Evet arkadaşlar ceza hukukunu anlatıyorduk.

Ceza sorumluluğunun kaldıran veya azaltan sebepler

Vakit kalırsa

Teşebbüs

İştirak

İçtima

Yani suçunu özel görünüş şekillerini de anlatırız.

Önce kusur nedir?

Kusur

Kusur, işlenen fiille ilgili olarak failin şahsen kınanıp

kınanmayacağı konusundaki yargıyı ifade eder.

İşlediği fiille haksızlığın unsurlarını gerçekleştirmesi failin

cezalandırılabilmesi bakımından gerekli; ancak yeterli değildir.

Failin ayrıca işlemiş olduğu fiilden dolayı kusurlu sayılabilmesi

de gerekir.

İşlemiş olduğu haksızlıktan dolayı kişi hakkında kusur

yargısında bulunulabilmesi, öncelikle onun kusur yeteneğine
sahip olmasına bağlıdır.

1
Kusur yeteneği nedir?

Kusur yeteneği, işlemiş olduğu fiille bağlantılı olarak kişinin

algılama (idrak) ve irade yeteneğine sahip olması anlamına
gelir.

İnsan algılama yeteneği sayesinde içinde yaşadığı toplumda

geçerli olan kurallar çerçevesinde hangi davranışların
onaylandığını ve kabul gördüğünü, hangi davranışların ise
onaylanmadığını ve kabul görmediğini bilir ve davranışlarını
buna göre yönlendirir.

Haksızlık bilinci işlenmiş olan fiilin suç değil, haksızlık teşkil

ettiğinin bilinmesidir.

Yani suç olduğunu bilse bile yaptırımının ne olduğunu bilmesi

gerekmez.

İrade yeteneği

İrade yeteneği, davranışlarını hukukun gereklerine göre

yönlendirebilme yeteneğidir.

Kişi içinde yaşamış olduğu toplumda geçerli kurallar

çerçevesinde haksızlık teşkil ettiğini bildiği fiili işlememekten
yana tercihte bulunabilecek durumda ise irade yeteneğine
sahiptir.

2
Kusurlulukta söz konusu olan iradede, kişinin yönlendirici
iradesinin ürünü olarak gerçekleştirdiği fiilini, davranış
normlarıyla bağlantılı olarak değerlendirmesi, onaylanmadığını
ve kabul görmediğini bilmesine rağmen tercihini yine bu fiili
işlemekten yana kullanması söz konusudur.

İrade yeteneğinin varlığına karşın, önemli ölçüde azalmış

olması halinde, kişinin kusurunda bir azalma ortaya çıkar.

İrade yeteneğinin azalmış olması halinde kusurun varlığı

kabul edilmektedir.

Örneğin, haksız tahrik durumunda, haksız bir fiilin yol açtığı

hiddetli veya şiddetli elemin altındaki failin irade yeteneğinin
zayıfladığı kabul edilir ve faile indirimli ceza verilir (m.29).

Kusurluluğu etkileyen sebepler

Hukuka aykırı ve fakat bağlayıcı bir emrin yerine getirilmesi

(m.24/2- 4),

Zorunluluk hali dolayısıyla kişinin irade yeteneğinin etkilenmesi

(m.25/2, 92, 99/2, 143),

Hukuka uygunluk sebeplerinde sınırın aşılması (m.27),

Cebir ve tehdit dolayısıyla kişinin irade yeteneğinin etkilenmesi

(m.28),

3
Haksız tahrik (m.29),

Kastı kaldıran ve kusurluluğu etkileyen hata halleri (m.30/1-4)

Yaş küçüklüğü (m.31),

Akıl hastalığı (m.32),

Sağır ve dilsizlik (m.33),

Geçici nedenler, alkol veya uyuşturucu madde etkisinde olma

Hukuka aykırı fakat bağlayıcı bir emrin yerine getirilmesi

(m.24/2-4)

Amirin memura verdiği emir hukuka uygun olursa, emrin yerine

getirilmesi görevin ifası hukuka uygunluk sebebi kapsamında
kalır.

Anayasaya göre kamu görevlileri görevlerini yerine getirirken

amir tarafından verilen emri hukuka aykırı görürlerse, bu emri
yerine getirmez ve hukuka aykırılığı emri veren amire bildirirler
(AY m. 137/1).

Amir emrinde ısrar eder ve emrini yazılı olarak yinelerse emir

yerine getirilir.

Bu halde emri yerine getiren sorumlu olmaz, sorumluluk

emredene ait olur.

4
Hukuka aykırı ve fakat bağlayıcı emir varsa emri yerine getiren
açısından bir mazeret sebebinden söz edilir.

Yerine getirme zorunluluğu, esasen hukuka aykırı olan emri

hukuka uygun hâle getirmez.

Ancak, hiyerarşik yapı dolayısıyla, emri yerine getiren sorumlu

olmaz.

Bu durumda sorumluluk, emri verene aittir.

Hukuka aykırı olarak tazminat yaptırımı gerektiren haksız fiil,

idari yaptırım gerektiren bir haksızlık veya disiplin suçu
oluşturan bir fiil emredilmiş olabilir.

Anayasa, konusu suç teşkil eden emrin yerine getirilmesine

hiçbir şekilde izin vermez (AY m.137/2).

Verilen emrin konusu suç teşkil ediyorsa, emri yerine getiren

kişi, içinde bulunduğu hiyerarşik yapı, emir-komuta zinciri, ast-
üst ilişkisine dayanarak sorumluluktan kurtulamaz.

Anayasa m.137/3’te konusu suç teşkil eden emrin yerine

getirilemeyeceği kuralına askeri hizmetlerin görülmesi ve acele
hallerde kamu düzeni ve kamu güvenliğinin korunması için
kanunla gösterilen hallerde istisna getirilebileceği belirtilmiştir.

5
 Bu düzenlemeye paralel olarak TCK m.24/4’te emrin, hukuka
uygunluğunun denetlenmesinin kanun tarafından engellendiği
hallerde, yerine getirilmesinden emri verenin sorumlu olacağı
belirtilmiştir.

Emirle ilgili diğer mevzuat hükümleri:

DMK m.11, PVSK m.2, 211 sayılı TSK İç Hizmet Kanunu ve

1632 sayılı AsCK m.41/2: “Hizmete müteallik hususlarda

verilen emir bir suç teşkil ederse bu suçun işlenmesinden emir
veren mesuldür.”

m.119: 1-Bir astın fiili saldırılarını defetmek yahut mübrem ve

müstacel bir zaruret ve tehlike halinde verdiği emirlere itaat
ettirmek için bir üst tarafından yapılan müessir fiiller makam ve
memuriyet nüfuzunu suiistimal telakki edilmez ve suç sayılmaz.

Zorunluluk hali dolayısıyla kişinin irade yeteneğinin

etkilenmesi (m.25/2).

Zorunluluk, kendisini veya başkasını bilerek sebep olmadığı bir

tehlikeden korumak/kurtarmak amacıyla suç tanımına uyan bir
fiil işlemek durumunda kalınmasıdır.

Tehlike ağır ve muhakkak; korunma konu ve kullanılan araçlar

bakımından tehlike ile orantılı ise ve fail tehlikeye bilerek

6
sebebiyet vermemişse, fiilin hukuka aykırılığı devam etse de
faile ceza verilmez.

Zorunluluk hali kusurluluğu kaldıran bir mazeret sebebidir.

Zorunluluk hali çerçevesinde işlenen fiil, haksız bir fiildir

(TBK m.63/2:

zorunluluk hâllerinde de fiil, hukuka aykırı sayılmaz).

Ancak zorunluluk hali çerçevesinde fiili işleyen kişi kusurlu

sayılmadığı için cezalandırılmaz.

Yangın esnasında, ateşin yayılmasını önlemek maksadıyla,

yangının çıktığı binaya veya komşu binalara zarar veren kişi
kusurlu kabul edilemez.

TCK’nın özel hükümlerinde bazı suç tipleriyle bağlantılı olarak

özel zorunluluk hallerine yer verilmiştir.

Örneğin, m.147’de hırsızlık suçunun acil bir ihtiyacı karşılamak

amacıyla işlenmesi cezada indirim yapılmasını veya duruma
göre ceza verilmemesini gerektiren özel bir zorunluluk hali
olarak düzenlenmiştir.

Bu gibi hallerde, genel hüküm niteliğindeki m.25/2 değil, özel

zorunluluk haline ilişkin düzenleme uygulanır.

Hukuka uygunluk sebeplerinde sınırın aşılması (m.27/2, 256)

7
Hukuka uygunluk sebebinin söz konusu olduğu bir olayda kişi
hukuka uygunluk sebebinin sınırını aşmış olabilir.

Sınır kasden aşılmışsa fail hukuka uygunluk sebebinden

yararlanamaz.

Bu gibi hallerde şartları varsa haksız tahrik hükümleri

uygulanabilir.

Örneğin hastalanan ve tedavi için bir sağlık kuruluşuna giden

kişinin bilgi ve rızası dışında tıbbi deneye tabi tutulmasında
TCK m.90’daki suç işlenmiş olur.

Sınırın taksirle aşılması, örneğin kendisine yönelik saldırıyı

savuşturmak amacıyla elindeki sopayla karşılık veren kişi,
hedefi şaşırarak saldırganın kafasına vurup onun beyin
kanamasından ölümüne sebebiyet verecek olursa, meşru
savunmanın sınırını kasıt olmaksızın aşmış olur.

İnsan öldürme, taksirle işlendiğinde de suç olarak kabul edilmiş

fiildir (TCK m.85).

Ancak taksirle işlendiğinde suç oluşturmayan örneğin arama ve

yakalama koruma tedbirleri sınırları içinde yapılmamış ve sınır
taksirle aşılmışsa fiil suç oluşturmaz.

8
Sınırın mücbir sebeple aşılması: Heyecan, korku veya telaş,
ancak meşru savunma hâlinde söz konusu olabileceği için, fıkra
metninin başına “meşru savunmada” ibaresi konulmuştur.

Korku, şaşkınlık ve dehşet içinde kalıp savunma sınırını aşanın

savunması haklı (sınırı aşmamış) sayılmalıdır.

Çünkü bu duygular saldırganın haksız eyleminden doğmuştur.

Sınır, heyecan, korku veya telaşla (panikle) aşılmışsa kişinin
davranışlarını yönlendirme yeteneği ortadan kalktığı için kendisi
bakımından mazeret sebebi sayılır.

Cebir veya tehdit dolayısıyla kişinin irade yeteneğinin

etkilenmesi (m.28)

İkrah, bir kimseyi yapmak istemediği şeyi tehdit ve korkutma ile

rızası olmaksızın bir iş işlemek üzere haksız yere zorlamaktır.

Karşı koyamayacağı veya kurtulamayacağı bir cebrin etkisinde

suç işleyen kişi, serbest bir iradeyle hareket etmediği için
kusurlu sayılamaz ve cezalandırılmaz.

Burada söz konusu olan cebir, kişinin iradesini tamamen

bertaraf eden, onu adeta obje haline getiren mutlak cebir (vis
absoluta) değildir.

9
Mutlak cebir halinde, yönlendirici iradenin bulunmaması
nedeniyle kişiye yüklenebilecek bir fiilin varlığından söz
edilemez.

Dolayısıyla kusur yeteneğini etkileyen cebir, kişinin iradesini

tamamen bertaraf eden mutlak cebir değil, zorlayıcı cebirdir (vis
compulsiva).

Tehdit halinde, kişiye failin isteğinin yerine getirilmemesi

halinde kişinin hayatının veya vücut dokunulmazlığının
tehlikeye atılacağı, suç işleneceği, güç kullanılacağı veya başka
bir kötülüğün gerçekleştirileceği bildirilmektedir.

Tehditte kişi üzerinde maddi ve fiziki bir etki icra edilmemekte,

bu yönüyle cebirden ayrılmaktadır.

Tehdit suretiyle sahip olduğu belli hukuki değerlerin saldırıya

uğrayacağı beyanının kişide oluşturduğu korkuyla, kişinin
direnme gücü kırılmaktadır.

Tehdidin ceza sorumluluğunu kaldırabilmesi için; cebir ve

tehdidin kusur yeteneğine etkisinin kabul edilebilmesi için
cebrin karşı konulamayacak ve kurtulunamayacak bir nitelik
taşıması, tehdidin ise ağır ve muhakkak olması aranmıştır.

Haksız tahrik (m.29):

10
Haksız tahrik halinde kişi, muhatap olduğu haksız fiilin
kendisinde doğurduğu hiddet veya şiddetli elemin etkisi ile
haksız fiili işleyen kişiye karşı tepki olarak bir suç işler.

Maruz kalınan haksız fiilin doğurmuş olduğu hiddet veya

şiddetli elem, kişinin hukukun gereklerine göre davranışlarını
yönlendirme yeteneğini azalttığından, haksız tahrikin etkisi
altında suç işleyen kişinin cezasında indirim yapılır.

Örneğin, A, B’ye hakaret eder. A’nın bu hakareti nedeniyle aşırı

derecede öfkelenen B, silahını çeker ve A’yı ayağından vurur.
Bu olayda B, haksız tahrik hükümlerinden faydalanır.

Haksız tahrike sebebiyet veren fiilin haksız olması yeterlidir,

ayrıca suç oluşturması gerekmez.

Kişi, kendi haksız hareketiyle olaya sebep olmuşsa haksız

tahrikten söz edilemez.

Haksız tahrik kusurluluğu kaldıran değil; kusur yeteneğini

azaltan (zayıflatan) haldir, cezasızlık değil; cezada indirim
sebebidir.

Haksız tahrikte ceza indirimi yapılmasının sebebi, failin

saikinin az vahim oluşu ve suçun işlenmesine biraz da
mağdurun sebep olmasıdır

11
Çeşitli hata halleri (m.30/1-4):

Hata; gerçeğe uygun olmayan ve fakat hata eden kimsece

kesinlikle (tereddütsüz) gerçek olarak kabul edilen bir fiil, yanlış
bilme, bilmeme veya eksik bilme sebebiyle kişinin düşündüğü
ile gerçekleşenin birbirine uymamasını ifade eder.

Gerçekleşen ile kişinin düşündüğünün birbiriyle uyumlu

olmaması, iradesinin bozulmuş olarak doğmasına yol
açacağından kişinin sorumluluğu üzerinde etkili olur.

Hatanın ceza sorumluluğuna etkisi TCK m.30’da dört fıkra

halinde (kasdı kaldıran hata ile kusurluluğu etkileyen hata
halleri birlikte) düzenlenmiştir.

Suçun maddi unsurlarında hata (m.30/1), suçun nitelikli

unsurlarında hata (m.30/2) ve hukuka uygunluk nedenlerinin
maddi şartlarında hata (m.30/3) kasdı kaldıran hata halleridir.

Kusurluluğu kaldıran veya azaltan bir sebebin maddi şartlarında

hata (m.30/3) ile işlenen fiilin haksızlık oluşturduğu hususunda
hata (m.30/4) ise kusurluluğu etkileyen hata halleridir.

Örnekler

A, av sırasında bir çalının arkasından gelen çıtırtıya doğru

tavşan olduğu düşüncesiyle ateş eder.

12
Ancak arkadaşı B’yi vurur ve ölümüne sebebiyet verir.

Olayda A, ateş ettiği cismin bir insan olduğunu bilmemektedir.

Dolayısıyla öldürme bakımından kasdının varlığından söz
edilemez.

Örnekte tavşan sanarak arkadaşına ateş eden A, kasden

öldürmeden dolayı sorumlu tutulamaz.

Ancak taksirli sorumluluğu saklıdır, taksirle öldürmeden

sorumlu tutulur.

Mağdurun kimliğinde veya konunun kime ait olduğunda hata

varsa kasdın kalktığından söz edilemez.

Örneğin, A, B’yi öldürmek istemektedir. Gece karanlığında

B’ye benzettiği C’yi öldürmüştür.

Burada mağdurun kimliğinde (şahısta) hata vardır. Ancak bu

hata önemli değildir.

Suçun daha ağır veya daha az cezalandırılmasını gerektiren

nitelikli hallerinin gerçekleştiği hususunda hataya düşen kişi
hatasından yararlanır.

Örneğin, A, gece karanlığında hasmı B’ye benzettiği kendi

babası C’yi vurur ve öldürür.

13
Ancak A, babasını vurduğunu bilmediği için bu nitelikli halden
sorumlu olmaz.

Hukuka uygunluk sebeplerinin maddi şartlarında hata halinde,

kişinin gerçekte bir hukuka uygunluk sebebi çerçevesinde
hareket ediyor kabul edilebilmesi için gerekli şartlar
oluşmamıştır.

Ancak bu kişi yanılarak bu şartların oluştuğu düşüncesiyle

hareket etmektedir.

Örneğin, güvenlik görevlisi A, görev yaptığı alış veriş

merkezine gelen B’yi bir gün önce işlenen kapkaççıya benzettiği
için yakalar.

Ancak gerçekte B bir gün önce kapkaç yapan kişi değildir.

Bu olayda A, hukuka uygunluk nedenlerinden görevin ifasının

maddi şartlarında hataya düşmüştür.

Bu şekilde bir hukuka uygunluk nedeninin maddi şartlarının

gerçekleştiği hususunda düşülen hata, kaçınılmaz olması halinde
failin işlemiş olduğu fiil bakımından kasdını kaldırır.

Sık sık yer sarsıntıların yaşandığı bir bölgede oturan A, yoldan

geçen ağır tonajlı bir kamyonun meydana getirdiği sarsıntıyı
deprem sanarak pencereden komşusu B’nin aracının üzerine

14
atlar ve tavanın çökmesine sebep olur. A’nın fiili mala zarar
verme suçunun tanımına uygundur (m.151).

Ancak A, bu fiili, zorunluluk halinin şartlarının var olduğunu

düşündüğü, ancak gerçekte şartların oluşmadığı bir ortamda
işlemiştir.

Hatasının kaçınılmaz olduğu söylenebiliyorsa kişi işlemiş

olduğu fiilden dolayı kusurlu sayılamayacağı için
cezalandırılmayacaktır.

Hukuki hata

Kişinin fiilinden dolayı kusurlu sayılabilmesi için, bu fiilin

haksızlık oluşturduğunun (içinde yaşadığı toplumda
onaylanmadığının) bilincinde olması gerekir (haksızlık bilinci).

Eğer kişi işlediği fiilin içinde yaşadığı toplumda geçerli olan

davranış normları çerçevesinde onaylanmadığını bilmiyorsa, bir
haksızlığı gerçekleştirme bilinci ile hareket etmediğinden,
kusurlu sayılamaz ve cezalandırılmaz.

Örneğin, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun

haber verme zorunluluğu başlıklı m.4/1’e göre, taşınır ve
taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarını bulanlar, malik oldukları
veya kullandıkları arazinin içinde kültür ve tabiat varlığı
bulunduğunu bilenler veya bundan yeni haberdar olan malik ve
15
zilyetler, bunu en geç üç gün içinde, en yakın müze
müdürlüğüne veya köyde muhtara veya diğer yerlerde mülki
idare amirlerine bildirmeye mecburdurlar.

Aynı Kanun m.67’de bildirim yükümlülüğüne bilerek aykırı

davranılması altı aydan üç yıla kadar hapsi gerektiren bir suç
olarak tanımlanmıştır.

Kişi, kendisine miras kalan bir tarihi eserin bildirim

yükümlülüğünün olduğunu bilmeyebilir.

Bu gibi hallerde kişi ihmali davranışının haksızlık teşkil

ettiğinin bilincinde değildir.

Dolayısıyla kişi, kusurlu sayılmaz ve cezalandırılmaz.

Hatanın kaçınılabilir olduğu sonucuna varılırsa fail

cezalandırılır.

Ancak kaçınılabilir olsa da hataya düşmesi sebebiyle cezasında

indirim yapılabilir (m.61/1-f)

Yaş küçüklüğü (TCK m.31): Ceza sorumluluğu için insanın

belli bir olgunluğa erişmiş olması gerekir.

Kişinin, fiziki gelişimine paralel olarak, toplumun değer

yargılarını, bunların anlam ve içeriğini algılama yeteneği (idrak)
ile toplumdaki ölçü davranış kurallarının gerekleri

16
doğrultusunda hareketlerini yönlendirebilme (irade) yeteneği de
gelişmektedir.

Fiili işlediği sırada henüz on iki yaşını bitirmemiş olması,

çocuk açısından kusurluluğu mutlak surette ortadan kaldıran
bir sebep olarak kabul edilmiştir (mutlak sorumsuzluk).

İzlenen suç ve ceza politikasının gereği olarak, bu gruba giren

yaş küçüklerinin ceza sorumluluğunun olmadığı normatif olarak
kabul edilmiştir.

Tehlikelilik halleri dikkate alınarak haklarında çocuklara özgü

güvenlik tedbirleri uygulanabilir. Bu tedbirlere çocuk hâkimi
hükmedebilir (ÇKK m.6).

Suç oluşturan bir fiili işlediği sırada 12-15 yaş arası olan
kişilerin, işlediği suç açısından davranışlarını yönlendirebilme
yeteneğine sahip olduğunun belirlenmesi hâlinde, ceza
sorumluluğunun olduğu kabul edilmiştir (şartlı sorumluluk
dönemi).

Fiili işlediği sırada 15-18 yaş arası gençler, gerçekleştirdikleri

davranışların hukukî anlam ve sonuçlarını kavrama yeteneğine
sahip olmakla birlikte; bu kişilerin, davranışlarını yönlendirme
yetenekleri yeterince gelişmemiş olabilir.

17
Bu sebeple gençlerin, işledikleri suçlar bağlamında irade
yeteneğinin zayıf olduğu normatif olarak kabul edilmiştir.

Azalmış kusur yeteneğine sahip bulunan gençler hakkında kural

olarak indirilmiş cezaya hükmedilir.

Örneğin, işlediği suçtan dolayı üç yıl veya daha az süreyle hapis

cezasına mahkûm edilen çocuğun cezası ertelenebilir (m.51/1).

Ayrıca daha önce hapis cezasına mahkûm edilmemek koşulu ile

bu yaş grubuna giren çocukların mahkûm edildiği bir yıl veya
daha az süreli hapis cezaları seçenek yaptırımlara çevrilir
(m.50/3).

Kanun, aynı zamanda bu yaş grubuna giren çocuklar

bakımından verilecek cezada indirim yapılmasını öngörmüştür
(m.31/3).

Haftaya akıl hastalığından devam edeceğiz.

İyi akşamlar.

18