Umandap, Nerwin M.

Ged 103 – Life and Works of Rizal

BSCE – 1202 22-03092

Noli Me Tangere
Isinulat ni: Dr. Jose P. Rizal

Buod ng Bawat Kabanata

Kabanata XLI - Dalawang Panauhin

Kinabukasan ng kaguluhan sa plaza at nang matapos ang mga pangyayari, si Elias ay
pumunta kay Ibarra. Pumunta siya roon upang ibalita kay Ibarra na may sakit si Maria Clara.
Habang pababa, nakasalubong ni Ibarra si Lucas, na kapatid ng taong namatay sa paaralan. Si
Lucas ay humihingi ng kabayaran bilang danyos sa pagkamatay ng kanyang kapatid.
Nakadama si Ibarra ng masamang pakiramdam at nainis sa sitwasyon. Kaya't ipinag-utos
niya kay Lucas na bumalik sa ibang pagkakataon. Gusto ni Ibarra na maayos nilang mapag-
usapan ang usapin sa tamang oras at lugar.

Kabanata XLII - Ang Mag-Asawang de Espadana

Dumating sina Doktor Don Tiburcio de Espadaña at Donya Victorina de los Reyes de
Espadaña upang suriin si Maria Clara na kasalukuyang may sakit. Kasama nila sa kanilang
pagdating si Don Alfonso Linares de Espadaña, isang pinsan nila at inaanak ng isang kamag-
anak ni Padre Damaso. Nagpahayag ng kalungkutan sa pangyayari si Padre Damaso at Padre
Salvi sa pamamagitan ng pagbisita kay Maria Clara.
Nabanggit na sa kwento ang kasaysayan o buhay ng pamilyang Espadaña. Si Doña
Victorina, na may gulang na 42, ay nawalan na ng kanyang dating kagandahan. Dahil dito, siya
ay nagkaroon ng pagkapuspos ng panghihinayang at pagkalungkot sa kanyang hitsura.
Si Don Tiburcio, dating opisyal ng adwana, ay sumailalim sa kahihiyan at tinanggap ang
pagkakakilanlan bilang isang doktor. Dahil sa sugat sa kanyang binti, naglalakbay siya sa iba't
ibang probinsya at nagpapanggap bilang isang doktor. Sa kawalan ng ibang pagpipilian,
nagpasya silang magka-relasyon ni Doña Victorina, na naging sanhi ng pagkakaroon nila ng
malapít na ugnayan sa isa't isa.
Kabanata XLIII - Mga Balak o Panukala
Sa kanyang kasalukuyang kalagayan, lubhang nasasaktan si Padre Damaso at
napapaluha dahil sa malubhang kondisyon ni Maria Clara. Gayunpaman, nang magkatagpo sila
ni Linares, ang inaanak na lalaki ng kanyang bayaw, pansamantalang nawala ang kanyang
kalungkutan. Sa mga sandaling iyon, nakapagpahinga sandali si Padre Damaso mula sa kanyang
kalungkutan.
Si Linares naman ay dala-dala ang sulat mula sa kanyang ama patungo kay Padre
Damaso. Sa sulat, humihiling ang ama ni Linares ng tulong mula kay Padre Damaso para sa
paghahanap ng trabaho at kasintahan para kay Linares. Ang sulat ay isang paalala sa ugnayan
ng pamilya ni Padre Damaso at Linares, at humihiling ito ng suporta mula sa pari.
Sa malapit na lugar, lumapit si Lucas kay Padre Salvi upang ibahagi ang kanyang
pagkadismaya sa ginawa ni Ibarra. Ipinahayag ni Lucas ang pagkadismaya na pinabayaan siya
ni Ibarra at inalok lamang ng 500 pesos. Dahil sa pangyayaring ito, nainis nang labis si Padre
Salvi sa ginawa ni Ibarra. Sa inis, tinulak ni Padre Salvi si Lucas. Ang reaksiyon ni Padre Salvi ay
nagpapakita ng pagkadismaya at pagkabahala sa karanasan ni Lucas.

Kabanata XLIV - Pagsusuri ng Budhi

Nagkaroon ng pabalik-balik ng sakit si Maria Clara, ngunit unti-unting bumaba ang lagnat
niya makailang araw. Ayon kay Dona Victorina, ang paggaling ni Maria Clara ay bunga ng galing
ng kanyang asawa sa medisina. Sa kabilang banda, naniniwala si Padre Salvi na ang pag-amin
ni Maria ay may mahalagang papel sa pagliligtas ng kanyang buhay.
Ipinabatid ni Padre Salvi kay Capitan Tiago na kinakailangan na magtanggap ng
komunyon si Maria Clara kinabukasan upang lubos na gumaling. Bilang resulta, nag-utos si
Capitan Tiago kay Aunt Isabel na ihanda si Maria para sa isa pang pag-amin.
Ang pag-amin ni Maria Clara ay nagdulot ng malaking pagbabago sa kanyang kalagayan
ayon kay Padre Salvi. Ito ay naging bahagi ng proseso ng pagpapagaling at pag-ayos ng kanyang
espirituwal na kalagayan. Ang kahalagahan ng pag-amin ay itinanghal ni Padre Salvi sa
pagpapaliwanag sa kahalagahan ng komunyon para sa kanyang kaganapan.

Kabanata XLV - Ang Mga Api

Si Elias ay naglalakbay sa madilim na lugar sa kagubatan nang makarating siya sa isang
madilim na kuweba. Sa kuwebang iyon, nagkasalubong sila ni Pablo, isang taong nagbigay ng
malasakit at tulong kay Elias noong panahon ng kanyang pangangailangan. Kasama ni Pablo
ang isang grupo ng mga armadong tao na nagtatago sa lugar at nagpahayag ng hangaring
salakayin ang mga nasa mababang lugar upang maghiganti para sa mga kahirapan at kawalang-
hustisyang sinapit ng kanilang mga pamilya. Partikular na, ang kanyang anak na babae ay
niyurakan ng dangal ng isang pari, samantalang ang kanyang mga anak na lalaki ay maling
akusahan ng mga krimen at pinatay pagkatapos.
Nalalaman ni Elias ang posibleng epekto ng mga plano ni Pablo, na maaaring magdulot
ng panganib sa mga inosenteng indibidwal, kaya hinikayat niya mga ito na ipagpaliban ang
kanilang plano. Labis na nag-aalala sa potensyal na mapahamak ang mga inosenteng tao at ang
kanilang pagkakasangkot sa mga paghihiganti si Elias.
Sa halip, nagsabi si Elias ng isang alternatibong hakbang. Sinabi niya na maaaring
magkaroon ng pagkakataon na makausap si Ibarra, na pinaniniwalaan niyang may kakayahan na
ipaglaban ang mga inaapi at pinagsasamantalahan. Hinihingi ni Elias ang suporta ni Ibarra upang
maipahayag ang kanilang kalagayan sa Kapitan-Heneral at iba pang mga taong may
impluwensya.

Kabanata XLVI - Ang Sabungan

Si Tarsilo at Bruno ay ang dalawang magkapatid na nadudusa ng tuluyang pagkawala ng
kanilang salapi sa sugal dahil sa isang matapang na taya na kamalasan ay hindi nanalo. Ang mga
ito ay lubos na nadismaya at nawalan ng pag-asa dahil sa nangyaring ito.
Sa kabilang banda, isang dating tagasuporta ni Ibarra na si Lucas ang nagsabing malugod
na tutulong sa kanila. Si Lucas ay nag-aalok ng pera sa dalawang magkapatid bilang kapalit ng
pagsama ng iba pang mga kalalakihan na sasali sa isang planong pagsalakay sa kuta, na
sinasabing binabalak ni Ibarra. Sa panlilinlang, ginamit ni Lucas ang damdamin ng mga kapatid
na mabuhay ang kanilang responsibilidad sa kanilang yumao na ama, na namatay dahil sa
malupit na pagtrato ng mga guwardiya sibil. Inilatag ni Lucas ang ideya ng paghihiganti upang
maimpluwensyahan ang magkapatid.
Sa wakas, pumayag ang mga kapatid sa panukala ni Lucas dahil sa kanilang nagnanais
na magkaroon ng pantaya sa papalapit na labanan sa pagitan ng lasak ni Capitan Tiago at bulik
ni Capitan Basilio. Ang labang ito ay isang kapana-panabik na labanan sa sabong. Sa
pamamagitan ng pagtaya, umaasa ang mga kapatid na mabawi ang kanilang nawalang salapi at
mabawi ang nawalang dangal mula sa mapang-aping guwardiya sibil.

Kabanata XLVII - Ang Dalawang Senyora

Si Donya Victorina ay naglalakad at nagmamasid sa paligid ng bayan na nakasuot ng
kakaibang kasuotan at mga palamuting Europeo Alinsunod nito, kinukutya niya ang mga tao sa
lokal na komunidad at ang kanilang klase ng pamumuhay. Sila'y dumaan sa bahay ng alferez na
kung saan ay dumura sa kanila mula sa bintana ang asawa ng alferez na si Donya Conscolacion.
Dahil sa pangyayari, nag-init ang dugo ng donya at nagsimulang laiitin si Donya Conscolacion sa
pamamagitan ng pagbunyag ng dati nitong trabaho bilang isang labandera. Hindi pumayag si
Donya Consolacion na siya ay insultihin kung kaya’t siya ay gumanti sa pamamagitan din ng pag-
insulto kay Donya Victorina. Tinawag niyang napag-iwanang babae si Donya Victorina at
pinagtawanan ang kanyang walang-kwenta at di-kawili-wiling asawa.
Dumating si Padre Salvi at pumagitan sa dalawa upang matigil ang gulo at paghiwalayin
sila. Agad na bumalik sina Don Tiburcio at Dona Victorina sa bahay ni Kapitan Tiago, kung saan
minaliit ni Donya ang kanyang asawa at kinuwestiyon ang kakahayan nito dahil sa pagkabigo
nitong ipagtanggol ang kanyang dangal.
Kabanata XLVIII - Ang Talinhaga
Nang binawi ng arsobispo ang ekskomunikasyon kay Ibarra, agad siyang nagmadaling
bumalik upang makita si Maria Clara. Buong sigla siyang pumunta sa tahanan ni Kapitan Tiago,
puno ng pag-asang makasalubong muli ang kanyang minamahal. Ngunit nang marating niya ang
tahanan, nadismaya siya nang makita si Linares na kasama si Maria Clara sa balkonahe. Ang
pagsulyap na iyon ay nagdulot ng hinanakit sa puso ni Ibarra.
Nagulat sina Maria Clara at Linares sa bigla niyang pagdating. Agad na humingi ng
paumanhin si Ibarra sa abala. Ngunit siya'y lubos na nalito at nabahala, hindi alam kung paano
unawain ang kanyang mga nararamdaman. Sa kalituhan at pagkabahala, iniiwan niya ang lugar
na iyon, naisipang lumayo at ipagpatuloy ang paglalakad habang hindi mawala sa sariling isipan
ang nangyari.
Sa kalagitnaan ng kanyang mga iniisip, hindi niya namalayang napadpad siya malapit sa
lokasyon ng paaralan, kung saan bigla niyang nasalubong si Elias nang hindi sinasadya. Habang
punong puno ang isipan ni Ibarra, hindi niya namalayan ang pagdating ni Elias sa kanyang
harapan. Sa kabila ng kaniyang mga iniisip, pumayag si Ibarra na makipagkita kay Elias ilang
oras mamaya sa gabi.

Kabanata XLX - Ang Tagapagbalita ng mga Inuusig

Inilalahad ni Elias kay Ibarra habang sila ay lulan ng isang bangka sa lawa na ang mga
taong inaapi at inuusig ay matinding pagnanais na mabago ang takbo ng militar, ang pamamahala
ng simbahan, at ang sistema ng katarungan. Ang pagtanggal sa kapangyarihan ng mga gwardiya
sibil na lubhang mapang-abuso ang isa sa mga minimithi ng grupo. Umaasa si Elias na makuha
ang suporta ni Ibarra sa mithiing ito.
Batid ni Ibarra ang mga pang-aabuso sa kapangyarihan ng mga gwardiya sibil ngunit
ipinabatid niya may mahalagang papel sa pagprotekta sa bayan at pagpigil sa krimen ang mga
gwardiya sibil. Bilang sabat, iginiit ni Elias na hindi sa lahat ng oras ay nakatutulong ang mga
gwardiya sibil sa paglutas ng mga krimen dahil may pagkakataong hindi sila marunong kumilala
ng tama at mali at hindi nila inaalam ang tunay na pangyayari at kaagad na inaakusahan ang
mga biktima. Sa halip, pinapakita nila ang kanilang kapangyarihan sa pamamagitan ng pang-
aabuso at malupit na pang-aapi sa mga inosenteng mamamayan base sa mga walang katuturang
dahilan. Hinihimok ni Ibarra si Elias na ibahagi ang kanyang sariling karanasan upang nang sa
ganon ay mas maunawaan niya ang kanyang perspektibo at motibasyon.

Kabanata L - Ang Mga Kaanak ni Elias

Kinuwento ni Elias ang kuwento kung paano pinagtiisan ng kanyang lolo ang hindi
makatarungang parusa at panlalatigo para sa pagsunog ng isang ari-arian. Dahil sa hirap ng
buhay at kagustuhang mabigyan ng makakain ang pamilya sa araw-araw ay napilitan itong ipasok
ang sarili sa prostitusyon. Upang maprotektahan ang kanyang asawa at dalawang anak na lalaki,
itinago sila ng kaniyang lolo ngunit dahil sa paghina ng kanyang lakas ay nagdedisyon itong
bawiin ang sariling buhay. Binawian din ng buhay ang lola ni Elias dulot ng matinding damdamin
dahil sa pagkitil ng buhay ng kaniyang panganay na anak na sinasabing isa raw tulisan.
 Sa huli, natuklasan ang tunay na pinagmulan ni Elias, na humantong sa kanyang
pagkakulong, bagama't ang kanyang minamahal ay nagdadalang-tao na ng kambal na anak nila.
Inalagaan ng kanilang lolo ang kambal. Sa kabila ng pagbabahagi ng kanyang kwento, nanatiling
matatag si Ibarra, na may iba't ibang pananaw, at pinaninidigan ang kanyang dating posisyon.
Pinahahalagahan niya ang pasensya, pag-aaral, at unti-unting pag-unlad. Naniniwala si Elias na
hindi namamalayan ni Ibarra ang unti-unting pagmulat ng mga tao sa reyalidad.

Kabanata LI - Mga Pagbabago

Si Linares, habang siya ay nasa bahay ni Kapitan Tiago, ay biglang nakatanggap ng isang
sulat mula kay DonYa Victorina. Ang sulat na ito ay naglalaman ng isang malubhang banta na
nagpapahayag ng intensyong ilantad ang mga itinatampok na kwalipikasyon ni Linares na walang
kapintasan, maliban na lamang kung siya ay kakaharapin ang alferez. Ipinapaalala sa kanya na
ang pagsalungat sa kahilingan ng alferez ay magdudulot ng malaking panganib sa kanyang
reputasyon at pagkatao.
Nangyari rin na bumisita si Padre Salvi upang kumpirmahin ang balitang nabawi na ang
ekskomunikasyon kay Ibarra. Tinangka rin ni Ibarra na bumisita. Gayunman, maliban sa
pagbisita, ang tunay na layunin niya ay makipag-ugnayan kay Maria Clara. Ginagawa niya ito sa
pamamagitan ng pagpapadala ng mensahe mula kay Sinang, isang kaibigan nila. Kasama ni
Maria si Sinang upang patuloy na samahan at suportahan siya. Hiniling rin niya ang isang lihim
na paguusap upang maibahagi ang mga nais iparating ni Ibarra.

Kabanata LII - Ang Baraha ng mga Patay at Anino

Isang grupo ng mga lalaki ang nagtitipon malapit sa pasukan ng sementeryo. Sila ay
taimtim na nag-uusap tungkol sa planong pag-atake sa kumbento at kuta, na nakatakdang
mangyari sa susunod na araw. Paalala ni Lucas sa kanila na sigawin nila ang "Viva Don
Crisostomo" habang kanilang isinasagawa ang pagsalakay. Samantala, dumating si Elias, na
lihim na sumusunod kay Lucas habang unti-unti ng nagsialisan ang iba at natira na lamang si
Lucas. Magkaibang daan ang kanilang tinungo dahil hindi sila pamilyar sa isa’t isa. Habang
naglalakad ay dalawang guwardiyang sibil ang nag-uusap tungkol kay Elias na hanggang sa
ngayon ay hindi pa nakikita at nahuhuli. Sa pagkakamali ay hinuli nila si Lucas, ngunit pinalaya
rin nila ito. Sa huli, nang makasalubong nila si Elias, na may pagkakapareho kay Lucas, nilinlang
niya ang mga ito at dahil sa kaguluhan ng mga guwardiyang sibil, tumakbo sila upang habulin si
Lucas na inakala nilang si Elias.

Kabanata LIII - Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga

Pumunta si Don Filipo upang bisitahin si Tasio na may sakit. Sa pagkakataong ito,
ipinahayag ni Tasio ang kanyang kaunting kalungkutan sa desisyon ng binata na magbitiw sa
posisyon bilang teniente-mayor. Ang dahilan ng desisyong ito ay ang pagpapalaya ng mga
nakababahalang gwardiyang sibil na umaresto kay Tasio, isang aksyon na isinagawa ng
gobernadorcillo.
 Nagdulot ng panghihinayang kay Tasio ang nangyari dahil hindi na niya maipagtatanggol
nang husto ang karapatan ng mga tao at sa paniniwalang susuportahan siya ng iba kung ginawa
niya ito. Naniniwala si Tasio na ang bansa ay kasalukuyang dumaraan sa mga pagbabago na
nagmula sa mga bagong sistemang pinaiiral sa Europa. Ang mga ideyang ito ay nagkaroon rin
ng epekto sa mas batang henerasyon.
Dahil dito, nadarama ni Tasio na dapat sana'y nagkaroon ng walang humpay na suporta.
Gayunpaman, hindi rin niya ikinakaila na maaaring nagkakamali lang siya. Binigyang diin niya rin
na sa kasalukuyan, mas mahalaga sa mga kabataan ang kanilang sariling kagustuhan at
kaligayahan kaysa sa kapakanan ng bansa.

Kabanata LIV - Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng Parusa

Matapos malaman ni Padre Salvi ang plano ng pag-atake mula sa isang babae sa
panahon ng kumpisal, nagmadaling tumungo siya sa tahanan ng alferez nang puno ng galit at
pagkabahala upang agad na ipahayag ang impormasyon.
Sa kabilang banda, bigla na lamang pumasok si Elias sa tahanan ni Ibarra at ibinahagi
ang parehong plano sa kanya. Lubos na hinihikayat ni Elias si Ibarra na umalis at kanyang
tinulungan ito sa paghihiwalay ng mga dokumento upang tanggalin ang anumang potensyal na
ebidensyang maaaring magdulot ng mga paratang. Sa gitna ng prosesong ito, natagpuan nila
ang isang dokumento na may pangalan na Don Pedro. Tinanong ni Elias si Ibarra tungkol dito, at
kinumpirma ni Ibarra na si Don Pedro ay ang kanyang lolo.

Kabanata LV - Ang Pagkakagulo

Nakarating si Ibarra sa tahanan ni Capitan Tiago. Ngunit bigla, ang tahimik na gabi ay
nagulantang ng sunod-sunod na putukan na parang kulog na bumalot sa paligid. Ang mga putok
na ito ay tila mga tunog ng kapahamakan at nagtulak kay Ibarra na mag-isip ng kanyang
kaligtasan. Nang hindi na niya matiis ang mabagsik na pamamaril, nagdesisyon siyang bumalik
sa kanyang sariling tahanan upang maging ligtas.
Samantala, si Elias ay bumalikwas sa kanyang sariling pakiramdam. Ang mga
nangyayaring kaguluhan ang na nagtulak sa kanya na takasan ang mga taong nagnanais sa
kanyang buhay. Nakakulong siya sa sarili niyang mga alaala, at ang mga imahen ng kanyang
mga ninuno na pinagdurusahan ng matinding hirap ay tila sinusundan siya sa bawat hakbang na
kanyang ginagawa.
Sa kalagayang ito ng kawalan ng katinuan, naghahanap si Elias ng kapayapaan. Nais
niyang magkaroon ng solusyon sa mga suliranin na bumabagabag sa kanyang kaisipan. Sa harap
ng isang malawak na lawa, nilublob ni Elias ang kanyang sarili sa tubig. Unti-unti, nararamdaman
niya ang pagbalik ng kanyang katinuan at kapayapaan sa kanyang kalooban.
Matapos makamit ang kahit papaano'y pansamantalang kapayapaan, nagpasya si Elias
na bumalik sa tahanan ni Ibarra. Sinunog ni Elias ang mga dokumento ni Ibarra upang ubusin
ang lahat ng bakas ng dokumento na magbibigay ebidensya.
Kabanata LVI - Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Nagkaroon ng malawakang palitan ng mga iba't ibang ideya sa pagitan ng mga taga-
bayan tungkol sa kaguluhan na naganap noong nakaraang gabi. May isang kwento na nagtuturo
na ang kaguluhan ay sanhi ng isang rebelyon ng mga Intsik, habang may isa namang
nagmungkahi na maaaring nagkaroon ng sagupaan ang lokal na pulisya at ang mga guwardiyang
sibil. Ang isa pang teorya ay naglalagay ng sisi kay matandang Pablo at sa kanyang grupo bilang
mga nagpakana ng gulo.
Sa iibang mga opinyon, sinasabing sinubukan ni Ibarra na dukutin si Maria Clara ngunit
nabigo ito dahil sa pakikipagtulungan ni Capitan Tiago at ng mga kawal ng sibil. Dahil sa mga
pangyayaring ito, nagtipon ang buong komunidad nang matuklasan ng isang kasambahay ang
patay na katawan ni Lucas na nakasabit sa isang puno. Sa gitna ng pangyayaring ito, napansin
ni Elias na may mga amores secos sa kasuotan ni Lucas habang nagpapanggap na ibang tao.
Sa mga susunod na pangyayari, natuklasan ni Elias ang natutulog na pinuno ng mga sakristan
sa loob ng sakristiya at napansin niya rin ang mga amores secos sa kasuotan ng sakristan.

Kabanata LVII - Vae Victus! Sa Aba ng mga Manlulupig

Ang bihag na si Tarsilo ay kasalukuyang tinatanong ng alferez ukol sa posibleng
kinalaman ni Ibarra sa pagsalakay at kaguluhang naganap nang nakaraang gabi. Mariing
ipinapahayag ni Tarsilo na walang anumang ugnayan sa pagitan nila ni Ibarra at kahit isang
pagkakataon ay hindi sila nagkaroon ng talastasan ni Ibarra at ipinaliwanag niya na ang kanyang
mga kilos ay bunga ng pagnanais na ipaghiganti ang pagkamatay ng kanyang ama sa kamay ng
mga guwardiyang sibil.
Sa pagsisikap na pilitin si Tarsilo na umamin, inatasan ng alferez ang kanyang mga tauhan
na pisikal na bugbugin at abusuhin siya. Isang pang-aabusong ginawa kay Tarsilo ay ang
paglulubog sa isang maruming balon kay tarsilo ng nakatiwarik. Sa kabila ng kanyang
pinagdadaanang hirap, mananatiling tahimik si Tarsilo at sa huli'y nanghihina bunga ng mga sugat
at sakit na kaniyang natamasa.

Kabanata LVIII - Ang Sinumpa

Ang mga pamilya ng mga naaresto at namatay sa pagsalakay sa kuta ay naglalakbay
nang malugod na nalulungkot at nagdadalamhati sa pagkawala ng kanilang mga mahal sa buhay.
Nagdadala sila ng malalim na pangungulila dahil sa pangyayaring ito. Sa tuwing inilalabas ang
mga bilanggo at dadalhin sila sa kabisera, ang kanilang paghihirap ay lalong tumitindi. Nahaharap
sila sa hirap at pag-aalala na dulot ng kawalan ng kalayaan at kasiguruhan sa hinaharap.
Subalit, nang makita nila si Ibarra, ang taong kanilang itinuturing na may pananagutan sa
kanilang kamalasan, bigla nilang nagawang magbago ang kanilang kalungkutan at ito ay
napalitan naging galit. Sa kanilang pagkapoot, nagsimulang ibato sa kanya ang mga bato bilang
pagpapakita ng kanilang damdamin. Sa unang pagkakataon, lumitaw ang pagkabahala at
kalungkutan sa puso ni Ibarra. Lalo siyang nagdalamhati habang pinagmamasdan ang kanyang
nasirang tahanan at nagbabalik-tanaw sa mga kasiyahan ng kanyang kabataan. Sa gitna ng
bugso ng mga emosyon, hindi niya napigilan ang kanyang sarili na humagulgol ng luha.
 Samantala, si Tasio, na mayroong malubhang karamdaman, ay nanonood mula sa malayo
na abala sa kanyang mga iniisip. Nakalugmok siya sa mga malalalim na saloobin at pagninilay
sa mga pangyayari. Hindi niya nakayanan ang bigat ng mga kaganapang kanyang nasaksihan at
iniisip at sa kasawian palad, siya ay natagpuan walang-buhay sa harap ng pintuan ng kaniyang
tirahan.

Kabanata LIX - Pag-ibig sa Bayan

Sa Maynila, sa mga pribadong tirahan at mga kumbento, nagkaroon ng malalim na kaba
at pag-aalala matapos marinig ang balita tungkol sa pangyayari sa San Diego. Ang mga taga-
kumbento ay nagpahayag ng pasasalamat dahil sa halimbawa na ipinakita ng mga relihiyosong
orden, partikular na pinapurihan ang mabilis na pag-iisip ni Padre Salvi na napiglan na maganap
ang atake.
Samantala, sa tahanan ni Kapitan Tinong, nagkaroon ng malakas na pagtatalo ang
kanyang asawa na si Kapitana Tinchang at siya mismo, kung saan nagsusumbatan sila sa isa't
isa sa pagkakaroon ng koneksyon at relasyon kay Kapitan Tiago at sa pag-imbita nila kay Ibarra
sa hapunan. Pinaniniwalaan nila na ang mga bagay ay maaaring magpalala sa posibilidad na
maparatangan sila. Sa gitna ng tensyon na ito, dumating ang kanilang pinsan na si Don Primitivo.
Siya ay nagpasiyang ipagtanggol si Kapitan Tinong sa pamamagitan ng pagwasak ng mga
dokumento, liham, at aklat na maaaring makaapekto sa kanyang reputasyon at kalagayan. Bilang
karagdagan, ipinagkatiwala niya kay Kapitana Tinchang ang responsibilidad na magbigay ng
isang singsing na ginto bilang regalo sa Kapitan-Heneral, marahil bilang isang hakbang upang
makabawi at magpabango ng pangalan sa Kapitan-Heneral.

Kabanata LX - Ikakasal na si Maria Clara

Naramdaman ni Kapitan Tiago ang isang malaking tagumpay dahil nagawa niyang
maiwasang mahuli sa pamamagitan ng pagtangging makipagtulungan sa mga awtoridad ukol sa
imbestigasyon sa kanyang mga kaibigang Pilipino. Nakipag-usap siya kay Dona Victorina at
pinag-usapan nila ang mga eksaktong detalye ng nalalapit na kasal ni Maria Clara kay Linares.
Hinihikayat ni Guevara si Maria Clara na ang pagsusulit ng sulat ay magtitiyak ng kanyang
kalayaan sa hinaharap habang sila ay may palihim na usapan.
Kinagabihan, nagtungo si Maria na may malungkot na damdamin sa bubungan kung saan
nakasalubong niya si Ibarra, na iniligtas mula sa bilangguan ni Elias. Pinatawad ni Ibarra si Maria
para sa kanyang pagkakasala at nagpaalam sa kanya, ngunit pinigilan niya ito upang magbigay
ng paliwanag. Si Padre Damaso ang lumalabas na tunay na ama ni Maria Clara at si Padre Salvi
naman ang siyang nagnakaw at pumipigil ng kaniyang mga sulat.

Kabanata LXI - Ang Barilan sa Lawa

Habang si Elias ay nagmamaneho ng isang maliit na bangka sa Ilog Pasig, siya ay
nagpupumilit na kumbinsihin si Ibarra na umalis na sa bansa. Nagbahagi siya kay Ibarra ng isang
impormasyon na magbibigay-daan upang makapagsimula uli ng bagong buhay si Ibarra.
Ipinahayag niya na nagtago siya ng pera sa ilalim ng puno ng balete sa gubat, na maaaring
gamitin ni Ibarra upang simulan ang isang panibagong buhay. Ang salaping ito ay nakuha ni Elias
mula sa nasusunog na bahay ni Ibarra, kung saan siya ay nagtamo ng mga ari-arian.
Nagmungkahi si Ibarra na sumama si Elias sa kanyang pagtakas, subalit pinili ni Elias na
magtiis sa hirap kasama ang kanyang mga kababayan. Ipinagtanggol niya ang kanyang desisyon
na manatiling kasama ang mga kapwa Pilipino upang harapin ang mga pagsubok na
kasalukuyang hinaharap ng bansa.
Habang sila ay papalapit sa lawa, biglang dumating ang mga bangka ng pulisya, na
nagpapakita ng kanilang layuning hulihin sila. Upang guluhin at linlangin ang mga humahabol sa
kanila, nagdesisyon si Elias na sumisid sa dagat. Nagpapakita ng determinasyon na mahuli si
Elias Habang siya ay nakalubog, patuloy na pinaputukan siya ng mga pulis. Ang pagpili ni Elias
na sumisid ay nagpapakita ng kanyang tapang at dedikasyon upang makatakas si Ibarra, kahit
pa ito ay may kasamang panganib at posibilidad ng pagkakasugatan o kamatayan.

Kabanata LXII - Ang Pagtatapat ni Padre Damaso

Si Maria Clara ay nagplano na danasin ang kanyang pagdurusa habang nagkaroon ng
kaluwagan ng sagot sa kung ano na ang nangyari kay Ibarra. Nananatiling umaasa siya na
maaaring magkaroon ng pagkakataon na magkasama sila muli. Gayunman, ang mga tsismis na
sinasabing si Ibarra ay nalunod sa lawa ang unti-unting nag-udyok sa pagkalagas ng kanyang
pag-asa.
Nang kumalat ang mga tsismis, hindi maiiwasan na magsimulang hikayatin ng mga tao si
Padre Damaso na pahintulutan si Maria Clara na pumasok sa kumbento upang matiyak ang
kanyang kaligtasan, o kaya'y hayaang siya ay sumama na sa landas ng paglisan. Sa harap ng
mga paghahangad na ito, nagpahayag si Padre Damaso ng malalim na pagsisisi sa mga
kaganapan na naging sagabal sa kaligayahan ni Maria Clara. Inilahad niya ang mga kadahilanan
sa likod ng kanyang pagtutol sa kasal ng dalawa, lalo na ang pag-aalala na maaaring harapin nila
ang kahirapan sa kanilang tahanan at ang mga anak nila ay maaaring maranasan ang pang-aapi
at pag-uusig. Ang mga paghihirap, kalungkutan at sakit na dinanas ni Maria Clara ay lubos na
inihihingi ng paumanhin at kapatawaran ni Padre Damaso. Kaniya ring ipinahayag na makakamit
ni Maria Clara ang respeto para sa kanyang mga anak kung siya ay papayag na ikasal sa isang
Espanyol, katulad ni Linares.
Ang mga pangyayaring ito sa kuwento ay nagpapakita ng paghihirap at pagdanas ng sakit
ni Maria Clara dahil sa mga pangyayari at mga desisyon na nag-iwan sa kanya ng kalungkutan
at pag-aalinlangan. Binibigyang-diin rin nito ang kontrabersiyal na papel ng mga prayle, partikular
si Padre Damaso, at ang impluwensiya nila sa mga pangyayari at mga tao sa kanilang paligid.

Kabanata LXIII - Ang Noche Buena

Nang matagpuan at maligtas si Basilio ng isang pamilyang dukha na naninirahan sa
kabundukan, napagpasyahan niya na bumalik sa bayan upang hanapin ang kanyang ina at
kapatid. Sa kanyang paghahanap, nahagip ng paningin niya si Sisa, at dala ng determinasyon,
tinuloy niya ang paghabol hanggang sa kanilang marating ang sementeryo sa kakahuyan kung
saan nakalibing ang lolo ni Ibarra.
Sa gitna ng paghahabol, iniinda ni Basilio ang kaniyang mga sugat at unti-unting nawalan ng
malay habang kaharap si Sisa. Nang siya ay magmulat ng mga mata, lubos niyang ikinagulat ang
pagkawala ng kanyang ina. Sa kabila ng kalungkutan at pagdadalamhati, may lumapit na isang
estranghero kay Basilio na sira-sira ang kasuotan at punong puno ang katawan ng mga sugat.
Ipinahayag ng estranghero na hindi siya magtatagal at anumang oras ay maaaring mawala na
siya at nagpayo sa batang lalaki na magtipon ng kahoy upang kaniyang sunugin ang kanilang
mga bangkay ni Sisa, bilang isang paraan ng pagpapalaya at pagpapahinga.
Bukod pa riyan, ibinahagi rin ng estranghero sa batang si Basilio ang isang payo na
maaaring maging mahalaga sa kanyang hinaharap. Tinuran niya na hanapin ni Basilio ang mga
nakatagong kayamanan na nakabaon sa kalupaan. Sa pamamagitan ng paghahanap at paggamit
ng mga kayamanang ito, maaring magkaroon si Basilio ng pondo para sa kanyang edukasyon at
pag-unlad, lalo na kung walang ibang tao ang darating at tutulong sa kanya sa kanyang mga
pangangailangan.

Kabanata LXIV - Ang Katapatan

Matapos pumasok si Maria Clara sa kumbento, umalis si Padre Salvi at si Padre Damaso
patungong Maynila. Makalipas lamang ang ilang buwan ay pumanaw na si Padre Damaso.
Naging malungkot si Capitan Tiago at pinalayas ang Tiya Isabel. Kalaunan, siya ay nalulong sa
mga adiksyon at sugal gaya ng paghithit ng opyum, sabong, at marami pang iba.
Hindi na tumatanggap ng sinomang pasyente si Don Tiburcio kaya si Donya Victorina ay
nakakaramdam na ng hindi pagiging kontento.Si Linares naman ay binawian ng dahil sa isang
sakit sa bituka. Si Dona Consolasion, na naglalaan ng oras sa pag-inom at paninigarilyo, ay
nanatili bilang kabiyak ng alferez, na ngayon ay tumaas ang ranggo at nagkaroon ng imbitasyon
na magtungo sa Europa.
Isang tao ang sinasabing nakita ng dalawang pulis na nasa bubong ng kumbento at
tumatangis na pinaniniwalaang may kinalaman kay Maria Clara. Kinaumagahan, isang kinatawan
ang bumisita sa kumbento para kamustahin at bisitahin ang madre.

ang wakas……