Temat: Hydroksylowe pochodne węglowodorów - alkohole i fenole 17.02.2022r.

1. Hydroksylowe pochodne węglowodorów

Hydroksylowe pochodne węglowodorów – to związki organiczne, w których cząsteczkach znajduje się
jedna lub kilka grup hydroksylowych –OH. Zalicza się do nich:
 Alkohole – grupa hydroksylowa połączona jest z atomem węgla o hybrydyzacji sp3.
 Fenole – grupa hydroksylowa połączona jest bezpośrednio z atomem węgla znajdującym się w
pierścieniu benzenowym.

2. Rzędowość alkoholi
Rzędowość alkoholu wynika z rzędowości atomu węgla, z którym jest połączona grupa hydroksylowa –OH.

3. Właściwości fizyczne alkoholi i fenoli

 Temperatury wrzenia i topnienia alkoholi są znacznie wyższe od temperatur wrzenia i topnienia
alkanów o zbliżonej masie cząsteczkowej. Jest to skutkiem obecności silnych oddziaływań
międzycząsteczkowych: wiązań wodorowych i oddziaływań dipol-dipol.
 W szeregu homologicznym alkoholi wraz ze zwiększaniem się liczby atomów węgla w cząsteczce
zwiększa się też temperatura wrzenia i topnienia.
 Alkohole zawierające do czterech atomów węgla w cząsteczce dobrze mieszają się z wodą,
powodując zjawisko kontrakcji, czyli zmniejszania objętości roztworu.
 Alkohole monohydroksylowe, mają w temperaturze pokojowej ciekły lub stały stan skupienia.
Diole i triole o niewielkich masach cząsteczkowych to ciecze. Z kolei fenole w temperaturze
pokojowej mają stały stan skupienia.
4. Szereg homologiczny alkoholi monohydroksylowych

5. Nazewnictwo alkoholi i fenoli

Nazwy systematyczne alkoholi tworzy się od nazw węglowodorów, stosując końcówkę „-ol”. Jeżeli alkohol
ma co najmniej trzy atomy węgla w cząsteczce, między nazwą węglowodoru a końcówką zapisujemy
lokant (numer) węgla, z którym połączona jest grupa –OH. Atomy węgla w łańcuchu numeruje się tak, aby
grupa hydroksylowa –OH połączona była z atomem węgla o możliwie najniższym numerze.
H3C CH CH2 CH3
OH
butan-2-ol

Nazwy systematyczne fenoli zawierają słowo fenol, poprzedzone wymienieniem pozostałych

podstawników pierścienia aromatycznego. Numerację atomów węgla w pierścieniu benzoesowym
rozpoczynamy od atomu węgla, z którym połączona jest grupa hydroksylowa –OH.

6. Otrzymywanie alkoholi i fenoli

I) Metody przemysłowe:

a) Reakcja addycji wody do wiązania podwójnego biegnąca zgodnie z regułą Markownikowa;

H+
C C + H2O C C

H X
H2SO4
CH2 CH2
H2C CH2 + H2O
H HO
b) Otrzymywanie metanolu z gazu syntezowego (mieszaniny tlenku węgla(II) i wodoru)

c) Otrzymywanie etanolu w wyniku fermentacji alkoholowej sacharydów pochodzących z skrobi lub

melasy (produktu ubocznego wytwarzania cukru)

d) Otrzymywanie etano-1,2-diolu (glikol etylenowy) z etenu

e) Otrzymywanie propano-1,2,3-triolu (gliceryna) z propenu

f) Otrzymywanie fenolu z:

- benzenu (metoda kumenowa) - chlorobenzenu

II) Metody laboratoryjne:

a) Reakcje substytucji nukleofilowej (podstawienia) atomu fluorowca grupą –OH;

R-X + NaOH(aq) R-OH + NaX

H3C CH2 Cl + NaOH(aq) H3C CH2 OH + NaCl

b) Reakcja addycji wody do wiązania podwójnego (jak w metodach przemysłowych);

c) Reakcja utleniania alkenów za pomocą roztworu manganianu(VII) potasu – otrzymywanie alkoholi

polihydroksylowych, dioli;

1 2
1 2 KMnO4 R CH CH R
R CH CH R
OH OH

d) Redukcja (uwodornienie) aldehydów do alkoholi I-rzędowych lub ketonów do alkoholi II-rzędowych

O
Kat.
R C + H2 R CH2 OH
H
O
1 Kat. OH
R C
2
+ H2 R
1
CH R
2
R

e) Hydroliza estrów do kwasów karboksylowych i alkoholi

O O
1 1 2
R C
2 + H2O R C + R OH
O R OH
f) Redukcja estrów do dwóch alkoholi
O
1 1 2
R C
2 + 2 H2 R CH2 OH + R OH
O R

7. Właściwości chemiczne alkoholi

a) Utlenianie alkoholi I- i II-rzędowych pod wpływem ogrzewania z tlenkiem miedzi(II) odpowiednio do

aldehydów i ketonów. T
O
R CH2 OH + CuO R C + Cu + H2O
H

OH O
T 1
R
1
CH R
2
+ CuO R C
2
+ Cu + H2O
R

b) Utlenianie alkoholi I-rzędowych za pomocą dichromianu(VI) potasu lub manganianu(VII) potasu do

kwasów karboksylowych.
c) Alkohole wykazują słaby charakter kwasowy i reagują z metalami aktywnymi chemicznie np.: Na, K
powodując powstanie odpowiednich soli – alkoholanów.
2R OH + 2 Na 2R O Na + H2

d) Reakcja estryfikacji, czyli reakcja alkoholi z kwasami karboksylowymi, w wyniku której otrzymuje się
estry. O O
1
1 2 R C
R C + R OH
2 + H2O
OH O R

e) Reakcje substytucji nukleofilowej (podstawienia) grupy hydroksylowej –OH w alkoholach najczęściej II- i
III-rzędowych za pomocą HCl, HBr, HI. Produktami tych reakcji są fluorowcopochodne.

R-OH + HX (aq) R-X + H2O

f) Dehydratacja alkoholi, czyli reakcja eliminacji cząsteczki wody z alkoholu. Reakcję przeprowadza się
ogrzewając alkohol z kwasem siarkowym(VI) lub tlenkiem glinu. Zgodnie z regułą Zajcewa.

8. Właściwości chemiczne fenoli

a) Reakcje substytucji elektrofilowej w pierścieniu aromatycznym. Obecność grupy hydroksylowej –OH

powoduje kierowanie podstawiających się atomów w pozycje orto i para. Zachodzą reakcje
bromowania/chlorowania, nitrowania i sulfonowania.
OH
OH
O 2N NO 2
H2SO4 (stez)
+ 3 HNO 3 (stez.) + 3 H2O
OH OH OH
NO 2 SO3H

2 + 2 H2SO4 + + 2 H2O
OH OH OH
SO3H
NO 2
H2SO4 (stez)
OH
2 + 2 HNO 3 (rozc.) + + 2 H2O
OH
Br Br
FeBr3
NO 2
+ 3 Br2 + 3 HBr
Br

b) Fenole mają silniejsze niż alkohole właściwości kwasowe OH O Na

reagują z wodnymi roztworami wodorotlenków i metalami

aktywnymi chemicznie np.: Na, K powodując powstanie + NaOH + H2O

odpowiednich soli.
OH O Na

2 + 2 Na 2 + H2
9. Jak odróżnić alkohole od fenoli?

Alkohole nie ulegają dysocjacji jonowej, dlatego ich wodne roztwory mają odczyn obojętny. Fenole
dysocjują na jony a odczyn ich wodnych roztworów jest kwasowy.
-
OH O

H2O
+
+ H

fenol anion fenolanowy

Alkohole reagują z fluorowcowodorami w przeciwieństwie do fenoli które z fluorowcowodorami nie

reagują.

Fenole reagują z wodorotlenkami w przeciwieństwie do alkoholi które z wodorotlenkami nie reagują.