რამაზ ხალვაში

ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია - 1

(რიდერი)

შინაარსი

18. «გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება».

19. ადრეული პერიოდის ქართული ჰიმნოგრაფია
19.1. იოანე-ზოსიმე და მისი “ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲ”
20. «ილარიონ ქართველის ცხოვრება»;
21. კლასიკური პერიოდის ქართული მწერლობა;
21.1. ათონის ლიტერატურული სკოლა.
22. ექვთიმე მთაწმინდელი;
23. გიორგი მთაწმინდელის «იოანეს და ეფთვიმეს ცხოვრება».
24. გიორგი მთაწმინდელი;
25. გიორგი მცირის «გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრება».
26. შავი მთის ლიტერატურული სკოლა
27. ეფრემ მცირე.
28. გელათის ლიტერატურული სკოლა: არსენ იყალთოელი; იოანე პეტრიწი.

18. «გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება».

§1. „grigol xanZTelis cxovrebis“ teqstis istoria
§2. giorgi merCule – „aRmwereli wignisa“
§3. grigol xanZTelis cxovreba
§4. grigol xanZTelis literaturuli memkvidreoba

tao-klarjeTis literaturul-mwignobruli kerebis Sesaxeb dawvrilebiT mogviTxrobs

giorgi merCulis hagiografiuli Txzuleba `grigol xanZTelis cxovreba~, romelic didi xnis
manZilze rCeboda qarTveli sazogadoebis yuradRebis miRma, radgan misi erTaderTi
gadarCenili xelnaweri (Jer. 2, XI-XII ss.) 1845 wels aRmoaCina n. CubinaSvilma da
pirvelad 1911 wels gamosca n. marma. Cvenamde moRweuli teqsti CanarTTa
ramdenime plasts Seicavs, amitom teqstologiur sakiTxebze SedarebiT vrclad
SevCerdebiT.
giorgi merCulis teqstis istoriaze mniSvnelovan informacias Seicavs „grigol
xanZTelis cxovrebaSi“ Setanili ori anderZi, romelTagan pirveli (T. 70) Tavad avtors –
giorgi merCules ekuTvnis, xolo meore (T. 83) – Txzulebis pirvel gadamwers da teqstis
avtorizebuli nusxis Seqmnels.
qronologiur cnobebs grigolis gardacvalebaze, `cxovrebis~ avtorsa da gadamwerze
meore anderZi Seicavs, romelic gvamcnobs, rom grigoli gardaicvala 102 wlis asakSi
`qronikonsa 81-sa~, Txzuleba ki gadawerilia 90 wlis Semdeg: `gardacvalebiTgan misiT
daiwera cxorebaÁ ese misi Semdgomad 90-isa wlisa, dasabamiTgan gardasrulTa welTa
6554-esa welsa~ (Zeglebi, 1963: 317). rogorc dadgenilia, damowmebul anderZSi sityva
`daiwera~ Txzulebis gadaweras gulisxmobs (kaxabriSvili, 2001: 298-304). garkveulia
amave anderZSi mocemul daTariRebebs Soris arsebuli erTwliani sxvaobis mizezic, Tu
ratom viRebT Txzulebis gadaweris TariRad, dasabamiTganis mixedviT, 950 wels (6554-
5604), xolo qronikoniT – 951 wels (780+81+90). rogorc p. ingoroyvam miuTiTa,
dasabamiTganiT axali weli 1 ianvars dgeboda, qronikonis mixedviT – oTxi TviT adre, 1
seqtembers, grigoli ki gardaicvala 5 oqtombers. grigol xanZTelis gardacvalebis dRes
171 (81+90) qronikoni ukve erT Tveze mets iTvlida, xolo `dasabamiTganiT~ jer kidev
6554 weli iyo. gamomdinare aqedan, grigoli daibada 758 wels, gardaicvala 860 wlis 5
oqtombers, Txzulebis gadawera ki dasrulda 950 wlis 5 oqtombridan 31 dekembramde,
radgan 951 wlis 1 ianvari ukve dasabamiTgan 6555 weli iyo. aRniSnul TariRs (950 w.)
emTxveva `anderZSi~ dasaxelebul istoriul pirTa moRvaweobis qronologiac (ingoroyva,
1954: 8-10).
anderZidan irkveva amave drois anCis episkoposisa da xanZTisa da Satberdis
iRumenebis vinaoba: `xolo Jamsave mas iyo anCs episkoposi makari da netarisa
mamisa grigolis SÀnebulTa maT monasterTa iyvnes mamasaxlisni naTesaviT didTa
aznaurTa Svilni xanZTas – mamaÁ Tevdore, diswuli mcxuedaÁsaÁ da Satberds –
mamaÁ grigol, ZÀ liparitisi, saxeliTa didisa mamisa grigolisiTa Semkobili~ (Zeglebi,
1963: 317).
damowmebuli sityvebi ekuTvnis `grigol xanZTelis cxovrebis~ gadamwers, romelic
Txzulebis avtorad – `aRmwerelad~ giorgi merCules asaxelebs (Zeglebi, 1963: 317).
amave cnobidan irkveva, rom Txzuleba gadaiwera (`daiwera~) xanZTaSi, monastris
winamZRvris Tevdores, misi Zmis iovanesa da Tavad avtoris, giorgi merCulis –
`samTave amaT~ gulmodginebiT (kaxabriSvili, 2001: 298-304), rac imaze metyvelebs,
rom 950 wels giorgi merCule cocxalia da Tvals adevnebs Tavisi Txzulebis gadaweris
process.
sagulisxmoa, rom `samTave amaT~ gulmodginebiT Seiqmna amave periodis sxva
xelnaweric (Sin. 1, X s.) – `saweliwdo iadgaris~ erT-erTi uadresi nusxa: `daesrula iadgari
saweliwdoÁ. qriste Seiwyale... iovane mwared codvili mwerali da Tevdore ZmaÁ Cemi
da giorgi. amen~ (aRweriloba, 1976: 34). e. WeliZis dakvirvebiT, aq naxsenebi pirebi
Tevdore xanZTeli, misi Zma ioane da giorgi merCule arian (WeliZe, 1984: 159). amave
skriptor ioanes 954 wels gadaunusxavs Sin. 26 xelnaweris nawilic (Wankievi, 1973: 46).
gamomdinare aqedan, SesaZlebelia, `grigol xanZTelis cxovrebis~ gadamwerad igive
ioane miviCnioT, romelic xanZTis iRumen Tevdores Zma da Tavisi drois cnobili
kaligrafia. yuradsaRebia sxva garemoebac, skriptori ioane da misi Zma Tevdore `didTa
aznaurTa~ Svilebi arian da ar aris gamoricxuli, dafanCulTa gvars ekuTvnodnen.
amgavrad, `cxovrebis~ meore anderZidan dgindeba grigol xanZTelis cxovrebis
qronologia (758-860 ww.) da irkveva isic, rom Txzulebis avtori (`wignisa amis
aRmwereli~) giorgi merCule, xanZTis iRumeni Tevdore dafanCuli da misi Zma – skriptori
iovane 950 wels erToblivi gulmodginebiT qmnian `grigol xanZTelis cxovrebis~
avtorizebul nusxas.
gansxvavebuli Sinaarsisaa `grigol xanZTelis cxovrebis~ pirveli anderZi (T. 70),
romelic `cxovrebis~ Tavdapirveli teqstis redaqtirebas da ganvrcobas, anu
`ganaxlebas~ eZRvneba (Zeglebi, 1963: 307). am anderZis mixedviT, `cxovrebis~
Tavdapirveli teqsti (arqetipi) `saswaulTa maT gamoÃuebulTa SerTviTa~ (anu
gamotovebuli saswaulebis CarTviT) ganaaxla bagrat erisTavT-erisTavma, riTac grigol
xanZTelis sulier Svilebs `yuedrebaÁ~ (sayvedrebeli) mouspo.
mkvlevrebi Txzulebis `ganmaaxlebel~ bagrat erisTavT-erisTavs or sxvadasxva
pirTan aigiveben. k. kekeliZis, p. ingoroyvasa da z. aleqsiZis azriT, aq igulisxmeba
adarnase II-is Ze bagrat IV erisTavT-erisTavi (†966) (aleqsiZe, 1978: 34). ufro sarwmuno
Cans c. kaxabriSvilis azri, romlis mixedviTac, `cxovrebis~ ganmaaxlebelia bagrat I
(†945), adarnase I-is Ze – magistrosi da qarTvelTa mefe, TxzulebaSi saswaulebis CarTvis
savaraudo periodi ki 937-945 wlebiT SeiZleba ganisazRvros (kaxabriSvili, 2001: 305-
309).
giorgi merCulis TxzulebaSi bagrat erisTavT-erisTavis mier Setanili saswaulebis
ZiriTadi teqstidan gamoyofa pirvelad p. ingoroyvam scada da aRniSnul plasts
ganakuTvna 15 epizodi, romelTa Soris 6 TviT grigol xanZTels Seexeba, 2 – mRvdel
matois, 3 – epifanes da 4 – zaqaria anCels (ingoroyva, 1949: 144-174). p. ingoroyvas
mier Catarebuli teqstologiuri Ziebis Sedegebi `dokumenturad ar aris dasabuTebuli~
(lolaSvili, 1978: 626), magram mniSvnelovania problemis Semdgomi kvlevisTvis.
 pirvel rigSi, grigol xanZTelis saswaulTa cikls SevexebiT, romelsac avtori sagangebo
SesavliT iwyebs: `mived saswaulTa netarisa mamisa Cuenisa grigolisTa, romelnica
viswaven sarwmunoTagan kacTa~ (Zeglebi, 1963: 293-294). saswaulTa am ciklis win
giorgi merCule saubrobs grigol xanZTelis Satberdel mowafeebze da isedac mokle
Txrobas Tavis Tanamedrove iakob miZnaZorelze Semdegi sityvebiT wyvets: `aramed
wignisa amis gangrZobisaTÂs maT yovelTa TanawarvhÃed~ (T. 49).
p. ingoroyvas miiCnevs, rom grigol xanZTelis saswaulTa cikli gviandel CanarTebs
Seicavs da giorgi merCulis kalams mxolod 4 saswauli ekuTvnis: 1. grigolis senakis
brwyinvaleba (T. 50); 2. yinulze dacurebuli moris SeCereba da beris gadarCena (T. 51);
3. Satberdeli dedakacis davrdomili Svilis gankurneba (T. 52); 4. widovani dedakacis
gankurneba (T. 53). mkvlevrma ZiriTadi teqstisagan gamoacalkeva, interpolaciebSi
gadaitana da bagrat erisTavT-erisTavis kalams miakuTvna grigol xanZTelis saswaulTa
ciklis danarCeni 6 saswauli.
e. WeliZe grigol xanZTelis saswaulTa mTlian cikls bagrat erisTavT-erisTavis
interpolaciad miiCnevs (WeliZe, 2005: 902).
vfiqrobT, yvelaze argumentirebuli z. aleqsiZis Tvalsazrisia, romlis mixedviTac,
saswaulebi giorgi merCulis teqstSic iyo, bagrat erisTavT-erisTavma ki teqsts daamata
mxolod gansazRvruli mizeziT gamotovebuli (`gamoÃuebuli~) saswaulebi, romlebic
grigol xanZTelisa da samefo ojaxis urTierTobas Seexeboda. grigolis saswaulTa ciklSi ori
aseTi epizodia: 1. aSot kurapalatisa da `siZvis diacis~ ambavi (T. 55); 2. adarnerse
xelmwifisa da meZavi qalis epizodi (T. 56-58).
rogorc Cans, grigol xanZTelsa da samefo kars Soris momxdari uTanxmoebebi da
dramatuli istoriebi SemdgomSi mravali miTqma-moTqmis sagani gaxda, ris gamoc
yvedrebis obieqtebi gamxdaran mama grigoli da misi sulieri Svilebi. z. aleqsiZis azriT,
bagratma simarTlis dadgenis mizniT Seajera samefo ojaxsa da xanZTaSi daculi
gadmocemebi, riTac safuZveli gamoacala mavanTa sayvedrebels (aleqsiZe, 1978: 34-
36).
aSot kurapalatisa da grigolis uTanxmoebas seriozuli garTulebebi TiTqmis ar
mohyolia, Tumca mefesa da sasuliero pirebs Soris urTierToba aqac daiZaba: meZavi qali
grigolma meres dedaTa monasterSi miabara, `gardareulad~ Seyvarebulma mefem ki
mis dasabruneblad sicruis Tqma ikadra – `meWurWle qalma~ Zvirfaseuloba gaflangao,
Tumca deda febroniasTan arc amgvarma `mizezebam~ gasWra. gawbilebulma mefem
sikvdili inatra, uari Tqva deda febronias mipatiJebaze da monasters gaecala. yvelafer
amis miuxedavad, aSoti `suliTa ixarebda~, radgan avxorcobis survilisagan
gaTavisuflda, gvarwmunebs hagiografi (T. 55).
mefis sasiyvarulo gatacebas mZime Sedegebi mohyva adarnerses SemTxvevaSi.
mefe meZavi qalis ciliswamebas ahyva da `usamarTlod ganiSora sicruiTa siZvisaÁTa
sarwmunoÁ coli TÂsi~ – afxazTa mefe bagrat Saroelis asuli bevreulisi (monazvnobaSi –
anastasia); sikvdiliT dasaja eWvmitanili Wabuki: `sisxli ubraloÁsa WabukisaÁ dasTxia~
(Zeglebi, 1963: 299); amasac ar dasjerda da sxva coli SeirTo. mefem ar Seismina grigol
xanZTelis mxileba, ris gamoc moZRvarma saSineli msjavri uwinaswarmetyvela mas.
adarnerses ojaxur dramaSi monawile meZavi qali gagiJda da roca gons moego, Tavisi
nebiT mivida meres dedaTa monasterSi, monazvnad aRikveca da iqve miicvala. Tumca
am qalis tanjva sikvdilis Semdegac ar Semwydara, radgan micvalebulma debma ar
miiRes misi cxedari: `ufalman aCuena saswauli, rameTu damarxvasa sxuaTa
micvalebulTasa samgzis ipova Sinagan karsa akeldamisasa mdebare. da arRa ikadres
aRebad guami igi codvilisa mis dedakacisaÁ~ (T. 56).
`cxovrebis~ teqstSi am epizods mosdevs deda febronias epistole grigol
xanZTelisadmi, romelic mravalmxriv iqcevs Cvens yuradRebas, pirvel rigSi, imiT, rom
epistoleSi pirdapir aris miniSnebuli grigolis mier bagrationTa samefo ojaxSi aRsrulebul
saswaulebze: `ÃelmwifeTa Tualuxuavad mamxilebelo da ganmswavlelo kuerTxiTa
swavlisaÁTa, romlisaTÂsca sityuani Senni winaÁswarmetyuelebr aResrulebian kacTa
Soris, aramed aw Jami ars SendobisaÁ, yav wyalobaÁ ganwirulisa misTÂs dedakacisa,
viTarca Suenis siwmidesa Sensa. rameTu neSti sityuaÁ Cemi geuwyos wignis
mimRebelisagan~ (T. 57) – swers deda febronia grigol xanZTels. amas mosdevs Tavad
grigolis `epistole Sesvenebul monazonTa mimarT~, romelic micvalebul debs waukiTxes
da moxda saswauli: `raJams aRmoukiTxes wigni igi netarisa grigolisi micvalebulTa maT
daTa da sityÂTca brZanebaÁ dedisa febroniaÁsi auwyesve, maSinRa miiRes mkudari igi
TÂssa mas pirvelsa adgilsa, sadaca samgzis dadebul iyo~ (T. 58).
deda febroniasa da mama grigolis epistoleebi, cxadia, xanZTis monasterSi iyo
daculi. aqedan gamomdinare, maTs `cxovrebaSi~ Setanas ver mivawerT bagrat
erisTavT-erisTavs. sruli safuZveli gvaqvs vifiqroT, rom orive epistole Tavad giorgi
merCulem Seitana Txzulebis teqstSi, rogorc `cxovrebaSi~ CarTuli saswaulebis
damadasturebuli werilobiTi dokumentebi. es faqti ki, Tavis mxriv, cxadyofs, rom avtori
aqtiurad iyo CarTuli `cxovrebis~ ganaxlebis procesSi, rogorc amas k. kekeliZe
miuTiTebda (kekeliZe, 1980: 152). gamomdinare aqedan, bagrat erisTavT-erisTavisadmi
miZRvnili anderZis (T. 70) erTaderT SesaZlo avtorad giorgi merCule SeiZleba miviCnioT.
yuradsaRebia sxva garemoebac. giorgi merCulis anderZSi (T. 70) bagrat erisTavT-
erisTavTan erTad (uCveulo konteqstSi) ixsenieba ezra anCeli episkoposi. c. kaxabriSvilis
marTebuli SeniSvniT, bagratis mefobis daTariReba ezra anCelis episkoposobiT (`ZÀ
didisa adarnerse kurapalatisaÁ, bagrat erisTavTa erisTavi, ZaliTa RmrTisaÁTa didi
ÃelmwifÀ ezraÁs ze, Rirsisa anCel mamaT-mTavrisa episkoposisa, didebulTa
aznaurTa dafanCulTa Svilisa~) ucnauria. mkvlevris azriT, amiT xazgasmuli unda iyos
is faqti, rom `cxovreba~ ezras mRvdelTmTavrobis dros ganaxlda (kaxabriSvili, 2001:
309).
Cveni azriT, anderZis damowmebul fragmentSi ezras moxsenieba migvaniSnebs
im faqtze, rom anCeli mTavarepiskoposi uSualod monawileobda `cxovrebis~ ganaxlebis
procesSi, rac ramdenime mizeziT unda yofiliyo ganpirobebuli: 1. xanZTa ezrasadmi
rwmunebul anCis eparqiaSi Sedioda; 2. ezra anCeli xanZTis qtitoris – gabriel dafanCulis
STamomavali iyo; 3. dafanCulTa gvars ZvalTSesalagi grigol xanZTelis mier daarsebul
monastrebSi – xanZTasa da gunaTleSi hqonda.
ezra anCeli, rogorc klarjeTis episkoposi da dafanCulTa gvaris warmomadgeneli,
sisxlxorceulad iyo dakavSirebuli `grigol xanZTelis cxovrebaSi~ asaxul istoriul
sinamdvilesTan. Txzulebis me-9 TavSi giorgi merCule dawvrilebiT mogviTxrobs
dafanCulTa feodaluri saxlisa da grigol xanZTelis urTierTobaze.
anCis eparqias `grigol xanZTelis cxovrebaSi~ vrceli monakveTi – rva Tavi
eZRvneba:
1. anCis saydari – klarjeTis udabnoTa winamZRvari (T. 63);
2. lodisa da SaSvis saswaulebi tbis monasterTan axlos (T. 64);
3. zaqarias kverTxiT mkalis mosrva anCSi (T. 65);
4. ori veSapis mokvdineba anCis venaxSi (T. 66);
5. yrma zaqarias mRvdelmoqmedebis saswauli (T. 67);
6. cqiris epizodebi (T. 68-70).
epizodebis Tanmimdevroba da gansakuTrebiT, cqiris epizodebis ciklis boloSi
gadatana imaze migvaniSnebs, rom rezonansulobidan gamomdinare, am mtkivneuli
mogonebisTvis gverdis avla SeuZlebeli iyo. sarwebis TemSi `aRmocenebuli~ cqiris
`mZlavreba~ Sav laqad aCnda anCis eparqiis istorias: bagratis kurapalatobis dros
cqirma orjer daipyro anCis saydari, grigol xanZTelis mokvlac ganizraxa da bolos xanZTis
monasters dasangrevad `eri anCisaÁ~ miusia (T. 68-70).
am epizodebis win, cqiris ukeTurebis kompensaciisTvis, `grigol xanZTelis
cxovrebis~ arqetipSi anCis saydris mokle istoria iyo gadmocemuli, sadac giorgi merCule
xazgasmiT aRniSnavda, rom anCis kaTedrasa da klarjeTis didebul monastrebs Soris
subordinacia da ierarqiuli kavSiri arasdros darRveula, klarjeTis mRvdlebsa da diakvnebs
yovelTvis anCeli episkoposi akurTxebda. amasTanave, anCeli mRvdelTmTavris
xeldasxmisTvis, kaTalikosis Tanabrad, yvela am udabnos werilobiTi dasturi iyo saWiro,
imis miuxedavad, rom anCis saydari klarjeTis monastrebis aSenebamde `uricxvi~ wliT
adre daarsda. vrceli istoriis manZilze anCs bevri `keTilad saswaulmoqmedi~ episkoposi
hyavda da macxovris xatis saxelze dafuZnebulma saydrma xatmebrZolobis eresis
mZlavrebis drosac ki ubiwod daicva Tavi (T. 63).
amgvar Sesavals mosdevda cqiris epizodebi, romlebsac giorgi merCulis Semdegi
sityvebi hqonda wamZRvarebuli: `xolo Soris ifqlTa maT wmidaTa ipova erTi vinme,
viTarca RuarZli sarwebs aRmocenebuli, diakonebasa Sina da tfiliss aRzrdili sahak
amirisa ismaelis Zisagan~. rogorc Cans, cqiris epizodebis kompensaciisTvis amgvari
Sesavali sakmarisi ar aRmoCnda, amitom teqstSi CanarTis saxiT Seitanes zaqaria
anCelis saswaulTa cikli (T. 64-67).
zaqaria anCelis saswaulTa aRwera scdeboda giorgi merCulis mizandasaxulebas:
marTalia, misi TqmiT, `zaqaria anCeli episkoposi, Rirsi da saswaulTamoqmedi~ iyo (T.
27), magram igi arasdros yofila grigol xanZTelis mowafe. aqedan gamomdinare,
`cxovrebis~ Tavdapirvel redaqciaSi zaqaria anCelis saswaulebis Setanis motivacia ar
arsebobda. vfiqrobT, arc is unda iyos sadavo, rom zaqaria anCelis saswaulTa ciklis
`cxovrebis~ teqstSi CarTviT dainteresebuli mxare anCis saydaria, romelsac teqstis
redaqtirebis dros episkoposi ezra anCeli ganagebda. zemoTqmulidan gamomdinare,
arsebobs safuZveli vifiqroT, rom zaqaria anCelis saswaulTa cikli `grigol xanZTelis
cxovrebis~ teqstSi ezra anCelis miTiTebiT CarTes.
amgvarad, `grigol xanZTelis cxovrebis~ ganaxlebaSi bagrat erisTavT-erisTavTan
erTad ezra anCelic monawileobda da swored am faqtze unda migvaniSnebdes misi
uCveulo konteqstSi moxsenieba giorgi merCulis mier. cxadia isic, rom Suamavali giorgi
merCulesa da ezra anCels Soris Tevdore xanZTeli iyo da `cxovrebis~ (ga)daweraSi misi
`gulmodgineba~ swored amaSi gamoixateboda. Tavis mxriv, ezra anCels, rogorc
klarjeTis sulier winamZRvars, SeeZlo Suamdgomloba gaewia bagrat erisTavT-
erisTavTan. garda amisa, gamoTqmulia varaudi, rom ezra sxva mxrivac iyo CarTuli
literaturul cxovrebaSi da iyo avtori efTvime moRvawisadmi miZRvnili sagaloblisa,
romelic miqael modrekilis iadgarSia Setanili (kekeliZe, 1980: 177).
aqve aRvniSnavT, rom `grigol xanZTelis cxovrebis~ teqstis `ganaxlebaSi~ samefo
ojaxisa da maRali sasuliero ierarqiis warmomadgenelTa CarTva sulac ar gulisxmobda
bagrat erisTavT-erisTavisa da ezra anCelis literaturul Carevas SemoqmedebiT procesSi.
maTi wvlili gamoixateboda xanZTis literaturuli dasis – iRumen Tevdores, misi Zmis,
skriptor ioanes da pirvel rigSi, ra Tqma unda, giorgi merCulis – ideur mxardaWerasa da
locva-kurTxevaSi, samefo karisa da saepiskoposo saydris skandaluri istoriebis
informaciul Sevsebasa da sanqcirebaSi.
rac Seexeba grigol xanZTelis sxva saswaulebs, isini xanZTisa da Satberdis
midamoebSi xdeba, gareSe pirisagan raime damatebiT informacias ar saWiroebdnen da
rogorc samarTlianad aRniSnavs z. aleqsiZe, `ar SeiZleba gareSe mTxrobelisgan
momdinareobdes~ (aleqsiZe, 1978: 35-36). Sesabamisad, maT erTaderT SesaZlo
avtorad giorgi merCule unda vaRiaroT.
igive unda iTqvas miqel parexelTan dakavSirebul saswaulze (T. 32), romelsac p.
ingoroyva bagrat erisTavT-erisTavis CanarTTa plastSi calke gamohyofs da bolo adgilze
aTavsebs (ingoroyva, 1949: 153-154), ris safuZvelic ar arsebobs ramdenime mizezis
gamo:
1. gaugebaria, ra motiviT unda dainteresebuliyo bagrat erisTavT-erisTavi
martomyofi beris – miqel parexelisa da grigol xanZTelis urTierTobiT, Tanac ise, rom
politikuri saqmeebi gverdze gadaedo da Tavs edva maTi moRvaweobis aRwera.
 2. ratom ar unda yofiliyo grigol xanZTelis megobrisa da sulieri Zmis – miqel
parexelis adgili `cxovrebis~ arqetipSi, romelic grigol xanZTels, mis mowafeebsa da
megobrebs eZRvneboda.
am ukanasknel sakiTxze ufro vrclad SevCerdebiT, radgan p. ingoroyvas mier
`cxovrebis~ gviandel CanarTebad miCneuli saswaulebis umravlesoba grigol xanZTelis
mowafeebs eZRvneba.
unda iTqvas, rom, giorgi merCulis hagiografiuli Txzulebis saTauris mixedviT, teqsti
eZRvneba grigol xanZTels da sxva netar mamebs (`mis Tana ÃsenebaÁ mravalTa
mamaTa netarTaÁ~). Txzulebis SesavalSi dakonkretebulia, rom avtori miznad
isaxavs, gvauwyos `Rirsadcxoreba... netarisa mamisa Cuenisa grigolisa da moyuasTa
da mowafeTa misTa~ (T. 1). ase, rom Txroba grigol xanZTelis megobrebisa
(`moyuasTa~, друзей – n. mari) da mowafeebis Rvawlze `cxovrebis~ arqetipis organuli
nawilia.
am mosazrebas mxolod nawilobriv iziarebs p. ingoroyva, romelic ZiriTad teqstSi
tovebs cnobebs miqel parexelze (gv. 79-80), matoisa (gv. 84-87) da epifaneze (gv. 98-
99), maTi saswaulebis amsaxveli epizodebi ki bagrat erisTavT-erisTavis interpolaciebis
plastSi gadaaqvs. amas erTaderTi mizezi SeiZleboda hqonoda: miqelis, matoisa da
epifanes saswaulebi win uswerebda Tavad grigol xanZTelis saswaulTa cikls (T. 50-70),
magram es arasakmarisi piroba iyo maTi interpolaciad gamocxadebisTvis (Sdr.: `ninos
cxovrebis~ redaqciebi, asurel mamaTa hagiografiuli cikli, `ioanesa da efTvimes
cxovreba~, `giorgi mTawmidelis cxovreba~).
miqel parexeli SavSeTidan iyo, sofel norgialidan, martomyofoba izidavda da
grigolis rCeviT, berTis parexSi damkvidrda. erTxel `beliarma~ maRali kldidan gadaagdo,
qristem ki uvneblad daicva. mis Sesawevnelad mama grigoli mivida – `moZRuari TÂsi
da sulieri ZmaÁ~, romelmac martomyofs `sazRvrad~ ori jvari aRumarTa senakisgan
moSorebiT. saswauls mosdevs avtoris mokle swavleba, damowmebulia adgilebi
bibliidan (igav. 18.19; iak. 5.16). bolos ki saubaria miqelis warmomavlobavlobze da mis
saflavze, romelic kurnebaTa wyaro gamxdara (T. 31-32). beliaris epizodi p. ingoroyvas
bagrat erisTavT-erisTavis CanarTTa plastSi gadaaqvs (ingoroyva, 1949: 153-154),
kurnebaTa saswauls ki giorgi merCules miakuTvnebs (ingoroyva, 1949: 80), Tumca misi
gamocalkevebis araviTari safuZveli ar arsebobs.
avTenturi teqstis nawilia, agreTve, matoisadmi miZRvnili Tavebi. giorgi merCule
adreve gvamcnobs, rom qarTleli mRvdeli matoi, epifanes msgavsad, `pirvelve
megobar~ iyo grigol xanZTelisa da `saxelsa missa~ movida xanZTis monasterSi (T. 12).
`sanatreli da saswaulTamoqmedi~ mRvdeli 40 weli msaxurebda meres dedaTa
monasterSi da bolomde daicva WeSmariti qalwuloba ara marto xorciT, aramed `suliTa
da sityÂTa, sasmeneliTa da TualiTa~ – wers giorgi merCule. klarjeTis samonastro
wreebSi cnobili yofila matois gamonaTqvami `monazonebaÁ hrqÂan krZalvasa~.
cxovrebis bolos matoi siberisgan mouZlurebula da roca Tavis movla ukve aRar
SesZlebia, berTis monasterSi gadasula Tavis naTesav berebTan, romlebic grigol
xanZTelis dedas Camohyvnen qarTlidan. `cxovrebis~ teqstSi aqvea moyvanili saswauli
da xilva, romlebic bunebrivad erwymis biografiul Txrobas: 1. matois locviT qurdis
morjuleba da gankurneba mereSi (T. 38); 2. meres dedaTa xilva matois gardacvalebis
dros (T. 39).
matois gardacvalebis saswaulis Semdeg avtori wers, rom grigolis sxva
mowafeebma monazvnobis ufro did sazoms miaRwies (T. 40). amis dasadatureblad
teqstSi moyvanilia cnobebi grigolisa da febronias mier aRzrdil dimitriosze: `mravalgzis
ixilva mis zeda sueti naTlisaÁ kacisa mier RmrTisa Rame yovel locvasa mas
Rirsebisasa, rameTu suli wmidaÁ ganisuenebda mis zeda maradis~. dimitriosi wminda
miwis mosalocad gamgzavrebula da siriis qalaq hemsaSi gardacvlila, saidanac sikvdilis
win epistole gamougzavnia Tavisi aRmzrdelebisTvis, romelic iqve – teqstSia Setanili (T.
41).
 epifane giorgi merCulisTvis Tavmdablobis gansaxierebaa: `eseviTarni iyvnes
RmerT-Semosilni mowafeni mamisa grigolisni. xolo didi epifane simdabliTa TÂsiTa
miiwia sazomsa TÂsisa moZRurisasa~ (T. 44). teqsti am winadadebaze epifanes
saswaulebiT wydeba. esenia: 1. Svidi wlis biWis gankurneba xorasunis mTaze (T. 44); 2.
aTi wlis yru-munji da gonebanakluli biWis gankurneba (T. 45-46); 3. abulasaTis colis
gankurneba gunaTleSi roWikis dros (T. 47). saswaulebis Semdeg isev grZeldeba
Sewyvetili sityva epifanes Tavmdablobaze: `sityÂsaebr mociqulisa, viTarmed:
`simdablÀ ege Tqueni cxad iyavn~. amisTÂsca cxadad ixilva gardareuli simdablÀ
epifanÀsi esrÀT~ (T. 47). zemoTqmulidan gamomdinare, epifanes samive saswauli
gviandel CanarTad unda CaiTvalos, magram maT avtorad ver gamovacxadebT bagrat
erisTavT-erisTavs, rogorc amas p. ingoroyva fiqrobs (ingoroyva, 1949: 159-163), radgan
es samonastro gadmocemebic xanZTaSia Cawerili.
rac Seexeba epifanes Tavmdablobas, dasaxelebuli saswaulebisgan (T. 44-46)
gansxvavebiT, amis dasturad marTlac gamodgeba maTi momdevno epizodi (T. 48),
romelSic moTxrobilia, rom grigolma neZvidan Casuli Zmebis dasanaxad kverTxi daartya
Jamismwirvel epifanes, ganmosa igi, Semdeg ki ubrZana, isev Semosiliyo da Jamiswirva
gaegrZelebina, rasac morCilad asrulebs epifane.
vis unda Seetana `cxovrebaSi~ epifanes saswaulebi? dakvirveba cxadyofs, rom
am saswaulebis avtoric giorgi merCulea, rasac adasturebs is faqti, rom epifanes sxva
saswauli: anWkoreli wertas asulis gankurneba epifanes mier (T. 85), romelic giorgi
merCules ar ekuTvnis, Txzulebis danarTSia Setanili.
aqve aRvniSnavT, rom c. kaxabriSvilis azriT, es ukanaskneli danarTi (T. 85) `grigol
xanZTelis cxovrebis~ gadamwers unda ekuTvnodes, romelsac Tavisi naRvawi TiTqos
sagangebod gamoucalkevebia avTenturi testisgan, saswauli Txzulebis danarTSi
gadautania da mouqcevia meore anderZisa (T. 83) da e. w. `bolosityvis~ (T. 84)
Semdeg, romlebic, mkvlevris varaudiT, amave gadamwers unda ekuTvnodes iseve,
rogorc `cxovrebis~ bolo Tavi (T. 86), miZRvnili basili xanZTelisadmi (kaxabriSvili, 2001:
307-308).
Cveni azriT, aRniSnuli Tavebidan (T. 83-86) gadamwers (ioanes) mxolod meore
anderZis gaformebaSi aqvs wvlili Setanili, `bolosityva~ ki giorgi merCulis arqetipis
kuTvnilebaa. amas gvafiqrebinebs ramdenime garemoeba: 1. Txzulebis gadaweris dros
(950 w.) giorgi merCule cocxalia da cxadia, skriptori ioane mis miTiTebebs asrulebs; 2.
giorgi merCulis, Tevdore xanZTelisa da ioanes erToblivi `gulmodgineba~ gamoricxavs
`gadamweris avtorisdagvar mxatvrulsityvaobas~, rac c. kaxabriSvilis azriT, mis farul da
mizanmimarTul interpolatorul saqmianobas gulisxmobs (kaxabriSvili, 2001: 308); 3.
`bolosityva~ (am Tavis saxeldeba p. ingoroyvas ekuTvnis) `grigol xanZTelis cxovrebis~
organuli nawilia, logikurad asrulebs Txzulebas da Seicavs hagiografiuli teqstebisTvis
damaxasiaTebel finals: `yovlisa SemZlebelman RmerTman misca madli ÃelmwifebisaÁ
yovelTa wmidaTa misTa da CuenTÂs vedrebasa hyofen mouklebelad missa mimarT.
amisTÂsca ÃsenebaÁ maTi qebiT aResrulebis da dResaswaulisa maTisa SemamkobelTa
hfarven maradis da gananaTleben sulTa maTTa da madlsa mianiWeben yovelTa
morwmuneTa, vinaÁTgan Zal-uc SewevnaÁ sarwmunoebiT mvedrebelTaÁ maT
TiToeulsa maTgansa da maradis meox arian CuenTÂs winaSe wmidisa samebisa,
dambadebelisa yovelTaÁsa, romlisaÁ ars ZlierebaÁ, didebaÁ da didad SuenierebaÁ da
sufevaÁ dausabamoÁ da dausrulebeli. da missa Suenis pativi da qebiT Tayuanis-cemaÁ
JamTa ukunisamde da mermeTa maT saukuneTa. amÀn~ (Zeglebi, 1963: 317).
zemoTqmuli cxadyofs, rom `cxovrebis~ `ganaxlebis~ Semdeg giorgi merCules
Tavisi teqsti axali CanarTebiT ganuvrcia. maT Soris unda davasaxeloT: efemias da
grigolis epistoleebi (T. 57-58) da epifanes saswaulebi (T. 44-47). rogorc irkveva,
redaqtirebis am etapze avtorma sxva CanarTebic Seitana teqstSi ise, rom ukve aRar
uzrunia `cxovrebis~ kompoziciuri mTlianobisa da qronologiuri Tanmimdevrobis
dacvaze.
aseT gviandel CanarTTa ricxvs ekuTvnis arseni da makari sabawmindelebis
epistole mama grigolisadmi (T. 62). rogorc Cans, giorgi merCulem es CanarTi
`cxovrebaSi~ deda febroniasa da mama grigolis epistoleebTan erTad Seitana:
`STavwere wignsa amas Sina mowerili ese maTi Seucvalebelad yoveli~ – wers igi
(Zeglebi, 1963: 302). konteqstis mixedviT, gaugebaria, ra dros gulisxmobs epistolisadmi
wamZRvarebul SesavalSi miTiTebuli qronologiuri orientiri: `mas Jamsa iyvnes vinme
ierusalÀms mowafeni netarisa grigolisni~. amis miuxedavad, mainc SeiZleba
davaskvnaT, rom epistole grigol xanZTelis moxucebulobis Jamsaa dawerili, radgan,
rogorc cnobilia, misi erT-erTi avtori, makari leTeTeli, `sinuri mravalTavis~ Sedgenis
drosac (864 w.) sabawmidaSi moRvaweobs (kekeliZe, 1980: 91; 6, 33).
`grigol xanZTelis cxovrebis~ redaqtireba 950 wlis Semdegac gagrZelebula,
ZiriTadad, glosebis, minawerebisa da danarTebis xarjze:
I. dakvirveba cxadyofs, rom Txzulebis interpolirebis etapze cvlilebebi ganucdia
giorgi merCulis anderZis Semdgom monakveTs. amas adasturebs uSualod pirveli
anderZis Semdeg Setanili CanarTi, romlis mixedviTac, grigol xanZTeli krZalavda
senakebTan egvterebis mSeneblobas, mizezad ki imas asaxelebda, rom mRvdlebi
Jamiswirvis aRsrulebas xanZTis `saerTo eklesiisgan~ gancalkevebiT daiwyebdnen da
mrevls mobezrdeboda didi eklesiis paralelurad damatebiTi `Sesawiravis~ gaReba
(Zeglebi, 1963: 307-308). igive azria dublirebuli ramdenime Tavis Semdeg, sadac grigoli
dayudebiT myof mRvdels avaldebulebs amave wesis dacvas (Zeglebi, 1963: 311).
faqtobrivad, orivegan erTi da igive frazebi meordeba:
`amas monastersa Sina senakebsa Tana egÂtersa Jamissawirvad nuvin
aRaSÀnebs, rameTu ujeroeba ars... rameTu odes dekanozman JamiswirvisaTÂs
Jamsa hrekos, maSin yovelni mRdelni mun ara mividen... dekanozsa yovladve
maTi vedrebaÁ undes didad eklesiad mislvisaTÂs JamismwirvelTa
mRdelTaÁsa~ (T. 70);
Sdr.: `ukueTu Sen aRaSÀno egÂteri, yovelTa ZmaTa aRaSÀnon. da raJams
dekanozman Jamsa hrekos JamiswirvisaTÂs, didsa eklesiasa mRdeli Zniad poos~
(T. 74).
p. ingoroyva orive fragments, sruliad safuZvlianad, gviandel CanarTad miiCnevs
da `mcire damatebaTa~ plastSi aTavsebs (ingoroyva, 1949: 177-178), rasac, Cveni
azriT, is safuZveli aqvs, rom (I) CanarTebi mowyvetilia konteqsts da (II) maTSi erTi da
igive azria dublirebuli. Tumca amasTanave eWvs ar iwvevs is faqti, rom orive glosa
xanZTaSia gakeTebuli da Seicavs mniSvnelovan informacias am savanis istoriisTvis.
cxadad Cans isic, rom ucnobi xanZTeli interpolatori, SatberdTan dakavSirebuli istoriis
xanZTuri CanawerebiT markirebis mizniT, sagangebod axdens erTi da imave Canaweris
dublirebas, ris Sedegadac am or fragments Soris eqceva grigolis biografiis Satberduli
nawili:
a) Rrmad moxucebuli grigolis SatberdSi gadasvla (T. 71);
b) xanZTeli Zmebis grigolTan stumroba SatberdSi (T. 72);
g) grigolis ukanaskneli damSvidobeba SatberdTan (T. 73).
mTeli es monakveTi, romelic uTuod avTenturi teqstis nawilia da giorgi merCulis
kalams ekuTvnis, naTlad warmoaCens xanZTisa da Satberdis monastrebis konkurencias
grigol xanZTelis gamo. giorgi merCule pirdapir acxadebs, rom `dReTa maT
moxucebulebisa misisaTa iyo raÁ Satberds, zrunvaÁ aqunda ZmaTa maT mkÂdrTa
xanZTisaTa, rameTu esma, viTarmed oxWani amis cxorebisaÁ Satberds egulebis
sulierad mamasa maTsa~ (T. 72). aqvea moyvanili argumenti, romelic am sakiTxSi
xanZTis sakrebulos privilegiaze metyvelebs: xanZTa `pirveli nayofia~ grigolis SromaTa
– acxdeben xanZTelebi, rasac mama grigolic adasturebs (`uwinarÀs aRSÀnebuli adgili
emarTlebis maSÀnebelsa TÂssa ufroÁssa pativsa~) da Satberdidan xanZTaSi gadadis
(T. 73). aqedan gamomdinare, aSkaravdeba ucnobi xanZTeli interpolatoris motivacia,
rom TviT Satberdul nawilSic dominirebdes mama grigolis xanZTuri darigebebi.
II. aSkaraa, rom `cxovrebis~ Cvenamde moRweul teqstSi bolo ori Tavi (T. 85-86)
gviandeli danarTia (T. 85-86) da Txzulebis xelnawerSi Setanilia 950 wlis Semdeg.
III. aqve aRvniSnavT, rom p. ingoroyva gviandel CanarTad miiCnevs, agreTve,
grigolisa da zenonis galobis dros saxlis gabrwyinebis saswauls: `maSin netari igi mamaÁ
grigol da zenon sityÂTa mdabliTa fsalmunebdes. da madlman saRmrToman
ganabrwyinva igini naTliTa didebisaÁTa da saxli igi bneli, viTarca mzisa
mcxinvarebaman, gananaTla. da viTarca ganeRÂZa mamasa makaris, Tqua: `viTar
sakÂrvelad ixilvebian wmidani ese~. hrqua mas mamaman grigol: `Zmao makari, raÁsa
gikÂrs xilvaÁ ese, ara gasmiesa werilisaÁ `sakÂrvel ars RmerTi wmidaTa Soris misTa~.
da esrÀT ixarebdes samnive igi samebisa wmidisa madidebelni da warTqunes ciskrisa
sagalobelni~ (T. 76).
Cveni azriT, am saswaulis avTenturi teqstisgan gamocalkeveba ar aris marTebuli.
igi Tematurad da konteqstualurad agrZelebs vrcel epizods, romelic eZRvneba grigolis,
zenonisa da makari opizelis Sexvedras da grigol xanZTelis swavlebas mwvalebelTa
Svilebis naTlisRebaze (T. 75-76). aRniSnul TavebSi marTlac gvaqvs interpolacia,
magram es aris zenonis daxasiaTeba da ara saswauli, rogorc amas p. ingoroyva fiqrobs.
zenons `grigol xanZTelis cxovrebis~ dasawyisSi mTeli Tavi eZRvneba (T. 12),
romlis bolosac giorgi merCule vrclad aRwers mis saTnoebebs: `ese netari zenon miiwia
moxucebulebasa da vidre aRsasrulamde ara ganeSora xanZTasa WeSmaritad sulieri
Svili, msgavsi mamisaÁ, keTili mowafÀ, nacvali moZRurisaÁ, netari,
saTnoebaTa saunjÀ, monazonebisa wesi wmidaÁ, klarjeTisa udabnoTa zRudÀ,
sulTa ukeTurTa maotebeli, rameTu cxorebasa missa da cxorebasa moZRuris misisasa
ver ikadrebda eSmaki dacemad kacTa wmidaTa amaT Sina adgilTa~ (Zeglebi, 1963:
263-264). amgvari daxasiaTebis Semdeg moulodneli (zedmetic) Cans zenonis
saTnoebaTa xelaxali aRwera `cxovrebis~ bolos: `ese zenon miwevnul iyo
saTnoebaTa moZRurisa TÂsisaTa, romlisaTÂsca ityodes kacni Semdgomad netarisa
grigolis gardacvalebisa, viTarmed: `zenon ars zRude mtkice klarjeTisa didebulTa
udabnoTaÁ~ (Zeglebi, 1963: 313). vfiqrobT, cxadia, rom es daxasiaTeba gvaindeli
interpolaciaa da ekuTvnis giorgi merCulis mimbaZvels.
IV. rogorc irkveva, 950 wlis avtorizebul nusxaSi sxva minawerebic gaCnda,
romlebic gviandelma gadamwerma teqstSi Seitana. aseTia glosa, romelic
sarkinozebisgan baRdadSi wamebul ioane xanZTels eZRvneba: `maSin, netaro
mamao, axali igi qristÀsmowamÀ iovanÀ sanatreli xanZTiT ierusalÀmad miwevnuli da
sarkinozTa ÃeliTa baRdads qristÀsTÂs mokluli da saswauliTa brwyinvalÀ ixarebdes
rCeulTa Tana SvilTa SenTa, raJams warudginebde maT qristesa~ (T. 82). p. ingoroyva
am CanarTs sruliad safuZvlianad miakuTvnebs gviandel interpolaciaTa plasts
(ingoroyva, 1949: 179, 180). damatebiT SeiZleba iTqvas, rom `axali igi
qristÀsmowamÀ~ ioane xanZTeli, savaraudod, 950 wlis Semdgom (X saukunis meore
naxevarSi) awames, radgan aSkaraa, rom ioane xanZTelis avtorizebul nusxaSi misi
saxsenebeli gvianaa CarTuli minaweris saxiT (ar aris gamoricxuli, es mowame `grigol
xanZTelis cxovrebis~ gadamweri, Tevdore xanZTelis Zma ioane iyos, romelic xanZTaSi
moRvaweobda da qarTuli mwignobrobis sazRvargareTul kerebTanac hqonda kavSiri).
amgvarad, `grigol xanZTelis cxovrebam~ redaqtirebis sami etapi ganvlo da
arqetipis (pirveli redaqciis) daweris Semdeg Seiqmna Txzulebis meore da mesame
redaqciebi:
1) meore redaqcia Tavad avtors, giorgi merCules, ekuTvnis, romelmac `cxovrebis~
arqetipSi damatebiT Seitana: 1. aSot kurapalatisa da adarnerses romanuli epizodebi
(bagrat erisTavT-erisTavTan SeTanxmebiT); 2. deda febronias, mama grigolisa da misi
mowafeebis epistoleebi; 3. zaqaria anCelis saswaulebi (ezra anCelis miTiTebiT); 4.
epifane xanZTelis saswaulebi; 5. pirveli anderZi.
meore redaqciis formirebaSi `gulmodgineba~ gamoiCines `didTa aznaurTa~
Svilebma – Zmebma Tevdorem da ioanem, rac imaSi unda gamoixatebodes, rom
xanZTis winamZRvari Tevdore giorgi merCulesa da ezra anCels Soris Suamavlis rols
asrulebda, ioanem ki 950 wels `grigol xanZTelis cxovreba~ gadawera.
2) `cxovrebis~ mesame, saboloo, redaqcia xanZTaSi Cans Camoyalibebuli. 950
wlis Semdeg ucnob xanZTel intorpolatorebs teqstSi SeutaniaT: 1. ramdenime gviandeli
glosa; 2. danarTi epizodebi.
zemoTqmulidan gamomdinare, Zneli aRaraa imis gansazRvra, Tu rodis daiwera
`grigol xanZTelis cxovrebis~ arqetipi da misi Semdgomi redaqciebi, radgan cnobilia,
rom avtori cocxalia Txzulebis `ganaxlebis~ dros da 950 wels monawileobs avtorizebuli
nusxis SeqmnaSi.
Zeglis daTariRebisTvis didi mniSvneloba aqvs, agreTve, 49-e Tavs, romelic grigol
xanZTelis saswaulTa ciklisTvis daweril sagangebo Sesavals warmoadgens. masSi giorgi
merCule gvamcnobs, rom saswaulebi Cauweria `sarwmunoTagan kacTa~, magram
yvelaferi ver aRuweria `umecrebis~ gamo, amitom iqve Tavmdablurad dasZens, rom
umjobesi iyo mama grigolis Rvawli aReweraT iseT cnobil mwerlebs, rogorebic iyvnen:
sofron Satberdeli, ilarion parexeli, giorgi mawyvereli da stefane mtbevari
(Zeglebi, 1963: 294). isini `grigol xanZTelis cxovrebis~ aRweramde gardacvlilan da
cnobili mwignobrebic yofilan, magram, samwuxarod, maT Sesaxeb cota ram viciT.
savaraudod, aRniSnul CamonaTvalSi mwerlebis Tanmimdevroba qronologiur
princips emyareba, rasac zogierTi maTganis Sesaxeb Semonaxuli cnobebic
adastureben:
1. sofron Satberdeli IX-X saukuneTa mijnaze moRvawe mweralia, Tumca misi
literaturuli memkvidreoba jerjerobiT dakargulad unda CaiTvalos. cnobilia mxolod erTi
faqti, rom sofroni iyo 897 wliT TariRebuli adiSis saxarebis (M-22) momgebeli;
2. ilarion parexeli sxva wyaroebiT ucnobia;
3. giorgi mawyvereli amave periodis moRvawe Cans, magram, samwuxarod, sxva
biografiuli cnobebi mis Sesaxeb ar mogvepoveba. arc mis literaturul moRvaweobaze
viciT araferi. rogorc gairkva, misi identifikacia `serapion zarzmelis cxovrebaSi~
naxseneb giorgi mawyverelTan (kekeliZe, 1980: 144) usafuZvloa, radgan es
ukanaskneli VII saukunis moRvawe iyo (ingoroyva, 1954: 340);
4. stefane mtbevari dasaxelebul moRvaweebs Soris bednieri gamonaklisia. is iyo
tbeTis pirveli episkoposi, romelic moeswro abul-kasimis Semosevas (914 w.), ris
Semdegac aSot kuxis (†918) brZanebiT dawera hagiografiuli Txzuleba `miqel-gobronis
wameba~. stefanes gardacvalebis dro ucnobia, magram danamdvilebiT viciT, rom misi
hagiografiuli Txzuleba dawerilia 914-918 wlebSi. garda amisa, cnobil mweralTa
CamonaTvalSi igi bolo adgilze dgas da aqedan gamomdinare, unda vifiqroT, rom sofron
Satberdelze, ilarion parexelsa da giorgi mawyverelze umcrosi iyo.
ase, rom `grigol xanZTelis cxovrebis~ arqetipisa da misi redaqciebis
daTariRebisTvis qronologiur orientirad mxolod stefane mtbevarisa da aSot kuxis
moRvaweobis wlebi gamodgeba. gamomdinare aqedan, `grigol xanZTelis cxovrebis~
arqetipi 918 wlis Semdgomi droiT SeiZleba davaTariRoT, rasac giorgi merCulis
TxzulebaSi daculi sxva cnobebic adasturebs. `cxovrebis~ mixedviT, giorgi merCule
moswrebia xanZTis mesame eklesiis mSeneblobas, romelic aSot kuxma wamoiwyo da
misma Zmiswulma gurgenma (†941) `ganasrula~: `xolo gurgen, Zmiswuli aSotisi, didi
igi ÃelmwifÀ friadTa naTesavTaÁ, RmrTisa mier dajda erisTavTa-erisTvad da man
ganasrula eklesiaÁ igi axali xanZTisaÁ~ (T. 28). xanZTis axali eklesiis mSenebloba,
romlis gasrulebasac v. jobaZe `941 welze cotaTi adreuli~ droiT aTariRebs (jobaZe,
1995: 71), cxadia, damatebiT impulss miscemda `grigol xanZTelis cxovrebis~ aRweras.
 zemoTqmulidan gamomdinare, `cxovrebis~ arqetipi 918-937 wlebiT SeiZleba
davaTariRoT, radgan 937-945 wlebSi, bagrat erisTavT-erisTavis dros, teqsti ganaxlda
`saswaulTa maT gamoÃuebulTa SerTviTa~ da amave periodSi Camoyalibda Txzulebis
meore redaqcia, romelic literaturulad gaformda 950 wels kaligraf ioane xanZTelis mier
Sesrulebul avtorizebul nusxaSi. `cxovrebis~ mesame redaqcia ki Camoyalibda 950 wlis
Semdeg, X saukunis meore naxevarSi.
samwuxarod, giorgi merCulis avtografi da ioane xanZTelis avtorizebuli nusxa
dakargulia, magram danamdvilebiT SeiZleba iTqvas, rom teqstis interpolaciebiT
ganvrcoba xanZTaSive dasrulda da X saukunis meore naxevris Semdgom „grigol
xanZTelis cxovrebis“ xanZTur protografs redaqciuli cvlilebebi aRar ganucdia. amgvari
daskvnis safuZvels iZleva Txzulebis Cvenamde moRweuli erTaderTi nusxa – Jer. 2,
romelic XI saukuniT TariRdeba, siriaSia gadawerili da amJamad wminda miwaze,
ierusalimis berZnuli sapatriarqos biblioTekaSi inaxeba.
`cxovrebis~ Cvenamde moRweuli nusxa amJamad 268 gverds Seicavs, Tumca igi
gacilebiT didi moculobisa yofila, nakluli saxiTaa moRweuli da iwyeba 36-e rveulidan.
SemorCenil nawilSi 20 Txzulebis teqstia daculi, kerZod:
I. kimenuri hagiografiis Zeglebi: 1) `wamebaÁ anTimos nikomidel episkoposisaÁ~;
2) `wamebaÁ nikitaÁsi~; 3) `wamebaÁ evfemiaÁsi~; 4) `wamebaÁ fokaÁsi da
iovanesi~; 5) `wamebaÁ vonifantesi~; 6) `wamebaÁ Tevdore tironisaÁ~; 7) `wamebaÁ
nikiforesi~; 8) `wamebaÁ drosisi~; 9) `cxorebaÁ onofre ganSorebulisaÁ da sxuaTa maT
meudabnoeTaÁ~; 10) `cxorebaÁ mariam megviptelisaÁ~; 11) `sakÂrvelebaÁ da
saswauli wmidisa giorgisi~; 12) `wamebaÁ dedakacisa basiaÁsi da ZeTa misTaÁ
TeogoniaÁsi, aRapisi da pontoÁsi~.
II. ramdenime homilia, romelTa avtorebi arian ioane oqropiri, grigol noseli, epifane
kvipreli, andria kriteli da ioane damaskeli.
giorgi merCulis `grigol xanZTelis cxovrebas~ dasaxelebul TxzulebaTa rigSi me-17
adgili ukavia (157r-229v furclebi). xelnawerSi Setanili ramdenime teqstis mTargmneli
eqvTime mTawmidelia (†1028).
xelnaweris gadamwer ionas ramdenime dedniT usargeblia. erTgan igi wyvets
`aTanase aleqsandrielis cxovrebis~ gadanusxvas da aRniSnavs: `ese «wmidisa
aTanases cxorebaÁ» miT arRara davwereT, romel dedaÁ mrudi iyo da sxuaÁ marTali ara
guqonda~ (mari, 1911: XXXIX). sabolood, ionas mainc moupovebia `marTali~ nusxa da
krebulSi Txzulebis sruli teqstic Seutania. sxva minaweridan ki irkveva, rom `basias da
ZeTa misTa wamebis~ teqstis gadanusxvisas iona sargeblobda xaxulidan kaliposSi
gadatanili xelnaweriT: `ese axal Targmnili wamebaÁ didebulTa da Ruawlis mZleTa
axovanTa amaT mowameTa me, suliTa sawyalobelman iona, vpoe kaliposs, xaxuliT
moRebuli. ucbad da cTomiT CxrekisTÂs nu mabralobT. da RmerTman garwmunos, locva
yavT, ufalman Tquenca mogcen madli~ (mari, 11: XLI). ar aris gamoricxuli, aRniSnul
dedanSi `grigol xanZTelis cxovrebac~ yofiliyo Setanili, rogorc amas n. mari fiqrobs
(mari, 1911: VII). Tu es marTlac asea, gamodis, rom XI saukuneSi arsebobda `grigol
xanZTelis cxovrebis~ sami nusxa mainc (xanZTis, xaxulis (igive, kaliposis) da
ierusalimuri), maTgan ki mxolod erTi – ierusalimuri, skriptor ionas mier gadawerili nusxa
gadarCa.
Cvenamde moRweuli nusxis warmomavloba sqematurad ase SeiZleba
warmovadginoT: giorgi merCulis avtografi > teqstis ganaxleba-ganvrcobis dros Setanili
axali masala > `cxovrebis~ avtorizebuli nusxa (950 w.) > xanZTuri protografis gviandeli glosebi
da interpolaciebi (X s.-is meore naxevari) > xaxulis (kaliposis) nusxa? > ionas xelnaweri (Jer. 2, XI-XII ss.).
Jer. 2 antioqiaSia damzadebuli. gadamweri iona wuxs, rom saxli wyarosTan hqonda
da bavSvebis aurzaurSi uxdeboda muSaoba: `mamano, Tu cTomil iyos nu mabralobT.
antioqs wyaroTa zeda iyo saxli Cemi, romel dRe bevri mividoda m(ravali) ymawurili da
qalwurili da cnobaÁ Cemi yovelTa Tana iyo da vwerdi kide~ (mari, 1911: XLI). aqedan
gamomdinare, ar aris gasakviri, rom ionas nusxaSi bevri Secdomaa daSvebuli.
`grigol xanZTelis cxovrebis~ pirveli akademiuri gamocema n. mars ekuTvnis,
romelmac teqsti ierusalimuri nusxidan 1902 wels gadmoiRo, 1904 wels SavST-klarjeTSi
imogzaura grigol xanZTelis nakvalevze da cxrawliani kvleva-Zieba daagvirgvina 1911
wels, roca giorgi merCulis teqsti gamoaqveyna rusuli Targmanis, vrceli gamokvlevis,
leqsikonis, dimitri ermakovis mier gadaRebuli fotomasalisa da SavSeT-klarjeTSi
mogzaurobis dRiurebis darTviT (mari, 1911: I-LXX, 1-216). n. maris gamocemaSi
gasworda gadamweris mier daSvebuli Secdomebi, rogoricaa: adar ses (<adarnerses),
ireremi (<iremi), kuralatisa (kurapalatisa), -Àba (<eba) da sxva. garda amisa, n. marma
teqstSi sxva konieqturac Seitana: adarnerses pirveli meuRlis saxeli `bevreulisi~
etimologiurad bivritis somxur saxelwodebas daukavSira da `bevreliT~ Secvala (mari,
1911: XLII-LV).
`grigol xanZTelis cxovrebis~ redaqtirebuli teqsti p. ingoroyvam gamosca
`aRdgenili dednis~ saxelwodebiT, giorgi merCulis kalams miakuTvna mxolod
`winasityva~, 50 Tavi da `bolosityva~ da maTgan gamoacalkeva `Semdegdroindel
damatebaTa~ sami plasti: bagrat erisTavT-erisTavis mier CarTuli saswaulebi, Txzulebis
boloSi Setanili damatebani da mcire interpolaciebi (ingoroyva, 1949: 1-140). garda
amisa, mkvlevars ekuTvnis ramdenime konieqturac. magaliTad, p. ingoroyvam
gaaswora cqiris epizodSi daSvebuli anaqronizmi, romelic jer kidev i. javaxiSvils hqonda
SeniSnuli: Cvenamde moRweuli nusxis mixedviT, amira sahakma (830-853) mociqulebi
aSot kurapalatTan (†826) gagzavna, rac aSkara Seusabamobaa (javaxiSvili, 1977: 131).
miT ufro, rom, epizodis mixedviT, grigol xanZTeli `arqimandriti iyo... didebulTa maT
udabnoTaÁ~, rac, aseve, aSot kurapalatis Semdgom dros gulisxmobs, roca kurapalati
ukve bagrat I (826-876) iyo. gamomdinare aqedan, safuZvliania p. ingoroyvas
konieqtura da teqstSi (kerZod, cqiris epizodSi) `aSotis~ nacvlad `bagrati~ unda
Caiweros (ingoroyva, 1949: 115, 117, 189).
n. marisa da p. ingoroyvas konieqturebi (bevreli<bevreulisi, bagrati<aSoti)
Semdgom akademiur gamocemebSi ar gaiziares. asea, magaliTad, giorgi merCulis
Txzulebis sruli teqstis meore akademiur gamocemaSi, romelic il. abulaZis
xelmZRvanelobiTa da redaqciiT ganxorcielda 1963 wels, teqsti ki fotopirebidan
gadmoweres c. qurcikiZem da c. Wankievma (Zeglebi, 1963: 248-319). igive viTarebaa
Txzulebis bolo akademiur gamocemaSi, romelic e. WeliZem ganaxorciela. masSi
kritikulad dadgenil teqsts erTvis Tanamedrove qarTuli Targmani, vrcel teqstologiur da
saRvTismetyvelo komentarebTan erTad (WeliZe, 2005: 479-954).

§2. giorgi merCule – `aRmwereli wignisa~

cnoba giorgi merCulis literturul moRvaweobaze `grigol xanZTelis cxovrebaSia~

daculi, saidanac irkveva, rom is aris am Txzulebis avtori, anu `aRmwereli wignisa~ da
950 wels daxmarebas uwevs Txzulebis gadamwers: `xolo xanZTisa winamZRurisa da
iovane Zmisa misisa da wignisa amis aRmwerelisa giorgi merCulisa, – samTave amaT
erTad gulsmodginebiTa daiwera xanZTas Sina netarisa grigolis cxorebaÁ ese~ (T. 83).
e. WeliZis dakvirvebiT, giorgi merCule gadamwer ioanesTan da mis ZmasTan –
TevdoresTan erTad ixsenieba, agreTve, Sin. 1 xelnawerSic (WeliZe, 1984: 159),
romelsac p. ingoroyva 930-iani wlebiT aTariRebs (ingoroyva, 1965: 440-441), rac srul
TanxvedraSia `grigol xanZTelis cxovrebis~ dawerisa da avtorizebuli nusxis Seqmnis
drosTan (918-950 ww.).
 sxva pirdapiri cnobebi giorgi merCuleze dRemde araa mikvleuli, amitom p.
ingoroyvam damatebiTi informaciis mosapoveblad arapirdapir cnobebs mimarTa da
pirvel rigSi, yuradReba miapyro mwerlis zedwodeba `merCules~, romelic, misi
ganmartebiT, aRniSnavs kanonikuri samarTlis mcodnes da rjulis mecniers. manve
SemoiRo forma `merCule~ (dadasturebuli A-1, A-87 da A-92 xelnawerebSi). manamde,
avtoriseul gamoTqmaze – `giorgi merCulisa~ – dayrdnobiT, samecniero literaturaSi
gavrcelebuli iyo am zedwodebis n. mariseuli daweriloba – `merCuli~.
garda amisa, p. ingoroyvam yuradReba miaqcia miqael modrekilis iadgaris (S-425,
978-988 ww.) zedwerilebSi naxseneb iseT gamoTqmebs, rogoricaa: `merCuliuli~ da
`merCuliulni ucxoni~ da orive maTgani, rogorc saleqso formis SemomRebis vinaobaze
mimaniSnebeli terminebi (Sdr.: `Caxruxauli~, `Zagnakoruli~, `bistikauri~, `besikuri~),
giorgi merCulis saxels daukavSira (ingoroyva, 1954: 15-22). am Tezisze dayrdnobiT, p.
ingoroyvam giorgi merCule grigol xanZTelis tradiciebis gamgrZeleblad miiCnia da mas
miakuTvna `saweliwdo iadgarSi~ Setanili ori himnografiuli cikli: 1) sagalobelni
samaradisoni rva-Ãmani – I-IV Ãmebis 48 himnografiuli kanoni, romlebic dawerilia
`merCuliulni ucxonis~ formiT; 2) sagalobelni aRvsebisani rva-Ãmani – I-VIII Ãmebis
naxevradoriginaluri 21 himnografiul kanoni, `ufalo RaRadyavisa~ da `aqebdiTsas~
darTviT, dawerili `merCuliulnis~ formiT, Tav-bolo morTulni. orive himnogarfiuli ciklisTvis
damaxasiaTebelia aliteraciuli wyoba, romelic, p. ingoroyvas dakvirvebiT, qarTul
sasuliero poeziaSi giorgi merCulem daamkvidra (ingoroyva, 1965: 328-335).
`merCuliulis~ SemoRebaSi giorgi merCulis mier Setanil wvlils arc k. kekeliZe
uaryofs da aRniSnavs, rom termini `merCuliulni~, `albaT, giorgis avtorobas
aRniSnavs~, Tumca iqve aRniSnavs, rom, SesaZlebelia, es termini mxolod
`merCulisebur~ formas aRniSnavdes. miT ufro, rom aseTi sagaloblebi miqael
modrekilsac aqvs dawerili, amitom `sifrTxilea saWiro imis garkvevisas, Tu ra ekuTvnis
giorgi merCulis kalams~ – dasZens mecnieri (kekeliZe, 1980: 157).
giorgi merCulis mTavari qmnileba mainc `grigol xanZTelis cxovrebaa~ – epoqaluri
literaturuli Zegli, romelic mTeli Tavisi masStabiT gvixatavs grigol xanZTelis (758-860),
didi saeklesio moRvawis, cnobili mwerlisa da tao-klarjeTis samonastro kolonizaciis
organizatoris Rvawls. avtori eyrdnoba grigolis `mowafeTa da mowafis mowafeTa~ zepir
gadmocemebs (T. 1) da iseT werilobiT wyaroebs, rogoricaa: dimitriosis epistole mama
grigolisa da deda febronias mimarT (T. 41); deda febronias epistole mama grigolisadmi
(T. 58); grigol xanZTelis epistole Sesvenebuli dedebis mimarT (T. 59); arseni da makari
sabawmindelebis epistole mama grigolisadmi (T. 63).
giorgi merCulis xelT arsebuli werilobiTi wyaroebia, agreTve, grigol xanZTelis
literaturuli memkvidreoba, `saweliwdo iadgari~ da `gangebaÁ eklesiisaÁ~, razec
qvemoT SevCerdebiT.
garda amisa, avtori xSirad imowmebs wminda werils, eklesiis mamaTa naazrevs
da `grigol xanZTelis cxovrebas~ aRwers cnobili meudabnoeebisa da wminda mamebis –
xariton aRmsareblis (†350), anton didis (†356), ioane oqropiris (†407), evTvimi didis
(†473), saba ganwmendilis (†532), ioane Seyenebulis (V-VI ss.)... biografiebis analogiiT
(WeliZe, 2005: 694, 701, 761, 887). giorgi merCule gansakuTrebul siaxloves avlens
kirile skviTopolelis (†557) `saba ganwmendilis cxovrebasTan~ (kekeliZe, 1946: 127-
128; siraZe, 1987: 136-138). giorgi aleqsandrielis (VII s.) `ioane oqropiris cxovrebidan~
ki imdeni citata da perifrazi daafiqsira i. abulaZem `grigol xanZTelis cxovrebaSi~, rom
mis SesaZlo mTargmnelad giorgi merCule daasaxela (abulaZe, 1982: 25-30).
giorgi merCulis daxasiaTebiT, grigol xanZTeli iyo `madliTa savsÀ, gansrulebuli
sibrZniTa, didi mRdeli da keTilad ganmgebeli moRuawÀ da udabnoTa qalaqmyofeli,
zecisa kaci da queyanisa angelozi, sanatreli grigol, sulierad mamaÁ da winamZRuari da
maSenebeli xanZTisa da SatberdisaÁ, orTa maT didebulTa monasterTaÁ, romeli eqmna
saxe keTilis yovelTa mis Jamisa meudabnoeTa mamaTa axlad SÀnebasa maTsa~
(Zeglebi, 1963: 249). am aRmatebiTi epiTetebis sidiade maTs unikalurobasa da
originalurobaSi ki ar mdgomareobda, aramed dialogurobasa da interteqstualizmSi.
magaliTad, gamonaTqvamebi `zecisa kaci da queyanisa angelozi~ saeklesio
mwerlobaSi didi meudabnoeebis daxasiaTebisas gamoiyeneba. `uZveles iadgarSi~ es
epiTetebi anton dids (†356) miemarTeba: `angelozad gamoSCndi queyanasa zeda da
cxorebaÁ gaqunda uflisa mier saTnoÁ da sruli~ (iadgari, 1980: 76). ioane mtbevaris
sagalobelSi amave sityvebiT Seqebulia efTvimi didi palestineli (†473): `zecisa kaci
queyanasa, viTarca raÁ angelozi~ (ingoroyva, 1913: 118).
igive SeiZleba iTqvas `udabnoTa qalaqmyofelobaze~, romelic giorgi merCulis
Txzulebas interteqsturad akavSirebs `saba palestinelis cxovrebasTan~. `qalaqmyofeli
udabnoTaÁ~ pirvel rigSi saba ganwmendilia da es araerTgzisaa aRniSnuli mis
biografiaSi (kimeni, 1946: 149, 153, 179), sadac erTgvari Sejamebis saxiTac aris
naTqvami, rom wm. sabam `maRliT Zali Seimosa nebiTa RmrTisaÁTa da SewevniTa
qristÀsiTa da qariTa sulisa wmidisaÁTa udabnoÁ qalaq yo simravliTa monazonTaÁTa da
SÂdi monasteri saqebeli aRaSÀna, romelni arian ese: lavraTa Sovris didi ese lavraÁ
palestinesa Sovris, da amissa Semdgomad nea-lavraÁ da romelsa hrqÂan `SÂdpiri~.
xolo monastersa Sovris: kastelisi da spileonTaÁ da sqolarisi da zanoÁsi~ (kimeni, 1946:
191). amgvar konteqstSi warmoaCens giorgi merCule grigol xanZTelis Rvawls, rac
mravali magaliTis moxmobiT cxadyo k. kekeliZem (kimeni, 1946: 127-128).
giorgi meCule grigol xanZTelis istoriul damsaxurebas mokled ase gadmogvcems:
`sulierad mamaÁ da winamZRuari da maSenebeli xanZTisa da SatberdisaÁ, orTa maT
didebulTa monasterTaÁ, romeli eqmna saxe keTilis yovelTa mis Jamisa meudabnoeTa
mamaTa axlad SÀnebasa maTsa~. xanZTisa da Satberdis mniSvneloba mxolod amiT ar
amoiwureba. avtoris mowmobiT, grigol xanZTelis mier daarsebuli monastrebi sxva
mxrivac iqcnen `saxed keTilisa~ da Tavisi organizaciuli wyobiT Tu madlmosilebiT ara
marto uswordebodnen, aramed aRematebodnen qristianul samyaroSi arsebul yvela
monasters: `xolo mamaÁ grigol guls etyoda, viTarmed: `viTarca monastrisa Cemisa
mamani saTnoebiTa uzeSTaÀs arian Jamisa amis monazonTa~ (T. 13). aqac naTlad
Cans giorgi merCulis mizandasaxuloba, rom zogadqristianul konteqstSi warmogvidginos
mama grigolis Rvawli.
giorgi merCule amave konteqstSi ganixilavs saqarTvelos saeklesio kaTedrebis
mniSvnelobas. misi TqmiT, mcxeTa mxolod saqarTvelos kaTalikosis kaTedra ki ar aris,
aramed udidesi qristianuli siwmindis – `qristÀs kuarTisa samkÂdrebeli~ (T. 42).
zegardamo-naqsovi uflis kvarTi ki, rogorc cnobilia, kaTolike anu sayovelTao siwmindea
da misi mcxeTaSi damkvidrebiT maradiuli madli efineba ara mxolod saqarTvelos,
aramed mTel msoflios (WeliZe, 2012: 90).
giorgi merCule zogadqristianuli TvalTaxedviT afasebs aseve klarjeTis saepiskoposo
centris – anCis avtoritets, rac Semdegi faqtebiTaa ganpirobebuli: 1) anCis kaTedra
daarsebulia macxovris xatis saxelze; 2) man xatmebrZolobis imperatoruli eresis
mZvinvarebis periodSi (726-787, 815-843 wlebSi) ubiwod (`qalwulebiT~) daicva Tavi
mrude (`gularZnili~) moZRvrebisagan: `pativ sca qristeman wmidaTa maT udabnoTa,
raÁTa iyos winamZRurad maTda episkoposi umizezoÁ, wmidaÁ da Rirsi, viTarca
Sehgavs wmidasa mas saydarsa qalwulebiT damarxulsa ganxrwnisagan wvalebisa
gularZnilisa moZRurebisa saxelsa zeda wmidisa qristÀs RmrTisa xatisasa aRSÀnebulsa~
(T. 63).
`grigol xanZTelis cxovrebis~ mixedviT, qristianul samyaroSi gamorCeuli madlisa
da misiis matarebelia, agreTve, qarTvel mefeTa sagvareulo. grigol xanZTeli aSot
kurapalats `daviT winaÁswarmetyuelisa da uflisa mier cxebulisa Svils~ uwodebs
(Zeglebi, 1963: 262), riTac bagrationebs bibliur mefeTa STamomavlad acxadebs.
RvTisagan pirvelcxebuli daviT mefisa da winaswarmetyvelis Camomavloba bagrationebs
gansakuTrebul upiratesobas aniWeboda msoflios sxva samefo sagvareuloebTan
SedarebiT, rasac konstantine porfirogenetic (905-959) aRniSnavs (javaxiSvili, 1929:
120-121). marTalia, porfirogeneti, am cnobas cota skeptikurad uyurebda, magram
faqtia, rom im dros bagrationTa daviT winaswarmetyvelidan warmomavloba mTel
maSindel msoflioSi iyo gavrcelebuli: `kurapalatis iberebi, amboben, rom isini urias colis
STamomavalni arian, romelic daviTma, winaswarmetyvelma da mefem, Seacdina; isini
amboben, rom TviTon STamomavloben misi Svilebisagan, daviTTan rom SeeZina, da
rom isini daviTis, winaswarmetyvelisa da mefis, naTesavni arian da aqedan
yovladwminda RvTismSoblisac, radgan esec daviTis Teslisagan aris warmoSobili“ – wers
porfirogeneti (georgika, 1952: 255).
zogadqristianul TvalTaxedvasTan erTad giorgi merCulis TxzulebaSi naTlad
ikveTeba avtoris Rrma erovnuli grZnobebi, romelic isev da isev misi, rogorc saeklesio
moRvawis, poziciiTaa nakarnaxevi. swored amgvari Sinaarsis momcvelia avtoris cnobili
formula, romlis mixedviTac `qarTlad friadi queyanaÁ aRiracxebis, romelsaca Sina
qarTuliTa eniTa Jami Seiwirvis da locvaÁ yoveli aResrulebis, xolo kÂrieleÁsoni berZnulad
iTqumis, romel ars qarTulad: `ufalo wyaloba-yav~, gina Tu `ufalo SegÂwyalen~
(Zeglebi, 1963: 290). z. kiknaZis dakvirvebiT, am sityvebSi isic aris aRiarebuli, rom
erovnuli identobis ganmsazRvrel gamoxatulebaSi – qarTul wirva-locvaSi zeerovnuli
xmac gaismis, romlis niSanic berZnuli `kÂrieleÁsonia~ (kiknaZe, 2002: 12).
amgvar konteqstSi warmoCens giorgi merCule grigol xanZTelis Rvawls da misi
cxovrebis realiebs.

§3. grigol xanZTelis cxovreba

grigol xanZTeli bagrationTa samefo karze aRizarda, rogorc erismTavar nerse II-
is colis Zmiswuli da Svilebuli: `ese iyo Svili warCinebulTa, didebulTa da marTl-
morwmuneTa mama-dedaTaÁ, da saxlsa Sina sameufosa didisa nerse erisTvisasa
aRzrdil iyo ÃeliTa keTiladmsaxurisa dedoflisa nersÀs colisaÁTa, romelsaca eSvila,
rameTu iyoca Zmiswuli misi~ (Zeglebi, 1963: 249).
Tavdapirvelad grigol xanZTelis cxovrebas qarTlis daumorCilebeli erismTavri da
arabTa winaaRmdeg mebrZoli nerse erisTavi warmarTavs, romelic 772-75 wlebSi
sapyrobileSi hyavdaT sarkinozebs, xolo 780-81 wlebSi iZulebuli iyo xazareTSi
gaxiznuliyo. am dros nerses col-Svili afxazeTis samefoSi imyofeboda da savaraudod,
maT axlda grigol xanZTelic.
mama grigoli, samoel winaswarmetyvelis msgavsad (Sdr.: 1 mef. 2.11), dedis
saSodanve iyo RvTisadmi Sewiruli da ioane naTlismcemlis msgavsad (Sdr.: mT. 3.4),
marxvaSi izrdeboda: `siCCoÁTganve RÂnoÁ da Ãorci ara SeÃda pirsa missa~. mas
bavSvobidanve Seemosa samonazvno `xati~ da ganmartoebiT yofna uyvarda, ris
gamoc axloblebma `dayudebuli~ Searqves (T. 2), amitom qarTlSi dabrunebisTanave igi
mRvdlad akurTxes da amis iniciatorebic, pirvel rigSi, samefo ojaxis wevrebi iyvnen,
rasac giorgi merCulis sityvebi mowmobs: `ÃelmwifeTa maT aRmzrdelTa misTa da
sanatrelman dedaman misma da erisa simravleman inebes xucad kurTxevaÁ amis
netarisaÁ~ (Zeglebi, 1963: 250).
qarTlis erismTavrebma male grigolis episkoposad xeldasxma gadawyvites,
magram igi gaeqca amqveyniur, `Ãorciel~ didebas, 782 wels farulad miatova qarTli da
samoRvaweod klarjeTSi gadavida, romelic murvan yrus Semosevebisa (735-737 ww.) da
Jamianobis Semdeg dangreuli da gaCanagebuli iyo: `odes-igi yruman baRdadelman
Semusrna yovelni cixeni da movlo SavSeTica da Radoni. da kualad Semdgomad missa
srvaman satlobisaman moaoÃra SavSeTi, klarjeTi da mciredRa daSTes kacni adgil-
adgil~ – gvauwyebs sumbat daviTisZe (qca, 1955: 376).
 r. siraZis SeniSvniT, es is periodia, roca saqarTvelos dedaqalaqis – Tbilisis
mmarTveloba arabi amirebis xelSi gadavida da qarTlSi kulturuli cxovreba Cakvda,
qveyanam dakarga umniSvnelovanesi centri, amitom Tuki qarTvelobas surda, Tavisi
kulturuli saxe SeenarCunebina, mas unda Seeqmna qarTlis nacvali, imgvari centri,
romelic qarTlis magivrobas gaswevda. am udidesi erovnuli misiis Sesruleba itvirTa grigol
xanZTelma, romlis daucxromelma Rvawlma tao-klarjeTi gadaaqcia meore qarTlad da
saqarTvelos mTavar kulturul centrad (siraZe, 1987: 139).
qarTli `wodebul iyo dedad wmidaTa~, – rogorc amas ioane sabanisZe wers, – raSic
samefo ojaxma sxva mxrivac Seitana wvlili: 786 wels mowameobrivi gvirgvini daidga
arabma Wabukma abo tfilelma, romelic grigol xanZTelis msgavsad nerse erisTavis karze
iyo aRzrdili.
grigols tao-klarjeTSi Tan gahyvnen `moyuasni keTilni~: dedis diswuli saba
iSxneli, Tevdore neZveli da qristefore kvirikeli. isini, `viTarca suli erTi oTxTa
guamTa Sina damtkicebuli~, opizis monasterSi damkvidrdnen. opizaSi mkvidrobis dros
grigoli xSirad stumrobda anaqoret berebs, maTgan swavlobda saTnoebebs: locvas,
marxvas, simdables, siyvaruls, simSvides, urisxvelobas, upovarebas, miwaze wolas,
mjdomare Zils, mRviZarebas, dumiliT xelsaqmobas da msgavs saTnoebebs (T. 5).
`mamasa grigols swadoda martod dayudebaÁ~, amitom 784 wels Tavis sam
megobarTan erTad, opizis winamZRvris (giorgis) kurTxeviT, xanZTaSi gadavida, sadac
manamde mxolod martodmyofi beri – moxuci xuediosi cxovrobda. grigolma xanZTaSi
samonastro mSenebloba wamoiwyo, magram xuedioss aRuTqva, rom mis
gardacvalebamde am adgilas ber-monazvnebi ar gamravldebodnen.
xanZTis pirveli eklesia da senakebi Zelebisagan aages: `netarman mamaman
grigol pirvelad aRaSÀna Zelisa eklesiaÁ da Semdgomad sayudeli TÂsi da TiTo senakebi
ZmaTa maTTÂs mcirÀ da erTi senaki saostigned didi~ (Zeglebi, 1963: 257).
simboluria, rom monastris mTavari eklesia wm. giorgis saxelze ikurTxa, radgan
wm. giorgim `mravliT JamiTgan uSjuloTagan zarganÃdilTa qristeaneTa aswava simÃnÀ
Zlieri~ (Zeglebi, 1963: 261), xanZTis savanes ki arabebisgan Seviwrovebuli
qarTvelebisTvis unda mieca sulieri mxneobis magaliTi. asec moxda, xanZTaSi
momravldnen `Zmani qristesmsaxurni~ da moaxalSene berebs bevri Semwec
gamouCndaT. maT Soris iyvnen adgilobrivi mTavari gabriel dafanCuli – `aznauri
didebuli winaSe aSot kurapalatisa~ (Zeglebi, 1963: 258) da misi RvTismosavi meuRle
mariami. 820-ian wlebSi gabriel dafanCulis ojaxis daxmarebiT, xanZTaSi qviTkiris
eklesia aSenda. garda amisa, gabrielma eklesias dedaTa savanisTvis mamuli Sewira,
sadac gunaTlis monasteri dafuZnda. dafanCulTa gvaris warmomadgenlebs am or
monasterSi mieniWaT moweseobis pativi da aqve gamoeyoT saukuno gansasvenebeli
dafanCulTa gvaris micvalebulTaTvis: mamakacebisTvis – xanZTa, xolo dedakacebisTvis
– gunaTle.
xanZTis monastris mSeneblobam didi impulsi misca klarjeTis aRorZinebas: `mas
Jamsa yovelTa maT wmidaTa udabnoTa Sina iwyes wmidaTa mamaTa monastrebisa
SÀnebad da wmidaTa eklesiaTa, da esrÀT gamravldes msaxurni wmidisa samebisani da
maradis madidebelni~ (Zeglebi, 1963: 261). axal savaneTa Soris erT-erTi pirveli iyo
meres dedaTa monasteri, romlis winamZRvrad ikurTxa grigol xanZTelis megobari
deda febronia, mRvdlebi ki aqac, meres msgavsad, xanZTidan iyvnen.
samonastro mSeneblobaSi grigol xanZTels didi Sewiruloba gadasces aSot I
kurapalatma (786-826) da misma Svilebma – adarnase I-ma, bagrat I-ma da
guaram mamfalma: `Sewirna adgilni keTilni da Satberdisa adgili agarakad xanZTisa.
maSin samTa maT didebulTa ZeTa kurapalatisaTa – adarnerse, da bagrat, da guram –
Sewires TiToeulad, raÁca saÃmari monastersa missa uÃmda, yoveli uxuebiT~ (Zeglebi,
1963: 262-263). amgvar qvelmoqmedebaTa gamo xanZTaSi madlierebiT aRavlendnen
locvebs `sarwmunoebiT Semomwirveli~ bagrationebisTvis.
 aSot kurapalatis (†826) gardacvalebamde, IX saukunis 20-ian wlebSi, grigol
xanZTelma saba iSxnelTan erTad moiloca konstantinopolisa da bizantiis wminda
adgilebi, ris Semdegac saba iSxanSi damkvidrda, bagrat I-is daxmarebiT xelaxla aaSena
arabobis dros dangreuli iSxnis saydari da gaxda ganaxlebuli iSxnis pirveli episkoposi:
`nebiTa RmrTisaÁTa iqmna saba ebiskopos iSxansa zeda, netarisa nerse kaTalikozisa
aRSÀnebulsa kaTolike eklesiasa da saydarsa missa, romeli weliwadTa mravalTa
daqurivebul iyo. aw kualad iqmna sulieri qorwili da meored aReSÀna amis netarisa mier,
xolo Ãorcielad moRuawebiTa RmrTismsaxurTa maT mefeTaÁTa~ (Zeglebi, 1963: 274).
amave periodSi grigol xanZTelma Tavis or mowafes ierusalimidan Camoatanina
`sabawmidisa gangebaÁ~ – saba ganwmendilis lavris (palestina) tipikoni, romelic
saxelmZRvanelod daawesa xanZTis monasterSi. monazvnobis yvelaze did magaliTs ki
qarTvel meudabnoeebs Tavad grigoli aZlevda: `Tavadni didni marxvani gardavlnis
mcirediTa kalnabiTa umbgvriTa. xolo mrCoblad sazrdelad misa iyo yovelTa dReTa
misTa, puri naklulevanebiT dResa Sina erT Wamis da wyali woniTve mciredi. RvnoÁ kula
siyrmiTganve ara esua da umravlÀsni saTnoebani misni da mowafeTa misTani
RmerTman mxoloman uwynis~ (Zeglebi, 1963: 267).
grigol xanZTelma mTels saqarTveloSi gaiTqva saxeli. afxazTa mefe dimitri II-is
(†861) TxovniT, man dasavleT saqarTveloSi ubisis monasteri aaSena: `maSin
mamaman grigol, sarwmunoebisaebr mefisa, aRaSÀna monasteri da uwoda saxeli misi
ubÀ~ (Zeglebi, 1963: 268), romlis winamZRvradac xanZTeli moRvawe ilarion
ierusalimeli daadgina. ubisa imTaviTve mwignobrobis centrad gadaqceula, raSic wvlili
grigol xanZTels Seutania: `aqundes mas [ilarion ierusalimels – r. x.) keTilni wignni. da
mamamanca grigol TÂsni wignni, romel aqundes, da-ve-utevna monastersa mas~ (T.
21).
samcxeSi daimowafa da xanZTaSi waiyvana grigolma mirian aznauris
mcirewlovani Svili arseni – SemdgomSi saqarTvelos kaTalikosi arseni I (860-887) da
yrma efremi – SemdgomSi awyuris episkoposi (845-885). maT aRzrdaze zrunva mama
grigolma Tavis megobrebs – Tevdoresa da qristefores daavala: `maSin Teodore da
qristefore, rameTu senakni maTni erTgan iyvnes da sxuaTa ZmaTagan ganSorebul,
wariyvannes RmerTSemosilni igi yrmani, sulierTa maT mamaTa, senakad TÂsad,
mcnebisaebr netarisa mamisa grigolissa da aRzardnes keTilad nacvalad sZisa RmrTisa
madliTa~ (Zeglebi, 1963: 272).
aSotis gardacvalebis Semdeg tao-klarjeTis mTavroba da kurapalatoba bagrat I-
ma (826-876) miiRo: `Zmani misni yovelni da didebulni Ãelmwifeni – adarnerse uxucÀsi,
da guaram mrwemi, – mSuvalesa mas Zmasa morCil eqmnnes saRmrToÁsa Zmobisa
siyuaruliTa~ (Zeglebi, 1963: 272). grigol xanZTelis iniciativiT, bagratma aSotis mier
xanZTisTvis `agarakad~ boZebul miwaze Satberdis monasteri aaSena da misTvis
sayane mamulebi gadasca: `ubrZana adgilni marjueni agarakad Satberdsa, da yoveli,
raÁca uÃmda, misca misTÂs sruliad saSÀnebelad~ (Zeglebi, 1963: 273).
grigol xanZTeli artanujSi bagrationTa samefo ojaxs estumra da aSot I-is Svilebi
aRorZinebuli klarjeTis savaneebis mosalocad miiwvia: `netarman man gulsmodgined
moaÃsena, raÁTamca brZanes da ixilnes misni igi SÀnebulni monasterni da yovelni
klarjeTisa udabnoni~ (Zeglebi, 1963: 275). wm. grigoli, bagrat I kurapalati, adarnase I
da guaram mamfali artanujidan axladaSenebul SatberdSi mividnen, sadac maT
SeuerTda episkoposi zaqaria anCeli. klarjeTis xelmwifeebi da saeklesio moRvaweTa
dasi Satberdis Semdeg ewvivnen `jmerks da berTas wmidisa RmrTismSobelisa
eklesiaTa, da dabas wmidisa mowamisa giorgis eklesiasa. xolo dolisyanaÁ monastrad
ukuanaÁs iqmna~ (Zeglebi, 1963: 275). saero da sasuliero pirTa delegacia dabidan
opizaSi gadavida, ris Semdegac isini (dasaxelebuli monastrebis winamZRvrebTan
erTad) xanZTas mividnen, sadac maT daxvdnen: `winamZRuari miZnaZoroÁsaÁ didi
mamaÁ sanatreli daviT, maSenebeli monasterTaÁ, da mowafeni misni netarni – ilarion,
mamaÁ da maSenebeli wyaroÁsTavisaÁ, romelica kaTalikoz iqmna mcxeTas, da
mamaÁ zaqaria, maSenebeli bareTelTisaÁ~ (Zeglebi, 1963: 275). bagrationTa
samefo saxlis wevrebma klarjeTis yvela udabno didi SesawiraviT Seamkes da bolos
miZnaZori, wyarosTavi da bareTelTa moiloces.
samefo ojaxi naTel-mironiTac daukavSirda grigol xanZTels. misi monaTlulebi
iyvnen adarnase I-is Ze gurgen I kurapalati (†891) da bagrat kurapalatis Ze daviT I
kurapalati (†881). gurgen kurapalati, misi anderZis Tanaxmad, xanZTaSi, didi naTliis
`ferÃTa Tana~ dakrZales da aqedan gamomdinare, ar aris SemTxveviTi, rom misma
Zem aSot erisTavT-erisTavma, `kuxad~ wodebulma (†918) xanZTaSi axali eklesiis
mSenebloba wamoiwyo: `xanZTas axali eklesiaÁ daiwyo wadierad da uricx Sesawiravi
gardahmata mas~ (Zeglebi, 1963: 277). am dros xanZTis monasters arseni
winamZRvrobda. axali eklesiis xuroTmoZRvari ki amona iyo – `sibrZniT sruliad
maSenebeli~. aSot kuxi mSeneblobis dasrulebas ver moeswro, gardaicvala da Tavisi
mamis gverdiT dakrZales. xanZTis axali eklesia misma Zmiswulma – gurgen II
kurapalatma ganasrula, roca monastris winamZRvari ukve jibrilis Zma ioane iyo.
klarjeTis xelmwifeebis, mamebisa da anCis episkoposis erToblivi gadawyvetilebiT,
wm. grigol xanZTeli klarjeTis udabnoTa arqimandritad daadgines. am wodebas igi
gardacvalebamde atarebda da `keTilad~ warmarTavda wminda meudabnoeTa wess.
klarjeTis xelmwifeebs grigol xanZTelis episkoposad kurTxevac ganuzraxavT, magram
man amjeradac `ara ineba didebaÁ eseviTari~ da cxadad amcno yvelas: `msoflioTa
maT wmidaTa saydarTa ara umrwemÀs arian wmidani udabnoTa eklesiani, saydarni
RmrTisa didebisani~ (Zeglebi, 1963: 282).
grigol xanZTelis saxelma qarTlamde jer kidev maSin miaRwia, roca misi deda
cocxali iyo. madlieri da `ganmxiarulebuli~ moxuci deda msaxurebTan erTad ewvia
saxelovan Svils, meres monasterSi damkvidrda deda febroniasTan da iqve miicvala.
grigolma mis msaxurebzec izruna. erT-erT msaxur qals qmari mouyvana da misgan iSva
xanZTeli mamasaxlisi basili. msaxrurTa nawili, mRvdel matois `naTesavni~, berTis
monasterSi aRikvecnen berad.
samonastro mSeneblobas grigol xanZTeli SemdgomSic eweoda. mas Semdeg, rac
arseni da efremi wamoizardnen, man Tavis megobrebTan TevdoresTan da
qristeforesTan erTad aaSena neZvisa (samcxeSi) da kvirikewmidis (qarTlSi)
monastrebi. grigolma orive monastrebSi xanZTeli berebi wargzavna. garda amisa,
efremi Tevdore neZvels uboZa, arseni ki Tavad ganikuTvna.
grigol xanZTelma mravali didi moRvawe aRuzarda saqarTvelos eklesias. maT Soris
iyvnen: mama epifane da mRvdeli matoi – qarTlidan, samcxeli mama zenoni, xanZTis
winamZRvari, romelsac mama grigolis gardacvalebis Semdeg `zRude mtkice klarjeTisa
didebulTa udabnoTaÁ~ uwodes, miqel parexeli – SavSeTidan, dimitriosi, makari
opizeli da sxva mravali.
saqarTvelos eklesias didi Rvawli dasdo wm. grigolis mier aRzrdilma efrem
mawyverelma (daaxl. 845-885), romelmac ierusalimis patriarqis ganCinebiT, qarTlSi
mironis kurTxeva daawesa. rogorc r. siraZe SeniSnavs, mironis kurTxevis qarTlSi
ganwesebiT, saqarTvelos saeklesio mTlianobis simboluri safuZveli Seiqmna, amitom
niSandoblivia, rom swored am faqtis konstatacias mosdevs giorgi merCulis cnobili
sityvebi, romliTac saqarTvelos erovnuli mTlianobaa gamoxatuli (siraZe, 1987: 141):
`efrem qristÀsmieriTa brZanebiTa mihronisa kurTxevaÁ qarTls ganawesa ierusalÀmisa
patriaqisa ganwesebiTa da wamebiTa sixaruliT. aramed qarTlad friadi queyanaÁ
aRiracxebis, romelsaca Sina qarTuliTa eniTa Jami Seiwirvis da locvaÁ yoveli aResrulebis,
xolo kÂrieleÁsoni berZnulad iTqumis, romel ars qarTulad: `ufalo wyaloba-yav~, gina Tu
`ufalo SegÂwyalen~ (Zeglebi, 1963: 290).
klarjeTis savaneebi anCeli episkoposis samwysoSi Sedioda da igi akurTxebda
`didebulTa udbnoTa~ mRvdlebsa da diakvnebs, Tumca anCelTa xeldasxmac ar xdeboda
klarjeTis udabnoTa dasturis gareSe. grigol xanZTelis sicocxleSi es wesi mxolod erTxel
darRveula, roca anCis saydari `mZlavrebiT daipyra~ Tbilisis amira sahakis (830-853)
mier aRzrdilma diakonma cqirma da Tavisi ukeTuri saqmeebiT `SesZina ZÂri ZÂrsa~.
grigol xanZTelma bevrjer amxila igi uwesobaSi, ris gamoc cqirma arqimandritis Tavidan
Camocileba gadawyvita da mis mosaklavad anCeli glexi daiqirava. grigoli RvTis
saswaulma ixsna sikvdilisgan, magram cqirma amis Semdegac `mravali boroti
SeamTxÂa mamasa grigols da mis Jamisa wmidaTa mamaTa da sxuaTaca morwmuneTa
eris-kacTa~. problemis gadaWris mizniT, kaTalikosma gabriel II-m (838-860) anCis
saeklesio kreba moiwvia, romelzec qarTlis episkoposebma da klarjeTis
meudabnoeebma cqiri mRvdelmTavris pativisagan gankveTes (T. 69). mis ganmosvaSi
uSualod monawileobdnen mama grigoli da deda febronia: `mamaman grigol da
dedaman febronia Semosili sakurTxeveliT STamoiyvanes da winaSe sakurTxevelsa
ganZarcues da yovelTa erTobiT ganÃades kaTolike eklesiiT, viTarcaRa asoÁ dampali~
(Zeglebi, 1963: 306). cqirma, sahak amiris daxmarebiT, amis Semdegac SeZlo anCis
saydris xelSi Cagdeba da xanZTis dangreva daapira, magram sikvdilma mouswro da
monasteri ganadgurebas gadaurCa (T. 70).
saqarTvelos eklesiaSi grigol xanZTelis Seuvali avtoritetis maCvenebelia, agreTve,
mis gardacvalebamde erTi wliT adre – 860 wels gamarTuli javaxeTis saeklesio kreba,
romelmac saqarTvelos kaTalikosad arsen I-is (860-887) arCevis sakiTxi ganixila. qarTlis
episkoposTa krebuli arsenis kandidturis winaaRmdegi iyo, radgan misma mamam –
mirian aznaurma maTTan moTaTbirebis gareSe, samcxeli xalxis mZlavrebiT daadgina
igi kaTalikosad. qarTlel episkoposebs emxrobodnen efrem mawyvereli da guaram
mamfali, romelic arsenis mamis `mireanisTÂs gulZÂrad iyo~. kreba grigolis gareSe ver
wyvetda sakiTxs da marTlac gamarTlda eruSeli episkoposis sityvebi: `odes movides
varskulavi udabnoTaÁ, maSin ganemarTos saqmÀ da ganzraxvaÁ yovelTaÁ”. grigolis
gamoCenisTanave arsenis mowinaaRmdegeebma ukan daixies, yvela mis sityvebs
(`arseni kaTalikozi nebiTa RmrTisaÁTa kaTalikzs ars~) daemorCila da saeklesio krebis
Semdeg arsens axares: `Semdgomad RmrTisa moZRuarman Senman grigol mamaman
daamtkica kaTalikozobaÁ Senio~ (Zeglebi, 1963: 290).
grigol xanZTeli cxovrebis miwuruls, ZiriTadad, xanZTasa da SatberdSi cxovrobda:
`orTa maT misTa SÀnebulTa monasterTa Sina, xanZTas da Satberds, iqceoda maradis
da moZRurebisa misisa swavliTa aRavsebda gulsa mowafeTa TÂsTasa~ (Zeglebi, 1963:
281). grigoli `friad gardareulad daberda~ (Zeglebi, 1963: 308), orive monasters
`simtkicÀ erTobisa da siyuarulisaÁ~ (Zeglebi, 1963: 309) dauwesa saukuno kanonad,
bolos xanZTaSi gadavida da iqve gardaicvala 102 wlis asakSi – 860 wlis 5 oqtombers.

§4. grigol xanZTelis literaturuli memkvidreoba

grigol xanZTelma adreuli asakidan gamoavlina gansakuTrebuli niWiereba da

qarTlis upirvelesi didebulis, nerse erisTavis, karze safuZvliani ganaTleba miiRo:
`gulisÃmierobaÁ swavlisaÁ gansakÂrvebeli iyo friad, rameTu mswrafl xolo daiswavla
`daviTi~ da `ÃmiTa~ saswavleli swavlaÁ saeklesioÁ, samoZRuroÁ qarTulsa enasa Sina
yoveli daiswavla, da mwignobrobaÁca iswava mravalTa enaTaÁ da saRmrToni wignni
zepiriT moiwuarTna. xolo sibrZnÀca igi amis soflisa filosofosTaÁ iswava keTilad, da
romeli povis sityuaÁ keTili, Seiwynaris, xolo jerkuali ganagdis~ (Zeglebi, 1963: 249-
250). `ÃmiTa saswavleli swavlaÁ saeklesioÁ~, e. metrevelis ganmartebiT, gulisxmobs
`Ãmeans~, anu 8 xmaze (I-IV ZiriTad, I-IV gverdiT, anu plagalur xmaze) gawyobil
galobebs (Zlispirni, 1971: 1; zariZe, 2002: 83-85). e. WeliZis azriT ki, aq unda
vigulisxmoT yvela liturgikuli teqsti, rac eklesiaSi 8 xmaze igalobeba (sagaloblebi,
locvebi, mrwamsi da misT.), rasac adasturebs amave konteqstSi `fsalmunTa~ xseneba,
romelic saeklesio galobis safuZvelia (WeliZe, 2005: 683). `mwignobrobaÁca... mravalTa
enaTaÁ~ pirvel rigSi berZnuli enisa da mwignobrobis codnas unda gulisxmebodes,
razec metyvelebs grigolis mogzauroba saberZneTSi. ase, rom grigoli ganiswavleboda
rogorc saeklesio literaturasa da RvTismetyvelebaSi, ise gramatikasa da filosofiaSi.
gamorCeuli mexsierebis mqone grigolma xandazmulobaSi ukve zepirad icoda ara
marto mTeli axali aRTqma da `fsalmunebi~, aramed arakanonikuri (`daubeWdvelni~)
wignebi da eklesiis mamaTa homiliebi (`Tqumulni~): `xolo axlisa Sjulisa dabeWdulni
wignni zepiriT icodna da mravalni wignni Zuelisaca Sjulisani. aramed daubeWdvelni
wmidaTa moZRuarTa Tqumulni aRuracxelni warmoiTqumodes uwignod eniTa misiTa
umetÀs zeSTa bunebisa Cuenisa, rameTu Zali RmrTisaÁ sadaca daadgres, yovelsave
aRasrulebs ufroÁs bunebisa da cnobisa kacobrivisa~ (Zeglebi, 1963: 282).
zemoTqmuli `grigol xanZTelis cxovrebaSi~ sxva mxrivac dasturdeba. Txzulebis
mixedviT, grigols zepirad mohyavs adgilebi efrem asuris sakiTxavebidan: `mgzavr
slvasa zepiriT wmidisa mamisa efremis TqumulTa sakiTxavTa ityoda~ (T. 69), grigol
RvTismetyvelisa da kirile aleqsandrielis Txzulebebidan: `grigol RmrTismetyueli
ityÂs samebisa samguamovnebisaTÂs: `raJams iyvnen samni sanTelni saxlsa Sina, ver
egebis ganyofaÁ naTlisa maTisaÁ da vercaRa kualad SerevnaÁ maTi~. ese ars
sarwmunoebaÁ wmidisa samebisaÁ. da `ganZsa~ weril ars yoveli [igulisxmeba kirile
aleqsandrielis `ganZi~ – r. x.) WeSmaritebiT da amas ityÂs, rameTu mamaÁ Zesa arca
Tu Tualisa wamiTa ara uxucÀs ars~ (T. 75).
garda amisa, giorgi merCule mniSvnelovan cnobebs gvawvdis grigol xanZTelis
literaturul da mwignobrul moRvaweobaze, romelic moicavs rogorc Targmnil, ise
originalur Txzulebebs.

§4.1. gangebaÁ eklesiisaÁ

grigol xanZTelis saxels ukavSirdeba mTeli wlis saeklesio samRvdelmsaxuro tiposis

– `eklesiis gangebis~ Seqmna, romelic giorgi merCulis dromde funqcionirebda
saqarTvelos eklesiaSi: `gangebaÁ yoveli ver daiwera wignsa amas, aramed ToToÁ
sityuaÁ yovlisagan, romel aqamde wesi aqunda xanZTasa da aw romel aqus esrÀT~
(Zeglebi, 1963: 266) – wers merCule.
p. ingoroyva miiCnevda, rom aq igulisxmeba xanZTis qtitoruli tipikoni – `wesi da
gangebaÁ xanZTis savanisa~, romlis teqstic dakargulia (ingoroyva, 1965: 323-325). e.
WeliZis bolodroindelma kvlevebma ki cxadyo, grigol xanZTelis mier Sedgenili
`gangeba~ kalendarul-heortalogiuri tiposia da ara kenobituri wes-gangeba, razec
miuTiTebs misi saxelwodeba – `gangebaÁ eklesiisaÁ~. mkvlevris azriT, `gangebaÁ
eklesiisaÁ~, arsebiTad, sxva araferia, Tu ara cnobili `ierusalimuri leqcionari~ da `didi
kanoni~ (`ganCinebaÁ da ganwesebaÁ moZRuarTa mier marTlmorwmuneTa romelsa
hyofen iÀrusalems~), anu ierusalimis aRdgomis eklesiis tiposidan momdinare wes-
gangeba (WeliZe, 2005: 765-766).
rogorc e. WeliZe miuTiTebs, IX saukuneSi `xanmeti leqcionaris~ tipikaruli nawili
(Tuki saerTod gaaCnda mas saweliwdo tipikoni), rogorc Cans, veRar akmayofilebda
Tanamedrove moTxovnebs. garda amisa, igi ar Seesabameboda grigol xanZTelis
epoqalur mizans, radgan igi darwmunebuli iyo, rom klarjeTis mamebi sulierad
aRematebodnen mTeli qristianuli samyaros samonazvno krebulebs: `xolo mamaÁ grigol
guls etyoda, viTarmed: `viTarca monastrisa Cemisa mamani saTnoebiTa uzeSTaÀs
arian Jamisa amis monazonTa~. aqedan gamomdinare, man gadawyvita
maqsimalurad srulyofili wes-gangebis Seqmna, romelic klarjeTis ber-monazonTa
sworupovari krebulebis Sesaferisi iqneboda: `egrÀTca wes ars wesi saRmrToÁ
saeklesioÁ eklesiasa Sina Cemsa dawesebad brZenTagan ganukiTxveli~ (Zeglebi,
1963: 264).
 aRniSnuli miznis misaRwevad saWiro iyo ori amocanis gadaWra:
1) konstantinopolur saRvTismsaxuro tradiciebis Seswavla-gamokreba;
2) ierusalimuri leqcionaris (tiposis) qarTulad Targmna da tao-klarjeTSi Camotana.
konstantinopolur saRvTismsaxuro tradiciebis Seswavla-gamokrebis mizniT, grigol
xanZTelma Tavad imogzaura saberZneTSi: `amisTÂs ganizraxa warslvaÁ qristÀs
saWurWled, meored ierusalÀmad, romel ars kostantinepolisi, da yovelTa saCinoTa
saberZneTisa wmidaTa adgilTa moxilvad da locvad~ (Zeglebi, 1963: 264). samarTlianad
SeniSnavs e. WeliZe, grigol xanZTelisTvis konstantinopoluri RvTismsaxurebis gacnobis
erTaderT gza `meore ierusalimSi~ piradad Casvla iyo, radgan qarTvelebs iq jer kidev ar
hqondaT samoRaweo adgili da veravin gamougzavnida mas konstantinopolur wes-
gangebas (WeliZe, 2005: 780).
ierusalimuri wes-gangebis (tiposis) saTargmnelad ki grigolis wminda miwaze
Casvla saWiro aRar iyo, radgan sabawmidaSi, sadac mravali qarTveli mwignobari
moRvaweobda, k. kekeliZis SefasebiT, VIII-IX saukuneebSi duRda qarTvelebis namdvili
intensiuri literaturuli Semoqmedeba (kekeliZe, 1980: 90). amitom ierusalimuri tiposis
qarTulad Targmna da `warmocema~ – tao-klarjeTSi Camotana grigolma wminda
miwaze mimaval Tavis megobars daavala: `mas Jamsa ierusalÀms warmavali vinme
pova megobari TÂsi da mas dahvedra sabawmidisa wesisa daweraÁ da
warmocemaÁ~ (Zeglebi, 1963: 264).
ierusalimuri `wes-gangeba~ mokle droSi Targmnes sabawmidelma qarTvelebma
da saberZneTidan grigolis dabrunebisTanave Camoitanes saqarTveloSi: `maSin
ierusalÀmiT moiwia kaci, romelman moarTua sabawmidisa gangebaÁ dawerili~, – wers
giorgi merCule da iqve dasZens: `xolo netarman grigol mas Jamsa ganawesa wesi
TÂsisa eklesiisaÁ da monastrisaÁ, sibrZniT gansazRvrebuli da mecnierebiT
ganbrwyinvebuli da yovelTagan wmidaTa adgilTa gamorCeviT Sekrebuli, viTarca safasÀ
daulevnelTa keTilTaÁ~ (Zeglebi, 1963: 265).
`eklesiis~ (da ara `monastris~) fundamenturi saweliwdo tipikonSi, `grigol
xanZTelis cxovrebaSi~ daculi mokle aRwerilobis mixedviT, erTi mxriv, ganmartebuli iyo
saeklesio mRvdelmsaxurebis wesi da rigi:
`yovelTa RamisTevaTa SemwuxrebiTgan ganTenebamde locvaÁ, da
RamisTevaTa winadRiT dRisa JamTa yovelTa locvaÁ, da JamiswirvaÁ Jamsa
cxraJmisasa, da kuereqsTa SematebaÁ. xolo Jamiswirvasa yovelsa `wmidao
RmerTosa~ wina kuereqsi `zeciTgardamoÁ~ da kÂriakeTa Jamiswirvasa `wmidao
RmerToÁ~ equsi~ (Zeglebi, 1963: 266).
meore mxriv, `eklesiis gangebaSi~ warmodgenili iyo saeklesio weliwadis
sxvadasxva heortalogiuri monakveTis saeklesio msaxureba, anu dResaswaulTa
gangebani:
`giorgiwmidobisa TTue raÁ dadges, marxvaÁ wueliTa vidre giorgiwmidobamde,
egrÀTve qristÀs-Sobisa marxvani da wmidaTa mociqulTani saeklesiod didiTa
moRuawebiTa da keTilad-krZalulebiTa aRasrulnian. xolo noembrisa TÂsa dadegiTgan
yovelTa SabaTTa ciskrad vidre pirmarxvadmde kanoni oTxi, da didTa marxvaTa vidre
bzobamde yovelsa ciskarsa kanoni oTxi, egrÀTve wignis kiTxvaÁ oTxi da vnebisa
kÂriakisa friad gangebaÁ iyo. xolo aRvsebiTgan vidre axalkÂriakemde `Wirisa kanoni~
ara TqÂan, da serobasa `xadilsa Cemsa~ warTqÂan da adgomisa `wardgomani~ da
ciskrad dawesebulni da TiToÁ kanoni axalkÂriakemde. xolo sulTa Ãsenebasa
Semdgomad aRvsebisa ciskrad `netar arianni~ da galobani warTqunian, viTarca
yoveli weril ars `gangebasa eklesiisasa~ amis yovlisa neSti~, – ganmartavs
giorgi merCule da iqve dasZens, – `egrÀT hyofdian yovelsa mamani JamTa Sina
CemTa~ (Zeglebi, 1963: 266).
e. WeliZis azriT, `eklesiis gangeba~, anu `ierusalimuri leqcionari~ sabawmidelma
qarTvelma moRvaweebma IX saukunis 20-ian wlebSi Targmnes da am wes-gangebaam
Cvenamde moaRwia `haemeti leqcionaris~ fragmentebis saxiT (WeliZe, 2005: 821),
romlebic H-1329 palimfsestSia warmodgenili da a. SaniZem gamosca (SaniZe, 1923:
354-388). e. metreveli `haemeti leqcionars~ `ierusalimuri lecionaridan~ gamokrebili
Zeglad miiCnevda (iadgari, 1980: 682). e. WeliZis dakvirvebiT ki, igi Seicavs ierusalimuri
`didi kanonis~ pirvelTargmnil teqstobriv plasts, mis liturgikul birTvs, romelSic
kalendarul-heortalogiur miTiTebebTan erTad mxolod oTxTavis jruW-parxlis (xanmetur)
redaqciis sakiTxavebia Setanili (WeliZe, 2005: 785, 797, 803).

§4.2. saweliwdo iadgari

grigol xanZTelma, rogorc iTqva, zedmiwevniT kargad icoda `ÃmiTa~ saswavleli

swavlaÁ saeklesioÁ~ da TviTonac iyo daxelovnebuli da xmatkbili mgalobeli: `aqunda
Ãmisa nebierobaÁ da tkbilobisa SeunierebaÁ~ (Zeglebi, 1963: 281). aqedan
gamomdinare, ar aris gasakviri, rom man werilobiTi saxe misca liturgikuli sagaloblebis
mTel repertuars da qarTul sinamdvileSi pirvelad Seqmna krebuli `saweliwdo iadgari~:
`xolo gansakÂrvebel iyo ÃsovnebaÁ misi, rameTu aw ars xanZTas ÃeliTa misiTa
dawerili sulisa mier wmidisa saweliwdoÁ iadgari, romlisa sityuani friad keTil arian. xolo
axlisa Sjulisa dabeWdulni wignni zepiriT icodna da mravalni wignni Zuelisaca
Sjulisani. aramed daubeWdvelni wmidaTa moZRuarTa Tqumulni aRuracxelni
warmoiTqumodes uwignod eniTa misiTa umetÀs zeSTa bunebisa Cuenisa, rameTu
Zali RmrTisaÁ sadaca daadgres, yovelsave aRasrulebs ufroÁs bunebisa da cnobisa
kacobrivisa~ (Zeglebi, 1963: 282).
giorgi merCulis damowmebul sityvebze dayrdnobiT, k. kekeliZe da p. ingoroyva
grigol xanZTels `saweliwdo iadgaris~ avtor-Semoqmedad miiCnevdnen (kekeliZe, 1980:
135; ingoroyva, 1965: 3). p. ingoroyvam `saweliwdo iadgaris~ repertuaris
mniSvnelovani nawili (117 himnografiuli kanoni da 183 stiqaroni – sul 300 sagalobeli,
agreTve, 310 Zlispiri) grigol xanZTelis originalur literaturul memkvidreobas miakuTvna
da qarTuli realiebis Semcveli ramdenime sagalobeli (`galobani giorgisni~, `galobani
naTelTani da habo ismaitel-yofilisa qarTvelisani~, `galobani aRvsebisani~, `galobani
naTelTani~, `galobani naTelTani da habo ismaitel-yofilisa qarTvelisani – TÂT-Zlispirni~,
`ZlevaÁ juariTa barbarozTa zeda~, `juaris gamoCinebaÁ ierusalems, golgoTas da
juarisa aRmarTvaÁ mcxeTas~) gamoaqveyna kidec, rogorc grigol xanZTelis mier
SeTxzuli himnografiuli teqstebi (ingoroyva, 1965: 275-280; 282-289; 379-391). magram
Semdgomma kvlevam p. ingoroyvas es mosazreba ar daadastura. yvelaze metad grigol
xanZTelis avtoroba, albaT, abo tfilelis himnografiuli kanonis SemTxvevaSi iyo savaraudo
(ingoroyva, 1965: 280-289), magram, l. jRamaias bolodroindelma gamokvlevam cxadyo,
rom am sagaloblis avtoria ioane minCxi (jRamaia, 2001: 13-19).
e. WeliZis dakvirvebiT, grigolis `iadgari~ saqarTvelos eklesiis samRvdelTmsaxuro
tradiciaSi damkvidrebul sagalobelTa krebulia da ara misi piradi Semoqmedebis nayofi.
`saweliwdo iadgarSi~ grigolma Seitana Tavisi xangrZlivi cxovrebis manZilze Seswavlili
himnografiuli masala. `iadgari~, rogorc werilobiTi Zegli, manamde ar arsebobda. aseTi
krebuli rom arsebuliyo, grigoli mxolod Tavis mexsierebaze dayrdnobiT aRar Cawerda
imas, rac ukve dawerili iyo. `iadgaris~ suliwmidiseuli madlmosileba (`dawerili sulisa
mier wmidisa~) da mis sityvaTa `friadkeTiloba~ (`romlisa sityuani friad keTil arian~)
mxolod avtoris `RirsebiTi maxasiaTebeli~ SeiZleba iyos, magram, e. WeliZis azriT, aq
sxvagvari avtoroba igulisxmeba, kerZod, is, rom sagalobelTa krebulis Semswavlel-
Camweri, pirvelCamomyalibebeli, pirvelSemdgeneli da am gagebiT avtori grigol
xanZTelia, romelmac literaturulad gaaforma zepir tradiciaSi arsebuli himnologia
(pirobiTad, zepiri `saweliwdo iadgari~) da Seqmna `saweliwdo iadgaris~ pirveli
werilobiTi krebuli. mkvlevari dasZens, rom manamde qarTuli `iadgaris~ werilobiTi
krebuli ar arsebobda (WeliZe, 2005: 814, 816, 818-819, 821, 626, 868). e. WeliZe
`saweriwdo iadgaris~ grigol xanZTelisul xelnawers IX saukunis 30-40-iani wlebiT
aTariRebs. am mosazrebas mxars uWers is faqti, rom VII saukunis Zeglad miCneul
`uZveles iadgarSi~ (iadgari, 1980: 688) Setanilia VIII saukunis moRvaweebis – andria
ierusalimelis, ioane damaskelis, kviprianes, germane patriarqis da kozma ierusalimelis
himnografiuli teqstebi (WeliZe, 2005: 822-823).
zemoTqmuli cxadyofs, rom `saweliwdo iadgaris~ Camoyalibebis adgili xanZTaa
(klarjeTi) da ara sabawmida (palestina). giorgi merCulis cnobiT, grigol xanZTelis
avtograful `iadgars~, rogorc uZvirfases relikvias, didi sifrTxiliT ekidebodnen da es
xelnaweri X s.-is pirvel naxevarSi isev xanZTaSi inaxeboda: `aw ars xanZTas ÃeliTa
misiTa dawerili... saweliwdoÁ iadgari~ (Zeglebi, 1963: 282).
`saweliwdo iadgaris~ klarjul warmomavlobasa da grigol xanZTelTan uSualo
kavSirs adasturebs krebulis qarTuli saxelwodebac – `iadgari~ (sp. ‘saxsovari’, k.
kekeliZis ganmartebiT, `samaxsovro dokumenti~), rac sruliad gansxvavdeba misi
Sesatyvisi berZnuli krebulebis saxelwodebebisgan (tropologioni – ‘troparebis krebuli’,
menaioni – ‘Tveni’). e. WeliZis azriT, kanonizebuli terminebisgan gansxvavebuli
saxelwodeba `iadgari~ naTlad migvaniSnebs `saweliwdo iadgaris~ Camoyalibebis
safuZvelze: `xolo gansakÂrvebel iyo ÃsovnebaÁ misi, rameTu aw ars xanZTas ÃeliTa
misiTa dawerili sulisa mier wmidisa saweliwdoÁ iadgari~, e. i. `saweliwdo iadgari~
sxva araferiaa, Tu ara didi moZRvris xsovnis nayofi, mexsierebaSi Semonaxulis
werilobiTi Canaweri (WeliZe, 2005: 817-827). ar aris gamoricxuli, aRniSnul himnografiul
krebuls, rogorc grigol xanZTelis mier danatovar `samaxsovro wigns~, saxelwodeba
`iadgari~ grigolis gardacvalebis Semdeg damkvidreboda (Sdr.: daviT IX-is samedicino
enciklopediis saxelwodeba `iadigar daudi~, romelic imave sparsuli sityvisgan,
`iad(i)garisgan~, warmosdgeba).
e. WeliZis dakvirvebiT, grigol xanZTelis `saweliwdo iadgarTan~ struqturalad
yvelaze axlo mdgomi uZvelesi xelnaweria C (Sin. 40), gadawerili svimeon mgaloblis
mier, X saukuneSi, romelic gacilebiT moklea, vidre uZvelesi iadgaris sxva xelnawerebi,
kerZod, A (Wil-etratis iadgari – H-2123) da B (Sin. 18) nusxebi. `iadgaris~ C (Sin. 40), E
(Sin. 34) da D (Sin. 41) xelnawerebi (es ukanaskneli – SemorCenil nawilSi) yvelaze metad
inarCuneben arqaul kalendars, masalobriv Sedgenilobas da teqstobriv saxes (sizustes).
CED nusxebSi `Zveli iadgaris~ struqtura amgvaria: I. dasdebelni aRdgomisani, anu
oqtoixosi (`Ãmani~ // `aRdgomisa Ãmani~); II. dasdebelni sinanulisani, anu paraklitoni;
III. marxvani, anu triodioni; IV. zatikni, anu pentekostarioni; V. uZravi kalendris
saeklesio dResaswaulebi; VI. dasdebelni SesuenebulTani – igive `sulTani~ (WeliZe,
2005: 831-861). grigol xanZTelis `saweliwdo iadgars~ ki ramdenadme gansxvavebuli
Sedgeniloba gaaCnda. krebulis saxelwodeba `saweliwdo~ imaze migvaniSnebs, rom
masSi warmodgenili iyo mxolod himnografiuli masalis kalendaruli nawili, uZrav-moZravi
kalendris sagalobelTa ciklebi, riTac igi gansxvavdeboda kidec `Zveli iadgarisagan~.
`saweliwdo iadgaris~ kalendarul nawilSi gaerTianebuli iyo ori komponenti: a) moZravi
kalendris cikli, igive marxvan-zatikni; b) uZravi kalendris sagaloblebi (WeliZe, 2005:
861-863).
`uZvelesi iadgaris~ gamomcemlebi, krebulis `ierusalimur leqcionarTan~
Sedarebis safuZvelze daaskvnian, rom `uZvelesi iadgaris axali fena stiqaronebiTa da
ciskris kanonebiTaa warmodgenili~ (iadgari, 1980: 745). e. WeliZis azriT, grigol
xanZTelis `saweliwdo iadgarSi~ es elementebi (ciskris `ufalo RaRatyavsas~ da mwuxris
`aqebdiTsas~ stiqaronebi, ciskris kanonebi) ar iyo warmodgenili da masSi mxolod
Semdegi liturgikuli elementebi Sedioda: 1) `ibakoÁ~; 2) `wardgomaÁ~; 3) `oxiTaÁ~; 4)
fsalmun-dasdebeli; 5) alelua-fsalmuni; 6) `ÃelTbanisaÁ~; 7) `siwmidisaÁ~ (`siwmidis
SemoyvanebisaÁ~). amgvari mokrZalebuli masStabis krebulia grigol xanZTelis
`saweliwdo iadgari~, anu `Zveli iadgaris~ saweliwdo nawilis arqetipi (WeliZe, 2005:
863-865).
 `Zveli iadgari~ grigol xanZTelis `saweliwdo iadgaris~ safuZvelze Camoyalibda da
X saukunis meore naxevramde ganviTarebis 4 etapi ganvlo, romlebic xasiaTdeba
krebulis SevsebaTa axali plastebiT: 1. E (Sin. 34) Sevsebulia stiqaronebiT; 2. C (Sin. 40) –
saciskro kanonebiT; 3. B (Sin. 18) – axali gangebebiTa da sagaloblebiT; 4. A (H-2123)
gamoirCeva moculobiTi sisruliT (WeliZe, 2005: 863, 866; iadgari, 1980: 708).
grigol xanZTelis mier Seqmnili `saweliwdo iadgari~ kalendarulad winare tradicias
daefuZna. amis dasturia qarTul `iadgarebSi~ saweliwdo msaxurebis saTaved xarebis
dResaswaulis (25 marti) daweseba. `iadgarisagan~ (aseve `mravalTavisgan~)
gansxvavebiT, `ierusalimis leqcionarma~, rogorc IX saukunis pirveli meoTxedis
Targmanma, saqarTvelos eklesiaSi bunebrivad gadmoitana VIII-IX saukuneebis mijnis
ierusalimuri RvTismsaxurebisTvis damaxasiaTebeli kalendaruli niSani, kerZod, saeklesio
weliwadis dawyeba Sobis dResaswauliT (25 dekemberi). es faqti imaze metyvelebs, rom
`Zvel iadgarsa~ da `ierusalimur leqcionars~ sxvadasxva kalendaruli safuZveli da
Sesabamisad, sxvadasxva warmomavloba aqvT. maTi liturgikuli gamTlianeba grigol
xanZTelis dros, IX saukunis pirvel naxevarSi unda dawyebuliyo, magram es procesi
mainc ver mivida `iadgarisa~ da `leqcionaris~ TanaSewyobamde, radgan tradiciuli
xazis damcvelma `iadgarebma~ bolomde SeinarCunes ganmasxvavebeli niSani –
xarebis (25 martis) weliwadi (WeliZe, 2005: 867-872).
`uZvelesi iadgari~ iwyeba xarebis masaliT – `TTuesa martsa kv (25 xarebaÁ~
(iadgari, 1980: 7), rasac mosdevs Sobis cikli – `TTuesa dekenbersa ke (25) SobaÁ uflisa
Cuenisa iesu qristesi~ (iadgari, 1980: 11). igive viTarebaa sinis, aTonis, tbeTisa da
parxlis `mravalTavebSi~ (mravalTavi, 1999: 178-179), romlebic aseve Zvel qarTul
liturgikul tradicias misdeven.
liturgikuli kalendaris xarebaze orientirebas orgvari mniSvneloba gaaCnda:
doqtrinaluri da pasqalur-kalendaruli. rogorc m. van esbrokma gaarkvia, xarebis
dResaswaulis daweseba mimarTuli iyo monofizituri tradiciis winaaRmdeg, romelic
Sobisa da naTlisRebis erT dRes, 6 ianvars, aRniSvnas iTvaliswinebda. qalkedonis IV
msoflio saekelsio krebis ganCinebiT, qristes Soba 25 ianvars unda aRniSnuliyo
(mravalTavi, 1999: 62). imperatorma iustinianem xareba sauflo dResaswaulebis rigSi
Seitana da aqedan awarmoa aTvla masze damokidebuli dResaswaulebisa: ioane
naTlismcemlis Sobisa (25 ivnisi), qristes Sobisa (25 dekemberi) da mirqmisa (2
Tebervlisa). am gziT dadginda xarebis dResaswauli da gaimijna qristes Sobisa da
naTlisRebis dResaswaulebi, rac qristes ori bunebis aRiarebas niSnavda (iadgari, 1980:
687).
garda amisa, xarebis dResaswaulze iyo orientirebuli qarTuli pasqalia. dogmatur
SinaarsTan erTad am movlenas maTematikuri da kalendaruli safuZvelic gaaCnda,
radgan xarebis dResaswaulisa (25 marti) da Sobis wina dRis (24 dekemberi) kviris
dReebi erTmaneTs emTxveva. am faqtze migvaniSnebs qarTuli pasqaluri termini
`xareba-SÂdeuli~ da amgvar safuZvels emyareba qarTuli pasqaluri gamoTvlebi, rasac
tbel abuserisZis gamokvleva `qronikoni sruli misiTa sauwyebeliTa da gangebiTa~
adasturebs (xalvaSi 2006: 214-216). yvelaferi es ki imaze migvaniSnebs, rom grigol
xanZTelis `saweliwdo iadgarSi~ dadasturebuli tradicia adreulia da saTaves unda
iRebdes somxur-qarTuli saeklesio ganxeTqilebis periodSi, VII saukunis dasawyisSi.
`saweliwdo iadgaris~ arqetips amave periodiT aTariRebda p. ingoroyvac, romlis azriTac,
`ierusalimuri leqcionari~ VIII saukunis Sua wlebSi iTargmna qarTulad, `iadgari~ da
`mravalTavi~ ki ufro adreuli Zeglebia da `maTi Camoyalibeba VII saukunis sazRvrebs ar
gadmoscildeba~ (ingoroyva, 1965: 340).
amgvarad, zepiri `saweliwdo iadgari~ yalibdeba VII saukuneSi, viTardeba da
ganivrcoba VII-VIII saukuneebis manZilze, xolo werilobiTi krebulis saxiT formdeba IX
saukunis pirvel naxevarSi grigol xanZTelis xeliT da suliwmidis CagonebiT: `ÃeliTa
misiTa... sulisa mier wmidisa~.

§4.3. grigol xanZTelis originalur TxzulebaTa fragmentebi

`grigol xanZTelis cxovrebaSi~

giorgi merCulis `grigol xanZTelis cxovrebaSi~ sruladaa Setanili grigol xanZTelis

`epistole Sesvenebul monazonTa mimarT~ (T. 58), romelic damoukidebeli teqstis
saxiT dabeWda e. WeliZem (WeliZe, 2005: 941-944).
giorgi merCule epistoles Sesavals urTavs, saidanac vgebulobT, Tu ra viTarebaSi
daiwera es teqsti: `raJams aRmoikiTxa wigni febroniaÁsi netarman grigol da yoveli
gulisxma-yo, cremliT madli misca qristesa da dawera epistolÀ daTa maT
SesuenebulTa mimarT esrÀT saxed~ (Zeglebi, 1963: 300). epistoles adresatebi
micvalebuli dedebi arian, romlebic akldamaSi ar Rebulobdnen adarnerse kurapalatis
trfobis obieqtis, monazvnad aRkvecili da meres dedaTa monasterSi gardacvlili siZvis
dedakacis cxedars. Sesvenebul dedebs grigol xanZTelis epistoles waukiTxaven da
xdeba saswauli: `raJams aRmoukiTxes wigni igi netarisa grigolisi micvalebulTa maT
daTa da sityÂTca brZanebaÁ dedisa febroniaÁsi auwyesve, maSinRa miiRes mkudari igi
TÂssa mas pirvelsa adgilsa, sadaca samgzis dadebul iyo~ (Zeglebi, 1963: 301).
epistoleSi grigol xanZTeli gardacvlil dedebs `wesTa maT amis soflisaTa~, anu ama
qveynis stiqionebze qristesTvis gamarjvebulebs (`mZleqmnulno qristÀsTÂs~) uwodebs
da imowmebs pavle mociqulis sityvebs (kol. 3.3-4), romelic qristes meored mosvlasa da
marTalTa aRdgomas Seexeba. epistoles momdevno nawilSi Sesvenebuli dedebi
aRmatebiTi epiTetebiT arian gandidebulni: `Tquen, brZenTagan netarno da uvicTagan
ucnaurno, uoxWnosa simdidresa keTilTaebr vaWarTa sawuTroÁTa momsyidvelno, xolo
aw mZinareno ÃorciTa da mRÂZareno suliTa, mkudrad Seracxilno mkudarTagan da
ukunisamde cxovelno qristÀsgan taZriTa miT sulisaÁTa, queyanisa cad Semcvalebelno,
qalwulebisa yuavilno, mimsgavsebulno dedasa RmrTisasa. mxiarulno mis winaSe,
saukunod didebulsa mas moslvasa Zisa misisasa momlodebelno~ (Zeglebi, 1963: 300).
grigoli `samarTlian saSjels~ uwodebs micvalebuli dedebis mier gamotanil msjavrs.
epistoles bolos ki `sawyalobeli~ dedakacis danaSaulTa Sendobas da meored mosvlis
Jams meoxebas sTxovs maT: `aw gevedrebiT, sawyalobelisa magisTÂs dedakacisa
iTxoeT qristÀsgan bralTa misTa SendobaÁ da Rirs yveniT Zualni misni ZualTa Tana
TquenTa da suli misi sulisa Tquenisa Tana. da ufroÁs xolo iRuaweT uflisa meored
moslvasa, rameTu gaqus madli Sewevnad morwmuneTa da moeliT dausrulebelsa
didebasa da gamouTqumelsa sixarulsa, romelsaca miwevnad xarT. aramed meoxebaÁ
Tqueni maradis Semwe meyavn Cuen, raÁTa Cuenca Rirs viqmnneT sanatrelsa mas
cxorebasa mermesa saukunesa~ (Zeglebi, 1963: 301).
am SesaniSnavi epistoles garda, `grigol xanZTelis cxovrebaSi~ Setanilia grigol
xanZTelis savedreblebi, romlebic p. ingoroyvam ganixila da leqsis formiT dabeWda,
rogorc wminda mamis originaluri literaturuli memkvidreobis nimuSebi (ingoroyva, 1965:
197-200, 426-428). mkvlevris azriT, giorgi merCules xelT hqonda grigolis evqologiur
TxzulebaTa krebuli, romelSic sxvasTan erTad warmodgenili iyo misi sami `savedrebeli~:
1) `savedrebeli Jamsa xanZTisa Senebisasa – pirveli~ (T. 7), romelic, p.
ingoroyvas daTariRebiT, dawerilia 782 wels, roca xanZTis monastris mSenebloba daiwyo
(ingoroyva, 1965: 200). savedrebelSi, grigol xanZTelis epistoles (`Sesvenebul
monazonTa mimarT~) msgavsad, wamyvani adgili ukavia esqatologiur motivs. avtori
ufals SesTxovs, yovladwminda RvTismSobelisa da yovelTa wmidaTa meoxebiT
`borotisgan~ (eSmakisgan) daicvas `Jamsa amas ucxoebisa da upovarebisa~, ixsnas
meored mosvlis, sayovelTao aRdgomisa da gankiTxvis dros – `raJams igi saSinelebaTa
zari da sayÂrisa oxraÁ SeaZrwunebdes dabadebulTa yovelTa, rameTu uqadagebdes
codvilTa satanjvelTa maT dausrulebelTa, xolo marTalTa axarebdes cxorebasa
dausrulebelsa~.
2) `savedrebeli Jamsa xanZTisa Senebisasa – meore~ (T. 10). p. ingoroyvas
daTariRebiT, savedrebeli dawerilia 815 wlis maxloblad, roca gabriel dafanCulis
TanadgomiT xanZTaSi qvis eklesiis mSenebloba daiwyo (ingoroyva, 1965: 427). teqsti
iwyeba mimarTviT uflisami, romelsac emsaxureba siwmindis ierarqia – `oTxkerZo
krebuli~: winaswarmetyvelebi, mociqulebi, mowameebi da eklesiis mamebi
meudabnoeebTan erTad. maTzea dafuZnebuli wminda eklesia – qristes mistikuri sxeuli.
eklesiebi wmindanTa saxelzec aSenda, `raÁTa Semdgomad sikudilisa maTisa nacvalad
maTa eklesiani aqunden simtkiced da siqadulad SenTa samwysoTa, WeSmaritTa
qristeaneTa~. grigoli ufals sTxovs, akurTxos wm. giorgis eklesiis mSenebloba, radgan
mTavarmowame yvela mowameze `umetes ipova simÃniTa~, riTac urjuloTagan
Tavzardacemul qristianebs `aswava simÃnÀ Zlieri~, misi meoxeba ki hfaravs `yovelTa
madidebelTa~.
3) `savedrebeli Jamsa Satberdis Senebisasa~ (T. 25), p. ingoroyvas
daTariRebiT, dawerilia 830 wlis axlos, roca SatberdSi yovladwminda RvTismSoblis
monastris mSenebloba daiwyo (ingoroyva, 1965: 427). savedrebeli iwyeba Semoqmedi
da dambadebeli RmerTisadmi mimarTviT, ris Semdegac citirebulia daviT
winaswarmetyvelis sityvebi: `ara Tumca ufalman aRaSÀna saxli, cudad Surebian
maSÀnebelni misni~ (fs. 126.1). grigol xanZTeli ufals evedreba, raTa gaxdes Satberdis
savanis Semoqmedic, Zlieri mklavis uxilavi SemweobiT akurTxos da aaSenos monasteri,
suliwmidis naTliT gananaTlos da yovladwminda RvTismSoblisa da yvela wmindanis
meoxebiT daicvas igi.
ganxilul savedreblebs p. ingoroyva adarebs Sio mRvimelis or `oxiTaÁs~, romlebic
yovladmida RvTismSobelsa da naTlismcemels eZRvneba da, grigol xanZTelis locvebis
msgavsad, literaturul-istoriuli informaciis Semcveli wardgineba-saTaurebiT
(zedwerilebiT) iwyeba: `ese muÃli, odes pirveladve quemosa quabsa iyo, maSin
gamoTqua [Sio mRvimelma) da ukuanaÁsknel misca mowafeTa, raTa daiswavon~; `xolo
odes gansrulda eklesiaÁ wmidisa samebisaÁ, ese oxiTaÁ maSin gamoTqua~ (ingoroyva,
1913: 413-414; ingoroyva, 1965: 198).
1949 wlis gamocemaSi p. ingoroyvam savedrebelTa teqstebi cvlilebebis gareSe
dabeWda (ingoroyva, 1949: 26-28, 36-38, 63-64), xolo meore gamocemaSi konieqturebi
Seitana (ingoroyva, 1954: 737-738, 0102-0104), romlebic SenarCunebulia mkvlevris
`TxzulebaTa~ mesame tomSi (ingoroyva, 1965: 199-200, 426-428).
p. ingoroyvas kvleva-Ziebis meTodi da Sedegebi a. baramiZem eWvqveS daayena,
radgan, misi azriT, dauSvebelia teqstebis SemTxzvelad literaturul personsJis
gamocxadeba: `am meTodiT, ramdenic gnebavT, imden avtors aRmovaCenT!...
magaliTad, pirvelxarisxovani mwignobari da filosofosi aRmoCndeba evstaTi mcxeTeli~ –
aRniSnavs mkvlevari (baramiZe, 1964: 60). marTlac, damafiqrebeli SeniSvnaa, magram
evstaTi mcxeTelis magaliTi am SemTxvevaSi kontrargumentad ar gamodgeba, radgan
evstaTis literaturul moRvaweobaze araviTari cnoba ar Semonaxula. sxva viTarebaa
grigol xanZTelis SemTxvevaSi, romelic, giorgi merCulis mowmobiT, iyo saeklesio
literaturaSi Rrmad ganswavluli moZRvari, cnobili mwerali da mwignobari, SesaniSnavi
RvTismetyveli, mqadagebeli da mgalobeli.
garda amisa, gaugebaria, ra motiviT unda SeeTxza giorgi merCules es
savedreblebi, Tuki maTi teqstebi manamde Cawerili ar iyo da arc aravis axsovda isini
zepirad. rCeba ori gza, giorgi merCulem an mzamzareuli CanawerebiT isargebla
(`Sesvenebul monazonTa mimarT~ epistoles msgavsad), an Tavadve Caiwera
savedreblebi grigolis mowafeTa da mowafeTa mowafeTagan, romlebsac, cxadia, zepirad
axsovdaT TavianTi moZRvris `sityuani sulisa cxorebisani~.
 aqve aRvniSnavT, rom p. ingoroyvam, CvenTvis ucnobi mizezis gamo, grigol
xanZTelis savedrebelTa rigSi ar ganixila `mSobelTa da SvilTa savedrebeli~ (T. 9) –
gabriel dafanCulis ojaxSi warmoTqmuli locva, romelic evqologiuri literaturis saucxoo
nimuSia da gamoirCeva Tavisi ganzogadebuli SinaarsiT:
`ufalo! saukuniTganTa wmidaTa SenTa morwmuneni Senni, romelnica
ikurTxnian, sityuaÁ maTi saqmiT aRasruli, awca, ufalo, moxede locvasa Cemsa,
glaxakisa monisa Senisasa, da locviTa yovelTa wmidaTa SenTaÁTa akurTxen mSobelni
SviliTurT da Svilni mSobelTa Tana, keTilad-morwmuneni ese da madidebelni wmidisa
saxelisa Senisani. viTarca akurTxe saxli nove marTlisaÁ da abraham mamaTmTavrisaÁ
da yovelTa nebismyofelTa SenTaÁ, RmerTo didebisao, igive kurTxevaÁ saukunoÁ
daamkÂdre amaT Soris da uxuad mianiWe keTili queyanisaÁ dRegrZelebasa Sina da
keTili zecisaÁ dausrulebeli, da CuenTÂs wyalobaÁ yav. amÀn~.
Sedareba cxadyofs, rom giorgi merCule `mSobelTa da SvilTa savedrebels~, grigol
xanZTelis sxva locvebis msgavsad, trafaretuli wardgineba-SesavliT iwyebs: `maSin
aRdga sixarulisa cremliTa savsÀ da aRipyrna wmidani Ãelni TÂsni cisa mimarT da
hrqua~ (Sdr.: `xolo wmidaman grigol gonebiTa SemusrviliTa locvaÁ ese cremliT Ãel-
ganpyrobiT warTqua~ – xanZTis I savedrebeli; `netarman grigol adgili igi saeklesioÁ
daavaka. da viTar daiwyebda eklesiasa, ese locvaÁ cremliT warTqua~ – xanZTis II
savedrebeli; `raJams mivida netari mamaÁ grigol Satberds, maSin cremlTa misTa
mdinariTa irwyvoda adgili igi, ityoda raÁ locvasa amas~ – `Satberdis savedrebeli~).
ase, rom es locvac grigol xanZTelis sxva savedrebelTa gverdiT unda davayenoT.
p. ingoroyvam grigol xanZTelis kalams miakuTvna, agreTve, `qebaÁ klarjeTisa
udabnoTaÁ~ (T. 22), romelic leqsis – e. w. `wyobili sityvis~ formiT dabeWda Tavis
gamokvlevaSi (ingoroyva, 1954: 739-742; ingoroyva, 1965: 201-204) da iqve
SedarebisTvis moiyvana amave Janris leqsi `qebaÁ sabaÁsi da sabawmidisaÁ~ –
`miqael sabawmidelis wamebis~ bolo ori Tavi (14-15), romelic manamde prozauli
formiT hqonda dabeWdili k. kekeliZes (kimeni, 1918: 172-173). p. ingoroyvas SefasebiT,
grigolis teqsti `ZvelqarTuli poeziis namdvili samkaulia~ da mxatvruli RirsebebiT
gacilebiT maRla dgas Tavis analogze (`qebaÁ sabaÁsi da sabawmidisaÁ~), romelic
Cveulebrivi `samonastro~ poeziis nimuSs warmoadgens (ingoroyva, 1954: 742).
a. baramiZem kategoriulad uaryo `klarjeTis udabnoTa qebis~ p. ingoroyvaseuli
atribucia, analogiisTvis moiyvana `grigol xanZTelis cxovrebaSi~ Setanili `qebaÁ
xanZTisaÁ~ (T. 11) da `grigol xanZTelis cxovrebis~ orive fragmenti giorgi merCulis
naazrevad miCnia: `eWvi ar aris, rom `qebaÁ xanZTisaÁ~ da `qebaÁ klarjeTisa
udabnoTaÁ~ erTi suliT aris gamsWvaluli, erT ganwyobilebas gamoxatavs, gawyobilia
erTiani xatovani eniT, erTiani mxatvruli stilis nayofia. erTi sityviT, aq Cven saqme
gvaqvs erT literaturul ZeglTan da mis erT avtorTan. es saxelovani avtoria giorgi merCuli
(gina merCule). grigol xanZTeli am SemTxvevaSi arafer SuaSia~ (baramiZe, 1964: 62).
aRsaniSnavia, rom `Zveli qarTuli literaturis istoriis mokle mimoxilvaSi~ (1939 w.),
romelic meored 1978 wels daibeWda, p. ingoroyva amave teqsts (`qebaÁ klarjeTisa
udabnoTaÁ~) giorgi merCulis kalams ganakuTvnebs da wers: mogvyavs aq merCulis
stilis gasacnobad aRwera `klarjeTis udabnosi~, mesxeTis mTiani mxarisa... giorgi
merCulis es poeturi qmnileba erTi iSviaTi ZeglTagania saSualo saukuneTa poeziaSi~
(ingoroyva, 1978: 394, 397).
ganxiluli teqstebis garda, p. ingoroyva `cxovrebaSi~ calke gamohyofs grigol
xanZTelis armoRweul nawarmoebebs, romelTa Soris or teqsts asaxelebs. esenia:
1) wesi da gangebaÁ xanZTis savanisa, razec zemoT ukve visaubreT;
2) SesxmaÁ qebisaÁ bagrat qarTvelTa Ãelmwifisa, romelic grigol xanZTelma
bagrat I-is (826-876) kurapalatobas miuZRvna: `xolo netari mamaÁ grigol miiwia
winaSe didebulisa bagrat kurapalatisa da jerisaebr SesxmaÁ kurapalatobisaÁ miuloca.
xolo qebaÁ igi SesxmisaÁ, Jamisa mis brZenTa mier Seucavi, friad sTnda keTilad-
msaxursa kurapalatsa~ (Zeglebi, 1963: 272). locviT miZRvnili `qebaÁ igi SesxmisaÁ~
brZenTagan dautevneli (`Seucavi~) yofila da kurapalatis didi mowoneba
daumsaxurebia.
zemoTqmulis garda, `grigol xanZTelis cxovrebaSi~ Setanilia sityvani da swavlani,
romlebsac grigol xanZTeli warmoTqvams sxvadasxva faqtTan dakavSirebiT. esenia:
swavla mRvdlobaze (T. 3); sityva ZmaTa erTad damkvidrebaze (T. 5); swavla
meudabnoeobasa da qristeSi Tavisuflebaze (T. 35); sityva monastrisgan gancalkevebuli
egvterebis mSeneblobaze (T. 70, 74); sityva mwvalebelTa Svilebis monaTlvaze (T. 75).
maTi nawili, rogorc Cans, zepiri gardamocemis saxiT cocxlobda klrjeTis meudabnoeTa
mexsierebaSi, razec naTlad metyvelebs is faqti, rom grigolis erTi da igive sityva
(egvterebis gancalkevebiT mSeneblobaze) ori sxvadasxva versiiT dasturdeba `grigol
xanZTelis cxovrebaSi~ (T. 70, 74). zogierTi sityva ki, SesaZlebelia, manamdec
Canaweris saxiT arsebuliyo, sanam giorgi merCule `cxovrebaSi~ Seitanda. magaliTad,
aseTad gvesaxeba sityva mwvalebelTa Svilebis monaTlvaze (T. 75), romelsac k.
kekeliZe grigol xanZTelis SemoqmedebiTi memkvidreobis nawilad ganixilavs (kekeliZe,
1980: 470).

19. ადრეული პერიოდის ქართული ჰიმნოგრაფია

ძველი ქართული სასულიერო მწერლობის ერთ-ერთი დარგი ჰიმნოგრაფია ანუ

სასულიერო პოეზია ორ ნაწილად იყოფა: 1. ლიტურგიკული ჰიმნოგრაფია, რომელიც
ქრისტიანული ღვთისმსახურების ერთ-ერთი ძირითადი ნაწილია და 2. არალიტურგიკული
ანუ ისეთი პოეზია, რომელშიც გამოხატულია მორწმუნე ავტორის პირადი
დამოკიდებულება სხვადასხვა წმინდანებისა და დღესასწაულებისადმი, ისტორიული
ფაქტებისა საკუთარი სულიერი განცდებისადმი, ამიტომ ასეთ პოეზიას სამოძღვრო –
მოთხრობითი პოეზიასაც უწოდებენ.
ლიტურგიკული ჰიმნოგრაფია.
ქრისტიანული ღვთისმსახურება აღმოცენებისთანავე მოიცავდა პოეტურ ნაწილსაც –
ძველი აღთქმის ჰიმნებს ე.ი. ფსალმუნურ საგალობლებს, რომლებიც ქრისტიანობამ
მემკვიდრეობით მიიღო ებრაული ღვთისმსახურებისაგან.
ფსალმუნის საგალობლები, ძველი და ახალი აღთქმის წიგნების საკითხავებთან და
ლოცვებთან ერთად შეადგენდა პირველდაწყებითი ქრისტიანული ღვთისმსახურების
რეპერტუარს. მომდევნო საუკუნეებში ღვთისმსახურება თანდათან მდიდრდებოდა ახალი
მასალით, მათ შორის პოეტურ-საგალობელი ელემენტებით: გაჩნდა საკუთრივ
ქრისტიანული ჰიმნები, ძირითადად ერთსტროფიანი საგალობლები, რომელიც
დაერთვოდა ფსალმუნურ საგალობლებს, დაედებოდა მას, ამიტომ მიიღო
მან ,,დასდებელის” ანუ დასადებელის სახელწოდება. საკითხავები ძველი და ახალი
აღთქმის ბიბლიური წიგნებიდან, რომელიც ,,ლექციონარის” სახელით გახდა ცნობილი,
ძირითადი შევსება და გადამუშავება განიცადა მაშინ, როდესაც მას ჟამისწირვებთან ერთად
მიემატა ამ რიტუალთან დაკავშირებული პოეტური მონოსტროფებიც და პოეტური
დასდებლებიც. უძველესი ლექციონარი არის ე.წ. ხანმეტი ლექციონარი, რომელიც
ჩამოყალიბდა დაახლოებით V-VI საუკუნეების მიჯნაზე. მასში ჯერ კიდევ არ არის
სავარაუდებელი ჟამისწირვები თავის პოეტური მონოსტროფებით. VI საუკუნიდან
პალესტინის მონასტრულ ცხოვრებაში მტკიცედ მოიკიდა ფეხი პოეტურმა ტროპარებმა,
რომლებმაც ასახვა პოვეს ლექციონარშიც. ალბათ VI საუკუნის მანძილზე უნდა
ჩამოყალიბებულიყო ლექციონარის ის რედაქცია, რომელიც საფუძვლად დაედო უძველესი
იადგარის ცალკე კრებულად გამოყოფას და რომლის პოეტური მასალა მთლიანად და
უცვლელი სახით გადავიდა უძველეს იადგარში. VI საუკუნის დასასრულისთვის
პალესტინაში უკვე გავრცელებული იყო 9 ოდიანი ბიბლიური კანონი პოეტური
ტროპარებით.
ლექციონარი და იადგარი ერთად შეიცავდნენ იერუსალიმური ღვთისმსახ-
ურებისათვის სავალდებულო თითქმის ყველა ელემენტს. ამრიგად, პირველი
ჰიმნოგრაფიული კრებული, რომელსაც იადგარი ეწოდა, ის საგალობელთა კრებულია,
რომელიც გამოეყო ლექციონარს. ისევე როგორც ლექციონარს, უძველეს იადგარსაც
ჩვენამდე მოღწეულ იადგარებთან (IX-X სს. ნუსხები) შედარებით უფრო მცირე მოცულობის
კალენდარული წრე უნდა ჰქონოდა. ამ დროიდან 4-5 საუკუნის მანძილზე (VI-X სს.)
საგრძნობლად იცვალა თავდაპირველი სახე. Sin. 11, X საუკუნის ხელნაწერის მინაწერმა
შემოგვინახა უძველესი ბერძნული ჰიმნოგრაფიული კრებულის
სახელწოდება ,,ტროპოლოგიონი” და მისი ქართული
შესატყვისი ,,იადგარი”. ,,ტროპოლოგიონი” სახელწოდების მიხედვით წარმოადგენდა
პოეტური ტროპარების შემცველი ჰიმნოგრაფიულ კრებულს. ასეთივე უნდა ყოფილიყო
უძველესი იადგარიც იმ დროისათვის, როდესაც იგი იერუსალიმურ ლექციონარს გამოეყო.
მისი შევსება სტიქარონებითა და ჰიმნოგრაფიული კანონით ანუ ცხრაოდიანი ანუ
გალობიანი საგალობლით შემდეგში, თანდათანობით უნდა მომხდარიყო.
იადგარის გამოყოფით ლექციონარის მასალა ორად გაიყო: ლექციონარებში დარჩა
საკითხავები ე.ი. მისი ძირითადი ნაწილი და მხოლოდ დასაწყისები პოეტური
ტროპარებისა, ხოლო გამოყოფილი ჰიმნოგრაფიულ კრებულებში პოეტური ტროპარების,
ჟამისწირვის მონოსტროფების და დასდებლებისა (და მისი სახეობები - ,,უფალო
ღაღატყავსა”, ,,ოÃითა”, ,,წარდგომანი” და ა.შ.) სრული ტექსტები. იადგარში
წარმოდგენილ ამ მასალას VI-VII საუკუნეებს უნდა დამატებოდა ჰიმნოგრაფიული კანონი,
საგალობელი, რომელიც ცხრა გალობისაგან ანუ ოდისაგან შედგებოდა. ჩვენამდე
მოღწეული იადგარის არც თუ მცირერიცხოვანი IX-X საუკუნის პალესტინურ-სინური
წარმომავლობის ხელნაწერებში ჰიმნოგრაფიული კანონი ტროპარ-სტიქარონების
მრავალგვაროვნებით არის წარმოდგენილი (კანონს უძღოდა საკუთრივ სტიქარონები
და ,,უფალო ღაღატყავსა”, ხოლო ბოლოში ერთვოდა და ,,აქებდითსა”).
ჰიმნოგრაფიული კანონი სტრუქტურულად წარმოადგენდა საგალობელთა კრებულს,
რომელიც აერთიანებდა ცხრა გალობას ანუ ოდას, რომელთა სახელწოდებანი და დასაწყისი
სიტყვები აღებული იყო ბიბლიური წიგნებიდან: რვა ოდა – ძველი აღთქმის წიგნებიდან
(,,უგალობდითსა”, ,,მოიხილესა”, ,,განძლიერდისა”, უფალო
მესმასა”, ,,ღამითგანსა”, ,,ღაღატყავსა”, ,,კურთხეულ არსა”, ,,აკურთხევდითსა”), ხოლო
მეცხრე – ახალი აღთქმიდან (,,ადიდებითსა” – ლუკას სახარებიდან. მათ შესახებ უფრო
ვრცლად ქვემოთ). იადგარი, რომელსაც ჩვენ მოღწეული IX-X საუკუნეების ხელნაწერებით
ვიცნობთ, მოიცავს მთელი წლის დღეების უძრავ დღესასწაულთა ე.ი. კალენდარულ
დღეებზე დალაგებული დღეების საგალობლებს და ასევე მოძრავი ანუ მარხვა-ზატიკის
დღეთა საგალობლებსაც. საგალობლებს, ე.ი. კანონის თვითოეულ გალობას, ასევე
სტრიქონებსაც თავში ერთვის ტროპარი, რომელიც განსაზღვრავს საგალობელი ტექსტის
რიტმს და მელოდიას ანუ ,,Ãმას”, და რომელსაც ძლირისპირი (ბერძნ. ირმოსი) ეწოდება.
ძლისპირების სრული ტექსტები წარმოდგენილია კრებულებში ,,ძლისპირნი”, ხოლო
საგალობლების დასაწყისებში მითითებულია მხოლოდ ,,Ãმა” და ძლისპირის დასაწყისი.
აქვე აღვნიშნავთ, რომ უძველესი დროიდან საგალობლები 4 ხმაზე იყო აგებული, ხოლო
VIII საუკუნეში მათ კიდევ ოთხი ხმა ე.წ. გვერდითი (ბერძ. პლაგალუსი) ხმებიც დაემატა
(ამ რეფორმას ხან იოანე დამასკელს მიაწერენ, ხან კოზმან იერუსალიმელს).
ჰიმნოგრაფიული კრებულის შემდეგი ეტაპი არის ე.წ. I რედაქციის ,,თუენი”, რომელიც
პალესტინურ გარემოში, იერუსალიმელ მოღვაწეთა ქართულ წრეში უნდა
ჩამოყალიბებულიყო იადგარის, კერძოდ მისი სათვეო ნაწილის საფუძველზე ე.ი.
შეიცავდა ჰიმნოგრაფიულ საგალობლებს მთელი წლის უძრავ დღესასწაულთა კალენდრის
მიხედვით, რომელშიც ქართული მასალა მეტი მოცულობით იყო წარმოდგენილი, ვიდრე
იადგარებში. იადგარებისგან განსხვავებით მას არ ჰქონდა მარხვა-ზატიკის მოძრავ
დღესასწაულთა განგების ნაწილი. განსხვავება იყო ისიც, რომ ამ რედაქციის თვენში
ხსენებათა და დღესასწაულთა კალენდარი უფრო სრული იყო და თვეების მიხედვით
ყოველდღიური ღვთისმსახურების მასალას შეიცავდა. I რედაქციის თვენი შუალედური
რგოლი იყო იადგარისა და გიორგი მთაწმიდელის მიერ თარგმნილი და ჩამოყალიბებული
თვენებს შორის, ამასთანავე გარდამავალი საფეხური იერუსალიმურ და
კონსტანტინეპოლურ ღვთისმსახურების წესებს შორის და შეიცავს ღვთისმსახურების ორივე
ტრადიციის თვალნათლივ ელემენტებს. მისი ჩამოყალიბების თარიღად X-XI საუკუნეების
მიჯნა არის მიჩნეული.
გიორგი მთაწმიდელის ,,თუენი” ჰიმნოგრაფიული საგალობლების ყველაზე სრული
და სრულყოფილი კრებულია, რომლის უდიდესი ნაწილი ბერძნული ენიდან ითარგმნა,
ხოლო ნაწილი საგალობლებისა გიორგიმ მზამზარეული სახით გადმოიტანა იადგარებიდან,
რომელსაც ,,ქართულს” უწოდებს და I რედაქციის თვენებიდან, თუმცა ამ უკანასკნელის
მასალა ამოწმებს ბერძნულ წყაროებთან. და საგალობლების ავტორების სახელებსაც უწერს
ბერძნული თვენების (,,მენაიოანის”) მიხედვით. გიორგი მთაწმიდელის თვენის, ამ
უზარმაზარი მოცულობის კრებულის ძირითადი მახასიათებელია ის, რომ მან თავის
კრებულში (უფრო სწორად თვეების მიხედვით წარმოდგენილ კრებულებში), რომელშიც
წარმოდგენილია მთელი წლის, თორმეტივე თვის ყოველ დღეზე შესაბამისი
დღესასწაულისადმი მიძღვნილი საგალობლების მთელი ციკლი (ჰიმნოგრაფიული კანონი
თავისი სტიქარონების მრავალფეროვნებით), მან ყოველ დღეზე უფრო ზუსტად იმ დღეს
წარმოდგენილ ზოგჯერ რამდენიმე ხსენებასთან, თავი მოუყარა და თარგმნა ყველა
ჰიმნოგრაფიული კანონი თავისი მრავალრიცხოვანი სტრიქონებით, რასაც კი მიაკვლია
სხვადასხვა რედაქციის ბერძნულ ,,მენაიონებში”, რომელიც კი ამ წმინდანის ან
დღესასწაულის ხსენების დღისათვის იყო დაწერილი. ასე გაჩნდა გიორგის თვენებში ერთ
დღეზე რამდენიმე ჰიმნოგრაფიული კანონი და მრავალი (ზოგჯერ ათზე მეტი) სხვადასხვა
ფორმის სტრიქონ-ტროპარები. გიორგი მთაწმიდელის ,,თუენის” გამორჩევა სხვა
საგალობელთა კრებულიდან კიდევ ერთი ნიშნითაც შეიძლება: ყველა ჰიმნოგრაფიულ
კრებულში აუცილებლად არის წარმოდგენილი სტიქარონი - ,,წარდგომაი” (ლ. ჯღამაია),
რაც ადრინდელ ჰიმნოგრაფიულ კრებულში იშვიათად გვხვდება.
ერთი ნიშანდობლივი ფაქტიც: ,,ჩემთა გალობათა შინა თავთა (ე.ი. აკროსტიქებს) ნუ
ეძებ ...მე სიტყუანი (ე.ი. შინაარსი) მინებნ და არა წითელი ასონი”. ჩანს ბერძნული
აკროსტიქების შეთავსება ტექსტის შინაარსთან თარგმანში შინაარსის ხარჯზე უნდა
მომხდარიყო, ამიტომ გიორგიმ შინაარსი ამჯობინა და აკროსტიქებზე უარი თქვა (თუმცა
რამდენიმე მაგალითი აკროსტიქის თარგმნისა მაინც გვხვდება – მაგ: იოანე დამასკელის
ქრისტეშობის საგალობელი). გიორგი მთაწმიდელის ანდერძები, რომლებიც ,,თუენის”
სხვადასხვა კრებულებს ერთვის, მრავალ საინტერესო ფაქტს გვიხსნის, რაც სამეცნიერო
ლიტერატურეს ადრინდელ მკვლევარებთა შორის ხანგრძლივი კამათის საგანი იყო.
დავასახელებთ მხოლოდ ორს: ცნობები ,,მეხური” საგალობლებისა (მუსიკალურ
ნიშნებიანი საგალობლები) და ,,მეხელების” (მათი ავტორების) შესახებ გიორგის ანდერძის
(Yer. 98) მიკვლევამდე გაურკვეველი რჩებოდა. ასევე, საკამათო იყო, თუ რა მასალა
თარგმნა ეფთვიმე მთაწმიდელმა სექტემბრის თვიდან. გიორგის ბიოგრაფი გიორგი მცირე
წერს, რომ გიორგი მთაწმიდელმა ,,სრულ-ყო თუÀ სეკტენბერი, რომელიც თითო გალობით
პირველ მამასა ეფთÂმეს ეთარგმნა (ძეგლები, II, 127). დღეისათვის ეს კრებული უცნობია
(მხოლოდ ვარაუდია, რომ ეფთვიმეს თარგმანი უნდა იყოს Sin. 5, X s. ხელნაწერში).
გიორგი მცირის ცნობაზე ადრე გიორგიმ თავის ნადერძში აღნიშნა (Yer. 110). მას ეფთვიმეს
რამდენიმე თარგმანი მითითებული აქვს თავის თვენში (ოღონდ იქ ეს თარგმანი
წარმოდგენილია გიორგისავე დამატებებით). გიორგი მთაწმიდელის თვენებმა ხვჳჳჳს.
შესწორებები განიცადა და დამატებებით შეივსო რუსულ მასალასთან მისი შეჯერების
შედეგად (ანტონ I, ალექსი მესხიშვილი). ათონური ზოგიერთი ქართული ხელნაწერი
თვენის ისეთ კრებულს წარმოადგენს, რომელიც მხოლოდ სტიქარონების ჯგუფის
საგალობლებს შეიცავს (Ath. 73/58; Ath. 65; Ath. 66). მათი ცალკე კრებულად არსებობა
მიუთითებს, რომ გიორგი მთაწმიდელმა, ვიდრე თვენის საბოლოო სახეს ჩამოაყალიბებდა,
თარგმნა თვენის შედგენილობისათვის აუცილებელ კომპონენტთა ცალკე არსებული
ბერძნული კრებულები, მთელი წლის სტიქარონები, რომელიც აერთიანებს მცირე ფორმის
საგალობლებს – უფალო ღაღატყავსა, აქებდითსა, საკუთრივ სტრიქონებს და წარდგომაი-ს
მასალას, ხოლო შემდეგ გაანაწილა ეს მასალა თვენში ჰიმნოგრაფიულ კანონებზე.AAth. 52-
ის ანდერძში ის ლაპარაკობს სოფიაწმიდის სტიქარონთა კრებულზე. აქვე აღნიშნავთ, რომ
ჩვენს მიერ შედგენილ ჰიმნოგრაფიულ თხზულებათა ბიბლიოგრაფიაში გიორგის თვენის
ყველა ჰიმნოგრაფიული კანონისა და მისი თანმხლები სტრიქონების მთარგმნელად
ყველგან გიორგი მთაწმიდელი გვყავს დასახელებული, რაც, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ,
მთლად ზუსტი არ არის იმის გათვალისწინებით, რომ გიორგიმ ზოგიერთი კანონის მასალა
მზამზარეული სახით გადმოიტანა თავის თვენში იადგარებისა და I
რედაქციის ,,თუენებიდან”, რომელთა გამოყოფა საკითხის საბოლოოდ შესწავლამდე ვერ
მოვახერხეთ.
არალიტურგიკული ჰიმნოგრაფია.
სახელწოდებინაც ჩანს, რომ ამ პოეზიას არ ჰქონდა ლიტურგიკული დანიშნულება. მას
კ. კეკელიძე სამოძღვრო-მოთხრობით პოეზიას უწოდებს. ამ პოეზიაში გამოიყოფა ორი
ნაკადი: ჰაგიოლოგიურ-კალენდარული, რომელიც ეფუძნება ქართული ცხრაპერიოდიან
ეორტალოგიურ წელიწადის საეკლესიო დღესასწაულთა და წმინდანთა ხსენების
კალენდარს და ბიბლიოლოგიურისტორიული, რომელიც მოგვითხრობს ბიბლიურ და
ისტორიული ფაქტების შესახებ. ფორმისა და სალექსო საზომით იგი იამბიკურია, თუმცა
მასში არის აგრეთვე რითმოვანი ლექსის საწყისებიც. შინაარსით იგი მრავალფეროვანია და
ძირითადად გამოხატავს ავტორის პირად გრძნობებს, ემოციებს და დამოკიდებულებას
აღწერილისადმი. იამბიკური ჰიმნოგრაფიის ძეგლები, როგორც ორიგინალური, ასევე
ნათარგმნი წარმოდგენილია ძველი ქართული ხელნაწერების თითქმის ყველა ფონდში.
ამჯერად ჩვენ მხოლოდ ნათარგმნ იამბიკურ პოეზიას შევეხებით. იამბიკო არის ძველი
ბერძნული პოეზიის სალექსო ზომა, რომელიც ეყრდნობა ორმარცვლიან ტერფთა (იამბთა)
გარკვეულ რაოდენობას. ეს ურითმო ლექსი სტროფულ სისტემაზეა აგებული. თითოეული
ტაეპი შეიცავს 12 მარცვალს, ტაეპი გატეხილია ორ არათანაბარ (5 და 7 მარცვლიან)
ნაწილად. იამბიკო ძირითადად 5 ტაეპიანია (შეიძლება შეგვხვდეს 5-ზე მეტი ტაეპიანი
იამბიკოც, თუ ამას მოითხოვს აკროსტიქი).
 ქართული ორიგინალური იამბიკური პოეზია X საუკუნიდან ჩნდება, ხოლო
ბერძნულს უძველესი ისტორია აქვს. ბერძნული იამბიკური პოეზიის ქართული თარგმანები
შეიცავდა როგორც ლიტურგიკულ იამბიკოებს, ასევე არალიტურგიკულსაც. იამბიკო
მხოლოდ სასულიერო პოეზიის საზომია, განსაკუთრებით, სამოძღვრომოთხრობითი
პოეზიისა.
ბიზანტიური სასულიერო პოეზია მდიდარია არალიტურგიკული პოეზიით.
სხვადასხვა ავტორთა ამ პოეზიის ნიმუშები დამოუკიდებელი კრებულებისა და
ხელნაწერების სახით არსებობენ, ხოლო ქართულად თარგმნილია ცალკეული
თხზულებები. ცნობილია იამბიკოთა ისეთი თარგმანები, რომელიც ძირითად
თხზულებასთან ერთად არის თარგმნილი და არა სპეციალურად (მაგ. ,,ამბერკის საფლავსა
ზედა წარწერილი”, თარგმნილია ამ წმინდანის მეტაფრასულ ცხოვრებასთან ერთად,
გრიგოლ ღვთისმეტყველისა ,,მუÃლედი აღრიცხუაი წმიდათა წიგნთა” და ამფილოქე
იკონიელის ,,იამბიკო სელევკიოსის მიმართ”, რომელიც შეტანილია ,,დიდ სჯულის
კანონში” და თარგმნილია არსენ იყალთოელის მიერ, არის ბიბლიური კანონიკური
წიგნების ჩამონათვალი იამბიკურად). კ. კეკელიძე XIII საუკუნის I ნახევარში თარგმნილად
მიიჩნევს გრიგოლ ღვთისმეტყველის პოეზიას, იოანე ოქროპირის იამბიკოს, იოანიკ
მონაზონის იამბიკოებს. საკუთრივ იამბური პოეზიით დაინტერესება ხდება პეტრიწონული
სალიტერატურო სკოლაში, რომლის წამომწყები იაონე პეტრიწი ჩანს. მან გალექსა
იამბიკოთი იაონე სინელის კლემაქსი (ეფთვიმე მთაწმიდელის თარგმნილი პროზაული
ტექსტი) სახელწოდებით ,,სათნოებათა კიბე”, ასევე მან იამბით თარგმნა გალექსილი
კალენდარის სამი თვე (რომელიც გააგრძელა არსენ ბულმაისიმის ძემ და დაამთავრა ანტონ
I-მა). ცხადია ქართველ მთარგმნელებს ბერძნული არალიტურგიკული პოეზიიდან
აინტერესებდათ არა მხოლოდ ის, რაც ერთვოდა კრებულებს, არამედ საკუთრივ
მაღალმხატვრული პიროვნული რელიგიური ემოციებისა და დოგმატურ-მორალური
საკითხების შემცველი ჰიმნები (იხ. ხელნაწ. S 2568). ,,სწორედ ეს ნაწილი სხვა მცირე
იამბიკოებთან ერთად შეადგენს ე.წ. ფილოსოფიური პოეზიას, რომლითაც ელინოფინური
სალიტერატურო სკოლის მიმდევანრი იყვნენ დაინტერესებულნი. ფორმისა და შინაარსის
თვალსაზრისით ისინი ეპოქის ლიტერატურულ გემოვნებას და მოთხოვნილებებს
გამოხატავენ” . სამოძღვრო-მოთხრობითი პოეზიით დაინტერესება საკმაო წყვეტილის (XIV-
XVIII სს.) შემდეგ შეინიშნება ანტონ I შემოქმედებაში, რაც პეტრიწის იდეების გაცოცხლებას
უნდა უკავშირდებოდეს.
ჰიმნოგრაფიული კრებულები.
იადგარი (სპარს. “ხსოვნა”, “სახსოვარი”) _ ძველი ქართული ლიტურგიკულ-
ჰიმნოგრაფიული კრებულის სახელწოდება. კრებულში წარმოდგენილია
ღვთისმსახურებაში დაწესებული საეკლესიო დღესასწაულთა და წმინდანთა ხსენების
საგალობლების რამდენიმე ფენა, რომელთაგან თავდაპირველი ჰიმნოგრაფიის საწყისებთან
მიდის. ამ კრებულში წარმოდგენილია ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის იერუსალიმური
პერიოდის ლიტურგიკული პრაქტიკა V-VIII საუკუნეებში. ქართულ ნათარგმნ იადგარებში
შემორჩენილია ეს ლიტურგიკული პრაქტიკა, რაც აღარ ჩანს ბერძნულ ხელნაწერებში და
დაიკარგა ალბათ იმ მიზეზით, რომ პალესტინური ღვთისმსახურების პრაქტიკა X
საუკუნეში შეცვალა კონსტანტინეპოლურმა პრაქტიკამ და ამ პრაქტიკის ამსახველმა
ხელნაწერებმა. ამდენად ქართულმა თარგმანმა შეიძლება აღადგინოს იერუსალიმური
ღვთისმსახურების უძველესი სახე.
 იადგარის უძველესი კრებულები, რომლებიც ხელნაწერებშია წარმოდგენილი, IX-X
საუკუნეებისაა. მათგან უძველესად ითვლება ე.წ. ჭილ-ეტრატის იადგარი _ 2123 IX ს.
დანარჩენი ნუსხები ხს. სხვაადსხვა მონაკვეთშია გადაწერილი: სინის მთის ხელნაწერები
იადგარის ნუსხების სოლიდური რაოდენობას წარმოადგენენ: Sin. 18, X ს. I
ნახევარი; Sin. 40, X ს.; Sin. 41, X ს.; Sin. 34, 956წ., და კიდევ XI საუკუნის 11 ხელნაწერი.
ამათ გარდა იელისა და წვირმის (დაცულია სვანეთის ფონდებში), აგრეთვე.
ზემოდასახელებული ჭილ-ეტრატის იადგარი (H2123) ყველა პალესინურ-სინური
წარმოშობისაა და ჩამოტანილია საქართველოში. და ბოლოს ცნობილი მიქელ მოდრეკილის
იადგარი, შედგენილი 979-988 წლებში. (S 425). იადგარის ზემოდასახელებული პირველი
5 ხელნაწერზე დაყრდნობით და დანარჩენი ნუსხების გათვალისწინებით გამოიცა
“უძველესი იადგარი” _ იადგარის პირველსახის აღდგენის მიზნით (ელ. მეტრეველი, ც.
ჭანკიევი, ლ. ხევსურიანი, თბ, 1980 (912 გვ.) სწორედ ამ გამოცემის მიხედვით
სქემატურად წარმოვადგენთ იადგარის სტრუქტურას: იადგარი იწყება 25 მარტით, ხარების
დღესასწაულის საგალობლებით, რომელიც წარმოდგენილია: დასადებლებით “უფალო
ღაღატყავსა Ãმაი ბ”; “ოხითა, Ãმაი გგვერდი”, შემდეგ მოდის ცხრაოდიანი
ჰიმნოგრაფიული კანონი, კანონს მოსდევს სტრიქონები: “აქებდითსა, Ãმაი ბ”, “ოხითა Ãმაი
ბ გი̃”, “ფსალმუნი̃, Ãმაი გ”, “დასდებელი”, “ალელუაი, Ãმაი დ გი̃”, “Ãელთა ბანისაი Ãმაი
ა გი̃”, “სიწმიდისაი”. გრძელდება 25 იანვრით, ქრისტეს შობის დღესასწაულით, სადაც
ჰიმნოგრაფიულ კანონს წინ უძღვის უამრავი “იბაკოი”, “დასდებელი”, “ფსალმუნი”,
“ალელუაი”, ხოლო კანონის თითქმის თითოეულ გალობასთან წარმოდგენილია “სხუანი”.
კანონს მოსდევს “აქებდითსა” + 3 “სხუანი”, “ოხითა” და კიდევ რამდენიმე “დასდებელი”
და ა.შ. მთელი წლის გამოკრებილ დღესასწაულებზე საგალობლები დაახლოებით მსგავსი
სტრუქტურით არიან წარმოდგენილნი. კალენდარულ თანმიმდევრობაში ჩამატებულია
მოძრავი დღესასწაულების საგალობლები (განცხადების ზატიკი, დღეთა მიხედვით
დაწყებული “დღესა გ”, დამთავრებული “დღესა À”-თი დიდი მარხვის – დაწყ. “Ãორცის
აღებასა”, დამთავრებული “მესამე შაბათს ლაზარეისი”-თ; აღდგომის დღესასწაულის
საგალობლები, დაწყებული “ბზობით”, “აღვსებასა” “ამაღლებაი” _ “მარტვილიით”
დამთავრებული) კალენდარული ნაწილის შემდეგ ერთვის “იბაკონი და წარდგომანი”
სხვადასხვა დღესასწაულებზე, “დასდებელნი აღდგომისანი” რვავე ხმისა, “დასდებელნი
შესუენებულთანი ყოველთა Ãმათა”. ეს არის იადგარის ძირითადი ნაწილის სტრუქტურა.
გამოცემის დამატებით ნაწილში წარმოდგენილია: I “დასდებელნი აღდგომისანი Ãმაი ა̃”, II
“დასდებელნი მარიამობისანი”, III “დასდებელნი წმიდისა საბაისნი” (5 XII).
ძლისპირი (ბერძ. “ირმოსი~) _ ქართული სახელწოდება ბერძნული “ირმოსისა”,
რომელიც წარმოადგენს ჰიმნოგრაფიული კანონის შემადგენელ ნაწილს, მისი თითოეული
გალობის (ოდის) პირველ ტროპარს, რომლის ფუნქციაა, გვაჩვენოს ის მელოდიურ-
რიტმული მოდელი, რომლის მიხედვითაც იგალობება ჰინოგრაფიული კანონის
თითოეული გალობა (ოდა). ე.ი. კანონის 9 გალობიდან თითოეულს აქვს თავისი
ძლისპირი. საკუთარი ძლისპირი აქვს თითოეულ სტიქარონს, რომელიც გალობას ერთვის.
მაშასადამე, ძლისპირი პიველი ტროპარია იმ სერიიდან, რომელიც ახლავს კანონის ყოველ
გალობას.
ძლისპირები შედის კრებულში, რომელსაც ქართულად “ძლისპირნი და
ღმრთისმშობლისანი” ეწოდება, რადგან აქ თავმოყრილია გალობანისა და სტიქარონების
ძლისპირები და მათი შესატყვისი ღვთისმშობელის ტროპარები. კრებულის ასეთი
კომბინირებული შედგენილობა და თვით სახელწოდება მხოლოს ქართულისათვის არის
დამახასიათებელი, რადგან ბერძნულ კრებულებში ისევე, როგორც სლავურსა და
რუსულში, მხოლოდ ძლისპირებია თავმოყრილი და კრებულსაც “ირმოლოგიონი”
ეწოდება.
“ძლისპირნი და ღმრთისმშობლისანი” შემონახულია X საუკუნით დაწყებული XIX
საუკუნეში დამთავრებულ ხელნაწერებში, ზოგში დამოუკიდებელი კრებულების სახით,
ზოგჯერ კი ასეთი კრებული იადგარისა და სადღესასწაულოს ნაწილია. X-XI საუკუნეების
ხელნაწერებში “ძლისპირნი და ღმრთისმშობლისანი” იადგარების ნაწილია, ხოლო
მოგვიანო დროის ხელნაწერებში _ დამოუკიდებელი კრებული. მისი ცალკე კრებულად
გამოყოფა ამ კრებულში მასალის ზრდამ გამოიწვია. ქართულ კრებულებში ისევე როგორც
ბერძნულ “ირმოლოგიონებში” ძლისპირები გაწყობილია ხმებზე და გალობებზე. ხმების
აღნიშვნა ორივეგან ერთნაირია, ხოლო გალობანისა ე.ი. ოდებისა _ განსხვავებული.
ქართულმა ჰიმნოგრაფიულმა კანონმა შემოგვინახა გალობათა უძველესი სახელწოდებანი,
რომლებიც, როგორც ჩანს, დროთა განმავლობაში დაკარგა ბერძნულმა. ქართული
“ძლისპირნი და ღმრთისმშობლისანისა” და სადღესასწაულოს გვიანდელ ხელნაწერებში ეს
სახელწოდებანი რიცხვითი აღნიშვნითაა შეცვლილი. “ძლისპირნი და ღმრთისმშობლისანი”
შეისწავლა და ცალკე წიგნად გამოსცა ელ. მეტრეველმა (თბილისი, 1971, 0127+276 გვ.). 
პარაკლიტონი (ბერძ. “პარაკლიტიკოს” _ ნუგეშისმცემელი) _ ლიტურგიკული
საგალობლების კრებული, რომელიც შეიცავდა რვა ზმაზე გაწყობილ სადაგი დღეების
(ორშაბათი-შაბათი) საგალობლებს, ასევე რვა ხმაზე გაწყობილ კვირა დღეების
საგალობლების კრებულს ოქტოიხოსი (ბერძნ. ე.ი. რვა ხმათა წიგნი) ეწოდებოდა.
იერუსალიმის ეკლესიის ღვთისმსახურების ამ ორი წიგნის სტრუქტურამ ქართულ
სინამდვილეში განსხვავებული სახე მიიღო: ოქტოიხოსში მოათავსეს პირველი ოთხი,
ძირითადი ხმის საგალობლები _ როგორც კვირა დღეებისა, ასევე სადაგი დღეებისაც და მან
მიიღო სახელწოდება “Ãმანი”, ხოლო “პარაკლიტონში” შევიდა ოთხი დამატებითი,
გვერდითი, ანუ პლაგალური (ბერძ.) ხმის საგალობლები, რის გამოც მას ეწოდა
“გუერდნი”. ოთხ ძირითად ხმას VIII საუკუნიდან დაემატა ოთხი დამატებითი ხმა (იოანე
დამასკელის რეფორმა), ამიტომ არ ჩანს “გვერდითი” ხმები უძველეს იადგარებში ე.ი.
პარაკლიტონის მასალა.
მართალია, “გვერდითი” ხმის ზოგი საგალობელი ქართულად IX-X საუკუნეებში
ითარგმნა, მაგრამ პარაკლიტონის ვრცელი და საბოლოო რედაქცია გიორგი მთაწმიდელმა
(XI ს.) თარგმნა და დამკვიდრდა ქართული ღვთისმსახურების პრაქტიკაში. გიორგისეული
თარგმანით “პარაკლიტონში” I ხმის საგალობლები ასეა განლაგებული: კვირა დღეს _
აღდგომის საგალობლები, გალობანი სამებისაანი და ღმრთისმშობლისანი, წართულნი
ორშაბათს _ მთავარანგელოზთა; გალობანი ღმრთისმშობლისანი, სინანულისანი და
წმიდათანი; სხუანი მთავარანგელოზთანი; სამშაბათს – ნათლისმცემლისა; გალბანი
ღმრთისმშობლისანი სერობისად; სინანულისანი და წმიდათანი; სხუანი
ნათლისმცემლისანი. ოთხშაბათს _ ღმრთისმშობლისა და ჯვარისა; გალობანი
ღმრთისმშობლისანი სერობად; ჯუარისანი და წმიდათანი; სხუანი ღმრთისმშობლისანი.
ხუთშაბათს _ მოციქულთანი, გალობანი ღმრთისმშობლისანი; სხუანი ღმრთისმშობლისანი;
მოციქულთანი. პარასკევს _ ჯუარისა; გალობანი ღმრთისმშობლისანი; სხუანი
ღმრთისმშობლისანი. შაბათს _ წმიდათა და სულთა; გალობანი ღმრთისმშობლისანი
სერობად; სულისანი და წმიდათანი; სხუანი მოწამეთანი; წინასწარმეტყუელთა და
მოწამეთანი; სხუანი სულისანი (A 93, 1r-48v). სხვა ხმების საგალობლებიც ამგვარადვეა
განლაგებული. პარაკლიტონის ბოლო რედაქცია მოგვცა ანტონ I-მა (XVIII ს.), რომელსაც
გიორგის თარგმანი უსწორებია ბერძნულ-სლავური პარაკლიტონების მიხედვით (დაიბეჭდა
1712 წ., თბილისში). 
“მარხვანი” – ეწოდება ჰიმნოგრაფიულ კრებულს, რომელშიც თავმოყრილია
დიდმარხვის პერიოდის საგალობლები ე.ი. საეკელსიო წელიწადის მოძრავი დღეებისა
მეზვერისა და ფარისევლის კვირიდან დაწყებული აღდგომამდე. ამ კრებულის ქართულ
ღვთსიმსახურებაში დამკვიდრებამდე (XI ს.), რომლის თარგმანი ჯერ ეფთვიმე
მთაწმიდელმა შეასრულა (მოკლე რედაქცია), ხოლო შემდეგ _ გიორგი მთაწმიდელმა
(სრული რედაქცია), მანამდე დიდმარხვის საგალობლები ჯერ ქართულ ლექციონარში
შედიოდა, ხოლო შემდეგ _ ძველი და ახალი რედაქციის იადგარებში.
“მარხვანის” სპეციფიკას წარმოადგენს ის ფაქტი, რომ მარხვის “გალობანი” ანუ
ჰიმნოგრაფიული კანონი შეიცავს არა 9 ან 8 გალობას, არამედ მხოლოდ სამს _ VIII და IX
ყველა მათგანი, ხოლო მესამე გალობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ შვიდეულის რომელი
დღის საგალობელია ის: ორშაბათს _ II გალობას (ე.ი. 2,8,9), სამშაბათს _ III გალობას
(3,8,9) და ა.შ. შაბათს _ მე-7 გალობას (7,8,9). ამიტომ მარხვანს უწოდებენ “ხუედრსაც”
და სამსაგალობელსაც (ტრიდიონს). ქართულ ღვთისმსახურებაში დამკვიდრებული
“მარხვანის” რედაქცია უკავშირდება კონსტანტინეპოლის სტუდიელთა მონასტერში
თოედორე სტუდიელის (IX ს.) მიერ შემუშავებულ რედაქციას, რომელშიც საბაწმიდელ
ჰიმნოგრაფთა საგალობლებიც არის შეტანილი. თარგმანი გიორგი მთაწმიდელმა შეასრულა
(A 500, 1042 w.). “მარხვანი”, რომელშიც ანდრია კრიტელის “დიდი კანონიც” არის
შეტანილი, მესამედ ანდრიას შრომა უთარგმნია არსენ იყალთელს დავით აღმაშენებელის
ბრძანებით, ხოლო ქართულ კილოზე გაუწყვია იოანე ქართლის კათალიკოსს, რადგან
ბერძნული გალობა არ ეწყობოდა ქართულს (Sin. 70; Paris. 5). XV-XVI საუკუნეებში
ქართულად უთარგმნიათ “მარხვანის” იერუსალიმური რედაქცია, ხოლო XVIII “მარხვანი”
შესწორდა სლავური თარგმანის მიხედვით და დაიბეჭდა 1741 წელს. 
ზატიკი _ ლიტურგიკულ-ჰიმნოგრაფიული საგალობლების კრებული, რომელშიც
შეტანილია აღდგომისა და ბრწყინვალე შვიდეულის დღესასწაულთა საგალობლები. ეს
საგალობლების კრებული, როგორც ვხედავთ, აგრძელებს “მარხვანის” საგალობლების
ციკლს და წარმოადგენს მის ანტიპოდს, რადგან “მარხვანში” შესულია სინანულის,
ცოდვების გამოსყიდვის შინაარსის საგალობლებს, ხოლო “ზატიკის” საგალობლები
გადმოგვცემენ დღესასწაულის, სიხარულის განწყობას. თავდაპირველად “მარხვანისა” და
“ზატიკის” საგალობლები შეტანილი იყო ერთ წიგნში, რომელსაც “ხუედრნი” ეწოდებოდა.
მოგვიანებით ამ წიგნის საგალობლები დაახ. XI საუკუნიდან გაიყო ორ წიგნად: ერთში
შევიდა დიდმარხვის საგალობლები და ეწოდა “მარხუანი”, ხოლო აღდგომის ციკლის
საგალობლების კრებულს - “ზატიკი” (კ. კეკელიძის აზრით ეს ტერმინი წარმოდგება
სპარსული “აზატისაგან” (თავისუფალი), რაც ლიტურგიკის ენაზე ნიშნავს თავისუფალ,
უქმე დღეს, დღესასწაულს. ამ ორი წიგნის ძველი სახელწოდება “ხუედრნი” დარჩა როგორც
ლიტურგიკული ტერმინი _ საგალობლების ერთი ჯგუფის სახელწოდება. 
თვენი _ ჰიმნოგრაფიული საგალობლების კრებული, რომელიც შეიცავს მთელი წლის
საგალობლებს დალაგებულს თვეების მიხედვით (აქედან სახელწოდება) კალენდარული
დღეების თანმიმდევრობით. თვენი ძველი საგალობელთა კრებულის _ იადგარის
მემკვიდრეა. თუკი იადგარებში საგალობლები დღესასწაულთა შერჩეულდღეებში
გვხვდება, “თვენში” ყველა კალენდარულ დღეზეა წარმოდგენილი. ე.ი. თვენი
ყოველდღიური ღვთისმსახურებისათვის არის გათვალისწინებული. ზემოთქმულიდან
გამომდინარე “თვენების” ხელნაწერები თვეთა არათანაბარ რაოდენობას შეიცავენ: ზოგ
ხელნაწერში სამი თვის მასალაა წარმოდგენილი, ზოგში _ ერთისა ან ორისა.
იადგარიდან გამომდინარე “თვენები”, სანამ გიორგი მთაწმიდელის თარგმანში
საბოლოო შინაარსს შეიძენდნენ, მანამდე შუალედური თვენების კრებულები არსებობდა,
რომელსაც ფილოლოგიურ მეცნიერებაში “თვენების” I რედაქციას უწოდებენ. ამ თვენებში
წლიური კალნდრის ყოველ დღეზე თითო ჰიმნოგრაფიული კანონი, ე.ი. ცხრა (ან რვა)
გალობისაგან შემდგარი “გალობანი” (ჰიმნოგაფიული კანონი) იყო წარმოდგენილი, ხოლო
გიორგი მთაწმიდელმა თითოეულ ხსენების დღეზე რამდენიმე კანონი წარმოადგინა,
რომლეიც მან თარგმნა ბიზანტიური თვენების (ბერძ. “მენაიონი”) სხვადასხვა
კრებულებიდან იმავე დღესასწაულისადმი მიძღვნილი, სხვადასხვა ავტორებისა. ასე რომ,
გიორგის “თვენში” ერთ დღეზე ორიდან-ხუთამდე განსხვავებულ ჰიმნოგრაფიულ კანონს
შეხვდებით.
გიორგი მთაწმიდელის რედაქციის თვენის” თითოეული “გალობანი” (ანუ
ჰიმნოგრაფიული კანონი) ასეთი სტრუქტურისაა: კანონს წინ უძღვის: სტიქრონი უფალო
ღაღადყავსა, ძლისპირი (დასაწყისი სიტყვა), სტიქრონების ოთხი სტროფი (შეიძლება მას
მოსდევდეს “სხუი” ე.ი. სხვა სტიქრონი, ან სტიქარონები), წარდგომაი, ერთსტროფი ანუ
გალობა (მასაც ხშირად ახლავს “სხუი” ე.ი. სხვა წარდგომანიც). I რედაქციის თვენში
“წარდგომაი” არ ფიგურირებს. ე.ი. ამით გიორგის თვენი ყოველთვის ადვილი ამოსაცნობია
(იხ. ლ. ჯღამაია, გიორგი მთაწმიდელის თვენი (სექტემბერი), თბილისი, 2007, გვ. 12-14).
“წარდგომაი” უშუალოდ კანონის წინაა, მას მოსდევს ჰიმნოგრაფიული კანონი, დაწყებული
პირველი გალობით (“უგალობდითსა”) და დამტავრებული მეცხრე გალობით
(“ადიდებდითსა”), ხოლო მთავრდება ბოლოს დართული სტიქრონებით (“აღვივსენითსა”
და “აქებდითსა”).
გიორგი მთაწმიდელმა გარდა უშუალოდ ბერძნულიდან ნათარგმნი მასალისა,
რომელიც თვენების (“მენაიონის”) სხვადასხვა კრებულებიდან აიღო, მან გამოიყენა
ზოგიერთი ადრე თარგმნილი საგალობელი იადგარებიდან და I რედაქციის თვენებიდანაც
(მათ შორის რამდენიმე ორიგინალურიც) და ყოველივე ეს შეიტანა თავის “თუენში”.
სექტემბრის თვენში, რომელიც მასზე წინ ეფთვიმე მთაწმიდელმაც თარგმნა (კანონი,
მხოლოდ თითო გალობით), გიორგიმ ეფთვიმეს თარგმანებიც (მცირეოდენი დამატებებით)
შეიტანა. 
კონდაკი _ საეკლესიო საგალობლის სახეობა, რომელიც შემუშავებულია ბიზანტიელი
ჰიმნოგრაფის რომანოზ მელოდოსის (VI ს. I ნახევარი) მიერ. კონდაკი ჰიმნოგრაფიული
კანონის წინამორბედია, მაგრამ განსხვავება მათ შორის შინაარსობრივია. კონდაკი პოეტური
ჰომილიაა და შედგება 18-20 ერთნაირი სტრუქტურის სტროფისაგან. დასაწყისში
წარმოდგენილია მოკლე ტროპარი _ პროიმიონი (ბერძ.), რომელიც 2-3 სტროფისაგან
შედგება. კონდაკი და პროიმიონი ერთმანეთს რეფრენით უკავშირდება. კონდაკის ჟანრის
აყვავება მოდის VI-VII საუკუნეებზე. შემდგომ მას ცვლის ჰიმოგრაფიული კანონი. ამ
პერიოდიდან იწყება (VII ს.) კონდაკის მელოდიის განვითარება და სტროფების
რაოდენობის შემცირება. კანონში კონდაკი პირველი სტროფით, საკუთრივ კონდაკი და
იკოსი, რომლებიც თავსდებიან კანონის VI გალობის (ოდის) შემდეგ. სრული სახით
კონდაკი შემორჩენილია მხოლოდ ღვთისმშობელის “დაუჯდომელში” (აკათისტოში).
შემონახულია იგი აგრეთვე ტრიოდიონში (სამფსალმუნში, სამსაგალობელში). კონდაკი
სრულდება დიდმარხვის მეხუთე შაბათს ცისკარზე. თანამედროვე მნიშვნელობით კონდაკი
არის რიტმიკულ-ანტიფონური ერთსტროფიანი საგალობელი, რომელიც ჩაერთვის კანონის
VI გალობის შემდეგ (იკოსის მსგავსად). იგი სრულდება ჩვეულებრივ რომელიმე
დღესასწაულის ღვთისმსახურების დროს. 
ჟამნი _ იხ. “ლიტურგიკულ კრებულებში”.
სტიქარონნი საწელიწდონი დღესასწაულისანი, რომელნი თთუეთაცა თანა სწერიან” _
ეს არის სტიქრონთა (მცირე ფორმის საგალობელი) ლიტურგიკული კრებული, რომელშიც
შეტანილია გიორგი მთაწმიდელის მიერ თარგმნილი “თუენიდან” ამოკრებილი
სტიქარონები. 
“სავედრებელ გალობათა” წიგნი _ ასე ეწოდება სპეციალური პარაკლისების
კრებულს, რომელშიც შესულია სავედრებელი ან სამადლობელი ლოცვების გარკვეული
წრე, და საგალობლები კერძოდ: 1. საახალწლო, 2. სწავლის დაწყენისა, 3. მეფისა და ერისა,
4. ბრძოლის დაწყების წინ, 5. ავადმყოფისა, 6. სამადლობელი, 7. უწვიმრობისა, 8. ავდრის
დროს, 9. წარღვნის დროს, 10. მგზავრობის წინ, 11. გემით მგზავრობის წინ, 12. ზღვის
საბრძოლო ნავის კურთხევის დროს, 13. სამხედრო დროშის კურთხევის დროს, 14.
სამხედრო საჭურველის კურთხევის დროს, 15. ხომალდის კურთხევის დროს, 16. ჭის
ამოთხრისა და წყლის პოვნის დროს, 17. ახალი ჭის კურთხევის დროს, 18. ქრისტეს შობის
დღეს, 19. “საშინელი სრვისა”.
სხვადასხვა პარაკლისებზე სათქმელი საგალობლები წერია სამღვდელო ლოცვანში და
სავედრებელ გალობათა წიგნში (გამოც. 1889 წ.). 
სტიქარონების კრებული. ათონის მთის რამდენიმე ქართულ
ხელნაწერში (Ath.73/58; Ath.65;Ath.66), რომელთაც “თუენი” ეწოდება, წარმოდგენილია
მთელი წლის მხოლოდ სტიქარონები, რომელიც გიორგი მთაწმიდელს უთარგმნია, ასევე
მხოლოდ სტიქარონების შემცველი ბერძნული კრებული, რომელსაც გიორგი ანდერძში
“სოფიაწმიდის სტიქარონებს” უწოდებს. აქედან ჩანს, რომ “თუენები” საბოლოო
ჩამოყალიბებამდე გიორგის ნათარგმნი ჰქონდა სტიქარონთა ყველა სახის საგალობლები და
თვენში ისინი შეიტანა ჰიმნოგრაფიულ კანონებზე დასართავად (ზოგი მათგანი _ საკუთრივ
სტიქარონები, “უფალო ღაღატყავსა” უძღვის კანონს, ხოლო “აღვივსენითსა” და
“აქებდითსა” _ კანონს მოსდევს).

ორიგინალური ჰიმნოგრაფია
შიო მღვიმელის ორი „ოხითაჲ“.
ქართული ორიგინალური ჰიმნოგრაფიის პირველი ნიმუშები შიო მღვიმელის ორი
„ოხითაჲ“. ერთი მათგანი მიმართულია ღვთისმშობლისადმი და განმსჭვალულია ღრმა
ლირიზმით. მას, შიოს ანდერძის თანახმად, გალობდნენ ხოლმე ღვთისმშობლის ტაძარში
ლიტანიით შესვლისას:
„კურთხეულ ხარ შენ ყოვლად წმიდაო ღმრთისმშობელო ქალწულო,
დედოფალო მარიამ,
რამეთუ განხორციელებითა შენგან ქრისტეჲს ღმრთისათა,
სოფელი განთავისუფლდა ცოდვისაგან
და ყოველნი ზიარ ვიქმნენით ანგელოზთა
და უხრწნელებასა ღირს ვიქმნენით და სამოთხე მოვიღეთ!
შენ გევედრებით დედაო ნათლისაო დიდებულო,
ნათლისმცემელისა იოანეს თანა დიდებულისა,
მეოხებად ნუ დასცხრები წინაშე სამებისა წმიდისა ჩუენთჳს,
რომელნი ესე ვითხოვთ შენგან წყალობასა“.
მეორე “ოხითაჲ” წარმოადგენს ვედრებას სამებისადმი, რათა დაიცვას მონასტერი
ბარბაროსთა შემოსევისა და ყოველივე გასაჭირისაგან. კ. კეკელიძის თქმით, ამ ნაწარმოებს
დაჰკრავს იერი მსოფლიო კრებათა ტრიოდოლოგიური ტენდენციებისა:
 „გარეშეუწერელსა და უცვალებელსა სამებასა,
სამგუამოვანსა, დაუსაბამოსა,
მამასა და ძესა და სულსა წმიდასა,
ერთღმრთაებასა განუყოფელსა და შეურევნელსა,
გევედრებით უღირსნი ესე მონანი შენნი
და თაყუანისგცემთ:
სახლი ესე სიწმიდისა შენისა დაიცევ უკუნითი უკუნისამდე
და საკურთხეველი ესე, რომელ მოგუმადლე, მადლითა შენითა,
დაიცევ ყოვლისავე კუჱთებისაგან დაურღუჱვალად,
ძვრისაგან დანთქმისა და ცეცხლისა
და ზედა მოსლვისაგან სულთა უკეთურთასა
და მათგან აღძრულთა ბარბაროზთა,
მეოხებითა უქორწინებელისა ღმრთისმშობელისათა
და დიდებულთა ანგელოზთათა და წმიდისა ნათლისმცემელისათა,
სიმრავლესა თანა ყოველთა წმიდათა შენთასა
და გუაცხოვნენ ჩუენ უფალო სახიერო,
ალილუია.“
იოანე საბანისძის „ქებაჲ წმიდისა მოწამისა ჰაბოჲსი“ და უცნობი ავტორის „ქებაჲ
წმიდისა ჰაბოჲსი“.
ქართული ჰიმნოგრაფიის პირველ ნიმუშად კ. კეკელიძე მიიჩნევს იოანე საბანისძის
„აბო თბილელის წამების“ მეოთხე თავს, რომლის სათაურია „ქებაჲ წმიდისა მოწამისა
ჰაბოჲსი“: „ქართული ლიტურგიკული ჰიმნოგრაფია მდიდარია არა მარტო ნათარგმნი
ძეგლებით, არამედ ორიგინალური შემოქმედებითაც. ქართული ორიგინალური
ჰიმნოგრაფია იწყება მერვე საუკუნის გასულიდან. პირველ ასეთ ნაწარმოებად უნდა
ჩაითვალოს «ქებაჲ წმიდისა მოწამისა ჰაბოჲსი», რომელიც შეადგენს მეოთხე თავს იოანე
საბანისძის მიერ აღწერილი აბოს ბიოგრაფიისას. ეს არის პროზით, საზომის დაუცველად,
დაწერილი «ქება» ან «ხოტბა» და წარმოადგენს ნიმუშს ეგრეთ წოდებული «გიხაროდენისას»
(მუხლი 2, 3, 7). იმაში გარკვეულია სიდიადე აბოს ღვაწლისა და იდეური მნიშვნელობა მისი
მაშინდელი ქართველებისათვის, რომელნიც «აღერივნენ ერსა უცხოსა... ნათესავსა,
საწუთროჲსა ამის მოყუარესა». ეს «ქება» აგებულია იმ სააგიოგრაფიო მასალაზე, რომელიც
მოუტანია ავტორს პირველ სამ ნაწილში, ერთი დეტალის მიმატებით, სახელდობრ: აბოსთან
საპყრობილეში იტანჯება ერთი სხვა ქრისტიანიც, რომელმან ვერ გაუძლო ტანჯვათა
სიმძაფრეს და ქრისტე უარყო. «ქებაში» ჩვენ ვხვდებით ისეთ პოეტურ ადგილებსა და
შედარებებს, როგორიცაა: «ქრისტემან ისმაიტელთა შორის, ვითარცა ვარდი ეკალთაგან,
გამოგარჩია; შენ, ველური ეგე ზეთისხილი, მოგიღო ქრისტემან და მტილსა მას შინა თჳსსა
სამკჳდრებელსა ნაყოფად კურთხევისად დაგნერგა».
მეორე ადრინდელ ორიგინალურ ჰიმნოგრაფიულ ნაწარმოებად კ. კეკელიძე თვლის
აბოსავე საგალობელი, რომლის სათაურია „ქებაჲ წმიდისა ჰაბოჲსი“. საგალობელი დაცულია
ჭილ-ეტრატის იადგარში (H-2123, ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი). მეცნიერთა ნაწილი მის
ავტორად მიიჩნევს იოანე საბანისძეს, რადგან აღნიშნულ საგალობელსა და „აბოს წამების“
მეოთხე თავს („შესხმაჲ წმიდისა ჰაბოჲსი“) მრავალი თანმხვედრი მოტივი და ტექსტუალური
შეხვედრა შეინიშნება: „უნდა ვიფიქროთ, აბოს სადიდებლად ბიოგრაფიასთან ერთად
საგალობლებიც დაუწერიათ. შეიძლება ეს საგალობლებიც იმავე იოანე საბანისძის მიერ იყოს
შედგენილი, ეს მით უფრო საფიქრებელია, რომ ჰიმნოგრაფს ბეჯითად და გულუხვად
უსარგებლნია აღნიშნული ბიოგრაფიით, ხშირად ბიოგრაფიის სიტყვებისა და ფრაზების
შენარჩუნებითა და დაცვით“ (კ. კეკელიძე). კ. კეკლიძის აზრით, ეს საგალობელი დაწერილი
უნდა იყოს არაუგვიანეს მეცხრე საუკუნის დასაწყისისა.
გრიგოლ ხანძთელი.
მართალია, ჩვენამდე არ შენახულა არც ერთი თხზულება, რომლის შესახებ
დანამდვილებით შეგვეძლოს თქმა, რომ ის გრიგოლის მიერაა დაწერილი ან ნათარგმნი,
მაგრამ მისი ბიოგრაფის სიტყვები: “აწ არს ხანძთას ჴელითა მისითა დაწერილი სულისა მიერ
წმიდისა საწელიწდოჲ იადგარი, რომლისა სიტყუანი ფრიად კეთილ არიანო”, -
გვაფიქრებინებს, რომ ის მწერლობაში მართლაც რომ იღებდა მონაწილეობას. ფრაზა
“ჴელითა მისითა დაწერილი სულისა მიერ წმიდისა” უფრო ასე უნდა გვესმოდეს, რომ ეს
იადგარი ან ლიტურგიკული ჰიმნები მთელი წლისა მას თვით შეუთხზავს თითქოს “სული
წმიდის შთაგონებით”.
რა მოცულობისა იყო ეს იადგარი? მართალია, “საწელიწდო იადგარი” გულისხმობს
მთელი წლის ჰიმნოგრაფიულ კრებულს, მაგრამ “საწელიწდოც” ყოველთვის ერთისა და
იმავე მოცულობის ძეგლს არ გულისხმობს. ამ საკითხთან დაკავშირებულია საკითხი: რა და
რამდენი “საგალობელი” დაუწერია გრიგოლს? უეჭველია, ის იადგარი, რომელიც გიორგი
მერჩულის დროს ხანძთას ინახებოდა, ზუსტ პასუხს გაგვცემდა ამ საკითხზე, მაგრამ,
სამწუხაროდ, ის ჩვენამდე არ შენახულა. დღეს ჩვენ შეგვიძლია ამის შესახებ ვიმსჯელოთ
მიქელ მოდრეკილის იადგარის მიხედვით, ვინაიდან, ლაპარაკი არ უნდა, ის შეიცავს,
სხვათა შორის, გრიგოლის საგალობლებსაც, მაგრამ გასარკვევია, რომელს და რამდენს.
მკვლევარმა პ. ინგოროყვამ მოინდომა ამის გარკვევა (იხ. მისი “გიორგი მერჩულე, ქართველი
მწერალი მეათე საუკუნისა”, 1955 წ.). მიქელ მოდრეკილისა და სხვა უძველეს იადგართა
დახმარებით მან გამოიანგარიშა, რომ რიცხვი გრიგოლის ჰიმნოგრაფიული შრომებისა სამასს
თურმე აღემატება (გვ. 620). როგორ შეიძლება ამისი გამოანგარიშება, როდესაც სახელი
გრიგოლისა არ შენახულა არც ერთ ჰიმნზე ან საგალობელზე; როგორ გავიგოთ, რომელი
ნაწარმოები ეკუთვნის მას უზარმაზარ ჰიმნოგრაფიულ კრებულებში? პ. ინგოროყვა სულ
უბრალოდ მოქცეულა: მიქელ მოდრეკილის იადგარში მას გამოუყვია სახელწარწერილი
საგალობელნი: მიქელ მოდრეკილის, გიორგი მერჩულის, იოვანე მტბევარის, იოვანე მინჩხის,
სტეფანე სანანოჲსძის, ეზრასი, იოვანე ქონქოზისძის, ბასილი ხანძთელის, კურდანაჲს, მაკარი
ლეთეთელის და სხვა ჰიმნოგრაფებისა, რომელნიც იადგარში იხსენებიან, და რაც ამ
გამოყოფის შემდეგ დარჩა, ის გრიგოლის კუთვნილებად უცვნია (გვ. 771). ამ გზით ასეთი
საკითხის გარკვევა შეუძლებელია: ვინ იცის, ჩამოთვლილთ გარდა, რამდენი ანონიმი
ჰიმნოგრაფიის ნაწარმოებია ამ კრებულში, რომელნიც, თუ ამ გზას გავყვებით, გრიგოლის
შრომად უნდა მივიჩნიოთ?! ამ გზის მცდარობა შემდეგი მაგალითიდანაც ჩანს: მკვლევარს
გრიგოლის ნაწარმოებად მიუჩნევია ერთი “ლექსი”, რომელსაც, მისი სიტყვით, ენათესავება ნ.
ბარათაშვილის “ჩემი ლოცვის” ზოგიერთი სტრიქონი; ეს ლექსია “სოფლისა ზღუაჲ
აღძრულ არს” (გვ. 614). სინამდვილეში კი ეს ლექსი ნათარმნია ბერძნულიდან, ის
ამოღებულია კვირადღის კანონიდან, ხმა VI, გალობა 6, ირმოსი და ღვთისმშობლიანი. ესევე
უნდა ვთქვათ არაერთ სხვა საგალობელთა შესახებ, რომელნიც ბერძნულის თარგმანს
წარმოადგენენ და მკვლევარს გრიგოლისათვის მიუკუთვნებია.
ერთი სიტყვით, დღეს ჩვენ არ მოგვეპოვება საშუალება, რომ გრიგოლის
ლიტერატურული მემკვიდრეობა ზუსტად გავარკვიოთ. თავის მონასტრისათვის გრიგოლს
მიუცია კტიტორული ტიპიკონი, რომელიც შეუდგენია საბაწმიდის წესის საფუძველზე. მას,
როგორც ტაო-კლარჯეთის სალიტერატურო სკოლის ფუძემდებელს, დიდი ღვაწლი
მიუძღვის ქართული მწერლობის ისტორიაში. როგორც უნდა იყოს, გრიგოლმა აღზარდა
მთელი რიგი მოწაფეებისა, რომელნიც ლიტერატურული ინტერესებით იყვნენ
გატაცებულნი. ერთ მათგანს, ვინმე მაკარის, პალესტინაში, საბას ლავრაში, 864 წელს
გადაუწერია შესანიშნავი მრავალთავი, რომელიც დღეს სინას მთაზე ინახება. მთელ თავის
მოღვაწეობაში გრიგოლი გვევლინება თავდადებულ და შეგნებულ მომხრედ ეროვნული
მთლიანობისა და ტაო-კლარჯეთში ახლად აღმოცენებული ეროვნული ხელისუფლებისა,
რომელიც, მისი შეგნებით, საეკლესიო-სამონასტრო ინსტიტუტის მორალურ გავლენის ქვეშ
უნდა იმყოფებოდეს.
გიორგი მერჩულე.
951 წელს, ხანძთის მონასტრის მოღვაწეს, გიორგი მერჩულეს, როდესაც ხანძთაში
წინამძღვრად ყოფილა თეოდორე, ამ უკანასკნელისა და მისი ძმის იოანეს დახმარებით,
დაუწერია „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება“, რომელსაც ეწოდება: „მშრომაჲ და მოღუაწებაჲ
ღირსად ცხოვრებისაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაჲ,
ხანძთისა და შატბერდისა აღმაშჱნებლისაჲ, და მისთანა მრავალთა მამათა ნეტართაჲ”.
გიორგი მერჩული ჰიმნოგრაფიც ყოფილა: მიქელ მოდრეკილის კრებულში
მოთავსებულია მეხუთე ხმის აღდგომის კანონი, რომელსაც აწერია: “უცხონი
მერჩულიულნი”. მერჩულიულნი, ალბათ, გიორგის ავტორობას აღნიშნავს, თუმცა
შესაძლებელია ამ ტერმინით “მერჩულისებური” ფორმა იგულისხმებოდეს.
პ. ინგოროყვა (გიორგი მერჩულე, გვ. 844-856), გიორგი მერჩულს მიაწერს საგალობელთა
ორ ჯგუფს: საგალობელნი სამარადისონი რვა-ხმანი და საგალობელნი აღვსებისანი რვა-
ხმანი. კ. კეკელიძის შეფასებით, საყრდენი ამ მოსაზრებისა მყარი არაა: მერჩულული მარტო
გიორგის არ გულისხმობს, ასეთი ჰიმნები მიქელ მოდრეკილსაც ჰქონია, რაც შეეხება
ალიტერაციულ ფორმას, ჯერ უნდა დამტკიცდეს, რომ ის მართლა გიორგის შემოღებულია
და სხვა ჰიმნოგრაფი მას არ ხმარობს. საერთოდ სიფრთხილეა საჭირო იმის გარკვევისას თუ
რა ეკუთვნის გიორგი მერჩულის კალამს. პ. ინგოროყვა მას აკუთვნებს, მაგალითად,
საგალობელს “ნუ მტირ მე, დედაო, რაჲ ჟამს მიხილო მე, ძე შენი, საფლავსა დებული” (გვ.
855); ნამდვილად კი ის ბერძნული ჰიმნია (მეცხრე ძლიპირი დიდი შაბათის ცისკრისა).
ბასილი საბაწმიდელი.
Sin-65 (X ს.) ხელნწერში მოთავსებულია “ძუელნი ქართულნი” საგალობელნი, რომელიც
საბა განწმედილს ეძღვნება. საგალობლის აკროსტიხად მოცემულია სახელი “ბასილი”. ეს
ორიგინალური ქართული საგალობლებია. მაშასადამე, ბასილი ქართველი ჰიმნოგრაფია,
პალესტინაში მოღვაწე, შეიძლება თვით საბას ლავრაშიც. რადგანაც ამ საგალობლებს
“ძუელნი” ეწოდება, ისინი მეათე საუკუნეს ვერ გადმოსცილდებიან, ამიტომ ბასილი მეათე
საუკუნემდელი მწერალი უნდა იყოს, უფრო საფიქრებელია მეცხრე საუკუნისა. საბას
სახელობის დასდებელნი გამოსცა ნ. მარმა, თუმცა მან აკროსტიხი ვერ შენიშნა აქ, ნაწყვეტი კი
პ. ინგოროყვამ, რომელმაც მათში თავისებური პოეტური საზომი დაინახა, თუმცა არავითარი
ასეთი საზომი მათ არ გააჩნია, გარდა სტროფული რეფრენისა, რომელიც პროზითს ჰიმნებსაც
აქვთ ხოლმე ხანდახან. ამ ჰიმნების დაწერისას ავტორს გამოუყენებია საბა განწმედილის
“ცხოვრება”, რომელიც ქართულად მეშვიდე საუკუნეში უნდა იყოს გადმოთარგმნილი.
იოანე მინჩხი.
იოანე მინჩხი წარმოშობით დასავლეთ საქართველოდანაა, რაზედაც მიუთითებს მისი
ზედწოდება მინჩხი. მოღვაწეობდა სინას მთაზე, ამიტომაც მისი საგალობლების შემცველი
ნუსხები სინას მთის ქართულ ხელნაწერებში აღმოჩნდა. მათ მიაკვლიეს 1902 წელს სინას
წმინდა ეკატერინეს მონასტერში სამეცნიერო მივლინებაში მყოფმა ნიკო მარმა და ივანე
ჯავახიშვილმა იქ დაცულ ქართულ ხელნაწერთა აღწერისას პირველად აღმოაჩინეს
ქართველი ჰიმნოგრაფის, იოანე მინჩხის სახელი. ქართული საზოგადოებისათვის იოანე
მინჩხის შემოქმედება ცნობილი გახდა ნიკო მარის ანგარიშიდან სინაზე მოგაზურობის
შესახებ.
შემდგომში მინჩხის 4 საგალობელი აღმოჩნდა მიქელ მოდრეკილის საგალობელთა
კრებულში (იადგარი) და 77 საგალობელი - სპეციალურად დიდმარხვისათვის შედგენილ
საგალობელთა კრებულში (მარხვანი), რომელიც დაცულია პარიზის ნაციონალურ
ბიბლიოთეკაში (გეორგიკა 5).
მინჩხის საგალობლებისა და მათი შემცველი ხლნაწერების შესწავლამ მეცნიერებს
საშუალება მისცა ორი მნიშვნელოვანი დასკვნა გაეკეთებინათ: 1. იოანე მინჩხი პირველი
ქართველი ავტორია, რომელმაც ცალკე კრებულად ჩამოაყალიბა ქართული “მარხვანი”, ანუ
დიდმარხვისათვის შექმნილი ჰიმნები გამოყო იადგარებიდან, რომლებშიც მთელი
ლიტურგიკული წლის ჰიმნოგრაფიული მასალა ერთად იყო გაწყობილი. ასეთი სამუშაოს
შესრულება მოითხოვდა უდიდეს განსწავლულობას ლიტურგიკასა და ჰიმნოგრაფიაში.
ასეთი კრებულები ბიზანტიაში IX-X საუკუნეებში გაჩნდა და მოასწავებდა ახალ ეტაპს
ღვთისმსახურების განვითარებაში. იოანე მინჩხის ამ სფეოროში მოღვაწეობამ კი მთელი ერა
შექმნა ქართული ჰიმნოგრაფიის ისტორიაში - ბიზანტიური ტიპის მარხვანს მინჩხმა შეჰმატა
ორიგინალური ქართული ფენა. ქართული მარხვანების ყოველ შემდგომ რედაქციას
საფუძვლად მინჩხისეული მოდელი დაედო; 2. იოანე მინჩხის ორიგინალური საგალობლები
პოეტური საზომების, რიტმული თავისებურებების, ხმიანობის, ტროპარებში მარცვალთა
რაოდენობის და სხვ. საფუძველზე გამიზნულად გაქართულების შემთხვევად არის
მიჩნეული. იგი ორიგინალურ ხელწერას ტოვებს ჰიმნოგრაფიის მკაცრად ტრადიციულ,
დაკანონებულ სფეროში. კორნელი კეკელიძე იოანე მინჩხს აკუთვნებს იმ ქართველ
ჰიმნოგრაფებს, რომელთაც მიზნად დაისახეს ღვთისმსახურების ნაციონალიზაცია. მინჩხის
საგალობლებსს ახასიათებენ, როგორც ”თეოლოგიური ლირიზმის” უფაქიზეს ნიმუშებს. მისი
პოეტური სამყარო: საგალობელთა ენა, მხატვრული სახეები, მოტივები, განწყობილებები
ჰიმნოგრაფისათვის უჩვეულო ინდივიდუალობითაა აღბეჭდილი.
მინჩხის პოეზიამ დიდი გავლენა მოახდინა შემდეგდროინდელ ქართული
ჰიმნოგრაფიის განვითარებაზე. მან დაამკვიდრა ჰიმნოგრაფიული კანონში სტროფულ-
ტაეპობრივი, ბერძნულისაგან განსხვავებული მეტრული საზომი, რომელსაც ძველადვე
“მინჩხურს” უწოდებდნენ.
მინჩხის პოეზიიდან:
ამაოებითა ამაო არს
სოფელი ესე სავსებითურთ თვისით,
ხოლო შუებაჲ მისი მაცთურ არს
საწუთროჲსა ამის მოყუარეთათვის.
სულითა გულისჴმიერნი ივლტიან
მისგან, ვითარცა-იგი ჯერ-არს
და ეძიებენ საუკუნესა.
იოანე მინჩხის საგალობლები გამოსცა ლ. ხაციძემ: იოანე მინჩხი, პოეზია, ტექსტი
გამოსაცემად მოამზადა და გამოკვლევა დაურთო ლელა ხაჩიძემ, მეცნიერება, 1987.
იოანე მტბევარი.
იოანე მტბევარი ან ტბეთის ეპისკოპოსი მეათე საუკუნის ჰიმნოგრაფთა ჯგუფს
ეკუთვნის. ტბეთის სავანე, მეათე საუკუნეზე გაცილებით ადრე დაარსებული, აშოტ კუხს
(გარდაიცვ. 918 წ.) საეპისკოპოსო კათედრა გაუხდია და პირველ ეპისკოპოსად აქ სტეფანე
მტბევარი გაუმწესებია. ჩანს, ლიტერატურული ტრადიციები ტბეთში საკმაოდ ძლიერი
ყოფილა, ვინაიდან ტბეთიდან გამოსულა არა ერთი და ორი ცნობილი საეკლესიო მწერალი,
რომელთა რიცხვს იოანეც ეკუთვნის. იოანე მეათე საუკ. გასულის მწერალია. ის ჯერ ტბეთის
ეპისკოპოსად ყოფილა და მერე მაწყვერლობა მიუღია. ამას ჩვენ ვგებულობთ ტბეთის
სახარების მინაწერიდან: “ქრისტე, ადიდე იოვანე მამამთავარი, პირველ მტბევარი და აწ შენ
მიერ მაწყვერელ ეპისსკოპოსი. დაიწერა საყდარსა შინა ტბეთისასა, ქორონიკონსა სეი”.
აქედან ჩანს, რომ 995 წელს იოანე უკვე მაწყვერელი ყოფილა. სხვა ბიოგრაფიული ცნობა მის
შესახებ ჩვენ არ მოგვეპოვება. ტბეთის სახარების ბოლოსიტყვაობიდან, რომელიც პროფ. აკ.
შანიძეს გაურჩევია, ვგებულობთ მხოლოდ იმას, რომ მის მშობლებს ეწოდებოდა არსენი და
მარიამი. ვიცით ისიც, რომ 1002 წელს, როდესაც დაუწერიათ შაორის მონასტრის წმინდათა
ცხოვრება, იოანე ცოცხალი ყოფილა, ვინაიდან აქ ვკითხულობთ: “და მეცა ცოდვილი
იოვანე მტბევარი, ამის წიგნისა უცბად მჩხრეკელი, შემიწყალე” შეიძლება ითქვას, რომ ის
განათლებული კაცი ყოფილა. თავისი ღირშესანიშნავი ჰიმნები, რომელნიც მიქელ
მოდრეკილის კრებულშია მოთავსებული, იოანეს დაუწერია მტბევრობისას. ამას ამტკიცებს
ის, რომ ეს ჰიმნები წარწერილია იოანე “მტბევარის” სახელით და თან მოქცეულია 978 - 988
წლის ძეგლებში. ხოლო მაწყვერლად ის გამხდარა 995 წლის ახლო ხანებში, შეიძლება მას
მაწყვერლობაშიაც ეწეროს, მიქელის კრებულის შედგენის შემდეგ, მაგრამ ჯერ იმის მეტი,
რაც ამ კრებულშია, ჩვენ არა ვიცით რა. მიქელის კრებულში შენახულია 15 ჯგუფი
საგალობელ-სადიდებელთა (პ. ინგოროყვა, ძველი ქართული სასულიერო პოეზია, გვ. მვ -
რნა). ამათგან მხოლოდ ერთია 12-მარცვლიან იამბიკოდ დაწერილი: 23 დეკემბერს
წინადღესასწაული შობისა და ხსენება იოსებ მართლისა (გვ. ნე - ჲზ). ერთ საგალობელს
აკროსტიქი აქვს: “ქრისტეს შობასა შევამკობდეთ ერნო” (გვ. ო - ჟ). ამ 15 ჯგუფთაგან ერთი
არის “აღდგომისა” (გვ. რმგ დ რნ), რომელშიაც შემკულია ქრისტეს აღდგომა, ის
წარმოადგენს ოქტიოხოსის მეორე ხმის საგალობელს, 14 ჯგუფი ჰიმნებისა შეამკობს
სხვადასხვა დღესასწაულს 21 დეკემბრიდან მოყოლებული 28 იანვრამდე. ჩანს, იოანე
მტბევარსაც ძველებური ტიპის სტიქირარის დაწერა განუზრახავს. ესენია: 1) დეკემბრის 21
- კრებაჲ სამწყსოსი, წინამოსწავება შობისა, წინადღესასწაულობა და სახელით ხსენება
ძველისა სჯულის მამამთავართა (გვ. მვ - ნე); 2) დეკემბრის 23 - წინადღესასწაულობა შობისა
და ხსენება იოსებ მართლისა (გვ. ნე - ჲზ); 3 - 4) დეკემბრის 24 - ქრისტეს შობის წინადღე (გვ.
ჲზ - ჲთ, ჲთ - ოვ); 5) დეკემბრის 25 - კრება ბეთლემს, შობა უფლისა (გვ. ოვ - ჟ); 6 - 7) იანვრის
1 - ბასილი ნეოკესარიელისა (გვ. ჟ - ჟჱ, ჟჱ, - რბ); 8) იანვარის 3 - კრება იორდანეს ენკენიასა
იოანე ნათლისმცემლისასა, ნათლისღება უფლისა (გვ. რბ - რი); 9) იანვრის 20 - წმ. ევთიმესნი
(გვ. რე - რკ), რომელიც შეამკო იოანე მინჩხმაც; 10) იანვრის 23 - წმ. კლიმისა (გვ. რკ - რკჱ);
11) იანვრის 25 - გრიგოლ ღვთისმეტყველისა (გვ. რკჱ - რლდ); 12) იანვრის 27 - იოანე
ოქროპირისა (გვ. რლდ - რლე); 13 - 14) იანვრის 28 - ყოველთა მამათა მეუდაბნოეთა (გვ. რლე
- რმბ, რმბ - რმგ).
ღრმა ღვთისმეტყველება, ფილოსოფიურ-თეოლოგიური სპეკულაცია, პოეტური
აღმაფრენა და ლამაზი სტილი, დასრულებულ-ჩამოყალიბებული ენა, - აი, დამახასიათებელი
თვისება იოანე მტბევარის ჰიმნებისა, აგრეთვე ტბეთის სახარების იმ ბოლოსიტყვაობისაც,
რომელიც ზემოთ მოვიხსენიეთ.
მიქაელ მოდრეკილი.
მიქაელ მოდრეკილის მიერ არის შექმნილი თავისი მხატვრული ღირებულებით და
შინაარსით უნიკალური ხელნაწერი (ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ხელნაწერი S-425),
რომელიც იადგარის (სამახსოვრო) სახელით არის ცნობილი. ეს არის დიდი ფორმატის
ხელნაწერი: ზომით 39X40 სმ; ნაწერია კლასიკური ნუსხურით საუკეთესოდ დამუშავებულ
თხელ ეტრატზე. ტექსტი შემკულია დეკორით და ორნამენტულად შესრულებული საზედაო
ასოებით, აგრეთვე სტეფანე მტბევრისა და ბასილი კესარიელის მინიატურული
გამოსახულებებით. როგორც ტექსტის, ასევე მხატვრობის ტექნიკური შესრულება უბადლოა,
მთლიანად ხელნაწერი ასახავს წიგნის ოსტატობის უბრწყინვალეს დონეს.
თავდაპირველად ხელნაწერი შეიცავდა 1264 გვერდს, ჩვენამდე მოღწეულია მხლოდ 544
გვერდი. კრებულის დაზიანების გამო ჩვეულებრივ თავსა და ბოლოში თანდართული
გადამწერის ანდერძები არ არის მოღწეული, მაგრამ გადარჩენილია ხელნაწერის შუა
ნაწილებში ჩართული რამდენიმე ანდერძი, რომლებიც შეიცავენ ფასდაუდებელ ცნობებს
თავად კრებულის შემდგენლის, მისი თანადროული ლიტერატურული წრისა და ისტორიულ
პირთა შესახებ.
კრებული შედგენილია 978-988 წლებში შატბერდის მონასტერში. მიქაელის ანდერძებში
მოხსენიებული არიან ტაოს ბაგარტიონები: დავით კურაპალატი (961/978-1001); ბაგრატ II
(მამა გურგენისა), სუმბატი (არტანუჯელი, ერისთავთ-ერისთავი, კლარჯეთის მეფე 914/966-
988), და გურგენი (მეფეთ-მეფე 975/978/994-1008). ანდერძში მიქაელ მოდრეკილი ასახელებს
გრეთვე თავის ბიძას დავითს და დისწულ დავითს. ეს უკანასკნელი იდენტიფიცირებულია
ოშკის ბიბლიის ერთ-ერთ გადამწერ დავითთან, რომელიც თავს მიქაელ მოდრეკილის
დისწულად მოიხსენიებს. მიქაელ მოდრეკილის გადაწერილია აგრეთვე ცნობილი
ხელნაწერის, “შატბერდის კრებულის” ნაწილი, კერძოდ, “მოქცევაი ქართლისაი”. ამავე
კრებულის ერთ-ერთი გადამწერი იოვანე-ბერა აგრეთვე მიქაელ მოდრეკილის დისწული
ყოფილა (ამ უკანასკნელს 973 წელს გადაუწერია პარხლის ოთხთავი). მწერალ-მწიგნობართა
ეს ჯგუფი სამხრეთ საქართველოს უმაღლეს ფეოდალურ არისტოკრატიას ეკუთვნოდა.
მიქაელ მოდრეკილს კრებულში შეუტანია იმ დროისათვის არსებული ქართული
ორიგინალური, მათ შორის საკუთარი და ბერძნულიდან ნათარგმნი საგალობლები. “...მე,
გლახაკმან მიქაელ მოდრეკილმან... გულსმოდგინედ ძიებითა შევკრიბენ ძლისპირნი ესე
მეხურნი (“მეხურნი” აღნიშნავს რიტმული პროზით დაწერილ საგალობლებს), ბერძულნი და
ქართულნი, სრულნი ყოვლითა განგებითა, და დავწერენ წმიდასა ამას შინა წიგნსა ყოვლითა
განმარტებითა და ჭეშმარიტებითა...”
მიქელ მოდრიკელის ჰიმნები შინაარსის მხრივ ორგვარია: ერთია სადღესასწაულო,
რომლითაც ის შეაქებს ამა თუ იმ დღესასწაულს ან წმინდანს, როგორც ეროვნულს, ქართულს,
ისე საზოგადოს. მომეტებულ ნაწილად იმას დაუწერია ჰიმნები ისეთი დღესასწაულისა,
რომელიც მოთავსებულია შობის წინადღესასწუალის (21 დეკემბერი) და ნათლისღების
განტევების (20 იანვარი) შუაში, სახელდობრ: 1) დეკემბრის 24 - შობის წინადღისა, 2) იანვრის
1 - ბასილი დიდისა, 3) იანვრის 6 - აბო თბილელისა (2 ჯგუფი) და ნათლისღებისანი, 4)
იანვრის 6 - ნათლისღებანი (7 ჯგუფი), 5) იანვრის 17 - ანტონი დიდისა, 6) იანვრის 22 -
ყოველთა წმიდათა ძველისა და ახლისა შჯულისა, სულ 14 ჯგუფი საგალობელთა. ამათ
გარდა, მიქელს შეუთხზავს თავისი საკუთარი პარაკლიტონი, სწორედ ის ნაწილი ამ წიგნისა,
რომელიც საბერძნეთში ცნობილია ოკტოიხოსის სახელით, ესე იგი - საგალობელნი
აღდგომისა ან კვირიაკის დღისანი, რვა ჯგუფისა, რვა ხმათა მიხედვით. მართალია, ეს წიგნი
მეცხრე-მეათე საუკუნეში უკვე ნათარგმნი იყო ქართულად და მისი საგალობელნი, როგორც
“ბერძნულნი”, მიქელ მოდრეკილის კრებულშიაც არის მოთავსებული, მაგრამ, ჩანს, ისინი
ქართველებს არ აკმაყოფილებდნენ და ამიტომ მიქელს თვით განუზრახავს შეთხზვა ამგვარი
წიგნისა. მიქელის საგალობლები მდიდრადაა შემკული სხვადასხვა აკროსტიქით და
რამდენიმე მათგანი იმბიკოთიც არის დაწერილი, მაგალითად, მესამე ხმის აღდგომის
დასდებელნი დაწერილია იამბიკოდ, რომელშიაც “ყოველსა მუჴლსა ჲ შეტყუებაჲ აქვს: ე ჯერ
იბ”[7]. ხოლო 6 და 8 ხმის ყველა დასდებელნი და მესამის “უფალო ღაღატვყავსი”, აგრეთვე
დასდებელნი ნათლისღებისანი (გვ. ტპგ) და “კანონი” მისი (გვ. ტჟთ) დაწერილია არა
სტრიქონთა, არამედ მუხლთა ან სტროფების შეფარდება- შებადლებით. მიქელის
საგალობლებს თითქმის ყველას აქვს მიქელის სახელი ზედწაწერილი, ზოგს პირდაპირ
მიქელი, ზოგს კიდევ სიმბოლურად, რიცხობრივ. მაგალითად, იანვრის 22 – “დასდებელნი
თქუმულნი ორმეოცისა, ათისა, ექუსასისა, ერთისა, ხუთისა და ოცდაათისა”, აგრეთვე მესამე
ხმის აღდგომის კანონს (გვ. ტჲთ) და ნათლისღებისას (გვ. ტპგ). ეს რიცხვები რომ ასოებით
გამოვხატოთ, მივიღებთ: 40 = მ, 10 = ი, 600 = ქ, 1 = ა, 5 = ე, 30 = ლ, ანუ მიქაელ[8]. რაც შეეხება
მიქელის ჰიმნებს, როგორც ლიტერატურულ ნაწარმოებს, ისინი პოეტური აღმაფრენითა და
საღვთისმეტყველო სპეკულაციის სიღრმე-სიმდიდრით, აგრეთვე სტილის სილამაზითა და
მოხდენილობით, არაჩვეულებრივ მოვლენად შეიძლება ჩაითვალოს ჩვენს მწერლობაში და ამ
მხრივ ისინი თუ არ სჭარბობენ, ჩამოვარდნით მაინც არ ჩამოუვარდებიან იოანე მტბევარის
და სხვა ჰიმნოგრაფთა საგალობლებს.
მე-10 საუკუნის ქართველ-მგალობელ ჰიმნოგრაფთა სახელთა უმეტესობა სწორედ
მიქაელ მოდრეკილის იადგარიდან გახდა ცნობილი. ქართველი ავტორებიდან კრებულში
შეტანილია: მიქაელ მოდრეკილის, გიორგი მერჩულის, იოვანე მტბევრის, იოვანე მინჩხის,
სტეფანე სანანოისძე-ჭყონდიდლის, ეზრას, იოვანე ქონქოზისძის, ბასილი ხანცთელის,
კურდანაი-კვირიკეს, მაკარი ლეთეთელის და რამდენიმე ანონიმი ავტორის საგალობლები.
ნათარგმნი მასალა ეკუთვნის ადრეული შუა საუკუნეების ქრისტიანული სამყაროს უდიდეს
ბერძენ ავტორებს: ანდრია კრიტელს, კოზმა იერუსალიმელს, იოანე დამასკელს, თეოფანეს და
ეფრემს. პ. ინგოროყვას აზრით, კრებულში უძველეს ლიტერატურულ ფენად შესულია
“გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში” მოხსენიებული საწელიწდო იადგარიც, რომლის
შემდგენლად თავად გრიგოლ ხანცთელი მიაჩნია. ნაწილი ნათარგმნი ჰიმნებისა უავტოროდ
არის წარმოდგენილი. კრებულში შეტანილი ჰიმნოგრაფიული მასალა გაწყობილია
ლიტურგიკული წლის ე.წ. პალესტინურ მოდელზე, რომლის ბერძნული დედანი აღარ
არსებობს და მასზე მსჯელობა მახოლოდ ამ კრებულით არის შესაძლებელი.
კრებულის განსაკუთრებულ ღირსებას წამოადგენს ისიც, რომ საგალობელთა
ტექსტების დიდ ნაწილს ხმოვნებზე უზის ე.წ. ნევმები, ერთგვარი სანოტო ნიშნები, რომელთა
ფუნქცია იყო შემუშავებული საზომის მიხედვით შედგენილ საგალობელთა ტესტებში
რიტმულ-მელოდიური კილოს ფიქსაცია. ტექსტებს ახლავს მრავალრიცხოვანი
ლიტურგიკული შენიშვნები, განმარტებები, რაც მკვლევართ ავარაუდებინებს, რომ კრებულს
ჰქონდა სასწავლო დანიშნულება.
ეზრა.
ეზრას სახელით მიქელ მოდრეკილის კრებულში შენახულია ერთი საგალობელი, 20
იანვრისა, ექვთიმე დიდის, პალესტინელის, სადიდებლად. ამ საგალობელს აკროსტიქი აქვს
დართული, რომელიც იკითხება: “ქრისტე, ადიდე საურმაგ და ძეი მისი მირეან, ამენ”. ალბათ,
ეს საურმაგი და მირეანი არიან შემკვეთელნი ამ საგალობლისა. კ. კეკელიძის აზრით,
შეიძლება აქ იგულსისხმებოდეს გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში მოხსენებული ეზრა,
ღირსი, ანჩელი მამათმთავარი ეპისკოპოსი, დიდებულთა აზნაურთა დაფანჩულთა შვილი”.
ის იყო თანამედროვე ბაგრატ ერისთავთა-ერისთვისა, რომელიც, სუმბატის ქრონიკით,
გარდაიცვალა 966 წელს, ყოველ შემთხვევაში, ცხადია, რომ ეს ეზრა მეათე საუკუნის
მწერალია და, მაშასადამე, ის არ არის უღირსი ეზრა, რომელსაც მეთეთრთმეტე საუკუნეში
შეუთხზავს ექვთიმეს მამის, იოანეს, სადიდებელი კანონი.
იოანე ქონქოზისძე.
იოანე ქონქოზისძე არის მწერალი ტაო-კლარჯეთის სალიტერატურო სკოლისა. თუმცა
ბიოგრაფიული ცნობები მის შესახებ ჩვენ არ მოგვეპოვება, მაგრამ, ცხადია, ისიც მეათე
საუკუნის მოღვაწეა, ვინაიდან მისი საგალობელი მოთავსებულია მიქელ მოდრეკილის
კრებულში. ეს არის “გალობანი ქრისტეს ნათლისღებანი და ჰაბო ისმაიტელყოფილისა
ქართველისანი”, რომელნიც იამბიკოთია დაწერილი. საგალობელი შედგება 28 მუხლისაგან,
რომელშიაც რვა-რვა სტრიქონია, ხოლო თითოეულ სტრიქონში განსაზღვრული რაოდენობა
“შეტყუებისა” ან მარცვლებისა:
1. რომელმან იორდანეს
ნათლისღებითა განმანათლე,
აწცა სული სიბრძნისაჲ
განმიახლე ჯეროვნად შემამკობელად
გამოჴსნისა კრებასა
და მოწამისა ღირსებით პატივცემასა!
2. მჴსნელო, ნათლისღებითა
შენითა წმიდითა გუესწავა
შეერთებაჲ წყალთაგან
სულისაჲ, რომლითაცა აღვსებულმან დღეს,
ყოვლად ქებულმან [ჰ]აბო,
სიკუდილისა სასუმელი შენ თანა შესუა!
3. შეგინებულისა მის
სარწმუნოვებისა მოძღუართა
სამშჯავროდ მიგცეს ღირსო,
ვითარცა პავლე ჰრომედ ჰურიათა მათ
და უშჯულომან მძლავრმან
განაჩინა შენთჳს სიკუდილი საწადელი!
4. რომელი ნისლსა შინა ეჩუენა მოსეს
უცნაურად, ღმერთი მაღალი,
გამოჩნდა იორდანეს
და საცნაურ იქმნა ჴმითა
ოხრითა მამისაჲთა,
რომლითა ვიცანთ მხოლოჲ
ძჱ ღმრთისაჲ თანასწორი მამისაჲ!
5. შეუძლებელ იყო შეუხებელისა,
უნივთოჲსა მის შანთისა,
ღმრთეებისა შეხებაჲ,
ამისთჳს განჴორციელდა
ძჱ ღმრთისაჲ, მხოლოდშობილი,
განბანად უცოდველი,
რომლისა შეიწირა დღეს ჰაბო!
6. შეერთებულ იქმენ სულითა ნეტარო,
შვილთა თანა აღთქუმისათა
და ჰრბიოდე განსა მას
ზეცისა ჩინებისასა,
რომლისათჳსცა გჳრგჳნი
ძლევისაჲ მოგანიჭა
მაღლით მაცხოვარმან, მჴნეო ჰაბო!
7. თავისუფალ იყვნეს ცოდვისაგან
ჴორცნი შენნი, შეერთებულნი
ღმრთეებასა სიწმიდით,
არამედ ნათლისღებითა
განაგე კაცთაჲ წყალთაგან
განძარცუვაჲ ცოდვისაჲ, მჴსნელო!
8. ჴმითა მამისაჲთა და სულისა
მოსლვითა და იორდანისა
კუალად ქცევითა გქადაგა
წინამორბედმან ძედ ღმრთისა,
რომლისა მოიწრაფა დღეს
სიკუდილითა ნეტარმან ჰაბო.
9. ვითარცა მსგავსი მამათ-მთავრისაჲ
ქალდეველთა ქუეყანისაგან
გამოსლვითა, და მოწამჱ
ქრისტეს ვნებათაჲ, ღირსებით
იდიდები მორწმუნეთაგან
შესხმითა, ყოვლად ქებულო!
10. რომელნი ქრისტჱს თანა
დავეფლენით,
ნათლისღებითა ვემსგავსენით მას,
განზრახვათაგან
განხრწნადთა განვეშორნეთ
და ესრეთ დავიცვეთ ბეჭედი
ნათლისაჲ, დამჴსნელი სიკუდილისაჲ.
11. რომელმან შინაგანნი
სახედველნი
საღმრთოჲთა ხილვითა წმიდა ჰყვენი,
წინამორბედო,
შენგან ნათელს-ღებულსა
დღეს მოსწრაფედ შეუდგა ჰაბო
და მისთჳს სიკუდილი დაითმინა.
12. ტრფიალ იქმენ შჯულსა მას
სულიერსა,
რომელმან განგათავისუფლა შენ
საშჯელისა მისგან
სიკუდილისა, და ქრისტეს
ნათლისღებისა მსგავსებითა,
ჭეშმარიტად შვილ ექმენ აბრაჰამს!
13. სრბაჲ ბუნებისა შჯულთაჲ
დასცხრა, რაჟამს შეუწერელმან
ღმერთმან ნათლისღებითა მდინარეთა
მიანიჭა დაფარულთა მწინკულევანებათა
განბანაჲ კაცთაჲ, და კუალად
ნეტარებაჲ მოგუეცა ემბაზისაგან წმიდისა.
14. ჴმაჲ სიტყჳსა საღმრთოჲსაჲ,
სინანულისა მქადაგებელი,
ახარებს ღმერთსა განკაცებულსა
აღსრულებად ჴსნისა ჩუენისა საიდუმლოსა,
რომლისათჳს მოწამე ჰაბო
მეორედ შობასა მოიგებს სისხლითა თჳსითა!
15. გონებაჲ შენი ღირსო,
ღმრთისა კეთილთა მცნობელ ჰყავ,
და სიტყუაჲ შენი ქრისტჱს ქადაგ ჰყავ,
და სულისა განწმედითა შეამკუე ხატებაჲ
ღმრთისაჲ, რომლისათჳს იხარებ
განშუენებული გჳრგჳნითა დაუჭნობელითა!
16. ძემან ღმრთისამან ბუნებით
ძმად გჳწოდა ჩუენ მადლით, რაჟამს-იგი
ბუნებაჲ ჩუენი მიიღო,
და განწმედისა ჩუენისათჳს
განწმედაჲ თავს იდვა უცოდველმან წინამორბედისაგან
17.ჭეშმარიტად სოფლისა ჴსნისა
დასაბამ არს დღესასწაული ესე:
მამისა ჴმაჲ და სულისა
მოსლვაჲ განკაცებულსა მას ღმრთად
გუაუწყებს, რომლისათჳს [ჰ]აბო სიკუდილსა თავს იდებს.
18. რომელი იქმენ პირმშო მკუდართა
და გზაჲ სიკუდილისაჲ, წყარო ცხოვრების ჰყავ
მორწმუნეთათჳს, დღეს შენთჳს
მიიღო სასუმელი იგი
განმაცხოველებელი მახჳლითა მოწამემან ჰაბო.
19. ემბაზსა მას გამოჴსნისასა დღეს
მდინარესა განმაცხოველებელსა
იორდანესა
უსხეულ[ო]თა განწყობილებაჲ გარემოადგს, რომელნი
ნათელღებულსა შეასხმენ,
საუკუნეთა მფლობელო უფალო,
კურთხეულ ხარ შენ!
20. ნათლისღებაჲ წყლითა და სულითა
შენ თანა აღასრულა მოწამემან
და სასუმელიცა
ვნებათა შენთაჲ შესუა და გალობით ღაღად-ყო,
აღმაღლებულო ღმერთო
მამათა ჩუენთაო, უფროჲსად
კურთხეულ ხარ შენ!
21. გონებითა მიიცვალე შენ
უზეშთაესსა ცხოვრებასა წმიდათა
შეერთებასა
და ბოროტთა შეძინებაჲ სიცოფედ შეჰრაცხე
და სთქუ აღმაღ[ლებულო
ღმერთო მამათა ჩუენთაო, უფროჲსად კურთხეულ ხარ შენ!]
22. საჴუმილისა იგი შემწუველობაჲ
ღმრთისა სიტყუამან შემაცურეველ ყო ყრმათათჳს,
ხოლო დღეს ნათლისღებითა
წყალთა ბუნებასა მისცა
ცოდვათა შემწუველობაჲ ნათელმღებელთა, რომელნი
ჴმობენ: აღმაღ[ლებულო ღმერთო
მამათა ჩუენთაო, უფროჲსად კურთხეულ ხარ შენ!]
23. ეჰა სახიერებაჲ შემოქმედისაჲ,
რამეთუ დაბადებულთათჳს უსწრო და გზაჲ,
ცხოვრებად მიმყვანებელი,
პირველად აღასრულა, რაჲთა
რომელნი ნათლისღებითა განახლდენ, ცხოვრებასა
ზიარ იყვნენ, ამისთჳს მჴურვალედ
მოიწრაფა მისთჳს სიკუდიდ მოწამემან ჰაბო!
24. გუამი შენი, შრომითა განწმედილი,
საღმრთოჲსა ცეცხლისა შეერთებითა, ღირსო,
მარადის ეგზებოდა,
არამედ მოშურნეთა მათ
ცეცხლითა დაწუეს, რომელსა პატივ ვსცემთ მეტყუელნი,
უფალსა უგა[ლობდეთ ძლევისა
გალობასა, რამეთუ დიდებით დიდებულ არს].
25. აღმოცენებით აღმოჰჴედ ძირთაგან იესესთა სიწმიდით,
ხოლო დღეს იორდანეს
ძლევით შეჰმუსრე თავი ვეშაპისაჲ
და აღმოჰჴედ მიერ, ვითარცა
ლომი წერილისაებრ, რომელსა გაქუს
მთავრობაჲ ნათესავთაჲ
რომელთა ემსგავსე
განკაცებითა!
26. ქრისტჱს აღთქუმულთა საშუებელთა სიკუდილი სიხარულით
შეიწყნარე და მიხუედ
მის თანა სუფევად, ვითარცა ზიარი
ვნებათა მისთაჲ, მოწამეო!
ჭეშმარიტად გუაუწყებს ღირსებასა
შენსა ნათელი იგი
ზეცისაჲ, პატივად
შენდა მოსრული!
27. აღგიარებ უფალო, უძლურებასა ჩემსა, რამეთუ
უღირს ვარ შეწყნარებად
შენდა, ღმრთისა სიბრძნეო, არამედ
სიტყჳთა განდევნე წყლულებაჲ
გულისაჲ და მაქებელად მიჩინე დღეს
საუფლოსა კრებასა
და მოწამისა [ჰ]აბოჲს
დღესასწაულსა!
28. სურვილითა შენითა აღძრულ არს გონებაჲ ჩუენი მოწამეო,
ამისთჳს შეიწირე
კნინი ესე ძღუენი, რომელი მსგავსად
 ძალისა ჩუენისა მოგჳრთუამს:
მოგჳტევე კადნიერებაჲ და გჳთხოვე
დღეს ქრისტჱსგან გამოჴსნაჲ,
რომელნი გალობით
ღირსად გადიდებთ!

კურდანაჲ.
კურდანაჲს სახელს იძლევა აკროსტიქი (კიდურწერილობა) „უფალო ღაღატვყავის“
საგალობლისა („დასდებელნი წმიდისა აღდგომისანი“), რომელიც მიქელ მოდრეკილის
კრებულშია მოთავსებული მეშვიდე ხმის აღდგომის დასდებელთა შორის.
კაცთათჳს ზეცით ქუეყანად გარდამოჰჴედ კაცთ-მოყუარე, მოქცევად შეცთომილთა და შეკრებად განბნეულთა,
განკურნებად უძლურთა, ძიებად ადამისა და ცხოვრებად ყოვლისა სოფლისა!
ორითა ბუნებითა, სრულითა ღმრთეებითა და კაცებითა, გამოჰბრწყინდი ქალწულისაგან უფალი უფლებათაჲ,
მფლობელი ცხოვრებისა და სიკუდილისაჲ, რაჲთა აცხოვნო კაცი რომელი შეჰქმენ ხატად შენდა!
რომელმან ცასა აღჳრ-ასხნა და სიკუდილი მოაკუდინა, რომელმან ბეჭდის საყოფელი იგი საშჯელისა ჩუენისაჲ ჯუარსა
შემშჭუალა, რომელმან ძუელი შჯული ცვალა და პირველსა მას სამკჳდრებელსა ღირს მყვნა!
დაფლჳითა შენითა, ქრისტე, აღდგეს მკუდარნი საფლავთაგან, დაბეჭდვითა შენითა ყოველნი გუამნი წმიდათანი
გამოვიდეს სამარისაგან დიდებად შენდა, მჴსნელო, რაჲთა წამონ ძლიერებაჲ შენი!
აუწყა ანგელოზმან დედათა აღდგომაჲ შენი, ქრისტე, წარავლინნა ხარებად და მითხრობად მოციქულთა აღდგომასა
შენსა, მჴსნელო, რაჲთა წარვიდენ გალილეას და მუნ გიხილონ უფალი და მოძღუარი!
ნათელი უკუდავებისაჲ მიეფინა ბნელსა მყოფთა, განათლებულთა ჴმა-ყვეს, მოიწია მჴსნელი ჩუენი, რომელი ა[ღ]სდეგ
მკუდრეთით ღმრთეებისა ძალითა, ცხოვრების მომცემელო, დიდებაჲ შენდა!
აღსლვასა შენსა მამისა ამცნებდი რაჲ მოციქულთა, აღვალ მე მამისა, ყოველთა შემოქმედისა, დაადგერით სიონს შინა,
ვითარმედ შეიმოსოთ მაღლით გამო ძალი საღმრთოჲ საკჳრველად!
იხარებს შენ მიერ უბიწოო, კრებული წინაჲსწარმეტყუელთაჲ და მოციქულთა გუნდნი, რამეთუ შემოქმედი მათი შენგან
იშვა მეუფჱ მეუფეთაჲ, მას ევედრე, წმიდაო, ცხოვრებისათჳს სულთა ჩუენთასა!
კ. კეკელიძის ვარაუდით, კურდანაჲ არის მწერალი არაუგვიანეს მეათე საუკუნისა,
წინააღმდეგ შემთხვევაში მისი შრომა მიქელის კრებულში ვერ მოხვდებოდა.

ფილიპე.
სინას მთის მეათე საუკუნის ორ ხელნაწერში (№59, №64) შენახულა ცამეტსტრიქონიანი
იამბიკო, რომელიც დაწერილია 16-მარცვლიანი სილაბურ-ტონური საზომით. იამბიკო
ამასთანავე რითმიანი - ყველა სტრიქონი ასო ო-ნით თავდება. აკროსტიქი ან
კიდურწერილობა იამბიკოსი გვაძლევს “ფილიპე ბეთლემი”, მაშასადამე, ავტორი ამ
იამბიკოსი არის ვიღაც ფილიპე, რომლის შესახებ ჩვენ არაფერი ვიცით. იამბიკო შეასხამს
ღვთისმშობელსა და მისგან ბეთლემის ბაგაში განხორციელებულს. მნიშვნელობა ამ
იამბიკოსი უმთავრესად იმაში მდგომარეობს, რომ საეკლესიო პოეზიის დარგში ის
წინამორბედია შოთა რუსთაველის 16-მარცვლიანი სილაბურ-ტონური საზომისა. პირველად
ეს იამბიკო გამოსცა აკად. ნ. მარმა, ხოლო მეორედ დ პ. ინგოროყვამ:
ფესუთა მათგან ოქროვანთა შემკული ხარ შენ ქალწულო,
იაკინთე ძოწეული სამოსლად გაქუს, ღმრთის მშობელო,
ლამპრითა მით ბრწყინვალითა მიგეგებვით, დედოფალო,
ითხოვე შენ მოტევებაჲ ბრალთა ჩუენთაჲ, დიდებულო,
პატიოსან და წმიდა არს სახლი შენი, სანატრელო,
ეკლესიაჲ ბეთლემისაჲ ცათა მსგავს არს, უბიწოო,
ბუნებათა შემოქმედი ვიცანთ შენგან, ჵ ბეთლემო,
ემსგავსე შენ სამყაროთა ზეცისათა, ჵ წმიდაო,
თაყუანის ვსცემთ ქუაბსა მაგას დიდებულსა, ჵ უხრწნელო,
ლოცვაჲ ჩუენი შეიწირე, ბაგასა მას მწოლარეო,
ეც მოსავთა შენთა პოვნაჲ წყალობისაჲ, სახიერო,
მადლი შენი მფარველ მეყავნ მე, უღირსსა, მოწყალეო,
ისმინე დღეს თხოვაჲ ჩემი, ცოდვილისაჲ, მწყალობელო.
საყურადღებოა ერთი ლეგენდა, რომელიც ჩაწერილია ს. გერგეტში 1945 წელს. ის ასე
იწყება: “ფილიპე ბეთლემში იყო. განდეგილად ცხოვრობდა ბეთლემში...”. რამდენადაც ამ
ლეგენდაში მოხსენებულია “მთაწმიდელი”, ის მეთერთმეტე საუკუნეზე ადრე არ უნდა იყოს
გაჩენილი. შეთხზულია ის, უნდა ვიფიქროთ, ამ იამბიკოს ნიადაგზე, რადგანაც იამბიკო,
როგორც ვთქვით, გვაძლევს აკროსტიქს “ფილიპე ბეთლემი”.

19.1. იოანე-ზოსიმე და მისი “ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲ”

იოანე-ზოსიმე X საუკუნეში მოღვაწეობდა, ჯერ საბაწმიდაში, ხოლო შემდეგ – სინას
მთაზე. ის იყო პროფესიონალი მწიგნობარი და მრავალმხრივი მოღვაწე: ხელნაწერების
რესტავრატორი (“განმაცხოველებელი”), შემმოსავი (ანუ ყდის შემკინძველი),
დამფინანსებელი (“მომგებელი”), გადამწერი (“მჩხრეკელი”) და ორიგინალური
თხზულებების ავტორი. საბაწმიდასა და სინას მთაზე მოღვაწეობის დროს (949-987 წლებში)
იოანე-ზოსიმეს დაუმზადებია რამდენიმე ძვირფასი ხელნაწერი, რომლებშიც შეუტანია
თავისი ორიგინალური ნაშრომები:
1. პასქალიის სახელმძღვანელო “ცნობისათჳს და უწყებისა ჭეშმარიტად, რომელი
მოგუეთხრა ჩუენ მოძღუართა მიერ განსაზღვრული გამოძიებისათჳს ჟამთა და წელთა,
თთუეთა და დღეთა, მცხრალისათჳს და დღის საძიებელისა, შჳდეულისათჳს და ნაკისა და
მთუარისა ზედანადებისა და ხუთეულისათჳს და ექუსეულისათჳს” - გადამუშავებული
რედაქცია1;
2. საეკლესიო კალენდარი “კრებაჲ თთუეთაჲ წელიწდისათაჲ”, რომელშიც
იერუსალიმისა და კონსტანტინოპოლის ეკლესიების ეორტოლოგიურ ციკლებთან ერთად
წარმოდგენილია წმინდა ქართული დღეობები და ხსენებები: აბო ტფილელისა (7 იანვარს),
წმ. ნინოსი (14 იანვარს), არჩილ მეფისა (15 იანვარს), კათალიკოს მამაჲსა (3 მაისს), მანგლისის
ჯვრისა (20 მაისს), მცხეთის ჯვრისა (“კჳრიაკესა მესამესა ზატიკთასა და ოთხშაბათსა
შემდგომად მარტჳლიისა"), შუშანიკ დედოფლისა (17 ოქტომბერს), ყოველთა წმიდათა
მოწამეთა ქართლსა შინა წამებულთა (11 დეკემბერს)2;
3. “ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲ”. ეს საგალობელი ოთხი ნუსხითაა ჩვენამდე
მოღწეული და ოთხივე მათგანი უშუალოდ არის დაკავშირებული იოანე-ზოსიმეს
სახელთან3.
ქართული წელთაღრიცხვის მეტობა.
ორიგინალური ნაშრომების უბრალო ჩამონათვალიც მიუთითებს, რომ იოანე-ზოსიმეს
შემოქმედებითი ინტერესის მთავარი ობიექტია საეკლესიო კალენდარი და პასქალია. ეს თემა
ერთ-ერთი მთავარია “ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲს” ტექსტშიც, რომელშიც იოანე-
ზოსიმე წერს, რომ ქართველ ერს ღვთივრჩეულობის
“სასწაულად (ანუ ნიშნად) ესე აქუს:
ას-ოთხი წელი
უმეტეჲს სხუათა ენათა (ანუ ერთა)

1
ტექსტი გამოცემულია. იხ.: Brosset M., Traite de comput Ecclesiastique, Etudus: de Cronologie technique, Memoires de l’Academie Imperiale
des sciences de St.-Petersbourg, VIIr serie, XI, 13. St. -Peterbourg, 1868, გვ. 2-6.
იოანე–ზოსიმეს ეს ნაშრომი წარმოადგენს ძველად თარგმნილი პასქალური თხზულების გადამუშავებას. იოანე-ზოსიმეს მასში
ქართულ მონაცემებთან ერთად შეუტანია სხვადასხვა ჩანართი და შესწორება (ფსალმუნის ძველი ქართული რედაქციები (XI-
XIII სს. ხელნაწერების მიხედვით), გამოსცა მ. შანიძემ, I, ტექსტი, თბ., 1960, გვ. 016-017). ძველი, გადაუმუშავებელი ტექსტი მ.
შანიძის იმავე წიგნშია დაბეჭდილი (გვ. 461-468).
2
ტექსტი გამოცემულია. იხ.: კ. კეკელიძე, ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, V, თბ., 1957, გვ. 241-258
(გამოკვლევა), გვ. 258-281 (ტექსტი), გვ. 281-294 (საძიებელი).
3
ტექსტი ოთხივე ნუსხის მიხედვით გამოცსა პ. ინგოროყვამ. იხ.: პ. ინგოროყვა, თხზულებათა კრებული შვიდ ტომად, III, თბ.,
1965, გვ. 211-213.
 ქრისტეჲს მოსლვითგან ვიდრე დღესამომდე”.
სრულიად სამართლიანად აღნიშნავს პ. ინგოროყვა, რომ ავტორი აქ გულისხმობს
ქართული „დასაბამითგანის“ 104-წლიან განსხვავებას ალექსანდრიული
წელთაღრიცხვისაგან: ქართველები ქვეყნის გაჩენიდან ქრისტეშობამდე 5604 წელს
ანგარიშობდნენ, ხოლო ალექსანდრიელები – 5500 წელს4.
ერა “ქვეყნის დასაბამითგანი” 226 წელს შემოიღო რომაელმა ისტორიკოსმა იულიუს
აფრიკელმა, რომლის გამოთვლითაც, ღმერთმა ქვეყანა ქრისტეს შობამდე 5500 წელს შექმნა.
მოგვიანებით იულიუსს ბევრი ოპონენტი გამოუჩნდა, რის გამოც შეიქმნა ამ წელთაღრიცხვის
რამდენიმე სახე, რომლებიც ქვეყნის გაჩენიდან ქრისტემდე სხვადასხვა რაოდენობის წლებს
ანგარიშობდნენ. ყველაზე გავრცელებული წელთაღრიცხვები იყო: 1. ევსები კესარიელის –
5198 წელი; 2. იერუსალიმური (პანოდორე ალექსანდრიელის) – 5492 წელი; 3. ბიზანტიური –
5508 წელი; 4. სომხური (ანდრია ბიზანტიელის) – 5600 წელი; 5. ქართული - 5604 წელი და
სხვა (ეს მონაცემი მერყეობს 3483-დან 6984 წლამდე)5.
თუკი “ქებაჲში” იოანე-ზოსიმე ქართული წელთაღრიცხვის მეტობას ეროვნული
სიამაყის ერთ-ერთ საფუძვლად აცხადებს, ამავე საკითხს ის სრულიად სხვაგვარ შეფასებას
აძლევს პასქალურ ნაშრომში “გამოძიებისათჳს ჟამთა და წელთა”, სადაც წერს: “ას და
ათორმეტითა წლითა წინაჲთ თუალავენ ქართველნი ქრონიკონისა თავისა დაწყებასა
ვისისაგანმე მოცთუნებითა”6. აქ საუბარია იმაზე, რომ ქართული წელთაღრიცხვა მცდარია
და, ვიღაცის მოტყუების გამო, 112 წლით წინ უსწრებს იერუსალიმურ წელთაღრიცხვას.
ასე, რომ “ქებაჲ ქართულისა ენისაჲ” და პასქალური ნაშრომი “გამოძიებისათჳს ჟამთა და
წელთა” დიამეტრულად განსხვავებულ შეფასებებს აძლევენ ქართულ წელთაღრიცხვას.
აღნიშნული მიზეზის გამო მკვლევართა ნაწილი ამ თხზულებებს სხვადასხვა ავტორის
ქმნილებებად მიიჩნევს. მაგრამ უყურადღებოდ არც ის ფაქტი უნდა დაგვრჩეს, რომ ამ ორ
ნაწარმოებს შორის საერთოც ბევრია. ორივე ტექსტში დასმულია, მაგრამ არცერთ მათგანში არ
არის გადაწყვეტილი ქართული წელთაღრიცხვის მეტობის პრობლემა (ცხადია, პრობლემის
გადაწყვეტად ვერ ჩაითვლება საკითხის მისტიკური ინტერპრეტაცია “ქებაჲში”).
ქართული წელთაღრიცხვის მეტობის საკითხს სრულიად სხვაგვარად მიუდგა XIII
საუკუნის ცნობილი ქართველი მოღვაწე ტბელ აბუსერისძე, რომელმაც აღნიშნული
პრობლემის მეცნიერულ ახსნას მიუძღვნა სპეციალური ნაშრომი “ქრონიკონი სრული მისითა
საუწყებელითა განგებითა”.
ტბელ აბუსერისძეს აღნიშნული პრობლემა ამგვარად აქვს ფორმულირებული: საჭიროა
გაირკვეს, თუ რატომ მიჰყვება ერთსა და იმავე წესს “მარხვაჲ ბერძენთა და ჩუენი” მაშინ,
როცა ქართული წელთაღრიცხვა 96 წლით უსწრებს ბერძნულს (“ჩვენ, ქართველნი, 96-ითა
წელიწადითა წინა უძღჳთ სათუალავსა ბერძენთასა”). ავტორი სინანულით აღნიშნავს, რომ
დასაბამითგანის წლები “ჩვენგან წინამძღომად დაწერეს ჩუენ რომელთამე კაცთა
სისულელისათჳს, და ვინაჲთგან მარხვაჲ არცა ეგრე განირყუნებოდა, თჳნიერ კჳრვებისა,
განსამარტებელი არარაჲ დაწერეს სათუალაობისა უმეტესობასა შინა” 7, ე. ი. ჩვენი
დასაბამითგანი წინმსწრებად დაწერეს რომელიღაც კაცებმა სისულელის გამო (შდრ.: იოანე-
4
პ. ინგოროყვა, დასახ. წიგნი, გვ. 214. მკვლევართა ნაწილი არ იზიარებს პ. ინგოროყვასეულ კონიექტურებს: ას-ოთხი წელი
(ხელნაწერებშია - ოთხმეოცდაათოთხმეტი) - მე-9 სტროფი; ას-ოთხი ესე წელი (ხელნაწერებშია - ასი ესე წელი; ესე წელი; ესე
წილი) - მე-10 სტროფი. ჩვენი აზრით, გადამწერის მიერ დაშვებული შეცდომები კონიექტურის საფუძველს ნამდვილად იძლევა,
რადგან “ას-ოთხი (თუნდაც - ოთხმეოცდათოთხმეტი) წელი უმეტეს სხუათა ენათა ქრისტეჲს მოსლვითგან ვიდრე აქამომდე”
მხოლოდ და მხოლოდ ქართული წელთაღრიცხვის მეტობას შეიძლება გულისხმობდეს.
5
ამგვარად, ქართული დასაბამითგანის მეტობა სხვა ცნობილ წელთაღრიცხვებთან მიმართებაში მერყეობს 4-112 წლებს შორის.
უნდა ვიგულისხმოთ, რომ “ქებაჲს” ავტორისთვის ეს ფაქტი კარგად იყო ცნობილი.
6
Brosset M., Traite de comput Ecclesiastique, Etudus, გვ. 6. პ. ინგოროყვა, დასახ. წიგნი, გვ. 214.
ზოსიმეს “ვისისაგანმე მოცთუნებითა”) და ვინაიდან მარხვა არც ასე ირყვნებოდა, მხოლოდ
უკვირდათ და განსამარტებელი კი არაფერი დაწერეს წელთაღრიცხვის მეტობასთან
დაკავშირებითო.
საგულისხმოა, რომ, ტბელ აბუსერისძის თქმით, ქართული წელთაღრიცხვის მეტობის
პრობლემას გვერდი აუარეს ქართველმა წმინდა მამებმაც. მათ შორის ის უნდა გულისხმობდეს
ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელებს, ეფრემ მცირეს, არსენ იყალთოელს, იოანე შავთელსა და სხვებს,
რომელთა ლიტერატურულ მემკვიდრეობასაც ზედმიწევნით იცნობდა: “თუ რაჲსა მიზეზისათჳს
უმეტესთა წელთა თუალვენ სოფლის დასაბამითგანთა ქართველნი, ანუ რად წინა უძღჳან 96–ითა
წელიწადითა სათუალავსა ბერძენთასა, რომელსა დაბადებითგან იტყჳან, იგი სისულელისა ჩუენისა
გასაგონებელად საჭირო უჩნდა წმიდათა ღმრთისათა და მის მხოლოჲსავე კაცთმოყუარისა ცოდინსა
მიაჩემეს და არღარა მათსა მეცნიერებასა” – წერს აბუსერისძე8, ე. ი. ქართული წელთაღრიცხვის 96–
წლიანი მეტობა მათ („წმიდათა ღმრთისათა“) ჩვენი უგუნურების გაგონების (თუ გააზრების) გამო
საძნელო საქმედ მიიჩნიეს, ამიტომაც ყველაფერი ღვთის სიბრძნეს მიაწერეს და არა ჩვენს ცოდნასო.
აბუსერისძე ევანგელური მოკრძალებით საუბრობს თავის მეცნიერულ დამსახურებაზე
და წერს, რომ “არაჲ საკჳრველ არს მათგან (ე. ი. წინამორბედი მოღვაწეების მიერ)
დატევებულისა ნეშტისა ჩემგან ჴელყოფაჲ საკადრებელად, ვინაჲთგან ძაღლთაცა მიეცა
ნამუსრევთაგან ტაბლისა და მზეცა სწორებით ჰნათობს მაღალთა ადგილთა და მდაბალთა
მოფენითა დღისაჲთა” (გვ. 48).
ტბელ აბუსერისძემ დასმული პრობლემის ბოლომდე გადაჭრა შეძლო. როგორც რ.
ჩაგუნავა აღნიშნავს, “თავისი დროისათვის აბუსერისძის გამოკვლევა უდავოდ
განსაკუთრებულ შენაძენს წარმოადგენდა ქართული მეცნიერული აზროვნების
საგანძურისათვის. თავისი მეცნიერული სიახლე ნაშრომს სადღეისოდაც არ დაუკარგავს,
ვინაიდან 96-წლიან ინტერვალთან დაკავშირებული პრობლემები ჩვენს დროში არ ყოფილა
საგანგებო განხილვის საგანი. ასე, რომ თითქმის 1000-წლოვანი “კჳრვება” შესაძლოა
მომავალშიც გაგრძელებულიყო, რომ შვიდ-ნახევარ საუკუნეზე მეტად დაცილებული
წარსულის სიღრმიდან, აბუსერისძეს არ მოეწვდინა თავისი მეცნიერული ნააზრევი” 9.
ამგვარად, იოანე–ზოსიმე და ტბელ აბუსერისძე სხვადასხვაგვარად უპირისპირდებიან
ქართული წელთაღრიცხვის მეტობის თაობაზე ჩამოყალიბებულ საზოგადოებრივ აზრს
(„ვისისაგანმე მოცთუნებითა”, „ჩუენ რომელთამე კაცთა სისულელისათჳს“). „ქებაჲში“ ეს
ფაქტი ქართველი ერის ღვთივრჩეულობის დასტურად ითვლება, ხოლო „ქრონიკონში“
მეცნიერულად არის ახსნილი ქართული წელთაღრიცხვისა და პასქალიის უცთომელობა.
წმინდა წერილი და მისი ქართული თარგმანი.
“ქებაჲს” მიხედვით, წელთაღრიცხვის მეტობა ქართველი ერის (ენის) ღვთივრჩეულობის
ერთადერთი მოწმობა არ არის. ამ მხრივ იოანე–ზოსიმე ქართულ საეკლესიო მწერლობაში
აგრძელებს “ნინოს ცხოვრების”, “აბოს წამებისა” და “გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების”
ტექსტებით დამკვიდრებულ ტრადიციას, რომლის მიხედვითაც, საქართველოს
ქრისტიანული სამყაროში განსაკუთრებული მისია აქვს დაკისრებული.
საგალობლის ქრონოტოპოსში ცენტრალური ადგილი უკავია ქართველ ერსა და ენას.
სხვა ერნი და ენანი იოანე-ზოსიმეს აინტერესებს მხოლოდ ქართველებთან მიმართებაში.
ავტორი მათ უწოდებს “ყოველსა ენასა” (1), “სხუათა ენათა” (9). ყველაფერ ამას, ეროვნულ
(მესიანისტურ) შინაარსთან ერთად საგალობელში განსაზღვრავს ყოვლისმომცველი
ლოგოცენტრული და ესქატოლოგიური გააზრებები.
7
აბუსერისძე ტბელი, თხზულებანი, გამოსაცემად მოამზადეს, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთეს მ. ქავთარიამ, რ. ჩაგუნავამ,
ნ. გოგუაძემ, ბათუმი, 1998, გვ. 52.
8
აბუსერისძე ტბელი, თხზულებანი, გვ. 48.
9
აბუსერისძე ტბელი, თხზულებანი, გვ. 287-288.
 “ქებაჲში” სამი მთავარი ქრონოლოგიური ორიენტირია მოცემული და სამივე მათგანი
დაკავშირებულია კონკრეტულ ისტორიულ, ეროვნულ-სარწმუნოებრივ და ესქატოლოგიურ
მოვლენსთან თუ რეალიასთან.
ეს ორიენტირებია:
1. წარსული (საქართველოს ქრისტიანიზება): ქართველი ერი “ახალმან ნინო მოაქცია”
(3); ის ქრისტესთან არის „დაფლული სიკუდილითა ნათლისღებისა მისისაჲთა“ (7), რადგან
როგორც პავლე მოციქული ამბობს, ქრისტეში მონათლული ცოდვას უკვდება და ცოცხლობს
ღვთისთვის ქრისტე იესოში: „თანა-დავეფლენით მას ნათლის-ღებითა მით სიკუდილსა
მისსა, რაჲთა ვითარცა-იგი აღდგა ქრისტე მკუდრეთით დიდებითა მამისაჲთა, ეგრეთცა ჩუენ
განახლებითა ცხორებისაჲთა ვიდოდით“ (შდრ.: რომ. 6.4).
2. აწმყო: როცა ქართველი ერი “დამარხული” (1), “მძინარე” (2), “მდაბალი და
დაწუნებულია”, უფლის სახელით შემკული და კურთხეული ქართული ენა კი მოელის
მეორედ მოსვლას (8) და “ყოველი საიდუმლოჲ ამას ენასა შინა დამარხულ არს” (4);
3. მომავალი (მეორედ მოსვლა): როცა მაცხოვარი მოწმედ დადგება, რათა ყველა ხალხი
ღმერთმა ამხილოს ქართული ენის მეშვეობით (1).
იოანე-ზოსიმე ეროვნული პოზიციიდან აფასებს წმინდა წერილს და ქართულ
სახარებას10. “ქებაჲს” მიხედვით, ქართველ ერს “სახარებასა შინა... ლაზარე ჰრქჳან”, რითაც
ნაგულისხმევია, რომ ეს “ენაჲ” ისევე აღდგება მეორედ მოსვლის დროს, როგორც – ოთხი
დღის მკვდარი ლაზარე (იოანე 11.1-45). ოთხი დღე კი იგივე ოთხი ათასი წელიწადია,
რადგან, ფსალმუნის მიხედვით, „ათასი წელი თუალთა წინაშე უფლისათა ვითარცა
გუშინდელი დღე“ (ფსალმ. 89.4; შდრ.: „ერთი დღე უფლისა მიერ ვითარცა ათასი წელი და
ათასი წელი ვითარცა ერთი დღე“ – 2 პეტრე 3.8):
„და ოთხისა დღისა მკუდარი
ამისთჳს თქუა დავით წინაჲსწარმეტყუელმან,
რამეთუ „წელი ათასი –
ვითარცა ერთი დღეჲ“.
რიცხვ ოთხი ათასს იოანე-ზოსიმე უკავშირებს მათეს სახარების ქართულ თარგმანს და
იმ სრულიად შემთხვევით ფაქტს, რომ “სახარებასა შინა ქართულსა ხოლო, თავსა მათეჲსსა
წილი ზის, რომელ ასოჲ არს” (იგულისხმება მათეს სახარების დასაწყისი “წიგნი შობისა იესუ
ქრისტესი” - მათე 1.1). საქმე ის არის, რომ „წ“ ასოს რიცხვითი მნიშვნელობაა 4.000:
„და სახარებასა შინა ქართულსა ხოლო, თავსა მათეჲსსა
წილი ზის, რომელ ასოჲ არს,
და იტყჳს ყოვლად
ოთხ ათასსა მარაგსა“.
ამ ფაქტის შემთხვევითობას ისიც მიუთითებს, რომ მსგავს სიმბოლურ გაზრებას არ
შეიცავს მათეს სახარების ბერძნული დედნის დასაწყისი “ბიბლოს გენესეოს”.

10
“ქებაჲს” პრობლემატიკას მრავალი საყურადღებო ნაშრომი მიეძღვნა: ა. ბაქრაძე, ქებაი და დიდებაი // ჟურნ. “ცისკარი”, 1971,
№6; მისივე, ისევ “ქებაჲს” გამო // ჟურნ. “მნათობი”, 1983, №1; რ. პატარიძე, ქებაი ქართულისა ენისაი // ჟურნ. “მნათობი” 1981,
№11, 1983, №7, 1987, №1; ზ. კიკნაძე, ქებაი ქართულისა ენისაი (“ყოველი საიდუმლოს” შესახებ // გაზ. “ლიტერატურული
საქართველო”, 1982, 25.VI, №25; მისივე, “ახალის” გაგებისათვის “ქებაჲში” // “კრიტიკა”, 1985, №11; მისივე, ქებაჲ ქართულისა
ენისაჲ // ჟურნ. “სკოლა და ცხოვრება”, 1990, №3; ნ. პაპუაშვილი, “ქებაჲს” ფაკულტატიური სწავლებისათვის // ჟურნ. “ქართული
ენა და ლიტერატურა სკოლაში”, 1983, №2; ე. ჭელიძე, გნოსტიკური ხასიათის ძეგლი // ჟურნ. “მნათობი”, 1983, №12; გ. ნარსიძე,
უძველესი ქართული თხზულება // ჟურნ. “მნათობი”, 1985, №9; ზ. გამსახურდია, წერილები, ესსეები, თბ., 1991, გვ. 3-45; რ.
სირაძე, ქრისტიანული კულტურა და ქართული მწერლობა, თბ., 1992, გვ. 60-70; ნ. სულავა, იოანე-ზოსიმე - “ქებაჲს” ავტორი //
“მწიგნობარი”, თბ., 2000, გვ. 145-156 და სხვა.
 გამოთქმა “სახარებასა შინა ქართულსა ხოლო” (ე. ი. მხოლოდ ქართულ სახარებაში)
ბიბლიის ქართული თარგმანის განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე მიუთითებს. იოანე-
ზოსიმეს ამით სურს განაცხადოს, რომ ქართული ბიბლია უფრო მეტ ინფორმაციას შეიცავს,
ვიდრე მისი ორიგინალები.
ქართული ბიბლიის მეცნიერულმა შესწავლამ კი საპირისპირო დასკვნამდე მიიყვანა
ათონის ლიტერატურული სკოლის წარმომადგენლები. როგორც გიორგი მთაწმინდელმა
(1009-1065 წწ.) აჩვენა, ბიბლიის ძველი ქართული (ხანმეტური და საბაწმიდური) თარგმანები
მეტ ინფორმაციას კი არ შეიცავდნენ ბერძნულ ორიგინალთან შედარებით, პირიქით –
დაზუსტებას მოითხოვდნენ. ამ მიზნით, დიდმა ქართველმა მთარგმნელმა, მეცნიერმა და
ფილოლოგოსმა გიორგი მთაწმინდელმა ბიბლიის ძველი რედაქციები გულდასმით შეადარა
ბერძნულ ორიგინალთან, დააზუსტა ტექსტი და შექმნა ახალი აღთქმის კანონიკური
ქართული თარგმანი, რომელიც პუნქტობრივად და ადეკვატურად გადმოგვცემს ბერძნული
ორიგინალის შინაარსს.
ამგვარად, ერთ მხარეს დგას იოანე–ზოსიმეს ეროვნულ–პატრიოტული გრძნობით
გამსჭვალული საგალობელი და მეორე მხარეს – გიორგი მთაწმინდელისა და ტბელ
აბუსერისძის მეცნიერული ნააზრევი.
ლაზარე – ქართული ენა.
იოანე–ზოსიმეს, ქართული თვლის სისტემის სპეციფიკისა (104=100+4=4) და
„ფსალმუნის“ ტექსტის გათვალისწინებით (1000=1), ეს ორი მაჩვენებელი – „ას-ოთხი ესე
წელი და წილი ანბანისაჲ“ – დაჰყავს რიცხვ ოთხამდე: 104=4000=4), რომელსაც უკავშირებს
ლაზარეს ოთხდღიან სიკვდილსა და აღდგომას (იოანე 11.1-45). საგალობელში გატარებული
იდეის თანახმად, წელთაღრიცხვის 104–წლიანი მეტობა და „წილ“ ასო ის სასწაულებია,
რომლებიც ქართველი ერის მომავალ დიდებაზე მიგვანიშნებენ:
„და ესე არს ოთხი დღეჲ,
და ოთხისა დღისა მკუდარი...
„და ესე ყოველი, რომელი წერილ არს,
მოწამებ წარმოგითხარ:
ას–ოთხი ესე წელი
და წილი ანბანისაჲ“11.
იოანე–ზოსიმეს ეროვნულ–ქრისტიანული ინტერპრეტაციის თანახმად, „იოანეს
სახარებაში“ ქართველ ერს „ლაზარე ჰრქჳან“. იოანეს სახარების უწყებას, რომ მარიამსა და
11
“ქებაჲს” ტექსტში რიცხვ 4-ის სიმბოლური მნიშვნელობის ხაზგასმა (4 დღე, 104 წელი ან 94 წელი, 4000 წელი) იმაზე უნდა
მეტყველებდეს, რომ “სხუათა ენათა” (ერთა) შორის უპირველესად სომხები ვიგულისხმოთ, რადგან ქართული დასაბამითგანი
სომხურ (ანდრია ბიზანტიელისეულ) წელთაღრიცხვას სწორედ 4 წლით აღემატება და, შესაძლოა, ამ 4-წლიანმა სხვაობამ მისცა
იმპულსი იოანე-ზოსიმეს საგალობლის დაწერას. საგულისხმოა, რომ სწორედ ამგვარი ლოგიკა იკვეთება ტბელ აბუსერისძის
“ქრონიკონში”, რომელშიც ბერძნულ წელთაღრიცხვაზე 96-წლოვანი მეტობის საკითხს სომხურ-ქართულ საეკლესიო
განხეთქილებამდე მივყავართ, რადგან ქართული პასქალიის ორიენტირი 25 მარტი და „ხარება-შჳდეულია“.
„ხარების“ დღესასწაულის დაწესება, რითაც გაიმიჯნა შობისა და ნათლისღების დღესასწაულები, ქრისტეს ორი ბუნების
აღიარებას ნიშნავდა, ამიტომ მის გავრცელებას აქტიური წინააღმდეგობა გაუწიეს მონოფიზიტებმა. საქართველოს ეკლესიაში
ხარება შობის წინ ჩართეს სომხურ-ქართული საეკლესიო განხეთქილების შემდეგ. ამის დასტურია იმ პერიოდში
ღვთისმსახურების ძირითადი რეგულატორის - „განჩინების“ ტექსტი და მისი დანამატები: „იადგარი“ და „მრავალთავი“ (მ.
მაისურაძე, მ. მამულაშვილი, ა. ღამბაშიძე, მ. ჩხენკელი, ათონის მრავალთავი, თბ., 1999, გვ. 62-65).
უძველესი ლიტურგიკული პრაქტიკის ამსახველი უნდა იყოს აგრეთვე ტბელ აბუსერისძის „ქრონიკონში“ დაცული ტერმინი
„ხარება-შჳდეული“, რომელიც იმავე დროიდან (VII საუკუნის I ნახევარი და შემდგომი პერიოდი) ჩანს შემოღებული, როცა
„ხარების“ დღესასწაულს კალენდარულ რიგში პირველი ადგილი ეკავა. ამ მიმართებით, ტბელ აბუსერისძის მეცნიერული
ნაშრომის არსი მოკლედ ასე შეიძლება გადმოიცეს: სომხურ-ქართული საეკლესიო განხეთქილების შემდეგ ქართულ
კალენდარში შეტანილი ცვლილებები (5604-წლიანი ერის შემოღება და პასქალიის ორიენტირება “ხარება-შვიდეულზე”)
თავიდანვე ღრმად იყო გააზრებული ქართველი მოღვაწეების მიერ, როგორც კალენდარულ-მათემატიკური, ისე
საღვთისმეტყველო (დოგმატურ-პოლემიკური) თვალსაზრისით.
მართას ჰყავდათ ძმა ლაზარე, რომელზეც მაცხოვარმა უთხრა თავის მოწაფეებს: “ლაზარე,
მეგობარმან ჩემმან, დაიძინა“ (იოანე 11.1-11), იოანე-ზოსიმე ამგვარ კომენტარს ურთავს:
“და ესე ენაჲ
მძინარე არს დღესამომდე,
და სახარებასა შინა ამას ენასა
ლაზარე ჰრქჳან...
და მეგობრობაჲ
ამისთჳს თქუა მახარებელმან,
რამეთუ ყოველი საიდუმლოჲ
ამას ენასა შინა დამარხულ არს” (2-4).
მეგობრობის იდეა თანასწორობას ემყარება და ამავე იდეაზე მიგვანიშნებს ქართულ
ენაში დამარხული „ყოველი საიდუმლო“, რადგან მაცხოვრის მეგობარობა მის ყველა
საიდუმლოსთან ზიარებას ნიშნავს, როგორც ამას თავად უფალი გვამცნობს „იოანეს
სახარებაში“: „ვითარცა შემიყუარა მე მამამან, მეცა შეგიყუარენ თქუენ, დაადგერით
სიყუარულსა ჩემსა ზედა. უკუეთუ მცნებანი ჩემნი დაიმარხნეთ, ჰგიეთ სიყუარულსა ზედა
ჩემსა, ვითარცა მე მცნებანი მამისა ჩემისანი დავიმარხენ და ვჰგიე სიყუარულსა ზედა მისსა.
ამას გეტყოდე თქუენ, რაჲთა სიხარული ჩემი თქუენ თანა ეგოს, და სიხარული თქუენი
სავსებით იყოს. რამეთუ ესე არს მცნებაჲ ჩემი, რაჲთა იყუარებოდით ურთიერთას, ვითარცა
მე შეგიყუარენ თქუენ. უფროჲსი ამისსა სიყუარული არავის აქუს, რაჲთა სული თჳსი დადვას
მეგობართა თჳსთათჳს. თქუენ მეგობარნი ჩემნი ხართ, უკუეთუ ჰყოთ, რომელსა-ესე გამცნებ
თქუენ. არღარა გეტყჳ თქუენ მონად, რამეთუ მონამან არა იცინ, რასა იქმნ უფალი მისი.
ხოლო თქუენ გარქუ მეგობრად, რამეთუ ყოველი, რაოდენი მესმა მამისა ჩემისაგან, გაუწყე
თქუენ“ (იოანე 15.9–15). ასე უნდა გავიგოთ იოანე–ზოსიმეს სიტყვები:
„და მეგობრობაჲ
ამისთჳს თქუა მახარებელმან,
რამეთუ ყოველი საიდუმლოჲ
ამას ენასა შინა დამარხულ არს“.
ქართული ენის ესქატოლოგიური მისია.
იოანე–ზოსიმე პავლე მოციქული მოძღვრებას მისდევს, რომლის მიხედვითაც, ღვთის
წინაშე თანასწორია ყოველი ერი და ყოველი ადამიანი: „რამეთუ რაოდენთა ქრისტეს მიმართ
ნათელ-იღეთ, ქრისტე შეიმოსეთ. არა არს ჰურიაება, არცა წარმართება; არა არს მონება, არც
აზნაურება; არა არს რჩევა მამაკაცისა, არცა დედაკაცისა, რამეთუ თქუენ ყოველნი ერთ ხართ
ქრისტე იესუჲს მიერ“ (გალ. 3.27–28). ამ მხრივ იოანე–ზოსიმეს საგალობელი „მოქცევაი
ქართლისაის“, კერძოდ, ქართულ დეკალოგს ენათესავება, რომელიც ანგელოზმა გადასცა
ქართლის მოსაქცევად მომავალ წმ. ნინოს: „მაშინ განჴსნა წიგნი იგი და მომცა მე კითხვად.
დაწერილი იყო ჰრომაელებრდა დაბეჭდული იყო, იესუჲსი. დაწერილნი იყვნეს ათნი
სიტყუანი, ვითარცა-იგი პირველ ფიცართა ქვისათა. პირველი სიტყუაჲ: [1] სადა-ცა იქადაგოს
სახარებაჲ ესე, მუნცა ითქუმოდის დედაკაცი ესე. ბ[2]. „არცა მამაკაცებაჲ,არცა დედაკაცებაჲ,
არამედ თქუენ ყოველნი ერთ ხართ“12.
იოანე–ზოსიმესთვის არსებითია თანასწორობის იდეა, ამიტომ შემთხვევითი არ არის,
რომ ლაზარესადმი მიძღვნილ დასდებლებში იგი აღნიშნული იდეის საქართველოში
შემომტან წმ. ნინოს ბერძენ ელენე დედოფალთან ერთად ახსენებს:
„ახალმან ნინო მოაქცია
12
მოქცებვაჲ ქართლისაჲ, გვ. 116.
 და ჰელენე დედოფალმან.
ესე არიან ორნი დანი,
ვითარცა მარიამ და მართაჲ“.
ერთა თანასწორობის საკითხზე სრულიად სხვა აზრისანი იყვნენ ბერძნები. როგორც კ.
კეკელიძე აღნიშნავს, “ზვიადი და ქედმაღალი ბერძნები ფიქრობდნენ, რომ “ბარბაროსებს”,
მათ შორის, ქართველებსაც, არც შეუძლიათ თავიანთ ენაზე გადაიღონ მიღწევები
ბიზანტიური კულტურისა, და არც აქვთ ამის უფლება, ვინაიდან, მათ შორის
განმტკიცებული შეხედულებით, მწერლობა შესაძლებელია მხოლოდ სამ ენაზე,
რომელზედაც აღნიშნული იყო ბრალდება ჯვარცმული ქრისტესი, ე. ი. – ბერძნულს,
რომაულსა და ებრაულ ენებზე. ამიტომ ისინი ეჭვის თვალით უყურებდნენ “ბარბაროსთა”
ენაზე არსებულ ქრისტიანულ ლიტერატურას”13.
ამის საპირისპიროდ, იოანე-ზოსიმე, სხვა ქართველი პატრიოტების მსგავსად, ცდილობს
ქართველი ერი გაუთანასწოროს ბერძნებს (აგრეთვე, სხვა ერებს) და მათზე აღმატებულადაც
წარმოადგინოს იგი.
ქართული ენის სიწმინდის მთავარი არგუმენტი იოანე–ზოსიმეს საგალობლის
დასწაყისშივე მოჰყავს:
„დამარხულ არს ენაჲ ქართული
დღემდე მეორედ მოსლვისა მისისა საწამებელად,
რაჲთა ყოველსა ენასა
ღმერთმან ამხილოს ამით ენითა“.
ამ დასდებელში პერიფრაზირებული სოფონია წინასწარმეტყველის სიტყვა:
„ამისთჳს დამითმეთ მე - იტყჳს უფალი - დღედ აღდგომისა ჩემისა საწამებელად,
რამეთუ საშჯელი ჩემი შესაკრებელსა წარმართთასა შემოყვანებად მეფეთა, მიფენად მათ
ზედა რისხვაჲ ჩემი, ყოველივე რისხვაჲ გულის-წყრომისა ჩემისაჲ, რამეთუ ცეცხლითა
შურისა ჩემისაჲთა შეიჭამოს ყოველი ქუეყანაჲ. რამეთუ მაშინ მივაქცინე ერთა მიმართ ენანი
ნათესავსა მათსა, რაჲთა ჰხადოდიან ყოველნი სახელსა უფლისასა მონებად მისა უღელსა
ქუეშჱ ერთსა“ (სოფ. 3.8–9).
როგორც ჩანს, იოანე–ზოსიმეს სოფონია წინასწარმეტყველის სიტყვები უშუალოდ
ბიბლიიდან კი არ ახსოვს, არამედ ლექციონარიდან ან „მრავალთავიდან“. პარიზის
ლექციონარში (339 v) წერია: „დღედმდე აღდგომისა ჩემისა საწამებელად“ (შდრ.: „დღედ
აღდგომისა ჩემისა საწამებელად“). ასევეა კირილე იერუსალიმელის საკითხავში
„მკუდრეთით არგომისათჳს უფლის ჩუენისა იესუ ქრისტესა“, რომელიც „მრავალთავებშია“
შეტანილი: „აწ ისმინე, ვითარ–იგი ეტყჳს მოწაფეთა: განემზადე, აღიმსთუვე, მშთუად
მოელოდე აღდგომასა. და მერმე იტყჳს: „განირყუნა ყოველი საყურძენი მათი“ დაშემდგომად
მისავე წერილისა ქუემორე იტყჳს. და მითვე იტყჳს: „დღედმდე აღდგომისა ჩემისა
საწამებელად“. ჰხედავა, რამეთუ ადგილიცა იგი აღდგომისაჲ წინაწარ იხილა
წინაწარმეტყუელმან, რომელსა საწამებელად ჰრქჳან. რომლისამე სიტყჳსა არა მსგავსად
სხუათა ეკლესიათა სახელი წოდებულ არს გოლგოთისა მას ადგილსა და აღდგომისასა,
არამედ საწამებელად წინაწარმეტყუელისა მისგან, რომელი–იგი თქუა: „დღედმდე
აღდგომისა ჩემისა საწამებელად, ესე იგი არს მარტჳრიონი ეკლესიაჲ“ 14.
ამგვარად, „საწამებელად“, კირილე იერუსალიმელის განმარტებით, გულისხმობს
მარტვირიონს – ადგილს, სადაც აღსრულდა მაცხოვრის ვნება და აღდგომა, ე. ი. გოლგოთას

13
კ. კეკელიძე, ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, IV, თბ., 1957, გვ. 112-113.
14
სინური მრავალთავი, გვ. 157; კლარჯული მრავალთავი, გვ. 237;
და მაცხოვრის სამარხს ერთად. გვერდიგვერდ მდებარე ეს ორი ადგილი ელენე დედოფლის
დროს ერთ ტაძარში მოაქციეს, რომელსაც, სოფონია წინასწარმეტყველის სიტყვებზე
დაყრდნობით, მარტვირიონი, ანუ საწამებელი ეწოდა.
იოანე–ზოსიმეს საგალობელში, კირილე იერუსალიმელის ჰომილიისაგან განსხვავებით,
სიტყვას „საწამებელად“ სხვა დატვირთვა აქვს და გულისხმობს არა მარტვირიონს, არამედ
მოწმედ დადგომას, დასამოწმებლად მოსვლას. ამაზე მეტყველებს სოფონიას სიტყვის
პერიფრაზში „აღდგომის“ ჩანაცვლება „მეორედ მოსლვით“: „დღედმდე აღდგომისა ჩემისა
საწამებელად“ – შდრ.: „დღემდე მეორედ მოსლვისა მისისა საწამებელად“.
სიტყვა „საწამებელად“ ამ კონტექსტში მხილების მნიშვნელობას იძენს, როგორც მათეს
სახარებაშია: „იქადაგოს სახარებაჲ ესე სასუფეველისაჲ ყოველსა სოფელსა საწამებელად
ყოველთა წარმართთა, და მაშინ მოიწიოს აღსასრული“ (მათე 24.14). იოანე ოქროპირი
სწორედ ასე განმარტავს სახარების დამოწმებულ ადგილს: „ხოლო რაჲ არს ესე, თუ:
„საწამებელად ყოველთა წარმართთა?“ ესე იგი არს სამხილებელად და საყუედრებელად და
შემწამებელად წარმართთა მათ, რომელთა არა ჰრწმენა. რამეთუ იქადაგა სახარებაჲ ყოველსა
სოფელსა, არამედ არა ჰრწმენა ყოველთა. ამისთჳს იტყჳს, ვითარმედ: საწამებელად და
სამხილებელად ურწმუნოთა მათ წარმართთა, რამეთუ რომელთა ჰრწმენა, იგინი შესწამებდენ
ურწმუნოთა და დასჯიდენ მათ“ (თარგმანება, თავი 75).
იოანე–ზოსიმეს განმარტებით, მეორედ მოსვლის დროს მაცხოვარი მოწმედ დადგება,
რათა „ყოველსა ენასა... ამხილოს ამით ენითა“. საგალობლის ამ მონაკვეთში
პერიფრაზირებულია იოანეს სახარების ის ადგილი, რომელშიც სულიწმიდის
გარდამოსვლაზე, სულთმოფენობაზეა საუბარი: „მოვიდეს იგი და ამხილოს სოფელსა
ცოდვისათჳს და სიმართლისათჳს და სასჯელისათჳს“ (იოანე 16.8): „ყოველსა ენასა...
ამხილოს“, შდრ.: „ამხილოს სოფელსა“. იოანე–ზოსიმე მიზანმიმართულად ცვლის სიტყვა
„სოფელს“ „ყოველი ენით“, რადგან „ყოველი ენა (ერი)“, ისევე როგორც „სოფელი“, მართალია,
ქართველ ერსაც მოიცავს, მაგრამ ესქატოლოგიურ კონტექსტში ქართული ენა მაინც
განცალკევებით დგას „ყოველი ენისაგან“, რადგან მეორედ მოსვლის დროს ღმერთი მხოლოდ
ქართულ ენაზე განსჯის და ამხელს ყველა ერს.
თუკი ენათა განყოფა კაცობრიობის ცოდვების შედეგი იყო, სულთმოფენობის დროს
მოციქულები სხვადასხვა ენაზე ამეტყველდნენ, რითაც ღმერთმა ყველა ენა აკურთხა, მაგრამ,
იოანე–ზოსიმეს აზრით, ქართული გამორჩეულია სხვა ენებს შორის, რადგან ის იქნება
კაცობრიობის უკანასკნელი ენა.
ვ. ბოედერი ქართული ენის სიწმინდის იოანე–ზოსიმესეულ არგუმენტაციას მარჯვეს
და მოხერხებულს უწოდებს, რადგან ავტორმა წმინდა ენების ბადალი არგუმენტი
საქართველოს და შესაბამისად ქართული ენის ისტორიიდან კი არ მოიტანა, არამედ
ესქატოლოგიური მომავლიდან. თუ თავისი პირველი სიტყვა კაცობრიობამ ებრაულად
წარმოთქვა და ამით ეს ენა წმინდადაა აღიარებული, ქართულისათვის ამის ბადალ
არგუმენტად უნდა ჩაითვალოს ის, რომ სწორედ ქართული იქნება განკითხვის და
შესაბამისად, კაცობრიობის უკანასკნელი ენა15. როგორც ნ. დობორჯგინიძე დასძენს, ეს
არგუმენტი საკმაოდ დაცულია და მოუხელთებელი; მართალია, მსჯელობით მისი
დასაბუთება ვერ მოხერხდება, მაგრამ სანამ დამტკიცება ვერ მოხერხდება, მისი უარყოფაც
შეუძლებელია16.
15
W. Boeder, Sprache und Identität in der Geschichte der Georgier”, in: B. Schrade - Th. Ahbe (edd.), Georgien im Spigel seiner Kultur
und Geschichte 1998: 68-81.
16
ნ. დობორჯგინიძე, „ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲ“ ქრისტიანული აღმოსავლეთის სახოტბო პოეზიის კონტექსტში //
ჟ. „სემიოტიკა“, I, თბ., 2007, გვ. 100.
 ტრილინგვისტური, სირიოცენტრისტული, სლავოცენტრისტული, არმენოცენტრისტუ-
ლი კონცეფციების გვერდით ასე გაჩნდა ქართული ენის სიწმინდის ესქატოლოგიური
თვალთახედვა. ქართველ მოღვაწეებს სხვა კულტურათა ექსპანსიის საფრთხის პირობებში
ასე უღვივებდა პატრიოტულ გრძნობებს ღვთივგამორჩეულობის თვითშეგნება, რის
საფუძველსაც ქმნიდა ღვთისმშობლის წილხვდომობა, მოციქულთა ქადაგება, უდიდესი
ქრისტიანული სიწმინდეები, ქართველ მოწამეთა და წმინდანთა ღვაწლი, მტკიცე
მართლმადიდებლობა და საერთოდ, საქართველოში VIII საუკუნიდან დამკვიდრებული
მესიანისტური იდეა, რომლის ერთ–ერთ შემადგენელ ნაწილად ითვლება იოანე-ზოსიმეს
საგალობელი „ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲ“.

20. «ილარიონ ქართველის ცხოვრება»

როდესაც ილარიონის მამამ იხილა ილარიონის სიბეჯითე და სწავლისმოყვარება,
განიზრახა იმ ადგილას მონასტრის აშენება. მონასტერში შეიკრიბა თექვსმეტამდე ბერი.
ხოლო ილარიონის მამა ხშირ-ხშიად მიდიოდა ხოლმე ძის მოსანახულებლად და მოსანტრის
მშენებლობისათვის თვალის მისადევნებლად.
როდესაც ილარიონი 15 წლისა შესრულდა (მეტაფრასული რედაქციით _ თექვსმეტი
წლისა) განიზრახა განშორებოდა თავის ახლობლებს და წავიდა დავით გარეჯის უდაბნოში,
სადაც მრავალი განდეგილი იყო დაყუდებული და დაემკვიდრა იქ ერთ მცირე ზომის
გამოქვაბულში (ილარიონის გარდაცვალების თარიღად სავარაუდებელია ორი წელი: 869 და
875. მაშასადამე, იგი გარეჯაში მისულა ან 831 ან 837 წელს და, როგორც მეტაფრასული
რედაქცია გვაცნობებს, გაუტარებია იქ 10 წელი. როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაშია
აღნიშნული, გარეჯაში შემორჩენილია შედარებით გვიანდელი სენაკების ცალკე კომპლექსი,
რომელბიც ილარიონის სახელს უკავშირდება – გ. ჩუბინაშვილი).
მარხვით, მღვიძარებით, ლოცვით და ასკეტური ცხოვრების წესით ილარიონს ისეთი
სულიერი სრულყოფისათვის მიუღწევია, რომ მისაბაძი გამხდარა სხვა ბერებისათვის, და
მიდიოდნენ მასან როგორც თვით უდაბნოს მოღვაწეები, ასევე შორი ადგილებიდან. ამგვარად
შემოიკრიბა თავის გარშემო 11 მოწაფე. ეუწყა მათი ამბავი რუსთავის ეპისკოპოსსაც, მივიდა
იგი ილარიონის სანახავად და სთხოვა მიეღო მისგან მღვდელობის ხარისხი. ილარიონი თავს
არ თვლიდა ამ პატივის ღირსად, მაგრამ ეპისკოპოსი აიძულებდა მას და აკურთხა მღვდლად.
ილარიონის ღირსების ხმა მთელ ქართლს მოედო. შორეული ქვეყნებიდან მრავალნი
მოდიოდენ მის სანახავად. ამის გამო ილარიონმა გადაწყვიტა განრიდებოდა ამაო დიდებას
და წასულიყო წმინდა ადგილთა მოსალოცად. თავის ნაცვლად წინამძღვრად დაადგინა ერთ-
ერთი ძმა, რომელიც ყველას აღემატებოდა სათნოებით, ხოლო თვითონ წაიყვანა ერთი
მოწაფე და გაემართა იერუსალიმისაკენ.
თავდაპირველად ილარიონი და მისი მოწაფე თაბორის მთაზე მივიდენ, შემდეგ
ჩავიდენ იერუსალიმში და მოილოცეს წმინდა ადგილები, ხოლო იქიდან გაემართენ
ბეთლემს. შემდეგ ილარიონი მივიდა მდინარე იორდანესთან, განიბანა მასში და მოილოცა
იოარდანის უდაბნოს მონასტრები, ხოლო ამის შემდეგ მივიდა საბა განწმენდილის ლავრაში
და იქ რამდენიმე წელი გაატარა ღვაწლსა და შრომაში. აქ ილარიონის სათნოებამ და
სულიერმა სრულყოფილებამ უმაღლეს საფეხურს მიაღწია.
(ასეა ვრცელი რედაქციის თანახმად. სხვა წყაროები განსხვავებულ ინფორმაციას
გვაწვდის ამ საკითხის შესახებ. მეტაფრასული რედაქციის თანახმად ილარიონი მივიდა წმ.
საბას ლავრაში, იქ დარჩა მცირე ხანს, დატოვა იქ მოწაფე, რომელიც ახლდა, თვითონ კი
წავიდა იორდანის უდაბნოში და დაეყუდა გამოქვაბულში, რომელშიც თავის დროზე
დაყუდებული იყო ელია თეზბიტელი და შემდეგ იოანე ნათლისმცემელი. ასევეა მოკლე
რედაქციის ათონური ნუსხის მიხედვითაც. მოკლე რედაქციის თბილისურ ნუსხაში ელია
წინასწარმეტყველისა და იოანე ნათლისმცემლის ქუაბი არაა ნახსენები, მხოლოდ საბას
ლავრა და იორდანის უდაბნო, ხოლო ადრეული სვინაქსარული რედაქცია არ ახსენებს საბა
განწმენდილის ლავრას, საუბარია მხოლოდ ელია წინასწარმეტყველისა და იოანე
ნათლისმცემლის ქუაბში ილარიონის დაყუდებაზე.
განსხვავებულია აგრეთვე სხვადასხვა წყაროთა ჩვენებები იორდანის უდაბნოში
ილარიონის მოღვაწეობის ხანგრძლივობის შესახებ. ვრცელი რედაქციის თანახმად,
ილარიონმა იორდანის უდაბნოსა და საბას ლავრაში ერთობლივად 7 წელი გაატარა. 7 წელს
უთითებს აგრეთვე მოკლე რედაქციის თბილისური ნუსხა. ხოლო მოკლე რედაქციის
ათონური ნუსხის თანახმად, ისევე როგორც მეტაფრასული და ადრეული სვინაქსარული
რედაქციების თანახმად, ილარიონმა იორდანის უდაბნოში 17 წელი გაატარა. გვიანდელ
სვინაქსარულ რედაქციაში კი ნათქვამია, რომ უდაბნოში დაყუდებით 15 წელი დაჰყო).
ერთ ღამეს, ლოცვის შემდეგ, ჩაძინებული ილარიონი ჩვენებაში აღიტაცა ზეთისხილის
მთად, სადაც მას გამოეცხადა ღვთისმშობელი და 12 ნათლით მოსილი მამაკაცი.
(მეტაფრსაული რედაქციით – ერთ ღამეს გამოეცხადა ნათლით მოსილი მამაკაცი, ხოლო
მეორე ღამეს აღიტაცა ზეთის ხილის მთად და იქ გამოეცხადა ღვთისმშობელი 10 ნათლით
მოსილი მამაკაცის თანხლებით). ღვთისმშობელმა უბრძანა ილარიონს საქართველოში
დაბრუნება: “წარვედ და მიისწრაფე სახედ შენდა, დაუმზადე სერი უფალსა და ძესა ჩემსა~.
ილარიონი დაბრუნდა საქართველოში. ილარიონის გარდაცვალების ორი შესაძლო
თარიღის გათვალისწინებით, ეს უნდა მომხდარიყო 849 ან 855 წელს (მეტაფრასული
რედაქციით - იორდანის უდაბნოდან დაბრუნდა იერუსალიმში, კვლავ მოილოცა წმიდა
ადგილები და შემდეგ გამოემართა საქართველოსაკენ). შინ ჩასულმა აღმოაჩინა, რომ მისი
მამა და ძმები გარდაცვლილან. ხოლო დედამ გადასცა ოჯახის მთელი ქონება და სთხოვა
თავისი შეხედულებისამებრ გამოეყენებინა.
ილარიონმა აღაშენა დედათა მონასტერი, სადაც შეიყვანა თავისი დედა (მეტაფრასული
რედაქცისა და მოკლე რედაქციის ათონური ნუსხის მიხედვით ილარიონს ცოცხლი დახვდა
დედა და ერთი და, რომლებიც შეიყვანა მონასტერში; ხოლო მოკლე რედაქციის თბილისური
ნუსხა მხოლოდ დედას ასახელებს), განუწესა მონასტერს წესნი და კანონნი, შესწირა
სოფლები და გახდა საკუთარი დედის სულიერი მოძღვარი. (სამეცნიერო ლიტერატურაში
გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ეს შეიძლება იყოს დავით-გარეჯის უდაბნოს მეტოქი, აკურის
მამადავითის დედათა მონასტერი თელავის მახლობლად, რომლისგანაც დღემდე
შემორჩენილია ბაზილიკური ტიპის დიდი ეკლესია და სამარნე – გ. ჩუბინაშვილი, მ.
დოლაქიძე, ბ. ლომინაძე).
შემდეგ აღაშენა მამათა მონასტერი, რომელშიც შეკრიბა 76 ბერი, ამ მონასტერსაც
განუწესა წესნი და კანონნი, შესწირა სოფლები, წმინდა წიგნები და სხვა ყველაფერი, რაც იყო
საჭირო, ხოლო რაც დარჩა მამისეული ქონებიდან, გლახაკებს დაურიგა. ამავე მონასტერში
დარჩა თვითონაც და ატარებდა დღეებს ლოცვასა და მარხვაში.(მეტაფრასულ რედაქციაში
არაა ნახსენები მამათა მონასტრის აღშენების ფაქტი. ნათქვამია, რომ დედის აღსრულებისა
და დის მონაზვნად აღკვეცის შემდეგ ილარიონი დაბრუნდა გარეჯის უდაბნოში, დავითის
სამარტვილოში ეკლესია შექმნა, დიდი შესაწირავი შესწირა მონასტერს და იქ დარჩა. ეს
მომენტი აღნიშნულია დავით გარეჯელის ცხოვრებაშიც (მოკლე და მეტაფრასულ
რედაქციებში), სადაც ნათვამია, რომ წმ. დავითის მოქცეული ბუბაქარის მიერ კლდეში
გამოკვეთილი ეკლესია ილარიონმა განავრცო, გამშვენა და აკურთხა და ამავე ეკლესიაში
შექმნა დავით გარეჯელის ნაწილთა დასასვენებელი ლარნაკი. სამეცნიერო ლიტერატურაში
გამოთქმულია მოსაზება, რომ “კურთხევა” ტექსტში ნახმარია “სახელის მიცემის”
მნიშვნელობით და რომ ამ ეკლესიას ილარიონის დროიდან ეწოდება ფერისცვალების
ეკლესია (ბ. ლომინაძე). ფერისცვალების ეკლესია შემდგომ ეპოქაშიც არერთხელ
გადაუკეთებიათ, თუმცა, გ. ჩუბინაშვლის აზრით, ძირითადად ეს ეკლესია ილარიოის ეპოქის
უეჭველი პროდუქტია.
ილარიონის ვრცელ “ცხოვრებაში” არ არის აღნიშნული, რომ წმინდა მიწიდან
საქართველოში დაბრუნებული ილარიონი ხელმეორედ ეწვია დავით გარეჯის ლავრას.
როგორც ზემოთ ითქვა, “ცხოვრების” ამ რედაქციაში საუბარია ილარიონის მიერ მამათა
მონასტრის აღშენების შესახებ. გ. ჩუბინაშვილის, ბ. ლომინაძის და მ. დოლაქიძის აზრით ამ
მამათა მონასტერში იგივე დავით-გარეჯის ლავრა იგულიხმება, სადაც ილაირონი ადრევე
დაემკვიდრა, ხოლო მონასტრის “აღშენება” გულისხმობს, რომ ილარიონმა ამჯერად გაადიდა
გარეჯის ის განყოფილება, სადაც ის ძველად მკვიდრობდა და იქ არსებული საერთო ეკლესია
(ფერისცვალების) გააფართოვა-გაამშვენა).
გავრცელდა ილარიონის სათნოებათა და სასწაულთა ამბავი, მრავალი ადამიანი
მიდიოდა მის სანახავად და მოსასმენად და მოჰქონდათ შესაწირავი მონასტრისათვის. ხოლო
იმ მხარის მთავარმა და ხალხმა მოისურვეს ილარიონის დადგინება ეპისკოპოსად. (ყველა
რედაქცია აღნიშნავს, რომ ილარიონის ეპისკოპოსად კურთხევის ცდას ადგილი ჰქონდა
იორდანის უდაბნოდან მისი საქართველოში დაბრუნების შემდეგ. მხოლოდ გვიანდელ
სვინაქსარული რედაქციას ეს ფაქტი გადააქვს ილარიიონის გარეჯის უდაბნოში მოღვაწეობის
პირველ პერიოდში, მის საზღვარგარეთ წასვლამდე).
ეს რომ შეიტყო ილარიონმა, განიზრახა განრიდებოდა ამ სოფლის დიდებას და
წასულიყო უცხო მხარეში. თავის ნაცვლად მონასტრის წინამძღვრად დადგინა ერთი
ღირსეული ძმა, დამოძღვრა მონასტრის საძმო, თვითონ კი წაიყვანა ორი მოწაფე და წავიდა
იმ მონასტრის მოსანახულებლად, რომელიც მისმა მამამ ააშენა და რომელშიც ილარიონი
თავდაპირველად იყო დამკვიდრებული. იქ დამოძღვრა და აკურთხა ძმები, შემდეგ
მოინახულა დედათა მონასტერი, რომელიც თავისი დედისათვის აღაშენა. მისი დედა უკვე
გარდაცვლილი იყო. იქაც დამოძღვრა მონაზონნი და გაემართა კონსტანტინეპოლისაკენ.
წყაროთა თანახმად, ეს მოხდა ბიზანტიაში მიხეილ IV პაფლაღონელის მეფობის დროს (842-
867), რომელმაც დაამტკიცა ხატთა თაყვანისცემა (მ. დლაქიძის პარალელური ქრონოლოგიის
თანახმად ილარიონი კონსტანტინეპოლისაკენ გაემართა 864 ან 858 წელს)
კონსტანტინეპოლში ჩასვლამდე ილარიონი მივიდა ულუმბოს, ანუ ოლიმპოს მთაზე
მცირე აზიის ბითვინიაში, ნახა იქ ერთი პატარა ეკლესია, რომელიც მდებარეობდა დიდი
მონსტრის მახლობლად და იქ დაემკვიდრა (მეტაფრასული რედაქციის მიხედვით ილარიონი
ჯერ კონსტანტინეპოლში მივიდა, მოილოცა წმინდა ადგილები და მერე წავიდა ოლიმპოს
მთაზე, რაც ეწინააღმდეგება ვრცელი რედაქციის ჩვენებას, რადგან ოლიმპოდან წასვლის წინ
ილარიონი ამბობს – აი, ხუთი წელია აქა ვარ და ვერ მოვილოცე კონსტანტინეპოლიო).
შაბათ დღეს (მეტაფრასული რედაქციის მიხედვით ეს იყო ყველიერის შაბათი) მოვიდა
ერთი ბერი ახლომდებარე მონასტრიდან ეკლესიაში სანთლის დასანთებად. როდესაც
დაინახა ილარიონი და მისი მოწაფები, წავიდა და მოუტანა მათ მონასტრიდან ცოტა
საჭმელი, ხოლო ილარიონმა სთხოვა ბერს მოეტანა წმინდა სეფე და ზედაშე ლიტურგიის
აღსასრულებად. მეორე დრეს, ანუ კვირას, მოართვა ბერმა ყველაფერი და აღასრულა
ილარიონმა ჟამისწირვა. ხოლო ბერი დაბრუნდა თავის მონასტერში და უამბო ყველაფერი
მამასახლისს. მამასახლისი განრისხდა და ბრძანა მათი გაძევება ეკლესიიდან, რადგანაც არ
იყო დარწმუნებული, რომ ეს ბერები მართლმადიდებლები იყვნენ და არა მწვალებელნი.
მაშინ წავიდა მონასტრის იკონომოსი და სხვა ძმები ილარიონთან და გადასცეს მამასახლისის
ბრძანება, ხოლო ილარიონმა აღუთქვა, რომ მეორე დღეს წავიდოდა. იმ ღამეს მამასახლისს
ჩვენებაში გამოეცხადა ღვთისმშობელი და განურისხდა ილარიონის გაძევების
სურვილისათვის და უცხოთმოყვარეობის ცნების დავიწყებისათვის. გამთენიისას წავიდა
მამასახლისი ეკლესიაში ილარიონთან, უამბო თავისი ჩვენება, ტირილით სთხოვა პატიება და
დარჩენა. მართალც, დარჩა ილარიონი იმ ეკლესიაში და ყოველ შაბათს უგზავნიდა მას
მონასტრის მამასახლისი ევლოგიას. ხოლო ილარიონი ლოცვასა და მარხვაში ატარებდა
დღეებს და სასწაულებს აღასრულებდა. გაითხვა მისი სახელი მთელს ოლიმპოს მთაზე და
მრავალი ადამიანი მოდიოდა მის სანახავად. რამდენიმე ხანში ილარიონთან კიდევ სხვა სამი
ქართველი ბერი მივიდა და მასთან დარჩა.
(IX ს-ში ულუმბოზე ქართველთა მოღვაწეობის შესახებ “ილარიონის ცხოვრება”
ერთადერთი წყაროა. აღნიშნულია, რომ კონსტანტინეპოლის შემდეგ იმპერიის არც ერთ
ოლქში არ იყო იმდენი მონასტერი, როგორც ბითვინიის ოლიმპზე. VIII-IX სს. მას წმინდა მთა
ეწოდებოდა და მხოლდო XI ს. ნახევრიდან წაართვა მას ეს სახელწოდება ათონმა. ოლიმპზე
ქართული მონასტრის არსებობის შესახებ აზრთა სხვადასხვაობაა. არსებობს მოსაზრებები,
რომ IX ს.-ში ოლიმპზე ქართული მონასტერი უკვე არსებობდა, მაგრამ არავითარი მონაცემი
არ არსებობს ამის დასამტკიცებლად. თ. ჟორდანიასა და კ. კეკელიძეს გამოთქმული აქვთ
მოსაზრება, რომ X-XI სს-ებში ულუმბოზე ყოფილა სამი მონასტერი, სადაც ქართველები
მოღვაწეობდნენ – ლავრა კრანია, ქვაბი ან ეკლესი წმიდისა ღვთისმშობლისა, კოზმან და
დამიანე, რასაც მოწმობს, სხვათა შორის, ამ სავანეებში გადაწერილი ქართული
ხელნაწერებიც. ულუმბოზე მოღვაწეობდნენ აგრეთვე იოანე და ეფთვიმე ათონზე
მისვლამდე. ულუმბოზე ქართველთა მოღვაწეობას ამ პერიოდში ადასტურებს სხვა
წყაროებიც. ულუმბოზე ქართული სამონასტრო კოლონიიისათვის, როგორც ჩანს,
საფუძველი ჩაუყრია ილარიონ ქართველს. თუმცა, არ არის გამორიცხული, რომ რომ
ულუმბოზე ილარიონის მისვლის დროისათვის იქ უკვე მოღვაწეობდენ ქართველი ბერები –
კ. კეკელიძე, მ. დოლაქიძე).
ილარიონმა ხუთი წელი დაჰყო ოლიმპოს მთაზე, ხოლო შემდეგ ძმათაგან ხშირი
მოხილვით შეწუხებულმა წაიყვანა ერთი მოწაფე, სახელად ისაკ და წავიდა
კონსტანტინეპოლში წმინდა ჯვრის და სხვა სიწმინდეების თაყვანისცემად, 4 მოწაფე კი
დატოვა და დაუბარა მის დაბრუნებამდე აეშენებიათ მცირე სენაკი ყორის ქვათაგან.
კონსტანტინეპოლის სიწმინდეების მოლოცვისა და წმინდა ჯვრის თაყვანისცემის
შემდეგ ილარიონმა გადაწყვიტა წასულიყო რომში, წმ. პეტრეს და პავლეს სამარხის თაყვანის
საცემად.
რომში ილარიონი 2 წელი დარჩა, თაყვანი სცა პეტრე და პავლე მოციქულთა წმინდა
საფლავებს და სხვა სიწმინდეებს, მრავალი სასწაული აღასრულა. გაითქვა მისი სიწმინიდის
ამბავი და მოდიოდნენ მასთან კურთხევის მისაღებად რომის მკვიდრნი.
ორი წლის შემდეგ გამოემართა ილარიონი უკან კონსტანტინეპოლისაკენ და მოვიდა
ქალაქ თესალონიკედ. უპირველეს ყოვლისა თაყვანი სცა წმ. დიმიტრის სამარტვილოს და
აქაც აღასრულა სასწაული _ განკურნა ქალაქის მთავრის მსახური ქალის შვილი
(სვინაქსარული, მოკლე და მეტაფრასული რედაქციებით – მთავრის შვილი).
როდესაც მთავარმა შეიტყო ამ სასწაულებრივი განკურნების ამბავი, ბრძანა ქალაქის
კართა დაკეტვა და წმინდა კაცის მოძიება. ილარიონი იპოვეს აღმოსავლეთის კარიბჭიდან
გამავალი, თაყვანი სცეს მას, სთხოვეს კურთხევა და მოიყვანეს მთავართან. მთავრმა სთხოვა
ილარიონს დარჩენა. ილარიონმა აირჩია ერთი მყუდრო ადგილი, სადაც ეკლესია აუშენეს
(მეტაფრასული რედაქციით – მოიარა ქალაქი და აირჩია ერთი მცირე ეგუტერი და იქ
დაემკვიდრა). დარჩა ილარიონი იქ მარხვითა და მოღვაწებით და მრავალ სასწაულს
აღასრულებდა. მალე მისი სახელი მთელ ილურიკიას (ანუ ილირიის პროვინციას) მოედო.
მოდიოდნენ მასთან დასამოძღვრად და კურთხევის მისაღებად. ქალაქის ბევრი მკვიდრი
ბერად აღიკვეცა ილარიონის მიბაძვით. რამდენიმე ხნის შემდეგ აუწყა ღმერთმა ილარიონს
მისი გარდაცვალების ჟამი (მეტაფრასული რედაქციით ილარიონმა თესალონიკეში 3 წელი
დაჰყო და შემდეგ გარდაიცვალა).
ილარიონმა მოუწოდა მთავარს, დამოძღვრა და აკურთხა. როდესაც მოვიდა შაბათი,
ილარიონმა მოუწოდა თავის მოწაფეებს, აუწყა რომ მოახლოებულია მისი გარდაცვალების
დრო, დამოძღვრა ისინი, მიიღო წმინდა ზიარება და იმავე დღეს, 19 ნოემბერს გარდაიცვალა
53 წლის ასაკში. ეს მოხდა ბიზანტიაში ბასილი მაკედონელი მეფობის დროს. (როგორც მ.
დოლაქიძემ დაადგინა, ილარიონის გარდაცვალების თარიღად სავარაუდებელია ორი წელი:
869 და 875).
ილარიონის წმ. ნაწილები ჩაასვენეს მარმარილოს ლუსკუმაში. დაკრძალვის დღეს
მრავალი კურნება და სასწაული აღასრულა ღმერთმა მისი წმინდა ნაწილების მეშვეობით, მის
საფლავზეც მრავალი სასწაული აღესრულებოდა. გავრცელდა ამბავი ამ სასწაულთა შესახებ,
ხოლო თესალონიკეს მთავარმა და მთავარეპისკოპოსმა იმპერატორ ბასილის მისწერეს და
აუწყეს ილარიონის საფლავზე აღსულებული სასწაულების შესახებ.
ამის შემდეგ ბასილი კეისარმა შემოიკრიბა კონსტანტინეპოლში ოლიმპოს მთის
მონასტერთა მამასახლისები და უამბო მათ თესალონიკეს მთავრისა და მთავარეპისკოპოსის
წერილის შესახებ. როდესაც ეს ამბავი გაიგო მონასტრის მამასახლისმა, რომელმაც პირველად
შეიწყნარა ილარიონი და რომლის დისწულიც ილარიონმა განკურნა, უამბო ამის შესახებ
ბასილი კეისარს. მეფემ გამოიკითხა და შეიტყო, რომ ულუმბოს მთაზე კვლავ არის
დაყუდებული ილარიონის სამი მოწაფე, რომლებიც უკვე მოხუცებულნი არიან. მეფემ ბრძანა
მათი მოყვანა და სიხარულით შეეგება, შემდეგ კი გაგზავნა კონსტანტინეპოლის იმჟამინდელ
პატრიარქ ეგნატისთან. ეგნატიმაც სიხარულით შეიწყნარა ისინი.
მაშინ მეფე ბასილიმ შესთავაზა მათ აერჩიათ სამოღვაწეოდ რომელიმე მონასტერი.
მაგრამ ილარიონის მოწაფეებმა უარი თქვეს სხვების მიერ აშენებული მონასტრის
დასაკუთრებაზე და უდაბნო ადგილას მათთვის ახალი მონასტრის აშენება ითხოვეს. მეფე
სიხარულით დათანხმდა და სთხოვა ადგილის შერჩევა მონასტრისათვის, თან მეგზურიც
გააყოლა. ტყიან და დაუსახლებელ ადგილას, წყარომრავალ რომანას ღელეში აირჩიეს
ილარიონის მოაფეებმა სამონასტრო ადგილი. მონასტრის აგებაში მონაწილებიას იღებდა
თვით მეფეც – თავისი ხელით მოჰქონდა ქვა (მეტაფრასული რედაქციით – თავისი ხელით
დადო პირველი ქვა). მონასტრის მშენებლობა 7 თვეში დასრულდა. 9 ოქტომბერს
(მეტაფრასული რედაქციით – 9 ნოემბერს) შედგა ეკლესიის სატფურება, რომელსაც
ესწრებოდნენ მეფე ბასილი მაკედონელი და პატრიარქი ეგნატე კონსტანტინეპოლელი,
რომელთაც აქ დაასვენეს წმინდა მოციქულთა ნაწილები. (მეტაფრასულ და გვიანდელ
სვინაქარულ რედაქციაში ნათქვამია, რომ ეკლესია აშენდა წმინდა მოციქულთა სახელზე,
ხოლო ვრცელ რედაქციაში ეს ფაქტი აღნიშნული არ არის, საუბარია მხოლოდ რომანას
ეკლესიაში მოციქულთა წმინდა ნაწილების დასვენების შესახებ). მეფემ მონასტერს შესწირა
ოქროს და ვერცხლის ჭურჭელი, სოფელნი, ქულბაგნი და მეტოქი ქალაქში, ტყეები და
მონასტრის შესაფერი ყოველივე სახმარი. თავისთვისაც გაიმზადა მეფემ მონასტერში მცირე
სენაკი, დაიდგა ლოგინი საგებლითურთ, საწიგნეები ახალი აღთქმის წიგნებით, ხოლო
მონასტერს უწოდა რომანას ქართველთა მონასტერი. მოჰგვარა ილარიონის მოწაფეებს
თავისი ვაჟიშვილები, ლეონ და ალექსანდრე და სთხოვა ესწავლებინათ მათთვის ქართული
ენა და მწიგნობრობა.
ერთ დღეს ეფთვიმე შეყენებულმა (ეფთვიმე სოლუნელმა - ოლიმპის, ათონისა და
თესალონიკეს ცნობილმა მოღვაწემ) წერილით აუწყა მეფეს თავისი ხილვის შესახებ _
ეფთვიმემ იხილა დიდი ცეცხლი და ხმამ აუწყა, რომ ეს არის მეფე ბასისლის ცოდვანი.
ეფთვიმემ იკითხა – რას შეუძლია ამ ცეცხლის დაშრეტაო, ხოლო ხმამ უპასუხა – ცრემლსა და
კეთილ საქმეებსო. მოიტანეს მეფე ბასილის კეთილი საქმეები, ჩაყარეს ცეცხლში და იწყეს
მისი ჩაქარობა, მაშინ ხმამ თქვა – უცხოთა შეწყნარებაც მოიღეთო. მოიტანეს ეს სიქველეც,
მარცვალივით პატარა, ჩააგდეს ცეცხლში და დაიშრიტა ცეცხლი. ეფთვიმე ურჩევდა მეფეს
უცხოთა და გლახაკთა, განსაკუთრებით კი ბერ-მონაზონთა შეწყნარებაზე ეზრუნა. ამ
ეპისტოლის გავლენით ბასილი კეისარმა გადაწყვიტა ილარიონის წმინდა ნაწილების
თესალონიკედან კონსტანტინეპოლში გადმოსვენება (მეტაფრასული რედაქციით ეფთვიმს ეს
ხილვა ჰქონდა ილარიონის წმ. ნაწილების ჰრომანას გადმოსვენების შემდეგ. შესაბამისად,
ხილვაში თავად წმ. ილარიონი იყო გამოცხადებული ბასისლის ცოდვათა ალის
დამშრეტელად).
მოუწოდა მეფემ თესალონიკეს ეპარხოზს და გააგზავნა თესალონიკეში ილარიონის
წმინდა ნაწილების ჩამოსასვენებლად. მეფემ ერთი წერილი მისწერა თესალონიკელებს,
რომელშიც ბრძანებდა ილარიონის წმინდა ნაწილთა გადმოსვენებსა, ხოლო მეორე წერილი
მისწერა თავად ილარიონს, რომელშიც სთხოვდა წმინდა მოხუცს ნება დაერთო მისი წმინდა
ნაწილები კონსტანტინეპოლში გადმოესვენებინათ.
როდესაც თესალონიკელებმა იმპერატორის წერილის შინაარსი შეიტყვეს, ატყდა
ამბოხი. მოქალაქეებმა გადაწყვიტეს ქვით ჩაექოლათ მეფის მოხელეები და არ გაეტანებინათ
ილარიონის ნეშტი. ქალაქის მთავარმა ძლივს დააცხრო ერის აღშფოთება. ხოლო
ანთიპატრიკმა მივლინებულებს უბრძანა ღამით წამოესვენებინათ წმინდანის ნეშტი
ხალხისაგან მალულად. ასეც მოიქცენ, ღამით ილარიონის ნაწილნი მოათავსეს ლუსკუმაში,
ხოლო ლარნაკი, რომელშიც მანამდე წმ. ილარიონის ცხედარი იყო, დაკრძალეს და უჩუმრად
გაეცალენ იქაურობას.
მეორე დღეს, როდესაც თესალონიკელებმა შეიტყვეს, რაც მოხდა, დაიწყეს გოდება და
ტირილი, ზოგი ცარიელ ლარნაკს ეხვეოდა, ზოგი ზღვას გაჰყურებდა, საითაც წაიყვანეს
ილარიონი, ხოლო სხვები, როგორც ცოცხალს, ისე საყვედურობდენ ილარიონს მათ
მიტოვებას.
როდესაც ილარიონის ნაწილები კონსტანტინეპოლში ჩამოასვენეს, მეფე და პატრიარქი,
ეპისკოპოსები, მღვდლები, დიდებულები და უბრალო მოქალაქეები, გალობითა და
ლიტანიით შეეგებენ მათ ზღვის კიდესთან.
თავდაპირველად ილარიონის ნაწილები სამეფო სასახლის სამლოცველოში დაასვენეს,
სანამ მეფე გადაწყვეტდა, თუ სად უნდა ააეგო სანაწილე. მესამე ღამეს მეფე საოცარმა
სურნელებამ გამოაღვიძა. დაჰკითხა მან მსახურნი და სასახლის მკვიდრნი, მაგრამ ვერავინ
უთხრა, საიდან მოდიოდა ეს სურნელება. მცირე ხნის შემდეგ ჩაძინებულ მეფეს გამოეცხადა
ილარიონი, რომელმაც უთხრა, რომ ეს სურნელება მას უდაბნოში მოუგიეს და არა ქალაქში,
ამიტომ სთხოვდა, რომ უდაბნოში დაესვენებიათ მისი ნაწილები და არა კონსტანტინეპოლში.
მეორე დღეს ილარიონის ნაწილები ჰრომანას მონასტერში გადაასვენეს. გზად მეფემ
შეიარა მიქაელ მთავარანგელოზის ეკლესიაში სოსთენს, ხოლო შემდეგ ჩავიდა ჰრომანას,
სადაც დაასვენეს წმინდა ილარიონის ნაწილები. ეს მოხდა 7 დეკემბერს. (მეტაფრასული
რედაქციის თანახმად, ეკლესიის სატფურება შედგა ილარიონის წმინდა ნაწილთა
გადმოსვენების დღეს და იმავე დღეს დაასვენეს იქ მოციქულთა წმინდა ნაწილებიც, 9
ნოემბერს).
მეფემ უხვი შესაწირავი შესწირა მონასტერს და დააწესა, რომ მარადის ენთოს ექვსი
კანდელი წმინდა მოციქულთა ნაწილებთან, ხოლო სამი კანდელი ილარიონის ნაწილებთან.
ასევე რომ სასახლიდან ყოველ დღე იგზავნებოდეს მონასტერში 2 სეფისკვერი ლიტურგიის
აღსასრულებლად, ხოლო ბერებს ყოველ წელს, 7 დეკემბერს (ეკლესიის სატფურების დღეს) 2
ლიტრა ოქრო ეგზავნებოდეთ სამოსელისათვის.
(რომანას ქართველთა მონასტრის შესახებ “ილარიონის ცხოვრების” გარდა არცთუ ისე
ბევრი მასალაა შემორჩენილი. სამეცნიერო ლიტერატურაში დამკვიდრებული მოსაზრების
თანახმად, რომანას მონასტრის დაარსება და ილარიონის ნაწილების აქ გადმოსვენებაუნდა
მომხდარიყო ილარიონის გარდაცვალების შემდეგ წელს, ანუ სავარაუდო პარალელური
ქრონოლოგიის თანახმად 870 ან 875 წელს. ყოველ შემთხვევაში ეს მოვლენა ვერ
გადასცილდება 877 წელს, რადგან ამ წლის შემდეგ კონსტანტინეპოლის პატრიარქი არარ
არის ეგნატე, რომელიც “ცხოვრების თანახმად ესწრებოდა სატფურებას.
არსებული წყაროებიდან ცნობილია, რომ ილარიონის შემდეგ აქ რამდენიმე საუკუნის
განმავლობაში (XII-XIII საუკუნემდე) მიმდინარეობდა სამწიგნობრო საქმიანობა და
იწერებოდა ქართული ხელნაწერები, რასაც მოწმობს აქ გადაწერილი ძეგლებიც, რომლებიც
ჩვენამდე შენახულა. ამასთანავე, ერთ-ერთი მოღწეული საბუთის საფუძველზე
გამოთქმულია მოსაზრება, რომ 980 წლის შემდეგ რომანას მონასტერი ქართველებს აღარ
ეკუთვნოდათ. ნოვგოროდელი მოგზაურის, ანტონის მოგზაურობის აღწერიდან ცხადი
ხდება, რომ 1200 წელს რომანას მონასტერი კიდევ არსებობდა და ის მდებაროებდა სოსთენის
მთავარანგელოზის ტაძრის მახლობლად. “ილარიონის ცხოვრებაში” აგრეთვე ნათქვამია, რომ
რომანას მონასტერი სოსთენის წმ. მთავარანგელოზის ეკლესიის მახლობლად მდებარეობდა.
დღეისათვის მონასტრის ადგილმდებაროების ზუსტი იდენტიფიკაცია ვეღარ ხერხდება.
სამეცნიერო ლიტერატურაში სოსთენი გაიგივებულია დღევანდელ სტენიასთან (პ.
პარგუარი), რომელიც კონსტანტინეპოლის ჩრდილოეთით მდებარეობს, ბოსფორის სრუტის
ევროპულ სანაპიროზე. მაშასადამე, რომანას მონასტერი დღევანდელი სტენიას მიდამოებში
მდებარეობდა).
მ. დოლაქიძის ვარაუდით, ჰრომანას მონასტერი 980 წელს დათმეს ქართველებმა,
თუმცა ცნობილია, რომ ქართული ხელნაწერების გადაწერა იქ XII-XIII საუკუნეებშიც არ
შეწყვეტილა. ამ დროს შეიქმნა ჰრომანაში ქართული წიგნის ხელოვნების ერთ-ერთი
ბრწყინვალე ნიმუში, ფამარ მეფისათვის განკუთვნილი ვანის სამეფო ოთხთავი (A-1335),
ოქრომელნით ნაწერი, ფერადი თავსამკაულულებით, კანონებითა და მინიატურებით
შემკული.
სასწაულები:
1. საქართველოდან იერუსალიმისაკენ მიმავალ ილარიონს შამის ქვეყანაში, სადაც
ბარბაროზები ცხოვრობდნენ (მეტაფრასული რედაქციით – ქვეყანასა ასურასტანისასა, ანუ
სირიაში), გზაში თავს დაესხნენ ავაზაკები (მეტაფრასული რედაქციით - არაბნი), იშიშვლეს
მახვილები და როდესაც ილარიონისათვის უნდა დაეკრათ, უეცრად ჰაერში გაუშეშდათ
ხელები. მაშინ დაიწყეს ტირილი, პატიებას სთხოვდენ ილარიონს და უკან მისდევდენ
რამდენიმე ხნის განმავლობაში ჰერში აღმართული გაშეშებული ხელებით. ილარიონს
შეებრალა ისინი, მობრუნდა, ჯვარი გამოსახა და განკურნა. ავაზაკებმა მადლობის ნიშნად
მოართვეს პური და ფინიკი, შენდობას სთხოვდენ და აღუთქვავდენ, რომ აღარასოდეს
დაესხმოდენ თავს ბერებს. ხოლო ერთ-ერთი ავაზაკი თაბორის მთამდე გაჰყვა ილარიონს და
მის მოწაფეს.
2. ეშმაკი აცდუნებდა ილარიონის ნათესავს (მეტაფრასული რედაქციით – დედის ძმას)
გადაეწვა ილარიონის მიერ კახეთში აღშენებული მამათა მონასტერი (მეტაფრასული
რედაქციის მიხედვით საუბარია, როგორც ჩანს, ილარიონის მიერ გარეჯის უდაბნოში
აღშენებული სენაკებისა და მის მიერ გამშვენებული ფერისცვალების ეკლესიის გადაწვაზე),
ხოლო ილარიონი მოეკლა. დაწერა კაცმა პატარა ფიცარზე ნახშირით, რომ სამ დღეში აღარ
იარსებებდა მონასტერი და ღამე დააგდო ფიცარი მონასტრის კარიბჭესთან. დილას იხილა
ილარიონმა ეს ფიცარი, დამწუხრდა ამ კაცის სულის წარწყმედის გამო და ლოცულობდა
გულმოდგინედ მთელი ღამის განმავლობაში. ხოლო როდესაც მიეძინა, იხილა ნათლით
მოსილი მამაკაცი, რომელმაც აღუთქვა, რომ მეორე დღესვე დაისჯებოდა მისი მტერი და
ფეხებში ჩაუვარდებოდა.
მეორე დღეს, გამთენიისას, დასნეულდა ეს კაცი, დაეცა მიწაზე, გორავდა და დუჟი
გადმოსდიოდა. აიყვანეს მისმა მსახურებმა, მოჰგვარეს ილარიონს და დააგდეს მის წინაშე
მიწაზე. ხოლო ილარიონი იყო მოწყალე, ევედრა უფალს მის განკურნებას, გამოსახა ჯვარი და
მეყსეულად გაიკურნა კაცი. მაშინ დაიწყო ტირილი, მოინანია ცოდვა, შესწირა მონასტერს
მთელი თავისი ქონება, აღიკვეცა ბერად და დაემკვიდრა მონასტერში.
3. როდესაც ილარიონი თავის ორ მოწაფესთან ერთად დამკვიდრებული იყო პატარა
ეკლესიაში ოლიმპოს მთაზე, მასთან ახლომდებარე მონასტრიდან ყოველ შაბათს მოჰქონდა
ევლოგია ერთ ბერს, რომელიც იყო ამ მონასტრის მამასახლისის დისწული და რომელსაც
ბავშვობიდანვე მარჯვენა ფეხი სტკიოდა (მეტაფრასული რედაქციით – მთელი მარჯვენა
მხარე ნახევრად პარალიზებული ჰქონდა – ფეხიც, ხელიც, თვალიცა და ყურიც). ერთ დღეს,
როდესაც ილარიონთან ევლოგია მოჰქონდა, ქვას წამოსდო ყმაწვილმა მტკვანი ფეხი და
ცრემლები წამოუვიდა ტკივილისაგან. როდესაც ილარიონმა იხილა მისი ტანჯვა, შეებრალა,
მოიტანა წმინდა ზეთი კანდელიდან, სცხო მტკივან ფეხზე და განკურნა.
4. კონსტანტინეპოლიდან რომში მიმავალი ილარიონი გზაში მივიდა ერთ ქალაქთან
(ადრეულ სვინაქსარულსა და მეტაფრასულ რედაქციაში ნათქვამია, რომ ეს ქალაქი იყო
თესალონიკე; მოკლე რედაქციის ორი ხელნაწერი განსხვავებულ ჩვენებას გვაძლევს,
თბილისური ნუსხის მიხედვით ქალაქის სახელი არაა მითითებული, ხოლო ათონური
ნუსხის მიხედვით – ეს იყო ქალაქი თესალონიკე). ქალაქის გალავნის გარეთ იყო ბაღი, ხოლო
ბაღის ჭიშკართან იჯდა ორივე ფეხით კოჭლი დარაჯი. ჩამოჯდა ილარიონი თავის
მოწაფესთან ერთად ამ კაცის გვერდით და სთხოვა მოეტანა მისთვის ერთი ყურძნის მტევანი.
ხოლო კაცმა უპასუხა, რომ 13 წელია რაც ფეხები სტკივა და არ შეუძლია სიარული, ასე რომ
ზის აქა და არჩენს მას ამ ბაღის მფლობელი. შეებრალა იგი ილარიონს, სთხოვა ღმერთს მისი
განკურნება, შემდეგ კი უფლის სახელით უბრძანა მკელობელს ადგომა და ყურძნის მოტანა.
მაშინათვე წამოდგა კაცი და შევიდა ბაღში, ხოლო როდესაც გამოვიდა გარეთ ყურძნის
მტევნით, ილარიონი და მისი მოწაფე უკვე წასულიყვნენ. მაშინ გაიქცა კაცი ქალაქში და
ყველას უამბო, რაც შეემთხვა. გამოიდენ ქალაქის მკვიდრნი და ეძებდნენ ილარიონს, რომ
თაყვანი ეცათ მისთვის, მაგრამ ვეღარ იპოვეს.
5. რომიდან კონსტანტინეპოლისაკენ მომავალმა ილარიონმა გამოიარა ქალაქი
თესალონიკე. იქ ჩამოჯდა ქალაქის მთავრის სახლის კართან. ხოლო მთავრის მხევალმა
გამოიყვანა თავისი 4 წლის ნახევრად პარალიზებული ძე და დასვა მზეზე, წმ. ილარიონის
მახლობლად (ადრეული სვინაქსარული, მოკლე და მეტაფრასული რედაქციების თანახმად ეს
იყო მთავრის ძე, და არა მისი მხევალის ძე). ილარიონმა სთხოვა მსახურ ქალს წყლის მოტანა
და ისიც მაშინათვე წავიდა, ბავშვი კი იქვე დატოვა. ილარიონი ადგა, ჯვარი გადასწერა
ბავშვს და უფლის სახელით უბრძანა ადგომა. მაშინათვე განიკურნა ბავშვი და ადგა ფეხზე
უვნებელი, ხოლო ილარიონმა უბრძანა დედასთან წასვლა.
6. როდესაც ილარიონი თესალონიკეში იყო დამკვიდრებული, იმ დროს ერთი
თესალონიკელი დიაკვანი (მეტაფრასული რედაქციით – წმ. დიმიტრის ეკლესიის დიაკვანი)
გავიდა ქალაქიდან თავისი ვენახის სანახავად, რომელიც ქალაქის გალავნის გარეთ
მდებარეობდა. შეიპყრეს იგი წარმართებმა (მეტაფრასული რედაქციით – სკვითთა ლაშქარმა
შეიპყრო), შეჰკრეს და მიჰყავდათ თავის ქვეყნაში. გზაში სასოწარკვეთილ დიაკვანს გახსენდა
ილარიონი და ლოცულობდა და ევედრებოდა მას დახმარებას. იმ ღამეს, როდესაც ეძინა
დიაკვანს ჯაჭვით შებორკილს, გამოეცხადა მას ილარიონი, ანუგეშა და უბრძანა ადგომა.
როდესაც გამოეღვიძა დიაკვანს, აღმოაჩინა, რომ ბორკილები გახსნილი ჰქონია. ჩუმად
წამოდგა, ისე გამოიარა ლაშქარი, რომ ვერავინ შენიშნა და დაბრუნდა თესალონიკეში.
7. მრავალი სასწაული აღესრულა ილარიონის წმინდა ნაწილების მიერ თესალინიკეში
მისი დაკრძალვის დღეს. მოვიდა ორი ეშმაკეული, მიუახლოვდენ ლუსკუმას, რომელშიც
ჩასვენებული იყო ილარიონი და მაშინვე განიკურნენ.
8. ილარიონის საფლავზეც აღესრულებოდა მრავალი სასწაული. ერთ დღეს მთავრის
ვაჟი, პროკოპი დასნეულდა, გაუსივდა სარცხვენელნი და მუცელი (მეტაფრასულით –
წყალმანკი შეეყარა), ექიმებმა ვერაფერი უშველეს და სიკვდილის პირას იყო. მაშინ
მშობლემბა აიყვანეს და დააწვინეს ილარიონის საფლავთან. იმ ღამეს გამოეცხადა პროკოპის
ილარიონი და მოსთხოვა დაეფიცა, რომ უწესოდ აღარ მოიქცეოდა, ხოლო ყმაწვილმა ფიცით
აღუთქვა. მაშინ ილარიონმა დაადო ხელი მუცელზე, ილოცა და ჯვარი გამოსახა. მეორე
დილას, როდესაც გაიღვიძა პროკოპიმ, სრულიად განკურნებული იყო.
9. ილარიონის მოწაფეებმა მისცეს ილარიონის ნაქონი ძაძის შესამოსელი (ფლასი) ერთ
თესალონიკელ ქვრივ ქალს. მან მიიღო ეს საჩუქარი რწმენითა და სასოებით. მას შემდეგ ვისაც
დაჰბურავდა ამ შესამოსელს, თუ ავადმყოფი იყო, განიკურნებოდა.
შენიშვნები: 1. ილარიონის სახელზე თხზულებათა მთელი ციკლია შექმნილი –
ცხოვრებები და საგალობლები. კერძოდ, მოღწეულია:
ვრცელი ცხოვრება (შემონახულია ერთადერთი 1074 წლის ათონური ხელნაწერით A-
558); “ცხოვრების” მოკლე რედაქცია, რომელიც შემონახულია ორ ხელნაწერში - XIII ს-ის
ხელნაწერში Q 726 (ე.წ. თბილისურ ხელნაწერში) და XI ს. ათონურ ხელნაწერში Ath. 79
(გადაწერილია 1041-1042 წლებში ათონის ქართველთა მონასტრის სკრიპტორიუმში, 991
წლის ეფთვიმე ათონელის ავტოგრაფული ნუხიდან); “ცხოვრების” მეტაფრასული რედაქცია
(შექმნილი უნდა იყოს XI ს. II ნახევარში); ორი სვინაქსარული რედაქცია – ერთი ადრეული,
შედგენილი XI ს-ის ბოლოს თუ XII-ის დასაწყისში, და მეორე გვიანდელი, შემონახული XVII-
XVIII სს. ხელნაწერებში.
ამ რედაქციათა ურთიერთმიმართების, ავტორის, თარიღისა თუ შექმნის ადგილის
შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურაში აზრთა სხვადასხვაობაა.
ერთი მოსაზრების თანახმად ილარიონის ცხოვრების ამსახველი ყველაზე ადრეული
ტექსტი უნდა შექმნილიყო ბერძნულ ენაზე, ილარიონის თანამედროვის, ბასილი
პროტოასიკრიტის (მდივანთუხუცესის) მიერ, ენკომიის (შესხმის) სახით და სწორედ ეს
ენკომია უნდა დასდებოდა საფუძვლად ქართულ ცხოვრებას (ე. გაბიძაშვილი, კ. კეკელიძე,
ქრ. ლოპარევი, მ. ბროსე, მ. საბინინი, კირიონ ეპისკოპოსი). ამ მოსაზრებას საფუძვლად
უდევს „ცხოვრებაში“ დაცული ცნობა, რომ იმპერატორ ბასილი მაკედონელის დავალებით
ფილოსოფოსმა და მონაზონმა ბასილი პროტოასიკრიტმა აღწერა ილარიონის ცხოვრება მის
მოწაფეთა და სხვა თვითმხილველთა ნაამბობზე დაყდნობით. მკვლევართა აზრით, ეს
ენკომია ბასილის უნდა წარმოეთქვა ილარიონის წმინდა ნაწილების თესალონიკდან
გადმოსვენებისა და რომანას მონასტერში მათი დასხმის დროს. თუმცა, ამ თხზულებას
ჩვენამდე არ მოუღწევია; არავითარი ცნობები არ შემონახულა აგრეთვე ბასილი მონაზონის
პიროვნებისა და მისი ლიტერატურული მოღვაწეობის შესახებ.
სამეცნიერო ლიტერატურაში ამ საკითხთან დაკავშირებითაც განსხვავებული
მოსაზრებები არის გამოქმული. მეცნიერთა ერთი ნაწილი მიიჩნევს, რომ თხზულების
თავდაპირველი, ყველაზე ადრეული ვერსია ქართულად უნდა შექმნილიყო, შესაძლოა
ბასილი პროტოასიკრიტის მიერ, რომელიც წარმოშობით ქართველი იყო და ბასილი კესირის
სამეფო კანცელარიაში მსახურობდა მდივანთუხუცესად, ხოლო შემდეგ შემონაზვნებულა. (მ.
დოლაქიძე, ივ. ლოლაშვილი; პ. პეეტერსი, ა. რუდაკოვი). ბ. მარტინ-ჰიზარი გამოთქვავს
ვარაუდს, რომ შესაძლოა ბასილი იყო ბიზანტიის კეისრის კარზე ერთ-ერთი სეკრეტარი,
რომელსაც ევალებოდა ოფიციალური მიწერ-მოწერა საქართველოსათან. არსებობს
მოსაზრება, რომ ცხოვრების თავდაპირველი რედაქცია ქართულ ენაზე შეიქმნა, თუმცა მის
ავტორად უცნობ ქართველ ქართველ მწერალს ვარაუდობს და არა ბასილი პროტოასიკრიტს
(ბ. კილანავა).
განსხვავებული მოსაზრებები არსებობს აგრეთვე ცხოვრების სხვადასხვა ქართულ
რედაქციათა ურთიერთმიმართების შესახებ.
გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, ყველაზე ადრეული უნდა იყოს ვრცელი
რედაქცია (X ს.), რომლის შემოკლების შედეგად უნდა შექმნილიყო მოკლე რედაქცია,
სავარაუდოდ ლიტურგიკული მიზნებით (ს. ყუბანეიშვილი, ე. გაბიძაშვილი, კ. კეკელიძე, ივ.
ლოლაშვილი).
კ. კეკელიძე ვრცელი რედაქციის ავტორად ეფთვიმე ათონელს მიიჩნევს და თვლის, რომ
ის წარმოადგენს ნახევრად ორიგინალურ, ნახევრად ნათარგმნ თხზულებას, დაწერილს
ბასილი მონაზონის ბერძნული ენკომიის (შესხმის) საფუძველზე (თუმცა ეს ვარაუდი
გამოითქვა მაშინ, როდესაც ჯერ კიდევ არ იყო ცნობილი მოკლე რედაქციის არსებობა. კ.
კეკელიძე თავის არგუმენტაციას ეფთვიმეს ავტორობის შესახებ აგებს მცდარ შეხედულებაზე,
თითქოს ათონური ხელნაწერი Ath. 79, რომელიც ეფთვიმეს ავტოგრაფიდანაა გადაწერილი,
შეიცავს ილარიონის ვრცელ ცხოვრებას, და არა მოკლეს (ეს ფაქტი ეჭვს ქვეშ აყენებს კ.
კეკელიძის არგუმენტებს).
ზოგიერთი მკვლევარი, რომელიც ბასილის პროტოასიკრიტს ქართველ მოხელედ და
ქართული ტექსტის ავტორად თვლის, ვარაუდობს, რომ ბასილის ქართულ ენაზე სწორედ
დღესმოღწეული ვრცელი რედაქცია უნდა დაეწერა. შესაბამისად, ვრცელი რედაქციის
შექმნის თარიღი მათ IX საუკუნის 80-იან წლებში გადაქვთ (ივ. ოლაშვილი, პ. პეეტერსი).
აქედან გამომდინარე, ივ. ლოლაშვილი, სწორედ მოკლე რედაქციის ავტორად, ანუ
შემმოკლებლად მიიჩნევს ეფთვიმე ათონელს და ამ რედაქციის შემუშავების დროდ 991 წელს
ვარაუდობს.
მეორე მოსაზრების თანახმად მოკლე ათონური რედაქცია ვრცელისაგან კი არ
მომდინარეობს, არამედ პირიქით - მოკლე რედაქცია ყველაზე ადრეული, კიმენური
რედაქცია უნდა ყოფილიყო და იგი ვრცელი რედაქციის პირველწყაროს წარმოადგენს (ბ.
კილანავა, მ. დოლაქიძე). ამ მკველვართა მიერ მოკლე რედაქციის ავტორის შესახებ
გამოთქმული ვარაუდების თანახმად ეს შეიძლება იყოს ბასილი პროტოასიკრიტი (მ.
დოლაქიძე), ან ილარიონის მოწაფე და თანამგზავრი ისაკი (ბ. კილანავა).
რაც შეეხება მოკლე რედაქციის შექმნის თარიღს, ორივე მკვლევარი მის შექმნას
ილარიონის გარდაცვალებიდან ახლო პერიოდში IX ს. II ნახევარში ათავსებს (ბ. კილანავა, მ.
დოლაქიძე).
ამ ჰიპოთეზის მიხედვით, ვრცელი რედაქცია უნდა შექმნილიყო მოკლე რედაქციის
საფუძველზე X ს. პირველ ნახევარში, საბერძნეთის ერთ-ერთი ქართულ კოლონიაში (მ.
დოლაქიძე)
2. თხზულების მეტაფრასული რედაქცია საყოველთაოდ აღიარებული თვალსაზრისის
თანახმად, დაწერილი უდნა იყოს XII საუკუნის დამდეგამდე, სავარაუდოდ XI ს-ის
უკანასკნელ მეოთხედში. ამ რედაქციის ავტორისა და წყაროების შესახებ აგრეთვე
განსხვავებული მოსაზრებებია გამოთქმული სამეცნიერო ლიტერატურაში. ერთი
მოსაზრების თანახმად მეტაფრასული რედაქცია წარმოადგენს გარდაქმნა-გადაკეთებას
ვრცელი რედაქციისა (კ. კეკელიძე). მეცნიერთა მეორე ნაწილი, რომელიც მოკლე რედაქციას
მიიჩნევს ყველაზე ადრეულად, მეტაფრასული რედაქციის წყაროდაც მოკლე რედაქციას
ასახელებს (ბ. კილანავა, მ. დოლაქიძე). ასევე გამოთქმულია ვარაუდი, რომ მეტაფრასული
რედაქცია ეფუძნებოდა როგორც მოკლე, ასევე ვრცელ რედაქციებს (ე. გაბიძაშვილი). რაც
შეეხება ავტორს, სამეცნიერო ლიტერატურაში ამ რედაქციის ავტორად მიჩნეულია XI ს-ის
მოღვაწე თეოფილე ხუცესმონაზონი (კ. კეკელიძე, ე. გაბიძაშვლი და სხვ.). ეს მოსაზრება
ეფუძნება ერთ-ერთ ხელნაწერში შემონახულ ცნობას თეოფილეს ავტორობის შესახებ. თუმცა,
გამოთქმულია აგრეთვე მოსაზრება, რომ მეტაფრასული რედაქცია ჩამოყალიბებული
შეიძლება იყოს იერუსალიმის მახლობლდ მდებარე რომელიმე მონასტერში (შესაძლოა
ჯვრის მონასტერში) გარეჯის უდაბნოდან მოსული ერთ-ერთი მოღვაწის მიერ (მ. დოლაქიძე.
ამ დასკვნამდე მკვლევარი მიდის დავით გარეჯელეის ცხოვრების რედაქციებისა და
მეტაფრასული რედაქციის გარკვეული ფრაგმენტების, კერძოდ, გარეჯის უდაბნოში
იალრიონის მოღვაწეობის ამსახველი პასაჟების შედარებითი ანალიზის საფუძველზე).
3. ადრეული სვინაქსარული რედაქცია შემონახულია XII საუკუნისა და უფრო
გვიანდელ ხელნაწერებში. საყოველთაოდ აღიარებული მოსაზრების თანახმად, ის შეგენილი
უნდა იყოს XI ს. მიწურულს ან XII ს-ის დამდეგს (კ. კეკელიძე, ე. გაბიძაშვილი, მ. დოლაქიძე).
თუმცა განსხვავებული მოსაზრებები არსებობს მისი წარმომავლობის შესახებ. ერთი
მოსაზრების თანახმად, ეს რედაქცია შედგენილია ვრცელი და მეტაფრასული რედაქციების
საფუძველზე (კ. კეკელიძე). მკველვართა ნაწილი კი მიიჩნევს, რომ იგი შედგენილი უნდა
იყოს ძირითადად “ცხოვრების” Mმოკლე რედაქციის საფუძველზე, თუმცა იცნობს
მეტაფრასულ და ვრცელ რედაქციებსაც (ე. გაბიძაშვილი, მ. დოლაქიძე). როგორც აღნიშნავენ,
ამ რედაქციის შექმნაც ათონის ქართველთა მონასტერშია სავარაუდებელი, XII საუკუნის
დამდეგს იგი უნდა შეეტანათ გიორგი ათონელის დიდ სვინაქსარში (ე. გაბიძაშვლი).
მეორე სვინაქსარული რედაქცია, რომელიც ერთიორად მოკლეა პირველზე, შემოინახა
გვიანდელმა ლიტურგიკულმა კრებულებმა (XVII-XVIII სს.). როგორც ტექსტოლოგიური
კვლევა ცხადყოფს, ეს რედაქცია არ უნდა მომდინარეობდეს ძველი სვინაქსარული
რედაქციდან ან მოკლე რედაქციდან. უფრო სავარაუდოა, რომ ის შედგენილი იყოს ვრცელი
რედაქციის ან მეტაფრასული რედაქციის პერიფრაზის შედეგად. ამასთანავე, ეს რედაქცია
შეიცავს რამდენიმე დეტალს, რომლებიც სხვა “ცხოვრებებში” ან სრულიად არ არის, ან
განსხვავებულია. (ე. გაბიძაშვილი).
4. [საგალობლები] ილარიონის სახელზე დაწერილია აგრეთვე სამი დიდი ფორმის
საგალობელი (კანონი). ერთის ავტორია XI ს. ათონელი მოვაწე ზოსიმე. საგალობელი
მოღწეულია 2 ხელნაწერით - A 558 (ათონის 1074 წლის აღაპებიანი ხელნაწერი) და A 176 –
1743 წ. სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულია განსხვავებულოი მოსაზრებები ამ
საგალობლის წყაროთა შესახებ. ერთი მოსაზრების თანახმად, ზოსიმეს საგალობელის
შედგენისას უსარგებლია ვრცელი რედაქცით (კ. კეკელიძე), ხოლო მეორე მოსაზრების
თანახმად ზოსიმეს საგალობელი შედგენლი უნდა იყოს ვრცელი და მეტაფრასული
რედაქციების მიხედვით. სავარაუდოა, რომ ზოსიმე სარგებლობდა აგრეთვე ანონიმური
საგალობელით. (მ. დოლაქიძე).
რაც შეეხება ამ საგალობლის დაწერი თარიღს, კ. კეკელიძე მას 1066-1074 წლებით
ათარიღებდა. მ დოლაქიძე ავიწროვებს ამ ქრონოლოგიურ ჩარჩოებს და ზოსიმეს
საგალობლის შექმნის თარიღად 1072-1074 წწ. ვარაუდობს.
მეორე საგალობელის ავტორი უცნობია. ის მოღწეულია მრავალი ხელნაწერით,
რომელთაგან ყველაზე ადრეულია ლიტურგიკულ-ჰომნოგრაფიული კრებული ჟერ 71 (XI-XII
სს.).
ამ საგალობლის შედარებამ “ცხორების’ რედაქციებთან და ზოსიმეს საგალობელთან
ცხადყო, რომ ეს საგალობელი განკერძოებით დგას ილარიონ ქართველის სახელზე შექმნილი
ნაწარმოებების ციკლში. ის არ უდნა იცნობდეს “ცხოვრების” ტექსტებს, დაწერილი უნდა
იყოს მათ შექმნამდე და ზოსიმეს საგალობეზე ადრეული უნდა იყოს. გამოთქმულია
მოსაზრება, რომ ეს საგალობელი შექმნილი უნდა იყოს IX-X სს. სავარაუდოდ, ილარიონ
ქართველის მოწაფის მიერ, ილარიონის მოღვაწეობასთან დაკავშირებულ რომელიმე
მონასტერში (მ. დოლაქიძე)
მესამე საგალობელის ავტორია ანტონ კათალიკოსი (XVIII ს.). ეს საგალობელი
შეტანილია ანტონის სადღესასწაულოში და არ შეიცავს რაიმე დამატებით მასალას
ილარიონის ცხოვრების და მოღვაწეობის შესახებ.
გარდა ამისა, ილარიონ ქართველის სახელზე ნიკოლოზ თბილელს (1672-1732)
დაუწერია ხუთსტრიქოიანი იამბიკო, ცისკრის “აქებდითსა ზედა დასდებელთა”
უკანასკნელი მუხლი, რომელსაც “დიდებაჲ” ეწოდება.
4. [დათარიღება]. “ილარიონის ცხოვრების” რედაქციები არაერთ ქრონოლოგიურ
მინიშნებას შეიცავს (მითითებულია ბიზანტიის იმპერატორთა და კონსტანტინეპოლის
პატრიაქრის სახელები, ილარიონის გარდაცვალების დღე, რიცხვი და ასაკი, მის მიერ ამა თუ
იმ სავანეში გატარებული წლების რაოდენობა და ა. შ.), რომელთა საფუძველზე
შესაძლებელია მეტ-ნაკლები სიზუსტით დათარიღდეს ილარიონის ცხოვრება და
მოღვაწეობა, ასევე თხზულებაში აღწერილი ცალკეული მოვლენები. “ცხოვრებაში”
მითითებული ფაქტებისა და თარიღების შეჯერების საფუძველზე კ. კეკელიძე და პ.
პეეტერსი ილარიონის ცხოვრებას 822-875 წლებში ათავსებენ. მ. დოლაქიძე გვთავაზობს ორ
პარალელურ ქრონოლოგიას: ილარიონის გარდაცვალების თარიღი შესაძლებელია ყოფლიყო
869 ან 875 წელი, რადგან ეს ის ორი თარიღია, როდესაც ემთხვევა “ცხოვრებებში” ილარიონის
გარდაცვალების დღისათვის მითითებული ყველა მონაცემი (19 ნოემბერი, შაბათი, ბასილი
მაკედონელის მეფობა და ეგნატე კონსტანტინეპოლელის პატრიარქობა). აქედან
გამომდინარე, ილარიონი დაბადებული იქნებოდა 816 ან 822 წელი.

21. კლასიკური პერიოდის ქართული მწერლობა

მეორე პერიოდი გრძელდება მეათე საუკუნის ოთხმოციანი წლებიდან მეცამეტე
საუკუნის ნახევრამდე. ეს არის ხანა ე. წ. “პატრონყმური” ურთიერთობისა, რომელიც
ქართული ფეოდალიზმის ახალ სტადიაში გადასვლას წარმოადგენს და რომელიც
დამახასიათებელია ჩვენი იმდროინდელი პოლიტიკური და სოციალური ცხოვრებისა.
ამ პერიოდში დამთავრდა პროცესი საქართველოს გაერთიანებისა და ძლიერი
ფეოდალური მონარქიის ჩამოყალიბებისა. საქართველო წინა აზიაში შეიქმნა ერთ-ერთ
მნიშვნელოვან სახელმწიფოდ, რომელმაც შესაფერისი ადგილი დაიკავა საერთაშორისო
ოჯახში. მას პატივსა სცემენ და ანგარიშს უწევენ მეზობლები, მის შეწუხებას ადვილად ვეღარ
ბედავენ მტრები. ქართველებმა შედარებით მოისვენეს გარეშე მტრებისაგან და
შეუდგნენ შინაურ აღმშენებლობას. ამის გამო უმაგალითოდ წაიწია წინ სახალხო
მეურნეობამ, ქვეყანა წელში მომაგრდა ეკონომიურად, განვითარდა ვაჭრობა და საქალაქო
ცხოვრება, მიწათმოქმედება და ხელოსნობა. ღრმავდება ამავე დროს სოციალური
დიფერენციაცია და წინააღმდეგობანი. მართალია, სახელმწიფო, რომლის შემადგენლობაში
ეკლესიაც შედიოდა, მატარებელი იყო უფრო მეტი ძალისა და საერო ფეოდალური წრეები,
რომლებზედაც ეყრდნობოდა ამ პერიოდში ჩამოყალიბებული ფეოდალური მონარქია, უფრო
იწევენ წინ და სასულიერო-ფეოდალურ ფრთას ჩრდილავენ, მაგრამ, მიუხედავად ამისა,
ეკლესიამ ამ პერიოდში თავისი განვითარებისა და ძლიერების უმაღლეს წერტილს მიაღწია.
ამის მიზეზია: 1) ეკონომიური ბაზის განმტკიცება უამრავი მამულის, შეწირულებით თუ სხვა
საშუალებით, ხელში ჩაგდების გამო; 2) საბოლოო მოსპობა XI საუკუნის ნახევარში
ანტიოქიისაგან საეკლესიო დამოკიდებულებისა; 3) პოლიტიკურ გაერთიანებასთან
ეკლესიურადაც გაერთიანება მთელი საქართველოსი; 4) პოლიტიკური ცენტრალიზმის
ჩამოყალიბებასთან ერთად ეკლესიური ცენტრალიზმის დამყარება პატრიარქის ტიტულის
დამკვიდრებით XI საუკუნის ნახევარში, რითაც საქართველოს ეკლესია გვერდში ამოუდგა
აღმოსავლეთის პატრიარქატებს; 5) “შეუვალობის” ინსტიტუტის განმტკიცება, რითაც,
შეიძლება ითქვას, ეკლესია “სახელმწიფოდ სახელმწიფოში” იქცა; 6) მორალური
“წმენდა” თავისი რიგებისა, რომელსაც ეკლესია ახდენდა ამ პერიოდის კრებებზე,
განსაკუთრებით კი რუის-ურბნისისაზე.
საწარმოო ძალთა განვითარებამ, სახალხო მეურნეობის დაწინაურებამ, სოციალური
ურთიერთობის გართულება-გაღრმავებამ და პოლიტიკური ცხოვრების უმაგალითო
სიმაღლეზე ასვლამ გამოიწვია არაჩვეულებრივი აყვავება კულტურულ-ლიტერატურულ
სფეროში. პოლიტიკურად განმტკიცებულმა, შიგნით მოწესრიგებულმა და ეკონომიურად
გაძლიერებულმა ქართველებმა იპოვეს დრო სულიერი კულტურის განვითარებისათვის. და
მართლაც, ამ პერიოდში ბადრი მთვარესავით გადაიშალა მათი შემოქმედებითი ენერგია
როგორც ლიტერატურაში, ისე სულიერი ცხოვრების ყოველ დარგში. ჩვენი ლიტერატურის ამ
პერიოდს სამართლიანად ეწოდება “კლასიკური” ხანა. საქმე ისაა, რომ სასულიერო-
ლიტერატურული შემოქმედება, რომელიც უკვე პირველი პერიოდის გასულს სავსებით
ფეხმომაგრებულია, გიგანტური ნაბიჯით მიდის წინ და, გამდიდრებული ახალი
მიმართულებითა და ჟანრებით, როგორიცაა: მეტაფრასტიკა, ისტორია, ფილოსოფია,
იურისპრუდენცია, პოეზია, თავისი განვითარების კულმინაციურ პუნქტს აღწევს ამ
პერიოდში არა იმდენად ნათარგმნს, არამედ ორიგინალურ ძეგლებში.
ამ პერიოდის ჩვენს საეკლესიო მწერლობას ახლო კავშირი და ურთიერთობა
აქვს ბიზანტიურ მწერლობასთან. ეს კავშირი გამოიხატება არა მარტო იმაში, რომ ჩვენში
ახლა უხვად შემოდის ახალი მიღწევები ბიზანტიური ლიტერატურისა, არამედ იმაშიც,
რომ ძველ შრომებს, რომელნიც წინა პერიოდში სხვა წყაროებიდან შემოსულან ჩვენში, მაგრამ
თავისუფალი, არა სიტყვასიტყვით ნათარგმნით, ადარებენ ბერძნულ ტექსტს და იმის
მიხედვით ასწორებენ. ის სიტყვები, რომელნიც ეფრემ მცირეს კერძო შემთხვევის გამო
უთქვამს: “ბერძნებისა შვილის შვილსა, ნუუკუე და არა უეჭუელსა, თჳთ უეჭვი და საკუთარი
შვილი აღვირჩიეო”[105] - ეპოქის მთარგმნელობითი საქმიანობის ლოზუნგად იყო
მიჩნეული: ბერძნული ტექსტი დედაა, ქართული თარგმანი, უშუალოდ ბერძნულიდან
გადმოღებული, შვილია ბერძნულისა, ხოლო სხვა ენის საშუალებით - შვილიშვილი,
შვილიშვილს კი ღვიძლი შვილი სჯობიაო. განსაკუთრებით კრიტიკულად უდგებიან ახლა
სომხური ენიდან მთარგმნელობას. ჩვენ უკვე ვიცით, რომ წინა პერიოდის მეორე ნახევარში
სიტყვასიტყვით მთარგმნელობას ყოველთვის არ ჰქონდა ადგილი ჩვენს მწერლობაში, უფრო
ხშირად თავისუფლად გადმოსცემდნენ ხოლმე დედანს. ასეთი თარგმანი XI - XII საუკ.
მწიგნობრებს არ აკმაყოფილებს, იმათ ის გარყვნილად მიაჩნდათ, ხოლო გამრყვნელად
სომხებსა სთვლიან; შეითხზა ლეგენდა, ვითომც ჩვენ იმთავითვე წმიდა და უზადო წიგნები
გვქონდა, მაგრამ მერე სომხებმა გაგვირყვნეს ისინიო. ამ შეხედულების მკვეთრი
გამომხატველია გიორგი ხუცესმონაზონი, გიორგი მთაწმიდელის ბიოგრაფია, რომელიც
ამბობს: “დაღაცათუ პირველითგანვე გუაქუნდეს წერილიცა და სარწმუნოებაჲ და ჭეშმარიტი
და მართალი, გარნა ქუეყანაჲ ჩუენი შორს იყო ქუეყანისაგან საბერძნეთისა და, ვითარცა
ღუარძლნი რაჲმე, დათესულ იყვნეს ქუეყანასა ჩუენსა ბოროტნი იგი თესლნი სომეხთანი,
გულარძნილნი და მანქანანი, და ამის მიერ ფრიად გუევნებოდა: რამეთუ ნათესავი ჩუენი
წრფელ იყო და უმანკო, ხოლო იგინი, რეცა მიზეზითა წესიერებისაჲთა, რეცა ცთუნებად
გუაზმნობდეს, და რომელნიმე წიგნიცა გუაქუნდეს მათგან თარგმნილნი”.
ახლა მიზნად დაუსახავთ ბერძნული დედანი ზედმიწევნითი სისწორით გადმოიღონ
ქართულად. ქართული თარგმანის ბერძნულ დედანთან დაახლოება თანდათან ვითარდება.
ათონის სკოლა ჯერ კიდევ ანგარიშს უწევს ძველ ქართულ ტრადიციებს: მამათმთავარი ამ
სკოლისა, ექვთიმე მთაწმიდელი, წინა ეპოქის მთარგმნელთა სკოლას ეკუთვნის, თავის
თარგმანებში ის ნახევრად მთარგმნელია და ნახევრად ორიგინალური მწერალი.
ექვთიმესთან შედარებით უფრო გაბედული ნაბიჯი გადადგა ამ საქმეში მეორე
მთაწმიდელმა, გიორგიმ, თუმცა, მიუხედავად მისი აკრიბიისა, იმანაც ვერ გასწყვიტა
ყოველგვარი კავშირი ძველ ქართულ ლიტერატურულ ტრადიციებთან. უფრო წაწია წინ ეს
პროცესი შავი მთის სკოლამ და მისმა კანონმდებელმა ეფრემ მცირემ. ეფრემის
მთარგმნელობითმა მოღვაწეობამ ქართულ საზოგადოებაში განხეთქილება გამოიწვია, ის ორ
ბანაკად გაყო მან: ერთ მხარეზე იყვნენ ეფრემის თანამოაზრე პროგრესისტები, მეორეზე -
კონსერვატიული პარტია, ძველი ტრადიციების მოთაყვანენი, რომელთაც ეფრემის
მოღვაწეობა და ის ახალი მიმართულება, რომელიც მან მთარგმნელობაში დაამკვიდრა,
იმდენად ეხამუშებოდათ, რომ მას ექვთიმესა და გიორგის უპატივცემულობას, მეტიჩრობასა
და მწვალებლობასაც კი სწამებდნენ. თუმცა, უნდა ითქვას, ეფრემიც არ იყო სრულიად
თავისუფალი ქართული ტრადიციების ზეგავლენისაგან. ის ამბობს, რომ ვინაიდან ძველი
თარგმანი ზეპირად ვიცოდი, ახლად თარგმნისას უნებლიედ მეპარებოდა ტექსტში ძველი
სიტყვები და ფრაზებიო. უკანასკნელი სიტყვა ქართული თარგმანის ბერძნულ დედანთან
დაახლოების პროცესში ეკუთვნის ეგრეთ წოდებულ პეტრიწონულ სკოლას. რით იყო
შეპირობებული ბიზანტიასთან სიახლოვე და კულტურულ-ლიტერატურული
ურთიერთობა?
ბიზანტია იყო “მაღალი” და საერთოდ პროგრესული კულტურის მატარებელი
ქვეყანა. აქ ჯერ კიდევ მეათე საუკუნეში თავი იჩინა ძლიერმა კულტურულ-
საგანმანათლებლო მოძრაობამ, რომელმაც მეთერთმეტე საუკუნეში, კონსტანტინე მონომახის
აკადემიისა და მის პროფესორთა ხელმძღვანელობით, ნამდვილი რენესანსის ხასიათი მიიღო.
ამ მოძრაობამ გადმოხეთქა კონსტანტინოპოლისა და საკუთრივ ბიზანტიის საზღვრები და
ეგრეთ წოდებული ქრისტიანი “ბარბაროსებიც” ჩაითრია და წარიტაცა. “ბარბაროსთა”
ცოცხალი, შემოქმედი ძალები აღმოსავლეთიდან და დასავლეთიდან მიილტვიან
ბიზანტიაში, აქ ეზიარებიან მის კულტურას და საკუთარი წვლილი შეაქვთ ამ კულტურის
ზრდა-განვითარებაში. ამ საერთო და საყოველვაო მოძრაობასა და გატაცებას ქრისტიანული
საქართველოც ვერ დააღწევდა თავს; თუ მეცხრე საუკუნეში ის ბერძნებს უმთავრესად
იმპერიის პერიფერიებზე ხვდებოდა, ახლა XI - XII საუკუნეებში, ათონის, პეტრიწონის და
სხვა მონასტერთა მეოხებით, შეიჭრა, პირდაპირ ბიზანტიის კულტურის ცენტრში, სადაც
მან საკუთარი თვალით დაინახა ყოველივე ის, რაც ყველა ქრისტიან ერს აინტერესებდა მაშინ.
ამას თან დაერთო ის გარემოება, რომ აღნიშნულ პერიოდში პოლიტიკურად
გაერთიანებულ და ძლიერ საქართველოში უაღრესად განვითარდა ეროვნული
თვითშეგნება და თავმომწონება. ეროვნული გათვითცნობიერების პროცესს, როგორც
დავინახეთ, ადგილი ჰქონდა ჯერ კიდევ პირველი პერიოდის მეორე ნახევარში, რომელსაც
ამის გამო ვუწოდეთ ეროვნული ხანა ჩვენი მწერლობისა. მაგრამ ამ პროცესის ხასიათი,
მაშინდელთან შედარებით, ახლა სულ სხვანაირია. წინა პერიოდში ეროვნული
თვითშეგნების გაღვიძების შედეგი იყო ის, რომ ქართველები, როგორც ვთქვით,
დადგნენ კულტურულ-ლიტერატურული დამოუკიდებლობისა და სეპარაციის გზაზე, მეორე
პერიოდში კი საქმემ სხვა მიმართულება მიიღო. ბერძნებსა და ქართველებს შორის ახლა
დაიწყო ერთგვარი მეტოქეობა, რომლის გამოძახილი უფრო მკაფიოდ გვესმის ჩვენ
ქართველთა საზღვარგარეთულ სამონასტრო ცენტრებში. შურითა და გესლით
აღგზნებული ბერძნები არავითარ საშუალებასა და ხრიკებს არ ერიდებიან, რომ
ქართველები აღნიშნული ცენტრებიდან გამოაძევონ. მათ ისინი მედიდურად დაჰყურებენ
ზევიდან, როგორც ბარბაროსებს, და იქამდეც მიდიან, რომ მწვალებლებადაც კი თვლიან
მათ. ეროვნულ-სარწმუნოებრივი თავმოყვარეობისა და სახელის დასაცავად ქართველებს
უნდა დაერწმუნებიათ ბერძნები და სხვებიც, რომ ისინი, თუ განსხვავდებიან
ბერძნებისაგან, მხოლოდ ეროვნებით, კულტურისა და სარწმუნოების მხრით კი
არც ბარბაროსები არიან და არც, მით უმეტეს, მწვალებლები: მათ, როგორც ქრისტიანებს,
იგივე რჯული უპყრიათ, იგივე საეკლესიო წესები, იგივე საღმრთო წერილი და საეკლესიო
ლიტერატურა აქვთ, რითაც ასე ამაყობენ ბერძნები.
ვინაიდან ბიზანტინიზმი ამ დროს საქრისტიანო ქვეყნებში ყველგან თავისებურ
“მოდად” იყო გადაქცეული და კულტუროსნობის მაჩვენებლად, ქართველთა გაღვიძებული
ეროვნული თვითშეგნება თხოულობდა, რაც შეიძლება მეტად დაახლოებოდნენ ისინი
ბიზანტიურ კულტურასა და მწერლობას. ამ დაახლოების პროცესშიც ქართველები შესამჩნევ
აქტივობას იჩენდნენ, ისინი საგრძნობ წინააღმდეგობას უწევდნენ ბერძნულ იდეურ-
პოლიტიკურ აგრესიას. ამასთან ერთად, უნდა გვახსოვდეს, რომ ქართულ- ბიზანტიური
ლიტერატურული ურთიერთობანი ცალმხრივი არ ყოფილა, ქართულ მწერლობასაც ბევრი
რამ საყურადღებო მიუცია ბიზანტიური მწერლობისათვის და თავისი წვლილი შეუტანია ამ
მწერლობის ისტორიაში. ვაჩვენებთ ამას ზოგადად: 1) ქართულ ენაზე შენახულა ისეთი
თხზულებები ბიზანტიური მწერლობისა, რომელთა ბერძნული დედნები დაკარგულია, მათი
აღდგენა მხოლოდ ქართული თარგმანითაა შესაძლებელი; 2) ქართულ მწერლობაში
შემონახულა ისეთი ცნობები ზოგიერთ ბიზანტიელ მწერალთა შესახებ, რომელნიც ავსებენ
და სულ ახალ ასპექტში აშუქებენ ამ მწერლების ცხოვრებასა და შემოქმედებას; 3) ქართულ
მწერლობას შემოუნახავს ცნობები ბიზანტიური მწერლობის ისტორიაში სრულიად უცნობი
მწერლების შესახებ; 4) ზოგიერთი ნაწარმოები ბიზანტიური ლიტერატურისა ქართულ
მწერლობაში გადმოსულა ისეთი ვარიანტებით, რომელნიც სხვა აზრსა და მნიშვნელობას
აძლევენ ამ ნაწარმოებთ; 5) ქართველებმა შესძინეს ბიზანტიურ ლიტერატურას ქართულიდან
გადათარმნილი არა ერთი თხზულება, მაგალითად, “ბალავარი, აბუკურა და სხუანი
რომელნიმე”; 6) ქართველებს ბერძნულ ენაზე უწერიათ ორიგინალური თხზულებებიც,
მაგალითად, ექვთიმე ათონელს დაუწერია ბერძნულად “წესი მარტოდმყოფის ცხოვრებისაჲ”.
ჩვენს საისტორიო მეცნიერულ მწერლობაში არის ისეთი შეხედულებაც, თითქოს
აღნიშნულ პერიოდში ქართული მწერლობის განვითარებაზე გავლენა ჰქონდა ლათინურ
საეკლესიო მწერლობასაცო.უნდა შევნიშნოთ, რომ დასავლეთ საქრისტიანოსთან
ურთიერთობის შესახებ ქართულ ენაზე ლეგენდები შეუთხზავთ საკმაოდ ადრე. წმინდა
ნინოს შატბერდულ ცხოვრებაში ვკითხულობთ, რომ ნინოს მამამ ზაბულონმა მოაქცია
სჯულზე ბრანჯები, პალატონის ველზე მათი დამარცხების შემდეგ. ბრანჯები არის
გაარაბებული ფორმა ფრანკებისა ან ფრანგებისა, ხოლო პატალონის ბრძოლა არის
რემინისცენცია შალონის ბრძოლისა კამპანიაში 451 წელს.
რასაკვირველია, ასეთი ლეგენდების შექმნა, თუგინდ სხვა ენებიდან გადმოკეთება,
დასავლეთ საქრისტიანოსთან რეალური ნაცნობობის ნიადაგზე უნდა აღმოცენებულიყო.
მართლაც, მეექვსე საუკუნეში ჩვენ იმის ნამდვილი საბუთი გვაქვს, რომ ქარველ და რომაელ
ქრისტიანთა შორის მისვლა-მოსვლა უეჭველად წარმოებდა; ჩვენამდე მოაღწია პაპის
გრიგოლ დიდის წერილმა, რომელიც მას მიუწერია კათოლიკოს კირიონისათვის მის ერთ-
ერთ დოგმატური ხასიათის შეკითხვაზე. ეს მისვლა-მოსვლა და ურთიერთობა უფრო
გავრცელებულა მეცხრე საუკუნეში, როდესაც ცნობილმა ილარიონ ქართველმა იმოგზაურა
დასავლეთ ევროპაში და ორ წელიწადს, ორი თავისი მოწაფით, თვით რომში ცხოვრობდა,
სადაც ის ყველას აკვირვებდა თავისი ღვთისნიერი ცხოვრებით. ლათინებთან ქართველები
დაახლოვდნენ განსაკუთრებით მიმდინარე პერიოდის დამდეგს ათონის მთაზე: ექვთიმეს
მამის იოანეს სიცოცხლეში ათონის მთაზე მოვიდა ბერი ჰრომთა ქუეყანისაჲ, რომელმაც
აღაშენა მონასტერი წმ. ბენედიკტეს წესისა. ამ მონასტრის აშენებაში დიდი დახმარება
გაუწიეს მას ქართველებმა, რის გამო ქართველნი და ამ მონასტრის ბერები ძალიან
დაუხლოვდნენ ერთმანეთს. პროფ. ნ. მარი, ითვალისწინებს რა ასეთ პერსპექტივებს,
ფიქრობს, რომ ტაო-კლარჯეთის წრე, საიდანაც გამოვიდნენ ათონის მოღვაწეები,
წარმოადგენდა იმ ნიადაგს, რომელზედაც შესაძლებელი იყო ლათინთა ლიტერატურული
გავლენა ქართველებზე. როგორიც უნდა ყოფილიყო ქართველ-ლათინთა ურთიერთობა,
ყოველ შემთხვევაში, ისეთი დოკუმენტი ჩვენამდე არ შენახულა, რომელიც მოწმობდეს
ლათინთა ლიტერატურულ გავლენას ქართველებზე. მართალია, ჩვენს ხელნაწერებში არის
ორი ცნობა, რომელიც თითქოს ამ გავლენის სასარგებლოდ ლაპარაკობს: გიორგი
მთაწმიდელის დიდს სჳნაქსარში შეტანილია დოროთეოზ ტვირელის თხზულება 70
მოწაფეთათვის, რომელსაც შემდეგი მინაწერი აქვს: “ესე სამგზის სანატრელმან და ყოვლად
შუენიერმან დოროთეოს ჰრომს მყოფმან რომაელებრ მეტყუელითა წერილითა
მოსაჴსენებლად დაუტევა, რომლისგან ჩუენცა შევკრიბეთ და ბერძენთა ენასა ვთარგმნეთ და
საცნაურ ყოველთა ვყავთო”; ამბობენ, რომ დოროთეოზის აღნიშნული თხზულება გიორგი
მთაწმიდელს უთარგმნია ლათინურიდან ბერძნულად და მერე ქართულადაცო. ჯერ ერთი, აქ
ლაპარაკია მარტო ბერძნულად თარგმნის შესახებ და არა ქართულად, თან ეს შენიშვნა
იკითხება ამ თხზულების ქართულ თარგმანშიაც; აქ ლაპარაკია არა გიორგი მთაწმიდელზე,
არამედ ვიღაც ბერძენზე, რომელსაც ეს თხზულება ლათინურიდან ბერძნულზე უთარგმნია
და რომელსაც მიუწერია ეს შენიშვნა, შემდეგ გადმოსული ქართულსა და სლავურს
თარგმანშიაც. მეორე: ათანასე ალექსანდრიელის თხზულების “აღსარება” წმიდისა და
უბიწოჲსა ქრისტიანეთა სარწმუნოებისაჲს” ქართულ თარგმანს, რომელიც გიორგი
მთაწმიდელს ეკუთვნის, დართული აქვს შემდეგი შენიშვნა: “ესე მართლისა სარწმუნოებისა
აღსარებაჲ ჰრომთა წიგნისაგან გადმოვწერე: ვინ აღმოიკითხოთ, ლოცვა ყავთ
გლახაკისა გიორგისათჳს, რომელმან ესე ვთარგმნე”. აქ თითქოს პირდაპირაა ნათქვამი,
რომ ეს თხზულება გიორგიმ გადმოთარგმნა “ჰრომთა ენისაგან” ქართულად. მაგრამ ესეც
გაუგებრობაა; პირველი ნახევარი შენიშვნისა: “ესე მართლისა სარწმუნოებისა აღსარებაჲ
ჰრომთა წიგნისაგან გადმოვწერე”, დამოუკიდებელია, ის ეკუთვნის ბერძენ მწერალს, ხოლო
მეორე ნახევარი - გიორგი მთაწმიდელს, რომელმაც მართლა გადმოიღო ის ბერძნულიდან.
ამნაირად, ლათინურიდან ქართულად თარგმნას ამ პერიოდში ჩვენ არ ვიზიარებთ,
ვინაიდან ჯერჯერობით ამის საბუთები არაა აღმოჩენილი. ასეთ საბუთათ ვერ ჩავთვლით მ.
თარხნიშვილის მოსაზრებას, თითქოს პეტრე მოციქულის ლიტურგია ილარიონ ქართველის
მიერ იყო ნათარგმნი ლათინურიდან, ეს არაფრით დამტკიცებული არაა. რატომ უნდა
ეთარგმნათ ის ლათინურიდან, როდესაც ცნობილი იყო ბერძნულ ენაზედაც?

21.1. ათონის ლიტერატურული სკოლა

ათონის ივერთა მონასტერი მდებარეობს საბერძნეთში, ქალკედონის ნახევარკუნძულის
აღმოსავლეთ შვერილზე - აიონ-ოროსზე (  - ქართ. «მთაწმინდა»), სადაც X
საუკუნიდან მოყოლებული მძლავრი სამონასტრო რესპუბლიკა არსებობდა.
თავდაპირველად მონასტერი წარმოადგენდა ჩორდვანელთა დიდი ფეოდალური სახლის
საგვარეულო საკუთრებას. მისი დამაარსებლები: იოანე-თორნიკე, იოანე ქართველი და მისი
ძე, ექვთიმე ათონელი ამ გვარის წარმომადგენლები იყვნენ. მონასტერი აიგო ბარდა
სკლიაროსის დამმარცხებლის, იოანე-თორნიკეს სახსრებით 980-983 წლებში.
თავდაპირველად მონასტრის წინამძღვრობა მემკვიდრეობით ჩორდვანელებზე გადადიოდა.
ეს ტრადიცია დაირღვა 1041 წელს, ბერძენი ბერების ძალისხმევით. ჩორდვანელთა სახლის
საკუთარი მონასტერი ამ დროიდან საბოლოოდ ქართველთა მონასტრად გადაიქცა და
«ივირონის» სახელწოდება მიიღო (ე. მეტრეველი).
კ. კეკელიძე წერდა: «არცერთ სამონასტრო დაწესებულებას ისეთი მნიშვნელობა არ
ჰქონია ჩვენი მწერლობისა და კულტურის ისტორიაში, როგორც ათონის ივერიის მონასტერს.
უიმისოდ ჩვენი კულტურის ისტორიას, შეიძლება, სხვა სახე მიეღო» (შ,101). თავდაპირველად
ათონის სამონასტრო და სალიტერატურო წრე წარმოადგენდა ტაო-კლარჯეთის საეკლესიო
ხის ერთ შტოს. ამ თვალსაზრისით, ნიშანდობლივია, რომ სამონასტრო წიგნთსაცავისთვის
გამიზნული პირველი ქართული ხელნაწერები სწორედ ტაო-კლარჯეთში, კერძოდ, ოშკში
დამზადდა: ოშკის «სამოთხე» (977 წ.), ოშკის «ბიბლია» (978 წ.) და «იოანე ოქროპირის
ცხოვრება» (978 წ.).
ათონის ლიტერატურულ სკოლას სათავეში ედგნენ ექვთიმე და გიორგი
მთაწმინდელები, რომლებმაც მთავარი ყურადღება მთარგმნელობით საქმიანობაზე
გადაიტანეს. ისინი ცდილობდნენ უმოკლეს ვადაში ამოეწურათ ბიზანტიური ლიტერატურა,
ეთარგმნათ ქართულად ყველაფერი, რაც ამდენ ხანს არ არსებობა ქართულ ენაზე.

22. ექვთიმე მთაწმინდელი

ექვთიმე მთაწმინდელი (955-1028.13.მ) ადრეული ბავშვობიდან საფუძვლიანად გაეცნო
ქართულ და ბერძნულ საეკლესიო მწერლობას, ჯერ «ოთხთა ეკლესიაში», ხოლო შემდეგ
კონსტანტინოპოლში, სადაც ის მძევლად ჩაიყვანეს სხვა ქართველ აზნაურთა შვილებთან
ერთად. მალე მამამ, ბერად აღკვეცილმა იოანე ქართველმა, ექვთიმე კონსტანტინოპოლიდან
«ულუმბოს» (ბირთვინიის ოლიმპის) მთაზე გადაიყვანა. 965 წელს, ათანასე დიდის მიერ
ათონის მთაზე ლავრის დაარსების შემდეგ, იოანე და ექვთიმე აიონ-ოროსზე გადავიდნენ.
ექვთიმეზე ბერძნულენოვან გარემოს იმდენად დიდი გავლენა მოეხდინა, რომ ქართულად
«ძნიად უბნობდა». მალე მან ქართველ მოღვაწეთა გარემოცვაში ისე საფუძვლიანად
შეისწავლა მშობლიური ენა, რომ ქართული ენის უბრწყინვალესი მეტრი გახდა - ამ მოვლენას
ექვთიმეს ბიოგრაფი (გიორგი მთაწმინდელი) ღვთისმშობლის სასწაულს მიაწერს.
ექვთიმე მთარგმნელობით მოღვაწეობას მამის შთაგონებით შესდგომია, რომელსაც
მისთვის უთქვამს: «შვილო ჩემო, ქართლისა ქვეყანაი დიდად ნაკლულევან არს წიგნთაგან,
და მრავალნი წიგნნი აკლიან და ვხედავ, რომელ ღმერთსა მოუმადლებია შენდა, აწ იღვაწე,
რათა განამრავლო სასყიდელი შენი». ლიტერატურულ მოღვაწეობას ექვთიმე შესდგომია 975-
977 წლებში. ამ პერიოდით თარიღდება მისი პირველი თარგმანები: ანდრია კესარია-
კაბადოკიელის «თარგმანებაი იოვანეს გამოცხადებისაი» და ბასილ დიდის ჰომილიები.
1005 წელს, მამის გარდაცვალების შემდეგ ექვთიმე ათონის ქართველთა მონასტრის
წინამძღვრად დაინიშნა. ათანასე დიდის ანდერძის თანახმად, ექვთიმე ამავე დროს განაწესეს
გავლენიანი სამეფო მონასტრის - ათონის ლავრის ეპიტროპად (ზედამხედველად). ამგვარი
საპასუხისმგებლო მისია დიდ დროს და ენერგიას მოითხოვდა, ამიტომ ექვთიმე
ლიტერატურული საქმიანობისთვის მხოლოდ ღამით იცლიდა - მას «უფროისნი წიგნნი
ღამით სანთლითა უთარგმნიან ფრიადისა უცალოებისაგან და საურავთა».
1019 წელს ექვთიმემ უარი თქვა წინამძღვრობაზე, მონასტრის გამგებლობა იოანე-
თორნიკეს ძმისწულს, გიორგი დიდს გადააბარა, «თვისსა სენაკსა დაჯდა და წიგნთა
საღმრთოთა თარგმანებასა შეუდგა».
ექვთიმე გარდაიცვალა 1028 წლის 13 (ახ. სტ. 26) მაისს.
ექვთიმე მთაწმინდელმა დიდი წვლილი შეიტანა ბიზანტიური კულტურის გაცნობისა
და ათვისების საქმეში. მან ქართული მწერლობა გაამდიდრა გამოჩენილი ბიზანტიელი
მოღვაწეების თხზულებათა თარგმანებით. არ დარჩენილა საეკლესიო მწერლობის არცერთი
დარგი, რომელშიც ექვთიმე მთაწმინდელს განსაკუთრებული დამსახურება არ მიუძღოდეს.
გიორგი მთაწმინდელმა ასე შეაფასა ექვთიმეს მთარგმნელობითი მოღვაწეობა: «აღაყუავა ენაი
ჩვენი და ქვეყანაი თარგმანებითა წმიდათა წერილთაითა და ყოველნივე განაკვირნა, რამეთუ
ეგევითარი თარგმანი არღარა გამოჩინებულ არს ენასა ჩვენსა და ვჰგონებ თუ, არცაღა
გამოჩინებად არს».
ექვთიმე თავისი მთარგმნელობითი სისტემით ძველ ლიტერატურულ ტრადიციაზე
იდგა. მან უმაღლეს დონეზე აიყვანა თავისუფალი სტილით თარგმნის პრინციპი. ამგვარი
მთარგმნელობითი მეთოდი გამართლებული იყო მისი მიზანდასახულებითაც. ექვთიმე
ყურადღებას აქცევდა იმას, რომ ქართველი მკითხველისათვის განზავებული და
განმარტებული ტექსტი მიეწოდებინა. თანაც ცდილობდა, სწრაფად ამოევსო ქართული
მწერლობის ხარვეზი. საეკლესიო ცხოვრების პრაქტიკული საჭიროება დიდი მოცულობის
ლიტერატურას ითხოვდა. ამიტომ ექვთიმე ტექსტებს შემოკლებით თარგმნიდა, ხშირ
შემთხვევაში, რამდენიმე ლიტერატურულ წყაროზე დაყრდნობით.
ექვთიმეს მთარგმნელობითი მეთოდის დახასიათება პირველად ეფრემ მცირემ მოგვცა,
«წინამძღვარის» მისეულ თარგმანთან დაკავშირებით. ექვთიმე მთაწმინდელის «წინამძღვარი»
წარმოადგენს იოანე დამასკელის «გარდამოცემის» შემოკლებული რედაქციის თარგმანს.
თარგმანზე მუშაობის დროს მას უსარგებლია სხვადასხვა წყაროებით. მათი კომპილაციითა
და საკუთარი შეხედულებების სინთეზით ექვთიმემ შექმნა ქრისტიანული მოძღვრების
მოკლე სახელმძღვანელო. ამასთან დაკავშირებით, იოანე დამასკელის თხზულების
თარგმანის შესავალში ეფრემ მცირე წერს: «ესე დაიმარხენ, რათა, უკეთუ მოკლე
«წინამძღვარი» უჩნდეს წმიდისა მამისა ეფთვიმეს მიერ თარგმანებული, იგი შეიტკბოს.
რამეთუ მას, მადლითა სულისა წმიდისაითა, ხელეწიფებოდა შემატებაიცა და დაკლებაიცა ».
ეფრემი კატეგორიულად ვერ ამბობს, «წინამძღვრის» ამგვარი შედგენილობა ექვთიმეს
ორიგინალური მთარგმნელობითი მეთოდის ნაყოფია, თუ ბერძნული ორიგინალის: «ესე არა
უწყი, თუ თვით მამასა ეფთვიმის გამოუკრებია, ან ბერძულად ესრეთ უპოვნია, რამეთუ
სხვანი წიგნნი გამოკრებულნი, ვითარ-იგი არს «მარგალიტი» და «ყვავილ-კრებული» და
სხვანი მსგავსნი მათნი, ბერძულად ეგრეთ გამოკრებულნი არიან». ეფრემის აზრი
დაადასტურა უახლესმა კვლევებმაც. მაგალითად, მიშელ ვან ესბროკი აღნიშნავს, რომ
ექვთიმე მთაწმინდელის მიერ თარგმნილი თხზულებების კომპოზიცია ზოგჯერ თავად
ექვთიმეს შედგენილია, ზოგჯერ კი ის ბაძავს ბერძენ კომპილატორთა თავისებურებას. იოანე
დამასკელის «გარდამოცემის» გამოკრებილი ვერსიები ბიზანტიურ ლიტერატურაშიც
არსებობდა, მაგრამ ზუსტად ექვთიმეს მიერ შედგენილი «წინამძღვრის» თანმიმდევრობის
ძეგლი ამ გამოკრებილ ბერძნულ ვერსიებს შორის არ იძებნება. თუმცა ესბროკი არ
გამორიცხავს ექვთიმეს ბერძნული დედნის არსებობასაც17.
«კლება-მატების» და «გამოკრების» ექვთიმესეულ მეთოდს ეფრემ მცირე ასე განმარტავს:
გრიგოლ ღვთისმეტყველის თარგმნისას ექვთიმე მისთვის დამახასიაებელ მთარგმნელობით
მეთოდს იმიტომ იყენებდა, რომ ქართველი ერი სულიერად ჯერ კიდევ «ლიტონი და
ჩჩვილი» იყო და მას რბილ სულიერ საზრდელს აწვდიდაო: « სიჩჩოებასა ჩვენისა ნათესავისა
სძითა ზრდიდა და მხალითა», რადგან პავლე მოციქულის მიხედვით, «სრულთა არს მტკიცე
საზრდელი» (ებრ. 5.12-14; I კორ. 3.1-2). ამისთვის ავრცობდა და აზავებდა გრიგოლის
სიტყვებს: «სიტყვაი-სიმოკლე მოძღურისა განავრცის» და «ურწყულობასა ძლიერისა
ღმრთისმეტყველისა წიგნისა ღვინისასა განჰზავებდა წყალთაგან სულიერთა» 18.
«კლება-მატებისა» და «გამოკრების» პრინციპით არის თარგმნილი ექვთიმე
მთაწმინდელის «მცირე სჯულისკანონი», აგრეთვე «მცირე სვინაქსარი», «მცირე კურთხევანი».
თავისუფალი თარგმანის მეთოდს ექვთიმე, რა თქმა უნდა, ყოველთვის არ მიმართავდა,
მით უფრო მაშინ, როცა ბიბლიურ ტექსტებს თარგმნიდა. ბიბლიოლოგიური და
ეგზეგეტიკური წიგნებიდან ექვთიმე ათონელმა თარგმნა: ბასილი დიდის «თარგმანებაი
ფსალმუნთაი»; იოანე ოქროპირის «თარგმანებაი მათეს სახარებისაი»; მისივე «თარგმანებაი
იოანეს სახარებისაი»; ანდრია კესარია-კაბადოკიელის «თარგმანებაი იოანეს
გამოცხადებისაი», გრიგოლ ნოსელის, გრიგოლ ღვთისმეტყველის, მაქსიმე აღმსარებლის და
სხვათა ეგზეგეტიკური თხზულებანი. ზოგიერთი ცნობით, ექვთიმეს ბიბლიოლოგიური
ნაშრომები გადამწერებს დაუმახინჯებიათ: «ვიხილეთ საქმე საშინელი: ოზან ვინმე, რომელ
შეცებულ არს, წმიდისა ეფთვიმეს სახარებისა თარგმანისაგან და დავითნისა და
ღმრთისმეტყუელისაგან აუხოცია და ჩაურთავს», გვაუწყებს მიქაელ დაღალისონელი. ხოლო
გიორგი მთაწმინდელი პირდაპირ ამბობს: « წმიდისა მამისა ეფთვიმეს ნუ ვინ იწამებს,
წმიდამან მამამან «დავითი» თარგმნა და მწერალსა ვისმე მისცა დაწერად და მან განრყუნა და
უხმარ-ყო». როგორც ჩანს, შეუბღალავი მხოლოდ «იოანეს გამოცხადების» ექვთიმესეული

17
ქ. ბეზარაშვილი, მ. მაჭავარიანი, გრიგოლ ღვთისმეტყველის II და III ჰომილიების ეფთვიმე
ათონელისეული თარგმანების თავისებურებანი და ეფრემ მცირის ერთი ანდერძ-მინაწერი //
ფილოლოგიური ძიებანი, II, თბ., 1995, გვ. 281-282.
18
თ. ბრეგაძე, გრიგოლ ნაზიანზელის თხზულებათა შემცველ ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა, თბ.,
1988, გვ. 149.
თარგმანი დარჩა, რომელიც გიორგი მთაწმინელმა ახალი აღთქმის კანონიკურ ტექსტში
შეიტანა.
ექვთიმე ათონელს ეკუთვნის აპოკრიფულ წიგნთა ინდექსი, ანუ იმ წიგნთა
ჩამონათვალი, რომლებსაც «კათოლიკე ეკლესიაი არა შეიწყნარებს». მათ შორისაა ორიგენეს
და ევსები ფამფილელის თხზულებები, ასევე «პავლეს ცათა მოხილვაი», «თომას სახარებაი»,
«ადამის ცხორებაი», «სიყრმე უფლისაი», «მოციქულთა ცხორებანი», რომლებიც «განრყუნილ
არიან მწვალებელთაგან», «წმიდა გიორგის წამების» აპოკრიფული რედაქცია (ე. წ.
«დადიანესი», რომლის მიხედვითაც წმინდანს აწამებს არა დიოკლეტიანე, არამედ სპარსი
მეფე დადიანე). სამაგიეროდ, ექვთიმეს უთარგმნია ეკლესიის მიერ შესაწყნარებელი
აპოკრიფები, რომელთა შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს «ანდრია მოციქულის
მიმოსვლას». აგრეთვე, მაქსიმე აღმსარებლის «ღვთისმშობლის ცხოვრებას», რომელმაც
მხოლოდ ექვთიმეს თარგმანით მოაღწია. მისი ბერძნული დედანი დაკარგულია.
ჰაგიოგრაფიული ძეგლებიდან ექვთიმე მთაწმინდელს უთარგმნია 19 კიმენური
ტექსტი, მათ შორის, «მაქსიმე აღმსარებლის ცხოვრება», რომლის ფრაგმენტები მან შეიტანა
«მცირე სჯულისკანონში». 990 წლით თარიღდება სვიმეონ ლოღოთეტის «წმ. გიორგის
წამების» ექვთიმესეული თარგმანი, რომელიც ქართულ ენაზე გადმოღებული პირველი
მეტაფრასული ტექსტია.
დოგმატიკური და პოლემიკური ტექსტებიდან «წინამძღვარის» გარდა აღსანიშნავია:
გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებანი და მაქსიმე აღმსარებლის თხზულებათა კრებული.
ექვთიმეს ეკუთვნის ამ ორი ავტორის ასკეტიკურ-მისტიკური თხზულებების თარგმანიც.
ასკეტიკურ-მისტიკური ძეგლების თარგმანებიდან აღსანიშნავია ასევე: გრიგოლ ჰრომთა
პაპის «დიალოღონი» (დიალოგები), ამბა დოროთეს «სწავლანი სამონაზვნონი», ეფრემ ასურის
«სწავლანი», იოანე სინელის «კლემაქსი», ბასილ დიდის «ითიკა» და სხვა. ჰომილეტიკური
ძეგლებს შორის მნიშვნელოვანია: იოანე ოქროპირის «მარგალიტი» და გრიგოლ
ღვთისმეტყველის 17 ქადაგება.
ექვთიმე მთაწმინდელმა ნაყოფიერად იღვაწა ლიტურგიკის დარგშიც. მან ათონის
ივერთა მონასტერს შეუქმნა სამონასტრო წესი, რომლის ფრაგმენტები შეტანილია გიორგი
მთაწმინდელის «იოვანეს და ეფთვთიმეს ცხოვრებაში». მასვე ეკუთვნის «მცირე სვინაქსარი»,
«დასდებელნი მარხვათანი სრულიად», «მცირე კურთხევანი» და ანდრია კრიტელის «დიდი
კანონის» პირველი ქართული თარგმანი.
ქართული კლასიკური კანონიკური მწერლობის სათავეს წარმოადგენს ექვთიმე
მთაწმინდელის «მცირე სჯულისკანონი», რომელიც შედგენილია სხვადასხვა ბერძნულ
წყაროზე დაყრდნობით. მასში შეტანილია: 1) V-VI საეკლესიო კრების (692 წ.) კანონები; 2)
«კანონნი შეცოდებულთანი»; 3) «კანონნი დღითი-დღეთა ცთომათანი»; 4) VII საეკლესიო
კრების (843 წ.) «ძეგლისწერაი სარწმუნოებისაი», რომელიც ეძღვნება ხატმებრძოლობის
ერესზე საბოლოო გამარჯვებას.
ექვთიმე მთაწმინდელის მთარგმნელობითი მოღვაწეობა მხოლოდ ბერძნულიდან
ქართულად თარგმნილი თხზულებებით არ ამოიწურება. როგორც გიორგი მთაწმინდელი
წერს: მისი «ნამუშაკევი ახარებს შორიელთა და მახლობელთა, და თარგმნილთა მისთა
წიგნთა სიტკბოებაი, ვითარცა ნესტვი ოქროისაი, ხმამაღალი, ოხრის ყოველსა ქვეყანასა, არა
ხოლო ქართლისასა, არამედ საბერძნეთისაცა, რამეთუ «ბალაჰვარი» და «აბუკურაი» და
სხვანიცა რაიდენნიმე წერილნი ქართულისაგან თარგმნა ბერძულად ». «ბალაჰვარი» იგივე
«ბალავარიანი», ანუ «სიბრძნე ბალავარისაა», ხოლო «აბუკურა» - «მიქელ საბაწმიდელის
წამება».
 «სიბრძნე ბალაჰვარისა» («ვარლაამ და იოასაფი»). «ბალავარიანის» არქეტიპია ბუდას
ცხოვრების სანსკრიტული რედაქცია. აქედან მომდინარეობს ფალაური (საშუალო სპარსული)
რედაქცია, რომელიც მშ-VII საუკუნეში ყალიბდება. ფალაურ რედაქციაზე დაყრდნობით კი
შეუმუშავებიათ მაჰმადიანური აღმსარებლობის ნიადაგზე შესრულებული რედაქცია -
ლშეფი იშდფჯრფკ ჯფ იგვფთფა. არაბული რედაქციის პირველ ქრისტიანულ გადამუშავებას
წარმოადგენს ქართული «ბალავარიანი», რომელიც ორი რედაქციითაა ჩვენამდე მოღწეული -
მოკლე («სიბრძნე ბალაჰვარისა») და ვრცელი («ცხორება იოდასაფისი»). ქართული ტექსტის
«იოდასაფი» არაბული იგვფთფა-ის სახეცვლილებაა. მათი სანსკრიტული არქეტიპია
იწვრშთფემფ, რომელიც აღნიშნავს «არსებას, რომელსაც გასხივოსნება სურს». ბუდისტური
მითოლოგიით, ბოდჰისატვა ისეთი ადამიანია, რომელმაც გადაწყვიტა გახდეს ბუდა.
ექვთიმე მთაწმინდელს «ვარლამ და იოსაფი» ბერძნულ ენაზე ქართული რედაქციიდან
უთარგმნია. რომანის ბერძნულ ენაზე მთარმნელი რომ ექვთიმე მთაწმინდელია, «იოვანეს და
ეფთვიმეს ცხოვრების» გარდა ამას მოწმობს ორი ბერძნული ხელნაწერისა და 1048 წელს
კონსტანტინოპოლში შესრულებული ლათინური თარგმანის ჩვენებები. XI და XII
საუკუნეებში «ვარლამი და იოასაფი» ორჯერ ითარგმნა ბერძნულიდან ლათინურად.
ბერძნულიდან ითარგმნა იგი აგრეთვე სლავურად და სომხურად, ლათინურიდან კი -
ევროპის თითქმის ყველა ხალხის ენაზე.
«ვარლაამ და იოასაფი» გვიანდელი შუასაუკუნეების ევროპის ერთ-ერთი ყველაზე
პოპულარული თხზულებაა. ევროპის თითქმის ყველა ქრისტიანულ ლიტერატრაში ამ
თხზულებას გზას უკვალავდა მომხიბლველი ფაბულა, ქრისტიანული მორალის შესაბამისად
განმარტებული მარტივი და მიმზიდველი აღმოსავლური იგავები და პოლემიკა
წარმართობასთან, ქრისტიანული დოგმატიკის ძირითადი დებულებების გადმოცემით.
«აბუკურა», ანუ «მიქელ საბაწმიდელის წამება» მაღალმხატვრული ჰაგიოგრაფიული
ტექსტია. მას «აბუკურა» იმიტომ შეერქვა, რომ, თხზულების შესავლის თანახმად, მიქელის
წამების ამბავს საბაწმინდელ ბერებს უამბობს ცნობილი ასკეტი თეოდორე აბუკურა. ეს
თხზულება ქართულ ენაზე შემონახულია X საუკუნის ხელნაწერით, რომელიც ახლაც
ათონის ივერთა მონასტერში ინახება. სწორედ აქ უთარგმნია იგი X-XI საუკუნეების მიჯნაზე
ქართულიდან ბერძნულად ექვთიმე ათონელს. ჩვენამდე ექვთიმეს ბერძნული თარგმანი არაა
მოღწეული. მაგრამ იქვე ათონის მთაზე უცნობ ბერძენ რედაქტორს ეს თარგმანი შეუტანია
«თეოდორე ედესელის ცხოვრების» მეტაფრასულ რედაქციაში, რასაც ამტკიცებს ამ ბერძნულ
თხზულებაში ჩართული მიქელ საბაწმიდელის წამების სიუჟეტის და «მიქელ საბაწმიდელის
წამების» ქართული ტექსტის შედარება.

23. გიორგი მთაწმინდელის «იოანეს და ეფთვიმეს ცხოვრება»

ეს თხზულება, რომელიც მეტად მნიშვნელოვანი ნაწარმოებია ჩვენი ისტორიის
შესასწავლად მეთერთმეტე საუკუნეში, მას დაუწერია “ვიდრეღა იყო დეკანოზად”, თუმცა
მასალის შეკრება დაუწყია იმთავითვე, როცა ათონზე მისულა: “რამეთუ პირველითგანვენ,
ამბობს გიორგის ბიოგრაფი, “ვინაჲთგან მოვიდა იგი წმიდასა ამას მთასა,
მოსწრაფებითა და წადიერებითა და გულსმოდგინედ გამოწულილვით გამოიკითხა და
გამოიძია მოწაფეთაგან და მეგობართა წმიდისა მამისა ჩუენისა დიდისა ეფთჳმესთა
უსხეულოთა მიმსგავსებული და კაცთა ბუნებისა აღმატებული ცხორებაჲ და მოქალაქობაჲ...
და დიდებულისა ამის ლავრისა შენებაჲ და განგებანი, რომელნი წმიდასა მამასა ეფთჳმეს
დაესხნეს, ესე ყოველნი აღწერით დაგჳტევნა”. ამ თხზულების დაწერის ერთ-ერთი
მიზანი აღნიშნულია შემდეგ სიტყვებში: ცხოვრება მათი გიორგიმ “ხატად ცხოველად და
ძეგლად პირმეტყუელად მომავალთა ნათესავთა აღგჳმართნა, რომლისა იგი მკითხველ-
მსმენელნი სულითა და ჴორცით განათლდებიან”, ესე იგი გიორგის განუზრახავს ივერიის
დიდებულ მაშენებელთა ბიოგრაფიის დაწერა “ხატად ცხოველად და ძეგლად
პირმეტყუელად” შემდეგი თაობისათვის, რომელსაც ის მისაბაძად ექნებოდა მუდამ. ამ
შემთხვევაში ის ერთგვარ ზნეობრივ ვალსაც იხდიდა დიდებულ მოღვაწეთა წინაშე მათი
მოქმედებისა და თავგადასავლის აღწერით. ეკლესიაში მიღებული იყო ასეთი ადამიანების
“ცხორების, ღუაწლისა და შრომათა” აღწერა, და იოანე და ექვთიმე ხომ არაფრით არ
ჩამოუვარდებოდნენ სხვებს, ისინი “არარაჲთ უნაკლო იყვნეს პირველგამოჩინებულთა
წმიდათასა”. მაგრამ იყო სხვა მიზეზი: როგორც ვიცით, ათონის ბერძნები ყოველ ღონეს
ხმარობდნენ, რათა ქართველები გამოეძევებიათ ივერიიდან, წაერთვათ მათთვის ლავრა და
მისი ქონება და თვით “სახელიც მაშენებელთა აღმოეხოცათ”. გიორგისა და ათონელ
ქართველებს უკეთეს საშუალებად მიუჩნევიათ ამ მაშენებელთა ცხოვრების აღწერა, რათა ის
გამხდარიყო წერილობითი დოკუმენტი მათი უფლებისა ათონზე და “რათა ესევითარი
ბოროტი, რომელი მოაწიეს მათ ზედა ბერძენთა, არა დავიწყებულ იქმნას და კუალად
შემდგომად მათსა მომავალნი ესევითარსა ჭირსა შთაცჳვენ”. ავტორი თავის შრომის
წყაროებსაც უჩვენებს: “ჩუენ თავით თჳსით არარაჲ აღგჳწერია, არამედ რაჲ იგი ვისწავეთ
კაცთა სარწმუნოთაგან და სულიერთა მამათა, რომელთა იგი ეხილვნეს და ემსახურა მათდა,
რომელნი იგი უცხო იყვნეს ყოვლითურთ ტყუვილისაგან და სავსე მადლითა
ზეგარდამოჲთა”, აგრეთვე “საქმეთაგან, რომელნი იგი დუმილით წამებენ და ჴმამაღლად
ჰქადაგებენ ღუაწლთა და შრომათა მათთა, - ლავრაჲ ესე დიდებული და ყოვლითა
შუენერებითა შემკული და ყოვლითა სამკაულითა განშუენებული”. მას ხელთ ჰქონია
წერილობითი წყაროებიც, მაგალითად, ნუსხა იმისა, რაც ქართველებმა ათანასეს ლავრას
შესწირეს. “ყოველი თჳთ წმიდისა მამისა ეფთჳმეს ჴელთა ნუსხისაგან დაგჳწერიაო”, - ამბობს
ის, ანდა ათონის სხვა ეკლესია-მონასტერთადმი ბოძებული “ესეცა ყოველი მამათავე ჩუენთა
დაწერილისაგან დაგჳწერიაო”; სიკვდილის წინ იოანეს თავისი ანდერძი “აღწერით
დაუტოვებია” და ეს დოკუმენტიც გიორგის განკარგულებაში ყოფილა. ექვთიმეს მიერ
ნათარგმნ თხზულებათა ნუსხა იმას ამოუღია იოანეს ანდერძისაგან, რომელიც “სახარებათა
თარგმანებას” აქვს თანდართული და სხვა ხელნაწერებშიაც მოიპოვება. თხზულება,
რომელიც დაწერილია გამართული მხატვრული ენით და გამთბარია უშუალო პატრიოტული
გრძნობით, ნათლად წარმოგვიდგენს ქართული კულტურის სიმაღლეს და მის მეტოქეობას
ბიზანტიურ კულტურასთან. ეს თხზულება უაღრესი ნდობის ღირისა და
პირველხარისხოვანი ლიტერატურული ძეგლი.
როგორც ბიოგრაფიიდან ჩანს, ექვთიმე სულ უმცროსი შვილი ყოფილა იოანესი და,
როდესაც იოანე, მისი მამა, ბერად აღკვეცილა, ის მცირეწლოვანი დარჩენილა. ექვთიმეს
საერისკაცო სახელი ჩვენამდე არ შენახულა. როდესაც იოანეს ოჯახი მიუტოვებია და ბერად
შემდგარა “დიდებულსა ლავრასა ოთხთა ეკლესიისათა”, მისი ცოლ-შვილი წაუყვანიათ
თავისთან მის სიმამრს აბუჰარბსა და ცოლისძმებს. ამ დროს ბერძენთა იმპერატორმა დავით
კურაპალატს დაუთმო “ზემონი ქუეყანანი” და “მძევლად აზნაურთა შვილნი ითხოვნა
მისგან”. ამ მძევალთა შორის მოხვედრილა იოანეს მცირეწლოვანი შვილი ექვთიმე, რომელიც
იოანეს სიმამრსა და ცოლისძმებს კონსტანტინოპოლს წაუყვანიათ. ამ დროს იოანე ოლიმპის
მთაზე იყო. როდესაც ეს მან გაიგო, წავიდა კონსტანტინოპოლს, პირადად ინახულა სიმამრი
და ცოლისძმები, რომელთაც დიდი საყვედური უთხრა ასეთი გულქვაობისა და
“ობლისადმი” უყურადღებობისათვის და, იმპერატორების ნებართვით, შვილი უკან
დაიბრუნა და ოლიმპის მთაზე მოიყვანა. აქ მან ასწავლა მას “პირველად ქართული სწავლაჲ
და მერმე ბერძნულად განსწავლა ყოვლითავე სწავლულებათა სრულებით”. თავდაპირველად
ბავშვობაში ექვთიმე ქართულად თავისუფლად ვერც კი ლაპარაკობდა თურმე. “ძნიად
უბნობნ ქართულადო”, - ამბობს იოანე, მამამისი, და “ამის პირისათჳს ფრიად მწუხარე
ვიყავო”. საჭირო შექმნილა, ბიოგრაფის სიტყვით, თითქოს ღვთისმშობლის
სასწაულთმოქმედებითი გამოცხადება ექვთიმეს ავადმყოფობისას, რომ “აეხსნა” მისთვის
ენა, ქართულად მეტყველი, და მართლაც, “მიერიდან” გვამცნობს იოანე, სიტყვა ქართული
“დაუყონებლად, ვითარცა წყაროჲ, აღმოდინ პირისაგან მისისა უწმიდეს ყოველთა
ქართველთასაო”. რასაკვირველია, ეს ეპიზოდი ექვთიმეს ბიოგრაფიაში შეტანილია
მკითხველთა დასაჯერებლად, რომ, თუ ღვთისმშობლის საგანგებო, სასწაულთმოქმედებითი
საქმეში ჩარევით არა, ექვთიმე ვერ ავიდოდა წარმატების იმ სიმაღლეზე, რომელზედაც მან
“აღაყუავა ენაჲ ჩუენი და ქუეყანაჲ თარგმანებითა წმიდათა წერილთაჲთა და ყოველნივე
განაკჳრნა, რამეთუ ეგევითარი თარგმანი არღარა გამოჩინებულ არს ენასა ჩუენსა და ვჰგონებ
თუ არცაღა გამოჩინებად არს”. ყოველ შემთხვევაში, ცხადია, რომ ბავშვობაში მას ბერძნული
ენა მართლაც უფრო ეხერხებოდა, ის მას პატარაობიდანვე შეუსწავლია საფუძვლიანად და
ამით აიხსნება, რომ ის არამცთუ ბერძნულიდან თარგმნიდა შეუდარებლად, მისი ბიოგრაფის
სიტყვით, ქართულიდანაც კი თარგმნიდა ბერძნულად. ოლიმპის მთიდან იოანე, როგორც
ვიცით, თავისი შვილით და რამდენიმე მოწაფით გადასახლდა ათონის მთაზე და ათანასე
დიდის ლავრაში დაემკვიდრა; ეს მოხდა 965 წელს. აქედან ჩვენ შეგვიძლია დაახლოებით
მაინც გავარკვიოთ ექვთიმეს დაბადების დრო. -. ბაქრაძის გამოანგარიშებით, რომელსაც
იზიარებს თ. ჟორდანიაც, 1028 წელს, როდესაც ექვთიმე გარდაიცვალა, ის იყო 65 წლისა,
მაშასადამე, დაბადებულა 963 წელს. მაგრამ საქმე სხვანაირად წარმოგვიდგება, თუ
მხედველობაში მივიღებთ შემდეგს: იოანემ რომ მიატოვა “მეუღლე და შვილნი და ლავრასა
დიდებულსა ოთხთა ეკლესიათასა შევიდა”, ექვთიმე მაშინ, როგორც ვთქვით, დაბადებული
იყო და, მეტი თუ არა, ერთი ან ორი წლის იქნებოდა. ოთხთა ეკლესიათა ლავრაში იოანემ
დაყო “ჟამ რაოდენიმე ღუაწლითა ძლიერითა მორჩილებასა შინა”. აქედან ის წავიდა და
“მთასა ულუმბოჲსასა მიიწია და მონასტერსა ერთსა შინა ჟამთა არამცირედთა ჯორთა
მსახურებისა ღუაწლი ახოვნად თავს იდვა”. აქ მაშინ გაიგო, რომ მის სიმამრს და ცოლისძმებს
ექვთიმე მძევლად გაუგზავნიათ ბიზანტიაში კეისრის კარზე. ის წავიდა კონსტანტინოპოლს,
შვილი უკანვე დაიბრუნა და ოლიმპზე მოიყვანა, მხოლო შემდგომად რაოდენისამე ჟამისა,
ვინაჲთგან განითქუა სახელი მისი და პატივსა უყოფდეს ბერძენნი და ქართველნი,
შეუძნდა საქმე ესე და ამის პირისათჳს... მთაწმიდას მოვიდა ლავრასა დიდისა ათანასესსა”.
აქედან უნდა ვიფიქროთ, რომ ამ დროს ექვთიმე, მეტი თუ არა, ათი წლის მაინც იქნებოდა.
ასე რომ, ის დაბადებული უნდა იყოს 955 წლის ახლო ხანებში. ათონზე მოსვლის შემდეგაც
განაგრძობდა, უეჭველია, იოანე თავისი შვილის ზრდა-განვითარების შესახებ ზრუნვას.
როდესაც ექვთიმე საკმაოდ წამოიზარდა და ქართულსა და ბერძნულში იმდენად
დახელოვნდა, რომ თარგნას შესძლებდა, მამამ უთხრა მას: “შვილო ჩემო!! ქართლისა ქეუყანაჲ
დიდად ნაკლულოვან არს წიგნთაგან და მრავალნი წიგნი აკლან, და ვხედავ, რომელ ღმერთსა
მოუმადლებია შენდა; აწ აღუაწე, რათა განამრავლო სასყიდელი შენი ღმრთისაგან. და იგი,
ვითარცა იყო ყოველსავე ზედა მორჩილ, მოსწრაფედ შეუდგა ბრძანებასა მისსა და იწყო
თარგმნად”. ლიტერატურული მოღვაწეობა ექვთიმეს 975-77 წლებში უნდა დაეწყოს,
ვინაიდან ჩვენამდე შენახულა ერთი მისი შრომა, აპოკალიპსი იოანე მახარებლისა და
თარგმანება მისი ანდრია კესარიელისა, 978 წელს ვინმე საბას მიერ გადაწერილი. უმეტესი
ნაწილი თავისი თარგმანებისა ექვთიმეს მამის ცხოვრებაში შეუსრულებია. დაამთავრებდა
თუ არა რომელიმე შრომას, მყისვე მის ნუსხას დავით კურაპალატს გაუგზავნიდა ხოლმე
საქართველოში.
1005 წელს, მამის სიკვდილის შემდეგ, ექვთიმე შეიქმნა წინამძღვარი ივერიის
მონასტრისა. ამ თანამდებობამ ის ჩააბა პრაქტიკულ სამონასტრო საქმიანობაში. მას კისერზე
დააწვა ზრუნვა არამცთუ ქართველთა ივერიის, არამედ ბერძენთა მონასტრებისაც, უიმისოდ
მთაწმიდის არც ერთი მონასტრის საქმე არ კეთდებოდა. თუმცა ყველა ამასთან ის “შრომასა
თარგმანებისასა არა დააცადებდა, არცა სცემდა განსვენებასა თავსა თჳსსა, არამედ ყოვლადვე
იჭირვიან და ღამეთა ათევნ: რამეთუ უფროჲსნი წიგნნი ღამით სანთლითა უთარგმნიან
ფრიადისა უცალოებისაგან და საურავთან, მაგრამ ასეთმა პრაქტიკულმა საქმიანობამ მაინც
დიდი გავლენა იქონია მისი ლიტერატურული მუშაობის ინტენსივობასა და
ნაყოფიერებაზე. მისი მეგობრები და თანამშრომლები[6] ხედავდნენ, რომ ექვთიმე
“მიზეზითა მრავალფერთა ზრუნვათაჲთა დაეხრწეოდა თარგმანებისაგან წმიდათა
წერილთაჲსა”, ამიტომ მათი თხოვნით, 14 წლის წინამძღვრობის შემდეგ, მაშასადამე,
1019 წელს, ექვთიმემ მამასახლისობას თავი დაანება, “თჳსსა სენაკსა დაჯდა და წიგნთა
საღმრთოთა თარგმანებასა შეუდგა”.
გარდაიცვალა ღვაწლმოსილი მამა 1028 წლის 13 მაისს და გულწრფელად დატირებულ
იქნა ყველასაგან, ვინც კი იცნობდა მას და ვისაც საქმე ჰქონია მასთან. შემდეგში შეუდგენიათ
მისი სახელობის საგალობელნი: ბასილ ათონელს, ზოსიმე ათონელს, ბასილ ბაგრატის ძეს (H
1710, ფ. 67 - 70), გიორგი ათონელს (H 1710, ფ. 64 - 66), ანტონ I კათოლიკოზს (მის
სადღესასწაულოში).

25. გიორგი მცირის «გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრება»

გიორგი მთაწმინდელის (1009-1065.29.VI) მამა, გიორგი შ-თან დაახლოებული პირი,
იაკობი სამცხიდან იყო. დედა, მარიამი - თრიალეთიდან. იაკობსა და მარიამს ექვსი შვილი
(სამი ვაჟი და სამი ქალი) ჰყოლიათ. უფროსი, თეკლა, აღთქმისამებრ მიუბარებიათ ტაძრისის
დედათა მონასტერში (სამცხე). ღვთისათვის შეუწირავთ გიორგიც, რომელიც პატარობისას
დედულეთში, მდ. ქციის მიდამოებში (დღევანდელი ბორჯომისა და წალკის რაიონები)
იზრდებოდა. შვიდი წლის ასაკიდან (1016 წ.) კი ტაძრისის მონასტერში მიუყვანიათ. ათი
წლის გიორგი უკვე ხახულის მონასტერშია, თავის ბიძებთან (მამის ძმებთან): გიორგი
მწერალთან (ბაგრატ III კურაპალატის მდივანი) და საბასთან ერთად, რომლებმაც ის
აღსაზრდელად ერთ დროს ანტიოქიის მახლობლად მოღვაწე ილარიონ თუალელს მიაბარეს.
ხახულში გიორგის საგალობლები შეუსწავლია: «საგალობელნი იგი საწელიწდონი და
შეწყობილებანი იგი გალობათანი ყოველნივე», აგრეთვე ძლისპირები (ი. ლოლ, ათონ, 9).
1021 წელს გიორგი მწერალი ბაგრატ III-ის ასულმა და მისმა მეუღლემ, ფერსოს
ჯოჯიკისძემ მასწავლებლად მიიწვიეს დაბა ტვარწატაფს. ბიძას თან წაუყვანია გიორგიც,
როგორც კარგი მკითხველი და კანანახი. ერთი წლის შემდეგ ფერსოსს ბიზანტიის იმპერატორ
ბასილი II-ის წინააღმდეგ «განდგომილება» დასწამეს და თავი მოჰკვეთეს. 1022 წელს მისი
ქვრივი, «ერითურთ თვისით», მათ შორის გიორგი მწერლითა და მისი ძმისწულით
კონსტანტინოპოლში გადასულა, სადაც გიორგი დაუმოწაფეს «კაცთა ფილოსოფოსთა და
რიტორთა, ორთავე ცხოვრებითა შემკობილთა, არა ერისკაცთა, არამედ მონაზონთა
ღმრთისმოშიშთა და ყოველთა მიერ წამებულთა». მათთან გიორგი თორმეტი წლის
განმავლობაში სწავლობდა ბერძნული ენას, საეკლესიო მწერლობას, ფილოსოფიასა და
მჭერმეტყველებას.
 ი. ლოლაშვილი ფიქრობს, რომ გიორგის მოძღვართა შორის ერთ-ერთი იყო ექვთიმე
მთაწმინდელი. ყოველ შემთხვევაში, 1028 წელს ექვთიმეს გარდაცვალების გამო გიორგი წერს:
«ფრიადი მწუხარება მოიწია ჩვენ ზედა, რომელნი დავაკლდით ტკბილსა მას და საწადელსა
მამასა ჩვენსა».
1034 წელს გიორგი ხახულის მონასტერში დაბრუნდა. იქ ამ დროს მოღვაწეობდნენ მისი
ბიძა საბა და ილარიონ თუალელი, რომელმაც ბერად აღკვეცა გიორგი.
1036 წელს გიორგიმ ხახული მიატოვა და წმინდა ადგილების მოსალოცად გაემართა.
პირველად ის შავ მთაზე სვიმეონ საკვირველმოქმედის ლავრაში მივიდა და თავის განუყრელ
მოძღვარს, გიორგი შეყენებულს დაემოწაფა. შავ მთაზე რომანწმიდის მონასტერში გიორგიმ
სამი წელი დაჰყო, რის შემდეგაც, მოძღვრის კურთხევით, იერუსალიმი მოილოცა.
გიორგი შეყენებულმა კარგად იცოდა გიორგის ტალანტისა და განსწავლულობის
ამბავი, ამიტომ ის შავი მთიდან 1040 წელს ლიტერატურული საქმიანობის დასაწყებად
მთაწმინდაზე, ათონის ივერთა მონასტერში გაგზავნა. ივირონში გიორგი მთაწმინდელი
ერთხანს მოსამსახურისა და მორჩილის საქმეს ასრულებდა, რის გამოც, გიორგი შეყენებულმა
«დიდი მდურვა მოუმცნო გიორგის არღა აღსრულებისათვის ნებისა მისისა». ამის შემდეგ,
გიორგი მოძღვრის ნებას დაჰყვა და 1042 წლიდან მთარგმნელობით მოღვაწეობას შეუდგა.
იმავე წელს ის მღვდლად აკურთხეს და დეკანოზად განაწესეს.
1044-1056 წლებში გიორგი მთაწმინდელი ივირონის წინამძღვარი იყო. სამონასტრო
საქმიანობა მან ექვთიმე მთაწმინდელის წმინდა ნაწილების დიდ ეკლესიაში გადმოასვენებით
დაიწყო. გიორგი უდიდეს პატივისცემას გამოხატავდა ექვთიმეს მიმართ: 1044-1045 წლებში
მისი ბიოგრაფია აღწერა, მისი მარჯვენა ხელი კი სასოებით ყუთში ჰქონდა დასვენებული და
ყველგან თან დაატარებდა.
სამონასტრო საქმეების გამო გიორგი ხშირად სტუმრობდა სამეფო ქალაქს -
კონსტანტინოპოლს, სადაც იმპერატორ კონსტანტინე IX მონომახისაგან (1042-1054) ივირონის
შესაკეთებელი სახსრები მიიღო. აქვე შეხვდა ბაგრატ IV-ს (1027-1072), მის დედას, მარიამ
დედოფალს და მათ ამალაში მყოფ ქართველ დიდებულებს, რომლებმაც ბევრი სიმდიდრე
შეწირეს ქართველთა მონასტერს.
გიორგის იღუმენობა ათონის ივერთა მონასტრის ისტორიაში რთულ პერიოდს
დაემთხვა - ბერძენი ბერები დაუცხრომლად ცდილობდნენ ივირონში გაბატონებას. მათ
შესახებ გიორგი მთაწმინდელი ჯერ კიდევ 1043 წელს წერდა: «ვითარცა ცეცხლნი აღეგზნეს
ჩვენ ზედა და სრულიად აღმოფხვრაი ჩვენი ენება და დაპყრობაი სამკვიდრებელისა
ჩვენისაი». ამგვარი შფოთი და საზრუნავი გიორგის მოსვენებას უკარგავდა, რის გამოც ის
ორჯერ გაიქცა ათონიდან შავ მთაზე. პირველად, 1054 წელს და ამის გამო გიორგი
შეყენებულისაგან დიდი საყვედურიც დაიმსახურა. მეორედ - 1056 წელს, როცა ის
საბოლოოდ დამკვიდრდა შავ მთაზე.
საბაწმიდისა და კალიპოსის მონასტრებში გიორგი მთაწმინდელი ინტენსიურ
მთარგმნელობით მოღვაწეობას ეწეოდა, რითაც «განაკვირვნა არა ხოლო თუ ქართველნი,
არამედ ბერძენნიცა და ასურნიცა». მისი პიროვნებით ანტიოქიის პატრიარქები, პეტრე და
თეოდოსი დაინტერესდნენ. 1057 წელს ამ უკანასკნელის წინაშე გიორგი მთაწმინდელმა
მედგრად დაიცვა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია და ამავე დროს დაამტკიცა
ქართველთა მაღალი ინტლექტი, განათლებულობა და სარწმუნოების სიმტკიცე.
როდესაც ბაგრატ IV-მ გაიგო, რომ «სრულ იქმნა თარგმანებაი წიგნთა საღმრთოთა»
გიორგის მიერ, ის საქართველოში მოიწვია. სამშობლოში (ჭყონდიდი, ნეძვი, შატბერდი,
ქართლი) გიორგი მთაწმინდელმა ხუთი წელი დაჰყო (1060-1065 წწ.) და ეკლესიაში
არსებული «ყოველნივე ცხადნი და დაფარულნი უწესოებანი განჰმართნა». მან უპირველესად
მეფის მიმართ «აღლესა მახვილი მხილებისა», რათა ეპისკოპოსებად მხოლოდ ღირსეულები
შეერჩია. მღვდელთმთავრებს კი მოუწოდა, მიუკერძოებელნი ყოფილიყვნენ მღვდლების
კურთხევისას და სიმდიდრის შეგროვების ნაცვლად «გლახაკთა და უღონოთა» მიმართ
გამოეჩინათ წყალობა. გიორგი მთაწმინდელმა ქართულ საეკლესიო პრაქტიკაში ბიბლიური
და ლიტურგიკული წიგნების ახალი თარგმანები დაამკვიდრა: «გარდაიწერნეს წიგნნი მისნი
მრავალთა საებისკოპოსოთა და მონასტერთა, და მრავალნი საეკლესიონი წესნი გაჰმართნა,
რომელი რაი ნაკლულევანებაი პოვა».
ბიზანტიაში გამგზავრების წინ გიორგიმ «ეფთვიმის ძღვნად პატიოსნად» 80 ქართველი
შეკრიბა, რომელთა შორის იყვნენ: ჩვილები, ახალგაზრდები, მოხუცები, მონაზვნები და
მღვდლები. მათი ივირონში ჩაყვანა გიორგი მთაწმინდელს აღარ დასცალდა. ის
კონსტანტინოპოლში გარდაიცვალა 1065 წლის 29 ივნისს. 80-კაციანმა პროცესიამ გიორგის
ცხედარი დიდი გლოვით გადაასვენა სამეფო ქალაქიდან ივირონში.
გიორგი მთაწმინდელმა სრულყო ექვთიმე მთაწმინდელის მიერ დაწყებული საქმე და
განავითარა მისი მთარგმნელობითი პრინციპები: «ესე ყოველთა უწყით, ვითარმედ
ეგევითარი თარგმანი, თვინიერ წმიდისა მამისა ჩვენისა ეფთვიმისსა, სხვა არა გამოჩენილა
ენასა ჩვენსა და ვგონებ, თუ არცა გამოჩინებად არს » - მისივე სიტყვების პერიფრაზით
ამგვარად შეაფასა გიორგი მთაწმინდელის ღვაწლი მისმა მოწაფემ და ბიოგრაფმა გიორგი
მცირემ.
გიორგი თეორიულად თითქოს იცავდა თავისუფალი თარგმანის პრინციპებს და
«დავითნის» საკუთარი თარგმანის ანდერძში მიუთიებდა: «ჩვენ, რომელი ჯერ-იყო,
ჩაგვირთავს და, რომელი ჯერ-იყო, დაგვიკლია, ვითა ჩვენსა ენასა მოუვიდოდა და წესი
საქმისა ეძიებდაო», მაგრამ პრაქტიკულად იგი მკვეთრად გაემიჯნა ექვთიმე მთაწმინდელის
მთარგმნელობით პრაქტიკას: თავიდან თარგმნა ბიბლიური წიგნები და ექვთიმეს მიერ
ერთხელ უკვე თარგმნილი სხვა საეკლესიო წიგნები. შთამომავლობამ გიორგის თარგმანებს
«დიდი სვინაქსარი», «დიდი კურთხევანი» და «დიდი პარაკლიტონი» უწოდა. ეს წიგნები
სრულად მისდევენ ბერძნულ ორიგინალს, რაც მათ განასხვავებს ექვთიმეს მიერ
«გამოკრებით» შესრულებული თარგმანებისაგან.
გიორგი მცირე გიორგი მთაწმინდელის თარგმანებს ოთხ კატეგორიად ყოფს: 1) «წიგნნი
სრულიად არა ყოფილნი და ენისა ჩვენისაგან უცხონი», რომლებიც გიორგიმ თარგმნა
პირველად; 2) «ოდესმე თარგმნილნი და წუთ ვერ-კეთილად გამოღებულნი, გინათუ ჟამთა
სიგრძითა უცებთა და უგუნურთა მხმარებელთაგან დაგესლებულნი», რომლებიც გიორგის
მიერ იქნა რედაქტირებული; 3) «წმიდისა მამისა ჩვენისა ეფთვიმის მიერ თარგმნილნი და
წუთ უცალოებისაგან ვერ-სრულქმნილნი, არამედ სულ მცირედ აღწერილნი, განასრულა და
განავრცელნა»; 4) «სხვანი რომელნიმე ბერძულსა შეაწამნა და ყოვლისა ნაკლულევანებისაგან
განასრულნა, და სიტყვადუხჭირობისა და ვერაგობისაგან განაშვენა და განაბრწყინვნა,
ვითარცა თვით თავადი «სახარება» და «პავლე» (თ. XIII).
ბიბლიოლოგიური წიგნებიდან გიორგი მთაწმინდელს ბერძნულთან გულდასმით
შეუდარებია: «დავითნი», სახარება-ოთხთავი, და სამოციქულო (საქმე მოციქულთა, 7
კათოლიკე ეპისტოლე, «პავლე სრული», ანუ პავლე მოციქულის 14 ეპისტოლე).
საქართველოს ეკლესიაში ბიბლიის წიგნთა გიორგისეულმა რედაქციამ ვულგატის
მნიშვნელობა მოიპოვა.
გიორგი მთაწმინდელმა ეგზეგეტიკური თხზულებებიდან თარგმნა: ბასილ დიდის
«ექვსთა დღეთათვის», რომელშიც განმარტებულია ბიბლიური კოსმოგონია - სამყაროს
შესაქმის ექვსი დღე, და გრიგოლ ნოსელის «კაცისა აგებულებისათვის», სათაურით: «წმიდისა
და ღმერთშემოსილისა მამისა ჩვენისა გრიგოლ ნოსელ ეპისკოპოსისაი, ძმისა წმიდისა
დიდისა ბასილისი, რომელი-იგი აკლდა აღწერასა «ექვსთა დღეთასა»...ესე სრულ-ყო
გრიგოლი მართლიად და ღმრთივშვენიერად». ორივე ძეგლი წინაათონურ პერიოდშიც იყო
თარგმნილი. გიორგის დიდად დახმარებია «ექვსთა დღეთას» ძველი თარგმანი, რასაც თავად
აღნიშნავს (ნ. ქაჯაია 9-20).
აპოკრიფებიდან გიორგი მთაწმინდელს უთარგმნია «ავგაროზის ეპისტოლე», რომელიც
მიჰყვება ბერძნულ დედანს, მაგრამ, ამავე დროს, მასში დარღვეულია იესო ქრისტეს
ეპისტოლეს კომპოზიციური მთლიანობა და ცალკე დასათაურებით - «წმიდისა
მანდილისათვის» გამოყოფილია ხელთუქმნელი ხატის ეპიზოდი. საინტერესოა ერთი
გარემოებაც, სწორედ გიორგი მთაწმინდელი ამკვიდრებს ქართულ ლიტურგიკულ
პრაქტიკაში 16 აგვისტოს, როგორც წმინდა მანდილის ან საუფლო ხატის დღესასწაულს (ნ.
ჩხიკვაძე 43).
დოგმატიკის დარგში გიორგი მთაწმინდელს ეკუთვნის «სარწმნოების სიმბოლოთა»
მთელი რიგის თარგმანი: ნიკეა-კონსტანტინოპოლის საეკლესიო კრების, გრიგოლ
საკვირველმოქმედის, ათანასე ალექსანდრიელისა და ფოტი პატრიარქის. დოგმატიკური
შინაარსისაა აგრეთვე: ეგნატე ღმერთშემოსილის 12 ეპისტოლე და კითხვა-მიგების ფორმით
დაწერილი «წმიდათა კრებათათვის, რომელთა დაამტკიცეს მართალი სარწმუნოება» (H-215).
გიორგი მთაწმინდელს ჰაგიოგრაფიის დარგში უთარგმნია მეტაფრასული
თხზულებები: იოანე დამასკელის «უწყებათაგან... შობისათვის უფლისა»; დოროთეოს
ტვირელის «მოწაფეთა მათთვის უფლისათა»; წმიდა მხედრების (თევდორე ტირონისა და წმ.
გიორგის) «წამება და სასწაულები»; «თხრობაი სასწაულისა, ოდეს სპარსნი და ბარბაროზნი
დედოფალსა ამას ქალაქსა ბრძოლად მოადგეს», სადაც გადმოცემულია 626 წელს სკვითებისა
და ავარების მიერ კონსტანტინოპოლის ალყაში მოქცევის ამბები.
მთვარი ყურადღება გიორგი მთაწმინდელმა ლიტურგიკული ძეგლების თარგმნას
დაუთმო. მან თარგმნა ისეთი მნიშვნელოვანი კრებულები, როგორიცაა: «დიდი სვინაქსარი»,
«თთუენი», «დიდი პარაკლიტონი», «დიდი კურთხევანი», «დიდნი მარხვანი» და «ზატიკნი»,
აგრეთვე მცირე ფორმის საგალობლების - სტიქარონების კრებულები; აპრაკოსის ტიპის
სახარება, სამოციქულო და «საწინასწარმეტყველო საწელიწდო», რომლებიც შეიცავენ
ღვთისმსახურებისთვის გამიზნულ გამოკრებილ ბიბლიურ საკითხავებს.
«დიდი სვინაქსარი», რომელიც გიორგი მთაწინდელმა დეკანოზობაში თარგმნა,
წარმოადგენს კონსტანტინოპოლური (აია-სოფიის) ტიპიკონის ქართულ ვარიანტს. ის
შეიცავს უძრავი კალენდრის მიხედვით დალაგებულ ყოველდღიურ წეს-განგებებს და
საკითხავებს (სვინაქსარულ ტექსტებს), 1 სექტემბრიდან 31 აგვისტოს ჩათვლით. მ.
დოლაქიძის დაკვირვებით, ჩვენამდე მოღწეულ ბერძნულ ტექსტსა და ქართულ თარგმანს
შორის მცირეოდენი განსხვავებაა, რაც იმით უნდა აიხსნას, რომ გიორგი მთაწმინდელის მიერ
დედნად გამოყენებული ბერძნული ნუსხა დღემდე არაა შემორჩენილი. ქართულ თარგმანში
გიორგი მთაწმინდელმა გამონაკლისის სახით შეიტანა ექვთიმე ათონელის სვინაქსარული
ცხოვრება (13 მაისი). ამ ძეგლის სინურ და იერუსალიმურ ნუსხებში ქართული მასალის
შეტანის ორიოდე სხვა შემთხვევაც დასტურდება. მათში მნუსხველ-რედაქტორებს
ჩაურთავთ: წმ. ნინოს (14 იანვარი) და პროხორე ქართველის (12 თებერვალი) სვინაქსარული
ცხოვრებანი, ასევე ილარიონ ქართველის ხსენება. «დიდი სვინაქსარის» ქართულად
თარგმნის მნიშვნელობა კარგად აქვს შეფასებული გიორგი მცირეს, რომელიც აღნიშნავს, რომ
გიორგი მთაწმინდელმა «პირველ ყოვლისა სვინაქსარი თარგმნა, რამეთუ ესე არს საფუძველი
ეკლესიათა, რომლისა თვინიერ შეუძლებელ არს წარმართებაი ეკლესიისაი, რამეთუ
რომელსა ეკლესიასა სვინაქსარი არა ჰქონდინ, დაღაცათუ ყოველნი წიგნნი ჰქონდინ, თაფლსა
სჭამს, ხოლო სიტკბოსა სასა ვერა სცნობს».
«თთუენი ათორმეტნივე», რომლებიც «სრულად ღმრთივბრწყინვალედ» არის
თარგმნილი, როგორც გიორგი მცირე აღნიშნავს. მასში შეტანილია უძრავი კალენდრის
მიხედვით დალაგებული საგალობლები. გიორგის უთარგმნია ცალკეუკლი დღეების ყველა
საგალობელი, რომლებიც ბერძნულ ხელნაწერებში უპოვია, რასაც თავადვე მიგვითითებს:
«გულსავსებით უწყოდეთ, რომელ არღარა რომელსა საბერძნეთისა ეკლესიასა არა იპოვოს
ამისი უკეთესი «სათუეე» და სვიმონწმიდისა მქონდეს და სოფიაწმიდისა «სტიქარონნი», და
ყოველი, ვითა ნათელი მზისაი, ეგრეთ გამოგვიკრებია და ერთი გვირგვინი კათოლიკე
ეკლესიისაი, შემკული ლალითა და ანთრაკითა და ყოველთავე ქვათა პატიოსნითა,
შეგვითხზავს» (S-4999). გიორგის «თთუენში» შეუტანია აგრეთვე თავისი ორიგინალური
საგალობლებიც, რომლებიც ეძღვნება ექვთიმე ათონელს და იოდასაფ ინდოელს (H-1710).
«დიდნი მარხვანი» დიდმარხვის პერიოდის საგალობელთა კრებულია. ამავე პერიოდს
უკავშირდება გიორგი მთაწმინდელის მიერ თარგმნილი: თეოდორე სტუდიელის 57
საკითხავი (ჰომილია) და ანდრია კრიტელის «დიდი კანონი». «მარხვანის» გაგრძელებას
წარმოადგენს «ზატიკნი», სადაც შესულია აღდგომა-მარტვილიის პერიოდის საგალობლები.
«დიდი პარაკლიტონი» შვიდეულის დღეებისთვის (კვირადღით დაწყებული შაბათის
ჩათვლით) განკუთვნილი საგალობლების კრებულია, რომლებიც რვა «ხმის» მიხედვით
ამდენივე შვიდეულის ციკლს ქმნიან (შდრ.: ბერძნული «ოქტოიხოსი» - «რვა ხმა»). აქედან
პირველი ოთხი «ხმა» ძირითადია, ხოლო დანარჩენი - პლაგალური («ხმაი 1-4 გუერდი»).
«დიდი კურთხევანის» გიორგი მთაწმინდელისეული თარგმანი 126 სტატიას შეიცავს,
რომლებიც ეხება: ნათლისღებას, ქორწინებას, ბერად აღკვეცას, შესვენებულის დაფლვას და
პანაშვიდს, კვირაძალთა განგებას, წყლისკურთხევას, ფეხთბანას, მარტვილიის განგებას,
ეკლესიის კურთხევასა და სხვადასხვა შემთხვევის გამო ლოცვებს. მისი ბერძნული დედნის
სახელწოდებაა «ევხოლოგიონი», რადგან კრებულში, ძირითადად, ლოცვებია თავმოყრილი.
გიორგი მთაწმინდელის კალამს ეკუთვნის აგრეთვე ორიგინალური თხზულებები:
ჰაგიოგრაფიული თხზულება «იოვანეს და ეფთვიმეს ცხორება», სახარება-ოთხთავის
ტექსტზე თანდართული იამბიკო და ბერძნული ლექსი «რეკა მწუხრის ძელისა», რომელსაც
პოპულარობა მოუტანა ი. კოზლოვის რუსულმა თარგმანმა «Вечерный звон». ამ
უკანასკნელზე გიორგის ავტორობას კ. კეკელიძე უარყოფდა.
გიორგი მთაწმინდელის მიერ შექმნილი ლიტერატურული პროდუქცია უმალვე
გავრცელდა საქართველოში. ამას ხელი შეუწყო მისმა სამშობლოში გამგზავრებამაც, როცა
«გარდაიწერნეს წიგნნი მისნი მრავალთა საებისკოპოსოთა და მონასტერთა».
ამასთან ერთად, გიორგი ენერგიულად იცავდა დასავლეთში ქართველთა ავტორიტეტს.
1057 წელს მან ანტიოქიის პატრიარქთან საჯარო დისპუტის ბოლოს დასძინა, რომ
ქართველებმა არ მიიღეს ბიზანტიაში გავრცელებული არცერთი ერესი, მათ შორის,
ხატმებრძოლობის იმპერატორული ერესი, რომლის დროსაც «ყოველსა საბერძნეთსა შინა
მართლმადიდებლობა არა იპოებოდა და იოანე გუთელ ეპისკოპოსი მცხეთას იკურთხა
ებისკოპოსად, ვითარცა სწერია «დიდსა სვინაქსარსა». იგივე აზრი განავრცო გიორგი
მთაწმინდელმა იმპერატორ კონსტანტინე X დუკასთან (1059-1067) საუბრისას: «ესე არს
სარწმუნოება მართალი ნათესავისა ჩვენისა და, რაჟამს ერთგზის გვიცნობიეს, არღარა
მიდრეკილ ვართ მარცხულ გინა მარჯულ და არცა მივდრკებით, თუ ღმერთსა უნდეს».
გიორგი იმპერატორის წინაშე არც საბერძნეთის ეკლესიის მხილებას მოერიდა და არც
კათოლიკეების დაცვას: «ბერძენთა შორის მრავალი წვალება შემოვიდა პირველ და
მრავალგზის მიდრკეს... ხოლო ჰრომთა ვინაითგან ერთგზის იცნეს ღმერთი, არღარა ოდეს
მიდრეკილ არიან და არცა ოდეს წვალება შემოსრულ არს მათ შორის». ეს იყო პირდაპირი
გალაშქრება საბერძნეთის ეკლესიის წინააღმდეგ, რომელიც 1054 წლის დიდი სქიზმით
საბოლოოდ ჩამოსცილდა კათოლიკურ სამყაროს. იმპერატორთან დიალოგის დამსწრე
კათოლიკეები ისე მოიხიბლნენ გიორგის პასუხით, რომ მას პაპთან წაყვნას შეჰპირდნენ.
ათონის ლიტერატურული სკოლის, ზოგადად, და კონკრეტულად კი გიორგი
მთაწმინდელის მოღვაწეობის არსებით ნიშანს წარმოადგენს ქართველთა ეროვნული
ღირსების და ეკლესიური დამოუკიდებლობის დაცვა დასავლეთში, და რაც უმთავრესია,
ბიზანტიური საეკლესიო მწერლობის მიღწევების უმოკლეს დროში ათვისება და დანერგვა
საქართველოს ეკლესიაში.

25. გიორგი მცირის «გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრება»

ჩვენი სახელოვანი მოღვაწისა და მწერლის გიორგი მთაწმიდლის ცხორება

დაუწერია მის მოწაფეს, გიორგი მცირეს, რომელსაც აგრეთვე ხუცესმონაზონსაც
უწოდებენ. ეს გიორგი “თუალით მხილველ და ჴელითმსახურ ყოფილა და ყურით მსმენელ
სიტყუათა წმიდისა პირისა მისისათა”. ანტიოქიასა თუ შავ მთაზე, იერუსალიმში,
საქართველოში, კონსტანტინოპოლსა თუ ათონზე, - გიორგი განუყრელად თავის
მოძღვართან იყო, ამიტომ მან დაწვრილებით იცოდა ყოველი თავგადასავალი დიდებული
მოძღვრისა და სხვებზე უფრო კარგ პირობებში იდგა ამ თავგადასავლის აღსაწერად. გიორგი
მთაწმიდლის გარდაცვალების შემდეგ, როდესაც მისი ნეშტი კონსტანტინოპოლიდან ათონს
გადაასვენეს, გიორგი მცირეც, რასაკვირველია, ათონზე გადავიდა და იქ სამუდამოდ
დამკვიდრდა თავისი ღირსეული მოძღვრის საფლავთან ახლოს სამოღვაწეოდ. ჩანს, ისეთი
შესანიშნავი პიროვნების ბიოგრაფიის დაწერა, როგორიც გიორგი იყო, ბევრს ჰქონია
მიჩნეული აუცილებელ საჭიროებად. ყველაზე უწინ ამის შესახებ ხმა ამოუღია მის მოძღვარს,
შავი მთის შეყენებულსა და მოღვაწეს, გიორგის. ამ უკანასკნელს თვითონაც კარგად სცოდნია
გიორგი მთაწმიდლის თავგადასავალი ბავშვობიდან სიბერემდე, ამიტომ მას ორგზის
წერილობით უთხოვია გიორგი მცირესათვის აეწერა მხოლოდ ის პერიოდი, როდესაც ისინი
მას, გიორგი შეყენებულს, მოშორდნენ, წმინდანის აღსრულებამდე, უფრო კი აღსრულება
მისი. მაგრამ ათონზე ყოფილან ისეთი ძმებიც, რომელთაც ნდომებიათ აღწერილი ყოფილიყო
გიორგის მთელი ცხოვრება, დაბადებიდან სიკვდილამდე გიორგი მცირეს აურჩევია
უკანასკნელი გზა, რომელიც ორივე მხარეს დააკმაყოფილებდა. ავტორი ამბობს, რომ თავის
შრომისათვის მას ხელი მიუყვია, სხვათა შორის, იოანე ჭყონდიდლის იძულებით მაშინ,
როდესაც ეს უკანასკნელი მოვიდა “სამეუფოდ ქალაქად მოვლინებული ბაგრატ აფხაზთა
მეფის მიერ სევასტოსისა”. “ცხორების” დაწერა უნდა დაწყებულიყო ერთი წლის შემდეგ
გიორგის გარდაცვალებიდან, ვინაიდან ავტორი ამბობს, რომ მისი გვამი “იყო ვიდრე
წელიწადმდე ყოველთა წმიდათა ეკლესიასა”. მაშასადამე, “ცხორება” დაწერილია 1066
წლის პირველი ნახევრის შემდეგ, მაგრამ არაუგვიანეს 1068 წლისა, როდესაც გარდაიცვალა
თხზულების შემკვეთელი გიორგი შეყენებული. მაგრამ “ცხორების” ხელნაწერის ერთი
ადგილის მიხედვით, ის დაწერილი გამოდის არაუადრეს მეთერთმეტე საუკუნის
ოთხმოციანი წლების დამდეგისა. როდესაც გიორგის გვამი კონსტანტინოპოლიდან ათონზე
გადაჰქონდათ ურმით (1065 წ.), ურემმა შემთხვევით გადაუარა პატარა, დაახლოებით 7-8
წლის (ჩჩჳლ), ბავშვს, მაგრამ არაფერი ავნო მას. ის ბავშვი, ნათქვამია “ცხორებაში”, “აწ
განმწჳსებულ არს”, ესე იგი დაჭაბუკებული, დავაჟკაცებულია, “და თჳთ მიუთხრობს” ამ
სასწაულებრივ ამბავსო. თხზულებიდან ნათლად ჩანს, რომ ის მიღებული აქვს მის
შემკვეთელს, გიორგი შეყენებულს. აქედან უნდა ვიფიქროთ, რომ გიორგი შეყენებული არ
გარდაცვლილა 1068 წელს. როგორც ეს მიღებულია დღეს, მაგრამ, თუ გავითვალისწინებთ
მის “ბერობასა” და მხცოვანებას გიორგი ათონელის მასთან მოსვლისას 1039 წელს, ძნელი
დასაჯერებელია, რომ მეთერთმეტე საუკუნის ოთხმოციანი წლების დამდეგს ის კიდევ
ცოცხალი ყოფილიყო. მაშ რაშია საქმე? თხზულების ბოლოში ავტორი წერს გიორგი
შეყენებულს: ამ თხზულებას ბევრი “ნაკლულევანებაჲ” ახლავს თან, გთხოვ “სრულ ჰყონ
იგიო, არამცთუ შენ, “კაცად-კაცადმან, რომელიცა შეემთხჳოს, შესძინენ
ნაკლულევანებასა ამას ზედა და განასრულენო”. ხომ არ არის ის აბზაცი, რომელშიაც
ბავშვის “განმწჳსების” ამბავია მოთავსებული, შემდეგი დროის ერთ-ერთ ასეთ “შენაძენთა” ან
“შენამატთაგანი”? მართლაც, ეს აბზაცი ასეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს. წინა აბზაცში
გამოთქმულია განცვიფრება ბავშვის სასწაულებრივი გადარჩენის შესახებ: “ეჰა ზეშთა
ბუნებისა ჴელის-პყრობაჲ და შეწევნაჲ ღმრთისა სახიერებისაჲ და მადლი იგი კაცისა მის
ღმრთისაჲ!”. რაღა საჭირო იყო ამის მომდევნო აბზაცში განმეორება უკვე გამოთქმული
გაკვირვებისა: “ეჰა მადლი წმიდისა მის გუამისაჲ, ვითარმედ აღუსუბუქა საკჳრველად მძიმე
იგი ურმისა თუალი” და შემდგომი? ასეთი განმეორება თხზულების ავტორს არ ახასიათებს,
შეიძლება “ცხორების” ახალი ნუსხის დამმზადებელმა, რომლის დროს ის ბავშვი მართლაც
“განმწჳსებული” იყო და რომელიც მას იცნობდა, აღნიშნული სიტყვები, “შეძინებისა” და
“განსრულების” სახით, მოათავსა ან თვით ტექსტში, ან აშიაზე, ხოლო მისი ნუსხიდან ის სხვა
ნუსხაშიც გადავიდა შემდეგ. როდის გარდაიცვალა თვით ავტორი ცხორებისა გიორგი მცირე,
დანამდვილებით არ ვიცით, ცნობილია მხოლოდ, რომ 1083 წელს ის ჯერ კიდევ ცოცხალი
იყო, ვინაიდან ამ წელს მას გადაუწერია თავისი მოძღვრის მიერ ნათარგმნი სამოციქულო[5].
ავტორს არ გადმოუცია დეტალები გიორგის ცხოვრებისა, არამედ მხოლოდ მსხვილი და
საყურადღებო ფაქტები. მის ნაწარმოებში ჩვენ თვალწინ გვეშლება მნიშვნელოვანი მომენტი
ბაგრატ მეოთხის მეფობისა და მაშინდელი საქართველო-ბიზანტიის ურთიერთშორის
დამოკიდებულებისა. ნაწარმოების ენა მეტად მარტივი და მასთან მომხიბლავია,
განსაკუთრებით გიორგის გარდაცვალების აღწერისას ის პირდაპირ შედევრს წარმოადგენს.
მიუხედავად მრავალი ღირსებისა, გიორგი მცირის შრომას ზოგიერთი დეფექტიც
ახლავს თან. პირველ ყოვლისა, ის არ უჩვენებს მის მიერ გადმოცემული ამბების წელიწადს,
ფაქტებს ის მხოლოდ ამა თუ იმ პირთა სახელების აღნიშვნითა და ხანგრძლიობით
ათარიღებს. აქ კი მას ხანდახან, შეიძლება უნებლიედ, შეცდომა მოდის. მაგალითად,
როგორც უკვე ვთქვით, გიორგი მთაწმიდლის დაბადებას ის გიორგი I-ის მეფობას
მიაკუთვნებს (თუ ეს შემდეგი დროის გადამწერთა კორექტული შეცდომა არაა), ნამდვილად
კი მას უფრო ადრე ჰქონდა ადგილი, შემდეგ ვერ აქვს მას აგრეთვე სისწორით გარკვეული
გიორგის სამწერლო მოღვაწეობა: ის არ გვაძლევს ჩვენ სრულ ნუსხას მისი შრომებისას და
ერთ შემთხვევაში გიორგის ისეთ შრომასაც კი მიაწერს (”წიგნი მეექუსისა კრების”), რომელიც
ნამდვილად გიორგის არ ეკუთვნის.
წერის მანერაში გიორგი მცირე ბაძავს თავის მოძღვარს, რომელმაც ექვთიმეს
ბიოგრაფია დაწერა. ამ მხრივ ჩვენ ხაზს არ გავუსვამთ მაინცდამაინც წინადადებას: “ხოლო
ჩუენ პირველსავე სიტყუასა მოვედით”, რომელიც ორივე თხზულებაში გვხვდება[7] და
რომელიც შაბლონურია აგიოგრაფიულ ნაწარმოებებში, აღვნიშნავთ შემდეგ ადგილებს:
“რამეთუ ეგევითარი თარგმანი, გარეშე
მათ პირველთასა, არღარა გამოჩენილ არს
 ენასა ჩუენსა და ვჰგონებ თუ არცაღა გამოჩინებად არს”;
“რამეთუ უფროჲსნი წიგნნი ღამით სანთლითა უთარგმნიან” (ექვთიმეს ცხოვრება).
“რამეთუ ესე ყოველთა უწყით, ვითარმედ ეგევითარი თარგმანი, თჳნიერ წმიდისა
მამისა ჩუენისა ეფთჳმესსა, სხუაჲ არა გამოჩენილ არს ენასა ჩუენსა და ვჰგონებ თუ არცა
გამოჩინებად არს. და უფროჲსნი წიგნნი ღამით უთარგმნიან”
(გიორგის ცხოვრებ).
საერთოდ უნდა შევნიშნოთ, რომ გიორგი მცირე დიდად განათლებული კაცი ყოფილა
და მას, უეჭველია, თარმანებიც ექნებოდა, მაგრამ ჯერჯერობით მათ ჩვენ არ ვიცნობთ.

26-27. შავი მთის ლიტერატურული სკოლა: ეფრემ მცირე

შავ ანუ საკვირველ მთაზე ქართველი მოღვაწეები XI საუკუნის 30-იანი წლებიდან

მომრავლდნენ, როცა აქ ბევრი ბერ-მონაზონი გადმოვიდა სამხრეთ საქართველოდან
(შატბერდი, ოშკი, ხახული და სხვა). 1056 წელს შავ მთაზე სამოღვაწეოდ გადავიდა გიორგი
მთაწმინდელი, რომელსაც იქ 60 ქართველი დახვდა. 1057 წელს, როცა ცნობილი დისპუტი
გაიმართა ანტიოქიის პატრიარქსა და გიორგი მთაწმინდელს შორის, შავ მთაზე «ბერძულისა
ენისა მეცნიერი და წერილთა სწავლული» ქართველი არ იყო. საგულვებელია, რომ ეფრემ
მცირე ამ დროს ჯერ კიდევ არ იყო დამკვიდრებული შავ მთაზე. მაგრამ ეფრემ მცირე შავ
მთაზე მალე უნდა მისულიყო, შესაძლოა, გიორგი მთაწმინდელი საქართველოში
გამგზავრებამდე, ე. ი. 1060 წლამდე, რადგან ის თავის თავს გიორგი მთაწმინდელის მოწაფეს
უწოდებს. მოგვიანებით, შავ მთაზე მივიდა არსენ იყალთოელი, რომელსაც ეფრემ მცირე
თავის თანამოღვაწეთა შორის ასახელებს.
შავი მთის ლიტერატურული სკოლის ძირითადი წარმომადგენელი ეფრემ მცირეა ,
რომელსაც ბიზანტიური საეკლესიო მწერლობის ეს მნიშვნელოვანი ცენტრი სიცოცხლის
ბოლომდე არ დაუტოვებია.
ბიოგრაფიული ცნობები ეფრემ მცირის შესახებ გაბნეულია მისი წიგნების
«ანდერძებში», საიდანაც ირკვევა, რომ ის იყო კარიჭისძე - «მცირე» მისი თვითსახელწოდებაა.
კ. კეკელიძის ვარაუდით, ეფრემ კარიჭისძე უნდა იყოს ტაოელი ვაჩე კარიჭისძის შვილი.
«ქართლის ცხოვრება» გვაუწყებს, რომ ვაჩე კარიჭისძე ბიზანტიის იმპერატორს მიემხრო და
ბაგრატ IV-ის გამეფებისთანავე (1027 წ), ოპოზიციურად განწყობილ სხვა ქართველ
აზნაურებთან ერთად კონსტანტინოპოლში გაემგზავრა.
დანამდვილებით ის არის ცნობილი, რომ ეფრემი ბერად აღიკვეცა და ცხოვრების
ძირითადი ნაწილი შავ მთაზე გაატარა. მისი ავტობიოგრაფიული ცნობებიდან ირკვევა, რომ
«ჟამსა სიუცბისა და სიჭაბუკისა» ეფრემი დამკვიდრებულა სვიმონწმიდის მონასტერში,
სადაც დამოწაფებია საბა თუხარელს, სულას ძეს - თავის მზრუნველს და აღმზრდელს. საბას
უსწავლებია მისთვის «ბერძულისაცა წიგნისა კითხვა». ეფრემ მცირის მოძღვარი («მამა») და
მასწავლებელი ყოფილა აგრეთვე საბას მოწაფე ეფრემ დიდი ოშკელი - «რომელი-იგი მეცნიერ
იყო კითხვასა და გაგონებასა ბერძულისასა და კეთილად სწავლულ ქართულთა სიტყვათა
შეწყობილებასა». ეფრემ მცირე საბა თუხარელს თავის «მაქმნეველს და მბრძანებელს»
უწოდებს, ბერძნული და ქართული ენების კარგ მცოდნეს, ეფრემ დიდს კი - ნაკლოვანებათა
«მმართებელს და გამგებელს» (კ. კ., მ, 225-226). ეფრემის მასწავლებლები ყოფილან აგრეთვე
იოანე ფარაკნელი და «იოვანე საღმრთოდ ფილოსოფოსი და ხორციელად გრამატიკოსი » (A-
110), რომელსაც ზოგიერთი მკვლევარი იოანე პეტრიწთან აიგივებს (სათნ. კიბე, 38).
 ეფრემ მცირის «ანდერძებში» იხსენიებიან მისი სხვა თანამოვაწეებიც: ბერი ანტონ
ტბელი, ხუცესი სტეფანე ჭულეველი, გაბრიელ მღვდელი, ბერი კვირიკე ალექსანდრიელი,
კალიპოსის მონასტრის წინამძღვარი ბასილი და იოანე ხუცი მთავარაისძე. ამ პირთა
თხოვნით და თანადგომით წერდა წიგნებს ეფრემ მცირე. მათ შორის იყო ქართველთა
«ეკლესიარხი», მღვდელი იოანე-კირიკე, რომლის თხოვნითაც მან დაწერა ნაშრომი «უწყებაი
მიზეზსა ქართველთა მოქცევისასა». შავ მთაზე ეფრემთან ერთად უღვაწია მანგანას
აკადემიაში განსწავლულ არსენ იყალთოელს და მისი ხელმძღვანელობით რამდენიმე
თარგმანი შეუსრულებია.
ეფრემ მცირე დიდი მადლიერებით იხსენიებს თავის თანამოღვაწეებს. «წყარო
ცოდნისაის» უძველესი ხელნაწერის «ანდერძში» (A-24), რომელიც მისსავე სიცოცხლეში,
მისივე ავტოგრაფიდან გადაუნუსხიათ, ეფრემი წერს: «ლოცვა-ყავთ ქრისტეს მოყვარენო
გაბრიელისთვის, რომლისა ბრძანებითა ითარგმნა წმიდაი ესე წიგნი და კეთილთა მოღვაწეთა
ჩემთა და განმაძლიერებელთა, ამას თანა მზრდელთაცა და მსახურთა არსენ იყალთოელისა,
იოვანე და იოვანე ხუცესთა, სტეფანესათვის დიაკონისა და უფროის ყოველთა ჩემ
საწყალობელისა, რეცა თარგმანისა ეფრემ მცირისათვის».
შავ მთაზე ეფრემის ლიტერატურული გარემოცვაში უცხოველი მწერლებიც
შედიოდნენ. მათ შორის არიან: ცნობილი ბიზანტიელი კანონისტი ნიკონ შავმთელი, არაბი
ჰაგიოგრაფი მიქელ ბერი («იოანე დამასკელის ცხოვრების» ავტორი) და ადანის
მიტროპოლიტი სამუელი (არაბული ენიდან ბერძნულად მთარგმნელი).
ეფრემი იქვე გაცნობია თეოდორე ანტიოქიელ პატრიარქს, რომლის ნებართვითაც ის
სარგებლობდა სვიმონწმიდის უდიდესი და უმდიდრესი წიგნთსაცავით: «წყარო ცოდნისაის»
წინათქმაში ეფრემი ასახელებს თეოდორე პატრიარქის მიერ სვიმონწმიდის მონასტერზე
შეწირულ 420 წიგნს, «რომელთა შორის არარაი ჰრთავს საგალობელი, თვინიერ ყოველნივე
საკითხავნი არიან - გარეშენი და საეკლესიონი».
სვიმონწმიდაში ეფრემს ხელთ ჰქონია სრული და ამომწურავი ლიტერატურა, როგორც
ბერძნულ, ისე ქართულ ენაზე. «ფსალმუნთა განმარტებაში» მას სწორედ ის ეგზეგეტიკური
წიგნები გამოუყენებია, «რაოდენნიცა იყვნეს წიგნის-საცავსა სვიმეონწმიდისსა». როცა ეფრემი
«სამოციქულოს განმარტებას» თარგმნიდა, მაგიდაზე ედო «სამოციქულოს» გიორგი
მთაწმინდელისეული თარგმანი, «პავლეს ეპისტოლეთა» სამი («გინა ოთხნი») «თარგმანება»
და ამდენივე ლექსიკონი (სამ. განმ. 13).
1091 წლის მახლობლად ეფრემ მცირე კასტანას მონასტრის იღუმენი იყო. 1103 წლის
რუის-ურბნისის კრებას ის ვეღარ მოსწრებია: «დაუსრულებელისა ნეტარებისა მკვიდრთა
ბერთა ჩვენთა საბა სულაისძისა და ანტონი ტბელისა და ეფრემ მცირისაი საუკუნომცა არს
ხსენებაი» - ნათქვამია კრების «ძეგლისწერაში».
ეფრემ მცირემ ქართულ მწერლობაში ათონის ლიტერატურული სკოლის ტრადიციები
განავითარა. ის უდიდეს პატივისცემას გამოხატავდა ათონელი მამების მიმართ და წერდა:
«მათითა ენითა ვზრახავ და მათითა ყურითა მესმის და მათითა ხელითა ვშვრები, მათითავე
ჩემდა დატევებულითა კეტებითა და უროებითა მათსა ახოდ გაკაფულსა და
ლოდოვანობისაგან ყანობირქმნილსა შინა ადგილ-ადგილდ სიმაშვრალითა დაშთომილ
მათდა ძირი ანუ კლდე აღმოვჰკაფო, - ამას მათდა მათთაგან მათდავე შევსწირავ» (jer. Iber.
43,2). ამგვარსავე მემკვიდრეობითობაზე ევანგელური მოკრძალებით მიუთითებს ეფრემი
სხვაგანაც: «ვითარცა ძაღლმან მოვლოკე ნაბიჭევისაგან დაცვინებულისა (შდრ. მათე 15.27)
წმიდათა მათ პირთაგან ეფვთიმი მთაწმინდელისა და დავით ტბელისა ნეშტი საკითხავთა
ამათ» (ქრონ. I, 227).
 ათონის ლიტერატურული სკოლის ტრადიციების უშუალო გარძელებას წარმოადგენს
ეფრემ მცირის ნახევრადორიგინალური ნაშრომი «ფსალმუნთა თარგმანება» და კირილე
იერუსალიმელის «სამოციქულოს განმარტების» თარგმანი.
«ფსალმუნთა თარგმანება» კატენების სახით არის შედგენილი. «დავითნის» ყოველ
მუხლს აშიაზე ახლავს სხვადასხვა ეგზეგეტიკური თხზულებიდან გამოკრებილი განმარტება,
რომლებიც ეკუთვნის: ათანასე და კირილე ალექსანდირიელებს, ბასილ დიდს, ევსუქი
იერუსალიმელს, ასტერი ამასიელს და იოანე ოქროპირს. მ. შანიძის დასკვნით, ფსალმუნთა
კატენების ეფრემისეული რედაქცია თავისი არქიტექტონიკით ორიგინალურ ქართულ
შრომად უნდა ჩაითვალოს (მრავალთავი, IV).
«სამოციქულოს განმარტება» პირველად ექვთიმე მთაწმინდელმა თარგმნა. მას ქართულ
ენაზე გადმოუტანია სამოციქულოს ძნელი ადგილების განმარტებანი - გამოკრებით, შემდეგ
კი შედგომია პავლეს ეპისტოლეთა სრული (მუხლობრივი) განმარტების თარგმნას, მაგრამ,
როგორც ე. კოჭლამაზაშვილმა გაარკვია, ამ საქმის დასრულება მას არ დასცალდა: თარგმნა
მხოლოდ ჰრომაელთა ეპისტოლის განმარტება სრულად და I კორინთელთა ეპისტოლისა
შუამდე. ეფრემ მცირის «სამოციქულოს განმარტება» სრულია. სათარგმნელად მას შეურჩევია
იოანე ოქროპირისა და სხვა წმინდა მამათა თხზულებებიდან გამოკრებილი განმარტება,
რომლის შედგენაც, ეფრემისავე უწყებით, წმ. კირილე იერუსალიმელს მიეწერება.
ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ ეფრემ მცირემ ამასთანავე მოგვცა ექვთიმე მთაწმინდელის
მთარგმნელობითი მეთოდის «კრიტიკული» შეფასება და აღნიშნა, რომ ის თარგმნიდა
«კლება-მატებით» და «გამოკრებით». ეფრემმა თავისი თარგმანებით გააგრძელა დიდი
ათონელი მამების მიერ დაწყებული საქმე და სრულყო მათი მთარგმნელობითი პრინციპები.
ეფრემის მთარგმნელობითი თეორია სამი ძირითადი პრინციპით განისაზღვრება:
1) ათონელი მამების კვალად, ეფრემი თვლის, რომ თხზულება უნდა ითარგმნებოდეს
აუცილებლად დედნიდან. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა მისი შენიშვნები გრიგოლ
ღვთისმეტყველის, ნაძიანძელის თხზულებათა ადრინდელი ქართული თარგმანის გამო.
ეფრემმა ხელმეორედ თარგმნა გრიგოლ ნაძიანძელის ორი თხზულება, რომლებიც
გრიგოლ ოშკელს X საუკუნეში სომხურიდან ეთარგმნა («ევნომიანოსთა მიმართ» და
«ეპიტაფია ძმისა თვისისა კესარიოსისათვის»). ხელახალი თარგმნის გამო ის შენიშნავს: «მე
სომხურისა წილ ბერძულისაგან კუალად მეორედ ვიიძულე თარგნად, რამეთუ სომხისა
შვილსა და ბერძნისა შვილიშვილსა ნუუკვე და არა უეჭველსა თვით უეჭვი და საკუთარი
შვილი აღვირჩიე» (A-292).
ასევე ხელმეორედ თარგმნა ეფრემმა გრიგოლ ნაძიანძელის ორი ჰომილია («თქუმული
მამისა მიმართ თვისისა და ერისა, რომელნი აიძულებდეს მას და არა ენება და წარვიდა
პონტოდ კერძო», «თქუმული შემდგომად ხუცად კურთხევისა მისისა»), რომლებიც ექვთიმე
მთაწმინდელის თარგმანში მექანიკურად იყო ერთმანეთზე გადაბმული. ექვთიმე
მთაწმინდელის ავტორიტეტისადმი კრძალვის გამო, ეფრემის აღნიშნავს, რომ ჰომილიათა
ხელახლა თარგმნა ორმაგმა იძულებამ გააბედვინა: ასეთ აღრევას «ჩვენ გვაყვედრებდეს
ბერძენნი და მათთა ყვედრებათაგან ბერმან კვირილე ალექსანდრიელმან მრავალთა წელთა
მმძლავრა და კადნიერ მყო მე ახლად თარგმნად ათექვსმეტთა სადღესასწაულოთა და ამას
ერთსა აპორიტთაგანსა, რომელნი ესე არა ქართულითა შვენებითა, არამედ ბერძულისა
შედარებითა გვაქმნევიესო» (A-292).
2) ეფრემის თეორიის მიხედვით, თარგმანი ზედმიწევნით ზუსტი უნდა იყოს, მაგრამ
სიზუსტემ არ უნდა შელახოს იმ ენის ბუნება, რომელზეც ძეგლი ითარგმნება . ზუსტი
თარგმანები, ეფრემის მიხედვით, შეესაბამებოდა მისი თანამედროვე მკითხველის
ლიტერატურულ გემოვნებას, რადგან ისინი უკვე აღზრდილი იყვნენ ათონელთა
თარგმანებზე და «სძის» ნაცვლად, «მტკიცე» საზრდელის «მოქენე იქმნენ», რადგან პავლე
მოციქულის მიხედვით, «სრულთაი არს მტკიცე იგი საზრდელი, რომელთა წესითა მით
გონებანი წვრთილნი ჰქონედ განრჩევად კეთთილისა და ბოროტისა» (ებრ. 5.14).
თარგმანი, ეფრემის თვალსაზრისით, ზუსტია მაშინ, როცა «სიტყვაი შედარებულია
ბერძულისა და მართებითი (=აუცილებელი) არა აკლს». მთარგმნელმა ამასთან ერთად უნდა
იცოდეს «ზედმიწევნით რაბამობაი (=თვისება) ბერძენთა და ქართველთა ენებისაი» 19.
ეფრემი აღნიშნავს, რომ «ბერძენთა ენაი უფსკრულ ღრმა არს, და იგივე და ერთი
სიტყუაი მრავალსა პირსა აღიარებს». ამის გამო, აუცილებელი იყო ეგზეგეტიკური
ნაშრომებით და ლექსიკონებით სარგებლობა. «სამოციქულოს განმარტებაში» ეფრემი წერს:
«ესევითართა ღრმათა ადგილთა, სადაცა უხმდა შეცვალებაი და სხუებრ ცვალებაი სიტყვასა
«სამოციქულოსა» ქართულსა, რომელი მაშინღა ძლით გულისხმა-იყოფებოდის, ოდეს სამნი
გინა ოთხნი თარგმანნი «პავლისანი» და ეგეოდენნი ლექსიკონნი... ერთგან შემოვკრიბნი,
მაშინღა ძლით მოუპოი ქართული შემსგავსებული სიტყვა» (გვ. 13).
ეფრემ მცირემ დააზუსტა გიორგი მთაწმინდელის მიერ უკვე თარგმნილი
«სამოციქულოს» ტექსტი, მაგრამ მორიდებია ცვლილებების ტექსტში შეტანას და
დაზუსტებული სიტყვები აშიებზე მიუწერია: «ესევითარნი სიტყუანი სადაცა შემიცვალებიან
კიდესა სტიქონისასა იოტაი დამისუამს, და შინა, სიტყუასა წინაით ესე, ვითარმედ:
უსაკუთრეს არს ესრეთ» - აღნიშნავს ის (I, 13).
ადრინდელი თარგმანის გათვალისწინება ეფრემის მთარგმნელობითი მეთოდის ერთ-
ერთი დამახასიათებელი ნიშანია. ის 12 წელს ელოდებოდა პროკოფი მღვდლის მიერ
ქართულად თარგმანს და მხოლოდ მას შემდეგ გააგრძელა ბასილი დიდის «ასკეტიკონის»
თარგმნა, როცა ჩათვალა, რომ ძველი თარგმანი უკვე დაკარგული იყო.
3) ბიზანტიურ ტრადიციასთან მიახლოება ეფრემ მცირემ ქართულ მწიგნობრობაშიც
სცადა. მან ტექსტები აღჭურვა: ა) ტექნიკური ნიშნებით («იოტა», მზიური ნიშანი,
ვარსკვლავი); ბ) პუნქტუაციის ნიშნებით: «ერთწერტილი უკვე - მცირედ სასვენად,
ორწერტილი - განსაკვეთელად სიტყვისა, სამწერტილი - დიდად სასვენად, ექვსწერტილი -
სრულად დასაბოლოებლად». ეფრემი წერს, რომ პუნქტუაციის ნიშნების მოწესრიგება მას
იოანე ფარაკნელმა უბრძანა: «ამათ პირთათვის, ვინათგან პირველთა მათ თარგმანთა არა რაი
ეღუაწა წერტილითა განკვეთისათვის საკითხავთაისა... ხოლო ბერძულად არა ესრეთ არს,
არამედ ესოდენ მისანდობელ არს წიგნები მათი მართლად განკვეთილობისათვის, ვითარ
ჩვენი საგალობელი, რაოდენი დიდისა მის მნათობისა გიორგი მთაწმინდელისაგან
თარგმნილ არს» (A-24). გ) სქოლიოებით, რომლებსაც მისი ტერმინოლოგიით «შეისწავენი»
ეწოდება. ამგვარ კომენტარებს ორმაგი დატვირთვა გააჩნდათ: ისინი იწერებოდა
«განმაცხადებელად ძალისა», ე. ი. აზრის ცხადად განმარტების მიზნით, და ტექსტში ამგვარი
«სამეცნიერო» სიტყვების ადვილად მისაგნებად; დ) ანბანზე გაწყობილი ლექსიკონებით,
სადაც განმარტებულია «გამოსაძიებელი და ღრმა სიტყვები». ამგვარი ლექსიკონი ერთვის
«ფსალმუნთა განმარტებას» და ეფრემის სხვა თარგმანებს; ე) « ანდერძ-მინაწერებით», სადაც
მოცემულია ბიბლიოგრაფიული ცნობები თარგმანების შესახებ.
ეფრემ მცირემ ბერძნულიდან თარგმნა 50-მდე ავტორის 128 თხზულება, რომლებიც
განეკუთვნება საეკლესიო მწერლობის შემდეგ დარგებს: ბიბლიოლოგია და ეგზეგეტიკა,
დოგმატიკა და პოლემიკა, ფილოსოფია, ჰაგიოგრაფია და ისტორია, ჰომილეტიკა, ასკეტიკა
და მისტიკა, ეპისტოლეები, ეპიტაფიები, სქოლიოები, იამბიკონი. თარგმანთა შორის
19
ი. ჯავახიშვილი, თხზულებანი თორმეტ ტომად, VIII, თბ., 1977, გვ. 160.
გამორჩეული ადგილი უკავია დიონისე არეოპაგელის ფილოსოფიურ-თეოლოგიური
შრომების კრებულს (სწკზგთ ფკუწზფპშეშსგქ) და იოანე დამასკელის «ცოდნის წყაროს»
().
«არეოპაგიტიკის» კორპუსი დიდი პოპულარობით სარგებლობდა როგორც
დასავლეთის, ისე აღმოსავლეთის ქრისტიანულ მწერლობაში და საფუძვლად დაედო
შუასაუკუნეების მისტიკურ აზროვნებას. დიონისე არეოპაგელის ეს ნაშრომი მოიცავს ოთხ
წიგნს და ათ ეპისტოლეს. წიგნები მიწერილია ტიმოთეს მიმართ: 1. «საღმრთოთა
სახელთათვის»; 2. «ზეცათა მღდელთ-მთავრობისათვის» (ზეციური იერარქიის შესახებ); 3.
«სეკლესიოისა მღდელთ-მთავრობისათვის» (საეკლესიო იერარქიის შესახებ); 4. «საიდუმლოდ
ღმრთისმეტყველებისათვის» (მისტიკური ღვთისმეტყველების შესახებ). დიონისე
არეოპაგელის ეპისტოლეებიდან ოთხის ადრესატია გაიოსი, სხვები კი მიწერილია:
დოროთეს, სოსიპატროს, პოლიკარპოს, დიმოფილოს, ტიტეს და იოანე მახარებლის მიმართ.
დიონისე არეოპაგელი იხსენიება «ახალ აღთქმაში», როგორც მიმდევარი პავლე
მოციქულისა (მოც. საქმე 17.33,34). ამავე ცნობას ემყარებიან შუა საუკუნეების ავტორები, მათ
შორის ეფრემ მცირეც. მაგრამ XIX საუკუნეში ეჭვქვეშ დადგა დიონისე არეოპაგელის
ავტორობის საკითხი. შემდგომში დადგინდა, რომ არეოპაგიტული წიგნები დაწერილია IV
საუკუნეში მოღვაწე ნეოპლატონიკოსის - პროკლე დიადოხოსის ფილოსოფიის საფუძველზე.
ასე გაჩნდა გამოთქმა «ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი» და დაიწყო მუშაობა უცნობი ავტორის
გამოვლენისთვის. ფსევდო-დიონისეს ვინაობის შესახებ გამოითქვა არაერთი ჰიპოთეზა,
რომელთა მიხედვითაც არეოპაგიტული წიგნების ავტორი გაიგივებულია: 1. რამდენიმე
დიონისესთან - დიონისე ალექსანდრიელი (III ს.), დიონისე სქოლასტიკოსი (V ს.), დიონისე
ეგვიპტელი (VI ს.); 2. მონოფიზიტ სევეროზ ანტიოქიელთან (465-538), რომელსაც ეკუთვნის
პირველი ცნობები არეოპაგიტული წიგნების შესახებ (ი. შტიგლმაირი, 1928); 3. პეტრე
იბერიელთან (411-491), ქართველ მოღვაწესთან, რომელიც 453 წელს მაიუმის ეპისკოპოსი
გახდა (შ. ნუცუბიძე, ე. ჰონიგმანი, 1942-1952).
ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის მსოფლგაგებას საფუძვლად უდევს ნეოპლატონური
წარმოდგენა ღვთის აღუწერელობისა და განუსაზღვრელობის შესახებ, ანალოგიათა
იერარქიის მეშვეობით ღვთის პირობითი შემეცნების იდეასთან ერთად. ფსევდო-დიონისე
არეოპაგელის მოძღვრების მიხედვით, «ზეციურ იერარქიას» აგრძელებს «საეკლესიო
იერარქია». ყველაზე მაღლა დგას «მზიანი ღამე» - ერთი ღმერთი, შემდეგ მოდის ანგელოზთა
ცხრა დასი - სერაფიმნი, ქერობიმნი, საყდარნი; უფლებანი, ძალნი, ხელმწიფებანი;
მთავრობანი, მთავარანგელოზნი, ანგელოზნი (აქ სრულდება «ზეციური იერარქია»);
საეკლესიო იერარქიას იწყებენ ეპისკოპოსები, შემდეგ მოდიან: მღვდლები, დიაკვნები;
მონაზვნები, ქრისტიანული საკრებულოს წევრები, კათაკმეველნი. საეკლესიო იერარქიაზე
დაბლა დგას დანარჩენი სამყარო: გონიერი არსებები, ცოცხალი არაგონიერი არსებები,
უსიცოცხლო სხეულები.
ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის ფილოსოფიური სისტემა მოიცავს ღვთისმეტყველების
სამ სახეს: კატაფატიკურს (ღმერთი «ყოველთა შორის ყოველ არს და არცა რას შორის არარა»)
სიმბოლურს და მისტიკურს (მის ჩარჩოებში: აპოფატიკურ ღვთისმეტყველებას და
ზეშთაგონებრივი ექსტაზის ღვთისმეტყველებას, როგორც ღვთის შემეცნების უმაღლეს
ფორმას).
არეოპაგიტულ მოძღვრებაში ნეოპლატონიზმიდან შევიდა აგრეთვე სიკეთის მონიზმის
იდეა, რომლის მიხედვითაც, არსებობის საფუძველია სიკეთე - «უეჭუელად ყოველთა და
ბოროტთაცა დასაბამი და დასასრული კეთილი არს». არსება, სუბსტანცია გააჩნია მხოლოდ
სიკეთეს, ბოროტება კი არის «მოკლებაი კეთილისა». ბოროტება (თვით ეშმაკიც კი) კეთილის
«უნაწილო» რომ იყოს, ის არც იარსებებს.
არეოპაგიტიკის ქართულ თარგმანში ეფრემ მცირე ავლენს მისთვის დამახასიათებელ
ენობრივ პურიზმს. მას უცდია, თითქმის ყველა ბერძნული სიტყვისთვის გამოენახა
ქართული შესატყვისი, ძირითადი ლექსიკური ფონდის საფუძველზე. მან ზუსტი ქართული
შესატყვისები გამოუნახა ისეთ ბერძნულ სიტყვებსაც კი, რომლებიც შემდგომ ევროპულ
ენებში უცვლელად იქნა გადმოტანილი და საერთაშორისო ტერმინებად იქცა:
ანალიტიკურად - აღხსნით, ანტაგონისტი - წინა-განმწყობი, აპოლოგია - სიტყვისგება,
დიაგნოსტიკა - განრჩევა, თეორია - ხედვა, ოპტიკა - სახედველი, პოლიტიკა - მოქალაქობა,
სიმბოლიკა - სახისმეტყველება, სიმეტრია - შეზავებულება, სიმფონია - ერთხმობა,
სინთეზი//ჰარმონია - შეწყობილება, ფანტაზია - ოცნება, ფილანტროპია - კაცთმოყვარება,
ფსევდონიმი - მტყუვარსახელობა, ჰიერარქია - მღდელთმთავრობა, ჰიმნოლოგია -
ქებისმეტყუელება, ჰიპერბოლა - ზეშთაგარდამეტებულება.
ქართულ თარგმანს ეფრემ მცირემ წაუმძღვარა «წინაბჭე სიტყვისა - თხრობაი
დიონისისთვის და წიგნთა მათთვის მის მიერ აღწერილთა», სადაც მოცემულია მსჯელობა
ავტორის ვინაობაზე და არეპაგიტული კორპუსის შედგენილობაზე.
«წყარო ცოდნისაი» იოანე დამასკელის (675-750) მთავარი ნაწარმოებია და წარმოადგენს
მისი დროის ფილოსოფიური და საღვთისმეტყველო აზრის კომპენდიუმს. ამ ტრაქტატის
პირველი ნაწილი - «ფილოსოფიური თავები» (ანუ «დიალექტიკა»), გადმოგვცემს
არისტოტელეს ლოგიკასა და მეტაფიზიკას. მეორე, ისტორიულ-პოლემიკურ, ნაწილში
(«წვალებათა შესახებ») განხილულია 100 სხვადასხვა ერესი. მესამე ნაწილს ეწოდება
«მართლმადიდებელი სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა» (ანუ «გარდამოცემა»). ამ
ნაწილში ერთიანი, მთლიანი სიტემის სახით არის წარმოდგენილი ქრისტიანულ-
მართლმადიდებლური მოძღვრება, დაფუძნებული რწმენისა და ცოდნის ნაზავზე.
იოანე დამასკელის მოღვაწეობით დამთავრდა ბერძნული თეოლოგიის პატრისტიკული
პერიოდი და დასაბამი მიეცა ახალ, სქოლასტიკურ პერიოდს. იოანე დამასკელი ასე
განსაზღვრავს ფილოსოფიის რაობას: «პირველი, ფილოსოფოსობაი არს მეცნიერებაი
ნამდვილვეთაი, უკვეთუ ნამდვილვე რაი არიან, ესე იგი არს, ცნობაი ბუნებისა თვისისაი.
მეორე, ფილოსოფოსობაი არს მეცნიერებაი საღმრთოთა და კაცობრივთა საქმეთა. მესამე,
ფილოსოფოსობაი არს წურთაი სიკვდილისა შემთხვევითისაიცა და ბუნებითისაიცა. მეოთხე,
ფილოსოფოსობაი არს მსგავსებაი ღმრთისაი ძალისაებრ კაცობრივისა, ხოლო ვემსგავსებით
ღმერთსა სიმართლითა და სიწმინდითა და სახიერებითა... მეხუთედ, ფილოსოფოსობაი არს
ხელოვნებაი ხელოვნებათაი და მოძღვრებაი მოძღვრებათაი... მეექვსედ, ფილოსოფოსობაი
არს სიყვარული სიბრძნისაი, ხოლო სიბრძნე ჭეშმარიტი ღმერთი არს . აწ უკვე სიყვარული
ღმრთისა მიმართ - ესე არს ჭეშმარიტი სიბრძნე» (დიალექტიკა, 52,1-6).
«წყარო ცოდნისაის» მეორე ნაწილი («წვალებათა შესახებ») ეფრემ მცირის თარგმანში
გამოტოვებულია, რადგან ეპიფანე კვიპრელის ანალოგიური შინაარსის თხზულება
ქართულად უკვე თარგმნილი იყო თეოფილე ხუცესმონაზვნის მიერ. ამგვარად, ეფრემმა
თარგმნა იოანე დამასკელის ტრაქტატის ორი ნაწილი: «დიალექტიკა» და «გარდამოცემა».
თარგმანზე დართულ ანდერძში ეფრემი განმარტავს, რომ იოანე დამასკელის
სქოლასტიკური მოძღვრების არსია წარმართული («გარეშე») ფილოსოფიის გამოყენება
მისივე დებულებების გასაბათილებლად: «ამათ მიერ წინა აღუდგებიან შვილნი ეკლესიისანი
გარეშეთა მათ ფილოსოფოსთა და მათითავე ისრითა განჰგვრემდენ მათ». ეფრემი
«დიალექტიკას» ეკლოვან ზღუდეს ადარებს, რომლის შიგნითაც «გარდამოცემის» მტევანთა
მშვენიერება იმალება. ის აგრეთვე უჩივის ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის უქონლობის
ქართულ ენაზე, რის გამოც «დიალექტიკის» თარგმანზე მუშაობა გაძნელებულა: «საჭირო
(=ძნელი) იყო დატევნაი ენასა ჩუენსა - ვინაითგან სხუაი არარაი ოდეს თარგმნილა
საფილოსოფოსოთა წიგნთანი».
«უწყებაი მიზეზსა ქართველთა მოქცევისა, თუ რომელთა წიგნთა შინა მოიხსენების»
ეფრემ მცირის მეცნიერული ნაშრომია. ეს ისტორიულ-ჰაგიოგრაფიული გამოკვლევა შეეხება
ქართველთა ქრისტიანიზაციის საკითხს და თავისი პრობლემატიკით ეხმიანება გიორგი
მთაწმინდელის ცნობილ დისპუტს ანტიოქიიის პატრიარქ თეოდოსისთან (1057 წ.). ნაშრომი
ემყარება ბერძნულენოვან წყაროებს: 1. «მოციქულთა მიმოსვლა» (რომელთა მიხედვით,
«ავაზგიასა, რომელ არს აფხაზეთი» იქადაგა ანდრია პირველწოდებულმა, ხოლო ქართლში -
ბართოლომემ); 2. თეოდორიტე კვირელის «საეკლესიო ისტორიის» 24-ე თავი (=ბერძნული
«ნინოს ცხოვრება»); 3. ანტიოქიური «ხრონოგრაფი» (რომლის მიხედვით, ქართლში
ეპისკოპოსთა და კათალიკოსთა ხელდასხმა დაიწყო კონსტანტინე სკორიანის (740-775)
დროს, თეოფილაქტე პატრიარქის მიერ მოწვეული კრების გადაწვეტილების საფუძველზე;
იმპერატორ ბასილის (867-886) დროიდან კი ქართველები 1000 დრაჰკანს, ანტიოქიის
ნაცვლად, უხდიდნენ იერუსალიმის საპატრიარქოს); 4. ქალკედონის მსოფლიო საეკლესიო
კრების გადაწყვეტილება (რის საფუძველზეც დაიწყო მირონის კურთხევა საქართველოში); 5.
ევაგრე-ეპიფანეს «საეკლესიო ისტორია» (სადაც დაცულია ცნობა აფხაზთა მოქცევის შესახებ
იმპერატორ იუსტინიანეს (527-565) დროს). ეფრემი აქვე ასახელებს წმინდა ადგილებს,
რომლებიც ქართველებს «წილ კეთილად» ხვდა. ესენია: ადგილი თხემისაი (გოლგოთა),
ქუაბი ბეთლემისა, ქუაბი საბაწმიდისა და თორნე სვიმონწმიდისა.
«მოსახსენებელი მცირე სვიმეონისათვის ლოღოთეტისა» წარმოადგენს ეფრემ მცირის
ორიგინალურ გამოკვლევას მეტაფრასტიკის ისტორიისა და თეორიიის შესახებ (ეფრემ
მცირის ორიგინალურ გამოკვლევათა რიგშია მოსახსენებელი აგრეთვე იოანე დამასკელის
«წყარო ცოდნისაის» და არეოპაგიტული კორპუსის თარგმანებზე დართული ანდერძები). კ.
კეკელიძის შენიშვნით, ნაშრომში მოყვანილი მასალა სრულიად ახალი და უნიკალურია.
ეფრემი სვიმეონ მეტაფრასტის საქმის გამგრძელებლად იხსენიებს თავის თანამედროვე
მწერალს - იოანე ქსიფილინოსს. ასევე სრულია მეტაფრასტიკის ლიტერატურულ სიახლეთა
ეფრემისეული დახასიათება, რომლის მიხედვითაც მეტაფრასირება არის ტექსტის
გადამუშავება იდეოლოგიური და სტილისტური თვალსაზრისით.
«ფსალმუნთა თარგმანებაში» ეფრემ მცირემ მოგვცა ეგზეგეტიკური მწერლობის
მეთოდების დახასიათება. მისი თქმით, ნაწარმოების შინაარსი შეიძლება გავიაზროთ
ორგვარად: ერთია პირდაპირი - «განმარტებითი», ხოლო მეორე - «სახისმეტყველებითი», ანუ
ალეგორიული მნიშვნელობა. ეფრემი უფრო მაღლა აყენებს «განმარტებით» მნიშვნელობას:
«ცხად არს, ვითარმედ უზეშთაეს არს განმარტებით თარგმანებაი სახისმეტყველებით
თარგმანებისასა», მაგრამ უმართებულოა სახეობრივი გამოხატვის სწორხაზობრივი
გააზრებაც: «გესმოდინ რაი ხელნი და ფერხნი ღმრთისანი, თვალნი და გული, უწყოდე,
ვითარმედ ამისსაცა გულისხმისყოფასა სახისმეტყველებაი უხმს და არა განმარტებაი,
ვინაითგან არა რაი ხორციელთა და ზრქელთაგანი იპოების უხორცოსა მას თანა და
უხილავსა» (შან. 11, 83).
განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია ეფრემ მცირის პოეტური მემკვიდრეობა. ეფრემს
რამდენიმე ორიგინალური იამბიკო დაურთავს თავისი თარგმანისთვის , მათ შორის
«სამოციქულოს განმარტებისთვის». ამ იამბიკოში «სამოციქულო» სიბრძნის სახლად
წარმოგვიდგება, რომელშიც ლუკა მახარებლის «საქმე მოციქულთა» - «იატაკია», შვიდი
«კათოლიკე ეპისტოლე» - «შვიდი სვეტი», პავლე მოციქულის 14 ეპისტოლე - «სართული» და
«ოქროცხებული სენაკები»:
სახიდ სიბრძნისა გიწესს, მოვედ და შეედ
და განიცადე «წიგნი სამოციქულოი»,
ვითარ მოქმედებს მას შინა იატაკად
ლუკა «საქმესა ქრისტეს მოციქულთასა»,
და იაკობ და პეტრე იოვანეთურთ
შეუდგმენ შვიდთა სვეტთა იუდაის თანა,
ხოლო სართულსა მისსა პავლე შეამკობს
სენაკებითა ოქროცხებულებითა,
რათა შვიდობაი კათოლიკეთაი დაჰრთოს
ებისტოლეთა მიერ მრჩობლ შვიდეულთა.
ამათი თვისად განმასაკუთრებელი,
უფალო, თვისად შენდა განისაკუთრე.
საკმაოდ ვრცელი ორიგინალური იამბიკონი დაურთო ეფრემ მცირემ გრიგოლ
ღვთისმეტყველის თხზულებას. ეს იამბიკო აკროსტიქულია, სტრიქონთა პირველი და ბოლო
ასოები იძლევა იამბიკოს ერთ სტროფს:
«ჰოი, ფრიადო მოძღვრებისა უფსკრულთაგან
სრულითა მით საზომითა სრულქმნილითა
შემწე ჩემდა იქმენ დღესა განშჯისასა,
რომლისათვის გხადი უნდოდ მცირე ეფრემ».
ეფრემ მცირესვე ეკუთვნის 16-მარცვლოვანი «შესხმა გიორგი მთაწმინდელისა»,
კვადრატული ლექსი, დაწერილი აკროსტიქით. ლექსი ორი კვადრატისაგან შედგება (36+36
ტაეპი). პირველი კვადრატის აკროსტიქია «ნეტარებით იქები შენ ნათესავთა ყოველთაგან».
მეორე კვადრატის აკროსტიქი - «იონთა და ქართველთაგან გონიერთაგან, გეორგი».
თითოეულ კვადრატში აკროსტიქის ფრაზები ოთხ-ოთხჯერ მეორდება: პირველ, 36-ე, 37-ე
და 72-ე ტაეპებში, მარცხენა და მარჯვენა კიდურწერილობაში (36+36 ტაეპი). არ არის
შემთხვევითი, რომ ეფრემ მცირე ქართულ მწერლობაში არალიტურგიკული პოეზიის
მამამთავრად ითვლება.

28. გელათის ლიტერატურული სკოლა: არსენ იყალთოელი, იოანე პეტრიწი

არსენ იყალთოელი. უტყუარი ბიოგრაფიული ცნობები არსენ იყალთოელის შესახებ XI-

XII საუკუნეების ხელნაწერთა ანდერძებშია დაცული. გარდა ამისა, XVIII-XIX საუკუნის
მოღვაწეებს უცდიათ მისი ბიოგრაფიის აღდგენა: რომ არსენი იყო გვარად ვაჩნაძე (შდრ.:
«ვაჩეს ძე»), დაიბადა იყალთოში, იქვე არსებულ ღვთაების ტაძარში «აქვნდა აკადემია» და
«მასვე ეკლესიასა შინა დაფლულ არს» (დავით რექტორი). აქედან მომდინარეობს აზრი
არსენის მაყაშვილობის შესახებ, რადგან იყალთოს ფლობდნენ «თავადნი ირუბაქისძენი»,
იგივე მაყაშვილები20.
ი. ლოლშვილი ვარაუდობს, რომ არსენ იყალთოელი კონსტანტინოპოლში გიორგი
მთაწმინდელს გაჰყვა 1065 წელს. აქედან არსენი ათონის მონასტერში მოხვდებოდა, ხოლო

20
ი. ლოლაშვილი, არსენ იყალთოელი, თბ., 1978, გვ. 8-13.
შემდეგ - იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში, სადაც თ. ბაგრატიონის ცნობით, მას «უსწავლია
ენაი ელინური, ასურული და არაბული».
დანამდვილებით ის არის ცნობილი, რომ არსენმა უმაღლესი განათლება მიიღო
კონსტანტინოპოლში, მანგანას აკადემიაში, სადაც იმჟამად მოღვაწეობდნენ ბიზანტიური
რენესანსის ბრწყინვალე წარმომადგენლები იოანე იტალოსი, მიქაელ ფსელოსი და ცნობილი
იურისტი იოანე ქსიფილინოსი. როგორც კ. კეკელიძე აღნიშნავს, «მხოლოდ მიქაელ
ფსელოსისა და იოანე ნომოფილაქსის მიერ მანგანის აკადემიაში შექმნილსა და
განმტკიცებულ ტრადიციებს შეეყლო აღეზარდა არსენ იყალთოელის პიროვნებაში ის
ფილოსოფოსი და იურისტი, რომელიც გამოსჭვივის უკანასკნელის ფილოსოფიურ-
იურიდიულ ნათარგმნ თხზულებებში»21. მანგანაში უთარგმნია არსენ იყალთოელს ანასტასი
სინელის ანტიმონოფიზიტური ტრაქტატი «წინამძღვარი»: «დაესრულა «წინამძღვარი»
წმიდისა ანასტასი სინელისაი კონსტანტინუპოლის მონასტერსა წმიდისა გიორგისსა
მანგანას» (S-1463).
დაახლოებით 1080 წელს არსენი მანგანას მონასტრიდან შავ მთაზე, სვიმეონ
საკვირლმოქმედის ლავრაში გადასულა და დამოწაფებია სახელმოხვეჭილ მოღვაწეს ეფრემ
მცირეს, რომელიც მაღალ შეფასებას აძლევს მის მთარგმნელობით ნიჭს: «მითვალულ ყავთ
მესამე ესე ნაყოფი ჩვენისა ყოვლადგანათლებულისა მეუღისა არსენისი. და კნინისა ამის
წილ-ძღვნობისა მიჰმადლეთ ნათესავსა ჩვენსა წარმართებაი თარგმნობისა მისისაი, რამეთუ
შეუძლებელი კაცთაგან მისდა და მის მიერ თქვენდა შესაძლებელ არს. ამას, გლახ, ეფრემ
იტყვის მცირე, მონაი მისი და უფროისღა მოძღვარი» (S-384).
არსენ იყალთოელმა დიდი დახმარება გაუწია თავის მოძღვარს - ეფრემ მცირეს იოანე
დამასკელის «გარდამოცემაზე» მუშაობის დროს. ეფრემი მას უწოდებს «განმაძლიერებელს»,
«მზრდელსა და მსახურს» (A-24). როგორც რ. მიმინოშვილი შენიშნავს, «არსენი უნდა
ყოფილიყო მისი «განმაძლიერებელი» არა მხოლოდ მორალურად, არამედ საქმითაც,
ლიტერატურული თანამოღვაწეობითაც»22. «მზრდელობა» (=გამომკვებავი) და «მსახურობა»
მიუთითებს მოძღვრისა და შეგირდის ახლო ურთიერთობაზე. 1089-1096 წლებში არსენი
ეფრემს თან ახლდა კალიპოსის მონასტერში. აქედან მიუღია არსენს სახელწოდება
«კალიპოსელი». სწორედ ასე იხსენიება ის რუის-ურბნისის კრების «ძეგლისწერაში»:
«სჯულიერი მოღვაწე არსენი მონაზონი კალიპოსელი».
დავით აღმაშენებლის მოწვევით არსენ იყალთოელი საქართველოში დაბრუნდა და
აქედან საზღვარგარეთ აღარ წასულა სამოღვაწეოდ. რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების
მოწვევამდე, მეფის დავალებით მას უკვე თარგმნილი ჰქონდა «დიდი სჯულისკანონი». რუის-
ურბნისის კრების «ძეგლისწერა» შედგენილია «დიდი სჯულისკანონის» თარგმანის
გათვალისწინებით, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ არსენ იყალთოელმა მისი ტექსტი XI
საუკუნის ბოლოს და XII საუკუნის პირველ წლებში (1103 წლამდე) თარგმნა 23. არსენ
იყალთოელი, იოანე ქართლის კათალიკოსთან ერთად, იმ საეკლესიო რეფორმის
ორგანიზატორი გახდა, რომელიც დავით აღმაშენებლის ინიციატივით ჩატარდა
საქართველოს ეკლესიაში. მათი ერთობლივი ძალისხმევით დაგვირგვინდა ბაგრატ IV-ისა და
გიორგი მთაწმინდელის მიერ 1060-1065 წლებში დაწყებული საქმე.

21
კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, I, გვ. 273.
22
რ. მიმინოშვილი, ”გარდამოცემის” ქართული თარგმანები, თბ., 1966, გვ. 55.
23
დიდი სჯულისკანონი, გამოსაცემად მოამზადეს ე. გაბიძაშვილმა (რედ.), ე. გიუნაშვილმა, მ.
დოლაქიძემ, გ. ნინუამ, თბ., 1975, გვ. 20-21.
 როგორც ფიქრობენ, საქართველოში დაბრუნებულ არსენს თავდაპირველად გელათში
უნდა ეცხოვრა, თუმცა ამის დამადასტურებელი პირდაპირი ცნობა ჩვენ არ მოგვეპოვება.
გელათში ღვთისმშობლის ტაძრის მშენებლბა დავით აღმაშენებელმა 1106 წელს დაიწყო,
მაგრამ, საფიქრებელია, რომ მონასტრის დაარსება და მასზე უმკვიდროდ დარჩენილი
«ლიპარიტეთის» ბოძება 1096 წლის შემდეგ უნდა გადაწყვეტილიყო, როცა დავითმა
ლიპარიტ ბაღვაში საქართველოდან განდევნა. კ. კეკელიძის აზრით, «დიდი სჯულისკანონი»
არსენმა გელათში თარგმნა24.
პირდაპირი ცნობები იმას გვიდასტურებენ, რომ არსენ იყალთოელის ძირითადი
სამოღვაწეო ადგილი შიო-მღვიმე იყო, სადაც არსენი დამკვიდრდა მოღალატე ფეოდალის
ძაგანის გაძევების შემდეგ (1103 წ.). მისი ხელმძღვანელობით დავით აღმაშენებელმა შიო-
მღვიმეში ღვთისმშობლის დიდი ტაძარი ააშენა. არსენმა მონასტერში (სვიმეონწმიდის
ანალოგიით) საბაწმიდური ტიპიკონი შემოიღო (H-1349), რის ნებართვაც მან მეფისაგან
მიიღო: «მიბრძანა სასომან ჩემმან, ბერმან არსენი, და თვით სულიერმან ბერმან, მოძღუარმან
ჩემმან იოვანე, რაითამცა წესსა ზედა სვიმეონ წმიდისსა დავსხენ მონსტრისა მღვიმისა წესნი,
რომელი თვით მათ მიერ აღწერილი ვიხილე ყოვლად შვენიერად»25. შიო-მღვიმეშივე
დაუსრულებია არსენს ფილოსოფიური და პოლემიკურ-დოგმატური ტრაქტატების ვრცელი
კრებულის «დოგმატიკონის» თარგმნა, რომელზე მუშაობის დროსაც მას დავით
აღმაშენებელი სწვევია: «არსენისსა მისრული მღვიმეს, იტყვის დავით მეფე: «მე მაშინდელი
კაცი ვარ, ოდეს არსენი დაროჯიდი (=გახუხული პური) ჭამა, მარჯვენასა გვერდსა ზედა წვა,
ნოსელსა იკითხვიდა და «დოღმატიკონსა» აწამებდა და ცვილისა სოფია-წმიდასა იგივე
მარტოი იქმოდა» (S-1463).
1124 წელს არსენ იყალთოელს მონაწილეობა მიუღია სომხეთის ეკლესიის შემოერთების
მიზნით დავით აღმაშენებელის მიერ მოწვეულ საეკლესიო კრებაში. ამ ფაქტთან
დაკავშირებით, დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი მას იხსენიებს, როგორც « თარგმანსა და
მეცნიერსა ბერძენთა და ქართველთა ენათასა, და განმანათლებელსა ყოველთა
ეკლესიათასა»26.
არსენ იყალთოელისა და დავით აღმაშენებლის თანამშრომლობა ინტენსიურ ხასიათს
ატარებდა. არსენის უშუალო მონაწილეობით არის შედგენილი: «ანდერძი დავით მეფისა
მღვიმისადმი» (1123 წ.) და «ანდერძი დავით მეფისა» (1125 წ.). არსენ იყალთოელს ეკუთვნის
აგრეთვე დავით აღმაშენებლის ეპიტაფია:
«ვის ნაჭარმაგევს მეფენი თორმეტნი პურად დამესხნეს,
თურქნი, სპარსნი და არაბნი საზღვართა გარე გამესხნეს,
თევზნი ამიერ წყალთაგან იმერთა წყალთა შთამესხნეს,
აწე ამათსა მოქმედსა გულსზედან ხელნი დამესხნეს».
ტრადიციული ცნობით, სიცოცხლის ბოლო წლები არსენს იყალთოში გაუტარებია და
იქვე გარდაცვლილა. ის დაუსაფლავებიათ ღვთაების ტაძარში ზენონ იყალთოელის საფლვის
გვერდით (დავით რექტორი). ასევე გვიანდელია ცნობა არსენის მიერ იყალთოოს აკადემიის
დაარსების შესახებ. დავით რექტორის შემდეგ ამგვარ ცნობას გვაწვდის თეიმურაზ
ბაგრატიონი: «აღუშენებიეს ამას კახეთისა დაბასა იყალთოს სასწავლებელი დიდი, სადაც
ასწავებდეს ფილოსოფიასა, ღვთისმეტყველებასა, ენათა... ოდეს იყვის მეფისა თანა ანუ

24
კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, I, გვ. 274.
25
ანდერძი დავით მეფისა მღვიმისადმი // ქართული ისტორიული საბუთების კორპუსი, I, თბ., 1984,
გვ. 54.
26
ცხოვრება მეფეთ-მეფისა დავითისი // ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 356.
იერუსალიმს, მაშინ ჰყვის მასწავლებელნი, ფრიად განვითარებულნი, და იგინი ასწავებდეს
მოწაფეთა»27.
არსენ იყალთოელი გელათის ლიტერატურული სკოლის (ე. წ. პეტრიწონული სკოლის)
ერთ-ერთი ფუძემდებელია: «არსენი ერთ-ერთი პიონერთაგანია იმ ლიტერატურული
მიმართულებისა, რომელიც გაიფურჩქნა... მანგანისავე აკადემიაში აღზრდილი იოანე
პეტრიწის კალმის მეოხებით. განსაკუთრებით ეს უნდა ითქვას ლიტერატურული ენის
შესახებ - ელემენტები პეტრიწონული სკოლის ლექსიკისა და მორფოლოგია-სინტაქსისა
არსენის თხზულებებშიაც გვხვდება» - აღნიშნავს კ. კეკელიძე.
ზუსტი თარგმანის ეფრემ მცირესეულ თეორიაში არსენ იყალთოლმა არსებითი
ხასიათის ერთი ცვლილება შეიტანა. არსენისეული ზუსტად მისვლა ბერძნულ ტექსტთან
ზოგჯერ ქართული ენის ბუნებაზე ძალდატანებას იწვევს . ამას თვითონვე აღნიშნავს
მანგანაში თარგმნილი «წინამძღვრის» ანდერძში: «მრავლითა ჭირითა და შრომითა
დამიწერია და უნაკლოდ ძალისაებრ ჩემისა შემიმოწმებია, და არცარა ბერძულისაგან
დამიგდია, და არცა რა ზეპირით დამირთავს. და თუ სიბნელე რაიმეს სადმე ანუ სიდუხჭირე
შესდგამს, იგი ბერძნულისა შედარებულობისაგან არს და არა ქართულთა სიტყვათა
დაშვენებასა ვერმეცნიერობისაგან» (S-1463).
ეს «ანდერძი» სხვა მხრივაც არის საინტერესო. თუკი ეფრემ მცირე ექვთიმე
მთაწმინდელის «წინამძღვრის» შესახებ მხოლოდ შენიშვნით დაკმაყოფილდა: «ესეცა საცნაურ
იყავნ, ვითარმედ «წინამძღვარი» სახელად წმიდისა ანასტასი სინელისა თქუმულისათვის
მინახავს ბერძულსა შინა, ხოლო ამის წიგნისათვის - არასადა, თვინიერ ქართულისა». არსენ
იყალთოელმა თარგმნა ანასტასი სინელის «წინამძღვარი» და «დოგმატიკონში» შეიტანა. თუკი
ეფრემი ათონელი მამების შესახებ წერდა: « მათითა ენითა ვზრახავ და მათითა ყურითა
მესმის და მათითა ხელითა ვშვრები», არსენი მზერას მიაპყრობს ღმერთსა და ეკლესიას.
საგულისხმოა, რომ ამის აღნიშნვისას ის მიმართავს ეფრემის მიერ ათონელი მამების შესახებ
თქმული სიტყვების პერიფრაზს: «რომელი-ესე ნანდვილვე სეხნად სახელისა თვისისა
წინამძღვარი არს წმიდისა კათოლიკე და სამოციქულოსა ეკლესიისა, და თვალი, რომლითა
ჰხედავს და პირი, რომლითა ჰზრახავს და სასმენელნი, რომლითა ესმიან ღმერთშემოსილთა
მამათა უცთომელნი მოძღვრემანი, საყნოსელნი, რომლითა იყნოსს სულნელებასა ღმრთივ-
სულიერთა წერილთა ყვავილისასა და მარჯვენე მკლავი, რომლითა ესვრის და სდევნის
სამწვალებლოთა მხეცთა გესლიანსა სიბოროტესა, რამეთუ შენ მიერ არს ყოველი მოცემა» (S-
1463).
«დიდი სჯულისკანონი» საეკლესიო სამართლის ძირითადი კოდექსია, რომლის
თარგმნითაც არსენ იყალთოელმა სრულყო ექვთიმე მთაწმინდელის მიერ წამოწყებული
საქმე და სრულფასოვანი გახადა ქართული კანონიკური მწერლობა, რომელიც მანამდე,
არსებითად, «მცირე სჯულისკანონით» შემოიფარგლებოდა. არსენისეული «დიდი
სჯულისკანონი» წარმოადგენს პატრიარქ ფოტის რედქციის 14-ტიტლოვანი (14 ტიტულად
დაყოფილი) ნომოკანონის თარგმანს. ის მოიცავს: 1) მოციქულთა 85 კანონს; 2) მსოფლიო
საეკლესიო კრებათა (325-787 წწ.) კანონებს; 3) ადგილობრივ საეკლესიო კრებათა (314-879 წწ.)
კანონებს; 4) ეკლესიის მამათა ეპისტოლარულ კანონმდელობას. კოდექსი დამტკიცებულია
883 წელს28.
«დოგმატიკონი» არსენი იყალთოელის ყველაზე დიდი და მნიშვნელოვანი ნაშრომია,
რომელიც წარმოადგენს პოლემიკურ-დოგმატიკური და ფილოსოფიური ტრაქტატების

27
ი. ლოლაშვილი, არსენ იყალთოელი, გვ. 11, 102.
28
დიდი სჯულისკანონი, თბ., 1975.
კრებულს. კ. კეკელიძე აღნიშნავს, რომ ასეთი კრებულის შედგენის ინიციატივა ეკუთვნის
თვით მთარგმნელს და ასეთი სახელმძღვანელო ბერძნულ საეკლესიო მწერლობაშიც კი არ
მოიპოვებოდა29. «დოგმატიკონის» ყველაზე სრული ნუსხაა S-1464 ხელნაწერი (XII ს.). მისი
სრული აღწერა ეკუთვნის ი. ლოლაშვილს (გვ. 104-157). კრებულში წარმოდგენილია: 1)
ანასტასი სინელის «წინამძღვარი»; 2) იოანე დამასკელის «წყარო ცოდნისაი» - «დიალექტიკა» 30
და «გარდამოცემა»31; 3) თეოდორე აბუკურას ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ტრაქტატები 32; 4)
კირილე ალექსანდრიელის თხზულებები33; 5) ლეონ პაპის ეპისტოლე ფლავიანესადმი; 6)
შვიდი ეპისკოპოსის ეპისტოლეები მონოფიზიტთა ერესიარქის - პეტრე მმურკვნელისადმი;
7) ნიკიტა სტითატის თხზულებები; 8) მიქაელ ფსელოსის «პირმშოისათვის» 34; 9) ევსტრატი
ნიკიელის ანტიკათოლიკური ტრაქტატი «მოსახსენებელი შემოკლებული» 35; 10) ანონიმ
ავტორთა დოგმატური და პოლემიკური სტატიები.
გიორგი ამარტოლის «ხრონოგრაფი» არსენ იყალთოელმა მანგანაში თარგმნა, როგორც
ამას სამართლიანად ვარაუდობს კ. კეკელიძე (277). «ხრონოგრაფი» წარმოადგენს
კომპილაციურ ნაშრომს, რომელშიც მსოფლიოს ისტორიაა გადმოცემული დასაბამიდან
თეოდოსი დიდის მეფობამდე (379-395). რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ქართველები
მსოფლიოს ისტორიას სწორედ ამ წიგნით ეცნობოდნენ. ციტატებს «ხრონოგრაფის»
არსენისეული თარგმანიდან ვხვდებით: «ქართლის ცხოვრებაში», ტბელ აბუსერისძის
საგალობელში («გალობანი მწვალებელთა შეჩვენებისანი»), იაკობ შემოქმედელის სახოტბო
პოემაში («არჩილ მეფის ქება»). «ხრონოგრაფის» ცალკეული ფრაგმენტები დამოუკიდებელი
ხასიათის საკითხავებადაც ვრცელდებოდა. ამის დასტურია S-312 ხელნაწერში შეტანილი
«მოთხრობაი საწყალობელისა ფილასოფოსისა ორიგენისი», რომელიც მთლიანად
«ხრონოგრაფის» არსენისეული თარგმანიდან არის ამოღებული (გვ. 235-238).
შიო-მღვიმის ტიპიკონი წარმოადგენს პალესტინური (საბაწმიდური) ტიპიკონის
სვიმეონწმიდური რედაქციის თარგმანს, რომელიც არსენ იყალთოელმა შეიმუშავა იოანე
კათალიკოსის მხარდაჭერით. არსენისეული თარგმანი - «ტვიფიკონი საეკლესიოისა წესისაი,
კეთილ-განგებულისა წმიდისა და ღმერთშემოსილისა მამისა ჩვენისა საბაის ლავრისაი,
რომელი-ესე ესრეთვე იქმნების სხვათაცა ყოველთა მონასტერთა შინა პალესტინისათა»,
ერთადერთი ხელნაწერით არის ჩვენამდე მოღწეული (H-1349). ეს ტიპიკონი, დავით
აღმაშენებლის თანხმობით, თავდაპირველად შიო-მღვიმის მონასტერში შემოუღიათ.
სავარაუდოდ, ამავე წესით უნდა ეხელმძღვანელათ აგრეთვე გელათის მონასტერში.
მემატიანის ცნობით, თამარ მეფის დროს საბაწმიდური ტიპიკონი გავრცელებული ყოფილა
მონასტრებში, სამრევლო ეკლესიებში და სამეფო კარის ეკლესიაში: «საეკლესიო ლოცვად

29
კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, გვ. 278.
30
იოანე დამასკელი, დიალექტიკა, მ. რაფავას გამოცემა, თბ., 1976.
31
იოანე დამასკელი, მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა, ორი ძველი
ქართული თარგმანი (ეფრემ მცირისა და არსენ იყალთოელის) გამოსაცემად მოამზადეს რ.
მიმინოშვილმა და მ. რაფავამ, თბ., 2000.
32
თეოდორე აბუკურა, ტრაქტატები და დიალოგები, ლ. დათიაშვილის გამოცემა, თბ., 1980.
33
ანტინესტორიანული ტრაქტატები არსენ ვაჩესძის „დოგმატიკონში“, ა. ჩანტლაძის გამოცემა, თბ.,
1997, გვ. 64-193.
34
ი. ლოლაშვილი, მიქაელ ფსელოსის ფილოსოფიურ-ეგზეგეტიკური ტრაქტატი „პირმშოისთვის“ //
ძველი ქართული მწერლობის საკითხები, II, თბ., 1964, გვ. 71-92.
35
ევსტრატი ნიკიელი, მოსახსენებელი შემოკლებული // სიტყვა მართლისა სარწმუნოებისა, III, 1991,
გვ. 367-378.
წესი ლოცვისა დაუკლებელად აღესრულებოდის, ვითარცა ტიბიკონი მოასწავებდა და
განწესება პალესტინისა მონასტრისა მოგვითხრობს, ყოველი სრულიად»36.
არსენ იყალთოელის მიერ საბაწმიდური ტიპიკონის თარგმნამდე ქართულ
საღვთისმსახურო პრაქტიკას განაგებდა გიორგი მთაწმინდელის «დიდი სვინაქსარი».
H-1349 ხელნაწერში დაცულია აგრეთვე «სარწმუნოების ძეგლისწერის» (სინოდიკის)
არსენ იყალთოელისეული თარგმანი. არსებობს ამ ძეგლის ექვთიმე მთაწმინდელისეული
თარგმანიც, რომელიც შედის «მცირე სჯულისკანონში». არსენის თარგმანი უფრო ახლოს
დგას ბერძნულ დედანთან, მაგრამ მან ლიტურგიკულ პრაქტიკიდან ვერ განდევნა
ექვთიმესეული თარგმანი.

იოანე პეტრიწი. იოანე პეტრიწის ბიოგრაფიის აღდგენის ცდა ეკუთვნით XVIII

საუკუნის ქართველ მწიგნობრებს (ანტონ კათალიკოსი, გერმანე ხუცესმონაზონი, ზაქარია
გაბაშვილი, დავით რექტორი, იოანე ბაგრატიონი). დასახელებული მწიგნობრები იოანე
პეტრიწს მინევენ: 1) სამცხელ (საათაბაგოელ) დიდგვაროვნად; 2) ათენში განსწავლულად; 3)
მისი მოღვაწეობის ადგილად ასახელებენ ათენს, კონსტანტინოპოლს (დავით რექტორის
თქმით, «პეტრიწი ბერძენთა სამეუფოსა ქალაქსა, კონსტანტინოპულეს შინა, ესე იგი
ვიზანტიასა, მოძღვრად დაიდგინა»), ოპიზას (ანტონ კათალიკოსი); 4) ზოგიერთი მათგანი
იოანე პეტრიწს აიგივებს იოანე ჭიმჭიმელთან. მაგალითად, გერმანე ხუცესმონაზონი
ლიტერატურულ წყაროთა სიმწირეზე მითითებით აღნიშნავს, რომ იოანე პეტრიწი იყო
«ნათესავით ქართველი, სანახებთაგან სამცხესა, დაბით ჭირჭიმით, ხოლო სხვა ვინაობა ანუ
სადაობა მისი არა საცნაურ ჩნდა, მხოლოდ ესე გვეუწყების, რომელ ათინას იყო წურთნილი
და ზედა-მიწევნით მეცნე სიბრძნეთა მუნებურთა»; 5) ამავე ავტორებმა მოგვცეს
სახელწოდება «პეტრიწის» ეტიმოლოგია. ამასთან დაკავშირებით დავით რექტორი წერს: «ამას
უკვე იოანეს ათინას აკადემიასა შინა უწოდეს პეტრიწი. პეტრ, რომელი ითქმის ქვად და
მარცვალი ქვემორე მფხეკელად გამოითარგმნების... ესე იოანე იყო წერილთა ფრიად
მჩხრეკელ, ამისთვის უწოდეს პეტრიწად, ესე იგი ქვის მფხეკელად» (Q-401 ფ. 192); 6)
დასახელებული მწიგნობრები იოანე პეტრიწს წარმოგვიდგენენ ეფრემ მცირის მოძღვრად; 7)
აღნიშნულ ბიოგრაფიულ ცნობებში მოცემულია იოანე პეტრიწის ნაშომთა სია
(ბიბლიოგრაფია)37.
XVIII საუკუნის მწიგნობრები თავადვე მიუთითებდნენ, რომ იოანე პეტრიწის შესახებ
მწირი ცნობები გააჩნდათ. მათი ზოგიერთი პირველწყარო დღეისათვის დაკარგულია (მაგ.,
ანტონ კათალიკოსის ცნობა იოანე პეტრიწის ოპიზაში მოღვაწეობის შესახებ), მაგრამ ბევრი
მათგანი ცნობილია. მაგალითად, ისინი იოანე პეტრიწს ეფრემ მცირის მოძღვრად
აცხადებდნენ არეოპაგიტული წიგნების «ანდერძზე» დაყრდნობით, სადაც ეფრემი წერს:
«ლოცვა ყავთ, ქრისტეს მოყვარენო, იოვანესთვის საღმრთოდ ფილოსოფოსისა და
ხორციელად გრამატიკოსისა, რამეთუ... იგი იქმნა პირ და გონება და სიტყვა პირუტყვთა
უუგუნურესისა ეფრემ მცირისა, რომელი აღვიარებ, ვითარმედ: არა თუმცა იგი ყოფილ-იყო
მოძღვარ და ძალ-მწე ჩემდა, მიხედვადმცა ვერ ვიკადრებდი მზის თვალსა ამის წიგნისასა,
რომელსა შინა ჩემი ცთომილება ოდენ არს» (A-110).
შემდგომი დროის ქართველები მეცნიერები არაერთგვაროვნად მოეკიდნენ XVIII
საუკუნის ავტორთა ცნობებს. მაგალითად, ა. ცაგარელმა უარყო მათეული ეტიმოლოგია და
იოანე პეტრიწის ზედწოდება დაუკავშირა 1083 წელს დაარსებულ პეტრიწონის მონასტერს.

36
ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 81.
37
იოანე პეტრიწი, სათნოებათა კიბე, ი. ლოლაშვილის გამოცემა, თბ., 1968, გვ. 11-18.
მეცნიერის აზრით, პეტრიწი ნიშნავს «პეტრიწონელს» და იოანე პეტრიწმა ეს ზედწოდება
მიიღო ბულგარეთში, პეტრიწონის მონასტერში მოღვაწეობის გამო 38. ამგვარი ეტიმოლოგია
გაიზიარეს სხვა ქართველმა მეცნიერებმაც. «პეტრიწის» ამოსავალ ფორმად აღიარეს
მონასტრის ბულგარული სახელწოდების (პეტრიჩი) ბერძნული დაწერილობა (პეტრიტძ-ოს):
Петрич –  - პეტრიწი. H-1452 ხელნაწერში დაფიქსირდა უშუალოდ
ბულგარულიდან მომდინარე ფორმაც - «პეტრიჭი».
1909 წელს ნ. მარმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ კონსტანტინოპოლის უმაღლესი სკოლის -
მანგანის აკადემიის პროფესორის იოანე იტალოსის 1082 წლით დათარიღებული წერილის
(მისი 64-ე ტრაქტატის) ადრესატია იოანე პეტრიწი. წერილს უძღვის სათაური - «აბაზგი
გრამატიკოსისადმი გრამატიკის ზოგიერთი საკითხის სიძნელეთა შესახებ». იოანე იტალოსი
ქება-დიდებით მიმართავს აბაზგ გრამატიკოსს. აქვეა აღსანიშნავი, რომ 1082 წლის საეკლესიო
კრებაზე იტალოსი და მისი სკოლა ანათემას გადასცეს39.
ამგვარ წანამძღვრებზე დაყრდნობით, კ. კეკელიძემ აღადგინა იოანე პეტრიწის
ცხოვრების ერთი მონაკვეთი: «პეტრიწი საბერძნეთს დაუბრუნდა და, ვინაიდან მას აღარ
ეცხოვრებოდა კონსტანტინოპოლში, საიდანაც 1082-1084 წლებში გააძევეს იოანე იტალი და
მისი თანამოაზრენი, ის დამკვიდრდა ბულგარეთში ქართველთა პეტრიწონის მონასტერში,
რომელიც 1083 წელს ააშენა გრიგოლ ბაკურიანისძემ». პეტრიწონში იოანე პეტრიწი სათავეში
ჩაუდგა სემინარიას, დაჰყო ოცი წელიწადი და «ამიტომ საკვირველი არაა, რომ მან ამ
მონასტრიდან მიიღო პეტრიწის სახელწოდება»40.
იოანე პეტრიწის დევნის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი იოანე იტალოსის მოწაფეობა
გამხდარა. მისი ლიტერატურულ მემკვიდრეობას ეჭვის თვალით უყურებდნენ
საქართველოში, რაც კარგად ჩანს პროკლეს თხზულების ქართული თარგმანის მინაწერიდან,
რომელიც XIII საუკუნით თარიღდება: «რასა ვწერ, ანუ რასა გლახ-ვმოქმედებ! გარნა
გვისწავიეს გველთაგან თერიაი და წარმოვსტყვენავ ყოველსა ძალსა ქრისტეს მიერ. ამის
წიგნისაგან წარწყმდა სამგზის წყეული არიოზ და ამისგანვე განათლებულთა სამგზის მოიგეს
ღმრთისმეტყველებისა სახელი დიდთა ბრძენთა: დიონოსი და ღრიღორი და ვასილი და
სხვათაცა ვიეთმე. შენ გონებაი განწმენდილი მოიგე ღმრთისა მიმართ და საზღვარსა მამათა
წმიდათასა ნუ გარდაჰვლდნები და არა საცთურ გექმნეს» - წერს უცნობი გადამწერი (H-1337
ფ. 1). პროკლეს თხზულების პეტრიწისეულ თარგმანში ერეტიკოსთა (არიოზის და ორიგენეს)
მოძღვრების კვალს ხედავს აგრეთვე ტიმოთე გაბაშვილი41.
იოანე პეტრიწი რომ საქართველოშიც იდევნებოდა, ამას თავად გვამცნობს ცნობილ
«ბოლოსიტყვაობაში»: «ლმობათაგან მიდმოვიბნეოდი სენითა, უცხოებათა და შურითა და
ვერაგობათა სახუმილთაგან მექმე აწ ამის ჟამისა ქართველთა და ბერძენთა შორის »42.
მეცნიერთა ვარაუდით, იოანე პეტრიწი საქართველოში დავით აღმაშენებლის მოწვევით
დაბრუნდა. როგორც ცნობილია, დავით მეფემ ქართველი სწავლულები სიცოცხლის ბოლო
წლებში (1120-იან წლებში) შეკრიბა გელათის აკადემიაში სამოღვაწეოდ: «შემოიკრიბნა კაცნი
პატიოსანნი ცხოვრებითა და შემკულნი ყოვლითა სათნოებითა, არა თვისთა ოდენ სამეფოთა
შინა პოვნილნი, არამედ ქვეყანისა კიდეთათ სადათცა ესმა ვიეთმე სიწმინდე, სიკეთე,

38
А. Цагарели. Сведения. III. 1894. გვ. XII.
39
Н. Марр. Иоанн Петрицский. неоплатоник XI-XII вв., СПб, 1909, გვ. 47-56.
40
კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, გვ. 285-286.
41
ე. ხინთიბიძე, ქართულ-ბიზანტიური ლიტერატურული ურთიერთობის ისტორიისათვის, თბ., 1982,
გვ. 188.
42
იოანე პეტრიწის შრომები, შ. ნუცუბიძისა და ს. ყაუხჩიშვილის გამოცემა, II, თბ., 1937, გვ. 222.
სისრულე, სულიერითა და ხორციელითა სათნოებითა აღსავსეობა, იძინა და კეთილად
გამოიძინა, მოიყვანნა და დაამკვიდრნა მას შინა» 43. ამ სწავლულთა შორის ივარაუდება იოანე
პეტრიწიც. ამის დასტურად მიიჩნევენ «ბოლოსიტყვაობის» ერთ მონაკვეთს, სადაც პეტრიწი
წერს, რომ, ყველაფრის მიუხედავად, უშურველად განაგრძობდა ლიტერატურულ
მოღვაწეობას «დავითის გამგონეობისა და წყალობათა და თანადგომისა მინდობილი» 44.
მეცნიერთა ვარაუდით, მწყალობელ დავითში იგულისხმება დავით აღმაშენებელი 45.
იოანე პეტრიწის გელათში მოღვაწეობას დოკუმენტურად გვისაბუთებს ნემესიოს
ემესელის თხზულების თარგმანზე დართული გვიანდელი მინაწერი: «ელლადელთ ხმათაგან
გარდამოიცა ესე ქართულად საკვირველისა ფილოსოფოსისა ჩვენისა პეტრიწისა მიერ,
იოანნედ სახელდებულისა, კელლინსა შინა გაენათისასა» (S-1358 ფ. 266).
ბოლო დროს პეტრიწის ბიოგრაფიის შესახებ რამდენიმე ურთიერთგამომრიცხავი
მოსაზრება გამოითქვა. ი. ლოლაშვილმა ერთმანეთთან გააიგივა მანამდე სამ სხვადასხვა
მოღვაწედ მიჩნეული იოანე პეტრიწი, იოანე ჭიმჭიმელი და იოანე ტარიჭისძე. XVIII
საუკუნის ავტორთა ცნობებზე დაყრდნობით მეცნიერი დაასკვნის, რომ იოანე პეტრიწი უნდა
იყოს აგრეთვე ეფრემ მცირის თანამოღვაწე «იოვანე საღმრთოდ ფილოსოფოსი და
ხორციელად გრამატიკოსი». ამასთან ერთად, ი. ლოლაშვილი უარყოფს იოანე პეტრიწის
პეტრიწონის მონასტერში მოღვაწეობის ფაქტს46.
სხვა მოსაზრების მიხედვით, იოანე პეტრიწი მოღვაწეობდა დავით აღმაშენებლის
შემდგომ პერიოდში. ე. ჭელიძის აზრით, პეტრიწი იყო XII საუკუნის ბოლოს - თამარის ხანის
მოღვაწე. დ. მელიქიშვილმა მისი საქართველოში დაბრუნების დროდ მიიჩნია XII საუკუნის
40-იანი წლები, როცა იმპერატორმა მანუელ კომნენმა პროკლე დიადოხოსის ფილოსოფიით
დაინტერესებულ პირთა დევნა წამოიწყო და ნიკოლოზ მეთონელ ეპისკოპოსს დაავალა
პროკლეს «თეოლოგიის საფუძვლების» მხილება. როგორც დ. მელიქიშვილი წერს, «არ არის
გამორიცხული, რომ ბერძენთაგან სწორედ ამ დროის დევნაზე ლაპარაკობდეს იოანე
პლატონური ფილოსოფოსი, რომელმაც, როგორც ჩანს, თავშესაფარი დავით აღმაშენებლის
მიერ დაარსებულ გელათის «აკადემიაში» ჰპოვა. ამას უნდა დავსძინოთ ისიც, რომ იოანე
პეტრიწმა, რა თქმა უნდა, გაიარა მანგანას ფილოსოფიური სკოლა, მაგრამ როგორც ეს
არაერთხელ აღვნიშნეთ, იგი, საწინააღმდეგოდ დამკვიდრებული აზრისა, არ უნდა
ყოფილიყო იოანე იტალოსის ერთგული მოწაფე და მიმდევარი»47.
იოანე პეტრიწი თარგმანებში გელათის ლიტერატურული სკოლის მთარგმნელობითი
მეთოდი ჩამოყალიბებულ სახეს იღებს, თავისი ფილოსოფიური ენით, ტერმინოლოგიით და
სტილით. ის არა მარტო თარგმნიდა და კომენტარებს ურთავდა ფილოსოფიურ ტექსტებს,
არამედ თვით მთარგმნელობით ხელოვნებასაც ფილოსოფიურად უდგებოდა, რადგან სურდა

43
ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 330.
44
იოანე პეტრიწის შრომები, შ. ნუცუბიძისა და ს. ყაუხჩიშვილის გამოცემა, II, თბ., 1937, გვ. 222.
45
განსხვავებულ აზრს გამოთქვამენ ე. ჭელიძე და დ. მელიქიშვილი. მათი აზრით, პეტრიწი
გულისხმობს არა დავით აღმაშენებელს, არამედ დავით წინასწარმეტყველს - ე. ჭელიძე, იოანე
პეტრიწის ცხოვრება და მოღვაწეობა, ჟურნ. „რელიგია“, №3-5, 1994, გვ. 113-126. №1-3, 1995, გვ. 76-89.
იოანე პეტრიწი, განმარტება პროკლე დიადოხოსის „ღმრთისმეტყველების საფუძვლებისა“,
თანამედროვე ქართულზე ადაპტირებული ტექსტი, დ. მელიქიშვილის გამოცემა, თბ., 1999, გვ. XVIII-
XIX.
46
იოანე პეტრიწი, სათნოებათა კიბე, ი. ლოლაშვილის გამოცემა, გვ. 68-69.
47
იოანე პეტრიწი, განმარტება პროკლე დიადოხოსის „ღმრთისმეტყველების საფუძვლებისა“, გვ. XIX.
ფილოსოფიური ხედვის თეორიებში «ეარისტოტელურა და ღმრთისმეტყველებაი ნივთისაგან
მიუხებელი წამოეყენა»48.
პეტრიწი საუბრობს ელინთა «ენამზეობაზე», რომელშიც «ყოველსავე თავისი სახელი
ჰქვიან, შესაბამისი თვისისა არსებისაი, ხოლო ჩვენთამან არცა თარგმანთა და არცა სხვამან
ვინ დასჭვრიტნა და აწ მე უზომოდ მიშლის თარგმანსა შინა, რამეთუ ყოველსავე ერთად და
სწორად იტყვიან ჩვენნიო»49. ამიტომ დაუსახავს მას მიზნად ქართული «ენაიცა ენისადა
გაეწყო» ბერძნულისა (იქვე, გვ. 222). პეტრიწი აღნიშნავს, რომ ფილოსოფიურ თხზულებებში
ენის მარტივად მიყოლას ცდილობდა მანამდე, სანამ დედნის აზრს არ შეექმნებოდა საფრთხე
ენის სიმარტივის გამო: «მთელი ჩემი გონება მათში ჩადებული აზრისა და ხედვისკენაა
მიმართული - სიტყვიერებითი იქნება იგი თუ მათემატიკური თუ ბუნებითი და
ღვთისმეტყველებითი» - დასძენს ის50.
კ. კეკელიძე ასე ახასიათებს იოანე პეტრიწის ენას: «მისი ენა მეტად ხელოვნური, ღრმა
და განყენებულია. ის ქმნიდა ტერმინებსა და სიტყვებს, რათა ბერძნული დედანი სისწორით
გადმოეცა, ის მუდამ იმას ზრუნავს, რომ ბერძნულ სამეცნიერო-ფილოსოფიურ ტერმინს
ქართული შესატყვისი მოუძებნოს ან, თუ ასეთი რამ არ მოიპოვება, ქართული ძირიდანვე
შექმნას. ის ბაძავს ბერძნულ დედანს ფრაზებისა და ნაწილაკების დალაგებაშიაც, რათა
ქართული ენა გახადოს ფილოსოფიური აზროვნების ისეთ იარაღად, როგორიც იყო
ბერძნული»51. იოანე პეტრიწის ენას ხელოვნურად არ მიიჩნევს ს. ყაუხჩიშვილი. მისი
საფუძვლიანი დაკვირვებით, პეტრიწის ენის თავისებურებას ქმნის ის გარემოება, რომ ის
ფილოსოფიური წიგნებისთვის მოითხოვდა «სულ სხვაგვარ დაზუსტებას ტერმინოლოგიურ
გამონათქვამთა, ვიდრე ეს მიღებული იყო «ადვილთა და ჩვეულთა სათარგმნოთა შორის» 52.
იოანე პეტრიწმა გელათის ლიტერატურული სკოლის სხვა წარმომადგენლებთან ერთად
ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის კლასიკური სისტემა შეიმუშავა. ელინოფილური
მიმართულების ამ მოღვაწეების მიერ შექმნილი მრავალი ტერმინი დღესაც წარმატებით
გამოიყენება მეცნიერულ და სალაპარაკო ენაში. ბერძნულიდან კალკირებული ამგვარი
ტერმინებია: წინადადება, ქვემდებარე, შემასმენელი, წართქმითი, უკუთქმითი, თანწყობა,
ქვეწყობა და სხვა. ამ ტერმინებს სიცოცხლე დაუბრუნა გრამატიკის სახელმძღვანელოებში
მათი გამოყენების საჭიროებამ. მრავალი ამგვარი ტერმინი კი შესაბამისი მეცნიერების
განუვითარებლობის გამო. მაგალითად, იოანე პეტრიწმა ბერძნული -ის ქართული
ანალოგით - გონ-ით შექმნა გამჭვირვალე და ნათელი გამომსახველობითი უნარის მქონე
ტერმინები: გაგონება , გამგონე , გასაგონო , მიდმოგონება .
პეტრიწის მიხედვით, არსებობს შემეცნების ორი გზა: პირველი - განსჯის, სილოგიზმის გზა,
შემეცნება სულის მეშვეობით, რომელიც თანდათან ხდება, როგორც პორფირი ამბობს, ნაბიჯ-
ნაბიჯ მიდის შემეცნების ობიექტისაკენ («გასაგონოსაკენ»), ამიტომაც ჰქვია შესაფერისი
სახელი მიდმოგონება . შემეცნების მეორე, უფრო მაღალი საფეხურია ინტუიცია,
გაგება - გონების გზით შემეცნება, ანუ გაგონება , რომელიც ერთბამი აქტია, როგორც
მზის ამოსვლისთანავე - სხივების მოფენა. სულის მოქმედება პოტენციაშია მოცემული -
შემეცნების პროცესში ის ერთი «გასაგონოდან» მეორეზე გადადის მაშინ, როცა გონებისათვის
«გონება» და «გასაგონო» ერთადაა მოცემული.

48
იოანე პეტრიწის შრომები, II, გვ. 222.
49
იოანე პეტრიწის შრომები, II, გვ. 6.
50
იოანე პეტრიწი, განმარტება პროკლე დიადოხოსის ”ღმრთისმეტყველების საფუყვლებისა”, გვ. 216.
51
კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, 292-293.
52
იოანე პეტრიწის შრომები, I, გვ. II.
 კლასიკური ხანის შემდეგ აღმოსავლური ენობრივი არეალის გავლენით ამ ტერმინთა
ჯგუფის ნაცვლად ქართულ ენაში დამკვიდრდა სპარსული და სხვა ქართული ძირებისაგან
ნაწარმოები სიტყვები: გააზრება, შემმეცნებელი, შესამეცნებელი, აზროვნება.
იოანე პეტრიწის მთავარი ნაშრომია პროკლე დიადოხოსის «ღვთისმეტყველების
საფუძვლების» ქართული თარგმანი, ვრცელ «განმარტებასთან» ერთად , რომელიც
მოცულობით რამდენჯერმე აღემატება პროკლეს ნაშრომს. «განმარტება» გვიდასტურებს
პეტრიწის ღრმად განსწავლულობას ანტიკურ ფილოსოფიაში. როგორც ცნობილია, ანტიკური
ფილოსოფიური მოძღვრების სისტემატიზაცია გვიანდელმა ნეოპლატონიზმმა მოგვცა,
რომლის ყველაზე გავლენიანი წარმომადგენელია პროკლე დიადოხოსი (410-485). მის მთავარ
ნაშრომში - «ღვთისმეტყველების საფუძვლებში» კი მოკლედ არის გადმოცემული
ნეოპლატონიზმის მთელი სისტემა. ტრაქტატი შეიცავს 211 მკაფიოდ ფორმულირებულ
თეზისს, რომელსაც პეტრიწი ურთავს წინასიტყვაობას, 211 განმარტებას და
ბოლოსიტყვაობას. პროკლეს ტრაქტატში მოცემულია ნეოპლატონიზმის ფილოსოფიური
სისტემის მთავარი პრინციპები, ყოფიერების 5 საფეხური: ერთი, რიცხვები (ღმერთები),
გონება, სული, კოსმოსი. თუკი ქვემოდან წავალთ, ყოფიერების პირველი საფეხურია
კოსმოსი; კოსმოსზე მაღლა დგას და მისი მოძრაობის საფუძველია სული; სულზე მაღლა
დგას და მისი მოქმედების კანონზომიერებას გვიხსნის გონება; გონებაზე (მის ფორმებზე)
მაღლა დგანან და მისი არსებობის პრინციპებს ქმნიან რიცხვები; ყველა რიცხვი, ერთად
აღებული, ქმნის განუყოფელ ერთიანობას, ერთს: «ყოველი სიმრავლე როგორმე ეზიარება
ერთს» - ამგვარია პროკლეს მსოფლმხედველობა53.
«განმარტების» წინასიტყვაობაში იოანე პეტრიწი აღნიშნავს, რომ პროკლეს წიგნის
მიზანია «უზადო ზესთ ერთის» დასაბუთება, რის შემდეგაც გადმოგვცემს მის ბიოგრაფიას.
ავტორი აქვე განმარტავს თხზულების სახელწოდებას («კავშირნი ღმრთისმეტყველებითნი»),
წაკითხვისა და შემეცნების წესებს. უფრო რთული შედგენილობა გააჩნია «ბოლოსიტყვას».
მკვლევარები მასში გამოყოფენ რამდენიმე თემატურ ნაწილს: შ. «ფსალმუნთა» შესახებ
მსჯელობა, რომელსაც მოსდევს ორი მონაკვეთი: ა) სამების, განგების, კეთილის
სუბსტანციურობისა და ბოროტის უარსობის შესახებ; ბ) სამების დოგმის ნათელყოფა
ანალოგიის ემპირიული მაგალითების მოხმობით: გეომეტრიის, მუსიკის, არითმეტიკის,
საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებისა და სტრატეგიული ხელოვნების სფეროდან -
ფსალმუნთა მოწმობით; II. ბიბლიის ქართულ თარგმანზე, მთარგმნელობით მეთოდზე და
ფილოსოფიურ თარგმანთა ენაზე მსჯელობა, სადაც ჩართულია იოანე პეტრიწის
ავტობიოგრაფიული ცნობები.
სამების ემპირიულ მაგალითებად იოანე პეტრიწს მოჰყავს:
გეომეტრიიდან - წერტილი, წრფე და სიბრტყე; სამკუთხედი, ოთხკუთხედი, წრე და
სფერო.
პროკლე დიადოხოსის «ღმრთისმეტყველების საფუძვლებით» და მისი განმარტებით არ
შემოიფარგლება იოანე პეტრიწის ფილოსოფიური მემკვიდრეობა. მასვე უთარგმნია
არისტოტელეს ორი თხზულება:  და , თუმცა მათი პეტრიწისეული
თარგმანები დაკარგულია.
ჩვენამდე მოაღწია ნემესიოს ემესელის ტრაქტატის ქართულმა თარგმანმა, რომელიც
იოანე პეტრიწს პროკლეს თხზულებაზე ადრე გადმოუღია ბერძნულიდან, რასაც ის
«განმარტების» ბოლოსიტყვაობაში გვაუწყებს: «ამათსა წინაით ნემესიოის წიგნისა შეწყობასა
შინა მეხარკაო» (გვ. 223).
53
Прокл. Первоосновы теологии. Перевод и комментарий А. Ф. Лосева. Тбилиси. 1972, გვ. 118-143.
 ნემესიოს ემესელის «ბუნებისათვის კაცისა» წარმოადგენს პლატონის, არისტოტელეს,
აგრეთვე სხვა დროის ფილოსოფოსების მოძღვრებათა კრიტიკულად განხილვაზე და
ბიბლიაზე დამყარებულ ენციკლოპედიურ ნაშრომს ადამიანის შესახებ. წიგნი შედგება
შესავლისა და ორი ძირითადი ნაწილისაგან. შესავალში საუბარია სამყაროს შესაქმისა და
ადამიანის ბუნებაზე. პირველი ნაწილი ეთმობა სულსა და სხეულს, მათ შეერთებას,
მოძღვრებას ოთხ ელემენტზე («ასოებზე»). მეორე, ძირითადი ნაწილი (VI-XLIV თავები)
შეეხება გრძნობათა ორგანოებს («ოცნება», «მხედვარეობა», «გემოისხილვა», «შეხება»,
«სასმენელი», «საყნოსელი»), ადამიანის ფსიქოლოგიას, ფიზიოლოგიას, ფატალიზმის
უარყოფას («სვისათვის») და მოძღვრებას საღვთო განგების შესახებ 54.

ნემესიოს ემესელი, ბუნებისათვის კაცისა, ბერძნულიდან გადმოღებული იოვანე პეტრიწის მიერ, ს.

54

გორგაძის გამოცემა, ტფ., 1914.