पुणे महानगरपािलका

पयावरण स :ि थती अहवाल

सन २०२२-२३

1
 घोषणा प

सदर अहवाल, पुणे महानगरपािलके मधील िविवध िवभाग, पुणे महानगर प रवहन महामंडळ िल., ादेिशक

प रवहन कायालय, आय.आय.टी.एम. पुणे, दूषण िनयं ण मंडळ, महारा रा य िव त

ु िवतरण कं पनी मया दत

तसेच इतर नमूद के ले या ोतां ारे िमळाले या मािहतीवर आधा रत आहे.

िविवध शासक य, िनमशासक य, अशासक य सं था, वै ािनक सं था इ याद कडू न तसेच इंटरनेट व िविवध

संकेत थळांवर उपल ध असले या मािहती या आधारे सदर पयावरण स :ि थती अहवाल २०२२-२३ तयार

कर यात आला आहे. सदर मािहतीचा उ लेख संदभासिहत यो य ठकाणी कर यात आला आहे.

सदर अहवालाम ये नमूद के लेले कु ठलेही नकाशे कं वा अवकाशीय छायािच ण मोजमापात

(टू द के ल) दलेले नसून के वळ अंदाज ये या या दृ ीने वापर यात आले आहेत.

सदर अहवाल पुणे महानगरपािलके या संकेत थळावर (www.pmc.gov.in) उपल ध आहे.

***

2
 आयु ांचे मनोगत

पुणे शहर हे रा याची सां कृ ितक राजधानी तर आहे याबरोबरच येथील शै िणक सोयीसुिवधा, रोजगारा या संधी,
हवामान, इ यादी बाब मुळे शहराकडे येणा या थलांत रतांचे माण अिधक आहे. पुणे शहरात न ाने सामािव
झाले या गावांम ये महापािलके या िविवध पायाभूत सुिवधा उपल ध क न देत असताना तसेच शहराचा एकं दरीत
िवकास करत असताना तो शा त आिण पयावरणपूरक असणे मह वाचे आहे.

शा त िवकासांतगत येक संसाधनाचा जपून वापर करणे गरजेचे आहे. जागितक तरावरील शा त िवकास येये
(Sustainable Development Goals) अंतगत ठरवून दे यात आले या िनकषांशी पुणे महानगरपािलके चे
ब तांशी क प व योजना संबंिधत आहेत. शहरीकरण, वाहन व लोकसं या वाढ तसेच बदलती जीवनशैली यांमुळे
हवे या गुणव ेत फरक पडलेला दसून येत आहे. हवा दूषणाचा िवषय पुणे शहरासाठी मह वाचा अस याने क
शासना या पंधरावा िव ीय आयोग अंतगत हवा दूषण कमी कर यासाठी या योजनांवर भर दे यात आला आहे.

७४ ा घटनादु ती नुसार महारा महानगरपािलका अिधिनयम - १९४९ - कलम ६७-अ अ वये सव ‘अ’ आिण
‘ब’ वगातील थािनक वरा य सं थांसाठी पयावरण स :ि थती अहवाल तयार करणे बंधनकारक आहे. महारा
शासना या पयावरण व वातावरणीय बदल िवभागामाफत राबिव यात आले या पंचमहाभूतांवर (पृ वी, जल, वायू,
अि , आकाश) आधा रत ‘माझी वसुंधरा अिभयान’ व खा यांतगत तयार कर यात आलेला सन २०२२-२३ चा पुणे
शहराचा पयावरण स :ि थती दशिवणारा अहवाल सादर करताना मला िवशेष आनंद होत आहे.

िव म कु मार
आयु तथा शासक
पुणे महानगरपािलका

***

3
 पयावरण स :ि थती अहवाल २०२२-२३
अनु मिणका

अ. . िवषय पृ .

१ पयावरण अहवालाचे मह व व व प ५

२ शहराची ओळख ७

३ युनायटेड नेश स – शा त िवकास येये २३

(Sustainable Development Goals)

४.१ पृ वी ४३

अ ह रत े व जैविविवधता

ब घनकचरा व थापन

४.२ वायू ८९

अ हवेची गुणव ा

ब वनी

४.३ जल १०९

अ पाणीपुरवठा

ब मलिनः सारण

४.४ अि १३४

४.५ आकाश १४१

अ हवामान

ब जनजागृती

५ आरो य १६२

4
 करण १ : पयावरण अहवालाचे मह व व व प

२.१ अहवालाचे मह व
पृ वीवरील सवच सजीव व िनज वांचे अि त व पयावरणा या ि थतीवर अवलंबून आहे. पयावरण ही एक ापक
संक पना आहे. मानव हा सृ ीतील क बंदू असून पयावरणा या िविवध घटकां या अमया दत वापरामुळे वाढ या
गरजांची पुतता कर यासाठी औ ोिगक करण, तं ानाची वृ ी, नैस गक संसाधनांचा अितवापर यांमुळे पयावरण
िवषयक सम या िनमाण झा या आहेत.

शहराचा पयावरणीय अहवाल तयार करणे ही काळाची गरज असून शहरातील पयावरणीय प रि थतीचे
पुनमु यांकन कर यास, पयावरणािवषयी िनमाण होणा या सम या ओळख यास आिण भावी उपाययोजना
राबिव यास यामुळे मदत होते. पयावरण अहवालाचे मु य उ शहरातील पयावरणाची स :ि थती अवलोकन
क न याचा वापर अनेक मह वा या िनणयाम ये करणे असा आहे.

२.२ अहवालाचे व प
शहराची पयावरणाची ि थती जाणून घे यासाठी िनसगाशी संबिं धत ‘पृ वी, वायू, जल, अि आिण आकाश’ या
पंचत वांवर आधा रत ‘माझी वसुंधरा अिभयाना या थीमनुसार पयावरण स :ि थती अहवाल तयार कर यात
आला आहे. तसेच संयु रा संघा या (United Nations) ‘शा त िवकास येयांना’ (Sustainable
Development Goals) अनुस न पुणे शहरातील िविवध क प, योजना व कामे ही शा त िवकासाशी कशी संल

आहेत, याची मािहती देखील अहवालात दे यात आली आहे.

पयावरणा या पंचत वांशी शहरातील पायाभूत सुिवधा व घटक खालील माणे

िनगडीत आहेत;
१. पृ वी (ह रत े , जैविविवधता, घनकचरा व थापन)
२. वायू (हवा दूषण व उपाययोजना, वनी दूषण)
३. जल (पाणीपुरवठा व मलिन: सारण)
४. अि (ऊजा व काबन उ सजन)
५. आकाश (शहराचे हवामान, पयावरण जनजागृती)

5
२.३ अहवालाची गरज
पुणे महानगरपािलका सन १९९५-९६ पासून िनयिमतपणे पयावरण स :ि थती अहवाल तयार करीत आहे.
शहराचा शा त िवकास करणे शहरातील थािनक वरा य सं थेचे (नगरपािलका व महानगरपािलकांचे) मूलभूत
कत आहे, परं तु हे कत बजावत असताना शहरात िनमाण होणा या पयावरण िवषयक सम या व यावर
उपाययोजना क न पयावरणाचे संर ण करणे देखील िततके च मह वाचे आहे. ७४ ा घटनादु ती नुसार महारा
महानगरपािलका अिधिनयम १९४९ कलम ६७ अ अ वये 'अ' आिण 'ब' वगातील थािनक वरा य सं थांनी
पयावरण संर णासाठी पयावरण स ःि थती अहवाल तयार करणे बंधनकारक आहे.

२.४ पयावरण अहवालाची कया

सन २०२२-२३ चा पयावरण स :ि थती अहवाल तयार करत असताना शहरातील िविवध शासक य, अशासक य

व शै िणक सं था, नाग रक, िविवध संकेत थळावरील अनेक िवषयांची उपल ध मािहती, सेवाभावी सं था, यांचे
कडू न ा झाले या मािहती या आधारे हा अहवाल तयार कर यात आला आहे. पुणे महानगरपािलके तील सव
िवभाग तसेच ादेिशक प रवहन कायालय (आर.टी.ओ.), पुणे महानगर प रवहन महामंडळ िल.

(पी.एम.पी.एम.एल.), भारतीय हवामान िवभाग (आय. एम. डी.), भारतीय उ णदेशीय मौसम िव ान सं थान

(आय.आय.टी.एम.), इ यादी िवभागांनी दले या मािहतीचा समावेश या अहवालात कर यात आला आहे.

6
 करण २ : शहराची ओळख
पुणे शहराचा प रचय
महारा ा या पि म भागात वसलेले शहर पुणे िज ाचे शासक य मु यालय आहे. महारा रा याची सां कृ ितक
राजधानी असलेले पुणे शहर भारतातील आठ ा मांकाचे आिण महारा ातील दुस या मांकाचे मोठे शहर आहे.
पुणे शहर हे स ा ी ड गररांगा या पूवस, समु सपाटीपासून ५६० मीटर (१,८३७ फू ट) उं चीवर आहे. भीमा

नदी या उपन ा मुळा व मुठा यां या संगमावर पुणे शहर वसले आहे. शहरा या नवीन ह ीनुसार सव

बंद ु (खंडोबाचा माळ) समु सपाटीपासून ८६० मीटरवर आहे तर शहरा या जवळ असले या संहगड क याची

समु सपाटीपासूनची उं ची १,३१७ मीटर आहे.

ीन एि झ टंग िसटीज रे टंग िस टम अंतगत लॅ टनम रे टंग

इं िडयन ीन िब डंग कौि सल या (आय.जी.बी.सी.) ीन एि झ टंग िसटीज रे टंग
िस टम अंतगत ह रत िवकासासाठी ‘ लॅ टनम माणप ’ िमळवणारे पुणे हे
महारा ातील पिहले, तर भारतातील दुसरे शहर आहे. १३ एि ल २०२३ रोजी
इं िडयन ीन िब डंग कौि सल आिण े डाई पुणे मे ो यां या संयु िव माने
आयोिजत ‘अिभनंदन - ीन पायोिनयसचा स कार’ या काय मात मा. महापािलका

आयु यांनी सदर माणप वीकारले. पयावरण संवधन आिण िवकास यांम ये
सम वय साध याचा य महापािलके कडू न करीत असतांना पुणे
महानगरपािलके तफ राबिव यात आले या िविवध उप मांचा अ यास (उदा. हवेची
गुणव ा, शहरी ह रत िवकास, मृदा संवधन, पा याची उपल धता, पयावरण

संवधन, घनकचरा व थापन, इ) यांचा अ यास कर यात आला होता.

7
शहराचा िव तार व सुधा रत ह
पुणे शहरा या आसपास िविवध िवकास कामांमळ
ु े तसेच वाढते शहरीकरण व रोजगारािनिम होत असले या
थलांत रतांना सोयी सुिवधा पुरिव यासाठी रिहवासी े ाखालोखाल र ते, सावजिनक जागा, िडफे स
इ याद क रता जिमनीचा वापर मो ा माणात होत आहे. जुलै २०१३ म ये येवलेवाडी (६.७२ चौ. क.मी.)

गावाचा समावेश कर यात आ यामुळे पुणे शहराचे एकू ण े फळ २५०.५६ चौ. क.मी. झाले. सन २०१७ म ये

११ गावे (८१ चौ. क.मी.) समािव कर यात आ याने पुणे शहराचे एकू ण े फळ सुमारे ३३१.५६ चौ. क.मी.

झाले. दनांक ३० जून २०२१ या अिधसूचनेनस

ु ार पुणे म.न.पा. ह ीत २३ नवीन गावे समािव कर यात आ याने

शहराचे नवीन ह ीचे एकू ण े फळ ५१९ चौ. क.मी. झाले आहे. या २३ गावां या िवकास आराख ाची कायवाही
पुणे महानगर देश िवकास ािधकरण (PMRDA) माफत चालू आहे. सन २०११ या जनगणनेनस
ु ार पुणे शहराची
लोकसं या नवीन ह ीनुसार ३५,५६,८२४ आहे.

शहराचा िव तार
सन १९९७ ३८ गावांचा समावेश
सन २००१ १५ संपूण गावे व ५ गावांचा काही भाग वगळला
सन २०१३ (जुलै) येवलेवाडी गावाचा समावेश
सन २०१७ ११ गावे समािव
सन २०२१ (जून) २३ नवीन गावे समािव

सुधा रत ह

उ रे स कळस, धानोरी व लोहगाव या महसुली गावांची ह

उ र-पूव लोहगाव,वाघोली या महसुली गावांची ह
पूवस मांजरी बु. , शेवाळे वाडी, फु रसुग
ं ी या महसुली गावांची ह
दि ण-पूव उ ळी देवाची, होळकर वाडी, औताडे-हांडव
े ाडी या महसुली गावांची ह
दि णेस धायरी, वडाची वाडी, येवलेवाडी, कोळे वाडी, िभलारे वाडी या महसुली गावांची ह
दि ण-पि मेस नांदड
े , खडकवासला, नांदोशी-सणसनगर, कोपरे या महसुली गावांची ह
पि मेस क ढवे-धावडे,बावधन बु., बावधन खुद, हाळुं ग,े सुस या महसुली गावांची ह
पि म-उ र बाणेर, बालेवाडी या महसुली गावांची ह व पुणे म.न.पा.ची जुनी ह

8
 पुणे म.न.पा. ह ीत समािव कर यात आलेली ११ गावे
अ. . ामपंचायतीचे नाव लोकसं या (अंदाजे) २०११
१. आंबग
े ाव बु. २१,३८७
२. आंबगे ाव खु. १०,९५९
३. धायरी २१,८६१
४. लोहगाव ३२,८५७
५. उ ळी देवाची ९,४०३
६. फु रसुग
ं ी ६६,०६२
७. िशवणे १६,६८९
८. उं ी ७,९७०
९. उ म नगर ७,४९७
१०. साडेसतरानळी १४,८३३
११. के शवनगर २९,९६५
एकू ण लोकसं या २,३९,४८३
( ोत: डी.पी. िवभाग, पुणे म.न.पा.)

DETAILS OF PROPOSED LANDUSE SECTOR I to VI

DETAILS OF PROPOSED LANDUSE SECTOR I to VI

35 32.11
30
25
20
15 13.24 13.66
11.09
10 6.89 % Wrt to PMC LIMIT
5.71 4.72
5 1.24 3.33 2.06
1.89 1.091.59
0.08 1.3
0

( ोत: डी.पी. िवभाग, पुणे म.न.पा.)

9
पुणे शहर वाढीव ह : तािवत जमीन वापरा या े ाचे िववरण

10
पुणे शहराची सुधा रत ह

11
पुणे व लगत या भागांतील शहरीकरण
सन २००५ ते सन २०२० पयत मागील काही वषातील पुणे शहर व शहरा या ह ीबाहेरील अंदाजे ५ क.मी.
प रसराम ये झपा ाने होणारे शहरीकरण याचा अंदाज उप ह छायािच या िव ेषणात दसून येत आहे.
शहरीकरणाचे माण के वळ पुणे शहरा या ह ीत वाढत नसून शहरा या ह ीलगत बाहेरील भागात सु ा कषाने
जाणवत आहे.

(Source : Voluntary assessment by CoEP Ex-Student)

12
पुणे शहराची लोकसं या व थलांतर
पुणे महानगरपािलके या काय े ा लगत या रिहवासी भागांचा अंतभाव के यामुळे तसेच िविवध कारणांसाठी
होणारे थलांतर यांमुळे शहराची लोकसं या वाढत आहे. चांगले हवामान आिण पायाभूत सोयी सुिवधा यांसार या
कारणांमुळे येथे थाियक होणा या लोकांची सं या दवस दवस वाढत आहे. शहरात िनमाण होणारे नवीन िविवध
गृह क प, र ते, पाणीपुरवठा, वाहतूक व था, वीजपुरवठा, रोजगार संधी यांसार या सोयीसुिवधांमुळे पुणे

शहराकडे थलांतर कर याकडे लोकांचा कल वाढत आहे. तसेच अनेक शासक य, खाजगी सं था, नामां कत
महािव ालये अस यामुळे चांग या गुणव ेचे िश ण घे याक रता इतर रा यांतील तसेच परदेशातून देखील
िव ाथ मो ा माणात थलांत रत होतात
होतात. पुणे शहरा या होणा या िवकासाम ये महानगरपािलके
महानगरपािल ारे पुरिव या
जाणा या सुिवधांची गुणव ा मह वाची भूिमका बजावते.

सन २०४७ पयतचा पुणे शहरा या लोकसं येचा अंदाज

Projected Population of Pune City

C Incremental Increase B Geometrical Increase A Arithmetical Increase

59,25,447
2047 1,00,73,088
49,21,663

54,41,214
2042 88,58,126
46,70,797

45,63,670
Year

2032 61,77,472
41,69,066

38,07,356
2022 44,59,055
36,67,335

34,74,660
2017 37,88,427
34,16,470

0 20,00,000 40,00,000 60,00,000 80,00,000 1,00,00,000 1,20,00,000

Population

(Source: 24X7 Water Supply Systems for Pune, 2047)

13
झोपडप ी पुनवसन ािधकरण
झोपडप ी पुनवसन ािधकरणाचे काय े हे पुणे व पंपरी चंचवड महानगरपािलका े ांतील झोपडप ी े

आहे. झोपडप ी पुनवसन ािधकरणाचे अिधकार, काय व कत े

● पुणे व पंपरी चंचवड शहरातील झोपडप ी े ांचे सव ण करणे व याचा आढावा घेणे
● झोपडप ी े ां या पुनवसनासाठी योजना तयार करणे
● झोपडप ी पुनवसन योजनेची अंमलबजावणी करणे
● झोपडप ी पुनवसनाचा हेतू सा य कर यासाठी आव यक असणारी सव कायदेशीर कायवाही करणे

पुनवसन योजनेची वैिश े

● ०१.०१.२००० रोजी कं वा यापुव या पा झोपडीधारकास मालक ह ाचे मोफत घर

● २५ चौ. मी. कापट (२६९ चौ. फु ट.) े ाचे घर

● घराचा ताबा पती आिण प ी दोघां या संयु नावे
● गृहिनमाण सं थेची थापना
● देखभाल दु ती खचासाठी गृहिनमाण सं थेस आ थक सहा य

पुणे महानगरपािलका जु या ह ीतील झोपडप ांची स :ि थती

पुणे महानगरपािलका
एकू ण झोपडप यांची सं या ३९०
एकू ण झोप ांची सं या १,४०,८४६
झोपडप ीतील एकू ण रिहवासी ७,४०,१८०
झोपडप ीत राहणा या लोकसं येची ट े वारी २८%
( ोत: झो.पु. ा. िवभाग, पुणे म.न.पा.)

14
आप ी व थापन

पुणे महानगरपािलके ने ादेिशक आप ी व थापन िवभागा माफत मु य िनयं ण क थापन के ला असून

पूरिनयं ण व आप ी जोखीम िनवारण कर या या दृ ीने सन २०२३ साठी पूर िनयं ण आराखडा व आप कालीन
व थापन आदश कायाि वत प ती तयार के ली आहे. आप ी काळात जलद आिण भावी ितसाद कायाि वत
कर यासाठी िनरिनराळया यं णांशी सम वय साध याचे काय हा क करीत असतो. यामुळे आप कालीन
प रि थतीम ये काम करताना िविवध खा यांना िनयोिजत प तीने ितसाद देता येणार आहे. पुणे शहरास जा त

सुरि त बनव यासाठी सम वय, स ता, धो याची ती ता कमी कर याचे य आिण ितसाद यं णा याची

उ तम पातळी गाठ यासाठी य सु आहेत. पुणे शहरात घडणा या छो ा-मो ा घटना/दुघटना, आग, भूकंप,
बॉ ब फोट इ यादी संगी नाग रकांना पुणे महानगरपािलके स संपक साधता यावा यासाठी ०२०-
२५५०६८००/१/२/३/४ ही मदतसेवा (हे पलाईन) उपल ध कर यात आली आहे. आप कालीन व थापन क हा
वषभर २४ तास कायरत असतो. आप ी काळात जलद आिण भावी ितसाद कायाि वत कर यासाठी
िनरिनर या यं णांशी सम वय साध याचे काय हा क करत असतो. ादेिशक आप ी व थापन क ाची उ द े
खालील माणे -

 सदर क ि थत असले या शहरात उ वणा-या आप ीस त ड देणे व व रत ितसाद देणे यासाठी आव यक

पूवतयारी करणे.
 अशा क ास जोडू न दले या भागांसाठी, आप ी व थापन क हणून कायवाही करणे.
 आप ीचा स मपणे मुकाबला कर यासाठी वरील संक पना जनमानसात जिवणे.
 आप ी व थापनाशी िनगडीत असले या अिधकारी/कमचारी यांना िश ण देऊन स म बनिवणे.
 मदत व बचाव पथके थािपत क न यांना िश ण देणे.
 आप ी व थापनाशी िनगडीत साधनसाम ीची मािहती संकिलत करणे व वेळोवेळी सुधा रत करणे.
 कोण याही आप ीस त ड देऊ शकतील अशी स म बांधकामे कर यासाठी आव यक या तरतुदी करणे.

ादेिशक आप ी व थापन क ाची कायप ती

 शहर आप ी व थापन सिमतीची थापना.
 शहर आप कालीन कायक थापन करणे.
 गत शोध व बचाव काय पथके िशि त करणे.
 शहरासाठी आिण पािलका वॉडासाठी आप ी व थापन आराखडा तयार करणे.
 अ यावशक व तूंचा साठा उभारणे.
 आप ी सुरि तता क थापन करणे.
 सूचना सा रत कर यासाठी भावी यं णा थािपत करणे.

15
आप कालीन व थापन िवभागाचे उ े

 पुणे शहरात कोण याही आप ी संगी जलद ितसाद पोहचिव याचे य करणे.
 ितसादक सव यं णा म ये सम वय वृ गत करणे.
 सव पात यांवर सुस तेला ो साहन देणे.
 आप ी संगी झळ पोहचले या सव नाग रकांना मदत पोहचिवणे.
 संभा /अपेि त आिण अनपेि त आप बाबत नाग रकांना सजग करणे.

आप ी व थापन क याम ये पुढील साधनांचा समावेश आहे

 े ीय, झ न व अि शामक हे संदश
े वाहना ारे जोड यात आले आहेत.
 पुणे शहरात घडणा या छो ा मो ा घटना/दुघटना, आग, भूकंप, बॉ ब फोट इ. संगी नागरीकांना पुणे
महानगरपािलके स संपक साधता यावा यासाठी ०२०-२५५०६८००/२६९ ही मदत सेवा (हे पलाइन)
उपल ध कर यात आली आहे.
 महापािलका संकेत थळावर आप कालीन प रि थतीशी सामना कर यासाठी आराखडे (Do’s & Don’ts)
दे यात आले आहेत.

आप कालीन व थापन िवभागाची मु य काय

पुणे म.न.पा. 'मु य आप ी व थापन िवभाग' २४ x ७ तास सु कर यात आला असून सदर क ाम ये सेवकांची
२४ तास नेमणूक कर यात आली आहे. या िवभागाम ये दूर वनीव न येणा या त ारी संबिं धत िवभागांना
कळिव या जातात. मा. िज हािधकारी कायालय, पाटबंधारे िवभाग, पोलीस यं णा, वाहतूक पोलीस यं णा,
अि शामक दल, सव े ीय कायालये व महानगरपािलके तील सव मुख खा यांशी सम वय ठे ऊन आप कालीन
प रि थतीम ये कामकाज कर यात येते. संगणक, कॅ नस, इ यादी साधने िनयं ण क ात उपल ध क न दे यात
आली आहेत.

 िनयं ण क ाम ये आप कालीन ितसाद काय णाली कायाि वत करणे

 सव आप कालीन ि थतीचे द ताऐवज अ ावत करणे
 पुणे महानगरपािलके या १५ े ीय कायालयाम ये पज यमापक यं णा बसिव यात आ या आहेत.
 सवसंबंिधत यं णांना सतकतेचा इशारा देणे.
 या या वेळेस श य असेल ते हा नाग रकांना धो याची पूव सूचना देणे.
 अि शामक दल, णालये आिण शोध व िवमोचन पथकांमाफत थम ितसादकांची िनयु करणे.
 माट िसटी कं ोल म म ये Flood Sensors माफत शहरातील िविवध नाले व पुणे शहरातील मुळा व मुठा
नदीचे पुर पातळीची मािहती घे यात येते.

16
 अ आिण पाणी यांची आप ी काळात पुरवठा व था कर याक रता सम वय साधणे.
 आप ी संगी अडकले या आिण असहा य ना थलांत रत करणे.
 गंभीर जखमी झाले या साठी ता काळ वाहन व था करणे .
 ता पुरते िनवारे उभार यासाठी सम वय साधणे.
 अशासक य सं थां या ितिनधीशी सम वय साधणे.
 आप ी व थापन िवषयी जनजागृती, मता बांधणी व आराखडा तयार करणे.

पूर सुम तेसाठी आप कालीन व थापन िवभागास नेमन

ू दलेली काय
 खडकवासला धरणातील पाणी सोड या या मािहतीची न द ठे ऊन संबंिधत िवभाग व नाग रक
 यांना सतक करणे.
 नाग रकांना मण वनीवर लघुसंदश
े ा ारे धो याची पूवसूचना कळिवणे.
 मु त मा यमे, दूरिच वािह या आिण गितशील संकेत थळा या मा यमातून मािहतीचे सारण करणे.
 मा सून कालावधीन संवेदनशील िवभागांम ये / प रसरांम ये नागरी संर ण दलाचे वयंसव
े क तैनात करणे.
 साधनसामु ीची यादी तयार करणे व अ यावत राखणे
 नैस गक व मानविन मत आप ीम ये साधनसामु ीचा सव कृ आिण काया म प तीने वापर करणे.
 आप कालीन मदतकायासाठी उपल ध असलेली साधनसामु ी िनि त करणे.
 नाग रकां या दृ ीने मदतकायासाठी थळे िनि त करणे.
 वाहनांक रता यं साम ी, प रवहन सेवा आिण संदश
े वहनाक रता यं साम ी याबाबत संबंिधत आप कालीन
मदत कायाशी सम वय साधणे.
 आप कालीन प रि थतीम ये मदत पुरवठा तसेच आप कालीन प रि थतीम ये ताटातूट झाले यांना एकि त
आण याक रता काय करीत असले या सं था यांना पाठबळ देणे.
 थािनक ठकाणी उपल ध असले या साधनसाम ीची मािहती घेणे.

सन २०२३-२४ साठी तािवत -

१. िश ण व जनजागृती - माहे एि ल २०२३ म ये महानगरपािलके या शाळे मधील मु या यापक व
िश कांना आप ी व थापन िश ण आयोिजत कर यात आले होते. याम ये यांना अि शमन दल व
आप ी व थापन िवभागाकडू न िश ण दे यात आले. पूर िनयं ण २०२३ पूव तयारीबाबत व आप ी
व थापन बाबत येक ेि य तरावर माहे एि ल २०२३ व मे २०२३ म ये िश ण घे यात आले
आहे. आप ी व थापन २४७ म ये काम कर या या व पूर िनयं ण म ये काम करणा या सेवकांना
िश ण दे यात आले आहे.
२. पुणे महानगरपािलके या आप ी व थापन िवभागाकडू न पूर िनयं ण व आप ी व थापन सन २०२३
साठी संपक मांक यादी (पुि तका) व पूर िनयं ण व आप ी व थापन आदश कायाि वत प दती (अॅ शन
लॅन) २०२३ तयार कर यात आला असून सदर संपक मांक पुि तके चा उपयोग आप कालीन प रि थती
म ये िविवध शासक य िवभाग तसेच महानगरपािलके तील सव खाते व िवभागांना संपक कर यासाठी
होणार आहे. सदरचे सव SOP व संपक पुि तका सव े ीय कायालये, सव िवभाग व खाते यांना िवतरीत
कर यात आले आहेत.

17
३. आप ी व थापन अंतगत रा ीय आप ी व थापन सं था (NIDM) यांचे मागदशन सूचना नुसार पुणे
शहराचा आप ी व थापन आराखडा तयार कर याचे काम अंितम ट यात आहे. सदरचा आराखडा
मा.संचालक, आप ी व थापन िवभाग, मदत व पुनवसन िवभाग, मुब
ं ई यांचेकडे सादर कर यात आला
आहे.
४. पुणे शहरातील पावसा यापूव करावया या कामाबाबत मा. महापािलका आयु यांचे अ य तेखाली
आढावा बैठक आयोिजत कर यात आली होती. सदर बैठक म ये मा. महापािलका आयु यांनी सव उप
आयु (प रमंडळ १ ते ५) यांना पावसाळीपुव कामाक रता आकि मक िनधी उपल ध क न दे यािवषयी
आदेिशत के ले या माणे िनधी हा पावसाळी पुव आकि मक कामाक रता प रमंडळ . १ ते ५ यांना
दे यात आला आहे.
५. पुणे शहरातील पुर प रि थती उ व यास नाग रकांचे बचाव कायकरीता अि शमन दल व े ीय
तरावर बोटी खरे दी कर यात येणार आहे.
६. रा ीय आप ी व थापन ािधकरण, नवी द ली, National Disaster Mitigation Fund अंतगत Urban
Flood Risk Management Programme अंतगत पुणे शहरामधील पूर िनयं णाक रता अ प व दीघ
मुदतीचे उपाययोजनांक रता अहवाल सादर कर यात आला असून सदरचे शहरी पूर जोखीम व थापन
काय म पुढील पाच वषाक रता राबिव यात येणार आहे. याक रता १५ वा िव आयोगामधून िनधी ा
होणार आहे.

१. अ प मुदतीची उपाययोजना (Short Term Measures)

२. दीघ मुदतीची उपाययोजना (Long Term Measures)
सदरचा अहवाल NDMA नवी द ली यांना सादर कर यात आला आहे.

18
 धानमं ी आवास योजना
महारा शासनाने धानमं ी आवास योजना “सवासाठी घरे -२०२२”ही क शासनाची मह वाकां ी योजना
महारा ातील ५१ शहराम ये राबिव याचा िनणय घेतला असून या अनुषग
ं ाने पुणे िज ाक रता सुमारे
१,२५,००० सदिनकांचे उ दे यात आहे. मा.क शासनाने जािहर के ले या ‘सवासाठी घरे ’ या संक पनेवर
आधा रत धानमं ी आवास योजने या मागदशक सुचनांम ये खालील चार घटक समािव आहेत
 जिमनीचा साधनसंप ी हणून वापर क न यावरील झोपडपट ांचा आहे तेथे पुनिवकास करणे
 कज संल ाज अनुदाना या मा यमातून आ थकदृ या दुबल आिण अ प उ प घटकांसाठी परवडणा या
घरांची िन मती करणे
 खाजगी भागीदारी ारे परवडणा या घरांची िन मती करणे
 आ थकदृ या दुबल घटकांसाठी लाभाथ ारे वैयि क व पातील घरकु ल बांध यास अनुदान
या योजने म ये खालील घटकांचा समावेश आहे
अ. . घटक पूण झालेले उ
१ झोपडप ांचा “आहे तेथेच” पुन वकास करणे SRA पुणे यांचे माफत
२ कज संल ाज अनुदान ९२९४९
३ परवडणा या घरांची िन मती करणे
अ. पुणे महानगरपािलके माफत २६५८
ब. खाजगी भागीदारी त वावरील (PPP) १५६१
क. तािवत PPP क प २६०७
४ वैयि क घरकु ल बांध यास अनुदान ०
एकू ण सदिनकांची सं या ९७,१६८
पुणे महानगरपािलके माफत धानमं ी आवास योजने अंतगत आ थकदृ ा दुबल घटकांमधील नाग रकांसाठी
‘परवडणारी घरे घटक .३’ यानुसार वडगाव खु., खराडी येथे येक एक व हडपसर येथे तीन असे एकू ण पाच गृह
क पांम ये एकू ण २६५८ सदिनकां या बांधकामाचे काम अंितम ट यात असून लवकरच ताबा दे याचे िनयोजन
आहे.

१. मंजरू गृह क पांची मािहती (पुणे महानगरपािलका)

अ. क पाचे नांव एकू ण सदिनकांची सं या
१ स.नं.१०६अ, १७ अ हडपसर ३४०
२ स.नं.८९ (पै) +९२ (पै) हडपसर ३२४
३ स.नं. ५७-५ पाट लाट नं-१ खराडी ७८६
४ स.नं.३९ (पै) +४० (पै)वडगांव खुद ११०८
५ स.नं.१०६ अ १२ हडपसर १००
एकू ण २६५८ सदिनकांचे थमत: ऑनलाईन सोडत प तीने वाटप कर यात आले होते, परं तु को हीड १९ या
जागितक महामारी मुळे नाग रकांनी यां या वैयि क तसेच उ प , ोताअभावी कज करणे मंजरू न होणे, जागा
नाग रकांपसंत नसणे या कारणा तव ब याच सदिनका र झा या हो या. या अनुषंगाने पिह या ऑनलाईन
सोडतीनंतर व थम येणा यास थम ाधा य मधून िश लक रािहले या व र होऊन िश लक राहणा या
सदिनकांक रता नाग रकांकडू न न ाने अज मागिव यात आले होते. सव सदिनकांचे वाटप पूण झाले असून लवकरच
लाभा याना ताबा दे याचे िनयोजन आहे.
19
२. भिव यातील िनयोिजत क प व तािवत घरे
अ. पुणे महानगरपािलके माफत बाणेर, बालेवाडी, धानोरी, महंमदवाडी व क ढवा या भागात एकू ण ५ क पांचे
िनयोजन करीत असून या ारे साधारण २६०७ घरे बांधकाम कर याचे उ आहे.
ब. नाग रकांची घरांसाठीची मागणी ल ात घेता म.न.पा. ह ीत मौजे लोहगाव,मौजे फु रसुगं ी या गावातील
शासक य गायरान जिमनीवर धानमं ी आवास योजनेअंतगत घरकु ले बांध यासाठी िनयोजन सु के ले आहे.
धानमं ी आवास योजना “सवासाठी घरे -२०२२” या योजने अंतगत पुणे महानगरपािलके माफत खाजगी
भागीदारी त वावरील (PPP) आ थकदृ ा दुबल घटकांसाठी सदिनकांचे बांधकाम सु कर यात आले आहे. याचा
तपशील खालील माणे
अ. . जागेचा तपशील तािवत सदिनकांची सं या
१. बालेवाडी स.नं. ४४+४५ (२५९९ चौ.मी) EWS २९६

२. बालेवाडी स.नं. ४९+५० (३६१८ चौ.मी.) EWS २५१

३. बाणेर स.नं. १२ (८७४५ चौ. मी) EWS ४१४+ LIG २३४ = ६४८

४. क ढवा स.नं. ४३+४४(१५३३३ चौ. मी) EWS ६२४ + LIG ११२ = ७३६

५. धानोरी स. नं ७/१+७/२(८९२४ चौ.मी.) EWS ६७६

एकू ण २६०७

३. खाजगी भागीदारी त वावरील (PPP) अंतगत सु असणा या क पांची स ि थती

अ. . जागेचा तपशील सदिनकांची सं या

१. लोहगाव, पुणे सव नं. २९८/२ड/२ पैक EWS ४९९
२. महंमदवाडी हडपसर स. नं (७६ड) िह सा.नं. ५अ, ५ब, ६, ७, पुणे EWS २७६
३. धानोरी, स. नं. ७/२/१ EWS १०९
४. क ढवा स.नं. ४०/२ EWS २००
५. क ढवा स.नं. ४४ पैक EWS ४७७
एकू ण १५६१

20
(The Group of Twenty (G20) is the premier forum for international economic cooperation)
भारताने यंदा या G20 िशखर प रषदेचे अ य पद (१ िडसबर २०२२ ते ३० नो हबर २०२३) वीकारले असून
याची थीम ‘वसुधैव कु टु बकम’ आहे. सदर प रषदेची मु य उ े अथशा , िव ीय बाजार, वािण य, आ थक
िवकास, आ थक सुर ा, महासंघीय व था, ामीण िवकास, पयावरण व वातावरणीय बदल, आप ी त
े ांमधील सहा य, ापार, याय, तं शा , राजक य आ थक नीती, उ ोजकता, िव ा याचे िश ण व इतर
व थांसाठी आ थक िवचार िवमश करणे आहे. सदर प रषद हणजे ‘वैि क आ थक सहयोगाचे’ एक मह वपूण
आयोजन अस यामुळे देशात प रषदे या बैठकांचे आयोजन के ले जात आहे.

पुणे शहरात पार पडले या बैठका -

 १६ व १७ जानेवारी २०२३ – 1st Infrastructure Working Group Meeting
 १२ ते १४ जून २०२३ – 3rd Digital Economy Working Group Meeting

पुणे शहरात पार पडले या बैठकांची काही िनवडक छायािच े

21
 पुणे शहराम ये शहरांम ये शा त िवकासाला चालना दे यासाठी आंतररा ीय
G20 िशखर प रषदे या अंतगत पायाभूत सुिवधांवरील कायगटाची पिहली
मोठी बैठक (१६ व १७ जानेवारी) पुणे शहरात झाली. या दोन दवसीय
बैठक त २० देशांचे ितिनधी तसेच जागितक व आिशयाई बँक यांचे ितिनधी
सहभागी झाले होते. शहरांचा िवकास, शहरीकरणामुळे िनमाण झाले या
सम यांवर उपाय, शहरे िवकिसत कर यासाठी जागितक तराव न उपल ध
होऊ शकणारा िनधी, शा त जीवनशैली इ याद सार या िवषयांवर बैठक त
चचा झाली.
G20 िशखर प रषदेम ये सहभागी असलेले देश
अ देश अ देश
१ अज टीना ११ जपान
२ ऑ ेिलया १२ रपि लक ऑफ को रया
३ ाझील १३ मेि सको
४ कॅ नडा १४ रिशया
५ चीन १५ अमे रका
६ ास १६ सौदी अरे िबया
७ जमनी १७ साउथ आ का
८ भारत १८ तुक थान
९ इं डोनेिशया १९ युनाटेड कं गडम
१० इटली २० युरोिपयन युिनयन
G20 म ये पयावरणपूरक जीवनशैली, शा त िवकास या त वांवर आधा रत भारताचे मा. पंत धान यांनी LiFE (Lifestyle

for Environment) या िमशनला अधोरेिखत के ले. सव रा ांनी िमळू न एकि त य के यास पृ वीवर व छ् व ह रत
भिव य िनमाण करता येईल, असा िव ास के ला गेला.

सािव ीबाई फु ले पुणे िव ापीठ चौक सुशोभीकरण

22
 करण ३ : शा त िवकास येये
United Nations – Sustainable Development Goals

शा त िवकासासाठी वतमानातील िवकास व नैस गक साधनसंप ीचा उपयोग हा कशा प तीने असावा, या

िवषयांवर संयु रा प रषदेम ये चचा कर यात येत.े या प रषदेत १७ शा त िवकास येये व यांची १६९ ल ये

वीकार कर याचे ठरिव यात आले होते. याम ये गरीबी, उपासमार, आरो य, िश ण, लंग समानता, पाणी,

व छता, ऊजा, पयावरण, हवामानातील बदल, आिण सामािजक याय इ याद चा समावेश आहे. सदर िनधा रत

येये ‘वैि क कं वा िनरं तर िवकास येये’ हणून देखील ओळखली जातात. दनांक १ जानेवारी २०१६ ते ३१

िडसबर २०३० या पंधरा वषा या काळासाठी जगातील सव रा ांना सदर येये लागू आहेत.
अ शा त िवकास येये
१ दा र न करणे
२ उपासमारी न करणे
३ चांगले आरो य व सुि थती
४ गुणव ा पूण िश ण
५ लंग समानता सा य करणे आिण सव मिहला व मुल ना सबल करणे
६ व छ पेयजल व व छता
७ परवड याजोगी व व छ ऊजा
८ चांग या द याचे काम आिण आ थक वाढ
९ उ ोग, नािव यपूणता आिण पायाभूत सुिवधा
१० िवषमता कमी करणे
११ शा त शहरे व समुदाय
१२ शा त वापर आिण उ पादन
१३ वातावरण बदलािव लढा
१४ पा याखालचे जीवन
१५ जिमनीवरचे जीवन
१६ शांती, याय आिण सश सं था
१७ येयांसाठी भागीदारी

जागितक शा त िवकास येये सा य कर या या दृ ीने पुणे महानगरपािलके तफ िविवध िवभागांमाफत िवकास

कामां या मा यमातून य के ले जात आहेत. पुणे महानगरपािलके चे क प, योजना व कामे ही काही येयांशी व
येयांतगत ल यांशी य व काही अ य र या कशी संबंिधत आहेत, याची मािहती पुढील माणे -

23
 येय .१ – दा र न करणे

(सव व पातील सावि क दा र /ग रबी न करणे)

शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना

ल य . १.३ - समाज िवकास िवभागाकडील शहरी गरीब योजना,
तळागाळासह सव तरांतील लोकांसाठी रा ीयदृ या मिहला िवकास योजना, िव ा यासाठी अथसाहा य,
समुिचत सामािजक संर ण यं णा व उपाययोजना सी.एन.जी. व ई ही र ा चालकांसाठी अनुदान
राबिवणे आिण २०३० पयत गरीब व दुबलघटकांतील
(डी.बी.टी.) प तीने ऑनलाइन व पात पुणे
लोकांपयत या ापक माणात पोहोचव याचे उ
गाठणे म.न.पा.तफ यश वीरी या राबिव यात येत आहे
ल य . १.४ - समाज िवकास िवभागामाफत दा र रे षेखालील
कु टुंबासाठी क व रा य शासनाची दीनदयाळ उपा याय
सन २०३० पयत सव पु ष व मिहलांना, िवशेषतः गरीब
अं योदय योजना, रा ीय नागरी उपजीिवका अिभयान
आिण दुबल घटकांतील पु ष व मिहलांना आ थक साधने,
राबिव यात येत आहे
तसेच मूलभूत सेवा, जिमनीचा आिण इतर व पातील
मालम ेचा वारसा ा संप ी, नैस गक साधनसंप ी,
कौश य िश ण, वयंरोजगार, फे रीवा यांना सहा य,
समुिचत नवीन तं ान आिण सू म िव पुरव ासह
बचत गटांनी उ पा दत के ले या व तू िव क रता आधार
िव ीय सेवा यांवर मालक ह व िनयं ण िमळ याचा
क व अथसहा य पुरिव यात येते
समान ह असेल याची सुिनि ती करणे.

शहरी ग रबांना वयंरोजगार उप म अंतगत वसाय

िश ण, उ ोजकता िवकास िश ण व
वयंरोजगारासाठी अनुदान दे यात येते
ल य . १.५ - पुणे महानगरपािलके ने ादेिशक आप ी व थापन
सन २०३० पयत, गरीब व अ यंत दुबल ि थतीत िवभागामाफत ‘मु य िनयं ण क ’ थापन के ला असून
राहणा या लोकांना आ मिनभर करणे आिण वातावरणाशी आप ी या काळात ेि य कायालयामाफत नाग रकांना
शाळे म ये थलांतर, यां या जेवणाची व था व इतर
संबंिधत असले या गंभीर घटनांमळ
ु े आिण इतर आ थक,
सुिवधा िनमाण कर यात येतात.
सामािजक व पयावरण िवषयक आघातामुळे कं वा
आप ीमुळे बािधत झाले या लोकांना यातून बाहेर काढणे
सच अँड रे यु ऑपरे शन अंतगत आग िवझिव याकरीता
व यांची दुबलता कमी करणे.
व आप ी मधून ना सुख प बाहेर काढ याक रता
आव यक असणा या साधनांची उपल धता क न दे यात
आली आहे

आप ी व थापन िवभागामाफत क र पॉ स टीम व

हेईकल, क युिनके शन व थमोपचार यं णा उपल ध
असणारी यं साम ी, इ.ची खरे दी कर यात आली आहे

24
 येय .२ – उपासमारी न करणे

(उपासमारी न करणे, अ सुर ा व सुधा रत पोषण आहार सा य करणे आिण शा त शेतीला

चालना देणे.)
शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना
ल य २.१ – पुणे म.न.पा. या मुलांना समाज िवकास िवभागामाफत
सन २०३० पयत, उपासमारी न करणे, तसेच मा य ाथिमक शाळे तील सुमारे ७०,००० िव ा याना
शासनाचा म या ह भोजन योजना व बालवाडीतील
अभकांसह सव वयोगटातील, सव लोकांना िवशेषतः गरीब
१२,००० बचत गटां या मा यमातून शालेय पोषण
आिण अ यंत दुबल ि थतीत राहणा या इतर सव लोकांना
आहार पुरिव यात येतो.
वषभर सुरि त, पोषक व पुरेसे अ िमळ याची सुिनि ती शेतक यांसाठी आठवडे बाजार व फे रीवाला पुनवसन या
करणे योजना राबिव यात येत आहेत.

य .३ – चांगले आरो य व सुि थती

(सव वयोगटातील लोकांसाठी उ म आरो याची सुिनि ती करणे आिण

चांग या जीवनमानास चालना देणे.)

शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना

ल य .३.१- पुणे म.न.पा. या दवाखा याम ये –
सन २०३० पयत जागितक माता मृ यू दराचे
माण एम.आर.आय., ए स रे , सोनो ाफ , डायिलिससची,
येक १००,००० ज मदरामागे ७० इतके कमी करणे. ने िच क सा िवषयक इ. सेवासुिवधा माफक दराम ये
णांना उपल ध क न दे यात आ या आहेत.

ल य .३.२ – एन.आय.सी.यु. (Neonatal Intensive Care Unit)

नवजात िशशु आिण ५ वषा या आतील बालक यांचे अितजोखमी या गरोदर माता, गुंतागुत
ं ीची सूती,
ितबंधयो य मृ यू थांबिवणे. अितद ता िवभागात असलेले नवजात अभक याकरीता
आरो य िवभागामाफत एन.आय.सी.यु. सुिवधेची
सु वात कर यात आली आहे

ल य ३.३ –
‘माझे कु टुंब – माझी जबाबदारी’ मोहीम पुणे म.न.पा.
सन २०३० पयत ए स, यरोग, िहवताप, आिण दुलि त
काय े ात सु झाली असून घरोघरी सव ण क न
उण देशात होणारे रोग न करणे आिण कावीळ, तपास या कर याचे काम सु आहे
पा यापासून होणारे रोग व इतर सं मणशील रोग याचा
मुकाबला करणे

25
ल य .३.६- पुणे ीट ो ॅम (PSP) अंतगत पुणे म.न.पा ह ीतील
सन २०३० पयत, र यावरील दुघटनाम ये होणा या र यांचे अबन ीट िडझाईन गाईडलाइ स् व
अपघातांमुळे दुखापती आिण मृ यू यांचे जागितक माण पेडे ीयन पॉिलसी नुसार र यांचे काम गतीपथावर
आहे. अबन ीट िडझाईन गाईडलाइ सम ये
कमी करणे.
र यांलगत बांध यात येणा या फरसबंदीम ये सायकल
ॅक, फु टपाथ, सेवा र ता, टॉम वॉटर े स इ.
सुिवधांचा समावेश कर यात आला आहे. पेडे ीयन
पॉिलसी अंतगत सव वयोगटातील तसेच अपंग
पादचा यां या दृ ीने सुरि त पदपथ तयार
कर यासाठी र यांचे सुयो य कारचे िडझाईन व
िनयोजनब द वाहतुक यांसाठी या उपाययोजनांचा
समावेश कर यात आला आहे. शहराम ये सुरळीत
वाहतुक करीता ख े िवरहीत र यांसाठी पेशल रोड
मटेन स वाहने कायरत आहेत
ल य . ३.८ – नाग रकां या सुिवधेक रता पुणे म.न.पा. या
िव ीय जोखीम संर णासह सावि क आरो य संगोपन डॅशबोडवर मािहती उपल ध क न दे यात आली असून
सेवेस आव यक सुर ा सा य करणे, दजदार अ याव यक हे पलाईन ारे कोिवड/नॉन-कोिवड णांक रता
आरो य सु ुषा सेवा िमळणे आिण सवासाठी सुरि त मागदशन कर यात येत.े तसेच कोिवड णांक रता
भावी गुणव ापूण व परवड याजोगी अ याव यक औषधे डॅशबोड या सहा याने बे स या उपल धतेबाबत
व लसी िमळणे मागदशन देखील कर यात येते

नाग रकां या सुिवधेक रता पुणे म.न.पा.चे आप ी

व थापन क ाम ये कॉल सटरची थापना कर यात
आली आहे

शहरी गरीब वै क य सहा य योजना व अंशदायी

सहा य योजना या पुणे म.न.पा. काय े ातील
झोप ांम ये राहत असले या व दा र रे षेखालील
िपवळे रे शनकाड असणा या कु टुंिबयांना लागू कर यात
आली आहे

पुणे म.न.पा. तफ वै क य उपचारांसाठी

सी.जी.एच.एस. मा य दराने कडणी, दयरोग व
कॅ सर या तीन आजारांसाठी आ थक लाभ दे यात येत
आहे

26
 येय .४ – गुणव ा पूण िश ण

(सवासाठी सव समावेशक व सम यास गुणव ापूण िश णाची सुिनि ती करणे आजीव

िश णा या संध ना चालना देणे)

शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना
ल य . ४.१ – मोफत पा पु तके - पुणे म.न.पा. संचािलत मा यिमक
सन २०३० पयत संबंध व भावी िश णा या शाळांमधील िव ाथ व पुणे म.न.पा. ह ीतील रा -
फलिन प ीसाठी सव मुली आिण मुलांना पूणपणे
शाळे त िश ण घेणा या इ.९ वी व इ.१० वी या
िनःशु क, सम यायी व गुणव ा पूण ाथिमक आिण
िव ा याना िमक पु तके बालभारती सं थेकडू न खरे दी
मा यिमक िश ण दे याची सुिनि ती करणे क न िवतरीत कर यात येतात.

मोफत बसपास सुिवधा - पुणे म.न.पा. तफ शाळे तील

इ.५ वी ते इ.१० वी पयत या शहर िनवासी िव ाथ व
िव ा थन ना पी.एम.पी.एम.एल. माफत मोफत बस पास
सुिवधा पुरिव यात येत.े
ल य . ४.२ – पुणे म.न.पा. संचािलत मा यिमक व उ मा यिमक
सन २०३० पयत सव मुली व मुले ाथिमक शाळांकडील िव ा याना येक २ गणवेश मोफत
िश णासाठी तयार हावे हणून यांना दजदार, पूव दे यात येतात. िव ा याना गणवेशाची र म डी.बी.टी.
बा याव था िवकास काळजी व ाथिमक िश ण िमळत अंतगत बँक खा यावर जमा कर यात येते.
अस याची सुिनि ती करणे
समाज िवकास िवभागामाफत बचत गट मा यमातून
म.न.पा. या ाथिमक शाळे तील िव ा याना शासना या
म या ह भोजन योजनतगत म या ह भोजन व
बालवाडीतील मुलांना शालेय पोषण आहार दे याची
सुिवधा उपल ध क न दे यात आली आहे
ल य . ४.अ. – र यावरील मुलांसाठी घरटं क प, दवस-रा िनवारा
बालक, िवकलांग व लिगक दुबलांना पुरिव या जाणा या क प, बाल िवकास क इ. उप म राबिव यात येतात
शै िणक सोयी सुिवधा बळकट व अ यावत करणे आिण तसेच द ांगांना उ िश ण तसेच द ांग ना
सवासाठी सुरि त अ हंसक सव समावेशक व भावी फे रीवाला शु काम ये ५०% सुट दे यात येते व
अ ययन वातावरण पुरिवणे िश णासाठी अथसहा य देखील दे यात येते

27
ल य .४.३ - पुणे शहरातील िव ाथ , युवक, मिहला, मागासवग य,
सन २०३० पयत सव मिहला व पु षांना परवडणारे अ पसं यांक यांना वयं रोजगाराचे िश ण दे यासाठी
आिण दजदार असे तांि क, ावसाियक आिण ि सू ी आठ ठकाणी लाईट हाऊस क पाची सु वात कर यात
िश ण समानतेने िमळत अस याची सुिनि ती करणे. आली आहे. १३००० न जा त नाग रकांनी याचा लाभ
घेतला आहे.

समाज िवकास िवभागामाफत दा र रे षेखालील

कु टुंबासाठी क व रा य शासनाची दीनदयाळ उपा याय
अं योदय योजना, रा ीय नागरी उपजीिवका अिभयान
सु कर यात आले आहे

कौश य िश णा ारे वयंरोजगार, फे रीवा यांना

विनधी योजने अंतगत अथ सहा य, बचत गटांनी
उ पा दत के ले या व तू िव करीता आधार क व
अथसहा य दे यात येते
ल य .४.५ - द ांग क याणकारी योजने अंतगत मोफत
सन २०३० पयत िश णातील लिगक तफावत दूर करणे पी.एम.पी.एम.एल. बस पास, वयंरोजगार, उ िश ण,
आिण िवकलांग , थािनक लोक, दुबल ि थतीतील िश णासाठी अथसहा य पुरिव यात येते
बालके यांसह दुबल घटकांसाठी िश ण व ावसाियक
िश णा या सव तरावर समान िश ण िमळत पुणे म.न.पा. या सव उ ानांम ये द ांग ना
अस याची सुिनि ती करणे. मोफत वेश उपल ध क न दे यात आला आहे.

28
 येय .५ – लंग समानता सा य करणे आिण सव मिहला व मुल ना सबल करणे

(लिगक समानता सा य करणे आिण सव मिहला व मुल चे स मीकरण करणे)

शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना

ल य . ५.२ – सावजिनक ठकाणी मिहलां या सुरि ततेसाठी Safety
पाठलाग करणे आिण लिगक व इतर कारचे छळ करणे Mapping व Safety Audit के ली जातात
यासह सावजिनक व खाजगी े ामधील सव मिहला व
मुली यां यावर होणारे सव कारचे अ याचार दूर करणे
ल य . ५. क. – लंग जबाबदारी अ यासगट तयार करणे व शहर
सव तरावर सव मिहला व मुल या लिगक समानतेस व पातळीवर मिहलां या सुरि ततेसाठी उपाययोजना
स मीकरणास चालना दे यासाठी िनकोप धोरणे व के या जातात
अंमलबजावणी यो य िवधान यांचा वीकार करणे व
बळकटी देणे िवधवा मिहलांना अनुदान, मिहलांना कु टुंब
िनयोजनासाठी ो साहन, ी संसाधन क (स मा
क ), मिहला / युवती यांना वसंर ण िश ण, मुलगी
द क योजना, व तीपातळीवरील िविवध िश ण वग
व अनुदान, मिहलांसाठी योगासन वग इ. योजना
राबिव यात येतात

शहर पातळीवर सुमारे ८५७७ बचत गट कायरत असून

बचत गट थापनेसाठी मिहलांना िश ण, फरता
िनधी, बचत गटांनी उ पा दत के ले या व तूस
ं ाठी दशन
व िव क रता अथसहा य पुरिवले जाते

29
 येय .६ – व छ पेयजल व व छता

(सवासाठी पाणी व व छता यांची उपल धता व शा त व थापन यांची सुिनि ती करणे)

शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना

ल य . ६.१ – २४X७ समान पाणीपुरवठा योजने अंतगत सन २०४७
सन २०३०पयत जागितक तरावर सवासाठी सावि क व मधील वाढीव लोकसं ये या गरजा ल ात घेऊन
सम यायपणे सुरि त आिण परवड याजोगे पेयजल पाणीपुरवठा करणेसाठी ८२ साठवण टा या, सुमारे
िमळ याचे उ सा य करणे १८०० क.मी. लांबीची िवतरण निलका टाकणे व
एकू ण ३ लाख १५ हजार जलमापक बसिवणे तािवत
आहे. या क पा अंतगत एकु ण १४१ झोन व ३६८
डी.एम.ए. तयार कर यात आले आहेत. सदर पैक स या
४४ साठवण टा यांचे काम पूण असून २० टा यांचे
काम सु आहेत. या अंतगत सुमारे ८७० क.मी.
लांबीची जलवािहनी, एक लाख पंधरा हजार मीटर
बसिवणेचे काम पूण कर यात येणार आहे. एकू ण
मीटर ारे दे यात आले या नळजोदांची सं या ३९९८०
इतक आहे.
धरणातून व कॅ नल मधून पाणी उपसा करणे, अशु द
पा यावर पुव लोरीनेशन या करणे, ाथिमक
या करणे या मागाने पाणी सुरि त िप या या
पा या या मानकापयत शु द करणे, या झाले या
पा याचे िवतरण लाइ स मधून िविवध उं चीवरील आिण
जमीनीवरील साठवण टा यांम ये आिण शहरातील
नाग रकांना िप या या पा याचे िवतरण करणे

पुणे म.न.पा. म ये भूजल िवषयावर काम कर यासाठी

ाउं ड वॉटर सेलची थापना कर यात आली आहे.
ल य . ६.२ – पुणे शहराला कचरा मु शहर अंतगत ३ टार
सन २०३० पयत सवासाठी पया व सम यायपणे मानांकन, ODF++ (Open Defecation Free)
व छता व आरो य सुिवधा िमळ याचे आिण उघडयावर माणप व “बे ट से फ स टेनेबल िबगिसटी” चा
शौचास बस याची था न करणे आिण मिहला आिण देशातील थम मांकाचा पुर कार ा झाला आहे
मुली तसेच दुबल प रि थतीत राहणा या लोकां या
गरजाकडे िवशेष ल दे याचे उ सा य करणे

30
ल य .६.३ - रा ीय नदी संवधन अंतगत ३९६ एम.एल.डी. मतेची
सन २०३० पयत दूषण कमी क न पा याचा दजा ११ मैलापाणी शु ीकरण क िवकिसत कर याचे काम
सु कर यात आले आहे
सुधारणे, कच याचे ढीग काढू न टाकणे आिण घातक रसायने
व सािह य यांचे माण कमीत कमी क न या न
के ले या सांडपा याचे माण िन याने कमी करणे तसेच मलिनः सारण िवभागामाफत मलवािह यांची
असे सांडपाणी या क न याचा सुरि त वापर कने टीि हटी करणे, मो ा ासा या मलवािह या
कर याचे माण जागितक (दहा) ट याने वाढिवणे. टाकणे इ. कामे सु कर यात आली आहेत
ल य . ६. अ -
रा ीय नदी संवधन योजने अंतगत सन २०२७ पयत या
सन २०३० पयत जल संधारण, पा याची काय मता,
लोकसं या वाढीनुसार िनमाण होणारे मैलापाणी
सांडपाणी या, पुनभरण व पुनवापर तं ान यांसह
शु ीकरण करणेसाठी Japan International
पाणी व छता यां याशी संबंिधत असलेले या
Cooperation Agency (JICA) या अथसहा याने
उप मांम ये व काय मांम ये िवकसनशील देशांना
आंतररा ीय सहकार व मता बांधणी सहा य क पांचे काम चालू कर यात आले आहे.
कर याबाबतचा िव तार करणे
ल य .६.४ - पुणे शहरासाठी मह वाकां ी 24x7 समान पाणीपुरवठा
सन २०३० पयत सव े ातील पाणी वापराम ये मो ा योजने अंतगत सन २०४७ मधील वाढीव लोकसं ये या
माणात वाढ करणे आिण पा याची टंचाई दूर गरजा ल ात घेऊन पाणीपुरवठा करणेसाठी ८२
कर यासाठी ताजे पाणी शा तपणे काढ याची व पुरवठा साठवण टा या, सुमारे १८०० क.मी. लांबीची िवतरण
कर याची आिण पाणी टंचाईची झळ सोसणा या लोकां या निलका टाकणे व एकु ण ३ लाख १५ हजार जलमापक
सं येत मो ा माणात घट करणे बसिवणे तािवत आहे.
ल य .६.६ - नदी पुन ीवन क प - मुळा, मुठा व मुळा-मुठा या
न ांचा एकाि मक र या िवचार क न नदी पुन ीवन
पवत, वने, पाणथळ जमीन, न ा जलाशय व तळे यांसह
क पांचा अहवाल तयार कर यात आला आहे. पुणे
पा याशी संबंिधत असले या पयावरण प तीचे संर ण
म.न.पा. या ह ीतून वाहणा या अंदाजे ४४ क.मी.
करणे आिण याचे जतन करणे. लांबी या नदीचे िडटेल ोजे ट रपोट तयार कर यात
आला आहे. तािवत नदी पुन ीवन क प
राबिव याने नदीची पूरवहन मता वाढणेस, नदी
लगतचा रिहवासी भाग सुरि त होणे, नदी लगत
ह रतप ा िनमाण होणे,पि लक पेसेस अंतगत
नाग रकांसाठी जॉ गंग ॅक, बचेस, उ ाने िवकिसत
होणे, नदीलगत असलेली वारसा थळे जतन, नदी
कनारी होणारी अित मणे, राडारोडा/कचरा टाकणेस
आळा बसणार असून नदीतील पाणी व छ राहणेस
मदत होणार आहे.

31
 येय .७ – परवड याजोगी व व छ ऊजा

(सवासाठी परवड याजोगी, खा ीची, शा त व आधुिनक ऊजा यासाठी या वेशाची सुिनि ती

करणे)
शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना
ल य . ७.१ – पुणे म.न.पा. तफ अपारंप रक ऊजा ोतांचा वापर
वाढिव यासाठी सौर ऊजा, गांडूळ खत क प, रे न
सन २०३० पयत सवाना परवड याजोगी, खा ीशीर आिण
वॉटर हाव टंग साठी िमळकत करातून ५ ते १०%
अ याधुिनक ऊजा सेवा िमळ याची सुिनि ती करणे
सवलत दे यात येते

वीज िबलामधील कॉ ॅ ट िडमांड कमी कर यात

आ याने वीज िबलांम ये बचत होत आहे.

ऊजा बचतीसाठी पुणे शहराम ये १,८०,००० एल.ई.डी

दवे / द ांचे फ टंग कर यात आले आहे
ल य . ७.२ – वे ट टू एनज – पुणे बायोएनज यां या माफत ७५०
सन २०३० पयत, जागितक संिम ऊजम ये नवीकरण मे.टन मते या वे ट टू एनज क पा या पिह या
यो य ऊजा या िह यात भरीव वाढ करणे ट यातील देखभाल दु तीचे काम सु झाले आहे

पुणे म.न.पा. या इमारत वर सोलर पॅनेल बसवून वीज

िन मती कर याचे क प राबिवले जाणार आहेत

पुणे शहराम ये म.न.पा. या ९ इमारत वर फ टॉप

सोलर िस टीम रे को मॉडेल ारा ४४३ कलो वॅट तर
३० इमारत वर फ टॉप सोलर िस टीम कॅ पे स मॉडेल
ारा ८२५ कलो वॅट मतेचे सोलर एनज क पांची
उभारणी कर यात आली आहे

व त वीज खरे दीसाठी पुणे म.न.पा. माफत

वमालक चा पिहला सौरऊजा क प उभार याचे काम
चालू आहे

32
 येय .८ – चांग या द याचे काम आिण आ थक वाढ

(सवासाठी शा त, सव समावेशक आिण शा त आ थक वृ दी पूणवेळ आिण उ पादक रोजगार

आिण ित ापूवक काम या गो ना चालना देण.े )

शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना

ल य . ८.५ - पुणे म.न.पा. तफ येक प रमंडळ कायालय ह ीम ये
सन २०३० पयत युवक व िवकलांग यांसह सव फे रीवाले सव ण, हॉकस चे पुनवसन, शेतकरी आठवडे
मिहला व पु ष यां यासाठी पूण वेळ व उ पादक रोजगार
बाजार भरिवणे, िविवध ठकाणी माकट बांधणे इ. कामे
व ित ापूवक काम उपल ध क न देणे आिण समान
गतीपथावर आहेत
मू या या कामासाठी समान वेतन देणे

मिहला सबलीकरण क , व तीपातळीवरील िविवध

िश ण वग व अनुदान, बचत गट थापने, मिहलांना
िश ण, बचत गटांनी उ पा दत के ले या व तूंसाठी
दशन व िव क रता अथसहा य पुरिवले जाते
ल य क.८.६ - पुणे म. न. पा. आिण पुणे िसटी कने ट यां या संयु
रोजगार, िश ण व िश ण न घेतले या युवकां या िव ामानाने, “लाईटहाउस – कौश यिवकास आिण
सं येत मो ा माणात घट करणे रोजगार क ” हा क प राबिव यात येत आहे. यातून
एकू ण ११ लाईटहाउस यश वीरी या सु झाले आहेत.
या मा यामातून त ण युवक-युवत ना रोजगार उपल ध
क न दे यात येत आहे

33
 येय .९ – उ ोग, नािव यपूणता आिण पायाभूत सुिवधा

(ि थती थापक पायाभूत सुिवधा तयार करणे, सवसमावेशक आिण शा त औ ोिगक करणास

चालना देणे व नवनवीन क पना जोपासणे)

शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना
ल य . ९.१ - धानमं ी आवास योजना क - शासनाने जाहीर
सवासाठी ादेिशक आिण सीमेपलीकडील पायाभूत सोयी के ले या सवासाठी घरे या संक पनेवर आधारीत
सुिवधांचा दजदार आिण शा त प तीने िवकास करणे धानमं ी आवास योजने या मागदशक सुचनांम ये
खालील चार घटक समािव आहेत
१.जिमनीचा साधनसंप ी हणून वापर क न यावरील
झोपडप ां या आहे तेथे पुन वकास करणे
२.कज संल याज अनुदाना या मा यमातून
आ थकदृ या दुबल आिण अ प उ प घटकांसाठी
परवडणा या घरांची िन मती करणे
३.खाजगी भागीदारी ारे परवडणा या घरांची िन मती
करणे
४.आ थकदृ या दुबल घटकांसाठी लाभाथ ारे वैयि क
व पातील घरकु ल बांध यास अनुदान पुरिवणे

पुणे म.न.पा. ह ीम ये न ाने समािव ११ गावांम ये

पायाभूत सुिवधा अंतगत मैलापाणी वहन व थेबाबत
मा टर लॅन तयार करणे, मो ा ासा या ंक लाईन
टाकणे, पथ दवे, इ. या िनयोजनाची कामे गतीपथावर
आहेत
ल य .९.४ - पुणे शहराम ये मे ो या पिह या ट यात दोन
सन २०३० पयत साधनसंप ीचा वापर काय मता मा गकांचे एकू ण ३३.२८ क.मी. लांबीचे काम सु
वाढिवणे, व छ व पयावरणपूरक िनकोप तं ान वापर झाले आहे. याम ये पंपरी- चंचवड म.न.पा. ते वारगेट
क न पायाभूत सुिवधा िनमाण करणे. १७.४० क.मी. व वनाज ते रामवाडी १५.७० क.मी.
चे काम सु आहे.

34
 येय .१० – िवषमता कमी करणे

देशांतगत आिण देशा-देशांमधील असमानता दूर करणे

शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना
ल य . १०.२ – दा र रे षेखालील कु टुंबासाठी क व रा य शासनाची
सन २०३० पयत वय, लंग, िवकलांगता, वंश, कू ळ पंथ दीनदयाळ उपा याय अं योदय योजनेअंतगत, रा ीय
नागरी उपजीिवका अिभयान समाज िवकास
मूळ, धम कं वा आ थक वा इतर थान ल ात न घेता,
िवभागामाफत राबिव यात येतात
सवाचे सामािजक, आ थक व राजक य स मीकरण करणे व
यास चालना देणे
फे रीवा यांना सहा य, बचत गटांनी उ पा दत के ले या
व तू िव करीता आधार क व अथसहा य, कौश य
िश णा ारे वयंरोजगार दे यात येत आहे

येय .११. – शा त शहरे व समुदाय

(शहरे आिण मानवी वसाहती समावेशक, सुरि त ि थतीसापे आिण शा त बनिवणे)

शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना

ल य . ११.१ - आ थकदृ या दुबल घटकांसाठी लाभाथ ारे वैयि क
सन् २०३० सालापयत सवासाठी पया सुरि त व व पातील घरकु ल बांध यास अनुदान दे यात येणार
परवडणारी घरे व मूलभूत सेवा िमळ याची आिण आहे. धानमं ी आवास योजना – पुणे
झोपडप ांचा दजावाढ कर याची सुिनि ती करणे महानगपािलके तफ
सन २०२२ पयत सवासाठी घरे ही मह वाकां ी योजना
सु के ली असून, अ य उ प गटातील सदिनका
बांध यासाठी शहरात िविवध क प सु कर यात आले
आहेत

ल य . ११.२ - पुणे ीट ो ाम अंतगत शहरातील १०० क.मी.

सन २०३० सालापयत र यांची सुर ा सुधारणे, लांबी या र यांचे ‘अबन ीट िडझाईन गाईडलाइ स’ व
‘पेडे ीयन पॉिलसी’ नुसार २ फे जेस म ये िवकसन सु
सावजिनक प रवहनाम ये उ लेखनीय िव तार करणे,
चालू आहे. अबन ीट िडझाईन गाईडलाइ सम ये
दुबल प रि थती असले या मिहला, बालके , िवकलांग
र यालगत बांध यात येणा या सायकल ॅक, फु टपाथ,
आिण वृ यां या गरजांकडे िवशेष ल देऊन
सेवा र ता, टॉम वॉटर वे स, इ. सुिवधांचा समावेश
सवासाठी सुरि त परवड याजोगी सुगम आिण शा त
प रवहन सेवा पुरिवणे आहे.

35
 पुणे ीट ो ाम (पेडे ीयन पॉिलसी) अंतगत वाहतूक
सुरि तता व सव वयोगटातील तसेच अपंग
पादचा यां या दृ ीने सुरि त पदपथ तयार कर या या
अनुषंगाने अि त वा ील र यांचे न ाने िडझाईन क न
पुनरचना कर यात येत आहे. पंधरावा िव आयोग
अंतगत ा िनधी मधून देखील तीन मुख र यांवर
सायकल ॅक व फु टपाथ बांध याचे काम सु आहे

शहराअंतगत वाहतूक सुरळीत व स म हो या या दृ ीने

पुणे म.न.पा. ने सवसमावेशक गितशील आराखडा
(कॉि हिसव मोिबिलटी लॅन) तयार के ला असून
याम ये िविवध पयायांचा उदा. सायकल ॅक, पादचारी
माग, उ ाणपूल, बायपास र ते, रसरोड, मे ो रे ल
इ याद चा समावेश आहे

शहराम ये सुरळीत वाहतुक क रता ख े िवरहीत

र यासाठी पेशल रोड मटेन स वाहने (RMVS)
कायरत आहेत
ल य . ११.४ - पुणे शहराचे वैभव असले या ऐितहािसक शिनवारवाडा,
जागितक सं कृ ती आिण नैस गक वारसा यांचे संर ण व िभडेवाडा, नानावाडा, िव ामबागवाडा, महा मा फु ले
सुर ा यासाठी ठोस य करणे
मंडई इ. वा तूं या संवधनासाठी आव यक उपाययोजना
कर यात येत आहेत
ल य . ११.६ - पयावरण, वन व जलवायु प रवतन मं ालय
सन २०३० पयत हवेची गुणव ा आिण महापािलका व (MoEFCC) या NCAP ो ॅम अंतगत हवेची गुणव ा
इतर घनकचरा व थापन याकडे िवशेष ल सुधार यासाठी पुणे शहराचा एअर अॅ शन लॅन पाच
दे याबरोबरच शहराचा दरडोई पयावरणीय ितकू ल वषाक रता तयार कर यात आला आहे.
प रणाम कमी करणे

भारत सरकार या पृ वी िव ान मं ालया या भारतीय

उ णदेशीय हवामानशा सं था, पाषाण व पुणे म.न.पा.
यां या सहभागातून सफर पुणे या उप मातंगत पुणे
शहरात एकू ण १० हवेची गुणव ा तपासणी क
उभार यात आली आहेत.

36
 'SAFAR' या काय मांतगत वायू दूषण मोबाईल अॅप
(Mobile App SAFAR-Air) आिण
www.safar.tropmet.res.in या संकेत थळावर
नाग रकांसाठी शहरातील िविवध ठकाणांचे वायू
दूषकांचे हवेतील माण दले आहे.

ि लन एयर ोजे ट इन इंिडया (CAP) अंतगत ि वस

एज सी फॉर डे हलपमट अँड को ऑपरे शन (SDC) तफ
िमळाले या अनुदानामधून ARAI व TERI सं थांमाफत
पुणे शहरा या हवा दूषणाचे सोस अपोशनमट टडी
(SAS) चे काम पूण झाले असून या अनुषंगाने
उपाययोजना गतीपथावर आहेत
ल य .११ अ. - पुणे म.न.पा. ह ीम ये न ाने समािव ११ गावांम ये
रा ीय व ादेिशक िवकास िनयोजन मजबूत क न या ारे पायाभूत सुिवधा अंतगत मैलापाणी वहन व थेबाबत
नागरी व ामीण े ाम ये आ थक, सामािजक व मा टर लॅन तयार करणे, मो ा ासा या ंक लाईन
पयावरणीयदृ ा चांगली जोडणी करणे. टाकणे, पथ दवे, इ. साठी िनयोजन, तसेच नवीन
समािव २३ गावांसाठी िवकास आराखडा तयार
कर याचे काम सु आहे

येय .१२. – शा त वापर आिण उ पादन

(शा त उपभो य व उ पादन आकृ ितबंध सुिनि त करणे)
शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना
ल य . १२.२ – पुणे शहरातील पा या या काही नैस गक ोतांचा
सन २०३० पयत नैस गक ोतांचे शा त व थापन व िवकास क न यां या पा याचा वापर उ ाने, बाग,
पूण काय मतेने वापर करणे बांधकाम इ. साठी करणे क रता िनयोजन आहे.
मुळा, मुठा व मुळा-मुठा या न ांचा एकाि मक र या
िवचार क न नदी पुन ीवन क पाचा िडटेल ोजे ट
रपोट अहवाल तयार कर यात आला आहे. तािवत
नदी पुन ीवन क प राबिव याने नदीची पूरवहन
मता वाढ यास मदत होणार आहे.
ल य . १२.५ - ' व छ' (सॉिलड वे ट कले शन अँड हँड लंग को-
सन २०३० पयत, ितबंध, लघुकरण, पुन करण व ऑपरे ट ह) सं थे ारे कच याचे वग करण क न ओला व
पुनवापरा या मा यमातून कचरा िन मतीत शा त घट सुका कचरा संकिलत के ला जातो व नाग रकांम ये
करणे जनजागृती कर यात येत आहे.

37
 कचरा व थापनांतगत - ओला व सुका कचरा
व थापनाचे िविवध क प कायाि वत आहेत.
जैववै क य कचरा व थापन अंतगत शहरातील
हॉि पट स, ि लिन स, इ. मधून िवशेष वाहनां ारे
जैववै क य कचरा गोळा कर यात येतो व संकिलत
के ले या ५ ते ६ मे.टन. जैव वै क य कच याची
इि सनरे शन प तीने िव हेवाट लाव यात येते. बांधकाम
राडारो ा या व थापनासाठी जागा व धोरण िनि त
कर यात आले असून वाघोली येथील खाणीम ये २००
मे.टन. या क प कायाि वत आहे. उ ळी फु रसुग
ं ी
येथील कचरा डेपो वर १० एकर जागेवर शा ो
प तीने भू-भराव कर यासाठीची थाप य िवषयक कामे
सु कर यात आली आहेत. देवाची उ ळी/फु रसुंगी येथील
अि त वातील कचरा डेपो मधील कच याचे कॅ पंग
के ले या जागेचे बायो-माय नंग, लँड फल माय नंग आिण
र लेमेशन प तीने या करणे इ यादी कामे पूण
झाली आहेत.

येय .१३. – वातावरण बदलािव लढा

(हवामानातील बदल व याचे दु प रणाम यांचा सामना कर यासाठी ता काळ कृ ती करणे)

शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना

ल य . १३.२ – पुणे म.न.पा.म ये Climate Action Cell ची थापना
रा ीय धोरणे, यु आिण बदलाचे िनयोजन याम ये कर यात आली असून लवकरच pune शहराचा
वामानिवषयक बदला या संबंधात उपाययोजनाचे लायमेट अ शन लन तयार कर यात येणार आहे.
एकि करण करणे याक रता Global Covenant of Mayors आिण
National Institute of Urban Affairs (NIUA)
यांची मदत लाभणार आहे.
पुणे म.न.पा. माफत ई- हेईकल चा जग टेश स
शहरातील मुख र यांवर उभार याचे िनयोजन आहे.

शहरातील मशानभूमी म ये APC यं णा बसिव याचे

काम सु आहे

38
 िम ट बे ड फाऊनटेन – शहरातील िविवध कं जेशन
असणा या िविवध चौकांम ये धुिलकणांचे माण
िनयंि त कर याक रता िम ट प तीचे कारं जे
बसव यात येणार आहेत

लायमेट रे झीिलय स् क रता पुणे म.न.पा.,

एन.आर.डी.सी. व. इंिडयन इि ट ूट ऑफ पि लक
हे थ या सं थांसोबत काम करीत आहे

पुणे म.न.पा. या इमारत वर ऊजािन मती क रता

(१२६८ kW) Solar Panel बसिव यात आले आहेत.
उरळी कचरा डेपो येथे १०० KW मतेचा सौर ऊजा
क प उभार यात आलेला आहे

येय .१४ – पा याखालचे जीवन

(शा त िवकासासाठी महासागर, समु व सागरी ोतांचे जतन व

वापर शा त)
*पुणे शहर समु कनारी नस याने हे येय लागू होत नाही

येय .१५. – जिमनीवरचे जीवन

(भूभागावरील प रि थतीक सं थांचे संर ण, पुनः थापना आिण शा त वापरास ो साहन
देणे, वनाचे व थापन करणे, वाळवंटीकरणाशी लढा देणे व ते थांबवणे आिण वनांची अवनत व
वसाहत मुळे होणारी जैविविवधतेची हानी थांबवणे व ितची भरपाई करणे)
शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना
ल य . १५.५ - पुणे शहरात एकू ण २११ उ ाने िवकिसत के ली असून
नैस गक अिधवासांचे अवनत कमी कर यासाठी ता काळ व याम ये िविवध थीम पा स चा समावेश आहे.
लाभदायक कृ ती करणे, जैविविवधतेची हानी थांबवणे
आिण सन २०२० पयत न होत असले या जात चे व. राजीव गांधी ाणीसं हालय व व यजीव संशोधन
संर ण करणे व यांचे िवलोपन हो यास ितबंध करणे क १३० एकर प रसरात असून येथे ६७ जात या
४०० न अिधक ा यांचे Ex-situ प तीने संवधन
कर यात येत,े तसेच ' ाणी अनाथालय' येथे जखमी
अव थेत आढळू न आलेले ाणी, प ी व सरीसृप
यां यावर उपचार क न पु हा यांना िनसगात मु
कर यात येते

39
 येय .१६. – शांती, याय आिण सश सं था
(शा त िवकासासाठी शांततापूण व समावेशक सं थांना चािलत करणे, सवासाठी याय
पुरिवणे आिण प रणामकारक, जबाबदार आिण सव तरांवर समावेशक अशा सं थाची
उभारणी करणे)
शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना
ल य . १६.६ – पुणे म.न.पा. या वेबसाईट वर सव िवभागांशी संपक
कर याक रता मािहती उपल ध क न दे यात आली
सव तरावर भावी, जबाबदार आिण पारदशक सं था
आहे. तसेच नाग रकां या सुिवधेसाठी ‘PMC CARE’
िवकिसत करणे
(Citizen Assistance Response and Engagement)
अशी वेबसाईट व मोबाईल अॅप उपल ध क न दे यात
आले आहे

स :ि थतीत कायाि वत असले या आप ी व थापन

िवभागाकडील War Room चे नुतनीकरण कर यात
आले आहे.

थेट लाभ ह तांतर (DBT) योजने अंतगत िविवध

क याणकारी योजनांम ये िमळणा या लाभाचे ह तांतर
रोख व पात लाभा या या बँक खा यात जमा कर यात
येते. याक रता पुणे म.न.पा. माफत ऑनलाइन संगणक
णाली िवकिसत कर यात आली आहे

मािहती व तं ान िवभागाने सव िवभागांची मािहती

नाग रकांना उपल ध क न दे यासाठी ‘Content
Management System’ (CMS) तं ानावर
आधा रत संकेत थळ अिधक िवकसीत कर यात येत आहे
ल य . १६.९ – पुणे म.न.पा. तफ ज म-मृ यू न दणी कर याची सुिवधा
सन २०३० म ये, ज मा या न दणीसह सवासाठी ऑनलाइन प तीने उपल ध कर यात एक आहे
कायदेशीर ओळखप ाची तरतूद करणे

40
 येय .१७. – येयांसाठी भागीदारी

(शा त िवकासासाठी काया वयना या साधनांचे बळकटीकरण करणे आिण जागितक पुन जिवत

करणे)
शा त िवकास ल ये पुणे म.न.पा. चे क प व उपाययोजना
ल य .१७.१ – पुणे म.न.पा. या कर आकारणी व कर संकलन
कर व इतर महसूल संकलनासाठीची देशांतगत मता िवभागाम ये अ याधुिनक मािहती तं ानाचा
सुधार याक रता िवकसनशील देशांना ठाम आंतररा ीय Artificial Intelligence व Data Analytics चा
पाठबळ देऊन यासह देशांतगत साधनसंप ी भावी वापर क न कर महसुलाम ये वाढ हो याक रता
देवाणघेवाणाची या मजबूत करणे क प राबिवला जात आहे
ल य .१७.६ – Bernard Van Leer Foundation या जागितक
िव ान, तं ान व नवीन उप म यां या संधी उपल ध सं थेतफ Urban 95 ो ॅम अंतगत पुणे शहराम ये ५
करणे यात वाढ करणे आिण ादेिशक व आंतररा ीय वषा या आतील बालकांसाठी सुिवधांचे िनयोजन आिण
सहकायात वाढ करणे व थापन कर याबाबतची कामे सु आहेत.

ि लन एयर ोजे ट इन इंिडया (CAP) अंतगत ि वस

एज सी फॉर डे हलपमट अँड कोऑपरे शन (SDC) तफ
िमळाले या अनुदानामधून ARAI व TERI सं थांमाफत
पुणे शहरा या हवा दूषणाचे सोस अपोशनमट टडी
(SAS) चे काम पूण झाले असून या अनुषग ं ाने
उपाययोजना गतीपथावर आहेत

41
 मे. महारा शासन - “माझी वसुध
ं रा” अिभयान ३.०

“माझी वसुंधरा” या अिभयानाचा ितसरा ट पा “माझी वसुंधरा ३.०” दनांक १एि ल २०२२ ते ३१ माच
२०२३ या दर यान घे यात आला. या अिभयानात महारा रा यातील ४३ मुख शहरे , ३६८ नगरप रषद
व नगरपंचायती व १६,४१३ थािनक ामीण वरा य सं था यांनी सहभाग न दिवला.
दिवला ामु याने
पंचमहाभूते पृ वी, वायू, जल, अ ी आिण आकाश यांवर मािहती आधारीत या अिभयानात यावष एकू ण
७६०० गुणांची पधा घे यात आली होती
होती.

पंचत वाचे संवधन, संर ण व जतन क न शा त िवकास साध यासाठी साध यासाठी सु के ले या ‘माझी
वसुंधरा ३.०’ पधत पुणे महानगरपािलके स अमृत गटाम ये रा य तरावर तृतीय मांक ा झाला.
पयावरण दनािनिम मुंबई येथे आयोिजत ‘माझी वसुंधरा अवॉड’ काय म मा. मु यमं ी यां या ह ते
माणप देऊन पुणे म.न.पा. या उ लेखनीय कामिगरीचे कौतुक कर यात आले.

42
 करण ४.१: पृ वी
४.१. १. अ - ह रत े (Green Cover)
शहरातील बदलती जीवनशैली व वाहतुक मुळे वायू, वनी इ. दूषणाचे माण दवस दवस वाढत असून यावर
िनयं ण ठे व यासाठी ह रत े मह वाची भूिमका बजावत आहेत. अशा कार या ह रत े ांची/ उ ानांची (अमृत

वन, जैविविवधता उ ान, प ी उ ान, इ.) िन मती आिण देखभाल यांक रता पुणे महानगरपािलके चा उ ान
िवभाग कायरत आहे. पुणे शहरात एकू ण २११ उ ानांची िन मती के ली आहे. शहरातील उ ाने “ह रत फु फु सांच”े
काय करीत असून वायू गुणव ा सुधारणासाठी फायदेशीर ठरत आहेत. टेक ावरील वृ , कचन/बा कनीतील
गाडन, सोसायटी मधील बागा, टेरेस गाडन इ यादी देखील ह रत े े वाढव यास मदत करतात. सी.बी.डी.

(Convention on Biological Diversity) नुसार भारताम ये एकू ण १२२ बोटॅिनकल गाड स असून यांपैक ३
गाड स पुणे शहरात आहेत
का ज, पवती, पाचगाव, वेताळ, चतुःशृंगी सार या पु यासभोवताल या उं चसखल

टेक ा या कोरडवा वन पती, पानगळीची झाडे, झुडपे, जंगले आिण कोरडया

गवताळ देशांना आधार देतात. पवती पाचगाव, वेताळ, तळजाई यांसार या

टेक ांवर वन िवभागाने मो ा माणावर वृ ारोपण के ले आहे. पुणे शहरा या
भौगोिलक थानामुळे अध सदाह रत जंगलांपासून ते कोर ा काटेरी झुडपांपयत
िविवध कारचे वृ आढळतात.

महारा (नागरी े ) झाडांचे संर ण व जतन अिधिनयम

महारा (नागरी े ) झाडांचे संर ण व जतन अिधिनयम, १९७५ चे कलम २१ नुसार वृ ािधकरणाची
परवानगी घेत यािशवाय झाड तोडणा या कं वा झाड तोड यास कारणीभूत होणा या स अपराधिस ीनंतर
येक अपराधाक रता एक हजार पयांपे ा कमी नसेल आिण पाच हजार पयांपयत असू शके ल इत या
दंडाची आिण एक आठव ापे ा कमी नसेल व एक वषापयत इत या कारावासाची देखील िश ा होऊ शकते.

पुणे महानगरपािलका ह ीत कोणताही वृ तोडणे/छाटणे, यासारखे कोणतेही काम सु कर यापूव वृ

ािधकरणाची परवानगी घेणे अ याव यक आहे. नाग रकांमाफत तोड या जाणा या धोकादायक वृ ां या बद यात
कमीत कमी १० वृ ांचे रोपण करणे तसेच श य अस यास तोडले या मो ा वृ ांचे मुळासकट यारोपण करणे
आव यक असते. यामुळे अनाव यक होणा या वृ तोडीस आळा बस यास मदत होते आिण अ य र या

जैविविवधता संवधन कर यास देखील मदत होते.

43
वृ लागवड
महारा शासन राजप , असाधारण . ४३, द.१४/१२/२००९ नगरिवकास िवभाग, िशिबर कायालय, नागपूर
अ वये १ वृ /भूखंडा या १०० चौ.मी. े ासाठी लागवड करणे/असणे बंधनकारक आहे. यानुसार शहरा या
े फळाचा िवचार करता ५१,९०,००० इतके वृ असणे आव यक आहे.
 या माणकानुसार वृ ांची लागवड करताना थािनक मृदा, हवामान तसेच थािनक वृ ां या जाती

िवचारात घेऊन अनु प असले या संवगातील वृ ांची िनवड कर याची काळजी यावी.
 वृ ांना शंप यासाठी लगत या बगी यांसार या सावजिनक जागेत कू पनिलकां ारे ाधा याने पाणी
उपल ध करावे. अशा थळांची यो य िनगा व सु व था राख या या दृ ीने कू पनिलका कं वा िव मान

कू पनिलकांचे पुनभरण संयुि क वषा जलसंवधन यं णेनस

ु ार करावी.
 नैस गक आप ीम ये तग ध न राह या या दृ ीने र या या कडेला वृ ारोपण करताना यांची मुळे
खोलवर जाणारी असतील, अशा वृ ांची िनवड करावी.
 लॅ ड के प या िडझाईनम ये लविचकता अपेि त असली तरी माणकानुसार लागवड करावया या वृ ां या
कमान सं येबाबतची तरतूद काटेकोरपणे पाळणे आव यक आहे.

शासना या राजप ानुसार वृ लागवड करावया या वृ ां या सं येबाबतची माणके

अ. . थान वृ ांची कमान सं या
१ र या या बाजूने २४ मी. आिण अिधक १ वृ /१० मी.
(र याची ं दी) १२ मी. ते २४ मी. १ वृ /१० मी.
६ मी. ते १२ मी. ५ वृ /२० मी.
२ बागा, समु कनारे , टेकडी उतार, ह रत े ,े ह रतपट्टे, १ वृ ती १० चौ.मी. े .
नदी कनारे , पाणथळ जागांचे कनारे
३ बगीचा १ वृ /२० चौ.मी.
४ अिभ यासातील खु या जागा १ वृ /५० चौ.मी.
५ डा े ागार, लघु डा े ागार डांगणे, लहान १ वृ / येक १०० चौ.मी.
मुलां या खेळ या या जागा, िवकास योजनेतील खु या जागा
६ क शासन/रा यशासन/िनमशासक य/कॅ ाप रेट कायालये १ वृ /भूखंडा या १००चौ.मी.
( ोत: महारा शासन राजप , असाधारण .४३, द.१४/१२/२००९ नगरिवकास िवभाग)

44
 पुणे शहरातील एकू ण उ ाने

प रमंडळ . १ – एकू ण चौ मी

एकू ण उ ाने -४९ (एकू ण चौ मी. – २,८३,२१२)

१ ढोले पाटील े ीय कायालय – सं या -१२, ( भाग . - २०, २१) ६५,८१२

२ येरवडा - कळस - धानोरी े ीय कायालय – सं या –२२, ( भाग . - १, २, ६) १,२१,४००

३ नगररोड - वडगांवशेरी े ीय कायालय - सं या -१५, ( भाग . - ३, ४, ५) ९६, ०००

प रमंडळ . २ - एकू ण उ ाने -४३

(एकू ण चौ मी. – ४,५७,२६३.६०)

४ ध- बाणेर े ीय कायालय – सं या -१२, ( भाग . - ८, ९) २,१९,४०४

५ िशवाजीनगर - घोले रोड े ीय कायालय - सं या -१७, ( भाग . - ७, १४) १,७१,२००

६ कोथ ड - बावधन े ीय कायालय - सं या -१४, ( भाग . - १०, ११, १२) ६६६५९.६०

प रमंडळ . ३ –

एकू ण उ ाने -४७ (एकू ण चौ मी. ३,४६,७२०.०८)

७ धनकवडी - सहकारनगर े ीय कायालय - सं या -१९, ( भाग . ३५, ३९, ४०) १,२८,१०२.०५

८ संहगड रोड े ीय कायालय - सं या -१३, ( भाग . ३०, ३३, ३४) १,६५,८९१

९ वारजे - कवनगर े ीय कायालय – सं या – १५, ( भाग . १३, ३१, ३२) ५२,७२७.०३

प रमंडळ . ४ –

एकू ण उ ाने – ३१ (एकू ण चौ मी. – ५७१२४७.१२)

१० हडपसर - मुंढवा े ीय कायालय - सं या -११, ( भाग . २२, २३, २६) १,१५,५७४.५०

११ वानवडी - रामटेकडी े ीय कायालय - सं या -११, ( भाग . २४, २५, २७) १,४०,२८६.६२

१२ क ढवा - येवलेवाडी े ीय कायालय – सं या -०९, ( भाग . ३८, ४१) ३,१५,३८६

प रमंडळ . ५ –

एकू ण उ ाने – ४१ (एकू ण चौ मी. – ३१९९९९.४२)

१३ भवानी पेठ े ीय कायालय – सं या -०६, ( भाग . १७, १८, १९) ३८,१५४.४२

१४ कसबा - िव ामबागवाडा े ीय कायालय - सं या -१९, ( भाग . १५, १६, २९) १,७८,३७६

१५ िबबवेवाडी े ीय कायालय – सं या -१६, ( भाग . २८, ३६, ३७) १,०३४६९

एकू ण उ ाने – २११ - सव उ ाने चौ. मी. एकू ण – १९,७८,४४२.२२

45
 पुणे शहरातील काही मह वा या उ ानांची िनवडक छायािच े

छ पती संभाजी उ ान
बंड गाडन/महा मा गांधी उ ान

सारस बाग

शहीद मेजर दीप ताथवडे उ ान – व. पु.ल. देशपांडे उ ान – ओकायायामा

भारतीय सै य आिण रा भ ला सलाम

46
पुणे शहरातील बोटॅिनकल गाड स (Botanical Garden)

 ए स
े बोटॅिनकल गाडन कॅ प, पुणे

राणी ि ह टो रया यांना ‘ए ेस’ पद बहाल झा यानंतर या बागेचे नाव ‘ए ेस बोटॅिनकल गाडन’ झाले. पुणे
कटकमंडळ प रसरातील रे सकोसजवळ कवडे म या या प रसरात ही बाग ३९ एकर े ात पसरलेली आहे. येथे
२००० पे ा जा त देशी व िवदेशी वृ असून यांपैक काही पानझडी वृ , उ णक टबंधीय झुडुपे, वेली,

महाकायवेली, िवदेशी वृ इ यादी आहेत. वड, पंपळ, चंच, दि णमोहा, आंबा, बेळफल, चंदन, मुचकुं द,

गोरख चंच, िशरीष, पांढ या खोडाचा िशरीष हणजे कनई, तदू, सीता अशोक, कदंब, अजुन, िशवण, ा , उं डी,

पाडळ, जांभूळ या देशी झाडांनी ही बाग बहरली आहे. रा य वृ असलेला ता हन इथे पाहायला िमळतो. अ य देशी

वृ ांत ऐन, धावडा, कळं ब, र रोिहडा, भ ा , करं ज, िहरडा, बेहड

े ा, आवळा, रठा, गुलाबी फु लांचा करं ज असे
अनेक वृ आहेत. बागेत बांबूचे, पामचे, टकु िलया जातीचे वृ आहेत. काशीद कारातील बरीच झाडे देखील
आहेत. सुवण पानाची झळाळी असलेला Crysophyllum वृ असून बागेतील महावेली तसेच मा र वेल हणजे
कांचन वेलाचे आकाराने चंड खोड आहे.

 ए सपेरीमटल बोटॅिनकल गाडन

सन १९५८ साली कोरे गाव पाक, पुणे येथे बॉटेिनकलस ह ऑफ इं िडया यांचे आख या रत असून औषधी वन पती,
ऑ क स, वृ , झुडप वग य एकू ण ४०० शु क वन पती या जात चा साठा (Herbarium collection) असून येथे

दु मळ आिण लु ाय वन पती (Rare and Endangered plants) आढळतात

 सािव ीबाई फु ले पुणे िव ापीठ बोटॅिनकल गाडन

सन १९५० सािव ीबाई फु ले पुणे िव ापीठ प रसरात ५ एकर े ात Angiosperms: ३५० जाती, औषधी

वन पती: ३०० जाती व िविवध कारचे ताडमाड (Palms), नेचे (Ferns) Gymnosperms: १४ जाती,

तसेच दु मळ आिण लु ाय वन पती (Rare and Endangered plants), शु क वन पत चा साठा (Herbarium

collection) आहे

47
पुणे शहराची वृ गणना
पुणे महानगरपािलके ारे जी.आय.एस. आधा रत वृ गणना

कर यात आली आहे. मोजणी कर यात आले या येक

वृ ाची मािहती, वृ ाचे भौगोिलक थान, इ. िजओ-टॅ गंग

प तीने याचे अ ांश व रेखांश, वृ ाची जात, यांचे

थािनक व शा ीय नाव, ास, उं ची, स :ि थती इ.

बाबतची मािहती http://treecensus.punecorporation.org/
या संकेत थळावर दे यात आली आहे.
पुणे शहराचे ीन क हर जाणून घे यासाठी खाली नमूद
के ले या घटकां ारे सं या मक िव ेषण कर यात आले आहे. जी.आय.एस. हणजेच िजओ ा फक इ फॉमशन

िस टीम व जी.पी.एस. हणजेच लोबल पोिझश नंग िस टीम या तं ानाचा वापर, मे. मुंबई हायकोट यांनी

दले या आदेशानुसार क न, पुणे शहरात ५१,३७,६३२ वृ ांची गणना कर यात आली असून ते एकू ण १५ वॉडस

म ये िवभागले गेले आहेत. वृ गणना करताना झाडांचे थान, काशिच ,े शा ीय नाव, झाडांची उं ची, खोडाचा

घेर इ यादी िविवध गुणधमाचे सव ण कर यात आले आहे.

( ोत: PMC Tree Census)

पुणे शहरातील वृ ांचे सं या मक िव ष

े ण
अ. . घटक सं या
१ वृ ांची एकू ण सं या ५१,३७,६३२
२ वृ ां या एकू ण जाती ४३०
३ सवात जा त सं या असलेली वृ जाती िग रपु प
Gliricidia sepium (Jacq.) Walp.
४ सवात मोठे खोड असलेला वृ वड (१२०२ से.मी.)
Ficus benghalensis Linn.
५ दु मळ वृ ांची सं या १२४
६ एकू ण कु ळ (Total Families) ७५

( ोत: PMC Tree Census)

48
 शहरातील वॉडिनहाय वृ ां या आकडेवारीचा आलेख

Wardoffice-wise Tree count

1500000
1195894

1000000

458695488965476546 486025499757
285469
No. of trees

500000 256430227248
129856 189241 197459 164045
35426 12546
0

( ोत: PMC Tree Census)

शहरातील आ थकदृ ा मह वपूण असले या वृ जाती या आकडेवारीचा आलेख

Economic Importance-wise type of tree

1937423
2000000

1500000
1141731
No. of trees

1000000 795044
628005
423402
500000
3213 365 78220 202 61419 14901 19677
0

( ोत: PMC Tree Census)

49
४.१.१. ब - जैविविवधता (Biodiversity)
पि म घाटा या सािन यात अस याने नागरी जैविविवधतेचे (Urban
Biodiversity) पुणे शहर हे उ म उदाहरण आहे. का ज घाट आिण संहगड
दरी यांचा समावेश शहर प रसरातील ह रत वन े ात आहे तर ह रत
े ा छा दत िविवध टेक ा, बागा, रा ीय संर ण अॅकॅडमी, सािव ीबाई
फु ले िव ापीठ इ यादी िनसगर य प रसर जैविविवधतेने समृ आहे.

का ज तलाव, पाषाण तलाव, वेताळ टेकडी, चतु ुंगी, तळजाई, वाघजाई,

हनुमान टेकडी, पवती, रामटेकडी, इ यादी जागा या शहरातील

जैविविवधता जपून ठे व यास मदत करतात. अनुवंिशक िभ ता (Genetic

Variation) आिण अिधवास िविवधता (Habitat Diversity) यांमुळे पुणे

शहराची जैविविवधता ही वैिव यपूण व समृ आहे.

प ी िविवधता
पुणे शहर हे प ी िविवधतेने समृ शहर आहे. शहरातील उ ाने, पाणवठे

आिण वृ ारोपण के लेली ठकाणे सनब स, बुलबुल, वॉरबलस, कबूतर,

पोपट, वग य नतक, को कळ, तांबट, कवडी रामगंगा, दयाळ, धनेश,

कोतवाल आिण ब याच जात या प यांनी समृ झाली आहेत.
शहरातील गवताळ देश, वृ ारोपण के लेला भाग, ीन कॅ पस, उ ाने

आिण बगीचे, मानवी व ती आिण इमारती, जलसं था, टेक ा आिण

शेतजिमनी अशा िविवध ठकाणी राहणा या प यांचा वावर शहरातील
िविवध भागात आढळू न येतो. सवात सामा य प ी मानवांसाठी उपयु
असतात. यात िचमणी, काळा पतंग, कावळे आिण मैना यांचा समावेश
आहे. शहरातील न ा व तलावांवर िविवध कारचे जलचर आिण
अधजलचर प ी िवहार करत असतात. यात हेरो स, टॉ स, आयिबस, बदके , वॉटरहे स, वॅगटे स आिण िविवध

कारचे वेडस असतात. यापैक ब तेक िहवा यात थलांतर करतात. गवताळ देशात िविवध कारचे पाइिप स,

ला स, मधमाशी खाणारे , बेडबेलस, मुिनआस आिण ाईक दसतात. शहरातील िशकार करणा या प यांम ये ग ड
जाती असून िश ा सवात सामा य आहे. पु यात आढळले या घुबडां या जात पैक गुदाम घुबड आिण उ लू या
सहजतेने आढळणा या आहेत.

50
पुणे शहर आिण प रसरातील प ां या अिधवासाचे हॉट पॉट

पुणे शहर व प रसरात आढळणा या िविवध प ांसाठी हॉट पॉट ठरले या अिधवासांचे ई-बड या वेबसाईटवर

दे यात आले आहे. या ठकाणी प ांची सं या अिधक आहे अशा ठकाणांचे ‘ के ल ० ते ५००+’ असे क न

दशिव यात आले आहे. सदरचे संकेत थळावरील मािहतीनुसार पुणे शहरा या पूव भागातील कवडीपाठ या ठकाणी

सवािधक २६३ तर ARAI टेकडीवर २५३ आिण पाषाण तलाव प रसरात २३६ जात चे िविवध प ी आढळू न आले

आहेत. ही ठकाणे प ांसाठी नैस गक अिधवास उपल ध क न देणारी सव म हॉट पॉट ठरली आहेत. याचसोबत

पुणे शहरातील िविवध ठकाणी असले या उ ाने बागा, तलाव, टेक ा झाडीझुडपे यांमुळे प ांना राह यायो य
असे नैस गक अिधवास उपल ध आहेत हे सोबत दले या उप हा या सहा याने घेतले या छायािच ाव न दसून
येत आहे.
(Source: https://ebird.org/hotspots)

सरपटणारे ाणी िविवधता

पुणे शहर व प रसरात सरपटणा या ा यां या ५० न अिधक जाती आहेत. यात साप, सरडे, कासव इ याद चा
समावेश आहे. सरपटणा या ३० न अिधक जाती नैस गक अिधवासात मोक या जागा आिण पाणव ां या
ठकाणी राहतात. शहरातील २८ सप जात पैक सहा सामा य आहेत. पा यातला साप हा न ा, तलाव आिण

टा यांम ये आढळतो. िवषारी सापांत म यार, नाग, घोणस आिण फु रसे यांचा समावेश होतो. फु रसे मु यतः
उपनगरी ड गर आिण शहरापुरते मया दत आहेत. बाहेरील भागातील चापडा तुलनेने दु मळ आहे. सामा य
जात ित र पि म घाटातील काही दु मळ जातीही आता शहरा या प रसरात आढळू लाग या आहेत. वेताळ
टेकडी प रसरात खापरखव या सापही आढळला आहे. काही ठकाणी दु मळ पोवळा सापा या जात चीही न द
झाली आहे.

51
इतर सरपटणा या ा यांपैक शहरात िविवध कारचे सरडे आढळू न येतात. यात सवािधक आढळणारी जाती
गेको आहे. पुणे शहरात जवळपास गेको या ८ जाती आहेत, डे न बँडड
े गेको आिण लेपड गेको अनु मे वन े ात
आिण गवताळ देशातील खडकाळ जागेत राहतात. मुरे गेको आिण िपवळसर बेिलड गेको घरां या भंत वर
आढळतात. सरडे ब तेकदा झाडां या फां ा आिण कं पाउं ड या भंत वर दसतात. फॅ न- ोटेड या सर ाला रं गीत
वचा असून ग याभोवती के सांची लव असते. मॉिनटर सरडे हणजेच घोरपड ही एक असामा य जाती आहे.
सापसुरळी हाही एक कार पाहायला िमळतो. पुणे शहरात आिण जवळपास या प रसरात यांचे सहा कार
आढळतात. यातील पुणे सपल कं क ही जाती सव थम का ज घाटा या गवताळ देशात आढळू न आली.

जैविविवधता संर ण व संवधन

जैविविवधतेचे संवधन आिण पयावरण संतुलन राख यासाठी थािनक जैिवक संसाधनाचा होणारा शा त उपयोग
खूप मह वाची भूिमका बजावतो. AICHI उि े (Targets) सा य कर यासाठी थािनक पातळीवर जैविविवधता

संवधन कर याकरीता खालील माणे काही कृ ती योजना (Action plans) आख यात आिण राबिव यात आ या

आहेत. जैिवक िविवधतेचे जतन आिण संवधन कर यासाठी ‘महारा रा य जैिवक िविवधता िनयम २००८

(Maharashtra Biological Diversity Rules, 2008) लागू कर यात आला आहे.

52
शहरातील जैविविवधतेचे संवधन (In-situ & Ex-situ Conservation)

 ाणी अनाथालय –

शहरातील थािनक जैविविवधता र टोरे शन (Restoration) आिण पुन पादन (Reintroduction) ारे संवधन

के ली जाते. पुणे शहरात महानगरपािलका व Indian Herpetological Society या मदतीने ‘पशु बचाव व

पुनवसन क ’ (Animal Rescue and Rehabilitation Centre) थापन कर यात आले आहे. येथे जखमी जंगली

ा यांवर उपचार के ले जातात व ते पु हा यां या मुळ थानी सोडले जातात. याबरोबरच या ाणी आिण

प यांची िप ले भरकटतात या िप लांसाठी हा एक आ म (Orphanage) देखील आहे.

 व. राजीव गांधी ाणी सं हालय व व यजीव संशोधन क –

सन १९९९ साली पेशवे पाक येथील सव ाणी का ज येथील १३० एकर प रसराम ये िनसगाशी िमळ याजुळ या
अिधवासात थलांत र कर यात आले. आजिमितस येथे ६७ जात चे ४०० न अिधक ाणी संरि त के ले आहेत.
जनजागृती आिण संवधना या हेतूने व.राजीव गांधी ाणीसं हालय येथे िविवध पधा आिण कायशाळा आयोिजत

कर यात येतात. तसेच येथे ाणी द क योजना (Animal Adoption Scheme) देखील राबिव यात येते.

 ह रत फलक –
शहरातील दु मळ आिण जुने वृ जतन कर या या हेतूने शहरातील िविवध ठकाणी असणा या काही वृ ांवर
ह रतफलक लाव यात आले आहेत उदा. नदीपा ातील वाळूं ज (Salix tetrasperma Roxb.), अिभनव चौकातील

गोरख चंच (Adansonia digitata L.) इ यादी.

53
जैविविवधता वारसा थळ (Biodiversity Heritage Site)
जैिवक िविवधतेचे संवधन हे जैिवक वारसा े े थापन क न देखील करता येते आिण याक रता ‘महा मा फु ले कृ िष
िव ापीठ’ अंतगत असणारे पुणे येथील ‘गणेश खंड उ ान’ हे जैविविवधता वारसा थळ (Biodiversity Heritage

Site) हणून घोिषत कर याचा ताव पुणे महानगरपािलके या जैविविवधता सिमतीस (Biodiversity

Management Committee) दे यात आला होता. या तावास द. ३१ ऑग ट २०२० रोजी महारा

शासनाची मंजुरी िमळाली आहे. सदर े ३३.०१ हे टर असून याम ये मह वपूण नैस गक आिण लागवड के लेली

जैविविवधता दसून येत.े सुमारे १६५ रानटी वन पत या जाती, ४९ िपकां या जाती (६१० germplasms),

४५३९ वृ (१५४ germplasms), २३ फळ झाडे, ५७ बुर शं या जाती, २२ कारचे सू मजीव, ६ स तन ाणी

जाती, १३ कारचे सरीसृप, ९५ प यां या जाती, ७३ कार या क टक जाती, बेडकां या ४ जाती व कासवाचे

अि त व हे खरोखरच पुणे शहरा या जैविविवधतेचे समथन करते.

पुणे शहराची लोक जैविविवधता न दवही (People’s Biodiversity Register of Pune City)

पुणे शहरा या जैविविवधते संबंधी मािहती संकिलत कर यासाठी शा ीय संशोधन, शोधिनबंध, रा ीय व

आंतररा ीय अहवाल, जैविविवधते संबंधी संकेत थळ, जी.आय.एस. वृ गणना (GIS Tree Census, PMC)

इ यादी संदभाचा वापर के ला आहे. पुणे शहरातील जैविविवधतेची/िविवध जात ची नाग रकांमाफत न दणी
कर यासाठी https://indradhanushyapune.wordpress.com/ हा ऑनलाइन लॅटफॉम (Online Platform) उपल ध
क न दे यात आला आहे.

सदर संकेत थळावर नाग रकांमाफत एकू ण १६६२ जात ची न द कर यात आली आहे. जैविविवधते अंतगत सव

कार या वन पत चा िवचार करता याम ये एकू ण ९७३ जात चे मोठे वृ , झुडुपे, तण, वेली, शैवालवग य,

कवकवग य वन पत ची न द झाली आहे. तसेच पुणे शहरातील सव कार या ा यांचा (Fauna) िवचार करता

एकू ण ६८९ जात चे िविवध स तन ाणी, सरीसृप, फु लपाखरे , क टक, प ी, मासे, खेकडे, शंपले, गोगलगाई,

उभयचर ाणी, सू मजीव इ यादीची न द झाली आहे.

जैविविवधता हा िवषय ापक अस याने लोकसहभाग तसेच िविवध त ांचे मागदशन व मदतीने पुणे शहराची
लोक जैविविवधता न दवही (People’s Biodiversity Diversity) तयार कर याचे काम गतीपथावर आहे असून

संकेत थळावर लोकसहभागातून न द झाले या जैविविवधतेची मािहती पुढील माणे;

54
 वन पती (FLORA)
पुणे शहरातील वृ (List of Trees in Pune City)
अ. . शा ीय नाव ( थािनक नाव) (शेरा) 42 Ochna obtusata DC. (ओचना)
1 Cochlospermum gossypium (गणेरी) 43 Luehea endopogon Turc. (कँ िडक स)
2 Anogeissus latifolia (धव,धौरा ) 44 Erinocarpus nimmonii Graham (कडवेबडे)
3 Tabubia rosea (बसंतराणी ) 45 Murraya koenigii (L.) Spreng. (कडीप ा )
4 Alangium salvifolium(Linn.f.)Wangerin 46 Azadirachta indica A. Juss. (कडु लंब )
(अंकुल) 47 hydnocarpus pentandrus(Buch.-Ham.)Oken.
5 Cassia Nodosa Buch-Ham. Ex Roxb. (अंकोहं) (कडू -कवठ )
6 Memecylon umbellatum burm.f. (अंजनी ) 48 Hydnocarpus pentandra (Buch-Ham.) (कडू -
7 Ficus carica (अंजीर) कवठ,चौलमो ा) (Common)
8 Spondias pinnata (L. f.) Kurz. (अंबाडा) 49 Neolamarkia cadamba Miq. (कदंब ) (Common)
9 Anacardium occidentale Linn. (अि कृ त,काजू) 50 Neolamarckia cadamba (Roxb.) Boisser (कदंब )
10 Ehretia laevis (अजानवृ ) (Common)
11 Abutilon indicum (L.) (अितबला ) 51 Mitragyna parviflora (कदंब)
12 Crossandra infundibuliformis 52 Ochna squarrosa L. (कनकचंपा )
(अबोली ) 53 Cinnamomum camphora(L.) Presl. (कपूर )
13 Bauhinia malabarica Roxb. (अमली ) 54 Pongamia pinnata Pier. (करंज ) (Rare)
14 Ficus longifolia Schott (अ ं दलीफअंजीर) 55 Olea dioica (करंब, लौक , पारजांब )
15 Terminalia arjuna W. & A. (अजुन ) (Common) 56 Dillenia pentagyna Roxb. (करमळ) (Rare)
16 Meyna spinosa Roxb.ex Link (अळू ) 57 Dillenia indica (करमळ ) (Rare)
17 Persea americana (अवोकाडो ) 58 Melia composita (करीअपूत, खजूर,कडू खजूर)
18 Saraca indica L. (अशोक ) 59 Limonia acidissima L. (कवठ) (Common)
19 Polyalthia longifolia (Sonnerat) Thw. (अशोक) 60 Firmiana colorata (Roxb.)Br. (कवास)
(Common) 61 Bauhinia blakeana (कांचनराज, हाँगको गओच ड ी
20 Polyalthia longifolia var.angustifolia (अशोक )
(M)) (Common) 62 Sreculia urens Roxb. (कांडोळ)
21 Ficus rumphii Blume. (अ म तका) 63 Garuga pinata Roxb. (काकड )
22 Aster chinensis (अ टर ) 64 Melaleuca leucadendra L. (काजूपुतवृ )
23 Mangifera indica L. (आंबा ) (Common) 65 Bombax ceiba L. (काटे- सावर )
24 Spathodea campanulata Beauv (आकाशशेवगा ) 66 Barleria nitida (काटेकोरांटी )
25 Bauhinia racemosa Lam. (आपटा) 67 Zizyphus xyloprya (कातबेर
26 Phyllanthus emblica L. (आवळा ) (Rare) 68 Averrhoa carambola Linn. (कामरक)
27 Bridelia Spinosa Wild (आसना ) 69 Averrhoa sp. (कामरक )
28 Chukrasia tabularis A.Juss. (इं िडयनरे डवूड ) 70 Dianthus caryophyllus (कानशन)
29 Dianthus barbatus L. (इं धनु यगुलाबी) 71 Desmodium oojeinense (कालापलास,ितवस )
30 Holarrhena pubesscens wall.ex G.Don (इं ाजव ) 72 Albizzia amara Boiv. (काळािशरीष )
31 Citrus limon L.Burm. (इटािलयन लंब)ू 73 Ougeinia oajainensis Hochr. (काळापळस ) (Rare)
32 Callophyllum inophyllum L. (उं डी ) 74 Desmodium oojeinense (Roxb.)Ohashi
33 Ficus racemosa L. (उं बर) (common) (काळापालाश)
34 Albizia chinensis (Osbeck) Merr. (उडाळ) 75 Gmelina asiatica L. (काळीिशवण ) (Rare)
35 Amherstia sp. (उवशी) 76 Harpullia zanguebarica (J.Kirk) Radlk.
36 Amherstia nobilis Wall. (उवशी ) (का यामो याचेझाड)
37 Persea gratissima (एवोकाडो) (Rare) 77 Senna siamea (Lam.) Irwin & Barneby (काशीद)
38 Callicarpa tometosa (L.) L. (ऐसा ) 78 Elaeocarpus glandulosus Well.ex Merr. (कासा)
39 Castanospermum australe lunn 79 Terminalia paniculata Roth. ( कं जल)
40 Acacia auriculiformis A. cunh ex Benth. 80 Colvillea racemosa Boj. Baltt. & Mill. ( कलिबली)
(ऑ ेिलयनअके िसया ) 81 Mallotus Philippinesis (Lamk.) Muell.-Arg.
41 Castanospermum australe A.Cunn. & Fraser (कुं कु म)
(ऑ ेिलयनचे टनट ी) 82 Jasminum multiflorum (कुं डा, रानमोगरा)

55
83 Murraya paniculata (L.) Jacq. (कुं ती) 124 Cordia rothii Roem & Schult. (ग दण)
84 Careya arborea Roxb. (कुं भा,िग रक णका,का लंदी) 125 Adansonia digitata (गोरख चंच) (Endangered)
85 Celosia argentea (कु डू ) 126 Senna spectabilis (DC.) Irwin & Barneby
86 Cinnamomum sulphuratum Nees. (कु ला, (गो डनकॅ िशआ)
क टूकरावु) 127 Tabebuia chrysantha (Jacq.) G.nicholson
87 Schleichera oleosa (Lour.) Merr. (कु सुम) (गो डनटॅबब
े ुया)
88 Ficus benghalensis L. var.Krishnae (DC) Curtis 128 Tabebuia chrysotricha (Mart. ex DC.) Standl
(कृ णावड) (गो डन पेट ी)
89 Pouteria campechiana (Kunth.) Baehni 129 Tabubia argentia (गो डनबेल)
(कॅ िन टल) 130 Koelreuteria paniculata Laxm. (गो डनरेन ी)
90 Kigelia africana(Lam) (कॅ नॉनबॉल (Rare) 131 Couropita guayanensis Aubl (गौरीपती)
91 Crescentia cujete Linn. (कॅ लाबाश ी) 132 cordia sinensis L. ( ेली हसॉसरबेरी)
92 Ricinus communis L. (कॅ टरबीन) (Rare) 133 Croton oblongifolius Delile (घनसार)
93 Paraserianthes lophantha (Wild.) Nielsen 134 Santalum album L. (चंदन) (Rare)
(के पवॉटल) 135 Chenopodium album L (चाकवत)
94 Couroupita guianensis Abul (कै लासपती) 136 Magnolia pumila Andrews (चाफा) (Common)
95 Erythrina crista-galli L. (कॉ सपूरकोरलवृ ) 137 Buchanania lanzan Spreng. (चारोळी)
96 Garcinia indica Chois. (कोकम) (Rare) 138 Tamarindus indicus L. ( चंच) (Common)
97 Theobroma cacao Linn. (कोकोआ) 139 Albizia odoratissima (L.f.) Benth. ( चंचवा)
98 Erythrina suberosa Roxb. (कोरल ी) 140 Albizia odoratissima ( चंचवा)
99 Jatropha multifida L. (कोरलबुश) 141 Manilkara zapota (L.) P.Royen (िचकू )
100 Chorisia ventricosa Arruda ex Nees & Mart. 142 Platanus orientalis L. (िचनार)
(को रिसया) 143 Triadica sebifera(L.) small (िचनीटेलो)
101 Magnolia liliifera (L.) Baill. (कौठी-चाफा) 144 Triphasia trifolia (Burm.f.) Wils. (िचनी लंब)ू
102 Tabebuia pallida (Lindl.) Miers 145 Holmskioldia sanguinea (िचनीहॅट,
( यूबान पंक पेट ी) कपआिणसॉसर)
103 Phoenix dactylifera Linn. (खजूर) 146 Buchnania lanzan (िचर जी, चारोली)
104 Grevillea robusta A. Cunn. (खजूर) (Rare) 147 Casearia graveolens Dalzell. (िच ला)
105 Antidesma acidum Retz. (खादी-करवण) 148 berrya cordifolia(wild.)Burret (चुगारण)
106 Khaya senegalensis (Desr.) Juss. (खाया) 149 Parkia biglandulosa W.&A. (चडू फळी)
(Common) 150 Parkia biglandulosa (चे डु फूल) (Rare)
107 Grewia abutilifolia Vent.ex juss (खारफालसा) 151 Lagerstroemia thorelii Gagnep. (छोटाता हण)
108 Ficus exasperata Vahl (खारवत) 152 Sterculia foetida L. (जंगलीबदाम)
109 Radermachera xylocarpa
153 Cryptomeria japonica (Thunb.ex L.f.) D.Don
(Roxb.)Roxb.ex.schum. (खार संग)
(जपानीके दार)
110 Streblus asper Lour. (खारोटी) 154 Cassine glauca
111 Manilkara sp. (िखरणी) (जमरासी,मलकाकनी,ढेबरी,मोठाभु या, बुटकु स)
112 Acacia catechu (L.f.) Willd. (खैर) 155 Croton tiglium Linn. (जमालगोटा)
113 Bursera delphinchinensis (गंबो- लंबो) 156 Muntingia calabura L. (जमैकाचेरी)
114 Cochlospermum religiosum (L.) Alst. (गणेरी) 157 Xylia xylocarpa (Roxb.) Taub. (जांभ)
115 Cleistanthus collinus (Roxb.) Benth. ex Hook.f. 158 Syzygium cumini (L.) Skeels (जांभूळ)
(गरारी) 159 Jacaranda mimosaefolia (जाकारंडा)
116 Garcinia livingstonei (गा सिनया) 160 Syzygium jambos (Linn.) Alston. (जाम)
117 Gliricidia sepium (Jacq.) Walp. (िगरीपु प) 161 Myristica fragrans Houtt. (जायफळ)
118 Acacia farnesiana (Linn.) Willd. (गुक कर) 162 Cassia javanica Spr. (जावाकॅ िसया)
119 Commifera mukul Engl (गु गुळ) 163 Artocarpus heterophyllus Lamk. (जॅक ु ट)
120 Mirabilis jalapa (गुलब ी) (Common)
121 Delonix regia (Hook.) Raf. (गुलमोहर) 164 Jacquinia aristata Jacq. (जॅ िनया)
122 Catunaregam spinosa(Thunb.) Tiruveng. (गेला) 165 Jatropa curcas (जॅ ोपा)
123 Kleinhovia hospita Linn. (गे ट ी) 166 Parkinsonia aculeata Linn. (जे सलेमथॉन)

54
167 Olea europaea L. (जैतुन) 210 Datura metal L. (धो ा) (Common)
168 Trachylobium verrucosum oliver 211 Anogeissus acuminata (धौरा)
( झंिझबारकोपल ी) 212 Premna microphylla Turcz. (नरवेल)
169 Zinnia elegans (िझिनआ) 213 Ficus benjamina L. (नांद ख)
170 Chrysophyllum cainito (टारसीफला, टारअँपल) 214 Ficus microcarpa Linn.f. (नां क
ु )
171 Melaleuca alternifolia (Maiden & Betche) 215 Mesua ferrea (नाग-चाफा,नागके शर)
Cheel (टी ी) 216 Tabernaemontana alternifolia L. (नागेल-कु डा)
172 Taxodium distichum Rich. (टॅ सोिडयम) 217 Lagerstroemia parviflora Roxb. (नाना)
173 Ficus talbotii King. (टॅलबॉट फकस) 218 Cocos nucifera L. (नारळ) (Common)
174 Oroxylum indicum(Linn.) Kurz (टेटू) 219 Pterygota alata (Roxb.) R.Br. (ना रके ल)
175 Diospyros perigrina (Gaertn) Gurke (टे ू) 220 Artocarpus altilis(parkison)Fosberg (िनरफणस)
176 Magnolia pterocarpa Roxb. (टेरोकापामॅ ोिलया) 221 Eucalyptus globulus Labil. (िनलिगरी)
177 Acrocarpus fraxinifolius Arn. (टोकफळ) 222 Corymbia citriodora (Hook.) Hill & Johnson
178 Acrocarpus sp. (टोकफाल) (िनलिगरी (C))
179 Dipterocarpus indicus Bedd. (िड टेरोकापस ) 223 Azadirachta indica Juss. (नीम)
180 Dombeya spectabilis Bojer (ड बेया ) 224 Artocarpus heterophylla (नीरफणस)
181 Anogeissus pendula (ढोक) 225 Calophyllum apetalum Willd. (नीलचाफा)
182 Cinnamomum tamala Nees & Ebern. (Common)
(तमालपा ) 226 Barringtonia racemosa (L.) Spreng. (नीवर)
183 Cassia auriculata L. (तरवड) (Common) 227 Barringtonia acutangula Gaert. (ने हर)
184 Wrightia arborea (Dennst.)Mabb. (तांबडाकु डा ) 228 Syzygium lanceolatum (Lam.) Wight & Arn.
185 Lagerstroemia reginae Roxb. (ता हण) (Rare) (पंजांभूळ)
186 Lagerstroemia speciosa (Linn.)Pers. (ता हण) 229 Ficus Virens Dryand var.
(Rare) wightiana(king.)Almeida (पकर)
187 Zanthoxylum rhetsa DC. (ितरफळ) (Rare) 230 Pachira macrocarpan Walp. (पिचरा)
188 Diospyros melanoxylon Roxb. (तडू ) 231 Dalbergia melanoxylon Guill. & Perr.
189 Ficus natalensis (पतंगी )
Hochst.subs.Leprieurii(Miq.)Berg. 232 Pterocarpus indicus Willd. (पदुक)
(ि कोणी फकस) 233 Butea monosperma (Lamk.) Taub. (पळस )
190 Thuja orientalis (थुजा) (Common)
191 Adenanthera pavonina Linn. (थोरलागूंज) 234 Erythrina variegata L. (पांगारा ) (Common)
192 Adenanthera pavonia (थोरलागुंज, र चंदन) 235 Erythrina stricta Roxb. (पांगारा ) (S) (Common)
193 Magnolia grandiflora Linn. (दि णीमॅ ोिलया) 236 Erythrina variegata var orientalis (Linn.) Merrill
194 Conocarpus lancifolius Engl. (दमासवृ ) forma parcelli (पांगारा ) (vg) (Common)
195 Cordia macleodii Hook.f.& thoms. (दहीवान) 237 Capparis grandis L. (पांचुंदा )
196 Cinnamomum verum J.Presl. (दालिचनी) 238 Pandanus tectorius (पांडानस )
197 Caesaplinia coriaria ( दवी दवी) 239 Bauhinia variegata L. (पांढराकांचन )
198 Duabanga grandiflora (DC.) Walp. (दुआबांगा) 240 Acacia polyacantha (पांढराकॅ टेचू )
199 Acacia horrida (Linn.) Willd. (देवबाभूळ) 241 Acacia ferruginea DC. (पांढराखैर )
200 Polyalthia longifolia var. pendula (देवदार) 242 Delonix sp. (पांढरागुलमोहर )
201 Acacia eburnea (देवबबूल,पहाड़ीक कर,मामत) 243 Erythrina sp. (पांढरापांगारा )
202 Terminalia catappa Linn. (देशीबदाम) 244 Callitris columellaris Muell. (पांढरासाय सपाइन)
203 Dalbergia lanceolaria (दो डु स,फणशी,गोर ) 245 Ceiba pentandra (L.) Gaertn. (पांढरासावर )
204 Grewia tiliifolia Vahl. (धामण) 246 Robinia pseudoacacia L. (पांढरीलोकटवृ )
205 Grewia laevigata (धामणी) 247 Stereospermum chelonoides (Linn.f.) DC.
206 Anogeissus latifolia (Roxb. ex DC.) Wall. (पाडळ)
(धावडा) (Common) 248 Gardenia latifolia (पापडा)
207 Anogeissus sericea Brandis (धावडा(S)) 249 Myroxylon balsamum (Linn.) Harms (पायमोजा)
208 Canarium strictum Roxb. (धुप) (Common)
209 Boswellia serrata Roxb. (धूप)
250 Ficus amplissima Sm. (पायर)

55
251 Thespesia populnea (पारस पंपळ ) 291 Morinda citrifolia (बारतु डी, नागकुं डा,नोनी)
252 Ficus arnottiana (Miq.) Miq. (पारसिपपल) 292 Morinda pubescens J.E.Sm. (बारत डी ) (Rare)
253 Nyctanthus arbor-tristis (पा रजात ) 293 Malpighia emarginata DC. (बाबडोसचेरी )
254 Nyctanthes arbor-tristis Linn. (पा रजातक) 294 Clusia rosea Jacq. (बालसम ी )
255 Tabebuia pentaphylla (Linn.) Hemsi 295 Semicarpus anacardium L.f. (िबबा ) (Common)
( पंकतेकोमा) 296 Averrhoa bilimbi (िबिल बी )
256 Schinus terebinthifolia Raddi ( पंकपेपर ी ) 297 Cordia subcordata Lamk. (बीचकॉ डया)
257 Cassia grandis L.f. ( पंकशॉवर ी ) 298 Diospyros montana Roxb. (बी टनडू )
258 Ficus religiosa L. ( पंपळ ) (common) 299 Bougainvillea glabra (बुगणवेल ) (Common)
259 Spathodea campanulata Beauv. (िपचकारी) 300 Ficus mysorensis Heyne (बुरळीवड)
(Common) 301 Buddleja asiatica Lour. (बूच ) (Common)
260 Cascabela thevetia (L.) Lippold (िपवळाक हेर ) 302 Millingtonia hortensis L.f. (बूच / आकाश नंब )
(Common) 303 Aegle marmelos Corr. (बेल )
261 Tecoma stans (L.) Kunth. (िपवळाबेल) (Common) 304 Terminalia belerica Roxb. (बेहड
े ा)
262 Barleria prionitis (िपवळीकोरांटी ) 305 Lagerstroemia lanceolata Wall. (ब दारा)
263 Cochlospermum religiosum (Linn.) Alston.
306 Bischofia javanica Blume (बोके )
(िपवळीसावर )
307 Ziziphus jujuba Mill. (बोर ) (Common)
264 Bauhinia tomentosa (िपव याऑ कडचेझाड)
308 Ziziphus mauritiana Lamk. (बोर ) (Common)
265 Peltophorum inermi (पीलागुलमोहर) (Common)
309 Joanesia princeps Vell. (बोलेरा) (Common)
266 Putranjiva roxburghii (पु ंिजवा, जीवनपु ा)
310 Brownea grandiceps Jacq. ( ाउिनया) (जी)
267 Bixa orellana L. (पु वंती) (Common)
(Common)
268 Dicliptera paniculata (Forssk) I. Darbysh
311 Caesaplinia ferrea ( ाज़ीिलयनआयरनवुड)
(पॅिनक डफो ड वंग)
312 Erythrina blakei Parker. ( लेकचाकोरलवृ )
269 Tamilnadia uliginosa (Retz.) Tirveng.& Sastre
(Common)
(पडारी)
313 Vitex limonifolia (भ ा ) (Common)
270 Vitex altissima L.f. (पेअकॉकचे ट ी )
314 Diospyros ebenum koenig.Ex Retz.
271 Trewia nudiflora Linn. (पेटारी )
(भारतीयआबनूस) (Common)
272 Petunia hybrida (पेटुनीया ) 315 Guaiacum officinale Linn. (भारतीयबॉ सवृ )
273 Broussonetia sp. (पेपर-मुलबेरी ) (Common)
274 Psidium guajava L. (पे ) (Common) 316 Bursera penicillata(Sesse & Moc.ex DC.)Engl.
275 Annona glabra Linn. (पॉ डअँपल ) (भारतीयलवंग) (Common)
276 Albizia lucidior (Steud.) Nielsen (पोटकािशरीष) 317 Litsea glutinosa (Lour.)C.B.Rob. (भारतीयलॉरेल)
277 Podocarpus elongatus(Aiton) L'H' er.ex Pers. (Common)
(पोडोकारपस ) 318 Elaeodendron glaucum Pers. (भूतके शी)
278 Carallia brachiata(Lour.) Merill (फणशी ) (Common)
279 Grewia asiatica Linn.. (फालसा) 319 Cordia dichotoma Forst. (भोकर )
280 Ficus lyrata Warb. ( फडल-लीफअंजीर) 320 Cordia myxa L. (भोकर )
281 Dalbergia paniculata Roxb. (फुं शी) 321 Cordia dichotoma Forst. (भोकर )
282 Alseodaphne semecarpifolia Nees. (फु डगूस) 322 Cordia macleodii Hook.fil.&Thoms (भोटी,दैवास,
283 Ceriscoides turgida (Roxb.) Tirveng. (फे टेर ा) धामण )
284 Anthurium andraeanum ( ले मंगोफू ल, 323 Hymenodictyon orixense( Roxb.) Mabb.
टेल लॉवर, ) (भोरसल)
285 Mimusops elengi L. (बकु ळ ) (Common) 324 Rubia cordifolia, Linn (मंिज ा) (Rare)
286 Glycosmis pentaphylla (Retz.) Correa (बन नंबू ) 325 Citrus reticulata Blanco (मंदा रननारं गी)
(Common) 326 Schembra sp. (मखर)
287 Cassia renigera Benth. (बम गुलाबीके िसया) 327 Combretum indicum (मधुमालती )
(Common) 328 Morus australis Poir (मलबेरी)
288 Cassia fistula L. (बहावा ) (Common) 329 Citrus grandis (मि लकापु प,चको ा,बंपारा)
289 Cassia fistula Linn. var.white (बहावा ) (W) 330 Alianthus excelsa Roxb. (महा ख )
(Common) 331 Annona muricata Linn. (मामफल)
290 Acacia nilotica (Linn.) Del. (बाभूळ)
56
332 Ailanthus excelsa (मा ख,माह ख,महा नंब) (रे शीम लसकापूस)
333 Synsepalum dulcificum Daniell. (िमरॅकल ु ट) 373 Stereospermum colais (Buch.-Ham. ex dillwyn)
334 Pterospermum acerifolium Willd. (मुचकुं द ) Mabb. (रेशीम लसकापूस)
335 Crescentia alata Kunth. (मॅि सकनकॅ लाबॅश ी) 374 Meytenus rothiana (रॉथचा पाइककाटा)
336 Nolina longifolia Karw. Ex Schult. & Schult.f.) 375 Syzygium aromaticum (Linn.) Merrill & Perry
Hemsl. (मॅि सकनगवतवृ ) (लवंग)
337 Fernandoa adenophylla(G.Don.) steenis 376 Tilia cordata Mill. (लहानली हलाइम)
(मेड शंगी) 377 Oncoba spinosa forssk. (लहानली हलाइम)
338 Parmentiera cereifera Seem. (मेणब ीवृ ) 378 Acacia chundra(Rottler) Willd. (लालखैर)
(Rare) 379 Brownea coccinea jacq. (लालझ बर)
339 Dolichandrone falcata Seem. (मेद संगही) 380 Brownea coccinea (लालझुंबर)
340 Acacia mangium Willd. (मेनजीम) 381 Ipomoea hederifolia (लालपुंगळी)
341 Dillenia indica L. (मोठाकरमळ) (Common) 382 Cordia sebestina L. (लाललसॊड़ा)
342 Alstonia machrophylla Wall (मोठीसातवीण) 383 Heynea trijuga ( लंबारा, तुसाळ)
(Rare) 384 Citrus medica var. acida ( लंब)ू
343 Swietenia macrophylla King. (मोठीमहोगनी ) 385 Litchi chinensis Sonn. (िलटक )
(Rare ) 386 Heliconia rostrata (लॉब टरपंजा,
344 Odina sp. (मोया)
हँ गंगहेिलकोिनया)
345 Swietenia mahagoni (L.) Jacq. (मोहगनी ) 387 Eriobotrya japonica (Thunb.) Lindl. (लो ाट)
346 Madhuka longifolia Macrb. (मोहा) 388 Ficus bengalensis L. (वड)
347 Madhuca longifolia (Koen.) McBride (मोहा ) 389 Holoptelia integrifolia (Roxb.) Planch (ववला)
348 Garcinia xanthochymus Hook f. ex Anderson
390 Capparis zeylanica L. (वाघाटी) (Rare)
( हैसूरगॅ बोज )
391 Creteva adansonii Ssp. odora (Buch. Ham.)
349 Bauhinia purpurea (र कांचन)
Jacobs. (वायवण)
350 Pterocarpus santalinus Linn.f (र चंदन) 392 Crataeva tapia Linn. (वायुवरणा)
351 Soymida febrifuga(Roxb.)Juss. (र रोहण) 393 Kydia calycina Roxb. (वारंग) (Common)
352 Amoora Rohituka W.& A. (र हारोिहदा ) 394 Heterophragma sp. (वारस) (Common)
353 Hevea brasilensis (रबर ी) 395 Heterophragma quadriloculare (वारस)
354 Ficus elastica (रबराचोवड) 396 Holoptelea integrifolia (वावला)
355 Peltophorum linnaei Griseb.
397 Diospyros discolor Willd. (िवलायतीगौब)
(र टी ाउनकॉपरपॉड)
398 Pithecellobium dulce (Roxb.)Benth.
356 Phyllanthus acidus (राईआवळा,हरफ़रौरी )
(िवलायती चंच) (Common)
357 Ixora pavetta Andrews (राई-कु डा) 399 Prosopis juliflora (Sw.)Dc. (िवलायतीबाभूळ)
358 Cestrum nocturnum (रातराणी) 400 Dodonea viscosa (िवलायतीमेहदी)
359 Ecbolium ligustrinum (रानअबोली ) 401 Gossypium brasiliense Macfad. (िवलायतीसूती)
360 Flacourtia montana Grahm.
402 Artocarpus incisa var. communis
(रानतांबूट,चामफर,अटक)
(िवलायतीफनास)
361 Moringa concanesis Nimmo (रान-शेवगा) 403 Verbena pulchella ( हबना)
(Common)
404 Michelia alba DC. ( हाईटचंपक) (Common)
362 Myristica malabarica Lam. (रामप ी)
405 Prosopis cineraria (Linn.) Druce (शमी ी)
363 Annona reticulata (रामफळ )
406 Morus alba (शहतूत, तुतरी, तुती)
364 Canarium vulgare Leenh. (राळधूप)
407 Pachera insignis (शाहबलूत)
365 Sapindus laurifolius Vahl. ( रठा)
408 Albizia lebbeck (L.) Willd. (िशरीष)
366 Cassia roxburghii (रे डकॅ िसया, िसलोनसे ा)
409 Gmelina arborea Roxb. (िशवण)
367 Mussaenda erythrophylla (रे ड लॅगबुश)
410 Dalbergia latifolia Roxb. (िशसवी)
368 Albizia saman (Jacq.) Merr. (रे न ी)
411 Phoenix sylvestris Roxb. (शडी)
369 Acacia leucophloea (Roxb.) Willd. (रे वाजा)
412 Bixa sp. (शदरी)
370 Anogeissus sericea Brand. (रे शमीधावडा) (Rare)
413 Lannea coromandelica (Houtt.) Merrill. (शेमत)
371 Ceiba speciosa (रे शमी ई )
414 Vitex leucoxylon L. (शेरस, सोनगारबी,
372 Ceiba speciosa (A.St-Hil.) Ravenna
पारावतपदी)

57
415 Chrysanthemum indicum (शेवंती ) 459 Cordia sinensis Lam.. (स सरबेरी)
416 Moringa oleifera Lam. (शेवगा) 460 Sapindus trifoliatus L. (सौपनट)
417 Pseudobombax ellipticum (Kunth) Dugand 461 Annona muricata (सौरसोप, ॅि हओला)
(शे वंग श ी) 462 Cordia sebestena Linn. ( कालटकॉ डया)
418 Bauhinia hookeri F. Muell. ( ेतकांचन) 463 Salvia splendens ( कालटसेज, लालसाि हया)
419 Citrus sinensis (सं ा) (Common) 464 crysophyllum cainito Linn. ( टारअँपल)
420 Tectona grandis (सगुणा,साग) 465 Chlorophytum comosum ( पायडर लांट)
421 Manilkara zapota (सपोटा) 466 Cedrela odorata L. ( पॅिनशके दार)
422 Casearia esculenta (स रं गी, करमीरा,कु ळकु ळटा) 467 Emterolobium cyclocarpum(Jacq.) Griseb.
423 Wrightia tinctoria (Roxb.) R.Br. (सफे दकु डा) (ह ीकानवृ )
(Common) 468 Ficus Auriculata Lour. (ह ीकणअंजीर)
424 Coccoloba uvifera (समु ा )े 469 Cadaba indica Lam. (हबब, काळीटाकळी,वेळ बी )
425 Barringtonia asiatica (Linn.)Kurz. (समु फु ल) (Common)
426 Sterculia villosa Roxb. (सरडोल) 470 Harpullia arborea (Blanco) Radlk. (हरपली )
427 Boswellia serrata (सळईगु गुळ, स लाक ) 471 Asclepias curasavica L. (हळदी -कुं कू ) (Common)
428 Alstonia scholaris R. Br. (सातवीण ,स पण ) 472 Adina cordifolia (ह दू, हॆद,ू कदमी,िग रकद ब )
429 Dracaena reflexa (सापवन पती) 473 Martynia annua (हाथजोडी लांट )
430 Sabal minor (Jacq.) Pers. (साबळपाम) 474 Balanites aegyptiaca (L.) Del. ( हंगबेट)
431 Synsepalum dulcificum Daniell. (साल) 475 Balanitis roxburghii ( हंगोट)
(Endangered) 476 Amaranthus viridis L. (िहरवामाठ)
432 Shorea robusta Gaertn. (साल) 477 Miliusa tomentosa ( ब
ं ,ठोसक )
433 Salix tetrasperma Roxb. (सािल स) 478 haldina cordifolia(Roxb.)Ridsdale (हेद ू )
434 Dichrostachys sp. (िसगमकटी) 479 Asclepias physocarpa (होली ी)
435 Sansevieria trifasciata (िसगमकटी) 480 Capparis rheedei, DC
436 Delonix elata (िस े र,संकासुरा) 481 Chrysophyllum oliviforme Linn.
437 Albizia lebbek (िस रसचेझाड,सरस ) 482 Diospyros buxifolia (Blume.)Hien.
438 Chloroxylon swietenia(Roxb.)DC. 483 Dracaena arborea
(िसलोनसॅ टनवुड) 484 Elaeocarpus serratus L.
439 Dalbergia sissoo DC. (िससू) 485 Artocarpus integra
486 Vitex negundo var.incisa (Lam.)C.B. Clarke
440 Saraca asoka (Roxb.) de Wilde (सीता-अशोक)
487 Albizia amara (Roxb.) Boivin
441 Annona squamosa Linn. (सीताफळ)
488 Cocculus laurifolius
442 Citharexylum spinosum (सीतारंजन) (Common)
489 Hibiscus tiliaceus Linn.
443 Citharexylum subserratum Sw. (सीतारंजन) 490 Pisonia alba Spanoghe
444 Cerbera manghas Linn. (सुकाणु) 491 Crataeva tapia Linn.ssp.odora (Jacob.) Almeida
445 Areca catechu L. (सुपारी) 492 Bauhinia acuminata L.
446 Leucaena leucocephala (Lamk.)De.wit. 493 Cananga odorata(Lamk.)Hook.f.&Thom.
(सुबाभूळ) 494 Feronia sp.
447 Mammea suringa Kostcrm (सुरंगी) 495 Manilkara zapota
448 Mammea longifolia Planch.&Triana (सुरंगी) 496 Agathis spp.
449 Eugenia uniflora Linn. (सु रनामचेरी) 497 Albizia procera
450 Hura crepitans L. (सॅ डबॉ स ी) 498 Archontophoenix alexandrae
499 Archontophoenix cunninghamii
451 Bauhinia roxburghiana Voigt. (सॅमलाकांचन)
500 Acnistus arborescens
452 Bixa orellana (स ी , संदरु ी)
501 Artocarpus lacucha
453 Senna alexandrina Mill.. (से ा)
502 Bauhinia galpini
454 Bauhinia semla Wunderlin (सेमलकांचन) 503 Bauhinia monandra
455 Acacia polyacantha Willd. (सोनखैर) 504 Bauhinia variegata var. candida
456 Peltophorum pterocarpum (DC.) Baker 505 Bignonia megapotamica Spreng
(सोनमोहर) 506 Bignonia sp.
457 Sterculia guttata Roxb. (सोनार) 507 Borassus flabellifer
458 Filicium decipiens (सोपबेरी) 508 Bridelia retusa

58
509 Bridelia squamosa 563 Feronia elephantum
510 Broussonetia papyrifera 564 Ficus diversifolia
511 Calliandra sp. 565 Ficus glomerata
512 Callistemon lanceolatus 566 Ficus hispida
513 Callitris calcarata 567 Flacourtia latifolia
514 Callistris robusta 568 Flacourtia ramontchi
515 Calophyllum inophyllum 569 Gardenia jasminoides
516 Calotropis gigantea 570 Gardenia lucida
517 Carallia brachiata 571 Gardenia turgida
518 Carica candamarcensis 572 Givotia rottleriformis.
519 Carica cauliflora 573 Grewia pilosa Lamk.
520 Carica microcarpa 574 Grewia tiliifolia
521 Cassia biflora Mill. 575 Guaiacum officinale
522 Cassia glauca 576 Guazuma sp.
523 Cassia grandis 577 Guazuma ulmifolia
524 Cassia marginata 578 Haematoxylon campechianum
525 Cassia siamea 579 Hamelia patens
526 Cassia spectabilis 580 Hardwickia binata
527 Cassia surattensis 581 Harpullia zanguebarica
528 Castanospermum australe 582 Hura crepitans
529 Casuarina Cunninghamiana 583 Hydnocarpus pentandra (Buch.-Ham.) Oken
530 Casuarina equisetifolia L. Amoen. 584 Hymenodictyon excelsum
531 Cedrela toona 585 Ilex aquifolium L.
532 Ceratonia siliqua 586 Inga dales
533 Cerbera odollam 587 Ixora parviflora
534 Chameodaraelegans sp. 588 Ixora parviflora
535 Chorista Speciosa A.st.-Hil. 589 Khaya senegalensis (Desr.) Juss.
536 Citharexylum subserratum 590 Kigelia pinnata
537 Crateva magna (Lour.) DC. 591 Kleinhovia hospita
538 Diospyros embryopteris 592 Kydia calycina
539 Diospyros melanoxylon 593 Lagerstroemia floribunda Jack.
540 Diospyros montana 594 Leucaena leucocephala (Lamk.) de Wit.
541 Dolichandrone falcata 595 Macdamia ternifolia
542 Dolichandrone tomentosum 596 Macadamia ternifolia
543 Dombeya acutangula 597 Mallotus philippensis
544 Duabunga sonnerationides buch-ham 598 Markhamia sp.
545 Duabunga Sonnerationides Buch.-Ham 599 Markhamiya platycalyx
546 Dypsis leptocheilos(Hodel)Beentje&Dransf. 600 Markhamia platycalyx
547 Elaeis guineensis 601 Mascarena amaricaulis
548 Elaeocarpus ganitrus 602 Melochia sp.
549 Encephalartos spp 603 Memecylon umbellatum
550 Erinocarpus nimmonii 604 Metroxylon rumphei
551 Eriobotrya japonica 605 Metroxylon rumphii
552 Erythrina suberosa 606 Milletia ovalifolia
553 Erythrina variegata 607 Millettia ovalifolia
554 Eucalyptus citriodora 608 Mimusops hexandra
555 Eucalyptus crebra 609 Morinda tomentosa
556 Eucalyptus globulus 610 Nephrosperma vanhautteana
557 Eucalyptus leucoxylon 611 Nephrosperma vanhoutteana.
558 Eucalyptus rostrata 612 Ochrocarpus longifolius
559 Eucalyptus tereticornis 613 Odina wodier
560 Eucalyptus umbellata 614 Odina wodier
561 Euphorbia tirucalli 615 Parmentiera alata
562 Excoecaria bussei 616 Parmentiera cereifera

59
617 Phoenix rupicola 640 Shorea spp.
618 Phoenix rupicola 641 Solanum grandiflorum
619 Pithecellobiumducle (Roxb.) Benth. 642 Solanum verbascifolium
620 Pithecellobium dulce (Roxb.) Benth. 643 Spathodea campanulata
621 Pithecellobium saman 644 Sterculia alata
622 Podocarpus wallichianus 645 Sterculia urens
623 Populus sp. 646 Stereospermum chelonoides
624 Prosopis juliflora 647 Stereospermum suaveolens
625 Prosopis spicigera 648 Stereospermum tetragonum
626 Pterocarpus marsupium 649 Syzygium heyneanum
627 Ptychosperma elegens 650 Tabebuia argentea
628 Ptychosperma elegens 651 Tabebuia argentea
629 Ptychosperma macarthurií 652 Tabebuia rosea
630 Randia uliginosa 653 Tabebuia speciosa
631 Randia uliginosa 654 Tecoma stans
632 Revenela madagascariensis 655 Terminalia crenulata
633 Salix tetrasperma 656 Theobroma cacao
634 Samanea saman (Jacq.) Merr. 657 Thevetia peruviana
635 Sapium sebiferum 658 Trema orientalis
636 Schleichera trijuga 659 Wallichia disticha
637 Schrebera swietenoides 660 Wrightia tinctoria
638 Schrebera Swietenioides 661 Wrightia tomentosa
639 Sesbania grandiflora

60
 पुणे शहरातील झुडुपे (List of Shrubs in Pune City)
अ. . शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) (माकड लंबू ) (Rare)
1 Justicia adhatoda L. (अडु ळसा) (Common) 16 Helicteres isora (मुरडशग)
2 Holarrhena antidysenterica (इं जव,पांढराकु डा) Jasminum sambac var. 'Maid of Orleans'
3 Coffea arabica (कॉफ ) 17 (मोगरा)
4 Strelitzia reginae ( े न लॉवर) 18 Calliandra haematocephala (लालपावडरपफ)
Plumeria rubra Linn. forma tricolor (Roem. & 19 Citrus medica var. limonium ( लंब)ू
5 Schult) (चाफा (T)) Citrum aurantifolia (Christm) Swingle Swingle
6 Plumeria obtusa Linn. (चाफा (O)) 20 ( लंबू )
7 Lagerstroemia indica Linn. (िचनाईमेहद ं ी) Caesalpinia pulcherrima (L.) swartz (शंकासुर )
8 Malvaviscus arboreus (जसवंद) 21 (Rare)
9 Justicia Secunda Vaht (जि टिसया) 22 Caesalpinia pulcherrima (शंकासूर)
10 Jasminum grandiflorum (जाई) 23 Rauvolfia serpentina (L) Benth (सपगंधा )
11 Spermadictyon suaveolens (िजतसाया) 24 Michelia champaca L. (सोनचाफा) (Common)
12 Jasminum auriculatum (जुई) 25 Hibiscus mutabilis ( थलकमल)
13 Punica granatum L. (डा ळं ब) 26 Euphorbia pulcherrima
14 Carica papaya (पपई)
15 Atalantia racemosa Wight & Arn.

पुणे शहरातील ह स (List of Herbaceous in Pune City)

अ. . शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) (Common)
1 Amaranthus spinosus L. 25 Sida acuta Burm.f.
( कांटम
े ाठ , कांटभ
े ाज) (िचकना,राजबाला, ाणीजीिवका ,िपटबेरेला)
2 Argemone mexicana L. (कांटध े ो ा, फरंगीधो ा, 26 Plumbago zeylanica (िच क) (Rare)
िपवळाधो ा) 27 Echinochloa colona (L.) Link
3 Ammannia baccifera L. (अि बूटी, बनिम रच, (जंगलराइस, डे न ास) (Rare)
दादमारी, जंगली महदी अगीन बुटी, भर जांभूळ, 28 Zeuxine strateumatica Schltr.
दादमारी) (जिमनीवरीलओच ड) (common)
4 Achyranthes aspera L. var. aspera (आघाडा) 29 Typha angustifolia L. (ताड)
5 Solanum anguivi Lam (आ कनए ला ट ) 30 Euphorbia hirta L. (दुधीगवत) (Common)
6 Limnophila indica (L.) Druce (इंिडयनमाशवीड) 31 Cyanotis fasciculata Schult. (िनळवंती )
(Common) (common)
7 Blumea lacera DC. (ककर डा,नवककारांडाई) 32 Synedrella vialis (Less.) A. Gray (नोडिवड)
(Common) (common)
8 Canna indica (कदळ) (Common) 33 Cyperus iría (पापीरोगवत ) (common)
9 Parthenium hysterophorus L. (काँ ेसगवत ) 34 Habenaria marginata Coleb. (िपवळीहबेआमरी
(Abandant) ) (common)
10 Commelina benghalensis L. (के ना ) (Common) 35 Bacopa monnieri (L.) Penn. ( ा ही )
11 Aloe vera (L.) Burm.f. (कोरफड ) (common)
12 Acalypha indica L. (खोकली) (Common)
36 Abelmoschus esculentus (L.) Moench (भडी )
13 Eleocharis acutangula (Roxb.) J. A. Schult. 37 Abelmoschus esculentus (L.) Moench (भडी )
(गवत) (Common) 38 Cyperus alopecuroides (मोठापातेरा)
14 Cyperus difformis L. (गवत) (Common) (common)
15 Dinebra retroflexa (Vahl) Panz. (गवत )
39 Portulaca oleracea L. ( होितघोळ,भुईगॊळी
(Common) ,कु रफाह ) (common)
16 Eleocharis atropurpurea J. Pare s1 and C. 40 Portulaca quadrifida L. (रानगोळ) (common)
Prest J. & K. (गवत) 41 Cyperus rotundus L. (ल हाळा, नागरमोथा)
17 Cyperus compressus L. (गवत) (Common) (common)
18 Cyperus nutans Vahl (गवत) (Common) 42 Mimosa pudica (लाजाळू ) (Common)
19 Cymbopogon citratus Stapf (गवतीचाही) 43 Potamogeton perfoliatus L.
(Common) (लालडो याचेगवत) (common)
20 Xanthium indicum Koen. (गोख ) (Common) 44 Potamogeton nodosus Poir.
(ल गलाफपॉ डवीड) (common)
21 Sphaeranthus indicus L. (गोरखमुंडी)
(Common) 45 Euphorbia geniculata Ortega.
(वाइ डपॉइ सेटतॆ , लेसर ीन पॉइ सेटतॆ)
22 Ageratum conyzoides L. (घाणेराओसाडी)
(common)
(Common)
46 Polygonum glabrum (शेराल)
23 Lantana camara (घाणेरी) (Abandant)
47 Catharanthus roseus (सदाफु ली)
24 Sida rhombifolia L. (िचकना,अिथबाला)
48 Vernonia cinerea Lees (सहदेवी)
61
49 Potamogeton pectinatus L. (सॅगोगवत) 96 Pycreus globosus
50 Dectyloctenium oegyptium Wild. (ह ीगवत) 97 Pycreus pumilus Nees
51 Cynodon dactylon Pers. (हारळ) 98 Rotala tenuis
52 Ammannia multiflora Roxb 99 Saccharum spontaneum L.
53 Launaea procumbens (Roxb.) Ramayya & 100 Schoenoplectus litoralis Palla
Rajgopal 101 Schoenoplectus mucronatus Palla
54 Phyla nodiflora (L.) Greene. 102 Sopubia delphinifolia G. Don.
55 Acmella paniculata (Wall. ex DC.) R.K.Jansen 103 Striga densiflora Benth
56 Tridax procumbens L. 104 Vallisneria spiralis L.
57 Aeschynomene indica L. 105 Zornia diphylla (L.) Pers.
58 Asclepias Curassavica L. 106 Aeschynomene indica L.
59 Bothriochloa concanensis 107 Ammannia multiflora Roxb.
60 Brachiaria eruciformis Griseb. 108 Asclepias curasavica L.
61 Caesulia axillaris Roxb. 109 Brachiaria eruciformis Griseb.
62 Canscora decurrens Dalz. 110 Caesulia axillaris Roxb.
63 Ceratophyllum demersum L. 111 Canscora decurrens Dalz.
64 Eleocharis geniculata (L.) Roem. & Schult. 112 Dactyloctenium aegyptium Wild.
65 Eleusine indica (L.) Gaertn. 113 Dinebra retroflexa (Vahl) Panz.
66 Eragrostis tenella L. 114 Echinochloa colona (L.) Link
67 Eriocaulon sp. 115 Eclipta prostrata (L.) L.
68 Eulophia pratensis 116 Eleocharis acutangula (Roxb.) J. A. Schult.
69 Exacum pedunculatum L. 117 Eleocharis atropurpurea (Retz.) J. & K.
70 Fimbristylis cymosa R. Br. 118 Eleocharis geniculata (L.) Roem. & Schult.
71 Fimbristylis ferruginea (L.) Vahl 119 Eleusine indica (L.) Gaertn.
72 Fimbristylis ovata (Burm.) Kern 120 Eragrostis tenella L.
73 Fimbristylis tetragona R. Br. 121 Eriocaulon sp.
74 Fuirena wallichiana Kunth. 122 Eulophia pratensis
75 Gomphrena celosioides 123 Exacum pedunculatum L.
76 Hackelochloa granularis 124 Ludwigia IN. Jacq
77 Hoppea dichotoma Willd. 125 Mollugo pentaphylla L.
78 Hydrilla verticillata (L.F.) Royle 126 Nymphoids cristata
79 Hygrophila schulli (Buch.-Ham.) M. R. & S. 127 Nymphaea hauchali Burm. f.
M. Almeida. 128 Nymphoides crestata
80 Iseilema laxum Hack. 129 Ottelia alsinoides Pers.
81 Justicia quinqueangularis 130 Paspalidium punctatum (Burm.f.) A. Camus
82 Kyllinga brevifolia Rottb. 131 Paspalum scobiculatum
83 Ludwigia octovalis IN. Jacq. 132 Pennisetum hohenacker. Höchst. ex Steud
84 Mollugo pentaphylla L. 133 Phyla nodiflora (L.) Greene.
85 Najas minor 134 Pycreus globosus
86 Nymphaea nouchali Burm. 135 Pycreus pumilus Nees
87 Nymphoides Cristata 136 Rotala tenuis
88 Ottelia alsinoides Pers. 137 Saccharum spontaneum L.
89 Panicum repens L. 138 Schoenoplectus litoralis Palla
90 Paspalidium punctatum (Burm.f.) A. Camus 139 Schoenoplectus mucronatus Palla
91 Paspalum scrobiculatum 140 Sopubia delphinifolia G. Don. (Endangered)
92 Pennisetum hohenackeri Hochst. ex Steud. 141 Striga densiflora Benth
93 Phyla nodiflora (L.) Greene. 142 Vallisneria spiralis L.
94 Polygonum plebeium R. Br. 143 Zeuxine strateumatica Schltr.
95 Potamogeton crispus L. 144 Zornia diphylla (L.) Pers.

पुणे शहरातील पामचे कार (List of Palms in Pune City)

अ. . शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) 6 Elaeis guineensis Jacq. (तेलपाम) (Rare)
1 Archontophoenix alexandrae (F.Muell.) 7 Syzygium caryophyllatum (L.) Alston
H.Wendl.&Drude (अले सा डरपाम) (दि णभारतीयपाम) (Rare)
2 Elaeis guineensis 8 Pritchardia pacifica Seems.& Wendl.
(आ कनतेलपाम) (Rare) (ि चर डयापाम) (Rare)
3 Livistona australis (कोबी-झाडपाम) 9 Caryota mitis Lour.Hevea brasiliensis( Willd
4 Livistona chinensis (िचनीफॅ नपाम) ex juss.) Muell.-Arg ( फशटेलपाम) (Rare)
5 Corypha taliera Roxb. Dypsis 10 Coccothrinax argentea (फॅ नपाम)
madagascariensis (Becc.) Beentje & 11 Ravenea rivularis Jum.& H. Perrier
J.Dransf. (तालीरामपाम) (Rare) (माजेिसकपाम) (Rare)

62
 12 Arenga wightii Griff. (Common) ( पंडलपाम) (Rare)
13 Syagrus romanzoffiana (cham.) Glassman 23 Sabal minor (Jacq.) Pers. (Rare)
(राणीपाम) (Endangered) 24 Syagrus schizophylla (Mart.) Glassman
14 Cocos plumosa (राणीपाम) 25 Hyophorbe lagenicaulis "(Bailey)"
15 Latania commersonii (रे डलाटणपाम) 26 Lasia spinosa (Endangered)
(Endangered) 27 Hyphaence dichotoma (White)furt. (Rare)
16 Lantania loddigesii Mart. (लांटािनयापाम) 28 Corypha umbraculifera Linn. (Rare)
(Rare) 29 Beaucarnea recurvata Lem. (Rare)
17 Latania grandis (लाटािनयापाम) 30 Pritchardia pacifica Seems.& Wendl. (Rare)
(Endangered) 31 Hyophorbe lagenicaulis (Baily) Moore.
18 Licuala grandis H.Wendl. (िलकु लापाम) (Rare)
32 Thrinax parviflora Sw. (Rare)
19 Cocos coronata (लीकु रीपाम)
33 Adonidia merrillii Becc. (Rare)
20 Phoenix reclinata Jacq. (सेनेगलडेटपाम) (Rare)
34 Aiphanes horrida(jacq.)Burret (Rare)
21 Dypsis lutescens (सोनेरीके नपाम) 35 Dictyosperma album
22 hyophorbe verschaffeltii h.Wendl.

पुणे शहरातील लतावेली (List of Creepers & Climbers in Pune City)

अ. . शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) 14 Calamus rotang ( ग ॅ न लड,रोटांग) (Common)
1 Alternanthera pungens Kunth. (िचबुककाटा, 15 Piper longum L. ( पंपळी) (Common)
रेशीमकाटा) (Common) 16 Bougainvillea glabra (बुगणवेल) (Common)
2 Alternanthera sessilis (L.) R. Br. (बेवकु साळ) 17 Gymnema sylvestre R. Br. (बेडक चापाला )
(Common) (Common)
3 Oxalis corniculata L. ( पंगवूडसोररेल) 18 Rubia cordifolia, Linn (मंिज ा) )Common)
(Common) 19 Lygodium flexuosum (L.) Sw. (मैदिे हर)
4 Bauhinia vahlii (चंबुली,चमूला , माऊल) (Common)
(Common) 20 Ipomoea hederifolia L. (लालपुंगळी) (Common)
5 Pergularia daemia(Forsk.)chiov (मडादुधी, 21 Cocculus hirsutus (L.) Diels (वासनवेल) (Rare)
उतरण) (Common) 22 Asparagus racemosus Willd. var. racemosus
6 Hemidesmus indicus (L.) Schult. (अनंतमूळ) (शतावरी) (Common)
(Common) 23 Acacia concinna (Willd.) DC. (िशके काई )
7 Antigonon leptopus Hook. & Arn. (आईस म- (Common)
वेल) (Common) 24 Argyreia nervosa (समु ाशोक,वारधारा, वृ द )
8 Dioscorea bulbifera Linn (कडू -करं डा) (Common) (Common)
9 Gloriosa superba Linn (कळ-लावी) (Common) 25 Ceropegia hirsuta Wight&Arn. (सेरोपेिजया)
10 Derris scandens Benth. (ग डवेल) (Common) (Rare)
11 Abrus precatorius L. (गुंज) (Common) 26 Ipomoea nil (L.) Roth.
12 Tinospora cordifolia (Willd.) Hook. f and Thoms 27 Wattakata volubilis
(गुळवेल, गुडूची) (Common) 28 Bryonia sp.
13 Clitoria ternatea (गोकण ) (Common)

पुणे शहरातील अपु प वन पती (List of Gymnosperms in Pune City)

अ. . शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) 8 Callitris Calcarata ( लॅकसाय ेसपाइन) (Rare)
1 cupressus sempervirens L. (इटािलयनसाय े स) 9 Caryota urens L. (भेलरीमाड) Rare
(Rare) 10 Cupressus macrocarpa Hartw. (मॉ टेरेसाय े स)
2 Caryota rumphiana Mart. (Rare)
(ऑ ेिलयन फशटेल लम) (Rare) 11 Cycas revoluta (सायकस) (Rare)
3 Araucaria columnaris (G.Forst.) Hook. 12 Araucaria cunninghamii Aiton ex D.Don
( स -मस ी) (Rare) ( पपाईन) (Rare)
4 Zamia furfuracea (जािमया ,काडबोडपा म) (Rare) 13 Taxodium distichum Rich. (Rare)
5 Agathis robusta F.M.Bailey (पाइन) 14 Cupressus sempervirens 'glauca'
6 Pinus roxburghii Sarg. (पाइनस) (Rare) 15 Cycas circinalis (Rare)
7 Pinus longifolia (पाइनस) (Rare)

63
 पुणे शहरातील शेवाळ वग य (मॉस) वन पती (List of Bryophytes, Algae in Pune City)
अ. . शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा)
1 Funaria sp. (कॉडमॉस ) (Common)
2 Sphagnum sp. (पीटमॉस) (Common)
3 Selaginella sp. (ि पकएमसीस ) (Common)
4 Polytrichum (हैरकॅ पमॉस) (Common)
5 Ceratophyllum demersum L.
6 Chara vulgaris (शेवाळ) (Common)

पुणे शहरातील कवक वग य कार या वन पती (List of Fungus in Pune City)

अ. . शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) 28 Ganoderma sp (बुरशी) (Common)
1 Agaricus spp. (आळं बे) (Common) 29 Gigaspora sp ., (बुरशी) (Common)
30 Glomus sp (बुरशी) (Common)
2 Chlorophyllum spp (आळं बे) (Common)
31 Lasiodiplodia theobromae (बुरशी) (Common)
3 Lepiota spp (आळं बे)
32 Lecanicillium lecanii R. Zare and W.Gams
4 Albugo candida (Pers.) Kuntze (बुरशी) (बुरशी) (Common)
(Common)
33 Macrophoma mangiferae (बुरशी) (Common)
5 Alternaria alleria alternata (Fr). keissler (बुरशी)
34 Metarhizium ani soplige (बुरशी) (Common)
(Common)
35 Mycosphaerella brassicicola Henn. (बुरशी)
6 Alternaria alternata f. sp. cucurbitae (बुरशी)
(Common)
(Common)
36 Mycosphaerella fijiensis Morelet (बुरशी)
7 Alternaria brassicae (Berk) Sacc (बुरशी)
(Common)
(Common)
37 Oidium mangiferae Berthet (बुरशी) (Common)
8 Alternaria solani (Cook) (बुरशी) (Common)
38 Peranospora parasitica (Fr)tul (बुरशी)
9 Ascochyta rabiei (pass) (बुरशी) (Common)
(Common)
10 Ascahyta pisi lib. (बुरशी) (Common)
39 Pestalotia mangiferae Henn (बुरशी) (Common)
11 Aspergillus awamori Vietor (बुरशी) (Common)
40 Pestalotiopsis palmarum (Cooke) Steyaert
12 Aspergillus niger Van Tieghem (बुरशी) (बुरशी) (Common)
(Common)
41 Phoma glomerala (corda) (बुरशी) (Common)
13 Beauveria bassiana (बुरशी) (Common)
42 Pythium debaryanum R. Hesse (बुरशी)
14 Botryosphaeria ribis (बुरशी) (Common) (Common)
15 Botrytis cinerea Pers. (बुरशी) (Common) 43 Pseudoperonospora cubensis (Berkeley and M.
16 Ceratocystis paradoxa (Dade)C. Moreau A. Curtis) (बुरशी) (Common)
(बुरशी) (Common) 44 Rhizoctonia bataticola J . G .Kuhn (बुरशी)
17 Cercospora brassicicola .Henn. (बुरशी) (Common)
(Common) 45 Rhizoctonia solani Kühn (बुरशी) (Common)
18 Clitocybe spp., (बुरशी) (Common) 46 Rhizopus stolonifer (Ehrenb) Vuill (बुरशी)
19 Colletotrichum gloeosporioides (Penz) Penz (Common)
.and Sacc. (बुरशी) (Common) 47 Sclerotinia sclerotiorum (Lib) de Bary (बुरशी)
20 Colletotrichum higginsianum Sacc. (बुरशी) (Common)
(Common) 48 Trichoderma hamatum Chet (बुरशी)
21 Colletotrichum musae (बुरशी) (Common) (Common)
22 Corticium salmonicolor Berk. and Broome 49 Trichoderma harzianum Rifai (बुरशी)
(बुरशी) (Common) (Common)
23 Erysiphe betai (Vanha) Weltzien, (बुरशी) 50 Trichoderma koningii oudem (बुरशी)
(Common) (Common)
24 Fusarium oxysporum f . sp. ciceris Matuo and 51 Trichoderma viride (बुरशी) (Common)
K Sato (बुरशी) (Common) 52 Uromyces ciceris -arietini (Link) Unger (बुरशी)
25 Fusarium oxysporum f.sp. citri (बुरशी) (Common)
(Common) 53 Verticillium albo -atrum Kleb (बुरशी)
26 Fusarium solani (Mart) (बुरशी) (Common) (Common)
27 Fusarium subglutinans Wollenw. and Reinking
(बुरशी) (Common)

64
 ाणी जाती/ FAUNA
पुणे शहरातील प ी (List of Birds in Pune City)
अ. शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) 55 Oriolus oriolus (हळ ा)
1 Psittacula eupatria (अले झॅि नपोपट) 56 Dicaeum erythrorhynchos
2 Ciconia piscopus (कांडस े ार) (Abundant) 57 Circus aeruginosus
3 Grus virgo (कां ाकरकोचा) 58 Parus major
4 Elanus caeruleus (कापशी) 59 Eremopterix grisea
60 Prinia socialis
5 Motacilla maderaspatensis (कावडधोबी)
61 Rhipidura albicollis (Common)
6 Corvus macrorhynchos (कावळा) (Common)
62 Dendrocitta vagabunda (Common)
7 Centropus sinensis (कावळा) 63 Francolinus pondicerianus (Common)
8 Eudynamys scolopacea (को कळा, कोयल ) 64 Coturnix coturnix (Common)
9 Halcyon smyrnensis (खं ा) 65 Perdicula argoondah (Common)
10 Saxicola caprata (ग पीदास ) 66 Anas strepera (Common)
11 Spilornis cheela (ग ड) (Abundant) 67 Anas penelope (Occasion)
12 Tyto alba (गहवनीघुबड) 68 Anas crecca (Common)
13 Gyps bengalensis (िगधाड) 69 Anas querquedula (Common)
14 Corvus splendens (घरकावळा) (Common) 70 Anas acuta (Common)
71 Anas clypeata (Common)
15 Milvus migrans (घार)
72 Aythya ferina (Common)
16 Clamator jacobinus (चातक)
73 Aythya nyroca (Occasion)l
17 Alcedo atthis (छोटाखं ा)
74 Megalaima haemacephala (Common)
18 Megalaima viridis (छो ाकु तुग) 75 Ocyceros birostris (Common)
19 Corvus macrorhynchos (जंगलकावळा,डोमकावळा) 76 Upupa epops (Common)
20 Turdoides striatus (जंगलबॅबलर) 77 Alcedo atthis (Common)
21 Porphyrio porphyrio (जांभळीपाणक बडी ) 78 Halcyon smyrnensis (Common)
22 Butastur teesa ( टस) (Common) 79 Ceryle rudis (Common)
23 Megalaima haemacephala (तांबत) 80 Merops orientalis (Common)
24 Vanellus indicus (ता मूखी टटवी ) 81 Hierococcyx varius (Common)
25 Actitis hypoleucos (तुतारी) 82 Centropus sinensis (Common)
83 Cypsiurus balasiensis (Occasional)
26 Anas clypeata (थाप ा)
84 Apus affinis (Common)
27 Pericrocotus cinnamomeus (िनखार)
85 Athene brama (Common)
28 Coracias benghalensis (नीलकं ठ ) 86 Streptopelia senegalensis (Common)
29 Columba livia (पारवा) 87 Streptopelia chinensis (Common)
30 Psittacula cyanocephala (पोपट) 88 Streptopelia decaocto (Common)
31 Psittacula krameri (पोपट) 89 Gallirallus striatus (Rare)
32 Threskiornis melanocephalus (बगळा) 90 Amaurornis akool (Rare)
33 Anas querquedula (बदक) 91 Amaurornis phoenicurus (Common)
34 Dendrocygna javanica (बदक ) (Common) 92 Porphyrio porphyrio (Common)
35 Tadorna ferruginea (बदक ) (Rare) 93 Gallinula chloropus (Common)
36 Sarkidiornis melanotos (बदक ) (Occasional) 94 Fulica atra Abundant
95 Gallinago stenura (Common)
37 Nettapus coromandelianus (बदक ) (Common)
96 Gallinago gallinago (Common)
38 Anas poecilorhyncha (बदक ) (Abundant)
97 Tringa nebularia (Occasional)
39 Aythya fuligula (बदक ) (Occasional) 98 Tringa ochropus (Common)
40 Anas poecilorhyncha (बदक ) (Common) 99 Tringa glareola (Common)
41 Accipiter nisus (बिहरससाणा ) 100 Calidris minuta (Occasion)al)
42 Sturnus pagodarum ( ा ीनीमैना ) 101 Rostratula benghalensis (Occasional)
43 Pavo cristatus (मोर कं वालांडोर) (Common) 102 Himantopus himantopus (Occasional)
44 Francolinus pictus (रं गीतिततर ) 103 Hydrophasianus chirurgus (Common)
45 Nycticorax nycticorax (रातबगळा ) 104 Metopidius indicus (Common)
46 Pycnonotus jocosus (रे िड हाइसके रे डबुलबुल ) 105 Glareola lactea (Occasional)
47 Streptopelia senegalensis (लहानतप करीकबूतर) 106 Charadrius dubius (Occasional)
107 Vanellus indicus (Common)
48 Caprimulgus asiaticus (लहानरा चर)
108 Chroicocephalus brunnicephalus (Occasional)
49 Pycnonotus cafer (लालबु ाबुलबुल)
109 Gelochelidon nilotica (Occasional)
50 Orthotomus sutorius ( शंपी ) 110 Sterna aurantia (Common)
51 Himantopus himantopus (शेको ा ) 111 Sterna acuticauda (Occasional)
52 Dendrocopos mahrattensis (सुतार ) 112 Elanus caeruleus (Common)
53 Aegithina tiphia (सुभाग) 113 Milvus migrans (Common)
54 Treron phoenicoptera (ह रयाल ) 114 Haliastur indus (Rare)
65
115 Circus aeruginosus (Common) 156 Hirundo concolor (Common)
116 Circus macrourus (Occasional) 157 Hirundo rustica (Common)
117 Circus pygargus (Rare) 158 Hirundo smithii (Common)
118 Accipiter badius (Common) 159 Hirundo striolata (Common)
119 Aquila clanga (Rare) 160 Pycnonotus cafer (Common)
120 Falco tinnunculus (Occasional) 161 Prinia inornata (Common)
121 Falco subbuteo (Occasional) 162 Prinia socialis (Common)
122 Tachybaptus ruficollis (Abundant) 163 Cisticola juncidis (Occasiona)l
123 Phalacrocorax niger (Common) 164 Acrocephalus dumetorum (Occasional)
124 Phalacrocorax carbo (Occasional) 165 Acrocephalus arundinaceus (Occasional)
125 Egretta garzetta (Common) 166 Sylvia curruca (Occasional)
126 Egretta gularis (Rare) 167 Chrysomma sinense (Common)
127 Ardea alba (Rare) 168 Turdoides malcolmi (Common)
128 Ardea intermedia (Occasional) 169 Mirafra erythroptera (Occasional)
129 Bubulcus ibis (Common) 170 Ammomanes phoenicura (Common)
130 Ardeola grayii (Common) 171 Nectarinia zeylonica (Common)
131 Ardea cinerea (Common) 172 Jambhala suryapakshi (Common)
132 Ardea purpurea (Common) 173 Passer domesticus (Common)
133 Nycticorax nycticorax (Occasional) 174 Motacilla alba (Common)
134 Phoenicopterus minor (Rare) 175 Motacilla maderaspatensis (Common)
135 Plegadis falcinellus (Occasional) 176 Motacilla citreola (Common)
136 Threskiornis melanocephalus (Occasional) 177 Motacilla flava (Common)
137 Pseudibis papillosa (Occasional) 178 Motacilla cinerea (Common)
138 Platalea leucorodia (Rare) 179 Anthus rufulus (Common)
139 Mycteria leucocephala (Occasional) 180 Ploceus philippinus (Occasional)
140 Anastomus oscitans (Occasional) 181 Amandava amandava (Occasional)
141 Ciconia episcopus (Occasional) 182 Lonchura punctulata (Common)
142 Lanius vittatus (Common) 183 Lonchura atricapilla (Rare)
143 Lanius schach (Common) 184 Indian peafowl
144 Dicrurus macrocercus (Common) 185 Acrocephalus dumetorum
145 Dicrurus leucophaeus (Occasional) 186 Ploceus philippinus (Abundant)
146 Monticola solitarius (Occasional) 187 Athene brama (Comman)
147 Ficedula albicilla (Occasional) 188 Prinia inornata (Comman)
148 Luscinia svecica (Rare) 189 Terpsiphone paradisi
149 Copsychus saularis (Common) 190 Eumyias thalassinus (Comman)
150 Saxicoloides fulicata (Common) 191 Nectarinia asiatica (Occasional)
151 Saxicola torquatus (Common) 192 Amandava amandava
152 Sturnus pagodarum (Common) 193 Lonchura punctualata
153 Acridotheres tristis (Common) 194 Zosteops palpebrosus
154 Acridotheres fuscus (Common)
155 Parus major (Rare)

66
 पुणे शहरातील स तन ाणी (List of Mammals in Pune City)
अ. शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) 14 Herpestes edwardsii (भारतीयराखाडीमुगं ूस)
1 Bandicota bengalensis (उं दीर) (Common) (common)
2 Funambulus pennantii (उ रीपाम) (िगलहरी) 15 Semnopithecus entallus (मैदानीराखाडीलंगूर)
(common) 16 Viverricula indica (Least concern)
3 Lepus nigricollis (काळं नेपडहरे ) (Least concern) 17 Mus booduga (लहानभारतीयफ डमाउस) (Least
4 Pteropus giganteus (को हा) concern)
5 Bandicota indica ( ेटरबॅि डकू टउं दीर) (Least 18 Paradoxurus hermaphroditus
concern) (सामा यपामिस हेट) (Least concern)
6 Rattus rattus (घराचाउं दीर) 19 Millardia kondana ( संहगडउं दीर) (Critically
endangered)
7 Mus musculus (घराचाउं दीर)
20 Muntiacus muntjak (भेकर) (Least concern)
8 Felis chaus (जंगलमांजर) (Least concern)
21 Suncus murinus
9 Hyena hyena (धारीदारतरस)
22 Cynopterus sphinx
10 Panthera pardus Vagrant (पँथर) (Vulnerable)
23 Rousettus leschenaulti
11 Vulpes bengalensis (भारतीयको हा) (Least
24 Pipestrelle sp.
concern)
25 Suncus etruscus (Least concern)
12 Bos gaurus (भारतीयगौर) (Vulnerable) 26 Pipistrelle sp.
13 Manis crassicaudata (भारतीयपगोिलन)

पुणे शहरातील फु लपाखरे (List of Butterflies in Pune City)

अ. शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) (Rare)
1 Abisara echerius (फु लपाख ) (Occasional) 31 Catopsilia pomona (फु लपाख ) (Abandant)
2 Acraea violae (फु लपाख ) Common 32 Catopsilia pomona Fabricius (फु लपाख )
3 Acraea violaea Fabricius (फु लपाख ) (Rare) (Rare)
4 Acytolepis puspa (फु लपाख ) (Occasional) 33 Catopsilia pyranthe (फु लपाख ) (Abandant)
5 Anaphaeis aurota Fabricius (फु लपाख ) (Rare) 34 Catopsilia pyranthe Linnaeus (फु लपाख )
6 Appias albatross (फु लपाख ) (Rare) (Rare)
7 Appias albina Boisduval (फु लपाख ) (Rare)
35 Celaenorrhinus ambareesa (फु लपाख ) (Rare)
8 Appias indra (फु लपाख ) (Occasional)
36 Celaenorrhinus leucocera (फु लपाख ) (Rare)
9 Appias libythea Fabricius (फु लपाख ) (Rare)
37 Cepora nerissa (फु लपाख ) (Abandant)
10 Ariadne ariadne (फु लपाख ) (Rare)
38 Cepora nerissa (फु लपाख ) (Rare)
11 Ariadne ariadne Linnaeus (फु लपाख ) (Rare)
39 Charaxes solon (फु लपाख ) (Rare)
12 Ariadne merione (फु लपाख ) (Abandant)
40 chilades lajus (फु लपाख ) (Occasional)
13 Ariadne merione Cramer (फु लपाख ) (Rare)
41 Chilades pandava (फु लपाख ) Common
14 Atrophaneura aristolochiae (फु लपाख )
42 chilades parrhassius (फु लपाख )
(Common) 43 Chilades parrhassius Horsfield (फु लपाख )
15 Atrophaneura hector (फु लपाख ) (Occasional) (Rare)
16 Azanus jesouns Guerin-Meneville (फु लपाख )
44 Chilasa clytia (फु लपाख )
(Rare) 45 Colotis amata (फु लपाख )
17 Azanus jesous (फु लपाख ) (Common) 46 Colotis danae (फु लपाख ) (Rare)
18 Azanus ubaldus (फु लपाख ) (Occasional) 47 Colotis danae Fabricius (फु लपाख ) (Rare)
19 Azanus ubaldus Stoll (फु लपाख ) (Rare) 48 Colotis etrida (फु लपाख ) (Common)
20 Badamia exclamationis (फु लपाख ) 49 Colotis etrida Boisduval (फु लपाख ) (Rare)
(Occasional) 50 Colotis eucharis (फु लपाख ) (Rare)
21 Badamia exclamationis Fabricius (फु लपाख ) 51 Colotis fausta (फु लपाख ) (Rare)
(Rare) 52 Curetis thetis (फु लपाख ) (Occasional)
22 Belenois aurota (फु लपाख ) (Abandant) 53 Cynthia cardui Linnaeus (फु लपाख ) (Rare)
23 Borbo cinnara (फु लपाख ) (Common) 54 Danaus chrysippus (फु लपाख ) (Abandant)
24 Byblia ilithyia (फु लपाख ) (Occasional) 55 Danaus chrysippus Linnaeus (फु लपाख )
25 Caleta caleta (फु लपाख ) (Occasional) (Rare)
26 Caleta caleta Hewitson (फु लपाख ) (Rare) 56 Danaus genutia (फु लपाख ) (Occasional)
27 Castalius rosimon (फु लपाख ) (Common) 57 Danaus genutia Cramer (फु लपाख ) (Rare)
28 Castalius rosimon Fabricius (फु लपाख ) (Rare) 58 Delias eucharis (फु लपाख ) (Common)
29 Catochrysops strabo (फु लपाख ) (Occasional) 59 Delias eucharis Drury (फु लपाख ) (Rare)
30 Catochrysops strabo Fabricus (फु लपाख ) 60 Euchrysops cnejus (फु लपाख ) (Abandant)

2
61 Euchrysops cnejus Fabricius (फु लपाख ) 105 Mycalasis perseus Fabricius (फु लपाख )
(Rare) (Rare)
62 Euploea core (फु लपाख ) (Abandant) 106 Neptis hylas Linnaeus (फु लपाख ) (Rare)
63 Euploea core Cramer (फु लपाख ) (Rare) 107 Pachliopta aristolochiae Fabricius (फु लपाख )
64 Eurema blanda (फु लपाख ) (Rare)
65 Eurema brigitta (फु लपाख ) (Common) 108 Papilio demoleus Linnaeus (फु लपाख ) (Rare)
66 Eurema brigitta Cramer (फु लपाख ) (Rare) 109 Papilio polymnestor (फु लपाख ) (Occasional)
67 Eurema hecabe (फु लपाख ) (Abandant) 110 Papilio polytes Linnaeus (फु लपाख ) (Rare)
68 Eurema hecabe Linnaeus (फु लपाख ) (Rare) 111 Parantica aglea (फु लपाख ) Occasional
69 Eurema laeta (फु लपाख ) (Abandant) 112 Pareronia valeria Cramer (फु लपाख ) (Rare)
70 Eurema laeta Boisduval (फु लपाख ) (Rare) 113 Phalanta phalantha (फु लपाख ) (Common)
71 Euthalia aconthea (फु लपाख ) (Common) 114 Phalanta phalantha Drury (फु लपाख ) (Rare)
72 Euthalia nais (फु लपाख ) (Rare) 115 Polyura athamas (फु लपाख ) (Rare)
73 Freyeria trochylus Freyer (फु लपाख ) (Rare) 116 Prosotas dubiosa indica Evans (फु लपाख )
74 Freyria trochylus (फु लपाख ) (Common) (Rare)
75 Graphium agamemnon (फु लपाख ) 117 Prosotas nora (फु लपाख ) (Occasional)
(Common) 118 Prosotas nora C & R Felder (फु लपाख ) (Rare)
76 Graphium doscon C & R Flder (फु लपाख ) 119 Pseudoborbo bevani (फु लपाख ) (Common)
(Rare) 120 Pseudozizeeria maha Kollar (फु लपाख ) (Rare)
77 Hypolimnas bolina (फु लपाख ) (Occasional) 121 Rapala iarbus (फु लपाख ) (Occasional)
78 Hypolimnas bolina Linnaeus (फु लपाख ) 122 Rapala iarbus Fabricus (फु लपाख ) (Rare)
(Rare) 123 Rapala manea (फु लपाख ) (Occasional)
79 Hypolimnas misippus (फु लपाख ) (Occasional) 124 Rapala manea Moore (फु लपाख ) (Rare)
80 Hypolimnas missipus Linnaeus (फु लपाख ) 125 sarangesa dasahara (फु लपाख ) (Rare)
(Rare) 126 Sarangesa purendra Moore (फु लपाख ) (Rare)
81 Ixias mariane Cramer (फु लपाख ) (Rare) 127 Spalgis apius (फु लपाख )
82 Ixias marianne (फु लपाख ) (Occasional) 128 Spialia galba (फु लपाख ) (Occasional)
83 Ixias pyrene (फु लपाख ) 129 Spindasis elima (फु लपाख ) (Rare)
84 Jamides bochus (फु लपाख ) (Occasional) 130 Spindasis ictis (फु लपाख ) (Rare)
85 Jamides celeno (फु लपाख ) (Abandant) 131 Spindasis vulcanus Fabricius (फु लपाख )
86 Jamides celeno Cramer (फु लपाख ) (Rare) (Rare)
87 Junonia almana (फु लपाख ) (Common) 132 suastus gremius (फु लपाख ) (Occasional)
88 Junonia atlites (फु लपाख ) (Common) 133 Tajuria cippus (फु लपाख ) (Occasional)
89 Junonia hierta (फु लपाख ) (Common) 134 Tajuria cippus Fabricius (फु लपाख ) (Rare)
90 Junonia hierta Fabricius (फु लपाख ) (Rare) 135 Talicada nyseus (फु लपाख ) (Common)
91 Junonia iphita Cramer (फु लपाख ) (Rare) 136 Tarucus nara (फु लपाख ) (Occasional)
92 Junonia lemonias (फु लपाख ) (Abandant) 137 Telicota ancilla (फु लपाख ) (Occasional)
93 Junonia lemonias Linnaeus (फु लपाख ) 9Rare) 138 Telicota colon (फु लपाख ) (Occasional)
94 Junonia orithiya (फु लपाख ) (Common) 139 Tirumala limniace (फु लपाख ) (Abundant)
95 Junonia orithiya Linnaeus (फु लपाख ) (Rare) 140 Tirumala limniace Cramer (फु लपाख ) (Rare)
96 kallima horsfieldi (फु लपाख ) (Rare) 141 Udaspes folus (फु लपाख ) (Common)
97 Lampides boeticus (फु लपाख ) (Common) 142 Vanessa cardui (फु लपाख ) (Occasional)
98 Lampides boeticus Linnaeus (फु लपाख ) 143 Ypthima asterope Klug (फु लपाख ) (Rare)
(Rare) 144 Ypthima baldus Fabricius (फु लपाख ) (Rare)
99 Leptosia nina Fabricius (फु लपाख ) (Rare) 145 Zizeeria karsandra Moore (फु लपाख ) (Rare)
100 Leptotes plinius (फु लपाख ) (Common) 146 Zizina otis Fabricius (फु लपाख ) (Rare)
101 Leptotes plinius Fabricius (फु लपाख ) (Rare) 147 Zizula hylax Fabricius (फु लपाख ) (Rare)
102 Lethe rohria Fabricius (फु लपाख ) (Rare) 148 Hasorachromus (फु लपाख ) (Abandant)
103 Lethe rohria ssp. rohria (फु लपाख ) (Rare)
104 Melanitis leda Linnaeus (फु लपाख ) (Rare)
पुणे शहरातील इतर कटक (List of Insects in Pune City)
अ. शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) (Common)
1 Apis dorsata (आ यामधमा या ) (Common) 5 Periplaneta americana (झुरळ) (Common)
2 Apis florea (फु लोरामधमा या ) (common) 6 Batocera rubus Linnaeus (मँगो टेमबोरर)
3 Apis cerana indica (सातेरीमधमा या ) 7 Coccinella septempunctata (लेडीबडबीटल )
(Common) 8 Menochilus sexmaculatus Fab (लेडीबडबीटल )
4 Tetragonula iridipennis (डंखहीनमधमा या ) 9 Hippodamia variegata Goeze (लेडीबडबीटल )

69
10 Coccinella transversalis Fab ( ा सवेसलेडीबीटल (Endangered)
) 60 Phlogiodes validus Pocock (कोळी) (Rare)
11 Thrips tabaci Lindeman (डास) 61 Phlogiodes robustus Pocock (कोळी) (Rare)
12 Bemisia tabaci Gennadius (डास) 62 Plesiophrictus millardi Pocock (कोळी) (Rare)
13 Micromus igorotus Banks (माय ोमस ) 63 Plesiophrictus sericeius Pocock (कोळी) (Rare)
14 Chrysoperla zastrowi sillemi EsbenPeterson 64 Poecilotheria regalis Pocock (कोळी) (Rare)
( ायसोपा ) 65 Chilobrachys fimbriatus Pocock (कोळी) (Rare)
15 Chilocorus nigritus (Fabricius) (बीटल ) 66 Chilobrachys femoralis Pocock (कोळी) (Rare)
16 Brumoides suturalis ( Fabricius) (बीटल ) 67 Stegodyphus mirandus Pocock (कोळी) (Rare)
17 Illeis cincta Fabricius (बीटल ) 68 Stegodyphus pacificus Pocock (कोळी) (Rare)
18 Scymnus coccivora Ayyar (बीटल ) 69 Stegodyphus sarasinorum Karsch (कोळी)
19 Hyperaspis maindroni Sicard (बीटल ) (Rare)
20 Cryptolaemus montrouzieri Mulsant (बीटल ) 70 Tetragnatha geniculata Karsch (कोळी) (Rare)
21 Sternochetus mangiferae (भुंगा) 71 Argyroepeira tessellata Thorell (कोळी) (Rare)
22 Oryctes rhinoceros Linnaeus (गडाबीटल) 72 Nephila maculata (Fabricius) (कोळी) (Rare)
23 Bactrocera dorsalis Hendel (आंबाफळाची) 73 Gasteracantha geminata (Fabricius) (कोळी)
माशी (Rare)
24 Juriniopsis adusta (टचिनड) 74 Leucauge decorata (Blackwall) (कोळी) (Rare)
25 Toxomerus geminates Say (माशी) 75 Leucauge culta (O. P. Cambridge) (कोळी)
26 Triomata coccidivora Ayyar (माशी) (Rare)
27 Aleurodicus disperses Russell (माशी) 76 Leucauge dorsotuberculata Tikader (कोळी)
28 Aphis gossypii Glover (मावा ) (Rare)
29 Amritodus atkinsoni Leth (माशी)
77 Argiope aemula (Walckenaer) (कोळी) (Rare)
30 Ferrisia virgata Cockerell (माशी)
78 Argiope anasuja Thorell (कोळी) (Rare)
31 Paracoccus marginatus Williams Granara 79 Argiope pulchella Thorell (कोळी) (Rare)
(माशी) 80 Cyrtophora citricola (Forskal) (कोळी) (Rare)
32 Marietta leopardina Motschulsky 81 Cyrtophora cicatrosa (Stoliczka) (कोळी) (Rare)
(गांधीलमाशी) 82 Cycloza hexatuberculata Tikader (कोळी)
33 Vespula germanica Fab. (गांधीलमाशी) (Rare)
34 Indarbela quadrinotata Walker (सुरवंट) 83 Cycloza moonduensis Tikader (कोळी) (Rare)
35 Leucinodes orbonalis Guenee (फळबोरर) 84 Larinia chloris (Savigny & Audouin) (कोळी)
36 Maruca testulalis geyer (पॉडबोरर) (Rare)
37 Opisinia arenosella Linnaeus 85 Parawixia dehaanii (Doleschall) (कोळी) (Rare)
(काळाडोके असलेलासुरवंट) 86 Araneus mitificus (कोळी) (Rare)
38 Helicoverpa armigera hubner (फळबोरर) 87 Araneus bituberculatus (Walckenaer) (कोळी)
39 Earias vitella Fab (Rare)
40 Bracon brevicornis 88 Araneus panchganiensis Tikader & Bal (कोळी)
41 Tapinoma (मुग ं ी) (Rare)
42 Technomyrmex (मुंगी) (Common) 89 Neoscona mukerjei Tikader (कोळी) (Rare)
43 Polytrachis (मुंगी) (common) 90 Neoscona poonaensis Tikader & Bal (कोळी)
(Rare)
44 Camponotus (सुतारमुग ं ी) (Abandant)
91 Neoscona lugubris (Walckenaer) (कोळी)
45 Aphaenogaster (मुंगी) (common)
(Rare)
46 Cataulacus (मुंगी) (common)
92 Neoscona laglaizei (Simon) (कोळी) (Rare)
47 Crematogaster (मुंगी) (Abandant)
93 Hippasa lycosina Pocock (कोळी0 (Rare)
48 Monomorium (मुंगी) (common)
94 Hippasa mahabaldshywarensis Tikader&
49 Myrmicaria (मुंगी) (Abandant)
Malhotra (कोळी) (Rare)
50 Pheidole (मुंगी) (common) 95 Evippa shivajii Tikader& Malhotra (कोळी)
51 Leptogenys (मुंगी) (Abandant) (Rare)
52 Apis mellifera (पा ा यमधमाशी) 96 Evippa banerensis Tikader& Malhotra (कोळी)
53 Tetraponera rufonigra (ि - (Rare)
रंगाचेअरबो रयलमुंगी) 97 Pardosa birmanica Simon (कोळी) (Rare)
54 Tetraponera allaborans (मुंगी) 98 Lycosa geotubalis Tikader& Malhotra (कोळी)
55 Aenictus spp. (मोठीसेनामुंगी) (Rare)
56 Tapinoma melanocephalum (भूतमुंगी) 99 Lycosa poonaensis Tikader& Malhotra (कोळी)
57 Leptogenys processionalis (मुंगी) (Rare)
58 Pachycondyla spp. (मुंगी) 100 Gnaphosa poonaensis Tikader (कोळी) (Rare)
59 Ischnothele dumicola (Pocock) (कोळी) 101 Theridion indica Tikader (कोळी) (Rare)
102 Latrodectus hasselti Thorell
70
 (कोळी) (Rare) 121 Hersilia savignyi Lucas (कोळी) (Rare)
103 Latrodectus geometricus C. (कोळी) (Rare) 122 Uroctea indica Pocock (कोळी) (Rare)
104 Oxyopes shweta Tikader (कोळी) (Rare) 123 Scytodes thoracica (Latreille) (कोळी) (Rare)
105 Thomisus katrajghatusTikader (कोळी) (Rare) 124 Triaeris poonaensis Tikader& Malhotra
106 Camaricus formosus Thorell (कोळी) (Rare) (कोळी) (Rare)
107 Monaeses mukundiTikader (कोळी) (Rare) 125 Ischnothyreus deccanensis Tikader&
108 Tmarus kotigeharusTikader (कोळी) (Rare) Malhotra (कोळी) (Rare)
109 Misumenoides deccanesTikader (कोळी) (Rare) 126 Tetrablemma deccanensis (Tikader) (कोळी)
(Rare)
110 Pasia marathasTikader (कोळी) (Rare)
127 Stenochilus hobsoni O. P. Cambridge (कोळी)
111 Tibellus katrajghatusTikader (कोळी) (Rare)
(Rare)
112 Tibellus chaturshingi Tikader (कोळी) (Rare)
128 Filistat poonaensis Tikader (कोळी) (Rare)
113 Tibellus poonaensis Tikader (कोळी) (Rare)
129 Aedes aegypti (डगु) (Rare)
114 Heteropoda venatoria (Linnaeus) (कोळी)
130 Mallada boninensis okamoto (गांधीलमाशी)
(Rare)
131 Vespa cincta Linn (गांधीलमाशी)
115 Heteropoda sexpunctata Simon (कोळी) (Rare)
132 Vespa cincta Nigra (गांधीलमाशी)
116 Spariolenus tigris Simon (कोळी) (Rare) 133 Vespa uncincta Fab. (गांधीलमाशी)
117 Platorindicus Simon (कोळी) (Rare) 134 Athalia lugens proxima Klug
135 Plutella Xylostella Linnaeus
118 Artema atlanta Walckenaer (कोळी) (Rare)
136 Chrysoperla spe. Steinmann
119 Crossopriza lyoni Blackwall (कोळी) (Rare)
137 Eublemma amabilis (पतंगक टक)
120 Pholcus phalangioides (Fuesslin)
(कोळी) (Rare)
पुणे शहरातील सरपटणारे ाणी (List of Reptiles in Pune City)
अ. . शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) 14 Common Wolf Snake (कव ा)
1 Indian Flapshell Turtle (कासव) 15 Checkered Keelback Water Snake ( दवड/िव ळा )
2 Monitor Lizard (घोरपड) 16 Striped Keelback नानेटी
3 Chameleon (के मेलीयन) 17 Green Keelback / Grass Snake (गव या)
4 Common Garden Lizard सरडा) 18 Common Cat Snake (मांज या)
5 Gecko (पाल) 19 Vine Snake (हरणटोळ)
6 Worm Snake (वाळा) 20 Common Krait (म यार)
7 Phipson’s Shieldtail (खापरखव या) 21 Spectacled Cobra (नाग)
8 Sand Boa (सँडबोआ) 22 Russell’s Viper (घोणस)
9 Earth Boa / Red Sand Boa अथबोआ) 23 Saw-scaled Viper (फु रसे)
10 Common Trinket Snake (त कर) 24 Bamboo Pit Viper (चापडा)
11 Indian Rat Snake (धामण) 25 Calotes versicolor (सरडा ) (Abundant)
12 Banded Racer धूळनागीन)
13 Banded Kukri Snake (कु करीसाप)
17 Anguilla bengalensis bengalensis (Grey) (मासा)
पुणे शहरातील मासे (List of Fish in Pune City) 18 Aorichthys seenghala (Sykes) (मासा) (Comman)
अ. शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) 19 Aplocheilus lineatus (Valenciennes) (मासा)
1 Anguilla bengalensis (अहेर) (Occasional)
2 Salmostoma sp. (आंबली) 20 Aplocheilus panchax ( Hamilton - Buchanan)
3 Chanda nama (कािचक ) (मासा)
4 Labeo calbasu (कानस,कानोशी) 21 Bagarius bagarius (Hamilton-Buchanan) (मासा)
5 Catla catla (कॅ टला) 22 Bagarius yarrelli (Sykes) (मासा)
6 Mastacembelus armatus (क ब) 23 Barilius barna (Hamilton-Buchanan) (मासा)
7 Microbenchium sp. (कोळं बी) 24 Barilius bendelisis (Hamilton-Buchanan) (मासा)
8 Glossogobius giuris (खर या) (Comman)
9 Puntius chola (खवळी) 25 Barilius gatensis (Valenciennes) (मासा)
10 Notopterus matepterus (चालेट) 26 Catla catla (Hamilton-Buchanan) (मासा)
11 Tilapia mossambica (चैलपी) (Comman)
12 Mozambique tilapia ( टळिपया) (endangered)
27 Chanda nama (Hamilton-Buchanan) (मासा)
(Comman)
13 Channa punctatus (ढोक)
28 Channa marulius (Hamilton-Buchanan) (मासा)
14 Ompok pabo(पाबडा)
(Comman)
15 Channa marulius (मारल) 29 Channa orientalis (Bloch & Schneider) (मासा)
16 Amblypharyngodon mola (Hamilton-Buchanan)
30 Channa punctatus (Bloch) (मासा) (Abundant)
(मासा) (Comman)
31 Channa striatus (Bloch) (मासा)
71
32 Chela cachius (Hamilton-Buchanan) (मासा) 74 Nemacheilus moreh (Sykes) (मासा) (Abundant)
33 Chela laubuca (Hamilton) (मासा) 75 Nemacheilus rueppelli (Sykes) (मासा) (Comman)
34 Cirrhinus cirrhosus (Bloch) (मासा) (Occasional) 76 Nemacheilus savona (Hamilton-Buchanan) (मासा)
35 Cirrhinus fulungee (Sykes) (मासा) (Abundant) 77 Nemacheilus sps. (resembling N.
36 Cirrhinus mrigala mrigala (Hamilton-Buchanan) cincticouda(Blith)) (मासा)
(मासा) (Comman) 78 Nemacheilus sps. (resembling N.
37 Cirrhinus reba (Hamilton-Buchanan) (मासा) multifasciatusDay) (मासा)
(Comman) 79 Nemacheilus sps. (resembling N.
38 Crossocheilus latius latius (Hamilton- Buchanan) savonaHamilton) (मासा)
(मासा) 80 Nemacheilus striatus (Day) (मासा)
39 Cyprinus carpio communis Linnaeus (मासा) 81 Neolissochilus wynaadensis (Day) (मासा)
(Occasional) 82 Notopterus chitala (Hamilton-Buchanan) (मासा)
40 Danio aequipinnatus (Mc-Clelland) (मासा) 83 Notopterus notopterus (Pallas) (मासा) (Abundant)
(Abundant) 84 Ompok bimaculatus (Bloch) (मासा) (Abundant)
41 Danio devario (Hamilton- Buchnan) (मासा) 85 Ompok pabo (Hamilton) (मासा)
42 Danio malabaricus (Jerdon) (मासा) (Comman) 86 Oreochromis mossambicus (Peters) (मासा)
43 Gambusia affinis (Baird & Girard) (मासा) (Abundant)
(Abundant) 87 Osteobrama cotio cunma (Day) (मासा)
44 Gara gotyla gotyla (Gray) (मासा) (Comman) 88 Osteobrama cotio peninsularis Silas (मासा)
45 Gara mullya (Sykes) (मासा) (Abundant) (Comman)
46 Glossogobius giuris (Hamilton-Buchanan) (मासा) 89 Osteobrama neilli (Day) (मासा) (Comman)
(Comman) 90 Osteobrama vigorsii (Sykes) (मासा) (Abundant)
47 Glyptothorax conirostrestris poonensis (Hora) 91 Osteochilus (Osteochilichthys) godavarinsis (Rao)
(Hora) (मासा) (मासा) (Comman)
48 Glyptothorax lonah (Sykes) (मासा) 92 Osteochilus (Osteochilichthys) nashii (Day) (मासा)
49 Glyptothorax madraspatanum (Day) (मासा) (Abundant)
(Occasional) 93 Osteochilus (Osteochilichthys) thomassi (Day)
50 Gonoproktopterus kolus (Sykes) (मासा) (मासा)
(Abundant) 94 Parapsilorhynchus tentaculatus (Annandale)
51 Gonoproktopterus thomassi (Day) (मासा) (मासा)
52 Heteropneustes fossilis (Bloch) (मासा) (Comman) 95 Poecilia (Labistes) reticulata (Peters) (मासा)
53 Labeo ariza (Hamilton-Buchanan) (मासा) (Rare) (Abundant)
54 Labeo boggut (Sykes) (मासा) (Rare) 96 Proeutropiichthys taakree taakree (Sykes) (मासा)
55 Labeo calbasu (Hamilton-Buchanan) (मासा) (Rare)
(Abundant) 97 Pseudambassis ranga (Hamilton-Buchanan)
56 Labeo fimbriatus (Bloch.) (मासा) (मासा) (Comman)
57 Labeo kawrus (Sykes) (मासा) 98 Puntius amphibius (Valenciennes) (मासा)
58 Labeo porcellus (Heckel) (मासा) (Comman) (Abundant)
59 Labeo potail (Sykes) (मासा) 99 Puntius arenatus (Day) (मासा)
60 Labeo rohita (Hamilton-Buchanan) (मासा) 100 Puntius chola (Hamilton-Buchanan) (मासा)
(Abundant) (Abundant)
61 Labeo sindensis (Day) (मासा) 101 Puntius conchonius (Hamilton-Buchanan) (मासा)
62 Lepidocephalus guntea (Hamilton-Buchanan) (Occasional)
(मासा) (Comman) 102 Puntius dorsalis (Jerdon) (मासा)
63 Lepidocephalus thermalis (Valenciennes) (मासा) 103 Puntius jerdoni (Day) (मासा) (Comman)
64 Macropodus cupanus (Valenciennes) (मासा) 104 Puntius melanostigma (Day) (मासा)
65 Mystus bleekeri (Day) (मासा) (Comman) 105 Puntius sarana sarana (Hamilton-Buchanan)
(मासा) (Rare)
66 Mystus cavasius (Hamilton-Buchanan) (मासा)
(Abundant) 106 Puntius sarana subnasutus (Valenciennes) (मासा)
(Abundant)
67 Mystus gulio (Hamilton-Buchanan) (मासा)
107 Puntius sophore (Hamilton-Buchanan) (मासा)
68 Mystus malabaricus (Jerdon) (मासा) (Comman)
(Comman)
69 Nangra itchkeea (Sykes) (मासा)
108 Puntius ticto (Hamilton-Buchanan) (मासा)
70 Nemacheilus anguilla (Annandale) (मासा)
(Abundant)
(Comman)
109 Rasbora daniconious (Hamilton-Buchanan) (मासा)
71 Nemacheilus denisoni day (Hora) (मासा)
(Abundant)
72 Nemacheilus denisoni denisoni (Day) (मासा) 110 Rasbora labiosa (Mukerji) (मासा) (Occasional)
(Abundant)
111 Rhinomugil corsula (Hamilton-Buchanan) (मासा)
73 Nemacheilus evezardi (Day) (मासा) (Abundant)
(Comman)

72
 112 Rita kuturnee (Sykes) (मासा) (Occasional) 126 Xeneotodon cancila (Hamilton-Buchanan) (मासा)
113 Rita pavimentata (Valenciennes) (मासा) (Comman)
114 Rita rita (Hamilton- Buchanan) (मासा) 127 Xiphophorus hellerii (Heckel) (मासा) (Comman)
115 Rohetee ogilbii (Sykes) (मासा) (Comman) 128 Channa sps. (मासा)
116 Salmostoma acinaces ( Valenciennes) (मासा) 129 Mastacembelus armatus (Lacepede) (मासा)
117 Salmostoma boopis (Day) (मासा) (Comman) (Comman)
118 Salmostoma clupeoides (Bloch) (मासा) 130 Cirrhinus reba (वाटाणी)
119 Salmostoma novacula (Valenciennes) (मासा) 131 Aorichthys seenghala ( शंगाडा)
(Comman) 132 Mystus sp. ( शंगाडा)
120 Salmostoma phulo (Hamilton) (मासा) 133 Macrobrachium hendersodayanum (Tiwari, 1952)
121 Schismatorhyncus (Nukta) nukta (Sykes) (मासा) (कोळं बीमासा)
122 Silonia childreni (Sykes) (मासा) 134 Macrobrachium kistnense (Tiwari, 1952)
(कोळं बीमासा)
123 Tor khudree (Sykes) (मासा)
135 Caridina weberi De Man, 1892 (कोळं बीमासा)
124 Tor mussulah (Sykes) (मासा)
125 Wallago attu (Schneider) (मासा) (Rare)

पुणे शहरातील गोगलगाई व खेकडे (List of Snails & Crabs in Pune City)
अ. शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) 12 Parreysia (Radiatula) caerulea (Lea, 1831)
1 Belllamya bengalensis (Lamarck, 1822) (शंखगोगलगाई ) (Common)
(शंखगोगलगाई ) (Common) 13 Corbicula striatella Deshayes, 1854
2 Pila (Turbinicola) saxea (Reeve, 1856) (शंखगोगलगाई ) (Common)
(शंखगोगलगाई ) (Common) 14 Cyclotopsis semistriata (Sowerby, 1843)
3 Melanoides pyramis (Hutton, 1850) (गोगलगाई )
(शंखगोगलगाई ) (Common) 15 Rachis punctatus (Anton, 1939) (गोगलगाई)
4 Melanoides tuberculata (शंखगोगलगाई ) 16 Subulina octona (Bruguiere,1789) (गोगलगाई )
(Common) 17 Glessula ceylanica (Pfeiffer, 1845) (गोगलगाई )
5 Thiara scabra (Muller, 1774) (शंखगोगलगाई) 18 Allopeas gracile (Hutton, 1834) (गोगलगाई)
(Common) 19 Zootecus insularis (Ehrenberg, 1831) (गोगलगाई)
6 Lymnaea acuminata (Lamarck, 1822) 20 Ariophanta bajadera (Pfeiffer, 1850) (गोगलगाई)
(शंखगोगलगाई ) (Common) 21 Cryptozona semirugata (Beck, 1837) (गोगलगाई)
7 Lymnaea luteola (Lamarck, 1822)
22 Macrochlamys indica Godwin Austen, 1908
(शंखगोगलगाई) (Common)
(गोगलगाई )
8 Gyraulus convexiusculus (Hutton, 1849)
23 Laevicaulis alte (Ferussae,1822)
(शंखगोगलगाई ) (Common)
(गोगलगाई )
9 Indoplanorbis exustus (Deshayes, 1834)
24 Semperula birmanica (Theobald, 1864)
(शंखगोगलगाई ) (Common)
(गोगलगाई )
10 Lamellidens marginalis (Lamarck, 1819)
25 Barytelphusa cunicularis (Westwood, 1836)
(शंखगोगलगाई ) (Common)
(खेकडा) (Rare)
11 Parreysia (Parreysia) corrugata (Müller, 1774)
(शंखगोगलगाई ) (Common)

पुणे शहरातील कासव (List of Tortoise in Pune City)

अ. शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा)
1 Nilssonia leithii (Gray) (कासव ) (Rare )
2 Lissemys punctata कासव ) (Rare )

पुणे शहरातील बेडूक (List of Frogs in Pune City)

अ. शा ीयनाव ( थािनकनाव) (शेरा) 11 Philautus (बेडूक ) (common)
1 Rana cyanophlyctis (बेडूक ) (Abandant) 12 Polypedates maculatus (बेडूक ) (Occasional)
2 Bufo melanostictus (बेडूक ) 13 Microhyla ornata (बेडूक ) (Common)
3 Bufo microtympanum (बेडूक ) (Vulnerable) 14 Uperodon globulosus (बेडूक ) (occasional)
4 Rana tigerina (बेडूक ) (Common) 15 Euphlyctis cyanophlyctis (बेडूक ) (common)
5 Rana malabarica (बेडूक ) (occasional) 16 Hoplobatrachus tigerinus (बेडूक ) (Common)
6 Rana leithii (बेडूक ) (Rare) 17 Fejervarya sahyadrensis (बेडूक )
7 Rana limnocharis (बेडूक ) (occasional) 18 Sphaerotheca breviceps (बेडूक )
8 Rana sahyadrensis (बेडूक ) (Common)
9 Tomopterna rolandii (बेडूक ) (common)
10 Tomopterna rufescence (बेडूक ) (Rare)

73
शहरातील जैविविवधते संबध
ं ी सम या – भट या कु यांचा उप व
पुणे शहरातील भट या कु यांवर िनयं ण ठे व या या दृ ीने आरो य खा याकडू न पुढील माणे िनयोजन
कर यात आले आहे;
पुणे महानगरपािलके
िलके या मालक चे तीन डॉगपॉड
डॉगपॉड न ाने िवकिसत कर यात आले असून खाजगी
अशासक य सं थेला संयु क पा ारे भटके व मोकाट कु े यांची नसबंदी श या, अँटी रेबीज लस व
कॉलर लाव या या दृ ीने दे यात आले आहे. यामुळे महानगरपािलके या महसुली खचात बचत होणार
आहे. . जानेवारी २०२२ ते िडसबर २०२२ पयत २३४८२ इत या भट या व मोकाट कु यांवर नसबंदी
श या व लसीकरण कर यात आले. पुणे महानगरपािलके कडू न अशासक य सं थानी मोक या भूखड
ं ावर
ान गृह बांधन
ू या ठकाणी वतः या वाहनांमाफत भटके ान पकडणे व िन बजीकरण झा यानंतर
मूळ या ठकाणी सोड याची कायवाही कर यासाठी एका सं थांची िनयु कर यात आली आहे. नसबंदी
श या न झालेली पकड यात आलेली कु ी बंद वाहनातून Animal welfare Board of India
(AWBI) मा यता ा सं थेकडे श येसाठी सुपूत कर यात येतात. श या झा यानंतर कु यांना अँटी
रेबीज लसीकरण क न कु या या मानेभोवती आ थक वषा माणे वेगवेगळया रं गाचे लसीकरण
के याबाबतचे बे ट/कॉलर लाव यात येऊन पकडले या ठकाणी सोड यात येतात. भटक व मोकाट कु ी
पकड यासाठी पुणे म.न.पा.कडू न िवभागीय कायालय िनहाय ५ ान वाहने उपल ध आहेत.

जानेवारी ते िडसबर २०२२ पयत भट या व मोकाट कु यांवर नसबंदी श या व लसीकरण

Number of Animal Birth Control (ABC)
3000
2485
2500 2299 2337
Number of Animal Birth Control

2178 2237
1904 1990
2000 1736 1748
1516 1500 1552
1500

1000

500

0
Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec

( ोत: आरो य िवभाग, पुणे म.न.पा.)

74
पुणे शहरातील पाळीव कु यांना ऑनलाईन प दतीने परवाना दे याचे काम कर यात आलेले असून सव
ेि य कायालयामाफत कर यात येत आहे. पुणे मनपा ह ीतील भट या व मोकाट कु यांची गणना
कर यासाठी सं थेची नेमणूक कर यात आलेली आहे. सदर सं थेला अँप िवकिसत करणे व भट या कु यांची
गणना करर याबाबत वक ऑडर दे यात आली
आ आहे. अॅप िवकिसत करणे व भट या कु यांची गणना
कर याबाबतचा कालावधी १२ मिहने आहे. महारा रा यातील पुणे महानगरपािलका ही भट या व
मोकाट कु यांची गणना करणारी एकमेव महानगरपािलका आहे.

शहरातील जैविविवधते संबध

ं ी सम या - डु करांचा उप व
पुणे शहरात मोकाट फरणा या डु करांमुळे नाग रकांना उप व तसेच मालम ेचे नुकसान होत अस याने
डु करांचा उप व कायम व पी थांबिव यासाठी उपाययोजना कर यात येत आहेत. पुणे महानगरपािलका
हद्दीतील मोकाट डु करां या िनयं णाचे काम हाती घे यात आले असून दनांक जानेवारी २०२२ ते
िडसबर २०२२ या कालावधीत एकू ण १४,४९५ मोकाट डु करे पकडू न यांची कायम व पी िव हेवाट
लाव यात आली आहे.

जानेवारी ते िडसबर २०२२ पयत पकड यात आलेले डु करे

Number of Pigs Caught
1800 1641
1600
1400 1324
Number of Pigs caught

1192 1233 1240 1219

1113 1140 1122 1171
1200 1103
997
1000
800
600
400
200
0
Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec

( ोत: आरो य िवभाग, पुणे म.न.पा.)

75
४.१.ब. घनकचरा व थापन (Solid waste management)

पुणे शहरातील घनकचरा (Generation of Waste)

 ित दन तयार होणारा घनकचरा
कचरा – २१०० ते २२०० मे.टन

 ित दन तयार होणारा ओला कचरा – ९०० ते १००० मे. टन

 ित दन तयार होणारा सुका कचरा – ११०० ते १२०० मे. टन
( ोत: घनकचरा िवभाग, पुणे म.न.पा.)

नागरी घनकचरा ( व थापन व हाताळणी

हाताळणी) िनयम २०१६ नुसार कच याचे व थापन करणे बंधनकारक
आहे. शहरा या घनकचरा व थापनांतगत कचरा गोळा क न याचे वग करण करणे व यानुसार याचा
पुनवापर कं वा यावर या क न कच या या उगम थानापासून ते याची यो य र या िव हेवाट
लावणे पयतची या इ याद चा समावेश होतो
होतो.

76
 घनकचरा िन मतीचे काही मुख ोत
घरगुती कचरा रिहवासी भागांतून िनमाण होणारा कचरा (कागद/ कागदी
व तू, वे ने, काच, रबर, धातू, चाम ा या व तू, इ यादी
औ ोिगक कचरा रं ग, गाळ, तेल, राख, जड धातू, इ यादी
(Industrial Waste)
धोकादायक कचरा रासायिनक, जैिवक, फोटक, रोग सारक इ यादी
(Hazardous Waste)
बांधकाम राडारोडा जुने बांधकाम पाडताना तयार झालेला राडारोडा इ यादी
(Construction & Demolition Waste)
इले ॉिनक घनकचरा टाकाऊ इले ॉिनक व तू, टी. ही., युिझक िसि ट स, रे िडओ,
(E-waste)
मोबाईल फोन, संगणक, इ यादी
जैववै क य कचरा णालयामधील बडेज, हातमोजे, सुया, वापरलेला कापूस,
(Bio-medical Waste)
ऑपरे शन िथएटर मधील कचरा, औषधे, सॅिनटरीवे ट, इ यादी
िवघटनशील घनकचरा खराब अ , फळे , भाजी, कागद, माती, राख, झाडांची पाने,
(Biodegradable Waste)
बागेतील/शेतातील घनकचरा इ यादी

The Resource Conservation and Recovery Act RCRA states that "solid waste" means any
garbage or refuse, sludge from a wastewater treatment plant, water supply treatment plant,
or air pollution control facility and other discarded material, resulting from industrial,
commercial, mining, and agricultural operations, and from community activities.

१. ओला कचरा (Wet Waste)

 पुणे शहरात दैनं दन िनमाण होणा या कच यापैक साधारणपणे ४०%

पे ा अिधक कचरा हा िवघटनशील हणजे ओला कचरा असतो.
 उदा. वयंपाक घरातील खरकटे अथवा िशळे अ , खराब झालेली फळे व
साली, पालेभा या, अं ाची टरफले, भा यांची देठ, चहापावडर, मासे,
मांस, हाडे, के सांची गुत
ं ावळ, कापलेली नखे, झाडांचा पालापाचोळा,
नासलेले पदाथ, नारळा या करवं ा, शहाळी, इ यादी
 पुणे शहराम ये ित दन ९०० ते १००० मे. टन इतका ओला कचरा
िनमाण होतो.

77
 पुणे शहरातील ओ या कच यावर या करणारे क प व मता (Processing of Wet Waste)
अ. या क प क प चालक थािपत मता कायरत मता भौगोिलक
(मे. टन) (मे.टन) ित दन भाग
१ कं पो टंग, हडपसर भूमी ीन एनज २०० २०० पूव
२ बायोगॅस क प ४ िविवध क प ६० ६० िवक त
एकू ण १२ िवक त क प चालक
४ बायो.सी.एन.जी. नोबेल ए सचज ३०० १२० दि ण
बाणेर एल.एल.पी. पि म
५ एच.डी.एस. िम ास ीन १०० ५० दि ण
का ज, वडगाव टे ोलॉजीज पि म
६ देवाची उ ळी भूमी ीन एनज ५० ५० दि ण
आर.डी.एफ. कं पो ट
एकू ण ओला ७१० ४५० ते ५००
७ सोसाय ांम ये िजरिवला नागरी घनकचरा हाताळणी अिधिनयम १५०
जाणारा कचरा २०१६ नुसार खाजगी सोसायटी,
ब क वे ट जनरे टर मंगलकायालय, रे टॉरं ट, इ यादी
८ होम क पो टंग ७५
९ शेतक यांमाफत िजरिवला जाणारा कचरा २००
एकू ण ओला कचरा या ९०० ते ९५०

( ोत: घनकचरा िवभाग, पुणे म.न.पा.)

बायोगॅस – पयावरणपूरक CBG इं धनिन मती

 वाया गेले या अ ातून िनमाण झाले या ओ या कच यावर या कर यासाठी बाणेर येथे १४
हजार े अर फू ट जागा उपल ध क न दे यात आली आहे. या कच यावर या क न के वळ

िव हेवाट लावली जात नसून यातून पयावरणपूरक इंधनाची िन मती कर यात येत.े
 पु यापासून ३५ क.मी. अंतरावर तळे गाव औ ोिगक प रसराम ये बायोिमथेनेशन क प
उभार यात आला आहे. येथे दररोज १२० टन बायोिमथेनेशनची या सु झाली असून

कच यापासून बायोगॅस तयार कर याची या शा ो प तीने पार पाडली जाते. यातून

कॉ े ड बायोगॅस तयार कर यात येतो. या येतून िनमाण होणा या अ य काही घटकांचा

शेतीम ये खत हणून वापर कर यात येतो.

 क पातून तयार होणा या कॉ े ड बायोगॅसमधून (सीबीजी) वापर बसेस साठी इं धन व पात

वापर यास सु वात झाली आहे. यातून तयार होणा या इं धनावर भिव यात पुणे महानगर
प रवहन महामंडळ िलिमटेड या बसेस धावणार आहेत.

78
२. सुका कचरा (Dry Waste)
 सुका कचरा हणजे या कच याचे नैस गक र या िवघटन होत नाही
परं तु अशा कच यावर या क न याचा पुनवापर करता येऊ
शकतो
 उदा. लाि टक (िपश ा, िविवध व तू), लोखंडी व तू ( लेड, िखळे ,
तारा,इ.), फु ट या कप-ब या व काचेचे लास, िवजेचे ब ब व ुब
या काचा, फाटलेले कपडे, रबर, कागदी बॉ स, वतमानप ांची र ी,
पु ा, कागद इ यादी गो चा सु या कच याम ये समावेश होतो.
 पुणे शहराम ये ित दन ११०० ते १२०० मे.टन इतका सुका कचरा
िनमाण होतो.

पुणे शहरातील सुका कच यावर या करणारे क प व मता (Processing of Dry Waste)

अ. . या क प क प चालक थािपत मता कायरत मता भौगोिल
(मे. टन) (मे.टन) क भाग
१ आर.डी.एफ.वडगाव भूमी ीन एनज १५० १०० दि ण
पि म
२ एम.आर.एफ. ीन सो युशनस ५० ५० दि ण
धायरी पि म
३ आर.डी.एफ. आदश भारत ७५ ७५ पूव
रामटेकडी ए हायरो ा.िल
५ एम.आर.एफ. यू लोबल इको २५ २५ दि ण
हांडेवाडी सो युश स
६ एम.आर.एफ. सं कृ ती वे ट २५ २५ उ र
वडगाव शेरी मॅनेजमट
७ एम.आर.एफ. साई राम ५० ५० उ रपूव
के शवनगर-१ इंिजिनअ रं स
८ एम.आर.एफ. आ द य वे ट पेपर ७५ ७५ दि ण
सुखसागरनगर
९ एम.आर.एफ. ने ा रसोस १०० १०० उ रपूव
के शवनगर-२ रसायकल
१० आर.डी.एफ., आदश भारत २०० ० दि ण
आंबग े ाव ए हायरो
११ आर.डी.एफ. / भूमी ीन एनज ३०० ३०० दि ण
कं पो ट, उ ळी
१२ वे ट टू एनज , पुणे बायोएनज ७५० २०० – २५० पूव
रामटेकडी
एकू ण सुका १६०० १०५० – ११००

79
 कचरा वेचकां माफत रसायकल ( व छ सं थे या अहवालानुसार) १५०
िसमट कं पनीस थेट सुका कचरा अंितम िव हेवाटीसाठी देणे १००
एकू ण (सुका + रसायकल) १२०० ते
१३००
( ोत: घनकचरा िवभाग, पुणेम.न.पा.)

िनयोिजत कचरा या क प
अ. . क प क पाचा कार मता
(मे. टन)
१ दशा, रामटेकडी हडपसर कच यापासून वीज िन मती ३५०

(मे. वेरीयेट क स टंट)

२ पुणे म.न.पा. या कचरा ह तांतरण ओला कच यापासून ि के ट तयार करणे १००
क ावर ओला कचरा क प
३ एम.आर.एफ. हांडव
े ाडी १००

४ एम.आर.एफ. का ज ५०
५ एम.आर.एफ. क ढवा ५०

६ पुणे कटकमंडळ मधील संयु सु या कच यापासून आर.डी.एफ.तयार १००

क प करणे
एकू ण ७५०
( ोत: घनकचरा िवभाग, पुणे म.न.पा.)

३. जैव-वै क य कचरा (Biomedical Waste)

 पुणे शहरात स :ि थतीत िनमाण होत असले या जैव-वै क य
कच याची ( ित दन ५ मे.टन.) पा को ए हायरोमटल
सो युश स सं थेमाफत संकिलत क न िव हेवाट लावली जाते.
 तसेच अित र ५मे. टन मता असलेला Allopathy,
Ayurvedic, Homeopathic, Dentist व घरगुती िनमाण
होणा या वै क य कच यासाठी Comprehensive Bio-medical
waste collection & Processing System िनमाण कर या या
संदभात िनयोजन कर यात आले आहे.
 पुढील तीन कारचे कलर कोड ग असले या बॅ ज मधून हा
कचरा गोळा के ला जातो.
 िपवळा (इं िसिनरे शन), लाल ( ेड ग/ रसायक लंग/लँड फल),
पांढरा (शाप, के िमकली ीट के ले या काचे या व तू)

80
४. ई-कचरा (E -Waste)
 पुणे शहराम ये महारा दूषण िनयं ण मंडळ यांनी
अिधसूिचत के लेले १५-२० रसाय लस आहेत.
 जनवाणी व किम स इंिडया यांचे माफत िच रं जन वा टका येथे
ायोिगक त वावर क प सु कर यात आला आहे.
 आदर पूनावाला ुप व पूणम एको हीझन यां याम ये MOU
कर यात आलेला आहे.
तावाम ये नमूद बाबी पुढील माणे –
पुणे शहरातील ई-वे ट संकलन नागक ना या घरोघरी व
ापारी जागांम ये जाऊन मोफत कर यात येत आहे.
सोसायटी तरावर कले शन ाई ह घे यात येत आहे.
APCCI वरील संक पना पूणम एको हीझन यां या सहकायाने
राबिव यात येत आहे.
संकिलत के लेले ई-वे ट MPCB मा यता ा ई-वे ट
Recycling सं थेकडे दे यात येईल.
 पुणे म.न.पा. व व छ सं थे या ‘वी कले ट’ या मा यमातून
२४२ अिभयानांतगत ६२ टन ई-वे ट संकिलत कर यात आले.
ित दन ८ मे. टन मतेने ई-वे टची शा ो प तीने
िव हेवाट लाव यासाठी भिव यात इलेि क वाहनांचा वापर
वाढणार आहे, या वाहनांतील बॅटरी या ई-वे ट वर
उपाययोजना करणे गरजेचे आहे.

५. बांधकाम राडारोडा (Construction& Demolition Waste)

 पुणे शहराम ये बांधकाम राडारोडा हा महापािलके चे िविवध
िवभाग, एम.एन.जी.एल. टेिलफोन कं पनी, खाजगी िवकासक, इ.
माफत िवकास कामे करताना मो ा माणावर िनमाण होतो.
 स :ि थतीत पुणे शहरात सुमारे २००मे. टन इतका बांधकाम
राडारोडा िनमाण होतो.
 राडारोडा/पाडापाडी कच या या शा ो िव हेवाटीक रता जागा
व धोरण िनि त कर यात आले असून वाघोली येथील खाणी म ये
या क प कायरत आहे.

81
६. सॅिनटरी वे ट (Sanitary Waste)
 पुणे शहरात रे ड डॉट Campaign राबिव यात येत असून या
अंतगत दररोज ८ मे. टन कचरा गोळा कर यात येतो. म.न.पा.
इमारती, खाजगी व सरकारी शाळा, महािव ालये, खाजगी व
शासक य कायालये, सावजिनक शौचालये, मॉ स, सोसाय ा,
झोपडप ी व इतर िनवासी भाग या ठकाणां न सॅिनटरी
वे टची िन मती होते.
 डायपस,सॅिनटरी नॅप कन व घरगुती व पातील जैववै क य
कचरा अशा कार या सॅिनटरी वे टची िव हेवाट लावणे
गरजेचे आहे.
 पुणे शहरातील सॅिनटरी वे टची शा ो प तीने िव हेवाट
लावणेक रता ॉ टर अॅ ड गॅ बल व रोके म ीन एनज ा. िल.
यांचेसमवेत ि प ीय करारनामा AHP ोसेस वाप न
शा ो िव हेवाट लाव यात येईल.

७. िचकन, मटन फश वे ट
 पुणे महापािलका ह ीतील िचकन, मटन, फश दुकानातून व
माकट मधून िनघणा या १५ टन पयत मते या जैिवक
कच याचे संकलन, वाहतूक व िवक त प तीने (अंदाजे ३-४
टन ित दन मतेचे क प) या कर यासाठी
Expression Of Interest ची या कर यात आलेली आहे.
 सदर Expression Of Interest मधील तावांचा िवचार
करता Rendering तं ानाचा समावेश क न तसेच
ठे केदारामाफतच थाप य िवषयक कामे/शेड, मिशनरी,
weighing bridge ई. सव बाब साठी Capex िनधी
गुंतवणूक करणे तसेच िव त
ु िबल भरणे या बाब चा समावेश
क न Tipping फ बेिसस वर RFP ताव तयार कर यात
आलेला आहे.
 सदर िनिवदा या झा या नंतर शा ो प तीने िचकन,
मटन वे ट चे व थापन व यावर या कर यात येणार
आहे. गणेश पथ फश माकट येथे िनमाण होणा या जैिवक वे ट
वर या कर यासाठी १००० कलो ॅ. ती दन मेतेचे
Composting मशीन बसव यात आला आहे

82
लाि टक कचरा व थापन व संगल युज लाि टक वापरास बंदी
मे. क सरकारमाफत देशात १ जुलै २०२२ पासून ‘ संगल यूज
लाि टक (Single Use Plastic)’ साठी बंदी के ली असून
याक रता कृ ती आराखडा तयार कर यात आला आहे. पुणे
महानगरपािलका ह ीत संगल युज लाि टक वापरास सन
२०१९ पासून बंदी घातली असून दोष वर दंडा मक कारवाई
कर यात येते. तसेच पुणे महानगरपािलके या घनकचरा िवभागाअंतगत लाि टकचे कं ग ाड तयार
कर यात आले असून यांचे माफत वेळोवेळी दंडा मक कारवाई कर यात येत.े महारा लाि टक व
थमाकोल अिवघटनशील व तूच
ं े उ पादन, वापर, िव , वाहतूक, हाताळणी, साठवणूक अिधसूचना
२०१८ अ वये दान कर यात आले या अिधकारांतगत संपूण रा यात लाि टकपासून बनिव या जाणा या
िपश ा तसेच थमाकॉल (पॉिल टाय रन) व लाि टक पासून बनिव यात येणा या व एकदाच वापर या

जाणा या िड पोजेबल व तू, (उदा. ताट, क स्, लास, वा ा, चमचे, भांडी, ले स, हॉटे स म ये

अ पदाथ पॅ क जंगसाठी वापरले जाणारे सािह य (उदा. भांड,े वाटी, ॉ, Non-woven

polypropylene bags, व पदाथ साठिव यासाठी वापर यात येणारे लाि टक पाऊच/कप, इ. चे

उ पादन, वापर, साठवणूक, िवतरण घाऊक व करकोळ िव , आयात व वाहतूक कर यास सन २०१८

पासून संपूणतः बंदी आहे.

लाि टक पासून इंधन (Plastic to Fuel)

 'पायरॉिलिसस युिनट' म ये कोण याही कारचे लाि टक िवतळू न

यापासून गॅस कं वा तेल िन मती आधुिनक तं ानामुळे श य आहे. या
क पातून बाहेर पडणारा वायू इं धन हणून पु हा क पात वापरला
जातो तर तेलाचा इंधन हणून वापर के ला जातो.
 पुणे शहरात दैनं दन िनमाण होणा-या लाि टक क च याचे शा ो
प तीने िव हेवाट लावणे व लाि टक पासून इंधन तयार कर यासाठी
१०० ते १५० कलो मतेचा क प सी.एस.आर.फं डंग आिण
महापािलका खचातून उभार यात आला आहे.

पुणे म.न.पा.ने द.०२.०१.२०२० पासून उ ळी कचरा डेपो येथे कोण याही कार या कच याचे ओपन
ड पंग पूणतः बंद के ले असून पुणे शहरातील िविवध ठकाणी कायरत कचरा या क पांम ये १००%
कच यावर या के ली जात आहे.

83
अ. . मािहती े फळ
१ एकू ण े फळ १६३ एकर
२ य कचरा असलेले े ९३ एकर
३ र ते व बफर झोन क रता वृ ारोपण के लेले े १२ एकर
४ कचरा क पाचे शेड असलेले े ४५ एकर
५ पा कग शेड म.न.पा. कायालय व इतर े ६ एकर
६ क पाक रता राखीव े ७ एकर

84
 य कचरा असले या ९३ एकर जागेचे िववरण
अ. िववरण कचरा जागा स :ि थती
(मे.टन) (एकर)
१ क ट के लेला ४ ल (अंदाजे)+ कॅ पंग १२.५ २००३-०४ म ये कचरा कॅ पंग
प रसर क रता वापर यात आलेली एकर कर यात आला आहे
शेजारील टेकडी माती
२ क ट के लेला २ ल (अंदाजे) १० एकर २००८ म ये संपूणतः क टने
प रसर झाक यात आले आहे
३ शा ो कॅ पंग २० ल (अंदाजे)+कॅ पंग २८ एकर २०१४ म ये शा ो कॅ पंग
पूण झालेला क रता वापर यात आलेली कर यात आले आहे
प रसर माती
४ शा ो कॅ पंग २०१४ पूव अंदाजे ५ ल व १७ एकर २०१४ म ये कॅ पंग मधील
मधील कचरा २०१४ नंतर अंदाजे ५ ल HDPE LINER टाकू न कचरा
के वळ मातीने मे.टन + कचरा झाक यासाठी मातीने झाक यात आला आहे.
झाक यात वापर यात आलेली माती २०१४ नंतर या ठकाणी
आलेला प रसर मातीवर सुमारे ५ ल मे.टन
कचरा घे यात आला आहे व या
कच यावर नाग रकांना ास
होऊ नये हणून म.न.पा. ारे
मातीचे आवरण कर यात आले
आहे
५ उघ ावर जानेवारी २०१८ पूव अंदाजे २५.५ मे. ह रत लवाद या आदेशानुसार
टाक यात ९ ल मे.टन २०१८ ते एकर पिह या ट यात जानेवारी
आलेला कचरा िडसबर २०१९ सुमारे ५.५ २०१८ पूव ठकाणी उघ ावर
ल मे.टन साठले या अंदाजे ९ ल मे.टन
कच यावर बायोमाय नंगचे काम
सु कर यात आले. स :ि थतीत
११.२ ल मे.टन कच यावर
या क न सुमारे १९ एकर
जागा र लेम कर यात आली
आहे
एकू ण सुमारे ५०.५०ल मे.टन ९३ एकर उ ळी-फु रसुंगी कचरा डेपो येथे
कचरा + माती सुमारे १६३ एकर जागेपैक ९३
एकर जागेम ये कचरा असून
उव रत जागेम ये कचरा
क पाचे शेड, वृ ारोपण, वाहन
पा कग इ यादी बाबी आहेत
( ोत: घनकचरा िवभाग, पुणे म.न.पा.)

85
बायो-माय नंग
मे. ह रत लवाद या आदेशानुसार ाधा याने पिह या ट यात जानेवारी २०१८ पूव या ठकाणी
उघ ावर साठले या अंदाजे ९ ल मे.टन कच यावर बायोमाय नंग कर याचे काम सु कर यात आले.
स :ि थतीत ११.२ल मे.टन कच यावर या क न सुमारे १९ एकर जागा र लेम कर यात आली
आहे. उव रत जु या कच यावर स टबर २०२४ अखेर बायोमाय नंग या क न सदरची जागा पूणतः
र लेम कर याचे म.न.पा.चे िनयोजन आहे.

अमृत वन
 उ ळी फु रसुगं ी कचरा डेपो येथे बफर
झोन हणून कायरत होऊ शकणा या
अमृत वन म ये सुमारे २१,००० वृ ांची
(वड, पंपळ, चंच, लंब ई.) लागवड
के ली आहे.
 उ ळी फु रसुग
ं ी कचरा डेपो येथे दूषण
होणार नाही याबाबत सवतोपरी
खबरदारी घे यात येत आहे.

िलचेट या
पावसा यात पा यामुळे िलचेट िन मती होत असते यासाठी १२ ल िलटर साठवण मतेची टाक
बांध यात आली असून ित दन १०० यू.मीटर मतेने सदर िलचेटवर RO (Reverse Osmosis)
या कर यात येत आहे.

शा ो भू-भराव (Scientific Landfill)

घनकचरा व थापन व हाताळणी िनयमावली २०१६ चे िनयमावली नुसार पुणे शहरातील कचरा
या क पातून िनमाण होणारे रजे ट हाताळणी व िव हेवाटीसाठी आठ एकर जागेवरील शा ो भू-
भरावाची िन मती कर यात आली आहे. पुणे शहरातील कचरा या क पांतून िनमाण होणारे दैनं दन
सुमारे १० ते १५% एवढे ( ित दन सुमारे ३०० ते ३५० मे.टन) रजे ट सदर या भू-भरावात घे यात येत
आहे व या ठकाणी दूषण होऊ नये यासाठी वेळोवेळी औषध फवारणी व मातीचे आवरण करणे याबाबत
यो य ती काळजी घे यात येत आहे.

86
पुणे महानगरपािलके माफत नाग रकांम ये संगल युज लाि टक बाबतीत जनजागृती करणेसाठी शहरातील
थािनक वृ प ाम ये संगल युज लाि टक वापरास बंदी असले बाबतची अिधसूचना जारी कर यात
आली आहे.

 लाि टक बॉट स संकलन पधा २०२३

शहरातील लाि टक कचरा व थापना या अनुषंगाने यो य मािहती, िश ण, संवाद या ारे दैनं दन
वापरातील लाि टक या व तुंचा वापर कमी कर या या दृ ीने नाग रकांम ये जनजागृती करणे, पयायी
जैविवघटनशील पदाथ (जूट, कापड इ.) यां या वापरास ो साहन देणे व संकलन मोिहमे ारे शहरातील
लाि टक कच याचे संकलन करणे या उ श
े ाने पुणे महानगरपािलके या १५ ेि य कायालय तरावर
वैयि क – सव वयोगटातील नाग रक, शै िणक सं था – शाळा/ महािव ालये व सं था मक – गृहिनमाण

सं था/ ावसाियक आ थापना/ वयंसव

े ी सं था/ खiजगी सं था/ गणेश मंडळे इ. अशा तीन गटांम ये पधा
घे यात आली होती.
 पुणे महापािलके तफ आयोिजत 'पुणे लॉगेथॉन २०२२ मेगा ाइ ह'

सुमारे १ लाख ५३ हजार १९८ नाग रकांनी सहभाग घेतला. या उप माअंतगत २९,८७० कलो

लाि टक कचरा, ७५३ कलो ई-कचरा व ३,८५४ कलो इतर कचरा, असा एकू ण ३४,४७७ कलो कचरा
संकिलत कर यात आला. सवािधक सहभागाब ल या उप माची एिशया व इंिडया बुक ऑफ रे कॉड म ये
न द झाली आहे.
 पुणे महापािलके तफ आयोिजत 'पुणे लॉगेथॉन २०२३ मेगा ाइ ह' –
नाग रकां या सहभागातून सावजिनक व छता राख या या अनुषंगाने ‘पुणे लॉगेथॉन २०२३’ चे
आयोजन द. १७ जून २०२३ रोजी जागितक पयावरण दनाचे औिच य साधून कर यात आले. याम ये
पुणे शहरातील जा तीत जा त नाग रक, वयंसेवी सं था, खाजगी सं था, शाळा-महािव ालये, उ ाने
यांचा सहभाग घेऊन हा उप म कर यात आला. पुणे महानगरपािलके या १५ ेि य कायालयांतगत
एकू ण ५४०० नाग रक यांनी ३७ ठकाणी र ते, िविवध शाळा, शहरातील चौक, टेक ा, पुणे शहरातील
िविवध नदी घाट इ. ठकाणी लॉगेथॉन ाई ह म ये सहभाग घेतला.

87
घनकचरा व थापनाम ये वैयि क सहभाग वाढिव यासाठी ो साहन

ओला कचरा व थापन घरगुती अथवा सोसायटी तरावर कर यासाठी पुणे म.न.पा. माफत िमळकत

कराम ये सवलत देऊन लोकांना ो सािहत के ले जाते.

कर सवलतीची मािहती
कार २०१८-१९ २०१९-२० २०२०-२१ २०२१-२२ २०२२-२३
सोलर ११७४८ १०७१३ १३३८९ १९७७८ १९७१३
हम क चर ३३३४९ ३४९८२ ३८०८९ ४०९५२ ४०९२०
रे न १७७८ २५३२ २९४५ ३७१६ ३७१६
सोलर+ रे न १८५७ ३२५३ ५३६९ ४३९१ ४३९०
सोलर+ हम १८७७८ २४९६९ २८९४७ ३१६५० ३१६०४
रे न+ हम ६३१८ ८८०७ १०१५० ८३१७ ८३१७
सोलर+ हम +रे न ५३२ १५८० २१३३ २४०९ २४०९
एकू ण ७४३६० ८६८३६ १०१०२२ १११२१३ १११०६९

Number of Properties using

Solar-RWH-Vermicomposting
120000 111213 111069
101022
100000
86836
Number of Propoerties

80000 74360
68637

60000

40000

20000

0
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

( ोतः िमळकत कर िवभाग, पुणे म.न.पा.)

88
 करण ४.२ वायू
४.२.अ. हवेची गुणव ा
भारत सरकार या पयावरण वन आिण जलवायू प रवतन मं ालया ारे (MoEFCC) देश तरावर
National Clean Air Program (NCAP) अंतगत भारतातील अनेक रा यांतून १३१ दूिषत शहरांची

(Non-attainment cities) यादी तयार के ली असून, याम ये महारा रा यातील पुणे शहरासह १९
शहरांचा समावेश आहे. या ो ॅम अंतगत सन २०२५-२६ पयत धुिलकणांचे (पी.एम.१० व पी.एम.२.५)
माण कमी कर याचे येय ठरिव यात आले आहे. १० माय ॉनपयत आकार असले या धुिलकणांना
पी.एम.१० तर २.५ माय ॉनपयत आकार असले या धुिलकणांना पी.एम.२.५ असे हणतात.

सन २००९ पासून क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने न ाने अितसू म धूिलकण पी.एम.२.५ या दूषकाचा
‘रा ीय प रवेशी वायू गुणव ा मानक’ (NAAQS) म ये दूषणाचे मोजमाप कर यासाठी समावेश के ला
आहे. हवेतील धूिलकणांचे माण हे नैस गक आिण मानविन मत ोतांमुळे वाढते. वाहनांतील धुरामधून
अितसू म कण बाहेर पडतात. तसेच वाहनां या वदळीमुळे र यावरील धूळ पु हा (Re-suspended
Dust) हवेत िमसळली जाते. आय.आय.टी.एम. सं थेने के ले या इिमशन इन हेटरीनुसार –

 पी.एम.१० धुिलकणांचे एकू ण संचयी माण ८६.६० Gg/Year (सन २०१९-२०) इतके होते. पुणे
शहरात पी.एम.१० धुिलकणांचे मुख ोत Wind Blown Re-suspended Dust &
Transport असून काही दु यम ोत देखील आहेत.
 पी.एम.२.५ धुिलकणांचे एकू ण संचयी माण ४६.४०Gg/Year (सन २०१९-२०) इतके होते.
पुणे शहरात पी.एम.२.५ धुिलकणांचा मुख ोत Transport Sector (४६%) असून काही
दु यम ोत देखील आहेत.
 नाय ोजन ऑ साईडचे (NOx) एकू ण संचयी माण २२२.०१Gg/Year (सन २०१९-२०) इतके
आहे. या वायूचे उ सजन वाहनांतन
ू िनघणा या धुरामुळे सवािधक होते. एकू ण नाय ोजन
ऑ साईड (NOx) उ सजनाम ये, साधारणपणे ७३% वाहतूक े ाचे योगदान असून या
खालोखाल २१% योगदान हे औ ोिगक े ाचे आहे.
 काबन मोनॉ साईड (CO) चे एकू ण संचयी माण २९२.९०Gg/Year (सन २०१९-२०) इतके
आहे. या वायू या एकू ण उ सजनापैक मुख ोत वाहतूक (६६%) इतका असून या खालोखाल
िनवासी े आहे.
 स फर डाय ऑ साईड (SO2) चे एकू ण संचयी माण १९१.५७Gg/Year (सन २०१९-२०)
इतके असून शहरा या आसपास या प रसराम ये (PCMC भागांम ये) या वायूचे िवतरण जा त
आहे. या वायू या एकू ण उ सजनापैक साधारणतः ८२% उ सजन इंड ीज मुळे होत असून या
खालोखाल वाहतूक े ामुळे होते.

89
पुणे शहरातील वाहनांची सं या
वाहनां या न दणीक रता देश पातळीवर Vahan Portal (https://vahan.parivahan.gov.in) वर मािहती
उपल ध क न दे यात आली आहे. देशातील सव रा य व यांतील आर.टी.ओ. काय े ानुसार वाहनांची
न दणी व इतर तपशील उपल ध आहे. यानुसार पुणे शहरात जून २०२३ पयत एकू ण ३५,९४,१३२
न दणीकृ त वाहने आहेत.

पुणे शहरात दर वष नवीन न दणी झाले या वाहनांची सं या

Number of Vehicles Registered per Year
3,00,000
2,55,757
2,39,660
2,50,000
Numebr of vehicles

2,00,000 1,69,552
1,49,235
1,50,000

1,00,000

50,000

0
2019 2020 2021 2022

( ोत: https://vahan.parivahan.gov.in)

सन २०१९ या तुलनेत सन २०२० व सन २०२१ म ये नवीन वाहनां या न दणीम ये घट झालेली दसून

येत आहे. सन २०२२ सवािधक हणजे २,५५,७५७ इत या नवीन वाहनांची न द झाली आहे.

90
पुणे महानगर प रवहन महामंडळ िल. (PMPML)
- सावजिनक वाहतुक क रता पी.एम.पी.एम.एल. या एकू ण २०७९ बसेस
कायरत आहेत.
- Central Institute of Road Transport (CIRT), पुणे यांनी के ले या
अहवालानुसार पुणे शहरासाठी ित १ लाख लोकसं येक रता ५५ बसेसची
आव यकता आहे.
पी.एम.पी.एम.एल. कडील एकू ण बसेसची सं या
अ. . बसेसचे कार बसेस या इं धनाचा कार
१ पी.एम.पी.एम.एल. सी.एन.जी. : ९८१ िडझेल: २०० ई-बस : ४५८
एकू ण: िडझेल २०० + सी.एन.जी. १४२१ + ई-बस ४५८ = २०७९ बसेस
( ोतः पी.एम.पी.एम.एल.)
- नवीन बसेस ता याम ये दाखल झा यानंतर, १२ वष व यापे ा जु या असणा या सावजिनक बसेस
PMPML कडू न वापरातून बाद कर यात येत आहेत.

कायकालानुसार बसेसची सं या
अ. . कायकाल (वष) बसेसची सं या
१ ० ते ५ ६४३

२ ६ ते १० ११

३ ११ ते १२ ३२७

एकू ण ९८१
( ोतः पी.एम.पी.एम.एल.)

पुणे शहर प रसरात PMPML या एकू ण २०७९ बसेस कायरत असून यांपैक १४२१ सी. एन. जी. +
४५८ इलेि क बस िमळू न व छ इं धन वर चालणा या एकू ण १८७९ बसेस आहेत. सदर चे माण एकू ण
बस ता या या ९०% आहे. इलेि क व सी.एन.जी. बसेसमुळे पुणे शहरातील वायू दूषणाबरोबरच वनी
दूषणाची पातळी देखील कमी होत आहे.

इलेि क बसेस - माहे फे ुवारी २०१९ म ये २५ बसेस , जुलै २०१९ म ये १२५ बसेस, माच २०२२
म ये १५८ बसेस व ऑग ट २०२२ म ये १५० बसेस अशा एकू ण ४५८ ई-बसेस कायरत आहेत. िडसबर
२०२२ पयत एकू ण इलेि क बसेस चा वास ३.५० कोटी क.मी. पे ा जा त झाला आहे. यामुळे मो ा
माणावर दूषण व काबन उ सजन कमी हो यास मदत झाली आहे. दूषण कमी कर यासाठी व
सावजिनक वाहतूक स म कर यासाठी इलेि क बसेस एक मह वाची भूिमका बजावत आहेत.

91
 रा ीय प रवेशी वायू गुणव ा मानक (सन २००९)
सन २००९ क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने (CPCB) म ये ‘रा ीय प रवेशी वायू गुणव ा मानक’
(NAAQS - National Ambient Air Quality Standard) सभोवताल या हवेतील (Ambient Air)
दूषकांचे माण िनदिशत के ले आहे.

NATIONAL AMBIENT AIR QUALITY STANDARD (NAAQS)

अ. . दूषके सरासरी रा ीय प रवेशी वायू गुणव ा मानांक

वेळ औ ोिगक, रिहवासी व इतर संवद
े नशील जागा
जागा (क सरकार ारे
िनदिशत)
१. स फर डायऑ साईड वा षक* ५० २०
(SO2) µg/m3 २४ तास ** ८० ८०

२. नाय ोजन डायऑ साईड वा षक* ४० ३०

(NO2) µg/m3 २४ तास ** ८० ८०

३. सू म धूिलकण वा षक* ६० ६०
(PM10 ) µg/m3 २४ तास ** १०० १००

४. अितसू म धूिलकण वा षक* ४० ४०

(PM2.5 ) µg/m3 २४ तास** ६० ६०

५. ओझोन ८ तास* ५० ५०
(O3 ) µg/m3 १ तास ** १८० १८०

६. काबन मोनॉ साइड ८ तास* ०२ ०२

(CO) mg/m3 १ तास ** ०४ ०४

* Annual Arithmetic mean of minimum104 measurements in a year at a particular site taken twice a week 24
hourly at uniform intervals.
** 24 hourly or 8 hourly or 1 hourly monitored values, as applicable, shall be complied with 98% of the time in a
year. 2% of the time, they may exceed the limits but not on two consecutive days of monitoring.

(Source: National Ambient Air Quality Standards, Central Pollution Control Board Notification in the Gazette of
India, Extraordinary, New Delhi, 18th November, 2009)

92
सू म धूिलकण (पी.एम.१०)

सन २०१८ - २२ मधील पुणे शहरा या हवेतील पी.एम.१० धूिलकणांच े माण

Concentration of PM10
(NAAQS: 60µg/m3)
Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar
120.00

100.00

80.00
PM10 (µg/m3)

60.00

40.00

20.00

0.00
2018 2019 2020 2021 2022

( ोतः आय.आय.टी.एम., पाषाण)

सन २०२२ म ये पी.एम.१० चे वा षक सरासरी माण िशवाजीनगर व हडपसर या ठकाणी सवात जा त

न दिवले गेले. क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने पी.एम.१० दूषकाचे माण ६०µg/m3 इतके िनि त के ले
आहे.

93
अितसू म धूिलकण (पी.एम.२.५)
सन २०१८ - २२ मधील पुणे शहरा या हवेतील पी.एम.२.५ धूिलकणांच े माण

Concentration of PM2.5
(NAAQS: 40µg/m3)
Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar
100.00
90.00
80.00
70.00
PM2.5 (µg/m3)

60.00
50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
2018 2019 2020 2021 2022

( ोत: आय.आय.टी.एम.)

सन २०२२ म ये पी.एम.२.५चे वा षक सरासरी माण िशवाजीनगर या ठकाणी सवात जा त न दिवले

गेले तर पाषाण व का ज या ठकाणी पी.एम.२.५ चे माण मानकापे ा कमी होते.

94
नाय ोजन डाय ऑ साईड
सन २०१८ - २२ मधील पुणे शहरा या हवेतील NO2 चे माण

Concentration of NO2
(NAAQ Standard: 40µg/m3)
Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar
70.00
60.00
50.00
NO2 (µg/m3)

40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
2018 2019 2020 2021 2022
Year

( ोत: आय.आय.टी.एम.)

सन २०२२ म ये NO2 चे वा षक सरासरी माण िशवाजीनगर या ठकाणी सवात जा त न दिवले गेले.

काबन मोनोऑ साइड
Concentration of CO
(NAAQ Standard: 2mg/m3)
Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar

2.00

1.50
CO (mg/m3)

1.00

0.50

0.00
2018 2019 2020 2021 2022
Years

( ोत: आय.आय.टी.एम.)

पुणे शहरात CO चे माण क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने िनि त के ले या मानकापे ा कमी आहे.
95
ओझोन

सन २०१८-२२ मधील पुणे शहरा या हवेतील ओझोनचे माण

Concentration of O3
(NAAQ Standard: 50µg/m3)
Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar
80.00

70.00

60.00

50.00
O3 (µg/m3)

40.00

30.00

20.00

10.00

0.00
2018 2019 2020 2021 2022
Year

( ोत: आय.आय.टी.एम.)

पुणे शहरात ओझोनचे माण क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने िनि त के ले या मानकापे ा कमी आहे.
शहरात सन २०२२ म ये िशवाजीनगर येथे नो हबर मिह यात ओझोन चे माण सवात अिधक २९.३
µg/m3 न दिवले गेले.

96
हवा दूषण कमी करणेसाठी अॅ शन लॅन
१५ ा िव आयोग अंतगत दशल ी शहरे (Million Plus Cities) साठी हवा दूषण िनयं णाक रता
पुढील ५ वषाचे िनयोजन कर यात आले आहे. या अनुषंगाने येक शहराचा एअर अॅ शन लॅन मंजरू
झाला असून सदर लॅन या ठळक बाबी पुढील माणे आहेत. याम ये फ पुणे शहर न घेता हवा
दूषणा या दृ ीकोनातून Airshed ची संक पना मांड यात आली असून एकू ण पुणे म.न.पा., पंपरी-
चंचवड म.न.पा., पुणे कँ टो मट, खडक कँ टो मट, दे रोड कँ टो मट या सव थािनक वरा य सं थेचे
काय े ांचा समावेश कर यात आला आहे. पुणे शहरा या एअर अॅ शन लॅन म ये अंतभूत कर यात काही
आले या ठळक बाबी पुढील माणे आहेत -

हवेची गुणव ा तपासणी क (Air Quality Monitoring Stations)

 भारत सरकार या पृ वी िव ान मं ालया या भारतीय उ णदेशीय हवामानशा सं था, पाषाण व
पुणे म.न.पा. यां या सहभागातून ‘सफर पुणे’ या उप मातंगत पुणे शहरात एकू ण १० हवेची गुणव ा
तपासणी क उभार यात आली आहेत;
- SAFAR – Pune (System of Air Quality & Weather Forecasting and Research) - या काय मांतगत
देशातील पिहले वायू दूषण मोबाईल अॅप SAFAR-Air आिण www.safar.tropmet.res.in या
संकेत थळावर शहरातील िविवध ठकाणांचे वायू दूषकांचे हवेतील माण दले आहे.
 महारा दूषण िनयं ण मंडळाचे Continuos Ambient Air Quality Monitoring Station
(CAAQMS) हे कोथ ड या ठकाणी कायरत आहे.
(https://www.mpcb.gov.in/air-quality/pune/0000000077#station1)

BS VI दजा या वाहनांची न दणी

- वाहनांमधील धुरामुळे होणारे दूषण कमी कर याक रता तसेच काबन फू ट ंट आटो यात
ठे व याक रता पुणे शहरात BS VI इंिजन असले या वाहनांची न दणी RTO माफत सु कर यात
आली आहे.
ई-ऑटो र ांना अनुदान
- पुणे शहरात या ऑटो र ांनी, इलेि क ऑटो र ा Electric (BOV), Three wheeler
(passenger) 3WT या काराम ये पुणे RTO कडे registration के ले आहे व जे र ा मालक हा
पुणे शहराचा रिहवासी आहे, अशा ऑटो र ांना पुणे म.न.पा माफत सहा य अनुदान दले जाणार
आहे. येक अनुदान थेट लाभ ह तांतरण - डी.बी.टी. प तीने र ा मालका या बँक खा यात जमा
के ले जाणार आहे. हे अनुदान के वळ वासी र ांनाच दले जाणार आहे. अज कर यासाठी पुणे
महानगरपािलके या वेबसाईट https://dbt.pmc.gov.in वर र ा मालकांनी आपले अज भ न,
DBT क म साठी इलेि क र ा संबंधी सव मािहती भरायची आहे. महारा शासनाचे इलेि क
वाहन धोरण अनुस न अिधकािधक इलेि क वाहने शहराम ये रिज टर हावी व पुणे शहराचे
दूषण कमी हावे यासाठी इलेि क र ांना सहा य अनुदान दे यात येत आहे.

97
पुणे महानगर प रवहन महामंडळ िल. (PMPML)
- सावजिनक वाहतुक क रता पी.एम.पी.एम.एल. या एकू ण २०७९ बसेस कायरत असून यांपैक
१४२१ सी.एन.जी. बसेस आहेत. पुणे शहराम ये फे ुवारी २०१९ पासून इलेि क बसेसची सेवा
सुरिळतपणे चालू कर यात आली होती. स ि थतीम ये ४५८ ई-बसेस कायरत आहेत. नवीन बसेस
ता याम ये दाखल झा यानंतर, १२ वष व या पे ा जु या असणा या सावजिनक बसेस PMPML
कडू न वापरातून बाद कर यात येत आहेत.

वाहतूक िनयोजन
 पुणे शहर सवसमावेशक गितशीलता आराखडा (सी.एम.पी.)
 पादचारी धोरण (Pedestrian Policy)
 पुणे ीट ो ॅम (Pune Street Program)
 सुरळीत वाहतुक क रता ख े िवरहीत र यांसाठी पेशल रोड मटेन स वाहने (RMVs)
 अबन ीट िडझाईन गाईडलाइ स् (USDG)
 पुणे सायकल लॅन (Comprehensive Bicycle Plan for Pune City)
 बी.आर.टी.एस. क प (Bus Rapid Transit System)
 पुणे मे ो (www.punemetrorail.org)
 पुणे Speed Breaker Guideline

 PMC School Travel Improvement Plan

पुणे शहरातील मे ो मा गकांची एकू ण लांबी व थानकांची सं या
मा गका एकू ण लांबी थानकांची सं या
.१ पंपरी- चंचवड ते वारगेट १७.४० क.मी. १६
.२ वनाज ते रामवाडी १५.७० क.मी. १४
PMRDA तािवत हंजेवाडी ते िशवाजीनगर २३.३३ क.मी. २३
ऑपरे श स आिण मटेन स डेपो मा गका . १ साठी रज िहल डेपो
मा गका . २ साठी िहल यू - कार पाक, कोथ ड

काँि हे सी ह मोिबिलटी लॅन (सी.एम.पी.)

शहराअंतगत वाहतूक सुरळीत व स म हो या या दृ ीने क शासनाने सवसमावेशक वाहतूक आराखडा
तयार करणेबाबत िनदश दले होते. पुणे म.न.पा., पंपरी चंचवड महानगरपािलका व शहरीभाग यांचा
एकि त सव समावेशक गितशील आराखडा CMP PMRDA ने (२०१८ साली) शहरासाठी तयार के ला
असून वाहतूक सुरळीत व स म कर यासाठी िविवध पयायांसह, उदा. सायकल ॅक, पादचारी माग,
उ ाणपूल, बायपास र ते, रं गरोड, मे ो रे ल, इ यादी पयायी वाहतूक व थांचा समावेश के लेला आहे.
सी.एम.पी. म ये खाजगी वाहनांचा वापर कमी क न सावजिनक वाहतूक तसेच NMT वाहतूक
वाढिव या या दृ ीने उपाययोजना दे यात आ या आहेत. हा आराखडा पुणे म.न.पा. या
www.pmrda.gov.in या संकेत थळावर उपल ध आहे.

98
पुणे शहर व प रसराचा िव तार आिण शहरीकरण ल ात PMRDA CMP Modal Share
Company/
घेता PMRDA तफ २१२७ चौ. क.मी. प रसरासाठी सन School van
Cycle
3% Train
4% 0.4%
२०१८ म ये पुणे, पंपरी- चंचवड, कॅ टॉ म ट व
प रसरासाठी काँि हे सी ह मोिबिलटी लॅन
Auto/Taxi
PMRDA 8% 2-wheeler
Bus 35%
(CMP) तयार कर यात आला असून काही ठळक बाबी 12%

पुढील माणे आहेत; Car

13% Walk
25%

PMRDA – CMP
Average Traffic Speed During Peak hours 18 kmph
Average Trip Length 8 km
NMT Share 28%
Public Transport Share 19%
Households owning either 2-Wheeler or 2-Wheelers & Cars 83%
( ोतः PMRDA सी.एम.पी. रपोट)

पुणे ीट ो म
ॅ (Pune Street Program)
र ते िवकसना या कामांसाठी ‘अबन ीट िडझाईन गाईडलाइ स’ व ‘पेडे ीअन पॉिलसी’ मधील

मागदशकांचा वापर कर यात येत आहे. पुणे म.न.पा. पथ िवभागातफ शहरातील १०० क.मी. लांबी या

र यांचे िवकसन ४ फे जेस म ये कर यात येणार आहे. शहरातील र ता ं दीकरणाचे काम हे डे हलपमट

लॅन म ये नमूद के ले या र ता ं दीनुसार कर यात येत आहे.

पुणे शहरातील पुणे शहरातील र यांचे कार (अंदाजे)

र यांची लांबी (अंदाजे) कार (लांबी क.मी.)

डांबरी र ता ९४४.१२
ं दी (मी.) लांबी ( क.मी.)
काँ ट २१०.३९
१२ मी पे ा ९७०.८६
१२ ते २४ ३१४.०० थीन हाईट टॉ पंग १७७.६७
२४ ते ३० ६०.५४ (काँ ट)
३० ते ३६ २९.९६ पे हर लॉक २९.५५
३६ ते ६१ २३.२९ माि टक अॅ फा ट १९.८६
एकू ण १३९८.६५
अनिस ड १८.४१
( ोतः Road Asset Management Survey,PMC)

सुरळीत वाहतुक क रता ख े िवरहीत र ते

- पुणे शहराम ये ४ पेशल रोड मटेन स वाहने (RMVs) कायरत असून मोबाईल अॅि लके शन ारे
जोड यात आली आहेत व ८ नवीन रोड मटेन स वाहने तािवत आहेत.

99
ह रत े
- शहराम ये २११ उ ाने असून या उ ानांची िनगा राख याचे काम हे पुणे म.न.पा. माफत के ले जाते.
वन िवभागा या सहयोगातून, पुणे म.न.पा. म ये जॉइंट फॉरे ट मॅनेजमट किमटी माफत वन
िवभागाकडील टेक ांवरील वृ ांचे संवधन के ले जाते. पुणे शहरातील एकू ण उ ानांचे े फळ
१९,७८,४४२.२२ चौ.मी. आहे.
- पुणे शहराची वृ गणना - पुणे म.न.पा. या उ ान िवभागातफ GIS णालीचा वापर क न
वृ गणना कर यात येत असून ५१,३७,६३२ वृ ांचे िजओ-टॅ गंग ( येक वृ ाचे वय, उं ची, कॅ नोपी
डायमीटर, इ.) झाले आहे.

100
घनकचरा व थापन - डोअर टू डोअर वे ट कले शन (SWaCH)

- पुणे शहराम ये साधारणपणे दैनं दन २१०० ते २२०० मे.टन घनकचरा िनमाण होतो. यापैक

शहरात दररोज िनमाण होणा या १२०० मे. टन सु या आिण ९५० मे. टन ओ या कच याची पुणे

महानगरपािलका आिण नाग रकांमाफत या क न शा ो प तीने िव हेवाट लाव यात येते.

पुणे शहराम ये ‘ व छ’ या सं थे ारे वग कृ त कच या या संकलनाचे माण सुमारे ९० ते ९५ %

इतके आहे.
उघ ावर कचरा जाळ यास बंदी
- पुणे म.न.पा.ने सन २०१२ पासून लाि टक, कचरा, झाडाची पाने (बायोमास), इ यादी उघ ावर
जाळ यास बंदी के ली आहे. शहरात बायो-िमथेनायझेशन, वे ट टू एनज , इंिसनरे शन इ याद सारखे
क प यश वी र या राबिव यात येत आहेत. व छ या सं थेतफ डोअर टू डोअर वे ट कले शन,
घनकचरा िवभागातफ ई-वे ट, बायो-मेिडकल वे ट, गाडन वे ट वतं पणे सं िहत कर यात येते.
शहरातील उ ानांम ये ेडर मशी स् बसिव यात आली असून या या बायोमासचा उपयोग हा
कं पो ट खत तयार कर याक रता होतो.
बं द त वाहनांतन
ू घनकच याची वाहतूक
- घनकचरा वाहतुक साठी शहराम ये ड पर लेसर, ब क र युज कॅ रअस, हॉटेल क, कॉ पॅ टर ही
वाहने असून यांचे ॅ कं ग GIS णाली ारे के ले जाते.
बायो-िमथेनायझेशन क पातून हॉटे समधील कच याचा िनचरा
- हॉटेल वे ट हे वेगळे गोळा क न यावर बायो-िमथेनायझेशन सयं ांम ये या के ली जाते.
- बायो-िमथेनायझेशन सयं े ही एकू ण १२ क प असून या ारे ६० मे.टन. ओ या कच यावर या
के ली जाते.
लाि टक आिण थमाकोल या वापरावर बंदी
- मे. क सरकारमाफत देशात १ जुलै २०२२ पासून ‘ संगल यूज लाि टक (Single Use Plastic)’
साठी बंदी के ली असून याक रता कृ ती आराखडा तयार कर यात आला आहे. पुणे
महानगरपािलके माफत नाग रकांम ये संगल युज लाि टक बाबतीत जनजागृती करणेसाठी
शहरातील थािनक वृ प ाम ये संगल युज लाि टक वापरास बंदी असलेबाबतची अिधसूचना
जारी कर यात आली आहे.
बांधकाम - हवेत िमसळ या जाणा या धुळी या माणाचे िनयं ण
- नवीन बांधकाम तं ानानुसार शहराम ये रे डी िम स काँ ट (RMC) या चांग या बांधकाम
णालीचा वापर वाढला असून याची वाहतूक बं द त वाहनांतन
ू च के ली जाते. तसेच मो ा
क पांम ये ी-का ट व रे डी िम स काँ टचा वापर कर यात येत आहे.
- बांधकामा या सािह याची हाताळणी/वाहतूक करताना हवेत िमसळ या जाणा या धुिलकणांचे
(पी.एम.१० आिण पी.एम.२.५) माण कमी कर याक रता पाणी मारणे, बांधकाम चालू असणारी
जागा व इतर इमारती यां याम ये बॅ रके डस् लावणे, इ याद सार या उपाययोजना कर याचे िनदश
दूषण िनयं ण मंडळा ारे दे यात आले आहेत.

101
- Construction & Demolition कच या या शा ो िव हेवाटीक रता जागा व धोरण िनि त
कर यात आले आहे. तसेच वाघोली येथील खाणीम ये २५० मे.टन. ित दन मतेचा बांधकाम
राडारो ावर या क प उभार यात आला आहे.

अपारं प रक उजचा वापर - सोलर पॅन स् चा वापर

- पुणे शहराम ये म.न.पा. या ९ इमारत वर फ टॉप सोलर िस टीम रे को मॉडेल ारा ४४३ कलो
वॅट तर ३० इमारत वर फ टॉप सोलर िस टीम कॅ पे स मॉडेल ारा ८२५ कलो वॅट मतेचे सोलर
एनज क प उभार यात आले आहेत. पुणे म.न.पा.ने १.२५ मेगा वॅट मतेचा क प उभार याचे
काम पूण के ले आहे.
कर सवलत
- पुणे म.न.पा.तफ सौरऊजा, गांडूळखत आिण रे न वॉटर हाव टंग यांपैक कोणताही एक उप म
राबिव यास ५% व दोन अथवा २ पे ा जा त उप म राबिव यास िमळकत करामधून १०% सवलत
दे यात येते.
मशानभूमीत दूषण िनयं ण यं णा
- पुणे शहरातील मशानभूमी पयावरणपूरक कर या या दृ ीने िविवध मशानभूमीम ये इको डली
एअर पायर िस टीम बसिव या आहेत. पारं पा रक शवदहनाम ये ४०० क. ॅ. लाकडाचा वापर
होतो, एअर पो युशन कं ोल िस टीमम ये २०० कलो लाकडाम ये १ शवदहन होते. या सव
दािह या व एअर पो युशन कं ोल िस टीममधून िनघणारा धूर वॉटर बर यं णेमाफत फ टर
के यानंतर धूराचे तापमान ७००℃ व न १००℃ तापमानावर येते. लोअर माफत ३० मीटर
उं ची या िचमणीतून हवेत सोड यात येतो. सदरचा धूर MPCB/CPCB चे मानांकनानुसार असतो.
अशा कारची यं णा पुणे शहरा या िविवध भागांम ये राबिवणारी पुणे महानगरपािलका ही
देशातील एकमेव महानगरपािलका आहे.

102
४.२. ब. वनी

जागितक आरो य संघटना (WHO) ने ६५डेिसबल (dB) पे ा जा त आवाजाची ा या वनी दूषण

हणून के ली आहे. दीघकाळापयत ७५ dB पे ा जा त आवाजा या पातळी या संपकात रािह यास
एखा ा या वणश ला हानी पोहोचू शकते. आवाजामुळे मानव आिण ाणी दोघांम ये तणाव,
थकवा, नैरा य, चंता, इ उ वू शकतात. जागितक आरो य संघटनेनस
ु ार घरातील आवाजाची पातळी 30
(dB) पे ा कमी असावी.

आवाजाची ती ता डेिसबेल (dB) या एककात मोजली जाते. डेिसबल’ (decibel) हे वनी लहर ची ती ता
मोज याचे एकक असून लॉगॅ रदिमक के लनुसार वतिवले जाते. वनी लहर चे मोजमाप हे अॅ पिल ुड
(Amplitude) व वारं वारता (Frequency) यांवर अवलंबून असते. वनी हा dB(A)Leq या एककाम ये
मोजतात व याची पातळी मोज यासाठी साऊंड ले हल मीटर वापर यात येते.

वनीपातळी (Leq) मोज याचे समीकरण

Formula: Leq. = 10 log 10 (ΣFi×10Li/10)

Fi = Fraction of time for which the constant sound pressure level persists
Li = Sound pressure level

दैनं दन वनी या (डेिसबल) ती तेचा अंदाज

उपकरण वनीची ती ता उपकरण वनीची ती ता
(डेिसबल) (डेिसबल)
ज 50 dB शांत कायालय, वाचनालय 40 dB
वा शंग मशीन 50-75 dB मोठे कायालय 50 dB
एअर कं डीशनर 50-75 dB हायवेवरील वाहतूक 70 dB
िडश वॉशर 55-70 dB ॅ फक जॅम 85 dB
िशलाई मशीन 60 dB कारचा हॉन 110 dB
हॅ युम लीनर 60-85 dB एअर क म स
े र ि ल मशीन 120 dB
हेअर ायर 60-95 dB हातोडीने िखळे ठोकणे 120 dB
अलाम लॉक 65-80 dB णवािहके चा सायरन 120 dB
टी ही 70 dB जेट िवमान (हवेत झेप घेताना) 140 dB
टॉयलेट लश 75-85 dB फटाके 150 dB
डोअर बेल 80 dB रायफल 163 dB
िम सर ा डर 80-90 dB रॉके ट ेपण 180 dB

103
 वनी दूषण (िनयमन व िनयं ण) िनयम,
िनयम २०००
औ ोिगक करण,, वाढते बांधकाम े , वाहनांची वाढती सं या, टेज शो, धा मक व
सां कृ ितक काय म अशा िविवध कारणांमुळे वनी दूषणाची सम या वाढत आहे. या
सम येवर िनयं ण कर यासाठी सन २००० साली वनी दूषण (िनयमन
िनयमन व िनयं ण)
िनयम तयार कर यात आले. एखा ा े ात नेमका कती आवाज असावा कं वा
आवाजावर कती मयादा असावी याचे िनकष या िनयमात ठरिव यात आले
आहेत. क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने दवसा व रा ी वेगवेग या े ांम ये वनीची पातळी िनि त
के ली आहे.

वनी दूषण (िनयमन व िनयं ण) िनयम, २००० अ वये वनीची कमाल मयादा
मयादा dB (A) Leq
ठकाण े वगवारी दवसा रा ी
सकाळी ६ ते रा ी १० रा ी १० ते सकाळी ६
(अ) औ ोिगक े (Industrial) ७५ ७०

(ब) ावसाियक े (Commercial) ६५ ५५

(क) िनवासी े (Residential) ५५ ४५

(ड) शांतता े * (Silent) ५० ४०

* शांतता े : णालय, शाळा व कोट सभोवतालचा १०० मीटर प रसरातील भाग

( ोत: वनी दूषण (िनयमन व िनयं ण) िनयम,

िनयम २०००)

104
 पुणे शहरातील िनवासी भागांतील वनीची पातळी

Noise Levels in Residential Zone

Standard: 55dB (A) Leq
2018 2019 2020 2021 2022
80.00
70.00
Noise level in dB (A) Leq

60.00
50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
Ramoshi Gate Police Poolachiwadi, Deccan Katraj Lake- Upper Fadake Haud Chowk Erandwane Raja ram Bridge Ramvadi Octrai Naka
Chowki

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे म.न.पा.)

सन २०२२ म ये पुणे शहरातील सव रिहवासी े ातील वनीची पातळी ही क ीय दूषण िनयं ण

मंडळाने दशिवले या मानकापे ा ५५
५५dB(A)Leq कमी आहे.

105
 पुणे शहरातील ावसाियक भागांतील वनीची पातळी

Noise Levels in Commercial Zone

65dB (A) Leq
2018 2019 2020 2021 2022

80.00
Noise level in dB (A) Leq

70.00
60.00
50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
Nal Stop RTO Swargate Mandai Bremen Ambedkar Wadgaon KK Market
Chowk chowk Bk.(NH4)

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे म.न.पा.)

ावसाियक ठकाणी क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने वनीची पातळी दवसा ६५ dB(A)Leq इतक
िनि त के ली असून सन २०२२ म ये सवच ठकाणी ठकाणी वनीची पातळी ही पातळीपे ा जा त
न दिवली गेली.

106
 पुणे शहरातील शांतता े ांतील वनीची पातळी

Noise levels in Silence Zone

50dB (A) Leq
Sasoon Hospital N.M.V. School Savitribai Phule Pune University Naidu Hospital
80.00
Noise level in dB (A) Leq

70.00
60.00
50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
2018 2019 2020 2021 2022

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे म.न.पा)

वनी दूषण (िनयमन व िनयं ण)) िनयम, २००० नुसार यायालये, णालये व शै िणक सं थां या

सभोवतालचे १०० मीटर प रसर हे शांतता े असून याची पातळी दवसा ५०dB(A)Leq
dB(A)Leq इतक

ठरिव यात आली आहे. सन २०२२ म ये पुणे शहरात सवच ठकाणी वनीची पातळी ५०dB(A)Leq
dB(A)Leq या
आसपास दसून आली.

107
वनी दूषण िनयं णासाठीचे उपाय

 भारतात मे. सव यायालयाने १२५डेिसब सपे ा मोठा आवाज करणा या फटा यांवर बंदी
घातली आहे. रा ी या वेळी विन ेपक वापरावर बंदी घाल याचा आदेश मे. उ यायालय
मुंबई या खंडपीठाने दला आहे. कोण याही सणसमारंभासाठी तसेच सावजिनक व थेसाठी
लागणा या वनी ेपकां या वापरासाठी पोलीस िवभागाकडू न पूवपरवानगी घेणे आव यक आहे.
 नगर िवकास िवभाग, महारा शासन, मुंबई, यां या द.३० जून२०१८ या अिधसुचनेनुसार,
वनी दूषण (िनयमन व िनयं ण) िनयम, २००० अनुस न, पुणे महानगरपािलका ह ीत १२१
ठकाणी शांतता े घोिषत कर यात आलेले आहेत. सदर ठकाणी पुणे महानगरपािलके तफ
शांतता फलक लाव यात आले आहेत.
 बांधकाम े ा या आजूबाजूला फे संग व अॅकौि टक बॅरीअस बसिवणे.
 वनीची ती ता कमी कर यासाठी र यांलगत वृ ारोपण करणे. िविश जात या वृ
लागवडीमुळे औ ोिगक आिण इतर ग गाट कमी हो यास मदत होते. (जसे क, आंबा, कडु लंब,
ऑ ेिलयन बाभूळ, करं ज, बांबू, वड, पंपळ, उं बर, इ यादी)
 बस थानक, रे वे, टेशन, िवमानतळ आिण औ ोिगक े ाजवळ िनवासी इमारत बांध याचे
टाळावे.
 यं ांची िनयिमत देखभाल आिण वंगण करणे आव यक आहे.
 वनी दूषण िनयं णासाठी मा.पोलीस उप-आयु िवशेष शाखा-१ पुणे, यांचे माफत दनांक
२९.१०.२०१८ रोजी पुणे शहरातील पोलीस उप-आयु व सहआयु प रमंडळ १ते५ यांची
सिनयं ण सिमती थापन कर यात आली आहे.
 ल समारं भाम ये बँड, फटा यांचा वापर टाळणे

108
 करण ४.३ जल
४.३.अ. पाणीपुरवठा (जल संसाधन, संवधन आिण पुन ीवन)
पुणे शहराचे गे या दशकात मो ा माणावर झालेले शहरीकरण व भौगोिलक िव तार यांमुळे िप या या
पा या या गरजेम ये मो ा माणात वाढ झाली आहे. शहरा या पायाभूत सुिवधांम ये ‘पाणीपुरवठा’ ही
एक मुलभूत सुिवधा आहे. पा याचे ाकृ ितक,रासायिनक आिण जैिवक गुणधम बदल याने मानव व जलीय
सजीवांवर अपायकारक प रणाम होतो. पाणी हे वैि वक ावक अस यामुळे नैस गक पा या या ोतांत
एखा ा बा पदाथाची भर पड यास ते पाणी दूिषत होऊन याचा मानव, इतर ाणी आिण जलीय जीव
यांना अपाय होतो. पृ वी या पृ भागावरील उपल ध पा यापैक ९७% पाणी हे महासागर आिण ३%
पाणी गो ा पा या या ोतां या व पात उपल ध आहे. पा यात िविश गुणधमाचे पदाथ िमसळले क
पा या या नैस गक गुणव ेत बदल होऊन ते वापर यास अयो य ठरते.

पाणीपुरवठा
पुणे शहरात पाणीपुरवठा करणे, नवीन नळ जोडणी, जलवािह या टाकणे, पाणी गळती शोधणे व
थांबिवणे, मीटर प तीने पाणीपुरवठा होत असले या नाग रकांची िबल दु ती, इ. कामे पुणे
महानगरपािलके या पाणी पुरवठा िवभागामाफत कर यात येतात.

अ. . िवभाग शहरातील िविवध प रसर

१ वारगेट िवभाग पु यातील सव पेठा, माकटयाड, िबबवेवाडी, सहकारनगर, का ज, वडगाव,

धायरी, संहगड र ता, आंबग
े ाव, न हे, धनकवडी इ. भागांचा समावेश या
िवभागाम ये होतो. या सव िवभागासाठी पवती जलशु ीकरण क तसेच
वडगाव जलशु ीकरण क ा ारे पाणी पुरवठा के ला जातो.

२ एस.एन.डी.टी. ध, बाणेर, बालेवाडी, चतु: ुंगी, िव ापीठ, लॉ कॉलेज, कव रोड, एरंडवणा,

िवभाग पौड रोड, भुसारी कॉलनी, पाषाण, सुस, वारजे, कोथ ड, बावधन,
एम.आय.टी., िशवाजी नगर प रसर या भागांचा समावेश होतो. या
िवभागासाठी पवती जलशु ीकरण क तसेच वारजे जलशु ीकरण क ामाफत
पाणीपुरवठा के ला जातो.

३ ल कर िवभाग कळस, धानोरी, संगमवाडी, येरवडा, नगररोड, वडगावशेरी, िवमाननगर,

घोरपडीगाव, बंडगाडन, ढोले पाटील र ता, रे वे टेशन, संपूण कॅ प प रसर,
पुलगेट, हडपसर रोड, मगरप ा, क ढवा इ. भागांचा समावेश होतो. या सव
िवभागासाठी ल कर जलशु ीकरण क तसेच वाघोली ादेिशक पाणी पुरवठा
योजना या क ामधून पाणी पुरवठा कर यात येतो.

109
पुणे शहराला खडकवासला धरणामधून १३३५ ते १३५० एम.एल.डी. इतका पाणीपुरवठा होतो.
खडकवासला, टेमघर, पानशेत, वरसगाव आिण भामा आसखेड या पाच धरणांचे पाणी साठिव याची
एकू ण मता सुमारे ३० टी.एम.सी. (थाऊझंड िमिलयन युिबक फट) इतक आहे. पुणे शहरा या उ र-
पूव भागांत पा याची टंचाई जाणवत अस याने भामा आसखेड धरण पाणीपुरवठा योजनेचे िनयोजन
कर यात आले होते.

पुणे म.न.पा.तफ वडगाव, वारजे, वाघोली, पवती, ल कर व होळकर येथे जलशु ीकरण क े उभार यात
आली आहेत. खडकवासला धरणातील पाणी बंद निलके तून शहरांतील जलशु ीकरण क ांपयत आण यात
येते, यामुळे शहराला पुरिव या जाणा या पा याची गुणव ा चांगली राखली जाते. खडकवासला
धरणातील पा यावर जलशु ीकरण क ाम ये या के यानंतर एकू ण २०पं पंग टेश स माफत बं द त
पाईपलाईन ारे शहरात िविवध ठकाणी पाणी पुरिव यात येते.

जलशु ीकरण क पांचा तपशीलवार त ा

जलशु ीकरण क प ठकाण क पाची मता(एम.एल.डी.) येची प त

पवती संहगड र ता ४५० पारं पा रक

५०० अपारंपा रक
कॅ टो मट(संपूण) कॅ टो मट १०० पारं पा रक
वडगांव संहगड र ता २५० पारं पा रक
वारजे वारजे ३८२ पारं पा रक
जुने होळकर होळकर ि ज २० पारं पा रक
नवीन होळकर होळकर ि ज ४० पारं पा रक
वाघोली वाघोली २६ --
एकू ण १७६८
( ोतः पाणी पुरवठा व मलिनः सारण िवभाग, पुणे म.न.पा.)

110
 पुणे शहरात पुरिव या जाणा या िप या या पा याचा गुणव ा अहवाल
Parameters Results I.S. Standards for Drinking Water 10500:2012 Unit
Raw Treated Desirable Permissible

Physical Parameters
Turbidity R-2.2 S1 – 1.0 Max 1 Max 5 N.T.U.
S2 – 0.9
S3 – 1.0
Comn–0.97
Odour Odourless Odourless - - -
Taste Agreeable Agreeable - - -

Chemical Parameters
Total Hardness (CaCO3) 29.00 25.00 Max 200 Max 600 PPM
pH 7.60 7.37 Between 6.5 to 8.5 No Relaxation
Ca Hardness 15.20 16.00 - - PPM
Mg Hardness 13.80 9.00 - - PPM
Ca++ 6.08 6.40 Max 75 Max 200 PPM
Mg++ 3.35 2.19 Max 30 Max 100 PPM
Alkalinity 28.00 31.00 Max 200 Max 600 PPM
Chlorides 14.00 16.00 Max 250 Max 1000 PPM
Nitrate Nitrogen 0.40 0.30 Max 45 No Relaxation PPM
Nitrite Nitrogen 0.01 0.01 - - PPM
Iron 0.04 0.02 Max 0.3 No Relaxation PPM
Fluorides NIL NIL Max 1.0 Max 1.5 PPM
Aluminium 0.01 0.01 Max 0.03 Max 0.2 PPM
Sulphide NIL NIL 0.05 No Relaxation PPM
Phosphate 0.07 0.03 - - PPM
Ammonia mg/l 0.04 0.03 Max 0.5 No Relaxation PPM
Surfactant 0.03 0.02 Max 0.2 Max 1.0 PPM
Chloramine 0.02 0.01 Max 4.0 No Relaxation PPM
Potassium 0.68 0.60 - - PPM
Copper NIL NIL Max 0.05 Max 1.5 PPM
Manganese NIL NIL Max 0.1 Max 0.3 PPM
Phenolic Compound NIL NIL Max 0.001 Max 0.002 PPM
Molybdenum NIL NIL Max 0.07 No Relaxation PPM
Cyanide NIL NIL Max 0.05 No Relaxation PPM
Conductivity 63.00 64.30 - - µS
TDS 31.00 32.00 Max 500 Max 2000 PPM
D.O. 8.10 8.50 - - PPM
Temp 19.90 19.90 - - Deg C
Sodium 4.71 3.90 - - PPM
Lithium 0.03 0.01 - - PPM
Lead NIL NIL Max 0.01 No Relaxation PPM
Cadmium NIL NIL Max 0.003 No Relaxation PPM
Zinc NIL NIL Max 5 Max 15 PPM
Sulphate NIL NIL Max 200 Max 400 PPM
Boron NIL NIL Max 0.5 Max 1.0 PPM
Nickel NIL NIL Max 0.5 No Relaxation PPM
TOC 1.88 1.78 - - PPM
Arsenic NIL NIL Max 0.01 Max 0.05 PPM
Silver NIL NIL Max 0.1 No Relaxation PPM
Mercury NIL NIL Max 0.001 No Relaxation PPM
Chromium NIL NIL Max 0.05 No Relaxation PPM
Selenium NIL NIL Max 0.01 No Relaxation PPM
Coliform 900 0 0 0 100ml
E-coliform 900 0 0 0 100ml
Residual Chlorine Test NIL 2.3 Min 0.2 - PPM
Barium 0.08 0.02 Max 0.7 No Relaxation PPM

( ोत: पवती जलशु ीकरण क , पुणे)

111
पुणे शहरा या पाणी पुरव ाचे काही मह वाचे क प

अ. भामा आसखेड – सन २०१३ म ये धरण े ाचे सव ण क न भामा आसखेड पाणी पुरवठा योजनेचे
िनयोजन कर यात आले होते. क व रा य सरकार या आ थक सहा याने ही योजना पूण कर यात आली
आहे. साधारणतः २२ िविवध शासक य सं थांशी सम वय साधून क पाची उभारणी कर यात आली आहे.

क पाचे नाव भामा आसखेड पाणीपुरवठा योजना पुणे महानगरपािलका

मता २०० दशल िलटस ित दन
पा याची उपल धता एकू ण २.६४ टी.एम.सी. आर णास शासन मा यता
पाणीपुरवठा कर यात येणारा भाग पूव र प रसरातील सुमारे १२ ल लोकसं येक रता कळस,
व लोकसं या संगमवाडी, येरवडा, लोहगाव, धानोरी, वडगाव शेरी या
प रसरात या योजनेचे पाणी िवतरीत कर यात येणार आहे.
मुख घटक  जॅकवेल पंप हाऊस व इनटेक चॅनेल
 ५० एम.एल.डी. मतेचे ८ पंप
 १७०० िम.मी. ासाची ८.३ कमी लांबीची जलदाब
वािहनी
 १६०० िम.मी. ासाची १८ कमी लांबीची अशु
गु व जलवािहनी
 २०० एम एल डी मतेचे जलशु ीकरण क
 १६०० िम.मी. ासाची १८ कमी लांबीची शु
गु व जलवािहनी
 ३० कमी लांबी या शहरातील टा यांना जोडणा या
मु य जलवािह या
 २० लाख िलटर या ६ साठवण टा या

ब. २४ x ७ पाणीपुरवठा - पुणे शहर भौगोिलक दृ ा उं च व सखल भागांम ये िवभागलेले अस याने

पाणीपुरवठा सवच ठकाणी समान र या होत नाही. शहरात सुमारे ४०,००० िबगर िनवासी िमळकत ना
मीटर ारे पाणीपुरवठा कर यात येतो व उव रत िमळकत ना िमळकत करामधून एकवट प तीने
पाणीप ी आकार यात येते. पुणे शहरात २४ X ७ पाणीपुरवठा योजना राबिव यात येत असून या
क पाची उ े खालील माणे आहेत –
 अि त वातील सव पाणीपुरवठा यं णेचा सखोल अ यास करणे व संपूण पाणीपुरवठा यं णा व
नेटवकचे अ यावत संगणक य सॉ टवेअर वाप न िडझाईन करणे
 आव यकतेनुसार साठवण मता वाढिव यासाठी पा या या टा या बांधणे
 पा या या टा यांना पाणी पुरवठाकरणा या आव यक दाबनिलका टाकणे
 जु या व र यांम ये गेले या पा या या लाईन बंद क न आव यकतेनुसार नवीन लाईन टाकणे
 १००% नळ जोडाचे पाईप बदलणे व अ यावत तं ानाचे माट मीटर बसिवणे
 आव यकतेनुसार नवीन पंिपग टेश स बांधणे व अ यावत वयंचिलत यं णा बसिवणे

112
पुणे शहरासाठी मह वाकां ी समान पाणीपुरवठा योजने अंतगत सन २०४७ मधील वाढीव लोकसं ये या
गरजा ल ात घेऊन पाणीपुरवठा करणेसाठी ८२ साठवण टा या, सुमारे १८०० क.मी. लांबीची िवतरण
निलका टाकणे व एकु ण ३ लाख १५ हजार जलमापक बसिवणे तािवत आहे. या क पा अंतगत एकु ण
१४१ झोन व ३६८ डी.एम.ए. तयार कर यात आले आहे. सदर पैक स या ४३ साठवण टा या, ८२०
क.मी. लांबीची जलवािहनी, एक लाख दोन हजार जलमापक बसिवणे व १९ झोन (डी.एम.ए.) ची कामे
पूण कर यात आलेली आहेत. ४४ साठवण टा यांची कामे पूण असून, २० टा यांची कामे सु आहेत. या
अंतगत सुमारे ८७० क.मी. लांबीची जलवािहनी व एक लाख पंधरा हजार मीटर बसिवणेचे काम पूण
कर यात येणार आहे. एकू ण मीटर ारे दे यात आले या नळजोडांची सं या ३९९८० इतक आहे.

स ह स ले हल बचमाक (SLB)

पुणे म.न.पा. या पाणी पुरव ाबाबत िनधा रत पातळीचे उ गाठ यासाठी सव सुिवधांची ा ीव
काय मतेचा आढावा या अंतगत घेतला जातो.

पाणी पुरवठा स ह स ले हल बचमाक

अपेि त काय मता स :ि थती

अ. . सेवा तर मानांकन
(%) (%)
१ पाणीपुरवठा सेवेचा िव तार
१०० ९८
(Coverage Water Supply)
२ त ारिनवारण(Complaint Redressal) १०० १००
३ पाणीपुरव ाची गुणव ा
१०० १००
(Quality of Water Supply)
४ सरासरी पाणीपुरवठा (तासांत)
२४ ४
(Water Supply - in Hours)
५ महसूल न िमळणा या पा याचे माण(NRW) २० ३५
६ दरडोई पाणीपुरवठा
१५० २५०
(Per Capita Water Supply LPCD)
७ मीटर ारे पाणीपुरवठा सेवे या उपल धतेचे माण
१०० ३०
(Coverage of Metered Connection)
८ पाणीपुरव ाची काय मता(Efficiency In Collection of
९० ८८
Water Supply Related Charges)
( ोतः पाणीपुरवठा िवभाग, पुणे म.न.पा.)

113
भूजल
पुणे शहरात महानगरपािलके माफत पुरिव या जाणा या पा या ितरी अनेक रिहवासी, ासाियक
भागांची पा याची गरज भागिव यासाठी बोअरवेलचा वापर के याने भूजलाचा उपसा के ला जात आहे.
अशा कार या भूजला या वापरावर िनयं ण आणणे आव यक आहे. पुणे महानगरपािलके ने भिव यातील
सव इमारत क रता पयावरणपूरक बांधकाम कर यावर भर दला आहे. याम ये जलसंवधन व रे न वॅाटर
हाव टंगबंधनकारक कर यात आले आहे. शहरातील पा याची वाढती गरज ल ात घेता पा याचा शा त
वापर हो याक रता भूजल सा ांचे संर ण व संवधन करणे गरजेचे आहे. पुणे शहरातील भूजल सा ांचे
े जाणून घेण,े भूजल ोताची व सा ांची देखरे ख, तसेच िविवध बोअरवेल मधून कती उपसा के ला
जातो याची मािहती एकि त करणे, भूजल सा ांचे दूषण टाळ यासाठी यो य उपाययोजना करणे
गरजेचे आहे. पुणे शहरामधील Acwadam सं थेमाफत Pune Aquifers - Strategic Hydrological
Report तयार कर यात आला आहे.
 भूजलाचे मॅ पंग
(Mapping & Registration of Key Groundwater Sources, Aquifer Mapping, a Recharge plan)
 भूजल व थापन
(Strategic recharge activities, protection of groundwater recharge zones)
 भूजल िनयमन
(Regulatory framework, Securing Groundwater from impacts of Sanitation and Waste
Disposal, Protection of Recharge Zones from any activity) यांचा अंतभाव आहे.
 सदरचा अहवाल -
https://www.researchgate.net/publication/335976478_PUNE'S_AQUIFERS_SSom_Early_Insi
ghts_From_A_Strategic_Hydrogeological_Appraisal या लंक वर उपल ध आहे.

पुणे शहराचा वाढता िव तार ल ात घेता शहरा या च बाजून

ं ी होणारे शहरीकरण व वसाहत मुळे मुलभूत
सोयी सुिवधांवर ताण पडत आहे. याम ये पा याची उपल धता एक मह वाचा घटक असून शहरातील
पा याची वाढती गरज भागिव यासाठी पा याचा शा त वापर होणे गरजेचे आहे.शहरातील िविवध
पा याचे ोतांपैक भूजल एक मह वाचा ोत असून भूजल सा ांचे संर ण व संवधन करणे गरजेचे आहे.
पुणे शहरातील भूजल सा ांचे संवधन करणेसाठी ाथिमक तरावर काही ठकाणी जसे क हरणतळे
तलाव, उ ळी देवाची, धायरी येथील गावतळे व उ म नगर येथील काही भागात भूजल साठा
वाढिवणेसाठी उपाय योजना तािवत के या आहेत. द ली येथील NIUA – नॅशनल इ टीटयूट ऑफ
अबन अफे अस यां या मदतीने पुणे शहरात ायोिगकत वावर सदर भूजल क प हाती घेणात येणार आहे .

रे न वॉटरहाव टंग कर सवलत

पुणे म.न.पा.तफ सौरऊजा, गांडूळखत आिण रे न वॉटरहाव टंग यांपैक कोणताही एक उप म
राबिव यास ५% व दोन अथवा दोन पे ा जा त उप म राबिव यास िमळकत करामधून १०% सवलत
दे यात येते. सन २०२२ म येकर सवलत िमळिवले या शहरातील िमळकत ची एकू ण सं या अंदाजे
१,११,०६९ (सौरऊजा, गांडूळखत, रे न वॉटरहाव टंग) इतक आहे.

114
 धारा (DHARA) ाय हंग होिलि टक अॅ शन फॉर अबन र हस

U20 (Urban 20) या मह वा या े ांपैक एक हणजे शहरी जलसुर ेची घोषणा करणे असा असून
शहराची एकू ण जलसुर ा वाढव यात िनरोगी न ांची भूिमका मह वाची आहे.

पुणे (RCA चे सद य शहर) ने १३-१४ फे ुवारी २०२३ रोजी हयात हॉटेल, क याणी नगर येथे धारा
२०२३ चे आयोजन के ले होते. नैशनल इि ट ूट ऑफ अबन अफे यस (NIUA) यां या संयु िव माने
नॅशनल िमशन फॉर लीन गंगा (NMCG) ने याचे आयोजन के ले आहे होते. र हर िसटीज अलाय स
(RCA) ची सु वात २०२१ म ये ३० शहरांसह झाली आिण स या संपूण भारतात ९५ शहरे सद य
आहेत. शहरी न ां या शा त व थापनासाठी िवचार, चचा आिण मािहतीची देवाणघेवाण कर यासाठी
भारतातील नदी शहरांसाठी एक सम पत ासपीठ आहे जे तीन ापक थीमवर ल क त करते.

नेटव कग, मता वाढवणे आिण तांि क समथन -

धारा २०२३ या दोन दवसीय झाले या काय मात तलाव आिण तलावा या पुन ीवनासह शहरी नदी
व थापना या िविवध पैलूंसाठी सहभाग ना अनेक नािव यपूण उपायांची ओळख क न दे यासाठी
‘नदीशी संबंिधत रा ीय के स टडीज’ या स ांचा समावेश के ला आहे. धारा २०२३ सद य शहरां या
महापािलका आयु ांक रता शहरी नदी व थापन संभा िश ण उपाय शोध यासाठी चचास
आयोिजत के ले आहे होते. धारा २०२३ चा अपेि त प रणाम हणजे सद यांना यां या शहरांम ये नागरी
नदी व थापनासाठी गतीशील कृ ती आराखडा कर यास े रत करणे. या काय मामुळे शहरांमधील
नदी व थापनातील सम या आिण आ हानांवर दृ ी ेप पडेल, यामुळे NIUA आिण या या
भागीदारांना भावी काययोजना तयार कर यास मदत होईल.

115
४.३. ब. मलिनः सारण
पुणे म.न.पा. या मैलापाणी शु दीकरण क ांचा दैनं दन अहवाल, पा याची गुणव ा, महारा दूषण
िनयं ण मंडळ यांनी ठरवून दले या िनकषानुसार शु ीकरण क िनहाय तपासणीचे आकडे पुणे म.न.पा.
या मोबाईल अॅप (PMC-STP) म ये उपल ध के ले जातात. पुणे शहराची वाढती लोकसं या, शहरातील
दरडोई पाणी पुरवठा यामुळे शहरात मो ा माणावर सांडपाणी व मैलापा याची िन मती होते.
शहरातील सांडपा याचे व थापन महानगरपािलका करीत असून याम ये सांडपा याचे वहन व पा याचे
शु ीकरण या बाब चा समावेश होतो. पुणे महानगरपािलके कडे सांडपाणी या कर याक रता उपल ध
असले या क पाची मता ५६७ एम.एल.डी. असून या क पां ारे सुमारे ४७७ एम.एल.डी.
सांडपा यावर दररोज या के ली जाते.

मलिनः सारण - स ह स ले हल बचमाक (SLB)

अपेि त
स :ि थती
अ. . सेवा तर मानांकन काय मता
(%)
(%)
१ मलिनः सारण सेवे या उपल धतेचे माण
१०० ९५
(Coverage of Sewage Network Services)
२ मलिनः सारण व थे ारे जमा होणा या मलिनः सारणाचे
१०० ६४
माण(Collection Efficiency of Sewage Network)
३ मलिनः सारण या क पा या काय मतेचे माण
१०० ६४
(Adequacy of Sewage Treatment Capacity)
४ मलिनः सारण येची गुणव ा
१०० १००
(Quality of Sewage Treatment)
५ ाहकां या त ारी िनवारणाचे माण
८० १००
(Efficiency In Redressal of Customer Complaints)
( ोतः मलिनः सारण िवभाग, पुणे म.न.पा.)

116
पुणे शहरा या मलिनः सारण व थापनाचे काही मह वाचे क प
रा ीय नदी संवधन योजनेअंतगत पुणे शहरातील मुळा-मुठा नदी दूषण िनयंि त कर याक रता रा ीय
नदी संवधन संचलनालय, नवी द ली, यांचेकडू न या योजनेस क सरकार माफत मंजुरी िमळालेली आहे.
सदर योजनेम ये ामु याने ११ ठकाणी मैलापाणी शु ीकरण क े उभारणे, मलवािह या िवकिसत करणे,
जी.आय.एस., काडा यं णा उभारणे, क युिनटी टॉयलेट लॉ स् उभारणी इ.कामांचा समावेश आहे.

पुणे महानगरपािलका े ातील नदी व ना यामधून उघ ावर वाहणारे मैलापाणी नजीक या मैलापाणी
शु ीकरण क ापयत पोहचिव यासाठी ना याम ये मलवािह यांची कने टीि हटी करणे तसेच मो ा
ासा या मलवािह या टाक याचे काम सु कर यात आले आहे. सदर कामाम ये ४५०िम.मी. ते
१६००िम.मी. ासा या मलवािह या िवकिसत कर याचे काम चालू आहे.

मलिन: सारण मा टर लॅन माणे पुणे म.न.पा. ह ीतील व न ाने समािव झाले या ११ गावांम ये
मो ा ासा या ंक लाईन िवकिसत कर याचे काम सु आहे. पुणे शहरातील न ाने समािव ११
गावांमधील े ाची िविवध ेनेज िड ी ट (झो स्) म ये िवभागणी क न या िवभागाम ये भाग िनहाय
मािहती संकिलत कर याचे काम सु आहे.

मैलापाणी शु ीकरण क ातून काढ यात येणारा Sludge वर 500 KCI COBALT-60 ारे गामा
रेडीएशन कर यात येणार आहे. यासाठी भाभा अॅटोिमक रसच सटर माफत ३ वषासाठी Radioactive

Element मोफत दे यात येणार आहे. सदर रे डीएशनमुळे Sludge मधील हािनकारक Pathogens
(Bacteria) पूणपणे न क न याम ये मातीची सुिपकता वाढिव यासाठी क चरचे िम ण क न याचा
वापर शेतक यांसाठी उ म स य खत हणून कर यात ये याची योजना आहे.

117
मैलापाणी शु ीकरण
रा ीय नदी संवधन योजने अंतगत जायका क पाम ये एकू ण ११ मैलापाणी शु ीकरण क (एकू ण ३९६
एम.एल.डी.) बांध यात येणार आहेत. तसेच नवीन समािव ११ गावांम ये १०५.५एम.एल.डी. व
रामटेकडी येथे १० एम.एल.डी. मतेचे मैलापाणी शु ीकरण क बांध यात येणार असून, यांची एकू ण
मता ११५.५ एम.एल.डी. असणार आहे. यासाठी अपेि त खच महानगरपािलके या अंदाजप का या
तरतुदीमधून कर यात येणार आहे. या ित र शहराम ये एकू ण ाय हेट STP ची मता ३२
एम.एल.डी.आहे. असे एकू ण अि त वातील व तािवत िमळू न १०२०.५० एम.एल.डी. सांडपा यावर
येची व था कर यात आली आहे.

शहरातील अि त वातील मैलापाणी शु ीकरण क ांची मािहती

एकू ण
अ. . मैलापाणी या क ाचे नाव शु ीकरण करीता येची प त
मता
१. भैरोबामैलापाणी शु ीकरण क १३० अॅ टी हेटेड लज ोसेस
२. एरं डवणे मैलापाणी शु ीकरण क ५० अॅ टी हेटेड लज ोसेस
३. तानाजीवाडी मैलापाणी शु ीकरण क १७ बायोटॉवर आिण ए सटडेड एरे शन
४. बोपोडी मैलापाणी शु ीकरण क १८ ए सटडेड एरे शन ोसेस
५. मुंढवा मैलापाणी शु ीकरण क ४५ िस े ि शयल बॅच ोसेस
६. िव लवाडी मैलापाणी शु ीकरण क ३२ मॉिडफाईड अॅ टी हेटेड लज ोसेस
७. नायडू (नवीन) मैलापाणी शु ीकरण क ११५ अॅ टी हेटेड लज ोसेस
८. बाणेर मैलापाणी शु ीकरण क ३० िस े ि शयल बॅच ोसेस
९. खराडी मैलापाणी शु ीकरण क ४० िस े ि शयल बॅच ोसेस
१०. नायडू (जुने) मैलापाणी शु ीकरण क ९० अॅ टी हेटेड लज ोसेस

एकू ण ५६७

( ोतः मलिनः सारण िवभाग, पुणे म.न.पा.)

118
 या कर यात आले या पा याचा पुनवापर (िप या या ित र ) या के ले या पा याचा पुनवापर
महारा जल िनयामक मंडळाकडू न सात याने द या जात
असले या िनदशानुसार पुणे महानगरपािलके ने
मैलाजलशु ीकरण क ातील या के लेले पाणी
बांधकामासाठी वापरणे बंधनकारक कर याक रता कायालयीन
प रप क लागू के ले आहे. यानुसार पुणे शहरातील सव
बांधकामे तसेच बॅच िम स लांट येथे सव संबिं धत
ावसाियकांनी नजीक या पुणे महानगरपािलके या अथवा
खासगी मैलापाणी शु ीकरण क ातील या के लेले पाणी
वापरायचे आहे. पुणे महानगरपािलके या मैलापाणी शु ीकरण
क ातील या के लेले पाणी बांधकामासाठी व बॅच
िम ससाठी आयएस ३०२५ व आयएस ४५६ या अिभयांि क
मानकानुसार यो य अस याची खातरजमा कर यात आलेली
आहे. तसेच अनेक मॉलम ये मो ा माणावर कु लंग टॉवर
वापरली जातात या साठी सव मॉल धारकांनी पुणे महानगरपािलके या नजीक या मैलाजलशु ीकरण
क ातील या के लेले पाणी वापरायचे आहे. या के ले या पा याचा वापर सोई कर र या करता यावा
यासाठी PMC STP WATER TANKER SYSTEM नावाचे मोबाईल अॅप तयार कर यात आले आहे.
िविवध बांधकाम ावसाियकांनी या माणे वापर सु के ला आहे.

रा ीय नदी संवधन योजनेअत

ं गत शहरातील मैलापाणी शु ीकरण क ांचा तपशील

अ. . शहरातील मैलापाणी शु ीकरण क मैलापाणी शु ीकरण मता(एम.एल.डी)

१. बोटॅिनकल गाडन १०
२. बाणेर २५
३. वारजे २८
४. वडगांव २६
५. तानाजीवाडी १५
६. नायडू १२७
७. धानोरी ३३

८. भैरोबा ७५
९. मुंढवा २०
१०. खराडी ३०
११. म यबीज क ७
एकू ण तािवत ३९६
( ोत : मलिनः सारण िवभाग, पुणे म.न.पा)

119
नदी पुन ीवन क प

नदी पुन ीवन क पाचे संक पना िच

पुणे म.न.पा. या ह ीतून वाहणा या अंदाजे ४४ क.मी. लांबी या न ांचे टोपो ा फक स ह, हाय ोलॉजी
अँड हाय ॉिल स स ह, िडझाईन नकाशे, ए रया असेसमट स ह, जीओलोजी स ह, इ. अ यास क न िडटेल
ोजे ट रपोट तयार कर यात आला आहे. मुळा, मुठा व मुळा-मुठा या न ांचा एकाि मक र या िवचार
क न नदी पुन ीवन क पाचा अहवाल तयार कर यात आला आहे. तािवत नदी पुन ीवन क प
राबिव याने नदीची पूरवहन मता वाढणेस, नदी लगतचा रिहवासी भाग सुरि त होणे, नदी लगत ह रत
प ा िनमाण होणे,पि लक पेसेस अंतगत नाग रकांसाठी जॉ गंग ॅक, बचेस, उ ाने िवकिसत होणे,
नदीलगत असलेली वारसा थळे जतन, नदी कनारी होणारी अित मणे, राडारोडा/कचरा टाकणेस आळा
बसणार असून नदीतील पाणी व छ राहणेस मदत होणार आहे. पुणे नदी पुन ीवन क पांतगत मुळा-
मुठा नदी या दो ही काठावर मलवािह या टाक यात येणार असून या ारे नदीम ये येणारे सांडपाणी
नदीम ये न िमसळता या वािह यां ारे नदी काठी असले या अि त वातील व तािवत शु ीकरण क
पयत ने याची व था िनमाण होणार आहे.पाणी िवषयक
संशोधन करणारी क शासनाची सं था CWPRS,
खडकवासला, यांचेकडू न हाय ोलॉजी व हाय ोिल स मॉड लंग
रपोट तपासून घे यात आला आहे. नदी पुन ीवन क प
मो ा व पाचा अस याने एकू ण ४४ क.मी.लांबी या
क पाला ११ ेचम ये िवभाग यात आले आहे. यापैक ेच
.९ संगमवाडी पूल ते बंड गाडन पूल व ेच . १० + ११ बंड
गाडन पूल ते मुंढवा दर यानचे काम पिह या ट याम ये
कर यात येत आहे.
नदी पुन ीवन क पाचे य जागेवर सु असलेले काम

120
शहरातील तलाव, नदी व नाले

पुणे शहरातील पाणथळ भागांम ये तलाव (पाषाण, का ज – अ पर आिण लोवर), नाले (नागझरी,
भैरोबा), आंिबल ओढा, नदी (मुळा व मुळा-मुठा) यांचा समावेश होतो. मुठा नदी शहरा या मु य भागातून
वाहते, तरमुळा नदी पंपरी- चंचवड प रसरातून पुणे शहरात वेश करते.मुळा व मुठा या पुणे शहरातील
मुख न ा असून संगमानंतर ही नदी मुळा-मुठा नावाने ओळखली जाते.पा यात िविश गुणधमाचे घटक
िमसळले गे याने या या नैस गक गुणव ेत बदल होऊन ते वापर यास अयो य ठरते. जल दूषणाची
ामु याने नैस गक आिण मानविन मत अशी दोन कारणे आहेत. पा यातील भौितक, रासायिनक व जैिवक
घटकांची असलेली मा ा हणजेच पा याची गुणव ा होय. पा याची गुणव ा डी.ओ. (Dissolved

Oxygen), बी.ओ.डी. (Biochemical Oxygen Demand) आिण सी.ओ.डी. (Chemical Oxygen

Demand) या प रमाणांनुसार िनि त के ली जाते.

प रमाण १. डी.ओ. (Dissolved Oxygen)

पा यात िवरघळले या ऑि सजनला Dissolved Oxygen असे हणतात. पा यातीलडी.ओ.चे माण

जेवढे जा त तेवढे ते पाणी चांग या गुणव ेचे मानले जाते.िवरघळलेला ऑि सजनकमी झाला तर
जलसृ ीची वाढीची मता कमी होते.

प रमाण २. सी.ओ.डी. (Chemical Oxygen Demand)

अशु पा यातील रासायिनक पदाथाचे िवघटन कर यासाठी एकू ण कती ऑि सजनची आव यकता आहे,
याव न सी.ओ.डी.चे माण मोजले जाते.पा यातील रासायिनक पदाथा या दूषणाचा मापदंड हणून
सी.ओ.डी.चा वापर के ला जातो.

प रमाण ३. बी. ओ. डी. (Biochemical Oxygen Demand)

पा यातील जैिवक पदाथा या दूषणाचा मापदंड हणून बी.ओ.डी.चा वापर के ला जातो. अशु
पा यातील जैिवक पदाथाचे िवघटन कर यासाठी सु मजंतूना कती िमली ॅम ऑि सजनची आव यकता
आहे, याव न या पा यातील बी.ओ.डी.चे माण मोजले जाते. बी.ओ.डी.चे माण जेवढे कमी तेवढे ते
पाणी चांग या गुणव ेचे मानले जाते.

पुणे महानगरपािलके तफ तलाव, नाले व नदीतील पा याचे नमुने िनयिमतपणे तपास यात येत असून
याची मािहती आलेखांम ये दे यात आली आहे.

121
१. तलाव: (पाषाण, का ज)

सन २०२२ मधील पुणे शहरातील तलावांचे डी.ओ.चे माण

तलाव डी.ओ. (िम. .ॅ /िल.)
पाषाण ३.९८
का ज ४.२२
( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

पुणे शहरातील तलावांचे डी.ओ.चे मागील काही वषातील माण

Graphical representation of DO trend in Lakes
(CPCB Standard: 2mg/L)
Pashan Lake Katraj Lake
8.00
7.00
6.00
5.00
DO (mg/L)

4.00
3.00
2.00
1.00
0.00
2018 2019 2020 2021 2022

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने डी.ओ.चे माण २ िम. ॅ./िल. इतके िनदिशत के ले आहे. सन २०२१ व सन
२०२२ म ये दो ही तलावांतील डी.ओ. या माणात घट झालेली दसून येत आहे.

122
सन २०२२ मधील पुणे शहरातील तलावांचे बी.ओ.डी.चे
बी माण
तलाव बी.ओ.डी. (िम. .ॅ /िल
िल.)
पाषाण २४.५६
का ज २०.१२
( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

पुणे शहरातील तलावांचे मागील काही वषातील बी

बी.ओ.डी.चे माण

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने

ने बी
बी.ओ.डी.चे माण ३० िम. ॅ./िल. इतके िनदिशत के ले आहे. दो ही
तलावांतील बी.ओ.डी.चे
चे माण हे मानकापे ा कमी आहे. पाषाण तलावातील बी.ओ.डी
डी.चे माण सन
२०२१ म ये २६.११ िम. .ॅ /िल. तर सन २०२२ म ये २४.५६ िम. .ॅ /िल. इतके आढळू न आले. का ज
तलावातील बी.ओ.डी.चे
चे माण सन २०२१ म ये १९.४९ िम. ॅ./िल. टर सन २०२२ म ये २०.१२
िम. ॅ./िल. इतके होते.

123
 सन २०२२ मधील पुणे शहरातील तलावांचे सी.ओ.डी. चे माण
तलाव सी.ओ.डी. (िम. .ॅ /िल.)

पाषाण ५५.६७

का ज ४१.१३

( ोतः पयावरण योगशाळा,पुणे)

पुणे शहरातील तलावांचे सी.ओ.डी.चे िविवध वषातील माण

Graphical Representation of COD trends in Lake Water
(CPCB Standard: 150mg/L)
Pashan Katraj Upper Lake
210.00

180.00

150.00
COD (mg/L)

120.00

90.00

60.00

30.00

0.00
2018 2019 2020 2021 2022

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने सी.ओ.डी.चे माण १५० िम. ॅ./िल. इतके िनदिशत के ले आहे. पा याचे
सी.ओ.डी.चे माण जेवढे कमी तेवढे पाणी चांग या गुणव ेचे मानले जाते. पाषाण तलावातील
सी.ओ.डी.चे माण सन २०२१ म ये ५४.६५ िम. ॅ./िल वाढू न सन २०२२ म ये ५५.६७ िम. ॅ./िल इतके
झाले. का ज तलावातील सी.ओ.डी.चे माण सन २०२१ म ये ३६.४५ िम. ॅ./िल. वाढू न ४१.१३
िम. ॅ./िल इतके झाले. मागील वषा या तुलनेत पाषाण व का ज तलावातील सी.ओ.डी. या माणात वाढ
झालेली दसून येत असली तरी दो ही तलावांतील सी.ओ.डी.चे माण हे क ीय दूषण िनयं ण मंडळा या
मानकापे ा कमी आहे.

124
२. नाले : (भैरोबा नाला, नागझरी नाला, आंिबल ओढा)

सन २०२२ मधील पुणे शहरातील ना यांचे डी.ओ.चे माण

नाले डी.ओ. (िम. .ॅ /िल.)

भैरोबा नाला २.९८
नागझरी नाला ३.२१
आंिबल ओढा २.७५
( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

पुणे शहरातील ना यांचे डी.ओ.चे मागील वषातील माण

Graphical Representation of DO trend in Nallah

(CPCB Standard: 2mg/L)
Bhiroba Nallah Nagzari Nallah Ambil Odha
3.50

3.00

2.50
DO (mg/L)

2.00

1.50

1.00

0.50

0.00
2018 2019 2020 2021 2022

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

पुणे शहरातील ना यांम ये सांडपा याचे माण अिधक आहे. सन २०२१ म ये भैरोबा ना यातील डी.ओ.चे
माण २.८६ िम. .ॅ /िल होते तर सन २०२२ म ये वाढू न २.९८ इतके झाले. सन २०२१ म ये नागझरी
ना यातील डी.ओ.चे माण २.९९ िम. ॅ./िल तर सन २०२२ म ये वाढून ३.२१ िम. ॅ./िल इतके झाले.
सन २०२१ म ये आंिबल ओ ातील डी.ओ.चे माण २.८४ िम. .ॅ /िल तर सन २०२२ म ये २.७५
िम. ॅ./िल इतके झाले.

125
 सन २०२२ मधील पुणे शहरातील ना यांचे बी.ओ.डी.चे माण
नाले बी.ओ.डी. (िम. .ॅ /िल.)
भैरोबा नाला ८३.४५
नागझरी नाला ८१.२३
आंिबल ओढा ८२.२३
( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

पुणे शहरातील ना यांचे बी.ओ.डी.चे मागील वषातील माण

Graphical representation of BOD trends in Nallah
(CPCB Standard: 30mg/L)
Bhiroba Nallah Nagzari Nallah Ambil Odha
140.00

120.00

100.00
BOD (mg/L)

80.00

60.00

40.00

20.00

0.00
2018 2019 2020 2021 2022

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

सन २०२२ म ये पुणे शहरातील भैरोबा ना या या बी.ओ.डी. या माणात मागील वषापे ा वाढ

झालेली दसून येत आहे. सन २०२१ म ये भैरोबा ना यातील बी.ओ.डी.चे माण ८०.२१ िम. ॅ./िल इतके
तर सन २०२२ म ये ८३.४५ िम. ॅ./िल इतके झाले. सन २०२१ म ये नागझरी ना यातील बी.ओ.डी.चे
माण ७९.०८ िम. ॅ./िल इतके तर सन २०२२ म ये ८१.२३ िम. ॅ./िल इतके होते. सन २०२१ म ये
आंिबल ओ ातील ७९.५३ िम. ॅ./िल इतके तर सन २०२२ म ये ८२.२३ िम. .ॅ /िल होते. सन २०२२
म ये पुणे शहरातील ना यां या बी.ओ.डी. या माणात मागील वषापे ा वाढ झालेली दसून येत आहे.

126
 सन २०२२ मधील पुणे शहरातील ना यांचे सी.ओ.डी.चे माण

नाले सी.ओ.डी. (िम. .ॅ /िल)

भैरोबा नाला १९८.२३
नागझरी नाला १७६.४३
आंिबल ओढा १७५.३४
( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

पुणे शहरातील ना यांचे सी.ओ.डी.चे मागील वषातील माण

Graphical Representation of COD trends in Nallah Water
CPCB Standard: 150mg/L
Bhiroba Nallah Nagzari Nallah Ambil Odha
400.00

350.00

300.00
COD (mg/L)

250.00

200.00

150.00

100.00

50.00

0.00
2018 2019 2020 2021 2022

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

सन २०२१ म ये भैरोबा ना यातील सी.ओ.डी.चे माण १८१.०५ िम. .ॅ /िल इतके होते तर सन २०२२
म ये वाढू न १९८.२३ इतके झाले. सन २०२१ म ये नागझरी ना यातील सी.ओ.डी.चे माण १६२.७७
िम. ॅ./िल इतके होते तर सन २०२२ म ये १७८.४३ इतके झाले. सन २०२१ म ये आंिबल ओ ातील
सी.ओ.डी.चे माण १७१.९७ िम. ॅ./िल इतके होते तर सन २०२२ म ये १७६.४६ िम. ॅ./िल इतके झाले.

127
३. न ा
सन २०२२ मधील मुठा नदीतील डी.ओ.चे माण
मुठा नदी डी.ओ. (िम. ॅ./िल)
िव लवाडी ३.०१
हा े पूल २.३४
एरं डवणे २.४६
जोशी पूल ३.७६
कारे र ३.३२
रे वे पूल ३.११
( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

मुठा नदीतील डी.ओ.चे मागील वषातील माण

Graphical Representation of DO trend in Mutha River
(CPCB Standard: 2mg/L)
2018 2019 2020 2021 2022
4.50
4.00
3.50
3.00
DO (mg/L)

2.50
2.00
1.50
1.00
0.50
0.00
Vitthalwadi Mhatre Bridge Erandwane Joshi Bridge Omkareshwar Railway Bridge

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने डी.ओ.चे माण २ िम. ॅ./िल. इतके िनदिशत के ले असून मुठा नदीचे
डी.ओ.चे माण हे मानकापे ा जा त आहे.

128
 सन २०२२ मधील मुठा नदीतील बी.ओ.डी.चे माण
मुठा नदी बी.ओ.डी. (िम. .ॅ /िल)
िव लवाडी ५४.२३
हा े पूल ५०.२३
एरं डवणे ५४.३९
जोशी पूल ४५.१२
कारे र ४६.७८
रे वे पूल ४७.१२
( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

मुठा नदीतील बी.ओ.डी.चे मागील वषातील माण

Graphical representation of BOD trend in Mutha River
(CPCB Standard: 30mg/L)
2018 2019 2020 2021 2022
70.00

60.00

50.00
BOD (mg/L)

40.00

30.00

20.00

10.00

0.00
Vitthalwadi Mhatre Bridge Erandwane Joshi Bridge Omkareshwar Railway Bridge

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने बी.ओ.डी.चे माण ३० िम. ॅ./िल. इतके िनदिशत के ले आहे. सन २०२२
म ये मुठा नदीतील बी.ओ.डी. या माणात वाढ दसून येत असून हे माण मानकापे ा सवच ठकाणी
जा त आहे.

129
 सन २०२२ मधील मुठा नदीतील सी.ओ.डी.चे माण
मुठा नदी सी.ओ.डी. (िम. .ॅ /िल)
िव लवाडी १११.२३
हा े पूल १३६.३४
एरं डवणे १२२.३४
जोशी पूल ९९.३४
कारे र १०९.२३
रे वे पूल १०६.६७
( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

मुठा नदीतील सी.ओ.डी.चे मागील वषातील माण

Graphical Representation of COD trend in Mutha River
(CPCB Standard: 150 mg/L)
2018 2019 2020 2021 2022
210.00

180.00

150.00
COD (mg/L)

120.00

90.00

60.00

30.00

0.00
Vitthalwadi Mhatre Bridge Erandwane Joshi Bridge Omkareshwar Railway Bridge

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

क ीय दूषण िनयं ण मंडळाने सी.ओ.डी.चे माण १५० िम. .ॅ /िल. इतके िनदिशत के ले आहे. पुणे
शहरात मागील तीन वषाम ये सव ठकाणी सी.ओ.डी.चे माण मानकापे ा कमी दसून आले आहे. सन
२०२२ हा े पूल या ठकाणी सी.ओ.डी.चे माण सवात जा त तर जोशी पूल या ठकाणी सवात कमी
होते.

130
 सन २०२२ मधील मुळा आिण मुळा-मुठा नदीतील डी.ओ.चे माण
मुळा आिण मुळा-मुठा नदी डी.ओ. ( िम. .ॅ /िल)
ध ४.३२
मुळा-पवना संगम ३.४५
हॅरीस पुल ४.०२
होळकर पुल ३.९९
वाकडेवाडी ३.४३
संगम पुल ३.५६
येरवडा ४.२३
मुंढवा ३.९८
( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

मुळा आिण मुळा-मुठा नदीतील डी.ओ.चे मागील वषातील माण

Graphical Representation of DO trend in Mula-Mutha River
(CPCB Standard: 2mg/L)
2018 2019 2020 2021 2022
5.00
4.50
4.00
3.50
3.00
DO (mg/L)

2.50
2.00
1.50
1.00
0.50
0.00
Aundh Mula Pawna Harris Bridge Holkar Bridge Wakadewadi Sangam Yerawada Mundhawa
Confluence COEP Bridge

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

पा यातील डी.ओ.चे माण जेवढे जा त तेवढे ते पाणी चांग या गुणव ेचे मानले जाते. पुणे शहरात सन
२०२२ म ये डी.ओ.चे सवािधक माण ध या ठकाणी तर येरवडा या ठकाणी सवात कमी न दिवले
गेल.े

131
 सन २०२२ मधील मुळा आिण मुळा-मुठा नदीतील बी.ओ.डी.चे माण
मुळा आिण मुळा-मुठा नदी बी.ओ.डी. ( िम. .ॅ /िल)
ध ३५.४३
मुळा-पवना संगम ४३.३२
हॅरीस पुल ३९.८७
होळकर पुल ४३.३४
वाकडेवाडी ४१.९६
संगम पुल ४२.०९
येरवडा ४३.२८
मुंढवा ४३.३८
( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

मुळा व मुळा - मुठा नदीतील बी.ओ.डी.चे मागील वषातील माण

Graphical Representation of BOD trend in Mula & Mula-Mutha River

(CPCB Standard: 30mg/L)
2018 2019 2020 2021 2022
70.00

60.00

50.00
BOD (mg/L)

40.00

30.00

20.00

10.00

0.00
Aundh Mula Pawana Harris Bridge Holkar Bridge Wakdewadi Sangam Bridge Yerwada Mundhwa
confluence

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

पा यातील बी.ओ.डी.चे माण जेवढे कमी तेवढे ते पाणी चांग या गुणव च

े े मानले जाते. पुणे शहरात सन
२०२२ म ये मुळा आिण मुळा-मुठा नदीतील बी.ओ.डी.चे माण सव ठकाणी मानकापे ा जा त आहे. सन
२०२२ म ये बी.ओ.डी.चे सवािधक माण मुंढवा या ठकाणी तर हॅरीस पुल या ठकाणी सवात कमी
न दिवले गेले.

132
 सन २०२२ मधील मुळा आिण मुळा-मुठा नदीतील सी.ओ.डी.चे माण
मुळा आिण मुळा-मुठा नदी सी.ओ.डी. (िम. .ॅ /िल)
ध ८२.३४
मुळा-पवना संगम ९०.२१
हॅरीस पुल ९०.१२
होळकर पुल ८७.४३
वाकडेवाडी ८८.४५
संगम पुल ९३.२१
येरवडा ९६.५४
मुंढवा ९७.४३
( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

मुळा व मुळा -मुठा नदीतील सी.ओ.डी.चे मागील वषातील माण

Graphical Representation of COD trend in Mula & Mula-Mutha River
(CPCB Standard: 150mg/L)
2018 2019 2020 2021 2022
180.00

150.00

120.00
COD (mg/L)

90.00

60.00

30.00

0.00
Aundh Mula Pawana Harris Bridge Holkar Bridge Wakdewadi Sangam Bridge Yerwada Mundhwa
confluence

( ोतः पयावरण योगशाळा, पुणे)

पा यातील सी.ओ.डी.चे माण जेवढे कमी तेवढे ते पाणी चांग या गुणव च

े े मानले जाते. पुणे शहरात सन
२०२२ म ये सी.ओ.डी.चे सवािधक माण मुंढवा या ठकाणी तर ध या ठकाणी सवात कमी माण
न दिवले गेले.

133
 करण ४.४ अि
पुणे शहरातील ऊजा वापर
सन २०२०-२१ म ये पुणे शहराचा एकू ण ऊजा वापर
Sector Energy Consumption (MU)
४४६३.५९ MU इतका होता तर सन २०२१-२२ म ये
Year 2021-22
वाढून ४९८२.८९ MU इतका झाला. ऊजची मागणी
Residential 2144.22
रिहवासी भागांत सवात जा त, तर या खालोखाल
Industrial 1330.29
औ ोिगक आिण ावसाियक भागांत होती.
Commercial 951.53
Others 288.86
Municipal 253.18
Agriculture 15.81
Total 4982.89

सन २०१७-१८ ते सन २०२१-२२ पयतचा पुणे शहरातील रिहवासी भागातील ऊजा वापर

Energy Consumption - Residential Sector
2250
2194.54
2200
Energy Consumption in MU

2144.22
2150

2100
2044.27 2045.81
2050 2026.63

2000

1950

1900
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22

(Source: MSEDCL)

134
 सन २०१६-१७ ते सन २०२१-२२ पयतचा पुणे शहरातील ावसाियक भागातील ऊजा वापर
Energy Consumption - Commercial Sector
1400 1277.43 1324.53

1200
Energy Consumption in MU

1000 951.53

800 743.56 743.56

600

400

200

0
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22

(Source: MSEDCL)

ऊजा बचतीसाठी पुणे शहराम ये कर यात येणा या उपाययोजना

 एल.ई.डी. माट ीट लाय टंग
पुणे म.न.पा. या मु य इमारतीम ये वीज बचत कर या या दृ ीने एनज से हंग कं ोल पॅनल व

एल.ई.डी. दवे बसिव याचे काम ९०% पूण झाले असून यामुळे MSEDCL िबलाम ये साधारणतः ५०%

पे ा जा त वीज बचत झाली आहे. पुणे शहराम ये अंदाजे एकू ण १,८०,००० एल.ई.डी. दवे बसिव यात

आले आहेत. एल.ई.डी. द ां या काशाची ती ता आव यक IS:1944 मानकाएवढी कं वा यापे ा

जा त असून अिधक चांग या दजाचा शु काश िमळतो. देखभाल व दु ती क रता मोफत दूर वनी

मांक – 180083388 सव नाग रकांक रता उपल ध कर यात आला आहे. तसेच त ार ची दखल घेऊन

यांचे िनराकरण भावीपणे कर याक रता मोबाईल अॅप - Pune Street Light Readressal सु

कर यात आले आहे. एल.ई.डी. द ांमुळे मो ा माणावर िवजेची ( ितवष २०,४२७ टन

कोळशापासून िनमाण होणारी) बचत झाली आहे. आधुिनक तं ानानुसार संहगड र ता िव त
ु भवन येथे
पथ दवे िनयं ण कर यासाठी म यवत िनयं ण क उभार यात आला असून ‘ काडा’ ारे बंद द ांची
मािहती उपल ध होते.

135
  एअर पो युशन कं ोल यं णा
िव त
ु व गॅस यं णा असले या मशानभूमी
अ. . शवदािह यांचे ठकाण िव त
ु गॅस E.nr.gr
१ येरवडा २ ० 2 eoS> _Ü`o
२ िव ांतवाडी ० १ 1 eoS> _Ü`o
३ कोरे गाव पाक ० १ 1 eoS> _Ü`o
४ वडगाव शेरी ० १ -
५ खराडी १ ० 1+1 eoS> _Ü`o
६ तुलसीराम ब नग घाट ० ० 1 eoS> _Ü`o
७ कै लास २ ० 2 eoS> _Ü`o
८ वाघोली ० ० 1 eoS> _Ü`o
९ संगमवाडी ० ० 1 eoS> _Ü`o
१० कोथ ड १ ० 1 eoS> _Ü`o
११ बोपोडी ० २ 1 eoS> _Ü`o
१२ ध ० २ 1 eoS> _Ü`o
१३ पाषाण ० १ -
१४ सुतारवाडी ० ० 1 eoS> _Ü`o
१५ बाणेर १ ० -
१६ बावधन ० ० 1 eoS> _Ü`o
१७ वडगाव धायरी ० १ 1 eoS> _Ü`o
१८ धनकवडी ० १ 1+1 eoS> _Ü`o

१९ का ज ० २ 1 eoS> _Ü`o
२० आंबग
े ाव ० ० 1 eoS> _Ü`o
२१ हडपसर ० १ 2 eoS> _Ü`o
136
 २२ वानवडी ० १ 1 eoS> _Ü`o
२३ मुंढवा ० १ 1 eoS> _Ü`o
२४ क ढवा खुद ० ० 1 eoS> _Ü`o
२५ गंगानगर हडपसर ( िव त
ु + गॅस) ० १ 1 eoS> _Ü`o
२६ वैकुंठ ३ १ 4 eoS> _Ü`o
२७ िबबवेवाडी ० २ 2+1 eoS> _Ü`o
एकू ण १० १९ ३४ eoS> _Ü`o

( ोत: पुणे म.न.पा. िव ुत िवभाग)

137
  पुणे शहराम ये काबन उ सजन कमी कर यासाठी सौर ऊजचा वापर
पुणे शहराम ये म.न.पा. या ९ इमारत वर फ टॉप सोलर िस टीम रे को मॉडेल ारा ४४३ कलो वॅट तर
३० इमारत वर फ टॉप सोलर िस टीम कॅ पे स मॉडेल ारा ९२५ कलो वॅट मतेचे सोलर एनज क प
उभार यात आले आहेत. पुणे म.न.पा.ने १.३५ मेगा वॅट मतेचा क प उभार याचे काम पूण के ले आहे.
या क पांतगत िनमाण झालेली वीज पुणे म.न.पा. वापरणार असून उव रत (आव यकतेपे ा जा त वीज,
कायालयीन सु ी या दवशी, इ.) वीज ीड म ये सोडली जाणार आहे. यासाठी नेट मीटर बसिव यात
येणार असून याम ये आयात व िनयात िवजेची न द ठे वली जाणार आहे.

पुणे म.न.पा. या इमारत वरील सौर ऊजा क प

अ. . मॉडेलचे नाव वीज िन मती (kW)

१. कॅ पे स (CAPEX) ९२५

२. रे को (RESCO) ४४३

एकू ण १३६८ kW

( ोत: िव ुत िवभाग, पुणे म.न.पा.)

पुणे शहरातील सौरऊजची िन मती

घरगुती, ावसाियक कं वा इतर व पात सौर पॅनल
े चा वापर क न ऊजची िन मती करणा या
नाग रकां या सं येम ये दवस दवस वाढ होत असताना दसत आहे. पुणे शहराम ये अपारं प रक ऊजा
ोतांचा वापर वाढताना दसत आहे, हे काबन उ सजन कमी कर या या दृ ीने चांगले पाऊल आहे.

सन २०१२ साली TERI – The Energy and Resources Institute सं थेने के ले या काबन इिमशन

इ हेटरी अहवालानुसार पुणे शहराचे ित माणशी काबन उ सजन (per capita emission) 1.46

tCO2e इतके होते तर सन २०१७ म ये ICLEI SA - International Council for Local

Environmental Initiatives – South Asia या सं थेने के ले या अहवालानुसार ित माणशी काबन

उ सजन (per capita emission) 1.64 tCO2e इतके आहे.

138
सोलर वॉटर िहटस

पुणे म.न.पा.तफ सौरऊजा, गांडूळखत आिण रे न वॉटर हाव टंग यांपैक कोणताही एक उप म
राबिव यास ५% व दोन अथवा दोन पे ा जा त उप म राबिव यास िमळकत करामधून १०% सवलत
दे यात येते. पुणे शहरात सन २०२२-२३ म ये ५८,११६ सोलर वॉटर िहटस या वापराची न द झाली
आहे.

सौरऊजचा वापर करणा या िमळकत ची सं या

No. of Users - Solar Water Heating Systems
70000
58228 58116
60000
49838
50000
40515
No. of Users

40000
32915
29847
30000

20000

10000

0
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

( ोतः िमळकतकर िवभाग, पुणे म.न.पा.)

139
पुणे महानगरपािलके म ये लायमेट अॅ शन सेल ची थापना (Climate Action Cell)
पुणे प रसराचे काबन उ सजन कमी क न काबन यु ल करणे या मह वाकां ी िवचाराब िविवध
तरावर, बैठक त, चचास इ. म ये चचा कर यात येते. अशा कार या चचानुसार के वळ सरकारी सं था
न हे तर खाजगी सं था व नाग रकांनी िमळू न पुणे शहराचे काबन उ सजन कमी कर यासाठी य करणे
आव यक आहेत. पुणे शहराची वाटचाल सन २०३० पयत काबन यू ॅिलटी या दशेने करणेसाठी पुणे
शहराचा लायमट ॲ शन लॅन तयार करणे आव यक आहे. या लॅनम ये पुणे शहरातील एकू ण ीन

हाऊस गॅस एिमशन (GHG Inventory) तयार क न या या मदतीने शहरामुळे होणारे एकु ण काबन

उ सजन (CO2 Emission) चे मोजमाप के ले जाणार आहे व पुणे शहराची वाटचाल काबन यू ॅिलटी या

दशेने कशी हावी यासाठी रपोट तयार कर याचा मानस आहे. यासाठी महानगरपािलका, शासक य

सं था, शै िणक सं था, या े ात काम करणारे त व वयंसव

े ी सं था हे सव िमळू न लायमेट अॅ शन

सेल तयार कर यात आला आहे. या सेल माफत रसच, डॉ युमट आिण यांचे िव ष
े ण क न लायमेट

चज साठी कोणती कामे करायची यांचे ाधा य म ठरवणे व कामां या गतीचा आढावा घेणे ई. कर यात

येतील. या सेल माफत खालील कामे तािवत आहेत -

 लायमेट चज व लायमेट अँ शन संदभात पुणे व प रसर म ये पूव के लेले काही अ यास,

डोकु मत, रपोट ई. चा आढावा घेणे/मािहती एकि त करणे

 पुणे महानगरपािलके त होणारे िविवध कामे तसेच शासनाचे िविवध योजना व काय म यांची
लायमेट चज व ीन हाउस गॅस एिमशन GHG एिमशन या दृ ीने मु यांकन करणे
 पुणे शहरासाठी काबन यु यिलटी साधणे क रता शॉट टम व लॉग टम टारगेट तयार करणे
 पुणे महानगरपािलके या िविवध िवभागासाठी लायमेट चज बाबत मािहती व जनजागृतीसाठी
काय म करणे
 जनजागृती करणेसाठी लॅन तयार करणे
 लायमट चज िवषयातील रा ीय व आंतररा ीय तरावरील काय म व पाटनरिशप करणेसाठी
MoU करणे तसेच िविवध तरावरील होणा या काय मांतून िनधी उपल ध कर याची संधी

शोधणे.
 शै िणक े ातील रा ीय व आंतररा ीय तरावरील रसच सं था यांचे बरोबर करार क न पुणे
शहरा या लायमट चजवर अ यास करणे

स :ि थतीम ये GCOM व NIUA या सं थांमाफत पुणे शहराचा लायमेट अॅ शन लन व ीन हाऊस

गॅस एिमशन इं हेटरी तयार कर याचे काम सु आहे.

140
 करण ४.५: आकाश
४.५.अ.हवामान

पुणे शहराचे तापमान

पुणे शहरात सन २०२२ म ये सवात जा त तापमान द. २९ एि ल २०२२ रोजी ४१.८ िड ी सटी ेड,

तर सवात कमी तापमान द. २५ जानेवारी २०२२ रोजी ८.५ िड ी सटी ेड इतके न दिवले गेल.े

सन २००२ ते २०२२ मधील पुणे शहरातील तापमानाची मािहती

Maximum & Minimum Temperature

50.00 Year 2022
45.00 Max 41.8°C

40.00

35.00

30.00
Temperature (°C)

25.00

20.00
Year 2022
15.00 Min 8.5°C
10.00

5.00

0.00

(Source: College of Agriculture (CAGMO), Shivajinagar Observatory, based on real time observation)

141
 पज यमान
पुढील आलेखाम ये सन १९९२ ते २०२२ दर यान पुणे शहराम ये दरवष झाले या एकू ण पावसाची न द
दशिव यात आली आहे. पुणे शहराम ये सन २०२२ म ये एकू ण ११२२ मी.मी. पावसाची न द झाली.

पुणे शहरातील मागील ३० वषातील पज याची मािहती

Pune City - Total Rainfall

Year 2022: 1122 mm
1600.00
1400.00
1122 mm
1200.00
Total Rainfall (inmm)

1000.00
800.00
600.00
400.00
200.00
0.00
1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022

(Source: College of Agriculture (CAGMO), Shivajinagar Observatory, Lat. 18˚32ʹ & Longitude: 73˚51ʹ)

तापमान व आ ता (Temperature & Relative Humidity)

सापे आ ता (Relative humidity) हणजे हवेतील बा प पात असले या पा याचे माण (आ ता)

मोज याचे प रमाण होय. हवेची बा प धारण मता तापमानावर अवलंबून असते. वातावरणाम ये जसे

तापमान वाढते तशी आ ता कमी होते, तर तापमान कमी झाले क आ ता वाढते.

पुणे शहराम ये ऋतुमानानुसार हवेतील सापे आ तेचे माण

Months Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec
Relative 56 46 36 36 48 70 79 82 78 64 58 58
Humidity (%)
Interpretation Humid Dry Humid Very Humid Humid
(50-75%) (25-50%) (50- 75%) (75-100%) (50-75%)

142
 पुणे शहरातील सन २०२२-२३ मधील ढग आिण आ तेचे माण (Average Cloud and Humidity (%)

(Source: WorldWeatherOnline.com)

खालील आलेखा माणे पुणे शहरात मागील वष आ तेचे सवािधक माण ७५% न जा त हे जुलै ते

स टबर या मिह यात दसून येत असून ढगांचे सवािधक माण हे जुलै मिह यात आढळू न आले.

पावसा यात हणजे जुलै ते स टबर या मिह यात आ तेचे माण ७५ % न अिधक दसून येते.

पुणे शहरा या वातावरणातील वषभराचे हवे या दाबातील बदल

पुढील आलेखानुसार सन २०२२-२३ म ये पुणे शहरा या वातावरणातील हवेचा सवािधक दाब जानेवारी

मिह यात व सवात कमी ऑग ट मिह यात दसून येत आहे.

Pune City Annual Atmospheric Pressure in mb

(Source: WorldWeatherOnline.com)

143
पुणे शहरा या वातावरणातील अितनील करणांचे माण
उ हा याम ये सूयाची ती ता अिधक अस यामुळे एि ल २०२२ म ये पुणे शहरातील अितनील करणांचे
माण सवािधक +८ एवढे दसून आले तर सवात कमी जुलै आिण स टबर २०२२ या मिह यांम ये +५

इतके आढळू न आले.

Annual Average UV Index of Pune City

(Source: World Weather Online.com)

पुणे शहरातील वा षक हवेचा वेग व दशा दशिवणारी वंड-रोझ डाय ॅम (वेग - क.मी./तास)

“ वंड रोझ डाय ॅम” हणजेच िविश जागेचा ठरािवक

वेळेनस
ु ार वा याची ि थती, दशा व वेग दशिवणारा

आलेख होय. एखा ा भागाची वषभरातील हवेची दशा

व हवेचा वेग दशिव यासाठी या डाय ॅमचा वापर के ला
जातो. गोलाकार आकृ तीम ये चारही दशा ० ते ३६०

अंशाम ये दशिव यात येतात. या गोला या म यभागातून

िनघणार्या रे षांची लांबी ही हवे या वेगाची े सी
(वारं वारता), रे षांची दशा व हवेची दशा दशिवते. वंड
रोझ आकृ तीचा वापर हा वातावरणातील हवेचे दूषण
कोण या दशेने व कती लांबपयत पस शकते याचा
अंदाज कर यासाठी, िवमानतळा या धावप ीची रचना, समु ातील वारे इ याद चा अ यास

कर यासाठी तसेच वा तू िवशारदांना शहरातील इमारत चे िनयोजन कर यासाठी के ला जातो.

144
उ हाळा

पावसाळा

145
िहवाळा

(Source: www.windfinder.com)

146
४.५.ब. पयावरण जनजागृती
सन २०२२-२३ म ये पुणे महानगरपािलके या ‘इं धनु य पयावरण व नाग रक व िश ण क ’ व ‘राजीव
गांधी ाणीसं हालय व व यजीव संशोधन क ’ या क ांमाफत राबिव यात आलेले िविवध पयावरण
जनजागृतीपर उप म –

जागितक वसुध
ं रा दन - २२ एि ल २०२२

जागितक वसुंधरा दनािनिम ‘ऑनलाईन मंजुषा’

आयोिजत कर यात आली होती. या म ये िविवध
शाळा/महािव ालयातील एकू ण ३०८ िव ाथ
सहभागी झाले. सन २०२२ म ये ‘इ हे ट ईन अवर
लॅनेट’ ही थीम ठे व यात आली होती. या
काय माचा मुख उ ेश हा हवामान बदल, पृ वीला
असणा या इतर पयावरणीय सम यांचे िनराकरण
कर यासाठी येक नाग रक, शासन आिण
ावसाियक यांना ो सािहत करणे हा आहे.

आंतरा ीय जैविविवधता दवस - २२ मे २०२२

आंतरा ीय जैविविवधता दवस िनिम ‘भारतातील

जैविविवधता’ या िवषयावर ऑनलाईन ा यानाचा
काय म घे यात आला. याम ये पुणे म.न.पा.सव
मा यमां या शाळांतील १०० िश क आिण शाळा
मुखांनी सहभाग घेतला.

147
जागितक सायकल दन - ३ जून २०२२
जागितक सायकल दनािनिम पुणे म.न.पा. या
शाळांतील १०० िश क आिण शाळा मुखांसाठी
“हवा दूषण आिण िनयं ण” या िवषयावर
ऑनलाईन ा यान आयोिजत कर यात आले होते.
दर वष ३ जून रोजी लोकांम ये सायकलचा वापर व
पयावरण संवधनाला ो सािहत कर यासाठी हा दन
साजरा कर यात येतो. यावेळी सायक लंग कर याचे
फायदे सांगणारे पो टर सव पुणे महानगरपािलके या
सोशल िमडीयातून लोकांपयत पोहचिव यात आले.

जागितक पयावरण दवस - ५ जून २०२२

सन १९७३ पासून युनायटेड नेश स ए हायरॉनमट
ो ॅम यांचेमाफत जागितक पयावरण दन साजरा
के ला जातो. यावष ‘ओ ली वन अथ’ हे घोषवा य
ठरिव यात आले होते. या िनिम ‘हवामान बदल
आिण या वरील उपाययोजना’ या िवषयावर
ऑनलाईन ा यानाचा काय म पुणे म.न.पा. या
सव मा यमा या शाळांतील १०० िश क आिण
शाळा मुखांक रता आयोिजत कर यात आला.

जागितक िनसग संवधन दन - २८ जुलै २०२२

पृ वीला वाचिव यासाठी शा त िवकासा या
पधम ये दरवष २८ जुलै रोजी जागितक िनसग
संवधन दन साजरा के ला जातो. यावष ‘ लाि टक
वापर कमी करा’ अशी थीम दे यात आली होती.
बेसुमार वृ तोड, हवामान बदल ते पशुप ी
वन पत या िविवध जात चा िवनाश ते वैि क
तापमान वृ ी अशा अनेक पयावरणीय सम या
जगाला स :ि थतीम ये भेडसावत आहेत. या
दनािनिम पुणे महानगरपािलके या सव
मा यमा या शाळांतील १०० िश क आिण शाळा
मुखांकरीता “नैस गक परीसं थांचे मह व” या
िवषयावर ा यान आयोिजत कर यात आले.

148
आंररा ीय ा दन - २९ जुलै २०२२
जागितक ा दनािनिम “वाघ: एक िवशेष
ाणी” या िवषयावर ऑनलाईन ा यान आयोिजत
कर यात आले याम ये पुणे महानगरपािलके या सव
मा यमा या सव शाळांतील १०० न अिधक िश क
आिण शाळा मुखांनी सहभाग न दिवला.
आंतररा ीय ा दनाची सु वात थम २०१०
म ये कर यात आली. िवलु ाय वाघांना
वाचिव यासाठी काही देशांनी एक येवून एका
करारना यावर वा या के या. ड लू.ड लू.एफ. या
सं थे या आकडेवारीनुसार स ि थतीम ये जगात
के वळ ३९०० वाघ िश लक असून यापैक ७०%
वाघ एक ा भारतात आहेत.
नागपंचमी - ऑग ट २०२२
संपूण भारतात साजरा के ला जाणारा नागपंचमी हा
सण असून या सणाम ये नाग देवताची पूजा कर यात
येते. या सणा या िनिम ाने समाजाम ये सापांिवषयी
असणारी िभती आिण गैरसमजूती दूर कर यासाठी
“साप: अफवा आिण स य” या िवषयावर ऑनलाईन
ाखानाचे आयोजन कर यात आले. याम ये पुणे
महानगरपािलके या सव मा यमा या शाळांतील
१०० िश क आिण शाळा मुखांनी सहभाग घेतला.
यासोबतच “साप - अफवा आिण स य” या िवषयी
प क पुणे म.न.पा. या सोशल िमडीया मा यमातून
ते समाजापयत पोहचिव याचा य कर यात आला.

149
जागितक संह दन - १० ऑग ट २०२२
जागितक संह दन हा दरवष १० ऑग टला
जंगला या राजाचे मह व आिण संवधनािवषयी
जनजागृती कर यासाठी साजरा कर यात येतो. हा
दवस सवात थम सन २०१३ म ये साजरा
कर यात आला. याचा मु य उ ेश हा जगातील
संहा या उव रत जात ना संर ण देणे आिण यांची
काळजी घेणे हा होता. यािनिम िव ा याक रता
“लायन: द कं ग” या िवषयावर ऑनलाईन प तीने
िनबंध पधा घे यात आली. या पधम ये पुणे
महानगरपािलके या शाळा . १७४बी क ढवा, बु क
ु
येथील पाचवी ते आठवी या वगातील ७३
िव ा यानी सहभाग न दिवला. तसेच येक
सहभाग ना सहभाग माणप देखील दे यात आले.
जागितक ह ी दन - १२ ऑग ट २०२२
ह ीबाबत जनजागृती कर याकरता पुणे
महानगरपािलके माफत ऑनलाइन मंजुषा काय म
घे यात आला. सन २०१२ म ये दनांक १२ ऑग ट
रोजी आिशयाई आिण आ कन ह ब ल लोकांम ये
मािहती पोहोचिव याक रता हा दवस थम सु
कर यात आला. जागितक संह दन व जागितक ह ी
दनािनिम आयोिजत ऑनलाईन मंजुषा
काय मात िविवध शाळा/ कॉलेजमधील एकू ण १०१
िव ाथानी सहभाग न दिवला. या मंजुषा या
मा यमातून जागितक संह दन आिण ह ी दन या
दनािनिम मोठे स तन ाणी यांब ल जनजागृती
करणे हा मु य उ ेश होता.

150
पयावरणपूरक गणपती कायशाळा - २६ ऑग ट २०२२
पुणे महानगरपािलका माफत २६ ऑग ट रोजी “इको
डली गणेशा” या कायशाळे या आयोजन कर यात
आले. याम ये आर.आर. शंदे युिनअर कॉलेज हडपसर
येथील ५६ िव ाथ आिण दोन िश कांनी सहभाग
घेतला. या कायशाळे या मा यमातून लाि टक आिण
पीओपी मूत वरील बंदी तसेच िव ा याना इको डली
सािह य तयार करणे याबाबत जनजागृती कर यात
आली.

कायशाळे तील ठळक बाबी

 लाि टक कचरा याबाबत जनजागृती
करणेक रता िविवध कारचे लाि टक,
यां या िवघटनाचा कालावधी,
पयावरणावरील याचा प रणाम आिण
लाि टकला पयाय इ यादी बाबत ेझटेशन
 शाडू माती पासून गणपती बा पाची मूत
तयार करणे याचे ा यि क
 ले रसायक लंग संबंधी डॉ युमटरी नंग
 इको डली सजावट सािह य बनवणे
 माझी वसुंधराची शपथ
 सव सहभाग ना मोफत सहभाग माणप

151
इको डली गणेशा उ सव - ऑग ट २०२२
पुणे महानगरपािलके माफत शहरातील िविवध ठकाणी
गणपती बा पाचे आिण गौरी मूत चे िवसजन
कर याक रता कृ ि म िवसजन टा या ठे व यात आ या
हो या तसेच िनमा य संकलन कर याची सोय देखील
कर यात आली होती. इं धनु य पयावरण क या
ठकाणी देखील िवसजन टाक आिण िनमा य
संकलनाची सोय नाग रकांकरता उपल ध क न
दे यात आली, तसेच या ठकाणी ३५० न अिधक
मूत चे दान देखील नाग रकांनी इं धनु य पयावरण
क येथे के ले.

द इटरनॅशनल डे ऑफ लीन एअर फॉर यू काइज - ७ स टबर २०२२

दरवष सात स टबर रोजी लीन एअर फॉर यू काइज हा आंतररा ीय दवस साजरा कर यात येतो.
शु हवा ही िनरोगी आरो य आिण येक या दैनं दन िनरोगी जीवनाक रता अ याव यक आहे.
हवेची गुणव ा वाढिवणे क रता येक तरातून य होणे आव यक आहे. पुणे महानगरपािलके माफत
लीनर एअर फॉर यू काइज हा आंतररा ीय दवस “द एअर वी शेअर” या थीम अंतगत साजरा
कर यात आला.
द वॉ रयर मॉ स या काय मादर यान डॉ टरांनी हवा
दूषणाचा िवपरीत प रणाम गरोदर मिहला, मुले,
गृिहणी आिण ये नाग रक तसेच पयावरणावर काय
होतो याबाबत मािहती दली. पुणे महानगरपािलके चे
पयावरण अिधकारी यांनी हवा दूषण कमी
कर याक रता महापािलके या िविवध उप मांची
मािहती उपि थत सहभाग ना क न दली.
काय माची सांगता ‘माझी वसुंधराची शपथ’ घेऊन
झाली.

152
 लीन एअर फॉर यू काइज या दनािनिम
ऑनलाईन वेबीनारचे देखील आयोजन कर यात आले.
याम ये पुणे महानगरपािलके या सव मा यमा या
शाळांतील एकू ण ६० िश क आिण शाळा मुखांनी
सहभाग घेतला. तसेच ऑनलाइन मंजुषेचे
आयोजन कर यात आले, याम ये एकू ण १५७ िविवध
शाळा/ कॉलेज या िव ा यानी सहभाग घेतला. येक
सहभाग ना सहभाग माणप देखील दे यात आले.
भारती िव ापीठ पयावरण िश ण व संशोधन सं था
येथील ६० िव ा याना “एअर पॉ युशन - पीएमसी
इिनिशए ट हस टू कॉ बेट लायमेट ायसेस” या
िवषयावर ए युकेशनल ऑ फसर, उ ान िवभाग, पुणे
मनपा यांनी मागदशन के ले.

जागितक ओझोन दन - १६ स टबर २०२२

पुणे महानगरपािलके माफत यावष जागितक ओझोन
दन साजरा कर यात आला. यावष ची थीम
‘मॉन ीयल ोटोकॉल@३५: लोबल कॉपरे शन
ोटे ट ग लाईफ ऑन अथ’ अशी ठे व यात आली.
याअंतगत हाय ीड मोड म ये पो टर बनिवणे पधा
आयोिजत कर यात आली होती. सव सहभाग ना
सहभाग माणप दे यात आले.
जागितक ओझोन दनािनिम दनांक २० स टबर
रोजी ‘ओझोन: ोटे ट ग लाईफ ऑन अथ’ या
िवषयावर वेबीनारचे आयोजन कर यात आले. याम ये
का ज मा यिमक िव ालय, का ज येथील १०७
िव ाथ , िश क आिण शाळा मुख यांनी सहभाग
घेतला

153
टॉक शो -“ लाईमेट चज ए ड अॅ शन टू व स काबन यु ािलटी” - २७ स टबर २०२२
पुणे म.न.पा. या इं धनु य पयावरण क येथे
‘ लाईमेट चज ए ड अॅ शन टूव स काबन यु ािलटी’
या िवषयावर ए. आय. एस.एस.एम.एस. कॉलेज ऑफ
पॉिलटे स, िशवाजीनगर येथील ११२ िव ाथ
आिण िश क यांचे क रता टॉक शो आिण ‘ लॅनेट अथ’
या डॉ युमटरी फ मचे नंग कर यात आले.

व यजीव सा ाह - १ ते ७ ऑ टोबर २०२२

पुणे महानगरपािलका या इं धनु य पयावरण क
आिण राजीव गांधी ाणीसं हालय व संशोधन
क या वतीने ०१ - ०७ ऑ टोबर २०२२ दर यान
“व यजीव स ाह” आयोिजत कर यात आला होता. या
स ाहादर यान िव ा याकरीता िविवध पधाचे
आयोजन कर यात आले होते. याम ये सुमारे १६००
िव ाथा/नाग रकांनी सहभाग न दवला. या
पधकांनी पधत थान िमळवले यांना समारोप
समारं भादर यान पा रतोिषक आिण माणप े
दे यात आली. या पधत पधकांसाठी िवशेष गट
तयार कर यात आले होते. सव पधातील सव
सहभागीसाठी ऑनलाईन प तीने सहभाग माणप े
दे यात आली.

मंजष
ु ा पधा - ०१ ऑ टोबर २०२२
०१ ऑ टोबर रोजी व यजीव/पयावरण या िवषयावर
आधा रत मंजुषा पधा ऑनलाईन प तीने
आयोिजत कर यात आली होती. या पधत एकू ण ४५८
पधकांनी भाग घेतला होता व सव पधकांना
ऑनलाईन प तीने माणप े दे यात आले.
िनबंध पधा - ०२ ऑ टोबर २०२२
०२ ऑ टोबर रोजी िनबंध पधा ऑनलाईन प तीने
आयोिजत कर यात आली होती, या पधत एकू ण २२६
पधकांनी भाग घेतला होता.

154
रांगोळी पधा - ०३ ऑ टोबर २०२२
०३ ऑ टोबर रोजी रांगोळी पधा ऑनलाईन -
ऑफलाईन या दो ही मा यमात आयोिजत कर यात
आली. या पधत एकू ण ६० पधकांनी भाग घेतला
होता.

िच कला पधा - ०४ ऑ टोबर २०२२

०४ ऑ टोबर रोजी व यजीव/पयावरणावर आधा रत
िच कला पधचे ऑनलाईन – ऑफलाईन या दो हीही
मा यमात आयोजन कर यात आले. या पधत एकू ण
२६१ पधकांनी भाग घेतला होता.

फोटो ाफ पधा - ०५ ऑ टोबर

०५ ऑ टोबर रोजी व यजीव/पयावरणावर आधा रत
फोटो ाफ पधचे ऑनलाईन आयोजन कर यात आले.
या पधत एकू ण १०४ पधकांनी भाग घेतला.

टाकाऊतून- टकाऊ व तू बनिवणे पधा - ०६

ऑ टोबर
०६ ऑ टोबर रोजी टाकाऊतून टकाऊ व तू बनिवणे
पधचे आयोजन कर यात आले, या पधत एकू ण ८६
पधकांनी भाग घेतला. तसेच ‘हवामान बदल: एक
जागितक सम या’ या िवषयावर ा यान आयोिजत
कर यात आले याम ये AISSMS अिभयांि क
महािव ालयातील ७५ िव ाथ व िश कानी सहभाग
न दिवला.

155
 पटना पधा - ०७ ऑ टोबर
०७ ऑ टोबर रोजी व यजीव/पयावरणवर आधा रत
पटना पधा ऑनलाईन – ऑफलाईन मा यमा ारे
आयोिजत कर यात आली. या पधत एकू ण ०४
शाळांतील ५२ िव ा यानी सहभाग घेतला.

समारोप समारं भ - १० ऑ टोबर २०२२

१० ऑ टोबर २०२२ रोजी डॉ इराच भ चा, संचालक
भारती िव ापीठ पयावरण िश ण व संशोधन सं था
यांचे ह ते “व यजीव स ाह २०२२” या समारोप
समारं भा दर यान ६४ िवजेता िव ा याना
पा रतोिषक व माणप िवतरण कर यात आले.
सुमारे १२५ िव ाथ , िश क आिण पालकांनी
समारोप समारं भात सहभागी झाले.

टॉक शो - “ लाईमेट चज ए ड अॅ शनस - १४ ऑ टोबर २०२२

पुणे महानगरपािलके या इं धनु य पयावरण क येथे
‘ लाईमेट चज ए ड अॅ शनस’ या िवषयावर ए.आय.
एस.एस.एम.एस. कॉलेज ऑफ पॉिलटे स
(ऑटोमोबाईल शाखा), िशवाजीनगर येथील २०
िव ाथ आिण िश क यांचक
े रीता टॉक शो आिण
‘ लॅनेट अथ’ या डॉ यमटरी फ मचे नंग
कर यात आले.

156
 लाईमेट अॅ शनस डे - ३ नो हबर २०२२

इं धनु य पयावरण क येथे दनांक ४ नो हबर

२०२२ रोजी हवामान कृ ती दवस साजरा कर यात
आला. हा दवस दरवष शालेय िव ा याम ये
हवामान बदलािवषयक जनजागृती िनमाण
कर यासाठी साजरा कर यात येतो. यावष पुना
कॉलेज कॅ प येथील बी.बी.ए. तसेच बी.बी.ए.सी.ए.
शाखे या ८२ िव ाथ आिण िश कांक रता ‘ लायमेट
इमज सी’ या िवषयावर ा यान आयोिजत कर यात
आले. तसेच “अॅन इनकि हिनए ट थ” या
डॉ युमटरीचे देखील नंग कर यात आले.
काय मातील सव सहभाग ना सहभाग माणप देवून
यांना स मािनत कर यात आले. या दनािनिम
िविवध तरातील लोकांपयत हवामान बदलाची
मािहती पोहोचिव यासाठी ऑनलाइन प तीने
त यप सा रत कर यात आले.
रा ीय दूषण िनयं ण दन (२ िडसबर २०२२)

इं धनु य पयावरण क येथे ऑनलाइन प तीने

“पयावरणीय दूषण आिण उपाययोजना” या
िवषयावर ऑनलाईन ा यान आयोिजत कर यात
आले होते. याम ये पुणे महानगरपािलके या िविवध
शाळांमधील ५२ िश क आिण शाळा मुख यांनी
सहभाग घेतला. तसेच पुणे महानगरपािलके या सोशल
मीिडया लॅटफॉम या मा यमातून “डू ज अँड डो ट”
बाबतचे तसेच पुणे महानगरपािलके या सोशल
मीिडया लॅटफॉम या मा यमातून “डू ज अँड डो ट”
बाबतचे मािहतीप के इं जी आिण मराठी भाषेतन
ू
सा रत कर यात आले.

157
 रा ीय दूषण िनयं ण दनािनिम जी. एच.
रायसोनी कॉलेज ऑफ इंजीिनय रंग अँड मॅनेजमट
येथील महािव ालयात “एअर पॉ युशन अँड ॲ शन
लॅन” या िवषयावर पयावरण अिधकारी, पुणे
महानगरपािलका यांचे ा यान आयोिजत कर यात
आले. याम ये ७९ िव ाथ आिण िश क सहभागी
झाले.

जागितक मृदा दन - ५ िडसबर २०२२

वन पत ची िनरोगी वाढ, मनु यांक रता पोषक
आहार आिण पाणी शु कर याक रता व छ आिण
िनरोगी मृदच
े ी आव यकता असते. पोषक मृदा
दु काळ, पूर, आग इ यादीचा दु प रणाम
टाळणेक रता सहा यक ठरते. जगातील सव
जंगलांपे ा अिधक काबन साठवून हवामान िनयंि त
कर याचे काम मृदम
े ुळे होते. दरवष ५ िडसबर रोजी
जागितक मृदा दन हा पोषक मृदच
े े मह व आिण मृदा
संसाधनाचे व थापन यांवर ल क त
करणेक रता साजरा के ला जातो. या दनािनिम पुणे
महानगरपािलके या सोशल मीिडया लॅटफॉम ारे
मृदेसंबंधी त यप के इं जी आिण मराठी भाषेतून
नाग रकांपयत पोहोचव यात आली
रा ीय ऊजा संवधन दन - १४ िडसबर २०२२
रा ीय ऊजा संवधन दन हा भिव यासाठी ऊजा
संवधन कर याचे मह व लोकांपयत
पोहोचिव याक रता साजरा कर यात येतो. या
दनािनिम राजीव गांधी ाणीसं हालय आिण
व यजीव संशोधन क , का ज येथे ऊजा वापर आिण
याचा व य जीवनावरील प रणाम या िवषयावर एक
दवसीय कायशाळे चे आयोजन कर यात आले होते.
कायशाळे म ये आर. आर. शंदे युिनअर कॉलेज,
हडपसर येथील ४० िव ाथ व िश कांनी सहभाग
घेतला. सव सहभाग ना सहभाग माणप दे यात
आले.

158
जागितक पाणथळ दन (२ फे व
ु ारी २०२३)

दनांक २ फे व ु ारी २०२३ रोजी पुणे

महानगरपािलके या राजीव गांधी ािणसं हालय
व व यजीव संशोधन क तसेच इं धनु य पयावरण
िश ण व नाग रक व क यांचेमाफत “जागितक
पाणथळ दना” िनिम पाणथळ जागा यािवषयावर
आधारीत ऑनलाईन प तीने िच कला/ फोटो ाफ
पधा घे यात आली. याम ये पुणे
महानगरपािलके या आिण खाजगी शाळा/
महािव ालयांतील एकू ण ६८ िव ा यानी सहभाग
न दिवला. येक सहभागी पधकासाठी ऑनलाईन
सहभाग माणप दे यात आले.

आंतररा ीय पोलर बेअर दवस - २७ फे व

ु ारी २०२३
आंतररा ीय पोलर बेअर दनािनिम पुणे
महानगरपािलके या िविवध शाळामधील िश क
आिण शाळा मुख यांचेक रता “ लाइमेट चज आिण
पोलर बेअर” या िवषयावर ऑनलाइन ा यान
आयोिजत कर यात आले होते. या ा यानादर यान
िविवध कृ त मुळे वैि क तापमानात वृ ी होऊन
आ टक आिण अंटा टका भागातील बफ िवतळले जात
आहे, यामुळे पोलर बेअरचे अि त व धो यात आले
आहे, याबाबतची मािहती दे यात आली. याम ये
एकू ण १०० िश क व शाळा मुखांनी सहभाग
न दिवला. तसेच या दनािनिम ऑनलाइन प तीने
नाग रकांक रता बॅनर आिण त यप क इं जी आिण
मराठी भाषेतून मािहती सा रत कर यात आली

159
जागितक व यजीव दन - २ माच २०२३
दनांक २ माच - इं धनु य पयावरण क येथे फ ट
िवजन ायमरी कू ल या शाळे तील २४ िव ा याची
े भेट आयोिजत कर यात आली होती. जागितक
व यजीव दनािनिम ऑनलाइन प तीने पो टर
कािशत कर यात आले.
दनांक ३ माच - बाल कौशल या सं थेतील
िव ा याची े भेट इं धनु य पयावरण क म ये
आयोिजत कर यात आली होती. या िव ा याना
देखील पयावरण संर ण आिण डॉ युमटरी फ म
नंग ारे पयावरण िवषयातील िविवध संदश
े
दे यात आले. या े भेटीम ये एकू ण ४८
िव ा यानी सहभाग न दिवला
दनांक ९ माच - एक दवसीय कायशाळे चे आयोजन
कर यात आले होते. या कायशाळे दर यान
िव ा याना पयावरण क ाची भेट तसेच
जैविविवधता या िवषयावरील ा यान आिण सहा
िविवध पयावरणीय छो ा िच फत ारे मािहती
दे यात आली आिण पयावरण आिण व य ाणी
संर ण यािवषयी संदश
े दे यात आला. याम ये आर.
आर. शंदे युिनअर कॉलेज, हडपसर येथील ६८
िव ा यानी सहभाग न दिवला.

जागितक िचमणी दवस - २० माच २०२३

दनांक २० माच रोजी जागितक िचमणी दवस
साजरा कर यात येतो. या दनािनिम इं धनु य
पयावरण क तसेच राजीव गांधी
ाणीसं हालयमाफत िचमणी वाचवा संदश
े देणारे
ऑनलाईन पो टर नाग रकांक रता सा रत
कर यात आले. याला एकू ण २२८ नाग रकांचा
ितसाद िमळाला. तसेच या दनािनिम ऑनलाईन
मंजुषा काय माचे आयोिजत कर यात आले.
याम ये िचमणी िवषयक िविवध कारची मािहती
मंजुषा ारे नाग रक आिण िव ाथ यांम ये
पोहोचिव यात आली. या पधम ये एकू ण १९२
िव ा यानी सहभाग न दिवला. सव सहभाग ना
ऑनलाईन सहभाग माणप दे यात आले.

160
आंतररा ीय वन दवस (२१ माच २०२३)
दनांक २१ माच रोजी आंतररा ीय वन दवस
साजरा कर यात येतो. आंतररा ीय वन दवस
साजरा करणेक रता इं धनु य पयावरण क तसेच
राजीव गांधी ाणीसं हालयमाफत ऑनलाईन
प तीने पो टर सा रत कर यात आले. तसेच
ऑनलाईन मंजुषा काय म देखील ठे व यात आला
होता. वनांचे मह व, काय णाली, फायदे तसेच
स :ि थतीतील धोके आिण वनसंर ण कर याक रता
िविवध उपाय योजना इ यादी बाबतची मािहती या
मंजुषा ारे िव ाथ नाग रकांपयत
पोहोचिव यात आली. याम ये एकू ण २६६ िव ाथ /
नाग रकांनी सहभाग न दिवला.
जागितक जल दन - २२ माच २०२३
दनांक २२ माच २०२३ रोजी जागितक जल दन
साजरा कर यात येतो. या दवशी ऑनलाईन
मंजुषा ारे पाणी िवषयक िविवध िवषयांवर -
उ रा या मा यमातून िविवध कारची मािहती
नाग रक/ िव ा याम ये पोहोचव यात आली. या
काय माम ये एकू ण ५६२ िव ाथ /नाग रक
सहभागी झाले होते.

जागितक हवामान दन - २३ माच २०२३

दनांक २३ माच २०२३ रोजी जागितक हवामान
दन जगभराम ये साजरा कर यात येतो. हवामान
बदलास कारणीभूत ठरणारे घटक आिण याचे
दु प रणाम, हवामान बदल थांबव याक रता
करता येणा या िविवध कार या उपाययोजना
ऑनलाईन मंजुषा काय मा ारे नाग रक/
िव ा याम ये पोहोचिव यात आ या. या
ामंजुषा काय माम ये एकू ण ८३ िव ा यानी
सहभाग न दिवला. सव सहभाग ना ऑनलाईन
सहभाग माणप दे यात आले.

161
 करण ५: आरो य

क टकांमुळे होणा या आजारांना क टकज य रोग/ आजार असे हणतात तर एकमेकां या संपकात येऊन
संसग होणा या रोगांना संसगज य रोग असे हणतात. संसगज य रोग दुिषत अ , पाणी,
पाणी हवा यातून

पसरतात.

क टकज य आजार - ड यू

Monthwise number of Dengue Cases

160 148
140 121
120 99
No. of Cases

100
73
80 62
60 42 40
40 28 18
22 17
16
20
0

( ोत: आरो य िवभाग, पुणे म.न.पा.)

सन २०२२ म ये पुणे शहरात आढळू न आले या ड यू बािधत णांची सं या वरील आलेखात दशिव यात
आली आहे. सवािधक ड यू ण सं या ऑ टोबर मिह यात तर सवात कमी जानेवारी मिह यात दसून
न दिवली गेली. मानवातील ड यू संसग हा िवषाणू बािधत एिडस एिज टाय डास चाव यामुळे होतो. या
डासांची उ प ी घरातील व प रसरातील भांडी, टा या व टाकाऊ व तू यात साठिवले या व छ पा यात

होते.

162
क टकज य आजार : िहवताप / मले रया

Yearwise Number of Malaria

Mal ria Cases in Pune city

2022 0
2021 1
2020 6
2019 0
2018 3
2017 9
2016 14
2015 19
2014 144
2013 151

0 20 40 60 80 100 120 140 160

No. of Cases

( ोत: आरो य िवभाग, पुणे म.न.पा.)

पुणे शहरातील िहवताप णांचा िवचार के ला तर मागील दहा वषा या तुलनेत सन २०१५
१५ पासून ण
सं या सात याने कमी झालेली दसून येत आहे. सन २०२२ म ये जून मिह यापयत िहवतापाचा
िहवता एकही
ण आढळला नाही. लाझमोडीयम
मोडीयम जाती या परजीवी जंतूंचा संसग झा याने िहवताप होतो आिण
याचा सार काही िविश जाती या अॅनाफ िलस डासा या मादीमुळे होतो. वचे ारे , ायूं ारे तसेच
मातेकडू न नवजात अभकास िहवताप होऊ शकतो. ामीण भागात अॅनॉफ िलस क् युलेिसफे सीस व शहरी

भागात अॅनाफ िलस ि टफे न्सी हे रोगवाहक डास आहेत. या आजारांचे जा त माण जुलै ते नो हबर या

कालावधीत आढळते. हे डास व छ पा यात वाढतात.

163
क टकज य आजार : िचकु नगु या

Monthwise number of Chikungunya Cases

(Year 2022)
33
35
No.of cases

30
25
18
20 15
15 11
8 7
10 6
4
5 1 2
0 0
0

( ोत: आरो य िवभाग, पुणे म.न.पा.)

वरील आलेखातील आकडेवारीनुसार
ार, सन २०२२ म ये एि ल मिह यात सवािधक णसं या तर या
खालोखाल फे व
ु ारी मिह यात जुलै मिह यात आढळू न आली. जानेवारी ते माच, हे तीन ण सं या शू य
होती. “एडीस एिज टाय” नावा या डासामाफत या रोगाचा सार होतो. या डासाला पायावर प े

अस याने ‘टायगर मॉि कटो’ असे देखील हणतात.

संसगज य आजार : कोिवड -१९

कोिवड -१९ या श दात CO ही अ रे कोरोना या श दाचे लघु प आहेत, VI हणजे हायरस कं वा

िवषाणू, D हणजे िडसीज कं वा आजार आिण १९ हा आकडा २०१९ या वषाचा िनदश करतो. या

ना या िवषाणूचा संसग झाला आहे, अशा या साि यात ये याने हा संसग होतो.
होतो
पुणे शहरातील कोिवड १९ या णांची जानेवारी २०२२ ते िडसबर २०२२ दर यान एकू ण सं या

Particulars Cumulative Cases

(Janaury 2022 to December 2022)

No. of Positive Cases 1,81,245

( ोत: आरो य िवभाग, पुणे म.न.पा.)

पुढील आलेखाव न असे दसून येते क , पुणे शहरातील कोिवड-१९ या एकू ण बािधत णांची सं या

जानेवारी २०२२ म ये सवािधक होती.

होती

164
 पुणे शहरातील कोिवड १९ ची ि थती

Month
Month-wise
wise Number of Covid Cases
140000 129202

120000

100000
No. of Cases

80000

60000

40000
20991
20000 12849
1501 862 5987 4685 3004 921 598
479 166
0

( ोत: आरो य िवभाग, पुणे म.न.पा.)

पुणे म.न.पा. या काही मह वा या योजना

महा मा फु ले जनआरो य योजना

महारा शासनाचे सावजिनक आरो य िवभागा या िनयं णाखाली महा मा योितबा फु ले जनआरो य
योजने अंतगत पुणे महानगरपािलके चे कमला नेह णालय व डॉ.
डॉ नायडू णालय येथे सदर योजना
राबिव यात येत आहेत. योजने अंतगत एकु ण ४५४६ णां या उपचाराि याथ दा ापोटी िवमा
कं पनीकडू न र. . ६,३२,०५,५००/- इत या रकमेचा परतावा िमळाला असून, सदर र मेतून भिव यात
णांना या योजनेचा लाभ दे या या दृ ीने औषध व साधनसामु ी खरेदी करणे तसेच या योजनेतन
ु
णां या उपचारा ी यथ दा ा पोटी िवमा कं पनीकडू न परता ाची र म परत वेळोवेळी ा होणार
आहे.

पंििडत
डत दीनदयाळ उपा याय िवमा योजना
पुणे शहरातील िनवासी िमळकत करदाते व झो.िन.पु
झो . िवभागाकडील सेवाशु क भरणा या कु टुंबासाठी
पंिडत दीनदयाळ उपा याय अपघात िवमा योजना या रािबिव यात येत आहे. पये ५ लाखापयत
िवमा कवच दे यात येणार आहे.

165
शहरी गरीब वै क य योजना िवभाग व अंशदायी सहा य योजना
शहरी गरीब वै क य सहा य योजना - ही पुणे मनपा काय े ातील झोपडप ांम ये राहात असले या
दा र य रे षेखालील िपवळे रे श नंगकाड व या कु टुंबाचे वा षक उ प .१ लाख पयत असणा या
कु टूंबीयांना लागू कर यात आलेली आहे. सन २०२२-२३ या म ये एकु ण १७३५५ नागरीकांना सभासद व
काड दे यात आलेले असून एकु ण १७५०५ नाग रकांनी लाभ घेतलेला आहे. शहरी गरीब वै क य सहा य
योजने अंतगत नाग रकांना सभासद व दे यासाठी न ाने संगणक णाली िवकिसत क न पूणपणे
काया वीत करणेत येत आहे व यानुसार नाग रकांचे सभासद व रिज ेशन, हे र फके शन ोसेस, ी-

अँथोरायझेशन, िवल ग ोसेस याबाबत कायवाही करणेत येत आहे.

अंशदायी वै क य सहा य योजना

पुणे महानगरपािलके या सेवेतील शे ुलमा य सेवक तसेच सेवािनवृ सेवक, िव मान सभासद व माजी
सभासद यांना अंशदायी वै क य सहा ययोजने अंतगत लाभ दला जातो व मा य धोरणानुसार १%
वगणी कपात के ली जाते. म.न.पा. या पॅनेलवर अंतभूत असले या हॉि पटलम ये सेवकांना औषधोपचारा
पोटी ९०% सवलतीचा लाभ दे यात येतो.

166
 िमशन लाइफ (MISSON LiFE)

पयावरणाचे संर ण कर या या हेतूने मा. पंत धानांनी MISSION LIFE - "Lifestyle for

Environment" या काय माची ची घोषणा के ली आहे. या अिभयाना या अिधकृ त अ या सात िथम्स

(themes) िनि त कर यात आ या आहेत’

१. ऊजा बचत (Save Energy)

२.. पाणी बचत (Save Water)

३.. संगल युज लाि टकचा वापर न करणे (No to Single Use Plastic)
Plastic

४.. शा त खा णाली (Sustainable Food System)

५.. कचरा कमी करणे (Reduce Waste)

६..आरो यपूण जीवनशैली (Adopt Healthy Lifestyle)

७.. ई-कचरा (E-Waste)

167