Hpe G - 5 SB

Payyatettaanne Bollaa Minttettuwa
Luxiyo Maxaafaa
tta
5 Kifiliya
Maxaafaa Gatee
5tta kifiliya Payyatettaanne Bollaa Minttettuwa
2
Luxiyo Maxaafaa
tta
5 Kifiliya
i
Luxiyo Maxaafaa
5tta Kifiliya
Giigissidageeti
1. Getahuna Jemaala(Msc)
2. Taaddasa Cherineta (Bsc)
3. Awaagga Azimaachcha(Bsc)
Wolayttattuwan Birshshidaageeti
1. Mekuriya Bezzaabba (BA)
2. Maaddeebo Taarika(Msc)
3. Mentta Godaanna ( MA)
Goydiday: Kussa Kuulena
Misiliya medhdhidaagee: Taafassa Muluqena
Komppiiteriyan xaafiday: Taafara Azebo
Citaa kaalettidageeti
1. Lencca Temesgeena (MA)
2. Lamma Beggoona (MBA)
3. Diisa Markkina (MA
ii
2014 M.L.
Ha maxaafay giigidoy Wolaytta Moottaa Luxettaa Macaraynne Tohossa

Toophphiya Dalgga Manttee issippe hashetidi bantta buzo miishshan
ootissidosona. Hegaa bollankka Wolaytta Sooddo Yunversitee kaarikulemiyan
giigissuwan hayyuwa immana danddayiya eranchchata immiyogaaninne citay
oottiyo sohuwanne aqiyo sohuwa giigissidi gita beeraa bessiis.
© Toophphiya Federaale Dimokiraase Ripabilike Kawotettaa Luxetta Moconaanne

Tohossa Toophphiya Dalgga Manttiya Luxetta Beeruwa, Wolaytta Moottaa
Luxettaa Macaraa, 2014 M.L.
iii
Gomppaa Sinttaa
Shemppuwa 1 ................................................................................................................................................ 1
Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwan urzziya .............................................................................. 1
Shemppuwa 2:............................................................................................................................................. 19
Payyatettaanne Bollaa Minttettuwa, Issippetettaanne kahaa Luxettaa........................................................ 19
Shemppuwa 3 .............................................................................................................................................. 37
Payyatettaanne Bollaa Gidaa Qaattata ........................................................................................................ 37
Shemppuwa 4 .............................................................................................................................................. 64
Payyatettaanne Bollaa Minttettuwa Luxettaa.............................................................................................. 64
.................................................................................................................................................................... 67
Shemppuwa 5: Jiminasittikiya .................................................................................................................... 79
Shemppuwa 6:............................................................................................................................................. 97
Kuwaasiya Kaassatu baaso imuwaanne ehuwa qaratettaa .......................................................................... 97
Shemppuwa 7:........................................................................................................................................... 122
Wolayitta Moottan Deꞌiya Wogaa Qaattaanne Kaassata ........................................................................... 122
Shemppuwa Kuushshaa ............................................................................................................................ 132
Kuushshaa oyshata .................................................................................................................................... 133
Qaalatu birshshettaa .................................................................................................................................. 134
Xombbe Maxaafata ................................................................................................................................... 136
iv
Shemppuwa 1
Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwan urzziya
Geluwa
Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettay issi biittaa dichchawu baaso

gidiyogee erettidaagaa. Hageeti issi biittawu immiyo goꞌꞌatu giddoppe derettettaa
asawu issippetettaa, ikkonoomiya dichchiyogawu, asaa bollawunne kahawu
qassikka asummatettay kumetta gidido biittaawa medhdhanawu deꞌiya maadoy
keehi xoqqa.
Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaynne urzzee qaattatuuninne

annaacetu poluwa bollan qaratettaanne bollaa payyatettaa dichchiyogaa likkiyan
luxettaa macaran baasonne denddo qofatu baggaara akeekssees. Hegaadankka
issoy issuwaara gayttiyo hanotay payyanne saro gidanaa danddayees.
Hegaa maaran ha shemppoy wudiyobay gallassa gallassa/ hachchi hachchi

qaattawunne yohotu bolli pollettana bessiyanne goꞌꞌiya baaso qofata oyqqees.
Ha shemppoy oyddu ayfettiya luxetta gomppata oyqqiis. Hegeetikka: Bollaa

minttettuwa, luxettaa, batettaa, bollaa gidaa qaattaanne sarotettaa.
Erettida Toophphiya urzzanchchatanne olomppikke kaassaa doomettaanne

dichchaa geetettiya kulkka gomppata oyqqiis.
1
Luxettaa wurssetta ayfeta:- luxanchchati ha shemppuwa luxogappe guyyiyan:
 Zammaana payyatettaa, bollaa minttettuwanne urzziya denddo qofata

eroosona.
 Zammaana payyatettaa, bollaa minttettuwanne urzziya denddo qofan
maalaalettoosona.
1.1. Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaaaybatettaa
Koshshiya luxetta luxiyo gidaa- luxanchchati ha huuphe yohuwa

luxidoogaappe guyyiyan:
 Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa aybatettaa qonccissoosona.
Denddonne beegoyiya oyshata:-
1. Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa sintta qofati aybee aybee?

2. Payyatettaane bollaa minttettuwa luxettaa goꞌꞌatuppe heezzata qonccissite.
Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa aybatettaa.
Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa giyogee asaa guuggiya;

issippetettaa gaytotettaanne heennaa dichchiyo zammaana denddo qofaaninne
oosuwan imettiya luxetta qommo.
Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettay daro wode ootti besuwan imettiyagaa

gididi xaaxi waaxin payyatettaa xekkaa dichchiyo luxetta qommo.
2
Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettay oyddu qaalatu waatta gididi he

oyddatikka: -
1. Payyatettaa 2. Bollaa 3. Minttettuwa 4. Luxettaa geetettoosona.
1. Payyatettaa giyogee harggiyappe laꞌa kiyidaagaa giyogaa xalla gidennan
asatettan, kahan, issippetettaa gaytotettaninne heennan modhdhidaagaa
/diccidaagaa giyogaa.
2. Bollaa giyogee kumetta garssanne bolla asatetta kifileta waaxidi oyqqidaagaa,
Leemisuwawu -dibbata, meqettata, suuttaa h.h.m.
1. Minttettuwa giyogee qassi bollaa guzumissiyagaa, dichchiyagaa,

baaloyiyagaa h.h.m.
2. Luxettaa giyogee ba huuphe buussay/process/ deꞌiyogaa gididi- denddo
qofata, ayfettiya wogata/ seerata/ xaaxi waaxiyanne paattidi qonccissiya,
zammaana denddo qofaanne oosuwa pilggiya hegaadankka asaa naatu qofaa
aassiya ayfe yoho.
Hegaa gishshawu payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettay asaa naatu

payyatettaa, murutanchchatettaanne loꞌꞌo qofaa dichchiya luxetta macara.
Urzziya aybatettaa
Urzziya giyogee injje hanotan giigida annaace kaassaa giyogaa
Urzzee babaa gidida lume gezo seerata oyqqidanne annaace meran oosuwan
peꞌiyabaa. Urzziyawu annaace xayikko birshshetti baawa. Leem-Lume gezo toho
kuwasiya, gite kuwasiya, keeshe kuwasiya annaaciyanne lume gezo olomppikke
kaassaa h.h.m. qoodanawu danddayettees.
3
Yohuwan qassi lume gezo annaace seerata kunttenna annaaciya urzze gaanawu
danddayokko. Hegaa mala kaassaa annaaciya allaxetta gaanawu danddayettees.
Leemisuwawu usuppunaa-usuppunaa gididi naa''u citan shaakkettidi toho kuwasiya
kaassaa xuntta luxetta keettay giigissido dembban annaacettikko hagee
allaxxiyogaa qonccisseesippe attin urzzetettaa qonccissenna.
Gaasoykka lume gezo annaaciyas eeraa kunttenna gishshaassa.
-Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa urzziya gaanawu danddayiyo?

Bollaa minttettuwa luxettaa oosuwan bessanawu /birshshanawu haggaaziya
ayfettiya macaratuppe issoy urzziya qaattaa.
Urzziya qaattati maacettida urzze qommotun meezetiyogaanne annaacettiyogaa

xeelliyagaa gidiyo gishshawu bolla guzumissiyogaaninne payyatetta naagiyogan
xoqqa beeraa bessees/ kaaꞌees. Hegaa gishshawu urzzeenne bollaa minttettuwa
luxettay issoy issuwaara hashetiyageetappe attin sittan issi mala gidokkona.
- Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettawu oyddu sintta qofati

deꞌoosona.
1.Bolla kifiletu dichchaa
2.Kahaa dichcha
3.Issippetettaa dichchaa
Nervviyanne qaratettaa dichchaa (motor and skill development).
1. Bollaa kifiliya dichchay:- payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettay bollaa
gidaa qaattaa baggaara, asa naꞌaa bollaa gidaa dichchiyaagaa gidiyo wode
gujuwankka qassi dibbaa menttettiyagaa, giddo asatetta kifiletu oosuwa
loyttiyagaa gidiyo gishshawu bollaa minttettuwa luxettaa baaso sintta qofa
gidees.
4
2. Kahaa dichchaa:- bolla gidaa gidin hara qommo qaattaa oottiyo wode
qoppiyogaa oychchiyo gishshawu bollaa gidaa qaattaa oottiyogee qassi nu
bollaa oosuwawu abbiya dichchiyaggaa/gujjiyagaa),
Diccida bollay qassi gida kahaa immees.
Leemisuwassi mino bolla kifilee loꞌꞌo qofaa garssappe pulttissees/ medhdhees.

Daafurida dibbay woykko daafurida bolla kifilee deꞌikko nu kahaassi daafurida
kiitaa aattees. Hegaa gaasuwan mino bolla kifile deꞌanawu koshshikko bollaa gidaa
qaattaa oottanawu koshshees.
3. Issippetettaa gaytotettaa dichchaa- Issppetettaa gaytotettaa dichchaa

giyogee issoy issuwaara payyanne sure gaytotettaa aassiyogaa giyogaa. Bolla
minttettuwa luxettaa giddon citaa qaattatinne cita kaassati gujettidi deꞌiyo
gishshaawu, citaa kaassan xooniyo-xoonettiyogee deꞌiyabaa gididi xoonanawu
qassi ammanettana woykko maayettana koshshees. Maayettiyogee qassi
issippetettaa dichchaa demissees/ ehees.
4. Nervviyanne qaratettaa dichchaa:- Ay qaattaakka oottanawu nervviyanne
dibbaa issippetettaa koshshees. Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa
luxiyo wode nuussi boolima (loꞌ'o) qaattay deꞌees giyogaa. Leem. Issibaa olidi
kunddennan deꞌishin oyqqanawu kushee, ayfee, dibbaynne kahay issippe
maayettana koshshees.
Yegettaa oyshata
1.Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa giyogee

woygiyogee?
2.Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettay waatidi payya gaytotettaa
dichchanawu danddayii?
1.2 Bollaa gidaa qaattaanne sarotettaa.
5
Koshshiya luxetta gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxidoogaappe

guyyiyan:-
Bollaa gidaa qaattawu maaddiya sarotettaa Seerata hittifiroosona.
Denddonne beegoyiya oyshaa
 Naagettiyo kaaletota kalliyogee immiyo go'aa qonccissite.

 Bollaa gidaa qaattaa wode naagettiyo kaaletota
Bollaa gidaa qaattata oottanaappe kasetidi dumma dumma asatettaa
qohiyabati nuna demmennaadan naagettana koshshees.
Hagaappe kaallidi qonccidaageeti bollaa gidaa qaattan qohuwappe naagettiyo

kaaletota:-
A. Giigida dambban oottiyogaa/ gela-kassa gidennaagaa, caddiya qanxxiyabi

baynnasaa)
B. Daafaa kaalettiya yohotuppe haakkida sohuwan oottiyogaa (Elekitirikiya
wodorota, xuugettiyabati baynna sohuwa)
C.Qaattaa xubbennanne oosuwa qaattaara biya maayota, buqurata
goꞌettiyogaa Leem- Tuuttaa, caammaa h.h.m.
D. Payyatettaa xekkaanne bollaa gidaa xekkaa eriyogaa
E. Qaaxxiyo wodiyan asatettaa bolli qohoy gakkennaadan teqqiyogaa.
F. 5ꞌ-10ꞌ daqiiqa gidiyagaa bollaa hoꞌettiyo qaattaa oottiyogaa leem- kushiya
qaattaa, xeessaa qaattaa, tohuwa qaattaa, issoy issuwa baakko dafiyo oosuwa
oottiyogaa.
6
G. Ha qaattaa wurssettan 3ꞌ-5ꞌ daqiiqa gidiyagaa bollaa irxxissiyo qaattata

oottiyogaa.
Yigetta oyshata
1. Bolla kifiliya gidaa qaattaa oottanaappe kasetidi gidin oottiyo wodiyan

ekettiya kaaletotu giddoppe guuxxishin naa''ata hittifirite/ birshshidi
qonccissite.
2. Naagettiyo kaaletota/ ogeta kaallennaagee ehiyo qohoy aybee?
3. Toophphiyan erettida urzzanchchata.
Koshshiya luxetta gidaa-Luxanchchati ha huuphe yohuwa

luxidoogaappe guyyiyan:-
 Toophphiyan erettida urzzanchchata qonccissoosona
1. Toophphiyan erettida urzzaanchchati oonee oonee?
Toophphiyan erettida urzzanchchata
Toophphiya daro alꞌꞌo wottanchchati/ atileeteti pulttiyo biitta. Leem- Biqqila

Abbaba, Woldde Maamma, Yifixeri Murutsa, Baqqala Qananiisa, Tullu Dararito,
Abbara Gazzhanya h.h.m. qoodanawu danddayettees.
7
Ha kifile xekkan naaꞌꞌu attuma atileetetu /wottanchchatu haydaa beꞌana .
1. Baqqala Qananiisa
Baqqala Qananiisi 1974 M.L. Oroomiya dalgga manttiyan Beqoji geetettiya

gandda ambban ( የገጠር ከተማ) yelettiis.
Qananiisi guuttaappe doommidi dummatiya atileetikise/ wottaa mereta qaratettan

doodettidaagaa gidiyo gishshawu awub deꞌiya abbiya shaakkidi eranawu
loohissiyageetawu daro kawushsha gidiis.
Qananiisi haꞌꞌi gakkanawu naa''u giyogeenne 5,000 metiriyaninne 10,000 metiriyan

qolchchido woykko xoonido lume gezo iriikorddeenne olomppikke iriikordde
hanno gakkanawu A kushiyan deꞌees. Hegaadankka 31 madaaliyawu goda gididi
deꞌees. 2004 M.L. Awuroppaa qoodan Ateensse olomppikkiyan 10,000 metiriyan
worqqaanne 5000 metiriyan bira madaaliya demmidi xooniis. Hegaadankka 2008
M.L. Awuroppa qoodan boniya Beejingge olomppikkiyan 5000 metiriyanne
10,000 metiriyan annaacettidi naa''ankka worqqaa madaaliya demmiis.
Baqqala Qananiisi maaraaraichchashu layttatun (2002-2006 M.L. Awuroppaa

qooda gakkanawu Ay Ee Ef (IAF) geetettiya lume gezo adussa wottan biittata
kantti kiyidi woxxiyo shamppiyonaa annaaciya giddoppe naaꞌꞌu qantta (4km)nne
adussa (12 k.m) annaaceta bariyyo buzo oottiis. Awuroppaa qoodan 2003, 2005,
2007nne 2009 lume gezo atileetikise shamppiyonan 10,000 metiriyan maaraara
xooniis.
Baqqala Qananiisi Awuroppa qoodan 2003-2011 M.L. gakkanawu annaacettido

lume gezo shamppiyo natu giddoppe wurssanawu danddayennan attidoy 2011
M.L. annaaciya xalaala.
8
Misiliya 1.1 Baqqala Qananiisi woxxishin bessiya pootuwa.
Baqqala Qananiisi Awuroppaa qoodan 2009 M.L lume gezo atileetikise

shamppiyonaa 5000 metiriyanne 10,000 metiriya issi shamppiyonan xoonidi koyro
attuma atilete gidanawu danddayiis. Lume gezo shamppiyona naasiya 2003 M.L.
naa''u Afrikkaa shamppiyonan maalaalissiya xoonotanne issi kumetta Afrikka
kaassatun worqqa madaaliya demmiis.
Awuroppaa qoodan 2006 M.L lume gezo keetta giddo shamppiyonatun 3000
metiriyan xooniis. Awuroppaa qoodan gifaataa aginaa 25 gallassan 2016 M.L
Barliine maaraatoniyan 2:03:03 ooratta buzonne doorettida saatiya mazggabissidi
heezzantto maaraatonee eso saatiya goda gidiis.
Baqqala Qananiisi Awuroppaa qoodan gifata aginaa 29 gallassan 2019 M.L.

Barliine maaraatoniyan, 2018n Barliine maaraatoniyan mazggabettidaagaappe
2:01:39 wodiya giddon annaaciya naa''anttuwakka xooniis.
9
Daroti Qananiisi biittata kantti kiyidi woxxiyo adussa qanxxeretto wottan

yafaraaninne ogiya bolla annaaciyan mazggabissido wurssetta ayfeta beꞌidi nu
lume gezuwan bayra wottanchcha giidi markkattidosona.
Xaaxi-waaxin Baqqala Qananiisi lume gezo atileetikise annaaciyan demmido

wurssetta ayfeti hagaappe kaalliyagaatto kuuyettidi zaqan shiiqidosona.
Demmidobata
M.P Annaace qommota worqqaa Biraa Naasiya
1 Olomppikke annaaciyan 3 1 0
2 Lume gezo atileetikise annaaciyan 5 0 1
3 Lume gezo keetta giddo shamppiyoniyan 1 0 0
4 Afrikaa atileetikise shamppiyoniyan 2 0 0
5 KumettaAfrikaa kaassan 2 0 0
6 Lume gezon biittata kantti adhdhidi woxxiyo 11 1 0
wottan (shamppiyona aannaaciyan)
7 Lume gezo maaraatoniyan 2 1 1
Muleera gujjin 26 3 2
10
1. Abara Gazzahanya
Misiliya 2: Abara Gazzahanya woxxishin bessiya pootuwa
Abara Gazzahanyi gabba aginaa 15/1970 M.L. beni Arssi xaatta aysuwan, ha''i
Ooroomiya dalgga manttiyan dumma sunttay Ittiya geetettiya gandda-ambban
yelettiis. Abara Gazzaanyi baree luxettawu gakkido wode bari giddon kumida ati
leetikise/wottaa gidaa luxetta keettan bessanawu awu daro wodiya ekkibeenna.
Hegaappe kaallidi xekkan, xekkan allaanan, moottan, dalgga manttiyaninne
deretetta xekkan A oosuwa ayfee phooli phoolidi biis.
Abara Gazzahanyi koyro kochchooro lume gezo annaaceeAwuroppaa qoodan 1997

M.L. oosettidoy Loos Anjjeleese maaraatooniya gidishin heezzu keeniya
wottanchchata kaallidi oyddantto gididi annaaciya wurssiis. Ha wottaa wurssetta
ayfee, yelaga wottanchchay/ atileetee/1999 M.L. oosettida lume gezo atileetikisiya
shamppiyonan hara Toophphiya wottanchchatu citan gujettanaadan oottiis. He
wottan Gazzahanyi 11tta xekkaa oyqqidi wurssiis. He layttikka wurssetta aginan
11
Abara Gazzahanyi koyro lume gezo maaraatooniya Fokoka, giyo sohuwan xoonidi
xoonuwa doommi aggiis.
Hegaappe kaallidi 2001nne 2002 M.L. he sohuwankka (fokokan) xoonuwa

naa''antti aggiis. Bostten maaraatooniyan qassi naa''antta kiyidi annaaciya wurssiis.
Awuroppaa qoodan 2000 M.L. bone oosettiya sidinii olomppikke maaraatone

annaaciyan Toophphiyappe naa''u wottanchchatun Gazzahanyenne Tola Tasfaye,
keeniyappe qassi Eeriki geetettiyageetu giddon annaaceee exxi kiyiis. Woxxiiddi
37 km malaataakko gakkiyo wode keeniya wottanchchay Eeriki woyincyani Gazza
hanyanne Tasfaya gidduwan qanxxidi gelanawu daro baaxetisishin 2 k. metireppe
guyyiyan 22 laytta yelagay Gazzahanyi bari kaaletuwa xekkaa naaganawu sinttawu
piri kiyidi kolxxi aggiis. Ha bareez Hankarlos Zabalaa giyogeeAwuroppaa qoodan
1932 M.L. Loos Anjjeles giyo sohuwan annaacettido bariyara issuwa gidiyogee
yelagaa Gazzahanya daro nashissees. Annaaciyakka keehi maalaalissiya gidan
koyro (sintta xeera gididi wurssiis.)
Hagee Woldde Maammoy Mekisikko olomppikkiyan xoonido wodiyappe simmin

beettida xoono gidiyo gishshawu dummanne maalaalissiya xoono geetettidi
mazggabettiis.
Abara Gazzahanyi Awuroppaa qoodan 2001 M.L. lume gezo shamppiyonan

keeniya wottanchchaasi mon Bi wotase konddetu dummatettan qolchchidi
koyruwa olomppikkiiyan, kaallidi lume gezu shamppiyonna maaraatooniyan
naa''utoo maaraara xoonidi lume gezo nerettidaasa gidi aggiis.
Awuroppaa qoodan 2003 M.L. Abara Gazzahanyi Londdoone maaraatooniyan

2:07:56 saatiyan xooniis. Awuroppaa qoodan 2003 M.L. Gazzahanyaa asatettaa
bollan gakkida qohuwa gaasuwan annaaciya aggana bessees. Gidoppe attin 2004
12
M.L. Toophphiya olomppikke citan doorettiis. Yohuwan qassi qohoy keehippe

daridaridi biido gaasuwan annaaciyappe kiyyiyogee attibeenna.
Gazzahanya zaari zaaridi gakkida qohuwa gaasuwan yelagatetta bariyan de'iiddi

bari dosiyo wotta aannaaciyappes haakkidi atti aggiis.
Yegetta oyshata.
1. Toophphiya erettiya heezzu urzzanchchatus unttaa xafite.

2. Baqqala Qananiisi awudenne awun yeletidee?
3. Abara Gazzahanyi olomppikkiyan worqqa madaalaa demmidoy
awudenne awun oosettida olomppikke kaassaanee?
Koshshiya luxetta gidaa:- Luxanchchati ha huuphe yohuwa
4. luxidoogaappe
Olomppikke kaassatu doomettaanne dichchaa
guyyiyan:-
 Olomppikke kaassatu doomettaa hanotaa

qonccissoosona.
Olomppikke kaassaaba intte eriyogaa yootite.
Olomppikke kaassaa
Olomppikke kaassay lume gezon de’iya urzze annaacetu ubbaappe gitanne ayfettiy
kaassa.
Gaasotaykka daro annaace qommota, anaacettiyageetanne biittata ubbaa hasheyiya

kaassa qommo gidiyo gishshassa. Olomppikke kaassay oyddu layttan issitoo
oosettees/ giigees.
13
Olomppikke kaassaa doomettaa
Olomppikke kaassay annaace meran doomettidoy koyro kochchooro 776

kiristtoosa yeletaappe kase wodiyan gidishin beni wode Giriike huuphe ambba
gidida olomppiya geetettiya sohuwana. Ha annaaciyan Giriike eeqaka wogidi
daze’usgeetettiya eta eeqa xoossaa goynnanawu woykko galatanawu oyddu layttan
issitoo dumma dumma urzze annaaceta giigissin bonchchettiyogaa hayday
qonccissees. Loddan ha baalaa bonchchiyageetu qooday gujji gujjidi biidoogaappe
danddidaagan urzziya dembbaa (isttadeeemiya) giigissanawu danddayidosona. He
wode oosettiya annaace qommoti: diskkeesiya, aloolluwa, tooraa xonggettaa,
adussa gufaa, baaxiya paragaariya (saragallaa) annaaciya, paraa yedaa annaaciya
h.h.m. Annaaciyan xoonida asi wogaraa tashiyappenne hayttappe oottidi
giissidodaagaa (woytuwa) ekkees.
Ha hanotay aakkiiddinne dicciiddi biidi zammaana olomppikkee Feranssaaye

biittaa yeleta gidiya (Baaronpiꞌere Decoubertin) geetettiya asi pulttissido qofan
ooratta hanotan 1896Awuroppaa qoodan Giriike Atensse ambban koyro
kochchooro: olomppikkee ubbaa sarotettaassi, ishatettaassi giyo ceequwan
doomettanawu danddayiis. Zammaana olomppikke kaassay like beni wode/
mayzza olomppikkiyadan oyddu layttan issitoo oosettees. Awuroppaa qoodan 1896
M.L. doommidi hanno gakkanawu oosettiiddi deꞌees. Nu biittiya olomppike
daraphan koyro beettidoy zammaana olomppikkee kaassay doomettido 60
layttaappe guyyiyan giyogeenne Awuroppaa qoodan 1956, nu qoodan 1948 M.L.
Meel borne olomppikkiya annaaciyana.
14
Misiliya 3: Baron pierrede Coubertin potuwa bessiyagaa.
Yegetta Oyshata
1. Beni wode olomppikke kaassay awude, awun, oonan doomettidee?

2. Zammaana olomppikke kaassawu sintta qofay aybee?
3. Olomppikke kaassay kaaꞌettido aappuntta layttan layttan oosettii?
Shemppuwa 1 kuushshaa
Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettay, luxettatu macaraappe

issuwa gidiyo gishshawu:- bollaa kifiletu gidan, qaratettan, kahaa
dichchiyogaaninne issippetetta aduussaa abbiya gujjiyogan awu deꞌiya beeray
xoqqa.
Bollaa minttettuwa luxetta gomppati daro baggi birshshettiyoy asatettaa /bollaa

qaattaa hashetuwana. Bollaa kifiletu qaattaa oottiyo wode ubban-injje dembbay,
15
injje maayoy hegaadankka oottanawu nunatettaa/nu bollaa/giigissido hanotay

deꞌanawu bessees.
Toophphiya daro erettida urzzanchchata ubbakka qassi wottaa macaran

ammanttiyaa sata ayfissaydda gam''ida biitta.
Hegeeti erettidanne al''o wottanchchati (atileeteti) nu biittaa wogaa lume gezo dara-
phan erissidosona/ eretissidosona.
Daro wottanchchatu/atileetetu giddoppe BiqilaAbbaba, Yifixara Murutsa, Woldde

Maamma, Gabire Sillaase Hayla, Baqqala Qananiisa, Abara Gazzahanya, Tullu
Dararito, Oorooba paaxumo, Dibaaba Xurunasho h.h.m. qoodanawu
danddayettees.
Olomppikke kaassay 776 kiresttoosa yeletaappe kasiyan Giriike olomppiya

ambban he biittaa asatu/ yeletatu xallan oosettiiddi gam''idi Awuroppaa qoodan
1896 qassi zammaana qofaaninne ooratta meran doomettiis.
Shemppuwa 1 kuushsha oyshata
A) Kaalliya oyshata nabbabidi imettida doorotuppe gamma

gididaagaa dooridi zaarite.
1.Payyatetta giyogee harggiyappe laꞌa gidiyogaa xalaala.
A. Tuma B. Worddo
2. Payyatettaanne bollaa minttettuwa go''a gidiyagee awugee?
A. Ufayttidi de'anawu
B. Beegottidanne tishsha asa gidanawu
C. Payya gidanawu D. uubbaykkazaaro.
3. ------- wogaa naagida annaaciya kaassaa qommo.
A. Bollaa minttettuwa luxettay
16
B. Urzzee C. bollaa gidaay D. uubbaykka zaaro

4. Zammaana olomppikkee awun doomettidee?
A. Chaynan C. Tookkiyon
B. Atenssen D. Oroomen
5. Toophphiya lume gezo annaaciyan koyro hashetidoy awudee?

A. 1960 Awuroppaa qoodan B. 1896 Awuroppaa qoodan
B. 1956 Awuroppaa qoodan D. 1948 Awuroppaa qooda
B. Kaallidi ‘A’ ppe garssa baggaara qonccida bollaa minttettuwa luxettaa

sintta qofaa’B’ ppe garssa baggaara de’iya qofatuura dabboyite.
A B
1. Bollaa kifiletu dichchaa A. Payyanne saro gaytotettaa

2. Kahaa dichchaa B. Bollaa kifletu oosuwa booli-
missiyogaa
3. Issippetettaa dichchaa C. Nervviyanne dibbaa issippetettaa
4. Nervviyanne qaratettaa Dichchaa D. Qofaa boolimissiyogaa
C. Kaalliya oyshatussi gamma zaaruwa immite.
1. Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa giyogee

woyigiyogee?
2. Bollaa minttettuwa luxettawunne urzziyawu deꞌiya issippetettaynne
dummatettay aybee?
3. Bollaa gidaa qaatta qaaxxiyo wode kaallanawu bessiya naagettiyo
kaletotu giddoppe heezzata hittifirite.
17
4. Erettida Toophphiyan deꞌiya urzzanchchatuppe guutta giishin heezzanta

qonccissite.
5. Olomppikke kaassay awudenne awun doomettidaakkonne qonccisste.
6. Olomppikke kaassawu deꞌiya mayzzanne zammaana sintta qofaa
qonccissite.
18
Shemppuwa 2:
Payyatettaanne Bollaa Minttettuwa,

Issippetettaanne kahaa Luxettaa
Geluwa
Issippetettaanne kahaa luxettay gallassi gallassi gayttiya oosotanne metota

gidaaninne lo''o kaandduwan polanawu danddayaa, xeelaanne eeshshaa issippe
tukkidi luxanchchatu abbiya minttees. Ha danddayata woykko gidata dichchanawu
bollaa qaattata meezetidi issippetettan beegottida heeraa medhdhanawu
danddayissees. Dumma dumma qaattan zemppida kaassata kaaꞌidi citaa oosuwa
oottiyogan issippetettaa gaytotettaanne heennaa qonccissanawu danddayissees. Ha
shemppoy ichchaashu birattiya sima huuphe yohota oyqqiis. Hegeetikka:
 Bollaa gidaa qaattaa ba huuphe akeekawunne kaaletuwa qaratettaa

loyttanawu /boolimissanawu.
 Bollaa gidaa qaattaa lo''o gaytotettaa qaratettaa boolimissanawu,
 Bollaa gidaa qaattawu aawatettan kumida maachchaa imuwawu,
 Bollaa gidaa qaattaa lo''o qofaa qonccissanawu,
 Bollaa gidaa qaattaa boolimanne maayettiyo qaratettawu geetettiyageeta.
19
Luxettaa wurssetta ayfeta: Luxanchchati ha shemppuwa

 Bantta laggetu metuwa banttabaadan xeellidi qofaa garssi

gelissoosona.
 Bantta laggeti oottidobawu gatiya immoosona.
2.1. Bolla gidaa qaattaa bari huuphe buzo akeekawunne kaaletuwa qaratettaa
boolimissanawu.
Kohshiya luxiyo gidaa:- Luxanchchati ha huuphe yohuwa

 Dumma dumma metoy gayttiyo wode metuwa eeshshatanne

malaatata shaakkoosona.
 Metuwa birshshiyo hiillaa ooso bolli peeshshoosona.
Denddonne beegoyiya oyshaa:
Bana eriyogaanne bari huuphiya kaalettiyogaa giyogee woygiyogee?
Bollaa gidaa qaattay buzo akeekawu (self- awareness)
Buzo akeekaa giyogee- aawu heennaa, qofaa, gattiya gamma hanotan shaakkidi
eriyo gidaa giyogaa. Buzo akeekaa ayfe qofati kaalliyageeta:
 Heennata shaakkiyogaa
 Payya hanotan bana akeekiyogaa
20
 Zi''atettaa/minotettaa eriyogaa
 Banan ammanettiyogaanne bari oosuwa ayfiya eriyogaa xeellees.
Bollaa minttettuwa qaattay asaanaassi kahaanne bollaa dichchaa ehaanaayyo

maaddiya eraanne kaaletuwa ginaara polettiya qaattaa qommo.
Qaratettaane bollaa gidaa qaattaa dichchanawu kaalliya ayfettiya yohota beꞌanawu

danddayoos.
 Issippe qaaxxiyo wodiyan banttanaara hashetiyageetu heennaa xekka

eriyogaanne akeekiyogaa.
 Heennawu denddo qofati aybakkonne shaakkiyogaa
 Heennaa xekkata akeekiyogaanne harati waani qohettiyakkonne
malanawu danddayiyogaa
 Bollaa gidaa qaattaa giddon heennaa, qofaanne eeshshaa gaytotettaa
akeekiyo qaratettaa gujjiyogaa
 Bollaa gidaa qaattaa oottiyo koshshanne go''aa boolima xekkan eriyogaa
h.h.m.
Bari buzu deꞌuwa kaalettiyo qaraa (self-management)
Bari buzo de'uwa kaalettiyogaa giyogee-nu heennaa, eeshshaa hegaadankka nu

qofaa lo''o hanotan kaalliyo gidaa gidishin hachchi hachchi gallassa qaattatu.
giddon ay oottanaakkonne waatidi oottana bessiyakko- un''ettennan
qaaxxiyogaa, bari huuphiya beegoyiyogaanne bana ayssanawu danddyissees.
Banatettaa kaalettanawu/ ayssanawu kaalliya ayfe yohota oosuwan
peeshshanawu koshshees.
1. Bari heennaa sugettaappe naagiyogaa
2. Un''o hanotaa pagaliyogaa/poxxiyogaa
3. Bana barkka seeriyogaa
21
4. Bari huuphiyawu qaaxxidi oottiyogaa

5. Hoolliya wottidi oottiyogaanne qaratettaa giigissidi qaaxxiyogaa
Bari buzo akeekaanne bana kaalettiyo qaattata boolimissanawu:
A. Bollaa qaattaa oottiyogaa

B. Hara asata qoppiyogaa
C. Maallado maallado wocami baynnanne injjetiya sohuwa tohuwan
hemettiyogaa
D. Gujo maxaafaa nabbabiyogaa
E. Beegotan shemppiyogaa meezetiyogaa
Oosuwa 1. Heezzu gediyan woxxiyo annaaciya. Ha kaassawu sintta qofay:

banatettaa eriyogaanne bana kaalettiyo qaraa dichchiyogaa.
Koshshiya buquraa- tohuwa qachchiyogaa(iriivaaniya)
Oosuwa kasiya- Kaaluwa:
 Naa''u naa''u luxanchchata gididi citaa medhdhiyogaa

 Issi luxanchchaa ushachcha tohuwa hara luxanchcha haddirssa tohuwara
gattidi qachchiyogaa
 Ubba citaykka giigettidi wurssiyo wode 15 metire gakkanaashin eesuwan
woxxiyogaa
 Heezzu tohuwan woxxiyogaa zaaretti zaarettidi oottiyogaa
 Dumma maaduwa koshshiyo luxanchchati intte koyyiyogaattonne intte
abbiyatto ha qaattaa bollan hashetiyogaa koshshees.
22
Misiliya 4: Heezzu tohuwan woxxiyo wottaa annaaciya bessiya misiliya (naatu

bariyara biya annaaciya)
Kumetta qaattaa bessiyagaadan polanawu banatettaa eriyogaanne kaa'iyogaa,

qaattaa meezetiyogaa, hara asata akeekiyogaa, bollaa qaattaa oosuwa oottiyogaa
h.h.m. koshshees.
Yigetta oyshata
1. Metotu eeshshata ay ogiyan shaakkanawu danddayettii?

2. Buzo akeekaa giyogee woygiyogee?
3. Bantettaa eriyogaanne kaalettiyogaa qaattaa giyogeetu giddoppe naa''aa
qonccissa.
4. Heezzu gediyan woxxiyo oosuwa oottiyo wode inttenaara gayttida metoy
aybee? Metuwa waati shaakkidi birshshidetii?
2.2. Bollaa qaattay lo''o gayttotettaa qaratettaa boolimissanawu

23
Koshshiya luxiyo gidaa- Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxidoogaappe

guyyiyan:
 Metuwa birshshiyo qaratettaa oosuwan peeshshoosona.
Denddonne beegoyiya oyshata
 Issippetettaa gaytotettaa dichchiya qaratettata httifirite.

 Asay asaara dom''ettiyo (ooyettiyogaa) waatidi poxxanawu
danddayiyonii?
Issippetettaa gaytotetta giyogee haratu xeelaa ekkiyonne issoy issuwawu qoppiyo

hanotaa/eeshshaa wogaa giyogaa.
Issippetettaane lo''o kandduwa wogata eriyogaanne so asawu luxetta keettawunne

wane dere asaa aqotawu godatettaa/ aawatettaa immiyogaa.
Haratu qofaa ekkiyogaanne issoy issuwawu qoppiyo danddayaa xaaxi-waaxidi

oyqqees.
Ubbakka qassi dumma dumma hanotaaninne eeshshan kumidi diccida asata

nuukko yiyo wode lo''o gaytotettaa medhdhiyo qaratettay boolimanaadan
oottiyogaa. Lo''o gaytotettaa gujjiya qaratettati hagaappe kaalliyageeta:
A. Qaretaanne siiquwa bessiyogaa

B. Awu qoppiyogaa bessiyogaanne A metuwa akeekiyogaa
C. A qofaa siyi simmidi galatiyogaa
D. Haratu tishshatettaa eriyogaanne etappe luxiyogaa
E. Issippetettaa seerata shaakkiyogaa
24
Gaytotettaa qarata
Gaytotettaa qarata geetettiyageeti beegotan ezggiyogaanne ooshshaa /dom''ettaa

birshshiyo hanotata dumma dumma hiillatun eenotay deꞌiyo gaytotettata dichchiyo
gidaa.
Ha qaratettati yohuwa sugettaara eqettiyo gidaa/ danddayaa, koyyiyonne maaduwa

immiyo hanotaa xaaxi- waaxidi oyqqees.
Gaytotettaa qaray boolimanawu danddayiyoy:-
1. Citaa oosuwa oottiyogan

2. Lo''o gaytotettaa aassiyogan
3. Ishatettaa hanotaa kaseyiyogan
4. Citaa oosuwanne hashetuwa minttettiyogan
5. Haratu maatawu eqqiyogan
Hegaa gishshawu bollaa qaattaa issippetettan oottiyogan hagaappe qommon

qonccidanne hara qaratakka gujjanawu danddayettees.
Oosuwa 2 – Citan toho kuwasiya oyddaa -oyddaa gididi kaaꞌiyogaa
Ha kaassaa saruwan kaaꞌidi wurssanawu:-
1. Issoy issuwaara maayettiyogaa

2. Kottan oottiyo yohota ammanettidi ekkiyogaa, Leem- Eta kottayiya yohoy
kuwasiyanne dembbaa gidiyo gishshawu ayssi kuwasiya shocay giyo
palamay denddenna.
3. Seeraa bonchchidi kaaꞌiyogaa. Hagaa oottiyo wodiyan:
 Banaara annaacettiya citaa maataa naagiyogaa
 Issoy issuwa bonchchiyo /bonchchettiyogaa
25
 Ishatettaanne michchotettaa kaseyuwa meezetiyogaa koshshees. (Leem-

bessenna hanotan anaacettiya citaa qohidi hoolliya qoodissiyogee
ishatettaanne michchotettaa kaseyiyogaa gidenna)
Yigetta oyshaa
1.Gaytotettaa qaray lo''o ayfiya immiyoy nuuni aybaa aybaa oottiyo wodee?
2.3. Bollaa gidaa qaattay aawatettan kumida maachcha imuwawu.
Koshshiya luxiyo gidaa:- Luxanchchati ha luxettappe guyyiyan:
 Haratu bollan metoy gakkiyo wode banttabaadan xeellidi

birshshiyo ogiya besoosona.
 Eti bantta bollaaninne haratu bollan imettiya maachchay ehiyo
wursseta ayfiya yiggoosona.
 Aawatettan kumida maachchaa maacanawu aybaa koshshii?

Aawatettan kumida maachchaa imuwa giyogee awude, aawnidi, awu
simmidi qaaxxanaakkonne maacciyogaa giyogaa. Gamma gidida maachchaa
imoy deꞌiya ammanttiya naqaashatu bollan keten''idi aawatettay siyettiyo
hanotan maachchaa immiyogaa.
Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa maachchaa imuwan metuwa
birshshettaa xekkati hagaappe kaalliyageeta:-
 Maachchay awude koshshiyakko shaakkiyogaa
 Issi maliya /gaytotettay deꞌiyo doorota qoppiyogaa
 Doorotu hanotaa yiggiyogaa
 Hiillata dooriyogaa
 Waanidi oosettiyakko qonccissiyogaa.
26
Oosuwa: 1. Kuwasiya hoolliyakko zambbidi shociyo kaassaa
Kuwasiya shocanaappe kasetidi – ay saatiyan, awun, waatidi shocanaakkonne bari

guuggiya qoppana danddayiyogaa
 Awugaa bagga tohuwan shocanawu bessiyakko maacanawu koshshees.

 Bari huuphiya maachchawu giigissiyogaa
 Maaciyogaa ushachcha baggaara woykko haddirssa baggaara, mataappe
qaaxxidi woykko haahuwappe pixinggettidi, (daadiridi) awugaa kifiliyan)
 Zambbidi shocanawukka immiyo maachchaa baaso oottidi kayan kayan
meezetiyogaa
 Dumma maaduwa koshshiyo luxanchchati inttiyo injjetiya ogiyan, intte
koshshaadaaninne abbiyadan hashetanawu koshshees,
Oosuwa 2:- kuwasiya harawu gattiyo kaassawu sintta qofay:- kuwasiya aawatettay
siyettiyo hanotan bari laggiyawu gattiyogaa
Oosuwa kasiya- kaaluwa:
 Irzzuwa oottidi 5-7 gakkiya luxanchchati eqqiyogaa

 Kuwasiya oyqqiyogaaninne oliyogan gattiyogaa
 Kuwasiya carkkuwa bollan issoy issuwawu gattidi kunddennaadan
oottiyogaa.
 Kuwasiya gamma gatuwa gattibeenna/ gidduwan ashshida asi irzzuwa giddo
gelees. Koshshikko irzzuwa giddo gelida luxanchchaa kuwasiyan
caddiyogaa, caddennan halikko halidaagee giddo gelees.
 Giddo gelidaagee /gelidaara eqqennan uttidosan kuwasiya sophikko kaassan
walakettoosona.
 Kaassaa naa''u luxanchchati attana gakkanawu kaaꞌidi, naa''ay kaaꞌiiddi
moorikko kaassay zaaretti doomettees.
27
 Citan gididi qommo baggaara qonccissido oosuwa kaallidi meezetiyogaa.

 Dumma kaafiya koshshiyo luxanchchati intte koshshaadaaninne intte
abbiyadan oosuwan hashetanawu bessees.
Yigetta oyshata
1. Metuwa birshshiyo ogeta qonccissite.

2. Kuwasiya issoy issuwawu gattiyo kaassay ayba qaraa dichchii?
2.4. Bollaa gidaa qaattay boolima qofawu
Koshshiya luxiyo gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa

 Citan gididi kaaꞌiiddi banttawu deꞌiya beeraa akeekoosona.

Denddonne beegoyiya oyshata:
Denddonne beegoyiya oyhasata

 Bollaa gida qaattay boolima qofawu giyogee woygiyogee?
 Bollaa gidaa qaattay bari bollinne haratu bolli maaciyo machchatu bollan ay
qommo naaquwa kaalettii?
Bollaa gidaa qaattay boolima qofawu:-
Bollaa gidaa qaattay boolima qofawu giyogee qaattati maaciyo maachchawunne

aawatettawu boolima qofaa naqaashaa pulttissiyo buussa. Bollaa gidaa qaattay
boolima qofaassi giyogee:- eraa, yigettaa danddayuwa, ba huuphiya
naagiyogawunne luxettaa boolimissanawu maaddana mala qofaa naqaashaa
pulttissiyo buussaa.
Bollaa gidaa qaattawu mereta eeshshay –ooratta hiillaa oosuwan peeshshanawu,

qaattaa malibeꞌanawunne beettiya wurssetta ayfiya yianawu maaddees.
28
Luxanchchati hanotan qoppanawu, birshshidi qonccissanawunne teqqanawu

danddayissiya gaasotay deꞌiyo maachchaa maacanawu, dumma dumma
pulttotuppenne akeekatuppe shiishshido naqashata qoppiyogaa koyyees.
Oosuwa1. Oyddu tohuwan woxxiyo annaaciya:
 Heezza -heezza gididi citaa medhdhiyogaa

 Heezzaykka maaran eqqi simmidi giddon deꞌiya naꞌaa/naꞌiyo ushachcha
tohuwa hara luxanchchaa haddirssa tohuwaara hegaadankka haddirssa
tohuwa attida luxanchchaa ushachcha tohuwaara gattidi qachchiyogaa
 Ubba citatikka giigetti simmin kaassaa doommiyogaanne 10 u metire
gakkanawu loddaara mali beꞌiyogaa
 Ubbaa citatikka kaassaa doommiyogaanne 15u metire gakkanawu eesuwan
woxxiyogaa.
 Ha qommora giido qaattaa bessiyagaatto zaaretti zaarettidi ootti simmidi 20
u
metire gakkanawu eesuwan woxxiyogaa
Dumma maaddoy koshshiyo luxanchchati intte koshshaanne intte abbiyadan
qaattan hashetana bessees. Ayba hiillan woxxikko nuuni xoonaneeshsha giidi
qoppanawunne tobbanawu koshshees.
29
Misiliya 5 Oyddu tohuwan woxxiyo annaaciya bessiyaga
Yigetta oyshata
1. Inttiyo ha kaassan deꞌiya beeray aybee?

2. Xoonidaageeti ay oottidi xoonanawu danddayidetii?
5. Bollaa gidaa qaattay boolima mayetuwa qaratettawu
Koshshiya luxiyo gidaa: luxanchchati ha huuphe yohuwa

Bantta qofaa shaakkanawu haratuura gayttoosona.
 Qofan maayettiyogaa birshshettaa hittifirite

 Hashetuwa /issippetettaa waattaa giyogee woygiyogee?
Maayetuwa
30
Maayetuwaa giyogee naqaashaa laamettiyogan koyyettiya wurssetta ayfiya

ehiyogaa giyogaa.
Boolima qofan maayettiyo qaratettaa giyogee dummatettaa ogiya xunttidi issi

mayzziya qofaakko maachchan simmiyogaa.
Boolima maayetuwawunne gaytotettawu ichchashu xekkata:
1. Ezggiyogaa
2. Banatettaa qonccissiyogaa
3.Asatettay immiyo zaaruwa akeekiyogaa
4. Dummatettata eriyogaa
5. Ooshshaa/ dom''ettaa metuwa birshshiyogaa
Maaduwa waattaa
Maaduwa waattaa woykko hashetuwa giyogee hashetuwa wurssetta ayfiya hanotaa

hemetissnawu naaqaashatanne yohota laamettiyogaa giyogaa.
Qofan maayettiyogeenne issippetettaa / maadettiyogaa wurssetta ayfee, issibaa

hoolliya gattanawu xoqqa beeraara deꞌooson. Gidoshin maayettennan maaduwa
waattay diccanawu danddayenna.
Hegaa gishshawu maayettiyogeenne maadettiyogee aybiininne dummatennaagaa

akeekanawu koshshees.
Maayettidi gaytotettaa oottanawu danddayettees.
Ha gaytotettaa poluwan maadoy merettana xallawu gidennan ayfee deꞌiyobaa

gidanaadan oottees/ danddayissees.
31
Maaduwa xekkata
Poloy deꞌiyo maaduwa demmanawu kaallana bessiya ichchashu (5) xekkati

deꞌoosona.
Hegeetikka:
 Sintta qofaa qonccissiyogaa

 Dooya woykko gordda maaduwa dooriyogaa
 Gamma asata hasheyiyogaa
 Haariya qofaa dooriyogaa
 Maadettiyo kandduwa minttettiyogaa
Oosuwa 1. Kuwasiya shiishshiyo kaassaa (ball collection)
Kaassawu sintta qofay- Boolima kotta maayetuwassi
Koshshiya buqurata - heezzu miyyiyawatanne qeeri kuwaseta
Oosuwa kasiya- kaaluwa
 Laappun Laappun luxanchchati citaa medhdhiyogaa

 Sinttaara laappunaa, laappunaa gididi ziiriyan eqqiyogaa
 Koyro yafaran eqqidagaappe oyddu (4) metiriya haakkidi uttida
tammu tammu saaniya naa''u citatussikka wottiyogaa, Laappuntta
kaassanchchaappe 4u metiriya haakkidi deꞌiya issi issi kassanchchawu issi
issi kuuriyosaa (wottiyosaa) giigissiyogaa.
 Malaatiyo issoy issuwappe ekki ekkidi dagayiyo sohuwa
gattiyogaa
 Malaatay wodhdhido heeran deꞌiya/ naꞌay malaataa ehiyagaa
gidishin harati korettidi eqqida laggeti malaataa issoy issuwawu aattiiddi
32
wurssetta naꞌaakko gakkiyo wode wurssetta naꞌay bawu giigida sohuwan

simerettiiddi kuurees(wottees)
 Ehiyagee woykko wottiyagee wottidi wurssidosaara ehiya naꞌay
malaataa ehaanawu woxxees.
 Malaataa ubba citaa yaratikka qaaxxiidi ekkidi aadhdhana bessees.
Malaatay deꞌiyo sohoynne malaatay gakkiyo sohoy laggee haahotettay
deꞌiyogaa gidanawu bessees.
 Dumma maadoy koshshiyo luxanchchati intte koshshaadaaninne
intte abbiyadan ha oosuwa bollan hashetana bessees.
 Ha buussan maadettidi eesuwan malaatiyo wurssida citay
xooniyagaa gidees. Ha oosuwa hashetidi oottiyogee boolima gidida
wurssetta ayfiya ehees. Issippetettaa gaytotettaakka gujjees.
Oosuwa 2 Laggiya buqaraa ashshiyogaa
Ha kaassaa sintta qofay-kotta maayetuwa medhdhiyogaa
Oosuwa kasiya-kaaluwa
 Ichchashaa ichchashaa gididi citaa medhdhiyogaa

 Oydday kushiya hashiya bollan wottidi oyqettiyogan irzzuwa
medhdhiyogaa
 Issi naꞌay /naꞌiya /kushiya hashiyan wottida naatuppe kareera
gididi eqqees/eqqawusu.
 Issi naꞌay/naꞌiya zokkuwan curqqaa/ maayuwa
duuxaa/oliyo/kaqqiyogaa
 Zokkuwan olido curqqaa bochchanawu kareera deꞌiya naꞌay
zokkawan olido curqqaakko bees.
33
 Oyddu naati issippe gididi bochchiyagee yiido ginaara yuuyi

yuuyidi banttana boshissennaadan baaxetoosona giyogaa. Boshettikko
curqqaa ba zokkuwan wottidda naꞌaa gooddiyagaa gidees.
Dumma maaduwa koshshiyo luxanchchati intte koshshaadaaninne intte abbiyadan

ha oosuwa bollan hashetana bessees.
Yigetta oyshata
1.Adussa wodiyawu curqqaa boshissennan gam''idbaa gidikko waanidi

gam''anawu danddayidetii?
2.Boshissidabaa gidikko ayssi boshissidetii?
Shemppuwa naa''aa kuushshaa
Issippetettaanne heennaa luxettaa, dumma dumma qaattatun zemppida kaassata

kaa″iiddi cita oosuwa oottiyogee issippetettaa gaytotettaanne bantta heennaa
qonccissanawu danddayissees.
Buzo akeekaa ayfe yohoti oyqqidobati:-
 Heennata shaakkiyogaa,
 Saro hanotan bana akeekiyogaa,
 Minotettaa/zirxxatettaa eriyogaa, banan ammanettiyogaanne
ayfettiyabaa oottiyogaa bessees/ malaatees.
Bari huuphiya kaalettiyogaa giyogee ba eeshshaa, ba heennaa hegdankka ba qofaa

lo''o hanotan naagiyo gidaa giyogaa.
Lo''o gaytotettaa aassiya qaratettati haratussi doonaaninne hara bolla kifiletu

zaaruwan aybi siyettiyakkonne shaakkiyogan, qaretan, kayyuwan, garssa qofaa
34
akeekiyogan, eta oosuwa nashshiyonne galataa shiishshiyogan haratu tishshatettaa

eriyogaaninne etappe luxiyogan, issippetettaa seerata shaakkiyogan h.h.m.
Bollaa minttettuwa luxetaa imuwa giddon maachchaa immanawu luxissiyageeti

luxanchchata bantta dendduwan, banttanan ammanettiyogaaninne bantta
maachchaa bollan aawatettaa ekkiyogan minnana mala qaadaa immanawu
koshshees.
Bollaa gidaa qaattay, kaassaaninne annaace meran imettiyagaa gidishin

ichchcshu issippetettaanne heennaa kahaa luxettaa gujjiya ayfettiya buqura gidees.
Shemppuwa Naa''aa kuushsha oyshata
A. Kaalliya oyshatussi gamma zaaruwa oyqqida machchallaa

dooridi zaarite.
1. Maayettennaagee maaduwa waattaa dichchanawu danddayenna.
A. Tuma B. Worddo
2.Maayettiyogaa giyogee:
A. naqaashaa laamettiyogaa
B. haratussi qofaa shaakkiyogaa
C. ezggiyogaa D. ubbaykka zaaro
3. Issippetettaane heennaa luxettay luxanchchatussi_________ dichchees.
A. danddaya B. eeshshaa C. xeelaa D. ubbaykkaa zaaro
4. Bollaa gidaa qaattan bari huuphe akeekawunne bana kaalettanawu maaddiya
qaratettaa qonccissiyagee awugee?
35
A. Metota birshshiyogaa C. maayettennaagaa

B. Yiillotiyogaa D. gaytotettaa guuttiyogaa
5. ____________ giyogee bari huuphe heennata, qofatanne gateta
bessiyagaatto shaakkidi eriyo danddaya.

A. Bana kaalettiyogaa C. Issippetettaa gaytotetta
B. Buzo akeekaa D. zaaroy baawa
6._______________ haratu qofaa /xeelaa koxxiyogaanne issoy issuwawu qoppiyo

danddaya wogaa.
A. Banatettaa eriyogaa
B. Banatettaa eridi kaalettiyogaa
C. Issippetettaa gaytotettaa
D. maachchaa immiyogaa
B) ‘A’ ppe garssa baggaara qonccida paca qofa qashota ‘B’ ppe garssa
baggaara qonccida qofatuura dabboya.
A B
1. Buzo akeekaa A. banatettaa gamma beꞌiyo gidaa
2. Lo″o gaytotettaa
3. Maachchaa immiyogaa B. Cuccumettiya naqaashaa goꞌettidi
maaciyo buussaa
4. Boolima qofaa C. naqaashaa laamettiyogan
koyyettiya wurssetta ayfiya ehiyogaa
5. Kotta maayetuwa D. lo″iya qofaa naqaashaa pulttissiyo
buussaa
E. Sure gaytotettaa medhdhiyo gidaa.
36
C) Kaalliya oyshatussi gamma zaaruwa immite.
1. Lo''o gaytotettaa gujjiya qarati aybee aybee?
2. Metuwa birshshiyo hiillata hittifirite.
3. Oyddu tohuwan woxxiyogee awugaa qaraa dichchii?
4. Kuwasiya shiishshiyo kaassay (ball collection) gujjiyo qaraatettaa hittifirite.
Shemppuwa 3
Payyatettaanne Bollaa Gidaa Qaattata
Geluwa
Payyatettaa giyogee harggiyappe laꞌaa kiyiyogaa xalla gidennan asatettan, kahan,

issippetettaa gaytotettaaninne heennan diccidagaa giyogaa. Payyatettay dicciyogee
37
giiga qaattaaninne giiga muussaa maaraa naagiyogaana. Hegaassi bollaa qaattaa

giday payyetettaa dichchanawu na''e buqura giyogaa.
Bollaa gidaa giyogee asatettaa danddayaa giyogaa gididi ay qaattaykka woykko

anaacee aybanne daafuri baynnan woykko metoy baynnan poliyo danddayaa
giyogaa. Ubba asaykka gidaawa gididi beettanaadan oottiyabati payyatettaa,
oosuwa dnddayaa, maayettiyogaanne maadettiyo heennay qofettana koshshees.
Gidaawa gididi deꞌanawu wodee ehiido duussa maaraa kaalliyogee attennaba. Gida
giyogee guuggiyaa, asatettaa, issippettettaanne kahaa gateta xaaxi-waaxidi
oyqqees.
Issi luxanchchay hosppun luxettaa wodiya luxidi wurssanawu bollay, guuggee,

issippetettaa kahay gida gididi beettana koshshees. Issi asa asatettaa giday diccidi
biyo wode he asa payyatettaa eqoy A deꞌo layttan ufayttidi deꞌanaadan oottees.
Bollaa giday izaawuba gididi asaappe asan, bariyan, mattuman, zuussan, muussaa
hanotan dummatees.
Bollaa giday aakkana danddayiyogee ubbato halchchidi oottiyogaana. Ha kifile

xekkan bolla gidaa qaattaa, wozanaanne suure shemppuwa hanotaa boolimissiya
qaattata, dibbaa minotettaa gidaa qaattaa, Kulum'iyogaanne yeddi bessiyogaa,
waxiwaxuwanne gujo wolqqaa immiya minttettiya xaliya yaagiya huuphe yohota
oyqqees. Luxanchchatoo, bollaa gidaa qaattaa halchchidi oottiyogan hagaappe
bollaara qonccida go''ata giigissana koshshees.
Bollaa pacatettay deꞌiyogeetikka qohettibeenna bantta bollaa kifileta goꞌettidi

bollaa gidaa qaattata oottidi payyatettaa xekkaa gidaa giigissana koshshees.
Luxettaa wurssetta ayfeta: Luxanchchati ha shemppuwa luxidi wurssi simmiyo
wode:
Bollaaa gidaa qaattaa boolimissiya qaattata akeekoosona.
Bariyaara biya giiga bollaa gidaa38 qaattaa oottidi bollaa gidaa gujjoosona
/boolimissoosona.
Dumma dumma bollaa gidaa qaattan hashetanawu eenotay de'iyo ooso gididi
3.1. Bollaa Gidaa Qaattaa
Koshshiya luxettaa gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi simmidi:
Bollaa gidaa aybatettaa qonccissoosona.
Denddonne beegoyiya oyshata.
Bollaa gidaa giyogee woygiyogee?

Bollaa gidaa macarati aappunee? Qonccissite.
Bollaa gidaa qaattaa giyogee asa naꞌi zammaana duussaa deꞌanaadan oottiya
gallassa gallassa qaattaa aybanne metoy baynnan polanawu oottiyo qaattaa
qommo.
Bollaa gidaassi naa'ꞌu macarati deꞌoosona. Hegeetikka:
 Payyatettaa xeelliya bollaa gidaa

 Annaaciya xeelliya bollaa gidaa geetettoosona.
Payyatettaa xeelliya bollaa gidaa
Payyatettaa xeelliya bollaa gidaa giyogee nu payyatettaa naaganawunne

payyatettaa xekkaa giigissanawu oosettiya bollaa gidaa qaattata giyogaa.
Payyatettaa xeelliya bollaa giday ichchashu qaattata oyqqidagaa gididi hegeetikka
39
wozananne suure shemppuwa abbiya, dibbaa minottettaa/ dibbaa zi''atettaa, yeddi

bessiyogaa, kulumꞌettiyogaanne bollaa waattaa. Luxanchchati bantta payyaettaa
naagidi luxettaa luxissiyo buussaa boolimissanawu qommoora qonccida
payyatettaa xeelliya qaattata ubbato polana koshshees.
Annaaciya xeelliya bollaa gidaa
Annaaciya xeelliya bollaa gidaa giyogee annaaciyawu maaddiya qaattaa qommota

giyogaa. Annaaciya xeelliya bollaa giday eraara issippe oyqqettidaba. Annaaciya
xeelliya urzze gidaa geetettiyageeti eesuwa, wolqqaa, bollaa deexotettaa naagiyo
eraa, asatettaa waattaa qaattaa, waxi-waxuwanne issibaassi zaaruwa immiyo era
kuuyidi oyqqidageeta.
Xaaxi waaxiyo wode payyatetta xeelliya bollaa giday bari payyatettaa ishalissana
koyyiya ay asikka goꞌettana bessiyaba gididi annaaciya baaso oottidagee qassi
annaaciya eran polana koyyiya urzziya oottiyagawu maaddees. Hegaassi
luxanchchati, luxissiyageeti, zal''anchchati, goshshanchchati, aakimeti, ubbay
gaallassi gallassi polana bessiyabay payyatettaa xeelliya bollaa gidaa oottana
koshshees. Hegaa gishshawu ha kifile xekkan deꞌiyageetikka intte payyatettaa
naaganawu hagaappe kaalliya bollaa gidaa macarata meezetanaadan shiiqiis.
Yigettaa oyshata
Bollaa gidaa qaattaa aybatettaa qonccisste.

Bolla gidaa go'ꞌata xaafite.
Payyatettaa baaso oottida bollaa gidaa macarata paattite.
3.2. Wozanaanne suure shemppuwa minotettan boolimissiya qaattata.

Koshshiya luxettaa gidata: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi simmidi:
Bollaa gidaa qaattaa paatidi, wozanaaanne

40 suure shemppuwa hanotaa
giigissuwa qoncissossona.
Wozanaanne suure shemppuwa maaraa giigissiya bollaa gidaa qaattata

Denddonne beegoyiya Oyshata
Wozanaanne suure shemppuwa giyogee woygiygee?

Wozanaassinne suure shemppuwa maaraassi oosettiya bollaa gidaa qaattatu
go″aa paattite.
Wozanaanne suure shemppuwa minotettaa
Wozanaanne suure shmppuwa minotettaa giyogee wozanan, goofiniyan,

suuttaaninne suuttay biyo bombbaa gaasuwan okisijjiniyanne qumaa oottiya bollaa
kifiliyassi gidan gattiyo qaratettaadan oottees giyogaa. Ha birshshettaa maaran
oyddu bollaa kifileti diccidinne gidan gididi beettana bessees.
Diccida wozanay issi kutti daro suuttaa dumma dumma bollaa kifiletussi
metootennan cacafidi gattana danddayees. Diccida goofinee bollaassi koshshiya
okisiijjiniya metootennan giigissanawunne bollaa giddon xuugettida carkkuwa
gidan digganawu danddayisses. Suuttaassi ayfe haggaazay qumaanne okisiijjiiniya
tookkidi koshshiya bollaa kifiletussi gattiyogaanne xuugettida carkkuwa
zaariyogaa gididi suuttaa bombbay qassi suuttay suure ogiyan simerettanaadan
maaddees. Woznaassinne suure shemppuwaassi keehin daro payyatettaa goꞌ'ati
deꞌoosona. Leemisuwaassi wozanaa dibbaa, suuttaa bombbaanne goofiniya
payyatettaa naagees.
41
Wozanaanne suure shemppiyo minotettaa dichchiya qaattata
Kaalliya qaattata adussa wodiyawu oottidi dichchana danddayettees.
Lem.
 Xekkaa pude kiyiyogaanne duge wodhdhiyogaa,

 Biittaa bochchidi guppiyogaa,
 Somsoma wottaa,
 Wodoruwa gufaa
Qommoora qonccidageetu giddoppe ha kifile xekkan naa″u wozanaanne suure

shemppiyo minotettaa qaattata intte oottanaadan doorettidosona.
Oosuwa 1: Xekkaa pude kiyiyogaanne duge wodhdhiyogaa
Ha qaattaa saminttaappe heezzu gallassa oottiyo wode wozanaanne suure

shemppiyo minotettaa dichchees. Wozanaa shochchaa qoodidi pilggana
danddayettees.
Leemisuwassi tammu sekonddiyan tammanne ichchashuto qoodetikko issi

daqiiqan appunaa shocidaakko heetana danddayetees. Ha qaattaa qanxxennan
guuxxiis giishin saaminttaappe heezzuto ottikko wozanaa shochchaynne suure
shemppiyo maaray guuxxi guuxxidi yees. Hegaassi wozanaanne suure shemppiyo
gidaa xekkay dicci diccidi bees giyogaa.
42
Misiliya 6: Wozanaa shochchaa awa ginan likkiyogee danddayettiyakko bessiya

misiliya.
43
Qaattaa qommuwa: Xekkaa pude kiyogaanne duge wodhdhiyogaa.
Koshshiya buquraa: Xoqqu giida xekkaa (20u santti metiriyappe biidi 30u
santti metire)
Ekkiyo wodee: heezzu daqiiqa
Immiyo goꞌ'aa: shemppiyo kifiletanne wozanaa oosuwa giigissiyogaa
Xekka pude kiyanawunne duge wodhdhanawu koshshiya ayfe yohota:
 Tohuwa kifileta giigissiya bollaa hoꞌetuwa qaattata daro wodiya ekkidi

oottana koshshees.
 Bittaappe xoqqu giidi laatamaappe biidi hasttamu santti meetiriya gakkiya

xekka bolli qaatta oottanawu matan shiiqidi eqqiyogaa.
 Kaalettiya tohuwanne kaalliya tohuwa dentti denttidi xoqqaa kiyiyogaa.
 Polo asatettaa xekkawu kessiyogaa.
 Pude denddida tohuwa sohuwa zaariyogaa
 Ha qaatta oottiyo wode zokkoy sitti gaana koshshees.
 Tohoy xekkaa bolli giiga shemppidogaa boxooxissana koshshees.
44
Misiliya7: koyro tohoy kiyiyo wode, kaalliya tohoy kiyo wodenne wodhdhiyo
wode bessiya, xaaxi waaxin oydday kiyiyo wodenne wodhdhiyo wode bessiya
naatu kifile xekkaa baaso oottida misiliya wodhdho!
Oosuwa kasiya kaaluwa
Loddan loddan qaattaa oottiyogaa

Qaattaa qanxxennan loddan loddan oytamu sekonddiyassi xekkaa bolli
kiyiyogaanne wodhdhiyogaa meezettiyogaa.
Qaattaa giddo gina eesuwan oytamu sekonddiyawu xekkaa pude
kiyiyogaanne wodhdhiyogaa meezetiyogaa.
Qaattaa giddo gina eesuwan issi daqiiqawu oottiyogaa, eesuwan naa″u
daqiiqawu qanxxennan oottidi ay keena wodiya kiyidaakkonne
wodhdhidaakko qoodiyogaanne banttana laggetuura yiggiyogaanne waatidi
giigissaanaakko tobbiyogaa.
Qaattaa qanxxennan heezzu daqiiqawu oottiyogaanne laamiya yiggiyogaa.
Hassayissuwa: Issi issi qaattaa gidduwan hasttamu sekonddiya shemppuwa

ekkiyogaa. Hegaa giyogee utti aggoos giyogaa godennan dumma dumma qofisso
qaattata poliyogaa.
45
Yigettaa oyshata
Gamma xekkaa pude kiyiyonne duge wodhdhiyoga oosuwa qonccissi oottidi

bessite.
Ha qaattaa oottiiddi ayba ayba go″aa demmeetii?
So oosuwa
Qommoora qonccida qaattatu poluwa oosuwa kasiya kaaluwa kaallidi intte
sooni deꞌiya xekkaa bolli saaminttan heezzu gallassaa meezetite.
Intte wozanaa shochchaa qaattaappe kasenne guyye deꞌiya hanotan issi
daqiiqan ay keenaa shocidaakko mazggabittenne laamiya yiggite.
Oosuwa2: Biittaa bochchidi guppiyogaa
Qaattaa qommoy: Biitta bochchidi guppiyogaa; Ekkiyo wodee: Naa″u daqiiqa
Immiyo go″aa:- Shemppiyo kifiletanne wozanaa oosuwa giigissiyogaa.
Biittaa bochchidi guppanawu koshshiya ayfe yohota:
 Tohuwa hashiya aahotettaa yesuwan dooyiyogaa

 Gulbbataa kulum''iyogaanne tohuwa biradhdhetuura issippe sitti
oottiyogaa (90u digiriya)
 Kushee allaxxida hanotan biittaa bochchin guppanawu giigiyogaa.
 Biittaa kushiyan keten''idi pude denddiyogaa.
 Biittaa bolli shemppiyo wode tohuwa guuttaa hashiya aahotettan
darissidi dooyiyogaanne quchchu giida hanotan uttiyoga gidana
koshshees.
46
Misiliya 8: Biittaa bochchidi guppiyogaa bessiya misiliya
Oosuwa poluwa kasiya- kaaluwa
Hashiya aahotettaa yesuwan tohuwa dooyiyogaanne loddu giidi quchchu

giyogaanne simmiyogan guuxxiis giishin ichchashuto meezetiyogaa
Hashiya aahotetta yesuwan eqqidi, kushiya pude miccidi, ichchashu daqiiqa

guppidi oottiyogaa.
Quchchu gi uttidi laꞌa hanotan kushiyan biittaa bochchidi pude guppiyogaanne ba

denddido sohuwa guyye simmiyogan tammuto oottiyogaa.
Mule qattaassi guuxxiis giishin tammuto loddan loddan oottidi meezetiyogaa.
Naa''aa naa''aa gididi qaattaa oottidi pude guppidi kushiya kushiyaara bochchidi
ichchasha ichchasha heezzuto oottiyogaa.
47
Na''aa naa''aa gididi qaattaa oottidi pude guppidi kushiya kushiyaara bochchidi
usuppuna usuppuna heezzuto oottiyogaa
Naa''u daqiiqaa giddon qaattaa ay keena wodiyassi oottidaakko qoodiyogaanne ne

laggiyagaara yiggiyogaa.
Haassayissuwa; qaattata gidduwan hasttamu sekonddiyawu shemppuwa

ekkiyogaa. Hegaa giyogee utti aggoos giyogaa gidennan dumma dumma qofisso
qaattata poliyogaa.
Bollaa pacatettay deꞌiyogeeti deꞌikko eta pacatettaa qommuwaadan wozanaanne

suure shemppiyo hanotaa ishalissiya qaattata dooridi hasheyiyogaa koshshees.
Yigettaa oyshata
1. Gamma hanota biittaa bochchidi guppiyogaa oosuwa qonccissidi ootti

bessite.
2. Ha qaattaa oottiyo wode ayba ayba go″aa demmeetii?
3. Wozanaanne suure shemppuwa gammatettaa giigissiya bollaa gidaa
qaattata xaafite.
So oosuwa
1. Qommoora qanccida qaattatu oosuwa hanotaa kaallidi intte sooni

woykko heeran deꞌiya dembban saaminttaappe heezzuto meezetite.
2. Hara wozananne suure shemppuwa giigissiya qaattata shaakkidi oottite.
3.3 Dibbaa minotettaa dichchiya qaattata
Koshshiya luxettaa gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi

simmidi:
Dibbaa minotettaa dichchiya bollaa gidaa qaattaa oottoosona.

48
Denddonne beegoyiya oyshata:
Dibbaa minotettaa giyogee woygiyogee?

Dibbaa minotettaa giigissiya bollaa gidaa qaattati aybee aybee?
Dibbaa Minotettaa
Dibbaa minotettaa giyogee dibbati issippe gididi adussa wodiyawu oottiyo

danddaya giyogaa. Hara qonccissoy dibbati adussa wodiyawu daafurennan kessiyo
wolqqaa giyogaa. Dibbaa giyo wode he kifile xekkan meqqettaa bolli maayi uttida
ashuwa kifiliya giyogaa. Qonccissana koyyikko tohuwagaa, uluwagaa, tiraagaa,
kushiyagaa, zokkuwa dibbatanne h.h.m. giyogaa.
Dibbay issi sohuwappe hara sohuwa qaaxxanawu, deexxiyabaa denttanawu,

suganawu xoqqa beeray deꞌees.
Dibbaa minotettaa dichchaa gomppan qaattata kaalliyagaadan qonccissanawu

nookettiis/malettiis.
 Tiran zinꞌ'idi kushiya gomppan biittaa sugidi simmiyogaa.

 Zokkuwan zin'ꞌidi xeessaappe bollan tohuwa kulum'idi denddiyogaa.
 Zokkuwan zinꞌ'idi xeessaappe bollan tohuwa miccidi denddiyogaa.
 Zokkuwan zin'ꞌidi xeessaappe bollan tohuwa denttiyogaa.
 Uluwan zin''idi tiraappe qommoora deꞌiya boollaa kifileta
denttiyogaanne aadhdhidi kushiyanne tohuwa zaarennan he sohuwan
takkiyogaa.
 Gulbbatidi kushiya gomppan biittaa sugiyogaanne denddiyogaa
 Miyyiyawu denddiyogaa.
49
Oosuwa 1. Qaattaa qommoy:-Gulbbatidi kushiya gomppan biittaa sugiyogaanne

denddiyogaa.
Qaattaa yesuwa Hasttamuto
Immiyo go''aa: kushiyanne tiaraa dibbaa minotettaa giigissiyogaa
Ayfe yohota:
 Gulbbatiyogaa
 Qesiya micciyogaanne kushiya aahotettaa hashiya aahotettaa yesuwan
biittaa bolli wottiyogaa
 Kushiya kehin guyyekka sinttawukka aattennaagaa (shophphaa ginan
sitti oottidi wottiyogaa)
 Zokkuwanne utettaa sitti oottiyogaa.
 Biittaa bochchiyagee kushiyanne gulbbataa xalaala gidana bessees.
 Kushiya kulum''iyoganne birshshiyogaa meezetiyogaa.
50
Misiliya 9: Gulabbatidi kushiya gomppan biittaa sugiyogaanne denddiyogaa

bessiya misiliya.
Oosuwa kasiya kaaluwa:
Kushiya qaattay darido bollaa hoꞌettiya oosuwa.

Gulbbatiyoga meezetiyogaa (gulbbatappe gidduwan guuttaa dooyi ekkidi)
Gulbbatidi kushiya giiga sohuwan wottiyogaa meezetiyogaa.
Uluwan zin''idi kushiyan biitta duge sugidi xoqqu giidi tohoy guyyeera
denddidi biittaa bochchennan (ichchashuto ichchashuto naa″u yuushuwan
oottiyogaa).
Gulbbatidi kushiya gomppan biittaa duge suggidi meezetiyogaa heezzuto
tammu tammuto oottiyogaa.
Gulbatidi kushiya yachchan biittaa duge sugid denddiyogaa naa″aa naa″aa
gididi denddiyo wode kushiya kayan kayan bochchissiyogan tammanne
ichchashuto naa″u yuushuwa oottissiyogaa.
Bollaa pacatettay deꞌiyogeeti deꞌikko eta qohuwa qommuwadan dibbaa
minotettaa dichchiya qaattata hashetanawu bessees/ bessawusu.
Yigettaa oyshata
1. Dibbaa minotettaa dichchiya qaattatatuppe heezzata qonccissite.

2. Dibbaa minotettaa dichchiya qaattatu oosuwa oottidi bessite.
So Oosuwa
Gulbbatidi kushiya gomppan biittaa sugiyogaaninne denddiyogan hasttamanne

usuppuna gakkanaashin heezzu yuushuwa oottite.
51
Oosuwa 2: Miyyiyawu denddiyogaa.
Qaattaa go''aa : Xeessappe xadeera beettiya dibbata dichchanaassi (xifaa dibbaa,

tohuwa dibbaa, duciya dibbaa)
Qaattaa qommoy : Miyyiyawu denddiyogaa
Oottiyo oosuwa yesoy: tammanne usupputo naa''uto Zaaretidi muleera hasttamanne

naa''a.
Ayfe yohota:
Tohuwa duciya aahotetta yesuwan dooyidi eqqiyogaa

Quchchu giidi toho bolli uttiyogaa woykko pachchi giyogaa.
Kushiya duciya bolli wottiyogaa
Miyyiyawu guppanawu gidiya sohoy deꞌiyogaa xeelliyogaa
Ziqqi giidi gulbbataa duciyappe kulum''idi miyyiyawu guppiyogaa.
52
Misiliya 10: ( Ziqqi giidi gulbbataa duciyappe kulum''idi miyyiyawu guppiyogaa

bessiya misiliya.
 Tohuwa hashiya yesuwan dooyidi eqqiyogaa.

 Naa''u tohuwa denttidi ushachcha bagga miyyiyawu guppidi
eqqiyogaa (ichchashuto naa''u yuushuwan.)
 Naa''u tohuwa denttidi haddirssa bagga miyyiyawu guppidi eqqiyogaa
(ichchashuto naa''u yuushuwan,)
 Eqqiyogaappe toho bolli quchchu giidi utti simmidi denddidosan
eqqidi meezetiyogaa (ichchashuto naa''u yuushuwan)
 Toho bolli quchchu giidosan haddirssinne ushachchi denddiyogaa
meezetiyogaa.
 Quchchu giidosaappe denddidi ushachchappe haddirssawunne
haddirssappe ushachchi guppidi meezetiyogaa.
 Xoqqu giidabaa wottidi ushachchappe haddirssinne haddirssappe
ushachchi hospputo naa''u yuushuwan oottiyogaa.
Bollaa pacatettay deꞌiyogeeti deꞌikko eta qohuwa qommuwadan dibbaa

minotettaa dichchiya qaattata hashetana bessees.
Yigetta oyshata
Miyyiyawu denddiyogee awugaa dibbaa kifiliya giigissii?
So oosuwa
Qommo bagga asatettaa qaattanne hara dibbaa minotettaa dichchiya qaattata sooni
woykko heeran meezetite.
53
Yeddi Bessiyogaanne Kulum''iyogaa
Koshshiya luxetta gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa

luxidogaappe guyyiyan:-
Bariya baaso oottida kulum'iyogaanne yeddi bessiyo
qaattaa giiga hanotan oottoosona.
Kulum'iyogaanne yeddi bessiyo qaattaa giyogee woygiyogee?

Kulum'iyonne yeddi bessiyo qaattati awugeetee?
Bollaa kulum'iyogaanne yeddi bessiyogaa giyogee bollay gayttiyo kifileta (kureta)

keehin meretan aaho gidida qaattaa yesuwan qaattiyo danddayaa giyogaa. Issi issi
bollay gayttiyosawu dumma dumma bollaa kulum'iyo yesoy woykko xekkay
deꞌees. Hegaassi kulum'iyo qaattata oottiyo wode dumma dumma bollaa kifileta
kulum'ettaa xekkaa hassayiiddi polana bessees.
Oosuwa 1. Tohuwa cogochchi uttidi kushiyan tohuwa biradhdheta bochchiyogaa
Qaattaa go''aa: Xeessaa, tohuwanne tiraa heeran deꞌiya dibbatanne bollay gayttiyo
sohota (kureta) kulum'iyogaanne yeddi bessiyogaa danddayaa giigissees.
Oosuwa kasiya -kaaluwa
 Utti simmidi tohota issippe gattidi sinttawu miccidi wottiyogaa.

 Tohuwa gulbbatan kulum''ettennan sinttawu hokkidi kusheta miccidi
tohotu biradhdheta bochchi bochchidinne zaaretti zaarettidi
oottiyogaa.
54
 Tohuwa biradhdhiya bochchiyogan ushachchinne haddirssi mirqqetti

mirqqetti simmidi tohuwa biradhdhiya bochchi bochchidinne
zaarettidi oottiyogaa.
Misiliya 11 (Tohuwa cogochchi uttidi kushiyan tohuwa biraddheta bochchiyogaa bessiya

misiliya.
Oosuwa 2: Bollaa haddirssinne ushachchi geellayiyogaa zaariyogaa
Qaattaa go''aa: Shinccaanne xeessaa miyyiya heeraa shiishshiyo danddayaa

giigissanaassa.
Oosuwa kasiya kaalluwa:
Tohota hashiyaaa ho’otetta yesuwan dooyi eqqidi ushachcha kushiya qii guuttaa
qesiyan guuttaa qesiyan dakkooyidi huuphphiyappe bollara oyqqiyogaa
Hegaappe simmidi loddan haddirssi leeqqamidi qii guutta saho heennay siyettana
gakkanaashin simmiyogaa.
Hagaa ushachcha baggaarakka mise hanotan oottiyogaa.
55
Misiliya 12: Bollaa haddirssinne ushachchi leeqqamissiyogaa bessiya misiliya
Oosuwa 3: Qooriyanne kushiya issippe leeqqamissiyogaa
Qaattaa go''a: Qooriya dibbaanne kare bagga duciya shiishshiyo gidaa dichchcees.
 Ushachcha tohuwa cogochchidi uttiyogaa.

 Haddirssa tohuwa kulum''idi ushachcha tohuwaa gulbbatappe bollaara
aattidi wottiyogaa.
 Ushachcha kushiya haddirssa tohuwa baggaara wottiyogaa.
 Tohuwa ushachcha kushiya bolli caanidi dummatiya baggawu
(haddirssi) sugidi xeessappe bollaara deꞌiya asatettaa haddirssawu
leeqqamissiyogaa.
 Hagaa qaattaa cogochichidogaa kulum''idi kulum''ettidagaa yeddi
bessidi polana koshshees.
56
Bollaa pacatettay deꞌiyogeeti de'ikko eta qohuwa qommuwaadan

kulum''ettiyogaanne yeddi besiyogaa dichchiya qaattata dooridi hashetana
koshshees.
Misiliya 13: Qooriyanne kushiya issippe leeqqamissidi mirqqidaashin bessiya

misiliya kifile xekkaara biyaagaa.
Yigetta oyshata
Kulum''ettiyogaanne yeddi bessiyogaa qaattaa ubbatoo oottiyogee immiyo go''aa

qonccissite.
So oosuwa
Dumma dumma shiiqiyonne mirqqettiyo danddaya dichchiya qaattata dooridi

oottite.
3.5 Waxiwaxuwa
Koshshiya luxetta gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi

simmidi
Bariya baaso oottida waxiwaxuwa qaattaa oottoosona.

57
Waxiwaxuwa dichchiya qaattati awugeetee?
Waxiwaxuwa giyogee issi imettida oosuwa ellessidi oottiyo danddayaa giyogaa.

Waxiwaxuwa danddayay dumma dumma urzziya annaacetun boxooxidi beettees.
Ha bariya xekkan bessiyagaa keenaa diccidi baanawu bessiyo gishshawu
tishshatettan oosettiis. Hagaappe garssaara qonccida qaattati waxiwaxuwa
danddaya dichchiyageeta.
Oosuwa 1: Yafaraa bochchiyo annaaciya.
Qaattaa go''aa: Eeesuwanne waxiwaxuwa dichchiyogaa.
Bollaa hoꞌettiyogaa oottiyogaa

Denddiyo yafaraa yafariyogaa.
Denddo yafaraappe kaallidi ichchashu métire aahotettan yafariyogaa
Issi yafaraappe kaallidi oyddu métire aahotettaa yafariyogaa.
Naa''antto yafaraappe kaallidi heezzu métire aahotettaa yafariyogaa
Denddo yafaraappe denddidi koyro ichchashu metiriya bochchi simmidi kaalliya

kushiyan bochchidi guyye aadhdhidi yafaraa maaran geliyogaa.
Koyro ichchashu métire annaacee wuri simmin naa''antto yuushuwa annaaciya

koyrogaanne naa''anttoogan oyddu metiriya gujji woxxi simmidi kaalliyagaa
yeddoosona.
Koyro yuushoy wuri simmiyo wode heezzu malaatata bochchi bochchidi

simerettiyogaa.
58
Misiliya 14: Yafaraa bochchiyo annaaciya bessiya misiliya.
Oosuwa 2: Malaataa yuuyyiyo qaattaa:
Qaattaa go''aa: Eesuwanne waxiwaxuwa dichchiyogaa
Qaattaa oosuwa
 Denddiyo yafaraa malaataa wottiyogaa

 Denddiyo yafaraappe ichchashu ichchashu metiriya haakkidi
aahotettay naa''u caamma gidido naa''u malaatata haassidi wottiyogaa.
Xaaxi waaxiyo wode heezzu sohuwan malaatata wottiyogaa.
 Citan gididi malaatay imettiyo wode sinttawu woxxiyogaa simmidi
malaataa yuuyyidi citaakko simmiyogaanne kaalliyagaa yeddiyogaa.
 Ubbaa gakki simmiyo wode koyro oosuwa zaarettidi naa″antto
malaatawu woxxidi dichchiyogaa, Simmidikka heezzanttuwawu
dichchiyogaa.
 Malaataa yuuyyiiddikka sinttawu woxxi simmidi guyye simmiyo
wode zokkuwan gididi zaari sinttawu woxxidi kaalliya malaataakko
biyogaa koshshees.
59
Bollaa pacatettay deꞌiyogeeti deꞌikko eta qohuwa qommuwaadan waxiwaxuwa

dichchiya qaattata dooridi hashetana koshshees.
Misiliya 15: Malaataa yuuyyiyo qaattaa bessiya misiliya.
Yigetta oyshata:
Waxiwaxuwa giyogee woygiyogee?

Waxiwaxuwa qaattay nu deꞌuwassi immiyo go'ꞌata paattite.
Waxiwaxuwa qaattata oottidi bessite.
So oosuwa
Wozanaanne suure shemppuwa minotaa, dibbaa minotaa, kulumꞌettaa danddayanne

waxiwaxuwa dichchiya naa''anne bolla qaattata issuwan issuwan oottite.
Hassayissuwa: Intte oottido so oosuwa luxetta wodiyan intte

luxissanchchawu/luxissanchcheessi bessite.
3.6. Gujo wolqqaa immiya/minttettiya xalee aybee?
Denddo oyshaa
60
Gujo wolqqatubaa intte eriyobaa qonccissite.
Gujo wolqqaa immiya xaleta giyogee urzziya oottiyageeti bantta gidaa

dichchanawu ekkiyo seeran teqettida minttettiya ufurettata giyogaa. Urzziya gujo
wolqqata giyogee urzziya annaacetu woykko qaattatu wode polo gidaa gujjiyageeta
gididi teqettida gujo wolqqaa immiyageeta ekkiyoga giyogaa.
Ha gujo wolqqaa immiya ufurettati annaacettiyagee woykko woxxiyagee wottaa

yesuwa xoqqu oottanaassi giidi ekkiyobaa giyogaa. Wottanchchay abaa gidenna
giyogeekka meretaaninne loohuwan ehibeenna gidaanne wolqqaa immees. Hegee
qassi annaace eqotun seerappe gaxa gidiyo gishshawu lume gezon gujo wolqqaa
eqotan oyshissees.
Kiristtoosa yeletaappe kase 668 urzze gujo wolqqata go''ettiyogee

doomettidogaadan naqaashay qonccissees.1967 M.L lume gezo olomppike komitee
urzziya gujo wolqqata goꞌ'ettiyogaa teqqidi ba garssan akkamuwa komishiiniya
essiis.1999 M.L lume gezo gujo wolqqaa eqettiya eejjenssee eqqiis.1999 M.L. nu
biittiya toophphiya gujo wolqqaa eqettiya lume gezo maachchaa ekkassu.2009
M.L. kumetta Toophphiya gujo wolqqa eqettiya xaafo keettay Moconatu zoreta
keettaa aysoy qoncciyan oosuwa doommiis. Minttettiya gujo wolqqaa immiya
xaliya goꞌ'ettidi beettida wottanchchay woykko annaacettiyagee annaaciyappe
goodettees.
Yigetta oyshaa
Minttettiya gujo wolqqaa aybatettaa qonccissite.
Shemppuwa kuushshaa
Zammaana bollaa minttettiya luxettaa shiishoy payyatettaa baaso qaattatuura sitti

oottidi gayttanaadan oosettiis. Hegaadan ha shemppuwa giddon payyatettaa gul''a
61
oottida bollaa gidawu baaso gidida wozanaanne suure shemppuwa minotettaa,

dibbaa minotettaa, kulum''iyogaa, yeddi bessiyogaanne waxiwaxuwa danddaya
oyqqanaadan oosettiis.
Minotettaa xeelliya qaattati wozanaa, suuttaa yuushshaanne suure shemppuwa

maaraa xaaxi waaxiyaageeta gidiyo gishshawu kahaassi baaso gidida garssa
asatettaa bolli gattiyo qohuwa shemppissiyageeta gidoosona. Dibbaa minotettaa
dichchiya qaattati, gulbbatidi kushiya gomppan biittaa sugiyogaanne denddiyogaa,
miyyiyawu simmidi leeqqamiyogaa h.h.m. oottidi dichchana danddayettees.
Kulum''iyogaanne yeddi bessiyogaa giyogee bollay gayttiyo sohotu yesuwa aaho

gidida meretaa qaattaa qaaxxiyo danddayaa giyogaa.Waxiwaxuwa giyogee issi
imettida oosuwa ellessi ellessidi oottiyo gidaa gididi waxiwaxuwa dichchiya
yafaraa bochchiyo annaaciyanne malaataa yuuyyiyo qaattata giyoga.Hageeta
qaattata qanxxennan saaminttaappe heezzu gallassaa oottikko nu payatettaa xekkay
keehin gujjiyogawu siree baawa.Minttettiya gujo wolqqaa immiya xaliya
goꞌettiyogee annaacettiyagetussi seeran teqqettidoogaa luxanchchatikka erana
bessiyogaanne qanttan daafurennan duuqqiyogee higgiyan seerettida meeze
gidiyogaa erana bessees.Teqettida oosota oottiyogappekka naagettana koshshees.
Kuushshaa oyshata
A. Kaalliya oyshata “Tuma” woykko “Worddo” giidi zaarite.

1. Payyatettaa giyogee harggiyappe laꞌ'aa kiyiyogaa xalla giyogaa.
2. Payyatettay dicciyogee giiga qaattaanne giiga muussaa maaraana.
3. Bollaa giday dicciyogee asatettaa kifile xalaalaana.
4. Bollaa gidaa qaattay dicciyogee kaalli kaallidi oottiyogaana.
5. Bollaa gidaa qaattay oyddu macaratun shaahettees.
B. Kaalliya oyshatussi gamma zaaruwa doorite.
62
1. Kaalliyageetuppe bollaa gidaa qaattaa go'ay awugee?
A.bollaa dichchaa B. Kahaa dichchaa C. giiga asatettaa D/ ubbaykkaa zaaro
2. Kaalliyageetuppe payyatettaa baaso bollaa gidaa macara gididaagee awugee?
A. eesuwa B, Waxiwaxuwa C. dibbaa ziꞌ'atettaa D. ubbaykka zaaro
3. Kaalliyageetuppe annaaciya baaso oottidaagee awugee?
A. dibbaa minotettaa B. waxiwaxuwa C. dibbaa abbiya D. ubbaykka zaaro
4. Kaalliyageetuppe issoy gujo wolqqaa immiya xalee gattiyo qohoy,
A. Payyatettaa qohuwa B. Kahaa qohuwa C. asatettaa qohuwa D. ubbaykka zaaro
5. Kaalliya qaattatuppe issoywozanaanne suure shemppuwa minotettaa

dicchiyogaa
A. Wodoruwa gufaa B. deexuwa denttiyogaa
C. tohuwa cogochchidi tiran zin″idi kushiya gomppan biittaa teccidi xoqqu
ziqqi giyogaa D. ubbaykka zaaro
C. Kaalliya oshata giiga zaaruwaara dabboyite.

“A” “B”
___ 1. Wozanaanne suure shemppuwa A. waxi waxuwa danddayaa
____2. Dibbaa minotetta qaattata B. Payyatettaa xekkaa dichchiyo oosuwa
___3. Kulum″iyogaanne yeddi bessiyoogaa C. somsomaa wottan dicciyogaa
___4. Payyatettaa baaso oottida bollaa D. haddirssinne ushachchi yuuyyiyo
gidaa danddayaa
63
___ 5. Annaaciya qaratettaa/ wuduwa E. gulbbatidi biittaa sugiyogaa

dichchiyagaa
D. Kaalliya oyshatussi gamma zaaruwa xaafite.

1. Dibbaa minotettaa dichchiya qaattata paattite.
2. Waxiwaxuwa danddayaa dichchiya qaattatuppe guutta giishin naa''ata xaafite.
Shemppuwa 4
Payyatettaanne Bollaa Minttettuwa Luxettaa
Geluwa
Bollaa minttettuwa luxettaa bessiyaagaatto dichchanawu atileetiikisee issi

shemppuwan shiiqanawu danddayiis. Wottay/atileetiksee yafaraaninne dembban
polettiya ooso gidishin bari giddon wottaa, oluwanne gufaa xaaxi-waaxidi oyqqees.
Ateleetikisee daro baggi mereta urzze geetettidi erettees. Asay galla galla bari
oosuwa polanawu qaaxxiyo qaattan atileetikisiya ooso bolli peeshshiyogee
attennabaa. Asi bari koyyidosaa gakkanawu eesotana bessees; eesotanawu
woxxana koshshees. Ba kushiyan de'iya buquraa harawu immanawu/gattanawu
olana, ollaappe pinnanawu guppananne issi sohuwappe harasaa qaaxxanawu
64
hemettana koshshees. Hegaappe denddidaagan atileetikisee mereta qaattaa

geetettanawu dandayiis.
Beni mayzza wode asay banttawu qumaa giigissanawu wora meheta

shankkatidinne mitta ayfeta maxi miidi de'idosona. Wora meheta
shankkatanawunne mitta ayfeta maxanawu: woxxiyogee oliyo woykko
xonggiyogeenne guppiyogee ayfettiya /biratiya oosota gididi erettoosona.
Hegaa gishshawu atileeetikisee asaa naati ha sa'an duussaa doommido wodiyappe

hachchi gakkanawu issippe gam''ida qaatta.
Atileetiikisiya qaratettaa gidaa gujjanawu luxetta keettaa giddon bollaa

minttettuwa luxettaa hashetiyogee wottaa, gufaanne oluwa /xonggettaa qaatta
luxanawu baaso gidees. Hegaadankka intte asatettay /bollaa kifilee bessiyagaadan
diccees. Ha shemppuwa giddon: wottaa, oluwanne gufaa giya gomppati de'oosona.
Luxettawu wurssetta ayfeti:- Luxanchchati ha shemppuwa luxidoogaappe guyyiyan:-

 Keehippe eesotidi woxxiyo wottaa aybatettaa/hanotaa qonccissoosona.
 Maacettidi imettida saate giddon woxxiyo gidaa gujjoosona.
 Naa''u kushiyan sinttawu oliyo wodiyan gamma gidida kushiyanne bolla
bagga asatettaa kifiliya qaattaa bessoosona.
 Eqqidi pude piriyogaan, kushiyanne tohuwa toliya woykko equwa
qonccissoosona.
 Bantta gidaa (qaratettaa) gujjanawu meezetiyo wode laggetuura hashetidi
oottoosona.
4.1. Wottaa
65
Koshshiya keena luxettaa gidaa- luanchchati ha huuphe yohuwa luxidoogaappe

guyyiyan:
 Luxissanchchanttu/ chchettu kaafiyan daro esotenna (lawuhu-lawuha)

wottawu giigettidi woxxoosona.
 xoqqa /wolqqaama eesuwan woxxidi bessoosona.
Denddonne beegottiya oyshata:
1. Eesuwa wottawu de'iya sintta qofaa yootite.

2. Kolxxiya/eesotiya wottanchcha gidanawu aybaa aybaa kunttanawu koshshii?
wottay meretan imettida qaatta gidishin wottaa wode issi issi dendduwappe
guyyiyan qantta wodiyawu carkkuwan gam''iyo hanotay de'ees. Buussaynne
wottay polettiyoy ubba bollaa kifiletu qaattaana gidikkonne dariyanne ayfettiya
beeraa bessiyageeti tohota. Wottay tanggotu wurssetta ayfiya gidishin issitoo
ushachchaa, issitoo haddirssaa kayan kayan denttiyogan polettiya tohotu qaattaa
giyogaa.
Wottay aaho giigida dembbaa/Isttaadiyemiyan/ woykko isttaadiyemiyappe kareera

oosettees. Wottay qantta, giddonne adussa haahotettaa geetettidi heezzan
shaahettees. Qantta haahotettaa wottay ba giddon oyqqiyogeeti 1oo metiriya, 200 u
metiriya, 400u metiriya, 4x100u metiriya, 4x400u koxiya sheeraa hegaadankka 100u
metiriya, 110u metiriyanne 4x400u metiriya xubiya kanttiyogaa. Ha kifile xekkan
eesotanawu woxxiyogaa giya ootti bessiyo luxettay giigiis /shiiqiis.
Eesotanawu woxxiyogaa.
Eesotanawu woxxiyogaa giyogee issi maacettidi imettida haahotettaa qantta

wodiyan woxxidi wurssiyogaa giyogaa. Eesuwan woxxidi imettida haahotettaa
wurssanawunne qantta saatiya oyttanawu/ mazggabissanawu: denddoy, tohuwanne
66
kushiya yegettay woykko qaattay gamma gidiyogee koshshees. Hegaa gishshawu

eesuwa wottawu sintta qofay issi qaattaa qantta saatiyan wurssiyogaa.
Oosuwa 1: 30 ppe – 50u metiriya eesuwan woxxiyogaa: wottaa sintta qofay-

qantta saatiya mazggabissiyogaa/ oyttiyogaa.
Oosuwa kasiya- kaaluwa:
 Xeessaappe qommoora de'iya bolla kifiliya sinttawu zuubbarssidi eesuwan

tohuwa qaattiyogan kushiya qaattaakka tohuwara giigissidi tanggiyogan 15 u
metire gakkanaashin meezetiyogaa.
 Loddan woxxiyo wottaa 20u metire gakkanaashin meezetiyogaa,
 Ha qaattaa 30u metire gakkanaashin waattan issoy issuwaara annaacettiiddi
eesuwan woxxiyogaanne meezetiyogaa,
 Qaattawu sohuwa haahotettaa gujjidi 40ppe-50 metiriya oydda oydda gididi
annaacettiyogaa.
Misiliya 16 (30ppe-50 metire gakkiya eesuwan woxxiyo wottaa bessiya asata.)
Oosuwa 2: 60ppe-70u metiriya eesuwan woxxiyogaa
Wottawu sintta qofay- qantta saatiya oyttiyo/mazggabissiyogaa.

67
Oosuwa kasiya-kaaluwa:
 Xeessaappe qommoora de'iya bolla kifiliya sinttakko zuubbarssidinne

eesuwan tohuwara giigissidi gina giddo gidida eesuwan 25u metire
gakkanaashin meezetiyogaa.
 Eeso wottan 50u metire gakkanawu meezetiyogaa.
 Ha qaattaa 60u metire gakkanaashin waattan gididi issoy issuwara
annaacettiiddi eesuwan woxxiyogaanne meezetiyogaa
 Qaaxxiyo haahotettaa gujjidi 60ppe-70u metire gakkanaashin oyddaa,
oyddaa gididi eesuwa wottaa annaacettiyogaa.
Saatiyawu woxxiyogaa
Saatiyawu woxxiyogee bollawu de'iya minotettaa xekkaa naaganawu, wottan bari

ufayssaa gujjanawu, lo''o hanotan wodiya aattanawunne imettida saatiyan adussa
haahotettaa woxxidi wurssanawu maaddees.
Oosuwa 3: ziqqa eesuwan qanxxennan 50ppe -60u sekonddiya woxxiyogaa.
Sintta qofay:- imettida saatiyan ay keena haahotettaa woxxana danddayidaakkonne

eranaassa.
 Saatiyawu woxxiyogee- tohuwa denttuwa

- tangguwa yesuwa
- kushiya qaattaa h.h.m. kaalliyo baaso gidida wottaa
hiillata
/ogeta
68
Misiliya 17: (ziqqa eesuwan/ daro eesotennan) 50ppe-60u sekondiya

woxxiyogaa bessiya misiliya
 Luxissiyageetun kaafettidi naa''u adussa yafaratun ziiriyan eqqiyogaa.

 Intte eqqido sohuwan 30u sekonddiyawu kushiyanne tohuwa qaattaa
giigissi go'ettidi woxxiyogaa.
 Intte danddayiyo wotta hiillan go'ettidi 35u sekonddiyawu loddan (ziqqa
eesuwan) qanxxennan woxxiyogaa
69
 Luxissiyageeti malaataa bessiyo wode gamma gidida wottaa hiillaa

go'ettidi loddan 40u sekonddiyawu woxxiyogaa.
 Luxissiyageetu kaafiyan 50u sekondde gakkanawu qanxxennan loddaara
(ziqqa eesuwan) baaso gidida wottaa buussaa kaalliiddi woxxiyogaa.
 Naa''a gididi woxxiyogan issoy oottiyo wode haray kaalli kaallidi balaa
giigissiiddi 50u sekonddiyawu woxxiyogaa,
 Naa''a naa''a gididi gamma wottaa hiillata go'ettidi 60u sekonddiyawu
ziqqa eesuwan (loddan) woxxiyogaa)
 Heezza heezza gididi gamma wottaa hiillata go'ettidi 60u sekonddiyawu
loddan (ziqqa) eesuwan woxxiyogaa.
Oosuwa4: Ziqqa eesuwan (loddan) qanxxennan 2ppe-4udaqiiqaa woxxiyogaa.
Sintta qofaa- Imettida saatiyan ay keena woxxi dandayiyakko eranaassa.
 Saatiyawu woxxiyogee- tohuwa denttuwa

- tangguwa yesuwa,
- kushiya qaattaa h.h.m. kaalliyo baaso gidida wottaa
hiillata /ogeta.
Oosuwa kasiya –kaaluwa
 Luxissiyageetun kaafettidi naa''u adussa yafaratun ziiriyan eqqiyogaa.
 Intte eqqido sohuwan issi daqiiqawukka qanxxennan kushiyanne
tohuwa qaattaa giigissi go'ettidi woxxiyogaa,
 Intte huuphe wottaa hiillan go'ettidi naa''u (2') daqiiqawu ziqqa
eesuwan (loddan) qanxxennan woxxiyogaa,
 Luxissiyageeti malaataa bessiyo wode gamma gidida wottaa hiillaa
go'ettidi loddan heezzu (3'u) daqiiqawu woxxiyogaa.
70
 Naa''a naa''a gididi woxxiiddi issoy oottiyo wode haray kaalli-kallidi

balaa goyidiiddi oyddu (4u) daqiiqawu woxxiyogaa.
 Heezza heezza gididi gamma wotta hiillaa go'ettidi oyddu (4')
daqiiqawu ziqqa eesuwan woxxiyogaa.
Yigetta Oyshaa
Gamma giidida wottaa hiillan go'ettidi eesuwaninne loddan woxxiyogaa oosuwan

bessite.
Hassayissuwa
 Dumma dumma gaasotun woxxanawu danddayenna luxanchchati inttena

luxissiyageetussi yootidi inttiyo injjetiya hanotan qaaxxidi oottanawu
koshshees.
 Intte heeran qaaxettidi woxxiyo wodiyan toho asawu giigida oge xalaalaa
go’ettidinne kaamiya daafaappe naagettidi woxxanawu koshshees
 4.2. Oluwa
Koshshiya luxettaa gidaa- luxanchchati ha huuphe yohuwa
 Naa''u kushiyan maadetti oyqqidi deexxiya buqurata sinttawu

olanawu bolla bagga asatetta kjifiletu equwa bessoosona.
 Issibaa olanawu denddo/baaso gidiya yohoti aybee aybee?
71
Oloy meretan imettida qaatta gidiyo gishshawu galla galla oottiyo oosuwan
polettiyabaa.
Ha mereta hanotan asay qaaxxiyo qaattay annaaciya daraphan bari giddon oyddu
oliyobata oyqqees. Hegeetikka: mulumuqqe shuchchaa/ aloolluwa,
irzzuwa/diskkeesiya, tooraanne madooshaa oliyogaa gidishin oluwa meezetiyogee
bollaassi wolqqaanne minotettaa immees; koyyido baggi dakkotanawu
(simmanawukka maaddees.
Ubba oluwa / xonggettaa qommotikka koyyiyo issi mala gidati:

 Tohuwa, kushiyanne ayfiya qaattay issippe wodhdhiyogaa
 Haahotettaa yesuwa
 Wodiyanne wolqqaa akeekoy ayfettiyageeta.
Ha huuphe yohoy wudiyobay ha qommo baggan de'iya /qonccida yohota

dichchiyogaa.
Ha kifile xekkan haassidi oliyogaa xeelliya oluwa qaattay shiiqiis.
Haahuwawu oliyogaa
Haahuwawu olanawu - Kushiyanne tohuwa qaattaa
- bollaa toliya/equwa
- oliyo ginata
- oliyobaa oyqqiyo baaso gidata.
Oosuwa- Guutta deexotettay de'iyo kuwaseta haassidi oliyogaa
Qaattawu sintta qofay- haassidi olanaassa
Oosuwa kasiya-kaaluwa :
72
 kuwasiya oyqettaa, kushiyanne tohuwa qaattaa, bollaa toliya/equwa),

oliyo ginaanne haahotettaa.
 Koyrottidi naa''u kushiyan deexxi-ekkiya kuwasiya pude olidi oyqqiyogan
meezetiyogaa,
 Som''uwa oliyo ginaakko zaaridi eqqiyogaanne kuwasiya naa''u tohuwa
tefuwa giddon oyqqiyogaa.
 Naa''u gediya hashiya aahotettaa likkiyan dooyidi shiishshi ekkiyogaanne
zokkuwa sitti oottiyogaa meezetiyogaa.
 Kuwasiya naa''u kushiyan oyqqiyo oyqettaa hiillaanne bollaa toliya
menttidi eqqiyo hanotaa go'ettidi amarida haahotettaa sinttawu sugidi
oliyogaa,
 Deexxi ekkiya kuwasiya haakkidi eqqida laggiya naa''u kushiya sinttawu
sugi olidi gattiyogaa,
 Issi tangguwa qaaxxidi deexxi ekkiya kuwasiya ba laggiyawu oliyogaa,
 Loddan loddan naa''u kushiyan olidi haakki eqqida laggiyawu
gattiyogaanne zaaridi awu oliyo wode sophiyogaa,
 Oyddaa oyddaa gididi oyddu tenqqaa medhdhidinne issi mala haahotettan
eqqidi deexo kuwasiya oluwan koyroy naa''anttuwawu, naa''anttoy
heezzanttuwawu, heezzanttoy oyddanttuwawu gattiyogan kuwasiya
yuushshay kaariya qottaa oyqqanaadan oottidi meezetiyogaa.
73
Misiliya 18 Guutta deexotettay de'iyo kuwaseta haassidi olishin bessiyagaa

Yigetta oyshaa
 Deexxi-ekkiya kuwasiya haassidi oliyogan kushiyanne bolla bagga
asatetta kifiletu qaattaa bessite.
4.3. Gufaa
Koshshiya keena luxetta gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxidoogaappe

guyyiyan:
 Toho bolli uttosaappe guppiyonne shemppiyo hanotaa gamma ogiyan

bessoosona.
 Issi sohuwan eqqosaappe pude guppanawu gamma gidiya xade bagga
asatettaa kifiliya utettaa bessoosona.
 xeessaappe bollanne xeessaappe garssa bolla kifiletu qaatta giigissidi
gakkana danddayiya metota birshshoosona.
Denddonne beegottiya osyhaa;
 Xoqqaa gufaa guppanawu nuuni kaallana bessiya ogeta hittifirite.
Xoqqaa gufaa
74
Gufay wottaadaaninne oluwadan mereta qaatta giishin beni mayzzappe doommidi

asay ay xubiyakka guppidi pinniyo ooso. Gufaa qaratettay dumma dumma
urzzetussi ubbakka qassi –gitiya kuwasiyassi, keyishiya/qirccaatiya kuwassiyassi
h.h.m. xoqqa beeraa bessees. Gufay gallassan gallassan nu de'uwa giddon gayttiya
xubeta pinnanawu maaddiya qaratetta.
Naa''u gufa qommoti de'oosona.
Hegeetikka adussatettaa gufaanne xoqaa gufaa geetettidi erettoosona.
Ha kifile xekkan intte xoqqatettaa (xoqqaa) gufaa meezetanaadan shiiqiis.
Gufaa buussata geetettiyageeti: wottaa, sa'aa caaniyogaa, carkkuwan

shemppiyogaa, xoqqetettaa xubiya kanttiyogaanne duge sa'an wodhdhiyogaa/
shemppiyogaa.
Oosuwa 1- Xoqqaa gufaa
Ha qaattawu sintta qofay:- Gufaa xoqqatettaa gujjiyogaanne giiguwa injjeyidi

wodhdhidi shemppiyogaa;
Oosuwa kasiya-kaaluwa:-
 Daro baggi tohuwa bollan wudida bollaa ho’ettiyo qaattaa qaaxxiyogaa,

 Eqidi pude guppiyogaa, he wodiyan pude guppi simmidi lo''o equwa
meezetiyogaa.
 Kaallidikka amarida qaattaappe guyyiyan xubee baynnan pude guppidi
meezetiyogaa.
 Naa''u eqqida ballan gede qashettida 50u santti metiyappe 70u santti metiriya
xoqqatettay de'iyo wodoruwa bollaara eqidosaappe guppidi aadhdhiyogaa.
75
 Buussan naa''u tangguwappe guyyiyan xoqqan qashettida wodoruwappe

guppidi aadhdhiyogaa meezetiyogaa,
 De'iyosaappe dendduwa xoqqatettaa gujjidi guppiyogaanne simmidi sa'an
suure equwa meezetiyogaa.
Misiliya 19 xoqqaa gufaa guppishin bessiyagaa
Hassayissuwa:
Gufay polettiyogee gufawu giigida buquraa / mittaa/ sinttan beettiya sohuwa bollan
50ppe-70u santti metiriya haahotettay de'anawu koshshees.
Yegetta oyshaa:-
Xoqqaa gufaa intte eqqosaappe denddidi shemppiyosaa gtakkanawu de'iya honotaa

oottidi bessite.
Shemppuwa 4 Kushshaa
Wottaa qaattati daro baggi mereta qaattata gidiyo gishshawu ay bariyan de'iya
asawukka injjetoosona. Wottaa qaattati wottaa, gufaa, oluwa gidata
gujjiyageeta.Hegaa ginaara bollaa minotettaa, tishshatettaa bollaa kureti gayttiyo
76
sohoti koyyidoogaatto qaaxxiyo gidaanne bolla kifileti issippetettan maayettidi

qaaxxiyo hanotaa dichchiyogaa.
Ha shemppuwan wottaa qaratettaa /gidaa gujjiya qaattati qonccidaagteeta gidiyo

wode wottaa aybatettaa, wottaa wurssetta ayfetettawu polettana bessiya qaattatu
gidati/ paatettidi qonccidosona. Hageetu bollan gujuwan eesuwa wottaynne I
immiyo go''ay qoncciis. Oluwa gidaa gujjanawunne giigissanawu yesuwa deexo
kuwasetanne hegeeta malatiya yohoti oluwa qaattaa giddon gujettanaadan oosettiis.
Gufa gidaa dichchiya qaattati sa'aappe denddiyogeenne carkkuwa bollan

takkanawu danddayissiya hanotati beettiyabata. Ha qaattati galla galla asaa naatu
de'uwa qaatta giddon gayttiyageeta gidiyo gishshawu go'ay keehi qoncce.
Gufay haahotettaa kammanaassinne xoqatettaa demmanawu polettiyagaa. Hagawu

maaddanaadan kifile xekkawu hanees geetettidi ammanettido xoqqaa gufaa bollan
minttettuwa qaattay shiiqanaadan oosettiis.
Shemppuwa 4 Kuushsha oyshata
A. Kaallidi de'iya oyshatussi gamma zaaruwa oyqqida machchallaa

doorite.
1. Kaalliyageetu giddoppe wottaa kifile gidennaagee awugee?
A. oluwa B. Gufaa C. wottaa D. sinttawu aadhdhi-wodhdhiyogaa
2. ---- Yafaran polettiya ooso.
A. Oluwa B. Gufaa C. wottaa D. ubbaykka zaaro.
3. Wottaa eesuwan woxxidi wurssanawu koshshiyagee awugee?
A. wottawu dendduwa giigissiyogaa
B. Kushiyanne tohuwa issippetettaa
C. bolla bagga asatettaa hanotaa
D. Ubbaykka zaaro
77
4. Haahotettaa gufaa kanddo gidennaagee awugee?

A. woxxiyogaa C. miyyekki denddiyogaa
B. pude denddiyogaa D. Ubbaykka zaaro
5. Xoqqaa gufaa kanddo gidiyagee awugee?
A. sa'aa oyqqiyogaa
B. Carkkuwan takkiyogaa
C. sa'an woddhdhiyogaa
D. Ubbaykka zaaro
B) Kaalliya oyshata zaarite.
1. Baaso gidida wottaa hiillata birshshidi qonccissite.
2. Wottaa kanddota xaafite.
3. Wolqqaama /deexo/ buquraa oliyogan demmiyo go'ata qonccissite
78
Shemppuwa 5: Jiminasittikiya
Geluwa
Jiminasttikee lume gezo xekkan erettiya annaace qommotuppe issuwa.
Jiminasttikiya giyogee doorettidanne giigettida bollaa qaatta gididi selliyan,

waattaaninne issippetettan hegaadankka buquraaninne buquray baynnan oottiyo
qaattaa qommo. Jiminasttikiyawu heezzu eeshshati deiyageeta gidishin hegeetikka:
annaaciyabaa, luxettaabaanne akkamuwabaa bessiya eeshshata milatiyageeta.
Jiminasttikee payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa giddon immiyo go'ay

dibbata, bolla kifiletu kureta ubbakka qassi xeessappe bollaara deꞌiya asatetta
kifiletu minotettaa dichchiyogan xoqqa beeraa bessees/ kaaꞌees.
Ha shemppuwa giddon dumma dumma qarati deꞌoosona. Hegeetikka buquray

baynnan oottiyo jiminasttike qaattata, giyogeenne sinttawu aadhdhiwodhdhiyogaa,
guyye gutti aadhdhi wodhdhiyogaanne som″uwa zalanggaakko zaaridi guyye gutti
aadhdhiwodhdhiyogaa, zalangga oydiya/wombbaraa bollaara guppiyogaa.
Hegaadankka eqqenna ilddiiso shochchaa jimnasttikiya luxanaadan inttiyo shiiqiis.
Dumma koshshay deꞌiyo luxanchchati intte bollaa qohuwa qommuwaadan ubba

jimnasttikiyakka dichchiya qaattata dooridi hashetanawu bessees.
79
Luxettaa wurssetta ayfeta: luxanchchati ha shemppuwa luxidoogaappe

guyyiyan:
 Buquri baynnan oosettiya jimnasttike qaattaa oottoosona.

 Ziqqa xekkan buquraara oosettiya jimnasttike qaattata qaaxidi
oottoosona.
 Jiminastteike qaatta go'aa eroosona.
 Buquran goꞌettidi oottiyo jimnasttike qaattata oottiyo akeekaa
gujjoosona.
5.1. Buquri baynnan oosettiya jimnasttike qaattata
Koshshiya Luxettaa gidata: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxidoogaappe

guyyiyan:
 Dumma dumma hiillan kawo tuussa eqqoosona.

 Guyye gutti aadhdhi wodhdhidi gamma equwa eqqoosona.
 Dumma dumma hanotan sinttawu aadhdhi wodhdhoosona.
 Buquri baynnan oottiyo jiminasttike qaattatu go'aa qonccissoosona.
Denddonne beegoyiya oyshata:-
1. Buquri baynnan oosettiya jiminasttike qommota qonccissite.

2. Buquri baynna jiminasttikawu deꞌiya go'aa hittifrite.
80
Buquri baynna jimnasttikiya giyogee:- loytti waaxidi giigissidinne dooridi

ayba buqura kaafeenne baynnan oosettiya jiminasttike qommo.
Buquri baynnan oosettiya jiminasttike qommota geetettiyageeti:

sinttawunne guyye aadhdhi wodhdhiyogaa, carkkuwan aadhdhi
wodhdhiyogaa, kawo tuussa eqqiyogaa, hashiyan eqqiyogaa, kushiyan
eqqiyogaa, som''uwaninne kushiyan pixinggettiyogaa h.h.m.
Eti immiyo go''aykka- dibbaa minotettaanne zirxxatettaa, koyyido ginawu
dakkotanawu/qalam''ettanawu, injjeyuwa gujjanawu, miizaanaa naaganawu,
banan ammanettiyo abbiya dichchanawu, waxiwaxuwa boolimissanawunne
giigida bollaa tolee/ eqoy deꞌanawu maaddees. Ha kifile xekkan inttiyo
shiiqidaagee sinttawunne guyye aadhdhi wodhdhiyogaanne kawo tuussa
eqiyogaa.
Oosuwa 1 sinttawu aadhdhi wodhdhiyogaa:- sinttawu aadhdhi
wodhdhiyogee buquri baynnan oosettiya jiminasttike qommo gidishin.
koyyido baggi leeqqamiyo gidaa, issippiyo hanotaa, waxiwaxuwanne
zirxxatettaa boolimissees.
 Bollaa hoꞌetuwa qaattaa oottiyogaa
 Koyrottidi gulbbataa tiraakko ehiidi kushiyan qachchiyogaanne
guyyenne sinttawu simerettiyogaa ootissiyogaa.
81
Misiliya 20: (Gulbbataa tiraakko ehiidi kushiyan qachchiyogaanne guyyenne

sinttawu simerettiyogaa bessiyagaa,
 Piraashiya bollan uluwan zin''idi kushiyanne tohuwa miccidi aadhdhi

wodhdhiyogaa
 Gulbbataa baggan kulum″idi, kushiya sinttawu miccidi meezetiyogaa
Misiliya 21 (sinttawu aadhdhi wodhdhanawu tohuwa baggan kulum''idi toho bollan

uttiyogaa bessiyagaa.
82
 Naa''u tohuwa aahuwan dooyidi huuphiya / qooriya naa''u toho giddo

gelissidi guyye xeellanawu maliyogaanne hashiya boshissidi aadhdhi
wodhdhiyogaa. ha qaattaa heezzutoo heezzutoo meezetiyogaa.
 Issi issi meezetuwa wodiyan dawutaraa gacuwan oyqqidi sinttawu

gonddorettiyo/ aadhdhi wodhdhiyogaa (naa''uto oottyogaa)
 Baggan gulbbataa kulum''idi kushiya piraashiya bollan wottiyogaanne loddu
giidi qooriya (huuphiya naa''u tefuwa giddo gelissidi hashiya saꞌaa boshissidi
aadhdhi wodhdhiyogaa/naa''uto oottiyogaa).
 Naa″u gediyappe giddon dawutaraa oyqqiyogaanne sinttawu aadhdhi
wodhdhiyogaa
 Gamma equwa eqqidi issitoo aadhdhi wodhiyogaanne guyye sohuwa
simmidi heezzutoo zaarettiyogaa.
 Gamma equwa eqqidi naa''utoo maaraara aadhdhi wodhdhiyogaanne kayan
kayan heezzuto zaarettidi oottiyogaa.
 Gamma equwa eqqidi heezzutoo maaraara aadhdhi wodhdhidi oottiyogaa.
 Ginaa laammi laammidi oyddutoo maaraara aadhdhi wodhdhiyogaa.
83
Misiliya 22 sinttawu aadhdhi wodhdhiyogaa bessiyagaa (Zammaana meran)
Oosuwa balaa
 Huuphiya saꞌaa woykko piraashiya boshissidi aadhdhi wodhiyogaa

 Bollaa bessiyagaatto xaaxennaagaa / qalam''ennaagaa
 Aadhdhi wodhdhoogaappe guyyiyan denddiiddi saꞌan keten''iyogaa /
zemppiyogaa
 Yafaraa naagidi aadhdhi wodhdhennaagaa
Oosuwa 2 Guyye gutti aadhdhi wodhdhiyogaa. Guyye gutti aadhdhi

wodhdhiyogee likke sinttawu aadhdhi wodhdhiyogaadan kulum''ettiyo
/dakkotiyo abbiya, bollaa issippe yeggiyo hanotaa, waxiwaxuwanne minotettaa
boolimissees.
 Koyrottidi tohuwa tiraakko shiishshidi qachchiyogaanne guyye

qaaxxidi simmiyogaa ichchashutoo oottiyogaa
 Guyye simmi zin''idinne guyye qaaxxidi guyye baggaara tohuwa
biradhdhiyan saꞌaa bochchidi simmiyogaa.
 Toho bolli uttosaappe guyye gutti tohoy kalum''ettosaara
shemppiyogaanne qaaxetti simmidi toho bolli uttiyogaa.
 Guyye gutti qaaxxiyogaa hegaappekka kushiya gomppan hashiya
matan saꞌaa bochchiiddi, simmidi toho bolli uttiyogaa.
 Kushiya hashiya heeran guyye gutti aatti yeggidi zemppuwan guyye
gutti aadhdhi wodhdhidi gulbbatan saꞌaa bochchiyogaa
 Bari wolqqan aadhdhiwodhdhidi gulbbatan saꞌaa boc.hchiyogaa
84
 Kushiya biradhdheenne kushiya gomppay huuphiyaara gamma/likke

gidiyo wode sohuwaara kushiyan sugiyogan aadhdhidi wodhdhidi toho bolli
uttiyoga
 Zaari zaaridi guyye gutti naa''utonne heezzuto aadhdhi wodhdhiyogaa
 Sinttawunne guyye aadhdhi wodhdhidi bollaa giigissidi zaaretti
zaarettidi oottiyogaa.
 Gamma (likke) oosuwa bari laggiya oottidi bessiyogaa
Misiliya 23: (Guyye gutti aadhdhi wodhdhishin bessiyagaa
Oosuwa balaa
 Naa''u kushiya lagge goꞌettennaagaa

 Wolqqaa issi miyyiyawu(baggawu) darssiyogaa
 Kushiya kuriya(qesiya) ziireyiyogaa gishshaa miyyiyawu micciyogaa
Oosuwa 3- som''uwan/ kawo tuussa / eqqiyogaa
Bollawu sikko (1/3) deexuwa som''uwa bollan, heezzappe naa''u kushiya (2/3)
qassi kushiya bollan shemppanaadan oottidi miizaanaa naagiyo abbiya
85
boolimissanawu danddayettees. Som''uwan/ kawo tuussaa / eqqiyogaa xoqqa

hanotan dichchiyogee miizaanaa naagiyoganawunne dibbaa minotettaa gujjanawu
maaddees.
 Tohuwa hashiya aahotettaa yesuwan dooyidi he aahotettan piraashiya bollan

gulbbatiyogaa
 Naa''u kushiya gulbbataappe denddo oottidi heezzu miyyiyaawa oottiyagaa
 Naa''u kushiya xeeray gayttido sohuwan som''uwa wottiyogaa, haddirssa
gulbbatay gulbbatidosan haddirssa kushiya wottiyogaa.
 Gulbbatida gulbbataa tohoy qaaxxennan sitti oottiyogaa.
 Ushachcha kushiya kuriya bollan ushachcha tohuwa, haddirssa kushiya
kuriya bollan haddirssa tohuwa kaqqidi 10u sekondde gidayagawu, miizaana
naagiyogaa (qaattaa meezetana gakkanawu zaari zaaridi oottiyogaa).
 Bolla bagga qaattaa danddayidoogaappe guyyiyan naa''u tohota asa
maaduwan kushiya kuriyappe guuttaa pude denttiyogaa
 Naa''u tohuwa ayba zemppissoykka baynnan xoqqu oottiyogaanne 10 u
sekonddiyawu miizaanaa naagiyogaa.
 Kushiya kuriyappe tohuwa denttidi asa kaafiyan tohuwa sitti oottidi 15u
sekonddiyawu miizaanaa naagiyogaa
 Asi kaafennan barkka bolla bagga qaattaa meezetiyogaa
 Tohuwa saꞌaappe pude sitti oottidi 15u sekonddiyawu miizaanaa naagiyogaa.
86
Misiliya 24 (som''uwan eqqanawu som''oynne kusheti waanana bessiyakkonne

bessiya misiliya.
Oosuwa balaa
 Huuphiyawu giddo gina liiphiyan, saꞌaa woykko piraashiya bochchiyogaa.

 Kushiya aassiyogaa woykko xunttiyoga.
 Kushiya huuphiya likkiyan baazzayidi wottiyogaa.
 Deexotettaa muleera som''uwa bolli peeshshiyogaa.
Yigetta Oyhata
1. Sinttawunne guyye gutti aadhdhi wodhdhiyogaa oottidi bessite.

2. Saꞌa tussa eqqiyogaa (som''uwan eqqiyogaa) dumma dumma hiillan oottidi
bessite.
5.2. Buquran oosettiya jiminasttike qaattata
Koshshiya gidata: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxidoogaappe

guyyiyan:-
 Buquran go'ettidi oottiyo jiminasttike qaattatu go''aa qonccissoosona.

 Gamma gidida buqura jiminasttikiya go''aa ooso bolli peeshshoosona.
87
1. Buquran oottiyo jiminasttikiya qaattaa yootite.

2. Naa''u buquran oottiyo jiminasttikiya qaattaa goꞌata qonccissite.
Buquran oosettiya jiminasttike qaattata
Buquraa goꞌettidi oottiyo jminasttikee jiminasttikiyawu issi macara gidishin

dumma dumma buqurata go'ettin injjetida hanotan oosettiya qaatta.
Buquraa jimnassttikiya geetettiyageeti;
 selle zalanggaa – kulum''iyogaa, sinttawu aadhdhi wodhdhiyogaa

 waatta zalanggaa – dumma dumma jiminasttike qaattata oottiyogaa
 miyyiyawa saaxiniya – dumma dumma jiminasttike qaattata oottiyogaa
 miyyaawa /zalangga/ oydiya bollan miizaanaa naagidi oottiyogaa h.h.m
Buquran jiminasttikiya oottiyogee demissiyo go''ata
 pude kiyyiyogaa, kulukummiyogaa, maggulliyo (qaaxettiyogaa), go''ettiyo

buquraa oyqqiyo hanotaa boolimissanawu,
 Xalatettaanne banatettan ammanettiyogaa gujjanawu,
 Bolla bagga asatettaa kifiliya minotettawu maaddees.
Ha kifile xekkan inttiyo shiiqida qarata
1. Miyyawa saaxiniyappe piridi piraashiya bolli aadhdhi wodhdhiyogaa

2. Som''uwa zalangga oydiyakko zaaridi guyye gutti aadhdhi
wodhdhiyogaanne;
3. Zalangga Oydiyaappe guppiyogaa
Oosuwa 1. Miyyawa saaxiniyappe (bar box) guppidi piraashiya bolli

aadhdhiwodhdhiyogaa.
88
Miyyiyawa saaxiniyappe guppidi piraashiya bollan aadhdhi wodhdhiyogee

biratettan banan ammanettiyo hanotaa boolimissiya, xalatettaa gujjiya, tohuwa
shemppuwanne bolla kifiletu issippetetta oychchiya/koyyiya qaatta qommo.
Koshshiya buquray- miyyiyaawa saaxiniyanne orddi ekkiya piraashiya
 Bollaa gidaa qaattaa oottiyogaa

 Ayba buqurikka baynnan toho bolli uttosaappe naa″u tohuwan denddidi
guppiyogaanne pachchi giidi wodhdhiyo /shemppiyogaa
 Miyyiyawa saaxiniya bolli hemettidi kiyyiyogaanne wodhdhiyogaa
 Miyyiyawa saaxiniya bolli kiyidi, naa''u tohuwan guppidi saaxiniya bollappe
wodhdhiyogaanne gulbbataa qalam''I ekkidi bollaa deexotettaa, gulbbataa
kulum''idi bana naagidi saꞌaa bollan shemppiyogaa.
 Miyyiyaawa saaxiniya bollappe daadiri denddidi piraashiya bollan guppidi
wodhdhiyogaa
 Miyyiyawa saaxiniya bollappe daadiridi piraashiya bolli guppidi
wodhdhiyogaanne kushiya gomppaa piraashiya bollan shemppissiyogaa
(naa''utoo)
 Miyyiyawa saaxiniya bollan daadiri- ekkidi sintta tohuwa yachchan
piraashiya bollan shemppiyogaanne kushiya gomppaa go'ettidi sintawu
loddan aadhdhi wodhdhiyogaa (heezzutoo)
 Miyyiyawa saaxiniya bollappe guppidi piraashiya bolli sintta tohuwa
yachchan shemppiyogaanne kushiya gomppaa (yachchaa) goꞌettidi eesotidi
sinttawa aadhdhi wodhdhiyogaa (heezzutoo)
89
Misiliya 25 (Miyyiyawa saaxiniyakko guppiyo wode bessiyagaa)
 Yigetta oyshaa
1. Miyyawa saaxiniya bollappe guppidi gamma shemppuwa shemppidi
/wodhdhidi bessite.
Oosuwa 2. Som''uwa zalangga wombbaraakko zaaridi guyye aaddhi-

wodhdhiyogaa:-
Ha qaattay buquraa bollan polettiyagaa gidishin banan ammanettiyogaa,

xalatettaa, miizaanaa naagiyogaa, tishshatettaa, bollaa koyadan kiittiyogaa,
waxiwaxuwa gujjiya jiminasttike qommo
 Zalangga wombbaraa bollan kiyidi zokkuwan zin''iyogaa

 Zalangga oydiya bollan gulbbataa tiraakko oyqqidi guyyenne sinttawu
qaaxxiyogaa
90
 Zalangga oydiya bollan pachchi giidi kushiya guyye aatti yeggidi

kaafiyan aadhdhi wodhdhiyogan gulbbatan oydiya (zalanggaa bochchiyogaa
 Bari wolqqan guyye gutti aadhdhiwodhdhidi gulbbatan wombbaraa
bochchanawu bessees. Kushiya biradhdhiyanne gomppaa hashiyappe
bollaara kare malaatiyogan, sheechchee huuphiyaara likke gidin sohuwaara
kushiyan sugiyogan aadhdhi wodhdhidi oydiya bollan toho bolli uttiyogaa
giyogaa
Yigetta oyshata
1. Zalangga oydiyappe guyye gutti aadhdhi wodhdhiyogaa bessite.

2. Ha qaattaa go'ay aybakkonne qonccissite.
Oosuwa 3- Zalangga oydiyappe guppiyogaa
Zalangga oydiya / wombbaraappe guppanawu nu wudana bessiyabay: wombbaraa

bolla equwa, kushiya pude micettaa, inddashiya aassidi guppiyogaa, sitti giidi
Sinttawu xeelliyogaa, inddashiya aassidi saꞌan shemppiyogaanne kusheta
miyyiyakko gede micciyogaa.h.h.m.
Ha qaattawu sintta qofay- Banan ammanettiyogaa, xalatettaa gujjiyogaa,

miizaanaa naagiyogaa boolimissiyogaa.
 Saꞌaa bollan gididi kushiya pude denttiyogaanne gede micciyogaa

meezeyiyogaa
 Zalangga wombbaraa bolli kiyidi tohuwa hashiya aahotettaa yesuwan
wottidi kushiya pude micciyogaa meezetiyogaa
 Zalangga oydiya (wombbaraa bolli eqqidi, inddashiya aassidi
guppiyogaanne simmidi shemppiyogaa
91
 Zalangga oydiya bollan eqqidi inddashiya aassidi guppiyogaa,

shemppiyogaanne kushiya gede micciyogaa.
Misiliya 26 (zalangga oydiya bollappe guppidi saꞌaa bollan shemppishin

bessiyagaa)
Yigetta Oyshaa
1. Zalangga oydiya bollappe guppiyogaa adda/gamma oosuwa oottidi bessite.
5.3. Eqqenna ilddiiso shochchaa jiminasttikiya.
Koshshiya luxetta gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa

 Gamma gidida eqqenna ilddiiso shochchaa jiminasttikiya qaattaa

ooso bolli peeshshoosona.
Eqqenna ilddiiso shochchaa jiminasttikiya eeshshata qonccissite.
92
Eqqenna ilddiiso shochchaa jiminasttikee bollaa minttettuwa luxettaa giddon

imettiyogee:- miizaanaa naagiyogaa, bolla kifiletu suure buussaa, shochchaanne
bilaa heennaa intte eranawu danddayissanaassa.
Eqqenna ilddiiso shochchaa jiminasttikee muuzunqqaa shochchan kaafettidi

maggulssan, mirqqettan, dafettaaninne laggetiyanne laggetenna qaattatun
kuwasiyan iriivaane carqqiyan, irzzo bondda biratan, olettiya koxiyaninne
wodoruwan ooso bolli peeꞌiya bila qommo. Eqqenna ilddiiso shochcha
jiminasttikee lume gezo xekkan maccaasa xalaalay annaacettiyo annaace
qommo.
Dafettiyo/ gooshettiyogee bollaa kifileta giddo ginaappe haassiyogaa woykko
bolla kifileti gayttiyo sohuwa (kuriya) danddayido keenan qaattiyogaa, qaattaa
gujjanawunne micettanawu (yeddi bessanawu) dafettiyogee kosshees. Guutta
saho heennay siyettana gakkananwu danddayettido keenan goochchiyogeenne
bollaa yeddi bessiyogee dafuwa abbiya boolimissees woykko dichchcees.
Mirqqettiyogee doorettida bolla kifiliya bari zalanggaa yuushuwan
yuushshiyogaa. Danddayido keenan bollaa kifiliya mirqqidi hara ginaara
yuushshiyogeenne zemppissiya kifileta mintti oyqqiyogee mirqqetiyo hanotaa
boolimissees.
Oosota
 Uluwan zin''idi tohuwan guyye bagga huuphiya bochchiyogaa
 Uluwan zin''idi deꞌiyosan haattaa wadhdhiyogaadan
wadhdhiyogaa
 Gulbbataa som''uwan bochchiyogaanne simmiyogaa
 Kushiyan tohuwa biradhdhiya bochchiyogaanne simmiyogaa
 Qooriya yuushshi yuushshi aattidi qaattiyogaa (diijoyiyogaa)
 Uttidi issi tohuwa pude denttiyogaa
93
 Sitti giida yafaran toho biradhdhiya miizaanaa naagidi

qaattiyogaa.
Hagaappe qommoora qonccida qaattata guutta giishin heezzu kifile wodiya

goꞌettidi muuzunqqa shochchaa qaattata giigissidi oottiyogan meezetiyogaa.
Shemppuwa 5 Kuushshaa
Jiminasttikiya giyogee doorettidanne injje hanotan giigida bollaa qaattaa gidishin

selliyan, waattaaninne issippetettan hegaadankka buquraaninne buquribaynnan
oosettiya qaatta qommo. Ha shemppuwa giddon kuuyettidaageeti baaso gidiya
jiminasttike qaattata. Jiminasttike qaattatu macarati keehi daro.
Gidikkonne ha kifile xekkan shiiqanawu bessoosona geetettidi eranchchati

ammanettin doorettidaageeti buquraaranne buquri baynnan oosettiyageeta;
hegaadankka eqqenna ilddiiso shochchaa jiminasttikiyan oosettiya oosota.
Buquray baynnan oosettiya jiminasttikee demissiyo go''ati dibbaa minotettaanne

zirxxatettaa, dakkotiyo abbiya/ danddaya, injjeyuwanne miizaanaa naagiyogaa
h.h.m. boolimissanawu maaddees.
Buquran oosettiya jiminasttikee jiminasttikiyawu issi macara gidishin dumma

dumma buqurata goꞌettin giigida hanotan oosettiya qaatta.
Demissiyo go''atikka:- pude kiyyiyogaa, kuulukumiyogaa, maggulliyo/

qaaxxiyogaanne buqurata oyqqiyo oyqqettaa boolimissanawu, xalatettaanne banan
ammanettiyo hanotaa gujjanawu, bolla bagga bolla kifiliya minttettanawu, bollaa
koyyido baggawu mirqqidi qaattanawunne dakkoyanawu, aadhdhi
wodhdhiyogaanne minotettaa boolimissanawu, injje hanotaa gujjanawu h.h.m.
qoodanawu / denttanawu danddayettees.
94
Shemppuwa 5 Kuushsha Oyshata
A. Kaalliya oyshatussi imettida doorotu giddoppe gamma zaaruwa oyqqida

machchallaa doorite.
1. Kaalliyageetu giddoppe jiminasttike go''a gididaagee awugee?
A. Dibbata minttettiyogaa C. buquraa oyqettaa boolimissiyogaa
B. dakkotiyo abbiya dichchiyogaa D. Ubbaykka zaaro.
2. Kalliyageetu giddoppe laꞌa jiminasttike gidennaagee awugee?
A. Som''uwan /kawo tuussa eqqiyogaa
B. Zalangga wombbaraa bollan guyye aadhdhi wodhdhiyogaa
C. Sinttawu aadhdhi wodhdhiyogaa D. Ubbaykka zaaro,
3. Kawo tuussa eqqiyogaa/ som''uwan eqqiyogaa/bollan oosuwa bala gididaagee

awugee?
A. giddo gina liiphiyan eqqiyogaa

B. Kushiya huuphiyara baazzan wottiyogaa
C. Kushiya xunttiyogaa D. Ubbaykka zaaro
4. Jiminasttikiya qaattay aybin oosettanawu danddayii?
A. waattan C. Citan
B. Selliyan D. Ubbaykka zaaro.
5. Xoqqa xekkan miizaanaa naagiyo gidaa /abbiya oychchiya jiminasttike

qaattay awugee?
A. Som''uwan eqqiyogaa C. guyye gutti aadhdhi wodhdhiyogaa
95
B. Sinttawu aadhdhi wodhdhiyogaa D. Ubbaykka zaaro.
6. Guyye gutti aadhdhi wodhdhiyogawu oosuwa bala gididaagee awugee?
A. kushiya hashiya likkiyan goꞌettiyogaa
B. Wolqqaa issi baggawu darissiyogaa / zuubbarssiyogaa
C. Kushiya miccidi pchchi giyogaa
D. B nne C zaaro
7. Som''uwan / kawo tuussa eqqiyogee sikko (1/3) bolla deexotetta gidiyogee
awugaa bolla kifiliyanee?
A. Som''uwan B. Huuphiyan C. hashiyan D. Ubbaykka zaaro.
8. Buqura jiminasttikiya qaatta gididaagee awugee?
A. Som''uwan / kawo tuussa eqqiyogaa
B. Miyyawa saaxiniyappe guppiyogaa
C. Sinttawu aadhdhi wodhdhiyogaa
D. Piraashiya bollan miyyiyakko aadhdhi wodhdhiyogaa
9. Zalangga oydiya / wombbaraappe guppanawu nu oottana bessiyabay:-
A. inddashiya aassidi guppiyogaa
B. Sinttawu xeelliiyogaa
C. Shemppiiddi kusheta miyyiyakko micciyogaa
D. Ubbaykka zaaro.
96
10. Buquran goꞌettidi jiminasttikiya oottiyogee biratettan (waannatettan)

aassiyoy awugee?
A. Xalatettaa C. Yashshatettaa
B. Banan ammanettiyogaa D.A nne B zaaro
B) Kaalliya oyshata zaarite.
1. Buquran oottiyo jiminasttikiya qaattaa go''ata qonccissite.
2. Buquran oottiyo jiminasttikiya qaattatuppe guuxxishin heezzata hittifirite.
3. Sinttawu aadhdhi – wodhdhiyo wodiyan polettiya oosuwa balata qonccissite
Shemppuwa 6:
Kuwasiya Kaassatu baaso imuwaanne ehuwa qaratettaa
Geluwa
Kuwasiya kaasatu baaso qaratettaa luxiyogee bolla minttettiya luxettaa ayfe qofata
hoolliya gattanawu de'iya go''aappe aadhdhidi palaha wodeta payya gidida ogiyan
aattanawu danddayido urzziya qommota nu koshshan oottanaadan oottees.
Hegaappe simmiyo wode annaacee polettiyo sohuwappe kuwasiya kaassata
allaxxanawu, payyatettaa naaganawu, palaha wodiya suure sohuwan aattanawu
h.h.m. sintta qofati de'oosona.
97
Ha kifile xekkan ubba kuwasiya kaassa qommotun erettida imuwaanne ehuwa

yaagiya huuphe yohoy doorettidi oyqqettiis. Imoynne ehoy dicciyogee daro wode
kaassa meraana. Dumma koshshay de'iyogeetussi ha shemppuwa giddon de'iya
baaso qarata muleera qaatta hanotaa giigissidi hashetiyoga koshshees.
Luxettaa ayfeta: Luxanchchati ha shemppuwa luxi simmiyo wode:
 Kuwasiya kaa'iyo wode baaso imuwa qaratettaa eroosona.

 Eta garssan deʼiya suure gaytotettaa dichchoosona.
 Kuwasiya kaassa wode gamma imuwa qaratettaa bessoosona.
6.1. Kuwasiya ohettaa
Koshshiya luxetta gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi simmidi
yallisa kuwasiya ohettaa hiillaa oottoosona.
 Kuwasiya ohettaa hiillata qonccissite.
Kuwasiya kaa'anawu koyro oosoy kuwasiya gamma oyqqiyogaa.
Ha oosoy gite kuwaasiya, keeshiya kuwasiyanne kushe kuwaasiyan goobidi

beettees. Kuwasiya gamma oyqqanawu kushiya qaattaa ginay, yiida kuwasiya bari
sheniyan ayssiyogee, kushiya biradhdhetu hanotay ayfettiyageetaa.
Kuwasiya gamma oyqqanawu kaalliyo hiillata:-
 kuwasiya naa''u kushiyan oyqqiyogaa

 kuwasiya tishshi ootti xeellidi oyqqiyogaa.
98
 kuwasiya oyqqanaappe kaseera kushiya miccidi naagiyogaanne

biradhdheta aassana koshshees.
 kuwasiya oyqqiyo wode biradhdhiyanappe attin kushiya gomppan
bochchana koshshenna.
 kuwasiya oyqqiiddi gamma baaso equwa eqqana koshshees.
Yigettaa oyshaa
 keeshiya kuwaasiya kaa'anawu koyro oosoy aybee?
Misiliya 27 (kuwaasiya ohettaa bessiya misiliya)
6.2. kuwaasiya carkkuwan immiyogaa
Koshshiya luxiyo gidata: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi

simmidi
 Gite kuwaasiya qaratettaa bessoosona.

 kuwasiya oyqqidi imuwaanne ehuwa giiga hiillan oottosona.
 kaassa wode imuwa qaratettaa oosuwan bessoosona.
Denddone beegoyiya oyshaa

99
 kuwasiya carkkuwa bolli immiyo baaso ayfe yohoti aybee aybee?

Kuwasiya carkkuwa bolli immiyogee gite kuwasiya kaassawu baaso qara
gididi daroto polettiyogee biradhdhiyaana gididi tiraappe bollaara yiida
kuwaasiya immanawu woykko zaaranawu maaddiya qaraa giyogaa. Ha
qaray kaassanchchaa gammatettaa, kuwasiya koyyido ginaa gattanawunne
kuwaaseenne kushee gayttiy gaytotettaa gammayanawu maaddees.
Gamma hanotan immanawu
 Tohuwa hashiya yesuwa aahotettan sinttawu dooyidi woykko naa”u tohuwa

ginan wottidi eqqiyogaa.
 kushiya huuphiyappe bollaara aattidi heezzu miyyiya ootissiyogaa.
 Biradhdhiya aassiyogaa (biradhdhee kulum''ettana koshshenna).
 Hashiyappe bollaara kushiya qesee dakkotees.
 kuwasiya demmiyo wode kushiya pude woykko sinttawu micciyogaa.
 kuwasiya demmiyo wode kulum''ettida kushiya micciyogaa.
 kuwasiya xeelliyogaa, biradhdhetanne wogga biradhdhiya go''ettiyogaa.
 kuwasiya bochchiya kushiya kifile biradhdhetu xeeraa gidana koshshees.
-kushiya qaattay darido bollaa hoʼetuwa oottiyogaa.

-kuwasiya oliyogaanne ekkiyogaa kaalli kaallidi meezetiyogaa.
-kuwasiya pude olidi piriyo wode gulbbataa wori ekkidi biradhdhiyan oyqqiyogaa.
-kuwasiya biradhdhiyan sugiyogaanne biradhdhiyan oyqqiyogaa loddan
meezetanawu ichchashutoo naa''u yuushuwan oottiyogaa pude shociyoganne
oyqqiyogaa ichchashuto naa''u yuushuwan oottiyogaa.
100
-Kuwasiya biradhdhiyan sugidi laggiyawu immiyoganne biradhdhiyan

ekkiyogaa heezzuto meezetiyogaa.
-kuwasiya som''uwakko olidi biradhdhiyan laggiyassi immiyogaanne
biradhdhiyan ekkiyogaa.
Qaaxxidi biradhdhiyan aattiyogaa ichchashutoo ichchashuto naa''a gididi

ekkiyogaa naa''u yuushuwan oottiyoga
Misiliya 28 (kuwasiya carkkuwa bolli biradhdhiyan immiyogaa bessiyogaa)
Hassayissuwa:
Qommoora de'iya qaattaa kaalli kaallidi oottiyo wode tohoynne kushee issippe
gidana koshshees.
6.2.1. Guutta kaassan kuwasiya carkkuwa bolli immiyogaa
 Naa''aa naa''aa gididi imettiyogaa.

 Heezzu miyyiya oottidi heezzaa gididi kuwasiya imettiyogaa.
 oyddu miyyiya oottidi oyddaa gididi kuwasiya imettiyogaa.
 Irzzuwa medhdhidi kuwase kunddennaadan biradhdhiyan imettiyogaa,
onggidaagee woykko gamma immennagee kaassaappe gaxa gidees.
101
Mise ogiyan guutta dembbaa bolli wodoruwa miccidi heezza heezza gididi
biradhdhiyan kaa'iyogaa.
Yigettaa oyshaa
 Gamma hanotan kuwasiya carkko bolli immiyo hiillaa oottidi bessite.
6.3. Qesiyan kuwasiya immiyogaa
Koshshiya luxiyo gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi simmidi:
 Kuwasiya naagidi immiyonne ekkiyo yallisa hiillaa oottoosona.

 kuwasiya dumma dumma immiyo qaattaa wode aawatettay kumido
issippetettaanne maadettiyo qaratettaa bessoosona.
 kaassaa wode immiyo qaratettaa oottidi bessoosona.
 kuwasiya qesiyan gamma immanawu woykko zaaranawu baaso ayfeta

qonccissite.
Qesiyan kuwasiya immiyo hiillaa
Xeessaappe garssaara woykko ziqqi giidi yiida kuwasiya eesotiyanne mino

kuwasiya zaaranaassi woykko immanawu maaddiya qaratettay qesiyan
kuwasiya immyo hiillaa geetettees.
Qesiyan immiyogaa gamma oottanaassi
 Issi tohuwa hara tohuwappe kaseyiyogaanne gulbbataa kulum''i ekkidi

bonggotti eqqiyogaa.
102
 Issi kushiya cuucummi oyqqidi naa''antto kushiyan oyddu biradhdheta

cuucumettida kushiya bolli wottidi naa''u wogga biradhdhetu ginan
oyqqiyogaa.
 kuwasee qesiyan shocettiyo wode kuwasee shemppana bessiyogee kushee
kulum''ettiyosaappe bollaaranne qesiyappe garssaara de'iya kushiya
kifiliyappe gidana koshshees.
 kusheenne tohoy kuwasiya ginaappe guutta keenaa pude denddiyogaanne
nu ayfee kuwasiya tishshi oottidi xeellana koshshees.
Misiliya 29: (kuwasiya qesiyan immiyo wode bollaanne kushiya hanotaa

bessiyogaa)
-kuwasiya baassi pude olidi biittaa bochchennan issito xalaalaa pude

shociyogaa (issuwappe naa''awu, naa''aappe heezzawu dichchiyogaa)
-Laggee olido kuwaasiya qesiyan heezzutoo shociyogaa.
-Kuwasiya qesiyan qaaxxi qaaxxidi ichchashutoo aattiyogaa.
-Naa''aa naa''aa gidii maacettida haahotettaa bolli eqqidi kuwasiya qesiyan
imettiyogaa.
-Kuwasiy qanttidinne adussidi naa''aa gididi qesiyan kaaʼiyogaa.
103
Yigettaa oyshaa
 Gamma qesiyan immiyo hiillaa oottidi bessite.
6.3.1. Guutta kaassaa qesiyan kuwasiya immiyogaa
kaassawu sintta qofaa: qesiyan immiyogaanne zaariyo qaratettaa dichchanaassa.
 Qommo bagaa qaattaa zaarettidi naa''aa naa''aa gididi qesiyan immettiyogaa.

 Naa''u ziiriyan sinttaara eqqidi qesiyan kuwasiya zaaridi kuwasiya biido
sohuwa ginaa woxxidib maaran(ziiriyan) eqqiyogaa.
 Ichchashaa gididi oyddu miyyiya oottidi kuwasiya qesiyan laggiyassi
immiiddi simmi immidosawu biidi guyye aadhdhidi ziiriyan geliyogaa.
(kuwase doommiyosaa miyyiya bolli naa''u asa gidana koshshees) tammu
daqiiqaassi.
 Irzzuwan gididi kuwase kunddennan qesiyan immi ekkidi tammu daqiiqassi
kaa'iyogaa.
 Guutta dembban wodoruwa woykko gitiya miccidi heezzaa heezzaa gididi
qesiyan kaa'iyogaa.
Yigettaa oyshaa
 Kuwasiya qesiyan kaa'idi demmido go''ay aybee?
6.4. Kuwasiya denttiyogaanne immiyogaa
Koshshiya luxetta gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi simmidi:
 kuwasiya denttiyogaanne immiyogaa yallisa hiillan oottoosona.

 kaassaa wode haratu qofaa ekkidi aawatettaa beeraa kiyiyogaa
bessoosona.
 kaassaa wode denttiyogaa qaratettaa oottiyogaa oosuwan
peeshshoosona.
104
1. Kuwasiya denttiyogawunne immiyogawu sintta qofay aybee?

2. Kuwasiya gamma denttissiya baaso yohota qonccissite.
Kuwasiya denttiyogeenne immiyogee gitiya kuwasiya kaassawu issi qaratetta

gididi shociyagawu woykko immiya kaassanchchawu kuwasiya gamma giigissidi
immiyo hiillaa.
Immiyogee qassi qommoora qonccissidogaadan naa''u qommo. kuwasiya

denttiyogeenne immiyogee naa''u imo hiillan haniyaba gididi darotoo qassi nuuni
goꞌettiyogeenne lo''o ayfiya demmiyogee biradhdhiyan denttiyoganne immiyogaa.
Issitoo issitoo qassi kuwaasee ziqqi giidi yiyo wode qesiyan denttiyogeenne
immiyogee danddayettees;
105
Misiliya 30: Kuwasiya denttiyogaanne immiyogaa.
 Kuwasee baynnan gamma biradhdhiyan immiyogan bollaa hanotaa

kushiyanne tohuwa waaxidi meezetiyogaa.
 Kushiya huuphiyaappe bollaara heezzu miyyiya ootissidi micciyogaanne
kulum'iyogaa meezetiyogaa.
 Kuwasiya biittan caddi pirissidi simmiyagaa biradhdhiyan pude
denttiyogaa.
 Kuwasiya laggiyappe ekkidi biradhdhiyan gamma pude sitti oottidi
denttiyogaa.
 Hashiya godaa baazzan woykko gitiya ginaara wottidi kuwasiya
biradhdhiyan godaa woykko gitiya bochchennan sitti oottidi denttiyoga
zaaretti zaarettidi meezetiyogaa.
 Biradhdhiyan gamma meezetidogaadan qesiyan kuwasiya denttiyogaa
meezetiyogaa.
6.4.1. Guutta kaassan kuwasiya denttiyogaanne immiyogaa
 Kuwasiya biradhdhiyan immiyo hiillaa zaarettidi heezzu miyyiya oottidi

heezaa gididi kayan denttiyogaa.
 Oyddu miyyiya oottidi oydday kuwasiya kayan kayan denttiyogaa.
 Irzzuwa medhdhidi kuwasee wodhdhennaadan biradhdhiyan denttiyogaa,
kunddidoogee woykko gamma immbeennaagee kaassappe kare kiyees.
 Mise ogiyan guutta dembbaa bolli wodoruwa miccidi (kaqqidi) naa''aa
naa''aa gididi biradhdhiyan denttidi kaaꞌiyogaa.
106
Yigettaa oyshaa
 Kuwasiya denttiyogaanne immiyogaa oottidi bessite.
6.5. Tohuwawu garssa miyyiyan kuwasiya immiyogaa
 Kuwasiya dumma dumma immiyo qaattaa oottiyo wode aawatettay

siyettiyo issippetettanne maaduwa qaraa bessoosona.
 Kaassaa wode immiyogaa qaraa oottidi bessoosona.
1. Awugaa bagga tohuwa kifiliyan kuwasiya shociyogee hanii?

2. Kuwasiya tohuwassi garssa miyyiyan immiyogaa go''aa qonccissite.
Tohuwa kuwasiya kaassaa wode kuwaasiya tohuwassi giddo bagga miyyiyan

shociyogee darotoo go''a boolli peꞌiya shochchaa qommotuppe issuwa gididi
xeellidosaa kuwaasiya shocanawu keehin injjee gidida shochcha qommo.
Ha imuwa hiillay matan deꞌiya laggiyassi immanawunne daro wode maachcha

poluwa shochchaa shocanawu haggaaziyagaa.
Shochchaa maara polanawu
1. Shociyagaa tohuwa baaso equwa

2. Bollaa equwa
3. Shociyagaa tohuwa qaattaa maachchay deꞌees.
107
Hegaa maaran shociyagaa tohuwa biradhdheti kuwasiyawu sintta bolla kifiliya

ginan gididi eqqi simmidi shociyagee tohuwa caammaa karekko zaaridi guyye
biidi sinttawu kuwasiya ginan bollaa kifiliya wolqqaa ooso bolli peeshshiyo wode
polettiya oosuwa.
Ayfe beettiyo shochcha shocanawu qommoora paatettida baaso qareta suure

goꞌettidi shocana koshshees. Gidikkokka shociyagaa tohoy kuwasiya giiga eesuwan
kuwasee A tohuwappe haakkana gakkanaashin mogissana koshshees. Kuwasiya
tohuwa giddo miyyiyan shociyo wode tohuwa giddo miyyee kuwasiya muleera
bochchana koshshees.
Misiliya 31 (kuwasiya tohuwa giddo miyyiyan immishin bessiya misiliya)
 Bollaa equwa, tohoy xurqqayettiyo qaattaa zaaretti zaarettidi

meezetiyogaa.
108
 Citaappe issi luxanchcha kuwaasiya kushiyan oyqqidi qaaxxennaadan

kaafidi ziiriyan eqqida luxanchchaati ichchashuto tohuwa garssa bagga
miyyiyan bochchiyogaa meezetiyogaa.
 Qommoora qonccida qaattaa issi woykko naa''u tangguwappe guyyiyan
bochchiyogaa meezetiyogaa.
 Naa''aa naa''aa gididi ichchashappe biidi laappun métire haahuwa bolli
eqqidi tohuwassingiddo miyyiyan shocidi meezetiyogaa.
 Naa''aa naa''aa gididi bululiya kuwasiyo kaalli kaallidi woykko essennan
tohuwa garssa bagga miyyiyan shociyogaa meezetiyogaa.
 Irzzuwa, maaraa woykko heezzu miyyiya h.h.m. oottidi tohuwa garssa
bagga miyyiyan shocidi immiyogaa meezetiyogaa.
 Bululiya kuwasiya tohuwassi garssa bagga miyyiyan hoolliyawu
shociyogaa meezetiyogaa.
Yigetta oyshaa
Kuwasiya tohuwassi garssa bagga miyyiyan gamma xeellidosaa shociyogaa oottidi

bessite.
6.6. Tohuwassi gaxa bagga miyyiyan kuwasiya immiyogaa
Koshshiya luxiyo gidata: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi

simmid:
 Kuwasiya oyqqi naagidi immiyo giigida hiillaa oottoosona.

 Kuwasiya dumma dumma imuwa qaattaa wode oottiiddi
aawatettay kumido gaytotettaaninne maaduwan qaraa
bessoosona.
109
Denddonne beegoiya oyshaa
 Tohuwassi gaxa bagga miyyiyan kuwasiya immanawu baaso yohoti

aybee aybee?
Hagaa mala shochchay polettiyogee tohuwassi garssa baggan shochchaassi

metiyagaa gididi beettiyo wode, shochchay polettiyogee tohuwa garssa bagga
miyyiyan shochcha bolli deꞌiya baaso eqoy naagettidagaa gididi tohuwa
biradhdheta giddokko yuushshin polettiyaba. Kuwasiya tohuwassi kare bagga
miyyiyan shociyogaa maadoy kuwasiya qanttan laggiyassi immanaassa. Shochchaa
maara polanaassi:
- Kuwasiya biittan uttada simmiyo wode tohoy kuwaseeppe guutta

keenaa haakkana bessees.
- Kuwaseeppe guyyessa baggaara deꞌiya bantta bollaa kifiliya baazza
oottidi tohuwa biradhdheti shemppiyo hanotay polettin shociyagaa
tohuwa caammay giddo leeqqamidi caammaassi kare baggaara polettiya
boshettan kuwasee shocettiyo hanotaa.
- Asatettay sinttakko geddi gaana koshshees.
110
Misiliya 32: (Tohuwassi kare bagga miyyiyan kuwaasiya immiyogaa bessiya

misiliya
Oosuwa kasiya kaaluwaa
 Bolla hoꞌetuwa bessiyogaadan ottiyogaa.

 Kuwasee baynnan tohuwaassi kare bagga miyyiyan shochchaa haanotaa
kaallidi ushachchinne haddirssi tohuwaa kayan kayan denttidi carkkuwa
xefeelliyogaa.
 Eqqida kuwasiya tohuwaassi kare bagga miyyiyan naa''u tohuwan kayan
kayan bochchidi simmiyogaa ootissiyogaa.
 Eqqida kuwasiya kare bagga miyyiyan issi tangguwappe guyyiyan
immiyogaa (ushachchaninne haddirssan laammi laammidi immiyogaa.)
 Heezzu tangguwappe guyyiyan eqqida kuwasiya tohuwassi kare bagga
miyyiyan daadiridi immiyogaa (ushachchanninne haddirssan lammi
laammidi immiyogaa)
 Laggiyappe imettida kuwasiya tohuwassi kare bagga miyyiyan
immiyogaa (ushachchaaninne haddirissan laammi laammidi immiyogaa)
 Eqqida kuwaasiya usuppunaappe biidi hosppun métire haahotettan deꞌiya
laggiyakko woykko xeellidosaa halennan kuwasiya tohuwassi kare bagga
miyyiyan immiyogaa (ushachchaninne haddirssan laammi laammidi
immiyogaa)
 Laggiyappe yiida kuwasiya usuppunaappe biidi hosppun métire
haahotettan deꞌiya laggiyassi immiyogaa (ushachchaninne haddirssan
laammi laammidi immiyogaa)
 Irzzuwa, ziiriyan woykko heezzu miyyiyan h.h.m. oottidi tohuwassi kare
bagga miyyiyan shocidi immiyogaa meezetiyogaa.
111
6.7. Guutta kaassaa wode tohuwassi garssanne kare bagga miyyiyan kaassaa
poliyogaa.
 Kaassaa wodiyan immiyogaa qaratettaa oottoosona.

 Pashkkissiya kaassaa wode luxanchchay ba citassi immiyo
maaduwan allaxxoosona.
 Tohuwassi garssanne kare bagga miyyiyan kaaꞌidi kuwasiya immiyoga

issippetettaanne dummatettaa qonccissite.
Oosuwa 1: Giddo gelennaadan baaxetiyogaa
Kaassaa sintta qofaa: tohuwass garssanne kare bagga miyyiyan kuwasiya

immiyogaa qaratettaa yallisaa.
 Usuppuna usuppuna gididi waattaan moodettiyogaanne kaassaa zawaa eta

qooda yesuwaadan oottiyogaa.
 Issi asi saaman giddo gelees, issi asi qassi saaman daanna gididi oyddata
giddo gelida kaassanchchay bochchennaadan tohuwassi garssanne kare
bagga miyye xalaalan immiyogaa.
 Naa''u tohuwassi kare bagga miyyiyappe kareera
bochchidagee/bochchidaara kaassaappe gaxi kiyin daannay giddo gelees.
112
 Giddon de'iyagee oyddu citaara walakettees. Ha ogiya kaallidi guuxxishin

tammu daqiiqawu kaa'iyogaa.
Oosuwa 2: Heezzu dooya de'iya hoolletun gelissiyo kaassaa

Kaassaa sintta qofay: tohuwassi giddonne kare bagga miyyiyan kuwasiya
immiyo gidaa yalisissiyogaa
Waatta waatta gididi ichchashu cita medhdhiyogaa.
Oyddu issi tangguwa hoolliya malaata oottiyogaa.
Saaman geliya oyddu citatussi issi waatta daannaa dummayiyogaa (oyddu
waattatussikka eta hoolliya immiyogaa.)
Tohuwassi garssanne kare bagga miyyiyan issoy harassi immidi heezzappe
dooya de'iya hoolliya gelissiyogaa.
Gelido waattay woykko tohuwassi naa''u miyyiyappe kare baggaara
kaa’idagee kaassaappe gaxi kiyidi daannatees daanna gididaagee
kaassanchcha gidees.Ha buussaa kaallidi guuxxis gishin tammanne na''u
daqiiqa kaa'iyogaa.
Yigetta oyshaa
Qommoora deꞌiya naa''u kaassatun inttessi siyettida heennaa qonccissite. Ha
kaassan ayba beeray inttessi deꞌii? Ayba go'aa demmidetii?
6.8 kuwaasiya tiran immiyogaa
Koshshiya luxetta gidaa: luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi

simmidi:
 Kuwasiya tiraa baazzan naagidi ekkiyo, oyqqiyonne immiyo

yallisa hiillaa oottoosona.
113
1. Kuwasiya tiraa baazzan immiyo hiillay awugaa kaassaa qommuwan

boxooxidi beettii?
2. Boolima tiran immiyo hiillaa oottanawu wudana beessiyo ayefettiyaabata
paattite/qonccissite.
Kuwasiya tiraa baazzan immiyo hiillay keeshiya kuwasiya kaassan
boxooxidi beettiya immiyo hiillaa. Ha imo hiillay matan deꞌiya laggiyassi
immanawu maaddiyagaa gididi eeso imuwa hiilla giyogaa; kuwasiya tira
baazzan immanawu ayfettiyabati biradhdhiyan oyqqiyogaa, kuwaasiya tira
heeran wottiyoga, qesiya sitti oottiyogaa, kushiya miccidi kuwasiya
moyssiyogaanne kuwasiya ekkiyagaa; tira heerawu gattiyogee nuuppe
naagettees.
Oosuwa kasiya kaaluwaa
 Kuwasee baynnan kushiya micciyogaaninne tohuwa sinttawunne guyye

issippe oottidi zaarettiyogan tohuwara issippe waaxidi oottiyogaa.
 Kuwasiya gamma oyqqidi tira heeran zambbidi oliyogaa.
 Oyddu métire haahotettan deꞌiya laggiyassi tiraa baazzan immiyogaanne
ekkiyogaa meezetiyogaa.
 Oyddu metire haahotettan deꞌiya laggiyassi tira baazzan immidi,
immidosaa ginawu woxxidi guyyeera eqqiyogaa.
 Qaattaa zaaretti zaarettidi oottiyogan dichchana koshshees.
114
Misiliyaa 33: kuwasiya tiraa baazzan immiyogaa bessiya misiliya.
6.8.1 kaassaa wodiyan kuwasiya tiran immiyogaa.
Oosuwa1: Uttida keeshiya giddo kuwasiya yeggiyogaa.
Kaassaa sintta qofay: tiraa baazzan immiyo hiillaa dichchiyogaanne koyyido

sohuwa gattiyogaa.
Oosuwaa kasiya kaaluwa
 Waatta waatta gididi ichchashu citaa medhdhiyogaa.

 Oyddu uttida keesheta dumma dumma ginatun wottiyogaa.
 Saaman geliya oyddu citatanne issi waatta daannaa shaakkiyogaa (oyddu
waattatussi issi issi keeshsiya immiyogaa)
 Tiraa baazzan issoy issuwawu gattidi heezzatuppe dooya gidida keeshiyawu
gelissiyogaa.
 Gelido waattay woykko tiraa baazzaappe gaxaara immidagee kaassaappe
gaxi kiyidi daanna gidees, daanna gididaagee qassi kaassanchcha gidees.
Hagaa maaraa naagidi kaaꞌiyogaa koshshees.
115
 Kaalliya kaassay kaassanchcha qooda gujjidi qommoogaadan kaaꞌiyogaa.
Yigetta oyshaa
 Tiraa baazzan kuwasiya immiyogaa oosuwan bessa.
6.9. Kushiya kuwasiyanne keeshiya kuwasiya kaassaa wode kuwasiya pirissidi

immiyogaa.
Koshshiya luxiyo gidaa: Laxanchchati ha huuphe yohuwa luxi simmidi.
 Kuwasiya pirissidi immiyo qaattaa wode aawatettay siyettiyo

gaytotettaanne maduwa qaratettaa bessoosona.
 Ha immiyogaa hiillaa awude goꞌ'ettana danddayiyoo? Awugaa kuwasiya

kaassaa qommuwanee?
Pirssidi immiyo hiillay keeshiyanne kushe kuwaasiya kaassan issi
kushiyaninne naa''u kushiyan polettiya immiyo hiillaa giyogaa. Ha imuwa
hiillaa nu giddon teqqiyogee woykko dummatiya citay deꞌikkonne hara
imuwa hiillata immanawu danddayayana xaykko ha imuwa hiillaa
oottiyogee attennaba.
Ayfettiyabata
Naa''u kushiyan gidikko kuwasiya denddoy tiraappe ziqqi gaana koshshees.
Kuwasiya pirissiyo wode nu garssan deꞌiya heezzaappe naa''u kushiya haahotettaa

bollaana
 Kuwasee baynnan kushiya tiraappe ziqqi oottidi issi tohuwa sinttawunne

guyye kushiyaara issippe efiyogaanne ehiyogaa.
116
 Eqqidi kuwasiya naa''u kushiyan pirissidi laggiyassi immiyogaa.

 Issi tohuwa sinttawu kushiyaara waaxidi pirissidi immiyyogaa.
 Kushiya tohuwaara issippe waaxidi heezzaappe naa''u kushiya haahotettan
issuwan woykko naa''u kushiyan pirissidi immiyogaa.
 Teqqiyagee gidduwan eqqidosan pirissidi laggiyassi immiyogaa.
 Qommo qaattaa polidi immidaageetu ginaa woxxiyoganne simmidi guyyeera
ziiriyan eqqiyogaa.
Misiliya 34 Kuwaasiya Pirissidi immiyogaa bessiya misiliya
6.9.1. Kuwasiya pirissidi immiyo kaassaa
Oosuwa: kuwasiya pirissidi immiyo kaassaa
Kaassaa sintta qofay: Pirissidi immiyo qaratettaa yallisissanaassa.
117
Oosuwa kasiya-kaaluwa:
 Bollaa hoꞌetuwa oottiyogaa.

 Immidi woxxiyogaa heezzu daqiiqassi oottiyogaa.
 Oyddu miyyiyan yafarettida guutta aahotettay deꞌiyo sohuwan naaaa
naa''aa gididi issi woykko naa''u kushiyan immiyo kaassaa ichchashu
daqiiqawu kaaꞌiyogaa.
 Oyddu miyyiyan yafarettida guuttaa aahotettay deꞌiyo sohuwan heezza
heezza naa''antto woykko issi kushiyan pirissidi immiyo kaassaa laappun
daqiiqawu kaaꞌiyogaa.
 Oyddu miyyiyan yafarettida guutta aahotettay de'iyo sohuwa oydday
oydday naa''an woykko issi kushiyan pirissidi immiyo kaassaa hosppun
daqiiqassi kaa'iyogaa.
Yigettaa oyshaa
 Kuwasiya pirissidi immiyo wode wudana koshshiyabata qonccissite.
6.10. Guutta Kaassaa
Koshshiya luxetta gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi

simmidi :
 Allaxxissiya kaassaa wode luxanchchay bari citaassi oottiyo

maaduwan allaxxoosona.
 Awugaa kuwasiya kaassaa qommuwan gelana koyyeetii?

Koyrottidi intte koyyido kaassaa qommuwa dooriyogaa.
118
Leemisuwassi: tohuwa kuwasiya, kushiya kuwasiya, gitiya kuwasiyanne

keeshiya kuwasiya.
 Gitiya kuwasiya: koyyiyageeti gitiya kuwasiya citan kaaꞌiyogaa.

 Tohuwa kuwasiya: koyyiyageeti tohuwa kuwasiya citan kaaꞌiyogaa.
 Keeshiya kuwasiya: koyyiyageeti keeshiya kuwasiya citan kaaꞌiyogaa.
 Kushiya kuwasiya: koyyiyageeti kushiya kuwasiya citan kaaꞌiyogaa.
Hassayissuwa
 Kaassay immiyogaanne ekkiyogaa sintta qofa oottidaagaa gidana

koshshees.
Shemppuwa Kuushshaa
Kuwaseta kushiya woykko tohuwa goꞌettidi koyyido ginaa naagidi sinttawu

biidi xoonuwa qoodaa qoodissanawu danddayettees. Kuwaseta naagettidi
qaaxxanawu koyrottidi kuwaseta naagiyogaa, simmidi koyyido hoolliyawu
kiittana koshshees. Kuwasiya gamma oyqqanawu kushiya qaattaa ginaa, yiida
kuwasiya bari sheniyan oyqqiyogaa, kushiya biradhdhetu hanotaynne h.h.m
ayfebata. Qesiyan kuwasiya immiyo hiillaassi kuwasee xeessappe xadeera
woykko ziqqi giidi yiida kuwasiya, eesotiyanne mino kuwasiya zaaranawunne
immanawu maaddiya qara giyogaa. Kuwasiya denttiyogeenne immiyogee naa''u
imuwa hiillan haniyagaa gididi dariya baggi goꞌettiyogeenne lo''o ayfiya
demmiyogee biradhdhiyan dentiyogaanne immiyogaa.
Tohuwassi garssa bagga miyyiyan immiyogee matan deꞌiya laggiyawu

immanawunne darotoo maachchaa poluwa shochchaa shocanaassi maaddees.
119
Shochchaa maara polanawu shociyagaa tohuwa baaso equwa, bollaa equwanne

shociyagaa tohuwa qaattay keehippe koshshees.
Kuwasiya tohuwassi kare bagga miyiyan shociyogawu maadoy kuwasiya matan

deꞌiya laggiyawu immanaassa. Pirissidi immiyo hiillay kaa'iyageetu giddon
teqqiyagee woykko dummatiya citay deꞌikkonne harati immiyo hiillata
immiyogaa danddayana xayikko ha imuwa hiillaa polanagee attennaba.
Hegaassi ha kifile xekkan immiyogaanne ekkiyogaa qarata beꞌida. Immiyogee
gamma ginaa kuwasiya gattiyoga gididi ekkiyogee qassi zaaridi kuwasiya bari
shene garssi gelissiyogaa giyogaa.
Kuushsha oyshata
A. Kaalliya oyshatussi imettida doorotuppe gamma zaaruwa oyqqida

machchllaa doorite.
1. Kaalliyageetuppe issoy tiraappe bollaara yiida kuwasiya immanawu
maaddiya hiillaa.
A. qesiyan immiyoga B. carkko bolli immiyoga C. tohuwan immiyoga
2. Kuwasiya qesiyan immiyo hiillay awugaa kuwasiya kaassan polettii?
A) tohuwa kuwasiya B). keeshiya kuwasiya C). gitiya kuwasiya
3. Kaalliyageetu giddoppe kuwasiya qesiyan immiyo go''aa gididagee
awugee? A. tirappe bollaara yiida kuwasiya zaaranawu
B. minniekkiya kuwasiya zaaranawu C. kawuyyi ekkiya kuwasiya
zaaranawu
4. Kuwasiya denttiyonne imoy tohuwa kuwasiya kaassan polettees. A.

Tuma b. Worddo
120
5. Kaalliyageetuppe matan deꞌiya laggiyassinne maachchaa poluwa

shochchaa shocanawu maaddiya shochchaa qommoy awugee?
A.Tohuwassi garssa bagga miyyiya B.Tohuwassi kare bagga miyyiya
C.Tohuwassi sintta baggaa go'ettiyo shochchaa
6. Kuwasiya carkkuwa bollan sugiyo wode kuwasiyaara gayttiya kushiya
kifilee awugee? A. Kushiya gomppaa zokkuwa B. kushiya biradhdheta C.
qesiya
B. “A” baggan immettidageeta “B” baggan deꞌiyageetuura dabboyite.
“A” “B”
___1.Tohuwassi kare bagga miyyiyan A. biradhdhiyaninne qesiyan polettiyagaa
immiyogaa
___2. Kuwasiya tiraa baazzan B. Kuwasiya biittaara gattidi
immiyogan polettiyabaa dom''issiyogan polettiyagaa
___3. Kuwasiya pirissidi C. tohuwa biradhdheta giddokko
immiyogan polettiyabaa yuushshin polettiyagaa
___4. Kuwasiya denttiyogaanne D. eesotidi kushiyan imiyo hiillaa
immiyogaa
121
Shemppuwa 7:
Wolaytta Moottan Deꞌiya Wogaa Qaattaanne Kaassata
Geluwa
Hachchi zammanatettan polettiya awugeenne zammaana urzzetu ubbay pulttidogee

wogaa urzziya qaattappe. Wogaa kaassati payyatettaanne bolla minttettoya luxetta
giddo gelidi intte luxanaadan oosettedogee kase deꞌiya takkida ohettatuppe
demmiyo maaduwa demuwappe aadhdhidi nu wogata dichchanawu wogaa
qaattatanne urzzeta aassanawu oosetiya koshshatuppe issuwanneayfettiyagaa
gidees, Hageetu woga urzzetu ohettay pilggettiyo wode minotaa, zi''atettaa,
waxiwaxuwanne ayyaanaa mintettaa milatiya gidata dichchiyogaa deꞌiya beeray
keehin xoqqa.
122
Wolayttan dumma dumma wogaa qaattatinne woga kaassati polettoosona, Ha

kifile xekkan wolaytta moottan deꞌiya wogaa qaattatinne wogaa kaassati oyqqettidi
shiiqidosona.
Luxettaa ayfeta: Luxanchchati ha huuphphe yohuwa luxi simmidi:
 Wolaytta moottan deꞌiya wogaa qaattatanne kaassata bessoosona.

 Wolayttan deꞌiyaa woga qattatinne kassati luxanchchatu payyatetta
duussawu immiyo maaduwa nashshoosona.
 Wolayttan deꞌiya wogaa qaattatanne kaassata oottidi bantta
asatettaa dichchoosona.
7.1. Wogaa qaattata
Koshshiyaa luxetta gidaa: Luxanchchati ha huuphe

yohuwa luxi simmidi:
 Wolayttan deꞌiya wogaa qaattatuppe guxxiis giigshin

ichchashata qonccissoosona.
1. Wolayttan deꞌiya wogaa qaattatuppe intte eriyogeeta qonccissite.
Wolaytta deree issippetettaara oyqqettida daro wogatakka oyqqees. Wolaytti

tammanne ususppun allaanatanne laapun reforme ambbati deꞌiyo mootta. Nu
mootta giddon dumma dumma dere deretettaa asatinne eta wogati deꞌikkonne
123
aahuwan erettidagee Wolaytta wogaa. Ay wogaykka haraappe darennaagaanne

guuxxennaaga akeekana koshshees. Wolaytti dumma dumma wogaa qaattati
phooliyo mootta. Hagee hanido gaasoykka wolaytta ubbay Wolaytta wogatussi
baaso gidiyogaana.
Wogaa qaattaa giyogee dumma dumma deretanne ammano baalan hegaadankka

bullachchaninne kayyuwa wode polettiya blaaaa qaattata giyogaa. Leemisuwassi:
silddoo haaya, laasshimo naꞌiyo aggokko, laalee boollado ekkidi yoosu, anee
jannawu jannawu h.h.m. bullachcha wode qaattaara issippe polettiyageeta
gidoosona.Haray qassi kayyuwa wode geetettiyageeti : toora laggee awa biide
yoota; toora laggiya oona oychchay yeekka, mulssee mulssee galdee
galdee(yelabeena geela'o naꞌiya hayqqikko giyogaa) onakkoo ne laggiya
kenchchaara ne kiisiya dooyaara (lo''onne keha asa gidikko buuttuliyogaa),
kombbee baawa (keehin daro layttaa deꞌidi hayqqida cima attuma asawu
buuttuliyogaa), olawu odolchchaa kooriyaaro banggaa buraatuwa Shinqqiyaaro
(lo″o kehanne mino maccaasee baliyan buutuliyoga) h.h. m. yeehuwa woykko
kayyuwa wode qonccissiyogeeta
Yigetta oyshaa
- Wolaytta wogaa qaattatuppe guuxxishin ichchasha gidiyageeta qonccissite.
7.2. Wolaytta giddon deꞌiya maacettida wogaa qaattata.
(kifiliya issuwa)
Koshshiya luxetta gidata: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi simmidi :
 Wolayttan deꞌiya dumma dumma wogaa qaattatun alaxxoosona.

 Wolayttan deꞌiya dumma dumma wogaa qaattata oottoosona.
124
 Bollaa shaahuwa qaattiya wogaa kaassay awugee?
Wolayttan deꞌiya dumma dumma wogaa qaattati mule asatettaa qaattiyageeti

kaallidi shiiqidosona.
Hegeetikka: gifaatawu wosolluwa oyttiyo wode duriiddi yexxiyo yettati

lemisuwawu ta kushe kuula kurchchuchee kuraachche waassa denttettee, aginee
xeeraa goobanee h.h.m. macca naati duriiddi yexxiyogeeta. Attuma naati gifaataa
wode qaaxxiiddi yexxiyo yettati Leemisuwassi: bali heellelle bali heellellee nuuni
yiidosay maaraqo doona nuuna ehiiday geela'o loome loomiya meqqettay haatta
gidennee ne aawaa meqqettay gita gidenee h.h.m. yexxoosonanne mule bollaa
asatetta qaattidi duroosona.
Hassyissuwa
Wogaa qaattati heeraa heeraadan dummatikkonne nu moottaa giddon duriyo

durssay heeraappe heeran daro dummatenna.
Wolayttanne Agewu wogaa qaattata
Qaattawu sintta qofay mule bollaa asatettaa kifiliya qaattiyoga
 Mule asatettaa kifiliya bessiyogatto hoꞌettiyoganne bollaa birshshiyogaa.

 Qommoora qonccissido wogaa qaattata citan meezetiyogaa
 Issi citay oottidoga hara citawu shiishshiyogaa
Laametti laamettidi ubba wogaa qaattakka meezetiyogaa.
125
Misiliya 35 Wolayttanne Agewu biitaa wogaa qaattatu /durssaa bessiya misiliya
Yigetta oyshaa
A. Wolayttanne Agewu wogaa qaattata qaaxxidi ayba go''aa demmidettii?
Qommoora qonccida Wolaytta wogaa qaattaa bollaa hoꞌettiyo kifile wodiyaninne

imettida kifile wodiyan luxissiyageeti giigissido luxettan hashetiyogaanne
qaaxxiyogan wogaa qaattata dichchanawunne payyatettaa naaganawu xoqqa
gishshaa kiyana bessees.
126
Misiliya 36 Mule bollaa asatetaa qaattiya Wolayttaninne Agewu dumma dumma

wogaa qaattata bessiya misiliya
Yigettaa oyshaa
 Intte danddayiyonne xeessaappe xadiya qaattiya issi wogaa qaattaa
qaaxxidi bessite.
7.3. Wogaa kaassata
Koshiya luxetta gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi simmidi:

 Wolayttan deꞌiya wogaa kaassatuppe guuxxis giishin ichchasha
gidiyageeta qonccissoosona.
 Wolayttan deꞌiya dumma dumma wogaa kaasata nashshooona.
 Intte heern deꞌiya wogaa kaassata qoncissite.
Wogaa giyogee issi deretettaa asay issippe goꞌettiyo issi mala gidida wogaassi
maaraa, mankkaa giyogaa. Issi deretettaa ammanuwa goynoy, murutaa qommoti,
kushe oosoti, baalati, muussay,ushshaynne maayuwaa maayettay issippe woga
geetettoosona. Dumma dumma deretussi dumma dumma wogay deꞌees: Issi biittaa
garssan dumma dumma wogati deꞌoosona. Woga ubbay lagge. Issi wogay harappe
derennanne guuxxenna. Wogaa laggetettay boxooxikko qassi haratuura issippe
shiiqiyogee merettees.
Wogaa kaassata giyogeeti deretettaa giddon yeletti diccidi ha''i oosuwa bolli deꞌiya
kaassa qommota. Hageeti dumma dumma heeratun daroto polettiya gennuwa
kaassaa, paraa toga irzzuwa gidduwa tooran caddiyogaa (kurbbo), baaxiyaa,
saddiiqaa h.h.m. gidishin hageeti wogaa kaassati etagaa gidida seeraynne wogaa
127
kaassati polettiiddi takkidogee baalatu gallassa nagididi ha''i wode qassi baalaappe
kareerakka polettoosona.
Xaaxi waaxiyo wode wogay kaaꞌiyo beeray payyatettanne bollaa minttettiya

luxetta giddon hashettiyo gishshawu naa''atu mino naagiya gayotettaa kawushshan
akeekanaadan maaddees.
Yigettaa oyshata
1. Wolayttan deꞌiya wogaa kaassata paattite / qonccissite.

2. Wogaa giyogee woygiyogee?
7.4. Wolaytta giddon deꞌiya maacettida wogaa kaassata
(Shaahuwa Issitta)
koshshiya luxetta gidata: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxi simmidi :
 Wolayttan deꞌiya dumma dumma wogaa kaassata nashshoosona.

 Wolayttan deꞌiya dumma dumma wogaa kaassata kaa'oosona.
Denddonne Beegoyiya oyshaa
1. Saddiiqay ay mala qommo kaassee?

Tammanne hosppun olla sulluus (boshettoppo) saddiiqaa wogaa
kaassaa aybatetaa
Wogaa saddiiqa kaassay doomettidogee adussa wodiya hayday deꞌiyo kaassa

qommo. Kiristtoosa Yeletaappe kase usuppunttanne laappuntta xeetu layttaappe
kase kaassay nu biittan Polettiiddi takkidogaa qonccissiya naqaashay beettiis.
Hagaappe kase haxe Milile kawotettaa wode nu biittaa Toophphiya gelida

Inggilze biittaa asatu giddoppe haxe Tewodiroosa mata laggiya gidiyagee Walter
pilawudon bari pissiyan qonccissidogaadan Begemidiren Eras Alula Kamppiya
giddon deꞌiya yelagati xoqqa heennan saddiqaa kaassaa kaaꞌidogaa qonccissees.
Gujuwankka 1890 M-L Toophphiya gelida kare asatu giddoppe komwalssa Hariis
128
geetettiya Inggilize biittaa yeleta he wode xaafido pissiya bolli shawa bantta
wodiyaa aattiyogee saddiiqa geetettiya kaassaa kaaꞌiiddi aattoosana giyageekka
deꞌees. Hagee bessiyogee saddiiqaa kaassay beni Kawotu so asatakka gujjidi
polettiyogaa hassayissees.
Ha kaassawu haxe Milile kawotetta wode suluus saddiiqa kaassay aakkanawu

Iteege Xayitu beeray xoqqa. Hegeekka uteeliya hagaazaynne go''ay erettibeenna
wode Iteega bantta sunttan uteeliya keettaa ootissidogaanne uteeliya haggaazaa
erissanawu saddiiqaa kaassaa annaaciya oottidogaa. Kaassay aaruwan araataa
heeran deꞌiya sunttettidageetun xoqqa hanotan polettidi takkiis.
Qommoora beꞌido naqaashaa maaran saddiiqaa kaassay kiristtoosa yeletaappe kase

doommidi polettiiddi takkidogaanne giddo xeetu layttan dichchaa bessiiddi yiidi
masaafinttetunne mokkaaninttetu araataninne dabaaban xoqqa heenan polettiya
woga kaassa gidiyogaa hayday boxooxissees. Hachchikka ha wogaa kaassay
kumetta Toophphiyan aakkidi kaaꞌettiyagaanne nu moottan wolayttankka beni
wodiyappe doommidi hanno gakkanaashin urzze annaace gididi haggaazees.
Suluus saddiiqaa annaacee naa''u citan annaacettiya kaassanchchatu giddon kaaꞌiyo

gonggiya eta sinttan wottidi kaassaa woga maaran bantta sooppe lagge saddiiqa
marata kuucci ekkidi denddidine ollan laali wottidi wottidi hara heezzantto asay eta
kaassa maaran ooni xoonidakkonne pirddanawu kaaꞌiyo wogaa kaassa qommo.
Saddiqaa Kaassay Wolaytta wogan naa''u qommo Hegeetikka: 1) gizuwa
kaassanne 2) yedaa kaassaa geetettosona
A. Gizuwa: Ha kaassay issi issi ollan heezzu heezzu marrata wottidi ka’iyo
kaassa qommo.
B. Yedaa: Hagee qassi issi ollan oyddu oyddu marata wottidi kaa’iyo kaassa
qommo.
129
Saddiiqaa kaassaa giigissuwa
Saddiiqaa suluusuwa Kaassawu haggaaziya tammanne hosppun ollaara de'iya

buquraa heeran beetiyabatuppe giigissana danddayettees.
Leemisuwassi ordde gidida xawulaa woocidi, siminttuwaara shafiya issippe

walakkidinne urqqaakka munaqqi loyttidi giigissana danddayettees.
Kaa'iyo saddiiqa marata giigissuwa
kaaꞌiyo saddiiqa marata heeraappe beettiyabatuppe irzzo woykko mulumuqqe

qottay deꞌyobatuppe giigissana danddayettees.
Leemisuwassi shaafan haattaa giddon de'iya burcce shuchchata, biyyiyappenne

birataappe giigissana danddayettees.
kaaꞌiyo saddiiqaa yesuwanne giddo ohettaa
Saddiiqa kaaꞌiyo gonggiya adussatettay guuxxikko 96u santti métire darikko 100u
santti métire (1metire) gididi aahotettay qassi guuxxikko 34u santti métire darikko
38n santti métire gidees.
Saddiiqa ollatu utettay heezzu maaran 6,6,6, ollata oyqqidi qassi muleera 18 ollata
maaraninne baazzan gididi oosettidaageeta gidana koshshees. kaaꞌiyo ollatu
yuushoy 6 santti métire, ciimmatettay 2 santti metire gidees. kaaꞌiyo marata
wottiyo ollati kaaꞌiyo ollatuppe deꞌiya haahotettay 5 santti metire. Ollata naa''u
qommo qalamiyan tiyidi dummayana koshshees. Hegaa giyogeekka udduppanata
hara qalamiyan tiyana koshshees .
Xaaxi -waaxin suluus saddiiqaa kaassawu koshshiya maratu qooday 60 gididi issi
issi ollan heezzu heezzu marati uttinne usuppunati ollaappe kareera naagiyageeta
130
gidoosona. Annaacee naa''u mattumatun issi issi asan polettees. Issi daannaynne
issi cachchaa xaafiya daannaykka deꞌees.
Kaassaa doomettaa buussaa
 Naa''u annaaciya gayttiya kaasanchchati kaaꞌiyo gonggiya loytti giigissidi

bantta sintta baazzan wottidi uttoosona.
 Kaassanchchati issoy issoy 9:9 (udufunaa, udufunaa kaaꞌiyo ollaanne 1:1
(issi issi) maraa wottiyo ollaa shaahettoosona.
 Maraa ollan oliyo wogay poletiyogee uttidosaa haddirssappe ushachcha
baggawu kaaꞌettees.
 Issi kassanchchay hadirssappe ushachchi marata ollatu giddo olidi biyo
wode ba keettaakko udduppuntta olla bolli gakkiyo wode aara gayttiyagee
koyro keettaa gayttidaagaa uddufuntta keettaa bolli gikkiyo wode bari
keettaa koyro keettawu mirqqettidi kaassaa efeesippe attin sitti oottidi
sinttaara kaaꞌana danddayenna.
 Kaassay doomettiyogee daannaa kiitaana; naa''u gayttidageeti
koyyidosaappe bantta olla giddoppe lagge marata kuuccidi doommoosona.
 Naa''atuppe issi kaassanchchay marata eesuwan keettatun (ollatun) oli
kaaꞌidi kasetidi mela keettan shemppiyaaba woykko eqqiyaaba gidikko
kaallidikka kaassaa qaaday aaga gidees. Simmidi bantta maaraan baanaadan
oosettees.
Ha kifile xekkan kawushsha saddiiqaa luxissiyagee/ luxissiyaara/
bessiyogaa maaran meeziya oottanaadan shiiqiis. kumetta kaassaa qassi
usuppuntta kifiliyan laappuntta shemppuwan aahuwan demmeeta.
131
Misiliya 37 Tammanne hosppun ollan Saddiiqaa kaaꞌiyo buquraanne kaa'iya asaa

bessiya misiliya
Yigettaa oyshata
1. Saddiiqaa kaassaa doomettaanne kaassaa hanotaa qonccissite.

2. Tammanne hosppun ollaa saddiiqaa kaassaa aybissi suluus geetettidee?
Shemppuwa Kuushshaa
Issi biittaa dummayiya ayfettiya allaalletuppe issoy wogaanne meeziya. Nu

biittiya Toophphiya cora dere deretunne asatu biitta gidiyogaadan cora wogatinne
meezeti deꞌoosona. Wogaa buquratuppe issoy kassaanne durssaa. Hageeta cora
macara kaassatanne qaattata deretettaa yarata dumma dumma qaattatun
gishshayiyogaa beeray xoqqa. Hagee haniyogawu gaasoy issi baggaara qaattati
asatettanne kahaa dichchiyogaappe adhdhidi deꞌiya beeray xoqqa gididi hara
132
baggaara luxanchchati bantta wogaa qaattatun geliyogee ufayssaa immiyogaappe

aadhdhidi taagaa giyo hulluuqoy diccidi bantta wogaa dichchaanassi injje hanotaa
medhdhees.
Wolaytti dumma dumma wogaa qaattatinne wogaa kaassati polettiyo mootta

gididi ha kifile xekkan deꞌiya dumma dumma qaattatuppenne wogaa kaassatu
garssappe unddenna qaattaatanne 18 ollan kaaꞌettiya saddiiqaa aybatettanne
kaassaa beꞌanaassi danddayettiis.
Kuushshaa oyshata
A) Kaalliya qofa qashota nabbabidi gamma gidikko “Tuma” gamma gidana
xaykko “worddo” giidi zaarite.
1. Zmmaana urzzee yiidogee wogaa kaassatuppe.
2. Issi wogay hara wogappe darees.
3. Wogaa giyogee issi deretettay goꞌettiyo dummatida maaraa giyogaa.
4. Beni wode wogaa kaassati polettiyogee baala gallassatuuna.
5. Haxe Mililee suluus saddiiqaa kaassay aakkanawu daro beeraa kaaꞌidosona.
B) Kaalliya oyshaa nabbabidi gamma zaaruwa oyqqida machchallaa doorite.
1. Kaalliyageetuppe wogaa qaattaa oottikko beettiya go'ay awugee?
133
A.Wogaa laammiyogaa B. issippetetta ayyaanaa C. bollaa orddetettaa

D. ubbaykka zaaro
2. Wogaa qonccissennaagee awugee?
A. doonaa B. goynuwa C. karssi karssaa D. maayuwa
3. Wolaytta wogaa kaassa gidennaagee awugee?
A. Saddiiqaa B. Wodoruwa gooshshaa C. gennuwa kaassaa D. paraa togaa
4. Kaalliyageetuppe issoy yeeho (kayyo) qofa qasho gidenna.
A. Aayye laggee aayyee laggee yii, laggiya koyya! B. banggaa buraatuwa
shinqqiyaaro C. ta kushee kuula kurcchuchche D.zaaroy baawa
5. Suluus saddiiqaa kaassan aappun ollatun kaaꞌettii? A. 12 B. 18 C. 9 D.16
6. Kaalliyagetu giddoppe tohuwa arbbaabidi duriyo durssay awugee?
A.Wolayttattuwa B. Amaaratuwa C. Guraagettuwa D. ubbay zaaruwa
7. Suluus saddiiqa kaassay aappun maratun kaaꞌettii?
A, 60 B. 56 C. 48 D. 50
8. Suluus saddiiqa kaassaa issi ollan appun marati uttiyoona? A. 3 B. 4 C. 5 D. 6
Qaalatu birshshettaa
M.P Qaalata Birshshettaa

1 payyatettaa harggiyappe laꞌ'aa kiyoyogaa xalaala gidennan asatettay
kahaynne issippetettaa gaytotetta polo saruwa
demmiyogaa.
2 Urzziya Waaxettida annaaciya kaassaa
3 Nerviyaa Kahaassi kiitaa gattiyanne zaariya bollaa kifiliya
4 Olomppikiya oyddu layttan issito polettiya lume gezo annaaceiya
134
5 sarageellaa Paratun go'ettidi gooman gooshettiyagaa

annancciya
6 Issippetettaa Maayettidi medhdhido shiiquwa
7 Naqaashaa Xaafettida woykko doonaa qonccissuwa/waabiya
8 Waattaa Naa''anne bollaa gididi maayettiyogaa
9 Heennaa eeniyanne eenenna asaa naatu eeshshaa/hulluuquwa
10 Bollaa gidaa asatettaa gida giyogaa gididi qaattaa woykko annaaciya
aybanne daafurennan metootenna oottiyo abbiya
11 Payyatettaa annaaciyaara dabbotiya qaattata oyqqiyagaa
wudiyagaa
12 Waxiwaxuwa dumma dumma ginatun eesotidi yuuyyiyogaa
13 Dibbaa zi''atettaa dibbay adussa saatettussi oottiyogaa
14 Minttettiya Wolqqaa immiya (teqettida) beegoyiya ufurettata
xaleta
15 Memiya Wottaassi maaddiya denddo yafaraa
16 Denddiyogaa Keehin daafurssiya pudettaa doommanawu qaaxxiyogaa
17 pudettaa Keehin daafurssiya ogiya/sohuwa
18 Alolloo Biratappe oosettida mulumuqqe oliyo buquraa
19 Diskes Mittaappenne naasiya birataappe oosettida loccida
oluwaa buquraa
20 Jimnasttikiyaa ayfiyan beettiya qaattaa qommuwa
21 Buquraa Buquran maadettidi oosettiya Jimnasttikiya qommuwa
Jimnasttikiaa
22 Miizaanaa Bollaa kunddenaadan dafuwa giigissiyogaa
naaguwa
135
23 Riivan Carqqiyappe oosettidi ooratta eqotaa anjjanawu

go'ettiyogaa.
24 Zalangga Miizaanaa naaganawu oottiyo adussa oydiya
oydiyaa
25 Immiyogaa Kuwasiya laggiyasi carkkuwan woykko biittaara gamma
gattiyogaa
26 Ekkiyogaa Laggiyappe yiida kuwaasiya bari sheniyan
peeshshiyogaa
27 Qesiya Kushiya kuree gayttiyosaa (gidduwan deꞌiya kushiya
kifiliya)
28 Wogaa Issi deretettawu kotta gidida buquraa
29 suluus heezza giyogaa
30 Saddiiqaa Dumma dummabappe oosettiya 18 ollaara de'iya woga

kaassaa buquraa
Xombbe Maxaafata
1. BTEC Level 2 First in sport Oxford New York Rob Commons, Michala
swales 2010 first edition
2. Concepti of physical fitness Charles B. Corbin Lindsey, gerg welk active life
style 10th edition
136
3. Ethiopian National Anti Doping Office (2018)

4. IAAFKida Athletics practical gude 2002 first edition
5. International Olympic Committee( 2020) Olympic charter
6. LA84 Foundation 2012 track and field coching manual
7. Modern Tex Book of Physical education Health and second revised edionion
2003 according to panjab University Chandigarh
8. Physical education students text book grade 10 Addis Ababe, 2005 revised
edition
9. Physical education students text book grade 11 Addis Ababe, 2005 revised
edition
10.Physical education students text book grade 12 Addis Ababe, 2005 revised
edition
11.Physical education students text book grade 9 Addis Ababe, 2005 revised
edition
12.Royal Navy track and filed 2008 coching manual
13.Social Emotional Learning Resource Gudie 1st Edition 2019-2020
www.casel.org or https://schoolguide. casel.org.
14.World Anti Doping Agency (2015) Anti Doping policies and regulationcode
5tta,6tta,7ttanne 8tta kifiliya bolla minttettiya luxanchchay .
15.5tta, 6tta, 7ttanne, 8tta kifiliya bolla minttettiya luxanchchay kaalliya
maxaafaa Addissaba 2009 m.l kaalliya maxaafaa Addisaaba 2009 M.L.
16.Toophphiya wogaa urzetu annaaciya seeraa
17.https://en.wikipedia.org/wiki/kenenisa bekel
18.https://en.wikipedia.org/wiki/Gezahegne Abera
19.https://en.wikipedia.org/wiki/ Gymmanstics
https://en.wikipedia.org/wiki/ Olympic Games
137
138

Hpe G - 5 SB

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hpe G - 5 SB

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Payyatettaanne Bollaa Minttettuwa

Payyatettaanne Bollaa Minttettuwa

Payyatettaanne Bollaa Minttettuwa

Goydiday: Kussa Kuulena

Misiliya medhdhidaagee: Taafassa Muluqena

Komppiiteriyan xaafiday: Taafara Azebo

Ha maxaafay giigidoy Wolaytta Moottaa Luxettaa Macaraynne Tohossa

© Toophphiya Federaale Dimokiraase Ripabilike Kawotettaa Luxetta Moconaanne

Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwan urzziya

Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettay issi biittaa dichchawu baaso

Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaynne urzzee qaattatuuninne

Hegaa maaran ha shemppoy wudiyobay gallassa gallassa/ hachchi hachchi

Ha shemppoy oyddu ayfettiya luxetta gomppata oyqqiis. Hegeetikka: Bollaa

Erettida Toophphiya urzzanchchatanne olomppikke kaassaa doomettaanne

Luxettaa wurssetta ayfeta:- luxanchchati ha shemppuwa luxogappe guyyiyan:

 Zammaana payyatettaa, bollaa minttettuwanne urzziya denddo qofata

1.1. Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaaaybatettaa

Koshshiya luxetta luxiyo gidaa- luxanchchati ha huuphe yohuwa

 Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa aybatettaa qonccissoosona.

Denddonne beegoyiya oyshata:-

1. Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa sintta qofati aybee aybee?

Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa aybatettaa.

Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa giyogee asaa guuggiya;

Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettay daro wode ootti besuwan imettiyagaa

Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettay oyddu qaalatu waatta gididi he

1. Payyatettaa 2. Bollaa 3. Minttettuwa 4. Luxettaa geetettoosona.

1. Payyatettaa giyogee harggiyappe laꞌa kiyidaagaa giyogaa xalla gidennan

asatettan, kahan, issippetettaa gaytotettaninne heennan modhdhidaagaa

2. Bollaa giyogee kumetta garssanne bolla asatetta kifileta waaxidi oyqqidaagaa,

Leemisuwawu -dibbata, meqettata, suuttaa h.h.m.

1. Minttettuwa giyogee qassi bollaa guzumissiyagaa, dichchiyagaa,

Hegaa gishshawu payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettay asaa naatu

Urzziya giyogee injje hanotan giigida annaace kaassaa giyogaa

Gaasoykka lume gezo annaaciyas eeraa kunttenna gishshaassa.

-Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa urzziya gaanawu danddayiyo?

Urzziya qaattati maacettida urzze qommotun meezetiyogaanne annaacettiyogaa

- Payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettawu oyddu sintta qofati

Leemisuwassi mino bolla kifilee loꞌꞌo qofaa garssappe pulttissees/ medhdhees.

3. Issippetettaa gaytotettaa dichchaa- Issppetettaa gaytotettaa dichchaa

1.Zammaana payyatettaanne bollaa minttettuwa luxettaa giyogee

Koshshiya luxetta gidaa: Luxanchchati ha huuphe yohuwa luxidoogaappe

Bollaa gidaa qaattawu maaddiya sarotettaa Seerata hittifiroosona.

Denddonne beegoyiya oyshaa

 Naagettiyo kaaletota kalliyogee immiyo go'aa qonccissite.

Hagaappe kaallidi qonccidaageeti bollaa gidaa qaattan qohuwappe naagettiyo

A. Giigida dambban oottiyogaa/ gela-kassa gidennaagaa, caddiya qanxxiyabi

G. Ha qaattaa wurssettan 3ꞌ-5ꞌ daqiiqa gidiyagaa bollaa irxxissiyo qaattata

1. Bolla kifiliya gidaa qaattaa oottanaappe kasetidi gidin oottiyo wodiyan

Koshshiya luxetta gidaa-Luxanchchati ha huuphe yohuwa

 Toophphiyan erettida urzzanchchata qonccissoosona

Denddonne beegoyiya oyshaa

1. Toophphiyan erettida urzzaanchchati oonee oonee?

Toophphiyan erettida urzzanchchata

Toophphiya daro alꞌꞌo wottanchchati/ atileeteti pulttiyo biitta. Leem- Biqqila

Ha kifile xekkan naaꞌꞌu attuma atileetetu /wottanchchatu haydaa beꞌana .

Baqqala Qananiisi 1974 M.L. Oroomiya dalgga manttiyan Beqoji geetettiya

Qananiisi guuttaappe doommidi dummatiya atileetikise/ wottaa mereta qaratettan

Qananiisi haꞌꞌi gakkanawu naa''u giyogeenne 5,000 metiriyaninne 10,000 metiriyan

Baqqala Qananiisi maaraaraichchashu layttatun (2002-2006 M.L. Awuroppaa

Baqqala Qananiisi Awuroppa qoodan 2003-2011 M.L. gakkanawu annaacettido

Misiliya 1.1 Baqqala Qananiisi woxxishin bessiya pootuwa.

Baqqala Qananiisi Awuroppaa qoodan 2009 M.L lume gezo atileetikise

Baqqala Qananiisi Awuroppaa qoodan gifata aginaa 29 gallassan 2019 M.L.