Читањето е една од основните вештини за размена на информации во

општеството. Читањето ни овозможува пристап до нови информации и знаења,

подеднакво е важно и во образовниот систем и во личниот напредок.
Тешкотиите во читањето значително влијаат на секојдневниот живот и
образованието на една личност. Дислексијата е дефинирана како нарушување
во кое достигнувањата во читањето се значително пониски од очекуваните во
однос на хронолошката возраст, измерената интелигенција и образованието
соодветно на возраста. Според оваа дефиниција, читањето е бавно, со грешки
во разбирањето, кое се карактеризира со замени, пропусти и додавања на
звуци и зборови. Дислексијата се јавува кај 5-17,5% од децата на училишна
возраст. Се јавува три до шест пати повеќе кај момчиња отколку девојчиња.
Спаѓа во групата на специфични потешкотии во учењето и уште се нарекува
нарушување на читањето. За да се намалат или елиминираат тешкотиите со
кои се соочуваат лицата со дислексија, потребен е соодветен логопедски
третман. Третманот на дислексијата е поефективен ако се спроведе што е
можно порано и ако има квалитетна проценка и поддршка од семејството и
околината.

Што е дислексија

Зборот дислексија потекнува од грчите зборови "dys" (што значи слаб, лош,
несоодветен) и "lexsis" (јазик, збор). Дислексијата е нарушување кое влијае на
способностa за читање, правопис, пишување и зборување. Класичната
дефиниција за дислексија беше предложена во 1968 година, каде што е
наведено како „нарушување од конституционално потекло кое се
карактеризира со тешкотии во учењето на читање, пишување и правопис, и
покрај конвенционалната инструкција, соодветната интелигенција и
социокултурните околности“. Слабости се манифестираат и во областите на
брзина на обработка на инфромации, краткорочна меморија, аудитивна и
визуелна перцепција, јазикот на кој поединецот зборува и моторните вештини.
Дислексијата е специфична тешкотија во учењето која е од невробиолошко
потекло и е присутна кај самата личност и не е резултат на други надворешни
фактори како што се несоодветно образование или недоволно школување. Се
карактеризира со тешкотии со прецизно и течно препознавање на зборови и
слаби вештини за правопис и декодирање. Многу често се прикажува како
тешкотија која обично произлегува од дефицит во фонолошката компонента на
јазикот и често е неочекувана во однос на другите когнитивни способности кои
ја спречуваат ефективната настава во училиштата. Секундарните последици
вклучуваат проблеми во разбирање на прочитаното и намалување на читањето
што го спречува растот на вокабуларот и општо знаењето. 1

За да можат луѓето со дислексија да развијат самодоверба, добро е често да

се даде повратна инфромација дека нивните умови работат на ист начин како и
умот на генијалците. Важно е да се нагласи дека луѓето кои имаат потешкотии
со читање, пишување и математика не значи дека имаат потпросечна
интелигенција. Спротивно на тоа, истите ментално процеси кои се јавуват и кај
генијалците можат да ги манифестираат тие проблеми. Како што е наведено,
луѓето со дислексија можат да бидат исклучително креативни и да имаат добро
развиени орални вештини, додека од друга страна, можно е да нема видлив
талент.

Дислексијата е специфично нарушување кое се опишува и третира поинаку од

слабата способност за читање. Нарушувањето во читањето не е присутно само
кај учениците со слаби вештини за читање. Тешкотиите во читањето се
однесуваат и на брзината и прецизноста на читањето и во разбирање на
прочитаното. Децата со дислексија поминуваат низ процесот на тивко
изговарање, не читаат течно, во ритамот и начинот на читање има зачестени
паузи, паѓање или зголемување на интонацијата при читање.

За разлика од нарушувањето на читањето, присуството на дислексија не е во

корелација со низок интелектуален коефициент, недостаток на амбиција за
читање, слаба настава или слабо стимулирачка средина. Многу автори
нагласуваат дека една од основните потешкотии во нарушувањата во
читањето е токму тешкотијата за обработка на гласовите во јазокот или слаба
фонолошка свест. Децата може да имаат потешкотии со издвојување и
расчленување на зборовите на гласови. Постојат и нарушувања во
пишувањето класифицирани во две групи. Првата група се карактеризира со
тешкотии во формирањето, правилнсота или организацијата на буквите и
ракописот, а втората група постојат пречки при самостојно составување на
1
https://www.webmd.com/children/understanding-dyslexia-basics
текст, односно приказна, одговарање на прашање. Ваквите потешкотии во
правилното наведување на буквите во зборови може да бидат последица на
фонолошките недостатоци претходно споменати при читањето. Грешките кои
се прават најчесто се забележуваат во задачите кои вклучуваат самостојно
пишување на текст каде што е тешко обликувањето на мислите во зборови,
создавањето на граматички целосни и јасни реченици во задачи како што е
диктат. Исто така, може да има потешкотии при замена на графички букви кои
се слични во читањето. Најчесто тоа се случува со буквите „б“ и „д“. Од
визуелен аспект, често се случуваат потешкотии како скокнување на делови од
текст, губење на делови од реченици, дезориентација во насоките лево-десно,
горе-долу. Она што дополнително ја карактеризира дислексијата е тоа што
краткотрајната меморија допринесува да луѓето со дислексија да не можат
буквите да ги претворат во гласови, не можат да состават слогови за да
формираат збор и да го изговорат на глас додека читаат, или кога
размислуваат во себе.

Покрај потешкотиите присутни при обработка на информации и неможноста да

се пласираат научените податоци, децата со дислексија поминуваат и низ
тешкотии во временско-просторни секвенци. Многу често не се способни во
одредени ситуации да кажат кој ден од неделата е претходен на некој, а кој е
следен, тешко ги запомнуваат месеците од годината по ред и не го знаат
редоследот на годишните времиња. Дислексијата како нарушување на влијае
само на учењето. Нејзиното влијание е широко распространето, покажувајќи
значително влијание врз секојдневните вештини и активности, вклучително и
социјалната интеракција, меморијата и справувањето со стресот. 2

Третман

По проценката на дислексијата, заедно со советувањето на родителите и

наставниците, обезбедувањето информации за тешкотиите во читањето и
пишувањето и за способностите и проблемите на детето, логопедот може да
започне со лекување на детето.

2
https://ff.unsa.ba/files/zavDipl/19_20/psi/Arijana-Musovic.pdf
Постојат одредени општи принципи при дизајнирање програми за помали и
постари деца.

Помалите деца покажуваат најдобри резултати ако:

- интервенцијата е направена порано - резултатите од третманот се подобри;

- учествуваат во третмани во мали групи (две до три деца во група);

- се прават чести третмани (четири до пет пати неделно).

- во третманот се изведуваат вежби за фонолошка свест, воспоставување

врска помеѓу фонемите и графемите.

- се користат компјутерски програми.

Постарите деца покажуваат подобри резултати ако:

- третманот се спроведува еден на еден или во мала група;

- третманот е интензивен и се спроведува во подолг временски период;

- се изведуваат вежби за читање каде што се покажало дека потешко се

увежбуваат оравописот и флуентноста отколку разбирањето на текстот;

- се користат компјутерски програми кои се добра алатка за поттикнување на

понатамошното учење, но со потребниот логопедски третман. 3

Ефективниот третман на децата вклучува: фонолошки вежби и вежби за

фонолошка свесност, течно читање, развој на вокабулар и разбирање. Самите
логопеди ја обликуваат програмата за лекување според потребите на детето, а
во тоа можат да му помогнат многу програми. Сите програми се развиени врз
основа на принципите на мултисензорен пристап и се интензивни, барајќи
систематска имплементација и следење на одредена низа.

Логопедот, врз основа на своето стекнато знаење, проучува литература и

методи, го обликува третманот во согласност со потребите лицето со
дислексија. Конечната цел на третманот на дислексијата е течно и точно
читање и разбирање на текстот. Децата кои започнуваат третман кај логопед
во прво одделение од основно училиште или добиваат дополнителна
поддршка од класниот раководител, покажуваат подобри резултати во
3
https://repozitorij.erf.unizg.hr/islandora/object/erf%3A25/datastream/PDF/view
напредокот на своите вештини и помал процент од нив развиваат негативни
емоции во споредба со децата кои започнале третман во трето одделение.

Третманот генерално го следи принципот на совладување на основните

вештини потребни за читање на почетокот. Учењето обично се започнува со
рима за да може детето звучно да разликува фонеми. Откако детето ќе ја
совлада, тоа продолжува да учи слогови. Слоговите се важни при читањето и
го олеснуваат читањето. Некои логопеди наместо да користат слогови при
раното читање, користат анализа и синтеза на зборови, односно се потпираат
на гласот како носител на читањето. За да може детето да користи анализа и
синтеза, мора да има добро развиена аудитивна перцепција. Децата со
дислексија многу често остануваат во оваа фаза долго време. Она што ни
изгледа едноставно и што го правиме автоматски им создава дополнителни
тешкотии. По учењето на основните вештини, децата преминуваат во фаза на
рано читање. Се читаат едноставни зборови и реченици и се обрнува внимание
на други јазични знаења и правила. За да може детето правилно да научи да
чита и да го разбира прочитаното, мора да знае реченични знаци, форми и
видови зборови во реченицата.4

Децата со дислексија, кои со години биле третирани од логопед, можат да

научат да читаат правилно (со малку грешки) и да го разберат текстот што го
читаат, но потешкотиите често се јавуваат во повисоките одделенија од
основното, средното училиште и универзитетот кога тие се среќаваат со
посложени текстови и нови зборови. До таа возраст, децата обично имаат
развиено свои алтернативни стратегии кои им помагаат при читањето, но како
што материјалот станува сè понапорен, овие стратегии честопати не им се
доволни. Во овој период им е потребна голема помош од родителите и
стручните лица во организација на времето и материјалот со кој се среќаваат.
На децата често им е полесно, со помош на родителите и логопетидте, да
читаат помали делови и потоа тие делови да ги составуваат во значајна
целина. Како корисна се покажала и употребата на когнитивни мапи, кои
овозможуваат прикажување на материјалот на визуелен, разбирлив и
хиерархиски подреден начин.5

4
http://hud.hr/wp-content/uploads/sites/168/2014/11/hud-web-tekst.pdf
5
https://ff.unsa.ba/files/zavDipl/19_20/psi/Arijana-Musovic.pdf
Кога учи, човекот мора да помине низ четири нивоа:

1. Синтетизирање на информации - собирање на сите информации;

2. Организирање на собраните информации;

3. Меморирање информации;

4. Споделување информации со другите.

Овие четири нивоа се испреплетуваат едно со друго. Нивото на меморирање

на информации создава посебна тешкотија за луѓето со дислексија. Луѓето
може да имаат потешкотии со краткотрајната меморија и не се способни да
запомнат како луѓето без дислексија. За да им биде полесно да учат, при
подучување на дете со дислексија (како и дете без дислексија), неопходно е да
се користи мултисензорен пристап. Учењето да читате е сложен процес кој
бара различни способности и вештини. За да биде поуспешен, развиен е
мултисензорен пристап (како пристап кон учењето воопшто), кој вклучува
учење преку различни модалитети, визуелни, аудитивни модели. Класичниот
пристап кон учењето се заснова на визуелно и аудитивно учење и овозможува
учење на децата без потешкотии, но создава потешкотии за децата кои
најчесто имаат проблеми во една од областите на читање, пишување или
слушање и правопис. Мултисензорните едукативни игри исто така го олеснија
учењето на читање и подобро разбирање на зборовите и текстот прочитан за
децата со попреченост. Мултисензорниот пристап почна да се развива во
четириесеттите години на минатиот век. Се состои од техники кои се поврзани
со одредено сетило. Техниките на слушање вклучуваат музика, употреба на
рима, ритам, зборување, читање на глас, читање во парови, аудио книги и
видео материјали. Визуелните техники вклучуваат текст или слики на хартија,
модели, бои за истакнување, дијаграми, видео материјали и материјали
презентирани на компјутер или таблет. Во последниве години се повеќе луѓе
почнаа да зборуваат за техниката за прикажување на текстот со различни бои.
Се покажало дека употребата на различни бои за прикажување на текстот
довело до подобрување на брзината на читање на зборовите во минута кај
децата со дислексија. Оваа техника покажала позитивни резултати во
зголемување на самодовербата кај децата, намалување на главоболката и
болката во очите при читање и во точноста и брзината на читањето. Иако
многу студии покажуваат позитивни резултати, многумина наведуваат дека
брзината и точноста на читањето статистички не се подобриле кај децата со
дислексија. Тактилните техники вклучуваат употреба на предмети направени
од различни материјали (дрво, пластика, метал итн.), различни текстилни
материјали, боење или пишување со прсти, употреба на помали предмети за
развој на математичко размислување и правење сопствен материјал за време
на учењето ( пластелин, глина, итн.). Кинестетичките техники вклучуваат
моторни дејства за време на учењето (скокање, лазење, одење, плескање со
раце, танцување, итн.)6

Изборот на најефикасните техники треба да биде соодветен на слабостите и

силните страни на детето. Иако е неопходно да се индивидуализира работата
со дете со попреченост, повеќето деца уживаат во менувањето на техниките и
начините на учење. Техниките може да се приспособат, да се отежнат или
олеснат, во зависност од способностите и можностите на детето. Покрај тоа
што му помага на детето со употреба на мултисензорни средства при учењето,
логопедот го запознава со различни стилови на учење (визуелен, аудитивен и
тактилен) и му помага да го најде својот. Иако детето треба да се води во
правилното учење, не треба да биде принудено да прави нешто што не му
одговара или што детето го одбива. Можноста за развивање негативни емоции
кон учењето, училиштето или кон себе е почеста кај децата со попреченост.
Неопходно е да му се понуди на детето избор на стилови на учење и да го
избере оној кој е најсоодветен за него. Пред да го разгледате третманот, важно
е да се спомене разликата во имињата што се користат во третманот на
дислексијата. Покрај третманот на дислексијата, може да се сретнат и
термините терапија, метод или пристап. Зборот третман значи процедура,
начин на пристам кон некое прашање и начин на лечење, додека терапија
означува лечење. Со разгледување на литературата од различни области,
може да се види како се користи името терапија при употреба на лекови (во
медицината) или со одреден метод (на пример, бихејвиорална или когнитивна
терапија за психолошки нарушувања). Третманот вклучува повеќе терапии кои
се користат за лекување на состојба или болест. Методот подразбира
планирана постапка за постигнување цел на филозофско, научно, политичко

6
https://ff.unsa.ba/files/zavDipl/19_20/psi/Arijana-Musovic.pdf
или практично поле, смислен или воспоставен начин на извршување на некоја
работа или активност.7

Охрабрувањето на децата со дислексија во процесот на

социјализација

Фрустрацијата на децата со дислексија често се фокусира на нивната

неможност да ги исполнат очекувањата на нивните родители и наставници. Тие
гледаат ведро, ентузијастилно дете кое не учи да чита и пишува и често се
вели дека таквите деца не се трудат да научат да пишуваат и читаат.
Иронично, никој не знае колку многу се труди дислексичарот. Болката од
неисполнување на туѓите очекувања се согледува веднаш во неможноста на
дислексичарите да ги постигнат своите цели.

 Децата со дислексија можат да бидат физички и социјално незрели во

споредба со нивните врсници. Ова може да доведе до лоша слика за
себе и помало прифаќање од врсниците.
 Социјалната незрелост на дислексичарите може да ги направи да се
чувствуваат непријатно во социјалните ситуации.
 Многу дислексичари имаат потешкотии да читаат социјални знаци. Тие
можеби се несвесни за количината на лична дистанца неопходна во
социјалните интеракции или нечувствителни на говорот на телото на
другите луѓе.
 Дислексичарите може да имаат проблем да ги најдат вистинските
зборови во текот на разговорот, може да пелтечат или да застанат пред
да одговорат на директни прашања. Ова ги става во неповолна положба
додека влегуваат во адолесценција, кога јазикот станува поцентрален во
нивните односи со врсниците.8

Охрабрувањето на децата со дислексија вклучува неколку елементи. И

наставниците и родителите треба да понудат доследно, постојано
охрабрување и поддршка. Прво, слушање на чувствата на децата.
Анксиозноста, лутината и депресијата се секојдневни придружници на
дислексичарите. Меѓутоа, нивните јазични проблеми честопати им отежнуваат
7
https://repozitorij.erf.unizg.hr/islandora/object/erf%3A25/datastream/PDF/view
8
https://www.ldonline.org/ld-topics/reading-dyslexia/social-and-emotional-problems-related-dyslexia
да ги изразат своите чувства. Затоа, возрасните мора да им помогнат да
научат да зборуваат за своите чувства. Наставниците и родителите мора да го
наградат трудот, а не само „производот“. За дислексичните оценките треба да
бидат помалку важни од напредокот.9

Кога се соочуваат со неприфатливо однесување, возрасните не смеат

ненамерно да го обесхрабруваат дислексичното дете. Зборовите како што се
„мрзливи“ или „непоправливи“ може сериозно да ја нарушат сликата за себе на
детето. Важно е да им се помогне на учениците да си постават реални цели за
себе. Повеќето ученици со дислексија си поставуваат перфекционистички и
недостижни цели. Помагајќи му на детето да постави остварлива цел,
наставниците можат да го променат циклусот на неуспех. Уште поважно,
детето треба да ги препознае и да се радува на неговите успеси. За да го стори
тоа, тој или таа треба да постигне успех во некоја област од животот. Во некои
случаи, силните страни на дислексичарите се очигледни, а самодовербата на
многу дислексичари е спасена со тоа што покажуваат исклучителни вештини во
атлетиката, уметноста или механиката. Сепак, силните страни на
дислексичарите често се посуптилни и помалку очигледни. Родителите и
наставниците треба да најдат начини да ги поврзат интересите на детето со
барањата на реалниот живот, да му помогнат на детето да ги пронајде своите
добри страни.

Многу успешни возрасни лица со дислексија се справуваат со сопствената

болка со тоа што ќе се поврзат со други луѓе. Тие можат да работат
волонтерска работа за добротворни организации или цркви или да избираат
струки кои бараат емпатија и социјална совест. Овие искуства им помагаат на
дислексичарите да се чувствуваат попозитивно за себе и поефикасно да се
справат со нивната болка и фрустрација. Постојат многу можности во нашите
училишта, домови и цркви за дислексичарите да им помагаат на другите. Една
важна област е туторството меѓу врсниците. Ако учениците со дислексија
имаат добри резултати по математика или природни науки, може да се побара
од нив да подучуваат соученик на кој му е потребна помош. Можеби тој ученик
ќе може да му возврати како читател на ученикот со дислексија. Подучувањето
на помалите деца, особено на другите дислексичари, може да биде позитивно
9
https://www.nhs.uk/conditions/dyslexia/
искуство за сите. Да им се помогне на дислексичарите да се чувствуваат
подобро за себе и ефикасно да се справат со своите чувства е сложена задача.
Прво, грижливите возрасни лица мора да ги разберат когнитивните и
афективните проблеми предизвикани од дислексијата. Потоа тие мора да
дизајнираат стратегии кои ќе му помогнат на дислексичното, како и секое друго
дете, да најде радост и успех во академските и личните односи. 10

Дислексијата, иако е доста често и добро истражено нарушување, покрај

тешкотиите во функционирањето на самата личност, може да биде и причина
за потешкотиите што ги има околината во функционирањето со личност со
дислексија. Децата со дислексија сè уште се соочуваат со недоразбирање од
околината, а за жал често и со омаловажување. Во такви ситуации, поддршката
од родителите е многу важна. Тие играат важна улога и му помагаат на детето
во градењето на самодовербата. Покрај градењето самодоверба, родителите
имаат важна улога во препознавањето на раните знаци на дислексија. Раното
откривање на дислексијата помага во нејзиното поуспешно лекување. Во
третманот на дислексија за детето или лицето со дислексија, треба да биде
придружувано од логопед, родителите, а потоа наставници и, доколку е
потребно, други експерти (како психолог).

Третманот на дислексијата е комплексен и бара континуирана понатамошна

едукација на логопедите кои ги применуваат програмите за третман, но и
обликуваат нови програми. Покрај добро познатите програми со јасни принципи
и процедури за работа, третманот на дислексијата треба да се потпира на низа
знаења и професионални процедури што ги поседува логопедот за да се
прилагоди на особеностите на личноста со која се спроведува. Бројните
истражувања и развојот на технологијата водат до нови наоди во областа на
лекувањето на дислексијата. Примената на ваквите нови пристапи е
исклучително важна за напредокот на луѓето со проблеми со читањето и
пишувањето. Како што е важно да се следат новите истражувања, подеднакво
е важно да се знаат постарите методи и третмани и да се понатамошно
истражување и да се прилагодат на новото знаење.

10
https://www.ldonline.org/ld-topics/reading-dyslexia/social-and-emotional-problems-related-dyslexia