ESM 18 19 Mar PDF

तावना
अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, िनयोजन िवभाग ‘महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी’ हे
काशन राज्य िवधानमंडळाच्या अथर्संक पीय अिधवेशनामध्ये सादर करण्यासाठी दरवषीर् तयार
करते. सदर काशन 2018-19 या वषार्साठी तयार करण्यात आले असून मािलकेतील हा 58 वा
अंक आहे .
2. या काशनात अथर् यव थेतील िविवध सामािजक-आिर्थक क्षेतर्ांच्या ि थतीबाबतची
मािहती व संदभार्साठी शक्य त्या िठकाणी िनदशांक व ि थतीदशर्क कल दे ण्यात आले आहे त.
हे काशन राज्याच्या महत्वाच्या सांिख्यकीची समयमािलकािनहाय अ यावत मािहती आिण
भारतातील सवर् राज्यांचे िनवडक सामािजक व आिर्थक िनदशक उपल ध करुन दे ते. अ यावत
मािहती उपल ध करून दे ण्याच्या यत्नामुळे या काशनात समािव ट केले ली काही आकडे वारी /
अंदाज अ थायी वरुपातील आहे त.
3. राज्य व कदर् शासनाचे संबंिधत िवभाग, कायार्लये व उपकर्म यांनी उपयुक्त मािहती या
संचालनालयास वेळेत उपल ध करून िद यामुळे हे काशन तयार करणे शक्य झाले, त्याब ल हे
संचालनालय त्यांचे आभारी आहे .
र.र. िंशगे
संचालक,
अथर् व सांिख्यकी संचालनालय,
महारा टर् शासन
मुंबई
िदनांक : 17 जून, 2019

महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी 2018-19
अनुकर्मिणका
िवषय पृ ठ कर्मांक
राज्याचा संिक्ष त आढावा 1
अ. दृ टीक्षे पात महारा टर् 3
ब. महारा टर् आिण भारताची तुलनात्मक मािहती 6
1. राज्य अथर् यव था 9
2. लोकसंख्या 17
3. राज्य उत्पन्न 25
4. िंकमती व सावर्जिनक िवतरण यव था 43
िंकमती
सावर्जिनक िवतरण यव था
5. लोकिव 69
6. सं थां ारे िव पुरवठा व भांडवली बाजार 83
7. कृ िष व संलग्न काय 93
कृ िष
िंसचन
फलोत्पादन
पशुसंवधर्न
दुग्ध िवकास
मत् य यवसाय
वने व सामािजक वनीकरण
8. उ ोग आिण सहकार 129
उ ोग
सहकार
9. पायाभूत सुिवधा 153
ऊजार्
वाहतूक व दळणवळण
10. सामािजक क्षे तर् 181
िशक्षण
सावर्जिनक आरोग्य
मिहला व बाल क याण
रोजगार व ¤üÖ×¸ü¦ü¶
गृहिनमार्ण
पाणी पुरवठा आिण वच्छता
पयार्वरण संवधर्न
सामािजक न्याय
मानव िवकास आिण शा वत िवकास ध्येये
11. िवशेष अ यास 253
याख्या सूची 261
क. भारतातील राज्यांचे िनवडक सामािजक व आिर्थक िनदशक 268

पिरिश टे
िवषय पृ ठ कर्.
पिर. 2.1 महारा टर्ाची व भारताची जनगणनांवर आधािरत लोकसंख्या 23
पिर. 2.2 जनगणनांवर आधािरत राज्यातील गर्ामीण व नागरी लोकसंख्या 23
पिर. 2.3 जनगणना 2011 नुसार िज हािनहाय लोकसंख्येचे िनदशक 24
पिर. 3.1 मूळ िंकमतींनुसार सांकेितक थूल राज्य मू यवृि व बाजार िंकमतींनुसार सांकेितक थूल राज्य उत्पन्न 31
(चालू िंकमतींनुसार)
पिर. 3.2 मूळ िंकमतींनुसार वा तिवक थूल राज्य मू यवृि व बाजार िंकमतींनुसार वा तिवक थूल राज्य उत्पन्न 32
(ि थर (2011-12) िंकमतींनुसार)
पिर. 3.3 मूळ िंकमतींनुसार सांकेितक िन वळ राज्य मू यवृि व बाजार िंकमतींनुसार सांकेितक िन वळ राज्य 33
उत्पन्न (चालू िंकमतींनुसार)
पिर. 3.4 मूळ िंकमतींनुसार वा तिवक िन वळ राज्य मू यवृि व बाजार िंकमतींनुसार वा तिवक िन वळ राज्य 34
उत्पन्न (ि थर (2011-12) िंकमतींनुसार)
पिर. 3.5 मूळ िंकमतीनुसार सांकेितक दे शांतगर्त थूल मू यवृि व बाजार िंकमतीनुसार सांकेितक दे शांतगर्त थूल 35
उत्पन्न (चालू िंकमतींनुसार)
पिर. 3.6 मूळ िंकमतीनुसार वा तिवक दे शांतगर्त थूल मू यवृि व बाजार िंकमतीनुसार वा तिवक दे शांतगर्त थूल 36
उत्पन्न (ि थर (2011-12) िंकमतींनुसार)
पिर. 3.7 मूळ िंकमतीनुसार सांकेितक दे शांतगर्त िन वळ मू यवृि व बाजार िंकमतीनुसार सांकेितक दे शांतगर्त 37
िन वळ उत्पन्न (चालू िंकमतींनुसार)
पिर. 3.8 मूळ िंकमतीनुसार वा तिवक दे शांतगर्त िन वळ मू यवृि व बाजार िंकमतीनुसार वा तिवक दे शांतगर्त 38
िन वळ उत्पन्न (ि थर (2011-12) िंकमतींनुसार)
पिर. 3.9 सांकेितक थूल िज हा मू यवृि (चालू िंकमतींनुसार) 39
पिर. 3.10 वा तिवक थूल िज हा मू यवृि (ि थर िंकमतींनुसार) 40
पिर. 3.11 सांकेितक दरडोई थूल िज हा मू यवृि (चालू िंकमतींनुसार ) 41
पिर. 4.1 महारा टर्ातील गर्ामीण भागाकिरता गर्ाहक िंकमतींचे गटवार िनदशांक 52
पिर. 4.2 महारा टर्ातील नागरी भागाकिरता गर्ाहक िंकमतींचे गटवार िनदशांक 53
पिर. 4.3 किदर्य सांिख्यकी कायार्लयाने पिरगिणत केले ला गर्ाहक िंकमती िनदशांक 54
पिर. 4.4 महारा टर् व अिखल भारतातील शेतमजुरांकिरता व गर्ामीण मजुरांकिरता गर्ाहक िंकमती िनदशांक 55
पिर. 4.5 औ ोिगक कामगारांकिरता अिखल भारतीय गर्ाहक िंकमतींचे िनदशांक 56
पिर. 4.6 महारा टर्ातील िनवडक कदर्ांमधील औ ोिगक कामगारांकिरता गर्ाहक िंकमतींचे िनदशांक 57
पिर. 4.7 महारा टर्ातील िनवडक कदर्ांमधील औ ोिगक कामगारांकिरता गर्ाहक िंकमतींचे िनदशांक 58
पिर. 4.8 अिखल भारतीय घाऊक िंकमतींचे िनदशांक 59
पिर. 4.9 महत्त्वाच्या िंकमती िनदशांकावर आधािरत चलनवाढीचे दर 60
पिर. 4.10 िज हावार िशधापितर्कांची संख्या (31 माचर् , 2019 रोजी) 61
पिर. 4.11 अिधकृ त िशधावाटप / रा त भाव दुकानांना वाटप केले ला तांदळ
ू व गहू 62
पिर. 4.12 भारत सरकारकडू न राज्याला िमळालेले िनयतन 62
पिर. 4.13 िज हावार उपल ध गोदामांची संख्या, क्षमता, रा त भाव दुकानांची संख्या 63
पिर. 4.14 अंत्योदय अन्न योजनेअंतगर्त सन 2017-18 करीता अन्नधान्याचे िनयतन, उचल व रा त भाव दुकानांना 64
वाटप

पिर. 4.15 अंत्योदय अन्न योजनेअंतगर्त सन 2018-19 करीता अन्नधान्याचे िनयतन, उचल व रा त भाव दुकानांना 66
वाटप
पिर. 5.1 दिृ टक्षेपात अथर्संक प 77
पिर. 5.2 अथर्संक प : महसुली व भांडवली लेख्यांवरील जमेतील कल 78
पिर. 5.3 अथर्संक प : महसुली व भांडवली लेख्यांवरील खचार्चे कल 79
पिर. 5.4 कज व इतर दाियत्वे 80
पिर. 5.5 शासनाच्या उपभोग्य बाबींवरील अंितम खचर् व भांडवल िनिर्मतीवरील खचर् 81
पिर. 6.1 सवर् अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांच्या ठे वी व कजर् 90
पिर. 6.2 िज हािनहाय वािर्षक कजर् योजना (2018-19) 91
पिर. 6.3 िज हािनहाय धान मंतर्ी जन-धन योजना 92
पिर. 7.1 कृ िष गणनांनस
ु ार राज्यातील एकूण विहती खातेदार, विहतीचे एकूण क्षेतर् व सरासरी क्षेतर् 119
पिर. 7.2 राज्यातील जिमनीच्या वापराची आकडे वारी 120
पिर. 7.3 राज्यातील मुख्य िपकांखालील क्षेतर्, उत्पादन आिण ित हे क्टर उत्पादकता 121
पिर. 7.4 राज्यातील कृ िष उत्पादनाचे पीकिनहाय िनदशांक 124
पिर. 7.5 राज्यातील िंसचनाखालील क्षेतर् 125
पिर. 7.6 िंसचन व िबगर िंसचन पाणीप ी आकारणी, वसुली व थकबाकी 126
पिर. 7.7 राज्यातील पशुधन आिण कुक्कुटादी पक्षी 127
पिर. 8.1 राज्यातील उ ोगांच्या महत्त्वाच्या बाबी (वािर्षक उ ोग पाहणीवर आधारीत) 146
पिर. 8.2 भारतातील औ ोिगक उत्पादनांचे िनदशांक 148
पिर. 8.3 राज्यातील खिनजांचे उत्पादन 149
पिर. 8.4 राज्यातील सहकारी सं थांचा तपशील 150
पिर. 9.1 राज्यातील िवजेचा पुरवठा व वापर 176
पिर. 9.2 राज्यातील र त्यांची कारांनस
ु ार लांबी (सावर्जिनक बांधकाम िवभाग व िज हा पिरषदा यांच्या 177
दे खभालीखालील)
पिर. 9.3 िज हािनहाय र त्यांच्या लांबीचे रुंदीनुसार वगीर्करण (सावर्जिनक बांधकाम िवभागाच्या 178
दे खभालीखालील)
पिर. 9.4 राज्यातील वापरात असले ली मोटार वाहने 179
पिर. 10.1 िवभागिनहाय व शैक्षिणक तरिनहाय सं था, पटसंख्या व िशक्षकांची संख्या 237
पिर. 10.2 सन 2018-19 मधील आरोग्य िवज्ञान सं थांची संख्या, वेश क्षमता व थम वषार्त वेिशत िव ाथ्यार्ंची 238
संख्या
पिर. 10.3 सन 2018-19 मधील तंतर्िशक्षण सं थांची संख्या, त्यांची वेशक्षमता व थम वषार्त वेिशत िव ाथ्यार्ंची 239
संख्या
पिर. 10.4 सन 2018-19 मधील कला, िवज्ञान, वािणज्य, इतर िबगर- कृ िष अ यासकर्म, िवधी, िशक्षणशा तर् व 240
लिलत कला अ यासकर्मांकरीता एकूण सं था, त्यांची वेशक्षमता व थम वषार्त वेिशत िव ाथ्यार्ंची
संख्या
पिर. 10.5 सन 2018-19 मध्ये कृ िष, पशु व मत् य िवज्ञान अ यासकर्मांकरीता सं था, त्यांची वेशक्षमता व थम 241
वषार्त वेिशत िव ाथ्यार्ंची संख्या

पिर. 10.6 राज्यातील उपल ध वै कीय सुिवधा (सावर्जिनक, थािनक सं था आिण िव व थ सं था रुग्णालये) 242
पिर. 10.7 राज्याचे नमुना न दणी पाहणीवर आधािरत जन्मदर, मृत्युदर, अभर्क मृत्युदर व एकूण जननदर 243
पिर. 10.8 काम करणाऱ्या लोकांची जनगणना 2011 नुसार आिर्थक वगर्वारी 244
पिर. 10.9 राज्यातील िविवध उ ोगांतील सरासरी दै िनक रोजगार 245
पिर. 10.10 राज्यातील कायर्रत कारखाने व त्यातील रोजगार 246
पिर. 10.11 राज्यातील कौश य िवकास, रोजगार व उ ोजकता मागर्दशर्न कदर्ांमध्ये न दणी झाले या यक्तींची 247
संख्या, अिधसूिचत केले ली िरक्त पदे व भरले ली पदे
पिर. 10.12 कौश य िवकास, रोजगार व उ ोजकता मागर्दशर्न कदर्ांच्या चालू न दवहीत 31 िडसबर, 2018 अखेर 248
असले या यक्तींची संख्या
पिर. 10.13 राज्यातील महात्मा गांधी रा टर्ीय गर्ामीण रोजगार हमी योजनेखाली घे ण्यात आले या िविवध कामांच्या 249
कारानुसार संख्या व त्यावरील खचर्
पिर. 10.14 राज्यातील औ ोिगक िववाद ** 250
पिर. 10.15 िज हािनहाय मानव िवकास िनदशांक 2011 251

राज्याचा संिक्ष त आढावा
दे शाच्या पि चम व मध्य भागात वसले या महारा टर्ाला अरबी समुदर्ाचा 720 िकमी लांबीचा िव तीणर् समुदर्िकनारा लाभला
असून स ादर्ी व सातपुडा या पवर्तरांगांची नैसिर्गक तटबंदी लाभली आहे . राज्याच्या वाय येस गुजरात, उ रे स मध्य दे श, पूवस
छ ीसगड, आग्नेयेस तेलंगणा, दिक्षणेस कनार्टक व नैऋत्येस गोवा आहे . शासकीय सोयीसाठी राज्याची िवभागणी 36 िज हे व
6 महसूल िवभागांत (कोकण, पुणे, नािशक, औरं गाबाद, अमरावती आिण नागपूर) करण्यात आली आहे . 2011 च्या जनगणनेनस ु ार
11.24 कोटी लोकसंख्या असलेले महारा टर् राज्य लोकसंख्येनस ु ार दे शात दुसऱ्या कर्मांकाचे तर क्षेतर्फळानुसार 3.08 लाख चौरस िकमी
भौगोिलक क्षेतर्फळासह ितसऱ्या कर्मांकाचे राज्य आहे . राज्याचे मो ा माणात शहरीकरण झाले असून 45.2 टक्के जनता शहरात
राहते.
राज्याचे हवामान उ ण किटबंधीय मोसमी आहे . माचर् पासून सुरु होणाऱ्या व अंगाची कािहली करणाऱ्या उन्हा या पाठोपाठ
जूनच्या सुरुवातीला पाऊस येतो. महारा टर्ाला लाभले ला िनसगार्चा वरदह त हा त्याच्या घनदाट व संपन्न जंगलांमध्ये िदसून येतो आिण
राज्यात 6 मुख्य याघर् क प व 6 रा टर्ीय उ ाने आहे त.
राज्याची राजधानी मुंबई ही फक्त अगर्ेसर काप रे ट सं थांच्या व कंपन्यांच्या मुख्य कायार्लयांचे माहे रघर नसून आिशया
खंडातील सवार्त जुना शेअर बाजार, मुंबई शेअर बाजार, हा दे खील याच शहरात िदमाखात उभा आहे .
उ ोग क्षेतर्ात यावसाियक सुलभता वाढिवण्यासाठी राज्याने िविवध उपाययोजनांची अंमलबजावणी करण्यात पुढाकार घे तला
आहे . नािवन्यपूणर् व सृजनशील उ ोगांकिरता अगर्गण्य टाटर् अप धोरण जाहीर करण्यात आले असून त्या ारे उदयोन्मुख उ ोजकांना
सं थात्मक व बौि क आधार दे ण्याचा उ े श आहे . या धोरणा ारे नोकऱ्या मागणाऱ्यांपेक्षा नोकऱ्या िनमार्ण करणाऱ्यांना ोत्साहन दे ऊन
बेरोजगारीच्या मो ा आ हानास सामोरे जाण्याचा राज्याचा यत्न अधोरे िखत होतो. वतःचे एरो पेस व संरक्षण उत्पादन धोरण आिण
िफनटे क धोरण जाहीर करणारे महारा टर् हे दे शातले पिहले राज्य आहे .
उ म पायाभूत सुिवधा, तंतर्ज्ञानातील गती, कुशल मनु यबळाची उपल धता, मुख भागांशी संपकर् यव था आिण नैसिर्गक
साधनसंप ीची मुबलकता यामुळे महारा टर् हे गुंतवणूकदारांसाठी कायमच पसंतीचे राज्य रािहले असून नुकत्याच झाले या ‘म ॅग्नेिटक
महारा टर् गुंतवणूक िशखर संमेलनाला’ िमळालेला चं ड ितसाद हे च िस करतो.
हवामानातील बदल व वैि वक तापमानवाढ हे जगासमोर व राज्यासमोर उभे ठाकलेले मोठे संकट आहे . हे लक्षात घे ऊन
पाच लाख िव त ु वाहनांची िनिर्मती व वापर करण्याच्या उ े शाने तयार करण्यात आलेले िव त
ु वाहन धोरण जाहीर करणारे महारा टर् हे
पिहले राज्य आहे . शा वत वाहतूक यव थेस ोत्साहन दे ऊन राज्याने पयार्वरणपूरक इंधन आिण वैि वक तापमानवाढीच्या नास
हाताळणे याबाबत आपली बांिधलकी दशर्िवली आहे .
महारा टर् ही फक्त एक भौगोिलक संज्ञा नसून लोकांच्या एकतेने व क टाने उभे रािहलेले एक राज्य आहे . राज्यात िविवध
चालीरीतींचे व परं परांचे लोक गुण्यागोिंवदाने राहतात. आप या समृ संगीत व नृत्य परं परे साठी राज्याचे नाव दे शात आदराने घे तले जाते.
पोवाडा, भारुड, ग धळ आिण लावणी ारे लोककले मध्ये केले या भरीव योगदानासाठी राज्य जाणले जाते. राज्यात सवर् जाती व पंथांचे
सणसमारं भ उत्साहाने व एकितर्तपणे साजरे केले जातात. दे शाच्या सामािजक व राजकीय गतीमध्ये राज्याचा बहु मोल वाटा आहे .
अजंठा, वेरूळ व घारापुरीच्या लेण्या, गेट वे ऑफ इंिडया आिण चै त्य व िवहार सारखी वा तुकले चा उ म नमुना असलेली
थळे ही कायमच जगभरातील पयर्टकांच्या आकषर्णाचा कदर्िंबदू रािहली आहे त व बहु तांश काळ पयर्टकांच्या गदीर्ने फु लले ली असतात.
राज्याने सािहत्य, कला, कर्ीडा व सामािजक सेवा यांमध्ये आपला वतःचा ठसा उमटवला आहे . िसनेजगतात जागितक तरावर
नावारूपाला आलेले व आता आंतररा टर्ीय मंचावर भारताची ओळख व ताकद बनलेले, बॉलीवूड हे दे खील राज्याचाच एक िह सा आहे .
काळाच्या त्येक ट यावर गितशील राहू न आपले पुरोगािमत्व िस करणारे महारा टर् राज्य हे आज शा वत िवकासाच्या
वाटे वर दमदार पाऊले टाकत आहे आिण गती करीत आहे .
*****
3
अ. दृि टक्षे पात महारा टर्
बाब 1960-61 1970-71 1980-81 1990-91 2000-01 2010-11 2017-18
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
1. भौगोिलक क्षे तर् - (हजार चौ. िकमी.) 306 308 308 308 308 308 308
2. शासकीय रचना -
महसूली िवभाग 4 4 6 6 6 6 6
िज हे 26 26 28 31 35 35 36
तालुके 229 235 301 303 353 355@@ 355@@
व ती असलेली गावे 35,851 35,778 39,354 40,412 41,095 40,959 40,959
व ती नसलेली गावे 3,016 2,883 2,479 2,613 2,616 2,706 2,706
#
शहरे 266 289 307 336 378 534 534
3. जनगणनेनस
ु ार लोकसंख्या - (हजार) (1961) (1971) (1981) (1991) (2001) (2011) (2011)
एकूण 39,554 50,412 62,784 78,937 96,879 1,12,374 1,12,374
पुरुष 20,429 26,116 32,415 40,826 50,401 58,243 58,243
ि तर्या 19,125 24,296 30,369 38,111 46,478 54,131 54,131
गर्ामीण 28,391 34,701 40,791 48,395 55,778 61,556 61,556
नागरी 11,163 15,711 21,993 30,542 41,101 50,818 50,818
अनुसिू चत जाती 2,227 3,177 4,480 8,758 9,882 13,276 13,276
अनुसिू चत जमाती 2,397 3,841 5,772 7,318 8,577 10,510 10,510
लोकसंख्येची घनता ( ती चौ. िकमी.) 129 164 204 257 315 365 365
साक्षरतेचे माण (टक्के) 35.1 45.8 57.1 64.9 76.9 82.3 82.3
तर्ी-पुरुष माण 936 930 937 934 922 929 929
(ि तर्या ित हजार पुरुष)
नागरी लोकसंख्येचे माण (टक्के) 28.22 31.17 35.03 38.69 42.43 45.2 45.2
4. सांकेितक राज्य उत्पन्न -
राज्य उत्पन्न (` कोटी) 2,249 5,780 19,377 68,861 2,43,584 9,50,771 21,39,378+†
कृ िष व संलग्न काय क्षेतर् (` कोटी) 585 1,078 3,756 12,326 32,711 1,22,932 2,32,446+††
उ ोग क्षेतर् (` कोटी) 553 1,732 6,224 22,554 64,942 2,63,512 5,68,704+† †
सेवा क्षेतर् (` कोटी) 1,111 2,969 9,397 33,981 1,45,931 5,64,326 10,26,885+† †
दरडोई राज्य उत्पन्न (`) 576 1,168 3,112 8,811 28,540 84,858 1,76,102+
5. पजर्न्य सरासरीशी तुलना (टक्के) 102.3 73.6
6. कृ िष - (क्षेतर् हजार हे क्टर)
िन वळ पेरणी क्षेतर् 17,878 17,668 18,299 18,565 17,844 17,406 उ ना
िपकांखालील थूल क्षेतर् 18,823 18,737 19,642 21,859 21,619 23,175 उ ना
थूल िंसिचत क्षेतर् 1,220 1,570 2,415 3,319 3,852 @ @
त्यापैकी लाभ क्षेतर् ^ 226$ 422 718 1,076$$ 1,764## 2,955## 3,950##++
थूल िंसिचत क्षेतर्ाचे िपकांखालील 6.5 8.4 12.3 15.2 17.8 उ ना उ ना
एकूण थूल क्षेतर्ाशी माण (टक्के)
7. मुख िपकांखालील क्षे तर् -
(हजार हे क्टर)
तांदळ
ू 1,300 1,352 1,459 1,597 1,512 1,516 1,451
गहू 907 812 1,063 867 754 1,307 1,138
ज्वारी 6,284 5,703 6,469 6,300 5,094 4,060 3,464
बाजरी 1,635 2,039 1,534 1,940 1,800 1,035 788
सवर् तृणधान्ये 10,606 10,320 10,976 11,136 9,824 8,985 8,063
सवर् कडधान्ये 2,349 2,566 2,715 3,257 3,557 4,038 4,577
सवर् अन्नधान्ये 12,955 12,886 13,691 14,393 13,382 13,023 12,640
उ ना - उपल ध नाही @@ मुंबई व मुंबई उपनगर िज ांमधील 3 तालुके वगळू न # गणना शहरांसह + पिहले सुधािरत अंदाज (पायाभूत वषर् 2011-12)
† बाजार िंकमतींनुसार अंदाज †† मूळ िंकमतींनुसार अंदाज टीप:राज्य उत्पन्नाचे 1960-61 ते 2010-11 चे अंदाज घटक खचार्वर आधािरत आहे त.
@ जलसंपदा िवभाग, महारा टर् शासन यांच्या िद. 26 ऑग ट 2016 रोजीच्या शासन िनणर्या अन्वये मािहती संकलनाच्या प तीबाबत सूचना िनगर्िमत करण्यात आ या आहे त.
$ 1961-62 $$ 1991-92 ## क प काल यांवरील उपसा व धरणातून नदी ना यांमध्ये सोडले या पाण्यामुळे त्यक्ष िंसिचत क्षेतर् समािव ट
^ जलसंपदा िवभागाकडू न िनिर्मत लाभक्षेतर् ++ आधार : जलसंपदा िवभागाच्या अिधपत्याखालील मुख्य लेखा पिरक्षक, जल व िंसचन, औरं गाबाद

4
अ. दृि टक्षे पात महारा टर्
बाब 1960-61 1970-71 1980-81 1990-91 2000-01 2010-11 2017-18
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
ऊस क्षेतर् 155 204 319 536 687 1,041 उ ना
ऊस तोडणी क्षेतर् 155 167 258 442 595 965 902
कापूस 2,500 2,750 2,550 2,721 3,077 3,942 4,351
भूईमूग 1,083 904 695 864 490 395 291
8. मुख िपकांचे उत्पादन -
(हजार टन)
तांदळ
ू 1,369 1,662 2,315 2,344 1,930 2,691 2,731
गहू 401 440 886 909 948 2,301 1,885
ज्वारी 4,224 1,557 4,409 5,929 3,988 3,452 2,390
बाजरी 489 824 697 1,115 1,087 1,123 669
सवर् तृणधान्ये 6,755 4,737 8,647 10,740 8,497 12,317 10,944
सवर् कडधान्ये 989 677 825 1,441 1,637 3,096 3,684
सवर् अन्नधान्ये 7,744 5,414 9,472 12,181 10,134 15,413 14,628
ऊस 10,404 14,433 23,706 38,154 49,569 85,691 83,138
#
कापूस (रुई) 1,673 484 1,224 1,875 1,803 7,473 6,094
भुईमूग 800 586 451 979 470 470 345
@
9. कृ िष उत्पादनाचा िनदशांक - -- -- -- 136.5 127.4 223.8 215.4
10. कृ िष गणना - (1970-71) (1980-81) (1990-91) (2000-01) (2010-11) (2015-16)
विहतीच्या खातेदारांची संख्या -- 4,951 6,863 9,470 12,138 13,699 15,285
(हजार)
विहतीचे क्षेतर् (हजार हे क्टर) -- 21,179 21,362 20,925 20,103 19,767 20,506
विहतीचे सरासरी क्षेतर् (हे क्टर) -- 4.28 3.11 2.21 1.66 1.44 1.34
11. पशुधन गणना - (1961) (1966) (1978) (1987) (1997) (2007) (2012)
एकूण पशुधन (हजार) 26,048 25,449 29,642 34,255 39,638 35,955 32,489
एकूण कुक्कुटादी पक्षी + 10,578 9,902 18,751 24,830 35,392 64,756@@ 77,795@@
(हजार)
(2003) (2003)
टर्ॅक्टर 1,427 3,274 12,917 34,529 79,893 1,05,611 1,05,611
12. वन क्षे तर् (चौ. िकमी.) 63,544 62,311 64,222 63,798 61,935 61,939 61,851*
(2019) $$
$
13. औ ोिगक गुंतवणूक - (2017)
मंजरू क प (संख्या) -- -- -- -- -- 19,826 20,323
तािवत गुंतवणूक (` कोटी) -- -- -- -- -- 11,89,815 12,86,696
14. वीज - (दशलक्ष िक.व ॅ.तास)
एकूण िनिर्मती 3,268 7,925 17,864 36,430 61,209 83,017 1,54,214
एकूण वापर 2,720 7,650 14,034 29,971 47,289 87,396 1,18,566
औ ोिगक वापर 1,853 5,312 8,130 14,706 18,363 34,416 39,246
कृ िष वापर 15 356 1,723 6,604 9,940 16,257 30,307
घरगुती वापर 260 732 1,779 5,065 11,172 19,546 28,172
* अ थायी # कापसाचे उत्पादन 170 िकलोची एक गासडी या माणे हजार गास ांमध्ये @ पाया - तर्ैवािर्षक सरासरी 1979-82 = 100
$ ऑग ट, 1991 ते िडसबर $$ ऑग ट, 1991 ते फे व
ु ारी @@ एकूण कुक्कुटादी प यांमध्ये कुक्कुटपालन कदर्ामधील पक्षी समािव ट आहे त.
+ एकूण कुक्कुटादी प यांमध्ये टकीर्, क्वेल व इतर कुक्कुटादी पक्षी समािव ट आहे त. उ ना उपल ध नाही

अ. दृि टक्षे पात महारा टर् 5
बाब 1960-61 1970-71 1980-81 1990-91 2000-01 2010-11 2017-18

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
15. बँका - (अनुसिू चत (जून,1971) (जून, 1981) (जून, 1991) (जून, 2001) (जून, 2010) (31 माचर् , 2018)
वािणिज्यक)
बँक कायार्लये उ ना 1,471 3,627 5,591 6,294 8,037 12,317
(माचर् 1991) (माचर् 2001)

गर्ामीण लोकसंख्येसाठी बँक उ ना 450 1,355 2,749 2,294 2,170 3,098
कायार्लये
16. िशक्षण+ -
ाथिमक शाळा 34,594 44,535 51,045 57,744 65,960 75,695 1,06,546
िव ाथीर् (हजार) 4,178 6,539 8,392 10,424 11,857 10,626 15,912
माध्यिमक शाळा 2,468 5,313 6,119 10,519 15,389 21,357 26,857
(उच्च माध्यिमकसह)
िव ाथीर् (हजार) 858 1,985 3,309 6,260 9,267 10,711 6,648
17. आरोग्य - (1971) (1981) (1991) (2001) (2011) ( 2017)
रुग्णालये उ ना 299 530 768 1,102 1,368 1,402
दवाखाने उ ना 1,372 1,776 1,896 1,544 3,012 3,087
दर लाख लोकसंख्येमागे खाटा उ ना 88 114 144 106 103 101
(2017)
@
जन्मदर 34.7 32.2 28.5 26.2 20.7 16.7 15.7
@
मृत्युदर 13.8 12.3 9.6 8.2 7.5 6.3 5.7
@
अभर्क मृत्युदर 86 105 79 60 45 25 19
18. वाहतूक -
रे वे मागार्ची लांबी (िकमी) 5,056 5,226 5,233 5,434 5,459 5,984 6,114
एकूण र त्यांची लांबी (िकमी) †
39,241 65,364 1,41,131 1,72,965 2,16,968 2,41,712 3,04,045
त्यापैकी पृ ठांिकत 24,852 35,853 66,616 1,32,048 1,78,999 2,21,182 2,59,437
मोटार वाहने (हजार) 100 312 805 2,641 6,607 16,990 32,197
19. सहकार -
ाथिमक कृ िष पतसं था 21,400 20,420 18,577 19,565 20,551 21,451 21,102*
सभासद (लाख) 22 38 54 79 101 150 150*
सहकारी सं थांची संख्या 31,565 42,597 60,747 1,04,620 1,58,016 2,24,306 1,98,252*
सभासद (लाख) 42 86 148 269 430 530 517*
सहकारी सं थांचे खेळते 291 1,489 5,210 24,284 1,34,440 2,48,434 3,65,697*
भांडवल (` कोटी)
$
20. थािनक वराज्य सं था - (2018-19)
िज हा पिरषदा 25 25 25 29 33 33 34
गर्ामपंचायती 21,636 22,300 24,281 25,827 27,735 27,913 27,896
पंचायत सिमत्या 295 296 296 298 321 351 351
नगर पिरषदा 219 221 220 228 228 222 241
महानगरपािलका 3 4 5 11 15 23 27
नगर पंचायत -- -- -- -- 3 4 126
कटक मंडळे 7 7 7 7 7 7 7
* अ थायी @ नमुना न दणी पाहणी उ ना उपल ध नाही
† सावर्जिनक बांधकाम िवभाग व िज हा पिरषदांच्या दे खभालीखालील र ते $ राज्य िनवडणूक आयोगाच्या अहवालानुसार (िद. 31.12.2018 रोजीची)
+ वषर् 2011-12 पासून सदर मािहतीचा आधार बदलला अस यामुळे सदर मािहती ाथिमक शाळा (1 ते 8) व माध्यिमक शाळा (उच्च माध्यिमकसह) (9 ते 12) या
वरुपात ा त झाली असून पूवीर्ची मािहती ाथिमक शाळा (1 ते 7) व माध्यिमक शाळा (उच्च माध्यिमकसह) (8 ते 12) या वरुपात आहे . तसेच सदर मािहतीचा
आधार महारा टर् ाथिमक िशक्षण पिरषद आहे .

6
ब. महारा टर् आिण भारताची तुलनात्मक मािहती
बाब पिरमाण महारा टर् भारत भारताशी
तुलना
(टक्केवारी)
(1) (2) (3) (4) (5)
1. लोकसंख्या (2011)
1.1 एकूण लोकसंख्या हजार 1,12,374 12,10,855 9.3
(अ) पुरुष -”- 58,243 6,23,270 9.3
(ब) ि तर्या -”- 54,131 5,87,585 9.2
1.2 (अ) गर्ामीण लोकसंख्या हजार 61,556 8,33,749 7.4
(ब) गर्ामीण लोकसंख्येचे एकूण लोकसंख्येशी माण टक्के 54.8 68.9 --
1.3 (अ) नागरी लोकसंख्या हजार 50,818 3,77,106 13.5
(ब) नागरी लोकसंख्येचे एकूण लोकसंख्येशी माण टक्के 45.2 31.1 --
1.4 तर्ी-पुरुष माण दर हजार 929 943 --

पुरुषांमागे
ि तर्यांची संख्या
1.5 लोकसंख्येचा दशवािर्षक वृि दर (2001-2011) टक्के 16.0 17.7 --
1.6 साक्षरतेचे माण -”- 82.3 73.0 --
1.7 अनुसिू चत जाती व जमाती वगार्तील लोकसंख्या हजार 23,786 3,05,924 7.8
1.8 एकूण काम करणारे -”- 49,428 4,81,889 10.3
1.9 भौगोिलक क्षेतर् लाख चौ. िकमी. 3.08 32.9 9.4
2. कृ िष (2014-15)
2.1 िन वळ पेरणी क्षेतर् हजार हे क्टर 17,345 1,40,130 12.4
2.2 िपकांखालील थूल क्षेतर् -”- 23,474 1,98,360 11.8

2.3 थूल िंसिचत क्षेतर् -”- उ ना 96,457 --
2.4 थूल िंसिचत क्षेतर्ाची एकूण िपकांखालील थूल क्षेतर्ाशी टक्के उ ना 48.6 --
टक्केवारी
2.5 मुख िपकांखालील क्षेतर् (2014-15 ते 2016-17 या

वषार्ंची सरासरी)
(1) तांदळ
ू हजार हे क्टर 1,530 43,868 3.5
(2) गहू -”- 1,083 30,890 3.5
(3) ज्वारी -”- 3,186 5,954 53.5
(4) बाजरी -”- 834 7,302 11.4
(5) एकूण तृणधान्ये -”- 7,909 99,613 7.9
(6) एकूण अन्नधान्ये (तृणधान्ये व कडधान्ये) -”- 11,680 1,25,583 9.3

(7) ऊस क्षेतर् -”- उ ना 4,810 --
तोडणी क्षेतर् -”- 883 उ ना --
(8) कापूस -”- 4,066 11,979 33.9
(9) भूईमूग -”- 330 4,901 6.7
उ ना उपल ध नाही

7
महारा टर् आिण भारताची तुलनात्मक मािहती
बाब पिरमाण महारा टर् भारत भारताशी
तुलना
(टक्केवारी)
(1) (2) (3) (4) (5)
3. पशुधन गणना
3.1 एकूण पशुधन (2012) हजार 32,489 5,12,057 6.3
3.2 हील टर्ॅक्टसर् (2003) -”- 106 2,361 4.5
3.3 िंसचनाकिरता वापरलेली िडझेल इंिजने व -”- 1,174 15,684 7.5
इलेक्टर्ीक पंप (2003)
4. वने
4.1 एकूण वन क्षेतर् (2017) चौ. िकमी. 61,724* 7,67,419 8.0
5. उ ोग
5.1 औ ोिगक गुंतवणूक $$
(अ) मंजरू क प संख्या 20,323 1,13,093 18.0
(ब) तािवत गुंतवणूक ` कोटी 12,86,696 1,23,43,275 10.4
6. वीज (2017-18)
6.1 एकूण िनिर्मती दशलक्ष िक. व ॅ. 1,54,214 13,03,454 11.8

तास
6.2 एकूण वापर# -”- 1,18,566 9,73,131 12.2
6.3 (अ) औ ोिगक वापर -”- 39,246 3,18,317 12.3
(ब) औ ोिगक वापराची एकूण वापराशी टक्केवारी टक्के 33.1 32.7 --
7. बँका (अनुसिू चत वािणिज्यक) (माचर् , 2018)
7.1 बँक कायार्लये संख्या 12,317 1,40,133 8.8
7.2 गर्ामीण बँक कायार्लये (माचर् , 2018) -”- 3,098 49,384 6.3
8. राज्य / रा टर्ीय उत्पन्न (2017-18)
8.1 सांकेितक (नॉिमनल) उत्पन्न ` कोटी 21,39,378+ 1,51,28,474+ 14.1
8.2 चालू िंकमतीनुसार दरडोई उत्पन्न ` 1,76,102+ 1,14,958+ --
+
8.3 सांकेितक (नॉिमनल) थूल राज्य उत्पन्न / ` कोटी 24,11,600 1,70,95,005+ 14.1
सांकेितक (नॉिमनल) दे शांतगर्त थूल उत्पन्न †
$$ ऑग ट, 1991 ते फे व
ु ारी, 2019 + पिहले सुधािरत अंदाज # िवतरण परवानाधारकांमाफर्त गर्ाहकांना केले ली वीज िवकर्ी * अ थायी
† थूल राज्य उत्पन्न व दे शांतगर्त थूल उत्पन्न बाजार िंकमतीनुसार

1. राज्य अथर् यव था
राज्य उत्पन्न
1.1 सन 2018-19 च्या पूवार्नम

ु ानानुसार राज्य अथर् यव थेत 7.5 टक्के वाढ तर दे शाच्या अथर् यव थेत 6.8 टक्के वाढ अपेिक्षत
आहे . सन 2018-19 मध्ये कमी पाऊस (सरासरी पावसाच्या 73.6 टक्के) पड याने ‘कृ िष व संलग्न काय’ क्षेतर्ात 0.4 टक्के वाढ
अपेिक्षत आहे . सन 2018-19 मध्ये ‘उ ोग’ व ‘सेवा’ क्षेतर्ात अनुकर्मे 6.9 टक्के व 9.2 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे . पूवार्नम
ु ानानुसार
सन 2018-19 साठी सांकेितक (‘नॉिमनल’) चालू िंकमतीनुसार थूल राज्य उत्पन्न ` 26,60,318 कोटी अपेिक्षत आहे , तर वा तिवक
(‘िरअल’) (सन 2011-12 च्या ि थर िंकमतीनुसार) थूल राज्य उत्पन्न ` 20,88,835 कोटी अपेिक्षत आहे .
 सांकेितक दे शांतगर्त थूल उत्पन्नात राज्याचा िह सा 1.2 पिह या सुधािरत अंदाजानुसार सन 2017-18 चे
सवार्िधक (14.4 टक्के) आहे . सांकेितक थूल राज्य उत्पन्न ` 24,11,600 कोटी होते, तर ते
 सन 2017-18 पेक्षा सन 2018-19 च्या सांकेितक थूल सन 2016-17 मध्ये ` 21,88,532 कोटी होते. सन 2017-18
राज्य उत्पन्नात ` 2,48,718 कोटी वाढ अपेिक्षत आहे .
चे वा तिवक थूल राज्य उत्पन्न ` 19,42,769 कोटी होते व ते
 सन 2018-19 चे दरडोई उत्पन्न ` 1,91,827 अपेिक्षत असून
ते 2017-18 मध्ये ` 1,76,102 होते (8.9 टक्के जा त) सन 2016-17 साठी ` 18,06,581 कोटी होते. सन 2017-18
 सांकेितक थूल राज्य उत्पन्न सन 2014-15 मध्ये मध्ये दरडोई राज्य उत्पन्न ` 1,76,102 होते तर ते सन 2016-17
` 17,79,138 कोटी होते तर 2018-19 मध्ये ते मध्ये ` 1,62,005 होते.
` 26,60,318 आ हे .
दरडोई राज्य उत्पन्न आिण सांकेितक थूल राज्य उत्पन्न

तपशील 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16+++ 2016-17++ 2017-18+ 2018-19$
चालू िंकमतींनुसार दरडोई 99,564 1,11,980 1,25,035 1,32,476 1,46,258 1,62,005 1,76,102 1,91,827
राज्य उत्पन्न (`)
सांकेितक थूल राज्य 12,80,369 14,59,629 16,49,647 17,79,138 19,66,147 21,88,532 24,11,600 26,60,318
उत्पन्न (` कोटी)
+++ ितसरे सुधािरत अंदाज ++ दुसरे सुधािरत अंदाज + पिहले सुधािरत अंदाज $ पूवार्नम
ु ान
िनवडक राज्यांचे दरडोई उत्पन्न - 2018-19

(पायाभूत वषर् 2011-12)
@
तपशील आंधर् दे श कनार्टक मध्य दे श महारा टर् तािमळनाडू तेलंगणा उ र दे श
दरडोई राज्य उत्पन्न (`) 1,43,935 2,07,062 90,998 1,91,827 1,86,178 2,06,107 61,351
@ सन 2017-18 किरता
जागितक थूल उत्पादनाचे वृि दर - 2019

िवकिसत िवकसनशील अ प िवकिसत अमेरीकेची
तपशील जागितक जपान चीन भारत$ महारा टर्$
अथर् यव था अथर् यव था अथर् यव था संयक्
ु त राज्ये
थूल उत्पादनाचे 2.7 1.8 4.1 4.6 2.3 0.8 6.3 6.8^ 7.5^^
वृि दर (टक्के)
$ सन 2018-19 किरता ^ कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार यांचेकडील अ थायी अंदाज ^^ पुवार्नम
ु ान अंदाज (अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, महारा टर्
शासन)

10
िंकमती
1.3 राज्याच्या गर्ामीण व नागरी भागाचा सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांक (पायाभूत वषर्: 2003) एि ल, 2018 ते माचर् , 2019 या
कालावधीत अनुकर्मे 275.1 व 266.6 होता तर एि ल, 2017 ते माचर् , 2018 या कालावधीत अनुकर्मे 270.4 व 260.0 होता.
सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांकावर आधािरत एि ल, 2018 ते माचर् , 2019 या कालावधीत वषर्-ते-वषर् चलनवाढीचा दर गर्ामीण भागात
1.7 टक्के व नागरी भागात 2.5 टक्के होता, तर एि ल, 2017 ते माचर् , 2018 या कालावधीत तो अनुकर्मे 1.7 टक्के व 2.0 टक्के होता.
1.4 माचर् , 2019 पयत अि तत्वात असले या 2.78 कोटी िशधापितर्कांपैकी सुमारे 2.42 कोटी िशधापितर्कांचे संगणकीकरण
करण्यात आले आहे .
1.5 मे, 2018 मध्ये राज्याने सवर् रा त भाव दुकानांमध्ये आधार सक्षम सावर्जिनक िवतरण यव था (एईपीडीएस) तसेच संपण ू र्
राज्यात पोटिबिलटी सुरू केली. त्यामुळे लाभाथ्यार्ंना त्यांच्या िनवासी क्षेतर्ाखेरीज राज्याच्या इतर कोणत्याही रा त भाव दुकानांमधून
अन्नधान्य िमळणे शक्य झाले आहे .
1.5.1 या क पांतगर्त, सवर् रा त भाव दुकानांमध्ये ई-पीओएस उपकरणे बसवून त्यांचे कायार्न्वयन व लाभाथ्यार्ंची बायोमेिटर्क
प तीने खातरजमा करून सावर्जिनक िवतरण यव थे ारे व तुंचे िवतरण केले जाते. माचर् , 2019 मध्ये सुमारे 1.29 कोटी कुटुं बांनी
आधार आधारीत बायोमेिटर्क माणीकरणासह िशधापितर्केचा वापर केला.
लोकिव
1.6 राज्याची सन 2018-19 सुधािरत अंदाजानुसार महसुली

 सुधािरत अंदाज 2018-19 नुसार िव ीय तुटीचे थूल
जमा ` 2,86,500 कोटी, तर सन 2017-18 किरता
राज्य उत्पन्नाशी माण 2.1 टक्के तसेच ऋणभाराचे
` 2,43,654 कोटी आहे . सुधािरत अंदाज 2018-19 नुसार कर
थूल राज्य उत्पन्नाशी माण 15.6 टक्के असून हे दोन्ही
महसूल आिण करे तर महसूल अनुकर्मे ` 2,30,982 कोटी आिण
िव ीय िनदशक 14 या िव आयोगाने घालून िदले या
` 55,518 कोटी आहे . एि ल ते िडसबर,2018 या कालावधीत
राजकोषीय मयार्देत आहे त
त्यक्ष महसुली जमा ` 1,89,995 कोटी (सुधािरत अंदाजाच्या
 मागील पाच वषार्मध्ये िवकास खचर् 16.2 टक्के चकर्वाढ 66.3 टक्के) असून ती सन 2017-18 च्या तत्सम कालावधीच्या
वािर्षक वृि दराने वाढत आहे तुलनेत 14.5 टक्के अिधक आहे .
 सुधािरत अंदाज 2018-19 नुसार िवकास खचार्चे एकूण 1.7 सुधािरत अंदाज 2018-19 नुसार राज्याचा महसुली
महसुली खचार्तील माण 70.7 टक्के आहे खचर् ` 3,01,460 कोटी असून सन 2017-18 मध्ये
` 2,41,571 कोटी आहे .
 सन 2017-18 मध्ये ` 33,894 कोटी तर सन 2018-19
(सुधािरत अंदाज) मध्ये ` 32,789 कोटी अथर्सहा य 1.8 सुधािरत अंदाज 2018-19 नुसार महसुली तूट, िव ीय तूट
आिण ऋणभार अनुकर्मे ` 14,960 कोटी, ` 56,053 कोटी
िदली आहे त
व ` 4,14,411 कोटी आहे .
1.9 सुधािरत अंदाज 2018-19 नुसार भांडवली जमेचा एकूण जमेतील आिण भांडवली खचार्चा एकूण खचार्तील िह सा अनुकर्मे
16.7 टक्के व 12.6 टक्के आहे .
ऋणभाराची थूल राज्य उत्पन्नाशी टक्केवारी

तपशील 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19#
ऋणभाराची थूल राज्य उत्पन्नाशी टक्केवारी 16.5 16.5 16.7 16.7 15.6
एकितर्त िव ीय सुधारणेचा मागर् अंतगर्त घालून
24.3 21.9 22.1 22.2 22.3
िदले या राजकोषीय मयार्दा (टक्के)
# सुधािरत अंदाज
सं थां ारे िव पुरवठा

1.10 राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांच्या 31 माचर् , 2018 रोजी एकूण ठे वी व थूल कज अनुकर्मे ` 22.89 लाख कोटी व
` 24.05 लाख कोटी होते. अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांचे 31 माचर् , 2018 रोजी कजर्-ठे वी माण 105.0 टक्के होते तर ते
31 माचर् , 2017 रोजी 106.3 टक्के होते.
1.11 ाधान्य क्षेतर्ासाठी सन 2018-19 च्या वािर्षक कजर् योजनतगर्त ‘कृ िष व संलग्न काय’ क्षेतर्ाचा िह सा 19.7 टक्के आिण
‘एमएसएमई (अित लघु, लघु, मध्यम उ ोग, खादी उ ोग)’ क्षेतर्ाचा िह सा 56.6 टक्के आहे .
1.12 धानमंतर्ी जन-धन योजनेअंतगर्त राज्यात 15 मे, 2019 पयत एकूण 2.50 कोटी बँक खाती उघडण्यात आली असून त्यामध्ये
एकूण ` 5,890 कोटी ठे वी होत्या.

11
1.13 धानमंतर्ी मुदर्ा योजनेअत ं गर्त िवतिरत करण्यात

 दे शातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांच्या एकूण ठे वी व थूल कज येणाऱ्या कजार्मध्ये महारा टर् अगर्ेसर राज्यापैकी एक आहे .
यामध्ये राज्यातील बँकांचा िह सा िद. 31 माचर् , 2018 रोजी सदर योजनेअत ं गर्त सन 2017-18 मध्ये राज्यात
अनुकर्मे 19.9 टक्के व 27.7 टक्के होता 35.97 लाख लाभाथ्यार्ंना [‘िशशु’ (` 50,000 पयत)
 ाधान्य क्षेतर्ासाठी सन 2018-19 ची राज्याकिरता वािर्षक कजर् अंतगर्त 31.46 लाख, ‘िकशोर’ (` 50,000 ते ` 5 लाख)
योजना ` 4.35 लाख कोटी असून ती मागील वषार्पेक्षा अंतगर्त 3.55 लाख व ‘तरुण’ (` 5 लाख ते ` 10 लाख)
49.5 टक्के जा त आहे अंतगर्त 0.96 लाख] एकूण ` 22,266 कोटी कजर् िवतिरत
करण्यात आले. सन 2018-19 मध्ये 43.86 लाख (‘िशशु’
 धानमंतर्ी मुदर्ा योजनेअंतगर्त राज्यात सन 2016-17 ते 2018-19
अंतगर्त 37.51 लाख, ‘िकशोर’ अंतगर्त 5.10 लाख
या कालावधीत ` 64,984 कोटी कज िवतिरत करण्यात आली
व ‘तरुण’ अंतगर्त 1.25 लाख) लाभाथ्यार्ंना एकूण
` 25,742 कोटी कजर् िवतिरत करण्यात आले.
धानमंतर्ी मुदर्ा योजनेअंतगर्त िवतिरत कजर् (` कोटी)

वषर् िशशु िकशोर तरुण एकूण
2016-17 6,909 4,947 5,120 16,976
2017-18 7,980 7,343 6,943 22,266
2018-19 10,052 8,287 7,403 25,742
एकूण 24,941 20,577 19,466 64,984
कृ िष व संलग्न काय
1.14 सन 2018 मध्ये सरासरी पावसाच्या केवळ 73.6 टक्के पाऊस पडला. राज्यातील 355 तालुक्यांपैकी (मुंबई शहर व मुंबई
उपनगर िज ातील तालुके वगळून) 192 मध्ये अपुरा पाऊस, 138 मध्ये सरासरी आिण 25 तालुक्यांमध्ये अितिरक्त पाऊस पडला.
1.15 कृ षी गणना 2015-16 नुसार सरासरी विहती क्षेतर्ामध्ये राज्याचा (1.34 हे क्टर) सवर् राज्यांमध्ये अकरावा कर्मांक आहे . अ प व
अत्य प (2.0 हे क्टर पयत) विहती खातेदारांचे एकूण क्षेतर् 92.20 लाख हे क्टर असून एकूण क्षेतर्ाच्या 45.0 टक्के आहे , तर अ प व
अत्य प विहती खातेदारांची संख्या 121.55 लाख असून, ती एकूण विहती खातेदारांच्या 79.5 टक्के आहे .
1.16 सन 2018 च्या खरीप हं गामामध्ये 151.03 लाख हे क्टर क्षेतर्ावर पेरणी पूणर् करण्यात आली. गतवषीर्च्या तुलनेत तृणधान्ये
आिण कडधान्ये यांच्या उत्पादनात अनुकर्मे सहा टक्के व 35 टक्के घट अपेिक्षत असून तेलिबया, कापूस आिण उसाच्या उत्पादनात
अनुकर्मे 16 टक्के, 17 टक्के व 10 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे .
1.17 सन 2018-19 मध्ये र बी िपकांखालील क्षेतर् 33.83 लाख हे क्टर असून मुख्यत्वेकरुन स टबर व ऑक्टोबर, 2018 मध्ये
झाले या अपुऱ्या पावसामुळे ते गतवषीर्च्या तुलनेत 50 टक्के आहे .
1.18 सन 2018-19 मध्ये फलोत्पादन िपकांखालील क्षेतर् 16.43 लाख हे क्टर असून 224.17 लाख मे. टन उत्पादन अपेिक्षत आहे ,
तर सन 2017-18 मध्ये 17.22 लाख हे क्टर क्षेतर्ात 248.53 लाख मे. टन उत्पादन झाले.
राज्यातील पाऊस व पीक उत्पादन

तपशील 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18#
पावसाची सरासरीच्या तुलनेत टक्केवारी 102.3 90.3 124.6 70.2 59.4 94.9 84.3
$
पीक उत्पादन ('000 मे.टन)
तृणधान्ये 10,276 8,667 10,677 9,259 7,210 12,646 10,944
कडधान्य 2,225 2,262 3,114 2,019 1,545 4,584 3,684
एकूण अन्नधान्ये 12,501 10,929 13,791 11,278 8,755 17,230 14,628
तेलिबया 4,485 5,087 5,294 2,850 2,436 5,113 4,208
ऊस 86,733 69,648 76,901 84,699 73,680 54,237 83,138
कापूस (रुई)@ 7,200 7,655 8,834 7,000 7,500 10,755 6,094
फळे 10,538 9,785 13,458 11,090 9,750 10,630 11,729
भाजीपाला 8,778 8,008 10,162 8,783 9,452 10,520 12,307
$ खरीप, र बी आिण उन्हाळी अंतभूर्त @ 170 िकलोची एक गासडी या माणे कापसाचे उत्पादन '000 गास ांमध्ये # अंितम अंदाज

12
1.19 मो ा, मध्यम व लघु पाटबंधारे (राज्य क्षेतर्) जलाशयांमध्ये

 सन 2019 मध्ये 33 कोटी वृक्षारोपणाचे ल य िमळू न एकितर्तपणे 15 ऑक्टोबर, 2017 रोजी एकूण उपयुक्त जलसाठा
 वनाच्छादनाच्या वाढीसाठी महारा टर् हिरत सेनेची 27,607 दशलक्ष घनमीटर होता व तो क प आराख ानुसार उपयुक्त
थापना व 5 जून, 2019 पयत सुमारे 61 लाख जलसाठा क्षमतेच्या 63.1 टक्के होता.
वयंसेवकांची न दणी
1.20 ‘जलयुक्त िशवार अिभयान’ अंतगर्त सन 2017-18 मध्ये
 वनाच्छादनाच्या वाढीसाठी मराठवा ात िनवडण्यात आले या एकूण 5,028 गावांमध्ये 4,763.7 लाख
इको- बटािलयनची थापना घन मीटर जलसा ाच्या िनिर्मती ारे 4,298 गावे पाणी टं चाईमुक्त
 बांब ू क्षेतर्ाच्या िवकासासाठी महारा टर् बांब ू िवकास करण्यात आली. या अिभयानांतगर्त सन 2018-19 मध्ये एकूण
मंडळ व महारा टर् बांब ू वतर्न ित ठानाची थापना 6,072 गावे िनवडण्यात आली.
1.21 सन 2018-19 मध्ये िव ीय सं थां ारे ` 31,282 कोटी पीक कजर् वाटप करण्यात आले तर सन 2017-18 मध्ये ते
` 25,322 कोटी होते. सन 2018-19 मध्ये ` 36,632 कोटी रकमेचे कृ षी मुदत कजर् वाटप करण्यात आले तर सन 2017-18 मध्ये ते
` 25,695 कोटी होते.
1.22 वािर्षक कजर् योजनतगर्त सन 2018-19 मध्ये ‘कृ िष व संलग्न काय’ क्षेतर्ासाठी वािर्षक ल य ` 85,464 कोटी होते.
ाथिमक कृ िष सहकारी पतपुरवठा सं थांनी सन 2017-18 मध्ये शेतकऱ्यांना एकूण ` 14,573 कोटी कजर् िवतिरत केले.
1.23 एि ल, 2018 मध्ये अवकाळी पाऊस व गारिपटीमुळे सुमारे 5,094 हे क्टर क्षेतर् बािधत झाले होते, त्याकिरता
िडसबर, 2018 मध्ये ` 8.15 कोटी नुकसान भरपाई मंजरू करण्यात आली. मे, 2018 मध्ये अवकाळी पाऊस व गारिपटीमुळे सुमारे
1,741 हे क्टर क्षेतर् बािधत झाले, त्याकिरता िडसबर, 2018 मध्ये ` 2.93 कोटी नुकसान भरपाई मंजरू करण्यात आली. खरीप 2018-19
च्या हं गामात 26 िज ातील टं चाई पिरि थतीमुळे एकूण 151 तालुके बािधत झाले . त्यापैकी, 112 तालुक्यात ती व 39 तालुक्यात
मध्यम दु काळ होता. त्यामुळे एकूण 85.76 लाख हे क्टर क्षेतर् बािधत झाले. त्यासाठी ` 4,909.50 कोटी उपल ध करुन दे ण्यात आले.
1.24 सन 2017-18 मध्ये दुधाचे एकूण उत्पादन 111.02 लाख मे. टन होते तर सन 2016-17 मध्ये ते 104.02 लाख मे. टन होते.
शासकीय व सहकारी दुग्धशाळांचे दै िनक सरासरी दूध संकलन सन 2017-18 मध्ये अनुकर्मे 0.89 लाख िलटर व 49.16 लाख िलटर
होते, तर ते सन 2016-17 मध्ये अनुकर्मे 0.82 लाख िलटर आिण 44.67 लाख िलटर होते.
1.25 सागरी व गो ा पाण्यातील मत् य उत्पादन (अ थायी) सन 2018-19 मध्ये अनुकर्मे 4.6 लाख मे. टन व 1.3 लाख मे. टन
होते. सन 2017-18 मध्ये सदर उत्पादन अनुकर्मे 4.75 लाख मे. टन व 1.31 लाख मे. टन होते.
उ ोग व सहकार
1.26 यावसाियक सुलभता हणजेच यवसायांकिरता सोपे, जलद व िवनासायास िनयमन होय. याअंतगर्त कदर् शासनाने िनधार्रीत
केले या सवर् 372 सुधारणांची अंमलबजावणी राज्याने केली आहे .
1.27 शासनाने राज्यात 14 व तर्ो ोग संकुले थापन केली असून या संकुलांमध्ये एकूण 25,576 रोजगार असलेले 631 घटक
कायर्रत आहे त.
1.28 ऑग ट, 1991 ते फे व
ु ारी, 2019 या कालावधीत राज्यात ` 12,86,696 कोटी तािवत गुंतवणुकीच्या एकूण
20,323 औ ोिगक क पांना मान्यता दे ण्यात आली. त्यापैकी ` 3,06,825 कोटी (23.8 टक्के) गुंतवणुकीचे 9,098 क प
(44.8 टक्के) कायार्िन्वत झाले व त्या ारे सुमारे 13.23 लाख रोजगार िनिर्मती झाली.
1.29 एि ल 2000 ते िडसबर 2018 पयत राज्यातील थेट परदे शी गुंतवणूक ` 6,90,323 कोटी असून ती दे शातील एकूण थेट
परदे शी गुंतवणुकीच्या 30 टक्के आहे .

13
1.30 माचर् , 2019 अखेर राज्यात एकूण ` 1,60,016 कोटी

 राज्यास जागितक गुंतवणूक, उत्पादन व तांितर्क कदर्
गुंतवणूक व 57.51 लाख रोजगार क्षमतेच्या 9.86 लाख सू म, लघु
बनिवणे हे महारा टर् औ ोिगक धोरण 2019 चे ि हजन
आहे व मध्यम उपकर्मांनी (8.58 लाख सू म, 1.23 लाख लघु व
0.05 लाख मध्यम उपकर्म) उ ोग आधार कर्मांक ा त केले आहे त.
 िफनटे क धोरण घोिषत करणारे महारा टर् हे दे शातील पिहले
राज्य असून मुब
ं ई महानगर दे शात जागितक िफनटे क 1.31 वािर्षक उ ोग पाहणी 2016-17 नुसार थूल मू यवृि त
संकुल थापन करण्यात येईल (` 2,42,152 कोटी) राज्य अगर् थानी आहे व दे शाच्या थूल
 नािवन्यपूणर् उ ोग आधारीत अथर् यव था िनमार्ण करणे व मू यवृि त राज्याचा िह सा 17.7 टक्के आहे .
राज्यात सवर्तर् उ ोजकतेचे वातावरण िनमार्ण करणे या
1.32 िद ली-मुंबई औ ोिगक मािर्गकेचा एक भाग हणुन
द ृ टीकोनातून ‘महारा टर् राज्य नािवन्यपूणर् टाटर् -अप धोरण
2018’ आखण्यात आले आहे ‘कामावर चालत जाणे’ (वॉक टू वकर्) या संक पनेवर आधािरत
सुिनयोिजत आिण हिरत माटर् औ ोिगक शहर अशा राज्यातील
 राज्यात जून, 2018 व जानेवारी, 2019 मध्ये महारा टर्
10,000 एकर क्षेतर्ात औरं गाबाद औ ोिगक शहराचा (ऑिरक)
टाटर् -अप स ताहाचे आयोजन करण्यात आले. यामध्ये
2,500 पेक्षा जा त टाटर् -अ स सहभागी झाले असून िवकास केला जात आहे . गुंतवणुकदारांना ऑिरकमधील सुमारे
पिह या 48 टाटर् -अ सना त्यांच्या नव क पनांना राज्यात 35 भूखंड वाटप करण्यात आले आहे त.
राबिवण्यासाठी शासनाकडू न कायार्देश ात झाले .
1.33 राज्यात 31 माचर् , 2018 रोजी सुमारे 5.17 कोटी सभासद
टाटर् -अप इंिडया पोटर् लवर िडसबर, 2018 पयत
असले या 1.98 लाख सहकारी सं था होत्या. त्यापैकी 11 टक्के
न दिवण्यात आले या 14,600 टाटर् -अ स पैकी 2,587
टाटर् -अ स राज्यामधून असून ते सवर् राज्यांमध्ये सवार्िधक कृ िष पतपुरवठा, 10 टक्के िबगर-कृ िष पतपुरवठा तर 79 टक्के इतर
आहे त कायार्त गुंतले या सं था होत्या. एकूण सहकारी सं थांपैकी

18.1 टक्के सं था तो ात होत्या, त्यापैकी कृ िष पतपुरवठा सं थांचे
 सन 2018-19 मध्ये राज्यातील थेट िवदे शी गुंतवणूक
` 80,013 कोटी होती माण 33.1 टक्के होते.
पायाभूत सुिवधा
ऊजार्
 राज्यात नो हबर, 2018 पासून मुख्यमंतर्ी सौर कृ िष पंप 1.34 सन 2018-19 मध्ये एकूण 1,14,199 दशलक्ष युिनट
योजना राबिवण्यात येत आहे . या योजनतगर्त येत्या तीन वीज िनिर्मती झाली असून सन 2018-19 स टबरपयत राज्यातील
वषार्त एक लाख सौर कृ िष पंप कायार्िन्वत करण्याचे ल य एकूण िवजेचा वापर 45,174 दशलक्ष युिनट होता.
िनधार्िरत केले आहे
1.35 महािवतरणची सन 2017-18 मध्ये 17,412 मेगाव ॅट
 सुमारे 2.49 लाख कृ षी पंपांना वीजपुरवठा करण्यासाठी िवजेची सरासरी कमाल मागणी होती व 194 मेगाव ॅट वीज िश लक
` 5,048 कोटी क प िंकमत असलेली उच्चदाब
होती. सन 2018-19 मध्ये नो हबरपयत 18,504 मेगाव ॅट िवजेची
िवतरण णाली़ मे, 2018 मध्ये सुरु
सरासरी कमाल मागणी होती व 226 मेगाव ॅट वीज िश लक होती.
1.36 सन 2017-18 मध्ये महापारे षणची पारे षण हानी, महािवतरणची िवतरण हानी आिण ‘एकितर्त तांितर्क व यावसाियक’ हानी
अनुकर्मे 3.3 टक्के, 13.9 टक्के व 17.4 टक्के होती.

14
पिरवहन
1.37 माचर् , 2018 अखेर सावर्जिनक बांधकाम िवभाग व िज हा

 नवी मुंबई आंतररा टर्ीय िवमानतळ (अंदािजत िंकमत
पिरषदांच्या दे खभालीखालील र त्यांची लांबी सुमारे 3.04 लाख िकमी
` 15,149 कोटी) िवकिसत करण्यात येत आहे
होती.
 मुख्यमंतर्ी गर्ामसडक योजनतगर्त र त्यांनी न जोडले या
व त्यांना जोडणे व गर्ामीण र त्यांचा दजार् सुधारणे 1.38 मुंबई व नागपूर यांना जोडणारा ‘महारा टर् समृ ी महामागर्’ हा
यासाठी एिशयन डे हलपमट बँकेने ` 3,750 कोटी आठ पदरी (701 िकमी लांब व 120 मीटर रुंद) दर्ुतगती महामागर्
कजर् राज्य शासनास मंजरू केले आहे तािवत असून या महामागार्मळ

ु े सदर अंतर आठ तासात गाठता येईल.
 मुंबई मेटर्ो रे ल क पांतगर्त दिहसर-चारकोप-वांदर्े- या क पाचा एकूण अपेिक्षत खचर् ` 55,335.32 कोटी आहे . या
मानखुदर् (` 17,396 कोटी), कुलाबा-वांदर्े- महामागार्साठी एकूण 9,599.99 हे क्टर जमीन आव यक असून
िस झ (` 23,136 कोटी), वडाळा-कासारवडवली- 8,259.87 हे क्टर (86 टक्के) भूसंपादन झाले आहे .
गायमुख (` 15,498 कोटी), ठाणे-िभवंडी-क याण

1.39 राज्यातील र त्यावरील वाहनांची संख्या 1 जानेवारी, 2019
(` 8,416.5 कोटी), लोखंडवाला-जोगे वरी-कांजरु मागर्
रोजी 349 लाख ( ित लाख लोकसंख्येमागे 28,380 वाहने आिण
(` 6,716 कोटी ) व अंधेरी ते दिहसर-िमरा भाईंदर
ित िकमी र त्यामागे 115 वाहने) होती, तर 1 जानेवारी, 2018 रोजी
(` 12,815 कोटी ) चे काम गतीपथावर आहे
322 लाख ( ित लाख लोकसंख्येमागे 26,191 वाहने आिण ित िकमी
 नागपूर मेटर्ो (अंदािजत िंकमत ` 8,680 कोटी ) व
र त्यामागे 106 वाहने) होती.
पुणे मेटर्ो रे वे क प (अंदािजत िंकमत ` 11,420
कोटी ) यांचे काम गतीपथावर आहे . नागपूर मेटर्ोने 1.40 नागपूर मेटर्ो अंतगर्त खापरी ते िसताबडीर् दर यान वासी
माचर् , 2019 पासून वासी वाहतूक सुरु केली आहे वाहतूक माचर् , 2019 पासून सुरु झाली आहे .
 वासी वाहतूक सुकर हावी व नवी मुंबईची झपा ाने 1.41 सन 2017-18 मध्ये मोठी बंदरे व लहान बंदरे यांच्या माफर्त
वाढ हावी यासाठी मुब
ं ई टर्ान्स हाबर्र िंलक क प झाले ली एकितर्त मालवाहतूक 1,661.99 लाख मे. टन होती, तर ती
(अंदािजत िंकमत ` 17,843 कोटी) तािवत आहे मागील वषीर् 1,600.93 लाख मे. टन होती.
1.42 सन 2017-18 मध्ये राज्यातील िवमानतळांवरून झालेली दे शांतगर्त व आंतररा टर्ीय मालवाहतूक अनुकर्मे 3.11 लाख
मे. टन व 6.49 लाख मे. टन होती तर सन 2016-17 मध्ये तत्सम आकडे वारी अनुकर्मे 2.79 लाख मे. टन व 5.48 लाख मे. टन होती.
सन 2017-18 मध्ये दे शांतगर्त व आंतररा टर्ीय िवमानतळांवरून झालेली वासी वाहतूक अनुकर्मे 453.28 लाख व 138.29 लाख
होती तर सन 2016-17 मध्ये तत्सम आकडे वारी अनुकर्मे 415.05 लाख व 126.10 लाख होती.
1.43 महारा टर् राज्य मागर् पिरवहन महामंडळाने सन 2017-18 मध्ये ती िदवस सरासरी 16,424 बसेसमधून 55.72 लाख िकमी
वास करुन 66.98 लाख वासी वाहतूक केली आहे .
सामािजक क्षे तर्
1.44 सन 2017-18 मध्ये एकूण 1,06,546 ाथिमक (इय ा 1 ली ते 8 वी) शाळा आहे त व त्यातील पटावरील िव ाथ्यार्ंची संख्या
159.12 लाख आहे . सन 2017-18 मध्ये माध्यिमक व उच्च माध्यिमक (इय ा 9 वी ते 12 वी) 26,857 शाळा आहे त व त्यातील
पटावरील िव ाथ्यार्ंची संख्या 66.48 लाख आहे .
1.45 अिखल भारतीय उच्च िशक्षण पाहणी अहवालानुसार सन 2017-18 मधील उच्च िशक्षणातील पटसंख्या 41.31 लाख होती.
सन 2017-18 किरता उच्च िशक्षणातील तर्ी-पुरुष असमानता िनदशांक 0.91 होता.

15
1.46 वच्छ भारत अिभयान (गर्ामीण) अंतगर्त राज्यातील सवर्

 सन 2017 मध्ये अभर्क मृत्यूदर 19 होता 34 िज हे , 351 पंचायत सिमती आिण 27,667 गर्ाम पंचायती
 सन 2016 मध्ये पाच वषार्खालील अभर्क मृत्यूदर, 18 एि ल, 2018 रोजी खुली हागणदारीमुक्त हणून घोिषत करण्यात
नवजात िशशु मृत्यूदर व एकूण जनन दर हे अनुकर्मे आली आहे त.
21, 13 व 1.8 होते 1.47 वच्छ भारत अिभयान (नागरी) अंतगर्त राज्यातील
 सन 2014-16 मध्ये माता मृत्यू माण 61 होते 384 शहरे 1 ऑक्टोबर, 2017 रोजी खुली हागणदारीमुक्त हणून
घोिषत करण्यात आली असून त्यापैकी 142 शहरे खुली
 शा वत िवकास ध्येयांतगर्त पाच वषार्ंखालील हागणदारीमुक्त+ झाली आहे त.
बालकांचा मृत्यूदर व माता मृत्यू माण याकरीता
िनि चत करण्यात आले ली ल ये राज्याने साध्य केली 1.48 महात्मा ज्योितबा फु ले जन आरोग्य योजनतगर्त
आहे त सन 2018-19 मध्ये एकूण 5.51 लाख श तर्िकर्या व उपचार करण्यात
आले व त्यावर ` 1,089.03 कोटी खचर् झाला, तर सन 2017-18 मध्ये
 महारा टर् राज्य गर्ामीण जीवनोन्नती अिभयानांतगर्त सन तत्सम आकडे वारी अनुकर्मे 4.95 लाख व ` 1,006.72 कोटी होती.
2018-19 मध्ये एकूण 90,741 वसहा यता गटांना
` 1,373.27 कोटी पतपुरवठा करण्यात आला 1.49 महारा टर् मानव िवकास कायर्कर्म राज्यातील अितमागास
125 तालुक्यांमधील गर्ामीण भाग व त्या भागातील ‘क’ वगर्
 राज्यात तीन रा टर्ीय िवधी िव ापीठे थापन झाली नगरपािलकांमध्ये राबिवण्यात येत आहे . ¤üÖ×¸ü¦ü¶Öची सम या
आहे त हाताळण्यासाठी उपिजिवकेच्या संधी ाधान्याने िनमार्ण करण्यावर भर
 राज्यात पिहले समूह िव ापीठ मुब
ं ई येथे थापन झाले दे ऊन कायर्वाही करण्यासाठी संयक्
ु त रा टर् िवकास कायर्कर्म यांच्या
आहे सहकायार्ने ाथ याने 27 तालुक्यांसाठी ‘दािर¦ü¶ कमी करण्यासाठी
कृ तीकक्ष’ थापन करण्यात आला आहे .
*****

2. लोकसंख्या
2.1 जनगणना 2011 नुसार राज्याची लोकसंख्या 11.24 कोटी असून ती अिखल भारताच्या लोकसंख्येच्या 9.3 टक्के आहे .
महारा टर् हे दे शामध्ये उ र दे श नंतर सवार्त जा त लोकसंख्येचे दुसऱ्या कर्मांकाचे राज्य आहे . राज्यातील लोकसंख्येची घनता 365 ित
चौ. िकमी असून ती अिखल भारतीय लोकसंख्येच्या 382 ित चौ. िकमी घनतेपेक्षा कमी आहे . नागरी लोकसंख्येचे माण व साक्षरता या
दोन बाबींमध्ये अिखल भारतीय तरावर राज्य अनुकर्मे पाच या व सहा या थानावर आहे . महारा टर् आिण अिखल भारताची
जनगणनािनहाय लोकसंख्या तक्ता 2.1 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 2.1 जनगणनािनहाय लोकसंख्या

(कोटी)
महारा टर् अिखल भारत
लोकसंख्या
2001 2011 2001 2011
गर्ामीण पुरुष 2.85 3.15 38.16 42.78
तर्ी 2.73 3.00 36.09 40.60
यक्ती 5.58 6.15 74.25 83.38
नागरी पुरुष 2.19 2.67 15.06 19.55
तर्ी 1.92 2.41 13.56 18.16
यक्ती 4.11 5.08 28.62 37.71
एकू ण पुरुष 5.04 5.82 53.22 62.33
तर्ी 4.65 5.41 49.65 58.76
यक्ती 9.69 11.24 102.87 121.09
अनुसिू चत जाती पुरुष 0.51 0.68 8.61 10.35
तर्ी 0.48 0.65 8.05 9.79
यक्ती 0.99 1.33 16.66 20.14
अनुसिू चत जमाती पुरुष 0.44 0.53 4.26 5.25
तर्ी 0.42 0.52 4.17 5.20
यक्ती 0.86 1.05 8.43 10.45
आधार : भारताचे महािनबंधक यांचे कायार्लय टीप: आकडे संिक्ष तात िद याने बेरजा जुळतीलच असे नाही
2.2 िनवडक राज्यांचे लोकसंख्या िवषयक महत्वाचे िनदशक तक्ता 2.2 मध्ये िदले आहे त. महारा टर्ाची व भारताची जनगणनांवर
आधािरत लोकसंख्या पिरिश ट 2.1 मध्ये िदली आहे , तर जनगणनांवर आधािरत महारा टर्ातील गर्ामीण व नागरी लोकसंख्या
पिरिश ट 2.2 मध्ये िदली असून जनगणना 2011 नुसार िज हािनहाय लोकसंख्येचे िनदशक पिरिश ट 2.3 मध्ये िदले आहे त.
तक्ता 2.2 िनवडक राज्यांचे लोकसंख्या िवषयक महत्वाचे िनदशक
झोपडपट् ांतील
दशवािर्षक वृ ीदर लोकसंख्येची घनता$ नागरी लोकसंख्या
लोकसंख्येची नागरी
राज्य (टक्के) (टक्के)
लोकसंख्येशी टक्केवारी
2001 2011 2001 2011 2001 2011 2001 2011
आंधर् दे श@ 14.6 11.0 277 308 27.3 33.4 24.9 36.1
गुजरात 22.7 19.3 258 308 37.4 42.6 9.9 6.5
कनार्टक 17.5 15.6 276 319 34.0 38.7 7.8 13.9
केरळ 9.4 4.9 819 860 26.0 47.7 0.8 1.3
मध्य दे श 24.3 20.4 196 236 26.5 27.6 15.1 28.4
महारा टर् 22.7 16.0 315 365 42.4 45.2 27.3 23.3
राज थान 28.4 21.3 165 200 23.4 24.9 9.8 12.1
उ र दे श 25.9 20.2 690 829 20.8 22.3 12.7 14.0
अिखल भारत 21.5 17.7 325 382 27.8 31.1 14.9 17.4
आधार : भारताचे महािनबंधक यांचे कायार्लय $ लोकसंख्या ती चौ. िकमी @ तेलंगणासह

18
नागरी लोकसंख्या
2.3 जनगणना 2011 नुसार राज्याची 45 टक्के तर दे शाची 31 टक्के लोकसंख्या नागरी आहे . गे या दोन दशकांत राज्याच्या सवर्च
िवभागांमध्ये नागरी लोकसंख्या वेगाने वाढली आहे . तथािप, सन 1991-2001 शी तुलना करता सन 2001-2011 या दशकात नागरी
लोकसंख्येच्या वाढीचा दर कमी झाला आहे . नागरी लोकसंख्येचा सवार्त मोठा िह सा कोकण िवभागात आहे . राज्यातील िवभागिनहाय
नागरी लोकसंख्या तक्ता 2.3 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 2.3 राज्यातील िवभागिनहाय नागरी लोकसंख्या

(लाख )
शेकडा वाढ शेकडा वाढ
िवभाग 1991 2001 2011
1991-2001 2001-2011
कोकण 138.49 186.90 222.98 35 19
नािशक 32.97 44.43 56.99 35 28
पुणे 53.42 75.08 96.70 41 29
औरं गाबाद 28.01 38.34 50.80 37 32
अमरावती 20.97 26.36 31.15 26 18
नागपूर 31.56 39.90 49.55 26 24
महारा टर् 305.42 411.01 508.18 35 24
आधार : भारताचे महािनबंधक यांचे कायार्लय टीप: आकडे संिक्ष तात िद याने बेरजा जुळतीलच असे नाही
साक्षरता दर
2.4 साक्षरता आिण शैक्षिणक तर हे सामािजक िवकासाचे मूलभूत िनदशक आहे त. सन 1961 मध्ये 35.1 टक्के असलेला
राज्याचा साक्षरता दर सातत्याने वाढत जाऊन सन 2011 मध्ये 82.3 टक्के झाला तर अिखल भारतीय तरावर सन 1961 मध्ये
28.3 टक्के असणारा साक्षरता दर सन 2011 मध्ये 73 टक्के झाला. ‘ ाथिमक’, ‘म ॅटर्ीक/माध्यिमक’ आिण ‘पदवी व त्यापेक्षा अिधक’
असे शैक्षिणक तर असणाऱ्या लोकसंख्येचे माण अनुकर्मे 17 टक्के, 14 टक्के आिण नऊ टक्के आहे . शैक्षिणक तरानुसार
राज्यातील लोकसंख्येची टक्केवारी तक्ता 2.4 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 2.4 शैक्षिणक तरानुसार राज्यातील लोकसंख्ये ची टक्केवारी

(टक्के)
2001 2011
शैक्षिणक तर गर्ामीण नागरी एकूण गर्ामीण नागरी एकूण
ए पु तर्ी ए पु तर्ी ए पु तर्ी ए पु तर्ी ए पु तर्ी ए पु तर्ी
िनरक्षर 30 18 42 15 9 21 23 14 33 23 15 32 11 8 15 18 12 24
साक्षर 70 82 58 85 91 79 77 86 67 77 85 68 89 92 85 82 88 76
शैक्षिणक 2 2 1 1 1 1 2 2 1 5 5 5 4 4 4 4 4 4
तरािशवाय
साक्षर
पूवर् ाथिमक 22 24 20 15 15 16 19 20 19 18 19 18 12 12 12 16 16 15
ाथिमक 20 21 19 19 19 20 20 20 19 18 17 18 16 15 17 17 16 18
उच्च ाथिमक 10 13 8 13 14 12 11 13 10 13 14 11 13 14 12 13 14 12
म ॅटर्ीक/ 10 13 6 17 19 14 13 15 10 12 14 10 16 17 15 14 16 12
माध्यिमक
उच्च माध्यिमक / 4 6 2 10 11 8 7 8 4 8 10 5 14 15 12 10 12 8
पदवीपूवर्
पदवी व त्यापेक्षा 2 4 1 10 12 9 6 7 4 4 5 2 15 16 14 9 10 7
अिधक
आधार : भारताचे महािनबंधक यांचे कायार्लय ए एकूण पु पुरुष तर्ी ि तर्या टीप: आकडे संिक्ष तात िद याने बेरजा जुळतीलच असे नाही

19
तर्ी-पुरुष माण
2.5 जनगणना 2011 नुसार राज्यातील तर्ी-पुरुष माण 929 असून अिखल भारतीय तरावर ते 943 आहे . गे या दशकात
राज्यातील तसेच दे शातील तर्ी-पुरुष माणात वाढ झाली आहे . िनवडक राज्यांतील तर्ी-पुरुष माण तक्ता 2.5 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 2.5 िनवडक राज्यांतील तर्ी-पुरुष माण$
राज्य 1961 1971 1981 1991 2001 2011

@
आंधर् दे श 981 977 975 972 978 993
गुजरात 940 934 942 934 920 919
कनार्टक 959 957 963 960 965 973
केरळ 1,022 1,016 1,032 1,036 1,058 1,084
मध्य दे श 932 920 921 912 919 931
महारा टर् 936 930 937 934 922 929
राज थान 908 911 919 910 921 928
उ र दे श 907 876 882 876 898 912
अिखल भारत 941 930 934 927 933 943
आधार : भारताचे महािनबंधक यांचे कायार्लय $दर हजार पुरुषांच्या तुलनेत ि तर्यांची संख्या @ तेलंगणासह
2.5.1 राज्यातील सवर् िज ांपैकी केवळ रत्नािगरी व िंसधुदग

ु र् या दोन िज ांतील तर्ी-पुरुष माण 1000 पेक्षा जा त, 12 िज ांत
950 ते 1000 दर यान, 18 िज ांत 900 ते 950 दर यान आिण ठाणे, मुंबई उपनगर व मुंबई शहर या तीन िज ांत ते 900 पेक्षा
कमी आहे .
मुलामुलींचे माण
2.6 राज्यातील मुलामुलींचे माण सन 1991 मधील
946 वरुन सन 2011 मध्ये 894 पयत कमी झाले आहे . जनगणना
2011 नुसार अरुणाचल दे श मध्ये मुलामुलींचे माण (972)
सवार्िधक आहे . िनवडक राज्यांतील मुलामुलींचे माण तक्ता 2.6
मध्ये िदले आहे .
2.6.1 जनगणना 2011 नुसार केवळ चं दर्पूर, सातारा, सांगली

आिण को हापूर या िज ांमध्ये मुलामुलींच्या माणात वाढ
झा याचे िदसून येते. ग िदया, गडिचरोली, चं दर्पूर आिण भंडारा हे
िज हे वगळता राज्यातील सवर् उवर्रीत िज ांमध्ये मुलामुलींचे
माण 950 पेक्षा कमी आहे .
तक्ता 2.6 िनवडक राज्यांतील मुलामुलींचे माण$
गर्ामीण नागरी एकूण

राज्य
1991 2001 2011 1991 2001 2011 1991 2001 2011
आंधर् दे श@ 979 963 941 962 955 935 975 961 939
गुजरात 936 906 914 909 837 852 928 883 890
कनार्टक 963 949 950 951 940 946 960 946 948
केरळ 958 961 965 958 958 963 958 960 964
मध्य दे श 944 939 923 931 907 901 941 932 918
महारा टर् 953 916 890 934 908 899 946 913 894
राज थान 919 914 892 909 887 874 916 909 888
उ र दे श 927 921 906 928 890 885 927 916 902
अिखल भारत 948 934 923 935 906 905 945 927 918
आधार : भारताचे महािनबंधक यांचे कायार्लय $ ०-6 वष वयोगटातील दर हजार मुलांच्या तुलनेत मुलींची संख्या @ तेलंगणासह

20
वयोगटांनस
ु ार लोकसंख्ये चे वगीर्करण
2.7 राज्याच्या 0-14 वष वयोगटातील लोकसंख्येचे एकूण
लोकसंख्येतील माण सन 2011 मध्ये 27 टक्के आहे .
आिर्थकद ृ ा सिकर्य वयोगटातील (15-59 वष) लोकसंख्येचे
माण सन 1961 मधील 54 टक्क्यांवरुन सन 2011 मध्ये
63 टक्क्यांपयत वाढले आहे . वय 60 वष व अिधक या
लोकसंख्येचे एकूण लोकसंख्येतील माण सन 1961 मधील
पाच टक्क्यांवरुन सन 2011 मध्ये 10 टक्क्यांपयत वाढले आहे .
जननक्षमता
2.8 थूल जन्मदर आिण एकूण जननदर हे जननक्षमतेचे दोन
महत्त्वाचे िनदशक आहे त.
2.8.1 सन 2007 ते 2017 या कालावधीत राज्याचा थूल
जन्मदर 18.1 वरून 15.7 पयत पयत कमी झाला. थूल जन्मदर
नागरी भागापेक्षा गर्ामीण भागात जा त माणात कमी झाला आहे .
िनवडक राज्यांतील थूल जन्मदर तक्ता 2.7 मध्ये िदले आहे त.
तक्ता 2.7 िनवडक राज्यांतील थूल जन्मदर

राज्य
2007 2017 2007 2017 2007 2017
@ @ @
आंधर् दे श 19.5 16.5 16.7 15.5 18.7 16.2
गुजरात 24.5 21.8 20.7 17.6 23.0 19.9
कनार्टक 21.2 18.2 17.5 16.1 19.9 17.4
केरळ 14.8 14.1 14.5 14.2 14.7 14.2
मध्य दे श 30.5 26.8 21.5 19.4 28.5 24.8
महारा टर् 18.7 16.0 17.3 15.4 18.1 15.7
राज थान 29.2 25.0 23.7 21.5 27.9 24.1
तेलंगणा - 17.5 - 16.8 - 17.2
उ र दे श 30.5 27.0 25.5 22.6 29.5 25.9
अिखल भारत 24.7 21.8 18.6 16.8 23.1 20.2
आधार : नमुना न दणी प ती, भारताचे महािनबंधक यां चे कायार्लय @ तेलंगणासह
2.8.2 सन 2006 ते 2016 या कालावधीत राज्याचा एकूण जननदर 2.1 वरुन 1.8 पयत कमी झाला आहे . एकूण जननदर नागरी
भागापेक्षा गर्ामीण भागात जा त माणात कमी झाला आहे . सन 2016 मधील 1.8 या एकूण जननदरासह, राज्याचा जननदर लोकसंख्या
ि थर राखण्याच्या तरापेक्षा कमी झाला आहे . िनवडक राज्यांतील एकूण जननदर तक्ता 2.8 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 2.8 िनवडक राज्यांतील एकूण जननदर

राज्य
2006 2016 2006 2016 2006 2016
@ @ @
आंधर् दे श 2.1 1.7 1.6 1.5 2.0 1.7
गुजरात 3.0 2.5 2.3 1.9 2.7 2.2
कनार्टक 2.3 1.9 1.7 1.6 2.1 1.8
केरळ 1.7 1.8 1.7 1.8 1.7 1.8
मध्य दे श 3.9 3.1 2.4 2.1 3.5 2.8
महारा टर् 2.3 1.9 1.8 1.6 2.1 1.8
राज थान 3.8 2.8 2.7 2.3 3.5 2.7
तेलंगणा - 1.8 - 1.6 - 1.7
उ र दे श 4.4 3.4 3.2 2.4 4.2 3.1
अिखल भारत 3.1 2.5 2.0 1.8 2.8 2.3
आधार : नमुना न दणी प ती, भारताचे महािनबंधक यां चे कायार्लय @ तेलंगणासह

21
वैवािहक ि थती आिण ि तर्यांचे लग्नाच्या वेळचे सरासरी वय
2.9 वैवािहक ि थती आिण ि तर्यांचे लग्नाच्या वेळचे सरासरी वय हे जननदर आिण लोकसंख्या वाढ या दोन्हींवर िनयंतर्ण ठे वणारे
आव यक मूलभूत घटक आहे त. नमुना न दणी प ती अहवाल, 2016 नुसार राज्यातील अिववािहत, िववािहत आिण
िवधवा/घट फोटीत/िवभक्त लोकसंख्येचे माण अनुकर्मे 48.2 टक्के, 47.9 टक्के आिण 3.8 टक्के आहे . राज्यातील 2.4 टक्के
ि तर्यांचे लग्न वयाची अठरा वष पूणर् होण्यापूवीर्, 36.5 टक्के ि तर्यांचे लग्न 18 ते 20 वष या वयात आिण 61.1 टक्के ि तर्यांचे लग्न
21 वष आिण त्यापेक्षा जा त वयात झाले आहे . राज्यातील ि तर्यांचे लग्नाच्या वेळचे सरासरी वय सन 2001 मधील 19.9 वषार्ंवरून
वाढू न सन 2016 मध्ये 22.4 वष झाले आहे . िनवडक राज्यांतील लोकसंख्येची वैवािहक ि थतीनुसार टक्केवारी तक्ता 2.9 मध्ये
िदली आहे .
तक्ता 2.9 िनवडक राज्यांतील लोकसंख्ये ची वैवािहक ि थतीनुसार टक्केवारी, 2016

(टक्के)
अिववािहत िववािहत िवधवा / घट फोटीत / िवभक्त

राज्य
पुरुष तर्ी एकूण पुरुष तर्ी एकूण पुरुष तर्ी एकूण
आंधर् दे श 46.1 36.9 41.6 51.6 55.6 53.6 2.3 7.5 4.9
गुजरात 51.3 42.4 47.0 46.7 51.0 48.7 2.0 6.6 4.2
कनार्टक 54.2 41.4 48.0 44.3 50.2 47.1 1.5 8.4 4.9
केरळ 50.3 35.8 42.7 48.5 54.7 51.8 1.2 9.5 5.5
मध्य दे श 55.3 46.9 51.3 42.6 47.8 45.1 2.1 5.3 3.7
महारा टर् 53.5 42.5 48.2 45.0 51.1 47.9 1.5 6.4 3.8
राज थान 54.8 45.4 50.3 43.8 49.6 46.6 1.4 4.9 3.1
तेलंगणा 50.5 40.5 45.6 47.5 52.2 49.8 2.0 7.3 4.6
उ र दे श 59.7 51.1 55.6 38.5 45.1 41.6 1.8 3.7 2.7
अिखल भारत 54.5 44.8 49.8 43.8 49.3 46.5 1.7 5.8 3.7
आधार : नमुना न दणी प ती, भारताचे महािनबंधक यां चे कायार्लय
भाषा
2.10 जनगणना 2011 नुसार राज्याच्या लोकसंख्येची मातृभाषेनस
ु ार टक्केवारी तक्ता 2.10 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 2.10 राज्याच्या लोकसंख्ये ची मातृभाषेनस

ु ार टक्केवारी
(टक्के)
मातृभाषा 1971 1981 1991 2001 2011
मराठी 76.5 72.8 73.3 68.8 68.9
िंहदी 5.0 6.6 7.8 11.0 12.9
उदुर् 7.3 6.9 7.3 7.1 6.7
गुजराथी 2.8 2.7 2.5 2.4 2.1
इतर 8.4 11.0 9.1 10.7 9.4
एकू ण 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
आधार : भारताचे महािनबंधक यांचे कायार्लय
मृत्यू
2.11 मृत्यू लोकसंख्येतील बदलास कारणीभूत असणाऱ्या मूलभूत घटकांपैकी एक आहे आिण त्याबाबतची मािहती
लोकसंख्याशा तर्ाच्या अ यासासाठी व सावर्जिनक आरोग्य यव थापनासाठी आव यक आहे . थूल मृत्यूदर, अभर्क मृत्यूदर, नवजात
अभर्क मृत्यूदर, पाच वषार्ंखालील बालकांचा मृत्यूदर आिण माता मृत्यू माण यांसारख्या मृत्यू िवषयक बहु तांशी िनदशकांमध्ये राज्यात
तसेच अिखल भारतीय तरावर घट झाली आहे .

22
*****

23
पिरिश ट 2.1
महारा टर्ाची व भारताची जनगणनांवर आधािरत लोकसंख्या
जनगणना लोकसंख्या (कोटी) दशवािर्षक वृध्दीदर (टक्के) साक्षरतेची टक्केवारी ££

वषर्
महारा टर् भारत महारा टर् भारत महारा टर् भारत
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
1961 3.96 43.92 23.6 21.5 35.1 28.3
1971 5.04 54.82 27.5 24.8 45.8 34.5
1981 6.28 68.52 24.5 25.0 57.2 43.7§
1991 7.89 84.63£ 25.7 23.9£ 64.9 52.2@@
2001 9.69 102.87 22.7 21.5 76.9 64.8
2011 11.24 121.09 16.0 17.7 82.3 73.0
आधार – भारताचे महािनबंधक यांचे कायार्लय

£ ज मू व का मीरची क्षेिपत लोकसंख्या धरुन
££ 1961 व 1971 ची साक्षरतेची टक्केवारी 5 वष व त्यापेक्षा अिधक वयोगटातील लोकसंख्येसाठी आहे . 1981, 1991, 2001 व 2011 ची साक्षरतेची
टक्केवारी 7 वष व अिधक लोकसंख्येसाठी आहे .
§ साक्षरतेची टक्केवारी आसाम आिण ज मू व का मीर वगळू न
@@ साक्षरतेची टक्केवारी ज मू व का मीर वगळू न
जनगणनांवर आधािरत राज्यातील गर्ामीण व नागरी लोकसंख्या
नागरी लोकसंख्येची
लोकसंख्या (कोटी) तर्ी-पुरुष माण
लोकसंख्येची घनता
वषर् एकूण ( ित
गर्ामीण नागरी एकूण पुरुष ि तर्या लोकसंख्येशी गर्ामीण नागरी एकूण चौिकमी)
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
1961 2.84 1.12 3.96 2.04 1.91 28.2 995 801 936 129
1971 3.47 1.57 5.04 2.61 2.43 31.2 985 820 930 164
1981 4.08 2.20 6.28 3.24 3.04 35.0 967 850 937 204
1991 4.84 3.05 7.89 4.08 3.81 38.7 972 875 934 257
2001 5.58 4.11 9.69 5.04 4.65 42.4 960 873 922 315
2011 6.16 5.08 11.24 5.82 5.41 45.2 952 903 929 365
आधार – भारताचे महािनबंधक यां चे कायार्लय
टीप – आकडे संिक्ष तात िद याने बेरजा जुळतीलच असे नाही.

24
जनगणना 2011 नुसार िज हािनहाय लोकसंख्ये चे िनदशक
लोकसंख्या ('000) दशवािर्षक साक्षरता दर (टक्के) बालकांमधील

वृि दर
अनु. तर्ी - पुरुष तर्ी-पुरुष
िज हा (टक्के)
कर्. पुरुष तर्ी एकूण पुरुष तर्ी एकूण माण माण (0 -6
(2001-
वष वयोगट)
2011)
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
1 मुंबई शहर 1,685 1,401 3,085 (-) 7.6 91.5 86.5 89.2 832 914
2 मुंबई उपनगर 5,031 4,326 9,357 8.3 92.9 86.4 89.9 860 913
3 ठाणे # 5,865 5,195 11,060 36.0 88.7 79.8 84.5 886 924
4 रायगड 1,344 1,290 2,634 19.3 89.1 76.9 83.1 959 935
5 रत्नािगरी 761 854 1,615 (-) 4.8 90.9 74.5 82.2 1,122 936
6 िंसधुदग ु र् 417 432 850 (-) 2.2 91.6 79.8 85.6 1,036 922
कोकण िवभाग 15,104 13,498 28,601 14.9 90.7 82.0 86.6 894 921
7 नािशक 3,157 2,950 6,107 22.3 88.2 76.1 82.3 934 890
8 धुळे 1,054 997 2,051 20.1 79.5 65.8 72.8 946 898
9 नंदरु बार 833 815 1,648 25.7 72.2 56.5 64.4 978 944
10 जळगाव 2,197 2,033 4,230 14.9 85.4 70.6 78.2 925 842
11 अहमदनगर 2,343 2,200 4,543 12.4 86.8 70.9 79.1 939 852
नािशक िवभाग 9,585 8,995 18,579 18.1 84.9 70.7 78.0 938 876
12 पुणे 4,924 4,505 9,429 30.4 90.8 81.1 86.2 915 883
13 सातारा 1,511 1,493 3,004 6.9 89.4 76.3 82.9 988 895
14 सांगली 1,436 1,386 2,822 9.2 88.2 74.6 81.5 966 867
15 सोलापूर 2,228 2,090 4,318 12.2 85.0 68.5 87.0 938 883
16 को हापूर 1,981 1,895 3,876 10.0 88.6 74.2 81.5 957 863
पुणे िवभाग 12,079 11,370 23,449 17.3 88.9 76.2 82.7 941 880
17 औरं गाबाद 1,924 1,777 3,701 27.8 87.4 70.1 79.0 923 858
18 जालना 1,011 948 1,959 21.5 81.5 61.0 71.5 937 870
19 परभणी 943 893 1,836 20.2 82.6 63.6 73.3 947 884
20 िंहगोली 606 571 1,177 19.3 86.9 69.0 78.2 942 882
21 बीड 1,349 1,236 2,585 19.6 85.6 67.8 77.0 916 807
22 नांदेड 1,730 1,631 3,361 16.9 84.3 66.1 75.5 943 910
23 उ मानाबाद 862 796 1,658 11.5 85.8 70.5 78.4 924 867
24 लातूर 1,273 1,181 2,454 18.0 84.4 69.6 77.3 928 889
औरं गाबाद िवभाग 9,699 9,033 18,732 19.9 84.9 67.4 76.4 931 870
25 बुलढाणा 1,338 1,249 2,586 15.8 90.5 75.8 83.4 934 855
26 अकोला 932 882 1,814 11.3 92.3 83.5 88.0 946 912
27 वािशम 620 577 1,197 17.3 90.5 75.5 83.2 930 863
28 अमरावती 1,481 1,408 2,888 10.8 91.5 83.1 87.4 951 935
29 यवतमाळ 1,420 1,352 2,772 12.8 89.4 75.9 82.8 952 922
अमरावती िवभाग 5,791 5,467 11,258 13.2 90.8 79.0 85.0 944 900
30 वधार् 668 632 1,301 5.2 91.9 81.8 87.0 946 919
31 नागपूर 2,385 2,269 4,654 14.4 92.1 84.5 88.4 951 931
32 भंडारा 606 595 1,200 5.6 90.4 77.1 83.8 982 950
33 ग िदया 662 661 1,323 10.1 92.0 77.9 85.0 999 956
34 चं दर्पूर 1,124 1,080 2,204 6.4 86.8 73.0 80.0 961 953
35 गडिचरोली 541 532 1,073 10.6 82.3 66.3 74.4 982 961
नागपूर िवभाग 5,986 5,769 11,754 10.0 90.0 78.9 84.5 964 941
महारा टर् राज्य 58,243 54,131 1,12,374 16.0 88.4 75.9 82.3 929 894
आधार - भारताचे महािनबंधक यांचे कायार्लय # अिवभािजत ठाणे िज हा
टीप - आकडे संिक्ष तात िद याने बेरजा जुळतीलच असे नाही.

3. राज्य उत्पन्न
3.1 थूल दे शांतगर्त उत्पन्न/ थूल राज्य उत्पन्न हा महत्वपूणर् आिर्थक िनदशक असून अथर् यव थेची ि थती व िदशा दशर्िवतो.
शा वत िवकास ध्येय ‘चांग या दजार्चे काम आिण आिर्थक वाढ’ करीताच्या फलिन प ी िनदशकांपैकी ‘दरडोई वा तिवक थूल
दे शांतगर्त उत्पन्न/ थूल राज्य उत्पन्नाचा वािर्षक वृि दर’ हा एक िनदशक आहे .
3.2 अथर् यव थेत होत असलेले संरचनात्मक बदल िवचारात घे ण्यासाठी आंतररा टर्ीय मान्यता असले या ‘रा टर्ीय लेखा प ती’ व
वापर करण्यात येत असले या कायर्प तीच्या आधारे किदर्य सांिख्यकी कायार्लय, सांिख्यकी व कायर्कर्म अंमलबजावणी मंतर्ालय, भारत
सरकार यांच्याकडू न थूल दे शांतगर्त उत्पन्न / थूल राज्य उत्पन्न पिरगणनेचे पायाभूत वषर् ठरािवक कालावधीनंतर सुधािरत करण्यात येत
असते. किदर्य सांिख्यकी कायार्लयाने पायाभूत वषर् 2004-05 वरुन 2011-12 असे सुधािरत केले असून सुधािरत कायर्प तीनुसार
क्षेतर्िनहाय अंदाज मूळ िंकमतीवर आधािरत थूल मू यवृि च्या वरुपात तर दे शांतगर्त थूल उत्पादन बाजार िंकमतींवर आधािरत आहे .
त्याच माणे राज्यासाठी क्षेतर्िनहाय अंदाज मूळ िंकमतीवर आधािरत थूल मू यवृि च्या वरुपात व थूल राज्य उत्पन्नाचे अंदाज बाजार
िंकमतींवर आधािरत आहे त. चालू वषार्च्या िंकमतींवर आधािरत अंदाजांना ‘सांकेितक’ (‘नॉिमनल’) अंदाज तर पायाभूत वषार्तील
िंकमतींवर आधािरत अंदाजांना ‘वा तिवक’ (‘िरयल’) अंदाज असे संबोधण्यात येत आहे .
राज्य अथर् यव था
थूल राज्य उत्पन्न पूवार्नम
ु ान (सन 2018-19)
3.3 तुरळक व असमान पावसामुळे असले या दु काळी पिरि थतीच्या पा वर्भम
ू ीवर राज्याच्या अथर् यव थेची िवकासाची गती
2018-19 मध्ये मागील वषार्इतकीच अपेिक्षत आहे . पूवार्नम
ु ानानुसार सन 2018-19 मधील सांकेितक थूल राज्य उत्पन्न
` 26,60,318 कोटी अपेिक्षत असून ते मागील वषार्च्या तुलनेत 10.3 टक्क्यांनी अिधक आहे तर वा तिवक थूल राज्य उत्पन्न सन
2017-18 च्या तुलनेत 7.5 टक्के अपेिक्षत वाढीसह ` 20,88,835 कोटी अंदािजत आहे .
3.3.1 सन 2018-19 मध्ये ‘कृ िष व संलग्न काय’ क्षेतर्ाच्या वा तिवक थूल राज्य उत्पन्नात 0.4 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे . राज्यातील
दु काळी पिरि थतीमुळे पीक उत्पादनात घट अपेिक्षत अस याने 'पीक' क्षेतर्ाच्या वा तिवक थूल राज्य मू यवृि त (-)8.0 टक्के वाढ
अपेिक्षत आहे . ‘पशुसंवधर्न’, ‘वने व लाकूड तोडणी’ आिण ‘मत् य यवसाय व मत् यशेती’ या क्षेतर्ांत अनुकर्मे 13.9 टक्के,
16.4 टक्के व 3.4 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे . ‘व तुिनमार्ण’ क्षेतर्ातील 7.1 टक्के वाढीसह ‘उ ोग’ क्षेतर् मागील वषार्च्या तुलनेत
6.9 टक्क्यांनी वाढणे अपेिक्षत आहे . मागील वषार्च्या तुलनेत ‘सेवा’ क्षेतर्ात 9.2 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे .
थूल राज्य उत्पन्न (सन 2017-18)

3.4 पिह या सुधािरत अंदाजांनस
ु ार सन 2017-18 चे सांकेितक थूल राज्य उत्पन्न ` 24,11,600 कोटी असून, मागील वषार्च्या
तुलनेत 10.2 टक्क्यांनी जा त आहे . वा तिवक थूल राज्य उत्पन्न ` 19,42,769 कोटी अंदािजत असून ते सन 2016-17 च्या तुलनेत
7.5 टक्क्यांनी वाढणे अपेिक्षत आहे . वा तिवक थूल राज्य उत्पन्न, वा तिवक थूल मू यवृि आिण दरडोई वा तिवक थूल राज्य
उत्पन्न यांचे वािर्षक वृि दर तक्ता 3.1 मध्ये िदले आहे त.
3.4.1 ‘कृ िष व संलग्न काय’ क्षेतर्ाच्या वा तिवक थूल राज्य मू यवृि त 3.1 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे . सन 2017-18 मध्ये राज्यात
झाले या पावसाचे माण साधारण (सरासरीच्या 84.3 टक्के) असून वषर् 2016-17 च्या तुलनेत 10.7 टक्के कमी होते. मागील वषार्च्या
तुलनेत अन्नधान्य, तेलिबया व कापसाच्या उत्पादनात अनुकर्मे 15.1 टक्के, 17.7 टक्के व 43.3 टक्के घट झाली तर ऊस, फळे व
भाज्यांच्या उत्पादनात अनुकर्मे 53.3 टक्के, 10.3 टक्के व 17.0 टक्के वाढ झाली आहे . ‘पीक’ क्षेतर्ाच्या वा तिवक थूल राज्य
मू यवृि त 0.8 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे . ‘पशुसंवधर्न’, ‘वने व लाकूड तोडणी’ व ‘मत् य यवसाय व मत् यशेती’ क्षेतर्ाच्या वा तिवक
थूल राज्य मू यवृि त अनुकर्मे 8.5 टक्के, 8.1 टक्के व (-)11.7 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे .
3.4.2 ‘उ ोग’ क्षेतर्ाच्या वा तिवक थूल राज्य मू यवृि त सन 2017-18 मध्ये मागील वषार्च्या तुलनेत 7.6 टक्के वाढ अपेिक्षत
आहे . ‘खाण व दगड खाणकाम’ आिण ‘व तुिनमार्ण’ या क्षेतर्ांच्या वा तिवक थूल राज्य मू यवृि त अनुकर्मे 7.2 टक्के व 7.7 टक्के
वाढ अपेिक्षत आहे तर ‘वीज, वायू, पाणीपुरवठा व इतर उपयोिगता सेवा’ आिण ‘बांधकाम’ या क्षेतर्ांच्या वा तिवक थूल राज्य
मू यवृि त अनुकर्मे 6.5 टक्के व 7.9 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे .

26
तक्ता 3.1 वा तिवक थूल राज्य उत्पन्न, वा तिवक थूल राज्य मू यवृि व दरडोई वा तिवक थूल राज्य उत्पन्नाचे
वािर्षक वृि दर
(टक्के)
तपशील वृि दर
2012-13 2013-14 2014-15 2015-16+++ 2016-17++ 2017-18+ 2018-19$
थूल राज्य उत्पन्न 6.1 6.9 6.3 7.2 9.2 7.5 7.5
थूल राज्य मू यवृि 6.0 6.8 6.2 6.7 9.1 7.4 7.5
कृ िष व संलग्न काय क्षे तर् (-)0.4 12.3 (-)10.7 (-)3.7 23.7 3.1 0.4
i) पीक (-)1.8 18.6 (-)16.7 (-)7.6 25.2 0.8 (-)8.0
ii) पशुसंवधर्न 3.8 1.1 4.0 4.8 11.4 8.5 13.9

iii) वने व लाकूड तोडणी 0.8 (-)3.3 2.8 3.4 39.8 8.1 16.4
iv) मत् य यवसाय व मत् यशेती 0.9 2.0 7.0 (-)4.2 21.2 (-)11.7 3.4
उ ोग क्षे तर् 5.1 3.1 8.0 8.8 6.7 7.6 6.9
i) खाण व दगड खाणकाम 4.2 (-)25.4 23.6 10.8 3.8 7.2 2.9
ii) व तुिनमार्ण 8.2 10.0 5.1 10.8 8.0 7.7 7.1
iii) वीज, वायू, पाणी पुरवठा व 5.1 (-)4.4 14.7 4.8 3.0 6.5 4.3
इतर उपयोिगता सेवा
iv) बांधकाम (-)3.8 3.8 7.9 1.9 5.2 7.9 9.9

सेवा क्षे तर् 8.3 8.1 9.1 7.4 8.0 8.1 9.2
i) यापार, दुरू ती, हॉटे स व 9.6 1.3 6.1 5.5 7.6 7.6 8.1
उपाहारगृहे, वाहतूक,
साठवण, दळणवळण व
सारणा संबंिधत सेवा
ii) िव ीय, थावर मालम ा व 8.3 12.2 10.8 8.1 7.5 7.6 9.4
यावसाियक सेवा
iii) सावर्जिनक शासन, संरक्षण 6.3 7.3 8.6 8.2 10.0 10.4 10.6
व इतर सेवा
दरडोई वा तिवक थूल राज्य उत्पन्न 4.8 5.6 5.1 5.9 7.9 6.3 6.3
आधार : अथर् व सां िख्यकी संचालनालय, महारा टर् शासन +++ ितसरे सुधािरत अंदाज ++ दुसरे सुधािरत अंदाज + पिहले सुधािरत अंदाज $ पूवार्नम
ु ान
टीप : 1) थूल राज्य उत्पन्न = मूळ िंकमतींवर आधािरत थूल राज्य मू यवृि + उत्पािदत व तू व सेवांवरील कर - उत्पािदत व तू व सेवां वरील अनुदान
2) क्षेतर्ां चे वृि दर थूल राज्य मू यवृि वर आधािरत असून राज्याच्या अथर् यव थेचा वृि दर थूल राज्य उत्पन्नावर आधािरत आहे .
3.4.3 ‘सेवा’ क्षेतर्ाच्या वा तिवक थूल राज्य मू यवृि त मागील वषार्च्या तुलनेत 8.1 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे . ‘ यापार, दुरू ती,
हॉटे स व उपाहारगृहे’ या क्षेतर्ाच्या वा तिवक थूल राज्य मू यवृि त 8.6 टक्के तर ‘वाहतूक, साठवण, दळणवळण व सारणा संबंिधत
सेवा’ या क्षेतर्ाच्या वा तिवक थूल राज्य मू यवृि त 6.4 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे . ‘िव ीय, थावर मालम ा व यावसाियक सेवा’,
‘सावर्जिनक शासन व संरक्षण’ आिण ‘इतर सेवा’ या क्षेतर्ात अनुकर्मे 7.6 टक्के, 7.8 टक्के व 11.6 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे .
चालू मािलकेतील क्षे तर्िनहाय सरासरी िह सा व सरासरी वािर्षक वृि

3.5 सन 2011-12 ते 2018-19 मध्ये भारताच्या दे शांतगर्त थूल उत्पन्नात (पायाभूत वषर् 2011-12) राज्याचे योगदान सरासरी
14.4 टक्के असून दे शात सवार्िधक आहे . राज्याच्या थूल राज्य मू यवृि मध्ये सवार्त जा त सरासरी िह सा सेवा क्षेतर्ाचा (55.0 टक्के)
असून त्याखालोखाल ‘उ ोग’ (33.1 टक्के) आिण ‘कृ िष व संलग्न काय’ (11.9 टक्के) ही क्षेतर् आहे त.
3.6 सन 2012-13 ते 2018-19 मध्ये ‘कृ िष व संलग्न काय’ क्षेतर्, ‘उ ोग’ क्षेतर् आिण ‘सेवा’ क्षेतर्ातील थूल राज्य मू यवृि तील
(पायाभूत वषर् 2011-12) सरासरी वािर्षक वृि दर अनुकर्मे 3.5 टक्के, 6.6 टक्के व 8.3 टक्के आहे .

27
3.7 उपक्षेतर् तरावर ‘पीक’ क्षेतर्ाचा (सरासरी िह सा 7.7 टक्के) सरासरी वािर्षक वृि दर 1.5 टक्के आहे . ‘खाण व दगड
खाणकाम’ (सरासरी िह सा 3.6 टक्के), ‘व तुिनमार्ण’ (सरासरी िह सा 20.9 टक्के) व ‘बांधकाम’ (सरासरी िह सा 6.1 टक्के) या क्षेतर्ांचा
सरासरी वािर्षक वृि दर अनुकर्मे 3.9 टक्के, 8.1 टक्के व 4.7 टक्के अपेिक्षत आहे . ‘ यापार, दुरू ती, हॉटे स व उपाहारगृहे’ (सरासरी
िह सा 9.4 टक्के), ‘वाहतूक, साठवण, दळणवळण व सारण संबंिधत सेवा’(सरासरी िह सा 5.6 टक्के) आिण ‘िव ीय सेवा’ (सरासरी
िह सा 10.0 टक्के) या क्षेतर्ांचा सरासरी वािर्षक वृि दर अनुकर्मे 5.4 टक्के, 8.3 टक्के व 7.1 टक्के अपेिक्षत आहे . ‘ थावर मालम ा,
राहत्या घराची मालकी व यावसाियक सेवा’ (सरासरी िह सा 19.7 टक्के) या क्षेतर्ाचा सरासरी वािर्षक वृि दर 10.3 टक्के अपेिक्षत आहे .
राज्य उत्पन्न (2017-18)

3.8 पिह या सुधािरत अंदाजांनस ु ार सन 2017-18
मधील सांकेितक राज्य उत्पन्न हणजे ‘चालू िंकमतींनुसार
िन वळ राज्य उत्पन्न’ ` 21,39,378 कोटी आहे व ते सन
2016-17 मध्ये ` 19,44,953 कोटीच्या तुलनेत 10.0 टक्के
वाढ दशर्िवते. वा तिवक राज्य उत्पन्न हणजे ‘ि थर
(2011-12) िंकमतींनुसार िन वळ राज्य उत्पन्न’ सन
2017-18 मध्ये ` 17,14,790 कोटी अपेिक्षत असून ते
मागील वषार्च्या तुलनेत 7.5 टक्के जा त आहे . थूल व
िन वळ राज्य उत्पन्नाचा तपशील पिरिश ट 3.1 ते 3.4 मध्ये
िदला आहे .
3.8.1 चालू िंकमतींनुसार सन 2017-18 चे अंदािजत

दरडोई राज्य उत्पन्न ( हणजेच दरडोई सांकेितक िन वळ राज्य
उत्पन्न) ` 1,76,102 असून सन 2016-17 मध्ये ते
` 1,62,005 होते.
िज हािनहाय थूल मू यवृि

3.9 पायाभूत वषर् (2004-05 वरुन 2011-12) सुधािरत झा याने कायर्प ती व पिरभाषा यामध्ये बदल झाले . थूल िज हा
मू यवृि चे अंदाज तयार करण्यासाठी ‘उत्पन्न ोत प ती’ चा अवलंब करण्यात येत असून त्यास अंगभूत मयार्दा लागू आहे त. व तु
उत्पादन क्षेतर्ांसाठी िज हा तरीय मािहती उपल ध आहे परं तु इतर क्षेतर्ांकरीता थूल राज्य मू यवृि चे अंदाज िज ांत वाटप करण्यासाठी
अनुरूप िनदशकांचा वापर करावा लागतो. हे िज हा तरीय अंदाज केवळ िज हा तरावरील अथर् यव थेची ढोबळमानाने क पना यावी
यासाठी वापरले जाऊ शकतात. चालू व ि थर िंकमतीनुसार थूल िज हा मू यवृि अंदाज व चालू िंकमतीनुसार दरडोई थूल िज हा
मू यवृि अंदाज पिरिश ट 3.9 ते 3.11 मध्ये दे ण्यात आले आहे त.

28
भारतीय अथर् यव था
दे शांतगर्त थूल उत्पन्न (सन 2018-19)
3.10 कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार यांनी िस

केले या सन 2018-19 च्या अ थायी अंदाजांनस
ू ार सांकेितक
दे शांतगर्त थूल उत्पन्न ` 1,90,10,164 कोटी अपेिक्षत असून
वा तिवक दे शांतगर्त थूल उत्पन्न ` 1,40,77,586 कोटी
अपेिक्षत आहे . सन 2018-19 करीता वा तिवक दे शांतगर्त थूल
उत्पन्नाचा वृि दर 6.8 टक्के अपेिक्षत आहे . ‘कृ िष व संलग्न
काय’, ‘उ ोग’ व ‘सेवा’ या क्षेतर्ांच्या वा तिवक दे शांतगर्त थूल
मू यवृि त सन 2018-19 मध्ये अनुकर्मे 2.9 टक्के, 6.9 टक्के व
7.5 टक्के वाढ होणे अपेिक्षत आहे .
दे शांतगर्त थूल उत्पन्न (सन 2017-18)
3.11 पिह या सुधािरत अंदाजांनस

ु ार, सन 2017-18 मध्ये
सांकेितक दे शांतगर्त थूल उत्पन्न ` 1,70,95,005 कोटी अपेिक्षत
असून वा तिवक दे शांतगर्त थूल उत्पन्न ` 1,31,79,857 कोटी
अपेिक्षत आहे . वा तिवक दे शांतगर्त थूल उत्पन्नात सन
2017-18 मध्ये 7.2 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे . ‘कृ िष व संलग्न
काय’, ‘उ ोग’ व ‘सेवा’ क्षेतर्ांच्या वा तिवक थूल मू यवृि त
अनुकर्मे 5.0 टक्के, 5.9 टक्के आिण 8.1 टक्के वाढ होणे
अपेिक्षत आहे .

29
चालू मािलकेत क्षे तर्िनहाय सरासरी िह सा व सरासरी वािर्षक वृि

3.12 चालू मािलकेत (पायाभूत वषर् 2011-12), वषर् 2011-12 ते 2018-19 मध्ये ‘कृ िष व संलग्न काय’ क्षेतर्ाच्या (सरासरी
17.8 टक्के िह सा) थूल मू यवृि त 3.1 टक्के सरासरी वािर्षक वाढ अपेिक्षत आहे . ‘उ ोग’ क्षेतर्ाच्या (सरासरी िह सा 30.4 टक्के)
मू यवृि त 6.3 टक्के सरासरी वािर्षक वाढ अपेिक्षत आहे . सेवा क्षेतर्ाच्या (सरासरी िह सा सवार्िधक 51.8 टक्के) थूल मू यवृि त
8.5 टक्के सरासरी वािर्षक वाढ अपेिक्षत आहे . वा तिवक दे शांतगर्त थूल उत्पन्न, वा तिवक दे शांतगर्त थूल मू यवृि व दरडोई
दे शांतगर्त थूल उत्पन्नाचे वािर्षक वृि दर तक्ता 3.2 मध्ये िदले आहे त. दे शांतगर्त थूल व िन वळ उत्पन्नाचा तपशील पिरिश ट 3.5 ते
3.8 मध्ये िदला आहे .
रा टर्ीय उत्पन्न
3.13 सांकेितक थूल रा टर्ीय उत्पन्न मागील वषार्च्या तुलनेत 11.4 टक्के वाढू न सन 2017-18 मध्ये ` 1,69,10,192 कोटी
अंदािजत आहे . सांकेितक िन वळ रा टर्ीय उत्पन्न मागील वषार्च्या तुलनेत 11.3 टक्के वाढू न सन 2017-18 मध्ये ` 1,51,28,474
कोटी अंदािजत आहे . वा तिवक थूल रा टर्ीय उत्पन्न मागील वषार्च्या तुलनेत 7.2 टक्क्यांनी वाढू न सन 2017-18 मध्ये
` 1,30,34,121 कोटी अंदािजत आहे . वा तिवक िन वळ रा टर्ीय उत्पन्न मागील वषार्च्या तुलनेत 7.0 टक्क्यांनी वाढू न सन 2017-18
मध्ये ` 1,15,31,159 कोटी अंदािजत आहे .
3.13.1 दरडोई रा टर्ीय उत्पन्न ( हणजेच दरडोई सांकेितक िन वळ रा टर्ीय उत्पन्न) सन 2017-18 मध्ये ` 1,14,958 अपेिक्षत असून
ते सन 2016-17 मध्ये ` 1,04,659 होते.
तक्ता 3.2 वा तिवक दे शांतगर्त थूल उत्पन्न, वा तिवक दे शांतगर्त थूल मू यवृि व दरडोई दे शांतगर्त थूल उत्पन्नाचे
वािर्षक वृि दर
(टक्के)
तपशील वृि दर
2012-13 2013-14 2014-15 2015-16+++ 2016-17++ 2017-18+ 2018-19$
दे शांतगर्त थूल उत्पन्न 5.5 6.4 7.4 8.0 8.2 7.2 6.8
दे शांतगर्त थूल मू यवृि 5.4 6.1 7.2 8.0 7.9 6.9 6.6
कृ िष व संलग्न काय क्षे तर् 1.5 5.6 (-)0.2 0.6 6.3 5.0 2.9
i) पीक 0.2 5.4 (-)3.7 (-)2.9 5.0 3.8 उ.ना.
ii) पशुसंवधर्न 5.2 5.6 7.4 7.5 9.9 7.0 उ.ना.

iii) वने व लाकूड तोडणी 0.2 5.9 1.9 1.7 1.4 2.1 उ.ना.
iv) मत् य यवसाय व मत् यशेती 4.9 7.2 7.5 9.7 10.0 11.9 उ.ना.
उ ोग क्षे तर् 3.3 3.8 7.0 9.6 7.7 5.9 6.9
i) खाण व दगड खाणकाम 0.6 0.2 9.7 10.1 9.5 5.1 1.3
ii) व तुिनमार्ण 5.5 5.0 7.9 13.1 7.9 5.9 6.9
iii) वीज, वायू, पाणी पुरवठा व इतर उपयोिगता 2.7 4.2 7.2 4.7 10.0 8.6 7.0
सेवा
iv) बांधकाम 0.3 2.7 4.3 3.6 6.1 5.6 8.7

सेवा क्षे तर् 8.3 7.7 9.8 9.4 8.4 8.1 7.5
i) यापार, दुरू ती, हॉटे स व उपाहारगृहे, 9.8 6.5 9.4 10.2 7.7 7.8 6.9
वाहतूक, साठवण आिण दळणवळण व
सारणा संबंिधत सेवा
ii) िव , थावर मालम ा व यावसाियक सेवा 9.7 11.2 11.0 10.7 8.7 6.2 7.4
iii) सावर्जिनक शासन, संरक्षण व इतर सेवा 4.3 3.8 8.3 6.1 9.2 11.9 8.6
दरडोई वा तिवक दे शांतगर्त थूल उत्पन्न 4.2 5.0 6.1 6.6 6.8 5.8 5.5
आधार : कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार +++ ितसरे सुधािरत अंदाज ++ दुसरे सुधािरत अंदाज + पिहले सुधािरत अंदाज $ अ थायी अंदाज

30
जागितक अथर् यव था तक्ता 3.3 जागितक थूल उत्पादनातील वाढ
3.14 ‘युनायटे ड नेशन्स व डर् इकॉनॉिमक वािर्षक टक्केवारीतील बदल

तपशील
िसच्युएशन ॲन्ड ॉ पेक्टस, ॲज ऑफ 2017 2018 2019
मीड-2019’ या अहवालानुसार जागितक थूल जग 3.1 3.0 2.7

िवकिसत अथर् यव था 2.3 2.2 1.8
उत्पादनाची वाढ सन 2018 मधील
अमेिरकेची संयक्
ु त राज्ये 2.2 2.9 2.3
3.0 टक्क्यांच्या तुलनेत सन 2019 मध्ये
जपान 1.9 0.8 0.8
2.7 टक्के अपेिक्षत आहे . जागितक थूल युरोिपयन युिनयन 2.4 1.9 1.5
उत्पादनातील वाढ तक्ता 3.3 मध्ये िदली आहे . संकर्मणशील अथर् यव था 2.0 2.7 2.0
िवकसनशील अथर् यव था 4.4 4.3 4.1
3.14.1 िवकिसत दे शांचा वृि दर सन 2018
दिक्षण आिशया 6.3 5.7 5.0
मध्ये 2.2 टक्के व सन 2019 मध्ये 1.8 टक्के
भारत# 7.1 7.2 6.8†
अपेिक्षत आहे . िवकसनशील दे शांचा वृि दर
पूवर् आिशया 6.0 5.8 5.5
सन 2018 मध्ये 4.3 टक्के व सन 2019 मध्ये चीन 6.8 6.6 6.3
4.1 टक्के अपेिक्षत आहे . दिक्षण आिशयाई अ प िवकिसत दे श 4.2 4.8 4.6
दे शांचा वृि दर सन 2018 मध्ये 5.7 टक्के व † किदर्य सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार कडील िद.31 मे,2019 च्या ेसनोटनुसार अ थायी अंदाज
# आिर्थक वषर्
सन 2019 मध्ये 5.0 टक्के अपेिक्षत आहे .
आधार : युनायटे ड नेशन्स व डर् इकॉनॉिमक िसच्युएशन ॲन्ड ॉ पेक्टस, ॲज ऑफ मीड - 2019 अहवाल
*****

31
मूळ िंकमतींनुसार सांकेितक थूल राज्य मू यवृि व बाजार िंकमतींनुसार सांकेितक थूल राज्य उत्पन्न
(` कोटी)
+++ ++ +
अ.कर्. उ ोग 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 पीक 1,01,930 1,08,295 1,36,776 1,15,141 1,14,725 1,51,883 1,46,762
2 पशुसंवधर्न 28,557 32,826 35,171 39,917 44,121 51,350 57,705
3 वने व लाकूड तोडणी 16,601 18,280 16,518 17,466 17,201 28,784 33,618
4 मत् य यवसाय व मत् यशेती 2,939 3,516 3,852 4,751 4,729 6,274 6,250
5 कृ िष व संलग्न काय 1,50,027 1,62,917 1,92,318 1,77,275 1,80,776 2,38,291 2,44,335
(उप-बे रीज-1+2+3+4) (13.1) (12.6) (13.1) (11.2) (10.5) (12.5) (11.6)
6 खाण व दगड खाणकाम 56,493 58,921 48,232 53,497 59,615 60,235 61,781
7 ाथिमक क्षे तर् 2,06,520 2,21,838 2,40,549 2,30,771 2,40,390 2,98,526 3,06,116
(उप-बे रीज - 5+6)
8 व तुिनमार्ण 2,46,032 2,82,032 3,24,237 3,41,980 3,72,917 3,77,069 4,10,947
9 वीज, वायू, पाणीपुरवठा व 26,805 29,248 40,323 39,122 41,360 39,604 51,758
10 बांधकाम 80,552 83,962 92,536 1,01,151 1,00,410 1,08,724 1,21,330
11 ि तीय क्षे तर् 3,53,389 3,95,242 4,57,096 4,82,253 5,14,687 5,25,396 5,84,035
(उप-बे रीज - 8+9+10)
12 उ ोग 4,09,882 4,54,163 5,05,327 5,35,749 5,74,302 5,85,631 6,45,816
(उप-बे रीज - 6+11) (35.8) (35.1) (34.4) (33.8) (33.4) (30.8) (30.7)
13 यापार, दुरू ती, हॉटे स व 1,05,609 1,27,792 1,36,333 1,48,723 1,56,193 1,77,320 2,00,173
उपाहारगृहे
14 रे वे 5,987 6,490 6,855 8,304 9,157 10,184 12,963
15 पिरवहन (रे वे यितिरक्त) 41,696 49,331 50,891 56,276 61,490 65,460 70,966
16 साठवण 925 1,019 1,148 1,258 1,308 1,366 1,628
17 दळणवळण व 15,892 18,012 21,732 24,696 29,041 28,929 28,564
सारणासंबंिधत सेवा
18 िव ीय सेवा 1,17,836 1,29,091 1,49,730 1,64,079 1,78,239 1,83,199 2,05,504
19 थावर मालम ा, राहत्या 1,90,870 2,24,538 2,65,812 3,12,408 3,51,611 4,04,029 4,55,933
घरांची मालकी व
20 सावर्जिनक शासन 39,070 43,371 47,940 51,802 56,789 63,586 71,324
21 इतर सेवा 66,625 78,318 90,882 1,06,368 1,21,504 1,40,881 1,63,053
22 तृतीय / सेवा क्षे तर् 5,84,509 6,77,962 7,71,323 8,73,913 9,65,333 10,74,952 12,10,107
(उप-बे रीज - 13 ते 21) (51.1) (52.4) (52.5) (55.1) (56.1) (56.6) (57.6)
23 एकूण थूल मू यवृि 11,44,418 12,95,042 14,68,968 15,86,937 17,20,410 18,98,874 21,00,258
(5+12+22) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0)
24 उत्पािदत व तू व सेवांवरील कर 1,62,085 1,98,304 2,16,322 2,28,808 2,76,680 3,17,622 3,40,308
25 वजा उत्पािदत व तू व 26,134 33,717 35,643 36,607 30,943 27,964 28,967
सेवांवरील अनुदान
26 थूल राज्य उत्पन्न 12,80,369 14,59,629 16,49,647 17,79,138 19,66,147 21,88,532 24,11,600
(23+24-25)
27 दरडोई थूल राज्य उत्पन्न (`) 1,13,154 1,27,477 1,42,377 1,51,745 1,65,721 1,82,294 1,98,510
आधार - अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, महारा टर् शासन +++ ितसरे सुधािरत अंदाज ++ दूसरे सुधािरत अंदाज + पिहले सुधािरत अंदाज
टीप - कंसातील आकडे थूल मू यवृि शी टक्केवारी दशर्िवतात. आकडे वारी संिक्ष तात िद यामुळे काही िठकाणी बेरजा जुळणार नाहीत.

32
मूळ िंकमतींनुसार वा तिवक थूल राज्य मू यवृि व बाजार िंकमतींनुसार वा तिवक थूल राज्य उत्पन्न
(` कोटी)
अ.कर्. उ ोग 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 +++
2016-17 ++
2017-18+
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)

1 पीक 1,01,930 1,00,057 1,18,654 98,833 91,352 1,14,368 1,15,271
2 पशुसंवधर्न 28,557 29,638 29,955 31,140 32,642 36,378 39,468
3 वने व लाकूड तोडणी 16,601 16,731 16,172 16,623 17,185 24,023 25,964
5 कृ िष व संलग्न काय 1,50,027 1,49,392 1,67,806 1,49,835 1,44,282 1,78,530 1,84,026
(उप-बे रीज-1+2+3+4) (100.0) (99.6) (111.9) (99.9) (96.2) (119.0) (122.7)
6 खाण व दगड खाणकाम 56,493 58,893 43,947 54,334 60,203 62,471 66,944
7 ाथिमक क्षे तर् 2,06,520 2,08,285 2,11,753 2,04,169 2,04,485 2,41,002 2,50,969
8 व तुिनमार्ण 2,46,032 2,66,166 2,92,762 3,07,651 3,40,882 3,67,984 3,96,462
9 वीज, वायू ,पाणीपुरवठा व 26,805 28,170 26,937 30,893 32,362 33,335 35,490
10 बांधकाम 80,552 77,517 80,467 86,807 88,473 93,041 1,00,376
11 ि तीय क्षे तर् 3,53,389 3,71,853 4,00,166 4,25,352 4,61,718 4,94,359 5,32,327
(उप-बे रीज - 8+9+10)
12 उ ोग 4,09,882 4,30,746 4,44,112 4,79,686 5,21,921 5,56,831 5,99,271
(उप-बे रीज - 6+11) (100.0) (105.1) (108.4) (117.0) (127.3) (135.9) (146.2)
14 रे वे 5,987 6,209 6,416 7,250 7,790 9,179 11,027
16 साठवण 925 940 999 1,049 1,061 1,065 1,210
17 दळणवळण व 15,892 16,670 18,810 20,721 24,591 23,798 22,638
18 िव ीय सेवा 1,17,836 1,27,401 1,44,377 1,55,606 1,65,110 1,70,227 1,77,371
20 सावर्जिनक शासन 39,070 39,808 40,784 41,790 43,918 47,188 50,857
21 इतर सेवा 66,625 72,597 79,822 89,203 97,750 1,08,712 1,21,296
22 तृतीय / सेवा क्षे तर् 5,84,509 6,33,245 6,84,509 7,46,854 8,02,208 8,66,127 9,36,578
(उप-बे रीज - 13 ते 21) (100.0) (108.3) (117.1) (127.8) (137.2) (148.2) (160.2)
23 एकूण थूल मू यवृि 11,44,418 12,13,382 12,96,428 13,76,374 14,68,411 16,01,488 17,19,874
(5+12+22) (100.0) (106.0) (113.3) (120.3) (128.3) (139.9) (150.3)
25 वजा उत्पािदत व तू व 26,134 32,595 32,702 31,750 26,411 23,584 23,720
26 थूल राज्य उत्पन्न 12,80,369 13,57,942 14,51,615 15,43,165 16,54,209 18,06,581 19,42,769
(23+24-25)
27 दरडोई थूल राज्य उत्पन्न (`) 1,13,154 1,18,597 1,25,285 1,31,619 1,39,429 1,50,479 1,59,918
टीप - कंसातील आकडे तंभ (3) शी टक्केवारी दशर्िवतात. आकडे वारी संिक्ष तात िद यामुळे काही िठकाणी बेरजा जुळणार नाहीत.

33
मूळ िंकमतींनुसार सांकेितक िन वळ राज्य मू यवृि व बाजार िंकमतींनुसार सांकेितक िन वळ राज्य उत्पन्न
(` कोटी)
+++ ++ +
अ.कर्. उ ोग 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 पीक 96,153 1,01,706 1,29,053 1,06,617 1,05,542 1,41,955 1,36,222
2 पशुसंवधर्न 28,153 32,360 34,668 39,373 43,594 50,778 57,085
3 वने व लाकूड तोडणी 16,435 18,115 16,333 17,283 17,039 28,569 33,373
5 कृ िष व संलग्न काय 1,43,331 1,55,298 1,83,497 1,67,576 1,70,480 2,27,064 2,32,446
(उप-बे रीज-1+2+3+4) (14.5) (13.9) (14.5) (12.3) (11.4) (13.7) (12.7)
6 खाण व दगड खाणकाम 49,674 51,758 41,552 44,638 56,197 57,659 59,570
7 ाथिमक क्षे तर् 1,93,005 2,07,056 2,25,049 2,12,215 2,26,677 2,84,723 2,92,016
8 व तुिनमार्ण 2,06,804 2,36,158 2,79,022 2,93,074 3,23,111 3,29,946 3,59,868
9 वीज, वायू , पाणीपुरवठा व 18,021 19,376 26,868 25,881 27,841 26,304 35,646
10 बांधकाम 76,841 79,642 86,650 95,206 94,446 1,02,061 1,13,621
11 ि तीय क्षे तर् 3,01,666 3,35,175 3,92,540 4,14,161 4,45,398 4,58,312 5,09,135
(उप-बे रीज -8+9+10)
12 उ ोग 3,51,340 3,86,933 4,34,092 4,58,799 5,01,595 5,15,970 5,68,704
(उप-बे रीज - 6+11) (35.5) (34.6) (34.2) (33.7) (33.7) (31.2) (31.1)
13 यापार, दुरू ती, हॉटे स व 98,061 1,18,598 1,25,776 1,36,727 1,43,462 1,62,981 1,83,291
14 रे वे 5,125 5,551 5,759 6,957 7,607 8,443 11,023
16 साठवण 792 882 971 1,063 1,099 1,147 1,374
17 दळणवळण व 12,883 14,745 16,370 18,826 22,473 21,706 20,332
18 िव ीय सेवा 1,15,976 1,26,804 1,47,225 1,61,059 1,74,574 1,79,156 2,00,977
20 सावर्जिनक शासन 27,844 31,315 34,972 38,270 43,040 48,951 56,274
21 इतर सेवा 58,403 69,424 81,022 95,552 1,10,378 1,28,484 1,48,748
22 तृतीय / सेवा क्षे तर् 4,95,972 5,75,361 6,50,453 7,34,641 8,17,418 9,12,260 10,26,885
(उप-बे रीज -13 ते 21) (50.1) (51.5) (51.3) (54.0) (54.9) (55.1) (56.2)
23 एकूण िन वळ मू यवृि 9,90,644 11,17,593 12,68,041 13,61,016 14,89,493 16,55,295 18,28,036
(5+12+22) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0)
25 वजा उत्पािदत व तू व 26,134 33,717 35,643 36,607 30,943 27,964 28,967
26 िन वळ राज्य उत्पन्न 11,26,595 12,82,180 14,48,720 15,53,217 17,35,230 19,44,953 21,39,378
(23+24-25)
27 दरडोई राज्य उत्पन्न (`) 99,564 1,11,980 1,25,035 1,32,476 1,46,258 1,62,005 1,76,102
आधार - अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, महारा टर् शासन +++ ितसरे सुधािरत अंदाज ++दूसरे सुधािरत अंदाज + पिहले सुधािरत अंदाज
टीप - कंसातील आकडे िन वळ मू यवृि शी टक्केवारी दशर्िवतात. आकडे वारी संिक्ष तात िद यामुळे काही िठकाणी बेरजा जुळणार नाहीत.

34
मूळ िंकमतींनुसार वा तिवक िन वळ राज्य मू यवृि व बाजार िंकमतींनुसार वा तिवक िन वळ राज्य उत्पन्न
(` कोटी)
+++ ++ +
अ.कर्. उ ोग 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 पीक 96,153 93,955 1,12,053 91,890 84,188 1,06,895 1,07,518
2 पशुसंवधर्न 28,153 29,206 29,509 30,672 32,170 35,876 38,957
3 वने व लाकूड तोडणी 16,435 16,577 16,008 16,466 17,042 23,838 25,764
5 कृ िष व संलग्न काय 1,43,331 1,42,329 1,60,235 1,41,871 1,36,133 1,69,915 1,75,131
(उप-बे रीज-1+2+3+4) (100.0) (99.3) (111.8) (99.0) (95.0) (118.5) (122.2)
6 खाण व दगड खाणकाम 49,674 52,073 37,829 46,705 57,343 60,350 65,171
7 ाथिमक क्षे तर् 1,93,005 1,94,402 1,98,065 1,88,577 1,93,476 2,30,265 2,40,302
8 व तुिनमार्ण 2,06,804 2,22,021 2,50,479 2,63,691 2,96,268 3,25,726 3,51,738
9 वीज, वायू , पाणीपुरवठा व 18,021 18,654 14,316 19,057 20,253 21,418 21,388
10 बांधकाम 76,841 73,396 74,929 81,293 82,912 86,684 93,103
11 ि तीय क्षे तर् 3,01,666 3,14,070 3,39,723 3,64,041 3,99,432 4,33,829 4,66,229
(उप-बे रीज - 8+9+10)
12 उ ोग 3,51,340 3,66,144 3,77,553 4,10,746 4,56,775 4,94,179 5,31,400
(उप-बे रीज - 6+11) (100.0) (104.2) (107.5) (116.9) (130.0) (140.7) (151.2)
13 यापार, दुरू ती, हॉटे स व 98,061 1,08,153 1,05,522 1,08,341 1,08,018 1,17,032 1,26,538
14 रे वे 5,125 5,328 5,416 6,078 6,441 7,685 9,417
16 साठवण 792 811 838 878 875 871 997
17 दळणवळण व 12,883 13,480 13,571 15,613 19,026 17,632 15,723
18 िव ीय सेवा 1,15,976 1,25,184 1,41,994 1,52,929 1,61,928 1,66,690 1,73,510
घरांची मालकी व यावसाियक
सेवा
20 सावर्जिनक शासन 27,844 28,223 28,689 29,551 31,399 33,893 37,583
21 इतर सेवा 58,403 64,121 70,694 79,701 87,938 97,838 1,09,197
22 तृतीय / सेवा क्षे तर् 4,95,972 5,36,678 5,74,576 6,25,933 6,73,732 7,26,327 7,85,365
(उप-बे रीज -13 ते 21) (100.0) (108.2) (115.8) (126.2) (135.8) (146.4) (158.3)
23 एकूण िन वळ मू यवृि 9,90,644 10,45,151 11,12,364 11,78,551 12,66,640 13,90,421 14,91,895
(5+12+22) (100.0) (105.5) (112.3) (119.0) (127.9) (140.4) (150.6)
25 वजा उत्पािदत व तू व 26,134 32,595 32,702 31,750 26,411 23,584 23,720
26 िन वळ राज्य उत्पन्न 11,26,595 11,89,711 12,67,551 13,45,341 14,52,439 15,95,514 17,14,790
(23+24-25)
27 दरडोई राज्य उत्पन्न (`) 99,564 1,03,904 1,09,399 1,14,746 1,22,422 1,32,899 1,41,152

35
मूळ िंकमतीनुसार सांकेितक दे शांतगर्त थूल मू यवृि व बाजार िंकमतीनुसार सांकेितक दे शांतगर्त थूल उत्पन्न
(` कोटी)
अ. +++ ++ +
उ ोग 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
कर्.
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 पीक 9,82,151 10,88,814 12,48,776 12,92,874 13,27,992 14,76,268 15,46,808
2 पशुसंवधर्न 3,27,334 3,68,823 4,22,733 5,10,411 5,82,410 6,72,829 7,58,417
3 वने व लाकूड तोडणी 1,24,436 1,37,558 1,56,674 1,73,760 1,84,411 1,92,840 1,89,348
4 मत् य यवसाय व मत् यशेती 68,027 79,911 98,190 1,16,567 1,32,720 1,54,421 1,75,573
5 कृ िष व संलग्न काय 15,01,947 16,75,107 19,26,372 20,93,612 22,27,533 24,96,358 26,70,147
(उप-बे रीज-1+2+3+4) (18.5) (18.2) (18.6) (18.2) (17.7) (17.9) (17.2)
6 खाण व दगड खाणकाम 2,61,035 2,85,842 2,95,794 3,08,476 2,94,011 3,21,872 3,51,058
7 ाथिमक क्षे तर् 17,62,982 19,60,949 22,22,166 24,02,088 25,21,544 28,18,230 30,21,205
8 व तुिनमार्ण 14,09,986 15,72,837 17,13,452 18,78,369 21,46,189 23,35,068 25,42,089
9 वीज, वायू , पाणीपुरवठा व इतर 1,86,668 2,15,350 2,60,155 2,82,258 3,34,965 3,53,468 4,23,089
उपयोिगता सेवा
10 बांधकाम 7,77,335 8,49,365 9,21,470 9,79,086 9,91,084 10,82,466 12,13,628
11 ि तीय क्षे तर् 23,73,989 26,37,552 28,95,077 31,39,713 34,72,238 37,71,002 41,78,806
(उप-बे रीज - 8+9+10)
12 उ ोग 26,35,024 29,23,394 31,90,871 34,48,189 37,66,249 40,92,874 45,29,864
(उप-बे रीज - 6+11) (32.5) (31.8) (30.8) (30.0) (30.0) (29.4) (29.3)
14 रे वे 61,150 72,296 78,724 92,459 1,00,451 1,06,835 1,16,024
15 पिरवहन (रे वे यितिरक्त) 3,37,347 3,88,024 4,27,354 4,81,455 5,15,790 5,68,415 6,22,981
16 साठवण 5,108 6,165 6,026 6,407 7,021 7,377 8,377
17 दळणवळण व सारणासंबंिधत 1,25,930 1,42,969 1,77,804 2,06,442 2,37,282 2,46,726 2,42,161
सेवा
18 िव ीय सेवा 4,80,226 5,36,819 5,99,341 6,61,411 7,26,286 7,50,224 8,41,977
19 थावर मालम ा, राहत्या घरांची 10,50,651 12,39,813 14,70,167 17,01,935 18,99,852 21,61,677 24,10,813
मालकी व यावसाियक सेवा
20 सावर्जिनक शासन 4,91,155 5,46,231 6,01,912 6,76,818 7,31,578 8,26,962 9,55,205
21 इतर सेवा 5,34,827 6,17,343 7,00,023 8,14,718 9,28,489 10,69,555 12,51,446
22 तृतीय / सेवा क्षे तर् 39,69,976 46,04,193 52,45,911 59,62,478 65,80,718 73,46,687 82,82,704
(उप-बे रीज - 13 ते 21) (49.0) (50.0) (50.6) (51.8) (52.3) (52.7) (53.5)
23 मूळ िंकमतींनुसार एकू ण थूल 81,06,946 92,02,692 1,03,63,153 1,15,04,279 1,25,74,499 1,39,35,917 1,54,82,715
मू यवृि (5+12+22) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0)
25 वजा उत्पािदत व तू व सेवांवरील 2,60,677 3,16,656 3,10,075 3,27,982 3,21,120 3,19,819 3,58,933
अनुदान
26 दे शांतगर्त थूल उत्पन्न 87,36,329 99,44,013 1,12,33,522 1,24,67,959 1,37,71,874 1,53,62,386 1,70,95,005
(जी.डी.पी) (23+24-25)
27 परदे शातून ा त ाथिमक उत्पन्न (-)76,824 (-)1,16,763 (-)1,39,884 (-)1,47,430 (-)1,59,779 (-)1,76,400 (-)1,84,813
28 दे शांतगर्त थूल उत्पन्न 86,59,505 98,27,250 1,10,93,638 1,23,20,529 1,36,12,095 1,51,85,986 1,69,10,192
(जी.एन.आय) (26+27)
29 दरडोई थूल रा टर्ीय उत्पन्न (`) 70,980 79,573 88,678 97,242 1,06,096 1,16,905 1,28,497
आधार - कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार +++ ितसरे सुधािरत अंदाज ++ दुसरे सुधािरत अंदाज + पिहले सुधािरत अंदाज
टीप - कंसातील आकडे थूल मू यवृि शी टक्केवारी दशर्िवतात. आकडे वारी संिक्ष तात िद यामुळे काही िठकाणी बेरजा जुळणार नाहीत.

36
मूळ िंकमतीनुसार वा तिवक दे शांतगर्त थूल मू यवृि व बाजार िंकमतीनुसार वा तिवक दे शांतगर्त थूल उत्पन्न
(` कोटी)
+++ ++
अ.कर्. उ ोग 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18+
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 पीक 9,82,151 9,83,809 10,37,060 9,98,425 9,69,344 10,18,168 10,56,560
2 पशुसंवधर्न 3,27,334 3,44,375 3,63,558 3,90,449 4,19,637 4,61,171 4,93,676
3 वने व लाकूड तोडणी 1,24,436 1,24,743 1,32,093 1,34,609 1,36,960 1,38,905 1,41,785
4 मत् य यवसाय व मत् यशेती 68,027 71,362 76,487 82,232 90,205 99,224 1,11,018
5 कृ िष व संलग्न काय 15,01,947 15,24,288 16,09,198 16,05,715 16,16,146 17,17,467 18,03,039
(उप-बे रीज-1+2+3+4) (100.0) (101.5) (107.1) (106.9) (107.6) (114.3) (120.0)
6 खाण व दगड खाणकाम 2,61,035 2,62,609 2,63,107 2,88,685 3,17,974 3,48,089 3,65,677
7 ाथिमक क्षे तर् 17,62,982 17,86,897 18,72,305 18,94,400 19,34,120 20,65,556 21,68,716
8 व तुिनमार्ण 14,09,986 14,86,873 15,60,709 16,83,938 19,03,850 20,55,043 21,76,923
9 वीज, वायू , पाणीपुरवठा व इतर
1,86,668 1,91,635 1,99,601 2,14,047 2,24,158 2,46,491 2,67,720
10 बांधकाम 7,77,335 7,80,050 8,00,771 8,35,229 8,65,335 9,17,754 9,69,194
11 ि तीय क्षे तर् 23,73,989 24,58,558 25,61,081 27,33,214 29,93,343 32,19,288 34,13,837
(उप-बे रीज - 8+9+10)
12 उ ोग 26,35,024 27,21,167 28,24,188 30,21,899 33,11,317 35,67,377 37,79,514
(उप-बे रीज - 6+11) (100.0) (103.3) (107.2) (114.7) (125.7) (135.4) (143.4)
14 रे वे 61,150 69,162 73,685 80,720 85,452 82,161 88,533
16 साठवण 5,108 5,716 5,210 5,529 6,245 6,062 6,661
17 दळणवळण व सारणासंबंिधत सेवा 1,25,930 1,34,505 1,56,031 1,76,047 2,01,243 2,03,209 1,93,418
18 िव ीय सेवा 4,80,226 5,29,792 5,77,914 6,27,255 6,72,788 6,97,103 7,26,709
20 सावर्जिनक शासन 4,91,155 5,01,383 5,10,046 5,43,853 5,65,106 6,13,896 6,83,628
21 इतर सेवा 5,34,827 5,68,262 6,00,748 6,59,262 7,11,691 7,80,373 8,76,624
22 तृतीय / सेवा क्षे तर् 39,69,976 43,00,819 46,30,263 50,84,518 55,64,409 60,34,128 65,21,613
(उप-बे रीज - 13 ते 21) (100.0) (108.3) (116.6) (128.1) (140.2) (152.0) (164.3)
23 मूळ िंकमतींनुसार एकू ण थूल 81,06,946 85,46,275 90,63,649 97,12,133 1,04,91,870 1,13,18,972 1,21,04,165
मू यवृि (5+12+22) (100.0) (105.4) (111.8) (119.8) (129.4) (139.6) (149.3)
25 वजा उत्पािदत व तू व सेवां वरील 2,60,677 2,94,070 2,71,192 2,76,889 2,67,935 2,59,762 2,80,609
अनुदान
26 दे शांतगर्त थूल उत्पन्न 87,36,329 92,13,017 98,01,370 1,05,27,674 1,13,69,493 1,22,98,327 1,31,79,857
(जी.डी.पी) (23+24-25)
28 दे शांतगर्त थूल उत्पन्न 86,59,505 91,04,662 96,79,027 1,04,02,987 1,12,34,571 1,21,53,754 1,30,34,121
(जी.एन.आय) (26+27)
29 दरडोई थूल रा टर्ीय उत्पन्न (`) 70,980 73,722 77,370 82,107 87,565 93,562 99,043

37
मूळ िंकमतीनुसार सांकेितक दे शांतगर्त िन वळ मू यवृि व बाजार िंकमतीनुसार सांकेितक दे शांतगर्त िन वळ उत्पन्न
(` कोटी)
+++ ++
अ.कर्. उ ोग 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18+
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 पीक 9,00,975 9,93,480 11,37,605 11,68,061 11,91,903 13,28,270 13,88,369
2 पशुसंवधर्न 3,22,185 3,62,769 4,15,763 5,02,798 5,74,764 6,64,653 7,49,405
3 वने व लाकूड तोडणी 1,23,070 1,36,045 1,55,045 1,72,049 1,82,679 1,90,953 1,87,255
4 मत् य यवसाय व मत् यशेती 60,039 71,107 88,220 1,05,592 1,20,794 1,41,817 1,61,984
5 कृ िष व संलग्न काय 14,06,268 15,63,401 17,96,633 19,48,500 20,70,140 23,25,693 24,87,013
(उप-बे रीज-1+2+3+4) (19.6) (19.2) (19.6) (19.2) (18.6) (18.8) (18.2)
6 खाण व दगड खाणकाम 2,29,186 2,49,771 2,52,785 2,61,787 2,44,585 2,70,264 2,96,133
7 ाथिमक क्षे तर् 16,35,454 18,13,172 20,49,418 22,10,287 23,14,725 25,95,957 27,83,146
8 व तुिनमार्ण 11,46,928 12,89,125 14,11,657 15,54,656 18,02,694 19,69,882 21,44,280
9 वीज, वायू , पाणीपुरवठा व इतर 1,23,811 1,40,178 1,73,574 1,82,728 2,25,552 2,34,787 2,91,399
10 बांधकाम 7,38,178 7,96,849 8,66,610 9,20,941 9,31,992 10,16,076 11,36,446
11 ि तीय क्षे तर् 20,08,917 22,26,152 24,51,841 26,58,325 29,60,238 32,20,745 35,72,125
(उप-बे रीज - 8+9+10)
12 उ ोग 22,38,103 24,75,923 27,04,626 29,20,112 32,04,823 34,91,009 38,68,258
(उप-बे रीज - 6+11) (31.1) (30.4) (29.5) (28.7) (28.8) (28.3) (28.2)
14 रे वे 48,532 57,297 61,449 70,457 76,041 79,394 84,833
16 साठवण 4,352 5,331 5,116 5,370 5,905 6,193 7,070
17 दळणवळण व सारणासंबंिधत सेवा 1,02,776 1,16,669 1,33,058 1,57,285 1,82,334 1,85,236 1,72,485
18 िव ीय सेवा 4,73,399 5,28,329 5,89,132 6,49,295 7,11,622 7,33,730 8,23,492
20 सावर्जिनक शासन 4,05,592 4,54,144 5,03,188 5,71,755 6,23,316 7,13,126 8,31,936
21 इतर सेवा 4,86,677 5,64,219 6,41,025 7,49,614 8,56,854 9,89,049 11,57,594
22 तृतीय / सेवा क्षे तर् 35,45,400 41,02,464 46,65,921 52,93,377 58,49,839 65,28,491 73,45,727
(उप-बे रीज - 13 ते 21) (49.3) (50.4) (50.9) (52.1) (52.6) (52.9) (53.6)
23 मूळ िंकमतींनुसार एकूण 71,89,771 81,41,787 91,67,178 1,01,61,988 1,11,24,802 1,23,45,192 1,37,00,996
िन वळ मू यवृि (5+12+22) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0)
25 वजा उत्पािदत व तू व सेवां वरील 2,60,677 3,16,656 3,10,075 3,27,982 3,21,120 3,19,819 3,58,933
अनुदान
26 दे शांतगर्त िन वळ उत्पन्न 78,19,154 88,83,108 1,00,37,547 1,11,25,668 1,23,22,177 1,37,71,661 1,53,13,286
(एन.डी.पी) (23+24-25)
28 दे शांतगर्त िन वळ उत्पन्न 77,42,330 87,66,345 98,97,663 1,09,78,238 1,21,62,398 1,35,95,261 1,51,28,474
(एन.एन.आय) (26+27)
29 दरडोई रा टर्ीय उत्पन्न (`) 63,462 70,983 79,118 86,647 94,797 1,04,659 1,14,958
टीप - कंसातील आकडे िन वळ मू यवृि शी टक्केवारी दशर्िवतात. आकडे वारी संिक्ष तात िद यामुळे काही िठकाणी बेरजा जुळणार नाहीत.

38
मूळ िंकमतीनुसार वा तिवक दे शांतगर्त िन वळ मू यवृि व बाजार िंकमतीनुसार वा तिवक दे शांतगर्त िन वळ उत्पन्न
(` कोटी)
अ.कर्. उ ोग 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16+++ 2016-17++ 2017-18+
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 पीक 9,00,975 8,96,366 9,41,924 8,96,785 8,63,339 9,06,893 9,40,235
2 पशुसंवधर्न 3,22,185 3,38,786 3,57,438 3,83,865 4,12,787 4,54,003 4,86,246
3 वने व लाकूड तोडणी 1,23,070 1,23,343 1,30,661 1,33,134 1,35,429 1,37,276 1,40,077
5 कृ िष व संलग्न काय 14,06,268 14,21,409 14,97,458 14,86,319 14,91,337 15,86,173 16,65,455
(उप-बे रीज-1+2+3+4) (100.0) (101.1) (106.5) (105.7) (106.0) (112.8) (118.4)
6 खाण व दगड खाणकाम 2,29,186 2,28,405 2,24,332 2,48,479 2,76,579 3,05,600 3,21,660
7 ाथिमक क्षे तर् 16,35,454 16,49,814 17,21,790 17,34,798 17,67,916 18,91,773 19,87,115
8 व तुिनमार्ण 11,46,928 12,13,903 12,78,832 13,93,158 15,95,406 17,27,598 18,28,558
9 वीज, वायू , पाणीपुरवठा व
1,23,811 1,19,338 1,18,076 1,25,088 1,25,998 1,40,153 1,52,463
10 बांधकाम 7,38,178 7,28,691 7,47,210 7,81,289 8,09,853 8,54,413 8,96,377
11 ि तीय क्षे तर् 20,08,917 20,61,932 21,44,118 22,99,535 25,31,257 27,22,164 28,77,398
(उप-बे रीज - 8+9+10)
12 उ ोग 22,38,103 22,90,337 23,68,450 25,48,014 28,07,836 30,27,764 31,99,058
(उप-बे रीज - 6+11) (100.0) (102.3) (105.8) (113.8) (125.5) (135.3) (142.9)
14 रे वे 48,532 54,891 57,773 61,571 64,166 58,608 62,629
16 साठवण 4,352 4,931 4,391 4,629 5,243 5,016 5,566
17 दळणवळण व सारणासंबंिधत 1,02,776 1,08,905 1,12,617 1,33,553 1,54,216 1,50,710 1,34,898
सेवा
18 िव ीय सेवा 4,73,399 5,21,589 5,68,348 6,16,582 6,59,910 6,82,672 7,10,945
20 सावर्जिनक शासन 4,05,592 4,13,234 4,18,382 4,48,787 4,66,379 5,10,483 5,74,909
21 इतर सेवा 4,86,677 5,17,652 5,46,683 6,02,151 6,48,053 7,09,622 7,97,144
22 तृतीय / सेवा क्षे तर् 35,45,400 38,23,868 40,97,131 44,99,158 49,21,807 53,24,081 57,36,689
(उप-बे रीज - 13 ते 21) (100.0) (107.9) (115.6) (126.9) (138.8) (150.2) (161.8)
23 मूळ िंकमतींनुसार एकू ण 71,89,771 75,35,614 79,63,039 85,33,489 92,20,980 99,38,018 1,06,01,203
िन वळ मू यवृि
(5+12+22) (100.0) (104.8) (110.8) (118.7) (128.3) (138.2) (147.4)
25 वजा उत्पािदत व तू व 2,60,677 2,94,070 2,71,192 2,76,889 2,67,935 2,59,762 2,80,609
26 दे शांतगर्त िन वळ उत्पन्न 78,19,154 82,02,356 87,00,760 93,49,029 1,00,98,603 1,09,17,373 1,16,76,896
(एन.डी.पी) (23+24-25)
27 परदे शातून ा त ाथिमक (-)76,824 (-)1,08,354 (-)1,22,343 (-)1,24,687 (-)1,34,922 (-)1,44,573 (-)1,45,736
उत्पन्न
28 दे शांतगर्त िन वळ उत्पन्न 77,42,330 80,94,001 85,78,417 92,24,343 99,63,681 1,07,72,800 1,15,31,159
(एन.एन.आय) 26+27)
29 दरडोई रा टर्ीय उत्पन्न (`) 63,462 65,538 68,572 72,805 77,659 82,931 87,623

39
सांकेितक थूल िज हा मू यवृि (चालू िंकमतींनुसार)
(` कोटी)
अ.कर्. िज हा 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 मुंबई# 2,20,975 2,51,473 2,83,580 3,13,640 3,42,221 3,69,373 4,12,633
2 ठाणे$ 1,63,761 1,86,203 2,09,677 2,31,688 2,52,443 2,73,998 3,05,851
3 रायगड 29,576 33,679 37,995 42,886 47,028 50,286 56,445
4 रत्नािगरी 13,842 15,728 18,172 22,238 21,795 25,408 28,800
5 िंसधुदग
ु र् 8,033 9,153 10,316 11,174 11,987 14,308 18,243
कोकण िवभाग 4,36,186 4,96,236 5,59,740 6,21,626 6,75,474 7,33,373 8,21,973
6 नािशक 55,289 66,481 77,227 78,428 83,106 89,054 1,03,435
7 धुळे 14,564 16,408 18,906 21,068 22,259 24,011 27,335
8 नंदरु बार 8,010 8,996 10,374 10,017 11,045 12,531 13,621
9 जळगाव 29,657 31,912 37,387 40,536 42,554 47,928 51,900
10 अहमदनगर 37,219 40,213 47,007 51,962 56,177 60,091 69,072
नािशक िवभाग 1,44,740 1,64,010 1,90,901 2,02,011 2,15,143 2,33,615 2,65,364
11 पुणे 1,31,145 1,48,820 1,67,755 1,84,575 2,00,722 2,17,430 2,41,444
12 सातारा 25,684 28,432 32,415 34,862 38,641 41,275 47,046
13 सांगली 26,066 28,244 32,462 35,637 37,834 42,500 46,005
14 सोलापूर 39,459 42,633 47,474 53,917 57,841 62,138 70,463
15 को हापूर 40,732 46,314 51,335 55,967 60,881 66,378 74,324
पुणे िवभाग 2,63,086 2,94,444 3,31,441 3,64,959 3,95,918 4,29,721 4,79,282
16 औरं गाबाद 31,519 34,477 40,394 42,805 47,389 51,930 57,024
17 जालना 13,178 13,631 18,328 15,884 16,539 20,643 20,823
18 परभणी 12,150 13,962 15,575 15,933 15,561 19,629 20,142
19 िंहगोली 5,994 7,090 7,540 8,691 8,064 9,551 10,107
20 बीड 15,710 16,636 19,599 19,485 20,762 25,162 26,761
21 नांदेड 20,998 24,069 27,074 26,793 29,522 34,828 37,176
22 उ मानाबाद 11,733 11,558 14,447 12,944 13,384 15,650 17,296
23 लातूर 16,885 19,858 22,856 21,303 22,509 28,408 30,151
औरं गाबाद िवभाग 1,28,167 1,41,280 1,65,813 1,63,837 1,73,730 2,05,801 2,19,479
24 बुलढाणा 12,924 14,717 17,791 16,624 18,093 22,365 22,108
25 अकोला 13,030 15,167 16,951 17,408 19,231 22,927 23,645
26 वािशम 6,262 7,067 7,968 7,028 8,150 9,647 9,570
27 अमरावती 18,893 22,347 25,070 27,011 29,772 34,918 35,574
28 यवतमाळ 15,682 18,730 19,346 20,202 23,484 27,816 28,337
अमरावती िवभाग 66,791 78,027 87,126 88,273 98,730 1,17,674 1,19,234
29 वधार् 10,060 11,604 12,481 13,518 15,660 17,917 19,148
30 नागपूर 56,028 63,831 71,731 78,976 87,357 95,419 1,05,352
31 भंडारा 8,061 9,189 10,349 11,193 11,899 13,451 14,371
32 ग िदया 8,539 10,005 10,969 11,997 12,793 14,352 15,166
33 चं दर्पूर 16,940 19,763 21,468 23,208 25,866 29,031 31,199
34 गडिचरोली 5,821 6,653 6,949 7,340 7,838 8,520 9,691
नागपूर िवभाग 1,05,449 1,21,044 1,33,947 1,46,233 1,61,414 1,78,691 1,94,926
आधार - अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, महारा टर् शासन # - मुंबई शहर व मुंबई उपनगर िज हा $ पालघर अंतभूर्त
टीप – (1) आकडे वारी संिक्ष तात िद यामुळे काही िठकाणी बेरजा जुळणार नाहीत.
(2) 2011-12 ते 2017-18 ची आकडे वारी अ थायी आहे .
(3) सुधारीत पायाभूत वषर् 2011-12 च्या कायर्प ती व पिरभाषा मधील बदलामुळे थूल िज हा मू यवृ ीचे अंदाज पायाभूत वषर् 2004-05 मािलकेतील
पिरगिणत करण्यात आले या अंदाजाशी तुलना करता येत नाही.
40
वा तिवक थूल िज हा मू यवृि (ि थर िंकमतींनुसार)
(` कोटी)
अ.कर्. िज हा 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 मुंबई# 2,20,975 2,36,324 2,50,630 2,72,621 2,94,038 3,16,014 3,40,929
2 ठाणे$ 1,63,761 1,74,943 1,85,268 2,01,051 2,16,555 2,33,054 2,51,315
3 रायगड 29,576 31,540 33,387 37,007 39,855 42,712 46,076
4 रत्नािगरी 13,842 14,688 15,750 18,411 17,935 20,031 22,063
ु र् 8,033 8,495 8,955 9,282 9,782 11,136 13,275
कोकण िवभाग 4,36,186 4,65,990 4,93,990 5,38,372 5,78,164 6,22,946 6,73,657
6 नािशक 55,289 61,221 66,051 68,456 72,489 78,564 86,424
7 धुळे 14,564 15,364 16,598 18,175 18,566 19,928 21,847
8 नंदरु बार 8,010 8,506 9,400 8,864 9,542 10,616 11,220
9 जळगाव 29,657 30,356 33,825 35,604 36,017 40,249 42,216
10 अहमदनगर 37,219 38,145 42,036 44,794 46,127 49,883 55,323
नािशक िवभाग 1,44,740 1,53,592 1,67,909 1,75,893 1,82,742 1,99,240 2,17,030
11 पुणे 1,31,145 1,39,329 1,48,095 1,60,112 1,71,360 1,84,068 1,98,308
12 सातारा 25,684 26,485 28,748 30,016 32,661 34,511 37,833
13 सांगली 26,066 26,598 28,885 30,437 31,857 35,108 36,790
14 सोलापूर 39,459 40,112 42,598 48,047 49,946 52,499 58,093
15 को हापूर 40,732 43,151 45,279 48,306 51,574 55,647 60,086
पुणे िवभाग 2,63,086 2,75,676 2,93,605 3,16,918 3,37,399 3,61,834 3,91,110
16 औरं गाबाद 31,519 32,227 35,808 37,227 40,528 43,995 46,888
17 जालना 13,178 12,757 16,649 13,477 14,269 16,888 17,068
18 परभणी 12,150 13,070 13,748 13,864 13,353 16,616 16,709
19 िंहगोली 5,994 6,775 6,744 7,496 6,780 7,759 8,327
20 बीड 15,710 15,725 17,385 17,009 17,702 20,803 22,103
21 नांदेड 20,998 22,329 23,746 23,276 25,168 28,809 30,325
22 उ मानाबाद 11,733 10,946 12,806 11,308 11,519 12,948 14,170
23 लातूर 16,885 18,286 20,009 18,482 19,240 23,062 24,640
औरं गाबाद िवभाग 1,28,167 1,32,114 1,46,893 1,42,141 1,48,560 1,70,879 1,80,230
24 बुलढाणा 12,924 13,510 15,096 13,986 15,099 17,651 17,698
25 अकोला 13,030 14,225 15,001 15,174 16,309 18,462 19,180
26 वािशम 6,262 6,630 7,191 6,055 6,818 8,322 8,377
27 अमरावती 18,893 20,939 22,071 23,706 25,604 29,120 29,534
28 यवतमाळ 15,682 17,359 16,914 17,619 20,169 22,830 22,730
अमरावती िवभाग 66,791 72,663 76,273 76,541 84,000 96,385 97,519
29 वधार् 10,060 10,832 11,008 11,803 13,132 14,796 15,649
30 नागपूर 56,028 60,006 63,281 68,587 74,804 81,087 86,552
31 भंडारा 8,061 8,565 8,958 9,482 9,990 11,081 11,606
32 ग िदया 8,539 9,278 9,509 10,164 10,839 11,871 12,596
33 चं दर्पूर 16,940 18,450 18,945 20,162 22,046 24,297 25,797
34 गडिचरोली 5,821 6,216 6,057 6,310 6,733 7,074 8,128
नागपूर िवभाग 1,05,449 1,13,347 1,17,757 1,26,510 1,37,545 1,50,205 1,60,329
टीप – (1) आकडे वारी संिक्ष तात िद यामुळे काही िठकाणी बेरजा जुळणार नाहीत.
(2) 2011-12 ते 2017-18 ची आकडे वारी अ थायी आहे .
41
सांकेितक दरडोई थूल िज हा मू यवृि (चालू िंकमतींनुसार )
(`)
अ.कर्. िज हा 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
#
1 मुंबई 1,75,742 1,96,433 2,17,572 2,36,364 2,53,331 2,68,597 2,94,764
2 ठाणे$ 1,46,738 1,64,295 1,82,180 1,98,230 2,12,691 2,27,332 2,49,897
3 रायगड 1,11,566 1,25,667 1,40,234 1,56,571 1,69,833 1,79,634 1,99,452
4 रत्नािगरी 85,277 96,068 1,10,050 1,33,534 1,29,762 1,49,988 1,68,569
ु र् 94,091 1,06,347 1,18,892 1,27,734 1,35,926 1,60,935 2,03,548
कोकण िवभाग 1,51,130 1,69,287 1,88,012 2,05,588 2,19,964 2,35,152 2,59,521
6 नािशक 89,925 1,06,887 1,22,739 1,23,218 1,29,071 1,36,722 1,56,979
7 धुळे 70,607 78,764 89,863 99,158 1,03,737 1,10,803 1,24,905
8 नंदरु बार 48,352 53,839 61,556 58,924 64,422 72,462 78,095
9 जळगाव 69,692 74,220 86,061 92,354 95,958 1,06,967 1,14,644
10 अहमदनगर 81,494 87,262 1,01,092 1,10,750 1,18,664 1,25,799 1,43,311
नािशक िवभाग 77,441 86,862 1,00,078 1,04,829 1,10,511 1,18,784 1,33,560
11 पुणे 1,37,980 1,54,459 1,71,757 1,86,423 1,99,990 2,13,710 2,34,108
12 सातारा 85,066 93,337 1,05,471 1,12,435 1,23,524 1,30,784 1,47,761
13 सांगली 91,846 98,568 1,12,208 1,22,004 1,28,290 1,42,736 1,53,034
14 सोलापूर 90,835 97,127 1,07,038 1,20,309 1,27,731 1,35,803 1,52,407
15 को हापूर 1,04,458 1,17,554 1,28,961 1,39,155 1,49,819 1,61,673 1,79,170
पुणे िवभाग 1,11,452 1,23,323 1,37,246 1,49,414 1,60,253 1,71,965 1,89,626
16 औरं गाबाद 84,580 91,442 1,05,893 1,10,909 1,21,361 1,31,446 1,42,665
17 जालना 66,917 68,608 91,427 78,536 81,052 1,00,272 1,00,253
18 परभणी 65,778 74,819 82,616 83,650 80,870 1,00,970 1,02,553
19 िंहगोली 50,659 59,422 62,659 71,622 65,897 77,403 81,224
20 बीड 60,455 63,445 74,079 72,993 77,082 92,589 97,595
21 नांदेड 62,113 70,504 78,532 76,960 83,974 98,102 1,03,695
22 उ मानाबाद 70,429 68,780 85,236 75,710 77,616 89,978 98,590
23 लातूर 68,417 79,691 90,847 83,867 87,770 1,09,714 1,15,336
औरं गाबाद िवभाग 68,032 74,262 86,308 84,449 88,677 1,04,025 1,09,860
24 बुलढाणा 49,706 56,089 67,190 62,212 67,097 82,190 80,508
25 अकोला 71,368 82,145 90,783 92,191 1,00,710 1,18,727 1,21,079
26 वािशम 52,042 58,220 65,072 56,901 65,411 76,758 75,489
27 अमरावती 64,998 76,055 84,410 89,967 98,101 1,13,824 1,14,716
28 यवतमाळ 56,266 66,585 68,149 70,516 81,227 95,335 96,240
अमरावती िवभाग 58,987 68,234 75,444 75,688 83,826 98,931 99,262
29 वधार् 76,870 87,748 93,402 1,00,119 1,14,784 1,29,966 1,37,459
30 नागपूर 1,19,387 1,34,064 1,48,499 1,61,156 1,75,705 1,89,174 2,05,878
31 भंडारा 66,807 75,480 84,253 90,314 95,164 1,06,624 1,12,906
32 ग िदया 64,238 74,619 81,110 87,949 92,979 1,03,415 1,08,341
33 चं दर्पूर 76,373 88,150 94,733 1,01,322 1,11,725 1,24,060 1,31,908
34 गडिचरोली 54,004 61,229 63,449 66,490 70,441 75,971 85,727
नागपूर िवभाग 89,110 1,01,120 1,10,620 1,19,386 1,30,274 1,42,570 1,53,746
टीप – (1) 2011-12 ते 2017-18 ची आकडे वारी अ थायी आहे .

4.úिंकमती व सावर्जिनक िवतरण यव था
4.1 अत्याव यक व तू व सेवांच्या िंकमतीतील वाढ सवर्सामान्य जनतेच्या दै नंिदन घरखचर् तसेच राहणीमानावर पिरणाम करते.
यािशवाय दीघर् कालावधीत चलनवाढीने िविश ट पातळी ओलांड यावर दे शाच्या अथर् यव थेवर दूरगामी पिरणाम होतो. या तव व तूंच्या
िकमतींतील होणाऱ्या चढ उतारावर शासन लक्ष ठे ऊन आव यकतेनस
ु ार उपाययोजना व ह तक्षेप करते. साठे बाजार आिण अवैध
िवकर्ीवर िनयंतर्ण यितिरक्त चलनवाढीचा पिरणाम रोखण्याकिरता राज्य शासन कायर्क्षम सावर्जिनक अन्नधान्य िवतरण यव था
राबिवते.
िंकमती
4.2 शासन गर्ाहक िंकमती िनदशांक व घाऊक िंकमती िनदशांकाच्या माध्यमातुन चलनवाढीवर िनयिमतपणे दे खरे ख ठे वते. गर्ाहक
िंकमती िनदशांक हा सवर्साधारण राहणीमानामध्ये होणाऱ्या बदलांचे मापन करतो तर अथर् यव थेत होणाऱ्या चलनवाढीचे मापन घाऊक
िंकमती िनदशांक करतो.
राज्याचे गर्ाहक िंकमती िनदशांक

4.3 अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, महारा टर् शासन राज्याच्या गर्ामीण व नागरी भागाकिरता दरमहा गर्ाहक िंकमती िनदशांक
(पायाभूत वषर् 2003) पिरगिणत करते. याकिरता िनवडण्यात आले या बाजारपेठांमधून गर्ामीण भागातील 68 कदर्ांमधून 106 बाबींचा
आिण नागरी भागातील 74 कदर्ांमधून 127 बाबींचा िकरकोळ िंकमती िनयिमतपणे संकिलत करण्यात येतात.
4.4 एि ल, 2018 ते माचर् , 2019 या कालावधीत गर्ामीण व नागरी भागांकिरता सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांक अनुकर्मे
275.1 व 266.6 होता. याच कालावधीत खा पदाथर् गटाचा गर्ामीण भागाकिरता सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांक 271.9 व नागरी
भागाकिरता 278.0 होता, तर गतवषीर् याच कालावधीमध्ये तो अनुकर्मे 270.4 व 278.5 होता. इंधन, वीज व िदवाब ी गटाचा सरासरी
गर्ाहक िंकमती िनदशांक गर्ामीण भागाकिरता 512.9 व नागरी भागाकिरता 502.8 होता, तर गतवषीर् याच कालावधीमध्ये तो अनुकर्मे
498.0 व 461.6 होता. गर्ामीण व नागरी भागाकिरता गटवार गर्ाहक िंकमती िनदशांक अनुकर्मे पिरिश ट 4.1 व पिरिश ट 4.2 मध्ये
िदले आहे त.
4.5 एि ल, 2018 ते माचर् , 2019 या कालावधीकिरता सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांकावर आधािरत वषर्-ते-वषर् चलनवाढीचा दर
गर्ामीण भागाकिरता 1.7 टक्के तर नागरी भागासाठी तो 2.5 टक्के होता. याच कालावधीकिरता खा पदाथर् गटाचा
वषर्-ते-वषर् चलनवाढीचा दर गर्ामीण भागासाठी 0.5 टक्के आिण नागरी भागासाठी (-) 0.2 टक्के होता. सरासरी गर्ाहक िंकमती
िनदशांकावर आधािरत खा पदाथर् गटातील उपगटिनहाय चलनवाढ तक्ता 4.1 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 4.1 सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांकावर आधािरत खा पदाथर् गटातील उपगटिनहाय चलनवाढ
(टक्के)
गट गर्ामीण नागरी
2017-18 2018-19 2017-18 2018-19
खा पदाथर् गट (-) 0.4 0.5 0.1 (-) 0.2
तृणधान्ये व उत्पादने 2.1 6.7 2.7 8.0
कडधान्ये व उत्पादने (-) 30.0 (-) 9.7 (-) 31.7 (-) 6.9
दूध व दुग्धजन्य पदाथर् 5.6 2.4 5.0 1.6
खा तेल 0.3 (-) 1.9 (-) 0.8 (-) 1.6
अंडी,मांस व मासे 3.7 3.3 1.3 3.4
भाज्या व फळे 8.0 (-) 1.2 7.9 (-) 6.5
मसाले व मसा याचे पदाथर् (-) 7.4 (-) 0.5 (-) 13.0 (-) 3.7
इतर खा पदाथर् 3.9 (-) 4.7 3.0 (-) 1.0
आधार : अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, महारा टर् शासन

44
इतर सं थां ारे पिरगिणत करण्यात ये णारे गर्ाहक िंकमती िनदशांक

4.6 किदर्य सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार यांचेमाफर्त अिखल भारतीय आिण राज्य / कदर्शािसत दे शाकिरता गर्ामीण, नागरी
व एकितर्त भागाकिरता मािसक गर्ाहक िंकमती िनदशांक (पायाभूत वषर् 2012) पिरगिणत व कािशत केले जातात. याकिरता
1,181 गर्ामीण कदर्ांमधून 281 बाबी व 1,114 नागरी कदर्ांमधून 287 बाबींच्या िंकमती संकिलत के या जातात. िनवडण्यात आले या
एकूण कदर्ांपैकी राज्याच्या गर्ामीण भागातील 66 आिण नागरी भागातील 86 कदर्ांचा समावेश आहे . महारा टर् राज्याकिरता एि ल, 2018
ते माचर् , 2019 या कालावधीत पिरगिणत केले ला सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांक गर्ामीण भागाकिरता 142.6, नागरी भागाकिरता
133.7 आिण एकितर्त भागाकिरता 136.7 असून त्यांच्या चलनवाढीचा दर अनुकर्मे 1.6 टक्के, 4.0 टक्के व 3.1 टक्के होता.
4.7 म कदर्, भारत सरकार यांचेमाफर्त पायाभूत वषर् 1986-87 वर आधािरत शेत मजुरांकिरता गर्ाहक िंकमती िनदशांक व
गर्ामीण मजुरांकिरता गर्ाहक िंकमती िनदशांक दरमहा कािशत केले जातात. िंकमतींचे संकलन 600 कदर्ांमधून केले जात असून त्यापैकी
54 कदर्े राज्यातील आहे . एि ल, 2018 ते माचर् , 2019 किरता राज्यासाठी शेत मजुरांकिरता सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांक आिण
गर्ामीण मजुरांकिरता सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांक अनुकर्मे 967.2 आिण 963.3 होते, याच कालावधीकिरता चलनवाढीचा दर
अनुकर्मे 1.1 टक्के आिण 1.3 टक्के होता. राज्यासाठी शेत मजुरांकिरता गर्ाहक िंकमती िनदशांक व गर्ामीण मजुरांकिरता गर्ाहक िंकमती
िनदशांक पिरिश ट 4.4 मध्ये िदले आहे त.
4.8 औ ोिगक कामगारांकिरताचा गर्ाहक िंकमती िनदशांक (पायाभूत वषर् 2001) चा वापर करुन मजुरी व वेतनावरील महागाई
भ ा िनधार्िरत करण्यात येतो. तसेच सदर िनदशांक िनयत कायर् क्षेतर्ातील रोजगाराकिरता िकमान मजुरी दर िनि चती व वेतन संरचना
करण्याकिरता वापरला जातो. सदर िनदशांकाची दरमहा पिरगणना व कािशत करावयाचे काम म कदर्, भारत सरकार करते.
औ ोिगक कामगारांकिरताचा गर्ाहक िंकमती िनदशांक हा भारतातील औ ोिगकद ृ ा िवकिसत अशा िनवडक 78 कदर्ांमधील
जीवनाव यक व तू आिण सेवा यांच्या िकरकोळ िंकमतींवर आधािरत असून यामध्ये राज्यातील पाच कदर्ांचा समावेश आहे . या पाच
कदर्ांबरोबरच राज्यातील पाच अितिरक्त कदर्ांसाठी कामगार आयुक्त कायार्लय, महारा टर् शासन यांच्याकडू न औ ोिगक कामगारांकिरता
गर्ाहक िंकमती िनदशांक वतंतर्पणे पिरगिणत करण्यात येतात. राज्यातील कदर्ांसाठी औ ोिगक कामगारांकिरता गर्ाहक िंकमती िनदशांक
पिरिश ट 4.7 मध्ये िदला आहे .

45
अिखल भारतीय गर्ाहक िंकमती िनदशांक

4.9 एि ल, 2018 ते माचर् , 2019 या कालावधीकिरता कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लयाने पिरगिणत केले ला अिखल भारतीय सरासरी
गर्ाहक िंकमती िनदशांक (पायाभूत वषर् 2012) गर्ामीण भागाकिरता 141.3, नागरी भागाकिरता 137.7 आिण एकितर्त भागाकिरता
139.6 होता. सदर कालावधीतील चलनवाढीचा दर अनुकर्मे 3.0 टक्के, 3.9 टक्के व 3.4 टक्के होता. कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लयाकडू न
पिरगिणत राज्यिनहाय गर्ामीण, नागरी व एकितर्त गर्ाहक िंकमती िनदशांक पिरिश ट 4.3 मध्ये दे ण्यात आले आहे त.
4.10 म कदर्, भारत सरकार यांच्याकडू न एि ल, 2018 ते माचर् , 2019 या कालावधीत पिरगिणत केलेले अिखल भारतीय शेत
मजुरांकिरता सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांक आिण गर्ामीण मजुरांकिरता सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांक अनुकर्मे 907.3 आिण
915.1 असून गतवषीर्च्या तुलनेत त्यांच्या चलनवाढीचा दर अनुकर्मे 2.1 टक्के आिण 2.2 टक्के होता. अिखल भारतीय शेत मजुरांकिरता
गर्ाहक िंकमती िनदशांक आिण गर्ामीण मजुरांकिरता गर्ाहक िंकमती िनदशांक पिरिश ट 4.4 मध्ये दे ण्यात आले आहे त.
4.11 एि ल, 2018 ते माचर् , 2019 या कालावधीतील म कदर्, भारत सरकार यांच्याकडू न पिरगिणत व कािशत करण्यात येणारा
अिखल भारतीय औ ोिगक कामगारांकिरता सरासरी गर्ाहक िंकमती िनदशांक 299.9 असून गतवषीर्च्या तुलनेत तो 5.4 टक्के
चलनवाढ दशर्िवतो. अिखल भारतीय औ ोिगक कामगारांकिरता गर्ाहक िंकमती िनदशांक व राज्यातील िनवडक कदर्ांसाठी औ ोिगक
कामगारांकिरता गर्ाहक िंकमती िनदशांक अनुकर्मे पिरिश ट 4.5 व पिरिश ट 4.6 मध्ये दे ण्यात आले आहे त.
अिखल भारतीय घाऊक िंकमती िनदशांक

4.12 घाऊक िंकमती िनदशांक हा ठरािवक कालावधीतील दे शांतगर्त सवर् व तूंच्या घाऊक यवहारांच्या िंकमतींतील बदलांचे मापन
करतो. आिर्थक स लागार यांचे कायार्लय, वािणज्य व उ ोग मंतर्ालय, भारत सरकार यांचेमाफर्त सदर िनदशांक पिरगिणत व कािशत
केले जातात. घाऊक िंकमती िनदशांक पिरगिणत करण्याकिरता िवचारात घे त या जाणाऱ्या िविवध व तूंचे वगीर्करण ाथिमक व तू,
इंधन व वीज आिण उत्पािदत व तू या गटांत केले जाते.
4.13 सवर्साधारण घाऊक िंकमती िनदशांक (पायाभूत वषर् 2011-12) एि ल, 2018 मधील 117.3 पासून माचर् , 2019 मध्ये
120.0 पयत वाढला. याच कालावधीत ाथिमक व तू गटाच्या िनदशांकात 130.7 पासून 134.7 पयत, इंधन व वीज या गटात
99.0 पासून 103.3 पयत आिण उत्पािदत व तू गटात 116.3 पासून 118.3 पयत वाढ झाली आहे . गटिनहाय घाऊक िंकमती िनदशांक
पिरिश ट 4.8 मध्ये दे ण्यात आले आहे त.
4.14 घाऊक िंकमती िनदशांकावर आधािरत वषर्-ते-वषर् चलनवाढीचा दर एि ल, 2018 मधील 3.6 टक्क्यांवरून माचर् , 2019 मध्ये
3.2 टक्क्यांपयत कमी झाला आहे . ाथिमक व तू गटाकिरता चलनवाढीचा दर एि ल, 2018 मधील 2.6 टक्क्यांवरून माचर् , 2019
मध्ये तो 5.1 टक्क्यांपयत वाढला आहे . उत्पािदत व तू गटाकिरता चलनवाढीचा दर एि ल, 2018 मधील 3.3 टक्क्यांवरून माचर् , 2019
मध्ये 2.2 टक्क्यांपयत कमी झाला आहे . इंधन व वीज गटाकिरता चलनवाढीचा दर एि ल, 2018 मधील 8.0 टक्क्यांवरून माचर् , 2019
मध्ये 5.4 टक्क्यांपयत कमी झाला आहे . ाथिमक व तू गटातील खा पदाथर् उपगटाचा चलनवाढीचा दर एि ल, 2018 मधील
0.9 टक्क्यांवरून वाढ होऊन तो माचर् , 2019 मध्ये 5.7 टक्के झाला. अिखल भारतीय तरावर िविवध महत्त्वाच्या िंकमतीं िनदशांकांवर
आधािरत चलनवाढीचे दर पिरिश ट 4.9 मध्ये िदले आहे त.

46
सावर्जिनक िवतरण यव था
4.15 सावर्जिनक िवतरण यव था िनयिमत िवतरणा ारे समाजातील वंिचत गटाला अन्न सुरक्षा तसेच जीवनाव यक व तु रा त
दरात उपल ध करुन दे ण्याची हमी दे ते. लाभाथीर् िनि चत करणे, अन्नधान्याची खरे दी आिण रा त भाव दुकानांच्या थािपत नेटवकर् ारे
िवतरण ा जबाबदाऱ्या कदर् शासन आिण राज्य शासन एकितर्तिरत्या पार पाडत आहे त. गहू , तांदळ
ू , साखर, केरोिसन इत्यादी
जीवनाव यक व तूंचे िवतरण रा त भाव दुकानां ारे केले जाते. रा त भाव दुकानांतगर्त लाभाथ्यार्ंना त्यांची बायोमेिटर्क ओळख
पडताळणी करुन धान्याचे वाटप पॉईंट ऑफ सेल (पी. ओ. एस.) उपकरणा ारे करण्यात येते.
4.15.1 अन्न सुरक्षा हमी वाढ करणे व गैर यवहारास आळा घालण्याच्या हे तन
ू े राज्य शासनाने सक्षम आिण पारदशीर् अशी ल य
िनधार्िरत सावर्जिनक िवतरण यव था थािपत केली आहे . या द ृ टीकोनातून, राज्य शासन कदर् शासनाकडू न उचल ते लाभाथ्यार्ंना िवतरण
करण्यापयत सवर् िकर्येचे संगणकीकरण मािहती व संगणक तंतर्ज्ञानाचा वापर करुन करीत आहे .
4.16 रा त भाव दुकाने ही व तूंचे िवतरण करण्याचे माध्यम आहे . राज्यात 31 माचर् , 2019 रोजी 51,922 रा त भाव दुकाने
कायर्रत असुन त्यामधे आिदवासी भागात 5,427 व 28 िफरती रा त भाव दुकाने यांचा समावेश आहे . रा टर्ीय अन्न सुरक्षा अिधिनयम,
2013 नुसार सावर्जिनक िवतरण यव थेचे कायर् भावीपणे होण्याकिरता रा त भाव दुकानांना परवाने दे ताना सावर्जिनक सं थांना
ाधान्य दे ण्यात आले आहे . रा त भाव दुकानांची मालकी कारानुसार संख्या तक्ता 4.2 व िनवडक राज्यांमधील रा त भाव दुकानांची
संख्या तक्ता 4.3 मध्ये दे ण्यात आली आहे .
तक्ता 4.2 रा त भाव दुकानांची मालकी कारानुसार तक्ता 4.3 िनवडक राज्यांमधील रा त भाव दुकानांची
संख्या संख्या
(31 माचर् , 2019 रोजी) (20 मे, 2019 रोजी)
मालकीचा कार रा त भाव दुकाने राज्य रा त भाव दुकाने
(संख्या) (संख्या)
वैयिक्तक (सवर्साधारण) 29,953 आंधर् दे श 29,753
अनुसिू चत जाती 3,331 गुजरात 15,874
अनुसिू चत जमाती 3,451
कनार्टक 19,971
माजी सैिनक 246
केरळ 14,226
मिहलांचे व-सहा यता गट 5,222
मध्य दे श 24,713
पुरुषांचे व -सहा यता गट 129
महारा टर् 51,922
गर्ामपंचायत 187
राज थान 26,749
नागरी थािनक सं था 157
सहकारी 7,991 तेलंगणा 17,045
इतर 1,255 उ र दे श 76,639

एकू ण 51,922 अिखल भारत 5,31,763
आधार : अन्न, नागरी पुरवठा आिण गर्ाहक संरक्षण िवभाग, महारा टर् शासन आधार: 1. अन्न व सावर्जिनक िवतरण िवभाग, कदर् शासन
2. अन्न, नागरी पुरवठा आिण गर्ाहक संरक्षण िवभाग, महारा टर् शासन
4.16.1 गुणव ापुणर् अन्नधान्याच्या िनयिमत पुरवठा खातर्ीशीर करण्यासाठी व गैर यवहारांना आळा घालण्यासाठी रा त भाव
दुकानांची वषर्भरात िनयिमत िनरीक्षणे घे तली जातात. एि ल, 2018 ते माचर् , 2019 या कालावधीत 6,269 रा त भाव दुकानांची
िनरीक्षणे घे ण्यात आली. या िनरीक्षणांतगर्त 20 रा त भाव दुकानांचे परवाने र , 21 दुकानांचे परवाने िनलंिबत करण्यात आले व एकूण
` 8.77 लाख दं ड वसूल करण्यात आला. यािशवाय, सावर्जिनक िवतरण यव थेअंतगर्त जीवनाव यक व तूंच्या िवतरणावर आिण
संिनयंतर्णामध्ये जनतेचा खातर्ीशीर सहभाग असण्यासाठी राज्यात िनरिनरा या तरावर दक्षता सिमत्या गठीत करण्यात आ या आहे त.

47
4.17 माचर् , 2019 अखेर एकूण 2.78 कोटी

िशधापितर्काधारक असून त्यापैकी 26.19 लाख ‘अंत्योदय अन्न
योजना’ (अंअयो) िशधापितर्काधारक होते. कदर्पुर कृ त अन्नपूणार्
योजना राज्यात 1 एि ल, 2001 पासून राबिवण्यात येत आहे .
रा टर्ीय वृ ापकाळ िनवृ ी वेतन िंकवा राज्य िनवृ ी वेतन या
योजनांतगर्त लाभ िमळत नसले या 65 वषर् व त्यावरील वयाच्या
िनराधार वृ ांना या योजनेअंतगर्त दरमहा 10 िकलो अन्नधान्य
मोफत पुरिवण्यात येते. या यितिरक्त राज्यातील क याणकारी
सं थांना त्यातील यक्तीमागे ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेखालील लोकांना
िदले या दराने दरमहा त्येकी 15 िकलो अन्नधान्याचे
िवतरणासाठी कदर् शासन अितिरक्त िनयतन मंजरू करते.
माचर् , 2019 अखेर अन्नपूणार् िशधापितर्काधारकांची संख्या
1,613 होती. िशधापितर्काच्या कारानुसार धारकांची संख्या
तक्ता 4.4 मध्ये व िशधापितर्काधारकांची िज हािनहाय संख्या
पिरिश ट 4.10 मध्ये दे ण्यात आली आहे .
तक्ता 4.4 िशधापितर्काच्या कारानुसार िशधापितर्काधारकांची संख्या

(31 माचर् रोजी) (लाख)
वषर् िशधापितर्का कार
िपवळा केशरी शु एकूण+
2016-17 80.52 146.88 21.46 249.39
2017-18 64.44 158.96 21.80 245.57
2018-19 26.20 233.70 18.30 278.21
आधार : अन्न, नागरी पुरवठा आिण गर्ाहक संरक्षण िवभाग, महारा टर् शासन + अन्नपूणार् लाभाथ्यार्ंच्या संख्येसह
रा टर्ीय अन्नसुरक्षा अिधिनयम, 2013 अंतगर्त लाभाथीर्
4.18 राज्यात रा टर्ीय अन्नसुरक्षा अिधिनयम, 2013 ची अंमलबजावणी 1 फे व

ु ारी, 2014 पासुन होत आहे . सदर अिधिनयमाचा
उ े श नागिरकांना त्यांच्या अन्नाची गरज भागिवण्याकिरता पुरेसे दजदार अन्नधान्य रा त दराने उपल ध होण्यासाठी अन्न व पोषण सुरक्षा
पुरिवणे असा आहे . यामुळे राज्यातील गरजू जनतेला अनुदािनत दरामध्ये खातर्ीशीरिरत्या अन्नधान्य उपल ध होत आहे . त्यानुसार गर्ामीण
भागातील सुमारे 4.7 कोटी (76.3 टक्के) व नागरी भागातील सुमारे 2.3 कोटी (45.3 टक्के) लोकसंख्या अनुदािनत दराने धान्य
िमळण्यास पातर् आहे . या अिधिनयमांतगर्त लाभाथ्यार्ंचे अंत्योदय अन्न योजना आिण ाधान्य कुटुं ब असे गट करण्यात आले आहे .
गर्ामीण भागातील वािर्षक उत्पन्न ` 44,000 पयत असलेली 216.85 लाख कुटुं ब, तसेच नागरी भागातील वािर्षक उत्पन्न ` 59,000
पयत असले ली 183.22 लाख कुटुं बांना ाधान्य गटातील कुटुं ब संबोधण्यात येते.
4.18.1 या अिधिनयमानुसार, अंत्योदय अन्न योजनेखालील लाभाथीर् ितमाह ित कुटुं ब 35 िकलो आिण ाधान्य कुटुं ब लाभाथीर्
ित यिक्त ितमाह 5 िकलो धान्य िमळिवण्यास पातर् आहे त. सदर अिधिनयमानुसार लाभाथीर् तीन रुपये ित िकलो दराने तांदळ
ू , दोन
रुपये ित िकलो दराने गहू व रुपये एक ित िकलो दराने भरडधान्य िमळिवण्यास पातर् आहे त. सदर रा टर्ीय अन्नसुरक्षा अिधिनयम
अंतगर्त रा त भाव दुकानांना अन्नधान्याचे िनयतन, उचल व केलेले िवतरणाचा तपशील तक्ता 4.5 मध्ये दे ण्यात आला आहे . सन
2017-18 किरता िज हािनहाय अंत्योदय अन्न योजनेअंतगर्त अन्नधान्याचे िनयतन, उचल व रा त भाव दुकानांना केलेले िवतरण
पिरिश ट 4.14 मध्ये व सन 2018-19 किरताचा तपिशल पिरिश ट 4.15 मध्ये िदला आहे . िनवडक राज्यांकिरता रा टर्ीय अन्न सुरक्षा
अिधिनयमांतगर्त समािव ट यक्ती आिण िशधापितर्कांची संख्या तक्ता 4.6 मध्ये िदली आहे .

48
तक्ता 4.5 रा टर्ीय अन्न सुरक्षा अिधिनयमांतगर्त अन्नधान्याचे िनयतन, उचल व रा त भाव दुकानांना केलेले िवतरण
(लाख मे.टन)
लाभाथीर् वषर् तांदळ
ू गहू
कदर् राज्य शासनाने रा त भाव कदर् राज्य रा त भाव
शासनाकडू न केलेली उचल दुकानांना केलेले शासनाकडू न शासनाने दुकानांना केलेले
िनयतन िवतरण िनयतन केलेली उचल िवतरण
ाधान्य कुटुं ब 2016-17 15.17 14.18 14.11 20.36 19.04 18.95
2017-18 15.35 14.21 14.26 20.18 18.54 18.50
2018-19 14.68 12.66 12.41 20.84 17.57 17.37
अंअयो 2016-17 5.04 4.87 4.83 5.48 5.22 5.21
2017-18 4.86 4.64 4.69 5.66 5.33 5.31
2018-19 5.52 5.10 4.99 5.00 4.43 4.34
आधार: अन्न, नागरी पुरवठा आिण गर्ाहक संरक्षण िवभाग, महारा टर् शासन
तक्ता 4.6 िनवडक राज्यांकिरता रा टर्ीय अन्न सुरक्षा अिधिनयमांतगर्त समािव ट यक्ती आिण िशधापितर्कांची संख्या
(लाख )
राज्य िनि चत करण्यात आले या यक्तींची संख्या िशधापितर्का (20 मे, 2019 रोजी )
गर्ामीण नागरी एकूण अंअयो ाधान्य कुटुं ब एकूण
आंधर् दे श 200.20 68.03 268.23 9.08 83.85 92.93
गुजरात 258.78 124.06 382.85 8.08 58.18 66.26
कनार्टक 285.55 116.38 401.93 7.70 116.79 124.48
केरळ 91.87 62.93 154.80 5.89 30.75 36.64
मध्य दे श 420.83 125.59 546.42 13.83 103.65 117.48
महारा टर् 469.71 230.45 700.17 24.01 121.98 145.99
राज थान 356.09 90.53 446.62 6.67 99.33 106.00
तेलंगणा 143.08 48.62 191.70 5.14 44.59 49.73
उ र दे श 1,234.06 286.52 1,520.59 40.81 312.85 353.66
अिखल भारत 6,249.30 1,885.61 8,134.91 229.53 2,089.80 2,318.72
आधार : अन्न सुरक्षा पोटर् ल, कदर् शासन िटप : आकडे संिक्ष तात िद यामुळे एकूण बेरजा जुळतीलच असे नाही.
रा टर्ीय अन्नसुरक्षा अिधिनयम यितिरक्त लाभाथीर्

4.19 राज्यातील रा टर्ीय अन्न सुरक्षा अिधिनयमांतगर्त समािव ट नसलेले औरं गाबाद व अमरावती िवभागातील सवर् िज हे आिण
नागपूर िवभागातील वधार् िज हा या िज ांमधील ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेवरील शेतकऱ्यांना (सुमारे 51.29 लाख केशरी िशधापितर्काधारक)
ऑग ट, 2015 पासून ाधान्य कुटुं ब लाभाथ्यार्ंना लागू असले या दराने व पिरमाणानुसार अन्नधान्याचा पुरवठा राज्य शासनाच्या खचार्ने
करण्यात येत आहे . ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेवरील केशरी िशधापितर्काधारक शेतकऱ्यांसाठी अन्नधान्याचे िनयतन, उचल व रा त भाव दुकानांना
केलेले िवतरण तक्ता 4.7 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 4.7 ¤üÖ×¸ü¦ü¶रे षेवरील केशरी िशधापितर्काधारक शे तकऱ्यांसाठी अन्नधान्याचे िनयतन, उचल व रा त भाव दुकानांना
केलेले िवतरण
(लाख मे.टन )
वषर् तांदळ
ू गहू
कदर् शासनाकडू न राज्य शासनाने रा त भाव दुकानांना कदर् शासनाकडू न राज्य शासनाने रा त भाव दुकानांना
िनयतन केलेली उचल केलेले िवतरण िनयतन केलेली उचल केलेले िवतरण
2016-17 1.35 1.24 1.21 2.16 2.02 1.92
2017-18 1.30 1.14 1.17 2.13 1.88 1.79
2018-19 1.18 0.98 0.96 2.05 1.78 1.72

49
भरड धान्याचे िवतरण

4.20 राज्यातील ाधान्य कुटुं ब व अंत्योदय अन्न योजना लाभाथ्यार्ंना तांदळ
ु आिण गहू या यितिरक्त भरड धान्यही िवतरीत करण्यात
येते. भरड धान्याचे िनयतन, उचल व रा तभाव दुकानांना केलेले िवतरण तक्ता 4.8 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 4.8 भरड धान्याचे िनयतन, उचल व रा त भाव दुकानांना केलेले िवतरण
('000 मे.टन)
वषर् ज्वारी मका
कदर् राज्य शासनाने रा त भाव कदर् राज्य शासनाने रा त भाव
शासनाकडू न केलेली उचल दुकानांना शासनाकडू न केलेली उचल दुकानांना
िनयतन केलेले िवतरण िनयतन केलेले िवतरण
2016-17 16.57 14.27 14.03 0.01 0.01 0.01
2017-18 3.73 3.73 3.72 12.18 12.18 11.98
2018-19 13.71 13.71 12.76 54.68 54.68 54.05
िशधापितर्काधारक आ थापनांना अन्नधान्य िवतरण
4.21 राज्यातील िविवध कुटं बांकिरता रा त भाव दुकानांना िवतरणा यितिरक्त िशधापितर्काधारक आ थापनांना (आ मशाळा,
वसितगृह इत्यादी क याणकारी सं था) कदर् शासनामाफर्त अन्नधान्याचे िनयतन मंजरू करण्यात येते. या सं थांना 15 िकलो ित िनवासी
अन्नधान्याचे वाटप करण्यात येते. िशधापितर्काधारक आ थापनांची संख्या 4,574 असून त्यातील िनवासी संख्या 4.80 लाख आहे .
िशधापितर्काधारक आ थापनांकिरता अन्नधान्याचे िनयतन, उचल व केलेले िवतरण तक्ता 4.9 मध्ये दे ण्यात आले आहे .
तक्ता 4.9 िशधापितर्काधारक आ थापनांकिरता अन्नधान्याचे िनयतन, उचल व केलेले िवतरण

('000 मे.टन)
ू गहू
कदर् शासनाकडू न राज्य शासनाने िवतरण कदर् शासनाकडू न राज्य शासनाने िवतरण
िनयतन केलेली उचल िनयतन केलेली उचल
2016-17 39.21 25.13 15.61 17.12 13.32 19.00
+
2017-18 िनरं क िनरं क िनरं क िनरं क िनरं क िनरं क
2018-19 16.42 13.51 7.91 24.64 19.97 9.56
+ क याणकारी योजनतगर्त कदर् शासनाकडू न िनयतन ा त झाले नस याने मािहती िनरं क
खरे दीचे िवकदर्ीकरण
4.22 सन 2016-17 पासून राज्यात खरीप आिण र बी हं गामासाठी धान/ भरड धान्य यासाठी िवकिदर्त खरे दी योजना राज्य शासन
राबिवत आहे . राज्य शासनाच्या महारा टर् राज्य सहकारी पणन महासंघ मयार्िदत, मुंबई आिण महारा टर् राज्य आिदवासी िवकास
महामंडळ मयार्िदत, नािशक या दोन्ही सं था धान/ भरडधान्य खरे दी करीत आहे त. राज्यातील धान उत्पादक शेतकऱ्यांची न दणी न ॅशनल
इ-माकट िलिमटे ड (एनईएमएल) कंपनीमाफर्त करण्यात येत असून खरे दी िकर्या ऑनलाईन राबिवण्यात येत आहे . खरे दी करण्यात
आलेले धान भरडाई साठी िगरणी मालकांना िद यानंतर ा त होणारा क टम िमलर राईस (सीएमआर) भारतीय अन्न महामंडळाच्या
गोदामाऐवजी तो संबंिधत िगरणी मालकांमाफर्त राज्य शासकीय गोदामात जमा करण्यात येत आहे . सन 2018-19 मध्ये 1.88 लाख
शेतकऱ्यांकडू न ` 1,110.02 कोटी रकमेचे 63.43 लाख िंक्वटल धान्य खरे दी करण्यात आले . सदर योजनेतील भांडवली खचार्चा
परतावा कदर् शासनाकडू न ा त होतो.

50
साखर
4.23 सावर्जिनक िवतरण यव थेअंतगर्त जून, 2017
पयत ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेखालील िशधापितर्काधारक आिण अंत्योदय तक्ता 4.10 साखरे चे िनयतन, उचल व रा त भाव दुकानांना
अन्न योजना िशधापितर्काधारकांना साखर िवतरीत करण्यात केलेले िवतरण
आली. कदर् शासनाच्या मागर्दशर्क सूचनांनस ु ार जुलै, 2017 (लाख मे.टन)
पासून फक्त अंत्योदय अन्न योजना िशधापितर्काधारकांना वषर् कदर् राज्य शासनाने रा त भाव
साखरे चे वाटप करण्यात येत आहे . कदर् शासनाने राज्यास शासनाकडू न केलेली उचल दुकानांना
ितमाह 2,505 मे. टन साखरे चे िनयतन करण्याचे िनि चत िनयतन केलेले िवतरण
केले आहे . साखरे ची िवकर्ी िंकमत ` 20 ित िकलो असून 2016-17 1.74 1.74 1.74
त्येक कुटुं बास ितमाह एक िकलो साखर वाटप करण्यात येते. 2017-18 0.59 0.59 0.59
साखरे चे िनयतन, उचल व रा त भाव दुकानांना केलेले िवतरण
2018-19 1.04 1.04 1.03
तक्ता 4.10 मध्ये दे ण्यात आले आहे .
, आधार: अन्न, नागरी पुरवठा आिण गर्ाहक संरक्षण िवभाग, महारा टर् शासन
केरोिसन
4.24 सावर्जिनक िवतरण यव थेअंतगर्त एलपीजी गॅस जोडणी असलेले सवर् िशधापितर्काधारक वगळून उवर्िरत
िशधापितर्काधारकांना केरोिसनचा पुरवठा केला जातो. महारा टर् अनुसिू चत व तू िकरकोळ यापार परवाना आदे श, 1979 अन्वये
केरोिसनचा साठा व यापार करण्याकरीता परवाना आव यक आहे . राज्यात 61,741 केरोिसन िवकर्ी परवानाधारक असून त्यापैकी 669
घाऊक, 1,537 िन न-घाऊक आिण 59,535 िकरकोळ
िवकर्ेते आहे त. तक्ता 4.11 केरोिसनचे िनयतन, उचल व िवतरण
(लाख िकलो िलटर)
4.24.1 एक, दोन आिण तीन व त्यापेक्षा जा त सद य
वषर् िनयतन उचल रा त भाव
न दणी असले या िशधापितर्काधारकांना ितमाह पुरिवण्यात
दुकानांना
येणाऱ्या केरोिसनचे पिरमाण अनुकर्मे दोन, तीन व चार िलटर
केलेले िवतरण
आहे . राज्यातील िनरिनरा या िज ांमध्ये केरोिसनची
2016-17 5.34 5.22 5.22
िकरकोळ िवकर्ी िंकमत ` 28.90 ते ` 31.10 ित िलटर या
दर यान आहे . केरोिसनचे िनयतन, उचल व िवतरण तक्ता 2017-18 2.89 2.85 2.85
4.11 मध्ये दे ण्यात आले आहे . 2018-19 2.59 2.42 2.42
गोदामे
4.25 सावर्जिनक िवतरण यव थेअंतगर्त िवतिरत करावयाच्या अन्नधान्याची उचल भारतीय अन्न महामंडळाच्या गोदामांमधून
करण्यात येते. राज्याच्या वत:च्या अथवा भा ाने घे तले या गोदामांमध्ये सदर अन्नधान्याची उचल झा यानंतर साठवणूक केली जाते.
राज्य शासनाची वत:ची िविवध क्षमतेची िडसबर,2018 अखेर एकूण (7.45 लाख मे. टन क्षमतेची) 1,139 गोदामे आहे त. यापैकी
1.09 लाख मे. टन क्षमतेची 244 गोदामे अन्नधान्य साठिवण्यासाठी उपयुक्त नसून 0.16 लाख मे. टन क्षमतेची 21 गोदामे भाडे तत्वावर
दे ण्यात आली आहे त. राज्याने एकूण 0.61 लाख मे. टन क्षमतेची 85 गोदामे भाडे तत्वावर घे तली आहे त.
4.25.1 अन्नधान्य सुरिक्षत साठिवणे व अन्नधान्याची नासाडी टाळण्याकिरता नाबाडर् सं थेने िदले या अथर् सहा याने राज्य शासनाने
नवीन गोदामे बांधण्याच्या कायर्कर्मास सुरुवात केली आहे . या कायर्कर्मांतगर्त एकूण 3.63 लाख मे. टन क्षमतेच्या 250 गोदामांच्या
बांधकामाकिरता शासकीय मान्यता दे ण्यात आली आहे . यापैकी
181 गोदामे ू पूणर् झाली, 24 गोदामांचे बांधकाम
बांधन
गतीपथावर असुन उवर्िरत 45 गोदामांची कामे िविवध
कारणांमळु े अ ाप सुरु झाली नाहीत. िज हािनहाय गोदामांची
संख्या व त्यांची क्षमता पिरिश ट 4.13 मध्ये दे ण्यात आली आहे .
अन्नधान्याकिरता अनुदान
4.26 अन्नधान्याकरीता अथर्सहा य कदर् शासनाकडू न राज्य
शासनास सावर्जिनक िवतरण यव थेअंतगर्त पुरिवण्यात येते.
4.26.1 सन 2018-19 साठी सुधािरत अंदाजानुसार

अन्नधान्याकिरता अनुदान ` 1,955 कोटी असून मागील वषीर्
सुधािरत अनुदान ` 1,673 कोटी ा त होते.

51
सावर्जिनक िवतरण यव थे चे संगणकीकरण

4.27 वेळेत व पारदशर्क प तीने अन्नधान्याचे लाभाथ्यार्ंना िनपक्ष आिण सुलभ िवतरण खातर्ीपूवर्क होण्यासाठी, नवीन
संगणकीकृ त सावर्जिनक िवतरण यव था संपण
ू र् राज्यात राबिवण्यात येत आहे . भिव यातील वा तिवक िनयोजनाच्या अचूक मागणी व
पुरव ासाठी ही णाली सहा यभूत होणार आहे . संगणकीकृ त सावर्जिनक िवतरण यव था णालीमुळे खालील ध्येये साध्य झाली
आहे त.
 सुमारे 2.42 कोटी िशधापितर्कांचे संगणकीकरण पूणर् झाले आहे .
 रा टर्ीय अन्न सुरक्षा अिधिनयम, 2013 अंतगर्त एकूण 143.05 लाख िशधापितर्कांची आधार जोडणी करण्यात आली आहे .
 14 अवषर्णगर् त िज ांतील ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेवरील 35.94 लाख शेतकऱ्यांच्या िशधापितर्कांची आधार जोडणी करण्यात
आली आहे .
 सुमारे 10 लाख अनिधकृ त/खोटे /ि दरुक्ती झालेले आिण 32 लाख लाभाथ्यार्ंचे आधार कर्मांक शोधून काढण्यात आले .
 सन 2017-18 मध्ये पीओएस उपकरणा ारे अन्नधान्याचे िवतरण के याने एकूण धान्य उचलीमध्ये सुमारे 10 टक्के घट
(3,64,800 मे. टन) िदसून आली.
 िद. 01 जून, 2018 पासून ायोिगक तत्त्वावर मुब

ं ई व ठाणे क्षेतर्ातील रा त भाव दुकानांतील केरोिसन/ रॉकेल पीओएस ारे
िवतरण के याने एकुण िवतरणात 30 टक्के घट झा याचे िनदशर्नास आले आहे .
4.27.1 मे, 2018 पयत राज्याने सवर् रा त भाव दुकानांमध्ये आधार संलग्न सावर्जिनक िवतरण यव था (एईपीडीएस) कायार्िन्वत
केली आिण संपण ू र् राज्यात पोटिबिलटी सुरू केली, यामुळे लाभाथ्यार्ंना त्यांच्या िनवासी क्षेतर्ाखेरीज राज्याच्या इतर कोणत्याही रा त भाव
दुकानांमधून अन्नधान्य िमळणे शक्य झाले आहे . या योजनेअंतगर्त, सवर् रा त भाव दुकानांमधील पीओएस उपकरणांचे थािपतीकरण,
कायार्न्वयन आिण लाभाथीर्ंची बायोमेिटर्क ओळख मािणत करुन सावर्जिनक िवतरण यव थे ारे व तूंचे िवतरण केले जाते.
माचर् , 2019 मध्ये सुमारे 1.29 कोटी कुटुं बांनी आधार आधारीत बायोमेिटर्क माणीकरणासह िशधापितर्केचा वापर केला. आधार संलग्न
रोख रक्कम दान णाली (एइपीएस) ची ायोिगक तत्त्वावर अंमलबजावणी के यामूळे आधार संलग्न िवतरणामध्ये वाढ झा याचे
िदसून येत आहे .
4.27.2 लाभाथ्यार्ंना िशधापितर्केसाठी अजर् व त्यामध्ये दुरू ती करीता राज्य शासनाने ऑनलाईन प तीने िशधापितर्का अजर् णाली
िवकिसत केली असून ती सध्या अंमलबजावणीच्या अंितम ट यात आहे .
राज्य गर्ाहक तकर्ार िनवारण आयोग

4.29 राज्याने गर्ाहकांच्या तकर्ारींचे िनवारण करण्याकिरता राज्य गर्ाहक तकर्ार िनवारण आयोग थापन केला आहे . आयोगाचे
मुख्यालय मुंबई येथे असून औरं गाबाद आिण नागपूर या दोन िठकाणी खंडपीठे आहे त. राज्यात त्येक िज ाकिरता िज हा
मुख्यालयाच्या िठकाणी तसेच त्या यितिरक्त तकर्ारींचा ओघ िवचारात घे ऊन मुंबई, मुंबई उपनगर, ठाणे, पुणे आिण नागपूर येथे िज हा
मंच थापन करण्यात आले आहे त. राज्य आयोगाकडू न ` 20 लाख ते ` एक कोटीपयतच्या रकमेच्या तकर्ारींचे िनवारण केले जाते. तर
िज हा मंचांकडू न ` 20 लाख व त्यापेक्षा कमी रकमेच्या तकर्ारींचे िनवारण केले जाते. आयोगाच्या थापनेपासून माचर् , 2019 पयत
आयोग व 40 िज हा मंचांकडे 4,01,760 तकर्ारी ा त झा या व त्यापैकी 2,64,423 तकर्ारींचे िनवारण करण्यात आले .
*****

52
महारा टर्ातील गर्ामीण भागाकिरता गर्ाहक िंकमतींचे गटवार िनदशांक

(पायाभूत वषर् -2003)
पान, सुपारी कापड, वषर्-ते-वषर्

इंधन, वीज व
वषर्/ मिहना खा पदाथर् व मादक िबछाना व संकीणर् सवर् व तू चलन
िदवाब ी
पदाथर् पादतर्ाणे वाढीचा दर
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
भारांक 52.85 2.15 10.67 8.53 25.80 100.00 --
2005-06 109 109 108 103 105 107 3.8
2006-07 118 117 132 105 108 116 7.8
2007-08 128 126 176 107 115 128 10.3
2008-09 142 139 238 110 125 145 13.2
2009-10 166 156 261 111 136 163 12.8
2010-11 184 174 297 114 150 181 10.9
2011-12 201 205 326 119 162 198 9.1
2012-13 222 243 383 125 172 218 10.5
2013-14 242 264 434 131 192 241 10.2
2014-15 249 293 467 133 200 251 4.2
2015-16 262 325 446 135 205 258 2.8
2016-17 271 352 463 137 209 266 3.2
2017-18 270 410 498 139 208 270 1.7
2018-19 272 444 513 143 213 275 1.7
एि ल 2018 260 443 503 141 206 266 0.2
मे 2018 264 443 503 142 206 268 0.7
जून 2018 268 442 504 142 207 270 0.7
जुलै 2018 269 442 512 142 213 273 0.8
ऑग ट 2018 272 443 512 142 214 275 1.3
स टबर 2018 270 443 513 143 214 274 0.9
ऑक्टोबर 2018 273 446 517 143 214 277 (-) 0.3
नो हबर 2018 273 445 518 144 215 277 (-) 0.2
िडसबर 2018 274 446 518 144 215 277 1.6
जानेवारी 2019 276 447 517 144 216 279 3.3
फे व
ु ारी 2019 280 447 519 145 217 281 5.3
माचर् 2019 284 448 519 145 217 284 6.8
आधार - अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, महारा टर् शासन, मुंबई.
टीप - चलनवाढ दर = मागील वषार्च्या तत्सम कालावधीतील िनदशांकापेक्षा चालू कालावधीतील िनदशांकात झाले ली टक्केवारीतील वाढ

53
महारा टर्ातील नागरी भागाकिरता गर्ाहक िंकमतींचे गटवार िनदशांक

पान, सुपारी कापड, वषर्-ते-वषर्
इंधन, वीज व
वषर्/ मिहना खा पदाथर् व मादक िबछाना व संकीणर् सवर् व तू चलन
िदवाब ी
पदाथर् पादतर्ाणे वाढीचा दर
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
भारांक 45.80 1.54 10.28 7.51 34.87 100.00 --
2005-06 109 107 107 103 107 108 3.2
2006-07 120 112 124 105 110 115 7.2
2007-08 128 121 162 106 115 125 8.7
2008-09 142 134 224 109 123 141 12.9
2009-10 165 147 245 113 131 157 11.4
2010-11 186 169 278 118 143 175 11.4
2011-12 201 205 297 126 154 189 7.9
2012-13 224 233 349 132 160 208 10.1
2013-14 248 262 396 137 175 230 10.3
2014-15 254 288 429 139 185 240 4.5
2015-16 268 322 408 142 191 247 3.0
2016-17 278 347 426 145 194 255 3.2
2017-18 278 386 462 146 195 260 2.0
2018-19 278 417 503 147 201 267 2.5
एि ल 2018 269 409 487 147 197 259 1.5
मे 2018 272 413 485 147 197 261 1.4
जून 2018 276 414 488 147 198 263 1.7
जुलै 2018 281 416 500 147 201 268 1.7
ऑग ट 2018 279 416 505 147 202 267 2.0
स टबर 2018 276 416 508 147 203 267 2.7
ऑक्टोबर 2018 278 416 519 147 203 269 1.2
नो हबर 2018 279 417 526 148 202 270 2.2
िडसबर 2018 278 419 515 148 202 268 3.1
जानेवारी 2019 279 420 501 148 202 267 3.7
फे व
ु ारी 2019 282 423 497 148 203 268 4.1
माचर् 2019 288 424 500 148 203 272 5.3
आधार - अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, महारा टर् शासन, मुंबई.
टीप - चलनवाढ दर = मागील वषार्च्या तत्सम कालावधीतील िनदशांकापेक्षा चालू कालावधीतील िनदशांकात झाले ली टक्केवारीतील वाढ

54
किदर्य सांिख्यकी कायार्लयाने पिरगिणत केलेला गर्ाहक िंकमती िनदशांक

गर्ामीण नागरी एकितर्त
राज्य
2017-18 2018-19 टक्के 2017-18 2018-19 टक्के 2017-18 2018-19 टक्के
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
अंदमान व
141.1 152.2 7.9 129.9 137.5 5.8 135.4 144.7 6.9
िनकोबार बेटे
आंधर् दे श 141.8 141.8 0.0 134.5 138.5 3.0 139.1 140.6 1.1
अरुणाचल दे श 144.6 157.5 8.9 उ ना उ ना उ ना 147.9 155.2 4.9
आसाम 133.6 142.2 6.4 130.5 135.8 4.1 133.0 140.9 5.9
िबहार 137.4 142.5 3.7 130.0 136.4 4.9 136.3 141.6 3.9
चं दीगड 139.7 140.9 0.8 129.4 134.8 4.2 130.0 135.2 4.0
छ ीसगड 140.8 141.8 0.7 131.2 138.1 5.2 137.1 140.4 2.4
दादरा व नगर
139.1 139.0 (-) 0.1 127.9 131.5 2.8 131.6 134.0 1.8
हवेली
दमण आिण िदव 161.9 153.9 (-) 4.9 129.5 133.8 3.4 148.3 145.5 (-) 1.9
िद ली 132.1 136.8 3.5 136.3 139.9 2.6 136.1 139.7 2.7
गोवा 147.7 150.6 2.0 130.5 134.5 3.1 137.2 140.7 2.6
गुजरात 139.1 141.1 1.4 127.8 132.1 3.3 132.7 136.0 2.5
हिरयाणा 134.3 136.6 1.7 129.6 135.1 4.2 132.1 135.9 2.9
िहमाचल दे श 138.1 137.5 (-) 0.4 129.9 136.3 4.9 136.6 137.3 0.5
ज मू व का मीर 143.5 150.2 4.7 131.6 140.2 6.5 139.3 146.7 5.3
झारखंड 140.8 145.0 2.9 130.3 137.0 5.1 136.8 141.9 3.7
कनार्टक 139.4 143.1 2.6 138.5 144.0 3.9 138.9 143.6 3.3
केरळ 139.9 146.9 5.0 137.7 144.2 4.8 139.1 146.0 4.9
लक्षि प 133.3 137.8 3.4 125.2 135.2 8.0 129.2 136.5 5.7
मध्य दे श 131.8 135.2 2.6 132.0 138.4 4.8 131.9 136.5 3.5
महारा टर् 140.4 142.6 1.6 128.6 133.7 4.0 132.5 136.7 3.1
मिणपूर 150.9 166.1 10.1 131.2 138.2 5.3 144.6 157.3 8.7
मेघालय 137.2 139.5 1.7 127.8 132.2 3.5 134.3 137.2 2.2
िमझोराम 135.8 138.6 2.1 126.5 130.1 2.8 130.2 133.4 2.5
नागाल ँड 145.3 156.1 7.4 133.3 138.4 3.9 140.2 148.6 6.0
ओिडशा 140.0 142.9 2.1 130.5 135.4 3.7 137.3 140.8 2.6
पु च
ु े री 140.2 143.4 2.3 133.0 139.5 4.9 134.8 140.5 4.2
पंजाब 133.9 139.7 4.3 129.1 132.9 3.0 131.7 136.7 3.8
राज थान 138.1 140.1 1.5 134.4 139.6 3.8 136.8 139.9 2.3
िसक्कीम 144.3 149.4 3.6 139.2 145.8 4.7 142.6 148.2 3.9
तािमळनाडू 138.2 143.8 4.1 136.8 141.5 3.4 137.4 142.5 3.7
तेलंगणा 139.3 142.9 2.6 134.3 137.8 2.6 136.5 140.1 2.6
ितर्पूरा 142.6 148.6 4.3 137.0 143.0 4.4 141.1 147.2 4.3
उ र दे श 132.3 136.6 3.2 132.6 139.0 4.8 132.4 137.4 3.8
उ राखंड 130.9 135.1 3.2 126.5 133.2 5.2 129.3 134.4 4.0
पि चम बंगाल 136.1 144.0 5.8 132.9 138.6 4.3 134.6 141.4 5.1
अिखल भारत 137.2 141.3 3.0 132.5 137.7 3.9 135.0 139.6 3.4
आधार : किदर्य सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार उ ना उपल ध नाही
टीप : त्येक राज्यासाठी व तूसच
ू ी वेगवेगळी आहे .

55
महारा टर् व अिखल भारतातील शे त मजुरांकिरता व गर्ामीण मजुरांकिरता गर्ाहक िंकमती िनदशांक
(पायाभूत वषर् - 1986-87)

शेत मजुरांकिरता गर्ाहक िंकमती िनदशांक गर्ामीण मजुरांकिरता गर्ाहक िंकमती िनदशांक
महारा टर्ü अिखल भारत महारा टर्ü अिखल भारत
वषर् / मिहना
खा पदाथर् Ô सवर्साधारण खा पदाथर् Ô सवर्साधारण खा पदाथर् Ô सवर्साधारण खा पदाथर् Ô सवर्साधारण
गट िनदशांक गट िनदशांक गट िनदशांक गट िनदशांक
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
2000-01 316 305 303 305 316 305 303 307
2001-02 307 303 302 309 308 304 303 311
2002-03 322 317 312 319 322 317 313 321
2003-04 342 332 325 331 341 332 326 333
2004-05 357 346 333 339 356 346 334 341
2005-06 365 362 344 353 364 362 345 355
2006-07 402 394 376 380 400 392 376 382
2007-08 437 423 406 409 434 420 406 409
2008-09 484 464 452 450 480 460 452 451
2009-10 574 540 522 513 571 535 523 513
2010-11 633 600 572 564 629 595 573 564
2011-12 704 676 602 611 697 668 603 611
2012-13 770 744 658 672 763 737 660 673
2013-14 818 793 737 750 793 786 739 751
2014-15 873 848 778 800 861 841 782 801
2015-16 930 897 807 835 915 887 810 836
2016-17 993 950 841 870 981 943 847 875
2017-18 975 957 846 889 963 951 852 895
2018-19 963 967 850 907 950 963 855 915
एि ल 2018 931 939 831 888 921 936 836 896
मे 2018 941 947 834 891 931 944 840 899
जून 2018 939 947 837 894 927 943 843 902
जुलै 2018 945 954 846 902 932 949 853 910
ऑग ट 2018 951 959 853 907 939 955 859 915
स टबर 2018 953 962 854 910 941 958 859 917
ऑक्टोबर 2018 957 966 856 913 945 963 861 920
नो हबर 2018 969 974 856 914 956 971 861 921
िडसबर 2018 977 979 854 913 963 975 859 921
जानेवारी 2019 987 986 855 915 973 983 860 923
फे व
ु ारी 2019 997 993 857 917 981 988 862 925
माचर् 2019 1,006 1,000 865 924 992 995 870 932
आधार - म कदर्, िसमला, भारत सरकार.

56
औ ोिगक कामगारांकिरता अिखल भारतीय गर्ाहक िंकमतींचे िनदशांक

पान, सुपारी, कापड,
इंधन व सवर्साधारण
वषर्/ मिहना खा पदाथर् तंबाखू व मादक िनवास िबछाना व संकीणर्
िदवाब ी िनदशांक
पदाथर् पादतर्ाणे
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
भारांक 46.19 2.27 6.43 15.27 6.58 23.26 100.00
2005-06 115 112 123 118 110 120 117
2006-07 126 116 130 126 114 126 125
2007-08 136 128 133 131 118 131 133
2008-09 153 138 144 137 122 141 145
2009-10 176 150 149 166 128 149 163
2010-11 194 168 163 201 136 157 180
2011-12 206 194 188 222 155 168 195
2012-13 230 223 214 238 170 182 215
2013-14 259 249 230 254 181 195 236
2014-15 280 284 243 273 192 210 254
2015-16 293 305 249 285 198 216 265
2016-17 305 327 249 298 206 226 276
2017-18 310 356 260 313 214 235 284
2018-19 312 379 271 382 221 246 300
एि ल 2018 305 373 267 334 220 241 288
मे 2018 307 375 265 334 220 241 289
जून 2018 311 375 268 334 220 243 291
जुलै 2018 314 376 270 387 221 243 301
ऑग ट 2018 314 377 270 387 220 244 301
स टबर 2018 312 379 272 387 221 246 301
ऑक्टोबर 2018 314 379 273 387 221 247 302
नो हबर 2018 314 379 274 387 221 247 302
िडसबर 2018 311 380 274 387 222 248 301
जानेवारी 2019 311 383 273 421 222 249 307
फे व
ु ारी 2019 312 384 274 421 223 250 307
माचर् 2019 315 384 274 421 223 250 309
आधार - म कदर्, िसमला, भारत सरकार.

57
महारा टर्ातील िनवडक कदर्ांमधील औ ोिगक कामगारांकिरता गर्ाहक िंकमतींचे िनदशांक

(पायाभूत वषर् - 2001) (किदर्य कदर्े )
मुंबई सोलापूर नागपूर पुणे नािशक
वषर् / मिहना खा पदाथर् Ô सवर्साधारण खा पदाथर् Ô सवर्साधारण खा पदाथर् Ô सवर्साधारण खा पदाथर् Ô सवर्साधारण खा पदाथर् Ô सवर्साधारण
गट िनदशांक गट िनदशांक गट िनदशांक गट िनदशांक गट िनदशांक
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
भारांक 48.9 100.00 54.7 100.00 43.1 100.00 39.8 100.00 41.4 100.00
2005-06 115 118 113 115 115 119 120 119 119 118
2006-07 126 128 126 127 133 134 134 130 131 126
2007-08 136 136 149 142 146 142 145 138 140 132
2008-09 151 148 159 151 166 155 160 150 155 142
2009-10 173 163 176 166 192 183 183 167 183 165
2010-11 191 178 189 182 205 207 203 185 202 186
2011-12 208 196 214 204 216 224 226 204 216 208
2012-13 232 218 228 220 244 246 247 221 233 228
2013-14 260 242 260 246 280 268 280 242 258 244
2014-15 284 262 283 265 294 281 299 257 280 261
2015-16 306 280 306 284 317 298 316 269 289 274
2016-17 312 286 316 294 325 308 331 277 303 287
2017-18 314 291 311 295 324 317 323 280 305 297
2018-19 314@ 297 318@ 311 322@ 359 341@ 316 303@ 333
एि ल 2018 308 290 302 294 313 325 328 293 293 303
मे 2018 309 289 312 300 316 327 331 298 296 305
जून 2018 315 293 315 301 321 329 337 300 302 307
जुलै 2018 318 298 316 310 324 361 348 317 300 335
ऑग ट 2018 317 297 315 309 324 361 334 314 299 334
स टबर 2018 312 295 322 313 331 366 337 317 301 336
ऑक्टोबर 2018 315 298 322 313 321 361 346 320 311 340
नो हबर 2018 316 298 322 313 321 361 346 319 307 338
िडसबर 2018 312 297 321 315 322 362 348 320 302 336
जानेवारी 2019 314 300 320 320 321 383 348 330 304 353
फे व
ु ारी 2019 315 302 327 324 330 387 347 329 314 357
माचर् 2019 -- 305 -- 324 -- 386 -- 331 -- 357
आधार - म कदर्, िसमला, भारत सरकार @ 11 मिहन्यां ची सरासरी

58
महारा टर्ातील िनवडक कदर्ांमधील औ ोिगक कामगारांकिरता गर्ाहक िंकमतींचे िनदशांक
(पायाभूत वषर् - 2001) (राज्य कदर्े )

अकोला को हापूर जळगाव नांदेड औरं गाबाद
वषर् / मिहना खा पदाथर् Ô सवर्साधारण खा पदाथर् Ô सवर्साधारण खा पदाथर् Ô सवर्साधारण खा पदाथर् Ô सवर्साधारण खा पदाथर् Ô सवर्साधारण
गट िनदशांक गट िनदशांक गट िनदशांक गट िनदशांक गट िनदशांक
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
भारांक 45.88 100.00 48.22 100.00 47.76 100.00 49.05 100.00 40.79 100.00
2008-09 134 144 150 149 151 150 153 154 148 150
2009-10 156 161 169 164 172 167 169 174 171 164
2010-11 170 175 191 184 195 186 187 200 188 183
2011-12 183 188 217 207 218 206 215 227 212 206
2012-13 210 216 236 226 241 230 232 251 239 234
2013-14 231 238 258 245 262 251 261 275 266 258
2014-15 220 243 262 255 266 261 270 289 276 273
2015-16 250 262 276 270 278 272 304 314 296 292
2016-17 267 282 288 281 286 285 318 331 303 308
2017-18 276 311 284 296 282 303 305 343 293 324
2018-19* 277 332 284 310 285 318 305 359 294 337
एि ल 2018 273 318 277 300 281 309 290 341 287 328
मे 2018 274 319 285 303 283 310 298 345 290 329
जून 2018 278 322 285 305 284 312 303 348 290 330
जुलै 2018 278 326 284 306 283 314 300 353 290 332
ऑग ट 2018 279 328 284 309 284 315 300 354 295 335
स टबर 2018 276 329 282 309 282 315 298 354 298 337
ऑक्टोबर 2018 271 339 278 312 280 323 307 364 297 344
नो हबर 2018 271 338 282 314 282 324 311 366 300 345
िडसबर 2018 272 337 286 313 290 325 310 365 300 343
जानेवारी 2019 277 341 282 313 289 324 308 369 288 339
फे व
ु ारी 2019 287 344 286 314 293 325 318 373 296 341
माचर् 2019* 284 345 291 317 288 324 321 375 301 344
आधार - कामगार आयुक्त यांचे कायार्लय, महारा टर् शासन, मुंबई * अ थायी

59
अिखल भारतीय घाऊक िंकमतींचे िनदशांक

(पायाभूत वषर् - 2011-12)
वषर्/ मिहना ाथिमक व तू इंधन व वीज िनिर्मत व तू सवर् व तू
(1) (2) (3) (4) (5)
भारांक 20.12 14.91 64.97 100.00
2005-06 104.3 113.6 102.4 104.5
2006-07 114.3 120.9 108.2 111.4
2007-08 123.9 121.0 113.4 116.6
2008-09 137.5 135.0 120.4 126.0
2009-10 154.9 132.1 123.1 130.8
2010-11 182.4 148.3 130.1 143.3
2011-12 200.3 169.0 139.5 156.1
2012-13 220.0 186.5 147.1 167.6
2013-14 241.6 205.4 151.5 177.6
2014-15 248.8 203.5 155.1 181.2
2015-16 249.6 179.8 153.4 176.7
2016-17 128.9 86.3 110.7 111.6
2017-18 130.6 93.3 113.8 114.9

*
2018-19 134.2 104.1 117.9 119.8
एि ल 2018 130.7 99.0 116.3 117.3
मे 2018 131.4 102.4 116.9 118.3
जून 2018 132.5 104.4 117.3 119.1
जुलै 2018 135.3 104.4 117.7 119.9
ऑग ट 2018 135.2 104.9 117.8 120.1
स टबर 2018 135.5 107.8 118.4 120.9
ऑक्टोबर 2018 137.2 111.3 118.9 122.0
नो हबर 2018 136.8 109.3 118.8 121.6
िडसबर 2018 133.5 102.8 118.3 119.7
जानेवारी 2019 133.8 99.3 118.1 119.2
फे व
ु ारी 2019 134.1 100.5 118.2 119.5
माचर् 2019* 134.7 103.3 118.3 120.0
आधार - आिर्थक स लागारां चे कायार्लय, वािणज्य व उ ोग मंतर्ालय, भारत सरकार * अ थायी

60
महत्त्वाच्या िंकमती िनदशांकांवर आधािरत चलनवाढीचे दर
चलनवाढीचे दर
अिखल भारतीय औ ोिगक कामगारांसाठी शेत मजुरांकिरता अिखल गर्ामीण मजुरांकिरता

वषर् / मिहना
घाऊक िंकमती अिखल भारतीय गर्ाहक भारतीय गर्ाहक िंकमती अिखल भारतीय गर्ाहक
+ + +
िनदशांक #
िंकमती िनदशांक िनदशांक िंकमती िनदशांक
(1) (2) (3) (4) (5)
2000-01 7.13 3.82 (-) 0.33 0.03
2001-02 3.62 4.31 1.09 1.33
2002-03 3.38 3.98 3.16 3.13
2003-04 5.49 3.85 3.90 3.79
2004-05 6.48 3.83 2.60 2.58
2005-06 4.47 4.41 3.85 3.85
2006-07 6.59 6.83 7.85 7.52
2007-08 4.74 6.40 7.45 7.18
2008-09 8.05 9.09 10.23 10.19
2009-10 3.80 12.37 13.91 13.76
2010-11 9.56 10.45 10.00 10.01
2011-12 8.94 8.39 8.19 8.35
2012-13 7.36 10.44 10.03 10.19
2013-14 5.98 9.68 11.74 11.47
2014-15 2.00 7.86 6.64 6.88
2015-16 (-) 2.49 5.65 4.43 4.64
2016-17 1.73 4.12 4.18 4.24
2017-18 2.92 3.08 2.19 2.30
*
2018-19 4.29 5.45 2.07 2.23
एि ल 2018 3.62 3.97 2.07 2.28
मे 2018 4.78 3.96 2.18 2.39
जून 2018 5.68 3.93 1.94 2.04
जुलै 2018 5.27 5.61 2.04 2.25
ऑग ट 2018 4.62 5.61 1.45 1.67
स टबर 2018 5.22 5.61 1.90 2.00
ऑक्टोबर 2018 5.54 5.23 1.33 1.43
नो हबर 2018 4.47 4.86 0.99 1.21
िडसबर 2018 3.46 5.24 1.44 1.66
जानेवारी 2019 2.76 6.60 2.23 2.44
फे व
ु ारी 2019 2.93 6.97 3.15 3.24
*
माचर् 2019 3.18 *
7.67 4.17 4.25
आधार - # आिर्थक स लागार यांचे कायार्लय, वािणज्य व उ ोग मंतर्ालय, भारत सरकार * अ थायी
+ म कदर्, िसमला, भारत सरकार.
टीप - चलनवाढ दर = मागील वषार्च्या तत्सम कालावधीतील िनदशां कापेक्षा चालू कालावधीतील िनदशांकात झालेली टक्केवारीतील वाढ

61
िज हावार िशधापितर्कांची संख्या (31 माचर् , 2019 रोजी)
केशरी
िबगर एकूण
िज हा िपवळी ाधान्य कुटुं ब ाधान्य कुटुं ब अन्नपूणार् शु
ाधान्य कुटुं ब िशधापितर्का
केशरी शेतकरी
केशरी
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
मुंबई / ठाणे
19,445 21,23,700 0 14,14,553 301 7,59,021 43,17,020
िशधावाटप क्षेतर्
ठाणे 45,903 94,010 0 50,120 0 3,650 1,93,683
पालघर 90,273 3,32,322 1 1,79,391 383 26,222 6,28,592
रायगड 83,064 2,99,810 0 1,81,040 0 24,788 5,88,702
रत्नािगरी 41,175 2,40,237 0 1,11,003 0 45,501 4,37,916
िंसधुदग
ु र् 24,051 1,51,038 0 47,508 77 18,621 2,41,295
नािशक 1,72,708 5,85,230 0 4,97,006 2 40,377 12,95,323
धुळे 76,707 2,20,293 0 1,52,136 0 2,280 4,51,416
नंदरु बार 98,355 1,52,592 0 71,746 30 8,283 3,31,006
जळगाव 1,36,838 4,70,541 0 2,57,030 2 17,125 8,81,536
अहमदनगर 81,398 5,62,459 0 2,76,840 11 43,168 9,63,876
पुणे 1,08,487 15,10,760 0 13,92,952 2 3,00,516 33,12,717
सातारा 27,847 3,50,580 0 2,28,404 6 28,109 6,34,946
सांगली 30,134 3,46,183 0 1,77,762 0 81,902 6,35,981
सोलापूर 1,27,263 8,77,064 10 7,41,534 119 1,18,876 18,64,866
को हापुर 53,697 4,95,562 0 2,89,123 0 66,298 9,04,680
औरं गाबाद 64,724 3,68,789 85,184 2,12,686 2 3,083 7,34,468
जालना 38,285 2,56,616 31,995 30,185 0 1,559 3,58,640
परभणी 43,938 2,02,825 55,066 42,993 0 1,782 3,46,604
िंहगोली 28,855 1,46,416 37,419 22,326 20 1,626 2,36,662
बीड 37,526 6,78,862 1,25,430 62,278 0 3,379 9,07,475
नांदेड 76,098 4,02,390 1,05,507 44,603 4 8,738 6,37,340
उ मानाबाद 35,995 1,90,013 71,382 36,556 0 9,088 3,43,034
लातूर 39,406 2,71,531 62,433 36,563 0 9,973 4,19,906
बुलढाणा 67,672 3,22,946 86,657 71,503 579 11,913 5,61,270
अकोला 44,961 1,94,237 42,209 85,347 69 13,842 3,80,665
वािशम 45,228 1,57,605 42,836 26,913 5 10,819 2,83,406
अमरावती 1,22,916 2,69,463 1,02,065 92,326 0 9,649 5,96,419
यवतमाळ 1,27,564 3,25,422 84,925 89,750 0 12,046 6,39,707
वधार् 43,141 1,80,535 31,774 24,180 0 3,917 2,83,547
नागपूर 2,17,336 10,74,194 2 7,89,434 1 1,06,110 21,87,077
भंडारा 64,986 1,45,630 0 31,084 0 9,349 2,51,049
ग िदया 77,549 1,33,647 0 69,736 0 4,711 2,85,643
चं दर्पुर 1,34,606 2,16,869 0 95,488 0 20,285 4,67,248
गडिचरोली 91,773 98,465 0 23,897 0 3,258 2,17,393
महारा टर् राज्य 26,19,904 1,44,48,836 9,64,895 79,55,996 1,613 18,29,864 2,78,21,108
आधार - अन्न, नागरी पुरवठा व गर्ाहक संरक्षण िवभाग, महारा टर् शासन

62
अिधकृ त िशधावाटप / रा त भाव दुकानांना िवतरण केलेला तांदळ
ू व गहू
तांदळ
ू गहू
मुंबई मुंबई
वषर् एकूण एकूण
िशधावाटप क्षेतर् इतर िज हे िशधावाटप इतर िज हे
(2) + (3) (5) + (6)
क्षेतर्
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
2001-02 (एकूण) 0.02 5.16 5.18 0.05 8.48 8.53
पैकी, लसािव य 0.02 5.00 5.02 0.04 8.27 8.31
2012-13 (एकूण) 1.01 15.53 16.54 1.85 20.28 22.13
पैकी, लसािव य 0.14 13.35 13.49 0.06 14.16 14.22
2013-14 (एकूण) 1.68 15.92 17.60 1.95 18.51 20.46
पैकी , लसािव य/रा टर्ीय अन्नसुरक्षा 0.48 12.34 12.82 0.55 13.58 14.13
अिधिनयम,2013
2014-15 (एकूण) 2.13 17.92 20.05 2.93 22.72 25.65
पैकी, रा टर्ीय अन्नसुरक्षा अिधिनयम,2013 1.83 16.77 18.60 2.60 21.22 23.82
2015-16 (एकूण) 2.28 19.15 21.43 2.92 22.17 25.09
2016-17 (एकूण) 2.02 18.13 20.15 3.01 23.07 26.08
2017-18 (एकूण) 2.14 18.00 20.14 3.20 22.40 25.60
2018-19 (एकूण) 2.14 16.22 18.36 3.19 20.24 23.43
आधार - अन्न, नागरी पुरवठा व गर्ाहक संरक्षण िवभाग, महारा टर् शासन.
टीप - 1. ल यिनधार्िरत सावर्जिनक िवतरण यव था (लसािव य) अंतगर्त व रा टर्ीय अन्नसुरक्षा अिधिनयम,2013 अंतगर्त आकडे वारीमध्ये अंत्योदय अन्न योजने ची
आकडे वारी समािव ट केलेली आहे .
2. फे व
ु ारी, 2014 पासून ाधान्य गट कुटुं ब व अंत्योदय अन्न योजना लाभाथ्यार्ंना रा टर्ीय अन्न सुरक्षा अिधिनयम, 2013 अंतगर्त िनयतन ा त होत आहे .
भारत सरकारकडू न राज्याला िमळालेले िनयतन
ू गहू
(1) (2) (3)
2001-02 (एकूण) 9.23 17.13
पैकी, लसािव य 6.55 12.16
2012-13 (एकूण) 20.74 31.45
पैकी, लसािव य 15.51 16.54
2013-14 (एकूण) 21.96 25.19
पैकी , लसािव य / रा टर्ीय अन्नसुरक्षा अिधिनयम,2013 14.41 15.96
2014-15 (एकूण) 21.57 27.47
पैकी, रा टर्ीय अन्नसुरक्षा अिधिनयम,2013 19.78 25.28
2015-16 (एकूण) 21.30 27.37
2016-17 (एकूण) 21.56 28.00
2017-18 (एकूण) 21.51 27.97
2018-19 (एकूण) 21.38 27.89
आधार - अन्न, नागरी पुरवठा व गर्ाहक संरक्षण िवभाग, महारा टर् शासन.
टीप - 1. ल यिनधार्िरत सावर्जिनक िवतरण यव था (लसािव य) अंतगर्त व रा टर्ीय अन्नसुरक्षा अिधिनयम,2013 अंतगर्त आकडे वारीमध्ये अंत्योदय अन्न योजनेची
आकडे वारी समािव ट केलेली आहे .
2. फे व
ु ारी, 2014 पासून ाधान्य गट कुटुं ब व अंत्योदय अन्न योजना लाभाथ्यार्ंना रा टर्ीय अन्न सुरक्षा अिधिनयम, 2013 अंतगर्त िनयतन ा त होत आहे .

63
िज हावार उपल ध गोदामांची संख्या, क्षमता व रा त भाव दुकानांची संख्या
उपल ध गोदामे (माचर् , 2019 पयत) रा त भाव

िज हा दुकानांची संख्या
संख्या क्षमता (मे.टन) (माचर् , 2019 पयत)
(1) (2) (3) (4)
मुंबई 7 5,481 3,455
ठाणे 15 7,500 591
पालघर 20 8,650 1,082
रायगड 29 26,285 1,396
रत्नािगरी 32 17,710 946
ु र् 21 10,750 430
नािशक 30 16,650 2,609
धुळे 23 15,320 980
नंदरु बार 22 11,000 1,061
जळगाव 40 27,460 1,933
अहमदनगर 35 34,100 1,883
पुणे 44 43,100 2,906
सातारा 38 23,420 1,651
सांगली 30 19,930 1,357
सोलापूर 48 55,801 1,872
को हापुर 22 17,550 1,572
औरं गाबाद 26 24,816 1,801
जालना 11 16,900 1,280
परभणी 22 10,900 1,451
िंहगोली 12 13,840 796
बीड 34 30,960 1,964
नांदेड 44 22,740 1,720
उ मानाबाद 24 17,700 1,074
लातूर 22 17,530 1,350
बुलढाणा 36 14,830 1,709
अकोला 27 15,810 965
वािशम 17 10,320 870
अमरावती 39 21,120 1,915
यवतमाळ 35 19,240 1,881
वधार् 14 8,785 848
नागपूर 46 32,478 1,961
भंडारा 17 10,130 893
ग िदया 13 12,210 998
चं दर्पुर 29 17,900 1,527
गडिचरोली 35 21,600 1,196
महारा टर् राज्य 959 6,80,516 51,922

64
अंत्योदय अन्न योजनेअंतगर्त सन 2017-18 करीता अन्नधान्याचे िनयतन, उचल व रा त भाव दुकानांना िवतरण
(मे.टन)
राज्य शासनाचे िनयतन भारतीय अन्न महामंडळाकडू न उचल
िज हा
तांदळ
ू गहू एकूण तांदळ
ू गहू एकूण
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
मुंबई 3,354 4,740 8,094 3,337 4,641 7,978
ठाणे 14,088 5,637 19,725 12,953 5,531 18,484
पालघर 28,788 11,508 40,296 27,871 11,469 39,340
रायगड 24,276 9,708 33,984 23,401 9,380 32,781
रत्नािगरी 12,912 5,160 18,072 12,440 5,160 17,600
ु र् 7,332 2,928 10,260 6,594 2,606 9,200
नािशक 26,598 49,398 75,996 25,279 43,753 69,032
धुळे 11,550 20,778 32,328 11,281 19,671 30,952
नंदरु बार 29,712 15,012 44,724 28,725 14,110 42,835
जळगाव 20,223 37,545 57,768 20,155 36,919 57,074
अहमदनगर 13,839 25,692 39,531 13,521 24,193 37,714
पुणे गर्ामीण 7,785 14,922 22,707 7,483 14,200 21,683
पुणे शहर 1,812 3,480 5,292 1,353 2,702 4,055
सातारा 4,665 8,940 13,605 4,697 8,834 13,531
सांगली 4,830 9,255 14,085 4,662 9,046 13,708
सोलापुर गर्ामीण 10,563 20,253 30,816 10,292 18,774 29,066
सोलापुर शहर 1,110 2,127 3,237 961 1,770 2,731
को हापुर 8,196 15,720 23,916 7,259 15,090 22,349
औरं गाबाद 10,143 19,449 29,592 9,893 17,876 27,769
जालना 6,336 12,132 18,468 5,915 12,044 17,960
परभणी 6,564 12,582 19,146 5,829 11,160 16,989
िंहगोली 4,722 9,054 13,776 4,334 7,679 12,013
बीड 6,099 11,688 17,787 5,774 10,894 16,667
नांदेड 11,910 22,839 34,749 11,420 21,946 33,366
उ मानाबाद 5,697 10,914 16,611 4,920 9,444 14,364
लातुर 6,039 11,580 17,619 5,734 11,242 16,976
अमरावती 21,582 29,625 51,207 19,288 27,089 46,377
अकोला 6,594 12,246 18,840 5,158 11,354 16,512
वािशम 6,189 11,493 17,682 6,115 11,377 17,492
बुलढाणा 9,774 18,150 27,924 8,437 17,575 26,012
यवतमाळ 23,094 31,698 54,792 21,964 28,534 50,498
नागपुर गर्ामीण 13,692 15,798 29,490 13,260 15,376 28,636
नागपुर शहर 7,644 8,820 16,464 6,601 7,419 14,020
वधार् 8,736 10,080 18,816 8,577 9,777 18,354
भंडारा 20,349 6,783 27,132 20,349 6,747 27,096
ग िदया 24,315 8,106 32,421 24,172 8,067 32,239
चं दर्पुर 26,196 30,228 56,424 25,698 30,228 55,926
गडिचरोली 29,079 9,693 38,772 28,636 9,693 38,329
महारा टर् राज्य 4,86,387 5,65,761 10,52,148 4,64,338 5,33,370 9,97,708
(पुढे चालू)

65
पिरिश ट 4.14 (पुढे चालू)

(मे.टन)
गोदामांमधून रा त भाव दुकानां ारे उचल
िज हा
तांदळ
(1) (8) (9) (10)
मुंबई 3,337 4,641 7,978
ठाणे 13,823 5,510 19,333
पालघर 28,103 11,159 39,262
रायगड 23,595 9,379 32,974
रत्नािगरी 12,294 4,939 17,233
ु र् 6,712 2,680 9,392
नािशक 25,549 44,452 70,001
धुळे 11,396 19,911 31,307
नंदरु बार 28,191 14,269 42,460
जळगाव 19,748 36,891 56,639
अहमदनगर 14,088 22,515 36,603
पुणे गर्ामीण 7,469 14,323 21,792
पुणे शहर 1,353 2,702 4,055
सातारा 4,697 8,834 13,531
सांगली 4,545 8,935 13,480
सोलापुर गर्ामीण 10,708 19,651 30,359
सोलापुर शहर 862 1,720 2,582
को हापुर 7,746 15,039 22,785
औरं गाबाद 9,543 17,164 26,707
जालना 5,987 11,713 17,700
परभणी 5,518 10,749 16,267
िंहगोली 4,549 8,785 13,334
बीड 5,676 10,765 16,441
नांदेड 11,051 21,152 32,203
उ मानाबाद 5,651 9,285 14,936
लातुर 5,657 11,127 16,784
अमरावती 20,929 27,154 48,083
अकोला 5,746 11,183 16,929
वािशम 6,049 11,228 17,277
बुलढाणा 9,158 16,727 25,885
यवतमाळ 21,683 28,398 50,081
नागपुर गर्ामीण 13,669 15,330 28,999
नागपुर शहर 6,876 8,062 14,938
वधार् 8,339 9,795 18,134
भंडारा 20,095 6,675 26,770
ग िदया 24,129 8,049 32,178
चं दर्पुर 26,166 30,185 56,351
गडिचरोली 29,095 9,648 38,743
महारा टर् राज्य 4,69,782 5,30,724 10,00,506

66
(मे.टन)
राज्य शासनाचे िनयतन भारतीय अन्न महामंडळाकडू न उचल
िज हा
तांदळ
ू गहू एकूण तांदळ
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
मुंबई 4,097 4,158 8,255 3,198 3,187 6,385
ठाणे 14,080 5,831 19,911 13,594 5,609 19,203
पालघर 28,639 11,862 40,501 27,238 11,567 38,805
रायगड 24,291 9,714 34,005 23,541 9,444 32,984
रत्नािगरी 12,858 5,325 18,183 11,269 4,759 16,028
ु र् 7,290 3,016 10,306 6,625 2,810 9,435
नािशक 35,135 40,930 76,065 32,756 35,597 68,353
धुळे 16,025 16,325 32,350 15,127 14,099 29,226
नंदरु बार 31,426 13,319 44,745 29,798 11,886 41,685
जळगाव 26,833 30,955 57,788 25,938 28,759 54,697
अहमदनगर 18,442 21,074 39,516 13,554 14,562 28,116
पुणे गर्ामीण 9,741 12,987 22,728 7,786 9,491 17,277
पुणे शहर 2,151 2,868 5,019 1,285 1,760 3,045
सातारा 5,799 7,731 13,530 5,353 7,365 12,718
सांगली 5,997 7,998 13,995 5,380 7,053 12,433
सोलापुर गर्ामीण 12,478 16,629 29,107 8,968 12,129 21,097
सोलापुर शहर 1,317 1,752 3,069 715 1,058 1,773
को हापुर 10,140 13,524 23,664 9,228 12,306 21,534
औरं गाबाद 12,905 16,711 29,616 10,904 13,753 24,657
जालना 8,059 10,428 18,487 5,755 7,900 13,656
परभणी 8,355 10,819 19,174 6,621 8,988 15,609
िंहगोली 6,012 7,787 13,799 5,648 7,365 13,013
बीड 7,758 10,050 17,808 7,112 9,248 16,360
नांदेड 15,084 19,544 34,628 12,170 16,062 28,232
उ मानाबाद 7,245 9,386 16,631 5,836 7,732 13,567
लातुर 7,685 9,953 17,638 7,548 9,095 16,644
अमरावती 22,568 28,660 51,228 22,568 27,653 50,221
अकोला 3,368 15,493 18,861 3,369 14,441 17,810
वािशम 3,349 14,990 18,339 3,355 14,804 18,159
बुलढाणा 5,317 22,612 27,929 4,666 19,327 23,993
यवतमाळ 24,799 30,014 54,813 22,847 27,664 50,511
नागपुर गर्ामीण 17,076 12,798 29,874 16,370 11,037 27,407
नागपुर शहर 9,477 7,107 16,584 8,979 6,677 15,656
वधार् 10,782 8,088 18,870 10,138 8,088 18,226
भंडारा 22,753 4,397 27,150 22,476 4,656 27,132
ग िदया 27,311 5,291 32,602 26,979 5,609 32,588
चं दर्पुर 32,316 24,237 56,553 32,231 24,198 56,429
गडिचरोली 33,279 5,550 38,829 32,546 5,548 38,094
महारा टर् राज्य 5,52,237 4,99,913 10,52,150 5,09,471 4,43,285 9,52,756

67

(मे.टन)
गोदामांमधून रा त भाव दुकानां ारे उचल
िज हा
तांदळ
(1) (8) (9) (10)
मुंबई 3,198 3,187 6,385
ठाणे 13,402 5,550 18,952
पालघर 27,226 11,423 38,649
रायगड 23,542 9,444 32,985
रत्नािगरी 10,610 4,374 14,984
ु र् 6,554 2,695 9,249
नािशक 32,198 35,060 67,259
धुळे 15,147 14,495 29,642
नंदरु बार 28,047 11,603 39,650
जळगाव 24,503 26,830 51,333
अहमदनगर 13,554 14,562 28,116
पुणे गर्ामीण 7,748 9,754 17,502
पुणे शहर 1,285 1,760 3,045
सातारा 5,689 7,264 12,953
सांगली 5,274 7,021 12,295
सोलापुर गर्ामीण 9,255 11,123 20,378
सोलापुर शहर 780 1,058 1,838
को हापुर 9,229 12,334 21,563
औरं गाबाद 10,275 13,254 23,529
जालना 5,540 7,397 12,937
परभणी 5,788 8,455 14,243
िंहगोली 5,304 6,966 12,270
बीड 7,041 9,183 16,224
नांदेड 11,211 14,685 25,896
उ मानाबाद 5,793 7,691 13,483
लातुर 7,347 9,374 16,721
अमरावती 22,461 27,579 50,040
अकोला 3,285 14,027 17,311
वािशम 3,060 14,351 17,411
बुलढाणा 4,867 18,901 23,768
यवतमाळ 21,302 26,495 47,797
नागपुर गर्ामीण 16,757 12,316 29,073
नागपुर शहर 8,865 6,695 15,560
वधार् 9,676 7,346 17,022
भंडारा 21,960 4,857 26,817
ग िदया 26,586 5,516 32,102
चं दर्पुर 31,513 24,068 55,582
गडिचरोली 32,806 5,486 38,291
महारा टर् राज्य 4,98,677 4,34,178 9,32,855
आधार – अन्न, नागरी पुरवठा व गर्ाहक संरक्षण िवभाग, महारा टर् शासन

5. लोकिव
5.1 अथर्संक प हे शासकीय कायार्चे वािर्षक िव िवषयक िववरणपतर् आहे . राज्याचा सातत्यपूणर् सामािजक व आिर्थक िवकास
साध्य होण्याच्या द ृ टीने अथर्संक पामध्ये महत्वाच्या सामािजक व आिर्थक सेवांकरीता पुरेसा िनधी उपल ध असणे गरजेचे आहे .
त्याचबरोबर कर महसूल, महसुली तूट, ऋणि थती, राजकोषीय तूट, इत्यािदसारख्या आिर्थक िनदशकांच्या संिनयंतर्णा ारे िव ीय िश त
राखणे आव यक ठरते.
अथर् संक प 2018-19 तक्ता 5.1 महत्वाचे िव ीय िनदशक

(` कोटी)
5.2 सुधािरत अंदाज 2018-19 नुसार तपशील 2016-17 2017-18 2018-19
` 743 कोटीची अथर्संक पीय तूट िदसून येते. ( त्यक्ष) ( त्यक्ष) (सुअं)
मागील वषार्च्या तुलनेत 2018-19 (सुअं) मध्ये एकूण 1. महसुली जमा 2,04,693 2,43,654 2,86,500
उत्पन्न व एकूण खचर् 28.0 टक्क्यांनी वाढले आहे त. एकूण जमेशी टक्केवारी (83.5) (90.7) (83.3)
सन 2018-19 (सुअं) मध्ये महसुली जमा व महसुली
2. महसुली खचर् 2,13,229 2,41,571 3,01,460
खचर् मागील वषार्च्या तुलनेत अनुकर्मे 17.6 टक्के व
एकूण खचार्शी टक्केवारी (87.0) (89.7) (87.4)
24.8 टक्क्यांनी वाढले असून ` 14,960 कोटी तूट
3. महसुली तूट (2-1) 8,536 (-)2,082 14,960
दशर्िवतात. महत्वाचे िव ीय िनदशक तक्ता 5.1 मध्ये
थूल राज्य उत्पन्नाशी टक्केवारी 0.4 (-)0.1 0.6
व द ृ टीक्षेपात अथर्संक पाचा तपशील पिरिश ट 5.1
#
मध्ये िदला आहे . 4. भांडवली जमा 40,413 25,082 57,557
एकूण जमेशी टक्केवारी (16.5) (9.3) (16.7)
महसुली जमा 5. भांडवली खचर् #
31,806 27,821 43,339
एकूण खचार्शी टक्केवारी (13.0) (10.3) (12.6)
5.3 सन 2018-19 (सुअं) मध्ये महसुली जमा #
6. एकूण जमा (1+4) 2,45,106 2,68,735 3,44,056
` 2,86,500 कोटी असून त्यापैकी राज्याच्या #
7. एकूण खचर् (2+5) 2,45,035 2,69,393 3,44,799
वत:च्या ोतापासून जमा हणजेच वत:चा कर
8. अथर्संक पीय तूट (7-6) (-)71 657 743
महसूल, याजाच्या जमा रकमा आिण इतर करे तर
9. राजकोषीय तूट 38,596 23,961 56,053
महसूल ` 2,05,981 कोटी (71.9 टक्के) आहे .
थूल राज्य उत्पन्नाशी टक्केवारी 1.8 1.0 2.1
मागील वषार्च्या तुलनेत एकूण कर महसूल
10. ाथिमक तूट 10,064 (-)9,057 22,124
12.6 टक्क्यांनी व एकूण करे तर महसूल
थूल राज्य उत्पन्नाशी टक्केवारी 0.5 (-)0.4 0.8
44.2 टक्क्यांनी वाढले. कदर्ीय अनुदाने व कदर्ीय
# कजर् परतावा वजा जाता िन वळ रकमा सुअं सुधािरत अंदाज
करातील िह सा ` 80,518 कोटी आहे . महसुली टीप : आकडे संिक्ष तात िद यामुळे बेरजा जुळतीलच असे नाही
जमा तक्ता 5.2 मध्ये िद या आहे त. आधार : िव िवभाग, महारा टर् शासन
तक्ता 5.2 महसुली जमा

(` कोटी)
कर महसूल करे तर महसूल एकूण

महसुली जमा
वत:चा कदर्ीय एकूण याजाच्या इतर करे तर कदर्ीय एकूण
वषर्
कर महसूल करातील जमा महसूल अनुदाने
िह सा रकमा
2014-15 1,15,090 17,604 1,32,694 3,351 9,229 20,141 32,722 1,65,415
2015-16 1,26,628 28,086 1,54,714 3,079 10,344 16,899 30,322 1,85,036
2016-17 1,36,616 33,715 1,70,331 3,259 9,450 21,653 34,362 2,04,693
2017-18 1,67,948 37,203 2,05,151 4,163 12,517 21,823 38,503 2,43,654
2018-19 (सुअं) 1,88,931 42,050 2,30,982 2,901 14,149 38,468 55,518 2,86,500
आधार : िव िवभाग, महारा टर् शासन टीप : आकडे संिक्ष तात िद यामुळे बेरजा जुळतीलच असे नाही

70
5.3.1 सन 2018-19 (सुअं) मध्ये कर महसुलामध्ये (81.8 टक्के) व एकूण महसुली जमेमध्ये (65.9 टक्के) राज्याच्या वत:च्या कर
महसुलाचा सवार्िधक िह सा आहे . मागील वषार्च्या तुलनेत राज्याचा वत:चा कर महसूल 12.5 टक्क्यांनी वाढला. राज्याच्या वत:च्या
कर महसुलामध्ये मुख घटक असले या राज्य व तू व सेवा कराचा सन 2018-19 (सुअ)ं मध्ये 47.7 टक्के िह सा असून
त्याखालोखाल िवकर्ीकर आिण मुदर्ांक व न दणी फी यांचा िह सा अनुकर्मे 18.7 टक्के व 13.2 टक्के आहे .
5.3.2 सन 2018-19 (सुअं) मध्ये राज्याचा वत:चा करे तर महसूल ` 17,050 कोटी असून एकूण महसुली जमेत त्याचा िह सा
6.0 टक्के आहे . मागील वषार्च्या तुलनेत सन 2018-19 (सुअं) मध्ये राज्याचा वत:चा करे तर महसूल 2.2 टक्क्यांनी वाढला आहे .
5.3.3 14 या िव आयोगाच्या िशफारशीनुसार वाटणीयोग्य कर संकलनातील राज्यांचा िह सा 32 टक्क्यांवरुन (13 या िव

आयोगानुसार) 42 टक्क्यांपयत वाढिवण्यात आला आहे . त्यानुसार राज्यांना कदर्ीय करापासून ा त िनधीपैकी िवतरणासाठी िनि चत
केले या (सेवा करां यितिरक्त) राज्याच्या िह यात 5.199 टक्क्यांवरुन 5.521 टक्क्यांपयत वाढ झाली आहे आिण राज्याचा सेवा
करातील िह सा 5.281 टक्क्यांवरुन वाढू न तो 5.674 टक्के झाला आहे . सन 2018-19 (सुअ)ं मध्ये राज्याचा कदर्ीय करातील िह सा
` 42,050 कोटी असून तो मागील वषार्च्या तुलनेत 13.0 टक्क्यांनी वाढला. कदर्ीय करांमधील िनगम कराचा िह सा 34.9 टक्के असून
त्याखालोखाल कदर्ीय व तू व सेवा कराचा िह सा 27.7 टक्के आहे . कदर्ाकडू न राज्यास झालेले िव ीय संसाधनांचे ह तांतरण तक्ता
5.3 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 5.3 कदर्ाकडू न राज्यास झालेले िव ीय संसाधनांचे ह तांतरण

(` कोटी)
तपशील 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 (सुअं)

कदर्ीय करातील िह सा 17,604 28,086 33,715 37,203 42,050
कदर्ीय अनुदाने 20,141 16,899 21,653 21,823 38,468
कज व आगाऊ रकमा 542 584 627 168 873
एकू ण 38,287 45,569 55,995 59,194 81,391
आधार : िव िवभाग, महारा टर् शासन
5.3.4 महसुली जमेचा भाग असणारी कदर्ीय अनुदाने सन 2018-19 (सुअं) मध्ये मागील वषार्च्या तुलनेत 76.3 टक्क्यांनी वाढली.
िनवडक राज्यांकरीता 2017-18(सुअं) करीता महसुली जमा व महसुली खचर् तक्ता 5.4 मध्ये िदले आहे त.
तक्ता 5.4 िनवडक राज्यांकरीता 2017-18(सुअं) करीता महसुली जमा व महसुली खचर्
(` कोटी)
राज्य महसुली जमा थूल राज्य उत्पन्नाशी महसुली खचर् थूल राज्य उत्पन्नाशी
टक्केवारी टक्केवारी
आंधर् दे श 1,23,254 15.4 1,27,272 15.9
गुजरात 1,31,551 10.1 1,25,574 9.6
कनार्टक 1,46,033 11.5 1,45,649 11.5
केरळ 88,267 13.0 1,01,346 14.9
मध्य दे श 1,35,072 19.1 1,34,497 19.0
महारा टर् 2,57,605 10.2 2,72,448 10.8
राज थान 1,34,693 16.0 1,54,859 18.4
तेलंगणा 1,08,148 14.8 1,06,603 14.6
उ र दे श 3,05,029 22.8 2,86,514 21.4
आधार : भारतीय िरझवर् बक
ँ
सन 2018-19 मधील महसुली जमा

5.4 सन 2018-19 मध्ये िडसबर अखेर एकूण त्यक्ष महसुली जमा सन 2018-19 (सुअं) च्या 66.3 टक्के होती, त्यापैकी कर
महसूल 85.1 टक्के होता. िडसबर, 2018 अखेर राज्य व तू व सेवा कर महसूल ` 60,487 कोटी (सुधािरत अंदाजाच्या 67.1 टक्के)
होता. िनवडक राज्यांमधील सन 2018-19 किरता राज्य व तू व सेवा कर महसूल तक्ता 5.5 मध्ये िदला आहे तर सन 2017-18 व
2018-19 मधील महसुली जमा तक्ता 5.6 मध्ये िदली आहे .

71
तक्ता 5.5 िनवडक राज्यांमधील सन 2018-19 तक्ता 5.6 सन 2017-18 व 2018-19 मधील महसुली जमा
किरता राज्य व तू व सेवा कर महसूल (` कोटी)
(` कोटी)
त्यक्ष जमा
2018-19+ बाब +
2017 2018+
राज्य त्यक्ष अथर्संक पीय
अंदाजाशी टक्केवारी अ) कर महसूल (1 + 2) 1,41,261 1,61,688
आंधर् दे श 27,067 127.3 1) वत:चा कर महसूल (1 ते 11) 1,17,259 1,34,889
गुजरात 31,525 73.7 1. मू यविर्धत कर 46,508 26,977
कनार्टक 38,031 91.3 2. राज्य व तू व सेवा कर 30,138 60,487
केरळ 23,967 88.8 3. मुदर्ांक व न दणी शु क 18,432 20,670
मध्य दे श 9,392 46.7 4. राज्य उत्पादन शु क 9,091 10,545
महारा टर् 74,476 70.7 5. िवजेवरील कर व शु क 3,026 6,107
राज थान 20,594 98.1 6. जमीन महसूल 921 850
तेलंगणा 26,185 76.5 7. वाहनांवरील कर 6,239 6,496
उ र दे श 77,343 80.0 8. उत्पन्न व खचार्वरील इतर कर 1,547 1,662
आधार : भारताचे िनयंतर्क व महालेखापरीक्षक यां चे कायार्लय, 9. माल व वासी कर 177 213
भारत सरकार + फे व
ु ारीपयत 10. कृ िष उत्पन्नावरील कर 0 0
11. व तू व सेवा यांवरील इतर
14 या िव आयोगाच्या िशफारशीनुसार कर व शु क
1,180 882
सहा यक अनुदाने 2) कदर्ीय करांतील िह सा 24,002 26,799

ब) करे तर महसूल (1 + 2) 24,744 28,307
5.5 राज्यास 14 या िव आयोगाच्या
1) करे तर महसूल (कदर्ीय अनुदाने
िशफारशींनुसार गर्ामीण व नागरी थािनक सं थांकिरता 9,636 8,762
वगळू न)
मूलभूत अनुदान व कामिगरीवर आधािरत अनुदान अनुकर्मे 2) कदर्ीय सहा यक अनुदाने 15,108 19,545
90:10 व 80:20 या माणात ा त होते. ा त सहा यक एकू ण ( अ+ब) 1,66,005 1,89,995
अनुदाने व खचर् तक्ता 5.7 मध्ये िदली आहे त. आधार : महालेखापाल यां चे कायार्लय, महारा टर् + िडसबरपयत
तक्ता 5.7 ा त सहा यक अनुदाने व खचर्

(` कोटी)
तपशील 2017-18 2018-19
अपेिक्षत ात खचर् अपेिक्षत ात खचर्
गर्ामीण थािनक सं था
अ. मूलभूत अनुदान 2,597.10 2,597.10 2,597.10 3,004.37 3,004.37 1,502.19+
#
ब. कामिगरीवर आधािरत अनुदान 333.66 0.00 0.00 378.91 0.00 0.00
नागरी थािनक सं था
अ. मूलभूत अनुदान 1,905.83 1,905.83 1,905.83 2,204.70 2,204.70 1,102.35++
ब. कामिगरीवर आधािरत अनुदाने# 550.91 0.00 0.00 625.63 0.00 0.00
आधार : िव िवभाग + 15 िडसबर, 2018 पयत ++ 28 नो हबर, 2018 पयत # अ ाप अ ा त
5.5.1 राज्यास 14 या िव आयोगाच्या िशफारशींनुसार व कदर् शासनाच्या मागर्दशर्क तत्वानुसार राज्य आप ी िनवारण िनधीकरीता
करावयाच्या िनधींच्या तरतुदीमध्ये सवर्साधारण वगर्वारीतील राज्यांकिरता राज्य आप ी िनवारण िनधीच्या एकूण आकारमानातील कदर् व
राज्यांच्या िह याचे माण 75:25 आहे . राज्यास सन 2017-18 व सन 2018-19 मध्ये राज्य आप ी िनवारण िनधीतील कदर्ाच्या
िह यापोटी अनुकर्मे ` 1,226.25 कोटी व ` 1,287.75 कोटी ा त झाले व ते पूणर्त: खचर् झाले .
महसुली खचर्
5.6 िवकास खचार्मध्ये सामािजक, आिर्थक सेवा व थािनक सं था आिण पंचायतराज सं था यांना सहा यक अनुदाने व अंशदाने
यावरील खचार्चा समावेश होतो. सन 2016-17, 2017-18 व 2018-19 (सुअं) मध्ये राज्यातील दरडोई िवकास खचर् अनुकर्मे
` 11,796, ` 13,420 व ` 17,343 होता. सामािजक सेवा हा िवकास खचार्चा मुख घटक असून सन 2018-19 (सुअं) मध्ये त्याचा
िह सा 60.7 टक्के आिण त्याखालोखाल आिर्थक सेवांचा िह सा 29.6 टक्के आहे . मागील पाच वषार्ंमध्ये महसुली खचार्मधील िवकास

72
खचार्चा िह सा सुमारे 65 ते 67 टक्के होता तर तो तक्ता 5.8 कारानुसार महसुली खचर्

सन 2018-19 (सुअं) मध्ये 70.7 टक्के आहे . मागील (` कोटी)
वषार्च्या तुलनेत सामािजक सेवा आिण आिर्थक सेवांवरील वषर् िवकास िवकासेतर एकूण महसुली
खचार्त अनुकर्मे 39.2 टक्के व 16.3 टक्के वाढ झाली. खचर् खचर् खचर्
कारानुसार महसुली खचर् तक्ता 5.8 मध्ये िदला आहे . 2014-15 1,17,067 60,486 1,77,553
5.6.1 सन 2018-19 (सुअं) मध्ये एकूण िवकास 2015-16 1,26,004 64,370 1,90,374
खचार्तील सामािजक सेवांमधे सवर्साधारण िशक्षणाचा िह सा 2016-17 1,41,619 71,610 2,13,229
41.0 टक्के त्याखालोखाल अनुसिू चत जाती, अनुसिू चत
2017-18 1,63,036 78,535 2,41,571
जमाती, इतर मागास वगर् व अ पसंख्यांक यांचे क याण
2018-19 (सुअं) 2,13,201 88,259 3,01,460
12.0 टक्के आिण आरोग्य सेवा व सावर्जिनक आरोग्याचा
10.5 टक्के िह सा आहे तर आिर्थक सेवांमधील कृ षी व
संलग्न सेवांचा िह सा (37.2 टक्के) सवार्िधक आहे .
5.6.2 सन 2018-19 (सुअं) मध्ये िडसबर अखेर राज्याचा एकूण महसुली खचर् ` 1,65,174 कोटी असून तो सन 2018-19 (सुअ)ं
च्या 54.8 टक्के होता. िवकास खचर् ` 1,07,656 कोटी होता व तो सन 2018-19 (सुअ)ं च्या 50.5 टक्के होता. एकूण िवकास
खचार्पैकी सामािजक सेवांवर झाले ला खचर् ` 66,273 कोटी असून सन 2018-19 (सुअ)ं च्या 51.2 टक्के होता.
5.6.3 सन 2018-19 (सुअं) मध्ये वेतन, िनवृ ीवेतन आिण याज दाने यावरील अिनवायर् खचार्चा महसुली खचार्तील िह सा
49.8 टक्के असून मागील वषार्च्या तुलनेत तो 13.8 टक्क्यांनी वाढला. याज दानांचा महसुली खचार्तील िह सा कमी होऊन
सन 2018-19 (सुअं) मध्ये 11.3 टक्के झाला. घटकिनहाय महसुली खचर् तक्ता 5.9 मध्ये व महसुली खचार्चा िव तृत तपशील पिरिश ट
तक्ता 5.9 घटकिनहाय महसुली खचर्

(` कोटी)
वषर् वेतन व मजुरी िनवृ ी वेतन याज अथर्सहा य सहा यक अनुदाने इतर एकूण
(वेतनेतर) महसुली खचर्
2014-15 62,123 17,385 23,965 19,743 32,734 21,603 1,77,553
(35.0) (9.8) (13.5) (11.1) (18.4) (12.2) (100.0)
2015-16 68,451 18,643 25,771 17,983 37,678 21,848 1,90,374
(36.0) (9.8) (13.5) (9.4) (19.8) (11.5) (100.0)
2016-17 72,075 21,760 28,532 20,984 43,412 26,466 2,13,229
(33.8) (10.2) (13.4) (9.8) (20.4) (12.4) (100.0)
2017-18 75,088 23,853 33,018 33,894 52,606 23,112 2,41,571
(31.1) (9.9) (13.7) (14.0) (21.8) (9.6) (100.0)
2018-19(सुअं) 88,630 27,567 33,929 32,789 84,934 33,611 3,01,460
( 29.4 ) ( 9.1 ) (11.3) (10.9) (28.2) (11.1) (100.0)
आधार : िव िवभाग, महारा टर् शासन टीप : कंसातील आकडे महसुली खचार्शी टक्केवारी दशर्िवतात

73
अथर् सहा य
5.7 सन 2017-18 मध्ये ` 33,894 कोटी तर सन 2018-19 (सुअं) मध्ये ` 32,789 कोटी अथर्सहा ये िदली आहे त.
सन 2018-19 (सुअं) मधे िदले ली मुख अथर्सहा ये तक्ता 5.10 मध्ये िदली आहे त.
तक्ता 5.10 सन 2018-19 (सुअं) मधे िदलेली मुख अथर्सहा ये

(` कोटी)
तपशील अथर्सहा याची
रक्कम
कृ षी व यंतर्मागांसाठी सवलतीच्या दरात वीज पुरवठा करण्यासाठी महारा टर् राज्य वीज िवतरण कंपनी मयार्िदत यांना भरपाई 7,766
औ ोिगक घटकांसाठी एकितर्त ोत्साहन योजनेअंतगर्त ोत्साहनपर रक्कम 3,035
अन्नधान्य िवतरणासाठी आिण अंत्योदय अन्न योजना, अन्नपूणार् योजना व यासारख्या तत्सम योजनांसाठी 1,870
धानमंतर्ी पीक िवमा योजना अंतगर्त िवमा ह ता (राज्य िह सा) 1,724
महारा टर् राज्य मागर् पिरवहन महामंडळास ज्ये ठ नागरीक, िव ाथीर्, वातंत्र्य सैिनक, इत्यािदसारख्या काही वासी वगार्ंना 1,485
िदले या वास खचार्तील सवलतींमुळे होणा-या तो ाची भरपाई
5.8 कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लय, कदर् शासन यांच्या मागर्दशर्क सुचनांनस

ु ार अथर् व सांिख्यकी संचालनालयामाफर्त राज्याच्या
अथर्संक पाचे महत्वाच्या आिर्थक बाबींनुसार वगीर्करण करुन िव ले षण केले जाते. राज्याच्या अथर्संक पाच्या िव ले षणा ारे राज्याच्या
अंितम उपभोग्य बाबींवरील खचर् व भांडवल िनिर्मती इत्यािदमध्ये होणारे बदल मापनास मदत होते. शासनाचा अंितम उपभोग्य
बाबींवरील खचर् व भांडवल िनिर्मतीचा तपशील पिरिश ट 5.5 मध्ये िदला आहे .
भांडवली जमा आिण भांडवली खचर्

5.9 भांडवली जमेचे कजार्ंची वसुली , इतर जमा जसे आंतर राज्यीय तडजोड, आकि मकता िनधी व त्यामधून केलेले िविनयोजन,
इत्यादी आिण कज व इतर दाियत्वे हे भाग आहे त. कज व इतर दाियत्वे हे (i) राज्याचे अंतगर्त ऋण, (ii) कदर् शासनाकडील कज व
आगाऊ रकमा आिण (iii) लोकलेख्याच्या िन वळ जमा रकमा यांच्या िन वळ रकमा आहे त. सन 2018-19 (सुअं) मध्ये िन वळ भांडवली
जमेमध्ये कज व इतर दाियत्वे यांचा 96 टक्के िह सा आहे . एकूण भांडवली जमेमध्ये अंतगर्त ऋणाचा िह सा 38.6 टक्के आहे .
5.10 सन 2018-19 (सुअं) मध्ये एकूण खचार्मधील भांडवली खचार्चा िह सा 19.2 टक्के आहे . भांडवली जमा व भांडवली खचर्
तक्ता 5.11 मध्ये िदले आहे त.

74
तक्ता 5.11 भांडवली जमा व भांडवली खचर्

(` कोटी)
वषर् भांडवली जमा भांडवली खचर्
एकूण त्यापैकी अंतगर्त एकूण त्यापैकी
ऋण भांडवली लेखे सरकारी ऋणाची परतफेड
2014-15 45,939 35,184 40,195 19,523 19,531
2015-16 38,233 37,392 34,913 22,793 11,005
2016-17 52,300 47,710 43,693 25,529 11,887
2017-18 42,458 49,502 45,198 26,842 17,376
2018-19 (सुअं) 85,992 33,190 71,775 41,573 28,436
आधार : िव िवभाग, महारा टर् शासन टीप : आकडे संिक्ष तात िद यामुळे बेरजा जुळतीलच असे नाही
तुटीचे कल तक्ता 5.12 राज्यांसाठी एकितर्त िव ीय सुधारणा अंतगर्त

िनि चत केले या मयार्दा
5.11 राज्याने राजकोषीय तुटीची थूल राज्य उत्पन्नाशी ( थूल राज्य उत्पन्नाशी टक्केवारी$)
असले ली टक्केवारी 14 या िव आयोगाच्या िशफारशीनुसार राजकोषीय मयार्दा
वषर्
िनि चत केले या मयार्देत राखली आहे . 14 या िव आयोगाने राजकोषीय तूट ऋणभार
सन 2015-16 ते 2019-20 या कालावधीकिरता राज्यांसाठी 2015-16 2.8 21.9
एकितर्त िव ीय सुधारणा अंतगर्त िनि चत केले या िव ीय मयार्दा 2016-17 2.8 22.1
तक्ता 5.12 मध्ये िद या आहे त. 2017-18 2.8 22.2
2018-19 2.7 22.3
5.11.1 सन 2018-19 (सुअं) मध्ये राजकोषीय तुटीची थूल 2019-20 2.7 22.4
राज्य उत्पन्नाशी (पायाभूत वषर् 2011-12) असले ली टक्केवारी $ पायाभूत वषर् 2004-05 च्या चालू िंकमतीनुसार
2.1 टक्के आिण राजकोषीय यव थापनाकिरता सन आधार : 14 वा िव आयोग, भारत सरकार
2018-19(अअं) किरता थूल राज्य उत्पन्नाशी असले ली तक्ता 5.13 िनवडक राज्यांकरीता तुटीचे िनदशक
टक्केवारी 1.81 टक्के हे 14 या िव आयोगाने िनि चत थूल राज्य उत्पन्नाशी टक्केवारी (2017-18(सुअं))
केले या थूल राज्य उत्पन्नाच्या 2.7 टक्के या िव ीय मयार्देत राज्य महसुली तूट राजकोषीय तूट ाथिमक तूट
आहे त. मागील काही वषार्ंमध्ये राज्याची िव ीय तूट 13 या आिण आंधर् दे श 0.5 3.4 1.6
14 या िव आयोगाने िनि चत केले या मयार्देत रािहली आहे . गुजरात (-)0.5 1.7 0.2
कनार्टक 0.0 2.8 1.7
अशा कारे िव आयोगांनी एकितर्त िव ीय सुधारणा अंतगर्त
केरळ 1.9 3.4 1.4
िनि चत केले या मयार्देखाली राहणे राज्याकरीता लाभदायक आहे .
मध्य दे श (-)0.1 3.4 1.7
िनवडक राज्यांकरीता तुटीचे िनदशक तक्ता 5.13 मध्ये िदले आहे त. महारा टर् 0.6 1.8 0.5
ऋणि थती राज थान 2.4 3.5 1.1

तेलंगणा (-)0.2 3.2 1.7
5.12 राज्याच्या दाियत्वांमध्ये (ऋणभार) परतावा न केलेले उ र दे श (-)1.4 3.1 0.8
संिचत कज व इतर दाियत्वे यांचा समावेश होतो. सन 2018-19 सवर् राज्ये # 0.4 3.1 1.3
(सुअं) नुसार ऋणभार ` 4,14,411 कोटी असून त्याचे थूल आधार : भारतीय िरझवर् बक
ँ # दे शांतगर्त थूल उत्पन्नाशी टक्केवारी
राज्य उत्पन्नाशी माण 15.6 टक्के आहे व ते 14 या िव तक्ता 5.14 ऋणभार व याज दाने
आयोगाने िनि चत केले या मयार्देत (22.3 टक्के) आहे . सन (` कोटी)
2018-19 (सुअं) मध्ये कजार्चा सरासरी दर 8.4 टक्के आहे . वषर् ऋणभार याज दाने कजार्चे सरासरी दर$
ऋणभार व याज दाने तक्ता 5.14 मध्ये िदली आहे त. (टक्के)
2014-15 2,94,261 23,965 8.9
5.12.1 सन 2018-19 (सुअं) नुसार राज्याचे एकूण दे शांतगर्त
2015-16 3,24,202 25,771 8.8
ऋण ` 3,33,023 कोटी पयत झाले असून (ऋणभाराच्या
2016-17 3,64,819 28,532 8.8
80.4 टक्के), त्यापैकी खु या बाजारातील कज ` 2,60,577 2017-18 4,02,421 33,018 9.1
कोटी आहे त. सन 2018-19 (सुअं) मध्ये दे शांतगर्त ऋण 2018-19 (सुअं) 4,14,411 33,929 8.4
` 33,190 कोटी असून त्यापैकी खु या बाजारातील कज $ कजार्चे सरासरी दर हे त्या वषार्तील याज दानाचे त्या अगोदरच्या वषार्तील
एकूण ऋणभाराशी असले ली टक्केवारी होय.
` 25,000 कोटी (75.3 टक्के) आहे त.

75
िवकास कायर् कर्म 2019-20

5.13 िवकास कायर्कर्मांतगर्त वािर्षक कायर्कर्म 2019-20 किरता तािवत िनधी ` 99,000 कोटी असून तो वािर्षक कायर्कर्म
2018-19 पेक्षा 4.2 टक्क्यांनी जा त आहे . त्यापैकी, ` 13,977 कोटी िनधी िज हा कायर्कर्मांकिरता तािवत आहे . सन 2018-19
मध्ये सामािजक व सामूिहक सेवांवर सवार्िधक खचर् (एकूण खचार्च्या 37.2 टक्के) अपेिक्षत आहे . क्षेतर्िनहाय वािर्षक कायर्कर्मावरील खचर्
तक्ता 5.15 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 5.15 क्षे तर्िनहाय वािर्षक कायर् कर्मावरील खचर्

(` कोटी)
2019-20
क्षेतर् 2017-18 2018-19#
तािवत िनधी टक्केवारी
कृ िष व संलग्न काय 23,002 19,472 9,569 9.7
गर्ामिवकास 2,691 4,985 3,680 3.7
िवशेष क्षेतर् िवकास 61 141 151 0.2
पाटबंधारे आिण पूरिनयंतर्ण 8,751 8,770 9,566 9.7
ऊजार् 12,825 14,669 8,219 8.3
उ ोग व खिनजे 319 905 509 0.5
पिरवहन 7,807 12,666 14,171 14.3
दळणवळण 0 0 5 0.0
िवज्ञान, तंतर्ज्ञान व पयार्वरण 35 145 203 0.2
सवर्साधारण आिर्थक सेवा 736 990 954 1.0
सामािजक व सामूिहक सेवा 22,253 37,929 38,054 38.4
सवर्साधारण सेवा 2,276 3,794 5,190 5.2
इतर कायर्कर्म 3,321 3,485 8,729 8.8
एकू ण 84,077 1,07,951 99,000 100.0
आधार : िव िवभाग, महारा टर् शासन # अपेिक्षत

76
शासनाने िदले या हमी
5.14 सन 2016-17 अखेर राज्याने िदले या हमींची अद रक्कम ` 7,306 कोटी (एकूण महसुली जमेच्या 3.6 टक्के) असून ती
सन 2015-16 अखेर ` 7,777 कोटी होती. सहकार, पणन व व तर्ो ोग िवभागास सवार्िधक अद हमी (62.2 टक्के) असून त्या
खालोखाल सावर्जिनक बांधकाम िवभागास 16.4 टक्के आिण पाणीपुरवठा व वच्छता िवभागास 7.1 टक्के दे ण्यात आली आहे . सन
2016-17 मध्ये शासनाने िदले या हमी तक्ता 5.16 मध्ये िद या आहे त.
तक्ता 5.16 सन 2016-17 मध्ये शासनाने िदले या हमी

(` कोटी)
िवभागाचे नाव वषार्च्या अितिरक्त हमी वषार्त वषार्त वषर्अखेरीस
ारं भीची वगळले या आवाहनीत अद
वषर्भरात (ब) ठोक हमी दे ण्यात
अद रक्कम रकमा व िदले या असले या
आ यामुळे वषार्मध्ये
(अ) (मागणी के ले या रकमा रकमा
ा त झाले या कजार्च्या
रकमां (ई) (अ)+(ब)-
रकमा व सुधािरत याज
दरामुळे बदलले या यितिरक्त) (क)-(ड)-(ई)
रकमा (क) (ड)
सामािजक न्याय व िवशेष सहा य 487.00 0.00 7.50 24.39 0.00 470.11
नगरिवकास 198.19 0.00 30.00 32.46 0.00 195.73
उ ोग, ऊजार् व कामगार (ऊजार्) 372.06 0.00 0.00 153.69 0.00 218.37
सावर्जिनक बांधकाम 1,204.62 0.00 0.00 3.19 0.00 1,201.43
आिदवासी िवकास 31.96 0.00 1.07 0.93 0.00 32.10
सहकार, पणन व व तर्ो ोग 4,270.79 1,005.00 307.42 1039.20 0.00 4,544.01
पाणी पुरवठा व वच्छता 551.00 0.00 0.00 29.04 0.00 521.96
अ पसंख्यांक िवकास 38.00 0.00 5.28 5.20 0.00 38.08
िनयोजन 622.95 0.00 0.00 538.97 0.00 83.98
एकू ण 7,776.57 1,005.00 351.27 1,827.07 0.00 7,305.77
*****

77
दृि टक्षे पात अथर् संक प

(` कोटी)
बाब 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19#
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
1. महसुली जमा (अ + ब) 1,42,947 1,49,822 1,65,415 1,85,036 2,04,693 2,43,654 2,86,500
अ) कर महसूल 1,18,640 1,25,228 1,32,694 1,54,714 1,70,331 2,05,151 2,30,982
ब) करे तर महसूल 24,307 24,593 32,722 30,322 34,362 38,503 55,518
2. महसूली खचर् त्यापैकी 1,38,736 1,54,902 1,77,553 1,90,374 2,13,229 2,41,571 3,01,460
अ) याज दाने 19,076 21,207 23,965 25,771 28,532 33,018 33,929
ब) शासकीय सेवा 12,472 14,008 15,086 16,628 18,544 18,922 23,155
क) िनवृ ी वेतन आिण 11,649 13,163 14,407 15,468 16,999 18,716 21,123
संकीणर् सवर्साधारण सेवा
3. महसुली तूट (2 - 1) (-) 4,211 5,081 12,137 5,338 8,536 (-) 2,082 14,960
4. भांडवली जमा त्यापैकी 21,842 38,928 45,939 38,233 52,300 42,458 85,992
अ) कजार्ची वसुली 863 728 975 865 1,746 1,778 2,246
ब) इतर भांडवली जमा 0 850 10 17 0 0 0
क) कज व इतर दाियत्वे 13,935 26,785 29,783 27,308 38,667 23,304 55,311
5. भांडवली खचर् 26,733 33,080 40,195 34,913 43,693 45,198 71,775
6. एकू ण जमा (1 + 4) 1,64,789 1,88,749 2,11,355 2,23,268 2,56,993 2,86,111 3,72,492
7. एकू ण खचर् (2 + 5) 1,65,469 1,87,982 2,17,748 2,25,287 2,56,922 2,86,769 3,73,235
8. आकि मकता िनधीकडे िविनयोजन 875 0 4,350 962 0 0 0
9. अथर् संक पीय तूट (7 - 6- 8) (-) 195 (-) 767 2,043 1,057 (-) 71 657 743
10. राजकोषीय तूट (9 + 4 क) 13,740 26,018 31,827 28,364 38,596 23,961 56,053
11. ाथिमक तूट (10-2(अ)) (-) 5,336 4,811 7,862 2,610 10,064 (-) 9,057 22,124
थूल राज्य उत्पन्नाशी टक्केवारी (पायाभूत वषर् 2011-12)
1. महसुली जमा (अ + ब) 9.8 9.1 9.3 9.4 9.4 10.1 10.8
अ) कर महसूल 8.1 7.6 7.5 7.9 7.8 8.5 8.7
ब) करे तर महसूल 1.7 1.5 1.8 1.5 1.6 1.6 2.1
2. महसूली खचर् त्यापैकी 9.5 9.4 10.0 9.7 9.7 10.0 11.3
अ) याज दाने 1.3 1.3 1.3 1.3 1.3 1.4 1.3
ब) शासकीय सेवा 0.9 0.8 0.8 0.8 0.8 0.8 0.9
क) िनवृ ी वेतन आिण 0.8 0.8 0.8 0.8 0.8 0.8 0.8
संकीणर् सवर्साधारण सेवा
3. महसुली तूट (2 - 1) (-) 0.3 0.3 0.7 0.3 0.4 (-) 0.1 0.6
4. भांडवली जमा त्यापैकी 1.5 2.4 2.6 1.9 2.4 1.8 3.2
अ) कजार्ची वसुली 0.1 0.0 0.1 0.0 0.1 0.1 0.1
ब) इतर भांडवली जमा 0.0 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
क) कज व इतर दाियत्वे 1.0 1.6 1.7 1.4 1.8 1.0 2.1
5. भांडवली खचर् 1.8 2.0 2.3 1.8 2.0 1.9 2.7
6. एकू ण जमा (1 + 4) 11.3 11.4 11.9 11.4 11.7 11.9 14.0
7. एकू ण खचर् (2 + 5) 11.3 11.4 12.2 11.5 11.7 11.9 14.0
8. आकि मकता िनधीकडे िविनयोजन 0.1 0.0 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0
9. अथर् संक पीय तूट (7 - 6- 8) 0.0 0.0 0.1 0.1 0.0 0.0 0.0
10. िव ीय तूट (9 + 4 क) 0.9 1.6 1.8 1.4 1.8 1.0 2.1
11. ाथिमक तूट (10-2(अ)) (-) 0.4 0.3 0.4 0.1 0.5 (-) 0.4 0.8
आधार - िव िवभाग, महारा टर् शासन # सुधािरत अंदाज
टीप - आकडे संिक्ष तात िद याने काही िठकाणी बेरजा जुळतीलच असे नाही.
78
अथर् संक प : महसुली व भांडवली लेख्यांवरील जमे तील कल

(` कोटी)
बाब 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19#
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
(अ) एकूण महसुली जमा (1 + 2 + 3 + 4) 1,42,947 1,49,822 1,65,415 1,85,036 2,04,693 2,43,654 286,500
(1) राज्याचा वत:चा कर महसूल (1 ते 9) - 1,03,448 1,08,641 1,15,090 1,26,628 1,36,616 1,67,948 188,931
(1) िवकर्ीकर 60,080 62,530 67,466 69,661 81,174 54,894 35,301
(2) राज्य व तू व सेवा कर -- 50,063 90,140
(3) मुदर्ांक व न दणी शु क 17,548 18,676 19,959 21,767 21,012 26,442 25,000
(4) राज्य उत्पादन शु क 9,297 10,101 11,397 12,470 12,288 13,450 15,343
(5) िवजेवरील कर व शु क 5,896 6,084 4,350 8,506 6,670 7,345 8,700
(6) उत्पन्न व खचर् यावरील इतर कर 1,961 2,165 2,175 2,193 2,312 2,205 2,200
(7) वाहनांवरील कर 5,027 5,096 5,405 6,017 6,741 8,665 7,999
(8) िवकर्ेय व तू व सेवा यावरील इतर कर 1,874 1,659 2,478 2,684 2,743 1,590 1,315
व शु क
(9) माल व वासी कर 691 1,241 587 1,582 1,877 984 1,432
(10) जमीन महसूल 1,074 1,089 1,272 1,748 1,799 2,310 1,500
(2) करे तर महसूल (1 + 2) - 9,985 11,352 12,580 13,423 12,709 16,680 17,050
(1) याजाच्या जमा रकमा 2,465 3,934 3,351 3,079 3,259 4,163 2,901
(2) इतर करे तर महसूल 7,520 7,418 9,229 10,344 9,450 12,517 14,149
(3) किदर्य करांतील िह सा (1 ते 6) - 15,192 16,588 17,604 28,086 33,715 37,203 42,050
(1) िनगम करां यितिरक्त इतर उत्पन्नावरील 3,267 3,673 4,390 6,145 7,499 9,616 10,803
कर
(2) िनगम कर 5,457 5,578 6,147 8,835 10,790 11,388 14,692
(3) संप ी कर 9 15 17 2 25 0 0
(4) जकात 2,525 2,706 2,847 4,487 4,642 3,753 2,609
(5) किदर्य उत्पादन शु क 1,716 1,911 1,608 3,730 5,300 3,923 2,083
(6) सेवा कर 2,218 2,703 2,596 4,887 5,459 4,247 206
(7) किदर्य व तू व सेवा कर -- 522 11,657
(8) एकाित्मक व तू व सेवा कर -- 3,754 0
(4) कदर् शासनाकडू न सहायक अनुदाने 14,322 13,241 20,141 16,899 21,653 21,823 38,468
(ब) एकूण भांडवली जमा (1 + 2 + 3 + 4) 21,842 38,928 45,939 38,233 52,300 42,458 85,992
(1) सरकारी ऋण लेख्यांकडू न जमा (अ + ब)- 22,117 27,887 35,726 37,976 48,336 49,669 34,063
(अ) राज्य शासनाचे दे शांतगर्त ऋण 21,366 26,923 35,184 37,392 47,710 49,502 33,190
(ब) कदर् सरकारकडू न कज व आगाऊ रकमा 751 964 542 584 627 168 873
(2) राज्य शासनाकडू न कज व आगाऊ 863 728 975 865 1,746 1,778 2,246
रकमा (वसुली)
(3) इतर भांडवली जमा (िन वळ) ‡ (-) 10 850 10 17 0 0 0
(4) लोक लेखा (िन वळ) (अ + ब + क + ड) (-) 1,128 9,463 9,228 (-) 626 2,218 (-) 8,990 49,683
(अ) अ पबचत, भिव य िनवार्ह िनधी इ.(िन वळ) 2,188 1,894 1,260 1,209 1,124 547 957
(ब) राखीव िनधी (िन वळ) (1 + 2) 38 (-) 381 (-) 275 (-) 321 102 (-) 194 3,125
(1) याजी (-) 141 (-) 80 (-) 43 9 302 45 3,077
(2) िबन याजी 179 (-) 301 (-) 232 (-) 330 (-) 200 (-) 239 49
(क) नागरी ठे वी (िन वळ) (1 + 2) 6,442 6,772 4,411 2,773 6,840 3,930 4,664
(1) याजी 4,264 4,590 3,361 1,251 3,240 4,717 2,329
(2) िबन याजी 2,178 2,182 1,050 1,522 3,600 (-) 787 2,335
(ड) इतर (-) 9,795 1,178 3,832 (-) 4,287 (-) 5,849 (-) 13,272 40,937
एकूण जमा (अ + ब) 1,64,789 1,88,749 2,11,354 2,23,268 2,56,993 2,86,111 3,72,492
‡ यात आंतरराज्यीय तडजोड (िन वळ), आकि मकता िनधीमध्ये केले ले िविनयोजन (िन वळ) आिण आकि मकता िनधी (िन वळ) यांचा समावेश आहे .

79
अथर् संक प : महसुली व भांडवली लेख्यांवरील खचार्चे कल

(` कोटी)
बाब 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19#
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
(अ) महसुली खचर् (1 + 2) 1,38,736 1,54,902 1,77,553 1,90,374 2,13,229 2,41,571 3,01,460
(1) िवकास खचर् (अ + ब + क) 91,070 1,00,923 1,17,067 1,26,004 1,41,619 1,63,036 2,13,201
(अ) सामािजक सेवा (1 ते 8) 62,039 70,879 76,953 82,317 90,282 93,054 1,29,499
(1) िशक्षण, िकर्डा, कला व सं कृ ती 33,857 38,238 39,696 42,867 45,358 48,476 56,419
(2) आरोग्य व कुटुं ब क याण 5,936 6,816 8,497 9,357 10,121 11,605 14,582
(3) पाणीपुरवठा, वच्छता, 7,114 6,952 7,429 9,573 14,868 12,214 21,542
गृहिनमार्ण व नगरिवकास
(4) मािहती व सारण 57 68 122 83 94 72 167
(5) अ.जा., अ.ज. व इ.मा.व. यांचे 6,417 7,951 8,097 8,237 9,187 12,439 15,492
क याण
(6) कामगार व कामगार क याण 730 767 895 709 845 834 1,216
(7) समाज क याण व पोषण 7,854 9,996 12,112 11,407 9,707 7,291 19,895
(8) इतर 74 92 105 82 102 123 187
(ब) आिर्थक सेवा (1 ते 9) 27,551 27,991 37,686 38,052 43,843 54,189 63,040
(1) कृ िष व संलग्न सेवा 7,218 7,821 8,567 9,660 13,245 26,130 23,468
(2) गर्ाम िवकास 4,399 3,130 6,172 5,609 7,018 6,589 13,272
(3) िवशेष क्षेतर् कायर्कर्म 48 33 33 1 (-) 1 1 1
(4) पाटबंधारे व पूर िनयंतर्ण 2,574 2,742 2,487 2,758 2,544 2,159 1,880
(5) ऊजार् 5,471 5,726 10,891 9,404 9,611 8,946 11,655
(6) उ ोग व खिनजे 2,600 2,549 2,894 3,279 3,102 2,439 3,561
(7) वाहतूक आिण दळणवळण 4,216 4,729 5,556 5,541 6,106 5,461 6,053
(8) िवज्ञान, तंतर्ज्ञान व पयार्वरण 72 84 77 97 237 225 300
(9) सवर्साधारण आिर्थक सेवा 952 1,177 1,009 1,703 1,980 2,241 2,850
(क) थािनक सं था आिण 1,481 2,053 2,428 5,635 7,495 15,793 20,662
पंचायत राज्य सं था यांना
सहायक अनुदाने व अंशदाने
(2) िवकासेतर खचर् (अ + ब) 47,666 53,979 60,486 64,370 71,610 78,535 88,259
(अ) सवर्साधारण सेवा (1 ते 5) 27,346 31,180 34,631 36,378 40,478 42,416 50,530
(1) राज्यांची अंगे 1,266 1,435 2,334 1,859 1,865 1,994 2,657
(2) करवसुली खचर् 1,853 2,371 2,590 2,424 3,070 2,784 3,594
(3) शासकीय सेवा 12,472 14,008 15,086 16,628 18,544 18,922 23,155
(4) िनवृ ी वेतन आिण संकीणर् 11,649 13,163 14,407 15,468 16,999 18,726 21,123
सवर्साधारण सेवा
(5) राखीव िनधीकडे ह तांतरण 106 204 214 0 0 0 0
(ब) याज दाने व ऋण सेवा 20,320 22,799 25,855 27,991 31,132 36,118 37,729
(ब) भांडवली खचर् (1 + 2) 26,733 33,080 40,194 34,913 43,693 45,198 71,775
(1) िवकास खचर् (अ + ब) 18,814 21,666 20,664 23,908 31,806 27,821 43,339
(अ) महसुली लेख्याबाहे रील भांडवली 17,398 20,020 19,523 22,793 25,529 26,842 41,573
खचर्
(ब) राज्य शासनाने िदलेली कज व 1,416 1,645 1,141 1,115 6,277 979 1,767
आगाऊ रकमा
(2) िवकासेतर खचर् (अ + ब + क) 7,919 11,414 19,530 11,005 11,887 17,376 28,436
(सरकारी ऋणाची परतफेड)
(अ) राज्य शासनाचे दे शांतगर्त ऋण 6,351 10,543 14,294 9,138 10,917 16,428 27,193
(ब) कदर् शासनाकडू न घे तलेली 693 871 886 905 970 949 1,242
कज व आगाऊ रकमा
(क)आकि मकता िनधीकडे 875 0 4,350 962 0 0 0
िविनयोजन
एकूण खचर् (अ + ब) 1,65,469 1,87,982 2,17,748 2,25,287 2,56,922 2,86,769 3,73,235

80
कज व इतर दाियत्वे
(` कोटी)
बाब 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19#
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
(एक) ऋण ा ती (1 + 2 + 3) ( याजी) 21,383 22,876 25,124 30,402 41,116 37,602 11,991
1) राज्य शासनाचे दे शां त गर् त 15,015 16,379 20,890 28,254 36,792 33,074 5,997
ऋण (िन वळ)
2) कदर् शासनाकडू न कज व 58 94 (-) 344 (-) 321 (-) 343 (-) 781 (-) 369
आगाऊ रकमा (िन वळ)
3) याजी बंधने (अ + ब + क) 6,311 6,403 4,578 2,469 4,666 5,309 6,363
अ) भिव य िनवार्ह िनधी (िन वळ) 2,188 1,894 1,260 1,209 1,124 547 957
ब) राखीव िनधी (िन वळ) (-) 141 (-) 80 (-)43 9 302 45 3,077
क) नागरी ठे वी (िन वळ) 4,264 4,590 3,361 1,251 3,240 4,717 2,329
(दोन) ऋण ा ती (1 + 2) (िबन याजी) (-) 7,448 3,909 4,659 (-) 3,095 (-) 2,448 (-) 14,298 43,320
1) लोकलेख्यातील िन वळ जमा @ (-) 7,438 3,059 4,649 (-) 3,095 (-) 2,448 (-) 14,298 43,320
2) इतर भांडवली जमा (िन वळ)$ (-) 10 850 10 0 0 0 0
एकू ण कज व इतर दाियत्वे 13,935 26,785 29,783 27,308 38,667 23,304 55,311
(एक + दोन)
@ लोकलेख्याच्या िन वळ ा तीमध्ये राखीव िनधी, ठे वी, िनलं बन व संकीणर् आिण िव ेषणे लेखा यांचा अंतभार्व आहे .
$ यामध्ये आंतरराज्यीय तडजोड (िन वळ), आकि मकता िनधीमध्ये केले ले िविनयोजन (िन वळ) आिण आकि मकता िनधी (िन वळ) यांचा समावेश आहे .

81
शासनाच्या उपभोग्य बाबींवरील अंितम खचर् व भांडवल िनिर्मतीवरील खचर्
(` कोटी)
िववरण 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18# 2018-19##
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
अ. उपभोग्य बाबींवरील खचर्
1 कमर्चाऱ्यांची भरपाई (1.1 +1.2) 29,791 33,591 33,954 37,040 40,441 45,483 51,092
1.1 वेतन आिण मजूरी 17,607 19,780 20,750 23,142 24,751 28,539 31,849
1.2 िनवृ ीवेतन 12,185 13,811 13,204 13,898 15,690 16,944 19,243
2 व तू आिण सेवांची िन वळ खरे दी 13,437 14,434 12,870 11,505 15,382 18,525 36,473
(2.1 + 2.2 -2.3)
2.1 खरे दी 11,459 8,498 10,339 9,166 12,387 16,272 32,865
2.2 दे खभाल 3,678 4,334 4,785 4,605 5,112 5,410 5,393
2.3 िवकर्ी 1,700 1,602 2,034 2,266 2,117 3,157 1,785
एकू ण उपभोग्य बाबींवरील खचर् 43,228 48,024 47,044 48,545 55,824 64,008 87,565
ब. भांडवल िनिर्मतीवरील खचर्
1. इमारती 1,791 2,080 1,978 2,548 1,918 3,343 7,809
2. र ते व पूल 2,841 4,210 3,654 4,351 4,979 8,405 8,265
3. इतर भांडवली खचर् 3,870 2,527 6,623 7,653 7,975 10,558 11,787
4. दळणवळणाची साधनसामगर्ी 144 120 171 197 256 139 208
5. यंतर्सामगर्ी आिण साधनसामगर्ी 546 550 457 646 1,105 1,542 1,975
6. लागवडीखालील म ा 0 0 0 0 0 2 17
7. पशुधन 0 0 0 0 0 0 0
8. एकू ण नवीन भांडवल िनिर्मती (1 ते 7) 9,193 9,487 12,883 15,395 16,234 23,989 30,062
9. सा ातील बदल 2 3 4 3 4 3 3
10. थूल भांडवल िनिर्मती (8+9) 9,195 9,489 12,887 15,398 16,237 23,992 30,065
आधार - अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, महारा टर् शासन # सुधािरत अंदाज ## अथर्संक पीय अंदाज

6. सं थां ारे िव पुरवठा व भांडवली बाजार
6.1 िव ीय सं था आिण भांडवली बाजार समाजासाठी िविवध आिर्थक सेवा पुरवून िव ीय णाली यव थेत महत्त्वपूणर् भूिमका
बजावतात. संप ी िनमार्ण करण्यास आिण बचत व गुंतवणुकीतील वाढीमुळे आिर्थक िवकासास चालना िमळते. बचत, िव पुरवठा
आिण गुंतवणुकीच्या या िकर्यांमध्ये संलग्न िव ीय सं था, िव ीय बाजार, िव ीय साधने आिण सेवा समािव ट आहे त.
बँकींग सं था
6.2 बँकींग सं था या ठे वी व कजर् सुिवधा पुरिवणा-या अगर्णी सं था आहे त. अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांमध्ये सावर्जिनक क्षेतर्ातील
बँका, िवदे शी बँका, ादे िशक गर्ामीण बँका, लघु िव बँका व खाजगी बँकांचा समावेश होतो.
6.3 राज्यात 31 माचर् , 2018 पयत एकूण 12,317 अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांची कायार्लये (दे शातील एकूण बँक कायार्लयांपैकी
सुमारे नऊ टक्के) कायर्रत आहे त. त्यापैकी 25.2 टक्के कायार्लये गर्ामीण भागात, 22.8 टक्के िनम-नागरी भागात तर 52.0 टक्के नागरी
भागात कायर्रत आहे त. राज्यातील कजर्-ठे वी माण 105.0 टक्के होते, तर अिखल भारताकिरता ते 75.6 टक्के होते. राज्यातील
अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांमधील ठे वी व कज तक्ता 6.1 मध्ये िदले आहे त, तर याबाबतची मािलका पिरिश ट 6.1 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 6.1 राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांमधील ठे वी व कज

(31 माचर् रोजी)
तपशील गर्ामीण िनम-नागरी नागरी एकूण
2017 2018 2017 2018 2017 2018 2017 2018
बँक कायार्लये 3,032 3,098 2,790 2,810 6,369 6,409 12,191 12,317
(संख्या)
ठे वी 63.6 70.1 128.1 139.3 1,971.9 2,079.9 2,163.6 2,289.3
(` '000 कोटी)
कज 46.7 49.4 77.9 84.9 2,174.9 2,270.5 2,299.5 2,404.8
(` '000 कोटी)
कजर्-ठे वी माण 73.4 70.5 60.8 60.9 110.3 109.2 106.3 105.0
(टक्के)
आधार : भारतीय िरझ हर् ब ँक
6.4 ित बँक कायार्लयामध्ये सेवा पुरिवण्यात आलेली सरासरी लोकसंख्या अिखल भारत तरावर 9,391 च्या तुलनेत राज्यात
9,981 होती. राज्यात, िद. 31 माचर् 2018 रोजी 25,651 एटीएमची सुिवधा पुरिवण्यात आली असून अिखल भारत तरावर ती
2,22,066 होती.अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांची िद 31 माचर् , 2018 रोजी दरडोई ठे वी व दरडोई कजर् अनुकर्मे ` 1,86,273 व
` 1,95,668 आहे . अिखल भारतासाठी तत्सम आकडे वारी अनुकर्मे ` 87,229 व ` 65,977 आहे . राज्यातील अनुसिू चत
वािणिज्यक व खाजगी बँकांच्या एकूण ठे वी व कजार्ंमध्ये सावर्जिनक क्षेतर्ातील बँकांचा िह सा अनुकर्मे सुमारे 52.8 टक्के व
56.3 टक्के आिण 37.3 टक्के व 36.3 टक्के आहे . राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांमधील बँक गटिनहाय ठे वी व कज
तक्ता 6.2 मध्ये िदली आहे त.
तक्ता 6.2 बँक गटिनहाय राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांमधील ठे वी व कज

बँक गट बँक कायार्लये ठे वी कज कजर्-ठे वी माण
(संख्या) (` '000 कोटी) (` '000 कोटी) (टक्के)
2017 2018 2017 2018 2017 2018 2017 2018
सावर्जिनक क्षेतर्ातील बँका 8,687 8,490 1,225.5 1,209.9 1,342.1 1,353.2 109.5 111.8
िवदे शी बँका 88 89 215.2 211.3 158.3 168.1 73.6 79.6
ादे िशक गर्ामीण बँका 720 734 10.6 12.2 7.6 7.3 71.7 59.8
खाजगी बँका 2,694 2,864 712.3 854.1 791.5 872.2 111.1 102.1
लघु िव बँका 2 140 नगण्य 1.8 नगण्य 4.0 - 222.2
एकू ण 12,191 12,317 2,163.6 2,289.3 2,299.5 2,404.8 106.3 105.0

84
6.5 गर्ामीण भागात मुदत ठे वींचे माण बचतीपेक्षा कमी आहे तर नागरी भागात बचतीपेक्षा मुदत ठे वींचे माण अिधक आहे . खाते
कारानुसार राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांमधील ठे वी तक्ता 6.3 मध्ये िद या आहे त.
तक्ता 6.3 खाते कारानुसार राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांमधील ठे वी

खाते ठे वी (` '000 कोटी) मागील
कार 2017 2018 वषार्च्या
तुलनेत
िनम- एकूणशी
गर्ामीण िनम-नागरी नागरी एकूण गर्ामीण नागरी एकूण
नागरी शेकडा बदल
चालू 3.4 13.0 276.2 292.6 3.9 14.3 292.6 310.8 6.2
बचत 32.2 57.0 335.0 424.2 35.9 62.9 371.6 470.4 10.9
मुदत ठे वी 28.0 58.1 1,360.7 1,446.8 30.2 62.1 1,415.8 1,508.1 4.2
एकू ण 63.6 128.1 1,971.9 2,163.6 70.0 139.3 2,080.0 2,289.3 5.8
आधार: भारतीय िरझ हर् ब ँक
6.6 भारतीय िरझ हर् बँकेने ाधान्य क्षेतर्ांस अिगर्मे दे ण्याची महत्वाची भूिमका अनूसिु चत वािणिज्यक बँकांकडे सोपवली आहे .
त्यानुसार अिगर्मांचा ठरािवक िह सा ‘कृ िष व संलग्न काय’, ‘सू म, लघु व मध्यम उपकर्म’, ‘गरीब, इतर अ प उत्पन्न गट व दुबर्ल घटक
यांना किरता गृहिनमार्ण’ यांसारख्या िविश ट क्षेतर्ांना िदला जातो. माचर् , 2018 अखेर सवार्िधक (44.8 टक्के) येणे कजर् कृ िष व संलग्न
कायक्षेतर्ाकडू न, तर त्याखालोखाल सू म, लघु व मध्यम उपकर्मांकडू न (35.7 टक्के) होते. राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांनी
ाधान्य क्षेतर्ास िदले या अिगर्मांपैकी येणे कजार्ची िवगतवारी तक्ता 6.4 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 6.4 राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांनी ाधान्य क्षे तर्ास िदले या अिगर्मांपैकी ये णे कजार्ची िवगतवारी
ाधान्य क्षेतर् खाते संख्या येणे कजर्

('000) (` '000 कोटी)
2017 2018 2017 2018
कृ िष व संलग्न काय 5,751 5,896 280.5 329.4
सू म, लघु व मध्यम उपकर्म 2,757 2,487 211.2 262.0
िशक्षण 204 208 5.1 5.3
गृहिनमार्ण 871 891 102.7 115.0
िनयार्त 2 2 29.1 20.2
इतर 361 518 2.8 2.9
एकू ण 9,946 10,002 631.4 734.8

6.7 िद. 31 माचर् , 2018 रोजी एकूण येणे कजार्पैकी 56.3 टक्के कजर् ही रा टर्ीयीकृ त बँकांकडे तर त्या खालोखाल 35.7 टक्के
खाजगी बँकांकडू न होती. राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांकडील येणे कज तक्ता 6.5 मध्ये िदली आहे त.
6.8 िद. 31 माचर् , 2018 रोजी राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांकडील एकूण येणे कजार्पैकी सवार्िधक (22.5 टक्के) येणे
कजर् व तुिनमार्ण या यवसायाकडे होते. त्या खालोखाल वैयिक्तक येणे कजर् 18.5 टक्के तर िव यवसायाकडील येणे कजर्
17.5 टक्के होते. राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांकडील यवसाय गटिनहाय येणे कजर् तक्ता 6.6 मध्ये िदले आहे त.

85
तक्ता 6.5 राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक तक्ता 6.6 राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांकडील
बँकांकडील ये णे कजर् यवसाय गटिनहाय ये णे कजर्
(31 माचर् रोजी) (31 माचर् रोजी)
बँक गट येणे कजर् मागील यवसाय गट येणे कजर् (` '000 कोटी) मागील
(` '000 कोटी) वषार्च्या वषार्च्या
तुलनेत 2017 2018 तुलनेत
2017 2018 शेकडा बदल शेकडा बदल
कृ िष व संलग्न काय 99.7 95.8 (-)3.9
सावर्जिनक क्षेतर्ातील 1,354.4 1,375.8 1.6
खाण व दगड खाणकाम 20.9 19.6 (-)6.2
बँका
व तुिनमार्ण 548.0 549.0 0.2
वीज, वायू व पाणीपुरवठा 137.3 141.7 3.2
िवदे शी बँका 168.4 190.1 12.9
बांधकाम 280.7 228.5 (-)18.6
ादे िशक गर्ामीण नगण्य 0.0 - वाहतूक 73.1 79.0 8.1
बँका यावसाियक व इतर सेवा 183.6 185.6 1.1
यापार 166.6 184.7 10.9
खाजगी बँका 796.8 873.0 9.6 वैयिक्तक कज@ 385.2 451.7 17.3
िव 347.4 426.7 22.8
लघु िव बँका - 4.0 - 77.1 4.5
इतर 80.6
एकू ण 2,319.6 2,442.9 5.3 एकू ण 2,319.6 2,442.9 5.3
आधार : भारतीय िरझ हर् ब ँक आधार : भारतीय िरझ हर् ब ँक @ गृहिनमार्णासह
वािर्षक कजर् योजना
6.9 गर्ामीण भागात आिर्थक िवकासासाठी गर्ाम तरापयत कजर् उपल धता महत्वाची आहे . भारतीय िरझ हर् बँकेने त्येक गावात
कजर् उपल ध करून दे ण्यासाठी ‘सेवा क्षेतर् प त’ वीकारली असून िज हा हे सेवा क्षेतर्ाचे घटक आहे . वािर्षक कजर् योजना ामुख्याने
दुबर्ल घटकांना िमळणा-या संधी वाढवण्यावर भर दे ऊन कृ िष व संलग्न काय व लघु उ ोग यासारख्या िविवध आिर्थक कायार्ंची या ती
दशर्िवते. त्यामुळे ाधान्य व दुलर्िक्षत क्षेतर्ांना पुरेसा आिण वेळेत खातर्ीशीर कजर्परु वठा होतो. त्यानुसार, राज्य तरीय बँकसर् सिमतीची
िनमंतर्क बँक राज्याची वािर्षक कजर् योजना तयार करून संिनयंितर्त करते. बँक ऑफ महारा टर्ला यासाठी राज्याची िनमंतर्क बँक हणून
घोिषत केले आहे . सन 2018-19 साठी राज्याची ाधान्य क्षेतर्ासाठी वािर्षक कजर् योजना ` 4.35 लाख कोटी होती. या योजनेमध्ये ‘कृ िष
व संलग्न काय’ क्षेतर्ाचा िह सा 19.7 टक्के तर ‘गर्ामीण कारागीर, गर्ाम व कुटीर उ ोग आिण लघु उ ोग’ क्षेतर्ाचा िह सा 56.6 टक्के
होता. वािर्षक कजर् योजनतगर्त ाधान्य क्षेतर्ासाठी राज्यात िवतिरत केलेले कजर् तक्ता 6.7 मध्ये तर िज हािनहाय वािर्षक कजर् योजना
पिरिश ट 6.2 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 6.7 वािर्षक कजर् योजनतगर्त ाधान्य क्षे तर्ासाठी राज्यात िवतिरत केलेले कजर्
(` '000 कोटी)
ाधान्य क्षेतर् ल य साध्य साध्याची ल याशी लाभधारक
टक्केवारी (लाख)
2017-18 2018-19+ 2017-18 2018-19+ 2017-18 2018-19+ 2017-18 2018-19+
कृ िष व संलग्न काय 77.2 85.5 51.0 67.9 66.1 79.4 37.05 53.14
एमएसएमई (अित लघु, 143.2 246.1 142.3 201.9 99.4 82.0 6.89 30.58
मध्यम उ ोग, खादी
गर्ामो ोग, इतर)
इतर क्षेतर्े 70.4 103.0 26.3 46.9 37.3 45.5 9.85 34.48
एकू ण 290.8 434.6 219.6 316.7 75.5 72.9 53.79 118.20

आधार : ब ँक ऑफ महारा टर्, राज्य तरीय ब ँकसर् सिमतीचे िनमंतर्क + स टबरपयत

86
सू म िव पुरवठा
6.10 सू म िव पुरवठा आिर्थक िवकासाचे एक साधन असून, त्याचा उ े श गिरबांना दािर¦ü¶Öतून बाहे र काढण्यासाठी मदत करणे
आहे . यात कजर् पुरव ासह बचत, िवमा, पैसे ह तांतरण, समुपदे शन, इत्यादी अनेक कारच्या सेवांचा समावेश आहे . ‘ व-सहा यता
गट बँक दुवा कायर्कर्म’ हा सू म िव पुरवठा उपकर्म आहे . गिरबांना पुरिवण्यात येणा-या बँकींग सेवांची या ती वाढिवण्याचा हा मागर्
अस याचे िस झाले आहे . बचत गटांनी उघडले या बचत खात्यांची संख्या व कजर् वाटप या िनदशकांत सकारात्मक वाढ झा याचे
िदसून येते. ‘ व-सहा यता गट बँक दुवा कायर्कर्म’ अंतगर्त राज्यातील व-सहा यता गटांच्या बचती, कजर्वाटप व थकीत कज तक्ता 6.8
मध्ये िदले आहे त.
तक्ता 6.8 ‘ व-सहा यता गट बँक दुवा कायर् कर्म’ अंतगर्त राज्यातील व-सहायता गटांच्या बचती, कजर्वाटप व थकीत कज
(31 माचर् , 2017 रोजी)
#
बँक कार तपशील एकूण व-सहा यता गट रागर्ाजीअ / वजगर्ा वयो केवळ मिहलांचे
##
अंतगर्त व-सहा यता गट व-सहा यता गट
संख्या रक्कम संख्या रक्कम संख्या रक्कम
(` कोटी) (` कोटी) (` कोटी)
सहकारी बचत 3,22,390 384.62 35,334 33.24 2,61,356 28.00
कजर्वाटप 40,745 255.29 6,795 60.98 38.977 227.72
थकीत कज 51,273 164.21 8,986 30.61 48,294 154.33
ादे िशक बचत 1,16,144 105.38 1,09,756 97.44 1,09,756 97.44
गर्ामीण कजर्वाटप 11,201 201.25 9,501 168.80 10,842 197.37
थकीत कज 28,240 364.92 19,906 266.61 24,109 335.23
सावर्जिनक बचत 2,97,196 348.94 1,01,071 100.58 1,44,538 134.98
क्षे तर्ातील कजर्वाटप 26,872 295.57 11,372 116.77 20,895 245.58
वािणिज्यक थकीत कज 70,117 759.16 31,551 374.93 56,759 649.29
खाजगी बचत 1,12,561 110.84 3 0.01 1,12,542 110.70
क्षे तर्ातील कजर्वाटप 33,225 629.41 3 0.03 33,225 629.41
वािणिज्यक थकीत कज 59,089 675.77 38 0.10 59,086 675.75
आधार : नाबाडर् # दीनदयाल अंत्योदय योजनेसह ## रागर्ाजीअ - रा टर्ीय गर्ामीण जीवनोन्नती अिभयान, वजगर्ा वयो - वणर् जयंती गर्ाम वरोजगार योजना
िव ीय समावेश
6.11 भावी िव ीय समावेश हणजे िन वळ िव ीय सुिवधांची उपल धता नसून त्यांचा सुयोग्य वापरही आहे . धानमंतर्ी जन-धन
योजना िव ीय समावेश िवषयक महत्वाकांक्षी कायर्कर्म आहे . राज्यात 15 मे, 2019 पयत धानमंतर्ी जनधन योज-नेअंतगर्त एकूण
2.50 कोटी बँक खाती उघडण्यात आली असून त्यापैकी 1.23 कोटी (49.2 टक्के) खाती गर्ामीण भागातील होती. या खात्यांमध्ये
अंदाजे ` 5,890 कोटींच्या ठे वी होत्या. या योजनेअंतगर्त सुमारे 1.75 कोटी ‘रुपे काडर् ’ वाटप झाले . अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांनी
िव ीय समावेशांतगर्त पुरिवले या िविवध बँिंकग सुिवधांचा तपशील तक्ता 6.9 मध्ये िदला आहे व धानमंतर्ी जन-धन योजनेचा िज हा
िनहाय तपशील पिरिश ट 6.3 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 6.9 राज्यातील अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांनी िव ीय समावेशांतगर्त पुरिवले या बँिंकग सुिवधा
तपशील 2015 2016 2017
गावात असलेली बँकींग कदर्े (संख्या) 33,600 40,738 40,697
िकमान िशलकीची मयार्दा नसलेली खाती (मयार्िदत सुिवधा उपल ध असलेली)
संख्या ('000) 26,644 30,709 35,629
रक्कम (` कोटी) 2,716.8 4,202.4 6,709.6
िकमान िशलकीची मयार्दा नसले या खात्यामधून मयार्िदत सुिवधा उपल ध
असलेली) ओ हरडर्ा ट उचललेली रक्कम (` कोटी) 140.2 249.4 234.3
िकसान कर्ेिडट काडर्
काडर् धारकांची संख्या ('000) 2,953 3,574 3,557
येणे रक्कम (` कोटी) 28,497.8 36,713.7 43,791.5

87
6.12 धानमंतर्ी मुदर्ा योजनेचा मूळ उ े श लघु उ ोग क्षेतर्ाला पुनिर्व च्या माध्यमातून िव ीय सहा य उपल ध करून िवकास करणे
आहे . मुदर्ाच्या माध्यमातून लघु उ ोग क्षेतर्ातील जे घटक िव ीय सहा यापासून वंिचत आहे त त्यांना िव ीय सहा य उपल ध करण्याचे
ध्येय आहे . या कायर्कर्माअंतगर्त उत्पन्न िनिर्मतीत गुंतले या िबगर कृ िष कायार्तील सवर् सू म व लघुउ ोगांना ` 10 लाखापयत
ं गर्त लाभाथीर् घटकांच्या िवकास ि थती व आिर्थक िनकडीनुसार कजार्ची ‘िशशु’ (` 50,000
सुलभिरत्या कजर् दे ण्यात येते. या योजनेअत
पयत), ‘िकशोर’ (` 50,000 ते ` 5 लाख) आिण ‘तरुण’ (` 5 लाख ते ` 10 लाख) असे वगीर्करण केले आहे . धानमंतर्ी मुदर्ा योजने
अंतगर्त गती तक्ता 6.10 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 6.10 धानमं तर्ी मुदर्ा योजने अंतगर्त गती

(` कोटी)
कजर् / वषर् 2016-17 2017-18 2018-19

िशशु
एकूण खाती 30,54,130 31,45,685 37,50,570
मंजरू कज ` 6,961.75 8,093.38 10,255.06
िवतरीत कज ` 6,909.40 7,980.26 10,052.07

िकशोर
एकूण खाती 2,20,662 3,54,818 5,10,249
मंजरू कज ` 5,082.03 7,529.9 8,524.12
िवतरीत कज ` 4,947.01 7,343.4 8,287.28

तरुण
एकूण खाती 69,362 96,117 1,25,162
मंजरू कज ` 5,242.88 7,128.12 7,659.76
िवतरीत कज ` 5,120.34 6,942.55 7,402.64

एकू ण
एकूण खाती 33,44,154 35,96,620 43,85,981
मंजरू कज ` 17,286.66 22,751.4 26,438.94
िवतरीत कज ` 16,976.75 22,266.21 25,741.99

आधार : ब ँक ऑफ महारा टर्, राज्य तरीय ब ँकसर् सिमतीचे िनमंतर्क
गर्ामीण पायाभूत सुिवधा िवकास िनधी

6.13 गर्ामीण भागातील पायाभूत सुिवधांबाबत चालू क प पूणर् करण्यासाठी राज्य शासनांस कमी दरात िनधी उपल ध हावा
यासाठी कदर् शासनाने 1995-96 मध्ये गर्ामीण पायाभूत सुिवधा िवकास िनधी सुरू केला आहे . या िनधीचे यव थापन नाबाडर् ारे होते.
ाधान्य क्षेतर् कजर् वाटपाचे ध्येय साध्य न करु शकले या
तक्ता 6.11 गर्ामीण पायाभूत सुिवधा िवकास िनधी अंतगर्त
अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांनी (सावर्जिनक व खाजगी) कमी
िवतिरत केले ली रक्कम नाबाडर् अंतगर्त गर्ामीण पायाभूत सुिवधा मंजरू क प व िवतिरत झालेले कज
िवकास िनधीमध्ये जमा करणे आव यक आहे . स ि थतीत या
िनधी अंतगर्त एकूण 37 कायार्ंचा समावेश असून, कृ िष व संलग्न ट पा वषर् मंजरू क प िवतिरत कज
काय, सामािजक क्षेतर् आिण गर्ामीण दळणवळण या मुख्य (संख्या) (` कोटी)
क्षेतर्ांतगर्त एकूण क प मु याच्या अनुकर्मे 95 टक्के, 85 टक्के I - XIV 1995-2009 9,926 5,087
व 80 टक्के पयत कजर् उपल ध करून िदले जाते. माचर् , 2018
XV-XX 2010-2015 10,244 4,627
अखेर या कायर्कर्मांतगर्त 23 ट पे लागू करण्यात आले व
` 11,372 कोटी कजर् राज्यास िवतिरत करण्यात आले. गर्ामीण XXI - XXII 2015-2017 947 782
पायाभूत सुिवधा िवकास िनधी अंतगर्त मंजरू क प व िवतिरत XXIII 2017-2018 270 215
झाले या कजार्चा तपशील तक्ता 6.11 मध्ये िदला आहे . आधार : नाबाडर्

88
संयक्
ु त भांडवली सं था
6.14 संयक्
ु त भांडवली सं था िविवध पूरक उ ोग, यापार व यापाराशी पूरक उ ोगांना ोत्साहन दे तात व मो ा माणावर रोजगार
उपल ध करून दे तात. माचर् , 2018 अखेर भारतातील एकूण 11,79,761 संयक् ु त भांडवली सं थांपैकी, सुमारे 19.7 टक्के सं था
राज्यात कायर्रत होत्या. कंपन्यांच्या भरणा केले या एकूण भाग भांडवलामध्ये राज्यातील सं थांचा दे शांतगर्त िह सा 28.5 टक्के होता.
संयक्
ु त भांडवली सं थांचे भरणा केलेले भाग भांडवल तक्ता 6.12 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 6.12 संयक्

ु त भांडवली सं थांचे भरणा केलेले भाग भांडवल
बाब महारा टर् अिखल भारत
सं था भरणा केलेले भाग सं था भरणा केलेले भाग भांडवल
(संख्या) भांडवल (संख्या) (` '000 कोटी)
(` '000 कोटी)
2017 2018 2017 2018 2017 2018 2017 2018
खाजगी 2,27,437 2,17,262 286.2 299.7 10,97,312 11,04,067 1,229.7 1,399.0
सावर्जिनक 11,466 15,398 735.2 767.1 64,869 75,694 2,218.8 2,341.0
एकू ण 2,38,903 2,32,660 1,021.4 1,066.8 11,62,181 11,79,761 3,447.5 3,740.0

आधार : िमिन टर्ी ऑफ कॉप रे ट अफेअसर्, कदर् शासन
युच्युअल फंड
6.15.1 युच्युअल फंड हे गुंतवणूकदारांची रोख रक्कम तक्ता 6.13 युच्युअल फंडा ारे झालेली उलाढाल
एकितर्त करून समभाग, िसक्युिरटीस व इतर रोखे खरे दीस
(` '000 कोटी)
सहा य करणारे माध्यम आहे . सन 2017-18 मध्ये
वषर् नवीन युच्युअल फंड अि तत्वातील युच्युअल फंड
युच्युअल फंडा ारे दे शात झाले या ` 2,71,797 कोटी
2016-17 36.1 17,579.5
उलाढालीच्या तुलनेत राज्यात ` 81,017 कोटी उलाढाल
झाली. सन 2018-19 मध्ये तत्सम आकडे वारी अनुकर्मे 2017-18 96.0 20,902.7
` 2,23,654 व ` 1,07,589 होती. युच्युअल फंडा ारे 2018-19 136.4 24,258.0
झाले ली उलाढाल तक्ता 6.13 मध्ये िदली आहे . आधार : असोिसएशन ऑफ युच्युअल फंडस इन इंिडया
िवकर्ेय व तू यापार िविनमय कदर्

6.15.2 िकरकोळ गुंतवणूकदारांच्या सहा यासाठी म टी कमोिडटी एक् चज ऑफ इंिडया िलिमटे ड (एमसीएक्स) व न ॅशनल
कमोिडटी अँड डे िर हे िट हज एक् चज िलिमटे ड (एनसीडीईएक्स) ही मुख्य िवकर्ेय व तू िविनमय यापार कदर्े राज्यात कायर्रत आहे त.
एमसीएक्स व एनसीडीईएक्स यांची उलाढाल तक्ता 6.14 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 6.14 एमसीएक्स व एनसीडीईएक्स यांची उलाढाल
िवकर्ेय व तू यापार समािव ट िवकर्ेय व तू उलाढाल

िविनमय कदर् (संख्या) (` '000 कोटी)
+
2016-17 2017-18 2018-19 2016-17 2017-18 2018-19+
एमसीएक्स 29 32 29 5,866 5,393 4,479+
एनसीडीईएक्स 24 25 23 597 590 428++

आधार : एमसीएक्स व एनसीडीईएक्स +नो हबरपयत ++ िडसबरपयत
िवमा
6.15.3 िव या ारे उपकर्मांना व यक्तींना सुरक्षा कवच िमळते, तसेच िवकास कामासाठी लागणारा दीघर् कालीन िनधी िनमार्ण होतो.
राज्यात आयुिर्वमा क्षेतर्ात 24 कंपन्या कायर्रत आहे त. सन 2017-18 मध्ये राज्यातील एकूण आयुिर्वमा यवसायामध्ये भारतीय
आयुिर्वमा महामंडळाचा िह सा गतवषार्च्या 71.1 टक्क्यांच्या तुलनेत 69.4 टक्के होता. न याने काढण्यात आले या वैयिक्तक आयुिर्वमा
पॉिलसी तक्ता 6.15 मध्ये िद या आहे त.

89
तक्ता 6.15 नवीन वैयिक्तक आयुिर्वमा पॉिलसी

तपशील संख्या ('000) िवमा ह ता (` कोटी)
2015-16 2016-17 2017-18 2015-16 2016-17 2017-18
महारा टर् खाजगी 1,188 1,213 1,301 11,014 12,842 16,126
भारतीय आयुिर्वमा
महामंडळ 2,383 2,338 2,350 23,972 31,519 32,806
एकू ण 3,571 3,551 3,651 34,986 44,362 48,932
अिखल भारत खाजगी 6,192 6,324 6,859 40,970 50,619 59,482
भारतीय आयुिर्वमा
महामंडळ 20,546 20,132 21,338 97,705 1,24,583 1,34,672
एकू ण 26,738 26,456 28,197 1,38,676 1,75,202 1,94,154
आधार : िवमा िनयामक व िवकास ािधकरण टीप : आकडे वारी संिक्ष तात िद याने बेरजा जुळतीलच असे नाही
6.15.4 दे शात िबगर-आयुिर्वमा क्षेतर्ामध्ये 33 कंपन्या कायर्रत आहे त. सन 2016-17 च्या तुलनेत 2017-18 मध्ये
िबगर-आयुिर्व यापोटी ा त झाले या एकूण िवमा ह त्याच्या रकमेत 27.8 टक्के घट झाली. िबगर-आयुिर्वमा अंतगर्त आरोग्य िव यापोटी
सवार्िधक (37.2 टक्के) व त्या खालोखाल मोटार-तृतीय पक्ष िव यापोटी (13.2 टक्के) िवमा ह ता गोळा झाला. क्षेतर्िनहाय
िबगर-आयुिर्व याच्या िवमा ह त्या ारे ा त झालेले एकूण उत्पन्न तक्ता 6.16 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 6.16 क्षे तर्िनहाय िबगर-आयुिर्व याच्या ह त्या ारे ा त झालेले एकूण उत्पन्न
(` कोटी)
#
वषर् आग मोटार वैयिक्तक आरोग्य पीक संकीणर् एकूण
व हानी तृतीय पक्ष अपघात िवमा िवमा
महारा टर्
2016-17 3,374 5,375 6,791 1,060 9,675 4,682 10,149 41,106
2017-18 2,263 3,871 4,182 1,040 11,812 4,453 4,158 31,779
अिखल भारत
2016-17 9,537 23,728 26,523 3,651 30,392 20,097 14,201 1,28,129
2017-18 10,780 26,327 32,919 4,564 37,029 25,322 13,721 1,50,662
आधार : िवमा िनयामक व िवकास ािधकरण # सागरी काग , हल, एि हएशन, अिभयांितर्की, कजर् इत्यादी समािव ट
भांडवली बाजार
6.16 भांडवली बाजार ही बचतींना पिरणामकारक दीघर् कालीन गुंतवणुकीकडे वळिवणारी यंतर्णा आहे . राज्यात मुंबई शेअर बाजार
मयार्िदत व रा टर्ीय शेअर बाजार मयार्िदत हे मुख शेअर बाजार कायर्रत आहे त. मुंबई शेअर बाजार मयार्िदत हा जगातील सवार्त जुन्या
शेअर बाजारांपैकी एक आहे तर रा टर्ीय शेअर बाजार मयार्िदत हा आधुिनक व अ यावत तंतर्ज्ञानात अ वल असणाऱ्यांपैकी एक आहे .
ाथिमक बाजार
6.16.1 सन 2017-18 मध्ये राज्यात 68 समभागां ारे (58 सावर्जिनक, आठ हक्क व दोन ऋण ) ` 73,214 कोटी तर मागील
वषीर् 38 समभागां ारे (31 सावर्जिनक, दोन हक्क व पाच ऋण) ` 35,764 कोटी रक्कम उभारण्यात आली. सन 2018-19 मध्ये
राज्यात 46 समभागां ारे (34 सावर्जिनक, दोन हक्क व 10 ऋण) ` 33,622 कोटी रक्कम उभारण्यात आली.
दु यम बाजार
6.16.2 रा टर्ीय शेअर बाजार व मुंबई शेअर बाजारात सन तक्ता 6.17 रा टर्ीय व मुंबई शेअर बाजार मयार्िदत यांची
2017-18 मध्ये उलाढाली साठी उपल ध असले या एकूण उलाढाल
समभागांचे भांडवली मू य अनुकर्मे `1,40,44,152 कोटी व (` '000 कोटी)
` 1,42,24,997 कोटी होते व 2018-19 तत्सम आकडे वारी सन शेअर बाजार 2016-17 2017-18 2018-19
2016-17 मध्ये तत्सम आकडे वारी अनुकर्मे ` 1,49,34,227
रा टर्ीय 5,056 7,235 7,949
कोटी व ` 1,51,08,711 कोटी होते. 2016-17 तत्सम आकडे वारी
अनुकर्मे `1,19,78,421 कोटी व ` 1,21,54,525 कोटी होती. मुंबई 998 1,083 776
रा टर्ीय व मुंबई शेअर बाजार मयार्िदत यांची उलाढाल तक्ता 6.17 आधार : सेबी
मध्ये िदली आहे .
*****

90
सवर् अनुसिू चत वािणिज्यक बँकांच्या ठे वी व कजर्

(` कोटी)
वषार्च्या जून मिहन्यातील अखेरच्या शुकर्वारची ि थती
वषर् गर्ामीण िनमनागरी नागरी / महानगर एकूण ठे वी एकूण कजर्
ठे वी कजर् ठे वी कजर् ठे वी कजर्
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1971 उ ना. उ ना उ ना उ ना उ ना उ ना 1,460 1,291†
1981 309 226 714 384 6,568 5,321 7,590 5,931
1991 1,701 1,357 2,347 1,354 36,181 26,936 40,230 29,647
2001 6,769 5,029 10,034 4,138 1,59,199 1,34,340 1,76,001 1,43,507
2011 29,231 22,703 49,174 27,604 13,25,550 11,25,780 14,03,955 11,76,087
2012 34,454 26,712 58,586 31,829 15,00,654 13,29,287 15,93,694 13,87,827

#
2013 41,119 31,527 70,052 41,135 16,73,872 15,03,827 17,85,043 15,76,490
2014# 48,115 39,009 85,322 51,510 19,19,090 17,22,604 20,52,527 18,13,123
2015# 56,214 44,578 95,688 60,479 19,81,815 18,71,000 21,33,718 19,76,057
2016# 61,824 52,817 1,02,026 67,660 20,13,746 21,14,827 21,77,596 22,35,304

#
2017 63,597 46,740 1,28,123 77,920 19,71,935 21,74,919 21,63,654 22,99,580
2018# 70,104 49,384 1,39,312 84,875 19,55,325 21,96,322 22,89,301 24,04,766
एकूण बँक कायार्लयांची संख्या

दर लाख
वषर् दरडोई ठे वी (`) दरडोई कजर् (`) गर्ामीण व नागरी / महानगर लोकसंख्येमागे बँकींग
एकूण
िनमनागरी क्षेतर्ातील कायार्लयांची संख्या
(1) (10) (11) (12) (13) (14) (15)

1971 290 256 उ ना उ ना 1,471 2.9
1981 1,204 940 उ ना उ ना 3,627 5.8
1991 5,344 3,580 3,353 2,238 5,591 7.4
2001 18,106 14,763 3,380 2,914 6,294 6.5
2011 1,24,048 1,03,911 3,902 4,613 8,515 7.5
2012 1,39,572 1,21,543 4,196 4,857 9,053 7.9
2013# 1,54,286 1,36,260 4,585 5,189 9,774 8.5
2014# 1,75,147 1,54,718 5,162 5,478 10,640 9.1
2015# 1,81,988 1,68,541 5,555 5,729 11,284 9.6

#
2016 1,81,383 1,86,190 5,753 6,036 11,789 9.8
2017# 1,78,101 1,89,289 5,822 6,369 12,191 10.0
2018# 1,86,223 1,95,619 5,908 6,409 12,317 10.0
आधार - भारतीय िरझ हर् ब ँक # 31 माचर् रोजी उ ना उपल ध नाही

† आकडे जून 1971 च्या दुसऱ्या शुकर्वारचे आहे त.
टीप - आकडे वारी संिक्ष तात िद याने बेरजा जुळतीलच असे नाही.

91
िज हािनहाय वािर्षक कजर् योजना (2018-19)

(` कोटी)
ाधान्य क्षेतर्
अ. कृ िष व संलग्न काय िबगर
िज हा इतर एकूण योजना
कर्. िबगर शेती क्षेतर् एकूण ाधान्य क्षेतर्
एकूण कजर् त्यापैकी, ाधान्य क्षेतर्
पीक कजर्
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 मुंबई शहर 76 0 1,75,338 1,370 1,76,785 77,166 2,53,951
2 मुंबई उपनगर 2,118 0 73,322 14,183 89,624 29,662 1,19,285
3 ठाणे 340 220 4,871 2,704 7,915 2,175 10,090
4 पालघर 415 175 936 1,009 2,360 400 2,760
5 रायगड 477 246 2,705 100 3,282 1,318 4,600
6 रत्नािगरी 1,177 470 1,508 0 2,685 44 2,729
ु र् 717 330 1,002 40 1,759 131 1,890
8 नािशक 6,225 3,755 3,875 1,025 11,125 3,200 14,325
9 धुळे 1,777 1,177 407 308 2,492 118 2,610
10 नंदरु बार 886 700 310 76 1,271 59 1,330
11 जळगाव 4,236 3,200 1,396 382 6,014 195 6,209
12 अहमदनगर 6,053 4,618 2,225 1,937 10,215 1,043 11,257
13 पुणे 7,394 4,159 21,388 6,319 35,100 21,053 56,154
14 सातारा 3,800 2,800 1,464 1,336 6,600 600 7,200
15 सांगली 3,900 2,100 1,623 13 5,536 774 6,310
16 सोलापूर 6,462 3,927 2,356 60 8,878 237 9,114
17 को हापूर 3,932 2,315 4,046 531 8,510 2,772 11,282
18 औरं गाबाद 1,976 1,656 2,934 1,133 6,043 1,187 7,229
19 जालना 1,787 1,468 588 215 2,591 138 2,729
20 परभणी 2,244 1,784 371 562 3,178 178 3,356
21 िंहगोली 1,358 1,118 290 103 1,751 0 1,751
22 बीड 3,199 2,520 1,217 263 4,679 0 4,679
23 नांदेड 2,561 2,104 1,027 84 3,672 0 3,672
24 उ मानाबाद 2,388 1,971 462 136 2,986 0 2,986
25 लातूर 2,917 2,343 1,887 37 4,841 356 5,197
26 बुलढाणा 2,444 1,877 473 484 3,401 165 3,565
27 अकोला 1,848 1,405 720 603 3,171 223 3,394
28 वािशम 1,680 1,500 218 0 1,898 2 1,900
29 अमरावती 2,707 2,037 997 158 3,862 214 4,075
30 यवतमाळ 2,710 2,143 473 455 3,638 334 3,972
31 वधार् 1,256 850 439 0 1,695 205 1,900
32 नागपूर 1,649 1,204 897 0 2,546 566 3,112
33 भंडारा 734 576 373 96 1,202 102 1,305
34 ग िदया 360 304 270 21 652 80 731
35 चं दर्पूर 1,337 1,036 590 165 2,092 217 2,309
36 गडिचरोली 322 237 223 0 546 27 573
महारा टर् राज्य 85,464 58,324 3,13,219 35,908 4,34,591 1,44,940 5,79,351
आधार - राज्य तरीय ब ँकसर् सिमती, ब ँक ऑफ महारा टर् टीप - आकडे वारी संिक्ष तात िद याने बेरजा जुळतीलच असे नाही.

92
िज हािनहाय धान मं तर्ी जन-धन योजना

(31 माचर् , 2018 पयत)
अ. उघडण्यात आलेली दे ण्यात आलेली िकमान िशलकीची एकूण ठे वी

िज हा
कर्. एकूण खाती एकूण रुपे काडर् मयार्दा नसलेली खाती (` कोटी)
(1) (2) (3) (4) (5) (6)

1 मुंबई शहर 6,18,951 5,06,022 1,37,538 175.2
2 मुंबई उपनगर 5,84,581 5,21,593 1,01,844 242.31
3 ठाणे 14,56,563 10,21,130 3,20,951 376.12
4 रायगड 3,60,145 2,54,264 87,366 111.21
5 रत्नािगरी 2,51,674 1,58,589 39,476 76.39
ु र् 1,33,575 93,390 18,225 43.97
7 नािशक 14,16,808 7,55,913 3,21,515 357.38
8 धुळे 5,70,090 3,68,964 1,99,951 72.46
9 नंदरु बार 4,13,669 3,02,814 1,45,807 48.05
10 जळगाव 9,90,699 6,89,803 2,45,798 146.87
11 अहमदनगर 10,50,620 6,85,165 2,72,415 212.27
12 पुणे 12,66,709 7,33,649 2,79,446 491.37
13 सातारा 5,96,245 3,01,596 1,80,833 104.17
14 सांगली 5,67,174 4,32,428 1,63,706 89.22
15 सोलापूर 10,66,658 7,78,652 2,54,016 216.12
16 को हापूर 8,89,884 6,30,757 1,74,569 186.25
17 औरं गाबाद 8,08,760 5,24,448 2,42,605 115.3
18 जालना 5,39,190 3,30,606 1,85,376 56.35
19 परभणी 4,63,337 3,38,492 1,54,781 55.73
20 िंहगोली 3,07,551 2,64,175 1,15,249 36.62
21 बीड 7,12,442 5,42,949 2,20,307 116.35
22 नांदेड 9,10,413 7,42,747 3,19,499 102.95
23 उ मानाबाद 3,89,862 2,82,333 1,08,440 86.31
24 लातूर 5,80,215 4,28,314 1,86,334 85.7
25 बुलढाणा 6,77,880 4,79,215 1,78,361 62.85
26 अकोला 3,83,928 2,70,078 83,969 49.88
27 वािशम 2,83,378 2,00,270 72,196 27.52
28 अमरावती 5,78,411 3,49,962 1,24,923 84.88
29 यवतमाळ 7,70,589 5,21,721 1,93,921 71.94
30 वधार् 2,18,142 1,56,675 38,699 64.77
31 नागपूर 8,54,022 7,01,129 1,65,499 218.23
32 भंडारा 3,95,728 2,55,031 60,692 85.13
33 ग िदया 3,66,076 2,62,431 68,326 72.9
34 चं दर्पूर 4,39,229 3,09,494 89,891 94.49
35 गडिचरोली 2,26,407 1,47,764 41,073 53.93
महारा टर् राज्य 2,21,39,605 1,53,42,563 55,93,597 4,491.19
आधार - ब ँक ऑफ महारा टर्, राज्य तरीय ब ँकसर् सिमतीचे िनमंतर्क

7. कृ िष व संलग्न काय
7.1 कृ िष व संलग्न काय हे क्षेतर् त्यातील आव यक उत्पादनां ारे एकंदर आिर्थक वाढीत महत्त्वपूणर् योगदान दे त असते. एकूण
17 शा वत िवकास ध्येयांपैकी गिरबी िनमूर्लन, शून्य उपासमार, चांगले काम व आिर्थक वाढ, जबाबदारीने वापर व उत्पादन, हवामान
बदलावरील कृ ती, पाण्याखालील जीवसृ टी, जिमनीवरील जीवसृ टी ही ध्येये या क्षेतर्ाशी थेट संलग्न आहे त. सवार्त मोठा आिजिवका
दाता अस याने शा वत शेतीला चालना दे णे अपिरहायर् आहे . शा वत िवकासाच्या िनि चतीसाठी जलसंसाधनांचा कायर्क्षम व भावी
वापर, शेतमाल- िकर्या क्षमतांमध्ये वाढ, गर्ामीण जनतेसाठी अिधक चांगली उपिजिवका, लहान शेतकऱ्यांचे सक्षमीकरण, वाया जाणाऱ्या
शेती उत्पादनांमध्ये घट करणे, उिचत मू य साखळी असले ली बाजार यव था, जिमनीची होणारी धूप, वाळवंटीकरणास आळा
घालण्यासाठी उपाययोजना आिण जैव िविवधतेमध्ये सुधारणा व संवधर्न गरजेचे आहे .
7.2 काळाच्या ओघात राज्याच्या थूल मू यवृि मधील या क्षेतर्ाचा िह सा घटत अस याने शेतमाल िकर्या उ ोग, यापार, हॉटे ल
आिण रे टॉरं ट अशा इतर िनगडीत क्षेतर्ांवर या क्षेतर्ाचा पिरणाम होत आहे . महारा टर् राज्य हे दे शातील उ ोग धान राज्यांपैकी एक असले
तरी सुमारे 53 टक्के लोकसंख्या उपजीिवकेसाठी कृ िष व संलग्न काय क्षेतर्ावर अवलंबन ू अस याने राज्याची अथर् यव था मूलत:
शेती धान रािहली असून हे क्षेतर् अजूनही राज्यात अिधक भावी आहे . हवामानाच्या ि थतीवर असलेले अवलंिबत्व, सीमांितक आिण
लहान शेतकऱ्यांची वाढती संख्या आिण कमी होत जाणारे विहती क्षेतर्, अिधक खचार्मळ ु े नफा न होणे व बाजारातील अिनि चतता या
राज्यातील कृ षी क्षेतर्ासाठीच्या मुख िंचतेच्या बाबी रािह या आहे त.
7.3 शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ होण्याच्या उ े शाने कदर् व राज्य शासना ारे िविवध धोरणात्मक उपाययोजना हाती घे ण्यात आ या
आहे त. बदलती जीवनशैली व िकर्या केले या अन्नपदाथार्ंऐवजी नैसिर्गक उत्पादनांच्या वापराकडे असलेला वाढता कल यामुळे या
क्षेतर्ात असले या लक्षणीय वाढीच्या संभा य क्षमतेचा वापर करणे गरजेचे आहे .
कृ िष-हवामान ि थती
7.4 महारा टर्ाचे हवामान उन्हाळा, पावसाळा आिण िहवाळा असे तीन वतंतर् ऋतू असणारे किटबंधीय मान्सून कारचे आहे .
पजर्न्य, मृदा कार आिण झाडे झड ु पे या आधारे राज्य नऊ कृ िष-हवामान िवभागात िवभागले आहे . राज्याच्या वेगवेग या भागांमध्ये
पावसाच्या माणात बराच फरक िदसून येतो.

94
7.4.1 मान्सून पावसाचे आगमन 8 जून, 2018 रोजी दिक्षण कोकण, दिक्षण मध्य महारा टर् आिण मराठवाडा व िवदभार्च्या काही
भागात झाले. जून, जुलै, ऑग ट, स टबर व ऑक्टोबर मध्ये सरासरीच्या तुलनेत अनुकर्मे 106.5 टक्के, 85.1 टक्के, 76.3 टक्के,
28.2 टक्के आिण 19.0 टक्के पाऊस पडला. राज्यात 2018 मध्ये सरासरीच्या तुलनेत एकूण 73.6 टक्के पाऊस पडला. मुंबई शहर व
मुंबई उपनगर हे िज हे वगळून राज्यातील एकूण 355 तालुक्यांपैकी 9 तालुक्यात तुरळक, 183 तालुक्यात (51.5 टक्के) अपुरा,
138 तालुक्यात सरासरी इतका आिण 25 तालुक्यात अितिरक्त पाऊस झाला. पडले या पावसाच्या वगर्वारीनुसार तालुक्यांचे
मिहनािनहाय वगीर्करण तक्ता 7.1 मध्ये िदले आहे . त्यक्ष पडले या पावसाची िवभागिनहाय आकडे वारी तक्ता 7.2 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 7.1 पडले या पावसाच्या माणानुसार तालुक्यांचे मिहनािनहाय वगीर्करण
पावसाची वगर्वारी तालुक्यांची संख्या#
(सरासरीशी जून जुलै ऑग ट स टबर ऑक्टोबर

टक्केवारी) 2017 2018 2017 2018 2017 2018 2017 2018 2017 2018
120 व अिधक 117 133 33 50 93 54 88 9 184 1
100 - 120 61 61 22 55 30 43 41 19 38 1
80 - 100 54 67 58 76 67 87 38 31 51 4
60 - 80 66 65 79 71 64 100 73 46 46 11
40 - 60 42 25 87 59 70 48 65 81 20 29
20 - 40 14 4 62 42 30 22 46 102 13 42
0 - 20 1 0 14 2 1 1 4 67 3 267
आधार : कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन # मुंबई शहर व मुंबई उपनगर िज हे वगळू न
तक्ता 7.2 िवभागिनहाय त्यक्ष पडलेला पाऊस

(िममी)
िवभाग
कालावधीतील पाऊस महारा टर्
कोकण नािशक पुणे औरं गाबाद अमरावती नागपूर
जून सरासरी 660.20 127.70 166.0 145.8 154.1 187.5 223.3
2017 788.3 138.4 167.9 171.5 138.1 118.5 219.1 (98.1)
2018 903.4 119.4 146.2 170.8 169.3 189.8 237.9 (106.5)
जुलै सरासरी 1,164.70 235.5 330.6 201.2 261.0 412.3 402.6
2017 1,096.1 219.6 266.7 73.8 147.1 274.4 288.9 (71.8)
2018 1,264.2 156.7 311.8 109.1 227.5 387.8 342.6 (85.1)
ऑग ट सरासरी 757.1 189.0 216.7 197.3 210.0 352.4 303.3
2017 769.8 163.8 136.7 212.1 124.7 227.2 235.2 (77.5)
2018 567.2 145.5 187.0 184.9 186.1 268.3 231.4 (76.3)
स टबर सरासरी 379.0 158.6 158.2 176.9 166.7 209.5 202.1
2017 511.6 123.2 205.4 131.4 102.3 125.7 180.4 (89.3)
2018 117.5 32.6 54.8 23.7 49.9 102.2 57.0 (28.2)
ऑक्टोबर सरासरी 115.4 50.8 91.6 58.6 46.1 53.5 67.4
2017 151.8 88.8 114.9 80.8 50.1 45.6 86.5 (128.3)
2018 45.1 3.5 30.5 6.0 0.0 0.0 12.8 (19.0)
जून ते सरासरी 3,076.4 761.6 963.1 779.8 837.9 1,215.2 1,198.7
ऑक्टोबर 2017 3,317.6 733.8 891.6 669.6 562.3 791.4 1,010.1 (84.3)
2018 2,897.4 457.7 730.3 494.5 632.8 948.1 881.7 (73.6)
आधार : कृ षी आयुक्तालय, महारा टर् शासन टीप : कंसातील आकडे त्यक्ष पडले या पावसाचे सरासरी पावसाशी माण दशर्िवतात

95
7.4.2 राज्याच्या भौगोिलक क्षेतर्ाच्या सुमारे 70 टक्के भाग अधर् शु क क्षेतर्ामध्ये येतो. राज्यात 2011-12 पासून (सन 2013 वगळता)
मो ा माणात दु काळ पिरि थती अस याने कदर् तसेच राज्य आप ी ितसाद िनधी मधून मदत ा त झाली आहे . सन 2018 मध्ये
151 तालुक्यात दु काळ जाहीर करण्यात आला. यािशवाय सरासरी पावसाच्या तुलनेत 75 टक्क्यांपेक्षा कमी व 750 िममी पेक्षा कमी
पाऊस झाले या 268 महसूली क्षेतर्ात दु काळ जाहीर करण्यात आला.
विहती खातेदार
7.5 दहा या कृ िष गणने (2015-16) नुसार राज्यात एकूण विहती खातेदारांची संख्या आिण विहती क्षेतर् अनुकर्मे 1.53 कोटी व
2.05 कोटी हे क्टर होते, तर पिह या कृ िष गणने (1970-71) नुसार तत्सम आकडे वारी अनुकर्मे 0.50 कोटी व 2.12 कोटी हे क्टर होती.
या कालावधीत विहती खात्याचे सरासरी क्षेतर् 4.28 हे क्टर वरुन कमी होऊन 1.34 हे क्टर झाले . कृ िष गणना 2015-16 नुसार राज्यातील
विहती खातेदाराची संख्या व सरासरी विहती क्षेतर् तक्ता 7.3 मध्ये िदले आहे . अनुसिू चत जाती व अनुसिू चत जमाती यांच्याकडील सरासरी
विहती क्षेतर् अनुकर्मे 1.24 हे क्टर व 1.76 हे क्टर होते. मिहला विहती खातेदारांचे माण 14.07 टक्के असून सरासरी विहती क्षेतर्
1.22 हे क्टर होते. राज्यातील विहती खात्यांच्या आकडे वारीची समय मािलका पिरिश ट 7.1 मध्ये िदली आहे .

96
तक्ता 7.3 राज्यातील विहती खातेदार व विहती क्षे तर्
आकार वगर् विहती खातेदाराची संख्या ('000) विहती क्षेतर् ('000 हे क्टर)
(हे क्टरमध्ये) 2010-11 2015-16* 2010-11 2015-16*
अत्य प/सीमांितक (1.0 पयत) 6,709 7,816 3,186 3,449
अ प/लहान (1.0 ते 2.0) 4,052 4,339 5,739 5,771
िनम-मध्यम (2.0 ते 4.0) 2,159 2,327 5,765 6,025
मध्यम (4.0 ते 10.0) 711 734 3,993 4,099
मोठे (10.0 व अिधक) 68 69 1,084 1,162
एकूण 13,699 15,285 19,767 20,506
आधार : कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन * अ थायी
जिमनीचा वापर
7.6 वषर् 2016-17 च्या जमीन वापराच्या आकडे वारीनुसार

राज्याच्या एकूण 307.58 लाख हे क्टर भौगोिलक क्षेतर्ापैकी
िपकांखालील थूल क्षेतर् 232.24 लाख हे क्टर तर िपकांखालील
िन वळ क्षेतर् 169.10 लाख हे क्टर (55.0 टक्के) होते. राज्यातील
जमीन वापराच्या आकडे वारीची समय मािलका पिरिश ट 7.2
संभा य उत्पादन 2018-19
7.7.1 खरीप िपके: सन 2018 च्या खरीप हं गामामध्ये

151.03 लाख हे क्टर क्षेतर्ावर पेरणी पूणर् करण्यात आली व ती
मागील वषार्च्या तुलनेत 0.05 टक्क्यांनी जा त होती (150.96
लाख हे क्टर). मागील वषार्च्या तुलनेत तृणधान्ये, कडधान्ये आिण
कापूस या िपकांखालील क्षेतर्ात घट झाली असून तेलिबया आिण ऊस िपकांखालील क्षेतर्ात वाढ झाली आहे . गतवषीर्च्या तुलनेत
तृणधान्य व कडधान्य यांच्या उत्पादनात अनुकर्मे 6 टक्के व 35 टक्के घट अपेिक्षत असून तेलिबया, कापूस व ऊसाच्या उत्पादनात
अनुकर्मे 16 टक्के, 17 टक्के व 10 टक्के वाढ अपेिक्षत आहे . मुख खरीप िपकांचे क्षेतर् व उत्पादन तक्ता 7.4 मध्ये िदले आहे .
7.7.2 र बी िपके: ामुख्याने स टबर व ऑक्टोबर, 2018 मधील कमी पावसामुळे र बी िपकांखालील क्षेतर्ात मागील वषार्च्या तुलनेत
50 टक्के घट आहे . मागील वषार्च्या तुलनेत तृणधान्ये, कडधान्ये आिण तेलिबया या िपकांखालील क्षेतर्ात अनुकर्मे 56 टक्के, 40 टक्के
आिण 58 टक्के घट आहे . मुख र बी िपकांचे क्षेतर् व उत्पादन तक्ता 7.5 मध्ये िदले आहे .

97
तक्ता 7.4 मुख खरीप िपकांचे क्षे तर् व उत्पादन

क्षेतर् ('000 हे क्टर) उत्पादन ('000 मे. टन)
पीक 2017-18 2018-19 शेकडा 2017-18 2018-19 शेकडा
(अ थायी) बदल# (अ थायी) बदल#
तांदळू 1,425 1,553 9 2,668 3,408 28
ज्वारी 565 295 (-)48 547 272 (-)50
बाजरी 788 504 (-)36 669 314 (-)53
नाचणी 93 80 (-)14 106 85 (-)20
मका 695 816 17 2,166 1,689 (-)22
इतर तृणधान्ये 42 47 11 21 22 4
एकू ण तृणधान्ये 3,608 3,295 (-)9 6,177 5,790 (-)6
तूर 1,375 1,210 (-)12 1,250 684 (-)45
मूग 432 412 (-)5 159 158 0
उडीद 351 396 13 121 153 26
इतर कडधान्ये 81 87 7 54 41 (-)25
एकू ण कडधान्ये 2,239 2,105 (-)6 1,584 1,036 (-)35
एकू ण अन्नधान्ये 5,847 5,400 (-)8 7,761 6,825 (-)12
सोयाबीन 3,694 4,043 9 3,805 4,550 20
भुईमूग 240 196 (-)18 275 184 (-)33
तीळ 27 14 (-)48 5 2 (-)58
कारळ 13 13 (-)1 2 2 19
सुयर्फूल 16 8 (-)50 8 2 (-)74
इतर तेलिबया 6 13 107 1 4 296
एकू ण तेलिबया 3,996 4,287 7 4,096 4,744 16
कापूस (रुई) @ 4,351 4,254 (-)2 6,094 7,128 17
ऊस ** 902 1,163 29 83,138 91,704 10
एकू ण 15,096 15,103 0.05 -- -- --
@ 170 िकलोची एक गासडी या माणे कापसाचे उत्पादन '000 गास ांमध्ये ** तोडणी क्षेतर् # पिरगणना त्यक्ष आकडे वारीवर आधािरत
िटप : वषर् 2018-19 ची आकडे वारी ही तृतीय पुवार्नम
ु ानावर आधारीत आहे .
आधार : कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन
तक्ता 7.5 मुख र बी िपकांचे क्षे तर् व उत्पादन
क्षेतर् ('000 हे क्टर) उत्पादन ('000 मे. टन)

पीक 2017-18 2018-19 शेकडा 2017-18 2018-19 शेकडा
(अ थायी) बदल# (अ थायी) बदल#
ज्वारी 2,899 1,246 (-)57 1,842 515 (-)72
गहू 1,138 569 (-)50 1,885 726 (-)61
मका 334 115 (-)65 905 225 (-)75
इतर तृणधान्ये 7 13 86 4 4 9
एकू ण तृणधान्ये 4,378 1,943 (-)56 4,636 1,470 (-)68
हरभरा 2,234 1,293 (-)42 2,049 986 (-)52
इतर कडधान्ये 102 110 8 51 52 2
एकू ण कडधान्ये 2,336 1,403 (-)40 2,100 1,038 (-)51
एकू ण अन्नधान्ये 6,714 3,346 (-)50 6,736 2,508 (-)63
तीळ 4 1 (-)86 1 0 (-)87
करडई 39 18 (-)55 21 6 (-)70
सुयर्फूल 24 4 (-)85 12 1 (-)92
जवस 11 8 (-)29 3 2 (-)22
सरसू व मोहरी 7 6 (-)14 2 2 (-)3
एकू ण तेलिबया 85 37 (-)58 39 11 (-)70
एकू ण 6,799 3,383 (-)50 -- -- --
िटप : वषर् 2018-19 ची आकडे वारी ही तृतीय पुवार्नम
ु ानावर आधारीत आहे . # पिरगणना त्यक्ष आकडे वारीवर आधािरत

98
7.7.3 उन्हाळी िपके: सन 2018-19 मध्ये उन्हाळी िपकांखालील क्षेतर् 0.84 लाख हे क्टर असून ते गे या वषार्च्या (1.33 लाख
हे क्टर) तुलनेत 41 टक्क्यांनी कमी आहे . उन्हाळी तृणधान्ये, कडधान्ये आिण तेलिबया या िपकांखालील क्षेतर्ात अनुकर्मे 19 टक्के,
34 टक्के व 62 टक्के घट आहे .
7.7.4 मुख िपकांचे क्षेतर्, उत्पादन व उत्पादकता यांची समय मािलका पिरिश ट 7.3 मध्ये िदली आहे .
7.7.5 कृ िष उत्पादनाचे िनदशांक: राज्याकिरता कृ िष उत्पादनाच्या िनदशांकांची (पाया: 1979-82 तर्ैवािर्षक) समय मािलका
पिरिश ट 7.4 मध्ये िदली आहे .
7.7.6 िनवडक राज्यांतील तर्ैवािर्षक सरासरी उत्पादकता तक्ता 7.6 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 7.6 िनवडक राज्यांतील तर्ैवािर्षक सरासरी उत्पादकता

राज्य सरासरी उत्पादकता$
तृणधान्ये कडधान्ये तेलिबया कापूस ऊस
(िक.गर्ॅ/हे क्टर) (िक.गर्ॅ/हे क्टर) (िक.गर्ॅ/हे क्टर) (िक.गर्ॅ/हे क्टर) (मे.टन/हे क्टर)
आंधर् दे श 3,486 806 697 544 75
गुजरात 2,260 924 1,757 614 62
कनार्टक 1,998 530 635 438 81
पंजाब 4,248 899 1,323 546 77
मध्य दे श 2,517 908 1,037 556 48
महारा टर् 1,178 634 804 354 80
राज थान 1,810 566 1,242 500 77
तेलंगणा 3,010 641 1,252 381 76
उ र दे श 2,408 701 748 उ.ना. 65
उ.ना. उपल ध नाही $ 2014-15 ते 2016-17
आधार: अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, कृ िष, सहकार आिण शेतकरी क याण िवभाग, भारत सरकार
7.7.7 फलोत्पादन: पीक क्षेतर्ाच्या राज्य थूल मु यवृि त फलोत्पादनाचा सरासरी 30 टक्के िह सा आहे . फलोत्पादन िपकांखालील
अंदािजत क्षेतर् व उत्पादन तक्ता 7.7 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 7.7 फलोत्पादन िपकांखालील अंदािजत क्षे तर् व उत्पादन
पीक क्षेतर् ('000 हे क्टर) उत्पादन ('000 मे. टन)

2017-18 2018-19 शेकडा 2017-18 2018-19 शेकडा
(अ थायी) बदल (अ थायी) बदल
फळे 735.18 698.73 (-)5.0 11,728.66 9,992.46 (-)14.8
भाजीपाला 726.20 682.86 (-)6.0 12,306.72 11,610.48 (-)5.7
मसा याची िपके 34.37 35.01 1.9 370.70 385.11 3.9
फळबाग िपके 220.72 220.94 0.1 361.07 342.49 (-)5.1
फु ले@ 5.49 5.49 0.0 86.07 86.07 0.0
@ दे ठासह व दे ठािवरहीत फु ले समािव ट
टीप : वषर् 2018-19 ची आकडे वारी ही पिह या पुवार्नम
ु ानावर आधारीत
आधार: रा टर्ीय फलोत्पादन मंडळ, भारत सरकार
तृणधान्ये व कडधान्यांची वािर्षक गरज

7.8 रा टर्ीय नमुना पाहणीच्या (रानपा) 68 या फेरीनुसार (2011-12) तृणधान्यांचा व कडधान्यांचा अंदािजत दरडोई मािसक घरगुती
वापर अनुकर्मे 9.08 िक.गर्ॅ. व 0.98 िक.गर्ॅ. आहे . राज्यातील तृणधान्यांची व कडधान्यांची घरगुती वापरासाठी वषर् 2018-19 किरता
अंदािजत वािर्षक गरज अनुकर्मे सुमारे 135.8 लाख मे. टन व 14.7 लाख मे.टन आहे .
सुधािरत िबयाणे
7.9 महारा टर् राज्य िबयाणे महामंडळ (महाबीज) व रा टर्ीय बीज िनगम या दजदार िबयाणांचे उत्पादन व िवतरण करणाऱ्या
सावर्जिनक क्षेतर्ातील मुख सं था आहे त. यािशवाय िविवध िपकांच्या िबयाणांची िवकर्ी खाजगी िबयाणे उत्पादकांकडू न केली जाते. कदर्

99
शासनाने वपरागिंसिचत (तांदळ ु , गहू , तूर, मूग, उडीद, इ.) िपकांच्या बाबतीत 35 टक्के, परपरागिंसिचत (मका, ज्वारी, बाजरी, सूयर्फूल,
इ.) िपकांसाठी 50 टक्के व संकिरत िपकांसाठी 100 टक्के या माणे िबयाणे बदलाचे ल य िनधार्िरत केले आहे . सुधािरत िबयाणांचे खरीप
व र बी हं गामासाठी केलेले िवतरण तक्ता 7.8 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 7.8 सुधािरत िबयाणांचे खरीप व र बी हं गामासाठी केलेले िवतरण

('000 िंक्वटल)
2017 च्या तुलनेत
िवतरक सं था हं गाम 2016 2017 2018 2018 मधील
शेकडा बदल#
खरीप 552 501 531 6.0
र बी 315 274 388 41.6
एकू ण 867 775 919 18.6
खाजगी खरीप 982 907 1,077 18.7
र बी 578 532 326 (-)38.7
एकू ण 1,560 1,439 1,403 (-)2.5
एकू ण खरीप 1,534 1,408 1,608 14.2
र बी 893 806 714 (-)11.4
एकू ण 2,427 2,214 2,322 4.9
आधार : कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन # पिरगणना त्यक्ष आकडे वारीवर आधािरत
खते व िकटकनाशके
7.10 रासायिनक खतांचा वापर तक्ता 7.9 मध्ये िदला आहे . िकटकनाशकांचा वापर तक्ता 7.10 मध्ये िदला आहे . नतर्, फु रद व
पालाश रासायिनक खतांचा िवभागवार वापर तक्ता 7.11 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 7.9 रासायिनक खतांचा वापर तक्ता 7.10 िकटकनाशकांचा वापर

(मे. टन)
वषर् एकूण वापर ित हे क्टर वापर वषर् िकटकनाशके
(लाख मे. टन) (िकलो) रासायिनक जैिवक
2016-17 61.74 126.1 2016-17 13,496 1,454
2017-18 61.69 124.0 2017-18 15,568 1,271
#
2018-19 #
62.10 124.8 2018-19 15,705 2,252
आधार : कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन # अंदािजत आधार : कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन # अंदािजत
तक्ता 7.11 नतर्, फुरद व पालाश रासायिनक खतांचा िवभागवार वापर

('00 मे. टन)
िवभाग रासायिनक खते
2017-18 2018-19$
नतर् फु रद पालाश एकूण नतर् फु रद पालाश एकूण
कोकण 366 71 56 493 556 235 268 1,059
नािशक 3,762 2,084 1,786 7,632 3,864 2,030 1,882 7,776
पुणे 3,739 1,823 1,480 7,042 4,381 2,397 2,283 9,061
औरं गाबाद 3,814 2,602 1,286 7,702 4,532 3,042 1,957 9,531
अमरावती 1,649 1,265 566 3,481 1,587 1,254 631 3,472
नागपूर 1,765 959 362 3,086 1,420 809 443 2,672
महारा टर् 15,095 8,804 5,536 29,436 16,340 9,767 7,464 33,571
आधार : कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन $ अपेिक्षत

100
िंसचन
7.11.1 महारा टर् शासनाच्या जलसंपदा िवभागाच्या अिधपत्याखालील लाभक्षेतर्ातील िंसिचत क्षेतर् 2017-18 मध्ये 39.50 लाख हे क्टर
आहे . पाटबंधारे क पांची संख्या, िनिर्मत िंसचन क्षमता आिण िंसिचत क्षेतर् तक्ता 7.12 मध्ये िदले आहे . लघु िंसचन क पांची ( थािनक
क्षेतर्) संख्या, िनिर्मत िंसचन क्षमता आिण िंसिचत क्षेतर् तक्ता 7.13 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 7.12 पाटबं धारे क पांची संख्या, िनिर्मत िंसचन क्षमता आिण िंसिचत क्षे तर्
जलसंपदा िवभागाचे क प
बाब
मोठे व मध्यम लघु एकूण
30 जून, 2018 रोजी पूणर् व गतीपथावरील क पांची संख्या 402 3,496$ 3,898
िंसचन क्षमता (लाख हे क्टर)
(i) जून, 2017 पयत िनिर्मत िंसिचत क्षेतर् 35.34 15.02 50.36
(ii) 2017-18 मधील कालवा व नदी ारे िंसिचत क्षेतर् 19.11 6.61 25.72
(iii) 2017-18 मधील लाभ क्षेतर्ातील िविहरीं ारे िंसिचत क्षेतर् 12.02 1.76 13.78
(iv) 2017-18 मधील वापरलेली एकूण िंसचन क्षमता (ii)+(iii) 31.13 8.37 39.50
$ क प संख्येमध्ये महारा टर् िंसचन िवकास महामंडळांच्या 284 उपसा िंसचन योजना समािव ट
टीप : 1 मध्यम व 11 लहान क प र . गे या वषार्च्या तुलनेत पूणर् आिण चालू असले या क पांची संख्या कमी आहे .
आधार : जलसंपदा िवभागाच्या अिधपत्याखालील मुख्य लेखा पिरक्षक, जल व िंसचन, औरं गाबाद
तक्ता 7.13 लघु िंसचन क पांची ( थािनक क्षे तर्) संख्या, िनिर्मत िंसचन क्षमता आिण िंसिचत क्षे तर्
बाब को हापूर उपसा जलिंसचन इतर महत्वाचे कार एकूण

बंधारे योजना लघु पाटबंधारे पाझर तलाव इतर$
30 जून, 2018 रोजी क पांची संख्या

पूणर् 12,630 2,896 2,887 23,621 57,312 99,346
गतीपथावरील 1,620 132 617 1,020 5,207 8,596
िंसचन क्षमता (लाख हे क्टर)
(i) जून, 2017 पयत िनिर्मत 3.38 0.39 2.38 6.58 5.28 18.01
(ii) जून, 2018 पयत िनिर्मत 3.49 0.41 2.54 6.78 5.44 18.66
#
(iii) 2017-18 मध्ये वापरलेली 1.18 0.14 0.82 3.29 2.77 8.20
# त्यक्ष वापरात आलेली िंसचन क्षमता िनिर्मत िंसचन क्षमतेच्या 35 टक्के गृहीत धरण्यात आली आहे .
$ वळण बंधारा, साठवण बंधारा, माजी मालगुजारी तलाव, गाव तलाव, िसमट नाला बंधारे , इत्यादी समािव ट
आधार : मुख्य अिभयंता, लघु पाटबंधारे ( थािनक), महारा टर् शासन
7.11.2 जलाशयांतील साठा : मो ा, मध्यम व लघु पाटबंधारे (राज्यक्षेतर्) जलाशयांमध्ये िमळू न एकितर्तपणे 15 ऑक्टोबर, 2017
रोजी एकूण उपयुक्त जलसाठा 27,607 दशलक्ष घनमीटर होता व तो क प आराख ानुसार उपयुक्त जलसाठा क्षमतेच्या सुमारे
63.1 टक्के होता. जलाशयातील उपयुक्त साठा, िंसचन क्षमता व त्यक्ष िंसिचत क्षेतर् तक्ता 7.14 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 7.14 जलाशयातील उपयुक्त साठा, िंसचन क्षमता व त्यक्ष िंसिचत क्षे तर्
(दलघमी)
वषर् क प 15 ऑक्टोबर उपयुक्त िनिर्मत त्यक्ष त्यक्ष िंसिचत
आराख ानुसार रोजी उपयुक्त जलसा ाची िंसचन क्षमता िंसिचत क्षेतर् क्षेतर्ाची िनिर्मत
जलसाठा क्षमता जलसाठा टक्केवारी (30 जून अखेर) (1 जुलै ते 30 जून) िंसचन क्षमतेशी
(दलघमी) (दलघमी) (लाख हे क्टर) (लाख हे क्टर) टक्केवारी
2013-14 39,297 29,915 76.1 48.03 32.46 67.5
2014-15 42,608 24,718 58.0 48.66 31.37 64.4
2015-16 42,960 17,712 41.2 49.10 24.07 49.0
2016-17 43,241 29,971 69.3 49.65 40.58 81.7
2017-18 43,752 27,607 63.1 50.37 39.50 78.4
आधार : जलसंपदा िवभागाच्या अिधपत्याखालील मुख्य लेखा पिरक्षक, जल व िंसचन, औरं गाबाद दलघमी : दशलक्ष घनमीटर

101
7.11.3 पाटबं धारे क्षे तर्ातील सुधारणा : जलक्षेतर्ातील िनयमन यंतर्णा हणून महारा टर् जलसंप ी िनयमन ािधकरणाची थापना
ऑग ट, 2005 मध्ये करण्यात आली. शेतकऱ्यां ारे िंसचन णालीचे यव थापन करण्याकरीता राज्यात 48.53 लाख हे क्टर क्षेतर्ासाठी
एकूण 10,625 पाणी वापर सं था नो हबर, 2018 अखेर थापन झा या आहे त. पाणीप ी आकारणी, वसुली व थकबाकी यांची समय
मािलका पिरिश ट 7.6 मध्ये िदली आहे .
कृ िष पंपांचे िव त
ु ीकरण
7.12 राज्यात सुमारे 42.02 लाख कृ िष पंप आहे त. सन 2017-18 मध्ये महािवतरण कंपनीने िनधार्िरत एक लाख कृ िष पंपांच्या
उि टापैकी 66,174 कृ िष पंपांना वीज जोडणी उपल ध करुन िदली. सन 2018-19 मध्ये कृ िष पंपांच्या िव त ु ीकरणाच्या िनधार्िरत
75,000 ल यापैकी स टबर, 2018 पयत 53,126 कृ िष पंपांचे िव तु ीकरण करण्यात आले .
कृ िष िव पुरवठा
7.13.1 शेतकऱ्यांना शासनाकडू न िविवध बँका तसेच सहकारी सं थांमाफर्त अ प मुदतीची कज, पतपुरवठा, इत्यादींच्या माध्यमातून
िव ीय सहा य केले जाते. रा टर्ीय कृ िष व गर्ामीण िवकास बँक (नाबाडर् ) ही सं था कृ िष व गर्ामीण िवकासासाठी कायर् करणारी दे शातील
िशखर बँक आहे . वािणिज्यक बँका, ादे िशक गर्ामीण बँका व महारा टर् राज्य सहकारी बँक आिण िज हा मध्यवतीर् सहकारी बँका
यांच्यामाफर्त कजर् िवतिरत केले जाते. वािणिज्यक बँका, ादे िशक गर्ामीण बँका व महारा टर् राज्य सहकारी बँक/िज हा मध्यवतीर् सहकारी
बँका या बँकांनी िदलेले कजर् तक्ता 7.15 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 7.15 वािणिज्यक बँका, ादे िशक गर्ामीण बँका व महारा टर् राज्य सहकारी बँक/िज हा मध्यवतीर् सहकारी बँकांनी
िदलेली कजर्
(` कोटी)
महारा टर् राज्य सहकारी बँक/
वािणिज्यक बँका$ ादे िशक गर्ामीण बँका िज हा मध्यवतीर् सहकारी एकूण
कजार्चा कार
बँका
2017-18 2018-19 2017-18 2018-19 2017-18 2018-19 2017-18 2018-19
पीक कजर् 14,051 17,563 725 1,709 10,546 12,011 25,322 31,282
कृ िष मुदत कजर् 24,073 36,315 291 254 1,331 62 25,695 36,632
एकू ण 38,124 53,878 1,016 1,963 11,877 12,073 51,017 67,914
आधार : राज्य तरीय ब ँकसर् सिमती, महारा टर् राज्य $ रा टर्ीयीकृ त ब ँकांसह
7.13.2 राज्यात िन न तरावर कृ िष िव पुरवठा करण्याशी थेट संबंिधत असणाऱ्या ाथिमक कृ िष सहकारी पतपुरवठा सं था या
िव ीय सं था असून त्या त्यांच्या शेतकरी सभासदांना अ पमुदतीची पीक कज उपल ध करून दे तात. ाथिमक कृ िष सहकारी पतपुरवठा
सं थांकडू न सन 2017-18 मध्ये एकूण ` 14,573 कोटी रकमेचा कजर्परु वठा करण्यात आला. सन 2016-17 मध्ये एकूण
` 15,289 कोटी रकमेचा कजर्परु वठा करण्यात आला होता.
7.13.3 िकसान कर्ेिडट काडर् योजना: राज्यात सन 2017-18 मध्ये महारा टर् राज्य सहकारी बँक व ादे िशक गर्ामीण बँकांनी
अनुकर्मे 23.79 लाख व 0.65 लाख नवीन िकसान कर्ेिडट काडर् वाटप केले . या नवीन काडर् धारकांना अनुकर्मे ` 16,502.44 कोटी व
` 512.22 कोटी रकमेचे कजर् मंजरू केले आहे . महारा टर् राज्य सहकारी बँकेने शेतकऱ्यांना िदलेली िकसान कर्ेिडट काडर् संलिग्नत कृ िष
कज तक्ता 7.16 मध्ये िदली आहे त.
तक्ता 7.16 महारा टर् राज्य सहकारी बँकेने शे तकऱ्यांना िदलेली िकसान कर्ेिडट काडर् संलिग्नत कृ िष कज
वषर् लघु मुदतीचे कजर् दीघर् मुदतीचे कजर्

लाभाथ्यार्ंची संख्या रक्कम लाभाथ्यार्ंची संख्या रक्कम
('000) (` कोटी) ('000) (` कोटी)
2016-17 3,301 14,983 4.93 63.70
2017-18 2,361 11,651 1.98 27.10
2018-19+ 2,170 10,727 7.65 32.31
आधार : महारा टर् राज्य सहकारी ब ँक मयार्िदत + ऑक्टोबर पयत

102
7.13.4 छतर्पती िशवाजी महाराज शेतकरी सन्मान योजना: नैसिर्गक आप ीमुळे कजार्ची परतफेड करु न शकले या
शेतकऱ्यांचे पीक कजर्/ कृ िष कजर् माफ करण्यासाठी ही योजना राज्य शासनाने जून, 2017 मध्ये सुरु केली. नो हबर, 2018 पयत
40.21 लाख पातर् शेतक-यांच्या कजर् खात्यामध्ये ` 16,669.75 कोटी रक्कम जमा करण्यात आली.
कृ िष पणन तक्ता 7.17 राज्यातील सवर् बाजार सिमत्यांमध्ये झालेली

7.14.1 राज्यातील सवर् बाजार सिमत्यांमध्ये झालेली आवक व त्यांचे मू य
आवक व त्यांचे मू य तक्ता 7.17 मध्ये िदले आहे .
वषर् आवक मू य
7.14.2 महारा टर् कृ िष उत्पन्न पणन (िवकास व (लाख मे. टन) (` कोटी)
िविनयमन) अिधिनयमाअंतगर्त 19 नो हबर, 2018 पयत 2015-16 226.20 62,638
981 थेट पणन परवाने िदले आहे त. यािशवाय 52 खाजगी 2016-17 204.59 48.869
बाजारांना परवाने दे ण्यात आले आहे त तर न ॅशनल कमोिडटी 2017-18 184.41 51,093
ॲन्ड डे िर हे िट ह एक्सचे न्ज यांचे कामकाज इंटरनेटच्या आधार : महारा टर् राज्य कृ िष पणन मंडळ
माध्यमातून सुरु आहे .
7.14.3 िकमान आधारभूत िंकमत योजना: नैसिर्गक तक्ता 7.18 कदर् शासनाने जाहीर केले या िनवडक िपकांच्या
आप ी व यापारी दे ऊ करत असले या कमी िंकमतींपासून िकमान आधारभूत िंकमती
शेतकऱ्यांच्या आिर्थक िहताचे रक्षण करण्यासाठी तसेच
(` / िंक्वटल)
कृ िष काय यवहायर् होण्यासाठी कदर् शासनाकडू न काही
पीक िकमान आधारभूत िंकमती
िनवडक िपकांसाठी िकमान आधारभूत िंकमती जाहीर
2016-17 2017-18 2018-19
करण्यात येतात. या योजनेअत ं गर्त शेतमालाची खरे दी
महारा टर् राज्य सहकारी पणन महासंघ, महारा टर् राज्य तांदळ
ु / धान (साधारण वाजवी त) 1,470 1,550 1,750
सहकारी आिदवासी िवकास महामंडळ, रा टर्ीय कृ िष तांदळ
ु / धान ( त-अ) 1,510 1,590 1,770
सहकारी पणन महासंघ आिण महारा टर् राज्य सहकारी ज्वारी (संकिरत) 1,625 1,700 2,430
कापूस उत्पादक महासंघ यांच्यामाफर्त केली जाते. कदर्
ज्वारी (मालदांडी) 1,650 1,725 2,450
शासनाने जाहीर केले या िनवडक िपकांच्या िकमान
गहू 1,625 1,735 1,840
आधारभूत िंकमती तक्ता 7.18 मध्ये िद या आहे त.
मका 1,365 1,425 1,700
7.15 संत िशरोमणी ी सावता माळी शेतकरी
बाजरी 1,330 1,425 1,950
आठवडे बाजार अिभयान: राज्य शासनाने शेतकऱ्यांच्या
शेतमालाचे काढणी प चात होणारे नुकसान कमी हरभरा 4,000 4,400 4,620
करण्यासाठी शेतकरी ते गर्ाहक शेतमालाच्या थेट िवकर्ीसाठी तूर 5,050 5,450 5,675
ऑग ट, 2016 पासून हे अिभयान सुरु केले आहे . शासनाचे मूग 5,225 5,575 6,975
िविवध िवभाग, नगर पािलका, महानगर पािलका यांना उडीद 5,000 5,400 5,600
शेतकरी आठवडे बाजारासाठी जागा उपल ध करून
सूयर्फूल 3,950 4,100 5,388
दे ण्याबाबत आदे श दे ण्यात आले आहे त. शेतकरी, शेतकरी
सोयाबीन (िपवळा) 2,775 3,050 3,399
गट, शेतकऱ्यांच्या उत्पादक कंपन्या, गर्ाहक सहकारी सं था
आिण उत्पादक सहकारी सं था यांना या बाजारात शेतमाल भूईमुगाच्या शगा 4,220 4,450 4,890
िवकर्ी करण्यासाठी मुभा असून गर्ाहकांनाही ताजा, वच्छ, कापूस (मध्यम धागा) 3,860 4,020 5,150
योग्य वजनाचा शेतमाल वाजवी दरात उपल ध होत आहे . या कापूस (लांब धागा) 4,160 4,320 5,450
अिभयानाअंतगर्त राज्यात एकूण 115 आठवडे बाजार करडई 3,700 4,100 4,945
कायर्रत असून शेतकऱ्यांनी थेट गर्ाहकांना िवना मध्य थ फळे
मसूर 3,950 4,250 4,475
आिण भाजीपा याची िवकर्ी करणे अपेिक्षत आहे .
नाचणी 1,725 1,900 2,897
7.16 रा टर्ीय कृ िष बाजार: रा टर्ीय कृ िष बाजार
तीळ 5,000 5,300 6,249
(ई-नाम) हे दे शभरात लागू असलेले ईले क्टर्ॉिनक यापार
कारळ 3,825 4,050 5,877
पोटर् ल असून त्या ारे शेतमालासाठी एकितर्त रा टर्ीय बाजार
उपल ध होण्याच्या द ृ टीने िव मान कृ िष उत्पन्न बाजार मोहरी 3,700 4,000 4,200
सिमत्यांचे संलग्नीकरण करण्यात येत आहे . यामुळे कृ िष आधार : महारा टर् राज्य सहकारी पणन महासंघ
उत्पन्न बाजार सिमत्यांशी संबंिधत सवर् मािहती व सेवा यासाठी एक िखडकी सुिवधा उपल ध होणार असून त्यामध्ये शेतमालाची आवक
व िंकमती, खरे दी-िवकर्ी दे कार, यापार संधीस ितसाद दे ण्याची तरतूद या बाबींचा समावेश आहे . शेतमालाचा ओघ कृ िष उत्पन्न बाजार

103
सिमत्यांच्या माध्यमातून जरी सुरु असला तरी ऑनलाईन माकटमुळे दे वाणघे वाणीच्या खचार्त तसेच मािहतीची असमानता कमी होत
आहे . या पोटर् लमध्ये दोन ट यांमध्ये महारा टर्ातील 60 बाजार सिमत्यांचा समावेश करण्यात आला आहे . पिह या ट यातील 30 बाजार
सिमत्यांमध्ये ऑनलाईन गेट एन्टर्ी, ई-ऑक्शन व ई-पेमट सुरु करण्यात आले आहे . दुसऱ्या ट यातील 30 बाजार सिमत्यांमध्ये
ऑनलाईन गेट एन्टर्ी व त्यापैकी 21 बाजार सिमत्यांमध्ये ई पेमट सुरु करण्यात आले आहे . नो हबर, 2018 अखेर ` 865 कोटी रकमेचे
सुमारे 30 लाख िंक्वटल धान्याचे ई-ऑक्शन करण्यात आले . सुमारे ` 22.34 कोटी रकमेचे ई-पेमट 29 बाजार सिमत्यांमध्ये करण्यात
आले . कृ िष मालाच्या गुणव ेच्या तपासणीसाठी 59 बाजार सिमत्यांमध्ये ई-तपासणी कदर्े थापन करण्यात आली आहे त.
कृ िष िवकासासाठीच्या मुख योजना

7.17 कदर् शासनाच्या कृ िष िवकासाच्या योजना राज्य शासनामाफर्त राबिवण्यात येतात व िविवध योजनांना िनधी िवतरीत करण्यात
येतो. राज्य शासनाकडू न दे िखल कृ िष क्षेतर्ाच्या िवकासासाठी राज्याच्या काही महत्वाच्या योजना राबिवण्यात येत असतात.
7.18 रा टर्ीय कृ िष िवकास योजना: कदर् शासनाने या योजनेस ‘रा टर्ीय कृ िष िवकास योजना- कृ िष व संलग्न क्षेतर्ाच्या
कायाक पासाठी लाभकारी द ृ टीकोन’ (आरके हीवाय-र तार) हणून पुढील तीन वषार्ंसाठी (2017-18 ते 2019-20) मान्यता िदली
आहे . शेतकऱ्यांच्या यत्नांना बळ दे णे, जोखीम कमी करणे आिण कृ िष- यावसाियक उ ोजकतेस चालना दे णे या माध्यमातून शेती ही
लाभकारी आिर्थक कर्ीया बनिवणे असा या योजनेचा उ े श आहे . या योजनेअंतगर्त उत्पादनात वाढ, पायाभूत सुिवधा आिण राज्यांसाठी
मालम ा यासाठी एकूण िनयत ययाच्या 70 टक्के िनधी राखीव असेल तर 20 टक्के िनधी आरके हीवाय-र तार अंतगर्त रा टर्ीय ाधान्य
असले या िवशेष उप-योजनांसाठी आिण 10 टक्के िनधी नािवन्यपूणर् उपकर्म व कृ िष-उ ोजकता िवकास क पांसाठी अशा प तीने
िनधीची िवभागणी असणार आहे . सन 2017-18 मध्ये ` 576.79 कोटी खचर् झाला. सन 2018-19 मध्ये ` 406.76 कोटी िनधी ा त
झाला.
7.19 रा टर्ीय कृ िष िव तार व तंतर्ज्ञान अिभयान: सुयोग्य तंतर्ज्ञान आिण सुधारीत कृ िषिव ा प ती शेतकऱ्यांपयत
पोहोचिवण्यासाठी कृ िष िव तार कायर्कर्मात सुधारणा व बळकटीकरण करणे हा या अिभयानाचा उ े श आहे . यामध्ये कृ िष िव तार,
िबयाणे व लागवड सािहत्य, कृ िष यांितर्कीकरण आिण िपक संरक्षण या उपअिभयानांचा समावेश आहे .
7.19.1 राज्याच्या कृ िष िव तार कायर् कर्मांना िव तार िवषयक सुधारणांकिरता सहा य (आत्मा): या योजनेअंतगर्त कृ िष
िव तार कायार्साठी ामुख्याने शेतकरी िशक्षण, कृ िष ात्यिक्षके, शेतकरी शैक्षिणक सहल, शेतकरी गट संघटन व बळकटीकरण,
शेतीशाळा, शेतकरी गो टी, कृ िष दशर्न व शेतकरी मेळावा, शेतकरी िमतर्, इत्यादी घटकांचा समावेश आहे . या योजनेअंतगर्त सन
2018-19 मध्ये एकूण ` 51.72 कोटी िनधी ा त झाला असून त्यापैकी ` 69.88 कोटी खचर् झाला.
7.19.2 िबयाणे व लागवड सािहत्य उप अिभयान: सन 2014-15 पासून ही योजना राज्यात दजदार व मािणत िबयाणे
िकफायतशीर िंकमतीत उपल ध करून दे ण्याच्या द ृ टीने व उत्पादन वाढिवण्यासाठी महाबीज यांचेमाफर्त राबिवण्यात येत आहे . या
अंतगर्त मािणत िबयाणे पुरिवण्यासाठी ित शेतकरी एक एकर क्षेतर्ाकिरता तृणधान्य िपकांसाठी 50 टक्के आिण कडधान्य व तेलिबया
िपकांसाठी 60 टक्के सहा य िदले जाते. या योजनेअंतगर्त सन 2018-19 मध्ये ` 50.72 कोटी खचर् झाला.
7.20 रा टर्ीय अन्नसुरक्षा अिभयान: तांदळ

ू , गहू आिण कडधान्ये या िपकांखालील क्षेतर् िव तार व उत्पादकतेत सुधारणा या
मुख उ े शाने 2007-08 मध्ये हे अिभयान सुरु करण्यात आले . सुधािरत अिभयानात 2014-15 पासून भरडधान्ये आिण कापूस, ज्यूट
व ऊस या नगदी िपकांचा समावेश करण्यात आला. सन 2017-18 मध्ये तांदळासाठी ` 11.68 कोटी, ग हासाठी
` 2.95 कोटी, कडधान्यांसाठी ` 167.21 कोटी, अितिरक्त कडधान्यांसाठी ` 20.26 कोटी व भरडधान्यासाठी ` 20.32 कोटी खचर्
झाले. सन 2018-19 मध्ये माहे फे व
ु ारीअखेर तांदळासाठी ` 3.56 कोटी, ग हासाठी ` 1.07 कोटी, कडधान्यांसाठी ` 70.47 कोटी,
अितिरक्त कडधान्यांसाठी ` 2.56 कोटी, भरडधान्यांसाठी ` 2.33 कोटी खचर् झाले. तेलिबया उत्पादन आिण उत्पादकतेत वाढ
करण्याच्या हे तन
ू े वषर् 2014-15 पासून रा टर्ीय तेलिबया व तेलताड अिभयान राबिवण्यात येत आहे . सन 2018-19 मध्ये ही योजना
रा टर्ीय अन्नसुरक्षा अिभयानात समािव ट करण्यात आली आहे . तेलिबया िपके व वृक्षजन्य तेलिबया िपके ही दोन उप अिभयाने राबिवली
जात आहे त. सन 2018-19 मध्ये ` 55.69 कोटी खचर् झाला.
7.21 एकाित्मक फलोत्पादन िवकास अिभयान: फलोत्पादनाखालील क्षेतर् व उत्पादकता वाढिवणे आिण काढणी-प चात
यव थापनास चालना दे ण्याच्या मुख्य उ े शाने कदर् शासनामाफर्त 2005-06 मध्ये हे अिभयान सुरु करण्यात आले .
7.21.1 रा टर्र्ीय फलोत्पादन अिभयान आिण रा टर्ीय औषधी वन पती मंडळाच्या योजना राबिवण्यासाठी महारा टर् राज्य फलोत्पादन
व औषधी वन पती मंडळाची सन 2005 मध्ये थापना करण्यात आली. फलोत्पादनाच्या एकाित्मक िवकासासाठी सुरु करण्यात आलेले
हे अिभयान 2015-16 पासून राज्यातील 34 िज ांत राबिवण्यात येत आहे .

104
7.21.2 एकाित्मक फलोत्पादन िवकास तक्ता 7.19 एकाित्मक फलोत्पादन िवकास अिभयानाच्या मुख बाबींवरील
अिभयाना अंतगर्त रा टर्ीय फलोत्पादन खचर्
अिभयानाच्या सुरुवातीपासून महारा टर् राज्य (` कोटी)
फलोत्पादन व औषधी वन पती मंडळास घटक खचर् +
` 1,911.13 कोटी अनुदान ा त झाले व क्षेतर् िव तार अंतगर्त आंबा, पेरू, संतर्ी इत्यािंदची सघन लागवड तसेच दर्ाक्ष, 476.28
त्यापैकी माहे माचर् , 2019 अखेरीस केळी, पपई, मसाला िपके व फु ल िपके इत्यािंदची लागवड
` 1,865.13 कोटी खचर् झाले. एकाित्मक 19,560 सामूिहक तलावांचे बांधकाम 388.30
फलोत्पादन िवकास अिभयानाच्या मुख संरिक्षत शेती अंतगर्त हिरतगृह, शेडनेट हाऊस, ल ॅि टक मिं चग, 351.59
बाबींवर झाले ला खचर् तक्ता 7.19 मध्ये पक्षी/िकटक ितरोधक जाळे इत्यािंदची उभारणी
िदला आहे . काढणीप चात यव थापनाअंतगर्त प ॅक हाऊस, िपकवणी कक्ष, कांदा 273.92
साठवण चाळ, शीत साठवणूक गृहे, पूवर् शीतकरणगृह इत्यािंदना उ ेजन
7.21.3 दर्ाक्षे, आंबा, डािंळब आिण केळी ही
फलोत्पादन यांितर्कीकरणास उ ेजन 61.84
राज्यातून िनयार्त केली जाणारी मुख फळे
जुन्या फळबागांचे पुनरुज्जीवन 46.95
आहे त. राज्यात 2016-17 मध्ये िविवध
फळिपकांखालील क्षेतर् 7.42 लाख हे क्टर क्षेतर् गुणव ापूणर् लागवड सािहत्याच्या िनिर्मतीकिरता उच्च तंतर्ज्ञान आधािरत 27.36
रोपवािटका व उतीसंवधर्न योगशाळा उभारणी
होते. त्यापैकी आंबा, संतर्ी, मोसंबी, डािंळब,
केळी, िचकू व दर्ाक्षे याखालील क्षेतर् अनुकर्मे मनु यबळ िवकासाअंतगर्त शेतकऱ्यांचे िशक्षण/अ यास दौरे इत्यािद 30.95
1.57 लाख हे क्टर, 1.08 लाख हे क्टर, 0.33 सिदर्य शेतीस उ ेजन 21.25
लाख हे क्टर, 1.41 लाख हे क्टर, 0.82 लाख एकाित्मक कीड/ अन्नदर् ये यव थापनास उ ेजन 20.36
हे क्टर, 0.16 लाख हे क्टर आिण 1.04 लाख अळं बी उत्पादनाच्या 18 क पांची थापना 2.38
हे क्टर होते. दे शातील व राज्यातील फळे , मधुमिक्षका पालनास उ ेजन 1.35
भाजीपाला व फु लांची िनयार्त आिण िनयार्तीचे आधार : कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन + माचर् , 2019 पयत
मू य तक्ता 7.20 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 7.20 फळे , भाजीपाला व फुलांची िनयार्त आिण िनयार्तीचे मू य

फळे / फु ले राज्य / दे श 2016-17 2017-18 2018-19
रािश मू य रािश मू य रािश मू य
(मे.टन) (` कोटी) (मे.टन) (` कोटी) (मे.टन) (` कोटी)
आंबा महारा टर् 37,180 368 35,343 309 26,937 283
भारत 53,177 446 49.181 382 36,298 338
दर्ाक्षे महारा टर् 1,87,296 1,960 2,00,203 2,106 21,322 243
भारत 2,32,940 2,088 2,14,441 2,146 23,105 248
केळी महारा टर् 38,487 130 44,559 149 22,475 75
भारत 1,10,872 388 1,01,314 349 44,503 139
संतर्ी महारा टर् 788 3.84 876 4.53 22.90 0.19
भारत 48,110 117 15,835 35 22.90 0.19
डािंळब महारा टर् 29,568 372 32,653 412 12,349 157
भारत 49,755 490 47,336 538 15,788 202
मनुके महारा टर् 30,042 261 24,425 231 10,509 148
भारत 30,858 269 25,558 239 10,733 151
गुलाबाची फु ले महारा टर् 907.32 26.56 877 29 236 6.78
भारत 2,030 57.46 2,517 58 560 13
गुलाबाची रोपे महारा टर् 22.84 1.09 38 1.81 16.33 1.51
भारत 29.15 1.41 45.43 2.19 17.31 1.59
आं याचा गर महारा टर् 20,470 168 20,659 156 6,520 49
भारत 1,30,885 846 1,10,924 674 26,783 171
कांदा महारा टर् 13,10,274 1,704 10,54,618 1,972 4,24,344 573
भारत 24,15,755 3,106 15,88,986 3,089 6,50,393 862
इतर भाजीपाला महारा टर् 1,96,477 822 1,94,233 839 38,493 165
(कांदा वगळू न) भारत 10,16,435 2,832 7,72,448 2,093 1,95,844 536
इतर िकर्या केलेली महारा टर् 1,20,326 1,058 1,19,043 1,070 59,472 616
फळे व भाजीपाला
भारत 3,55,314 3,149 3,91,284 3,405 1,76,863 1,627
(आं याचा गर वगळू न)
105
7.22 आिदवासी िज ांमध्ये परसबाग लागवडीस ोत्साहन: राज्यात ही योजना कुपोषणाची सम या भेडसावत असले या
ठाणे, पुणे, नािशक, धुळे, नंदरु बार, जळगाव, अहमदनगर, नांदेड, अमरावती, यवतमाळ, गडिचरोली आिण चं दर्पूर या 12 आिदवासी
िज ांमध्ये राबिवण्यात येत आहे . सन 2016-17 पासून पालघर िज हा व सन 2017-18 पासून ग िदया िज हा हे िज हे या
कायर्कर्मामध्ये न याने समािव ट करण्यात आले. जीवनसत्त्वे आिण इतर आव यक पोषक तत्त्वांसह संतिु लत आहार पुरिवणे हा या
योजनेचा हे तू आहे . आिदवासी कुटुं बांच्या सकस आहाराकिरता अ, क जीवनसत्वे आिण लोह यासारखी खिनजदर् ये समािव ट होण्याच्या
द ृ टीने त्यांच्या वा त याच्या िठकाणी परसबागेत फळझाडे व भाजीपाला लागवड करणे हा या योजनेचा उ े श आहे . सन 2018-19 मध्ये
` 15.40 लाख खचर् झाला.
7.23.1 अनुसिू चत जाती व अनुसिू चत जमाती मधील शेतकऱ्यांना अथर् सहा य: अनुसिू चत जाती/ नवबौ व अनुसिू चत
जमाती मधील सहा हे क्टर पयत विहती क्षेतर् व ` 1,50,000 पयत वािर्षक उत्पन्न असले या लाभाथ्यार्ंना त्यांच्या जिमनीची उत्पादकता
वाढिवण्यासाठी अथर्सहा य दे ण्यात येते. हे अथर्सहा य िंसचनाच्या सुिवधांचा िवकास व सुधारणा इत्यािद साठी दे ण्यात येते.
7.23.2 डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकर कृ िष वावलंबन योजना: या योजनेअंतगर्त अनुसिू चत जाती/ नवबौ मधील सहा हे क्टर
पयत विहती क्षेतर् व ` 1,50,000 पयत वािर्षक उत्पन्न असले या लाभाथ्यार्ंना त्यांच्या जिमनीची उत्पादकता वाढिवण्यासाठी अथर्सहा य
दे ण्यात येते. वषर् 2017-18 व 2018-19 मध्ये अनुकर्मे ` 213.42 कोटी व ` 266.98 कोटी खचर् झाला.
7.23.3 िबरसा मुंडा कृ िष कर्ांती योजना: या योजनेअंतगर्त अनुसिू चत जमाती मधील सहा हे क्टर पयत विहती क्षेतर् व
` 1,50,000 पयत वािर्षक उत्पन्न असले या लाभाथ्यार्ंना त्यांच्या जिमनीची उत्पादकता वाढिवण्यासाठी अथर्सहा य दे ण्यात येते. वषर्
2016-17, 2017-18 व 2018-19 मध्ये अनुकर्मे ` 72.50 कोटी , ` 91.25 कोटी व ` 119.30 कोटी खचर् झाला.
7.24 िपकावरील िकड-रोग दे खरे ख व स ला क प (कर्ॉपसॅप): िपकांवरील िकड िनयंतर्णासाठी रा टर्ीय कृ िष संशोधन सं था
व राज्य कृ िष िव ापीठांच्या सहकायार्तन
ू हा क प राबिवण्यात येत आहे . सन 2018 मध्ये कापसातील गुलाबी बॉलवॉमर्
यव थापनासाठी मो ा माणावर समन्वय साधण्यात आला आहे . या क पांतगर्त कीटक आिण इतर िपकांच्या रोगांचे यव थापन
करण्यासाठी शेतक-यांना 602.15 लाख िपक संरक्षण स यांचे एसएमएस पाठिवण्यात आले आहे त. वषर् 2017-18 मध्ये
` 8.22 कोटी खचर् झाला असून 2018-19 मध्ये ` 18.42 कोटी खचर् झाले.
7.25 जलयुक्त िशवार अिभयान: 'सन 2019 पयत पाणी टं चाईमुक्त राज्य' या संक पनेनस ु ार पाण्याची टं चाईवर कायमची मात
करण्यासाठी राज्यात 'जलयुक्त िशवार अिभयान' िडसबर, 2014 पासून राबिवण्यात येत आहे . भू-जल पातळी वाढिवण्यासाठी शा वत
िंसचन सुिवधेच्या िनिर्मती ारे पावसाचे पाणी जिमनीत मुरवणे असा या अिभयानाचा मुख्य हे तू आहे . दरवषीर् 5,000 गावे या माणे एकूण
25,000 गावे पाच वषार्त पाणी टं चाई मुक्त करण्याचे उ ी ट आहे . सन 2015-16, सन 2016-17 व सन 2017-18 मध्ये अनुकर्मे
6,202, 5,288 व 4,298 गावे पाणी टं चाईमुक्त झाली आहे त. सन 2018-19 मध्ये योजनेअत ं गर्त िनवडण्यात आले या
6,072 गावांपैकी 128 गावे पाणी टं चाईमुक्त झाली आहे त. जलयुक्त िशवार अिभयानाची गती तक्ता 7.21 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 7.21 जलयुक्त िशवार अिभयानाची गती
तपशील एकक 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19

िनवडलेली गावे संख्या 6,202 5,288 5,028 6,072
पूणर् झालेली कामे संख्या 2,40,317 1,73,430 1,20,790 62,268
गतीपथावर असलेली कामे संख्या 0 0 2,952 24,614
लोक सहभागा ारे पूणर् केलेली कामे संख्या 6,374 3,241 1,104 30
लोक सहभागा ारे पूणर् केले या कामांचे मू य ` कोटी 388.80 195.82 26.45 5.64
िदलेला एकूण िवशेष िनधी ` कोटी 1,600 1,875 1,200 1,500
िवशेष िनधीपैकी खचर् ` कोटी 1,858 1,803 771 241
िनिर्मत पाणीसाठा हजार घन 10,87,854 8,71,623 4,76,367 2,54,994
मीटर
100 टक्के कामे पूणर् झालेली गावे संख्या 6,202 5,288 4,905 771
िवशेष िनधी व समायोिजत केले या िनधी ारे केलेला ` कोटी 3,900 3,019 1,374 627
एकूण खचर्
आधार : गर्ामिवकास व जलसंधारण िवभाग, महारा टर् शासन
7.26 मागेल त्याला शे ततळे योजना: राज्य शासनाने राज्यातील पजर्न्यावर आधारीत कोरडवाहू शेतीची पाणलोट व जलसंधारण
माध्यमातून जलिंसचनाची उपल धता वाढिवणे तसेच संरिक्षत व शा वत िंसचनाची सुिवधा िनमार्ण करण्याच्या उ े शाने 'मागेल त्याला
शेततळे ' ही महत्त्वाकांक्षी योजना सुरु केली आहे . या योजनेच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेतामध्येच पावसाचे वाहू न जाणारे पाणी
शेतत यात साठवून त्याचा पावसाच्या खंडीत कालावधीत िंसचनासाठी वापर करण्यास मदत झाली आहे व उत्पादनात वाढ होण्यासही

106
मदत झाली आहे . या योजनेअंतगर्त शेतक-यांना शेतत यांच्या आकारमानाच्या माणात कमाल रक्कम ` 50,000 अनुदान दे ण्यात येत
आहे . या योजनेचा लाभ घे ण्यासाठी शेतकऱ्याकडे त्याच्या नावावर िकमान 0.60 हे क्टर क्षेतर् असणे आव यक आहे . या योजनेअंतगर्त
पिह या ट यात 1,12,311 शेतत यांच्या िनिर्मतीचे लक्ष असून माहे माचर् , 2019 अखेर 1,20,439 शेततळी पूणर् करण्यात आली.
7.27 पाणलोट क्षे तर् िवकास कायर् कर्म: राज्यातील बहु तांश क्षेतर् हे पावसावर अवलंबन
ू अस याने कोरडवाहू शेतीची उत्पादकता
वाढिवणे व जिमनीची धूप थांबिवणे तसेच मृद व जलसंधारणासाठी िविवध योजना राबिवण्यात येत आहे त. राज्यात मृद संधारणांच्या
कामासाठी 38,897 सू म पाणलोटांची कामे िनवडण्यात आली असून त्यापैकी 35,067 कामे पूणर् झाली आहे त. पूणर् झाले ली व
गतीपथावरील सू म पाणलोटांची कामे तक्ता 7.22 मध्ये िदली आहे त.
तक्ता 7.22 पूणर् झाले या व गतीपथावरील सू म पाणलोटांची कामे
पाणलोट कामांची संख्या # िनवडले या पाणलोट

कामांवरील
योजना गतीपथा-
िनवडलेले पूणर् माचर् , 2018 पयत खचर्
वरील
(` कोटी)
1. जलयुक्त िशवार अिभयान 22,429 14,544 7,885 7,631.50
2. एकाित्मक पाणलोट यव थापन कायर्कर्म 14,935 7,479 7,456 1,957.00
3. गितमान पाणलोट िवकास कायर्कर्म 8,949 4,455 4,494 2,645.41
4. रा टर्ीय पाणलोट िवकास कायर्कर्म (सू म पाणलोट) 1,028 956 72 290.59
5. िवदभर् पाणलोट िवकास अिभयान 1,032 1,032 0 365.36
6. मराठवाडा पाणलोट िवकास अिभयान 285 285 0 137.34
7. नदी खोरे िवकास क प (सू म पाणलोट) 271 226 45 580.80
8. पि चम घाट िवकास कायर्कर्म (बृह पाणलोट) 160 160 0 137.19
9. नाबाडर् सहाि यत गर्ामीण पायाभूत सुिवधा िवकास कायर्कर्म 320 250 70 82.98
10. इतर योजना (डीपीएपी, हिरयाली, जवाहर, आ वािसत इ.) 5,680 5,680 0 ---
एकू ण 55,089 35,067 20,022 13,828.17
# इतर योजनांमधील 50 टक्क्याहू न अिधक पूणर् झाले ली सू म पाणलोटाची कामे जलयुक्त िशवार अिभयानअंतगर्त समािव ट केली अस याने पाणलोट कामांच्या
संख्येत ि रूक्ती िदसून येते.
7.28 रा टर्ीय शा वत शेती अिभयान: या अिभयानात मृद आरोग्य यव थापन व मृद आरोग्य पितर्का िवतरण, एकाित्मक
अन्नदर् ये यव थापन व सिदर्य शेती अंमलबाजवणी, पजर्न्याधारीत क्षेतर् िवकास, ई-ग हनर्न्स आिण शेतीवरील पाणी यव थापन या
उप-अिभयानांचा समावेश आहे .
7.28.1 मृद आरोग्य यव थापन आिण मृद आरोग्य पितर्का िवतरण: मृद आरोग्य अबािधत राखणे व जिमनीची उत्पादक
क्षमता सुधारणे यासाठी एकाित्मक अन्न दर् ये यव थापनाचा वापर करण्यास ोत्साहन दे ण्यासाठी मृद आरोग्य अिभयान सुरु करण्यात
आले आहे . मृद व पाण्याची तपासणी करण्यासाठी राज्यात 31 मृद चाचणी योगशाळांची उभारणी करण्यात आली आहे , तर अमरावती,
औरं गाबाद, नािशक, पुणे व को हापूर या माणे पाच खत नमुना तपासणी योगशाळा आहे त. मृद आरोग्य ि थतीबाबत जागरुकता
िनमार्ण करणे व मृद आरोग्य सुधारण्यासाठी उपाययोजना सुचिवण्याकिरता शेतकऱ्यांना ट याट याने मृद आरोग्य पितर्का िवतिरत
करण्यात येत आहे त. या योजनासाठी वषर् 2017-18 मध्ये ` 22.36 कोटी व 2018-19 मध्ये ` 26 कोटी खचर् झाला. योजनेच्या
दुसऱ्या ट यात (2017-2019) 1.12 कोटी मृद आरोग्य पितर्कांचे शेतकऱ्यांना िवतरण करण्यात आले .
7.28.2 परं परागत कृ षी िवकास योजना:

तक्ता 7.23 परं परागत कृ िष िवकास योजनेची गती
परं परागत कृ षी िवकास योजना या कदर् पुर कृ त
योजनेअत ं गर्त शासनाने तीन वषार्ंच्या कालावधीसाठी िवतिरत िनधी खचर्
ट पा मंजरू गट
(सन 2016-17 ते 2018-19) ` 140.72 कोटी (` कोटी) (` कोटी )
रकमेचा आराखडा मंजरू केला आहे . योजनेची गती 1. ट पा 1 (2016-17 ते 2018-19)
तक्ता 7.23 मध्ये िदली आहे . वषर् 2016-17 43.31 42.88
932
7.28.3 कोरडवाहू क्षे तर् िवकास कायर् कर्म: वषर् 2017-18 49.73 49.07
रा टर्ीय शा वत शेती अिभयान सन 2014-15 पासून 2. ट पा 2 (2017-18 ते 2020-21)
कदर् शासनाने सुरू केले आहे . या अिभयानात वषर् 2018-19 326 11.64 10.83
कोरडवाहू क्षेतर् िवकास कायर्कर्माचा समावेश आहे . आधार : कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन

107
कोरडवाहू शेती ामुख्याने हवामानावर आधािरत अस याने जोखमीची आहे . अिलकडच्या हवामानातील बदलांमळ ु े शेतकऱ्यांमध्ये
अ व थता िनमार्ण होत आहे . या कायर्कर्मांतगर्त शेतीतील ही जोखीम कमी करुन कृ षी आधािरत उत्पन्न संधी िनमार्ण करणे, नैसिर्गक
संसाधनांच्या संभा यतेचा अिधकतम वापर करणे आिण िविवध िकर्यां ारे संसाधन िनिर्मती करणे या घटकांचा समावेश अस याने
कोरडवाहू क्षेतर् िवकास कायर्कर्मास िवशेष महत्व ा त झाले आहे . वषर् 2018-19 मध्ये यासाठी ` 38.54 कोटी रक्कम कदर्
शासनाकडू न ा त झाली असून त्यापैकी 9,029 लाभाथ्यार्ंसाठी ` 32.53 कोटी खचर् झाला.
7.28.4 धानमं तर्ी कृ िष िंसचन योजना: तुषार व िठबक िंसचन अशा सवार्त कायर्क्षम िंसचनाच्या प तींचा अवलंब करण्यास
ोत्साहन दे ऊन उत्पादनाखालील क्षेतर्ात वाढ करण्यासाठी ही योजना राबिवण्यात येत आहे . वषर् 2018-19 मध्ये Ô धानमंतर्ी कृ िष िंसचन
योजना - ित थब अिधक िपक’ करीता ` 656.08 कोटी मंजरू करण्यात आले . कदर्शासनाकडू न 2017-18 करीता दे ण्यात आले या
कायर्वाहीच्या मागर्दशर्क सूचनांनस
ु ार पाच हे क्टर क्षेतर्ाच्या मयार्देत अ प व अत्य प भूधारक शेतकऱ्यांना 55 टक्के आिण इतर
शेतकऱ्यांना 45 टक्के अंशदानाचे िनकष आहे त. शेतकऱ्यांकडू न अजर् ा त करुन घे ण्यासाठी ‘ई-िठबक’ ही आज्ञावली 25 मे, 2018 ते
15 माचर् , 2019 या काळात खुली होती. या काळात एकूण 3.46 लाख अजर् ा त झाले . एकूण 2.24 लाख अजार्ंना पूवर् मंजरु ी दे ण्यात
आली व 31 माचर् , 2019 रोजी अनुदािनत रकमेपैकी ` 255.83 कोटी िनधी 1.09 लाख शेतकऱ्यांच्या बँक खात्यावर ह तांतिरत
करण्यात आला. सन 2019 पयत 23.91 लाख हे क्टर क्षेतर् सू म िंसचनाखाली आणण्यासाठी शासनाकडू न अनुदान दे ण्यात आले. तुषार
व िठबक िंसचन संचांचे िवतरण आिण झाले ला खचर् तक्ता 7.24 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 7.24 वषर् िनहाय तुषार व िठबक िंसचन संचांचे िवतरण आिण खचर्
तुषार िंसचन संच िठबक िंसचन संच खचर्

वषर्
संचांची संख्या क्षेतर् (हे क्टर) संचांची संख्या क्षेतर् (हे क्टर) (` कोटी)
2017-18 1,10,600 72,808 1,53,563 1,36,158 687.67
2018-19 45,045 28,074 64,268 49,774 255.83
2019-20# 69,979 63,617 1,21,686 1,10,623 653.33
आधार : कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन # तािवत
7.29 कोरडवाहू शेती अिभयान : कोरडवाहू क्षेतर्ातील िपकांच्या उत्पादनात शा वतता आणण्यासाठी राज्य शासनाने कोरडवाहू
शेती अिभयान सुरु केले आहे . यात ामुख्याने संरिक्षत िंसचन सुिवधा आिण मूल थानी जलसंधारणासाठीची यंतर्णा तसेच संरिक्षत
लागवडीसह शेतमालावर ाथिमक िकर्या व पणन यांचा समावेश आहे . या योजनेवर वषर् 2017-18 मध्ये ` 31.41 कोटी खचर् झाला
तर सन 2016-17 मध्ये हा खचर् ` 13.88 कोटी होता. वषर् 2018-19 मध्ये ` 20 कोटी तरतूद करण्यात आली.
7.30 धानमं तर्ी िपक िवमा योजना: खरीप 2016 पासून ही योजना राज्यात राबिवण्यात येत असून त्यात 15 खरीप व 8 र बी
िपकांचा समावेश आहे . या योजनेत रा टर्ीय कृ िष िवमा योजना समािव ट करण्यात आली आहे . या योजनेत वषर् 2017-18 मध्ये
100.51 लाख शेतकरी सहभागी झाले ज्यामुळे 58.87 लाख हे क्टर बािधत क्षेतर्ाच्या ` 19,232.56 कोटी रकमेच्या िवमा संरक्षणापोटी
` 3,752.44 कोटी िवमा ह ता भरण्यात आला व 52.25 लाख लाभाथ्यार्ंना ` 2,688.81 कोटी (संिचत) नुकसान भरपाई दे ण्यात आली.
7.31 हवामानावर आधारीत फळिपक िवमा योजना: दर्ाक्षे, डाळींब, केळी, संतर्ी, मोसंबी, पेरु, िचकू, आंबा, िंलबू आिण काजू
या फळिपकांसाठी हवामानावर आधारीत फळिपक िवमा योजना राज्यात राबिवण्यात येत आहे . वषर् 2017-18 मध्ये या योजनेअंतगर्त
1.42 लाख शेतकरी सहभागी झाले. ज्यामुळे 1.90 लाख हे क्टर क्षेतर्ाच्या ` 1,806.80 कोटी रकमेच्या िवमा संरक्षणापोटी
` 709.21 कोटी िवमा ह ता भरण्यात आला व 1.28 लाख लाभाथ्यार्ंना ` 580.99 कोटी (संिचत) नुकसान भरपाई दे ण्यात आली.
7.32 गोपीनाथ मुंडे शेतकरी अपघात िवमा योजना: अपघातगर् त शेतकऱ्यांच्या बािधत कुटुं िबयांना आिर्थक मदत
करण्यासाठी 2015-16 मध्ये ‘गोपीनाथ मुंडे शेतकरी अपघात िवमा योजना’ सुरु करण्यात आली. या िवमा योजनेअंतगर्त असून 10 ते
75 वष वयोगटातील सातबारा उतारा धारक 1.37 कोटी शेतकऱ्यांना 13 कारच्या धोक्यांसाठी िवमा संरक्षण पुरिवण्यात आले येते.
शासनाने 1 िडसबर, 2016 ते 30 नो हबर, 2017 या कालावधीच्या िवमा ह त्यापोटी ` 43.93 कोटी रक्कम अदा केली तर 8 िडसबर,
2017 ते 7 िडसबर, 2018 या कालावधीत नुकसानभरपाईपोटी ` 17.95 कोटी (संिचत) अदा करण्यात आले.
7.33 उन्नत शेती-समृ शेतकरी मोिहम : शेतकऱ्यांचे उत्पन्न सन 2022 पयत दु पट करण्याच्या उ े शाने राज्य शासनाने
खरीप 2017-18 पासून ही मोिहम हाती घे तली आहे . माहे फे व ु ारी, 2019 अखेर रा टर्ीय अन्न सुरक्षा अिभयान अंतगर्त भात, गहु ,
कडधान्ये, तृणधान्ये, ऊस, पौ टीक तृणधान्य व कापूस िपकांच्या 1,07,585 हे क्टर क्षेतर्ावर गट ात्यिक्षकांचे आयोजन करण्यात आले
व त्यासाठी ` 52.10 कोटी खचर् झाले. माहे फे व ु ारी, 2019 अखेर रा टर्ीय अन्न सुरक्षा अिभयान अंतगर्त तेलिबया व तेलताड
िपकांकिरता 25,647 हे क्टर क्षेतर्ावर गट ात्यिक्षकांचे आयोजन करण्यात आले व त्यासाठी ` 11.86 कोटी खचर् झाले . रा टर्ीय अन्न
सुरक्षा अिभयानाअंतगर्त भात, गहु , कडधान्य, भरडधान्य व पौ टीक तृणधान्य िपकांसाठी 1,306 शेतकऱ्यांचे तर तेलिबया व तेलताड
अिभयानाअंतगर्त 211 शेतकऱ्यांचे िशक्षण आयोिजत करण्यात आले. यासाठी अनुकर्मे ` 1.76 कोटी व ` 0.32 कोटी खचर् झाले. माहे
फे वु ारी, 2019 अखेर रा टर्ीय अन्न सुरक्षा अिभयानाअंतगर्त भात, गहु , कडधान्य, भरडधान्य, ऊस व कापूस कायर्कर्माखाली 5,669 कृ िष
अवजारांचे वाटप करण्यात आले व त्यावर ` 1.57 कोटी खचर् झाला. रा टर्ीय तेलिबया व तेलताड अिभयान अंतगर्त 984 कृ िष अवजारांचे
वाटप करण्यात आले व त्यावर ` 4.70 कोटी खचर् झाले.

108
7.33.1 उन्नत शेती समृ शेतकरी मोिहमेअंतगर्त कृ िष यांितर्कीकरण : शेतकऱ्यांचे उत्पन्न दु पट करण्याचे ल य साध्य
करण्यासाठी सन 2017-18 पासून राज्यात उन्नत शेती समृ शेतकरी मोिहम राबिवण्यात येत आहे . या मोिहमेअंतगर्त कृ िष
यांितर्कीकरणावर िवशेष भर दे ण्यात आला आहे . कदर् व राज्य पुर कृ त िविवध योजनांतगर्त कृ िष यांितर्कीकरण घटकाची एकितर्तिरत्या
अंमलबजावणी करण्यात येत आहे . सन 2017-18 मध्ये 48,573 शेतकऱ्यांना सुधािरत कृ िष अवजारांच्या खरे दीसाठी
` 358.62 कोटी अनुदान िवतरीत करण्यात आले.
7.34 महावेध: हवामान िवषयक िविवध घटकांची मािहती वेळेत गोळा करण्यासाठी महारा टर् शासनाकडू न महावेध क प हाती
घे ण्यात आला असून हा क प सावर्जिनक खाजगी भागीदारीतून बांधा-मालकी-कायार्िन्वत करा या तत्वावर थािपत करण्यात येत आहे .
यामध्ये राज्यातील त्येक महसूल मंडळातील वयंचिलत हवामान कदर्ांच्या जा याचा समावेश आहे . याअंतगर्त राज्यातील त्येक
महसूल मंडळ तरावर वयंचलीत हवामान कदर् उभारण्यात येत आहे . ही वयंचिलत हवामान कदर्े पाऊस, हवेचे तापमान, सापेक्ष
आदर्र् ता, वाऱ्याची गती व िदशा या पाच मापदं डांची मािहती गोळा करणार आहे त. या कदर्ांमध्ये 10 िमिनटांच्या अंतराने त्यक्ष वेळेला
न दिवण्यात येणारी आकडे वारी मध्यवतीर् मािहती कदर्ाकडे दर तासाला पाठिवण्यात येईल. महावेध ारे िमळालेली ही गुणव ापूणर्
हवामानिवषयक आकडे वारी िपक िवमा योजना, हवामानाचा अंदाज, िपक स ला, िव ापीठे िंकवा भारतीय कृ िष संशोधन पिरषद
यांच्या ारा संशोधन व िवकासकामे, शासनाच्या क याणकारी योजनांची अंमलबजावणी आिण आप ी यव थापन िंकवा यापक
जनिहताथर् हे तस ू ाठी वापरण्यास सुरवात झाली आहे . राज्यात 2,061 वयंचलीत हवामान कदर्े कायार्िन्वत झाली आहे त.
7.35 टं चाई व नैसिर्गक आप ी: एि ल, 2018 मध्ये अवकाळी पाऊस व गारिपटीमुळे सुमारे 5,094 हे क्टर क्षेतर् बािधत झाले होते,
त्याकिरता िडसबर, 2018 मध्ये ` 8.15 कोटी नुकसान भरपाई मंजरू करण्यात आली. माहे मे, 2018 मध्ये अवकाळी पाऊस व
गारिपटीमुळे सुमारे 1,741 हे क्टर क्षेतर् बािधत झाले , त्याकिरता िडसबर, 2018 मध्ये ` 2.93 कोटी नुकसान भरपाई मंजरू करण्यात
आली. खरीप 2018-19 च्या हं गामात 26 िज ातील टं चाई पिरि थतीमुळे एकूण 151 तालुके बािधत झाले. त्यापैकी 112 तालुक्यात
ती व 39 तालुक्यात मध्यम दु काळ होता. त्यामुळे एकूण 85.76 लाख हे क्टर क्षेतर् बािधत झाले. त्यासाठी आव यक असले या
` 7,103.79 कोटी िनधीपैकी ` 4,909.50 कोटी उपल ध करुन दे ण्यात आले.
कृ िष क्षे तर्ाच्या िवकासासाठी नवीन उपकर्म
7.36 भाऊसाहे ब फं ु डकर फळबाग लागवड योजना: या योजनेअंतगर्त एकूण 16 बहू वषर्जीवी फळिपकांचा समावेश करण्यात
आला असून नारळ, सीताफळ व िंलबू रोपे वगळता उवर्रीत फळिपकांची कलमा दारे लागवड करण्यास मान्यता आहे . सदर
योजनेअतं गर्त फळबाग लागवडीकरीता िठबक िंसचन बसिवणे तसेच कागदी िंलबू, संतर्ी व मोसंबी या िंलबूवगीर्य फळपीकांच्या
लागवडीकिरता माती पिरक्षण करणे अिनवायर् आहे . या योजनेअंतगर्त 5,099 लाभाथ्यार्ंच्या 4,446.18 हे क्टर क्षेतर्ावर लागवड पूणर्
करण्यात आली असून ` 8.75 कोटी खचर् झाला.
7.37 मुख्यमं तर्ी कृ िष आिण अन्न िकर्या : सन 2017 पासून मुख्यमंतर्ी कृ िष आिण अन्न िकर्या योजना राबिवण्यात येत आहे . सन
2018-19 मध्ये एकूण 340 ताव ा त झाले व 67 तावांना मंजरू ी दे ण्यात आली. माचर् , 2019 अखेर ` 9.98 कोटी िनधी िवतरीत
करण्यात आला.
7.38 धानमंतर्ी िकसान सन्मान िनधी: दे शातील अ प व अत्य प भूधारक शेतकरी कुटुं िबयांच्या उत्पन्नास जोड दे ण्यासाठी ही
कदर्ीय क्षेतर्ातील योजना सुरु करण्यात आली. या योजनेअंतगर्त संबंिधत राज्यातील भूमी अिभलेखानुसार 2 हे क्टर लागवडीयोग्य
एकितर्तिरत्या वत:ची जमीन असणारी कुटुं बे (पती-पत्नी व त्यांचे 18 वषार्खालील अपत्य िमळून) पातर् आहे त. कृ िष गणना 2015-16
च्या क्षेपणाच्या आधारे सन 2018-19 मधील लाभाथीर् िनि चत केले आहे त. या योजनेअत ं गर्त लाभाथ्यार्ंना दरवषीर् ` 6,000 आिर्थक
लाभ त्येकी चार मिहन्याच्या तीन समान ह त्यात अनुज्ञेय असेल. लाभाथ्यार्च्या िनि चितकरणानंतर तात्काळ ` 2,000 पिहला ह ता
अदा करण्यात येत आहे . माहे एि ल, 2019 अखेर 16.38 लाख लाभाथ्यार्ंच्या खात्यात ` 327.67 कोटी पिह या ह त्यापोटी थेट जमा
करण्यात आले आिण 4.61 लाख लाभाथ्यार्ंच्या खात्यात ` 92.23 कोटी दुसऱ्या ह त्यापोटी थेट जमा करण्यात आले . अशा कारे
एकूण ` 419.90 कोटी रक्कम 16.38 लाख लाभाथ्यार्ंच्या खात्यावर जमा करण्यात आली.
7.39 गटशे तीचे सबलीकरण व ोत्साहन योजना : सन 2022 पयत शेतकऱ्यांचे उत्पन्न दु पट करण्याच्या द ृ टीने सहा य
होण्यासाठी शासनाने राज्यात गटशेतीचे सबलीकरण व ोत्साहन योजना सुरू केली आहे . ही योजना सवर्साधारण िकमान 20 शेतकरी व
100 एकर क्षेतर्, कोकण िवभागासाठी 50 एकर क्षेतर् असले या गटांना अनुज्ञेय आहे . या योजनेअंतगर्त आिर्थक मयार्दा ित गट ` एक
कोटी असून कोकणाकिरता ित एकर ` एक लाख आहे . ही योजना सन 2017-18 व सन 2018-19 या आिर्थक वषार्त पथदशीर् क प
हणून जाहीर करण्यात आली आहे . योजनेची गती तक्ता 7.25 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 7.25 गटशे तीचे सबलीकरण व ोत्साहन योजनेची गती

उि ट िवतरीत अनुदान साध्य
वषर्
गट संख्या आिर्थक ( ` कोटी) ( ` कोटी) गट संख्या आिर्थक ( ` कोटी)
2017-18 200 200.00 31.50 196 3.43
2018-19 200 200.00 80.00 204 73.53

109
पशुसंवधर् न
7.40 पशुसंवधर्न हा केवळ शेती उत्पन्नास पूरक यवसाय नसून त्यापासून लाभदायक रोजगार िनिर्मतीही होते. पशुपालनामुळे
पशुपालक कुटुं बांना अ प दरात आव यक पोषणतत्वे उपल ध होतात. या द ृ टीकोनातून पशुधन क्षेतर् वृिं गत करण्यासाठी, सातत्यपूणर्
उत्पादनाकिरता शासन पशुधनाच्या जनुकीय उन्नतीसाठी धोरणांची आखणी व अंमलबजावणी करीत आहे .
पशुगणना
7.41 पशुगणना 2012 (19 वी गणना) नुसार सुमारे

3.25 कोटी पशुधनासह राज्य दे शात सहा या कर्मांकावर आहे .
राज्यात दर लाख लोकसंख्येमागे सन 2012 मध्ये सुमारे
29 हजार पशुधन होते. राज्यात कुक्कुटादी प यांची संख्या सुमारे
7.78 कोटी असून ती भारतातील एकूण कुक्कुटादी प यांच्या
संख्येच्या 10.7 टक्के आहे व दे शपातळीवर राज्याचा ितसरा
कर्मांक आहे . पशुगणना 2012 नुसार िनवडक राज्यांमधील
पशुधन तक्ता 7.26 मध्ये व आकडे वारीची समय मािलका
पिरिश ट 7.7 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 7.26 िनवडक राज्यांमधील पशुगणना 2012 नुसार पशुधन

('000)
पशुधन एकूण कुक्कुटादी
राज्य
गाई व बैल हशी व रे डे शे या व म ा इतर@ एकूण पक्षी #
आंधर् दे श 9,596 10,623 35,467 413 56,099 1,61,334
गुजरात 9,984 10,385 6,667 92 27,128 15,006
कनार्टक 9,516 3,471 14,380 335 27,702 53,442
मध्य दे श 19,602 8,189 8.323 219 36,333 11,905
महारा टर् 15,484 5,595 11,016 394 32,489 77,795
राज थान 13,324 12,976 30,746 686 57,732 8,024
तािमळनाडू 8,814 780 12,930 198 22,723 1,17,349
उ र दे श 19,557 30,625 16,939 1,593 68,715 18,668
अिखल भारत 1,90,904 1,08,702 2,00,242 12,209 5,12,057 7,29,209

@
डु करे , घोडे व िंशगरे , खे चरे , उं ट व गाढवे समािव ट # पो टर्ीफामर्मधील पक्षी समािव ट
आधार : पशुसंवधर्न आयुक्त यांचे कायार्लय, महारा टर् शासन
7.41.1 राज्यात 20 वी पशुगणना घे ण्यात येत आहे . या पशुगणनेमध्ये पशुधन व कुक्कुटादी प यांच्या सवर्मान्य जातीिनहाय, वय
व िंलगा नुसार मािहती संकिलत करण्यात येत असून या यितिरक्त मत् य यवसायाशी संबंिधत उपकर्मात सहभागी असणाऱ्या लोकांची
मािहती संकिलत करण्यात येत आहे .

110
पशुवै कीय पायाभूत सुिवधा

7.42 पशुधनाच्या आरोग्याची िनगा घे ण्यासाठी राज्याने गावपातळीपयत पशुवै कीय सं थांच्या जा यां ारे सुिवधा पुरिव या आहे त.
पशुवै कीय िवभागिनहाय शासनाची पशुवै कीय पायाभूत सुिवधा तक्ता 7.27 मध्ये िद या आहे त.
तक्ता 7.27 पशुवै कीय िवभागिनहाय शासनाची पशुवै कीय पायाभूत सुिवधा
(31 माचर् , 2019 रोजी )
पशुवै कीय सवर्िचिकत्सालये$ लघु पशुवै कीय दवाखाने िफरते एकूण िज हा कृ ितर्म
िवभाग सवर्िचिकत्सालये पशुवै कीय रे तन कदर्े
ेणी I ेणी II
दवाखाने
मुंबई 5 20 138 359 12 534 5
नािशक 5 25 365 491 6 892 5
पुणे 5 26 457 559 7 1,054 5
औरं गाबाद 3 20 161 288 2 474 4
लातूर 4 20 164 291 3 482 4
अमरावती 5 27 192 394 17 635 5
नागपूर 6 30 263 459 18 776 6
राज्य 33 168 1,740 2,841 65 4,847 34
$ यािशवाय मुंबई, परभणी, नागपूर, िशरवळ (सातारा), उ गीर (लातूर) आिण अकोला येथील सहा सवर्िचिकत्सालये पशुवै कीय महािव ालयाशी संलग्न.
7.43 िविवध आजारांकिरता पशुवै कीय सेवा

तक्ता 7.28 केलेले पशुवै कीय उपचार आिण लसीकरण
पुरिवण्यासोबत लसीकरण कायर्कर्मही राज्यात राबिवले
('000)
जातात. केलेले पशुवै कीय उपचार व लसीकरणाबाबतची
तपशील 2016-17 2017-18 2018-19*
मािहती तक्ता 7.28 मध्ये िदली आहे .
सामान्य उपचार 18,242 17,952 17,153
कृ ितर्म रे तन
खच्चीकरण 932 979 931
7.44 पुणे, नागपूर आिण औरं गाबाद येथील तीन गोठीत
मोठी श तर्िकर्या 48 60 53
वीयर् योगशाळांमध्ये वीयर्न यांची िनिर्मती केली जाते
लघु श तर्िकर्या 586 607 565
आिण राज्यातील 34 िज हा कृ ितर्म रे तन कदर्ांमाफर्त
4,847 पशुवै कीय दवाखाने / िचिकत्सालये यांना पुरिवली लसीकरण (कुक्कुटादी प यांसह) 63,957 41,418 53,543
जाते. कृ ितर्म रे तन िवषयक मािहती तक्ता 7.29 मध्ये िदली आधार : पशुसंवधर्न आयुक्त यांचे कायार्लय, महारा टर् शासन *अ थायी
आहे .
तक्ता 7.29 कृ ितर्म रे तन िवषयक मािहती

('000)
तपशील 2016-17 2017 -18 2018-19*
1) गायी (कृ ितर्म रे तन)
िवदे शी 304 301 280
संकरीत 954 1,001 1052
दे शी 252 317 355
एकू ण गायी (कृ ितर्म रे तन) 1,510 1,619 2,888
जन्मले या वासरांची संख्या (गायी)
संकरीत 457 449 465
दे शी 87 96 114
2) हशी (कृ ितर्म रे तन) 674 686 719
जन्मले या रे डकांची संख्या ( हशी) 239 236 243
आधार : पशुसंवधर्न आयुक्त यांचे कायार्लय, महारा टर् शासन *अ थायी
मुख पशुधन उत्पादने

7.45 मांस उत्पादनात 12.07 टक्के उत्पादनाच्या िह यासह महारा टर् दे शातील दुसऱ्या कर्मांकाचे मोठे राज्य आहे . दुग्ध उत्पादनात
राज्याचा सातवा कर्मांक असून रा टर्ीय तरावर दरडोई ितिदन 375 गर्ॅम उपल धतेच्या तुलनेत राज्यात दरडोई ितिदन 256 गर्ॅम दूध
111
उपल धता आहे . अंडी उत्पादनात राज्याचा पाचवा कर्मांक असून ितवषर् दरडोई 48 अंडी उपल धता राज्यात आहे , तर रा टर्ीय
तरावर हे माण 74 आहे . रा टर्ीय पोषण सं थेच्या िनकषानुसार ितवषर् दरडोई 180 अंडी सेवन असावे. राज्यातील पशुधनापासूनचे
व कुक्कुटादी प यांपासूनचे उत्पादन तक्ता 7.30 मध्ये तसेच िनवडक राज्यांमधील मांस, दूध, अंडी व लोकर यांचे सन 2017-18 मधील
अंदािजत उत्पादन तक्ता 7.31 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 7.30 राज्यातील पशुधनापासूनचे व कुक्कुटादी प यांपासूनचे उत्पादन

वषर् मांस दूध अंडी लोकर
('000 मे.टन) ('000 मे.टन) (कोटी) ('000 िक.गर्ॅ)
2015-16 675 10,153 529 1,390
(9.61) (6.53) (6.38) (3.20)
2016-17 845 10,402 548 1,407
(11.44) (6.35) (6.22) (3.23)
2017-18 924 11,102 570 1,436
(12.07) (6.29) (6.04) (3.46)
टीप : कंसातील आकडे अिखल भारताशी टक्केवारी दशर्िवतात
तक्ता 7.31 िनवडक राज्यांमधील मांस, दूध, अंडी व लोकर यांचे सन 2017-18 मधील अंदािजत उत्पादन
मांस दूध अंडी लोकर

राज्य
('000 मे.टन) ('000 मे.टन) (लाख) ('000 िक.गर्ॅ)
आंधर् दे श 708 13,724 1,77,015 794
गुजरात 33 13,569 17,867 2,294
कनार्टक 228 7,136 55,661 4,305
मध्य दे श 89 14,713 19,418 408
महारा टर् 924 11,102 56,990 1,436
राज थान 188 22,427 14,547 14,287
तािमळनाडू 603 7,741 1,74,105 2
तेलंगणा 645 4,965 1,26,603 4,506
उ र दे श 1,151 29,051 24,268 1,299
अिखल भारत 7,655 1,76,346 9,40,896 41,463
रा टर्ीय गुरे पैदास व दुग्ध िवकास कायर् कर्म

7.46 रा टर्ीय गुरे पैदास व दुग्ध िवकास कायर्कर्म हा 100 टक्के कदर् पुर कृ त कायर्कर्म गुरे पैदास कायार्ंचे बळकटीकरण व
िव तारीकरण, दे शी जातीच्या पैदाशीचे संवधर्न तसेच गर्ामीण युवकांसाठी वयंरोजगार िनिर्मतीकिरता महारा टर् पशुधन िवकास
मंडळामाफर्त राज्यामध्ये राबिवण्यात येतो. या कायर्कर्मात रा टर्ीय गुरे पैदास व रा टर्ीय दुग्ध िवकास कायर्कर्म हे दोन घटक आहे त.
7.46.1 रा टर्ीय गुरे पैदास कायर्कर्म 2015-16 पासून सुरु झाला आहे . कदर् शासनाने 2015-16 ते 2017-18 करीता
` 52.41 कोटी िनधी मंजरू केला आहे . रा टर्ीय गुरे पैदास कायर्कर्माच्या उि टपूतीर्साठी कदर् शासनाने रा टर्ीय गोकुळ िमशन अंतगर्त
गोकुळ गर्ाम योजना राबिवण्याचे िनि चत केले आहे . रा टर्ीय गोकुळ िमशन िनधी उपयोिगतेचा तपशील तक्ता 7.32 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 7.32 रा टर्ीय गोकुळ िमशन अंतगर्त झालेला खचर्
वषर् झालेला खचर् घे तलेले उपकर्म
(` कोटी)
2016-17 8.3 दोन वळू माता क्षेतर्ाचे बळकटीकरण व त्येक वळू माता क्षेतर्ावर 600 उच्च वंशावळीच्या गवळाऊ
गायी व पंढरपुरी हशींची खरे दी करणे
1.49 तीन गोठीत वीयर् योगशाळा व िव मान कृ ितर्म रे तन कदर्ाचे बळकटीकरण
2017-18 5.07 बीएआयएफ िवकास संशोधन कदर् पुणे येथे भृण त्यारोपण व कृ ितर्मिरत्या गभर्धारणा योग शाळे ची
उभारणी करणे
1.19 महारा टर् पशु व मत् य िवज्ञान िव ापीठ, नागपूर येथील भृण त्यारोपण व कृ ितर्मिरत्या गभर्धारणा
योग शाळे चे बळकटी करणे
112
रा टर्ीय पशु उत्पादकता अिभयान

7.46.2 गभर् ह तांतरण तंतर्ज्ञाना ारे दे शी वंशावळीचे संवधर्न व िवकास करण्याच्या हे तन
ू े रा टर्ीय गोकुळ िमशन अंतगर्त रा टर्ीय पशु
उत्पादकता अिभयान राबिवण्यात येते. दूध उत्पादन व उत्पादकता वाढवून त्या ारे शेतकऱ्यांचा दुग्ध यवसाय अिधक लाभदायक
करून, त्यांचे उत्पन्न दु पटीने वाढिवणे या उ े शाने रा टर्ीय पशु उत्पादकता अिभयान नो हबर, 2016 पासून लागू केले आहे . या
अिभयानांतगर्त पशुसंजीवनी ही पशु वा थ्य योजना समािव ट असून त्यातील गायी / हशींना टॅिंगग (पत्र्याचे िब ले ) करणे तसेच सवर्
जनावरांकिरता आरोग्यपितर्का (नकुल वा थ्य पतर्) पुरिवणे आिण सवर् जनावरांची मािहती मािहतीकोषात समािव ट करण्यात येत आहे .
सन 2017-18 मध्ये राज्यातील 54.03 लाख दुधाळ जनावरांकिरता आरोग्यपितर्कांचे वाटप व टॅिंगगसाठी ` 6.37 कोटी िनधी खचर्
झाला आहे .
रा टर्ीय पशुधन अिभयान

7.47 सन 2014-15 मध्ये कदर् शासनाने सामािजक व आिर्थकद ृ ा दुबर्ल घटकांकिरता शेळी, मढी, कुक्कुट, डु क्कर, पशुधन
िवमा, खा व चारा िवकास, कौश य िवकास, तंतर्ज्ञान ह तांतरण आिण पशुसंवधर्न िव तार कायर् या िविवध योजना एकितर्त करून
रा टर्ीय पशुधन अिभयान सुरु केले .
7.47.1 पशुधन अिभयानांतगर्त कदर् शासनाकडू न सन 2016-17 मध्ये रु. 13.38 कोटी िनधी ा त झाला असून ` 10.35 कोटी
खचर् झाला. सन 2017-18, मध्ये ` 11.99 कोटी िनधी मंजरू झाला असून तीन पशुखा िनिर्मती कदर्ाची थापना, खा िव लेषण
योगशाळे चे आधुिनकीकरण, 224 मुरघास कदर्ांची थापना आिण 1,341 िव त ु चिलत कडबा कु ी यंतर्ाचे िवतरणासाठी
` 7.63 कोटी खचर् झाला. सन 2018-19 मध्ये कदर् शासनाने ` 10.53 कोटी िनधी रा टर्ीय पशुधन अिभयानासाठी मंजरू केला.
गोवधर् न गोवंश सेवा कदर्

7.48 गोवंश संगोपनासाठी राज्याने एक कृ तीशील पाऊल टाकले असून मुंबई शहर व मुंबई उपनगर िज हे वगळता उवर्रीत
34 िज ात गोवधर्न गोवंश सेवा कदर् थापन करण्यास मान्यता िदली आहे .
7.48.1 राज्यात 34 गोवधर्न गोवंश सेवा कदर् ( त्येक िज ासाठी एक या माणे) थापनेसाठी सन 2017-18 मध्ये ` 34 कोटी
िनधी अथर्संकि पत करण्यात आला होता. त्यापैकी, 22 कदर्ांना त्येकी ` 25 लाखाचा पिहला ह ता आिण सहा कदर्ांना ` 25 लाखांचे
दोन ह ते िवतिरत झाले आहे . एकूण खचर् ` 8.50 कोटी झाला आहे .
7.49 पशुपालना ारे गर्ामीण भागातील गिरबांचे जीवनमान उं चावणे, उ ोजकता तयार करणे आिण गर्ामीण भागात रोजगार
िनिर्मती करणे याकिरता राज्यात िविवध योजना राबिव या जात आहे त. िनवडक योजनांची गती तक्ता 7.33 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 7.33 िनवडक योजनांची गती
2015-16 2016-17 2017-18

योजना लाभाथीर् खचर् लाभाथीर् खचर् लाभाथीर् खचर्
(संख्या) (` लाख) (संख्या) (` लाख) (संख्या) (` लाख)
राज्य तर
6/4/2 दुधाळ जनावरांची गटवाटप योजना 1,489 1,819 2,276 1,749 2,339 1,694.82
अंशत: ठाणबंद 10 शेळी व एक बोकड गटवाटप 2,101 1,050 2,324 1,119 2,547 1,232.81
1,000 मांसल कुक्कुट पक्षी संगोपना ारे कुक्कुट 1,696 2,244 923 1,238 947 1,278.60
पालन जोडधंदा सुरु करणे
आधार : पशुसंवधर्न आयुक्त यां चे कायार्लय, महारा टर् शासन
राजे यशवंतराव होळकर महामे ष योजना

7.50 राजे यशवंतराव होळकर महामेष योजनेचा उ े श भटक्या जमाती - क वगार्तील लाभधारकांना मढी पालनाच्या यवसायास
ोत्साहन दे ण्याचा आहे . या योजने अंतगर्त पायाभुत सुिवधेसह 20+1 मढी गट वाटप, सुधारीत जातीचे नर म ांचे वाटप, मढी
पालनासाठी पायाभूत सुिवधा उपल ध करुन दे णे आिण संतिु लत खा उपल ध करुन दे णे या बाबींसाठी 75 टक्के अनुदान आिण कु ी
केले या िहर या चाऱ्याचा मुरघास बनवण्याकिरता गास ा बांधण्याचे यंतर् खरे दी करणे व पशुखा कारखाने उभारणे यासाठी 50 टक्के
अनुदान दे ण्यात येते. सन 2017-18 मध्ये या योजनेअंतगर्त 292 मढी गट वाटपासाठी ` 4.40 कोटी खचर् झाला. सन 2018-19 मध्ये
महारा टर् शासनाने ` 7.20 कोटी िनधी 370 मढी गट वाटप करण्याच्या उ े शाने िवतरीत केला आहे .

113
पशुधन िवमा योजना

7.51 कदर् पुर कृ त पशुधन िवमा योजना राज्यात महारा टर् पशुधन िवकास मंडळामाफर्त 2006-07 पासून राबिवण्यात येत आहे .
या योजनेचा मुख उ े श पशुधारकांकडे असले या जनावरांचा नैसिर्गक आप ी, अपघात अथवा रोगामुळे आकि मक मृत्यू झा यास
होणाऱ्या नुकसानीपासून संरक्षण दे णे आहे . सन 2016-17 मध्ये 2.98 लाख जनावरांचा िवमा उतरिवण्यासाठी ` 8.92 कोटी िनधी खचर्
झाला आिण ` 23.87 कोटी रकमेचे 8,327 दावे िनकाली काढण्यात आले आहे .
7.51.1 महारा टर् पशुधन िवकास मंडळाने िदनांक 9 ऑक्टोबर,2018 ते 31 ऑक्टोबर, 2019 या कालावधी किरता न्यू इंिडया
ॲ युरन्स कंपनी मयार्िदत व पृडट इन् युरन्स ोकर खाजगी मयार्िदत, यांच्या सोबत ितर्पक्षीय करार केला असून 50,000 जनावरांचे िवमा
उतरिवण्यासाठी ` 3.36 कोटी िनधी उपल ध करण्यात आला आहे . माचर् , 2019 पयत 898 लाभाथ्यार्ंच्या एकूण 4,274 जनावरांचा
िवमा उतरिवण्यासाठी ` 29.27 लाख ीिमयम सि सडी ह त्यापोटी अनुदान हणून व पशुवै कांना ावयाच्या मानधनावर
` 9.23 लाख खचर् झाला.
कुक्कुट िवकास
7.52 गर्ामीण िवकासामध्ये कुक्कुट पालन यवसाय पिरणामकारक भूिमका बजावतो. या यवसायामुळे गर्ामीण जनतेला िनयिमत
उत्पन्न िमळण्यास मदत होते. राज्यामध्ये चार मध्यवतीर् अंडी उबवणी कदर्ांची थापना औरं गाबाद, को हापूर, नागपूर व पुणे येथे खालील
उ े शाने केली आहे
 सुधारीत जातींची कुक्कुट िप ले, तलंगा, उबवणुकीची अंडी यांचे उत्पादन व शेतकऱ्यांना शासकीय दरात िवकर्ी करणे
 िविवध योजने अंतगर्त सुधािरत जातींची एक िदवसीय कुक्कुट िप ले, अंडी, नर-मादी प यांचे व तलंगांचे लाभाथ्यार्ंनावाटप
करण्याची यव था करणे तक्ता 7.34 मध्यवतीर् अंडी उबवणी कदर्ांमधून पुरवठा केलेले
 गर्ामीण भागात कुक्कुट पालन यवसाय करण्यासाठी कुक्कुटादी पक्षी व अं ांची उपल धता
चांग या सुधािरत जातींचे दे शी पक्षी उपल ध करून
पुरवठा करण्यात अं ांची उपल धता
दे णे
वषर् आलेले कुक्कुटादी (दरडोई दरवषीर्)
 शेतकरी, मिहला व-सहायता गट, सुिशिक्षत बेरोजगार पक्षी (लाख) राज्य भारत
युवक, िव ाथीर्, इत्यािंदना कुक्कुटपालन
2013-14 9.87 43 61
यवसायासाठी िशक्षण दे णे
2014-15 8.21 44 63
 िविवध कालावधीचे आठ िदवस, 15 िदवस, एक
2015-16 8.86 46 66
मिहना व सहा मिहन्यांचे िनयमीत िशक्षण वगर्
2016-17 6.38 47 69
चालिवणे
2017-18 7.38 48 74
 शेतकऱ्यांना तांितर्क मागर्दशर्न व कुक्कुट पालन
यवसाय करण्यासाठी वृ करणे.
मध्यवतीर् अंडी उबवणी कदर् ारे पुरवठा केलेले कुक्कुटादी पक्षी आिण अं ांची उपल धता तक्ता 7.34 मध्ये िदली आहे .
वयं क प
7.53 अनुसिू चत आिदवासी क्षेतर्ामधील अंगणवा ातील मुलांच्या आहारामध्ये अं ांचा पुरवठा करणे व वयंरोजगार िनिर्मती
करण्यासाठी सन 2017-18 ते 2019-20 या कालावधीकरीता राज्यातील 16 िज ांत वयं क प सुरु करण्यात आला आहे . या
योजने अंतगर्त चार आठवडे वयाचे 45 पक्षी लाभथ्यार्ंना वाटप करण्याकिरता 104 पक्षी संगोपन कदर्े थापन करण्याचा उ े श आहे . सदर
क पा अंतगर्त तयार झालेली अंडी अंगणवाडीतील मुलांना िथन युक्त पोषाणासाठी वाटप करण्यात येणार आहे . सदर क पाची
एकूण िंकमत ` 22.56 कोटी आहे . लाभाथ्यार्ंचे िशक्षण व क्षमता वृ ी महारा टर् राज्य गर्ामीण जीवनोन्नती अिभयान यांचे माफर्त
करण्यात येत आहे .
7.53.1 सन 2017-18 मध्ये अमरावती, ग िदया, नागपूर, नांदेड, पालघर, रायगड, ठाणे व यवतमाळ या आठ िज ांमध्ये 39 पक्षी
संगोपन कदर् थापन करण्यात आले असून या साठी ` 7.70 कोटी िनधी खचार् झाला. सन 2018-19 मध्ये आठ िज ांमध्ये 26 पक्षी संगोपन
कदर् थापन करण्यासाठी ` 8.00 कोटी िनधी ा त झाला आहे . एकूण 65 पक्षी संगोपन कदर्ांपैकी 55 पक्षी संगोपन कदर्ांनी पक्षी संगोपन
सुरू केले असून वयं रोजगारासाठी लाभथ्यार्ंना चार आठवडे वयाचे 2.65 लाख पक्षी िवतिरत केले आहे त.

114
दुग्ध िवकास
7.54 दुग्ध यवसाय हा कृ िष पूरक यवसाय असून त्यात गर्ामीण कुटुं बांच्या आहार पोषण मु यांचा तर उं चावण्याबरोबरच अितिरक्त
उत्पन्न व रोजगाराच्या संधी िनमार्ण करण्याची क्षमता आहे . दुग्ध उत्पादनामध्ये राज्याचा दे शात सातवा कर्मांक आहे . दुग्ध उत्पादन व दुधाची
दरडोई उपल धता तक्ता 7.35 मध्ये तर िवभागिनहाय दुग्ध उत्पादन तक्ता 7.36 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 7.35 दुग्ध उत्पादन व दुधाची दरडोई उपल धता
दुग्ध उत्पादन दुधाची दरडोई उपल धता

वषर् (लाख मे. टन) (गर्ॅम ित िदन)
राज्य भारत राज्य भारत
2013-14 90.89 1,376.85 219 307
2014-15 95.42 1,463.14 228 322
2015-16 101.52 1,554.91 239 337
2016-17 104.02 1,636.94 243 352
2017-18 111.02 1,763.46 256 375

7.55 सन 2017-18 मध्ये शासकीय व सहकारी क्षेतर् िमळू न तक्ता 7.36 िवभागिनहाय दुग्ध उत्पादन
111 दूध िकर्या क प व 154 दूध शीतकरण कदर्े कायर्रत होती ( लाख मे. टन)
व त्यांची ितिदन क्षमता अनुकर्मे 96.13 लाख िलटर व 44.42 िवभाग 2015-16 2016-17 2017-18
लाख िलटर होती. शासकीय व सहकारी दुग्धशाळांचे दै िनक कोकण 4.91 4.98 5.33
नािशक 27.12 28.07 29.85
सरासरी दूध संकलन 2017-18 मध्ये अनुकर्मे 0.89 लाख िलटर
पुणे 41.84 42.99 46.41
व 49.16 लाख िलटर आिण 2018-19 मध्ये नो हबर पयत
औरं गाबाद 14.30 16.48 17.70
अनुकर्मे 1.55 लाख िलटर व 46.91 लाख िलटर होते. राज्यात
अमरावती 7.09 6.77 6.62
242 शीतगृहे असून त्यांची क्षमता 11,726.35 मे.टन आहे ,
नागपूर 6.26 4.73 5.11
त्यापैकी 219 शीतगृहे खाजगी क्षेतर्ात असून त्यांची क्षमता
महारा टर् 101.52 104.02 111.02
11,299.65 मे. टन आहे .
आधार : पशुसंवधर्न आयुक्त यां चे कायार्लय, महारा टर् शासन

115
मत् य यवसाय
7.56 राज्यास 720 िकमी लांबीचा सागरी िकनारा तक्ता 7.37 मत् य उत्पादन व िनयार्त
लाभला असून सागरी मासेमारीसाठी 1.12 लाख चौरस
बाब पिरमाण 2016-17 2017-18 2018-19*
िकलोमीटर क्षेतर् योग्य आहे व सागरी िकना-यावर मासळी मत् य उत्पादन लाख मे.टन
उतरिवण्याची 173 कदर्े आहे त. सन 2017-18 मध्ये सागरी सागरी 4.63 4.75 4.60
गो ा पाण्यातील 2.00 1.31 1.30
मासेमारीसाठी 16,894 मच्छीमार नौका कायर्रत असून
एकू ण 6.63 6.06 5.90
त्यापैकी 13,548 यांितर्क नौका होत्या. या यितिरक्त, राज्यात
थूल मू य ` कोटी
3.17 लाख हे क्टर क्षेतर् गो ा पाण्यातील व 0.10 लाख हे क्टर सागरी 5,734 6,288 6,900
क्षेतर् िनमखाऱ्या पाण्यातील मासेमारी योग्य आहे . गो ा गो ा पाण्यातील 2,078 1,447 1,560
एकू ण 7,812 7,735 8,460
पाण्यातील मासेमारीची गरज भागवणारी 30 मत् यबीज
मत् य िनयार्त
उत्पादन कदर्े राज्यात असून त्यांची ितवषर् उत्पादन क्षमता उत्पादन लाख मे.टन 1.51 1.81 1.63
2,414 लाख मत् यबीज आहे . मत् य उत्पादन व िनयार्त तक्ता मू य ` कोटी 4,312 4,907 5,043
आधार : मत् य यवसाय आयुक्त यांचे कायार्लय, महारा टर् शासन * अ थायी
7.37 मध्ये िदले आहे .
7.57 रा टर्ीय कृ िष िवकास योजनेअंतगर्त सन 2011-12 पासून ` 70 कोटी खचार्च्या 19 मासेमारी धक्क्यांच्या िवकासाचा
कायर्कर्म हाती घे ण्यात आला आहे . त्यापैकी 15 धक्क्यांचे काम पूणर् झाले असून दोन धक्क्यांचे काम गतीपथावर तर दोन धक्क्यांचे
काम र करण्यात आले .
रे शीम उत्पादन
7.58 गर्ामीण भागामध्ये मो ा माणात रोजगाराच्या संधी उपल ध करण्याची क्षमता असले ला रे शीम उत्पादन हा कृ िष आधािरत
उ ोग आहे . तुती रे शीम िवकास कायर्कर्म राज्यातील 24 िज ांत राबिवला जातो. तुती लागवडीखालील क्षेतर् व रे शीम उत्पादनाची
तक्ता 7.38 तुती लागवडीखालील क्षे तर् व रे शीम उत्पादन
बाब पिरमाण 2016-17 2017-18 2018-19*
लागवडीखालील क्षेतर् (नवीन) हे क्टर 1,119 4,660.65 10,376.75

लागवडीखालील क्षेतर् (जुने) हे क्टर 2,402 6,156 9,406
लागवडीखालील एकूण क्षेतर् हे क्टर 3,521 10,816.65 19,782.75
लाभाथीर् (शेतकरी) संख्या 7,344 9,955 18,160
रोग िवरहीत अंडीपुंजांचा पुरवठा लाख 24.24 41.75 54.67
कोष उत्पादन मे. टन 1,504 2,279.86 3,230.27
कच्चे रे शीम उत्पादन मे. टन 231 350.49 496.37
कोष खरे दी मे. टन 0.29 0.008 0.477
िनिर्मत रोजगार (मनु य िदवस) लाख 25.42 38.55 54.60
आधार : रे शीम संचालनालय, महारा टर् शासन * अ थायी
7.58.1 टसर रे शीम िवकास कायर्कर्म गडिचरोली, चं दर्पूर, भंडारा व ग िदया या चार िज ांमध्ये राबिवला जातो. टसर रे शीम
िक ांच्या संवधर्नासाठी आव यक ऐन व अजुर्न वृक्षांचे या चार िज ांतील लागवडीखालील क्षेतर् 18,866 हे क्टर आहे . सन 2017-18
मध्ये कच्चा टसर रे शमाचे उत्पादन 19.33 मे.टन होते तर सन 2018-19 मध्ये नो हबरपयत ते 22.68 मे.टन होते.
वने
7.59 सन 2017-18अखेर राज्याचे एकूण वनक्षेतर् 61,851 चौ. िकमी असून रा टर्ीय वन धोरण, 1988 नुसार वनक्षेतर्ाचे माण
भौगोिलक क्षेतर्ाच्या 33 टक्के असावे या उ ी टाच्या तुलनेत राज्याचे वनक्षेतर् 20.1 टक्के आहे . राज्यातील एकूण वनक्षेतर्ापैकी वन िवभाग
(55,661.90 चौ. िकमी), महारा टर् वन िवकास महामंडळ (मविवम) (3,461.68 चौ. िकमी), वन िवभागाच्या अिधपत्त्याखाली
आणण्यात आलेले खाजगी वनक्षेतर् (1,178.09 चौ. िकमी) व महसूल िवभागाच्या (1,549.13 चौ. िकमी) अिधपत्याखाली आहे .

116
‘भारताचा वनि थती अहवाल - 2017’ नुसार राज्याच्या एकूण वनाच्छादनात अित घनदाट वने 17.2 टक्के, मध्यम घनदाट वने
40.8 टक्के, खुले वन 42.0 टक्के होते. राज्याचे एकूण कांदळवन आच्छादन 304 चौ. िकमी असून ते भारताचा ‘वनि थती
अहवाल - 2015’ मध्ये नमूद केले या आच्छादनाच्या तुलनेत 82 चौ. िकमीनी वाढले आहे . पिरमंडळिनहाय वनक्षेतर्ाचे वगीर्करण तक्ता
7.39 मध्ये तर िनवडक राज्यांचे वनाच्छादन तक्ता 7.40 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 7.39 पिरमं डळिनहाय वनक्षे तर्ाचे वगीर्करण (31 माचर् , 2017 रोजी)
(चौ. िकमी)
पिरमंडळ वनक्षेतर् एकूण वनक्षेतर्ाशी
राखीव संरिक्षत अवगीर्कृत एकूण टक्केवारी
गडिचरोली 11,225.57 1,403.05 233.52 12,862.13 20.8

नागपूर 4,316.44 2,157.10 1,272.51 7,746.05 12.5
धुळे 6,123.91 57.06 246.97 6,427.94 10.4
ठाणे 4,338.21 1,215.41 229.33 5,782.95 9.4
नािशक 5,018.76 272.17 48.06 5,338.99 8.6
चं दर्पूर 3,823.44 877.69 107.25 4,808.38 7.8
अमरावती 4,643.23 10.42 6.03 4,659.68 7.5
को हापूर 3,285.28 424.13 808.69 4,518.10 7.3
यवतमाळ 3,745.37 16.19 193.17 3,954.73 6.4
औरं गाबाद 2,674.14 162.45 288.18 3,124.77 5.1
पुणे 2,384.71 0.03 187.80 2,572.54 4.2
महारा टर् 51,579.05 6,650.24 3,621.51 61,850.80 100.0
आधार : धान मुख्य वन संरक्षक कायार्लय, महारा टर् शासन
तक्ता 7.40 िनवडक राज्यांचे वनाच्छादन @

(चौ. िकमी)
राज्य भौगािलक एकूण भौगािलक क्षेतर्ाशी एकूण
क्षेतर् वनाच्छादन वनाच्छादनाची टक्केवारी
आंधर् दे श 1,62,968 28,147 17.3
गुजरात 1,96,244 14,757 7.5
कनार्टक 1,91,791 37,550 19.3
केरळ 38,852 20,321 52.3
मध्य दे श 3,08,252 77,414 25.1
महारा टर् 3,07,713 50,682 16.5
राज थान 3,42,239 16,572 4.8
तेलंगणा 1,12,077 20,419 18.2
उ र दे श 2,40,928 14,679 6.1
भारत 32,87,469 7,08,273 21.5
आधार : भारत वनि थती अहवाल - 2017 @ उपगर्हा ारे ा त मािहतीवर आधािरत (ऑक्टोबर, 2015 ते जानेवारी, 2016)
वन्यजीव, रा टर्ीय उ ाने आिण अभयारण्ये
7.60 राज्यात सहा रा टर्ीय उ ाने, 49 अभयारण्ये आिण सहा संविर्धत राखीव क्षेतर्े आहे त. ‘भारतातील वाघांची ि थती 2014’
अहवालानुसार राज्यातील वाघांची अंदािजत संख्या 190 होती व ती सन 2010 मध्ये 169 होती. राज्यातील वाघांची संख्या मोजण्यासाठी
फेज 4 (कॅ मेरा टर्ॅप) अ यास पाहणी 2014-15 मध्ये घे ण्यात आली असून सदर पाहणीत 203 वाघ अस याचे िनदशर्नास आले. क प,
रा टर्ीय उ ाने व अभयारण्ये यांचे क्षेतर् आिण खचर् तक्ता 7.41 मध्ये िदला आहे .

117
तक्ता 7.41 क प, रा टर्ीय उ ाने व अभयारण्ये यांचे क्षे तर् आिण खचर्
(` कोटी)
क प क्षेतर् (चौ. िकमी) 2016-17 खचर्
गाभा बफर 2016-17 2017-18 2018-19+
याघर् क प
मेळघाट 1,500.49 1,268.03 61.80 61.66 7.00
ताडोबा अंधारी 625.82 1,101.70 10.32 9.50 4.12
पच 439.84 301.38 18.18 11.43 7.23
स ादर्ी 600.12 565.45 4.69 6.92 2.77
नवेगाव-नागिझरा 653.67 1,241.27 9.89 12.39 6.12
बोर 138.12 678.15 20.45 1.94 3.84
रा टर्ीय उ ाने/अभयारण्ये यांचा िवकास - - 8.04 13.44 6.90
ह ी क प, को हापूर क्षेतर् िनिर्द ट नाही 0.24 0.43 0.14
आधार : धान मुख्य वन संरक्षक कायार्लय, महारा टर् शासन + िडसबर पयत
वनोत्पादने
7.61 वनां ारे इमारती व जळाऊ लाकूड ही मुख आिण बांब,ू तदू प ा, िंडक, गवत, इत्यािद गौण वन उत्पादने िमळतात. ही सवर्
वनोत्पादने राज्याचा महसूल वाढिवण्यासाठी व थािनकांना उपजीिवका पुरिवण्यासाठी महत्त्वपूणर् आहे त. वनोत्पादनांचे उत्पादन व मू य
तक्ता 7.42 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 7.42 वनोत्पादनांचे उत्पादन व मू य

(` कोटी)
2016-17 2017-18* 2018-19@
वनोत्पादन उत्पादनाचे पिरमाण
उत्पादन मू य उत्पादन मू य उत्पादन मू य
(अ) मुख्य वनोत्पादने

इमारती लाकूड लाख घन मीटर 0.63 222.40 0.46 262.23 0.63 291.39
जळाऊ लाकूड लाख घन मीटर 1.03 29.96 1.54 60.23 3.11 92.7
एकू ण (अ) लाख घन मीटर 252.36 322.46 384.09
(ब) गौण वनोत्पादने
बांब ू लाख मे. टन 0.33 32.42 0.28 32.42 0.31 32.33
लाख ट ँडडर् बॅग्ज 2.86 54.73 3.13 54.73 उना उना
तदूप ा
16,771 0.07 17,164 0.07 उना उना
गवत मे. टन
10,950 0.23 8,480 0.23 उना उना
िंडक िंक्वटल
2,597 0.51 0 0 उना उना
लाख िंक्वटल
3.94 0.6 उना
इतर ( िहरडा, - उना उना
िशकेकाई, इत्यािद)
एकू ण (ब) 91.93 194.68 32.33
एकू ण (अ+ब) 344.29 517.14 416.42
@
आधार : धान मुख्य वन संरक्षक कायार्लय, महारा टर् शासन उना उपल ध नाही * अ थायी अपेिक्षत
वृक्ष लागवड
7.62 वृक्ष लागवड कायर्कर्माची अंमलबजावणी मुख्यत: वन िवभाग, महारा टर् वन िवकास महामंडळ व सामािजक वनीकरण
संचालनालय यांचेमाफर्त करण्यात येते. वृक्ष लागवडी अंतगर्त क्षेतर् व खचर् तक्ता 7.43 मध्ये िदला आहे .

118
तक्ता 7.43 वृक्ष लागवडी अंतगर्त क्षे तर् व खचर्

वन िवभाग महारा टर् वन िवकास महामंडळ सामािजक वनीकरण
वषर् क्षेतर् खचर् क्षेतर् खचर् क्षेतर् खचर् पुरिवलेली
(हे क्टर) (` कोटी) (हे क्टर) (` कोटी) (हे क्टर) (` कोटी) रोपे (कोटी)
2015-16 51,866 11.44 2,898 11.05 1,029 17.43 0.38
2016-17 36,457 142.95 2,906 9.08 2,787 45.10 1.19
2017-18 26,405 99.46 3,577 13.80 3,985 60.46 0.50
आधार : धान मुख्य वनसंरक्षक कायार्लय, महारा टर् शासन
वनाच्छादन वाढवण्यासाठी घे तलेला पुढाकार

7.63 राज्याच्या भौगोिलक क्षेतर्ाच्या 20.1 टक्के वनक्षेतर्े आहे त तर 16.5 टक्के वनाच्छादीत आहे व ते राज्य वन धोरण, 2008 मध्ये
उ ले िखत के यानुसार कमी आहे . राज्या मध्ये वनाच्छादन क्षेतर् वाढिवण्याच्या उ े शाने वन िवभागाने मो ा माणात वृक्ष लागवडी,
मृद्संधारण व नैसिर्गक पुनिर्निर्मतीचे कायर्कर्म हाती घे तले आहे . िदनांक 1 जुलै, 2016 रोजीच्या 2.81 कोटी वृक्ष रोपे लावण्याच्या
यश वी मोिहमेनंतर, राज्य शासनाने सन 2017 ते 2019 या तीन वषार्त 50 कोटी वृक्ष लागवडीचे भ य उि ट घे तले आहे . वषिनहाय
वृक्ष लागवडीचे ल य व साध्य तक्ता कर्मांक 7.44 मध्ये िदले आहे .
तक्ता कर्मांक 7.44 वृक्ष लागवड उपकर्मातील ल य व साध्य
(कोटीत)
अंमलबजावणी यंतर्णा िवभाग
वषर् एकूण उि ट साध्य
वन िवभाग इतर + गर्ामपंचायत
2017 2.25 0.75 1 4 5.43
2018 7.50 2.50 3 13 15.89
2019 18.75 6.25 8 33 लाना
एकू ण 28.50 9.50 12 50
+ शासनाचे िवभाग, अशासकीय सं था, खाजगी सं था, वैयिक्तक, सहकारी सं था, उ ोजकता सामािजक दाियत्व, इत्यािद
आधार : धान मुख्य वन संरक्षक कायार्लय, महारा टर् शासन लाना लागू नाही
सामािजक वनीकरण
7.64 सन 2017-18 मध्ये सुमारे 3,892 हे क्टर व 3,891.94 िकमी सामूिहक जिमनीवर 51 लाख रोपांची लागवड करण्यात आली
असून खाजगी जिमनीवरील वृक्ष लागवडीसाठी 33 लाख रोपे पुरिवण्यात आली. सन 2018-19 मध्ये 126 लाख रोपांची लागवड सुमारे
7,179 हे क्टर व 16,248 िकमी सामूिहक जिमनीवर करण्यात आली असून खाजगी जिमनीवरील लागवडीकिरता 135 लाख रोपे
पुरिवण्यात आली. मुख योजनांखालील वृक्ष लागवडीचे क्षेतर् तक्ता 7.45 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 7.45 मुख योजनांखालील वृक्ष लागवडीचे क्षे तर्

(हे क्टर)
योजना 2016-17 2017-18 2018-19
महात्मा गांधी गर्ामीण रोजगार हमी योजना-गट लागवड 151.70 92.66 1,492
महात्मा गांधी गर्ामीण रोजगार हमी योजना- र त्यांच्या बाजूला वृक्ष लागवड (िकमी) 970.90 1,303.25 1,869
रा टर्ीय बांब ू अिभयान 65 11.40 0
अ) 66.0
िनवडक पाणलोट क्षेतर्ातील वनेतर सामूिहक जिमनीवर वृक्ष लागवड कायर्कर्म 105.0 **
ब) 40.00 िक. मी
आधार : धान मुख्य वनसंरक्षक कायार्लय,सामािजक वनीकरण , महारा टर् शासन ** या योजनेचे रूपांतर वृक्षलागवडीच्या कायर्कर्मात झाले आहे
संत तुकाराम वनगर्ाम योजना

7.65 वने आिण वन्यजीव यांचे महत्व यािवषयी जागरुकता िनमार्ण करणे या हे तन ू े तसेच बेकायदे शीर वृक्षतोड, अितकर्मण इत्यािद
पासून वनांचे संरक्षण करण्याकिरता संत तुकाराम वनगर्ाम योजना सुरु करण्यात आली. या योजने अंतगर्त 15,500 गावांमध्ये एकूण
12,194 संयक् ु त वन यव थापन सिमत्या गठीत करण्यात आ या आहे त. िज हा व राज्य तरावर सव त्कृ ट काम करणा-या तीन
सिमत्यांना तसेच औरं गाबाद िवभागातील एका सिमतीला या योजने अंतगर्त संयक् ु त वन यव थापन सिमती पुर कार दे ण्यात येतो. या
संयक्
ु त वन यव थापन सिमत्यांकडू न 27.04 लाख हे क्टर वनक्षेतर्ाचे यव थापन केले जाते. या योजने अंतगर्त सन 2015-16 व
2016-17 मध्ये त्येकी ` 75.00 लाख खचर् झाला आहे .
*****
119
कृ िष गणनांनस
ु ार राज्यातील एकू ण विहती खातेदार, विहतीचे एकू ण क्षे तर् व सरासरी क्षे तर्
अ. आकारवगर् विहती खातेदारांची संख्या ('00)

*
कर्. (हे क्टर) 1970-71 1980-81 1990-91 1995-96 2000-01 2005-06 2010-11 2015-16
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
1 0.5 पेक्षा कमी 6,834 9,914 16,672 22,409 27,462 31,658 36,457 43,722
2 0.5 - 1.0 5,585 9,345 16,075 20,252 25,595 29,525 30,633 34,436
3 1.0 - 2.0 8,783 15,409 27,276 31,755 36,056 41,503 40,523 43,392
4 2.0 - 3.0 6,266 10,275 13,969 14,745 15,791 17,020 15,463 16,964
5 3.0 - 4.0 4,606 6,583 7,289 6,774 6,949 7,496 6,128 6,306
6 4.0 - 5.0 3,576 4,601 4,469 3,874 3,780 4,037 3,142 3,353
7 5.0 - 10.0 8,715 9,316 7,241 5,558 4,873 5,214 3,964 3,984
8 10.0 - 20.0 4,180 2,819 1,530 1,029 773 622 590 576
20.0 व त्यापेक्षा 961 363 176 132 97 81 89 121
9
अिधक
एकू ण 49,506 68,625 94,697 1,06,528 1,21,376 1,37,156 1,36,989 1,52,854
अ. आकारवगर् विहती एकूण क्षेतर् ('00 हे क्टर)

कर्. *
(हे क्टर) 1970-71 1980-81 1990-91 1995-96 2000-01 2005-06 2010-11 2015-16
(1) (2) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17)
1 0.5 पेक्षा कमी 1,634 2,630 4,119 5,746 7,328 7,740 9,180 10,278
2 0.5 - 1.0 4,142 7,103 12,057 15,120 19,159 20,274 22,680 24,209
3 1.0 - 2.0 12,842 23,337 39,833 46,059 51,271 52,476 57,391 57,711
4 2.0 - 3.0 15,386 25,363 33,689 35,420 37,414 37,542 36,681 38,844
5 3.0 - 4.0 15,920 22,815 25,108 23,303 23,676 23,756 20,974 21,412
6 4.0 - 5.0 15,961 20,556 19,864 17,210 16,717 16,717 13,901 14,778
7 5.0 - 10.0 61,213 63,937 48,700 37,150 32,084 32,135 26,027 26,216
8 10.0 - 20.0 56,302 37,213 19,749 13,514 9,961 6,776 7,524 7,251
9 20.0 व त्यापेक्षा 28,394 10,662 6,129 5,274 3,418 2,634 3,314 4,365
अिधक
एकू ण 2,11,794 2,13,616 2,09,248 1,98,796 2,01,028 2,00,050 1,97,672 2,05,064
अ. आकारवगर् विहती सरासरी क्षेतर् (हे क्टर)

कर्. *
(हे क्टर) 1970-71 1980-81 1990-91 1995-96 2000-01 2005-06 2010-11 2015-16
(1) (2) (17) (18) (19) (20) (21) (22) (23) (24)
1 0.5 पेक्षा कमी 0.24 0.27 0.25 0.26 0.27 0.24 0.25 0.24
2 0.5 - 1.0 0.74 0.76 0.75 0.75 0.75 0.69 0.74 0.70
3 1.0 - 2.0 1.46 1.51 1.46 1.45 1.42 1.26 1.42 1.33
4 2.0 - 3.0 2.46 2.47 2.41 2.40 2.37 2.21 2.37 2.29
5 3.0 - 4.0 3.46 3.47 3.44 3.44 3.41 3.17 3.42 3.40
6 4.0 - 5.0 4.46 4.47 4.44 4.44 4.42 4.14 4.42 4.41
7 5.0 - 10.0 7.02 6.86 6.73 6.68 6.58 6.16 6.57 6.58
8 10.0 - 20.0 13.47 13.20 12.91 13.13 12.89 10.89 12.75 12.59
9 20.0 व त्यापेक्षा 29.55 29.37 34.82 39.95 35.24 32.52 37.24 36.07
अिधक
एकू ण 4.28 3.11 2.21 1.87 1.66 1.46 1.44 1.34
आधार - कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन * अ थायी

120
राज्यातील जिमनीच्या वापराची आकडे वारी

(क्षेतर् '000 हे क्टर)
वषर् भौगोिलक वनां- मशागतीसाठी मशागत न केलेले पडीत िपकांखालील िपकां-
क्षेतर् खालील उपल ध नसलेले क्षेतर् इतर क्षेतर् जिमनी क्षेतर् खालील
क्षेतर् नािपकú व िबगर-शेती मशागती- कायमची िकरकोळ चालूæ पड इतर िन वळû दुसोटा / थूल
मशागतीस वापराखाली योग्य कुरणे व झाडे , पड पेरणी क्षेतर् ितसोटा क्षेतर्

अयोग्य आणलेली पडीत चराऊ झुडपे क्षेतर्
जमीन जमीन जमीन कुरणे यांच्या
समूहा
खालील
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)
1986-87 30,758 5,350 1,679 1,152 1,044 1,367 196 909 1,057 18,004 2,320 20,324
1990-91 30,758 5,128 1,622 1,091 966 1,125 301 898 1,063 18,565 3,295 21,859
1995-96 30,758 5,148 1,544 1,349 960 1,166 292 1,072 1,248 17,980 3,524 21,504
2000-01 30,758 5,150 1,544 1,364 959 1,168 327 1,126 1,276 17,844 3,775 21,619
2005-06 30,758 5,212 1,720 1,407 914 1,252 249 1,327 1,204 17,473 5,083 22,556
2010-11 30,758 5,216 1,731 1,449 919 1,242 250 1,366 1,179 17,406 5,769 23,175
2011-12 30,758 5,210 1,728 1,450 919 1,243 250 1,378 1,191 17,385 5,720 23,106
2012-13 30,758 5,207 1,721 1,455 919 1,244 250 1,417 1,200 17,343 5,772 23,115
2013-14 30,758 5,205 1,723 1,460 915 1,242 249 1,401 1,192 17,368 6,012 23,380
2014-15 30,758 5,201 1,727 1,482 919 1,249 249 1,399 1,188 17,344 5,929 23,273
2015-16 30,758 5,194 1,731 1,520 886 1,249 251 1,476 1,255 17,191 5,671 22,863
2016-17 30,758 5,194 1,822 1,642 924 1,351 253 1,401 1,257 16,910 6,314 23,224
आधार - कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन
टीप - 2010-11 ते 2015-16 चे आकडे अ थायी आहे त.

121
राज्यातील मुख्य िपकांखालील क्षे तर्, उत्पादन आिण ित हे क्टर उत्पादकता

क्षेतर् '000 हे क्टर
उत्पादन '000 मे.टन
अन्नधान्ये उत्पादकता ित हे क्टर िकलो
अ. तांदळ
ू गहू ज्वारी
कर्. वषर् क्षेतर् उत्पादन उत्पादकता क्षेतर् उत्पादन उत्पादकता क्षेतर् उत्पादन उत्पादकता
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
1 1960-61 1,300 1,369 1,054 907 401 442 6,284 4,224 672
2 1970-71 1,352 1,662 1,229 812 440 542 5,703 1,557 273
3 1980-81 1,459 2,315 1,587 1,063 886 834 6,469 4,409 681
4 1990-91 1,597 2,344 1,467 867 909 1,049 6,300 5,929 941
5 2000-01 1,512 1,930 1,277 754 948 1,256 5,094 3,988 783
6 2010-11 1,516 2,691 1,775 1,307 2,301 1,761 4,060 3,452 850
7 2015-16 1,503 2,593 1,725 911 981 1,077 3,217 1,205 375
8 2016-17 1,535 3,581 2,333 1,272 2,214 1,740 3,616 2,538 702
9 2017-18 1,451 2,731 1,882 1,138 1,885 1,657 3,464 2,390 690
अ. बाजरी इतर तृणधान्ये सवर् तृणधान्ये

(1) (2) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20)
1 1960-61 1,635 489 299 480 272 567 10,606 6,755 637
2 1970-71 2,039 824 404 414 254 614 10,320 4,737 459
3 1980-81 1,534 697 454 451 340 754 10,976 8,647 788
4 1990-91 1,940 1,115 575 432 443 1,025 11,136 10,740 964
5 2000-01 1,800 1,087 604 664 544 819 9,824 8,497 865
6 2010-11 1,035 1,123 1,086 1,068 2,749 2,575 8,985 12,317 1,371
7 2015-16 801 333 416 1,236 1,783 1,443 7,667 6,896 899
8 2016-17 837 800 955 1,230 3,512 2,856 8,490 12,646 1,489
9 2017-18 788 669 849 1,222 3,269 2,675 8,063 10,944 1,357
अ. तूर हरभरा मूग

(1) (2) (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) (28) (29)
1 1960-61 530 468 883 402 134 333 0 0 0
2 1970-71 627 271 432 310 87 281 0 0 0
3 1980-81 644 319 495 410 137 335 0 0 0
4 1990-91 1,004 419 417 668 355 532 0 0 0
5 2000-01 1,096 660 602 676 351 519 714 244 341
6 2010-11 1,302 976 750 1,438 1,300 904 554 372 672
7 2015-16 1,237 444 359 1,442 777 539 366 69 190
8 2016-17 1,436 2,089 1,455 1,929 1,941 1,006 444 260 585
9 2017-18 1,375 1,250 909 2,234 2,049 917 432 159 367

122

अन्नधान्ये उत्पादकता ित हे क्टर िकलो
अ. उडीद इतर कडधान्ये सवर् कडधान्ये
कर्. वषर्
क्षेतर् उत्पादन उत्पादकता क्षेतर् उत्पादन उत्पादकता क्षेतर् उत्पादन उत्पादकता
(1) (2) (30) (31) (32) (33) (34) (35) (36) (37) (38)
1 1960-61 0 0 0 1,417 387 273 2,349 989 421
2 1970-71 0 0 0 1,629 319 196 2,566 677 264
3 1980-81 0 0 0 1,661 369 222 2,715 825 304
4 1990-91 0 0 0 1,585 667 421 3,257 1,441 442
5 2000-01 574 205 357 497 177 356 3,557 1,637 460
6 2010-11 482 329 682 262 119 455 4,038 3,096 767
7 2015-16 286 61 214 213 81 378 3,544 1,432 404
8 2016-17 338 183 542 211 110 522 4,358 4,584 1,052
9 2017-18 351 121 346 185 105 568 4,577 3,684 805
अ. सवर् अन्नधान्ये भूईमूग सोयाबीन

(1) (2) (39) (40) (41) (42) (43) (44) (45) (46) (47)
1 1960-61 12,955 7,744 598 1,083 800 739 0 0 0
2 1970-71 12,886 5,414 420 904 586 649 0 0 0
3 1980-81 13,691 9,472 692 695 451 648 0 0 0
4 1990-91 14,393 12,181 846 864 979 1,132 201 190 947
5 2000-01 13,382 10,133 757 490 470 958 1,142 1,266 1,109
6 2010-11 13,023 15,413 1,183 395 470 1,290 2,729 4,316 1,581
7 2015-16 11,210 8,328 743 309 334 1,078 3,702 1,795 485
8 2016-17 12,848 17,229 1,341 355 420 1,183 3,841 4,587 1,194
9 2017-18 12,640 14,628 1,157 291 345 1,184 3,694 3,805 1,030
अ. करडई इतर तेलिबया सवर् तेलिबया

(1) (2) (48) (49) (50) (51) (52) (53) (54) (55) (56)
1 1960-61 331 0 0 454 0 0 1,868 0 0
2 1970-71 406 102 252 408 65 159 1,718 753 438
3 1980-81 480 174 363 605 103 170 1,780 728 426
4 1990-91 634 258 408 1,127 455 404 2,826 1,882 666
5 2000-01 296 122 412 631 241 382 2,559 2,099 820
6 2010-11 173 94 544 331 176 532 3,628 5,056 1,394
7 2015-16 57 13 225 127 26 205 4,195 2,166 516
8 2016-17 76 52 691 137 54 394 4,409 5,113 1,160
9 2017-18 39 21 548 115 39 339 4,133 4,208 1,018

123
पिरिश ट 7.3 (समा त)

नगदी िपके उत्पादकता ित हे क्टर िकलो
अ. ऊस कापूस (रुई) तंबाखू

कर्. वषर् तोडणी उत्पादकता उत्पादन
उत्पादन क्षेतर् उत्पादकता क्षेतर् उत्पादन उत्पादकता
क्षेतर् (मे. टनांत) (गास ात )
(1) (2) (57) (58) (59) (60) (61) (62) (63) (64) (65)
1 1960-61 155 10,404 66.92 2,500 1,673 114 25 12 480
2 1970-71 167 14,433 86.53 2,750 484 30 12 5 448
3 1980-81 258 23,706 91.74 2,550 1,224 82 12 8 648
4 1990-91 442 38,154 86.40 2,721 1,875 117 8 8 1,039
5 2000-01 595 49,569 83.27 3,077 1,803 100 8 9 1,148
6 2010-11 965 85,691 88.85 3,942 7,473 322 1 1 994
7 2015-16 987 69,235 70.15 4,207 3,914 158 2 3 1,760
8 2016-17 633 54,237 86.00 4,212 10,755 434 0.01 0.11 1,363
9 2017-18 902 83,138 92.00 4,351 6,094 238 1 1 1,245
आधार - कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन

टीप - (1) मािहती अंितम अनुमानावर आधािरत आहे .
(2) कापसाचे उत्पादन 170 िकलो/गासडी या माणे '000 गास ांमध्ये.

124
राज्यातील कृ िष उत्पादनाचे पीकिनहाय िनदशांक

(तर्ैवषीर्य सरासरी - पाया: 1979-82 = 100)
गट/िपके भार 1982-83 1990-91 2000-01 2010-11 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
1. अन्नधान्ये
(अ) तृणधान्ये
(1) तांदळ
ु 9.49 87.4 106.1 87.4 122.1 133.4 117.4 162.2 123.6
(2) गहू 5.92 80.6 93.9 97.9 237.7 135.1 101.4 228.7 194.7
(3) ज्वारी 22.16 95.5 121.1 81.4 70.5 43.1 24.6 51.8 48.8
(4) बाजरी 3.08 64.2 154.3 150.5 155.5 74.5 46.1 110.7 92.6
(5) बालीर् 0.02 37.7 17.0 13.2 188.7 उ ना उ ना उ ना उ ना
(6) मका 0.46 36.9 105.2 253.8 2,180.5 1,844.6 1,390.7 2,789.4 2,618.9
(7) नाचणी 0.85 92.0 98.4 60.8 55.5 56.3 43.9 52.5 50.2
(8) कोदर्ा 0.05 73.7 66.6 43.6 23.6 उ ना उ ना उ ना उ ना
(9) इतर तृणधान्ये 0.19 76.7 150.8 162.5 26.1 70.8 47.3 112.5 59.0
एकू ण - तृणधान्ये 42.22 88.5 115.7 91.9 134.2 98.5 73.1 135.8 117.3
(ब) कडधान्ये
(1) हरभरा 1.47 78.4 215.8 213.3 790.7 661.4 472.4 1,180.5 1,246.0
(2) तूर 5.45 96.1 105.2 166.0 245.3 88.8 111.7 525.11 314.3
(3) इतर कडधान्ये 3.52 112.5 160.0 150.0 196.5 15.1 19.3 132.6 92.3
एकू ण - कडधान्ये 10.44 99.2 139.2 167.3 305.6 144.6 131.3 485.1 370.6
एकू ण - अन्नधान्ये 52.66 90.6 120.4 106.8 168.2 107.6 84.7 205.0 167.4
2. अन्नधान्ये तर
(अ) तेलिबया
(1) भूईमूग 7.23 71.4 158.9 76.2 74.3 61.5 54.2 46.6 55.9
(2) तीळ 0.57 94.2 223.7 88.9 58.9 12.2 12.2 414.4 19.7
(3) मोहरी, राई 0.78 73.4 86.5 30.8 5.1 9.0 6.5 11.32 9.0
आिण जवस
(4) एरं डी 0.01 25.0 166.7 358.3 333.3 525.6 375.5 455.7 316.7
(5) सूयर्फूल 0.57 76.8 609.8 352.3 267.3 88.4 88.4 70.5 41.6
एकू ण - तेलिबया 9.16 73.3 184.8 90.6 79.8 56.1 50.0 68.4 49.0
(ब) तंतू िपके
(1) कापूस 9.89 110.4 128.6 123.6 512.3 262.4 287.1 737.3 417.8
(2) अंबाडी 0.04 44.5 38.0 36.5 26.4 उ ना उ ना उ ना उ ना
एकू ण - तंतू िपके 9.93 110.1 128.2 123.2 510.4 261.5 286.1 734.4 416.1
(क) संकीणर्
(1) ऊस 25.97 114.3 158.2 186.9 297.2 345.1 261.0 204.5 313.4
(2) तंबाखू 0.14 68.3 117.3 138.1 32.7 उ ना उ ना 0.2 10.2
(3) बटाटा 0.22 84.2 120.9 121.9 उ ना उ ना उ ना उ ना उ ना
(4) िमरची 1.92 107.1 102.2 82.0 उ ना उ ना उ ना उ ना उ ना
एकू ण - संकीणर् 28.25 113.3 153.9 179.0 273.4 317.3 240.0 188.0 288.2
एकू ण - अन्नधान्ये तर 47.34 104.9 154.5 150.2 285.6 251.4 204.1 279.5 268.8
सवर् िपके 100.00 97.4 136.5 127.4 223.8 175.7 141.2 240.2 215.4
आधार - कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन, मुंबई उ ना उपल ध नाही.

टीप - 2010-11 ते 2015-16 चे िनदशांक अ थायी आहे त.

125
राज्यातील िंसचनाखालील क्षे तर्

('000 हे क्टर)
अ. वषर् िंसिचत क्षेतर् ओिलताखालील िंसचन दर िपकांखालील थूल िंसिचत
कर्. िपकांची िविहरींची िविहरीमागे एकूण क्षेतर् क्षेतर्ाची
िविहरी इतर िन वळ एकूण सघनता संख्या िंसिचत िपकांखालील
साधने क्षेतर् क्षेतर् (हजारात) िन वळ क्षेतर् थूल क्षेतर्ाशी
(हे क्टरमध्ये) टक्केवारी
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
1 1960-61 595 477 1,072 1,220 114 542 1.10 18,823 6.5
2 1970-71 768 579 1,347 1,570 117 694 1.11 18,737 8.4
3 1980-81 1,055 780 1,835 2,415 132 826 1.28 19,642 12.3
4 1990-91 1,672 999 2,671 3,319 124 1,017 1.64 21,859 15.2
5 2000-01 2,262 987 3,249 3,852 119 1,318 1.72 21,619 17.8
6 2001-02 2,146 990 3,136 3,727 119 1,322 1.52 20,991 17.8
7 2002-03 2,145 1,071 3,216 3,806 118 1,331 1.61 20,915 18.2
8 2003-04 1,914 1,030 2,944 3,636 123 उ ना उ ना 22,190 16.4
9 2004-05 1,942 1,001 2,993 3,665 125 उ ना उ ना 22,376 16.4
10 2005-06 2,077 1,070 3,147 3,810 118 उ ना उ ना 22,556 16.9
11 2006-07 2,109 1,137 3,246 3,958 122 उ ना उ ना 22,557 17.6
12 2007-08 2,151 1,160 3,311 4,037 122 उ ना उ ना 22,655 17.8
13 2008-09 2,115 1,140 3,255 3,970 122 उ ना उ ना 22,454 17.7
14 2009-10 2,159 1,162 3,321 4,050 122 उ ना उ ना 22,612 17.9
15 2010-11 उ ना उ ना उ ना उ ना उ ना उ ना उ ना 23,175 उ ना
आधार - कृ िष आयुक्तालय, महारा टर् शासन उ ना उपल ध नाही.

टीप - (1) आकडे संिक्ष तात िद याने बेरजा जुळतीलच असे नाही.
(2) तंभ कर्.7 मध्ये ( तंभ कर्.6 ÷ तंभ कर्.5) x 100 हे सूतर् वापरून सघनता काढली आहे .
(3) 2003 -04 ते 2015-16 चे आकडे अ थायी आहे त.
(4) जलसंपदा िवभागाच्या, महारा टर् शासन, िद.26 ऑग ट 2016 रोजीच्या शा.िन. अन्वये मािहती संकलनाच्या प ती बाबत सूचना िनगर्िमत करण्यात
आ या आहे त.
126
िंसचन व िबगर िंसचन पाणीप ी आकारणी, वसुली व थकबाकी

(` कोटी)
वषर् पाणीप ी आकारणी वसुली वषर् अखेर िश लक थकबाकी
िबगर िबगर िबगर

िंसचन एकूण िंसचन एकूण िंसचन एकूण
िंसचन िंसचन िंसचन
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
2000-01 74.48 362.60 437.08 41.23 153.99 195.22 223.39 571.30 794.69
2001-02 84.72 368.83 453.55 43.57 208.12 251.69 264.54 732.01 996.55
2002-03 83.17 360.68 443.85 42.02 335.50 377.52 303.79 751.99 1,055.78
2003-04 93.03 360.26 453.29 42.89 335.20 378.09 376.63 353.06 729.69
2004-05 78.69 418.44 497.13 45.78 402.57 448.35 415.59 378.59 794.18
2005-06 68.25 350.28 418.53 64.03 349.45 413.48 410.18 282.09 692.27
2006-07 90.70 408.75 499.45 74.72 420.26 494.98 427.01 245.82 672.82
2007-08 110.35 563.89 674.24 70.47 556.54 627.01 473.70 275.20 748.90
2008-09 112.95 695.37 808.32 71.05 602.11 673.16 531.10 466.38 1,004.61
2009-10 95.00 715.11 810.11 69.94 732.69 802.63 561.77 466.38 1,028.15
2010-11 96.24 670.46 766.70 79.03 666.87 745.90 745.90 468.62 1,047.90
2011-12 109.73 541.06 650.79 79.13 541.13 620.26 608.87 461.74 1,070.61
2012-13 82.98 670.12 753.10 63.10 443.05 506.15 618.78 656.52 1,275.30
2013-14 70.37 536.67 607.04 57.57 457.20 514.77 631.49 728.24 1,359.73
2014-15 78.15 593.59 671.74 61.97 574.53 636.50 648.29 695.80 1,344.09
2015-16 80.04 660.13 740.16 49.16 523.42 572.59 679.02 835.13 1,514.15
2016-17 73.05 690.47 763.52 59.46 513.43 572.89 693.99 1,010.29 1,704.28
2017-18 93.72 735.06 828.78 74.30 613.84 688.14 714.00 1,135.19 1,849.19
आधार – जलसंपदा िवभागाच्या अिधपत्याखालील मुख्य लेखा पिरक्षक, जल व िंसचन, औरं गाबाद

127
राज्यातील पशुधन आिण कुक्कुटादी पक्षी
('000)
पशुधन गाई-बैल हशी -रे डे म ाव इतर एकूण दर शंभर दर शंभर दर लाख एकूण कुक्कुटादी
गणना शे या पशुधन + पशुधन हे क्टर चराई हे क्टर िन वळ लोकसंख्मागे
पक्षी $
वषर् व कुरण िपकांखालील पशुधन
क्षेतर्ामागे क्षेतर्ामागे
शे या, पशुधन
म ा (संख्या)
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
1961 15,328 3,087 7,273 360 26,048 512 144 66 10,578
1966 14,729 3,042 7,326 352 25,449 522 140 57 9,902
1972 14,705 3,301 8,038 317 26,361 491 164 52 12,217
1978 15,218 3,899 10,199 326 29,642 650 162 51 18,751
1982 16,162 3,972 10,376 409 30,919 673 175 48 19,845
1987 16,983 4,755 12,068 449 34,255 950 189 48 24,830
1992 17,441 5,447 13,016 489 36,393 940 202 46 32,187
1997 18,071 6,073 14,802 692 39,638 1,104 223 50 35,392
2003 16,738 6,084 13,624 612 37,058 1,016 213 36 34,596
2007 16,184 6,073 13,301 397 35,955 1,064 206 37 64,756@
2012 15,484 5,595 11,016 394 32,489 885 187 29 77,795@
आधार - पशुधन गणना
टीप - आकडे संिक्ष तात िद यामुळे बेरजा जुळतीलच असे नाही.
+ इतर पशुधन यामध्ये डु करे , घोडे व िंशगरे , खे चरे , उं ट व गाढवे यांचा समावेश.
$ एकूण कुक्कुटादी प यांमध्ये टकीर्, क्वेल व इतर कुक्कुटादी पक्षी.
@ एकूण कुक्कुटादी प यांमध्ये पो टर्ीफामर् मधील पक्षी समािव ट आहे .

8. उ ोग आिण सहकार
उ ोग
8.1 औ ोिगकीकरण आजच्या तसेच पुढील िपढीचा िवकास घडिवण्यास सहा यभूत ठरते. मानवी भांडवलाची गुंतवणूक असणे,
अनाव यक िनयमन कमी करणे, पधार्त्मकता वाढिवणे आिण ोत्साहन दे णे या सारख्या उिचत धोरणांची आखणी के याने औ ोिगक
िवकास सातत्यपूणर् राखण्यास मदत होते. राज्यात औ ोिगक िवकासासाठी अनुकूल वातावरण िनिर्मती करण्याच्या दिृ टने शासन सतत
िविवध उपाययोजना अंमलात आणत आहे आिण यामुळे रा टर्ीय अथर् यव थेत राज्य औ ोिगक कदर् हणून कायर्रत राहील.
राज्याने केले या उपाययोजना

8.2 राज्य हे नेहमीच दे शी व परदे शी गुंतवणूकदारांचे थम पसंतीचे राज्य रािहले आहे . राज्याचा औ ोिगक पाया व तर्ो ोग, वाहन
िनिर्मती, अिभयांितर्की, पोलाद िनिर्मती, रसायने, िव त
ु , रत्ने व आभूषण, अन्न िकर्या, औषधे आिण मािहती तंतर्ज्ञान व त्यावर आधािरत
सेवा अशा िभन्न क्षेतर्ांचा आहे . राज्याने िविवध गतशील औ ोिगक धोरणे सहा यभूत शासकीय संरचनेसह आखली आहे त.
सृजनशील उ ोजक क पना, लॉिजि टक्स, िव त
ु वाहन उत्पादन, इत्यादी उदयोन्मुख क्षेतर्ांची राज्याने दखल घे तली असून या क्षेतर्ांना
ोत्साहन दे ण्यासाठी पावले उचलली आहे त.
8.2.1 यावसाियक सुलभता हणजे उ ोगांसाठी सोपे, जलद गती आिण जाचक अटी मुक्त िनयमन होय. यवसाय सुधारणा कृ ती
योजना 2017 अंतगर्त 15 िवभागांच्या कायर्कक्षेमधील 372 सुधारणांची यादी कािशत करण्यात आली असून यामध्ये सहभागी
असले या राज्यांनी व कदर्शािसत दे शांनी िनधार्िरत वेळेत या बाबींची अंमलबजावणी करणे आव यक आहे . कदर् शासनाने िनधार्िरत
केले या सवर् 372 सुधारणा बाबींची अंमलबजावणी राज्याने केली आहे .
8.2.2 राज्य शासनाने सुरू केले या िविवध सुधारणा िनदशर्नास आणणे तसेच, गुंतवणूक आकिर्षत करणे व रोजगाराच्या संधी
िनमार्ण करणे याकिरता फे व
ु ारी, 2018 मध्ये म ॅग्नेिटक महारा टर् - कन्वजर्न्स 2018 ही जागितक गुंतवणुक पिरषद आयोिजत करण्यात
आली. या पिरषदे त ` 12.07 लाख कोटी गुंतवणूक असलेले व 36.95 लाख तािवत रोजगार असलेले 3,965 ताव साक्षांिकत
झाले .
8.2.3 टाटर् -अप इंिडया हा कदर् शासनाचा ल ॅगिशप कायर्कर्म असून, या अंतगर्त टाटर् -अप उपकर्मांची वाढ, शा वत आिर्थक वाढ
आिण रोजगाराच्या संधी िनमार्ण करण्यासाठी पोषक वातावरणाची िनिर्मती करणे हा या उपकर्माचा हे तू आहे . या टाटर् -अप उपकर्मांची
क्षमता ओळखून नवीन उपकर्म जोखणे, जाणणे व त्यांना ोत्सािहत करणे यामध्ये शासन सिकर्य भूिमका घे त आहे . राज्याच्या उ ोजकीय
वातावरणाला ोत्साहन, सहभाग व ते सक्षम करणे या उ े शाने राज्यात जून, 2018 व जानेवारी, 2019 मध्ये असे दोन वेळा महारा टर्
टाटर् -अप आठव ाचे आयोजन करण्यात आले . या मध्ये 2,500 पेक्षा जा त टाटर् -अ स सहभागी झाले असून पिह या
48 टाटर् -अ सना त्यांच्या नवक पनांना राज्यात राबिवण्यासाठी शासनाकडू न कायार्देश ा त झाले . ऑक्टोबर, 2018 मध्ये महारा टर्
टाटर् -अप यातर्ा आयोिजत करण्यात आली त्यामध्ये राज्यातील ि तीय व तृतीय तरावरील िज ांमधील नवक पना ओळखण्याकिरता
14 िज ांमध्ये टाटर् -अप िवषयी िशक्षण िशबीर आयोिजत करण्यात आले . टाटर् -अप इंिडया पोटर् ल वर िडसबर, 2018 पयत
न दिवण्यात आले या 14,600 टाटर् -अ सपैकी 2,587 टाटर् -अ स राज्यामधून आहे त व ते इतर राज्यांपेक्षा सवार्िधक आहे त.
महारा टर् राज्य नािवन्यपूणर् टाटर् -अप धोरण 2018

8.2.4 नािवन्यपूणर् उ ोग आधािरत अथर् यव था िनमार्ण करणे व राज्यात सवर्तर् औ ोजकतेचे वातावरण िनमार्ण करणे या
द ृ टीकोनातून या धोरणाची आखणी करण्यात आली आहे . जैवतंतर्ज्ञान, कृ ितर्म बुि म ा, इंटरनेट, वच्छ उजार्, इत्यादी नवीन काळातील
क्षेतर्ांच्या माध्यमातून नािवन्यपूणर् उपकर्म आखण्यासाठी तसेच पारं पािरक क्षेतर्ांचे पुनरुत्थान करण्यासाठी उ ोजकांना ोत्साहन दे णे व
अशा कारे येत्या वषार्ंत आिर्थक िवकास व रोजगार िनिर्मतीला चालना दे णे ही या धोरणाची उि टे आहे त. सन 2018 ते 2023 या
पंचवािर्षक कालावधीत उ ोग व शैक्षिणक क्षेतर्ाच्या सहकायार्ने िकमान 15 इनक्युबेटर िवकिसत करून ` 5000 कोटीची एंजल व बीज
गुंतवणूक आकिर्षत करून 10,000 टाटर् -अ ससाठी सुिवधा िनमार्ण करून त्या सुरू करणे व या ारे पाच लाख त्यक्ष व अ त्यक्ष
रोजगाराच्या संधी िनमार्ण करणे हे या धोरणाचे ल य आहे .

130
महारा टर् लॉिजि टक संकुले धोरण 2018

8.2.5 आजिमतीस लॉिजि टक्स आंतररा टर्ीय सेवा हणून ओळखली जात असून जागितक यापारा ारे दे शासाठी परकीय चलन
िमळवून दे ण्याची क्षमता त्यात आहे . पुरेशा जागेची अनुपल धता, कुशल मनु यबळाचा अभाव, र ते, रे वे, इत्यादी अपुऱ्या पायाभूत
सुिवधा अशा अनेक आ हानांना सध्यि थतीत या क्षेतर्ाला सामोरे जावे लागत आहे . राज्यात लॉिजि टक्स क्षेतर्ातील या सम यांचे िनवारण
करणे हा या धोरणाचा उ े श आहे . या धोरणाची मुख्य उि टे पुढील माणे आहे त :
 महारा टर्ाला जागितक पुरवठा साखळीचा एक भाग करणे

 पारं पािरक गोदामांना अ यावत करून पूणर्त: एकाित्मक मू यविर्धत लॉिजि टक्स करणाऱ्या सेवांमध्ये रूपांतर करणे
 कायर्क्षमता वाढिवणे व लॉिजि टक्स खचर् कमी करणे
 शेवटच्या मैलापयत जोडणी साध्य करण्यासाठी लॉिजि टक्स पायाभूत सुिवधांची सुधारणा करणे
ा धोरणाची खालील ल ये आहे त :
 राज्यात लॉिजि टक समूह िनमार्ण करणे
 राज्यात पूणर्पणे एकाित्मक बहु िवध अशी िकमान 25 लॉिजि टक्स संकुले िवकिसत करणे
 िकमान 100 लॉिजि टक संकुलांना ोत्साहन दे णे
इतर उपाययोजना
8.2.6 या यितिरक्त आपले यावसाियक वातावरण सुधारण्याच्या उ े शाने राज्याने िनयिमतपणे धोरणे जाहीर केली आहे त. त्यापैकी
काही धोरणे पुढील माणे आहे त.
 औ ोिगक गुंतवणुकीमध्ये राज्याचे अगर् थान कायम राखण्याकिरता औ ोिगक धोरण

 सवर् मंजरु ी एकाच िठकाणी िमळवून दे ण्याकिरता गुंतवणूकदारांसाठी एक िखडकी योजना
 गर्ामीण उ ोजकता आिण मिहला सक्षमीकरणास चालना दे ण्यासाठी काथ्या उ ोग धोरण
 िव त ु वाहन व त्यांचे भाग यांच्या उत्पादनामध्ये राज्यास अगर्णी राखण्यास व त्यांच्या िनयार्तीस चालना दे ण्यासाठी िव त
ु वाहन
उत्पादन धोरण
 राज्यातील िफनटे क क्षेतर्ास चालना दे ण्याच्या उ े शाने िफनटे क धोरण
 अंतराळ व संरक्षण उत्पादनांची िनिर्मती तसेच त्यांच्या संशोधन व िवकासासाठी सृजनशील कदर् हणून राज्याची ओळख
िनमार्ण करण्यासाठी अंतराळ व संरक्षण उत्पादन धोरण
 मािहती तंतर्ज्ञान / मािहती तंतर्ज्ञानाधािरत सहा यभूत सेवा क्षेतर्ातील अगर् थान कायम राखण्याकिरता मािहती तंतर्ज्ञान धोरण
 तयार कपडे , रत्ने व दािगने आिण इलेक्टर्ॉिनक्स व तुंच्या उत्पादनाकिरता राज्य हे पसंतीचे िठकाण हावे यासाठी तयार
कप ांचे उत्पादन, रत्ने व दािगने, सू म इले क्टर्ॉिनक्स आिण अिभयांितर्की घटक याकिरता लहान ( ल ॅटे ड) दालनेयक्
ु त
औ ोिगक संकुले धोरण
 शासनाच्या िविवध िवभागांच्या मािहतीच्या संरक्षणाच्या द ृ टीकोनातून क्लाऊड कं युटींग धोरण
महारा टर् उ ोग, यापार व गुंतवणूक सहा य कदर् (मै तर्ी)

8.3 मैतर्ी हे शासन ते उ ोग (G२B) पोटर् ल असून याचे ध्येय राज्यामध्ये गुंतवणूक ोत्साहीत करणे व यवसाय भागीदारी सुलभ
करणे असे आहे . गुंतवणुकीिवषयी सवर् सेवा व मािहती उपल ध करून दे णे हे या पोटर् लचे कायर् आहे . मैतर्ी हे पूणर्पणे इंटरनेटला जोडलेले
एक टॉप शॉप असून येथे सध्याचे व संभा य गुंतवणुकदारांसाठी गुंतवणूक कर्ीयेबाबत एकितर्त मािहती िमळते. मैतर्ीमाफर्त उ ोजकांना
उ ोगांच्या संबंिधत 16 िवभागांकडू न दे ण्यात येणाऱ्या एकूण 44 सेवांपैकी 21 सेवा उपल ध झा या आहे त. मैतर्ीमाफर्त नो हबर, 2018
पयत 1,218 अडचणी हाताळण्यात आले या करणांपैकी 1,145 अडचणींचे िनराकरण करण्यात आले .
औ ोिगक गुंतवणूक
8.4 ऑग ट, 1991 ते फे व ु ारी, 2019 या कालावधीत ` 12,86,696 कोटी गुंतवणुकीसह 20,323 औ ोिगक ताव मंजरू
करण्यात आले. त्यापैकी ` 3,06,825 कोटी (23.8 टक्के) गुंतवणुकीचे 9,098 क प (44.8 टक्के) कायार्िन्वत झाले व त्यामधून
13.23 लाख रोजगार िनिर्मती झाली.
8.4.1 ऑग ट, 1991 ते फे व ु ारी, 2019 या कालावधीत मािहती तंतर्ज्ञान उ ोगासाठी 570 ताव ा त झाले असून यातील
गुंतवणूक सवार्िधक ` 3,98,876 कोटी (एकूण गुंतवणुकीच्या 31.0 टक्के) होती, त्या पाठोपाठ इंधन आिण धातू उ ोगांमध्ये अनुकर्मे

131
` 1,43,314 कोटी (11.1 टक्के) व ` 1,08,909 कोटी (8.5 टक्के) गुंतवणूक आहे . एकूण मंजरू गुंतवणुकीपैकी सुमारे 50.6 टक्के
गुंतवणूक या तीन उ ोग गटांमध्ये आहे . उ ोगाच्या कारानुसार राज्यातील मंजरू व कायार्िन्वत क पांची मािहती तक्ता 8.1 मध्ये
तक्ता 8.1 उ ोगाच्या कारानुसार मंजरू व कायार्िन्वत क प

(ऑग ट, 1991 ते फे व
ु ारी, 2019)
मंजरू ताव कायार्िन्वत क प

उ ोग गट संख्या गुंतवणूक संख्या गुंतवणूक
(` कोटी) (` कोटी)
मािहती व तंतर्ज्ञान 570 3,98,876 336 61,669
इंधन 849 1,43,314 214 28,501
धातू 1,958 1,08,909 961 38,325
रसायने व खते 2,939 71,557 1,434 26,423
व तर्ो ोग 2,096 60,211 978 19,108
िव त
ु आिण इलेक्टर्ॉिनक्स 1,271 46,937 720 10,664
साखर 1,604 41,670 263 9,319
पिरवहन 437 33,401 296 25,236
िकर्या केलेले अन्न 1,141 31,911 485 9,032
फोटोगर्ाफीक िफ म व कागद 1,010 30,306 581 14,366
िसमट िज सम 387 30,228 155 6,876
औ ोिगक यंतर्सामगर्ी 872 26,404 520 9,743
औषधी 898 19,516 516 6,980
कागद व कागद उत्पादने 572 18,226 287 8,145
अिभयांितर्की 379 18,046 223 6,245
यांितर्क साधने/िसरॅिमक/संकीणर् उ ोग 546 17,789 338 7,449
वन पती तेल आिण वन पती 391 16,964 214 2,796
इतर 2,403 1,72,431 577 15,948
एकू ण 20,323 12,86,696 9,098 3,06,825
आधार : उ ोग संचालनालय, महारा टर् शासन
8.4.2 सन 2017 मध्ये ` 48,581 कोटी अपेिक्षत गुंतवणुकीच्या 354 क पांची न दणी झाली आिण ` 17,566 कोटी अपेिक्षत
गुंतवणुकीचे व 0.64 लाख अपेिक्षत रोजगार िनिर्मतीचे 158 क प कायार्िन्वत झाले. सन 2018 मध्ये ` 86,163 कोटी अपेिक्षत
गुंतवणुकीच्या 426 क पांची न दणी झाली आिण ` 1,976 कोटी अपेिक्षत गुंतवणुकीचे व अंदाजे 0.18 लाख तािवत रोजगार
िनिर्मतीचे 37 क प कायार्िन्वत झाले. सन 2019 (फे व ु ारी पयत) मध्ये ` 10,718 कोटी अपेिक्षत गुंतवणुकीच्या 71 क पांची
न दणी झाली.
8.4.3 दे शात ा त झाले या एकूण औ ोिगक ताव आिण गुंतवणुकीमध्ये राज्याचा िह सा अनुकर्मे 18.0 टक्के आिण 10.4 टक्के
आहे . िनवडक राज्यातील मंजरू औ ोिगक तावांची मािहती तक्ता 8.2 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 8.2 िनवडक राज्यांसाठी मंजरू औ ोिगक ताव@

(ऑग ट, 1991 ते फे व
ु ारी, 2019)
$
तपशील महारा टर् गुजरात तािमळनाडू आंधर् दे श उ र दे श कनार्टक अिखल भारत
ताव 20,323 14,316 9,722 9,171 8,511 5,729 1,13,093
(संख्या) (18.0) (12.7) (8.6) (8.1) (7.5) (5.1) (100.0)
गुंतवणूक 12,86,696 16,22,402 5,57,360 10,54,764 3,81,894 12,64,934 1,23,43,275
(` कोटी) (10.4) (13.1) (4.5) (8.6) (3.1) (10.3) (100.0)
@ आवेदन पतर्/इरादा पतर्/100 टक्के िनयार्तिभमुख तावांसह $ तेलंगणा समािव ट
टीप : कंसातील आकडे अिखल भारताशी टक्केवारी दशर्िवतात.
132
िवशाल क पांमधील गुंतवणूक
8.5 राज्यात 2005 पासून मो ा क पांबाबतचे धोरण राबिवण्यात येत आहे . राज्यामध्ये जानेवारी, 2019 पयत
` 4,63,458 कोटी गुंतवणुकीच्या व 4.88 लाख तािवत रोजगार िनिर्मतीच्या 618 िवशाल क पांना मान्यता दे ण्यात आली.
यापैकी ` 88,268 कोटी त्यक्ष गुंतवणूक व सुमारे 1.33 लाख तािवत रोजगार िनिर्मतीच्या 192 क पांना पातर्ता माणपतर् दे ण्यात
आले आहे .
सू म, लघु व मध्यम उपकर्मांमधील गुंतवणूक
8.6 व तुिनमार्ण आिण सेवा पुरिवणाऱ्या उपकर्मांपैकी व तुिनमार्ण उपकर्मांचे त्यांच्या यंतर्सामगर्ीतील गुंतवणुकीच्या आधारे व सेवा
पुरिवणाऱ्या उपकर्मांचे साधनसामगर्ी मु याच्या आधारे सू म, लघु व मध्यम उपकर्म असे वगीर्करण करण्यात आले आहे .
8.6.1 सन 2015 पासून सू म, लघु व मध्यम उ ोग मंतर्ालय, भारत सरकार यांच्या माफर्त सू म, लघु व मध्यम उपकर्मांना ऑनलाईन
िकर्येने बारा अंकी एकमेव ओळख असणारा उ ोग आधार कर्मांक उपल ध करून दे ण्यात येतो. ा उपकर्मांची न दणी झा यावर
उ ोजक शासनाचे सवर् लाभ व योजना जसे कमी दराने याज, सुलभ कजर्, हमी न दे ता कजर्, अनुदाने, इ. लाभ िमळिवण्यास पातर् होतो.
वषर् 2015 पासून माचर् , 2019 पयत, राज्यात एकूण 9.86 लाख सू म, लघु व मध्यम उपकर्मांनी उ ोग आधारासाठी न दणी केली
असून त्यापैकी 8.58 लाख सु म, 1.23 लाख लघु व 0.05 लाख मध्यम उपकर्म होते. या सू म, लघु व मध्यम उपकर्मांपासून
` 1,60,016 कोटी गुंतवणुकी ारे 57.51 लाख रोजगार िनमार्ण झाला. सू म, लघु व मध्यम उपकर्मांची िवभागिनहाय मािहती तक्ता 8.3
मध्ये
तक्ता 8.3 िवभागिनहाय उ ोग आधार असलेले सू म, लघु व मध्यम उपकर्म

(ऑक्टोबर,2015 पासून माचर् ,2019 पयत)
िवभाग उ ोग आधार सू म, लघु व रोजगार गुंतवणूक

मध्यम उपकर्म
संख्या िह सा संख्या िह सा रक्कम िह सा
(टक्के) (लाख) (टक्के) (` कोटी) (टक्के)
मुंबई 1,89,684 19.2 13.07 22.7 24,904 15.6
कोकण (मुंबई वगळू न) 2,03,889 20.7 12.62 21.9 33,575 21.0
नािशक 83,692 8.5 4.82 8.3 17,951 11.2
पुणे 2,14,315 21.7 14.99 26.1 47,814 29.9
औरं गाबाद 1,05,626 10.7 5.68 9.9 17,455 10.9
अमरावती 41,018 4.2 1.70 3.0 5,176 3.2
नागपूर 1,48,472 15.0 4.63 8.1 13,141 8.2
एकू ण 9,86,696 100.0 57.51 100.0 1,60,016 100.0
थेट िवदे शी गुंतवणूक
8.7 थेट िवदे शी गुंतवणुकीने (एफडीआय) औ ोिगक घटकांमध्ये नािवन्यपूणर् तंतर्ज्ञान आणले असून घटकांमधील पधार्त्मकता
वाढिवली आहे तसेच राज्यातील थािनक बाजारपेठांमधील दे िखल गुंतवणूक वाढिवली आहे . राज्याचे यवसायासाठी अनुकूल
वातावरण, िविवध धोरणे आिण कुशल मनु यबळाची उपल धता दे शातील थेट िवदे शी गुंतवणुकीमध्ये राज्यास आघाडीवर ठे वण्यास
सहा यभूत ठरले आहे त. औ ोिगक धोरण व संवधर्न िवभाग, भारत सरकारच्या अहवालानुसार, एि ल, 2000 ते िडसबर, 2018 पयत
राज्यातील थेट िवदे शी गुंतवणूक ` 6,90,323 कोटी असून ती दे शातील एकूण थेट िवदे शी गुंतवणुकीच्या 30 टक्के आहे .

133
महारा टर्ातून िनयार्त
8.8 ल ु उ ोग घटकांना रा टर्ीय आिण आंतररा टर्ीय तक्ता 8.4 महारा टर् आिण दे शातून झालेली िनयार्त
यापार दशर्नांमध्ये भाग घे ण्याच्या संधी िनमार्ण करणे, त्यांना
(` कोटी)
िनयार्त कामिगरीनुसार पुर कार दे णे तसेच दशर्नांत सहभागी
वषर् महारा टर् अिखल भारत
होण्यासाठी दशर्नातील जागा भाडे पोटा अनुदान दे णे या ारे
राज्य िनयार्तीस चालना दे त आहे . राज्यातून मुख्य:त्वे रत्ने व 2014-15 4,45,349 18,65,589
आभूषणे, पेटर्ोकेिमक स, तयार कपडे , सुती धागे, धातू व धातू 2015-16 4,36,435 17,14,617
उत्पादने, शेतमालावर आधािरत उत्पादने, अिभयांितर्की
2016-17 4,51,978 18,49,428
उपकरणे, औषधी दर् ये व औषधी आिण लाि टक व
2017-18 4,49,508 19,55,541
लाि टकच्या व तू यांची िनयार्त होते. फळ आिण भाज्यांच्या
िनयार्तीला ोत्साहन दे ण्यासाठी राज्य िविवध उपाययोजना 2018-19 5,09,012 23,03,898
करीत आहे . महारा टर् आिण दे शातून झाले ली िनयार्त तक्ता आधार : उ ोग संचालनालय, महारा टर् शासन
8.4 मध्ये िदली आहे .
िवशे ष आिर्थक क्षे तर्े

8.9 राज्याने फे वु ारी 2006 पासून ि वकारले या िवशेष आिर्थक क्षेतर् धोरणास अनुसरून माचर् , 2019 पयत राज्यात 249 िवशेष
आिर्थक क्षेतर्ांचे ताव ा त झाले असून त्यापैकी 4,231 हे क्टर क्षेतर्ावर ` 36,352 कोटी गुंतवणुकीची व सुमारे 5.90 लाख रोजगार
िनमार्ण करणारी 30 िवशेष आिर्थक क्षेतर्े कायार्िन्वत झाली.
मािहती तंतर्ज्ञान संकुले

8.10 आज्ञावली िनयार्तीत दे शात राज्याचा 20 टक्के पेक्षा जा त िह सा आहे . राज्यात मािहती तंतर्ज्ञानाच्या संतिु लत वाढीस चालना
दे ण्याच्या द ृ टीने शासनाने मािहती तंतर्ज्ञान व त्यावर आधािरत सेवा धोरण लागू केले आहे . महारा टर् औ ोिगक िवकास महामंडळ, िसडको
व सॉ टवेअर टे क्नॉलॉजी पाकर् ऑफ इंिडया यांनी िवकिसत केलेली 37 सावर्जिनक मािहती तंतर्ज्ञान संकुले सुमारे ` 18,000 कोटी गुंतवणूक
व सुमारे 2.68 लाख रोजगारासह कायार्िन्वत आहे त.
8.10.1 मािहती तंतर्ज्ञान उ ोगासाठी जागितक दजार्च्या पायाभूत सुिवधा िनमार्ण करण्याकरीता खाजगी क्षेतर्ास सहभागी करून घे ण्यात
आले आहे . या अंतगर्त 527 खाजगी मािहती तंतर्ज्ञान संकुले मंजरू करण्यात आली असून त्यापैकी ` 19,927 कोटी गुंतवणुकीची व
सुमारे 5.3 लाख रोजगार िनमार्ण करणारी 193 मािहती तंतर्ज्ञान संकुले कायार्िन्वत आहे त. उवर्िरत 334 मािहती तंतर्ज्ञान संकुलांमध्ये
` 62,217 कोटी तािवत गुंतवणूकीसह सुमारे 10.81 लाख रोजगार संधी िनमार्ण होणे अपेिक्षत आहे . खाजगी मािहती तंतर्ज्ञान संकुले
पुणे (181), मुंबई शहर व मुंबई उपनगर (172), ठाणे (160), नागपूर (5), नािशक (5), औरं गाबाद (3) आिण वधार् (1) या िज ांमध्ये
आहे त.
जैव-तंतर्ज्ञान संकुले
8.11 कृ षी, पशु संवधर्न, आरोग्य, पयार्वरण संरक्षण, इत्यादी क्षेतर्ांमध्ये जैव-तंतर्ज्ञानाचा मो ा माणात वापर होत आहे .
जैव-तंतर्ज्ञानाची क्षमता लक्षात घे ऊन राज्याने त्याचे जैव-तंतर्ज्ञान धोरण जाहीर केले आहे . राज्यात जैव-तंतर्ज्ञान घटक थािपत करणाऱ्या
कंपन्यांना िविवध आिर्थक ोत्साहन व कर सवलतींचा समावेश या धोरणात िद या आहे त. राज्यात महारा टर् औ ोिगक िवकास महामंडळ
पिरसरात जालना आिण िंहजवडी (पुणे) येथे सावर्जिनक क्षेतर्ातील दोन जैव-तंतर्ज्ञान संकुले िवकिसत करण्यात आली आहे त. सुमारे
` 305 कोटी अपेिक्षत गुंतवणुकीची सहा खाजगी तत्वावरील जैव-तंतर्ज्ञान संकुले राज्यात तािवत आहे त. राज्यात सुमारे
` 4,733 कोटी गुंतवणूक तािवत असून 1.65 लाख रोजगार िनिर्मती होणे अपेिक्षत असलेली बारा जैव-तंतर्ज्ञान िवशेष आिर्थक क्षेतर्े
तािवत करण्यात आली आहे त.
8.11.1 ऑक्टोबर, 2018 पयत सु म, लघु व मध्यम उ ोगांतगर्त ` 261 कोटी गुंतवणुकीचे 50 घटक न दणीकृ त असून त्या ारे
0.87 लाख रोजगार िनिर्मती होणे अपेिक्षत आहे , तर मो ा उ ोगांतगर्त ` 1,120 कोटी गुंतवणुकीचे 16 न दणीकृ त घटकां ारे
0.71 लाख रोजगार िनिर्मती होणे अपेिक्षत आहे .
िद ली-मुंबई औ ोिगक मािर्गका

8.12 िद ली-मुंबई औ ोिगक मािर्गका दे शातील सवार्त महत्त्वाकांक्षी पायाभूत सुिवधा कायर्कर्म असून हा दे शाची राजधानी असले ली
िद ली व आिर्थक कदर् असलेले मुंबई यांच्या दर यान िनयोिजत औ ोिगक िवकास क प आहे . पायाभूत सुिवधा क्षेतर्ातील अ यावत

134
तंतर्ज्ञान एकवटू न नवीन औ ोिगक शहरे ‘ माटर् शहरे ’ हणून िवकिसत करणे हा या कायर्कर्माचा उ े श आहे . या मािर्गकेत राज्यातील
शदर्ा-िबडकीन आिण िदघी बंदर या दोन औ ोिगक क्षेतर्ांचा समावेश आहे . या मािर्गकेचे यथाथर्दशीर् िनयोजन पूणर् झाले असून
ट पा-1 मधील भाग हणून िनि चत झाले या शहरांसाठी मुख्य आराखडा व ाथिमक अिभयांितर्की कामे हाती घे ण्यात आली आहे त. या
मािर्गकेचा एक भाग हणून कामावर चालत जाणे (वॉक-टू -वकर्) या संक पनेवर आधािरत सुिनयोिजत आिण हिरत माटर् औ ोिगक
शहर अशा राज्यातील 10,000 एकर क्षेतर्ात वसले या औरं गाबाद औ ोिगक शहराचा (ऑिरक) िवकास केला जात आहे . यामध्ये
अत्याधुिनक तंतर्ज्ञानाचा तसेच वच्छ, पुनवार्परासाठी व वापरास योग्य नसले या व तुंपासून नवीन व तू िनमार्ण करण्याच्या प तींचा
अवलंब करण्यात येत आहे . ऑिरकची सुमारे 35 भूखंड गुंतवणूकदारांना वाटप करण्यात आली आहे त.
सहकारी औ ोिगक वसाहती

8.13 शहरी भागांमध्ये कदर्ीकृ त उ ोग गर्ामीण भागामध्ये िवकदर्ीत करण्याच्या उ े शाने महारा टर् औ ोिगक िवकास महामंडळ
क्षेतर्ाबाहे र सहकारी तत्वावर औ ोिगक वसाहती िवकिसत करण्याचा कायर्कर्म राज्याने हाती घे तला आहे . िद.30 स टबर, 2018 अखेर
एकूण 142 सहकारी औ ोिगक वसाहती न दणीकृ त असून त्यापैकी 107 कायर्रत वसाहतींमधील 8,037 कायर्िन्वत घटकांमध्ये कायर्रत
सुमारे 1.79 लाख रोजगार िनिर्मती झाली आहे . एकूण रोजगारामध्ये 48.7 टक्के रोजगार पुणे िवभागात, 27.9 टक्के रोजगार नािशक
िवभागात, 16.3 टक्के रोजगार कोकण िवभागात (मुंबई समािव ट) व 7.1 टक्के रोजगार उवर्िरत िवभागांत आहे .
सामूिहक ोत्साहन योजना
8.14 औ ोिगकद ृ ा कमी िवकिसत भागात उ ोगांच्या िव तारण्यास उ ेजन दे ऊन या भागात नवीन िंकवा िव तारीत उ ोग घटक
थापन करण्यासाठी राज्य शासन सामूिहक ोत्साहन योजना राबिवत आहे . सन 1964 मध्ये योजना सुरू झा यापासून सदर योजनेमध्ये
वेळोवेळी सुधारणा करण्यात आली आहे . अिलकडे राज्याने ‘सामूिहक ोत्साहन योजना-2013’ जाहीर केली आहे व या अंतगर्त पातर्
असलेले खाजगी क्षेतर्ातील, राज्य सावर्जिनक/संयक्
ु त क्षेतर्ातील, सहकारी क्षेतर्ातील आिण कदर्ीय सावर्जिनक क्षेतर्ातील फक्त िवशाल
उ ोग घटक यांना ोत्साहन दे ण्यासाठी िवचारात घे तले आहे त. या योजनेअंतगर्त 2018-19 मध्ये ` 3,035 कोटी ोत्साहन रक्कम पातर्
असले या सू म, लघु व मध्यम उपकर्म, मोठे उ ोग आिण िवशाल क पांना िवतरीत करण्यात आली. या योजनतगर्त िवतिरत केलेले
औ ोिगक ोत्साहन अनुदान तक्ता 8.5 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 8.5 सामूिहक ोत्साहन योजनेअंतगर्त औ ोिगक ोत्साहन अनुदान

(` कोटी)
िवतरण
तपशील
2016-17 2017-18 2018-19
औ ोिगक ोत्साहन अनुदान
िवशाल क प 2,226 1,694 2,304
मोठे उ ोग 87 59 76
सू म, लघु व मध्यम उपकर्म 161 180 346
इतर ोत्साहने
मोठे उ ोग 50 67 100
सू म, लघु व मध्यम उपकर्म 109 120 209
एकू ण 2,633 2,120 3,035
औ ोिगक समूह िवकास कायर् कर्म

8.15 सू म व लघु उ ोग घटकांच्या शा वत िवकास व वृ ीसाठी कदर् शासनाने औ ोिगक समूह िवकास कायर्कर्म घोिषत केला
आहे . या योजनतगर्त तंतर्ज्ञान, कौश य व दजार्त सुधार, पणन सुिवधा, भांडवल उपल धता, पायाभूत सुिवधा िनमार्ण/अ ावत करणे,
सामाियक सुिवधा कदर्ांची उभारणी, इत्यादी बाबी हाताळण्यात येत आहे त. या संदभार्त, कदर् शासनाने सू म, लघु उपकर्म - समूह िवकास
कायर्कर्म आिण राज्य शासनाचे महारा टर् राज्य औ ोिगक समूह िवकास कायर्कर्म यांची संपण
ू र् राज्यात अंमलबजावणी होत आहे .
8.15.1 सू म, लघु उपकर्म - समूह िवकास कायर् कर्म : या कायर्कर्मांतगर्त कदर् शासनाने 19 समूह क पांना सामाियक सुिवधा
कदर् उभारणीसाठी अंितम मंजरु ी िदली असून दहा औ ोिगक समूह क पांना तत्वत: मंजरु ी िदली आहे . आतापयत कदर् शासनाने एकूण
` 166 कोटी िनधी िवतरीत केला आहे .

135
8.15.2 महारा टर् राज्य औ ोिगक समूह िवकास योजना : या योजनतगर्त राज्यातील 130 समूह क पांना मंजरु ी दे ण्यात आली
आहे . त्यापैकी 49 समूह क पांना अंितम मंजरु ी दे ण्यात आली आहे . सामाियक सुिवधा कदर् उभारणीसाठी आतापयत एकूण
` 97 कोटी िनधी िवतरीत केला आहे .
महारा टर् औ ोिगक िवकास महामंडळ

8.16 राज्य शासनाची मुख औ ोिगक पायाभूत िवकास सं था हणून महारा टर् औ ोिगक िवकास महामंडळाची (मऔिवम)
1962 मध्ये थापना झाली. िनयोिजत व सुयोग्यिरत्या औ ोिगक िवकास होण्यासाठी औ ोिगक क्षेतर् िनमार्ण करणे व औ ोिगक क्षेतर्ांच्या
िवकासाठी िवशेष िनयोजन ािधकरण हणून कायर् करणे हे मुख्य उि ट आहे . महारा टर् औ ोिगक िवकास महामंडळ हे दे शातील सवर्
औ ोिगक िवकास महामंडळांमध्ये सवार्िधक औ ोिगक जिमनींची मालकी असले यापैकी एक आहे . महारा टर् औ ोिगक िवकास
महामंडळाने 251 औ ोिगक क्षेतर्े िनमार्ण केले असून, त्यापैकी 106 मोठे औ ोिगक क्षेतर्े, 91 लघु औ ोिगक क्षेतर्े व 54 िवकास कदर्े
आहे त. त्याच बरोबर िवशेष आिर्थक क्षेतर्, िस वर झोन आिण मािहती तंतर्ज्ञान, जैव-तंतर्ज्ञान, वाईन (दर्ाक्ष िकर्या), रत्ने अशा िविवध
औ ोिगक क्षेतर्ांसाठी िवशेष संकुले िवकिसत केली आहे त.
8.16.1 िद. 31 िडसबर, 2018 पयत ` 1,80,170 कोटी गुंतवणूक व 13.76 लाख रोजगार क्षमता असलेले 49,505 उ ोग घटक
आहे त. एकूण 89,963 िवकिसत भूखंडांपैकी सुमारे 76 टक्के भूखंड उ ोजकांना िवतरीत करण्यात आले . महारा टर् औ ोिगक िवकास
महामंडळ क्षेतर्ातील औ ोिगक घटकांची मािहती तक्ता 8.6 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 8.6 महारा टर् औ ोिगक िवकास महामं डळ क्षे तर्ातील औ ोिगक घटक
(31 िडसबर, 2018 अखे र)
िवभाग घटक गुंतवणूक रोजगार िवकिसत भूखंड
(संख्या) (` कोटी) (लाख) (संख्या)
मुंबई 1,012 20,685 1.41 14,338
कोकण (मुंबई वगळू न) 13,389 49,561 4.26 4,899
नािशक 8,522 7,761 0.97 14,057
पुणे 12,761 69,208 5.00 25,655
औरं गाबाद 7,682 9,114 0.79 13,156
अमरावती 2,450 7,560 0.38 8,650
नागपूर 3,689 16,281 0.95 9,208
एकू ण 49,505 1,80,170 13.76 89,963
आधार : महारा टर् औ ोिगक िवकास महामंडळ, महारा टर् शासन
महारा टर् लघुउ ोग िवकास महामं डळ तक्ता 8.7 महारा टर् लघुउ ोग िवकास महामंडळाची उलाढाल
(` कोटी)
8.17 महारा टर् लघु उ ोग िवकास महामंडळ लघु बाब 2016-17 2017-18 2018-19+
उ ोगांचा िवकास करण्यासाठी उ ोजकांना सहा य करते पणन सहा य 13.86 10.87 10.27
आिण स लामसलत, समुपदे शन, पणन, िशक्षण, आयात- इतर 2.34 2.59 3.00
िनयार्त, उ ोजकता िवकास कायर्कर्म यांसाठी पूरक सेवा एकू ण 16.20 13.46 13.27
पुरवते. महारा टर् लघुउ ोग िवकास महामंडळाची उलाढाल आधार : महारा टर् लघुउ ोग िवकास महामंडळ + जानेवारी पयत
तक्ता 8.7 मध्ये दे ण्यात आली आहे .
महारा टर् राज्य खादी आिण गर्ामो ोग मं डळ

8.18 राज्यातील खादी आिण गर्ामो ोग उपकर्मांचे तक्ता 8.8 खादी व गर्ामो ोग घटकांची गती
संघटन, िवकास व िव तार करणे हे महारा टर् राज्य खादी आिण
सहाि यत घटक उत्पादन मू य रोजगार
गर्ामो ोग मंडळाचे मुख कायर् आहे . राज्यातील खादी व वषर्
(लाख) (` कोटी) (लाख)
गर्ामो ोग घटकांना 2016-17 मध्ये ` 18.75 कोटी िव ीय
2016-17 1.66 3,300 1.4
सहा य अनुदानाच्या वरुपात दे ण्यात आले आिण 2017-18
2017-18 1.71 9,884 2.4
मध्ये ` 23.40 कोटी िवतिरत करण्यात आले . खादी व 2018-19 1.67 3,660 2.5
गर्ामो ोग घटकांची गती तक्ता 8.8 मध्ये िदली आहे . आधार : महारा टर् राज्य खादी आिण गर्ामो ोग मंडळ

136
8.18.1 कारागीरú रोजगार हमी योजने अंतगर्त 2016-17 मध्ये 2.66 लाख कारागीरांना व 2017-18 मध्ये 1.14 लाख कारागीरांना
रोजगाराच्या संधी उपल ध करून दे ण्यात आ या. सन 2018-19 मध्ये 1.14 लाख कारागीरांना रोजगाराच्या संधी उपल ध करून दे णे
अपेिक्षत आहे .
खिनजे
8.19 राज्यात उत्पादनक्षम खिनज साठा असणारे सुमारे 58 हजार चौ. िकमी क्षेतर् असून ते राज्याच्या एकूण भौगोिलक क्षेतर्ाच्या
19 टक्के आहे . राज्यातील खिनज (कोळसा, चुनखडी, कच्चे म ँगिनज, बॉक्साईट, कच्चे लोखंड, कायनाईट, लोराईट (गर्ेडेड), कर्ोमाईट,
इत्यादी) साठा क्षेतर् िवदभार्तील भंडारा, चं दर्पूर, गडिचरोली, नागपूर, ग िदया, अमरावती व यवतमाळ िज ांमध्ये, पि चम महारा टर्ातील
को हापूर िज ामध्ये, तसेच कोकणातील रायगड, रत्नािगरी व िंसधुदग ु र् िज ांमध्ये िवखुरले आहे . राज्यात माचर् , 2018 अखेर
48,675 रोजगार असले या मुख खिनजांच्या 202 खाणी कायर्रत आहे त. राज्यातील 2017-18 मध्ये उत्खनन केले या खिनजांचे
एकूण मू य ` 8,220 कोटी होतेä, यापैकी उत्खनन केले या कोळशाचे मू य ` 7,035 कोटी (उत्खनन केले या खिनजांच्या एकूण
मू याच्या 85.6 टक्के) होते व ते 2016-17 मध्ये उत्खनन केले या कोळशाच्या मू याच्या 6.1 टक्के कमी आहे . सन 2018-19 मध्ये
(स टबर, 2018 पयत) उत्खनन केले या खिनजांचे एकूण मू य ` 2,974 कोटी होतेä. राज्यातील महत्वाच्या खिनजांचे उत्पादन व मू य
पिरिश ट 8.3 मध्ये िदले आहे .
व तर्ो ोग
8.20 व तर्ो ोगाच्या वाढीमध्ये राज्य महत्त्वाची भूिमका पार पाडे ल यासाठी उत्कृ ट पायाभूत सुिवधा राज्याकडे उपल ध आहे . सन
2018-19 मध्ये, राज्यात 188 सुतकताई यंतर् आिण 36 संयक् ु त व तर् िनिर्मती िगरण्या यांमध्ये 48.39 लाख चाती आिण 43,863 रोटसर्
थािपत क्षमता आहे . सन 2017-18 मध्ये यामधून 324 दशलक्ष िकलो सूती धागा तयार करण्यात आला. सन 2018-19 मध्ये,
304 दशलक्ष िकलो सुती धाग्याचे उत्पादन करण्यात आले.
8.20.1 व तर्ो ोग संकुले :- अनेक लघु व मध्यम उ ोगांच्या यवसाय वृ ीसाठी व तर्ो ोग संकुले ही एक मंच दान करतात.
राज्य शासनाने राज्यात िंहगणघाट (वधार्), बसमत (िंहगोली), लातुर (लातूर), िशरपूर, वर व दे गाव (धुळे), िभवंडी (ठाणे), बारामती (पुणे),
इ लामपूर (सांगली), इचलकरं जी (को हापूर) आिण कंु भारी (सोलापूर) येथे एकूण 14 व तर्ो ोग संकुले थािपत केली आहे त.
सन 2018-19 या 14 व तर्ो ोग संकुलांमध्ये एकूण 25,576 रोजगारासह 631 घटक कायर्रत आहे त.
पयर् टन
8.21 राज्यात पयर्टन वेगाने वाढणाऱ्या क्षेतर्ांपैकी एक असून ते मो ा माणात परकीय चलन िनमार्ण करण्यासोबतच महत्त्वपूणर्
रोजगार संधी दे िखल िनमार्ण किरत आहे . सन 2025 पयत राज्याला अगर्गण्य पयर्टन थळ बनिवणे व पयर्टन उ ोगात एक लाख
अितिरक्त रोजगार िनिर्मतीसह ` 30,000 कोटीच्या गुंतवणुकीस आकिर्षत करणे या उ े शाने महारा टर् पयर्टन धोरण 2016 तयार केले
आहे . राज्यात पयर्टनास ोत्साहन दे ण्याच्या उ े शाने महारा टर् पयर्टन िवकास महामंडळ थािपत करण्यात आले असून, हे महामंडळ
पयर्टन धोरण राबिवणारी राज्यातील नोडल सं था आहे .
8.21.1 महारा टर् दे शातील सवार्त लोकि य पयर्टन थळांपैकी एक असून समुदर् िकनारे , वन्यजीवन अभयारण्ये, थंड हवेची िठकाणे,
नैसिर्गक गुंफा, धबधबे, िक ले , रं गीबेरंगी सण, ाचीन तीथर्क्षेतर् मंदीरे , संगर्हालये व ऐितहािसक मारके अशा िविवध पयर्टनाचा अनुभव
दे तो. भारत पयर्टन सांिख्यकी 2018 अहवालानुसार 2017 मध्ये राज्यात 11.91 कोटी दे शांतगर्त पयर्टक भेटी व 0.5 कोटी िवदे शी पयर्टक
भेटी झा या. अिखल भारतीय तरावर िवदे शी पयर्टक भेटींमध्ये राज्य अगर्ेसर होते. राज्यात सवार्िधक हॉटे ल खो या (15,021) उपल ध
असून त्या खालोखाल केरळ (14,165) व िद ली (8,914) येथे आहे त. राज्यात 23 पंच तारांकीत िडलक्स, 19 पंच तारांकीत, 18 चार
तारांकीत, 28 तीन तारांकीत दजार् असलेले हॉटे ल आहे त. कदर्ीकृ त संरिक्षत ितकीट मारकांना 0.90 कोटी दे शांतगर्त पयर्टक व
0.02 कोटी िवदे शी पयर्टकांनी भेटी िद या.
8.21.3 पयर्टन क्षेतर्ातील बदल लक्षात घे ता कृ षी पयर्टन, गाव पयर्टन, अन्न पयर्टन, सफारी, आिदवासी जीवनशैली, इत्यादी िविवध
ायोिगक उपकर्म एका छतर्ाखाली आणण्याकरीता महारा टर् पयर्टन िवकास महामंडळाने ‘महा मण’ ही योजना राबिवली आहे . या
योजनेअतं गर्त सध्या 86 सेवापुरवठादार महारा टर् पयर्टन िवकास महामंडळाकडे न दणीकृ त आहे त.
वािर्षक उ ोग पाहणी
8.22 वािर्षक उ ोग पाहणी (वाउपा) ही औ ेिगक सांिख्यकीचा मुख ोत आहे . या पाहणीवरुन न दणीकृ त व तूिनमार्ण क्षेतर्ातील
िनिव टा, ि थर व खेळते भांडवल, रोजगार, उत्पादन, मू यवृ ी, इत्यादी बाबतचे अंदाज उपल ध होतात. वािर्षक उ ोग पाहणीत
कारखाना अिधिनयम, 1948 च्या िवभाग-2 एम (i) आिण 2 एम (ii) खाली न दणी झाले या सवर् कारखान्यांचा आिण िवडी व िसगारे ट
कामगार (रोजगाराच्या अटी) अिधिनयम, 1966 खाली न दणी झाले या िवडी व िसगारे ट आ थापनांचा समावेश आहे .

137
8.22.1 वािर्षक उ ोग पाहणी 2016-17 च्या िन कषार्नस ु ार दे शाच्या थूल मू यवृ ीत 17.7 टक्के िहशासह राज्याने आपले
सव च्च थान अबािधत ठे वले आहे . एकूण उ ोग, कामगार व कामगार वेतन या बाबतीत राज्य दुसऱ्या कर्मांकावर असून या बाबतीत
राज्याचा िह सा अनुकर्मे 11.5 टक्के, 11.7 टक्के व 14.9 टक्के आहे . सन 2015-16 मध्ये थूल मू यवृ ी, िन वळ मू यवृ ी व
कामगारांना वेतन यात राज्य अगर् थानी असून कारखान्यांची संख्या व एकूण कामगार यात ि तीय थानी होते.
8.22.2 दे शातील एकूण उत्पादन मू य, खेळते भांडवल व िन वळ मू यवृ ी मध्ये राज्याचा िह सा अनुकर्मे 14.8 टक्के,
30.5 टक्के व 18.2 टक्के होता. उ ोगांचे िनवडक िनदशक तक्ता 8.9 मध्ये िदले आहे त.
तक्ता 8.9 उ ोगांचे िनवडक िनदशक

(` कोटी)
2014-15 2015-16 2016-17
तपशील महारा टर् अिखल भारत महारा टर् अिखल भारत महारा टर् अिखल भारत
उ ोग (संख्या) 28,601 2,30,435 28,210 2,33,116 27,010 2,34,865
(12.4) (12.1) (11.5)
ि थर भांडवल 3,37,144 24,74,455 3,46,175 28,09,647 3,37,982 31,90,386
(13.6) (12.3) (10.6)
खेळते भांडवल 1,09,971 6,40,840 2,32,334 7,40,529 2,02,557 6,63,083
(17.2) (31.4) (30.5)
एकूण उत्पादन 11,19,618 68,83,812 11,68,017 68,62,354 10,74,970 72,65,514
(16.3) (17.0) (14.8)
एकूण िनिव टा 8,80,542 57,19,110 9,19,540 55,89,074 8,32,819 58,97,464
(15.4) (16.5) (14.1)
थूल मू यवृ ी 2,39,076 11,64,703 2,48,476 12,73,280 2,42,152 13,68,050
(20.5) (19.5) (17.7)
िन वळ मू यवृ ी 2,08,831 9,75,162 2,17,259 10,72,485 2,08,800 11,45,919
(21.4) (20.3) (18.2)
रोजगार (लाख) 18.84 138.81 19.70 142.10 19.26 149.10
(13.6) (13.9) (12.9)
नफा 1,17,357 4,60,283 1,18,212 5,13,193 1,12,576 5,39,353
(25.5) (23.0) (20.9)
आधार : कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार कंसातील आकडे अिखल भारताशी टक्केवारी दशर्िवतात
8.22.3 एकूण उत्पादन मु याच्या बाबतीत 2016-17 मध्ये खा उत्पादने व पेये (15.1 टक्के), कोळसा व शु पेटर्ोिलयमची
उत्पादने (12.1 टक्के), मूलभूत धातू (11.5 टक्के), रसायने आिण रासायिनक उत्पादने (8.0 टक्के) आिण मोटार वाहने, टर्ेलसर्
(7.7 टक्के) हे मुख उ ोग आहे त. वषर् 2016-17 मध्ये सवर् उ ोग गटांमध्ये या उ ोग गटांचे एकूण उत्पादन मु यामधील माण
54.4 टक्के आहे , तर ि थर भांडवलातील माण 55.3 टक्के आहे . वािर्षक उ ोग पाहणीनुसार राज्यातील उ ोगांबाबतची महत्वाची
वैिश े पिरिश ट 8.1 मध्ये िदली आहे त. वािर्षक उ ोग पाहणीवर आधािरत महत्वाचे िनदशक तक्ता 8.10 मध्ये िदले आहे त.

138
तक्ता 8.10 वािर्षक उ ोग पाहणीवर आधािरत महत्त्वाचे िनदशक

(` लाख)
2014-15 2015-16 2016-17
िनदशक
महारा टर् अिखल भारत महारा टर् अिखल भारत महारा टर् अिखल भारत
अ) ित कारखाना
ि थर भांडवलातील गुंतवणूक 1,179 1,074 1,227 1,205 1,251 1,358
उत्पािदत व तू व सेवा यांचे मू य 3,915 2,987 4,140 2,944 3,980 2,685
िन वळ मू यवृ ी 730 423 770 460 773 488
रोजगार (संख्या) 46 47 49 48 51 50
ब) ित कामगार
िन वळ मू यवृ ी 16.0 9.1 15.8 9.6 15.0 9.8
वािर्षक वेतन 1.7 1.3 1.8 1.4 1.9 1.5
आधार : कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार
अिखल भारताचे औ ोिगक उत्पादन िनदशांक

8.23 अिखल भारताचे औ ोिगक उत्पादन िनदशांक उत्पादन तरातील बदलांचे मापन करतो आिण त्यामुळे िंकमतीत होणाऱ्या
बदलांच्या भावापासून तो मुक्त आहे . हा अ प कालावधीचा िनदशक शासनाला धोरण िनि चतीसाठी तसेच िविवध सं थांना दे खील
उपयुक्त आहे . कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार अिखल भारतीय तरावर मािसक औ ोिगक उत्पादन िनदशांक पिरगिणत
करुन जाहीर करते. अिखल भारतीय सवर्साधारण औ ोिगक उत्पादन िनदशांक (पायाभूत वषर् 2011-12) 2018 मधील 125.3 वरुन
2019 मध्ये 129.8 पयत वाढला. अिखल भारतीय औ ोिगक िनदशांकांची मािलका पिरिश ट 8.2 मध्ये िदली आहे . गटिनहाय अिखल
भारतीय औ ोिगक िनदशांक तक्ता 8.11 मध्ये िदले आहे त.
1
तक्ता 8.11 भारतातील औ ोिगक उत्पादनांचे गटिनहाय िनदशांक

(पायाभूत वषर् 2011-12=100)
औ ोिगक उत्पादनांचे िनदशांक
गट भार
2017-18 2018-19 टक्केवारीतील बदल
सवर्साधारण िनदशांक 100.00 125.3 129.8 3.6
खाणकाम 14.37 104.9 107.9 2.8
व तुिनमार्ण 77.63 126.6 131.0 3.5
वीज 7.99 149.2 156.9 5.2
आधार : सांिख्यकी व कायर्कर्म अंमलबजावणी मंतर्ालय, भारत सरकार

139
सहकार
8.24 महारा टर् राज्याच्या आिर्थक व सामािजक िवकासात सहकार चळवळीचे भरीव योगदान आहे . सुरुवातीला सहकार चळवळ
मुख्यत्वे कृ िष िव पुरवठा क्षेतर्ापुरती मयार्िदत होती, त्यानंतर कृ िष िकर्या, पणन, गृहिनमार्ण, दुग्ध यवसाय, साठवणूक, व तर्ो ोग, िव ,
मत् य यवसाय अशा िविवध क्षेतर्ात िव तारली आहे .
8.25 राज्यात 31 माचर् , 2018 रोजी सुमारे 1.98 लाख सहकारी सं था कायर्रत होत्या. सहकारी सं थांची संिक्ष त मािहती तक्ता 8.12
मध्ये िदली आहे व महारा टर्ातील सहकारी सं थाची मािहती पिरिश ट 8.4 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 8.12 सहकारी सं था संिक्ष तात

(₹ कोटी)
31 माचर् रोजी 2017 च्या तुलनेत
तपशील 2016 2017 2018 * 2018 मधील
शेकडा बदल
सं था (संख्या) 1,96,907 1,95,301 1,98,252 1.5
सभासद (लाख) 530 546 517 (-)5.3
भरणा भाग भांडवल 19,946 20,892 20,396 (-)2.4
पैकी, राज्य शासनाचे 3,601 4,056 3,889 (-)4.1
खेळते भांडवल 3,63,256 3,83,236 3,65,697 (-)4.6
ठे वी 1,69,425 1,79,209 1,78,182 (-)0.6
िवतरीत कजर् 1,47,376 1,49,744 1,26,300 (-)15.7
तो ातील सं था (संख्या) 36,329 35,682 36,067 1.1
तोटा 9,008 9,259 8,210 (-)11.3
येणे कज 1,51,432 1,49,213 1,48,957 (-)0.2
आधार : सहकार आयुक्त व िनबंधक सहकारी सं था यांचे कायार्लय, महारा टर् शासन * अ थायी
सहकारी सं थां ारे कृ िष पतपुरवठा
8.26 राज्यातील कृ िष पतपुरवठा सहकारी बँकांची संरचना ितर् तरीय आहे . महारा टर् राज्य सहकारी बँक मयार्िदत ही िशखर सं था
असून िज हा तरावर िज हा मध्यवतीर् सहकारी बँका तर गाव पातळीवर ाथिमक कृ िष पतपुरवठा सं था कायर्रत आहे त. कृ िष सहकारी
बँकांची मािहती तक्ता 8.13 मध्ये िदली आहे .

140
तक्ता 8.13 कृ िष सहकारी बँकांची मािहती

(₹ कोटी)
31 माचर् रोजी 2017 च्या
तुलनेत 2018
तपशील
2016 2017 2018* मधील शेकडा
बदल
महारा टर् राज्य सहकारी बँक मयार्िदत
सभासद ( संख्या) 2,000 2,000 2000 0.0
खेळते भांडवल 23,300 29,421 25,021 (-)15.0
ठे वी 11,268 16,377 14,106 (-)13.9
िवतरीत कजर् 15,086 15,521 14,094 (-)9.2
येणे कजर् 14,424 16,336 15,992 (-)2.1
थकीत कजर् 1,235 1,269 1,650 30.0
िज हा मध्यवतीर् सहकारी बँका (31)
सभासद (लाखात) 1.96 1.98 2.00 1.0
खेळते भांडवल 91,415 1,01,205 1,04,006 2.8
ठे वी 66,382 71,427 75,091 5.1
िवतरीत कजर् 43,266 43,368 36,325 (-)16.2
येणे कजर् 47,454 48,946 50,978 4.2
थकीत कजर् 11,999 16,163 14,432 (-)10.7
ाथिमक कृ िष पतपुरवठा सं था
8.27 अ प मुदतीसाठी कृ िष पतपुरवठा मुख्यत: शेतीच्या हं गामातील कामांकिरता ाथिमक कृ िष पतपुरवठा सं था ारे केला जातो.
राज्यात 31 माचर् , 2018 रोजी 21,102 ाथिमक कृ िष पतपुरवठा सं था आहे त. यामध्ये 22 कृ षक सेवा सं था व 889 आिदवासी
सहकारी सं थांचाही समावेश असून त्यांची सभासद संख्या अनुकर्मे 0.55 लाख व 7.28 लाख आहे . ाथिमक कृ िष पतपुरवठा
सं थाची मािहती तक्ता 8.14 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 8.14 ाथिमक कृ िष पतपुरवठा सं थांची मािहती

(₹ कोटी)
31 माचर् रोजी 2017 च्या तुलनेत
तपशील 2018 मधील
2016 2017 2018*
सं था (संख्या) 21,102 21,089 21,102 0.1
सभासद (लाख) 159 154 150 (-)2.6
खेळते भांडवल 19,265 19,393 18,910 (-)2.5
विनधी 3,417 3,744 3,378 (-)9.8
भाग भांडवल 2,447 2,445 2,324 (-)4.9
पैकी, राज्य शासनाचे 6 6 6 0.0
कजर्दार सभासद (लाख) 37.62 36.39 37.02 1.7
पैकी, 1) अत्य प भूधारक (1 हे क्टर पयत) 9.70 9.95 9.84 (-)1.1
2) अ प भूधारक (1 ते 2 हे क्टर पयत 8.93 9.18 9.25 0.8
िवतरीत कजर् 14,611 15,289 14,573 (-)4.7
पैकी, अ प व अत्य प भूधारक शेतकऱ्यांना िदलेले 5,933 6,223 6,080 (-)2.3
येणे कजर् 15,677 13,764 13,706 (-)0.4
कजर् वसुली 11,128 10,915 11,011 0.9
थकीत कजर् 4,969 5,737 5,123 (-)10.7
तो ातील सं था 11,900 12,105 11,932 (-)1.4

141
डॉ. पं जाबराव दे शमुख याज सवलत योजना

8.28 अ पकालीन पीक कजार्ची िनयिमत परतफेड करण्यास शेतकऱ्यांना ोत्साहन दे ण्यासाठी राज्यात या योजनेची
अंमलबजावणी केली जाते. या योजनेअंतगर्त त्येक वषार्च्या 30 जूनपयत िनयिमतपणे कजार्ची परतफेड करणाऱ्या शेतकऱ्यांना याज
सवलत िदले जाते. एका लाखापयत कजार्साठी तीन टक्के आिण एक लाखापेक्षा जा त परं तु तीन लाखापेक्षा कमी रकमेच्या कजार्साठी
एक टक्के याज सवलत िदली जाते. या योजनतगर्त सन 2017-18 मध्ये 19.85 लाख लाभाथ्यार्ंना ` 249.40 कोटी अनुदान दे ण्यात
आले, तर सन 2018-19 मध्ये िडसबर, 2018 अखेर 3.68 लाख लाभाथ्यार्ंना ` 105.56 कोटी अनुदान दे ण्यात आले.
कृ िष िकर्या सहकारी सं था
8.29 सहकारी सं थांना कृ िष िकर्या कदर् थापन करण्यासाठी राज्य शासन अथर्सहा य पुरिवते. साखर कारखाने, कापूस िंपजणी
व गास ा बांधणी, सूत िगरण्या, हातमाग व यंतर्माग, दुग्ध व मत् य यवसाय सं था, भात िगरणी , तेल िगरणी आिण इतर िकर्या सं था
हे कृ िष िकर्या सहकारी सं थांचे घटक आहे त. राज्यात 31 माचर् , 2018 रोजी 25,634 कृ िष िकर्या सं था कायर्रत असून त्यांची
सभासद संख्या 53.09 लाख आहे .
सहकारी साखर कारखाने
8.29.1 भारतातील एकूण साखर कारखान्यांपैकी सवार्िधक (36 टक्के) कारखाने राज्यात असून त्या खालोखाल 23 टक्के कारखाने
उ र दे शात आहे त. सहकारी साखर कारखान्यांची मािहती तक्ता 8.15 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 8.15 सहकारी साखर कारखान्यांची मािहती

(₹ कोटी)
31 माचर् रोजी 2017 च्या
तुलनेत 2018
तपशील
2016 2017 2018* मधील शेकडा
बदल
न दणीकृ त सहकारी कारखाने (संख्या) 202 179 178 (-)0.6
उत्पादन चालू असलेले कारखाने (संख्या) 99 87 101 16.1
सभासद ('00) 25,550 26,770 27,633 3.2
राज्य शासनाचे भाग भांडवल 1,284.07 1,299.47 1,299.47 0.0
ितिदन सरासरी गाळप क्षमता ( लाख मे. टन) 3.52 3.14 3.85 22.6
गाळप झालेला ऊस (लाख मे. टन) @
483.49 268.2 573.35 113.8
साखर उत्पादन (लाख मे. टन) @
55.81 30.65 65.69 114.3
सरासरी उतारा (टक्के) 11.55 11.43 11.46 0.03
उसाची सरासरी िंकमत (` ित मे. टन )
अ) खरे दी (रा त व िकफायतशीर दर)$ 2,300 2,300 2,550 10.9
ब) कारखान्यांनी त्यक्षात अदा केलेली 2,734 2,731 2,869 5.1
मळी (लाख मे. टन) 19.36 10.70 22.91 114.1
कारखान्यांची संख्या
अ) आसवनी क प असले या 69 69 69 0.0
ब) सह-वीज िनिर्मती क प असले या 51 57 59 3.5
सह वीज िनिर्मती क्षमता (मेगाव ॅट) 997.40 1135.40 1211.90 6.7
तो ातील कारखाने (संख्या)* 102 117 80 (-)31.6
आधार : साखर आयुक्त, महारा टर् शासन # ितिदन गाळप क्षमता @ ऑक्टोबर ते स टबरकिरता $ 9.5 टक्के साखर उतारासाठी * अ थायी

142
8.29.2 राज्यात 31 माचर् , 2018 अखेर राज्यात 12,376 सहकारी दुग्ध सं था व 73 सहकारी दुग्ध संघ होते. सहकारी दुग्ध सं था
व दुग्ध संघ यांची मािहती तक्ता 8.16 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 8.16 सहकारी दुग्ध सं था व दुग्ध संघ यांची मािहती

(₹ कोटी)
31 माचर् रोजी
सहकारी दुग्ध सं था सहकारी दुग्ध संघ
तपशील
*
2017 2018 शेकडा 2017 2018* शेकडा
बदल बदल
सं था (संख्या) 11,597 12,376 6.7 74 73 (-)1.4
सभासद (लाख) 9.15 10.05 9.8 1.05 1.02 (-)2.9
भाग भांडवल 10.75 11.09 3.2 81.78 80.97 (-)1.0
खेळते भांडवल 25.16 26.41 5.0 89.06 88.12 (-)1.1
दूध खरे दी (िंकमत) 285.60 292.16 2.3 980.45 982.26 0.2
दूध व दुग्धजन्य पदाथार्ंची िवकर्ी (िंकमत) 430.50 432.70 0.5 1,215.20 1,217.90 0.2
तो ातील सं था (संख्या) 4,923 5,122 4.0 21 22 4.8
तोटा 59.20 60.03 1.4 49.72 50.24 1.0
आधार : आयुक्त, दुग्ध यवसाय िवकास िवभाग, महारा टर् शासन * अ थायी
8.29.3 राज्यात 31 माचर् , 2018 रोजी 89 कापूस िंपजणी व गास ा बांधणाऱ्या सहकारी सं था होत्या. कापूस िंपजणी व गास ा
बांधणाऱ्या सहकारी सं थांची मािहती तक्ता 8.17 मध्ये िदली आहे .
8.29.4 राज्यात 31 माचर् , 2018 रोजी 285 सहकारी सूत िगरण्या होत्या. उत्पादन चालू असले या सूत िगरण्यांपैकी सुमारे 87 टक्के
सूत िगरण्या तो ात होत्या. सहकारी सूत िगरण्यांची मािहती तक्ता 8.18 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 8.17 कापूस िंपजणी व गास ा बांधणाऱ्या

तक्ता 8.18 सहकारी सूत िगरण्यांची मािहती
सहकारी सं थांची मािहती
(₹ कोटी) (₹ कोटी)
31 माचर् रोजी शेकडा 31 माचर् रोजी शेकडा
तपशील तपशील
2017 2018 * बदल 2017 2018 * बदल
सं था (संख्या) 85 89 4.7 िगरण्यांची संख्या 281 285 1.4

पैकी, उत्पादन चालू असले या 67 67 0.0
पैकी, उत्पादन चालू असले या 73 77 5.5
सभासद ('00) 39.94 48.91 22.5
सभासद ('00) 742 783 5.5
भाग भांडवल 2,007 2,190 9.1
भाग भांडवल 8.58 8.76 2.1
पैकी, राज्य शासनाचे 1,807 1,865 3.2
पैकी, राज्य शासनाचे 1.98 2.00 1.0
खेळते भांडवल 9092 9135 0.5
खेळते भांडवल 35.76 37.15 3.9
चात्यांची संख्या (लाख) 14.78 15.11 2.2
िंपजणी केलेला कापूस (मे. टन) 42.59 45.47 6.8 उत्पािदत सूताचे मू य 2,275 2,582 13.5
तो ातील सं था (संख्या) 44 45 2.3 तो ातील िगरण्या (संख्या) 63 58 (-)7.9
तोटा 1.89 1.92 1.6 तोटा 1,971 1,837 (-)6.8
* अ थायी आधार : व तर्ो ोग संचालनालय, महारा टर् शासन * अ थायी
आधार : सहकार आयुक्त व िनबंधक सहकारी सं था यांचे कायार्लय, महारा टर् शासन
8.29.5 राज्यात 31 माचर् , 2018 रोजी 644 सहकारी हातमाग व 1,582 यंतर्माग सं था होत्या. सुमारे 63 टक्के सहकारी हातमाग व
90 टक्के यंतर्माग सं था तो ात होत्या. सहकारी हातमाग व यंतर्माग सं थांची मािहती तक्ता 8.19 मध्ये िदली आहे .

143
तक्ता 8.19 सहकारी हातमाग व यं तर्माग सं थांची मािहती

(₹ कोटी)
तपशील हातमाग यंतर्माग
*
2017 2018 शेकडा बदल 2017 2018* शेकडा बदल
सं था (संख्या) 664 644 (-)3.0 1,439 1,582 9.9
सभासद ('00) 579.07 570.80 (-)1.4 723.45 778.04 7.5
भाग भांडवल 8.02 7.83 (-)2.4 166.93 192.83 15.5
पैकी, राज्य शासनाचे 1.74 1.74 0.0 128.9 138.46 7.4
खेळते भांडवल 1.63 5.97 266.3 1,002.80 1,071.83 6.9
मागांची संख्या ('000) 3.61 3.66 1.4 12.36 14.63 18.4
उत्पादन मू य 5.75 37.61 554.1 69.47 73.03 5.1
तो ातील सं था (संख्या) 326 405 24.2 1,304 1,418 8.7
तोटा 6.10 6.35 4.1 13.09 17.42 33.1
आधार : व तर्ो ोग संचालनालय, महारा टर् शासन * अ थायी
मत् य यवसाय सहकारी सं था तक्ता 8.20 मत् य यवसाय सहकारी सं थांची मािहती
(` कोटी)
8.30 राज्यात 31 माचर् 2018 अखेर 3,038 ाथिमक
31 माचर् रोजी शेकडा
मत् य यवसाय सहकारी सं था कायर्रत होत्या. तपशील
2017 2018* बदल
त्या यितिरक्त 36 मत् य यवसाय सहकारी संघ आिण सं था (संख्या) 3,263 3,038 (-)6.9
दोन महासंघ होते. मत् य यवसाय सहकारी सं थांची सभासद (लाख) 3.37 3.03 (-)10.1
भाग भांडवल 76.86 67.17 (-)12.6
पैकी, राज्य शासनाचे 66.17 51.55 (-)22.1
सहकारी पणन सं था खेळते भांडवल 267.10 240.39 (-)10.0
मासे व मत् य उत्पादन िवकर्ी 751.51 671.35 (-)10.7
तो ातील सं था(संख्या) 1,150 1,036 (-)9.9
8.31 सहकारी पणन सं थांची संरचना ितर् तरीय
तोटा 45.15 49.22 9.0
आहे . महारा टर् राज्य सहकारी पणन महासंघ मयार्. ही आधार : आयुक्त, मत् य यवसाय महारा टर् शासन *अ थायी
िशखर सं था असून िज हा तरावर िज हा सहकारी पणन
सं था तर गर्ाम तरावर ाथिमक सहकारी पणन सं था तक्ता 8.21 सहकारी पणन सं थांची मािहती
कायर्रत आहे त. सहकारी पणन सं थांची मािहती तक्ता (`कोटी)
8.21 मध्ये िदली आहे . तपशील * बदल
2017 2018
िबगर कृ िष सहकारी पतपुरवठा सं था सं था (संख्या) 1,207 1,221 1.2
सभासद (लाख) 10.06 11.75 16.8
8.32 राज्यात 31 माचर् 2018 अखेर 20,668 िबगर भाग भांडवल 86 83 (-)3.5
कृ िष पतसं थांपैकी 13,564 नागरी सहकारी पतपुरवठा पैकी, राज्य शासनाचे 28 26 (-)7.1
खेळते भांडवल 1,119 2,613 133.5
सं था, 6,622 वेतनधारकांच्या सहकारी पतपुरवठा सं था
िवकर्ी
व 482 नागरी सहकारी बँका होत्या. सुमारे 22.1 टक्के (अ) शेतमाल 2,868 1,639 (-)42.9
िबगर कृ िष सहकारी पतपुरवठा सं था तो ात आिण (ब) खते 741 678 (-)8.5
(क) िबयाणे 77 75 (-)2.6
23 टक्के नागरी सहकारी बँका अवसायनात आहे त.
(ड) गर्ाहकोपयोगी व तू 294 209 (-)28.9
िबगर कृ िष सहकारी पतपुरवठा सं थांची मािहती तक्ता तो ातील सं था (संख्या) 392 439 12.0
8.22 मध्ये िदली आहे . तोटा 14 15.7 12.1
आधार : सहकार आयुक्त व िनबंधक सहकारी सं था यांचे कायार्लय, महारा टर् शासन *अ थायी

144
तक्ता 8.22 िबगर कृ िष सहकारी पतपुरवठा सं थांची मािहती
(₹ कोटी)
तपशील
2017 2018 * बदल
सं था (संख्या) 20,465 20,668 1.0

सभासद (लाख) 259.19 238.52 (-)8.0
ठे वी 89,403 87,024 (-)2.7
विनधी 22,866 21,059 (-)7.9
भाग भांडवल 8,568 7,991 (-)6.7
पैकी, राज्य शासनाचे 1.10 1.09 (-)0.9
खेळते भांडवल 1,77,065 1,62,806 (-)8.1
िवतरीत कज 72,191 67,913 (-)5.9
येणे कजर् 65,684 64,633 (-)1.6
कजे वसुली 61,937 61,729 (-)0.3
थकीत कज 8,620 8,096 (-)6.1
तो ातील सं था (संख्या) 4,672 4,569 (-)2.2
तोटा 1,736 1,606 (-)7.5
इतर सहकारी सं था
8.33 राज्यात 31 माचर् , 2018 रोजी 1,03,898 सहकारी गृहिनमार्ण सं था मध्ये सभासद संख्या 30.69 लाख होती. तसेच 10,925
मजूर कंतर्ाटी सं था असून सभासद संख्या 5.27 लाख होती. एकूण 243 िमक वन सं था असून 66,565 सद य होते.
महारा टर् राज्य सहकारी गृहिनमार्ण िव ीय महामं डळ मयार्िदत

8.34 महारा टर् राज्य सहकारी गृहिनमार्ण िव ीय महामंडळ मयार्िदत ही राज्यातील गृहिनमार्ण पतपुरवठा करणारी मध्यवतीर् सं था
आहे . महारा टर् राज्य सहकारी गृहिनमार्ण िव ीय महामंडळ मयार्िदत सं थेची मािहती तक्ता 8.23 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 8.23 महारा टर् राज्य सहकारी गृहिनमार्ण िव ीय महामं डळ मयार्िदत सं थेची मािहती
(`कोटी)
तपशील
2017 2018 * बदल
सभासद (संख्या) 10,349 10,333 (-)0.2

खेळते भांडवल 86.71 82.66 (-)4.7
िवतरीत कजर् 644 644 0.0
येणे कजर् 53.12 50.01 (-)5.9
कजर् वसुली 8.72 4.89 (-)43.9
थकीत कजर् 22.45 19.81 (-)11.8
आधार : महारा टर् राज्य सहकारी गृहिनमार्ण महामंडळ मयार्िदत * अ थायी
सहकारी गर्ाहक भांडारे

8.35 महारा टर् राज्य सहकारी गर्ाहक महासंघ ही िशखर सं था असून ती िज हा तरावर कायर्रत असले या घाऊक गर्ाहक भांडारांच्या
कायार्वर िनयंतर्ण ठे वते. ही घाऊक गर्ाहक भांडारे गाव पातळीवर कायर्रत असणाऱ्या ाथिमक गर्ाहक भांडारांना माल िवतरीत करतात.
राज्यात 31 माचर् , 2018 रोजी िशखर गर्ाहक महासंघा यितिरक्त 123 घाऊक गर्ाहक भांडारे व 1,663 ाथिमक गर्ाहक भांडारे कायर्रत
होती. गर्ाहक महासंघ, घाऊक व ाथिमक सहकारी गर्ाहक भांडारांची मािहती तक्ता 8.24 मध्ये िदली आहे .

145
तक्ता 8.24 गर्ाहक महासंघ, घाऊक व ाथिमक सहकारी गर्ाहक भांडारांची मािहती
(₹ कोटी)
तपशील गर्ाहक महासंघ घाऊक गर्ाहक भांडार ाथिमक गर्ाहक भांडार
* *
2017 2018 2017 2018 2017 2018*
संख्या 1 1 126 123 1,653 1,663
सभासद ('00) 6 6 3,144 2,946 11,911 11,101
भाग भांडवल 0.51 0.51 16.80 14.18 62.93 51.11
पैकी, राज्य शासनाचे - - 2.64 2.50 1.78 1.64
तोटा 0.27 0.47 2.62 2.99 9.55 7.39
तो ातील गर्ाहक भांडारे (संख्या) - - 60 66 643 602
आधार : सहकार आयुक्त व िनबंधक सहकारी सं था यांचे कायार्लय व महारा टर् शासन महारा टर् राज्य सहकारी गर्ाहक संघ िल., मुंबई * अ थायी
परवानाधारक सावकार
तक्ता 8.25 परवानाधारक सावकारांची मािहती
8.36 कृ िष व िबगर कृ िष पतपुरवठा सं थां यितिरक्त (संख्या)
परवानाधारक सावकारांना, वैयिक्तक कजार्चे वाटप करण्यास 31 माचर् रोजी शेकडा
तपशील
राज्य शासनाने अनुमती िदली आहे . यासाठी सहकार आयुक्त 2017 2018 * बदल
व िनबंधक सहकारी सं था यांचे कायार्लयामाफर्त परवाने िदले परवाना धारक 12,214 12,228 0.1
कजर्दारांची संख्या 10,95,701 8,64,455 (-)21.1
जातात. परवानाधारक सावकारांची मािहती तक्ता 8.25 मध्ये
वाटप केलेले कजर् (₹ कोटी) 1,614.76 1,237.32 (-)23.4
* अ थायी
आधार : सहकार आयुक्त व िनबंधक सहकारी सं था यांचे कायार्लय, महारा टर् शासन
*****

146
राज्यातील उ ोगांच्या महत्त्वाच्या बाबी
(वािर्षक उ ोग पाहणीवर आधारीत)
(` कोटी)
कायर्
(दोन अंकी) उ ोगांची ि थर खेळते कामगारांचे एकूण वापरलेला एकूण िन वळ
वषर्
रा टर्ीय औ ोिगक वगीर्करण संख्या भांडवल भांडवल वेतन उत्पादन माल िनिव टी मू यवृ ी
2008
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
(1) कापूस िंपजणी, सफाई 2015-16 637 985 1,779 49 15,475 9,155 12,900 2,475
इत्यादी (01) 2016-17 705 1,406 3,010 109 19,219 13,982 17,564 1,511
(2) मीठ उत्पादन (08) 2015-16 38 10 22 5 13 2 7 6
2016-17 37 1 2 1 3 0 1 2
(3) खा उत्पादने व पेये (10, 11) 2015-16 3,032 41,041 8,550 2,426 1,37,009 91,946 1,17,644 16,283
2016-17 2,808 40,801 10,104 2,408 1,26,925 83,826 1,05,980 17,836
(4) तंबाखू उत्पादने (12) 2015-16 88 1,161 924 202 4,854 1,311 1,612 2,985
2016-17 92 2,244 862 179 4,300 1,387 1,591 2,575
(5) व तर्े (13) 2015-16 1,887 15,748 (-) 2,149 1,827 39,442 22,291 32,229 5,745
2016-17 1,821 15,398 2,207 1,876 41,043 22,445 32,827 6,684
(6) व तर् ावरणे (14) 2015-16 1,054 2,084 3,535 536 14,606 4,279 11,431 2,926
2016-17 1,038 1,956 1,330 421 7,275 2,563 5,634 1,468
(7) चामडे व त्यासंबंिधत 2015-16 117 143 183 49 892 442 647 228
उत्पादने (15) 2016-17 123 192 254 66 1,036 560 792 222
(8) लाकूड व लाकडाची उत्पादने 2015-16 229 483 201 26 1,399 998 1,215 141
आिण बूच (फिर्नचर वगळू न) (16) 2016-17 228 399 131 37 1,099 709 894 173
(9) कागद व कागदाची उत्पादने (17) 2015-16 893 8,328 1,634 347 15,820 8,982 12,728 2,578
2016-17 851 8,600 1,405 404 14,934 8,392 12,381 1,983
(10) छपाई व मुिदर्त माध्यमांचे 2015-16 960 3,502 652 460 11,026 4,323 7,137 3,430
पुनरुत्पादन (18) 2016-17 864 4,398 (-) 385 390 8,863 3,902 6,231 2,213
(11) कोळसा, शु पेटर्ोिलयम 2015-16 202 17,006 (-) 4,027 662 1,31,554 67,287 89,663 40,015
यांची उत्पादने (19) 2016-17 186 17,908 (-) 12,634 665 1,24,616 72,763 77,459 45,727
(12) रसायने व रासायिनक उत्पादने, 2015-16 2,700 43,773 36,512 2,976 1,68,453 80,647 1,24,882 39,602
औषध, वै कीय रसायने व 2016-17 2,622 47,527 23,269 3,215 1,41,204 71,605 1,02,270 34,599
जैिवक उत्पादने (20,21)
(13) रबर आिण लाि टक उत्पादने (22) 2015-16 1,852 14,916 17,198 1,161 40,632 24,763 32,227 7,020
2016-17 1,745 17,746 19,829 1,747 50,651 30,173 39,118 9,942
(14) इतर अधातू खिनज उत्पादने (23) 2015-16 974 11,727 1,01,578 453 19,096 7,368 14,028 4,118
2016-17 915 10,433 1,00,379 685 21,162 7,500 14,628 5,486
(15) मूलभूत धातू (24) 2015-16 1,444 49,235 7,977 1,886 1,15,400 75,613 1,04,641 7,561
2016-17 1,285 47,396 (-) 173 1,825 1,08,653 70,267 95,896 9,467

147
कायर्
(दोन अंकी) उ ोगांची ि थर खेळते कामगारांचे एकूण वापरलेला एकूण िन वळ
वषर्
रा टर्ीय औ ोिगक वगीर्करण संख्या भांडवल भांडवल वेतन उत्पादन माल िनिव टी मू यवृ ी
2008
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
(16) धातूच्या व तूंची उत्पादने 2015-16 3,537 18,628 11,141 1,805 52,793 30,742 41,314 9,898
यंतर्े व यंतर्सामगर्ी वगळू न (25) 2016-17 3,450 13,961 4,969 1,822 43,071 24,738 33,112 8,563
(17) संगणक, िव त
ु आिण 2015-16 507 8,097 9,367 548 21,304 11,341 16,933 3,929
ऑ टीकल उत्पादने (26) 2016-17 431 3,209 5,639 488 19,975 11,623 15,428 4,143
(18) िव त
ु सामगर्ी (27) 2015-16 1,334 13,556 6,696 1,100 50,157 29,779 37,752 10,969
2016-17 1,432 11,095 8,428 1,294 55,807 32,998 42,756 11,661
(19) यंतर्े व यंतर्सामगर्ी (इतरतर् 2015-16 2,232 24,155 18,564 2,557 89,980 42,743 64,262 23,075
वगीर्कृत नसलेले), दुरु ती 2016-17 2,150 25,708 13,147 2,660 73,316 39,385 54,578 15,886
आिण यंतर् व यंतर्सामगर्ी

उभारणी (28,33)
(20) मोटार वाहने, टर्ेलसर् व 2015-16 1,378 37,084 (-) 1,233 3,066 1,21,548 72,942 99,259 17,698
िनम टर्ेलसर् (29) 2016-17 1,404 38,371 3,541 3,188 1,17,103 71,229 96,651 15,976
(21) इतर पिरवहन सामगर्ी (30) 2015-16 362 7,306 967 736 35,944 23,708 27,895 7,210
2016-17 351 8,030 729 860 32,861 20,856 24,371 7,592
(22) फिर्नचर उत्पादने व इतर 2015-16 1,309 3,966 9,910 846 45,857 33,401 40,231 5,128
व तुिनमार्ण (31,32) 2016-17 1,251 4,561 15,089 954 37,169 26,234 31,516 5,136
(23) इतर (टाकाऊ व तुंचे संचयन, 2015-16 1,445 23,241 2,352 579 34,762 6,059 28,905 4,236
िकर्या व िव हे वाट संबंधी 2016-17 1,221 16,642 1,425 540 24,686 4,343 21,140 46
कायर्, व तुंचा पुनवार्पर,
काशन कायर्, इतर उ ोग)
(38,58, इतर)
2015-16 28,210 3,46,175 2,32,334 24,299 11,68,017 6,50,121 9,19,541 2,17,259

एकूण
2016-17 27,010 3,37,982 2,02,557 25,835 10,74,970 6,21,480 8,32,819 2,08,800
आधार - वािर्षक उ ोग पाहणी, कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार

148
भारतातील औ ोिगक उत्पादनांचे िनदशांक
(पायाभूत वषर् 2011-12=100)
अ.कर्. बाब भार 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
I सवर्साधारण िनदशांक 100.00 103.3 106.7 111.0 114.7 120.0 125.3 129.8
II खाणकाम 14.37 94.7 94.6 93.3 97.3 102.5 104.9 107.9
III व तुिनमार्ण 77.63 104.8 108.6 112.7 115.9 121.0 126.6 131.0
उ ोग गट
1 खा उत्पादने 5.30 103.3 104.6 110.9 104.7 98.9 108.1 121.1
2 पेय 1.04 106.7 104.8 108.2 109.7 106.3 105.4 108.7
3 तंबाखू उत्पादने 0.80 107.5 116.4 131.1 136.3 115.9 95.1 93.9
4 कापड उत्पादने 3.29 108.0 112.6 116.9 119.4 117.4 117.1 118.4
5 व तर् ावरणे 1.32 99.0 114.8 114.4 131.0 151.7 137.5 152.3
6 चामडे व संबंिधत उत्पादने 0.50 110.6 113.0 123.0 123.6 122.3 123.9 124.7
7 लाकुड व लाकडाची उत्पादने आिण 0.19 97.0 94.6 95.3 97.5 93.1 92.4 104.0
बूच (फिर्नचर वगळता), का ापासून
बनिवले या व मुलामा िदले या व तु
8 कागद आिण कागदाची उत्पादने 0.87 103.3 114.2 115.1 116.5 114.0 108.9 104.2
9 छपाई आिण सार माध्यमे यांची 0.68 96.8 105.8 100.0 103.8 106.0 99.7 97.7
ितिलपी न द ठे वणे
10 कोळसा आिण शुध्द पेटर्ोिलयम 11.77 105.9 108.0 108.6 113.7 119.1 123.5 126.7
उत्पादने
11 रसायने व रासायिनक उत्पादने 7.87 103.9 108.8 109.2 113.7 116.5 116.1 118.8
12 औषध,वै कीय रसायने व जैिवक 4.98 108.1 114.3 116.9 132.1 172.3 212.1 215.0
13 रबर आिण ल ॅि टक उत्पादने 2.42 101.0 112.4 117.7 118.3 120.5 110.6 108.0
14 अधातू खिनज उत्पादने 4.09 102.9 103.1 108.2 110.4 109.9 113.9 123.6
15 मूलभूत धातू 12.80 107.8 112.5 123.5 124.3 130.6 138.0 141.3
16 धातूंच्या व तुंची उत्पादने (यंतर् व 2.65 97.0 101.5 105.9 103.4 105.5 107.9 106.4
सामगर्ी वगळू न)
17 संगणक, िव त
ु आिण ऑि टकल 1.57 100.6 115.2 117.6 123.6 126.7 148.5 168.5
18 िव त
ु सामगर्ी 3.00 113.0 117.4 122.0 128.4 122.6 107.4 110.0
यंतर्े व यंतर्सामगर्ी , इतरतर् वगीर्कृत 4.77 102.9 103.3 102.6 105.9 114.1 120.5 123.4
19
नसलेले
20 मोटार वाहने, टर्ेलसर् आिण सेमी टर्ेलसर् 4.86 100.1 99.1 102.6 101.1 101.7 114.5 122.8
21 इतर पिरवहन सामगर्ी 1.78 99.2 103.5 110.0 112.5 117.5 133.9 145.7
22 फिर्नचर 0.13 112.9 125.4 115.6 163.9 176.2 196.6 211.4
23 इतर व तुिनमार्ण 0.94 113.1 105.2 105.7 119.9 125.6 106.2 92.9
IV वीज 7.99 104.0 110.3 126.6 133.8 141.6 149.2 156.9
आधार - कदर्ीय सांिख्यकी कायार्लय, भारत सरकार

149
राज्यातील खिनजांचे उत्पादन

(उत्पादन: '000 टनात)
(मू य: ` लाख)
अ. उत्पादन
खिनज पदाथर् 1961$ 1971$ 1980-81 1990-91 2000-01 2010-11 2017-18
कर्. / मू य
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
1 मीठ उत्पादन 384 472 540 229 148 180 130
2 कोळसा उत्पादन 856 2,085 5,770 16,848 28,754 36,932 42,218
मू य 186 745 6,681 47,244 2,10,192 5,08,249 7,03,534
3 कर्ोमाईट उत्पादन 1 3 2 -- 0.6 -- --
मू य 1 5 5 -- 8 -- --
4 कच्चे लोखंड उत्पादन 362 613 1,456 645 22 1,018 791
मू य 51 69 657 384 31 7,154 12,662
5 चुनखडी उत्पादन 55 363 715 5,135 6,066 10,431 14,150
मू य 2 33 163 1,968 5,266 15,647 41,459
6 कच्चे म ँगनीज उत्पादन 179 218 232 276 363 589 729
मू य 206 148 553 1,615 6,280 54,109 54,145
7 केओिलन (नैसिर्गक) उत्पादन 2 3 5 3 0.2 -- --
मू य 0.13 0.16 1 1 0.29 -- --
8 बॉक्साईट उत्पादन 27 302 365 543 1,027 2,492 2,181
मू य 2 21 137 443 1,705 4,585 9,417
9 डोलोमाईट उत्पादन 6 5 27 28 65 79 --
मू य 0.38 1 8 27 145 71 --
10 िसिलका सँड उत्पादन 5 27 89 197 168 327 --
मू य 0.34 3 3 87 228 982 --
11 लोराईट (गर्ेडेड) उत्पादन -- -- -- 3 3 284 1
मू य -- -- -- -- 24 12,457 130
12 ल ॅटे राईट उत्पादन -- -- -- 85 83 49 --
मू य -- -- -- 76 107 58 --
13 कायनाईट उत्पादन -- 5 22 15 0.2 3 8
मू य -- 11 53 85 1 24 35
14 इतर$$ उत्पादन -- 4 544 912 306 4,034 604
मू य -- 0.36 27 196 49 5,258 602
आधार - (1) भूिवज्ञान आिण खिनकमर् संचालनालय, महारा टर् शासन, नागपूर
(2) सहा यक मीठ आयुक्त, भारत सरकार, मुंबई (फक्त मीठाकिरता).

$ आकडे कॅ लेन्डर वषार्किरता आहे त.
$$ सॅन्ड टोिंवग व िसलीमानाईट हे इतर खिनजांमध्ये अंतभूर्त आहे त.

150
राज्यातील सहकारी सं थांचा तपशील
बाब 1970-71 1980-81 1990-91 2000-01 2010-11 2015-16 2016-17 2017-18*

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1. सहकारी सं थांची संख्या
(1) िशखर व मध्यवतीर् 29 31 34 34 34 34 34 34
कृ िष व िबगर-कृ िष
पतसं था
(2) ाथिमक कृ िष पतसं था 20,420$ 18,577 19,565 20,551 21,451 21,102 21,089 21,102
(3) िबगर-कृ िष पतसं था 2,964 5,474 11,291 22,014 23,434 20,805 20,465 20,668
(4) पणन सं था 410 423 931 1,115 1,719 1,183 1,207 1,221
@
(5) शेतमाल िकर्या उपकर्म 6,810 14,327 28,954 39,070 48,848 27,412 25,344 25,634
(6) सामािजक सेवा व 11,964 21,915 43,845 75,232 1,28,760 1,26,371 1,27,162 1,29,593
इतर सहकारी सं था @
एकू ण 42,597 60,747 1,04,620 1,58,016 2,24,306 1,96,907 1,95,301 1,98,252
2. सभासदांची संख्या ('000)
(1) िशखर व मध्यवतीर् 70 1,014 1,485 1,371 247 209 211 213
पतसं था $$
(2) ाथिमक कृ िष पतसं था 3,794 5,416 7,942 10,125 15,001 15,922 15,397 15,049
(3) िबगर-कृ िष पतसं था 2,438 3,759 9,302 18,467 21,618 23,706 25,919 23,853
(4) पणन सं था 282 471 745 840 1,337 1,214 1,005 1,175
(5) शेतमाल िकर्या उपकर्म 959 2,124 3,974 6,339 8,010 5,594 5,721 5,309
(6) सामािजक सेवा व 1,038 1,999 3,455 5,880 6,809 6,385 6,388 6,122
एकू ण 8,581 14,783 26,903 43,022 53,022 53,030 54,641 51,721
3. खे ळते भांडवल (` कोटी)
(1) िशखर व मध्यवतीर् 613 1,831 8,806 39,267 89,719 1,16,916 1,32,804 1,29,109
पतसं था
(2) ाथिमक कृ िष पतसं था 343 527 1,851 6,988 18,987 19,265 19,393 18,910
(3) िबगर-कृ िष पतसं था 168 1,209 7,508 66,887 1,04,814 1,67,944 1,77,065 1,62,807
(4) पणन सं था 39 188 340 1,518 1,300 1,120 1,119 2,613
(5) शेतमाल िकर्या उपकर्म 219 1,029 4,588 13,288 28,717 49,292 44,062 44,330
(6) सामािजक सेवा व 107 426 1,191 6,492 4,897 8,719 8,793 7,928
एकू ण 1,489 5,210 24,284 1,34,440 2,48,434 3,63,256 3,83,236 3,65,697
4. थूल कजर् (` कोटी)
(1) िशखर व मध्यवतीर् कृ िष 751 1,528 9,085 28,709 40,436 58,996 59,533 41,488
व िबगर-कृ िष पतसं था
(2) ाथिमक कृ िष पतसं था 133 250 800 3,734 8,060 14,611 15,289 14,573
(3) िबगर-कृ िष पतसं था 204 1,129 5,178 39,268 49,907 71,813 72,191 67,913
(4) पणन सं था 3 3 8 18 11 1 1 1
(5) शेतमाल िकर्या उपकर्म 3 12 17 103 2,052 1,715 2,570 2,107
(6) सामािजक सेवा व इतर 4 12 60 235 215 240 160 218
सहकारी सं था
एकू ण 1,098 2,934 15,148 72,067 1,00,681 1,47,376 1,49,744 1,26,300

151
बाब 1970-71 1980-81 1990-91 2000-01 2010-11 2015-16 2016-17 2017-18*

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
5. ये णे कज (` कोटी)
(1) िशखर व मध्यवतीर् 478 1,137 5,889 23,120 42,385 63,013 66,423 67,020
पतसं था
(2) ाथिमक कृ िष
284 384 1,310 5,308 12,024 15,677 13,765 13,707
पतसं था
(3) िबगर-कृ िष पतसं था 105 731 4,594 35,908 47,863 68,269 65,684 64,633
(4) पणन सं था 2 4 9 182 5,032 18 16 19
(5) शेतमाल िकर्या
6 30 69 236 3,724 3,534 2,808 2,877
उपकर्म
(6) सामािजक सेवा व 8 25 191 2,899 834 921 517 701
एकू ण 883 2,311 12,062 67,653 1,11,862 1,51,432 1,49,213 1,48,957
6. उलाढाल-तयार
मालाच्या िवकर्ीचे मू य
(` कोटी)
(1) िशखर व मध्यवतीर् ला ना ला ना ला ना ला ना ला ना ला ना ला ना ला ना
पतसं था
(2) ाथिमक कृ िष
51 146 239 1,012 593 941 908 843
पतसं था
(3) िबगर-कृ िष पतसं था 3 10 -- 38 76 -- -- --
(4) पणन सं था 214 979 2,602 3,205 1,368 2,018 3,981 5,242
(5) शेतमाल िकर्या
194 1,031 3,467 7,496 46,112 21,916 21,252 21,583
उपकर्म
(6) सामािजक सेवा व 69 187 330 1,588 4,076 1,383 4,673 4,134
एकू ण 531 2,353 6,638 13,339 52,225 26,258 30,814 31,802
आधार - सहकार आयुक्त व िनबंधक सहकारी सं था यांचे कायार्लय, महारा टर् शासन * अ थायी लाना - लागू नाही
टीप - 1990-91 पयतची आकडे वारी जून अखे रपयतची आहे .
$ यात ाथिमक कृ िष पतसं था, ाथिमक भू-िवकास ब ँका आिण धान्य ब ँका यांचा 1970-71 पयत समावेश आहे .
$$ नाममातर् सभासद वगळू न
@ 2000-01 या वषार्पासून उपसा िंसचन सं थांचा समावेश उत्पादक ऐवजी सामािजक सेवा व इतर सहकारी सं था या कारात करण्यात आला आहे .

9. पायाभूत सुिवधा
9.1 दजदार पायाभूत सुिवधांमळ ु े यवसाय व रोजगार िनिर्मती होते व त्याबरोबरच शा वत आिर्थक वाढ राखली जाते. वाहतूक, ऊजार्
आिण दळणवळण या क्षेतर्ात उत्कृ ट पायाभूत सुिवधा िनमार्ण करण्यासाठी शासनाने िविवध उपकर्म हाती घे तले आहे त.
ऊजार्
9.2 सवार्ंसाठी िकफायतशीर, खातर्ीची, शा वत व आधुिनक ऊजार् उपल धतेची सुिनि चती करणे हे शा वत िवकास ध्येयांपैकी एक
ध्येय आहे . हे ध्येय साध्य करण्यासाठी, पुरेशी ऊजार् िनिर्मती करून पुरवठा करणे, पारे षण व िवतरण जाळे वाढिवणे व त्यांचे
अ यावतीकरण करणे, ऊजार् कायर्क्षमतेत वाढ करणे आिण ऊजतील वच्छ ऊजचा िह सा वाढिवणे यासारख्या िविवध उपाययोजना
शासन करीत आहे .
वीज
9.3 वीज हा ऊजचा महत्वाचा ोत असुन जीवनाच्या सवर् पैलंस
ू ाठी आव यक आहे . सवार्ंना वीज पुरिवण्यासाठी शासनाने िविवध
उपकर्म सुरू केले आहे त.
थािपत क्षमता
9.4 राज्यातील वीज िनिर्मतीची एकूण थािपत क्षमता

31 माचर् , 2019 रोजी 36,705 मेगाव ॅट असून त्यात सावर्जिनक
क्षेतर्ाचा 29.7 टक्के, खाजगी क्षेतर्ाचा 46.9 टक्के (त्यापैकी
पारं पिरक 60.5 टक्के व नवीकरणीय 39.5 टक्के) आिण
सावर्जिनक-खाजगी भागीदारी क पाचा (रत्नािगरी गॅस पॉवर
ोजेक्ट मयार्.) 4.9 टक्के िह सा होता. राज्यातील वीज िनिर्मतीची
थािपत क्षमता 31 माचर् , 2019 रोजी दे शात सवार्िधक होती.
ोतिनहाय थािपत क्षमता तक्ता 9.1 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.1 ोतिनहाय थािपत क्षमता

(मेगाव ॅट)
31 माचर् रोजी 2019 मध्ये

ोत 2018 च्या तुलनेत
2016 2017 2018 2019 शेकडा बदल
राज्याअंतगर्त 32,604 35,166 36,705 36,705 0.0
औि णक 19,066 21,496 22,096 22,096 0.0
नवीकरणीय 7,400 7,532 8,476 8,476 0.0
जलजन्य 3,066 3,066 2,941 2,941 0.0
नैसिर्गक वायुजन्य 3,072 3,072 3,072 3,072 0.0
कदर्ीय क्षे तर्ाकडू न वाटप 7,026 7,114 8,763 9,041 3.2
आधार : महािनिर्मती, महाऊजार्, जलसंपदा िवभाग, महारा टर् शासन, किदर्य िव त

ु ािधकरण, कदर् शासन , टाटा पॉवर कं. मयार्., िरलायन्स
इन् ा टर्क्चर / अदानी इलेक्टर्ीिसटी

154
वीज िनिर्मती
9.5 राज्यात 2018-19 मध्ये एकूण वीज िनिर्मती
(नवीकरणीय तर्ोतासह) 1,62,559 दशलक्ष युिनट तर
2017-18 मध्ये एकूण 1,54,215 दशलक्ष युिनट झाली. त्यात
सावर्जिनक क्षेतर्, खाजगी क्षेतर् आिण सावर्जिनक-खाजगी भागीदारी
क्षेतर्ातून 2018-19 मध्ये वीजिनिर्मतीत अनुकर्मे 32.5 टक्के,
37.8 टक्के आिण 2.7 टक्के वाटा होता. ोतिनहाय वीज
िनिर्मती तक्ता 9.2 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.2 ोतिनहाय वीज िनिर्मती

(दशलक्ष युिनट्स)
2018-19 मध्ये
ोत 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2017-18 च्या तुलनेत
राज्याअंतगर्त 1,13,787 1,15,046 1,07,058 1,14,199 6.6
औि णक 94,482 89,084 90,784 95,659 5.4
नैसिर्गक वायुजन्य 5,302 9,481 4,560 3,985 (-)12.6
जलजन्य 5,045 5,978 4,992 5,219 4.5
नवीकरणीय $ 8,958 10,503 6,722 9,336 38.9
कदर्ीय क्षे तर्ाकडू न ा त 29,179 32,582 47,156 48,359 2.6

टीप : १ युिनट = १ िकलोव ॅट तास $ बंिद त िवजेसह
आधार : महािनिर्मती, महाऊजार्, जलसंपदा िवभाग महारा टर् शासन, कदर्ीय िव त
ु ािधकरण, कदर् शासन, टाटा पॉवर कं. मयार्., िरलायन्स इन् ा टर्क्चर / अदानी
इलेक्टर्ीिसटी.
वीज खरे दी
9.6 सन 2017-18 मध्ये महािवतरणने खरे दी केले या िवजेचा सरासरी ती युिनट दर ₹ 4.03 आिण बे टने खरे दी
केले या िवजेचा सरासरी ती युिनट दर ₹ 3.97 होता. महािवतरण आिण बे ट यांनी खरे दी केले या िवजेचा तपशील तक्ता 9.3 मध्ये
तक्ता 9.3 महािवतरण आिण बे ट यांनी खरे दी केलेली वीज
महािवतरण बे ट
वषर् खरे दी केलेली वीज एकूण िंकमत खरे दी केलेली वीज एकूण िंकमत
(दशलक्ष युिनट ) (` कोटी) (दशलक्ष युिनट ) (` कोटी)
2016-17 1,17,497 47,358 4,655 2,314
2017-18 1,26,925 53,830 4,825 2,318
2018-19+ 55,910 25,036 2,576 1,309
आधार : महािवतरण, बे ट + स टबरपयत

155
िवजेचा वापर
9.7 राज्यात 2017-18 मध्ये िवजेचा एकूण वापर 1,18,566 दशलक्ष युिनट तर 2016-17 मध्ये 1,14,411 दशलक्ष युिनट
होता. राज्यातील िवजेचा सवार्िधक वापर औ ोिगक क्षेतर्ात (33.1 टक्के) तर त्या खालोखाल कृ िष क्षेतर्ात (25.6 टक्के) आिण घरगुती
क्षेतर्ात (23.8 टक्के) होता. क्षेतर्िनहाय िवजेचा वापर तक्ता 9.4 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 9.4 क्षे तर्िनहाय िवजेचा वापर

(दशलक्ष युिनट )
2017-18 मध्ये
2016-17 च्या
क्षेतर् 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19+
तुलनेत
औ ोिगक 40,231 34,457 39,246 14,686 10.3
कृ िष 28,236 28,202 30,307 8,209 16.3
घरगुती 27,001 29,867 28,172 13,019 2.3
वािणिज्यक 13,182 15,202 13,927 6,659 3.5
सावर्जिनक सेवा@ 4,287 4,400 4,670 1,712 9.6
रे वे 1,795 120 163 99 21.5
इतर 2,011 2,163 2,081 790 5.3
सवर् 1,16,743 1,14,411 1,18,566 45,174 7.7
@ सावर्जिनक िदवाब ी व पाणी पुरवठा समािव ट + स टबर पयत
आधार : महािवतरण, बे ट, टाटा पॉवर कं. मयार्., िरलायन्स इन् ा टर्क्चर / अदानी इले क्टर्ीिसटी.
9.8 भारतातील आिण महारा टर्ातील िवजेचा दरडोई अंितम वापर तक्ता 9.5 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 9.5 िवजेचा दरडोई अंितम वापर

(युिनट )
2015-16 2016-17 2017-18

भारत महारा टर् भारत महारा टर् भारत महारा टर्
सवर् 683.6 965.2 712.0 907.0 858.8 964.4
वािणिज्यक 68.1 116.1 69.9 111.9 73.0 113.3
औ ोिगक 226.2 286.4 233.6 282.3 356.2 319.2
कृ िष 137.1 237.6 151.3 236.0 155.2 246.5
घरगुती 189.1 233.7 203.1 224.8 207.8 229.2
आधार : किदर्य िव त
ु ािधकरण, कदर् शासन
9.9 थािपत क्षमता, िव त

ु िनिर्मती, क्षेतर्िनहाय िवजेचा तक्ता 9.6 सरासरी कमाल मागणीच्या वेळी िवजेचा पुरवठा
वापर आिण िवजेचा दरडोई अंितम वापर यासंबंधीची मािलका व तूट
पिरिश ट 9.1 मध्ये िदली आहे . (मेगाव ॅट)
वषर् सरासरी कमाल पुरवठा तूट
िवजेची मागणी व पुरवठा मागणी
2014-15 15,812 15,392 420
9.10 राज्यातील क्षमता वाढ, पारे षण व िवतरण
2015-16 15,948 15,850 98
जा यातील सुधारणा आिण ऊजार् संवधर्नाच्या िविवध
2016-17 16,903 16,866 37
उपाययोजनांमळ
ु े वीज पुरव ात सुधारणा झाली आहे . सरासरी
2017-18 17,412 17,606 (-)194
कमाल मागणीच्या वेळी िवजेचा पुरवठा व तूट तक्ता 9.6 मध्ये +
2018-19 18,504 18,729 (-)226
आधार : महािवतरण + नो हबरपयत
156
पारे षण व िवतरणाचे पायाभूत जाळे
9.11 पारे षण व िवतरणाच्या पायाभूत जा यामध्ये सुधारणा ही सातत्यपूणर् िकर्या असून त्यात अित उच्च दाब (इएच ही) उपकदर्ांचे
आधुिनकीकरण, सदोष मीटर बदलणे, अत्यािधक भार असले या उच्च व कमी दाबाच्या वािहन्यांवरील भार अितिरक्त रोिहतर्े पुरवून
कमी करणे, नवीन उपकदर्े उभारणे व कायार्िन्वत करणे यासह वीजचोरी िवरु मोहीम अशा उपाययोजनांचा समावेश आहे .
9.12 महापारे षणचे 46,218 सिर्कट िकमीचे जाळे व 660 उपकदर्े यांसह 2017-18 पयतची पारे षण क्षमता सुमारे 1,23,846 मेगा
हो ट ॲि पअर (एम हीए) होती. सन 2018-19 मध्ये नो हबर पयत पारे षण क्षमता 48,406 सिर्कट िकमी जाळे व 674 उपकदर्े यासह
1,30,316 एम हीए एवढी झाली. महापारे षणची 2016-17, 2017-18 ची पारे षण हानी अनुकर्मे 3.63 व 3.30 टक्के होती तर
2018-19 च्या नो हबर पयत ची पारे षण हानी 3.09 टक्के होती.
9.13 महािवतरणच्या िवतरण जा यात 2017-18 अखेरीस

3,502 उपकदर्े , 10,34,532 सिर्कट िकमी वािहन्या व
5,99,367 िवतरण रोिहतर्े होती. सन 2018-19 स टबर पयत ही
क्षमता 3,577 उपकदर्े , 10,40,871 सिर्कट िकमी वािहन्या
व 6,03,522 िवतरण रोिहतर्े होती. सन 2017-18 मध्ये
महािवतरणची एकूण तांितर्क व वािणिज्यक हानी 17.4 टक्के
होती.
9.14 सन 2017-18 मध्ये राज्यातील वीज िवतरण यंतर्णेत

महािवतरणचा िह सा 85.7 टक्के असून त्या पाठोपाठ िरलायन्स
इन् ा टर्क्चर / अदानी इले क्टर्ीिसटीचा 8.0 टक्के, बे टचा 3.5
टक्के आिण टाटा पॉवरचा 2.6 टक्के होता. िवतरण हानी तक्ता
तक्ता 9.7 िवतरण हानी

(टक्के)
परवानाधारक 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19+
महािवतरण 17.4 14.7 13.90 14.06
बे ट 5.83 5.42 5.82 5.74
िरलायन्स इन् ा टर्क्चर / अदानी इलेक्टर्ीिसटी 9.24 8.77 8.11 8.61
टाटा पॉवर कं. मयार्. 0.63 0.85 0.75 0.75
आधार : महािवतरण, बे ट, टाटा पॉवर कं. मयार्., िरलायन्स इन् ा टर्क्चर / अदानी इले क्टर्ीिसटी + स टबरपयत
9.15 उज्वल िड कॉम ॲ युरन्स योजना (उदय) : कदर् शासनाने 2015 मध्ये राज्य िवतरण यंतर्णांच्या कायार्न्वयन व िव ीय
कायर्क्षमतेत सुधारणा करण्याच्या उ े शाने ही योजना मंजरू केली. राज्य शासनाकडू न 2016-17 मध्ये ₹ 4,959.75 कोटी
महािवतरणला सदर योजनेसाठी ह तांतरीत करण्यात आले. राज्यात िफडर मीटिंरग, वीज जोडणी न झाले या घरांना जोडणी, िफडर
िवलगीकरण, गर्ामीण िफडर पिरक्षण आिण एलईडी िदवे िवतरण पूणर् झाले आहे तर 200 युिनट्स पेक्षा जा त वीज वापरणाऱ्या
गर्ाहकांकरीता माटर् मीटिंरग व िवतरण टर्ान्सफॅ ामर्सर् मीटिंरगचे काम गतीपथावर आहे .

157
क्षमता वाढ
9.16 औि णक ऊजार् : महािनिर्मतीने िविवध औि णक ऊजार् िनिर्मती कदर्ांत यु- गॅस िडस फरायझेशन (एफजीडी) क पांची
थापना व कायार्न्वयन करण्याच्या कृ ती आराख ास मान्यता िदली आहे . चं दर्पूर 2,500 मेगाव ॅट, भुसावळ 1,000 मेगाव ॅट, पारस
1,250 मेगाव ॅट, खापरखेडा 500 मेगाव ॅट आिण कोराडी 1,320 मेगाव ॅट या क पांसाठी क्षमतावाढीची िकर्या सुरू आहे .
9.17 नवीकरणीय ऊजार् : वच्छ आिण पयार्वरण पूरक नवीकरणीय ऊजचे पवन, सौर, जैिवक, बायोगॅस, सागरी लाटा,
भू-औि णक, इत्यादी ोत आहे त. नवीकरणीय ऊजचा चार व सार आिण ऊजार् संवधर्न कायर्कर्मांची अंमलबजावणी यासाठी
महारा टर् ऊजार् िवकास अिभकरण (महाऊजार्) सकर्ीय आहे .
9.18 कदर् शासना माणे नवीकरणीय ऊजार् ोतांमधून 10 टक्के पयत वीज खरे दीचे बंधन साध्य करण्याचे धोरण राज्य शासनाने
ि वकारले आहे . त्यास अनुसरुन नवीकरणीय ऊजार् ोतां ारे िनिर्मत वीज गर्ीड जोडणीमध्ये आणण्यासाठी धोरणे जाहीर केले ली आहे त.
नवीकरणीय ऊजच्या संभा य क्षमतेनस
ु ार राज थान आिण ज मू व का मीर नंतर राज्य दे शात ितसऱ्या कर्मांकावर आहे तर नवीकरणीय
ऊजार् ोतां ारे वीज िनिर्मती क पांच्या थािपत क्षमतेनस
ु ार राज्य दे शात तािमळनाडू नंतर दुसऱ्या कर्मांकावर आहे . नवीकरणीय ऊजची
संभा य व थािपत क्षमता तक्ता 9.8 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.8 नवीकरणीय ऊजची संभा य व थािपत क्षमता

(मेगाव ॅट)
थािपत क्षमता
ोत संभा य क्षमता 31 माचर् रोजी 31 ऑक्टोबर, 2018
2016 2017 2018 रोजी
पवन 9,400 4,662 4,769 4,782 4,786
िचपाडांपासून वीज सहिनिर्मती 2,200 1,415 1,849 1,954 2,284

#
लघु जल िव त
ु क प 732 302 304 336 366
कृ िष अवशेष 781 200 215 215 215
शहरी घनकचरा 287 3 3 3 3
औ ोिगक कचरा 350 34 9 35 35
सौर 7,500 362 383 1,017 1,017
एकू ण 21,250 6,978 7,532 8,342 8,706
# जलसंपदा िवभागाने थािपत केले ले 25 मेगाव ॅट पेक्षा कमी क्षमतेचे क प

आधार : महाऊजार्, ‘ऊजार् सांिख्यकी 201९’ अहवाल, जलसंपदा िवभाग, महारा टर् शासन
िनयामक उपाययोजना व वीज दर
9.19 महारा टर् िव त

ु िनयामक आयोगाची थापना वीज दर िनि चती, वीज खरे दी आिण पारे षण व िवतरण यंतर्णांच्या ापण
िकर्यांचे िनयमन, वीज क्षेतर्ामधे पधार्, कायर्क्षमता व काटकसरीस ोत्साहन दे णे यासाठी करण्यात आली आहे . सन 2018-19 मधील
सरासरी वीज दर तक्ता 9.9 मध्ये िदले आहे त.

158
तक्ता 9.9 सन 2018-19 मधील सरासरी वीज दर

(₹ ित युिनट)
गर्ाहक गट अदानी मुंबई

महािवतरण बे ट टाटा पॉवर कं. मयार्.
इलेक्टर्ीसीटी मयार्.
लघु दाब - घरगुती/िनवासी
¤üÖ×¸ü¦ü¶रे षेखालील
0 ते 100 युिनट्स 1.84 2.52 @ @
101 ते 300 युिनट्स 5.31 3.21 4.78 1.97
301 ते 500 युिनट्स 8.95 5.75 8.58 5.20
501 ते 1,000 युिनट्स 11.57 8.23 10.13 8.85
1,000 युिनट्स पेक्षा अिधक 12.06 9.56 11.83 12.12
लघु दाब - यावसाियक/अिनवासी
0- 20 िकलोव ॅट 10.65 7.99 9.91 8.10
> 20 िकलोव ॅट आिण < = 50 िकलोव ॅट 13.14 8.42 10.61 8.50
50 िकलोव ॅट पेक्षा अिधक 15.93 8.64 11.16 10.12
लघु दाब - उ ोग
20 िकलोव ॅट पेक्षा कमी भार 6.66 7.26 8.87 8.03
20 िकलोव ॅट पेक्षा अिधक भार 9.07 7.65 9.59 8.22
लघु दाब - कृ िष
कृ िष पंप (मीटर िशवाय) 3.59 लाना लाना लाना
कृ िष पंप (मीटर सह) 3.55 3.96 5.85 @
इतर (मीटर सह) 5.59 5.64 7.41 @
लघु दाब - पथिदवे (सावर्जिनक िदवाब ी)
गर्ामपंचायत आिण अ, ब व क वगर् नगरपािलका 6.05 लाना लाना लाना
महानगरपािलका क्षेतर्े 7.53 7.88 8.89 8.76
लघु दाब - सावर्जिनक सेवा
शासकीय शैक्षिणक सं था व रुग्णालये 7.46 7.56 8.23 6.71
इतर 8.78 7.86 8.64 8.80
उच्च दाब - उ ोग 8.20 8.06 9.37 9.38
उच्च दाब – रे वे/मे टर्ो/मोनोरे ल 8.61 7.39 8.02 7.40
उच्च दाब - सावर्जिनक सेवा
शासकीय शैक्षिणक सं था व रुग्णालये 9.26 7.75 8.67 8.72
इतर 11.29 8.30 9.53 9.46
उच्च दाब - कृ िष पंप 4.12 लाना लाना लाना
आधार : महारा टर् वीज िनयामक आयोग @ गर्ाहकांची संख्या िनरं क वा अत्यंत कमी अस याने सरासरी दर दशर्िवले नाहीत लाना लागू नाही
9.20 ऊजार् अक्ष यता कायर् कर्म व नवीकरणीय ऊजसंबंधीच्या इतर उपाययोजना : नवीकरणीय ऊजची वतंतर्पणे कायर्रत
असलेली उपकरणे मो ा माणात अनुदािनत तत्वावर िवतरीत करण्यात आली आहे त. राज्यात खु या बाजारा ारे 12.24 लाख चौ.मी.
सौर ऊजार् एकितर्करण क्षेतर् (सौर जल उ मीकरण पध्दती), 1.62 लाख सौर कंदील, 0.45 लाख सौर घरगुती िदवे व 1.16 लाख सौर
पथिदवे थािपत करण्यात आले आहे त. ऊजार् अक्ष यता कायर्कर्म व इतर उपाययोजना अंतगर्त साध्य तक्ता 9.10 मध्ये िदले आहे त.

159
तक्ता 9.10 ऊजार् अक्ष यता कायर् कर्म व इतर उपाययोजना अंतगर्त साध्य
तपशील माचर् , 2017 अखेर माचर् , 2018 अखेर
ऊजार् अक्ष यता कायर् कर्म

अ) ऊजार् लेखा पिरक्षण 972 1,089
ब) संिक्ष त ऊजार् लेखा पिरक्षण 2247 2,408
क) अप यियत उ याचा पुनवार्पर 11 11
ड) गर्ामपंचायत क्षेतर्ात सीएफएल िदवे बदलणे 1,53,066 1,53,066
इ) शासकीय/िनमशासकीय कायार्लयांच्या इमारतींमध्ये ऊजार् 87 90
संवधर्न पथदशीर् क प
ई) नगरपािलकांमध्ये ऊजार् संवधर्न संयंतर्े बसिवणे 34 36
वारा मापन कदर्े 409 409

सौर िकरणोत्सार िनधार्रण कदर्े 7 7
सामाियक अ यािसकेत सौर िदवे 18,603 18,603
गर्ामीण िव त
ु ीकरण अ) गावे 586 586
ब) पाडे -व त्या 703 703
शासकीय इमारतीतील सौर ऊजार् क प 41 41
जैिवक कांडी कोळसा (ि क्वेटींग) क प 152 170
पवन-सौर संकिरत संयंतर्े अ) संख्या 286 286
ब) क्षमता (िकलोव ॅट) 2,174 2,174
आ मशाळा व वसतीगृहातील पवन-सौर संकिरत यंतर्णा 20 20
दशर्ने 266 277
आ मशाळांतील सौर ऊजार् संयंतर्े (सौर घरगुती िदवे, पथिदवे, जल उ मीकरण 10 10
यंतर्णा आिण ऊजार् संच)
आधार : महाऊजार्
9.21 गर्ामीण िव त
ु ीकरण, जा यांची सुधारणा आिण ऊजार् अक्ष यता : राज्यातील व ती असले या एकूण
41,928 गावांपैकी (गर्ामीण िव त
ु ीकरण मोबाईल डॅशबोडर् GARV णाली नुसार माचर् , 2018 रोजी) स टबर, 2018 पयत
ु ीकरण झाले. अमरावती िज
41,628 गावांचे पारं पिरक ऊज ारे व 305 गावांचे अपारं पिरक ऊज ारे िव त ातील पाच गावांचे
पुनवर्सन करण्यात आले.
9.21.1 कृ िष पं पांचे िव त
ु ीकरण : राज्यात एकूण 42.02 लाख कृ िष पंप आहे त. सन 2017-18 मध्ये 66,174 व सन 2018-19
मध्ये स टबर पयत 53,126 कृ िष पंपांचे िव त
ु ीकरण पूणर् झाले.
9.21.2 अटल सौर कृ िष पंप योजना : सदर योजना 2015 पासून राज्यात राबिवण्यात येत असून राज्यात 7,540 सौर कृ िष पंप
थािपत करण्याच्या उि टाच्या तुलनेत सुमारे 5,658 सौर कृ िष पंप स टबर, 2018 पयत कायार्िन्वत करण्यात आले.
9.21.3 मुख्यमं तर्ी सौर कृ िष वािहनी योजना : सदर योजनेत अहमदनगर िज ातील राळे गण िसध्दी व यवतमाळ िज ातील
कोळं बी येथे त्येकी दोन मेगाव ॅट क्षमतेचे दोन सौर ऊजचे पथदशीर् क प कायार्िन्वत करण्यात आले आहे त. अशा कारचे राज्यात
एकूण 200 मेगाव ॅट वीज िनिर्मतीचे सौर क प कायार्िन्वत करण्याचे तािवत आहे .
9.21.4 दीनदयाळ उपाध्याय गर्ाम ज्योती योजना : कदर् शासनाने 2015 पासून गर्ामीण भागातील कुटुं बांना वीज जोडणी दे ण्यासाठी
ही योजना सुरु केली असून राज्यासाठी ` 2,164.15 कोटी रक्कम मंजरू करण्यात आली आहे . एकूण 12.48 लाख गर्ामीण कुटुं बांना
(त्यापैकी 3.96 लाख ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेखालील) वीज जोडणी दे ण्याचे तािवत आहे . स टबर, 2018 पयतची दीनदयाळ उपाध्याय गर्ाम ज्योती
योजनेची गती तक्ता 9.11 मध्ये िदली आहे .
160
तक्ता 9.11 दीनदयाळ उपाध्याय गर्ाम ज्योती योजनतगर्त कामांची गती
कामांचा तपिशल पिरमाण वाव उि ट उि टपूतीर् गतीपथावर
नवीन कदर्े संख्या 216 208 97 101
अि तत्वातील टर्ान्सफॉमर्सर्चे अ यावतीकरण / जोडणी संख्या 101 99 79 18
नवीन टर्ान्सफॉमर्सर् संख्या 9,507 8,285 2,820 912
िफडर िवलगीकरण संख्या 716 लाना 223 220
िक.मी. 10,286 3,072 1,050
उच्च दाब लाईन िक.मी. 6,923

} 15,119
2,591 856
लघु दाब लाईन िक.मी. 5,791 5,113 1,459 418
सांसद आदशर् गर्ाम योजनेतील गावे संख्या 79 लाना 64 15
दािर रे षेखालील कुटुं बांना वीज जोडणी संख्या 3,86,588 3,24,423 95,472 3,696
आधार : महािवतरण लाना लागू नाही
9.21.5 घरगुती कायर् क्षम िद यांसाठी कायर् कर्म : या कायर्कर्मांतगर्त जानेवारी, 2019 पयत राज्यात सुमारे 31.81 कोटी एलईडी
िदवे, 68.28 लाख एलईडी ु ज व 21.15 लाख छत पंखे (पंचतारांिकत मानक) िवतिरत करण्यात आले व त्यामुळे कमाल वीजेच्या
मागणीत 8,459 मेगाव ॅट एवढी बचत झाली.
9.21.6 धानमंतर्ी सहज िबजली हर घर (सौभाग्य) योजना : ही योजना दे शातील सवर् कुटुं बांना वीज जोडणी पूणर्त्वास
नेण्यासाठी गर्ामीण व शहरी भागातील वीज जोडणी नसले या कुटुं बांकिरता वीज जोडणी दे ण्याच्या उ े शाने लागू केली आहे . या
ं गर्त 754 गावे व व त्यांमधील 26,011 वीज जोडणी नसले या घरांमध्ये
योजनेअत त्येकी 250 व ॅट क्षमतेची सौर संयंतर्े
(` 50,000 ची आिर्थक तरतुद पाच वषार्ंच्या सवकष दुरू ती व दे खभालीसह) तािवत केले आहे त. आरईसी मयार्. (पूवीर्चे गर्ामीण
ु ीकरण महामंडळ मयार्.) ने ` 117.80 कोटी तत्वत: मंजरू केले आहे त.
िव त
9.21.7 ऊजार् बचत कायर् कर्म : औ ोिगक, कृ िष, घरगुती आिण यावसाियक क्षेतर्ासाठीची ऊजार् अक्ष यता क्षमता सुमारे 30 टक्के
आहे . ऊजची बचत करण्यासाठी प तशीर ऊजार् लेखापरीक्षण करणे आव यक आहे . कायर्कर्मांतगर्त ऊजार् लेखापरीक्षण करण्यासाठी
तांितर्क आिण आिर्थक सहा य पुरिवण्यात येते. माचर् , 2018 पयत 525 ऊजार् लेखापरीक्षणे पूणर् करण्यात आली व त्यासाठी
₹ 145.9 5 लाख अथर्सहा य दे ण्यात आले.
9.21.8 लघु व मध्यम उ ोगांकिरता सहज ऊजार् लेखापरीक्षण योजना : सुमारे 1,900 लघु व मध्यम उ ोगांनी माचर् , 2018
पयत या योजनेत भाग घे तला. या लघु व मध्यम उ ोगांनी महाऊजार् कडे न दीत ऊजार् लेखापरीक्षण सं थां ारे ऊजार् लेखापरीक्षण पूणर् केले
व त्यासाठी ₹ 57 लाख अथर्सहा य ा त केले.
9.22 नवीकरणीय ऊजार् खरे दी बं धन (‘आरपीओ’) व नवीकरणीय ऊजार् माणपतर्े (‘आरईसी’) पध्दती : नवीकरणीय
ऊजार् खरे दी बंधन हे महारा टर् िव त
ु िनयामक आयोगाने काय ा ारे बंधनकारक केले असून बांधील यंतर्णे ारे (िवतरण परवानाधारक,
गर्ीडला जोडलेले बंिद त वीज िनिर्मती क प व िवतरण मुक्त वेश असलेले गर्ाहक) वापर केले या एकूण िवजेपैकी िकमान मयार्देपयत
नवीकरणीय ऊजार् खरे दी करणे बंधनकारक आहे .
9.23 नवीकरणीय ऊजस चालना दे ण्यासाठी आिण उपल ध असलेले नवीकरणीय ऊजार् ोत व बांधील यंतर्णांना साध्य
करावयाचे नवीकरणीय ऊजार् खरे दी बंधन यांच्यात असलेली तफावत दूर करण्याकिरता ‘आरईसी’ हे बाजाराधारीत साधन आहे . महारा टर्
िव त
ु िनयामक आयोगाने महाऊजार् या यंतर्णेस ‘आरपीओ’, त्याचे अनुपालन व ‘आरईसी’ पध्दतीची अंमलबजावणी यासाठी राज्य
ु िनयामक आयोगाच्या ‘आरपीओ-आरईसी िनयमन 2010’ (2017-18 पयत) या
यंतर्णा हणून घोिषत केले आहे . महारा टर् िव त
िनयमनानुसार बांधील यंतर्णांना त्यांच्या एकूण वीज वापराच्या िकमान पातळीपयत नवीकरणीय ऊजार् खरे दी करणे अिनवायर् आहे .
नवीकरणीय ऊजार् ोतांमधून िकमान खरे दी करावयाची ऊजार् (एक युिनट िवजेच्या समतु य) सौर ऊजसाठी दोन टक्के व इतर
नवीकरणीय ऊजसाठी 10.5 टक्के इतके उि ट आहे . नवीकरणीय ऊजार् बंधन (आरपीओ) चे साध्य तक्ता 9.12 मध्ये िदले आहे .

161
तक्ता 9.12 नवीकरणीय ऊजार् बं धन (आरपीओ) चे साध्य

(टक्के)
सौर इतर नवीकरणीय ऊजार् एकूण

िवतरण परवानाधारक
2016-17 2017-18* 2016-17 2017-18* 2016-17 2017-18*
महािवतरण 0.38 0.79 10.19 10.57 10.57 11.36
टाटा प ॅावर 1.10 1.55 10.62 9.58 11.72 11.13
िरलायन्स इन् ा टर्क्चर 0.74 0.73 7.45 2.14 8.19 2.87
बे ट 1.01 0.69 9.54 11.38 10.55 12.06

आधार : महाऊजार् * अ थायी
ऊजचे इतर कार

पेटर्ोिलयम व नैसिर्गक वायू
9.24 पेटर्ोिलयम उत्पादनांच्या एकूण वापरासंबंधी आकडे वारी वाढीचा कल दशर्िवते. भारतात व महारा टर्ात मुख पेटर्ोिलयम
उत्पादनांमध्ये मागील वषीर्च्या तुलनेत 2017-18 मध्ये अनुकर्मे 8.2 टक्के व 6.6 टक्के वाढ झाली. भारतात व महारा टर्ात मुख
पेटर्ोिलयम उत्पादनांच्या झाले या वापराचा तपशील तक्ता 9.13 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 9.13 मुख पे टर्ोिलयम उत्पादनांचा वापर

('000 टन)
2016-17 2017-18*
पेटर्ोिलयम उत्पादने
भारत महारा टर् भारत महारा टर्
न ॅ था 13,240 401 10,842 371
दर्वरुप पेटर्ोिलयम गॅस (एलपीजी) 21,608 2,635 22,976 2,799
मोटर ि परीट/गॅसोिलन (एमएस) 23,765 3,025 26,175 3,226
उच्च दजार्चे केरोिसन (एसकेओ) 5,397 413 3,845 305
ए हीएशन टबार्ईन इंधन (एटीएफ) 6,998 1,466 7,333 1,618
हाय पीड िडझेल (एचएसडी) 76,027 8,071 80,991 8,673
कमी तीचे िडझेल (एलडीओ) 449 98 524 89
फनस ऑईल (एफओ) 7,047 858 5,912 841
हॅाट हे वी टाॅ क (एचएचएस)/

104 27 116 13
लो स फर हे वी टाॅ क (एलएसएचएस)
लु ीकन्ट /वंगण 3,470 307 1,345 329
डांबर 5,935 500 5,136 532
इतर 3,293 1,537 15,880 1821
एकूण 1,67,333 19,338 1,81,075 20,617
आधार : ‘भारतीय पे टर्ोिलयम व नैसिर्गक वायू सांिख्यकी २०१६-१७ व 2017-18’ अहवाल * अ थायी

162
9.25 एलपीजी घरगुती गर्ाहक, िवतरक, उच्च दजार्चे केरोिसन

(एसकेओ) / कमी तीचे डीझेल (एलडीओ) िवतरक आिण
िकरकोळ िवकर्ी कदर्े तक्ता 9.14 मध्ये िदली आहे त.
9.26 महानगर गॅस िल., महारा टर् न ॅचरल गॅस िल. आिण गॅस
ॲथॉरटी ऑफ इंिडया िल. (गेल). या पाईप ारे नैसिर्गक वायू
(पीएनजी) जोडणी, कॅ ा े ड नैसिर्गक वायू (सीएनजी) कदर्े व
सीएनजी वरील वाहने यासंदभार्त राज्यात कायर्रत यंतर्णा आहे त.
दे शात माचर् , 2018 अखेर 1,424 सीएनजी कदर्े व सुमारे
30.90 लाख सीएनजी वाहने असून त्यापैकी 275 सीएनजी कदर्े
व 7.94 लाख सीएनजी वाहने राज्यात आहे त. तसेच दे शात
42.98 लाख पीएनजी जोडण्या असून त्यापैकी 12.14 लाख
जोडण्या राज्यात आहे त.
तक्ता 9.14 एलपीजी घरगुती गर्ाहक, िवतरक, एसकेओ / एलडीओ िवतरक आिण िकरकोळ िवकर्ी कदर्े
2015-16 2016-17 2017-18

तपशील
भारत महारा टर् भारत महारा टर् भारत महारा टर्
एलपीजी सिकर्य घरगुती गर्ाहक

2,018 235 1,988 222 2,243 241
(संख्या लाखात)
एलपीजी िवतरक (संख्या) 17,916 1,697 22,192 1,756 20,145 1,827
उच्च दजार्चे केरोसीन (एसकेओ) /

कमी तीचे िडझेल (एलडीओ) 6,548 767 6,543 767 6,536 767
िवतरक (संख्या)
िकरकोळ िवकर्ी कदर्े (संख्या) 56,190 5,419 59,595 5,684 62,585 5,970
सावर्जिनक िवतरण यव थेसाठी

6,759 487 6,933 564 5,022* 385*
केरोसीनचे वाटप ('000 मे. टन)
सावर्जिनक िवतरण यव थेसाठी

उच्च दजार्च्या केरोसीनची उचल 6,643 478 6,678 518 4,669* 378*
('000 मे. टन )
आधार : ‘भारतीय पे टर्ोिलयम व नैसिर्गक वायू सांिख्यकी २०१५-१६ , २०१६-१७ व २०१७-१८’ अहवाल * अ थायी
9.27 धानमंतर्ी उज्ज्वला योजना : या योजनेचा मुख्य उ े श तर्ीया व मुले यांच्या आरोग्य सुरिक्षततेसाठी वयंपाकाकिरता वच्छ
इंधन - एलपीजी चा पुरवठा करणे हा आहे . त्यामुळे त्यांच्या आरोग्याशी कुठलीही तडजोड न करता, दुिषत वयंपाक घर िंकवा
असुरिक्षत िठकाणी जळावू लाकडे गोळा करण्यास त्यांना जावे लागणार नाही. या योजनेअत
ं गर्त ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेखालील कुटूं बांना एलपीजी
जोडणी करीता त्येक जोडणी मागे ` 1,600 सहा य दे ण्यात येते. मिहला सक्षमीकरणासाठी िवशेषत: गर्ामीण भारतात घरातील तर्ीच्या
नावाने एलपीजी जोडणी उपल ध करून दे ण्यात येते. सामािजक आिर्थक जात गणना - 2011 च्या आकडे वारीनुसार ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेखालील
कुटूं बे िनि चत करण्यात आली आहे त. िद. 10 िडसबर, 2018 पयत 40.64 लाख एलपीजी जोडण्या उपल ध करून दे ण्यात आ या
आहे त.
एलपीजी गर्ाहकांसाठी सुधािरत थे ट लाभ ह तांतर योजना

9.28 राज्यात एलपीजी गर्ाहकांसाठी सुधारीत थेट लाभ ह तांतर योजना नो हबर, 2014 पासून लागू करण्यात आली आहे .
िद. 31 िडसबर, 2018 पयत सुमारे 2.41 कोटी सिकर्य एलपीजी गर्ाहक असुन त्यापैकी 2.11 कोटी एलपीजी आधार जोडणी केलेले
गर्ाहक होते.

163
वाहतूक व दळणवळण
9.29 पायाभूत सुिवधांवरील गुंतवणूक थेट आिण अ त्यक्षपणे रोजगार िनिर्मती करण्यात व पयार्याने आिर्थक व सामािजक िवकासास
सहा य करते. शा वत िवकासासाठी वाहतूक, दळणवळण ऊजार्, इत्यािद पायाभूत सुिवधांमध्ये मोठी गुंतवणूक आहे . शा वत िवकास
ध्येयांमध्ये सवार्ंसाठी सुरिक्षत, िकफायतशीर, सुलभ व शा वत वाहतूक यव था पुरिवणे आिण सुरक्षा सुधारणे यांचा समावेश आहे .
वाहतुकीची भूप ृ ठ, जल व हवाई इत्यािद व वैयिक्तक दळणवळणाची पो ट, दूरध्वनी, मणध्वनी व इंटरनेट सेवा तर जन संपकार्ची
रे िडओ, दूरदशर्न व वतर्मानपतर्े ही माध्यमे आहे त.
भूप ृ ठ वाहतूक
र त्यांचे जाळे
9.30 र त्यांच्या जा यामध्ये महामागर्, िज हा र ते, गर्ामीण

र ते व शहरांतगर्त र ते यांचा समावेश आहे . राज्यात 3.37 लाख
िकमी लांबीच्या र त्यांच्या िवकासाचे उि ट ठे वन
ू र ते िवकास
आराखडा 2001-21 ची अंमलबजावणी सुरु आहे . माचर् , 2018
अखेर सावर्जिनक बांधकाम िवभाग व िज हा पिरषदांच्या
दे खभालीखालील र त्यांची एकितर्त लांबी (इतर यंतर्णांच्या
दे खभालीखालील र त्यांची लांबी वगळू न) 3.04 लाख िकमी
होती. सन 2017-18 मध्ये ` 7,000 कोटी िनयत यय मंजरू होता
व ` 4,151.78 कोटी खचर् झाला. सावर्जिनक बांधकाम िवभाग
व िज हा पिरषदांच्या दे खभालीखालील र त्यांची लांबी तक्ता
9.15 मध्ये िदली आहे . र त्यांच्या कारानुसार वषर्िनहाय लांबी
पिरिश ट 9.2 आिण िज हािनहाय र त्यांच्या लांबीचे रुंदीनुसार
वगीर्करण पिरिश ट 9.3 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 9.15 सावर्जिनक बांधकाम िवभाग व िज हा पिरषदांच्या दे खभालीखालील र त्यांची लांबी

र ते (िकमी)
रा टर्ीय मुख राज्य राज्य मुख िज हा इतर िज हा गर्ामीण र ते एकूण
वषर्
महामागर् महामागर् महामागर् र ते र ते
2015-16 7,438 5,180 33,330 50,844 58,116 1,45,881 3,00,789
2016-17 12,275 3,861 30,589 52,637 58,116 1,45,881 3,03,359

$ # # ## ##
2017-18 12,275 3,258 29,132 55,383 58,116 1,45,881 3,04,045
$ 2016-17 मध्ये अिधसूिचत के यानुसार आिण 2017-18 मध्ये अिधसूिचत केले आिण िदले .
# 2017-18 मध्ये मुख्य राजमागर् आिण राज्य महामागार्ंचा एक भाग रा टर्ीय महामागार्ंकडे िदला. ## 2016-17 माणे
आधार : सावर्जिनक बांधकाम िवभाग, महारा टर् शासन
कदर्ीय र ते िनधी
9.31 रा टर्ीय महामागर्, गर्ामीण र ते आिण राज्य र ते (आंतरराज्य जोडणारे व आिर्थक द ृ ा महत्वाचे ) यांचा िवकास व दे खभाल
दुरु ती करणे तसेच रे वे रुळ ओलांडण्यासाठी उ ाण पूल व भुयारी मागर् बांधणे आिण िनमर्नु य रे वे कर्ॉिंसगच्या िठकाणी सुरिक्षततेच्या
द ृ टीने आव यक ती कामे करणे यासाठी कदर् शासनाने 2001-02 पासून कदर्ीय र ते िनधी ही योजना कायार्िन्वत केली असून त्या ारे
िनधीचे वाटप व िवतरण करण्यात येते. कदर्ीय र ते िनधी योजनेची राज्यातील गती तक्ता 9.16 मध्ये िदली आहे .

164
तक्ता 9.16 कदर्ीय र ते िनधी योजनेची राज्यातील गती
वषर् मंजरू कामे मंजरू लांबी मंजरू रक्कम कामे (संख्या) पूणर् झाले या खचर्
(संख्या) (िकमी) (` कोटी) र त्यांची लांबी (` कोटी)
गितपथावर पूणर् (िकमी)
2015-16 पयत $ 831 8,341.60 4,741.83 79 747 8,219.24 4,250.63
2016-17 170 1,336.44 3,106.40 123 17 714.51 1,710.32

+
2017-18 1 3.90 11.41 0 0 0 141.72
एकू ण 1,002 9,681.94 7,859.64 202 764 8,933.75 6,102.67
$ 2001-02 पासून + नो हबर पयत

टीपः एकूण 22 कामे र करण्यात आली असून त्यापैकी 17 कामे सन 2016-17 मधील व पाच कामे आधीच्या वषार्तील आहे त व 2016-17 मधील 13 व 2017-18
मधील एक काम सुरु नाही.
आधार : सावर्जिनक बांधकाम िवभाग, महारा टर् शासन
धान मंतर्ी गर्ाम सडक योजना
9.32 र त्याने न जोडले या व त्यांना धान मंतर्ी गर्ाम सडक योजने ारे जोडले जात आहे . गर्ामीण भागात 500 व अिधक
(आिदवासी भागात 250 व अिधक) लोकसंख्या असले या तसेच र त्याने न जोडले या व त्यांना बारमाही र त्यांनी जोडणे हा धान
मंतर्ी गर्ाम सडक योजनेचा मूळ उ े श असून या योजनेची सन 2000 पासून अंमलबजावणी करण्यात येत आहे . ज्या राज्यांनी ल याच्या
तुलनेत लोकव त्या जोडणीची 100 टक्के व र त्यांचा दजार् सुधारण्याची 75 टक्के कामे पूणर् केली आहे त त्या राज्यांसाठी कदर् शासनाने
धानमंतर्ी गर्ाम सडक योजना - दोन सन 2013 पासून मंजरू केली आहे . या योजनेअंतगर्त केवळ र त्यांचा दजार् सुधारण्याची कामे घे ता
येतात व कदर् शासनाने राज्यासाठी 2,620 िकमी लांबीच्या र त्यांचा दजार् सुधारण्याचे उि ट ठरवून िदले आहे .
9. 32.1 या योजनतगर्त सन 2018-19 पयत, 27,571 िकमी तक्ता 9.17 धान मं तर्ी गर्ाम सडक योजनेची गती
लांबीच्या र त्यांनी 10,848 लोकव त्यांना जोडण्याचे उि ट
वषर् जोडले या र त्याची लांबी खचर्
ठरिवण्यात आले आहे . एकूण उि टापैकी नो हबर, 2018 (िकमी)
लोकव त्या (संख्या) (` कोटी)
पयत 10,554 व त्यांना जोडले या र त्यांची लांबी 26,081
2016-17 157 512 681.46
िकमी आहे . धान मंतर्ी गर्ाम सडक योजनेची गती तक्ता
2017-18 34 570 407.20
9.17 मध्ये आिण सुरुवातीपासून बांधले या व / िंकवा दजार्
2018-19 49 217 195.37
सुधारणा केले या र त्यांची लांबी व जोडले या लोकव त्यांची
आधार : गर्ामिवकास िवभाग, महारा टर् शासन
संख्या तक्ता 9.18 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.18 धान मं तर्ी गर्ाम सडक योजनेच्या सुरुवातीपासून बांधले या व / िंकवा दजार् सुधारणा केले या र त्यांची संिचत
लांबी व जोडले या व त्यांची संख्या
+
वषर् भौितक ल य संिचत भौितक साध्य
र त्याची लांबी लोकव त्या र त्याची लांबी जोडले या लोकव त्या
(िकमी) (संख्या) (िकमी) (संख्या)
2017 24,439 8,315 23,198 (95) 8,218 (99)
2018 27,207 8,808 26,053 (96) 8,584 (97)
2019+ 27,571 10,848 26,081 (95) 10,554 (97)
आधार : गर्ामिवकास िवभाग, महारा टर् शासन टीपः कंसातील आकडे वारी भौितक साध्याशी टक्केवारी दशर्वते + नो हबर अखे र

165
मुख्यमं तर्ी गर्ाम सडक योजना
9.33 र त्यांनी न जोडले या व त्यांना जोडणे व अि तत्वातील गर्ामीण र त्यांचा दजार् सुधारणे याकिरता 2015-16 पासून राज्यात
मुख्यमंतर्ी गर्ाम सडक योजना कायार्िन्वत करण्यात आली. र त्यांचा दजार् सुधारण्याचे ल य 21,424 िकमी िनधार्िरत केले आहे .
सन 2018-19 मध्ये नो हबपयत 6,212 िकमी लांबीच्या र त्याचा दजार् सुधारण्यात आला आहे व ` 4,360 कोटी खचर् झाला आहे .
महारा टर् राज्य र ते िवकास महामंडळाचे क प
9.34 र त्यांचा व संबंिधत पायाभूत सुिवधांचा, खाजगी सहभागा ारे िवकास करण्यासाठी महारा टर् राज्य र ते िवकास महामंडळाची
(मरिवम) थापना करण्यात आली आहे . मरिवमने ऑक्टोबर, 2018 पयत अंदािजत ` 12,524 कोटी िंकमतीचे क प पूणर् केले
असून, अंशत: व पूणर् झाले या क पांवरील एकूण ` 17,954 कोटी खचार्च्या तुलनेत एकूण टोल वसूलीची रक्कम ऑक्टोबर, 2018
अखेर ` 8,080 कोटी होती. महामंडळाच्या क पांची स ि थती तक्ता 9.19 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.19 महारा टर् राज्य र ते िवकास महामं डळाच्या क पांची स ि थती
क पाचे नाव क प सुरु क पाची खचर् + काम पूणर्

झा याचे वषर् अंदािजत िंकमत (` कोटी) होण्याचे
(` कोटी) अपेिक्षत वषर्
महारा टर् समृध्दी महामागर् 2016-17 55,335.32 6,898.96 2020-21
पुणे चकर्ाकार मागर् 2016-17 4,200.00 7.63 उना
ठाणे- घोडबंदर उन्नत मागर् 2016-17 3,000.00 1.56 उना
िभवंडी- क याण-िशळफाटा उन्नत मागर् 2016-17 2,600.00 4.26 उना
िवदभार्तील रे वे वरील पूल 2016-17 870.00 3.54 उना
ठाणे खाडी पूल- ट पा तीन 2016-17 775.58 0.81 उना
मुंबई - पुणे दर्ुतगती महामागर्- 6 पदरी 2016-17 314.00 243.23 2019-20
मुंबई - पुणे दर्ुतगती महामागार्स संलग्न सोई-सुिवधा 2014-15 200.00 5.00 2018-19
मुंबई - पुणे दर्ुतगती महामागार्ची क्षमता वाढ 2009-10 6,695.37 20.50 2019-20
ठाणे िटकुजीनीवाडी ते बोिरवली बोगदा 2015-16 3,000.00 0.88 उना
सीमा तपासणी नाक्यांचे आधुिनकीकरण 2008-09 1,500.00 50.87 उना
वस वा - वांदर्े सागरी सेतू क प 2007-08 11,332.82 23.17 2022-23
मुंबई नागरी पायाभूत सुिवधा क प 2005-06 393.40 168.01 2018-19#
मुंबई नागरी पायाभूत सुिवधा क प िव तािरत 2008-09 2,065.00 663.77 2018-19#
मुंबई नागरी वाहतूक क प 2003-04 471.73 718.16 2018-19#
नागपूर एकाित्मक र ते िवकास कायर्कर्म (रे वे वरील पूलांसह) 2001-02 517.36 525.11 2018-19
औरं गाबाद एकाित्मक र ते िवकास कायर्कर्म 2001-02 363.69 340.55 2017-18#

(रे वे वरील पूलांसह)
आधार : महारा टर् राज्य र ते िवकास महामंडळ + ऑक्टोबर, 2018 अखे र उना उपल ध नाही # पूणर् झाले
महारा टर् समृ ी महामागर्
9.35 तािवत मुंबई ते नागपूर महामागर् हा 701 िकमी लांब व 120 मी रुंद आठ पदरी दर्ुतगती महामागर् असून हे अंतर आठ तासांत
गाठता येईल. हा महामागर् 10 िज हे , 26 तालुके व 390 गावांमधून जाणार आहे व त्यामूळे 24 िज हे जोडले जातील. राज्य मागर् व
रा टर्ीय महामागर् एकतर् येणा-या िठकाणी 24 'कृ षी समृ ी कदर्ाचा' िवकास करण्याचे योिजले आहे . हा महामागर् बुटीबोरी, वधार्,

166
अमरावती, जालना, िचकलठाणा, शदर्ा, वाळूं ज व िसन्नर या औ ोिगक थळांना तर सेवागर्ाम, कारं जा(लाड), लोणार, िंसदखेडराजा,
वेरुळ व िशडीर् या पयर्टन थळ व तीथर्क्षेतर्ांना जोडे ल. या क पाचे काम अिभयांितर्की, खरे दी, बांधकाम तत्वावर करण्याचे
तािवत आहे . एकूण 9,599.99 हे क्टर आव यक जिमनीपैकी 8,259.87 हे क्टरचे भूसंपादन झाले आहे . ऑक्टोबर, 2018 अखेर
` 6,898.96 कोटी खचर् झाला आहे .
मुंबई महानगर दे श िवकास ािधकरणाचे क प

9.36 मुंबई महानगर दे शात (मुंम ) पूणर् मुंबई शहर िज हा व मुंबई उपनगर िज हा आिण ठाणे, रायगड व पालघर िज ाचा
काही भाग समािव ट आहे . या महानगर दे शात आठ महानगरपािलका, नऊ नगरपिरषदा आिण सुमारे एक हजार गावातील एकूण
4,312 चौ. िकमी क्षेतर्ाचा समावेश आहे . या महानगर दे शात उपनगरीय रे वे, मेटर्ो, मोनोरे ल आिण बस वाहतूक सेवा उपल ध आहे त.
मुंबई महानगर दे श िवकास ािधकरणाने मुंबई महानगर दे शात िविवध पायाभूत सुिवधा क प हाती घे तले आहे त. ‘चबूर -वडाळा-
संत गाडगे महाराज चौक (महाल मी) मोनोरे ल’ भारतातील पिहली मोनोरे ल असून 17 थानकांसह मागार्ची लांबी 19.70 िकमी आहे .
उपनगरीय रे वे िंकवा तािवत मेटर्ो ारे जोडले न गेले या शहराच्या भागांना मोनोरे ल जोडते. मुंबई महानगर दे श िवकास ािधकरणा
माफर्त सुरु असले या वाहतूक क पांची मािहती तक्ता 9.20 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.20 मुंबई महानगर दे शात सुरु असले या वाहतूक क पांची स ि थती
(` कोटी)
+
क पाचे नाव क प सुरु क पाची खचर् काम पूणर् स ि थती
झा याचे वषर् िंकमत होण्याचे
अपेिक्षत वषर्
िव तािरत मुंबई नागरी पायाभूत सुिवधा

क प:
ट पा - एक, दोन व तीन : र ते व 2007 6,235.12 3,149.06 2022 ट पा एक व दोन मधील 12 र ते

उ ाणपूल व 10 उ ाणपूल पूणर्
िमठी नदी कामे ट पा 2 2007 570.76 538.63 2017 अंितम ट यात ~

खोलीकरण, रुंदीकरण, सुशोभीकरण,
सेवार ते, इत्यादी
बहु िवध िवरार ते अिलबाग मागर्: 2010 9,500.00@ 39.94 2023 स लागार िनयुक्त
वाहनांसाठी आठ मािर्गका व फक्त बसेस
किरता राखीव मािर्गका असलेला खुला मागर्
बांधकाम (126 िकमी)
वांदर्े-कुलार् संकुल (जी- लॉक) ते पूवर् 2015 155.70 136.29 2019 काम गतीपथावर
दर्ुतगती महामागर् यांच्या दर यान उन्नत
मागर् बांधकाम
कुलार् ते वाकोला ट पा एक 2016 449.00 172.89 2019 काम गतीपथावर
भारत डायमं ड बोसर् ते वाकोला जंक्शन 2017 220.80 20.15 2020 काम गतीपथावर
ट पा दोन, सांताकर्ूज चबूर िंलक रोड
िव तार
मुंबई टर्ान्स हाबर् र िंलक : िशवडी ते न्हावा 2017 17,843.00 3,170.86 2022 काम गतीपथावर
सागरी सेतू बांधकाम (22 िकमी)
@ ~
भूसंपादनावरील खचर् वगळू न मा. सव च्च न्यायालयाची सेवा र ते बांधकाम, सुशोभीकरण, इत्यािद थिगती + माचर् , 2019 अखे र
आधार : मुंबई महानगर दे श िवकास ािधकरण

167
मोटार वाहने
9.37 राज्यात 1 जानेवारी, 2019 रोजी एकूण 3.49 कोटी मोटार वाहने (दर लाख लोकसंख्येमागे 28,380 वाहने) वापरात होती,
ती मागील वषार्च्या तुलनेत सुमारे 8.4 टक्क्यांनी जा त आहे . राज्यातील एकूण वाहनांपैकी 35.75 लाख (10.2 टक्के) वाहने
बृहन्मुंबईत होती. राज्यात सावर्जिनक बांधकाम िवभाग व िज हा पिरषद यांच्या दे खभाली खालील असले या ित िकमी र त्यावरील
वाहनांची सरासरी संख्या 115 आहे . वषर्िनहाय वापरात असले या मोटार वाहनांची कारिनहाय संख्या तक्ता 9.21 मध्ये आिण वापरात
असले या मोटार वाहनांची संख्या पिरिश ट 9.4 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.21 वापरात असले या मोटार वाहनांची कारिनहाय संख्या

('000)
वाहन कार 1 जानेवारी रोजी
महारा टर् बृहन्मुंबई

2018 2019* शेकडा 2018 2019* शेकडा
बदल बदल
दुचाकी (मोटार सायकली, कूटसर्, मोपेड्स) 23,629.3 25,579.7 8.3 1,900.2 2,089.8 10.0
ऑटो िरक्षा 805.7 964.6 19.7 161.1 207.6 28.9
हलकी मोटार वाहने (कार, जी स, टे शन व ॅगन्स व ट ॅक्सी) 4,863.8 5,227.0 7.5 1,117.1 1,187.9 6.3
बसेस ( टे ज कॅ रे जेस, कॉन्टर्ॅक्ट कॅ रे जेस, शालेय बसेस व 134.8 142.8 5.9 14.3 14.7 2.8
पीएस ही)
माल मोटारी {आटीर्क्युलेटेड/म टी एक्सल वाहने, टर्क्स व 1,591.8 1,722.2 8.2 57.3 71.4 24.6
लॉरीज, ट ँकसर्, िडली हरी हॅन्स (तीन व चार चाकी), इ.}
टर्ॅक्टसर् 693.7 752.3 8.5 0.2 0.2 0.0
टर्ेलसर् 403.0 415.7 3.2 0.1 0.1 0.0
रूग्णवािहका 15.1 15.9 5.3 1.2 1.4 16.7
वाहने 60.2 68.8 14.3 1.5 1.9 26.7
एकू ण 32,197.4 34,889.0 8.4 3,253.0 3,575.0 9.9

आधार : पिरवहन आयुक्त कायार्लय, महारा टर् शासन पीएस ही सावर्जिनक सेवा वाहने * अ थायी
9.37.1 वाहन चालक परवाना ‘सारथी’ सॉ टवेअर आिण वाहन न दणी माणपतर् ‘वाहन’ सॉ टवेअर ारे माटर् काडर् च्या वरुपात
िदले जाते. माचर् , 2018 अखेर मोटार वाहने चालिवण्याच्या वैध परवान्यांची संख्या 341.07 लाख होती जी मागील वषार्च्या तुलनेत
4.1 टक्क्यांनी जा त आहे . राज्यात 2017-18 मध्ये िशकाऊ परवान्यांची संख्या 18.1 लाख होती.
9.37.2 राज्यामध्ये दरवषीर् र ता सुरक्षा या संक पनेवर आधािरत िविवध पथना े आिण याख्याने आयोिजत करण्यात येतात.
राज्यात ित दहा हजार वाहनांमागे 2018 मध्ये झाले या अपघातांची संख्या 10 होती. राज्य व बृहन्मुंबईतील र ते अपघात, त्यामध्ये मृत
व जखमी यक्तींिवषयक आकडे वारी तक्ता 9.22 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.22 राज्य व बृहन्मुंबईतील र ते अपघात, मृत व जखमी यक्तींिवषयक आकडे वारी
अपघातांची संख्या मृत यक्तींची संख्या जखमी यक्तींची संख्या

वषर्
राज्य बृहन्मुंबई राज्य बृहन्मुंबई टक्केवारी@ राज्य बृहन्मुंबई टक्केवारी@
2016 39,848 3,349 12,883 510 4.0 35,894 3,532 9.8

2017 35,853 3,160 12,264 490 4.0 32,128 3,287 10.2
2018 35,955 3,139 13,084 410 3.1 31,216 3,326 10.7
आधार : अितिरक्त पोिलस महासंचालक यां चे कायार्लय (वाहतूक), महारा टर् शासन @ बृहन्मुंबईची राज्याशी

168
सावर्जिनक वासी र ते वाहतूक सुिवधा

महारा टर् राज्य मागर् पिरवहन महामंडळ
9.38 महारा टर् राज्य मागर् पिरवहन महामंडळाने 2017-18 या वषार्त ितिदन सरासरी 66.98 लाख वासी वाहतूक केली आहे .
या महामंडळाची बस सेवा सुमारे 92 टक्के लोकसंख्येला थेट, सहा टक्के लोकसंख्येस तीन िकमी अंतरापयत आिण उवर्िरत दोन टक्के
लोकसंख्येस पाच िकमी अंतरापयत ही सेवा उपल ध आहे . ही सेवा 76 टक्के गावांमध्ये थेट, 15 टक्के गांवामध्ये तीन िकमी अंतरापयत
तर पाच आिण चार टक्के गावांमध्ये अनुकर्मे तीन ते पाच िकमी व पाच िकमी पेक्षा जा त अंतरावर सेवा उपल ध आहे . या महामंडळाची
वाहतूक िवषयक सांिख्यकी तक्ता 9.23 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.23 मरामाप महामंडळाची वाहतूक िवषयक सांिख्यकी
2016-17 च्या
बाब 2016-17 2017-18 तुलनेत शेकडा 2018-19+
बदल
ता यातील एकूण वाहने 18,710 18,652 (-)0.3 18,984
मागर् थ बसगा ांची ितिदन सरासरी संख्या 16,834 16,424 (-)2.4 16,412
एकूण कमर्चारी (31 माचर् रोजी) 1,03,043 1,01,196 (-)1.8 1,01,106
ितिदन सरासरी साथर् िकमी (लाख) 56.61 55.72 (-)1.6 55.64
वाहतूक केले या वाशांची ितिदन सरासरी संख्या (लाख) 66.95 66.98 0.0 62.84
वाहन उत्पादकता (िकमी) 302.54 298.73 (-)1.3 293.09
ित दहा िलटर िडझेल मागे िकमीचे माण (मानक 48.50) 47.65 47.21 (-)0.9 45.76
चालक-वाहक उत्पादकता (िकमी) 213.01 214.80 0.8 219.40
ित वाहन कमर्चाऱ्यांचे माण (मागर् थ वाहनांच्या आधारे ) 6.12 6.16 0.7 6.13
सरासरी आसन क्षमता 43.35 43.34 0.0 43.35
भारमान (सवलतीच्या रकमेिशवाय) टक्के@ 54.63 56.25 3.0 55.52
भारमान (सवलतीच्या रकमेसह) टक्के@ 68.75 70.84 3.0 69.15
आधार : महारा टर् राज्य मागर् पिरवहन महामंडळ @ िंबदू + स टबर अखेर
9.38.1 िनयिमत वाहतुकी िशवाय मरामाप महामंडळ यातर्ा व नैिमि क करार तत्वावर िवशेष वाहतूक सेवा पुरिवते. यातर्ा व नैिमि क
करारांची वाहतूक िवषयक सांिख्यकी तक्ता 9.24 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.24 मरामाप महामंडळाची यातर्ा व नैिमि क करारांची वाहतूक िवषयक सांिख्यकी
िववरण यातर्ा नैिमि क करार
2016-17 2017-18
2016-17 2017-18 सवलतीत िवना- सवर् सवलतीत िवना- सवर्
सवलतीत सवलतीत
साथर् िकमी 192.62 201.37 115.12 57.64 172.76 153.07 44.67 197.74
(लाख)
ा त उत्पन्न 6,646.07 7,191.39 2,877.38 2,982.86 5,860.24 3,811.64 2,240.46 6,052.10

(` लाख)
ित िकमी 34.50 35.71 24.99 51.75 33.92 24.90 50.16 30.61

उत्पन्न (`)
आधार : महारा टर् राज्य मागर् प िर वहन महामं ड ळ

169
9.38.2 हे महामंडळ िव ाथीर्, विर ठ नागिरक (65 वषार्ंपेक्षा

तक्ता 9.25 अपघातांची संख्या व मरामाप महामंडळाकडू न
अिधक वय असलेले), ककर् रुग्ण, वातंत्र्यसैिनक, इ. वाशांना िदलेली भरपाई
बस भा ात सवलत दे ते. सवलतीच्या रकमेची ितपूतीर् राज्य
िववरण 2016-17 2017-18
शासनाकडू न केली जाते. सन 2017-18 मध्ये सवलतीची रक्कम
` 1,384.35 कोटी होती. अपघातांची संख्या 2,772 2,933
मृत यक्तींची संख्या 445 420
9.38.3 या महामंडळाने सन 2016-17 व 2017-18 किरता
जखमी यक्तींची संख्या 4,745 5,242
अनुकर्मे ` 109 कोटी व ` 121 कोटी टोल रक्कम अदा केली.
दर लाख िकमी मागे अपघात 0.13 0.14
9.38.4 अपघातांची संख्या व मरामाप महामंडळाकडू न िदले ली घटना थळी िदलेली रक्कम (` लाख) 33.31 34.54
भरपाई तक्ता 9.25 मध्ये िदली आहे . अंितम भरपाई (` लाख) 7,831.77 8,543.25
9.38.5 िव ीय ि थती तक्ता 9.26 मध्ये िदली आहे . आधार : महारा टर् राज्य मागर् पिरवहन महामंडळ
तक्ता 9.26 मरामाप महामंडळाची िव ीय ि थती

(` कोटी)
िववरण 2016-17 2017-18
(अ) जमा
वासी महसूल 6,790.85 6,878.34
इतर महसूल 265.25 289.67
एकू ण (अ) 7,056.33 7,168.01
(ब) खचर्
वासी, मोटार वाहने व
899.36 907.55
महापािलका कर व जकात
महापािलका कर व जकात
घसारा 325.50 243.38
इतर 6,375.04 7,045.34
एकू ण (ब) 7,599.90 8,196.27
(1) नफा (अ - ब) (-)543.57 (-)1,028.26
(2) मागील ताळमेळ 20.79 (-)550.41
(3) िन वळ नफा (1 + 2) (-)522.78 (-)1,578.67
आधार : महारा टर् राज्य मागर् पिरवहन महामंडळ
शहरी सावर्जिनक वासी र ते वाहतूक
9.39 सावर्जिनक वासी र ते वाहतूक यव था हे शहरातील वासी वाहतुकीचे मुख साधनांपैकी एक साधन आहे . राज्यातील
21 शहरात ही सुिवधा उपल ध आहे . यापैकी सात शहरात महारा टर् राज्य मागर् पिरवहन महामंडळ (मरामापम), बृहन्मुंबईत बृहन्मुंबई
िव त
ु पुरवठा आिण पिरवहन उपकर्म (बे ट), पुणे व िंपपरी-िंचचवड महानगरपािलका क्षेतर्ात पुणे महानगर पिरवहन महामंडळ
(पीएमपीएमएल) आिण उवर्िरत 12 शहरात संबंिधत महानगरपािलका / नगरपिरषद वासी वाहतूक सेवा पुरिवतात. शहरी सावर्जिनक
वासी र ते वाहतूक सेवा िवषयक सांिख्यकी तक्ता 9.27 मध्ये िदली आहे .

170
तक्ता 9.27 शहरी सावर्जिनक वासी र ते वाहतूक सेवा िवषयक सांिख्यकी

वाहतूक सेवा पुरिवणारी यंतर्णा मागर् थ वाहनांची ितिदन सरासरी ितिदन सरासरी िन वळ नफा /तोटा
ितिदन सरासरी वासी वाहतूक साथर् वाहतूक (` लाख)
संख्या (लाख) (लाख िकमी)
2017 2018 2017 2018 2017 2018 2017 2018

मरामापम (शहर वाहतूक) 467 382 2.35 2.07 0.84 0.67 (-)3,080 (-)2,269
बृहन्मुंबई िव त
ु पुरवठा आिण 3,267 3,058 28.34 26.20 5.86 5.19 (-)99,010 (-)1,04,945
पिरवहन बे ट
पीएमपीएल 1,382 1,425 10.79 11.21 2.99 3.07 (-)21,042 (-)20,462
नवी मुंबई मनपा पिरवहन 309 422 2.79 2.90 0.85 0.91 (-)4,147 (-)5,602
नागपूर मनपा पिरवहन 286 297 1.59 1.57 0.61 0.64 (-)7 #
84
ठाणे मनपा पिरवहन 195 281 1.29 1.76 0.33 0.56 (-)4,552 (-)7,025
को हापूर मनपा पिरवहन 107 105 0.66 0.70 0.24 0.23 (-)418 (-)322
सोलापूर मनपा पिरवहन 59 36 0.31 0.22 0.14 0.09 (-)837 (-)1673
क याण-ड िबवली मनपा 73 72 0.40 0.39 0.14 0.13 (-)1,435 (-)1,578

पिरवहन
िमरा-भाईंदर मनपा पिरवहन 32 31 0.23 0.24 0.07 0.07 (-)460 (-)754
अमरावती मनपा पिरवहन 25 25 0.25 0.27 0.04 0.04 (-)63 (-)95
अहमदनगर मनपा पिरवहन 15 16 0.08 2.13 0.02 0.31 (-)7 0.2
अकोला मनपा पिरवहन 5 5 0.02 0.02 0.01 0.01 - -
लातूर मनपा पिरवहन 3 3 0.01 0.01 0.003 0.004 (-)35 4
खोपोली नगरपिरषद पिरवहन 14 14 0.05 0.04 0.02 0.02 16 13
# एि ल, 2016 ते फे व
ु ारी, 2017 पयतचा िन वळ नफा/तोटा वगळू न
आधार : मरामाप महामंडळ , बृहन्मुंबई िव त
ु पुरवठा आिण पिरवहन उपकर्म, पुणे महानगर पिरवहन महामंडळ व संबिधत महानगरपािलका / नगरपािलका
रे वे
9.40 रे वे ही मुख वासी वाहतूक यव था आहे . वासी व मालवाहतूक हे रे वे वाहतूकीचे दोन मुख भाग आहे त. राज्यातील
लोहमागार्ची 31 माचर् , 2018 रोजी एकूण लांबी 6,114 िकमी (कोकण रे वेच्या 381 िकमी लांबीसह) भारतातील एकूण
(68,442 िकमी) लांबीच्या 8.9 टक्के एवढी आहे . राज्यात सुरु असले या रे वे कामांची स ि थती तक्ता 9.28 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.28 राज्यात सुरु असले या रे वे कामांची स ि थती

(30 जून,2017 रोजी)
मागार्चे नाव मागार्ची लांबी (िकमी) क पाची एकूण िंकमत कामाची भौितक गती
(` कोटी) (टक्के)
पेण - रोहा (दुपदरीकरण) 40 163.00 95
बारामती - लोणंद (नवीन मागर्) 64 736.44 50
बेलापूर - सीवूड- उरण (नवीन मागर्) 27 1,781.98 48
अहमदनगर-नारायणडोह-बीड-परळी-वैजनाथ 261 2,271.00 40
भुसावळ-जळगांव ितसरा मागर् (दुपदरीकरण) 24 199.12 31
वधार्-सेवागर्ाम-नागपूर ितसरा मागर् (दुपदरीकरण) 76 540.02 16
टीगाव िचच डा ितसरा मागर् (दुपदरीकरण) 17 175.66 13
क याण-कसारा ितसरा मागर् (दुपदरीकरण) 68 792.89 9
पुसद-यवतमाळ माग वधार् - नांदेड, (नवीन मागर्) 284 2,491.43 8
आधार : दिक्षण पूवर्, मध्य, दिक्षण मध्य व पि चम रे वे आिण कोकण रे वे महामंडळ

171
मुंबई उपनगर रे वे
9.41 उपनगरीय रे वे हे मुंबईमध्ये वासी वाहतूकीचे मुख साधन आहे . मुंबईची उपनगरीय रे वे सेवा पि चम रे वे आिण मध्य
रे वे या दोन िवभागीय रे वे ारे चालिवली जाते. हाबर्र व टर्ान्स हाबर्र मागर् हे मध्य रे वेचे भाग आहे त. दर िदवशी एकूण 219 गा ांच्या
ता याने 2,977 फेऱ्यां ारे सरासरी 79.7 लाख वाशांची वाहतूक केली जाते.
9.42 मुंबई नागरी वाहतूक क पातील रे वे मागार्ची कामे मुब ं ई रे वे िवकास महामंडळ, मयार्िदत करीत आहे .
पिह या ट यातील कामे पूणर् झाली आहे त. या क पातील ट पा दोन अंतगर्त सुरु असले या क पांची स ि थती तक्ता 9.29 मध्ये
तक्ता 9.29 मुंबई नागरी वाहतूक क प ट पा दोन अंतगर्त क पांची स ि थती
काम सुरु मािर्गकेची अंदािजत खचर् काम पूणर् होण्याचे

क पाचे नाव झा याचे लांबी (मागर् िंकमत (` कोटी) अपेिक्षत वषर्
वषर् िकमी) (` कोटी)
ठाणे-िदवा (अितिरक्त पाचवा व सहावा मागर्) 2008-09 9.44 440 289.92 2019
मुंबई सटर्ल-बोरीवली (अितिरक्त सहावा मागर्) 2008-09 29.50 919 202.31 2021
सीएसटी-कुलार् (अितिरक्त पाचवा व सहावा मागर्) 2008-09 15.39 1,367 82.91 2021
आधार : मुंबई रे वे िवकास महामंडळ
9.43 उपनगरीय रे वे थानकांवरील सुरक्षेिवषयी घोषणां यितिरक्त दुघर्टना टाळण्यासाठी िविवध उपाययोजना करण्यात आ या
आहे त. उदा. फु ट ओ हरि जेस, भुयारे (सबवेज), उपनगरीय रे वे टर्ॅकवरील नागरीकांच्या गैरवाहतूकीवर िनयंतर्ण ठे वण्यासाठी िंभतींचे
ु खांबांचे थलांतरण करणे, इत्यादी. मुंबई उपनगरीय रे वे मागार्वरील अपघाती मृत्यु व जखमींची (कारणिनहाय) संख्या
बांधकाम, िव त
तक्ता 9.30 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.30 मुंबई उपनगरीय रे वे मागार्वरील अपघाती मृत्यु व जखमींची (कारणिनहाय) संख्या
2016 2017 2018

अपघाताचे कारण
मृत्यु जखमी मृत्यु जखमी मृत्यु जखमी
रुळ ओलांडतांना 1,798 379 1,651 376 1,619 323
रे वे व फलाट दर यान पडू न 13 19 18 6 6 8
रे वेमधून पडू न 657 1,498 654 1,434 711 1,585
रे वेच्या खांबांना धक्का लागून 8 85 12 90 19 90
$
अन्य 726 1,382 679 1,439 626 1,343
एकू ण 3,202 3,363 3,014 3,345 2,981 3,349
$ िवजेचा धक्का लागून, आत्महत्या, नैसिर्गक मृत्यु, रासायिनक योगशाळे कडे संदिर्भत केले ली करणे, इत्यादी.
आधार : मुंबई लोहमागर् पोिलस आयुक्तालय, महारा टर् शासन
मेटर्ो रे वे क प
9.44 वाढत्या नागरीकरणामुळे वाहतूक सुिवधांची मागणी वाढली आहे . महानगर क्षेतर्ासाठी सुरिक्षत, िव वसनीय, कायर्क्षम,
िकफायतशीर, वासी आिण पयार्वरणास अनुकूल, वेगवान सावर्जिनक वाहतूक यव थेची आव यकता आहे . शहरी वाहतूक सम येचे
िनराकरण करणारी उच्च क्षमतेच्या रे वे आधािरत मेटर्ो दे शात वीकारले जात आहे . इतर शहरांच्या मेटर्ो रे वेच्या यश वीतेनंतर, अनेक
शहरांनी मेटर्ो रे वे णालीची अंमलबजावणी/योजली आहे .
मुंबई मेटर्ो रे वे क प
9.44.1 सामुिहक शीघर् वाहतूक यव थेवर आधािरत मुंबई मेटर्ो रे वे क प हा सावर्जिनक खाजगी भागीदारी तत्वावर राबिवण्यात
ं ई महानगर दे श िवकास ािधकरणा माफर्त सुरु असले या मेटर्ो रे वे क पांची मािहती तक्ता 9.31 मध्ये िदली आहे .
येत आहे . मुब

172
तक्ता 9.31 मुंबई महानगर दे शात सुरु असले या वाहतूक क पांची स ि थती
(` कोटी)
+
क प सुरु क पाची खचर् काम पूणर्
मेटर्ो लाईन / क पाचे नांव झा याचे वषर् िंकमत होण्याचे स ि थती
अपेिक्षत वषर्
2 ए दिहसर - डी. एन. नगर (18.6 िकमी) 2016 6,410 1,351.42 2020-21 63 टक्के थापत्य काम पूणर्
2 बी डी. एन. नगर-मंडाळे (23.6 िकमी) 2017 10,986 196.31 2021-22 थापत्य काम सुरु
कुलाबा - वांदर्े - सी झ (33.5 िकमी) 2015 23,136 9,402.09 2021-22 थापत्य कामे गितपथावर
4 वडाळा - घाटकोपर - ठाणे - 2017 14,549 227.98 2021-22 थापत्य कामे गितपथावर
कासारवडवली (32 िकमी)
6 वामी समथर् नगर िवकर्ोळी (14.5 िकमी ) 2018 6,716 201.30 2021-22 थापत्य काम सुरु
7 अंधेरी (पू.) - दिहसर (पू.) (16.5 िकमी) 2016 6,208 1,561.04 2020-21 67 टक्के थापत्य काम पूणर्
आधार : मुंबई महानगर दे श िवकास ािधकरण, मुंबई मेटर्ो रे वे महामंडळ +माचर् ,2019 अखे र
नवी मुंबई मेटर्ो रे वे क प

9.44.2 महारा टर् शासन िसडको माफर्त ा क पाची अंमलबजावणी करत आहे . क प ट या ट यात िवकिसत करण्यात येत आहे .
पिह या ट यात बेलापूर- पधार 11.10 िकमी उन्नत मागर् आिण 11 टे शन चे काम गतीपथावर आहे . सदर कामाचा अंदािजत खचर्
` 3,063.63 कोटी असून जानेवारी, 2019 अखेर ` 1,650 कोटी खचर् झाला आहे .
नागपूर मे टर्ो रे वे क प
9.44.3 नागपूर मेटर्ो रे वे क पाची लांबी 41.7 िकमी असून 38 थानकांचा समावेश आहे . या क पाचा संपण ू र् िव तार
उ र-दिक्षण मागर् (22.29 िकमी व 18 थानके) व पुवर् पि चम मागर् (19.41 िकमी व 20 थानके) या दोन मागार्मध्ये िवभागला आहे .
या क पाची अंदािजत िंकमत ` 8,680 कोटी आहे . या क पासाठी एकूण 86.14 हे क्टर जमीनीची आव यकता असून त्यापैकी
80.55 हे क्टर भूसंपादन करण्यात आले आहे . जानेवारी, 2019 अखेर ` 4,899 कोटी खचर् झाला आहे . फे व ु ारी, 2019 या
मिहन्यामध्ये िवमानतळ टे शन ते जय काश नगर टे शन दर यान सुरक्षा दौड आयोिजत करण्यात आली होती. माचर् , 2019 पासून
खापरी-सीताबडीर् वासी सेवा सुरू झाली आहे .
पुणे मेटर्ो रे वे क प
9.44.4 पुणे मेटर्ो रे वे क पाची लांबी 31.25 िकमी असून दोन मागर् आहे त. िंचचवड ते वारगेट मागर् 16.59 िकमी लांबीचा असून
11.57 िकमी उन्नत मागर् आहे व उवर्िरत 5.02 िकमी मागर् जिमनीखालून आहे . उन्नत मागार्वर नऊ थानके असून पाच जिमनीखाली
आहे त. वनाज ते रामवाडी हा मागर् 14.66 िकमी लांबीचा पूणर्पणे उन्नत असून 16 थानके आहे त. या क पाचा अंदािजत खचर्
` 11,420 कोटी आहे . सदर क प नो हबर 2021 पयत पुणर् होणे अपेिक्षत आहे . या क पासाठी 44.25 हे क्टर जिमनीची
आव यकता असून त्यापैकी 31.57 हे क्टर शासकीय जिमन आहे . जानेवारी, 2019 अखेर आिर्थक व भौितक गती अनुकर्मे 19 व
28 टक्के झाले आहे .
जलवाहतूक
9.45 जलवाहतूक ही वाहतूकीच्या इतर पयार्यांच्या तुलनेने िकफायतशीर, पयार्वरण नेही आिण वासी वेळ व खचार्त बचत
करणारी आहे . यापार व वािर्णज्याच्या शा वत वृ ीसाठी जलवाहतूक क्षेतर्ाचा महत्वपूणर् वाटा आहे . बंदरे क्षेतर्ास चालना दे ण्यासाठी
पायाभूत सुिवधा िव तारीत करुन त्या ारे औ ोिगक िवकास साधणे याकिरता शासन ‘बंदर िवकास धोरण-2016’ राबिवत आहे . या
धोरणात हिरतक्षेतर् बंदरे , जे ी, िशपयाडर् , सागरी व अंतगर्त जलवाहतूक, बंदरे जोडणी, सागरी आिर्थक पिरक्षेतर् इ.क्षेतर्ांचा समावेश आहे . या
धोरणाच्या माध्यमातून रॉय टी,िबनशेती आकार, इलेिक्टर्िसटी ूटी, मुदर्ांक शु क, बंदर कर सुट यासारख्या िविवध सवलती बंदर
क पांना दे ण्यात येत आहे त.
मोठी बं दरे
9.45.1 राज्यात मुंबई पोटर् व जवाहरलाल नेहरू पोटर् ही दोन मोठी बंदरे आहे त. सन 2017-18 मध्ये, मुंबई पोटर् व जवाहरलाल नेहरू
पोटर् यांनी अनुकर्मे 628.28 लाख मे.टन व 660.04 लाख मे.टन मालाची वाहतूक केली. मो ा बंदरांची वाहतूक िवषयक सांिख्यकी

173
तक्ता 9.32 मो ा बं दरांची वाहतूक िवषयक सांिख्यकी
मुंबई पोटर् जवाहरलाल नेहरू पोटर्

बाब शेकडा शेकडा
2016-17 2017-18 2016-17 2017-18
बदल बदल
एकूण माल वाहतूक क्षमता (लाख मे.टन) 502.50 784.00 56.0 883.00 883.00 (-)1.2
कमर्चारी (संख्या) 9,445 8629 (-)8.6 1,615 1,567 (-)1.7
माल वाहतूक (लाख मे.टन) 630.48 628.28 (-)0.3 621.51 660.04 6.2
पैकी अ) आयात 427.25 424.79 (-)0.6 347.56 369.48 6.3
ब) िनयार्त 203.23 203.49 0.1 273.95 290.56 6.1
वासी वाहतूक (हजार) 17.44 21.44 22.9 लाना लाना लाना
बंदरात आले या बोटी (संख्या) 5,427 5,756 6.1 2,720 2,828 4.0
पिरचालन उत्पन्न (` कोटी) 1,477.80 1560.46 5.6 1700.97 1890.88 11.2
पिरचालन खचर् (` कोटी) 1,111.67 1225.92 10.3 804.97 751.25 (-)6.7
पिरचालन अिधक्य (` कोटी) 366.13 334.54 (-)8.6 896.00 1139.63 27.2

आधार : मुंबई पोटर् टर् ट व जवाहरलाल नेहरू पोटर् टर् ट लाना लागू नाही
लहान बं दरे
9.45.2 लहान बंदरांच्या पिरसरात अनेक बंिद त व बहु उ े शीय थांबे असून तेथे दे खील मालाची वाहतूक केली जाते. लहान बंदरांची
वाहतूक िवषयक सांिख्यकी तक्ता 9.33 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.33 लहान बं दरांची वाहतूक िवषयक सांिख्यकी
बाब 2016-17 2017-18 2018-19+
माल वाहतूक (लाख मे . टन) 348.94 373.67 201.17
पैकी अ) आयात 290.09 314.13 160.84
ब) िनयार्त 58.85 59.54 40.33
वासी वाहतूक (लाख) 182.82 191.19 86.85
पैकी अ) यांितर्की बोटीतून 173.18 185.22 85.69
ब) िबगर - यांितर्की बोटीतून 9.64 5.97 1.16

आधार : महारा टर् मेरी टाईम बोडर् + स टबर अखे र
रे वस-आवरे , िवजयदुगर्, रे डी आिण वाधवन या बंदरांची बाधकाम पूवर् कामे गतीपथावर आहे त.
सागरमाला कायर् कर्म

9.45.3 बंदरामुळे होणा-या िवकासास चालना दे णे या कायर्कर्माचा उ े श आहे . िकनारप ीवरील बंदरामंध्ये पायाभूत सुिवधांच्या
िनिर्मतीसाठी या कायर्कर्मांतगर्त ` 475 कोटी इतक्या खचार्च्या 23 क पांना कदर् शासनाकडू न मंजरु ी िमळाली आहे .
मरीना
9.45.4 अनिधकृ त व असंघटीत नांगरवाडयांमळ ु े जलक्षेतर्ामध्ये झाले ली दाटी कमी होण्यास मरीनामुळे मदत होईल. या क पाच्या
पिह या ट यात 30 बोटी नांगरण्याकिरता पनवेल जवळील बेलापूर खाडी येथे पायाभूत सुिवधा िनमार्ण करण्यात येत असून हा क प
िडसबर, 2019 पयत पूणर् होणे अपेिक्षत आहे . यामुळे गेटवे ऑफ इंिडया निजकच्या समुदर्ात नांगरुन ठे वले या यॉटस व पीड बोटी
मिरनामध्ये सुरिक्षत ठे वता येतील.

174
रोरो सेवा
9.45.5 मुंबईतील निवन भाऊचा धक्का आिण रायगड िज ातील मांडवा बंदर येथे जे ी व वासी सुिवधांची कामे पूणर् झाली
असून रो रो सेवा सुरु करण्यात येणार आहे . राजपूर खाडी मध्ये आगरदांडा (तालूका मुरुड) आिण िदघी (तालूका ीवधर्न) येथे रो रो
जे ी व वासी टिर्मनल इमारतीचे काम पूणर् करण्यात आले आहे . रे वस ते करं जा या जलमागार्वर रो रो सेवा सुरु करण्यासाठी जे ी
क पांचे काम सुरु करण्यात आले आहे .
िवमान वाहतूक
9.46 राज्यात तीन आंतररा टर्ीय व 13 दे शांतगर्त िवमानतळे आहे त. िनवडक िवमानतळ िनहाय वासी व मालवाहतूक िवषयक
सांिख्यकी तक्ता 9.34 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 9.34 िनवडक िवमानतळिनहाय वासी व मालवाहतूक िवषयक सांिख्यकी

वासी वाहतूक (लाख) माल वाहतूक (मे.टन)

िवमानतळ
2017 2018 शेकडा 2017 2018 शेकडा
बदल बदल
अ) दे शांतगर्त 415.05 453.28 9.2 2,78,583 3,10,740 11.1
मुंबई 327.12 348.50 6.5 2,34,917 2,58,356 10.0
पुणे 65.12 78.92 21.2 34,645 41,515 19.8
नागपूर 17.82 20.80 16.7 6,726 6,989 3.9
औरं गाबाद 3.24 3.40 4.9 1,436 1,729 20.4
जुहू 1.75 1.66 (-)5.1 372 382 2.7

$
ओझर नगण्य नगण्य नगण्य 487 1,769 263.2
ब) आंतररा टर्ीय 126.10 138.29 9.7 5,47,791 6,48,881 18.5
मुंबई 122.44 134.52 8.1 5,47,372 6,47,965 18.4
पुणे 2.57 2.71 5.4 0 51 -
नागपूर 1.09 1.06 (-)2.9 419 865 106.4
एकू ण (अ + ब) 541.15 591.57 9.3 8,25,887 9,57,852 16.0

आधार : भारतीय िवमानतळ ािधकरण $ एिक्सम
9.46.1 छतर्पती िशवाजी आंतररा टर्ीय िवमानतळावरील वाहतुकीचा ताण कमी करण्यासाठी नवी मुंबई येथे अितिरक्त िवमानतळाचे
काम सावर्जिनक खाजगी भागीदारी तत्वावर चार ट यात तािवत असून मूलभूत खचर् अंदाजे ` 15,149 कोटी अपेिक्षत आहे . पिह या
ट यात वािर्षक दशलक्ष वासी क्षमता असलेले िवमानतळ सन 2019 मध्ये कायार्िन्वत होईल.
9.46.2 नागपूर येथील बहु आयामी आंतररा टर्ीय वासी व काग हब िवमानतळ (िमहान) क पामध्ये सध्याच्या िवमानतळाचे
आंतररा टर्ीय वासी व काग हब िवमानतळ हणून िवकसीत करण्याचे अंतभूर्त आहे . महारा टर् िवमानतळ िवकास कंपनी मयार्िदत व
भारतीय िवमानतळ ािधकरण यांच्या संयक्
ु त उपकर्मा ारे िमहान इंडीया मयार्िदत क प राबिवण्यात येत आहे . या क पाचे क्षेतर्
4,300 हे क्टर आहे . यापैकी िवमानतळ क्षेतर् 1,360 हे क्टर, िवशेष आिर्थक क्षेतर् (एसईझेड) हे 2,000 हे क्टर आिण पुनवर्सन, क पगर् त
यक्ती, िनवासी, यावसाियक आिण इतर िवशेष आिर्थक क्षेतर् (एसईझेड) संबंिधत सुिवधा क्षेतर् सुमारे 1,000 हे क्टर आहे . महारा टर्
िवमानतळ िवकास महामंडळाने तीन, चार आिण सहा पदरी र ते, पाणीपुरवठा णाली, जलिन:सारण णाली िव त
ु पुरवठा व सारण,
दूरध्वनी, पथ िदवे, मलिन:सारण णाली अशा आव यक सुिवधा िवकिसत के या आहे त. आिण आयटी कंपन्यांना 510 हे क्टर
भाडे करारावर िदले आहे .

175
दळणवळण
9.47 टपाल, दूरध्वनी, दक

ृ ा य व मािहती दूरसंचार हे तक्ता 9.35 डाक सेवेबाबतची सांिख्यकी
दळणवळण यव थेचे मुख घटक आहे त. डाक सेवेबाबतची (संख्या)
सांिख्यकी तक्ता 9.35 मध्ये िदली आहे . बाब क्षेतर् 2016-17 2017-18
गर्ामीण 11,366 11,381
9.48 राज्यात िडसबर, 2018 रोजी इंटरनेट वापरणाऱ्यांची डाक कायार्लये नागरी 1,236 1,233
संख्या 7.6 कोटी होती, जी सवर् राज्यांच्या तुलनेत सवार्त जा त एकू ण 12,602 12,614
आहे . गर्ामीण 37,355 35,841
टपाल पे ा नागरी 7,579 7,988
9.49 िडसबर, 2018 अखेर राज्यात एकूण दूरध्वनी एकू ण 44,934 43,829
जोडण्यांची संख्या 45.10 लाख होती. दर लाख गर्ामीण 16,626 उना
िडिल हरी पो टमेन
लोकसंख्येमागे दूरध्वनी व मणध्वनी जोडण्यांची संख्या नागरी 7,447 उना
(डाक सेवकांसह)
अनुकर्मे 3,725 व 1,07,117 होती. दूरध्वनी जोडण्या व एकू ण 24,073 उना
मणध्वनींची आकडे वारी तक्ता 9.36 मध्ये िदली आहे . आधार : मुख्य डाक कायार्लय, मुंबई उना उपल ध नाही
तक्ता 9.36 दूरध्वनी व मणध्वनी जोडण्या

(लाख)
+
2016-17 2017-18 2018-19
सेवापुरवठादार
दूरध्वनी मणध्वनी दूरध्वनी मणध्वनी दूरध्वनी मणध्वनी
एमटीएनएल 18.61 13.00 18.08 12.77 17.74 12.54
बीएसएनएल 14.19 65.02 12.59 71.10 11.23 69.08

$
भारती 4.37 208.73 4.44 225.60 4.52 248.51$
टे िलनॉर लाना 77.03 लाना 48.24
वोडाफोन 0.37 283.74 0.54 304.65 0.71# 646.92#
आयडीया/ पाईस लाना 308.55 लाना 353.47
िरलायंस/िजओ 3.39 214.33 2.84 220.30 2.29 323.47
टाटा 8.29 78.53 8.72 51.84 8.61 24.98
एअरसेल-िडशनेट लाना 55.87 लाना 21.82 लाना लाना
एकू ण 49.22 1,304.80 47.21 1,309.79 45.10 1,325.50
भारत एकू ण 244.01 11,701.78 228.11 11,834.09 218.68 11,759.97

$ भारती व टे िलनॉर एकितर्त # वोडाफोन व आयडीया एकितर्त लाना लागू नाही + िडसबर अखे र
जनसंवाद संपकर्
9.50 माचर् , 2018 अखेर ितमाहीत िवनामू य दूरदशर्नच्या यितिरक्त 49 सारकानुसार 308 सशु क वािहन्या आिण िवनामू य
दूरदशर्नच्या यितिरक्त पाच डीटीएच ऑपरे टर आहे त. ऑल इंिडया रे िडओ ारे चालिव या जाणाऱ्या रे िडओ टे शन यितिरक्त,
राज्यातील 13 शहरांमध्ये एफएम रे िडओ च ॅनेल कायर्रत आहे त.
*****

176
राज्यातील िवजेचा पुरवठा व वापर
बाब 1960-61 1970-71 1980-81 1990-91 2000-01 2010-11 2017-18

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
अ. थािपत क्षमता (मे गाव ॅट)
अ-1 राज्यातील थािपत क्षमता-
$ $
(1) औि णक 477 1,065 2,771 6,462 8,075 9,665 22,096
(2) नवीकरणीय ऊजार् -- -- -- -- -- 3,408 8,476
(3) जलजन्य 282 844 1,317 1,552 2,874 3,066 2,941
(4) नैसिर्गक वायुजन्य -- -- -- 672 1,820 2,714 3,072
एकू ण (अ-1) 759 1,909 4,088 8,686 12,769 18,853 36,705
अ-2 थािपत क्षमतेत महारा टर्ाचा
िह सा
(1) रा टर्ीय औि ण ऊजार् उ ना उ ना उ ना उ ना 2,048@ 4,686 8,073
महामंडळ
(2) अणुशक्ती महामंडळ उ ना उ ना उ ना उ ना 137 690 690
एकू ण (अ-2) उ ना उ ना उ ना उ ना 2,185 5,376 8,763
एकू ण (अ-1 + अ-2) 759 1,909 4,088 8,686 14,954 24,229 45,468
ब. िनिर्मती (दशलक्ष युिनट)
(1) औि णक 1,903$ 3,392 11,416 28,085 49,377 52,796 1,03,665
(2) नैसिर्गक वायुजन्य -- -- -- 2,730 6,943 18,729 9,066
(3) जलजन्य 1,365 4,533 6,448 5,615 4,889 6,374 4,702
(4) नवीकरणीय ऊजार् # -- -- -- -- -- 5,118 8,131
एकू ण 3,268 7,925 17,864 36,430 61,209# 83,017 1,25,564
क. वापर (दशलक्ष युिनट)
(1) औ ोिगक 1,853 5,312 8,130 14,706 18,363 34,416 39,246
(2) घरगुती 260 732 1,779 5,065 11,172 19,546 28,172
(3)कृ िष 15 356 1,723 6,604 9,940 16,257 30,307
(4) वािणिज्यक 198 547 949 2,068 4,105 11,527 13,927
(5) रे वे 339 421 766 970 1,581 2,188 163
(6) सावर्जिनक पाणी पुरवठा 35 146 330 उ ना 1,199 1,983 2,769
(7) सावर्जिनक िदवाब ी 20 74 159 291 551 846 1,901
(8) संकीणर् -- 62 198 267 378 633 2,081
एकू ण 2,720 7,650 14,034 29,971 47,289 87,396 1,18,566
ड. दरडोई िवजेचा अंितम
वापर ú(युिनट)
(1) औ ोिगक 46.8 105.4 129.5 195.4 191.2 307.2 319.2
(2) वािणिज्यक 5.0 10.9 15.1 27.5 42.7 102.9 113.3
आधार - (1) कदर्ीय िव त

ु ािधकरण (4) बे ट उ ना उपल ध नाही
(2) महािनिर्मती (5) टाटा पॉवर कं. मयार्.
(3) महािवतरण (6) िरलायन्स इन् ा टर्क्चर / अदानी इलेिक्टर्िसटी
टीप - (1) उपल ध आकडे वारी केवळ सावर्जिनक िव त

ु यवसायी यंतर्णेची आहे .
(2) @ यात रा टर्ीय औि णक ऊजार् महामंडळ व अणुशक्ती महामंडळाकडील वाटप न झालेला
तसेच गोवा राज्याचा िशलकी 323 मेगाव ॅटचा अितिरक्त िह सा समािव ट आहे .
(3) # यात बंिद त वीज व नवीकरणीय ऊजची (महािवतरणला िवकलेली) आकडे वारी समािव ट आहे .
(4) $ यात तेलजन्य ऊजची आकडे वारी औि णक ऊजत समािव ट आहे .
(5) टाटा पॉवर व िरलायन्स इन् ा टर्क्चर वगळू न इतर खाजगी कंपन्यांची थािपत क्षमता व िनिर्मती सीइएच्या वेबसाईट अहवालानुसार
(6) 1 युिनट = एक िकलो व ॅट तास

177
राज्यातील र त्यांची कारांनस
ु ार लांबी
(सावर्जिनक बांधकाम िवभाग व िज हा पिरषदा यांच्या दे खभालीखालील)
(िकमी)
मुख राज्य मुख
अ.कर्. वषर् रा टर्ीय महामागर् राज्य महामागर् इतर िज हा गर्ामीण एकूण
महामागर् िज हा
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 1965-66 2,364 -- 10,528 12,628 8,744 17,524 51,788
2 1970-71 2,445 -- 14,203 17,684 11,012 20,020 65,364
3 1980-81 2,945 -- 18,949 25,233 25,404 68,600 1,41,131
4 1990-91 2,959 -- 30,975 38,936 38,573 61,522 1,72,965
5 2000-01 3,688 -- 33,212 46,751 43,696 89,599 2,16,946
6 2005-06 4,367 -- 33,571 48,987 45,226 99,279 2,31,430
7 2006-07 4,367 -- 33,675 49,147 45,674 1,00,801 2,33,664
8 2007-08 4,367 -- 33,800 49,393 45,886 1,02,149 2,35,595
9 2008-09 4,367 -- 33,933 49,621 46,143 1,03,604 2,37,668
10 2009-10 4,376 -- 34,102 49,901 46,817 1,04,844 2,40,040
11 2010-11 4,376 -- 34,103 49,936 46,897 1,06,400 2,41,712
12 2011-12 4,376 -- 34,157 50,256 47,529 1,06,601 2,42,919
13 2012-13 4,376 6,694 27,528 50,256 47,573 1,06,745 2,43,172
14 2013-14 5,858 6,337 33,963 50,232 52,761 1,14,557 2,63,708
15 2014-15 4,766 6,163 33,860 50,585 58,115 1,45,879 2,99,368
16 2015-16 7,438 5,180 33,330 50,844 58,116 1,45,881 3,00,789
17 2016-17 12,275 3,861 30,589 52,637 58,116+ 1,45,881+ 3,03,359
18 2017-18 12,275 3,258 29,132 55,383 58,116+ 1,45,881+ 3,04,045
आधार - सावर्जिनक बांधकाम िवभाग, महारा टर् शासन + 2015-16 नुसार
टीप - (1) 1987 पयतच्या र ते लांबीची िवभागणी 1961-81 र ते िवकास योजनेनस

ु ार आिण 1987-88 पासून ही िवभागणी 1981-2001
र ते िवकास योजनेनस
ु ार केली आहे .
(2) सन 1965-66 ते 2011-12 किरता राज्य महामागार्त मुख राज्य महामागार्चा समावेश आहे .
(3) सन 2012-13 पासून र ते लांबीची िवभागणी 2001-21 र ते िवकास योजने नस

ु ार आहे .
178
िज हािनहाय र त्यांच्या लांबीचे रुंदीनुसार वगीर्करण
(सावर्जिनक बांधकाम िवभागाच्या दे खभालीखालील)
(िकमी)
िज हा साध्य लांबी 2016-17 साध्य लांबी 2017-08
अ.
रूंदी
कर्. 7.00 5.5 3.75 इतर एकूण 7.00 5.5 3.75 इतर एकूण
(मीटर)
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12)
1 बृहन्मुंबई -- -- -- -- -- 0 0 0 0 0
2 ठाणे 278 248 357 7 890 278 268 337 7 889
3 पालघर 347 448 591 61 1,447 364 495 574 15 1,448
4 रायगड 1,377 291 491 158 2,317 1,140 291 740 158 2,329
5 रत्नािगरी 759 911 1,546 -- 3,216 484 911 1,864 0 3,259
6 िंसधुदग ु र् 219 815 1,214 -- 2,248 115 815 1,214 0 2,144
कोकण 2,980 2,713 4,199 226 10,118 2,380 2,780 4,728 180 10,069
िवभाग
7 अहमदनगर 875 2,255 2,044 102 5,276 986 1,560 3,195 351 6,093
8 नािशक 1,186 1,610 2,135 0 4,931 854 1,895 1,965 140 4,853
9 धुळे 568 628 638 0 1,834 567 617 650 19 1,854
10 नंदरु बार 224 585 763 0 1,572 195 552 797 72 1,616
11 जळगाव 582 1,429 2,054 654 4,719 446 1,191 2,480 442 4,560
नािशक 3,435 6,507 7,634 756 18,332 3,048 5,816 9,087 1,025 18,976
िवभाग
12 पुणे 1,287 1,322 3,957 119 6,685 1,247 1,307 3,904 130 6,587
13 सातारा 469 1,050 1,923 38 3,480 353 1,019 1,838 37 3,247
14 सांगली 522 1,448 1,608 3 3,581 532 1,461 2,294 76 4,363
15 को हापुर 617 985 1,199 34 2,835 693 987 1,206 40 2,927
16 सोलापूर 1,534 1,008 3,639 313 6,494 1,389 871 3,599 313 6,172
पुणे िवभाग 4,429 5,813 12,326 507 23,075 4,214 5,645 12,840 596 23,295
17 औरं गाबाद 565 687 2,093 114 3,459 412 1,016 2,237 80 3,745
18 जालना 335 392 1,497 36 2,260 83 355 1,497 17 1,952
19 परभणी 160 352 1,273 71 1,856 117 550 1,039 58 1,764
20 िंहगोली 128 251 912 25 1,316 70 268 851 12 1,201
21 नांदेड 311 883 3,065 159 4,418 246 1,069 2,644 159 4,118
22 बीड 696 522 1,984 155 3,357 392 549 2,103 126 3,170
23 उ मानाबाद 376 931 1,254 59 2,620 333 838 1,226 20 2,417
24 लातूर 328 855 1,213 133 2,529 173 1,076 1,169 56 2,474
औरं गाबाद 2,899 4,873 13,291 752 21,815 1,826 5,721 12,766 528 20,841
िवभाग
25 बुलढाणा 385 861 1,064 0 2,310 412 891 1,507 96 2,906
26 अकोला 260 522 635 0 1,417 311 672 550 21 1,554
27 वािशम 244 507 493 0 1,244 249 538 468 0 1,255
28 अमरावती 574 1,037 1,746 232 3,589 565 1,329 1,742 148 3,784
29 यवतमाळ 652 1,000 1,288 190 3,130 419 1,226 1,264 182 3,091
अमरावती 2,115 3,927 5,226 422 11,690 1,956 4,656 5,531 447 12,590
िवभाग
30 वधार् 224 607 861 165 1,857 238 611 779 215 1,844
31 नागपूर 757 789 1,537 1058 4,141 736 618 2,068 515 3,936
32 भंडारा 143 413 652 175 1,383 96 343 694 151 1,284
33 ग िदया 106 534 623 395 1,658 72 410 824 202 1,509
34 चं दर्पुर 237 540 1,628 284 2,689 223 601 1,788 409 3,021
35 गडिचरोली 248 876 1,313 167 2,604 248 876 1,314 247 2,685
नागपूर 1,715 3,759 6,614 2,244 14,332 1,613 3,458 7,467 1,740 14,278
िवभाग
महारा टर् राज्य 17,573 27,592 49,290 4,907 99,362 15,038 28,076 52,420 4,515 1,00,049
आधार - सावर्जिनक बांधकाम िवभाग, महारा टर् शासन # सावर्जिनक बांधकाम िवभाग यांच्या दे खभालीखालील
179
राज्यातील वापरात असलेली मोटार वाहने

(1 जाने वारी रोजी)
*
अ.कर्. वाहनांचा कार 1971 1981 1991 2001 2011 2017 2018 2019
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
1 मोटार सायकली, 83,930 3,46,826 16,96,157 44,09,906 1,20,60,990 2,13,90,304 2,36,29,268 2,55,79,669
कूटर व मोपेड
2 मोटार गा ा, जीप 1,22,508 2,24,752 4,23,505 9,01,278 23,82,789 41,75,878 45,35,720 48,65,842
आिण टे शन व ॅगन्स
3 टॅक्सी कॅ ज 17,806 31,302 43,168 86,438 1,82,676 2,70,160 3,28,085 3,61,176
4 वयंचिलत िरक्शा 3,049 29,474 1,26,049 4,07,660 6,44,037 7,20,439 8,05,724 9,64,641
5 टे ज कॅ रे जेस 10,250 13,789 18,203 27,286 34,061 35,682 37,180 37,638
6 कॉन्टर्ॅक्ट कॅ रे जेस -- 1,498 3,980 13,975 31,459 36,407 59,171 63,259
7 मालमोटारी -
(1) िडझेल इंिजन 34,987 87,079 1,80,883 3,41,344 8,78,239 14,09,749 15,10,265 16,34,961
(2) पेटर्ोल इंिजन 21,791 18,005 13,774 57,317 77,189 9,427 11,008 11,564
(3) इतर (सीएनजी, -- -- -- उ ना उ ना 57,691 70,525 75,673

एलपीजी, इ.)
रुग्णवािहका 441 925 2,233 4,025 9,600 12,689 15,093 15,876
8
शाळे च्या बसेस 491 594 1,025 1,714 6,117 22,051 26,438 29,231
9
खाजगी वासी 810 2,171 4,622 5,815 9,421 26,942 11,998 12,656
10
वाहने
जोड वाहने (टर्ेलर) 7,075 23,173 60,858 1,67,856 2,84,696 3,48,619 4,03,004 4,15,642
11
टर्ॅक्टसर् 7,821 24,079 61,088 1,72,578 3,58,556 6,16,160 6,93,645 7,52,279
12
इतर 810 1,319 5,040 9,872 29,829 53,670 60,243 68,763
13
एकूण 3,11,769 8,04,986 26,40,585 66,07,064 1,69,89,659 2,91,85,868 3,21,97,367 3,48,88,870
दर लाख 618 1,309 3,353 7,186 15,119 24,024 28,652 31,047

लोकसंख्येमागे मोटार
वाहनांची संख्या
सावर्जिनक 5 6 15 31 71 97 106 115
बांधकाम व िज हा
पिरषद यांच्या
दे खभालीखालील
असले या दर
िकमी
र तेलांबीमागे
मोटार वाहनांची
संख्या
दर लाख 0.9 1.5 2.8 4.4 8.5 10 12 13
लोकसंख्येमागे
रुग्णवािहकांची
संख्या
आधार - पिरवहन आयुक्त कायार्लय, महारा टर् शासन * अ थायी उ ना उपल ध नाही.

10. सामािजक क्षे तर्
10.1 िवकसनशील आिण उदयोन्मुख अथर् यव थेमध्ये सामािजक क्षेतर् महत्त्वपूणर् भूिमका बजावते. या क्षेतर्ामध्ये िशक्षण,
सावर्जिनक आरोग्य, मिहला व बाल क याण, रोजगार व दािरदर्य, गृहिनमार्ण, पयार्वरण संवधर्न, पाणी पुरवठा व वच्छता, सामािजक
न्याय आिण इतर सामािजक सेवा यांचा समावेश आहे . शासन या क्षेतर्ामध्ये िविवध क याणकारी योजना राबिवत आहे .
िशक्षण
10.2 संतिु लत सामािजक आिण आिर्थक िवकासासाठी िशक्षण हा एक महत्त्वपूणर् घटक आहे . िशक्षणामुळे कौश य व ज्ञानासिहत,
लोक सक्षम होतात व पयार्याने आिर्थक िवकासास चालना िमळते. शासन िविवध योजनां ारे िशक्षणास सातत्याने ोत्साहन
दे त आहे .
ाथिमक िशक्षण
10.3 राज्य सरकार आिण थािनक वराज्य सं था यांच्या संयक् ु त उपकर्मां ारे िविवध शैक्षिणक कायर्कर्म, िवशेषतः ाथिमक
िशक्षणासाठी, राबिवले जातात. सन 2017-18 मध्ये राज्य शासनाचा ाथिमक िशक्षणावरील खचर् ` 20,820 कोटी होता. ाथिमक
(इय ा १ ली ते ८ वी) शैक्षिणक सं था आिण त्यातील पटसंख्या तक्ता 10.1 मध्ये तर िवभागिनहाय आकडे वारी पिरिश ट 10.1 मध्ये
तक्ता 10.1 ाथिमक (इय ा १ ली ते ८ वी) शैक्षिणक सं था आिण पटसंख्या
पटसंख्या ('000) िव ाथीर्- िशक्षक

शाळा िशक्षकांची
वषर् पैकी, माण
(संख्या) एकूण संख्या ('000)
मुली
2016-17 1,04,971 15,986 7,490 530 30.1
2017-18 1,06,546 15,912 7,451 542 29.4
आधार : 1) युिनफाईड िड टर्ीक्ट इन्फॉमशन िस टम फॉर एज्युकेशन (यु-डायस)

2) महारा टर् ाथिमक िशक्षण पिरषद
सवर् िशक्षा अिभयान

10.4 ‘सवर् िशक्षा अिभयान’ हा कदर् शासनाचा सवर्समावेशक आिण एकाित्मक ल ॅगशीप कायर्कर्म असून यात सहा ते 14 वष
वयोगटातील मुलांना सक्तीने व मोफत िशक्षण िदले जाते. सवर् िशक्षा अिभयानांतगर्त नवीन शाळा सुरू करणे, शाळा व जादा वगर्खो या
बांधणे, शौचालये आिण िपण्याच्या पाण्याची सुिवधा पुरिवणे, पा पु तके, िनयतकािलक शैक्षिणक िशक्षण व शैक्षिणक सािहत्य पुरिवणे
इत्यादी कायर्कर्मां ारे िशक्षणाची सावर्ितर्क उपल धता व गुणव ा यामध्ये भरीव गती केली आहे . सवर् िशक्षा अिभयानावर 2017-18
मध्ये ` 2,132.17 कोटी खचर् झाला. ाथिमक िशक्षणाचे (इय ा 1 ली ते 8 वी) काही महत्वाचे िनदशक तक्ता 10.2 मध्ये दे ण्यात आले
आहे त.

182
तक्ता 10.2 ाथिमक (इय ा १ ली ते ८ वी) िशक्षणाबाबतचे काही महत्वाचे िनदशक

(30 स टबर रोजी)
िनदशक 2015-16 2016-17 2017-18
िशक्षणिवषयक िज हा मािहती णाली (U-DISE) अंतगर्त न दिवले या ाथिमक िशक्षण 98,219 1,04,971 1,06,546
दे णाऱ्या शाळांची संख्या
गर्ामीण भागातील शाळांची टक्केवारी 79.7 78.1 77.6
दर 10 चौ. िकमी मागील शाळांची/ तुक ांची घनता (अ) ाथिमक 2.8 3.2 3.2
(ब) उच्च ाथिमक 1.5 1.7 1.7
दर हजार मुलांच्या लोकसंख्येमागे (6 ते 11 वषर् वय) ाथिमक शाळा/तुक ांची संख्या 8 9.7 9.9
दर हजार मुलांच्या लोकसंख्येमागे (11 ते 14 वषर् वय) उच्च ाथिमक शाळा/तुक ांची संख्या 7 8.6 9.0
िवनाअनुदािनत खाजगी शाळांची एकूण शाळांशी टक्केवारी 12.4 20.6 21.1
शाळे तील पटसंख्या (लाखात) 160.4 159.9 159.1
पटसंख्येतील मुलींची टक्केवारी 46.9 46.9 46.8
एकूण पटसंख्या माण (अ) ाथिमक 104.0 100.0 100.1
(ब) उच्च ाथिमक 102.6 59.5 59.0
सरासरी िव ाथीर्-वगर्खोली माण (सवर् शाळा) 31 31 31
िशक्षकांची संख्या (लाखात) 5.2 5.2 5.4
िव ाथीर् -िशक्षक माण 31.2 30.1 29.3
सुिवधा असले या शाळांची टक्केवारी
िपण्याचे पाणी 99.7 99.6 98.8
संरक्षक िंभत 82.3 82.8 83.4
मुलींकिरता कायर्रत शौचालय 99.4 99.0 98.8
संगणक 56.9 62.9 68.2
िद यांगांसाठी उतरता र ता 86.1 85.2 87.1
खेळाचे मैदान 87.2 87.3 87.6
गर्ंथालय 96.0 95.7 95.0
िव त
ु जोडणी 93.9 94.0 94.7
गळतीचे माण (अ) ाथिमक 1.26 0.70 0.21
(ब) उच्च ाथिमक 1.45 1.06 1.56
मुली मुले असमानता िनदशांक (अ) ाथिमक 0.88 0.89 0.87
(ब) उच्च ाथिमक 0.88 0.87 0.88
टीप : उच्च ाथिमक (इय ा ६ वी ते ८ वी)
आधार : 1) युिनफाईड िड टर्ीक्ट इन्फॉमशन िस टम फॉर एज्युकेशन 2) महारा टर् ाथिमक िशक्षण पिरषद
माध्यिमक आिण उच्च माध्यिमक िशक्षण

10.5 राज्यात सन 2017-18 मध्ये माध्यिमक आिण उच्च माध्यिमक 26,857 शैक्षिणक सं था असून त्यातील पटसंख्या
66.48 लाख आहे . सन 2017-18 मध्ये राज्य शासनाचा माध्यिमक व उच्च माध्यिमक िशक्षणावरील खचर् ` 16,739 कोटी होता.
माध्यिमक आिण उच्च माध्यिमक (इय ा नववी ते १२ वी) शैक्षिणक सं था आिण त्यातील पटसंख्या तक्ता १०.३ मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.3 माध्यिमक आिण उच्च माध्यिमक (इय ा 9 वी ते 12 वी) शैक्षिणक सं था आिण पटसंख्या
पटसंख्या ('०००)
सं था िशक्षकांची िव ाथीर्- िशक्षक
वषर् पैकी,
(संख्या) एकूण संख्या ('०००) माण
मुली
2016-17 25,737 6,615 3,013 213 31.1
2017-18 26,857 6,648 3,042 216 30.5
आधार : 1) युिनफाईड िड टर्ीक्ट इन्फॉमशन िस टम फॉर एज्युकेशन

महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी २०१८-१९

183
रा टर्ीय माध्यिमक िशक्षा अिभयान

10.6 ‘रा टर्ीय माध्यिमक िशक्षा अिभयान’ सन 2009 मध्ये माध्यिमक िशक्षणाच्या गुणव ा वाढीच्या उ े शाने सुरू करण्यात आली.
सन 2017-18 मध्ये या योजनेअत ं गर्त ` 48.71 कोटी खचर् झाला. माध्यिमक व उच्च माध्यिमक िशक्षणाचे काही महत्वाचे िनदशक तक्ता
10.4 मध्ये दे ण्यात आले आहे त.
तक्ता 10.4 माध्यिमक व उच्च माध्यिमक िशक्षणाबाबतचे काही महत्वाचे िनदशक

िनदशक 2015-16 2016-17 2017-18
िशक्षणिवषयक िज हा मािहती णाली (U-DISE)अंतगर्त न दिवले या माध्यिमक 25,029 25,529 26,857
व उच्च माध्यिमक िशक्षण दे णाऱ्या शाळांची संख्या
गर्ामीण भागातील शाळांचे माण 63.7 63.0 62.5
दर 10 चौ. िकमी मागील शाळांची/तुक ांची घनता (अ) माध्यिमक 0.7 0.8 0.8
(ब) उच्च माध्यिमक 0.3 0.3 0.3
िवनाअनुदािनत खाजगी शाळांची एकूण शाळांशी टक्केवारी 28.1 28.4 32.6
शाळे तील पटसंख्या (लाखात) 61.8 66.1 66.5
पटसंख्येतील मुलींची टक्केवारी 45.7 45.6 45.8
एकूण पटसंख्येचे माण (अ) माध्यिमक 89.1 91.7 92.7
(ब) उच्च माध्यिमक 62.1 69.8 71.2
सरासरी िव ाथीर्-वगर्खोली माण (सवर् शाळा) 54 51 55
िशक्षकांची संख्या (लाखात) 2.19 2.10 2.10
िव ाथीर् -िशक्षक माण 28 31 31
सुिवधा असले या शाळांची टक्केवारी
िपण्याचे पाणी 99.9 99.9 97.4
संरक्षक िंभत 89.2 87.6 91.4
मुलींकिरता कायर्रत शौचालय 99.6 99.5 98.2
िद यांगांसाठी उतरता र ता 83.9 75.0 76.9
खेळाचे मैदान 96.0 97.0 95.5
गर्ंथालय 97.6 98.3 96.8
िव त
ु जोडणी 96.9 97.1 97.3
संगणक 92.0 95.0 95.1
संगणक व इंटरनेट 56.4 64.9 66.3
गळतीचे माण (अ) माध्यिमक 11.2 7.2 6.6
(ब) उच्च माध्यिमक 1.8 2.4 2.9
मुली मुले असमानता िनदशांक (अ) माध्यिमक 0.96 0.95 0.98
(ब) उच्च माध्यिमक 0.97 0.97 0.96
आधार : 1) युिनफाईड िड टर्ीक्ट इन्फॉमशन िस टम फॉर एज्युकेशन
समगर् िशक्षा
10.7 समगर् िशक्षा ही एकाित्मक योजना 2018-19 पासून राज्यात राबिवण्यात येत असून सवर् िशक्षा अिभयान, रा टर्ीय माध्यिमक
िशक्षा अिभयान व िशक्षक िशक्षण या तीन योजना समायोिजत करण्यात आ या आहे त. कदर्शासनाने सन 2018-19 मध्ये राज्यासाठी
` 2,481.94 कोटीची आिर्थक तरतुद केली आहे .
िद यांग समावेशक िशक्षण

10.8 िवशेष गरज असले या मुलांना सवर्साधारण यव थेत सवर्साधारण मुलांसोबत दजदार िशक्षण िमळू न त्यांची भाविनक
उन्नती होण्यासाठी तसेच त्यांना सामािजकद ृ ा सामावून घे ण्यासाठी राज्यात ‘िद यांग समावेशक िशक्षण’ कायर्कर्म राबिवण्यात येत
आहे . या कायर्कर्मात िवशेष गरज असले ली मुले शोधून त्यांची वै कीय तपासणी करणे, आव यकतेनस ु ार ेल िलपीतील पु तके, च मे,
184
वणयंतर्े व उपकरणे, वाचा िशक्षक, इत्यादी िशक्षण सहा यभूत सेवा पुरवून त्यांचे पुनवर्सन करणे यांचा समावेश आहे . िद यांग
समावेशक िशक्षण कायर्कर्माची गती तक्ता 10.5 मध्ये दे ण्यात आली आहे .
तक्ता 10.5 िद यांग समावेशक िशक्षण कायर् कर्माची गती
2016-17 2017-18 2018-19

शैक्षिणक तर लाभाथीर् खचर् लाभाथीर् खचर् लाभाथीर् खचर्
(लाख) (` कोटी) (लाख) (` कोटी) (लाख) (` कोटी)
ाथिमक ( 1 ली ते 8 वी ) 2.55 58.99 2.27 59.31 2.52 87.32
माध्यिमक ( 9 ली ते 12 वी ) 0.20 4.32 -$ -$ 0.38 4.49
आधार : महारा टर् ाथिमक िशक्षण पिरषद $ कदर् व राज्य शासनाकडू न अनुदान अ ा त
गत शै क्षिणक महारा टर् कायर् कर्म
10.9 शालेय मुलांच्या शैक्षिणक गुणव ा तक्ता 10.6 गत शै क्षिणक महारा टर् कायर् कर्माची गती
वाढीसाठी सन 2015-16 मध्ये राज्य शासनाने (संख्या )
‘ गत शैक्षिणक महारा टर् कायर्कर्म’ सुरू केला.
िववरण 2015-16 2016-17 2017-18+
एकही मूल शैक्षिणकद ृ ा अपेक्षेपेक्षा कमी
गत शाळा 8,791 24,687 47,973
असणार नाही यासाठी मुलांमधील मूलभूत क्षमता
ओळखून त्येक िव ाथ्यार्ने वयोगटानुरूप िडिजटल शाळा 11,228 27,686 63,458
अपेिक्षत शैक्षिणक क्षमता संपािदत केली आहे कायर् आधारीत िशक्षण दे णाऱ्या शाळा 12,409 13,448 15,452
िंकवा नाही याची पडताळणी करण्याकिरता या आयएसओ मािणत शाळा 1,368 2,646 3,325
कायर्कर्मांतगर्त िवशेष कृ ती आराखडा तयार
रचनावादाचा अवलंब करत असले या शाळा 46,608 63,595 67,758
करण्यात आला आहे . िव ाथ्यार्ंमधील मूलभूत
आव यकतेनस ु ार व मागणीनुसार 1,82,428 3,37,348 5,07,440
क्षमता व शैक्षिणक पातळी ओळखण्यासाठी
िशक्षकांना दे ण्यात येणारे िशक्षण
‘राज्य तरीय अध्ययन संपादणूक सवक्षण’
घे ण्यात येते. याकिरता इय ा पिहली ते आठवी भाषा िवषयात िव ाथ्यार्ंचे सरासरी साध्य (टक्के) 67.0 77.13 74.33
च्या िव ाथ्यार्ंच्या वषार्तन

ू तीन शैक्षिणक गती गिणत िवषयात िव ाथ्यार्ंचे सरासरी साध्य (टक्के) 68.0 77.05 74.33
चाचण्या घे ण्यात येतात, त्यामध्ये एक पायाभूत आधार : महारा टर् राज्य शै क्षिणक संशोधन व िशक्षण पिरषद, पुणे + जानेवारी पयत
चाचणी व सातत्यपूणर् सवकष मू यमापनामधील
संकिलत मू यमापनाच्या दोन चाचण्या आहे त. या चाचण्या महारा टर् राज्य शैक्षिणक संशोधन व िशक्षण पिरषद यांचेमाफर्त घे ण्यात
येतात. गत शैक्षिणक महारा टर्ाचे ध्येय साध्य करण्यासाठी शासनाकडू न िशक्षकांना आव यकतेनस ु ार व मागणीनुसार िशक्षण दे ण्यात
येत आहे . राज्यातील शैक्षिणक सुिवधांमध्ये सुधार करण्याकिरता शासन कॉप रे ट कंपन्यांना त्यांच्या कॉप रे ट सामािजक दाियत्व िनधी
(सीएसआर) शालेय णालींमध्ये गुंतवणूक करण्यासाठी ोत्सािहत करीत आहे आिण सन २०१७-१८ मध्ये ३,६८३ शाळांना याचा लाभ
झाला आहे . गत शैक्षिणक महारा टर् कायर्कर्माची गती तक्ता 10.6 मध्ये दे ण्यात आली आहे .
शाळाबा मुले
10.10 िशक्षण हक्क काय ांतगर्त राज्यातील 6-14 वष वयोगटातील त्येक शाळाबा मुल िशक्षणाच्या वाहात आणण्यासाठी
यत्न करण्यात येत आहे त. सन 2018-19 मध्ये 42,768 शाळाबा मुलांची न दणी करण्यात आली व त्यांना मुख्य वाहात
आणण्याचे यत्न सुरू असून त्यापैकी 30,074 मुलांना िवशेष िशक्षण दे ण्यात आले.
बाल रक्षक चळवळ

10.11 राज्यातील 6-18 वष वयोगटातील सवर् शाळाबा मुलांच्या गुणव ापूणर् िशक्षणासाठी सवर् ोपरी यत्न केले जात आहे त. या
योजनेचा उ े श िशक्षकाच्या पिरसरातील शाळाबा मुलांना शोधून काढणे आिण त्यांना शालेय कक्षेत आणून त्यांना गुणव ापूणर् िशक्षण
दान करणे आहे . या योजनेच्या पिरणामी 42,768 मुले शालेय वाहात आणण्यात आली आहे त.
िशक्षणासाठी ोत्साहन दे णाऱ्या योजना

10.12 मुलांना िशक्षणात सहभागी होण्यास ोत्साहन दे ण्यासाठी व पालकांचा आिर्थक भार कमी करण्यासाठी राज्य शासन िविवध
योजनां ारे िव ाथ्यार्ंना सवलती दे त आहे . िशक्षणाला ोत्साहन दे णाऱ्या िनवडक योजनांची गती तक्ता 10.7 मध्ये िदली आहे .
185
तक्ता 10.7 िशक्षणाला ोत्साहन दे णाऱ्या योजनांची गती
2016-17 2017-18 2018-19

1 ली ते 4 थी इय ेतील गरीब मुलांना 4.63 3.70 1.35 1.08 1.10 0.88
मोफत गणवेष व लेखन सािहत्य पुरिवणे
1 ली ते 10 वी च्या शासकीय अनुदािनत व 30.05 3.81 26.28 3.94 76.34* 3.72

िवनाअनुदािनत शाळांमध्ये िशकणाऱ्या
िव ाथ्यार्ंना िशक्षण शु कात सवलत
11 वी व 12 वीत िशकणाऱ्या 1.97 1.43 1.70 1.60 1.95* 1.28

आिर्थकदृ ा दुबर्ल गटातील िव ाथ्यार्ंना
(मुले) मोफत िशक्षण
आिदवासी िव ाथ्यार्ंना िव ावेतन 0.02 0.08 0.02 0.07 0.02* 0.07

आधार : ाथिमक िशक्षण संचालनालय, महारा टर् शासन * अ थायी
मुलींचे िशक्षण
10.13 मुलींच्या िशक्षणाला ोत्साहन दे ण्यासाठी शासन िविवध योजना राबिवत आहे . मुलींच्या िशक्षणाच्या िनवडक योजनांची
गती तक्ता 10.8 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.8 मुलींच्या िशक्षणाच्या िनवडक योजनांची गती
2016-17 2017-18 2018-19

उपि थती भ ा योजना 3.73 8.21 1.47 3.24 1.47 3.24
अिह याबाई होळकर योजना 19.54 62.60 16.24 61.81 16.90* 64.28*
11 वी आिण 12 वी मध्ये
2.78 2.09 2.84 2.13 2.45 1.84
िशकणाऱ्या मुलींना मोफत िशक्षण
क तुरबा गांधी बािलका िव ालय 0.04 20.57 0.04 20.53 0.04 18.70
आधार : ाथिमक िशक्षण संचालनालय, महारा टर् शासन व महारा टर् ाथिमक िशक्षण पिरषद * अ थायी
शालेय पोषण आहार योजना

10.14 ाथिमक शाळे तील िव ाथ्यार्ंची पटन दणी, उपि थती वाढिवणे व गळती थांबिवणे याबरोबरच त्यांचा पोषण मु य तर
सुधारणे या उ े शाने भारत सरकारने ‘शालेय पोषण आहार योजना’ सुरू केली. ा योजनेअंतगर्त िव ाथ्यार्ंना तयार भोजन पुरिवण्यात
येते. शालेय पोषण आहार योजनेची गती तक्ता 10.9 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.9 शालेय पोषण आहार योजनेची गती
2016-17 2017-18 2018-19

उ मांक मानक िथने मानक
इय ा लाभाथीर् खचर् लाभाथीर् खचर् लाभाथीर् खचर्
(उ मांक) (गर्ॅ.)
1 ली ते 5 वी 450 12 58.24 666 57.51 747 59.00 938
6 वी ते 8 वी 700 20 37.12 451 36.59 585 39.50 628

आधार : ाथिमक िशक्षण संचालनालय, महारा टर् शासन

186
महारा टर् छातर् सेना योजना

10.15 िव ाथ्यार्ंमध्ये नेतत्ृ व, बंधत्ु व, िखलाडू व ृ ी, रा टर्ीय ऐक्य, समाजसेवा, इत्यादी गुण रुजिवणे हा या योजनेचा मुख्य उ े श आहे .
सदर योजनेची वषर् 2000 मध्ये पुनरर् चना करण्यात आली व ती सवर् शाळांमध्ये इय ा आठवी व नववीच्या िव ाथ्यार्ंसाठी राबिवण्यात येत
असून ही योजना वैकि पक आहे . त्येक शाळे मध्ये छातर् सेनेची िकमान एक तुकडी असणे आव यक आहे . त्येक तुकडीमध्ये नागरी
भागात 100, गर्ामीण भागात 50 व आिदवासी तसेच ड गरी भागात 30 अशी िकमान िव ाथीर् संख्या असणे आव यक आहे . मुला-
मुलींचे माण शक्यतो 50:50 असावे. सन 2017-18 मध्ये ` 2.67 कोटी खचर् झाला व सन 2018-19 मध्ये अंदािजत ` 2.13 कोटी
खचर् झाला.
िशक्षणाची वािर्षक ि थती दशर् क अहवाल-2018 (असर)

10.16 ‘ थम’ या सं थेमाफर्त असर-2018 ही पाहणी संपण
ू र् दे शात घे ण्यात आली. या अहवालानुसार राज्यासाठीचे महत्त्वाचे िन कषर्
खालील माणे आहे त.
न दणी
 शासकीय शाळांमधील 6 – 14 वष वयोगटातील िव ाथ्यार्ंची पटन दणी 61.6 टक्के होती.
 शाळे त पटन दणी नसले या िव ाथ्यार्ंच्या माणात सातत्याने घट होत आहे .

वाचन
 इय ा दुसरीच्या अ यासकर्मातील मजकूर वाचू शकतात अशा इय ा ितसरीतील िव ाथ्यार्ंचे माण सरकारी शाळे त
44.2 टक्के व खाजगी शाळे त 33.6 टक्के इतके होते.
 इय ा पिहलीच्या अ यासकर्मातील मजकूर ( हणजेच त्येकी सहा श दांपेक्षा जा त श द नसले या चार साधी जोडवाक्ये) वाचू
शकतात अशा इय ा ितसरीतील िव ाथ्यार्ंचे माण 2016 मध्ये 61.6 टक्क्यांवरून 2018 मध्ये 65.3 टक्के झाली.
अंकगिणत
 इय ा आठवीतील भागाकार करू शकणाऱ्या मुलांच्या टक्केवारीमध्ये 2016 मध्ये 31.5 टक्क्यांवरून 2018 मध्ये
40.5 टक्के इतकी वाढ झाली.
 इय ा आठवीतील वजाबाकी करू शकणाऱ्या मुलांची टक्केवारी 20.5 तर भागाकार करू शकणाऱ्या मुलांची टक्केवारी
40.5 होती.
सैिनकी शाळा
10.17 राज्यात 42 सैिनकी शाळा असून त्यापैकी चार शाळा केवळ मुलींकिरता, चार सह-िशक्षणासाठी आिण 34 शाळा केवळ
मुलांसाठी आहे त. यापैकी 38 शाळा अनुदािनत असून 2018-19 मध्ये 21,686 िव ाथ्यार्ंची पटन दणी झाली आहे .
कर्ीडा िशक्षण
10.18 खेळांना ोत्साहन दे ण्यासाठी व कर्ीडापटूं चे नैपण्ु य िवकिसत करण्यासाठी राज्य शासनाने पुणे येथे 'िशव छतर्पती कर्ीडापीठाची'
थापना केली आहे . या कर्ीडापीठाकडू न आठ ते 14 वष वयोगटातील िव ाथ्यार्ंकिरता कर्ीडा कौश य चाचण्या घे त या जातात आिण
िविवध 17 खेळांसाठी िनवडक िव ाथ्यार्ंना सुमारे आठ ते 10 वष आव यक िशक्षण िदले जाते. या कर्ीडापीठांतगर्त 11 कर्ीडा बोिधनी
कायर्रत आहे त. आतापयत कर्ीडा बोिधनीतील 30 िव ाथ्यार्ंना राज्य शासनाचा ‘िशवछतर्पती कर्ीडा पुर कार’ ा त झाला आहे तसेच
आंतररा टर्ीय कर्ीडा पधार्ंमध्ये 80 कर्ीडापटूं नी दे शाचे ितिनधीत्व केले आहे . शासन दरमहा ित िशक्षणाथीर् सरासरी
` 9,000 खचर् करते. सन 2018-19 मध्ये एकूण 545 िशक्षणाथीर्ंची िनवड करण्यात आली आहे . कर्ीडा बोिधनीच्या िव ाथ्यार्ंनी
िमळिवले या पदकांचा तक्ता 10.10 मध्ये िदला आहे .

187
तक्ता 10.10 कर्ीडा बोिधनीच्या िव ाथ्यार्ंनी िमळिवलेली पदके
एकूण आंतररा टर्ीय तर पदकं रा टर्ीय तर पदकं राज्य तर पदकं

वषर्
िशक्षणाथीर् सुवणर् रजत कां य एकूण सुवणर् रजत कां य एकूण सुवणर् रजत कां य एकूण
2016-17 607 11 2 9 22 28 22 31 81 100 76 75 251
2017-18 561 2 2 1 5 33 33 31 97 142 109 63 314
2018-19 545 1 3 3 7 38 38 32 108 148 103 82 333
आधार : कर्ीडा व युवक सेवा संचालनालय, महारा टर् शासन
ौढ साक्षरता
10.19 जनगणना 2011 नुसार राज्यात 1.63 कोटी ौढ (15 वष व त्यापेक्षा जा त वयाच्या यक्ती) िनरक्षर आहे त. तर्ी साक्षरता दर
रा टर्ीय सरासरीपेक्षा कमी आहे िंकवा 50 टक्के पेक्षा कमी आहे अशा िज ांमध्ये ौढ साक्षरता वाढिवण्यासाठी ‘साक्षर भारत योजना’
जानेवारी, 2012 ते माचर् , 2018 या दर यान राबिवण्यात आली. राज्यात ही योजना 10 िज ांतील 93 तालुक्यातील 7,315
गर्ामपंचायतींमध्ये राबिवण्यात आली असून यासाठी एकूण 14.4 लाख िनरक्षरांना साक्षर करण्याचे उि ट होते. माचर् , 2018 पयत एकूण
17.92 लाख नवसाक्षरांना न ॅशनल इिन् ट ूट ऑफ ओपन कुिंलग माफर्त घे ण्यात आले या 16 मूलभूत साक्षरता चाचण्यांमध्ये उ ीणर्
झा यानंतर औपचािरक शैक्षिणक माणपतर् दे ण्यात आले .
उच्च व तंतर् िशक्षण

10.20.1 अिखल भारतीय उच्च िशक्षण पाहणी अहवाल, 2017-18 नुसार राज्यात 54 िव ापीठे आहे त. त्यापैकी 27 राज्य िव ापीठे
(22 सावर्जिनक, चार खाजगी व एक मुक्त), 21 अिभमत िव ापीठे (12 खाजगी, सात शासकीय व दोन शासकीय अनुदािनत), पाच
रा टर्िहतासाठीच्या सं था आिण एक किदर्य िव ापीठ आहे . अिखल भारतीय उच्च िशक्षणाच्या पाहणीवर आधािरत उच्च िशक्षण
सांिख्यकीय मािहती तक्ता 10.11 मध्ये दे ण्यात आले ली आहे .
तक्ता 10.11 राज्यातील उच्च िशक्षणाची सांिख्यकी

िनदशक 2015-16 2016-17 2017-18
िव ापीठांची संख्या 45 49 54
महािव ालयांची संख्या 4,569 4,286 4,314
वाय सं थांची संख्या 2,501 1,959 1,950
उच्च िशक्षणातील पटसंख्या (लाख) एकूण 39.87 40.16 41.31
ि तर्यांची टक्केवारी 43.6 44.2 45.0
िव ापीठातील व इतर सं थांतील पटसंख्या एकूण 8.80 9.40 9.43
ि तर्यांची टक्केवारी 40.8 40.2 39.6
एकूण पटसंख्या माण सवर् वगर् 29.9 30.2 31.1
(18 - 23 वषर् ) अजा 29.6 30.1 30.6
अज 14.7 14.8 15.1
तर्ी पुरुष असमानता िनदशांक सवर् वगर् 0.86 0.88 0.91
(18 - 23 वषर् ) अजा 0.85 0.88 0.91
अज 0.63 0.65 0.70
िशक्षकांची संख्या (लाख) एकूण 1.66 1.51 1.52
िव ाथीर् िशक्षक माण सवर् सं था 24 27 27
आधार : अिखल भारतीय उच्च िशक्षण पाहणी अहवाल
10.20.2 सन 2017-18 च्या अ यासकर्माकिरता थम वषार्त घे ण्यात आले या वेशानुसार सं थांची संख्या, त्यांची वेश क्षमता आिण
िव ाथ्यार्ंची संख्या पिरिश ट 10.2 ते 10.5 मध्ये दे ण्यात आली आहे .

188
वयं -िव सहा यीत िव ापीठ

10.21 कदर् शासनाने हाती घे तले या आिर्थक सुधारणांमळ ु े उच्च िशक्षणासंबंिधत धोरणांमध्ये बदल करण्यात आले आिण पायाभूत
सुिवधांच्या िवकासाकिरता खाजगी क्षेतर्ाचा समावेश करण्यात आला आहे . त्यानुसार, राज्य शासनाने उच्च दजार्च्या पायाभूत सुिवधा
िनमार्ण करून उच्च िशक्षणामधील वेश, सव त्कृ टता, सवर्समावेशकता आिण संशोधन वाढिवण्यासाठी खाजगी सहभाग ोत्सािहत
केला आहे . राज्यात 14 वयं-िव सहा यीत िव ापीठांना शासनाने मान्यता िदली आहे .
रा टर्ीय उच्च तर िशक्षा अिभयान

10.22 उच्च िशक्षणामध्ये संधी उपल धता, समानता आिण उच्चतम गुणव ा धारण करणे अ या हे तन ू े रा टर्ीय उच्च तर िशक्षा
अिभयान ही कदर् पुर कृ त योजना सन 2013 मध्ये सुरु करण्यात आली. उच्च िशक्षणात अिधक कायर्क्षमता, पारदशर्कता, जबाबदारी व
सकारात्मक िन प ी िमळिवणे हा दे िखल या योजनेचा उ े श आहे . सन 2018-19 पयत िव ापीठे / महािव ालये / सं थांना एकूण
` 230.80 कोटी अनुदान िवतरीत केले आिण ` 139.31 कोटी खचर् झाला. या अिभयानांच्या, सािवतर्ीबाई फु ले पुणे िव ापीठास
‘गुणव ा आिण सव त्कृ टता वाढिवणे’ या घटकाखाली ` 100 कोटी अनुदान मंजरू केले गेले आिण 24 वाय महािव ालयांना
त्येकी ` 5.00 कोटी अनुदान दे ण्यात आले आहे .
समूह िव ापीठ
10.23 राज्य शासनाने मुंबई मध्ये राज्यातील थम समूह िव ापीठ डॉ. होमी भाभा समूह िव ापीठ या नावाने सुरू केले आहे . या
िव ापीठामध्ये िवज्ञान सं था, िसडे नहॅम महािव ालय, एि फन् टन महािव ालय आिण शासकीय िशक्षण पदवी महािव ालय समािव ट
आहे त. या िव ापीठामध्ये िनवड धान ेयांकन प ती उपल ध असणार आहे .
राजषीर् छतर्पती शाहू महाराज िशक्षण शु क िश यवृ ी योजना

10.24 राजषीर् छतर्पती शाहू महाराज िशक्षण शु क िश यवृ ी योजना राज्यातील आिर्थकद ृ टया दुबर्ल घटकातील पातर् िव ाथ्यार्ंना
(कुटूं बांची वािर्षक उत्पन्न मयार्दा ` आठ लाख) िश यवृ ी दे ण्यासाठी राबिवण्यात येत आहे . या योजनेअंतगर्त राज्यातील िविवध िव ापीठे
आिण महािव ालयांतील सुमारे 605 यावसाियक व िबगर यावसाियक अ यासकर्म समािव ट करण्यात आले आहे त. या योजनेची गती
तक्ता 10.12 मध्ये दे ण्यात आली आहे .
तक्ता 10.12 : राजषीर् छतर्पती शाहू महाराज िशक्षण शु क िश यवृ ी योजनेची गती
माध्यम वषर् लाभाथ्यार्ंची संख्या खचर् (` कोटी)

2016-17 1,74,684 1.69
उच्च िशक्षण 2017-18 72,238 33.92
2018-19 1,63,406 80.08
2016-17 1,54,746 471.39
तंतर् िशक्षण 2017-18 1,54,450 497.30
2018-19 1,84,278 590.23
2016-17 693 4.18
वै िकय िशक्षण व संशोधन 2017-18 9,661 59.81
2018-19 8,455 49.07
2016-17 7,257 16.91
कृ िष 2017-18 16,264 34.15
2018-19 उ.ना. उ.ना.
2016-17 118 0.11
पशु संवधर्न, दुग्ध यवसाय िवकास व मत् य यवसाय 2017-18 224 0.34
2018-19 उ.ना. उ.ना.
उ.ना. उपल ध नाही
आधार : 1) उच्च िशक्षण संचालनालय, पुणे
2) उच्च व तंतर् िशक्षण िवभाग, मंतर्ालय, मुंबई
3) वै कीय िशक्षण आिण संशोधन संचालनालय, मुंबई
4) महारा टर् कृ षी िशक्षण व संशोधन पिरषद, पुणे
5) महारा टर् पशु व मत् य यवसाय िवज्ञान िव ापीठ, नागपूर

189
सावर्जिनक आरोग्य
10.25 सावर्जिनक आरोग्य सेवेचा उ े श मानिसक आरोग्यासह, रोग ितबंध व रोगउपचार करून मानवी जीवनाची गुणव ा
सुधारणे हा आहे . ‘सवर् वयोगटातील लोकांसाठी उ म आरोग्याची सुिनि चती करणे आिण चांग या जीवनमानास चालना दे णे’ हे
शा वत िवकास ध्येयाचे एक उि ट आहे . सवार्ंना खातर्ीपुवर्क सुलभ आिण िकफायतशीर आरोग्यसेवा िमळण्याकिरता शासन िविवध
आरोग्य िवषयक योजना व कायर्कर्मांची आखणी व अंमलबजावणी करीत आहे . शा वत िवकास ध्येयांतगर्त िनि चत करण्यात आले या
काही आरोग्यिवषयक िनदशकांबाबत उि टे राज्याने यापूवीर्च गाठली असली तरीही या िनदशकांत अजून सुधार होण्याकिरता शासन
सातत्याने यत्नशील आहे . आरोग्यिवषयक िनवडक िनदशक तक्ता 10.13 मध्ये िदले आहे त.
तक्ता 10.13 शा वत िवकास ध्ये यांतगर्त ठरिवण्यात आलेले ल य व आरोग्यिवषयक िनवडक िनदशकांची स ि थती
स ि थती (2016)
िनदशक ल य (2030)
भारत महारा टर्
नवजात अभर्क मृत्यूदर 12 पेक्षा कमी 24 13
#
पाच वषार् खालील बालकांचा मृत्यूदर 25 पेक्षा कमी 39 21

#
माता मृत्यू माण @ 70 पेक्षा कमी 130$ 61$

आधार : नमुना न दणी प ती, भारताचे महािनबंधक यां चे कायार्लय # दर हजार िजिवत जन्मामागे @ दर लाख िजिवत जन्मामागे $ 2014-16 करीता
10.26 सवर्समावेशक आरोग्यसेवा पुरिवण्यासाठी राज्याने ितर् तरीय

तक्ता 10.14 राज्य शासनाच्या आरोग्य सुिवधा
पायाभूत सुिवधा िनमार्ण के या आहे त. उपकदर्े , ाथिमक आरोग्य कदर्े व (31 जानेवारी, 2019 रोजी )
सामूिहक आरोग्य कदर्े यांचा ाथिमक तरावर समावेश होतो. ि तीय सं थेचा कार संख्या
तरावर उपिज हा रुग्णालये आिण िज हा रुग्णालये यांचा समावेश होतो उपकदर्े 10,668
तर तृतीय तरावर मुख शहरांमधील सुसज्ज वै कीय महािव ालये व ाथिमक आरोग्य कदर्े 1,828
सुपर पेशािलटी रुग्णालयांचा समावेश होतो. राज्य शासनाच्या आरोग्य गर्ामीण रुग्णालये (सामूिहक आरोग्य कदर्े ) 364
सुिवधा तक्ता 10.14 मध्ये तर त्यांची तपशीलवार मािलका पिरिश ट 10.6 ाथिमक आरोग्य पथके 193
मध्ये िदली आहे . िफरती आरोग्य पथके 40
10.27 उपकदर् तरावर आरोग्यसुिवधा दे ण्याबरोबरच माता व बाल उपिज हा रुग्णालये 91

आरोग्य, कुटुं ब क याण, पोषण, लसीकरण, अितसार िनयंतर्ण आिण िज हा रुग्णालये 23
संसगर्जन्य आजार ितबंध करण्याबाबत समुपदे शन केले जाते. ाथिमक 17
वै कीय महािव ालयाशी संलग्न रुग्णालये
आरोग्य कदर्ात बा रुग्ण िवभाग, सहा खाटांचा आंतररुग्ण िवभाग,
सामान्य रुग्णालये 8
आपत्कालीन सेवा, श तर्िकर्या व योगशाळा सुिवधा, िविवध आरोग्य
कायर्कर्मांची अंमलबजावणी, कुटुं ब िनयोजन सेवा आिण उपकदर्ाने तर्ी रुग्णालये 13
पाठिवले या रुग्णांवर उपचार यासारख्या सेवा िद या जातात. गर्ामीण मनोरुग्णालये 4
रुग्णालये, उप िज हा रुग्णालये आिण िज हा रुग्णालये हे चोवीस तास 4
कु ठरोग रुग्णालये
आपत्कालीन आरोग्य सेवा पुरिवतात.
क्षयरोग रुग्णालये 4
10.28 शासन िनकषानुसार आिदवासी क्षेतर्ासाठी 3,000 1
इतर रुग्णालये (अि थ यंग)
लोकसंख्येसाठी व िबगर आिदवासी गर्ामीण क्षेतर्ासाठी 5,000
िवभागीय संदभर् सेवा रुग्णालये 2
लोकसंख्येसाठी एक उपकदर् थापन केले जाते. तसेच 20,000
आधार : आरोग्य सेवा संचालनालय, महारा टर् शासन
लोकसंख्या असले या आिदवासी क्षेतर्ासाठी आिण 30,000 लोकसंख्या
असले या िबगर आिदवासी गर्ामीण क्षेतर्ासाठी एक ाथिमक आरोग्य कदर् व 80,000 ते 1.2 लाख लोकसंख्येचा अंतभार्व असले या
चार ते पाच ाथिमक आरोग्य कदर्ासाठी संदभर् सेवा कदर् हणून एक सामूिहक आरोग्य कदर् थापन केले जाते. राज्यातील आिदवासी
क्षेतर्ात सध्या 2,057 उपकदर्े , 315 ाथिमक आरोग्य कदर्े व 67 सामूिहक आरोग्य कदर्े कायर्रत असुन गर्ामीण भागातील 90 लाख
आिदवासी लोकसंख्येला सेवा पुरिवत आहे . िनवडक राज्यांमध्ये कायर्रत उपकदर्े , ाथिमक आरोग्य कदर्े व सामूिहक आरोग्य कदर्े आिण
ित कदर् सरासरी गर्ामीण लोकसंख्या तक्ता 10.15 मध्ये िदली आहे त.

190
तक्ता 10.15 िनवडक राज्यांमधील कायर् रत उपकदर्े, ाथिमक आरोग्य कदर्े व सामूिहक आरोग्य कदर्े आिण ित
कदर् सरासरी गर्ामीण लोकसंख्या (जनगणना, 2011 नुसार)
(31 माचर् ,2018 रोजी)
उपकदर्े ाथिमक आरोग्य कदर्े सामूिहक आरोग्य कदर्े
सरासरी सरासरी सरासरी
राज्य लोकसंख्या लोकसंख्या लोकसंख्या
संख्या संख्या संख्या
ित उपकदर् ित ाथिमक ित सामूिहक
आरोग्य कदर् आरोग्य कदर्
आंधर् दे श 7,458 4,663 1,147 30,319 193 180,189
गुजरात 9,153 3,791 1,474 23,538 363 95,577
कनार्टक 9,443 3,968 2,359 15,884 206 1,81,890
केरळ 5,380 3,247 849 20,578 227 76,965
मध्य दे श 11,192 4,696 1,171 44,882 309 1,70,089
महारा टर् 10,638 5,786 1,823 33,766 361 1,70,515
राज थान 14,405 3,575 2,078 24,784 588 87,586
तेलंगणा 4,744 4,550 643 33,570 91 2,37,201
उ र दे श 20,521 7,569 3,621 42,893 822 1,88,950
पि चम बंगाल 10,357 6,004 902 68,109 348 1,78,687
भारत 1,58,417 5,263 25,731 32,387 5,624 1,48,248

आधार : रा टर्ीय गर्ामीण आरोग्य अिभयान, भारत सरकार
10.29 वै कीय यावसाियकांची गरज भागिवण्याकिरता आयुवद, योग आिण िनसग पचार, युनानी, िस आिण होिमओपॅथी
हणजेच आयुष आरोग्यसं थांसह अनेक वै कीय आिण िनमवै कीय सं था थापन करण्यात आ या आहे त. पदवी ा त के यानंतर
ॲलोपॅथी वै कीय यावसाियकांना (डॉक्टर) महारा टर् वै कीय पिरषद, मुंबई यांचेकडे न दणी व दर पाच वषार्ंनी परवाना नूतनीकरण
करावे लागते. माचर् , 2019 पयत एकूण 1,50,436 (त्यापैकी 66,081 पद यु र) ॲलोपॅथी डॉक्टरांनी न दणी केली असून 92,908
डॉक्टरांनी परवाना नूतनीकरण केले आहे . राज्यातील न दणीकृ त परवाना नूतनीकरण केले या ॲलोपॅथी डॉक्टरांच्या आकडे वारीवर
आधािरत डॉक्टरांचे लोकसंख्येशी गुणो र अंदाजे 1:1,330 आहे .
रा टर्ीय आरोग्य अिभयान

10.30 रा टर्ीय गर्ामीण आरोग्य अिभयान आिण रा टर्ीय नागरी आरोग्य अिभयान यांचा समावेश असले या रा टर्ीय आरोग्य
अिभयानाचा उ े श यंतर्णांचे तसेच सं था व मानवी संसाधन क्षमतेचे सशक्तीकरण करून सवर्समावेशक आरोग्यसेवा उपल ध करुन दे णे
हा आहे . गर्ामीण व नागरी भागातील आरोग्य सुिवधांचे बळकटीकरण करणे तसेच जनन, मातृत्व, नवजात िशशु, बालके व
पौगंडाव थेतील मुलामुलींचे आरोग्य, संसगर्जन्य व असंसगर्जन्य रोगांचे िनयंतर्ण हे या अिभयानाचे मुख घटक आहे त.
रा टर्ीय गर्ामीण आरोग्य अिभयान

10.30.1 गर्ामीण जनतेस िवशेषत: गरीब व वंिचत कुटुं बांना िकफायतशीर व दजदार आरोग्यसेवा सहजपणे उपल ध करुन दे ण्याच्या
उ े शाने रा टर्ीय गर्ामीण आरोग्य अिभयान एि ल, 2005 मध्ये सुरु करण्यात आले. जनन व बाल आरोग्य
कायर्कर्म-दुसरा ट पा, िहवताप, अंधत्व, आयोिडन कमतरता, ह ीरोग, क्षयरोग, कु ठरोग व एकाित्मक रोग िनयंतर्ण हे सवर् आरोग्य व
कुटुं ब क याण कायर्कर्म रा टर्ीय गर्ामीण आरोग्य अिभयानांतगर्त राबिवण्यात येत आहे त. वच्छता व आरोग्यिनगा, पोषण आिण सुरिक्षत
पेयजल यासारख्या आरोग्याशी िनगडीत सेवांच्या भावी एकितर्करणावर रा टर्ीय गर्ामीण आरोग्य अिभयानात भर िदला आहे .

191
तक्ता 10.16 रा टर्ीय गर्ामीण आरोग्य अिभयान अंतगर्त भौितक गती

घटक तपशील 2016-17 2017-18 2018-19
आयुष बा रुग्ण 54,06,715 40,20,095 42,37,037
आंतररुग्ण 1,03,280 74,466 87,367
िफरते वै कीय पथक बा रुग्ण 13,04,189 15,29,264 16,01,984
जनन व बाल आरोग्य कायर्कर्म 1,51,751 1,83,701 2,21,016
( सुतीपूवर् व सुतीप चात आरोग्य िनगा)
योगशाळा तपासणी 6,89,790 8,10,403 7,92,643
भेटी िदलेली गावे 20,900 22,007 21,501
टे िलमेडीसीन संदिर्भत केलेले व तज्ञ स ला िमळालेले रुग्ण 29,883 28,965 27,355
िसकल सेल आजार िनयंतर्ण कायर्कर्म एकूण तपासण्या 13,63,035 11,48,062 7,36,151
बािधत रुग्ण 947 1,083 744
वाहक 11,450 12,740 7,741
उपशमन िनगा 872 7,351 9,226
रुग्ण
(प ॅिलॲिट ह केअर)
संदभर् सेवा सुिवधा (वाहतूक) गभर्वती मिहला
रुग्णालयीन सुती 5,49,823 5,66,745 5,58,633
िनवास थान ते रुग्णालय 4,11,979 4,40,605 4,38,522
रुग्णालय ते रुग्णालय 1,39,968 1,74,556 1,75,278
रुग्णालय ते िनवास थान 5,09,208 4,71,932 4,93,283
आजारी अभर्के
आजारी अभर्के 77,089 1,34,836 86,089
िनवास थान ते रुग्णालय 38,845 48,215 40,118
रुग्णालय ते रुग्णालय 18,339 23,414 20,165
रुग्णालय ते िनवास थान 54,112 63,538 51,479
सावर्जिनक खाजगी भािगदारी
अ) आरोग्य स ला संपकर् कदर् एकूण कॉ स 6,69,520 4,69,241 4,20,667
ब) अप मार आयोिजत िशिबरे 10 9 8
(इिपले सी कायर्कर्म) रुग्ण संख्या 3,272 3,288 1,728
िशिबरे (ई. ई. जी. सुिवधा असलेली ) 450 429 407
ऑक्युपेशन थेरपी/ िफजीओथेरपी / 1,240 800 776
ि पच थेरपी घे तलेले
क) वै कीय व दं त िशिबरे आयोिजत िशिबरे 50 50 48
उपचार केलेले रुग्ण 83,224 78,867 62,961
श तर्िकर्यांची संख्या 6,467 5,483 3,440
ड) माहे रघर लाभाथीर् माता 1,900 2,435 2,649
आधार : आरोग्य सेवा संचालनालय, महारा टर् शासन ई.ई.जी. - इले क्टर्ो इन्सेफेलो गर्ाम
10.30.1.1 रा टर्ीय गर्ामीण आरोग्य अिभयानांतगर्त राज्यातील दुगर्म व अितदुगर्म भागातील जनतेसाठी 40 िफरत्या वै कीय पथकां ारे
आरोग्यिवषयक सुिवधा पुरिवण्यात येतात. या भागात दै नंिदन आरोग्यसेवा पुरिवण्याकिरता ही पथके वयंसेवी सं था / रुग्ण क याण
सिमती यांचेकडे ह तांतिरत करण्यात आली आहे त. या वै कीय पथकात त्येकी एक वै कीय अिधकारी, पिरचािरका, रे डीओलॉिज ट,
ल ॅब अटडन्ट, फामार्िस ट, मदतनीस व चालक यांचा समावेश असतो. टे िलमेडीसीन सुिवधा 23 िज हा रुग्णालये,
39 उपिज हा/ गर्ामीण रुग्णालये व सहा वै कीय महािव ालयांमध्ये उपल ध आहे . या कायर्कर्मांतगर्त िवशेषज्ञांसह 4,589 वै कीय
अिधकारी 43,943 खेडेगावात आरोग्य सुिवधा पुरिवत असून सुमारे 145 लाख लाभाथीर् आहे त. या योजने अंतगर्त राज्यात

192
माचर् , 2019 पयत 60,749 आशा वयंसेिवकांची िनयुक्ती केली आहे . िसकल सेल रोगाचा भाव असले या
21 िज हयांमध्ये िसकल सेल रोग िनयंतर्ण कायर्कर्म राबिवण्यात येत आहे .
10.30.1.2 रा टर्ीय गर्ामीण आरोग्य अिभयानांतगर्त सन 2017-18 मध्ये कदर् शासनाने राज्यासाठी ` 2,228.40 कोटी रक्कमेचा
क प अंमलबजावणी आराखडा मंजरू केला असून ` 1,241.39 कोटी खचर् झाला. सन 2018-19 मध्ये ` 2,571.97 कोटी रक्कमेचा
क प अंमलबजावणी आराखडा मंजरू केला असून ` 1811.67 कोटी खचर् झाले. रा टर्ीय गर्ामीण आरोग्य अिभयानाची भौितक गती
तक्ता 10.16 मध्ये िदली आहे
जनन व बाल आरोग्य कायर् कर्म - दुसरा ट पा
10.30.2 जनन व बाल आरोग्य कायर्कर्म - दुसरा ट पा हा कायर्कर्म बालकांच्या आरोग्याचा दजार् उं चावून व लोकसंख्या ि थर ठे वन
ू
त्या ारे माता मृत्यू माण, अभर्क मृत्यूदर व एकूण जननदर कमी करण्याच्या उ े शाने राबिवण्यात येत आहे . या कायर्कर्माअंतगर्त सन
2017-18 मध्ये व सन 2018-19 मध्ये अनुकर्मे ` 313.36 कोटी व ` 473.29 कोटी खचर् झाला. आरोग्यिवषयक िनवडक
िनदशकांचा कल तक्ता 10.17 मध्ये व त्यांची मािलका पिरिश ट 10.7 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.17 आरोग्य िवषयक िनवडक िनदशकांचा कल
िनदशक 2005 2010 2015 2016

अभर्क मृत्यूदर #
36 28 21 19$
नवजात अभर्क मृत्यूदर # 25 22 15 13
पाच वषार् खालील बालकांचा मृत्यूदर #
9 33 24 21
एकूण जननदर 2.2 1.9 1.8 1.8
(2004-06) (2007-09) (2010-12) (2014-16)
माता मृत्यू माण @
130 104 87 61
आधार : नमुना न दणी प ती, भारताचे महािनबंधक यां चे कायार्लय # दर हजार िजिवत जन्मामागे @ दर लाख िजिवत जन्मामागे $ 2017
नवसंजीवनी योजना
10.30.2.1 आिदवासी भागातील माता मृत्यू माण व अभर्क मृत्यूदर कमी हावेत या उ े शाने 16 िज ांतील 8,419 गावांमध्ये
नवसंजीवनी योजना राबिवण्यात येत आहे . या योजनेअत
ं गर्त 281 िफरती वै कीय पथके थापन करण्यात आली असून त्येक पथकात
एका वै कीय अिधकाऱ्यासह िशिक्षत रुग्णसेवक व वाहन यांचा समावेश आहे . हे पथक त्येक गावाला व व तीला भेट दे ऊन कुपोिषत
व आजारी बालके यांना घरपोच आरोग्य सेवा पुरवतात व आव यकता अस यास जवळच्या आरोग्य कदर्ात भरती करतात.
नवसंजीवनी योजने अंतगर्त मातृत्व अनुदान योजना, दाई सभा, मान्सून पूवर् उपाययोजना, अन्न व बुडीत मजूरी पुरिवणे, इत्यादी योजना
राबिव या जातात.
तक्ता 10.18 मातृत्व अनुदान योजनेची गती
मातृत्व अनुदान योजना
10.30.2.1.1 मातृत्व अनुदान योजना, नवसंजीवनी योजने वषर् खचर् (` कोटी) लाभाथीर्
अंतगर्त राबिवण्यात येत असून आिदवासी भागातील गभर्वती 2016-17 4.34 74,564
मिहलेला सुतीपूवर् न दणी, िनयिमत आरोग्य तपासणी व
आव यक ती औषधे यासारख्या आरोग्य सेवा पुरिव या जातात. 2017-18 4.46 71,705
या योजने अंतगर्त सुतीपूवर् तपासणीकरीता वै कीय कदर्ात 2018-19 4.92 66,851
जाण्यासाठी ` 400 रोख दे ण्यात येतात व ` 400 ची औषधे
आधार : राज्य कुटुं ब क याण कदर्, महारा टर् शासन
मोफत पुरिवण्यात येतात. मातृत्व अनुदान योजनेची गती तक्ता
जननी सुरक्षा योजना

10.30.2.2 गर्ामीण व नागरी भागात आरोग्य सं थांमधील सुतीला ोत्साहन दे ऊन ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेखालील, अनुसिू चत जाती व
अनुसिू चत जमातीच्या कुटुं बातील माता मृत्यू व बालमृत्यूचे माण कमी करण्याकरीता जननी सुरक्षा योजना राबिवण्यात येत आहे . सवर्
सुती कुशल सुती सेवकांमाफर्त करण्याची खातर्ी करुन त्या ारे माता मृत्यु माण कमी करणे हे या योजनेचे ध्येय आहे . आरोग्य
सं थांमध्ये सुती झा यानंतर सात िदवसांच्या आत नागरी भागात ित लाभाथीर् ` 600 व गर्ामीण भागात ित लाभाथीर् ` 700
लाभाथ्यार्ला िदले जातात, तर कुशल दाईच्या मदतीने घरी सूत होणाऱ्या गर्ामीण व नागरी भागातील लाभाथ्यार्स ` 500 िदले जातात.

193
िसझेिरयन श तर्िकर्ये ारे सूती झाले या लाभाथ्यार्स झाले या

तक्ता 10.19 जननी सुरक्षा योजनेची गती
खचार्च्या ितपूतीर्पोटी ` 1,500 पयत रक्कम िदली जाते. जननी
सुरक्षा योजनेची गती तक्ता 10.19 मध्ये िदली आहे . वषर् खचर् (` कोटी) लाभाथीर् (लाख)
धानमंतर्ी सुरिक्षत मातृत्व अिभयान 2016-17 41.77 2.81
10.30.3 गरोदर मिहलांना ठरािवक िदवशी आ वािसत आिण 2017-18 45.50 2.48
गुणव ापूणर् सुतीपूवर् सेवा िमळावी या उ े शाने कदर् शासनाने
2018-19 45.35 2.36
धानमंतर्ी सुरिक्षत मातृत्व अिभयानाची जून, 2016 मध्ये थापना
केली. योगशाळे तील तपासण्या, सोनोगर्ाफी, सूतीतज्ञाकडू न आधार : राज्य कुटुं ब क याण कदर्, महारा टर् शासन
शारीिरक आिण उदर िचिकत्सा, अित जोखमीच्या मातांचे वेळेवर
िनदान, तत्पर संदभर्सेवा हे या अिभयानाचे महत्वाचे घटक आहे त. दर मिहन्याच्या नऊ तारखेला या सेवा लाभाथ्यार्ंना िद या जातात. जर
नऊ तारखेला रिववार िंकवा सु ी असेल तर पुढील कामकाजाच्या िदवशी या सेवा पुरिव या जातात. आरोग्यकदर्ांत या सेवा िनयिमत
सुतीपूवर् सेवां यितिरक्त िद या जातात. धानमंतर्ी सुरिक्षत मातृत्व अिभयानाची गती तक्ता 10.20 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.20 धानमं तर्ी सुरिक्षत मातृत्व अिभयानाची गती

दुसऱ्या व ितसऱ्या ितमाहीत अित जोखमीच्या
सुतीपूवर् सेवा िमळाले या
पिह यांदा सुतीपूवर् सेवा गरोदरपणाचे िनदान
वषर् खचर् (` लाख) गभर्वती मिहलांची संख्या
िमळाले या गभर्वती मिहलांची झाले या मिहलांची
(लाख)
संख्या (लाख) संख्या (लाख)
2016-17^ - 7.84 3.47 0.35
2017-18 27.49 8.24 3.89 0.31
2018-19 49.87 7.03 3.48 0.24

आधार : राज्य कुटुं ब क याण कदर्, महारा टर् शासन ^ जून ते माच
धानमंतर्ी मातृ वंदना योजना
10.30.4 दे शातील ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेखालील व ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेवरील अनेक गभर्वती मिहला गरोदरपणाच्या शेवटच्या िदवसापयत काम करतात.
तसेच सुतीनंतर शारीिरक क्षमता नसतानाही त्या तात्काळ कामावर रूजू होतात. अशा कुपोिषत गभर्वती मिहला व तन्यदा मातांनी जन्म
िदले या नवजात बालकांच्या आरोग्यावर गंभीर परीणाम होतो.
या तव माता व बालकांचे आरोग्य सुधारण्याच्या द ृ टीने त्यांना तक्ता 10.21 धानमंतर्ी मातृ वंदना योजनेची गती
सकस आहार घे ण्यास ोत्सािहत करण्याकरीता कदर् शासनाने
1 जानेवारी, 2017 पासून ‘ धानमंतर्ी मातृ वंदना योजना’ वषर् खचर् (` कोटी) लाभाथीर् (लाख)
राबिवण्यास सुरुवात केली आहे . या योजनतगर्त शासकीय 2017-18 38.86 2.19
रुग्णालयात न दणी केले या गभर्वती मिहलेस ितच्या पिह या
िजवीत अपत्याकरीता ` 5,000 लाभाची रक्कम बँक 2018-19 220.31 5.54
खात्यामध्ये जमा केली जाते. पगारी सूतीरजा उपभोगणाऱ्या
मिहला हा लाभ घे ण्यास पातर् नाहीत. धानमंतर्ी मातृ वंदना
योजनेची गती तक्ता 10.21 मध्ये िदली आहे .
सावर्ितर्क लसीकरण कायर् कर्म

10.30.5 क्षयरोग, घटसपर्, डांग्या खोकला, धनुवार्त, पोिलओ, िहमोिफलस इं युएंझा टाईप बी, कािवळ-ब, गोवर, इत्यादी
लसीकरणा ारे ितबंध करता येण्याजोग्या आजारांमळ ु े गभर्वती ि या, अभर्के व िविवध वयोगटातील बालके यांच्या मृत्यूचे, रोगगर् ततेचे
व अपंगत्वाचे माण कमी करण्यासाठी उच्च दजार्च्या लसीकरण सेवा पुरिवण्याच्या उ े शाने सावर्ितर्क लसीकरण कायर्कर्म राबिवण्यात
येत आहे . सावर्ितर्क लसीकरण कायर्कर्माची गती तक्ता 10.22 मध्ये िदली आहे .
10.30.5.1 वषर् 2020 पयत गोवर व रुबेला या रोगांचा नायनाट करण्याच्या उ े शाने कदर् शासना ारे गोवर रुबेला लसीकरण मोहीम
राबिवली जात आहे . राज्यामध्ये 27 नो हबर, 2018 पासून या मोिहमेला सुरुवात झाली असून नऊ मिहने ते 15 वषर् वयोगटातील एकूण
2.90 कोटी मुलांचे (यापुवीर् लसीकरण झाले असले तरीही) लसीकरण करण्याचे उि ट ठरिवण्यात आले. या मोिहमेअंतगर्त एकूण
2.78 कोटी मुलांचे लसीकरण करण्यात आले व एकूण खचर् ` 20.90 कोटी झाला.

194
तक्ता 10.22 सावर्ितर्क लसीकरण कायर् कर्माची गती

(संख्या लाखात)
2016-17 2017-18 2018-19
लस
ल य साध्य ल य साध्य ल य साध्य
बीसीजी 19.67 19.36 19.91 19.62 19.46 20.14
घटसपर्, डांग्या खोकला, धनुवार्त 19.67 0.29 ला.ना. ला.ना. ला.ना. ला.ना.
(डीपीटी) -III
पोिलओ III 19.67 19.03 19.91 19.11 19.46 18.93
कािवळ ब III 19.67 0.19 ला.ना. ला.ना. ला.ना. ला.ना.
कािवळ ब - 0 8.54 8.40 10.39 10.96 9.67 10.35
गोवर 19.67 19.11 19.91 18.84 19.46 17.68
घटसपर्, डांग्या खोकला, धनुवार्त 19.33 18.16 19.49 17.79 19.08 17.29
(डीपीटी) - बु टर
पोिलओ (बु टर) 19.33 18.17 19.49 18.10 19.08 17.40
डीटी (5 वषर्) 19.33 17.02 19.49 12.65 19.08 13.75
धनुवार्त (10 वषर्) 25.24 18.57 25.66 17.83 25.98 16.39
धनुवार्त (16 वषर्) 22.91 18.96 23.21 18.15 23.50 16.56
धनुवार्त (गरोदर माता) 21.64 18.27 21.89 19.43 21.40 19.62
पटाव ॅलेन्ट 3 19.67 19.02 19.91 19.24 19.46 18.99
खचर् (` कोटी ) 38.00 44.11 55.37

आधार : राज्य कुटुं ब क याण कदर्, महारा टर् शासन ला.ना. लागू नाही
प स पोिलओ कायर् कर्म
10.30.6 पाच वषार्खालील मुलांना पूवीर् िकतीही वेळा पोिलओ तक्ता 10.23 प स पोिलओ कायर् कर्माची गती
डोस िदला असला तरी दे शभरात रा टर्ीय लसीकरणाच्या िदवशी
लसीकरण केले या खचर्
पोिलओ मातर्ा दे ण्यात येते. राज्याने पोिलओ िवषाणूचा सार वषर् मुलांची संख्या (` कोटी)
िनयंतर्णात ठे वण्यासाठी उ म गती केली असून माचर् , 2019 (लाख)
पयत पोिलओचा एकही रुग्ण आढळले ला नाही. प स पोिलओ 2016-17 121.27 18.13
कायर्कर्माची गती तक्ता 10.23 मध्ये िदली आहे .
2017-18 120.82 24.75
रा टर्ीय बाल वा थ्य कायर् कर्म 2018-19 116.85 11.62

10.30.7 जन्माच्या वेळी उ वणारे दोष, मुलांचे आजार,
कमतरता, िवलं बाने होणारी वाढ व अपंगत्व या चार दोषांचे लवकर िनदान होऊन त्यावर उपचार करणे हा रा टर्ीय बाल वा थ्य
ू दोनदा िनयिमतपणे आरोग्य तपासणी
कायर्कर्माचा उ े श आहे . अंगणवाडीच्या माध्यमातून सहा वषार्पयतच्या शाळापूवर् बालकांची वषार्तन
करणे हा या कायर्कर्माचा अिवभाज्य घटक आहे . त्याचबरोबर 6 ते 18 वष वयोगटातील शासकीय तसेच शासन अनुदािनत शाळे त
िशकणाऱ्या मुलांची दे खील िनयिमत आरोग्य तपासणी केली जाते. आजाराचे िनदान झाले या बालकांना पुढील वै कीय उपचार,
संदभर्सेवा पुरिवणे तसेच आव यकतेनस
ु ार श तर्िकर्या मोफत के या जातात. रा टर्ीय बाल वा थ्य कायर्कर्माची गती तक्ता कर्. 10.24

195
तक्ता 10.24 रा टर्ीय बाल वा थ्य कायर् कर्माची गती

िव ाथीर् (लाख) केले या श तर्िकर्या
वषर् शाळा/ अंगणवाडी तपासलेले उपचार केलेले संदिर्भत केलेले मो ा दय व

श तर्िकर्या त्यासंबंधी
श तर्िकर्या
84,828 123.83 11.53 0.92
2016-17 1,03,158 #
64.92 5.09 0.37 13,188 1,952
1,04,435## 65.58 5.32 0.40
84,477 114.24 8.44 0.97
2017-18 1,03,344 #
62.20 4.63 0.37 15,255 1,836
##
1,01,790 66.41 5.25 0.51
84,437 121.24 10.47 1.88
2018-19 1,03,710# 70.95 5.07 0.45 17,638 2,614
1,03,777## 70.35 5.05 0.33
आधार : राज्य कुटुं ब क याण कदर्, महारा टर् शासन # अंगणवाडी सतर् 1 ## अंगणवाडी सतर् 2
रा टर्ीय िकटकजन्य रोग िनयं तर्ण कायर् कर्म

10.30.8 िकटकजन्य रोगांमळ ु े होणारे मृत्यू कमी करण्यासाठी व या रोगांचा ादुभार्व रोखण्यासाठी राज्यात रा टर्ीय िकटकजन्य रोग
िनयंतर्ण कायर्कर्म राबिवण्यात येत आहे . रोगिनहाय न दणी झालेले रुग्ण व मृत्यू तक्ता 10.25 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 10.25 िकटकजन्य रोगिनहाय न दणी झालेले रुग्ण व मृत्यू

2016-17 2017-18 2018-19
िकटकजन्य रोग
रुग्ण झालेले मृत्यू रुग्ण झालेले मृत्यू रुग्ण झालेले मृत्यू
िहवताप 21,859 27 16,509 19 10,231 14
वाईन लू 82 26 6,144 778 2,594 462
ह ीरोग 2,140 0 1,446 0 1,474 0
डग्यू 6,583 33 7,886 65 11,249 70
मदूज्वर 12 1 29 0 6 1
िचकुनगुिनया 2,912 0 1,418 0 1,061 0
एईएस/चं डीपुरा 20 4 1 1 54 1
खचर् (` कोटी) 10.45 20.66 7.61

आधार : आरोग्य सेवा संचालनालय, महारा टर् शासन एईएस : ॲक्यूट एन्सेफॅिलटीस िंसडर्ोम
आयुवद, योगा, िनसर्गोपचार, युनानी, िसध्द आिण होिमओपॅथी (आयुष)

10.30.9 आयुष उपचार प ती िनि चत वै कीय तत्वज्ञानावर आधािरत असुन रोग ितबंध व आरोग्य संवधर्नाच्या थािपत संक पनांसह
िनरोगी जीवनाचा मागर् दशर्वतात. योग उपचार प तीस आता जागितक तरावर आरोग्याचे ितक मानले जात असुन अनेक दे शांनी
त्यांच्या आरोग्यसेवेत योग उपचार प तीचा अंतभार्व केला आहे असंसगर्जन्य रोगांच्या उपचारावरील वाढती आ हाने, ढासळले ली
जीवनशैली, जुनाट आजार, इत्यादींवर आयुष उपचार प तीच्या संक पना व सेवा कशा उपयुक्त ठरतील याबाबत वै कीय क्षेतर्ात मोठया
माणात उत्सुकता िदसून येत आहे . िव मान वै कीय सुिवधांमध्ये वाढ करण्याच्या द ृ टीने शासनाकडू न आयुष उपचार प तीचा

196
समावेश आरोग्यसेवा णालीच्या मुख्य वाहात करण्यात येत आहे . रा टर्ीय गर्ामीण आरोग्य अिभयानांतगर्त आयुष उपचार प तीच्या
सुिवधा ाथिमक आरोग्य कदर्ात तसेच सामूिहक आरोग्य कदर्ात पुरिव या जात असून आयुष वै िनयुक्त करण्यात आले आहे त.
राज्यात 71 आयुविदक रुग्णालये, 469 आयुविदक दवाखाने, 6 युनानी रुग्णालये, 25 युनानी दवाखाने आिण 54 होिमओपॅथी
रुग्णालये आहे त. माचर् , 2019 पयत 82,892 आयुविदक डॉक्टरांनी (त्यापैकी 4,381 पद यु र) आिण 7,345 युनानी डॉक्टरांनी
(त्यापैकी 114 पद यु र) महारा टर् कौिन्सल ऑफ इंिडयन मेिडिसन यांचेकडे तसेच 70,830 होिमओपॅथी डॉक्टरांनी (त्यापैकी 2,238
पद यु र) महारा टर् होिमओपॅथी पिरषदे कडे न दणी केली.
रा टर्ीय नागरी आरोग्य अिभयान

10.30.10 नागरी भागातील जनतेच्या आरोग्य िवषयक गरजा पूणर् करण्यासाठी सन 2013 मध्ये रा टर्ीय नागरी आरोग्य अिभयान सुरु
करण्यात आले. हे अिभयान ामुख्याने 50,000 पेक्षा जा त लोकसंख्या असणारी शहरे /नगरे यातील झोपडपट् ा व इतर िसमांतीक
घटकांसाठी राबिवले जात आहे . रा टर्ीय नागरी आरोग्य अिभयानांतगर्त 253 पैकी 95 शहरे समािव ट करण्यात आली आहे त.
झोपडप ीतील गिलच्छ वातावरण आिण जा त लोकसंख्येच्या घनतेमळ ु े झोपडप ीत राहणारे लोक दमा, क्षयरोग, इत्यादीसारख्या
फु फु साच्या रोगास बळी पडतात. तसेच झोपडपट् ांमध्ये िकटकजन्य आजाराचे माणही जा त असते. राज्यात सुमारे 2.01 कोटी
झोपडप ीत राहणारी लोकसंख्या रा टर्ीय नागरी आरोग्य अिभयानांतगर्त समािव ट आहे .
10.30.11 रा टर्ीय नागरी आरोग्य अिभयानांतगर्त एकूण 552 नागरी ाथिमक आरोग्य कदर्े कायार्िन्वत आहे त व 10 िफरती वै कीय
पथके कायर्रत आहे त. माचर् , 2019 पयत 8,583 आशांची नेमणूक करण्यात आली. सन 2017-18 साठी कदर् शासनाकडू न
` 211.43 कोटी रक्कमेच्या क प सअंमलबजावणी आराख ा मंजरु ी दे ण्यात आली असुन ` 111.04 कोटी खचर् झाले. सन
2018-19 साठी कदर् शासनाकडू न 95 शहरे /नगरांकिरता ` 165.48 कोटी रक्कमेच्या क प अंमलबजावणी आराख ास मंजरु ी
दे ण्यात आली असुन ` 123.81 कोटी खचर् झाले.
महारा टर् आपत्कालीन वै कीय सेवा

तक्ता 10.26 आपत्कािलन सेवा पुरिवलेले रुग्ण
10.30.12 महारा टर् आपत्कालीन वै कीय सेवेमाफर्त रुग्णांना
नजीकच्या रुग्णालयामध्ये पुढील उपचाराथर् दाखल करण्यासाठी
आपत्कािलन
ाथिमक आरोग्यसेवेसह जीवरक्षक णालीयुक्त रुग्णवािहका 2016-17 2017-18 2018-19
कार
उपल ध करण्यात येतात. ही आपत्कालीन सेवा 108 या मोफत
सुती 5,580 6,640 6,501
दूरध्वनी कर्मांकावर 24×7 उपल ध आहे . एकू ण ९३७
रुग्णवािहका कायर्रत असून त्यापैकी 233 रुग्णवािहका गभर्वती 2,07,741 2,39,764 2,31,374
अ यावत जीवरक्षक णालीयुक्त आिण 704 रुग्णवािहका वै कीय 2,81,960 4,86,129 8,86,674
मूलभूत जीवरक्षक णालीयुक्त आहे त. आपत्कालीन सेवा अपघाती 73,878 75,029 73,431
पुरिवले या रुग्णांची संख्या तक्ता 10.26 मध्ये िदली आहे . (वाहनांमळ
ु े)
10,301 11,300 11,911
सुधािरत रा टर्ीय क्षयरोग िनयं तर्ण कायर् कर्म ाणघातक ह ला
भाजलेले 4,550 3,953 3,606

10.30.13 क्षयरोग हा संसगर्जन्य रोग अस याने ‘क्षयरोग मुक्त
भारत’ बनिवणे हा या कायर्कर्माचा उ े श आहे . लागण झाले या दयिवकार 2,418 2,214 1,777
क्षयरोग रुग्णांची डायरे क्टली ऑ झवडर् िटर्टमट शॉटर् कोसर् पडलेले 23,037 29,863 27,314
(डॉट्स) ारे तपासणी करुन ते पूणर् बरे होईपयत भावीपणे
िवषदर् य ाशन/
उपचार दे ण्यात येतात. यामध्ये संपण
ू र् उपचार कालावधीसाठी 26,629 32,331 32,331
िवषबाधा झालेले
औषधांचा खातर्ीशीर पुरवठा व औषधोपचाराला रुग्णांचा
ितसाद यावर िनयिमतपणे दे खरे ख केली जाते. सन 2017 मध्ये मोठी दुघर्टनागर् त 3,649 4,768 4,586
दर लाख लोकसंख्येमागे संशियत क्षयरोग रुग्णांची संख्या 849 आघातगर् त 1,613 1,472 1,233
होती व रोग मुक्ततेचे माण 86 टक्के होते, तर सन 2018 मध्ये
इतर 63,433 97,405 64,923
दर लाख लोकसंख्येमागे संशियत क्षयरोग रुग्णांची संख्या 778
होती व रोग मुक्ततेचे माण 84 टक्के होते. सन 2018-19 एकू ण 7,04,789 9,90,868 13,45,661
मध्ये या कायर्कर्मावर एकूण ` 154.74 कोटी खचर् झाले. आधार : आरोग्य सेवा संचालनालय, महारा टर्

197
रा टर्ीय अंधत्व िनयं तर्ण कायर् कर्म

10.30.14 मोतीिंबदूच्या श तर्िकर्या आिण शाळे त जाणाऱ्या मुलांची तपासणी करून द ृ टीदोष आढळणाऱ्या िव ाथ्यार्ंना च मा
पुरिवण्याच्या उ े शाने रा टर्ीय अंधत्व िनयंतर्ण कायर्कर्माची अंमलबजावणी करण्यात येत आहे . अंधत्व माण सन 2020 पयत
1.4 टक्क्यावरून 0.3 टक्क्यापयत कमी करणे हे या कायर्कर्माचे उि ट आहे . सन 2017-18 मध्ये िनधार्िरत 7.50 लाख मोतीिंबदू
श तर्िकर्यांपैकी 6.84 लाख श तर्िकर्या करण्यात आ या व ` 3.53 कोटी खचर् झाले तर सन 2018-19 मध्ये तेवढयाच उि टापैकी
7.28 लाख श तर्िकर्या करण्यात आ या व ` 8.81 कोटी खचर् झाले.
रा टर्ीय कु ठरोग िनमुर्लन कायर् कर्म

10.30.15 कु ठरोगाचे िनमुल
र् न करणे (सवर् िज हयांमध्ये 10,000 लोकसंख्येमागे 1 पेक्षाही कमी कु ठरोगी आढळणे), कु ठरोग
बािधत रुग्णाचे अपंगत्व ितबंध व वै कीय पुनवर्सन तसेच कु ठरोगाबाबतची कलंक भावना कमी करणे या उ े शाने कदर् शासनाने
रा टर्ीय कु ठरोग िनमुर्लन कायर्कर्माची िनिर्मती केली आहे . सन 2017-18 मध्ये न याने लागण झालेले व कु ठरोगगर् त रुग्णांची संख्या
अनुकर्मे 16,065 व 9,836 होती, तर सन 2018-19 मध्ये तत्सम आकडे वारी अनुकर्मे 15,299 व 9,390 होती. वषर् 2017-18 मध्ये
कु ठरोगाचे माण ती 10 हजार लोकसंख्येमागे 0.8 होते व 2018-19 किरता हे माण 0.75 होते. सन 2017-18 व सन 2018-19
मध्ये या कायर्कर्मावर अनुकर्मे ` 7.13 कोटी व ` 7.75 कोटी खचर् झाले.
कुटुं ब क याण कायर् कर्म

10.30.16 लोकसंख्या ि थर करणे हे कुटुं ब क याण कायर्कर्माचे मुख्य उि ट आहे . नसबंदी आिण दोन अपत्यांच्या जन्मात अंतर
राखणे हे या कायर्कर्माचे महत्वाचे पैलू आहे त. मुखावाटे घ्यावयाच्या गो या, तांबी (आययुडी), सुतीप चात तांबी, पारं पिरक संतित
ितबंधक साधने याबरोबरच काही नवीन गभर्िनरोधनाच्या प तींचा हणजेच इंजेक्टे बल एमपीए, आठवडी सटकर्ोम ॅन गो या इत्यादी
प तींच्या चार व सारावर जा त भर िदला जातो. कुटुं ब क याण नसबंदी कायर्कर्माची मािहती तक्ता 10.27 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.27 कुटुं ब क याण नसबं दी कायर् कर्माची मािहती

('000)
नसबंदी तांबी
खचर्
वषर् साध्य
ल य ल य साध्य (` कोटी)
पुरुष तर्ी एकूण
2016-17 565 13.9 438.8 452.7 490 443.0 29.84
(80.1) (90.4)
2017-18 565 11.6 409.9 421.5 490 420.0 25.57
(74.6) (85.7)
2018-19 565 8.3 389.0 397.3 490 417.5 26.11
(70.3) (85.2)
आधार : राज्य कुटुं ब क याण कदर्, महारा टर् शासन िटप : कंसातील आकडे साध्याची ल याशी टक्केवारी दशर्िवतात.
महात्मा ज्योितबा फुले जन आरोग्य योजना

10.31.1 पूवीर्ची राजीव गांधी जीवनदायी आरोग्य योजना, महात्मा ज्योितबा फु ले जन आरोग्य योजना या नावाने राबिवण्यात येत आहे .
ही योजना िपवळे िशधापितर्का धारक (¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेखालील कुटुं बे, अन्नपूणार् व अंत्योदय योजनेचे लाभाथीर्), ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेवरील केशरी
िशधापितर्का धारक आिण शेतकरी आत्महत्यागर् त 14 िज ातील (औरं गाबाद, जालना, परभणी, िंहगोली, बीड, नांदेड, उ मानाबाद,
लातूर, अमरावती, अकोला, वािशम, बुलढाणा, यवतमाळ व वधार्) पांढरे िशधापितर्का धारक शेतकरी कुटुं बातील रुग्णांना िनवडक
आजारांवरील उपचारांकिरता रोख रक्कम िवरहीत वै कीय सुिवधा पुरिवण्यासाठी रा टर्ीय िवमा कंपनीच्या सहयोगाने राबिवण्यात येते.
या योजनेमध्ये 30 िनवडक िवशेष सेवांतगर्त 971 कारचे गंभीर व अिधक खिर्चक श तर्िकर्या/ उपचार व 121 श तर्िकर्या प चात
सेवांचा समावेश आहे . या योजन अंतगर्त लाभाथीर् कुटुं बातील एक िंकवा अिधक यक्तींना वािर्षक िवमा संरक्षण रक्कम ित वषर् ित
कुटुं ब ` 1.5 लाख एव ा मयार्देपयत मोफत उपचार अनुज्ञेय असून मूतर्िंपड त्यारोपणासाठी सदर मयार्दा ` 2.5 लाख आहे . लाभाथीर्
रुग्णांना 492 सूचीब रुग्णालयांमधून रोख रक्कम िवरहीत वै कीय सेवा उपल ध करुन दे ण्यात येतात. सदर योजना पूणर्त:
संगणकीकृ त असून वैध िशधापितर्का धारक लाभाथ्यार्स फोटो ओळखपतर्ाच्या आधारे राज्यातील सूचीब रुग्णालयांमधून उपचार
अनुज्ञेय आहे त. सन 2017-18 मध्ये एकूण 4.95 लाख श तर्िकर्या व उपचार करण्यात आले असुन ` 1,006.72 कोटी खचर् झाले . सन
2018-19 मध्ये एकूण 5.51 लाख श तर्िकर्या व उपचार करण्यात आले असुन ` 1,089.64 कोटी खचर् झाले . महात्मा ज्योितबा फु ले
जन आरोग्य योजने अंतगर्त दहा अित िवशेष उपचारांची मािहती तक्ता 10.28 मध्ये िदली आहे .

198
तक्ता 10.28 महात्मा ज्योितबा फुले जन आरोग्य योजने अंतगर्त दहा अित िवशेष उपचारांची मािहती
2016-17 2017-18 2018-19
अनु. श तर्िकर्या/ अदा दावे श तर्िकर्या/ अदा दावे श तर्िकर्या/ अदा दावे
अित िवशेष उपचार
कर्. उपचारांची रक्कम उपचारांची रक्कम उपचारांची रक्कम
संख्या (` कोटी) संख्या (` कोटी) संख्या (` कोटी)
1 ककर्रोगावरील वै कीय 99,768 51.00 1,24,365 65.10 1,36,099 72.04
उपचार
2 मुतर्िंपड उपचार 61,414 52.00 72,502 62.37 77,593 71.63
3 दयिवकार 49,739 199.05 56,715 216.98 61,747 245.32
4 जनन सं थेिवषयी उपचार 33,715 66.65 40,023 74.08 42,938 83.08
5 अपघात 27,897 37.22 30,639 42.30 32,146 47.31
6 कान, नाक, घसा यावरील 25,012 11.63 24,417 13.07 23,913 13.10
वै कीय उपचार
7 दय व रक्तवािहन्यांवरील 21,990 185.92 23,042 193.73 21,523 107.36

श तर्िकर्या
8 ककर्रोगावरील रे िडओथेरेपी 19,326 80.12 21,505 94.59 21,144 181.08
9 बालरोगावरील उपचार 15,929 33.84 18,566 36.03 19,099 40.65
10 ककर्रोगावरील श तर्िकर्या 14,257 38.55 15,997 42.19 15,689 43.83
एकू ण 3,69,047 755.98 4,27,771 840.44 4,51,891 905.40

आधार : राज्य आरोग्य हमी सोसायटी, महारा टर् शासन
आयु यमान भारत

10.31.2 आयु यमान भारत अथवा धानमंतर्ी जन आरोग्य योजना ही कदर् शासनाची आरोग्य िवमा योजना आहे . सामािजक, आिर्थक व
जातिनहाय सवक्षणाखाली न दणी झाले या 83.72 लाख कुटुं बांची या योजनेचे लाभाथीर् हणून िनवड करण्यात आली आहे . सूचीब
सावर्जिनक रुग्णालयांमाफर्त दरवषीर् ितकुटुं ब ` पाच लाखापयत िवमासंरक्षण पुरिवले जात. सदर योजनेअंतगर्त 966 कारच्या
श तर्िकर्या /उपचार उपल ध करुन िदले जातात. धानमंतर्ी जनआरोग्य योजना, महात्मा ज्योितबा फु ले जन आरोग्य योजनेसह िदनांक
23 स टबर, 2018 पासून 82 शासकीय रुग्णालयांमध्ये एकितर्तपणे राबिवली जात आहे . यामध्ये ` 1.5 लाखांपयतचे िवमा संरक्षण
िव मान कंपनीकडू न तर ` 1.5 लाखांवरील व ` पाच लाखापयतचे िवमा संरक्षण राज्य आरोग्य हमी सोसायटीकडू न दे ण्यात येत आहे .
योजना सुरु झा यापासून 5,725 श तर्िकर्या / उपचार पार पडले असून माचर् , 2019 पयत ` 6.15 कोटींचे दावे रुग्णालयांना अदा
करण्यात आले आहे त. माचर् , 2019 अखेर पयत एकूण 4,48,738 लाभाथ्यार्ंना ई-काडर् िवतरीत करण्यात आले आहे त.
रा टर्ीय एड्स िनयं तर्ण कायर् कर्म तक्ता 10.29 एचआय ही / एड्स रुग्णांची संख्या
10.32 राज्यात रा टर्ीय एड्स िनयंतर्ण ('000)
कायर्कर्म भावीपणे राबिवण्यासाठी महारा टर् राज्य बाब 2016 2017 2018
एड्स िनयंतर्ण सं थेची थापना करण्यात आली जोखीम गटातील तपासणी केले या यक्ती 4,941 5,354 5,806
आहे . जनजागृती मोहीम राबवून मागर्दशर्न करणे
तीन चाचणी प तीवरुन एचआय ही बािधत 30 29 26
आिण िविश ट गटातील लोकांचे बोधन व दे खरे ख
यावर या कायर्कर्माचा भर आहे . यामध्ये लिगक एचआय ही बािधतांचे माण (टक्के) @ 0.6 0.5 0.5
संसगर्जन्य रोग िचिकत्सालयातील रुग्णांची व एड्स रुग्ण 18.86 18.41 16.13
सुतीपूवर् तपासणीसाठी आले या गभर्वती
एड्सने मृत्यू 4.56 4.20 3.72
मिहलांच्या रक्ताच्या नमुन्याची तपासणी करुन
दे खरे ख केली जाते. एचआय ही / एड्सगर् त आधार : महारा टर् राज्य एड्स िनयंतर्ण सं था @ तपासणी केले या जोखीम गटातील यक्तींशी
रुग्णांची संख्या तक्ता 10.29 मध्ये िदली आहे .

199
राज्य रक्त संकर्मण पिरषद

10.33 सुरिक्षत रक्ताचा व रक्तातील घटकांचा पुरेसा पुरवठा वाजवी दरात करणे हे राज्य रक्त संकर्मण पिरषदे चे मुख्य उि ट आहे .
सन 2000 पासून िसकल सेल गर् त बालके तसेच थ ॅलेसेिमया व हे मोिफिलयाने पीिडत रूग्णांना मोफत रक्तपुरवठा केला जातो. रक्त
संकलनाची मािहती तक्ता 10.30 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.30 रक्त संकलनाची मािहती
रक्तपे ा एकूण संकलन पैकी, वेच्छे नेकेलेले काडर् िवतरीत केले या रुग्णांची संख्या
वषर्
संख्या (लाख युिनट) (लाख युिनट) िसकल सेल थ ॅलेसेिमया हे मोिफिलया
2016 321 16.17 15.70 958 678 282
2017 331 16.02 15.63 1,169 630 177

2018 334 16.48 16.29 611 631 111
आधार : राज्य रक्त संकर्मण पिरषद, महारा टर् शासन
साथरोग िनयं तर्ण कायर् कर्म

10.34 कॉलरा, गॅ टर्ो, अितसार, कािवळ, िवषमज्वर, इत्यादी जलजन्य आजार यांचा उदर्े क झा यास व तुरळकपणे उ व यास
साथरोग िनयंतर्ण कायर्कर्मांतगर्त संिनयंतर्ण केले जाते. या आजारांमळ ु े होणारी लागण व मृत्यू कमी करणे याकिरता ितबंधात्मक
उपाययोजना के या जातात. सन 2017-18 व सन 2018-19 मध्ये या कायर्कर्मावर अनुकर्मे ` 8.01 कोटी व ` 8.12 कोटी खचर् झाले.
सदर जलजन्य आजारांमळ ु े झालेली लागण व मृत्यूंची संख्या तक्ता 10.31 मध्ये दे ण्यात आली आहे .
तक्ता 10.31 जलजन्य आजारांमळ

ु े झालेली लागण व मृत्यूं ची संख्या
2016 2017 2018
आजार
लागण मृत्यू लागण मृत्यू लागण मृत्यू
कॉलरा 963 4 83 0 356 2
गॅ टर्ो 2,32,903 14 75,360 1 61,003 5
अितसार 9,32,021 7 7,17,790 2 6,55,347 3
कािवळ 6,655 5 19,895 0 4,463 1
िवषमज्वर 1,23,574 0 40,295 0 72,453 0
ले टो पायरोिसस 367 13 139 7 309 13
एकू ण 12,96,483 43 8,53,562 10 7,93,931 24
मानवी अवयव त्यारोपण
10.35 मानवी उपचारांकिरता मानवी अवयव काढणे, तक्ता 10.32 त्यारोपणांची संख्या
जतन करणे, त्यारोपण करणे तसेच मानवी अवयवांचे
यापारीकरण रोखणे याबाबत िनयमन करण्याकिरता कदर् त्यारोपण 2016-17 2017-18 2018-19
शासनाने मानवी अवयव त्यारोपण अिधिनयम, 1994 जीिवत
लागू केला आहे . राज्यात 174 न दणीकृ त कदर्े असून अ) मूतर्िंपड 529 463 646
त्यापैकी एक अवयव त्यारोपणासाठी 137 व एकापेक्षा ब) यकृ त 81 67 119
जा त अवयवांच्या त्यारोपणासाठी 37 कदर्े आहे त. मृतवत
नेतर्दान, नेतर्पेढी व बु बुळ त्यारोपणासाठी एकुण 227 कदर्े अ) मूतर्िंपड 204 187 206
आहे त. तसेच 64 रुग्णालयांना त्यारोपणािशवाय अवयव ब) यकृ त 117 102 138
काढण्याचे कदर् (नॉन टर्ान्स लांट ऑगर्न िरटर्ाय हल सटर) क) दय 35 50 37
हणून न दणीकृ त करण्यात आले आहे . त्यारोपणांची ड) फु फु स 1 2 6
संख्या तक्ता 10.32 मध्ये िदली आहे . ई) बु बुळ त्यारोपण 2,989 2,629 3,813

200
मिहला व बाल िवकास

10.36 ‘ तर्ी-पुरूष समानता साध्य करणे आिण सवर् मिहला व मुलींना सक्षम करणे’ हे शा वत िवकास ध्येयांपैकी एक ध्येय आहे .
मिहला सक्षमीकरणामुळे पिरणामकारक सामािजक बदल घडवून आणण्यास मदत होते. मिहला सक्षमीकरणासाठी शासन िविवध
योजनांची अंमलबजावणी किरत आहे . भारतात सवर् थम 1994 मध्ये मिहला धोरणाची आखणी करणारे महारा टर् हे थम राज्य आहे .
राज्याचे ितसरे मिहला धोरण सन 2014 मध्ये जाहीर झाले.
10.37 राज्यात राबिवण्यात येत असले या िनवडक मिहला िवकास योजनांची गती तक्ता 10.33 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.33 िनवडक मिहला िवकास योजनांची गती

(` कोटी)
2017-18 2018-19
योजना िनयत यय खचर् लाभाथ्यार्ंची िनयत यय खचर् लाभाथ्यार्ंची
संख्या संख्या
शासकीय मिहला वसितगृहे/ मिहला आधार गृहे/ 14.53 11.22 3,415 13.08 11.98 3,504
संरक्षण गृहे/ राज्य गृहे
मिहला समुपदे शन कदर्े 8.00 5.86 105# 10.00 4.34 105#
शुभ मंगल सामूिहक िववाह योजना 0.90 0.35 274$ 2.03 0.75 602$
मनोधैयर् योजना 70.87 70.86 7,778 100.00 0.34 -

कौटुं िबक िंहसाचारापासून मिहलांचे संरक्षण 23.94 23.94 12,456 23.12 20.51 5,070
आधार : मिहला व बालिवकास आयुक्तालय, महारा टर् शासन # कदर्े $ जोडपी
10.38 राज्यात राबिवण्यात येत असले या मिहलां िवषयक िविवध कदर् शासन पुर कृ त योजना:
10.38.1 नोकरी करणाऱ्या मिहलांसाठी वसितगृहे : या योजनतगर्त, एकूण मािसक उत्पन्न महानगरांसाठी ` 50,000 िंकवा इतर
िठकाणांसाठी ` 35,000 पेक्षा जा त नाही अशा नोकरी करणाऱ्या अिववािहत, िवधवा, घट फोिटत, िवभक्त, िववािहत परं तु ज्यांचे पती
िंकवा जवळचे कुटुं बीय त्याच भागात राहत नसणाऱ्या आिण नोकरीसाठी िशक्षण सुरू असले या मिहलांसाठी वसितगृहाची बांधणे
िंकवा भा ाच्या जागेत वसितगृह चालिवणे या बाबींसाठी अथर्सहा य पुरिवले जाते. वसितगृहातील मिहलांच्या मुलांसाठी िदवसा संगोपन
कदर्ाची सुिवधा हे या योजनेचे महत्त्वाचे वैिश आहे . वसितगृहातील मिहलांना त्यांच्या िनवासासाठी भाडे आकारले जाते. राज्यात अशी
87 वसितगृहे कायर्रत आहे त. या योजनतगर्त सन 2017-18 मध्ये 8,351 आिण सन 2018-19 मध्ये 5,407 मिहलांना लाभ दे ण्यात
आला.
10.38.2 िशक्षण व रोजगार कायर् कर्मासाठी आधार : 16 वष आिण त्यावरील वयोगटातील गरीब मिहलांना रोजगार आिण
उ ोजकता यांच्याशी संबंिधत यावसाियक कौश य व क्षमता दान करणे ही या योजनेची उि टे आहे त. या योजनतगर्त मिहलांना कृ षी,
फलोत्पादन, मत् य यवसाय, दुग्ध यवसाय, पशुसंवधर्न, रे शीम िनिर्मती, अन्न िकर्या, हातमाग, िशवणकाम, िशलाई, नक्षीकाम, जरीकाम,
ह तकला, संगणक आिण मािहती तंतर्ज्ञानाधािरत सेवा, इंगर्जी संभाषण, रत्ने आिण दािगने, वास आिण पयर्टन, आदराितथ्य, इत्यादी
क्षेतर्ांतील यावसाियक कौश यांचे िशक्षण दे ण्यात येते. राज्यात असे तीन क प कायर्रत आहे त.
10.38.3 वाधार : या योजनतगर्त िनराधार, बेघर, िवधवा, कुटुं बाने सोडू न िदले या, तुरुंगातून सुटका झाले या परं तु कुटुं बांचा
आधार नसले या मिहला कैदी, कंु टणखान्यांतनू सुटका केले या मिहला, इत्यादी कठीण पिरि थतीतील मिहलांचे संरक्षण, िनवारा,
संगोपन, िशक्षण आिण यावसाियक िशक्षण पुरवून पुनवर्सन करण्यात येते. राज्यात 28 वाधारगृहे कायर्रत आहे त. या योजनतगर्त सन
2017-18 मध्ये 1,927 मिहलांना आिण सन 2018-19 मध्ये 1,545 मिहलांना लाभ दे ण्यात आला.
10.38.4 उज्वला : लिगक शोषणासाठी केली जाणारी मिहलांची अवैध त करी रोखणे, पीिडत मिहलांना सुटकेसाठी मदत करणे,
त्यांना समाजामध्ये पुन्हा सामावून घे णे आिण संरक्षण, सुरिक्षत िनवारा, वै कीय मदत, कायदे िवषयक मदत, िशक्षण व यावसाियक
िशक्षण पुरवून त्यांचे पुनवर्सन करणे ही या योजनेची उि टे आहे त. राज्यात अशा 20 सं था कायर्रत आहे त. या योजनतगर्त सन
2017-18 मध्ये 927 मिहलांना आिण सन 2018-19 मध्ये 761 मिहलांना लाभ दे ण्यात आला.
िनणर्य िकर्ये त मिहलांचा सहभाग

10.39 कदर् शासनाने मिहलांना थािनक वराज्य सं थांमध्ये एक-तृतीयांश आरक्षण दे ण्याचा िनणर्य घे तला आहे . असे असले तरी
राज्यशासनाने हे आरक्षण 50 टक्क्यांपयत वाढिवले आहे . राज्यातील थािनक वराज्य सं थांमधील मिहलांसाठीच्या राखीव जागांची

201
तक्ता 10.34 राज्यातील थािनक वराज्य सं थांमध्ये

मिहलांसाठी राखीव जागा
(िद. 31 िडसबर, 2018 रोजी)
थािनक वराज्य सं था मिहलांसाठी
एकूण जागा
(संख्या) राखीव जागा
महानगरपािलका (27) 2,736 1,374
नगरपिरषद (241) 5,443 2,798
नगरपंचायत (126) 2,142 1,134
िज हा पिरषद (34) 2,000 1,009
पंचायत सिमती (351) 4,000 2,000
$
गर्ामपंचायत (27,790)
2,50,981 1,25,491
(31 माचर् ,2019 रोजी)
एकू ण 2,67,302 1,33,806
$ गर्ामिवकास िवभाग, महारा टर् शासन
आधार :राज्य िनवडणूक आयोग, महारा टर् शासन,
मिहला आिर्थक िवकास महामं डळ

10.40 व-सहा यता गट, िव ीय सं था आिण शासनाचे िवभाग यांचे माफर्त िविवध मिहला सक्षमीकरण कायर्कर्म राबिवण्याकिरता
मिहला आिर्थक िवकास महामंडळास (मािवम) नोडल सं था हणून कायर् करते आहे . मािवमला िविवध योजनांखाली सन 2018-19 मध्ये
` 10.50 कोटी िनधी ा त झाला असून माचर् 2019 पयत ` 10.50 कोटी खचर् झाला.
10.40.1 मिहलांच्या आिर्थक सक्षमीकरणासाठी व-सहा यता गट हे चांगले माध्यम आहे . सन 2018-19 मध्ये व-सहा यता गटांची
एकूण बचत सुमारे ` 139.96 कोटी होती. तर एकूण िवतरीत अंतगर्त कजर् ` 192.75 कोटी होते. सन 2018-19 मध्ये व-सहा यता
गटांना िविवध िव ीय सं थांकडू न ` 621.58 कोटी कजर् ा त झाले. मिहला व-सहा यता गटांची मािहती तक्ता 10.35 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.35 मिहला व-सहा यता गटांची मािहती

2016-17 2017-18 2018-19
िवभाग क्षेतर् गावे/शहरे
व-सहा यतागट सद य व-सहा यतागट सद य व-सहा यतागट सद य
कोकण गर्ामीण 968 9,197 1,04,961 10,344 1,21,098 10,751 1,31,392
नागरी 32 1,277 12,542 3,528 39,379 5,151 56,468
एकूण - 10,474 1,17,503 13,872 1,60,477 15,902 1,87,860
नािशक गर्ामीण 1,600 8,471 1,04,658 9,981 1,15,597 9,144 1,09,465
नागरी 43 908 7,778 3,210 32,852 4,342 57,404
एकूण - 9,379 1,12,436 13,191 1,48,449 13,486 1,66,869
पुणे गर्ामीण 1,039 10,492 1,31,356 10,065 1,61,658 14,325 1,34,417
नागरी 46 902 10,269 2,840 35,494 5,454 1,17,457
एकूण - 11,394 1,41,625 12,905 1,97,152 19,779 2,51,874
औरं गाबाद गर्ामीण 2,510 12,980 1,46,600 14,603 1,70,846 14,626 1,75,926
नागरी 57 1,552 14,268 3,631 43,543 6,841 76,142
एकूण - 14,532 1,60,868 18,234 2,14,389 21,467 2,52,068
अमरावती गर्ामीण 1,942 12,495 1,30,760 16,898 1,80,454 16,915 1,87,020
नागरी 41 654 4,896 2,476 25,678 4,202 41,971
एकूण - 13,149 1,35,656 19,374 2,06,132 21,117 2,28,991
नागपूर गर्ामीण 2,436 14,580 1,79,297 15,956 1,95,096 15,889 1,99,751
नागरी 31 910 7,155 2,492 26,373 3,822 40,284
एकूण - 15,490 1,86,452 18,448 2,21,469 19,711 2,40,035
ादे िशक वयंसेवी सं था - - 12,806 1,49,199 13,621 1,69,781 13,621 1,69,781
गर्ामीण 10,495 81,021 9,46,831 91,468 11,14,530 95,368 11,07,752
एकू ण नागरी 250 6,203 56,908 18,177 2,03,319 31,040 3,89,726
एकू ण - 87,224 10,03,739 1,09,645 13,17,849 1,26,408 14,97,478
आधार : मािवम, महारा टर् शासन

202
महारा टर् राज्य मिहला आयोग

10.41 महारा टर् राज्य मिहला आयोग ही एक वैधािनक सं था असून आयोग िनयिमतपणे पीिडत मिहलांनी दाखल केले या
तकर्ारींवर सुनावण्या / सावर्जिनक सुनावण्या घे ते आिण मोफत कायदे िवषयक सेवा व समुपदे शन पुरिवते. पीिडत मिहलांना त्यांच्या
सम यांचे िनराकरण करण्यासाठी व िन:संकोचपणे संवाद साधण्यासाठी यासपीठ उपल ध करुन दे णे या ाथिमक उि टासाठी
िवभागवार व िज हावार सावर्जिनक सुनावण्यांचे आयोजन करुन ‘मिहला आयोग आप या दारी’ नावाचा एक अिभनव उपकर्म
यापकपणे राज्यभर राबिवण्यात आला. आयोग राज्यात सवर्तर् व-संरक्षण कायर्कर्म, तर्ी-पुरूष समानतेिवषयी जागरुकता,
कायदे िवषयक साक्षरता, सायबर गुन्हे , कौटुं िबक िंहसाचारापासून मिहलांचे संरक्षण अिधिनयम 2005 व कामाच्या िठकाणी मिहलांचा
लिगक छळ ( ितबंध, मनाई आिण िनवारण) अिधिनयम 2013 यांची अंमलबजावणी, अॅिसड ह याने पीिडत मिहलांचे पुनवर्सन,
पाळणा घरासाठी मागर्दशर्क तत्त्वे तयार करणे, इत्यादी मिहलां सबंधीच्या िविवध मु ांवर कायर्शाळा, िशक्षण कायर्कर्म आिण चचार्सतर्े
आयोिजत करते. या उपकर्मांवर सन 2016-17 मध्ये ` 1.52 कोटी खचर् झाला तर सन 2017-18 मध्ये ` 3.49 कोटी खचर् झाला.
मिहलांवरील अत्याचार तक्ता 10.36 अत्याचार झाले या मिहलांबाबत न दवलेले गुन्हे

10.42 मिहलांवर शारीिरक िंकवा मानिसकिरत्या के या गुन् ाचा कार 2016 2017 2018*
जाणाऱ्या त्यक्ष िंकवा अ त्यक्ष कर्ूर कृ त्यांना ‘मिहलांवरील बलात्कार 4,189 4,320 4,076
अत्याचार’ असे संबोधले जाते. अत्याचार झाले या अपहरण व पळवून नेणे 6,169 6,248 7,727
मिहलांबाबत नोदवलेले गुन्हे तक्ता 10.36 मध्ये िदले आहे त. हुं डाबळी 248 233 174
पती व नातेवाईकांकडू न 7,215 6,584 5,013
बाल िवकास
झालेली कर्ूर कृ त्ये
10.43 मुले ही दे शाचे भिवत य असेलेली मुख साधन िवनयभंग 11,396 12,138 14,075
संप ी आहे . त्यांना बा याव थेत िवशेष लक्ष आिण संगोपनाची लिगक अत्याचार 924 955 1,064
गरज असते. बाल िवकासाच्या िविवध योजना राज्यात अनैितक यापार 303 284 159
राबिवण्यात येत आहे त. इतर 831 1,261 1,269
एकू ण 31,275 32,023 33,557
10.43.1 एकाित्मक बाल संरक्षण योजना : आधारगृहे,
आधार : गुन्हे अन्वेषण िवभाग, महारा टर् शासन * अ थायी
िवशेष द क ोत सं था, बाल क याण सिमती, बाल न्याय
मंडळ, िज हा बाल संरक्षण सं था, राज्य बाल संरक्षण सं था, शासकीय/ वयंसेवी सं थांची बालगृहे, िनरीक्षण गृहे, अनुरक्षण गृहे, इत्यादी
कायर्कर्म एकाित्मक बाल संरक्षण या एकाच योजनतगर्त समािव ट करण्यात आले आहे त. या योजनतगर्त लाभाथ्यार्ंवर झाले ला
घटकिनहाय खचर् तक्ता 10.37 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 10.37 एकाित्मक बाल िवकास संरक्षण योजनतगर्त लाभाथ्यार्ंवर झालेला घटकिनहाय खचर्
(` लाख)
सं थांची खचर् लाभाथीर् खचर् लाभाथीर्
घटक
संख्या 2017-18 संख्या 2018-19 संख्या
आधार गृह 03 8.67 105 13.24 118
द क सं था 17 61.74 187 88.13 236
शासकीय बालगृहे 25 1,270.59 659 1,305.54 710
शासकीय िनरीक्षण गृहे 12 455.48 209 562.38 163
शासकीय अनुरक्षण गृहे 06 275.57 123 275.01 147
वयंसेवी सं थांची िनरीक्षण गृहे 44 1,120.82 1,450 1,094.65 1,323
एकू ण 107 3,192.87 2,733 3,338.95 2,697
आधार : मिहला व बाल िवकास आयुक्तालय, पुणे
10.43.2 िनरीक्षण गृहे : िवधी संघषर्गर् त आिण न्याियक चौकशीसाठी पोिलसांनी ता यात घे तलेली मुले बाल न्याय मंडळांच्या
आदे शानुसार िनरीक्षण गृहात दाखल केली जातात. िनरीक्षण गृहात दाखल मुलांना िनवास, वै कीय सेवा, िशक्षण, समुपदे शन, यवसाय
मागर्दशर्न, इत्यादी सुिवधा पुरिवण्यात येतात. राज्यात 11 िज ांत 12 शासकीय िनरीक्षण गृहे असून त्यांची वेश क्षमता 600 आहे .
यािशवाय वयंसेवी सं थांची 48 िनरीक्षण गृहे (19 मुलींसाठी व 29 मुलांसाठी) असून त्यांची वेश क्षमता 4,275 आहे . शासनाकडू न
ित लाभाथीर् दरमहा ` 1,500 सहायक अनुदान िदले जाते.
10.43.3 बालगृहे : संगोपन आिण संरक्षणाची गरज असले या अनाथ, सोडले या, हरवले या, िवशेष काळजीची गरज असले या
एच.आय. ही./एड्सबािधत, संकटगर् त आिण अत्याचािरत 18 वषार्ंपयतच्या मुलांना बालगृहांत वेश िदला जातो. त्यांना अन्न, व तर्,
िनवारा, वै कीय मदत, समुपदे शन, िशक्षण, िशक्षण आिण मनोरं जन यांसारख्या सुिवधा पुरवून त्यांचे पुनवर्सन केले जाते. राज्यात
25 शासकीय बालगृहे असून त्यांची वेश क्षमता 2,665 आहे . यािशवाय वयंसेवी सं थांची 71,747 वेश क्षमता असलेली

203
848 अनुदािनत बालगृहे आिण 3,840 वेश क्षमता असलेली 63 िवनाअनुदािनत बालगृहे आहे त. शासनाकडू न ित लाभाथीर् दरमहा
` 2,000 या माणे या बालगृहांना सहायक अनुदान दे ण्यात येते. या योजनतगर्त सन 2017-18 मध्ये 18,741 लाभाथ्यार्ंवर
` 34.05 कोटी खचर् झाला आिण सन 2018-19 मध्ये 20,261 लाभाथ्यार्ंवर ` 38.30 कोटी खचर् झाला.
10.43.4 अनुरक्षण गृहे : वयाची 18 वष पूणर् झा यावर बालगृहातील मुलांना बालगृह सोडावे लागते. तथािप, िशक्षण िंकवा िशक्षण
अपूणर् रािह यामुळे त्यांच्यापैकी काही मुलांचे पूणर्पणे पुनवर्सन झालेले नसते आिण त्यांना अन्न, व तर् व िनवाऱ्याची आव यकता असते.
अशा मुलांचे अनुरक्षणगृहांत पुनवर्सन केले जाते. िशक्षण पूणर् होईपयत िंकवा रोजगार िमळे पयत वेिशतांना अनुरक्षण गृहांत अन्न, व तर्,
िनवारा, िशक्षण, वै िकय सुिवधा, समुपदे शन, यवसाय मागर्दशर्न, इत्यादी सुिवधा पुरिवण्यात येतात. राज्यात सहा शासकीय व तीन
वयंसेवी सं थांची अनुरक्षण गृहे असून त्यांची वेश क्षमता अनुकर्मे 600 व 110 आहे . राज्य शासनाकडू न ित लाभाथीर् दरमहा
` 2,000 सहायक अनुदान या अनुरक्षण गृहांना दे ण्यात येते.
10.43.5 बाल संगोपन योजना : राज्यातील अनाथ, िनराधार, गरजू व बेघर मुलांना कौटुं िबक जीवन दान करण्यासाठी ही योजना
राबिवण्यात येत आहे . राज्यात 137 वयंसेवी सं थांमाफर्त 13,004 बालकांचे संगोपन केले जाते. या योजनतगर्त सन 2017-18 मध्ये
` 5.99 कोटी खचर् झाला आिण सन 2018-19 मध्ये ` 10.96 कोटी खचर् झाला.
10.43.6 चाचा नेहरू बाल महोत्सव योजना : राज्यातील सवर् मुले आिण पुनवर्सनासाठी शासकीय/ वयंसेवी सं थांमध्ये दाखल
केले या अनाथ, िनराधार, गरजू व बेघर मुलांच्या सु त गुणांना ाधान्याने वाव दे ऊन त्यांच्यात बंधत्ु व व संघभावना िनमार्ण हावी यासाठी
चाचा नेहरू बाल महोत्सव राज्यात या 36 िज ांत व सहा ादे िशक िवभागांत दरवषीर् नो हबर मिहन्याच्या दुसऱ्या आठव ात
आयोिजत करण्यात येतो. कर्ीडा, खेळ, वक्तृत्व, इत्यादी िविवध कारच्या पधार् आयोिजत के या जातात आिण िवजेत्यांना बक्षीसे िदली
जातात. िज हा तरीय कायर्कर्मासाठी ` पाच लाख तर िवभागीय तरावरील कायर्कर्माकिरता ` 5.82 लाख अनुदान मंजरू करण्यात येते.
या योजनतगर्त सन 2017-18 मध्ये ` 124.50 लाख खचर् झाला आिण सन 2018-19 मध्ये ` 130.12 लाख खचर् झाला.
एकाित्मक बाल िवकास सेवा

10.44 गर्ामीण, आिदवासी व झोपडप ी भागातील शालेयपूवर् बालकांची योग्य वाढ व िवकास साधण्यासाठी एकाित्मक प तीने
सेवा पुरिवणे हे एकाित्मक बाल िवकास सेवा योजनेचे उि ट आहे . हा कायर्कर्म 97,475 अंगणवा ा, 13,011 िमनी अंगणवा ा
आिण 553 बाल िवकास क पांमाफर्त राबिवला जातो.
पोषण कायर् कर्म

10.44.1 बालके, गभर्वती ि तर्या व तन्यदा माता यांच्या पोषण िवषयक िकमान गरजा भागिवण्यासाठी व त्यांना आरोग्य सुिवधा
पुरिवण्यासाठी पूरक पोषण आहार कायर्कर्म एकाित्मक बाल िवकास सेवा योजनतगर्त राबिवण्यात येतो. समाजातील वंिचत घटकांतील
सहा वषार्पेक्षा कमी वयाच्या बालकांना पोषण आहार दे णे आिण गभर्वती ि तर्या व तन्यदा माता यांचे आरोग्य सुधारणे हे पूरक पोषण
कायर्कर्माचे मुख्य उि ट आहे . दुगर्म व संवेदनशील भागातील कुपोषण िनयंितर्त करुन अभर्क मृत्यू कमी करणे हे सुध्दा या योजनेचे एक
उि ट आहे . या योजनतगर्त सन 2017-18 मध्ये, 63.71 लाख लाभाथ्यार्ंवर ` 993.14 कोटी खचर् झाला आिण सन 2018-19 मध्ये
61.65 लाख लाभाथ्यार्ंवर ` 1,613.97 कोटी खचर् झाला.
10.44.2 सन 2010-11 पासून बालकांचे सवर्साधारण वजनाची, मध्यम कमी वजनाची व ती कमी वजनाची बालके असे वगीर्करण
जागितक आरोग्य संघटनेच्या मानकांनस
ु ार करण्यात येते. बालकांची (0 ते 5 वष) पोषण ण
े ी िनहाय टक्केवारी तक्ता 10.38 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.38 बालकांची (0 ते 5 वष) पोषण ेणी िनहाय टक्केवारी
(टक्के)
वजन केलेली सवर्साधारण वजनाची मध्यम कमी वजनाची ती कमी वजनाची
वषर् क्षेतर्
बालके (संख्या) बालके बालके बालके
2016-17 गर्ामीण 41,63,172 92.9 6.1 1.0
आिदवासी 8,92,068 81.7 15.1 3.2
नागरी 10,56,210 83.8 15.2 1.0
एकू ण 61,11,450 89.7 9.0 1.3
2017-18 गर्ामीण 39,97,399 92.5 6.4 1.1
आिदवासी 8,64,534 81.5 15.2 3.3
नागरी 10,22,987 84.7 14.4 0.9
एकू ण 58,84,920 89.6 9.1 1.4
2018-19+ गर्ामीण 38,75,381 92.7 6.3 1.0
आिदवासी 8,33,784 81.6 15.1 3.3
नागरी 10,54,895 85.4 13.8 0.8
एकू ण 57,64,060 89.8 8.9 1.3
आधार :एकाित्मक बाल िवकास सेवा योजना आयुक्तालय, महारा टर् शासन + जानेवारीपयत

204
10.45 राज्यात राबिव या जाणाऱ्या बालकां िवषयक काही महत्वाच्या राज्य व कदर् पुर कृ त योजना :
10.45.1 िकशोरवयीन मुलींसाठी योजनाः राजीव गांधी िकशोरवयीन मुलींचे सक्षमीकरण ही योजना सुधारीत करून ‘िकशोरवयीन
मुलींसाठी योजना’ सन 2018-19 पासून सवर् िज ांमध्ये अंमलात आणली आहे . या योजनेमध्ये, 11 ते 14 वष वयोगटातील शाळे
बाहे रील मुलींना पोषण आहार िदला जातो. 11 ते 18 वष वयोगटातील िकशोरवयीन मुलींना आरोग्य, वच्छता, पोषण, कुटुं ब व बाल
संगोपन, पौगंडाव थेतील जनन व लिगक आरोग्य, गृह कौश ये, जीवन कौश ये व यावसाियक कौश ये, इत्यादी िशक्षण िदले जाते.
योजनतगर्त सवर् िकशोरवयीन मुलींना अंगणवाडी कदर्ात सु म पोषण तत्वयुक्त घरपोच आहार, लोहयुक्त व जंतनाशक गो या, आरोग्य
तपासण्या आिण संदभर् वै कीय सेवा पुरिव या जातात. या योजनेअंतगर्त सन 2018-19 मध्ये सबला योजनेच्या 8.04 लाख
लाभाथ्यार्ंवर (11 ते 18 वष वयोगटातील मुली) आिण िकशोरवयीन मुलींसाठीच्या योजननेमध्ये 57,000 लाभाथ्यार्ंवर (11 ते 14 वष
वयोगटातील मुली) ` 90.18 कोटी खचर् झाला.
10.45.2 भारतरत्न डॉ.ए.पी.जे. अ दुल कलाम अमृत आहार योजना : अनुसिू चत क्षेतर् आिण अितिरक्त आिदवासी घटक
कायर्कर्म क्षेतर्ात, उ मांक व िथने यांच्या अभावामुळे िनमार्ण झाले या कुपोषणाच्या सम येचा सामना करणे हा या योजनेचा उ े श आहे .
गभर्धारणेनंतर ाथिमक आरोग्य कदर्ात आिण जवळच्या अंगणवाडी / िमनी अंगणवाडी कदर्ात न दणी के यापासून गभर्वती मिहला व
तन्यदा माता यांना सहा मिहने पूणर् होईपयत आठव ातील त्येक िदवशी (रिववार वगळता), एका वेळेचा पूणर् चौरस आहार दे ण्यात
येतो. अंगणवाडी कदर्ात नाव न दिवले या सात मिहने ते सहा वष वयोगटातील शाकाहारी मुलास दोन केळी आिण मांसाहारी मुलास एक
उकडलेले अंडे आठव ात चार वेळा िदले जाते. या योजनतगर्त सन 2017-18 मध्ये 1.52 लाख गभर्वती व तन्यदा माता आिण
8.37 लाख मुले यांच्याकिरता ` 124.74 कोटी खचर् झाला आिण सन 2018-19 मध्ये 1.19 लाख गभर्वती व तन्यदा मातांना आिण
6.61 लाख मुलांकिरता ` 119.82 कोटी खचर् झाला.
10.45.3 राजीव गांधी रा टर्ीय पाळणाघर योजना : कुटुं बाचे मािसक उत्पन्न ` 12,000 पयत असले या गर्ामीण व नागरी
भागातील नोकरी करणाऱ्या मिहलांच्या सहा मिहने ते सहा वष वयोगटातील बालकांना या योजनतगर्त पाळणाघराची सुिवधा उपल ध
करून दे ण्यात येते. बालकांना दररोज साडे सात तास या माणे मिहन्यातील 26 िदवस या पाळणा घरांत ठे वण्याची सुिवधा आहे . त्यांना
पूवर् शालेय िशक्षण, पूरक पोषण आहार, आरोग्य तपासणी, लसीकरण, इत्यादी सेवा पुरिवण्यात येतात. या योजनतगर्त राज्यातील 1,670
पाळणाघरे समािव ट आहे त. या योजनेअंतगर्त सन 2017-18 मध्ये ` 2.57 कोटी खचर् झाला आिण सन 2018-19 मध्ये ` 2.46 कोटी खचर् झाला.
10.45.4 बे टी बचाओ बे टी पढाओ योजना : मुलींच्या जीिवताची, सुरिक्षततेची व िशक्षणाची हमी िंकवा खातर्ी दे णे आिण िंलग
भेदावर आधारीत िंलग िनवड थेचे िनमूर्लन करणे ही या योजनेची उि टे आहे त. ही योजना पालघर वगळता राज्यातील सवर् िज ांमध्ये
राबिवण्यात येत आहे .
10.45.5 माझी कन्या भाग्य ी योजना : मुलींच्या जन्मदरात वाढ करणे, गभर्जल पिरक्षण रोखणे, मुलींच्या िशक्षणासाठी ोत्साहन
व हमी दे णे आिण मुलींच्या आरोग्याचा दजार् सुधारणे ही या योजनेची उि टे असून सदर योजना समाजाच्या सवर् घटकांतील मुलगी
असले या व कौटुं िबक वािर्षक उत्पन्न ` 7.50 लाखापयत असले या कुटुं बाना लागू करण्यात आली आहे . या योजनेतंगर्त एका
मुलीच्या जन्मानंतर मातेने/िपत्याने कुटुं ब िनयोजन श तर्िकर्या के यानंतर मुलीच्या नावे ` 50,000 रक्कम बँकेत मुदत ठे व हणून
गुंतिवण्यात येते. दोन मुलींच्या जन्मांनंतर मातेने/िपत्याने कुटुं ब िनयोजन श तर्िकर्या के यास त्येक मुलीच्या नावे ` 25,000 रक्कम
बँकेत मुदत ठे व हणून गुंतिवण्यात येते. मुलीच्या वयाच्या सहा या तक्ता 10.39 अत्याचार झाले या बालकांबाबत
व बारा या वषीर् केवळ सदर रकमेवरील याज काढता येते आिण न दवलेले गुन्हे
मुलीच्या वयाची 18 वष पूणर् झा यानंतर पूणर् रक्कम (मु ल व (संख्या)
याज) काढता येते. सदर योजना सवर् िज ात राबिवण्यात येत गुन् ाचा कार 2016 2017 2018*
आहे . या योजनेचे वरूप बदलण्यात आले असून 1 ऑग ट, खून
2017 रोजी िंकवा त्यानंतर जन्मले या मुलांसाठी सदर योजना 132 147 169
पैकी,
लागू आहे . या योजनेअंतगर्त सन 2017-18 मध्ये 2,306
गभार्तील जीव 44 24 22
लाभाथ्यार्ंवर ` 6.16 कोटी खचर् झाला आिण सन 2018-19 मध्ये
इतर 88 123 11
1,448 लाभाथ्यार्ंवर ` 8.01 कोटी खचर् झाला.
बालकांवरील बलात्कार 2,086 2,305 2,688
बालकांवरील अत्याचार अपहरण व पळवून नेणे 8,016 8,850 9,174
पिरत्याग 26 123 110
10.46 बालकांवरील अत्याचाराचे जे गुन्हे घडतात िंकवा ज्या
इतर 3,331 4,109 3,370
गुन् ात बालके पीिडत असतात असे गुन्हे ‘बालकांवरील
एकू ण 13,723 15,681 15,544
अत्याचाराचे गुन्हे ’ हणून संबोधले जातात. अत्याचार झाले या
आधार : गुन्हे अन्वेषण िवभाग, महारा टर् शासन * अ थायी
बालकांबाबत न दवलेले गुन्हे तक्ता 10.39 मध्ये िदले आहे त.

205
रोजगार व ¤üÖ×¸ü¦ü¶
10.47 रोजगार िनिर्मती व ¤üÖ×¸ü¦ü¶ िनमूर्लन ही िवकास िनयोजनातील महत्त्वाची उि टे आहे त. राज्यातील वाढत्या मशक्तीला
उत्पादक, सुयोग्य आिण पुरेशा माणात रोजगार संधी उपल ध करुन दे णे हे शासकीय उपकर्मांचे महत्त्वाचे उ े श आहे त. या ारे गिरबी
कमी होऊन िवकास िकर्या सवर्समावेशक होते. राज्यातील युवकांना रोजगारक्षम व उत्पादकक्षम करण्याकरीता राज्य शासन कौश य
िवकासा ारे युवकांचे सशक्तीकरण करण्यावर िवशेष भर दे त आहे .
रोजगार
10.48 रोजगाराबाबतची ि थती दशर्िवणाऱ्या आकडे वारीचे मुख्य ोत जनगणना, आिर्थक गणना, िनयतकालीक मबल पाहणी
आिण रा टर्ीय नमुना पाहणी हे आहे त. कारखान्यांमधील (कारखाने अिधिनयम, 1948 खालील न दणीकृ त) रोजगार िवषयक मािहती
वैधािनक िववरणपतर्ां दारे उपल ध होते. या यितिरक्त सावर्जिनक व खाजगी क्षेतर्ातील आ थापनांमधील रोजगार िवषयक मािहती
रोजगार क्षेतर् मािहती कायर्कर्म अंतगर्त गोळा केली जाते.
जनगणना 2011 नुसार रोजगार िवषयक मािहती
10.49 जनगणना 2011 नुसार, राज्यात 4.94 कोटी कामगार होते, त्यामध्ये ि तर्यांचे माण 34 टक्के होते. जनगणना 2011 नुसार,
कृ षी व संलग्न काय क्षेतर्ामध्ये कायर्रत कामगारांची टक्केवारी 46.1 होती तर जनगणना 2001 नुसार ती 45.1 टक्के होती. जनगणना
2011 नुसार तर्ी मुख्य कामगारांची टक्केवारी 31.5 आहे तर तर्ी िसमांितक कामगारांची टक्केवारी 53.6 आहे . उ ोग कारानुसार
कामगारांची टक्केवारी तक्ता 10.40 मध्ये व यवसाय कारानुसार कामगारांची टक्केवारी तक्ता 10.41 मध्ये िदली आहे . जनगणना
2011 नुसार कामगारांचे आिर्थक कायार्नस
ु ार वगीर्करण पिरिश ट 10.8 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 10.40 उ ोग कारानुसार राज्यातील कामगारांची टक्केवारी
कामगारांची टक्केवारी
उ ोग कार 1971@ 1981 1991 2001 2011
मुख्य कामगार 100.0 91.0 91.4 84.3 88.5
अ) कृ षी व संलग्न काय
शेतकरी 35.5 31.9 30.0 24.8 23.2
शेतमजूर व मासेमारी 30.9 26.0 25.9 20.3 22.9
ब) िबगर कृ षी काय
खाणकाम व दगडकाम 0.3 0.3 0.3 0.4 0.2
व तूिनमार्ण (घरगुती व घरगुती उ ोगां यितिरक्त इतर उ ोग) 13.1 12.7 12.1 11.0 10.5
बांधकाम 1.5 2.0 2.4 3.4 4.1
यापार 6.7 6.5 7.8 7.1 6.4
वाहतूक, साठवण आिण दळणवळण 3.0 3.0 3.4 4.3 5.8
इतर 9.0 8.6 9.5 13.0 15.5
सीमांितक कामगार 9.0 8.6 15.7 11.5
एकू ण कामगार (कोटी) 1.84 2.67 3.39 4.12 4.94
आधार: भारताचे महािनबंधक यां चे कायार्लय @ सीमांितक कामगार असे वगीर्करण उपल ध नाही

206
तक्ता 10.41 यवसाय कारानुसार राज्यातील कामगारांची टक्केवारी - जनगणना 2011

(टक्के )
एकूण कामगार
यवसाय कार
पुरुष तर्ी एकूण
लोक ितिनधी, विर ठ अिधकारी आिण यव थापक 9.0 4.2 8.0
यावसाियक 6.0 7.3 6.3
तंतर्ज्ञ आिण सहयोगी यावसाियक 6.6 13.4 8.1
िलिपक 6.4 6.8 6.5
सेवा कामगार आिण दुकाने व बाजारपेठेतील िवकर्ेते 13.4 8.3 12.3
कुशल शेतकी आिण मत् य कामगार 1.5 1.6 1.5
कला क्षेतर् आिण संबंिधत यवसायामधील कामगार 17.5 10.7 16.0
कारखाने , यंतर्चालक आिण यंतर्ांची जुळवणी करणारे 12.1 2.7 10.0
ाथिमक यवसाय करणारे 17.8 18.8 18.1
यावसाियक कारानुसार वगीर्कृत नसलेले कामगार 9.6 26.1 13.2
आधार: भारताचे महािनबंधक यां चे कायार्लय
सहा या आिर्थक गणनेनस

ु ार रोजगार िवषयक मािहती
10.50 सहावी आिर्थक गणना सन 2013-14 मध्ये घे ण्यात आली. सदर गणनेत पीक उत्पादन व लागवड, लोक शासन, संरक्षण,
अिनवायर् सामािजक सुरक्षा सेवा, घरगुती कामगाराचे मालक हणून कुटुं बाचे कायर्, िवदे शी संघटना व सं थाचे कायर् तसेच
अनिधकृ त काय वगळता सवर् आ थापनांचा समावेश करण्यात आला होता. राज्यातील कृ षी आ थापनांची एकूण संख्या पाच या
आिर्थक गणने नुसार (2005) 6.04 लाख होती ती वाढू न सहा या आिर्थक गणनेनस ु ार 15.92 लाख झाली. राज्यातील पाच या आिण
सहा या आिर्थक गणनेनस ु ार आ थापनांची संख्या व त्यामधील रोजगार तक्ता 10.42 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.42 पाच या व सहा या आिर्थक गणनेनस

ु ार राज्यातील आ थापनांची संख्या व त्यामधील रोजगार
(लाख)
विर्षक चकर्वाढ
तपशील पाचवी आिर्थक गणना@ सहावी आिर्थक गणना
वृध्दी दर (टक्के)
एकू ण आ थापना 41.53 61.37 5.0
वेतनी कामगार नसले या 25.12 44.14 7.3
िकमान एक वेतनी कामगार असले या 16.41 17.24 0.6
शे तकी आ थापना 6.04 15.92 12.9
िकमान एक वेतनी कामगार असले या 1.00 0.78 (-)3.0
िबगर शे तकी आ थापना 35.49 45.46 3.1
एकू ण आ थापनेतील कायर् रत कामगारांची संख्या 105.27 145.12 4.0
शे तकी आ थापनेतील कायर् रत कामगारांची संख्या 10.51 26.39 12.2
िकमान एक वेतनी कामगार असले या 2.99 2.85 (-)0.6
िबगर शे तकी आ थापनेतील कायर् रत कामगारांची संख्या 94.76 118.73 2.9
@ पाच या व सहा या आिर्थक गणनेच्या अथर्पण
ू र् तुलनेसाठी पाच या आिर्थक गणनेतील लोक शासन, संरक्षण व अिनवायर् सामािजक सुरक्षा सेवा ही काय िवचारात
घे ण्यात आले ली नाहीत.
207
रा टर्ीय नमुना पाहणीनुसार रोजगार िवषयक मािहती

10.51 रा टर्ीय नमुना पाहणी (रानपा) कायार्लया ारे घे ण्यात येणाऱ्या ‘असमावी ट िबगर कृ षी उपकर्म पाहणी’ या व तुिनमार्ण,
यापार तथा इतर सेवा क्षेतर् (बांधकाम क्षेतर् वगळून) मधील असमािव ट िबगर कृ षी उ ोगामधील आिर्थक व पिरचलनात्मक गुणधमार्ंच्या
िविवध िनदशकांबाबत रा टर्ीय आिण राज्य तरावरील मािहतीचा ाथिमक तर्ोत आहे त. रानपा कायार्लयामाफर्त 73 या फेरी मध्ये
(जुलै, 2015 ते जून, 2016) असमािव ट िबगर कृ षी उ ोगांची पाहणी घे ण्यात आली. रानपा 73 या फेरी नुसार दे शातील एकूण
उ ोगांशी राज्यातील उ ोगांचे माण 7.5 टक्के आहे तर कामगारांचे माणे 8.2 टक्के आहे . िनवडक राज्यांतील उ ोग व कामगारांचे
दे शातील अनुकर्मे एकूण उ ोग व कामगारांशी माण तक्ता 10.43 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 10.43 िनवडक राज्यांतील उ ोग व कामगारांचे दे शातील उ ोग व कामगारांशी माण –

रानपा 73 वी फेरी (2015-16)
(टक्के)
राज्य
उ ोग कामगार उ ोग कामगार उ ोग कामगार
आंधर् दे श 6.0 5.9 4.7 4.4 5.3 5.1
तिमळनाडू 4.9 5.5 10.9 11.3 7.8 8.7
कनार्टक 5.4 5.3 6.7 7.3 6.0 6.4
मध्य दे श 4.2 4.4 4.3 4.4 4.2 4.4
महारा टर् 5.9 5.8 9.2 10.1 7.5 8.2
राज थान 3.9 4.0 4.6 4.4 4.2 4.2
गुजरात 3.1 3.2 7.5 7.3 5.2 5.5
पि चम बंगाल 17.4 16.4 10.4 8.8 14.0 12.2
िबहार 7.4 6.6 3.4 3.3 5.4 4.8
उ र दे श 14.9 16.7 13.4 13.4 14.2 14.9
आधार : रा टर्ीय नमुना पाहणी (रानपा) कायार्लय, कदर् शासन
कारखान्यातील रोजगार तक्ता 10.44 कारखान्यांतील सरासरी दै िनक रोजगाराची

10.52 कारखाना अिधिनयम, 1948 मध्ये सुधारणा टक्केवारी
होवून 1 फे व ु ारी, 2016 पासून कारखाना अिधिनयम वषर्
उ ोग कार
(महारा टर् सुधारणा, 2015) अंमलात आला आहे . सन 2017 2018
2018 मध्ये कारखाना अिधिनयम अंतगर्त न दणीकृ त एकूण
गर्ाहक व तू 24.7 25.0
35,955 कायर्रत कारखान्यातील सरासरी दै िनक रोजगार
पुनिर्नमाण व तू 20.5 20.3
सुमारे 26.85 लाख होता. एकूण कायर्रत कारखान्यांपैकी
50 िंकवा त्यापेक्षा जा त कामगार असणाऱ्या कारखान्यांचे भांडवली व तू 11.9 11.2
माण सुमारे 26.4 टक्के होते. कारखान्यातील सरासरी इतर 42.9 43.4
दै िनक रोजगाराची टक्केवारी तक्ता 10.44 मध्ये िदली आहे .
एकू ण 100 100
राज्यातील िविवध उ ोगातील सरासरी दै िनक रोजगार आिण
कायर्रत कारखाने व त्यातील रोजगार पिरिश ट 10.9 व आधार: औ ोिगक सुरक्षा व आरोग्य संचालनालय, महारा टर् शासन
रोजगार क्षे तर् मािहती कायर् कर्म

10.53 रोजगार क्षेतर् मािहती कायर्कर्माचा मुख्य उ े श सावर्जिनक व खाजगी क्षेतर्ातील रोजगाराच्या संरचनेबाबतची मािहती उपल ध
करणे तसेच रोजगाराच्या तरातील बदलांचे िनरीक्षण करणे आहे . या कायर्कर्मांतगर्त सावर्जिनक व खाजगी क्षेतर्ातील आ थापनांची
संख्या व त्यामधील रोजगार यांची तर्ैमािसक आकडे वारी गोळा करण्यात येते. यामध्ये बृहन्मुंबईसाठी 25 िंकवा त्यापेक्षा जा त कामगार
असले या आ थापनांचा समावेश असून राज्याच्या इतर भागात 10 िंकवा त्यापेक्षा जा त कामगार असले या आ थापनांचा समावेश
आहे . या कायर्कर्मांतगर्त वषर् 2018 मध्ये राज्यातील एकूण रोजगार 73.50 लाख होता, त्यापैकी ि तर्यांचे माण 27.7 टक्के होते.
एकूण रोजगारापैकी 22.83 (31.1 टक्के) लाख रोजगार सावर्जिनक क्षेतर्ातील होता. रोजगार क्षेतर् मािहती कायर्कर्म अंतगर्त सावर्जिनक
व खाजगी क्षेतर्ातील रोजगाराची आकडे वारी तक्ता 10.45 मध्ये िदली आहे .

208
तक्ता 10.45 रोजगार क्षे तर् मािहती कायर् कर्म अंतगर्त सावर्जिनक व खाजगी क्षे तर्ातील रोजगार
('000)
वषर् सावर्जिनक क्षेतर् खाजगी क्षेतर् एकूण
पुरुष तर्ी एकूण पुरुष तर्ी एकूण पुरुष तर्ी एकूण
2014 1,586 656 2,241 2,510 1,181 3,691 4,096 1,836 5,932
2015 1,595 642 2,237 2,620 1,200 3,820 4,215 1,842 6,057
2016 1,603 646 2,249 2,627 1,198 3,825 4,230 1,844 6,074
2017 1,523 564 2,087 3,353 1,310 4,664 4,876 1,875 6,751
2018 1,667 616 2,283 3,644 1,423 5,067 5,311 2,039 7,350
आधार: कौश य िवकास, रोजगार व उ ोजकता संचालनालय, महारा टर् शासन
राज्य शासनाच्या सेवेमधील रोजगार

तक्ता 10.46 राज्य सेवेमधील कमर्चाऱ्यांची गटिनहाय पदे
10.54 िदनांक 1 जुलै, 2018 रोजी राज्य शासनाच्या सेवेमध्ये (1 जुलै, 2018 रोजी ) (लाख)
(गट अ ते ड) एकूण 7.17 लाख मंजरू पदे होती व त्यापैकी पदे (*)
गट
एकूण िरक्त पदे 1.91 लाख (26.6 टक्के) होती. राज्य सेवेमधील मंजरू भरलेली िरक्त
कमर्चाऱ्यांची गटिनहाय पदे तक्ता 10.46 मध्ये
अ 0.40 0.27 0.13
िदली आहे त.
ब 0.71 0.45 0.25
कौश य िवकास, रोजगार व उ ोजकता मागर्दशर् न कदर्े क 4.74 3.69 1.05
10.55 कामाच्या शोधात असणाऱ्या यक्तींना रोजगार व ड 1.32 0.86 0.47
वयंरोजगारासाठी समुपदे शन, मागर्दशर्न व मदत करण्यासाठी अ ते ड 7.17 5.27 1.91

#
राज्यात कौश य िवकास, रोजगार व उ ोजकता मागर्दशर्न कदर्े इ 2.69 2.35 0.34
थापन करण्यात आली आहे त. राज्यात अशी एकूण 50 कदर्े एकू ण 9.86 7.62 2.24
कायर्रत असून, त्यापैकी 35 िज हा तरावर, सहा िव ापीठात, * अ थायी
आठ आिदवासींकिरता व एक िवशेष कदर् िद यांग यक्तींसाठी आहे . # रोजंदारीवरील, मानधनावर काम करणारे , अंशकालीन व वेतन ेणी लागू
नसले ले कमर्चारी
10.55.1 या कदर्ांच्या चालू न दवहीत िडसबर, 2018 अखेर
टीप : आकडे संिक्ष तात िद याने काही िठकाणी बेरजा जुळणार नाहीत.
न द असले या यक्तींची संख्या 44.03 लाख होती. सन 2018 आधार : अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, महारा टर् शासन
मध्ये या कदर्ांत न दणी झाले या यक्तींची संख्या 7.27 लाख
होती. सन 2018 मध्ये 7.85 लाख अिधसूिचत िरक्त पदांपैकी 1.98 लाख यक्तींना रोजगार पुरिवण्यात आला. अिधसूिचत िरक्त पदे ,
भरलेली पदे आिण चालू न दवहीत असले या यक्तींचा शैक्षिणक पातर्तेनस ु ार तपशील अनुकर्मे पिरिश ट 10.11 व 10.12 मध्ये
कौश य िवकास व रोजगार िनिर्मती कायर् कर्म

10.56 कदर् तसेच राज्य शासनामाफर्त िविवध कौश य िवकास व रोजगार िनिर्मती कायर्कर्म राज्यात राबिवण्यात येत आहे त. यापैकी
काही कायर्कर्मांबाबतची मािहती पुढील माणे आहे .
रोजगार ोत्साहनाकिरता कायर् कर्म

10.56.1 राज्य शासनामाफर्त खालील रोजगार ोत्साहन कायर्कर्म राबिवण्यात येतात.
 रोजगार ोत्साहन कायर् कर्म : सुिशिक्षत बेरोजगार यक्तींना त्यक्ष कामाचे िशक्षण अथवा इतर ात्यिक्षक िशक्षण दे णे
 िशकाऊ उमेदवारी िशक्षण कायर् कर्म : िशकाऊ उमेदवारांना िशक्षण दे ऊन उ ोगांना िशिक्षत मनु यबळ पुरिवणे
 उ ोजकता िवकास िशक्षण कायर् कर्म : सुिशिक्षत बेरोजगार युवकांना वयंरोजगारासाठी ेरीत व िशिक्षत करणे
रोजगार ोत्साहन कायर्कर्मांतगर्त लाभाथ्यार्ंची संख्या व खचर् तक्ता 10.47 मध्ये िदली आहे .

209
तक्ता 10.47 रोजगार ोत्साहन कायर् कर्मांतगर्त लाभाथ्यार्ंची संख्या
कायर्कर्म 2016-17 2017-18 2018-19
लाभाथीर् (संख्या) खचर् (` लाख) लाभाथीर् (संख्या) खचर् (` लाख) लाभाथीर् (संख्या) खचर् (` लाख)
रोजगार ोत्साहन @ 24,263 165.46 28,038 192.47 27,049 258.75
िशकाऊ उमेदवारी िशक्षण $ 26,347 958.07 31,348 1,188.69 31,872 1,200.27
उ ोजकता िवकास िशक्षण # 39,116 1,433.68 38,123 1435.17 33,467 1,262.17
आधार: @ कौश य िवकास, रोजगार व उ ोजकता संचालनालय, महारा टर् शासन

$ यवसाय िशक्षण व िशक्षण संचालनालय, महारा टर् शासन
# उ ोग संचालनालय, महारा टर् शासन
10.56.2 कुशल कामगारांना रोजगाराच्या संधी व त्या ारे उ ोगांना कुशल मनु यबळ उपल ध हावे या उ े शाने राज्य शासनामाफर्त
सन 2009-10 पासून सवर् िज ांमध्ये रोजगार मेळावे आयोिजत करण्यात येतात. वषर्िनहाय आयोिजत केलेले रोजगार मेळावे व त्या ारे
पुरिवण्यात आलेला रोजगार तक्ता 10.48 मध्ये दे ण्यात आला आहे .
तक्ता 10.48 आयोिजत रोजगार मे ळावे व पुरिवण्यात आलेला रोजगार

तपशील 2016-17 2017-18 2018-19
रोजगार मेळावे 266 264 171
सहभागी उ ोजक 2,026 3,177 2,190
रोजगार मेळा यात उपि थत असलेले बेरेाजगार युवक 1,94,844 1,63,503 1,67,641
पुरिवण्यात आलेला रोजगार 51,728 61,520 47,421

आधार: कौश य िवकास, रोजगार व उ ोजकता संचालनालय, महारा टर् शासन
मोद महाजन कौश य व उ ोजकता िवकास अिभयान

10.56.3 ‘कुशल महारा टर्, रोजगार क्षम महारा टर्’ या ध्येयपूतीर्साठी महारा टर् राज्य कौश य िवकास सोसायटी ारे ‘ मोद महाजन
कौश य व उ ोजकता िवकास अिभयान’ राबिवण्यात येत आहे . या कायर्कर्मांतगर्त राज्यातील 15 ते 45 वषर् वयोगटातील यक्तींना
रोजगार व उ ोजकते बाबत संधी िनमार्ण होणाच्या द ृ टीने कौश य िवकास िशक्षण दे ण्यात येते. मोद महाजन कौश य व उ ोजकता
िवकास अिभयानाची गती तक्ता 10.49 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.49 मोद महाजन कौश य व उ ोजकता िवकास अिभयानाची गती
उमेदवारांची संख्या
रोजगार/ वयंरोजगार खचर्
वषर् िशक्षण घे त िशक्षण पूणर् मू य िनधार्िरत एकूण उमेदवार ा त झालेले (` लाख)
असलेले केलेले झालेले
2016-17 10,674 6,988 59,898 77,560 31,758 1,708.93
2017-18 4,150 2,624 34,901 41,675 21,099 9,215.19
2018-19 13,126 8,507 13,227 34,860 1,046 7,717.17
आधार: महारा टर् राज्य कौश य िवकास सोसायटी, महारा टर् शासन.
10.56.4 उ ोगांच्या आव यकतेनस ु ार युवकांना अ यावत कौश य िवषयक िशक्षण दे ण्यासाठी, राज्य कौश य िवकास सोसायटी व
171 मुख उ ोग समूह यांच्यामध्ये सामंज य करार झाले आहे त. या ारे पुढील तीन वषार्त 9.87 लाख युवकांना कौश य िशक्षण दे ऊन
त्यांना रोजगार िमळवून दे ण्यात येईल. वषर् 2018-19 मध्ये एकूण 2.08 लाख युवकांना कौश य िशक्षण दे ण्यात आले व त्यापैकी
1.12 लाख युवकांना रोजगार वा वयंरोजगार पुरिवण्यात आला.
10.56.5 महारा टर् राज्य कौश य िवकास सोसायटी ारे ‘ धानमंतर्ी कौश य िवकास योजना’ ही शत ितशत कदर् पुर कृ त योजना
राज्यात राबिवण्यात येत आहे . राज्यातील युवकांना अिधक चांगले उपिजवीकेचे साधन उपल ध होण्यासाठी उ ोग संबंिधत िशक्षण दे णे

210
हे या योजनेचे मुख्य उि ट आहे . राज्यात या योजनतगर्त 38 िवषयांमध्ये िशक्षण दे ण्याकिरता एकूण 55 िशक्षण सं थांची िनवड
करण्यात आली असून सन 2018-19 मध्ये 2,028 उमेदवारांना िशक्षण दे ण्यात येत असून 388 उमेदवारांना िशक्षण िदले आहे .
10.56.6 सन 2018-19 मध्ये राज्यात धानमंतर्ी कौश य िवकास योजनगर्त कृ षी क्षेतर्ाशी संबंधीत िवशेष क प राबिवण्यात येत
आहे . गत तंतर्ज्ञानावर आधारीत शेती व लागवड पध्दती ारे िसमांितक भुधारक शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ होउन त्यांना यश वी
उ ोजक बनिवणे हा या क पाचा मुख्य उ े श आहे . या कायर्कर्मांगर्त तीन िदवसांचे वगर् िशक्षण व आठ आठवडयांचे (जोड कायर्कर्म)
ात्यिक्षक वरुपाचे िशक्षण दे ण्यात येते. सन 2018-19 मध्ये 33,959 उमेदवारांना िशक्षण दे ण्यात येत असून 1,245 उमेदवारांना
िशक्षण िदले आहे .
महात्मा गांधी रा टर्ीय गर्ामीण रोजगार हमी योजना

10.57 राज्यात 34 िज हयांमधील गर्ामीण भागात महारा टर् गर्ामीण रोजगार हमी अिधिनयम, 1977 (सन 2006 मध्ये सुधारीत)
राबिवण्यात येत आहे . या काया ाअंतगर्त पुढील दोन योजना राबिवण्यात येत आहे त.
1) महात्मा गांधी रा टर्ीय गर्ामीण रोजगार हमी योजना – महारा टर् :- या योजने अंतगर्त ज्या कुटुं बातील ौढ यक्ती अकुशल
काम करण्यास इच्छु क आहे , अशा कुटुं बास कदर् शासनामाफर्त एका वषार्त 100 िदवसांच्या रोजगाराची हमी दे ण्यात येते. ती कुटुं ब
100 िदवस रोजगारावरील खचार्करीता कदर् शासनामाफर्त िनधी पुरिवण्यात येतो. ती कुटुं ब 100 िदवसापेक्षा जा त रोजगारावरील खचर्
राज्य शासनामाफर्त करण्यात येतो.
तक्ता 10.50 महात्मा गांधी रा टर्ीय गर्ामीण रोजगार हमी योजनेची राज्यातील गती
तपशील 2016-17 2017-18 2018-19

रोजगार पुरिवले या कुटुं बांची संख्या (लाख) 14.33 16.98 17.84
मनु य िदवस िनिर्मती (कोटी) 7.09 8.25 8.37
ित कुटुं ब सरासरी रोजगार (िदवस) 49 49 47
रोजगारातील िह शाची टक्केवारी

अनुसिू चत जाती 8.8 9.7 10.6
अनुसिू चत जमाती 20.3 20.1 20.1
मिहला 44.9 45.5 44.9
पूणर् झाले या कामांची संख्या 1,65,594 2,35,928 2,94,460
एकूण खचर् (` कोटी) 2,088.59 2,294.80 2,365.76
एक िदवसाच्या रोजगार िनिर्मतीची िंकमत (` ) 295 278 283

आधार: िनयोजन िवभाग (रोजगार हमी योजना ), महारा टर् शासन
2) राज्य िनधी योजना :- महारा टर् तक्ता 10.51 राज्य िनधी योजनांची गती
गर्ामीण रोजगार हमी अिधिनयम, 1977 कलम
तपशील ि थती ^
(7)(दहा) अंतगर्त नागपूर िवभागात 11,000
मागेल त्याला शेततळे
धडक िंसचन िवहीर योजना व मागेल त्याला
पूणर् झालेली कामे 1,20,439
शेततळे योजना राज्य िनधीतून राबिवण्यात येतात.
गतीपथावरील कामे 3,268
राज्यात राबिवण्यात येत असले या महात्मा गांधी
िवतरीत अनुदान (` कोटी) 539.23
रा टर्ीय गर्ामीण रोजगार हमी योजनेची गती तक्ता
नागपूर िवभागामध्ये 11,000 धडक िंसचन
10.50 मध्ये तर, राज्य िनधी योजनांची गती िविहर योजना
तक्ता 10.51 मध्ये िदली आहे . कामाच्या उ ीट 11,614
वगीर्करणानुसार कामांची संख्या व त्यावर झाले ला जारी केलेले कायार्देश 11,593
खचर् पिरिश ट 10.13 मध्ये दे ण्यात आला आहे . बांधकाम पूणर् झाले या िविहरी 10,384
बांधकाम गतीपथावर असले या िविहरी 1,209
िवतरीत अनुदान (` कोटी) 258.94
आधार: िनयोजन िवभाग (रोजगार हमी योजना ), महारा टर् शासन ^ योजनेच्या सुरुवातीपासुन

211
रा टर्ीय गर्ामीण जीवनोन्नती तक्ता 10.52 महारा टर् राज्य गर्ामीण जीवनोन्नती अिभयानाची गती
अिभयान तपशील 2016-17 2017-18 2018-19
10.57.1 रा टर्ीय गर्ामीण जीवनोन्नती
थापन झालेले वसहा यता गट (संख्या) 52,449 70,878 1,12,454
अिभयानांतगर्त महारा टर् राज्य गर्ामीण
जीवनोन्नती अिभयान (उमेद) सन 2011 पासून वसहा यता गटांतील एकूण सद य (संख्या) 5,34,201 7,79,658 14,69,269
राज्य शासनामाफर्त राबिवण्यात येत आहे . एकूण ा त िनधी (` कोटी) 208.14 225.47 469.61
सन 2018-19 मध्ये एकूण 90,741
एकूण खचर् ( ` कोटी) 187.49 215.72 411.16
वसहा यता गटांना ` 1,373.27 कोटींचा
पतपुरवठा करण्यात आला. रा टर्ीय गर्ामीण कजर् दे ण्यात आलेले वसहा यता गट (संख्या) 63,732 77,400 90,741
जीवनोन्नती अिभयानाची गती तक्ता 10.52
एकूण पत पुरवठा (` कोटी) 963.40 1,113.64 1,373.27
आधार : गर्ाम िवकास िवभाग, महारा टर् शासन.
दीनदयाळ अंत्योदय योजना - रा टर्ीय नागरी उपजीिवका अिभयान

10.57.2 राज्यात दीनदयाळ अंत्योदय योजना - रा टर्ीय नागरी उपजीिवका अिभयानाची अंमलबजावणी ऑग ट 2014 पासून
राज्यातील 53 नागरी थािनक वराज्य सं थांत होत आहे . सदर अिभयान मे, 2017 पासून राज्यातील 259 नागरी थािनक सं थांत
सं थांत राबिवण्यात येत आहे . या अिभयानामध्ये ‘कौश य िशक्षणा ारे रोजगाराची उपल धता’ या घटकाची अंमलबजावणी महारा टर्
राज्य कौश य िवकास सोसायटी ारे करण्यात येते. दीनदयाळ अंत्योदय योजना - रा टर्ीय नागरी उपजीिवका अिभयानाची गती तक्ता
10.53 मध्ये दे ण्यात आली आहे .
तक्ता 10.53 राज्यातील दीनदयाळ अंत्योदय योजना - रा टर्ीय नागरी उपजीिवका अिभयानाची गती
तपशील 2016-17 2017-18 2018-19

िवतरीत िनधी - कदर् शासन (` कोटी) 3.80 0.00 0.00
राज्य शासन (` कोटी) 0.00 0.08 0.23
थापन झालेले वसहा यता गट - ल य (संख्या ) 6,600 11,600 10,000
साध्य (संख्या) 8,711 12,399 17,757
बचत गटांना िफरता िनधी - ल य (संख्या ) 3,312 10,600 6,500
साध्य (संख्या) 4,360 8,609 15,322
खचर् (` कोटी) 4.04 8.61 15.32
कौश य िशक्षणा ारे रोजगाराची उपल धता
िशक्षण घे तलेले लाभाथीर् - ल य 49,688 62,030 62,500
साध्य 30,959 35,225 79,936
रोजगार/ वयंरोजगार ा त झालेले लाभाथीर् - ल य 34,782 27,993 35,000
साध्य 11,768 9,446 19,648
खचर् (` कोटी) 27.30 32.50 143.41
वयं रोजगार कायर् कर्म
यक्तीगत उ ोग (लाभाथीर्) - ल य 5,120 8,699 6,900
साध्य 4,203 4,425 6,554
खचर् (` कोटी) 0.59 1.01 0.84
गट उ ोग - ल य (संख्या) 700 1,067 500
साध्य (संख्या) 459 470 494
खचर् (` कोटी) 0.07 0.21 0.11
बँक जोड कायर् कर्म - ल य (संख्या) 1,300 3,078 2,700
साध्य (संख्या) 1,447 2,991 8,134
खचर् (` कोटी) 0.09 0.41 0.36
आधार : नगर पिरषद शासन संचालनालय, महारा टर् शासन.

212
पंत धान रोजगार िनिर्मती कायर् कर्म

10.57.3 पंत धान रोजगार िनिर्मती हा कदर् पुर कृ त कायर्कर्म राज्यामध्ये राबिवण्यात येत आहे . शहरी भागात होणारे थलांतर कमी
करण्यासाठी पारं पिरक कारागीर वा बेरोजगार युवकांसाठी वयंरोजगार उ ोगांची उभारणी करुन नवीन रोजगाराच्या संधी िनमार्ण करणे
व कारािगरांच्या मजुरी िमळिवण्याच्या क्षमतेत वाढ करुन रोजगाराच्या संधीत वाढ करणे ही या योजनेची मुख उि टे आहे त. सन
2017-18 मध्ये 3,329 क पांना ` 86.72 कोटी िनधी (मािर्जन मनी) िवतरीत करण्यात आला असून त्या ारे 29,944 इतका
रोजगार िनमार्ण झाला, तर सन 2018-19 मध्ये 5,433 क पांना ` 146.72 कोटी िनधी (मािर्जन मनी) िवतिरत करण्यात आला व
त्या ारे 63,970 युवकांना रोजगार पुरिवण्यात आला.
बीज भांडवल योजना
10.58 उ ोग, सेवा व यापार यासारखे वयंरोजगार सुरु करण्याच्या द ृ टीने तारण भागिवण्यासाठी िव ीय सं थांकडू न कमी याज
दराचे कजर् पुरवून बेरोजगार यक्तींना ोत्सािहत करण्यासाठी राज्य शासना ारे सदर योजना राबिवण्यात येत आहे . थािनक बेरोजगार
यक्ती िंकवा 18 ते 50 वष वयोगटातील सातवी उ ीणर् यक्तींचा गट या योजनेचा लाभ घे ण्यास पातर् आहे त. सन 2017-18 मध्ये
1,592 क पांना ` 15.20 कोटी िनधी (बीज भांडवल) िवतरीत करण्यात आला असून सन 2018-19 मध्ये 1,721 क पांना
` 14.77 कोटी िनधी (बीज भांडवल) िवतिरत करण्यात आला.
औ ोिगक संबंध
10.59 मागील वषार्तील 118 कामबंद झाले ली करणे (संप व टाळे बंदी) व त्यामुळे बािधत झाले या 66,007 कामगारांच्या तुलनेत
2018 मध्ये काम बंद झाले ली करणे (संप व टाळे बंदी) 11 होती व त्याचा पिरणाम 4,458 कामगारांवर झाला. सन 2018 या वषार्तील
संप व टाळे बंदीमुळे वाया गेले या मनु य िदवसांची संख्या 18.25 लाख होती, तर सन 2017 मध्ये ती 17.04 लाख होती. राज्यातील
औ ोिगक िववादाबाबतचा तपशील पिरिश ट 10.14 मध्ये िदला आहे .
¤üÖ×¸ü¦ü¶
10.60 रा टर्ीय नमुना पाहणी कायार्लय, भारत सरकार यांच्याकडू न दर पाच वषार्ंनी यापक तरावर घे त या जाणाऱ्या ‘कुटुं बाच्या
उपभोग्य बाबीवरील खचर् ’ या िवषयावरील पाहणीच्या आधारे तत्कालीन योजना आयोगाकडू न ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षा व ¤üÖ×¸ü¦ü¶üÖचे माण यांचे
अंदाज तयार करण्यात येत होते. रा टर्ीय नमुना पाहणी 68 या फेरीच्या ‘कुटुं बाचा उपभोग्य बाबींवरील खचर् ’ या पाहणीतील मािहतीच्या
आधारे तडु लकर सिमतीच्या िशफारशींनुसार सन 2011-12 साठी ¤üÖ×¸ü¦ü¶üÖचे अंदाज तयार केले आहे त.
10.60.1 सन 2011-12 साठी दे श पातळीवरील ¤üÖ×¸ü¦ü¶ü रे षा गर्ामीण भागासाठी दरडोई दरमहा ` 816 आिण नागरी भागासाठी दरडोई
दरमहा ` 1,000 अशी िनि चत करण्यात आली. तर राज्यातील गर्ामीण भागासाठी दरडोई दरमहा ` 967 आिण नागरी भागासाठी
दरडोई दरमहा ` 1,126 िनि चत करण्यात आली. राज्यातील गर्ामीण भागामधील ¤üÖ×¸ü¦ü¶ü रे षेखालील लोकांचे माण 24.2 टक्के तर
नागरी भागामधील ¤üÖ×¸ü¦ü¶ü रे षेखालील लोकांचे माण 9.1 टक्के आहे . िनवडक राज्यांतील सन 2011-12 साठी राज्यिनहाय ¤üÖ×¸ü¦ü¶रे षा
आिण िशरगणती गुणो र तक्ता 10.54 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.54 िनवडक राज्यातील सन 2011-12 साठी ¤üÖ×¸ü¦ü¶üरेषा आिण िशरगणती गुणो र#
राज्य
¤üÖ×¸ü¦ü¶üरेषा (` दरडोई दरमहा) िशरगणती गुणो र
गर्ामीण नागरी
आंधर् दे श 860 1,009 9.2
िबहार 778 923 33.7
गुजरात 932 1,152 16.6
कनार्टक 902 1,089 20.9
केरळ 1,018 987 7.1
मध्य दे श 771 897 31.7
महारा टर् 967 1,126 17.4
पंजाब 1,054 1,155 8.3
राज थान 905 1,002 14.7
तामीळनाडू 880 937 11.3
उ र दे श 768 941 29.4
पि चम बंगाल 783 981 20.0
अिखल-भारत 816 1,000 21.9
आधार : तत्कालीन िनयोजन आयोग, भारत सरकार # तडु लकर सिमतीच्या िशफारशींनुसार

213
गृहिनमार्ण
10.61 गृहिनमार्ण हे मानवी मूलभूत गरजांपैकी एक आहे . जनगणना 2011 नुसार राज्याच्या एकूण लोकसंख्येपैकी 45.2 टक्के
लोक नागरी भागात राहतात. लोकांच्या गरजा भागिवण्यासाठी शासन गृहिनमार्णासंबंिधत िविवध योजना राबवीत आहे .
महारा टर् थावर संपदा िनयामक ािधकरण (महारे रा)

10.62 राज्य शासनाने थावर संपदा क्षेतर्ांचे िनयमन
करण्यासाठी महारा टर् थावर संपदा िनयामक ािधकरण
(Maharashtra Real Estate Regulatory
Authority) (महारे रा) ची थापना केली आहे . महारे राकडे
सवर् 20,261 क पांची न दणी माचर् , 2019 पयत करण्यात
आली. सवर् न दणीकृ त क पांची भौगोिलक मािहती णाली ारे
(GIS) न द करण्याचा उपकर्म महारे राने हाती घे तला आहे .
माचर् , 2019 पयत महारे राकडे 6,394 तकर्ारी ा त झा या असून
त्यापैकी 4,615 तकर्ारींचा िनपटारा करण्यात आला.
नागरी गृहिनमार्ण
10.63 राज्य शासनाने नागरी भागातील गृहिनमार्णिवषयक
सम या सोडिवण्याच्या द ृ टीने महारा टर् गृहिनमार्ण व क्षेतर्िवकास
ािधकरण ( हाडा) तसेच शहर व औ ोिगक िवकास महामंडळ
मयार्िदत (िसडको) यांची थापना केली आहे . यािशवाय नागरी
भागातील झोपडप यांचा पुनिर्वकास व झोपडप ीवासीयांकिरता
घरबांधणी यासाठी झोपडप ी पुनवर्सन ािधकरणाची थापना केली आहे .
धानमंतर्ी आवास योजना

10.64 ‘ धानमंतर्ी आवास योजना- सवार्ंसाठी घरे ’ हा कदर् शासनाचा महत्त्वाचा ( ल ॅगशीप) कायर्कर्म असून सन 2022 पयत
सवार्ंसाठी घरे उपल ध करून दे ण्याकिरता सुरु करण्यात आला आहे . सदर योजनेत नागरी भागातील आिर्थकद ृ ा दुबर्ल गट, अ प
उत्पन्न गट व मध्यम उत्पन्न गट यांचा समावेश आहे . सदर योजनेतंगर्त, राज्य शासनाने 382 शहरांमध्ये 19.40 लाख घरे बांधण्याचे
उि ट िनि चत केले आहे . याकिरता, राज्य शासनाने धानमंतर्ी आवास योजनेतंगर्त गृह क पांना गती दे ण्याकिरता महारा टर् गृहिनमार्ण
िवकास महामंडळ याची थापना केली आहे . धानमंतर्ी आवास योजनेतंगर्त गृह क पांना िनवासी क्षेतर्ासाठी 2.5 चटई क्षेतर्फळ
िनदशांक (FSI) आिण हिरत िंकवा ना- िवकास क्षेतर्ासाठी एक चटई क्षेतर्फळ िनदशांक दे ण्यात येत आहे . कदर्ीय मान्यता व संिनयंतर्ण
सिमतीने धानमंतर्ी आवास योजनेतंगर्त 795 क पांना मान्यता िदली असून 9.55 लाख घरकुलांचा समावेश आहे , यापैकी 1.25 लाख
घरकुलांचे बांधकाम गतीपथावर आहे .
महारा टर् गृहिनमार्ण व क्षे तर् िवकास ािधकरण

10.65 सन 1977 मध्ये मुंबई तसेच राज्याच्या काही भागात िकफायतशीर दरात घरे उपल ध करुन दे ण्याकिरता राज्य शासनाने
हाडाची थापना केली. थापनेपासून माचर् , 2019 पयत हाडाने एकूण 4,77,081 घरकुलांचे बांधकाम व पुनिर्वकास केला आहे .
हाडाकडू न बांधण्यात आलेली घरकुले व मालकीचे भूखंड तक्ता 10.55 मध्ये िदले आहे त.
तक्ता 10.55 हाडाकडू न बांधण्यात आलेली घरकुले व मालकीचे भूखंड

घरकुले
भूखंडांची खचर् @
वषर् आिर्थकदृ ा अ प मध्यम उच्च संकर्मण
सदिनका एकुण संख्या (` कोटी)
दुबर्ल गट उत्पन्न गट उत्पन्न गट उत्पन्न गट िशिबरे
2016-17 4,139 1,103 1,167 102 66 6,577 0 138 2,293.15
2017-18 1,051 4,017 292 267 9 5,636 1,894 0 1,259.14
#
2018-19 1,931 2,402 553 212 18 5,116 3,295 0 1,250.57
आधार: हाडा @ भूखंडांसह # िगरणी कामगारांकिरताच्या गा यांसह

214
10.66 सन 2018-19 मध्ये हाडाच्या िविवध मंडळांमाफर्त बांधले ली घरकुले तक्ता 10.56 मध्ये िदली आहे त.
तक्ता 10.56 हाडाच्या िविवध मं डळांमाफर्त सन 2018-19 मध्ये बांधलेली घरकुले

घरकुले
हाडा मंडळ आिर्थक दृ ा अ प उत्पन्न मध्यम उत्पन्न उच्च उत्पन्न सदिनका एकूण संकर्मण
दुबर्ल गट गट गट गट िशिबरे
मुंबई 383 24 170 0 18 595 3,295#
कोकण 0 1,150 0 0 0 1,150 0
नािशक 388 0 49 0 0 437 0
पुणे 584 1,228 334 212 0 2,358 0
औरं गाबाद 108 0 0 0 0 108 0
अमरावती 0 0 0 0 0 0 0
नागपूर 468 0 0 0 0 468 0
एकू ण 1,931 2,402 553 212 18 5,116 3,295#

आधार: हाडा # िगरणी कामगारांकिरताच्या गा यांसह
शहर व औ ोिगक िवकास महामंडळ मयार्िदत (िसडको)

10.67 िसडको हे सुिनयोिजत प तीने गृहिनमार्ण िवकास कायर्कर्म राबिवत आहे . थापनेपासून (1970) माचर् , 2019 पयत
िसडकोने 1,83,110 सदिनका बांध या आहे त. िसडकोने बांधले या सदिनकांची संख्या तक्ता 10.57 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.57 िसडकोने बांधले या सदिनका ( थापनेपासून)

(माचर् , 2019 पयत )(संख्या)
सदिनका
खचर्
शहर आिर्थक दृ ा दुबर्ल
मध्यम उत्पन्न गट उच्च उत्पन्न गट एकूण (` कोटी)
गट/ अ प उत्पन्न गट
नवी मुंबई 64,641 35,245 28,736 1,28,622 2,476
औरं गाबाद 19,501 2,127 432 22,060 56
नािशक 21,343 2,619 582 24,544 42
नांदेड 7,758 126 0 7,884 9
एकू ण 1,13,243 40,117 29,750 1,83,110 2,583

आधार: िसडको
10.68 धानमंतर्ी आवास योजना – सवार्ंसाठी घरे अंतगर्त िसडकोने आिर्थकद ृ ा दुबर्ल गट आिण अ प उत्पन्न गट याकिरता
सुमारे 15,000 घरे (5,300 आिर्थकद ृ ा दुबर्ल गट आिण 9,700 अ प उत्पन्न गट याकिरता राखीव) बांधण्याची बृह गृहिनमार्ण
योजना हाती घे तली आहे . या योजनेतंगर्त नवी मुंबईच्या तळोजा, खारघर, कळं बोली, घणसोली आिण दर्ोणािगरी अशा वेगवेग या
िठकाणी बांधकाम सुरु करण्यात आले आहे . सदर योजनेतंगर्त आिर्थकद ृ ा दुबर्ल घटकांसाठी मंजरू केले या 5,329 पैकी 5,250
घरकुले बांधण्यात आली आिण अ प उत्पन्न घटकांसाठी मंजरू केले या 9,823 पैकी 9,618 घरकुले माचर् , 2019 अखेर बांधण्यात
आली.
झोपडप ी पुनवर्सन योजना

10.69 झोपडप ी पुनवर्सन योजनेतंगर्त झोपडप ीत राहणाऱ्या कुटुं बांना िनवारा पुरिवण्यात येत आहे . योजनेच्या सुरुवातीपासून
(1995) माचर् , 2019 पयत 1,869 क प पूणर् झाले असून 2,01,213 झोपडप ीत राहणाऱ्या कुटुं बांचे पुनवर्सन केले आहे . या योजनेची
गती तक्ता 10.58 मध्ये िदली आहे .

215
तक्ता 10.58 झोपडप ी पुनवर्सन योजनेतंगर्त गती

क प सदिनका
वषर् पुनवर्सन केलेली कुटुं बे
मंजरू पूणर् ल य पूणर्
2016-17 73 112 10,396 11,471 11,471
2017-18 31 116 10,056 13,336 13,336
2018-19 32 108 7,797 11,438 11,438

आधार: झोपडप ी पुनवर्सन ािधकरण
तक्ता 10.59 धानमंतर्ी आवास योजनेची गती

गर्ामीण गृहिनमार्ण
घरकुले (संख्या) खचर्
धानमंतर्ी आवास योजना वषर्
उि ट पूणर् ( ` कोटी )
10.70 या योजनेतंगर्त गर्ामीण भागातील बेघर व भूिमहीन
2016-17 2,30,422 1,96,611 2,458.76
लाभाथ्यार्ंना ` 1.20 लाख तर नक्षलगर् त व ड गरी भागातील
लाभाथ्यार्ंना ` 1.30 लाख अनुदान घरकुल बांधण्यासाठी दे ण्यात 2017-18 1,50,934 1,06,103 1,420.48
येते. धानमंतर्ी आवास योजनेची गती तक्ता 10.59 मध्ये
2018-19 68,464 32,549 515.86
आधार: गर्ाम िवकास िवभाग, महारा टर् शासन
राजीव गांधी गर्ामीण िनवारा सुधािरत योजना-2

10.71 सदर योजना ¤üÖ×¸ü¦ü¶ रे षेवरील परं तु अ प उत्पन्न गटातील लाभाथ्यार्ंना घर बांधण्याकिरता राबिवण्यात येते. सदर
योजनेतंगर्त ित घरकुल ` एक लाख िंकमत िनधार्िरत करण्यात आली असून त्याकिरता िज ातील अगर्णी बँकेकडू न ` 0.90 लाख
कजर् पुरिवले जाते व उवर्िरत ` 0.10 लाख लाभाथ्यार्ने जमा करावयाचे आहे त. कजार्वरील याज अनुदानाच्या वरुपात राज्य
शासनाकडू न िदले जाते. सदर योजनेतंगर्त माचर् , 2019 पयत ` 67.59 कोटी याजाची रक्कम हाडामाफर्त अगर्णी बँकांना िवतिरत
करण्यात आली.
अनुसिू चत जमातींसाठी राज्य घरकुल योजना

10.72 शबरी आवास योजना, पारधी आवास योजना व आिदम जमाती आवास योजना या राज्य योजना असून गर्ामीण भागातील
अनुसिू चत जमातीतील बेघर िंकवा कच्चे घर असले या लोकांकिरता राबिवण्यात येतात. या योजनेतंगर्त सामािजक आिर्थक जात
सवक्षण 2011 च्या ाधान्य कर्म यादीत समािव ट नसणाऱ्या व वािर्षक उत्पन्न ` 1.20 लाखापेक्षा कमी असणाऱ्या साधारण क्षेतर्ातील
लाभाथ्यार्ला ` 1.32 लाख तर नक्षलगर् त व ड गरी भागातील लाभाथ्यार्ला ` 1.42 लाख अनुदान घरकुल बांधण्यासाठी दे ण्यात येते.
सन 2017-18 किरता शबरी आवास योजनेतंगर्त मंजरू केले या 9,314 पैकी 3,691 घरकुले बांधण्यात आली, पारधी आवास
योजनेतंगर्त मंजरू केले या 892 पैकी 440 घरकुले बांधण्यात आली आिण आिदम जमाती आवास योजनेतंगर्त मंजरू केले या 1,644
पैकी 495 घरकुले बांधण्यात आली. सन 2018-19 किरता शबरी आवास योजनेतंगर्त 6,144 घरकुले आिण पारधी आवास
योजनेतंगर्त 619 घरकुले यांना मंजरु ी दे ण्यात आली.
अनुसिू चत जाती व नवबौध्दांसाठी राज्य घरकुल योजना

10.73 रमाई आवास योजना ही राज्य योजना असून गर्ामीण भागातील अनुसिू चत जाती व नवबौध्द समाजातील बेघर िंकवा कच्चे
घर असले या लोकांकिरता राबिवण्यात येते. या योजनेतंगर्त सामािजक आिर्थक जात सवक्षण 2011 च्या ाधान्य कर्म यादीत समािव ट
नसणाऱ्या व वािर्षक उत्पन्न ` 1.20 लाखापेक्षा कमी असणाऱ्या साधारण क्षेतर्ातील लाभाथ्यार्ला ` 1.32 लाख तर नक्षलगर् त व ड गरी
भागातील लाभाथ्यार्ला ` 1.42 लाख अनुदान घरकुल बांधण्यासाठी दे ण्यात येते. सन 2017-18 किरता मंजरू केले या 92,731 पैकी
45,074 घरकुले बांधण्यात आली. सन 2018-19 किरता 65,503 घरकुलांना मंजरु ी दे ण्यात आली.
जागा खरे दीसाठी अथर्सहा य

10.74 धानमंतर्ी आवास योजना व अन्य गर्ामीण घरकुल योजनेतंगर्त घरकुल पातर् परं तु जागे अभावी घरकुलाच्या लाभापासून
वंिचत असले या लाभाथ्यार्ंसाठी ‘पंडीत दीनदयाळ उपाध्याय घरकुल जागा खरे दी अथर्सहा य योजना’ सुरू करण्यात आली. या
योजनेतंगर्त 500 चौ. फू ट जागा खरे दीसाठी ` 0.50 लाखापयत अथर्सहा य दे ण्यात येते. योजनेच्या थापनेपासून (2017)
माचर् , 2019 पयत 2,871 लाभाथ्यार्ंना अथर्सहा य दे ण्यात आले.

216
पाणी पुरवठा आिण वच्छता
पाणी पुरवठा
10.75 वच्छ पेयजल, वैयिक्तक वच्छता व सावर्जिनक वच्छता यांची आरोग्य राखण्यात महत्वाची भूिमका आहे . राज्यात
सुरिक्षत पेयजल व सुयोग्य वच्छता यासाठी िविवध योजना राबिवण्यात येत आहे त.
रा टर्ीय गर्ामीण पे यजल कायर् कर्म

तक्ता 10.60 रा टर्ीय गर्ामीण पे यजल कायर् कर्माची गती
10.76 रा टर्ीय गर्ामीण पेयजल कायर्कर्म हा
हाताळलेली गावे / वा ांची संख्या
कदर्शासनाचा ल ॅगशीप कायर्कर्म असून, सदर कायर्कर्म वषर् खचर् (` कोटी)
ल य साध्य
राज्यामध्ये सन 2009 पासून राबिवण्यात येत आहे . गर्ामीण
2016-17 1,891 1,270 854.00
भागात िपण्यायोग्य व पुरेसे पाणी पुरिवणे हा या कायर्कर्माचा
उ ेश आहे . या योजनेअंतगर्त आतापयत 48,320 2017-18 978 633 474.47
ल यापैकी 38,799 (80 टक्के) गावे/वा ा हाताळण्यात 2018-19 748 635 654.26
आ या आहे त. रा टर्ीय गर्ामीण पेयजल कायर्कर्माची गती
आधार : पाणी पुरवठा व वच्छता िवभाग, महारा टर् शासन
10.76.1 गर्ामीण भागातील िकमान 50 टक्के लोकसंख्येला 40 िलटर दरडोई ितिदन या माणात नळ पाणी पुरव ाची सोय आिण
35 टक्के कुटुं बांना वैयिक्तक नळ जोडणीचे उि ट सन 2017 पयत राज्यांनी पूणर् करण्याबाबतचा धोरणात्मक द ृ टीकोन रा टर्ीय गर्ामीण
पेयजल कायर्कर्मांतगर्त ठरिवण्यात आला आहे . राज्यात िडसबर, 2018 पयत 84 टक्के गर्ामीण लोकसंख्येला नळा ारे पाणी पुरवठा
आिण 38 टक्के गर्ामीण कुटुं बांना नळ जोडण्या दे ण्यात आ या आहे त.
दुहेरी पंप नळ पाणी पुरवठा योजना

10.77 सौर ऊजवर आधािरत दुहेरी पंप नळ पाणी पुरवठा योजना हा रा टर्ीय गर्ामीण पेयजल कायर्कर्माचा घटक असून, ही योजना
राज्यात सन 2009 पासून राबिवण्यात येत आहे . ज्या लहान गावे/व त्यांवर िव त
ु पुरवठा उपल ध नाही िंकवा िव त
ु ीकरण िकफायतशीर
नाही, तसेच ज्या िठकाणी िव त ु पुरवठा पुरेसा नाही अशा केवळ हातपंपावरच अवलंबन ू असले या गावे/व त्यांकरीता सौर ऊजवर
आधािरत दुहेरी पंप नळ पाणी पुरवठा योजना भूजल सवक्षण आिण िवकास यंतर्णेमाफर्त राबिवण्यात येत आहे . या कायर्कर्मांतगर्त राज्यात
माचर् , 2019 पयत एकूण 4,609 सौर ऊजवर आधािरत दुहेरी पंप, 2,915 िव त ु ऊजवर आधािरत दुहेरी पंप नळ पाणी पुरवठा योजना
राबिवण्यात आ या आहे त व त्यासाठी एकूण ` 232.81 कोटी िनधी खचर् झाला आहे .
िपण्याच्या पाण्याची शा वतता
10.78 िपण्याच्या पाण्याची शा वतता हा रा टर्ीय गर्ामीण पेयजल तक्ता 10.61 िपण्याच्या पाण्याची शा वतता
कायर्कर्माचा घटक असून पारं पिरक व अपारं पिरक उपाययोजनां ारे कायर् कर्मांतगर्त पूणर् झाले या उपाययोजना
पाण्याचे संवधर्न करण्याच्या उ े शाने ही योजना राज्यात राबिवण्यात
गावे /वाडया पूणर् झाले या खचर्
येत आहे . या कायर्कर्मांतगर्त िपण्याच्या पाण्याच्या ोतांचे वषर्
(संख्या) उपाययोजना (संख्या) (` कोटी)
बळकटीकरण करण्यासाठी छतावरील पावसाच्या पाण्याची
2016-17 802 4,396 8.91
साठवणूक, पावसाचे पाणी साठिवण्यासाठी ड गराळ भागात टाक्या
बांधणे, कूपांचे व खंदकाचे पुनभर्रण, िसमट नाला बांध, िवहीर 2017-18 448 1,480 6.65
खोलीकरण, इत्यादी उपाययोजना राज्यात राबिवण्यात येत आहे त.
2018-19 524 1,902 2.71
िपण्याच्या पाण्याची शा वतता कायर्कर्मांतगर्त पूणर् झाले या
उपाययोजना तक्ता 10.61 मध्ये िद या आहे त. आधार : पाणी पुरवठा व वच्छता िवभाग, महारा टर् शासन

217
िपण्याचे पाणी टं चाई िनवारण कायर् कर्म

तक्ता 10.62 पाणी टं चाई िनवारण कायर् कर्मांतगर्त िवभागिनहाय
10.79 पाणी टं चाईगर् त गावे आिण वा ांमध्ये दरवषीर् िवतरीत िनधी
ऑक्टोबर ते जून या कालावधीत पाणी टं चाई िनवारण (` कोटी)
कायर्कर्म राबिवला जातो. या कायर्कर्मांतगर्त राज्याने सन िवतरीत िनधी
िवभाग
2017-18 मध्ये ` 234.77 कोटी व सन 2018-19 मध्ये 2017-18 2018-19
` 530.54 कोटी िनधी िवतरीत केला आहे . पाणी टं चाई
कोकण 9.89 16.67
िनवारण कायर्कर्मांतगर्त िवभागिनहाय िवतरीत िनधी तक्ता
10.62 मध्ये िदला आहे . नािशक 33.80 61.46
पुणे 23.44 78.73

10.79.1 टं चाईगर् त गावे व वा ांमधील टं चाईची
पिरि थती हाताळण्याकरीता राज्याने तात्पुरत्या नळ पाणी औरं गाबाद 58.88 241.43
पुरवठा योजना, कूपनिलका व इतर पाण्याचे तर्ोत अमरावती 76.93 85.02
पुनरुज्जीिवत करणे, टँकरने पाणी पुरवठा करणे, इत्यादी नागपूर 31.83 47.23
सारख्या िविवध उपाययोजना हाती घे त या आहे त. पाणी
एकू ण 234.77 530.54
टं चाई िनवारण कायर्कर्मांतगर्त समािव ट असलेली गावे व
आधार : पाणी पुरवठा व वच्छता िवभाग, महारा टर् शासन
वा ांची संख्या तक्ता 10.63 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.63 पाणी टं चाई िनवारण कायर् कर्मांतगर्त समािव ट असलेली गावे व वा ांची संख्या
गावे वा ा
कामाचे वरूप
2016-17@ 2017-18$ 2016-17@ 2017-18$
नवीन िंवधण िविहरी 2,482 3,489 1,570 1,004
तात्पुरत्या नळ पाणी पुरवठा - िवशेष दुरु ती 1,250 1,632 142 177
िंवधण िविहरींची िवशेष दुरु ती 1,215 1,164 446 492
तात्पुरती पूरक नळ जोडणी 315 369 37 42
ट ँकर/बैलगाडीने पाण्याचा पुरवठा 3,791 1,857 4,549 1,574
खाजगी िविहरींचे अिधगर्हण 6,848 4,886 1,897 526
िविहरी खोलीकरण/गाळ काढणे 267 505 88 30

आधार : पाणी पुरवठा व वच्छता िवभाग, महारा टर् शासन @ ऑक्टोबर 2016 ते जूलै 2017 $ ऑक्टोबर 2017 ते जून 2018
10.79.2 राज्यात सन 2018-19 मध्ये अपुऱ्या पावसामुळे शासनाने 26 िज ातील 151 तालुक्यामध्ये दु काळ घोिषत केला,त्यानंतर
राज्यातील अितिरक्त 268 महसुली मंडळांमध्ये दु काळ जाहीर केला. त्यािशवाय शासनाने अितिरक्त 5,449 गावांमध्ये दु काळ सदश
ृ
पिरि थती घोिषत केली आहे .
10.79.3 दु काळ घोिषत केले या क्षेतर्ातील नागिरकांना व जनावरांना पाण्याची सुिवधा दे ण्यासाठी, कायम वरूपी खंडीत केले या
वीज जोडण्यांच्या थकीत वीज दे यकातील पाच टक्के मु ल रक्कमेचा भरणा करून, जोडण्या पूवर्वत करुन पाणी पुरवठा योजना चालू
करण्याचे शासनाने ठरिवले आहे . तसेच सध्याच्या टं चाई काळात (नो हबर,2018 ते जून, 2019) राज्यातील सवर् पाणी पुरवठा योजनांचे
चालू िव त ु दे यक सुध्दा भरण्याचे ठरिवले आहे . पाच टक्के मु ल रक्कम आिण चालू िव त ु दे यके अदा करण्यासाठी
` 142.02 कोटी रक्कम िवतरीत केली आहे .
मुख्यमंतर्ी गर्ामीण पे यजल कायर् कर्म

10.80 पाणी पुरव ात सुधारणा करुन पुरेसे व शु िपण्याचे पाणी उपल ध करुन दे ण्याकिरता गर्ामीण भागामध्ये ‘मुख्यमंतर्ी गर्ामीण
पेयजल कायर्कर्म’ सन 2016-17 ते 2019-20 या चार वषार्च्या कालावधीकिरता राज्यात राबिवण्यात येत आहे . हा कायर्कर्म खालील
तीन कारात वगीर्कृत करण्यात आला आहे . 1) नवीन पाणी पुरवठा योजनांची अंमलबजावणी, 2) बंद असले या ादे िशक पाणी पुरवठा
योजनांचे पुनरुज्जीवन आिण 3) ादे िशक गर्ामीण पाणी पुरवठा योजनांची दे खभाल व दुरु ती.
10.80.1 माचर् 2019 पयत ` 602.06 कोटी िंकमतीच्या 743 नवीन पाणी पुरवठा योजनां ना मंजरू ी दे ण्यात आली. त्यापैकी
716 योजना गितपथावर आहे त व 118 योजनांतन ू पाणी पुरवठा सुरु झाला आहे . बंद असले या 28 ादे िशक पाणी पुरवठा

218
योजनांचे पुनरूज्जीवन करण्यासाठी ` 99.86 कोटी रकमेस मंजुरी दे ण्यात आली आिण 18 योजनां चा पाणी पुरवठा सुरु झाला आहे .
मुख्यमंतर्ी गर्ामीण पेयजल कायर्कर्मांतगर्त िवतरीत िनधीची मािहती तक्ता 10.64 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.64 मुख्यमं तर्ी गर्ामीण पे यजल कायर् कर्मांतगर्त िवतरीत िनधी
(` कोटी)
बंद असले या ादे िशक पाणी ादे िशक गर्ामीण पाणी पुरवठा
वषर् नवीन पाणी पुरवठा योजना
पुरवठा योजनांचे पुनरूज्जीवन योजनांची दे खभाल व दुरू ती
2016-17 256.36 23.64 80.00
2017-18 227.13 0.87 12.00
2018-19 123.89 11.31 8.00

आधार : पाणी पुरवठा आिण वच्छता िवभाग, महारा टर् शासन
जल वराज्य-2 कायर् कर्म

10.81 जल वराज्य-2 हा कायर्कर्म राबिवणारे महारा टर्
तक्ता 10.65 जल वराज्य - 2 कायर् कर्माची आिर्थक गती
हे पिहले राज्य आहे . गर्ामीण पाणी पुरवठा व वच्छतेच्या (` कोटी)
सेवांचे िनयोजन, अंमलबजावणी, सिनयंतर्ण कामिगरीचा जागितक बँकेडू न राज्य शासनाकडू न
वषर् एकूण खचर्
दजार् उं चावणे तसेच शहरालगतच्या गावांमध्ये अशुध्द पाणी िवतरीत कजर् िवतरीत रक्कम
पुरवठा होणाऱ्या भागांमध्ये व पाणी टं चाईगर् त भागांमध्ये 2014-15 - 50.00 8.99
गुणव ापूणर् आिण शा वत पाणी पुरवठा करणे ही या
2015-16 41.91 21.50 21.50
कायर्कर्माची उि टे आहे त. हा कायर्कर्म सहा वषार्च्या
कालावधीसाठी (2014 - 2020) असून या कायर्कर्माची 2016-17 35.24 98.80 90.56
एकूण िंकमत ` 1,284 कोटी आहे . त्यापैकी 70 टक्के 2017-18 127.50 160.00 160.00
जागितक बँकेचा िह सा व 30 टक्के राज्य शासनाचा िह सा
2018-19 - 144.00 144.00
आहे . जल वराज्य-2 हा कायर्कर्म ादे िशक िवभागातील
त्येकी दोन िज ामध्ये राबिवण्यात येत असून कोकण एकू ण 204.65 474.30 425.05
िवभागातून रायगड व रत्नािगरी, नािशक िवभागातून आधार : पाणी पुरवठा व वच्छता िवभाग, महारा टर् शासन
जळगाव व अहमदनगर, पुणे िवभागातून पुणे व सातारा, औंरगाबाद िवभागातून नांदेड व औंरगाबाद, अमरावती िवभागातून अमरावती
आिण बुलढाणा आिण नागपूर िवभागातून नागपूर आिण चं दर्पूर असे आहे त. जल वराज्य-2 कायर्कर्माची आिर्थक गती तक्ता 10.65
10.81.1 जल वराज्य-2 कायर्कर्मांतगर्त शहरालगतच्या गावांमध्ये 63 नळ पाणी पुरवठा योजना गितपथावर आहे त. पाणी
टं चाईगर् त भागात आिण पाणी गुणव ा बािधत क्षेतर्ात िनि चत, पुरेसा व सुरिक्षत पाणी पुरवठा हावा यासाठी 65 सामूिहक साठवण
टाक्या आिण 41 आर. ओ. व डी लोरायडीशन युिनटस उभारण्यात आले आहे त.
अटल िमशन फॉर िरज्युिवनेशन ॲण्ड अबर् न टर्ान्सफॉरमे शन (अमृत)

10.82 ‘अमृत’ मध्ये राज्यातील 44 शहरांचा समावेश असून त्यात राज्यातील नागरी भागातील 76 टक्के लोक समािव ट आहे त.
सदर शहरांना पाणी पुरवठा व मलिन:सारण िवषयक पायाभूत सुिवधांच्या िवकासासाठी ाधान्याने िनधी उपल ध करून दे णे हा
अिभयानाचा हे तू आहे .
10.82.1 या अिभयानांतगर्त 2015-16 ते 2018-19 पयत पाणी पुरव ाचे ` 4,312 कोटी िकमतींचे 37 क प 34 शहरांकरीता
मंजरु झाले असून त्यापैकी अचलपूर (िज हा - अमरावती), िशडीर् (िज हा - अहमदनगर) व सातारा या शहरांचे ` 68 कोटी िकमतीचे
क प पूणर् झाले आहे त आिण ` 3,797 कोटी िकमतीच्या क पांची कामे गितपथावर आहे त. मलिन:सारणाचे ` 3,172 कोटी
िकमतींचे एकूण 31 क प 29 शहरांकरीता मंजरु झाले असून त्यापैकी माचर् , 2019 पयत ` 2,867 कोटी िकमतींच्या क पांची कामे
गितपथावर आहे त.

219
महारा टर् सुवणर्जयं ती नगरोत्थान महाअिभयान

10. 83 राज्यातील महानगरपािलका (वगर् ड), नगरपिरषदा आिण नगरपंचायती या नागरी थािनक वराज्य सं थामध्ये पायाभूत
सुिवधांची िनिर्मती करण्याच्या अनुषंगाने महारा टर् सुवणर्जयंती नगरोत्थान महाअिभयान सन 2010 पासून राबिवण्यात येत आहे . या
अिभयानांतगर्त आतापयत ` ८,१९३ कोटी िकमतींच्या १५७ क पांना शासनाने मान्यता िदली आहे . यामध्ये ७८ पाणी पुरवठा योजना
३२ मलिन:सारण योजना व ४७ इतर ( र ते, पजर्न्य जलवािहनी, उ ाणपूल, घनकचरा यव थापन इत्यादी) क पांचा समावेश आहे .
पाणी पुरवठयाच्या ` 2,742 कोटी िकमतींच्या ७८ क पापैकी ` ६५६ कोटी िकमतींचे १५ क प माचर् , २०१९ अखेर पूणर् झाले.
मल:िनसारणाच्या ` १,९५३ कोटी िकमतींच्या ३२ क पापैकी ` ३७० कोटी िकमतींचे सहा क प माचर् , २०१९ अखेर पूणर् झाले.
वच्छता
10.84 सुरिक्षत वच्छता हणजे मानवी मलमूतर्ाची सुरिक्षत िव हे वाट लावणे, शौचालयाचा योग्य वापर आिण खुले शौचालय
टाळण्याबरोबरच घन आिण दर्व कचऱ्याचे यव थापन होय. वच्छता सुिवधांमध्ये वाढ के यामुळे पयार्वरणाला मदत होते आिण
समाजाच्या सामािजक व आिर्थक िवकासामध्ये योगदान िदले जाते. वच्छता सुिवधांमध्ये सुधारणा करण्यासाठी राज्यात िविवध योजना
राबिव या जात आहे त.
वच्छ भारत अिभयान (गर्ामीण)

10.85 वच्छ भारत अिभयान (गर्ामीण) राज्यात 2 ऑक्टोबर, 2014 पासून राबिवण्यात येत आहे . या अिभयानाचा कालावधी
2 ऑक्टोबर, 2019 (महात्मा गांधी याची 150 वी जंयती) पयत आहे . गर्ामीण भागात वच्छता राखणे, उघडयावर मलिवसजर्न करण्यास
ितबंध करणे, कुटुं बांसाठी वैयिक्तक शौचालये बांधणे व त्याचा िनरं तर वापर करणे ही या अिभयानाची उि टे आहे त. या अिभयाना ारे
त्येक घरासाठी शौचालय सुिवधा उपल ध करून दे णे आिण भारत खुली हागणदारी मुक्त करणे, कचरा मुक्त करणे आिण कायर्क्षम
घनकचरा यव थापन पध्दतीचा अवलंब करणे यावर लक्ष किदर्त करण्यात आले आहे .
10.85.1 वच्छ भारत अिभयान (गर्ामीण) च्या सुरुवातीपासून 2ऑक्टोबर, 2014 ते 28 मे, 2019 पयत 55.69 लाख कुटुं बांना
वैयिक्तक शौचालये आिण 1.95 लाख कुटुं बांना सामूिहक / सावर्जिनक शौचालय सुिवधा उपल ध करुन दे ण्यात आली आहे .
राज्यामधील सवर् 34 िज हे , 351 पंचायत सिमती आिण 27,667 गर्ामपंचायतीमध्ये 100 टक्के वच्छता राखण्यास मदत झाली व
18 एि ल, 2018 रोजी राज्य खुली हागणदारी मुक्त हणून घोिषत झाले. या अिभयानांतगर्त माचर् , 2019 पयर्त एकूण
` 5,455.61 कोटी खचर् झाला असून यातील कदर् शासनाचा िह सा ` 3,305.80 कोटी आिण राज्य शासनाचा िह सा ` 2,149.81
कोटी होता.
जागितक शौचालय िदन

10.86 िदनांक 19 नो हबर या जागितक शौचालय िदनािनिम िदनांक 9 ते 19 नो हबर, 2018 दर यान जागितक शौचालय
िदवस पधार् आयोिजत केली होती. दे शामध्ये पिह या 10 िज ांत येण्याचा सन्मान सांगली िज ाला ा त झाला. को हापूर, नांदेड
आिण वधार् या िज ांना पिह या 30 कर्मवारीत थान ा त झाले.
वच्छ सुंदर शौचालय पधार्

10.87 कदर् शासनाच्या पेयजल आिण वच्छता मंतर्ालयाने वच्छ भारत अिभयान (गर्ामीण) अंतगर्त माहे जानेवारी, 2019 मध्ये वच्छ
सुंदर शौचालय पधार् गर्ामीण कुटुं बांना शौचालय वापरासाठी ोत्सािहत करण्यासाठी आयोिजत केली होती. ज्यामध्ये सहभागींनी
शौचालये रं गवून आिण सुशोिभत करून सव च्च थान िमळवण्यासाठी पधत भाग घे तला. राज्यातील सवर् िज हे उ फू तर्पणे या पधत
सहभागी झाले होते. एकूण 26,48,026 शौचालये सामािजक संदेशासह रं गिवण्यात आली, त्यापैकी को हापूर िज ात सवार्िधक
4,31,581 शौचालये होती, त्याखालोखाल सातारा, जळगाव आिण सोलापूर िज ांनी सवार्िधक सहभागाचे थान िमळिवले आहे .
पधतील नारी शक्तींच्या उत्कृ ट सहभागासाठी नागपूर िज ातील ा णी गावाच्या सरपंचांना
पंत धानांच्या ह ते िदनांक 12 फे व ु ारी 2019 रोजी वच्छ शक्ती 2019 चा पुर कार दे ण्यात आला.
वच्छ सवक्षण (गर्ामीण) 2018

10.88 पाणी पुरवठा व वच्छता मंतर्ालय, भारत सरकारकडू न ‘ वच्छ सवक्षण (गर्ामीण) 2018’ कायार्िन्वत केले होते. या
सवक्षणामध्ये सातारा िज ाला दे शातील वच्छ िज ांत पिहले ा त झाले. नािशक आिण सोलापूर िज ांना 'नागिरकांचा ितसाद' या
घटकांमध्ये सन्मािनत केले .

220
वच्छ भारत अिभयान (नागरी)
10.89 जनगणना 2011 नुसार नागरी भागातील एकूण 8,99,741 कुटुं बांना त्यांच्या आवारात शौचालय सुिवधा उपल ध न हती.
वच्छ भारत अिभयाना ारे महारा टर् खुली हागणदारी मुक्त करणे, वच्छतेबाबतच्या िवचारसरणीतील बदल सुिनि चत करून घन व दर्व
कचऱ्याची शा तर्ोक्त प तीने िव हे वाट लावणे या उपाययोजनां ारे 2 ऑक्टोबर, 2019 पयत 384 शहरे वच्छ बनिवणे या उ े शाने
राज्य शासनाने वच्छ महारा टर् अिभयानाची सुरूवात केली.
10.89.1 या अिभयानाअंतगर्त 31 माचर् , 2019 पयर्त 6.82 लाख वैयिक्तक शौचालये बांधण्यात आली व त्यासाठी ` 939.55 कोटी
खचर् झाला. शासनाने 1 ऑक्टोबर, 2017 रोजी राज्यातील 384 शहरे खुली हागणदारी मुक्त घोिषत केली असून त्यापैकी 142 शहरे
खुली हागणदारी मुक्त + (ODF+) झाली आहे त.
वच्छ सवक्षण (नागरी) 2018
10.90 राज्यात 260 शहरांनी वच्छ सवक्षण (नागरी) 2018 मध्ये भाग घे तला. दे शामध्ये राज्य दुसऱ्या कर्मांकावर सव त्कृ ट
कामिगरी करणारे राज्य हणून ओळखले गेले. नऊ शहरांनी वेगवेगळे पुर कार िमळवले आहे त.
 वच्छ राजधानी- बृहन्मुंबई (िज हा- मुंबई शहर व उपनगर)
 उत्कृ ट घनकचरा यव थापन- नवी मुंबई (िज हा- ठाणे)
 नव क पना व सव म प ती- नागपूर (िज हा- नागपूर)
 नागरीकांचे अिभ ाय- परभणी (िज हा- औरं गाबाद)
 वेगवान शहर- िभवंडी (िज हा- ठाणे)
 वच्छ शहर- पाचगणी (िज हा- सातारा)
 नव क पना- सासवड (िज हा- पूणे)
 नागिरकांचे अिभ ाय- शदुजर्ना घाट (िज हा- अमरावती)
 वेगवान शहर- भुसावळ (िज हा- जळगाव)
महारा टर् सुजल आिण िनमर् ल अिभयान

10.91 नागरी पाणी पुरवठा व मलिन:सारण, शौचालय बांधकामे व घनकचरा यव थापनासंदभार्त पयार् त, गुणव ापूणर् सेवा,
िकफायतशीर सेवा शु कामध्ये उपल ध करुन दे णे व िविवध तांितर्क, आिर्थक व यव थापकीय सुधारणा करणे हा या अिभयानाचा उ े श
आहे . अिभयानाच्या सुरूवातीपासून (2008-09) ते माचर् , 2019 पयत पाणी पुरवठा व मलिन:सारणाच्या ` 1,220.03 कोटी िंकमतीच्या
258 कामांना शासकीय मंजरु ी दे ण्यात आली असून ` 880.43 कोटी िनधी िवतरीत केला आहे . सन 2017-18 मध्ये
` 25.60 कोटी आिण 2018-19 मध्ये ₹ 7.00 कोटी खचर् झाला.

221
पयार्वरण संवधर् न
10.92 शा वत िवकास ध्येये साध्य करण्यासाठी पयार्वरण संवधर्न महत्वाची भूिमका बजावत आहे . हवा, पाणी, जिमन िंकवा माती
या मध्ये हानीकारक पदाथार्ंची भर पडू न ते दूिषत होण्याची िकर्या हणजेच पयार्वरणाचे दूषण होय. वेगाने होणारे औ ोिगकीकरण,
थलांतर, शहरीकरण इत्यािद मुळे फक्त नैसिर्गक संसाधनांमध्ये घट होत नसून पयार्वरणाची गुणव ा सु ा खालावत आहे . महारा टर्
दूषण िनयंतर्ण मंडळ (म िनमं) राज्यात पयार्वरण संवधर्नासाठी पयार्वरणासंबंधीचे िविवध कायदे व िनयमांची अंमलबजावणी करते.
हवा दूषण
10.93 उ ोग, कारखाने व जीवा म इंधनाचे ज्वलन या ारे उत्सिर्जत झाले या िविवध वायू व िवषारी दर् ये यामुळे हवेत दूषण होते.
हवा दूषणाचा पयार्वरणावर ितकूल पिरणाम होतो. तसेच सूयार्च्या अ टर्ा- हायलेट िकरणांपासून पृथ्वीचे रक्षण करणाऱ्या ओझोन
तराचा ऱ्हास होण्यास हवेचे दूषण कारणीभूत आहे . हवा दूषण ितबंिधत, िनयंितर्त व कमी करण्यासाठी हवा ( ितबंध व दूषण
िनयंतर्ण) अिधिनयम, 1981 लागू करण्यात आला आहे . महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळा ारे राबिवण्यात येणाऱ्या रा टर्ीय हवा गुणव ा
िनयंतर्ण कायर्कर्मांतगर्त सध्याचे तसेच संभा य हवा दूषणाचे मु यांकन हवा गुणव ा सवक्षण / िनयंतर्ण कायर्कर्मा ारे सातत्याने केले
जाते. राज्यातील 27 शहरांमध्ये िवखुरले या िविवध 77 िनयंतर्ण थानकांवर वातावरणातील िविवध दूषकांसाठी (उदा. वसन वण
दूिषत कण, स फर डाय ऑक्साईड, नायटर्ोजन ऑक्साईड) हवा गुणव ा िनयंतर्ण केले जाते. मुख िनयंतर्ण थानकांत सन 2018 मध्ये
न दिवले या पिरसर हवा गुणव ेची आकडे वारी तक्ता 10.66 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.66 मुख िनयं तर्ण थानकात सन 2018 मध्ये न दिवलेली सरासरी पिरसर हवा गुणव ा
हवा दूषकांची घनता

िनयंतर्ण स फर डायऑक्साईड (SO2) नायटर्ोजन ऑक्साईड्स (NOx) वसन वण दूिषत कण (RSPM)
थानके मयार्दा 80 µg/m3
मयार्दा 80 µg/m 3
मयार्दा 100 µg/m3
िकमान कमाल सरासरी िकमान कमाल सरासरी िकमान कमाल सरासरी
मुंबई -शीव 2 66 5 9 246 76 22 376 129
(1) (22) (7) (17) (197) (83) (11) (387) (148)
पुणे - वारगेट 9 73 36 32 167 88 13 189 90
(8) (37) (20) (20) (179) (75) (16) (220) (89)
नािशक - 4 21 12 2 38 22 41 204 91
मनपा इमारत (3) (25) (13) (10) (47) (24) (40) (208) (96)
औरं गाबाद - 4 24 13 11 48 34 23 94 69
कडा कायार्लय (5) (24) (10) (24) (55) (33) (26) (158) (84)
अमरावती - शास. 8 27 17 9 124 29 78 140 118
अिभ. महािव ालय (4) (15) (11) (4) (17) (12) (21) (113) (69)
नागपूर - िसिवल 4 30 11 18 61 34 34 190 69
लाईन (4) (82) (10) (14) (47) (29) (37) (181) (67)
टीप : कंसातील आकडे 2017 किरता पिरसर वायू गुणव ा दशर्िवतात. µg/m3 मायकर्ोगर्म
ॅ ित घन मीटर
आधार : महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळ
10.94 कोळसा, तेल व नैसिर्गक वायू या मुख्य तक्ता 10.67 सीएनजी/एलपीजी/िव त ु वरील न दणीकृ त वाहन संख्या
जीवा म इंधनाच्या ज्वलनाने त्याबरोबर अित न दणीकृ त वाहने
जंगलतोड व खाणकाम या मानवी गतिवधीमुळे वषर् त्यापकी
एकू ण
काबर्न डायऑक्साईड वायू चं ड मो ा माणात सीएनजी / एलपीजी िव तु
उत्सिर्जत होतो. हवा दूषण िनयंितर्त ठे वण्यासाठी 2013-14 20,70,980 50,724 785
अ प माणात गंधक असलेले िडझेल, िशसेरहीत 2014-15 22,39,935 71,636 1,067
पेटर्ोल, सीएनजी/एलपीजी यांचा पयार्यी इंधन हणून
2015-16 23,03,783 65,919 1,151
वापर, पीयुसी अिनवायर् करणे, 15 वष झाले या
2016-17 23,95,577 78,255 979
वाहनांवर बंदी घालणे आिण आठ वष झाले ली वाहने
सीएनजी/एलपीजी मध्ये रूपांतिरत करणे अशा काही 2017-18 26,98,688 1,39,005 1,418
महत्वाच्या उपाय योजना करण्यात येत आहे त. आधार : पिरवहन आयुक्त कायार्लय, महारा टर् शासन
सीएनजी/एलपीजी/िव त ु वरील राज्यातील न दणीकृ त वाहन संख्या तक्ता 10.67 मध्ये िदली आहे .

222
जल दूषण
10.95 जल तर्ोतांमधील दूिषतपणामुळे ते उपभोगासाठी अथवा वापरासाठी अयोग्य होणे हणजेच जल दूषण होय. औ ोिगक
कारखान्यांमधून िनघणाऱ्या रसायनांचे थेट जल तर्ोतांमध्ये होणाऱ्या िवसगार्मळ
ु े ामुख्याने जल दूषण होते. अनुिचत वच्छता, िपकांवर
होणारी िकटकनाशकांची फवारणी, नदी अथवा तलावाजवळ नान व कपडे धुणे यामुळे सु ा जल दूषणात वाढ होते. जल ( ितबंध व
दूषण िनयंतर्ण) अिधिनयम, 1974 हा जल दूषण ितबंिधत व िनयंितर्त करून जल गुणव ा राखणे आिण पूवर्वत करण्यासाठी लागू
करण्यात आला आहे . रा टर्ीय जल गुणव ा संिनयंतर्ण कायर्कर्मांतगर्त महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळ जागितक पयार्वरण संिनयंतर्ण
णाली व रा टर्ीय जल ोत सिनयंतर्ण क प राबिवत आहे . या क पातंगर्त िनयिमतपणे भूप ृ ठावरील (यामध्ये 155न ा,
34 खा ा/समुदर्, 10 नाले , एक धरण) तसेच भूप ृ ठाखालील (यामध्ये 24 कूप निलका, 24 िविहरी, एक हातपंप, एक निलका िवहीर)
अशा एकूण 250 जल गुणव ा संिनयंतर्ण थानकात पाण्याचे नमुने तपासले जातात. भूप ृ ठावरील पाण्याच्या नमुन्याचे दरमहा नऊ
मुख्य पिरमाणे व 19 सामान्य पिरमाणे साठी आिण भूगिर्भय नमुन्याचे सहामाही गुणव ा संिनयंतर्ण धातू व कीटकनाशकांचे अवशेष
शोधण्यासाठी केले जाते. रा टर्ीय जल गुणव ा संिनयंतर्ण कायर्कर्मांतगर्त राज्यातील गोदावरी, कृ णा, पंचगंगा आिण भीमा या न ांच्या
39 थानांवरील सन 2017-18 मधील जल गुणव ा तक्ता 10.68 मध्ये िदली आहे . रा टर्ीय जल गुणव ा संिनयंतर्ण कायर्कर्मांतगर्त
महारा टर्ातील भूप ृ टावरील िनवडक न ांवरील संिनयंतर्ण थानकातील वषर् 2018 मिधल जल गुणव ा तक्ता 10.69 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.68 न ांच्या 39 थानांवरील सन 2017-18 मधील जल गुणव ा
माणके
pH मू य जैव-रासायिनक ाणवायूची मागणी िवरघळलेला ाणवायू िफकल कॉिलफॉमर्
6.0 ते 9.0# 3 िम गर् ॅ / िल# 4 िम गर् ॅ / िल# एमपीएन / 100 ml#
कक्षा थाने कक्षा थाने कक्षा थाने कक्षा थाने
5.5 - 6.4 0 2.5 पेक्षा कमी 5 3 – 4.9 7 0 - 100 31
6.5 - 7.4 0 2.5 - 5.4 22 5 – 6.9 32 100 - 200 7
7.5 - 8.4 38 5.5 – 8.4 10 7 – 8.9 0 200 - 300 0
8.5 - 9.5 1 8.5 आिण 2 9 आिण त्यापेक्षा 0 300 आिण 1

त्यापेक्षा अिधक अिधक त्यापेक्षा अिधक
आधार : महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळ िम गर् ॅ / िल िमिलगर्म
ॅ / िलटर # किदर्य दूषण िनयंतर्ण मंडळ चे जल गुणव ेचे िनकष वगर् क
तक्ता 10.69 भूप ृ टावरील िनवडक न ांवरील संिनयं तर्ण थानकातील वषर् 2018 मिधल जल गुणव ा
नदीचे नाव िवरघळलेला

बी.ओ.डी. सी.ओ.डी. नायटर्ेट िफकल कोलीफामर्
( थानक pH मू य ाणवायू
(िम गर् ॅ / िल) (िम गर् ॅ / िल) (िम गर् ॅ / िल) (िम गर् ॅ / िल)
संकेतांक) (िम गर् ॅ / िल)
कृ णा (1153) 7.38 6.55 2.32 25 0.72 7.93
गोदावरी (1312) 7.95 6.65 3.42 10.67 0.27 2.67
मुळा-मुठा (2192) 7.84 3.39 12.08 42 2.41 332.08
कन्हान (2171) 8.07 5.55 7.29 27.83 1.12 64.08
पुणार् (1913) 7.52 5.61 6.77 26.67 3.6 58.42
दारणा (2661) 7.91 6.46 3.56 16 0.91 1.51
सािवतर्ी (2704) 7.91 7.41 2.4 18.44 0.54 10.14
मीठी (2168) 7.25 0.84 49.33 107.67 3.7 1,486.67

बी.ओ.डी. जैव-रासायिनक ाणवायूची मागणी सी.ओ.डी. रासायिनक ाणवायूची मागणी िम गर् ॅ / िल िमिलगर्म
ॅ / िलटर

223
सांडपाणी िकर्या
10.96 सन 2017-18 मध्ये 27 महानगरपािलका क्षेतर्ांमध्ये ित िदन अंदािजत 6,264 दशलक्ष िलटसर् सांडपाण्याची िनिर्मती झाली
असून त्यापैकी अंदाजे 3,897 (62.2 टक्के) दशलक्ष िलटसर् सांडपाण्यावर िकर्या करण्यात आली. सन 2017-18 मधील राज्यातील
नागरी थािनक वराज्य सं थांच्या क्षेतर्ातील सांडपाण्याची िनिर्मती व िकर्या मािहती तक्ता 10.70 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.70 सन 2017-18 मधील नागरी थािनक सं थांच्या क्षे तर्ातील सांडपाणी िनिर्मती व िकर्या
सांडपाणी िनिर्मती सांडपाणी िकर्या
थािनक सं था मािहती दे णाऱ्या सं था िकर्या टक्के वारी
(दशलक्ष िलटर ितिदन) (दशलक्ष िलटर ितिदन)
महानगर पािलका 27 6,264 3,897 62.2
नगर पािलका
अ वगर् 12 189 97 51.3
ब वगर् 51 368 24 6.5
क वगर् 158 421 21 5.0
कटक मंडळे 6 39 7 18.0
नगर पंचायत 8 16 3 18.8
एकू ण 262 7,297 4,049 55.5
घन कचरा िकर्या
10.97 महानगरपािलका घन कचरा मध्ये घरगुती कचरा, बांधकाम व तोडफोड मलबा, र त्यांवरील मुख्यत्वे िनवासी व वािणिज्यक
संकुलातील साफसफाईतील कचरा यांचा समावेश होतो. राज्यात िनमार्ण होणाऱ्या घन कचऱ्यावर महानगर पािलका अथवा नगर
पािलका यांच्या ारे पुरिवण्यात येणाऱ्या 56 सामाियक सुिवधा िकर्या कदर्ांवर िकर्या करण्यात येते. राज्यात ित िदन िनमार्ण होणाऱ्या
एकूण 22,897.6 मे. टन घन कचऱ्या पैकी 27 महानगरपािलका क्षेतर्ांमधून 19,401 मे. टन ित िदन (84.72 टक्के) घन कचऱ्याची
िनिर्मती होते. राज्यात िनमार्ण होणाऱ्या महापािलका घन कचरा िनिर्मती व िकर्येची िवभागिनहाय सन 2017-18 मधील मािहती तक्ता
10.71 मध्ये िदली आहे
तक्ता 10.71 सन 2017-18 मधील राज्यातील घनकचरा िनिर्मती व िकर्ये ची मािहती
घन कचरा
महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळाचे िवभाग िनिर्मती िकर्या िकर्येची
( ित िदन मे.टन) ( ित िदन मे.टन) टक्केवारी
मुंबई 7,500.00 3,000.00 40.0
नवी मुंबई 761.00 752.00 98.8
रायगड 179.96 109.60 60.9
ठाणे 1,929.00 100.00 5.2
क याण 1,795.50 77.00 4.3
पुणे 3,902.75 1,983.61 50.8
नािशक 1,897.58 997.12 52.5
औरं गाबाद 1,623.94 235.79 14.5
नागपूर 1,374.00 276.50 20.1
अमरावती 729.50 उ.ना. -
को हापूर 784.75 289.90 36.9
चं दर्पूर 419.62 123.82 29.5
एकू ण 22,897.60 7,945.34 -
आधार : महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळ उ.ना. उपल ध नाही

224
ध्वनी दूषण
10.98 ध्वनी दूषण (िनयमन व िनयंतर्ण) िनयम-2000 नुसार तक्ता 10.72 क्षे तर्िनहाय ध्वनी तर मयार्दा माणके
क्षेतर्िनहाय ध्वनी तर मयार्दा माणके तक्ता 10.72 मध्ये िदले (डे िसबल)
आहे त. मयार्दा
क्षेतर् संकेतांक क्षेतर्ाचा कार
10.99 महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळामाफर्त ध्वनी िदवसा रातर्ी
दूषणाचा पिरणाम तपासण्याकिरता मुख शहरांमध्ये ितवषीर् अ औ ोिगक 75 70

सलग दोन िदवस-रातर् पिरसर ध्वनी- तर संिनयंतर्ण कायर्कर्म
ब वािणिज्यक 65 55
आयोिजत केला जातो. दोन्ही िदवशी त्याच िठकाणी िदवसा
तसेच रातर्ी समान कालावधीकिरता ध्वनी- तर मोजला जातो. क िनवासी 55 45
िनवडक शहरांतील 2018 व 2017 मिधल िदवाळी दर यान ड शांतता भाग 50 40

िदवस-रातर्ीचे ध्वनी- तराचे माण तक्ता 10.73 मध्ये िदले आहे आधार : महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळ
तक्ता 10.73 िनवडक शहरांतील 2018 व 2017 मिधल िदवाळी दर यान िदवस-रातर्ीचे ध्वनी- तराचे माण
(डे िसबल)
7 नो हे बर, 2018 19 ऑक्टोबर, 2017 9 नो हे बर, 2018 21 ऑक्टोबर, 2017

िठकाण
िदवसा रातर्ी िदवसा रातर्ी िदवसा रातर्ी िदवसा रातर्ी
मुंबई (िशवाजी पाकर्-दादर) 69.9 69.3 69.1 62.9 77.9 65.4 79.6 69.7
मुंबई (चबूर) 73.8 68.8 82.0 69.3 70.9 60.7 82.1 76.0
ठाणे (गोखले रोड) 76.5 68.9 75.3 67.2 73.8 57.5 90.6 85.0
ठाणे (वागळे इ टे ट) 71.4 60.0 73.8 63.7 68.6 64.5 75.1 65.0
पुणे ( वारगेट) 79.6 63.8 78.4 64.1 75.8 66.1 75.0 64.0
पुणे (ल मी रोड) 80.8 73.0 86.9 74.5 80.5 67.4 75.3 59.5
नािशक (सी.बी.एस.) 81.0 81.0 76.7 73.1 72.3 68.8 73.9 67.2
नािशक (बीटको पॉईंट) 78.9 71.4 73.6 71.0 68.1 67.1 71.8 68.3
औरं गाबाद (िसटी चौक) 62.2 66.5 74.0 62.3 60.2 64.5 75.5 69.6
नांदेड - वघाळा (गणेश नगर) 66.1 67.6 78.2 62.9 64.1 65.6 76.9 65.5
नागपूर (सदर) 75.6 69.3 73.1 64.8 72.0 59.7 67.9 64.1
चं दर्पूर (जटपूरा गेट) 80.0 65.1 79.2 73.8 74.7 66.7 76.1 73.8
अमरावती (राजकमल चौक) 76.0 68.0 80.0 63.6 74.9 66.3 72.1 62.4
अकोला (िज हािधकारी कायार्लय) 72.5 60.0 73.1 55.0 68.5 55.9 69.3 51.5

225
औ ोिगक दूषण
10.100 माचर् , 2018 अखेर, महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळाच्या कायर्कक्षेत एकूण 90,220 उ ोग होते. सामाियक सांडपाणी
िकर्या संयंतर् योजने अंतगर्त लघु उ ोगांमध्ये िनमार्ण होणाऱ्या घातक घनकचऱ्यावर िकर्या करणे आिण िव हे वाट लावण्यासाठी
दूषण िनयंतर्ण उपकरणे बसिवण्यासाठी आिर्थक मदत िदली जाते. सामाियक सांडपाणी िकर्या संयंतर्े
25 औ ोिगक वसाहतीतील 7,927 उ ोगांसाठी कायार्िन्वत करण्यात आली आहे त. सन 2017-18 मध्ये ित िदन सरासरी 215.85
दशलक्ष िलटसर् सांडपाण्यावर िकर्या करण्यात आली. महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळाने सन 2017-18 मधील उ ोगांचे दूषण
िनदशांकानुसार केलेले वगीर्करण तक्ता 10.74 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 10.74 दूषण िनदशांकावर आधािरत सन 2017-18 मधील उ ोगांचे वगीर्करण

महारा टर् उ ोग
दूषण िनयंतर्ण
लाल नारं गी िहरवा
मंडळाचे पांढरा एकूण
िवभाग मोठा मध्यम लहान मोठा मध्यम लहान मोठा मध्यम लहान
मुंबई 444 79 640 526 232 686 38 30 1956 9 4,640
ठाणे 243 41 959 299 33 451 96 15 1,273 13 3,423
क याण 243 129 1,782 103 64 933 148 24 1,472 47 4,945
नवी मुंबई 216 36 1,101 158 180 952 173 63 1,540 92 4,511
रायगड 236 33 420 118 37 352 55 21 442 13 1,727
पुणे 1,377 322 3,637 1,270 563 4,608 493 291 7,101 203 19,865
को हापूर 329 97 1,680 117 52 3,656 340 31 9,101 187 15,590
नािशक 506 112 2,062 173 61 2,312 337 45 6,117 93 11,818
औरं गाबाद 292 108 856 136 80 2,004 269 22 5,378 26 9,171
अमरावती 85 42 321 94 10 1,920 220 6 4,315 122 7,135
नागपूर 463 34 1,281 126 26 2,216 127 7 1,665 42 5,987
चं दर्पूर 169 5 268 40 4 410 44 3 430 35 1,408
एकू ण 4,603 1,038 15,007 3,160 1,342 20,500 2,340 558 40,790 882 90,220
लाल - दूषण िनदशांक 60 िंकवा अिधक नारं गी - दूषण िनदशां क 41 ते 59 च्या दर यान
िहरवा - दूषण िनदशांक 21 ते 40 च्या दर यान पांढरा - दूषण िनदशांक 20 िंकवा कमी
घातक कचरा
10.101 घातक कचरा हणजे असा कचरा जो मानवी जीवन िंकवा पयार्वरणास हानीकारक असतो. राज्यात 6,353 उ ोगातून
घातक कचरा तयार होतो. राज्यातील ठाणे येथील तळोजा व महारा टर् औ ोिगक िवकास महामंडळाचे ठाणे खाडी िकनारप ीवरील
औ ोिगक क्षेतर्, पुणे येथील रांजणगाव आिण नागपूर येथील बुटीबोरी या चार मुख िठकाणी घातक कचऱ्याचे यव थापन करण्यासाठी
सामाियक सुिवधा असणाऱ्या कदर्ांची उभारणी करण्यात आली आहे . सामाियक सुिवधा कदर्ामध्ये िकर्या केले या घातक
कचऱ्याबाबतची मािहती तक्ता 10.75 मध्ये िदली आहे .

226
तक्ता 10.75 सामाईक सुिवधा कदर्ां दारे िकर्या केले या घातक कचऱ्याबाबतची मािहती
(लाख मे टन)
िकर्येचा कार
वषर् एकूण
थेट जिमनीत पुरणे िकर्या के यानंतर जिमनीत पुरणे भ मीकरण करण्याजोगे
2014-15 0.89 1.19 0.49 2.59
2015-16 0.79 1.60 0.58 2.98
2016-17 1.22 1.73 0.55 3.51
2017-18 1.16 1.78 0.54 3.48
10.102 घातक कचरा वाहू न नेणाऱ्या वाहनांचा मागोवा घे ण्यासाठी

तक्ता 10.76 वषर् 2017-18 मिधल घातक कचरा
वाहनांवर ग्लोबल पोिझशिंनग िस टीम (जीपीएस) थािपत करणे
िनमार्ण करणारे उ ोग
राज्यात अिनवायर् करण्यात आले आहे . िडसबर, 2018 अखेर महारा टर्
दूषण िनयंतर्ण मंडळाने 130 वाहतूकदारांना घातक कचरा
महारा टर् दूषण िनयंतर्ण
उ ोगांची संख्या
वाहतुकीसाठी ािधकृ त केले आहे . राज्यातील घातक कचरा िनमार्ण मंडळाचे िवभाग
करणाऱ्या उ ोगांची वषर् 2017-18साठी िवभागिनहाय संख्या तक्ता मुंबई 404
नवी मुंबई 722
ई-कचरा रायगड 391
10.103 ई-कचरा हणजे मोडीत काढलेले िव त

ु तसेच ईलेक्टर्ािनक ठाणे 797
उपकरणे. सन 2017-18 मध्ये महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळाने क याण 905
ई-कचऱ्याचे िवघटन / पुनर् िकर्या करता यावी यासाठी ई-कचरा
पुणे 1,311
( यव थापन) िनयम, 2016 नुसार पयार्वरणास अनुकुल तंतर्ज्ञान
नािशक 514
असले या 78 उ ोगांना मान्यता िदली असून त्यांची एकूण क्षमता
ितवषर् 77,525 मे. टन आहे . औरं गाबाद 361
नागपूर 367
जैव-वै कीय कचरा
अमरावती 80
10.104 जैव-वै कीय कचरा यव थापन िनयम-2016 नुसार
को हापूर 374
महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळाने आरोग्य सेवा आ थापनांना जैव-
चं दर्पूर 127
वै कीय कचरा िव हे वाट करण्याचे ािधकार दान करण्यास सुरुवात
केली आहे . राज्यात एकूण 63,824 आरोग्य सेवा आ थापना आहे त. एकू ण 6,353
या आ थापनांमध्ये िनमार्ण होणाऱ्या जैव-वै कीय कचऱ्यावर राज्यात आधार : महारा टर् दूषण िनयंतर्ण मंडळ
एकूण 30 सामूिहक जैव-वै कीय कचरा िकया व िव हे वाट कदर्ां ारे

िकर्या केली जाते त्यापैकी 28 कदर्े भ मीकरण व उवर्रीत कदर्े जिमनीत खोलवर पुरणे या प तीची आहे त. सन 2017-18 मध्ये सरासरी
ित िदन 61.91 मे. टन जैव-वै कीय कचऱ्यावर िकर्या करुन िव हे वाट लावण्यात आली.

227
लाि टक कचरा
10.105 लाि टक उत्पादने ही दै िनक जीवनाचा अिवभाज्य भाग बनली आहे त. लाि टक कचऱ्याचा अयोग्य संगर्ह, िवभक्तीकरण
व िव हे वाट लावण्याच्या प तीमुळे अनेक पयार्वरणिवषयक सम या िनमार्ण होतात असे िनदशर्नास येते. राज्यात 50 मायकर्ोन पेक्षा
कमी जाडी असणाऱ्या लाि टक िपश यांच्या वापरास बंदी असूनही जैव-िवघटनीय नसणाऱ्या ला टीक कचऱ्यामध्ये वाढ िदसून येत
आहे ज्यामुळे पयार्वरणाची व आरोग्याची हानी होत आहे . राज्य शासनाने एि ल, 2018 पासून काही कारच्या लाि टक व थमार्कोल
च्या उत्पादन व वापरास बंदी घातली आहे . वषर् 2018-19 मध्ये राज्य शासनाने बंदी घातलेले लाि टक / थमार्कोल वापर या ब ल
` 3.44 कोटी दं ड वसूल केला तसेच 838 टन बंदी घातलेले लाि टक ज त केले आिण 121 लाि टक उत्पादकांवर बंदी घातली.
पयार्वरणिवषयक मान्यता
10.106 पयार्वरण (संरक्षण) अिधिनयम, 1986 अंतगर्त कदर् शासनाने महारा टर् तटीय क्षेतर् यव थापन ािधकरण (1998), राज्य
तर पयार्वरण भाव मू यांकन ािधकरण (2008) व राज्य तर तज्ञ मू यमापन सिमती अनुकर्मे तटीय िनयमन क्षेतर् व पयार्वरणिवषयक
मान्यता दान करण्यासाठी गठीत के या आहे त.
10.107 पयर्वरणिवषयक मान्यता जानेवारी, 2016 पासून ऑनलाईन सेवे ारे दान करण्यात येते. िडसबर, 2018 पयत
470 करणांना शासनाने ऑनलाईन िकर्ये ारे पयर्वरणिवषयक मान्यता िद या आहे त. महारा टर् तटीय यव थापन ािधकरणाने
350 क पांना िडसबर, 2018 पयत तटीय िनयमन क्षेतर्ाच्या िशफारसी लागू के या आहे त.
सरोवर संवधर् न योजना
10.108 तलावांची अवनती रोखणे हा या योजनेचा उ े श आहे . तलावांची अवनती रोखण्यासाठी राज्य शासनाने ‘ रा टर्ीय सरोवर
संवधर्न योजना - अवनत तलावांसाठी ’ अंतर्गत सन 2007 पासून 63 तलावांचा समावेश केला आहे . सदर तलावांच्या संवधर्नासाठी
सन 2018-19 मध्ये ` 2.5 कोटी िनधी मंजरू करण्यात आला असून ` 1.60 कोटी िडसबर, 2018 अखेरपयत खचर् करण्यात
आले आहे .
कांदळवन संवधर् न
10.109 राज्याला सुमारे 720 िक.मी.चा िव तीणर् सागरी िकनारा आहे . भारतीय वन सवक्षण- 2017 च्या अहवालानुसार राज्यात
304 चौ. िक.मी. वर कांदळवनाचे आच्छादन आहे . कांदळवनाच्या संरक्षण, संवधर्न आिण यव थापनासाठी राज्य शासनाने
‘ कांदळवन कक्षाची ’ िनिर्मती केली आहे .
10.110 सन 2018-19 मध्ये शासनाने ` 13.95 कोटी िनधीची तरतूद कांदळवनावर आधािरत िविवध जसे खेकडा पालन शेती,
कालव व िंशपले मशागत, शोभेच्या माशांची पैदास, इत्यादी उपजीिवकेची काय िवकिसत करण्यासाठी केली आहे . सदर उपकर्म
समूहाने िंकवा वैयिक्तक लाभाथीर् हणून करता येतात. समूहा ारे के या जाणाऱ्या उपकर्मांना राज्य शासनामाफर्त 90 टक्के तर
वैयिक्तक लाभाथीर् (एक एकर पेक्षा जा त कांदळवन असणारे जमीन मालक) उपकर्मांना 75 टक्के आिर्थक सहा य िदले जाते.

228
सामािजक न्याय
10.111 सामािजक न्याय हे क याणकारक राज्याचे वैिश आहे . सामािजक न्याय मध्ये समाजातील सवर् घटकांना िवशेषत:
अनुसिू चत जाती, अनुसिू चत जमाती, िवमुक्त जाती, भटक्या जमाती, इतर मागास वगर्, अ पसंख्यांक, िद यांग, जे ठ नागरीक तसेच,
अत्याचार िपडीत इत्यादींना न्या य वागणूक आिण सामािजक लाभात समान िह सा िमळण्यासाठी केलेला न्याय होय. वातंत्र्य, समता व
बंधत
ु ा यावर आधािरत समाजाची रचना करणे हे सामािजक न्यायाचे तत्व आहे . भारतीय राज्यघटनेत समािव ट असले या राज्य
धोरणाच्या िनदे शक तत्त्वांनस
ु ार दुबर्ल घटकांना समाजातील इतर घटकांच्या समान पातळीवर आणण्यासाठी व त्यांना उपिजिवकेचे साधन
उपल ध हावे यासाठी िविवध शैक्षिणक,आिर्थक व सामािजक िवकास कायर्कर्म हाती घे तले आहे त.
10.112 राज्य शासनाने ‘अनुसिू चत जाती घटक कायर्कर्म’ व ‘आिदवासी घटक कायर्कर्म’ असे दोन कायर्कर्म तयार केले आहे त.
सामािजक न्यायाच्या अनेक घटकांपैकी िशक्षण हा सवार्ंगीण िवकासाच्या दिृ टने महत्वाचा घटक अस याने त्यावर जा त भर दे ण्यात
आला आहे . या घटकांना िनयिमत सवर्साधारण योजना व कायर्कर्मा यितरीक्त त्या त्या जाती/जमातीच्या लोकसंख्येच्या माणात
अितिरक्त िनधी व लाभ उपल ध करून िदले जातात.
अनुसिू चत जाती घटक कायर् कर्म

10.113 अनुसिू चत जाती घटक कायर्कर्मांतगर्त िवकास क्षेतर्िनहाय िनयत यय व खचर् तक्ता 10.77 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 10.77 अनुसिू चत जाती घटक कायर् कर्मांतगर्त िवकास क्षे तर्िनहाय िनयत यय व खचर्
(` कोटी)
2016-17 2017-18 2018-19
िनयत यय खचर् िनयत यय खचर् िनयत यय खचर्
अ) राज्य तरीय योजना 4,325.65 2,691.14 4,531.00 3,494.22 7,249.22 4,116.43
कृ िष व संलग्न काय 128.40 55.71 148. 06 405.22# 1,313.82 138.65
गर्ाम िवकास 69.56 72.87 139. 92 26.95 120.34 207.58
उजार् 0 0 0 0 0 200.00
उ ोग व खिनजे 50.02 32.74 82. 11 58.20 60.00 50.53
सामान्य आिर्थक सेवा 23.37 9.54 6. 20 2.69 4.20 1.57
सामािजक व सामूिहक सेवा 4,054.29 2,520.28 4,154.71 3,001.16 5,750.86 3,518.10
सामान्य सेवा 0 0 0 0 0 0
ब) िज हा तरीय योजना 2,400.00 2,347.55 2,700.00 2,646.40 2,700.00 2,352.32
कृ िष व संलग्न काय 305.19 281.63 279.14 264.10 331.81 339.60
गर्ाम िवकास 0 0 263.82 241.32 242.94 47.48
ऊजार् 92.56 92.56 122.06 117.51 135.93 114.48
उ ोग व खिनजे 12.22 10.33 12.51 6.36 11.14 9.54
वाहतूक व दळणवळण 54.95 57.83 59.47 70.19 70.03 47.81
सामािजक व सामूिहक सेवा 1,935.07 1,905.20 1,882.00 1,889.19 1,827.15 1,736.25
तीन टक्के नािवन्यपूणर् 0 0 81.00 57.73 81.00 57.16

योजना
एकू ण (अ + ब) 6,725.65 5,038.69 7,231.00 6,140.62 9,949.22 6,468.75

#
टीप: आकडे वारी संिक्ष तात िद यामुळे काही िठकाणी बेरजा जुळणार नाहीत. छतर्पती िशवाजी महाराज शेतकरी सन्मान या योजनेवरील झाले या खचार्सह
आधार : सामािजक न्याय िवशेष सहा य िवभाग, महारा टर् शासन

229
अनुसिू चत जातीच्या िव ाथ्यार्ंना परदे शात िशक्षण घे ण्यासाठी राजषीर् शाहू महाराज िश यवृ ी योजना
10.114 अनुसिू चत जातीच्या िव ाथ्यार्ंना परदे शात िशक्षण घे ण्यासाठी राज्य शासनाने ही िश यवृ ी योजना सुरू केली आहे . सदर
योजनतगर्त सन 2017-18 मध्ये 152 लाभाथ्यार्ंना ` 26.03 कोटी तर सन 2018-19 मध्ये 144 लाभाथ्यार्ंना ` 32 कोटी िवतिरत
करण्यात आले आहे .
भारतरत्न डॉ.बाबासाहे ब आंबेडकर वाधार योजना

10.115 इय ा 11 वी पासून िविवध अ यासकर्मांना वेश घे तले या परं तू शासकीय व तीगृहात वेश न घे तले या िंकवा वेश न
िमळाले या अशा अनुसच ू ीत जाती व नवबौ िव ाथ्यार्ंसाठी ही योजना लागू करण्यात आली आहे . या योजनेअत
ं गर्त, िव ाथ्यार्ंना भोजन,
िनवास, शैक्षिणक सािहत्य, िनवार्ह भ ा व इतर आव यक सुिवधांसाठी आिर्थक सहा य िदले जाते. वािर्षक खचार्ची रक्कम िव ाथ्यार्ंच्या
आधार संलग्न खात्यामध्ये थेट जमा केली जाते. या योजनेची गती, तक्ता 10.78 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.78 भारतरत्न डॉ.बाबासाहे ब आंबेडकर वाधार योजनेच्या गती

(` लाख)
बाब 2016-17 2017-18 2018-19
ल य (संख्या) 15,000 25,000 25,000

पातर् िव ाथीर् (संख्या) 2,767 7,928 21,651
आिर्थक तरतूद 0 16,797.00 14,850.00
खचर् 0 28.63 8,398.28
आधार : समाजक याण आयुक्तालय, पुणे
िवमुक्त जाती, भटक्या जमाती, इतर मागास वगर् आिण िवशे ष मागास वगर् यांचे क याण
10.116 िवमुक्त जाती, भटक्या जमाती, इतर मागास वगर् आिण िवशेष मागास वगर् या समाजातील लोकांच्या क याणासाठी
शासनाने वतंतर् िवभाग थापन केला आहे . या समाजातील दुबर्ल घटकांच्या उन्नतीसाठी िविवध िवकास कायर्कर्म राबिवण्यात येत
आहे त. सन 2017-18 मध्ये ` 2,472.51 कोटी िनयत यय उपल ध करून दे ण्यात आला होता. त्यापैकी ` 2,443 कोटी खचर् झाला
आहे . सन 2018-19 किरता ` 3,281 कोटी िनयत यय उपल ध करुन िदला व त्यापैकी ` 2,953.13 कोटी खचर् झाला.
िवकास महामंडळे
10.117 अनुसिू चत जाती, िवमुक्त जाती, भटक्या जमाती आिण इतर मागास वगर् यांच्या आिर्थक िवकासास चालना दे ण्यासाठी राज्य
शासनाने िविवध िवकास महामंडळे थापन केली असून त्या ारे िविवध योजना राबिवण्यात येत आहे त. या महामंडळा ारे वीस टक्के
अनुदान, बीज भांडवल, पन्नास टक्के अनुदान, मुदत कजर्, सू म िव पुरवठा, मिहला समृ ी, शैक्षिणक कजर्, इत्यादी िविवध योजना
राबिव या जातात. रा टर्ीय अनुसिू चत जाती िव व िवकास महामंडळ, रा टर्ीय सफाई कमर्चारी िव व िवकास महामंडळ, रा टर्ीय
मागासवगीर्य िव व िवकास महामंडळ, इत्यादी महामंडळांच्या िविवध योजना राबिवण्यासाठी त्या त्या महामंडळांना राज्याची अिधकृ त
यंतर्णा हणून ािधकृ त केले आहे . िवकास महामंडळांमाफर्त िवतिरत केले ली रक्कम तक्ता 10.79 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.79 िवकास महामंडळांमाफर्त िवतिरत रक्कम व लाभाथीर्

(` लाख)
2016-17 2017-18 2018-19
िवकास महामंडळ लाभाथीर् िवतिरत लाभाथीर् िवतिरत लाभाथीर् िवतिरत
संत रोिहदास चम ोग व चमर्कार िवकास महामंडळ मयार्. 1,854 231.03 433 40.50 317 35.30
सािहत्यरत्न लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे िवकास महामंडळ मयार्. 2,107 1,312.65 2,118 614.78 2,066 460.46
महात्मा फु ले मागासवगीर्य िवकास महामंडळ मयार्. 4,337 1,424.92 3,950 1,413.78 2,769 992.46
वसंतराव नाईक िवमुक्त जाती व भटक्या जमाती िवकास 332 407.72 41 137.84 - -
महामंडळ मयार्.
महारा टर् राज्य इतर मागासवगीर्य िव व िवकास महामंडळ मयार्. 1,538 487.15 863 269.48 159 56.09
आधार : संबंिधत महामंडळे

230
अनुसिू चत जाती आिण िवमुक्त जाती, भटक्या जमातीसाठी व ती / क्षे तर् िवकास योजना
10.118 राज्यात व ती/ क्षेतर् िवकासाच्या िविवध योजना राबिवण्यात येत आहे त. व ती/ क्षेतर् िवकासाच्या मुख योजनांचा िनयत यय
व खचर् तक्ता 10.80 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 10.80 व ती/ क्षे तर् िवकासाच्या मुख योजनांचा िनयत यय व खचर्
(` कोटी)
2016-17 2017-18 2018-19
योजना
अनुसिू चत जाती व नव बौध्दांच्या 756.45 756.45 764.41 780.37 696.53 754.39
व तीचा िवकास करणे ++
तांडा/व ती सुधार # 25.00 19.98 47.00 30.80 110.00 47.99
नागरी दिलत व ती सुधार @ 472.66 341.41 590.40 646.68 632.15 677.08
नागरी आिदवासी व ती सुधार @ 7.00 5.60 6.00 6.00 6.00 4.20

आधार : ++
समाजक याण आयुक्तालय, पुणे # िवमुक्त जाती व भटक्या जमाती िवभाग, महारा टर् शासन @ नगर िवकास िवभाग, महारा टर् शासन
आिदवासी घटक कायर् कर्म

10.119 सन 2018-19 किरता ` 8,969.05 कोटी िनयत यय उपल ध करुन दे ण्यात आला असून त्यापैकी अनुसिू चत क्षेतर्ांवरील
िज हा तरीय योजनांकिरता ` 3,208.20 कोटी तर राज्य तरीय योजनांकिरता ` 5,760.85 कोटी (यापैकी पेसा गर्ामपंचायतींसाठी
` 267.88 कोटी) आहे त. सन 2018-19 मध्ये आिदवासी घटक कायर्कर्मांतगर्त एकूण 360 योजना (116 राज्य तरीय,
192 िज हा तरीय व 52 कदर् पुर कृ त योजना) राबिवण्यात येत आहे त. आिदवासी उपयोजनतगर्त क्षेतर्िनहाय िनयत यय व खचर्
तक्ता 10.81 मध्ये व आिदवासी घटक कायर्कर्मांतगर्त िवभागिनहाय िनयत यय व खचर् तक्ता 10.82 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 10.81 आिदवासी उपयोजनतगर्त क्षे तर्िनहाय िनयत यय व खचर्

(` कोटी)
2017-18 2018-19
िनयत यय खचर् िनयत यय खचर्
कृ षी व संलग्न काय 787.23 419.72 902.31 350.64
गर्ाम िवकास 577.13 487.43 804.15 718.59
पाटबंधारे व पूर िनयंतर्ण 144.07 81.97 134.01 103.06
ऊजार् 128.36 143.73 560.61 373.89
उ ोग व खिनजे 11.62 9.24 9.58 8.44
वाहतूक 456.44 561.27 303.20 341.84
सामान्य आिर्थक सेवा 5.00 10.90 0 0
सामािजक व सामूिहक सेवा 5,208.24 4,476.47 5,568.24 5,395.46
इतर कायर्कर्म 75.70 74.07 0 0
एकू ण 7,393.79 6,264.80 8,282.10 7,291.92
आधार : आिदवासी िवकास िवभाग, महारा टर् शासन

231
तक्ता 10.82 आिदवासी घटक कायर् कर्मांतगर्त िवभागिनहाय िनयत यय व खचर्

(` कोटी)
2017-18 2018-19
िवभाग
िनयत यय खचर् िनयत यय खचर्
महसूल व वन 73.01 91.50 87.20 109.64
कृ षी, पशुसंवधर्न, दुग्ध यवसाय, मत् य यवसाय 209.21 173.80 211.28 220.24
शालेय िशक्षण 158.84 140.91 171.18 145.12
नगर िवकास 21.25 40.73 24.34 19.46
सावर्जिनक बांधकाम 455.44 560.47 0 0
जलसंपदा 50.40 38.58 50.09 50.00
उ ोग, ऊजार् व कामगार 139.97 152.96 570.19 382.34
गर्ामिवकास व जलसंधारण 675.80 541.73 807.29 704.81
सावर्जिनक आरोग्य 270.93 232.26 274.72 421.28
वै कीय िशक्षण व औषधी दर् ये 0.80 0.70 1.10 1.00
आिदवासी िवकास 4,425.17 3,838.92 5,022.12 4,865.86
सहकार व व तर्ो ोग 505.01 154.42 603.83 20.76
उच्च व तंतर् िशक्षण, रोजगार व वयंरोजगार 59.79 41.27 8.00 5.69
मिहला व बालिवकास 269.64 181.10 157.22 179.64
पाणी पुरवठा व वच्छता 75.70 74.08 80.79 66.86
गृह व वाहतुक 1.00 0.80 3.20 3.20
कौश य व उ ोजकता िवकास 1.83 0.57 63.73 36.77
सामािजक न्याय 0 0 145.81 59.24
एकू ण 7,393.79 6,264.80 8,282.09 7,291.92
आधार : आिदवासी िवकास िवभाग, महारा टर् शासन
शासकीय आ मशाळा
10.120 राज्यातील ड गरी आिण दुगर्म भागात आिदवासी मुलांसाठी 500 शासकीय िनवासी आ मशाळा आहे त. सन 2017-18
पासून िव ाथ्यार्ंचे शैक्षिणक सािहत्य व साधनसामगर्ी खरे दीकिरता आव यक रक्कम िव ाथार्ंच्या बॅक खात्यात थेट जमा केली जात आहे .
सन 2017-18 किरता ` 859.79 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली होती व त्यापैकी ` 582.17 कोटी खचर् झाला.
सन 2018-19 किरता ` 1022.32 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली होती व त्यापैकी ` 709 कोटी खचर् झाला.
अनुदािनत आ मशाळा
10.121 अनुदािनत आ मशाळांमध्ये आिदवासी िव ाथ्यार्ंना िनवास, भोजन, गणवेश, शैक्षिणक सािहत्य व इतर सवलती मोफत
उपल ध करून दे ण्यात येतात. राज्यात 556 अनुदािनत आ मशाळा कायर्रत आहे त. सन 2017-18 किरता ` 805.13 कोटी
अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली होती व त्यापैकी ` 667.76 कोटी खचर् झाला. सन 2018-19 किरता ` 1,008.08 कोटी
अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली होती व त्यापैकी ` 967.38 कोटी खचर् झाला.
आिदवासी िव ाथ्यार्ंसाठी शासकीय वसितगृह

10.122 आिदवासी िव ाथ्यार्ंना उच्च िशक्षण घे ण्यास ोत्सािहत करण्यासाठी िवभाग, िज हा व तालुका तरावर शासकीय
वसितगृहांची सुिवधा पुरिवण्यात येते. या वसितगृहांमध्ये िव ाथ्यार्ंना िनवास, भोजन, गणवेश, शैक्षिणक सािहत्य व इतर सवलती मोफत
पुरिवण्यात येतात. राज्यात 491 शासकीय वसितगृहे असून त्यांमध्ये एकूण 51,860 िव ाथीर् (31,907 मुले व 19953 मुली) आहे .
सन 2017-18 पासून अंथरूण/पांघरूण, पु तके, शैक्षिणक सािहत्य, इत्यादी िवकत घे ण्याकिरता िव ाथ्यार्ंच्या बँक खात्यावर िनधी थेट
जमा करण्यात येत आहे . सन 2017-18 किरता ` 364.87 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात होती व त्यापैकी ` 175.14 कोटी
खचर् झाला. सन 2018-19 किरता ` 408.41 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली व त्यापैकी ` 338.17 कोटी खचर् झाला.

232
इंगर्जी माध्यमांच्या शाळांमध्ये िशक्षण

10.123 अनुसिू चत जमातीच्या िव ाथ्यार्ंना नामांिकत इंगर्जी माध्यमांच्या िनवासी शाळांमध्ये िशक्षण घे ण्यास ोत्सािहत करण्यासाठी
ही योजना सुरू करण्यात आली आहे . या शाळांमध्ये िव ाथ्यार्ंना शैक्षिणक व िनवासी सुिवधा पुरिवण्यात येतात. सन 2018-19 मध्ये
सुमारे 2,686 िव ाथ्यार्ंना अ या शाळे त वेश दे ण्यात आला असून, आजतागायत सुमारे 53,353 िव ाथीर् िशक्षण घे त आहे त.
सन 2017-18 किरता ` 310 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली व त्यापैकी ` 244.54 कोटी खचर् झाला. सन 2018-19
किरता ` 378 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली व त्यापैकी ` 297.34 कोटी खचर् झाला.
पंिडत दीनदयाल उपाध्याय वयं योजना
10.124 या योजनेतगत आिदवासी िवकास िवभागाच्या शासकीय वसितगृहात वेश न िमळाले या िव ाथ्यार्ंना इय ा बारावी
नंतरच्या उच्च िशक्षणादर यान शैक्षिणक तसेच भोजन व िनवासाच्या सुिवधा उपल ध करून घे ण्यासाठी आिर्थक सहा य पुरिवण्यात येते.
सन 2017-18 किरता ` 80 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली व त्यापैकी ` 64 कोटी खचर् झाला. सन 2018-19 किरता
` 45 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली होती व त्यापैकी ` 33 कोटी खचर् झाला आहे .
पेसा गर्ामपं चायतींना थे ट िनधी

10.125 पेसा कायदा अंमलबजावणी अंतगर्त अनुसिू चत क्षेतर्ातील गर्ामपंचायतींना िवकासाची कामे करण्यासाठी आिदवासी घटक
कायर्कर्मांतगर्त ा त होणाऱ्या एकूण िनयत ययाच्या पाच टक्के िनयत यय िवतरीत करण्याचा िनणर्य घे ण्यात आला आहे . याकिरता
गर्ामपंचायतींना थेट िनधी उपल ध करुन दे णारे महारा टर् हे दे शातील पिहले राज्य आहे . या िनधीतून मुलभूत पायाभूत सुिवधा, वनहक्क व
पेसा काय ाची अंमलबजावणी, आरोग्य, वच्छता, िशक्षण, वन्य जीव संवधर्न, जलसंधारण, वनीकरण, वन्य जीव पयर्टन व वन उत्पादने
या कारची कामे गर्ामसभांना घे ता येतात. सन 2017-18 किरता ` 267.88 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली होती व
त्यापैकी ` 214.30 कोटी खचर् झाला. सन 2018-19 किरता ` 267.88 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली होती व त्यापैकी
` 267.88 कोटी खचर् झाला.
डॉ.ए.पी.जे.अ दुल कलाम अमृत आहार योजना

10.126 अनुसिु चत क्षेतर्ातील 16 िज ांमध्ये अनुसिु चत जमातीच्या गरोदर ि तर्या व तनदा माता यांना ‘ एक वेळचा चौरस आहार’
पुरिवण्याकिरता राज्याने डॉ.ए.पी.जे.अ दुल कलाम अमृत आहार योजना सुरु केली आहे . सदर योजनतगर्त सात मिहने ते सहा वष
वयोगटातील बालकांना आठव ातून चार वेळा अंडी िंकवा केळी दे ण्यात येतात. सन 2017-18 किरता ` 184.10 कोटी
अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली होती व त्यापैकी ` 98.87 कोटी खचर् झाला. सन 2018-19 किरता ` 128.93 कोटी
अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली होती व त्यापैकी ` 144.18 कोटी खचर् झाला.
ठक्कर बा पा आिदवासी व ती सुधारणा एकाित्मक कायर् कर्म

10.127 या योजनतगर्त अनुसिू चत क्षेतर्ामध्ये लहान व कायम वरुपी सामूिहक िवकास सुिवधा िनमार्ण करण्यात येतात.
सन 2017-18 किरता ` 174.38 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली होती व त्यापैकी ` 174.38 कोटी खचर् झाला. तर सन
2018-19 किरता ` 189.50 कोटी अथर्संक पीय तरतूद करण्यात आली होती व त्यापैकी ` 216.17 कोटी खचर् झाला.
िद यांग यक्तींचे क याण

10.128 िद यांग यक्तींच्या क्षमता ओळखणे, कौश य िवकास करणे, समान संधी दे णे, अिधकारांचे रक्षण करून सक्षमीकरण करणे,
तसेच समाजाच्या मुख्य वाहात सामावून घे णे यासाठी राज्य शासनाकडू न िविवध योजना राबिव या जात आहे त. सन 2017-18 मध्ये
` 559.33 कोटी िनयत ययाच्या तुलनेत ` 452.45 कोटी खचर् झाला. सन 2018-19 किरता ` 623.63 कोटी िनयत यय उपल ध
करण्यात आला होता व त्यापैकी ` 532.16 कोटी खचर् झाला.
महारा टर् राज्य अपं ग िव व िवकास महामं डळ मयार्िदत

10.129 िद यांग यक्तींच्या क याणासाठी राज्यात महारा टर् राज्य अपंग िव व िवकास महामंडळाची थापना करण्यात आली
आहे . सदर महामंडळ रा टर्ीय अपंग िव व िवकास महामंडळाची राज्यासाठी अिधकृ त यंतर्णा हणून कायर् करते. या महामंडळाचे
अिधकृ त भाग भांडवल ` 50 कोटी असून, भरणा केलेले भाग भांडवल ` 47.51 कोटी आहे (राज्य शासनाचा सहभाग 100 टक्के).
या महामंडळामाफर्त राबिवण्यात येत असले या मुख योजनांची गती तक्ता 10.83 मध्ये िदली आहे .

233
तक्ता 10.83 महारा टर् राज्य अपंग िव व िवकास महामं डळामाफर्त राबिवण्यात ये त असले या मुख योजनांची गती
(` लाख)
2016-17 2017-18 2018-19
योजना
लाभाथीर् संख्या िवतिरत रक्कम लाभाथीर् संख्या िवतिरत रक्कम लाभाथीर् संख्या िवतिरत रक्कम
थेट कजर् 22 4.40 6 1.20 0 0
मुदत कजर् 894 1,805.22 191 312.43 234 334.97
आधार : महारा टर् राज्य अपंग िव व िवकास महामंडळ मयार्िदत
अण्णासाहे ब पाटील आिर्थक मागास िवकास महामं डळ मयार्िदत

10.130 राज्यातील आिर्थकद ृ टया मागास वगार्तीर्ल सुिशिक्षत बेरोजगार तरूणांना रोजगार व वंयरोजगाराच्या संधी उपल ध करून
दे ण्यासाठी अण्णासाहे ब पाटील आिर्थक मागास िवकास महामंडळाची थापना करण्यात आलेली आहे . या महामंडळामाफर्त राबिवण्यात
येत असले या योजनांची गती तक्ता 10.84 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.84 अण्णासाहे ब पाटील आिर्थक मागास िवकास महामं डळामाफर्त राबिवण्यात ये त असले या योजनांची गती
(` लाख)
2018-19
योजना
लाभाथीर् संख्या/गट संख्या िवतिरत रक्कम
वैयिक्तक कजर् याज परतावा योजना 1,325 260.82
गट कजर् याज परतावा योजना - -
गट क प कजर् योजना 5 50.00

आधार : अण्णासाहे ब पाटील आिर्थक िवकास महामंडळ मयार्िदत
अ पसंख्यांक िवकास
10.131 अ पसंख्याकांच्या िवकासासाठी िविवध योजना राज्यात राबिवण्यात येत आहे . सन 2017-18 मध्ये ` 407 कोटी
िनयत ययाच्या तुलनेत ` 286.91 कोटी खचर् झाला. सन 2018-19 मध्ये ` 425 कोटी िनयत यय उपल ध करण्यात आला असून
त्यापैकी ` 158.47 कोटी खचर् झाला आहे .
मौलाना आझाद अ पसंख्यांक आिर्थक िवकास महामं डळ मयार्िदत
10.132 अ पसंख्यांकांच्या क याणासाठी मौलाना आझाद अ पसंख्यांक आिर्थक िवकास महामंडळाची राज्यात थापना करण्यात
आली आहे . या महामंडळाचे अिधकृ त भाग भांडवल ` 500 कोटी असून भरणा केलेले भाग भांडवल ` 425.69 कोटी आहे (केदर्
शासनाचा सहभाग 100 टक्के). हे महामंडळ रा टर्ीय अ पसंख्यांक िवकास व िव महामंडळाची राज्यासाठी अिधकृ त यंतर्णा हणून कायर्
करते. या महामंडळामाफर्त राबिवण्यात येत असले या मुख योजनांची गती तक्ता 10.85 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.85 मौलाना आझाद अ पसंख्यांक आिर्थक िवकास महामंडळामाफर्त राबिवण्यात ये त असले या मुख योजनांची गती
(` लाख)
2016-17 2017-18 2018-19
योजना लाभाथ्यार्ंची िवतिरत लाभाथ्यार्ंची िवतिरत लाभाथ्यार्ंची िवतिरत
थेट कजर् 42 18.97 0 0 0 0
शैक्षिणक कजर् 3,038 2,372.09 2,466 1,842.54 2,735 2,141.31
इतर कजर् ( वयं सहा यता गट) 0 0 0 0 0 0
मुदत कजर् 37 35.15 1 0.95 0 0
आधार : मौलाना आझाद अ पसंख्यांक आिर्थक िवकास महामंडळ

234
अ पसंख्याकांसाठी व ती / क्षे तर् िवकास योजना

10.133 राज्यात अ पसंख्याकांसाठी व ती / क्षेतर् िवकासासाठी िविवध योजना राबिवण्यात येत आहे त. अ पसंख्याकांसाठी व ती/
क्षेतर् िवकासाच्या मुख योजनांचा िनयत यय व झाले ला खचर् तक्ता 10.86 मध्ये िदला आहे .
तक्ता 10.86 अ पसंख्याकांसाठी व ती/ क्षे तर् िवकासाच्या मुख योजनांचा िनयत यय व झालेला खचर्
(` कोटी)
2016-17 2017-18 2018-19

योजना
अ पसंख्यांक बहु ल नागरी क्षेतर्िवकास कायर्कर्म 25.00 19.99 25.00 18.71 26.40 17.18
अ पसंख्यांक बहु ल गर्ामीण क्षेतर्िवकास कायर्कर्म 35.55 34.69 35.50 27.52 38.00 22.49
आधार : अ पसंख्यां क िवकास िवभाग, महारा टर् शासन
सामािजक सुरक्षे च्या महत्त्वपूणर् योजना
10.134 राज्य सामािजक सुरक्षेच्या िविवध योजना राबिवते. महत्त्वाच्या सामािजक सुरक्षा योजनांचे लाभाथीर् व झाले ला खचर् तक्ता
तक्ता 10.87 महत्वाच्या सामािजक सुरक्षा योजनांचे लाभाथीर् व झालेला खचर्
2016-17 2017-18 2018-19

योजना लाभाथ्यार्ंची खचर् लाभाथ्यार्ंची खचर् लाभाथ्यार्ंची खचर्
संख्या (लाख) (` कोटी ) संख्या (लाख) (` कोटी ) संख्या (लाख) (` कोटी )
संजय गांधी िनराधार अनुदान 9.05 705.87 8.97 716.10 10.11 865.65
ावणबाळ सेवा राज्य िनवृ ीवेतन 19.82 1,170.08 19.62 1,211.83 21.47 1,396.46
इंिदरा गांधी रा टर्ीय वृध्दापकाळ 11.70 285.02 10.84 281.95 11.69 302.28
िनवृ ीवेतन
इंिदरा गांधी रा टर्ीय िवधवा िनवृ ीवेतन 0.51 13.07 0.57 14.69 0.68 16.71
इंिदरा गांधी रा टर्ीय अपंग िनवृ ीवेतन 0.07 1.68 0.07 1.79 0.08 2.02
रा टर्ीय कुटुं ब लाभ 0.09 30.56 0.08 30.70 0.08 28.36
आधार : सामािजक न्याय व िवशेष सहा य िवभाग, महारा टर् शासन

235
मानव िवकास आिण शा वत िवकास ध्ये ये

10.135 मानव िवकासाचा उ े श अथर् यव था समृ करणे नसून मानवी जीवन समृ ी करणे आहे . मानव िवकासाचा द ृ टीकोन
लोकांना िमळणा-या संधी आिण िनवडीवर किदर्त आहे . संयक्
ु त रा टर्संघानी कािशत केले या ‘मानव िवकास अहवाल अ यावत
सांिख्यकी-2018 नुसार नॉव (मानव िवकास िनदशांक (मािविन) 0.953) यादीत थम थानावर, तर भारत (मािविन 0.640) 130 या
थानावर आहे .
10.136 भारत मानव िवकास अहवाल-2011 नुसार केरळ (मािविन 0.790) थम थानावर असून महारा टर् (मािविन 0.572)
सहा या थानावर आहे .
10.137 राज्याने कािशत केले या महारा टर् मानव िवकास अहवाल-2012 नुसार राज्याचा मािविन 0.752 आहे . मुंबई (मुंबई शहर
व मुंबई उपनगर िज हे एकितर्त) (मािविन 0.841) पिह या कर्मांकावर, त्यापाठोपाठ पुणे (मािविन 0.814) तर, नंदरु बार (मािविन
0.604) शेवटच्या कर्मांकावर आहे . िज हािनहाय मािविन - 2011 पिरिश ट 10.15 मध्ये िदले आहे .
महारा टर् मानव िवकास कायर् कर्म

10.138 महारा टर् मानव िवकास कायर्कर्म राज्यातील अितमागास 125 तालुक्यांमधील गर्ामीण भाग व त्या तालुक्यातील ‘क’ वगर्
नगरपािलकांमध्ये राबिवण्यात येत आहे . या कायर्कर्मांतगर्त िशक्षण, आरोग्य व उत्पन्न यांचा तर उं चिवणाऱ्या योजना राबिवण्यात
येतात. तालुक्यांच्या सामािजक, आिर्थक व भौगोिलक पिरि थती आिण थािनक गरजांनस ु ार िज हा/तालुका िवविक्षत योजना तयार
करण्यात येतात. तालुक्यासाठी िमळणाऱ्या एकूण िनधीच्या 20 टक्के िनधी याकिरता राखून ठे वण्यात येतो. मानव िवकास कायर्कर्मांतगर्त
सन 2018-19 साठी ` 304 कोटीची अथर्संक पीय तरतुद करण्यात आली असून ` 279.96 कोटी खचर् झाला. महारा टर् मानव
िवकास कायर्कर्मातंगर्त राबिवण्यात येणाऱ्या योजनांची भौितक गती तक्ता 10.88 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 10.88 महारा टर् मानव िवकास कायर् कर्मांतगर्त राबिवण्यात ये णाऱ्या योजनांची भौितक व आिर्थक गती
योजना लाभाथ्यार्चा कार भौितक गती
2016-17 2017-18 2018-19
िशक्षण
अ) माध्यिमक व उच्च माध्यिमक शाळांतील अ यािसका िव ाथीर् 1,16,418 97,259 92,186
(2,889 अ यािसका )
ब) गर्ामीण भागातील िव ाथीर्नींना मोफत बस सेवा (869 बस) िव ाथीर्नी 93,989 97,774 1,00,595
क) बालभवन िवज्ञान कदर् (124 कदर्े ) भेट िदलेले िव ाथीर् 2,00,061 1,91,950 2,35,796
ड) क तुरबा गांधी बािलका िव ालय योजनेची या ती इय ा िव ाथीर्नी 1,934 1,937 2,029
10 वी पयत वाढिवणे (39 शाळा)
ई) इय ा आठवी ते बारावी मध्ये िशक्षण घे त असले या व िव ाथीर्नी 35,289 29,044 31,252
शाळे पासून पाच िकमी अंतरापयत राहाणाऱ्या गरजू मुलींना
सायकलींचे वाटप
फ) अंगणवा ांचे बांधकाम 521$ 630$ 630$
आरोग्य
अ) गभर्वती मिहला, तनदा माता व ० ते ६ मिहने गभर्वती मिहला, तनदा 7,15,252 9,14,606 9,74,899
वयोगटातील बालकांकिरता आरोग्य िशिबरे माता व बालके
ब) िकशोरवयीन मुलींना आरोग्यिवषयक िशक्षण िकशोरवयीन मुली 1,26,638 # #
क) अजा, अज, दािरदर्य रे षेखालील गभर्वती मिहलांना बुडीत गभर्वती मिहला 1,39,699 1,46,666 1,25,885
मजूरी दे णे
ड) आरोग्य उपकदर्ांचे बांधकाम 1$ 25$ 27$
उत्पन्न िनिर्मती
अ) माती पिरक्षण िफरती योगशाळा मातीचे तपासलेले नमुने 41,131 47,704 49,500
ब) गौण वनोपजे गोळा करणे/मत् य यवसायासाठी गर्ामसभेचे ताव 456 125 3
गर्ामसभेला बीज भांडवल दे णे
$ योजनेच्या अंमलबजावणी पासून बांधकाम पूणर् # सन 2016-17 पासून योजना अंमलबजावणी बंद
आधार : आयुक्तालय, महारा टर् मानव िवकास कायर्कर्म

236
शा वत िवकास ध्ये य
10.139 स टबर, 2015 मध्ये संयक् ु त रा टर्संघानी ‘आप या जगाचे पिरवतर्न’ (टर्ांसफॉिमग आवर व डर् ) िवकासाचा अजडा
वीकारला आहे . या अजडानुसार सन 2030 पयत 17 शा वत िवकास ध्येयांतगर्त 169 उि टये साध्य करावयाची आहे त व 193 दे शांनी
शा वत िवकास ध्येयाचा वीकार केला आहे . शा वत िवकास ध्येय सामािजक, आिर्थक, पयार्वरण आिण शांतता या चार आयामांमध्ये
िवभागण्यात आले ली आहे त. भारताने सन-2030 च्या अजडाचा वीकार केला आहे . सदर बाब साध्य करण्यासाठी भारत कटीब आहे .
सदर 17 ध्येयांतगर्त ल यपूतीर् करण्यासाठी रा टर्ीय आिण राज्य यांची धोरणात्मक (दीघर् -म ॅकर्ो), सं थात्मक (मेसो) आिण थािनक
(सू म) तरावर सहयोग आिण ठोस कृ ती आव यक आहे .
आराखडा
10.140 महारा टर् शासनाने शा वत िवकास ध्येयांच्या पूतीर्साठी ठोस सं थात्मक आराखडयांतगर्त तळागाळातील शेवटच्या
घटकापासून वरपयत अशा द ृ टीकोनातून योजनेची संबंिधत शा वत िवकास ध्येयाशी जुळवणूक करणे, िज हा िनयोजन सिमतीकडू न
कायर्रत असले या संिवधािनक िनयमांमध्ये सुधारणा करणे, सवर् संबंिधतांना िशक्षण दे णे, इ.अनेक उपाययोजना हाती घे त या आहे त.
अितमागास 125 तालुक्यातील 27 िनवडक तालुक्यांमध्ये आजीिवका, गुणव ा िशक्षण आिण आरोग्य िवषयक बाबींवर लक्ष किदर्त
करण्यासाठी व भावी आिण कायर्क्षम कायर्कर्माच्या अंमलबजावणीसाठी धोरणात्मक िनणर्य घे ण्यास सहा य करण्याच्या द ृ टीने संयक्
ु त
रा टर्संघाच्या सहकायार्ने "ॲक्शन रूम टू रे डयूस पॉ हटीर्" थापन केला आहे .
सिनयं तर्ण णाली

10.141 ठोस सिनयंतर्ण णाली शा वत िवकास ध्येयाच्या संरचनेचे अिभन्न अंग आहे . सांिख्यकी व कायर्कर्म कायार्ंन्वयन
मंतर्ालयाने कदर्ीय मंितर्मंडळात िविवध मंतर्ालयांशी व राज्य शासनांशी स लामसलत करून ऑक्टोबर, 2018 मध्ये एक रा टर्ीय
िनदशांक आराखडा (NIF) तयार केला आहे , ज्यामध्ये 306 िनदशांकांचा समावेश आहे . तद्नंतर, नीितयोगाने 13 ध्येयांचा (ध्येय 12,
13, 14 आिण 17 वगळता) 62 िनदशांकांचा वापर करून, सवर् राज्यांसाठी एक मोजमाप िनकष हणून शा वत िवकास ध्येय िनदशांक
तयार केला आहे . राज्यांना त्यांच्या कामिगरीनुसार चार ेणींमध्ये वगीर्कृत केले गेले असून ‘साध्य करणारा’ (100), ‘साध्यतेत
आघाडीवर असणारा’ (65- 99), ‘ गती करणारा’ (50-64) आिण ‘इच्छु क’ (0-49) असे वगीर्करण करण्यात आले आहे .
10.142 शा वत िवकास ध्येय िनदशांक पायाभूत अहवाल 2018 नुसार भारताच्या 57 गुणांच्या तुलेनेत महारा टर् हा आंधर् दे श,
गोवा, गुजरात आिण कनार्टकासोबत 64 गुणांसह ( गती करणारा) 4 थ्या कर्मांकावर आहे . िहमाचल दे श (69 गुण) आिण केरळ
(69 गुण) थम कर्मांकावर आहे त. राज्याची सव म कामिगरी ध्येय 15- हणजे जिमनीवरचे जीवन (86 गुण) आिण िकमान कामिगरी
ध्येय 11- शा वत शहरे आिण समुदाय (34 गुण) मध्ये आहे . तक्ता 10.89 राज्याची चार ेणींमध्ये 13 ध्येयांमध्ये कामिगरी दशर्िवतो.
तक्ता 10.89 राज्याचे 13 ध्ये यांमधील कामिगरीनुसार विर्गकरण

कामिगरी
कामिगरी साध्यतेत आघाडीवर असणारा
साध्य करणारा (100) गती करणारा (50-64) इच्छु क (0-49)
(65- 99)
ध्येय 4 गुणव ापूणर् िशक्षण ध्येय 3 िनरोगीपणा आिण ध्येय 1 गिरबी िनमूर्लन
क्षेमकुशल
ध्येय 6 वच्छ पाणी व वच्छता ध्येय 9 उ ोग नािवण्यपूणर् ध्येय 2 उपासमारीचे समूळ
आिण पायाभूत सुिवधा उच्चाटण
ध्येय 7 परवडण्यायोग्य आिण ध्येय 5 िंलग समभाव
शा वत िवकास वच्छ उजार्
िनरं क
ध्येय ध्येय 8 चांग या दजार्चे (िडसट) ध्येय 11 शा वत शहरे आिण
काम आिण आिर्थक वाढ समुदाय
ध्येय 10 िवषमता कमी करणे
ध्येय 15 जिमनीवरचे जीवन
ध्येय 16 शांती, न्याय आिण सशक्त
सं था
आधार : शा वत िवकास ध्येय िनदशांक पायाभूत अहवाल 2018
*****

237
िवभागिनहाय व शै क्षिणक तरिनहाय सं था, पटसंख्या व िशक्षकांची संख्या
िवभाग
बाब वषर् एकूण
कोकण पुणे नािशक औरं गाबाद अमरावती नागपूर
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
ाथिमक (1 ली ते 8 वी )
शाळांची संख्या 2015-16 18,815 20,295 16,919 19,527 10,674 11,989 98,219
2016-17 20,459 21,968 17,775 20,810 11,313 12,645 1,04,970
2017-18 20,721 22,163 17,998 21,267 11,592 12,805 1,06,546
2018-19 उ ना उ ना उ ना उ ना उ ना उ ना उ ना
एकूण पटसंख्या 2015-16 3,869.6 3,181.2 2,842.0 3,078.6 1,564.3 1,508.4 16,044.0
(हजारात) 2016-17 3,840.8 3,197.4 2,848.1 3,057.0 1,548.1 1,494.4 15,985.7
2017-18 3,863.6 3,211.5 2,821.1 3,016.7 1,524.3 1,474.9 15,912.1
मुलींची पटसंख्या 2015-16 1,832.1 1,471.9 1,311.9 1,438.6 740.2 724.7 7,519.3
(हजारात) 2016-17 1,817.1 1,481.0 1,316.5 1,424.2 732.2 719.0 7,490.0
2017-18 1,829.4 1,486.9 1,304.1 1,401.4 720.4 709.2 7,451.4
िशक्षकांची संख्या 2015-16 161.8 154.4 115.8 140.2 76.2 87.0 735.4
(हजारात) 2016-17 116.0 109.7 84.4 104.8 55.6 60.0 530.5
2017-18 119.2 112.2 86.5 107.3 56.3 60.6 542.0
िव ाथीर् िशक्षक 2015-16 34.8 29.9 34.6 30.3 28.8 25.3 30.3
माण 2016-17 33.0 29.0 33.6 29.0 27.7 24.8 30.4
2017-18 32.4 28.6 32.6 28.1 27.1 24.3 29.4
माध्यिमक व उच्च माध्यिमक (9 वी ते 12 वी )
शाळांची संख्या 2015-16 5,052 5,159 3,980 4,868 2,869 3,101 25,029
2016-17 5,188 5,336 4,070 5,044 2,941 3,158 25,737
2017-18 5,521 5,572 4,229 5,263 3,041 3,231 26,857
एकूण पटसंख्या 2015-16 1,531.8 1,327.3 1,041.7 1,120.7 670.1 732.2 6,423.7
(हजारात) 2016-17 1,566.9 1,358.4 1,069.1 1,192.4 688.0 739.8 6,614.7
2017-18 1,570.8 1,375.1 1,091.5 1,214.7 676.4 719.7 6,648.3
मुलींची पटसंख्या 2015-16 722.6 593.1 458.2 480.9 311.9 357.4 2,924.0
(हजारात) 2016-17 736.8 608.6 471.7 518.3 318.9 358.6 3,013.0
2017-18 741.0 619.3 484.0 535.2 314.9 348.1 3,042.6
िशक्षकांची संख्या 2015-16 50.5 48.1 33.6 38.7 21.8 27.3 220.0
(हजारात) 2016-17 47.4 46.6 33.1 38.1 21.2 26.3 212.7
2017-18 48.7 47.6 34.0 38.7 20.8 26.2 215.8
िव ाथीर् िशक्षक 2015-16 30.3 27.6 31.0 29.0 30.8 26.8 29.2
माण 2016-17 33.0 29.1 32.2 31.3 32.5 28.1 28.1
2017-18 32.3 28.9 32.1 31.4 32.5 27.5 30.8
आधार : महारा टर् ाथिमक िशक्षण पिरषद, मुंबई उ.ना. – उपल ध नाही

238
सन 2018-19 मधील आरोग्य िवज्ञान सं थांची संख्या, वेश क्षमता व थम वषार्त वेिशत िव ाथ्यार्ंची संख्या
शासकीय शासन अनुदािनत िवना अनुदािनत एकूण
िव ाशाखा वेश वेिशत वेश वेिशत वेश वेिशत वेश वेिशत
सं था सं था सं था सं था
क्षमता िव ाथीर् क्षमता िव ाथीर् क्षमता िव ाथीर् क्षमता िव ाथीर्
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)
ॲलोपॅथी
पदवी 22 3,100 3,080 1 100 100 16 1,908 1,902 39 5,108 5,082
पद यु र 20 1,868 1,725 1 72 50 15 435 321 36 2,375 2,096
आयुवदीक
पदवी 4 350 350 16 880 879 49 3,110 3,108 69 4,340 4,337
पद यु र 4 198 190 9 157 154 25 956 892 38 1,311 1,236
होिमओपॅथी
पदवी -- -- -- -- -- -- 48 3,795 3,358 48 3,795 3,358
पद यु र -- -- -- -- -- -- 16 347 295 16 347 295
युनानी
पदवी -- -- -- 3 180 180 3 160 160 6 340 340
पद यु तर -- -- -- 1 17 16 0 0 0 1 17 16
दं तिचिकत्सा
पदवी 4 260 242 -- -- -- 25 2,350 2,246 29 2,610 2,488
पद यु र 5 76 69 -- -- -- 21 437 377 26 513 446
िफजीओथे रपी
पदवी 4 90 90 -- -- -- 33 1,490 1,447 37 1,580 1,537
पद यु र 5 50 50 -- -- -- 17 194 180 22 244 230
ऑक्युपेशनल
थे रपी
पदवी 4 90 90 -- -- -- -- -- -- 4 90 90
पद यु र 5 32 30 -- -- -- -- -- -- 5 32 30
ऑडीओलॉजी
व पीच लँग्वेज
पॅथोलॉजी
पदवी 1 43 38 -- -- -- -- -- -- 1 43 38
पद यु र 2 30 25 -- -- -- -- -- -- 2 30 25
ो थे टीक्स व
ऑरथोटीक्स
पदवी 1 30 28 -- -- -- -- -- -- 1 30 28
पद यु र 1 4 4 -- -- -- -- -- -- 1 4 4
निसग
पदवी 6 290 260 -- -- -- 87 3,720 3,281 93 4,010 3,541
पद यु र 3 47 35 -- -- -- 21 314 250 24 361 285
बी.पी.एम.टी.
पदवी 15 1,146 928 -- -- -- 1 80 36 16 1,226 964
आधार : महारा टर् आरोग्य िवज्ञान िव ापीठ, नािशक

239
सन 2018-19 मधील तंतर्िशक्षण सं थांची संख्या, त्यांची वेशक्षमता व थम वषार्त वेिशत िव ाथ्यार्ंची संख्या

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)
अिभयांितर्की
पदिवका 42 18,030 13,233 17 4,050 2,993 352 1,01,429 35,329 411 1,23,509 51,555
पदवी 9 3,280 3,084 12 3,357 3,097 326 1,23,719 67,687 347 1,30,356 73,868
पद यु र 5 852 724 12 1,356 946 195 12,640 5,079 212 14,848 6,749
वा तुशा तर्
पदवी -- -- -- 3 187 184 81 5,090 4,644 84 5,277 4,828
पद यु र -- -- -- -- -- -- 19 480 334 19 480 334
यव थापन
शा तर्
एमएमएस /
1 120 120 14 1,200 919 308 33,027 28,305 323 34,347 29,344
एमबीए
पीजीडीएम 1 60 60 -- -- -- -- -- -- 1 60 60
हॉटे ल
यव थापन
व खा पेय
यव था
तंतर्ज्ञान
पदिवका 2 120 117 -- -- -- 1 60 58 3 180 175
पदवी -- -- -- 1 40 27 8 450 408 9 490 435
पद यु र -- -- -- -- -- -- 1 24 7 1 24 7
औषध
िनमार्णशा तर्
पदिवका 4 210 208 20 1,240 1,222 291 18,139 18,036 315 19,589 19,466
पदवी 4 220 208 8 390 370 216 16,578 16,247 228 17,188 16,825
पद यु र 3 73 70 6 264 235 97 2,894 2,361 106 3,231 2,666
फामार्. डी. 2 60 60 -- -- -- 7 210 192 9 270 252
मा टर इन
कॉ युटर 2 90 86 10 570 299 79 5,970 3,167 91 6,630 3,552
ॲि लकेशन
औ ोिगक
417 93,060 87,417 -- -- -- 525 46,411 35,101 942 1,39,471 1,22,518
िशक्षण सं था
आधार : 1) तंतर् िशक्षण संचालनालय, मुंबई
2) यवसाय िशक्षण व िशक्षण संचालनालय, मुंबई

240
सन 2017-18 मधील कला, िवज्ञान, वािणज्य, इतर िबगर- कृ िष अ यासकर्म, िवधी, िशक्षणशा तर् व लिलत कला
अ यासकर्मांकरीता एकू ण सं था, त्यांची वेशक्षमता व थम वषार्त वेिशत िव ाथ्यार्ंची संख्या

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)
कला
पदवी 1,601 1,169 2,66,502 2,13,185 90,657 56,931 3,58,760 2,71,285
पद यु र 1,648 1,021 79,565 32,921 5,404 2,379 86,617 36,321
िवज्ञान
पदवी 1,986 1,808 1,74,189 1,46,137 79,974 49,583 2,56,149 1,97,528
पद यु र 1,000 942 29,530 22,920 5,058 3,383 35,588 27,245
वािणज्य
पदवी 15 1,681 1,631 1,090 2,42,075 1,95,999 1,201 1,26,679 82,926 2,306 3,70,435 2,80,556
पद यु र 517 515 34,745 26,759 5,030 3,331 40,292 30,605
नॉन-
एआयसीटीई
अ यासकर्म
पदवी 120 118 17,491 13,472 24,409 14,931 42,020 28,521
पद यु र -- -- 615 100 1,330 189 1,945 289
िवधी
पदवी 1 300 291 6,691 5,757 6,593 5,334 13,584 11,382
41 83 125
पद यु र -- -- -- 1,696 1,242 850 628 2,546 1,870
िशक्षणशा तर्
डी.एड 16 839 505 97 4,545 3,014 736 50,260 13,573 849 55,644 17,092
बी.एड 600 399 2,699 2,296 29,188 22,273 32,487 24,968
12 39 490 541
एम.एड 150 9 425 134 1,944 403 2,519 546
दृ यकला
पदिवका 3 145 130 31 1,930 1,773 178 11,600 2,190 212 13,675 4,093
पदवी 4 300 300 -- -- -- -- -- -- 4 300 300
पद यु र 3 95 60 -- -- -- -- -- -- 3 95 60
आधार : 1) उच्च िशक्षण संचालनालय, पुणे.

2) कला संचालनालय, मुंबई
3) महारा टर् िव ा ािधकरण, पुणे

241
सन 2018-19 मध्ये कृ िष, पशु व मत् य िवज्ञान अ यासकर्मांकरीता सं था, त्यांची वेशक्षमता व थम वषार्त
वेिशत िव ाथ्यार्ंची संख्या
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)
कृ िष
पदवी 17 1,768 1,706 2 244 242 74 7,890 6,371 93 9,902 8,319
पद यु र 11 885 880 -- -- -- -- -- -- 11 885 880
आचायर् पदवी 4 168 120 -- -- -- -- -- -- 4 168 120
फलोत्पादन
पदवी 4 200 192 -- -- -- 10 560 447 14 760 639
पद यु र 10 134 124 -- -- -- -- -- -- 10 134 124
वन संवधर् न
पदवी 2 64 64 -- -- -- -- -- -- 2 64 64
पद यु र 2 21 6 -- -- -- -- -- -- 2 21 6
मत् य िवज्ञान
पदवी 1 40 38 -- -- -- -- -- -- 1 40 38
पद यु र 1 28 16 -- -- -- -- -- -- 1 28 16
आचायर् पदवी 1 11 2 -- -- -- -- -- -- 1 11 2
अन्न तंतर्ज्ञान
पदवी 1 64 61 -- -- -- 25 1,520 1,180 26 1,584 1,241
पद यु र 1 15 15 -- -- -- -- -- -- 1 15 15
आचायर् पदवी 1 5 5 -- -- -- -- -- -- 1 5 5
जैव तंतर्ज्ञान
पदवी 2 80 80 -- -- -- 16 1,000 861 18 1,080 941
पद यु र 1 8 7 -- -- -- 3 24 24 4 32 31
आचायर् पदवी 1 3 2 -- -- -- -- -- -- 1 3 2
कृ िष अिभयांितर्की
पदवी 4 247 238 -- -- -- 15 880 723 19 1,127 961
पद यु र 4 70 36 -- -- -- -- -- -- 4 70 36
आचायर् पदवी 4 36 9 -- -- -- -- -- -- 4 36 9
गृह/सामािजक िवज्ञान
पदवी 1 40 20 -- -- -- -- -- -- 1 40 20
पद यु र 1 12 5 -- -- -- -- -- -- 1 12 5
आचायर् पदवी 1 2 0 -- -- -- -- -- -- 1 2 0
कृिष यवसाय यव थापन
पदवी -- -- -- -- -- -- 12 600 417 12 600 417
पद यु र 1 35 22 -- -- -- 3 90 49 4 125 71
पशुसंवधर् न शा तर्
पदवी -- -- -- -- -- -- 1 30 23 1 30 23
काढणी प चात तंतर्ज्ञान
पद यु र 1 30 6 -- -- -- -- -- -- 1 30 6
पशुिवज्ञान शा तर्
पदवी 5 405 401 -- -- -- -- -- -- 5 405 401
पद यु र 6 245 173 -- -- -- -- -- -- 6 245 173
आचायर् पदवी 6 91 0$ -- -- -- -- -- -- 6 91 0$
दुग्ध तंतर्ज्ञान
पदवी 2 76 64 -- -- -- -- -- -- 2 76 64
पद यु र 1 8 3 -- -- -- -- -- -- 1 8 3
आधार − 1) महारा टर् कृ षी व संशोधन पिरषद, पुणे. 2) महारा टर् पशु व मत् यिवज्ञान िव ापीठ, नागपुर. $ - वेश िकर्या सुरु आहे .

242
राज्यातील उपल ध वै कीय सुिवधा

(सावर्जिनक, थािनक सं था आिण िव व थ सं था रुग्णालये )
ाथिमक क्षयरोग रुग्णालये

ाथिमक सं थांतील@@ दर लाख @
अ. रुग्णालये दवाखाने उपकदर्े आरोग्य आिण रुग्ण
वषर् आरोग्य कदर्े खाटा लोकसंख्येमागे
कर्. (संख्या) (संख्या ) (संख्या ) पथके िचिकत्सालये
(संख्या) (संख्या) खाटा
(संख्या) (संख्या)
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
1 1971 299 1,372 उ ना 388 1 72 43,823 88
2 1981 530 1,776 उ ना 454 400 90 71,385 114
3 1991 768 1,896 उ ना 1,672 81 1,977 1,09,267 144
4 2001 981 1,629 उ ना 1,768 169 2,520 1,01,670 105
5 2011 1,368 3,012 10,580 1,816 191 2,520 1,18,116 103
6 2012 1,393 3,087 10,580 1,816 193 2,520 1,19,355 106
7 2013 1,395 3,087 10,580 1,811 193 3,062 ## 1,20,576 107
##
8 2014 1,402 3,087 10,580 1,811 193 3,062 1,21,066 108
9 2015 1,402 3,087 10,580 1,811 193 3,066 ## 1,21,108 108
10 2016 1,402 3,087 10,580 1,811 193 3,091 ## 1,21,108 108
11 2017 1,402 3,087 10,668 1,814 193 5,337 1,23,742 101
आधार - (1) राज्य कुटुं ब क याण कायार्लय, महारा टर् शासन उ ना उपल ध नाही
(2) आरोग्य सेवा संचालनालय, महारा टर् शासन
(3) राज्य आरोग्य मािहती व जीवनिवषयक आकडे वारी कायार्लय, महारा टर् शासन
@@ फक्त सावर्जिनक, थािनक सं था आिण िव व थ सं था रुग्णालयातील खाटांचा समावेश आहे . खाजगी रुग्णालयातील खाटांचा समावेश केले ला नाही.
@ संबंिधत वषार्च्या मध्याकिरता अंदािजत लोकसंख्येवर आधािरत आहे .
## क्षयरोग रुग्णालये, कदर्े , उपचार पथके, इ. सावर्जिनक आरोग्य सं थांचा यात समावेश आहे .

243
राज्याचे नमुना न दणी पाहणीवर आधािरत जन्मदर, मृत्युदर, अभर् कमृत्युदर व एकू ण जननदर
जन्मदर मृत्युदर अभर्कमृत्युदर एकूण जननदर
वषर् गर्ामीण नागरी एकूण गर्ामीण नागरी एकूण गर्ामीण नागरी एकूण गर्ामीण नागरी एकूण
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)
1971 33.7 29.0 32.2 13.5 9.7 12.3 111 88 105 4.9 3.9 4.6
(38.9) (30.1) (36.9) (16.4) (9.7) (14.9) (138) (82) (129) (5.4) (4.1) (5.2)
1981 30.4 24.5 28.5 10.6 7.4 9.6 90 49 79 4.0 3.0 3.7
(35.6) (27.0) (33.9) (13.7) (7.8) (12.5) (119) (62) (110) (4.8) (3.3) (4.5)
*
1991 28.0 22.9 26.2 9.3 6.2 8.2 69 38 60 3.4 2.5 3.0
(30.9) (24.3) (29.5) (10.6) (7.1) (9.8) (87) (53) (80) (3.9) (2.7) (3.6)
2001 21.1 20.2 20.7 8.5 5.9 7.5 55 28 45 2.6 2.2 2.4
(27.1) (20.3) (25.4) (9.1) (6.3) (8.4) (72) (42) (66) (3.4) (2.3) (3.1)
2007 18.7 17.3 18.1 7.3 5.7 6.6 41 24 34 2.2 1.8 2.0
(24.7) (18.6) (23.1) (8.0) (6.0) (7.4) (61) (37) (55) (3.0) (2.0) (2.7)
2008 18.4 17.2 17.9 7.4 5.6 6.6 40 23 33 2.1 1.7 2.0
(24.4) (18.5) (22.8) (8.0) (5.9) (7.4) (58) (36) (53) (2.9) (2.0) (2.6)
2009 18.1 16.9 17.6 7.6 5.5 6.7 37 22 31 2.1 1.7 1.9
(24.1) (18.3) (22.5) (7.8) (5.8) (7.3) (55) (34) (50) (2.9) (2.0) (2.6)
2010 17.6 16.4 17.1 7.5 5.3 6.5 34 20 28 2.0 1.7 1.9
(23.7) (18.0) (22.1) (7.7) (5.8) (7.2) (51) (31) (47) (2.8) (1.9) (2.5)
2011 17.3 15.8 16.7 7.3 5.1 6.3 30 17 25 1.9 1.6 1.8
(23.3) (17.6) (21.8) (7.6) (5.7) (7.1) (48) (29) (44) (2.7) (1.9) (2.4)
2012 17.4 15.5 16.6 7.3 5.0 6.3 30 17 25 2.0 1.6 1.8
(23.1) (17.4) (21.6) (7.6) (5.6) (7.0) (46) (28) (42) (2.6) (1.8) (2.4)
2013 17.2 15.4 16.5 7.1 5.0 6.2 29 16 24 1.9 1.6 1.8
(22.9) (17.3) (21.4) (7.5) (5.6) (7.0) (44) (27) (40) (2.5) (1.8) (2.3)
2014 16.8 16.0 16.5 6.8 4.8 6.0 27 14 22 1.9 1.7 1.8
(22.7) (17.4) (21.0) (7.3) (5.5) (6.7) (43) (26) (39) (2.5) (1.8) (2.3)
2015 16.6 15.9 16.3 6.6 4.7 5.8 26 14 21 2.0 1.6 1.8
(22.4) (17.3) (20.8) (7.1) (5.4) (6.5) (41) (25) (37) (2.5) (1.8) (2.3)
2016 16.3 15.5 15.9 6.9 4.6 5.9 24 13 19 1.9 1.6 1.8
(22.1) (17.0) (20.4) (6.9) (5.4) (6.4) (38) (23) (34) (2.5) (1.8) (2.3)
2017 16.0 15.4 15.7 6.6 4.6 5.7 23 14 19 उ ना उ ना उ ना
(21.8) (16.8) (20.2) (6.9) (5.3) (6.3) (37) (23) (33) उ ना उ ना उ ना
आधार - नमुना न दणी पाहणी पितर्का, महािनबंधक, भारत सरकार, नवी िद ली उ ना उपल ध नाही
टीप - (1) कंसातील आकडे भारताकिरता आहे त

(2) * ज मू व काि मर वगळू न
(3) जन्मदर व मृत्युदर दर हजार लोकसंख्येमागे
(4) अभर्कमृत्युदर दर हजार जीिवत जन्मामागे आहे त

244
काम करणाऱ्या लोकांची जनगणना 2011 नुसार आिर्थक वगर्वारी

(हजार)
#
मुख्यत: / महारा टर् भारत
काम करणाऱ्यांची
सीमांितक /
वगर्वारी पुरुष ि तर्या एकूण पुरुष ि तर्या एकूण
एकूण
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
(अ) काम करणारे
1. शेतकरी मुख्यत: 7,181 4,297 11,478 73,018 22,823 95,841
सीमांितक 411 680 1,091 9,689 13,163 22,851
एकूण 7,592 4,977 12,569 82,707 35,986 1,18,692
2. शेतमजूर मुख्यत: 5,847 5,222 11,069 55,255 30,912 86,167
सीमांितक 928 1,489 2,417 27,485 30,678 58,163
एकूण 6,775 6,711 13,486 82,740 61,590 1,44,330
3. घरगुती उ ोगातील मुख्यत: 607 385 991 7,540 4,791 12,331
सीमांितक 84 150 234 2,236 3,769 6,005
एकूण 691 535 1,225 9,776 8,560 18,336
4. इतर मुख्यत: 16,355 3,870 20,225 1,37,336 30,771 1,68,107
सीमांितक 1,204 718 1,922 19,307 12,971 32,278
एकूण 17,559 4,588 22,147 1,56,643 43,742 2,00,385
एकूण (अ) मुख्यत: 29,989 13,774 43,763 2,73,149 89,297 3,62,446
सीमांितक 2,628 3,037 5,665 58,717 60,580 1,19,297
एकूण 32,617 16,811 49,428 3,31,866 1,49,877 4,81,743
(ब) काम न करणारे एकूण 25,626 37,320 62,946 2,91,256 4,37,570 7,28,826
एकू ण (अ + ब) 58,243 54,131 1,12,374 6,23,122 5,87,447 12,10,569
आधार - महािनबंधक व गणना आयुक्त, कदर् शासन

# मिणपूर राज्याच्या सेनापती िज ातील माओ-मारम, पाओमाटा आिण पुरुल हे उपिवभाग वगळू न
टीप - आकडे संिक्ष तात िद याने बेरजा जुळतीलच असे नाही

245
राज्यातील िविवध उ ोगांतील सरासरी दै िनक रोजगार
(शंभर)
सरासरी दै िनक रोजगार
अ.कर्. उ ोग गट
1971 1981 1991 2001 2011 2015 2016 2017 2018
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
(अ) गर्ाहक व तू उ ोग 5,020 5,168 4,535 4,533 5,164 5,791 5,936 6,314 6,707
1. खा उत्पादने, पेये 921 965 1,330 1,662 1,991 2,427 2,619 2,804 3,064
व तंबाखूची उत्पादने
2. व तर्ो ोग (पिरधान 3,516 3,554 2,527 2,167 2,182 2,299 2,413 2,554 2,662
करण्याची व तर्े धरुन)
3. लाकूड व 75 75 152 154 217 225 275 284 308

लाकडाची उत्पादने
4. कागद, कागदाची 494 549 491 525 736 785 560 588 583
उत्पादने, मुदर्ण व
काशन, इत्यािद
5. कातडी कमावणे व 14 25 35 25 38 55 69 86 91
चाम ाची उत्पादने
(ब) मध्यम तयार माल 2,435 3,193 3,421 3,462 6,648 7,553 4,773 5,242 5,461
उ ोग
6. रसायने व 760 1,059 1,215 1,299 1,802 2,010 1,760 1,883 1,932
रासायिनक उत्पादने
7. पेटर्ोिलयम, रबर, 349 421 482 535 1,087 1,206 1,075 1,170 1,250
लाि टक यांची
8. अधातू खिनज 402 403 423 317 465 485 495 526 560
9. मूलभूत धातू, 924 1,310 1,301 1,311 3,294 3,852 1,443 1,663 1,719
धातूची उत्पादने
(क) भांडवली व तू 2,110 2,898 2,712 3,140 5,033 5,448 3,262 3,035 3,018
उ ोग
10. यंतर्े व यंतर्सामगर्ी 1,322 1,786 1,614 1,720 2,407 2,533 1,401 1,354 1,367
(पिरवहन यंतर्सामगर्ी
वगळू न)
11. पिरवहन यंतर्सामगर्ी 608 903 867 1,025 1,785 1,972 398 389 357
12. इतर व तुिनमार्ण 180 209 231 395 841 942 1,463 1,292 1,294
उ ोग
(ड) इतर 412 663 1,016 870 1,301 1,798 10,063 10,957 11,664
एकू ण 9,977 11,922 11,684 12,005 18,146 20,590 24,034 25,548 26,851
आधार - औ ोिगक सुरक्षा व आरोग्य संचालनालय, महारा टर् शासन
टीप - (1) आकडे संिक्ष तात िद याने काही िठकाणी बेरजा जुळणार नाहीत
(2) 1974 पासून िवडी कारखान्यां ची न द वेग या अिधिनयमात समािव ट करण्यात आली

246
राज्यातील कायर् रत कारखाने व त्यातील रोजगार

रोजगार ('000)
वषर् बाब ** कलम 2 एम (i) कलम 2 एम (ii) व कलम 85 सवर् कारखाने
50 पेक्षा 50 िंकवा 50 पेक्षा 50 िंकवा 50 पेक्षा 50 िंकवा
कमी अिधक एकूण कमी अिधक एकूण कमी अिधक एकूण सवर्
कामगार कामगार कारखाने कामगार कामगार कारखाने कामगार कामगार कारखाने
असलेले असलेले असलेले असलेले असलेले असलेले
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
1971 कारखाने 6,341 2,701 9,042 856 343 1,199 7,197 3,044 10,241
रोजगार 123 824 947 15 36 51 138 860 998
1981 कारखाने 10,238 3,132 13,370 3,154 70 3,224 13,392 3,202 16,594
रोजगार 183 983 1,166 20 6 26 203 989 1,192
1991 कारखाने 13,139 3,199 16,338 7,743 38 7,781 20,882 3,237 24,119
रोजगार 215 910 1,124 40 4 44 254 914 1,169
2001 कारखाने 15,977 3,929 19,906 8,393 25 8,418 24,370 3,954 28,324
रोजगार 266 891 1,157 42 2 44 308 893 1,201
2009 कारखाने 18,668 6,112 24,780 9,263 17 9,280 27,931 6,129 34,060
रोजगार 345 1,103 1,448 50 2 52 395 1,105 1,500
2010 कारखाने 19,173 6,517 25,690 9,183 15 9,198 28,356 6,532 34,888
रोजगार 363 1,231 1,594 52 1 53 415 1,233 1,647
2011 कारखाने 19,410 7,373 26,783 9,067 26 9,093 28,477 7,399 35,876
रोजगार 367 1,394 1,761 51 3 54 418 1,397 1,815
2015 कारखाने 17,917 7,908 25,825 10,377 87 10,464 28,294 7,995 36,289
रोजगार 404 1,584 1,989 60 10 70 464 1,595 2,059
2016 कारखाने 20,823 9,317 30,140 5,159 48 5,207 25,982 9,365 35,347
रोजगार 449 1,910 2,359 40 4 44 489 1,914 2,403
2017 कारखाने 16,893 9,108 26,001 8,698 70 8,768 25,591 9,178 34,769
रोजगार 466 2,014 2,480 68 8 76 533 2,022 2,555
2018 कारखाने 18,655 9,431 28,086 7,824 45 7,869 26,479 9,476 35,955
रोजगार 466 2,153 2,618 62 5 67 528 2,157 2,685
आधार - औ ोिगक सुरक्षा व आरोग्य संचालनालय, महारा टर् शासन
टीप - (1) अंदािजत रोजगारात पतर् न पाठिवणाऱ्या कारखान्यांतील दै िनक सरासरी रोजगारां चा समावेश आहे
(2) आकडे वारी 1948 च्या कारखाना अिधिनयमांखाली येणाऱ्या कारखान्यासंबंधी आहे
(3) रोजगाराचे आकडे संिक्ष तात िलिह यामुळे काही िठकाणी बेरजा जुळणार नाहीत
**
कारखाने - कायर्रत कारखान्यांची संख्या रोजगार - रोजगाराची दै िनक सरासरी
1974 पासून िवडी कारखान्यांची न द यातून काढू न वेग या अिधिनयमाखाली समािव ट करण्यात आली आहे

247
राज्यातील कौश य िवकास, रोजगार व उ ोजकता मागर्दशर् न कदर्ांमध्ये न दणी झाले या

यक्तींची संख्या, अिधसूिचत केलेली िरक्त पदे व भरलेली पदे
(हजार)
संदभर् वषार्त न दणी वषर् अखेरीस चालू
अिधसूिचत केले या िरक्त संदभर् वषार्त भरले या
वषर् झाले या न दवहीत असले या
पदांची संख्या पदांची संख्या
यक्तींची संख्या यक्तींची संख्या
(1) (2) (3) (4) (5)
1991 591.8 64.8 30.3 3,159.8
1992 596.6 55.9 29.1 3,320.5
1993 599.7 55.4 24.1 3,349.6
1994 635.8 52.1 24.7 3,439.2
1995 720.1 49.7 18.7 3,634.3
1996 688.7 53.7 22.6 3,787.2
1997 692.8 47.4 22.9 3,933.1
1998 729.3 37.9 16.8 4,109.6
1999 861.1 50.9 16.2 4,183.8
2000 750.8 43.9 18.1 4,348.8
2001 623.2 32.3 12.5 4,419.7
2002 622.7 30.9 9.5 4,203.3
2003 819.1 59.6 16.4 4,044.1
2004 880.3 43.4 15.1 4,105.7
2005 645.2 44.2 13.9 4,000.3
2006 608.1 68.3 14.8 3,608.5
2007 616.7 97.5 9.2 3,213.8
2008 721.5 99.2 11.8 3,007.2
2009 698.3 176.6 17.2 2,875.9
2010 892.9 378.8 353.9 2,682.4
2011 747.5 346.2 191.0 2,596.2
2012 612.3 259.2 134.2 2,404.0
2013 630.3 118.9 114.6 3,034.8
2014 536.4 841.1 84.7 3,571.5
2015 461.9 571.4 70.4 3,401.5
2016 460.0 576.8 144.0 3,356.7
2017 539.3 413.1 222.6 3,819.6
2018 726.9 785.3 197.9 4,403.4
आधार - कौश य िवकास, रोजगार व उ ोजकता संचालनालय, महारा टर् शासन

248
कौश य िवकास, रोजगार व उ ोजकता मागर्दशर् न कदर्ांच्या चालू न दवहीत 31 िडसबर, 2018
अखे र असले या यक्तींची संख्या
एकूण बेरजेशी
अ. ि तर्यांची
शैक्षिणक पातर्ता एकूण यक्ती पैकी, ि तर्या यक्तींची
कर्. टक्केवारी
(1) (2) (3) (4) (5) (6)
1. माध्यिमक शालांत परीक्षेपेक्षा कमी (िनरक्षर धरुन ) 8,11,784 1,58,828 19.6 18.4
2. माध्यिमक शालांत परीक्षा उ ीणर् 11,37,591 2,58,400 22.7 25.8
3. उच्च माध्यिमक शालांत परीक्षा उ ीणर् 11,50,006 2,94,588 25.6 26.1
4. औ. .सं. िशिक्षत व िशकाऊ उमेदवार 2,33,514 23,355 10.0 5.3
5. पदिवकाधारक
5.1 अिभयांितर्की / तंतर्ज्ञान 79,021 18,927 24.0 1.8
5.2 वै कीय, डी.एम.एल.टी. व औषधिनमार्ण 18,784 6,859 36.5 0.4
5.3 इतर 1,37,131 1,14,884 83.8 3.1
एकू ण (5.1 ते 5.3) 2,34,936 1,40,670 59.9 5.3
6. पदवीधर
6.2 वै कीय 2,739 1,589 58.0 0.1
6.3 इतर 6,27,295 2,13,039 34.0 14.3
एकू ण (6.1 ते 6.3) 7,16,983 2,34,684 32.7 16.3
7. पद यु र पदवीधर
7.2 वै कीय 213 101 47.4 0.0
7.3 इतर 1,14,766 35,799 31.2 2.6
एकू ण (7.1 ते 7.3) 1,18,669 37,270 31.4 2.7
एकू ण बे रीज 44,03,483 11,47,795 26.1 100.0
आधार - कौश य िवकास, रोजगार व उ ोजकता संचालनालय, महारा टर् शासन
टीप - वरील तपिशलात एकापेक्षा जा त शै क्षिणक पातर्ता न दिवले या उमेदवारां ची त्यांच्या त्येक न दीनुसार वतंतर् गणना करण्यात आली आहे

249
राज्यातील महात्मा गांधी रा टर्ीय गर्ामीण रोजगार हमी योजनेखाली

घे ण्यात आले या िविवध कामांच्या कारानुसार संख्या व त्यावरील खचर्
(` लाख)
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19
अ. कामाचा
कामांची कामांची कामांची कामांची कामांची
कर्. कार खचर् खचर् खचर् खचर् खचर्
संख्या संख्या संख्या संख्या संख्या
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12)
1 गर्ामीण जोड 4,695 39,669.34 6,018 32,756.92 7,975 28,146.61 6,365 12,271.05 4,076 2,126.91
र ते
2 पूरिनयंतर्ण 254 2,657.81 308 4,147.46 591 5,135.73 715 4,101.03 560 1,283.56
व पूर
संरक्षण
3 जलसंधारण व 16,225 24,630.09 19,856 27,278.72 22,537 27,278.72 14,979 16,111.88 17,707 8,796.46
जलसंवधर्न
4 दु काळ 15,483 25,719.24 17,183 20,082.88 26,932 12,635.28 17,178 9,860.19 11,950 1,934.07
ितबंधक
काम
5 सू म 582 611.64 467 1,157.11 387 708.88 267 483.85 243 235.59
जलिंसचन
6 अनुसिू चत 20,824 21,926.62 35,302 43,125.9 49,967 54,746.94 1,32,616 61,805.11 2,01,491 41,179.84
जाती /
जमाती व
भूधारकांना
िंसचन
सुिवधा
7 पारं पािरक 2,029 3,904.31 2,425 6,361.88 3,389 5,812.39 2,034 4,176.27 2,316 1,798.14
जल तर्ोतांचे
नुतनीकरण
8 भूिवकास 2,179 4,438.38 4,377 5,854.66 8,082 5,919.65 3,720 3,474.10 2,883 945.74
9 राजीव गांधी 81 748.81 133 277.32 182 411.83 73 64.28 68 20.15

सेवा कदर्
10 इतर कामे 99,184 7,169.34 25,429 2,299.98 45,552 5,089.41 57,981 7,157.88 53,166 3,844.55
एकू ण 1,61,536 1,31,475.58 1,11,498 1,43,342.83 1,65,594 1,45,885.44 2,35,928 1,19,505.64 2,94,460 62,165.01
आधार - िनयोजन िवभाग, (रोहयो) महारा टर् शासन

250
राज्यातील औ ोिगक िववाद**
(भाग घे तलेले कामगार शंभरात व वाया गेलेले मिदन लाखात)

बाब 1981 1991 2001 2011 2014 2015 2016 2017 2018
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
1. कापड िगरण्या --
(अ) संप व टाळे बंदीची संख्या 66 10 12 7 8 4 18 13 4
(ब) भाग घे तलेले कामगार 564 61 86 26 24 89 70 16 35
(क) वाया गेलेले मनु यिदन 47.36 2.37 4.53 1.73 0.6 2.32 1.80 0.41 0.85
2. अिभयांितर्की कारखाने --
(ब) भाग घे तलेले कामगार 412 110 65 71 437 438 147 138 8
3. संकीणर् --
(ब) भाग घे तलेले कामगार 1,031 423 85 38 498 669 508 507 2
4. एकू ण --
(ब) भाग घे तलेले कामगार 2,007 594 237 135 959 1,196 725 660 45
आधार - कामगार आयुक्त, महारा टर् शासन

टीप - (1) बाब कर्मांक 4 (ब) व 4 (क) समोरील आकडे संिक्ष तात िद याने त्यक्ष बेरजेशी जुळतीलच असे नाही
(2) ** राज्य औ ोिगक संबंध यंतर्णेखालील
(3) मािहती जानेवारी ते िडसबर पयत

251
िज हािनहाय मानव िवकास िनदशांक 2011

दरडोई िज हा
मानव िवकास
एकूण एकूण अभर्क थूल उत्पन्न
िनदशांक
िज हा साक्षरता दर पटसंख्या ामाण मृत्यु दर ि थर िंकमतीनुसार मािविन ि थती
(मािविन)
(2011) (2011-12) (2007-08) (1999-2000)
2011
(`)
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
नंदरू बार 63.0 67.7 75 19,156 0.604 अ प
गडिचरोली 70.6 80.7 63 14,913 0.608
वािशम 81.7 88.0 46 14,885 0.646
िंहगोली 76.0 78.7 50 18,286 0.648
उ मानाबाद 76.3 81.9 50 17,847 0.649
नांदेड 76.9 80.3 30 18,155 0.657
जालना 73.6 83.7 48 20,565 0.663
लातूर 79.0 91.1 53 17,674 0.663
धुळे 74.6 83.7 44 21,442 0.671
बीड 73.5 90.4 33 21,013 0.678 मध्यम
परभणी 75.2 86.3 51 23,146 0.683
बुलढाणा 82.1 87.6 34 19,487 0.684
यवतमाळ 80.7 84.9 47 24,118 0.700
ग िदया 85.4 87.2 67 23,091 0.701
अमरावती 88.2 86.0 59 21,804 0.701
भंडारा 85.1 89.3 60 25,735 0.718
चं दर्पूर 81.4 88.9 74 28,730 0.718
अहमदनगर 80.2 87.9 41 27,392 0.720 उच्च
अकोला 87.6 85.6 28 24,055 0.722
वधार् 87.2 87.9 62 26,130 0.723
जळगाव 79.7 88.2 48 28,939 0.723
औरं गाबाद 80.4 82.2 44 30,690 0.727
सोलापूर 77.7 89.5 23 28,828 0.728
रत्नािगरी 82.4 89.0 25 27,685 0.732
सातारा 84.2 85.7 27 29,916 0.742
सांगली 82.6 87.9 33 33,713 0.742 अित उच्च
नािशक 81.0 82.2 46 35,545 0.746
ु र् 86.5 87.5 35 31,563 0.753
रायगड 83.9 88.9 35 34,377 0.759
को हापूर 82.9 88.4 13 36,178 0.770
नागपूर 89.5 92.6 40 37,995 0.786
$
ठाणे 86.2 78.5 34 50,408 0.800
पुणे 87.2 88.2 28 50,158 0.814
मुंबई @ 90.3 85.5 18 58,818 0.841
महारा टर् राज्य 82.9 85.4 44 35,033 0.752
आधार - महारा टर् मानव िवकास अहवाल 2012
टीप - @ मुंबई शहर व मुंबई उपनगर िज हे एकितर्त $ पालघरसह

11. िवशे ष अ यास
ा तािवक
11.1 रा टर्ीय नमुना सवक्षण कायार्लय, कदर् शासन िनरिनरा या सामािजक व आिर्थक िवषयांवर िनयिमतपणे दे श यापी सवक्षण घे ते.
राज्य या सवक्षणात गर्ामीण भागात अनुरुप नमुना तत्वावर व नागरी भागात कदर् नमुन्याच्या दीडपट नमुना तत्वावर सहभागी आहे . रा टर्ीय
नमुना पाहणीच्या (रानपा) 76 या फेरी अंतगर्त ‘िपण्याचे पाणी, वच्छता, आरोग्य व घरांची ि थती’ आिण ‘िद यांग यक्तींची पाहणी’ या
िवषयावर जुलै, 2018 ते िडसबर, 2018 या कालावधीमध्ये सवक्षण घे ण्यात आले.
11.2 सवक्षणाचे िन कषर् हे राज्य नमुन्याकरीता िनवडले या गर्ामीण भागातील 390 गावे व नागरी भागातील 586 नागरी
घटकांमधून गोळा केले या आकडे वारीवर आधािरत आहे त. ‘िपण्याचे पाणी, वच्छता, आरोग्य व घरांची ि थती’ या पतर्ाकिरता
11,664 कुटुं बांचे सवक्षण करण्यात आले, त्यापैकी 4,644 कुटुं बे गर्ामीण भागातील आिण 7,020 कुटुं बे नागरी भागातील होती.
‘िद यांग यक्तींची पाहणी’ या पतर्ाकिरता 10,694 कुटूं बांचे सवक्षण करण्यात आले, त्यापैकी 5,446 कुटुं बे गर्ामीण भागातील आिण
5,248 कुटुं बे नागरी भागातील होती.
11.3 कुटुं बातील सद याने िदले या त डी मािहतीवरून या सवक्षणाचे िन कषर् काढण्यात आले आहे त. सांिख्यकीय प तीनुसार
नमुना िनवड असली तरी नमुना िनवड प तीतील मूळ मयार्दा व तर्ुटी, इत्यादीचा भाव या िन कषार्ंमध्ये असु शकतो.
िपण्याचे पाणी, वच्छता, आरोग्य व घरांची ि थती
11.4 घराचा कार, मालकी, रचना व ि थती, क्षेतर्फळ, घराचे वय इत्यादी गोळा करण्यात आले या आकडे वारीवर आधािरत काही
िन कषर् खालील माणे आहे त :
 गर्ामीण भागातील 93 टक्के तर नागरी भागातील 67 टक्के कुटुं बांकडे वत:च्या मालकीचे घर होते. भाडे तत्वावर घे तले या
घरांची टक्केवारी गर्ामीण भागात 4.1 टक्के व नागरी भागात 31.3 टक्के होती.
 सरासरी मािसक घरभाडे गर्ामीण भागात `2,035 व नागरी भागात `4,164 होते.
 गर्ामीण भागात घराचा वापर मुख्यत: िनवासाकरीता (97.5 टक्के) तर नागरी भागात 90 टक्के घरांचा वापर िनवासी आिण
10 टक्के घरांचा वापर िनवासी व यापारी कारणासाठी होता.
 घरांच्या ि थतीनुसार सन 2002, 2012 व 2018 मधील कुटुं बांची टक्केवारी तक्ता 11.1 मध्ये िदली आहे
तक्ता 11.1 घरांच्या ि थतीनुसार कुटुं बांची टक्केवारी

(टक्के)
रानपा 58 वी फेरी रानपा 69 वी फेरी रानपा 76 वी फेरी
क्षेतर् (जुलै- िडसबर, 2002) (जुलै- िडसबर, 2012) (जुलै- िडसबर, 2018)
चांगली समाधानकारक वाईट चांगली समाधानकारक वाईट चांगली समाधानकारक वाईट
गर्ामीण 33.0 55.0 12.0 47.6 43.7 8.7 44.3 45.0 10.7
नागरी 49.8 42.2 8.0 63.1 31.7 5.1 61.9 32.5 5.7
एकुण 40.2 49.4 10.4 54.3 38.5 7.2 52.8 39.0 8.3

254
 गर्ामीण भागातील 29 टक्के कुटुं बांची घरे 10 ते 20 वष जुनी, 28 टक्के कुटुं बांची घरे 20 ते 40 वष जुनी आिण 12 टक्के
कुटुं बांची घरे 40 वष िंकवा त्यापेक्षा जा त जुनी होती. नागरी भागात ही टक्केवारी अनुकर्मे 30, 26 व 10 होती.
 वतंतर् घरात राहणाऱ्या कुटुं बांची टक्केवारी गर्ामीण भागात 83.6 टक्के आिण नागरी भागात 40.7 टक्के होती तर
सदिनकांमध्ये राहणा-या कुटुं बांची टक्केवारी गर्ामीण भागात 5.1 टक्के व नागरी भागात 41.7 टक्के होती.
 गर्ामीण व नागरी भागातील 90 टक्क्यांपेक्षा जा त कुटुं बांच्या घरांमध्ये हवा खेळती राहण्याची यव था चांगली िंकवा
समाधानकारक होती.
 गर्ामीण भागातील 33.1 टक्के कुटुं बांकडे आिण नागरी भागातील 22.6 टक्के कुटुं बांकडे वतंतर् वयंपाकघर न हते.
 गर्ामीण भागातील 24.3 टक्के कुटुं बांकडे आिण नागरी भागातील 2.2 टक्के कुटुं बांकडे सांडपाण्याची यव था न हती.
 गर्ामीण व नागरी भागातील 97 टक्क्यांपेक्षा जा त कुटुं बांकडे घरगुती वापराकरीता वीज होती. िव त
ु वाहक तार जोडणीच्या
कारानुसार कुटुं बांची टक्केवारी तक्ता 11.2 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 11.2 िव त
ु वाहक तार जोडणीच्या कारानुसार कुटुं बांची टक्केवारी
(टक्के)
क्षेतर् घरगुती वापराकिरता वीज िव त
ु वाहक तार जोडणीचा कार
असणारी कुटुं बे पाईपा ारे िंभतीवर लावलेली तात्पुरती एकूण
गर्ामीण 97.2 43.0 28.5 28.5 100
नागरी 99.3 66.6 27.7 5.7 100
एकू ण 98.2 54.5 28.1 17.4 100
कुटुं बाकडे असले या राहणीमानाच्या सुिवधा
 िपण्याच्या पाण्याच्या मुख्य ोताच्या उपल धतेनस

ु ार कुटुं बांची टक्केवारी तक्ता 11.3 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 11.3 िपण्याच्या पाण्याच्या मुख्य ोताच्या उपल धतेनस

ु ार कुटुं बांची टक्केवारी
(टक्के )
इमारतीमधील सावर्जिनक वापर

शेजाऱील
क्षेतर् वैयिक्तक वापर कुटुं बांचा सावर्जिनक इतर एकूण
ोत सावर्जिनक ोत खाजगी ोत
वापर
गर्ामीण 63.4 8.3 3.4 21.2 0.5 3.2 100
नागरी 78.1 13.2 2.5 2.8 0.6 2.8 100
एकू ण 70.5 10.7 2.9 12.3 0.6 3.0 100
 गर्ामीण भागातील 73.5 टक्के कुटुं बांकडे िपण्याच्या पाण्याचा मुख्य ोत घरामध्ये िंकवा घराबाहे र परं तु घराच्या पिरसरामध्ये
होता, 21.5 टक्के कुटुं बांना 0.2 िकमी पेक्षा कमी आिण पाच टक्के कुटुं बांना 0.2 िकमी पेक्षा जा त अंतरावरून पाणी आणावे
लागत होते तर नागरी भागामध्ये हे माण अनुकर्मे 94.5, 4.4 आिण 1.1 टक्के होते.

255
 गर्ामीण भागातील 70.3 टक्के आिण नागरी भागातील 75.7 टक्के कुटुं बे िपण्याच्या पाण्यावर वापरापुवीर् िकर्या करीत होते.
गर्ामीण भागामध्ये िपण्याचे पाणी िकर्या करण्यासाठी साधारणपणे ‘कापडाने गाळू न’ (49.8 टक्के), ‘वीजेवर आधािरत
शुध्दीकरण यंतर्’ (7.1 टक्के) आिण ‘तुरटी, लीिंचग पावडर िंकवा क्लोरीनच्या गोळया’ (6.2 टक्के) वापरले जात होते. नागरी
भागामध्ये िपण्याचे पाणी िकर्या करण्यासाठी साधारणपणे ‘कापडाने गाळू न’ (30.5 टक्के), ‘वीजेवर आधािरत शुध्दीकरण
यंतर्’ (23 टक्के), ‘उकळू न’ (9.1 टक्के) आिण ‘वीजरिहत शुध्दीकरण यंतर्’ (6.5 टक्के) वापरले जात होते.
 पाणी पुरवठयाच्या वारं वारतेनस
ु ार कुटुं बांची टक्केवारी तक्ता 11.4 मध्ये िदली आहे .
तक्ता 11.4 पाणी पुरव ाच्या वारं वारतेनस

(टक्के)
पाणी पुरव ाची वारं वारता
क्षेतर् दोन िदवसातून तीन िदवसातून आठव ातून एकूण
दै नंिदन इतर
एकदा एकदा एकदा
गर्ामीण 53.6 22.8 15.9 7.1 0.6 100
नागरी 76.0 9.0 7.4 6.8 0.8 100
एकू ण 65.9 15.2 11.2 7.0 0.7 100
नानगृह व वच्छतेची सुिवधा

 गर्ामीण भागातील 87.8 टक्के व नागरी भागातील 91.7 टक्के कुटुं बांना नानगृह सुिवधा उपल ध होती. गर्ामीण आिण नागरी
भागातील कुटुं बांचे नानगृहाच्या उपल धतेनस
ु ार वगीर्करण तक्ता 11.5 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 11.5 नानगृहाच्या उपल धतेनस

(टक्के)
नानगृहाची उपल धता
इमारतीमधील
िवनाशु क शु कासिहत
क्षेतर् वैयिक्तक कुटुं बांचा नानगृह एकूण
सावर्जिनक सावर्जिनक इतर
वापर सावर्जिनक नाही
वापर वापर
वापर
गर्ामीण 80.9 6.5 0.0 0.0 0.4 12.2 100
नागरी 85.1 6.3 0.2 0.1 0.1 8.2 100
एकू ण 82.9 6.4 0.1 0.0 0.2 10.4 100

256
 गर्ामीण भागातील 73.2 टक्के कुटुं बांकडे से टीक टँक काराचे आिण 12.9 टक्के कुटुं बांकडे एक शोष ख ा काराचे
शौचालय होते. नागरी भागामध्ये 53.9 टक्के कुटुं बांकडे मल िन: सारण यव था असलेले आिण 43.5 टक्के कुटुं बांकडे
से टीक टँक काराचे शौचालय होते.
 गर्ामीण भागातील 4.5 टक्के आिण नागरी भागातील 8.2 टक्के कुटुं बांनी शौचालयात िंकवा शौचालयाजवळ पाण्याची
यव था नस याचे सांिगतले.
सभोवतालच्या वातावरणातील सु म घटक
 नागरी भागातील 70.4 टक्के कुटुं बांनी घरगुती कचरा सावर्जिनक उकीरडयावर व 10 टक्के कुटुं बांनी सावर्जिनक उकीरडया
यितिरक्त इतर जागेवर कचरा टाक याचे सांिगतले. गर्ामीण भागातील 14.4 टक्के कुटुं बांनी घरगुती कचरा सावर्जिनक
उकीरडयावर, 28.6 टक्के कुटुं बांनी वत:च्या जागेवरील उकीरडयावर आिण 37.6 टक्के कुटुं बांनी सावर्जिनक उकीरडया
यितिरक्त इतर सावर्जिनक जागेवर कचरा टाक याचे सांिगतले.
 गर्ामीण भागातील 27 टक्के आिण नागरी भागातील 75.7 टक्के कुटुं बांनी सावर्जिनक उकीरडयावरील कचरा दररोज
उचलला जात अस याचे सांिगतले .

 गर्ामीण भागातील 14.5 टक्के कुटुं बांना आिण नागरी भागातील 12.2 टक्के कुटुं बांना घराभोवती साचले या पाण्याचा तर्ास
सहन करावा लागला. तसेच गर्ामीण भागातील 8.7 टक्के कुटुं बांनी आिण नागरी भागातील 6.6 टक्के कुटुं बांनी घराच्या
पिरसरात मानवी िव ठा िदसत अस याचे सांिगतले.
 गर्ामीण भागातील 30.4 टक्के कुटुं बांनी आिण नागरी भागातील 28.9 टक्के कुटुं बांनी माशा व डासांचा गंभीर उपदर्व होत
अस याचे सांिगतले .
 नागरी भागातील झोपडप ीत राहणा-या नऊ टक्के कुटुं बांनी जमीन/ सदिनका वाटपाबाबतचा लाभ िमळा याचे सांिगतले व
2.6 टक्के कुटुं बांनी इतर लाभ िमळा याचे सांिगतले .
िद यांग यक्ती
11.5 ‘िद यांग यक्तींचे अिधकार कायदा, 2016’ अन्वये दीघर् काळापासून असले या शारीिरक, मानिसक, बौि क िंकवा
संवेदनांच्या कमतरतेमळ
ु े समाजामध्ये इतर सवर्सामान्य यक्तीं माणे वावरताना अडथळा येत असले या यक्ती हणजे िद यांग यक्ती
होत. या सवक्षणामध्ये ‘दीघर् कालावधी’ हा 12 महीने िंकवा त्यापेक्षा जा त समजण्यात आला आहे . िद यांग यक्तींचे अिधकार कायदा,
2016 अन्वये िद यांगतेचे ढोबळ वगीर्करण तक्ता 11.6 मध्ये िदले आहे त.
तक्ता 11.6 िद यांगतेचे वगीर्करण
िव तृत गट िद यांगता
हालचाल ॲिसड ह याने बािधत, कृ ठरोग बरा झालेली यक्ती, पोलीओ, मदूसंबंधी आजार, बुटकेपणा, नायूंची िवकृ ती,
इतर हालचालीसंबंधी
दृ टीदोष अंधत्व, कमी दृ टी

कणर्बधीर कणर्बधीर
मूकबधीर मूकबधीर
मितमंदत्व/ बौि क िविश ट गो टी िशकण्यासंबंधी िद यांगता, वमग्नता, इतर मानिसक / बौि क
मानिसक आजार मानिसक आजार
इतर कंपवात, मदू आिण मज्जापेशींच्या ऱ्हासामुळे होणारा रोग, इतर जुनाट मज्जातंतिू वषयक आजार, थ ॅलासेिमया,
िहमोिफलीया, िसकल सेल आजार

257
11.6 कुटुं बातील त्येक िद यांग यक्तीकिरता िद यांगता आ याचे वय, घे तलेले उपचार, सावर्जिनक वाहतूक आिण सावर्जिनक
इमारतींचा वापर करताना येणा-या अडचणी, िद यांगता माणपतर् असणे, िनयिमत काळजी घे ण्याची यव था, िशक्षण आिण रोजगाराची
ि थती, इत्यादी िद यांगतेबाबतची तपशीलवार मािहती गोळा करण्यात आली. सवक्षणावर आधािरत काही िन कषर् खालील माणे
आहे त :
 कुटुं बात िकमान एक िद यांग यक्ती असले या कुटुं बांची टक्केवारी गर्ामीण भागामध्ये 6.8 टक्के आिण नागरी भागामध्ये
5.2 टक्के होती. गर्ामीण व नागरी भागातील िद यांग यक्तींची टक्केवारी अनुकर्मे 1.7 टक्के आिण 1.5 टक्के होती.
 गर्ामीण भागातील 37 टक्के आिण नागरी भागातील 22 टक्के िद यांग यक्ती िनरक्षर अस याचे आढळले. गर्ामीण आिण
नागरी भागातील पाच वष व त्यापेक्षा अिधक वयाच्या िद यांग यक्तींची शैक्षिणक पातर्तेनस
ु ार टक्केवारी तक्ता 11.7 मध्ये
तक्ता 11.7 पाच वष व त्यापे क्षा अिधक वयाच्या िद यांग यक्तींची शै क्षिणक पातर्तेनस
ु ार टक्केवारी
(टक्के)
उच्च उच्च
िद यांगता माध्यिमक माध्यिमक
िनरक्षर ाथिमक माध्यिमक एकूण िनरक्षर ाथिमक माध्यिमक एकूण
व व
त्यावरील त्यावरील
हालचाल 31 30 14 25 100 19 24 14 43 100
दृ टीदोष 46 30 11 13 100 32 25 11 32 100
कणर्बधीर 48 31 8 13 100 23 35 9 33 100
मूकबधीर 42 41 6 11 100 31 43 9 17 100
मितमंदत्व/ बौिध्दक 54 33 9 4 100 44 42 6 8 100
मानिसक आजार 41 31 13 15 100 24 21 15 40 100
इतर 11 36 10 43 100 12 26 10 52 100
वरीलपैकी कोणतीही िद यांगता 37 31 12 20 100 22 28 12 38 100

 12 ते 59 वष वयोगटातील िद यांग यक्तींपैकी 90 टक्क्यांपेक्षा जा त यक्तींना कोणत्याही कारचे यावसाियक / तांितर्क

िशक्षण िमळाले न हते.

258
 जन्मत: िद यांग असले या यक्तींचे माण गर्ामीण भागात 42 टक्के आिण नागरी भागात 32 टक्के होते. हे माण मितमंदत्व/
बौिध्दक िद यांग व मूकबधीर यांचेमध्ये जा त होते.
 पूवीर् उपचार घे तले या / उपचार घे त असले या िद यांग यक्तींचे िद यांगतेच्या कारानुसार वगीर्करण तक्ता 11.8 मध्ये
िदले आहे .
तक्ता 11.8 पूवीर् उपचार घे तले या / उपचार घेत असले या िद यांग यक्तींची िद यांगतेच्या कारानुसार टक्केवारी
(टक्के)
िवशेष िवशेष कोणतेही
कोणतेही
शाळा/ शाळा/ उपचार
उपचार उपचार न उपचार
िद यांगता उपचार िवशेष उपचार िवशेष न
घे त घे तलेले/ एकूण घे त एकूण
घे तलेले उपचार घे तलेले उपचार घे तलेले/
असलेले घे त असलेले
घे त घे त घे त
नसलेले
असलेले असलेले नसलेले
हालचाल 65 20 0 15 100 49 40 0 11 100
दृ टीदोष 65 11 5 19 100 59 23 0 18 100
कणर्बधीर 59 12 1 28 100 62 15 1 22 100
मूकबधीर 63 14 0 23 100 51 22 7 20 100
मितमंदत्व / बौिध्दक 70 18 0 12 100 49 34 7 10 100
मानिसक आजार 44 39 0 17 100 30 60 0 10 100
इतर 30 60 0 10 100 22 75 0 3 100
 गर्ामीण भागातील 22 टक्के हालचाल िद यांग, 20 टक्के द ृ टीदोष असलेले िद यांग, 21 टक्के कणर्बधीर िद यांगांनी संसाधने
अिधगर्हीत केली होती. नागरी भागात हे माण अनुकर्मे 36,34 व 47 होते. तसेच गर्ामीण व नागरी भागातील 15 टक्के
कणर्बधीर िद यांगांनी संसाधने ‘खरे दी करण्यास असमथर्’ अस याने संसाधने अिधगर्हीत केली नस याचे सांिगतले.
 द ृ टीदोष व मितमंदत्व/ बौिध्दक िद यांगता असले या 50 टक्केपेक्षा जा त यक्तींना दै नंिदन कामासाठी सतत मदतनीसाची
आव यकता होती. राहण्याच्या सुिवधेनस ु ार तसेच दै नंिदन कामासाठी सतत मदतनीसाची आव यकता असले या गर्ामीण
आिण नागरी भागातील गंभीर िद यांग यक्तींचे वगीर्करण तक्ता 11.9 मध्ये िदले आहे .
तक्ता 11.9 राहण्याच्या सुिवधे नस

ु ार आिण दै नंिदन कामासाठी सतत मदतनीसाची आव यकता असले या गंभीर िद यांग
यक्तींची टक्केवारी
(टक्के)
दै नंिदन कामासाठी सतत
गर्ामीण नागरी मदतनीसाची आव यकता
असले या गंभीर िद यांग यक्तीं
िद यांगता केवळ जोडीदार केवळ जोडीदार
एकटे जोडीदारा- िंकवा इतर एकटे जोडीदारा- िंकवा इतर
राहणारे सोबत यक्तींसोबत राहणारे सोबत यक्तींसोबत
राहणारे राहणारे राहणारे राहणारे
हालचाल 3.3 9.7 87.0 6.1 6.2 87.7 25.6 28.2
दृ टीदोष 11.7 9.8 78.5 5.0 9.2 85.8 54.3 51.4
कणर्बधीर 9.4 10.7 79.9 10.4 5.8 83.8 - -
मूकबधीर 6.5 5.0 88.5 14.6 2.4 83.0 - -
मितमंदत्व/ बौिध्दक 0.6 0.0 99.4 13.6 1.0 85.4 56.9 67.1
मानिसक आजार 4.3 8.4 87.3 1.0 3.2 95.8 42.8 35.1
इतर 0.5 4.4 95.1 1.9 4.5 93.6 13.4 24.9

259
 गर्ामीण भागातील 81.6 टक्के आिण नागरी भागातील 73.1 टक्के िद यांग यक्तींकडे िनयिमत मदतनीस उपल ध होता.
गर्ामीण भागातील 1.6 टक्के व नागरी भागातील एक टक्का िद यांग यक्तींना मदतनीसाची आव यकता असूनदे खील
मदतनीस उपल ध न हता.
 गर्ामीण आिण नागरी भागातील 60 टक्केपेक्षा जा त िद यांग यक्तींकडे िद यांगतेचे माणपतर् न हते.
 15 वष व त्यावरील वयाच्या िद यांग यक्तीपैकी 29.2 टक्के िद यांग यक्ती अपंगत्व येण्याआधी काम करीत होत्या,
अपंगत्वामुळे काम गमावले या िद यांगांची टक्केवारी 53.6 टक्के होती व अपंगत्वामुळे कामाच्या कारामध्ये बदल झाले या
िद यांगांची टक्केवारी 17.1 टक्के होती.
 गर्ामीण भागातील 78.3 टक्के िद यांग मशक्तीबाहे र, 20.7 टक्के िद यांग रोजगार असलेले व एक टक्का िद यांग
बेरोजगार होते. नागरी भागात हे माण अनुकर्मे 79.6, 19.4 व 1 होते.
 पायऱ्या िंकवा िजना अस याने तसेच उतरण, उ हन, खरबडीत फरशी उपल ध नस याने हालचाल िद यांगता असले या
55.9 टक्के िद यांगांनी सावर्जिनक वाहतूक यव थेचा वापर करताना व 57.1 टक्के िद यांगांनी सावर्जिनक इमारतीत
वावरताना अडचण येत अस याचे सांिगतले . हे माण द ृ टीदोष िद यांगांमध्ये अनुकर्मे 28.6 व 35.3 टक्के होते.
*****

261
याख्या सूची
लोकसंख्या
बालकांमधील मुलामुलींचे माण (0-6 वष) : लोकसंख्येतील ‘0 ते 6 वष वयोगटातील मुलींची त्याच वयोगटातील दर
1000 मुलांच्या तुलनेत असले ली संख्या’ अशी बालकांमधील मुलामुलींच्या माणाची याख्या करण्यात आली आहे .
0 ते 6 वष वयोगटातील मुलींची संख्या
बालकांमधील मुलामुलींचे माण (0-6 वष) = X 1000
0 ते 6 वष वयोगटातील मुलांची संख्या
सं थात्मक कुटुं ब : ‘सं थात्मक कुटुं ब’ हणून अशी सं था िवचारात घे तली जाते, ज्या सं थेत सामाियक वयंपाकगृहातील
भोजन घे णा-या पर पर असंबंिधत यक्तींचा समूह वा त य करतो. या कारच्या कुटुं ब सं थेत बोडीर्ंग गृह, खानावळी,
वसितगृहे, हॉटे स, बचाव गृहे, िनरीक्षण गृहे, िभक्षेकरी गृह, कारागृह ,आ म, वृ ा म, पाळणाघरे , अनाथालये, इत्यािंदचा
समावेश होतो.
कुटुं ब मुख : जनगणनेच्या हे तन

ू े, कुटुं ब मुख हणजे कुटुं बाकडू न कुटुं बाचा मुख हणून ओळखली जात असलेली
यक्ती होय. कुटुं बाच्या कारभाराचे यव थापन करण्याच्या द ृ टीने मुख्य जबाबदारी घे ते तसेच कुटुं बाच्या वतीने िनणर्य घे ते
अशी यक्ती असते. ‘कुटुं ब मुख’ हा सवार्त वय कर पुरुष सद य िंकवा कमिवणारा सद य असण्याची आव यकता नाही,
तर तर्ी िंकवा तरुण-तरुणींपैकी कोणताही सद य असू शकतो.
मुख्य कामगार : संदभर् कालावधीत 6 मिहन्यांपेक्षा जा त िदवस (180 िदवस) काम केले या कामगारांना मुख्य कामगार
असे संबोधतात.
सीमांितक कामगार : संदभर् कालावधीत 6 मिहन्यांपेक्षा कमी िदवस (180 िदवस) काम केले या कामगारांना सीमांितक
कामगार असे संबोधतात.
कामाच्या शोधात/कामासाठी उपल ध यक्ती : ज्या यक्तीकडे काम नाही, काम केलेले नाही तथािप, रोजगार िविनमय
कदर्, मध्य थ, िमतर् अथवा नातेवाईक यांच्यामाफर्त िंकवा संभा य िनयोक्त्यांना अजर् करुन स :ि थतीतील उपल ध काम व
त्याचा मेहनताना िवचारात घे ऊन कामाची मागणी करीत आहे , काम करण्याची इच्छा िंकवा कामासाठी उपल धता दशर्िवली
आहे , अशी यक्ती
मशक्ती : काम करणाऱ्या (रोजगारीत असले या) व कामाच्या शोधात िंकवा कामासाठी उपल ध असणाऱ्या (बेरोजगार)
यक्ती िमळू न मशक्ती तयार होते.
कायर् शक्ती (रोजगार असलेले) : कोणत्याही आिर्थक कायार्त गुंतले या (रोजगारीत असले या) यक्ती िमळू न
कायर्शक्ती तयार होते.
कायर् सहभाग दर : एकूण काम करणाऱ्यांचे (मुख्य + सीमांितक) (जनगणना 2011 नुसार) एकूण लोकसंख्येशी टक्केवारी
हणजे कायर् सहभाग दर होय.
एकूण काम करणारे (मुख्य + सीमांितक)

कायर् सहभाग दर = X 100
एकूण लोकसंख्या
मशक्ती सहभाग दर : दर हजार यक्तींपैकी मशक्तीतील (काम करणारे व बेरोजगार या दोन्हींचा

समावेश असतो) यक्तींची संख्या हणजे मशक्ती सहभाग दर होय.
(काम करणाऱ्या यक्तींची संख्या + बेरोजगार यक्तींची संख्या)

मशक्ती सहभाग दर = X 1000

262
काम करणाऱ्यांचे लोकसंख्ये शी माण : दर हजार यक्तींपैकी काम करणाऱ्या यक्तींची संख्या हणजे काम
करणाऱ्यांचे लोकसंख्येशी माण होय.
काम करणा-या यक्तींची संख्या

काम करणाऱ्यांचे लोकसंख्येशी माण = X 1000
( म कदर्, भारत सरकार यांनी वापरले या संज्ञेनस
ु ार)
बे रोजगार दर : मशक्तीतील दर हजार यक्तींमधील बेरोजगार यक्तींची संख्या हणजे बेरोजगार दर होय.
बेरोजगार यक्तींची संख्या

बेरोजगार दर = X 1000
(काम करणाऱ्या यक्तींची संख्या + बेरोजगार यक्तींची संख्या )
िनत्य मुख्य कायर् ि थती : पाहणीच्या िदवसापूवीर् मागील 365 िदवसात एखादी यक्ती तुलनेने ज्या कायर्ि थतीवर जा त
वेळ कायर्रत असते त्यास िनत्य मुख्य कायर् ि थती असे संबोधले जाते.
लोकिव
ाथिमक तूट : ाथिमक तूट हणजे राजकोषीय तूटीमधून याज दाने वगळ यावर येणारी रक्कम होय.
जन्म-मृत्यु सांिख्यकी
जन्म दर : दर हजार यक्तींमागे त्या वषार्तील जीिवत जन्मांची संख्या
मृत्यू दर : दर हजार यक्तींमागे त्या वषार्तील मृत्यूंची संख्या
अभर् क मृत्यू दर : दर हजार जीिवत जन्मांमागे अभर्कांच्या (एक वषर् िंकवा त्यापेक्षा लहान) मृत्यूंची संख्या
नवजात मृत्यू दर : चालू वषार्तील जीिवत जन्मांमागे 29 िदवसांपेक्षा कमी वय असले या नवजात िशशुंच्या मृत्यूंची संख्या
5 वषार्खालील बालकांचा मृत्यूदर : दर हजार जीिवत जन्मांमागे 5 वषार्ंखालील मुलांच्या मृत्यूंची संख्या
माता मृत्यू : कोणत्याही तर्ीचा मृत्यू गरोदरपणात िंकवा गरोदरपणाची समा ती झा यानंतर 42 िदवसांच्या आत,
गरोदरपणाच्या कालावधीचा व गभर्धारणेची जागा याचा िवचार न करता गरोदरपणाशी संबंिधत कारणाने िंकवा ज्याची
गरोदरपणामुळे िंकवा त्याच्या यव थापनामुळे ती ता वाढे ल अशा कारणाने अपघाती िंकवा ासंिगक कारणे वगळू न
झालेला मृत्यू होय.
माता मृत्यू माण : संबंिधत वषार्मध्ये गरोदरपणाची गुंतागुंत िंकवा सुती दर यान गुंतागुंत िनमार्ण झा यामुळे ित
1,00,000 जीिवत जन्मांमागे त्या वषार्तील ि तर्यांच्या मृत्युंची संख्या
एका ठरािवक कालावधीमध्ये झालेले एकूण माता मृत्यू

माता मृत्यू माण = X 1,00,000
त्याच कालावधीमध्ये झालेले एकूण िजवंत जन्म
एकू ण जनन दर : तर्ीच्या संपण

ु र् जनन कालावधीमध्ये तर्ीला होणारी सरासरी मुले

263
िशक्षण
िविश ट शैक्षिणक तरामधील िव ाथ्यार्ंची पटसंख्या
एकू ण पटसंख्ये चे माण = X 100
िविश ट शैक्षिणक तराकिरता अिधकृ त वयोगटातील लोकसंख्या
मुलींच्या एकूण पटसंख्येचे माण

तर्ी-पुरूष असमानता िनदशांक =
मुलांच्या एकूण पटसंख्येचे माण
िवशे ष गरजा असलेली मुले : िवशेष गरजा असले ली मुले हणजे द ृ टीदोष, वणदोष, हालचाल दोष, आकलनदोष,
सेरे ल पा सी िंकवा मितमंदत्व यांसारख्या रोगाने िपडीत असलेली सवर् मुले होय.
गळतीचे माण : संदिर्भत शैक्षिणक वषार्त एखा ा शाळे च्या पटावर न द झाले या िव ाथ्यार्ंची संख्या व त्यापुढील शैक्षिणक
वषार्मध्ये त्या शाळे च्या पटावर अ ाप न दणी न झाले या िव ाथ्यार्ंची संख्या यांचे माण हणजे गळतीचे माण होय.
िशक्षण िवकास िनदशांक पिरगिणत करण्याकरीता वापरलेले चल

घटक िनदशक
उपल धता दर दहा चौ. िकमी मागील शाळांची घनता
दर हजार मुलांच्या संख्येमागे शाळांची उपल धता
ाथिमक शाळांचे उच्च ाथिमक शाळांशी/तुक ांशी माण
पायाभूत सुिवधा िव ाथीर्-वगर्खो या यांचे माण : ाथिमकसाठी 30 पेक्षा जा त आिण उच्च ाथिमकसाठी 35 पेक्षा जा त
असले या शाळांची टक्केवारी
वगर्खो या-िशक्षक यांचे माण : 1 :1 असले या शाळांची टक्केवारी
िपण्याच्या पाण्याची सुिवधा असले या शाळांची टक्केवारी
मुलांसाठी वच्छतागृहे असले या शाळांची टक्केवारी
मुलींसाठी वच्छतागृहे असले या शाळांची टक्केवारी
िद यांगांसाठी उतार आव यक व उपल ध असले या शाळांची टक्केवारी
वयंपाकघर असले या शाळांची टक्केवारी (शासकीय/अनुदािनत शाळा)
िशक्षक िशिक्षका असले या शाळांची टक्केवारी (दोन िंकवा अिधक िशक्षक असले या शाळांमध्ये)
िव ाथीर्-िशक्षक यांचे माण : ाथिमकसाठी 30 पेक्षा जा त आिण उच्च ाथिमक 35 पेक्षा जा त असले या
शाळांची टक्केवारी
एकच िशक्षक असले या शाळांची टक्केवारी
यावसाियक शैक्षिणक अहर् ता नसलेले िशक्षक
फलिन प ी सरासरी अध्यापन िदवसांची संख्या
िशक्षकांचे सरासरी िशकवणी तास
शासकीय शाळांतील मागील वषार्च्या तुलनेत वेिशत िव ाथ्यार्ंमधील शेकडा बदल
पटसंख्येचे माण
अनुसिू चत जातींच्या मुलांचा सहभाग : अनुसिू चत जाती लोकसंख्येची टक्केवारी (2011 जनगणनेनस
ु ार)-
अनुसिू चत जाती पटसंख्या टक्केवारी
अनुसिू चत जमातींच्या मुलांचा सहभाग : अनुसिू चत जमाती लोकसंख्येची टक्केवारी (2011 जनगणनेनस
ु ार)-
अनुसिू चत जमाती पटसंख्या टक्केवारी
ु ार)- मुि लम पटसंख्या
मुि लम मुलांचा सहभाग : मुि लम लोकसंख्येची टक्केवारी (2011 जनगणनेनस
मुलींच्या पटसंख्येचे मुलांच्या पटसंख्येशी माण
गळतीचे माण
ाथिमक तरामधून उच्च ाथिमक तरामध्ये संकर्मण दर
264
आिर्थक
दे शांतगर्त थूल उत्पन्न : कोणत्याही भौगोिलक सीमांिकत क्षेतर्ातील िविश ट कालावधीमध्ये (साधारणपणे एक वषर्) िनमार्ण
झाले या सवर् व तू व सेवांचे (ि रुक्ती टाळू न) मू याच्या वरुपात केले ले मोजमाप. सवर्साधारणपणे भौगोिलक क्षेतर् हणजे
दे श. जर भौगोिलक क्षेतर् राज्य असेल तर त्यास थूल राज्य उत्पन्न आिण जर भौगोिलक क्षेतर् िज हा असेल तर त्यास थूल
िज हा उत्पन्न असे संबोधले जाते.
दे शांतगर्त थूल उत्पन्न (बाजार िंकमतींनुसार) : त्येक उ ोगापासून तयार करण्यात आले या मूळ िंकमतींनुसार थूल
मू यवृि + आयात शु कांसह उत्पादनावरील कर वजा उत्पादनावरील अनुदान
िन वळ उत्पन्नाची जसे दे शांतगर्त िन वळ उत्पन्न, िन वळ राज्य उत्पन्न व िन वळ िज हा उत्पन्न पिरगणना करतांना

संबंिधत थूल उत्पन्नातून ि थर भांडवलाचा घसारा वजा करण्यात येतो.
थूल मू यवृि (मूळ िंकमतींनुसार) : कमर् चाऱ्यां ची भरपाई + यव थापन अिधक्य / िम उत्पन्न + ि थर
भां ड वलाचा घसारा + उत्पादन कर वजा उत्पादन अथर्सहा य
थूल रा टर्ीय उत्पन्न : दे शांतगर्त थूल उत्पन्नात िवदे श यवहारातील दे वाण-घे वणातील फरकाचा समावेश करुन थूल
रा टर्ीय उत्पन्न पिरगिणत करण्यात येते.
िन वळ रा टर्ीय उत्पन्न : थूल रा टर्ीय उत्पन्नामधून ि थर भांडवलाचा घसारा वजा करुन िन वळ रा टर्ीय उत्पन्न पिरगिणत
करण्यात येते. यास रा टर्ीय उत्पन्न असेही संबोधले जाते.
दरडोई उत्पन्न : रा टर्ीय दरडोई उत्पन्न, राज्य दरडोई उत्पन्न आिण िज हा दरडोई उत्पन्न हे संबंिधत भौगोिलक क्षेतर्ाच्या
िन वळ उत्पन्नाला मध्यावधी लोकसंख्येने भागून पिरगिणत करण्यात येते.
आगाऊ अंदाज हणजे उपल ध अनुरुप/ ितिनिधक िनदशक वापरुन केले ले अंदाज.
गर्ाहक व तू : वत:च्या व कुटुं बाच्या वापरासाठी गर्ाहकांनी खरे दी केले या व तू.
मध्यम तयार माल : दुसऱ्या व तू तयार करण्याकिरता वापरात येणाऱ्या व तू.
भांडवली व तू : व तू तयार करण्यात येणारी यंतर्े, इत्यािद.
थूल उत्पादन : लेखा वषार्त उत्पािदत झाले ली उत्पादने व उप उत्पादने यांचे त्यक्ष करिवरिहत मू य ( हणजे िवकर्ीवरील
कर व शू क वगळू न आिण अस यास अनुदान समािव ट करुन) आिण अधर् िनिर्मत व तूंचे मूळ मू य, वत:साठी केले या
बांधकामाचे मू य, पूरिवण्यात आले या औ ोिगक व िबगर-औ ोिगक सेवांमळ
ु े ा त जमा, क प यंतर्सामगर्ी व इतर
थायी मालम ा यांचे भाडे , मुळ ि थतीत खरे दी केले या व तुंच्या िवकर्ी ारे िमळणारी िन वळ िश लक आिण िनमार्ण करुन
िवकर्ी केले या िवजेचे मू य यांचा थूल उत्पादनामध्ये समावेश होतो.
िन वळ मू यवृि : थूल उत्पादनातून एकूण िनिव टी मू य व घसारा वजा के यावर िन वळ मू यवृि ा त होते.

265
सवर्साधारण
गर्ामीण िव त
ु ीकरण (िव त
ु ीकरण केले ले खेडे) : ज्या खे ात (1) व ती असले या भागात तसेच दिलत व ती/ वाडी
अि तत्वात अस यास तेथे िवतरण रोिहतर् आिण िवतरण तारमागर् यांसारख्या पायाभूत सुिवधा पुरिव या अस यास, (अक्षय
ऊजार् ु ीकरणासाठी िवतरण रोिहतर्ाची आव यकता असेलच असे नाही); (2) शाळा, पंचायत कायार्लय,
ोतां ारे िव त
आरोग्य कदर्े , दवाखाने, समाजमंिदर, इत्यािद सारख्या सावर्जिनक िठकाणी वीज पुरिवली अस यास आिण (3) गावातील
एकूण कुटुं बांच्या संख्येपैकी वीजपुरवठा केले या कुटुं बांची संख्या िकमान 10 टक्के इतकी अस यास; त्या खे ास
ु ीकरण झालेले खे डे घोिषत करता येईल.
िव त
(उजार् मंतर्ालय, भारत सरकारने गर्ामीण िव त

ु ीकरण धोरण-2006 अंतगर्त िनि चत केलेली याख्या)
दरडोई िवजेचा अंितम वापर : िवजेच्या अंितम वापरास मध्यावधी लोकसंख्येने भागून पिरगिणत करण्यात येते
िवजेचा अंितम वापर हणजे गर्ाहकांनी त्यक्षात वापरलेली वीज (िंकवा गर्ाहकांना िवकलेली वीज) होय.
उजार् - एकके :
1 मे.व ॅ. = 1 मेगाव ॅट = 1,000 िकलोव ॅट = 10,00,000 व ॅट
1 युिनट = 1 िकलो-व ॅट-तास
1 दशलक्ष युिनट्स = 10,00,000 युिनट्स = 10,00,000 िक.व ॅ.तास
1 एम हीए = 1 दशलक्ष हो ट ॲि पअर
वाहन उत्पादकता : ित वाहनाने वाहतूक केलेले ितिदन सरासरी िकलोमीटर.
चालक वाहक उत्पादकता : चालक व वाहकांनी िकलोमीटरमध्ये केलेले ितिदन सरासरी काम.
त्यक्ष वासी उत्पन्न

लोड फॅ क्टर टक्के = X 100
अपेिक्षत वासी उत्पन्न
राज्य व िज हा मानव िवकास िनदशांक मापनासाठी प ती (राज्य मानव िवकास अहवाल-2012) :
आरोग्य, िशक्षण व उत्पन्न या घटकांचे िनदशांक खालील सुतर्ाने पिरगिणत करण्यात आले आहे त.
त्यक्ष मू य (value) - लघु म मू य

Ix='X' घटकाचा िनदशांक =
मह म मू य - लघु म मू य
िशक्षणाच्या िनदशांकाची पिरगणना साक्षरतेला दोन-तृतीयांश व पटन दणी दराला एक-तृतीयांश भारांक (weight) दे ऊन
करण्यात आली आहे .
घटक िनदशांक काढ यानंतर िज ांच्या मानव िवकास िनदशांकासाठी घटक िनदशांकाची साधी सरासरी घे ण्यात आली
आहे .

266
घटक िनदशांक अनुमािनत करण्यासाठी खाली िद या माणे मह म व लघु म मू ये ठरिवण्यात आली.
घटक मह म लघु म
अभर्क जीिवतत्व दर 1,000 0
साक्षरता दर 100 0
थूल पटसंख्या माण 100 0
दरडोई िन वळ अंतगर्त उत्पन्न 1,50,000 10,000
(चालू िंकमतीनुसार) (₹)
टीप : अभर्क जीिवतत्व दर = 1,000 – अभर्क मृत्यू दर, उत्पन्नासाठी लॉग टर्ान् फॉमशन वापरला आहे .
िपकांची सघनता : एकूण िपकांखालील क्षेतर्ाचा िन वळ पेरणी क्षेतर्ाशी दर
दूरध्वनीची घनता : संदभर् क्षेतर्ामधील दर शंभर लोकसंख्येमागे दूरध्वनी जोडण्यांची संख्या
ि तर्यांचे लग्नाच्या वेळचे सरासरी वय : िदले या संदभर् वषार्मध्ये लग्न केले या ि तर्यांचे अंदािजत सरासरी वय
पाणी पुरवठा व वच्छता:
खुली हगणदारी मुक्त गाव : अनुसिु चत/घोिषत खुली हागणदारी मुक्त गाव हणजे असा पिरसर / गाव, जेथे द ृ य
वरूपात िव ठा आढळली नाही आिण त्येक कुटुं ब, सावर्जिनक आिण सामुदाियक सं था िव ठे ची िव हे वाट लावण्यासाठी
सुरिक्षत तंतर्ज्ञानाचा पयार्य वापरत आहे त.
खुली हगणदारी मुक्त शहर : खुली हगणदारी मुक्त असे अनुसिू चत / घोिषत केलेले शहर / भाग, जेथे िदवसाच्या
कोणत्याही वेळी एकही यक्ती उघ ावर शौच करीत असलेली आढळली नाही.
खुली हागणदारी मुक्त + शहर : खुली हगणदारी मुक्त+ असे घोिषत अनुसिू चत केलेले शहर / भाग, जेथे िदवसाच्या
कोणत्याही वेळी एकही यक्ती उघ ावर शौच / लघवी करीत असलेली आढळली नाही, जेथे सामुदाियक व सावर्जिनक
शौचालय कायार्त्मक व सुि थतीत आहे त.
*****

268
क. भारतातील राज्यांचे िनवडक सामािजक व आिर्थक िनदशक
नागरी राज्याच्या बालकांमधील

लोकसंख्येची लोकसंख्येतील
भौगोिलक क्षेतर् लोकसंख्येची लोकसंख्येची मुलामुलींचे
लोकसंख्या घनता दशवषीर्य तर्ी -पुरुष एकूण कुटुं बे
राज्य (लाख चौ. एकूण भारताच्या माण
(लाख) ( ित चौ. वाढ माण (लाख)
िकमी.) लोकसंख्येशी लोकसंख्येशी (0-6 वष
िकमी.) (टक्के)
टक्केवारी टक्केवारी वयोगट)
संदभर् वषर् िंकवा

(2011) (2011) (2011) (2011) (2011) (2001-11) (2011) (2011) (2011)
िदनांक
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
आंधर् दे श 2.75 845.81 308 33.36 7.00 10.98 993 939 210.23
^
तेलंगणा -- -- -- -- -- -- -- -- --
अरुणाचल दे श 0.84 13.84 17 22.94 0.11 26.03 938 972 2.71
आसाम 0.78 312.06 398 14.10 2.58 17.07 958 962 64.06
िबहार 0.94 1,040.99 1,106 11.29 8.60 25.42 918 935 189.14
झारखंड 0.80 329.88 414 24.05 2.72 22.42 949 948 62.55
िद ली 0.01 167.88 11,320 97.50 1.39 21.21 868 871 34.36
गोवा 0.04 14.59 394 62.17 0.12 8.23 973 942 3.44
गुजरात 1.96 604.40 308 42.60 4.99 19.28 919 890 122.48
हिरयाणा 0.44 253.51 573 34.88 2.09 19.90 879 834 48.58
िहमाचल दे श 0.56 68.65 123 10.03 0.57 12.94 972 909 14.83
ज मू व का मीर 2.22 125.41 124 27.38 1.04 23.64 889 862 21.20
कनार्टक 1.92 610.95 319 38.67 5.05 15.60 973 948 133.57
केरळ 0.39 334.06 860 47.70 2.76 4.91 1,084 964 78.54
मध्य दे श 3.08 726.27 236 27.63 6.00 20.35 931 918 150.93
छ ीसगड 1.35 255.45 189 23.24 2.11 22.61 991 969 56.51
महारा टर् 3.08 1,123.74 365 45.22 9.28 16.00 929 894 244.22
मिणपूर 0.22 28.56 128 29.21 0.24 24.50 985 930 5.58
मेघालय 0.22 29.67 132 20.07 0.25 27.95 989 970 5.48
िमझोराम 0.21 10.97 52 52.11 0.09 23.48 976 970 2.23
नागाल ँड 0.17 19.79 119 28.86 0.16 -0.58 931 943 3.96
ओिडशा 1.56 419.74 270 16.69 3.47 14.05 979 941 96.38
पंजाब 0.50 277.43 551 37.48 2.29 13.89 895 846 55.13
राज थान 3.42 685.48 200 24.87 5.66 21.31 928 888 127.11
िसक्कीम 0.07 6.11 86 25.15 0.05 12.89 890 957 1.29
तामीळनाडू 1.30 721.47 555 48.40 5.96 15.61 996 943 185.25
ितर्पूरा 0.10 36.74 350 26.17 0.30 14.84 960 957 8.56
उ र दे श 2.41 1,998.12 829 22.27 16.50 20.23 912 902 334.48
उ राखंड 0.53 100.86 189 30.23 0.83 18.81 963 890 20.57
पि चम बंगाल 0.89 912.76 1,028 31.87 7.54 13.84 950 956 203.80
$
भारत 32.87 12,108.55 382 31.14 100.00 17.70 943 918 2,495.02
$ कदर्शािसत दे श समािव ट ^ िवविक्षतपणे नमूद केले नस यास आंधर् दे शमध्ये समािव ट

269
भारतातील राज्यांचे िनवडक सामािजक व आिर्थक िनदशक
अनुसिू चत जाती
कृ िष िवषयक
िपण्यायोग्य / व अनुसिू चत िद यांग झोपडप ीतील मुख्यत: काम
तर्ी कुटुं ब मुख काम
शेतकऱ्यांची वच्छ पाण्याची जमातीच्या लोकसंख्येची लोकसंख्येची करणाऱ्यांची काम करणाऱ्या
असलेली करणाऱ्यांची
संख्या सुिवधा उपल ध लोकसंख्येची एकूण (सवर् शहरे ) नागरी एकूण ि तर्यांचा
कुटुं बे एकूण काम
(लाख) असले या एकूण लोकसंख्येशी लोकसंख्येशी लोकसंख्येशी सहभाग दर
(लाख) करणाऱ्यांशी
कुटुं बांची लोकसंख्येशी टक्केवारी टक्केवारी टक्केवारी
टक्केवारी टक्केवारी
(2011) (2011) (2011) (2011) (2011) (2011) (2011) (2011) (2011)
(11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19)

31.27 64.92 90.5 23.41 2.68 36.10 39.06 59.51 36.16
-- -- -- -- -- -- -- -- --
0.35 3.03 78.6 68.79 1.93 4.90 34.60 57.67 35.44
8.53 40.62 69.9 19.60 1.54 4.48 27.84 49.35 22.46
19.75 71.96 94.0 17.20 2.24 10.53 20.52 73.55 19.07
6.82 38.15 60.1 38.29 2.33 4.70 20.67 62.99 29.10
3.95 0.33 95.0 16.75 1.40 10.91 31.61 1.30 10.58
0.80 0.31 85.7 11.98 2.26 2.89 32.64 10.07 21.92
12.35 54.48 90.3 21.50 1.81 6.53 33.70 49.61 23.38
5.66 24.81 93.8 20.17 2.16 18.80 27.67 44.96 17.79
3.05 20.62 93.7 30.90 2.26 8.90 30.05 62.85 44.82
2.04 12.45 76.8 19.28 2.88 19.28 21.08 41.48 19.11
22.69 65.81 87.5 24.10 2.17 13.93 38.30 49.28 31.87
19.83 6.70 33.5 10.55 2.28 1.27 27.93 17.15 18.23
15.04 98.44 78.0 36.71 2.14 28.35 31.26 69.79 32.64
7.35 40.05 86.3 43.44 2.45 31.98 32.26 74.68 39.70
31.36 125.69 83.4 21.17 2.64 23.32 38.94 52.71 31.06
0.83 5.74 45.4 44.29 1.89 लागु नाही 33.26 52.81 39.88
1.27 4.95 44.7 86.73 1.49 9.64 31.06 58.45 32.67
0.37 2.30 60.4 94.54 1.38 13.74 37.83 55.76 36.16
0.53 5.38 53.8 86.48 1.50 14.42 37.46 61.66 44.74
12.02 41.04 75.3 39.98 2.96 22.28 25.51 61.82 27.16
7.96 19.35 97.6 31.94 2.36 14.04 30.46 35.59 13.91
11.77 136.19 78.1 31.31 2.28 12.13 30.72 62.10 35.12
0.17 1.17 85.3 38.43 2.98 20.43 37.73 46.53 39.57
29.65 42.48 92.5 21.11 1.64 16.61 38.73 42.13 31.80
1.21 2.96 67.5 49.59 1.75 14.54 29.32 44.20 23.57
40.07 190.58 95.1 21.27 2.08 14.02 22.34 59.25 16.75
3.93 15.80 92.2 21.66 1.84 16.00 28.46 51.23 26.68
26.15 51.17 92.2 29.32 2.21 22.06 28.14 44.04 18.08
327.83 1,188.09 85.5 25.27 2.21 17.37 29.94 54.61 25.51

270
मानव िवकासाबाबतचे मूलभूत िनदशक

जन्माच्या वेळेची चालू मानव
साक्षरतेची टक्केवारी ††
आयुमर्यार्दा (वष) िंकमतीनुसार िवकास
राज्य मृत्यु अभर्क मृत्यू
जन्म दर दरडोई िनदशांक
दर दर @
पुरुष ि तर्या एकूण पुरुष ि तर्या उत्पन्न *
(`)

(2011) (2011) (2011) (2012-16) (2012-16) (2017) (2017) (2017) (2017-18) (2011)
िदनांक
(1) (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) (28) (29)
आंधर् दे श 74.88 59.15 67.02 68.0 71.4 16.2 7.2 32 1,43,935 0.473
तेलंगणा ^ -- -- -- - - 17.2 6.6 29 1,81,102 --
अरुणाचल दे श 72.55 57.70 65.38 उ ना उ ना 18.3 6.1 42 1,35,165 उ ना
आसाम 77.85 66.27 72.19 64.4 66.8 21.2 6.5 44 उ ना 0.444
िबहार 71.20 51.50 61.80 68.9 68.5 26.4 5.8 35 38,860 0.367
झारखंड 76.84 55.42 66.41 67.8 68.0 22.7 5.5 29 63,754 0.376
िद ली 90.94 80.76 86.21 72.7 75.9 15.2 3.7 16 3,28,985 0.750
गोवा 92.65 84.66 88.70 उ ना उ ना 12.5 6.2 9 4,20,383 0.617
गुजरात 85.75 69.68 78.03 67.4 71.8 19.9 6.2 30 उ ना 0.527
हिरयाणा 84.06 65.94 75.55 67.2 72.0 20.5 5.8 30 2,03,340 0.552
िहमाचल दे श 89.53 75.93 82.80 69.4 75.5 15.8 6.6 22 1,60,712 0.652
ज मू व का मीर 76.75 56.43 67.16 71.6 76.2 15.4 4.8 23 उ ना 0.529
कनार्टक 82.47 68.08 75.36 67.6 70.7 17.4 6.5 25 1,83,737 0.519
केरळ 96.11 92.07 94.00 72.2 77.9 14.2 6.8 10 1,79,523 0.790
मध्य दे श 78.73 59.24 69.32 63.7 67.2 24.8 6.8 47 82,941 0.375
छ ीसगड 80.27 60.24 70.28 63.6 66.8 22.7 7.5 38 89,813 0.358
महारा टर् 88.38 75.87 82.34 70.8 73.7 15.7 5.7 19 1,76,102 0.572
मिणपूर 82.27 72.37 79.21 उ ना उ ना 14.6 5.3 12 62,640 उ ना
मेघालय 75.95 72.89 74.43 उ ना उ ना 22.8 6.1 39 78,976 उ ना
िमझोराम 93.35 89.27 91.33 उ ना उ ना 15.0 4.0 15 1,29,057 उ ना
नागाल ँड 82.75 76.11 79.55 उ ना उ ना 13.5 3.6 7 1,13,549 उ ना
ओिडशा 81.59 64.01 72.87 66.2 69.1 18.3 7.4 41 80,991 0.362
पंजाब 80.44 70.73 75.84 71.0 74.2 14.9 7.0 21 1,41,552 0.605
राज थान 79.19 52.12 66.11 66.1 70.7 24.1 6.0 38 98,078 0.434
िसक्कीम 86.55 75.61 81.42 उ ना उ ना 16.4 4.5 12 2,97,765 उ ना
तामीळनाडू 86.77 73.44 80.09 69.5 73.4 14.9 6.7 16 1,66,934 0.570
ितर्पूरा 91.53 82.73 87.22 उ ना उ ना 13.0 5.2 29 1,05,044 उ ना
उ र दे श 77.28 57.18 67.68 63.9 65.6 25.9 6.7 41 55,456 0.380
उ राखंड 87.40 70.01 78.82 68.5 74.8 17.3 6.7 32 1,73,820 0.490
पि चम बंगाल 81.69 70.54 76.26 69.8 71.9 15.2 5.8 24 95,562 0.492
$
भारत 80.88 64.63 72.98 67.4 70.2 20.2 6.3 33 1,14,958 0.467
$ कदर्शािसत दे श समािव ट ^ िवविक्षतपणे नमूद केले नस यास आंधर् दे शमध्ये समािव ट * अ थायी उ ना उपल ध नाही
†† साक्षरतेची टक्केवारी सात वष व त्यापेक्षा अिधक वयाच्या लोकसंख्येची आहे
@ छो ा राज्यां चे व कदर्शािसत दे शांचे अभर्क मृत्यु दर हे 2015-17 या तीन वषार्च्या कालावधीवर आधािरत

271
िव िवषयक िनदशक
एकूण महसूली महसूली तूट (+) / िव ीय राज्य शासनाच्या

राज्याची कदर्ाकडू न एकूण खचार्तील
जमेतील राज्याच्या कदर्ीय करांतील आिधक्य (-) ची तूट (+)/आिधक्य (-)ची थिकत दाियत्वांची
दरडोई महसूली ा त दरडोई िवकास खचार्चा
वत:च्या कर दरडोई िह सा राज्यांतगर्त राज्यांतगर्त राज्यांतगर्त
जमा अनुदान िह सा
महसूलाचा िह सा (`) थूल उत्पन्नाशी थूल उत्पन्नाशी थूल उत्पन्नाशी
(`) (`) (टक्के)
(टक्के) टक्केवारी टक्केवारी टक्केवारी
(2017-18) (2017-18) (2017-18) (2017-18) (2017-18) (2017-18) (2017-18) (31-3-2018)
(30) (31) (32) (33) (34) (35) (36) (37)
25,875 42.8 5,079 6,855 70.4 0.5 3.4 28.1

- 56.7 - - 73.6 -0.2 3.1 20.3
1,17,903 4.7 70,353 36,712 67.2 -18.4 2.9 27.6
16,931 17.5 6,754 5,278 66.8 उ ना उ ना उ ना
12,588 24.0 6,155 3,137 70.4 -0.3 7.2 30.0
19,228 27.9 6,620 3,966 72.6 -3.0 2.7 29.2
18,081 90.9 उ ना 1,279 74.1 -0.6 0.3 5.0
53,268 44.4 12,411 3,286 67.9 -0.4 4.9 26.0
20,572 59.3 3,250 2,472 65.4 उ ना उ ना उ ना
24,945 63.8 2,980 2,149 68.5 1.3 2.8 26.5
39,003 26.3 6,683 19,073 61.6 1.9 5.4 36.9
43,834 18.3 9,354 22,173 67.6 उ ना उ ना उ ना
23,096 58.6 5,022 3,458 72.4 नगण्य 2.7 17.1
24,527 55.3 4,694 3,007 49.9 1.9 3.3 31.2
16,967 34.3 6,388 3,563 70.6 -0.1 3.3 24.4
26,011 29.5 9,679 5,745 78.4 -1.1 3.4 18.7
21,054 64.0 3,041 2,759 64.3 0.6 1.9 18.2
45,655 5.3 17,121 25,168 64.0 -7.5 3.6 40.7
39,929 13.8 15,330 17,265 73.0 -2.1 3.9 33.8
82,870 5.4 28,676 46,775 71.6 -7.7 4.2 40.7
43,760 5.4 13,856 26,341 59.0 -0.1 6.7 39.8
20,860 29.6 7,272 5,326 73.3 -2.1 3.5 20.4
19,262 62.4 3,596 1,920 48.2 3.0 4.4 41.2
18,079 38.5 4,970 3,918 69.7 2.4 3.5 33.8
92,998 11.5 37,603 37,603 68.7 -5.6 3.3 24.1
22,284 58.6 4,936 2,755 59.4 1.3 2.9 22.4
26,401 14.3 10,797 10,697 60.3 2.1 7.8 29.3
13,650 31.1 5,433 3,184 62.4 -1.3 3.0 24.3
27,480 45.2 6,538 6,248 55.3 नगण्य 2.6 23.5
14,034 34.2 5,707 3,194 60.1 1.1 2.9 35.5
लागू नाही लागू नाही लागू नाही लागू नाही लागू नाही लागू नाही लागू नाही लागू नाही

272
अनुसिू चत वािणिज्यक बँका धानमंतर्ी मुदर्ा योजना
ाधान्य
क्षेतर्ाच्या पत- विहतीचे
दर लाख वािर्षक कजर् वािर्षक
दरडोई कजर्-ठे वी पुरव ाचा खात्यांची िवतरीत सरासरी
राज्य लोकसंख्येमागे दरडोई कजर् योजना # पजर्न्य
ठे वी @ माण एकूण संख्या रक्कम क्षेतर्*
बँक कायार्ल- (`) (` कोटी) (िममी)
(`) (टक्के) पतपुरव ा- (हजारात) (` कोटी) (हे क्टर)
यांची संख्या@
मधील िह सा
(टक्के)
संदभर् वषर्
(31-03-2018) (31-03-2018) (31-03-2018) (31-03-2018) (31-03-2018) (2018-19) (2018-19) (2018-19) (2017) (2015-16)
िंकवा िदनांक
(1) (38) (39) (40) (41) (42) (43) (44) (45) (46) (47)
आंधर् दे श 13.4 77,706 84,300 108.5 37.6 783 10,669 1,01,564 868.3 0.94
^
तेलंगणा -- -- -- -- -- 982 7,661 58,063 815.7 1.00
अरुणाचल दे श 11.4 99,305 24,769 24.9 27.3 14 114 85 2,745.3 3.35
आसाम 7.0 40,597 17,279 42.6 52.6 2,423 9,798 14,573 2,398.3 1.09
िबहार 6.3 29,864 9,559 32.0 61.6 6,000 23,068 60,000 1,112.0 0.39
झारखंड 8.5 57,847 15,845 27.4 51.8 1,437 6,700 8,337 1,165.8 1.17
िद ली 15.8 5,08,688 4,75,069 93.4 11.6 738 5,634 9,334 533.7 1.39
गोवा 32.8 3,19,583 85,259 26.7 37.6 45 477 984 2,772.6 0.81
गुजरात 12.2 1,00,238 75,173 75.0 39.7 1,826 12,984 71,080 815.0 1.88
हिरयाणा 17.0 1,30,026 77,279 59.4 44.4 1,082 7,282 75,773 417.0 2.22
िहमाचल दे श 21.3 1,19,003 36,746 30.9 60.4 120 2,192 10,697 1,182.2 0.95
ज मू व का मीर 14.1 82,478 35,388 42.9 52.1 133 3,321 9,286 1,278.9 0.59
कनार्टक 15.7 1,32,486 92,495 69.8 35.1 5,807 29,345 98,655 1,111.6 1.35
केरळ 17.4 1,22,112 78,028 63.9 50.1 2,121 11,967 64,883 2,664.9 0.18
मध्य दे श 8.1 42,492 27,675 65.1 54.9 3,283 16,792 1,09,264 799.9 1.57
छ ीसगड 9.4 50,237 31,468 62.6 41.8 1,202 5,567 15,082 1,124.4 1.25
महारा टर् 10.0 1,86,234 1,95,627 105.0 30.9 4,386 25,742 85,464 1,129.6 1.34
मिणपूर 6.6 33,908 15,108 44.6 36.7 86 344 273 1,780.0 1.14
मेघालय 12.1 76,515 20,624 27.0 32.5 36 263 827 4,472.4 1.29
िमझोराम 17.4 78,088 27,898 35.7 55.7 16 216 310 3,865.8 1.25
नागाल ँड 6.6 41,346 14,273 34.5 31.6 17 152 202 1,722.0 5.06
ओिडशा 11.1 62,835 23,336 37.1 47.3 4,164 15,285 38,378 1,344.5 0.95
पंजाब 21.7 1,18,298 74,730 63.2 48.5 1,183 7,976 1,20,501 497.5 3.62
राज थान 9.6 44,979 33,970 75.5 60.1 2,728 17,007 1,13,462 493.3 2.73
िसक्कीम 20.8 1,30,450 35,137 26.9 26.0 27 202 241 2,873.7 1.13
तामीळनाडू 15.3 1,03,618 1,11,949 108.0 44.3 7,441 33,808 1,24,519 970.9 0.75
ितर्पूरा 11.6 56,780 22,993 40.5 65.5 441 1,826 2,439 3,326.8 0.49
उ र दे श 7.5 42,603 17,431 40.9 52.2 4,976 24,889 1,58,426 652.1 0.73
उ राखंड 18.7 1,13,383 41,030 36.2 64.7 303 2,845 10,681 1,476.0 0.85
पि चम बंगाल 8.3 75,986 38,320 50.4 93.1 5,856 25,892 64,071 1,830.0 0.76
$
भारत 10.8 88,435 66,890 75.6 37.6 59,870 3,11,811 14,30,555 1,127.0 1.08
$ कदर्शािसत दे श समािव ट ^ िवविक्षतपणे नमूद केले नस यास आंधर् दे शमध्ये समािव ट @ 1 माचर् , 2018 रोजीची क्षेिपत लोकसंख्या
# कृ षी व संलग्न काय याकिरता ल य * अ थायी

273
ित हे क्टर उत्पादकता (िकलोगर्ॅम) एकूण िंसिचत िन वळ पेरणी

दर हे क्टर
दरडोई
िपकांखालील क्षेतर्ाची ित शेतकरी क्षेतर्ाची एकूण
अन्नधान्यांचे
क्षेतर्ामागे िपकाखालील िन वळ पेरणी भौगोिलक
उत्पादन
खतांचा वापर एकूण क्षेतर्ाशी क्षेतर् (हे क्टर) क्षेतर्ाशी
एकूण एकूण एकूण एकूण (िक.गर्ॅ)
कापूस (रुई) ऊस (टन) (िक.गर्ॅ) टक्केवारी टक्केवारी
तृणधान्ये कडधान्ये अन्नधान्ये तेलिबया
तर्ैवािर्षक सरासरी (2014-15 ते 2016-17) (2016-17) (2014-15) (2014-15) (2014-15) (2014-15)
(48) (49) (50) (51) (52) (53) (54) (55) (56) (57) (58)
3,486 806 2,609 697 544 75 212.3 226.1 50.5 1.6 38.3
3,010 641 2,538 1,252 381 76 - 221.5 47.6 -- 39.0
1,721 1,096 1,683 1,017 - 21 259.7 0.0 18.7 0.7 2.7
2,028 747 2,009 669 - 37 151.6 70.2 9.2 0.7 36.0
2,328 880 2,086 1,102 - 54 158.0 175.4 68.7 0.7 56.1
2,011 964 1,709 692 - 69 167.0 73.8 14.3 0.4 17.4
3,738 2695 3,779 1,254 - - 5.1 242.4 82.1 0.7 14.8
2,809 901 2,656 2,126 - 66 59.8 28.7 24.6 4.1 34.9
2,260 924 2,008 1,757 614 62 117.3 131.8 47.1 1.9 52.5
3,661 750 3,538 1,625 496 75 619.3 199.4 89.1 1.4 79.7
2,109 1,585 2,009 517 - 18 244.2 57.8 21.0 0.3 9.9
1,664 520 1,586 602 - 1 129.6 93.4 42.8 0.6 3.4
1,998 530 1,521 635 438 81 156.2 149.6 34.2 1.5 52.4
2,723 1,083 2,789 742 - 102 12.3 79.8 17.9 3.0 52.6
2,517 908 1,898 1,037 556 48 423.0 75.5 43.3 1.6 49.8
1,717 762 1,404 557 - 15 357.7 105.7 31.2 1.2 34.6
1,178 634 884 804 354 80 126.8 119.9 उ ना 1.4 56.4
1,638 965 1,487 856 - 58 201.3 39.5 18.0 0.8 17.1
2,365 1,431 2,543 1,071 नगण्य 3 93.2 0.0 37.1 0.6 12.8
1,631 1,376 1,601 1,123 नगण्य 32 70.3 0.0 14.5 0.6 6.9
1,849 1,149 1,836 1,049 नगण्य 44 224.2 5.2 21.2 0.7 23.2
1,863 528 1,534 660 474 66 212.3 96.6 28.7 1.1 28.7
4,248 899 4,162 1,323 546 77 975.1 218.6 98.7 2.1 81.8
1,810 566 1,459 1,242 500 77 263.2 53.6 42.0 1.3 51.2
1,631 947 1,543 906 - - 155.6 0.0 8.9 0.7 10.9
2,957 676 2,892 2,178 498 98 59.5 169.3 56.6 1.1 37.1
2,875 781 2,779 793 - 52 223.2 39.6 24.0 0.9 24.4
2,408 701 2,085 748 - 65 226.7 163.4 80.2 0.9 68.9
2,067 837 1,900 989 - 64 174.9 155.3 49.5 0.4 13.1
2,838 959 2,758 1,159 - 104 182.3 151.4 58.8 1.0 59.0
2,416 723 2,034 1,079 463 70 215.3 128.9 48.6 1.2 42.6
उ ना उपल ध नाही.

274
झाडांनी रोजगारी यक्तींची बेरोजगारीचा

वनाच्छािदत वािर्षक उ ोग पाहणी *
आच्छादले या टक्केवारी #
दर @
क्षेतर्ाची +
क्षेतर्ाची ++ ित
िपकांची एकूण ित कामगार
राज्य एकूण कामगार
सघनता भौगोिलक कारखान्यांची कामगार िन वळ
भौगोिलक थूल गर्ामीण नागरी गर्ामीण नागरी
क्षेतर्ाशी संख्या ('000) मू यवृ ी
क्षेतर्ाशी उत्पादन
टक्केवारी (`'000)
टक्केवारी (`'000)
(2014-15) (2017) (2017) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2015) (2015) (2015) (2015)
िदनांक
(1) (59) (60) (61) (62) (63) (64) (65) (66) (67) (68) (69)
आंधर् दे श 123.3 17.3 2.3 16,246 457 5,818 571 67 43 3.8 4.4
^
तेलंगणा 121.5 18.2 2.4 15,028 606 3,363 586 62 46 1.3 6.2
अरुणाचल दे श 132.8 80.0 1.0 125 3 4,457 786 51 38 9.3 5.2
आसाम 144.4 35.8 1.9 4,154 181 3,475 708 46 45 5.5 10.1
िबहार 145.4 7.8 2.4 3,531 99 4,826 550 46 40 5.9 7.4
झारखंड 112.2 29.5 3.7 2,858 145 8,521 1,466 49 40 7.3 9.4
िद ली 161.5 13.0 7.6 3,507 75 8,923 825 45 40 4.5 3.3
गोवा 122.0 60.2 8.7 647 45 9,873 3,067 44 45 15.0 5.8
गुजरात 124.0 7.5 4.1 25,966 1,247 9,806 1,327 52 42 1.0 0.7
हिरयाणा 185.6 3.6 3.2 8,503 650 7,698 1,030 43 39 4.3 5.7
िहमाचल दे श 167.0 27.1 1.5 2,721 142 7,660 1,998 40 43 11.7 2.3
ज मू व का मीर 155.3 10.5 3.5 1,016 59 5,141 1,178 36 38 8.3 3.6
कनार्टक 121.9 19.6 3.0 1,33,44 827 6,066 1,001 58 50 1.3 1.9
केरळ 128.5 52.3 7.6 76,97 250 5,729 797 44 43 12.5 12.6
मध्य दे श 155.1 25.1 2.6 44,94 280 7,196 984 46 37 4.4 4.0
छ ीसगड 122.4 41.1 2.8 31,09 147 7,415 777 72 45 1.1 6.8
महारा टर् 135.3 16.5 3.2 27,010 1,365 7,877 1,530 60 39 2.0 2.3
मिणपूर 100.0 77.7 1.0 188 7 523 106 51 48 4.9 7.0
मेघालय 120.0 76.4 2.9 120 11 3,758 272 60 51 2.8 13.4
िमझोराम 100.0 86.3 2.2 उ ना उ ना उ ना उ ना 69 54 1.5 4.9
नागाल ँड 130.3 75.3 2.3 192 5 1,013 245 62 46 6.9 14.1
ओिडशा 115.6 33.0 2.6 3,051 223 6,782 829 48 42 5.1 4.7
पंजाब 190.8 3.6 3.2 12,489 532 3,560 467 40 39 5.9 6.2
राज थान 138.3 4.8 2.4 9,026 413 6,554 1,008 48 38 7.7 4.3
िसक्कीम 176.0 47.1 0.5 71 13 12,626 7,304 46 46 18.4 16.8
तामीळनाडू 124.4 20.2 3.6 37,220 2,004 3,820 588 63 45 4.5 3.6
ितर्पूरा 189.3 73.7 2.1 585 24 576 141 45 47 20.3 17.2
उ र दे श 157.5 6.1 3.1 15,294 784 6,325 1,155 43 36 7.6 6.7
उ राखंड 156.7 45.4 1.4 2,987 344 6,102 1,438 44 39 8.1 3.2
पि चम बंगाल 185.0 19.0 2.4 9,587 498 5,788 583 50 44 4.7 5.6
भारत$ 141.6 21.5 2.9 2,34,865 11,662 6228 979 50 41 5.1 4.9
$ कदर्शािसत दे श समािव ट ^ िवविक्षतपणे नमूद केले नस यास आंधर् दे शमध्ये समािव ट उ ना उपल ध नाही * अ थायी
+ मालकी व िवधीचा दजार् लक्षात न घे ता 10 टक्क्यांपेक्षा जा त झाडांच्या छताच्या घनतेसहीत एक हे क्टरपेक्षा जा त जमीन (फळबाग, बांब ू व पाम समािव ट).
++ िकमान नकाशाच्या क्षेतर्ापेक्षा (1 हे .) कमी व वन क्षेतर्ा यितिरक्त अिभिलखीत वनक्षेतर्ाबाहे रील झाडां चे प े .
# रोजगार-बेरोजगार पाहणी अहवाल-2015-16, म व रोजगार मंतर्ालय, म कदर्, भारत सरकार यावर आधािरत, कदर्ीय नमुना. एकूण लोकसंख्येशी टक्केवारी (िनत्य मुख्य कायर् ि थती)
@ रोजगार-बेरोजगार पाहणी अहवाल- 2015-16, म व रोजगार मंतर्ालय, म कदर्, भारत सरकार यावर आधािरत, कदर्ीय नमुना. एकूण मशक्तीशी टक्केवारी (िनत्य मुख्य कायर् ि थती)

275
आिर्थक गणना
दर लाख
मशक्ती सहभाग दर #
वािर्षक चकर्वाढ वृ ीदर लोकसंख्येमागे दरडोई िव त ु
दर लाख दर लाख पारे षण व िवतरण
(टक्के) िवजेची थािपत िनिर्मती
लोकसंख्येमागे लोकसंख्येमागे हानी (टक्के)
क्षमता (िकलो व ॅट तास)
आ थापनांची आ थापनांमधील
गर्ामीण नागरी रोजगारांची संख्या आ थापना रोजगार (मेगाव ॅट)
संख्या
सहावी आिर्थक सहावी आिर्थक (पाचवी आिर्थक गणना-

(2015) (2015) (31-03-2018) (2017-18) (2017-18)
गणना गणना सहावी आिर्थक गणना)
(70) (71) (72) (73) (74) (75) (76) (77) (78)
69.2 44.8 7,484 16,703 6.11 3.52 36.61 1,082.28 16.07
62.5 49.1 -- -- -- -- -- -- 18.26
55.8 40.3 2,632 7,873 3.67 3.54 8.20 0.52 48.32
49.0 49.7 6,505 12,669 9.59 8.31 1.39 45.22 24.60
49.0 43.1 1,640 3,116 4.39 5.26 0.98 3.30 30.29
52.8 44.5 1,936 4,406 3.56 4.10 3.94 194.70 16.27
47.3 41.6 5,214 17,988 1.87 -1.47 11.60 392.20 17.38
51.5 47.2 6,622 19,792 3.63 3.96 2.37 0.00 17.21
52.6 42.1 6,573 15,897 6.57 6.53 42.76 1,376.96 17.90
44.9 41.1 4,595 12,767 4.44 5.52 23.10 1,038.69 28.24
45.0 44.1 6,005 14,235 6.05 6.98 46.25 1,616.20 21.78
39.1 39.7 4,002 8,735 5.90 6.71 12.52 461.40 45.47
58.2 50.8 4,715 11,696 1.76 2.29 36.69 736.18 13.25
50.7 49.3 10,043 20,711 2.37 2.98 7.06 167.22 15.76
48.0 38.8 2,964 6,262 3.04 2.73 19.06 747.82 26.75
72.9 47.8 3,029 7,286 2.74 3.51 63.21 2,417.71 23.97
@ $
61.6 39.7 5,462 12,914 5.00 4.09 32.11 1,026.24 17.85
53.5 51.6 8,942 15,936 10.42 8.61 1.57 0.06 36.41
61.5 59.2 3,558 9,755 3.32 4.71 12.47 429.37 35.08
70.1 56.8 5,239 11,140 2.68 4.88 3.38 50.62 24.23
66.1 53.2 3,080 8,179 7.52 3.91 1.30 37.60 19.67
50.3 44.1 4,977 10,287 1.84 2.79 14.99 463.83 38.11
42.6 41.8 5,454 13,145 4.53 4.67 39.28 1,541.21 17.52
51.7 39.5 4,223 9,136 5.25 5.74 22.99 791.81 28.66
56.0 55.7 6,096 14,950 9.06 7.14 122.90 4,038.52 35.54
65.8 46.8 6,971 16,210 1.83 2.57 31.26 792.15 15.94
56.0 56.5 6,445 10,997 3.10 2.48 4.75 162.16 29.89
46.6 38.0 3,345 7,066 6.65 7.62 7.22 329.47 23.19
47.8 40.5 3,908 10,416 2.68 5.73 28.28 1,077.03 25.00
52.6 46.2 6,470 13,041 4.42 2.73 9.53 419.16 22.20
53.0 43.5 4,832 10,846 4.46 4.12 26.76 1,012.06 21.04
# रोजगार-बेरोजगार पाहणी अहवाल-2015-16, म व रोजगार मंतर्ालय, म कदर्, भारत सरकार यावर आधािरत, कदर्ीय नमुना. एकूण लोकसंख्येशी टक्केवारी (िनत्य मुख्य कायर् ि थती)
@ महारा टर् राज्य िव तु िनिर्मती कंपनी िल.(महािनिर्मती), टाटा पॉवर, िरलायन्स इन् ा टर्क्चर/अदानी वीज,, महािवतरण, महाऊजार्, कदर्ीय िव तु िधकरण / ड युआरपीसी
ु िनिर्मती कंपनी िल. (महािनिर्मती), टाटा पॉवर, िरलायन्स इन् ा टर्क्चर/ अदानी वीज, महािवतरण, कदर्ीय िव त
$ महारा टर् राज्य िव त ु िधकरण/ ड् यु आरपीसी

276
ित शंभर
ित शंभर
वािर्षक दरडोई िवजेचा अंितम वापर (िकलो व ॅट तास) दर लाख चौ. िकमी.
चौ.िक.मी.
गर्ामीण लोकसंख्येमागे क्षेतर्ामागे
क्षेतर्ामागे
राज्य िव तु ीकरणाची मोटर एकूण
लोहमागार्ची
टक्केवारी ! वाहनांची र त्यांची
एकूण घरगुती औ ोिगक कृ िष लांबी
संख्या लांबी
(िकमी)
(िकमी.)
(2017-18) (2017-18) (2017-18) (2017-18) (2017-18) (31-3-2016) (31-3-2016) (31-3-2018)
(1) (79) (80) (81) (82) (83) (84) (85) (86)
आंधर् दे श 1,142.78 269.30 329.17 364.24 100.00 19,797 107 2.34
^
तेलंगणा - - - - - -- 110 1.63
अरुणाचल दे श 327.32 128.49 98.20 0.03 95.76 20,275 37 0.01
आसाम 213.91 115.20 44.58 1.05 100.00 8,724 420 3.14
िबहार 176.97 85.91 26.22 4.54 100.00 5,300 219 3.88
झारखंड 581.38 158.40 354.76 5.90 100.00 7,402 84 3.24
िद ली 1,279.72 669.85 145.18 1.49 100.00 46,159 उ ना 12.35
गोवा 1,764.84 457.92 1061.93 14.60 100.00 58,633 434 4.74
गुजरात 1,418.66 229.07 837.03 214.74 100.00 32,565 91 2.69
हिरयाणा 1,360.07 311.19 447.52 358.29 100.00 31,602 110 3.87
िहमाचल दे श 1,169.90 276.99 670.34 8.66 100.00 16,629 100 0.53
ज मू व का मीर 665.31 272.85 134.86 24.92 98.96 11,044 22 0.13
कनार्टक 936.86 197.76 215.64 338.10 100.00 26,218 180 1.96
केरळ 593.35 295.55 122.34 10.34 100.00 28,574 517 2.69
मध्य दे श 659.78 151.42 127.84 232.05 99.99 14,392 94 1.57
छ ीसगड 772.30 190.59 288.53 183.24 99.83 18,683 71 0.90
महारा टर् 1,020.99 228.41 320.17 247.70 100.00 23,320 199 1.99
मिणपूर 214.04 134.63 10.74 0.80 100.00 11,860 111 0.06
मेघालय 377.21 161.41 136.83 0.04 100.00 20,210 97 0.04
िमझोराम 366.45 217.72 12.35 0.00 100.00 16,163 38 0.01
नागाल ँड 274.26 156.29 27.09 0.00 100.00 16,041 218 0.07
ओिडशा 411.94 158.72 151.95 9.98 99.99 13,777 185 1.68
पंजाब 1,592.80 462.04 527.37 416.41 100.00 31,244 215 4.51
राज थान 719.70 161.05 146.32 306.49 100.00 18,786 74 1.73
िसक्कीम 523.09 150.26 272.25 0.00 100.00 7,609 116 0.00
तामीळनाडू 1,239.22 369.18 480.59 160.99 100.00 34,950 201 3.10
ितर्पूरा 238.56 130.76 12.41 9.90 100.00 8,375 375 2.06
उ र दे श 404.52 171.36 83.98 79.40 100.00 11,045 175 4.29
उ राखंड 1,034.45 252.98 568.45 40.33 99.92 17,847 114 0.64
पि चम बंगाल 479.75 157.44 185.66 13.19 100.00 6,962 357 4.66
$
भारत 753.06 211.68 246.33 154.19 99.94 18,214 143 2.10
$ कदर्शािसत दे श समािव ट ^ िवविक्षतपणे नमूद केले नस यास आंधर् दे शमध्ये समािव ट ! गावांची संख्या जनगणना 2011 नुसार उ ना उपल ध नाही

277
दर हजार थूल पटसंख्येचे माण तर्ी-पुरूष असमानता िनदशांक
दूरध्वनीची घनता लोकसंख्येमागे ाथिमक व उच्च
एकूण खिनज ाथिमक व
ाथिमक व ाथिमक तर (इय ा 1 ली ते 8 वी ) माध्यिमक उच्च
उत्पादनाच्या उच्च
माध्यिमक तर माध्यिमक तर
िंकमतीमधील ाथिमक तर
शाळांमधील (इय ा 9 वी व (11 वी ते
तारी िबनतारी राज्याचा िह सा मुले मुली एकूण (इय ा 1 ली ते
पटांवरील 10 वी) 12 वी)
8 वी)
िव ाथ्यार्ंची संख्या
(31-12-2018) (31-12-2018) (2017-18) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17)
(87) (88) (89) (90) (91) (92) (93) (94) (95) (96)
1.58 96.66 1.90 143 83.80 81.21 82.54 0.97 1.02 1.07
- - 0.92 - 94.32 93.93 94.13 1.00 1.03 1.16
1.76 95.95 0.00 250 110.26 110.54 110.40 1.00 0.97 1.02
0.36 64.99 0.08 200 100.95 106.60 103.71 1.06 1.15 1.07
0.11 60.46 नगण्य 240 94.55 105.82 99.87 1.12 1.21 1.03
0.34 66.98 3.53 197 94.00 96.16 95.04 1.02 1.10 1.04
13.52 160.26 0.00 172 111.10 121.88 115.89 1.10 1.11 1.16
5.02 129.24 1.87 121 98.29 101.33 99.72 1.03 1.01 1.19
1.87 107.60 1.16 170 94.12 97.86 95.83 1.04 0.85 0.93
1.18 117.62 0.00 171 91.77 97.06 94.08 1.06 1.01 0.99
1.63 144.88 0.40 167 99.04 100.69 99.82 1.02 0.99 1.01
0.83 90.17 0.06 160 72.46 73.67 73.03 1.02 0.96 0.91
3.39 107.47 13.95 162 99.89 99.42 99.66 1.00 1.01 1.14
5.26 120.31 0.06 141 94.20 94.94 94.56 1.01 1.00 1.14
0.92 69.11 3.65 190 90.75 91.80 91.25 1.01 0.98 0.95
0.67 78.46 15.66 203 98.11 98.81 98.45 1.01 1.06 1.06
3.55 104.62 2.10 163 97.37 98.60 97.94 1.01 0.95 0.97
0.76 84.57 0.00 208 119.32 121.05 120.16 1.01 1.00 0.94
0.63 77.04 0.48 293 125.52 132.12 128.76 1.05 1.17 1.15
1.28 112.92 0.00 223 120.89 117.53 119.25 0.97 1.04 1.09
0.41 66.23 0.00 144 82.94 86.02 84.42 1.04 1.10 1.02
0.55 76.35 34.26 175 99.24 96.99 98.14 0.98 0.99 0.97
2.06 125.04 0.00 163 95.78 102.48 98.71 1.07 1.00 1.04
0.72 87.73 18.79 197 96.03 95.45 95.76 0.99 0.89 0.81
1.01 117.52 0.00 185 108.16 105.62 106.91 0.98 1.10 1.24
3.08 115.77 1.01 163 97.87 99.30 98.56 1.01 1.06 1.22
0.51 77.60 0.00 177 108.98 111.12 110.02 1.02 1.05 0.94
0.30 71.15 0.10 189 77.58 87.37 82.09 1.13 0.97 0.95
0.90 117.24 0.02 193 92.34 93.18 92.74 1.01 1.01 1.05
0.99 88.47 0.00 154 93.97 98.76 96.30 1.05 1.27 1.16
1.67 89.78 100.0 179 91.42 95.94 93.55 1.05 1.02 1.02

278
िव ाथीर्-िशक्षक माण@@ गळतीचे माण@@
उच्च उच्च ाथिमक तर उच्च ाथिमक तर माध्यिमक तर

ाथिमक माध्यिमक
ाथिमक माध्यिमक (इय ा 1 ली ते 5 वी) (इय ा 6 वी ते 8 वी) (इय ा 9 वी ते 10 वी)
राज्य तर तर
तर तर
(इय ा (इय ा
(इय ा (इय ा
1 ली ते 9 वी ते 10 मुले मुली मुले मुली मुले मुली
6 वी ते 8 11 वी ते 12
5 वी) वी)
वी) वी)
(2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17) (2016-17)
(1) (97) (98) (99) (100) (101) (102) (103) (104) (105) (106)
आंधर् दे श 23.00 26.52 19.34 उ ना 1.91 1.90 0.64 1.16 @ @
^
तेलंगणा 30.35 21.93 21.60 39.51 7.45 7.76 5.65 5.59 23.45 21.50
अरुणाचल दे श 14.33 13.97 20.72 30.38 23.65 22.82 11.45 14.15 31.63 28.11
आसाम 24.10 15.90 13.77 19.42 6.21 4.98 2.79 2.25 26.38 28.75
िबहार 44.65 45.77 64.46 43.95 10.26 8.78 13.65 12.75 38.49 40.98
झारखंड 30.52 35.18 54.19 60.94 15.54 15.90 19.22 19.99 36.17 37.12
िद ली 33.05 31.33 31.13 19.94 - - 0.75 0.65 12.63 8.59
गोवा 27.56 24.40 12.76 18.93 1.71 2.22 - 1.27 18.73 12.99
गुजरात 29.52 29.14 34.01 27.39 0.92 1.04 5.01 8.33 25.60 21.91
हिरयाणा 26.30 30.49 14.61 13.56 - - - 0.92 12.07 12.28
िहमाचल दे श 15.37 13.09 15.62 12.60 0.66 1.03 0.74 1.04 7.65 6.32
ज मू व का मीर 13.39 10.18 13.27 25.80 13.44 14.92 8.72 11.78 23.32 25.53
कनार्टक 32.51 23.56 16.51 0.97 0.85 1.96 2.93 4.65 @ @
केरळ 26.26 21.49 15.92 20.64 0.11 0.04 - 0.04 15.59 9.78
मध्य दे श 23.67 26.98 35.09 38.34 4.58 4.44 6.49 8.91 23.70 23.83
छ ीसगड 21.70 22.16 29.51 26.83 3.42 3.07 7.05 5.29 26.11 22.39
महारा टर् 29.51 30.27 25.06 44.95 0.66 0.75 0.70 1.87 11.43 11.10
मिणपूर 15.27 14.35 11.23 17.06 15.69 17.92 12.67 12.86 21.14 20.96
मेघालय 19.81 13.15 11.16 19.39 18.01 17.37 17.96 17.25 28.33 27.85
िमझोराम 16.06 6.39 8.09 13.57 15.24 15.49 10.63 9.06 32.47 28.87
नागाल ँड 12.06 10.53 10.99 19.87 20.47 21.44 18.65 17.90 31.51 31.04
ओिडशा 20.78 25.54 19.78 39.74 4.05 4.44 5.16 4.94 28.90 28.83
पंजाब 23.92 19.62 16.04 23.69 2.99 2.64 2.92 2.84 9.14 7.88
राज थान 27.94 19.47 21.16 27.67 6.94 7.06 3.65 5.17 15.14 15.25
िसक्कीम 6.23 11.18 15.79 14.14 6.06 4.09 7.55 7.73 25.73 22.70
तामीळनाडू 23.42 23.38 21.36 24.94 0.12 0.81 1.52 1.15 13.65 6.26
ितर्पूरा 14.65 16.08 25.35 10.21 4.33 4.44 5.91 4.77 29.20 30.32
उ र दे श 35.56 33.50 53.48 90.40 11.44 10.85 0.64 7.13 12.54 12.90
उ राखंड 19.91 25.59 15.90 23.56 5.68 5.46 2.96 3.18 9.94 8.15
पि चम बंगाल 24.01 29.39 37.54 55.85 8.22 7.88 11.33 6.71 26.53 27.27
$
भारत 28.25 26.57 26.48 33.04 6.40 6.30 4.97 6.42 19.97 19.81
$ कदर्शािसत दे श समािव ट ^ िवविक्षतपणे नमूद केले नस यास आंधर् दे शमध्ये समािव ट @@ शाळे च्या तरावर आधािरत @ अंदािजत केले नाही

279
ाथिमक व दर लाख
उच्च ाथिमक संपण
ू र् ि तर्यांचे लोकसंख्येमागे
िशक्षकांची दािर
तरावरील तर्ी लसीकरण लग्नाच्या मिहलांवरील बालकांवरील रा त भाव
ित शाळा एकूण माता मृत्यु रे षेखालील
संयक्ु त िशक्षकांची झाले या वेळेचे अत्याचार अत्याचार धान्य /
सरासरी जनन दर माण # लोकसंख्येची
शैक्षिणक टक्केवारी बालकांची सरासरी (संख्या) (संख्या) िशधावाटप
संख्या टक्केवारी
िवकास टक्केवारी वय दुकानांची
िनदशांक संख्या
(2014-15) (2016-17) (2016-17) (2015-16) (2016) (2016) (2014-16) (2016) (2016) (31-03-19) (2011-12)
(107) (108) (109) (110) (111) (112) (113) (114) (115) (116) (117)
0.578 5.0 48.29 65.3 21.9 1.7 74 16,362 1,847 51 9.20
0.585 5.8 50.47 68.1 22.1 1.7 81 15,374 2,909 - -
0.573 5.6 43.20 38.2 उ ना उ ना उ ना 367 133 144 34.67
0.492 4.6 36.71 47.1 22.2 2.3 237 20,869 3,964 114 31.98
0.498 6.0 35.57 61.7 21.5 3.3 165 13,400 3,932 39 33.74
0.485 3.9 34.76 61.9 21.5 2.6 - 5,453 717 69 36.96
0.716 24.6 72.76 66.4 23.4 1.6 उ ना 15,310 8,178 10 9.91
0.611 7.8 80.47 88.4 उ ना उ ना उ ना 371 230 22 5.09
0.681 7.4 56.55 50.4 22.0 2.2 91 8,532 3,637 27 16.63
0.636 9.6 57.34 62.2 22.3 2.3 101 9,839 3,099 33 11.16
0.696 5.4 47.93 69.5 23.3 1.7 उ ना 1,222 467 68 8.06
0.544 5.6 45.10 75.1 24.7 1.7 उ ना 2,850 222 51 10.35
0.696 5.2 60.31 62.6 22.5 1.8 108 14,131 4,455 31 20.91
0.661 15.1 78.36 82.1 23.1 1.8 46 10,034 2,879 40 7.05
0.486 3.9 43.96 53.6 21.6 2.8 173 26,604 13,746 30 31.65
0.564 4.3 43.92 76.4 21.6 2.5 - 5,947 4,746 46 39.93
0.655 6.8 42.00 56.3 22.4 1.8 61 31,275 13,591 42 17.35
0.602 8.0 49.85 65.8 उ ना उ ना उ ना 253 134 100 36.89
0.537 3.4 55.39 61.5 उ ना उ ना उ ना 372 240 166 11.87
0.635 6.1 47.28 50.5 उ ना उ ना उ ना 120 188 114 20.40
0.548 11.2 51.10 35.7 उ ना उ ना उ ना 105 78 69 18.88
0.598 4.7 43.78 78.6 22.1 2.0 180 17,837 3,286 29 32.59
0.674 9.0 74.15 89.1 23.3 1.7 122 5,105 1,843 57 8.26
0.588 6.3 35.47 54.8 21.5 2.7 199 27,422 4,034 35 14.71
0.679 11.8 54.64 83.0 उ ना उ ना उ ना 153 110 213 8.19
0.689 9.8 74.23 69.7 23.0 1.6 66 4,463 2,856 49 11.28
0.596 9.6 29.32 54.5 उ ना उ ना उ ना 1,013 274 46 14.05
0.463 4.4 40.56 51.1 22.3 3.1 201 49,262 16,079 36 29.43
0.625 4.7 48.47 57.7 22.3 1.9 - 1,588 676 90 11.26
0.514 5.9 42.97 84.4 21.2 1.6 101 32,513 7,004 22 19.98
- 5.7 48.28 62.0 22.2 2.3 130 3,38,841 1,05,990 41 21.92
उ ना उपल ध नाही # झारखंड, छ ीसगड व उ राखंड या राज्यांसाठी माता मृत्यु माण पूवीर्च्या अिवभािजत राज्यांमध्ये दशर्िवले आहे

ESM 18 19 Mar PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ESM 18 19 Mar PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

तावना

अथर् व सांिख्यकी संचालनालय, िनयोजन िवभाग ‘महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी’ हे

2. या काशनात अथर् यव थेतील िविवध सामािजक-आिर्थक क्षेतर्ांच्या ि थतीबाबतची

हे काशन राज्याच्या महत्वाच्या सांिख्यकीची समयमािलकािनहाय अ यावत मािहती आिण

अंदाज अ थायी वरुपातील आहे त.

संचालनालय त्यांचे आभारी आहे .

िदनांक : 17 जून, 2019

याख्या सूची 261

क. भारतातील राज्यांचे िनवडक सामािजक व आिर्थक िनदशक 268

महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी 2018-19

महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी 2018-19

महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी 2018-19

महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी 2018-19

महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी 2018-19

महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी 2018-19

बाब 1960-61 1970-71 1980-81 1990-91 2000-01 2010-11 2017-18

(माचर् 1991) (माचर् 2001)

महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी 2018-19

(1) (2) (3) (4) (5)

1.1 एकूण लोकसंख्या हजार 1,12,374 12,10,855 9.3

(अ) पुरुष -”- 58,243 6,23,270 9.3

(ब) ि तर्या -”- 54,131 5,87,585 9.2

1.2 (अ) गर्ामीण लोकसंख्या हजार 61,556 8,33,749 7.4

(ब) गर्ामीण लोकसंख्येचे एकूण लोकसंख्येशी माण टक्के 54.8 68.9 --

1.3 (अ) नागरी लोकसंख्या हजार 50,818 3,77,106 13.5

(ब) नागरी लोकसंख्येचे एकूण लोकसंख्येशी माण टक्के 45.2 31.1 --

1.4 तर्ी-पुरुष माण दर हजार 929 943 --

1.5 लोकसंख्येचा दशवािर्षक वृि दर (2001-2011) टक्के 16.0 17.7 --

1.6 साक्षरतेचे माण -”- 82.3 73.0 --

1.8 एकूण काम करणारे -”- 49,428 4,81,889 10.3

1.9 भौगोिलक क्षेतर् लाख चौ. िकमी. 3.08 32.9 9.4

2.1 िन वळ पेरणी क्षेतर् हजार हे क्टर 17,345 1,40,130 12.4

2.2 िपकांखालील थूल क्षेतर् -”- 23,474 1,98,360 11.8

2.5 मुख िपकांखालील क्षेतर् (2014-15 ते 2016-17 या

(2) गहू -”- 1,083 30,890 3.5

(3) ज्वारी -”- 3,186 5,954 53.5

(4) बाजरी -”- 834 7,302 11.4

(5) एकूण तृणधान्ये -”- 7,909 99,613 7.9

(6) एकूण अन्नधान्ये (तृणधान्ये व कडधान्ये) -”- 11,680 1,25,583 9.3

तोडणी क्षेतर् -”- 883 उ ना --

(8) कापूस -”- 4,066 11,979 33.9

(9) भूईमूग -”- 330 4,901 6.7

महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी 2018-19

(1) (2) (3) (4) (5)

3.1 एकूण पशुधन (2012) हजार 32,489 5,12,057 6.3

3.2 हील टर्ॅक्टसर् (2003) -”- 106 2,361 4.5

3.3 िंसचनाकिरता वापरलेली िडझेल इंिजने व -”- 1,174 15,684 7.5

इलेक्टर्ीक पंप (2003)

4.1 एकूण वन क्षेतर् (2017) चौ. िकमी. 61,724* 7,67,419 8.0

5.1 औ ोिगक गुंतवणूक $$

(अ) मंजरू क प संख्या 20,323 1,13,093 18.0

(ब) तािवत गुंतवणूक ` कोटी 12,86,696 1,23,43,275 10.4

6.1 एकूण िनिर्मती दशलक्ष िक. व ॅ. 1,54,214 13,03,454 11.8

6.2 एकूण वापर# -”- 1,18,566 9,73,131 12.2

6.3 (अ) औ ोिगक वापर -”- 39,246 3,18,317 12.3

(ब) औ ोिगक वापराची एकूण वापराशी टक्केवारी टक्के 33.1 32.7 --

7. बँका (अनुसिू चत वािणिज्यक) (माचर् , 2018)

7.1 बँक कायार्लये संख्या 12,317 1,40,133 8.8

8. राज्य / रा टर्ीय उत्पन्न (2017-18)

8.1 सांकेितक (नॉिमनल) उत्पन्न ` कोटी 21,39,378+ 1,51,28,474+ 14.1

8.2 चालू िंकमतीनुसार दरडोई उत्पन्न ` 1,76,102+ 1,14,958+ --

सांकेितक (नॉिमनल) दे शांतगर्त थूल उत्पन्न †

महारा टर्ाची आिर्थक पाहणी 2018-19