‫اینترنت چیز عجیب و پیچیده ای است‪ .

‬هر جا که در فضای مجازی باشم‪ ،‬یا هر جا که به طور بالقوه بتوانم‬

‫باشم‪ ،‬همیشه به هر نقطه دیگری در فضای مجازی متصل هستم‪ .‬تنها کاری که من باید انجام دهم این است‬
‫که یک ‪ URL‬را در نوار جستجوی خود وارد کنم یا یک ‪ URL‬دیگر را در وب سایت خود جاسازی کنم و‬
‫یک اتصال جدید در میان میلیاردها اتصال دیگر در حال حاضر ایجاد شود‪ .‬هر صفحه فردی در اینترنت‬
‫مدرن تنها چند کلیک با هر صفحه دیگری فاصله دارد‪ .‬ساختار اینترنت ذاتاً غیرخطی است‪.‬‬

‫ژیل دلوز و فلیکس گواتاری در کار بزرگ خود‪ ،‬هزار پالتو‪ ،‬پرتره ای وسیع‪ ،‬غیرخطی و غیرمتمرکز از دانش‬
‫را ترسیم کردند که اساس و ساختار (ضد) زیربنایی کتاب را تشکیل می دهد‪ .‬آنها این را "ریزوم" نامیدند‪.‬‬
‫هدف من این است که نشان دهم چگونه بینش دلوز و گاتاری در فصل اول هزار فالت (‪ )ATP‬اساس یک‬
‫جهان بینی کامالً جدید را ایجاد کرد‪ ،‬دیدگاهی که توسط اینترنت مدرن و شبکه جهانی وب به فعلیت می‬
‫رسد‪.‬‬

‫ریزوم‬

‫ایده ریزوم یک استعاره ساختاری است که از حوزه بیولوژیکی گیاه شناسی گرفته شده است‪ .‬این توده‬
‫زیرزمینی از ساقه ها یا ریشه های افقی به طور مداوم در حال رشد است که شاخه های جانبی را در فواصل‬
‫معین به منظور رشد و ایجاد ارتباط با سایر شاخه ها گسترش می دهد‪ .‬هیچ ساختار سلسله مراتبی برای‬
‫رشد ریزوم وجود ندارد‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬مانند یک درخت تبارشناسی درختکاری عمل نمی کند‪ ،‬جایی که‬
‫هر نقطه فقط می تواند در امتداد یک خط دقیق‪ ،‬یک جهته و عمودی به هم متصل شود‪ .‬یک ریشه معمولی‬
‫غیر ریزوماتیک به داخل زمین رشد می کند و از تنه پایه اولیه خود دم می کند و دوشاخه می شود‪ .‬هیچ‬
‫یک از نقاط پایین به جز از طریق یک ردیابی عمودی یک جهته به باال وصل نمی شوند‪.‬‬

‫یکی از جنبه های بسیار مهم ریزوم به عنوان استعاره برای دانش این است که هر نقطه از ریزوم می تواند در‬
‫هر زمان معین به هر نقطه دیگری متصل شود‪ .‬اینجاست که ریزوم تفاوت اساسی با استعاره سنتی «درخت»‬
‫دارد که از طریق آن دانش را به عنوان ریشه در ریشههای تزلزل ناپذیری میفهمیم که منجر به شکلگیری‬
‫یک تنه بنیادی میشود که به ضرورت‪ ،‬همه اشکال قبلی دانش باید از آن ایجاد شوند‪ . .‬دلوز و گاتاری‬
‫میخواهند این ایده را روی سرشان برگردانند‪ .‬آنها استدالل می کنند که‪:‬‬
 ‫هر نقطه از ریزوم را می توان به هر نقطه دیگری متصل کرد و باید باشد‪ .‬این بسیار متفاوت از درخت یا‬
‫ریشه است که یک نقطه را ترسیم می کند‪ ،‬یک نظم را ثابت می کند‪ ... .‬هیچ نقطه یا موقعیتی در ریزوم‬
‫وجود ندارد‪ ،‬مانند نقاطی که در ساختار‪ ،‬درخت یا ریشه یافت می شود‪ .‬فقط خطوط وجود دارد‪،ATP( ».‬‬
‫‪)7-8‬‬

‫یکی دیگر از واقعیت های جالب کلیدی در مورد خود ریزوم گیاه شناسی این است که هنگامی که یک گیاه‬
‫ریزوماتیک به چند قطعه تقسیم می شود‪ ،‬هر تکه تکه ممکن است خودش بتواند گیاه جدیدی ایجاد کند‪:‬‬
‫«ریزوم به عنوان ساقه زیرزمینی کامالً با ریشه ها و ریشه ها متفاوت است‪ .‬پیازها و غده ها ریزوم هستند‪.‬‬
‫گیاهان با ریشه یا ریشه ممکن است از جنبه های دیگر به طور کلی ریزومورف باشند (‪ .)6 ،ATP‬ریزوم ها‬
‫"ریشه های" منفرد نیستند که به یکدیگر متصل می شوند‪ ،‬آنها اساساً چندگانگی هستند که به چندگانگی‬
‫دیگر متصل می شوند‪ .‬مجموعهای از الیاف که به مجموعههای دیگر الیاف متصل میشوند‪.‬‬

‫یک مثال آسان برای درک این نوع رشد ریزوماتیک‪ ،‬نگاه کردن به ریشه های گیاه زنجبیل است‬
‫ریشه زنجبیل از تعداد زیادی پیاز فیبری ساخته شده است‪ .‬اگر یک قسمت از ریشه زنجبیل از قسمت دیگر‬
‫جدا شود‪ ،‬به رشد خود ادامه خواهد داد‪ .‬از یک نقطه منفرد متمرکز که از طریق آن می تواند ضرب شود و‬
‫اتصاالت جدیدی ایجاد کند به گسترش خود ادامه خواهد داد‪ .‬دلوز و گاتاری این را «اصل تخصیص‬
‫گسیختگی» مینامند و استدالل میکنند که ما میتوانیم این اصل را در جنبههای مختلف جهان طبیعی‬
‫ببینیم‪:‬‬

‫یک ریزوم ممکن است شکسته شود‪ ،‬در یک نقطه معین شکسته شود‪ ،‬اما دوباره در یکی از خطوط قدیمی‬
‫خود یا در خطوط جدید شروع به کار می کند‪ .‬شما هرگز نمی توانید از شر مورچه ها خالص شوید زیرا آنها‬
‫یک ریزوم حیوانی را تشکیل می دهند که می تواند پس از از بین رفتن بیشتر آن بارها و بارها به عقب‬
‫برگردد‪)ATP, 9( .‬‬

‫با این حال‪ ،‬همانطور که دلوز و گاتاری در چند صفحه از اینجا بیان میکنند‪« ،‬شاید یکی از مهمترین‬
‫ویژگیهای ریزوم این باشد که همیشه ورودیهای متعددی دارد‪ .)12 ،ATP( ».‬به عبارت دیگر‪ ،‬ریزوم به‬
‫فضای خاصی محدود نمی شود‪ ،‬دائما در حال رشد‪ ،‬تطبیق‪ ،‬ایجاد ارتباطات جدید با انواع مختلف چندگانه‬
‫است‪ .‬از یک ورودی انفرادی یعنی برخی «درگاه دانش» ستایش شده سرچشمه نمیگیرد‪ ،‬بلکه دقیقاً در‬
‫نتیجه چندین ورودی‪ ،‬مشارکتکنندگان متعدد و تعداد بیشماری مشارکت وجود دارد‪.‬‬
 ‫وب به عنوان ریزوم؟‬

‫در اینجا ما میتوانیم شروع کنیم به اینکه چگونه میتوان وب را بهعنوان یکی از برجستهترین‬
‫واقعیتسازیهای دانش ریزوماتیک در جهان دید‪ .‬اینترنت در واقع ذاتاً ساختاری ریزوماتیک دارد‪ :‬شامل گره‬
‫های مختلفی است که دارای شاخه ها و اتصال به تعداد به ظاهر نامحدودی از گره های دیگر هستند‪ .‬گره ها‬
‫را می توان به عنوان صفحات وب یا پیوندهای ابر متن در نظر گرفت‪ .‬در ریزوم‪ ،‬و در اینترنت‪ ،‬هیچ ساختار‬
‫مرکزی وجود ندارد‪ ،‬اما تعداد بینهایت گرههای به هم پیوسته وجود دارد‪ ،‬که بسیاری از آنها از یک سیستم‬
‫ریشهای از پایین به باال تولید میشوند که به هر فردی اجازه میدهد صدایی داشته باشد‪ .‬دانش اشباع می‬
‫شود‪ ،‬اما در این صورت ماهیت دموکراتیک یا حتی آنارشیستی پیدا می کند‪.‬‬

‫وقتی ‪ D+G‬بیان میکند که ریزوم میتواند «در یک نقطه معین خرد شود»‪ ،‬اساساً استدالل میکنند که‬
‫نمیتوان آن را صرفاً با از بین بردن یکی از گرههای آن از بین برد‪ ،‬فرآیندی که به وضوح میتوانیم در‬
‫عملکرد اینترنت ببینیم‪ .‬اینترنت توسط مجموعهای از گرهها و سرورهای مختلف اجرا میشود که در‬
‫مکانهای فضایی مختلف در سرتاسر جهان وجود دارند‪ ،‬که همگی دائماً با هم در ارتباط هستند و دائماً‬
‫اتصاالت جدیدی بین یکدیگر ایجاد میکنند‪ ،‬اما یکی از آنها گره مرکزی نیست‪.‬‬

‫بنابراین‪ ،‬اگر یکی از سرورهای این افراد از بین برود‪ ،‬یا یک صفحه وب خاص بسته شود‪ ،‬بسیاری دیگر جای‬
‫آن را خواهند گرفت‪« :‬هر وقت خطوط قطعهای به یک خط پرواز منفجر میشوند‪ ،‬یک پارگی در ریزوم ایجاد‬
‫میشود‪ ،‬اما خط پرواز بخشی از ریزوم است‪ .‬این خطوط همیشه به یکدیگر گره می خورند‪)9 ،ATP( ».‬‬

‫به عنوان مثال‪ ،‬تصور کنید یک سیستم کنترل تصمیم به خاموش کردن وردپرس یا ردیت به هر دلیلی‬
‫بگیرد‪ ،‬هر کاربر از این پلتفرمها به سادگی پلتفرم مشابه دیگری ایجاد میکند (یا پلتفرم قبلی را بازسازی‬
‫میکند) و به ایجاد اتصاالت ریزوماتیک ادامه میدهد‪ .‬جوامع نابود نمی شوند‪ ،‬بلکه آواره می شوند‪ .‬به تکه‬
‫های زنجبیل باال فکر کنید‪ ،‬ریشه زنجبیل را بیرون بیاورید و دو تکه را دوباره در زمین قرار دهید‪ ،‬قبل از‬
‫اینکه متوجه شوید تعداد زیادی از شاخه های مختلف از هر زاویه ممکن بیرون می آیند تا زمانی که دوباره با‬
‫یکدیگر درگیر شوند‪.‬‬
‫در واقع‪ ،‬اگر به تحلیل نشانهشناختی اومبرتو اکو از «البیرنت» بهعنوان «شبکه» نگاه کنیم‪ ،‬میتوانیم ببینیم‬
‫که چگونه حتی در نامگذاری اینترنت بهعنوان «شبکه» یا «وب»‪ ،‬بنا به تعریف‪ ،‬به ساختاری اشاره میکنیم‪.‬‬
‫که در آن "هر نقطه دیگر را می توان با هر نقطه دیگری متصل کرد‪ ،‬و در جایی که اتصاالت هنوز طراحی‬
‫نشده اند‪ ،‬هر چند قابل تصور و طراحی باشند" (اکو‪ .)81 ،‬این ایده دخمه پرپیچ و خم به عنوان یک شبکه‪،‬‬
‫که به شدت تحت تأثیر داستان های خورخه لوئیس بورخس‪ ،‬باغ مسیرهای دوشاخه و کتابخانه بابل بود‪،‬‬
‫همچنین مستقیماً تحت تأثیر «استعاره گیاهی ریزوم پیشنهاد شده توسط دلوز و گاتاری» بود (اکو)‪.)81 ، .‬‬
‫همانطور که می بینیم‪ ،‬مقایسه اکو از هزارتو با یک شبکه ریزوماتیک‪ ،‬ماهیت ریزوماتیک ذاتی اینترنت را از‬
‫دیدگاه دیگری برجسته می کند‪.‬‬

‫دیدگاه دلوز و گاتاری از دانش غیرمتمرکز از طریق گسترش و پذیرش اینترنت در بسیاری از کشورهای‬
‫جهان اول واضحتر شده است‪ .‬بینش روشنگرانه آنها ظاهراً به فلسفه‪ ،‬فناوری‪ ،‬سیاست‪ ،‬ادبیات و علم مرتبط‬
‫تر می شود‪ .‬ما میتوانیم ریزوم را در سراسر طبیعت ببینیم‪ ،‬از اتصاالت سیناپسی بین نورونهایمان گرفته تا‬
‫فرمونهایی که توسط مورچهها برای ساختن تپه مورچهای تولید میشوند‪ .‬با این حال‪ ،‬شاید مهمتر از همه‪،‬‬
‫ساختار ریزوماتیک وب اجازه میدهد تا سطحی از مشارکت دموکراتیک‪ ،‬سیاسی و فکری را که قبالً هرگز‬
‫دیده نشده بود‪ ،‬فراهم کند‪ .‬ما را به عصر جدیدی از دانش غیرمتمرکز سوق می دهد‪ .‬دلوز و گاتاری که هر‬
‫دو در اوایل دهه ‪ 90‬درگذشتند‪ ،‬مطمئناً با دیدن مفاهیم و کاربردهای عملی سیستم فلسفی (ضد) خود در‬
‫زندگی مدرن مجذوب می شدند‪.‬‬

‫یادگیری الکترونیک در ایران‬

‫در دهه های اخیر‪ ،‬با پیشرفت فناوری اطالعات (‪ ،)IT‬انقالب جدیدی به وجود آمده است در فرآیند یاددهی‬
‫و یادگیری و روش های آموزشی مانند استفاده از کاغذ‪ ،‬خواندن متون و انجام تمرینات به سختی می تواند‬
‫برای جوانانی که در آن زندگی می کنند جذاب باشد عصر واقعیت مجازی‪ ،‬اینترنت و رسانه های اجتماعی‬
‫[‪ .]1‬یادگیری الکترونیکی به عنوان جایگزین ایفای نقش می کند به رویکردهای سنتی آموزش در جامعه‬
‫اطالعاتی موجود‪ ،‬مردم مجبورند دسترسی به دانش از طریق فناوری اطالعات و ارتباطات (‪ )ICT‬برای‬
‫همگام شدن با تحوالت مدرن ‪ ICT‬امروزه محیط های آموزشی را القا می کند و موفقیت فرآیند آموزشی را‬
‫تقویت می کند‪ .‬انتظار می رود که ویژگی های آموزش و پرورش خواهد شد با پیشرفت تکنولوژی در حوزه‬
‫یادگیری‪ ،‬دچار تحول سریع می شوند [‪.]2‬‬
 ‫از دهه ‪ ،1990‬پیشرفت قابل توجهی در پذیرش فناوری در داخل وجود داشته است آموزش عالی با وجود‬
‫پیشرفت گسترده در عمل‪ ،‬نگرانیها همچنان ابراز میشوند در مورد استفاده موثر از فن آوری برای افزایش‬
‫تجربه یادگیری از دانش آموزان [‪ .]3‬رشد سریع اینترنت به افزایش محبوبیت کمک کرده است‬
‫یادگیری الکترونیکی و تمایل به دسترسی به دانش آموزان از راه دور برای داشتن شانس بهتر برای ادامه‬
‫تحصیل تحصیالت آنها در سطوح باالتر اکنون دانشجویان دانشگاه به یادگیری الکترونیکی پی برده اند‬
‫آموزش جایگزین جدی برای روش های سنتی یادگیری است و در حال حاضر رایج است در آموزش عالی نیز‬
‫محبوبیت پیدا می کند‪ .‬در مقایسه با کالس سنتی اتاقها‪ ،‬دانشآموزان در آموزش الکترونیکی یا آموزش‬
‫آنالین مشارکت بیشتری دارند و سهم جذب در کالس های درس مجازی به دلیل عدم ورود دانش آموزان به‬
‫آنالین کالس درس ‪ -‬سهمی در بحث آپلود نکنید ‪ -‬مربی تقریباً هیچ راهی برای دانستن اینکه آیا آنها آنجا‬
‫بوده اند یا نه‪ .‬بنابراین‪ instatnt intraction ،‬و مشارکت فعال نقش کلیدی در آموزش مبتنی بر خط دارد‬
‫[‪ .]4‬دانشگاه های متقاعد کننده آموزش الکترونیکی باید برای تمرین رویکردها و مهارت های جدید آماده‬
‫شود ایجاد یک فرآیند یادگیری توانمند‪.‬‬

‫در نظام آموزش عالی ایران‪ ،‬مانند هر نظام دیگری‪ ،‬دانش سازی و انتقال اطالعات بدون پرداختن به فناوری‬
‫غیرقابل تصور است‪ .‬در دیگر واژه ها‪ ،‬آموزش‪ ،‬یادگیری و فناوری در عصر جدید چنان به هم پیوسته اند که‬
‫تصور فناوری خارج از فرآیند تولید و خلق دانش است غیر ممکن آموزش الکترونیکی بدون شک در آن‬
‫واقعی است و استفاده از آن در ایران رو به افزایش است‪ .‬با این حال‪ ،‬یادگیری الکترونیکی آنطور که برخی از‬
‫تحلیلگران پیش بینی کرده اند‪ ،‬به طور گسترده یا سریع مورد استفاده قرار نمی گیرد‪ .‬آ تعدادی از مؤسسات‬
‫آموزش عالی فناوری اطالعات را در این کشور به کار گرفته اند خدمات دانشگاهی که آنها به دانشجویان و‬
‫کارکنان علمی خود ارائه می دهند ‪ -‬اما ساختار آنها‪ ،‬و عملکرد آن‪ ،‬اساساً متعارف هستند‪ .‬به عنوان مثال‪،‬‬
‫دانشگاه تهران به عنوان قدیمی ترین دانشگاه ایران و نماد آموزش عالی‪ ،‬آموزش الکترونیکی را پایه گذاری‬
‫کرد مرکز در سال ‪ .2002‬بعداً‪ ،‬از سال ‪ ،2006‬مرکز اصالح و گسترش یافت تا پذیرش شود‪.‬دانش آموزان به‬
‫برنامه های درجه آنالین‪ .‬در حال حاضر‪ ،‬رشته های دانشگاهی شامل ‪ 100‬رشته آنالین است دوره های‬
‫کارشناسی ارشد و ‪ 3‬رشته در مقطع کارشناسی در این رشته [‪ .]5‬برای افزایش کارایی دوره ها‪ ،‬عالوه بر‬
‫ارائه محتوای الکترونیکی‪ ،‬خدمات پشتیبانی مانند آنالین کالس ها و ارزیابی های الکترونیکی نیز ارائه می‬
‫شود‪ .‬دانشگاه دیگری که قابل قبول است فعالیت در زمینه آموزش الکترونیکی دانشگاه فردوسی مشهد است‪.‬‬
‫ایده داشتن کالس های مجازی در سال ‪ 1380‬راه اندازی شد‪ .‬دانشگاه فردوسی بیش از ‪ 35‬کالس دارد‬
‫موضوعات دانشگاه مجازی در مقطع کارشناسی کالس های ترم تابستانی نیز ارائه می شود به صورت مجازی‬
‫در دانشگاه فردوسی مشهد‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬محتوای بیش از ‪ 100‬موضوعات برنامه های کارشناسی به صورت‬
 ‫مجازی در پورتال های آموزش الکترونیکی در دسترس است [‪ .]6‬با این حال اولین دوره آموزش مجازی‬
‫دانشگاه علوم پزشکی اصفهان ارائه شد دانشجویان پزشکی در سال ‪ 2005‬که به طور رسمی مبتنی بر‬
‫‪ ،Medline Web‬مرکز آموزش الکترونیکی آن بود فعالیت خود را از سال ‪ 1389‬در این دانشگاه آغاز کرد‬
‫[‪.]7‬‬
‫بر اساس آخرین آمار در سال ‪ 2018‬توسط موسسه تحقیقات و برنامه ریزی در عالی آموزش و پرورش‬
‫)‪ 37518 ،(IRPHE‬دانش آموز (زن و مرد به صورت دولتی و خصوصی) وجود دارد دانشگاه ها) در رشته‬
‫های مختلف بر اساس آموزش الکترونیکی تحصیل می کنند [‪ .]8‬در مقطع لیسانس‪ ،‬در مقاطع کارشناسی‬
‫ارشد و دکتری‪ ،‬حدود ‪ 5005‬دانشجو در مقطع کارشناسی‪ 32510 ،‬دانشجو در حال تحصیل هستند‪ .‬در‬
‫مقطع کارشناسی ارشد هستند و تنها ‪ 3‬دانشجو در سطوح دکتری هستند‪ .‬همانطور که در مقایسه با کل‬
‫جمعیت دانش آموزان ‪ 3.616.114‬در سال ‪ 2019-2018‬دانش آموزان که در بخش آموزش الکترونیکی‬
‫تحصیل می کنند بسیار کم است‪.‬‬
‫موسسات آموزش عالی مجازی در ایران نیز عاری از مقررات سخت نیستند‪ .‬و نوآورانه در الزامات‪ ،‬رویه ها‪،‬‬
‫محتوا و برنامه های دانشگاهی‪ ،‬و بسیاری از امور دیگر آنها قرار است مانند دانشگاه های مرسوم‪ ،‬از مقررات و‬
‫رویه های متمرکز و یکسان [‪ .]9‬یکی از پیامدهای آموزش الکترونیکی این بوده است که آموزش عالی را در‬
‫دسترس تر به ویژه برای افراد جامعه می دانند گروه های حاشیه ای این امر در ایران به دلیل هزینه های‬
‫باالی آن محقق نشده است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬در آموزش الکترونیکی‪ ،‬نقش معلم از یک انتقال دهنده اطالعات به‬
‫یک تسهیل کننده تبدیل شده است‪ .‬یادگیری ‪ .]10‬بنابراین در سیستم های یادگیری الکترونیکی یا مجازی‬
‫ضروری است که معلمان و اساتید در رشته های خود متخصص بوده اند و می توانند با آنها کار کنند‬
‫تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری‪ .‬متاسفانه اساتید در رابطه با دانش در مورد فن آوری و نوآوری در‬
‫آموزش به روز دانش آموزان نیست کیفیت آموزش عالی مجازی بر اساس یافته های سعد محمدی و‬
‫همکاران از نظر خدمات آموزشی معلمان ضعیف است‪ .‬این به معنای استفاده از آموزش جدید است‬
‫تجهیزاتی مانند کتاب های درسی مستقل‪ ،‬تجهیزات سمعی و بصری و غیره‪ ،‬آموزش حضور منظم اساتید در‬
‫کالس مجازی اصالح روش تدریس در مناسب ترین فرصت‪ ،‬توجه به ادامه زمان در کالس درس و تدریس به‬
‫موقع مطالب آموزشی با رعایت فصل دانشگاهی و انجام ارزیابی علمی و منطقی‪ ،‬ارائه بازخورد در‬
‫در کوتاه ترین زمان ممکن توسط معلمان‪ ،‬برنامه ریزی معلمان برای استفاده بهتر از دانش آموزان در آنها‬
‫کالس های درس و تداوم تدریس خدمات دانشجویی در سطح پایین و کیفیت پایینی است‪ .‬داده شده‬
‫کیفیت پایین آموزش الکترونیکی‪ ،‬در حالی که سیاست های دولت آموزش الکترونیکی را تشویق می‬
‫کندتوسعه‪ ،‬و زیرساخت های فنی و مدیریتی نسبتاً فراهم است‪ ،‬کمبود انگیزه و عالقه متقاضیان نشان‬
‫دهنده شکاف بین عرضه و تقاضا است که در چارچوب فرهنگی‪-‬اجتماعی تحقق می یابد [‪]11‬‬
 ‫چالش های آموزش الکترونیکی در نظام آموزش عالی ایران‬

‫طراحی چالش های یادگیری الکترونیکی برای هشدار برای ایجاد تمرکز بیشتر ضروری است آینده نگری‬
‫الزم‪ ،‬آمادگی مناسب و سرمایه گذاری‪ ،‬تهیه یک برنامه استراتژیک برای سیستم یادگیری‪ ،‬و اقدام برای‬
‫موفقیت‪ .‬به نظر می رسد دالیل اصلی شکست ابتکارات آموزش الکترونیکی فقدان شخصی سازی‪ ،‬عدم‬
‫همکاری و تعامل‪ ،‬و فقدان رویکرد "یادگیرنده محور" در آموزش الکترونیکی‪ .‬سطح توسعه یافتگی کشورها‬
‫بر میزان استفاده آنها از اطالعات تأثیر می گذارد فن آوری‪ .‬تجهیزات فناوری اطالعات مانند کامپیوتر و‬
‫ارتباطات شبکه ها گران هستند و معموالً در دسترس عموم مردم نیستند کشورهای توسعه نیافته تعداد‬
‫ناکافی کامپیوتر یکی از موارد مهم است موانع توسعه آموزش الکترونیکی درست است که کمبود کامپیوتر‬
‫یکی است موانع توسعه فناوری در محیط های آموزشی‪ ،‬اما ریشه های دیگر به نظر می رسد عواملی دخیل‬
‫باشند‪ .‬یکی از این موارد می تواند رویکرد ملی به فناوری باشد‪ .‬اگر استفاده از فناوری در یادگیری در برنامه‬
‫ریزی های بزرگ ناکافی باشد‪ ،‬وجود یک توده کامپیوتری نمی تواند مشکالت آموزشی را حل یا ارتقا دهد‬
‫[‪ .]12‬داشتن دانشگاه ها و کالج های مجهز به خدمات آموزش الکترونیکی امری ضروری است نیازهای‬
‫ضروری در کشورهای در حال توسعه مانند ایران‪ .‬بنابراین‪ ،‬آموزش عالی این سیستم برای ادامه کار نیاز به‬
‫ایجاد استراتژی های صحیح و بنیادی دارد‪ .‬از سوی دیگر از طرفی‪ ،‬ضروری است که دانشگاهها بر نگرشهای‬
‫دانشجویان و دانشجویان تمرکز کنند انتظارات با توجه به نقش یادگیری الکترونیکی در تجارب آموزش عالی‬
‫آنها [‪ .]13‬امروزه نقش فناوری اطالعات نه تنها در آموزش و پرورش بلکه در همه کشورها نقش دارد‬
‫جنبه های زندگی مطرح نیست در واقع تا جایی که دانشجویان آموزش عالی بتوانند مطالعه در محیطی‬
‫مجهز به نوآورانه ترین فن آوری ها‪ ،‬شانس خود را برای داشتن شغل و فرصت بهتر در آینده به طور‬
‫چشمگیری افزایش خواهد یافت و ایرانی دانش آموزان استثنایی نیستند [‪ .]14‬با وجود این‪ ،‬وضعیت آموزش‬
‫الکترونیکی ایران چندان راضی کننده نیست پیشرفت سالهای اخیر با توجه به وضعیت فعلی آموزش‬
‫الکترونیکی‪ ،‬قابل توجه ترین چالش های موجود در نظام آموزش عالی ایران عبارتند از‪:‬‬

‫هیچ سیاست آموزشی جامعی در خصوص آموزش الکترونیکی در مقاطع باالتر وجود ندارد‬
‫تحصیالت؛‬
‫• سرعت پایین اینترنت‪ ،‬نارضایتی از کیفیت خدمات؛ هزینه باال و سرمایه گذاری نامناسب؛ بودجه کم و‬
‫مدافع دانشجویان آموزش عالی‪ ،‬شماره مکان یا محیط مبتنی بر فناوری اطالعات و ارتباطات برای‬
‫دانشجویان در دانشگاه ها و موسسات؛ و کمبود نیروی انسانی ماهر و اساتید در حوزه فناوری اطالعات؛‬
 ‫ضعف یا فقدان دانش ‪ ICT‬در بین سیاستگذاران و مدیران‪ .‬این ضعف ناشی از نگرش ها و رویکردهای‬
‫محافظه کارانه ای است که در بین آنها وجود دارد اکثریت سیاستگذاران؛‬

‫ناتوانی و آشنایی کم دانش آموزان با زبان انگلیسی تبدیل به یک امر بزرگ می شود مانعی بر سر راه اجرای‬
‫دوره های آموزش الکترونیکی حرفه ای و مبتنی بر فناوری اطالعات و ارتباطات به طور موثر زیرساخت‬
‫ضعیف فناوری اطالعات در کشور به طور کلی و دانشگاه ها به طور خاص؛‬

‫آگاهی ناکافی از آموزش الکترونیکی در بین عموم و مزایای آن و مزایایی که بر قضاوت آنها در مورد کارایی‬
‫یادگیری الکترونیکی تأثیر می گذارد‪.‬‬

‫فرضاً چالش های آموزش الکترونیکی در آموزش عالی ایران می تواند باشد به عنوان عوامل زیرساختی‪،‬‬
‫فرهنگی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬انسانی و حمایتی طبقه بندی می شوند [‪ .]14‬هر یک از این موانع یا مجموعه ای از آنها‬
‫می تواند کاربردهای ‪ ICT‬را در آموزش زیر تحت تاثیر قرار دهد‪ .‬ورود زبان آموز به محیط یادگیری آنالین‬
‫نیازمند پیش نیازهایی است‪ .‬بعضی از این پیش نیازها نیاز به تجربه قبلی دارند و برخی به ذهنیات‬
‫یادگیرنده بستگی دارد آمادگی ورود یادگیرنده به محیط یادگیری اتالف دانش نیست و مهارت ها‪ ،‬اما اتالف‬
‫وقت‪ ،‬از دست دادن روحیه‪ ،‬یادگیری ناقص و شکست در برنامه ریزی‪ .‬که در عالوه بر این‪ ،‬فراگیرانی که‬
‫آمادگی ورود به حوزه آموزش الکترونیکی را ندارند اما مجبور شده اند وارد آن شوید‪ ،‬تجربیات تلخی داشته‬
‫باشید که حتی می تواند بر فرصت های موجود تأثیر منفی بگذارد در آینده‪ .‬ارائه دهندگان فرصت های‬
‫یادگیری الکترونیکی نیز باید بپذیرند که یادگیرنده چنین است اجازه می دهد فکر کند‪ ،‬دانش و مهارت‬
‫کسب کند و حتی امکاناتی برای آنها فراهم کند‪ .‬این یکی دیگر از چالش های بزرگ در نظام آموزشی ایران‬
‫عدم آمادگی دانش آموزان است به درستی در دوره دبیرستان و پیش دانشگاهی‪ .‬وقتی صحبت از چالش ها و‬
‫موانع به میان می آید‪ ،‬نمی توان انتظار داشت که آموزش الکترونیکی بتواند چنین باشد با رفع این موانع به‬
‫طور کامل اجرا می شود‪ .‬این موانع بخشی از موجود است چالش های فناوری با مولفه های اجتماعی‪،‬‬
‫فرهنگی‪ ،‬سیاسی و اقتصادی که با تکامل فناوری ظهور کنند‪.‬‬

‫فناوری اطالعات و ارتباطات و حکمرانی خوب‬

 ‫در واقع یکی از شاخص ترین ویژگی های جامعه مدنی وجود رسانه های گروهی مستقل و انتقادی‪.‬‬
‫شهروندان اغلب از طریق رسانه ها از یک موضوع مطلع می شوند دقیق یا نادرست است‪ .‬رسانه ها نقش‬
‫مهمی در شکل گیری افکار عمومی دارند جامعه مدنی که سیاست های مختلف را به طرق مختلف بررسی‬
‫می کند‪ .‬رسانه های جمعی مهم هستند عوامل اجتماعی شدن که بر نحوه تفکر و رفتار سیاسی مردم تأثیر‬
‫می گذارند‪ .‬برخی استدالل می کنند رسانه های جمعی جایگزین احزاب به عنوان ابزار اصلی اطالع رسانی و‬
‫بسیج خواهند شد شهروندان رسانه های جمعی در سیاست دموکراتیک بسیار مهم هستند‪ ،‬اما معماهایی‬
‫دارند‪ ،‬تضادها و مشکالت در ایفای نقش آنها [‪ .]15‬افراد به انصاف وابسته اند‪ ،‬بی طرفی و صحت اخبار برای‬
‫ایفای نقش خود به عنوان شهروندان آگاه‪ .‬از این رو‪ ،‬اینترنت‪ ،‬فناوری اطالعات و امکانات مبتنی بر فناوری‬
‫اطالعات سهم مهمی در این امر دارند دنیای مدرن در نتیجه‪ ،‬شهروندان هر جامعه باید آماده و آموزش‬
‫ببینند استفاده از پیشرفته ترین فناوری ها و نوآوری ها در جهت اثربخشی و داشتن سهم قابل توجهی در‬
‫ساختن و حفظ جامعه خود دارند‪.‬‬

‫آموزش عالی به عنوان نقطه کانونی انتشار دانش و آگاهی دارای مسئولیت بزرگی برای تربیت دانش آموزان‬
‫ارتباط متقابل تکنولوژی و زندگی است به طور فزاینده ای در حال توسعه به سطوح باالتر و پیچیده تر و‬
‫ظاهراً آن است اجتناب ناپذیر‪ .‬در چنین شرایطی آموزش هنرجویان برای برخورد با جدیدترین پیشرفت در‬
‫حوزه فناوری باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد‪ .‬بدیهی است که بدون شهروندان آگاه ساختن جامعه‬
‫دموکراتیک‪ ،‬مترقی و پایدار است غیر ممکن در صورت عدم وجود شهروندان مسئول و آگاه‪ ،‬تحقق خیر‬
‫حاکمیت و در نتیجه کل جامعه به عنوان یک کارآمد در خطر خواهد بود هویت زیر سوال می رفت‬
‫آمادگی الکترونیکی یکی از مهم ترین جنبه های دولت الکترونیکی محسوب می شود روند‪ .‬در واقع آمادگی‬
‫الکترونیکی توانایی استفاده از اطالعات و ارتباطات است فن آوری در توسعه اقتصاد و بهبود رفاه [‪.]16‬‬
‫بدیهی است که توسعه از نظر اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی به طور مستقیم به توسعه فناوری اطالعات و‬
‫ارتباطات بستگی دارد و بدون یک سیستم آموزشی کارآمد‪ ،‬هر گونه پیشرفت در فناوری اطالعات غیرقابل‬
‫تصور است‪ .‬در نتیجه‪ ،‬تحقق نه تنها حکمرانی خوب بلکه حداقل از حکمرانی شایسته بدون و سیستم‬
‫آموزشی مبتنی بر فناوری اطالعات و ارتباطات با مشکالت بزرگی مواجه خواهد شد موانع بنابراین‪ ،‬در اینجا‬
‫این سوال مطرح می کند که چگونه آموزش عالی مبتنی بر فناوری اطالعات و ارتباطات سیستم تحقق‬
‫حکمرانی خوب را تسهیل کرد؟‬
‫با توجه به شرایط امروزی‪ ،‬پیشرفت های تکنولوژیکی منبع پر رونقی بوده است برای حکمرانی خوب کارآمد‬
‫فن آوری به طور خاص در منطقه باالتر آموزش جایگزین های موثری برای روش های سنتی یادگیری ارائه‬
‫کرد در نتیجه پیامدهایی در حوزه حکمرانی داشته است‪ .‬تحصیالت عالی دارد نقش غیرقابل انکار در پشت‬
 ‫همه تحوالت در عرصه مدرن‪ .‬بهبود یک جامعه به پیشرفت نظام آموزشی در آن جامعه بستگی دارد‪ICT .‬‬
‫در تسهیل امور عمل می کند انتقال اطالعات و دانش بین دولت و شهروندان و نوسازی سبک ورود دولت ها‬
‫و شهروندان‪ .‬کشورهای سراسر جهان سرمایه گذاری های گسترده ای در فناوری اطالعات و ارتباطات به‬
‫منظور بهبود فرآیندهای حاکمیتی انجام داده اند‪ ICT .‬و نوآوری های مرتبط تأثیر سازنده ای در ارائه‬
‫خدمات عمومی داشته است فرآیندها و ساختار اجتماعی‪-‬اقتصادی آن [‪ ICT .]17‬عملکردی را در تسهیل‬
‫دسترسی به اطالعات و ارتباطات امکان پذیر می کند‪ .‬بهبود یافته دسترسی به منابع دولتی؛ فرصت های‬
‫جدیدی برای طراحی‪ ،‬ساخت و بازاریابی محصوالت از طریق اینترنت؛ بهبود آموزش از طریق کامپیوتر و‬
‫موارد مرتبط فن آوری ها و تجهیزات؛ فرصت هایی برای کسب درآمد بهتر با یادگیری یک مهارت جدید‬
‫در اقتصاد دانش بنیان و غیره که عناصر اساسی در جامعه امروزی هستند [‪.]18‬‬

‫فناوری اطالعات و ارتباطات با بهبود شفافیت‪ ،‬تأثیر عمیقی بر دولت و عملکرد آن دارد‪ .‬پاسخگویی و‬
‫توانمندسازی [‪ .]19‬شفافیت به این معنی است که اطالعات مربوط به فرآیندهای دولت برای شهروندان قابل‬
‫مشاهده و در دسترس است‪ .‬توانمندسازی به طور گسترده تر‪ ،‬به معنای گنجاندن کامل فرهنگی‪ ،‬اجتماعی و‬
‫سیاسی در یک جامعه است‪ .‬و پاسخگویی یعنی تا مسئوالن پاسخگو باشند‪ .‬جریان آزاد اطالعات برای داشتن‬
‫ضروری است دولت شفاف برای پاسخگویی به آن‪ .‬فناوری اطالعات و ارتباطات به طور فزاینده ای به عنوان‬
‫یک ابزار مورد ستایش قرار گرفته است روشی موثر برای کمک به شهروندان برای پاسخگویی به‬
‫سیاستمداران خود با گرفتن اطالعات [‪ .]20‬بنابراین فناوری اطالعات و ارتباطات می تواند نقش اساسی در‬
‫تحقق حکمرانی خوب داشته باشد‪ .‬ارتباط بین ‪ ICT‬و حکمرانی خوب به قدری نزدیک است که اعتقاد بر‬
‫این است که اگر دولت به حکمرانی بهتر منجر نشود‪ ،‬هرگز به رسالت خود عمل نکرده است‪ .‬دولت‬
‫الکترونیک راهی است برای تضمین اینکه همه شهروندان از فرصت برابر برای مشارکت برخوردار هستند‬
‫در تصمیماتی که به نحوی بر وضعیت و کیفیت زندگی آنها تأثیر می گذارد‪ .‬این شکل از حکومت‬
‫مبتنی بر فناوری اطالعات و ارتباطات‪ ،‬شهروندان را از منفعل به بازیگران دولتی تبدیل می کند که می‬
‫توانند در مورد آن اظهار نظر کنند نوع خدمات مورد نیاز آنها دولت الکترونیک طیف وسیعی از فرصت ها را‬
‫برای شناسایی اهداف حکمرانی خوب و به کارگیری ارتباطات جدید و فناوری اطالعات برای بهبود‬
‫فرآیندهای ارائه خدمات عمومی‪ ،‬تسریع خدمات تحویل به شهروندان‪ ،‬مسئولیت پذیری بیشتر مقامات‬
‫دولتی‪ ،‬بهبود اطالعات‪ ،‬کاهش فاصله بین مردم و دولت ها‪ ،‬مشارکت موثرتر شهروندان و اعضای جامعه مدنی‬
‫در فرآیند تصمیم گیری عمومی‪ ،‬ترویج عدالت اجتماعی از طریق فرصت های برابر برای دسترسی مردم به‬
‫اطالعات و غیره‪.‬‬
 ‫چالش های تحقق حکمرانی خوب در ایران‬

‫واقعیت این است که جامعه ایران هنوز دوران گذار به دموکراسی کامل را طی نکرده است‪ .‬این منجر به‬
‫شکل گیری یک دولت دوگانه شده است که هیچ کدام آن را ترویج نمی کند دموکراسی نه جامعه مدنی را‬
‫تقویت می کند و نه سیستم سیاسی به سمت استبداد حرکت می کند [‪ .]21‬بنابراین می توان گفت که‬
‫جامعه ایران در وضعیت دوگانه ای به سر می برد که هیچ اطمینانی در مورد آینده آن وجود ندارد‪ .‬در مورد‬
‫آموزش نیز منسجمی وجود ندارد بخش آموزش حاکمیتی به عنوان مسئولیت آموزش عمومی‪ ،‬آموزش عالی‬
‫و آموزش پزشکی به سه وزارتخانه تفویض شده است‪ ،‬اگرچه در بسیاری از کشورهای جهان چنین نیست‬
‫[‪ .]22‬بنابراین‪ ،‬قابل توجه است که چنین "تکثر" در فرقه ها و سطوح مختلف برای سیاست گذاری و‬
‫مدیریت بسیار چالش برانگیز خواهد بود آموزش عالی و حاکمیت منجر به عدم اطمینان می شود‪ .‬عدم‬
‫همسویی ارزش‪ ،‬ترجیحات هنجاری و نهادی سازمان ها و ذینفعان در باالتر آموزش و سیاست گذاری منشا‬
‫موانعی از جمله اولویت بندی سازمانی است منافع بر منافع ملی و ارزش ها و هنجارهای فرهنگی‪ -‬اجتماعی‬
‫متفاوت سیاست گذاران‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬عدم وجود یک سیستم جامع در آموزش عالی نشان می دهد که در‬
‫نظام آموزش عالی با تعدد سیاست گذاران مواجه هستیم‪ .‬و عدم هماهنگی بین مؤسسات آموزش عالی و‬
‫سیاستگذاران [‪.]24‬‬

‫سیاستهای آموزش عالی پس از انقالب اسالمی معموالً از موارد موجه تبعیت نمیکرد منطق پایداری آنها‬
‫فاقد ویژگی های الزمی بودند که در حالت عادی وجود داشت از یک نظام سیاسی انتظار می رود‪ .‬بسیاری از‬
‫مشکالت دانشگاهی در ایران از یکی ناشی شده است از کاستی ها و نادرستی های عمده سیاست مسائلی‬
‫مانند ضعف خودمختاری و قدرت ابتکار در دانشگاه های ایران‪ ،‬مدرک گرایی‪ ،‬ذهنیت گرایی‪ ،‬نامتناسب بودن‬
‫برنامه ها و آموزش های دانشگاهی با نیازهای واقعی جامعه و بازار کار‪ ،‬درماندگی آنها در توسعه توانایی های‬
‫دانش سازی‪ ،‬حیاتی است تفکر‪ ،‬خالقیت و کارآفرینی‪ .‬رشد جزئی فراتر از حداقل استانداردهای کیفیت‪،‬‬
‫موانع رشد و رشد اساتید‪ ،‬توسعه نامطلوب بین المللی همکاری و موارد مشابه از جمله پیامدهای سیاست‬
‫های آموزش عالی ما است [‪ .]25‬به عنوان مثال‪ ،‬تحقیقات نشان می دهد که دانشگاه های دولتی ‪ 2.7‬درصد‬
‫بیشتر از دانشگاه های خود دانشجو می گیرند ظرفیت واقعی عالوه بر این‪ ،‬مدل سیاست آموزش عالی در‬
‫ایران به جای برخاسته از حوزه علوم اجتماعی و تحقیقات میدانی مستقل و علی و مدلهای علمی تبیین‪،‬‬
‫برگرفته از ایدئولوژی رسمی‪ ،‬بیش از حد سیاسی و کمتر است عقالنی و اجتماعی [‪ .]26‬با توجه به‬
‫رویکردهای غالب‪ ،‬سیاستگذاران آموزش عالی بر دو اصل عمل می کنند‬
 ‫رویکردهای اقتصادی و فرهنگی نگاهی تک بعدی به سیاست آموزش عالی‪ ،‬بسته به دیدگاه‪ ،‬گاه پایه های‬
‫فرهنگی را تضعیف می کند بخش آموزش عالی و در مواقعی ریشه های اقتصادی را تضعیف می کند‪ .‬برخی‬
‫از سیاستگذاران به بعد فرهنگی ترجیح داده و به آن ارزش بیشتری می دهند‪ ،‬در حالی که دیگران از آن‬
‫غفلت می کنند بعد فرهنگی‪ ،‬وزن بر بعد اقتصادی [‪ .]27‬در سالهای اخیر‪ ،‬رویکردهای اقتصادی محور به‬
‫آموزش عالی پیشتاز بوده است که همانطور که بحث شد نظام آموزش عالی نه تنها در حوزه آموزش بلکه با‬
‫چالش های جدی مواجه است سایر اقشار جامعه این همه تصمیمات نامناسب‪ ،‬نابخردانه و غیرموجه‬
‫رویکردها در حوزه سیاستگذاری در آموزش عالی ایران به عقب و چالش های بزرگی را به ویژه در حوزه‬
‫حکمرانی ایجاد می کند‪ .‬در واقع تحقق حکمرانی خوب در ایران حداقل در آینده نزدیک غیرقابل تصور‬
‫است‪.‬‬

‫می توان قاطعانه تاکید کرد که بسیاری از دالیل شکست حکمرانی خوب در ایران ناشی از چالش های‬
‫سیاسی خود است که عمدتاً در حوزه فرهنگ سیاسی است [‪ .]28‬در مقابل هر شاخص حکمرانی خوب‪،‬‬
‫مؤلفه هایی از فرهنگ سیاسی وجود دارد که تاثیر منفی خود را بر آن شاخص ها در تصمیم گیری ثابت‬
‫کرده اند محیط زیست و در چارچوب تحقق حکمرانی خوب در ایران‪ .‬این اشتباهه فرهنگ سیاسی در‬
‫بسیاری از حوزه ها و فرقه های کشور به ویژه در آموزش و پرورش و آموزش عالی تأثیر گذاشته است‪.‬‬
‫حکمرانی در ایران با مانع بزرگ دیگری به نام مواجه است «متمرکز شدن» که شهروندان را از دسترسی به‬
‫حاکمان و ممانعت از آن ها باز می دارد خواسته های خود را بیان کنند و همچنین مقامات پاسخ دهند‪.‬‬
‫تمرکز حکومت و روند تصمیم گیری و سیاست گذاری در ایران منجر به تثبیت قدرت و متأسفانه عدم تحقق‬
‫ایده حکمرانی خوب‪.‬‬

‫تأثیر دههها حکمرانی ضعیف در ایران را میتوان تقریباً در همه موارد مشاهده کرد چالشهای پیش روی‬
‫ایران‪ :‬اقتصاد توسعهنیافته (البته تحریمهای خارجی نقش بسزایی در این فرقه داشت) نسبت اشتغال پایین‬
‫که تاثیر مستقیم اشتباه است سیاستهای نظام آموزشی‪ ،‬بحران آب و کاهش اعتماد اجتماعی‪ .‬بنابراین‪،‬‬
‫ناکارآمدی سیستم حکمرانی را می توان به عوامل متعددی نسبت داد که عبارتند از‪ :‬کم مسئولیت و‬
‫پاسخگویی دولت‪ ،‬ضعیف اجتماعی و فرهنگی ارزش ها در بین شهروندان و بی میلی دولت نسبت به جامعه‪،‬‬
‫اقتصادی فساد‪ ،‬عدم تخصص در عرصه های مختلف سیاسی‪ ،‬اجتماعی و اقتصادی و سیاست ها و راهبردهای‬
‫غلط در اجرای سیاست ها در حوزه های اصلی به ویژه در آموزش و پرورش و آموزش عالی‪.‬‬
 ‫منابع‬
[1]Talebiana, S; Movahed Mohammadian, H; Rezvanfara, A. (2014). Information and communication

technology (ICT) in higher education: advantages, disadvantages, conveniences and limitations of

applying elearning to agricultural students in Iran, Social and Behavioral Sciences 152 ( 2014 ) 300 –

305

[2]Roxanne Hiltz, S; Turoff, M. (2005). Education Goes Digital: the Evolution of Online Learning and

the Revolution in Higher Education, Communications of the Acm, Vol. 48, No. 10

[3]Guri-Rosenblit, S. (2009). Digital Technologies in Higher Education: Sweeping Expectations and

Actual Effects. New York: Nova Science.

[4]Palloff, R.M; Pratt, K. (2007). Building online learning communities : effective strategies for the

virtual classroom, John Wiley & Sons, Inc 2nd ed.

[5]Tehran University Website, (2019). Retrieved from: https://ut.ac.ir/en/page/783/e-learning

[6]Ferdowsi University of Mashhad, (2019). Retrieved from: https://en.um.ac.ir/content/E-Learning-

Center

[7]The Virtual Education Center at Isfahan University of Medical Sciences, (2019). Retrieved from:

https://elearning.mui.ac.ir/en/about

[8]Institution for Research and Planning in Higher Education (2018). Retrieved from:

https://irphe.ac.ir/

[9]Tavakol, M. (2012). Virtual applications and real problems: Education and higher education in Iran.

Procedia-Social and Behavioral Sciences, 67, 297-303.

[10]Grayson, D. J., Anderson, T. R., & Crossley, L. G. (2001). A four-level framework for identifying and

classifying student conceptual and reasoning difficulties. International Journal of Science Education,

23(6), 611-622.

[11]Zakersalehi, G.R. (2013) Socio-Cultural Aspects of E-learning in Iran Higher Education, Institute

for Research & Planning in Higher Education-Iran. (In Persian).

[12]Babaie, M. (2010). Introduction to E-learning, the Ministry of Science, Research and Technology,

Chapar publication. [In Persian].

[13]Yaghoubi, J., Malek Mohammadi, I., Iravani, H., Attaran, M., & Gheidi, A. (2008). Virtual Students'
Perceptions of e-Learning in Iran. Online Submission, 7(3).

[14]Mirzamohammadi, M. H. (2017). The Feasibility of E-Learning Implementation in an Iranian

University. Electronic Journal of e-Learning, 15(5), 423-432.

[15]Newton, K., & Van Deth, J. W. (2016). Foundations of comparative politics: democracies of the

modern world. Cambridge University Press.

[16]Chambers, V., Wild, L., & Foresti, M. (2013). Innovations in service delivery: International

experience in low-density countries. ODI Report.

[17]Siriginidi, S. R. (2009). Achieving millennium development goals: Role of ICTS innovations in India.

Telematics and Informatics, 26(2), 127-143.

[18]Danida Study (2012). Using ICT to Promote Governance, Ict & Governance.

[19]Beyene, Z., & Zerai, A. (2014). The Role of ICTs in Governance, Statebuilding, and Peacebuilding in

Africa: The Case of Ethiopia.

[20]Salehi, S.J; Hasanvand, M.; Shoukri, M. (2019). Iran and the Habitat of Civil Society and

Citizenship; Obstacles and Challenges, Shiraz University. [In Persian].

[21]Rajaee, A. (2016). Investigating the Status of Governance in the Education Sector from the

Viewpoint of Its Communication System in the World Countries, Politics of Science and Technology -

Volume 4, Number 4. [In Persian].

[22]Bagheri Moghaddam, N; Ahmadi, H. (2017). The Pathology of Governance in Iranian Higher

Education System. Journal of Public Policy, 4 (4), 55-74. [In Persian].

[23]Farasatkhah, M. (2013). Critique of Higher Education Policy Modeling in Iran, Society of

Sociology, 16 October. [In Persian].

[24]Farasatkhah, M. (2017). Occasions of University in Iran (New and Critical Discussions on

University of Science and Higher Education Studies, Agah Publication.

[25]Hassanzadeh, S; Magharzadeh (2016). Higher education policymakers: Emphasis on economic or

cultural dimensions. Natinal Congress of Iranian Higher Education.

[26]Heshmatzadeh, M.B.; Haji Yousefi, A.M.; Talebi, M.A. (2016). Investigating the Obstacles to

Realizing Good Governance in Iranian Political Culture, Contemporary Political Studies, Humanities

and Cultural Studies Research Institute. [In Persian].