पुणे महानगरपालिका

पर्ाावरण सद्य:लथिती अहवाि

सन २०२१-२२

1
 घोषणा पत्र

सदर अहवाि, पुणे महानगरपालिके मधीि लवलवध लवभाग, प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळ, आर्.आर्.टी.एम., पाषाण पुणे,

पुणे महानगर पररवहन महामंडळ लि., प्रादेलिक पररवहन कार्ाािर्, महाराष्ट्र राज्र् लवद्युत लवतरण कं पनी मर्ााददत

तसेच इतर नमूद के िेल्र्ा स्रोतांद्वारे लमळािेल्र्ा मालहतीवर आधाररत आहे.

लवलवध िासकीर्, लनमिासकीर्, अिासकीर् संथिा, वैज्ञालनक संथिा इत्र्ादींकडू न तसेच इंटरनेट व लवलवध

संकेतथिळांवर उपिब्ध असिेल्र्ा मालहतीच्र्ा आधारे सदर पर्ाावरण सद्य:लथिती अहवाि २०२१-२२ तर्ार

करण्र्ात आिा असून उल्िेख संदभाासलहत र्ोग्र् रिकाणी करण्र्ात आिा आहे.

सदर अहवािामध्र्े नमूद के िेिे कोणतेही नकािे ककं वा अवकािीर् छार्ालचत्रण मोजमापात

(टू द थके ि) ददिेिे नसून के वळ अंदाज र्ेण्र्ाच्र्ा दृष्टीने वापरण्र्ात आिे आहेत.

***

2
 पर्ाावरण सद्य:लथिती अहवाि २०२१-२२

अनुक्रमलणका

१ पर्ाावरण अहवािाचे महत्व व थवरूप ५

२ िहराची ओळख ९

३ र्ुनार्टेड नेिन्स – िाश्वत लवकास ध्र्ेर्े २१

(Sustainable Development Goals)

४.१ पृथ्वी ३७
अ हररतक्षेत्र व जैवलवलवधता
ब घनकचरा व्यवथिापन

४.२ वार्ू १०६

अ हवेची गुणवत्ता
ब ध्वनी

४.३ जि १३४

अ पाणीपुरविा
ब मिलनिःथसारण

४.४ अलि १५७

अ ऊजाा
ब काबान उत्सजान

४.५ आकाि १६९

अ हवामान
ब जनजागृती

५ आरोग्र् १८३

***

3
 आर्ुक्ांचे मनोगत
-------------------------------------------------------
महाराष्ट्र महानगरपालिका अलधलनर्म, किम ६७ – अ अन्वर्े, ‘अ’ व ‘ब’ वगाातीि थिालनक थवराज्र् संथिांसािी
पर्ाावरण सद्यिःलथिती अहवाि तर्ार करणे बंधनकारक आहे. त्र्ानुसार सन २०२१-२२ चा पुणे िहराचा अहवाि
तर्ार करण्र्ात आिा आहे. िहराचा िाश्वत लवकास होण्र्ाकररता पुणे महानगरपालिके तर्फे राबलवण्र्ात र्ेणाऱ्र्ा
उपार्र्ोजना जागलतक थतरावर मान्र् असिेल्र्ा र्ुनार्टेड नेिन्सच्र्ा िाश्वत लवकास ध्र्ेर्ांना पूरक आहेत.
िहराचा लवकास जिद गतीने होत असताना िहराचे पर्ाावरण संतुिन राखणे अत्र्ंत महत्त्वाचे आहे.

मा.राज्र् िासनाच्र्ा पर्ाावरण व वातावरणीर् बदि लवभागामार्फात राबलवण्र्ात आिेल्र्ा ‘माझी वसुंधरा अलभर्ान’
हे लनसगााच्र्ा पंचमहाभूतांवर (पृथ्वी, जि, वार्ू, अलि, आकाि) आधाररत असून पर्ाावरणाचे जतन व
संवधानाकररता पुणे महानगरपालिके तर्फे काबान उत्सजान कमी करणे, घनकचरा व्यवथिापनाकररता लवलवध प्रकल्प
राबलवणे, हररत ऊजेवर भर देणे, इिेलरिक वाहनांना प्रोत्साहन देणे, वृक्षारोपण, पर्ाावरण जनजागृती करणे अिा
लवलवध उपार्र्ोजना राबलवण्र्ात आल्र्ा. ‘माझी वसुंधरा अलभर्ान २.०’ अंतगात पुणे महानगरपालिके िा अमृत
गटामध्र्े राज्र् थतरावर तृतीर् क्रमांक प्राप्त झािा.

कोरोना सारख्र्ा महामारीवर र्िथवीरीत्र्ा मात करून पुणे िहर लवकासासािी पुन्हा सज्ज झािे आहे. िहराचा
लवकास होताना पर्ाावरणाची सद्य:लथिती जाणून घेऊन संरक्षण व संवधान करण्र्ासािी हा अहवाि लनलितच
मागादिाक िरे ि असा लवश्वास व्यक् करतो. सदर अहवाि पुणे महानगरपालिके च्र्ा संकेतथिळावर
(www.pmc.gov.in) उपिब्ध आहे.

धन्र्वाद !

लवक्रम कु मार
आर्ुक्, पुणे महानगरपालिका

4
 प्रकरण १ : पर्ाावरण अहवािाचे महत्व व थवरूप
२.१ अहवािाचे महत्व
पर्ाावरण ही एक व्यापक संकल्पना आहे. पृथ्वीवरीि सवाच सजीव व लनजीवांचे अलथतत्व पर्ाावरणाच्र्ा लथितीवर
अविंबून आहे. सवा सजीव सृष्टीमध्र्े मानव हा कें द्रबबंद ू असून त्र्ाने आपल्र्ा वाढत्र्ा गरजा भागलवण्र्ासािी
पर्ाावरणातीि लवलवध घटकांचा अमर्ााद उपर्ोग के िा आहे. वाढते औद्योलगकीकरण, तंत्रज्ञानाची प्रगती, िोकसंख्र्ा
लवथर्फोट, नैसर्गाक साधन संपत्तीचा अलतवापर र्ा सवा बाबींचा पररणाम होऊन त्र्ातूनच पर्ाावरण समथर्ा लनमााण
झाल्र्ा आहेत.

िहराचा वाढता लवथतार िक्षात घेता व अनुषंलगक पर्ाावरणीर् समथर्ांचे लनराकरण करण्र्ासािी, लवलवध
उपार्र्ोजनांच्र्ा लनर्ोजनासािी पर्ाावरणाची सद्यिःलथिती जाणून घेणे आवश्र्क आहे. र्ाकररता पर्ाावरण
सद्य:लथिती अहवाि तर्ार के िा जातो. पर्ाावरणीर् अहवाि तर्ार करणे ही काळाची गरज असून िहरातीि
पर्ाावरणीर् पररलथितीचे पुनमुाल्र्ांकन करण्र्ास, पर्ाावरणालवषर्ी लनमााण होणाऱ्र्ा समथर्ा ओळखण्र्ास आलण
प्रभावी उपार्र्ोजना राबलवण्र्ास र्ामुळे मदत होते. पर्ाावरण अहवािाचे मुख्र् उदिष्ट िहरातीि पर्ाावरणाची
सद्य:लथिती समोर आणणे, ज्र्ाचा वापर अनेक महत्त्वाच्र्ा लनणार्ामध्र्े करता र्ेतो.

जागलतक व देि पातळीवरीि पर्ाावरणीर् अहवाि खािीिप्रमाणे आहेत -

 ग्िोबि एन््हार्नामटें आऊटिुक २०२२ - र्ुनार्टेड नेिन्स एन््हार्नामटें प्रोग्रॅम र्ांच्र्ाद्वारे जागलतक थतरावर
प्रकालित - पर्ाावरणाची सद्य:लथिती जाणून घेण्र्ासािी व िाश्वत लवकास ध्र्ेर्े आलण इतर आंतरराष्ट्रीर्
एन््हार्नामेंट करारांची ध्र्ेर्े गािण्र्ासािी हा अहवाि महत्वाचा आहे.
(https://www.unep.org/future-global-environment-outlook)

 पर्ाावरण अहवाि महाराष्ट्र राज्र् - इंददरा गांधी इलन्थटट्यूट ऑर्फ डे्हिपमेंट ररसचा, मुब
ं ई द्वारे तर्ार करण्र्ात
आिा असून िोकांचे जीवनमान उं चालवण्र्ासािी आलण जागलतक बाजारपेिेत थपधाा करण्र्ासािी भारतािा
वेगवान आर्िाक लवकास रटकवून िे वण्र्ाची गरज आहे असे र्ा अहवािात नमूद करण्र्ात आिे आहे.
(https://cdem.somaiya.edu/media/pdf/State%20of%20environment%20report%20Maharashtra%20(2).pdf)

 जागलतक हवामान आलण सुरक्षा अहवाि २०२२ - Climate and Security.org द्वारे प्रकालित अहवािात

लवकसनिीि देि, िोकसंख्र्ा आलण थिालनक िोकांपुढीि आवाहने, जिद न्र्ार् आलण सवासमावेिक हवामान
कृ तीची संबंलधत गरज र्ावर जोर देण्र्ात आिा आहे.

(https://climateandsecurity.org/2022/04/no-time-for-half-measures-a-security-perspective-on-the)

 लहवाळ्र्ातीि वार्ू प्रदूषणाचे लवश्लेषण - सेंटर र्फॉर सार्न्स अँड एन््हार्नामेंट अहवािामध्र्े (CSE) ने ददल्िी-

NCR सािी लहवाळी वार्ू प्रदूषण िेंडचे लवश्लेषण थपष्ट के िे आहे.

(https://www.cseindia.org/2021-Pre-winter-pollution-note.pdf)

5
 िाश्वत लवकास उदिष्टे, भारत - नीलत आर्ोग, नवी ददल्िी द्वारा प्रकालित अहवाि भारत सरकारच्र्ा CSS
आलण मंत्रािर्ांचे िाश्वत लवकास िक्ष्र् आलण मॅबपंग वर आधाररत आहे.
(https://www.niti.gov.in/sites/default/files/2019-01/SDGMapping-Document-NITI_0.pdf)

 आर्पीसीसीच्र्ा अहवािाचा लतसरा भाग हवामान बदिावरीि िासकीर् पॅनि

े ने प्रकालित के िा आहे -IPCC

वर्किं ग ग्रुप III (WG-III) ने अहवाि तर्ार के िा असून हवामान बदि कमी करणे, म्हणजे ग्िोबि वॉर्मिंग
िांबवण्र्ासािी आवश्र्क उपार् र्ावर आधाररत आहे
(https://report.ipcc.ch/ar6wg3/pdf/IPCC_AR6_WGIII_FinalDraft_FullReport.pdf)

 थटेट ऑर्फ द ग्िोबि रिार्मेट ररपोटा - एनओएए नॅिनि सेंटसा र्फॉर एन््हार्नामटें ि इन्र्फॉमेिन, थटेट ऑर्फ द
रिार्मेट - ग्िोबि रिार्मेट ररपोटा माचा २०२२ - तापमान वाढ बाबत मागीि दहा वषाातीि मालहती र्ा
अहवािात ग्रादर्फरसच्र्ा माध्र्मातून दिालविी आहे.
(https://www.ncdc.noaa.gov/sotc/global/202203/supplemental/page-1)

 जागलतक वार्ु गुणवत्ता अहवाि - IQ Air आलण Green Peace 2021 द्वारे प्रकालित के िा असून प्रत्र्ेकािा

श्वास घेण्र्ासािी सुरलक्षत, थवच्छ आलण लनरोगी हवा लमळावी, हे लवषर् हा अहवाि अधोरे लखत करतो.
(https://www.iqair.com/blog/press-releases/WAQR)

6
२.२ अहवािाचे थवरूप
िहराची पर्ाावरणाची लथिती जाणून घेण्र्ासािी लनसगाािी
संबलं धत ‘पृथ्वी, वार्ू, जि, अलि आलण आकाि’ र्ा पंचतत्वांवर
आधारीत ‘माझी वसुंधरा अलभर्ानाच्र्ा िीमनुसार पर्ाावरण
सद्य:लथिती अहवाि तर्ार करण्र्ात आिा आहे. पर्ाावरणाच्र्ा
पंचतत्वांिी िहरातीि पार्ाभूत सुलवधा व घटक खािीिप्रमाणे
लनगडीत आहेत;
१. पृथ्वी (हररतक्षेत्र, जैवलवलवधता, घनकचरा व्यवथिापन,इ.),
२. वार्ू (हवा प्रदूषण व उपार्र्ोजना, ध्वनी प्रदूषण,इ.),
३. जि (पाणीपुरविा व मिलन:थसारण संबंलधत प्रकल्प),
४. अलि (ऊजाा व काबान उत्सजान,इ.),
५. आकाि (िहराचे हवामान, पर्ाावरण जनजागृती, इ.)

7
२.३ अहवािाची गरज
७४ व्या घटनादुरुथती अंतगात महाराष्ट्र महानगरपालिका अलधलनर्म १९४९ किम ६७ अ अन्वर्े 'अ' आलण 'ब'
वगाातीि थिालनक थवराज्र् संथिांनी पर्ाावरण संरक्षणासािी पर्ाावरण सद्यिःलथिती अहवाि तर्ार करणे बंधनकारक
आहे. पुणे महानगरपालिका सन १९९५-९६ पासून लनर्लमतपणे पर्ाावरण सद्य:लथिती अहवाि तर्ार करीत आहे.
संर्ुक् राष्ट्र संघाच्र्ा १७ िाश्वत लवकास ध्र्ेर्े (Sustainable Development Goals) र्ांना अनुसरून पुणे

िहरातीि लवलवध प्रकल्प, र्ोजना व कामे ही िाश्वत लवकासािी किी संिि आहेत, र्ाची मालहती अहवािात
देण्र्ात आिी आहे. र्ा अहवािात पर्ाावरणाचा ऱ्हास रोखण्र्ासािी कें द्र व राज्र् सरकार आलण पुणे
महानगरपालिका र्ांची सध्र्ाची व प्रथतालवत धोरणे, कार्ाक्रम तसेच राबलवण्र्ात र्ेणाऱ्र्ा उपार्र्ोजनांची मालहती
देण्र्ात आिी आहे.

२.४ पर्ाावरण अहवािाची प्रदकर्ा

सन २०२१-२२ चा पर्ाावरण सद्य:लथिती अहवाि तर्ार करत असताना िहरातीि लवलवध िासकीर्, अिासकीर्

व िैक्षलणक संथिा, सामान्र् नागररक, संकेतथिळावरीि लवलवध लवषर्ांची उपिब्ध मालहती, अनेक सेवाभावी

संथिा, र्ांचे कडू न प्राप्त झािेल्र्ा मालहतीच्र्ा आधारे हा अहवाि तर्ार करण्र्ात आिा आहे. पुणे

महानगरपालिके तीि सवा लवभागांनी, लवलवध संथिांनी तसेच प्रादेलिक पररवहन कार्ाािर् (आर.टी.ओ.), पुणे

महानगर पररवहन महामंडळ लि. (पी.एम.पी.एम.एि.), भारतीर् हवामान लवभाग (आर्. एम. डी.), भारतीर्

उष्णदेिीर् मौसम लवज्ञान संथिान (आर्.आर्.टी.एम.), इत्र्ादी लवभागांनी ददिेल्र्ा मालहतीचा समावेि र्ा
अहवािात करण्र्ात आिा आहे.

8
 प्रकरण २ : िहराची ओळख

पुणे िहराचा इलतहास

मुळा-मुिा संगमावर वसिेिे पुणे िहर सुमारे ३५० वषािंपूवी ‘पुनवडी’ नावाने ओळखिे जात होते. पुनवडी ते पुणे
हा प्रवास बऱ्र्ाच टप्प्र्ांचा असून पुणे िहराने ऐलतहालसक, सामालजक, राजकीर्, सांथकृ लतक, िैक्षलणक अिा लवलवध
क्षेत्रांत थवतिःचे थिान लनमााण के िे आहे. थवातंत्र्र्प्राप्ती व सामालजक सुधारणा र्ांना एकाच वेळी वेग देण्र्ाची
महत्वाची कामलगरी र्ा िहराने बजालविी असल्र्ामुळे पुणे िहराचा नाविौदकक ‘चळवळीचे िहर’ असा झािा.
पुणे हे भारताच्र्ा महाराष्ट्र राज्र्ातीि एक महत्त्वाचे िहर आहे. महाराष्ट्राच्र्ा पलिम भागात वसिेिे असून र्ेिे पुणे
लजल्याचे प्रिासकीर् मुख्र्ािर् आहे. महाराष्ट्र राज्र्ाची सांथकृ लतक राजधानी असिेिे पुणे िहर भारतातीि

आिव्या क्रमांकाचे आलण महाराष्ट्रातीि दुसऱ्र्ा क्रमांकाचे मोिे िहर आहे. अनेक नामांदकत िैक्षलणक संथिा र्ा

िहरात असल्र्ाने लवद्येचे माहेरघर म्हणून ओळखिे जाते. लिक्षण व नोकरीच्र्ा लनलमत्ताने पुण्र्ाकडे र्ेणाऱ्र्ा

िोकांचा ओघ जाथत आहे, र्ामुळे पुणे प्रचंड वेगाने लवथतारत आहे. िहर पररसरात ऑटो, ऑटो प्रोसेबसंग, औद्योलगक

कें द्रे, मालहती तंत्रज्ञान, गृहलनमााण प्रकल्प वाढत आहेत, र्ामुळे पुणे िहराचा लवकास झपाट्याने होत असून रोजगार

व व्यवसार्ाच्र्ा संधी लनरंतर लनमााण होत आहेत. सावाजलनक सुखसुलवधांमुळे आलण लवकासाचा चढता आिेख

पाहाता मुंबई पािोपाि पुणे िहर अग्रेसर आहे.

भौगोलिक थिान
पुणे लजल्याच्र्ा पलिम भागात सयाद्री पवातरांग आहे. लजल्यात माळिेज, बोर, तालम्हणी, कात्रज, ददवे, बोपदेव,
भोरघाट, इत्र्ादी प्रमुख घाट असून दलक्षण भागात पुरंदर डोंगर आहे. लजल्याचा मध्र् व पूवाभाग पिारी प्रदेिाचा
आहे. पलिम महाराष्ट्रात पुणे लजल्याचा सहर्ाद्रीच्र्ा पार्थ्र्ािगतचा भूभाग ऊष्ण मोसमी वारे असिेल्र्ा
भूप्रदेिाचा भाग असल्र्ामुळे तापमानात तसेच पजान्र्मानातही बदि जाणवतो. त्र्ामुळे पुणे लजल्याचा पलिम घाट

िगतचा भाग हा िंड आहे तर पूवा भाग ऊष्ण आलण कोरडा आहे.

पुणे िहराचा िून्र् मैिाचा दगड (Zero milestone) हा कॅ म्प भागात असिेल्र्ा जनरि पोथट ऑदर्फसच्र्ा इमारती

बाहेर आहे. पुणे िहर हे सयाद्री डोंगररांगाच्र्ा पूवस

े , समुद्रसपाटीपासून ५६० मीटर (१,८३७ र्फूट) उं चीवर

आहे. भीमा नदीच्र्ा उपनद्या मुळा व मुिा र्ांच्र्ा संगमावर हे िहर वसिे आहे. पवना व इंद्रार्णी र्ा नद्या पुणे

िहराच्र्ा वार्व्य भागांतून वाहतात. िहराच्र्ा नवीन हिीनुसार सवोच्च बबंद ु (खंडोबाचा माळ) समुद्रसपाटीपासून
८६० मीटरवर आहे तर िहराच्र्ा जवळ असिेल्र्ा बसंहगड दकल्ल्र्ाची समुद्रसपाटीपासूनची उं ची १,३१७ मीटर
आहे. सन २०११ च्र्ा जनगणनेनुसार पुणे िहराची (५१९ चौ.दक.मी.) िोकसंख्र्ा ३५,५६,८२४ आहे.

9
सन १९९७ मध्र्े पुणे महानगरपालिके च्र्ा हिीत ३८ गावांचा समावेि करण्र्ात आिा होता. सन २००१ मध्र्े १५

गावे संपूणापणे तर ५ गावांचा काही भाग हिीतून कमी करण्र्ात आिा. जुिै २०१३ मध्र्े र्ेविेवाडी (६.७२

चौ.दक.मी.) गावाचा समावेि करण्र्ात आल्र्ामुळे पुणे िहराचे एकू ण क्षेत्रर्फळ २५०.५६ चौ.दक.मी. झािे. सन

२०१७ मध्र्े ११ गावे (८१ चौ.दक.मी.) समालवष्ट करण्र्ात आल्र्ाने पुणे िहराचे एकू ण क्षेत्रर्फळ सुमारे ३३१.५६

चौ.दक.मी.झािे. तसेच ददनांक ३० जून २०२१ च्र्ा अलधसूचनेनस

ु ार पुणे म.न.पा. हिीत २३ नवीन गावे समालवष्ट

करण्र्ात आल्र्ाने िहराचे नवीन हिीचे एकू ण क्षेत्रर्फळ ५१९ चौ. दक. मी. झािे असून सदर गावांचा लवकास
आराखडा तर्ार करण्र्ाचे काम हाती घेण्र्ात आिे आहे.

दद.३० जून २०२१ च्र्ा अलधसूचनेनस

ु ार - पुणे िहराची सुधाररत हि
१ उत्तरे स कळस,धानोरी व िोहगाव र्ा महसुिी गावांची हि
२ उत्तर-पूवा िोहगाव,वाघोिी र्ा महसुिी गावांची हि
३ पूवेस मांजरी बु. , िेवाळे वाडी, र्फुरसुंगी र्ा महसुिी गावांची हि
४ दलक्षण-पूवा उरुळी देवाची, होळकर वाडी, औताडे-हांडव
े ाडी र्ा महसुिी गावांची हि
५ दलक्षणेस धार्री, वडाची वाडी, र्ेविेवाडी, कोळे वाडी, लभिारे वाडी र्ा महसुिी गावांची हि
६ दलक्षण-पलिमेस नांदड
े , खडकवासिा, नांदोिी-सणसनगर, कोपरे र्ा महसुिी गावांची हि
७ पलिमेस कोंढवे-धावडे,बावधन बु., बावधन खुद,ा म्हाळुं गे, सुस र्ा महसुिी गावांची हि
८ पलिम-उत्तर बाणेर, बािेवाडी र्ा महसुिी गावांची हि व पुणे म.न.पा.ची जुनी हि

पुणे िहराची सुधाररत हि

10
 पुणे म.न.पा. हिीत समालवष्ट करण्र्ात आिेिी ११ गावे
अ.क्र. ग्रामपंचार्तीचे नाव िोकसंख्र्ा (अंदाजे)
१. आंबेगाव बु. १०४३८
२. आंबेगाव खु. ४८६२
३. धार्री ६४०१
४. िोहगाव ३२८५७
५. उरुळी देवाची ९४०३
६. र्फुरसुंगी १३९०६२
७. लिवणे १६६८९
८. उं ड्री ७९७०
९. उत्तम नगर ७४९७
१०. साडेसतरानळी १३३२१
११. के िवनगर २९९६५
एकू ण िोकसंख्र्ा २,७८,४६५
(स्त्रोत: लजल्हालधकारी कार्ाािर्, पुणे)

ददनांक ३० जून २०२१ च्र्ा अलधसूचनेनस

ु ार पुणे म.न.पा. हिीत समालवष्ट करण्र्ात आिेिी गावे
अ.क्र. ग्रामपंचार्तीचे नाव अ.क्र. ग्रामपंचार्तीचे नाव
१. म्हाळुं गे १३. औताडे हांडव
े ाडी
२. सूस १४. वडाची वाडी
३. बावधन बुद्रक
ु १५. िेवाळे वाडी
४. दकरदकटवाडी १६. नांदोिी
५. लपसोळी १७. सणसनगर
६. कोंढवे धावडे १८. मांगडेवाडी
७. कोपरे १९. लभिारे वाडी
८. नांदड
े २०. गुजर-बनंबाळकरवाडी
९. खडकवासिा २१. जांभूळवाडी
१०. मांजरी बुद्रक
ु २२. कोळे वाडी
११. नऱ्हे २३. वाघोिी
१२. होळकरवाडी
(स्त्रोत: िासन लनणार् क्र.२०२०/प्र.क्र.३२२/नलव-२२)

11
दद. ३० जून २०२१ रोजी समालवष्ट २३ गावांच्र्ा लवकास आराखड्याची कार्ावाही पुणे महानगर प्रदेि लवकास
प्रालधकरणामार्फात चािू आहे. प्रथतालवत लवकास आराखड्याप्रमाणे पुणे िहरातीि जलमनीचा सवाात जाथत वापर हा
रलहवासी भागांसािी होत असिेिा ददसून र्ेत आहे. पुणे िहराच्र्ा आसपास लवलवध लवकास कामांमुळे तसेच वाढते
िहरीकरण व रोजागारालनलमत्त होत असिेल्र्ा थििांतररतांना सोर्ी सुलवधा पुरलवण्र्ासािी रलहवासी
क्षेत्राखािोखाि रथते, सावाजलनक जागा, लडर्फेन्स इ. कररता जलमनीचा वापर जाथत होत आहे.

पुणे िहराच्र्ा २३ गावांच्र्ा व जुन्र्ा हिीच्र्ा लवकास आराखड्यातीि प्रथतालवत जलमन वापराची टक्केवारी
Proposed Landuse Percentage in 23 Villages & Old City Limits
38.41%
40.00
35.00
30.00
25.00
Percentage

20.00
15.00 11.90%
9.59% 9.59%
10.00 7.35% 6.16%
4.19%
2.35% 2.15% 3.56%
5.00 0.94% 1.59% 0.96% 1.24%
0.00

(स्त्रोत: डी.पी. लवभाग, पुणे म.न.पा.)

12
(Source: Voluntary Assessment by COEP Ex-student)

13
(Source: Voluntary Assessment by COEP Ex-student)

14
िहरीकरण व िोकसंख्र्ा वाढ
पुणे िहरात उपिब्ध असिेिी नैसर्गाक साधनसंपदा जसे की, मुबिक पाणी, चारही बाजूंनी असिेिे डोंगर/टेकड्या
चांगिे हवामान आलण पार्ाभूत सोर्ी सुलवधा इत्र्ादी कारणांमुळे पुण्र्ामध्र्े थिालर्क होणाऱ्र्ांची संख्र्ा वाढत
असून िोकसंख्र्ेत ददवसेंददवस भर पडत आहे. पुणे िहराचा लवकास झपाट्याने होत असून िहरात लनमााण होणारे
लवलवध गृहप्रकल्प, रथते, पाणीपुरविा, वीज, मिलन:थसारण व्यवथिा, वाहतूक व्यवथिा र्ांसारख्र्ा पार्ाभूत

सोर्ीसुलवधांमुळे पुणे िहराकडे िोकांचा कि वाढत आहे. पुणे िहराच्र्ा होणाऱ्र्ा लवकासामध्र्े महानगरपालिके द्वारे

पुरलवल्र्ा जाणाऱ्र्ा सुलवधांची गुणवत्ता महत्वाची भूलमका बजावते. थििांतर, औद्योलगकीकरण तसेच वाढत्र्ा

िोकसंख्र्ेमुळे होणारी क्षेत्र वाढ र्ांमुळे मोठ्या प्रमाणावर िहरीकरण होत आहे. ज्र्ा िहरांचा लवकास झपाट्याने

होतो त्र्ांचा िहरीकरणाचा वेग अलधक असतो. पुणे िहरातीि आर्.टी.क्षेत्र, िहराजवळ लनमााण झािेिे औद्योलगक

क्षेत्र, उपिब्ध होणाऱ्र्ा रोजगार संधी र्ामुळे िहरीकरणाचा वेग अलधक आहे. िहरीकरण आलण सवािंगीण लवकास हे

एकमेकांना पूरक असतात. पुणे िहरात अनेक िासकीर्, खाजगी संथिा, नामांदकत महालवद्यािर्े असल्र्ामुळे
चांगल्र्ा गुणवत्तेचे लिक्षण घेण्र्ाकररता इतर राज्र्ांतीि तसेच परदेिातून देखीि लवद्यािी मोठ्या प्रमाणात
थििांतररत होतात. पुणे महानगरपालिके च्र्ा कार्ाक्षत्र
े ात आजूबाजूिा असिेल्र्ा रलहवासी भागांचा अंतभााव

के ल्र्ामुळे तसेच लवलवध कारणांसािी होणारे थििांतर र्ांमुळे िहराची िोकसंख्र्ा वाढत आहे.

भारतातीि काही महत्त्वाच्र्ा िहरांची िोकसंख्र्ा

Population of Some Important Cities in India

Mysore 887446

Pune 3556824

Kolkatta 4486679

Chennai 4681087

Ahemdabad 5570585

Hyderabad 6809970

Bangalore 8435970

New Delhi 11007835

Brihan Mumbai 12478447

0 2000000 4000000 6000000 8000000 10000000 12000000 14000000

Population

(स्त्रोत: जनगणना २०११)

15
 सन २०४७ पर्िंतचा पुणे िहराच्र्ा िोकसंख्र्ेचा अंदाज

Projected Population of Pune City

C Incremental Increase B Geometrical Increase A Arithmetical Increase

59,25,447
2047 1,00,73,088
49,21,663

54,41,214
2042 88,58,126
46,70,797

45,63,670
Year

2032 61,77,472
41,69,066

38,07,356
2022 44,59,055
36,67,335

34,74,660
2017 37,88,427
34,16,470

0 20,00,000 40,00,000 60,00,000 80,00,000 1,00,00,000 1,20,00,000

Population

(Source: 24X7 Water Supply System for Pune, 2047)

पुणे िहरातीि िोकसंख्र्ा वाढीचा दर

Yearwise Population Growth in Pune City (as per census 2011 Population
(PMC New
Boundary)
40
35.56
34.02
35
Population in Lakhs

30
25.38
25

20
15.67
15 12.03
10 8.56
5.28 6.07
4.88
5 1.53 1.59 1.99 1.98
0
1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011 2022
Year

(स्त्रोत: प्रारूप लवकास आराखडा २००७-२७)

16
झोपडपट्टी पुनवासन प्रालधकरण
झोपडपट्टी पुनवासन प्रालधकरणाचे कार्ाक्षेत्र हे पुणे व बपंपरी बचंचवड महानगरपालिका क्षेत्रांतीि झोपडपट्टी क्षेत्र

आहे. झोपडपट्टी पुनवासन प्रालधकरणाचे अलधकार, कार्ा व कताव्य:े

● पुणे व बपंपरी बचंचवड िहरातीि झोपडपट्टी क्षेत्रांचे सवेक्षण करणे व त्र्ाचा आढावा घेण.े

● झोपडपट्टी क्षेत्रांच्र्ा पुनवासनासािी र्ोजना तर्ार करणे.

● झोपडपट्टी पुनवासन र्ोजनेची अंमिबजावणी करणे.

● झोपडपट्टी पुनवासनाचा हेतू साध्र् करण्र्ासािी आवश्र्क अिी सवा कार्देिीर कार्ावाही करणे.

पुनवासन र्ोजनेची वैलिष्टे:

● ०१.०१.२००० रोजी ककं वा त्र्ापुवीच्र्ा पात्र झोपडीधारकास मािकी हक्काचे मोर्फत घर

● २५ चौ. मी. कापेट (२६९ चौ. र्फुट.) क्षेत्राचे घर

● घराचा ताबा पती आलण पत्नी दोघांच्र्ा संर्ुक् नावे
● गृहलनमााण संथिेची थिापना
● देखभाि दुरुथती खचाासािी गृहलनमााण संथिेस आर्िाक सहाय्र्

पुणे महानगरपालिका जुन्र्ा हिीतीि झोपडपट्टट्यांची सद्य:लथिती

पुणे महानगरपालिका
एकू ण झोपडपट्टर्ांची संख्र्ा ३९०
एकू ण झोपड्यांची संख्र्ा १,४०,८४६
झोपडपट्टीतीि एकू ण रलहवासी ७,४०,१८०
झोपडपट्टीत राहणाऱ्र्ा िोकसंख्र्ेची टक्केवारी २८%
(स्त्रोत: झो.पु.प्रा. लवभाग, पुणे म.न.पा.)

17
प्रधानमंत्री आवास र्ोजना (www.pmaymis.gov.in)
देिािा थवातंत्र्र् लमळू न सन २०२२ पर्ात ७५ वषे पूणा होत असून देिातीि प्रत्र्ेक कु टुंबािा जिजोडणी,

िौचािर्ाची व्यवथिा, २४ तास वीज व पोहोच रथता र्ा सुलवधांसह पक्के घर असार्िा हवे, असे लवचारात घेऊन
मा. पंतप्रधान महोदर्ांच्र्ा सन २०२२ पर्िंत “सवाासािी घरे ” र्ा संकल्पनेच्र्ा अनुषंगाने मे. कें द्र िासनाने नागरी
भागाकररता प्रधानमंत्री आवास र्ोजना सुरु के िी आहे. िासनाने सदर र्ोजना ही लविेषररत्र्ा नागरी क्षेत्राकररता
िागू के िी आहे. कें द्र िासनाने जालहर के िेल्र्ा सवाासािी घरे र्ा संकल्पनेवर आधाररत प्रधानमंत्री आवास र्ोजनेच्र्ा
मागादिाक सुचनांमध्र्े खािीि चार घटक समालवष्ट आहेत.

१. जलमनीचा साधनसंपत्ती म्हणून वापर करुन त्र्ावरीि झोपडपटट्यांचा आहे तेिे पुनालवकास करणे.

२. कजा संिि व्याज अनुदानाच्र्ा माध्र्मातून आर्िाकदृष्र्ा दुबाि आलण अल्प उत्पन्न घटकांसािी परवडणाऱ्र्ा
घरांची लनर्माती करणे.

३. खाजगी भागीदारीद्वारे परवडणाऱ्र्ा घरांची लनर्माती करणे.

४. आर्िाकदृष्र्ा दुबाि घटकांसािी िाभािी द्वारे वैर्लक्क थवरुपातीि घरकु ि बांधण्र्ास अनुदान

पुणे िहरामध्र्े प्रधानमंत्री आवास र्ोजनेंतगात पुढीि ३ घटकांतगात घरे प्रथतालवत करण्र्ात आिी आहेत;

अ.क्र. र्ोजनेतीि घटक प्रथतालवत घरे

१. झोपडपट्टी पुनवासन (In-situ Slum Redevelopment) १८,३१८

२. कजा संिि व्याज अनुदान (Credit Link Subisidy Scheme) ४१७८३

३. अ. परवडणारी घरे (Affordable Housing In Partnership) २,९१९

ब. सावाजलनक खाजगी भागीदारी तत्वावरीि प्रकल्प ६,०००

एकू ण मागणी घरे ६९,०२०

18
आपत्ती व्यवथिापन
पुणे िहरात लनमााण होणारी आपत्तीजन्र् पररलथिती हाताळण्र्ाकररता सन २००५ मध्र्े पुणे महानगरपालिके च्र्ा
मुख्र्ािर्ात आपत्कािीन व्यवथिापन लवभागाची उभारणी करण्र्ात आिी आहे. सन २००५ व २००९ च्र्ा

पूरपररलथिती नंतर आपत्तीजन्र् लथिती प्रभावीपणे हाताळण्र्ासािी हा कक्ष अद्यर्ावत करण्र्ात आिा आहे.

आपत्कािीन व्यवथिापन लवभागामध्र्े पुढीि साधनांचा समावेि होतो

● क्षेत्रीर् झोन व अलििामक हे लबनतारी संदि
े वाहन र्ंत्रणेने जोडण्र्ात आिे आहेत.

● पुणे िहरात घडणाऱ्र्ा छोट्या-मोठ्या घटना/दुघाटना, आग, भूकंप, बॉम्बथर्फोट इत्र्ादी प्रसंगी नागररकांना

पुणे महानगरपालिके स संपका साधता र्ावा र्ासािी ०२०-२५५०६८००/१/२/३/४ ही मदतसेवा

(हेल्पिाईन) उपिब्ध करण्र्ात आिी आहे.

● महापालिका संकेतथिळावर आपत्कािीन पररलथितीिी सामना करण्र्ासािी आराखडे (Do’s & Don’ts)

देण्र्ात आिे आहेत.

आपत्कािीन व्यवथिापन लवभागाची उदिष्टे

● पुणे िहरात कोणत्र्ाही आपत्ती प्रसंगी जिद प्रलतसाद पोहचलवण्र्ाचे प्रर्त्न करणे.

● प्रलतसादक सवा र्ंत्रणांमध्र्े समन्वर् वृद्धींगत करणे.

● सवा पातळ्र्ांवर सुसज्जतेिा प्रोत्साहन देणे.

● आपत्ती प्रसंगी झळ पोहचिेल्र्ा सवा नागररकांना मदत पोहचलवणे.

● संभाव्य/अपेलक्षत आलण अनपेलक्षत आपत्तींबाबत नागररकांना सजग करणे.

आपत्कािीन व्यवथिापन लवभागाची मुख्र् कार्े

● पुणे महानगरपालिका मुख्र् इमारतीमध्र्े आपत्ती व्यवथिापन लवभाग थिापन करण्र्ात आिा आहे. पुणे

म.न.पा. ‘मुख्र् आपत्ती व्यवथिापन लवभाग' २४ x ७ तास सुरू करण्र्ात आिा असून सदर कें द्रांमध्र्े

सेवकांची २४ तास नेमणूक करण्र्ात आिी आहे. र्ा लवभागामध्र्े दूरध्वनीवरून र्ेणाऱ्र्ा तक्रारी संबंलधत
लवभागांना कळलवल्र्ा जातात.
● मा. लजल्हालधकारी कार्ाािर्, पाटबंधारे लवभाग, पोिीस र्ंत्रणा, वाहतूक पोिीस र्ंत्रणा, अलििामक दि,
सवा क्षेत्रीर् कार्ाािर् व महानगरपालिके तीि सवा प्रमुख खात्र्ांिी समन्वर् िे ऊन आपत्कािीन
पररलथितीमध्र्े कामकाज करण्र्ात र्ेत.े

● पुणे महानगरपालिके च्र्ा १५ क्षेत्रीर् कार्ाािर्ामध्र्े पजान्र्मापक र्ंत्रणा बसलवण्र्ात आल्र्ा आहेत.

● सवासंबंलधत र्ंत्रणांना सतका तेचा इिारा देणे.

● ज्र्ा ज्र्ा वेळेस िरर् असेि तें्हा नागररकांना धोरर्ाची पूवा सूचना देणे.

19
 ● अलििामक दि, रुग्णािर्े आलण िोध व लवमोचन पिकांमार्फात प्रिम प्रलतसादकांची लनर्ुक्ी करणे.

● अन्न आलण पाणी र्ांची आपत्तीकाळात पुरविा व्यवथिा करण्र्ाकररता समन्वर् साधणे.

● आपत्ती प्रसंगी अडकिेल्र्ा आलण असहाय्र् व्यक्ींना थििांतररत करणे.

● गंभीर जखमी झािेल्र्ा व्यक्ींसािी तात्काळ वहन व्यवथिा करणे.

● तात्पुरते लनवारे उभारण्र्ासािी समन्वर् साधणे.

● अिासकीर् संथिांच्र्ा प्रलतलनधींिी समन्वर् साधणे.

● पुणे िहरात लवलवध प्रकारच्र्ा नैसर्गाक/ मानवलनर्मात आपत्कािीन पररलथिती उद्भवत असल्र्ाने आपत्ती

व्यवथिापन आराखडा अद्यर्ावत करणे आवश्र्क आहे. त्र्ानुसार सन २०२०-२१ र्ा आर्िाक वषाात आपत्ती

व्यवथिापन आराखडा अद्यर्ावत करण्र्ाचे काम चािू आहे.

पूर सुसज्जतेसािी आपत्कािीन व्यवथिापन लवभागास नेमन

ू ददिेिी कार्े
● खडकवासिा धरणातीि पाणी सोडण्र्ाच्र्ा मालहतीची नोंद िे ऊन संबंलधत लवभाग व नागररक र्ांना सतका
करणे.

● नागररकांना भ्रमणध्वनीवर िघुसंदि

े ाद्वारे धोरर्ाची पूवासूचना कळलवणे.

● मुदद्रत माध्र्मे, दूरलचत्रवालहन्र्ा आलण गलतिीि संकेतथिळाच्र्ा माध्र्मांतून मालहतीचे प्रसारण करणे.

● मान्सून कािावधीत संवेदनिीि लवभागांमध्र्े / पररसरांमध्र्े नागरी संरक्षण दिाचे थवर्ंसेवक तैनात करणे.

● साधनसामुग्रींची र्ादी तर्ार करणे व अद्यर्ावत राखणे.

20
 प्रकरण ३ : र्ुनार्टेड नेिन्स - िाश्वत लवकास ध्र्ेर्े
िाश्वत लवकासामध्र्े लवकासासािी
लनसगााचा अिा प्रकारे वापर के िा
पालहजे की लनसगा व लवकास र्ा
दोन्हीमध्र्े संतुिन राखिे जाईि.
पृथ्वीच्र्ा मौल्र्वान व मर्ााददत
संसाधनांचा लववेकी वापर करणे खूप
महत्वाचे आहे. वतामानातीि लवकास
भलवष्र्ामध्र्ेही रटकवार्चा असेि तर
िाश्वत लवकासालिवार् पर्ाार् नाही.
िाश्वत लवकास ध्र्ेर्े ही दुरदिी व
वैलश्वक मान्र्तेची असून एक समान
आलण सवा व्यक्ींसािी आहेत. जगातीि
सवा देिांचा व्यापक लवचार
लवलनमर्ातून ही ध्र्ेर्े लनलित करण्र्ात
आिी आहेत.

सन २०१५ मध्र्े आंतरराष्ट्रीर् थतरावर ‘संर्ुक् राष्ट्र िाश्वत लवकास लिखर पररषद’ मध्र्े लवलवध देिांनी ‘िाश्वत
लवकास अजेंडा २०३०’ चा थवीकार के िा असून संर्ुक् राष्ट्रांच्र्ा १९३ देिांनी त्र्ामध्र्े एकू ण १७ िाश्वत लवकास
ध्र्ेर्े (Sustainable Development Goals) व त्र्ा अंतगात १६९ िक्ष्र्े (Targets) िरलवण्र्ात आिी आहेत.

पुणे िहराचा लवकास होत असतांना लवलवध प्रकल्प, र्ोजना व कामे ही िाश्वत लवकासािा अनुसरून किी आहेत व

SDG’s ची कोणकोणती ध्र्ेर्े व िक्ष्र्े र्ांना पूरक आहेत, र्ाची सांगड पुढीि तक्त्र्ामध्र्े घािण्र्ात आिेिी आहे.
पुणे म.न.पा. देखीि िाश्वत लवकास ध्र्ेर्े साध्र् करण्र्ाच्र्ा ददिेने वाटचाि करीत आहे.

21
ध्र्ेर् क्र.१ – दाररद्र्य नष्ट करणे
(सवा थवरूपातीि सावालत्रक दाररद्र्य (गररबी) नष्ट करणे)

िाश्वत लवकास िक्ष्र्े पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना

िक्ष्र् क्र. १.३ समाज लवकास लवभागाकडीि सवा र्ोजना
तळागाळासह सवा थतरांतीि िोकांसािी राष्ट्रीर्दृष्टर्ा ऑर्फिाइनसह ऑनिाइन राबलवण्र्ात र्ेतात आलण पुणे
समुलचत सामालजक संरक्षण र्ंत्रणा व उपार्र्ोजना म.न.पा.तर्फे र्िथवीरीत्र्ा अंमिबजावणी करण्र्ात र्ेते
राबलवणे आलण २०३० पर्िंत गरीब व दुबािघटकांतीि
िोकांपर्िंत त्र्ा व्यापक प्रमाणात पोहोचवण्र्ाचे उदिष्ट
गािणे.
िक्ष्र् क्र. १.४ - समाज लवकास लवभागामार्फात दाररद्र्य रे षेखािीि
सन २०३० पर्िंत सवा पुरुष व मलहिांना, लविेषतिः गरीब कु टुंबासािी कें द्र व राज्र् िासनाची दीनदर्ाळ
आलण दुबाि घटकांतीि पुरुष व मलहिांना आर्िाक साधने, उपाध्र्ार् अंत्र्ोदर् र्ोजना, राष्ट्रीर् नागरी उपजीलवका
अलभर्ान
तसेच मूिभूत सेवा, जलमनीचा आलण इतर थवरूपातीि
-कौिल्र् प्रलिक्षण, थवर्ंरोजगार, र्फेरीवाल्र्ांना सहाय्र्,
मािमत्तेचा वारसाप्राप्त संपत्ती, नैसर्गाक साधनसंपत्ती,
बचत गटांनी उत्पाददत के िेल्र्ा वथतू लवक्रीकरीता
समुलचत नवीन तंत्रज्ञान आलण सूक्ष्म लवत्त पुरवठ्यासह
आधार कें द्र व अिासहाय्र्
लवत्तीर् सेवा र्ांवर मािकी हक्क व लनर्ंत्रण लमळण्र्ाचा
- िहरी गररबांना थवर्ंरोजगार उपक्रम अंतगात व्यवसार्
समान हक्क असेि र्ाची सुलनलिती करणे.
प्रलिक्षण, उद्योजकता लवकास प्रलिक्षण व
थवर्ंरोजगारासािी अनुदान
िक्ष्र् क्र. १.५ - सचा अँड रे थरर्ु ऑपरे िन अंतगात आग
सन २०३० पर्िंत, गरीब व अत्र्ंत दुबाि लथितीत लवझलवण्र्ाकरीता व व्यक्ींना सुखरूप बाहेर
राहणाऱ्र्ा िोकांना आत्मलनभार करणे आलण काढण्र्ाकररता आवश्र्क असणाऱ्र्ा साधनांची
वातावरणािी संबंलधत असिेल्र्ा गंभीर घटनांमुळे आलण उपिब्धता करण्र्ात आिी आहे
- आपत्ती व्यवथिापन लवभागामार्फात दिक ररथपॉन्स
इतर आर्िाक, सामालजक व पर्ाावरण लवषर्क
टीम व ्हेईकि, कम्र्ुलनके िन व प्रिमोपचार र्ंत्रणा
आघातामुळे ककं वा आपत्तीमुळे बालधत झािेल्र्ा िोकांना
त्र्ातून बाहेर काढणे व त्र्ांची दुबािता कमी करणे. उपिब्ध असणारी र्ंत्रसामग्री, इ.ची खरे दी

22
ध्र्ेर् क्र.२ – उपासमारी नष्ट करणे
(उपासमारी नष्ट करणे, अन्न सुरक्षा व सुधाररत पोषण
आहार साध्र् करणे आलण िाश्वत िेतीिा चािना देण.े )

िाश्वत लवकास िक्ष्र्े पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना

िक्ष्र् क्र २.१ पुणे म.न.पा. च्र्ा प्रािलमक िाळे तीि सुमारे ७०,०००
- सन २०३० पर्िंत, उपासमारी नष्ट करणे, तसेच लवद्याथ्र्ािंना िासनाचा मध्र्ान्ह भोजन र्ोजना व
बािवाडीतीि १२,००० मुिांना समाज लवकास
अभाकांसह सवा वर्ोगटातीि, सवा िोकांना लविेषतिः गरीब लवभागामार्फात बचत गटांच्र्ा माध्र्मातून िािेर्
आलण अत्र्ंत दुबाि लथितीत राहणाऱ्र्ा इतर सवा िोकांना पोषण आहार
वषाभर सुरलक्षत, पोषक व पुरेसे अन्न लमळण्र्ाची
सुलनलिती करणे.

ध्र्ेर् क्र.३ – चांगिे आरोग्र् व सुलथिती

(सवा वर्ोगटातीि िोकांसािी उत्तम आरोग्र्ाची सुलनलिती
करणे आलण चांगल्र्ा जीवनमानास चािना देण.े )

िाश्वत लवकास िक्ष्र्े पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना

िक्ष्र् क्र.३.१ - एम.आर.आर्. प्रकल्प: पुणे म.न.पा.च्र्ा कै . लिविंकर पोटे
सन २०३० पर्िंत जागलतक माता मृत्र्ू दराचे प्रमाण दवाखाना पद्मावती, सहकारनगर र्ेिे पुणे म.न.पा व डॉ.
प्रत्र्ेकी १००,००० जन्मदरामागे ७० इतके कमी कदम डार्िोलथटरस सेंटर र्ांचे संर्ुक् लवद्यमाने पी.पी.पी.
करणे. तत्त्वावर एम.आर.आर्., एरस रे , सोनोग्रार्फी इ.
सेवासुलवधा मार्फक दरामध्र्े रुग्णांना उपिब्ध
िक्ष्र् क्र.३.८ - डार्लिलसस प्रकल्प: पुणे िहरातीि दकडनीच्र्ा आजाराने
लवत्तीर् जोखीम संरक्षणासह सावालत्रक आरोग्र् ग्रथत असिेल्र्ा व डार्लिलससची आवश्र्कता असणाऱ्र्ा
संगोपन सेवेस आवश्र्क सुरक्षा साध्र् करणे, दजेदार गरजू रूग्णांकररता मार्फक दरात सेवा उपिब्ध
अत्र्ावश्र्क आरोग्र् सुश्रुषा सेवा लमळणे आलण - पुणे म.न.पा.च्र्ा दवाखान्र्ामध्र्े नेत्रलचदकत्सा लवषर्क
सेवासुलवधा मार्फक दरात उपिब्ध
सवािंसािी सुरलक्षत, प्रभावी, गुणवत्तापूणा व
परवडण्र्ाजोगी अत्र्ावश्र्क औषधे व िसी लमळणे.
िक्ष्र् क्र.३.२ - एन.आर्.सी.र्ु. (Neonatal Intensive Care Unit)
नवजात लििु आलण ५ वषािंच्र्ा आतीि बािक र्ांचे
23
प्रलतबंधर्ोग्र् मृत्र्ू िांबलवणे. अलतजोखमीच्र्ा गरोदर माता, गुंतागुंतीची प्रसूती,
अलतदक्षता लवभागात असिेिे नवजात अभाक र्ाकरीता
आरोग्र् लवभागामार्फात एन.आर्.सी.र्ु. सुलवधेची सुरुवात
क्ष्र् क्र.३.६ - पुणे थिीट प्रोग्रॅम (PSP) अंतगात पुणे म.न.पा हिीतीि
सन २०३० पर्िंत, रथत्र्ावरीि दुघाटनामध्र्े होणाऱ्र्ा रथत्र्ांचे अबान थिीट लडझाईन गाईडिाइन्स् व पेडथे िीर्न
अपघातांमुळे दुखापती आलण मृत्र्ू र्ांचे जागलतक पॉलिसी नुसार रथत्र्ांचे काम प्रगतीपिावर
- अबान थिीट लडझाईन गाईडिाइन्समध्र्े रथत्र्ांिगत
प्रमाण कमी करणे.
बांधण्र्ात र्ेणाऱ्र्ा र्फरसबंदीमध्र्े सार्कि िॅक, र्फुटपाि,
सेवा रथता, थटॉमा वॉटर ड्रेन्स इ. सुलवधांचा समावेि
- पेडेथिीर्न पॉलिसी अंतगात सवा वर्ोगटातीि तसेच अपंग
पादचाऱ्र्ांच्र्ा दृष्टीने सुरलक्षत पदपि तर्ार करण्र्ासािी
रथत्र्ांचे सुर्ोग्र् प्रकारचे लडझाईन व लनर्ोजनबध्द वाहतुक
र्ांसािीच्र्ा उपार्र्ोजनांचा समावेि
- िहरामध्र्े सुरळीत वाहतुकीकरीता खड्डे लवरहीत
रथत्र्ांसािी ४ थपेिि रोड मेंटेनन्स वाहने (RMVs) कार्ारत
व ८ नवीन रोड मेंटेनेंस ्हॅन्स् प्रथतालवत

ध्र्ेर् क्र.४ – गुणवत्ता पूणा लिक्षण

(सवािंसािी सवा समावेिक व समन्र्ार् गुणवत्तापूणा लिक्षणाची
सुलनलिती करणे आजीव लिक्षणाच्र्ा संधींना चािना देण.े )

िाश्वत लवकास िक्ष्र्े पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना

िक्ष्र् क्र.४.१ - लवद्याथ्र्ािंसािी िैक्षलणक र्ोजना: इ.१० वी व इ.१२
सन २०३० पर्िंत संबंध व प्रभावी लिक्षणाच्र्ा वी मधीि लवद्याथ्र्ािंसािी सीईटी रिास र्फी, उच्च
र्फिलनष्पत्तीसािी सवा मुिी आलण मुिांना पूणापणे
लिक्षणासािी अिासहाय्र्, तसेच ८०% अिवा त्र्ापेक्षा
लनिःिुल्क, समन्र्ार्ी व गुणवत्ता पूणा प्रािलमक आलण
जाथत गुण लमळणाऱ्र्ा लवद्याथ्र्ािंना िैक्षलणक अिासहाय्र्
माध्र्ालमक लिक्षण देण्र्ाची सुलनलिती करणे.
िक्ष्र् क्र.४.२ - समाज लवकास लवभागामार्फात बचत गट माध्र्मातून
सन २०३० पर्िंत सवा मुिी व मुिे प्रािलमक म.न.पा.च्र्ा प्रािलमक िाळे तीि लवद्याथ्र्ािंना
लिक्षणासािी तर्ार ्हावे म्हणून त्र्ांना दजेदार, पूवा िासनाच्र्ा मध्र्ान्ह भोजन र्ोजनेंतगात मध्र्ान्ह भोजन
व बािवाडीतीि मुिांना िािेर् पोषण आहार देण्र्ाची
बाल्र्ावथिा लवकास, काळजी व प्रािलमक लिक्षण लमळत
सुलवधा
असल्र्ाची सुलनलिती करणे.
िक्ष्र् क्र.४.३ - पुणे िहरातीि लवद्यािी, र्ुवक, मलहिा, मागासवगीर्,
सन २०३० पर्िंत सवा मलहिा व पुरुषांना परवडणारे अल्पसंख्र्ांक र्ांना थवर्ं रोजगाराचे प्रलिक्षण देण्र्ासािी
तीन टटंगरे नगर व वडगाव िेरी र्ेिे िाईट हाऊस
आलण दजेदार असे तांलत्रक, व्यावसालर्क आलण लत्रसूत्री
प्रकल्पाची सुरुवात
लिक्षण समानतेने लमळत असल्र्ाची सुलनलिती करणे. - समाज लवकास लवभागामार्फात दाररद्र्य रे षेखािीि
24

िक्ष्र् क्र.४.५
सन २०३० पर्िंत लिक्षणातीि िैंलगक तर्फावत दूर करणे पी.एम.पी.एम.एि. बस पास, थवर्ंरोजगार, उच्च
आलण लवकिांग व्यक्ी, थिालनक िोक, दुबाि लथितीतीि लिक्षण, प्रलिक्षणासािी अिासहाय्र्
बािके र्ांसह दुबाि घटकांसािी लिक्षण व व्यावसालर्क - पुणे म.न.पा. च्र्ा सवा उद्यानांमध्र्े ददव्यांग व्यक्ींना
प्रलिक्षणाच्र्ा सवा थतरावर समान लिक्षण लमळत मोर्फत प्रवेि
असल्र्ाची सुलनलिती करणे.
ध्र्ेर् क्र.५ – बिंग (जेंडर) समानता साध्र्
करणे आलण सवा मलहिा व मुिींना सबि करणे
(िैंलगक समानता साध्र् करणे आलण सवा मलहिा व
मुिींचे सक्षमीकरण करणे करणे.)
िाश्वत लवकास िक्ष्र्े
िक्ष्र् क्र. ५.२
पाििाग करणे आलण िैंलगक व इतर प्रकारचे छळ करणे
र्ासह सावाजलनक व खाजगी क्षेत्रामधीि सवा मलहिा व
मुिी र्ांच्र्ावर होणारे सवा प्रकारचे अत्र्ाचार दूर करणे.
िक्ष्र् क्र. ५. क.
सवा थतरावर सवा मलहिा व मुिींच्र्ा िैंलगक समानतेस व
सक्षमीकरणास चािना देण्र्ासािी लनकोप धोरणे करणे व
त्र्ांना बळकटी देणे.
कु टुंबासािी कें द्र व राज्र् िासनाची दीनदर्ाळ उपाध्र्ार्
अंत्र्ोदर् र्ोजना, राष्ट्रीर् नागरी उपजीलवका अलभर्ान
- कौिल्र् प्रलिक्षणाद्वारे थवर्ंरोजगार, र्फेरीवाल्र्ांना
सहाय्र्, बचत गटांनी उत्पाददत के िेल्र्ा वथतू
लवक्रीकरीता आधार कें द्र व अिासहाय्र्
- ददव्यांग कल्र्ाणकारी र्ोजने अंतगात मोर्फत
पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना
- सावाजलनक रिकाणी मलहिांच्र्ा सुरलक्षततेसािी
Safety Mapping व Safety Audit के िी जाते.
- बिंग जबाबदारी अभ्र्ासगट तर्ार करणे व िहर
पातळीवर मलहिांच्र्ा सुरलक्षततेसािी उपार्र्ोजना
के ल्र्ा जातात.
- लवधवा मलहिांना अनुदान, मलहिांना कु टुंब
लनर्ोजनासािी प्रोत्साहन, स्त्री संसाधन कें द्र (सक्षमा
कक्ष), मलहिा / र्ुवती र्ांना थवसंरक्षण प्रलिक्षण,
मुिगी दत्तक र्ोजना, वथतीपातळीवरीि लवलवध
प्रलिक्षण वगा व अनुदान, मलहिांसािी र्ोगासन वगा इ.
र्ोजना राबलवण्र्ात र्ेतात.
- िहर पातळीवर सुमारे ८५७७ बचत गट कार्ारत
असून बचत गट थिापनेसािी मलहिांना प्रलिक्षण,
दर्फरता लनधी, बचत गटांनी उत्पाददत के िेल्र्ा
वथतूंसािी प्रदिान व लवक्री कररता अिासहाय्र्
25
ध्र्ेर् क्र.६ – थवच्छ पेर्जि व थवच्छता
(सवािंसािी पाणी व थवच्छता र्ांची उपिब्धता

व िाश्वत व्यवथिापन र्ांची सुलनलिती करणे.)

िाश्वत लवकास िक्ष्र्े पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना

िक्ष्र् क्र.६.१ पुणे िहरास २४ x ७ पाणीपुरविा करण्र्ासािी अंदाजे
सन २०३० पर्िंत जालगतक थतरावर सवािंसािी सावालत्रक १५५०दक.मी. जिवालहन्र्ांची िांबी पैकी ६९६ दक.मी.
व समन्र्ार्पणे सुरलक्षत आलण परवडण्र्ाजोगे पेर्जि चे तसेच िान्सलमिनच्र्ा कामामधीि ११५ दक.मी. पैकी
लमळण्र्ाचे उलद्धष्ट साध्र् करणे. ५६ दक.मी.िांबीचे काम पूणा
- जिमापक AMR (Automatic Meter Reading)
बसलवण्र्ाची कामे अंतभूात असून ३,१८,८४७ AMR
मीटर पैकी ७०,२१२ मीटसा बसलवण्र्ात आिे आहेत.
- संपूणा िहरामध्र्े ८२ सािवण टारर्ा बांधण्र्ाचे काम
सुरु
िक्ष्र् क्र.६.३ - राष्ट्रीर् नदी संवधान अंतगात ३९६ एम.एि.डी.
सन २०३० पर्िंत प्रदूषण कमी करून पाण्र्ाचा दजाा क्षमतेची ११ मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्र लवकलसत
करण्र्ाचे काम सुरु
सुधारणे, कचऱ्र्ाचे ढीग काढू न टाकणे आलण घातक
- मिलनिःथसारण लवभागामार्फात मिवालहन्र्ांची
रसार्ने व सालहत्र् र्ांचे प्रमाण कमीत कमी करून
कनेरटील्हटी करणे, मोठ्या व्यासाच्र्ा मिवालहन्र्ा
प्रदक्रर्ा न के िेल्र्ा सांडपाण्र्ाचे प्रमाण लनम्म्र्ाने कमी
करणे तसेच असे सांडपाणी प्रदक्रर्ा करून त्र्ाचा सुरलक्षत टाकणे इ. कामे सुरु
वापर करण्र्ाचे प्रमाण जागलतक (दहा) टररर्ाने
वाढलवणे.
िक्ष्र् क्र.६.४ भामा आसखेड पाणीपुरविा र्ोजने अंतगात िहराच्र्ा
सन २०३० पर्िंत सवा क्षेत्रातीि पाणी वापरामध्र्े पूवोत्तर पररसरातीि सुमारे १२ िक्ष िोकसंख्र्ेकररता
मोठ्या प्रमाणात वाढ करणे आलण पाण्र्ाची टंचाई दूर कळस, संगमवाडी, र्ेरवडा, िोहगाव, धानोरी, वडगाव
करण्र्ासािी ताजे पाणी िाश्वतपणे काढण्र्ाची व िेरी र्ा पररसरात र्ा र्ोजनेचे पाणी लवतरीत करण्र्ात
पुरविा करण्र्ाची आलण पाणी टंचाईची झळ सोसणाऱ्र्ा आिे आहे.
िोकांच्र्ा संख्र्ेत मोठ्या प्रमाणात घट करणे
िक्ष्र् क्र.६.६ नदी पुनरुज्जीवन प्रकल्प
मुळा, मुिा व मुळा-मुिा र्ा नद्यांचा एकालत्मकररत्र्ा
पवात, वने, पाणिळ जमीन, नद्या जिािर् व तळे र्ांसह
लवचार करून नदी पुनरुज्जीवन प्रकल्पांचा अहवाि
पाण्र्ािी संबंलधत असिेल्र्ा पर्ाावरण पद्धतीचे संरक्षण
तर्ार करण्र्ात आिा आहे. पुणे म.न.पा. च्र्ा हिीतून
करणे आलण त्र्ाचे जतन करणे. वाहणाऱ्र्ा अंदाजे ४४ दक.मी. िांबीच्र्ा नदीचे लडटेि
प्रोजेरट ररपोटा तर्ार करण्र्ात आिा आहे. प्रथतालवत
नदी पुनरुज्जीवन प्रकल्प राबलवल्र्ाने नदीची पूरवहन
क्षमता वाढणेस, नदी िगतचा रलहवासी भाग सुरलक्षत
होणे, नदी िगत हररतपट्टा लनमााण होणे,पलब्िक थपेसेस
अंतगात नागररकांसािी जॉबगंग िॅक, बेंचेस, उद्याने
26
 लवकलसत होणे, नदीिगत असिेिी वारसा थिळे जतन,
नदी दकनारी होणारी अलतक्रमणे, राडारोडा/कचरा
टाकणेस आळा बसणार असून नदीतीि पाणी थवच्छ
राहणेस मदत होणार आहे.
- पुणे िहरातीि ओढे तसेच नाल्र्ांमधीि राडारोडा
काढणे, नदीतीि कचरा, जिपणी तसेच पावसाळी
गटारांची थवच्छता के िी जाते.
ध्र्ेर् क्र.६, िक्ष्र् क्र.६.अ राष्ट्रीर् नदी संवधान अंतगात सन २०२७ पर्िंतच्र्ा
िोकसंख्र्ा वाढीनुसार लनमााण होणारे मैिापाणी
सन २०३० पर्िंत जि संधारण, पाण्र्ाची कार्ाक्षमता,
िुद्धीकरण करणेसािी राष्ट्रीर् नदी संवधान संचिनािर्,
सांडपाणी प्रदक्रर्ा, पुनभारण व पुनवाापर तंत्रज्ञान र्ांसह
नवी ददल्िी र्ांची जपान सरकारच्र्ा Japan
पाणी थवच्छता र्ांच्र्ािी संबंलधत असिेिेल्र्ा
International Cooperation Agency (JICA)
उपक्रमांमध्र्े व कार्ाक्रमांमध्र्े लवकसनिीि देिांना
आंतरराष्ट्रीर् सहकार व क्षमता बांधणी सहाय्र् अिासहाय्र्ाने करावर्ाच्र्ा र्ोजनेस मे.कें द्र
करण्र्ाबाबतचा लवथतार करणे. सरकारमार्फात मंजुरी

ध्र्ेर् क्र.७ – परवडण्र्ाजोगी व थवच्छ ऊजाा

(सवािंसािी परवडण्र्ाजोगी, खात्रीची, िाश्वत व आधुलनक
ऊजाा र्ासािीच्र्ा प्रवेिाची सुलनलिती करणे.)

िाश्वत लवकास िक्ष्र्े पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना

ध्र्ेर् क्र.७.१ – - पुणे िहरात सन २०२१-२२ मध्र्े ५८,२२८ सोिर
सन २०३० पर्िंत सवााना परवडण्र्ाजोगी, खात्रीिीर वॉटर लहटसा चा वापर
आलण अत्र्ाधुलनक ऊजाा सेवा लमळण्र्ाची सुलनलिती - पुणे म.न.पा. तर्फे अपारं पररक ऊजाा स्त्रोतांचा वापर
करणे. वाढलवण्र्ासािी सौर ऊजाा, गांडूळ खत प्रकल्प, रेन वॉटर
हावेबथटंग सािी लमळकत करातून ५ ते १०% सवित

- पुणे िहरामध्र्े म.न.पा.च्र्ा ९ इमारतींवर रुर्फ टॉप

सोिर लसथटीम रे थको मॉडेि द्वारा ४४३ दकिो वॅट तर
३० इमारतींवर रुर्फ टॉप सोिर लसथटीम कॅ पेरस मॉडेि
द्वारा ८२५ दकिो वॅट क्षमतेचे सोिर एनजी प्रकल्पांची
उभारणी
- पुणे म.न.पा. ने १.२५ मेगा वॅट क्षमतेचा प्रकल्प
उभारण्र्ाचे काम पूणा
- ऊजाा बचतीसािी पुणे िहरामध्र्े १,८०,०००
एि.ई.डी ददवे / ददव्यांचे दर्फटटंग
- पुणे िहरामधीि एकू ण २३ रिकाणच्र्ा थमिानभूमीत
पर्ाावरणपूरक एअर पोल्र्ूिन र्ंत्रणा
- पी.एम.पी.एम.एि. च्र्ा ताफ्र्ात १६५८ सी.एन.जी.
बसेस कार्ारत
27
 - पुणे िहरात ३१० ई-बसेस कार्ारत असून ६५० ई-
बसेसचे लनर्ोजन
- पुणे म.न.पा.च्र्ा हिीत ५०० इिेलरिक चार्जिंग
थटेिन्स उभारण्र्ाची संकल्पना

ध्र्ेर् क्र.८ – चांगल्र्ा दज्र्ााचे (लडसेंट) काम

आलण आर्िाक वाढ
(सवािंसािी िाश्वत, सवासमावेिक आलण िाश्वत आर्िाक वृध्दी
पूणवा ळे आलण उत्पादक रोजगार आलण प्रलतष्ठापूवक
ा काम र्ा
गोष्टींना चािना देण.े )

िाश्वत लवकास िक्ष्र्े पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना

िक्ष्र् क्र. ८.५ -
सन २०३० पर्िंत र्ुवक व लवकिांग व्यक्ी र्ांसह सवा
मलहिा व पुरुष र्ांच्र्ासािी पूणा वेळ व उत्पादक रोजगार
व प्रलतष्ठापूवाक काम उपिब्ध करून देणे आलण समान
मूल्र्ाच्र्ा कामासािी समान वेतन देणे.
िक्ष्र् क.८.६ -
रोजगार, लिक्षण व प्रलिक्षण न घेतिेल्र्ा र्ुवकांच्र्ा
संख्र्ेत मोठ्या प्रमाणात घट करणे.
- पुणे म.न.पा. तर्फे प्रत्र्ेक पररमंडळ कार्ाािर् हिीमध्र्े
र्फेरीवािे सवेक्षण, हॉकसा चे पुनवासन िेतकरी आिवडे
बाजार भरलवणे, लवलवध रिकाणी माके ट बांधणे इ.
कामे प्रगतीपिावर आहेत.
- मलहिा सबिीकरण कें द्र, वथतीपातळीवरीि लवलवध
प्रलिक्षण वगा व अनुदान, बचत गट थिापने, मलहिांना
प्रलिक्षण, बचत गटांनी उत्पाददत के िेल्र्ा वथतूंसािी
प्रदिान व लवक्री कररता अिासहाय्र् पुरलविे जाते.
- पुणे म. न. पा. आलण पुणे लसटी कनेरट र्ांच्र्ा संर्ुक्
लवद्यामानाने, “िाईटहाउस – कौिल्र्लवकास आलण
रोजगार कें द्र” हा प्रकल्प राबलवण्र्ात र्ेत आहे. त्र्ातून
एकू ण ११ िाईटहाउस र्िथवीरीत्र्ा सुरु झािे आहेत.
र्ामाध्र्ामातून तरुण र्ुवक-र्ुवतींना रोजगार उपिब्ध
करून देण्र्ात र्ेत आहे.

28
ध्र्ेर् क्र.९ – उद्योग, नालवन्र्पूणत
ा ा आलण
पार्ाभूत सुलवधा
(लथिती थिापक पार्ाभूत सुलवधा तर्ार करणे, सवासमावेिक आलण
िाश्वत औद्योलगकीकरणास चािना देणे व नवनवीन कल्पना जोपासणे.)

िाश्वत लवकास िक्ष्र्े पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना

िक्ष्र् क्र. ९.१ - प्रधानमंत्री आवास र्ोजना कें द्र िासनाने जाहीर
सवािंसािी प्रादेलिक आलण सीमेपिीकडीि पार्ाभूत सोर्ी के िेल्र्ा सवािंसािी घरे र्ा संकल्पनेवर आधारीत
सुलवधांचा दजेदार आलण िाश्वत पद्धतीने लवकास करणे. प्रधानमंत्री आवास र्ोजनेच्र्ा मागादिाक सुचनांमध्र्े
खािीि चार घटक समालवष्ट आहेत.
१. जलमनीचा साधनसंपत्ती म्हणून वापर करुन
त्र्ावरीि झोपडपट्टट्यांच्र्ा आहे तेिे पुनर्वाकास करणे.
२. कजा संिि व्याज अनुदानाच्र्ा माध्र्मातून
आर्िाकदृष्ट्या दुबाि आलण अल्प उत्पन्न घटकांसािी
परवडणार्ा घरांची लनर्माती करणे.
३. खाजगी भागीदारीद्वारे परवडणाऱ्र्ा घरांची
लनर्माती करणे.
४. आर्िाकदृष्र्ा दुबाि घटकांसािी िाभािी द्वारे
वैर्लक्क थवरुपातीि घरकु ि बांधण्र्ास अनुदान
- पुणे म.न.पा. हिीमध्र्े नव्याने समालवष्ट ११
गावांमध्र्े पार्ाभूत सुलवधा अंतगात मैिापाणी वहन
व्यवथिेबाबत माथटर प्िॅन तर्ार करणे. मोठ्या
व्यासाच्र्ा िंक िाईन टाकणे, पिददवे, इ. चे लनर्ोजन.
िक्ष्र् क्र.९.४ पुणे िहरामध्र्े मेिोच्र्ा पलहल्र्ा टप्प्र्ात दोन
सन २०३० पर्िंत साधनसंपत्तीचा वापर कार्ाक्षमता मार्गाकांचे एकू ण ३३.२८ दक.मी. िांबीचे काम सुरू;
वाढलवणे, थवच्छ व पर्ाावरणपूरक लनकोप तंत्रज्ञान वापर कॉररडॉर १ : बपंपरी-बचंचवड म.न.पा. ते थवारगेट
करून पार्ाभूत सुलवधा लनमााण करणे. १७.४० दक.मी. व १४ थिानके
कॉररडॉर २ : वनाज ते रामवाडी १५.७० दक.मी. व
१६ थिानके

29
ध्र्ेर् क्र.१० – लवषमता कमी करणे
(देिांतगात आलण देिा-देिांमधीि असमानता दूर करणे.)
शाश्वत विकास लक्ष्ये
लक्ष्य क्र. १०.२
सन २०३० पयंत िय, वलिंग, विकलािं गता, ििंश, कूळ पिंथ
मूळ, धमम वकिंिा आवथमक िा इतर स्थान लक्षात न घेता,
सिां चे सामावजक, आवथमक ि राजकीय सक्षमीकरण
करणे ि त्यास चालना दे णे.
ध्र्ेर् क्र.११. – िाश्वत िहरे व समुदार्
(िहरे आलण मानवी वसाहती समावेिक, सुरलक्षत
लथितीसापेक्ष आलण िाश्वत बनलवणे.)
िाश्वत लवकास िक्ष्र्े
िक्ष्र् क्र. ११.१
सन् २०३० सािापर्िंत सवािंसािी पर्ााप्त सुरलक्षत व
परवडणारी घरे व मूिभूत सेवा लमळण्र्ाची आलण
झोपडपट्टट्यांचा दजाावाढ करण्र्ाची सुलनलिती करणे.
िक्ष्र् क्र. ११.२
सन २०३० सािापर्िंत रथत्र्ांची सुरक्षा सुधारणे,
सावाजलनक पररवहनामध्र्े उल्िेखनीर् लवथतार करणे,
दुबाि पररलथिती असिेल्र्ा मलहिा, बािके , लवकिांग
व्यक्ी आलण वृद्ध व्यक्ी र्ांच्र्ा गरजांकडे लविेष िक्ष
देऊन सवािंसािी सुरलक्षत परवडण्र्ाजोगी सुगम आलण
पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प ि उपाययोजना
- दाररद्र्य रे षेखालील कुटुिं बािं साठी केंद्र ि राज्य
शासनाची दीनदयाळ उपाध्याय अिंत्योदय
योजनेअिंतगमत, राष्ट्रीय नागरी उपजीविका अवियान
समाज विकास वििागामार्मत राबविण्यात येतात.
- र्ेरीिाल्ािं ना सहाय्य, बचत गटािं नी उत्पावदत
केलेल्ा िस्तू विक्रीकरीता आधार केंद्र ि
अथमसहाय्य, कौशल् प्रवशक्षणाद्वारे स्वयिंरोजगार
दे ण्यात येत आहे .
पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना
- आर्िाकदृष्र्ा दुबाि घटकांसािी िाभािी द्वारे वैर्लक्क
थवरुपातीि घरकु ि बांधण्र्ास अनुदान प्रधानमंत्री
आवास र्ोजना पुणे म.न.पा. ने सन २०२२ पर्िंत
सवािंसािी घरे ही महत्वकांक्षी र्ोजना सुरु के िी असून,
अन्र् उत्पन्न गटातीि सदलनका बांधण्र्ासािी िहरात
लवलवध प्रकल्प सुरु.
- पुणे म.न.पा. पि लवभागातर्फे पुणे थिीट प्रोग्राम
अंतगात िहरातीि १०० दक.मी. िांबीच्र्ा रथत्र्ांचे
अबान थिीट लडझाईन गाईडिाइन्स व पेडथे िीर्न
पॉलिसी नुसार २ र्फेजेस मध्र्े लवकसन चािू आहे
- पुणे थिीट प्रोग्राम अंतगात वाहतूक सुरलक्षतता व
पादचारी पूरक रथत्र्ाची रचना र्ा अनुषंगाने
30
िाश्वत पररवहन सेवा पुरलवणे.
िक्ष्र् क्र. ११.४
जागलतक संथकृ ती आलण नैसर्गाक वारसा र्ांचे संरक्षण व
सुरक्षा र्ासािी िोस प्रर्त्न करणे.
िक्ष्र् क्र. ११.६
सन २०३० पर्िंत हवेची गुणवत्ता आलण महापालिका व
इतर घनकचरा व्यवथिापन र्ाकडे लविेष िक्ष
देण्र्ाबरोबरच िहराचा दरडोई पर्ाावरणीर् प्रलतकू ि
पररणाम कमी करणे.
अलथतत्वात्तीि रथत्र्ाचे नव्याने लडझाईन करून
पुनरा चना करण्र्ात र्ेत आहे.
- अबान थिीट लडझाईन गाईडिाइन्समध्र्े रथत्र्ािगत
बांधण्र्ात र्ेणाऱ्र्ा र्फरसबंदीमध्र्े सार्कि िॅक,
र्फुटपाि, सेवा रथता, थटॉमा वॉटर ड्रेन्स इ. सुलवधांचा
समावेि
- पी.एम.पी.एम.एि. चा बस तार्फा २२५५ आहे
(सी.एन.जी. – १६५८ + ई-बस – ३१०)
- पेडथे िीर्न पॉलिसी अंतगात सवा वर्ोगटातीि तसेच
अपंग पादचाऱ्र्ांच्र्ा दृष्टीने सुरलक्षत पदपि तर्ार
करण्र्ासािी रथत्र्ांचे सुर्ोग्र् प्रकारचे लडझाईन
- लनर्ोजनबध्द वाहतुक र्ांसािी उपार्र्ोजना
- िहरामध्र्े सुरळीत वाहतुकीकररता खड्डे लवरहीत
रथत्र्ासािी थपेिि रोड मेंटेनन्स कार्ारत
- कॉलम्प्रहेंलसव मोलबलिटी प्िॅन िहराअंतगात वाहतूक
सुरळीत व सक्षम होण्र्ाच्र्ा दृष्टीने पुणे म.न.पा. ने
सवासमावेिक गलतिीि आराखडा तर्ार के िा असून
त्र्ामध्र्े लवलवध पर्ाार्ांचा उदा. सार्कि िॅक,
पादचारी मागा उड्डाणपूि बार्पास रथते, टरं गरोड, मेिो
रे ि इ. समावेि खाजगी वाहनाचा वापर कमी
करण्र्ावर भर देण्र्ात आिा आहे.
- पुणे िहराचे वैभव असिेल्र्ा ऐलतहालसक
िलनवारवाडा, लभडेवाडा, नानावाडा, लवश्रामबागवाडा,
महात्मा र्फुिे मंडई इ. वाथतूंच्र्ा संवधानासािी आवश्र्क
उपार्र्ोजना.
- पुणे िहरातीि हवेची गुणवत्ता सुधारण्र्ासािी व
रिार्मेट रे झीलिर्न्स् करीता पुणे म.न.पा.,
एन.आर.डी.सी. व इंलडर्न इलन्थटट्यूट ऑर्फ पलब्िक
हेल्ि र्ा संथिांसोबत काम करीत आहे.
- लरिन एअर प्रोजेरट इन इंलडर्ा (CAP) अंतगात
पर्ाावरण, वन व जिवार्ु पररवतान मंत्रािर्
(MoEFCC) व लथवस एजन्सी र्फॉर डे्हिपमेंट अँड को
ऑपरे िन (SDC) तर्फे पुणे िहराच्र्ा हवा प्रदूषणाचे
सोसा अपोिानमेंट थटडी चािू आहे.
- भारत सरकारच्र्ा पृथ्वी लवज्ञान मंत्रािर्ाच्र्ा
भारतीर् उष्णदेिीर् हवामानिास्त्र संथिा, पाषाण व
पुणे म.न.पा. र्ांच्र्ा सहभागातून सर्फर पुणे र्ा
उपक्रमातंगात पुणे िहरात एकू ण १० हवेची गुणवत्ता
तपासणी कें द्र उभारण्र्ात आिी आहेत. 'SAFAR' र्ा
31

िक्ष्र् क्र.११ अ. -
राष्ट्रीर् व प्रादेलिक लवकास लनर्ोजन मजबूत करून
त्र्ाद्वारे नागरी व ग्रामीण क्षेत्रामध्र्े आर्िाक, सामालजक व माथटर प्िॅन तर्ार करणे, मोठ्या व्यासाच्र्ा िंक िाईन
पर्ाावरणीर्दृष्ट्या चांगिी जोडणी करणे.
ध्र्ेर् क्र.१२. – िाश्वत वापर आलण उत्पादन
(िाश्वत उपभोग्र् व उत्पादन आकृ लतबंध सुलनलित करणे.)
िाश्वत लवकास िक्ष्र्े
िक्ष्र् क्र. १२.२
सन २०३० पर्िंत नैसर्गाक स्त्रोतांचे िाश्वत व्यवथिापन लवकास करून त्र्ांच्र्ा पाण्र्ाचा वापर उद्याने, बाग,
व पूणा कार्ाक्षमतेने वापर करणे.
िक्ष्र् क्र. १२.५
सन २०३० पर्िंत, प्रलतबंध, िघुकरण, पुनिकरण व अँड हँडबिंग को-ऑपरे रट्ह) संथिेद्वारे ओिा व सुका
कार्ाक्रमांतगात वार्ू प्रदूषण मोबाईि अॅप (Mobile
App SAFAR-Air) आलण
www.safar.tropmet.res.in र्ा संकेतथिळावर
नागररकांसािी िहरातीि लवलवध रिकाणांचे वार्ू
प्रदूषकांचे हवेतीि प्रमाण ददिे आहे
- पुणे म.न.पा. हिीमध्र्े नव्याने समालवष्ट गावांमध्र्े
पार्ाभूत सुलवधा अंतगात मैिापाणी वहन व्यवथिेबाबत
टाकणे, पिददवे, इ. सािी लनर्ोजन, तसेच नवीन
समालवष्ट गावांसािी लवकास आराखडा तर्ार करण्र्ाचे
काम सुरु
पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना
- पुणे िहरातीि पाण्र्ाच्र्ा काही नैसर्गाक स्त्रोतांचा
बांधकाम इ. सािी करणेकररता लनर्ोजन आहे. नदी
पुनरुज्जीवन प्रकल्पावर काम चािू आहे.
- मुळा, मुिा व मुळा-मुिा र्ा नद्यांचा एकालत्मकररत्र्ा
लवचार करून नदी पुनरुज्जीवन प्रकल्पांचा अहवाि
तर्ार करण्र्ात आिा आहे. पुणे म.न.पा. च्र्ा हिीतून
नदीचे लडटेि प्रोजेरट ररपोटा तर्ार करण्र्ात आिा आहे.
प्रथतालवत नदी पुनरुज्जीवन प्रकल्प राबलवल्र्ाने नदीची
पूरवहन क्षमता वाढण्र्ास, नदी िगतचा रलहवासी भाग
सुरलक्षत होणे, नदी िगत हररत पट्टा लनमााण होणे,
पलब्िक थपेसेस अंतगात नागररकांसािी जॉबगंग िॅक,
बेंचेस, उद्याने लवकलसत होणे, नदीिगत असिेिी वारसा
थिळे जतन, नदी दकनारी होणारी अलतक्रमणे,
राडारोडा/कचरा टाकण्र्ास आळा बसणार असून
नदीतीि पाणी थवच्छ राहण्र्ास मदत होणार आहे.
कचऱ्र्ाचे वगीकरणिः 'थवच्छ' (सॉलिड वेथट किेरिन
32
पुनवाापराच्र्ा माध्र्मातून कचरा लनर्मातीत िाश्वत घट कचरा संकलित के िा जातो. र्ा संथिेद्वारे घरोघरी
करणे.
ध्र्ेर् क्र.१३. – वातावरण बदिालवरुद्ध िढा
(हवामानातीि बदि व त्र्ाचे दुष्पररणाम र्ांचा सामना
करण्र्ासािी तात्काळ कृ ती करणे)
िाश्वत लवकास िक्ष्र्े
िक्ष्र् क्र. १३.२
राष्ट्रीर् धोरणे, र्ुक्ी आलण बदिाचे लनर्ोजन र्ामध्र्े
हवामानलवषर्क बदिाच्र्ा संबंधात उपार्र्ोजनाचे
एकलत्रकरण करणे.
जाऊन ओिा व सुका कचरा वेगळा गोळा के िा जातो व
नागररकांमध्र्े जनजागृती करण्र्ात र्ेत आहे.
- ओिा कचरा व्यवथिापनांतगात प्रलतददन ९०० मे. टन
वर प्रदक्रर्ा; १४ लवकें दद्रत बार्ोगॅस प्रकल्प कार्ाालन्वत
-जैववैद्यकीर् कचरा व्यवथिापन अंतगात लविेष
वाहनांद्वारे जैववैद्यकीर् कचरा गोळा करण्र्ात र्ेतो व
संकलित के िेल्र्ा ५ मे.टन. जैव वैद्यकीर् कचऱ्र्ाची
इलन्सनरे िन पद्धतीने लवल्हेवाट िावण्र्ात र्ेते.
-पुणे िहरातीि बांधकाम राडारोड्याच्र्ा
व्यवथिापनासािी जागा व धोरण लनलित करण्र्ात
आिे असून वाघोिी र्ेिीि खाणीमध्र्े २५० मे.टन.
प्रदक्रर्ा प्रकल्प कार्ाालन्वत.
- उरुळी र्फुरसुंगी र्ेिीि कचरा डेपो र्ेिे १० एकर
जागेवर िास्त्रोक् पद्धतीने भू-भराव करण्र्ासािीची
थिापत्र् लवषर्क कामे सुरु करण्र्ात आिी आहेत.
देवाची उरुळी/र्फुरसुंगी र्ेिीि अलथतत्वातीि कचरा डेपो
मधीि कचऱ्र्ाचे कॅ बपंग के िेल्र्ा जागेचे बार्ो-मार्बनंग
(Bio-mining), िँडदर्फि मार्बनंग (landfill mining)
आलण रररिेमेिन, (reclamation) पद्धतीने प्रदक्रर्ा
करणे.
पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना
- ई-्हेईकि चार्जिंग थटेिन र्ोजना – पर्ाावरणपुरक
ई-दुचाकी र्ोजनेिा प्रोत्साहन देण्र्ासािी िहरातीि
प्रमुख रथत्र्ांवर, रथत्र्ाच्र्ा कडेिा वाहतुकीस अडिळा
होणार नाही, अिा पद्धतीने एकू ण ५०० रिकाणी ई-
दुचाकी चार्जिंग थटेिनमुळे प्रदुषण पातळी कमी होणार
आहे.
- रिार्मेट रे झीलिर्न्स् कररता पुणे म.न.पा.,
एन.आर.डी.सी. व. इंलडर्न इलन्थटट्यूट ऑर्फ पलब्िक
हेल्ि र्ा संथिांसोबत काम करीत आहे.
- लरिन एअर प्रोजेरट इन इंलडर्ा (CAP) अंतगात
33

ध्र्ेर् क्र.१४. – पाण्र्ाखािचे जीवन
(िाश्वत लवकासासािी महासागर, समुद्र व सागरी स्त्रोतांचे जतन व
वापर िाश्वत)
*पुणे िहर समुद्र दकनारी नसल्र्ाने हे ध्र्ेर् िागू होत नाही
ध्र्ेर् क्र.१५. – जलमनीवरचे जीवन
(भूभागावरीि पररलथितीकी संथिांचे संरक्षण, पुनिःथिापना
आलण िाश्वत वापरास प्रोत्साहन देण,े वनाचे व्यवथिापन करणे,
वाळवंटीकरणािी िढा देणे व ते िांबवणे आलण वनांची अवनत व वसाहतींमुळे
होणारी जैवलवलवधतेची हानी िांबवणे व लतची भरपाई करणे.)
िाश्वत लवकास िक्ष्र्े
िक्ष्र् क्र. १५.५
नैसर्गाक अलधवासांचे अवनत कमी करण्र्ासािी तात्काळ
व िाभदार्क कृ ती करणे, जैवलवलवधतेची हानी िांबवणे
आलण सन २०२० पर्िंत नष्ट होत असिेल्र्ा प्रजातींचे
संरक्षण करणे व त्र्ांचे लविोपन होण्र्ास प्रलतबंध करणे.
पर्ाावरण, वन व जिवार्ु पररवतान मंत्रािर्
(MoEFCC) व लथवस एजन्सी र्फॉर डे्हिपमेंट को –
ऑपरे िन (SDC) तर्फे पुणे िहराच्र्ा हवा प्रदूषणाचे
सोसा अपोिानमेंट थटडी करणे चािू आहे.
- पुणे म.न.पा. ने IGBC (Indian Green Building
Council), GRIHA (Green Rating for
Integrated Habitat Assessment) र्ांचे बरोबर
ग्रीन लबबल्डंग रे टटंग पद्धती बाबत करार
पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना
-पुणे िहरात एकू ण २१० उद्याने लवकलसत के िी असून
त्र्ामध्र्े लवलवध िीम पारसा चा समावेि
- थव. राजीव गांधी प्राणीसंग्रहािर् व वन्र्जीव
संिोधन कें द्र र्ेिे ६७ जातींच्र्ा ४०० हून अलधक
प्राण्र्ांचे Ex-situ पद्धतीने संवधान करण्र्ात र्ेत,े तसेच
'प्राणी अनािािर्' र्ेिे जखमी अवथिेतीि प्राणी, पक्षी
व सरीसृप र्ांच्र्ावर उपचार करून पुन्हा त्र्ांना
लनसगाात मुक् करण्र्ात र्ेते
- पुणे िहरात लजओग्रादर्फक इन्र्फोमेिन लसथटीम (GIS)
आलण ग्िोबि पोलझिबनंग लसथटीम (GPS) र्ा
तंत्रज्ञानाचा वापर करून अंदाजे ५१ िाख झाडांची
गणना करण्र्ात आिी आहे.
34
ध्र्ेर् क्र.१६. – िांती, न्र्ार् आलण सिक् संथिा
(िाश्वत लवकासासािी िांततापूणा व समावेिक संथिांना
प्रचालित करणे, सवािंसािी न्र्ार् पुरलवणे आलण पररणामकारक,
जबाबदार आलण सवा थतरांवर समावेिक अिा संथिाची
उभारणी करणे.)
िाश्वत लवकास िक्ष्र्े
िक्ष्र् क्र. १६.६
सवा थतरावर प्रभावी, जबाबदार आलण पारदिाक संथिा
लवकलसत करणे.
िक्ष्र् क्र. १६.९. - पुणे म.न.पा. तर्फे जन्म-मृत्र्ू नोंदणी करण्र्ाची
सन २०३० मध्र्े, जन्माच्र्ा नोंदणीसह सवािंसािी
सुलवधा ऑनिाइन पद्धतीने उपिब्ध.
कार्देिीर ओळखपत्राची तरतूद करणे.
पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना
- सद्य:लथितीि कार्ाालन्वत असिेल्र्ा आपत्ती
व्यवथिापन लवभागाकडीि War Room चे
अद्यर्ावतीकरण म.न.पा.च्र्ा मुख्र् इमारतीमध्र्े
करण्र्ाचे प्रथतालवत आहे. सदरच्र्ा Command &
Control Center (CCC) मध्र्े थमाटा लसटी, पोिीस,
अलििमन लवभाग, पी.एम.पी.एम.एि. व पुणे
म.न.पा. मधीि कार्ाालन्वत सवा संगणक प्रणािीचे
इनरटग्रेंिन सेन्ििाइज पध्दतीने के िी जात आहे.
- िेट िाभ हथतांतर (DBT) र्ा र्ोजने अंतगात लवलवध
कल्र्ाणकारी र्ोजनांमध्र्े लमळणाऱ्र्ा िाभाचे हथतांतर
रोख थवरुपात िाभात्र्ािंच्र्ा बँक खात्र्ात जमा
करण्र्ात र्ेते. र्ाकररता पुणे म.न.पा. मार्फात
ऑनिाइन संगणक प्रणािी लवकलसत करण्र्ात आिी
आहे.
- पुणे म.न.पा. नागररकांच्र्ा सुलवधेसािी ‘PMC
CARE’ (Citizen Assistance Response and
Engagement) हा प्रकल्प राबलवण्र्ात र्ेत आहे.
- आवश्र्क त्र्ा सूचना देण्र्ासािी सोिि लमडीर्ाचा
वापर मोठ्याप्रमाणात झािा आहे. र्फेसबुक, लट्टवटर, व
इंथटाग्राम वर र्ा माध्र्मांचा वापर के िा जातो. त्र्ािा
मोठ्या प्रमाणात प्रलतसाद लमळतो. मालहती व तंत्रज्ञान
लवभागाने सवा लवभागांची मालहती नागररकांना
उपिब्ध करून देण्र्ासािी ‘Content Management
System’ (CMS) तंत्रज्ञानावर आधाररत संकेतथिळ
अलधक लवकसीत करण्र्ात र्ेत आहे.
35
ध्र्ेर् क्र.१७. – ध्र्ेर्ांसािी भागीदारी
(िाश्वत लवकासासािी कार्ाान्वर्नाच्र्ा साधनांचे
बळकटीकरण करणे आलण जागलतक पुनर्जालवत करणे.)
िाश्वत लवकास िक्ष्र्े
िक्ष्र् क्र.१७.१
कर व इतर महसूि संकिनासािीची देिांतगात क्षमता
सुधारण्र्ाकररता लवकसनिीि देिांना िाम आंतरराष्ट्रीर्
पािबळ देऊन त्र्ासह देिांतगात साधनसंपत्ती
देवाणघेवाणाची प्रदक्रर्ा मजबूत करणे.
िक्ष्र् क्र.१७.६
लवज्ञान, तंत्रज्ञान व नवीन उपक्रम र्ांच्र्ा संधी उपिब्ध
करणे त्र्ात वाढ करणे आलण प्रादेलिक व आंतरराष्ट्रीर्
सहकार्ाात वाढ करणे.
पुणे म.न.पा. चे प्रकल्प व उपार्र्ोजना
- पुणे म.न.पा. च्र्ा कर आकारणी व कर संकिन
लवभागामध्र्े अत्र्ाधुलनक मालहती तंत्रज्ञानाचा
Artificial Intelligence व Data Analytics चा
प्रभावी वापर करून कर म्हहसुिामध्र्े वाढ
होण्र्ाकररता सदर प्रकल्प राबलविा जात आहे.
- Bernard Van Leer Foundation र्ा जागलतक
संथितर्फे Urban 95 प्रोग्राम अंतगात पुणे िहरामध्र्े ५
वषााच्र्ा आतीि बािकांसािी िहरातीि सुलवधांचे
लनर्ोजन आलण व्यवथिापन.
- ‘लरिन एर्र प्रोजेरट इन इंलडर्ा’ (CAP) अंतगात
पर्ाावरण, वन व जिवार्ु पररवतान मंत्रािर्
(MoEFCC) व लथवस एजन्सी र्फॉर डे्हिपमेंट को –
ऑपरे िन (SDC) तर्फे पुणे िहराच्र्ा हवा प्रदुषणाचे
सोसा अपोिानमेंट थटडी करणे चािू आहे.
36
 प्रकरण ४.१: पृथ्वी
अ. हररत क्षेत्र व जैवलवलवधता
हररत क्षेत्र- पुणे िहरातीि उद्याने
पुणे हे पेिवे काळापासून उद्यानांसािी प्रलसद्ध िहर आहे. आधुलनक जीवनिैिी आलण वाढणारे प्रदूषण लनर्ंलत्रत
िे वण्र्ासािी िहरातीि हररतक्षेत्रे महत्वाची भूलमका बजालवण्र्ाचे काम करीत असून र्ामध्र्े उद्यानांचा महत्वाचा
वाटा आहे. उद्याने िहरासािी ‘हररत र्फुफ्र्फुसांच’े काम करत आहेत. र्ासोबतच िहरातीि टेकड्या, घरगुती तसेच

सोसार्टीच्र्ा बागा, टेरेस गाडान्स इत्र्ादी देखीि हररतक्षेत्र वाढलवण्र्ास हातभार िावतात. नागररकांच्र्ा सुदढृ
आरोग्र्ाच्र्ा दृष्टीने पुणे िहरात लवलवध उद्यानांची लनर्माती करण्र्ासािी पुणे महानगरपालिके चा उद्यान लवभाग
कार्ारत असून िहरात एकू ण २१० उद्याने लवकलसत के िी आहेत.

पुणे िहरातीि एकू ण उद्याने

पररमंडळ क्र . १ एकू ण क्षेत्रर्फळ
एकू ण उद्याने -४८ (एकू ण क्षेत्रर्फळ– २,८१,०१२ चौ मी.) (चौ मी.)
१ ढोिे पाटीि क्षेत्रीर् कार्ाािर् – संख्र्ा -१२, (प्रभाग क्र. - २०, २१) ६५,८१२
२ र्ेरवडा - कळस - धानोरी क्षेत्रीर् कार्ाािर् – संख्र्ा –२१, (प्रभाग क्र. - १, २, ६) १,१९,२००
३ नगररोड - वडगांविेरी क्षेत्रीर् कार्ाािर् - संख्र्ा -१५, (प्रभाग क्र. - ३, ४, ५) ९६, ०००
पररमंडळ क्र . २
एकू ण उद्याने -४३ (एकू ण क्षेत्रर्फळ– ४,५७,२६३.६० चौ मी.)
४ औंध- बाणेर क्षेत्रीर् कार्ाािर् – संख्र्ा -१२, (प्रभाग क्र. - ८, ९) २,१९,४०४
५ लिवाजीनगर - घोिे रोड क्षेत्रीर् कार्ाािर् - संख्र्ा -१७, (प्रभाग क्र. - ७, १४) १,७१,२००
६ कोिरूड - बावधन क्षेत्रीर् कार्ाािर् - संख्र्ा -१४, (प्रभाग क्र. - १०, ११, १२) ६६६५९.६०
पररमंडळ क्र. ३
एकू ण उद्याने -४७ (एकू ण क्षेत्रर्फळ ३,४६,७२०.०८ चौ मी.)
७ धनकवडी - सहकारनगर क्षेत्रीर् कार्ाािर् - संख्र्ा -१९, (प्रभाग क्र. ३५, ३९, ४०) १,२८,१०२.०५
८ बसंहगड रोड क्षेत्रीर् कार्ाािर् - संख्र्ा -१३, (प्रभाग क्र. ३०, ३३, ३४) १,६५,८९१
९ वारजे - कवेनगर क्षेत्रीर् कार्ाािर् – संख्र्ा – १५, (प्रभाग क्र. १३, ३१, ३२) ५२,७२७.०३
पररमंडळ क्र. ४
एकू ण उद्याने – ३१ (एकू ण क्षेत्रर्फळ – ५७१२४७.१२ चौ मी.)
१० हडपसर - मुंढवा क्षेत्रीर् कार्ाािर् - संख्र्ा -११, (प्रभाग क्र. २२, २३, २६) १,१५,५७४.५०
११ वानवडी - रामटेकडी क्षेत्रीर् कार्ाािर् - संख्र्ा -११, (प्रभाग क्र. २४, २५, २७) १,४०,२८६.६२
१२ कोंढवा - र्ेविेवाडी क्षेत्रीर् कार्ाािर् – संख्र्ा -०९, (प्रभाग क्र. ३८, ४१) ३,१५,३८६
पररमंडळ क्र. ५
एकू ण उद्याने – ४१ (एकू ण क्षेत्रर्फळ– ३२२६२३.४२ चौ मी.)

37
१३ भवानी पेि क्षेत्रीर् कार्ाािर् – संख्र्ा -०६, (प्रभाग क्र. १७, १८, १९) ३८,१५४.४२
१४ कसबा - लवश्रामबागवाडा क्षेत्रीर् कार्ाािर् - संख्र्ा -१९, (प्रभाग क्र. १५, १६, २९) १,८१,०००
१५ लबबवेवाडी क्षेत्रीर् कार्ाािर् – संख्र्ा -१६, (प्रभाग क्र. २८, ३६, ३७) १,०३४६९
एकू ण उद्याने – २१०
सवा उद्याने एकू ण क्षेत्रर्फळ – १९,७८,८६६.२२ चौ. मी.
(स्रोतिः उद्यान लवभाग, पुणे म.न.पा.)

पुणे िहरातीि बोटॅलनकि गाडान्स (Botanical Garden)

सी.बी.डी. (Convention on Biological Diversity) नुसार भारतामध्र्े एकू ण १२२ बोटॅलनकि गाडान्स असून
त्र्ांपैकी ३ बोटॅलनकि गाडान्स पुणे िहरात आहेत.

 एम्प्रेस बोटॅलनकि गाडान कॅ म्प, पुणे

राणी ल्हरटोररर्ा र्ांना ‘एम्प्रेस’ पद बहाि झाल्र्ानंतर र्ा बागेचे नाव ‘एम्प्रेस बोटॅलनकि गाडान’ झािे. पुणे
कटकमंडळ पररसरातीि रे सकोसा जवळ कवडे मळ्र्ाच्र्ा पररसरात ही बाग ३९ एकर क्षेत्रात पसरिेिी आहे. र्ा
बागेतीि जुने वृक्ष असिेिी वनसंपदा (देिी वृक्ष व लवदेिी वृक्ष) सवािंत मोिे आकषाण आहे. र्ेिे २००० पेक्षा जाथत

वृक्ष असून त्र्ांपैकी काही पानझडी वृक्ष, उष्णकरटबंधीर् झुडुपे, वेिी, महाकार्वेिी, लवदेिी वृक्ष, इ. आहेत. वड,

बपंपळ, बचंच, दलक्षणमोहा, आंबा, बेळर्फि, चंदन, मुचकुं द, गोरखबचंच, लिरीष, पांढर्र्ा खोडाचा लिरीष (दकनई),

तेंदच
ू ा एक प्रकार, सीता अिोक, कदंब, अजुान, लिवण, रुद्राक्ष, उं डी, पाडळ, जांभूळ र्ा देिी झाडांनी ही बाग

बहरिी आहे. राज्र् वृक्ष असिेिा ताम्हन तसेच इतर अन्र् देिी वृक्षांत ऐन, धावडा, कळं ब, रक्रोलहडा, भद्राक्ष,

करं ज, लहरडा, बेहड

े ा, आवळा, ररिा, गुिाबी र्फुिांचा करं ज असे अनेक वृक्ष आहेत. लवदेिी झाडांत आकषाक

भोपळ्र्ा एवढ्या मोठ्या र्फळाचा र्फदकरवाडगा असून ब्रह्मदंडाचे झाड देखीि आहे. बागेत बांबूचे काही प्रकार, तर

पामचे लवलवध प्रकार आहेत. बागेत पामचा वेगळा लवभाग आहे. थटकुा लिर्ा जातीचे ३-४ वृक्ष आहेत. त्र्ांची र्फुिे,
र्फळे व त्र्ांतीि लबर्ा आकषाक असतात. कािीद प्रकारातीि बरीच झाडे असून सुवणा पानाची झळाळी असिेिा
दक्रसोदर्फल्िम (Crysophyllum) वृक्ष र्ेिे आहे. र्ा बागेतीि महावेिी हे मोिे आकषाण आहे. बागेच्र्ा मधल्र्ा

भागात प्राचीन काळातीि माहूर वेि म्हणजे कांचन वेिाचे प्रचंड खोड आहे.
(Source:https://map.sahapedia.org/article/वेताळ-टेकडी-म्हातोबा%20टेकडी%20पररसर/4836)

38
 ● एरसपेरीमेंटि बोटॅलनकि गाडान, पुणे
र्ामध्र्े एकू ण – ४०० प्रजाती, िुष्क वनथपतींचा सािा (Herbarium collection), दुर्माळ आलण िुप्तप्रार्

वनथपती (Rare and Endangered plants) आढळतात.

● सालवत्रीबाई र्फुिे पुणे लवद्यापीि बोटॅलनकि गाडान, पुणे
५ एकर क्षेत्रात Angiosperms - ३५० प्रजाती, औषधी वनथपती - ३०० प्रजाती व लवलवध प्रकारचे ताडमाड

(Palms), नेचे (Ferns) Gymnosperms - १४ प्रजाती, तसेच दुर्माळ आलण िुप्तप्रार् वनथपती (Rare and

Endangered plants), िुष्क वनथपतींचा सािा (Herbarium collection) र्ेिे आहे.

(स्त्रोत: https://www.cbd.int/doc/world/in/in-ex-bg-en.pdf)

वृक्ष िागवड
महाराष्ट्र िासन राजपत्र, असाधारण क्र.४३, दद.१४/१२/२००९ नगरलवकास लवभाग,

लिलबर कार्ाािर्, नागपूर अन्वर्े १ वृक्ष/भूखंडाच्र्ा १०० चौ.मी. क्षेत्रासािी िागवड

करणे/असणे बंधनकारक आहे.

िासनाच्र्ा राजपत्रानुसार वृक्ष िागवड करावर्ाच्र्ा वृक्ष संख्र्ेबाबतची प्रमाणके

अ.क्र. थिान वृक्षांची दकमान संख्र्ा
१. रथत्र्ाच्र्ा बाजूने २४ मी. आलण अलधक १ वृक्ष/१० मी.
(रथत्र्ाची रुं दी) १२ मी. ते २४ मी. १ वृक्ष/१० मी.
६ मी. ते १२ मी. ५ वृक्ष /२० मी.
२. बागा, समुद्र दकनारे , टेकडी उतार, हररतक्षेत्र,े हररतपट्टे, १ वृक्ष प्रती १० चौ.मी.क्षेत्र.
नदी दकनारे , पाणिळ जागांचे दकनारे
३. बगीचा १ वृक्ष/२० चौ.मी.

४. अलभन्र्ासातीि खुल्र्ा जागा १ वृक्ष/५० चौ.मी.

५. क्रीडा प्रेक्षागार, िघु क्रीडा प्रेक्षागार क्रीडांगणे, िहान १ वृक्ष/प्रत्र्ेकी १०० चौ.मी.
मुिांच्र्ा खेळण्र्ाच्र्ा जागा, लवकास र्ोजनेतीि खुल्र्ा
जागा
६. कें द्र िासन/राज्र् िासन/लनमिासकीर्/कॅ ापोरे ट कार्ाािर्े १ वृक्ष/भूखंडाच्र्ा १०० चौ.मी.

(स्त्रोत: महाराष्ट्र िासन राजपत्र, असाधारण क्र.४३, दद.१४/१२/२००९ नगरलवकास लवभाग)

39
वरीि प्रमाणकानुसार वृक्षांची िागवड करताना थिालनक मृदा, हवामान तसेच उपिब्ध थिालनक वृक्षांच्र्ा जाती

लवचारात घेऊन अनुरूप असिेल्र्ा संवगाातीि वृक्षांची लनवड करण्र्ाची काळजी घ्र्ावी. वृक्षांना पाणी देण्र्ासािी

िगतच्र्ा बगीच्र्ांसारख्र्ा सावाजलनक जागेत कू पनलिकांद्वारे प्राधान्र्ाने पाणी उपिब्ध करावे. अिा थिळांची र्ोग्र्
लनगा व सुव्यवथिा राखण्र्ाच्र्ा दृष्टीने कू पनलिका ककं वा लवद्यमान कू पनलिकांचे पुनभारण संर्ुलक्क वषाा जिसंवधान
र्ंत्रणेनुसार करावी. नैसर्गाक आपत्तीमध्र्े तग धरून राहण्र्ाच्र्ा दृष्टीने रथत्र्ाच्र्ा कडेिा वृक्षारोपण करताना

ज्र्ांची मुळे खोिवर जाणारी असतीि, अिा वृक्षांची लनवड करावी. िॅण्डथके पच्र्ा लडझाईनमध्र्े िवलचकता
अपेलक्षत असिी तरी प्रमाणकांनुसार िागवड करावर्ाच्र्ा वृक्षांच्र्ा दकमान संख्र्ेबाबतची तरतूद काटेकोरपणे
पाळणे आवश्र्क आहे.

जैवलवलवधता (Biodiversity)
पृथ्वीवरीि सजीवांमध्र्े आढळणाऱ्र्ा लवलवधतेिा जैवलवलवधता म्हणतात. जैवलवलवधता ही एक व्यापक संकल्पना
असून पुढीि तीन थतरांवर ददसून र्ेते -
(१) जनुकीर् लवलवधता, (२) जाती लवलवधता (३) पररसंथिा लवलवधता

पुणे िहरातीि पररसंथिा

पुणे िहराच्र्ा भौगोलिक पररलथितीनुसार मुख्र्त्वे जलमनीवरीि (Terrestrial Ecosystems) व जिीर्

(Aquatic Ecosystem) पररसंथिा आढळतात.

१. जलमनीवरीि पररसंथिा (Terrestrial Ecosystems)

पुणे िहरािा उष्णकरटबंधीर् पानझडी वन आलण गवताळ प्रदेि अिा प्रकारच्र्ा पररसंथिेचा सहवास िाभिा
असल्र्ाने र्ेिे आढळणाऱ्र्ा वनथपती, प्राणी, पक्षी, सरीसृप, कीटक, सूक्ष्मजीव इत्र्ादींची लवलवधता पररसंथिेिा

अनुरूप ददसून र्ेत.े सालवत्रीबाई र्फुिे पुणे लवद्यापीि, र्फग्र्ुासन महालवद्यािर्, िॉ कॉिेज, भांडारकर संिोधन संथिा,

BMCC, नॅिनि लडर्फेंन्स अॅकॅडमी र्ांसारख्र्ा िैक्षलणक संथिांबरोबरच बोटॅलनकि स्हे ऑर्फ इंलडर्ा, एम्प्रेस गाडान,

आघारकर संिोधन संथिा इत्र्ादी रिकाणे जैवलवलवधतेने संपन्न आहेत. पुणे िहरातीि वेताळ टेकडी, चतुिःश्रृंगी,

तळजाई, वाघजाई, हनुमान टेकडी, पवाती, रामटेकडी, बाणेर-पाषाण इत्र्ादी टेकड्या िहरातीि जैवलवलवधता

रटकवून िे वण्र्ास मदत करीत आहेत.

40
२. जिीर् पररसंथिा (Aquatic Ecosystem)

जिीर् पररसंथिा ही एक लविेष पररसंथिा आहे जेिे लवलवध प्रकारचे अलधवास आढळू न र्ेतात. पुणे िहरातीि

जिीर् पररसंथिांमध्र्े िहरातीि नद्या, तिाव आलण तळी (Temporary ponds) र्ांचा समावेि होतो.
पुणे िहरात जिीर् आलण पाणिळ पररसंथिा असणारी काही रिकाणे -
नद्या - मुळा नदी, मुिा नदी, मुळा-मुिा नदी, राम नदी;

ओढे - आंलबि ओढा, भैरोबा नािा, नागझरी नािा;

तिाव- पाषाण तिाव, कात्रज तिाव;

तळी (Temporary Ponds) - पावसाळ्र्ातीि पाण्र्ामुळे तर्ार होणारी तळी (Temporary ponds)

जैवलवलवधतेमध्र्े भर पाडण्र्ास मदत करतात, उदा. वेताळ टेकडी, सालवत्रीबाई र्फुिे पुणे लवद्यापीि आलण वारजे

टेकडी र्ेिे असणऱ्र्ा खाणी.

िहरातीि जिीर् आलण पाणिळ पररसंथिाच्र्ा अलथतत्वामुळे लवलवध प्रकारची झाडे झुडुपे, पाण्र्ातीि वनथपती

आलण पाण्र्ातीि इतर सजीव जिीर् कीटक, मासे, इ. तसेच सरपटणारे प्राणी, सथतन प्राणी, र्फुिपाखरे आलण

थिालनक व थििांतररत पक्षी र्ांच्र्ा लवलवध प्रकारच्र्ा प्रजाती आढळू न र्ेतात.

पुणे िहराची जैवलवलवधता (Pune Urban Biodiversity)

िहराच्र्ा समृद्ध जैवलवलवधतेिा पलिमेकडीि सयाद्रीच्र्ा डोंगर रांगा आलण
पूवेकडीि दरखन पिार र्ांच्र्ामध्र्े अिौदकक थिान आहे. म्हणूनच घाट
प्रदेिातीि डोंगर आलण वन्र्प्राणी, तसेच पिाराच्र्ा पररसरातीि गवताळ
प्रदेिातीि प्रजाती र्ा पुणे िहर पररसरात आढळतात. िहराच्र्ा मध्र्भागी
वाहणार्र्ा मुळा आलण मुिा र्ा दोन मोठ्या नद्यांमुळे जिीर् प्रजातींमध्र्े
लवलवधता आहे. मुख्र् घाटांमध्र्े उगम पावणार्र्ा नद्या डोंगराळ भागातून
िहराकडे र्ेतात. र्ा नद्यांचे प्रवाह कॉररडॉर म्हणून कार्ा करतात. र्ाच डोंगराळ
भागातून प्राणी, लविेषत: लबबट्या, रान मांजर आलण हररणासारखे सथतन प्राणीही काही वेळा िहराच्र्ा हिीत
आिेिे ददसतात. िहर पररसरातीि प्रमुख वनक्षेत्रात कात्रज आलण बसंहगड दरीचा समावेि आहे. वृक्षाच्छाददत इतर
भागात लवलवध टेकड्या, सालवत्रीबाई र्फुिे पुणे लवद्यापीि, राष्ट्रीर् संरक्षण अॅकॅडमी, पुणे छावणी आलण एम्प्रेस
बागेसारखी उद्याने समालवष्ट आहेत. पुण्र्ाच्र्ा लवलिष्ट थिानामुळे अधा-सदाहररत जंगिांपासून ते कोरड्या काटेरी
झुडपांपर्िंत लवलवध प्रकारचे वृक्ष आढळतात. िहराजवळच्र्ा झर्र्ांमार्फात कात्रज, आंबेगाव आलण पाषाण सारख्र्ा

तिावांत पाणी पोहोचते आलण ओढ्यांच्र्ा जवळ पाणिळीच्र्ा जागा तर्ार होतात. कात्रज, पवाती, पाचगाव,

वेताळ, चतुिःिृंगी सारख्र्ा पुण्र्ाभोवतािच्र्ा उं चसखि टेकड्या र्ा कोरडवाहू वनथपती, पानगळीची झाडे, झुडपे,

जंगिे आलण कोरडर्ा गवताळ प्रदेिाना आधार देतात. पवाती पाचगाव, वेताळ सारख्र्ा टेकड्यांवर वन लवभागाने

मोठ्या प्रमाणावर वनीकरण के िे आहे. पवाती टेकडीवरीि सुमारे ३०० वषे जुना चार्फा वृक्ष (Plumeria rubra) हे
पुण्र्ातीि सवाात जुन्र्ा झाडांपैकी एक झाड आहे. १७५४ मध्र्े नानासाहेब पेिव्यांनी ज्र्ा बपंपळाजवळ मुंजीचा

41
लवधी के िा ते झाड पवाती टेकडीवर अजूनही अलथतत्वात आहे. सांथकृ लतक व धार्माक महत्व असिेल्र्ा
झाडांव्यलतररक् पुणे िहरात झाडांच्र्ा अनेक दुर्माळ प्रजाती आहेत.

 पक्षी लवलवधता
पुणे िहर हे पक्षी लवलवधतेने समृद्ध िहर आहे. िहरातीि गवताळ प्रदेि, वृक्षारोपण के िेिा भाग, ग्रीन कॅ म्पस,

उद्याने आलण बगीचे, मानवी वथती आलण इमारती, जिसंथिा, टेकड्या आलण िेतजलमनी अिा रिकाणी राहणार्र्ा

पक्षांचा वावर िहरातीि लवलवध भागात आढळू न र्ेतो. िहरातीि उद्याने, पाणविे आलण वृक्षारोपण के िेिी रिकाणे

सनबडास, बुिबुि, बॅब्िर, कबूतर, पोपट, कोदकळ, तांबट, कवडी रामगंगा, दर्ाळ, धनेि, कोतवाि आलण बर्र्ाच
प्रजातींच्र्ा पक्षांनी समृद्ध आहेत. िहरातीि नद्या व तिावांवर लवलवध प्रकारचे जिचर आलण अधाजिचर पक्षी
आढळतात. त्र्ात हेरोन्सा, थटॉरसा, आर्लबस, बदके , वॉटरहेन्स, वॅगटेल्स आलण लवलवध प्रकारचे वेडसा आहेत. त्र्ापैकी

बहुतेक लहवाळ्र्ात थििांतर करतात. गवताळ प्रदेिात लवलवध प्रकारचे पाइलपट्टस, िारसा, ग्रीन बी इटसा, मुलनआ
आलण श्राईरस ददसतात. लिकार करणार्र्ा पक्षांमध्र्े गरुडाच्र्ा अनेक प्रजाती आहेत. िहर पररसरात लिक्रा
सामान्र्पणे आढळतो. पुण्र्ात आढळिेल्र्ा घुबडांच्र्ा सहा प्रजातींपैकी र्फक् गुदाम घुबड सामान्र् आहेत. एके काळी
अलतिर् सामान्र् असिेिी लगधाडे आता अत्र्ंत दुर्माळ झािी आहेत.

पुणे िहर आलण पररसरातीि पक्षांच्र्ा अलधवासाचे हॉटथपॉट

(Source: https://ebird.org/hotspots)

पुणे िहर व पररसरात आढळणाऱ्र्ा लवलवध पक्षांसािी हॉटथपॉट िरिेल्र्ा अलधवासांचे ई-बडा (ebird.org) र्ा

वेबसाईटवर मॅबपंग करण्र्ात आिे आहे. ज्र्ा रिकाणी पक्षांची संख्र्ा अलधक आहे, अिा रिकाणांचे थके ि ० ते

५००+ असे दिालवण्र्ात आिे आहे. सदरचे संकेतथिळावरीि मालहतीनुसार पुणे िहराच्र्ा ARAI टेकडीवर
सवाालधक २५८, पूवा भागातीि कवडीपाि आलण दलक्षणेकडीि बसंहगड ्हॅिी र्ा रिकाणी २५४ आलण पाषाण तिाव

42
पररसरात २३७ जातींचे लवलवध पक्षी आढळू न आिे आहेत. मागीि वषीच्र्ा तुिनेत प्रत्र्ेकच रिकाणी पक्षांच्र्ा
प्रजातीत वाढ आढळू न आिी आहे. ही रिकाणे पक्षांसािी नैसर्गाक अलधवास उपिब्ध करून देणारी सवोत्तम हॉटथपॉट
िरिी आहेत. त्र्ाचसोबत पुणे िहरातीि लवलवध रिकाणी असिेल्र्ा उद्याने बागा, तिाव, टेकड्या झाडीझुडपे
र्ांमुळे पक्षांना राहण्र्ार्ोग्र् असे नैसर्गाक अलधवास उपिब्ध आहेत.

जैवलवलवधता संरक्षण व संवधान

जैवलवलवधतेचे संवधान आलण पर्ाावरण संतुिन राखण्र्ासािी थिालनक जैलवक संसाधनाचा होणारा िाश्वत उपर्ोग
खूप महत्वाची भूलमका बजावतो. AICHI उलद्धष्टे (AICHI Targets) साध्र् करण्र्ासािी थिालनक पातळीवर

जैवलवलवधता संवधान करण्र्ाकररता काही कृ तीर्ोजना (Action plans) आखण्र्ात आलण राबलवण्र्ात आल्र्ा

आहेत. जैलवक लवलवधतेचे जतन आलण संवधान करण्र्ासािी ‘महाराष्ट्र राज्र् जैलवक लवलवधता लनर्म २००८

(Maharashtra Biological Diversity Rules, 2008) िागू करण्र्ात आिा आहे.

महाराष्ट्र (नागरी क्षेत्र) झाडांचे संरक्षण व जतन अलधलनर्म

महाराष्ट्र (नागरी क्षेत्र) झाडांचे संरक्षण व जतन अलधलनर्म, १९७५ चे किम २१ नुसार वृक्ष प्रालधकरणाची
परवानगी घेतल्र्ालिवार् झाड तोडणाऱ्र्ा ककं वा झाड तोडण्र्ास कारणीभूत होणाऱ्र्ा व्यक्ीस अपराधलसद्धीनंतर
प्रत्र्ेक अपराधाकररता एक हजार रुपर्ांपेक्षा कमी नसेि आलण पाच हजार रुपर्ांपर्िंत असू िके ि इतरर्ा
द्रव्यदंडाची आलण एक आिवड्यापेक्षा कमी नसेि व एक वषाापर्िंत असू िके ि इतरर्ा कारावासाची देखीि लिक्षा
होऊ िकते. पुणे महानगरपालिका हिीत कोणताही वृक्ष तोडणे/छाटणे, र्ांसारखे कोणतेही काम सुरु करण्र्ापूवी वृक्ष

प्रालधकरणाची परवानगी घेणे अत्र्ावश्र्क आहे. नागररकांमार्फात तोडल्र्ा जाणाऱ्र्ा धोकादार्क वृक्षांच्र्ा बदल्र्ात
कमीत कमी १० वृक्षांचे रोपण करणे तसेच िरर् असल्र्ास तोडिेल्र्ा मोठ्या वृक्षांचे मुळासकट प्रत्र्ारोपण करणे
आवश्र्क असते. त्र्ामुळे अनावश्र्क होणाऱ्र्ा वृक्ष तोडीस आळा बसण्र्ास मदत होते आलण अप्रत्र्क्षररत्र्ा

जैवलवलवधता संवधान करण्र्ास देखीि मदत होते.

43
िहरातीि जैवलवलवधता संवधान (In-situ and Ex-situ Conservation)
 प्राणी अनािािर् िहरातीि थिालनक जैवलवलवधता ररथटोरे िन (Restoration) आलण पुनरुत्पादन

(Reintroduction) द्वारे संवधान के िी जाते. पुणे िहरात महानगरपालिका व Indian Herpetological

Society च्र्ा मदतीने ‘पिु बचाव व पुनवासन कें द्र’ (Animal Rescue and Rehabilitation Centre)

थिापन करण्र्ात आिे आहे. र्ेिे जखमी जंगिी प्राण्र्ांवर उपचार के िे जातात व ते पुन्हा त्र्ांच्र्ा मुळ

थिानी सोडिे जातात. त्र्ाबरोबरच ज्र्ा प्राणी आलण पक्षांची लपल्िे भरकटतात त्र्ा लपल्िांसािी हा एक

आश्रम (Orphanage) देखीि आहे.

 थव. राजीव गांधी प्राणीसंग्रहािर् व वन्र्जीव संिोधन कें द्र सन १९९९ सािी पेिवे पाका र्ेिीि सवा
प्राणी कात्रज र्ेिीि १३० एकर पररसरामध्र्े लनसगाािी लमळत्र्ाजुळत्र्ा अलधवासात थििांतररत
करण्र्ात आिे. आजलमतीस र्ेिे ६७ जातींचे ४०० हून अलधक प्राणी संरलक्षत के िे आहेत. जनजागृती आलण
संवधानाच्र्ा हेतूने थव. राजीव गांधी प्राणीसंग्रहािर् र्ेिे लवलवध थपधाा आलण कार्ािाळा आर्ोलजत

करण्र्ात र्ेतात. तसेच र्ेिे प्राणी दत्तक र्ोजना (Animal Adoption Scheme) देखीि राबलवण्र्ात
र्ेते.
 िहरातीि दुर्माळ आलण जुने वृक्ष जतन करण्र्ाच्र्ा हेतूने िहरातीि लवलवध रिकाणी असणाऱ्र्ा काही
वृक्षांवर हररतर्फिक िावण्र्ात आिे आहेत उदा.नदीपात्रातीि वाळूं ज (Salix tetrasperma Roxb.),

अलभनव चौकातीि गोरखबचंच (Adansonia digitata L.) इत्र्ादी. तसेच हा उपक्रम आणखी पुढेही

राबलवण्र्ात र्ेणार आहे.

जैवलवलवधता वारसाथिळ (Biodiversity Heritage Site)

महात्मा र्फुिे कृ लष लवद्यापीि अंतगात असणारे पुणे र्ेिीि गणेिबखंड उद्यान हे जैवलवलवधता वारसाथिळ
(Biodiversity Heritage Site) म्हणून घोलषत करण्र्ाचा प्रथताव पुणे महानगरपालिके च्र्ा जैवलवलवधता

सलमतीस (Biodiversity Management Committee) देण्र्ात आिा होता. र्ा प्रथतावास दद. ३१ ऑगथट

२०२० रोजी मे. महाराष्ट्र िासनाची मंजुरी लमळािी आहे. सदर क्षेत्र ३३.०१ हेरटर असून र्ामध्र्े महत्वपूणा

नैसर्गाक आलण िागवड के िेिी जैवलवलवधता ददसून र्ेते. सुमारे १६५ रानटी वनथपतींच्र्ा जाती, ४९ लपकांच्र्ा

जाती (६१० germplasms), ४५३९ वृक्ष (१५४ germplasms), २३ र्फळ झाडे, ५७ बुरबिंच्र्ा जाती, २२

प्रकारचे सूक्ष्मजीव, ६ सथतन प्राणी प्रजाती, १३ प्रकारचे सरीसृप, ९५ पक्ष्र्ांच्र्ा जाती, ७३ प्रकारच्र्ा कीटक

प्रजाती, बेडकांच्र्ा ४ प्रजाती व कासवाचे अलथतत्व हे खरोखरच पुणे िहराच्र्ा जैवलवलवधतेचे समिान करते.

44
पुणे िहराची वृक्ष गणना
पुणे महानगरपालिके द्वारे जी.आर्.एस. आधाररत वृक्षगणना करण्र्ात आिी आहे. मोजणी करण्र्ात आिेल्र्ा प्रत्र्ेक

वृक्षाची मालहती, वृक्षाचे भौगोलिक थिान, इ. लजओ-टॅबगंग पद्धतीने त्र्ाचे अक्षांि व रे खांि, वृक्षाची प्रजात, त्र्ांचे

थिालनक व िास्त्रीर् नाव, व्यास, उं ची, सद्य:लथिती इत्र्ादी बाबतची मालहती

http:// http://treecensus.punecorporation.org/ र्ा संकेतथिळावर देण्र्ात आिी आहे.

पुणे िहराचे ग्रीन क्हर जाणून घेण्र्ासािी झाडांचे थिान,

प्रकािलचत्रे, िास्त्रीर् नाव, झाडांची उं ची, खोडाचा घेर

इत्र्ादी र्ा घटकांद्वारे संख्र्ात्मक लवश्लेषण करण्र्ात आिे
आहे. जी.आर्.एस. म्हणजेच लजओग्रादर्फक इन्र्फॉमेिन

लसथटीम व जी.पी.एस. म्हणजेच ग्िोबि पोलझिबनंग

लसथटीम र्ा तंत्रज्ञानाचा वापर, मे. मुंबई हार्कोटा र्ांनी
ददिेल्र्ा आदेिानुसार करून, पुणे िहरात अद्याप
५१,०३,६०२ वृक्षांची गणना करण्र्ात आिी असून ते
एकू ण १५ वॉडास मध्र्े लवभागिे गेिे आहेत.
(स्त्रोत: PMC Tree Census)

पुणे िहरातीि वृक्षांचे संख्र्ात्मक लवश्लेषण

अ. क्र. घटक संख्र्ा
१ वृक्षांची एकू ण संख्र्ा ५१,०३,६०२
२ वृक्षांच्र्ा एकू ण प्रजाती ४३०
३ सवाात जाथत संख्र्ा असिेिी वृक्ष प्रजाती लगररपुष्प
Gliricidia sepium (Jacq.) Walp.
४ सवाात मोिे खोड असिेिा वृक्ष वड (१२०२ से.मी.)
Ficus benghalensis Linn.
५ दुर्माळ वृक्षांची संख्र्ा १२४
६ एकू ण कु ळ (Total Families) ७५

(स्त्रोत: PMC Tree Census)

45
 िहरातीि प्रभागलनहार् वृक्षांच्र्ा आकडेवारीचा आिेख

Wardoffice-wise Tree count

1195894
1200000
1000000
800000
No. of trees

600000 458695 488965 476546 486025 499757

400000 285469
256430 227248
189241 197459 164045
129856
200000 35426 12546
0

(स्त्रोत: PMC Tree Census)

पुणे िहरात सवाालधक वृक्षसंख्र्ा धनकवडी सहकारनगर भागात ११,९५,८९४ इतकी आहे.

िहरातीि आर्िाकदृष्ट्या महत्वपूणा असिेल्र्ा वृक्ष प्रजातीच्र्ा आकडेवारीचा आिेख

Economic Importance-wise type of tree

1937423
2000000

1500000
1141731
No. of trees

1000000 795044
628005
423402
500000
3213 365 78220 202 61419 14901 19677
0

(स्त्रोत: PMC Tree Census)

46
पुणे िहराची िोक जैवलवलवधता नोंदवही (People’s Biodiversity Register of Pune City)

अनुवंलिक लभन्नता (Genetic Variation) आलण अलधवास लवलवधता (Habitat Diversity) र्ांमुळे पुणे िहराची

जैवलवलवधता ही वैलवध्र्पूणा व समृद्ध आहे. पुणे िहराच्र्ा जैवलवलवधते संबंधी मालहती संकलित करण्र्ासािी

िास्त्रीर् संिोधन, िोधलनबंध, राष्ट्रीर् व आंतरराष्ट्रीर् अहवाि, जैवलवलवधते संबंधी संकेतथिळ, जी.आर्.एस. वृक्ष

गणना (GIS Tree Census, PMC) इत्र्ादी संदभािंचा वापर के िा आहे.

पुणे िहरातीि जैवलवलवधता नोंदलवण्र्ासािी आलण अभ्र्ासण्र्ासािी नागररकांमार्फात लवलवध प्रजातींची नोंदणी
करण्र्ासािी https://indradhanushyapune.wordpress.com/ ऑनिाइन प्िॅटर्फॉमा (Online Platform)

उपिब्ध करून देण्र्ात आिा आहे. सदर संकेतथिळावर नागररकांमार्फात एकू ण १६६२ प्रजातींची नोंद करण्र्ात

आिी आहे. जैवलवलवधते अंतगात सवा प्रकारच्र्ा वनथपतींचा लवचार करता र्ामध्र्े एकू ण ९७३ प्रजातींचे मोिे वृक्ष,

झुडुपे, तण, वेिी, िैवािवगीर्, कवकवगीर् वनथपतींची नोंद झािी आहे. तसेच पुणे िहरातीि सवा प्रकारच्र्ा

प्राण्र्ांचा (Fauna) लवचार करता एकू ण ६८९ प्रजातींचे लवलवध सथतन प्राणी, सरीसृप, र्फुिपाखरे , कीटक, पक्षी,

मासे, खेकडे, बिंपिे, गोगिगाई, उभर्चर प्राणी, सूक्ष्मजीव इत्र्ादीची नोंद झािी आहे.

जैवलवलवधता हा लवषर् व्यापक असल्र्ाने िोकसहभाग तसेच लवलवध तज्ञांचे मागादिान व मदतीने पुणे िहराची
िोक जैवलवलवधता नोंदवही (PBR-People’s Biodiversity Register) तर्ार करण्र्ात आिी आहे.

https://indradhanushyapune.wordpress.com/ र्ा संकेतथिळावर िोकसहभागातून अद्याप नोंद झािेल्र्ा

जैवलवलवधतेची मालहती पुढीिप्रमाणे -

47
 वनथपती (FLORA)
पुणे िहरातीि वृक्ष (List of Trees in Pune City)
अ.क्र िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) (Common)
1 Cochlospermum gossypium 21 Ficus rumphii Blume. (अश्मन्तका)
(गणेरी) 22 Aster chinensis (अथटर )
2 Anogeissus latifolia (धव,धौरा ) 23 Mangifera indica L. (आंबा )
3 Tabubia rosea (बसंत राणी ) (Common)
4 Alangium salvifolium 24 Spathodea campanulata Beauv
(Linn.f.)Wangerin (अंकुि) (आकाि िेवगा )
5 Cassia Nodosa Buch-Ham. Ex 25 Bauhinia racemosa Lam. (आपटा)
Roxb. (अंकोहं) 26 Phyllanthus emblica L. (आवळा )
6 Memecylon umbellatum burm.f. (Rare)
(अंजनी ) 27 Bridelia Spinosa Wild (आसना )
7 Ficus carica (अंजीर) 28 Chukrasia tabularis A.Juss.
8 Spondias pinnata (L. f.) Kurz. (इं लडर्न रे ड वूड )
(अंबाडा) 29 Dianthus barbatus L. (इं द्रधनुष्र्
9 Anacardium occidentale Linn. गुिाबी)
(अलिकृ त,काजू) 30 Holarrhena pubesscens wall.ex
10 Ehretia laevis (अजानवृक्ष) G.Don (इं द्राजव )
11 Abutilon indicum (L.) (अलतबिा ) 31 Citrus limon L.Burm. (इटालिर्न
12 Crossandra infundibuliformis बिंबू)
(अबोिी ) 32 Callophyllum inophyllum L. (उं डी )
13 Bauhinia malabarica Roxb. 33 Ficus racemosa L. (उं बर)
(अमिी) (common)
14 Ficus longifolia Schott 34 Albizia chinensis (Osbeck) Merr.
(अरुं द िीर्फ अंजीर) (उडाळ)
15 Terminalia arjuna W. & A. (अजुान ) 35 Amherstia sp. (उवािी)
(Common) 36 Amherstia nobilis Wall. (उवािी )
16 Meyna spinosa Roxb.ex Link 37 Persea gratissima (एवोकाडो)
(अळू ) (Rare)
17 Persea americana (अवोकाडो ) 38 Callicarpa tometosa (L.) L. (ऐसा )
18 Saraca indica L. (अिोक ) 39 Castanospermum australe lunn
19 Polyalthia longifolia (Sonnerat) 40 Acacia auriculiformis A. cunh ex
Thw. (अिोक ) (Common) Benth. (ऑथिेलिर्न अके लसर्ा )
20 Polyalthia longifolia 41 Castanospermum australe
var.angustifolia (अिोक (M)) A.Cunn. & Fraser (ऑथिेलिर्न

48
 चेथटनट िी) 62 Sreculia urens Roxb. (कांडोळ)
42 Ochna obtusata DC. (ओचना) 63 Garuga pinata Roxb. (काकड )
43 Luehea endopogon Turc. 64 Melaleuca leucadendra L. (काजूपुत
(कँ लडकन्स) वृक्ष)
44 Erinocarpus nimmonii Graham 65 Bombax ceiba L. (काटे- सावर )
(कडवे बेंडे) 66 Barleria nitida (काटेकोरांटी )
45 Murraya koenigii (L.) Spreng. 67 Zizyphus xyloprya (कातबेर
(कडीपत्ता ) 68 Averrhoa carambola Linn.
46 Azadirachta indica A. (कामरक)
Juss.(कडु बिंब) 69 Averrhoa sp. (कामरक )
47 hydnocarpus pentandrus(Buch.- 70 Dianthus caryophyllus (कानेिन)
Ham.)Oken. (कडू -कवि ) 71 Desmodium oojeinense
48 Hydnocarpus pentandra (Buch- (कािापिास,लतवस )
Ham.) (कडू -कवि,चौिमोग्रा) 72 Albizzia amara Boiv. (काळा लिरीष)
(Common) 73 Ougeinia oajainensis Hochr.
49 Neolamarkia cadamba Miq. (कदंब) (काळा पळस ) (Rare)
(Common) 74 Desmodium oojeinense
50 Neolamarckia cadamba (Roxb.) (Roxb.)Ohashi (काळा पािाि)
Boisser (कदंब ) (Common) 75 Gmelina asiatica L. (काळी लिवण )
51 Mitragyna parviflora (कदंब) (Rare)
52 Ochna squarrosa L. (कनक चंपा ) 76 Harpullia zanguebarica (J.Kirk)
53 Cinnamomum camphora(L.) Radlk. (काळ्र्ा मोत्र्ाचे झाड)
Presl. (कपूर ) 77 Senna siamea (Lam.) Irwin &
54 Pongamia pinnata Pier. (करं ज ) Barneby (कािीद)
(Rare) 78 Elaeocarpus glandulosus Well.ex
55 Olea dioica (करं ब, िौकी, पारजांब ) Merr. (कासा)
56 Dillenia pentagyna Roxb. (करमळ) 79 Terminalia paniculata Roth.
(Rare) (ककं जि)
57 Dillenia indica (करमळ ) (Rare) 80 Colvillea racemosa Boj. Baltt. &
58 Melia composita (करीअपूत, Mill. (दकिलबिी)
खजूर,कडू खजूर) 81 Mallotus Philippinesis (Lamk.)
59 Limonia acidissima L. (कवि) Muell.-Arg. (कुं कु म)
(Common) 82 Jasminum multiflorum (कुं डा, रान
60 Firmiana colorata (Roxb.)Br. मोगरा)
(कवास) 83 Murraya paniculata (L.) Jacq.
61 Bauhinia blakeana (कांचनराज, हाँग (कुं ती)
कोन्ग ओचीड िी ) 84 Careya arborea Roxb.
 (कुं भा,लगररकर्णाका,काबिंदी) (Rare)
85 Celosia argentea (कु डू ा) 105 Antidesma acidum Retz. (खादी-
86 Cinnamomum sulphuratum Nees. करवण)
(कु िा, कट्टटू करावु) 106 Khaya senegalensis (Desr.) Juss.
87 Schleichera oleosa (Lour.) Merr. (खार्ा) (Common)
(कु सुम) 107 Grewia abutilifolia Vent.ex juss
88 Ficus benghalensis L. (खारर्फािसा)
var.Krishnae (DC) Curtis (कृ ष्णा 108 Ficus exasperata Vahl (खारवत)
वड) 109 Radermachera
89 Pouteria campechiana (Kunth.) xylocarpa(Roxb.)Roxb.ex.schum.
Baehni (कॅ लनथटि) (खारबसंग)
90 Kigelia africana(Lam) (कॅ नॉन बॉि 110 Streblus asper Lour. (खारोटी)
(Rare) 111 Manilkara sp. (लखरणी)
91 Crescentia cujete Linn. (कॅ िाबाि 112 Acacia catechu (L.f.) Willd. (खैर)
िी) 113 Bursera delphinchinensis (गंबो-
92 Ricinus communis L. (कॅ थटर बीन) बिंबो)
(Rare) 114 Cochlospermum religiosum (L.)
93 Paraserianthes lophantha (Wild.) Alst. (गणेरी)
Nielsen (के प वॉटि) 115 Cleistanthus collinus (Roxb.)
94 Couroupita guianensis Abul Benth. ex Hook.f. (गरारी)
(कै िासपती) 116 Garcinia livingstonei (गार्सालनर्ा)
95 Erythrina crista-galli L. (कॉरसपूर 117 Gliricidia sepium (Jacq.) Walp.
कोरि वृक्ष) (लगरीपुष्प)
96 Garcinia indica Chois. (कोकम) 118 Acacia farnesiana (Linn.) Willd.
(Rare) (गुकीकर)
97 Theobroma cacao Linn. (कोकोआ) 119 Commifera mukul Engl (गुग्गुळ)
98 Erythrina suberosa Roxb. (कोरि 120 Mirabilis jalapa (गुिबक्षी)
िी) 121 Delonix regia (Hook.) Raf.
99 Jatropha multifida L. (कोरि बुि) (गुिमोहर)
100 Chorisia ventricosa Arruda ex 122 Catunaregam spinosa(Thunb.)
Nees & Mart. (कोररलसर्ा) Tiruveng. (गेिा)
101 Magnolia liliifera (L.) Baill. (कौिी- 123 Kleinhovia hospita Linn. (गेथट िी)
चार्फा) 124 Cordia rothii Roem & Schult.
102 Tabebuia pallida (Lindl.) Miers (गोंदण)
(रर्ूबान बपंक िम्पेट िी) 125 Adansonia digitata (गोरखबचंच)
103 Phoenix dactylifera Linn. (खजूर) (Endangered)
104 Grevillea robusta A. Cunn. (खजूर) 126 Senna spectabilis (DC.) Irwin &
 Barneby (गोल्डन कॅ लिआ) 148 berrya cordifolia(wild.)Burret
127 Tabebuia chrysantha (Jacq.) (चुगारण)
G.nicholson (गोल्डन टॅबेबुर्ा) 149 Parkia biglandulosa W.&A.
128 Tabebuia chrysotricha (Mart. ex (चेंडूर्फळी)
DC.) Standl (गोल्डन िम्पेट िी) 150 Parkia biglandulosa (चेन्डु र्फूि)
129 Tabubia argentia (गोल्डन बेि) (Rare)
130 Koelreuteria paniculata Laxm. 151 Lagerstroemia thorelii Gagnep.
(गोल्डन रे न िी) (छोटा ताम्हण)
131 Couropita guayanensis Aubl 152 Sterculia foetida L. (जंगिी बदाम)
(गौरीपती) 153 Cryptomeria japonica (Thunb.ex
132 cordia sinensis L. (ग्रे िी्ह L.f.) D.Don (जपानी के दार)
सॉसरबेरी) 154 Cassine glauca
133 Croton oblongifolius Delile (जमरासी,मिकाकनी,ढेबरी,मोिा भुत्र्ा,
(घनसार) बुटकु स)
134 Santalum album L. (चंदन) (Rare) 155 Croton tiglium Linn. (जमािगोटा)
135 Chenopodium album L (चाकवत) 156 Muntingia calabura L. (जमैका चेरी)
136 Magnolia pumila Andrews (चार्फा) 157 Xylia xylocarpa (Roxb.) Taub.
(Common) (जांभ)
137 Buchanania lanzan Spreng. 158 Syzygium cumini (L.) Skeels
(चारोळी) (जांभूळ)
138 Tamarindus indicus L. (बचंच) 159 Jacaranda mimosaefolia
(Common) (जाकारं डा)
139 Albizia odoratissima (L.f.) Benth. 160 Syzygium jambos (Linn.) Alston.
(बचंचवा) (जाम)
140 Albizia odoratissima (बचंचवा) 161 Myristica fragrans Houtt. (जार्र्फळ)
141 Manilkara zapota (L.) P.Royen 162 Cassia javanica Spr. (जावा कॅ लसर्ा)
(लचकू ) 163 Artocarpus heterophyllus Lamk.
142 Platanus orientalis L. (लचनार) (जॅकफ्रुट) (Common)
143 Triadica sebifera(L.) small (लचनी 164 Jacquinia aristata Jacq. (जॅदिलनर्ा)
टेिो) 165 Jatropa curcas (जॅिोपा)
144 Triphasia trifolia (Burm.f.) Wils. 166 Parkinsonia aculeata Linn.
(लचनी बिंबू) (जेरुसिेम िॉना)
145 Holmskioldia sanguinea (लचनी हॅट, 167 Olea europaea L. (जैतुन)
कप आलण सॉसर) 168 Trachylobium verrucosum oliver
146 Buchnania lanzan (लचरोंजी, चारोिी) (बझंलझबार कोपि िी)
147 Casearia graveolens Dalzell. 169 Zinnia elegans (लझलनआ)
(लचल्िा) 170 Chrysophyllum cainito
 (टारसीर्फिा,थटार अँपि) 191 Adenanthera pavonina Linn.
171 Melaleuca alternifolia (Maiden & (िोरिा गूंज)
Betche) Cheel (टी िी) 192 Adenanthera pavonia (िोरिागुंज,
172 Taxodium distichum Rich. रक्चंदन)
(टॅरसोलडर्म) 193 Magnolia grandiflora Linn. (दलक्षणी
173 Ficus talbotii King. (टॅिबॉट दर्फकस) मॅिोलिर्ा)
174 Oroxylum indicum(Linn.) Kurz (टेटू) 194 Conocarpus lancifolius Engl.
175 Diospyros perigrina (Gaertn) (दमास वृक्ष)
Gurke (टेम्र)ू 195 Cordia macleodii Hook.f.& thoms.
176 Magnolia pterocarpa Roxb. (दहीवान)
(टेरोकापाा मॅिोलिर्ा) 196 Cinnamomum verum J.Presl.
177 Acrocarpus fraxinifolius Arn. (दािलचनी)
(टोकर्फळ) 197 Caesaplinia coriaria (ददवी ददवी)
178 Acrocarpus sp. (टोकर्फाि) 198 Duabanga grandiflora (DC.) Walp.
179 Dipterocarpus indicus Bedd. (दुआबांगा)
(लडप्टेरोकापास ) 199 Acacia horrida (Linn.) Willd. (देव
180 Dombeya spectabilis Bojer बाभूळ)
(डोंबेर्ा) 200 Polyalthia longifolia var. pendula
181 Anogeissus pendula (ढोक) (देवदार)
182 Cinnamomum tamala Nees & 201 Acacia eburnea (देवबबूि,पहाडी
Ebern. (तमािपात्र) कीकर,मामात)
183 Cassia auriculata L. (तरवड) 202 Terminalia catappa Linn. (देिी
(Common) बदाम)
184 Wrightia arborea (Dennst.)Mabb. 203 Dalbergia lanceolaria
(तांबडा कु डा ) (दोण्डु स,र्फणिी,गोरक्ष )
185 Lagerstroemia reginae Roxb. 204 Grewia tiliifolia Vahl. (धामण)
(ताम्हण) (Rare) 205 Grewia laevigata (धामणी)
186 Lagerstroemia speciosa 206 Anogeissus latifolia (Roxb. ex
(Linn.)Pers. (ताम्हण) (Rare) DC.) Wall. (धावडा) (Common)
187 Zanthoxylum rhetsa DC. (लतरर्फळ) 207 Anogeissus sericea Brandis
(Rare) (धावडा(S))
188 Diospyros melanoxylon Roxb. 208 Canarium strictum Roxb. (धुप)
(तेंडू) 209 Boswellia serrata Roxb. (धूप)
189 Ficus natalensis 210 Datura metal L. (धोत्रा) (Common)
Hochst.subs.Leprieurii(Miq.)Berg. 211 Anogeissus acuminata (धौरा)
(लत्रकोणी दर्फकस) 212 Premna microphylla Turcz.
190 Thuja orientalis (िुजा) (नरवेि)
213 Ficus benjamina L. (नांदरुख) 234 Erythrina variegata L. (पांगारा )
214 Ficus microcarpa Linn.f. (नांद्रक
ु ) (Common)
215 Mesua ferrea (नाग-चार्फा,नागके िर) 235 Erythrina stricta Roxb. (पांगारा )
216 Tabernaemontana alternifolia L. (S) (Common)
(नागेि-कु डा) 236 Erythrina variegata var orientalis
217 Lagerstroemia parviflora Roxb. (Linn.) Merrill forma parcelli
(नाना) (पांगारा ) (vg) (Common)
218 Cocos nucifera L. (नारळ) 237 Capparis grandis L. (पांचुंदा )
(Common) 238 Pandanus tectorius (पांडानस )
219 Pterygota alata (Roxb.) R.Br. 239 Bauhinia variegata L. (पांढरा कांचन)
(नाररके ि) 240 Acacia polyacantha (पांढरा कॅ टेचू )
220 Artocarpus 241 Acacia ferruginea DC. (पांढरा खैर )
altilis(parkison)Fosberg (लनरर्फणस) 242 Delonix sp. (पांढरा गुिमोहर)
221 Eucalyptus globulus Labil. 243 Erythrina sp. (पांढरा पांगारा )
(लनिलगरी) 244 Callitris columellaris Muell. (पांढरा
222 Corymbia citriodora (Hook.) Hill & सार्प्रस पाइन)
Johnson (लनिलगरी (C)) 245 Ceiba pentandra (L.) Gaertn.
223 Azadirachta indica Juss. (नीम) (पांढरा सावर)
224 Artocarpus heterophylla (नीर 246 Robinia pseudoacacia L. (पांढरी
र्फणस) िोकट वृक्ष)
225 Calophyllum apetalum Willd. (नीि 247 Stereospermum chelonoides
चार्फा) (Common) (Linn.f.) DC. (पाडळ)
226 Barringtonia racemosa (L.) 248 Gardenia latifolia (पापडा)
Spreng. (नीवर) 249 Myroxylon balsamum (Linn.)
227 Barringtonia acutangula Gaert. Harms (पार्मोजा) (Common)
(ने्हर) 250 Ficus amplissima Sm. (पार्र)
228 Syzygium lanceolatum (Lam.) 251 Thespesia populnea (पारस बपंपळ )
Wight & Arn. (पंजांभूळ) 252 Ficus arnottiana (Miq.) Miq. (पारस
229 Ficus Virens Dryand var. लपपि)
wightiana(king.)Almeida (पकर) 253 Nyctanthus arbor-tristis (पाररजात )
230 Pachira macrocarpan Walp. 254 Nyctanthes arbor-tristis Linn.
(पलचरा) (पाररजातक)
231 Dalbergia melanoxylon Guill. & 255 Tabebuia pentaphylla (Linn.)
Perr. (पतंगी ) Hemsi (बपंक तेकोमा)
232 Pterocarpus indicus Willd. (पदुक) 256 Schinus terebinthifolia Raddi (बपंक
233 Butea monosperma (Lamk.) पेपर िी )
Taub. (पळस ) (Common) 257 Cassia grandis L.f. (बपंक िॉवर िी )
258 Ficus religiosa L. (बपंपळ ) 280 Ficus lyrata Warb. (दर्फडि-िीर्फ
(common) अंजीर)
259 Spathodea campanulata Beauv. 281 Dalbergia paniculata Roxb. (र्फुंिी)
(लपचकारी) (Common) 282 Alseodaphne semecarpifolia
260 Cascabela thevetia (L.) Lippold Nees. (र्फुडगूस)
(लपवळा कण्हेर ) (Common) 283 Ceriscoides turgida (Roxb.)
261 Tecoma stans (L.) Kunth. (लपवळा Tirveng. (र्फेटेरा)
बेि) (Common) 284 Anthurium andraeanum (फ्िेबमंगो
262 Barleria prionitis (लपवळी कोरांटी ) र्फूि, टेि फ्िॉवर, )
263 Cochlospermum religiosum 285 Mimusops elengi L. (बकु ळ )
(Linn.) Alston. (लपवळीसावर ) (Common)
264 Bauhinia tomentosa (लपवळ्र्ा 286 Glycosmis pentaphylla (Retz.)
ऑर्का डचे झाड) Correa (बन बनंबू ) (Common)
265 Peltophorum inermi (पीिा गुिमोहर) 287 Cassia renigera Benth. (बमी गुिाबी
(Common) के लसर्ा) (Common)
266 Putranjiva roxburghii (पुत्रंलजवा, 288 Cassia fistula L. (बहावा )
जीवनपुत्रा) (Common)
267 Bixa orellana L. (पुत्रवंती) 289 Cassia fistula Linn. var.white
(Common) (बहावा ) (W) (Common)
268 Dicliptera paniculata (Forssk) I. 290 Acacia nilotica (Linn.) Del. (बाभूळ)
Darbysh (पॅलनकल्ड र्फोल्डबवंग) 291 Morinda citrifolia (बारतुन्डी,
269 Tamilnadia uliginosa (Retz.) ‎नागकुं डा,नोनी)
Tirveng.& Sastre (पेंडारी) 292 Morinda pubescens J.E.Sm.
270 Vitex altissima L.f. (पेअकॉक चेथट िी) (बारतोंडी ) (Rare)
271 Trewia nudiflora Linn. (पेटारी ) 293 Malpighia emarginata DC.
272 Petunia hybrida (पेटुनीर्ा ) (बाबेडोस चेरी )
273 Broussonetia sp. (पेपर-मुिबेरी ) 294 Clusia rosea Jacq. (बािसम िी )
274 Psidium guajava L. (पेरू ) 295 Semicarpus anacardium L.f.
(Common) (लबबा) (Common)
275 Annona glabra Linn. (पॉन्ड अँपि ) 296 Averrhoa bilimbi (लबलिम्बी )
276 Albizia lucidior (Steud.) Nielsen 297 Cordia subcordata Lamk. (बीच
(पोटका लिरीष) कॉर्डार्ा)
277 Podocarpus elongatus(Aiton) L'H' 298 Diospyros montana Roxb.
er.ex Pers. (पोडोकारपस ) (बीथटनडू )
278 Carallia brachiata(Lour.) Merill 299 Bougainvillea glabra (बुगणवेि )
(र्फणिी ) (Common)
279 Grewia asiatica Linn.. (र्फािसा) 300 Ficus mysorensis Heyne (बुरळी
 वड) 321 Cordia dichotoma Forst. (भोकर )
301 Buddleja asiatica Lour. (बूच ) 322 Cordia macleodii Hook.fil.&Thoms
(Common) (भोटी,दैवास, धामण )
302 Millingtonia hortensis L.f. (बूच / 323 Hymenodictyon orixense( Roxb.)
आकािबनंब ) Mabb. (भोरसि)
303 Aegle marmelos Corr. (बेि ) 324 Rubia cordifolia, Linn (मंलजष्ठा)
304 Terminalia belerica Roxb. (बेहड
े ा) (Rare)
305 Lagerstroemia lanceolata Wall. 325 Citrus reticulata Blanco (मंदाररन
(बोंदारा) नारं गी)
306 Bischofia javanica Blume (बोके ) 326 Schembra sp. (मखर)
307 Ziziphus jujuba Mill. (बोर ) 327 Combretum indicum (मधुमािती )
(Common) 328 Morus australis Poir (मिबेरी)
308 Ziziphus mauritiana Lamk. (बोर ) 329 Citrus grandis
(Common) (मलल्िकापुष्प,चकोत्रा,बंपारा)
309 Joanesia princeps Vell. (बोिेरा) 330 Alianthus excelsa Roxb. (महारुख )
(Common) 331 Annona muricata Linn. (मामर्फि)
310 Brownea grandiceps Jacq. 332 Ailanthus excelsa
(ब्राउलनर्ा) (जी) (Common) (मारूख,माहरुख,महाबनंब)
311 Caesaplinia ferrea (ब्राजीलिर्न 333 Synsepalum dulcificum Daniell.
आर्रनवुड) (लमरॅ कि फ्रुट)
312 Erythrina blakei Parker. (ब्िेकचा 334 Pterospermum acerifolium Willd.
कोरि वृक्ष) (Common) (मुचकुं द )
313 Vitex limonifolia (भद्राक्ष) 335 Crescentia alata Kunth. (मॅलरसकन
(Common) कॅ िाबॅि िी)
314 Diospyros ebenum koenig.Ex 336 Nolina longifolia Karw. Ex Schult.
Retz. (भारतीर् आबनूस) (Common) & Schult.f.) Hemsl. (मॅलरसकन गवत
315 Guaiacum officinale Linn. (भारतीर् वृक्ष)
बॉरस वृक्ष) (Common) 337 Fernandoa adenophylla(G.Don.)
316 Bursera penicillata(Sesse & steenis (मेडबिंगी)
Moc.ex DC.)Engl. (भारतीर् िवंग) 338 Parmentiera cereifera Seem.
(Common) (मेणबत्ती वृक्ष) (Rare)
317 Litsea glutinosa (Lour.)C.B.Rob. 339 Dolichandrone falcata Seem.
(भारतीर् िॉरे ि) (Common) (मेदबसंगही)
318 Elaeodendron glaucum Pers. 340 Acacia mangium Willd. (मेनजीम)
(भूतके िी) (Common) 341 Dillenia indica L. (मोिा करमळ)
319 Cordia dichotoma Forst. (भोकर ) (Common)
320 Cordia myxa L. (भोकर ) 342 Alstonia machrophylla Wall (मोिी
 सातवीण) (Rare) 366 Cassia roxburghii (रे ड कॅ लसर्ा,
343 Swietenia macrophylla King. (मोिी लसिोन सेन्ना)
महोगनी ) (Rare ) 367 Mussaenda erythrophylla (रे ड फ्िॅग
344 Odina sp. (मोर्ा) बुि)
345 Swietenia mahagoni (L.) Jacq. 368 Albizia saman (Jacq.) Merr. (रे न
(मोहगनी ) िी)
346 Madhuka longifolia Macrb. (मोहा) 369 Acacia leucophloea (Roxb.) Willd.
347 Madhuca longifolia (Koen.) (रे वाजा)
McBride (मोहा ) 370 Anogeissus sericea Brand. (रे िमी
348 Garcinia xanthochymus Hook f. धावडा) (Rare)
ex Anderson (म्हैसूर गॅम्बोज ) 371 Ceiba speciosa (रे िमी रुई )
349 Bauhinia purpurea (रक् कांचन) 372 Ceiba speciosa (A.St-Hil.)
350 Pterocarpus santalinus Linn.f Ravenna (रे िीम फ्िस कापूस)
(रक्चंदन) 373 Stereospermum colais (Buch.-
351 Soymida febrifuga(Roxb.)Juss. Ham. ex dillwyn) Mabb. (रे िीम
(रक्रोहण) फ्िस कापूस)
352 Amoora Rohituka W.& A. 374 Meytenus rothiana (रॉिचा थपाइक
(रक्हारोलहदा ) काटा)
353 Hevea brasilensis (रबर िी) 375 Syzygium aromaticum (Linn.)
354 Ficus elastica (रबराचो वड) Merrill & Perry (िवंग)
355 Peltophorum linnaei Griseb. (रथटी 376 Tilia cordata Mill. (िहान िी्ह
ब्राउन कॉपर पॉड) िाइम)
356 Phyllanthus acidus (राई 377 Oncoba spinosa forssk. (िहान
आवळा,हरफ़रौरी ) िी्ह िाइम)
357 Ixora pavetta Andrews (राई-कु डा) 378 Acacia chundra(Rottler) Willd.
358 Cestrum nocturnum (रातराणी) (िाि खैर)
359 Ecbolium ligustrinum (रान अबोिी ) 379 Brownea coccinea jacq. (िाि
360 Flacourtia montana Grahm. (रान झम्बर)
तांबूट,चामर्फर,अटक) 380 Brownea coccinea (िाि झुंबर)
361 Moringa concanesis Nimmo (रान- 381 Ipomoea hederifolia (िाि पुंगळी)
िेवगा) (Common) 382 Cordia sebestina L. (िाि िसॊडा)
362 Myristica malabarica Lam. 383 Heynea trijuga (बिंबारा, तुसाळ)
(रामपत्री) 384 Citrus medica var. acida (बिंब)ू
363 Annona reticulata (रामर्फळ ) 385 Litchi chinensis Sonn. (लिटकी)
364 Canarium vulgare Leenh. (राळ 386 Heliconia rostrata (िॉबथटर पंजा,
धूप) हँबगंग हेलिकोलनर्ा)
365 Sapindus laurifolius Vahl. (ररिा) 387 Eriobotrya japonica (Thunb.)
 Lindl. (िोिाट) 410 Dalbergia latifolia Roxb. (लिसवी)
388 Ficus bengalensis L. (वड) 411 Phoenix sylvestris Roxb. (िेंडी)
389 Holoptelia integrifolia (Roxb.) 412 Bixa sp. (िेंदरी)
Planch (वविा) 413 Lannea coromandelica (Houtt.)
390 Capparis zeylanica L. (वाघाटी) Merrill. (िेमत)
(Rare) 414 Vitex leucoxylon L. (िेरस,
391 Creteva adansonii Ssp. odora सोनगारबी, पारावतपदी)
(Buch. Ham.) Jacobs. (वार्वणा) 415 Chrysanthemum indicum (िेवंती )
392 Crataeva tapia Linn. (वार्ुवरणा) 416 Moringa oleifera Lam. (िेवगा)
393 Kydia calycina Roxb. (वारं ग) 417 Pseudobombax ellipticum (Kunth)
(Common) Dugand (िेबवंग ब्रि िी)
394 Heterophragma sp. (वारस) 418 Bauhinia hookeri F. Muell.
(Common) (श्वेतकांचन)
395 Heterophragma quadriloculare 419 Citrus sinensis (संत्रा) (Common)
(वारस) 420 Tectona grandis (सगुणा,साग)
396 Holoptelea integrifolia (वाविा) 421 Manilkara zapota (सपोटा)
397 Diospyros discolor Willd. (लविार्ती 422 Casearia esculenta
गौब) (सप्तरं गी,दकरमीरा,कु ळकु ळटा)
398 Pithecellobium dulce 423 Wrightia tinctoria (Roxb.) R.Br.
(Roxb.)Benth. (लविार्ती बचंच) (सर्फेद कु डा) (Common)
(Common) 424 Coccoloba uvifera (समुद्र द्राक्षे)
399 Prosopis juliflora (Sw.)Dc. 425 Barringtonia asiatica (Linn.)Kurz.
(लविार्ती बाभूळ) (समुद्रर्फुि)
400 Dodonea viscosa (लविार्ती मेहदॆं ी) 426 Sterculia villosa Roxb. (सरडोि)
401 Gossypium brasiliense Macfad. 427 Boswellia serrata (सळई गुग्गुळ,
(लविार्ती सूती) सल्िाकी)
402 Artocarpus incisa var. communis 428 Alstonia scholaris R. Br. (सातवीण
(लविार्तीर्फनास) ,सप्तपणी )
403 Verbena pulchella (्हबेना) 429 Dracaena reflexa (साप वनथपती)
404 Michelia alba DC. (्हाईट चंपक) 430 Sabal minor (Jacq.) Pers. (साबळ
(Common) पाम)
405 Prosopis cineraria (Linn.) Druce 431 Synsepalum dulcificum Daniell.
(िमी िी) (साि) (Endangered)
406 Morus alba (िहतूत, तुतरी, तुती) 432 Shorea robusta Gaertn. (साि)
407 Pachera insignis (िाहबिूत) 433 Salix tetrasperma Roxb. (सालिरस)
408 Albizia lebbeck (L.) Willd. (लिरीष) 434 Dichrostachys sp. (लसगम कटी)
409 Gmelina arborea Roxb. (लिवण) 435 Sansevieria trifasciata (लसगम कटी)
436 Delonix elata (लसद्धेश्वर,संकासुरा) 462 Cordia sebestena Linn. (थकािेट
437 Albizia lebbek (लसररसचे झाड,सरस ) कॉर्डार्ा)
438 Chloroxylon swietenia(Roxb.)DC. 463 Salvia splendens (थकािेट सेज, िाि
(लसिोन सॅरटनवुड) सालल््हर्ा)
439 Dalbergia sissoo DC. (लससू) 464 crysophyllum cainito Linn. (थटार
440 Saraca asoka (Roxb.) de Wilde अँपि)
(सीता-अिोक) 465 Chlorophytum comosum (थपार्डर
441 Annona squamosa Linn. (सीतार्फळ) प्िांट)
442 Citharexylum spinosum (सीतारं जन) 466 Cedrela odorata L. (थपॅलनि के दार)
(Common) 467 Emterolobium cyclocarpum(Jacq.)
443 Citharexylum subserratum Sw. Griseb. (हत्ती कान वृक्ष)
(सीतारं जन) 468 Ficus Auriculata Lour. (हत्तीकणा
444 Cerbera manghas Linn. (सुकाणु) अंजीर)
445 Areca catechu L. (सुपारी) 469 Cadaba indica Lam. (हबब, काळी
446 Leucaena leucocephala टाकळी,वेळींबी ) (Common)
(Lamk.)De.wit. (सुबाभूळ) 470 Harpullia arborea (Blanco) Radlk.
447 Mammea suringa Kostcrm (सुरंगी) (हरपिी )
448 Mammea longifolia 471 Asclepias curasavica L. (हळदी -कुं कू
Planch.&Triana (सुरंगी) ) (Common)
449 Eugenia uniflora Linn. (सुररनाम 472 Adina cordifolia (हळ्दू, हॆद,ू
चेरी) कदमी,लगररकदम्ब )
450 Hura crepitans L. (सॅन्डबॉरस िी) 473 Martynia annua (हाि जोडी प्िांट )
451 Bauhinia roxburghiana Voigt. 474 Balanites aegyptiaca (L.) Del.
(सॅमिा कांचन) (बहंगबेट)
452 Bixa orellana (सेंद्री ,बसंदरु ी) 475 Balanitis roxburghii (बहंगोट)
453 Senna alexandrina Mill.. (सेन्ना) 476 Amaranthus viridis L. (लहरवा माि)
454 Bauhinia semla Wunderlin (सेमि 477 Miliusa tomentosa (हुंब ,िोसक )
कांचन) 478 haldina cordifolia(Roxb.)Ridsdale
455 Acacia polyacantha Willd. (सोनखैर) (हेदू )
456 Peltophorum pterocarpum (DC.) 479 Asclepias physocarpa (होिी िी)
Baker (सोनमोहर) 480 Capparis rheedei, DC
457 Sterculia guttata Roxb. (सोनार) 481 Chrysophyllum oliviforme Linn.
458 Filicium decipiens (सोपबेरी) 482 Diospyros buxifolia (Blume.)Hien.
459 Cordia sinensis Lam.. (सौंसर बेरी) 483 Dracaena arborea
460 Sapindus trifoliatus L. (सौपनट) 484 Elaeocarpus serratus L.
461 Annona muricata (सौरसोप, 485 Artocarpus integra
ग्रॅल्हओिा) 486 Vitex negundo var.incisa
 (Lam.)C.B. Clarke 521 Cassia biflora Mill.
487 Albizia amara (Roxb.) Boivin 522 Cassia glauca
488 Cocculus laurifolius 523 Cassia grandis
489 Hibiscus tiliaceus Linn. 524 Cassia marginata
490 Pisonia alba Spanoghe 525 Cassia siamea
491 Crataeva tapia Linn.ssp.odora 526 Cassia spectabilis
(Jacob.) Almeida 527 Cassia surattensis
492 Bauhinia acuminata L. 528 Castanospermum australe
493 Cananga 529 Casuarina cunninghammia
odorata(Lamk.)Hook.f.&Thom. 530 Casuarina equisetifolia L. Amoen.
494 Feronia sp. 531 Cedrela toona
495 Manilkara zapota 532 Ceratonia siliqua
496 Agathis spp. 533 Cerbera odollam
497 Albizia procera 534 Chameodaraelegans sp.
498 Archontophoenix alexandrae 535 Chorisia speciosa St.
499 Archontophoenix cunninghamii 536 Citharexylum subserratum
500 Arcnistus arborens 537 Crateva magna (Lour.) DC.
501 Artocarpus lakoocha 538 Diospyros embryopteris
502 Bauhinia galpini 539 Diospyros melanoxylon
503 Bauhinia monandra 540 Diospyros montana
504 Bauhinia variegata var. candida 541 Dolichandrone falcata
505 Bignonia megapotemica Spreng 542 Dolichandrone tomentosum
506 Bignonia sp. 543 Dombeya acutangula
507 Borassus flabellifer 544 Duabunga sonneratioides
508 Bridelia retusa 545 Duabunga sonnerationides Ham.
509 Bridelia squamosa 546 Dypsiseptocheilos(Hodel)Beentje
510 Broussonetia papyrifera &Dransf.
511 Calliandra sp. 547 Elaeis guineensis
512 Callistemon lanceolatus 548 Elaeocarpus ganitrus
513 Callistris calcarata 549 Encephalortus spp.
514 Callistris robusta 550 Erinocarpus vnimmonii
515 Calophyllum inophyllum 551 Eriobotrya japonica
516 Calotropis gigantia 552 Erythrina suberosa
517 Carallia brachiata 553 Erythrina variegata
518 Carica candamarcensis 554 Eucalyptus citriodora
519 Carica cauliflora 555 Eucalyptus crebra
520 Carica microcarpa 556 Eucalyptus globulus
557 Eucalyptus leucoxylon 593 Kydia calycina
558 Eucalyptus rostrata 594 Lagerstroemia floribunda Jack.
559 Eucalyptus terticornis 595 Leucaena leucocephala (Lamk.)
560 Eucalyptus umbellata de Wit.
561 Euphorbia tirucalli 596 Macdamia ternifolia
562 Excoecaria bussei 597 Mallotus philippinensis
563 Ferronia elephantum 598 Manilkara zapota
564 Ficus diversifolia 599 Markhamia sp.
565 Ficus glomerata 600 Markhamiya platycalyx
566 Ficus hispida 601 Martinzia caryotaefolia
567 Flacourtia latifolia 602 Mascarena amaricaulis
568 Flacourtia ramontchi 603 Melochia sp.
569 Gardenia jasmonoides 604 Memecylon umbellatum
570 Gardenia lucida 605 Metroxylon rumphei
571 Gardenia turgida 606 Meyna laxiflora
572 Givotia rotteriformis 607 Milletia ovalifolia
573 Grewia pilosa Lamk. 608 Millingtonia hortensis
574 Grewia tiliaefolia 609 Mimusops hexandra
575 Guaiacum officinale 610 Morinda tomentosa
576 Guazuma sp. 611 Nephrosperma vanhautteana
577 Guzuma ulmifolia 612 Ochna squarrosa
578 Haematoxylon campechianum 613 Ochrocarpus longifolius
579 Hamelia patens 614 Odina woodier
580 Hardwickia binata 615 Parkinsonia aculeata
581 Harpulia zanguebarica 616 Parmentiera alata
582 Harpulia zanguebarica 617 Parmentiera cereifera
583 Hura crepitans 618 Phoenix rupicola #
584 Hydnocarpus pentandra (Buch.- 619 Phoenix sylvestris
Ham.) Oken 620 Pithecolobium dulce (Roxb.)
585 Hymenodictyon excelsum Benth.
586 Ilex aquifolium L. 621 Pithecolobium saman
587 Inga dales 622 Plumeria acutifolia
588 Ixora parviflora 623 Podocarpus wallichianus
589 Khaya anthotheca 624 Populus sp.
590 Khaya senegalensis (Desr.) Juss. 625 Prosopis juliflora
591 Kigelia pinnata 626 Prosopis spicigera
592 Kleinhovia hospita 627 Pterocarpus marsupium
628 Ptychosperma elegens 646 Sterculia urens
629 Ptychosperma macarthuri 647 Stereospermum chelonoides
630 Randia dumetorum 648 Stereospermum suaveolens
631 Randia uliginosa # 649 Stereospermum tetragonum
632 Ravenela madagascarensis 650 Syzygium heyneanum
633 Roystonea regia 651 Tabebuia argentia
634 Salix tetrasperma 652 Tabebuia avelandi
635 Samanea saman (Jacq.) Merr. 653 Tabebuia rosea
636 Sapium sebiferum 654 Tabebuia speciosa
637 Schleichera trijuga 655 Tecoma stans
638 Schrebera swietenoides 656 Terminalia crenulata
639 Semecarpus anacardium 657 Theobroma cacao
640 Sesbania grandiflora 658 Thevetia peruviana
641 Shorea spp. 659 Trema orientalis
642 Solanum grandiflorum 660 Wallichia disticha
643 Solanum verbascifolium 661 Wrightia tinctoria
644 Spathodea campanulata 662 Wrightia tomentosa
645 Sterculia alata
पुणे िहरातीि झुडुपे (List of Shrubs in Pune City)
अ.क्र िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) 12 Jasminum auriculatum (जुई)
1 Justicia adhatoda L. (अडु ळसा) 13 Punica granatum L. (डाबळं ब)
(Common) 14 Carica papaya (पपई)
2 Holarrhena antidysenterica 15 Atalantia racemosa Wight & Arn.
(इं द्रजव,पांढरा कु डा) (माकड बिंबू ) (Rare)
3 Coffea arabica (कॉर्फी) 16 Helicteres isora (मुरडिेंग)
4 Strelitzia reginae (क्रेन फ्िॉवर) 17 Jasminum sambac var. 'Maid of
5 Plumeria rubra Linn. forma Orleans' (मोगरा)
tricolor (Roem. & Schult) (चार्फा 18 Calliandra hematocephala (िाि
(T)) पावडर पर्फ)
6 Plumeria obtusa Linn. (चार्फा (O)) 19 Citrus medica var. limonium (बिंबू)
7 Lagerstroemia indica Linn. (लचनाई 20 Citrus aurantiifolia
मेहदं ी) (christ.)Swingle (बिंबू )
8 Malvaviscus arboreus (जसवंद) 21 Caesalpinia pulcherima (L.)
9 Justicia secunda Vahl. (जलथटलसर्ा) Swartz (िंकासुर ) (Rare)
10 Jasminum grandiflorum (जाई) 22 Caesaplinia pulcherrima (िंकासूर)
11 Spermadictyon suaveolens 23 Rauvolfia serpentina (L) Benth
(लजतसार्ा) (सपागंधा )
24 Michelia champaca L. (सोनचार्फा) 26 Euphorbia pulcherrima
(Common)
25 Hibiscus mutabilis (थििकमि)
पुणे िहरातीि हब्सा (List of Herbaceous in Pune City)
अ.क्र. िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) (Common)
1 Amaranthus spinosus L. ( कांटे माि 18 Cyperus nutans Vahl (गवत)
, कांटे भाज) (Common)
2 Argemone mexicana L. (कांटे 19 Cymbopogon citratus Stapf
धोत्रा,दर्फरं गी धोत्रा, लपवळा धोत्रा) (गवतीचाही) (Common)
3 Ammania baccifera L. (अलि बूटी, 20 Xanthium indicum Koen. (गोखरू)
बन लमररच,दादमारी, जंगिी मेंहदी (Common)
अगीनबुटी,भरजांभूळ, दादमारी) 21 Sphaeranthus indicus L.
4 Achyranthes aspera L. var. (गोरखमुड
ं ी) (Common)
aspera (आघाडा) 22 Ageratum conyzoides L. (घाणेरा
5 Solanum anguivi Lamk. (आदफ्रकन ओसाडी) (Common)
एग्ग्प्िान्ट ) 23 Lantana camara (घाणेरी)
6 Limnophila indica (L.) Druce (Abandant)
(इं लडर्न मािावीड) (Common) 24 Sida rhombifolia L.
7 Blumea lacera DC. (लचकना,अलिबािा) (Common)
(ककरोंडा,नवककारांडाई) (Common) 25 Sida acuta Burm.f.
8 Canna indica (कदाळ) (Common) (लचकना,राजबािा,प्राणीजीलवका
9 Parthenium hysterophorus L. ,लपटबेरेिा)
(काँग्रेस गवत ) (Abandant) 26 Plumbago zeylanica (लचत्रक)
10 Commelina benghalensis L. (के ना ) (Rare)
(Common) 27 Echinochloa colona (L.) Link (जंगि
11 Aloe vera (L.) Burm.f. (कोरर्फड ) राइस, डेक्कन ग्रास) (Rare)
12 Acalypha indica L. (खोकिी) 28 Zeuxine strateumatica Schltr.
(Common) (जलमनीवरीि ओचीड) (common)
13 Eleocharis acutangula (Roxb.) J. 29 Typha angustifolia L. (ताड)
A. Schult. (गवत) (Common) 30 Euphorbia hirta L. (दुधी गवत)
14 Cyperus difformis L. (गवत) (Common)
(Common) 31 Cyanotis fasciculata Schult.
15 Dinebra retroflexa (Vahl) Panz. (लनळवंती ) (common)
(गवत ) (Common) 32 Synedrella vialis (Less.) A. Gray
16 Eleocharis atropurpurea (Retz.) J. (नोडलवड) (common)
& K. (गवत) 33 Cyperus siria (पापीरो गवत )
17 Cyperus compressus L. (गवत) (common)
34 Habenaria marginata Coleb. 54 Phyla nodiflora (L.) Greene.
(लपवळी हबे आमरी ) (common) 55 Acmella paniculata
35 Bacopa monnieri (L.) Penn. (Wall. ex DC.) R.K.Jansen
(ब्राम्ही) (common) 56 Tridax procumbens L.
36 Abelmoschus esculentus (L.) 57 Aeschynomene indica L.
Moench (भेंडी ) 58 Asclepias curasavica L.
37 Abelmoschus esculentus (L.) 59 Bothriochloa concanensis
Moench (भेंडी ) 60 Brachiaria eruciformis Griseb.
38 Cyperus alopecuroides (मोिा 61 Caesulia axilaris Roxb.
पातेरा) (common) 62 Canscora decurrens Dalz.
39 Portulaca oleracea L. 63 Ceratophyllum demersum L.
(म्होलतघोळ,भुईगॊळी ,कु रर्फाह ) 64 Eleocharis geniculata (L.) Roem.
(common) & Schult.
40 Portulaca quadrifida L. (रानगोळ) 65 Eleusine indica (L.) Gaertn.
(common) 66 Eragrostis tenella L.
41 Cyperus rotundus L. (ि्हाळा, 67 Eriocaulon sp.
नागरमोिा) (common) 68 Eulophia pratensis
42 Mimosa pudica (िाजाळू ) 69 Exacum pedunculatum L.
(Common) 70 Fimbristylis cymosa R. Br.
43 Potamogeton perfoliatus L. (िाि 71 Fimbristylis ferruginea (L.) Vahl
डोरर्ाचे गवत) (common) 72 Fimbristylis ovata (Burm.) Kern
44 Potamogeton nodosus Poir. 73 Fimbristylis tetragona R. Br.
(िॉंगिार्फ पॉण्डवीड) (common) 74 Fuirena wallichiana Kunth.
45 Euphorbia geniculata Orteg. 75 Gomphrena celosioides
(वाइल्ड पॉइन्सेटतॆ , िेसर ग्रीन 76 Hackelochloa granularis
पॉइन्सेटतॆ) (common) 77 Hoppea dichotoma Willd.
46 Polygonum glabrum (िेराि) 78 Hydrilla verticillata Royal
47 Catharanthus roseus (सदार्फुिी) 79 Hygrophila schulli (Buch.-Ham.)
48 Vernonia cinerea Lees (सहदेवी) M. R. & S. M. Almeida.
49 Potamogeton pectinatus L. (सॅगो 80 Iseilema laxum Hack.
गवत) 81 Justicia quinqueangularis
50 Dactyloctenium aegyptium Willd. 82 Kyllinga brevifolia Rottb.
(हत्ती गवत) 83 Ludwigia octovalvis N. Jacq.
51 Cynodon dactylon Pers. (हारळ) 84 Mollugo pentaphylla L.
52 Ammania multiflora Roxb. 85 Najas minor
53 Launaea procumbens (Roxb.) 86 Nymphaea nouchali Burm.
Ramayya & Rajgopal 87 Nymphoides crestata
88 Ottelia alsimoides Pers. & K.
89 Panicum repens L. 118 Eleocharis geniculata (L.) Roem.
90 Paspalidium punctatum (Burm.f.) & Schult.
A. Camus 119 Eleusine indica (L.) Gaertn.
91 Paspatum scobiculatum 120 Eragrostis tenella L.
92 Pennisetum hohenackeri Hochst. 121 Eriocaulon sp.
ex Steud. 122 Eulophia pratensis
93 Phyla nodiflora (L.) Greene. 123 Exacum pedunculatum L.
94 Polygonum plebeum R. Br. 124 Ludwigia octovalvis N. Jacq.
95 Potamogeton crispus L. 125 Mollugo pentaphylla L.
96 Pycreus globosus 126 Najas minor
97 Pycreus pumilus Nees 127 Nymphaea nouchali Burm.
98 Rotala tenuis 128 Nymphoides crestata
99 Saccharum spontaneum L. 129 Ottelia alsimoides Pers.
100 Schoenoplectus litoralis Palla 130 Paspalidium punctatum (Burm.f.)
101 Schoenoplectus mucronatus Palla A. Camus
102 Sopubia delphinifolia G. Don. 131 Paspatum scobiculatum
103 Striga densiflora Benth 132 Pennisetum hohenackeri Hochst.
104 Vallisneria spiralis L. ex Steud.
105 Zornia diphylla (L.) Pers. 133 Phyla nodiflora (L.) Greene.
106 Aeschynomene indica L. 134 Pycreus globosus
107 Ammania multiflora Roxb. 135 Pycreus pumilus Nees
108 Asclepias curasavica L. 136 Rotala tenuis
109 Brachiaria eruciformis Griseb. 137 Saccharum spontaneum L.
110 Caesulia axilaris Roxb. 138 Schoenoplectus litoralis Palla
111 Canscora decurrens Dalz. 139 Schoenoplectus mucronatus Palla
112 Dactyloctenium aegyptium Willd. 140 Sopubia delphinifolia G. Don.
113 Dinebra retroflexa (Vahl) Panz. (Endangered)
114 Echinochloa colona (L.) Link 141 Striga densiflora Benth
115 Eclipta prostrata (L.) L. 142 Vallisneria spiralis L.
116 Eleocharis acutangula (Roxb.) J. 143 Zeuxine strateumatica Schltr.
A. Schult. 144 Zornia diphylla (L.) Pers.
117 Eleocharis atropurpurea (Retz.) J.
 पुणे िहरातीि पामचे प्रकार (List of Palms in Pune City)
अ.क्र. िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) (Endangered)
1 Archontophoenix alexandrae 18 Licuala grandis H.Wendl. (लिकु िा
(F.Muell.) H.Wendl.&Drude पाम)
(अिेरसाण्डर पाम) 19 Cocos coronata (िीकु री पाम)
2 Elaeis guinensis (आदफ्रकन तेि पाम) 20 Phoenix reclinata Jacq. (सेनेगि डेट
(Rare) पाम) (Rare)
3 Livistona australis (कोबी-झाड पाम) 21 Dypsis lutescens (सोनेरी के न पाम)
4 Livistona chinensis (लचनी र्फॅन पाम) 22 hyophorbe verschaffeltii h.Wendl.
5 Corypha taliera Roxb. Dypsis (बथपंडि पाम) (Rare)
madagascariensis (Becc.) Beentje 23 Sabal minor (Jacq.) Pers. (Rare)
& J.Dransf. (तािीराम पाम) (Rare) 24 Syagrus schizophylla (Mart.)
6 Elaeis guineensis Jacq. (तेि पाम) Glassman
(Rare) 25 Hyophorbe lagenicaulis (Baily)
7 Syzygium caryophyllatum (L.) Moore. (Rare)
Alston (दलक्षण भारतीर् पाम) (Rare) 26 Latania spinosa (Endangered)
8 Pritchardia pacifica Seems.& 27 Hyphaence dichotoma (White)furt.
Wendl. (लप्रचरर्डार्ा पाम) (Rare) (Rare)
9 Caryota mitis Lour.Hevea 28 Corypha umbraculifera Linn.
brasiliensis( Willd ex juss.) Muell.- (Rare)
Arg (दर्फिटेि पाम) (Rare) 29 Beaucarnea recurvata Lem.
10 Cocothrinax argentia (र्फॅन पाम) (Rare)
11 Ravenea rivularis Jum.& H. 30 Pritchardia pacifica Seems.&
Perrier (माजेलसक पाम) (Rare) Wendl. (Rare)
12 Arenga wightii Griff. (Common) 31 Hyophorbe lagenicaulis (Baily)
13 Syagrus romanzoffiana (cham.) Moore. (Rare)
Glassm. (राणी पाम) (Endangered) 32 Thrinax parviflora Sw. (Rare)
14 Cocos plumosa (राणी पाम) 33 Adonidia merrillii Becc. (Rare)
15 Latania commersonii (रे ड िाटण 34 Aiphanes horrida(jacq.)Burret
पाम) (Endangered) (Rare)
16 Lantania loddigesii Mart. (िांटालनर्ा 35 Dictyosperma album
पाम) (Rare)
17 Latania grandis (िाटालनर्ा पाम)
 पुणे िहरातीि ितावेिी (List of Creepers & Climbers in Pune City)
अ.क्र. िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) (Common)
1 Alternanthera pungens Kunth. 15 Piper longum L. (बपंपळी)
(लचबुक काटा, रे िीम काटा) (Common) (Common)
2 Alternanthera sessilis (L.) R. Br. 16 Bougainvillea glabra (बुगणवेि)
(बेवकु साळ) (Common) (Common)
3 Oxalis corniculata L. (क्रीबपंग 17 Gymnema sylvestre R. Br.
वूडसोररे ि) (Common) (बेडकीचा पािा ) (Common)
4 Bauhinia vahlii (चंबुिी,चमूिा , 18 Rubia cordifolia, Linn (मंलजष्ठा)
माऊि) (Common) Common)
5 Pergularia daemia(Forsk.)chiov 19 Lygodium flexuosum (L.) Sw.
(मेंडा दुधी, उतरण) (Common) (मैदेलन्हर) (Common)
6 Hemidesmus indicus (L.) Schult. 20 Ipomoea hederifolia L. (िाि पुंगळी)
(अनंतमूळ) (Common) (Common)
7 Antigonon leptopus Hook. & Arn. 21 Cocculus hirsutus (L.) Diels
(आईसक्रीम-वेि) (Common) (वासनवेि) (Rare)
8 Dioscorea bulbifera Linn (कडू - 22 Asparagus racemosus Willd. var.
करं डा) (Common) racemosus (ितावरी) (Common)
9 Gloriosa superba, Linn (कळ-िावी) 23 Acacia concinna (Willd.) DC.
(Common) (लिके काई ) (Common)
10 Derris scandens Benth. (गरुडवेि) 24 Argyreia nervosa
(Common) (समुद्रािोक,वारधारा, वृद्धदरू)
11 Abrus precatorius L. (गुंज) (Common)
(Common) 25 Ceropegia hirsuta Wight&Arn.
12 Tinospora cordifoia (Willd.) (सेरोपेलजर्ा) (Rare)
Hook.f. & Thoms. (गुळवेि, गुडूची) 26 Ipomoea nil (L.) Roth.
(Common) 27 Wattakaka sp.
13 Clitoria ternatea (गोकणा ) 28 Bryonia sp.
(Common)
14 Calamus rotang (ड्रॅगन ब्िड,रोटांग)
 पुणे िहरातीि अपुष्प वनथपती (List of Gymnosperms in Pune City)
अ.क्र. िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) 8 Callistris calcarata (ब्िॅक सार्प्रेस
1 cupressus sempervirens L. पाइन) (Rare)
(इटालिर्न सार्प्रेथस) (Rare) 9 Caryota urens L. (भेिरी माड) Rare
2 Caryota rumphiana Mart. 10 Cupressus macrocarpa Hartw.
(ऑथिेलिर्न दर्फिटेि प्िम) (Rare) (मॉन्टेरे सार्प्रेथस) (Rare)
3 Araucaria columnaris (G.Forst.) 11 Cycas revoluta (सार्कस) (Rare)
Hook. (रस -मस िी) (Rare) 12 Araucaria cunninghamii Aiton ex
4 Zamia furfuracea (जालमर्ा, काडाबोडा D.Don (हुप पाईन) (Rare)
पाल्म) (Rare) 13 Taxodium distichum Rich. (Rare)
5 Agathis robusta F.M.Bailey (पाइन) 14 Cupressus glauca (Rare)
6 Pinus roxburghii Sarg. (पाइनस) 15 Cycas circinalis (Rare)
(Rare)
7 Pinus longifolia (पाइनस) (Rare)

पुणे िहरातीि िेवाळ वगीर् (मॉस) वनथपती (List of Bryophytes, Algae in Pune City)
अ.क्र. िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा)
1 Funaria sp. (कॉडा मॉस ) (Common)
2 Sphagnum sp. (पीट मॉस) (Common)
3 Selaginella sp. (लथपकएमसीस ) (Common)
4 Polytrichum (हैरकॅ प मॉस) (Common)
5 Ceratophyllum demersum L.
6 Chara vulgaris (िेवाळ) (Common)

पुणे िहरातीि कवक वगीर् प्रकारच्र्ा वनथपती (List of Fungus in Pune City)
अ.क्र. िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) Vakal (बुरिी) (Common)
1 Agaricus spp. (आळं बे) (Common) 7 Alternaria brassicae (Berk) Sacc
(बुरिी) (Common)
2 Chlorophyllum spp (आळं बे)
8 Alternaria solani (Cook) Wint
(Common)
(बुरिी) (Common)
3 Lepiota spp (आळं बे)
9 Ascochyta rabiei (pass) (बुरिी)
4 Albugo candida (Pers.) Kuntze
(Common)
(बुरिी) (Common)
10 Ascohyta pisi Lib (बुरिी)
5 Alternaria alternata (Fr) Keisslar
(Common)
(बुरिी) (Common)
11 Aspergillus awamori Vietor (बुरिी)
6 Alternaria alternata f .sp.cucubitae
(Common)
12 Aspergillus niger Van Tieghem (Common)
(बुरिी) (Common) 32 Lecanicillium lecanii R. Zare and
13 Beauveria bassiana (बुरिी) W.Gams (बुरिी) (Common)
(Common) 33 Macrophoma mangiferae (बुरिी)
14 Botryosphaeria ribis (बुरिी) (Common)
(Common) 34 Metarhizium anisoplea (बुरिी)
15 Botrytis cinerea Pers. (बुरिी) (Common)
(Common) 35 Mycosphaerella brassicicola
16 Ceratocystis paradoxa (Dade)C. Henn. (बुरिी) (Common)
Moreau (बुरिी) (Common) 36 Mycosphaerella fijiensis Morelet
17 Cercospora brassicicola .Henn. (बुरिी) (Common)
(बुरिी) (Common) 37 Oidium mangiferae Berthet (बुरिी)
18 Clitocybe spp., (बुरिी) (Common) (Common)
19 Colletotrichum gloeosporioides 38 Peranospora parasitica (Fr)tul
(Penz) Penz .and Sacc. (बुरिी) (बुरिी) (Common)
(Common) 39 Pestalotia mangiferae Henn
20 Colletotrichum higginsianum (बुरिी) (Common)
Sacc. (बुरिी) (Common) 40 Pestalotiopsis palmarum (Cooke)
21 Colletotrichum musae (बुरिी) Steyaert (बुरिी) (Common)
(Common) 41 Phoma glomerata (Coroda)
22 Corticium salmonicolor Berk. and Wollenw and Hochapfel (बुरिी)
Broome (बुरिी) (Common) (Common)
23 Erysiphe betai (Vanha) Weltzien, 42 Phthium debaryanum R.Hesse
(बुरिी) (Common) (बुरिी) (Common)
24 Fusarium oxysporum f . sp. ciceris 43 Pseudoperonospora cubensis
Matuo and K Sato (बुरिी) (Berkeley and M. A. Curtis) (बुरिी)
(Common) (Common)
25 Fusarium Oxyspourm f. sp .citri 44 Rhizoctonia bataticola J . G .Kuhn
Timmer et al. (बुरिी) (Common) (बुरिी) (Common)
26 Fusarium solani (Mart) (बुरिी) 45 Rhizoctonia Solani Kuhn (बुरिी)
(Common) (Common)
27 Fusarium subglutinans Wollenw. 46 Rhizopus stolonifer (Ehrenb) Vuill
and Reinking (बुरिी) (Common) (बुरिी) (Common)
28 Ganoderma sp (बुरिी) (Common) 47 Sclerotinia sclerotiorum (Lib) de
29 Gigaspora sp ., (बुरिी) (Common) Bary (बुरिी) (Common)
30 Glomus sp (बुरिी) (Common) 48 Trichoderma hamatum Chet
31 Lasiodiplodia theobromae (बुरिी) (बुरिी) (Common)
49 Trichoderma harzianum Rifai Unger (बुरिी) (Common)
(बुरिी) (Common) 53 Verticillium albo -atrum Kleb
50 Trichoderma koningii oudem (बुरिी) (Common)
(बुरिी) (Common)
51 Trichoderma viride (बुरिी)
(Common)
52 Uromyces ciceris -arietini (Link)
 प्राणी प्रजाती/ FAUNA
पुणे िहरातीि पक्षी (List of Birds in Pune City)
अ.क्र िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) 26 Anas clypeata (िापट्या)
1 Psittacula eupatria (अिेरझॅलन्ड्रन 27 Pericrocotus cinnamomeus (लनखार)
पोपट) 28 Coracias benghalensis (नीिकं ि )
2 Ciconia piscopus (कांडेसार) 29 Columba livia (पारवा)
(Abundant) 30 Psittacula cyanocephala (पोपट)
3 Grus virgo (कांड्या करकोचा) 31 Psittacula krameri (पोपट)
4 Elanus caeruleus (कापिी) 32 Threskiornis melanocephalus
5 Motacilla maderaspatensis (कावड (बगळा)
धोबी) 33 Anas querquedula (बदक)
6 Corvus macrorhynchos (कावळा) 34 Dendrocygna javanica (बदक )
(Common) (Common)
7 Centropus sinensis (कावळा) 35 Tadorna ferruginea (बदक ) (Rare)
8 Eudynamys scolopacea (कोदकळा, 36 Sarkidiornis melanotos (बदक )
कोर्ि ) (Occasional)
9 Halcyon smyrnensis (खंड्या) 37 Nettapus coromandelianus (बदक )
10 Saxicola caprata (गप्पीदास ) (Common)
11 Spilornis cheela (गरुड) (Abundant) 38 Anas poecilorhyncha (बदक )
12 Tyto alba (गहवनी घुबड) (Abundant)
13 Gyps bengalensis (लगधाड) 39 Aythya fuligula (बदक ) (Occasional)
14 Corvus splendens (घर कावळा) 40 Anas poecilorhyncha (बदक )
(Common) (Common)
15 Milvus migrans (घार) 41 Accipiter nisus (बलहर ससाणा )
16 Clamator jacobinus (चातक) 42 Sturnus pagodarum (ब्राह्मीनी मैना )
17 Alcedo atthis (छोटा खंड्या) 43 Pavo cristatus (मोर ककं वा िांडोर)
18 Megalaima viridis (छोट्टा कु तुग)ा (Common)
19 Corvus macrorhynchos (जंगि 44 Francolinus pictus (रं गीत लततर )
कावळा,डोम कावळा) 45 Nycticorax nycticorax (रात बगळा )
20 Turdoides striatus (जंगि बॅबिर) 46 Pycnonotus jocosus (रे लड्हाइसके रे ड
21 Porphyrio porphyrio (जांभळी बुिबुि )
पाणकोंबडी ) 47 Streptopelia senegalensis (िहान
22 Butastur teesa (रटस) (Common) तपदकरी कबूतर)
23 Megalaima haemacephala (तांबत) 48 Caprimulgus asiaticus (िहान
24 Vanellus indicus (ताम्रमूखी रटटवी ) रात्रींचर)
25 Actitis hypoleucos (तुतारी) 49 Pycnonotus cafer (िािबुड्या बुिबुि)
50 Orthotomus sutorius (बिंपी ) (Occasional)
51 Himantopus himantopus (िेकोट्या ) 84 Apus affinis (Common)
52 Dendrocopos mahrattensis (सुतार ) 85 Athene brama (Common)
53 Aegithina tiphia (सुभाग) 86 Streptopelia senegalensis
54 Treron phoenicoptera (हररर्ाि ) (Common)
55 Oriolus oriolus (हळद्या) 87 Streptopelia chinensis (Common)
56 Dicaeum erythrorhynchos 88 Streptopelia decaocto (Common)
57 Circus aeruginosus 89 Gallirallus striatus (Rare)
58 Parus major 90 Amaurornis akool (Rare)
59 Eremopterix grisea 91 Amaurornis phoenicurus
60 Prinia socialis (Common)
61 Rhipidura albicollis (Common) 92 Porphyrio porphyrio (Common)
62 Dendrocitta vagabunda 93 Gallinula chloropus (Common)
(Common) 94 Fulica atra Abundant
63 Francolinus pondicerianus 95 Gallinago stenura (Common)
(Common) 96 Gallinago gallinago (Common)
64 Coturnix coturnix (Common) 97 Tringa nebularia (Occasional)
65 Perdicula argoondah (Common) 98 Tringa ochropus (Common)
66 Anas strepera (Common) 99 Tringa glareola (Common)
67 Anas penelope (Occasion) 100 Calidris minuta (Occasion)al)
68 Anas crecca (Common) 101 Rostratula benghalensis
69 Anas querquedula (Common) (Occasional)
70 Anas acuta (Common) 102 Himantopus himantopus
71 Anas clypeata (Common) (Occasional)
72 Aythya ferina (Common) 103 Hydrophasianus chirurgus
73 Aythya nyroca (Occasion)l (Common)
74 Megalaima haemacephala 104 Metopidius indicus (Common)
(Common) 105 Glareola lactea (Occasional)
75 Ocyceros birostris (Common) 106 Charadrius dubius (Occasional)
76 Upupa epops (Common) 107 Vanellus indicus (Common)
77 Alcedo atthis (Common) 108 Chroicocephalus brunnicephalus
78 Halcyon smyrnensis (Common) (Occasional)
79 Ceryle rudis (Common) 109 Gelochelidon nilotica (Occasional)
80 Merops orientalis (Common) 110 Sterna aurantia (Common)
81 Hierococcyx varius (Common) 111 Sterna acuticauda (Occasional)
82 Centropus sinensis (Common) 112 Elanus caeruleus (Common)
83 Cypsiurus balasiensis 113 Milvus migrans (Common)
114 Haliastur indus (Rare)
115 Circus aeruginosus (Common)
116 Circus macrourus (Occasional)
117 Circus pygargus (Rare)
118 Accipiter badius (Common)
119 Aquila clanga (Rare)
120 Falco tinnunculus (Occasional)
121 Falco subbuteo (Occasional)
122 Tachybaptus ruficollis (Abundant)
123 Phalacrocorax niger (Common)
124 Phalacrocorax carbo (Occasional)
125 Egretta garzetta (Common)
126 Egretta gularis (Rare)
127 Ardea alba (Rare)
128 Ardea intermedia (Occasional)
129 Bubulcus ibis (Common)
130 Ardeola grayii (Common)
131 Ardea cinerea (Common)
132 Ardea purpurea (Common)
133 Nycticorax nycticorax
(Occasional)
134 Phoenicopterus minor (Rare)
135 Plegadis falcinellus (Occasional)
136 Threskiornis melanocephalus
(Occasional)
137 Pseudibis papillosa (Occasional)
138 Platalea leucorodia (Rare)
139 Mycteria leucocephala
(Occasional)
140 Anastomus oscitans (Occasional)
141 Ciconia episcopus (Occasional)
142 Lanius vittatus (Common)
143 Lanius schach (Common)
144 Dicrurus macrocercus (Common)
145 Dicrurus leucophaeus
(Occasional)
146 Monticola solitarius (Occasional)
147 Ficedula albicilla (Occasional)
148 Luscinia svecica (Rare)
149 Copsychus saularis (Common)
150 Saxicoloides fulicata (Common)
151 Saxicola torquatus (Common)
152 Sturnus pagodarum (Common)
153 Acridotheres tristis (Common)
154 Acridotheres fuscus (Common)
155 Parus major (Rare)
156 Hirundo concolor (Common)
157 Hirundo rustica (Common)
158 Hirundo smithii (Common)
159 Hirundo striolata (Common)
160 Pycnonotus cafer (Common)
161 Prinia inornata (Common)
162 Prinia socialis (Common)
163 Cisticola juncidis (Occasiona)l
164 Acrocephalus dumetorum
(Occasional)
165 Acrocephalus arundinaceus
(Occasional)
166 Sylvia curruca (Occasional)
167 Chrysomma sinense (Common)
168 Turdoides malcolmi (Common)
169 Mirafra erythroptera (Occasional)
170 Ammomanes phoenicura
(Common)
171 Nectarinia zeylonica (Common)
172 Jambhala suryapakshi (Common)
173 Passer domesticus (Common)
174 Motacilla alba (Common)
175 Motacilla maderaspatensis
(Common)
176 Motacilla citreola (Common)
177 Motacilla flava (Common)
178 Motacilla cinerea (Common)
179 Anthus rufulus (Common)
180 Ploceus philippinus (Occasional) 188 Prinia inornata (Comman)
181 Amandava amandava 189 Terpsiphone paradisi
(Occasional) 190 Eumyias thalassinus (Comman)
182 Lonchura punctulata (Common) 191 Nectarinia asiatica (Occasional)
183 Lonchura atricapilla (Rare) 192 Amandava amandava
184 Indian peafowl 193 Lonchura punctualata
185 Acrocephalus dumetorum 194 Zosteops palpebrosus
186 Ploceus philippinus (Abundant)
187 Athene brama (Comman)
पुणे िहरातीि सथतनप्राणी (List of Mammals in Pune City)
अ.क्र िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) राखाडी मुंगूस) (common)
1 Bandicota bengalensis (उं दीर) 15 Herpestes edwardsii (भारतीर्
(Common) राखाडी मुंगूस) (Least concern)
2 Funambulus pennanti (उत्तरी पाम) 16 Semnopithecus entallus (मैदानी
(लगिहरी) (common) राखाडी िंगूर)
3 Lepus nigricolis (काळं नेपड हरे ) 17 Semnopithecus (राखाडी िंगरू )
(Least concern) (Occational)
4 Pteropus giganteus (कोल्हा) 18 Viverricula indica (Least concern)
5 Bandicota indica (ग्रेटर बॅलन्डकू ट उं दीर) 19 Mus booduga (िहान भारतीर् र्फील्ड
(Least concern) माउस) (Least concern)
6 Rattus rattus (घराचा उं दीर) 20 Paradoxurus hermaphroditus
7 Mus musculus (घराचा उं दीर) (सामान्र् पाम लस्हेट) (Least concern)
8 Felis chaus (जंगि मांजर) (Least 21 Millardia kondana (बसंहगड उं दीर)
concern) (Critically endangered)
9 Hyena hyena (धारीदार तरस) 22 Muntiacus muntjak (भेकर) (Least
10 Panthera pardus Vagrant (पँिर) concern)
(Vulnerable) 23 Suncus murinus
11 vulpes bengalensis (भारतीर् कोल्हा) 24 Cynopterus sphinx
(Least concern) 25 Rousettus leschenaulti
12 Bos gaurus (भारतीर् गौर) 26 Pipestrelle sp.
(Vulnerable) 27 Suncus etruscus (Least concern)
13 Manis crassicaudata (भारतीर्
पॅंगोलिन)
14 Herpestes edwardsii (भारतीर्
 पुणे िहरातीि र्फुिपाखरे (List of Butterflies in Pune City)
अ.क्र िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) 19 Azanus ubaldus Stoll (र्फुिपाखरू )
1 Abisara echerius (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(Occasional) 20 Badamia exclamationis (र्फुिपाखरू
2 Acraea violae (र्फुिपाखरू ) ) (Occasional)
Common 21 Badamia exclamationis Fabricius
3 Acraea violaea Fabricius (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(र्फुिपाखरू ) (Rare) 22 Belenois aurota (र्फुिपाखरू )
4 Acytolepis puspa (र्फुिपाखरू ) (Abandant)
(Occasional) 23 Borbo cinnara (र्फुिपाखरू )
5 Anaphaeis aurota Fabricius (Common)
(र्फुिपाखरू ) (Rare) 24 Byblia ilithyia (र्फुिपाखरू )
6 Appias albatross (र्फुिपाखरू ) (Occasional)
(Rare) 25 Caleta caleta (र्फुिपाखरू )
7 Appias albina Boisduval (Occasional)
(र्फुिपाखरू) (Rare) 26 Caleta caleta Hewitson (र्फुिपाखरू )
8 Appias indra (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(Occasional) 27 Castalius rosimon (र्फुिपाखरू )
9 Appias libythea Fabricius (Common)
(र्फुिपाखरू ) (Rare) 28 Castalius rosimon Fabricius
10 Ariadne ariadne (र्फुिपाखरू ) (Rare) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
11 Ariadne ariadne Linnaeus 29 Catochrysops strabo (र्फुिपाखरू )
(र्फुिपाखरू ) (Rare) (Occasional)
12 Ariadne merione (र्फुिपाखरू ) 30 Catochrysops strabo Fabricus
(Abandant) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
13 Ariadne merione Cramer 31 Catopsilia pomona (र्फुिपाखरू )
(र्फुिपाखरू ) (Rare) (Abandant)
14 Atrophaneura aristolochiae 32 Catopsilia pomona Fabricius
(र्फुिपाखरू ) (Common) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
15 Atrophaneura hector (र्फुिपाखरू ) 33 Catopsilia pyranthe (र्फुिपाखरू )
(Occasional) (Abandant)
16 Azanus jesouns Guerin-Meneville 34 Catopsilia pyranthe Linnaeus
(र्फुिपाखरू ) (Rare) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
17 Azanus jesous (र्फुिपाखरू ) 35 Celaenorrhinus ambareesa
(Common) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
18 Azanus ubaldus (र्फुिपाखरू ) 36 Celaenorrhinus leucocera
(Occasional) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
37 Cepora nerissa (र्फुिपाखरू ) 59 Delias eucharis Drury (र्फुिपाखरू )
(Abandant) (Rare)
38 Cepora nerrisa Fabricius 60 Euchrysops cnejus (र्फुिपाखरू )
(र्फुिपाखरू ) (Rare) (Abandant)
39 Charaxes solon (र्फुिपाखरू ) (Rare) 61 Euchrysops cnejus Fabricius
40 chilades lajus (र्फुिपाखरू ) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(Occasional) 62 Euploea core (र्फुिपाखरू )
41 Chilades pandava (र्फुिपाखरू ) (Abandant)
Common 63 Euploea core Cramer (र्फुिपाखरू )
42 chilades parrhassius (र्फुिपाखरू ) (Rare)
43 Chilades parrhassius Horsfield 64 Eurema blenda (र्फुिपाखरू )
(र्फुिपाखरू) (Rare) 65 Eurema brigitta (र्फुिपाखरू )
44 Chilasa clytia (र्फुिपाखरू ) (Common)
45 Colotis amata (र्फुिपाखरू ) 66 Eurema brigitta Cramer (र्फुिपाखरू)
46 Colotis danae (र्फुिपाखरू ) (Rare) (Rare)
47 Colotis danae Fabricius (र्फुिपाखरू) 67 Eurema hecabe (र्फुिपाखरू )
(Rare) (Abandant)
48 Colotis etrida (र्फुिपाखरू ) 68 Eurema hecabe Linnaeus
(Common) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
49 Colotis etrida Boisduval (र्फुिपाखरू) 69 Eurema laeta (र्फुिपाखरू )
(Rare) (Abandant)
50 Colotis eucharis (र्फुिपाखरू ) (Rare) 70 Eurema laeta Boisduval (र्फुिपाखरू
51 Colotis fausta (र्फुिपाखरू ) (Rare) ) (Rare)
52 Curetis thetis (र्फुिपाखरू ) 71 Euthalia aconthea (र्फुिपाखरू )
(Occasional) (Common)
53 Cynthia cardui Linnaeus 72 Euthalia nais (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(र्फुिपाखरू) (Rare) 73 Freyeria trochylus Freyer
54 Danaus chrysippus (र्फुिपाखरू ) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(Abandant) 74 Freyria trochylus (र्फुिपाखरू )
55 Danaus chrysippus Linnaeus (Common)
(र्फुिपाखरू ) (Rare) 75 Graphium agamemnon (र्फुिपाखरू )
56 Danaus genutia (र्फुिपाखरू ) (Common)
(Occasional) 76 Graphium doson C & R Felder
57 Danaus genutia Cramer (र्फुिपाखरू (र्फुिपाखरू ) (Rare)
) (Rare) 77 Graphium doson C & R Felder
58 Delias eucharis (र्फुिपाखरू ) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(Common) 78 Hasora chromus (र्फुिपाखरू )
 (Abandant) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
79 Hypolimnas bolina (र्फुिपाखरू ) 98 kallima horsfieldi (र्फुिपाखरू )
(Occasional) (Rare)
80 Hypolimnas bolina Linnaeus 99 Lampides boeticus (र्फुिपाखरू )
(र्फुिपाखरू ) (Rare) (Common)
81 Hypolimnas misippus (र्फुिपाखरू ) 100 Lampides boeticus Linnaeus
(Occasional) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
82 Hypolimnas missipus Linnaeus 101 Leptosia nina Fabricius (र्फुिपाखरू
(र्फुिपाखरू ) (Rare) ) (Rare)
83 Ixias mariane Cramer (र्फुिपाखरू ) 102 Leptotes plinius (र्फुिपाखरू )
(Rare) (Common)
84 Ixias marianne (र्फुिपाखरू ) 103 Leptotes plinius Fabricius
(Occasional) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
85 Ixias pyrene (र्फुिपाखरू ) 104 Lethe rohria Fabricius (र्फुिपाखरू )
86 Jamides bochus (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(Occasional) 105 Lethe rohria ssp. rohria (र्फुिपाखरू
87 Jamides celeno (र्फुिपाखरू ) ) (Rare)
(Abandant) 106 Melanitis leda Linnaeus (र्फुिपाखरू
88 Jamides celeno Cramer ) (Rare)
(र्फुिपाखरू) (Rare) 107 Mycalasis perseus Fabricius
89 Junonia almana (र्फुिपाखरू ) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(Common) 108 Neptis hylas Linnaeus (र्फुिपाखरू )
90 Junonia atlites (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(Common) 109 Pachliopta aristolochiae Fabricius
91 Junonia hierta (र्फुिपाखरू ) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(Common) 110 Papilio demoleus Linnaeus
92 Junonia hierta Fabricius (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(र्फुिपाखरू) (Rare) 111 Papilio polymnestor (र्फुिपाखरू )
93 Junonia iphita Cramer (र्फुिपाखरू ) (Occasional)
(Rare) 112 Papilio polytes Linnaeus (र्फुिपाखरू
94 Junonia lemonias (र्फुिपाखरू ) ) (Rare)
(Abandant) 113 Parantica aglea (र्फुिपाखरू )
95 Junonia lemonias Linnaeus Occasional
(र्फुिपाखरू ) 9Rare) 114 Pareronia valeria Cramer
96 Junonia orithiya (र्फुिपाखरू ) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(Common) 115 Phalanta phalantha (र्फुिपाखरू )
97 Junonia orithiya Linnaeus (Common)
116 Phalanta phalantha Drury (Occasional)
(र्फुिपाखरू ) (Rare) 135 Tajuria cippus (र्फुिपाखरू )
117 Polyura athamas (र्फुिपाखरू ) (Occasional)
(Rare) 136 Tajuria cippus Fabricius
118 Prosotas dubiosa indica Evans (र्फुिपाखरू) (Rare)
(र्फुिपाखरू ) (Rare) 137 Talicada nyseus (र्फुिपाखरू )
119 Prosotas nora (र्फुिपाखरू ) (Common)
(Occasional) 138 Tarucus nara (र्फुिपाखरू )
120 Prosotas nora C & R Felder (Occasional)
(र्फुिपाखरू ) (Rare) 139 Telicota ancilla (र्फुिपाखरू )
121 Pseudoborbo bevani (र्फुिपाखरू ) (Occasional)
(Common) 140 Telicota colon (र्फुिपाखरू )
122 Pseudozizeeria maha Kollar (Occasional)
(र्फुिपाखरू ) (Rare) 141 Tirumala limniace (र्फुिपाखरू )
123 Rapala iarbus (र्फुिपाखरू ) (Abundant)
(Occasional) 142 Tirumala limniace Cramer
124 Rapala iarbus Fabricus (र्फुिपाखरू (र्फुिपाखरू ) (Rare)
) (Rare) 143 Udaspes folus (र्फुिपाखरू )
125 Rapala manea (र्फुिपाखरू ) (Common)
(Occasional) 144 Vanessa cardui (र्फुिपाखरू )
126 Rapala manea Moore (र्फुिपाखरू ) (Occasional)
(Rare) 145 Ypthima asterope Klug (र्फुिपाखरू )
127 sarangesa dasahara (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(Rare) 146 Ypthima baldus Fabricius
128 Sarangesa purendra Moore (र्फुिपाखरू ) (Rare)
(र्फुिपाखरू ) (Rare) 147 Zizeeria karsandra Moore
129 Spalgis apius (र्फुिपाखरू ) (र्फुिपाखरू ) (Rare)
130 Spialia galba (र्फुिपाखरू ) 148 Zizina otis Fabricius (र्फुिपाखरू )
(Occasional) (Rare)
131 Spindasis elima (र्फुिपाखरू ) (Rare) 149 Zizula hylax Fabricius (र्फुिपाखरू )
132 Spindasis ictis (र्फुिपाखरू ) (Rare) (Rare)
133 Spindasis vulcanus Fabricius
(र्फुिपाखरू ) (Rare)
134 suastus gremius (र्फुिपाखरू )
 पुणे िहरातीि इतर दकटक (List of Insects in Pune City)
अ.क्र िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) Mulsant (बीटि )
1 Apis dorsata (आग्र्ा मधमाश्र्ा ) 21 Sternochetus mangiferae (भुंगा)
(Common) 22 Oryctes rhinoceros Linnaeus (गेंडा
2 Apis florea (र्फुिोरा मधमाश्र्ा ) बीटि)
(common) 23 Bactrocera dorsalis Hendel (आंबा
3 Apis cerana indica (सातेरी र्फळाची) मािी
मधमाश्र्ा) (Common) 24 Juriniopsis adusta (टचलनड)
4 Tetragonula iridipennis (डंखहीन 25 Toxomerus geminates Say (मािी)
मधमाश्र्ा ) (Common) 26 Triomata coccidivora Ayyar (मािी)
5 Periplaneta americana (झुरळ) 27 Alerodicus disperses Russell
(Common) (मािी)
6 Batocera rubus Linnaeus (मँगो थटेम 28 Aphis gossypii Glover (मावा )
बोरर) 29 Amitodus atkinsoni Leth. (मािी)
7 Coccinella septumpunctata 30 Ferrisia virgata Cockrell (मािी)
Linnaeus (िेडी बडा बीटि ) 31 Paracoccus marginatus Williams
8 Menochilus sexmaculata Fab Granara (मािी)
(िेडी बडा बीटि ) 32 Marietta leopardina Motschulsky
9 Hippodamia variegata Goeze (गांधीिमािी)
(िेडी बडा बीटि ) 33 Vespula germanica Fab.
10 Coccinella Transversails Fab (गांधीिमािी)
(िान्सवेसा िेडी बीटि ) 34 Inderable quadrrinotata Walker
11 Thrips tabaci Lindeman (डास) (सुरवंट)
12 Bemisia tabaci Gennadius (डास) 35 Leucinodes orbonalis Guenee
13 Micromus igorotus Banks (र्फळ बोरर)
(मार्क्रोमस ) 36 Maruca testulalis geyer (पॉड बोरर)
14 Chrysoperla zastrowi sillemi 37 Opisinia arrlosella Linnaeus (काळा
EsbenPeterson (क्रार्सोपा ) डोके असिेिा सुरवंट)
15 Chilocorus nigritus (Fabricius) 38 Helicoverpa armigera hubner (र्फळ
(बीटि ) बोरर)
16 Brumoides suturalis ( Fabricius) 39 Earias vitella Fab
(बीटि ) 40 Bracon brevicornis
17 Illeis cincta Fabricius (बीटि ) 41 Tapinoma (मुंगी)
18 Scymnus coccivora Ayyar (बीटि ) 42 Technomyrmex (मुंगी) (Common)
19 Hyperaspis maindroni Sicard 43 Polyrachis (मुंगी) (common)
(बीटि ) 44 Componotus (सुतार मुंगी)
20 Cryptolaemus montrouzieri (Abandant)
45 Aphaenogaster (मुंगी) (common) (कोळी) (Rare)
46 Cataulacus (मुंगी) (common) 70 Tetragnatha geniculata Karsch
47 Crematogaster (मुंगी) (Abandant) (कोळी) (Rare)
48 Monomorium (मुंगी) (common) 71 Argyroepeira tessellata Thorell
49 Myrmicaria (मुंगी) (Abandant) (कोळी) (Rare)
50 Pheidole (मुंगी) (common) 72 Nephila maculata (Fabricius)
51 Leptogenys (मुंगी) (Abandant) (कोळी) (Rare)
52 Apis milifera (पािात्र् मधमािी) 73 Gasteracantha geminata
53 Tetraponera rufonigra (लद्व-रं गाचे (Fabricius) (कोळी) (Rare)
अरबोररर्ि मुंगी) 74 Leucauge decorata (Blackwall)
54 Tetraponera allaborans (मुंगी) (कोळी) (Rare)
55 Aenictus spp. (मोिी सेना मुंगी) 75 Leucauge culta (O. P.
56 Tapinoma melanocephalum (भूत Cambridge) (कोळी) (Rare)
मुंगी) 76 Leucauge dorsotuberculata
57 Leptogenys processionalis (मुंगी) Tikader (कोळी) (Rare)
58 Pachycondyla spp. (मुंगी) 77 Argiope aemula (Walckenaer)
59 Ischnothele dumicola (Pocock) (कोळी) (Rare)
(कोळी) (Endangered) 78 Argiope anasuja Thorell (कोळी)
60 Phlogiodes validus Pocock (कोळी) (Rare)
(Rare) 79 Argiope pulchella Thorell (कोळी)
61 Phlogiodes robustus Pocock (Rare)
(कोळी) (Rare) 80 Cyrtophora citricola (Forskal)
62 Plesiophrictus millardi Pocock (कोळी) (Rare)
(कोळी) (Rare) 81 Cirtophora cicatrosa (Stoliczka)
63 Plesiophrictus sericeius Pocock (कोळी) (Rare)
(कोळी) (Rare) 82 Cycloza hexatuberculata Tikader
64 Poecilotheria regalis Pocock (कोळी) (Rare)
(कोळी) (Rare) 83 Cycloza moonduensis Tikader
65 Chilobrachys fimbriatus Pocock (कोळी) (Rare)
(कोळी) (Rare) 84 Larinia chloris (Savigny &
66 Chilobrachys femoralis Pocock Audouin) (कोळी) (Rare)
(कोळी) (Rare) 85 Parawixia dehaanii (Doleschall)
67 Stegodyphus mirandus Pocock (कोळी) (Rare)
(कोळी) (Rare) 86 Araneus mitifica (Simon) (कोळी)
68 Stegodyphus pacificus Pocock (Rare)
(कोळी) (Rare) 87 Araneus bituberculatus
69 Stegodyphus sarasinorum Karsch (Walckenaer) (कोळी) (Rare)
88 Araneus panchganiensis Tikader (कोळी) (Rare)
& Bal (कोळी) (Rare) 107 Monaeses mukundiTikader (कोळी)
89 Neoscona mukerjei Tikader (Rare)
(कोळी) (Rare) 108 Tmarus kotigeharusTikader
90 Neoscona poonaensis Tikader & (कोळी) (Rare)
Bal (कोळी) (Rare) 109 Misumenoides deccanesTikader
91 Neoscona lugubris (Walckenaer) (कोळी) (Rare)
(कोळी) (Rare) 110 Pasia marathasTikader (कोळी)
92 Neoscona laglaizei (Simon) (Rare)
(कोळी) (Rare) 111 Tibellus katrajghatusTikader
93 Hippasa lycosina Pocock (कोळी0 (कोळी) (Rare)
(Rare) 112 Tibellus chaturshingi Tikader
94 Hippasa mahabaldshywarensis (कोळी) (Rare)
Tikader& Malhotra (कोळी) (Rare) 113 Tibellus poonaensis Tikader
95 Evippa shivajii Tikader& Malhotra (कोळी) (Rare)
(कोळी) (Rare) 114 Heteropoda vanatoria (Linnaeus)
96 Evippa banerensis Tikader& (कोळी) (Rare)
Malhotra (कोळी) (Rare) 115 Heteroipa sexpunctata Simon
97 Pardosa birmanica Simon (कोळी) (कोळी) (Rare)
(Rare) 116 Spariolenus tigris Simon (कोळी)
98 Lycosa geotubalis Tikader& (Rare)
Malhotra (कोळी) (Rare) 117 Platorindicus Simon (कोळी) (Rare)
99 Lycosa poonaensis Tikader& 118 Artema atlanta Walckenaer (कोळी)
Malhotra (कोळी) (Rare) (Rare)
100 Gnaphosa poonaensis Tikader 119 Crossopriza lyoni Blackwall (कोळी)
(कोळी) (Rare) (Rare)
101 Theridion indica Tikader (कोळी) 120 Pholcus phalangiodes (Fuesslin)
(Rare) (कोळी) (Rare)
102 Laterodectus hasselti Thorell 121 Hersilia savignyi Lucas (कोळी)
(कोळी) (Rare) (Rare)
103 Laterodectus geometricus C. 122 Uroctea indica Pocock (कोळी)
Koch (कोळी) (Rare) (Rare)
104 Oxyopus shweta Tikader (कोळी) 123 Scytodes thoracica (Latreille)
(Rare) (कोळी) (Rare)
105 Thomisus katrajghatusTikader 124 Triaeris poonaensis Tikader&
(कोळी) (Rare) Malhotra (कोळी) (Rare)
106 Camaricus formosus Thorell 125 Ischnothyreus deccanensis
 Tikader& Malhotra (कोळी) (Rare) (गांधीिमािी)
126 Tetrablemma deccanensis 131 Vespa cincta Linn (गांधीिमािी)
(Tikader) (कोळी) (Rare) 132 Vespa cincta Nigra (गांधीिमािी)
127 Stenochilus hobsoni O. P. 133 Vespa uncincta Fab. (गांधीिमािी)
Cambridge (कोळी) (Rare) 134 Athalia lugens proxima Klug
128 Filistat poonaensis Tikader (कोळी) 135 Plutella Xylostella Linnaeus
(Rare) 136 Chrysoperla spe. Steinmann
129 Aedes aegypti (डेंग)ु (Rare) 137 Eublemma amabilis (पतंग कीटक)
130 Mallada boninensis okamoto
पुणे िहरातीि सरपटणारे प्राणी (List of Reptiles in Pune City)
अ.क्र. िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) 15 Checkered Keelback Water
1 Indian Flapshell Turtle (कासव) Snake (ददवड/ लवरुळा )
2 Monitor Lizard (घोरपड) 16 Striped Keelback नानेटी
3 Chameleon (के मेिीर्न) 17 Green Keelback / Grass Snake
4 Common Garden Lizard सरडा) (गवत्र्ा)
5 Gecko (पाि) 18 Common Cat Snake (मांजऱ्र्ा)
6 Worm Snake (वाळा) 19 Vine Snake (हरणटोळ)
7 Phipson’s Shieldtail (खापरखवल्र्ा) 20 Common Krait (मण्र्ार)
8 Sand Boa (सँड बोआ) 21 Spectacled Cobra (नाग)
9 Earth Boa / Red Sand Boa अिा 22 Russell’s Viper (घोणस)
बोआ) 23 Saw-scaled Viper (र्फुरसे)
10 Common Trinket Snake (तथकर) 24 Bamboo Pit Viper (चापडा)
11 Indian Rat Snake (धामण) 25 Calotes versicolor (सरडा )
12 Banded Racer धूळ नागीन) (Abundant)
13 Banded Kukri Snake (कु करी साप)
14 Common Wolf Snake (कवड्या)
 पुणे िहरातीि मासे (List of Fish in (मासा)

Pune City) 26 Catla catla (Hamilton-Buchanan)

(मासा) (Comman)
अ.क्र िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा)
27 Chanda nama (Hamilton-Buchanan)
1 Anguilla bengalensis (अहेर)
(मासा) (Comman)
2 Salmostoma sp. (आंबिी)
28 Channa marulius (Hamilton-
3 Chanda nama (कालचकी)
Buchanan) (मासा) (Comman)
4 Labeo calbasu (कानस,कानोिी)
29 Channa orientalis (Bloch &
5 Catla catla (कॅ टिा)
Schneider) (मासा)
6 Mastacembelus sarmatus (कोंब)
30 Channa punctatus (Bloch) (मासा)
7 Microbenchium sp. (कोळं बी)
(Abundant)
8 Glossogobius giuris (खरप्र्ा)
31 Channa striatus (Bloch) (मासा)
9 Puntius chola (खवळी)
32 Chela cachius (Hamilton-Buchanan)
10 Netrptorus matepterus (चािेट)
(मासा)
11 Tilapia mossambica (चैिपी)
33 Chela laubuca (Hamilton) (मासा)
12 Mozambique tilapia (रटळलपर्ा)
34 Cirrhinus cirrhosus (Bloch) (मासा)
(endangered)
(Occasional)
13 Channa punctatus (ढोक)
35 Cirrhinus fulungee (Sykes) (मासा)
14 Ompok pobo (पाबडा)
(Abundant)
15 Channa marulius (मारि)
36 Cirrhinus mrigala mrigala (Hamilton-
16 Amblypharyngodon mola (Hamilton-
Buchanan) (मासा) (Comman)
Buchanan) (मासा) (Comman)
37 Cirrhinus reba (Hamilton-Buchanan)
17 Anguilla bengalensis bengalensis
(मासा) (Comman)
(Grey) (मासा)
38 Crossocheilus latius latius (Hamilton-
18 Aorichthys seenghala (Sykes) (मासा)
Buchanan) (मासा)
(Comman)
39 Cyprinus carpio coomunis Linnaeus
19 Aplocheilus lineatus (Valenciennes)
(मासा) (Occasional)
(मासा) (Occasional)
40 Danio aequipinnatus (Mc-Clelland)
20 Aplocheilus panchax ( Hamilton -
(मासा) (Abundant)
Buchanan) (मासा)
41 Danio devario (Hamilton- Buchnan)
21 Bagarius bagarius (Hamilton-
(मासा)
Buchanan) (मासा)
42 Danio malabaricus (Jerdon) (मासा)
22 Bagarius yarrelli (Sykes) (मासा)
(Comman)
23 Barilius barna (Hamilton-Buchanan)
43 Gambusia affinis (Baird & Girard)
(मासा)
(मासा) (Abundant)
24 Barilius bendelisis (Hamilton-
44 Gara gotyla gotyla (Gray) (मासा)
Buchanan) (मासा) (Comman)
(Comman)
25 Barilius gatensis (Valenciennes)
45 Gara mullya (Sykes) (मासा) Buchanan) (मासा) (Abundant)
(Abundant) 67 Mystus gulio (Hamilton-Buchanan)
46 Glossogobius giuris (Hamilton- (मासा)
Buchanan) (मासा) (Comman) 68 Mystus malabaricus (Jerdon) (मासा)
47 Glyptothorax conirostre poonensis (Comman)
(Hora) (मासा) 69 Nangra itchkeea (Sykes) (मासा)
48 Glyptothorax lonah (Sykes) (मासा) 70 Nemacheilus anguilla (Annandale)
49 Glyptothorax madraspatanum (Day) (मासा) (Comman)
(मासा) (Occasional) 71 Nemacheilus denisoni dayi (Hora)
50 Gonoproktopterus kolus (Sykes) (मासा)
(मासा) (Abundant) 72 Nemacheilus denisoni denisoni (Day)
51 Gonoproktopterus thomassi (Day) (मासा) (Abundant)
(मासा) 73 Nemacheilus evezardi (Day) (मासा)
52 Heteropneustes fossilis (Bloch) (Abundant)
(मासा) (Comman) 74 Nemacheilus moreh (Sykes) (मासा)
53 Labeo ariza (Hamilton-Buchanan) (Abundant)
(मासा) (Rare) 75 Nemacheilus rueppelli (Sykes) (मासा)
54 Labeo boggut (Sykes) (मासा) (Rare) (Comman)
55 Labeo calbasu (Hamilton-Buchanan) 76 Nemacheilus savona (Hamilton-
(मासा) (Abundant) Buchanan) (मासा)
56 Labeo fimbriatus (Bloch.) (मासा) 77 Nemacheilus sps. (resembling N.
57 Labeo kawrus (Sykes) (मासा) cincticouda(Blith)) (मासा)
58 Labeo porcellus (Heckel) (मासा) 78 Nemacheilus sps. (resembling N.
(Comman) multifasciatusDay) (मासा)
59 Labeo potail (Sykes) (मासा) 79 Nemacheilus sps. (resembling N.
60 Labeo rohita (Hamilton-Buchanan) savonaHamilton) (मासा)
(मासा) (Abundant) 80 Nemacheilus striatus (Day) (मासा)
61 Labeo sindensis (Day) (मासा) 81 Neolissochilus wynaadensis (Day)
62 Lepidocephalus guntea (Hamilton- (मासा)
Buchanan) (मासा) (Comman) 82 Notopterus chitala (Hamilton-
63 Lepidocephalus thermalis Buchanan) (मासा)
(Valenciennes) (मासा) 83 Notopterus notopterus (Pallas) (मासा)
64 Macropodus cupanus (Valenciennes) (Abundant)
(मासा) 84 Ompok bimaculatus (Bloch) (मासा)
65 Mystus bleekeri (Day) (मासा) (Abundant)
(Comman) 85 Ompok pabo (Hamilton) (मासा)
66 Mystus cavasius (Hamilton- 86 Oreochromis mossambica (Peters)
 (मासा) (Abundant)
87 Osteobrama cotio cunma (Day)
(मासा)
88 Osteobrama cotio peninsularis Silas 108 Puntius ticto (Hamilton-Buchanan)
(मासा) (Comman)
89 Osteobrama neilli (Day) (मासा)
(Comman)
90 Osteobrama vigorsii (Sykes) (मासा)
(Abundant)
91 Osteocheilus (Osteochilichthys)
godavarinsis (Rao) (मासा) (Comman)
92 Osteocheilus (Osteochilichthys)
nashii (Day) (मासा) (Abundant)
93 Osteocheilus (Osteochilichthys)
thomassi (Day) (मासा)
94 Parapsilorhynchus tentaculatus
(Annandale) (मासा)
95 Poecilia (Labistes) reticulata (Peters)
(मासा) (Abundant)
96 Proeutropiichthys taakree taakree
(Sykes) (मासा) (Rare)
97 Pseudambassis ranga (Hamilton-
Buchanan) (मासा) (Comman)
98 Puntius amphibius (Valenciennes)
(मासा) (Abundant)
99 Puntius arenatus (Day) (मासा)
100 Puntius chola (Hamilton-Buchanan)
(मासा) (Abundant)
101 Puntius conchonius (Hamilton-
Buchanan) (मासा) (Occasional)
102 Puntius dorsalis (Jerdon) (मासा)
103 Puntius jerdoni (Day) (मासा)
(Comman)
104 Puntius melanostigma (Day) (मासा)
105 Puntius sarana sarana (Hamilton-
Buchanan) (मासा) (Rare)
106 Puntius sarana subnasutus
(Valenciennes) (मासा) (Abundant)
107 Puntius sophore (Hamilton-
Buchanan) (मासा) (Comman)
(मासा) (Abundant)
109 Rasbora daniconious (Hamilton-
Buchanan) (मासा) (Abundant)
110 Rasbora labiosa (Mukerji) (मासा)
(Occasional)
111 Rhinomugil corsula (Hamilton-
Buchanan) (मासा) (Comman)
112 Rita kuturnee (Sykes) (मासा)
(Occasional)
113 Rita pavimentata (Valenciennes)
(मासा)
114 Rita rita (Hamilton- Buchanan) (मासा)
115 Rohetee ogilbii (Sykes) (मासा)
(Comman)
116 Salmostoma acinaces (
Valenciennes ) (मासा)
117 Salmostoma boopis (Day) (मासा)
(Comman)
118 Salmostoma clupoides (Bloch) (मासा)
119 Salmostoma novacula
(Valenciennes) (मासा) (Comman)
120 Salmostoma phulo (Hamilton) (मासा)
121 Schismatirhyncus (Nukta) nukta
(Sykes) (मासा)
122 Silonia childreni (Sykes) (मासा)
123 Tor khudree (Sykes) (मासा)
124 Tor mussulah (Sykes) (मासा)
125 Wallago attu (Schneider) (मासा)
(Rare)
126 Xeneotodon cancila (Hamilton-
Buchanan) (मासा) (Comman)
127 Xiphophorus hellerii (Heckel) (मासा)
(Comman)
 128 Channa sps. (मासा) (Tiwari, 1952) (कोळं बी मासा)
129 Mastacembelus armatus (Lacepede) 134 Macrobrachium kistnense (Tiwari,
(मासा) (Comman) 1952) (कोळं बी मासा)
130 Cirrhinus reba (वाटाणी) 135 Caridina weberi De Man, 1892
131 Aorichthys seenghala (बिंगाडा) (कोळं बी मासा)
132 Mystus sp. (बिंगाडा)
133 Macrobrachium hendersodayanum

पुणे िहरातीि गोगिगाई व खेकडे (List of Snails & Crabs in Pune City)
अ.क्र िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा) 1854 (िंख गोगिगाई ) (Common)
1 Belllamya bengalensis (Lamarck,
14 Cyclotopsis semistriata (Sowerby,
1822) (िंख गोगिगाई ) (Common)
1843) (गोगिगाई )
2 Pila (Turbinicola) saxea (Reeve,
15 Rhachis punctatus (Anton, 1939)
1856) (िंख गोगिगाई ) (Common)
(गोगिगाई )
3 Melanoides pyramis (Hutton, 1850)
16 Subulina octona (Bruguière,
(िंख गोगिगाई ) (Common)
1789) (गोगिगाई )
4 Melanoides tuberculata (िंख
17 Glessula ceylanica (Pfeiffer, 1845)
गोगिगाई ) (Common)
(गोगिगाई )
5 Thiara scabra (Muller, 1774) (िंख
18 Allopeas gracile (Hutton, 1834)
गोगिगाई ) (Common)
(गोगिगाई )
6 Lymnaea acuminata (Lamarck,
19 Zootecus insularis (Ehrenberg,
1822) (िंख गोगिगाई ) (Common)
1831) (गोगिगाई )
7 Lymnaea luteola (Lamarck, 1822)
20 Ariophanta bajadera (Pfeiffer,
(िंख गोगिगाई ) (Common)
1850) (गोगिगाई )
8 Gyraulus convexiusculus (Hutton,
21 Cryptozona semirugata (Beck,
1849) (िंख गोगिगाई ) (Common)
1837) (गोगिगाई )
9 Indoplanorbis exustus (Deshayes,
22 Macrochlamys indica Godwin
1834) (िंख गोगिगाई ) (Common)
Austen, 1908 (गोगिगाई )
10 Lamellidens marginalis (Lamarck,
23 Laevicaulis alte (Férussac, 1822)
1819) (िंख गोगिगाई ) (Common)
(गोगिगाई )
11 Parreysia (Parreysia) corrugata
24 Semperula birmanica (Theobald,
(Müller, 1774) (िंख गोगिगाई )
1864) (गोगिगाई )
(Common)
25 Barytelphusa cunicularis
12 Parreysia (Radiatula) caerulea
(Westwood, 1836) (खेकडा) (Rare)
(Lea, 1831) (िंख गोगिगाई )
(Common)
13 Corbicula striatella Deshayes,
 पुणे िहरातीि कासव (List of Tortoise in Pune City)
अ.क्र िास्त्रीर् नाव (थिालनक नाव) (िेरा)
1 Nilssonia leithii (Gray) (कासव ) (Rare )
2 Lissemys punctata कासव ) (Rare )

पुणे िहरातीि बेडूक (List of Frogs in Pune City)

अ.क्र शास्त्रीय नाव (स्थाननक नाव) (शेरा)
1 Rana cyanophlyctis (बेडूक ) (Abandant)
2 Bufo melanostictus (बेडूक )
3 Bufo microtympanum (बेडूक ) (Vulnerable)
4 Rana tigerina (बेडूक ) (Common)
5 Rana malabarica (बेडूक ) (occasional)
6 Rana leithii (बेडूक ) (Rare)
7 Rana lymnocharis (बेडूक ) (occasional)
8 Rana sahyadrensis (बेडूक ) (Common)
9 Tomopterna rolandii (बेडूक ) (common)
10 Tomopterna rufescence (बेडूक ) (Rare)
11 Philautus (बेडूक ) (common)
12 Polypedatus maculatus (बेडूक ) (Occasional)
13 Microhyla ornata (बेडूक ) (Common)
14 Uperodon globulosus (बे डूक ) (occasional)
15 Euphlyctis cyanophlyctis (बेडूक ) (common)
16 Hoplobatrachus tigerinus (बेडूक ) (Common)
17 Fejervarya sahyadrensis (बेडूक )
18 Spherotheca breviseps (बेडूक )
िहरातीि जैवलवलवधते संबध
ं ी समथर्ा
पुणे िहरातीि भटरर्ा कु त्र्र्ांवर लनर्ंत्रण िे वण्र्ाच्र्ा दृष्टीने आरोग्र् खात्र्ाकडू न पुढीिप्रमाणे
लनर्ोजन करण्र्ात आिे आहे.
● पुणे महानगरपालिके च्र्ा मािकीचे तीन डॉग पाँड
Month No. of Animal Birth
नव्याने लवकलसत करण्र्ात आिे असून एकू ण ३ डॉग
Control (ABC) Done
पाँड खाजगी अिासकीर् संथिेिा संर्ुक् प्रकल्पाद्वारे
Apr-21 0
भटके व मोकाट कु त्रे र्ांची नसबंदी िस्त्रदक्रर्ा, अँटी
May-21 0
रे बीज िस व कॉिर िावण्र्ाच्र्ा दृष्टीने देण्र्ात आिे
Jun-21 792
आहेत. त्र्ामुळे महानगरपालिके च्र्ा महसुिी खचाात
Jul-21 1169
बचत होणार आहे.
● बृहन्मुंबई म.न.पा. धतीवर पुणे महानगरपालिके कडू न Aug-21 1310

अिासकीर् संथिांकडू न मोकळ्र्ा भूखंडावर श्वान गृह Sep-21 1137

बांधून त्र्ा रिकाणी थवतिःच्र्ा वाहनांमार्फात भटके Oct-21 1132

श्वान पकडणे व लनर्बाजीकरण झाल्र्ानंतर मूळच्र्ा Nov-21 1214

रिकाणी सोडण्र्ाची कार्ावाही करण्र्ात र्ेते. Dec-21 1642
● भटरर्ा व मोकाट कु त्र्र्ांचे लनर्बाजीकरण करण्र्ाचे Jan-22 1516
प्रमाण वाढण्र्ाच्र्ा दृष्टीने अन्र् एक खाजगी Feb-22 1500
अिासकीर् संथिेची लनर्ुक्ी करण्र्ात र्ेत आहे. Mar-22 1731
● नसबंदी िस्त्रदक्रर्ा न झािेिी पकडण्र्ात आिेिी कु त्री Total 13143
बंद वाहनातून Animal Welfare Board of India

(AWBI) मान्र्ताप्राप्त संथिेकडे िस्त्रदक्रर्ेसािी सुपूता करण्र्ात र्ेतात.

● िस्त्रदक्रर्ा झाल्र्ानंतर कु त्र्र्ांना अँटी रे बीज िसीकरण करून कु त्र्र्ाच्र्ा मानेभोवती आर्िाक
वषााप्रमाणे वेगवेगळर्ा रं गाचे िसीकरण के ल्र्ाबाबतचे बेल्ट/कॉिर िावण्र्ात र्ेऊन पकडिेल्र्ा

रिकाणी सोडण्र्ात र्ेतात.

● भटकी व मोकाट कु त्री पकडण्र्ासािी म.न.पा.कडू न लवभागीर् कार्ाािर् लनहार् ५ श्वान वाहने
उपिब्ध आहेत.
● डॉग पाँड ची क्षमता वाढलवण्र्ाच्र्ा दृष्टीने Movable Cages खरे दी करण्र्ात र्ेत आहेत.
● एलप्रि २०२१ ते माचा २०२२ पर्िंत १३,१४३ भटरर्ा व मोकाट कु त्र्र्ांवर नसबंदी िस्त्रदक्रर्ा व
िसीकरण करण्र्ात आिे.

87
 जून २०२१ ते माचा २०२२ पर्िंत भटरर्ा व मोकाट कु त्र्र्ांवर नसबंदी िस्त्रदक्रर्ा व िसीकरण

No. of Animal Birth Control (ABC) Done

2000
1800 1731
1642
1516 1500
1600
1400 1310
1169 1214
1137 1132
No. of ABC done

1200
1000
792
800
600
400
200
0
Jun-21 Jul-21 Aug-21 Sep-21 Oct-21 Nov-21 Dec-21 Jan-22 Feb-22 Mar-22

(स्त्रोत: आरोग्र् लवभाग, पुणे म.न.पा.)

िहरातीि डु करांचा उपद्रव कमी करण्र्ासािीच्र्ा उपार्र्ोजना

पुणे िहरात मोकाट दर्फरणाऱ्र्ा डु करांमुळे नागररकांना उपद्रव तसेच मािमत्तेचे नुकसान होत
असल्र्ाने डु करांचा उपद्रव कार्मथवरूपी िांबलवण्र्ासािी उपार्र्ोजना करण्र्ात र्ेत आहेत. पुणे
महानगरपालिका हद्दीतीि मोकाट डु करांच्र्ा लनर्ंत्रणाचे काम हाती घेण्र्ात आिे असून ददनांक
२९/११/२०२१ ते ३१/०३/२०२२ र्ा कािावधीत एकू ण ६,८७८ मोकाट डु करे पकडू न त्र्ांची
कार्मथवरूपी लवल्हेवाट िावण्र्ात आिी आहे.

२९ नो्हेंबर २०२१ ते ३१ माचा २०२२ पर्िंत पकडण्र्ात आिेिे डु क्कर

Number of pigs caught

2500
2105

2000
No. of pigs caught

1339 1324
1500
997 1113

1000

500

0
Nov-21 Dec-21 Jan-22 Feb-22 Mar-22

(स्त्रोत: आरोग्र् लवभाग, पुणे म.न.पा.)

88
 ब. घनकचरा व्यवथिापन
िहरातीि घनकचरा
मानवाच्र्ा रोजच्र्ा कृ तीतून तर्ार होणाऱ्र्ा पदािािंचा र्ोग्र् वापर के िा तर “टाकाऊ पदािा” सुद्धा
मौल्र्वान स्रोत होऊ िकतो. मानवी समाजात घनकचरा ही आर्िाक लवकास, पर्ाावरणाचा ऱ्हास

आलण आरोग्र्ाच्र्ा समथर्ा र्ा दृष्टीने गंभीर बाब आहे. त्र्ामुळे हवा, पाणी व जमीन प्रदूलषत होऊन

मानवी अलधवासािा धोका लनमााण होत आहे. घनकचऱ्र्ाचे संकिन, सािवण, वाहतूक, प्रदक्रर्ा व

लवल्हेवाट ककं वा पूनवाापर, इ. बाबी घनकचरा व्यवथिापन अंतगात र्ेतात.

नागरी घनकचरा (व्यवथिापन व हाताळणी) लनर्म २०१६ नुसार कचऱ्र्ाचे व्यवथिापन करणे

बंधनकारक आहे. िहराच्र्ा घनकचरा व्यवथिापनांतागत कचरा गोळा करून त्र्ाचे वगीकरण करणे व
त्र्ानुसार त्र्ाचा पुनवाापर ककं वा त्र्ावर प्रदक्रर्ा करून कचऱ्र्ाच्र्ा उगम थिानापासून ते त्र्ाची
र्ोग्र्ररत्र्ा लवल्हेवाट िावणे पर्िंतची प्रदक्रर्ा इत्र्ादींचा समावेि होतो.

कचऱ्र्ामुळे अथवच्छता लनमााण होते ककं वा नागररकांच्र्ा आरोग्र्ास, सुरलक्षततेस तसेच पर्ाावरणास

धोका लनमााण होतो. त्र्ामुळे हवा, पाणी व जमीन प्रदूलषत होऊन मानवी तसेच इतर पिु-पक्षांच्र्ा

अलधवासािा धोका लनमााण होत आहे. त्र्ामुळे पुणे म.न.पा.ने लवक्रेंदद्रत पद्धतीने कचरा प्रदक्रर्ा प्रकल्प

उभारण्र्ाचे धोरण अविंलबिे असून त्र्ानुसार अंमिबजावणी सुरू आहे.

पुणे िहरात दररोज तर्ार होणारा कचरा (Generation of Waste)

● पुणे िहरात दररोज तर्ार होणारा कचरा – २१०० ते २२०० मे.टन

● प्रलतददन तर्ार होणारा ओिा कचरा – ९०० मे. टन

● प्रलतददन तर्ार होणारा सुका कचरा – १२०० मे. टन

(स्त्रोत: घनकचरा लवभाग, पुणे म.न.पा.)

89
घनकचरा वगीकरण (Segregation of Waste)

पुणे िहरात दररोज तर्ार होणारा ओिा, सुका (प्िालथटक व त्र्ाव्यलतरीक्), घरगुती घातक,

सॅलनटरी कचरा लनर्लमतपणे वगीकृ त के िा जातो.

घनकचरा लनर्मातीचे स्त्रोत

● घरगुती कचरा - रलहवासी भागातून लनमााण होणारा कचरा; टाकाऊ कागद, कागदी वथतू व

वेष्टने, काच, रबर, धातू, चामड्याच्र्ा वथतू, इत्र्ादी

● औद्योलगक कचरा - रं ग-गाळ, तेि, राख, जड धातू, इत्र्ादी

● धोकादार्क कचरा - रासार्लनक, जैलवक, थर्फोटक, रोगप्रसारक इत्र्ादी पदािा

● बागेतीि /िेतातीि घनकचरा - झाडांची पाने, र्फुिे व र्फांद्या, लपकांचे टाकू न ददिेिे भाग,
जनावरांचे मिमूत्र इत्र्ादी
● इिेरिॉलनक घनकचरा- टाकाऊ इिेरिॉलनक वथतू, टी. ्ही., म्र्ुलझक लसलथटम्स, रे लडओ,

मोबाईि र्फोन, संगणक इत्र्ादी

● जैववैद्यकीर् कचरा - रुग्णािर्ामधीि बॅंडज

े , हातमोजे, सुर्ा, वापरिेिा कापूस, ऑपरे िन

लिएटरमधीि कचरा, औषधे, सॅलनटरी वेथट इत्र्ादी

● लवघटनिीि घनकचरा - खराब अन्न, र्फळे , भाजी, कागद, माती, राख, झाडांची पाने इत्र्ादी

● बांधकाम राडारोडा (Construction & Demolition Waste) - जुने बांधकाम पाडताना

तर्ार झािेिा राडारोडा इत्र्ादी

प्रदक्रर्ा व िास्त्रोक् लवल्हेवाट (Disposal of Waste)

पुणे िहरामध्र्े साधारणपणे दैनंददन २१०० ते २२०० मे.टन घनकचरा लनमााण होतो. त्र्ापैकी

िहरात दररोज लनमााण होणाऱ्र्ा १२०० मे. टन सुरर्ा आलण ९०० मे. टन ओल्र्ा कचऱ्र्ाची पुणे

महानगरपालिका आलण नागररकांमार्फात प्रदक्रर्ा करून िास्त्रोक् पद्धतीने लवल्हेवाट िावण्र्ात र्ेत.े

पुणे िहरामध्र्े ‘थवच्छ’ र्ा संथिेद्वारे वगीकृ त कचऱ्र्ाच्र्ा संकिनाचे प्रमाण सुमारे ९० ते ९५ %

इतके आहे.

90
 पुणे िहरातीि घनकचऱ्र्ाचा फ्िो-चाटा

(स्त्रोत: घनकचरा लवभाग, पुणे म.न.पा.)

91
ओिा कचरा (Wet Waste)

ओिा कचरा म्हणजे ज्र्ा कचऱ्र्ाचे नैसर्गाकररत्र्ा लवघटन होते.

उदा.थवर्ंपाक घरातीि खरकटे अिवा लिळे अन्न, खराब झािेिी र्फळे

व सािी, पािेभाज्र्ा, अंड्याची टरर्फिे, भाज्र्ांची देि, चहा पावडर,

मासे, मांस, हाडे, के सांची गुंतावळ, कापिेिी नखे, झाडांचा

पािापाचोळा, नासिेिे पदािा, नारळाच्र्ा करवंट्या, िहाळी, इत्र्ादी

गोष्टींचा ओिा कचऱ्र्ामध्र्े समावेि होतो. पुणे िहरात दैनंददन लनमााण

होणाऱ्र्ा कचऱ्र्ापैकी साधारणपणे ४० % कचरा हा लवघटनिीि

म्हणजे ओिा कचरा असतो. र्ामध्र्े घरे , हॉटेल्स, उपहारगृह अिा रिकाणी र्ा कचऱ्र्ाचे प्रमाण

जाथत असते, ओिा कचरा सािू न राहणे ही एक गंभीर समथर्ा आहे, त्र्ामुळे अिा कचऱ्र्ाची वेळेवर

लवल्हेवाट िावणे गरजेचे असते. ओल्र्ा कचऱ्र्ाचे लवघटन करण्र्ासािी र्ोग्र् त्र्ा पद्धतीने कचरा

कु जवून त्र्ा पासून खत लनर्माती के िी जाते.

पुणे िहरातीि ओिा कचरा प्रदक्रर्ा व प्रकल्प

एकू ण ओिा कचरा लनर्माती ९०० मे.टन. प्रलतददन
प्रकल्पात प्रदक्रर्ा होणारा ओिा कचरा ४५० -४६० मे.टन. प्रलतददन
Bulk Waste Generators प्रदक्रर्ा १२५ मे.टन. प्रलतददन

होम कम्पोबथटंग ७५ मे.टन. प्रलतददन

पुणे िहराच्र्ा नजीकच्र्ा गावांमध्र्े िेतकऱ्र्ांच्र्ा िेतामध्र्े २५० मे.टन. प्रलतददन
देण्र्ात र्ेणारा वगीकृ त ओिा कचरा
एकू ण लवल्हेवाट िावण्र्ात र्ेणारा ओिा कचरा ९०० मे.टन
(स्त्रोत: घनकचरा लवभाग, पुणे म.न.पा.)

जून २०२२ पर्िंत पुणे िहराच्र्ा नजीकच्र्ा गावांमध्र्े िेतकऱ्र्ांच्र्ा िेतामध्र्े देण्र्ात र्ेणारा
वगीकृ त ओिा कचरा बंद करून संपूणा ओल्र्ा कचऱ्र्ावर प्रदक्रर्ा करण्र्ासािी पुणे म.न.पा.ने पुढीि
प्रमाणे लनर्ोजन के िे आहे;

५० मे.टन. प्रलतददन क्षमतेचे ४ प्रकल्प – ओल्र्ा कचऱ्र्ापासून २०० मे.टन. प्रलतददन

(HDS higH density Stalk) लब्रके ट बनलवणे

उरुळी देवाची र्ेिीि भूमी ग्रीन एनजी प्रकल्पाची क्षमता वाढ १०० मे.टन. प्रलतददन

92
 पुणे िहरातीि ओल्र्ा कचर्र्ावर प्रदक्रर्ा करणारे प्रकल्प व क्षमता (Processing of Wet Waste)
अ.क्र ओिा कचरा प्रकल्प थिालपत कार्ारत क्षमता िहराचा
प्रदक्रर्ा प्रकल्प चािक क्षमता (मे.टन) भौगोलिक
(मे. टन) प्रलतददन भाग
१ कं पोबथटंग हडपसर भूमी ग्रीन एनजी २०० २२५ पूवा
२ बार्ोगॅस प्रकल्प ४ लवलवध प्रकल्प ६० ६० लवकें दद्रत
(एकू ण १२ लवकें दद्रत चािक
प्रकल्प)
३ मॅकॅलनकि कं पोथटींग से्ह एन््हार्नामेंट ०३ ०३ मध्र्
(एकू ण १ लवकें दद्रत प्रा.लि
प्रकल्प)
४ बार्ो.सी.एन.जी. नोबेि एरसचेंज २०० १०० दलक्षण
नोबेि एरसचेंज, बाणेर एि.एि.पी पलिम
५ एच डी एस, वडगाव लमत्रास ग्रीन २० २० दलक्षण
बु. टेक्नोिॉजीज पलिम
६ देवाची उरुळी भूमी ग्रीन एनजी १०० ५० दलक्षण
आर.डी.एर्फ. कं पोथट
एकू ण ओिा ५८३ ४५० ते ४६०
मे.टन कार्ारत
७ सोसार्ट्यांमध्र्े नागरी घनकचरा हाताळणी १२५
लजरलविा जाणारा अलधलनर्म-२०१६ नुसार
कचरा खाजगी सोसार्टी, मंगि
बल्क वेथट जनरे टर कार्ाािर्, रे थटॉरं ट इत्र्ादी.
८ होम कम्पोबथटंग ७५
९ िेतकऱ्र्ांमार्फात लजरलविा जाणारा कचरा २५०
एकू ण ओिा कचरा प्रदक्रर्ा ९०० ते ९१५

(स्त्रोत: घनकचरा लवभाग, पुणे म.न.पा.)

सुका कचरा (Dry Waste)

सुका कचरा म्हणजे ज्र्ा कचऱ्र्ाचे नैसर्गाकररत्र्ा लवघटन होत नाही परं तु
अिा कचऱ्र्ावर प्रदक्रर्ा करून त्र्ाचा पुनवाापर करता र्ेऊ िकतो, उदा.

प्िालथटक लपिव्या व चमचे, प्िालथटकच्र्ा लवलवध वथतू, िोखंडी वथतू

(ब्िेड, लखळे , तारा, वगैरे), र्फुटरर्ा कपबश्र्ा व काचेचे ग्िास, लवजेचे

बल्ब व ट्युबच्र्ा काचा, र्फाटिेिे कपडे, रबर, कागदी बॉरस, वतामान

पत्रांची रिी, पुठ्ठा, कागद इत्र्ादी गोष्टींचा सुरर्ा कचऱ्र्ामध्र्े समावेि

होतो. पुणे िहरात उघड्यावर कचरा टाकण्र्ास व जाळण्र्ास बंदी आहे.

93
 पुणे िहरातीि सुका कचरा प्रदक्रर्ा व प्रकल्प
एकू ण सुका कचरा लनर्माती १२०० मे.टन.प्रलतददन
पुणे म.न.पा.च्र्ा प्रकल्पांमध्र्े प्रदक्रर्ा होणारा कचरा १०२५ मे.टन.प्रलतददन
थवच्छ सेवकांमार्फात ररसार्कि होणारा कचरा १५० मे.टन.प्रलतददन
एकू ण लवल्हेवाट िावणेत र्ेणारा सुका कचरा ११७५-१२०० मे.टन.प्रलतददन

पुणे िहरातीि सुका कचर्र्ावर प्रदक्रर्ा करणारे प्रकल्प व क्षमता (Processing of Dry Waste)
अ.क्र. सुका कचरा प्रदक्रर्ा प्रकल्प चािक थिालपत क्षमता कार्ारत िहराचा
प्रकल्प (मे. टन) क्षमता भौगोलिक
(मे.टन) भाग
१ रोके म, रामटेकडी, रोके म ग्रीन ७०० ० पूवा
हडपसर एनजी
२ आर.डी.एर्फ. वडगाव भूमी ग्रीन १५० १५० दलक्षण पलिम
एनजी
३ एम.आर.एर्फ. धार्री ग्रीन सोल्र्ुिनस ५० ५० दलक्षण पलिम
४ आर.डी.एर्फ रामटेकडी आदिा भारत ७५ ७५ पूवा
एन््हार्रो
प्रा.लि
५ एम.आर.एर्फ कात्रज ए.डी.इको. ५० २५ दलक्षण
सोल्र्ुिन्स
६ एम.आर.एर्फ न्र्ू ग्िोबि इको २५ २५ दलक्षण
हांडव
े ाडी सोल्र्ुिन्स
७ एम.आर.एर्फ वडगाव संथकृ ती वेथट २५ २५ उत्तर
िेरी मॅनेजमेंट
८ एम.आर.एर्फ , साईराम ५० ५० उत्तर पूवा
के िवनगर-१ इंलजलनअटरं ग्स
९ एम.आर.एर्फ. आददत्र् वेथट ७५ ७५ दलक्षण
सुखसागर नगर पेपर
१० एम.आर.एर्फ , नेप्रा रीलससा १०० ७५ उत्तर पूवा
के िवनगर-२ ररसार्कि
११ आर.डी.एर्फ., आदिा भारत २०० ० दलक्षण
आंबेगाव एन््हार्रो
१२ आर.डी.एर्फ. / भूमी ग्रीन ३०० ३०० दलक्षण
कं पोथट, उरुळी एनजी
१३ वेथट टू एनजी, पुणे बार्ो ३०० २०० पूवा
रामटेकडी एनजी
एकू ण सुका कचरा २१०० १०५०
कचरावेचकां मार्फात ररसार्कि(थवच्छ संथिेच्र्ा अहवािानुसार) १५०
एकू ण (सुका+ररसार्कि) १२००
(स्त्रोत: घनकचरा लवभाग, पुणे म.न.पा.)

94
लनर्ोलजत कचरा प्रदक्रर्ा प्रकल्प
पुणे िहरात नव्याने समालवष्ट झािेलि ३४ (११+२३) गावे आलण पुढीि दहा वषािंत िहराच्र्ा
िोकसंख्र्ेत होणारी वाढ गृहीत धरून पुढीिप्रमाणे प्रदक्रर्ा प्रकल्पांचे लनर्ोजन करण्र्ात आिे आहे.
अ.क्र. प्रकल्प प्रकल्पाचा प्रकार क्षमता
(मे. टन)
१ ददिा, रामटेकडी हडपसर कचर्र्ापासून वीजलनर्माती ३५०
(मे. वेरीर्ेट कन्सल्टंट)
२ पुणे म.न.पा.च्र्ा कचरा ओिा कचऱ्र्ापासून लब्रके ट तर्ार करणे २००
हथतांतरण कें द्रावर ओिा
कचरा प्रकल्प
३ दािलमर्ा लसमेंट पुणे म.न.पा.च्र्ा कचरा हथतांतरण १५०
कें द्रावरून लसमेंट कं पनीस िेट सुका
कचरा अंलतम लवल्हेवाटीस देणे
४ पुणे कटकमंडळ मधीि संर्ुक् सुका कचरा पासून आर.डी.एर्फ. तर्ार १००
प्रकल्प करणे
५ वेथट टू एनजी, रामटेकडी ३०० मे.टन प्रलतददन क्षमतेने र्फेज-१ ४००
पुणे बार्ो एनजी अंतगात एम.आर.एर्फ द्वारे कचरा
प्रदक्रर्ेचे कामकाज सुरु आहे
एकू ण १२००
(स्त्रोत: घनकचरा लवभाग, पुणे म.न.पा.)

उरुळी देवाची कचरा डेपोची मालहती

o एकू ण क्षेत्रर्फळ : १६३ एकर
o प्रत्र्क्ष कचरा असिेिे क्षेत्र : ९३ एकर
o रथते व बर्फर झोन कररता वृक्षारोपण के िेिे क्षेत्र : १२ एकर
o कचरा प्रकल्पाचे िेड असिेिे क्षेत्र : ४५ एकर
o पार्किं ग िेड म.न.पा. कार्ाािर् व इतर क्षेत्र : ६ एकर
o प्रकल्पाकररता राखीव क्षेत्र : ७ एकर

95
 प्रत्र्क्ष कचरा असिेल्र्ा ९३ एकर जागेचे लववरण
अ.क्र. लववरण कचरा जागा सद्य:लथिती
(मे. टन मध्र्े) (एकर
मध्र्े)
१ कॉंक्रीट के िेिा ४ िक्ष (अंदाजे) + १२.५ २००३-०४ मध्र्े कचरा कॅ बपंग
पररसर िेजारीि कॅ बपंगकररता एकर करण्र्ात आिा आहे.
टेकडी वापरण्र्ात आिेिी
(A) माती
२ कॉंक्रीट के िेिा २ िक्ष (अंदाजे) १० एकर २००८ मध्र्े संपूणातिः कॉंक्रीटने
पररसर (B) झाकण्र्ात आिे आहे.
३ िास्त्रोक् कॅ बपंग २० िक्ष (अंदाजे) + २८ एकर २०१४ मध्र्े िास्त्रोक् कॅ बपंग
पूणा झािेिा कॅ बपंग कररता करण्र्ात आिे आहे.
पररसर (C) वापरण्र्ात आिेिी
माती
४ िास्त्रोक् कॅ बपंग २०१४ पूवी अंदाजे ५ १७ एकर २०१४ मध्र्े कॅ बपंग मधीि
मधीि कचरा िक्ष व २०१४ नंतर hDPE LINER टाकू न कचरा
के वळ मातीने अंदाजे ५िक्ष मे.टन मातीने झाकण्र्ात आिा आहे.
झाकण्र्ात + कचरा झाकण्र्ासािी परं तु २०१४ नंतर र्ा रिकाणी
आिेिा पररसर वापरण्र्ात आिेिी माती वर सुमारे ५िक्ष मे.टन
(D) माती कचरा घेण्र्ात आिा आहे व र्ा
कचऱ्र्ावर नागररकांना त्रास
होऊ नर्े म्हणून म.न.पा.द्वारे
मातीचे आवरण करण्र्ात आिे
आहे.
५ उघड्यावर जानेवारी २०१८ पूवी २५.५ मे. हररत िवादच्र्ा
टाकण्र्ात अंदाजे ९ िक्ष मे.टन एकर आदेिानुसार प्राधान्र्ाने
आिेिा कचरा २०१८ ते लडसेंबर पलहल्र्ा टप्प्र्ात जानेवारी
(E) २०१९ सुमारे ५.५ २०१८ पूवी र्ा रिकाणी
िक्ष मे.टन उघड्यावर साििेल्र्ा अंदाजे
९िक्ष मे.टन कचऱ्र्ावर
बार्ोमार्बनंग करण्र्ात काम
सुरु करण्र्ात आिे.
सद्य:लथितीत ९.२ िक्ष मे.टन
कचऱ्र्ावर प्रदक्रर्ा करून सुमारे
१६ एकर जागा रररिेम
करण्र्ात आिी आहे.
एकू ण सुमारे ५०.५० िक्ष ९३ एकर उरुळी-र्फुरसुंगी कचरा डेपो र्ेिे
मे.टन कचरा + माती सुमारे १६३ एकर जागेपैकी ९३
एकर जागे मध्र्े कचरा असून
उवाररत जागेमध्र्े कचरा
प्रकल्पाचे िेड, वृक्षारोपण,
वाहन पार्किं ग इत्र्ादी बाबी
आहेत.
(स्त्रोत: घनकचरा लवभाग, पुणे म.न.पा.)

96
पुणे म.न.पा.ने दद.०२.०१.२०२० पासून उरुळी कचरा डेपो र्ेिे कोणत्र्ाही प्रकारच्र्ा कचऱ्र्ाचे
ओपन डबम्पंग पूणातिः बंद के िे असून पुणे िहरातीि लवलवध रिकाणी कार्ारत कचरा प्रदक्रर्ा
प्रकल्पांमध्र्े १००% कचऱ्र्ावर प्रदक्रर्ा के िी जात आहे.

 बार्ो-मार्बनंग
मे. हररत िवादच्र्ा आदेिानुसार प्राधान्र्ाने पलहल्र्ा टप्प्र्ात जानेवारी २०१८ पूवी र्ा रिकाणी
उघड्यावर साििेल्र्ा अंदाजे ९ िक्ष मे.टन कचऱ्र्ावर बार्ोमार्बनंग करण्र्ाचे काम सुरु करण्र्ात
आिे. सद्य:लथितीत ९.२ िक्ष मे.टन कचऱ्र्ावर प्रदक्रर्ा करून सुमारे १६ एकर जागा रररिेम
करण्र्ात आिी आहे. उवाररत जुन्र्ा कचऱ्र्ावर सप्टेंबर २०२४ अखेर बार्ोमार्बनंग प्रदक्रर्ा करून
सदरची जागा पूणातिः रररिेम करण्र्ाचे म.न.पा.चे लनर्ोजन आहे.

 अमृत वन
उरुळी र्फुरसुंगी कचरा डेपो र्ेिे बर्फर झोन म्हणून कार्ारत होऊ िकणाऱ्र्ा सुमारे १६,०००
वृक्षांची (वड, बपंपळ, बचंच, बिंब ई.) िागवड के िी आहे. उरुळी र्फुरसुंगी कचरा डेपो र्ेिे
प्रदूषण होणार नाही र्ाबाबत सवातोपरी खबरदारी घेण्र्ात र्ेत आहे.

97
लिचेट प्रदक्रर्ा
पावसाळ्र्ात पाण्र्ामुळे लिचेट लनर्माती होत असते त्र्ासािी १२ िक्ष लिटर सािवण क्षमतेची टाकी
बांधण्र्ात आिी असून प्रलतददन १०० रर्ू.मीटर क्षमतेने सदर लिचेटवर RO (Reverse

Osmosis) प्रदक्रर्ा करण्र्ात र्ेत आहे.

 िास्त्रोक् भू-भराव (Scientific Landfill)

घनकचरा व्यवथिापन व हाताळणी लनर्माविी २०१६ चे लनर्माविी नुसार पुणे िहरातीि कचरा
प्रदक्रर्ा प्रकल्पातून लनमााण होणारे ररजेरट हाताळणी व लवल्हेवाटीसािी आि एकर जागेवरीि
िास्त्रोक् भू-भरावाची लनर्माती करण्र्ात आिी आहे. पुणे िहरातीि कचरा प्रदक्रर्ा प्रकल्पांतून
लनमााण होणारे दैनंददन सुमारे १० ते १५% एवढे (प्रलतददन सुमारे ३०० ते ३५० मे.टन) ररजेरट
सदरच्र्ा भू-भरावात घेण्र्ात र्ेत आहे व त्र्ा रिकाणी प्रदूषण होऊ नर्े र्ासािी वेळोवेळी औषध
र्फवारणी व मातीचे आवरण करणे र्ाबाबत र्ोग्र् ती काळजी घेण्र्ात र्ेत आहे.

बार्ोगॅस उपक्रम - वार्ा गेिल्े र्ा अन्नावर पर्ाार् आलण त्र्ातून पर्ाावरणपूरक CBG इंधन लनर्माती
कचरा कमी करणे (reduce), त्र्ाचा पुनवाापर (reuse), पुनर्नालमती (recycle) आलण पुनप्रााप्ती

(recover) र्ा चार तत्त्वांचा वापर करून पुणे महानगरपालिके ने कचऱ्र्ाच्र्ा व्यवथिापनाचे आदिा

नमुने तर्ार के िे आहेत. अनेक नागररकांनी टाकू न ददिेल्र्ा अन्नातून मोठ्या प्रमाणात कचरा लनमााण

होतो. र्ा कचऱ्र्ावर प्रदक्रर्ा करून के वळ लवल्हेवाट िाविी जात नसून त्र्ातून पर्ाावरणपूरक

इंधनाची लनर्माती करण्र्ात र्ेत.े र्ा इंधनावर भलवष्र्ात पुणे महानगर पररवहन महामंडळ

लिलमटेडच्र्ा बसेस धावणार आहेत. र्ा प्रकल्पासािी नोबि एरसचेंज एन््हार्रनमेंट सोल्र्ुिन्स प्रा.

लि. (नेरस) ही संथिा भागीदार आहे. पुण्र्ापासून ३५ दकिोमीटर अंतरावर तळे गाव औद्योलगक

पररसरामध्र्े बार्ो लमिेनि

े नचा प्रकल्प उभारण्र्ात आिा आहे. र्ेिे दररोज ७५ टन बार्ो

लमिेनेिनची प्रदक्रर्ा सुरु झािी आहे. वार्ा गेिेल्र्ा अन्नातून लनमााण झािेल्र्ा ओल्र्ा कचऱ्र्ावर

प्रदक्रर्ा करण्र्ासािी तळे गाव र्ेिे १५ हजार थिे अर र्फूटाची जागा उपिब्ध करून देण्र्ात आिी आहे.
संकलित झािेिा अन्न कचरा वेगळा करून बाणेर र्ेिीि कें द्रातून तळे गाव र्ेिीि प्रकल्पावर
पािलवण्र्ात र्ेतो. बाणेर र्ेिीि कें द्र सवा सुलवधांनी र्ुक् आहे. तळे गाव र्ेिीि कें द्रावर कचऱ्र्ापासून
बार्ोगॅस तर्ार करण्र्ाची प्रदक्रर्ा िास्त्रोक् पद्धतीने पार पाडिी जाते. त्र्ातून कॉम्प्रेथड बार्ोगॅस

तर्ार करण्र्ात र्ेतो. र्ा प्रदक्रर्ेतून लनमााण होणाऱ्र्ा अन्र् काही घटकांचा िेतीमध्र्े खत म्हणून

वापर करण्र्ात र्ेतो. प्रकल्पातून तर्ार होणाऱ्र्ा कॉम्प्रेथड बार्ोगॅसमधून (सीबीजी) चा वापर बसेस
सािी इंधन थवरुपात वापरण्र्ास सुरुवात झािी आहे.

98
जैववैद्यकीर् कचरा (Biomedical Waste)
कोरोना ्हार्रस लवरोधातीि िढाईत रुग्णांवर उपचारांसािी पीपीई
दकट्टस, माथक, गॉगि आलण इतर वथतूंचा वापर दररोज के िा जातो.
र्ा गोष्टींच्र्ा संपकाात आल्र्ानेही आजाराचा संसगा होण्र्ाचा धोका
आहे. त्र्ामुळे एकदा वापरल्र्ानंतर र्ा वथतूंची र्ोग्र् लवल्हेवाट
िावावी िागते. पुणे िहरात सध्र्ा लनमााण होत असिेल्र्ा
जैववैद्यकीर् कचऱ्र्ाची (प्रलतददन ५ मे.टन) पाथको एन््हार्रोमेंटि
सोल्र्ुिन्स संथिेमार्फात संकलित करुन लवल्हेवाट िाविी जाते. तसेच
जैववैद्यकीर् कचऱ्र्ाची र्ोग्र् ती लवल्हेवाट िावण्र्ासािी अलतररक् ५ मे. टन क्षमता असिेिा

Allopathy, Ayurvedic, Homeopathic, Dentist व घरगुती लनमााण होणाऱ्र्ा वैद्यकीर्

कचऱ्र्ासािी Comprehensive Bio-medical waste collection & Processing System

लनमााण करण्र्ाच्र्ा संदभाात लनर्ोजन करण्र्ात आिे आहे. तीन प्रकारचे किर कोडींग असिेल्र्ा

बॅग्जमधून हा कचरा गोळा के िा जातो लपवळा - इंलसलनरे िन कररता, िाि -

श्रेडींग/ररसार्कबिंग/िँडदर्फि कररता, पांढरा - िापा आलण काचेच्र्ा वथतू ज्र्ा के लमकिी िीट के िेल्र्ा

आहेत त्र्ा रांजणगांव र्ेिीि घातक कचऱ्र्ावर प्रदक्रर्ा करणाऱ्र्ा प्रकल्पात पािलविा जातो.

बांधकाम राडारोडा (Construction & Demolition Waste)

पुणे िहरामध्र्े बांधकाम राडारोडा हा महापालिके चे लवलवध लवभाग,

एम.एन.जी.एि., टेलिर्फोन कं पनी, खाजगी लवकासक, इ. मार्फात

लवकासकामे करताना मोठ्या प्रमाणावर लनमााण होतो. सद्य:लथितीत पुणे

िहरात सुमारे २०० मे. टन इतका बांधकाम राडारोडा लनमााण होतो.

राडारोडा/पाडापाडी कचऱ्र्ाच्र्ा िास्त्रोक् लवल्हेवाटीकररता जागा व

धोरण लनलित करण्र्ात आिे असून वाघोिी र्ेिीि खाणीमध्र्े प्रदक्रर्ा प्रकल्प कार्ारत आहे.

सॅलनटरी वेथट (Sanitary Waste)

पुणे िहरात मध्र्े रे ड डॉट Campaign राबलवण्र्ात र्ेत असून र्ाअंतगात दररोज ८ मे. टन कचरा
गोळा करण्र्ात र्ेतो. म.न.पा. इमारती, खाजगी व सरकारी िाळा, महालवद्यािर्े, खाजगी व

िासकीर् कार्ाािर्े, सावाजलनक िौचािर्े, मॉल्स, सोसार्ट्या, झोपडपट्टी व इतर लनवासी भाग र्ा

रिकाणांहून सॅलनटरी वेथटची लनर्माती होते. डार्पसा, सॅलनटरी नॅपदकन व घरगुती थवरूपातीि जैववैद ्
र्कीर् कचरा अिा प्रकारच्र्ा सॅलनटरी वेथटची लवल्हेवाट िावणे गरजेचे आहे. र्ाच्र्ा
लनर्ोजनाकररता प्रॉकटर एंड गॅम्बि, रोके म आलण पुणे म.न.पा. र्ांचेमार्फात संर्ुक् प्रर्त्न करण्र्ात
आिे आहेत. पुणे िहरातीि रामटेकडी पररसरातीि १२ आर क्षेत्रर्फळ जागेवर प्रकल्प सुरू असून
र्ामध्र्े थटीम थटरिार्झेिन प्रदक्रर्ा के ल्र्ाने र्ातून लझरो इलमिन होते.

99
ई वेथट (E -Waste)
पुणे िहरामध्र्े महाराष्ट्र प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळ र्ांनी अलधसूलचत के िेिे १५-२० ररसार्रिसा आहेत.
जनवाणी व कलमन्स इंलडर्ा र्ांचे मार्फात लचत्तरं जन वारटका र्ेिे प्रार्ोलगक तत्वावर प्रकल्प सुरू
करण्र्ात आिा आहे. र्ेिे माचा २०२२ र्ा एकाच मलहन्र्ात अंदाजे ५०० दकिो ई वेथट संकलित
करण्र्ात आिे. पुणे िहरात संपूणा वषाभरामध्र्े पुणे महानगरपालिका व कलमन्स इंलडर्ा, पूणाम
इकोल्हजन, जनवाणी तसेच िम दक्रर्ेटी्ह आदी संथिांच्र्ा माध्र्मातून २०० सोसार्टीमध्र्े
राबालविेिेर्ा ४० अलभर्ानाच्र्ा माध्र्मातून ६८ टन ई-वेथट संकलित करण्र्ात आिे. त्र्ाचप्रमाणे
पुणे मनपा व थवच्छ संथिेच्र्ा ‘वी किेरट’ च्र्ा माध्र्मातून २४२ अलभर्ानांतगात ६२ टन ई-वेथट
संकलित करण्र्ात आिे. प्रलतददन ८ मे. टन क्षमतेने ई-वेथटची िास्त्रोक् पद्धतीने लवल्हेवाट
िावण्र्ासािी भलवष्र्ात इिेलरिक वाहनांचा वापर वाढणार आहे, र्ा वाहनांतीि बॅटरी च्र्ा ई-वेथट
वर उपार्र्ोजना करणे गरजेचे आहे.

लचकन, मटन दर्फि वेथट

पुणे महानगरपालिके च्र्ा आरोग्र् लवभागाच्र्ा अहवािाप्रमाणे िहरात दररोज ९ मे. टन लचकन,
मटन दर्फि वेथट तर्ार होते. िहरात १५९० परवानाधारक लवक्रेते आहेत. सदर कचऱ्र्ावर प्रदक्रर्ा
करण्र्ासािी खािीि दोन टेक्नोिॉजी प्रथतालवत आहेत -
अ) रें डटरं ग टेक्नोिॉजी - प्राण्र्ांच्र्ा िरीराच्र्ा वार्ा गेिेल्र्ा अवर्वांपासून वापरात र्ेण्र्ाजोगे
पेडीग्री सारखे मीट बोन लमि बनलवणे तसेच Tallow (ऑईि, र्फॅट) साबण बनलवण्र्ासािी उपर्ोग
करणे.
ब) बार्ो-कं पोबथटंग – २ मे. टन चा बार्ोगॅस प्रकल्प व २.५ मे. टन चा बार्ो-कं पोबथटंग प्रकल्पांचा
समावेि आहे.

प्िालथटक कचरा व्यवथिापनासािी महापालिके ने हाती घेतिेिे उपक्रम

जागलतक पर्ाावरण ददनालनलमत्त पुणे
महापालिके तर्फे आर्ोलजत 'पुणे प्िॉगेिॉन २०२२

मेगा ड्राइ्ह' मध्र्े सुमारे १ िाख ५३ हजार १९८

नागररकांनी सहभाग घेतिा. र्ा उपक्रमा अंतगात
२९,८७० दकिो प्िालथटक कचरा, ७५३ दकिो ई-

कचरा व ३,८५४ दकिो इतर कचरा, असा एकू ण

३४,४७७ दकिो कचरा संकलित करण्र्ात आिा.

सवाालधक सहभागाबिि र्ा उपक्रमाची एलिर्ा व
इंलडर्ा बुक ऑर्फ रे कॉडाथमध्र्े नोंद झािी आहे.
महाराष्ट्र प्िालथटक लपिव्यांचे (कॅ रीबॅग्ज उत्पादन

व वापर) लनर्म, २००६ द्वारे कमी जाडीच्र्ा

लपिव्यांवर बंदी आणून देखीि र्ा कचऱ्र्ाच्र्ा वाढत्र्ा प्रमाणामुळे पर्ाावरणावर व आरोग्र्ावर
होणारे नुकसान वाढत आहे. महाराष्ट्र प्िालथटक व िमााकोि अलवघटनिीि वथतूंचे उत्पादन, वापर,
लवक्री, वाहतूक, हाताळणी, सािवणूक अलधसूचना २०१८ अन्वर्े प्रदान करण्र्ात आिेल्र्ा

100
अलधकारांतगात संपूणा राज्र्ात प्िालथटकपासून बनलवल्र्ा जाणाऱ्र्ा लपिव्या (हैन््ि असिेल्र्ा व

नसिेल्र्ा) तसेच िमााकॉि (पॉलिथटार्ररन) व प्िालथटक पासून बनलवण्र्ात र्ेणाऱ्र्ा व एकदाच

वापरल्र्ा जाणाऱ्र्ा लडथपोजेबि वथतू, उदा. ताट, कप्स्, ग्िास, वाट्या, चमचे, भांडी, प्िेट्टस,

हॉटेल्समध्र्े अन्नपदािा पॅदकबजंगसािी वापरिेिे जाणारे भांड,े वाटी, थिॉ, नॉन वोवोन
पोिीप्रोलपिीन बॅग्ज (Non- woven polypropylene bags) द्रव पदािा सािलवण्र्ासािी वापरण्र्ात
र्ेणारे प्िालथटक पाऊच/कप, सवा प्रकारचे अन्नपदािा धान्र् इत्र्ादी सािलवण्र्ासािी व पॅदकबजंगसािी

वापरिे जाणारे प्िालथटक व प्िालथटक वेष्टन, इ. चे उत्पादन, वापर, सािवणूक, लवतरण घाऊक व

दकरकोळ लवक्री, आर्ात व वाहतूक करण्र्ास सन २०१८ पासून संपूणातिः बंदी आहे.

बसंगि र्ुज प्िालथटक वापरास बंदी

प्िालथटक (Plastic) चा अलतवापर मानवी जीवनासािी घातक आहे. प्िालथटकमुळे पूर, वार्ू व मृदा
प्रदूषण सारख्र्ा अनेक संकटांना तोंड द्यावे िागत आहे. मे. कें द्र सरकारमार्फात देिात १ जुिै २०२२
पासून ‘बसंगि र्ूज प्िालथटक (Single Use Plastic)’ सािी बंदी के िी असून र्ाकररता कृ ती
आराखडा तर्ार करण्र्ात आिा आहे. पुणे महानगरपालिके मार्फात नागररकांमध्र्े बसंगि र्ुज
प्िालथटक बाबतीत जनजागृती करणेसािी िहरातीि थिालनक वृत्तपत्रामध्र्े बसंगि र्ुज प्िालथटक
वापरास बंदी असिेबाबतची अलधसूचना जारी करण्र्ात आिी आहे. पुणे महानगरपालिका हिीत
बसंगि र्ुज प्िालथटक वापरास सन २०१९ पासून बंदी घातिी असून दोषींवर दंडात्मक कारवाई
करण्र्ात र्ेते. तसेच पुणे महानगरपालिके च्र्ा घनकचरा लवभागा अंतगात प्िालथटक चेककं ग थिाड
तर्ार करण्र्ात आिे असून र्ांचेमार्फात वेळोवेळी दंडात्मक कारवाई करण्र्ात र्ेते.

प्िालथटकपासून इं धन (Plastic to Fuel)

'पार्रॉलिलसस र्ुलनट' मध्र्े कोणत्र्ाही प्रकारचे प्िालथटक लवतळू न

त्र्ापासून गॅस ककं वा तेि लनर्माती आधुलनक तंत्रज्ञानामुळे िरर् आहे. र्ा
प्रकल्पातून बाहेर पडणारा वार्ू इंधन म्हणून पुन्हा प्रकल्पात वापरिा जातो

तर तेिाचा इंधन म्हणून वापर के िा जातो. पुणे िहरात दैनंददन लनमााण

होणा-र्ा प्िालथटक कचऱ्र्ाचे िास्त्रोक् पद्धतीने लवल्हेवाट िावणे व

प्िालथटक पासून इंधन तर्ार करण्र्ासािी १०० ते १५० दकिो क्षमतेचा
प्रकल्प सी.एस.आर.र्फंबडंग आलण महापालिका खचाातून उभारण्र्ात आिा

आहे.

101
 लनर्ोलजत कचरा प्रदक्रर्ा प्रकल्प
अ.क्र. प्रकल्प प्रकल्पाचा प्रकार क्षमता
(मे. टन)
१ पुणे बार्ोएनजी, रामटेकडी, हडपसर कचऱ्र्ापासून वीजलनर्माती ७५०
२ ददिा, रामटेकडी हडपसर Waste to Energy ३५०
( मे. वेरीर्ेट कन्सल्टंट )
३ उरूळी/र्फुरसुंगी कचरा डेपो आरडीएर्फ/कं पोथट लनर्माती २००
एकू ण १३००
(स्त्रोत: घनकचरा व्यवथिापन लवभाग, पुणे म.न.पा.)

घनकचरा व्यवथिापनामध्र्े वैर्लक्क सहभाग वाढलवण्र्ासािी प्रोत्साहन

ओिा कचरा व्यवथिापन घरगुती अिवा सोसार्टी थतरावर करण्र्ासािी पुणे म.न.पा.मार्फात

लमळकत करामध्र्े सवित देऊन िोकांना प्रोत्सालहत के िे जाते.

प्रकार 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

सोिर 10960 11746 10714 15045 15733 19778
्हमीकल्चर 31263 33349 34983 36608 37838 40952
रे न 1317 1782 2532 3268 3374 3716
सोिर + रे न 837 1325 1673 3247 4090 4391
सोिर + ्हमी 16341 18246 23389 26093 27487 31650
रे न + ्हमी 4739 5786 7227 7693 8019 8317
सोिर+्हमी+रे न 52 532 1580 2123 2267 2409
एकू ण 65509 72766 82098 94077 98808 111213
(स्रोतिः लमळकतकर लवभाग, पुणे म.न.पा.)

102
 पुणे िहरातीि सोिर वॉटर लहटसा, ्हमी कम्पोबथटंग व रे न वॉटर हावेबथटंग चा वापर करून
कर सवित लमळलविेल्र्ा लमळकतींची आकडेवारी

Number of properties having

Solar Water Heating, Vermicomposting & RWH System

111213
120000 98808
94077
100000 82098
No.of Properties

72766
80000 65509

60000

40000

20000

0
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

(स्रोतिः लमळकतकर लवभाग, पुणे म.न.पा.)

कचरा व्यवथिापनासािी िोक सहभाग

o कचरा कमी करणे (REDUCE) - उदा., कमीत कमी कागद व कॅ रीबॅग चा वापर करणे.

o पुनवाापर (REUSE) - कचरा लनर्माती कमी करण्र्ासािी वथतूंचा पुनावापर करणे. उदा.,

वापरिेल्र्ा वहीतीि कोऱ्र्ा कागदापासून नवीन वही तर्ार करणे.

o पुन:चक्रीकरण (RECYLCE) - घनकचऱ्र्ामधीि धातू, रबर, काच, इ. पदािा

पुन:चक्रीकरणासािी पािलविे जातात.

o प्रदूषणकारक प्िालथटक कॅ रीबॅग ऐवजी कापडी ककं वा कागदी लपिव्यांचा वापर करणे.

o कचरा पेटीतच टाकणे व बाहेर सांडणार नाही र्ाची काळजी घेणे.

o कु जणारा, न कु जणारा, लवषारी व घातक कचरा एकत्र न करता वेगवेगळर्ा लपिव्यात वा

डब्र्ात िे वणे.

o व्यापारी पद्धतीच्र्ा पुनर्नामााण प्रदक्रर्ेसािी कागद, प्िालथटक लपिव्या, काच, धातू एकत्र

करून लवकणे.
o कु जणाऱ्र्ा कचऱ्र्ाचे घरातच जीवाणू संवधान वा गांडूळ खत पद्धतीचा वापर करून खत
तर्ार करणे व घराच्र्ा बागेसािी वापरणे वा बंद लपिवीतून लवकणे.

o आपल्र्ा भोवतािचा पररसर थवच्छ िे वणे.

103
कं पोथट
बदित्र्ा हवामानाचा पररणाम पीक उत्पादनावर होत असून
कमी झािेल्र्ा जलमनीचा कसही र्ास कारणीभूत आहे.
संकररत जाती आलण पाण्र्ाची पुरेिी उपिब्धता र्ामुळे
िेतकरी एकापेक्षा जाथत हंगामांमध्र्े एकापािोपाि लपके घेत
आहेत. त्र्ामुळे जलमनीचा पोत सुधारण्र्ासािी वाव लमळत
नाही. खते आलण पाण्र्ाच्र्ा अलतररक् वापराने हजारो जलमनी
क्षारपड झाल्र्ा आहेत. अिा मानवलनर्मात समथर्ा
सोडलवण्र्ासािी उपार्र्ोजना कराव्या िागणार आहेत.
जलमनीचा कस रटकलवण्र्ासािी सेंदद्रर् पदािािंचा जलमनीत वापर होणे आवश्र्क आहे. त्र्ासािी
कं पोथट खत उपर्ुक् िरते. कं पोथट म्हणजे कु जलवण्र्ाची प्रदक्रर्ा असून र्ा पध्दतीने कचरा
कु जवल्र्ामुळे अनेक र्फार्दे होतात - जसे दक खत लनर्माती होऊन जलमनीचा पोत सुधारतो. कचरा

हवेिीर कु जवण्र्ामुळे उष्णता लनमााण होऊन उपद्रवी कीटकांची लनर्माती होत नाही.
घरगुती कं पोथट पध्दती - गांडूळ खत
कु जणाऱ्र्ा जैलवक कचऱ्र्ाचे खत करण्र्ाचा पर्ाार् म्हणजे गांडूळ खत
प्रदक्रर्ा. र्ात गांडूळे कचऱ्र्ावर पोसिी जाऊन त्र्ांच्र्ा लवष्ठेतून उत्तम

खत लनमााण होते. गांडूळ खत ही एक लत्रवेणी पध्दत असून त्र्ात

गांडूळ, जैवकचरा आलण जीवजंतू र्ा तीनही गोष्टी महत्त्वाच्र्ा आहेत.

ओिेपणा, तापमान, प्रकाि, हवा र्ा सगळर्ांचा समतोि साधून

उत्तम प्रकारचे खत तर्ार करता र्ेते. त्र्ासािी गांडूळाच्र्ा दोन जाती जाथत उपर्ोगी आहेत. वरीि
सवा गोष्टी चांगल्र्ा पद्धतीने अविंब के ल्र्ास ५० दकिो गांडूळांमागे दररोज ५० दकिो खत तर्ार
होते. र्ासािी खािीि गोष्टींची काळजी घ्र्ावी िागते;

o जैव कचरा बारीक असावा, जाड ककं वा मोिा असू नर्े.

o सवा कचरा नवा/ताजा न घािता लनम्मा कु जिेिा, लनम्मा ताजा लमसळू न टाकावा.

o आद्राता (ओिावा) २०-८०% इतकी असावी.

o तापमान २० ते ४० अंि सेलल्सर्स इतके असावे.

o एकू णच गांडूळ खताचे र्फार्दे अनेक आहेत. र्ात पािापाचोळाही चांगिा कु जतो. एकू ण

प्रदक्रर्ा र्फक् ४०-४५ ददवसांत पूणा होते आलण दुगिंध देखीि नसतो. तणाचे बी पूणापणे नष्ट

होते व र्ातून वनथपतींना वाढीसािी संप्रेरके लमळतात. हे अलतिर् सोपे तंत्रज्ञान असून

कीटक- मािा र्ापासून ही प्रदक्रर्ा मुक् असते व जागा देखीि कमी िागते. तसेच गांडूळ खत

हे साध्र्ा खतापेक्षा जाथत गुणवत्तेचे असते.

104
गांडूळ खत करण्र्ाची पध्दत - गांडूळ खतासािी जागा करताना दोन पध्दतींचे नमुने वापरता र्ेतात;

o ८ र्फूट x ३ र्फूट िांबी-रुं दीची जागा घेऊन त्र्ाभोवती एक िर वीटकाम करावे ककं वा २ र्फूट

उं चीचे वीटकाम करून हौद बांधावा.

o जमीन िेणाने सारवून घ्र्ावी. र्ानंतर १ इंच वाळू चा िर व त्र्ावर २ इंच जाडीचा जैव-

कचरा पसरावावा.

o र्ावर ९ इंच िर िेण + कचरा टाकावा. िेणाच्र्ा पाचपटीत इतर कचरा (पािापाचोळा,

थवर्ंपाकात उरिेिे खरकटे अन्न इ.) हा िर र्ापूवीच िोडा कु जिेिा असावा.

o र्ा िराच्र्ा प्रत्र्ेक चौरस र्फुटािा १०० ग्रॅम गांडूळे टाकावीत. र्ानंतर गोणपाटाने सवा

दढगारा झाकू न टाकावा. र्ामुळे प्रकाि दकरणांपासून गांडूळांचे संरक्षण होते व गोणपाटामुळे

ओिावाही राखिा जातो. ददवसाआड ककं वा रोज पाण्र्ाचा लिडकावा करावा.

o १ मलहन्र्ानंतर गोणपाट काढू न १ ददवस हवा द्यावी.

o र्ानंतर दढगाऱ्र्ावरचा २ इंच िर हिके च गांडूळे ददसार्िा िागेपर्िंत काढावा.

o ही काढिेिी खतमाती मोिर्ा चाळणीतून चाळावी. खािी पडिेिे खत वापरण्र्ार्ोग्र्

असते. वर रालहिेिा कचरा व गांडूळे परत दढगाऱ्र्ात पसरवून टाकावीत.

o झुरळे व मुंग्र्ांपासून गांडूळांचे संरक्षण करण्र्ासािी हळद + पीि लमसळू न दढगाऱ्र्ाभोवती

पट्टा तर्ार करावा. उं दीर, कोंबडी व इतर पक्षी र्ापासून गांडूळांचे संरक्षण करण्र्ासािी

र्ोग्र् ती काळजी घ्र्ावी.

105
 प्रकरण ४.२: वार्ू
पुणे िहरात भारत सरकारच्र्ा भूलवज्ञान मंत्रािर्ाच्र्ा भारतीर्
उष्णदेिीर् हवामानिास्त्र संथिा (Indian Institute of Tropical
Meteorology, Pashan, Pune), र्ांच्र्ा द्वारे SAFAR (System for
Air Quality Forecast & Research) उपक्रमांतगात AQI (Air Quality
Index) कररता हवेतीि PM10, PM2.5, NO2, CO, O3 र्ा प्रदूषकांचे

पुणे िहरातीि लवलवध रिकाणचे (उदा. लिवाजीनगर, हडपसर,

कात्रज, इ.) प्रमाण मोजण्र्ात र्ेते. SAFAR च्र्ा मालहतीवर आधाररत

GIS मॉडेि तर्ार करून त्र्ामध्र्े (४०० X ४०० मी.) ग्रीड तर्ार
करून प्रदूषणाचे घटक PM2.5, PM10, NOx, CO, SO2, BC, OC, VOCs र्ांची इन््हेंटरी तर्ार
करण्र्ात आिी आहे. हवा प्रदूषण र्फक् पुणे िहरापुरतेच मर्ााददत नसल्र्ाने Air SHed ApproacH
िा अनुसरून पुणे िहर व त्र्ाच्र्ा आजूबाजूच्र्ा पररसरात एकू ण ५० X ५० दक.मी. क्षेत्रासािी
(includes PMC, PCMC & adjoining region), ही इलमिन इन््हेंटरी सन २०२० मध्र्े भारतीर्
उष्णदेिीर् हवामानिास्त्र संथिा (IITM,Pashan), सालवत्रीबाई र्फुिे पुणे लवद्यापीि (SPPU), उत्कि
लवद्यापीि, भुवनेश्वर, र्ांच्र्ा सहभागातून Pune Metropolitan Region कररता करण्र्ात आिी
आहे.

भारत सरकारच्र्ा पर्ाावरण वन आलण जिवार्ू पररवतान

मंत्रािर्ाद्वारे (MoEFCC) देि थतरावर National Clean Air
Program (NCAP) अंतगात भारतातीि अनेक राज्र्ांतून १३२

प्रदूलषत िहरांची (Non-attainment cities) र्ादी तर्ार के िी असून,

र्ामध्र्े महाराष्ट्र राज्र्ातीि पुणे िहरासह १९ िहरांचा समावेि आहे.
Clean Air Program (CAP- India) अंतगात पुणे िहरासािी Swiss

Agency for Development and Cooperation (SDC) र्ा

संथिेकडू न The Energy & Resources Institute (TERI) व

Automotive Research Association of India (ARAI) र्ा संथिांची
लनवड करण्र्ात आिी आहे.

106
पुणे िहरातीि वाहनांची संख्र्ा
वाहनांच्र्ा नोंदणीकररता देि पातळीवर Vahan Portal (https://vahan.parivahan.gov.in) वर
मालहती उपिब्ध करून देण्र्ात आिी आहे. देिातीि सवा राज्र् व त्र्ांतीि आर.टी.ओ.
कार्ाक्षेत्रानुसार वाहनांची नोंदणी व इतर तपिीि उपिब्ध आहे. त्र्ानुसार पुणे िहरात जून २०२२
पर्िंत एकू ण ३३,२४,५८२ नोंदणीकृ त वाहने आहेत.

पुणे िहरात दर वषी नवीन नोंदणी झािेल्र्ा वाहनांची संख्र्ा

Newly Registered Vehicles per Year
300000 274357
242533
250000
Number of Vehciels

200000
170115
150484
150000

100000

50000

0
2018 2019 2020 2021

(स्त्रोत: https://vahan.parivahan.gov.in)
सन २०१८ व सन २०१९ च्र्ा तुिनेत सन २०२० मध्र्े नवीन वाहनांच्र्ा नोंदणीमध्र्े घट झािेिी
ददसून र्ेत आहे. पुणे आर.टी.ओ. नुसार सन २०२१ मध्र्े १,७०,११५ इतरर्ा नवीन वाहनांची नोंद
झािी आहे. सन २०२० च्र्ा तुिनेत सन २०२१ मध्र्े नवीन वाहनांच्र्ा नोंदणीमध्र्े वाढ झािेिी
ददसून र्ेत आहे.

पुणे िहरात सन २०२१ मध्र्े नोंदणी झािेल्र्ा नवीन वाहनांची संख्र्ा

Month-wise Newly Registered Vehicles - Year 2021
30000

25000
No. of Vehicles

20000 18193 17263 18363 17911 18377

16718
14771 15492
15000 13556

9380
10000
6559
5000 3532

0
Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sept Oct Nov Dec

(स्त्रोत: https://vahan.parivahan.gov.in)
सन २०२१ मध्र्े एकू ण १,७०,११५ नवीन वाहनांची नोंद झािी आहे. र्ामध्र्े १,०२,९५३ दुचाकी,
६२,१९२ चारचाकी व ४,९७० तीनचाकी वाहने आहेत. संपूणा वषाात मे मलहन्र्ात सवाात कमी तर
नो्हेंबर मलहन्र्ात सवाात जाथत वाहनांची नोंदणी झािी होती.

107
 सन २०२१ मधीि नवीन नोंदणी झािेल्र्ा ई-वाहनांची संख्र्ा

Month-wise Newly Registered E-Vehicles - Year2021

1600
1365
1400
1200
1010
No of Vehicles

1000 843
800
611 584
600 507
354
400 286 277
205
200 120
57
0
Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sept Oct Nov Dec

(स्त्रोत: https://vahan.parivahan.gov.in)

पुणे िहरामध्र्े सन २०२१ मध्र्े एकू ण १,७०,११५ नवीन नोंदणी झािेल्र्ा वाहनांपैकी ६२१९
इिेलरिक वाहनांची नोंद झािी आहे. पुणे िहराने भलवष्र्ामध्र्े इिेलरिक वाहनांना प्रोत्साहन
देण्र्ाकररता थवतंत्र EV Cell ची थिापना के िी आहे.

सन २०२१ मधीि नवीन नोंदणी झािेल्र्ा BHarat Stage VI वाहनांची संख्र्ा

Month-wise Newly Registered BSVI Vehicles - Year2021
30000

25000

20000
No. of Vehicles

17734
16776 17650 15900 16606 17278
15000 13846 13862
12703

10000 8862
6338
5000 3433

0
Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sept Oct Nov Dec

(स्त्रोत: https://vahan.parivahan.gov.in)

पुणे िहरामध्र्े एकू ण १,७०,११५ नवीन नोंदणी झािेल्र्ा वाहनांपैकी १,६०,९८८ BSVI (Bharat

Stage VI) वाहनांची नोंद झािेिी ददसून र्ेत आहे. BSVI प्रकारच्र्ा वाहनांसािी वापरल्र्ा
जाणाऱ्र्ा इंधनामध्र्े सल्र्फरचे प्रमाण BSIV च्र्ा तुिनेत कमी असल्र्ाने उत्सजान कमी आहे. BSVI
इंलजन असिेल्र्ा वाहनांमध्र्े अत्र्ाधुलनक तंत्रज्ञान वापरल्र्ामुळे र्ा वाहनांतून लनमााण धुरामध्र्े
सल्र्फर उत्सजानाचे प्रमाण BSIV पेक्षा लडझेि वाहनांमध्र्े ५ पटीने कमी व पेिोि वाहनांमध्र्े ३
पटीने कमी असते. तसेच BSVI मध्र्े नार्िोजन ऑरसाईडचे प्रमाण ६८% नी व धुलिकणांचे प्रमाण
८२% नी कमी असते. (Source: indiathinkers.com)

108
पुणे महानगर पररवहन महामंडळ लि. (PMPML)

- सावाजलनक वाहतुकीकररता पी.एम.पी.एम.एि.च्र्ा एकू ण २२५५ बसेस

कार्ारत आहेत.
- Central Institute of Road Transport (CIRT), पुणे र्ांनी के िेल्र्ा
अहवािानुसार पुणे िहरासािी प्रलत १ िाख िोकसंख्र्ेकररता ५५
बसेसची आवश्र्कता आहे.
- इिेलरिक बसेस : र्फेब्रुवारी २०१९ पासून, २५ इिेलरिक बसेसची सेवा PMPML तर्फे
सुरलळतपणे चािू करण्र्ात आिी होती. सद्य:लथिती मध्र्े ३१० ई-बसेस कार्ारत आहेत.
भलवष्र्ात बसेसची खरे दी करून िहरातीि ई-बसेसची संख्र्ा एकू ण ६५० करण्र्ाचे लनर्ोजन
आहे.
पी.एम.पी.एम.एि. कडीि एकू ण बसेसची संख्र्ा
अ.क्र. बसेसचे प्रकार बसेसच्र्ा इंधनाचा प्रकार
१ पी.एम.पी.एम.एि. सी.एन.जी. : ८६९ लडझेि: २८७ ---
२ भाडेतत्त्वावरीि सी.एन.जी. : ७८९ --- ई – बस: ३१०
एकू ण: लडझेि २८७ + सी.एन.जी. १६५८ + ई-बस ३१० = २२५५ बसेस
(स्रोतिः पी.एम.पी.एम.एि.)

- नवीन बसेस ताफ्र्ामध्र्े दाखि झाल्र्ानंतर, १२ वषे व त्र्ापेक्षा जुन्र्ा असणाऱ्र्ा सावाजलनक
बसेस PMPML कडू न वापरातून बाद करण्र्ात र्ेत आहेत.
कार्ाकािानुसार बसेसची संख्र्ा
अ.क्र. कार्ाकाि (वषे) बसेसची संख्र्ा
१ ० ते ५ ६८९
२ ६ ते ८ ११
३ ९ ते १० २०४
४ ११ ते १२ २२२
५ १२ वषािंपुढीि ३०
एकू ण ११५६
(स्रोतिः पी.एम.पी.एम.एि.)

पुणे िहर पररसरात PMPML च्र्ा एकू ण २२५५ बसेस कार्ारत असून त्र्ांपैकी ७४% बसेस
सी.एन.जी. इंधनाचा वापर करीत आहेत. ताफ्र्ातीि जुन्र्ा २३३ लमडी लडझेि बसेसचे रुपांतर
सी.एन.जी. व इिेलरिक बसेसमध्र्े करण्र्ाचे लनर्ोजन आहे. बाणेर व वाघोिी हे दोन डेपो इिेलरिक
बसेस कररता नव्याने सुरु करण्र्ात आिे असून भेकराईनगर व लनगडी हे डेपो सद्य:लथितीमध्र्े
कार्ारत आहेत. त्र्ाचबरोबर पुणे थटेिन डेपोचे देखीि लनर्ोजन इिेलरिक बसेस कररता करण्र्ात
आिे आहे. इिेलरिक व सी.एन.जी. बसेसमुळे पुणे िहरातीि वार्ू प्रदूषणाबरोबरच ध्वनी प्रदूषणाची
पातळी देखीि कमी होत आहे. माचा २०२२ पर्िंत, कार्ारत असिेल्र्ा सवा इिेलरिक बसेसचा एकू ण
प्रवास २.५० कोटी दक.मी. पेक्षा जाथत झािा आहे. प्रदूषण कमी करण्र्ासािी व सावाजलनक वाहतूक
सक्षम करण्र्ासािी इिेलरिक बसेस एक महत्वाची भूलमका बजावत आहेत.

109
 राष्ट्रीर् पररवेिी वार्ू गुणवत्ता मानक (सन २००९)
सन २००९ कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने (CPCB) मध्र्े ‘राष्ट्रीर् पररवेिी वार्ू गुणवत्ता मानक’
(NAAQS - National Ambient Air Quality Standard) सभोवतािच्र्ा हवेतीि (Ambient

Air) प्रदूषकांचे प्रमाण लनदेलित के िे आहे.

NATIONAL AMBIENT AIR QUALITY STANDARD (NAAQS)

अ.क्र. प्रदूषके सरासरी राष्ट्रीर् पररवेिी वार्ू गुणवत्ता मानांक

वेळ औद्योलगक, रलहवासी व संवद े निीि जागा
इतर जागा (कें द्र सरकारद्वारे
लनदेलित)
१. सल्र्फर डार्ऑरसाईड वार्षाक* ५० २०
(SO2) µg/m3 २४ तास ** ८० ८०
२. नार्िोजन डार्ऑरसाईड वार्षाक* ४० ३०
(NO2) µg/m3 २४ तास ** ८० ८०
३. सूक्ष्म धूलिकण वार्षाक* ६० ६०
(PM10 ) µg/m3 २४ तास ** १०० १००
४. अलतसूक्ष्म धूलिकण वार्षाक* ४० ४०
(PM2.5 ) µg/m3 २४ तास** ६० ६०
५. ओझोन ८ तास* ५० ५०
(O3 ) µg/m3 १ तास ** १८० १८०
६. काबान मोनॉरसाइड ८ तास* ०२ ०२
(CO) mg/m3 १ तास ** ०४ ०४

* Annual Arithmetic mean of minimum104 measurements in a year at a particular site taken twice a week
24 hourly at uniform intervals.
** 24 hourly or 8 hourly or 1 hourly monitored values, as applicable, shall be complied with 98% of the time
in a year. 2% of the time, they may exceed the limits but not on two consecutive days of monitoring.

(Source: National Ambient Air Quality Standards, Central Pollution Control Board Notification in the Gazette
of India, Extraordinary, New Delhi, 18th November, 2009)

110
पुणे िहरातीि हवा प्रदूषकांची सद्य:लथिती

िहरातीि लवकासकामांमुळे हवेतीि सूक्ष्म, अलतसूक्ष्म धूलिकणांमध्र्े तसेच काबान मोनॉरसाईड,

सल्र्फर व नार्िोजन डार्ऑरसाईड र्ांसारख्र्ा प्रदूषकांच्र्ा प्रमाणात वाढ झािी आहे. वाढते
िहरीकरण, वाहनांचा धूर, औद्योलगक लवथतार, बांधकाम प्रकल्प, तसेच िहर पररसरातीि इतर
लवकासकामे र्ांमुळे हवेच्र्ा गुणवत्तेवर पररणाम झािेिा ददसून र्ेत आहे. आर्.आर्.टी.एम. संथिेने
के िेल्र्ा इलमिन इन्हेटरीनुसार पी.एम.१०चे प्रमुख स्त्रोत Wind Blown Re-suspended Dust
आलण Transport आहेत. िहराच्र्ा मध्र्भागी असिेल्र्ा वदाळीच्र्ा भागातून तसेच िहराबाहेरीि
प्रामुख्र्ाने पूवा व उत्तर भागांतीि राज्र् महामागािंवरीि जड वाहतूक आलण बांधकाम, पार्ाभूत
सुलवधा र्ांमुळे मोठ्या प्रमाणात पी.एम.१० चे उत्सजान होत आहे. वाहनांतीि धुरामध्र्े अंदाजे ८०%
प्रमाण हे काबान मोनॅारसाईड वार्ूचे असल्र्ामुळे ऑलरसडेिन प्रदक्रर्ेमुळे COचे रुपांतर काबान डार्
ऑरसाईड आलण ओझोन वार्ू मध्र्े होते. वातावरणातीि PHotocHemical Reactions तसेच काही
मानवलनर्मात स्त्रोतांपासून होणाऱ्र्ा उत्सजानामुळे (िाकू ड, कोळसा, िेतकी उत्पादने कचरा, इ.चे
ज्विन) तसेच लवलवध इंधनांचे अपूणा ज्विन (wood, charcoal, oil, paraffin, propane, natural
gas, and trash) वार्ू प्रदूषकांच्र्ा उत्सजानाचे प्रमुख स्त्रोत आहेत.

सन २००९ पासून कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने नव्याने अलतसूक्ष्म धूलिकण पी.एम.२.५ र्ा
प्रदूषकाचा ‘राष्ट्रीर् पररवेिी वार्ू गुणवत्ता मानक’ (NAAQS) मध्र्े प्रदूषणाचे मोजमाप करण्र्ासािी
समावेि के िा आहे. हवेतीि धूलिकणांचे प्रमाण हे नैसर्गाक आलण मानवलनर्मात स्त्रोतांमुळे वाढते. १०
मार्क्रॉनपर्िंत आकार असिेल्र्ा धुलिकणांना पी.एम.१० तर २.५ मार्क्रॉनपर्िंत आकार असिेल्र्ा
धुलिकणांना पी.एम.२.५ असे म्हणतात. १ लमिीमीटरचा १००० वा भाग म्हणजे १ मार्क्रॅान होर्.
वाहनांतीि धुरामधून अलतसूक्ष्म कण बाहेर पडतात. तसेच वाहनांच्र्ा वदाळीमुळे रथत्र्ावरीि धूळ
पुन्हा (Re-suspended Dust) हवेत लमसळिी जाते.

पुणे िहरातीि हवा प्रदूषणामध्र्े वाहनांतून उत्सर्जात होणाऱ्र्ा प्रदूषणाचा खूप मोिा वाटा आहे.
परं तु िॉकडाऊन काळात (एलप्रि व मे २०२०) रथत्र्ावरीि वाहतूक अगदी नगण्र् तसेच इतर
व्यावसालर्क रिकाणे बंद असल्र्ाने हवा प्रदूषणाची पातळी कमी झािी होती. ‘िहरातीि
रथत्र्ांवरीि सवा वाहने जर नाहीिी झािी तर हवा प्रदूषण दकती पटीने कमी होईि’, ही काल्पलनक
पररलथिती िॉकडाऊन मुळे काही काळासािी प्रत्र्क्षात आिी व र्ा काळात प्रदूषणाचे प्रमाण
मोजण्र्ात आिे.

111
 १. सूक्ष्म धूलिकण (पी.एम.१०)
सन २०१९ मध्र्े िॉकडाऊन नसताना पी.एम.१० चे एलप्रि मलहन्र्ातीि प्रमाण अंदाजे ८०µg/m3

होते तर सन २०२० मध्र्े िॉकडाऊन असताना हे प्रमाण कमी होऊन अंदाजे ५०µg/m3 इतके झािे.
रथत्र्ावरीि वाहतूक अगदी नगण्र् तसेच इतर व्यावसालर्क रिकाणे बंद असल्र्ाने पी.एम.१०मधीि
घट (३०µg/m3) ददसून आिी. िहरातीि दैनंददन जीवनामुळे उत्सर्जात होणाऱ्र्ा हवा प्रदूषकांच्र्ा
व्यलतररक् अलथतत्वात असणाऱ्र्ा हवा प्रदूषकांचे प्रमाण (Background Concentration) िॉकडाऊन
काळात नोंदलविे गेि.े

सन २०१७ -२१ मधीि पुणे िहराच्र्ा हवेतीि पी.एम.१० धूलिकणांचे प्रमाण

Concentration of PM10
(NAAQ Standard - 60µg/m3)
Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar
140.00

120.00

100.00
PM10 (µg/m3)

80.00

60.00

40.00

20.00

0.00
2017 2018 2019 2020 2021

(स्रोतिः आर्.आर्.टी.एम., पाषाण)

सन २०२१ मध्र्े पी.एम.१० चे वार्षाक सरासरी प्रमाण लिवाजीनगर (८५.३०µg/m3) र्ा रिकाणी

सवाात जाथत नोंदलविे गेिे. कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने पी.एम.१० प्रदूषकाचे प्रमाण ६०µg/m3
इतके लनलित के िे आहे. सन २०२० व २०२१ र्ा दोन्ही वषी लिवाजीनगर र्ा रिकाणी पी.एम.१० चे
वार्षाक सरासरी प्रमाण इतर रिकाणांपेक्षा सवाालधक नोंदलविे गेिे. मागीि ५ वषािंत पाषाण र्ा
रिकाणी पी एम. १० चे प्रमाण मानकापेक्षा कमी नोंदलविे गेिे.

112
 सन २०२१ मधीि पुणे िहराच्र्ा हवेतीि पी.एम.१० ची पातळी
Monthly Concentration of PM10
(NAAQStandard - 60 µg/m3)
Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar
140.00
120.00
100.00
PM2.5 (µg/m3)

80.00
60.00
40.00
20.00
0.00
Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec
2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021

(स्रोतिः आर्.आर्.टी.एम.)

सन २०२१ मध्र्े पुणे िहरात लिवाजीनगर र्ा रिकाणी लहवाळ्र्ात लडसेंबर मलहन्र्ात पी.एम.१० चे
सवाालधक प्रमाण (१३२.३० µg/m3) इतके नोंदलविे गेिे. एलप्रि ते ऑरटोबर मलहन्र्ांत पाषाण र्ा
रिकाणी पी.एम.१०चे प्रमाण मानकापेक्षा कमी होते.

सूक्ष्म धूलिकण (पी.एम.१०) - Emission Inventory Pune Metropolitan Region

आर्.आर्.टी.एम. (Indian Institute of Tropical Meteorology, Pashan), र्ा संथिेने प्रकालित
के िेल्र्ा इलमिन इन््हेंटरी नुसार पी.एम.१० धुलिकणांचे एकू ण संचर्ी प्रमाण ८६.६० Gg/Year
(सन २०१९-२०) इतके होते. पुणे िहरात पी.एम.१० धुलिकणांचे प्रमुख स्त्रोत Wind Blown Re-
suspended Dust & Transport असून काही दुय्र्म स्त्रोत देखीि आहेत.

पी.एम.१० धुलिकणांचे क्षेत्रलनहार् प्रमाण

Sectoral Relative Contribution of PM10 for PMR
(Year 2019-20 Emissions Gg/year)
30.00 27.20

25.00
21.80
Emissions (Gg/yera)

20.60
20.00

15.00
10.80
10.00
6.20
5.00

0.00
Transport Industry Residential WBR Dust Others

(स्रोतिः आर्.आर्.टी.एम, इलमिन इन््हेंटरी )

113
सूक्ष्म धूलिकण (पी.एम.१०) - Air Quality Index

सन २०२१ मध्र्े एअर क़्वालिटी इंडर

े स पी.एम.१० सािी Poor व Very Poor र्ा श्रेणींमध्र्े एकही
ददवस नोंदलविा गेिा नाही. वषािंतीि एकू ण ३६५ ददवसांपैकी, १६३ ददवस हे Good, ११४ ददवस
Satisfactory तर ८८ ददवस Moderate श्रेणीमध्र्े नोंदलविे गेिे. सन २०१८ व २०१९ च्र्ा
तुिनेत, Good श्रेणी मध्र्े सन २०२० व २०२१ मध्र्े जाथत ददवस नोंदलविे गेिे. Satisfactory व

Moderate श्रेणीमधीि ददवसांच्र्ा नोंदणीमध्र्े घट होऊन Good श्रेणीमध्र्े वाढ झािी आहे.

Year 2021 -
Number of AQI days for PM10

Moderate,
88 Days, 24%
Good,
163 Days, 45%

Satisfactory,
114 Days, 31%

AQI PM10 2018 2019 2020 2021

(No. of Days)
Good 100 109 163 163
Satisfactory 157 159 114 114
Moderate 108 97 89 88
Poor 0 0 0 0
Very Poor 0 0 0 0
(स्त्रोत: आर्.आर्.टी.एम., पाषाण, पुणे)

114
 २. अलतसूक्ष्म धूलिकण (पी.एम.२.५)

सन २०१९ मध्र्े िॉकडाऊन नसताना पी.एम.२.५ चे एलप्रि मलहन्र्ातीि प्रमाण ३९.२८µg/m3

कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने लनलित के िेल्र्ा मानकापेक्षा कमी होते तर सन २०२० मध्र्े
िॉकडाऊन असताना हे प्रमाण आणखी कमी होऊन अंदाजे २९.२४µg/m3 इतके होते.

सन २०१७-२१ मधीि पुणे िहराच्र्ा हवेतीि पी.एम.२.५ धूलिकणांचे प्रमाण

Concentration of PM2.5
(NAAQ Standard - 40µg/m3)

Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar

100.00
90.00
80.00
70.00
PM2.5 (µg/m3)

60.00
50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
2017 2018 2019 2020 2021

(स्रोत: आर्.आर्.टी.एम.)

सन २०२१ मध्र्े पी.एम.२.५चे वार्षाक सरासरी प्रमाण लिवाजीनगर (५५.२४ µg/m3) र्ा रिकाणी
सवाात जाथत नोंदलविे गेिे तर पाषाण व कात्रज र्ा रिकाणी पी.एम.२.५ चे प्रमाण मानकापेक्षा कमी
होते. कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने पी.एम.२.५ प्रदूषकाचे प्रमाण ४०µg/m3 इतके लनलित के िे
आहे.

115
 सन २०२१ मधीि पुणे िहराच्र्ा हवेतीि पी.एम.२.५ ची पातळी
Monthly Concentration of PM 2.5
NAAQ Standard - 40µg/m3
Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar
120.00

100.00
PM2.5 (µg/m3)

80.00

60.00

40.00

20.00

0.00
Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec
2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021 2021

(स्रोतिः आर्.आर्.टी.एम.)

पुणे िहरात सन २०२१ मध्र्े लिवाजीनगर र्ा रिकाणी लडसेंबर मलहन्र्ात पी.एम.२.५ चे प्रमाण
सवाालधक (९५.६८ µg/m3) नोंदलविे गेि.े

अलतसूक्ष्म धूलिकण (पी.एम.१०) - Emission Inventory Pune Metropolitan Region

आर्.आर्.टी.एम. (Indian Institute of Tropical Meteorology, Pashan), र्ा संथिेने प्रकालित

के िेल्र्ा इलमिन इन््हेंटरी नुसार पी.एम.२.५ धुलिकणांचे एकू ण संचर्ी प्रमाण ४६.४०Gg/Year (सन

२०१९-२०) इतके होते. पुणे िहरात पी.एम.२.५ धुलिकणांचा प्रमुख स्त्रोत Transport Sector (४६%)
असून काही दुय्र्म स्त्रोत देखीि आहेत.

पी.एम.२.५ धुलिकणांचे क्षेत्रलनहार् प्रमाण

(स्रोतिः आर्.आर्.टी.एम, इलमिन इन््हेंटरी)

116
अलतसूक्ष्म धूलिकण (पी.एम.२.५) - Air Quality Index

सन २०२१ मध्र्े एअर क़्वालिटी इंडर

े स, पी.एम.२.५ सािी Very Poor र्ा श्रेणीमध्र्े एकही ददवस
नोंदलविा गेिा नाही. वषािंतीि एकू ण ३६५ ददवसांपैकी, १४१ ददवस हे Good, १३२ ददवस
Satisfactory, ९० ददवस Moderate तर २ ददवस Poor श्रेणीमध्र्े नोंदलविे गेिे.

Year 2021 - Poor,

Number of AQI days for PM2.5 2 Days, 1%

Moderate,
90 Days, 25% Good,
141 Days, 39%

Satisfactory,
132 Days, 36%

AQI - PM2.5 (No. of Days) 2018 2019 2020 2021

Good 103 149 158 141
Satisfactory 168 156 127 132
Moderate 92 59 77 90
Poor 1 1 4 2
Very Poor 1 0 0 0
(स्त्रोत: आर्.आर्.टी.एम., पाषाण, पुणे)

117
 ३. नार्िोजन डार्ऑरसाईड (NO2)

आर्.आर्.टी.एम. संथिेने के िेल्र्ा Emission Inventory नुसार नार्िोजन ऑरसाईडचे (NOx)

एकू ण संचर्ी प्रमाण २२२.०१Gg/Year (सन २०१९-२०) इतके आहे. र्ा वार्ूचे उत्सजान
वाहनांतन
ू लनघणाऱ्र्ा धुरामुळे सवाालधक होते. एकू ण नार्िोजन ऑरसाईड (NOx) उत्सजानामध्र्े,
साधारणपणे ७३% वाहतूक क्षेत्राचे र्ोगदान असून त्र्ा खािोखाि २१% र्ोगदान हे औद्योलगक
क्षेत्राचे आहे. िहरातीि वदाळीच्र्ा भागातून र्ा वार्ूचे मोठ्या प्रमाणात उत्सजान होते. उच्च
तापमानावर जें्हा नार्िोजन व ऑलरसजनची प्रदक्रर्ा (Reaction) होते तें्हा NOx तर्ार होतो.

सन २०१७ -२१ मधीि पुणे िहराच्र्ा हवेतीि नार्िोजन डार्ऑरसाईडचे प्रमाण

Concentration of NO2
(NAAQ Standard - 40µg/m3)
Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar
50.00
45.00
40.00
35.00
NO2 (µg/m3)

30.00
25.00
20.00
15.00
10.00
5.00
0.00
2017 2018 2019 2020 2021

(स्रोतिः आर्.आर्.टी.एम.)

सन २०२१ मध्र्े िोहेगाव र्ा रिकाणी नार्िोजन डार्ऑरसाईड (NO2) चे वार्षाक सरासरी प्रमाण
मानकापेक्षा जाथत नोंदलविे गेिे. सन २०१९ व २०२० मध्र्े नार्िोजन डार्ऑरसाईड (NO2) चे वार्षाक
सरासरी प्रमाण मानकापेक्षा बऱ्र्ाच अंिी कमी होते. मागीि ३ वषािंपासून मुख्र्त: पाषाण व हडपसर
पररसरात नार्िोजन संर्ुगांच्र्ा प्रमाणात घट ददसून र्ेत आहे. कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने
नार्िोजन डार्ऑरसाईडचे प्रमाण ४०µg/m3 इतके लनलित के िे आहे.

118
 ४. ओझोन (O3)

कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने ओझोन र्ा प्रदूषकाचे प्रमाण ५०µg/m3 इतके लनलित के िे आहे.
जलमनीिगत मानवलनर्मात स्त्रोतांमुळे तर्ार होणारा ओझोन वार्ू हा हालनकारक/प्रदूषक असून
पृथ्वीच्र्ा वातावरणातीि लथितांबरामध्र्े असणरा ओझोन वार्ू सूर्ााकडू न र्ेणारी अलतनीि दकरणे
(Ultra-violet Rays) िोषून घेत असल्र्ाने सजीवसृष्टीकररता आवश्र्क आहे

सन २०१७ -२० मधीि पुणे िहराच्र्ा हवेतीि ओझोन वार्ूचे प्रमाण

Concentration of O3
(NAAQ Standard - 50µg/m3)
Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar
80.00
70.00
60.00
O3 (µg/m3)

50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
2017 2018 2019 2020 2021

(स्रोतिः आर्.आर्.टी.एम.)

पुणे िहरात ओझोनचे प्रमाण कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने लनलित के िेल्र्ा मानकापेक्षा कमी आहे.
सन २०२१ मध्र्े ओझोन वार्ूचे वार्षाक सरासरी प्रमाण पाषाण पररसरात सवाालधक (४१.६६
µg/m3) नोंदलविे गेि.े तर त्र्ा खािोखाि लिवाजीनगर आलण कात्रज र्ा रिकाणी नोंदलविे गेिे.

119
 ५. काबान मोनॉरसाईड (CO)

पुणे िहरात काबान मोनॉरसाईडचे मागीि काही वषािंतीि प्रमाण कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने
लनलित के िेल्र्ा मानकापेक्षा (२mg/m3) कमी आहे. वाहनांतीि धुरामध्र्े सवाालधक प्रमाण हे काबान
मोनॅारसाईड र्ा वार्ूचे असते. हा वार्ू रं गहीन असून इंधनाच्र्ा अपूणा ज्विनामुळे तर्ार होतो व
वातावरणामध्र्े लथिर थवरुपात राहतो. आर्.आर्.टी.एम. संथिेने के िेल्र्ा Emission Inventory

नुसार काबान मोनॉरसाईड (CO) चे एकू ण संचर्ी प्रमाण २९२.९०Gg/Year (सन २०१९-२०)
इतके आहे. र्ा वार्ूच्र्ा एकू ण उत्सजानापैकी प्रमुख स्त्रोत वाहतूक (६६%) इतका असून त्र्ा
खािोखाि लनवासी क्षेत्र आहे.

सन २०१७-२१ मधीि पुणे िहराच्र्ा हवेतीि काबान मोनॉरसाईड वार्ूचे प्रमाण

Concentration of CO
(NAAQ Standard - 2mg/m3)
Pashan Shivajinagar Lohegaon Katraj Hadapsar

2.00

1.50
CO (mg/m3)

1.00

0.50

0.00
2017 2018 2019 2020 2021
Years

(स्रोतिः आर्.आर्.टी.एम.)

सन २०२१ मध्र्े पाषाण पररसरात काबान मोनॉरसाईडचे वार्षाक सरासरी प्रमाण सवाालधक
(१.४३mg/m3) नोंदलविे गेिे, तर हडपसर पररसरात वार्षाक सरासरी प्रमाण मागीि वषािंतीि
प्रमाणापेक्षा जाथत नोंदलविे गेिे. र्ा प्रदूषकाचे प्रमाण पुणे िहरात सवाच रिकाणी मागीि वषािंपेक्षा
वाढिेिे ददसून र्ेत आहे.

120
 ६. सल्र्फर डार् ऑरसाईड (SO2)

पुणे िहरात SO2 चे प्रमाण कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने ददिेल्र्ा मानकापेक्षा (५०µg/m3 ) कमी
आहे. आर्.आर्.टी.एम. संथिेने के िेल्र्ा Emission Inventory नुसार सल्र्फर डार् ऑरसाईड

(SO2) चे एकू ण संचर्ी प्रमाण १९१.५७Gg/Year (सन २०१९-२०) इतके असून िहराच्र्ा
आसपासच्र्ा पररसरामध्र्े (PCMC भागांमध्र्े) र्ा वार्ूचे लवतरण जाथत आहे. र्ा वार्ूच्र्ा एकू ण
उत्सजानापैकी साधारणतिः ८२% उत्सजान इंडथिीज मुळे होत असून त्र्ा खािोखाि वाहतूक क्षेत्रामुळे
होते. मुख्र्त्वे लडझेि इंधनावर चािणाऱ्र्ा वाहने व लवलवध उपकरणांमुळे हा वार्ू हवेत सोडिा
जातो.

सन २०२१ मधीि पुणे िहराच्र्ा हवेतीि सल्र्फर डार्ऑरसाईडचे प्रमाण

Concentration of SO2
(NAAQ Standard: 50µg/m3 )
60.00

50.00

40.00
SO2 (µg/m3)

30.00

20.00

10.00

0.00

(स्रोतिः महाराष्ट्र प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळ)

सन २०२१ मध्र्े SO2 चे प्रमाण र्फेब्रुवारी मलहन्र्ात सवाालधक होते तर मे ते सप्टेंबर मलहन्र्ांत सवाात
कमी प्रमाण होते.

121
हवा प्रदूषण कमी करणेसािी अॅरिन प्िॅन
१५व्या लवत्त आर्ोग अंतगात दििक्षी िहरे (Million Plus Cities) सािी हवा प्रदूषण
लनर्ंत्रणाकररता पुढीि ५ वषािंचे लनर्ोजन करण्र्ात आिे आहे. त्र्ा अनुषंगाने प्रत्र्ेक िहराचा एअर
अॅरिन प्िॅन मंजूर झािा असून सदर प्िॅनच्र्ा िळक बाबी पुढीिप्रमाणे आहेत. र्ामध्र्े र्फक् पुणे
िहर न घेता हवा प्रदूषणाच्र्ा दृष्टीकोनातून AirsHed ची संकल्पना मांडण्र्ात आिी असून एकू ण
पुणे म.न.पा., बपंपरी-बचंचवड म.न.पा., पुणे कँ न्टोन्मेंट, खडकी कँ न्टोन्मेंट, देहू रोड कँ न्टोन्मेंट र्ा सवा
थिालनक थवराज्र् संथिेचे कार्ाक्षेत्रांचा समावेि करण्र्ात आिा आहे.

पुणे िहराच्र्ा एअर अॅरिन प्िॅन मध्र्े अंतभूात करण्र्ात काही आिेल्र्ा िळक बाबी पुढीिप्रमाणे
आहेत -

हवेची गुणवत्ता तपासणी कें द्र (Air Quality Monitoring Stations)

 भारत सरकारच्र्ा पृथ्वी लवज्ञान मंत्रािर्ाच्र्ा भारतीर् उष्णदेिीर् हवामानिास्त्र संथिा,
पाषाण व पुणे म.न.पा. र्ांच्र्ा सहभागातून ‘सर्फर पुणे’ र्ा उपक्रमातंगात पुणे िहरात एकू ण १०
हवेची गुणवत्ता तपासणी कें द्र उभारण्र्ात आिी आहेत;
- SAFAR – Pune (System of Air Quality & Weather Forecasting and Research) - र्ा
कार्ाक्रमांतगात देिातीि पलहिे वार्ू प्रदूषण मोबाईि अॅप SAFAR-Air आलण
www.safar.tropmet.res.in र्ा संकेतथिळावर िहरातीि लवलवध रिकाणांचे वार्ू प्रदूषकांचे
हवेतीि प्रमाण ददिे आहे.
 महाराष्ट्र प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाचे Continuos Ambient Air Quality Monitoring Station
(CAAQMS) हे कोिरूड र्ा रिकाणी कार्ारत आहे.
(https://www.mpcb.gov.in/air-quality/pune/0000000077#station1)

वाहनांमध्र्े पर्ाार्ी इंधनाचा वापर (सी.एन.जी.)

- पी.एम.पी.एम.एि. तर्फे सावाजलनक वाहतुकीकररता नवीन बसेसची
खरे दी करण्र्ात आिी आहे. सद्य:लथितीत एकू ण २२५५ सावाजलनक
वाहतूक बसेस असून त्र्ांपैकी १६५८ सी.एन.जी. आहेत. संपूणा
ताफ्र्ाच्र्ा अंदाजे ७४% बसेस र्ा सी.एन.जी. इंधनाचा वापर करत
आहेत. सन २०२१ मध्र्े, (जानेवारी ते लडसेंबर २०२१) दरम्र्ान पुणे
िहरात ६,०२४ नवीन सी.एन.जी. वाहनांची नोंद झािी आहे.
(https://vahan.parivahan.gov.in)

122
 BS VI दजााच्र्ा वाहनांची नोंदणी
- वाहनांमधीि धुरामुळे होणारे प्रदूषण कमी करण्र्ाकररता तसेच काबान र्फूटबप्रंट आटोरर्ात
िे वण्र्ाकररता पुणे िहरात BS VI इंलजन असिेल्र्ा वाहनांची नोंदणी RTO मार्फात सुरु
करण्र्ात आिी आहे. सन २०२१ मध्र्े BSVI इंलजन असिेल्र्ा एकू ण १,६०,९८८ वाहनांची
नोंद झािी आहे.

पुणे महानगर पररवहन महामंडळ लि. (PMPML)

- सावाजलनक वाहतुकीकररता पी.एम.पी.एम.एि.च्र्ा एकू ण २२५५ बसेस कार्ारत असून
त्र्ांपैकी १६५८ सी.एन.जी. बसेस आहेत. पुणे िहरामध्र्े र्फेब्रुवारी २०१९ पासून, २५
इिेलरिक बसेसची सेवा सुरलळतपणे चािू करण्र्ात आिी होती. सन २०२१-२२ मध्र्े ३१० ई-
बसेस कार्ारत आहेत. भलवष्र्ात बसेसची खरे दी करून िहरातीि ई-बसेसची संख्र्ा एकू ण ६५०
करण्र्ाचे लनर्ोजन आहे.
- Central Institute of Road Transport (CIRT), पुणे र्ांनी के िेल्र्ा अहवािानुसार पुणे
िहरासािी प्रलत १ िाख िोकसंख्र्ेकररता ५५ बसेसची आवश्र्कता आहे.
- नवीन बसेस ताफ्र्ामध्र्े दाखि झाल्र्ानंतर, १२ वषे व त्र्ा पेक्षा जुन्र्ा असणाऱ्र्ा सावाजलनक
बसेस PMPML कडू न वापरातून बाद करण्र्ात र्ेत आहेत.

वाहतूक लनर्ोजन
 पुणे िहर सवासमावेिक गलतिीिता आराखडा (सी.एम.पी.)
 पादचारी धोरण (Pedestrian Policy)
 पुणे थिीट प्रोग्रॅम (Pune Street Program)
 सुरळीत वाहतुकीकररता खड्डे लवरहीत रथत्र्ांसािी थपेिि रोड मेंटेनन्स वाहने (RMVs)
 अबान थिीट लडझाईन गाईडिाइन्स् (USDG)
 सावाजलनक वाहनतळ धोरण (Parking Policy)
 पुणे सार्कि प्िॅन (Comprehensive Bicycle Plan for Pune City)
 बी.आर.टी.एस. प्रकल्प (Bus Rapid Transit System)
 पुणे मेिो (www.punemetrorail.org)

पुणे िहरातीि मेिो मार्गाकांची एकू ण िांबी व थिानकांची संख्र्ा

मार्गाका एकू ण िांबी थिानकांची संख्र्ा
क्र.१ बपंपरी-बचंचवड ते थवारगेट १७.४० दक.मी. १६
क्र.२ वनाज ते रामवाडी १५.७० दक.मी. १४
PMRDA प्रथतालवत बहंजेवाडी ते लिवाजीनगर २३.३३ २३
दक.मी.
ऑपरे िन्स आलण मेंटेनन्स डेपो मार्गाका क्र. १ सािी रें ज लहि डेपो
मार्गाका क्र. २ सािी लहि ््र्ू - कार पाका , कोिरूड

123
काँलप्रहेन्सी्ह मोलबलिटी प्िॅन (सी.एम.पी.)
िहराअंतगात वाहतूक सुरळीत व सक्षम होण्र्ाच्र्ा दृष्टीने कें द्र िासनाने सवासमावेिक वाहतूक
आराखडा तर्ार करणेबाबत लनदेि ददिे होते. पुणे म.न.पा.ने िहरासािी सवा समावेिक गलतिीि
आराखडा तर्ार के िा असून वाहतूक सुरळीत व सक्षम करण्र्ासािी लवलवध पर्ाार्ांसह, उदा. सार्कि
िॅक, पादचारी मागा, उड्डाणपूि, बार्पास रथते, टरंगरोड, मेिो रे ि, इत्र्ादी पर्ाार्ी वाहतूक
व्यवथिांचा समावेि के िेिा आहे. सी.एम.पी. मध्र्े खाजगी वाहनांचा वापर कमी करून सावाजलनक
वाहतूक तसेच NMT वाहतूक वाढलवण्र्ाच्र्ा दृष्टीने उपार्र्ोजना देण्र्ात आल्र्ा आहेत.हा आराखडा
पुणे म.न.पा.च्र्ा www.punecorporation.org र्ा संकेतथिळावर उपिब्ध आहे.

पुणे िहर सवासमावेिक गलतिीिता आराखडा (सी.एम.पी.)

सूची सूत्रीकरण सद्य:लथिती अपेलक्षत ध्र्ेर्
नेटवका थपीड वाहनांची सरासरी गती (दक.मी./ तास) १८ ३०
सावाजलनक वाहतुकीचे सावाजलनक वाहतुकीच्र्ा र्फेर्र्ा / १८% ४०%
प्रकार सवा प्रकारच्र्ा र्फेऱ्र्ा
सावाजलनक वाहतुकीच्र्ा र्फेर्र्ा / २६.८७% ८०%
सवा प्रकारच्र्ा वाहनांच्र्ा र्फेऱ्र्ा,
एन.एम.टी.वगळू न
लवनार्ंत्र वाहनाचा वाटा लवनार्ंत्र वाहनांच्र्ा र्फेर्र्ा / एकू ण ३३% ५०%
र्फेर्र्ा
प्रमाण क्षमता गुणोत्तर रथत्र्ावरीि वाहतुकीचे प्रमाण / १.४ ०.८
रथत्र्ाची क्षमता
सोर्ीसुलवधा १५ लमलनटांपेक्षा कमी वेळेत कामावर ३३% ६०%
जाणार्र्ा र्फेर्र्ा / एकू ण र्फेर्र्ा
बसपुरविा एकू ण बसेसची संख्र्ा / िक्ष जनसंख्र्ा २८ ५५
िहान आकाराची एकू ण नोंदणी झािेिी वाहने / िक्ष १८९० १०००
सावाजलनक वाहने जनसंख्र्ा
उदा.ररक्षा
पादचारी मागा पादचारी मागााची िांबी / रथत्र्ाची ५३% १००%
िांबी
सार्कि मागा सार्कि मागााची िांबी / रथत्र्ाची ४.८% १००%
िांबी
अपघाती मृत्र्ू अपघाती मृत्र्ूची संख्र्ा / िक्ष जनसंख्र्ा ११ ०
वाहनतळ वाहनतळाची िांबी / रथत्र्ाची िांबी १३% ०-५%
(स्रोतिः सी.एम.पी. ररपोटा) (* एन.एम.टी. लवनार्ंत्र वाहतूक)

124
पुणे िहर व पररसराचा लवथतार आलण िहरीकरण PMRDA CMP Modal Share
िक्षात घेता PMRDA तर्फे २१२७ चौ.दक.मी. Company/
School van
Cycle
3% Train
0.4%
पररसरासािी सन २०१८ मध्र्े पुणे, बपंपरी-
4%

बचंचवड, कॅ न्टॉन्मेंन्ट व PMRDA पररसरासािी Auto/Taxi

8% 2-wheeler

काँलप्रहेन्सी्ह मोलबलिटी प्िॅन (CMP) तर्ार

Bus 35%
12%

करण्र्ात आिा असून काही िळक बाबी Car

13% Walk
पुढीिप्रमाणे आहेत; 25%

PMRDA - CMP
Average Traffic Speed During Peak hours 18 kmph
Average Trip Length 8 km
NMT Share 28%
Public Transport Share 19%
Households owning either 2-Wheeler or 2-Wheelers & Cars 83%
(स्रोतिः PMRDA सी.एम.पी. ररपोटा)

पुणे थिीट प्रोग्रॅम (Pune Street Program)

रथते लवकसनाच्र्ा कामांसािी ‘अबान थिीट लडझाईन गाईडिाइन्स’ व ‘पेडथे िीअन पॉलिसी’ मधीि

मागादिाकांचा वापर करण्र्ात र्ेत आहे. पुणे म.न.पा. पि लवभागातर्फे िहरातीि १००दक.मी.

िांबीच्र्ा रथत्र्ांचे लवकसन २ र्फेजेस मध्र्े करण्र्ात र्ेणार आहे. िहरातीि रथता रुं दीकरणाचे काम

हे डे्हिपमेंट प्िॅन मध्र्े नमूद के िेल्र्ा रथता रुं दीनुसार करण्र्ात र्ेत आहे.

पुणे िहरातीि पुणे िहरातीि रथत्र्ांचे प्रकार (अंदाजे)

रथत्र्ांची िांबी (अंदाजे) प्रकार (िांबी दक.मी.)
रूंदी (मी.) िांबी (दक.मी.) डांबरी रथता ९४४.१२
१२ मी पेक्षा ९७०.८६ काँदक्रट २१०.३९
१२
कमीते २४ ३१४.००
िीन ्हाईट टॉबपंग १७७.६७
२४
मी ते ३० ६०.५४
(काँदक्रट)
३०
मी ते ३६ २९.९६
पे्हर ब्िॉक २९.५५
३६
मी ते ६१ २३.२९
मी एकू ण १३९८.६५ मालथटक अॅथर्फाल्ट १९.८६
अनलसल्ड १८.४१
(स्रोतिः Road Asset Management Survey,PMC)

सुरळीत वाहतुकीकररता खड्डे लवरहीत रथते

- पुणे िहरामध्र्े ४ थपेिि रोड मेंटेनन्स वाहने (RMVs) कार्ारत असून मोबाईि अॅलप्िके िनद्वारे
जोडण्र्ात आिी आहेत व ८ नवीन रोड मेंटेनन्स वाहने प्रथतालवत आहेत.

125
हररत क्षेत्र

- िहरामध्र्े २१० उद्याने असून र्ा उद्यानांची लनगा राखण्र्ाचे काम हे पुणे म.न.पा. मार्फात के िे
जाते. वन लवभागाच्र्ा सहर्ोगातून, पुणे म.न.पा. मध्र्े जॉइंट र्फॉरे थट मॅनेजमेंट कलमटी मार्फात
वन लवभागाकडीि टेकड्यांवरीि वृक्षांचे संवधान के िे जाते. पुणे िहरातीि एकू ण उद्यानांचे
क्षेत्रर्फळ १९,७८,८६६.२२ चौ.मी. आहे.
- पुणे िहराची वृक्षगणना - पुणे म.न.पा.च्र्ा उद्यान लवभागातर्फे GIS प्रणािीचा वापर करून
वृक्षगणना करण्र्ात र्ेत असून ५१,०३,६०२ वृक्षांचे लजओ-टॅबगंग (प्रत्र्ेक वृक्षाचे वर्, उं ची,
कॅ नोपी डार्मीटर, इ.) झािे आहे.

घनकचरा व्यवथिापन
डोअर टू डोअर वेथट किेरिन (SWaCH)

- पुणे िहरामध्र्े साधारणपणे दैनंददन २१०० ते २२०० मे.टन घनकचरा लनमााण होतो. त्र्ापैकी

िहरात दररोज लनमााण होणाऱ्र्ा १२०० मे. टन सुरर्ा आलण ९०० मे. टन ओल्र्ा कचऱ्र्ाची
पुणे महानगरपालिका आलण नागररकांमार्फात प्रदक्रर्ा करून िास्त्रोक् पद्धतीने लवल्हेवाट
िावण्र्ात र्ेते. पुणे िहरामध्र्े ‘थवच्छ’ र्ा संथिेद्वारे वगीकृ त कचऱ्र्ाच्र्ा संकिनाचे प्रमाण

सुमारे ९० ते ९५ % इतके आहे.

उघड्यावर कचरा जाळण्र्ास बंदी
- पुणे म.न.पा.ने सन २०१२ पासून प्िालथटक, कचरा, झाडाची पाने (बार्ोमास), इत्र्ादी
उघड्यावर जाळण्र्ास बंदी के िी आहे. िहरात बार्ो-लमिेनार्झेिन, वेथट टू एनजी, इंलसनरे िन
इत्र्ादींसारखे प्रकल्प र्िथवीररत्र्ा राबलवण्र्ात र्ेत आहेत. थवच्छ र्ा संथिेतर्फे डोअर टू डोअर
वेथट किेरिन, घनकचरा लवभागातर्फे ई-वेथट, बार्ो-मेलडकि वेथट, गाडान वेथट थवतंत्रपणे
संग्रलहत करण्र्ात र्ेते. िहरातीि उद्यानांमध्र्े श्रेडर मिीन्स् बसलवण्र्ात आिी असून त्र्ाच्र्ा
बार्ोमासचा उपर्ोग हा कं पोथट खत तर्ार करण्र्ाकररता होतो.
बंददथत वाहनांतन
ू घनकचऱ्र्ाची वाहतूक
- घनकचरा वाहतुकीसािी िहरामध्र्े डम्पर प्िेसर, बल्क ररफ्र्ुज कॅ ररअसा, हॉटेि िक, कॉम्पॅरटर
ही वाहने असून त्र्ांचे िॅककं ग GIS प्रणािीद्वारे के िे जाते.
बार्ो-लमिेनार्झेिन प्रकल्पातून हॉटेल्समधीि कचऱ्र्ाचा लनचरा
- हॉटेि वेथट हे वेगळे गोळा करून त्र्ावर बार्ो-लमिेनार्झेिन सर्ंत्रांमध्र्े प्रदक्रर्ा के िी जाते.
- बार्ो-लमिेनार्झेिन सर्ंत्रे ही एकू ण १२ प्रकल्प असून त्र्ाद्वारे ६० मे.टन. ओल्र्ा कचऱ्र्ावर
प्रदक्रर्ा के िी जाते.
प्िालथटक आलण िमााकोिच्र्ा वापरावर बंदी
- मे. कें द्र सरकारमार्फात देिात १ जुिै २०२२ पासून ‘बसंगि र्ूज प्िालथटक (Single Use

Plastic)’ सािी बंदी के िी असून र्ाकररता कृ ती आराखडा तर्ार करण्र्ात आिा आहे. पुणे
महानगरपालिके मार्फात नागररकांमध्र्े बसंगि र्ुज प्िालथटक बाबतीत जनजागृती करणेसािी
िहरातीि थिालनक वृत्तपत्रामध्र्े बसंगि र्ुज प्िालथटक वापरास बंदी असिेबाबतची अलधसूचना
जारी करण्र्ात आिी आहे.

126
 बांधकाम
हवेत लमसळल्र्ा जाणाऱ्र्ा धुळीच्र्ा प्रमाणाचे लनर्ंत्रण
- नवीन बांधकाम तंत्रज्ञानानुसार िहरामध्र्े रे डी लमरस काँदक्रट (RMC) र्ा चांगल्र्ा बांधकाम
प्रणािीचा वापर वाढिा असून त्र्ाची वाहतूक बंददथत वाहनांतन
ू च के िी जाते . तसेच मोठ्या
प्रकल्पांमध्र्े प्री-काथट व रे डी लमरस काँदक्रटचा वापर करण्र्ात र्ेत आहे.
- बांधकामाच्र्ा सालहत्र्ाची हाताळणी/वाहतूक करताना हवेत लमसळल्र्ा जाणाऱ्र्ा धुलिकणांचे
(पी.एम.१० आलण पी.एम.२.५) प्रमाण कमी करण्र्ाकररता पाणी मारणे, बांधकाम चािू असणारी
जागा व इतर इमारती र्ांच्र्ामध्र्े बॅररके डस् िावणे, इत्र्ादींसारख्र्ा उपार्र्ोजना करण्र्ाचे
लनदेि प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाद्वारे देण्र्ात आिे आहेत.
- Construction & Demolition कचर्र्ाच्र्ा िास्त्रोक् लवल्हेवाटीकररता जागा व धोरण लनलित
करण्र्ात आिे आहे. तसेच वाघोिी र्ेिीि खाणीमध्र्े २५० मे.टन. प्रलतददन क्षमतेचा बांधकाम
राडारोड्यावर प्रदक्रर्ा प्रकल्प उभारण्र्ात आिा आहे.

अपारं पररक उजेचा वापर

सोिर पॅनल्स् चा वापर
- पुणे िहरामध्र्े म.न.पा.च्र्ा ९ इमारतींवर रुर्फ टॉप सोिर लसथटीम रे थको मॉडेि द्वारा ४४३
दकिो वॅट तर ३० इमारतींवर रुर्फ टॉप सोिर लसथटीम कॅ पेरस मॉडेि द्वारा ८२५ दकिो वॅट
क्षमतेचे सोिर एनजी प्रकल्प उभारण्र्ात आिे आहेत. पुणे म.न.पा.ने १.२५ मेगा वॅट क्षमतेचा
प्रकल्प उभारण्र्ाचे काम पूणा के िे आहे.
कर सवित
- पुणे म.न.पा.तर्फे सौरऊजाा, गांडूळखत आलण रे न वॉटर हावेबथटंग र्ांपैकी कोणताही एक उपक्रम
राबलवल्र्ास ५% व दोन अिवा २ पेक्षा जाथत उपक्रम राबलवल्र्ास लमळकत करामधून १०%
सवित देण्र्ात र्ेते. सन २०२१ मध्र्े कर सवित लमळलविेल्र्ा िहरातीि लमळकतींची संख्र्ा
अंदाजे १,११,२१३ इतकी आहे.

थमिानभूमीत प्रदूषण लनर्ंत्रण र्ंत्रणा

थमिानभूमीत लवद्युत दालहनीचा वापर
- पुणे म.न.पा.तर्फे बावधन, कोंढवा, संगमवाडी र्ेिीि थमिानभूमी मध्र्े एअर पोल्र्ुिन कं िोि
र्ंत्रणा उभारण्र्ाचे काम प्रगतीपिावर असून िहरात एकू ण २३ रिकाणी ही र्ंत्रणा कार्ारत
आहे. तसेच हडपसर, बावधन, वैकुंि, कै िास थमिानभूमी, वडगाव धार्री, कात्रज व कवेनगर
र्ा रिकाणी हार्लब्रड (गॅस व लवद्युत) दालहनी उभारण्र्ात आल्र्ा आहेत.
- पुणे िहरातीि थमिानभूमी पर्ाावरणपूरक करण्र्ाच्र्ा दृष्टीने लवलवध थमिानभूमीमध्र्े
इकोफ्रेंडिी एअर पार्र लसथटीम बसलवल्र्ा आहेत. पारं पाररक िवदहनामध्र्े ४०० दक.ग्रॅ.
िाकडाचा वापर होतो, एअर पोल्र्ुिन कं िोि लसथटीममध्र्े २०० दकिो िाकडामध्र्े १
िवदहन होते. र्ा सवा दालहन्र्ा व एअर पोल्र्ुिन कं िोि लसथटीममधून लनघणारा धूर वॉटर
थक्रबर र्ंत्रणेमार्फात दर्फल्टर के ल्र्ानंतर धूराचे तापमान ७००℃ वरून १००℃ तापमानावर
र्ेते. ब्िोअर मार्फात ३० मीटर उं चीच्र्ा लचमणीतून हवेत सोडण्र्ात र्ेतो. सदरचा धूर
MPCB/CPCB चे मानांकनानुसार असतो. अिा प्रकारची र्ंत्रणा पुणे िहराच्र्ा लवलवध
भागांमध्र्े राबलवणारी पुणे महानगरपालिका ही देिातीि एकमेव महानगरपालिका आहे.
127
ब. ध्वनी
ध्वनी प्रदूषणामुळे मानलसक आलण िारीररक थवाथथ्र् र्ा दोघांवर पररणाम होतो. प्राणी व पक्षांवर

देखीि ध्वनी प्रदूषणाचा पररणाम होतो. ध्वनी प्रदूषणाची पातळी वाढत रालहल्र्ास प्राणी व पक्षी

अलधवासाची जागा बदितात. सुपर सॉलनक लवमानांमुळे सुद्धा पक्षांच्र्ा हािचािी व थििांतर

करण्र्ाचे मागा र्ांमध्र्े र्फरक आढळू न र्ेतो. वाढती िोकसंख्र्ा, क्षेत्रलवथतार, औद्योलगकीकरण अिा

एकलत्रत िहरीकरणामुळे पर्ाावरणाच्र्ा लवलवध घटकांवर ताण पडत असतो. ध्वनी आलण आवाज हे

वेगळे न करता र्ेण्र्ासारखे घटक असून, ते कं पने ककं वा िहरींच्र्ा (waves) थवरूपात हवा आलण

पाणी र्ांसारख्र्ा माध्र्मातून प्रसाररत होतात. मर्ाादप

े िीकडीि असय आवाज म्हणजे ध्वनी प्रदूषण.

पुणे िहरातीि वाढती वाहनांची संख्र्ा, वाहतूक व लवलवध व्यावसालर्क कारणांमुळे होणारा आवाज

हे ध्वनी प्रदूषणाची कारणे असून त्र्ामुळे सरासरी ध्वनीच्र्ा पातळीमध्र्े वाढ होत आहे.

आवाजाची तीव्रता डेलसबेि (dB) र्ा एककात मोजिी जाते. दूरध्वनीचा िोध िावणारे अमेररकन
वैज्ञालनक अिेरझांडर ग्रॅहम
ॅ बेि र्ांच्र्ा थमरणािा ध्वनीच्र्ा तीव्रता पातळीच्र्ा एककािा बेि र्ांचे
नाव ददिे गेिे आहे. डेलसबि’ (decibel) हे ध्वनी िहरींची तीव्रता मोजण्र्ाचे एकक असून

िॉगॅररदलमक थके िनुसार वतालविे जाते. गडगडाटी वादळे , जोराचा वारा, भूकंप अिा नैसर्गाक
आपत्तींच्र्ा वेळी आवाजाची तीव्रता वाढते, परं तु र्ा घटना िलचतच घडतात. िहरी भागात अनेक

मानवलनर्मात कृ तींमुळे ध्वनी प्रदूषण होते. ध्वनी िहरींचे मोजमाप हे अॅम्पलिट्युड (Amplitude) व

वारं वारता (Frequency) र्ांवर अविंबून असते. ध्वनी हा dB(A)Leq र्ा एककामध्र्े मोजतात व

त्र्ाची पातळी मोजण्र्ासािी साऊंड िे्हि मीटर वापरण्र्ात र्ेते.

ध्वनी पातळी (Leq) मोजण्र्ाचे समीकरण

Formula: Leq. = 10 log 10 (ΣFi×10Li/10)

Fi = Fraction of time for which the constant sound pressure level persists

Li = Sound pressure level

दैनंददन कामकाजातीि ध्वनीच्र्ा (डेलसबि) तीव्रतेचा अंदाज

उपकरण ध्वनीची तीव्रता उपकरण ध्वनीची तीव्रता
(डेलसबि) (डेलसबि)
फ्रीज 50 dB िांत कार्ाािर्, वाचनािर् 40 dB
वाबिंग मिीन 50-75 dB मोिे कार्ाािर् 50 dB
एअर कं डीिनर 50-75 dB हार्वेवरीि वाहतूक 70 dB
लडि वॉिर 55-70 dB िॅदर्फक जॅम 85 dB

128
लििाई मिीन 60 dB कारचा हॉना 110 dB
्हॅरर्ुम रिीनर 60-85 dB एअर कॉंमप्रेसर लड्रि मिीन 120 dB
हेअर ड्रार्र 60-95 dB हातोडीने लखळे िोकणे 120 dB
अिामा रिॉक 65-80 dB रुग्णवालहके चा सार्रन 120 dB
टी्ही 70 dB जेट लवमान (हवेत झेप घेताना) 140 dB
टॉर्िेट फ्िि 75-85 dB र्फटाके 150 dB
डोअर बेि 80 dB रार्र्फि 163 dB
लमरसर ग्राईंडर 80-90 dB रॉके ट प्रक्षेपण 180 dB

ध्वनी प्रदूषण (लनर्मन व लनर्ंत्रण) लनर्म, २०००

औद्योलगकीकरण, वाढते बांधकाम क्षेत्र, वाहनांची वाढती संख्र्ा, थटेज िो,
धार्माक व सांथकृ लतक कार्ाक्रम अिा लवलवध कारणांमुळे ध्वनी प्रदूषणाची समथर्ा
वाढत आहे. र्ा समथर्ेवर लनर्ंत्रण करण्र्ासािी सन २००० सािी ध्वनी प्रदूषण
(लनर्मन व लनर्ंत्रण) लनर्म तर्ार करण्र्ात आिे. एखाद्या क्षेत्रात नेमका दकती
आवाज असावा ककं वा आवाजावर दकती मर्ाादा असावी र्ाचे लनकष र्ा लनर्मात
िरलवण्र्ात आिे आहेत. कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने ददवसा व रात्री वेगवेगळ्र्ा क्षेत्रांमध्र्े
ध्वनीची पातळी लनलित के िी आहे.

ध्वनी प्रदूषण (लनर्मन व लनर्ंत्रण) लनर्म, २००० अन्वर्े ध्वनीची कमाि मर्ाादा
मर्ाादा dB (A) Leq
रिकाण क्षेत्र वगावारी ददवसा रात्री
सकाळी ६ ते रात्री १० रात्री १० ते सकाळी ६
(अ) औद्योलगक क्षेत्र (Industrial) ७५ ७०
(ब) व्यावसालर्क क्षेत्र (Commercial) ६५ ५५
(क) लनवासी क्षेत्र (Residential) ५५ ४५
(ड) िांतता क्षेत्र * (Silent) ५० ४०

* िांतता क्षेत्र: रुग्णािर्, िाळा व कोटा सभोवतािचा १०० मीटर पररसरातीि भाग
(स्त्रोत: ध्वनी प्रदूषण (लनर्मन व लनर्ंत्रण) लनर्म, २०००)

129
पुणे िहरातीि ध्वनीची पातळी

िहरातीि लनवासी, व्यावसालर्क आलण िांतता क्षेत्रांतीि लवलवध रिकाणांची ध्वनीची पातळी पुणे

म.न.पा.तर्फे मोजण्र्ात र्ेत.े सन २०१९ व २०२० र्ा कािावधीत कोलवड -१९ रोगाचा र्फैिाव कमी
करण्र्ाच्र्ा दृष्टीने जाहीर झािेिी संचारबंदी आलण िॉकडाऊन पररलथितीमुळे िहरातीि क्षेत्रांत
गेल्र्ा दोन वषािंपासून ध्वनीची पातळी कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने ददिेल्र्ा मानकांपेक्षा कमी
ककं वा त्र्ाच्र्ा आसपास ददसून र्ेत आहे.

पुणे िहरातीि लनवासी भागांतीि ध्वनीची पातळी

Noise Levels in Residential Zone
Standard: 55dB
2017 2018 2019 2020 2021
80.00
70.00
Noise level in dB (A) Leq

60.00
50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
Navi Peth Ramoshi Gate Poolachiwadi, Katraj Lake- Fadake Haud Erandwane Raja ram Ramvadi
Police Chowki Deccan Upper Chowk Bridge Octrai Naka

Locations

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे म.न.पा.)

सन २०२१ मध्र्े पुणे िहरातीि सवा रलहवासी क्षेत्रातीि ध्वनीची पातळी ही कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण
मंडळाने दिालविेल्र्ा मानकापेक्षा ५५dB(A)Leq कमी आहे. मागीि ३ वषािंमध्र्े रलहवासी क्षेत्रातीि
ध्वनीच्र्ा पातळीमध्र्े घट होताना ददसत आहे.

130
 पुणे िहरातीि व्यावसालर्क भागांतीि ध्वनीची पातळी
Noise Levels in Commercial Zone
Standard: 65dB (A) Leq
2017 2018 2019 2020 2021
90.00
80.00
Noise level in dB (A) Leq

70.00
60.00
50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
Nal Stop RTO Swargate Mandai Bremen Ambedkar Wadgaon KK Market
Chowk chowk Bk.(NH4)

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे म.न.पा.)

व्यावसालर्क रिकाणी कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने ध्वनीची पातळी ददवसा ६५ dB(A)Leq

इतकी लनलित के िी आहे. सन २०२१ मध्र्े सवाच रिकाणी रिकाणी ध्वनीची पातळी ही कें द्रीर्
प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने िरवून ददिेल्र्ा पातळीपेक्षा जाथत नोंदलविी गेिी.

131
पुणे िहरातीि िांतता क्षेत्रांतीि ध्वनीची पातळी
ध्वनी प्रदूषण (लनर्मन व लनर्ंत्रण) लनर्म, २००० नुसार न्र्ार्ािर्े, रुग्णािर्े व िैक्षलणक संथिांच्र्ा

सभोवतािचे १०० मीटर पररसर हे िांतता क्षेत्र असून त्र्ाची पातळी ददवसा ५०dB(A)Leq इतकी

िरलवण्र्ात आिी आहे.

Graphical Representation of Noise in Silent Zone

Standard: 50dB (A) Leq
2017 2018 2019 2020 2021
Noise level in dB (A) Leq

80.00
70.00
60.00
50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
Poona Hospital Sasoon Hospital N.M.V. School Savitribai Phule Naidu Hospital
Pune University

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे म.न.पा)

सन २०२१ मध्र्े पुणे िहरात सवाच रिकाणी ध्वनीची पातळी ५०dB(A)Leq च्र्ा आसपास ददसून
आिी.

132
ध्वनी प्रदूषण लनर्ंत्रणासािीचे उपार्

 भारतात मे. सवोच्च न्र्ार्ािर्ाने १२५ डेलसबल्स पेक्षा मोिा आवाज करणाऱ्र्ा र्फटारर्ांवर
बंदी घातिी आहे. रात्रीच्र्ा वेळी ध्वलनक्षेपक वापरावर बंदी घािण्र्ाचा आदेि मे. उच्च

न्र्ार्ािर् मुंबईच्र्ा खंडपीिाने ददिा आहे. कोणत्र्ाही सण समारं भासािी तसेच सावाजलनक
व्यवथिेसािी िागणाऱ्र्ा ध्वनी क्षेपकांच्र्ा वापरासािी पोिीस लवभागाकडू न पूवा परवानगी
घेणे आवश्र्क आहे.

 नगर लवकास लवभाग, महाराष्ट्र िासन, मुंबई र्ांच्र्ा दद. ३० जून २०१८ च्र्ा

अलधसुचनेनस
ु ार, ध्वनी प्रदूषण (लनर्मन व लनर्ंत्रण) लनर्म, २००० अनुसरून, पुणे

महानगरपालिका हिीत १२१ रिकाणी िांतता क्षेत्र घोलषत करण्र्ात आिेिे आहेत. सदर

रिकाणी पुणे महानगरपालिके तर्फे िांतता र्फिक िावण्र्ात आिे आहेत.

 बांधकाम क्षेत्राच्र्ा आजूबाजूिा र्फेबन्संग व अॅकौलथटक बॅरीअसा बसलवणे.
 ध्वनीची तीव्रता कमी करण्र्ासािी रथत्र्ांिगत वृक्षारोपण करणे.
 र्ंत्रांची लनर्लमत देखभाि आलण वंगण करणे आवश्र्क आहे.

 ध्वनी प्रदूषण लनर्ंत्रणासािी मा.पोिीस उप-आर्ुक् लविेष िाखा-१ पुणे, र्ांचेमार्फात ददनांक

२९.१०.२०१८ रोजी पुणे िहरातीि पोिीस उप-आर्ुक् व सह आर्ुक् पररमंडळ १ ते ५

र्ांची सलनर्ंत्रण सलमती थिापन करण्र्ात आिी आहे.

 ध्वनी प्रदूषण लनर्ंत्रण करण्र्ासािी नागररकांचा सहभाग आवश्र्क आहे - वाहनांची
लनर्लमत देखभाि व दुरुथती करणे, घरामध्र्े टी.्ही., रे लडओ कमी आवाजात िावणे,
र्फटारर्ांचा वापर संपूणापणे टाळणे, इ.

133
 प्रकरण ४.३ जि

पुणे िहराचे गेल्र्ा दिकात मोठ्या प्रमाणावर झािेिे िहरीकरण व भौगोलिक लवथतार र्ांमुळे
लपण्र्ाच्र्ा पाण्र्ाच्र्ा गरजेमध्र्े मोठ्या प्रमाणात वाढ झािी आहे. िहराच्र्ा पार्ाभूत सुलवधांमध्र्े
‘पाणीपुरविा’ ही एक मुिभूत सुलवधा आहे. पाण्र्ाचे प्राकृ लतक, रासार्लनक आलण जैलवक गुणधमा
बदिल्र्ाने मानव व जिीर् सजीवांवर अपार्कारक पररणाम होतो. पाणी हे वैलश्वक द्रावक
असल्र्ामुळे नैसर्गाक पाण्र्ाच्र्ा स्त्रोतांत एखाद्या बाय पदािााची भर पडल्र्ास ते
पाणी प्रदूलषत होऊन त्र्ाचा मानव, इतर प्राणी आलण जिीर् जीव र्ांना अपार् होतो. पृथ्वीच्र्ा
पृष्ठभागावरीि उपिब्ध पाण्र्ापैकी ९७% पाणी हे महासागर आलण ३% पाणी गोड्या पाण्र्ाच्र्ा
स्त्रोतांच्र्ा थवरूपात उपिब्ध आहे. पाण्र्ात लवलिष्ट गुणधमािंचे पदािा लमसळिे की पाण्र्ाच्र्ा
नैसर्गाक गुणवत्तेत बदि होऊन ते वापरण्र्ास अर्ोग्र् िरते.

अ. पाणीपुरविा
पुणे िहरात पाणीपुरविा करणे, नवीन नळ जोडणी, जिवालहन्र्ा टाकणे, पाणी गळती िोधणे व
िांबलवणे, मीटर पद्धतीने पाणीपुरविा होत असिेल्र्ा नागररकांची लबि दुरुथती, इ. कामे पुणे
महानगरपालिके च्र्ा पाणी पुरविा लवभागामार्फात करण्र्ात र्ेतात.

अ.क्र. लवभाग िहरातीि लवलवध पररसर

१ थवारगेट लवभाग पुण्र्ातीि सवा पेिा, माके टर्ाडा, लबबवेवाडी, सहकारनगर, कात्रज,
वडगाव, धार्री, बसंहगड रथता, आंबेगाव, नऱ्हे, धनकवडी इ. भागांचा
समावेि र्ा लवभागामध्र्े होतो. र्ा सवा लवभागासािी पवाती
जििुद्धीकरण कें द्र तसेच वडगाव जििुद्धीकरण कें द्राद्वारे पाणी पुरविा
के िा जातो.
२ एस.एन.डी.टी. औंध, बाणेर, बािेवाडी, चतु:श्रुंगी, लवद्यापीि, िॉ कॉिेज, कवे रोड,
लवभाग एरं डवणा, पौड रोड, भुसारी कॉिनी, पाषाण, सुस, वारजे, कोिरूड,
बावधन, एम.आर्.टी., लिवाजी नगर पररसर र्ा भागांचा समावेि होतो.
र्ा लवभागासािी पवाती जििुद्धीकरण कें द्र तसेच वारजे जििुद्धीकरण
कें द्रामार्फात पाणीपुरविा के िा जातो.
३ िष्कर लवभाग कळस, धानोरी, संगमवाडी, र्ेरवडा, नगररोड, वडगाव िेरी,
लवमाननगर, घोरपडीगाव, बंडगाडान, ढोिे पाटीि रथता, रे ल्वे थटेिन,
संपूणा कॅ म्प पररसर, पुिगेट, हडपसर रोड, मगरपट्टा, कोंढवा इ. भागांचा
समावेि होतो. र्ा सवा लवभागासािी िष्कर जििुद्धीकरण कें द्र तसेच
वाघोिी प्रादेलिक पाणी पुरविा र्ोजना र्ा कें द्रामधून पाणी पुरविा
करण्र्ात र्ेतो.

134
पुणे िहरािा खडकवासिा धरणामधून १३३५ ते १३५० एम.एि.डी. इतका पाणीपुरविा होतो.
खडकवासिा, टेमघर, पानिेत, वरसगाव आलण भामा आसखेड र्ा पाच धरणांचे पाणी सािलवण्र्ाची
एकू ण क्षमता ३१.७२ टी.एम.सी. (िाऊझंड लमलिर्न रर्ुलबक दर्फट) इतकी आहे. पुणे िहराच्र्ा
उत्तर-पूवा भागांत पाण्र्ाची टंचाई जाणवत असल्र्ाने भामा आसखेड धरण पाणीपुरविा र्ोजनेचे
लनर्ोजन करण्र्ात आिे होते.

धरणांची पाणी सािवण क्षमता

धरणे प्रकल्पीर् एकू ण सािा प्रकल्पीर् उपर्ुक् पाणीसािा (टी.एम.सी.)
(टी.एम.सी.)
खडकवासिा ३.०३ १.९७
टेमघर ३.७२ ३.६१
पानिेत १०.९६ १०.६५
वरसगाव १३.२५ १२.८५
भामा आसखेड ८.०० २.६४
एकू ण ३८.९६ ३१.७२
(स्रोतिः पाणी पुरविा व मिलनिःथसारण लवभाग, पुणे म.न.पा.)

पुणे म.न.पा.तर्फे वडगाव, वारजे, वाघोिी, पवाती, िष्कर व होळकर र्ेिे जििुद्धीकरण कें द्रे
उभारण्र्ात आिी आहेत. खडकवासिा धरणातीि पाणी बंद नलिके तून िहरांतीि जििुद्धीकरण
कें द्रांपर्िंत आणण्र्ात र्ेते, त्र्ामुळे िहरािा पुरलवल्र्ा जाणाऱ्र्ा पाण्र्ाची गुणवत्ता चांगिी राखिी
जाते. खडकवासिा धरणातीि पाण्र्ावर जििुद्धीकरण कें द्रामध्र्े प्रदक्रर्ा के ल्र्ानंतर एकू ण २०पंबपंग
थटेिन्स मार्फात बंददथत पाईपिाईनद्वारे िहरात लवलवध रिकाणी पाणी पुरलवण्र्ात र्ेते.

जििुद्धीकरण प्रकल्पांचा तपिीिवार तक्ा

जििुद्धीकरण प्रकल्प रिकाण प्रकल्पाची क्षमता (एम.एि.डी.) प्रदक्रर्ेची पद्धत
पवाती बसंहगड रथता ४५० पारं पाररक
५०० अपारं पाररक
कॅ न्टोन्मेंट (संपूणा) कॅ न्टोन्मेंट १०० पारं पाररक
वडगांव बसंहगड रथता २५० पारं पाररक
वारजे वारजे ३८२ पारं पाररक
जुने होळकर होळकर लब्रज २० पारं पाररक
नवीन होळकर होळकर लब्रज ४० पारं पाररक
वाघोिी वाघोिी २६ --
एकू ण १७६८
(स्रोतिः पाणी पुरविा व मिलनिःथसारण लवभाग, पुणे म.न.पा.)

135
पुणे िहरात पुरलवल्र्ा जाणाऱ्र्ा लपण्र्ाच्र्ा पाण्र्ाचा गुणवत्ता अहवाि

Parameters Results I.S. Standards for Drinking Unit

Water 10500:2012
Raw Treated Desirable Permissible

Physical Parameters
Turbidity R-2.2 S1 – 1.0 Max 1 Max 5 N.T.U.
S2 – 0.9
S3 – 1.0
Comn–
0.97
Odour Odourless Odourless - - -
Taste Agreeable Agreeable - - -

Chemical Parameters
Total Hardness (CaCO3) 29.00 25.00 Max 200 Max 600 PPM
pH 7.60 7.37 Between 6.5 to 8.5 No Relaxation
Ca Hardness 15.20 16.00 - - PPM
Mg Hardness 13.80 9.00 - - PPM
Ca++ 6.08 6.40 Max 75 Max 200 PPM
Mg++ 3.35 2.19 Max 30 Max 100 PPM
Alkalinity 28.00 31.00 Max 200 Max 600 PPM
Chlorides 14.00 16.00 Max 250 Max 1000 PPM
Nitrate Nitrogen 0.40 0.30 Max 45 No Relaxation PPM
Nitrite Nitrogen 0.01 0.01 - - PPM
Iron 0.04 0.02 Max 0.3 No Relaxation PPM
Fluorides NIL NIL Max 1.0 Max 1.5 PPM
Aluminium 0.01 0.01 Max 0.03 Max 0.2 PPM
Sulphide NIL NIL 0.05 No Relaxation PPM
Phosphate 0.07 0.03 - - PPM
Ammonia mg/l 0.04 0.03 Max 0.5 No Relaxation PPM
Surfactant 0.03 0.02 Max 0.2 Max 1.0 PPM
Chloramine 0.02 0.01 Max 4.0 No Relaxation PPM
Potassium 0.68 0.60 - - PPM
Copper NIL NIL Max 0.05 Max 1.5 PPM
Manganese NIL NIL Max 0.1 Max 0.3 PPM
Phenolic Compound NIL NIL Max 0.001 Max 0.002 PPM
Molybdenum NIL NIL Max 0.07 No Relaxation PPM
Cyanide NIL NIL Max 0.05 No Relaxation PPM
Conductivity 63.00 64.30 - - µS
TDS 31.00 32.00 Max 500 Max 2000 PPM
D.O. 8.10 8.50 - - PPM
Temp 19.90 19.90 - - Deg C
Sodium 4.71 3.90 - - PPM
Lithium 0.03 0.01 - - PPM
Lead NIL NIL Max 0.01 No Relaxation PPM
Cadmium NIL NIL Max 0.003 No Relaxation PPM
Zinc NIL NIL Max 5 Max 15 PPM
Sulphate NIL NIL Max 200 Max 400 PPM
Boron NIL NIL Max 0.5 Max 1.0 PPM
Nickel NIL NIL Max 0.5 No Relaxation PPM
TOC 1.88 1.78 - - PPM
Arsenic NIL NIL Max 0.01 Max 0.05 PPM
Silver NIL NIL Max 0.1 No Relaxation PPM
Mercury NIL NIL Max 0.001 No Relaxation PPM
Chromium NIL NIL Max 0.05 No Relaxation PPM
Selenium NIL NIL Max 0.01 No Relaxation PPM
Coliform 900 0 0 0 100ml
E-coliform 900 0 0 0 100ml
Residual Chlorine Test NIL 2.3 Min 0.2 - PPM
Barium 0.08 0.02 Max 0.7 No Relaxation PPM
(स्त्रोत: पवाती जििुद्धीकरण कें द्र, पुणे)

136
पुणे िहराच्र्ा पाणी पुरवठ्याचे काही महत्वाचे प्रकल्प
अ . भामा आसखेड –
सन २०१३ मध्र्े धरण क्षेत्राचे सवेक्षण करून भामा आसखेड पाणी पुरविा र्ोजनेचे लनर्ोजन
करण्र्ात आिे होते. कें द्र व राज्र् सरकारच्र्ा आर्िाक सहाय्र्ाने ही र्ोजना पूणा करण्र्ात आिी आहे.
साधारणतिः २२ लवलवध िासकीर् संथिांिी समन्वर् साधून प्रकल्पाची उभारणी करण्र्ात आिी आहे.
प्रकल्पाचे नाव भामा आसखेड पाणीपुरविा र्ोजना पुणे महानगपालिका
क्षमता २०० दििक्ष लिटसा प्रलतददन
पाण्र्ाची उपिब्धता एकू ण २.६४ टी.एम.सी. आरक्षणास िासन मान्र्ता
पाणीपुरविा करण्र्ात र्ेणारा भाग पूवोत्तर पररसरातीि सुमारे १२ िक्ष िोकसंख्र्ेकररता कळस,
व िोकसंख्र्ा संगमवाडी, र्ेरवडा, िोहगाव, धानोरी, वडगाव िेरी र्ा
पररसरात र्ा र्ोजनेचे पाणी लवतरीत करण्र्ात र्ेणार आहे.
प्रमुख घटक - जॅकवेि पंप हाऊस व इनटेक चॅनेि,
- ५० एम.एि.डी. क्षमतेचे ८ पंप,
- १७०० लम.मी. व्यासाची ८.३ दकमी िांबीची जिदाब
वालहनी,
- १६०० लम.मी. व्यासाची १८ दकमी िांबीची अिुद्ध गुरुत्व
जिवालहनी
- २०० एम एि डी क्षमतेचे जििुद्धीकरण कें द्र
- १६०० लम.मी. व्यासाची १८ दकमी िांबीची िुद्ध गुरुत्व
जिवालहनी
- ३० दकमी िांबीच्र्ा िहरातीि टारर्ांना जोडणाऱ्र्ा मुख्र्
जिवालहन्र्ा
- २० िाख लिटरच्र्ा ६ सािवण टारर्ा

ब. २४ x ७ पाणीपुरविा -
पुणे िहर भौगोलिक दृष्ट्या उं च व सखि भागांमध्र्े लवभागिेिे असल्र्ाने पाणीपुरविा सवाच
रिकाणी समानररत्र्ा होत नाही. िहरात सुमारे ४०,००० लबगर लनवासी लमळकतींना मीटर द्वारे
पाणीपुरविा करण्र्ात र्ेतो व उवाररत लमळकतींना लमळकत करामधून एकवट पद्धतीने पाणीपट्टी
आकारण्र्ात र्ेते.

पुणे िहरात २४ X ७ पाणीपुरविा र्ोजना राबलवण्र्ात र्ेत असून र्ा प्रकल्पाची उदिष्ट्ये
खािीिप्रमाणे आहेत –

१. अलथतत्वातीि सवा पाणीपुरविा र्ंत्रणेचा सखोि अभ्र्ास करणे व संपूणा पाणीपुरविा र्ंत्रणा
व नेटवका चे अद्यर्ावत संगणकीर् सॉफ्टवेर वापरून लडझाईन करणे.
२. आवश्र्कतेनुसार सािवण क्षमता वाढलवण्र्ासािी पाण्र्ाच्र्ा टारर्ा बांधणे.
३. पाण्र्ाच्र्ा टारर्ांना पाणीपुरविा करणाऱ्र्ा आवश्र्क दाबनलिका टाकणे
४. जुन्र्ा व रथत्र्ांमध्र्े गेिेल्र्ा पाण्र्ाच्र्ा िाईन बंद करून आवश्र्कतेनुसार नवीन िाईन
टाकणे.

137
 ५. १००% नळ जोडाचे पाईप बदिणे व अद्यर्ावत तंत्रज्ञानाचे थमाटा मीटर बसलवणे.
६. आवश्र्कतेनुसार नवीन पंलपग थटेिन्स बांधणे व अद्यर्ावत थवर्ंचलित र्ंत्रणा बसलवणे.

सदर कामामध्र्े लनर्ोलजत १५५०दक.मी. जिवालहन्र्ांची िांबी पैकी ६९६ दक.मी. चे काम पूणा झािे
आहे. िान्सलमिनच्र्ा कामामधीि ११५ दक.मी. पैकी ५६ दक.मी.िांबीचे काम पूणा झािे आहे.
३,१८,८४७ AMR मीटर पैकी ७०,२१२ मीटसा बसलवण्र्ात आिे आहेत.

स्हीस िे्हि बेंचमाका (SLB)

पुणे म.न.पा. च्र्ा पाणी पुरवठ्याबाबत लनधााररत पातळीचे उदिष्ट गािण्र्ासािी सवा सुलवधांची
व्याप्ती व कार्ाक्षमतेचा आढावा र्ा अंतगता घेतिा जातो.

पाणी पुरविा स्हीस िे्हि बेंचमाका (जुनी हि)

अ.क्र. सेवाथतर मानांकन अपेलक्षत सद्य:लथिती
कार्ाक्षमता (%) (%)
१ पाणीपुरविा सेवेचा लवथतार १०० ९८
(Coverage Water Supply)
२ तक्रार लनवारण (Complaint Redressal) १०० १००
३ पाणीपुरवठ्याची गुणवत्ता १०० १००
(Quality of Water Supply)
४ सरासरी पाणीपुरविा (तासांत) २४ ४
(Water Supply - in Hours)
५ महसूि न लमळणार्र्ा पाण्र्ाचे प्रमाण (NRW) २० ३५
६ दरडोई पाणीपुरविा १५० २५०
(Per Capita Water Supply LPCD)
७ मीटरद्वारे पाणीपुरविा सेवेच्र्ा उपिब्धतेचे प्रमाण १०० ३०
(Coverage of Metered Connection)
८ पाणीपुरवठ्याची कार्ाक्षमता (Efficiency In ९० ८८
Collection of Water Supply Related
Charges)
(स्रोतिः पाणीपुरविा लवभाग, पुणे म.न.पा.)

138
भूजि
पुणे िहरात महानगरपालिके मार्फात पुरलवल्र्ा जाणाऱ्र्ा पाण्र्ाव्यलतरीक् अनेक रलहवासी, व्यासालर्क
भागांची पाण्र्ाची गरज भागलवण्र्ासािी बोअरवेिचा वापर के ल्र्ाने भूजिाचा उपसा के िा जात
आहे. अिा प्रकारच्र्ा भूजिाच्र्ा वापरावर लनर्ंत्रण आणणे आवश्र्क आहे. पुणे महानगरपालिके ने
भलवष्र्ातीि सवा इमारतींकररता पर्ाावरणपूरक बांधकाम करण्र्ावर भर ददिा आहे. र्ामध्र्े
जिसंवधान व रे न वॅाटर हावेबथटंग बंधनकारक करण्र्ात आिे आहे. िहरातीि पाण्र्ाची वाढती गरज
िक्षात घेता पाण्र्ाचा िाश्वत वापर होण्र्ाकररता भूजि साठ्यांचे संरक्षण व संवधान करणे गरजेचे
आहे. पुणे िहरातीि भूजि साठ्यांचे क्षेत्र जाणून घेणे, भूजि स्त्रोताची व साठ्यांची देखरे ख, तसेच
लवलवध बोअरवेि मधून दकती उपसा के िा जातो र्ाची मालहती एकलत्रत करणे, भूजि साठ्यांचे
प्रदूषण टाळण्र्ासािी र्ोग्र् उपार्र्ोजना करणे गरजेचे आहे. पुणे िहरामधीि Acwadam
संथिेमार्फात Pune Aquifers - Strategic hydrological Report तर्ार करण्र्ात आिा आहे. त्र्ामध्र्े
भूजिाचे मॅबपंग (Mapping & Registration of Key Groundwater Sources, Aquifer Mapping, a
Recharge plan), भूजि व्यवथिापन (Strategic recharge activities, protection of groundwater
recharge zones) आलण भूजि लनर्मन (Regulatory framework, Securing Groundwater from
impacts of Sanitation and Waste Disposal, Protection of Recharge Zones from any activity) र्ांचा

अंतभााव आहे. सदरचा अहवाि

https://www.researchgate.net/publication/335976478_PUNE'S_AQUIFERS_SSom_Early_Insights_From_A_

Strategic_Hydrogeological_Appraisal र्ा बिंक वर उपिब्ध आहे.

रे न वॉटर हावेबथटंग कर सवित

पुणे म.न.पा.तर्फे सौरऊजाा, गांडूळखत आलण रे न वॉटर हावेबथटंग र्ांपैकी कोणताही एक उपक्रम
राबलवल्र्ास ५% व दोन अिवा दोन पेक्षा जाथत उपक्रम राबलवल्र्ास लमळकत करामधून १०%
सवित देण्र्ात र्ेते. सन २०२१ मध्र्े कर सवित लमळलविेल्र्ा िहरातीि लमळकतींची एकू ण संख्र्ा
अंदाजे १,११,२१३ (सौरऊजाा, गांडूळखत, रेन वॉटर हावेबथटंग) इतकी आहे.

पुणे िहरातीि रेन वॉटर हावेबथटंग - कर सवित लमळकतींची संख्र्ा

Number of Properties using Rain water harvesting

25000
20597
20000 18833
Number of Properties

16172
15000
10485
10000 8711

4846
5000 3370
2144 2601

0
2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22

(स्त्रोत: कर आकारणी व संकिन, पुणे म.न.पा.)

139
ब. मिलनिःथसारण
पुणे म.न.पा.च्र्ा मैिापाणी िुध्दीकरण कें द्रांचा दैनदं दन अहवाि, पाण्र्ाची गुणवत्ता, महाराष्ट्र प्रदूषण
लनर्ंत्रण मंडळ र्ांनी िरवून ददिेल्र्ा लनकषानुसार िुद्धीकरण कें द्रलनहार् तपासणीचे आकडे पुणे
म.न.पा. च्र्ा मोबाईि अॅप (PMC-STP) मध्र्े उपिब्ध के िे जातात. पुणे िहराची वाढती
िोकसंख्र्ा, िहरातीि दरडोई पाणी पुरविा र्ामुळे िहरात मोठ्या प्रमाणावर सांडपाणी व
मैिापाण्र्ाची लनर्माती होते. िहरातीि सांडपाण्र्ाचे व्यवथिापन महानगरपालिका करीत असून
र्ामध्र्े सांडपाण्र्ाचे वहन व पाण्र्ाचे िुद्धीकरण र्ा बाबींचा समावेि होतो. पुणे
महानगरपालिके कडे सांडपाणी प्रदक्रर्ा करण्र्ाकररता उपिब्ध असिेल्र्ा प्रकल्पाची क्षमता ५६७
एम.एि.डी. असून र्ा प्रकल्पांद्वारे सुमारे ४७७ एम.एि.डी. सांडपाण्र्ावर दररोज प्रदक्रर्ा के िी
जाते.
मिलनिःथसारण - स्हीस िे्हि बेंचमाका (SLB)
अ.क्र. सेवाथतर मानांकन अपेलक्षत सद्य:लथिती
कार्ाक्षमता (%)
(%)
१ मिलनिःथसारण सेवेच्र्ा उपिब्धतेचे प्रमाण १०० ९५
(Coverage of Sewage Network Services)
२ मिलनिःथसारण व्यवथिेद्वारे जमा होणार्र्ा मिलनिःथसारणाचे १०० ६४
प्रमाण (Collection Efficiency of Sewage Network)
३ मिलनिःथसारण प्रदक्रर्ा प्रकल्पाच्र्ा कार्ाक्षमतेचे प्रमाण १०० ६४
(Adequacy of Sewage Treatment Capacity)
४ मिलनिःथसारण प्रदक्रर्ेची गुणवत्ता १०० १००
(Quality of Sewage Treatment)
५ ग्राहकांच्र्ा तक्रारी लनवारणाचे प्रमाण ८० १००
(Efficiency In Redressal of Customer Complaints)
(स्रोतिः मिलनिःथसारण लवभाग, पुणे म.न.पा.)

140
पुणे िहराच्र्ा मिलनिःथसारण व्यवथिापनाचे काही महत्वाचे प्रकल्प
 राष्ट्रीर् नदी संवधान र्ोजनेअंतगात पुणे िहरातीि मुळा-मुिा नदी प्रदूषण लनर्ंलत्रत
करण्र्ाकररता राष्ट्रीर् नदी संवधान संचिनािर्, नवी ददल्िी, र्ांचेकडू न र्ा र्ोजनेस कें द्र
सरकार मार्फात मंजुरी लमळािेिी आहे. सदर र्ोजनेमध्र्े प्रामुख्र्ाने ११ रिकाणी मैिापाणी
िुद्धीकरण कें द्रे उभारणे, मिवालहन्र्ा लवकलसत करणे, जी.आर्.एस., थकाडा र्ंत्रणा उभारणे,
कम्र्ुलनटी टॉर्िेट ब्िॉरस् उभारणी इ. कामांचा समावेि आहे.
 पुणे महानगरपालिका क्षेत्रातीि नदी व नाल्र्ामधून उघड्यावर वाहणारे मैिापाणी
नजीकच्र्ा मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्रापर्िंत पोहचलवण्र्ासािी नाल्र्ामध्र्े मिवालहन्र्ांची
कनेरटील्हटी करणे तसेच मोठ्या व्यासाच्र्ा मिवालहन्र्ा टाकण्र्ाचे काम सुरु करण्र्ात आिे
आहे. सदर कामामध्र्े ४५०लम.मी. ते १६००लम.मी. व्यासाच्र्ा मिवालहन्र्ा लवकलसत
करण्र्ाचे काम चािू आहे.
 मिलन:थसारण माथटर प्िॅन प्रमाणे पुणे म.न.पा. हिीतीि व नव्याने समालवष्ट झािेल्र्ा ११
गावांमध्र्े मोठ्या व्यासाच्र्ा िंक िाईन लवकलसत करण्र्ाचे काम सुरु आहे. पुणे िहरातीि
नव्याने समालवष्ट ११ गावांमधीि क्षेत्राची लवलवध ड्रेनज
े लडथिीरट (झोन्स्) मध्र्े लवभागणी
करुन र्ा लवभागामध्र्े प्रभाग लनहार् मालहती संकलित करण्र्ाचे काम सुरु आहे.
 मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्रातून काढण्र्ात र्ेणारा Sludge वर 500 KCI COBALT-60
द्वारे गामा रे डीएिन करण्र्ात र्ेणार आहे. र्ासािी भाभा अॅटोलमक ररसचा सेंटर मार्फात ३
वषािंसािी Radioactive Element मोर्फत देण्र्ात र्ेणार आहे. सदर रे डीएिनमुळे
Sludge मधीि हालनकारक PatHogens (Bacteria) पूणापणे नष्ट करून त्र्ामध्र्े मातीची
सुलपकता वाढलवण्र्ासािी कल्चरचे लमश्रण करून त्र्ाचा वापर िेतकऱ्र्ांसािी उत्तम सेंदद्रर्
खत म्हणून करण्र्ात र्ेण्र्ाची र्ोजना आहे.

मैिापाणी िुद्धीकरण
पुणे महानगरपालिके कडे सांडपाणी प्रदक्रर्ा करण्र्ाकररता उपिब्ध असिेल्र्ा प्रकल्पाची क्षमता ५६७
एम.एि.डी. असून र्ा प्रकल्पांद्वारे सुमारे ४७७ एम.एि.डी. सांडपाण्र्ावर दररोज प्रदक्रर्ा के िी
जाते. राष्ट्रीर् नदी संवधान र्ोजने अंतगात जार्का प्रकल्पामध्र्े एकू ण ११ मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्र
(एकू ण ३९६ एम.एि.डी.) बांधण्र्ात र्ेणार आहेत. तसेच नवीन समालवष्ट ११ गावांमध्र्े १०५.५
एम.एि.डी. व रामटेकडी र्ेिे १० एम.एि.डी. क्षमतेचे मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्र बांधण्र्ात र्ेणार
असून, त्र्ांची एकू ण क्षमता ११५.५ एम.एि.डी. असणार आहे. त्र्ासािी अपेलक्षत खचा
महानगरपालिके च्र्ा अंदाजपत्रकाच्र्ा तरतुदीमधून करण्र्ात र्ेणार आहे. र्ा व्यलतररक् िहरामध्र्े
एकू ण प्रार््हेट STP ची क्षमता ३२ एम.एि.डी. आहे. असे एकू ण अलथतत्वातीि व प्रथतालवत लमळू न
१०२०.५० एम.एि.डी. सांडपाण्र्ावर प्रदक्रर्ेची व्यवथिा करण्र्ात आिी आहे.

141
 िहरातीि अलथतत्वातीि मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्रांची मालहती

अ.क्र. मैिापाणी प्रदक्रर्ा कें द्राचे नाव एकू ण क्षमता िुद्धीकरण करीता प्रदक्रर्ेची पद्धत
(एम.एि.डी)
१. भैरोबा मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्र १३० अॅरटी्हेटेड थिज प्रोसेस
२. एरं डवणे मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्र ५० अॅरटी्हेटेड थिज प्रोसेस
३. तानाजीवाडी मैिापाणी िुद्धीकरण १७ बार्ोटॉवर आलण एरसटेंडड े एरे िन
४. कें द्र
बोपोडी मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्र १८ प्रोसेस डड
एरसटें े एरे िन प्रोसेस
५. मुंढवा मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्र ४५ लसिे लन्िर्ि बॅच प्रोसेस
६. लवठ्ठिवाडी मैिापाणी िुद्धीकरण ३२ मॉलडर्फाईड अॅरटी्हेटेड थिज प्रोसेस
कें द्र
७. नार्डू (नवीन) मैिापाणी िुद्धीकरण ११५ अॅरटी्हेटेड थिज प्रोसेस
कें द्र
८. बाणेर मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्र ३० लसिे लन्िर्ि बॅच प्रोसेस
९. खराडी मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्र ४० लसिे लन्िर्ि बॅच प्रोसेस
१०. नार्डू (जुने) मैिापाणी िुद्धीकरण ९० अॅरटी्हेटेड थिज प्रोसेस
कें द्र
एकू ण ५६७
(स्रोतिः मिलनिःथसारण लवभाग, पुणे म.न.पा.)

राष्ट्रीर् नदी संवधान र्ोजनेअत

ं गात िहरातीि मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्रांचा तपिीि
अ.क्र. िहरातीि मैिापाणी िुद्धीकरण कें द्र मैिापाणी िुद्धीकरण क्षमता (एम.एि.डी)
१. बोटॅलनकि गाडान १०
२. बाणेर २५
३. वारजे २८
४. वडगांव २६
५. तानाजीवाडी १५
६. नार्डू १२७
७. धानोरी ३३

८. भैरोबा ७५
९. मुंढवा २०
१०. खराडी ३०
११. मत्थर्बीज कें द्र ७
एकू ण प्रथतालवत ३९६
(स्त्रोत : मिलनिःथसारण लवभाग, पुणे म.न.पा)

142
नदी पुनरुज्जीवन प्रकल्प
मुळा, मुिा व मुळा-मुिा र्ा नद्यांचा एकालत्मकररत्र्ा लवचार करून नदी पुनरुज्जीवन प्रकल्पाचा
अहवाि तर्ार करण्र्ात आिा आहे. पुणे म.न.पा. च्र्ा हिीतून वाहणाऱ्र्ा अंदाजे ४४ दक.मी.
िांबीच्र्ा नद्यांचे टोपोग्रादर्फक स्हे, हार्ड्रोिॉजी अँड हार्ड्रॉलिरस स्हे, लडझाईन नकािे, एररर्ा
असेसमेंट स्हे, जीओिोजी स्हे, इ. अभ्र्ास करून लडटेि प्रोजेरट ररपोटा तर्ार करण्र्ात आिा आहे.

प्रथतालवत नदी पुनरुज्जीवन प्रकल्प राबलवल्र्ाने नदीची पूरवहन क्षमता वाढणेस , नदी िगतचा
रलहवासी भाग सुरलक्षत होणे, नदी िगत हररत पट्टा लनमााण होणे,पलब्िक थपेसेस अंतगात
नागररकांसािी जॉबगंग िॅक, बेंचेस, उद्याने लवकलसत होणे, नदीिगत असिेिी वारसा थिळे जतन,
नदी दकनारी होणारी अलतक्रमणे, राडारोडा/कचरा टाकणेस आळा बसणार असून नदीतीि पाणी
थवच्छ राहणेस मदत होणार आहे. पुणे नदी पुनरुज्जीवन प्रकल्पांतगात मुळा- मुिा नदीच्र्ा दोन्ही
कािावर मिवालहन्र्ा टाकण्र्ात र्ेणार असून र्ाद्वारे नदीमध्र्े र्ेणारे सांडपाणी नदीमध्र्े न लमसळता
र्ा वालहन्र्ांद्वारे नदी कािी असिेल्र्ा अलथतत्वातीि व प्रथतालवत िुद्धीकरण कें द्र पर्िंत नेण्र्ाची
व्यवथिा लनमााण होणार आहे. पाणी लवषर्क संिोधन करणारी कें द्र िासनाची संथिा CWPRS,
खडकवासिा, र्ांचेकडू न हार्ड्रोिॉजी व हार्ड्रोलिरस मॉडबिंग ररपोटा तपासून घेण्र्ात आिा आहे.

सदर प्रकल्पास मे. महाराष्ट्र िासनाकडू न नो्हेंबर २०१९ मध्र्े एन््हार्नामेंटि लरिअरं न्स घेण्र्ात
आिा आहे. नदी पुनरुज्जीवन प्रकल्प मोठ्या थवरूपाचा असल्र्ाने एकू ण ४४ दक.मी.िांबीच्र्ा
प्रकल्पािा ११ थिेचमध्र्े लवभागण्र्ात आिे आहे. त्र्ापैकी थिेच क्र.९ संगमवाडी पूि ते बंड गाडान
पूि व थिेच क्र. १० + ११ बंड गाडान पूि ते मुंढवा दरम्र्ानचे काम पलहल्र्ा टप्प्र्ामध्र्े करण्र्ात
र्ेणार आहे.

143
िहरातीि तिाव, नदी व नािे

पुणे िहरातीि पाणिळ भागांमध्र्े तिाव (पाषाण, कात्रज – अप्पर आलण िोवर), नािे (नागझरी,
भैरोबा), आंलबि ओढा, नदी (मुळा व मुळा-मुिा) र्ांचा समावेि होतो. मुिा नदी िहराच्र्ा मुख्र्
भागातून वाहते, तर मुळा नदी बपंपरी-बचंचवड पररसरातून पुणे िहरात प्रवेि करते. मुळा व मुिा र्ा
पुणे िहरातीि प्रमुख नद्या असून संगमानंतर ही नदी मुळा-मुिा नावाने ओळखिी जाते. पाण्र्ात
लवलिष्ट गुणधमािंचे घटक लमसळिे गेल्र्ाने त्र्ाच्र्ा नैसर्गाक गुणवत्तेत बदि होऊन ते वापरण्र्ास
अर्ोग्र् िरते. जिप्रदूषणाची प्रामुख्र्ाने नैसर्गाक आलण मानवलनर्मात अिी दोन कारणे आहेत.
पाण्र्ातीि भौलतक, रासार्लनक व जैलवक घटकांची असिेिी मात्रा म्हणजेच पाण्र्ाची गुणवत्ता होर्.
पाण्र्ाची गुणवत्ता डी.ओ. (Dissolved Oxygen), बी.ओ.डी. (BiocHemical Oxygen

Demand) आलण सी.ओ.डी. (CHemical Oxygen Demand) र्ा पररमाणांनुसार लनलित के िी

जाते.

पररमाण १. डी.ओ. (Dissolved Oxygen)

पाण्र्ात लवरघळिेल्र्ा ऑलरसजनिा Dissolved Oxygen असे म्हणतात. पाण्र्ातीि डी.ओ.चे

प्रमाण जेवढे जाथत तेवढे ते पाणी चांगल्र्ा गुणवत्तेचे मानिे जाते. लवरघळिेिा ऑलरसजन कमी
झािा तर जिसृष्टीची वाढीची क्षमता कमी होते.

पररमाण २. सी.ओ.डी. (Chemical Oxygen Demand)

अिुद्ध पाण्र्ातीि रासार्लनक पदािााचे लवघटन करण्र्ासािी एकू ण दकती ऑलरसजनची आवश्र्कता
आहे, र्ावरून सी.ओ.डी.चे प्रमाण मोजिे जाते. पाण्र्ातीि रासार्लनक पदािााच्र्ा प्रदूषणाचा
मापदंड म्हणून सी.ओ.डी.चा वापर के िा जातो.

पररमाण ३. बी. ओ. डी. (Biochemical Oxygen Demand)

पाण्र्ातीि जैलवक पदािााच्र्ा प्रदूषणाचा मापदंड म्हणून बी.ओ.डी.चा वापर के िा जातो. अिुद्ध
पाण्र्ातीि जैलवक पदािािंचे लवघटन करण्र्ासािी सुक्ष्मजंतूना दकती लमिीग्रॅम ऑलरसजनची
आवश्र्कता आहे, र्ावरून त्र्ा पाण्र्ातीि बी.ओ.डी.चे प्रमाण मोजिे जाते. बी.ओ.डी.चे प्रमाण
जेवढे कमी तेवढे ते पाणी चांगल्र्ा गुणवत्तेचे मानिे जाते.

पुणे महानगरपालिके तर्फे तिाव, नािे व नदीतीि पाण्र्ाचे नमुने लनर्लमतपणे तपासण्र्ात र्ेत असून
त्र्ाची मालहती आिेखांमध्र्े देण्र्ात आिी आहे.

144
१. तिाव: (पाषाण, कात्रज)

सन २०२१ मधीि पुणे िहरातीि तिावांचे डी.ओ.चे प्रमाण

तिाव डी.ओ. (लम.ग्रॅ./लि.)
पाषाण ४.६०
कात्रज ४.८६
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

पुणे िहरातीि तिावांचे डी.ओ.चे मागीि काही वषािंतीि प्रमाण

Graphical Representation of DO trend in Lakes
(CPCB Standard: 2mg/L)
Pashan Lake Katraj Lake
8.00
7.00
6.00
DO (mg/L)

5.00
4.00
3.00
2.00
1.00
0.00
2017 2018 2019 2020 2021

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने डी.ओ.चे प्रमाण २ लम.ग्रॅ./लि. इतके लनदेलित के िे आहे. सन २०२०
पेक्षा सन २०२१ मध्र्े मध्र्े दोन्ही तिावांतीि डी.ओ.च्र्ा प्रमाणात घट झािेिी ददसून र्ेत असिी
तरी कात्रज व पाषाण तिावातीि लवरघळिेल्र्ा ऑलरसजन चे प्रमाण समाधानकारक आहे.

145
 सन २०२१ मधीि पुणे िहरातीि तिावांचे बी.ओ.डी.चे प्रमाण
तिाव बी.ओ.डी. (लम.ग्रॅ./लि.)
पाषाण २६.११
कात्रज १९.४९
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

पुणे िहरातीि तिावांचे मागीि काही वषािंतीि बी.ओ.डी.चे प्रमाण

Graphical Representation of BOD trend in Lake water
(CPCB Standard: 30mg/L)
Pashan Lake Katraj Upper Lake
35.00

30.00

25.00
BOD (mg/L)

20.00

15.00

10.00

5.00

0.00
2017 2018 2019 2020 2021

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

पाषाण तिावातीि बी.ओ.डी.चे प्रमाण सन २०२० मध्र्े २१.२७ लम.ग्रॅ./लि. तर सन २०२१ मध्र्े
२६.११ लम.ग्रॅ./लि. इतके आढळू न आिे. कात्रज तिावातीि बी.ओ.डी.चे प्रमाण सन २०२० मध्र्े
१४.७६ लम.ग्रॅ./लि. तर सन २०२१ मध्र्े १९.४९ लम.ग्रॅ./लि. इतके होते. मागीि वषााच्र्ा तुिनेत
पाषाण व कात्रज तिावातीि बी.ओ.डी.च्र्ा प्रमाणात वाढ झािेिी ददसून र्ेत आहे. कें द्रीर् प्रदूषण
लनर्ंत्रण मंडळाने बी.ओ.डी.चे प्रमाण ३० लम.ग्रॅ./लि. इतके लनदेलित के िे आहे. दोन्ही तिावांतीि
बी.ओ.डी.चे प्रमाण हे मानकापेक्षा कमी आहे.

146
 सन २०२१ मधीि पुणे िहरातीि तिावांचे सी.ओ.डी. चे प्रमाण
तिाव सी.ओ.डी. (लम.ग्रॅ./लि.)
पाषाण ५४.६५
कात्रज ३६.४५
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

पुणे िहरातीि तिावांचे सी.ओ.डी.चे लवलवध वषािंतीि प्रमाण

Graphical Representation of COD trend in Lake Water
(CPCB Standard: 150mg/L)
Pashan Katraj Upper Lake
210.00

180.00

150.00
COD (mg/L)

120.00

90.00

60.00

30.00

0.00
2017 2018 2019 2020 2021

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने सी.ओ.डी.चे प्रमाण १५० लम.ग्रॅ./लि. इतके लनदेलित के िे आहे.
पाण्र्ाचे सी.ओ.डी.चे प्रमाण जेवढे कमी तेवढे पाणी चांगल्र्ा गुणवत्तेचे मानिे जाते. पाषाण
तिावातीि सी.ओ.डी.चे प्रमाण सन २०२० मध्र्े ४४.७३ लम.ग्रॅ./लि. तर सन २०२१ मध्र्े वाढू न
५४.६५ लम.ग्रॅ./लि इतके होते. कात्रज तिावातीि सी.ओ.डी.चे प्रमाण सन २०२० मध्र्े २९.१८
लम.ग्रॅ./लि. तर सन २०२१ मध्र्े वाढू न ३६.४५ लम.ग्रॅ./लि. इतके झािे. मागीि वषााच्र्ा तुिनेत
पाषाण व कात्रज तिावातीि सी.ओ.डी.च्र्ा प्रमाणात वाढ झािेिी ददसून र्ेत असिी तरी दोन्ही
तिावांतीि सी.ओ.डी.चे प्रमाण हे कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाच्र्ा मानकापेक्षा कमी आहे.

147
२. नािे : (भैरोबा नािा, नागझरी नािा, आंलबि ओढा)

सन २०२१ मधीि पुणे िहरातीि नाल्र्ांचे डी.ओ.चे प्रमाण

नािे डी.ओ. (लम.ग्रॅ./लि.)
भैरोबा नािा २.८६
नागझरी नािा २.९९
आंलबि ओढा २.८४
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

पुणे िहरातीि नाल्र्ांचे डी.ओ.चे मागीि वषािंतीि प्रमाण

Graphical Representation of DO trend in Nallah
(CPCB Standard: 2mg/L)
Bhiroba Nallah Nagzari Nallah Ambil Odha
3.50

3.00

2.50
DO (mg/L)

2.00

1.50

1.00

0.50

0.00
2017 2018 2019 2020 2021

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

पुणे िहरातीि नाल्र्ांमध्र्े सांडपाण्र्ाचे प्रमाण अलधक आहे. सन २०२० मध्र्े भैरोबा नाल्र्ातीि
डी.ओ.चे प्रमाण २.५७ लम.ग्रॅ./लि होते तर सन २०२१ मध्र्े वाढू न २.८६ लम.ग्रॅ./लि इतके झािे. सन
२०२० मध्र्े नागझरी नाल्र्ातीि डी.ओ.चे प्रमाण २.८० लम.ग्रॅ./लि तर सन २०२१ मध्र्े डी.ओ.चे
प्रमाण वाढू न २.९९ लम.ग्रॅ./लि इतके झािे. सन २०२० मध्र्े आंलबि ओढ्यातीि डी.ओ.चे प्रमाण
२.६९ लम.ग्रॅ./लि इतके होते, तर सन २०२१ मध्र्े वाढू न २.८४ लम.ग्रॅ./लि इतके झािे.

148
 सन २०२१ मधीि पुणे िहरातीि नाल्र्ांचे बी.ओ.डी.चे प्रमाण
नािे बी.ओ.डी. (लम.ग्रॅ./लि.)
भैरोबा नािा ८०.२१
नागझरी नािा ७९.०८
आंलबि ओढा ७९.५३
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

पुणे िहरातीि नाल्र्ांचे बी.ओ.डी.चे मागीि वषािंतीि प्रमाण

Graphical Representation of BOD trend in Nallah
(CPCB Standard: 30mg/L)
Bhiroba Nallah Nagzari Nallah Ambil Odha
140.00

120.00

100.00
BOD (mg/L)

80.00

60.00

40.00

20.00

0.00
2017 2018 2019 2020 2021

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

सन २०२१ मध्र्े पुणे िहरातीि भैरोबा नाल्र्ाच्र्ा बी.ओ.डी.च्र्ा प्रमाणात मागीि वषाापेक्षा घट
झािेिी ददसून र्ेत आहे. सन २०२० मध्र्े भैरोबा नाल्र्ातीि बी.ओ.डी.चे प्रमाण ८२.५०
लम.ग्रॅ./लि, तर सन २०२१ मध्र्े कमी होऊन ८०.२१ लम.ग्रॅ./लि इतके होते. सन २०२० मध्र्े
नागझरी नाल्र्ातीि ७१.४४ लम.ग्रॅ./लि, तर सन २०२१ मध्र्े वाढू न ७९.०८ लम.ग्रॅ./लि इतके होते.
सन २०२० मध्र्े आंलबि ओढ्यातीि ७१.९१ लम.ग्रॅ./लि, तर सन २०२१ मध्र्े वाढू न ७९.५३
लम.ग्रॅ./लि इतके होते. सन २०२१ मध्र्े पुणे िहरातीि नागझरी नािा व आंलबि ओढ्याच्र्ा
बी.ओ.डी.च्र्ा प्रमाणात मागीि वषाापेक्षा वाढ झािेिी ददसून र्ेत आहे.

149
 सन २०२१ मधीि पुणे िहरातीि नाल्र्ांचे सी.ओ.डी.चे प्रमाण
नािे सी.ओ.डी. (लम.ग्रॅ./लि)
भैरोबा नािा १८१.०५
नागझरी नािा १६२.७७
आंलबि ओढा १७१.९७
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

पुणे िहरातीि नाल्र्ांचे सी.ओ.डी.चे मागीि वषािंतीि प्रमाण

Graphical Representation of COD trend in Nallah Water
CPCB Standard: 150mg/L
Bhiroba Nallah Nagzari Nallah Ambil Odha
400.00

350.00

300.00
COD (mg/L)

250.00

200.00

150.00

100.00

50.00

0.00
2017 2018 2019 2020 2021

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

सन २०२० मध्र्े भैरोबा नाल्र्ातीि सी.ओ.डी.चे प्रमाण २००.४६ लम.ग्रॅ./लि, तर सन २०२१ मध्र्े
कमी होऊन १८१.०५ लम.ग्रॅ./लि इतके झािे. सन २०२० मध्र्े नागझरी नाल्र्ातीि सी.ओ.डी.चे
प्रमाण १५६.६० लम.ग्रॅ./लि, तर सन २०२१ मध्र्े वाढू न १६२.७७ लम.ग्रॅ./लि इतके झािे. सन
२०२० मध्र्े आंलबि ओढ्यातीि सी.ओ.डी.चे प्रमाण १७४.८६ लम.ग्रॅ./लि, तर सन २०२१ मध्र्े
कमी होऊन १७१.९७ लम.ग्रॅ./लि इतके होते. मागीि वषाापेक्षा भैरोबा नाल्र्ातीि व आंलबि
ओढ्यातीि सी.ओ.डी.च्र्ा प्रमाणत घट झािी आहे.

150
३. नद्या
सन २०२१ मधीि मुिा नदीतीि डी.ओ.चे प्रमाण
मुिा नदी डी.ओ. (लम.ग्रॅ./ लि)
लवठ्ठिवाडी ३.८४
म्हात्रे पूि ३.९२
एरं डवणे ३.८२
जोिी पूि ४.२५
ओंकारे श्वर ४.०८
रे ल्वे पूि ४.१४
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

मुिा नदीतीि डी.ओ.चे मागीि वषािंतीि प्रमाण

Graphical Representation of DO trend in Mutha River
(CPCB Standard: 2mg/L)
2017 2018 2019 2020 2021
4.50
4.00
3.50
3.00
DO (mg/L)

2.50
2.00
1.50
1.00
0.50
0.00
Vitthalwadi Mhatre Bridge Erandwane Joshi Bridge Omkareshwar Railway Bridge

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने डी.ओ.चे प्रमाण २ लम.ग्रॅ./लि. इतके लनदेलित के िे असून मुिा नदीचे
डी.ओ.चे प्रमाण हे मानकापेक्षा जाथत आहे. सन २०२१ मध्र्े मागीि वषाापेक्षा लवठ्ठिवाडी रे ल्वे
लब्रज, ओंकारेश्वर र्ा रिकाणी मुिा नदीतीि डी.ओ.च्र्ा प्रमाणात वाढ झािी ददसून र्ेत आहे.

151
 सन २०२१ मधीि मुिा नदीतीि बी.ओ.डी.चे प्रमाण
मुिा नदी बी.ओ.डी. (लम.ग्रॅ./ लि)
लवठ्ठिवाडी ५२.५५
म्हात्रे पूि ४९.४३
एरं डवणे ५३.१७
जोिी पूि ४३.१३
ओंकारे श्वर ४३.१४
रे ल्वे पूि ४३.२३
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

मुिा नदीतीि बी.ओ.डी.चे मागीि वषािंतीि प्रमाण

Graphical Representation of BOD trend in Mutha River
(CPCB Standard: 30mg/L)
2017 2018 2019 2020 2021
70.00

60.00

50.00
BOD (mg/L)

40.00

30.00

20.00

10.00

0.00
Vitthalwadi Mhatre Bridge Erandwane Joshi Bridge Omkareshwar Railway Bridge

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने बी.ओ.डी.चे प्रमाण ३० लम.ग्रॅ./लि. इतके लनदेलित के िे आहे. सन
२०२१ मध्र्े मागीि वषाापेक्षा म्हात्रे लब्रज, एरं डवणे व जोिी लब्रज र्ा रिकाणी मुिा नदीतीि
बी.ओ.डी.च्र्ा प्रमाणात वाढ ददसून र्ेत असून हे प्रमाण मानकापेक्षा जाथत आहे.

152
 सन २०२१ मधीि मुिा नदीतीि सी.ओ.डी.चे प्रमाण
मुिा नदी सी.ओ.डी. (लम.ग्रॅ./ लि)
लवठ्ठिवाडी ११४.६९
म्हात्रे पूि ११४.८८
एरं डवणे १२०.७९
जोिी पूि ९८.४७
ओंकारे श्वर १०८.४१
रे ल्वे पूि १०५.९९
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

मुिा नदीतीि सी.ओ.डी.चे मागीि वषािंतीि प्रमाण

Graphical Representation of COD trend in Mutha River
(CPCB Standard: 150 mg/L)
2017 2018 2019 2020 2021
210.00

180.00

150.00
COD (mg/L)

120.00

90.00

60.00

30.00

0.00
Vitthalwadi Mhatre Bridge Erandwane Joshi Bridge Omkareshwar Railway Bridge

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने सी.ओ.डी.चे प्रमाण १५० लम.ग्रॅ./लि. इतके लनदेलित के िे आहे. पुणे
िहरात मागीि दोन वषािंत सन २०२० व सन २०२१ मध्र्े सवा रिकाणी सी.ओ.डी.चे प्रमाण
मानकापेक्षा कमी ददसून आिे आहे. सन २०२१ मध्र्े जोिी पूि र्ा रिकाणी सी.ओ.डी.चे प्रमाण
सवाात कमी तर एरं डवणे र्ा रिकाणी सवाात जाथत होते.

153
 सन २०२१ मधीि मुळा आलण मुळा-मुिा नदीतीि डी.ओ.चे प्रमाण
मुळा आलण मुळा-मुिा नदी डी.ओ. ( लम.ग्रॅ./ लि)
औंध ४.५६
मुळा-पवना संगम ४.३२
हॅरीस पुि ४.३३
होळकर पुि ४.४०
वाकडेवाडी ४.२७
संगम पुि ४.१६
र्ेरवडा ४.१८
मुंढवा ४.२०
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

मुळा आलण मुळा-मुिा नदीतीि डी.ओ.चे मागीि वषािंतीि प्रमाण

Graphical Representation of DO trend in Mula-Mutha River
(CPCB Standard: 2mg/L)
2017 2018 2019 2020 2021
5.00
4.50
4.00
3.50
DO (mg/L)

3.00
2.50
2.00
1.50
1.00
0.50
0.00
Aundh Mula Pawna Harris Bridge Holkar Bridge Wakadewadi Sangam Yerawada Mundhawa
Confluence COEP Bridge

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

पाण्र्ातीि डी.ओ.चे प्रमाण जेवढे जाथत तेवढे ते पाणी चांगल्र्ा गुणवत्तेचे मानिे जाते. पुणे िहरात
सन २०२१ मध्र्े डी.ओ.चे सवाालधक प्रमाण (४.५६ लम.ग्रॅ./लि) औंध र्ा रिकाणी तर संगम लब्रज र्ा
रिकाणी (४.१६ लम.ग्रॅ./ लि) सवाात कमी नोंदलविे गेिे. मागीि ५ वषािंत सवाच रिकाणी डी.ओ.चे
प्रमाण मानकापेक्षा जाथत नोंदलविे गेिे.

154
 सन २०२१ मधीि मुळा आलण मुळा-मुिा नदीतीि बी.ओ.डी.चे प्रमाण
मुळा आलण मुळा-मुिा नदी बी.ओ.डी. ( लम.ग्रॅ./ लि)
औंध ३५.०५
मुळा-पवना संगम ४१.१३
हॅरीस पुि ३९.८१
होळकर पुि ४१.६३
वाकडेवाडी ३९.२८
संगम पुि ४१.०८
र्ेरवडा ४३.१८
मुंढवा ४२.७६
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

मुळा व मुळा - मुिा नदीतीि बी.ओ.डी.चे मागीि वषािंतीि प्रमाण

Graphical Representation of BOD trend in Mula & Mula-Mutha River
(CPCB Standard: 30mg/L)
2017 2018 2019 2020 2021
70.00

60.00

50.00
BOD (mg/L)

40.00

30.00

20.00

10.00

0.00
Aundh Mula Pawana Harris Bridge Holkar Bridge Wakdewadi Sangam Yerwada Mundhwa
confluence Bridge
Sampling Locations

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

पाण्र्ातीि बी.ओ.डी.चे प्रमाण जेवढे कमी तेवढे ते पाणी चांगल्र्ा गुणवत्तेचे मानिे जाते. पुणे
िहरात सन २०२१ मध्र्े मुळा आलण मुळा-मुिा नदीतीि बी.ओ.डी.चे प्रमाण सवा रिकाणी
मानकापेक्षा जाथत आहे. सन २०२१ मध्र्े बी.ओ.डी.चे सवाालधक प्रमाण (४३.१८ लम.ग्रॅ. / लि)
र्ेरवडा र्ा रिकाणी तर औंध र्ा रिकाणी सवाात कमी (३५.०५ लम.ग्रॅ. / लि) नोंदलविे गेिे.

155
 सन २०२१ मधीि मुळा आलण मुळा-मुिा नदीतीि सी.ओ.डी.चे प्रमाण

मुळा आलण मुळा-मुिा नदी सी.ओ.डी. (लम.ग्रॅ./ लि)

औंध ८०.९५
मुळा-पवना संगम ८८.६१
हॅरीस पुि ९१.६३
होळकर पुि ८७.०५
वाकडेवाडी ८९.८७
संगम पुि ९४.८६
र्ेरवडा ९५.६८
मुंढवा ९७.४१
(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

मुळा व मुळा -मुिा नदीतीि सी.ओ.डी.चे मागीि वषािंतीि प्रमाण

Graphical Representation of COD trend in Mula & Mula-Mutha River
(CPCB Standard: 150mg/L)
2017 2018 2019 2020 2021
210.00

180.00

150.00
COD (mg/L)

120.00

90.00

60.00

30.00

0.00
Aundh Mula Pawana Harris Bridge Holkar Bridge Wakdewadi Sangam Yerwada Mundhwa
confluence Bridge
Sampling Location

(स्रोतिः पर्ाावरण प्रर्ोगिाळा, पुणे)

पाण्र्ातीि सी.ओ.डी.चे प्रमाण जेवढे कमी तेवढे ते पाणी चांगल्र्ा गुणवत्तेचे मानिे जाते. पुणे
िहरात सन २०२१ मध्र्े सी.ओ.डी.चे सवाालधक प्रमाण (९७.४१ लम.ग्रॅ./ लि) मुंढवा र्ा रिकाणी तर
औंध र्ा रिकाणी सवाात कमी प्रमाण (८०.९५ लम.ग्रॅ./ लि) नोंदलविे गेिे. मागीि ३ वषािंपासून मुळा
व मुळा-मुिा नदीतीि सी.ओ.डी.चे प्रमाण कें द्रीर् प्रदूषण लनर्ंत्रण मंडळाने ददिेल्र्ा मानकापेक्षा कमी
आहे.

156
 प्रकरण ४.४ : अलि
पृथ्वीचे तापमान वाढल्र्ाने होणाऱ्र्ा दुष्पररणामांवर
आधाररत संर्ुक् राष्ट्राच्र्ा इंटरग्हनामेन्टि पॅनेि ऑन
रिार्मेट चेंज (IPCC) चा सहावा अहवाि ‘रिार्मेट

चेंज २०२१- दी दर्फलजकि सार्न्स बेलसस’ प्रलसद्ध

करण्र्ात आिा. िास्त्रज्ञांच्र्ा मते ही तापमान वाढ,

मोठ्या प्रमाणावर वातावरण बदिास कारणीभूत होऊ
िकते. र्ा अहवािानुसार र्ेणाऱ्र्ा काळात पूर,

उष्णिहरी, समुद्राच्र्ा पातळीत वाढ, कमी वेळात

अलधकचा पाऊस आलण त्र्ाचवेळी जवळच्र्ा भागांत
भर्ंकर दुष्काळी पररलथितींमध्र्े वाढ होणार आहे.
त्र्ाचसोबत उष्णतेचे प्रमाण वाढण्र्ाचे आलण िंडीचे
प्रमाण कमी होण्र्ाचा अंदाज आहे. हवामान बदिािा
सामोरे जाण्र्ासािी जीवाश्म इंधनांचा वापर िाश्वत
पद्धतीने करून पर्ाार्ी ऊजाा लनर्मातीमध्र्े सौर ऊजेचा (Solar Power) वापर मोठ्या प्रमाणावर
करणे आवश्र्क आहे.

सौरऊजेचा व अपारं पररक ऊजाा स्त्रोतांचा वापर करून ऊजाा लनर्माती के ल्र्ास पारं पाररक ऊजाा
स्त्रोतांवर पडणारा भार कमी होण्र्ास मदत होते, तसेच हररतगृह वार्ूंचे उत्सजान कमी होऊन
पर्ाावरणाचे संतुिन राखण्र्ास मदत होते. पर्ाावरणाचा र्ोग्र् समतोि राखण्र्ासािी पारं पाररक
ऊजेबरोबरच अपारं पररक ऊजेचा वापर करणे गरजेचे आहे. पुणे िहराचा िाश्वत लवकास
साधण्र्ासािी ऊजेची वाढती मागणी िक्षात घेता नवीन व अपारं पररक ऊजाा स्त्रोतांना प्रोत्साहन देणे
गरजेचे आहे.

सन २०१२ सािी TERI – The Energy and Resources Institute संथिेने के िेल्र्ा काबान
इलमिन इन््हेटरी अहवािानुसार पुणे िहराचे प्रलत माणिी काबान उत्सजान (per capita
emission) 1.46 tCO2e इतके होते तर सन २०१७ मध्र्े ICLEI SA - International Council

for Local Environmental Initiatives – South Asia र्ा संथिेने के िेल्र्ा अहवािानुसार प्रलत

माणिी काबान उत्सजान (per capita emission) 1.64 tCO2e इतके आहे.

157
अ. ऊजाा
सन २०२०-२१ मध्र्े पुणे िहराचा एकू ण ऊजाा वापर ४४६३.५९ MU इतका होता. ऊजेची मागणी
रलहवासी भागांत सवाात जाथत, तर त्र्ा खािोखाि औद्योलगक आलण व्यावसालर्क भागांत होती.

पुणे िहरातीि ऊजाा वापर

Sector Energy Consumption (MU) Number of Consumers
Year 2020-21 2020-21
Residential 2045.81 1485998
Industrial 1146.83 19427
Commercial 743.56 203964
Others 261.15 95075
Municipal 252.18 3072
Agriculture 14.06 1296
Total 4463.59 1808832

Pune City - Energy Consumption

Year 2020-21
3000
Energy Consumption in MU

2500
2045.81
2000

1500
1146.83
1000 743.56

500 261.15 252.18

14.06
0
Residential Industrial Commercial Others Municipal Agriculture

(Source: MSEDCL)

158
पुणे िहरात ऊजाा पुरवठ्याचे वीज (Electricity), एि.पी.जी. (LPG), पेिोि (Petrol), लडझेि

(Diesel), के रोलसन (Kerosene), सी.एन.जी. (CNG), पी.एन.जी. (PNG) असे स्त्रोत आहेत. पुणे
म.न.पा.च्र्ा नागरी सुलवधांसािी उदा. मिलन:थसारण कें द्रे, जििुद्धीकरण प्रकल्प, पिददवे, पाणी
पुरविा, इ. वीजेचा वापर मोठ्या प्रमाणावर होतो.

सन २०१६-१७ ते सन २०२०-२१ पर्िंतचा पुणे िहरातीि रलहवासी भागातीि ऊजाा वापर

Energy Consumption - Residential Sector
2250
2194.54
2200
Energy Consumption in MU

2150
2100
2044.27 2045.81
2050 2026.63
2000
1950 1910.3
1900
1850
1800
1750
2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21

(Source: MSEDCL)

सन २०१६-१७ ते सन २०२०-२१ पर्िंतचा पुणे िहरातीि व्यावसालर्क भागातीि ऊजाा वापर

Energy Consumption - Commercial Sector
1400 1324.53
1277.43
1228.98
1200
Energy Consumption in MU

1000

800 743.56 743.56

600

400

200

0
2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21

(Source: MSEDCL)

सन २०१८-१९ च्र्ा मानाने मागीि दोन वषािंपासून पुणे िहराच्र्ा ऊजाा वापरामध्र्े (रलहवासी व
व्यावसालर्क) घट झािेिी ददसून र्ेत आहे.

159
ऊजाा बचतीसािी पुणे िहरामध्र्े करण्र्ात र्ेणाऱ्र्ा उपार्र्ोजना
एि.ई.डी. थमाटा थिीट िार्टटंग
सन २०२१-२२ पुणे िहरातीि जुने नादुरुथत ददवे बदिणे व नवीन ददवे लमळू न एकू ण ३७१०
एि.ई.डी. ददवे EESL च्र्ा माध्र्मातून बसलवण्र्ात आिे असून आणखी ४७,००० एि.ई.डी. ददवे

बसलवण्र्ाचे लनर्ोजन आहे. पुणे म.न.पा. च्र्ा मुख्र् इमारतीमध्र्े वीज बचत करण्र्ाच्र्ा दृष्टीने

एनजी सेब्हंग कं िोि पॅनि व एि.ई.डी. ददवे बसलवण्र्ाचे काम ९०% पूणा झािे असून र्ामुळे
MSEDCL लबिामध्र्े साधारणतिः ५०% पेक्षा जाथत वीज बचत झािी आहे. पुणे िहरामध्र्े अंदाजे
एकू ण १,८०,००० एि.ई.डी. ददवे बसलवण्र्ात आिे आहेत. एि.ई.डी. ददव्यांच्र्ा प्रकािाची तीव्रता

आवश्र्क IS:1944 मानकाएवढी ककं वा त्र्ापेक्षा जाथत असून अलधक चांगल्र्ा दजााचा िुभ्र प्रकाि

लमळतो. देखभाि व दुरुथती कररता मोर्फत दूरध्वनी क्रमांक – 180083388 सवा नागररकांकररता
उपिब्ध करण्र्ात आिा आहे. तसेच तक्रारींची दखि घेऊन त्र्ांचे लनराकरण प्रभावीपणे
करण्र्ाकररता मोबाईि अॅप - Pune Street Light Readressal सुरु करण्र्ात आिे आहे.

एि.ई.डी. ददव्यांमुळे मोठ्या प्रमाणावर लवजेची (प्रलतवषी २०,४२७ टन कोळिापासून लनमााण

होणारी) बचत झािी असून वार्षाक २३,१८१ टन काबान उत्सजानामध्र्े घट झािी आहे. आधुलनक
तंत्रज्ञानानुसार बसंहगड रथता लवद्युत भवन र्ेिे पिददवे लनर्ंत्रण करण्र्ासािी मध्र्वती लनर्ंत्रण कक्ष
उभारण्र्ात आिा असून ‘थकाडा’ द्वारे बंद ददव्यांची मालहती उपिब्ध होते.

एअर पोल्र्ुिन कं िोि र्ंत्रणा

पुणे म.न.पा.तर्फे बावधन, कोंढवा, संगमवाडी र्ेिीि थमिानभूमी मध्र्े एअर पोल्र्ुिन कं िोि
र्ंत्रणा उभारण्र्ाचे काम प्रगतीपिावर असून िहरात एकू ण २३ रिकाणी ही र्ंत्रणा कार्ारत आहे.
तसेच हडपसर, बावधन, वैकुंि, कै िास थमिानभूमी, वडगाव धार्री, कात्रज व कवेनगर र्ा रिकाणी
हार्लब्रड (गॅस व लवद्युत) दालहनी उभारण्र्ात आल्र्ा आहेत.

160
 पोल्र्ूिन कं िोि वूड पार्र र्ंत्रणा असिेल्र्ा थमिानभूमी
अ.क्र. िवदालहन्र्ांचे रिकाण लवद्युत गॅस

१ र्ेरवडा २ ०
२ लवश्रांतवाडी ० १
३ कोरे गाव पाका ० १
४ वडगाव धार्री ० १
५ खराडी १ ०
६ तुिसीराम बर्निंग घाट ० ०
७ कै िास थमिानभूमी २ ०
८ संगमवाडी ० ०
९ कोिरूड १ ०
१० बोपोडी ० १
११ औंध’ ० १
१२ पाषाण ० १
१३ सुतारवाडी ० ०
१४ बाणेर १ ०
१५ वडगाव िेरी ० ०
१६ कात्रज ० १
१७ धनकवडी ० १
१८ हडपसर ० १
१९ वानवडी ० १
२० मुंढवा ० १
२१ कोंढवा खुदा APC System ० ०
२२ गंगानगर हडपसर ० ०
२३ वैकुंि ३ १
२४ लबबवेवाडी ० १
एकू ण १० १३
(स्रोतिः लवद्युत लवभाग, पुणे म.न.पा.)

161
ब. काबान उत्सजान
जागलतक तापमान वाढीसािी (Global Warming) काबान डार्ऑरसाईड, लमिेन, नार्िोजन
डार्ऑरसाईड व पाण्र्ाची वार्फ अिा ‘हररत वार्ूंचे’ वाढिेिे प्रमाण कारणीभूत आहे. काबान
डार्ऑरसाईड हा प्रमुख ‘हररत वार्ू (GreenHouse Gas)’ असल्र्ाने र्ा वार्ूच्र्ा पृथ्वीभोवती
वाढिेल्र्ा आवरणामुळे जागलतक तापमान वाढ वेगाने होत आहे. मानवलनर्मात घटनांमुळे होणारी
तापमान वाढ ही नैसर्गाक घटनांमुळे होणाऱ्र्ा तापमान वाढीपेक्षा जाथत आहे. पुणे िहराच्र्ा

हररतवार्ू उत्सजानाचे स्त्रोत प्रामुख्र्ाने इिेलरिलसटी,एि.पी.जी., लडझेि, पेिोि, सी.एन.जी.,र्फनेस

ऑईि (FO:Furnace Oil) असे आहेत. मानवाच्र्ा लनसगाातीि हथतक्षेपामुळे तसेच इंधन वापरामुळे

प्रत्र्क्ष व अप्रत्र्क्षररत्र्ा वातावरणात काबान डार्ऑरसाईड (CO2) उत्सर्जात होत असतो. दैनंददन
जीवनिैिीमधून होणारे काबान डार्ऑरसाइड वार्ूचे उत्सजान म्हणजे काबान र्फुटबप्रंट असून त्र्ाचे
एकक ‘Tonnes of CO2 equivalent (tCO2e)’ आहे. िहराची ऊजेची मागणी ददवसेंददवस वाढत
असून त्र्ाबरोबर “काबान र्फुटबप्रंट” देखीि वाढत आहे.
पृथ्वीच्र्ा वातावरणातीि काबान डार्ऑरसाईडची पातळी

(Source: www.co2.earth)

जगातीि लवलवध संथिांनी के िेल्र्ा लनरीक्षण व अभ्र्ासानुसार पृथ्वीच्र्ा वातावरणातीि काबान

डार्ऑरसाईडचे प्रमाण ३५० पी.पी.एम. इतके आवश्र्क असून मे २०२२ पर्िंत ही पातळी
४२०.९९ पी.पी.एम. वर पोहचिी आहे. वातावरणातीि काबान िोषून घेऊन तो परत जीवाश्म
थवरुपात सािलवण्र्ासािी (काबान लसक़्वेथिेिन) जगभर प्रर्त्न के िे जात आहेत. जागलतक पातळीवर
काबान उत्सजान वाढत असताना कोणकोणत्र्ा माध्र्मातून दकती काबान उत्सर्जात होतो, र्ाची र्ोग्र्
मालहती प्राप्त झाल्र्ास त्र्ानुसार भलवष्र्ाकडे वाटचाि करताना “कमी-काबान भलवष्र्” (A low
carbon future) सािी नेमरर्ा कार् उपार्र्ोजना के ल्र्ा पालहजेत, हे जाणून घेण्र्ासािी जागलतक
थतरावर वापरल्र्ा जाणाऱ्र्ा ‘गुगि’ तर्फे insigHts.sustainability.google ही वेबसाईट तर्ार के िी
आहे.

162
Google एन््हार्नामटें ि इनसाइट्टस एरसप्िोरर

वातावरण बदिालवरुद्ध िढा देण्र्ासािी जगभरातीि ऑथिेलिर्ा, अमेररका, र्ुरोप मधीि अनेक िहरे
Google EIE चा वापर करीत आहेत. लवलवध िहरांमध्र्े होणारे हररत वार्ू उत्सजान कमी
करण्र्ासािी िहर थतरावरीि मालहती लमळलवण्र्ासािी Google Tool चा वापर करून “एलमिन
इं्हेंटरी” तर्ार करता र्ेऊ िकते. र्ामध्र्े CO2, Ch4, N2O, hFC, इ. घटकांच्र्ा मालहतीचे
लवश्लेषण करून, जागलतक थतरावर मान्र् असिेल्र्ा CURB – Climate Action for Urban

Sustainability र्ा प्रणािीचा वापर करून एकू ण काबान उत्सजान (Carbon dioxide equivalent

– tCO2e) काढिा जातो.

िहरातीि वाहतुकीमुळे होणाऱ्र्ा उत्सजानाचा इमारतींमुळे होणाऱ्र्ा उत्सजानाचे प्रमाणाचा

अंदाज दिालवणारा फ्िो चाटा अंदाज दिालवणारा फ्िो चाटा

- पुणे िहर व इतर जागलतक िहरांची मालहतीची बिंक

https://insights.sustainability.google/

- इतर तांलत्रक बाबींची बिंक

https://insights.sustainability.google/methodology

163
पुणे िहरामध्र्े काबान उत्सजान कमी करण्र्ासािी सौर ऊजेचा वापर
पुणे िहरामध्र्े म.न.पा.च्र्ा ९ इमारतींवर रुर्फ टॉप सोिर लसथटीम रे थको मॉडेि द्वारा ४४३ दकिो
वॅट तर ३० इमारतींवर रुर्फ टॉप सोिर लसथटीम कॅ पेरस मॉडेि द्वारा ८२५ दकिो वॅट क्षमतेचे सोिर
एनजी प्रकल्प उभारण्र्ात आिे आहेत. पुणे म.न.पा.ने १.२५ मेगा वॅट क्षमतेचा प्रकल्प उभारण्र्ाचे
काम पूणा के िे आहे. र्ा प्रकल्पांतगात लनमााण झािेिी वीज पुणे म.न.पा. वापरणार असून उवाररत
(आवश्र्कतेपेक्षा जाथत वीज, कार्ाािर्ीन सुट्टीच्र्ा ददविी, इ.) वीज ग्रीड मध्र्े सोडिी जाणार आहे.
र्ासािी नेट मीटर बसलवण्र्ात र्ेणार असून र्ामध्र्े आर्ात व लनर्ाात लवजेची नोंद िे विी जाणार
आहे.

पुणे म.न.पा.च्र्ा इमारतींवरीि सौर ऊजाा प्रकल्प

अ.क्र. मॉडेिचे नाव वीज लनर्माती (kW)
१. कॅ पेरस (CAPEX) ८२५
२. रे थको (RESCO) ४४३
एकू ण १२६८ kW
(स्त्रोत: लवद्युत लवभाग, पुणे म.न.पा.)

पुणे िहरातीि सौरऊजेची लनर्माती

घरगुती, व्यावसालर्क ककं वा इतर थवरुपात सौर पॅनेिचा वापर करून ऊजेची लनर्माती करणाऱ्र्ा
नागररकांच्र्ा संख्र्ेमध्र्े ददवसेंददवस वाढ होत असताना ददसत आहे. MSEDCL कडू न प्राप्त
झािेल्र्ा मालहतीनुसार सन २०१९-२० पेक्षा सन २०२०-२१ मध्र्े एकू ण ग्राहकांची संख्र्ा वाढिेिी
ददसून र्ेत आहे. पुणे िहरामध्र्े अपारं पररक ऊजाा स्त्रोतांचा वापर वाढताना ददसत आहे, हे काबान
उत्सजान कमी करण्र्ाच्र्ा दृष्टीने चांगिे पाऊि आहे.

पुणे िहर – सौरऊजाा लनर्माती

पुणे िहर एकू ण ग्राहक र्ुलनट्टस
सन २०१९-२० २६६९ १२, १७,९५,६२२
सन २०२०-२१ ३२११ १६,२०,४२,१४०
(स्रोतिः MSEDCL)

164
सोिर वॉटर लहटसा

पुणे म.न.पा.तर्फे सौरऊजाा, गांडूळखत आलण रे न वॉटर हावेबथटंग र्ांपैकी कोणताही एक उपक्रम
राबलवल्र्ास ५% व दोन अिवा दोन पेक्षा जाथत उपक्रम राबलवल्र्ास लमळकत करामधून १०%
सवित देण्र्ात र्ेत.े पुणे िहरात सन २०२१-२२ मध्र्े ५८,२२८ सोिर वॉटर लहटसाच्र्ा वापराची
नोंद झािी आहे.

सौरऊजेचा वापर करणाऱ्र्ा लमळकतींची संख्र्ा

No. of Users - Solar Water Heating Systems
70000

58228
60000
49838
50000
40515
No. of Users

40000
32915
29847
30000 25439

20000

10000

0
2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
Year

(स्रोतिः लमळकतकर लवभाग, पुणे म.न.पा.)

165
ग्रीन लबबल्डंग्स् संकल्पना (Green Building)

इमारतींचा पर्ाावरणलवषर्क दजाा लनलित करण्र्ासािी “अमेररकन ग्रीन लबबल्डंग कौंलन्सिने”

Leadership in Energy and Environmental Design (LEED) गुणांकन पद्धत तर्ार के िी आहे.

भारतामध्र्े IGBC (Indian Green Building Council), GRIHA (Green Rating for Integrated
Habitat Assessment), EDGE, etc. र्ांचेमार्फात ‘ग्रीन लबबल्डंग रे टटंग’ तर्ार करण्र्ात आिे आहे.

बांधकामाचे साधारणतिः लडझाईन (Design), बांधकाम (Construction), वापर (Operation),

देखभाि व दुरुथती (Maintenance & Renovation) असे टप्पे असतात. र्ा सवा टप्प्र्ांचा लवचार

करून रे टटंग पद्धतीमध्र्े नैसर्गाक स्त्रोतांच्र्ा वापराचे काही लनर्म ददिे आहेत. पर्ाावरणपूरक
इमारतींचे बांधकाम हे पारं पाररक इमारतींच्र्ा बांधकामापेक्षा िाश्वत (Sustainable) असून त्र्ामध्र्े
सवाच नैसर्गाक स्त्रोतांचा वापर सुर्ोग्र् पद्धतीने करण्र्ाचे लनर्म आहेत. (उदा- पाणी, ऊजाा, बांधकाम

सालहत्र्, वाहतूक, इ.)

ग्रीन लबबल्डंग रे टटंग पद्धतीचे प्रमुख घटक -

 साइट लथिरता (Site Sustainability/Site selection & Planning)
 पाणी बचत (Water Efficiency),
 ऊजाा बचत (Energy Efficiency),
 बांधकामाचे सालहत्र् व त्र्ांचा स्त्रोत (Materials & Resources),
 घरगुती पर्ाावरण गुणवत्ता (Indoor Environmental Quality)
र्ाचबरोबर ऊजाा संवधानाच्र्ा सुर्ोग्र् लनकषांकररता Software Simulation पद्धतीचा अविंब के िा
जातो. सौर ऊजेचा सुर्ोग्र् वापर करण्र्ासािी सोिर वॉटर लहटटंग लसथटीम्स् व पी.्ही. (र्फोटो

्होिटेक) लसथटीम्स् बसलवण्र्ात आल्र्ाने वीज बचत होण्र्ास मदत होते. इमारतींभोवती असणाऱ्र्ा
मोकळ्र्ा जागेत लहरवळ (Lawn) िावण्र्ास प्राधान्र् न देता त्र्ा रिकाणच्र्ा परीसंथिेस अनुसरून
थिालनक (Native) वृक्षांच्र्ा जाती/प्रजाती, झुडूपे, वेिी, इ. च्र्ा िागवडीवर भर देण्र्ात र्ेतो.
इमारतीच्र्ा आवारात पाणी मुरण्र्ासािी लविेष प्रकारचे पेब्हंगस् (Open/Grass Pavers) चा
वापर के िा जातो. ओल्र्ा कचऱ्र्ापासून उत्तम खत लनर्माती करणाऱ्र्ा लवलवध प्रदक्रर्ांचा वापर के िा

जातो. तसेच इमारतींचा Wall Window Ratio (WWR) लनर्मांप्रमाणे असल्र्ामुळे पुरेसा सूर्ाप्रकाि

आलण आलण क्रॉस ्हेन्टीिेिन िरर् होते. र्ांमुळे घरगुती पर्ाावरण गुणवत्ता अलधक चांगिी राहते.

166
पुणे महानगपालिके मध्र्े EV Cell ची थिापना
मे. महाराष्ट्र िासनातर्फे “महाराष्ट्र इिेलरिक वाहन धोरण
२०२१” जाहीर करण्र्ात आिे असून, त्र्ामध्र्े सावाजलनक
वाहतुकीमध्र्े २५% लवद्युतीकरण करण्र्ाचे उदिष्ट आहे.
इिेलरिक मोलबलिटी र्ा उपक्रमाचा एक भाग म्हणून
‘Electric VeHicle Cell’ थिापन करणारे पुणे हे
भारतातीि पलहिे िहर आहे. र्ा कार्ाासमुहामध्र्े पुणे
म.न.पा.मधीि लवलवध लवभाग तसेच इतर िासकीर्
कार्ाािर्ांचे प्रलतलनधी र्ांचा अंतभााव करण्र्ात आिा आहे.
कार्ासमूहातीि सवािंच्र्ा भूलमका आलण कार्े र्ांचा मसुदा
तर्ार करण्र्ात आिा आहे. पुणे िहरातीि ई-वाहनांच्र्ा
नोंदणीचा तपिीि, EV Readiness Plan आलण इतर
मालहती https://www.pmc.gov.in/en/ev-cell र्ा बिंक वर
उपिब्ध आहे.
ई – ्हेईकि चार्जिंग थटेिन्स
इिेलरिक ्हेईकि तंत्रज्ञान हे र्ा पुढीि
कािावधीत वाहतूक क्षेत्रात अमुिाग्र
बदि घडवून आणणार असल्र्ाने भारत
सरकारने २०३० पर्िंत ‘इिेलरिक
्हेईकि नेिन’ घडलवण्र्ाची र्ोजना
आखिी आहे. र्ा र्ोजनेचा भाग म्हणून
पुणे िहरामध्र्े लवलवध रिकाणी प्रमुख
रथत्र्ांवर एकू ण ५०० ई- चार्जिंग
थटेिन्स (१००,२०० व २०० असे)
टप्प्र्ा-टप्प्र्ाने उभारण्र्ाचे लनर्ोजन
आहे. पुणे म.न.पा.च्र्ा पार्किं ग जागेत
प्रार्ोलगक तत्वावर EV चार्जिंग थटेिन
‘पार्िट प्रोजेरट’ म्हणून उभारण्र्ात
र्ेणार आहे.

167
रिार्मेट अॅरिन प्िॅन
The Ministry of Housing and Urban Affairs

(MoHUA) च्र्ा the National Institute of Urban

Affairs (NIUA) तर्फे थमाटा लसटी लमिन अंतगात असणाऱ्र्ा

सवा िहरांच्र्ा रिार्मेट अॅरिन्सचे “The Climate

'Smart Cities Assessment Framework

(CSAF2.0)” अंतगात मुल्र्ांकन के िे. र्ामध्र्े पुणे िहराने

देिातीि इतर ८ िहरांसह र्फोरथटार रे टटंग लमळवून
पलहल्र्ा िीग मध्र्े थिान प्राप्त के िे आहे.

CSAF Framework 2.0 मध्र्े पुढीि ५ मुख्र् गट वापरण्र्ात आिे;

१. ऊजाा व हररत इमारती (Energy and Green Buildings)

२. नगर लनर्ोजन, हररत क्षेत्र व जैवलवलवधता (Urban Planning, Green Cover and

Biodiversity)

३. वाहतूक व हवेची गुणवत्ता (Mobility and Air Quality)

४. पाणी व्यवथिापन (Water Management)

५. कचरा व्यवथिापन (Waste Management)

168
 प्रकरण ४.५: आकाि

अ. हवामान
अक्षांि, रे खांि, समुद्रसपाटीपासूनची उं ची आलण नैसर्गाक संसाधने र्ांवर िहराचे हवामान अविंबून
असते. पुणे िहरात उन्हाळा, पावसाळा, लहवाळा असे तीन प्रमुख ऋतू अनुभवता र्ेतात. पलिम
महाराष्ट्रात पुणे लजल्याचा सहर्ाद्रीच्र्ा पार्थ्र्ािगतचा भूभाग ऊष्ण मोसमी वारे असिेल्र्ा
भूप्रदेिाचा भाग असल्र्ामुळे तापमानात तसेच पजान्र्मानातही बदि जाणवतो. त्र्ामुळे पुणे
लजल्याचा पलिम घाट िगतचा भाग हा िंड आहे तर पूवा भाग ऊष्ण आलण कोरडा आहे.

तापमान
पुणे िहरात सन २०२१ मध्र्े सवाात जाथत तापमान दद. ५ एलप्रि २०२१ रोजी ३९.६ लडग्री
सेंटीग्रेड, तर सवाात कमी तापमान दद. ९ र्फेब्रुवारी २०२१ रोजी ८.६ लडग्री सेंटीग्रेड इतके नोंदलविे
गेि.े
सन २००१ ते २०२१ मधीि तापमानाची मालहती
Maximum & Minimum Temperature in Last 20 Years
50.00 Year 2021
45.00 Max 39.6°C

40.00
35.00
Temperature (°C)

30.00
25.00
20.00 Year 2021
15.00 Min 8.6°C
10.00
5.00
0.00
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021

(स्रोतिः भारत मौसम लवज्ञान लवभाग, पुणे)

169
 सन २०२१ मधीि पुणे िहराचे वषाभरातीि तापमान
Mean Monthly Minimum & Maximum Temperature (Year 2021)
Mean Monthly Max.Temperature(Deg C) Mean Monthly Min.Temperature(Deg C)

40.00 36.60 37.60

35.20
35.00 31.50 31.70 32.00 31.00
30.30 29.20 29.00
28.50 28.20
Temperature (oC)

30.00
25.00
20.00 22.70 22.00 22.20 21.10 21.40
15.00 19.80 18.80
16.70 18.00
15.70 14.40
10.00 13.20
5.00
0.00

(स्रोतिः भारत मौसम लवज्ञान लवभाग, पुणे)

पजान्र्मान
सन १९९२ ते २०२१ दरम्र्ान दर वषी झािेल्र्ा एकू ण पावसाची नोंद पुढे दिालवण्र्ात आिी आहे.
सन २०२१ मध्र्े पुणे िहराचे एकू ण वार्षाक पजान्र्मान ८७० लममी इतके होते.

पुणे िहरातीि मागीि ३० वषािंतीि पजान्र्ाची मालहती

Year-wise Total Rainfall (in mm)

1600.00 Year 2021: 870 mm
1400.00
1200.00
Total Rainfall (in mm)

1000.00
800.00
870mm
600.00
400.00
200.00
0.00
2003

2014
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002

2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013

2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021

(स्रोतिः भारत मौसम लवज्ञान लवभाग, पुणे)

170
 पुणे िहरातीि सन २०२१ मधीि पजान्र्ाची मालहती

Monthly Rainfall in the Year 2021

250.00

200.00 193.00
Rainfall (in mm)

150.00 152.50
140.20

100.00
88.80 83.60 85.30

50.00
36.80 40.60
28.30
16.00
0.00 0.00 4.80

(स्रोतिः भारत मौसम लवज्ञान लवभाग, पुणे)

सन २०२१ मध्र्े जुिै मलहन्र्ात सवाात जाथत पजान्र्मान (१९३ लममी) नोंदलविे गेिे.

तापमान व आद्राता (Temperature & Relative Humidity)

सापेक्ष आद्राता (Relative humidity) म्हणजे हवेतीि बाष्परूपात असिेल्र्ा पाण्र्ाचे प्रमाण (आद्राता)

मोजण्र्ाचे पररमाण होर्. हवेची बाष्प धारण क्षमता तापमानावर अविंबून असते. वातावरणामध्र्े

जसे तापमान वाढते तिी आद्राता कमी होते, तर तापमान कमी झािे की आद्राता वाढते. तापमानाचे

अलत उष्ण (> ३५ 0C), उष्ण (३० – ३५ 0C), मध्र्म (२० – २५ 0C) व िंड (१५ – २० 0C) असे

लवभाजन करण्र्ात र्ेते. आद्रातेचे अलत िुष्क (२५ – ५० %), दमट (५० – ७५ %) आलण अलत दमट

(७५ – १०० %) असे लवभाजन करण्र्ात र्ेत.े

पुणे िहरामध्र्े ऋतुमानानुसार हवेतीि सापेक्ष आद्रातच

े े प्रमाण

Months Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec
Relative 56 46 36 36 48 70 79 82 78 64 58 58
Humidity (%)
Interpretation Humid Dry Humid Very Humid Humid
(50- (25-50%) (50- (75-100%) (50-75%)
75%) 75%)

171
 पुणे िहरातीि सन २०२१-२२ मधीि ढग आलण आद्रातच
े े प्रमाण (Average Cloud and Humidity (%)
खािीि आिेखाप्रमाणे पुणे िहरात मागीि वषी आद्रातच
े े सवाालधक प्रमाण ७५% हून जाथत हे जुिै ते
सप्टेंबर र्ा मलहन्र्ात ददसून र्ेत असून ढगांचे सवाालधक प्रमाण हे जुिै मलहन्र्ात आढळू न आिे.

(Source: WorldWeatherOnline.com)
पुढीि आिेखानुसार सन २०२१-२२ मध्र्े पुणे िहराच्र्ा वातावरणातीि हवेचा सवाालधक दाब
लडसेंबर मलहन्र्ात व सवाात कमी जुिै मलहन्र्ात ददसून र्ेत आहे.

पुणे िहरातीि वषाभराचे वातावरणातीि हवेच्र्ा दाबातीि बदि (Atmospheric Pressure in mb)

(Source: WorldWeatherOnline.com)

172
 सन २०२१-२२ मधीि पुणे िहराच्र्ा वातावरणातीि अलतनीि दकरणांचे प्रमाण

उन्हाळ्र्ामध्र्े सूर्ााची तीव्रता अलधक असल्र्ामुळे एलप्रि व ऑरटोबर २०२१ तसेच जानेवारी व
र्फेब्रुवारी २०२२ र्ा कािावधीत पुणे िहरातीि अलतनीि दकरणांचे प्रमाण +७ एवढे ददसून आिे तर
सवाालधक माचा २०२२ मध्र्े +८ इतके आढळू न आिे.

बवंड रोझ डार्ग्रॅम

“बवंड रोझ डार्ग्रॅम” म्हणजेच लवलिष्ट जागेचा िरालवक
वेळेनुसार वाऱ्र्ाची लथिती, ददिा व वेग दिालवणारा
आिेख होर्. एखाद्या भागाची वषाभरातीि हवेची ददिा
व हवेचा वेग दिालवण्र्ासािी र्ा डार्ग्रॅमचा वापर के िा
जातो. गोिाकार आकृ तीमध्र्े चारही ददिा ० ते ३६०
अंिामध्र्े दिालवण्र्ात र्ेतात. र्ा गोिाच्र्ा मध्र्भागातून
लनघणार्र्ा रे षांची िांबी ही हवेच्र्ा वेगाची दफ्रिे न्सी
(वारं वारता), रे षांची ददिा व हवेची ददिा दिालवते. बवंड
रोझ आकृ तीचा वापर हा वातावरणातीि हवेचे प्रदूषण
कोणत्र्ा ददिेने व दकती िांबपर्िंत पसरू िकते र्ाचा
अंदाज व्यक् करण्र्ासािी, लवमानतळाच्र्ा धावपट्टीची
पुणे िहराची वार्षाक बवंड- रोझ
रचना, समुद्रातीि वारे इत्र्ादींचा अभ्र्ास करण्र्ासािी
आकृ ती (वेग- दकमी/तास)
तसेच वाथतू लविारदांना िहरातीि इमारतींचे लनर्ोजन
करण्र्ासािी के िा जातो.

173
उन्हाळा

पावसाळा

174
लहवाळा

(Source: www.windfinder.com)

175
ब. पर्ाावरण जनजागृती

“माझी वसुध
ं रा” अलभर्ान

मे. महाराष्ट्र िासनाच्र्ा “माझी वसुंधरा” र्ा अलभर्ानाचा दुसरा टप्पा “माझी वसुंधरा २.०” ददनांक
१६ एलप्रि २०२१ ते ३१ माचा २०२२ अखेर पूणा झािा. र्ा अलभर्ानात महाराष्ट्र राज्र्ातीि ४३
प्रमुख िहरे , २२५ नगरपररषद, १३५ नगरपंचार्ती व ३३४९ थिालनक ग्रामीण थवराज्र् संथिा

र्ांनी सहभाग नोंदलविा. प्रामुख्र्ाने पंचमहाभूते पृथ्वी, वार्ू, जि, अलि आलण आकाि र्ांवर
आधारीत र्ा अलभर्ानात एकू ण ६००० गुणांची थपधाा घेण्र्ात आिी होती. पंचतत्वाचे संवधान,
संरक्षण व जतन करून िाश्वत लवकास साधण्र्ासािी सुरू के िेल्र्ा ‘माझी वसुंधरा २.०’ थपधेत पुणे
महानगरपालिके स अमृत गटामध्र्े राज्र्थतरावर तृतीर् क्रमांक प्राप्त झािा. त्र्ाचप्रमाणे थवच्छ
पर्ाावरण आलण इिेलरिक वाहतुकीिा प्रोत्साहन देण्र्ासािी पुणे महानगरपालिके ने कार्ाालन्वत
के िेल्र्ा ई.्ही. कक्षािा लविेष पुरथकार देण्र्ात आिा. पर्ाावरण ददनालनलमत्त मुंबई र्ेिे आर्ोलजत
‘माझी वसुंधरा अवॉडा’ कार्ाक्रम मा. मुख्र्मंत्री, मा. उपमुख्र्मंत्री, मा.पर्ाावरण मंत्री आलण मा.
महसूि मंत्री, महाराष्ट्र राज्र् र्ांचे उपलथितीत पार पडिा.

पुणे महानगरपालिके च्र्ा राजीव गांधी प्राणीसंग्रहािर् व वन्र्जीव संिोधन कें द्र तसेच ‘इंद्रधनुष्र्
पर्ाावरण व नागररकत्व लिक्षण कें द्र’ तसेच पुणे महानगरपालिके च्र्ा लवलवध लवभागांमार्फात सन
२०२१-२२ मध्र्े राबलवण्र्ात आिेिे लवलवध पर्ाावरण जनजागृतीपर उपक्रम –

िेकरू आिवडा (२९ माचा २०२१ ते ४ एलप्रि २०२१)

176
भारत देिािा थवातंत्र्र् लमळू न ७५ वषे
पूणा होत असल्र्ामुळे देिात सवात्र
‘आजादी का अमृत महोत्सव’ साजरा
करण्र्ात र्ेत आहे. पर्ाावरण वन आलण
जिवार्ु पररवतान मंत्रािर् तसेच कें द्रीर्
प्राणीसंग्रहािर् प्रालधकरण र्ांचे
लनदेिानुसार संपूणा देिभरामध्र्े हा
आनंदोत्सव साजरा करण्र्ाकररता
देिातीि लवलवध ७५ प्राणीसंग्रहािर्ात,
७५ आिवडे, ७५ लवलवध जातींच्र्ा
प्राण्र्ांलवषर्ी लवलवध कार्ाक्रमांच्र्ा माध्र्मातून जनजागृती करण्र्ात आिी. र्ाकररता
प्राणीसंग्रहािर् प्रालधकरणामार्फात ‘Conservation to co-existence: The people connect’ ही
िीम देण्र्ात आिी होती. र्ा अंतगात राजीव गांधी प्राणीसंग्रहािर्ात ददनांक २९ माचा ते ४ एलप्रि
२०२१ र्ा कािावधीत “िेकरू आिवडा” साजरा करण्र्ात आिा. र्ा दरम्र्ान लवलवध कार्ाक्रमांचे
आर्ोजन करण्र्ात आिे होते.

िेकरू आिवडर्ा दरम्र्ानचे कार्ाक्रम

ददनांक २९ माचा २०२१
ददनांक ३० माचा २०२१
ददनांक ३१ माचा २०२१
ददनांक १ एलप्रि २०२१
ददनांक ३ व ४ एलप्रि २०२१
िािेर् लवद्याथ्र्ािंकररता ‘िेकरू’ र्ा डॉरर्ुमेंटरी दर्फल्मचे ऑनिाईन सादरीकरण
करण्र्ात आिे, र्ामध्र्े म.न.पा. िाळा क्र १४७ ब र्ांनी सहभाग घेतिा.
िेकरू र्ा प्राण्र्ावर आधारीत ऑनिाईन प्रश्नमंजुषा कार्ाक्रमात लवलवध
िाळांतीि ९५ लवद्याथ्र्ािंनी सहभाग नोंदलविा.
मी पालहिेिी खारूताई’ र्ा लवषर्ावर ऑनिाईन लचत्रकिा थपधाा घेण्र्ात
आिी होती. र्ामध्र्े लवलवध म.न.पा. व खाजगी िाळांतीि ३० लवद्याथ्र्ािंनी
सहभाग घेतिा.
ऑनिाईन ‘थटोरी टेबिंग’ र्ा उपक्रमात म.न.पा. िाळा क्र. १७४ ब मधीि ७
लवद्याथ्र्ाानी सहभाग घेतिा.
‘िेकरू’ र्ा प्राण्र्ाची मालहती देण्र्ासािी ‘एरथपटा टॉक’ िे वण्र्ात आिा होता
र्ामध्र्े कात्रज माध्र्लमक लवद्यािर्ातीि ४३ लवद्यािी व लिक्षकांनी सहभाग
घेतिा.

177
आंतराष्ट्रीर् जैवलवलवधता ददवस (ददनांक २२ मे २०२१)
आंतराष्ट्रीर् जैवलवलवधता ददवसालनलमत्त
‘ऑनिाईन प्रश्नमंजुषा’ कार्ाक्रम पुणे
महानगरपालिका आलण इतर खाजगी
िाळे तीि लवद्यािािंसािी आर्ोलजत करण्र्ात
आिा होता. र्ामध्र्े एकू ण १०९३ लवद्यािािंनी
सहभाग घेतिा.

जागलतक पर्ाावरण ददवस (ददनांक ५ जून २०२१)

जागलतक पर्ाावरण ददवसालनलमत्त ‘ऑनिाईन

प्रश्नमंजुषा’ कार्ाक्रम पुणे महानगरपालिका
आलण इतर खाजगी िाळे तीि लवद्यािािंसािी
आर्ोलजत करण्र्ात आिा होता. र्ामध्र्े
एकू ण ४९५ लवद्यािािंनी सहभाग घेतिा.

जागलतक व्याघ्र ददवस (ददनांक २९ जुिै २०२१) - जागलतक व्याघ्र ददनालनलमत्त अबेदा इनामदार
ज्र्ुलनर्र कॉिेज ऑर्फ आटास, सार्न्स एन्ड कॉमसा र्ेिीि ८७ लवद्यािी व लिक्षकांनी ‘टार्गर दद
र्फॅलसनेटींग एलनमि’ र्ा लवषर्ावर आर्ोलजत ऑनिाईन व्याख्र्ानात सहभाग घेतिा.

जागलतक बसंह ददवस (ददनांक १० ऑगथट २०२१)

जागलतक हत्ती ददवस (ददनांक १२ ऑगथट २०२१)
जागलतक बसंह ददवस व जागलतक हत्ती ददवसालनलमत्त
आर्ोलजत ऑनिाईन प्रश्नमंजुषा कार्ाक्रमात ६८६
लवद्याथ्र्ािंनी सहभाग नोंदलविा.

178
वन्र्जीव साप्ताह (१ ते ७ ऑरटोबर २०२१)
ददनांक १ ऑरटोबर २०२१ ‘भारतातीि वन्र्जीव संवधान’ र्ालवषर्ावर आधारीत ऑनिाईन
वेबीनारमध्र्े राजगड ज्ञानपीि डी.ई.एम.एस. ज्र्ुलनर्र कॉिेज, धनकवडी
र्ेिीि १०० लवद्याथ्र्ािंनी सहभाग घेतिा.
ददनांक २ ऑरटोबर २०२१ ‘पुणे िहराचे पर्ाावरण’ र्ालवषर्ावर आधारीत ऑनिाईन वेबीनारमध्र्े
आर.आर.बिंदे ज्र्ुलनर्र कॉिेज, हडपसर र्ेिीि १०० लवद्याथ्र्ािंनी
सहभाग घेतिा.
ददनांक ३ ऑरटोबर २०२१ पुणे िहरातीि लवलवध िाळा कॉिेजमधीि ६३ लवद्याथ्र्ािंनी ऑनिाईन
रांगोळी थपधेत सहभाग घेतिा.
ददनांक ४ ऑरटोबर २०२१ पुणे िहरातीि लवलवध िाळा कॉिेजमधीि ३१९ लवद्याथ्र्ािंनी ऑनिाईन
लचत्रकिा थपधेत सहभाग घेतिा.
ददनांक ५ ऑरटोबर २०२१ “िूट अॅट साईट” र्ा आगळ्र्ावेगळ्र्ा ऑनिाईन र्फोटोग्रार्फी थपधेत पुणे
िहरातीि लवलवध िाळा कॉिेजमधीि ६९ लवद्याथ्र्ािंनी सहभाग घेतिा.
तसेच न्र्ू इंलग्िि थकू ि हडपसर र्ेिीि िाळे च्र्ा १०० लवद्याथ्र्ािंनी ‘पुणे
िहराचे पर्ाावरण’ र्ा लवषर्ावर आधारीत ऑनिाईन वेबीनारमध्र्े
सहभाग घेतिा.
ददनांक ६ ऑरटोबर २०२१ वन्र्जीवांवर आधारीत ‘ऑनिाईन प्रश्नमंजुषा’ कार्ाक्रमात लवलवध िाळा,
कॉिेजमधीि एकू ण ५५७ लवद्यािािंनी सहभाग नोंदलविा.
ददनांक ७ ऑरटोबर २०२१ भारतातीि वन्र्प्राणी संवधान आलण समथर्ा र्ा लवषर्ावर आधारीत
ऑनिाईन वेबीनार मध्र्े अबेदा इनामदार ज्र्ुलनर्र कॉिेज ऑर्फ आटास्,
सार्न्स एन्ड कॉमसा र्ेिीि १२० लवद्यािी व लिक्षकांनी सहभाग घेतिा.

पुणे महापौर प्िॉगेिॉन (२४ ऑरटोबर २०२१)

थवच्छ भारत अलभर्ान अंतगात 'पुणे महापौर प्िॉगेिॉन

२०२१' चे आर्ोजन करण्र्ात आिे होते. चािता-

चािता कचरा गोळा करणे र्ा उिेिाने राबविेल्र्ा पुणे
महापौर प्िॉगेिॉनच्र्ा लनलमत्ताने अनेक पुणेकर
मंडळीनी संपूणा पुणे िहरात ५२१ रिकाणी
राबलवण्र्ात आिेल्र्ा र्ा मोहीमेत ५५ हजार २२७
पुणेकरांनी सहभाग नोंदलविा. र्ामध्र्े तब्बि ५७
हजार ५६९ दकिो प्िालथटक आलण इतर सुका कचरा
संकलित करण्र्ात आिा. पुणे महापौर प्िॅगेिॉनचे
दुसऱ्र्ांदा र्िथवी आर्ोजन करण्र्ात आिे.

179
 व्यलक्गत आरोग्र् उत्तम राखण्र्ासािी अनेक
नागररक सकाळी जॉबगंग करतात. र्ा
उपक्रमाची सुरवात सार्कि रॅ िीद्वारे करण्र्ात
आिी. र्ावेळी ३५० सार्किपटू सहभागी झािे
होते. िहराच्र्ा १५ क्षेत्रीर् कार्ाािर्ांतगात
एकू ण ३५ हजार २१६ नागररकांनी आपापल्र्ा
रलहवासी भागांत र्ा प्िॉगेिॉनमध्र्े सहभाग
घेत थवच्छता के िी. र्ामध्र्े िोकप्रलतलनधी,

थिालनक नगरसेवक, नागररक, थवर्ंसेवी संथिांचे

प्रलतलनधी, बचत गट सदथर् र्ांचा सहभाग

होता. िहरातीि लवलवध थवर्ंसेवी संथिांनी २५
रिकाणी प्िॉबगंग उपक्रम राबलविा. तसेच
िहरातीि एकू ण ३११ म.न.पा. आलण खाजगी

िाळांच्र्ा पररसरातदेखीि र्ाचप्रमाणे

प्िॉगेिॉन ड्राई्ह घेण्र्ात आिा. र्ामध्र्े एकू ण
१६ हजार ४१२ लिक्षक, लवद्यािी व पािक
सहभागी झािे. र्ाचबरोबर िहरातीि ४४
उद्यानांमध्र्े देखीि हाथर् रिबचे सदथर्,
दैनंददन वॉकसािी र्ेणारे नागररक असे एकू ण ३
हजार २४९ नागररकांनी उद्यानांमध्र्े प्िॉगेिॉन ड्राई्ह राबलविा. लभडे पूि पररसरातीि नदी

पात्रात एकत्र र्ेऊन महापौर र्ांनी 'माझी वसुंधरा' ही थवच्छतेची िपि घेऊन र्ा संपूणा उपक्रमाचा
समारोप करण्र्ात आिा.

ई-वेथट किेरिन ड्राई्ह (१९ लडसेंबर २०२१)

पुणे िहरात लवलवध रिकाणी ई-वेथट किेरिन
ड्राई्ह राबलवण्र्ात आिा. पुणे िहरातीि लवलवध
रिकाणांहून मोठ्या प्रमाणात ई-वेथट जमा
करण्र्ात आिे.

180
पादचारी ददन (११ लडसेंबर २०२१)
पुणे महानगरपालिके ने रथता वापरणारे सवा घटक
(पादचारी, सार्किथवार, सावाजलनक वाहतूक व्यवथिा व
खाजगी वाहने) र्ासािी रथत्र्ाची पूरक जागा उपिब्ध
करून देण्र्ाच्र्ा अनुषंगाने पादचारी मागादिाक तत्वे व
अबान थिीट लडझाईन गाईडिाईन्स तर्ार के ल्र्ा आहेत.
र्ासंबंधीची मालहती जनसामान्र्ांपर्िंत पोहोचलवण्र्ासािी
११ लडसेंबर रोजी पादचारी ददन साजरा करण्र्ात आिा.
र्ादरम्र्ान सुरलक्षत पादचारी क्रॉबसंग र्ादी तर्ार करून
पदपिाच्र्ा दुरुथतीची कामे, पादचाऱ्र्ांना अडिळा
िरणाऱ्र्ा के बि, र्फांद्या, लवनावापर असिेिे पोि काढण्र्ात
आिे. तसेच िक्ष्मी रथत्र्ावरीि नगरकर चौक ते उं बऱ्र्ा
गणपती चौक दरम्र्ान वाहनांसािी रथता बंद िे वून
पादचारी नागररकांसािी उपिब्ध करून देण्र्ात आिा,
त्र्ामुळे पादचारी र्ा भागामध्र्े मुक्पणे संचार, िॉबपंग करणे व इतर सुलवधांचा वापर करू
िकतीि. तसेच थिीट र्फॉर पीपि र्ा मे. कें द्र िासनाच्र्ा उपक्रमामध्र्े भाग घेतिेल्र्ा सूस- पाषाण
रथत्र्ांमधीि ५०० मी. िांबीच्र्ा रथत्र्ाचे लवकसन पुणे थिीट प्रोग्राम संकल्पनेवर आधारीत करणेत
र्ेत आहे. र्ा रिकाणी प्रिथत र्फुटपाि, थवतंत्र सार्कि मार्गाका, िहान मुिांसािी सुलवधा, थिीट
पाका , नागररकांसािी व्यार्ामाच्र्ा उपकरणासह सुिोलभकरण व झाडे िावणे इत्र्ादी करण्र्ात आिे
आहे. र्ामुळे पुणे िहराची पादचाऱ्र्ांना चांगल्र्ा सुलवधा देणारे िहर म्हणून ओळख होईि. तसेच
पादचारी ददना ददविी 'माझी वसुंधरा' ची िपि घेणेसािी महापौरांच्र्ा हथते ‘लसिेचर कँ पेन’ ची
सुरुवात करण्र्ात आिी.

माझी वसुध
ं रा िपि (२८ जानेवारी २०२२)
पंचतत्वाचे संवधान, संरक्षण व जतन
करून िाश्वत लवकास साधण्र्ासािी सुरू
के िेल्र्ा ‘माझी वसुंधरा २.०’ थपधेत
पुणे महानगरपालिके स मानांकन
लमळलवण्र्ासािी पुणे
महानगरपालिके च्र्ा सवा माध्र्माच्र्ा
सवा िाळांतीि ६०० मुख्र्ाध्र्ापक
आलण लिक्षकांसािी ऑनिाईन ‘माझी
वसुंधरे ची िपि’ घेण्र्ात आिी
त्र्ाचबरोबर पर्ाावरण जनजागृती करणेसािी व्याख्र्ान आर्ोलजत करण्र्ात आिे. र्ा ल्हडीर्ो
कॉन्र्फरन्सद्वारे लिक्षकांच्र्ा माध्र्मातून पुणे महानगरपालिके च्र्ा जवळपास ८५,००० लवद्याथ्र्ािंपर्िंत
पर्ाावरण लवषर्क संदि
े देण्र्ात आिा.

181
जागलतक वन्र्जीव ददवस (३ माचा २०२२)
लवद्यािािंमध्र्े वन्र्प्राण्र्ांलवषर्क जनजागृती
करून प्रेम व आपुिकी लनमााण करण्र्ासािी
वन्र्प्राण्र्ांवर आधारीत ‘ऑनिाईन प्रश्नमंजुषा’
कार्ाक्रम आर्ोलजत करण्र्ात आिा होता.
र्ामध्र्े लवलवध िाळा, कॉिेजमधीि एकू ण
४९८ लवद्याथ्र्ािंनी सहभाग नोंदलविा. तसेच
पूना कॉिेज ऑर्फ आटास्, सार्न्स व कॉमसाच्र्ा
बी.बी. ए. आलण बी.बी. ए. सी.ए. च्र्ा १०५
लवद्याथ्र्ािंसािी ‘रोि ऑर्फ की थटोन लथपलिज ईन इकोलसलथटम रे थटोरे िन’ लवषर्ावर ऑनिाईन
व्याख्र्ान आर्ोलजत करण्र्ात आिे.

पिनाट्य कार्ाक्रम (२३-२४ माचा २०२२)

पुणे िहरातीि नागररकांमध्र्े पर्ाावरणाच्र्ा पंचतत्वाचे संवधान, संरक्षण व जतन करण्र्ाची भावना
लनमााण करून त्र्ांचा सहभाग वाढलवण्र्ासािी िहरातीि २० रिकाणी पर्ाावरण जनजागृतीचे
पिनाट्य सादर करण्र्ात आिे व सहभागींना माझी वसुंधरे ची िपि घेण्र्ात आिी. र्ा माध्र्मातून
जवळपास १६०० नागररकांमध्र्े जनजागृती करण्र्ात आिी.

पर्ाावरणपूरक सोसार्टी मागादिान (२४ माचा २०२२)

पुणे िहरातीि लवलवध सोसार्टी व पररसरातीि
घनकचरा व्यवथिापन, सांडपाणी व रे न वॉटर
हा्हेबथटंग, सौरऊजाा प्रकल्प, सोसार्टी लवमा,
थवच्छता व हाउस दकबपंग, गृह संथिा र्ांना
कार्देिीर प्रिासकीर् मागादिान देण्र्ाकररता
पर्ाावरणपूरक सोसार्टी, पररसर र्ाकररता
मागादिानव प्रदिान पंडीत जवाहरिाि नेहरू
सांथकृ लतक भवन, घोिे रोड र्ेिे करण्र्ात आिे. र्ा
कार्ाक्रमामध्र्े थवच्छतेचे काम करणाऱ्र्ा सेवकांना
पर्ाावरण दूत पुरथकाराने गौरलवण्र्ात आिे.

जागलतक वन ददवस (३० माचा २०२२)

जगभरामध्र्े वनांलवषर्क जनजागृती ्हावी र्ा हेतूने २१ माचा िा जागलतक वन ददवस साजरा के िा
जातो. र्ालनलमताने कु स्रो वालडर्ा इलन्थटट्यूट ऑर्फ टेक्नोिॉजीच्र्ा इिेरिॉलनरस अँड टेिीकम्र्ुलनके िन
लवभागाच्र्ा ६० लवद्याथ्र्ािंनी इंद्रधनुष्र् पर्ाावरण कें द्रास भेट ददिी तसेच त्र्ांचस
े ािी भारताची
जैवलवलवधता र्ालवषर्ी व्याख्र्ान आर्ोलजत करून माझी वसुंधरे ची िपि घेण्र्ात आिी.

182
 प्रकरण ५. आरोग्र्
िारीररक, मानलसक, सामालजक दृलष्टने व्यवलथित आलण रोगमुक् असण्र्ाची अवथिा म्हणजेच
आरोग्र् होर्. जागलतक आरोग्र् संघटनेच्र्ा दृष्टीने "आरोग्र् म्हणजे के वळ रोगांचा अभाव नसून ती
एक िारीररक, मानलसक, सामालजक आलण अध्र्ालत्मक समतोिाची अवथिा आहे."

पोषण, आहार, व्यार्ाम, थवच्छता, राहणीमान इतरांिी व्यलक्गत संबंध र्ा गोष्टी आरोग्र्ावर
पररणाम करतात.

कीटकजन्र् व संसगाजन्र् रोग

कीटकांमुळे होणाऱ्र्ा आजारांना कीटकजन्र् रोग/ आजार असे म्हणतात तर एकमेकांच्र्ा संपकाात

र्ेऊन संसगा होणाऱ्र्ा रोगांना संसगाजन्र् रोग असे म्हणतात. संसगाजन्र् रोग दुलषत अन्न, पाणी, हवा

र्ातून पसरतात.

कीटकजन्र् आजार : डेंग्र्ू

Monthwise Number of Dengue Cases in Pune City

(Year 2021-22)
450 386 392 408
382
400
329
350
No. of Cases

300
250 201 206
200 169 162
150
100
50 16 18 22

(स्त्रोत: आरोग्र् लवभाग, पुणे मनपा)

सन २०२१-२२ मध्र्े पुणे िहरात आढळू न आिेल्र्ा डेंग्र्ू बालधत रुग्णांची संख्र्ा वरीि आिेखात
दिालवण्र्ात आिी आहे. सवाालधक डेंग्र्ू रुग्ण संख्र्ा ऑरटोबर २०२१ मध्र्े होती तर सवाात कमी
जानेवारी २०२२ मध्र्े ददसून र्ेत आहे.
मानवातीि डेंग्र्ू संसगा हा लवषाणू बालधत एलडस एलजप्टार् डास चावल्र्ामुळे होतो. हा डास ददवसा

चावणारा असून र्ा तापाचा प्रसार मानव – डास –मानव असा असतो. र्ा डासांची उत्पत्ती घरातीि

व पररसरातीि भांडी, टारर्ा व टाकाऊ वथतू र्ात सािलविेल्र्ा थवच्छ पाण्र्ात होते.

183
प्रलतबंधात्मक उपार्र्ोजना
● आिवडर्ातून दकमान एकदा घरातीि पाणी भरिेिी सवा भांडी ररकामी करावी.

● पाणी सािविेल्र्ा भांडर्ाना र्ोग्र् पद्धतीने व्यवलथित झाकू न िे वावे.

● घराभोवतािची जागा थवच्छ आलण कोरडी िे वावी.

● घरांच्र्ा भोवतािी व छतांवर वापरात नसणारे टाकऊ सालहत्र् िे ऊ नर्े.

कीटकजन्र् आजार : लहवताप / मिेररर्ा

Yearwise Number of Malaria Cases in Pune city

2022 0 (जून २०२२ पर्िंत)
2021 1
2020 6
2019 0
2018 3
2017 9

2016 14

2015 19

2014 144

2013 151

0 20 40 60 80 100 120 140 160

No. of Malaria Cases

(स्त्रोत: आरोग्र् लवभाग, पुणे मनपा)

पुणे िहरातीि लहवताप रुग्णांचा लवचार के िा तर मागीि दहा वषािंच्र्ा तुिनेत सन २०१५ पासून
रुग्ण संख्र्ा सातत्र्ाने कमी झािेिी ददसून र्ेत आहे आलण सन २०२२ मध्र्े जून मलहन्र्ापर्िंत
लहवतापाचा एकही रुग्ण आढळिा नाही.
प्िाझमोडीर्म प्रजातीच्र्ा एकपेिीर् सूक्ष्म परजीवी जंतूंचा संसगा झाल्र्ाने लहवताप होतो आलण
त्र्ाचा प्रसार काही लवलिष्ट जातीच्र्ा अॅनार्फीलिस डासाच्र्ा मादीमुळे होतो. त्वचेद्वारे , स्नार्ूंद्वारे
तसेच मातेकडू न नवजात अभाकास लहवताप होऊ िकतो. भारतात आढळणा-र्ा अॅनार्फीलिसच्र्ा

सुमारे ५८ जातीपैकी के वळ काही लहवतापाच्र्ा प्रमुख प्रसारक समजल्र्ा जातात. ग्रामीण भागात
अॅनॉर्फीलिस क् र्ुिेलसर्फेसीस व िहरी भागात अॅनार्फीलिस लथटर्फेन्सी हे अलतिर् महत्वाचे रोगवाहक
डास आहेत. हे डास थवच्छ पाण्र्ात (लवलहरी, पावसाळ्र्ात लनमााण होणारी डबकी इ. ) वाढतात. र्ा

आजारांचे जाथत प्रमाण जुिै ते नो्हेंबर र्ा कािावधीत आढळते. तापमान, आद्राता, पजान्र्मान,

सांडपाण्र्ाचे लनर्ोजन इ. बाबी लहवताप प्रसारास कारणीभूत िरतात.

184
प्रलतबंधात्मक उपार्र्ोजना
डासांच्र्ा चावण्र्ापासून बचाव करणे, डासांवर लनर्ंत्रण आलण औषधोपचार ही लहवताप रोखण्र्ाची
लत्रसुत्री आहे. तसेच िरर् असल्र्ास मच्छरदाणीचा वापर, सांडपाण्र्ाचा लनचरा, जंतू नािक
र्फवारणी, पाण्र्ाच्र्ा साठ्यांमध्र्े गप्पी मासे सोडणे, इ. पर्ाार् जोखीम कमी करण्र्ास मदत करतात.
कीटकजन्र् आजार : लचकु नगुन्र्ा

Monthwise Number of Chikungunya Cases in Pune City

(Year 2021-22)
80
80 73
70
60
No.of cases

50
38
40
27
30
16 18
20
6
10 1
0 0 0 0
0

(स्त्रोत: आरोग्र् लवभाग, पुणे मनपा)

वरीि आिेखातीि आकडेवारीनुसार सन २०२१-२२ मध्र्े पुणे िहरातीि लचकु नगुन्र्ा रुग्णांची
सवाालधक संख्र्ा सप्टेंबर २०२१ मध्र्े आलण त्र्ाखािोखाि जुिै २०२१ मध्र्े आढळू न र्ेते. तसेच
सन २०२१ च्र्ा एलप्रि, मे, जून आलण सन २०२२ च्र्ा माचा मध्र्े एकही लचकु नगुन्र्ाचा रुग्ण
आढळू न आिेिा नाही.
“एडीस एलजप्टार्” नावाच्र्ा डासामार्फात र्ा रोगाचा प्रसार होतो, र्ा डासािा पार्ावर पट्टे असल्र्ाने

‘टार्गर मॉलथकटो’ असे देखीि म्हणतात. र्ा डासांची उत्पत्ती थवच्छ, सािलविेल्र्ा पाण्र्ात उदा.

रांजण, माि, पाणी सािलवण्र्ाच्र्ा टारर्ा, पाण्र्ाचे हौद, कु िरमधीि पाणी, ररकाम्र्ा बाटल्र्ा, डबे,

नारळाच्र्ा करवंट्या, टार्सा इत्र्ादींमध्र्े होते.

185
संसगाजन्र् रोग: कोलवड -१९

कोलवड -१९ र्ा िब्दात CO ही अक्षरे कोरोना र्ा िब्दाचे िघुरूप आहेत, VI म्हणजे ्हार्रस ककं वा

लवषाणू, D म्हणजे लडसीज ककं वा आजार आलण १९ हा आकडा २०१९ र्ा वषााचा लनदेि करतो. ज्र्ा

व्यक्ींना र्ा लवषाणूचा संसगा झािा आहे, अिा व्यक्ींच्र्ा सालन्नध्र्ात र्ेण्र्ाने हा संसगा होतो.

पुणे िहरातीि कोलवड १९ च्र्ा रुग्णांची माचा २०२० ते माचा २०२२ दरम्र्ान एकू ण संख्र्ा

Particulars Cumulative Cases

(Mar 2020 to Mar 2022)
No. of Positive Cases 654599
No. of Recovered Cases 650744
(स्त्रोत: आरोग्र् लवभाग, पुणे मनपा)

पुढीि आिेखावरून असे ददसून र्ेते की, पुणे िहरातीि कोलवड १९ च्र्ा एकू ण बालधत रुग्णांची

संख्र्ा एलप्रि २०२१ नंतर जानेवारी २०२२ मध्र्े सवाालधक होती.

पुणे िहरातीि कोलवड १९ ची (माचा २०२० ते माचा २०२२ दरम्र्ान ) लथिती

COVID 19 Monthwise Comparative Graph
(Mar 2020 to Mar 2022)
Positive cases Nos. Recovered cases Nos.
160000
140000
120000
100000
No. of cases

80000
60000
40000
20000
0
Nov-21
Nov-20
Mar-20

May-20

Mar-21

May-21

Mar-22
Jul-20

Jul-21

Oct-21
Apr-20

Jun-20

Apr-21

Jun-21
Feb-21
Sep-20

Dec-20
Jan-21

Sep-21

Dec-21
Jan-22
Feb-22
Aug-20

Aug-21
Oct'20

(स्त्रोत: आरोग्र् लवभाग, पुणे मनपा)

186
 पुणे िहरात (माचा २०२० ते माचा २०२२ दरम्र्ान) कोलवड-१९ मुळे झािेल्र्ा मृतांची आकडेवारी
Monthwise Number of Deaths in Pune City Due to COVID 19
1600
1495
1459
1400

1200 1182
No. of Deaths

1000
992
800
741
669
600

400 447
329 237 332
84 229 167 159 129 100
200 133 103 45 29
1 91 179 5
0 13

(स्त्रोत: आरोग्र् लवभाग, पुणे मनपा)

आिेखावरून असे लनदिानास र्ेते की, पुणे िहरात मागीि दोन वषािंपासून कोलवड-१९ मुळे झािेल्र्ा
मृतांची संख्र्ा एलप्रि २०२१ मध्र्े सवाात अलधक होती, त्र्ानंतर सातत्र्ाने मृतांची आकडेवारी कमी
झािेिी ददसून र्ेत आहे.

प्रलतबंधात्मक उपार्र्ोजना

● गदीच्र्ा रिकाणी जाणे टाळणे

● सामालजक अंतर राखणे
● चेहऱ्र्ावर माथक िावणे
● हात वारं वार थवच्छ धुणे
● सॅलनटार्झरचा वापर करणे
● चेहरा आलण डोळे र्ांना हाताने थपिा न करणे
● संसगा झािेल्र्ा, आजारी व्यक्ींिी लनकट संपका टाळणे

पुणे महानगरपालिके ने कोलवड -१९ सािी राबलविेल्र्ा उपार्र्ोजना

पुणे िहरामध्र्े दद.०९ माचा २०२० रोजी पलहिा कोलवड-१९ बालधत रुग्ण आढळू न आिा. त्र्ानंतर
िहरामध्र्े कोलवड लवषाणूचा प्रादुभााव झपाट्याने वाढू िागिा. त्र्ानंतर पुणे महानगरपालिके मार्फात
राबलवण्र्ात आिेल्र्ा उपार्र्ोजना पुढीिप्रमाणे -
● कोलवड प्रादुभााव प्रलतबंधीत करण्र्ाकररता पुणे मनपाचे दवाखाने, रुग्णािर्े तसेच ससून
सवोपचार रुग्णािर् सज्ज करण्र्ात आिे
● कोलवड प्रादुभााव िक्षात घेता सुरवातीिा नार्डू रुग्णािर्ात ६ बेडच्र्ा व्यवथिेमध्र्े वाढ
करून १०० बेडची व्यवथिा करण्र्ात आिी होती, त्र्ानंतर १५० ऑलरसजन सलहत बेडची
व्यवथिा करण्र्ात आिी होती.
● पुणे मनपाच्र्ा सवा रुग्णािर्ात सेन्ििाईज ऑलरसजन सुलवधा ६ बे्सची व्यवथिा जिद
गतीने करण्र्ाचे लनर्ोलजत के िे. त्र्ामध्र्े खेडक
े र रुग्णािर्ात - ५०, िार्गुडे - ५०, दळवी -

187
 १०० आलण नार्डू -१५० असे एकू ण ३५० व लवलवध कोलवड के अर सेंटरमध्र्े ५०० पर्िंत
बेडमध्र्े ऑलरसजन सुलवधा उपिब्धता सुलनलित के िी.
● िहरातीि रुग्णािर्ांमध्र्े आर्.सी.र्ू. बे्स तसेच ्हेंरटिेटसा असिेिे बे्स
वाढलवण्र्ाकररता प्रिासन सातत्र्ाने प्रर्त्निीि होते.
● प्रिासकीर् कामकाज-मानव संसाधन लनर्ोजन (आरोग्र् कमाचारी) र्ांचे सुर्ोग्र् लनर्ोजन
करण्र्ात आिे.
● मालहती तंत्रज्ञान (आर्.टी.) अंतगात पार्ाभूत सोर्ी सुलवधा र्ांचा प्रभावीपणे वापर करण्र्ात
आिा. नागररकांसािी कोलवड -१९ हेल्पिाईन डॅिबोडा सुलवधा उपिब्ध करून देण्र्ात आिी.

● र्ाव्यलतररक् अलतदक्षता लवभाग, तज्ञ मनुष्र्बळ आलण आवश्र्क वैद्यकीर् र्ंत्रणा र्ा
सुलवधांसािी खाजगी रुग्णािर्ांची मदत घेण्र्ात आिी.
● पुणे म.न.पा.ने िहरातीि गरीब िोकांना कोलवड वरीि उपचार देण्र्ाकररता (बसंबार्ोलसस
र्ुलन्हर्साटी हॉलथपटि-िवळे , भारती हॉलथपटि, सयाद्री हॉलथपटि-कोिरूड, ददनानाि

मंगेिकर हॉलथपटि, राव नर्साग होम, श्रीमती कािीबाई नविे हॉलथपटि, इनिॅरस आलण

बुधरानी हॉलथपटि, पुना हॉलथपटि, ग्िोबि हॉलथपटि आलण भाकरे सुपर थपेिलिथट
हॉलथपटि आलण सरदार वल्िभभाई पटेि कन्टोन्मेंट जनरि हॉलथपटि) र्ा रुग्णािर्ांबरोबर
सामंजथर् करार करून १३०२ बे्स आरलक्षत िे वण्र्ात आिे होते. कोरोनाबालधत गभावती
मलहिांच्र्ा उपचारासािी ८० खाटांचे चंदम
ू ामा सोनावणे रुग्णािर् थवतंत्रपणे राखून
िे वण्र्ात आिे होते.
● संिलर्त रुग्णांसािी ७४ रुग्णािर्ांमध्र्े फ्िू-लरिलनक सुरू करण्र्ात आिे होते.
● सुमारे ३० रिकाणी कोलवड के अर सेंटर लनमााण करण्र्ात र्ेऊन सुमारे १०,५०० बे्स
कार्ाालन्वत करण्र्ात आिे.
● लविगीकरण कक्षाकररता िहरातीि एकू ण १५७ िैक्षलणक संथिा व हॉथटेि, मंगि कार्ाािर्े
व सभागृहे मा. लजल्हालधकारी र्ांचेमार्फात अलधग्रहीत करण्र्ात आिे.
● पुणे म.न.पा.ने म्हाळुं गे र्ेिीि श्री लिवछत्रपती क्रीडा संकुिात १००० खाटांचे ‘लविगीकरण

कें द्र’ उभारिे.

● कोलवड पॉलझरट्ह रुग्णांना दाखि करण्र्ाकररता कोलवड के अर सेंटर(CCC), डेडीके टेड

कोलवड हॉलथपटि (DCH) आलण डेडीके टेड कोलवड हॉलथपटि सेंटर (DCHC) ची सुमारे

१७,५०० बे्सची उपिब्धता करण्र्ात आिी.

● उच्च मृत्र्ुदराचे प्रमाण कमी करण्र्ासािी काही महत्त्वाच्र्ा बाबी हाती घेतल्र्ा व डेि ऑलडट
कलमटीच्र्ा वेळोवेळी बैिका आर्ोलजत करून तज्ज्ञांकडू न प्रत्र्ेक मृत्र्ूचा सलवथतर आढावा
घेतिा गेिा पुणे महानगरपालिके ने ‘डॉरटर आपल्र्ा दारी’ कार्ाक्रम सुरू के िा.

● एकू ण १०३ दर्फरत्र्ा दवाखान्र्ांची सेवा उपिब्ध करून ७.७५ िाखांहून अलधक िोकांची
तपासणी के िी.
● अॅम्ब्र्ूिन्सची उपिब्धता: कोलवड-१९ रुग्णांकररता १५५ रुग्णवालहका कार्ारत करून
त्र्ापैकी पुणे मनपा मार्फात िहरभर एकू ण १२५ व महाराष्ट्र िासन आरोग्र् लवभागाच्र्ा
188
 १०८ च्र्ा रुग्णवालहके च्र्ा ३० अॅम्ब्र्ूिन्सची व्यवथिा के िी गेिी. हार्ररथक कॉन्टॅरटचा
लवना लविंब थवॅब टेथट घेण्र्ाकररता कोलवड के अर सेंटर व्यलतररक् एकू ण २० रिकाणी थवॉब
घेण्र्ाची व्यवथिा के िी होती.
● थवॉब चाचण्र्ांची संख्र्ा दररोज ५०० वरून १२,०००पेक्षा अलधक एवढी वाढलवण्र्ात
आिी ज्र्ांचा भर झोपडपट्टी भागांवर होता.
● जुिै २०२० पासून कोलवड चाचणीकररता रॅ लपड अँलन्टजेन लडटेरिन दकटचा वापर करणारी
पुणे महानगरपालिका देिातीि प्रिम महानगरपालिका िरिी. र्ात करोना चाचणी के वळ
३० लमलनटांत होत असल्र्ामुळे कोलवड-१९ लवषाणूचा र्फैिाव रोखण्र्ाकररता र्ाची खूप
मदत झािी.
● कॉन्टॅरट िेबसंग, घरोघरी स्हेक्षण, मोर्फत मोबाईि िॅब सुलवधा, आरोग्र् लिबीर, “लमिन
लझरो- पुणे” मोहीम, हॉटथपॉट क्षेत्रासािी कृ ती आराखडा, माझे कु टुंब - माझी जबाबदारी-
महाराष्ट्र िासन मोहीम, दंड वसुिी आलण उल्िंघन, जैव वैद्यकीर् कचऱ्र्ाची र्ोग्र्
लवल्हेवाट, पोटेबि टॉर्िेट व बािरूम सुलवधा, कोरोना बालधत रुग्णाचे र्ोग्र् पद्धतीने
अंत्र्लवधी, अत्र्ावश्र्क सेवा, लनवारा व अन्न सुलवधा, व्यावसालर्क सामालजक जबाबदारी

(सीएसआर) कोलवड-१९ मदतकार्ा, जनजागृती अलभर्ान, 'पुण्र्ाचा लनधाार, कोरोना हिपार'

मोहीम, आरोग्र् सेतु अॅप अिा अनेक प्रर्त्नांना अखेर र्ि लमळािे.
● प्रिासन आलण आरोग्र् सेवक र्ांच्र्ा अिक प्रर्त्नांमुळे मृत्र्ुदरात घट होत गेिी.

कोलवड-१९ िसीकरण कार्ाक्रम (१७/०६/२०२२ पर्िंत)

वर् वषे १२ ते १४ मधीि मुिांचे कोलवड-१९ िसीकरण

पुणे म.न.पा. प्राप्त वर् वषा १२ ते पलहिा डोस टक्केवारी दुसरा डोस टक्केवारी (वर् वषा १२ ते
िोकसंख्र्ा १४ पात्र झािेिे झािेिे १४)
आकडेवारी िाभािी िाभािी िाभािी एकू ण डोसेस
४२,१०,५९२ १,०४,५७२ २७,८०५ २६ % १५,५९४ १४ % ४३,३९९

वर् वषे १५ ते १८ मधीि नागररकांचे कोलवड-१९ िसीकरण

पुणे म.न.पा. वर् वषा वर् वषा वर् वषा वर् वषा
िोकसंख्र्ा १५ ते १७ १५ ते १७ पलहिा डोस १५ ते १७ दुसरा डोस (१५ ते १७)
पात्र िाभािी झािेिे िाभािी झािेिे िाभािी एकू ण डोसेस
४२,१०,५९२ १,७२,८२८ १,१५,८२७ ७५,६५५ १,९१,४८२

वर्वषे १८ पुढीि नागररकांचे कोलवड-१९ िसीकरण

पुणेम.न.पा. १८ वषाापुढीि १८ वषाापुढीि १८ वषाापुढीि लप्रकॉिन डोस एकू ण डोसेस

िोकसंख्र्ा पात्र िाभािी पलहिा डोस दुसरा डोस (खासगी
झािेिे िाभािी झािेिे िाभािी िासकीर् )
४२,१०,५९२ ३३,३०,३३४ ३७,१५,३९३ ३१,३५,८६० २,७४,७९३ ७१,२६,०४६

189
 वर्वषे १२ पुढीि सवा नागररकांचे एकू ण कोलवड-१९ िसीकरण

पुणे म.न.पा. पात्र िाभािी पलहिा डोस दुसरा डोस १८ वषेपुढीि एकू ण डोसेस
िोकसंख्र्ा झािेिे झािेिे नागररकांना
िाभािी िाभािी लप्रकॉिन डोस
(खासगी िासकीर्)
४२,१०,५९२ ३३,३०,३३४ ३८५९०२५ ३२२७१०९ २७४७९३ ७३६०९२७

िसीकरण संथिा

िासकीर् खाजगी एकू ण

५१ ४७ ९८
(स्त्रोत: आरोग्र् लवभाग, पुणे म.न.पा.)

लनर्लमत िसीकरण कार्ाक्रम

जन्मतिः तसेच बािवर्ात उद्भवणार्ा रोगांमुळे होणाऱ्र्ा मृत्र्ूपासून संरक्षण करणेसािी तसेच -
वषे पर्िंतच्र्ा बािकांना िसीकरण हे अत्र्ंत प्रभावी २रोगांचा प्रसार रोखण्र्ासािी जन्मापासून
िसीकरणामुळे टाळता र्ेऊ िकणाऱ्र्ा रोगांवर लनर्ंत्रण िे वणे िरर् झािे आह .माध्र्म आहेेे .
● पुणे महानगरपालिका कार्ाक्षेत्रातीि १५ क्षेत्रीर् कार्ाािर्ांतगात २० हॉलथपटि व ५०
दवाखाने (बायरुग्ण लवभाग) मध्र्े लनर्लमत िसीकरण सत्र सुरु आहेत.
● नारार्ण पेि र्ेिीि मुख्र् िसीकरण कार्ाािर्ामध्र्े, ओलप्ही, लहप-बी, पेन्टा्यॅिंन्ट,

आर्पी्ही, रोटा ्हार्रस, गोवर िस व पीसी्ही िस र्ा िसींचे डोस ० ते ५ वर् वषे
पर्िंतच्र्ा बािकांना पुणे म.न.पा.च्र्ा ७० दवाखान्र्ांमध्र्े मोर्फत देण्र्ात र्ेतात.
● पुणे महानगरपालिका कार्ाक्षत्र
े ामध्र्े िासनाच्र्ा मागादिाक सूचनेनुसार राष्ट्रीर् पल्स पोलिओ
कार्ाक्रम, लमिन इंद्रधनुष्र्, लवटॅलमन-ए, हज र्ात्रेकरूंसािी िसीकरण इत्र्ादद मोहीमांचे
आर्ोजन तसेच लनर्ोजन करण्र्ात र्ेते.
● लनर्लमत िसीकरण कार्ाक्रमा अंतगात एलप्रि २०२१ ते ३१ माचा २०२२ पर्िंत अंदाजे
५५५६० बािकांना िसीकरण करणेत आिे आहे.

पुणे महानगरपालिके च्र्ा सन २०२१ -२२ मधीि आरोग्र्लवषर्क र्ोजना

पंलडत दीनदर्ाळ उपाध्र्ार् लवमा र्ोजना सन २०२१-२२
● सन २०२०-२१ र्ा आर्िाक वषाात पुणे िहरातीि लनवासी लमळकत करदात्र्ांसािी पंलडत
दीनदर्ाळ उपाध्र्ार् अपघात लवमा र्ोजना राबलवण्र्ात आिी आहे.
● र्ा र्ोजनेत लमळकत करधारक व ग.व.लन सेवािुल्क भरणाऱ्र्ा नागररकांची संख्र्ा
७,४५,९०० असून करदात्र्ांना रक्कम रुपर्े ५ िाखापर्िंत लवमा कवच देण्र्ात आिे होते.
एलप्रि २०२० ते आजतागार्त ४० जणांना अपघात लवम्र्ाचा िाभ प्रत्र्ेकी दर रू ५िाख
रुपर्ांप्रमाणे र.रू.१,६३,४२,९२४/- पर्िंत लवमा रक्कम अदा करण्र्ात आिी आहे. सन
२०२१-२२ र्ा आर्िाक वषाात पुणे िहरातीि लनवासी लमळकत करदाते व झो.लन.पु.
190
 लवभागाकडीि सेवािुल्क भरणाऱ्र्ा कु टुंबासािी पंलडत दीनदर्ाळ उपाध्र्ार् अपघात लवमा
र्ोजना प्रदक्रर्ा रालबलवण्र्ात र्ेत आहे.

िहरी गरीब वैद्यकीर् र्ोजना लवभाग व अंिदार्ी सहाय्र् र्ोजना

● िहरी गरीब वैद्यकीर् सहाय्र् र्ोजना ही पुणे म.न.पा. कार्ाक्षेत्रातीि झोपडपटटर्ांमध्र्े
राहत असिेल्र्ा, दाररद्र्यरेषख
े ािीि लपवळे रे िन काडा असणाऱ्र्ा गरीब कु टुंलबर्ांना िागू
करण्र्ात आिी आहे. पुणे म.न.पा. तर्फे एका कु टुंबासािी एका वषाासािी जाथतीत जाथत एक
िाख इतका खचा करण्र्ात र्ेतो. सन २०२१-२२ र्ा आर्िाक वषाात आत्तापर्िंत एकू ण
१४,९५० नागररकांना सभासदत्व काडा देण्र्ात आिे असून एकू ण िहरी गरीब र्ोजने

अंतगात १४,४०० नागररकांनी िाभ घेतिा आहे. पुणे म.न.पा.चे हिीत नव्याने ३४ गावांचा
समावेि झािा आहे. सदर गावांतीि पात्र नागररकांना िहरी गरीब र्ोजने अंतगात वैद्यकीर्
िाभ देण्र्ात र्ेत आहे.

अंिदार्ी वैद्यकीर् सहाय्र् र्ोजना

● पुणे महानगरपालिके च्र्ा सेवेतीि िेड्युिमान्र् सेवक तसेच सेवालनवृत्त सेवक, लवद्यमान
सभासद व माजी सभासद र्ांना अंिदार्ी वैद्यकीर् सहाय्र्र्ोजने अंतगात िाभ ददिा जातो
व मान्र् धोरणानुसार १% वगाणी कपात के िी जाते. म.न.पा.च्र्ा पॅनेिवर अंतभूात असिेल्र्ा
हॉलथपटिमध्र्े सेवकांना औषधोपचारा पोटी ९०% सवितीचा िाभ देण्र्ात र्ेतो.
कोलवड-१९ बालधत कमाचार्र्ांकररता पुणे महानगरपालिके ची कल्र्ाणकारी उपार्र्ोजना
● पुणे महानगरपालिके च्र्ा कोलवड पॉलझरट्ह कमाचाऱ्र्ास एक कोटी रुपर्ांपर्िंतचे सुरक्षा
कवच देण्र्ात आिे आहे.
● पुणे म.न.पा.च्र्ा कमाचाऱ्र्ांना वैद्यकीर् देर्कांचा १००% परतावा ददिा जाणार आहे.
● कोलवड पॉलझरट्ह कमाचाऱ्र्ांना घरीच लविगीकरणात राहाण्र्ाकररता १४ ददवसांची लविेष
रजा मंजूर करण्र्ात आिी होती.
● कं त्राटी कमाचाऱ्र्ांवर कोलवडचे उपचार मोर्फत के िे गेिे आलण त्र्ांना पगारी रजा मंजूर के िी
होती.
● उपचार करणारे डॉरटसा व िुश्रुषा कमाचारी र्ांच्र्ाकररता हॉटेल्समध्र्े थवतंत्र लनवासी
सुलवधा उपिब्ध करून देण्र्ात आल्र्ा; माथरस्, पीपीई दकट्टस, सॅलनटार्झसा अिांसारखी
सुरक्षा साधने उपिब्ध करून देण्र्ात आिी; ददव्यांग कमाचाऱ्र्ांना घरून काम करण्र्ाची
मुभा देण्र्ात आिी.
● कोरोना लवषाणू (कोलवड-१९) सािीच्र्ा महामारीने जे महानगरपालिके तीि
अलधकारी/कमाचारी ददवंगत आहेत, अिा सवािंच्र्ा वारसांना र.रु.२५ िाख प्रमाणे एकू ण र.
रु. ३.७५ कोटी अिासहाय्र् कार्ाकारी सलमती, कामगार कल्र्ाण लनधी व मा. महापालिका
आर्ुक् र्ांच्र्ा मान्र्तेने लवतररत करणेची कार्ावाही सुरु करण्र्ात आिी आहे.

191
192
193