/kWh)

Sagorijevanje ogrijevnog drveta, zatim biomase i otpada izaziva

emisiju štetnih gasova, najčešće u koncentraciji koja je manja u odnosu na
korišćenje konvencionalnih goriva. Emisija kod korišćenja otpada može biti
opasna, ako se prethodno iz otpada ne izdvoje štetni sastojci. Pri tome, pod
klimatski štetnim gasovima podrazumijevaju se oni gasovi koji su
sankcionisani Kyoto-protokolom o zaštiti klime (ugljen dioksid i metan,
sumpor heksafluorid i sl.). Kako njihov uticaj u stakleničkom efektu nije
jednak, potrebno je njihove pojedinačne udjele preračunati u obim
djelovanja adekvatan dejstvu ugljen-dioksida, pa se na taj način dobijena
ukupna količina definiše sa tzv. CO2 - ekvivalentom.
1.2.2.10. Stepen korisnog dejstva postrojenja na nekonvencionalne

izvore (SKD)
SKD ovakvih postrojenja dobijen pri transformaciji primarne u korisni

oblik energije je relativno nizak i značajno manji nego kod konvencionalnih
oblika energije, slika 1.11. Kao što se sa slike vidi, stepen korisnog
djelovanja je veći kod malih HE, toplotnog korišćenja sunčevog zračenja
kolektorima i neposrednog toplotnog ili kogeneracijskog iskorišćenja
geotermalne energije.
Geotermalne elektrane (proizvodnja električne energije)
Fotonaponska ćelija, monokristalna
Fotonaponska ćelija, multikristalna
Fotonaponska ćelija, amorfna
Sunčani kolektor
Velika hidroelektrana
Kogeneracijske termoelektrane
Parno-gasna postrojenja
Novije parne elektrane
Starije parne termoelektrane
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
SKD, %
Slika 1.11. Stepen djelovanja nekih postrojenja i uređaja za transformaciju

primarnog oblika energije (izvor: www.strom.de)

Relativno povoljan SKD ostvaruje se i kod korišćenja ogrijevnog

drveta, biomase i otpada, ali je ipak niži u odnosu na konvencionalna
termoenergetska postrojenja (manje instalisane snage sa nižim parametrima
pogonske pare i nešto slabija priprema goriva).
1.2.2.11. Trajanje iskorišćenja instalisane snage
Trajanje iskorišćenja instalisane snage je relativno malo kod svih

izvora sa velikim prirodnim oscilacijama, jer su samo manji dio godine u
punom pogonu, slika 1.12. Na osnovu određenih podataka dobijenih pri
radu energetskih postrojenja u Njemačkoj, za razliku od nuklearnih i
elektrana na fosilna goriva sa korišćenjem prvenstveno prema proizvodnoj
cijeni i rasporedu potražnje električne energije od strane pokrivanog
konzuma, elektrane zasnovane na korišćenju vodnih snaga, sunca i vjetra su
korišćene upravo maksimalno moguće, tj. maksimalno onoliko koliko
omogućuje prirodni dotok energije.
Nuklearne elektrane Elektrane na mrki ugalj

Elektrane na kameni ugalj Elektrane na prirodni gas
Vjetroelektrane Protočne i akumulacijske hidroelektrane
Pumpno-akumulacijske hidroelektrane Protočne hidroelektrane
Termoelektrane na lož-ulje
250.0
5620 7670
1070
4430
1600 7320
2730
4460
Slika 1.12. Trajanje iskorišćenja instalirane snage elektrana

u Njemačkoj 2004. godine, h/god
Za ogrijevno drvo, biomasu i otpad, te geotermalnu energiju

iskorišćenje se približava iskorišćenju konvencionalnih termoelektrana.
Geotermalna energija se koristi shodno zahtjevima konzuma, ljeti se grije

okolni vazduh (geotermalna toplana ili geotermalna termoelektrana-
toplana).
1.2.2.12. Nužnost rezerve ili akumulacije
Svi oblici energije sa malim trajanjem iskorišćenja (sunčevo zračenje,

vjetar, mali vodotoci) zahtijevaju dodatno osiguranje akumulacije energije,
čime se u slučajevima smanjenog dotoka dodatno produžava trajanje
perioda njihovog korišćenja. U slučaju sunčeva zračenja, to je jedino
moguće kod toplifikacionog korišćenja ili kod akumulacije neznatne
količine električne energije (akumulisanje u električnom akumulatoru kod
fotonaponskog korišćenja sunčevog zračenja). Veća količina električne
energije se u danas raspoloživim akumulatorima ne može ekonomično
akumulisati, jer bi oni bili ogromnih masa i preskupi. Kod svih drugih
obnovljivih izvora ide se na vezivanje ovih objekata sa distributivnom
(rjeđe prenosnom) mrežom ili dizel-generatorom s rezervoarom goriva
dovoljnog sadržaja.
1.2.2.13. Mogućnost kogeneracije
Primjena kogeneracije, tj. zajedničke proizvodnje toplotne i električne

energije, ima za rezultat veće iskorišćenje primarnog oblika energije. Pri
tome, neophodno hlađenje elektrane nije ostvareno zagrijavanjem okoline,
nego se otpadna toplota vodi toplotnim potrošačima.
Direktivom EU 2004/8/EC stvaraju se preduslovi za dodatni razvoj i
sve veću primjenu kogeneracije na bazi potrošnje korisne toplote na
unutrašnjem tržištu energijom, čime se stvaraju neophodne pretpostavke za
dalji razvoj energetike u zemljama Evropske unije u tom smjeru. Kod
nekonvencionalnih izvora, kogeneracija je moguća samo kroz korišćenje u
vidu:
a) goriva u termoelektrama-toplanama (ogrijevno drvo, biomasa i

otpad), ili
b) pri upotrebi geotermalne energije za pogon takve elektrane (vrući
izvori na Islandu).

1.2.2.14. Troškovi izgradnje i pogona, proizvodne priznate cijene

električne energije
Ključni dijelovi većine postrojenja za transformaciju i korišćenje

nekonvencionalne energije u obliku pogodnom za potrošače spadaju u
visoke tehnologije koje se danas koriste. Kako su oni uglavnom nabavljaju
iz uvoza, oni su i skuplji (samim tim i osjetljiviji na održavanje: čišćenje,
podmazivanje, otklanjanje otkaza, zaštita od korozije, erozije i sl.). Troškovi
pogona i održavanja koji postoje kod nekih izvora se teško prikazuju, ako su
radovi izvedeni u vlastitoj režiji (što je najčešći slučaj), ali oni postoje i
mogu se teoretski obrazložiti, tabela 1.4.
Tabela 1.4. Troškovi nekih izvora električne energije

Veličina, Investicioni Troškovi pogona sa
Tip izvora MW troškovi, €/kW održavanjem, €/kWh
Hidroelektrane sa
malim padom 5 900-1000 0,02-0,03
Elektrane sa
parnom i gasnom 40 550-850 0,04-0,06
turbinom
Kogeneracija 5 800-850 0,05-0,06
Vjetroelektrane
(na kopnu) 15 900-1300 0,04-0,09
Vjetroelektrane
(na moru) 100 1500-2000 0,05-0,12
Gorivne stanice 5 1100-1600 0,08-0,10
Fotonaponski
sistemi 5 6000-10000 0,75-1,00
Izvor: Utjecaj vjetroelektrane na naponske i strujne prilike u elektroenergetskoj
mreži, Energetski institut «Hrvoje Požar», Zagreb, 2003. god.
Polazeći od prosječnih investicionih troškova za klasičnu

termoelektranu na ugalj od 1000 do 1800 €/kW, nije teško zaključiti da
vjetroelektrane izvedene na moru koštaju i dvostruko više, a fotonaponske
elektrane čak deseterostruko više od toga. Kontinuirani rast cijene iz
konvencionalnih izvora donekle će smanjiti ovaj odnos u narednom periodu,
ali to neće biti dovoljno da na slobodnom tržištu električne i toplotne
energije nekonvencionalni izvori postanu konkurentni konvencionalnim. Iz

tih razloga, učešće podsticajnih mjera u otkupnim cijenama električne

energije iz takvih izvora mora još uvijek biti relativno visoko, inače bi
njihova gradnja u ovom vremenu bila besmislena i ekonomski neopravdana.
1.2.2.15. Širi društveni interes korišćenja nekonvencionalnih izvora
Da bi mogli sagledati sve aspekte primjene nekonvencionalnih izvora

energije, neophodno je njihova osnovna svojstva posmatrati paralelno sa
opštim svojstvima klasičnih konvencionalnih izvora. Upoređivanjem tih
svojstava moguće je dati vjerodostojne kvalifikacije vezane za njihovu
primjenu. Smanjene uvozne zavisnosti i povećano zapošljavanje
predstavljaju elemente na bazi kojih pobornici korišćenja
nekonvencionalnih izvora energije zasnivaju svoj stav o širem društvenom
interesu njihove primjene i potrebe za što ubrzanijim njihovim razvojem.
Primarni nekonvencionalni oblici energije su po svojoj prirodi domaći
izvori, čime se za njihov relativno skromni udio u ukupnom snabdijevanju
električne energije smanjuje uvozna zavisnost kod energetski deficitarnih
zemalja. S druge strane, stepen zapošljavanja raste sa povećanjem domaće
proizvodnje komponenti ili postrojenja za transformaciju energije iz
nekonvencionalnih izvora, kao i mogućem rastu izvoza na inostrano tržište.
Prijedlog za podsticajne mjere dat u 219 trebao bi povećati interes
poterncijalnih domaćih i stranih investitora za ulaganja u nekonvencionalne
izvore u Republici Srpskoj i BiH u cjelini.
1.3. ENERGETSKE TRANSFORMACIJE I ODRŽIVI

RAZVOJ
Zakon o održanju energije definiše energiju kao oblik koji se ne može
niti proizvesti niti uništiti, već samo transformisati iz jednog oblika u drugi.
Zbog toga nije sasvim korektno da se za neko (npr. fosilno) gorivo,
upotrebljava uobičajni izraz "energetski izvor", budući da energija u
"energetskom izvoru" već postoji, a ne nastaje. Ona je samo pohranjena u
obliku koji u pravilu nije podesan za neposredno iskorišćavanje. U tom je
slučaju ispravnije govoriti o postojanju različitih oblika energije i njihovoj
transformaciji iz jednoga oblika u drugi. Transformacije energije iz jednog u
drugi energetski oblik teku sve do dobijanja energetskih oblika koje

korisnici zahtijevaju. Transformacija primarnih oblika energije u pogodniji

oblik omogućava tehnički pogodnije i ekonomski isplativije njeno
korišćenje. Kako energija treba da bude pravovremeno raspoloživa na
zahtjev korisnika i na tačno definisanom mjestu i u fizičkom obliku koji
zahtijeva korisnik, energetska postrojenja za transformaciju primarne
energije u korisne oblike najčešće se razmatraju kao:
a) konvencionalna ili klasična postrojenja za proizvodnju energije

(klasične termoelektrane, toplane i industrijske energane, nuklearne
elektrane, gasne elektrane, kombinovana postrojenja za proizvodnju
električne i toplotne energije, kao i tehnološke pare, klasične
hidroelektrane);
b) nekonvencionalna postrojenja (energija sunca, bimasa, potencijal vjetra,
potencijal mora, geotermalna energija i sl.);
c) postrojenja za prenos, akumulisanje i naknadno odavanje (distribuciju)
energije;
d) nove tehnologije za snabdijevanje energijom.
Na slici 1.13 dat je prikaz ostvarene efikasnosti transformisanja
energije korišćenjem pojedinih energetskih sistema i postrojenja, dok je
prikaz procesa i opreme za transformaciju pojedinih oblika energije dat na
slici 1.14. Od posebnog značaja su transformacije kojima se proizvodi
električna energija. Empirijski je utvrđeno da je potrošnja električne
energije po glavi stanovnika jedan od parametara koji ukazuje na
razvijenost nacionalne privrede i životni standard ljudi određene zemlje,
slike 1.1, 1.15 i 1.16.
Povezanost korišćenja pojedinih izvora energije sa štednjom i
efikasnijom upotrebom ima dvostruki značaj. Sa jedne strane, racionalno
korišćenje energije predstavlja direktno sredstvo za smanjenje ukupne
potrošnje energije i time uticaja na životnu sredinu, dok sa druge strane,
posebne izvedbe uređaja i postrojenja za korišćenje energije sve više
omogućavaju učešće nekonvencionalnih odnosno novih obnovljivih izvora
energije. Bez obzira na uticaj na životnu sredinu, ekonomski rast i društveni
razvoj zavise o načinu upotrebe energije, slika 1.15. S ciljem zadovoljenja
rastućih potreba svjetske populacije, stalno raste i potrošnja energije.
Problem je dakle, kako omogućiti razvoj i kako zadovoljiti rastuće svjetske
potrebe za energijom i istovremeno ublažiti uticaje snabdijevanja i
korišćenja energije na životnu sredinu, osiguravajući tako dugoročan
kvalitet našeg staništa.
Slika 1.13. Prikaz efikasnosti transformacije energije korišćenjem pojedinih

energetskih postrojenja
Jedna od teza koje se često koriste je i teorija kojom se dokazuje da je

moguće imati ili samo razvoj ili samo očuvanje životne sredine, ali ne i
oboje istovremeno, što znači da ako želimo razvoj cijena će biti gubitak
kvalitete životne sredine. Iz ove teorije proističu pesimistična razmišljanja

koja predskazuju da će dalji razvoj konvencionalne energetike konačno

dovesti do katastrofe životne sredine, dok neka druga razmišljanja
dozvoljavaju činjenicu da će razvoj uzrokovati određenu degradaciju
životne sredine, uz optimističnu pretpostavku da će se problem životne
sredine već riješiti kada razvoj dostigne određeni nivo. Nasuprot tome, pod
pretpostavkama teorije održivog razvoja, životna sredina i razvoj su
međusobno komplementarni i u osnovi obostrano se potpomažu.
Slika 1.14. Prikaz procesa i opreme za transformaciju

pojedinih oblika energije
Naime, bez zaštite životne sredine nije moguće imati održivi razvoj,
odnosno bez razvoja vrlo je teško održanje i poboljšanje visokog nivoa
kvaliteta kako okoline tako i samog života za sve stanovnike na našoj
planeti. Zbog toga, održivi razvoj treba predstavljati onaj razvoj koji može
biti održiv kroz dugi vremenski period, uzimajući u obzir sve faktore
okoline na kojima se različiti procesi razvoja temelje, slika 1.16.

Ekonomski razvoj
Troškovi isporučene
energije
ŽIVOTNA SREDINA Potrebna energija
Sistem za
snabdijevanje energijom
Slika 1.15. Energija i razvoj društva, briga o životnoj sredini
Energetski sistem u održivom razvoju definiše se u skladu sa šest

kriterija usklađenosti: usklađenost s okolinom, međugeneracijska
usklađenost, usklađenost potrošnje, društveno - politička usklađenost, geo
politička usklađenost i ekonomska usklađenost. Cilj istraživanja o održivom
razvoju je da se integrišu ekološke, ekonomske i društvene dimenzije u
socio-ekološki sistem, koji se dalje vodi, uz održavanje potrebnog stanja
ravnoteže (održivosti).
EKONOMIJA
- rast;
- efikasnost i stabilnost;
- prosperitet (rast bruto
nacionalnog dohotka)
st Vr
ed
no ) no
ved anj e va
r a av n je
a p š lj , In
ij sk ap o t er
ac / z na
er oć cio
g en o m na
u p l iz
eđ n a ac
M i lja i ja
( c
Međugeneracijska
DRUŠTVO pravednost ŽIVOTNA SREDINA
- siromaštvo i bijeda; - onečišćenje vazduha, vode i zemljišta;
- kultura, baština; Sudjelovanje svih - očuvanje prirodnih resursa;
- obrazovanje; zainterseovanih strana - biološka različitost;
- regionalno povezivanje; - globalni uticaji
Slika 1.16. Prikaz održivog razvoja kroz bilansiranje osnovnih elemenata -

životna sredina, ekonomija i sve ostalo (društvo)
Održivi razvoj nije ograničen na jasno definisanu ravnotežnu situaciju,

već odgovara više dinamičkom procesu, u kojem se prioriteti i akcije
kontinuirano redefinišu u skladu s potrebama i željama posmatranog
energetskog konzuma. Prvenstvena funkcija indikatora održivog razvoja je
vrednovanje, procjena i stanje tri dimenzije socio-ekološkog sistema
(društvo, ekonomija i životna sredina), u kojem se održivi razvoj mora jače
odraziti na međudimenzionalne odnose nego na unutar-dimenzionalne
odnose. Polazeći od glavnih komponenti održivog razvoja u oblasti
energetike, kao što su raspoloživost, dostupnost, prihvatljiva cijena,
energetska sigurnost, energetska efikasnost, ekološka prihvatljivost i
mogući rizici, neophodno je dodatno stimulisati proizvodnju korisne
energije proizvedene i korišćene na način da istovremeno pomaže razvoj
čovječanstva kroz duži vremenski period. Energija mora biti dostupna i
prihvatljiva kao usluga snabdijevanja, ali i dostupna i pouzdana kao
energetska usluga, slika 1.17.
Makroekonomija
g)
Po
r in
tre
ito
ba
on
za
(m i ne
pr
la d
r o re
oi
nt ne s
z
Društveni, ekološki
vo
o
k t
di
ri, iv o i ekonomski uticaji

m
vi a ž
a
k
iu
t
i o št i
sl
sk za
ug
on i Strateški planovi
a
k
ma
Za razvoja
Cijene energije
Proizvodnja energije Potrošnja energije
Y
Y
Zahtjevi za energijom
Y
Slika 1.17. Prikaz osnovnih komponenti u energetskom sektoru

i njihovih veza u održivom razvoju
S druge strane, nema tehnologije koja nije rizična, koja nema otpada i
koja ne utiče na okolinu, pa nema smisla ni govoriti izolovano o pojedinoj
boljoj ili lošijoj tehnologiji za transformaciju primarne u korisne oblike
energije. Bolje je izvršiti poređenje karakteristika jedne tehnologije ili
energetske usluge sa mogućim alternativnim rješenjima, uz izbor
najpogodnije za konkretno posmatrano područje.
1.4. ENEREGETSKI BILANS

Energetski bilans predstavlja statistiku posebnog oblika, kojom se
prate tokovi energije od njezine pojave u energetskoj privredi pa sve do
posmatranog područja do predaje neposrednim potrošačima. Pri tome,
tokovi svih oblika energije mogu biti (slika 1.18): prirodni oblici energije,
energetske transformacije (usklađivanje sa zahtjevima ekologije), uvoz ili
izvoz različitih oblika energije, vlastita potrošnja (sprovođenje energetskih
audita sa ciljem uštede energije), zatim gubici energije u transportu i
distribuciji (povišenje efikasnosti procesa), kao i snabdijevanje neposrednih
potrošača (kvalifikovani i nekvalifikovani potrošači, racionalno korišćenje
energije, sigurnost u snabdijevanju, socijalna politika i sl.).
Energetski bilans se izražava u apsolutnim jedinicama, koje su
karakteristične za pojedine oblike energije i u zajedničkoj jedinici jedan
džul - 1 J (ili za električnu energiju Wh). Preračunavanje se ostvaruje
množenjem količine goriva i ogrijevne vrijednosti (moći) pojedinih oblika
energije. Pri izradi energetskog bilansa često se pojedine kategorije nosioca
energije izražavaju u tonama ekvivalentne nafte (skraćeno t.en). Jedna tona
ekvivalentne nafte iznosi 41,868 GJ ili 11,63 MWh.
Za prikazivanje energetskog bilansa za države članice i države
kandidate EU koristi se metodologija propisana od strane IEA
(International Energy Agency - IEA), EUROSTAT-a (Statistical Oficce of
the European Communities) i UNECE-a (United Nations Economic
Commission for Europe - UNECE). Energetski bilans kao godišnji prikaz
energetskih tokova svih oblika energije u okviru sistema primarne energije
(ugalj, energija vodenog toka, sirova nafta, biogoriva, prirodni gas, energija
vjetra, energija sunca, geotermalna energija, hidrotermalna energija i
aerotermalna energija, nuklearna goriva), sistema transformacije primarne
energije (energenti potrebni za proces transformacije primarne energije, te
proizvodnju sekundarne energije uključujući sopstvenu potrošnju, gubitke u
transformaciji, prenosu/transportu i distribuciji energije do krajnjih
potrošača) i sistema finalne energije (potrošnju energije za neenergetske
svrhe i potrošnju finalne energije u energetske svrhe). U okviru Republike
Srpske, na osnovu Zakona o energetici nadležno ministarstvo je donijelo
Pravilnik o energetskom bilansu (Sl. glasnik Republike Srpske, br. 102/10
od 14.10.2010. godine), kojim je precizno definisan način i metodologija za
njegovu realizaciju.
Slika 1.18. Osnovna šema tokova oblika energije (energetski bilans)
Metodologija prema EUROSTAT-u podrazumijeva prikaz

energetskog bilansa na tri sistemska nivoa:

a) nivo Prirodnog sistema, u okviru kojeg se iskazuje materijalni i

energetski tokovi domaće proizvodnje primarne i neto uvoz/izvoz
energije;
b) nivo Energetskog sistema, u okviru kojeg se iskazuju energetski
tokovi u energetskim postrojenjima u kojima se putem
transformacije energije dobijaju krajnji korisni oblici energije
(sekundarna i finalna energija), kao i gubici u procesima
transformacije i priznata sopstvena potrošnja energije neophodna za
rad ovih postrojenja;
c) nivo Socio-ekonomskog sistema, u okviru kojeg se iskazuju
energetski tokovi finalne energije prema sektorima potrošnje
(industrija, saobraćaj i opšta potrošnja, u koju su uključeni:
domaćinstva, javne i komercijalne djelatnosti i poljoprivreda), pri
čemu se u okviru finalne energije dio energenata upotrijebljen kao
sirovina u hemijskoj industriji iskazuje se kao neenergetska
potrošnja (kao takva se ne uključuje u potrošnju finalne energije u
sektoru industrije).
Samo predviđanje udjela pojedinih energenata u budućoj proizvodnji
električne energije prije svega zavisi od određenih pokazatelja, kao što su
strateško-politički pokazatelji (vjerojatnoća dugoročne dobave,
diverzifikacija dobave, uticaj javnog mnijenja), ekološki pokazatelji ili
kvantifikovani rizik za okolinu (ekološki udio rada elektrane, ekološki udio
gorivnog ciklusa, stepen zagađenosti i sl.) i ekonomsko-finansijski
pokazatelji (vjerovatnoća dugoročne stabilnosti cijene energenata, sadašnja
cijena proizvedene električne energije u elektranama, liberalizacija tržišta
energijom, podsticaji i sl.).
Na osnovu velikog broja datih procjena za analizu primjenljivosti
tehnologija za proizvodnju električne energije u prvoj polovici 21. vijeka,
izdvajaju se slijedeće grupe postrojenja:
- postrojenja s poboljšanim korištenjem fosilnih goriva: elektrane s

naprednim tehnologijama u korištenju uglja (postrojenja sa
sagorijevanjem u fluidizovanom sloju, kombinovani ciklusi sa
gasifikacijom, kombinovani ciklusi sa prirodnim gasom kao
gorivom), elektrane sa tehnologijama čišćenja uglja, elektrane sa
čišćenjem dimnih gasova elektrane s kombinovanim gasno parnim
ciklusom, proizvodnja električne energije u gorivim ćelijama;

- novi obnovljivi izvori energije: elektrane na vjetar, elektrane na

sunčevu energiju, elektrane koje koriste biomase;
- poboljšane nuklearne tehnologije: nuklearne elektrane sa
unaprijeđenim lakovodnim reaktorima, nuklearne elektrane sa
visikotemperaturnim reaktorima, nuklearne elektrane sa brzim
oplodnim reaktorima.
Na kraju, neophodno je izvršiti analizu usklađenosti energetskih
sistema sa održivom razvojem, kroz ocjenu usklađenosti sa ranije
definisanih šest kriterija. Primjer jednog bilansa energije dat je na slici 1.19.
Hidroelektrane Termoelektrane Potrošnja TE i HE

2185 GWh 3035 GWh iz mreže prenosa
14,35 GWh
Raspoloživa energija na
Distributivne prenosnoj mreži
i male HE 5220 GWh - Brčko Distrikt 313 GWh
68 GWh - Direktni potrošači 163 GWh
- Ugovorene obaveze 9,62 GWh
Balansni - Gubici prenosa 105 GWh
višak
Raspoloživa energija 1292 GWh
na distributivnoj mreži
3391 GWh
Potrošnja TE i HE iz
distributivne mreže 0,72 GWh
Neto
distributivna
potrošnja Distributivni
2916 GWh gubici 475 GWh
Slika 1.19. Bilans električne energije za Republiku Srpsku za 2009. godinu
Iz prikazanog bilansa vidljivo je da će se iz domaćih kapaciteta

obezbjediti potrebe svih potrošača (kupaca) električne energije u Republici
Srpskoj i omogućiti ostvaranje viška koji će biti isporučen drugim
sistemima u okruženju. Uzimajući u obzir ukupnu primarnu energiju (ugalj i
tečna goriva) i sopstvenu potrošnju električne energije sa mreže (39,17 PJ)
koja je utrošena za proizvodnju ukupno 5288,30 GWh (19,04 PJ) električne

energije, dobija se da ukupna efikasnost svih transformacija za proizvodnju

električne energije iznosi 0,486.
Generalno sagledavajući sve energetske parametre, za razliku od
gotovo svih zemalja u bližem i daljem okruženju, Republika Srpska se u
normalnim do manjim poremećajnim uslovima rada elektroenergetskog
sistema (EES) može pohvaliti dobrom rezervom snage u EES-u. U ukupnu
potrošnju na prethodnom dijagramu nisu uračunati gubici na prenosnoj
mreži koji su na nivou 2,5 do 2,7 % od bruto distributivne potrošnje i
prethodno ugovorene obaveze za isporuku električne energije.
Postojanje rezerve snage u elektroenergetskom sistemu ne znači da ne
treba ulagati u nove efikasnije i modernije proizvodne, ali i distributivne
kapacitete. Ovo istovremeno ostavlja i dovoljno prostora za detaljno
strateško planiranje razvoja elektroenergetskog sektora.
Scenariji buduće potrošnje u sprezi sa energetsko-ekonomskim
podacima, predstavljaju osnovu za izradu novih strategija razvoja pojedinih
dijelova energetskog sektora Republike Srpske. Specifičnost ovakog
relativno malog elektroenergetskog sistema je da se veći dio energije crpi iz
pet primarnih elektrana, od kojih je učešće hidroelektrana oko 45 %, što
bitno utiče na zavisnost sigurnosti u radu EES-a od pouzdanosti svakog od
generatora, a naročito od hidrologije. Pri tome treba imati u vidu posebno tri
segmenta: segment energetske zavisnosti, segment energetske efikasnosti i
koncept energetske politike.
Uzimajući ukupnu potrebnu električnu energiju od 3568 GWh (bilans
za 2009. godinu) za procjenjeni broj 1,439 miliona stanovnika u Republici
Srpskoj, dobija se podatak o potrošnji 2479 kWh/god po stanovniku, ili
206,6 kWh mjesečno. Primjetan je blagi trend porasta ukupne potrošnje u
odnosu na broj stanovnika, mada na konzumu sa ovakvim karakteristikama
brojni faktori mogu imati značajan uticaj na poremećaje ustaljenih kretanja.
1.4.1. Energetska zavisnost (samoodrživost energetskog

sistema)
U domenu električne energije i uglja Republika Srpska je za sada
energetski nezavisna i u potunosti može podmiriti domaće potrebe iz
vlastitih proizvodnih kapaciteta. Na osnovu analize energetskih podataka
datih u okviru energetskog bilansa za Republiku Srpsku za 2009. godinu

može se zaključiti da je Republika Srpska energetski 100 % zavisna od

uvoza prirodnog gasa i sirove nafte za preradu. Pokretanjem kapaciteta
Rafinerije nafte Brod, koji su dovoljni za obezbjeđenje 100 % potreba
Republike Srpske za naftnim derivatima, stvoren je preduslov da će se i u
pogledu naftnih derivata postići potpuna nezavisnost od uvoza. Bilansom za
2009. godinu predviđen je uvoz dijela derivata nafte koji se još uvijek ne
proizvode u rafineriji, do njihovog planiranog otpočinjanja proizvodnje u
samoj rafineriji. Dosadašnja praksa i direktive EU naglašavaju neophodnost
diversifikacije izvora energije, prvenstveno gasa, ali i skladištenje energije
kako nepredviđene situacije (obustave isporuke) nekog od energenata ne bi
dovele u pitanje funkcionisanje privrede i stanovništva, te je u ovim
segmentima potrebno posvetiti veću pažnju u narednom periodu. Energetska
nezavisnost čini dio nezavisnosti i stabilnosti jedne države, pa joj treba dati
poseban značaj i to za svaki sektor posebno (sektor prirodnog gasa, sektor
nafte i derivata nafte, sektor uglja i električne energije, sektor biogoriva i
biomase).
U okviru ovog segmenta neophodno je dodatno za energetski sistem
razmotriti:
a) savremene tendencije razvoja na području energetskih sistema i

postrojenja;
b) matematičko modeliranje i optimizaciju energetskog sistema,
uvažavajući postignute efekte na sličnim ili analognim sistemima;
c) optimizaciju parametara, elemenata i opterećenja energetskih
sistema;
d) proces ekonomičnog starenja elemenata energetskih sistema
(preostali radni vijek);
e) tehničko-ekonomske probleme pouzdanosti i njene optimizacije kod
energetskih sistema;
f) optimizaciju pogonskih parametara, strukture energetskog sistema i
njegovog kapaciteta;
g) problematiku produženja radnog vijeka postrojenja i uređaja na
elektranama u okviru energetskog sistema;
h) liberalizaciju tržišta energijom, sa posebnim osvrtom na električnu
energiju, kao najčešće korišćeni oblik energije;
i) eksploatacionu i ekološku aspekte rada svih postrojenja i uređaja u
okviru elektrana energetskog sistema.

1.4.2. Energetska efikasnost

Povećanje energetske efikasnosti mora biti trajan proces u svim
sektorima korišćenja energije, što danas sve više predstavlja redovnu praksu
u sve većem dijelu naše planete. Uzrok nepostojanja interesovanja za oblast
energetske efikasnosti u proteklom periodu leži u činjenici da je električna
energija (kao najdostupniji oblik energije) bila netržišna roba, koja je imala
relativno nisku cijenu (posebno za domaćinstva). Realan paritet tržišno
formiranih cijena energenata i energetskih usluga je najbolji pokretač
aktivnosti na povećanju energetske efikasnosti u svim sektorima, uz
neophodne socijalne programe za one kategorije korisnika energije koje je
neophodno subvencionisati.
Postepenom liberalizacijom domaćeg tržišta energije, projekti
povećanja energetske efikasnosti tek sada postaju ravnopravni i interesantni
za ulaganja, tako da država ima interesa da dodatno pojača svoj doprinos
kroz stvaranje adekvatnog pravnog okvira (zakona, podzakonske regulative,
propisa itd.) i podsticajnih uslova za primjenu brojnih tehničko-tehnoloških
mjera, koje dovode do povećanja energetske efikasnosti. Ovdje je značajan i
uticaj na ponašanje krajnjih korisnika, kroz podizanje njihove svjesti u ovoj
oblasti. Osim toga, uspostavljanje obaveza u pogledu gazdovanja energijom
(uvođenja energetskog menadžmenta) i stalna briga o povećanju energetske
efikasnosti u svim sektorima potrošnje i proizvodnje energije nužan su
preduslov za realizaciju sistemskih mjera povećanja energetske efikasnosti
u Republici Srpskoj, odnosno BiH kao cjelini.
Detaljna analiza stanja u sektorima potrošnje finalne energije moguća
je ukoliko postoji kvalitetna baza energetskih podataka, odnosno baza
energetskih indikatora. U zemljama u tranziciji, kakva je BiH i veći dio
zemalja sa prostora bivše Jugoslavije, ovakve baze još nisu uspostavljene, te
se pri bilansiranju energetskih tokova i potrošnje finalne energije u velikoj
mjeri vrše aproksimacije i procjene u sektorima (npr. industrije, saobraćaja,
usluga, zgradarstva i dr.), pa je mjerenje efekata u pogledu efikasne
upotrebe energije u sektorima takođe teško procjeniti (tim više jer se radi o
malim pomacima). Procjenjuje se da bi se samo dosljednom primjenom
savremenih standarda za projektovanje i gradnju objekata ostvarile uštede
specifične toplotne snage od 10 do 40 % u objektima za boravak ljudi
(stambeni i poslovni prostori). U narednom periodu ovoj analizi treba dodati
i aspekt certificiranja objekata:
a) energetska efikasnost u zgradarstvu i certificiranje - smjernice,

indikatori, mjere i sl., iskustva u zemljama u okruženju, kao i EU -
EU direktive, standardi i sl.;
b) energijsko-finansijski proračuni i indikatori energetske efikasnosti
i certificiranje;
c) proračun smanjenja CO2 smanjanjem potrošnje energije, kroz
mjere energetske efikasnosti i certificiranje - ekološki efekti i sl.;
d) energetska efikasnost u industriji i certificiranje;
e) metodologija izrade energetskih bilansa i certificiranja energetske
efikasnosti;
f) integracija sa informatičkim sistemom, npr. primjena takozvanih
inteligentnih zgrada;
g) energetski bilansi kod niskoenergetskih kuća i certificiranje,
pasivne kuće i certificiranje).
1.4.3. Energetska politika

Osnovama energetske politike bilo koje zemlje daje se presjek stanja i
definišu osnovni prioriteti, pravci i smjernice u pojedinim sektorima u
energetici. U okviru nje se, takođe, uvažavaju specifičnosti različitih vrsta i
oblika energije, te se kao takvi pojedinačno i razmatraju, isto kao i u samom
energetskom bilansu. Najčešće se preko osnova energetske politike definišu
njeni strateški ciljevi, poput obezbjeđenja sigurnosti snabdijevanja
energijom, unapređenje održivog razvoja u kontekstu proizvodnje i
korišćenja energije, zatim obezbjeđenja postepenog uvođenja konkurencije
u energetsko tržište, te stvaranja uslova za dostupnost i ravnomjerno
korišćenje umrežene energije na čitavom geografskom prostoru zemlje i
obezbjeđenje usklađenosti između gore navedenih ciljeva. Pri tome,
potrebno je prethodno stvoriti potrebne zakonske pretpostavke za
prikupljanje preciznijih podataka energetske statistike u skladu sa
EUROSTAT metodologijom (Zakon o energetici, Pravilnik o energetskom
bilansu i sl.). Reforma elektroenergetskog sektora BiH kroz implementaciju
strateških projekata, koji imaju za cilj obezbjeđenje visokog kvaliteta
univerzalne usluge isporuke energije i snabdijevanja i zaštite krajnjih
kupaca tj. potrošača, stvoriće preduslove za regionalnu saradnju na
energetskom tržištu u skladu sa Ugovorom o Energetskoj zajednici
Jugoistočne Evrope. Iako je trenutna prednost Republike Srpske suficit
električne energije, postepena i planirana liberalizacija tržišta energije će

ukinuti privilegije monopolskog položaja elektroprivrednih preduzeća u
BiH, a uvesti oštru konkurenciju tržišnog nadmetanja, koja neće trpjeti
statične i neprilagodljive sisteme, o čemu će se morati voditi računa u
budućnosti.
U naftnoj industriji Republike Srpske u narednom periodu planira se
domaća proizvodnja naftnih derivata za potrebe tržišta, a višak će se izvoziti
u susjedne zemlje. Otprema naftnih derivata prema sadašnjim prilikama
usmjerena je na prevoz derivata autocisternama i jednim dijelom
željeznicom. U narednom periodu provodiće se aktivnosti koje će
obezbjediti kvalitetniju i sigurniju otpremu naftnih derivata. Privatizacijom
preduzeća naftne industrije treba da se obezbijedi poboljšanje organizacione
strukture i čvršće međusobno povezivanje proizvodnih i prometnih
organizacija, sa ciljem da kroz prometne organizacije obe Rafinerije
obezbijede što uspješniji plasman i izvoz gotovih proizvoda.
Sigurnost snabdijevanja potrošača prirodnim gasom je uslovljena
diversifikacijom izvora, postojanjem skladišta prirodnog gasa, dugoročnim
ugovorima za snabdijevanje i dugovanjem BiH prema GazPROM-u.
Obzirom da je infrastruktura prirodnog gasa u Republici Srpskoj i BiH
izrazito nerazvijena, te da ne postoje navedeni elementi koji bi osigurali
sigurnost snabdijevanja, neophodno je neprekidno praćenje situacije u
snabdijevanju potrošača prirodnim gasom, uz pravovremeno preduzimanje
mjera neophodnih za obezbjeđenje kontinuiranog snabdijevanja potrošača
ovim energentom, odnosno interventnih mjera prelaska na druge vidove
energije (npr., korišćenje mazuta umjesto prirodnog gasa u toplanama).
Postoji i opredijeljenost da se u strukturu proizvodnje uvedu i
alternativni izvori i energija dobijena iz obnovljivih izvora, kao što su: bio
dizel, hidroenergija, biogas, biomasa, solarna energija, energija vjetra i dr.
Pošto su najznačajniji obnovljivi izvori energije u Republici Srpskoj
energija biomase i hidroenergija, stimulativne mjere treba u najvećoj mjeri
usmjeriti na ova dva vida obnovljivih izvora energije, pri čemu treba
podsticati i povećano korišćenje ostataka biomase za proizvodnju toplotne
energije, kao i proizvodnju tečnog motornog biogoriva. Podrazumijeva se
da sastavni dio politike upravljanja energijom treba da bude obavezna
politika zaštite životne sredine, kako je to predviđeno standardima Evropske
Unije. U svjetlu trenutne energetske pozicije zemalja Evropske Unije, od
posebne važnosti su dva aspekta energetske politike: energetska nezavisnost
i energetska sigurnost. Pri tom se u svakom slučaju obavezno uzima u obzir
neupitna potreba održivog razvoja energetike (do danas je Kjoto protokol

ratifikovalo oko 170 zemalja), odnosno ekonomski aspekt i aspekt zaštite
životne sredine kroz smanjenje potrošnje fosilnih goriva. U tom kontekstu
najbitniji mehanizmi za ostvarivanje ovih ciljeva energetske politike su
konstantno povećanje učešća obnovljivih (nefosilnih) izvora energije, i
drugi, povećanje energetske efikasnosti. Ova trenutna i široka inicijativa
daje poseban značaj detaljnijem vođenju energetskih bilansa, kroz koje se
vrši mjerenje i evidentiranje napretka koji se ostvaruje aktivnostima za
uštedu energije i smanjenje potrošnje fosilnih goriva. U godinama
ekonomske krize treba prepoznati filozofiju energetske efikasnosti i njen
potencijal koji može trajno ostvariti značajne uštede (bez gubitka standarda)
ne samo u kućnim budžetima građana, nego čak i u javnom budžetu, ako se
adekvatne edukacije, programi i tehničko-tehnološke mjere primijene u
organima uprave, administrativnim i javnim ustanovama, opštinama,
bolnicama, sudstvu, vaspitno - obrazovnim ustanovama, javnim toplanama,
javnom saobraćaju i dr.
Energetska nezavisnost čini bitan dio nezavisnosti i stabilnosti jedne
države, pa se njoj treba posvetiti poseban značaj i to za svaki sektor posebno
(sektor prirodnog gasa, sektor nafte i derivata nafte, sektor uglja i električne
energije, i sektor biogoriva i biomase). Jedinstveno tržišite električne
energije i gasa koje je potpisivanjem Ugovora o Energetskoj zajednici
(Treaty establishing the Energy Community) uspostavljeno u 33 zemlje
Evrope, determiniše dio energetske politike između Evropske Unije i
zemalja Jugoistočne Evrope (Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne
Gore, Makedonije, Bugarske, Rumunije, Albanije i Privremene Uprave UN-
a na Kosovu).
Potpisivanjem Ugovora o Energetskoj zajednici stvorena je obaveza
poštovanja pravne regulative Evropske unije za područje energetike, a
konačan cilj ovakvog uređenja je stvaranje pravnog i institucionalnog okvira
za slobodan prenos i trgovanje energentima, te veću obavezu zaštite okoline
i prava krajnjeg kupca tj. potrošača. Sve ovo zahtijeva usklađivanje
regulative u skladu sa dobrom praksom i direktivama Evropske Unije. Stoga
se i energetska politika u BiH bazira prije svega na obezbjeđenju sigurnog,
kvalitetnog i pouzdanog snabdijevanja energijom i energentima,
obezbjeđenju optimalnog razvoja energetske infrastrukture, uvođenju
savremenih tehnologija, obezbjeđenju uslova za unapređenje energetske
efikasnosti, stvaranju uslova za stimulisanje korišćenja obnovljivih izvora
energije i unapređenja zaštite životne sredine.

O Energiji I Energetskim Transformacijama: Poglavlje 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

O Energiji I Energetskim Transformacijama: Poglavlje 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Z.

Milovanović: Termoenergetska postrojenja - Teoretske osnove

Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama 1

energije, njena potrošnja u industrijski razvijenim zemljama je skoro deset

a) ugalj, nafta i gas predstavljaju neobnovljive izvore energije, čije

2 Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama

b) nuklearna energija, nakon havarije u Černobilju i tekućih vrlo

Slika 1.1. Prikaz energetskog snabdijevanja i projekcija za budućnost,

Postrojenja s poboljšanim korišćenjem fosilnih goriva (elektrane s

Slika 1.2. Specifični investicioni troškovi, 114

Pronalaženje načina za zadovoljavanje rastućih svjetskih potreba za

4 Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama

za definisanje mogućih scenarija za strukturu zadovoljavanja energetskih

Slika 1.3. Mogući scenarij strukture energetske ponude

1.2. DEFINICIJA, KLASIFIKACIJA I OPŠTA SVOJSTVA

1.2.1. Definicija, razvoj i klasifikacija energije

Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama 5

engleskom fizičaru James Prescott Joule-u (1818-1889. god.), mjerna

a) energija dovodi do promjena, odnosno ona radi za nas;

6 Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama

a) rani oblici korišćenja energije

b) korišćenje energije u periodu od 16. vijeka pa do kraja II svjetskog rata

Slika 1.4. Prikaz različitih perioda korišćenja pojedinih

Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama 7

Tako o energiji nobelovac Richad Feynman u svojim lekcijama iz

8 Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama

toplotna energija, mehanička energija, hemijska energija i svjetlost

primjenom toplotnih pumpi i geotermalna energija - čine danas

Tabela 1.1. Oblici primarne energije, 110 i 181

Prema fizikalnim osobinama, primarni oblici energije se svrstavaju u:

a) nosioce hemijske energije (drvo, ugalj, uljni škriljci, sirova nafta,

10 Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama

b) nosioce nuklearne energije (uran, torij, laki atomi),

Tabela 1.2. Opšta i pojedinačna svojstva nekonvencionalnih izvora

Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama 11

Vodne Plima i Geotermalna Suncevo

Sirova Uljni skriljci, Fuzija Vjetar Toplota

Hemijska Nuklearna Potencijalna Kineticka Energija

Slika 1.5. Konvencionalni oblici energije, energetske transformacije

Potrošacima je potrebna korisna energija u jednom od sljedećih oblika

Oplemenjivanje energije Korišćenje energije

Primarna Sekundarna Krajnja Korisna

Gubici Gubici Gubici

Slika 1.6. Lanac transformacija pri mogućem korištenju energije

Osim podjele po oblicima i učestalosti korišćenja pojedinih oblika

Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama 13

Drugu grupu čine neobnovljivi oblici energije, čije se rezerve svakim

Fosilna goriva Vodne snage

Slika 1.7. Podjela primarne energije po obnovljivosti

Obnovljive primarne oblike energije karakteriše promjenljivost

Slika 1.8. Zauzeće zemljišta pojedinih energetskih objekata

U okviru daljeg razvoja, neophodno je stvoriti takve prilike u kojima

Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama 15

Mala površinska gustoća, često i nemogućnost transporta i

svojstva svih danas komercijalno dostupnih nekonvencionalnih izvora

1.2.2. Svojstva konvencionalnih i nekonvencionalnih oblika

Poglavlje 1: O energiji i energetskim transformacijama 17

korišćenja. S obzirom da svojstva nekonvencionalnih izvora mogu biti kako

1.2.2.1. Potencijal izvora

Poželjno svojstvo u opštem slučaju kod većine nekonvencionalnih

Tabela 1.3. Potencijal nekih obnovljivih izvora energije u svijetu

Obnovljivost ili neiscrpljivost je veoma bitno svojstvo danas aktuelnih

još 100 do 150 godina, uz usvojenu pretpostavku o održanju sadašnjeg