Vă n mẫ u Xuấ t Dương Lưu Biệt (Mẫ u 1)

Sau khi tham gia thà nh lậ p Duy tâ n hộ i, đầ u nă m 1905, theo chủ trương cù a tổ chứ c, Phan Bộ i Châ u
nhậ n nhiệm vụ xuấ t dương tớ i Trung Quố c rồ i Nhậ t Bả n, mở đầ u phong trà o Đồ ng du, đặ t cơ sớ đà o
tạ o cố t cá n cho cá ch mạ ng trong nướ c và cầ u Nhậ t giú p Việt Nam đá nh Phá p. Lú c nà y đấ t nướ c đã mấ t
chủ quyền ; ngọ n lử a củ a phong trà o Cầ n vương đã tắ t, bá o hiệu sự bế tắ c củ a con đườ ng cứ u nướ c
theo tư tướ ng phong kiến do cá c sĩ phu lã nh đạ o. Thờ i cuộ c thay đổ i đò i hỏ i phong trà o đấ u tranh giả i
phó ng dâ n tộ c phả i có phương hướ ng, nộ i dung và hình thứ c hoạ t độ ng mớ i. Phan Bộ i Châ u lú c nà y
cò n tương đố i trẻ (38 tuổ i), là hình ả nh tiêu biểu củ a mộ t thế hệ cá ch mạ ng mớ i, quyết tâ m vượ t mình,
vượ t qua giá o lí đã lỗ i thờ i củ a đạ o Khổ ng để đó n nhậ n luồ ng tư tưở ng tiên phong trong giai đoạ n,
mong tìm ra hướ ng đi mớ i cho sự nghiệp khô i phụ c giang sơn. Phong trà o Đô ng du đượ c nhó m lên
cù ng vớ i bao hi vọ ng… Lưu biệt khi xuấ t dương đượ c viết ra trong bữ a cơm ngà y Tết mà Phan Bộ i
Châ u tổ chứ c tạ i nhà mình để chia tay cá c đồ ng chí trướ c lú c lên đườ ng. Về sau, trên Bình sự tạ p chí
(Hà ng Châ u, Trung Quố c) số 34 (2-1917), Phan Bộ i Châ u cho đă ng bà i thơ nà y dướ i nhà n đề Đô ng du
kí chư đồ ng chí (Gử i cá c đồ ng chí khi Đô ng du) vớ i mộ t và i sử a đổ i vể câ u chữ (so vớ i bả n đượ c lưu
hà nh trướ c đó ).
Phan Bộ i Châ u tuy vă n tà i lỗ i lạ c nhưng khô ng bao giờ xem vă n chương là cứ u cá nh củ a đờ i mình. Ô ng
chỉ muố n dù ng nó để xố c ngườ i đờ i (đặ c biệt là tầ ng lớ p thanh niên) đứ ng dậ y là m cá ch mạ ng, cứ u
nướ c, cứ u dâ n. Vớ i định hướ ng nà y, sá ng tá c củ a ô ng có đượ c mộ t â m hưở ng đầ y kích thích, khiến
ngườ i đọ c khô ng thể ngồ i yên mộ t khi đã đượ c tiếp xú c vớ i nó . Bà i Lưu biệt khi xuấ t dương chính là
mộ t ví dụ điển hình.
Bà i thơ đượ c mở ra khô ng phả i vớ i nhữ ng tình cả m bịn rịn, nhớ nhung. Hiện lên lồ lộ là lí tướ ng và
hoà i bã o củ a mộ t con ngườ i đang quyết xoay chuyển cà n khô n, vũ trụ :
Sinh vi nam tử yếu hi kì,
Khẳ ng hứ a cà n khô n tự chuyển di.
(Là m trai phả i lạ ở trên đờ i,
Há để cà n khô n tự chuyển dờ i.)
Lưu biệt là để lạ i cho ngườ i đưa tiễn mộ t cá i gì đó như lờ i dặ n dò hay bà i thơ trướ c lú c rong ruổ i
đườ ng xa. Ở đâ y, bả n thâ n bà i thơ là lờ i dặ n dò , là tiếng nó i khích lệ. Nhà thơ hiểu rằ ng hơn lú c nà o
hết, cả ngườ i ở lạ i lẫ n ngườ i ra đi cầ n có mộ t niềm tin, nếu chưa phả i và o kết quả hà nh độ ng thì cũ ng
và o cá i đú ng củ a hà nh độ ng mà mình đã lự a chọ n. Quan niệm về chí là m trai cù a cá c nhà nho xưa đã
đượ c nhắ c lạ i trên tinh thầ n nà y. Khô ng thể nó i điều đượ c nhà thơ phá t biểu ở hai câ u thơ là hoà n toà n
mớ i mẻ. Trướ c Phan Bộ i Châ u, bao nhiêu con ngườ i ưu tú đã nó i về chí là m trai vớ i nhiệt tình chá y
bỏ ng và vớ i mộ t hình thứ c ngô n từ rấ t gâ y ấ n tượ ng. Ngay câ u thơ thứ nhấ t củ a Phan Bộ i Châ u, có thể
nó i, cũ ng thoá t thai từ hai câ u chữ Há n mở đầ u bà i Chí nam nhi củ a Nguyễn Cô ng Trứ : "Thô ng minh
nhấ t nam tử — Yếu vi thiên hạ kì" (Mộ t ngườ i trai thô ng minh ắ t phả i là m đượ c nhữ ng việc khiến
thiên hạ phả i thấ y kì lạ ). Vậ y vấ n đề ở đâ y khô ng phả i là xét tính độ c đá o củ a tư tưở ng mà là xét mụ c
đích củ a việc phá t biểu tư tưở ng trong mộ t hoà n cả nh cụ thể. Nêu lên tín niệm củ a cá c trang nam tử
muô n đờ i, thự c chấ t Phan Bộ i Châ u đang muố n nhắ c nhở , cậ t vấ n chính bả n thâ n: lẽ nà o để trờ i đấ t tự
xoay vầ n tớ i đâ u thì tớ i, cò n mình là kẻ đứ ng ngoà i, vô can? Là câ u hỏ i nhưng cũ ng là mộ t lờ i đá p. Tính
hai mặ t nà y củ a lờ i thơ đã ngay từ đầ u tạ o đượ c cho thi phẩ m mộ t khô ng khí dồ n nén và thú c giụ c rấ t
rõ rệt. Từ ng chữ , từ ng lờ i cứ bện chặ t lấ y tâ m trí ngườ i đọ c, khiến họ khô ng thể lả ng trá nh vấ n đề đã
đượ c nhà thơ đặ t ra mộ t cá ch tâ m huyết.
Hai câ u tiếp theo củ a bà i thơ vẫ n đi theo mạ ch đó :
Ư bá ch niên trung tu hữ u ngã ,
Khở i thiên tả i hậ u cá nh vô thuỳ.
(Trong khoang tră m nă m cầ n có tớ ,
Sau nà y muô n thuở , há khô ng ai?)
Câ u trướ c khô ng chỉ đơn giả n xá c nhậ n sự có mặ t củ a nhâ n vậ t trữ tình giữ a thế gian mà cò n hà m chứ a
mộ t tâ m niệm: ta hiện diện khô ng phả i như mộ t sự kiện ngẫ u nhiên, vô ích, và vì vậ y, ta phả i là m đượ c
mộ t điều gì đó có ý nghĩa cho đờ i. Câ u sau có thể diễn ý: Ngà n nă m sau lẽ nà o chẳ ng có kẻ nố i tiếp cô ng
việc củ a ngườ i trướ c? Như vậ y, hai câ u 3 – 4 đã thể hiện thậ t đậ m nét cá i tô i đầ y trá ch nhiệm củ a nhà
thơ: thấ y việc khô ng thể khô ng là m, khô ng ỷ lạ i cho ai. Hơn thế, cá i tô i ấ y thấ y rõ lịch sử là mộ t dò ng
chả y liên tụ c, có sự gó p mặ t, sự tham gia gá nh vá c bổ n phậ n củ a nhiều thế hệ. Đâ y có thể xem là mộ t
nét mớ i trong tư tưở ng củ a Phan Bộ i Châ u so vớ i khô ng ít bậ c tiền bố i vố n nhìn lịch sử như mộ t vò ng
chu chuyên khép kín, khi đạ i nghiệp khô ng thà nh dễ rơi và o tình trạ ng thở than tuyệt vọ ng. Tá c giả
hoà n toà n dự cả m đượ c tính chấ t khó khă n củ a sự nghiệp cứ u nướ c mà mình đứ ng ra đả m trá ch,
nhưng dự cả m đó khô ng là m ô ng nao nú ng. Ô ng có sẵ n lò ng tin khô ng chỉ và o mình mà cò n và o bao kẻ
sau mình. Tư tưở ng củ a ô ng và tính cá ch củ a ô ng là vậ y. Ta hiểu vì sao sau nà y, lú c kiểm điểm cuộ c đờ i,
dù cay đắ ng cho bả n thâ n, Phan Bộ i Châ u vẫ n có đượ c lờ i nó i hết sứ c vô tư, hồ n hậ u: "Chú c phườ ng
hậ u tử tiến mau!" (Từ giã bạ n bè lầ n cuố i cù ng – 1940). Cả m nhậ n ý nghĩa cá c câ u thơ theo hướ ng đó ,
ta dễ nhậ n ra cá i "non” củ a từ tớ trong ban dịch (nguyên tá c là ngã ). Phan Bộ i Châ u khô ng phả i là kẻ tự
thị. Ô ng phá t ngô n nhâ n danh nhữ ng kẻ là m trai, nhữ ng ngườ i yêu nướ c nó i chung trong cuộ c đờ i!
Bố n câ u đầ u bà i thơ nghiêng về nó i tớ i cá i lẽ thườ ng củ a đấ ng nam nhi, dù đọ c chú ng, ngườ i đọ c vẫ n
nhậ n ra nỗ i bứ c xú c trong tâ m trạ ng tá c giả . Sang hai câ u 5-6, nỗ i bứ c xú c ấ y đượ c biểu hiện trự c tiếp
hơn, qua việc nhà thơ nêu lên hiện trạ ng thê thả m củ a đờ i số ng lú c bấ y giờ :
Giang sơn tử hĩ sinh đồ nhuế,
Hiền thá nh liêu nhiên tụ ng diệc si!
(Non sô ng đã chết, số ng thêm nhụ c,
Hiền thá nh cò n đâ u, họ c cũ ng hoà i!)
Đú ng là nhữ ng câ u thơ đau đớ n. Đau đớ n cho việc mấ t nướ c. Đau đớ n cho sự tồ n tạ i trơ trơ nhụ c nhã
củ a mình khi cơ đồ củ a dâ n tộ c đã bị đắ m chìm. Đau đớ n cho cá i họ c, kiểu họ c mà bả n thâ n từ ng mộ t
thờ i theo đuổ i, giờ đã thà nh vô ích, vô vị…
Là ngườ i chịu ả nh hưở ng củ a Tâ n thư (tứ c sá ch bá o tuyên truyền cho tư tưở ng dâ n chủ tư sả n phương
Tâ y, tư tưở ng cả i cá ch xã hộ i theo mô hình  u-Mỹ,… đượ c dịch qua hoặ c đượ c viết bằ ng Há n vă n, đưa
tớ i từ Trung Quố c), Phan Bộ i Châ u tuy khô ng phủ nhậ n hoà n toà n Nho giá o nhưng khô ng cò n giữ thá i
độ sù ng kính đố i vớ i nó . Cá i gì tỏ ra khô ng cò n có ích cho sự nghiệp cứ u nguy giố ng nò i thì ô ng dứ t
khoá t giã từ . Có thể xem đâ y là hệ quy chiếu mà ô ng đã dù ng để nhìn nhậ n, đá nh giá mọ i vấ n đề củ a
đờ i số ng xã hộ i và mọ i ứ ng xử củ a kẻ sĩ lú c ấ y.
Trướ c đâ y, Nguyễn Khuyến từ ng than: "Sá ch vở ích gì cho buổ i ấ y – Á o xiêm nghĩ lạ i thẹn thâ n già "
(Ngà y xuâ n dặ n cá c con). Câ u thơ đầ y chiêm nghiệm, có niềm tủ i thẹn và thoá ng nghi ngờ về tính hữ u
dụ ng củ a cá i họ c từ chương "nhai vă n nhá chữ " trong bố i cả nh đấ t nướ c đã lọ t và o tay giặ c (mà nhà
thơ gọ i bó ng gió là ngà y loạ n). Vớ i Phan Bộ i Châ u, thá i độ khô ng dừ ng ở mứ c nghi ngờ . Tình thế đấ t
nướ c và o buổ i ô ng lên đườ ng đã khá c nhiều, hơn nữ a, vớ i cá tính mạ nh mẽ củ a mộ t con ngườ i ưa hà nh
độ ng, trà n đầ y nhiệt huyết, ô ng đã đưa và o bà i thơ củ a mình nhữ ng từ , cụ m từ đầ y cả m hứ ng phủ định,
rấ t gâ y ấ n tượ ng: tử hĩ (chết rồ i), nhuế (thừ a), si (ngu). Phả i nó i rằ ng vớ i cá ch dù ng từ ngữ mạ nh bạ o
như thế, thơ ô ng có khả nă ng tá c độ ng tớ i độ c giả rấ t sâ u sắ c. Đằ ng sau sự hấ p dẫ n củ a cá ch nó i là sự
hấ p dẫ n củ a cố t cá ch mộ t con ngườ i! Cá c từ nhụ c, hoà i trong bả n dịch thơ sự thự c chưa truyền lạ i đầ y
đủ khí lự c dồ i dà o củ a cá c từ nhuế, si trong nguyên tá c.
Phả i hà nh độ ng, phả i hà nh độ ng – tự mạ ch thơ toá t lên lờ i giụ c giã . Hai câ u cuố i đến như mộ t cơn gió
mạ nh, bố c nhà thơ thoá t khỏ i nhữ ng tủ i thẹn, day dứ t, đau buồ n. Việc lạ (kì) mà nhâ n vậ t trữ tình nung
nấ u thự c hiên đượ c khở i đầ u từ điểm nà y chă ng:
Nguyện trụ c trườ ng phong Đô ng hả i khứ ,
Thiên trù ng bạ ch lã ng nhấ t tề phi.
(Muố n vượ t bể Đô ng theo cá nh gió ,
Muô n trù ng só ng bạ c tiễn ra khơi)
Ngườ i có hiểu biết về phong trà o Đô ng du hẳ n sẽ nhậ n ra tính tự nhiên, hợ p lô gích củ a việc nhà thơ
liên tưở ng tớ i Đô ng hả i cù ng hình ả nh thiên trù ng hạ ch lã ng. Nhậ t Bả n – niềm hi vọ ng mớ i củ a cá c sĩ
phu yêu nướ c như Phan Bộ i Châ u – ở phía đô ng, giữ a biển khơi, cá ch nướ c ta muô n dặ m hả i trình.
Chính vì vậ y, sang Nhậ t cũ ng đồ ng nghĩa vớ i chuyện vượ t bể. Tuy nhiên, trong hai câ u thơ, cá c hình
ả nh chủ yếu mang ý nghĩa biểu tượ ng. Câ u thơ dịch khô ng hoà n toà n bá m sá t ý nguyên tá c, đã chuyển
mộ t khá t vọ ng, mộ t dự cả m, mộ t liên tưở ng bấ t chợ t thà nh sự tườ ng thuậ t – miêu tả thự c tế, do vậ y,
chưa truyền đạ t đượ c phong độ hà o hù ng, niềm hă m hở dấ n thâ n cù ng trí tưở ng tượ ng bay bổ ng củ a
nhà thơ. Tâ m thế cù ng tư thế củ a nhâ n vậ t trữ tình lú c nà y là muố n lao ngay và o mộ t trườ ng hoạ t độ ng
mớ i mẻ, sô i độ ng ; bay lên là m quẫ y só ng đạ i dương hay bay lên cù ng nhữ ng đợ t só ng trà o sô i vừ a
thoá ng hiện trong tâ m tưở ng.
Trong bà i thơ, có rấ t nhiều từ , cụ m từ chỉ cá c đạ i lượ ng khô ng gian, thờ i gian lớ n cù ng mộ t số hình ả nh
kì vĩ thể hiện bố i cả nh mang tính chấ t vũ trụ đã đượ c sử dụ ng: cà n khô n, giang sơn, há ch niên trung,
thiên tả i hậ u, Đô ng hả i, trườ ng phong, thiên trù ng hạ ch lã ng,… Nhớ lạ i cá c bà i như Tỏ lò ng củ a Phạ m
Ngũ Lã o, Nổ i lò ng củ a Đặ ng Dung, Chim trong lồ ng củ a Nguyễn Hữ u Cầ u,… ta thấ y đâ y là bố i cả nh khá
đặ c trưng củ a thơ tỏ chí thờ i trung đạ i. Như vậ y, bố i cả nh vũ trụ hoà n toà n khô ng phả i là hiện tượ ng cá
biệt ở mộ t và i bà i thơ nà o đó , bở i con ngườ i trong thơ xưa về cơ bả n chưa phả i là con ngườ i cá nhâ n cá
thể mà là con ngườ i vũ trụ . Tuy nhiên, vớ i trườ ng hợ p bà i Lưu biệt khi xuấ t dương, vẫ n có thể nó i rằ ng
bố i cả nh ấ y có tá c dụ ng tô đậ m cá c phẩ m chấ t rấ t riêng và nổ i bậ t củ a nhâ n vậ t trữ tình: tự tin, dá m đố i
thoạ i cù ng trờ i đấ t, lịch sử ; ý thứ c rõ về cá i vinh, cá i nhụ c ở đờ i ; có khá t vọ ng khẳ ng định cá i tô i trong
hà nh độ ng dấ n thâ n vì đấ t nướ c, dâ n tộ c,… Nó i tó m lạ i, phả i có bố i cả nh ấ y thì chí "vá trờ i lấ p biển" củ a
nhà thơ mớ i đượ c khắ c tạ c ấ n tượ ng đến như thế.
Lưu biệt khi xuấ t dương là bà i thơ từ biệt mà cũ ng là bà i thơ mờ i gọ i lên đườ ng. Nó hoà n toà n tương
xứ ng vớ i tầ m vó c củ a mộ t con ngườ i đượ c cả dâ n tộ c ngưỡ ng vọ ng và tin tưở ng và o thờ i điểm lịch sử
khi đó .

Vă n mẫ u Xuấ t Dương Lưu Biệt (Mẫ u 2)

Đố i vớ i cá ch mạ ng Việt Nam nhữ ng nă m đầ u thế kỉ XX, Phan Bộ i Châ u là mộ t trong nhữ ng vị anh hù ng
kiệt xuấ t, có tầ m ả nh hưở ng lớ n. Trong suố t cuộ c đờ i hoạ t độ ng cá ch mạ ng củ a mình, dẫ u chưa từ ng
đượ c hưở ng niềm vui chiến thắ ng, song tấ m lò ng nhiệt huyết, khá t khao độ c lậ p và ý chí đấ u tranh củ a
ô ng chưa từ ng lung lay dù chỉ trong giâ y phú t. Điều ấ y thể hiện ở cuộ c đờ i hoạ t độ ng cá ch mạ ng bền bỉ
củ a ô ng, đồ ng thờ i thể hiện qua nhữ ng tá c phẩ m thơ vă n dướ i ngò i bú t ô ng. Lưu biệt khi xuấ t dương là
mộ t trong nhữ ng tá c phẩ m tỏ rõ chí hướ ng củ a ô ng. Bà i thơ là lờ i từ biệt củ a ô ng vớ i bạ n bè, đồ ng chí
trướ c khi sang Nhậ t tìm con đườ ng cứ u nướ c, đồ ng thờ i thể hiện tư thế hiên ngang củ a ngườ i chiến sĩ.
Sở dĩ có ngườ i nó i Lưu biệt khi xuấ t dương là bà i thơ gắ n liền vớ i sự chuyển biến trong tư tưở ng cá ch
mạ ng củ a Phan Bộ i Châ u, bở i bà i thơ đượ c sá ng tá c và o nă m 1905, trướ c ngà y ô ng lên tà u cù ng mộ t số
thanh niên ưu tú khá c sang Nhậ t tìm đườ ng cứ u nướ c. Bà i thơ là sự cổ vũ , độ ng viên khích lệ tinh thầ n
đầ y hà o khí dà nh cho nhữ ng con ngườ i mang tư tưở ng, trá ng chí tố t đẹp ra đi vì sự nghiệp giả i phó ng
dâ n tộ c, dẫ u biết có nhiều gian nan trắ c trở . Đâ y đồ ng thờ i là mộ t tá c phẩ m gợ i mở , hướ ng nhữ ng con
ngườ i ở lạ i, hướ ng nhâ n dâ n ta về mộ t niềm tin rằ ng mai đâ y đấ t nướ c sẽ tố t đẹp hơn, tươi sá ng hơn,
bộ c lộ nhưng ý chí, quyết tâ m, tư tưở ng tiến bộ củ a mộ t nhà nho yêu nướ c, mộ t vị lã nh tụ hết lò ng vì
dâ n tộ c.
Như Nguyễn Á i Quố c đã viết trong tá c phẩ m chính luậ n Nhữ ng trò lố hay là Va - ren và Phan Bộ i Châ u
nhữ ng lờ i tá n dương dà nh cho cụ Phan đầ y sâ u sắ c và trâ n trọ ng rằ ng: “mộ t bậ c anh hù ng, mộ t vị thiên
sứ đượ c hai mươi triệu đồ ng bà o trong vò ng nô lệ tô n kính”. Điều đó đủ để thấ y rằ ng ở Phan Bộ i Châ u
là hộ i tụ nhữ ng vẻ đẹp quý giá củ a mộ t nhâ n cá ch lớ n, mộ t tư tưở ng lớ n hò a quyện giữ a tinh thầ n củ a
mộ t nhà nho và mộ t chí sĩ cá ch mạ ng theo khuynh hướ ng tư bả n và thậ m chí cò n có đô i chú t khuynh
hướ ng chủ nghĩa xã hộ i. Trong Lưu biệt khi xuấ t dương, vẻ đẹp nhâ n cá ch, tư tưở ng củ a Phan Bộ i Châ u
bộ c lộ từ hai câ u thơ đầ u, mà có thể đặ t cho nó cá i tên là chí là m trai trong thờ i đạ i mớ i:
 Sinh vi nam tử yếu hy kỳ,
Khẳng hứa càn khôn tự chuyển di.
Dịch thơ: 
Làm trai phải lạ ở trên đời,
Há để càn khôn tự chuyển dời.
Nhìn và o mạ ch nguồ n thơ ca trung đạ i, ta có thể thấ y lý tưở ng xã hộ i, chí là m trai là mộ t khá i niệm
thườ ng thấ y. Dẫ u là võ tướ ng triều Trầ n Phạ m Ngũ Lã o hay vă n quan Nguyễn Cô ng Trứ cũ ng đều
mang trong mình cá i trí là m trai:
Công danh nam tử còn vương nợ
Luống thẹn tai nghe chuyện Vũ Hầu
Và :
Đã mang tiếng ở trong trời đất
Phải có danh gì với núi sông.
Cá i chí củ a đấ ng nam nhi ở đâ y là cô ng, là danh. Họ trô ng và o đó mà tìm kiếm sự nghiệp, khẳ ng định
bả n thâ n mình trướ c cuộ c đờ i, trướ c mọ i ngườ i. Nhưng cá ch thể hiện củ a Phan tiên sinh trong bà i thơ
nà y lạ i gâ y mộ t ấ n tượ ng mạ nh. Là mộ t nhà Nho kiếm tìm cá i mớ i, mong cả i cá ch đấ t nướ c để từ đó tìm
ra con đườ ng cứ u nướ c, Phan Bộ i Châ u như gạ ch nố i giữ a nhữ ng triết lý Nho gia vớ i tư tưở ng hiện đạ i.
Ngườ i vẫ n mang cá i chí là m trai ấ y, nhưng cá i chí củ a ngườ i khô ng cò n đặ t ở cô ng danh. Cuố i thế kỷ
XVIII, đầ u thế kỷ XIX trong lịch sử nướ c nhà là mộ t giai đoạ n đầ y biến độ ng dữ dộ i, thá ng 1/8/1958,
Phá p nổ phá t sú ng đầ u tiên chính thứ c xâ m lượ c nướ c ta lầ n thứ nhấ t, trong khi đó triều đình nhà
Nguyễn yếu hèn, chế độ phong kiến thố i ná t, có nguy cơ sụ p đổ , khô ng đủ sứ c để đứ ng lên lã nh đạ o
nhâ n dâ n chố ng giặ c ngoạ i xâ m như cá c thế hệ cha ô ng đi trướ c. Cá c nhà nho yêu nướ c, thương dâ n
nhưng đa số bấ t lự c trướ c thờ i cuộ c, bế tắ c nên tìm cá ch thoá i ẩ n, trố n trá nh cuộ c đờ i. Chỉ riêng Phan
Bộ i Châ u chọ n mộ t lố i đi khá c. Ngườ i khô ng trố n trá nh thự c tạ i hay khom lưng uố n gố i trướ c quâ n thù ,
Phan tiên sinh nhậ n ra bả n thâ n cầ n tìm ra hướ ng đi mớ i để giả i phó ng dâ n tộ c. Ngườ i lự a chọ n hoạ t
độ ng cá ch mạ ng sô i nổ i. Bở i cụ Phan có mộ t nhâ n cá ch vă n hó a lớ n, ngườ i tiếp nhậ n cá c khuynh
hướ ng chính trị mộ t cá ch đa dạ ng, nhiều chiều, là ngườ i trự c tiếp tham gia cá c phong trà o Cầ n Vương
và mộ t số phong trà o khở i nghĩa truyền thố ng, Phan Bộ i Châ u tuy là mộ t nhà nho chính thố ng, nhưng
lạ i sớ m nhậ n ra nhữ ng yếu điểm và sự lỗ i thờ i củ a cá c phong trà o nà y. Phan Bộ i Châ u nhậ n thấ y cầ n
phả i có mộ t sự cả i cá ch mớ i, mộ t con đườ ng mớ i cho cá ch mạ ng Việt Nam, ngườ i xem xét chế độ quâ n
chủ lậ p hiến, rồ i cuố i cù ng quyết định giả i phó ng dâ n tộ c theo con đườ ng mà cá c nướ c tư bả n chủ
nghĩa đã là m và rấ t thà nh cô ng tiêu biểu đó là Nhậ t Bả n. Từ đó phong trà o Đô ng Du ra đờ i, vớ i mộ t hy
vọ ng cả i biến đượ c tình hình hỗ n loạ n như rắ n mấ t đầ u củ a cá c phong trà o khở i nghĩa lẻ tẻ trong nướ c.
Phan Bộ i Châ u là mộ t ngườ i anh hù ng biết thờ i biết thế, bở i lẽ dù là mộ t nhà nho, ô ng khô ng hề ô m
khư khư nhữ ng lý luậ n đã lỗ i thờ i củ a tư tưở ng nà y. Trá i lạ i, ngườ i sẵ n sà ng tiếp nhậ n nhữ ng tư tưở ng
mớ i, dung hò a nhữ ng tư tưở ng mớ i đó vớ i triết lý Nho gia, để hướ ng hà nh độ ng củ a mình theo nhữ ng
tư tưở ng mớ i trên cá i nền tư tưở ng Nho gia. Trong đó chí nam nhi là điều cố t yếu củ a mộ t nhà nho yêu
nướ c. Song, điều cố t yếu nà y đã đượ c Phan Bộ i Châ u thay đổ i theo thờ i cuộ c. Chí là m trai từ cô ng danh
bỗ ng trở nên kì vĩ, lớ n lao, bở i nó đượ c đặ t trong mộ t khô ng gian đặ c biệt, đó là vũ trụ . Nếu nhìn từ
khô ng gian ấ y, bậ c nam nhi sẽ cò n có nhiều khao khá t hơn là cô ng và danh. Chữ lạ trong bả n dịch thơ
tuy hay nhưng chưa là m toá t lên đượ c ý nghĩa từ chữ kỳ trong vă n bả n gố c. Là m trai phả i lạ cầ n đượ c
hiểu là là m đượ c nhữ ng việc kì lạ , kiệt xuấ t, phi thườ ng. Muố n là m đượ c điều ấ y, ngườ i quâ n tử phả i
đượ c đặ t trong mộ t khô ng gian khô ng thể là trên đờ i đượ c, mà phả i là cà n khô n. Vì “đờ i” tưở ng rộ ng
mà hó a ra lạ i hẹp, mớ i chỉ là thế giớ i loà i ngườ i, cò n “cà n khô n” là vũ trụ bao la. Cho nên cá i hay trong
hai câ u đề là khô ng gian ấ y đến câ u thứ hai mớ i xuấ t hiện, nó là m tô n lên hình ả nh mộ t bậ c nam nhi
đạ i trượ ng phu, hà o kiệt dõ ng dạ c hô vang ở câ u đầ u rằ ng phả i lạ . Có nghĩa là đấ ng nam tử đâ u chỉ
trô ng chờ , thụ độ ng, phó mặ c cho tạ o hó a xoay vầ n, mà phả i chủ độ ng, dấ n thâ n thay đổ i cả cà n khô n,
trờ i đấ t, cả i tạ o cả vũ trụ , giang sơn. Mạ nh mẽ hơn là phả i biết số ng hiển há ch, dá m mưu đồ nhữ ng việc
lớ n, kinh thiên độ ng địa, đấ t nướ c lâ m nguy thì ra tay cứ u nướ c, thay đổ i lịch sử . Ví như thuở trướ c
ngườ i trai miệt mà i đèn sá ch, quyết thi cử lấ y cô ng danh là m rạ ng rỡ tổ tô ng hoặ c là tò ng quâ n chinh
chiến sa trườ ng, bả o vệ biên cương, để trả mố i nợ nướ c. Thì nay trong thờ i đạ i đầ y biến độ ng, ngườ i
nam nhi lạ i cầ n phả i có ý chí, thay đổ i tư tưở ng củ a bả n thâ n để trả mó n nợ cô ng danh cho đấ t nướ c,
chứ khô ng phả i bấ t lự c, trố n trá nh như nhiều nhà nho đương thờ i, vì sự cố chấ p, bả o thủ lạ c hậ u ô m
khư khư quan niệm Nho họ c đã lỗ i thờ i để than khó c, xó t thương. Quan niệm chí là m trai ấ y củ a Phan
Bộ i Châ u lạ i cà ng đượ c bộ c lộ rõ trong câ u thơ tiếp theo “Há để cà n khô n tự chuyển dờ i”. Câ u thơ ấ y đã
bộ c lộ sự mạ nh mẽ, ý chí quyết đoá n, thá ch thứ c cả vũ trụ , thể hiện tầ m vó c to lớ n củ a nhà thơ trướ c
cá n câ n tạ o hó a, Phan Bộ i Châ u khẳ ng định vậ n mệnh củ a bả n thâ n phả i do chính bả n thâ n mình nắ m
giữ , đồ ng thờ i ý thơ cò n chỉ ra trá ng chí, lý tưở ng thay đổ i “cà n khô n” củ a tá c giả . Mà thự c tế “cà n
khô n” ở đâ y chung quy vẫ n là chỉ đến sự biến độ ng củ a thờ i cuộ c, giặ c Phá p xâ m lượ c và chế độ phong
kiến đổ ná t, khiến đấ t nướ c lầ m than, nhiễu loạ n. Phan Bộ i Châ u khô ng can tâ m, khô ng đà nh lò ng nhìn
thấ y cả nh đau thương ấ y, ngườ i phả i là m gì đó cho Tổ quố c, cho dâ n tộ c chứ khô ng phả i là đứ ng yên
bấ t lự c hay rơi lệ xó t thương. Cả m hứ ng sử thi, lã ng mạ n trong câ u thơ đã nâ ng tầ m chí là m trai lên
mộ t diện mạ o mớ i. Đặ t trong bố i cả nh ra đờ i bà i thơ, hình ả nh đấ ng nam nhi mang tầ m vó c vũ trụ ấ y
đã mở đầ u cho mộ t khú c khả i hoà n ca đầ y hù ng trá ng, phi thườ ng về ý chí và tinh thầ n yêu nướ c. Rõ
rà ng vớ i hai câ u thơ đề, Phan Bộ i Châ u đã mở ra cá i chí quen thuộ c mà cũ ng mớ i lạ , phầ n nà o thể hiện
rõ tư tưở ng đổ i mớ i, tiến bộ hơn rấ t nhiều so vớ i cá c nhà nho cù ng thờ i.
Tiếp nố i chiều khô ng gian đượ c mở ra từ hai câ u đề, ở hai câ u thự c, Phan Bộ i Châ u đặ t ra mộ t khoả ng
thờ i gian cho mình:
Trong khoảng trăm năm cần có tớ
Sau này muôn thuở, há không ai?
Trong cuộ c đờ i tră m nă m hữ u hạ n, Phan Bộ i Châ u muố n cố ng hiến sứ c mình cho đấ t nướ c, là m nên
nhữ ng cô ng trạ ng phi thườ ng, lớ n lao để xứ ng đá ng là m mộ t nam nhi lưu danh và o thiên cổ ngà n nă m.
Bả n thâ n Phan Bộ i Châ u sinh ra đú ng lú c đấ t nướ c đầ y đau thương, thế nên vớ i tư cá ch là mộ t bậ c đạ i
trượ ng phu, ô ng tự ý thứ c đượ c trá ch nhiệm củ a mình dà nh cho đấ t nướ c. Tạ o hó a đã đặ t con ngườ i ta
và o nghịch cả nh, cuộ c đờ i vố n chỉ có tră m nă m thì cầ n số ng sao cho ra dá ng “nam nhi” để khô ng uổ ng
cô ng sắ p đặ t củ a tạ o hó a. Ý củ a Phan Bộ i Châ u chính là như vậ y. Và cụ Phan cũ ng khô ng chỉ nó i riêng
hay đặ t ra kỳ vọ ng, lý tưở ng cứ u quố c, tạ o lậ p cô ng danh cho chính bả n thâ n mình, mà vớ i ô ng “khoả ng
tră m nă m” nà y nó vừ a là cơ hộ i cũ ng vừ a là thá ch thứ c cho tấ t cả nhữ ng đấ ng nam nhi trong thiên hạ .
Ô ng có mộ t niềm hy vọ ng rấ t lớ n và o cá c thế hệ mai sau, câ u hỏ i ngỏ ấ y chính là lờ i khích lệ, độ ng viên
sâ u sắ c đến nhiều thế hệ thanh niên trong nướ c, khuyến khích họ tự tạ o dự ng mộ t lý tưở ng cao đẹp,
mạ nh mẽ xô ng pha để trả mố i nợ cô ng danh cho nướ c non, cho dâ n tộ c. Phan Bộ i Châ u đã bướ c nhữ ng
bướ c đi đầ u tiên đầ y khó khă n, nhưng trà n đầ y trá ng chí quyết tâ m và hy vọ ng về mộ t tương lai khở i
sắ c, vự c dậ y đấ t nướ c, nhưng sau tră m nă m củ a ô ng, ai sẽ là ngườ i tiếp tụ c con đườ ng ấ y? Rõ rà ng, hai
câ u thơ nà y củ a Phan Bộ i Châ u khô ng chỉ đặ t ra cho mộ t mình mình. Hai câ u thơ ấ y là lờ i thú c giụ c, là
dấ u hỏ i ngườ i đặ t ra cho tấ t cả đấ ng nam nhi trong thờ i buổ i đấ t nướ c nguy nan nà y. Phan Bộ i Châ u
cầ n nhữ ng ngườ i cộ ng sự , nhữ ng ngườ i tiếp nố i, để biến lý tưở ng cá ch mạ ng ấ y thà nh sự thậ t. Tá c giả
đã tự khẳ ng định bả n thâ n mình, đâ y là cá i tô i mang đầ y trá ch nhiệm, chủ độ ng tích cự c chứ khô ng
phả i cá i tô i vị kỉ, chỉ biết lo nghĩ cho lợ i ích củ a cá nhâ n. Ở hai câ u thự c có sự đố i nhau hà i hò a giữ a sự
vô hạ n củ a thờ i gian và sự hữ u hạ n củ a đờ i ngườ i, Phan Bộ i Châ u dù ng cá i phủ định để là m nền, là m
nổ i bậ t lên điều ô ng khẳ ng định. Ô ng muố n là m nhữ ng điều phi thườ ng, lưu lạ i tên tuổ i củ a mình trong
sử sá ch để khô ng hổ thẹn vớ i chí là m trai mà mình đã lấ y là m lí tưở ng số ng. Cố ng hiến cho đờ i vừ a là
nghĩa vụ vừ a là trá ch nhiệm củ a bậ c trượ ng phu. Trong mộ t tră m nă m hữ u hạ n ấ y, ngườ i nam nhi phả i
thự c hiện đượ c chí là m trai và cũ ng trong ngà n nă m sau đó phả i để lạ i đượ c tiếng thơm cho đờ i. Hai
câ u thơ như lờ i hiệu triệu khơi dậ y tinh thầ n xả thâ n vì nghĩa lớ n củ a con ngườ i, đặ c biệt là nhữ ng
thanh niên trai trá ng phả i gó p hết sứ c mình và o cô ng cuộ c cứ u nướ c, tìm ra hướ ng đi mớ i cho dâ n tộ c.
Chí là m trai củ a Phan Bộ i Châ u khô ng chỉ ở trên sá ch vở , trên nhữ ng con chữ vô tri. Ô ng gắ n chí khí
củ a mình vớ i trá ch nhiệm củ a ngườ i nam nhi vớ i vậ n mệnh dâ n tộ c:
Non sông đã chết, sống thêm nhục,
Hiền thánh còn đâu, học cũng hoài.
Đến hai câ u thơ luậ n, ngườ i ta mớ i lạ i cà ng thấ y đượ c nhâ n cá ch vă n hó a cao đẹp củ a Phan Bộ i Châ u,
chứ ng minh cho nhậ n định rằ ng cụ Phan là mộ t nhà nho tiến bộ , mộ t nhà vă n hó a có tiếp cậ n đa chiều,
đa diện, sự cá ch tâ n và bắ t kịp xu thế củ a thờ i đạ i đầ u thế kỷ XX. Trướ c Phan Bộ i Châ u, cá c phong trà o
yêu nướ c truyền thố ng thấ t bạ i thả m hạ i mà đặ c biệt là phong trà o Cầ n Vương khiến cá c nhà nho yêu
nướ c nhụ t chí và thấ t vọ ng, thậ m chí chính Phan Bộ i Châ u cũ ng thấ t bạ i đau đớ n trong phong trà o ấ y.
Song, nếu cá c nhà nho, cá c chí sĩ cù ng thờ i chá n nả n, than khó c và bó tay bấ t lự c thì Phan Bộ i Châ u lạ i
bướ c ra từ chính đố ng đổ ná t ấ y, rú t kinh nghiệm, tiếp thu nền vă n hó a tư bả n và trở thà nh ngườ i tiên
phong cứ u nướ c theo con đườ ng tư bả n chủ nghĩa. Đó là mộ t bứ t phá lớ n. “Non sô ng đã chết”, dâ n tộ c
đã bị xâ m lă ng, đấ t nướ c đã mấ t chủ quyền số ng cũ ng chỉ thêm nhụ c nhã . Cụ nhậ n thứ c rấ t rõ tình
trạ ng củ a đấ t nướ c “non sô ng đã chết” đó là cá i chết củ a mộ t chế độ , mộ t triều đạ i phong kiến vố n dĩ
đã suy sụ p từ hà ng tră m nă m nay, khi mà cả vua lẫ n quan ai nấ y đều hèn nhá t, sợ sệt, chỉ ham vinh hoa
phú quý mà chấ p nhậ n để kẻ thù chà đạ p đấ t nướ c. Mộ t đấ t nướ c khô ng có chủ quyền, khô ng có tự do,
và mộ t bộ má y bù nhìn thì chẳ ng phả i đã “chết” hay sao. “Hiền thá nh” ở đâ y chỉ Nho họ c. Nó đã khô ng
cò n hữ u dụ ng trong thờ i thế loạ n lạ c nà y nữ a, phả i gá c nó lạ i theo họ c cá i thự c tế để canh tâ n đấ t nướ c.
Bằ ng tư duy phó ng khoá ng, sự lỗ i lạ c củ a mình, ô ng nhậ n ra trong giờ phú t nà y Tam tự kinh, Luậ n ngữ
hay cá c triết lý Nho họ c khô ng thể đấ u lạ i vớ i sú ng đạ n củ a kẻ thù , khô ng thể vự c dậ y đấ t nướ c bằ ng
lố i tư duy cứ ng nhắ c, thiếu linh hoạ t ấ y nữ a. Vớ i tư cá ch là mộ t nhà nho chính thố ng, chịu ả nh hưở ng
sâ u sắ c củ a Nho giá o, đó là mộ t nhậ n thứ c vô cù ng phũ phà ng và đau đớ n. Nhưng khô ng chìm đắ m
trong bấ t lự c, bế tắ c như nhiều nhà nho đương thờ i, cà ng khô ng chố i bỏ cá i mớ i, cá i tiên tiến củ a thờ i
đạ i, Phan Bộ i Châ u đã sẵ n sà ng từ bỏ nhữ ng gì mình đã gắ n bó , theo đuổ i, từ bỏ nhữ ng quan niệm, tư
tưở ng mà mình tin tưở ng suố t quã ng đờ i trướ c đó , để tiến đến vớ i mộ t tư tưở ng mớ i, đặ t nhữ ng bướ c
đi đầ u tiên trên con đườ ng cứ u nướ c theo khuynh hướ ng tư bả n. Thậ m chí về sau nà y, Phan Bộ i Châ u
sau khi bị giam lỏ ng ở Huế, sau thấ t bạ i vớ i phong trà o Đô ng Du, cụ lạ i cũ ng nhậ n thứ c và có nhữ ng
nhậ n thứ c mớ i về chủ nghĩa xã hộ i qua tư tưở ng Má c Lênin. Có thể nó i Phan Bộ i Châ u vớ i tư cá ch là
mộ t ngườ i xuấ t thâ n nơi "cử a Khổ ng sâ n Trình" đã hoà n toà n rũ bỏ nhữ ng quan niệm cũ , đó n nhậ n và
họ c hỏ i nhữ ng điều mớ i. Cũ ng có thể nó i rằ ng tư duy về con đườ ng cứ u nướ c củ a ô ng phầ n nà o đã
đú ng, khi ô ng từ bỏ lò ng ngu trung củ a mộ t nhà nho để chấ p nhậ n họ c hỏ i chế độ , cá ch xâ y dự ng đấ t
nướ c củ a kẻ thù nhằ m tìm cá ch đá nh bạ i chú ng. Chữ “hoà i” trong bả n dịch thơ chưa thể hiện đượ c bả n
chấ t “si” trong nguyên tá c. "Si" có nghĩa là u mê, mê muộ i mộ t điều gì đó đến mấ t lý trí. Ta có thể giả i
thích ở câ u nà y, Phan Bộ i Châ u chê trá ch nhữ ng kẻ ngu muộ i, nhữ ng nhà Nho cố chấ p vớ i tư tưở ng
phong kiến, khô ng nhìn rõ thế thờ i. Bở i lẽ, khi giang sơn đã mấ t và o tay giặ c, nhâ n dâ n, đấ t nướ c lầ m
than, thì cá i chí cô ng danh ở đờ i cũ ng chỉ là hư vô mà thô i. Dẫ u có đạ t đượ c cô ng danh hiển há ch, dẫ u
có số ng an nhà n thả nh thơi ở thờ i đạ i nà y cũ ng chỉ là nhụ c nhã . Nay nướ c mấ t, vua chỉ là tay sai, bù
nhìn cho giặ c, thì nhữ ng đạ o lý trung quâ n á i quố c củ a nhà Nho chỉ là nhữ ng con chữ vô tri, sá o rỗ ng.
Thá nh hiền giờ đâ y cũ ng khô ng thể cứ u đấ t nướ c khỏ i cơn nguy khố n, vậ y cò n u mê khô ng tỉnh mà họ c
theo mã i là m chi! Hai câ u thơ là lờ i nhắ n nhủ củ a tá c giả đến thế hệ trẻ phả i đổ i mớ i quan niệm, tư
tưở ng khô ng nên theo lố i mò n, sá o rỗ ng khô ng có ích cho sự nghiệp cứ u nướ c.
Nhữ ng câ u thơ mang chí khí củ a nam nhi trong trờ i đấ t vớ i đầ y ẩ n ý về thế thờ i đã thể hiện trọ n vẹn tư
duy, phẩ m chấ t chính trị và lý tưở ng cao đẹp củ a Phan Bộ i Châ u. Tớ i hai câ u cuố i cù ng củ a bà i thơ,
thay vì mà u sắ c chính trị, ta trô ng thấ y mộ t cá i tô i thi sĩ bay bổ ng và tâ m hồ n đẹp củ a ngườ i chiến sĩ
cá ch mạ ng:
Muốn vượt bể Đông theo cánh gió
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi.
Cũ ng khô ng hề sai nếu ta ví Phan Bộ i Châ u như mộ t con đạ i bà ng sả i cá nh giữ a bầ u trờ i rộ ng lớ n. Bở i
lẽ, trong trí ó c ngườ i là nhữ ng tư tưở ng mớ i lạ , sẵ n sà ng tiếp thu tinh hoa nhâ n loạ i, trong tư tưở ng
ngườ i là cá i chí là m trai sá nh cù ng vũ trụ , và trong trá i tim ngườ i mang nặ ng nỗ i niềm yêu nướ c, khá t
khao giả i phó ng đấ t nướ c. Nếu ở sá u câ u trên gợ i ra nhữ ng nghĩ suy, nhữ ng lự a chọ n, nhữ ng chuẩ n bị
trong tâ m lý, trong tư tưở ng củ a mộ t con đạ i bà ng thì ở hai câ u cuố i nà y, chú ng ta thấ y con đạ i bà ng ấ y
đang tung đô i cá nh mênh mô ng củ a mình bay thẳ ng ra trù ng dương, đố i mặ t vớ i hết thả y nhữ ng giô ng
tố bã o bù ng. Câ u thơ gợ i ta nhớ đến tư thế củ a con chim lớ n trong thư Quậ n He: “Bay thẳ ng cá nh muô n
trù ng Tiêu Há n, Phá vò ng vâ y bạ n vớ i Kim ô ”. Nhưng câ u thơ củ a Phan Bộ i Châ u khô ng cò n là mộ t hình
ả nh ướ c lệ nữ a. Bở i phong trà o Đô ng du mà ô ng là ngườ i chủ trương, bở i việc xuấ t dương mà ô ng là
ngườ i khở i sự chính là nhữ ng hà nh độ ng phi thườ ng củ a nhữ ng bậ c trượ ng phu sẵ n sà ng ném đờ i
mình và o muô n trù ng só ng bạ c ra khơi tìm đườ ng là m số ng lạ i “giang sơn đã chết”, tìm cá ch xoay
chuyển cà n khô n. “Muố n vượ t bể Đô ng theo cá nh gió ” chính là thể hiện khá t vọ ng lý tưở ng củ a tá c giả
khi đến mộ t vù ng đấ t mớ i vớ i hy vọ ng họ c hỏ i đượ c nhữ ng kiến thứ c bổ ích mang về phụ ng sự cho đấ t
nướ c, giả i phó ng dâ n tộ c khỏ i á ch đô hộ , lầ m than. Ở đó tầ m vó c, trá ng chí củ a ngườ i anh hù ng đượ c
thể hiện mộ t cá ch bay bổ ng và phó ng khoá ng, bộ c lộ sự tự do, niềm vui sướ ng, hoà i bã o to lớ n mà
Phan Bộ i Châ u ô m ấ p khi lên đườ ng sang Nhậ t. Bà i thơ kết bằ ng câ u thơ đầ y hù ng tâ m trá ng chí mà
câ u thơ dịch chưa thể truyền tả i hết đượ c: "Thiên trù ng bạ ch lã ng nhấ t tề phi". Cả nh tượ ng “Muô n
trù ng só ng bạ c tiễn ra khơi”, mang đến cho ngườ i đọ c khung cả nh kỳ vĩ củ a thiên nhiên trong ngà y
ngườ i chí sĩ ra đi, thể hiện tầ m vó c lớ n lao, tâ m hồ n cao đẹp, kiêu hã nh, hù ng trá ng củ a ngườ i ra đi nổ i
bậ t hẳ n lên trên cá i nền só ng nướ c, mâ y trờ i. 
Bà i thơ khép lạ i trong mộ t niềm hâ n hoan, hứ ng khở i trà o dâ ng mã nh liệt củ a nhà chí sĩ cá ch mạ ng
trong buổ i ra đi tìm đườ ng cứ u nướ c. Sự kết hợ p đầ y mớ i mẻ giữ a cá ch thể hiện đậ m chấ t thơ vă n
trung đạ i vớ i nhữ ng tư tưở ng nộ i dung đậ m hơi thở củ a nhịp số ng đương thờ i đã hình tượ ng hó a mộ t
cá ch lã ng mạ n và hà o hù ng củ a ngườ i chí sĩ yêu nướ c nhữ ng nă m đầ u thế kỉ XX. Giọ ng thơ nhiệt huyết,
lay độ ng nà y đã tiếp thêm sứ c mạ nh, đã thổ i bù ng khá t khao cho biết bao kẻ sĩ thờ i ấ y có mong muố n
thự c hiện chí lớ n vì sự nghiệp dâ n tộ c củ a mình.
Vầ n thơ đã khép lạ i bấ y lâ u nay nhưng hồ n thơ, thầ n sắ c củ a bà i thơ cù ng vớ i hình ả nh củ a mộ t Phan
Bộ i Châ u quyết tâ m, hă m hở , chủ độ ng ra đi tìm đườ ng cứ u nướ c đã để lạ i tiếng vang, ả nh hưở ng sâ u
rộ ng trong lịch sử . Phan Bộ i Châ u khô ng nhữ ng về sự nghiệp vậ n độ ng giả i phó ng dâ n tộ c là mộ t nhâ n
vậ t tiêu biểu cho giai đoạ n chố ng Phá p củ a nhâ n dâ n Việt Nam đầ u thế kỉ XX mà cò n là nhà thơ, nhà
vă n vớ i nhữ ng đó ng gó p có giá trị cho nền vă n họ c nướ c nhà .