Professional Documents
Culture Documents
Sanskrit Communiucative Sec 2023-24
Sanskrit Communiucative Sec 2023-24
या अन्तस्स्थले विद्यमानान् विविधविचारान् भािान् विविधााः अनुभूत ाः च सार्थकाः ध्ववनभभाः भलभिताः सङ्केताः
च प्रकटयवत व्यक्त करोवत सा भाषा। िस्तुताः भाषा अभभप्रायप्रकटनस्यि निशशष्टं साधनं िततते। समाजे
जनानां परस्परं भािग्रहणाय, भािविवनमयाय भािािबोधनाय च भाषा एि सरलतमं स्पष्टतमं च साधनं
विद्यते। सं सारे विसहस्राभधकभाषााः अधुना जनाः प्रयुज्यन्ते यासु ग िाथणभाषा देििाण सं स्कृ तभाषा
प्राच नतमा समृद्धा चास्ति। अस्यामेि भाषायां चतुभभथाः िेदाः षड् िेदाङ्ग ः च सुसम्पन्ााः चतुदथशविद्यााः , विज्ञानम्,
आयुिेदाः , गभणतं योगशास्त्रादयश्च ग्रन्ााः सुवनबद्धााः विद्यन्ते। एतेन अनुमातुं शक्यते यत् सं स्कृ तं के िलं
भािप्रकट करणस्य विचारविवनमयस्य च माध्यमाः एि न अवपतु एकं विभशष्टं ज िनदशथनम् अनप विद्यते।
इवतहासाः प्रमाणमत्र यत् सृषटे ाः आवदताः अद्यािभध यत् भशक्षणं ज्ञानविज्ञानं च अस्तस्त तत् सिथम् अस्यां
भाषायामेि अत ि िज्ञावनकविभधना सवन्वहतम् अस्तस्त। मनसाः गहनावतगहनभािानां विविधविचाराणां च
स्पषटतया प्रकट करणार्ं सं स्कृ तं विना अन्यत्र नि विद्यते िगशशष्ट्यम्। भारत यं सिथस्वं विश्वस्य समग्रं तत्त्वं च
अस्यां भाषायाम् अस्तस्त।
सं स्कृ तस्य भाषािज्ञावनकत्िम्- ऐवतहाभसक-िणथनात्मक-तुलनात्मकाध्ययन-िारा भाषायााः प्रकृ तेाः
विकासोत्पत्ेाः सं रचनायााः अध्ययनपूिथकं सिेषां विषयाणां सद्धास्तन्तकः वनणथयः भाषाविज्ञािेि नक्रयते।
भाषाविज्ञान-नामकशास्त्रे शब्दानाम् उत्पवत्ाः , िाक्यानां सं रचना इत्याद नां विषयाणां विचाराः वियते।
भाषाविज्ञानस्य सम्बन्धाः सिेषां मानिानां भाषाभभाः सह अस्तस्त। एिं भाषाविज्ञाने ध्वनेाः , ध्ववन-
उच्चारणोपयोवगनां स्वरयन्त्रमुिभजह्वावद-अङ्गानां प्रकृ वत-प्रत्ययाद नां, सं ज्ञासिथनाम-विया-विशेषणाद नां
नामाख्यात-उपसजथनवनपातानां पदपदार्थविषयकाणां विकाराद नां विकारमूलककारकाणाम् अन्येषां
विविधविषयाणाञ्च अध्ययनं वियते। भाषानिज्ञािे सं स्कृ तभाषा-विषयक-िणोत्पवत्-भसद्धान्तस्य अत ि
िज्ञावनकं वनरूपणं कृ तं ितथते।
विश्वस्य सिाथसु भाषासु सं स्कृ तभाषा प्राच नतमा अस्तस्त। प्रायः सिाथसु भाषासु सं स्कृ तपरकशब्ाः
उपलभ्यन्ते। सं स्कृ तभाषा भारत यभाषाणां जनन इवत कथ्यते। सिाथसु भारत यभाषासु सं स्कृ तभाषा
अन्तलीना अस्तस्त इवत सिे अङ्गीकु िथस्तन्त।
आहत्य-अङ्ाः - 80+20
आहत्य-कालांशाः – 200
‘क’भागाः
अपवठतािबोधनम् (10 अङ्कााः )
1. एकाः अपनठतः गद्यांशः 10
80-100 शब्दपररवमताः गद्यांशाः , सरलकर्ा
➢ एकपदे न पूणथिाक्येन च अिबोधनात्मकं कायथम् (2+4)
➢ श षथकलेिनम् (1)
➢ गद्यांशाधाररतं भावषकं कायथम् (3)
भावषककायाथय तत्त्वावन -
✓ िाक्ये कतृथ-वियापदचयनम्
✓ विशेषण-विशेष्यचयनम्
✓ पयाथय-विलोमपद-चयनम्
‘ि’भागाः
रचनात्मककायथम् (15 अङ्कााः )
2. सङ्े ताधाररतम् औपचाररकम् अर्िा अिौपचाररकं पत्रलेखिम् 5
(मञ्जूषायाः सहायतया ररक्तथानपूवतथमाध्यमेन पूणां पत्रं लेखिीयम्)
3. शचत्राधाररतं िणतिम् अर्िा अिुच्छेदलेखिम् 5
(मञ्जूषायाः सहायतया शचत्रिणतिम् अिुच्छेदलेखिं िा करणीयम्)
4. सं िादपूनततः / कर्ापूवतथाः (कर्ा छात्रस्तरानुगुणम् एि भिेत्।) 5
(मञ्जूषायााः सहायतया ररक्तथानपूवतथमाध्यमेन पूणतः सं िादः / कर्ा लेिन या।)
‘ग’भागाः
अनुप्रयुक्तव्याकरणम् (25 अङ्कााः )
5. सस्तन्धकायथम् 4
स्वरसस्तन्धाः (1 अङ्काः )
➢ िृनधः , यण्, अयावदाः , पूिथरूपम्
व्यञ्जनसस्तन्धाः (1 अङ्ः )
➢ परसिणथाः (अनुस्वारथाने पञ्चमिणथस्य प्रयोगाः ), तुगागमाः , िगीयप्रर्मिणथस्य
तृत यिणे पररितथनम्।
विसगथसस्तन्धाः (2 अङ्कौ)
➢ उत्वम्, रत्वम्, निसगतलोपः , निसगतस्य स्थािे स्,श्,ष्
6. समासाः - (िाक्येषु समस्तपदानां विग्रहाः विग्रहपदानां च समासाः ) 4
7. प्रत्ययााः 4
➢ तवद्धतााः – मतुप्, ठक् , त्व, तल् (3 अङ्ाः )
➢ स्त्र प्रत्ययौ – टाप्, ङीप् (1 अङ्ः )
8. िाच्यपररितथनम् - के िलं लट्लकारे (कतृथ-कमथ-विया) 3
आहत्य – अङ्कााः - 80
अिधेयम् -
* परीक्षायग अिुप्रयुक्त
व्याकरणस्य अंशािां चयिं यर्ासम्भिं ‘मशणका-नितीयो भागः इनत’पाठ्यपुिकात्
करणीयम्। यनद ततः ि सम्भिनत तनहत ‘मशणका-अभ्यासपुिकम्’इत्यस्मात् कतुां शक्यम्।
वनधाथररत – पाठ्यपुस्तके -
1. ‘मशणका’- वित यो भागाः , पाठ्यपुस्तकम् (प्रकाशिम् - के न्द्रीय माध्यनमक शशक्षा बोडत)