Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr.

Erdinç DEVRİM

Merhaba arkadaşlar, Erdinç Hoca normalde slaytları vermesine rağmen konu

tamamlanmadığı için slaytları vermedi. Elimden geldiğince resimleri internetten,
geçen seneki notlardan ve okulumuz hocaları tarafından yazılan Biyokimya
kitabından toplamaya çalıştım. Umarım faydalı bir not olur iyi çalışmalar.

Metabolizma, yapım(anabolizma) ve yıkım(katabolizma) işlemlerinin tamamıdır.

Yukarıdaki resmin üst kısmında polimerler var. Yukarıya doğru olan oklar anabolik
işlemleri aşağı doğru olanlarsa katabolik işlemleri gösteriyor. Polimerler önce
monomerlere çevriliyor daha sonra da CO2 ve H₂O gibi daha basit yapılara
indirgeniyorlar, yani katabolik süreç devam ediyor.
Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr. Erdinç DEVRİM

Peki tüm olayların merkezinde bulunan bu glikoz, bizim için neden bu kadar önemli?
Çünkü glikoz temel enerji kaynağıdır. Beyin, eritrosit gibi dokular içinse tek enerji
kaynağıdır.
Kandaki glikoz oranı her zaman sabit bir değer aralığında tutulmalıdır. Açlık
durumunda bu değer aralığı 74-101 mg/dL’dir.
Glikozun kanda bu değer aralığında tutulmasına normoglisemi denir. Bu aralık
aşılırsa hiperglisemi bu değer aralığının altında kalınırsa da hipoglisemi oluşur.
Hipergliseminin en sık nedeni toplumda şeker hastalığı olarak da bilinen diabetus
mellitustur. Beyin ihtiyacı olan glikozu alamadığı zaman ortaya hipoglisemik
semptomlar ortaya çıkar. Hoca bu semptomlardan bahsetmedi.

Glikoz Kaynakları
İnsanlardaki başlıca biyolojik enerji kaynağı olan glikozun kan düzeyinin belirli bir
aralıkta tutulması için 3 kaynak vardır:

 Beslenme(Öğün)
 Glikojen Yıkımı
 Glukoneogenez

24 saat boyunca beslenemeyiz ama 24 saat boyunca enerji ihtiyacı çekeriz. Bu

yüzden kan glikozunu belirli bir aralıkta tutmak için yapmamız gereken bazı metabolik
olaylar var. Bunlardan birisi karbonhidrat olmayan maddelerden glikoz sentezi.
Gluneogenez diye adlandırdığımız bu olayı önceki derslerde görmüştük bugün ise
glikojen metabolizması hakkında konuşacağız.
Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr. Erdinç DEVRİM

Glikojen
 İnsanlarda, glikozun temel depo formu glikojendir. Peki neden depolama
gereği duyuyoruz. Çünkü glikoz olarak depolansaydı eğer çok büyük bir
osmotik etkiye neden olacaktı dolayısıyla da daha fazla su tutacak ve ortam
hipertonikleşecekti.

 Glikojen, α-D-glikoz birimlerinden oluşan dallı zincirli bir homopolisakkarittir.

Homopolisakkarit: Tek tip monomerden oluşan polisakkaritler.

 Sentezi ve yıkımı birbirinden farklı enzimlerin rol aldığı farklı yollarla sitozolde
gerçekleşir(yıkımın bir bölümü E.R’de gerçekleşir).

 Glikojen moleküllerinin vücutta en çok bulunduğu organlar iskelet kası ve

karaciğerdir.

İçi boş olan çemberler, α-1-4 bağıyla bağlı olan glikozları, içi dolu çemberler α-1-6
bağıyla bağlı olan glikoz dallanma bölgelerini gösterir. Molekül, zincir boyunca α-1-4
bağıyla, dallanma noktasında ise α-1-6 bağıyla bağlıdır. İçi taralı çemberler ise
indirgeyici olmayan uçları gösterir. Glikojen molekülünün tüm uçları indirgeyici
olmayan uçlardan meydana gelir yalnız 1 tane uç indirgeyicidir ve glikojen
molekülünün merkezinde bulunur ve glikojenin dediğimiz otokatalitik aktiviteye sahip
proteine bağlı olarak bulunur.
Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr. Erdinç DEVRİM

Peki nedir bu indirgeme durumu. Glikojen molekülünde gerek yapım gerekse yıkım
olayları bu indirgeyici olmayan uçlar üzerinden yapılır. Çok sayıda indirgeyici
olmayan uç olduğu için glikojen molekülünde yapım ve yıkım birçok yerden
başlayabiliyor.

Glikojenin (EC 2.4.1.186)

Öncelikle enzimimiz 2 numarayla başladığı için bir Transferazdır. Enzimimiz 37
kilodaltonluk bir protein molekülüdür. Oto-katalitik etkiyle glikojen sentetaza substrat
sağlar. Glikojen sentetazın çalışabilmesi için ortamda glikojen moleküllerine ihtiyaç
vardır. Yoksa bu glikojenin dediğimiz yapı kendi kendine glikoz monomerlerini
ekleyerek bir glikojen meydana getirir. Peki bu işlem nasıl oluyor? Glikojen sentaz,
glikojen üretir ve çalışabilmesi için ortamda glikojen molekülünün olması lazımdır.
Ortamda glikojen molekülü yoksa glikojen sentaz çalışamaz. Otokatalitik aktiviteye
sahip glikojenin enzimi kendi üzerine tirozin kalıntısı üzerinden glikoz ekleyerek
glikojen primerleri oluşturur. Böylece glikojen sentazın çalışabilmesi için gereken
glikojen sağlanmış olur.
Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr. Erdinç DEVRİM

Dallı budaklı
glikojen molekülü
ve merkezindeki
glikojenin enzimi

Glikojen Yapısı
Glikojen molekülünde ortalama molekül kütlesi birkaç milyondur. Molekül başına
10.000-60.000 glikoz birimi içerir.
 Karaciğerin ağırlığının %5-%10 kadarı glikojen deposundan oluşur.
 12-18 saatlik açlık sonrası karaciğerdeki glikojen deposunun büyük bölümü
harcanır.
 Kas kütlesinin ~ %1’i glikojen deposudur ve ancak çok ağır bir iş sonrası
tamamen harcanır.

!!!Vücudu düşündüğünüzde karaciğerin ağırlığı az olduğundan yüzde olarak en çok etki

etse de kas kütlesi daha çok olduğundan aslında kaslarda daha çok glikoz bulunuyor. Oran
olarak en çok karaciğerdedir.
Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr. Erdinç DEVRİM

Glikojen Kullanımı
Karaciğer, depoladığı glikojeni yıkarak kana serbest glikoz sağlar. Yani karaciğerin
glikojen depolamasının amacı gerektiği zaman kana glikoz sağlamaktır. Kas ise
glikojeni yıktıktan sonra glikoz-6-fosfataz enziminden yoksun olduğu için kana
serbest glikoz sağlayamaz ancak kendisi için yakıt olarak kullanabilir. Glikoz-6-
fosfataz, glikoz-6-fosfattaki fosfatı koparır ve glikoz serbest hale gelir. Kasta, glikoz-6-
fosfat oluştuktan sonra glikoz-6-fosfatı glikolize yönlendirir.

Glikoz, hücreye girdiği zaman hemen fosfatlanır. Bunun amacı ise glikozun hücre
içinde kalmasını sağlamaktır. Serbest glikoz fosfatlanmazsa hücreye girip-çıkar.
Fosfatlanınca ise stabilleşir, glikoliz ve pentozfosfat yolağına gider.

Glikojen Yapım ve Yıkımı

Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr. Erdinç DEVRİM

 Glikokinaz ve hekzokinaz enzimiyle glikozdan glikoz-6-fosfat oluşur. Glikoz-6-

fosfattan fosfoglikomutaz enzimiyle glikoz-1-fosfat oluşur. Glikoz-1-fosfatın
glikojen sentezinde kullanılabilmesi için aktifleşmesi gerekir.

!!!Fosfoglikomutaz enzimi 2 yönlüdür.

 Bunun için UDP(üridin difosfat) kullanılır ve enzimi UDP-glikoz-

pirofosforilazdır (Glikoz-1-fosfat-üridiltransferaz). Böylece glikoz-1-fosfat, UDP-
glikoza çevrilir ama UDP yüksek enerjili bir bileşik olduğun için bu reaksiyonun
bu yöne yürümesi güçtür.

 Peki şimdi ne olacak? Burada bir ürünümüz daha var: Pirofosfat. Pirofosfat,
pirofosfataz tarafından hemen hidroliz edilir ve bu hidroliz sonucunda 2 tane
inorganik fosfat oluşur ve ortalıktan uzaklaştırılır. Bu ürün uzaklaştırıldığı için
denge ürünler yönüne kayacak ve bu sayede UDP-glikoz oluşmaya devam
edicektir.

 Glikojen sentaz, UDP-glikozların glikozlarını α-1-4 bağıyla bağlıyor. Glikojen

sentazın çalışması için ortamda glikojen molekülü olması lazım eğer glikojen
molekülü yoksa de novo glikojen sentezi gerçekleşir. Burada glikojenin
kullanılır. Otokatalitik aktiviteyle kendi amino asit dizisindeki tirozin kalıntıları
üzerinden glikoz birimleri ekleyerek bir glikojen primeri oluşturur ve glikojen
sentaza substrat sağlar. İndirgeyici olmayan uçtan glikoz monomerleri
eklenerek glikojen molekülü oluşturulur.

 Glikojen sentaz, glikoz monomerlerini ekleyerek hemen 11 glikoz birimine uzar

ve uzadıktan sonra dallandırıcı enzim devreye girer ve dallanma noktaları
kurulur. Bunun için dallandırıcı enzim en az 6 glikoz birimini komşu bir zincire
taşıyarak α-1-6 bağıyla bağlar. Böylece dallı zinicrli glikojen yapısı meydana
geliyor.
Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr. Erdinç DEVRİM
Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr. Erdinç DEVRİM

Glikojen Yıkımı(Glikojenoliz)
Yıkım sonucunda α-1-4 bağlarının kırılmasıyla glikoz-1-fosfat, α-1-6 bağlarının
kırılmasıyla da serbest glikoz oluşur. Glikojen fosforilaz enzimi α-1-4 bağlarını kırarak
zinciri kısaltır. İndirgeyici olmayan uçtan başlayarak dallanma noktasına 4 glikoz
birimi kalana dek zincir kısalır. 4 glikoz birimi kalırsa enzim aktivitesi sonlanır. Bunun
nedeni ise enzim-substrat uyumsuzluğudur.
!!!Piridoksal fosfat, glikojen fosforilazın kofaktörüdür.

4 Glikoz birimi kalınca dal koparıcı enzim devreye girer. Kalan 4 glikoz biriminden
üçü glukan transferaz tarafından başka bir dala aktarılır. Dallanma noktasında kalan
tek glikoz birimi, α-1-6-glikosidaz enzimi ile hidroliz edilerek serbest glikoz açığa
çıkar.
Bir glikojen molekülünün yıkımı sonucu oluşan glikozların %90’ı glikoz-1-fosfat, geri
kalanı ise serbest glikoz olarak ortaya çıkar.

Kasta oluşan serbest glikozlar hekzokinaz tarafından çok hızlı bir şekilde fosfatlandığı
için(kasta glikoz-6-fosfataz enzimi olmadığı için fosfatlanan glikozlar tekrar serbest
glikoza dönüşemiyordu) kana geçemez ve direkt glikoliz ve pentozfosfat yoluna
yönlendirilir.
Amaç glikolize gitmek olduğu için glikoz-1-fosfat, fosfoglikomutaz enzimince glikoz-
6-fosfata çevrilir. Oluşan glikoz-6-fosfat:
 Karaciğerde glikoz-6-fosfataz enziminin kataliziyle serbest glikoz şeklinde
kana verilir.
 Kasta ise bu enzim olmadığı için glikoz-6-fosfat, glikolizde tüketilir. Bu nedenle
kana serbest glikoz sağlanamaz.
Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr. Erdinç DEVRİM

Buraya kadar anlatılanlar sitozolde gerçekleşti. Şimdi E.R’ye geçiyoruz. Glikoz-6-

Fosfat, glikoz-6-fosfat transporterla E.R lümenine taşınır. E.R zarında bulunan glikoz-
6-fosfataz enzimi ile glikoz-6-fosfat, glikoza çevrilir. Glikoz transporterla tekrar
sitozole taşınır ve GLUT 2 aracılığıyla kana verilir.

Pembe kısım öğün sonrası, kan

glikozu yüksek. Glikoz yükselirse
insülin artıyor ve glikoz
karaciğere GLUT2 arayıcılığıyla
alınıyor. Glikojen fosforilaz
inaktive, glikojen sentaz aktive
oluyor. Böylelikle glikojen sentezi
hızlanır.
Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr. Erdinç DEVRİM

Glikojen Metabolizmasının Düzenlenmesi

1. Allosterik düzenleme
2. Hormonal düzenleme(Kovalen Modifikasyon)

Allosterik Düzenleme
Allosterik düzenleme, efektör molekülün enzimin aktif noktası dışında bir yere
bağlanmasıdır.
 Enerji ve substrat fazlaysa glikojen sentezi artırılır, azsa da yıkım artırılır.
 Glikoz-6-fosfat, glikozen sentaz enzimini allosterik olarak aktive ederken
fosforilaz kinazın güçlü bir inhibitör.
 Fosforilaz kinaz, glikojen fosforilazın fosfatlanmasında rol oynar. Glikojen
fosforilaz, fosfatlandığı zaman aktive olur. Yani glikoz-6-fosfat, glikojen sentazı
aktive ederken; glikojen fosforilazı dolaylı yoldan inhibe eder. Yapım artar,
yıkım azalır.
 Karaciğerde: glikoz, glikoz-6-fosfat ve ATP; glikojen fosforilazı inhibe ederler.
 Kasta ise glikoz-6-fosfat ve ATP, glikojen fosforilazı inhibe ederlerken glikozun
etkisi yoktur.
 Kasta AMP, glikojen fosforilaz b’nin allosterik aktivatörüdür (fosforile etmeden
enzimi aktifler).
 Kasta Ca2+, fosforilaz kinaza bağlanarak enzimi aktive eder.

!!!AMP artışı enerji yoksunluğunu temsil eder ve glikolizde fosfofruktokinaz-

1’in enzim aktivitesini artırır.
Geçen seneki notlara baktığımda not çok zor görünmüyordu ama yazarken zorladı. Umarım faydalı ve
akıcı bir not olmuştur, iyi çalışmalar. Selam kısmına gelecek olursaak:

Kurtuluştaki abim, kader mahkumu koğuş arkadaşım Furkan’a

Günde en az 17 kere ‘Eyvallah Abi’ dediğim, en iyi muddy ekürim, gece 3‘te satış reis Mehmet Ali’ye

Beraber gülüp beraber ağladığımız(genelde ben ağlıyorum)Bolu’dan doğan güneş,can dostum Buket’e

Özet Reis’e ve diğer her şeye beraber dayan(ama)dığımız Tahsin’e ve Aleyna’ya

Bana İlim ve İrfan saçarak dönem1’i geçirten, disiplinine ve düzenine hayran olduğum Canan’a

1,5 senedir yapılamayan Anka planının bahtsız insanları Bayram Ali ve Veysel’e

Osman İlhan ve antkök FC üyesi Yaseeeeen Yasin’e

1.5 kiloluk tam yağlı erzincan tekerlek peyniri kadar doğal arkadaşım Melisa’ya

Bursa’lı Şehzadem Enes’e

10/10 puanlamalı akışına bırak Zülal’e

Derbilerin aranan ismi, bu sene okula gelmeye karar veren Sertan’a

Çook sevdiğim cağnım ‘Sunguroğlu Team/16’ rehberlik grubuma

Ve son olarak bu notu okuyacak olan herkese selamlarımı yolluyorum.

Mustafa Kaya
Glikojen Metabolizması ve Kontrolü Prof. Dr. Erdinç DEVRİM