CÚ CHÏË THÏË ELECTROPHIN

AÂO NHÊN
V THÚM
E
A -S
NGUYÏÎN THÕ HÛÚÂNG*

Abstract
: Electrophilic substitution reactions on aromatic rings are mainly to change benzene
E
Ar reactions
into itshave
derivatives.
followedAll S
the same path, starting with the attack of electrophilic agent into
p system
aromatic
to create
electron
non-aromatics,complexes
after that protons
are divided and aromatic compounds with a new group are produced.
Keywords: Aromatic rings, electrophilic agents, available substitutions.

1. Möåt söë nöåi dung lñ thuyïët: 3. Möåt söë phaãn ûáng thïë electrophin vaâo húåp
- Cú chïë phaãn ûáng:Laâ con àûúâng chi tiïët maâ hïå chêët thúm
caác chêët àêìu ài qua àïí taåo ra saãn phêím phaãn ûáng. 3.1. Phaãn ûáng halogen hoáa
Bao göìm: Phaãn ûáng möåt giai àoaån vaâ phaãn ûáng nhiïìu Benzen tham gia phaãn ûáng vúái clo, brom coá mùåt
giai àoaån. xuác taác axit Lewis. Flo vaâ Iot khöng phaãn ûáng trûåc tiïëp
- Taác nhên electrophin: Caác cation nhû cation kim vúái benzen vò Flo phaãn ûáng quaá maånh nïn lûúång saãn
loaåi, cacbocation, NO +2,... luön coá khuynh hûúáng thu phêím chñnh rêët ñt, ngûúåc laåi Iot laåi quaá thuå àöång.
nhêån electron àïí öín àõnh, chuáng coá aái lûåc vúái electron. Vñ duå:Phaãn ûáng vúái clo:
Caác phên tûã coá caác nguyïn tûã mang àiïån tñch quy ûúác
Fe Cl
dûúng lúán nhû SO 3, hoùåc coá nguyïn tûã thiïëu huåt + Cl2 + HCl
electron so vúái quy tùæc baát tûã nhû BF 3
cuäng coá aái lûåc
lúánàöëi vúái electron. Caác cation vaâ caác phên tûã àoá àûúåc Cú chïë: 2Fe + 3Cl 2  2FeCl 3
goåilaâchêëtelectrophin(ûa electron). Khichêët electrophin FeCl 3 + Cl2  [ Cld+ ...Cl...FeCl 3d-] hay Cl + + [
àoáng vai troâ taác nhên phaãn ûáng thò noá àûúåc goåi laâ taác FeCl 4]-
nhên electrophin.
H
2. Cú chïë thïë electrophin vaâo nhên thúm - +
Cl
+ Cl
[FeCl ]
4
-
Cl
+ FeCl3 + HCl
S EA chËm nhanh

Phaãn ûáng thïë electrophin vaâo nhên thúm laâ phaãn Trong phaãn ûáng naây, Fe àoáng vai troâ laâ chêët taåo
ûáng chuã yïëu àïí biïën benzen thaânh nhûäng dêîn xuêët xuác taác.
cuãa noá. Caác phaãn ûáng loaåi naây diïîn ra theo cuâng möåt 3.2. Phaãn ûáng ankyl hoáa
con àûúâng vaâ bêët àêìu bùçng sûå têën cöng cuãa taác nhên Phûúng phaáp àún giaãn nhêët àïí àiïìu chïë
electrophin (cation hay àêìu mang àiïån tñch dûúng ankylbenzen laâ cho benzen taác duång vúái ankyl
cuãa liïn kïët phên cûåc maånh) vaâo hïå thöëng electron halogenua (R - X) coá mùåt xuác taác AlCl 3
. Phûúng phaáp
thúm, taåo thaânh phûác khöng thúm, sau àoá proton naây àûúåc goåi laâ ankyl hoáa theo Friàen - Crap.
bõ taách ra vaâ taåo ra húåp chêët thúm coá mùåt cuãa nhoám
múái têën cöng vaâo. + R-X
AlCl3 R
+ HX
Cú chïë chung cuãa phaãn ûáng thïë electrophin vaâo
nhên thúm laâ cú chïë göìm 2 giai àoaån:
Cú chïë: RX + AlCl 3  [ Rd + ...Cl ...AlCl 3d- ] hay R +
E+
H
E nhanh E + [ AlCl4 ]-
chËm + - H+ H
+
( 1) ( 2) R
+ R AlCl4 - R
Ion benzoni + HX + AlCl3
ChËm

- Giai àoaån 1: Quaá trònh têën cöng cuãa taác nhên

Phaãn ûáng ankyl hoáa theo Fiàen - Crap coá 2 nhûúåc
electrophin vaâo nhên benzen (xaãy ra chêåm).
àiïím cêìn lûu yá:
- Giai àoaån 2: Quaá trònh taái taåo húåp chêët thúm (xaãy
- Thûá nhêët:ion cacboni dïî bõ àöìng phên hoáa thaânh
ra nhanh). Dûúái taác àöång cuãa E+ (chêët xuác taác) thò
ion bïìn hún, nïn ta thûúâng thu àûúåc höîn húåp saãn
nguyïn tûã H bõ taách ra vaâ E thïë vaâo. Xuác taác thûúâng
phêím. Vñ duå:
duâng laâ axit chûáa H+
hay axit Lewis (AlCl 3 , AlBr3 ,
FeBr 3 , FeCl 3...) * Trûúâng Àaåi hoåc Höìng Àûác

Taåp chñ Giaáo duåc SÖË ÀÙÅC BIÏÅT 119

(Thaáng 4/2016)
 H
cöång hûúãng hay liïn húåp. Caác nhoám thïë coá thïí hoaåt
CH3-CH2-CH2Cl + AlCl3 CH3-CH-CH2 ... ClAlCl3 hoáa hay bõ àöång hoáa choån loåc trong nhên benzen,
phuå thuöåc vaâo hiïåu ûáng electron cuãa nhoám thïë laâm öín
+
CH3-CH2-CH2 + AlCl4
- àõnh traång thaái chuyïín phûác.
+ -
Caác nhoám ankyl coá hiïåu ûáng +I laâm tùng mêåt àöå
CH3-CH-CH3 + AlCl4 electron cuãa nhên, öín àõnh phûác  úã o- vaâ p- bùçng
- Thûá hai:Phaãn ûáng thûúâng khöng dûâng laåi úã bûúáchiïåu ûáng +H. Caác nhoám thïë chûáa cùåp electron n hay
thïë 1 lêìn vò ankyl benzen taåo thaânh hoaåt àöång hún liïn kïët  cuäng öín àõnh traång thaái chuyïín úã o- vaâ p-.
benzen chûa thïë. Vò vêåy, ta àûúåc höîn húåp caác saãn Caác nhoám thïë naây xuác tiïën phaãn ûáng nhanh hún
phêím thïë 1, 2 hoùåc nhiïìu lêìn. Vñ duå: benzen vaâ phûác  coá nùng lûúång öín àõnh hún phûác
C2H5
cuãa benzen.
C2H5
Caác nhoám thïë huát electron laâm khoá khùn cho phaãn
C2H5
AlCl + C H
2 5
ûáng SEAr, khoá nhêët laâ úã võ trñ o- vaâ p-, thûúâng gùåp
3
+ CH3CH2Cl +

1 mol 1 mol C2H5

nhûäng nhoám chûa no thiïëu electron nhû C = O,
Àïí khöëng chïë phaãn ûáng thïë möåt lêìn thûúâng phaãiC N,... hoùåc nhûäng nguyïn töë êm àiïån maånh khöng
duâng dû benzen. coá cùåp electronn. Nhûäng nhoám thïë naây laâm cho phaãn
3.3. Phaãn ûáng Sunfo hoáa ûáng chêåm hún benzen vaâ phûác coá nùng lûúång cao
Sunfo hoáa benzen àûúåc thûåc hiïån khi duâng axit hún phûác  cuãa benzen.
sunfuric böëc khoái. Taác nhên sunfo hoáa laâ anhiàrit Ngoaåi lïå, nhoám thïë bõ àöång hoáa nhên nhû caác
sunfuric: halogen laâm giaãm khaã nùng phaãn ûáng bùçng hiïåu ûáng
SO 3 SO3H
-I, song khi taåo thaânh phûác, caác halogen laåi xuêët
+ H2SO4
30-50 O
+ H 2O hiïån hiïåu ûáng liïn húåp cuãa cùåp electronn trïn obitan
3p vúái obitan 2p cuãa cacbon nhên thúm:
Cú chïë: + +Cl
Cl Cl
+
2H2SO4 H3O + HSO4 - + SO3 E
+
H
E
O H +
HSO4- SO3- SO3H H
+ S=O + SO3- H3O
+ H2O E H
O
ÖÍn àõnh bùçng liïn húåp Khöng coá tûúng taác
Phaãn ûáng naây thuêån nghõch, vò thïë saãn phêím taåo
hay cöång hûúãng liïn húåp hay cöång hûúãng
thaânh cuäng dïî bõ loaåi nhoám thïë khi àun noáng vúái húi
Tûúng taác naây buâ trûâ cho hiïåu ûáng -I, nhûng do
nûúác àïën nhiïåt àöå cao hún 100 0C:
hiïåu ûáng naây khöng hiïåu duång nhû trûúâng húåp liïn
SO3H húåp cuãa obitan 2p nïn hiïåu ûáng -I vêîn quyïët àõnh
+ H2O ®unnãng + H2SO4
hún. Caác nhoám thïë coá hiïåu ûáng huát electron nhû -
CH2Cl, -CHCl 2, -CH 2CCl3... laâm giaãm khaã nùng phaãn
4. AÃnh hûúãng cuãa cêëu truác chêët ban àêìu àïën ûáng bùçng hiïåu ûáng -I, nhûng coá hiïåu ûáng +H úã phûác s
khaã nùng phaãn ûáng coá võ trñ o- vaâ p-.
4.1. Cêëu truác chêët ban àêìu. Trong traång thaái 4.2. AÃnh hûúãng cuãa taác nhên electrophin. Taác
chuyïín hònh thaânh àiïån tñch dûúng, caác nhoám thïë coá nhên electrophin - E + laâ axit Lewis, tûác laâ thiïëu huåt
aãnh hûúãng àïën khaã nùng phaãn ûáng cuãa nhên thúm. electr on, coá aãnh hûúãng àïën töëc àöå phaãn ûáng vaâ tó lïå
Vïì khaã nùng phaãn ûáng, mêåt àöå electron noái chung àöìng phên. Nïëu taác nhên E + laâ axit yïëu thò sûå thiïëu
trong nhên benzen caâng lúán thò taác nhên E + caâng dïî huåt electron úã nguyïn tûã cacbon caâng nhoã, dêîn àïën
têën cöng. Do àoá, caác nhoám thïë coá hiïåu ûáng +I ,+C laâmsûå khaác nhau vïì töëc àöå cuãa taác nhên vúái benzen vaâ
tùng khaã nùng phaãn ûáng, caác nhoám thïë coá hiïåu ûáng -dêîn xuêët thïë caâng lúán. Nïëu taác nhên+Elaâ axit maånh
I, -C laâm giaãm khaã nùng phaãn ûáng. (laâ sûå thiïëu electron àõnh chöî vaâ maånh) òthsûå khaác
Mùåt khaác, vò phûác  coá àiïån tñch nïn caác nhoám thïë nhau caâng nhoã.
laâm öín àõnh phûác (+I, +C), tùng khaã nùng phaãn AÃnh hûúãng cuãa nhoám thïë khi coá taác nhên +
maånh
E
ûáng, vúái caác nhoám thïë laâm mêët öín àõnh phûác  thò xuêëthiïån keám maånh hún, nghôa laâ nhoám thïë aãnh hûúãng
ngûúåc laåi. Caác nhoám thïë coá hiïåu ûáng -I lúán hún +C àïën töëc àöå nhoã hún hay hoaåt tñnh taác nhên caâng cao thò
cuäng laâm giaãm khaã nùng phaãn ûáng, nhû: -F, -Cl, baãn chêët chêët ban àêìu coá giaá trõ caâng nhoã. Taác nhên +
E
-Br,... Coá thïí giaãi thñch hiïån tûúång naây bùçng cêëu truáccuäng aãnh hûúãng àïën saãn phêím thïë úã caác võ trñ khaác

120 Taåp chñ Giaáo duåc SÖË ÀÙÅC BIÏÅT

(Thaáng 4/2016)
nhau trong phên tûã chêët ban àêìu. Taác nhên E + giaâu - Nïëu 2 nhoám thïë àïìu hoaåt hoáa nhên, nhoám thïë
nùng lûúång seä taåo thaânh lûúång ortho vaâ para lúán hún hoaåt hoáa maånh nhêët khöëng chïë sûå àõnh hûúáng:
khi coá nhoám thïë ûu tiïn àõnh hûúáng meta vaâ lûúång lúán CH3 CH3 CH3
meta khi coá nhoám thïë ûu tiïn ortho - para. Taác nhên E + Cl 2
Cl

ngheâo nùng lûúång hún thò tó lïå saãn phêím phuå thuöåc vaâo Cl

baãn chêët cuãa nhoám thïë theo quy tùæc chung. NH2 NH2 NH2

Khaã nùng phaãn ûáng cuãa taác nhên caâng cao, tñnh - Nïëu 1 nhoám thïë hoaåt hoáa coân 1 nhoám thïë bõ
choån lûåa cuãa noá caâng nhoã vaâ ngûúåc laåi. Phaãn ûáng àöång
thïë hoáa thò nhoám thïë hoaåt hoáa quyïët àõnh hûúáng
electrophin cuäng chõu aãng hûúãng cuãa dung möi, xuác thïë cuãa taác nhên thûá 3:
taác vaâ nhiïåt àöå.
5. AÃnh hûúãng cuãa nhoám thïë coá sùén túái phaãn OH OH
Br
ûáng
Br 2

Nhoám thïë trong nhên benzen gêy ra sûå phên böë NO2 NO 2
mêåt àöå electron úã caác võ trñ coân laåi nhû: ortho, meta,
para nïn khaã nùng thïë cuãa taác nhên electrophin tiïëp - Nïëu caã 2 nhoám thïë àaä úã võ trñ meta vúái nhau,
theo vaâo caác võ trñ àoá cuäng khaác nhau, goåi laâ sûå àõnh hûúáng thïë thûá 3 khöng têën cöng vaâo võ trñ úã giûäa 2 nhoám
hûúáng cuãa nhoám thïë. Haâm lûúång tûúng àöëi cuãa saãnthïë vò hiïåu ûáng lêåp thïí khöng phuå thuöåc vaâo aãnh hûúãng
phêím thïë ortho, meta, para hay khaã nùng àõnh hûúáng àõnh hûúáng cuãa 2 nhoám thïë. Nïëu thïí tñch nhoám thïë
cuãa nhoám thïë àûúåc xaác àõnh bùçng traång thaái öín àõnhcuäng nhû taác nhên electrophin tùng thò hiïåu ûáng lêåp thïí
cuãa phûácúã caác võ trñ khaác nhau. Phûác  caâng öín àõnh, caâng tùng.
töëc àöå thïë caâng lúán vaâ saãn phêím àoá chiïëm ûu tiïn. - Khi nhoám thïë àõnh hûúáng meta úã võ trñ meta àöëi
5.1. Aren àaä coá sùén 1 nhoám thïë: vúái nhoám thïë àõnh hûúáng ortho thò nhoám thïë tiïëp theo
- Caác nhoám thïë coá hiïåu ûáng +I, nhû göëc ankyl -R ài vaâo võ trñ ortho àöëi vúái nhoám àõnh hûúáng meta dïî
àõnh hûúáng thïë vaâo võ trñ ortho vaâ para. Vñ duå Toluen: hún vaâo võ trñ para. Vñ duå:
NO2 NO2
CH3 CH3 Cl NO2 NO2
H Cl2 Cl
E + +
+ +
Cl Cl Cl Cl
Cl
E H
I II III

- Caác nhoám thïë chó coá hiïåu ûáng -I àïìu laâm bõ àöång
(I) laâ saãn phêím chñnh, (II) chó möåt lûúång nhoã, (III)
hoáa nhên vaâ àõnh hûúáng vaâo võ trñ meta:
khöng hònh thaânh do hiïåu ûáng ortho.
Z
***
+ +
Caác phaãn ûáng thïë electrophin vaâo nhên thúm àûúåc
+ diïîn ra göìm hai giai àoaån: giai àoaån thûá nhêët (xaãy ra
- Nhoám thïë coá hiïåu ûáng -I vaâ -C laâm bõ àöång hoáa chêåm) laâ quaá trònh têën cöng cuãa taác nhên electrophin
nhên vaâ àõnh hûúáng vaâo meta. Vñ duå phaãn ûáng thïë vaâo hïå thöëng electron thúm, taåo thaânh phûác khöng
cuãa nitrobenzen: thúm; giai àoaån thûá hai (xaãy ra nhanh) laâ quaá trònh
NO 2
proton bõ taách ra, àöìng thúâi taåo ra húåp chêët thúm coá
gùæn nhoám múái vaâ traã laåi xuác taác.
+ H Taâi liïåu tham khaão
E
[1] Thaái Doaän Tônh (2008). Cú chïë vaâ phaãn ûáng Hoáa
- Nhoám thïë coá hiïåu ûáng +C maånh nhûng -I yïëu, hoåc hûäu cú (têåp 2).NXB Khoa hoåc vaâ Kôthuêåt.
nhû: -OH, -OR, -NH 2, -NHR, -NR 2, hoaåt hoáa nhên vaâ [2] Nguyïîn Hûäu Àônh - Àöî Àònh Raäng (2003). Hoáa
àõnh hûúáng vaâo ortho vaâ para. hoåc hûäu cú (têåp 1).
NXB Giaáo duåc.
- Nhoám thïë coá hiïåu ûáng -I maånh vaâ +C nhû -F, -Cl, [3] Trêìn Quöëc Sún - Àùång Vùn Liïëu (2005).
Giaáo trònh
-Br,... laâm bõ àöång hoáa nhên nhûng àõnh hûúáng vaâo cú súã Hoáa hoåc hûäu cú (têåpNXB 1). Àaåi hoåc Sû phaåm.
ortho vaâ para. [4] Nguyïîn Hûäu Àônh (2008).Baâi têåp Hoáa hoåc hûäu
5.2. Aren coá sùén 2 nhoám thïë cú. NXB Giaáo duåc.
Sûå àõnh hûúáng cuãa nhoám thïë thûá 3 phuå thuöåc vaâo [5] Nguyïîn Vùn Toâng (1995).Baâi têåp Hoáa hoåc hûäu
caã 2 nhoám thïë: cú. NXB Àaåi hoåc Sû phaåm.

Taåp chñ Giaáo duåc SÖË ÀÙÅC BIÏÅT 121

(Thaáng 4/2016)