mpsc

राज्य सेवा

महाराष्ट्र लोक सेवा आयोग

सामान्य अध्ययन
पेपर I – भाग – 4

भारताचे भूगोल
 Maharastra - PSC
भारताचे भूगोल
Ø-la- v/;k; i`"B la-
1. भारताची भौगोलिक लिभागणी 1
2. भारतीय लिचरा प्रणािी 26
3. भारतातीि हिामाि 58
4. भारतातीि िै सलगिक ििस्पती 74
5. भारतातीि मृदा 83
6. भारतातीि िै सलगिक साधिसंपत्ती 88
7. भारतातीि उद्योग क्षे त्रे 109
8. भारतातीि िाहतू क 115
9. कृलि क्षे त्र 125
 1 भारताची भौगोहलक हर्भागिी
CHAPTER हिमालयाच्या उत्तर-दहक्षि

भौतिक वैतिष्ट्यांच्यय आधयरयवर, भयरियलय 6 भौतिक

तवभयगयां मध्ये तवभयगले गेले आहे:
1. उत्तर आति उत्तर-पूवव पववि
2. उत्तर मैदयन
3. द्वीपकल्पीय पठयर
4. भयरिीय वयळवांट
5. िटीय मैदयने
6. बेटे
रांगा:
हिमालय पर्व त ● स्थार्: ग्रेट तहमयलययच्यय उत्तरे
● उर्व हतबेिी हिमालय कयरि बहुिेक तिबेटमध्ये
● सर्ावत उं च आहि सर्ावत तरुि पर्वत रयां गय.
आहे.
● जगातील सर्ावहिक भू कंपप्रर्ि प्रदे शांपैकी एक.
● ज्यरयत क आति िेटयत य च्यय आिी
● लांबी: 2,500 हकमी लांबीचा हर्स्तार पतिम -र्ायव्य ते
हिमालयाच्या खूप आिी उचलले गे ले
पूर्व-आग्नेयेकडे .
● भौगोहलकदृष्ट्या हिमालयाचा भाग र्ािी .
○ र्ेस्टर्व अँकर : र्ंगा पर्वत (त ांधू नदीच्यय उत्तरे कडील
● पाहमर र्ॉिपासू र् सु रुर्ात .
वळियच्यय अगदी दतििे आहे)
○ पूर्ेकडील अँकर: र्ामचा बरर्ा ( ययरलांगच्यय
● गॉडहर्र् ऑस्टे र् / K2/ कोगीर (8,611 मी) -
जगातील दु सरे सर्ोच्च तिखर / भारतीय
महयन वयक्ययच्यय पतिमे लगेचच आहे त्यां गपो नदी)
● रुंदी : 400 तकमी - 150 तकमी (पतिम-पूवव). सं घराज्यातील सर्ोच्च हशखर कयरयकोरम रें जमध्ये
आढळले
शारीररक गुििमव ● पूर्व-पहिम तदिेने 1,000 हकमी .
● उं च-बाजूची दयिेरी तिखरे , दरी आति अल्पयइन तहमनद्यय ● सरासरी उं ची - सरासरी समुद्रसपािीपासू र्
बहुिेक वेळय आियवकयरक आकयरयचे अ ियि 5000 मी .
● िूप , र्रर्र अथांग वयटियरी नदी घयटे , जहिल भूगभीय ● सरासरी रुंदी - 40 तकमी- 225 तकमी (अांिर - मध्य
रचर्ा आति उं च पट्ट्ांची माहलका (तकांवय झोन) द्वयरे भयग).
खोलवर कयपलेली स्थलाकृहत ● हसयाचीर् ग्लेहशयर - वोच्च यद्धभूमी.
● हिमालयाचा मोठा भाग बर्यवच्यय रे षेखयली आहे. ● ग्लेहशयर बालिारो - कयरयकोरम पववि श्रेिीिील
● पववि -बांििी प्रहिया ज्ययने श्रेिी िययर केली िी अजूनही वयव ि मोठी तहमनदी.
तिय आहे. ● काराकोरम पास - अक्साई हचर्ला जोडिे जे
● लक्षिीय प्रर्ािाची िूप आति अर्ाढव्य भूस्खलर् . रय री 5000 मीटर उां चीचे इरोिनल पठयर आहे.
हिमालयातील उपहर्भाग ● मुख्य श्रेिी :
○ काराकोरम पर्वतरांगा :
■ भयरियिील टर यन्स-तहमयलय पवविरयां गयां ची
वयव ि उत्तरे कडील श्रेिी
■ उर्व कृष्णहगरी रें ज
■ पयमीरपय ून पूवेकडे सु मारे 800
हकमीपयंत पसरते.
■ सरासरी उं ची - 5,500 मीटर आति वर.

○ लडाख पर्वतरांगा :
■ झास्कर पर्वतरांगा च्यय उत्तरे
■ सर्ोच्च हबंदू - रयकयपोिी

1
 ■ लेहच्यय उत्तरे स र्सलेले आिे . ● प्रमुख पास - झोतजलय पय (श्रीनगरलय लेहिी
■ तिबेटमधील कैलास रांगेत हर्लीर् िोते . जोडिे ) , तिपकी लय पय , बतझवल पय , नयथू लय पय
■ मित्त्वाचे पास - खयरदां ग लय आति तदगर लय. इ.
■ झास्कर पर्वतरांगालडाखच्या केंद्रशाहसत ● प्रमुख हिमर्द्या - रोांगबक तहमनदी ( तहमयद्रीिील
प्रदे शातील पवविरयजी . वयव ि मोठे ), गांगोत्री, झेमू इ.
■ झास्करला लडाखपासू र् र्ेगळे करतो. ● भरलेल्यय रे खयांियच्यय दऱयांर्ी म्हिजेच डु न्स कमी
■ सरासरी उं ची - मयरे 6,000 मी. हिमालयापासू र् र्ेगळे केले.
■ झांस्करचे पार्साळ्यापासू र् सं रक्षि करिारा ○ उदा. पयटली दि , चौखां बय दि , दे हरयदू न इ.
िर्ामार् अडथळा म्हिून कयम करिो - उन्हाळ्यात
3. मध्यम/कमी/हिमाचल हिमालय:
आनां ददययी उबदार आहि कोरडे िर्ामार् .
● सर्ावत खडबडीत पववि प्रियली.
■ प्रमुख पास - मयरबल पय , झोतजलय पय - अत्यांि
● हशर्ाहलकांशी खोटे बोलतात _ दतििे आति
वययव्ये .
उत्तरे ग्रे िर हिमालय .
■ प्रमुख र्द्या - हयिले नदी , खनयव नदी, झयांस्कर नदी,
रु नदी (त ांधू), आति तिांगो नदी.
● अत्ं त संकुहचत आहि बदललेल्या खडकांपासू र्
बर्लेले .
○ कैलास रें ज
■ लडाख पवविरयां गेची शाखा .
● सरासरी उं ची - 3,700 - 4,500 मीटर .
■ सर्ोच्च हशखर - कैलय पववि (6714 मी). ● सरासरी रुंदी - 50 िे 80 तकमी.
■ हसं िू र्दीचा उगम कैलास पर्वतरांगाच्या ● पीर पंजाल श्रेिी - सर्ावत लांब
उत्तरे कडील उतारातूर् िोतो . ○ झे लम - अप्पर हबयास र्दीपासू र् 300
तकमीपयंि तवस्तयरिे.
लडाख पठार
○ 5,000 मीटर पयंि वयढिे आति त्ययि मुख्यतः
● थंड र्ाळर्ंि
ज्वालामुखीय खडक असतात .
● कयरयकोरम पर्वतरांगाच्या उत्तर-पूर्ेस र्सलेले आिे .
○ पास :
● सोडा मैदार्े, अक्साई हचर्, हलंगझी तांग, डे पसांग
■ पीर पांजयल खखां ड (3,480 मीटर), तबडील
मैदार्े आहि चांग - अने क मैदयनी आति पववियां मध्ये
(4,270 मीटर), गलयबगढ खखांड (3,812
हर्च्छे हदत चेन्मो _
मीटर) आति बतनहयल खखां ड (2,835
● र्ायव्य भाग - दे र्साई पर्वत हे िर ान्स-हिमालय क्षेत्राचे
मीटर).
िोक आिे
■ बहर्िाल पास - जम्मू-श्रीनगर महयमयगव
आति जम्मू- बयरयमल्लय रे ल्वे.
2. ग्रे ि हिमालय:
○ र्द्या :
● उर्व हिमाद्री .
■ हकशर्गंगा , झे लम आति हचर्ाब .
● सरासरी उं ची - 6000 मी
○ मित्त्वाच्या र्ेली
● सरासरी रुंदी - 25 तकमी
■ काश्मीर खोरे -
● हर्स्तार - मयउां ट नयमचय बरवय िे नां गय पववि (2400
 पीर पंजाल आति झयस्कर
तकमी) - जगयिील वयव ि लयां ब पवविरयां गयां पैकी एक.
पर्वतरांगा ( रय री उां ची- 1,585
● र्ैहशष्ट्ये: उच्च आरयम, खोल दरी, उभ्यय उियर, मीटर)
मतमिीय बतहववििय आति पूववविी तनचरय.
 जलोळ , लॅकस्ट्रयइन [लेक
● हसंिॅक्सक्सयल बेंडर्र अचार्क सं पुष्टात येिे . तडपॉतझट], फ्लतवअल [नदी तियय]
○ र्ंगा पर्वत - उत्तर-पतिम
आति तहमनद्ययां चे यठे ययां नी
○ र्ामचा बरर्ा - उत्तर-पूवव.
बनलेले. {फ्लतवअल लँडर्ॉर्म्व,
● मेिामॉहफवक आति गाळाच्या खडकयां नी बर्लेला . ग्लेतियल लँडर्ॉर्म्व}
● कोर - मॅग्मय (ग्रॅतनतटक मॅग्मय) च्यय आि जयियरे  झे लम र्दी या हर्क्षेपांमिूर्
बॅथोहलथ र्ािते आति पीर पांजयलमध्ये खोल
● उच्च दाबामुळे असमहमत पि असतात आहि दरी कयपिे ज्ययिून िी वयहून जयिे.
त्ांच्या पूर्ेकडील भागात भग्न खडक असतात . ■ कांगडा व्हॅ ली -
● 28 पैकी 14 उं च हशखरे (> 8000 मीटर) येथे
आहेि.

2
  िौलािर पर्वतरांगांच्या ● िं गामी प्रर्ािांद्वारे अत्यां ि हर्च्छे हदत - चोस .
पययथ्ययपय ून हबयासच्या ● व्हॅ ली - हसं कलाइर्चा भाग आति िे कड्या -
दहक्षिेपयंत पसरलेला आिे . अँिीक्लाइन्सचा भाग
■ कुलू व्हॅ ली ● हभन्न र्ार्े:
 रर्ीच्या र्रच्या ओघयि प्रदे श हशर्ाहलकांचे र्ार्
 एक आडर्ी दरी. जम्मू प्रदे ि जम्मू तहल्स
● सर्ावत मित्वाची श्रेिी - धौलय धयर आति महयभयरि डर्लय, तमरी, अबोर अरुियचल प्रदे ि
पवविरयां गय. आति तमश्मी तहल्स
● कयश्मीरची प्रत द्ध खोरी, कयां गडय समाहर्ष्ट आिे धयां ग रयां ग , दां डवय रयां ग उत्तरयखांड
आति तहमयचल प्रदे ियिील कल्लू व्हॅ ली. चररयय घयट टे कड्यय ने पयळ
○ हिल स्टे शर्साठी प्रहसद्ध आिे .
● झे लम आहि हचर्ाब र्दीर्े कापले. प्रदे श - हिमालयाची हर्भागिी
● िौलािर पर्वतरांगा - पीर पांजयलचय तहमयचल नदीच्यय खोऱ्ययांच्यय आधयरयवर सर हसडर्ी बुराडव यांर्ी
हर्भागलेले :
प्रदे ियि तवस्तयर - रयवी नदीने कयपलेलय.
● मसु री पर्वतरांगा - िलज आति गांगेच्यय पयण्ययचे
तवभयजन
● उघड्यय दहक्षिेकडील उतार [मयिी िययर होण्यय
प्रतिबांध करिे] आति बरे च कयही सौम्य, जंगलार्े
आच्छाहदत उत्तरे कडील उतार.
● उत्तराखंड - मसु री आहि र्ाग द्वारे हचन्हांहकत
हिब्बा श्रेिी .

कमी हिमालयाच्या प्रदे श

मित्त्वाच्या पर्वतरांगा
पीर पंजाल रांग जम्मू आति कयश्मीर
(कयश्मीर खोऱ्ययचे
दतिि)
काश्मीर/पंजाब/हिमाचल हिमालय -
िौलािर पर्वतरांगा तहमयचल प्रदे ि
● हसं िू आहि सतलज घािात क्सस्थत आहे
मसु री पर्वतरांगा आहि उत्तरयखांड
● लांबी - 560 तकमी
र्ाग हिब्बा पर्वतरांगा
● रुंदी - 320 तकमी
मिाभारत लेख ने पयळ
● झस्कर श्रेिी - उत्तर सीमा आति हशर्ाहलक - दहक्षि
4. उप-हिमालय/ हशर्ाहलक : सीमा
● उर्व बाह्य हिमालय. ● झे लमच्या लॅकस्टर ाइर् हडपॉहझि् सर्े तयार केलेले ररज
● ग्रे ि प्लेन्स आहि कमी हिमालय यामध्ये . आति व्हॅली टोपोग्रयर्ी (कयश्मीर खोरे हे त ांकलयइन बेत न
● उं ची - 600-1500 मीटर . आहे) द्वयरे वैतिष्ट्ीकृि आहे ( करे र्ास - केशर र्ाढण्यास
● लांबी - 2,400 तकमी - पोतर्ार पठार ते ब्रह्मपुत्रा उपयक्त - पलवयमय िे पांपोर पयंि).
खोरे . ● प्रमुख बैल-िर्ुष्य तलार् - वलर रोवर, दल रोवर इ
● दहक्षिेकडील उतार - खडी ● उर्व “ र्ेल ऑफ काश्मीर ”
● उत्तरी उतार - ौम्य. ● उन्हाळ्यात 100 ेमी पयंि पाऊस आति तहवयळ्ययि बफव-
● रुंदी - 50 तकमी - 15 तकमी (तहमयचल प्रदे ि - ● काश्मीरचे एकमेर् प्रर्ेशद्वार - बहर्िाल पास - जवयहर
अरुियचल प्रदे ि). बोगदय (भयरियिील द रय वयव ि मोठय)
● जर्ळजर्ळ अभं ग 80-90 तकमी र्गळता - ● प्रमुख पास - बतझवल पय , झोतझलय पय .
हतस्ताची दरी आहि रायडक र्दी .
● ईशान्य भारतापासूर् र्ेपाळपयंत घर्दाि जंगलांर्ी
कुमाऊँ हिमालय
व्ययपलेले आहे . ● सतलजच्या आिी खथथि आहे आहि काली घािे
● पंजाब आति हिमाचल प्रदे ियिील दहक्षिेकडील ● लांबी - 320 तकमी
उतार - जवळजवळ कोितेिी जंगल र्ािी.

3
● प्रमुख पर्वतरांगा - नयग तिब्बय , धौलय धयर, म री आति बरवय, पत्कयई बम, मतिपूर टे कड्यय, ब्लू मयउां टन, तत्रपरय
बृहन् तहमयलययचे कयही भयग. पवविरयां गय आति ब्रेल पवविरयां गय.
● प्रमुख हशखरे - नां दयदे वी , कयमेि, बद्रीनयथ, केदयरनयथ , इ. ● प्रमुख पास- बोमडी लय, योांग ययप, तदर्ू , पांग ौ , त्े लय,
● प्रमुख र्द्या - गांगोत्री, यमनोत्री , तपांडयरी इ. तदहयां ग , दे बयां ग , िांगय आति बोम लय.
● र्ैहशष्ट्ये: पहिम हिमालय पूर्व हिमालय
○ तहवयळ्ययि हिमर्र्ावर् दतििेलय अडथळा म्हिून दहक्षिेकडे अडथळा
○ 3200 मीिरच्या र्र शंकूच्या आकाराची जांगले पहिम पार्साळा म्हिून पहिम पार्साळा
आति दे र्दार जांगल (दे वदयर जांगल) 1600-3200m हशर्ाहलक दू र आहेि हशर्ाहलक जर्ळ आहेि
यामध्ये.
○ टे क्टोतनक दऱया आिे त - कलू , मनयली आति कयां गडय.
अरुिाचल हिमालय
○ उन्हाळ्यात मयरे 200 ेमी पाऊस पडतो ● पूर्व हिमालयाची पूर्व सीमा
○ आति भूस्खलन िोण्याची अहिक शक्यता असते . ● र्ामचा बरर्ा - अरुियचल प्रदे ियच्यय अत्ं त पूर्ेला .
● पूर्ीचा आसाम हिमालय.
र्े पाळ/मध्य हिमालय ● हिमालय पर्वतरांगा पतिम कयमेंग तजल्ह्ययिून भू तार्मिूर्
अरुियचल प्रदे ियि प्रवेि करिे .
● र्ैहशष्ट्ये
○ उं च डोंगर आति सखल दऱया
○ उं ची - मद्र पयटीपय ून 800 मीटर िे 7,000 मीटर.
○ भूियन तहमयलययच्यय पूवेकडून तवस्तयर - पूर्ेला तदर्ू
खखां ड.
○ नयमचय बरवय ओलयां डल्ययनांिर खोल दरीिून
वयहियऱ्यय ब्रह्मपुत्रासारख्या जलद र्ाििाऱया
● लांबी- 800 हकमी र्द्यांर्ी हर्च्छे हदत केले .
● काली आति हिस्टा पवेकडे . ■ बारमािी - दे ियिील वोच्च जलतवद् यि
● यय भयगयि जास्तीत जास्त उं ची गाठतो . िमिय.
● प्रमुख हशखरे - मयउां ट एव्हरे स्ट्, कयां चनजांगय, मकयलू, ● प्रमुख जमाती - मोनपय , अबोर, तमश्मी, न्ययिी आति नयग
अन्नपूियव , गो यईांथन आति धौलयतगरी - प्रथय झतमांग .
● कमी हिमालय - मिाभारत लेख असे म्हिले जात िोते .
● प्रमुख र्द्या - घयघरय, गांडक , को ी इ.
● प्रमुख दऱया - कयठमयां डू आति पोखरय लॅकस्ट्रयइन व्हॅली
(पूवी, िलयव).

आसाम / पूर्व हिमालय

● लांबी - 750 तकमी
● पहिमेला हतस्ता आति पूवेलय ब्रह्मपुत्रा ( तदहयां ग घयटे ) आिे .
● प्रामुख्यार्े अरुिाचल प्रदे श आति भू तार् व्ययपियि .
● अरुांद रे खयां ियच्यय दऱ्यय
● पाऊस > 200 से मी.
● अतिवृष्टीमळे प्रर्ािी इरोशर्चे स्पष्ट र्चवस्व दिववय .
● भूस्खलर् , भू कंप हे अतििय सामान्य आहेि कयरि
खडक िटलेले आहेि
● जमाती ंची र्स्ती पूर्ांचल हिमालय
● मित्त्वाची हशखरे - नयमचय बरवय (7756 मी.) कल कयां गरी ● भौगोतलकदृष्ट्य हिमालयाचा भाग मार्ला जातो
( 7554मी.) चोमोल्हयरी ( 7327मी.). ● ांरचनयत्मक फरक आिे त , अिय प्रकयरे , मुख्य
● प्रमुख िे कड्या - अकय टे कड्यय, डर्लय टे कड्यय, तमरी हिमालयीर् पर्वतरांगांपासू र् र्ेगळे केले जातात .
टे कड्यय, अबोर टे कड्यय, तमश्मी टे कड्यय, आति नयमचय ● ब्रह्मपत्रय खोऱयाच्या दहक्षिेस आिे .
● अरकार् योमा ऑरोजेर्ेहससशी संबंहित आहे .

4
● िेल, मडस्ट्ोन, ँडस्ट्ोन, क्वयटव झयइट यरखे ैल , खंहडत ● केबुल-लामजाओ राष्टरीय उद्यार् येथे आहे.
गाळाचे खडक आिे त हमझो ● स्थार्- दतिि-पूवव तमझोरयम रयज्य.
● तहमयलययचय सर्ावहिक खंहडत भाग . हिल्स ● पूर्ी लुशाई हिल्स म्हिले जात िोते.
● र्ागा फॉल्ट लाइर् - भूकांप आति भूस्खलन ● सर्ावत उं च भाग - ब्लू मयउां टन.
● पाऊस - 150-200 ेमी ● उत्तर अराकार् योमा प्रिालीचा भयग .
● घर्दाि जंगल ● उर्व 'मोलासेस बेहसर्' - मऊ असंघहित
● उत्तरे कडूर् दहक्षिेकडे उं ची कमी होिे . सं चयार्े बनलेले .
● पहिमेला उत्तल. ● स्थलांतररत शेती आति कयही िे रेस
● िे कड्या जेथे झमची िेिी प्रचतलि आहे. लागर्ड.
● प्रमुख िे कड्या : हत्रपुरा ● समांतर उत्तर-दहक्षि पिांची मयतलकय ,
हिल्स दहक्षिेकडे उं ची कमी होि आहे .
डफला ● स्थार् : िेजपूरच्यय उत्तरे आति उत्तर
हिल्स लखीमपूर ● मोठ्या गं गा-ब्रह्मपुत्रा सखल प्रदे शात (उर्व
पूवव मैदयनी प्रदे ि) तवलीन व्हय.
● आकय हिल्सर्े पहिमेला वेढलेले आति
पूर्ेला अबोर पवविरयां गय . हमकीर ● स्थार्- कयझीरां गय रयष्टरीय उद्ययनयच्यय दतििे
हिल्स , आ यम .
अबोर ● स्थार्: भयरियच्यय पूवोत्तर भयगयिील
हिल्स अरुियचल प्रदे िचय प्रदे ि, चीन ीमेजवळ ● काबी आं गलाँग पठाराचा भयग .

● तमश्मी हिल्सच्या सीमेर्र आति हमरी ● हमकीर हिल्स - आ यममधील वयवि जने
भूस्वरूप.
हिल्स.
● ब्रह्मपत्रेची उपनदी हदबांग र्दीर्े र्ाहूर् ● रे हडयल डर े र्ेज उदािरि प्रमुख र्द्या -
धनत री आति जमनय .
र्ेलेली .
● सर्ोच्च हशखर - डां बचको .
हमश्मी ● स्थार्: ग्रेट तहमयलयन पवविरयां गयां चय
गारो ● स्थार्: मेघयलय रयज्य.
हिल्स दतििेकडील तवस्तयर.
● उत्तर आहि पूर्व भाग चीर्ला स्पशव हिल्स ● सर्ोच्च हशखर : नोकरे क तिखर.

करतात. खासी ● मेघयलययिील गारो-खासी पर्वतश्रेिीचा

पिकाई ● स्थार्: भयरियची पूवोत्तर ीमय अरुियचल हिल्स भयग .

● चेरापुंजी - पूवव खय ी तहल्स
बम प्रदे ि आति म्ययनमयर.
हिल्स ● " पिकाई " - ियई-अहोम भयषेि "हचकर् ● सर्ोच्च हशखर : लम तिलयँ ग .

कापण्यासाठी" . जैंहतया ● स्थार्: खय ी टे कड्ययां पय ून पूवेकडे .

● मे ोझोइकमध्ये हिमालयाची हर्हमवती झयली हिल्स
त्ाच िे क्टोहर्क प्रहियांमुळे उद्भर्ली. बरे ल ● स्थार्: उत्तर कयचयर तहल तजल्हय.
● िांकूच्यय आकाराची हशखरे , तीव्र उतार िे कडी ● पत्काई पर्वतश्रेिीचा दहक्षि -पहिम
आति खोल दऱया आिे त हर्स्तार .
● हिमालयासारखा खडबडीत र्ािी . _ _ ● आति उत्तर महिपूरच्या कािी भागांपासू र्
● ांपूिव प्रदे ि वयळू च्यय दगडयांनी बनलेल्यय दहक्षि-पहिम हदशेर्े धयविे , मेघयलयच्यय
जंगलांर्ी र्ेढलेला आिे . जयांतियय टे कडीपयंि .
र्ागा ● स्थार्: म्ययनमयरमध्ये तवस्तयरल्ययने भयरि
हिल्स आति म्ययनमयरमध्ये र्ूट पडिे. अंदमार् आहि हर्कोबार बेिे पूवव हिमालयाचा हर्स्तार
● सर्ोच्च हशखर - रमिी . आिे .
● मयन्सूनचय जोरदार पाऊस आति घनदयट
जांगल.
महिपूर ● स्थार्ः नयगयलँडच्यय उत्तरे , दतििे ग्लेहशयसव आहि स्नोलाइर्
हिल्स तमझोरयम, पूवे वरचय म्ययनमयर आति ● स्नोलाइर्:
पतिमेलय आ यम, मतिपूर तहल्स. ○ शाश्वत बफावची खालची मयावदा.
● मतिपूर आहि म्यार्मारची सीमा . ○ यार्र अर्लंबूर् आिे : अियां ि, उां ची, पजवन्ययचे
● लोकिक तलार् - जगयिील एकमेव िरां गिे प्रमयि, ओलयवय, उियर आति थथयतनक थथलयकृति.
रयष्टरीय उद्ययन.

5
 ○ पहिम हिमालयातील हिमरे र्ा - पूवव तहमयलययपेिय हिमालयातील मित्त्वाचे क्सखंड
कमी उं ची .
जम्मू- काश्मीर आहि लडाखचे पास
○ त क्कीममधील कांचर्जंगा - 4000 मी.
○ कुमाऊं आहि लाहुल - 3600 मी बहर्िाल ● कयश्मीरमधील एक लोकतप्रय पय .
○ काश्मीर हिमालय - मद्र पयटीपय ून 2500 मी. पास ● पीर- पंजाल पर्वतरांगेत व लेले आहे .
स्नोलाइर्साठी जबाबदार घिक : (जर्ािर ● बतनहयललय काझीगुं डशी जोडते .
○ कमी अक्षांश उबदयर ियपमयन जयस्त तहमरे षय. बोगदा):
○ पजवन्य - पहिम हिमालय - कमी आति हिमर्र्ावर् झोजी ला: ● श्रीनगरलय कारहगल आहि लेिशी
○ म्हिूर् उद्भर्ते िर पूर्व हिमालय - मोठे आति जोडते .
पाऊस म्हिूर् येते . ● बॉडव र रोड ऑगव र्ायझेशर् - रस्तय
○ हिमालयातील हिमरे र्ेची उं ची यर् करिे आति दे खरे ख करिे,
तविेषिः तहवयळ्ययि.
हिमालयीर् प्रदे श स्नोलाइर्ची उं ची
बुझील पास ● श्रीर्गर- हकशर् गंगा व्हॅ ली
NE हिमालय (अरुिाचल 4400 मी
● लडाखच्या दे र्साई मैदार्ासि
प्रदे श)
काश्मीर खोऱ्ययि यमील होिो .
काश्मीर हिमालय 5200 मी िे 5800 मी
पेन्सी ला ● काश्मीर खोऱयाला कयरतगलिी
कुमाऊं हिमालय 5100 मी िे 5500मी जोडिे.
काराकोरम 5500 मी आति त्ययहून ● ग्रे िर हिमालयात व लेले .
अतधक पीर- पंजाल ● जम्मू ते श्रीर्गर हय पयरां पयररक पय .
● हिमर्दी: क्सखंड ● हर्भाजर्ार्ंतर बंद झाले .
भारतातील मुख्य हिमर्द्या ● जम्मूपय ून काश्मीर खोऱयात जािारा
सर्ावत लिार् रस्ता .
ग्लेहशयर स्थार् लांबी
कारा िग ● काराकोरम पर्वतार्र खथथि आहे .
स्ट्ॅ तचन कयरयकोरम 75 तकमी
पास ● प्रयचीन रे शीम मागावची उपकंपर्ी.
ै नी कयरयकोरम 68तकमी
खारदुं ग ला ● पास (5602 मी).
तहस्परय कयरयकोरम 61तकमी
● लेिला जोडते आहि हसयाचीर्
तबययर्ो कयरयकोरम 60 तकमी
तहमनद्यय.
बयलटोरो कयरयकोरम 58तकमी
● तहवयळ्ययि बंद . _
चोगो लांगमय कयरयकोरम 50 तकमी
थांग ला ● लडाख मध्ये खथथि आहे .
खदोतपन कयरयकोरम 47तकमी
● भयरियिील दु सरा सर्ावत उं च
ररमो कयश्मीर 40 तकमी करण्यायोग्य पवविीय क्सखंड .
पनमळ कयश्मीर 27 तकमी अहघल पास ● कयरयकोरममधील गॉडहर्र्-ऑस्टे र्
गांगोत्री उत्तरयखांड 26 तकमी पर्वताच्या उत्तरे स .
झेमू त क्कीम/ने पयळ 25 तकमी ● चीनच्यय हशर्हजयांग प्रांताशी जोडिे .
रुपल कयश्मीर 16तकमी चांग-ला ● लडाखला हतबेिशी जोडिे .
डययमीर कयश्मीर 11 तकमी लंक ला ● लडयख प्रदे ियिील अक्साई हचर् .
● लडयख आति ल्हासा यांर्ा जोडते .
सध्याची पररक्सस्थती: ● चीर्च्या अतधकयऱ्ययांनी हशर्हजयांगला
● तहमयलययिील तहमनद्यय कमी होि आहेि. हतबेिशी जोडण्यासाठी रस्ता तयार
● नवीन लयरो उपग्रहयन यर, तहमयलययिील तहमनद्यय केला आिे .
तविळि आहेि, खुंजेरब पास ● काश्मीर आति चीर्
● पययव वरि मांत्रयलययने तनयक्त केलेलय, हय अभ्यय ● भयरि -चीर् सीमेर्र
आई.पी. ी. ी.अहवयलयपेिय वेगळय आहे, परे िय इहमस ला ● लडाख
परयव्ययतिवयय दयवय केलय आहे की 2035 पयंत ● कठीि भौगोहलक भू प्रदे श आति तीव्र
हिमर्द्या र्ािीशा िोतील . उतार.
● हिर्ाळ्याच्या कयळयि बंद रयहिे .

6
 पारहपक ला ● काश्मीर आहि चीर् हसक्कीमचे पासेस
● हमंिाकाच्या पूर्ेला भयरि-चीन
र्थु ला पास ● भारत-चीर् सीमेर्र खथथि आहे .
ीमेवरील खखां डी
● प्राचीर् रे शीम मागावचा एक भयग बनिो.
हमंिका पास ● काश्मीर आहि चीर्
● भारत आहि चीर्मिील व्यापारी सीमा
● भयरि -चीर् िर ाय जंक्शर् आति
चौक्यांपैकी एक .
अफगाहिस्तार् सीमा
जेलेप ला ● चांबी दरीतूर् जाते .
हिमाचल प्रदे शचे पास पास: ● हसक्कीमला तिबेटची रयजधयनी
ल्हय यिी जोडिे .
हशपकी ला ● िलज घािातूर् जाते.
पास ● हिमाचल प्रदे शला हतबेिशी जोडते. अरुिाचल प्रदे शचे पास
● चीर्शी व्यापारासाठी भयरियची हतसरी
बोमडी -ला: ● अरुिाचल प्रदे श-ल्हासा , तिबेटची
सीमा चौकी ( तलपू लेख आति नयथलय
रयजधयनी िहर जोडिे .
पय )
● भू तार्च्या पूर्ेस खथथि आहे .
बारा- लाचा ● हिमाचल प्रदे श- लेि -लडाख
हदिंग पास ● अरुिाचल प्रदे शच्या ईशान्येकडील
पास ● जम्मू आति कयश्मीरमधील रयष्टरीय
राज्यांमध्ये क्सस्थत आहे .
मिामागावर्र व लेले आहे .
● अरुिाचल प्रदे शला म्यार्मार
● मर्ाली आहि लेिला जोडिे .
(मांडयले) िी जोडिे
दे बसा पास ● तहमयचल प्रदे ियिील क्सस्पती आहि
हदफू पास ● एक सोपा आहि पयावयी मागव .
कुल्लू क्सस्पतीमध्ये यमील होिो हपर्-
● वयहिूक आति व्ययपयरय यठी र्र्वभर
पार्वती क्सखंडीचा बायपास मयगव .
खुले रािते .
रोितांग ● उच्च रस्ते र्ाितूक कुल्लू , क्सस्पती
लेखपािी : ● वयहिूक आति व्ययपयरय यठी र्र्वभर
पास आहि लयहौललय जोडते .
खुले रािते .
उत्तराखंडचा पास ● अरुिाचल प्रदे शला म्यार्मारशी
जोडिे .
हलपू लेख ● उत्तराखंडला हतबेिशी जोडिे .
पंगसर् पास ● अरुियचल प्रदे श आहि म्यार्मारला
● व्यापारासाठी महत्त्वयची सीमा चौकी .
जोडते .
● मार्सरोर्रचे यात्रेकरू यय खखां डीिून
योंगग्याप पास ● हतबेिसि अरुिाचल प्रदे श
प्रर्ास करियि.
कुमजार्ंग पास ● म्यार्मारसि अरुिाचल प्रदे श
मर्ा पास ● ग्रे िर हिमालयात खथथि आहे .
िपुर्गार् ● म्यार्मारसि अरुिाचल प्रदे श
● हतबेिला उत्तराखंडशी जोडिे .
(Hpungan)
● तहवयळ्ययि सिा महिर्े बफावखाली रािते
पास
.
चािकि पास ● म्यार्मारसि अरुिाचल प्रदे श
मंगशा ● उत्तराखंड - हतबेिला जोडिे .
िुरा पास ● भूस्खलर्ासाठी ओळखले जाते . तुज पास:
● मार्सरोर्रासाठी येिारे यात्रेकरू हय ● महिपूर.
मयगव ओलयां डियि. ● इम्र्यळलय म्यार्मारशी जोडते .
मुहलंग ● िं गामी पास
ला ● उत्तराखंडला हतबेिशी जोडिे
● तहवयळ्ययच्यय कयळयि बर्यव च्छयतदि
हर्ती पास ● हतबेिसि उत्तराखंड जोडले जाते.
● हिर्ाळ्याच्या काळात बफावच्छाहदत
रयहिे . भारतातील मिार् मै दार्े
िर े लचा ● हपंडारीच्या शेर्िी व लेले हिमर्दी _
पास ● हपंडारी खोऱयाला हमलम व्हॅ लीशी
जोडिे .
● खडबडीत आति खडबडीि.

7
 ● हसं िू ते हतस्ता पयंत उल्लेखर्ीय सातत् अ लेल्यय
तिवयतलकयांच्यय पायाशी .
● 8-16 हकमी रुंद पट्टा ज्ययमध्ये रे र् आहि अप्रमाहित
गाळ आिे
● अचार्क उतार िटल्ययमळे र्ोरलँड झोनमध्ये
हिमालयातील र्द्यांर्ी जमा केले .
● हिमालयातील र्द्या पायथ्याशी त्ययां चे भयर जलोळ
पांखयांच्यय रूपयि जमय करियि .
○ खडबडीत गाळ एकत्र तवलीन होऊन भयबर िययर
होियि.
● हशर्ाहलकच्या दहक्षिेस आडवे तहमयलयन फ्रांट र्ॉल्ट ● वयव ि अहद्वतीय र्ैहशष्ट्य - सक्सच्छद्रता .
(HFF) द्वयरे तवभक्त. ○ खच्छद्र आिे . _ _
● हिमालयाजर्ळील एक ांिमिकयलीन िेत्र आति ○ शेतीसाठी योग्य र्ािी
द्वीपकल्पीय भारत . ● पूर्ेला तुलर्ेर्े अरुंद आति पतिम आति उत्तर- पहिम
● हसं िू, गंगा, ब्रह्मपुत्रा आति त्ययांच्यय उपनद्ययांच्यय डोंगराळ प्रदे ियि हर्स्तृत .
जलोढयांच्या साठ्यांमुळे िययर झयलेले अग्रगण्य मैदार् .
● पहिमेकडूर् पूर्ेकडे मयरे 2400 तकमी प रलेलय आहे . तराई
● रुंदी - आ यममध्ये 90-100, रयजमहल (झयरखां ड) जवळ ● भाबरच्या दहक्षिेला 10-20 हकमी रुंद दलदलीचा प्रदे श
160 तकमी, तबहयरमध्ये 200 तकमी, अलयहयबयदजवळ 280 आति त्ययलय मयां िर वयहिो.
तकमी आति पांजयबमध्ये 500 तकमी. ● पूर्ेकडील भागात हर्स्तीिव - म ळधयर पयव यमळे
○ पूर्ेकडूर् पहिमेकडे र्ाढते. ब्रह्मपत्रय खोरे .
● आति द्वीपकल्पीय प्रदे ियिील नद्ययांनी खयली आिलेल्यय ● भयबर पट्ट्ययिील भू हमगत प्रर्ािांचा पुन्हा उदय
जलोढ साठ्यांचा मोठ्या प्रमािात समार्ेश िोतो . ● िरयईिील बहुियां ि जमीन (तविेषि: पांजयब, उत्तर प्रदे ि
○ कमाल खोली > 8000 मीिर - अांबयलय, यमनयनगर आति उत्तरयखांडमध्ये ) पुन्हा िक्क सांहगतली गे ली आहि
आति जगयधरी (हररययिय). कालांतरार्े ती शेतजहमर्ीत बदलली गे ली .
● र्ैऋत्े ला थारच्या र्ाळर्ंिात तवलीन होिे . ● जास्त पाऊस पडतो आति जयस्त आद्रव ता असते .
● कडचय कमी पािलोि ( 278मी.) + यमुर्ा नदी सतलुज ● भूतमगि प्रर्ाि आिे त जतमनीची पािथळ जागा .
मैदार्ाला (त ांधूच्यय मैदयनयचय एक भयग) गं गा ● गहू, मकय, ियां दूळ, ियां दूळ, ऊ इ. यठी योग्य .
मैदार्ापासू र् र्ेगळे करिे .
खादर
ग्रेि प्लेन्सचे हर्भाग
● अ ांख्य नद्ययांच्यय पूर मैदयनयचे तरुि जलोदर
उत्तर ते दहक्षि, भयरियच्यय उत्तर मैदार्ी प्रदे शांची हर्भागिी ● उर्व बेि/ बेिलँड्स (पांजयबमध्ये).
करता येईल. ● नदीच्यय बयजूने र्र्ीर् जलोळसंचय समाहर्ष्ट आिे .
1. भयबर ● अल्युक्सव्हयम - हलकय रां ग आति वयळू , गयळ, तचखल आति
2. िरयई तचकिमयिीचे यठे अ लेले खरयब चनखडीयक्त पदयथव .
3. खयदर ○ जवळजवळ दरवषी नदीच्यय पुरामुळे जमा .
4. भयां गर ○ गांगेची सर्ावहिक सु पीक माती
● हर्स्तृत लागर्डीसाठी योग्य .
● पंजाब-िररयािाच्या मैदयनी प्रदे ियिील नद्ययां मध्ये खयदरचे
तवस्तृि पूर मैदार् आिे त

बांगर हकंर्ा भंगार मैदार्े

● जुन्या गाळाच्या साचूर् तयार झालेले उं च प्रदे श
(जलवयहू टे रे ) .
● मैदयनयच्यय पूर-मयावदेच्या र्र आिे .
भाबर ● मुख्य घिक: हचकिमाती.
● बुरशी समृद्ध - उच्च उत्पन्न.

8
● कॅखल्ह्ियम कयबोने ट नोड्यूल म्हिियि ' कंकसव ' - अिद्ध
आति डोआब्समध्ये आढळियि ( इं िर - फ्लव्ह एररयय)
● प्रादे हशक हभन्नता :
○ बररं द मैदार् - बांगयलचय डे ल्टयईक प्रदे ि
○ भू र रचर्ा - मधली गांगय आति यमनय दोआब .
○ 'रे ि', ' कोल्लर ' हकंर्ा ' भू र ' - कोरडे िेत्र -
ियरयक्त आति ियरीय र्लयां चे लहयन अांि प्रदतिवि
करियि.
■ त ांचनमळे पसरली आिे (केतिकय तियय -
पृष्ठभयगयवर लवि).
बाररं द मुलूख / मैदार्ी प्रदे श
● उर्व इां ग्रजीमध्ये र्रें द्र िर ॅ क्ट आति बांगयलीमध्ये बोरें द्रो
भू मी
● बांगयल बेत नमधील प्लेस्टोसीर् युगातील सर्ावत मोठे
भौहतकशास्त्रीय एकक .
● र्ायव्य बांगलादे श आति उत्तर-मध्य पहिम बंगाल ,
भयरियच्यय कयही भयगयां मधील भौगोहलक प्रदे श .
● (गांगय) आति जमनय (बयां ग्लयदे ियिील ब्रह्मपत्रयचे नयव)
नद्ययां च्यय ांगमयच्यय र्ायव्ये स क्सस्थत आिे .
● पतिमेलय मिार्ंदा र्दीच्या पूर मैदार्ांर्ी
पूवेलय करतोया र्दी .
● लयल र आति तपवळ र तचकिमयिी अ लेलय िलने ने
उं च, लिरी प्रदे श .
● जुन्या जलोदराचा मयवेि होिो .
भुर
● बाजूर्े व लेलय जहमर्ीचा उं च तुकडा गंगा र्दीच्या
काठार्र तविेषिः गांगय-यमनय दोआबच्यय वरच्यय
भयगयि.
● वषयव च्यय उष्ण कोरड्यय मतहन्ययां ि र्ाऱयार्े उडिारी
र्ाळू जमा झयल्ययमळे िययर होिे .
ग्रेि प्लेन्सचे प्रादे हशक र्गीकरि
हसंि मैदार्
● पाहकस्तार्ात मख्यिः भांगर मैदार्े तयार झाली .
● ढोर : लांब अरुंद उदासीर्ता - पूर्ीच्या र्द्यांचे अविेष .
● िांड : अल्किमी तलार्
○ भू र्ैज्ञाहर्कदृष्ट्या ते द्वीपकल्पीय पठाराचा एक
भाग असल्याचा परयवय .
● पूर्व भाग खडकाळ िर पहिम भागात सरकिारे र्ाळू चे
हढगारे आहेि .
● थारच्या र्ाळर्ंिाचा पूर्व भाग अरार्ली पर्वतरांगा पयंि -
राजस्थार् बांगर - अधव-िष्क मैदयन.
● अरर्लीतूर् उगम पयवियऱ्यय अने क लिार् मोसमी
प्रर्ािांर्ी र्ाहूर् गेलेलय आति पीक प्रदे ियां च्यय कयही
भयगयि शेतीला आिार दे तो .
● लुर्ी - एक मित्त्वाचा िं गामी प्रर्ाि जो कच्छच्या रिमध्ये
र्ाितो .
● लुर्ीच्या उत्तरे कडील मागव - थाली तकांवय वयलकयमय
मैदयन.
पंजाब सािा
● मैदयनयचय पहिम भाग तयार
● मख्यिः पाहकस्तार्ात.
● अर्ेक दोआबांमध्ये हर्भागलेले (” (दो- दोन, आब- पयिी)
= “एक प्रदे ि तकांवय भूभयग आति दोन नद्ययांच्यय एकतत्रि
प्रदे ियपयंि पोहोचियरय”) .
ीमेवर ● त ांधू प्रियलीिील 5 मित्त्वाच्या र्द्यांर्ी बनवलेले .
● शब्दशः याचा अथव "( पाच पाण्याची जमीर् " असा आहे:
झे लम, हचर्ाब, रार्ी, सतलज आति हबयास).
● एकूि क्षेत्रफळ - 1.75 लयख चौ. तकमी.
● सरासरी उं ची - रय री मद्र पयटीपय ून 250 मी.
● पूर्व सीमा - तदल्ली- अरवली कड.
● उत्तरे कडील भाग [तिवयतलक टे कड्यय] कॅओस नयवयच्यय
अ ांख्य प्रर्ािांर्ी तीव्रपिे खोडला आिे .
○ याचा पररिाम प्रचंड गु ली ंग [ रखरखीि लँडर्ॉर्म्व]
मध्ये झयलय.
● सतलुज र्दीच्या दहक्षिेस - पांजयबचे माळर्ा मैदार् .
● घग्गरच्यय बाजूचे क्षेत्रफळ आहि यमुर्ा र्द्या - '
िररयािा िर ॅ क्ट' .
○ यमुर्ा आहि िलज नद्ययां च्यय पाण्याचे हर्भाजर्
म्हिून कयम करिे .

राजस्थार् मैदार्े
● थारच्या र्ाळर्ंिार्े व्यापलेले.
● एक लिरी मैदार् ( रय री उां ची - रय री
मद्र पयटीपय ून 325 मीटर).
● र्ाळर्ंिी प्रदे श म्हिजेच मरुस्थली िा मारर्ाडच्या
मैदार्ाचा मोठय भाग बर्र्तो .
● हगर्ीसेस, हशस्ट आति ग्रॅ र्ाइि् सचे कयही आऊटफ्रॉप्स
हसं ि सागर दोआब हसं िू आति झे लम नद्यय _
आहेि
दोआब / चाज दोआब झेलम आति हचर्ाब र्द्या .

9
 रे चर्ा दोआब हचर्ाब आति रार्ी नद्यय _  चंबळ खोरे - गल्ली धू प, नयल्ययां मळे
बारी दोआब्स रार्ी आति हबयास नद्यय _ खरयब प्रदे ि.
हबस्त दोआब हबयास आति सतलज नद्यय  भयरियिील सर्ावत र्ाईि आहि सर्ावत
मोठे माती हर्कृष्ट क्षेत्र .
भारतातील इतर दोआब : ○ मध्य गंगेचे मैदार्:
● माळर्ा दोआब: ■ क्षेत्रफळ - 1, 400, 00 चौ. तकमी.
○ मध्य प्रदे ि आति उत्तर-पूवव रयजथथयनचय कयही भयग ■ जगातील सर्ावत सुपीक मयगव .
व्ययपिो. ■ पूवव उत्तर प्रदे ि आति तबहयर मैदयनयचय समार्ेश
● रायचूर दोआब: आिे .
○ कृष्णय आति तिची उपनदी िांगभद्रय नदीजवळ अ लेलय ■ 2 मोठे कंु ड
आां ध्र प्रदे ि आति कनयवटकचय तत्रकोिी प्रदे ि. o गोरखपूर कां ड
गंगेचे मैदार् o रक्सौल - मोहतिारी कां ड.

● पतिमेकडील यमुर्ा र्दीपासू र् बांगलादे शच्या पहिम ■ प्रमुख र्द्या- गांगय, गोमिी, घयघरय, रयप्ती ,
सीमेपयंत (~ 1,400 तकमी) तवस्तयर करय. गांडक , को ी (उत्तरे कडे ), आति ोन

● सरासरी रुंदी - 300 तकमी. (दतििे ).

● कमाल उं ची - हयरनपूर (276 मी) - यगर बेटयांच्यय तदिेने ■ 3 प्रमुख हर्भाग:

कमी होिे (3 मी).  अर्ि मैदार्:

● भयरियिील ग्रे ि प्लेर्चे सर्ावत मोठे एकक - हदल्ली ते  घागरा आति गोमती यामध्ये , पूवव
कोलकाता ( मयरे 3.75 लयख चौ. तकमी). उत्तर प्रदे ि, पूरप्रर्ि
● प्रमुख हिमालयीर् र्दी - गांगय.  हमहथला मैदार्:
● द्वीपकल्पीय र्द्या - चांबळ, बेटवय, केन, ोन इ. (गांगय नदी  गं डक आति कोसी यामध्ये, पूर

प्रियलीमध्ये यमील व्हय - यय मैदयनयच्यय तनतमविीमध्ये प्रर्ि

योगदयन).  मगि मैदार्:

■ सोर्च्या पूवे खथथि , पूरप्रर्ि 2 उपप्रदे श:
● उतार - पूवव आति दतिि पूवव.
● गं गेच्या खालच्या भागात र्द्या मंद गतीर्े र्ाितात,  उत्तर गं गा मैदार्
पररियमी लेव्हीज , ब्लफ्स, ऑक्सबो लेक, दलदल, र्ालेइ.  4 सूक्ष्म युहर्ि् स:

● यय भयगयलय र्ारं र्ार पूर येण्याची शक्यता हर्मावि िोत  गांगय घयघरय दोआब
 रयू पयर मैदयन
असल्यार्े र्द्या आपले प्रर्ाि बदलत राितात .
○ कोसी नदी - 'तबहयरचे दः ख'.  तमतथलय मैदयन आति
● गं गा मैदार्ाचे हर्भाग  को ी मैदयन.

○ गं गेचे र्रचे मैदार्:  दहक्षिेकडील गं गा मैदार्

■ क्षेत्रफळ - 1,49,029 चौ. तकमी.  मध्ये उपहर्भाहजत

■ मित्त्वाच्या र्द्या - गांगय, यमनय, रयमगांगय, गोमिी,  गांगय-पत्र तवभक्त मगध

घयघरय आति रयप्ती इ. मैदयन.
■ समाहर्ष्ट आिे :  अांगय प्लेन.
 रोहिलखंड मैदार्े : ○ खालच्या गं गेचे मैदार्:
 रोहिल्ला जमाती (अर्गयि), बरे ली, ■ क्षेत्रफळ - 80,968 चौ. तकमी

मझफ्फरनगर यांच्या र्ार्ार्रूर् . ■ हर्स्ताररत - उत्तरे लय दयतजवतलांग तहमयलययच्यय

पययथ्ययपय ून दतििेलय बांगयलच्यय
 खूप सु पीक .
 शारदा आति रामगंगा दोआबयां चय उप यगरयपयंि.
मयवेि आिे ■ पूर्ेकडील र्द्या - ब्रह्मपत्रेलय तमळियऱ्यय ांकोि

 गं गा-यमुर्ा दोआब: ■ पहिम भागातील र्द्या - महयनां दय, पनरभबय ,

 भारतातील सर्ावत मोठा दोआब . अजय, दयमोदर , द्वयरकेश्वर , रुपनयरययि ) गांगय (

 एओतलयन प्रतियेद्वयरे सू क्ष्म िूळ साठा पद्मभयगीरथी ).

आिे .
 ऊस लागर्डीसाठी प्रत द्ध . ■ हर्भाग :
 यमुर्ा:  पॅराडे ल्टा

10
  पहिम बंगाल चा उत्तर भयग
 क्षरि बद्ध
 उलिे हत्रकोिासारखे तद िे
 रारि मैदार्े :
 पहिम हर्भाग छोिा र्ागपूर पठयरयलय
लागू र् _
 लॅिराइि संचय.
 पठारापासू र् ३५ मीिर समोच्च रे र्ेर्े
तवभक्त
 डे ल्टा मैदार्े :
 सुं दरबर्चा वयवि हर्स्तृत भाग (
भयरियिील 1/3).
 अंतदे शीय मासे मारी आति
लागर्डीसाठी प्रत द्ध .
 सुं दरबर्/मॅन्ग्ग्रोव्ह जंगले
मद्रतकनयऱ्ययच्यय तदिेने भरती -
ओिोिीची जंगले.
ब्रह्मपुत्रा/ आसाम मैदार्
● 56,274 चौ. तकमी
● ग्रेट प्ले न्सचय पूर्ेकडील भाग
● ब्रह्मपुत्रा आहि हतच्या उपर्द्यांर्ी बयांधलेलय अग्रगण्य
मैदयन .
● साहदया (पूवेलय) िे धबरी (पतिमेलय बयां गलयदे ि ीमेजवळ)
पयंि तवस्तयर करय.
● माजुली (िेत्रर्ळ 929तकमी²)- जगातील सर्ावत मोठे
र्दी बेि .
● मोठा पािथळ प्रदे श → तराई हकंर्ा अिव-तराई
पररक्सस्थतीची हर्हमवती .
● 2 उपप्रदे श:
○ अप्पर आ यम व्हॅली
○ लोअर आ यम व्हॅ ली
● तराई प्रदे शाच्या दहक्षिेस आति गांगेच्यय डाव्या
तीरापयंत चयलू आिे .
● हजल्हे : जलपयईगडी तजल्ह्ययचय दतिि भयग, उत्तर आति
दतिि तदनयजपूर, मयलदय आति कूच तबहयर.
○ उत्तर हदर्ाजपूर हजल्ह्ह्यातील महयनां दय
कॉररडॉरमधील अरुंद भू भाग .
● गं गा-ब्रह्मपुत्रा र्दी दोन्ही प्रियलीच्यय तनिेपयने तवकत ि .
छत्तीसगड मैदार् (तांदूळाची र्ािी)
● र्रच्या मिार्दीर्े तनचरय केलेलय बिी -आकाराचा
खोलगि भाग.
● मायकाला पर्वतरांगेजर्ळ क्सस्थत आिे आति िे ओहडशा
िे कड्या .
ताग
● चुर्खडी आति शेलचे जवळजवळ क्षैहतज बेड आहेि .
● उं ची - 250 मी- 330 मी (पूवव-पतिम).
/
मैदार्ांचे मित्त्व
● दे शाच्या एकूि िेत्रर्ळयच्यय < 1/4व्या भागाचा समार्ेश
करा
● दे ियच्यय एकूि लोकसंख्येच्या 40% > मथवन .
● सु पीक जलोळ माती , सपाि पृष्ठभाग , सं थ गतीर्े
चयलियऱ्यय बारमािी र्द्या आति अर्ुकूल िर्ामार् - िीव्र
कृषी तिययकलयप.
● हर्स्तृत पंजाब , िररयािा आति उत्तरच्यय पहिम भयगयि
हसं चर् प्रदे श - भारताचे िान्य कोठार (प्रेरीज - जगयचे
धयन्य).
● रस्ते आहि रे ल्वेचे जर्ळचे जाळे आिे - मोठ्यय
प्रमयियवर औद्योतगकीकरि आति िहरीकरि.
● सांस्कृहतक पयविर् : िीथविेत्रे - हररद्वयर, अमृि र,
वयरयि ी, अलयहयबयद इ.
तिीय मैदार्े

गंगा-ब्रह्मपुत्रा डे ल्टा
● जगातील वयव ि मोठा डे ल्टा .
● डे ल्टय िेत्रयि गंगा स्वतः ला अर्ेक र्ाहिन्यांमध्ये
तवभयगिे .
● उतार ग्रेहडयंि - 2 ेमी प्रति तकमी.
● क्षेत्राचा 2/3 भाग - रय री मद्र पयटीपय ून 30 मी.
● एस ईर्डव फेस - महयने, मयिीचे पयट, खयरर्टीचे
दलदल, वयळू चे तकनयरे , बेटे आति पूववलँड् .
● भरतीच्या जंगलांर्ी व्यापलेले उर्व सुंदरबर् - ांद्री
र्ृक्षाचे प्राबल्य .
● क्षेत्रफळ - 7516.6 तकमी ( मुख्य भू हकर्ारपट्टी 6100
आहे हकमी आति बेट हकर्ारपट्टी 1197 हकमी ).
● राज्ये - गजरयि, महयरयष्टर, गोवय, कनयव टक, केरळ,
इतर मैदार्े
ियतमळनयडू, आां ध्र प्रदे ि, ओतडिय, पतिम बांगयल आति
उत्तर बंगालचे मैदार्
केंद्रशाहसत प्रदे श - दमि आति दीव आति पद् दचेरी

11
● भयरियिील हकर्ारी मैदार्े दोर् प्रकारची आिे त: ● 1600 हकमी उत्तर ते दहक्षिेपयंत रुंदी - 10 िे 25 तकमी.
○ बॉम्बे तकनयऱ्ययपय ून हर्स्तीिव .
पूर्व तिीय मैदार्े
■ िेलयने मृद्ध.
● स्थार्: बांगयलचय उपसागर आति पूर्व घाि ● सरळ तकनयरपट्टी.
● रुंदी: 100 - 130 तकमी ● दहक्षि - पहिम प्रभयतवि ६ मतहन्ययांच्यय कयलयवधीि
● गं गा डे ल्टा िे कन्याकुमारी पयंत हर्स्ताररत आहे . मान्सूर्चे र्ारे .
● गोदयवरी, महयनदी, कयवेरी आति कृष्णयचे तवकत ि तत्रभज ○ अिय प्रकयरे त्ययांच्यय पूवव भागापेक्षा अहिक आद्रता
प्रदे ि असलेले.
● मित्त्वाची भौगोहलक र्ैहशष्ट्ये - तचलीकय िलयव आति ● अहिक पूवव तकनयऱ्ययपेिय इं डेंि केलेले
पतलकट िलयव ( लगून ). ○ बंदरे आहि बंदरांच्या तवकय य यठी र्ैसहगव क
● रुंद आति कोरडे → पररियमी र्ाळू चे हढगारे सरकत पररक्सस्थती प्रदयन करिे .
आिे त . ○ उदा . कयां डलय, मयझगयव, जेएलएन पोटव न्हयवय िेवय,
● िेिी यठी अहतशय सुपीक . मरमयगयव , मांगळू र, कोचीन इ.
○ कृष्णा र्दीचा डे ल्टा - दहक्षि भारतातील िान्य ● मोठ्या द्वयरे वैतिष्ट्ीकृि खाडीची संख्या ( एक अतििय
कोठार. लहयन खयडी), खाड्या (एक अरुांद, आश्रययक्त जलमयगव
● तन गयवि आपत्कालीर् - ज े की तकनयऱ्ययिील प्रवेि तकांवय दलदलीिील वयतहनी)
○ मिाद्वीपीय शेल्फ मद्रयि 500 हकमी पयंत प रिो आति कयही मुिार्े .
, ज्ययमळे िे कठीि िोते चांगली बंदरे आति बंदरांचा ○ उदा . नमवदय आति ियपीचे महयने .
हर्कास . ● नद्यय कोिियही डे ल्टा बर्र्त र्ािीत .
● हर्भाग : ○ त्ययऐवजी धबधब्यां ची यखळी िययरकरियि.
उत्कल ति ● तचलीकयचय तवस्तयर करत आिे ● कायल्स - बॅकर्ॉिर हकंर्ा उथळ सरोर्र तकांवय मद्रयचे
आति कोल्लेरू तलार् प्रवेिद्वयर आति हकर्ारपट्टीला समांतर असतात.
● पहिम हकर्ारपट्टीच्या ○ मासे मारी, अंतदे शीय र्ेक्सव्हगे शर् आति
मैदार्ापेक्षा खू पच तवस्तीिव . पयविर्ासाठी वयपरले जयिे .
● जोरदार पाऊस . ○ सर्ावत मोठा - र्ेंबर्ाड तलार्.
● चिीर्ादळांसाठी अ रतिि . ● जलमग्न तकनयरे .
● प्रमुख हपके : ियां दूळ, नयरळ ● 4 हर्भाग:
आति केळी कच्छ आहि ● द्वीपकल्पीय पठाराचा हर्स्तार
उत्तर सकावर ● मिार्दी आहि गोदार्री, काहठयार्ाड ● परां ि पहिम हकर्ारपट्टीच्या
कृष्णा र्द्यांचा उत्तरे कडील भयग. हकर्ारा मैदार्ांचा एक भाग म्हिूर्
आं ध्रचा ● कोलेरू आति पुहलकि तलार् उपचार केले जातात कयरि िे
हकर्ारा यामध्ये. आिय पयट झयले आहेि.
● कृष्णय यठी खोऱयाचे क्षेत्र तयार ● गाळ साचल्यामुळे कच्छची
करते आति गोदार्री नद्यय तनतमविी झयली .
कोरोमंडल ● पुहलकॅि ियतमळनयडूमधील ○ पयव यळ्ययि उथळ
हकर्ारा िलयव आति कन्याकुमारी पाण्यार्े झाकलेले
हकंर्ा पायर् यामध्ये . ○ ग्रे ि रि (उत्तर) आति
घाि ● उन्हाळ्यात कोरडे रयहिे . लिार् मध्ये तवभयगलेले रि
● तहवयळ्ययि पाऊस पडतो . (पूवव).
गोलकोंडा ● गोदयवरी आति कृष्णा र्दीच्या ● काहठयार्ाड - कच्छच्यय
हकर्ारा बरोबरीर्े दहक्षिेला .
कोकि ● मि (उत्तर) िे गोर्ा (दतिि)
हकर्ारा ययमध्ये.
पहिम तिीय मैदार्े ● तांदूळ आति काजू - 2
महत्त्वयची तपके.
● उत्तरे कडील गल्फ ऑफ कॅम्बे (खंभातचे आखात) पासू र्
कार्डा ● मामावगार् आति मंगलोर
केप कोमोररर् (कन्ययकमयरी) पयंि .
हकर्ारा ● लोि मृद्ध ययमध्ये ठे र्ी _

12
 मलबार ● मंगलोर िे कन्याकुमारी ■ पुरार्ा - जैसलमेरजर्ळील ब्रह्म रच्यय
हकर्ारा यामध्ये . आजूबयजूलय आकल येथील लयकूड जीवयश्म
● िलनेने हर्स्तृत . उद्ययन आति यगरी यठे .
● सरोर्रांचा मयवेि आहे दतिि ○ वयळवांटयची अंतहर्वहित खडक रचनय - द्वीपकल्पीय
केरळमधील हकर्ाऱयाला पठयरयचय हर्स्तार .
समांतर . ○ र्ाळर्ंिातील जहमर्ीची प्रमुख र्ैहशष्ट्ये - मिरूम
खडक, हलियरे तढगयरे आति ओएत (बहुधय त्ययच्यय
आहि पूर्व हकर्ारपट्टीच्या मैदार्ांची तु लर्ा
दतिि भयगयि).
पहिम तिीय मैदार्े पूर्व तिीय मैदार्े ○ उर्व मरुस्तली (मृि जमीन) आति बागर .
○ एओतलयन पर्र् संचयाचा समार्ेश िोतो
● कच्छ िे कन्याकुमार. ● सुं दरबर् िे
○ कोरडे िर्ामार् आति गाळाचे साठे
● पतिम घािाला कन्याकुमारी .
○ 2 भाग:
समांतर. ● पूवेलय समांतर - घाि.
■ उत्तरे कडील भाग - त ांधच्यय तदिेने उियर.
● कच्छ, कोकि, कन्नड ● ओरोमांडल यय
■ दहक्षि भाग - कच्छच्यय रियकडे .
आति मलबयरच्यय तकनयरपट्टीच्यय मैदयनयि
○ यय प्रदे ियिील बहुतेक र्द्या अल्पकालीर् आिे त .
तकनयरी मैदयनी भयगयि हर्भागलेले .
○ सँ डड्यून्स - उां ची 150 मी
हर्भागले गे ले . ● पतिम तकनयऱ्ययपेिय ○ रूपांतररत खडक
● अरुंद आति हर्स्तृत . ○ लिार् िंगामी अरार्लीतूर् उगम पयवियरे प्रवयह
र्ाढर्लेला . ● आपत्कालीर् तकनयरी ○ त्ययच्यय दहक्षि भयगयि ओएहसस
● जलमग्न तकनयरी मैदयने . ○ उच्च आति हर्म्न र्ालुकामय मैदयने आति कमी
मैदयने . ● सु -हर्कहसत डे ल्टा . नयपीक टे कड्ययां द्वयरे वेगळे केलेले तढगयरे , तकांवय भयकर,
● नद्यय कोितािी डे ल्टा ● बंदरे आति बांदरयां ची जे आजूबयजूच्यय मैदयनयपय ून अचयनक वर येियि.
बर्र्त र्ािीत. कमी ांख्यय . ■ हढगारा - िि गिी आति वेगवेगळे आकयर
● कयां डलय, जवयहरलयल आति आकयर.
ने हरू पोटव टर स्ट्, ■ बरचर् / बरखार् - चांद्रकोरयच्यय आकयरयचय
मयरमयगयव, मांगलोर, वयळू चय तढगयरय प्रयमख्ययने एकय तदिेने वयऱ्ययच्यय
कोचीन ययां यरख्यय तियेमळे िययर होिो.
बांदरयां ची ांख्यय अहिक
आिे .

भारतीय र्ाळर्ं ि
र्ालुकामय थार र्ाळर्ं ि
● भारत- थयरचे 85% वयळवांट
● कयही भयग भयरि िर कयही भयग पयतकस्तयनयमध्ये आहे .
● भयरियच्यय एकूि भौगोहलक क्षेत्राच्या 4.56% . खारि तलार्:
● भौगोहलक र्ैहशष्ट्ये: ● प्लेस (खारि तलार्ाचे बेड ), थथयतनक पयिळीवर
○ स्थार् : अांििः राजस्थार् आति अांििः पंजाब िांड्स असे म्हिले जात िोते , ांपूिव प्रदे ियि
आहि हसं िमध्ये . हर्खुरलेले आिे त .
○ क्षेत्रफळ: > 2,00,000 चौ. तकमी. ● उदा. यां भयर, कचयमन , तदडवयनय .
○ पजवन्यमार् < 150 हममी प्रहत र्र्व - कमी ● िर्ामार् :
र्र्स्पती आच्छादर् अ लेले िष्क हवयमयन . ○ उपोष्णकहिबंिीय र्ाळर्ंि िर्ामार् - िि उच्च
○ भारत आति पयतकस्तयनच्यय ीमेवर र्ैसहगव क दाब आति घि .
सीमा िययर करते . ○ उन्हयळी हांगयमयि र्ैऋत् मोसमी पाऊस .
○ प्लेस्टोसीर् युगात अखस्तत्वयि आले . ○ भयरियच्यय इिर भयगयांच्यय िलने ि कमी र्ाहर्वक पाऊस
○ मेसोझोइक युगात मद्रयि बुडल्याचे मयनले जयिे . (4-20 इं च).
○ सर्ावत थंड महिर्ा - जयनेवयरी

13
 ○ महिर्ा - मे आति जून.
○ सरासरी तापमार् -
■ उन्हाळा - 75-70 अांि ेखल्सअ
■ हिर्ाळा - 39-50 अांि ेखल्सअ
● माती:
○ प्रकार:
■ वयळवांटी मयिी
■ लयल वयळवांटी मयिी
■ त रोजेर्म् (िपतकरी-रयखयडी मयिी)
■ लयल आति तपवळी मयिी
■ खयरट मयिी
■ तलथो ोल (उथळ हवयमयन अ लेली मयिी)
■ रे गो ोल (मऊ ैल मयिी)
○ प्रामुख्यार्े खडबडीत , चांगला हर्चरा िोिारा आति
तीव्र कॅक्सल्ह्शयम आति चुर्ा र्ापीक
इरोशर्साठी सिज अ रतिि .
● जैर्हर्हर्िता आहि र्र्स्पती :
○ प्रमुख र्ैहशष्ट्ये:
■ खजरी यरखी दष्कयळ प्रहतरोिक
कयळवीट, गझेल आति िीिर ययां यरखे प्रािी
○ स्थलांतररत पक्षी ज े की बदके, ग चे कॅक्ट ,
कडतनां ब, खे जरी , बयभूळ तनलोतटकय यय यरख्यय
र्र्ौर्िी र्र्स्पती - र्ेगर्ेगळ्या तापमार्ात आति
कठीि िर्ामार्ात स्विः लय सामार्ूर् घेऊ शकतात
○ जंगली तबब्य, एतिययतटक जांगली मयां जर (र्ेतल
त ल्ह्व्हे खस्ट्र ) यरखे प्रािी ऑनयवटय ), चौत ांगय (
टे टरय ेर क्वयतडरकॉतनव ), तचांकयरय ( गॅझेलय बेनेटी ),
बांगयल वयळवांट कोल्हय ( व्हल्ह्प्स बेंगयलेखन्स
ब्लॅकबक ( मृग ) आति रपटियऱ्यय प्रयण्ययांच्यय अने क
प्रजाती .
○ कठोर र्ैसहगवक र्ातार्रि आति अत्ं त तापमार्
हभन्नता - वनस्पिीांच्यय वयढी गांभीरपिे प्रतिबांतधि
करिे.
● लोकसंख्या आहि लोक
○ लोकसंख्येची घर्ता : 83 व्यक्ती/चौर तकमी.
○ एकूि लोकसं ख्या -16,600,000.
○ इस्लाम आहि हिंदू िमावचे पालर् भार्ा: त ांधी,
मयरवयडी, लहांडय आति रयजथथयनी .
● अथवव्यर्स्था:
○ कापूस आति गव्हाची वयढ लभ करिे .
○ सतलज र्द्यांचे अहभसरि _ आहि हबयास -
जलतवद् यि तनतमविी.
थयरच्यय र्ाळर्ंिाबद्दल तथ्यः
● 18 मे 1974 - थारच्या र्ाळर्ंिात प्रथम अण्वस्त्र
स्फोट चाचिी
● सर्ावत मोठा लोकर उत्पादक प्रदे श .
● जगभरयि उं ि सफारीसाठी प्रहसद्ध आिे .
थं ड र्ाळर्ं ि
● काश्मीर आहि हिमाचल प्रदे शात खथथि आहे .
● कठोर िर्ामार् - कमी पयऊ आति उच्च उां ची ( मद्र
पयटीपय ून 3000 - 5000 मी ).
● हिमर्ादळे , हिमर्ादळे आहि हिमस्खलर् सामान्य
आिे त .
● माती र्यरिी सुपीक र्ािी _
● खू प लिार् र्ाढिारा िंगाम .
● हकमार् जलस्रोत - ग्लेतियर-र्ेड प्रवयह.
कच्छचे पांढरे क्षारीय र्ाळर्ं ि
● उर्व पांढरे रि तकांवय कच्छचे महयन रि .
आति ● 2898 चौर मैल
● व्याप्त प्रदे श - पयतकस्तयनमधील गजरयि आति त ांध
प्रदे ि.
● पांढऱया हमठाचे एकंदर आच्छादर् िे बफावच्छाहदत
झाडे आभा दे ते.
● अत्ं त तापमार् :
○ उन्हाळा : 50अांि ेखल्सअ
○ हिर्ाळा - <0 अांि ेखल्सअ .
द्वीपकल्पीय पठार
र्ै हशष्ट्ये
● आकयरयि अांदयजे हत्रकोिी .
● हर्स्तार :
),
○ हशखर - कन्ययकमयरी येथे.
○ उत्तर पूर्व - तदल्ली ररज
○ पूर्व - रयजमहयल टे कड्यय
○ पहिम - गीर पवविरयां गय
○ दहक्षि - वेलचीच्यय टे कड्यय
● एक हर्स्तार ईशान्येकडे दे खील तद लय म्हिजे
हशलाँग आति काबी - आंगलाँग पठार _
● क्षेत्रफळ - 16 लयख चौ. तकमी (एकूि भयरि 32 लयख
चौ. तकमी आहे).
● उं ची - मद्र पयटीपय ून 600-900 मीटर (प्रदे ियन यर
बदलिे).
● बहुिेक नद्यय पहिमेकडे र्ाितातपूर्ेकडील यमयन्य
उतार दशवहर्त आिे .
○ अपर्ाद : नमवदय- वयहिे - पूवेकडून पतिमेकडे .
● वयव ि जुर्े आति सर्ावत जास्त एक क्सस्थर पृथ्वीचे
भू रूप .
● उच्च क्सस्थर मख्यिः आहकवयर्चा बर्लेला ब्लॉक.
14
● हजयरीबयग पठयर, पलयमू पठयर, रयां ची पठयर, मयळवय आति तदल्लीजवळ 'तदल्ली ररज'.
पठयर, कोईम्बिूर पठयर आति कनयवटक पठयर इत्ययदी हर्ंध्य श्रेिी ● अर्ेक उत्तरे कडे र्ाििाऱया र्द्यांचा
तवतवध पािलँड पठारांर्ी बनलेले आहे . उगम.
● मित्वाचे भौहतकशास्त्रीय र्ैहशष्ट्ये : टॉ व, ब्लॉक ● मध्य भारताच्या पाण्याच्या
मयउां टन, ररफ्ट व्हॅ ली, स्प व, उघड्यय खडकयळ ांरचनय, हर्भाजर्ाचे प्रतितनतधत्व करिे.
हम्मोकी तहल्सची मयतलकय आति तभांिी यरखे क्वयटव झयइट ● प्रमखर्दी : मािी
डययक पयिी यठवण्यय यठी नै तगवक तठकयिे दे ियि. ○ तवांध्येच्यय उत्तरे कडील मूळ
● आरयम वैतिष्ट्यांच्यय आधयरे 3 गट: ○ पहिमेकडूर् र्ाििारी नदी .
● र्मवदा-सोर् खोऱयाला समांतर
र्ाििारे हशलालेख म्हिून
● स्थार् : गजरयि, रयजथथयन बॉडव र िे मध्य
प्रदे ि, उत्तर प्रदे ि आति छत्ती गड
● 3 प्रमुख हर्भाग:
○ भरनेर टे कड्यय.
○ कैमूर टे कड्यय.
○ पयर नयथ टे कड्यय
● सामान्य उं ची: 300- 650 मी.
● प्रयचीन कयळयिील गाळाच्या खडकांर्ी
बनलेले .
● गं गा आहि द्वीपकल्पयिील पािलोि
र्दी प्रियली.
सातपुडा ● र्मवदेर्र आति तापी , महयरयष्टर- मध्य
रें ज प्रदे ि ीमेलय मयांिर.
मध्य िाईलँड्स ● गु जरात (रयजतपपलय टे कड्यय) पय ून
● द्वीपकल्पीय पठयरयचय उत्तरे कडील भाग . छत्तीसगड पयंि आढळियि .
● उफव मध्य भयरि पयथर / मध्य भयरि पठयर / मध्य ● मध्यप्रदे शातील प्रमुख भयग
हयईलँड् . ● 3 हर्भाग:
● मारर्ाड तकांवय मेवयडच्यय पूर्ेकडील उं च प्रदे श. ○ राजहपपला हयय
● स्थार् : ○ मिादे र् टे कड्यय
○ र्मवदा र्दीच्या उत्तरे स. ○ मैकल टे कड्यय
○ पहिम - अरार्ली _ ● प्रमख र्द्या :
○ दहक्षि- सातपुडा पवविरयां गय (कयपडलेल्यय पठयरयांच्यय ○ उत्तर - र्मवदा
मयतलकेने िययर झयलेल्यय) ○ दतिि - ताप्ती
● सामान्य उं ची: 700-1,000 मी ● प्रमुख पि :
● उतार - उत्तर आति ईियन्य तदिय. ○ मैकल तहल्स
● र्द्या : ○ पचमढीजवळील महयदे व टे कड्यय
○ चंबळ नदी - दरी. ○ कयलीभीि
○ काली हसंि - रयिय प्रियर् यगर पय ून वयहिे. ○ अ ीरगड
■ उपर्द्या - बनय , परवि आति पयरबिी . ○ तबजयगढ
● श्रेिी : ○ बरविी
अरर्ली ● सर्ावत जुन्या पर्वतराजी ंपैकी एक . ○ अरवयनी (पूवव गजरयिमधील
● गाळाचे , रूपांतररत खडक. रयजतपपलय टे कड्ययां पयंि
● उं ची - 400-600 मीटर (कयही टे कड्यय प रलेलय).
1,000 मीटरच्यय वर आहेि). ● सर्ोच्च हशखर - पचमढी ( मिादे र् )
● हदल्ली िे अजमेर सर्ोच्च हशखर - जर्ळ धू पगड (1350मी.) िे कड्या ).
गरुतिखर , मयउां ट अबू (1722मी). ● अमरकंिक (1,127 मी) - सर्ोच्च
● प्रादे हशक र्ार्े - उदयपूरजवळ ' जरगय' हशखर - मैकल हिल्स - नमवदय आति

15