Văn bản:

AI ĐÃ ĐẶT TÊN CHO DÒNG SÔNG

Hoàng Phủ Ngọc Tường

Nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường đã từng tâm sự:

Thiên bút ký Ai đã đặt tên cho dòng sông như là món quà nhỏ thay cho một chút lòng

thành. Đây là bút ký dài nhất và tâm huyết nhất của tôi về Huế. Tôi đã mang cả tâm

huyết vẽ nên một dòng sông y như nó vốn có. Dòng sông của văn hóa, lịch sử, huyền

thoại... Đó là một thứ tài sản tôi muốn gửi lại cho thế hệ mai sau với lời nhắn gửi:

sông Hương như một viên ngọc quý mà thiên nhiên đã ban tặng cho Huế. Hãy bảo vệ

vẻ đẹp ấy để nó trường tồn mãi mãi, đừng tham vọng tác động làm thay đổi nó dù

điều này không phải dễ...

I. HƯỚNG DẪN PHÂN TÍCH TÁC PHẨM

1. Thủy trình của sông Hương

a. Sông Hương ở thượng nguồn

Với câu hỏi gợi tìm “Ai đã đặt tên cho dòng sông”, bằng bước chân rong ruổi,

HPNT đã tìm về cội nguồn dòng chảy của Hương giang.

- Ở thượng nguồn, sông Hương mang vẻ đẹp hùng vĩ trữ tình. Chẳng phải ngẫu

nhiên khi người ta gọi sông Hương là bản trường ca của rừng già. Ở nơi khơi

nguồn của dòng chảy, gắn liền với đại ngàn Trường Sơn hùng vĩ, con sông toát

lên vẻ đẹp của một sức sống mãnh liệt, vừa hùng tráng, vừa trữ tình như bản

trường ca bất tận về thiên nhiên: “rầm rộ giữa những bóng cây đại ngàn, mãnh

liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như những cơn lốc vào đáy vực bí ẩn và

cũng có lúc nó trở nên dịu dàng và say đắm giữa những rặng dài chói lọi của hoa

đỗ quyên rừng.”

7
- Đến giữa lòng Trường Sơn, sông Hương như một “cô gái Di-gan phóng khoáng

và man dại.” Đây là một liên tưởng thú vị và độc đáo. Với hình ảnh so sánh này

HPNT đã khắc vào tâm trí người đọc một ấn tượng mạnh mẽ về vẻ đẹp hoang

dại nhưng cũng rất tình tứ của con sông. Biện pháp nhân hóa được sử dụng khiến

con sông hiện lên như một con người có cá tính, có tâm hồn: “rừng già đã hun

đúc cho nó một bản lĩnh hoang dại, một tâm hồn tự do và trong sáng.”

- Ra khỏi rừng, sông Hương trở thành “người mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ

sở”. Không chỉ giúp người đọc có thêm một góc nhìn, một sự hiểu biết vẻ đẹp

hùng vĩ, man dại đầy chất thơ của sông Hương, HPNT còn muốn đem đến một

cái nhìn sâu sắc hơn, muốn “ghi công” sông Hương như một đấng sáng tạo đã

góp phần tạo nên, gìn giữ và bảo tồn văn hóa của một vùng thiên nhiên, xứ sở.

Sông Hương chính là khởi nguồn, sự bắt đầu của một không gian văn hóa - văn

hóa Huế.

b. Sông Hương ở ngoại vi thành phố

Trong cảm nghĩ của nhà văn, sông Hương giống như “người đẹp ngủ mơ màng

giữa cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại, được người tình mong đợi đến đánh thức. Từ

đây thủy trình của sông Hương khi nó bắt đầu về xuôi tựa “một cuộc tìm kiếm có ý

thức” tình nhân đích thực của người con gái đẹp trong một câu chuyện tình yêu lãng

mạn nhuốm màu cổ tích. Sông Hương lúc này mang một dáng vóc mới, một sức sống

mới đầy khát khao và lãng mạn: “Sông Hương đã chuyển dòng một cách liên tục, vòng

giữ những khúc quanh đột ngột, uốn mình theo những đường cong thật mềm.

- Hành trình đến với “người tình mong đợi” của “người gái đẹp” khá gian truân

và nhiều thử thách, khiến nó phải vượt qua một loạt các chướng ngại vật: Hòn

Chén, Ngọc Trản, Nguyệt Biều...nhưng chính trong quá trình ấy nó lại có cơ hội

phô khoe tất cả vẻ đẹp của mình - vẻ đẹp gợi cảm với những đường cong tuyệt

mĩ của người con gái đẹp, ra đi từ cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại.

- Có thể thấy bằng một lối hành văn uyển chuyển, ngôn ngữ đa dạng và giàu hình

ảnh, HPNT đã diễn tả một cách sinh động và hấp dẫn từng bước đi của sông

Hương. Dường như nhà văn đã vẽ lên bằng chất liệu ngôn từ cái dáng điệu yêu
kiều và rất tạo hình của sông Hương khi nó ở ngoại vi thành phố Huế. Tác giả

không chỉ tái hiện một cách chân thực dòng chảy tự nhiên trên bản đồ địa lí của

dòng sông mà quan trọng hơn là biến cái thủy trình ấy thành hành trình của một

người con gái đẹp duyên dáng và tình tứ. Đó cũng là cảm nhận riêng, độc đáo và

đầy thi vị của HPNT về Hương giang trước khi nó chảy vào lòng thành phố thân

yêu.

HPNT còn thấy ở dòng sông này một vẻ đẹp khác, vẻ đẹp ấy sâu lắng và cũng bí

ẩn hơn. Đó là vẻ đẹp trầm mặc “như triết lí”, “như cổ thi” của sông Hương. Đi giữa

thiên nhiên, sông Hương cũng chuyển mình ngày đêm bên những lăng tẩm, thành quách

của vua chúa thời Nguyễn. Con sông hiền hòa ở ngoại vi thành phố Huế như đang nép

mình bên “những giấc ngủ nghìn năm của vua chúa được phong kín trong lòng những

rừng thông u tịch”.

c. Sông Hương khi chảy qua thành phố Huế

Như đã tìm thấy chính mình khi gặp thành phố thân yêu, sông Hương vui tươi

hẳn lên giữa những biền bãi xanh biếc của vùng ngoại ô Kim Long, kéo một nét thảng

thực yên tâm theo hướng Tây Nam - Đông Bắc” rồi uốn một cánh cung rất nhẹ tới Cồn

Hến khiến dòng sông mềm hẳn đi như một tiếng “vâng” không nói ra của tình yêu. Nằm

ngay giữa lòng thành phố yêu quý của mình, sông Hương cũng giống như sông Xen của

Pa-ri, sông Đa-nuýp của Bu-đa-pét, nhưng trong cách biểu đạt tài hoa của tác giả, sông

Hương được cảm nhận dưới nhiều góc độ.

- Nhìn bằng con mắt của hội họa, sông Hương và những chi lưu của nó tạo nên

những đường nét thật tinh tế, làm nên vẻ đẹp cổ kính của cố đô. Đó là hình ảnh

chiếc cầu trắng bắc qua dòng sông “in ngần trên nền trời nhỏ nhắn như những

vành trăng non”. Hai bên bờ sông và những chi lưu của nó xum xuê những bóng

cây cổ thụ “tỏa vầng lá u sầm xuống những xóm thuyền xúm xít.” Điều này khiến

cho Huế mang một vẻ đẹp riêng mà không một thành phố hiện đại nào có được.

- Qua cảm nhận dưới góc độ âm nhạc, sông Hương chính là điệu slow tình cảm
dành riêng cho Huế, rất chậm rãi, sâu lắng, trữ tình. HPNT đã thật tinh tế khi

nhận ra cái đặc trưng của Hương giang. So với các dòng sông khác ở VN và trên

thế giới, lưu tốc sông Hương có phần chậm rãi.

+ Nhà văn lí giải từ đặc điểm địa lí “những chi lưu ấy cùng hai hòn đảo nhỏ

trên sông đã làm giảm hẳn lưu tốc của dòng nước khiến cho sông Hương

khi chảy qua thành phố Huế đã trôi chậm, thật chậm, cơ hồ chỉ là mặt hồ

yên tĩnh.”

+ HPNT còn mang đến một kiến giải khác hết sức thi vị và độc đáo về lưu

tốc của dòng sông mà ông yêu quý. Đó là cách lí giải bằng trái tim: sông

Hương chảy chậm, điệu nhảy lững lờ vì nó quá yêu thành phố của mình,

nó muốn được nhìn ngắm nhiều hơn nữa thành phố thân thương trước khi

phải rời ra.

- Từ góc nhìn văn hóa, tác giả gọi sông Hương là “người tài nữ đánh đàn lúc đêm

khuya”, rồi thì dẫn ra câu chuyện về người nghệ nhân già chơi đàn hết nửa thế

kỉ... Tất cả đó là sự khẳng định mối quan hệ không thể tách rời giữa sông Hương

và nền âm nhạc cổ điển Huế. Đây chính là văn hóa Huế nói chung và vẻ đẹp sông

Hương nói riêng, vẻ đẹp hiếm thấy ở bất kì dòng sông nào ở trong nước cũng

như trên thế giới.

- Với cái nhìn đắm say của một trái tim đa tình, sông Hương là một người tình dịu

dàng và chung thủy.

+ Khi rời khỏi kinh thành, sông Hương chếch hướng chính Bắc. Tuy nhiên

do đặc điểm địa lí của nước ta, thủy trình của dòng sông đã thay đổi, nó

chuyển dòng sang hướng Đông và như vậy sẽ phải đi qua một góc của

thành phố Huế, ở thị trấn Bao Vinh xưa cổ. Đó là đặc điểm địa lí tự nhiên

của dòng sông.

+ Nhưng trong con mắt của người nghệ sĩ, khúc ngoặt ấy là biểu hiện của
hút vấn vương, thậm chí có chút “lẳng lơ kín đáo” của người tình thủy

chung, chí tình. Nhà văn hình dung sông Hương như nàng Kiều trở về tìm

Kim Trọng để trao lời thề trước khi đi xa. Một phát hiện thực độc đáo, thú

vị và đậm màu sắc văn chương. Hương giang vốn ddpj nay càng đẹp hơn,

trọn vẹn hơn, một vẻ đẹp hài hòa giữa hình dáng bên ngoài và phần tâm

hồn sâu thẳm bên trong.

Nhận xét: HPNT đã tiếp cận và miêu tả dòng sông từ nhiều không gian, thời gian khác

nhau. Ở mỗi góc độ, nhà văn đều thể hiện một cảm nghĩ và khá mới mẻ về con sông đã

trở thành biểu tượng của Huế. Ở trong đó ta thấy bàng bạc một tình cảm yêu mến, gắn

10

bó tha thiết, một niềm tự hào và thái độ trân trọng, gìn giữ của nhà văn đối với những

vẻ đẹp thiên nhiên và đậm màu sắc văn hóa của dòng sông quê hương.

Phân tích cụ thể:

Tôi vẫn cho rằng, những nhà văn thực sự có phong cách đều mang trong tâm hồn một

“chất nam châm” riêng để hút lấy những gì thích hợp với nó. “Những gì” ấy, tôi gọi

là “vùng thẩm mỹ” của mỗi cây bút. Huế và dòng sông Hương là vùng thẩm mỹ của

Hoàng Phủ Ngọc Tường, là quê hương văn học đích thực của ông. Ông viết về đối

tượng này bằng một trái tim say đắm, một vốn liếng ngôn từ tinh luyện và một kho tri

thức phong phú để tạo nên những trang văn vừa đẹp, vừa sang, vừa lấp lánh trí tuệ,

vừa chan chứa ân tình.

Sông Hương là đối tượng để bộc lộ tâm tình, là khách thể của trang viết trong sự

thể hiện cái tôi của nhà văn. Sông Hương chính là đối tượng để khảo cứu làm nên vẻ

đẹp của xứ Huế. Chính vì vậy, sông Hương đã được nhìn nhận dưới nhiều góc độ khác

nhau, từ góc độ địa lý đến lịch sử và qua góc nhìn văn hóa, thơ ca. Ở góc độ địa lý,

Hoàng Phủ Ngọc Tường tìm hiểu trực tiếp sông Hương ở thượng nguồn để phát hiện

nhiều vẻ đẹp khác nhau của dòng sông. Đây là dòng sông có mối quan hệ mật thiết với
dãy Trường Sơn. Với câu hỏi gợi tìm “Ai đã đặt tên cho dòng sông”, bằng bước chân

rong ruổi, HPNT đã tìm về cội nguồn dòng chảy của Hương giang. Ở thượng nguồn,

sông Hương mang vẻ đẹp hùng vĩ trữ tình. Chẳng phải ngẫu nhiên khi người ta gọi

sông Hương là “bản trường ca của rừng già”. Ở nơi khơi nguồn của dòng chảy, gắn

liền với đại ngàn Trường Sơn hùng vĩ, con sông toát lên vẻ đẹp của một sức sống mãnh

liệt, vừa hùng tráng, vừa trữ tình như bản trường ca bất tận về thiên nhiên: “rầm rộ

giữa những bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như những

cơn lốc vào đáy vực bí ẩn và cũng có lúc nó trở nên dịu dàng và say đắm giữa những

rặng dài chói lọi của hoa đỗ quyên rừng.” Sắc đỏ “chói lọi” ấy của loài đỗ quyên càng

làm nổi bật lên cái dáng điệu rộn rã, bừng bừng khí thế của một dòng sông giữa lòng

Trường Sơn hoang dã và bí ẩn, tựa như tuổi trẻ son sắt của những chàng trai, những

cô gái đang thỏa sức vẫy vùng giữa biển trời thanh xuân nồng nhiệt, sống động. Cuối

cùng cái vẻ hùng tráng và nét dịu dàng, đắm say, trữ tình của dòng sông đã dung hợp,

11

bổ khuyết cho nhau để tạo nên một Hương giang kỳ vĩ, cá tính và gây ấn tượng mạnh

mẽ với người đọc.

Nhưng bấy nhiêu đấy vẫn chưa đủ để làm nổi bật hẳn cái cá tính của dòng Hương

giang giữa muôn vàn các dòng sông của nhiều tác giả khác, ví như so sánh với Nguyễn

Tuân nhà văn cũng có một dòng sông Đà hung bạo, mãnh liệt kết hợp với vẻ trữ tình

thi vị đầy đặc sắc. Thế nên Hoàng Phủ Ngọc Tường đã chọn cách nhân hóa sông

Hương, khoác lên cho nó một tính cách thật đặc biệt bằng dáng vẻ của một người con

gái Di-gan “phóng khoáng và hoang dại” thật quyến rũ, bí ẩn, cùng với “bản lĩnh gan

dạ tâm hồn tự do và trong sáng”. Đến giữa lòng Trường Sơn, sông Hương như một

“cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại.” Đây là một liên tưởng thú vị và độc đáo.

Với hình ảnh so sánh này HPNT đã khắc vào tâm trí người đọc một ấn tượng mạnh

mẽ về vẻ đẹp hoang dại nhưng cũng rất tình tứ của con sông. Biện pháp nhân hóa được

sử dụng khiến con sông hiện lên như một con người có cá tính, có tâm hồn: “rừng già
đã hun đúc cho nó một bản lĩnh hoang dại, một tâm hồn tự do và trong sáng.” Nhà

văn đã sử dụng hàng loạt động từ, tính từ gây ấn tượng mạnh: “rầm rộ”, “mãnh liệt”,

“cuộn xoáy”, “dịu dàng”, “say đắm”, “gan dạ”, “tự do” để diễn tả từng trạng thái thay

đổi của dòng sông. Tác giả còn sử dụng lối so sánh táo bạo, đặc biệt đầy hình ảnh:

Sông là “bản trường ca của rừng già”, là “cô gái Di- gan”, là “người mẹ phù sa”. Tác

giả đã nhân hóa sông trong liên tưởng với một cô gái, đây là liên tưởng kín đáo, ấn

tượng làm cho gương mặt sông Hương được nắm bắt ở chiều sâu và ở nhiều phương

diện khác nhau. Ra khỏi rừng, sông Hương trở thành “người mẹ phù sa của một vùng

văn hóa xứ sở”. Dòng sông đã hoàn toàn rũ bỏ cái cá tính mạnh mẽ, hoang dại để trở

mình biến thành một người phụ nữ dịu dàng, một người mẹ bao dung, ngàn đời nuôi

dưỡng những đứa con trong Huế bằng dòng sữa phù sa ngọt ngào, bằng hương thơm

thân thuộc, bằng vẻ đẹp “dịu dàng và trí tuệ”. Nhắc nhở con người nhớ lại sự hy sinh

to lớn của bà mẹ Hương giang ngàn đời đã dang rộng vòng tay ôm ấp, hy sinh, trải qua

biết bao nhiêu thế hệ thăng trầm nuôi lớn đứa con cố đô bằng tất cả tấm lòng yêu

thương, mong đợi. Có thể nói rằng với sự liên tưởng này Hoàng Phủ Ngọc Tường

không chỉ biến sông Hương thành một thực thể có linh hồn có xúc cảm, giúp bạn đọc

có thêm một góc nhìn, mộtsự hiểu biết vẻ đẹp hùng vĩ, man dại đầy chất thơ của sông

12

Hương mà còn đặc biệt nhấn mạnh làm nổi bật mối quan hệ diệu kỳ, gắn bó sâu sắc

của dòng sông với mảnh đất cố đô bao đời nay, góp phần tạo nên, gìn giữ và bảo tồn

văn hóa của một vùng thiên nhiên, xứ sở. Điều đó cũng phần nào thể hiện được tấm

lòng gắn bó của nhà văn với quê hương, gắn bó với dòng sông có nhiều nét cá tính độc

đáo này.

Khái quát : Như vậy, HPNT đã tiếp cận và miêu tả dòng sông từ nhiều không

gian, thời gian khác nhau. Ở mỗi góc độ, nhà văn đều thể hiện một cảm nghĩ và khá mới

mẻ về con sông đã trở thành biểu tượng của Huế. Ở trong đó ta thấy bàng bạc một tình

cảm yêu mến, gắn bó tha thiết, một niềm tự hào và thái độ trân trọng, gìn giữ của nhà

văn đối với những vẻ đẹp thiên nhiên và đậm màu sắc văn hóa của dòng sông quê hương.
2. Dòng sông của âm nhạc, lịch sử, thi ca và cuộc đời

a. Vẻ đẹp của dòng sông qua góc nhìn âm nhạc

Khi sông Hương chảy lặng lờ qua thành phố Huế, nhà văn đã có một phát hiện

vô cùng thú vị: “ Sông Hương là người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya”. Đây quả thực

là một sự so sánh vô cùng bất ngờ và độc đáo.

- Với sự hiểu biết của mình, HPNT đã huy động vốn kiến thức và vốn ngôn từ sâu

rộng để đưa vẻ đẹp của sông Hương gắn liền với âm nhạc. Âm nhạc cổ điển, âm

nhạc dân gian Huế đều được hình thành từ mặt nước dòng Hương.

- Hoàng Phủ Ngọc Tường đã rất tinh tế khi dẫn ra câu chuyện về người nghệ sĩ

già chơi đàn hơn nửa thế kỷ, một buổi tối khi nghe con gái đọc Kiều: “Trong như

tiếng hạc bay qua/ Đục như tiếng suối mới xa nửa vời” đã nhổm dậy vỗ đùi chỉ

vào trang sách Nguyễn Du mà thốt lên đó chính là “Tứ đại cảnh”. Câu chuyện

trên có ý nghĩa khẳng định về mối quan hệ mật thiết giữa sông Hương và nền âm

nhạc Huế. Cảm nhận của Nguyễn Du về điệu “Tứ đại cảnh” của người Huế đã

hiện diện trên những trang viết của đại thi hào Nguyễn Du khi miêu tả về tiếng

đàn của Kiều. Chính sông Hương là nơi khởi nguồn cho những làn điệu dân ca

Nam ai, Nam bình, những điệu mái hò mãi đẩy, lời ca Huế luôn đồng hành và

sóng sánh cùng với dòng nước Hương Giang.

b. Sông Hương – Dòng sông của sử thi viết giữa màu lá cỏ xanh biếc

13

Dòng sông Hương dưới góc nhìn lịch sử bây giờ không còn là cô gá Digan phóng

khoáng và man dại, cũng không phải thiếu nữ ngủ mơ màng giữa cánh đầu Châu Hóa

mà bây giờ, người tình của đất Huế đang mang trong mình một màu lịch sử - đang trở

thành một chứng nhân trước biết bao biến thiên của lịch sử thiêng liêng. HPNT viết

trong ký của mình: “ Sông Hương là vậy, là dòng sông của thời gian ngân vang , của sử

thi viết giữa màu cỏ lá xanh biếc...” Những trang văn của người nghệ sĩ gợi lại cho

người đọc biết bao quá khứ lịch sử hào hùng của dân tộc ta, nhấn mạnh sự hòa quyện
giữa chất hùng tráng và trữ tình. Với người Huế, với những người yêu sông Hương,

dòng sông này không những là một bản hùng ca, một bản trường ca mà còn là một bản

tình ca giữa đời thường.

Trong những trang viết của mình, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã nhìn thấy từ dòng

sông những dấu tích lịch sử, từng nhánh rẽ của dòng sông cho đến cả những cây đa, cây

cổ thụ bên dòng sông cũng hàm ẩn một phần lịch sử. Nhà văn đã tiến hành một “cuộc

quay ngược thời gian” ngoạn mục để trở về quá khứ, khẳng định vai trò của sông Hương

trong lịch sử dân tộc.

- Với một đất nước có bề dày lịch sử như Việt Nam, kể từ thời vua Hùng , sông

Hương đã là dòng sông biên thùy xa xôi.

- Bước sang thời trung đại, với tên gọi khác là Linh Giang nó đã cùng với nhân

dân Huế “oanh oanh liệt liệt” bảo vệ phần biên giới phía Nam của Tổ quốc Đại

Việt. Sông Hương gắn liền với những chiến công của người anh hùng áo vải

Quang Trung – Nguyễn Huệ.

- Trải qua những cuộc chiến tàn khốc và đẫm máu của những cuộc khởi nghĩa thế

kỷ XIX, sông Hương gắn liền với cuộc cách mạng tháng Tám với những chiến

công vang dội, rung chuyển. Đặc biệt là trong cuộc tổng tiến công Mậu Thân

1968, sông Hương cũng như kinh thành Huế cùng với những người dân Huế đã

chứng kiến sự tàn phá khủng khiếp của đế quốc Mỹ. Sông Hương cùng với những

người dân xứ Huế đã chiến đấu một cách kiên cường, bất khuất và dũng cảm để

chống lại kẻ thù. Không phải ngẫu nhiên mà một hội nghị tổng kết chiến tranh

đồng chí đại tướng đã phát biểu: “Lịch sử Đảng đã ghi bằng nét son tên thành

phố Huế, thành phố tuy nhỏ nhưng đã cống hiến rất xứng đáng cho Tổ quốc.”

14

Cùng với rất nhiều những dòng sông trên đất nước Việt Nam như sông Bến Hải,

sông Gianh, sông Đà, sông Bạch Đằng,... sông Hương đã trở thành dòng sông của lịch

sử mang vẻ đẹp của một bản hùng ca ghi lại những tháng năm chiến đấu kiên cường

của nhân dân ta. Bên cạnh sự mềm mại, dịu dàng, vẻ đẹp của sông Hương còn được
nhìn nhận ở những khía cạnh khác nhau đặc biệt là khía cạnh lịch sử.

c. Sông Hương – Dòng sông của thi ca, không bao giờ tự lặp lại chính mình

Sông Hương dưới góc nhìn thi ca là một dòng sông không bao giờ tự lặp lại chính

mình, cũng không bao giờ lặp lại trong mỗi góc nhìn của người nghệ sĩ. Với cách viết

trích dẫn, HPNT đã làm sống dậy trong lòng những người đọc biết bao vần thơ hay về

Huế, về dòng Hương

- Qua thơ của Tản Đà: “Dòng sông trắng, lá cây xanh”, đó là sự tương giao, sự

đồng điệu của những tâm hồn người nghệ sĩ. Đó là nét chấm phá tiêu biểu của

nhà văn trong tác phẩm của mình.

- Hoàng Phủ Ngọc Tường đã phát hiện vẻ đẹp của một sức mạnh phục sinh trong

tâm hồn nhờ cuộc sống mới, nhờ thời đại mới, con người mới, cách mạng đã gột

rửa, thanh tẩy mọi nhuốc nhơ, nhục nhã ê chề của đời ca nữ, kỹ nữ trên sông

Hương:

“Răng không cô gái trên sông

Ngày mai cô sẽ từ trong tới ngoài

Thơm như hương nhụy hoa lài

Sạch như nước suối ban mai giữa rừng”

- Thi đàn Việt Nam cũng đã ghi nhận biết bao nhiêu tao nhân, mặc khách buông

lòng mình về dòng Hương. Trong thơ Hàn Mặc Tử, cũng đã từng gây cho bạn

đọc những bồi hồi và ám ảnh:

“Thuyền ai đậu bến sông trăng đó

Có chở trăng về kịp tối nay”

- Nhà thơ Thu Bồn cũng đã từng viết trong tác phẩm của mình:

“Con sông dùng dằng con sông không chảy

Sông chảy vào lòng nên Huế rất sâu”

15

Hương Giang cứ tự tình, lặng lờ mà đem trong mình chất thơ đầy ăm ắp như thế.

Ký của Hoàng Phủ cứ thôi thúc con người ta phải đến Huế một lần, thôi thúc con người

ta tìm đến những tứ thơ về dòng Hương, dòng Huế...

d. Dòng sông của cuộc đời

Trở về với cuộc sống đời thường, sông Hương mang một vẻ đẹp dịu hiền và

khiêm nhường như thế. Điều làm nên vẻ đẹp đáng trọng của con sông chính là biết lắng

nghe lời kêu gọi của Tổ quốc và hy sinh thân mình cho Tổ quốc. Khi trở về với cuộc

sống bình thường, sông Hương dịu hiền hệt như người con gái Huế. Những đổi thay bất

ngờ của sông Hương mang dáng dấp của đất nước Việt Nam, con người Việt Nam suốt

mấy nghìn năm qua. Những biến thiên của cuộc đời suốt mấy ngàn năm lịch sử cho thấy

sự thích ứng của con người Việt Nam là vô hạn, sức mạnh của con người Việt Nam là

vô hạn. Luôn tự làm mới mình, cũng chính vì điều này, mà sông Hương luôn gây được

thiện cảm với bất kỳ ai biết tới.

Phân tích cụ thể:

Không chỉ được nhìn ở dưới góc độ địa lí, lịch sử, sông Hương còn được nhìn

dưới góc độ văn hóa và thơ ca. Từ góc độ văn hóa, trong cách nhìn với âm nhạc tác giả

đã gắn sông Hương với một nền âm nhạc cổ điển Huế: “Sông Hương trở thành người

tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya”.Đây quả thực là một sự so sánh vô cùng bất ngờ và độc

đáo. Với sự hiểu biết của mình, HPNT đã huy động vốn kiến thức và vốn ngôn từ sâu

rộng để đưa vẻ đẹp của sông Hương gắn liền với âm nhạc. Âm nhạc cổ điển, âm nhạc

dân gian Huế đều được hình thành từ mặt nước dòng Hương.

Hoàng Phủ Ngọc Tường đã rất tinh tế khi dẫn ra câu chuyện về người nghệ sĩ

già chơi đàn hơn nửa thế kỷ, một buổi tối khi nghe con gái đọc Kiều: “Trong như tiếng

hạc bay qua/ Đục như tiếng suối mới xa nửa vời” đã nhổm dậy vỗ đùi chỉ vào trang sách

Nguyễn Du mà thốt lên đó chính là “Tứ đại cảnh”. Câu chuyện trên có ý nghĩa khẳng

định về mối quan hệ mật thiết giữa sông Hương và nền âm nhạc Huế. Cảm nhận của
Nguyễn Du về điệu “Tứ đại cảnh” của người Huế đã hiện diện trên những trang viết của

đại thi hào Nguyễn Du khi miêu tả về tiếng đàn của Kiều. Chính sông Hương là nơi

khởi nguồn cho những làn điệu dân ca Nam ai, Nam bình, những điệu mái hò mãi đẩy,

lời ca Huế luôn đồng hành và sóng sánh cùng với dòng nước Hương Giang.

16

Dòng sông Hương dưới góc nhìn lịch sử bây giờ không còn là cô gá Digan phóng

khoáng và man dại, cũng không phải thiếu nữ ngủ mơ màng giữa cánh đầu Châu Hóa

mà bây giờ, người tình của đất Huế đang mang trong mình một màu lịch sử - đang trở

thành một chứng nhân trước biết bao biến thiên của lịch sử thiêng liêng. HPNT viết

trong ký của mình: “ Sông Hương là vậy, là dòng sông của thời gian ngân vang , của sử

thi viết giữa màu cỏ lá xanh biếc...” Những trang văn của người nghệ sĩ gợi lại cho

người đọc biết bao quá khứ lịch sử hào hùng của dân tộc ta, nhấn mạnh sự hòa quyện

giữa chất hùng tráng và trữ tình. Với người Huế, với những người yêu sông Hương,

dòng sông này không những là một bản hùng ca, một bản trường ca mà còn là một bản

tình ca giữa đời thường.

Trong những trang viết của mình, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã nhìn thấy từ dòng

sông những dấu tích lịch sử, từng nhánh rẽ của dòng sông cho đến cả những cây đa, cây

cổ thụ bên dòng sông cũng hàm ẩn một phần lịch sử. Nhà văn đã tiến hành một “cuộc

quay ngược thời gian” ngoạn mục để trở về quá khứ, khẳng định vai trò của sông Hương

trong lịch sử dân tộc. Với một đất nước có bề dày lịch sử như Việt Nam, kể từ thời vua

Hùng , sông Hương đã là dòng sông biên thùy xa xôi. Bước sang thời trung đại, với tên

gọi khác là Linh Giang nó đã cùng với nhân dân Huế “oanh oanh liệt liệt” bảo vệ phần

biên giới phía Nam của Tổ quốc Đại Việt. Sông Hương gắn liền với những chiến công

của người anh hùng áo vải Quang Trung – Nguyễn Huệ. Trải qua những cuộc chiến tàn

khốc và đẫm máu của những cuộc khởi nghĩa thế kỷ XIX, sông Hương gắn liền với

cuộc cách mạng tháng Tám với những chiến công vang dội, rung chuyển. Đặc biệt là

trong cuộc tổng tiến công Mậu Thân 1968, sông Hương cũng như kinh thành Huế cùng

với những người dân Huế đã chứng kiến sự tàn phá khủng khiếp của đế quốc Mỹ. Sông
Hương cùng với những người dân xứ Huế đã chiến đấu một cách kiên cường, bất khuất

và dũng cảm để chống lại kẻ thù. Không phải ngẫu nhiên mà một hội nghị tổng kết

chiến tranh đồng chí đại tướng đã phát biểu: “Lịch sử Đảng đã ghi bằng nét son tên

thành phố Huế, thành phố tuy nhỏ nhưng đã cống hiến rất xứng đáng cho Tổ quốc.”

Cùng với rất nhiều những dòng sông trên đất nước Việt Nam như sông Bến Hải,

sông Gianh, sông Đà, sông Bạch Đằng,... sông Hương đã trở thành dòng sông của lịch

sử mang vẻ đẹp của một bản hùng ca ghi lại những tháng năm chiến đấu kiên cường

17

của nhân dân ta. Bên cạnh sự mềm mại, dịu dàng, vẻ đẹp của sông Hương còn được

nhìn nhận ở những khía cạnh khác nhau đặc biệt là khía cạnh lịch sử.

Sông Hương dưới góc nhìn thi ca là một dòng sông không bao giờ tự lặp lại chính

mình, cũng không bao giờ lặp lại trong mỗi góc nhìn của người nghệ sĩ. Với cách viết

trích dẫn, HPNT đã làm sống dậy trong lòng những người đọc biết bao vần thơ hay về

Huế, về dòng Hương . Qua thơ của Tản Đà: “Dòng sông trắng, lá cây xanh”, đó là sự

tương giao, sự đồng điệu của những tâm hồn người nghệ sĩ. Đó là nét chấm phá tiêu

biểu của nhà văn trong tác phẩm của mình. Hoàng Phủ Ngọc Tường đã phát hiện vẻ đẹp

của một sức mạnh phục sinh trong tâm hồn nhờ cuộc sống mới, nhờ thời đại mới, con

người mới, cách mạng đã gột rửa, thanh tẩy mọi nhuốc nhơ, nhục nhã ê chề của đời ca

nữ, kỹ nữ trên sông Hương:

“Răng không cô gái trên sông

Ngày mai cô sẽ từ trong tới ngoài

Thơm như hương nhụy hoa lài

Sạch như nước suối ban mai giữa rừng”

Thi đàn Việt Nam cũng đã ghi nhận biết bao nhiêu tao nhân, mặc khách buông

lòng mình về dòng Hương. Trong thơ Hàn Mặc Tử, cũng đã từng gây cho bạn đọc những

bồi hồi và ám ảnh:

“Thuyền ai đậu bến sông trăng đó

Có chở trăng về kịp tối nay”

Nhà thơ Thu Bồn cũng đã từng viết trong tác phẩm của mình:

“Con sông dùng dằng con sông không chảy

Sông chảy vào lòng nên Huế rất sâu”

Hương Giang cứ tự tình, lặng lờ mà đem trong mình chất thơ đầy ăm ắp như thế.

Ký của Hoàng Phủ cứ thôi thúc con người ta phải đến Huế một lần, thôi thúc con người

ta tìm đến những tứ thơ về dòng Hương, dòng Huế...

Trở về với cuộc sống đời thường, sông Hương mang một vẻ đẹp dịu hiền và

khiêm nhường như thế. Điều làm nên vẻ đẹp đáng trọng của con sông chính là biết lắng

nghe lời kêu gọi của Tổ quốc và hy sinh thân mình cho Tổ quốc. Khi trở về với cuộc

sống bình thường, sông Hương dịu hiền hệt như người con gái Huế. Những đổi thay bất

ngờ của sông Hương mang dáng dấp của đất nước Việt Nam, con người Việt Nam suốt

18

mấy nghìn năm qua. Những biến thiên của cuộc đời suốt mấy ngàn năm lịch sử cho thấy

sự thích ứng của con người Việt Nam là vô hạn, sức mạnh của con người Việt Nam là

vô hạn. Luôn tự làm mới mình, cũng chính vì điều này, mà sông Hương luôn gây được

thiện cảm với bất kỳ ai biết tới.

Tùy bút “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” đã thể hiện được tấm lòng yêu quê

hương, yêu con người xứ Huế của nhà văn. Qua đó, cho thấy vốn hiểu biết sâu rộng và

phong phú của nhà văn về các kiến thức văn hóa, nghệ thuật. Bài kí trên đã khẳng định

được thành công của tác giả trên con đường văn học ở thể bút ký đồng thời cũng thể

hiện cái “tôi” cá nhân riêng biệt, trữ tình. Nhà văn đã đem đến cho chúng ta một bài học

về tình yêu thiên nhiên, quê hương đất nước. Bởi nếu có quê hương thì mới có chúng ta
ngày hôm nay. Phải chăng vì thế mà trong thơ của Đỗ Trung Quân đã viết:

“Quê hương là gì hở mẹ

Mà cô giáo dạy phải yêu

Quê hương là gì hở mẹ

Ai đi xa cũng nhớ nhiều”

“Ai đã đặt tên cho dòng sông?” là một tìm tòi và thể hiện sự mới mẻ của Hoàng Phủ

Ngọc Tường đối với thể loại bút kí. Qua đó, tác giả đã ngợi ca vẻ đẹp của thiên nhiên

xứ Huế và khẳng định được tài năng uyên bác của mình. Chính vì thế mà sông Hương

đã trở thành một dòng sông bất tử, luôn chảy trôi mãi cùng thời gian và trong tâm trí

độc giả.

3. Khái quát, giải mã nhan đề

Hoàng Phủ chọn một huyền thoại, để lý giải về một cái tên. Vì yêu thương dòng

sông này, những người dân ven sông đã nấu thứ nước của hàng trăm loài hoa đổ xuống

để nước của dòng sông này thơ mát muôn đời. Tôi tự hỏi, mình có đang thực lòng thực

dạ muốn ôm trọn hình ảnh của dòng sông này vào trong trái tim hay không? Bởi lẽ,

Hoàng Phủ Ngọc Tường đã quá xuất sắc khi xây dựng hình tượng về dòng Hương –

dòng Huế qua những góc nhìn khác nhau: góc độ lịch sử, góc độ thiên nhiên, góc độ thi

ca, góc độ âm nhạc, góc độ cuộc đời,...

Bài ca về sông Hương sẽ còn được biết bao nhiêu con người hát hoài hát mãi.

Ký ức có trôi đi, thì lịch sử vẫn luôn nhuộm một màu tự hào chói lọi lên dòng sông của

một khúc tâm tình. Dòng Hương – một dòng văn hóa – một dòng Huế thật thơ!