31

Sce. S. Yeeie 1
Fefleneme DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 1
DeeOegefvekeÀ ceneje<ì^e®ee Fefleneme
(1818-1920)
 © UNIVERSITY OF MUMBAI

[e@. osJeevebo efMebos [e@. OevesµJej nefj®ebove

ÒeYeejer kegÀueiegª, ÒeYeejer meb®eeuekeÀ
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&

ÒekeÀuHe mecevJe³ekeÀ : Òee. Deefveue yevekeÀj,

men³eesieer ÒeeO³eeHekeÀ (Fefleneme) Je mene³³ekeÀ meb®eeuekeÀ,
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
uesKekeÀ : Òee. DeJekeÀeµe peeOeJe
men³eesieer ÒeeO³eeHekeÀ, Fefleneme efJeYeeie,
meWì PesefJeDeme& keÀe@uespe, ®e®e&iesì, cegbyeF&
: [e@. Sme. kesÀ. Yeojies
Fefleneme efJeYeeie ÒecegKe,
yeer. Sve. Sve. keÀe@uespe, efYebJe[er
Hegve&mebHeeove : [e@. ÒeefoHe JeeIeceejs
mene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ, Fefleneme efJeYeeie,
jeceveeje³eCe ©F&³ee ceneefJeÐeeue³e,
ceeìgbiee, cegbyeF&

Hegve&cegêCe - meHìWyej 2017, Sce. S. Yeeie - 1, Fefleneme DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 1, DeeOegefvekeÀ

ceneje<ì^e®ee Fefleneme (1818-1920)

He´keÀeµekeÀ ë ÒeYeejer meb®eeuekeÀ, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ,

efJeÐeeveiejer, cegbyeF& -400 098.

De#ej pegUCeer ë Deeféeveer Deeì&med,

ieg©ke=ÀHee ®eeU, Sced. meer. íieuee ceeie&, yeeceCeJee[e,
efJeuesHeeuex (HetJe&), cegbyeF& - 400 099.
cegêCe ë
 Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ

1. efye´ìerMe jepeJeìer®³ee meg©Jeeleer®ee ceneje<ì^ 01

(jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer)
2. efye´ìerMe jepeJeìer®ee ÒeYeeJe Je efmLel³eblej - De 15
3. efye´ìerMe jepeJeìer®ee ÒeYeeJe Je efmLel³eblej - ye 26
4. megOeejCeeb®ee ÒeejbYe Je l³eeme ÒeeflekeÀej 36
5. Oeeefce&keÀ Demeblees<e DeeefCe meeceeefpekeÀ efJejesOe 48
6. meeceeefpekeÀ megOeejCee - (De) 63
7. meeceeefpekeÀ megOeejCee - (ye) 76
8. GoejceleJeeo DeeefCe je<ì^Jeeoe®ee efJekeÀeme - (De) 90
9. GoejceleJeeo DeeefCe je<ì^Jeeoe®ee efJekeÀeme - (ye) 98
10. mebmLeelcekeÀ je<ì^Jeeo 110
11. Hegve©ppeerJeve DeeefCe ÒeKej je<ì^Jeeo 123
12. efye´efìMeefJejesOeer ÒeeflekeÀej, yeb[ DeeefCe GþeJe 136
13. ceneje<ì^e®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme (F.me. 1861 les 1920) 151
14. mJejep³ee®³ee efoMesves Jeeì®eeue 166
15. ceneje<ì^eleerue Mew#eefCekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ Òeieleer - (De) 178
16. ceneje<ì^eleerue Mew#eefCekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ Òeieleer - (ye) 190
 I

M.A. PART - I PAPER - I : (OPTION A)

HISTORY OF MODERN MAHARASHTRA(1818-1920)
Syllabus

1. Maharashtra on the Eve of British Conquest: Political,

Economic and Socio cultural conditions.
2. New influences and Transition Under British Rule: (1818-
1861)
a) Land Tenures, Revenue Settlements.
b) Education and Press
c) Law and Administration
d) Transport and Communication ,
e) Christian Missions.
f) Student’s Literary and Scientific -Society.

3. Beginning of Reform and Resistance :

a) Bal Shastri Jambhekar: Pioneer of Maharashtra’s
Resistance
b) Early Intellectual Resistance to British Colonial Rule, and
the Rise of Nascent Economic Nationalism, Bhaskar
Tarkhadkar, Ramkrishna Vishwanath, Bhau Mahajan.

4. Religious Dissent and Social Protest:

a. Dadoba Pandurang and the Paramhansa sabha
b. Lokahitwadi Gopal Hari Deshmukh
c. Prarthana Samaj.

5. Social Reform:
a) i) Issues concerning Emancipation of Women and the
Efforts made towards it realization
ii) Justice M.G. Ranade and the Indian National social
conference.
b) i) Mahatma Joytirao Phule and the Satyashodhak
Samaj Universal Humanism
ii) Gopalbaba Valankar and Anaryadosh parihar
Mandal.
iii) Vitthal Ramaji Shinde and Depressed Classes
Mission of the India.
iv) Shahu Maharaj and Vedokta Episode.

6. Growth of Liberalism and Nationalism: ,

a) Promotion of Economic Nationalism : Dadabhai Naoroji,
M.G. Ranade Ganesh Vyanktesh Joshi.
 II

b) Triumvirate of Liberal School : Phirozeshah Mehta,

Badruddin Tayabjeee, K.T. Telang.
c) Growth of Rationalism:: Gopal Ganesh Agarkar.

7. Institutionalized Nationalism:
a) The Bombay Association.
b) Poona Sarvajanik Sabha
c) Indian National Congress and Maharashtra.
d) Servants of India Society.

8. Revivalism and Militant Nationalism.

a) Vishnubava Brahmachari.
b) Vishnushastri Chiplunkar.
c) Arya Samaj, Theosophical Society, Ganapati and Shivaji
Utsav.

9. Resistance and Insurrections

a) Ramoshi, Bhil and Koli Uprisings
b) 1857 in Maharashtra.
c) Revolt of Vasudev Balwant Phadke
d) Peasant Unrest.

10. Economic Development (1861-1920)

a) Agriculture
b) Transport and Communication.
c) Industry Rise of Labour Movements.
d) Trade and Commerce.

11. Towards Swarajya :

a) G. K. Gokhale and Moderates.
b) B.G. Tilak and Extremist Politics.
c) Revolutionaries.

12. Educational and cultural Developments :

a) Education and Literature
b) Press
c) Performing Arts


 III

M.A.I. HISTORY PAPER NO. I

OLD QUESTION PAPER- 2008
HISTORY OF MODERN MAHARASHTRA (1818-1920)

REVISED COURSE
( 3 Hours) Total Marks : 100

N..B.: (1) Attempt any four questions,

(2) All questions carry equal marks.

1. Review the political and social conditions in Maharashtra on

the eve of the British conquest of Maharashtra.
2. Analyse the emergence of early economic nationalism in
Maharashtra with special reference to the thoughts of
Ramkrishna Vishwanath.
3. Write an essay on Lokhitawadi Gopal Hari Deshmukh’s
critique of contemporary society as reflected in his writings.
4. Assess the role of Mahatma Jyotiba Phule and V. R. Shinde in
emancipation of the downtrodden.
5. Describe the contribution of the servants of India Society in
promoting the nationalism in Maharashtra.
6. What methods and programme was pursued by the
Moderates towards attainment of Swarajya ?
7. What role did the press play in the promotion of nationalism ?
8. Comment on any two of the following :—
(a) Students literary and scientific society
(b) Universal Humanism
(c) G. G. Agarkar
(d) Vasudev Balwant Phadke


 1

1
efye´ìerMe jepeJeìer®³ee meg©Jeeleer®ee cenejeä^
(jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer)
IeìkeÀ j®evee :

1.0 GefÎäîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 efye´ìerMe jepeJeìer®³ee meg©Jeeleer®eer jepekeÀer³e HeefjefmLeleer
1.3 efye´ìerMe jepeJeìer®³ee meg©Jeeleer®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
1.4 efye´ìerMe jepeJeìer®³ee meg©Jeeleer®eerr meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer
1.5 meceejesHe
1.6 ÒeMve

1.0 GefÎäîes

1 efye´ìerMe jepeJeìerjepeJeìer®³ee meg©Jeeleer®eer jepekeÀer³e HeefjefmLeleer peeCetve IesCes.

2. efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea®³ee DeeefLe&keÀ eqmLeleer®es DeekeÀueve keÀjCes.
3. efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea®³ee meeceeefpekeÀ efmLeleer®es efJeMues<eCe keÀjCes.
4. efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea®eer meebmke=ÀeflekeÀ efmLeleer He[leeUCes.

1.1 ÒemleeJevee

HebOejeJ³ee MelekeÀele meeiejer ceeiee&®ee MeesOe ueeieu³eeveblej, ³egjesefHe³eve ueeskeÀebveer HetJexkeÀ[erue

meeiejer ceeie& MeesOetve keÀe{ues. Heesle&gieerpe, [®e, ÖesÀ®e DeeefCe Fbûepe ns YeejleeceO³es J³eeHeejGoerce
efJekeÀefmele keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves ³esT ueeieues.

F.me. 1600 ceO³es F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®³ee mLeeHevesveblej, Fbûepeebveer Yeejleele, JesieJesieȳee
Yeeieele DeeHeueer HekeÀ[ IeÆ keÀje³euee meg©Jeele kesÀueer. FbûepeebkeÀ[s, mej Lee@ceme jes, keÀve&ue keÌueespe,
pevejue eqmceLe, SequHeÀvmìve, ûe@Cì [HeÀ Demes SkeÀeHes#ee SkeÀ keÀle&yeieej ueeskeÀ nesles.

Fbûepeebveer, Yeejleer³e jep³ekeÀl³ee¥ceOeerue ogner®ee Del³eble keÀeJesyeepeHeCeeves HeÀe³eoe I³ee³euee

meg©Jeele kesÀueer. l³eeb®eer keÀe³e&He×leer Del³eble OeesjCeer nesleer. l³eeb®³ee otjoMeea keÀe³e&ÒeCeeueercegUs,
Fbûepeebveer cenejeä^eJej DeeHeueer HekeÀ[ IeÆ keÀje³euee meg©Jeele kesÀueer.
 2
kebÀHeveer mejkeÀejves DeveskeÀ cejeþe jep³ekeÀl³ee¥vee DeìkeÀ kesÀueer. cejeþîeebyejesyej l³eeb®eer 43
Je<ee¥®³ee keÀeueeJeOeerle, leerve cenÊJee®eer ³eg×s Peeueer (F.me. 1775 - F.me. 1818)

1.2 efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea®ee ceneje<ì^e®ee jepekeÀer³e Fefleneme

SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀe®³ee DeejbYeeHeemetve, cenejeä^e®³ee Feflenemeeleuee veJeerve DeO³ee³e meg©

Peeuee DeeefCe He³ee&³eeves Yeejleer³e kebÀHeveer®ee veJeerve ieJnve&j pevejue uee@[& Jesuemueerr®es Deeieceve Peeues.
F.me. 1798 ceO³es, kebÀHeveer®³ee DeO³e#eeves, uee@[& Jesuemueerr®eer, Yeejlee®ee ieJnve&j-pevejue cnCetve
efve³egkeÌleer kesÀueer. efye´ìerMeeb®³ee Yeejleeleerue jepeJeìer®es ©Heeblej Yeejle osMe mebHetCe&HeCes efye´ìerMeeb®³ee
DeefOeHel³eeKeeueer DeeCeC³ee®³ee GÎsMeeves uee@[& Jesuemueer®eer efve³egkeÌleer Peeueer nesleer. Hejbleg, F.me. 1805
ceO³es, ¬etÀjlee, oyeeJeveerleer DeeefCe DeHeÀjeleHeÀj ³ee DeejesHeebKeeueer l³eeuee Hejle yeesueefJeC³eele Deeues.
l³eebveer DeeleeHe³e¥le `lewveeleer HeÀewpe' (Subsidiary Alliance) ³ee leb$ee®ee JeeHej keÀªve cejeþe
jep³eebvee DeeHeu³ee Je®e&mJeeKeeueer DeeCeues nesles.

pesJne kebÀHeveerves efye´ìerMe mejkeÀejkeÀ[tve meleje oMeue#e HeeQ[eb®es keÀpe& Iesleues nesles lesJne
³egjesHeceOeerue vesHeesefue³eve efJe©×®eer ³eg×s, FefpeHle®³ee ueeskeÀeb®es vesHeesefue³eve Jej Dee¬eÀceCe ³ee meieȳee®e
Ieìveeb®ee, Yeejleeleerue efye´ìerMe jepeJeìerJej HeefjCeece nesle neslee.

cejeþîeeb®es jep³e ns Del³eble keÀþerCe HeefjefmLeleerletve peele nesles. F.me. 1795 ceO³es ogmejs
ceeOeJejeJe HesMeJes (ceeOeJejeJe veeje³eCe) ³eeb®³ee osnebleeveblej l³eebvee mebleeve vemeu³eeve, F.me. 1797
ceO³es cenejeä^ele yeb[eUer GmeUueer. HesMeJ³eeb®³ee ieeoermeeþer, jIegveeLejeJeeb®ee oÊekeÀ Heg$e (ce³ele
HesMeJ³ee®es Deepeesyee) DeeefCe jIegveeLejeJeeb®³ee Deewjme Heg$e ³eeb®³ee keÀueneuee meg©Jeele Peeueer. l³eele
cejeþe mejoej, eEMeos DeeefCe nesUkeÀj meeceerue Peeues. eEMeos DeeefCe nesUkeÀjebceO³es HejbHejeiele Me$eglJe
®eeuele Deeues nesles. eEMeos ³eebveer jIegveeLejeJeeb®ee cegueiee yeepeerjeJe efÜleer³e ³eeuee HeeþeRyee efouee lej
nesUkeÀjebveer jIegveeLejeJeeb®ee oÊekeÀ cegueiee Dece=lejeJe ³eeuee HeeþeRyee efouee. ¿ee oesve Jewcevem³e
Demeuesu³ee kegÀìgbefye³eeb®es ÒeefleYeeJeeve vesles, ceneopeer eEMeos DeeefCe Deefnu³eeyeeF& nesUkeÀj(ceunejjeJe
nesUkeÀjeb®eer metve) ns lesJe{s keÀe³e&jle veJnles DeeefCe l³eeb®es Jeejmeoej oewuelejeJe eEMeos DeeefCe ³eMeJeblejeJe
nesUkeÀj ns Ssve efJeMeerle nesles. Dee@keÌìesyej F.me. 1802 ceO³es, ³eMeJeblejeJe nesUkeÀjebveer, ogmejs
yeepeerjeJe DeeefCe oewuelejeJe eEMeos ³eeb®³ee SkeÀef$ele mewv³eeuee leeW[ osTve, HegCes ³esLeerue n[Hemej ³esLes
l³eeb®ee HejeYeJe kesÀuee. HesMeJ³eeveeR keÀeWkeÀCe mees[ues DeeefCe cegbyeF&leerue kebÀHeveer ieJnve&j, peesveeLeve
[bkeÀveuee ³ee®evee kesÀueer. HesMeJ³eebvee efye´ìerMe F&mì Fbef[³ee kebÀHeveerkeÀ[tve mebj#eCe efceUeues. 31 ef[meWyej
F.me. 1802 ceO³es JemeF& ³esLes HesMeJ³eeveer efye´ìerMeebyejesyej og³³ece mJe©Hee®ee len kesÀuee. JemeF& ³esLes
Peeuesu³ee lene®³ee yeou³eele, Fbûepeebvee cejeþer cegueKee®es meeJe&YeewceÊJe osC³eele Deeues, l³eeyeou³eele
Fbûepeebveer, HesMeJ³eeb®es Flej mejoejebHeemetve mebj#eCe keÀjC³ee®es Je®eve efoues.

1.2.1 uee@[& Jesuemueer®es OeesjCe (F.me. 1798-1805) :

ieJn&vej pevejue, uee@[& Jesuemueer, (F.me. 1798-1805) p³ee He×leerves Ieìvee¬eÀce Ie[le
neslee les Heentve Jesuemueer Del³eble Deeveboer Peeuee neslee. keÀejCe Deelee HesMeJ³eeb®³ee jep³ekeÀejYeejele
keÀe³eosMeerj nmle#esHe keÀjCes Meke̳e nesles. HesMeJes Deelee cejeþe meece´ep³ee®es veececee$e (defacto) jepes
nesles. HesMeJ³eeb®³ee ³ee jepekeÀer³e OeesjCee®eer, cejeþîeeb®es jepes ³eMeJeblejeJe nesUkeÀj ³eebveer Del³eble leerJe´
 3
Meyoeble efveYe&lmevee kesÀueer. les cnCeleele, HesMeJ³eebveer cejeþîeeb®es jep³e jmeeleUeuee vesues, veä kesÀues.
Hejbleg, veeieHetj®³ee oewuelejeJe eEMeos DeeefCe jIegpeer Yeesmeues ³eebveer cee$e Fbûepeeb®³ee nmle#esHeeefJe©×
ÒeeflekeÀej ®eeuet®e þsJeuee. l³eebveer JemeF&®³ee lenevegmeej, mJele:uee Fbûepeebmeceesj velecemlekeÀ Jne³euee
vekeÀej efouee. uee@[& Jesuemueer®³ee Del³eble OeesjCeer [eJeHes®eecegUs ye[esoîee®es iee³ekeÀJee[ leìmLe
jenerues Je ³eMeJeblejeJe nesUkeÀj, ³eg×meceeHleer veblej, HeefjefmLeleerle keÀe³e yeoue neslees les HeenC³eemeeþer
Leebyeues Je eEMeoîeebveer cejeþîeebkeÀ[s DeeiesketÀ®e kesÀues. ¿ee oesvner He#eebveer Dee@iemì F.me.1803 ceO³es
³eg× DeejbYe keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. DeeHeCe FLes ³eg×e®es, HesMeJ³eeb®³ee keÀejJee³eeb®es DeeefCe Flej
cejeþe mejoejebyeÎue meboYee&menerle mHeäerkeÀjCe osCeej veener , keÀejCe lees cejeþe Feflenemee®ee Yeeie
Deens. lej FLes HeÀkeÌle cenejeä^e®³ee jepekeÀer³e Heeée&Yetceer®ee Deboepe IesC³ee®³ee ¢äerves, efpelekesÀ
meb³egeqkeÌlekeÀ Deens, efleleke̳ee®e YeeieeJej ÒekeÀeMe ìekeÀCeej Deenesle.

cejeþeceguegKee®eer jepeOeeveer HegCes, ¿ee Menje®eer ogmejs ceeOeJejeJe HesMeJ³eeb®³ee ce=l³etveblej®³ee

oesve oMekeÀe®³ee keÀeUele Del³eble ogo&Mee Peeueer. Fbûepeeb®³ee DeefOeHel³eeKeeueerue veececee$e jepes HesMeJes
DeeefCe oesve cejeþe jepes efMebos DeeefCe Yeesmeues ³eeb®³eele ³eg× nesTve eEMeos-YeesmeueWvee HejeYeJe HelkeÀjeJee
ueeieuee. ns ³eg× oesve Yeeieele Peeues. oef#eCes®es pevejue DeeLe&j Jesuemueer DeeefCe GÊejskeÀ[erue uee@[&
ueskeÀ o kebÀcee[j Fve ®eerHeÀ ns keÀbHeveer®³ee mesves®es (mesveeHeleer) cnesjkesÀ nesles. HeCe ¿ee efJepe³eeceeies,
Fbûepeeb®ee keÀesCeleener Heje¬eÀce veJnlee lej Del³eble oieeyeepeerves cejeþîeebvee njefJeC³eele Deeues nesles.
Denceoveiej, meieȳeele meceLe& efkeÀuuee efMeboîeebbveer pevejue DeeLe&j Jesumeueeruee DeHe&Ce kesÀuee.
Deefueie{ceO³es efkeÀuu³ee®³ee jeKeCeoejeuee meele ueeKee®eer uee®e osTve Fbûepeebveer lees efkeÀuuee keÀeyeerpe
kesÀuee. DeveskeÀ ³egjesefHe³eve DeefOekeÀeN³eebveer l³eeb®es ceve JeUefJeues.

GÊejsceO³es meg×e, ³egjesefHe³eve DeefOekeÀeN³eebveer ner®e ³egkeÌleer DeJeuebyeueer. eEMeÐeeb®³ee mesves®ee

mesveeHeleer Hesje@ve ³eeves keÀesCeleener ue{e ve keÀjlee Del³eble MeebleHeCeeves Deefueie{®ee efkeÀuuee Fbûepeeb®³ee
nJeeueer kesÀuee. ie@Cì [HeÀ ves Dee½e³e& J³ekeÌle kesÀues. lees cnCeeuee, p³ee Jesieeves ns ³eg× eEpekeÀues peeles³e,
l³eecegUs mebHetCe& eEnotmLeeve Dee½e³e&®ekeÀerle Peeuee Deens. Hejbleg l³ee keÀeUele l³ee®eer ceeefnleer mebHetCe&HeCes
mHeä mJe©Heele veJnleer. eEMeos DeeefCe Yeesmeues ³eeb®³ee HejeYeJeeveblej DeeefCe ef[meWyej F.me.1803 ceO³es
Peeuesu³ee leneveblej jepekeÀejCee®eer meceerkeÀjCes yeouee³euee ueeieueer. ceesIeueeb®ee mece´eì ogmeje Meen
Deeuece, ne meg×e kebÀHeveeruee MejCe Deeu³eeveblej F.me.1803 ceO³es cegIeue meece´ep³ee®ee Deble
Peeu³ee®eer veeWo efceUeueer. ³eMeJeblejeJe nesUkeÀjebveer yengceesue Demee JesU Jeeì yeIeC³eele IeeueJeu³eeJej
pe³eHetjJej nuuee ®e{efJeuee. HeCe Heg{s F.me. 1803 ceO³es kebÀHeveeryejesyej l³eeb®eer ³egleer Peeueer. kebÀHeveer
ieJnve&jves SefÒeue F.me.1804 ceO³es nesUkeÀjebefJe©× ³eg× HegkeÀejues. l³eebveer ns ³eg× oesve Je<e& ue{ues.
meece´ep³eefJemleeje®³ee DeMee Ye³ebkeÀj ³eg×e®eer HeefjefCeleer cnCetve F.me.1805 ceO³es uee@[& Jesuemueeruee
Hejle yeesueJeC³eele Deeues. F.me.1797 les F.me.1806 ®³ee ojc³eeve kebÀHeveer®es keÀpe& 17
oMeue#eHeemetve, 31 oMeue#e SJe{s Jee{ues. kebÀHeveerves keÀe³e&He×leer yeoueueer DeeefCe nmle#esHe ve
keÀjC³ee®es OeesjCe eqmJekeÀejues.

1.2.2 ceeTbì mìgDeì& SequHeÀvmìve®es cegbyeF&leerue (cenejeä^) keÀe³e& :

Fbûepeeb®³ee yeouesu³ee OeesjCeecegUs F.me.1805 les F.me.1811 ³ee keÀeueeJeOeerle ogmeje HesMeJee
yeepeerjeJe ³eebveer Meeblelee DevegYeJeueer. keÀve&ue keÌueespeves F.me.1803 ceO³es HesMeJ³eebyejesyej peeTve
Hegvne HegC³ee®³ee HesMeJ³eeb®³ee ieeoerJej l³eeb®eer HegvemLee&Hevee kesÀueer. F.me.1811 He³e¥le lees HegC³eele
jeneruee. l³eeveblej F.me.1811 veblej ceeTbì mìgDeì& SueefHeÀvmìve `jsefme[svì' cnCetve Deeuee DeeefCe
 4
yeepeerjeJeeb®³ee $eemeeuee meg©Jeele Peeueer. HesMeJ³eeb®³ee pee®eeuee kebÀìeUuesues peneieerjoej jsefme[WìleHexÀ
{JeUe{JeU keÀje³euee ueeieues. SueefHeÀvmìveves F.me.1812 ceO³es Heb{jHetjceO³es peneefiejoejebvee
meveo osTve l³eebvee HetCe& mebj#eCe osC³eele Deeues. SueefHeÀvmìveves keÀesuneHetjeleerue DeeefCe
meeJebleJee[erleerue jep³ekeÀl³ee¥vee HesMeJ³eeb®³ee DeefOeHel³eeHeemetve HetCe& cegkeÌle kesÀues.

SueefHeÀvmìve®es HesMeJ³eebyeeyele®es cele eflelekesÀmes ®eebieues veJnles. l³ee®³ee ¢äerves HesMeJes ns Del³eble
Ieeyejì Je DeeUMeer nesles. ogmeN³ee yeepeerjeJeeves Deelee ngpeejle ³esLeerue mewv³e yeUkeÀì keÀjeJe³eeme
meg©Jeele kesÀueer l³eemeeþer l³eeves ieJnve&j pevejue uee@[& eEceìes (F.me.1807-F.me.1813) ³eeb®eer
HejJeeveieer efceUefJeueer. l³eeves ke@ÀHìve pee@ve HeÀes[& ³eeuee l³ee mewv³ee®ee mesveeHeleer yeveJetve l³eeyeÎu³eele lees
HesMeJ³eebMeer ÒeeceeefCekeÀ jenerue Demes Je®eve efoues. HesMeJ³eebvee DeMee keÀe³e&¬eÀceemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej
DeeefLe&keÀ mene³³ee®eer iejpe nesleer. l³eemeeþer l³eebveer jkeÌkeÀce GYeer keÀjC³eemeeþer JesieUîee He×leer
DeJeuebyee³e®es þjefJeues. ¿ee He×leervegmeej ceesþîee ÒeceeCeeJej Hewmee GYee jeneruee. Deelee lees DeelceefveYe&j
Peeuee DeeefCe FbûepeebHeemetve megìkeÀe efceUefJeC³ee®ee ceeie& MeesOet ueeieuee. Hejbleg mJekeÀer³eebHeemetve®e
l³eeb®³eeJej melele keÀejJee³ee nesle nesl³ee. meeceev³e ceeCemee®eer efHeUJeCetkeÀ DeefOekeÀ®e Jee{ueer DeeefCe
jepekeÀer³e JeeleeJejCe ns mebMe³e, Üs<e, Yeerleer, keÀì-keÀejmLeeve ³eeves otef<ele Peeues. ogmeje HesMeJee
yeepeerjeJe Deelee peemleerle peemle mebefoiOe J³eeÅkeÌleJej efJeéeeme ìekeÀe³euee ueeieuee. pemes ceeCekesÀéej,
jemles, ceesoer, eEHeieUs, eE$eyekeÀpeer [WieUs ³eeb®³ee keÀejJee³eebcegUs yeepeerjeJe HesMeJ³eeb®³ee DeOeesieleer®ee Jesie
Jee{uee.

1.2.3 iebieeOej MeeðeeR®ee Ketve (F.me.1815) Je HesMeJ³eeb®eer YetefcekeÀe

peguew 1815 ceO³es iebieeOej Meeðeerb®³ee KetveecegUs mebHetCe& cenejeä^ele KeUyeU G[eueer. l³eeb®eer
efve³egkeÌleer ye[esÐee®es mebmLeeefvekeÀ HeÀlesneEmeie iee³ekeÀJee[ ³eebveer HesMeJ³eeb®³ee (efJeMes<e Jesleve DeefOekeÀejeb®ee)
efvekeÀeue ueeJeC³eemeeþer cnCetve HesÀye´gJeejer 1814 ceO³es kesÀueer nesleer. HesMeJ³eebveer, ye[esoe mebmLeeveeletve
ceesþîee ÒeceeCeeJej jkeÌkeÀces®eer ceeieCeer kesÀueer nesleer. ner jkeÌkeÀce 1753 Heemetve YejeJe³ee®eer nesleer.
ye[esoîeeJe©ve Deeuesu³ee iebieeOej Meem$³eebbvee ¿ee ceeieC³ee DeJeepeJeer Jeeìu³ee Je JeeìeIeeìeruee JesU
ueeiet ueeieuee. HesMeJ³eebveer peceerveoejebkeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀj ueeJetve jkeÌkeÀce GYeejueer nesleer.
l³eecegUs, DeefOekeÀ JesU IeeueefJeCes l³eebvee Meke̳e veJnles. yeepeerjebJee®ee keÀeJesyeepe meuueeieej eE$eyekeÀpeer
pees FbûepeebefJe©×, Demeblegä cejeþîeebvee SkeÀ$e keÀjC³eele iegbleuee neslee, l³eeves MeeðeebrHeemetve ueJekeÀjele
ueJekeÀj ceeskeÀUs nesC³ee®ee meuuee efouee DeeefCe peguew 1815 ceO³es iebieeOej MeeðeeR®ee Ketve Peeuee.
SueefHeÀvmìveuee ¿eele eE$eyekeÀpeer®ee nele Demeu³ee®eer MebkeÀe Deeueer. l³eebves HesMeJ³eebvee ¿eeb®eer ®eewkeÀMeer
keÀjC³ee®es DeeosMe efoues. DeeOeer HesMeJ³eebveer ner efJevebleer Oeg[keÀeJetve ueeJeueer Hejbleg veblej Del³eble oyeeJe
Deeu³eeves ef$eyekeÀpeeRvee Jemebleie[ ®³ee efkeÀuu³eele DeìkeÀ kesÀueer Je lesLetve Heg{s þeC³ee®³ee efkeÀuu³eeJej
nueefJeues. 1816 ceO³es eE$eyekeÀpeer þeC³ee®³ee efkeÀuu³eeJeªve megìues. HesMeJes FbûepeebefJe©× cejeþîeeb®eer
DeeIee[er GYeejC³eele Del³eble J³emle nesles.

pesJne ogmejs yeepeerjeJe HesMeJes Fbûepeeb®eer meÊee GOeUtve ueeJeC³eemeeþer iegHle keÀejJee³ee keÀjerle
nesles lesJne veeieHetj®es ogmejs jIegpeer Yeesmeues ³eeb®ee ce=l³et Peeuee. l³eeb®³ee veblej l³eeb®ee cegueiee ieeoerJej
Deeuee. jIegpeeR®ee HegleC³ee DeHHeemeensye veeieHetj®³ee Yeesmeu³eeb®³ee ieeoermeeþer Òe³elve keÀjerle neslee. lees
keÀeUpeerJeenkeÀ MeemekeÀ Peeuee. 1813 ceO³es uee@[& eEceìes veblej uee@[& nsmìeRie Deeuee l³eeves ¿ee
HeefjefmLeleer®ee HeÀe³eoe IesTve 1816 ceO³es DeeHHeemeensyeebvee kebÀHeveeryejesyej len keÀjC³eeme Yeeie
Hee[ues. ¿ee lenevegmeej Yeesmeu³eebveer meeJe&Yeewcelee ieceeJeueer DeeefCe cejeþîeeb®³ee SkeÀpegìerceO³es HetÀì
 5
He[ueer. kebÀHeveerefJe©× ®eUJeUermeeþer HesMeJ³eeb®ee Yeesmeu³eebJej KetHe Yej neslee. ef$eyebkeÀpeer®³ee
DeìkesÀmeeþer kebÀHeveerkeÀ[tve oyeeJe Jee{le neslee. HesMeJ³eeb®³ee Jee{l³ee keÀejJee³eebcegUs peguew 1817 ceO³es
SequHeÀvmìveves HesMeJ³eebvee veJeerve leneJej me¿ee keÀje³euee Yeeie Hee[ues. HegC³eeleerue ¿ee veJeerve
lenevegmeej HesMeJ³eebveer cejeþîeeb®³ee jep³eÒecegKeHeoe®ee l³eeie kesÀuee. ¿ee lenevegmeej, HesMeJ³eebveer
Fbûepeebvee peJeUpeJeU ®eewleerme ueeKee®³ee eEkeÀceleer®ee YetYeeie, HetJeea ceev³e kesÀu³eeÒeceeCes mewv³e ve
HeeþefJeu³eeves YejHeeF&®³ee mJe©Heele osC³eele Deeuee. HesMeJes SequHeÀvmìve efMeJee³e ogmeN³ee keÀesCeeMeerner
®e®ee& keÀ© MekeÀle veJnles. kebÀHeveerves HesMeJ³eebvee SkeÀekeÀer Hee[ues DeeefCe cenejeä^eyeensjerue
meJe&YeeieeJejerue nkeÌkeÀ mees[tve osC³eeme meebefieleues. ¿ee leneveblej cenejeä^eleerue HesMeJ³eeb®es HeJe&
KeN³eeDeLee&ves mebHegäele Deeues. yeepeerjeJeebveer Fbûepeeb®ee efJeUKee mees[efJeC³eemeeþer keÀmeesMeerves Òe³elve
kesÀues. uee@[& nsmìeRieves HeW{ejeR®³ee efJe©× ceesnerce GIe[ueer. peogveeLe mejkeÀej cnCeleele, ``18 J³ee
MelekeÀe®³ee DeKesjerme ueeKees Demene³³e mewefvekeÀ, keÀesCel³eener mewv³eele pee³euee le³eej nesles.''

1.2.4. eEHe[ejer
efHeb[ejer ns uegìe© Je=Êeer®es nesles DeeefCe l³eeb®³eeJej keÀesCee®esner efve³eb$eCe veJnles les ÒeecegK³eeves
GÊej Yeejleeletve nesles. ûe@Cì [HeÀ®³ee celes, ``yesjespeieej cegeqmuece le©Ce l³eebvee peeTve meeceerue nesle.
HeW{eN³eebvee DeeefLe&keÀ Deeefce<es oeKeefJeueer peele nesleer. les HeþeCe ÒecegKe Deefcej Keeve ¿ee®³ee
efve³eb$eCeeKeeueer nesles. HeW{ejer eEMeos DeeefCe nesUkeÀj ³eeb®³eeMeerner mebyebefOele nesles DeeefCe cnCetve®e
HeW{eN³eeb®³ee efJejesOeeleerue keÀesCel³eener keÀejJeeF&®ee GÊej Yeejleeleerue cejeþîeeJej HeefjCeece nesCeej neslee
DeeefCe cnCetve®e uee@[& nsmìeRieves oewuelejeJe eEMeos yejesyej HeW{eN³eeb®ee yeboesyemle keÀjC³eemeeþer len kesÀuee.

1.2.5 efye´´ìerMeebefJe©× meMeðe GþeJe

veesJnWyej 1817 ceO³es kebÀHeveerves eEMeoîeebyejesyej len kesÀuee. l³ee®e ceefnv³eele, HesMeJ³eebveer
efye´ìerMeeb®eer HegC³eeleerue jsefme[vmeer peeUueer DeeefCe Ke[keÀer ³esLeerue ke@ÀcHeJej nuuee kesÀuee. ³egjesefHe³eve
cegK³e mesveeHeleer pee@ve HeÀes[& ³eeves HesMeJ³eeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ kesÀueer. HesÀye´gJeejer 1818 ceO³es kebÀHeveerves
HesMeJ³eebvee Deeäer (meesueeHetj) ³esLes njefJeues. HesMeJ³eeb®es mesveeHeleer yeeHet ieesKeues ns nesles.

ojc³eeve®³ee keÀeUele, DeHHeemeensye Yeesmeu³eebveer HesMeJ³eeb®³ee yeb[eveblej SkeÀ meJe&meeceev³e

keÀejCe yeveefJeues. l³eebveer efye´ìerMeebJej nuuee kesÀuee. HeCe veesJnsbyej 1817 ceO³es efmeleeye[ea ³esLes DeeefCe
Hegvne ef[meWyej 1817 ceO³es, veeieHetj ³esLes l³eebvee HejeYeJe HelkeÀejeJee ueeieuee. l³eeveblej lees
GÊejskeÀ[s HeUtve iesuee Je 1840 ceO³es peesOeHetj ³esLes cejCe HeeJeuee. ogmeje ceunejjeJe nesUkeÀj, ³eeves
meg×e HesMeJes DeeefCe Yeesmeu³eebvee menevegYetleer oeKeJetve, FbûepeebefJe©× ue{e HegkeÀejuee, l³eeves Del³eble
efvekeÀje®ee ue{e efouee HeCe Del³eble oieeyeepeerves ceneroHetj ³esLes ef[meWyej 1817 ceO³es l³eeme HejeYeJe
HelkeÀjeJee ueeieuee.

HesMeJ³eebveer De#ej#e: peeieespeeieer ceoleer®eer ³ee®evee kesÀueer. eEMeos DeeefCe iee³ekeÀJee[ mees[lee
Yeesmeues DeeefCe nesUkeÀj ns cejeþe mejoej mJeeleb$³e efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer HesMeJ³eebvee meeceerue Peeues.
petve 1818 ceO³es, mej pee@ve ceeukeÀce ³eebvee HesMeJes MejCe Deeues. lesLetve Heg{s efyeþtj, keÀeveHetj,
GÊejÒeosMe ³esLes l³eebvee nÎHeej keÀjC³eele Deeues DeeefCe F.me.1851 ceO³es l³eeb®ee ce=l³et Peeuee. l³eeb®es
DeepeHe³e¥le®es DeHejeOe, HejeYeJe, veekeÀlexHeCee, J³eeqkeÌleceÊJeeceOeerue $egìer ¿ee l³eeb®³ee
HejefkeÀ³eebefJe©×®³ee MesJe쮳ee efvekeÀje®³ee ue{îeecegUs OegJetve efveIeeu³ee. l³eeb®³ee veekeÀlexHeCee yeÎue
l³eebvee DeveskeÀ ot<eCes ueeJelee Deeueer Demeleer. HeCe p³eeHe×leerves HejkeÀer³e meece´ep³eeefJe©× l³eeveer ue{e
 6
efouee lees Heenlee Demes keÀjCes ®egkeÀer®es þjsue. mJeeleb$³eue{îee®³ee efJePele ®eeueuesu³ee p³eesleer®eer leer
MesJeì®eer HeÀ[HeÀ[ nesleer. kebÀHeveerves l³eeb®³ee ceeleyyej mejoej, jepekeÀejC³eebvee Deelee GY³ee
cenejeä^euee yeboer yeveJeues nesles. ojc³eeve®³ee keÀeUele, pevejue Dee@Le&j Jesuemueeruee, [îetkeÀ Dee@HeÀ
Jesefuebiìve ®³ee HeoeJej ye{leer osC³eele Deeueer. l³eeves ÖeWÀ®e jep³e¬eÀebleer®ee pevekeÀ vesHeesefue³eve yeesveeHeeì&
³eeuee petve F.me.1815 ceO³es Jeeìjue&t ³esLes HejeYetle kesÀues nesles. cejeþîeeb®ee Nneme nesC³eeHetJeea,
³egjesHeceO³es ®eeueuesu³ee ¬eÀebleer®³ee ceeiee&le lees De[LeUs DeeCele neslee. cenejeä^ DeeefCe cenejeä^eleerue
meJe& peceerve p³eeJej cejeþîeeb®es jep³e nesles les meJe& jepekeÀer³e mJeeleb$³e ieceeJetve yemeues. lemes®e
Yeejleeleerue yengleskeÀ meJe& ÒeosMe ner Fbûepeebveer Heg{erue ®eej oMekeÀele keÀeyeerpe kesÀues.

1.2.6 cenejeä^eleerue Flej jepekeÀer³e MekeÌleer keWÀês

pesJne F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer cejeþîeeb®³ee jep³ee®ee Deble keÀje³e®ee Òe³elve keÀjerle nesleer. lesJne
keÀener efþkeÀeCeer, pegv³ee jepeIejeC³eeleerue jepeHeg$e pevelesJej DeeHeuee DeefOekeÀej ®eeueJele nesles.
efMeJeje³eeb®es JebMepe meeleeje ³esLes DeìkeÀ Peeues. pejer HesMeJ³eebveer l³eebvee mees[tve efoues Demeues lejer
l³eeb®³ee kegÀìbgyeeuee HejbHejeiele Deeoj Je Òeefleÿe nesleer. HegC³ee J³eefleefjkeÌle veeieHetj, keÀesuneHetj,
meeJebleJee[er DeeefCe pebefpeje ner cenÊJee®eer jepekeÀer³e MekeÌleer mLeUs nesleer.

pesJne F.me.1804 Heemetve ³eMeJeblejeJe nesUkeÀjebveer kebÀHeveer efJe©× ceesnerce GIe[ueer

lesJneHeemetve keÀesuneHetj DeeefCe meeJebleJee[er ner mecegêer ®ee®³eeb®eer Iejs yeveueer. F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®ee
J³eeHeej ¿ee ®ee®³eebcegUs vegkeÀmeeveerle peeT ueeieuee. keÀesuneHetj®ee jepee ne cejeþe ceguegKee®³ee keWÀê
mejkeÀejHes#ee JesieUs OeesjCe jeyeefJele neslee. meebieueer ³esLes F.me.1749 ceO³es Peeuesu³ee mebcesueveeveblej
efMeJeepeer®³ee IejeC³eeceOeerue Jejerÿ DeeefCe keÀefveÿ ³eeb®³ee DeefOekeÀejeb®eer JeeìCeer Peeueer.
keÀesuneHetjeleerue cejeþîeeb®es mejkeÀej DeeefCe HegC³eeleerue HesMeJ³eeb®es mejkeÀej ³eeb®³eeleerue Jewcevem³e
meJe&K³eele nesles.

pesJne kebÀHeveer mejkeÀej, ogmeje yeepeerjeJe HesMeJ³eebyejesyej ³eg× keÀjerle nesles lesJne F.me.1817
ceO³es meeJebleJee[er®ee keÀejYeej jeCeer ogiee&yeeF& meebYeeUerle nesl³ee. l³ee Del³eble ÒeYeeJeer nesl³ee Je Fbûepeer
meÊesuee velecemlekeÀ nesC³eeme l³eebveer vekeÀej keÀUefJeuee. l³eebveer meeJebleJee[ervepeerkeÀ®³ee Yeeieele
Dee¬eÀceCe keÀjC³ee®eer OecekeÀer Fbûepeer mejkeÀejuee efoueer. kebÀHeveeruee ns Dee¬eÀceCe LeebyeefJeC³eemeeþer mej
[yuet, ûe@cì efkeÀj uee HeeþJeeJes ueeieues. l³eeves F.me.1818 ceO³es ³eMeJebleie[ Je efveieìer®ee efkeÀuuee
keÀeyeerpe kesÀuee. F.me.1819 ceO³es l³ee®³ee mewv³eeves jeCeeruee meJe& Deìer ceev³e keÀjC³eeme Yeeie Hee[ues.
l³eeveblej, ueJekeÀj®e efle®es osneble Peeues. eflemeN³ee Kesce meeJeble®³ee efJeOeJee yee³ekeÀe, mebHeÊeerJej®ee
l³eeb®ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀ meebieC³eele J³emle nesl³ee . MesJeìer lesLeerue cejeþe meece´ep³ee®eener Deble Peeuee.

pebefpeje jep³eele meg×e nyeMeer DeeefCe De@yesefmeefve³eve ueeskeÀeb®eer jep³es nesleer. l³eeb®³ee GÊejskeÀ[s
jesne veoer Je oef#eCeskeÀ[s meeefJe$eer veoer nesleer. Denceoveiej®³ee mebmLeeHekeÀeves cejeþîeebvee pebefpeN³ee®ee
De@yesefmeefve³eve mejmesveeHeleer ¿eeme DeìkeÀeJe keÀjC³eemeeþer cnCetve efve³egkeÌle kesÀues nesles. (F.me.1490-
F.me.1500) ceO³es De@yesefmeefve³eve DeeefCe pebefpeN³ee®es efmeÎer Heg{s peeTve cegIeueebvee efceUeues. Heef½ece
efkeÀveeN³eeJej®³ee cegIeue veewouee®es les mejmesveeHeleer yeveues. cejeþîeeb®es mecegêeJejerue Jee{les yeU DeeefCe
Fbûepeeb®es Je®e&mJe, ³eecegUs Heef½ece efkeÀveeN³eeJejerue ®ee®esefiejeruee DeeUe yemeuee. Fbûepeebyejesyej efme×er®ee
meueesKee Demeu³eecegUs cejeþîeebefJe©× l³ee®ee GHe³eesie nesle neslee. cejeþîeeb®³ee efo[Mes Je<ee&®³ee
keÀejkeÀeroeale l³eeb®eer Heef½ece efkeÀveeN³eeJej meÊee Demetvener l³eebvee pebpeerje keÀeyeerpe keÀjlee Deeuee veener.
 7
Hejbleg pebefpeN³ee®³ee efme×erves, Fbûepe Je cejeþîeeb®³ee ³eg×eojc³eeve Fbûepeebvee meeLe osC³eeme vekeÀej
keÀUefJeuee. F.me.1834 ceO³es pebefpeje Fbûepeeb®³ee DeefOeHel³ee Keeueer Deeueer.

Flej cenÊJee®es YetYeeie (ÒeosMe) p³eebvee SsefleneefmekeÀ cenÊJe nesles. pemes DeeOegefvekeÀ je³eie[
efpeune pees kegÀueeyee cnCetve DeesUKeuee peelees. cejeþîeeb®³ee veewouee®es HejbHejeiele KeueeMeer Deebûes nesles.
HegC³ee®³ee cejeþîeeb®³ee keWÀê mejkeÀej®es efve³ece HeeUe³euee Deebûes le³eej veJnles. veewoueeleerue DeebûeW®³ee
Jeeoûemle JeejmeenkeÌkeÀecegUs Heg{s Heg{s les efve<ÒeYe þ© ueeieues. leLeeefHe cene[uee Del³eble cenÊJee®ee Demee
opee& neslee. veevee HeÀ[Ceermeves l³ee®eer J³eeqkeÌleiele ceeueceÊee cene[ ³esLes ueHeJetve þsJeueer nesleer. ogmeje
yeepeerjeJe HesMeJee ³eMeJeblejeJe nesUkeÀjebHeemetve Jee®eC³eemeeþer F.me.1802 ceO³es cene[ ³esLes DeeÞe³eeuee
Deeuee neslee. eEMeoîeeb®ee mejmesveeHeleer yeeyegjeJe ne ÒeosMe meebYeeUle neslee. HesMeJ³eebveer l³eeb®³ee Helveeruee
Keepeieer ceeueceÊesmen cene[uee HeeþefJeues.

ceeveepeer Deebûes F.me.1817 ceO³es ce=l³et HeeJeuee. jIegpeer l³ee®ee 14 Je<ee¥b®ee cegueiee l³ee®ee
Jeejmeoej yeveuee. uesHeÌìvebì keÀve&ue ÒeesLej DeeefCe cespej ne@ueves l³ee Yeeiee®ee leeyee Iesleuee.
F.me.1822 ceO³es DeebiN³eeb®es ceeuekeÀernkeÌkeÀe®es ÒeMve efceìues DeeefCe kebÀHeveerves lees Yeeie l³eeb®³ee
DeefOeHel³eeKeeueer DeeCeuee.

vesHeesefue³eveefJe©×®³ee ³eg×e ojc³eeve Fbûepe mebHetCe& Heef½ece efkeÀveeje megjlesHeemetve ieesJ³eeHe³e¥le

DeeHeu³ee DeefOeHel³eeKeeueer DeeCeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle nesles. efye´ìerMeebveer DeeleeHe³e¥le efkeÀveeN³ee®³ee
mebj#eCeemeeþer ®eej ³eg×eb®ee efvekeÀeue ueeJeuee neslee. leesHe³e¥le vesHeesefue³eveves Dee³eyesefj³eve efÜHekeÀuHe
(Heesle&gieeue-mHesve) Heej kesÀues nesles. Kejs Henelee, Heesle&gieerpe Fbûepeebyejesyej®³ee yeoueuesu³ee mebyebOeecegUs
veejepe nesles DeeefCe meeleej®³ee jeC³eebcegUs, eEHeìes yeb[ecegUs ieesJee Oegcemele neslee. F.me.1815 He³e¥le
Fbûepeebveer Deewiee[s (Augade) ³esLes DeeHeues mewv³e efve³egkeÌle kesÀues. l³ee®ee HeefjCeece yeepet®ee ÒeosMe
meeJebleJee[er Je Jebsieg&u³eeJej Peeuee. HeefjefmLeleer iebYeerj Je leCeeJeûemle yeveueer DeeefCe Yeerleer®es JeeleeJejCe
efvecee&Ce Peeues.

DeMeer DeveskeÀ efþkeÀeCes nesleer, ueneve jep³es, leerLe&mLeUs, pegv³ee keÀeUeleerue cenÊJee®eer efþkeÀeCes
peer jepekeÀer³e ®e®exle Deeueer veJnleer HeCe leer ueeskeÀeb®³ee ceveele Iej keÀ©ve yemeueer nesleer. Goe. meebieueer,
efcejpe, cegOeesU, DekeÀuuekeÀesì, DeewOe, peLe, HeÀuìve, Yeesj, peJnej, [esie F.DeMeer mebmLeeves veeefMekeÀ,
LesTj, Heb{jHetj pesLes HesMeJee DeeefCe l³eeb®³ee mejoejebveer Yesìer efou³ee nesl³ee. Denceoveiej,
Deewjbieeyeeo, KeeveosMe, keÀu³eeCe, þeCes, JemeF& DeMeer SkesÀ keÀeU®eer veeJeepeuesueer efþkeÀeCes HeCe
keÀeUe®³ee DeesIeele jepekeÀer³e MekeÌleer keÀceer He[u³eeves, He[ÐeeDee[ iesueer.

HegC³eeleerue HesMeJes mejkeÀej®³ee Oee[meer ceesnercee DeeefCe DeeefLe&keÀ mebkeÀìs ³eeb®ee HeefjCeece l³eeb®³ee
jepekeÀer³e yeUeJej Peeuee. HeW{eN³eebb®³ee keÀejJee³eebcegUs GÊej cenejeä^ele yeb[eUer ceepeueer nesleer DeeefCe
Heef½ece efkeÀveeN³eeJej mecegêer ®ee®³eebveer Ieyejeì efvecee&Ce kesÀueer nesleer. cejeþîeeb®es HesMeJes mejkeÀej DeeefCe
DeveskeÀ jepekeÀer³e meÊeemLeeveebceOeerue jmmeerKes®e DeeefCe Flej keÀejCeebveer peveles®es og:Ke keÀesCeerner keÀceer
keÀª MekeÀle veJnles. HegC³ee®³ee Menjer jep³ekeÀejYeeje®eer MeeskeÀebeflekeÀe nesleer lej Flej jepekeÀer³e
¢äîee keÀceer cenÊJee®³ee efþkeÀeCeer keÀe³e HeefjefmLeleer Demesue, ³ee®eer keÀuHevee®e kesÀuesueer yejer.
 8
1.2.7 HesMeJeeF&®ee jep³ekeÀejYeej
HesMeJ³eeb®eer jepeOeeveer HegCes nesleer. ceO³e³egieerve keÀeUele jepeOeev³eeb®eer peer ogjeJemLee nesleer,
l³ee®es Òel³eblej HegC³eele ³esle nesles. jep³eYejele uegìceej, veemeOetme ®eeuet®e nesleer. yeepeerjeJe DeeefCe
Dece=lejeJe ³eeb®³ee Peeuesu³ee ³eg×ecegUs, jep³eJ³eJemLee HetCe& efJemkeÀUerle Peeueer nesleer. ³eMeJeblejeJeebveer
YeeJee®³ee Ketvee®ee met[ IesC³eemeeþer pees Lejej Ie[Jetve DeeCeuee neslee l³ee®eer DeeþJeCe Depetve leepeer
nesleer. F.me. 1800 ceO³es veevee HeÀ[Ceerme Jeeju³eeveblej GÊej Yeejleeleerue Dejye DeeefCe HeþeCe
mewefvekeÀebveer HegCes keÀeyeerpe kesÀues. leer Ieìvee DeeefCe DeeOeer Heieej efou³eeefMeJee³e ce=le Mejerj ve nueJeC³ee®eer
Deì Dejye mewefvekeÀebveer Ieeleueer nesleer.
HegC³ee®es keÀesleJeeue (Heesefueme mebj#ekeÀ) ³eebvee ceevee®ee ngÎe neslee. les HesMeJ³eeb®³ee
efve³eb$eCeeKeeueer keÀece keÀjerle nesles. Heefnu³ee ceeOeJejeJe HesMeJ³eebveblej keWÀê mejkeÀej®es efve³eb$eCe keÀceer
Peeues DeeefCe veevee HeÀ[Ceerme ³eebveer keÀener yespeyeeyeoej DeMee J³ekeÌleeR®eer efve³egkeÌleer kesÀueer. DeMee oesve
Jee¿eele keÀesleJeeueebHewkeÀer SkeÀ Deewjbieeyeeo®ee IeeMeerrjece meJeeF&oeme DeeefCe l³eeb®ee YeeT DeevebojeJe ³eebveer
HegC³eele F.me.1777 les 1798 He³e¥le keÀejYeej kesÀuee. Òee. De.je. kegÀuekeÀCeea ³eebveer l³eeb®³ee
keÀeceemebyebOeer DeefOekeÀ ceeefnleer efoueer Deens.

keÀesleJeeue meeOeejCele: Heg{erue keÀeces keÀjerle Demele :-

De) ueneve mJe©Hee®es lebìs mees[efJeCes.
ye) mejkeÀejuee ceveg<³eyeU HegjefJeCes.
keÀ) jespe®³ee keÀecee®es oj þjefJeCes DeeefCe veeWo þsJeCes.
[) HeW{ejer DeeefCe yeepeskeÀN³eebkeÀ[tve keÀj Jemegueer keÀjCes.
F) JepeveeJej mì@cHe ueeJeCes.
HeÀ) ueeskeÀmebK³es®eer veeWo þsJeCes.
n) Menje®³ee DeeefLe&keÀ J³eJeneje®eer veeWo þsJeCes Je oj ceefnv³eeuee HeÀ[CeermeebkeÀ[s meesHeefJeCes.
F&) Ieje®³ee Kejsoer-efJe¬eÀer®eer veesbo þsJeCes.
pe) keÀe³ee&ue³ee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ Je ceveesjbpevee®³ee keÀe³ee&Jej Ke®e& keÀjCes.
#e) jml³eeJejerue efoJes ueeJeCeer keÀjCes.
³e) cenÊJee®³ee J³ekeÌleeR®³ee ceveesjbpeveeJejerue Ke®e& keÀjCes.

keÀesleJeeuee®³ee neleeKeeueer uesKeefvekeÀ, Iees[smJeej, efvejesH³ee, nsj DeeefCe j#ekeÀ Demele. Jej
vecego kesÀuesues oesve kegÀefJeK³eele keÀesleJeeue ³eebveer peJeUpeJeU oesve oMekesÀ oyeeJeefveleer DeJeuebyetve
keÀejYeej kesÀuee. Dee@iemì 1791 ceO³es HegC³ee®³ee veeiejerkeÀebveer IeeMeerjece keÀesleJeeuee®³ee og<ke=Àl³eeyeÎue
DeeJeepe GþefJeuee, p³eeves mebHetCe& cejeþe jep³eele KeUyeU ceepeueer. l³eeb®es keÀejCe cnCepes, yeeJeerme
lesuebie ye´eïeCe IeeMeerjece keÀesleJeeuee®³ee Heesefueme þeC³eele ce=le HeeJeues lesJne HesMeJes mejkeÀej®ee veececee$e
jepee veevee HeÀ[Ceerme, p³eeves IeeMeerjecee®³ee og<keÀcee&bvee KeleHeeCeer Ieeleues nesles l³eeves l³eeuee yeouetve
l³ee®ee YeeT DeevebojeJe ³eeuee keÀesleJeeue yeveefJeues. DeevebojeJe IeeMeerjeceeHes#ee DeIeesjer neslee. ¿ee
meieȳee Ieìvee, efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea jepekeÀer³e ¢äîee Heg{ejuesu³ee Òeebleele keÀe³e efmLeefle nesles ³ee®es
oMe&ve keÀjleele.
 9
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
1) keÀesleJeeuee®eer keÀe³e keÀeces nesleer?

1.3 efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea®³ee meg©Jeeleer®eer ceneje<ì^e®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer

cejeþîeeb®³ee jep³eele yengleebMe peveles®ee Mesleer ne®e ÒecegKe J³eJemee³e neslee. keÀenebrveer mewefvekeÀer
J³eJemee³e efveJe[uee neslee. Hejbleg mewv³eele Demeleeveener mewefvekeÀ Mesleer J³eJemee³eeHeemetve otj iesues veJnles.
efMeJeepeer cenejepeebb®³ee mJejep³eele ÒeLece MeslekeÀjer ceie mewefvekeÀ Demee Yeeie neslee. efMeJeepeebrveer mewefvekeÀer
keÀe³e&¬eÀce `ceguegKeefiejer' DeMee He×leerves DeeKeuee neslee keÀer MeslekeÀN³eeb®es Yeues JneJes. mewefvekeÀ omeN³ee®³ee
efoJeMeer (Dee@keÌìesyej ceefnv³eele) ceesnerceebJej efveIee³e®es DeeefCe nesUeruee (SefÒeue ces ceO³es) Hejlee³e®es ner
He×le Heg{erue keÀeUele meg×e keÀe³ece jenerueer.

1.3.1 ke=À<eer DeLe&Meeðe

cenejeä^e®eer DeLe&J³eJemLee Flej jep³eebÒeceeCes cegK³elJes MesleerJej DeJeuebyetve nesleer. Mesleer
keÀjC³ee®eer He×le pegveer Je HejbHejeieleefjl³ee yewueebveer veebiejC³ee®eer®e nesleer. HeeCeer eEme®evee®eer He×le,
Oeev³e, yeer-efye³eeCes, meeþJetve þsJeC³ee®eer He×le Je yeepeejele efJekeÀC³ee®eer He×le HejbHejeiele nesleer.

meeleeje, HegCes, Denceoveiej, meesueeHetj ³esLeerue ceesþîee ÒeceeCeeJej®eer peceerve veeHeerkeÀ Demeu³eeves
He[tve nesleer. ®eebieu³ee Mesleer J³eJemee³ee®³ee OeesjCee®ee DeYeeJe DeeefCe GY³ee efHekeÀeb®ee veeMe nesle neslee.
SkeÀlej KeeveosMeeleerue ojes[sKeesj Je=Êeer®es HeW{ejer eEkeÀJee DeBiuees-cejeþe ³eg× DeeefCe ieeoermeeþer Yeeb[Ces
Fl³eeoer keÀejCeebJe©ve GY³ee efHekeÀele mewv³e IeeueC³ee®³ee ÒeJe=ÊeercegUs oKKeve®eer Mesleer J³eJemLee HetCe&HeCes
keÀesuece[tve He[ueer. F.me.1802-03 ®³ee keÀeUeleerue GÊej oKKeveceOeerue Deesuee og<keÀeU DeeefCe
l³ee®es Flej Yeeieeleerue Òel³eblej ³eeves peveles®es neueneue Peeues. DeBiuees-cejeþe ³eg×eveblej®³ee jepekeÀer³e
DemLew³ee&cegUs Mesleer J³eJemee³e HetCe&HeCes efJemkeÀUerle Peeuee.

kebÀHeveerves yeveefJeuesu³ee lewveeleer HeÀewpesuee HesMeJ³eebveer eqmJekeÀejues DeeefCe MeslekeÀN³eeb®³ee neueele

Depetve®e Yej He[ueer . HesMeJ³eebveer MeslekeÀN³eebkeÀ[tve keÀj Jemetue keÀ©ve jep³ee®³ee mewv³eemeeþer (pes
ke@ÀHìve HeÀes[®& ³ee efve³eb$eCeeKeeueer nesles) neleYeej ueeJeC³ee®³ee efJeefJeOe ³egkeÌl³ee MeesOetve keÀe{u³ee.
p³eele meieȳeele peemle yeesueer ueeJeCeeN³eeuee Flej MeslekeÀN³eebkeÀ[tve keÀj Jemegueer keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej
ÒeeHle nesF&. DenceoveiejceO³es ogmeN³ee yeepeerjeJe HesMeJ³eebveer, DeefOekeÀ keÀjJemegueermeeþer, MeslekeÀN³eebvee
veeefHekeÀ peceervener keÀmee³euee Yeeie Hee[ueer. HesMeJ³eeb®³ee keÀeUeceO³es peneieerjoejebJej Ye³ebkeÀj oyeeJe
DeeCeC³eele Deeuee neslee. JebMeHejbHejeiele efceUeuesueer mebHeÊeer HesMeJ³eebvee osC³eeme peneieerjoejebveer vekeÀej
efouee. yengleskeÀ peneefiejoejebkeÀ[s `mejbpeece' ner He×leer nesleer (mejbpeece cnCepes keÀener þjeefJekeÀ
keÀeUemeeþer jepekeÀer³e DeefOekeÀej DeeefCe HeÀe³eos) DeeefCe peJeUpeJeU 10,000 les 20,000
eEkeÀceleer®eer peefceve nesleer. HesMeJ³eeb®³ee keÀe³e&He×leercegUs, osMecegKe, osMeHeeb[s DeeefCe Fveeceoej ³eeb®³ee
DeefOekeÀejebJej ceesþîee ÒeceeCeeJej ieoe Deeueer.
 10
HesMeJ³eeb®³ee Del³eble JeeF&ì DeMee Mesleer J³eJemLes®³ee keÀejYeejecegUs meieUs®e og:Keer Peeues nesles.
HeCe efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea®³ee cenejeä^e®eer Mesleer J³eJemLee SJe{er keÀener JeeF&ì veJnleer, pejer efle®³eeJej
DeveskeÀ mebkeÀìs Deeueer lejerner l³eeceO³es SkeÀ ÒekeÀej®eer ígHeer MekeÌleer nesleer. me¿eeêer®es Keesjs,
Denceoveiej®ee oef#eCeer Yeeie, HeìJeOe&veeb®³ee DeefOeHel³eeKeeueer Demeuesuee cenejeä^e®ee oef#eCeer Yeeie ns
®eebieu³ee ÒekeÀejs megefHekeÀ Je DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³es®es ÒeosMe nesles.

1.3.2 DeVeOeev³eeb®es yeepeejYeeJe

cenejeä^e®³ee mejnÎerJe©ve íÊeermeieæ{ ceOetve peeleevee SueefHeÀvmìveves cenejeä^emebYee&le
Heg{erue JeCe&ve kesÀues, ``osMe mece=× neslee. SkeÀe ©He³eeuee meele les Deeþ efkeÀueesûe@ce Ieer, meeþ eEkeÀuees
leebotU, SWMeer efkeÀuees ieJne®es efHeþ efceUle nesles.''

ns SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀeleerue osMee®es JeCe&ve Deens.

ogmeje yeepeerjeJe HesMeJ³ee®³ee HejeYeJeeveblej Oeev³eeb®³ee eEkeÀceleer SkeÀoce Iemeju³ee. Oeev³eeb®es
GlHeeove Del³eble keÀceer nesles l³ee®es keÀejCe De®eevekeÀ keÀceer Peeuesueer ceeieCeer ns nes³e. ogkeÀeveoejebveer
YeeJeJee{er®³ee GÎsMeeves Oeev³ee®eer meeþsyeepeer kesÀueer. Hejbleg ceeieCeer®e vemeu³eeves eEkeÀceleer Iemeju³ee.
MeslekeÀN³eeb®es neue ³eecegUs DeefOekeÀ®e Jee{ues. MeslekeÀN³eebvee l³eecegUs SkeÀe yeepetves Iemejuesu³ee
eEkeÀceleercegUs GlHeVeele Ieì DeeefCe ogmejerkeÀ[s Jee{erJe keÀj, DeMee ognsjer ÒeMveebvee meeceesjs peeJes ueeieues.
l³eecegUs l³eebvee Meslepeefceveer efJekeÀeJ³ee ueeieu³ee DeeefCe keÀpe& HesÀ[C³ee®eer JesU Deeueer. ³ee meieȳee
ÒekeÀejecegUs ûeeceerCe pevepeerJeve Ye³ebkeÀj DeMee mecem³esletve peele nesles. ieesoeJejer®³ee HetJexkeÀ[®ee Yeeie
DeeefCe mebHetCe& KeeveosMeele Deesuee og<keÀeUecegUs ÒeMve DeefOekeÀ iebYeerj Peeuee neslee. Menjeleerue
HeefjefmLeleer ûeeceerCe YeeieeHes#ee DeefOekeÀ keÀþerCe nesleer. efJemkeÀUerle HeefjefmLeleer DeeefCe mJeeLeea
keÀesleJeeueebmeejKes DeefOekeÀejer ³eecegUs HeefjefmLeleer ef®eIeUueer nesleer. Deieoer jepekeÀer³e ¢äîee me#ece
Demeuesu³ee keÀesuneHetj, meebieueer, efcejpe eEkeÀJee pebefpeje, meeJebleJee[er DeeefCe Flej ueneveceesþer Menjs
meg×e Jemleg®³ee Kejsoer-efJe¬eÀer keÀjCeeN³ee DeefOekeÀeN³eeb®³ee {JeUe{JeUer Heemetve megìt MekeÀueer veJnleer.
HewþCe, HegCes, þeCes eEkeÀJee keÀu³eeCe ceOeerue J³eeHeeN³eeb®es ûeeceerCe YeeieeMeer mebyebOe nesles. Hejbleg efJemkeÀUerle
HeefjefmLeleercegUs J³eeHeejeJej efJeHejerle HeefjCeece Peeuee neslee. YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleercegUs Jemlegb®³ee
oUCeJeUCe Je JeenlegkeÀerJej HeefjCeece Peeuee neslee. ceOeu³ee oueeueebveerner DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce kesÀues
nesles. GÊej cenejeä^eleerue Þeerceble Jeml³eebJejerue, HeW{eN³eebveer Ieeleuesu³ee ojes[îeecegUs lesLeerue
pevepeerJeve DeefOekeÀ®e neueeKeer®es Peeues nesles.

1.3.3 DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea®eer cenejeä^eleerue Mesleer®es DeLe&keÀejCe keÀmes nesles?
2) DeVeOeev³eeb®es yeepeejYeeJe ³eebJej ìerHe efuene.
 11

1.4 efye´ìerMe jepeJeìer®³ee meg©Jeeleer®eer meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer

cenejeä^eleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®ee DeY³eeme keÀjleevee, DeeHeCe eEnot meceepeeJej

ÒeecegK³eeves ue#e keWÀefêle keÀjCeej Deenesle. cegeqmuece Jeml³eener nesl³ee HeCe l³ee HeÀkeÌle efpeLes cegmueerce
jepes nesTve iesues DeMee ÒeosMeeHegjl³ee ce³ee&efole nesl³ee. Goe. KeeveosMe, oewueleeyeeo, Denceoveiej,
pebefpeje DeeefCe Heef½ece efkeÀveejHeÆerJejerue yebojs Hejbleg ³eesi³e DeeefCe meefJemlej ceenerleer®³ee DeYeeJeer
cenejeä^eleerue meeceeefpekeÀ pe[CeIe[CeerefJe<e³eer (ÒeecegK³eeves cejeþîeeb®³ee jepeJeìer®³ee Debleeme) Yee<³e
keÀjCes ®egkeÀer®es þjsue.

1.4.1 cenejeä^e®eer ueeskeÀmebK³ee :

cegbyeF& mejkeÀej®ee meebeqK³ekeÀer He$ekeÀej meeF&keÌme ³eeves KeeveosMe, HegCes, Denceoveiej DeeefCe
OeejJee[ ³esLeerue SketÀCe ueeskeÀmebK³ee F.me.1828 ceO³es 27 ueeKe FlekeÀer oMe&efJeueer. ³eeJe©ve
DeeHeu³eeuee SketÀCe ueeskeÀmebK³esefJe<e³eer Deboepe ³esT MekeÀlees. pej DeeHeCe Decejeþer ueeskeÀmebK³ee ieeUtve
ìekeÀueer DeeefCe kesÀJeU meesueeHetj, keÀesuneHetj DeeefCe keÀeskeÀCe ³ee Yeeieeb®ee efJe®eej kesÀuee lejer meg×e 35
les 40 ueeKeeHe³e¥le DeekeÀ[e peelees. pej DeeHeCe cejeþer Yeeef<ekeÀ mebmLeeveeb®ee efJe®eej kesÀuee lej ner
mebK³ee HeVeeme ueeKee®³ee Jej peele veener. ne HeÀkeÌle efo[Mes Je<ee&HetJeer Demeuesu³ee ueeskeÀmebK³es®ee pegpeyeer
Deboepe Deens. Oeeefce&keÀ HeeleUerJej ueeskeÀmebK³es®ee efJe®eej keÀjlee les DeefOekeÀ keÀþerCe peeF&ue. cegeqmuece
DeefOeHeʳeeKeeueer Demeuesu³ee YeeieebceO³es cegmeueceeve ueeskeÀmebK³ee keÀceer nesleer. l³eecegUs cegeqmuece
pevemebK³ee mebHetCe& cenejeä^ele efJeKegjuesueer nesleer DeeefCe peJeUHeeme leerve les ®eej ueeKee®³ee DeemeHeeme
Demet MekesÀue.

1.4.2 cenejeä^eleerue Oeeefce&keÀ efmLeleer :

eEnot meceepe ne HejbHejeiele ®eeuele Deeuesu³ee efjleer-efjJeepeebvee Oe©ve Deens. pemepemes DeeHeCe
cejeþîeeb®³ee Deblee®³ee peJeU peelees Deenesle lemelemee ne meceepe DeefOekeÀ®e Oeeefce&keÀ ¢äîee ¢{ yevele
iesuee. DeeO³eeeqlcekeÀ DeeefCe Jew®eeefjkeÀ HeeleUerJej l³ee®ee Nneme Jne³euee meg©Jeele Peeueer. HegjeCeeleerue
%eeveeJej peveles®ee DeìU efJeéeeme neslee. HeÀej®e keÀceer ueeskeÀebvee `Meeðe' Jee®ee³euee pecee³e®es.
yeensj®³ee peieeefJe<e³eer®es l³eeb®es De%eeve DeieeOe nesles. meeOet cenelc³eeb®³ee efMekeÀJeCegkeÀercegUs ÒeejyOeeJej
peveles®ee efJeéeeme yemeuee neslee. efkeÀle&ve DeYebieele®e meJe& meceepe jceceeCe Peeuee neslee. HesMeJes DeeefCe
cejeþîeeb®³ee jepeeÞe³eecegUs Oeeefce&keÀ keÀce&keÀeb[ebvee Gle Deeuee neslee. HesCe, HegCes ³esLeerue cejeþîeeb®es HesMeJes
mejkeÀej, efJejesOeer J³ekeÌleer, ceglmeÎer mewefvekeÀ DeeefCe HeW{eN³eeb®³ee mebHekeÀe&le Deeues. `ieejoer' veeJee®es
Decenejeä^er³e ueeskeÀ cenejeä^ele veeskeÀjer®³ee efveefceÊeeves Deeues.

iees.me. mejosmeeF& ³eebveer l³eeJesUs®eer HeefjefmLeleer Heg{erue Meyoeble ceeb[ueer Deens. Jejerÿ
peeleerleerue pevelee ner Oeeefce&keÀ keÀce&keÀeb[eletve DebOeÞe×s®³ee efoMesves PegkeÀle nesleer. peeefle-J³eJemLee
DeefOekeÀ IeÆ nesle ®eeueueer nesleer DeeefCe ÒeieleerMeerue meceepee®³ee keÀesCel³eener KeeCeeKetCee l³eeJesU®³ee
HeefjefmLeleerle Dee{Ule veJnl³ee. keÀefveÿ peeleerle meg×e YeeieJeleOecee&®³ee Òe®eejeKeeueer ner®e ÒeJe=Êeer
Dee{Utve ³esles. mebHetCe& meceepe DebOeÞe×sves HeesKejuee iesuee neslee DeeefCe peeleervegmeej keÀece keÀjC³ee®³ee
He×leerJej þece neslee. Jejerÿ peeleeRkeÀ[tve cenej-ceebie DeMee keÀefveÿ peeleeRJej Dev³ee³e nesle neslee.
l³eeJesU®eer HeefjefmLeleer `HesMeJeskeÀeueerve oefuele meceepe' ³ee ÒeyebOeele ceeb[ueer Deens.
 12
1.4.3 cenejeä^eleerue peeleerJ³eJemLee :
cejeþîeeb®³ee Nnemee®³ee keÀeUele, peeefleJeeoeves G®®eebkeÀ ieeþuee. lejeU, jeceesMeer, ®eebYeej,
cenej, ceebie, yesj[ ³eebmeejKes DemHe=M³e peeleer J³eJemLesle nesjHeUues iesues. ¿ee peeleerleerue ueeskeÀebveer
keÀener DeHejeOe kesÀu³eeme ceesþe ob[ DeekeÀejuee peeF& Je l³eebvee Deceeveg<e DeMeer efMe#ee nesF&. yengleskeÀ
DemHe=M³e ³esle nesles. peceeleeRvee iegvnsieejer peeleer®e cnCetve DeesUKeC³eele peeleerJ³eJemLesleerue leHeÀeJele
ns®e meceepee®es ÒeeflekeÀ yeveues nesles. v³ee³eosJelesmeceesj meJe&peCe meceeve veJnles. G®®e peeleerceO³es meg×e
DeveskeÀ Heesìpeeleer nesl³ee. eEnot Oece& ne efJeYeeefpele Oece& Deens. keÀener JewefokeÀ Oece&ieg©bveer lej HeÀkeÌle
oesve®e peeleer Deensle Demes Ieesef<ele kesÀues, ye´eïeCe DeeefCe Metê, #eef$e³e DeeefCe JewM³e ns Metêebleerue®e
Heesìpeeleer Deensle, Demes l³eeb®es cnCeCes nesles. Hejbleg ye´eïeCeebvee keÀesCeleener J³eJemee³e keÀjC³ee®es mJeeleb$³e
nesles. l³eeb®eer efve³egkeÌleer meveoer DeeefCe mewefvekeÀer keÀe³ee&ue³eele keÀjC³eele Deeueer. keÀeneR®ee meesv³ee-
©H³eeb®ee Oeboe neslee. keÀener ye´eïeCe ns DeefleMe³e Þeerceble nesles keÀer les HesMeJes-cejeþe mejoejebveener keÀpe&
Ðee³e®es.

1.4.4 cenejeä^eleerue ûeeceerCe meceepeJ³eJemLee :

ûeeceerCe meceepe ne megmebIeìerle DeeefCe megJ³eJeefmLele Demee neslee. SueefHeÀvmìve DeeefCe
cesìkeÀeHeÀves ¿ee mJe³eb®eefuele ûeeceerCe J³eJemLes®eer mlegleer kesÀuesueer Deens. peele DeeefCe kegÀìbgye ³eebvee
DeefleMe³e cenÊJe osC³eele ³esF&. keÀesCel³eener J³eeÅkeÌleuee mJeleb$e DeefmlelJe veJnles. Òel³eskeÀ peCe
kegÀþu³eelejer peeleer®ee kegÀìgbyee®ee®e Yeeie cnCetve DeesUKeuee peeF&. peeleerJ³eJemLes®eer HekeÀ[ IeÆ nesleer.

HejbHejeiele ®eeuele Deeuesu³ee JemlegefJeefvece³e He×leervegmeej MeslekeÀjer Oeev³e Ðee³e®es l³ee®³ee

yeou³eele meceepeeleerue efJeefJeOe Lejeleerue J³ekeÌleer l³eeb®³ee peJeU®³ee Jemlet Ðee³e®es. ye´eïeCe DeeefCe Flej
Òeefleefÿle J³ekeÌleer mees[u³eelej meieȳeebvee keÀece keÀjCes iejpes®es nesles. l³eeb®³ee keÀecee®³ee ceesyeou³eele
l³eebvee megieer®³ee efoJemeele MeslekeÀN³eebkeÀ[tve Sseq®íkeÀ ceesyeouee efceUle Demes. Oeev³e eEkeÀJee Jemletb®³ee
mJe©Heele ceesyeouee IesCeeN³eebvee yeueglesoej cnCele ieeJee®³ee DeekeÀej DeeefCe ueeskeÀmebK³es®³ee ÒeceeCeele
yeeje yeueglesoej Demele. l³eeHewkeÀer cenÊJee®es yeueglesoej Heg{erue ÒeceeCes Deensle. megleej, ®eebYeej, ueesnej,
cenej, iegjJe, kegbÀYeej, vneJeer, meesveej, keÀesUer F. (¿ee meboYee&le DeefOekeÀ ceeefnleer Heg{erue DeO³ee³eele).
l³eeb®³ee yeuegl³eeÒeceeCes cnCepes efve³egkeÌle kesÀuesu³ee keÀeceeÒeceeCes l³ee peeleerÒeceeCes l³eebvee keÀe³e& keÀjCes
iejpes®es nesles. DemHe=M³eebceO³es cnCepes cenej eEkeÀJee ieeJee®es veeskeÀj ³eebvee oesve cenlJee®eer keÀeces osC³eele
³ee³e®eer. l³eeb®eer SkeÀlej Keepeieer veeskeÀj cnCetve eEkeÀJee ieeJee®ee veeskeÀj cnCetve mejkeÀejer veeskeÀjerJej
efve³egkeÌleer Jne³e®eer. ieeJee®eer jKeJeeueer keÀjCes eEkeÀJee efcejemeoej eEkeÀJee Òeefleefÿle J³eeÅkeÌle®³ee Mesleele
jKeJeeueer keÀjCes l³eebvee Yeeie nesles. ³eg×eceO³es cenejebveer mJele:®³ee ÒeeCeeJej Goej nesTve Meew³e&
ieepeefJeues HeCe l³eeyeou³eele efceUCeejer yeef#emee®eer jkeÌkeÀce Del³euHe Demes 1795 ®³ee Ke[îee&®³ee
ue{eF&le efvePeecee®³ee efJe©× Demeuesu³ee mewv³ee®ee mesveeHeleer efmeoveekeÀ cenej neslee. Fbûepeebveer l³eebvee
DeeHeu³ee mewv³eele mewefvekeÀ cnCetve efve³egkeÌle kesÀues.

1.4.5. cenejeä^eleerue eqðe³eeb®es mLeeve Je Heg©<eÒeOeeve meceepe :

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee Heneru³ee oMekeÀele eqðe³eeb®eer HeefjefmLeleer Del³eble neueeKeer®eer nesleer.
G®®e peeleerleerue DeeefCe Þeerceble IejeC³eeleerue eqðe³ee JeieUu³eeme Flejeb®eer efmLeleer Del³eble o³eveer³e
nesleer. mewefvekeÀeb®³ee efJeOeJee yee³ekeÀe, JesM³ee, osJee®³ee veeJeeKeeueer yeveJeuesu³ee osJeoemeer, ve=eflekeÀe ³eeb®ee
ueeskeÀveeìîeele GuuesKe neslee. ³ee meieȳeeb®eer efmLeleer Ye³ebkeÀj nesleer. meceepe veweflekeÀ DeOe:Helevee®³ee
jmeeleUeuee iesuee neslee. J³eefYe®eejer þjuesu³ee ðeeruee JesM³ee yeveefJeC³eele ³esF& Je efleuee nesCeejs ðeer
 13
DeHel³e ns meceepee®eer oemeer cnCetve DeesUKeC³eele ³esF&. efye´efìMe jepeJeìer®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele
efm$e³eeb®eer efmLeleer nueeKeer®eer nesleer. l³eeb®³eeJej DeveskeÀ ÒeLee, HejbHeje ueeou³ee nesl³ee.

1.4.6 cenejeä^eleerue v³ee³eJ³eJemLee :

DeþjeJ³ee MelekeÀeceO³es ceneje<ì^eleerue v³ee³eJ³eJemLee ÒeecegK³eeves mebmke=Àleer Je Oeeefce&keÀ ûebLeeJej
DeeOeejerle nesleer. ye´eïeCeebvee #eguuekeÀ efMe#ee DeeefCe Keeue®³ee peeleer®³ee ueeskeÀebvee Ye³ebkeÀj efMe#ee Demee
keÀe³eÐee®ee ÒekeÀej neslee. DeeefLe&keÀ ogjeJemLee DeeefCe jepekeÀer³e DeeqmLejlee ³eeves eqðe³eebJej®es Del³ee®eej
DeefOekeÀ®e Peeues. keÀener efþkeÀeCeer, KeguessDeece eqðe³eeb®ee yeepeej meg© Peeuee. kewÀÐeebvee osC³eele ³esCeejer
efMe#ee Ye³ebkeÀj Demes. kegÀueeyee ³esLes Yetefceiele DeMee keÀeUkeÀesþ[îee Deensle. Flej DeveskeÀ efþkeÀeCeer DeMee
keÀeUkeÀesþ[îee Deensle. kewÀÐeeb®es neleHee³e lees[Ces, DeJe³eJe efíVeefJeefíVe keÀjCes, neleHee³e yeebOetve
menîeeêer®³ee Gb®e keÀ[îeeJe©ve Keeueer HesÀkeÀCes eEkeÀJee leesHesÀ®³ee leeW[er osCes. Fl³eeoer ¬etÀj ÒekeÀej
®eeuele. ¿ee DeMee Ye³ebkeÀj efMe#eebcegUs meeceeefpekeÀ yeb[ DeeefCe ®eUJeUer®es ÒeceeCe keÀceer nesles. Hejbleg
Oeeefce&keÀ ûebLeeble veceto kesÀuesu³ee keÀe³eÐeeb®es pej Heeueve kesÀues veener lej l³eenerHes#ee Ye³ebkeÀj efMe#ee -
vejkeÀ ³eelevee YeesieeJ³ee ueeieleerue ³ee keÀuHevesves meeceev³e pevelesuee Yes[meeJetve mees[ues nesles.
uee®eKeesjercegUs lej meeceev³e peveles®es neue ìeskeÀeme Heesn®eues nesles. Hejbleg uee®eKeessjer ne iegvne
mecepeuee peele veJnlee.

1.4.7 cenejeä^eleerue meebmke=ÀeflekeÀ efmLeleer :

meceepe efpelekeÀe De%eeveer DeeefCe iejerye eflelekeÀer jepekeÀer³e MekeÌleer peemle. meebmke=ÀeflekeÀ keÀues®³ee
Nnemee®ee lees keÀeU neslee. meble SkeÀveeLe, legkeÀejece, jeceoeme ³eeb®³eemeejKes meble cenelcesner l³ee
keÀeUele efvecee&Ce Peeues veenerle. keÀesCeleerner J³eeqkeÌleiele keÀeJ³e mce=leer Peeuesueer veener. DeþjeJ³ee MelekeÀele
HeÀkeÌle cenerHeleer DeeefCe ceesjesHeble Je jece peesMeer meejKes ieerlekeÀej mees[ues lej keÀesCee®eer veeJes Dee{Ule
veenerle. keÀesCel³eener ÒekeÀej®es DeefYepeele mepe&veMeerue meeefnl³e efometve ³esle veener. DeeefLe&keÀ ogjeJemLee
ìeskeÀeuee Heesn®eueer nesleer. ceO³ece Jeie& J³eeHeejer DeeefCe meeJekeÀej ns veeuee³ekeÀ DeMee meÊeeOeejer DeeefCe
ojes[sKeesj ³eeb®³eeceO³es leeJetve megueeKetve efveIele nesles. SketÀCe HeefjefmLeleer HeÀkeÌle leerve Meyoeble
cee[C³eele ³esT MekeÀles, `ue{eF&, Hegb[eF& DeeefCe yeb[eF&.'

efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea cejeþîeeb®³ee jepemebmLes®³ee keÀejYeeje®eer He×leer DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ

He×leerJej, GÊej Yeejleer³eeb®ee ÒeYeeJe efometve ³eslees. HesMeJ³eeb®es ceneje<ì^eleerue YetYeeieeJej, lej GÊej
Yeejleeleerue YetYeeieeJej mejoejeb®es efve³eb$eCe nesles. eEMeos DeeefCe nesUkeÀjebJejner DeeOegefvekeÀ ceO³eÒeosMe
DeeefCe GÊejÒeosMee®ee ÒeYeeJe efometve ³eslees. ceneopeer eEMeosveer HeÀeuietve ceefnv³eeleerue jbie-Heb®eceer®ee
GlmeJe meg© kesÀuee. HesMeJee veevee meensye ³eebveerner DeveskeÀ keÀueeJebleebvee Òeeslmeenve efoues. l³eeletve®e
HesMeJee, ceneopeer eEMeos, veevee HeÀ[Ceerme DeeefCe Fl³eeoeR®eer jbieef®e$es meekeÀejueer iesueer. Hejbleg ³eg×e®³ee
DeeefCe HeW{ejeR®³ee uegìeuegìer®³ee keÀejCeeves DeveskeÀ YeJ³eefoJ³e FceejleeR®eer, osJeUeb®eer veemeOegme Peeueer.
Deelee HeÀkeÌle cejeþîeeb®³ee YeJ³eefoJ³e GoeÊe Ssée³ee&®³ee Yeive KetCee jeneru³ee Deensle.

nUtnUt cejeþer Yee<ee, jep³eYee<ee cnCetve efJekeÀefmele nesT ueeieueer DeeefCe cees[er Yee<ee HeÀkeÌle
cenÊJee®³ee keÀeieoHe$eeceO³es JeeHejueer peeT ueeieueer. cejeþer Yee<esJej Got& DeeefCe HeefMe&³eve Yee<es®ee
ÒeYeeJe nesT ueeieuee keÀejCe ¿ee Yee<ee ceesIeueeb®³ee ojyeejele JeeHeju³ee peele. lejerner mebmke=Àle®ee
ÒeeOeev³eeves JeeHej nesF&. Fbûepeeb®³ee DeefOeHel³eeKeeueer meg×e meebmke=ÀeflekeÀ HeeleUerJej HeÀejmee yeoue nesT
MekeÀuee veener. Hejbleg Heeef½eceel³e efJe®eej DeeefCe mebmLeeb®ee HeefjCeece efJeefJeOe MenjebceO³es Goe. HegCes,
 14
veeefMekeÀ, veeieHegj, keÀesuneHetj DeeefCe cegbyeF& ³esLes Dee{Ulees. ef¸e½eve efceMeveN³eeb®³ee Oece&Òe®eeje®ee
HeefjCeece DeþjeJ³ee MelekeÀele nUtnUt megefMeef#ele Jeiee&le efometve ³eslees DeeefCe cejeþer meceepe Heeef½eceel³e
mebmke=Àleer DeeefCe meeceeefpekeÀ mebmke=Àleer®ee HeefjCeece Jne³euee ueeieuee.

1.4.8 DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea®³ee, cenejeä^eleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®es JeCe&ve keÀje.

1.5 meceejesHe

efye´ìerMeebveer F.me. 1764 ceO³es cegIeue mece´eì Je yebieeue®ee Je DeeQOe®ee veJeeye ³eeuee njefJeues.
l³eeveblej F.me.1799 ceO³es cewmetj®³ee megueleeveeuee veceefJeues Je MesJeìer F.me.1818 ceO³es
cejeþîeebvee njefJeues. veblej HesMeJee, Yeesmeues DeeefCe nesUkeÀjebveer FbûepeebefJe©× yeb[ GþefJeues HeCe eEMeos
DeeefCe iee³ekeÀJee[ leìmLe jenerues. l³ee®ekeÀeUele cenejeä^e®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer De[®eCeer®eer
nesleer. peeefle J³eJemLescegUs efnbot DeeefCe Oeeefce&keÀ YesoYeeJeecegUs cegeqmueceeb®es neue Jee{ues. ueeskeÀ ns iejerye
DeeefCe De%eeveer nesles Hejbleg ieeJes cee$e Depetvener mJeeJeuebyeer nesleer.

1.6 ÒeMve

1) efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea®eer jepekeÀer³e HeefjefmLeleer ceeb[e

2) efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer mHe<ì keÀje.
3) efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea®³ee meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleerJej ÒekeÀeMe ìekeÀe.


 15

2
efye´ìerMe jepeJeìer®ee ÒeYeeJe Je efmLel³eblej - De
IeìkeÀ j®evee :

2.0 GefÎäîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 peefceve OeejCee He×leer
2.3 cenmetue He×leer DeeefCe ÒeMeemeve
2.4 HesMeJ³eeb®³ee GÊej keÀejkeÀeroealeerue cenmetue He×leer
2.5 efye´ìerMe keÀejkeÀeroealeerue efmLel³eblej
2.6 Je=ÊeHe$e DeeefCe efMe#eCe
2.7 meceejesHe
2.8 ÒeMve

2.0 GefÎäîes

1. `peefceve OeejCee keÀeueKeb[' mecepetve IesCes.

2. cenmetue He×leer DeeefCe ÒeMeemeve ³eeb®es efJeMues<eCe keÀjCes.
3. efye´ìerMe keÀejkeÀeroealeerue efmLel³eblej DeY³eemeCes.
4. efMe#eCeeleerue veJeerve yeoue mecepetve IesCes.
5. Je=ÊeHe$e mebmLee ³eebJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes.

2.1 ÒemleeJevee

cejeþe meece´ep³ee®ee Nneme ner cenejeä^er³eve pevelesmeeþer Deleer og:Keo Ieìvee nesleer. l³eecegUs
jepekeÀejCeeleerue DeveskeÀ efmLel³eblejs l³eebvee DevegYeJe³eeuee efceUeueer. HeeefveHele®³ee Deeefjäe®eer DeeþJeCe
pegv³eeefHe{er®³ee ceveele Depetvener leepeer nesleer. veJeerve efHe{er Depetvener cejeþe meece´ep³ee®³ee efJemleeje®es
meesvesjer #eCe efJemejueer veJnleer. l³eeb®es mewv³e mebHetCe& osMeele DeeiesketÀ®e keÀjerle nesles. HesMeJ³eeb®es mewv³e
FbûepeebHeg{s njues DeeefCe pevelesceO³es keÀener keÀeU Meeblelee Hemejueer.

F&mì Fb[er³ee kebÀHeveerves l³eeb®³ee efJepe³ee®³ee keÀeUele pevelesuee keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee $eeme
efouee veener. ceO³e³egieerve keÀeUele HejeYetle jepee®³ee ÒepesJej Del³ee®eej keÀje³e®eer He×le nesleer. Hejbleg ns
Fbûepeer mewv³e pes cegUele J³eeHeejer nesles l³eeb®³ee ceveele ceeveJeleeJeeo, mJeeleb$³e DeeefCe Meeðeer³e
 16
¢efäkeÀesve neslee. l³eebveer meowJe cegkeÌle J³eeHeej, Heeef½eceel³e efMe#eCe DeeefCe `ieesN³ee ceeCemeeb®eer
peyeeyeoejer' (White Man's Burden) ³ee ieesäeR®ee HegjmkeÀej kesÀuee. l³eeb®ee Demee efJeéeeme
neslee keÀer HeewJee&l³e osMeeleerue ueeskeÀ mJejep³e keÀjC³eeme DemeceLe& Deensle DeeefCe l³eeb®ee Oece& HeÀkeÌle
DebOeÞe×e Deens DeeefCe jeä^er³eÊJee®³ee YeeJeves®ee l³eele HetCe& DeYeeJe Deens.

kebÀHeveer®³ee megowJeeves ®eebieu³ee ngMeej ueeskeÀeb®eer Yejleer l³ee keÀeUele kebÀHeveerle Peeueer. l³eeb®es
keÀece les SkeÀ efceMeve cnCetve keÀjle. Hejbleg Jemeenleerleerue efHeUJeCetkeÀ DeeefCe ceeveJeer nkeÌkeÀ veekeÀejCes pes
l³eebveer l³eeb®³ee osMeeleerue ueeskeÀebvee osT kesÀues nesles DeMee leg®í GÎeräebHes#ee DeefOekeÀ les keÀener meeO³e
keÀ© MekeÀues veener. DeeHeCe Deelee efye´ìerMeebveer mLeeefvekeÀ pevelesuee l³eeb®³ee DeeoMee&vegmeej, cetu³eebvegmeej
keÀmes yeouee³e®es þjefJeues, les Heent³ee.

2.2 peceerve OeejCee He×leer

Fbûepe ns cetuele: J³eeHeejer nesles Je veblej les jep³ekeÀlex Peeues.l³eeb®³eeJej ceeveJeleeJeeo, mJeeleb$³e
DeeefCe Meeðeer³e ¢äerkeÀesve ¿ee efJe®eejeb®ee ÒeYeeJe neslee. l³eebveer peceerve OeejCee keÀeueKeb[e®eer pegveer
He×le keÀener keÀeUemeeþer leMeer®e þsJeueer. cejeþe cee$e peceerve cenmetue efveefM®ele keÀjC³eemeeþer ceefuekeÀ
Debyej ³eeb®eer He×le JeeHejle nesles. peefceveer®es ÒekeÀej þjuesues nesles DeeefCe l³eevegmeej l³eeJejerue keÀj meg×e
efve³eefcele keÀeueeves þjuesuee neslee. cenmetue ieesUe keÀjC³ee®es keÀece ieeJee®es Heeìerue, kegÀuekeÀCeea,
osMecegKe, osMeHeeb[s Deeefo keÀjerle.

efye´ìerMeebveer cenejeä^eceO³es j³eleJeejer He×le DeJeuebyeueer. peceerveerJejerue keÀje®es ÒeceeCe peemle

nesles DeeefCe l³eecegUs j³elesuee keÀpe& keÀe{eJes ueeies. p³eecegUs iejerye MeslekeÀN³eeb®es HetCe&HeCes vegkeÀmeeve Peeues.

`ieesN³ee ceeCemeeb®eer peyeeyeoejer' ³ee meb%esvegmeej, uee@[& SequHeÀvmìveves mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee

efMe#eCe osC³ee®es þjefJeues. ef¸e½eve Oece&ÒemeejkeÀebveer DeeOeerHeemetve®e mLeeefvekeÀ Yee<ee DeeefCe mebmke=Àle
efMekeÀeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer nesleer.

®eeì&j De@keÌì F.me.1813 DeeefCe yee@cyes Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer ³eebveer cenejeä^ DeeefCe cegbyeF&
³esLes efMe#eCeemeeþer Heg{ekeÀej Iesleuee.

efMe#eCee®³ee oesve He×leer nesl³ee. SkeÀ HeewJee&l³e DeeefCe SkeÀ Heeef½eceel³e. ®eeì&j De@keÌì
F.me.1853 DeeefCe `Jeg[®ee Keefuelee' ³eevegmeej efMe#eCee®³ee ÒemeejCee®es keÀe³e& kesÀues.

Heeef½eceel³e efMe#eCee®³ee ÒeYeeJeecegUs DeveskeÀpeCe meeceeefpekeÀ keÀe³ee&ves Òesjerle Peeuesues nesles.

l³eebceO³es peieVeeLe MebkeÀj Mesþ, peceMesopeer peerpeerYee@³e, peebYeskeÀj, ueeskeÀnerleJeeoer ³eebveer
pevepeeie=leermeeþer Je=ÊeHe$ekeÀeefjlee meg© kesÀueer.

2.2.1 cejeþskeÀeueerve peceerve OeejCee He×leer :

peceerve OeejCee keÀeueKeb[e®eer DeeefCe cenmetue JeeìeIeeìer®³ee oesve He×leer cejeþîeeb®³ee JeeHejele
nesl³ee. SkeÀ mJele:®³ee peefceveermeeþer DeeefCe ogmejer FleN³eeb®³ee peefceveermeeþer. Heefnueeruee les `mJejep³e'
 17
cnCee³e®es DeeefCe ogmejeruee `meece´ep³e' Demes cnCele Demele. Òee. Deej. Jner. GleskeÀj ³eebveer ³ee meboYee&le
cenÊJee®eer ceenerleer efouesueer Deens.

1) 17 J³ee MelekeÀeleerue lees[jceue He×leer ceefuekeÀ Debyejves Denceoveiej®³ee efvepeeceMeenermeeþer Lees[er

og©mleer keÀ©ve Iesleueer nesleer. leer®e He×leer keÀeueevegmeej Lees[sHeÀej HesÀjHeÀej keÀ©ve JeeHejC³eele Deeueer.

2) meieȳeele peemle cenÊJe ns MeslekeÀN³eeb®es efnle peHeC³eeJej nesles keÀejCe les®e DeLe&Meeðee®es cenÊJee®es
DeeOeejmlebYe nesles.
3) peceerve OeejCee keÀeueKeb[ ÒeecegK³eeves oesve ÒekeÀejle cees[le Deeuee neslee. 1) mLeU DeeefCe 2)
Jeleve. mLeeefvekeÀ ueeskeÀebveer keÀmeuesu³ee peefceveeruee `mLeU' cnCele DeeefCe jepeeves l³eeb®eer jep³eeÒeleer
keÀeceefiejer yeIetve, peer Yetceer keÀj cegkeÌle mJe©Heele efoueer nesleer, l³eeuee les `Jeleve' cnCele. ¿ee
yeef#emeHee$e peefceveer JebMeHebjeHejeiele ®eeuee³e®³ee DeeefCe l³eeyejesyej DeveskeÀ HeÀe³eos DeeefCe G®®e opee&ner
efceUe³e®ee.
4) efcejeme DeeefCe GHejer - ûeeceerCe efJeYeeieCeer®ee otmeje ÒekeÀej. cetU ceeuekeÀeuee, jep³eeves efouesu³ee
peefceveeruee `efcejeme' cnCee³e®es DeeefCe veJeerve J³ekeÌleerme keÀmeeJe³eeme efouesu³ee peefceveeruee GHejer
cnCee³e®es. meeOeejCele: veJeerve peceerve keÀjCeeN³eeuee les JeeHejuesueer Deesmee[ eEkeÀJee veeefHekeÀ peefceve
Ðee³e®es DeeefCe pej les meceeOeevekeÀejkeÀ Yee[s osT MekeÀues veener lej l³eebvee l³eeJejerue DeefOekeÀej
ieceJeeJee ueeies. l³eebvee Yee[skeÀ© cnCele. ³eeGueì efcejemeoejebvee Deeojeves JeeieefJeues peeF&, keÀejCe
mebHetCe& ieeJee®ee cenmetue osC³ee®eer peyeeyeoejer l³eeb®eer Demes.
5) í$eHeleer efMeJeepeer cenejepeeb®³ee keÀeUele peeieerjoej He×le neCetve Hee[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee iesuee
lej í$eHeleer Meent cenejepeeb®³ee keÀeUele ner®e He×le Òeefme× Peeueer nesleer. Kejslej ³ee He×leercegUs
jep³e efJemleeje®ee SkeÀ veJee ceeie&®e GIe[e Peeuee neslee. keÀejCe peeefiejoej cenejeä^eyeensjner
jepee®³ee Jeleerves `®eewLe eEkeÀJee mejosMecegKeer' Jemetue keÀ© MekeÀle nesles. cenejeä^eceO³es, peefceveoejebvee
ceguekeÀer DeeefCe jepekeÀer³e oesvner peyeeyeoeN³ee Heej Hee[eJ³ee ueeiele nesl³ee.

2.3 cenmetue ÒeMeemeve

DeeOeer®e veceto kesÀu³eeÒeceeCes cejeþs keÀeueHejlJes ®eeuele Deeuesueer ceefuekeÀ Debyej®eer cenmetue He×le
JeeHejele nesleer. peefceve ceespetve ceeHetve, efJeYeeieCeer kesÀueer peeF& DeeefCe peefceveer®ee keÀjner efve³eefcele
þjefJeuee peele Demes. cejeþe mejkeÀejuee Mesleer GlHeVe DeefOekeÀ keÀmes nesF&ue DeeefCe ceesþîee ÒeceeCeeJej
peefceve keÀMeer keÀmeueer peeF&ue ³ee®eer®e peemle eE®elee Demee³e®eer. og<keÀeUeceO³es MeslekeÀN³eeb®es keÀpe& ceeHeÀ
keÀjCes eEkeÀJee l³eebvee `leieeF&' keÀpe& osCes DeMee ÒekeÀejs ceole kesÀueer peeF&. cenmetuee®ee keÀejYeej ieeJee®ee
cegK³e eEkeÀJee efnMesyeveermeekeÀ[s Demes p³eeme Heeìerue eEkeÀJee Heìsue Jee kegÀuekeÀCeea cnCele. efpeune
HeeleUerJej®es DeefOekeÀejer osMecegKe DeeefCe osMeHeeb[s pes `megjmegYee' cnCepes ÒeebeflekeÀ jep³eHeeue neleeKeeueer
³esle. DeeefLe&keÀ Ie[ecees[eRJej DeLe&ceb$eer cnCepes HeÀ[Ceerme ³eeb®es ue#e Demes.

MeslekeÀN³eebvee Jemlet®³ee mJe©Heele lemes®e ieeJeeleerue `yeueglesoej' eEkeÀJee `Deueglesoej' ³eebveener

Jemlet®³ee mJe©Heele, l³eeb®³eekeÀ[tve Iesleuesu³ee mesJes®eer HejleHesÀ[ keÀjeJeer ueeies. ne ûeeceerCe
DeLe&Meeðee®ee Debleie&le Yeeie neslee.
 18

2.4 HesMeJ³eeb®³ee GÊej keÀeUeleerue cenmetue

ogmeje yeepeerjeJe HesMeJee ³eeme HewMeeb®eer Del³eble efvekeÀ[ nesleer. kebÀHeveer mejkeÀejefJe©× l³eeme
HeÀewpee GY³ee keÀje³e®³ee nesl³ee, l³eebveer Mesleer®ee mebyebOe peefceve -keÀjeMeer ueeJeuee. l³ee Debleie&le
Keepeieer oueeueevee keÀefceMeve (oueeueer) osC³eele ³esF& p³ee®eer yeesueer meJee&efOekeÀ Demes. ³ee He×leercegUs
ceesþîee ÒeceeCeeJej cenmetue ieesUe Peeuee HeCe cenejeä^eleerue DeveskeÀ MeslekeÀN³eeb®eer OegUOeeCe Peeueer.

2.5 efye´ìerMe keÀejkeÀeroealeerue efmLel³eblej

F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®ee MesJeì®ee efJepe³e ne Del³eble efveCee&³ekeÀ neslee keÀejCe veeieHetj, yejes[e,
Fboewj DeeefCe iJeeunsj ³esLeerue cejeþîeebveer DeeOeer®e Jesuemueer®eer `lewveeleer HeÀewpes®eer' ³eespevee eqmJekeÀejueer
nesleer. Meebleles®³ee ceeiee&le DeveskeÀ De[LeUs nesles. HesMeJ³eeb®eer Keepeieer mebHeÊeer MeesOetve keÀe{e³e®eer nesleer
DeeefCe l³eeb®³ee Heg{erue keÀejJee³ee jesKee³e®³ee nesl³ee. kebÀHeveer®es DeefOekeÀejer ner keÀeceefiejer eqmJekeÀeje³euee
GlmegkeÀ nesles keÀejCe l³ee®³ee yeou³eele l³eebvee keÀener efnmmee Ðee³euee KegÎ HesMeJes DeeefCe l³eeb®es DeeefÞele
le³eej nesles. ke@ÀHìve je@yeì&meve DeeefCe keÀve&ue Òeesìj ³eebvee DeveskeÀ ueeKe ceesuee®³ee ceesnje meeHe[u³ee.
`neJe' HeÀej ceesþer nesleer. efye´ie DeeefCe jeR[ ³ee oesve DeefOekeÀeN³eebceO³es HesMeJ³eeb®³ee Keefpev³ee®³ee
MeesOeeveblej ceejeceejer Peeueer.

Òees. Deej.[er.®eeskeÀmeer, jep³ee®eer neueeKeer®eer HeefjefmLeleer ceeb[leevee cnCeleele, ``veJeerve

jep³ekeÀl³ee¥vees, HejeYetle pevelesJej jep³e keÀjC³eeHetJeea mJele:uee®e efMemle ueeJetve I³ee³e®eer iejpe
Deens.''

2.5.1 cenmetuee®eer Hegvej&®evee :

veJeerve jep³ekeÀlex Hejke̳ee ceguegKeele meMekeÌle DeeefCe YekeÌkeÀce jep³e GYeejC³ee®³ee pegv³ee
keÀuHeveWJej efJeéeeme þsJeCeejs veJnles. l³eebvee DeveskeÀ De[®eCeeRvee leeW[ ÐeeJes ueeieues. les HeÀej otj®³ee
ÒeosMeeletve Deeues nesles DeeefCe mLeeefvekeÀ Yee<ee l³eebvee DeJeiele veJnleer. les J³eeHeejer kebÀHeveer®es ÒeefleefveOeer
nesles HeCe MesleerÒeOeeve DeLe&J³eJemLes®es ÒeMve l³eebvee mees[Jee³e®es nesles. ceeTbì mìgDeì& SueefHeÀvmìve pees
kebÀHeveer®ee keÀefceMevej neslee l³eeves keÀener efve<þeJeeve ueeskeÀeb®es HeLekeÀ le³eej kesÀues. l³eebveer DeveskeÀ efveye¥Oe
Ieeleues Je oyeeJeveerleerJej efve³eb$eCe DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. F.me.1819 les F.me.1827 ®³ee
ojc³eeve, ieJnve&j Dee@HeÀ yee@cyes cnCetve efve³egkeÌleer Peeueer Demeleevee, l³eebves peemleerle peemle JesU GlHeVe,
cenmetuee®es ÒeMeemeve, efMe#eCe Je keÀe³eoe DeeefCe megJ³eJemLee ³eeJej IeeueefJeuee.

2.5.2 peceerve cenmetue He×leer :

veJeerve jep³ekeÀl³ee¥vee, cenejeä^eleerue peceerve OeejCee He×leer DeeefCe GlHeVee®es JeeìHe ³ee
ieesäeRvee peemle cenÊJe ÐeeJes ueeies. keÀejCe Mesleer ne cenÊJee®ee J³eJemee³e GÐeesie neslee.

¿ee yeeyeleerleues ³eMe, veJeerve efJe®eejOeejsMeer cegK³elJes ceeveJeleeJeeo, mJeeleb$³e DeeefCe DeeOegefvekeÀ
efJe%eeve ³eeb®³eeMeer cesU yemeCeejs nesles. Hegve&j®eves®³ee keÀe³e&¬eÀcee®³ee veJeerve leÊJeeHewkeÀer keÀener cenÊJee®eer
lelJes cnCepes :-
 19
1) peceerve OeejCee petveer He×le keÀener keÀeUemeeþer leMeer®e JeeHeje³e®eer.
2) `GlHeVee®es keÀe³ecemJe©Heer JeeìHe' ner He×leer Depetve eqmJekeÀejueer veJnleer. ceêeme®eer j³eleJeejer
He×le peer Lee@ceme cevjesves DeJeuebyeueer nesleer leer Lees[eHeÀej HesÀjHeÀej keÀ©ve cenejeä^emeeþer
JeeHeje³e®es þjefJeC³eele Deeues.
3) kebÀHeveer mejkeÀej®ee efJeéeeme neslee keÀer FbeqiueMe DeefOekeÀejer ns DeefOekeÀ keÀe³e&#ece Deensle Je
Ye´äe®eejer veenerle. ³eeGueì Yeejleer³e cenmetue DeefOekeÀejer ns HeÀkeÌle HewMeebb®eer DeHeÀjeleHeÀj
keÀjC³eele®e ngMeej Deensle. cnCetve l³eeb®³ee Heieeje®eer jkeÌkeÀce keÀceer þsJeC³eele ³eeJeer Je l³eeb®³eeJej
yeejerkeÀ ue#e þsJeC³eele ³eeJes.
4) peefceve Yee[sleÊJeeJej Ðee³e®eer He×le DeeefCe mebHeÊeer®ee DeefOekeÀej ³eemeeþer Heeef½eceel³e He×leer®ee
DeJeuebye JneJee.
5) cenmetuee®eer ceespeCeer keÀjleevee, peefceveer®ee pees Yeeie MeslekeÀN³eeves keÀmeueer veener, efleLes Yee[s
keÀeHetve Iesleues peeF&ue. SkeÀe Je<ee¥®es vegkeÀmeeve, ogmeN³ee Je<eeA®³ee GlHeVeeletve Ye©ve Iesleues peeF&
DeeefCe HeÀej®e keÀþerCe Òemebieer j³elesuee keÀener efoueemee osC³ee®es keÀece nesF&.

2.5.3 cenmetuee®³ee yeeyeer Je l³eeleerue yeoue :

veJeerve jep³eHe×leerle mebmeeOeveeb®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeJej Yej osC³eele Deeuee. DeefOekeÀejer
MeslekeÀN³eebkeÀ[s DeefJeéeemee®³ee vepejsves Heene³e®es. cnCetve®e keÀj þjJeleevee, Jee{erJe keÀj ueeoerle.
l³eecegUs MeslekeÀN³eebceO³es veejepeer Hemejueer. ³ee®es keÀejCe, peveles®eer efHeUJeCetkeÀ keÀjCes ne veJnlee lej
HetJeea®³ee cejeþîeeb®³ee cenmetue JeeìHee®³ee He×leerceO³es DeeefCe veJeerve He×leerceO³es Peeuesuee ieeWOeU ne
nes³e. peefceveeryeeyele®³ee meceeve nkeÌkeÀ He×leercegUs ieesN³ee ueeskeÀeb®ee ieeWOeU G[euee. meJe& mebHeÊeer ner
SkeÀe®e ÒekeÀej®eer DeeefCe peefceve ns GlHeVee®es meeOeve nesles. cejeþîeeb®³ee peefceve cenmetuee®³ee He×leerle
efcejemeoej DeeefCe peeieerjoej ³eeb®³eeJej efve³eb$eCe nesles lej j³eleJeejer He×leerle j³elesuee keÀj
YejC³eemeeþer keÀpe& keÀe{eJes ueeies.

keÀjeb®³ee yeeyeleerleerue keÀener meJeueleer ¿ee og<keÀeUeûemle MeslekeÀN³eebJejerue o[HeCe keÀener

ÒeceeCeele keÀceer keÀjC³eemeeþer osC³eele ³esle nesl³ee. Hejbleg Yeejleer³e efnMesyeveermeeb®es Heieej Jee{JeC³ee®eer
keÀenerner iejpe veener. ³eeGueì l³eeb®³eeJej peemle ue#e þsJeues Heenerpes Demes ieesN³ee DeefOekeÀeN³eebvee Jeeìs.
cnCetve®e F.me.1884 ®³ee Deesu³ee og<keÀeUele, MeslekeÀN³eeb®es keÀj keÀceer keÀjC³ee®eer Jee jÎ keÀjC³ee®eer
ceeieCeer HesÀìeUC³eele Deeueer DeeefCe l³eemeboYee&le [skeÌkeÀve keÀefceMevejves keÀueskeÌìme&vee met®evee efoueer.

pej SkeÀe Mesleeleues efHekeÀ lemes®e Demesue DeeefCe ogmeN³ee Mesleeleues efHekeÀ kesÀJeU HeeJemeeDeYeeJeer
Deeues vemesue lej l³eeme ogmeN³ee Mesleemeeþer HetCe& keÀjceeHeÀer ÐeeJeer. HeCe ogmeN³ee Mesleeleerue efHekeÀ kesÀJeU
keÀmee³euee iegjs vemeu³ee®³ee keÀejCeeJe©ve eEkeÀJee kesÀJeU ogue&#e Peeu³eecegUs keÀmee³e®es jenerues Demesue lej
l³ee®eer HetCe& YejHeeF& keÀje®³ee mJe©Heele kesÀueer peeJeer ueeiele Demes.

2.5.4 Fveece keÀefceMeve®³ee met®evee :

peme pemee JesU peeT ueeieuee lemelemee, kebÀHeveer®³ee keÀj-ieesUe keÀjCeeN³ee DeefOekeÀeN³eeb®ee
efJeéeeme Jee{t ueeieuee. F.me.1820 les F.me.1850 ®ee ceboer®ee keÀeU MeslekeÀN³eeb®³ee keÀmeu³eener
yeb[eKesjerpe J³eJeefmLele Heej He[uee. J³eeHeejer kebÀHeveer®ee Yej cegK³elJes keÀ©ve veieoer efHekeÀebJej neslee
DeeefCe cnCetve®e Tme, keÀeHetme, ³eemeejK³ee efHekeÀebmeeþer peemleerle peemle peceerve JeeHejeKeeueer ³esT
ueeieueer. Jeleveoej meg×e mesJes®³ee mJe©Heele mejkeÀejuee Hewmes osCes Hemeble keÀjerle nesles. cenmetue
 20
Keel³eeueener HejbHejeiele Jeleveeletve cenmetue YejeJee ueeies. cnCetve F.me.1850 ceO³es mejkeÀejves
Fveeceoejeb®³ee GHeeOeer mebyebOeer ®eewkeÀMeer meg© kesÀueer. DeveskeÀ peefceveoejebvee HegjeJ³eeDeYeeJeer l³eeb®³ee
peceerveer ieceJeeJ³ee ueeieu³ee.

2.5.5 j³eleJeejer He×leer :

mJeeleb$³eeHeemetve efye´ìerMe Jemeenleer®³ee jepeJeìerHe³e¥le®ee ÒeJeeme Del³eble $eemeoe³ekeÀ neslee.
yeoueuesu³ee keÀejYeeje®es mJe©He veJeerve jep³ekeÀlex DeeefCe Òepee ³ee oesIeebveener ceeveJele veJnles.
F.me.1818-19 ®ee keÀeU Del³eble JeeF&ì nbieecee®ee neslee. F.me.1820 ³ee Je<eea keÀesj[e og<keÀeU
He[uee. DeeefLe&keÀ ceboer®³ee HeeþesHeeþ keÀe@ueje (HeìkeÀer®eer) meeLe Deeueer. j³ele HetCe&HeCes nJeeueoerue
Peeueer nesleer. Deej.[er. ®eeskeÀmeer efueefnleele,

``HejbHejeiele Jeejmee nkeÌkeÀe®eer Hee³eceuueer DeeefCe DeefOekeÀeefOekeÀ peefceve keÀmeC³eemeeþer

®eeueuesueer IeeF& ³eecegUs pevelesceO³es Demegjef#elelee efvecee&Ce Peeueer. HejbHejeiele cenmetue Jemetue
keÀjC³eeN³ee DeefOekeÀeN³eebvee ³ee®eer ceenerleer nesleer. keÀejCe les l³eeb®³eeyejesyej jenerues nesles. ieesN³ee
meensyeeuee DeefOekeÀeefOekeÀ cenmetue nJee neslee. kebÀHeveer®³ee veieoer efHekeÀeb®³ee ceeieCeercetUs meeJekeÀej DeeefCe
JekeÀerue ³eeb®³ee mebK³esle Jee{ Peeueer. keÀejCe peefceveer®³ee Keìu³eebceO³es Jee{ Peeueer. p³eecegUs iejerye
MeslekeÀN³eeb®es HetCe& neue Peeues.''

2.5.6 DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) veJeerve efye´ìerMe jepeJeìerceOeerue peceerve OeejCee He×leer DeeefCe cenmetue ÒeMeemeve ³eebJej Lees[ke̳eele
efuene :-

2.6 efMe#eCe DeeefCe Je=ÊemebmLee ³eebleerue yeoue

efye´ìerMe jepeJeìer®ee ÒeYeeJe efMe#eCe DeeefCe Je=ÊeHe$emebmLesJej mHeä efometve ³eslees. kebÀHeveer®es
DeefOekeÀejer mJeeleb$³e, ceeCegmekeÀer ³ee efJe®eejebveer ÒeYeeefJele Peeuesues nesles. l³eebveer Meke̳eleesHejer yeoue
Ie[efJeC³ee®es Òe³elve kesÀues. ceeTbìmìgDeì& SequHeÀvmìve ne ³ee yeouee®³ee keÀeUeleerue SkeÀ DeeoMe&
GoenjCe neslee. F.me.1819 les F.me.1827 ®³ee ojc³eeve yee@cyes ÒeseEme[sbmeer®ee lees ieJnve&j neslee.
l³ee®³ee celes, ``De%eeveer pevelesJej meÊee ieepeefJeCes HeÀej meesHes Deens HeCe veblej®³ee keÀeUele l³eebvee
efMe#eCe osCes Je peeie=leer efvecee&Ce keÀjCes Del³eble iejpes®es Deens. l³eecegUs jep³e pejer Oeeske̳eele Deeues lejer
®eeuesue.'' l³eeuee meJe& Oeeske̳eeb®eer DeeefCe $egìeR®eer ceenerleer nesleer. ef¸e½eve efceMeveN³eebvee Oecee¥leje®³ee
keÀe³ee&Heemetve Jebef®ele þsJeC³eemeeþer l³eeves efJeMes<e Òe³elve kesÀues. cejeþîeeb®³ee Oeeefce&keÀ keÀe³ee&le {JeUe{JeU
ve keÀjC³ee®es DeeosMe l³eebveer DeeHeu³ee DeefOekeÀeN³eebvee efoues nesles.
 21
2.6.1 efMe#eCe :
1813 ®³ee ®eeì&j De@keÌìvegmeej ef¸eM®eve efceMeveN³eebvee YeejleeceO³es Oece&Òemeeje®es Je efMe#eCe
Òemeeje®es mJeeleb$³e osC³eele Deeues. DecesjerkeÀve ef¸e½eve efceMeveN³eebvee YeejleeceO³es ÒeJesMe efceUefJeC³eele
³eMe Deeues nesles. DeeefCe mebmke=Àle Yee<esyejesyej®e mLeeefvekeÀ Yee<ee efMekeÀC³eeme l³eebveer meg©Jeele kesÀueer
nesleer. F.me.1815 ceO³es cegbyeF& ³esLes eEnot cegueebmeeþer DecesefjkeÀve efceMeveN³eebveer MeeUe meg© kesÀueer.
Heeef½eceel³e efMe#eCe He×leerJej DeeOeejerle leer Henerueer MeeUe nesleer. keÀeskeÀCeele yeeCekeÀesì DeeefCe nCex ³esLes
cegueecegueeRmeeþer l³eebveer MeeUe GIe[u³ee. Heeef½eceel³e He×leerJej DeeOeejerle megOeejCee l³eebveer
efJeÐeeL³ee¥vee Ðee³euee meg©Jeele kesÀueer.

2.6.2 ®eeì&j keÀe³eoe, 1813 Je l³ee®³ee met®evee :

F.me.1813 ®ee `®eeì&j De@keÌì'®³ee Debleie&le Jemeenleerle jenCeeN³eebmeeþer Jew%eeefvekeÀ
efMe#eCee®³ee DeeefCe %eevee®³ee Heg{ekeÀejeJej keÀener DeeefLe&keÀ ceole osC³eele Deeueer nesleer. DeMeeÒekeÀejs
efye´ìerMe Jemeenleerle jneCeeN³ee ÒeecegK³eeves yebieeue DeeefCe cegbyeF& ³esLeerue ueeskeÀebmeeþer efMe#eCeemeeþer®eer
keÀener HeeJeues G®eueC³eele Deeueer. DeeOeer®e veceto kesÀu³eeÒeceeCes ceeTbì mìgDeì& SueefHeÀvìve cegbyeF&®ee
ieJnve&j nesC³eeHetJeea efye´ìerMe efceMeveN³eebveer efMe#eCee®³ee keÀe³ee&uee meg©Jeele kesÀueer nesleer. l³eeuee
Heeef½eceel³e efMe#eCee®eer meg©Jeele Del³eble meeJeOeefiejerves keÀje³e®eer nesleer. F.me.1820 ceO³es HegC³eele
mebmke=Àle HeeþMeeUe l³eeb®³ee Òe³elveecegUs meg© Peeueer. l³eebveer l³eeb®³ee DeefOekeÀejeKeeueer Demeuesu³ee
Yeeiee®eer HeenCeer keÀ©ve l³ee l³ee Yeeiee®³ee cegueYetle iejpeeb®eer ceenerleer keÀe{C³ee®es DeeosMe efpeune
keÀueskeÌìjuee efoues. l³ee mebyebOeer®es ®eewkeÀMeer He$e F.me.1832 ceO³es le³eej Peeues. HeCe l³eeDeeOeer®e Hee®e
Je<ex SequHeÀvmìve Fbiueb[uee Hejleuee neslee.

2.6.3 yee@cyes vesìerJn Sp³etkesÀMeve meesmee³eìer®es keÀe³e& :

ner DeMeemekeÀer³e mebmLee nesleer. Hejbleg efle®eer mLeeHevee mejkeÀejer DeefOekeÀejer, ®e@Huesve Dee@HeÀ
yee@cyes, cegbyeF&®es GÐeesieHeleer DeeefCe Oece&ÒecegKe ³eebveer SkeÀ$e ³esTve kesÀueer nesleer. F.me.1820 ceO³es
ceeTbìmìgDeì& SequHeÀvmìveves efle®es GodIeeìve kesÀues DeeefCe efle®es veeJe `yee@cyes vesìerJn Sp³etkesÀMeve
meesmee³eìer' Demes þsJeues. MeeUebvee ceole keÀjCes Meeues³e HegmlekesÀ íeHeC³eemeeþer, veJeerve MeeUe meg©
keÀjC³eemeeþer, HebÀ[ GYeejCes DeMeer keÀeces ner mebmLee keÀjer. F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀ
ceb[Ueves, HegmlekesÀ íeHeC³eemeeþer DeeefCe MeeUebceOeerue iegCeJeble efJeÐeeL³ee¥vee efMe<³eJe=Êeermeeþer
5000[e@uej (50,000 ©.) FlekeÀer jkeÌkeÀce mebmLesuee osT kesÀueer. mebmLesves 16 Je<ex keÀece kesÀues
DeeefCe F.me.1836 ceO³es DeeefLe&keÀ efveOeer DeYeeJeer keÀece yebo keÀjeJes ueeieues.

eEno MeeUsle Meeues³e HegmlekeÀeb®eer meesmee³eìer SequHeÀvmìve®³ee Heg{ekeÀejeves meg© Peeueer.

meesmee³eìerves efueLeesÒesme DeeefCe íeHeerue Meeues³e cejeþer HegmlekesÀ efJekeÀle Iesleueer. Iejer peeleevee l³eeves
cejeþer HegmlekesÀ DeeHeu³eeyejesyej Iesleueer. yee@cyes Òesefme[Wmeer®³ee ueeskeÀeb®³ee efMe#eCeemeeþer l³eeveer Glmeen
oeKeJeuee®e Hejbleg HetCes ³esLes ceneefJeÐeeue³e meg© keÀjC³eemeeþer kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀebveener jepeer kesÀues.
l³ee®eyejesyej HejbHejeiele efMe#eCeemeeþer `oef#eCee' ner efMe<³eJe=Êeerner meg© kesÀueer. DeeleeHe³e¥le®³ee cejeþe
jep³ekeÀl³ee¥®³ee SsefleneefmekeÀ omleSsJepe Je HegjeJes ³eeb®es l³eeuee peleve keÀjeJe³ee®es nesles. ûeB[ [HeÀ,
SequHeÀvmìve®ee Deveg³ee³eer, ³eeves `cejeþîeeb®ee Fefleneme' ns HegmlekeÀ efuentve l³ee®es FbûepeerceO³es ©Heeblej
keÀ©ve mJele:®³ee Ke®ee&ves les íeHeues.
 22
2.6.4 efMe#eCe DeeefCe mejkeÀejer Devegoeve :
®eeì&j De@keÌì F.me.1813 veblej kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀebveer Yeejleer³e ueeskeÀebvee keÀesCel³ee
ÒekeÀej®es efMe#eCe Je kegÀþu³ee ceeO³eceeletve osC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens ³eeJej efJe®eej keÀjeJe³eeme
meg©Jeele kesÀueer. l³eelener celeYeso nesles. SkeÀe mecegneuee Demes Jeeìs keÀer HeewJeel³e& efMe#eCe I³eeJes p³eele
mebmke=Àle Je HeefMe&³eveJej DeefOekeÀ Yej neslee. lej ogmeN³ee mecegneuee Demes Jeeìs keÀer Heeef½eceel³eHe×leerves
FbûepeerceOetve efJe%eeve efMekeÀJeeJes. Heefnu³ee mecegneuee HeewJee&l³e (Orientalists) DeeefCe ogmeN³ee
mecegneuee Heeef½eceel³e (Anglicists) cnCetve DeesUKeues peeF&. SequHeÀvmìve®ee ogmeN³ee efJe®eejebJej
Yej neslee. 7 cee®e& F.me.1835 ceO³es ieJn&vej pevejue efJeu³ece yeWìerkeÀ ³eebves uee@[& ceskeÀe@ues®³ee
efMeHeÀejmeervegmeej ³egjesefHe³eve meeefnl³e Je efJe%eeve Fbûepeer ceeO³eceeletve osC³eeme meg©Jeele kesÀueer.

®eeì&j De@keÌì F.me.1853 vegmeej YeejleeceO³es efMe#eCee®ee Òemeej Peeuee. mej ®eeume& Jeg[,
Òesefme[Wì Dee@HeÀ o yees[& ³eeves 17 peguew, 1854 ceO³es meJe&keÀ<e efMe#eCe He×leer yeeyele®ee Keefuelee
HeeþefJeuee. l³eeuee YeejleeceO³es Heeef½eceel³e efJe%eeve DeeefCe meeefnl³ee®ee Òemeej keÀje³e®ee neslee.
mLeeefvekeÀ Yee<eeb®ee efJekeÀeme DeeefCe mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee ceeieCeervegmeej Fbûepeer Yee<esletve efMe#eCe DeMeer
l³eele He×le nesleer. ueeskeÀeb®³ee ceenerleermeeþer efMe#eCe efJeYeeie meg© Peeuee. F.me.1855 ceO³es cegbyeF&®³ee
ueeskeÀeb®³ee ceenerleermeeþer meb®eeuekeÀe®eer efve³egkeÌleer Peeueer DeeefCe F.me.1857 ceO³es cegbyeF& efJeÐeeHeerþe®eer
mLeeHevee Peeueer.

2.6.5 JewÐekeÀer³e efMe#eCee®³ee lejletoer :

ceeTbì mìgDeì& SequHeÀvmìve ¿eeme l³ee®³ee keÀejkeÀeroeale HeÀej keÀener keÀjlee Deeues veener. Hejbleg
Heeef½eceel³e efJe%eeveemeeþer DevegketÀue JeeleeJejCe efveefce&leer cee$e l³eeves kesÀueer. F.me.1828 ceO³es
SequHeÀvmìve keÀe@uespe®eer mLeeHevee ner yee@cyes®³ee ueeskeÀebveer l³eeb®³ee DeeJe[l³ee ieJnve&juee Jeeefnuesueer
Deeojebpeueer nesleer. l³ee®³ee GoenjCeeJe©ve ÒeYeeefJele nesTve yee@cyes Smì@yueerMeceWì®ee (Bombay
Establishment) mepe&ve [e@. pee@ve ce@keÌue@je@veves F.me.1828 ceO³es vesìerJn ces[erkeÀue mketÀue
cegbyeF& ³esLes meg© kesÀues p³eele Heeef½eceel³e Jew%eeefvekeÀ efMe#eCe cejeþerletve efoues peeF&. Deejesi³eMeeðeemebyebOeer
DeMeer mene HegmlekesÀ l³eebves cejeþerle ©Heeblejerle kesÀueer. Hejbleg l³eeb®ee Òe³eesie HeÀmeuee Je F.me.1832
ceO³es MeeUe yebo keÀjeJeer ueeieueer.

F.me.1835 ceO³es mej je@yeì& ûe@Cì ne yee@cyes Òesefme[Wmeer®ee ieJnve&j yeveuee. l³eeves Jew%eeefvekeÀ
efMe#eCeemeeþer Heg{ekeÀej Iesleuee. l³eeves Yeejleer³e Heg{eN³eebyejesyej p³eele peieVeeLe MebkeÀj Mesþ, Òescepeer
keÀeJemepeer, mej peceMesopeer peerpeerYee@³e ³eeb®³eemeesyele oerIe& ®e®ee& kesÀueer. F.me.1838 ceO³es je@yeì&
ûe@Cì®ee De®eevekeÀ ce=l³et Peeuee Hejbleg peieVeeLe MebkeÀj Mesþ DeeefCe Flejebveer l³eeb®es keÀe³e& ®eeuet þsJetve 1
veesJnsyej, 1845 ceO³es ces[erkeÀue keÀe@uespe®eer mLeeHevee keÀ©ve, l³eeme mJeieea³e ieJnve&j je@yeì& ûe@Cì®es
veeJe efoues.

2.6.6 ef¸e½eve efceMeveN³eeb®es keÀe³e& :

cejeþe meece´ep³ee®³ee Demleeveblej oesve oMekesÀ yeouee®³ee keÀeUele efJeMes<e megOeejCee nesT
MekeÀueer veener. Hejbleg l³eeveblej cee$e cenejeä^eleerue jep³ekeÀl³ee¥veer cenejeä^eleerue DeeOegefvekeÀ
megOeejCeebJej Yej efouee. ceeTbì mìgDeì& DeeefCe l³eeveblej®³ee ieJnve&jveer Jew%eeefvekeÀ ¢äerkeÀesve Je
DeeOegefvekeÀ megOeejCeebmeeþer DevegkegÀue JeeleeJejCe efveefce&leer kesÀueer. DecesefjkeÀve Je mkeÀe@efìMe efceMeveves yee@cyes
Òesefme[WmeerceOeerue peveles®³ee efMe#eCeemeeþer efJeMes<e Òe³elve oMe&efJeues. Hejbleg l³eeb®ee Keje jme
 23
ef¸e½eveOecee&®³ee ÒemeejeJej neslee. kebÀHeveer®³ee jep³ekeÀejYeejeves DeeefCe ef¸e½eve efceMeveN³eeb®³ee keÀe³ee&ves
DeveskeÀ ueeskeÀ ÒeYeeefJele Peeues nesles. p³eele peieVeeLe MebkeÀj Mesþ mej peceMesopeer peerpeerYee@³e,
meeceepemegOeejkeÀ yeeU Meeðeer peebYeskeÀj, ieesHeeU njer osMecegKe (ueeskeÀnerleJeeoer) DeeefCe Flejebveer ³ee
yeouee®es mJeeiele kesÀues.

2.6.7 Je=ÊeHe$emebmLee :
®eewkeÀMeer DeeefCe meeceeefpekeÀ peeie=leer®eer Kejer meg©Jeele Je=ÊeHe$e Jee®eCeeN³ee J³ekeÌleeRHeemetve meg©
Peeueer DeeefCe DeepeHe³e¥le efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele jeneruesu³ee ueeskeÀeb®³ee ceveele efMe#eCee®es cenÊJe nUtnUt
©pet ueeieues pes efye´ìerMeebHetJeea cenejeä^ele veJnles. ceewefKekeÀ efMe#eCee®eer HejbHeje cenejeä^ele nesleer Hejbleg
íeHeerue HegmlekesÀ eEkeÀJee efueefKele keÀeieoHe$es, Je=ÊeHe$es, owefvekesÀ ³eeb®ee DeYeeJe neslee.

2.6.8 íeHeKeeves :
F.me.1813 ceO³es DecesefjkeÀve efceMeveves YeW[er yeepeej, cegbyeF& ³esLes efÒebefìie Òesme meg© kesÀueer.
l³eebveer cejeþer DeeefCe iegpejeleerceO³es ef¸e½eve Oecee&®³ee Òemeejemeeþer HegmlekesÀ íeHee³euee meg©Jeele kesÀueer.
jlveeefiejer efpeu¿eele nCex ³esLes DecesefjkeÀer ueeskeÀebveer efueLeesÒesme meg© kesÀueer. DecesefjkeÀve Òesme, YeW[eryeepeej
³esLes SkeÀ Yeb[ejer le©Ce ieCeHele ke=À<Ceepeerves efueLeesÒesme®es leb$e efMeketÀve yeesjeryeboj ³esLes mJele:®eer Òesme
meg© kesÀueer. l³eeves Heb®eeie DeeefCe Flej Oeeefce&keÀ HegmlekesÀ cejeþer DeeefCe iegpejeleer ceOetve íeHeueer. ye´ecnCe
íeHeerue keÀeieoHe$eebvee mHeMe& keÀjerle vemele. íeHeKeev³eeleerue MeeF&ceO³es peveeJejeb®eer ®ejyeer JeeHejueer
peeles DeMeer MebkeÀe l³eebvee nesleer. ieCeHeleves ®ejyeer®³ee SsJepeer Ieer JeeHe©ve mJele:®e íeHes yeveefJeC³eeme
meg©Jeele kesÀueer. l³ee®³eeHeemetve Flejebveer ÒesjCee Iesleueer.

2.6.9 He$ekeÀejerlee Je l³eeleerue Òeieleer :

18 J³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeJej F&mì Fb[er³ee kebÀHeveerves yebieeueceO³es mJele:®es jepekeÀer³e yemleeve
ceeb[ues. DeveskeÀ efye´ìerMe Je==ÊeHe$ekeÀejebveer, meeHleeefnkeÀ, ceeefmekeÀeceOetve meÐe HeefjefmLeleerJej Je IeìveebJej
efueneJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. cegbyeF&ceO³es ìsefueûeeHeÀ, kegÀjerDej, yee@cyes ie@Pesì, yee@cyes ìeF&cme DeeefCe
ìeF&cme Dee@HeÀ Fb[er³ee DeMee ÒekeÀej®es Je=ÊeHe$es FbûepeerceO³es íeHeueer pee³e®eer Hejbleg, cejeþer owefvekeÀ cee$e
Òe®eefuele veJnleer. F.me.1832 ceO³es Henerues Deebiue (DeBiuees)-cejeþer efve³elekeÀeueerkeÀ yeeU iebieeOej
Meeðeer peebYeskeÀj, (p³eebvee yeeUMeeðeer peebYeskeÀj cnCetve DeesUKeues peeF&), ³eebveer meg© kesÀues. l³ee
efve³elekeÀeueerkeÀe®es veeJe nesles `yee@cyes oHe&Ce'. l³eeveblej®³ee oesve oMekeÀeb®³ee keÀeUele DeveskeÀ
efve³elekeÀeueerkesÀ, ceeefmekesÀ DeeefCe HegmlekesÀ íeHeueer iesueer. Heefnues cejeþer ceeefmekeÀ F.me.1840
`JemeF&keÀj' jeIeesyee peveeo&ve ieJeeCekeÀj ³eebveer íeHeues. F.me.1841 ceO³es ieeseEJeo efJeÇue GHe&À YeeT
cenepeve ³eebveer `ÒeYeekeÀj' ns meeHleenerkeÀ meg© kesÀues. ns meeHleenerkeÀ oj jefJeJeejer Òeefme× Jne³e®es DeeefCe
l³eebveer cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle kesÀues.

2.6.10 cenlJee®eer Je=ÊeHe$es DeeefCe efve³elekeÀeefuekeÀeb®es cenÊJee®es keÀe³e& :

meeHleeefnkeÀ `ÒeYeekeÀj' ns DeefOekeÀ Òeefme× Peeues. pesJne ieesHeeU njer osMecegKe
(ueeskeÀnerleJeeoerveer) l³eele MebYej He$eeb®eer ceeefuekeÀe (MeleHe$es) meg© kesÀueer p³eele l³eebveer ye´eïeCe
meceepee®ee oebefYekeÀHeCee DeeefCe ®egkeÀer®³ee ®eeueerjerleerJej ÒekeÀeMe ìekeÀuee. YeeT cenepeve ³eebveer meg×e
keÀceer eEkeÀceleer®es meeHleenerkeÀ `OegcekesÀlet' meg© kesÀues pes YeJeeveer efJeéeveeLe keÀeveosMeeb®³ee Jele&ceeveHe$e
`efoefHekeÀe'meeþer mHeOee&lcekeÀ þjues. p³eele Del³eble ÒeYeeJeerHeCes meceepeeleerue JeeF&ì ®eeueerjerleeRJej
ÒekeÀeMe ìekeÀC³eele Deeuee. YeeT cenepeveebvee Del³eble veepetkeÀ efJe<e³eebJej Goe. ef¸e½eve Oecee¥lejeefJe<e³eer
 24
efJe®eej cebLeve keÀjeJe³ee®es nesles. l³eebveer yeeyee He¨evepeer, Meyo keÀes<ekeÀej DeeefCe meeefneql³ekeÀ p³eebveer
ef¸e½eveOece& eqmJekeÀejuee neslee l³eebvee mJele:®eer yeepet ceeb[C³ee®eer HejJeeveieer `OetcekesÀlet'Üejs osC³eele
Deeueer. ns l³ee keÀeUele HeÀej ceesþs Oee[mee®es keÀece nesles.

yeeUMeeðeer peebYeskeÀjeb®³ee pevepeeie=leer®es Òe³elve YeeT cenepeveebveer l³eeb®³ee ceeefmekeÀ

`efoioMe&ve' ceOetve ÒekeÀeefMele kesÀues Deens. ³ee ceeefmekeÀeves DeveskeÀ efJe<e³eebJej ÒekeÀeMe ìekeÀuee. ns ceeefmekeÀ
cnCepes %eevekeÀes<e Peeuee neslee DeeefCe l³ee®ee cegK³e GÎsMe Jee®ekeÀebceO³es peeie=leer Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee
neslee. F.me.1854 ceO³es l³eebveer `%eeveoMe&ve' veeJee®es $ewceeefmekeÀ meg© kesÀues. les ef¸e½eve efceMeveN³eeb®es
cegKeHe$e nesles. `%eeveeso³e' F.me. 1842 ceO³es meg© Peeues DeeefCe 20 J³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeHe³e¥le
®eeuet jenerues. ef¸e½evee®³ee Oece&Òemeejemeeþer keÀener efve³elekeÀeefuekesÀ ®eeuet nesleer. HeCe leer HeÀej keÀeU
efìkeÀeJe Oe© MekeÀueer veenerle. cejeþer efve³elekeÀefuekeÀeb®ee cegK³e GÎsMe %eeve ÒemeejCee®ee neslee DeeefCe
mejkeÀejuee peveles®³ee efnleemeeþer GÐegkeÌle keÀjCes Demee neslee.

2.6.11 Je=ÊemebmLeeb®es mJeeleb$³e :

F.me.1818 HetJeea Fûepeebveer íeHeuesu³ee DeveskeÀ FbeqiueMe Je=ÊeHe$eebceOetve mejkeÀejer
DeefOekeÀeN³eebJej peenerj ìerkeÀe Peeueer. meJeex®®e v³ee³eeue³eeves DeMee efìkeÀe p³ee ÒeecegK³eeves FbeqiueMe
Je=ÊeHe$eebceOetve íeHeu³ee pee³e®³ee (keÀuekeÀÊee, ceêeme DeeefCe cegbyeF& ³esLetve) ³eeJej efve³eb$eCe DeeCeues.
F.me.1835 ceO³es ieJnve&j pevejue mej ®eeume& cesìkeÀeuHeÀ ³eeves Je=ÊeHe$eebvee mJeeleb$³e efoues, pes
Heg{erue ®eeUerme Je<ex efìkeÀues. Heneru³ee HeVeeme Je<ee&le efye´ìerMe jepeJeìerle cenejeä^eleerue megefMeef#ele
ceO³eceJeie& meeceeefpekeÀ megOeejCeeb®³ee yeeyeleerle peeie©keÀ Peeuee. Heeef½eceel³e meeefnl³e DeeefCe efJe%eeve
³eebefJe<e³eer l³eebvee HeÀej Deeoj Je kegÀletnue nesles. HejkeÀer³e meÊesefJe©× l³eebveer lemee ÒeeflekeÀej kesÀuee
veener.

2.6.12 DeeHeueerr Òeieleer leHeemee :-

1) Heeef½eceel³e efMe#eCe DeeefCe Je=ÊeHe$eeb®es cenÊJee®es keÀe³e& efuene.
2) efMe#eCe DeeefCe mejkeÀejer Devegoeve ³eeJej SkeÀ ìerHe efuene.

2.7 meceejesHe

cejeþer meÊes®³ee Debleeveblej veJeerve jep³ekeÀl³ee¥veer cenejeä^eleerue peefceve cenmetuee®³ee veJeerve

He×leer DeeefCe DeeOegefvekeÀ megOeejCeeb®³ee ¢äerves HeeJeues G®eueeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. ceeTbì mìgDeì&
SequHeÀvmìve DeeefCe l³eeb®³ee Deveg³ee³eeRveer mkeÀe@ìerMe efceMeve®eer mLeeHevee kesÀueer. p³eeÜejs yee@cyes
Òesefme[WmeerceOeerue ueeskeÀeb®³ee efMe#eCeemeeþer efJeMes<e Òe³elve keÀjC³eele Deeues. F.me.1813 ceO³es
DecesefjkeÀve efceMeveves YeW[er yeepeejele efÒebìeRie Òesme meg© kesÀueer DeeefCe cejeþer DeeefCe iegpejeleerceO³es HegmlekesÀ
íeHeeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. pevepeeie=leer®³ee GÎsMeeves DeveskeÀ cejeþer Je=ÊeHe$es Je efve³elekeÀeueerkesÀ meg©
 25
Peeueer. l³eeb®es cenÊJee®es keÀe³e& %eeve Je=×er Je mejkeÀejuee peveles®³ee efnleemeeþer keÀe³e&ÒeJe=Êe keÀjCes ns
nesles.

2.8 ÒeMve

1) efye´ìerMe keÀejkeÀeroealeerue peefceve OeejCee He×leer Je peefceve cenmetueeb®³ee He×leer efJeMeo keÀje.
2) efye´ìerMe jepeJeìer®³ee MesJe쮳ee keÀeUeleerue, Heeef½eceel³e efMe#eCe Je Òesme ³eeb®ee cenÊJee®ee
keÀe³e&Yeeie mHeä keÀje.
3) Heeef½eceel³e efMe#eCe Je Òesme ³eeb®es cenÊJee®es keÀe³e& mHeä keÀje.


 26

3
efye´ìerMe jepeJeìer®ee ÒeYeeJe Je efmLel³eblej - ye
IeìkeÀ j®evee :

3.0 GefÎ<ìîes
3.1 ÒemleeJevee
3.2 keÀe³eoe DeeefCe megJ³eJemLee
3.3 oUCe JeUCe DeeefCe JeenletkeÀ
3.4 ef¸e½eve efceMevejer : ef¸e½eve Oecee&®ee ÒeefleJeeo
3.5 meceejesHe
3.6 ÒeMve

3.0 GefÎäîes

1) cenejeä^eceOeerue efye´ìerMe F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®eer keÀe³eoe DeeefCe megJ³eJemLes®eer meKeesue ceenerleer
peeCetve IesCes.
2) oUCeJeUCe DeeefCe JeenlegkeÀ ³ee®eer ceeefnleer DeY³eemeCes.
3) ef¸e½eve efceMevejer DeeefCe l³eebveer kesÀuesu³ee cenÊJeHetCe& YetefcekesÀ®eer ceeefnleer mecepetve ³esles.

3.1 ÒemleeJevee

cejeþsMeener He[u³eeveblej F&mì Fb[er³ee kebÀHeveerves KetHe ceesþe Òeeble leey³eele efceUefJeuee.
cenejeä^eleerue ÒeMeemekeÀer³e Ie[ecees[eRceO³es l³eeb®eer cekeÌlesoejer nesT ueeieueer. cegK³ele: cegbyeF& Òeebleele
l³eebveer Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer KetHe yeoue meg®eefJeues. yejs®emes ieJnve&j pes ns keÀece keÀjerle Demele les meg×e
³eeuee peyeeyeoej Deensle. ieJnve&j pevejue uee@[& keÀe@ve&Jeeueerme, ³eeves (F.me.1786-93) keÀe³eoe
DeeefCe megJ³eJemLes®ee Hee³ee le³eej kesÀuee. veJeerve mebkeÀuHevee DeeefCe GoejceleJeeoer OeesjCe ³eecegUs
keÀe³eÐee®eer lejleto DeeefCe oUCe JeUCee®eer meeOeves ³eeb®eer ®eebieueer DeeKeCeer kesÀueer. DecesefjkeÀe DeeefCe
mkeÀe@ìueb[ceOeerue Heeef½eceel³e ef¸e½eve efceMeveN³eebveer leUeieeUeleerue DeeefCe efvej#ej ueeskeÀebmeeþer meceepe
keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e& kesÀues.

uee@[& keÀe@veJeeueerme ves keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer ®eebieu³ee ÒekeÀejs keÀjlee ³eeJeer cnCetve
DeeOegefvekeÀ ³eb$eCee le³eej kesÀuesueer nesles. p³eeJesUsuee les ieJnve&j-pevejue nesles l³eeJesUer l³eeb®³ee
keÀejefkeÀoeale ner DebceueyepeeJeCeer yebieeue ceO³es keÀjC³eele Deeueer. HetJeeaHeemetve ®eeuele Demeuesu³ee He×leer
ÒeceeCes efpeu¿ee®³ee cenmetue DeefOekeÀeN³eebvee efoJeeCeer DeeefCe cenmetue v³ee³eeue³ee®es DeefOeHel³e efouesues
 27
Demes l³eebvee HeÀewpeoejer®eer keÀeces, iegvne v³ee³e J³eJemLesmen ®eeueefJeC³ee®es DeefOekeÀej efoues nesles.
keÀe@ve&Jeeueerme keÀe³eoe mebefnles®³ee Debleie&le efpeuneefOekeÀejer ³ee peyeeyeoejerletve cegkeÌle Peeues DeeefCe efoJeeCeer
v³ee³eeue³es efpeune v³ee³eefOeMee®³ee DeeosMeeJej ®eeueefJeC³eele ³esT ueeieueer. Òel³eskeÀ Menjer DeeefCe
efpeu¿ee®³ee v³ee³eeue³eeceO³es cenmetue Je efoJeeCeer keÀecekeÀepe HeenC³eemeeþer Fbûepeer v³ee³eeOeerMe
mLeeveeHeVe Peeuee.

3.2 keÀe³eoe DeeefCe megJ³eJemLee

3.2.1 Fbiueb[ceOeerue efye´ìerMe keÀe³eoe He×leer®es mJe©He :

Fbûepeeb®eer keÀe³eÐee®eer Ieìvee DeMeer yeveJeueer iesueer veJnleer HeCe keÀesìe&®es efveCe&³e DeeefCe meeceev³e
keÀe³eos ³eeletve®e l³eeb®eer keÀe³eoe ÒeCeeueer KetHe ®eebieu³ee ÒekeÀejs le³eej Peeueer. ®eebieu³ee DeeOegefvekeÀ
He×leer®eer ³eb$eCee ner keÀe³eoe He×leer Debceueele DeeCeC³eemeeþer le³eej kesÀueer. lemes®e ÒeefMeef#ele DevegYeJeer
JekeÀerueeb®es SkeÀ ceb[U keÀesìe&®³ee keÀeceele keÀe³eÐee®ee JeeHej keÀmee keÀjeJee ns meebieC³eemeeþer le³eej
kesÀuesues nesles. ³ee meJe& ieesäeRcegUs l³eeb®eer keÀe³eoe ÒeCeeueer SkeÀoce ®eebieu³ee ÒekeÀejs le³eej Peeueer nesleer
DeeefCe cnCetve lesLeerue ueeskeÀebvee DeeHeueer le¬eÀej ÒeLece kegÀþs Òemlegle keÀjeJeer DeeefCe DeHeerue kegÀþs keÀjeJes
³ee®eer ceenerleer ³eesi³e ÒekeÀejs nesle nesleer. ³ee keÀe³eoe ÒeCeeueer DeeefCe l³eeb®³ee keÀe³e&He×leer®ee JeeHej pesJe{e
cenejeä^ele ®eebieu³ee ÒekeÀejs Peeuee lesJe{e Yeejlee®³ee Dev³e Yeeieele lees DeefJekeÀmeerle jeneruee.

3.2.2 ceneje<ì^eleerue Òe®eefuele eEnot keÀe³eoe®es mJe©He :

eEnog keÀe³eoe He×leer®eer HegmlekesÀ ner efJe<ecelesJej DeeOeeefjle Demeuesu³ee cevegke=ÀleerJej DeeOeejuesueer
nesleer. HeCe peele Heb®ee³ele He×leercegUs ceeTbì mìgDeì& SueefHeÀmìve keÀ[s meJee¥®es ue#e JesOeues iesues. eEnot
peeleeR-meceepeebceOeerue Demeceeve v³ee³e J³eJemLee peeleer J³eJemLesJej DeeOeejuesueer nesleer. efMe#ee Je
DeefOekeÀej ns Òel³eskeÀe®³ee peeleervegmeej efoues peele nesles. l³eecegUs keÀe³eÐeeHeg{s meceevelee ns leÊJe
ceneje<ì^eceO³es DeefmlelJeele veJnles.

3.2.3 SueefHeÀvmìve mebefnlee :

ceeTbì mìgDeì& SueefHeÀvmìve pesJne oKKeve®es keÀceerMevej nesles lesJne cenmetue He×leer DeeefCe
l³eeb®³ee J³eJemLeeHeveele KetHe De[®eCeeR®ee meecevee keÀjeJee ueeiele neslee. F.me.1819 ceO³es pesJne les
ieJnve&j nesles lesJne l³eebvee keÀe³eoe Je l³ee®es efve³ece ns le³eej keÀ©ve Debceueele DeeCeeJe³ee®es nesles. les
meg×e l³eeb®³ee DeKel³eejerle Demeuesu³ee HejkeÀer³e peefceveerJej cnCepes®e cenejeä^ele DeeCee³e®es nesles.
l³eecegUs l³eebvee ³esLeerue HewMee®eer leekeÀo DeeefCe ueeskeÀmebK³es®eer leHeemeCeer keÀje³e®eer nesleer. l³eekeÀjerlee
l³eebveer Þeer. yeesje[er³eeues veeJee®³ee SkeÀe Jeefjÿ DeefOekeÀeN³ee®eer vesceCegkeÀ kesÀueer. l³eeceO³es l³eebveer eEnot
keÀe³eÐee®eer ÒekeÀjCes v³ee³eeue³eekeÀ[tve efJe®eejeLe& HeeþefJeueer peeleele. l³eeb®ee ke@Àìuee@ie le³eej keÀjCes
DeeefCe mee#eeroejeb®eer efJeOeeves peer eEnot He×leerJej DeLeJee peeleerYesoeJej DeeOeeefjle Demeleerue leer
HegmlekeÀele veceto keÀjCes Demes keÀece l³eebvee keÀje³e®es nesles. lemes l³eebvee meoj v³ee³eeue³eekeÀ[tve ³ee
Jejerue keÀecee®ee mebûen keÀjC³eeme meebefieleuesues nesles.

ceeTbì mìgDeì& SueefHeÀvmìve ³eebveer SkeÀ ceb[U le³eej keÀjC³eeme meebefieleues DeeefCe l³ee®ee
meef®eJe cnCetve Þeer. mìerue ³eeb®eer vesceCetkeÀ kesÀueer. meJe& keÀe³eÐee®es SkeÀ$eerkeÀjCe mebef#eHle ©Heele le³eej
keÀjC³ee®es keÀece ³ee ceb[UeleHexÀ keÀjC³eele ³esCeej nesles. ³ee vesceuesu³ee keÀceerìer ceb[Ueves meoj
 28
v³ee³eeue³ee®³ee mene³³eeves F.me.1827 ceO³es keÀe³eÐee®ee þjeJe ceeb[uee. Heg{s lees SueefHeÀvmìve
keÀe³eoe cnCetve DeesUKeuee peeT ueeieuee. ne keÀe³eoe 1 peevesJeejer F.me.1827 ceOes Òeefme× kesÀuee
iesuee l³eeceO³es 26 keÀe³eos ceeb[C³eele Deeues nesles. les Keeueerue ÒeceeCes.

ÒeeLeefcekeÀ - 1, efoJeeCeer v³ee³e keÀe³eoe - 9, HeÀewpeoejer iegvne keÀe³eoe - 5, cenmegue ceb[U

keÀe³eoe- 6, efceueerìjer keÀe³eoe - 1, Dev³e efJeefJeOe keÀe³eoe - 1 SkegÀCe 26 keÀe³eos nesles.

ne keÀe³eoe F.me.1827 les F.me.1835 ³ee ojc³eeve Òe®eefuele neslee. l³eeveblej l³eele Lees[s
yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeej veJeerve yeoue keÀjC³eele Deeues.

HetJeea®³ee keÀeUele cnCepes F.me.1818 Heemetve les F.me.1828 He³e¥le jep³ekeÀl³ee¥®es ue#e
Meeblelee ÒemLeeefHele keÀjCes DeeefCe efve³eceevegmeej cenejeä^e®es jep³e ®eeueefJeCes ³ee ÒekeÀej®es nesles. ûeeceerCe
Yeeieele cenmetue ieesUe keÀjleevee ³esCeejer mecem³ee Je keÀesìe&®es Keìues ³eeb®ee mebyebOe peemle ³esle neslee.
l³eecegUs kebÀHeveerves Demee SkeÀ mecetn le³eej þsJeuee neslee keÀer keÀesCel³eener De[®eCeerbvee leeW[ osTve
DeeHeues keÀece Heg{s vesT MekesÀue. ns veJeerve keÀe³eos, l³eeb®eer v³ee³eeue³es DeeefCe meeceev³e J³eJemLee Meeblelesves
DeeefCe efve³eceevegmeej ®eeueefJeC³eemeeþer yeveJeuesues nesles.

3.2.5 DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) SequHeÀvmìve keÀe³eoe mebefnlee cnCepes keÀe³e?

3.3 JeenletkeÀ DeeefCe oUCeJeUCe ³eeleerue Òeieleer

cejeþîeeb®³ee jep³eele veJeerve jep³ekeÀl³ee¥veer oUCeJeUCe DeefOekeÀ peueo DeeefCe megueYe

nesC³eemeeþer veJeerve Òeef¬eÀ³ee Òemlegle kesÀu³ee lesJne Heemetve megOeejCes®es Jeejs Jene³euee meg©Jeele Peeueer.
DeþjeJ³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeJej Fbiueb[ ceO³es DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleer®eer meg©Jeele Peeueer. l³eecegUs Fbûepeeb®ee
DeelceefJeéeeme Jee{uee. ³egjesHeceOeerue vesHeesefue³eveefJe©×®³ee ³eg×eletve Fbûepe efJepe³eer nesTve yeensj Deeues.
lesJne meJe& meeiejeJej ceeuekeÀer nkeÌkeÀ l³eebveer ÒemLeeefHele kesÀuee. vesHeesefue³eveuee HejeYetle kesÀu³eeveblej
l³eebveer DeeHeueer meÊee yeUkeÀì keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. DecesefjkesÀleerue l³eeb®³ee pegv³ee
Jemeenleeryejesyej cnCepes®e ³egvee³eìs[ mìsìdme Dee@HeÀ DecesefjkeÀe yejesyej keÀener keÀjej kessÀues. peueceeie&,
jsuJes, DeeefCe leej mesJee ³eeb®ee mJele:®³ee osMeele ieleerves efJemleej kesÀuee DeeefCe l³eecegUs DeewÐeesefiekeÀ
efveefce&leer®ee efJemleej nesT ueeieuee. veJeerve jep³ekeÀlex, J³eeHeejefJe<e³ekeÀ HeÀe³eÐee®eer Jee{ DeeefCe DeeHeues
jepekeÀer³e yeU Jee{efJeC³eekeÀjerlee l³eebvee efceUCeeN³ee HeÀe³eÐeeletve keÀener Yeeie Goe. l³eebveer ueeJeuesues
MeesOe, veJeerve mebj®evee, ³eb$eCee veJeerve efJe<e³eebmen pes cenejeä^eletve DeeCeCes l³eeb®³ee HeÀe³eÐee®es nesles les
l³eebveer lesLes megª kesÀues.
 29
3.3.1 peueJeenletkeÀ :
Fbûepe DeeefCe DecesefjkeÀve mebMeesOekeÀ Je DeefYe³ebl³eebveer yeesì ®eeueefJeC³eemeeþer yee<He MekeÌleer®ee
GHe³eesie kesÀuee. JeeHesÀJej ®eeueCeeN³ee yeesìer, FbefpeveecegUs Peeuesueer Òeieleer 19 J³ee MelekeÀeleerue Heefnu³ee
SkeÀ ®elegLee¥Me MelekeÀe®³ee MesJeìer þUkeÀHeCes efometve Deeueer. veewkeÀeHe³e&ìve ns YeejleeceOes Deieoer
ÒeeLeefcekeÀ HeeleUerJej nesles. F.me.1817 ceO³es Jee[er³ee yebOegveer ef$eceeueer veeJee®eer yeesì le³eej kesÀueer
DeeefCe GHeueyOe Demeuesu³ee pegv³ee leb$ee®³ee DeeOeejeJej®e Yeejleer³e efkeÀleer ®eebieu³ee ÒekeÀej®eer yeesì
le³eej keÀª MekeÀleele ns efme× keÀ©ve oeKeefJeues. ns Demes SkeÀcesJe penepe nesles keÀer, pes efye´ìerMe
mejkeÀejves SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀeleerue GÊece keÀejeefiejer®ee vecegvee cnCetve veewoueeleerue Heesì&mceeTLe
(Fbiueb[) ³esLes þsJeues.

HetJeea ueb[ve les cegbyeF& ne ÒeJeeme yeesìerves keÀjC³eeme Heg<keÀU ceefnves ueeiele Demele. F.me. 1828
ceOes cegbyeF& yebojeceO³es JeeHeÀsJej ®eeueCeejs Heefnues penepe meg© Peeues. F.me.1831 ceO³es JeeHesÀ®³ee
penepeelegve ÒeJeeme keÀ©ve cegbyeF&uee Deeues les (Earl of Clare) Deue&-Dee@HeÀ keÌuesDej, cegbyeF&®es
ieJnve&j nesles. efye´ìerMeebvee ³eecegUs ueb[ve DeeefCe HetJexkeÀ[erue Flej yebojeMeer DeeHeuee mebHeke&À ÒemLeeefHele
keÀjCes mees³eer®es Peeues. ³ee JeeHesÀ®³ee MekeÌleerJej ®eeueCeejer penepes veeJee©Heeuee Deeu³eeveblej Yeejlee®eer
efmLeleer ÒeLece opee&®eer Peeueer. Yeejle HeÀkeÌle Heef½eceskeÀ[erue mecegêefkeÀveeN³eeJejerue®e veJns lej les
J³eeHeeje®es ceesþs keWÀê cnCetve ceeveues peeT ueeieues.

3.3.2 jmles JeenletkeÀ :

mecetneb®eer neue®eeue, oe©ieesUe, JeneCeejs ì^keÀ, ceeueJeent ì^keÀ Fl³eeoeR®³ee
oUCeJeUCeekeÀjerlee jml³eeb®eer og©mleer keÀ©ve les veerì þsJeCes lemes®e jmles pees[Ceer®es keÀece ³ee oesvner
ieesäer Del³eble DeeJeM³ekeÀ nesl³ee. oKKeve®³ee HeþejeJej MenjebMeer DeeefCe cegbyeF&Meer pees[Ceer
keÀjC³eemeeþer yeN³ee®e De[®eCeer nesl³ee. me¿eeêer HeJe&le pees cegK³eeue³ee®es DeO³e#emLeeve Yeg<eefJeCeeje
keÀeskeÀCe DeeefCe cenejeä^e®³ee cegK³e YegceerceO³es De[LeUe yevetve jeneruee neslee. F.me.1824 ceO³es LeU
DeeefCe eEHeHejer Ieeìeojc³eeve oUCeJeUCeemeeþer jmles ³eespeves®³ee meboYee&le Denceoveiej®³ee
efpeuneefOekeÀeN³eebvee cegbyeF& [skeÌkeÀve®³ee Dee³egkeÌleebveer yeesueCeer keÀjC³eekeÀjerlee yeesueefJeues. ³ee efJe<e³eeceO³es
HegC³ee®³ee Dee³egkeÌleebvee keÀu³eeCe les LeU Ieeì ³ee ojc³eeve jmles yeebOeCeer keÀjeJe³ee®eer F®íe nesleer.
l³ee®eyejesyej OegUs peJeU jmles yeebOeCeer®eer l³eeb®eer F®íe l³eebveer oMe&efJeueer. ³ee meJee¥cegUs peJeU peJeU
20 ntve DeefOekeÀ pees[Ceerletve me¿eeêerletve keÀeskeÀCeekeÀ[s pees[Ceeje ceeie& Gjuesu³ee cenejeä^emen
yeebOeuee iesuee. l³eeleerue Ieeìeleerue cenÊJee®es pees[Ceer jmles Heej, ceeUMespe, efoJee, jeceIeeì, veevee,
LeU, yeesj DeeefCe yeeUeIeeì ³ee ojc³eeve nesles. HegC³ee®³ee Dee³egkeÌleebvee LeU DeeefCe yeesjIeeìe ojc³eeve
oUCeJeUCe megª keÀje³e®es nesleer. ³ee meJe& jml³eeb®eer JesUesJesUer og©mleer, efveiejeCeer keÀjCes cenÊJee®es
nesles. HeeJemeeUer efoJemeele jml³eeb®³ee DeefOekeÀ JeeHejecegUs Ke·s He[le Demele. jml³eeb®eer og©mleer, Oeelet
Je [ebyej JeeHe©ve yeveefJeuesues jmles ³ee ieesäer ³egjesHeceOes kesÀJneHeemetve®e DeefmlelJeele nesl³ee. HeCe l³ee
HeÀej®e otj nesl³ee. cegbyeF&®³ee mejkeÀejves Jele&ceeveele ³ee ¢äerves HeÀej®e Lees[erMeer megOeejCee jml³eeb®³ee
yeeyeleerle kesÀueer. ue<keÀje®³ee meeceevee®eer peueo ieleerves ves DeeCe DeeefCe l³ee®ee JeeHej keÀjlee ³eeJee
³eemeeþer ceeue [eske̳eeJeªve Jeentve vesCes DeLeJee Keìeje eEkeÀJee iee[erves ceeue IesTve peeC³ee®eer mesJee
GHeueyOe ke˩ve Iesleueer.
 30
3.3.3 jsuJes JeenletkeÀ :
efye´ìerMeebveer l³eeb®³ee mJele:®³ee osMeele F.me. 1830 ceO³es JeeHesÀJej ®eeueCeeN³ee GlHeeoveeb®eer
³eMemJeerHeCes Òeieleer kesÀueer. Heg{erue one Je<ee&®³ee keÀeUele 800 cewue ueebyeer®es jsuJes ceeie& Fbiueb[ceO³es
yeebOeC³eele Deeues. yengleskeÀ ³egjesefHe³eve osMeele Fbiueb[ osMee®eer Òeieleer DeeHeu³eener osMeele ³eeJeer Demes
Òe³elve meg© nesles. YeejleeceOeerue J³eeHeejer meceepener DeMee ÒekeÀej®³ee oUCeJeUCee®³ee ¬eÀebleermeeþer
DeefleMe³e GlmegkeÀ neslee. HeCe efye´ìerMe mejkeÀej cee$e l³eeyeeyeleerle Glmeener veJnles. ns mejkeÀej veHeÀe
DeeefCe leesìe ³ee ¢äerkeÀesveeletve l³ee®ee efJe®eej keÀjerle nesles. ¿ee megOeejCeskeÀjerlee KetHe ceesþs Yeeb[Jeue
iegbleJeeJes ueeiesue cnCetve l³eeb®eer le³eejer nesle veJnleer. F.me.1840 ceO³ess peieVeeLe (veevee) MebkeÀj Mesì
DeeefCe Flej J³eeHeejer ceb[Uerveer pevecele Iesleues DeeefCe keÀener efye´ìerMe J³eeHeeN³eebyejesyej ³ee efJe<e³eeJej
®e®ee&me$e Iesleues. l³eeletve l³eebveer SkeÀ DeejeKe[e le³eej kesÀuee DeeefCe Yeejle mejkeÀejJej peueo ieleerves
ceeueJeenlegkeÀ DeeefCe ÒeJeeme keÀjC³eemeeþer jsuJes megª keÀjC³eemeeþer oyeeJe DeeCeuee. pej jsuJes mesJee meg©
kesÀueer lej Yeejleeleerue ueeskeÀebvee l³ee®eer Òe®eb[ ceole nesF&ue. lemes®e F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®³ee
mejkeÀejueener KetHe ceole nesF&ue. F.me.1843 ceO³es ``ûesì Fmìve& jsuJes kebÀHeveer YeejleeceO³es mLeeHeve
Peeueer. ³ee ÒemleeJeeuee Heg{s vesC³eemeeþer meJe& J³eeHeeN³eebceO³es meJeexÊece Demes oesve J³eeHeejer nesles les cnCepes
veevee MebkeÀjMesì DeeefCe peceMesìpeer efpepeerYee@³e nesles.

YeejleeceOeerue jsuJes mesJee meJee&Lee&ves ³esC³ee®es HekeÌkesÀ Peeues lesJne kebÀHeveer®³ee meJeex®®e v³ee³eeue³e
cegK³e v³ee³eeOeerMe DemmkeÀerce Hesjer ³eebveer peenerjveecee meeoj keÀjC³ee®es vesle=ÊJe kesÀues. ne peenerjveecee
F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®³ee mejkeÀejuee 13 peguew 1844 jespeer meeoj kesÀuee iesuee. l³eecegUs efye´ìerMe
Yeeb[Jeueoeje®es DeeefCe ceglmeÐeeb®es ue#e ³ee ieesäerkeÀ[s JesOeues. Yeeb[Jeueoejebvee DeeHeu³ee efMeuuekeÀ
jkeÌkeÀcee ³eesi³e efþkeÀeCeer JeeHeju³ee peeJ³eele Demes Jeeìle nesles. jsuJes ceeie& mesJee YeejleeceOeerue kebÀHeveer
jep³ee®³ee efJemleejeuee yeUkeÀìer DeeCeC³eemeeþer JeeHejueer peeJeer. Fbûepeer Yeeb[Jeueoejebveer Fbiueb[ceO³es
`ûesì Fbef[³eve Hesefvevemeguee jsuJes' ner kebÀHeveer mLeeHeve kesÀueer nesleer. l³eebveer F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®³ee
meb®eeuekeÀebJej DeeefCe Yeejlee®³ee jep³ekeÀl³ee¥Jej oyeeJe DeeCeuee pes ¿ee ÒemleeJeeuee cebpegjer osle veJnles
DeeefCe jep³ekeÀle&s DeeHeueer mebceleer DeMee ÒemleeJee keÀjerlee jeKetve þsJet Feq®íle nesles. cegbyeF& les keÀu³eeCe
ojc³eeve 57 efkeÀueesceerìj (35 cewue) Debleje®ee jsuJes ceeie& peguew 1848 ceO³es yeebOeC³ee®³ee
ÒemleeJeeuee mejkeÀeves cebpegjer efoueer. HeCe Òel³e#eele yeebOekeÀece 31 Dee@keÌìesyej 1850 ceO³es megª Peeues.

kegÀþueener Yeejleer³e kebÀ$eeìoej ³ee ceesþîee keÀecee®eer peyeeyeoejer IesT MekeÀle veener cnCetve
Fbiueb[®³ee SkeÀe megÒeefme× `HesÀyeerue De@C[ HeÀe@Guej' ³ee kebÀHeveerves ns keÀece neleer Iesleues. cegbyeF& les þeCes
³ee ojc³eeve®ee jsuJes ceeie& 16 SefÒeue 1853 ceO³es megÒeefme× DeefYe³eebef$ekeÀ pescme yeke&Àues ³eeb®³ee
osKejsKeerKeeueer HetCe& Peeuee.

þeCes les keÀu³eeCe®³ee ojc³eeve®ee jsuJes ceeie& 1 ces 1854 ceO³es HetCe& Peeuee. Þeer. peer.[er.
ce[ieebJekeÀj ³eebveer efouesu³ee ceeefnleervegmeej cegbyeF&®es ieJnve&j Þeer. uee@[& SueefHeÀvmìve (ceeTbìmìgDeì&
SueefHeÀvmìve ³eeb®ee HegleC³ee) ³eebveer DeefOekeÀejer, J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe keÀener Òeefme× veeiejerkeÀ ³eeb®³eemen
28 [y³eeb®eer iee[er peer JeeHesÀ®³ee FbefpeveeJej ®eeueefJeueer iesueer DeMee iee[erletve ÒeJeeme kesÀuee pees
SsefleneefmekeÀ ÒeJeeme cnCetve Òeefme× HeeJeuee.

veblej cegbyeF&uee jsuJes ceeiee&Üejs HegCes Menj pees[C³ee®eer ³eespevee DeeKeueer iesueer. DeeOeer
meebefieleu³eeÒeceeCes Menjer Yeeieeuee jmles yeebOeCeerletve keÀeskeÀCe pees[C³eele Deeues nesles. peer DeefleMe³e
 31
keÀþerCe DeMeer iees<ì nesleer. lemes®e [eWiej KeCetve yeesieos keÀ©ve l³eeceOetve jsuJes ceeiee&®es yeebOekeÀece keÀjCes
ner KetHe efpekeÀerjer®eer DeeefCe ceesþer ieesä nesleer. ¿ee He×leerves yeesjIeeìe®es keÀece Fiueb[®es DeefYe³eebef$ekeÀer
leb$e%e DeeefCe Yeejleer³e cepetjeb®³ee HetCe& menkeÀe³ee&ves HetCe& keÀjC³ee®ee ®ebie yeebOeuee DeeefCe 23 cee®e&
1864 jespeer Heefnueer jsuJes iee[er cegbyeF& les HegCes ojc³eeve ®eeueefJeueer. oUCeJeUCe DeeefCe JeenlegkeÀer®³ee
#es$eele Òeieleer®es SkeÀ veJes HeJe& megª Peeues. cegbyeF& DeeefCe HegCes ojc³eeve J³eeHeej DeeefCe oUCeJeUCee®eer
ieleer Òe®eb[ ÒeceeCeele Jee{ueer. jsuJes ceeie& yeebOetve nesC³eeDeeOeer ceeue JenelegkeÀ DeefleMe³e efOec³ee ieleerves
nesle nesleer. veblej HegCes ns SkeÀ ceeuee®eer ves-DeeCe keÀjCeejs SkeÀ ceesþs yeboj cnCetve ieCeues peeT ueeieues.
ner ceeueJeenlegkeÀ Denceoveiej DeeefCe meeleeN³eeJe©ve kesÀueer peele Demes. ¿ee meJe& ieesäebrcegUs cegbyeF& DeeefCe
HegCes ojc³eeve jsuJes ceeie& le³eej Peeu³eecegUs meejs ef®e$e SkeÀoce Heeueìtve iesues. Deieoer meg©Jeeleeruee
keÀener J³eeJemeeef³ekeÀebveer MebkeÀe J³ekeÌle kesÀueer nesleer keÀer l³eeb®ee J³eeHeej keÀjC³ee®ee jme DeMee pees[CeercegUs
veenermee nesCeej HeCe les ®egkeÀer®es nesles. keÀener Je<ee¥veer peueoieleerves nesCeejer ceeue JenelegkeÀ HegCes,
l³ee®³eeMespeej®eer Menjs, ieeJes ³ee ojc³eeve nesle Demeu³eecegUs meJe& GÐeesieOebÐee®eer YejYejeì ceesþîee
ÒeceeCeele nesT ueeieueer.

3.3.4 mebosMeJenve :
cejeþîeeb®³ee keÀeUele HesMeJes DeeefCe cejeþîeeb®³ee cegK³eeue³ee®ee J³eJenej ìHeeue He$eebÜejs ®eeuele
Demes. J³eeqkeÌleiele jenCeer cenejeä^eleerue JesieJesieȳee efJeYeeieeletve Demeueer lejer l³eeb®³eeleerue J³eJenej
HeÀej®e keÀceer ÒeceeCeele neslee. HeCe Fbûepee®³ee Deeieceveeves cegbyeF& DeeefCe Fbiueb[ceOeerue oUCeJeUCe KetHe
Jee{ues. Fbûepee®es ns yeU YeejleeceO³es mejkeÀejer mlejebJej lemes®e GÐeespekeÀeb®³ee ojc³eeve oUCeJeUCee®es
meeceL³e& Jee{Jet ueeieues. jml³eeb®eer og©mleer meJe& Menjeletve, ieeJeeletve jmles pees[Ceer DeeefCe
meeHleeefnkeÀeletve l³eeb®eer Òeefme×er ³eecegUs meceepee®³ee meJe& mlejebJej meJe& Yeeieeletve oUCeJeUCee®eer
Òeef¬eÀ³ee ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ueer. Heef½ece ceeiee&Jejerue ìHeeue mesJee le³eej nesC³ee®³ee ceeiee&Jej nesleer.
leej³eb$ee®eer mebkeÀuHevee ner ceesme& efueHeer®³ee ¬eÀebleerkeÀejer mebHeke&À ³eespevesJej DeeOeejerle nesleer. lees SkeÀ
Demee efyeveeleejer mebosMe neslee efkeÀ F.me.1857 ®³ee mJeeleb$³e ³eg×e®³ee DeHe³eMee®es SkeÀ keÀejCe þjuee
neslee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) jsuJes®³ee yeebOeCeer DeeefCe efJemleejeyeeyele Lees[ke̳eele ceeefnleer efuene.

3.4 ef¸eM®eve efceMeveN³eeb®es keÀe³e& :

meesUeJ³ee MelekeÀele ieesJee DeeefCe JemeF& ceOeu³ee ueeskeÀebvee Heesleg&efiepeebveer l³eeb®³ee leey³eele
Demeuesu³ee Yeejlee®³ee Heef½ece efoMeskeÀ[erue Òeebleele ef¸e½eve Oece& mJeerkeÀeje³euee ueeJeuee. yejs®emes ueeskeÀ
l³eecegUs l³ee Òeeleebletve HeUtve iesues. meesUeJ³ee MelekeÀeleerue Heesle&gieerpeeb®³ee leey³eele Demeuesu³ee Heef½ece
efkeÀveeN³eeueiele, ieesJ³ee®³ee Deepegyeepeg®³ee ieeJeeleerue ueeskeÀeb®³ee ceveele ³ee ieesäerbcegUs efYeleer efvecee&Ce
 32
Peeueer nesleer. melejeJ³ee DeeefCe DeþjeJ³ee MelekeÀele cejeþe jep³ekeÀl³ee¥veer peyejomleer®ee Oece&yeoue
leHeemetve Heeneruee. cenejeä^eleerue ueeskeÀeb®³ee Oeeefce&keÀ ieesäebrceO³es nmle#esHe keÀjC³eeHeemetve efye´ìerMe
meesef³emkeÀjHeCes otj jeefnuess. l³eeb®³ee ceveele Demes nesles keÀer Yeejleer³e mewefvekeÀebveer l³eeb®³eeyejesyej
ÒeeceeefCekeÀ J³eJenej þsJeuee Heenerpes. l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ eEkeÀJee Oeeefce&keÀ ieesäerbceO³es nmle#esHe keÀjCes
cnCepes l³eeb®³ee®e MekeÌleeruee OekeÌkeÀe efou³eemeejKes Deens.

3.4.1 meg©Jeeleer®³ee ef¸e½eve mebmLee :

HetJeea ef¸e½eve Oece& ÒemeejkeÀ HejosMeer nuues Keesjebvee YeejleeceOes IesTve Deeues. HejosMeer
nuuesKeesj cnCepes Heesle&gieerpe, efye´ìerMe, ÖeWÀ®e, [®e ns nesle. ³eeb®³ee Oeeefce&keÀ iejpee HetCe& keÀjC³eekeÀjerlee
l³eebvee Yeejleele IesTve Deeues. YeejleeceOeerue ceeieeme Jeiee&®³ee og:Keoe³ekeÀ HeefjmLeerleer®es DeekeÀueve
pesJne ³ee Oece& Òe®eejkeÀebvee Peeues lesJne l³eeb®es ceve l³eebvee mJemLe yemet osF&vee. meceepeeleerue iejpet
DeeefCe iejerye ueeskeÀebvee l³eebveer ceole keÀje³euee meg©Jeele kesÀueer. l³eebveer kesÀuesu³ee ceoleercegUs cnCepes®e
efMe#eCe DeeefCe Deejesi³e mesJee efou³eecegUs meceepeeleerue leUeieeUeleerue ueeskeÀeb®eer HeefjefmLeleer megOeejueer.

ns Oece& ÒemeejkeÀ meleerHe×le, yeeueefJeJeen, yeeuenl³ee DeeefCe Flej ®egkeÀer®³ee ÒeLee ³ee efJe<e³eer
ìerkeÀe keÀjle Demele. l³eebveer yeN³ee®eMee MeeUe meg© kesÀu³ee DeeefCe l³eeÜejs GHe³egkeÌle þjCeejs %eeve Je
ceeefnleer efceUC³ee®eer J³eJemLee kesÀueer. ³ee meJe& Oecee¥®³ee meceeve megOeejCee nesl³ee. l³ee®³ee Oecee&le keÀener
Oece& ÒemeejkeÀebveer ke@ÀLeesefuePece®ee Òemeej kesÀuee neslee DeeefCe SkeÀoe ueeskeÀebveer lees Oece& mJeerkeÀejuee keÀer
l³eeb®es meceeOeeve nesle Demes DeeefCe Oece&yeoueeveblej l³eebvee l³eeb®³ee owJeeJej mees[tve efoues peele Demes. les
ueeskeÀ p³ee Oecee&®es Demele lesLegve l³eebvee JeieUues peele Demes. eEnog Oecee¥ceO³es l³eebvee ³esC³eeme yeboer kesÀueer
peele Demes. eEnog Oecee&®³ee ®eeueer jerleer, He×leerHeemetve ns Oecee¥lej kesÀuesues ueeskeÀ DeeHeueer ³ee meJe&
©{erHeemetve megìkeÀe keÀ©ve Iesle Demele.

Òeesìsmìbì Oece&Òe®eejkeÀ F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®³ee YetYeeieeceO³es HeÀejmes keÀece keÀ© MekeÀues
veenerle. F.me.1793 ceO³es efJeu³ece ke@Àjer yebieeueceO³es Deeuee. lees yeeHìermì efceMevejer meesmee³eìer®ee
meom³e neslee. pejer lees veblej cegbyeF&uee Òel³e#eele Deeuee Demeuee lejer veblej®³ee keÀeUele l³ee®es keÀe³e&
cegbyeF& ÒeebleeceO³es keÀe³e& keÀjCeeN³ee efceMeveN³eebmeeþer DeeoMe& þjues. l³eebveer DeveskeÀ mLeeefvekeÀ Yee<ee DeJeiele
kesÀu³ee. l³eeHewkeÀer SkeÀ `cejeþer' nesleer. l³eebveer FbeqiueMe DeeefCe cejeþer MeyokeÀes<e íeHetve Òeefme× kesÀues
nesles. l³eebveer `v³et ìsmìeceWì' cejeþer DeeefCe yebieeueer Yee<esceO³es Yee<eeblejerle kesÀues nesles. Flej
Oece&Òe®eejkeÀebvee DeeefCe jep³ekeÀl³ee¥vee cejeþer Yee<es®es %eeve efJeefJeOe GÎsMeebmeeþer GHe³eesieer Jeeìt ueeieues.

3.4.2 SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀeleerue ef¸e½eve mebmLee :

F.me.1813®ee ®eeì&j De@keÌì ne cenejeä^e®³ee Feflenemeeleerue SkeÀ cenÊJee®ee ìHHee neslee.
kebÀHeveer mejkeÀejves l³eeb®³ee DeKel³eejerleerue YetYeeieele ef¸e½eve efceMeveN³eebvee keÀece keÀjC³eeme HejJeeveieer
efoueer. SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀe®³ee Heefnu³ee oMekeÀele oesve efceMevejer cegbyeF&uee Deeues. F.me.1813
ceOeueer Henerueer Òeesìsmìbì efceMeve DecesefjkeÀve nesleer. F.me.1817 ceO³es FbeqiueMe cesLees[ermì efceMevejer
Deeues. l³eeveblej F.me.1819 ceO³es DeB@eqiuekeÀve ®e®e& efceMevejer Deeues. F.me.1823 ceO³es mkeÀe@ìerMe
efceMeveves l³eeb®³ee Deveg³ee³eebvee HeeþefJeues DeeefCe F.me.1841 ceO³es Dee³ejerMe Òesmeyesìsefj³eve Deeues.
DeMeeÒekeÀejs efye´ìerMe DeeefCe DecesefjkeÀve efceMeveN³eebveer l³eeb®es keÀece meg© kesÀues. ueeskeÀeb®³ee
efMe#eCeeyejesyej®e Oece&Òemeeje®es keÀecener ®eeuet nesles. pevemeeceev³eebyejesyej mebHeke&À Jee{efJeC³eemeeþer l³eebveer
 33
mLeeefvekeÀ Yee<ee efMekeÀC³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eebveer MenjeceO³es MeeUe DeeefCe ceneefJeÐeeue³es meg© kesÀueer
DeeefCe Fbûepeer efMe#eCeeuee meg©Jeele Peeueer. ûeeceerCe YeeieeceO³es l³eebveer cejeþer ceeO³ece JeeHejues.

F.me.1815 ceO³es Heefnueer ef¸e½eve MeeUe eEnot cegueebmeeþer GIe[C³eele Deeueer. F.me.1824
ceO³es DecesefjkeÀve efceMeveves Heefnueer cegueeR®eer MeeUe GIe[ueer. F.me.1829 DeeefCe F.me.1840 ®³ee
ojc³eeve Þeerceleer Sce. efJeumeve ³eebveer Yeejleer³e cegueeRmeeþer mene MeeUe meg© kesÀu³ee. l³eebveer G®®e
kegÀueerve eEnot cegueeRmeeþer HegC³ee®³ee Deele-yeensj Hee®e MeeUe meg© kesÀu³ee. l³eebveer Meeues³e Jee®evee®eer
HegmlekesÀ mJele:®³ee ÒesmeceO³es íeHeueer. efJe%eeve Je meeefnl³eeJejerue DeveskeÀ ³egjesefHe³eve HegmlekesÀ Yee<eeblejerle
keÀjC³eele Deeueer. cejeþer DeeefCe iegpejeleerceO³es yee³eyeue®es ©HeeblejCe Peeues. l³eele DeveskeÀ YeeweflekeÀ
DeeefCe leeeqlJekeÀ efJe<e³eebJej ceeefnleer meebefieleueer nesleer.

ef¸e½eve efceMevejer Demeu³eecegUs meceepekeÀe³e& DeHeefjne³e& nesles. l³eemeeþer l³eebveer DeveskeÀ

oJeeKeeves meg© kesÀues, JewÐeefkeÀ³e ceole osT keÀsueer. ceeveJeles®eer mesJee ne ³ee efceMeveN³eeb®ee GÎsMe neslee.
keÀener efJeÜeve Oece&Òe®eejkeÀebveer Goe. [e@. pee@ve efJeumeve DeeefCe uesHeÀ. keÀve&ue Jeevme kesÀves[er ³eebveer
mebmke=Àle DeeefCe Flej meeefnl³ee®ee meKeesue DeY³eeme kesÀuee neslee. l³eeb®³ee efJe®eejeb®³ee Òemeejemeeþer
l³eebveer Je=ÊeHe$es meg© kesÀueer.

3.4.3 ef¸e½eve Oecee&efJe<e³eer JeeoÒeefleJeeo :

jepekeÀer³e mJeeleb$³e ieceeJeuesu³ee cenejeä^er³eve pevelesuee ef¸e½eve efceMevejer l³eeb®³ee
¢äerkeÀesveeletve DeekeÀej osT Heenle nesles. jep³ekeÀl³ee¥vee jep³eele keÀe³eoe DeeefCe megJ³eJemLee nJeer
nesleer DeeefCe efceMeveN³eebveener ³esMet ef¸emleeÒeleer meeceeefpekeÀ keÀe³e& keÀje³e®es nesles. l³eele®e cegkeÌleer Deens
Demes l³eeb®es cele nesles. l³eecegUs DeMee DeveskeÀ Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ efJejesOeeYeemee®³ee ieesäeRcegUs
ueeskeÀebceO³es SkeÀ®e ieeWOeU G[t ueeieuee.

3.4.4 efceMeveN³eeb®³ee He×Êeer :

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀeleerue efceMeveN³eebHes#ee 17 J³ee MelekeÀeleerue efceMeveN³eeb®eer He×le ner
ceveeJej DeefOekeÀ HeefjCeece keÀjCeejer nesleer. melejeJ³ee MelekeÀeleerue `HeÀeoj je@yeìex [er veesefyeueer' ne
Yeejleer³e He×leerleerue ef¸emleerOecee&efJe<e³eer meceeOeeveer nesles. 17 J³ee MelekeÀeleerue He×leervegmeej ef¸e½eve
eEnot Oecee&le jentve ef¸emleer efve³eceeb®es Je efMekeÀJeCeer®es Heeueve keÀ© MekeÀle neslee. Hejbleg 19 J³ee
MelekeÀeleerue efceMeveN³eeb®eer Goe. [e@. efJeumeve ³eeb®eer He×leer Heef½eceel³eebkeÀ[s PegkeÀCeejer nesleer. l³eebveer
eEnot, cegeqmuece DeeefCe Heejmeer Oecee&®eer DeJensuevee kesÀueer. 19 J³ee MelekeÀeleerue efceMeveN³eeb®³ee ceveele
DeMeer YeeJevee Peeueer keÀer ¿ee Demebmke=Àle keÀeȳee ueeskeÀebvee megmebmke=Àle yeveefJeC³ee®es DeesPes l³eeb®³ee
KeebÐeeJej Deens. (Whiteman's Burden) eEnot Oecee&leerue DeveskeÀ ®egkeÀe DeeefCe $egìer les oeKeJet
ueeieues. l³eeb®³ee ©{er HejbHejebJej les yeesì þsT ueeieues DeeefCe eEnot Oecee&ceO³es l³eebvee keÀenerner leL³e
vemeu³ee®es peeCeJet ueeieues. ³eecegUs ef¸e½eve efceMeveN³eeb®³ee keÀe³ee&mebyebOeer meceepeele KeìkesÀ G[t ueeieues.

3.4.5 Òeefleef¬eÀ³ee DeeefCe efJeOee³ekeÀ ®eUJeUer :

eEnotb®³ee Oeeefce&keÀ peerJeveele {JeUe{JeU kesÀu³ee®es oesve HeefjCeece Peeues. eEnot Oecee&leerue
GÐeesieMeerue IeìkeÀ Oecee&®eer leÊJes Je meeceeefpekeÀ ©{er ³eeb®ee DeY³eeme keÀjeJe³eeme ueeieues. [e@. pee@ve
efJeumeve ³eeves l³eeme `®egkeÀeb®eer Oece&He×le' (a system of error) Demes mebyeesOeues lej Þeerceleer Sce.
efJeumeve ³eebveer `nem³eemHeo' DeMeer mebYeeJevee kesÀueer. l³eeb®³ee celes, ³ee Oecee&®eer mLeeHevee DeMee keÀener
 34
ogefJe&®eejebJej DeeOeejerle Deens p³eecegUs SKeeÐee®eer mecepetve IesC³ee®eer®e Je=Êeer ceejueer peeles DeeefCe
Ëo³eeleerue Òesce, Deewoe³e& keÀOeerner J³ekeÌle kesÀues peeT MekeÀle veener.

ef¸e½eve efceMeveN³eeb®³ee eEnot Oecee&Jejerue mejUmejU DeeIeeleeuee keÀce&þ eEnotbveerner Òel³egÊej

efoues. l³eecegUs keÀce&þ eEnot ef¸e½eve efceMeveN³eeb®³ee neue®eeueerkeÀ[s mebMe³eeves yeIet ueeieues. efJe<CetyegJee
ye´ïe®eejer DeeefCe efJe<Cet Meeðeer ef®eHeUtCekeÀjebveer l³eeb®³ee Je=ÊeHe$eeletve meeJe&peefvekeÀefjl³ee Üs<eHetCe& ìerkeÀe
kesÀueer.

efceMeveN³eeb®³ee keÀe³e& keÀjC³ee®eer He×leer DeeefCe l³eeb®es DeeJesieHetCe& mebJeeo ³ee®ee veJ³eeves FbeqiueMe
efMeef#ele Peeuesu³ee oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj, ueeskeÀnerleJeeoer ieesHeeU njer osMecegKe DeeefCe [e@.
Deelceejece Heeb[gjbie leKe&[keÀj ³eeb®³ee `SkesÀéejJeeo' ³ee mebkeÀuHevesJej Peeuee. Hejcenbme meYee DeeefCe
ÒeeLe&vee meceepee®eer mLeeHevee eEnot Oecee&®es cetU Meg× ©He oeKeefJeC³eemeeþer Peeueer. p³eeÒeceeCes
yebieeueceO³es jepee jece ceesnve je³e DeeefCe iegpejele DeeefCe HebpeeyeceO³es o³eevebo mejmJeleer ³eebveer DeMee®e
ÒekeÀej®es Òe³elve kesÀues.

3.4.6 YeejleefJe<e³ekeÀ DeY³eemekeÀ :

efceMevejer efJeÜeve DeeefCe Yeejleer³e Òee®eerve Feflenemee®ee keÀuee DeeefCe HegjeCeJemleg mebMeesOeve
DeY³eeme keÀjCeejs Meem$e%e ³eeb®es mene³³e KejesKejer®e ceesuee®es nesles. [e@. pee@ve efJeumeve ³eebveer JewoerkeÀ
meeefnl³ee®ee DeY³eeme kesÀuee Je Yeejleeleerue Heejmeer Oece& Peesjesmì^er³eve ³eeJej HegmlekeÀ efueefnues. uesHeÌìvebì
keÀve&ue yeevme kesÀves[er ³eebveer JesoevleeJej ÒeyebOe efueneruee. efJeu³ece peesvmeves keÀeefueoemee®es Òeefme× veeìkeÀ
`MeekegbÀleue'®es Fbûepeer Yee<eeblej kesÀues. S®e. ìer. keÀesueye´gkeÀ DeeefCe S®e. S®e. efJeumeve ³eebveer mebmke=Àle
Yee<ee DeeefCe Yeejleer³e HegjeCe mebmke=Àleer®ee DeY³eeme kesÀuee. Yeejleer³e efJeodJeeveebvee mJele:®³ee Fefleneme Je
mebmke=Àleer®ee DeY³eeme keÀje³euee l³eebveer ÒeJe=Êe kesÀues.

je@³eue SefMe³eeìerkeÀ meesmee³eìer®eer cegbyeF& MeeKee ner cegbyeF&le meeceeefpekeÀ peeie=leer keÀjC³eeme
keÀe³e&Meerue þjueer. F.me.1835 les F.me.1842 ®³ee keÀeUele [e@. pee@ve efJeumeve efle®ee DeO³e#e
neslee. meesmee³eìer®³ee Je=×eryejesyej cegbyeF& HegC³ee®³ee efJeÜeveebvee SkeÀ$e ³esC³ee®eer mebOeer efceUeueer DeeefCe
mJeleb$e DeY³eemee®eer mebOeer efceUeueer. yeeU Meeðeer peebYeskeÀjebveer F.me.1836 ®³ee `yee@cyes oHe&Ce'ceO³es
DeeMee J³ekeÌle kesÀueer nesleer keÀer SefMe³eeìerkeÀ meesmee³eìer®es meYeemeoÊJe mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee veekeÀejues
peeCeej veener.

Òee®eerve Yeejlee®ee GpJeue Fefleneme DeeefCe JewoerkeÀ DeeefCe HegjeefCekeÀ eEnot Oecee&®³ee meKeesue
DeY³eemeeveblej cenejeä^er³eve peveles®³ee ceveele meceeveles®eer Je mJeeefYeceevee®eer YeeJevee ©peueer. Flej
osMeeb®³ee leguevesle, Deieoer jep³ekeÀl³ee¥®³eener leguevesle Deelee l³eebvee meceevelee Yeemet ueeieueer.
efceMeveN³eeb®ee DeY³eeme DeeefCe efye´ìerMe DeefOekeÀejer DeeefCe Yeejleer³e efJeÜeve ³eebveer mLeeefvekeÀ pevelesceO³es
jeä^er³eÊJee®eer YeeJevee peeie=le kesÀueer. l³eeJesU®³ee cenejeä^eleerue jep³ekeÀlex mJele:®eer efìkeÀe keÀjerle
Demeleevee Fbûepeer jep³ekeÀl³ee¥®³eener ®egkeÀebJej yeesì þsJet ueeieues DeeefCe meeceeefpekeÀ Oeeefce&keÀ ®egkeÀer®³ee
mecepegleer Je ®eeueerjerleer ³eeb®³eeefJejesOeele DeeJeepe GþJet ueeieues.
 35
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) ef¸eM®eve efceMeveN³eeb®es Mew#eefCekeÀ keÀe³e& meebiee.

3.5 meceejesHe

³ee Heeþele DeeHeCe keÀe³eoe DeeefCe megJ³eJemLee DeY³eemeueer. JeenlegkeÀ, oUCeJeUCe DeeefCe
ef¸e½eve Oecee&efJejesOeer JeeoefJeJeeo Heeefnues. efpeLes efpeLes efye´ìerMe jep³ekeÀlex DeeefCe efceMeveN³eebveer keÀe³e&
kesÀuesues Deens efleLes efleLes yeoue Peeuesuee efomelees. Yeejleeleerue HeefjefmLeleerJej me#ece DeeefCe ÒeeceeefCekeÀ
efye´ìerMe DeefOekeÀejer melele ue#e þsTve nesles DeeefCe ef¸e½eve efceMeveN³eebveer iejerye DeeefCe De%eeveer
ueeskeÀebHe³e¥le Oece&ÒemeejCee®es keÀe³e& meg© kesÀues nesles. Hejbleg cenejeä^ele l³eeb®eer DejsjeJeer cetkeÀHeCes menve
kesÀueer iesueer veener. jeceesMeer keÀesUer DeeefCe iejerye MeslekeÀN³eeb®³ee yeb[eves efye´ìerMe mewv³eeleerue $egìer mHeä
efometve Deeu³ee. efceMeveN³eebvee efJe<CetMeeðeer DeeefCe efJe<CegyegJeebkeÀ[tve lees[ermelees[ GÊej efceUeues.
efceMeveN³eebvee eEnot meceepe menpe yeoueCes Meke̳e Peeues veener. lejerner efceMeveN³eebveer eEnot meceepeeceO³es
SkeÀ veJeerve ÒekeÀej®eer efpe%eemee, Meeðeer³e DeY³eeme keÀjC³ee®eer Je=Êeer DeeefCe jeä^er³elJee®eer YeeJevee
©peJeueer ns veekeÀejlee ³esCeej veener.

3.6 ÒeMve

1) efye´ìerMeebveer cenejeä^eceO³es l³eeb®es keÀe³eos Je J³eJemLeeHeve keÀmes Deceueele DeeCeues ?

2) efye´ìerMe jep³ekeÀl³ee¥veer cenejeä^eceOeerue JeenletkeÀ DeeefCe oUCeJeU J³eJemLee keÀMeer megOeejueer les
efuene.
3) ef¸e½eve efceMeveN³eeb®es keÀe³e& Je ®eUJeUer mHe<ì keÀje.


 36

4
megOeejCeeb®ee ÒeejbYe Je l³eeme ÒeeflekeÀej
IeìkeÀ j®evee :

4.0 GefÎäîes
4.1 ÒemleeJevee
4.2 yeeU iebieeOej Meeðeer peebYeskeÀjeb®es keÀe³e&
4.3 yeewef×keÀ ÒeeflekeÀej DeeefCe DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeo
4.4 YeemkeÀj Heeb[gjbie leKe&[keÀj
4.5 jeceke=À<Ce efJeéeveeLe ³eeb®es keÀe³e&
4.6 YeeT cenepeve ³eeb®es keÀe³e&
4.7 meceejesHe
4.8 ÒeMve

4.0 GefÎäîes

1) yeeU Meeðeer peebYeskeÀj ³eeb®³ee keÀeUeleerue megOeejCee DeY³eemeCes.

2) efye´ìerMe JemeenleJeeoeuee kesÀu³ee iesuesu³ee yeewef×keÀ efJejesOee®eer ceenerleer keÀ©ve osCes.
3) DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeoe®³ee ®eUJeUer®es DeekeÀueve keÀjCes.
4) YeemkeÀj leKe&[keÀj, jeceke=À<Ce efJeéeveeLe DeeefCe YeeT cenepeve ³eeb®³ee keÀe³ee&®es efJeMues<eCe
keÀjCes.

4.1 ÒemleeJevee

³ee ÒekeÀjCeeletve DeeHeCe, SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀe®³ee Heefnu³ee DeOe&keÀele cegbyeF&leerue megefMeef#ele

ceO³ece Jeieea³e vesl³eebkeÀ[tve ueeskeÀebmeceesj ceeb[C³eele Deeuesues efJe®eej, keÀuHevee ³eeb®ee ceeieesJee IesCeej
Deenesle. SkeÀ ieesä DeeOeer®e ue#eele Iesleueer Heenerpes keÀer, cegbyeF& DeeOeerHeemetve®e F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®³ee
J³eeHeeje®³ee ¢äerves Del³eble cenÊJee®es efþkeÀeCe nesles. Heeef½eceel³e ueeskeÀmebmke=ÀleerMeer mebHekeÀe&le Deeu³eeves,
cegbyeF&leerue pevepeerJeveele, mebmke=Àleerle Peeuesues yeoue DeeefCe cenejeä^eleerue Dev³e Yeeieeleerue mebmke=Àleer
³eele leHeÀeJele peeCeJele nesleer.

Heeef½eceel³e efJe®eejeb®³ee DeeefCe mebmke=Àleer®³ee mebHekeÀe&le Deeu³eeves ÒeecegK³eeves oesve efJe®eej ÒeJeen
efomeleele. SkeÀ cnCepes meeceeefpekeÀ yeouee®ee Je HegvemLee&Heves®ee DeeefCe Heeef½eceel³e osMeebMeer yejesyejer
 37
keÀjC³ee®ee. ogmeje cnCepes Heef½eceel³e MekeÌleer®ee ÒeeflekeÀej keÀ©ve ueeskeÀeb®es neue LeebyeefJeC³ee®ee DeeefCe
cenejeä^eleerue Oeve mebHeÊeer DeeefCe ceeveJemebHeÊeer ³eeb®ee GHe³eesie HejkeÀer³e osMe ÞeeRceble nesC³eemeeþer
keÀjleensle DeeefCe cnCetve®e ner efHeUJeCetkeÀ yebo keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves Heefnu³ee efJe®eej ÒeJeeneceO³es yeeU
Meeðeer peebYeskeÀj DeeefCe ogmeN³ee efJe®eej ÒeJeeneceO³es YeemkeÀj Heeb[gjbie leKe&[keÀj, jeceke=À<Ce efJeéeveeLe
DeeefCe YeeT cenepeve ns keÀe³e&jle nesles.

4.2 yeeU Meeðeer peebYeskeÀjeb®es keÀe³e&

l³eeb®ee pevce osJeie[, pegveer jlveeefiejer (Deelee eEmeOegogiee&le ³esles) FLeuee. l³eeb®es mecekeÀeueerve
oeoesyee Heeb[gjbie DeeefCe YeeT cenepeve ÒeceeCes®e l³eeb®esner efMe#eCe SequHeÀvmìve FevfmììîetìceOetve
Peeues.pemepemee Heef½eceel³e mebmke=Àleer DeeefCe efJe®eejeb®ee l³eeb®ee DeY³eeme Jee{le iesuee, leme leMeer
cenejeä^ele meeceeefpekeÀ yeouee®eer iejpe Deens Demes l³eebvee Jeeìt ueeieues. ueJekeÀj®e l³eebvee `DeeOegefvekeÀ
cejeþer®es pevekeÀ' DeeefCe Heef½ece Yeejleeleerue `efJeÐes®³ee Hegve©ppeerrJevee®es DeeÐeÒeJele&keÀ' cnCetve
DeesUKeues peeT ueeieues.

Heef½eceer mebmke=Àleeruee HetCe&HeCes velecemlekeÀ nesC³ee®³ee yeeyeleerle jece ceesnve je@³e ³eeb®es Jele&ve
peebYeskeÀjebvee ceev³e veJnles. ns Òel³e#eoMe&veer lejer meb³egeqkeÌlekeÀ Jeeìle veener. keÀejCe peebYeskeÀj ³eeb®es YeeT
cenepeve (ieeseEJeo efJeÇue cenepeve) DeeefCe oeoeyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj ³eeb®³eeMeer Ieefveÿ mebyebOe nesles
DeeefCe oesIeebveener eEnot Oecee&le megOeejCee JneJeer ³ee®eer peeCeerJe nesleer. Hejbleg Oeeefce&keÀ yeeyeleerle
oebefYekeÀHeCee peebYeskeÀjebvee ceev³e veJnlee. Oecee&®³ee yeeyeleerle Òeefleieeceer J³ekeÌleeR®³ee efJejesOeele l³eebveer
JesUesJesUer efìkeÀeðe mees[ues. ef¸e½eve efceMeveN³eebveer eEnot Oecee&le ®eeueJeuesu³ee {JeUe{JeUeryeeyele l³eebveer
GIe[HeCes efJejesOe kesÀuee. F.me.1843 ceO³es 18 Je<ee¥®ee veeje³eCe ieeseEJeo HejUerkeÀj ³ee ye´eïeCe
cegueeves, ef¸e½eve Oecee&®eer efo#ee Iesleueer DeeefCe lees jsJe. je@yeì& vesmeefyeì yejesyej jent ueeieuee. l³eeves
l³ee®³ee 12 Je<ee&®³ee YeeJeeuee ÞeerHeleerueener yejesyej þsTve Iesleues. veeje³eCeuee Jeeìues keÀer l³ee®ee
YeeT ef¸e½eveebyejesyej jeneruee³e, pesJeuee³e Deelee l³eeuee eEnot Oecee&le eqmJekeÀejCeej veenerle. Hejbleg,
veeje³eCe®³ee Je[erueebvee l³eeb®ee OeekeÀìe cegueiee ÞeerHele Hejle nJee neslee. HeCe jsJn vesmeefyeì l³eeuee
mees[sveele. lesJne yeeU Meeðeer peebYeskeÀjebveer l³eeJesU®es Del³eble ÒeYeeJeer J³eeqkeÌleceÊJee®es J³eeHeejer Þeer.
peieVeeLe MebkeÀj Mesþ ³eebvee yejesyejerme IesTve ³ee ÒekeÀjCee®ee le[e ueeJee³e®es þjefJeues. DeveskeÀ
ye´eïeCeebveer ³ee ke=Àleerme efJejesOe peenerj kesÀuee. l³eeHewkeÀer Del³eble Þeerceble J³eeHeejer Mesþ meekeÀepeer oeoepeer
peebYeskeÀj ³eebveer ÞeerHeleerme IesTve JeejeCemeeruee peeTve Meg×erkeÀjCe keÀ©ve DeeCeues. Hejbleg ye´eïeCe
meceepeeves peebYeskeÀjebefJe©× yeefn<keÀej HegkeÀejuee DeeefCe ÞeerHeleeruee HetCe&HeCes eEnot Oecee&le eqmJekeÀejC³eele
Deeues veener. Hejbleg, peebYeskeÀjebveer ye´eïeCe meceepeeefJejesOeele ÒeeflekeÀej kesÀuee veener. peebYeskeÀjebvee Hee®e
Je<ee¥meeþer meceepe yeefn<ke=Àle keÀjC³eele Deeues.

ogmeN³ee SkeÀe IeìvesceO³es l³eebvee ye´eïeCe meceepee®³ee jes<eeuee meeceesjs peeJes ueeieues leer cnCepes
pesJne l³eebveer ûenCee®eer Òe¬eÀer³ee mecepeeJetve meebefieleueer ûenCeeceeie®es Meeðeer³e keÀejCe ye´eïeCe
meceepeeleerue Òeefleefÿleebvee ceev³e veJnles. peebYeskeÀjebveer meceepee®³ee jes<ee®eer, jeie ueesYe eEkeÀJee
yeefn<keÀeje®eer keÀOeerner HeJee& kesÀueer veener. l³eebveer meowJe mJele:®ee meomeoefJeJeskeÀyeg×er peeie=le þsJeuee.
 38
4.2.1 Oecee&efJe<e³eer peebYeskeÀjeb®ee ¢äerkeÀesve :
cenejeä^eleerue DeeefCe He³ee&³eeves YeejleJe<ee&le Peeuesues efJeÐes®es, %eevee®es Hegve©ppeerJeve
(Renaissance) ³ee ceeie®es keÀejCe ns Oecee&efJe<e³eer yeoueuesuee ¢äerkeÀesve ns nes³e. Oecee&®³ee
yeeyeleerleerue keÀesCeleener yeoue ne yeoueuesu³ee efJe®eejÒeJe=Êeer®es ÒeleerkeÀ Demelees. pej Demee yeoue
menpeHeCes eqmJekeÀejuee lej ®eebieues®e HeCe pejer l³eeme efJejesOe Peeuee lejer l³eeceeie®³ee keÀejCeeb®eer
efceceebmee keÀ©ve, l³eeJej lees[iee keÀe{C³ee®es Òe³elve ®eeuet®e jenerues. peebYeskeÀjebvee keÀesCee®³eener
Oece&YeeJevee og:KeeJee³e®³ee veJnl³ee. ieerlesceOeerue Þeerke=À<Cee®es Je®eve l³eebvee HetCe& ceev³e nesles. mJele:®³ee
Oecee&le®e cejCe Deeuesues yejs. (mJe Oecex efveOeveced Þes³ee:) l³eebveer keÀOeerner osJee®³ee DeefmlelJeeyeeyele ogcele
oMe&efJeues veener eEkeÀJee ceb$eeb®ee DeLe& mecepetve Iesleu³eeefMeJee³e l³eeJej ìerkeÀe efìHHeCeer kesÀueer veener. l³eeb®es
HeÀkeÌle SJe{s®e cnCeCes nesles keÀer Oece& ûebLeebleerue Òel³eskeÀ Meyo DeeefCe l³ee®ee DeLe& meeceev³e pevelesHe³e¥le
Heesnes®euee Heenerpes. keÀesCelesner Oeeefce&keÀ keÀe³e& keÀjleevee, l³eele JeeHejC³eele ³esCeeN³ee ceb$ee®ee DeLe&,
ye´eïeCe DeeefCe Oece&keÀe³e& keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee ³ee oesIeebveener megmHeä mecepeuee Heenerpes. veenerlej
efveJJeU Meyoebvee keÀener DeLe& jenle veener. l³eebveer Oece&keÀe³ex DeefOekeÀeefOekeÀ meesHeer Je megmHeä DemeeJeerle,
JneJeerle ³eeJej Yej efouee pesCes keÀ©ve DeveskeÀ iewjmecepe otj nesleerue.

4.2.2 megOeejCeeb®ee ef$eefceleer³e ¢äerkeÀesCe :

cegbyeF&ceO³es DeeefCe cenejeä^ele megOeejCeeb®es yeerpe HesjC³ee®es Þes³e yeeU iebieeOej Meeðeer
peebYeskeÀjebvee peeles. l³eeb®ee ¢äerkeÀesve ef$eefceefle³e neslee. 1) Oeeefce&keÀ 2) meeceeefpekeÀ 3) ceeCegmekeÀeruee
Oe©ve Oeeefce&keÀ #es$eele l³eebveer ye´eïeCe meceepeeceO³es DeefOekeÀeefOekeÀ Meeðeer³e ¢äerkeÀesve þsJeC³eeyeeyele Yej
efouee. meeceeefpekeÀ #es$eeceO³es efJeOeJeeb®ee Hegve&efJeJeen eqðe³eeb®es neue keÀceer keÀjC³ee®³ee ¢äerves l³eebveer
HeeJeues G®eueueer. yeefn<ke=Àle ceefnueebmeeþer l³eebveer DeeÞece yeebOetve osJetve ceeCetmekeÀer®es SkeÀ veJes Òel³eblej
efoues. peebYeskeÀj ns keÀesCeer ¬eÀebleerkeÀejer veJnles Je ³ee eflevner #es$eele l³eebveer oeKeefJeuesu³ee Òe³elveeble
l³eebvee cnCeeJes lemes ³eMener Deeues veener. l³eebvee cenejeä^eleerue peveles®eer HeefjefmLeleer yeouee³e®eer nesleer.
l³eeb®³eekeÀ[s ÒeYeeJeer ceeO³eceeHeQkeÀer SkeÀ nesles. oHe&Ce veeJee®es meeHleenerkeÀ DeeefCe efoioMe&ve veeJee®es
ceeefmekeÀ. ¿ee yeeyeleerle les DeûeYeeieerr nesles. Hejbleg l³eeb®es meceepe ÒeyeesOeve HeÀkeÌle ceeefmekeÀ-meeHleeefnkeÀ
Jee®eC³eeHegjles®e ce³ee&oerle nesles. meeceeefpekeÀ yeouee®ee pees DeefYeveJe ¢äerkeÀesve He³ee&³e l³eebveer
DeJeuebyeuesuee neslee. lees KejesKej®e ÒeYeeJeer neslee. eqðe³eeb®eer ogjeJemLee Oeeefce&keÀ oebefYekeÀHeCee
DebOeÞe×s®ee OegceeketÀU ³eeJej®es l³eeb®es efJe®eej megefMeef#ele le©Ce Jeiee&vee peeie=le keÀ© ueeieues.

Hee½eel³e efJeÐesves ÒeYeeefJele Peeuesu³ee veJeerve efHe{erceO³es veJeerve efJe®eejeb®es Jeejs peebYeskeÀjebvee
DeHesef#ele nesles. l³eeb®³ee %eevee®ee GHe³eesie meceepeeuee JneJee Demes l³eebvee Jeeìs. F.me.1804 ceO³es mej
pescme ce@efkeÀveìe@Me ³eebveer efueìjjer meesmee³eìer Dee@HeÀ yee@cyes®eer mLeeHevee kesÀueer DeeefCe F.me.1830ceO³es
je@³eue SefMe³eeìerkeÀ meesmee³eìer®³ee cegbyeF& MeeKesceO³es efJeueerve Peeueer. ¿ee mebmLes®ee cegbyeF&®³ee yeewef×keÀ
Òeieleerceeies KetHe ceesþe Jeeìe Deens. peebYeskeÀjebvee melele Jeeìs keÀer, DeeHeu³ee osMeeleerue le©Ceebveer
Heef½eceel³e osMeebkeÀ[tve efJeÜeveebkeÀ[tve KetHe keÀener efMekeÀeJeb, osMeeuee Heg{s v³eeJes. 7 ces, 1836 ceO³es
l³eeves `oer yee@cyes oHe&ve' efueefnues.

les cnCeleele, ``DeeHeu³ee ueeskeÀebvee Feflenemee®³ee ieleKetCeebceO³es peemle jme Deens Hejbleg ns pes
HejkeÀer³e DeeHeu³eeceO³es keÀener keÀeU JeemleJ³e keÀjC³eemeeþer Deeues Deensle l³eeb®³eekeÀ[tve efpe%eemeeJe=Êeer,
melele keÀece keÀjerle jenC³ee®eer mebMeesOeve keÀjC³ee®eer peer ÒeJe=Êeer Deens leer KejesKejer®e mlegl³e Deens.''
les Heg{s cnCeleele, ``Deelee keÀesCeleerner MebkeÀe veener keÀer cegbyeF& SsefMe³eeìerkeÀ meesmee³eìer®es meom³elJe
 39
(ceWyejefMeHe), megefMeef#ele, ngMeej mJeosMeer ceeCemeeuee efoues peeF&ue DeeefCe keÀener ueeskeÀ l³ee®ee
KejesKejer®e efJeOee³ekeÀ keÀeceemeeþer GHe³eesie keÀjleerue.''

peebYeskeÀjebvee veJeerve efMe#eCeHe×leerJej efveleeble efJeéeeme neslee. les mJele: ®eebieues ÒeefMe#ekeÀ nesles.
cegbyeF&leerue SueefHeÀvmìve keÀe@uespeceO³es les ieefCelee®es ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve keÀece keÀjerle DeeefCe l³eeveblej
l³eebveer oef#eCe cenejeä^e®es Sp³egkesÀMeve FvemHeskeÌìj cnCetve keÀece kesÀues. l³eeb®ee DeY³eeme l³eeb®³ee
efJe<e³eeHegjlee ce³ee&efole veJnlee lej l³eebvee DeveskeÀ jnm³eeb®eer GkeÀue keÀje³e®eer nesleer. Heef½eceer %eeveeves les
YeejeJeues nesles DeeefCe efpelekesÀ Meke̳e Deens eflelekesÀ l³eebvee Deelcemeele keÀjeJe³ee®es nesles. l³eeb®³ee Hemleerme
Je<ee&®³ee DeuHe Dee³eg<³eele les SkeÀ J³eemebieer, cesnveleer efJeÐeeLeea jenerues. ceeTbì mìgDeì& SueefHeÀvmìve
l³eeb®ee DeeoMe& neslee. SuHeÀervmìve yeÎue l³eeb®³ee®e Meyoele ceeb[e³e®es lej ``Yeejleeves SequHeÀvmìve
FlekeÀe ceneve ceglmeÎer, cegkeÌle efJe®eejeb®ee ceeCetme yeefIeleuesuee veener.'' ³ee Jeeke̳ee®es Þes³e oesIeebveener
peeles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) yeeU Meem$eer peebYeskeÀjeb®es Oece&efJe<e³ekeÀ cele keÀe³e nesles?
2) SequHeÀvmìveyeÎue peebYeskeÀjebveer keÀe³e cnìues Deens?

4.3 yeewef×keÀ ÒeeflekeÀej DeeefCe DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeo

meg©Jeeleeruee®e vecego kesÀu³eeÒeceeCes ³ee DeO³ee³ee®es HetCe& veeJe meg©Jeeleer®ee efye´ìerMe

JemeenleJeeoeuee nesCeeje yeewef×keÀ efJejesOe DeeefCe DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeoe®³ee ®eUJeUer®eer meg©Jeele ns Deens.
³eeleerue meb%eeb®ee DeeHeCe efJemleejeves efJe®eej keÀ© yeewef×keÀ efJejesOe cnCepes Fbûepeeb®³ee keÀe³e& keÀjC³ee®³ee
He×leerJej, $egìeRJej Jee ®egkeÀebJej Yee<³e keÀjCes, efJe®eej J³ekeÌle keÀjCes nes³e. jeä^Jeeo cnCepes SkeÀe
þjeefJekeÀ YetYeeieeleerue ueeskeÀeb®eer p³eeb®eer mebmke=Àleer, Fefleneme Je mejkeÀej SkeÀ®e Deens, DeMee J³ekeÌleer®eer
SkeÀceskeÀebyeeyele JeeìCeejer SkeÀelcelee nes³e. l³ee®eÒeceeCes DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeo cnCepes osMee®³ee DeeefLe&keÀ
Òeieleermeeþer SkeÀ$e ³esC³ee®eer Je=Êeer, DeeefLe&keÀ meeceL³ee&yeÎue DeefYeceeve DeeefCe DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeveeryeÎue
SkeÀef$eleHeCes JeeìCeejer Keble nes³e.

Deelee, efye´ìerMe JemeenleJeeo HeÀkeÌle efKeuepeer eEkeÀJee legIeuekeÀ®³ee ceO³e³egieerve Feflenemeeleerue

kesÀJeU jepekeÀer³e DeeefCe mewefvekeÀer íeJeC³ee veJnl³ee lej SkeÀ megefve³eesefpele, megJ³eJemLeeefHele DeMeer
³eb$eCee nesleer. p³eeÜejs YetefceHet$eeb®es DeeefCe vewmeefie&keÀ mebHeÊeer®es Mees<eCe nesTve HejkeÀer³e osMee®³ee
Òeieleermeeþer l³ee®ee neleYeej ueeieCeej neslee.

Yeejle ne efye´ìerMeeb®eer SkeÀ Jemeenle Peeuee neslee. SkeÀ DeMeer J³eeHeejer kebÀHeveer peer mJele:®eer
DeeefCe mJele:®³ee osMee®eer Òeieleer Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ efHeUJeCetkeÀerJej keÀjCeej nesleer.
 40
cegkeÌle J³eeHeej DeeefCe keÀeceieejeb®es efJeYeepeve ³ee keÀe³e&ÒeCeeueerves F&mì Fb[er³ee kebÀHeveerves mJele:®eer
HeeUscegUs Yeejleele IeÆ jesJeueer nesleer. efye´ìerMe mejkeÀej oj Jeerme Je<ee¥veer kebÀHeveer®es DeefOekeÀej He$e
DeLeJee meveo ³eeb®es vegleveerkeÀjCe keÀjerle Demes.

cenejeäeleerue pevelesuee efye´ìerMe jepeJeìerleerue peguegce, efHeUJeCetkeÀ, o[HeMeeneruee

l³eeÒeceeCeele HeÀejmes meeceesjs peeJes ueeieues veener. keÀejCe cegbyeF& Òeeblee®ee ieJnve&j ceeTbìmìgDeì&
SequHeÀvmìve neslee. mej je@yeì& ûe@Cì ieJnve&j Peeu³eeHeemetve Jeeoeuee meg©Jeele Jne³euee ueeieueer. uee@[&
efJeu³ece yesbìeRkeÀ veblej uee@[& Dee@keÀueb[ F.me.1836 ceO³es cegbyeF&®ee ieJnve&j cnCetve Deeuee DeeefCe
Jew®eeefjkeÀ KeìkesÀ G[e³euee meg©Jeele Peeueer.

4.4 YeemkeÀj Heeb[gjbie leKe&[keÀj (F.me.1816-1847) Je l³eeb®es keÀe³e&

F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®³ee Yeejleeleerue mejkeÀej efJejesOeer efìkesÀ®eer Pees[ efye´ìerMe He$ekeÀejebveer®e
GþefJeueer. F.me.1823 les F.me.1835 ®³ee keÀeUele keÀener Je=ÊeHe$eebJej yeboer IeeueC³eele Deeueer. mej
®eeume& cesìkeÀeuHeÀ ³ee kebÀHeveer®³ee ieJeve&j pevejueeves Je=ÊeHe$es DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee yebOeveeletve cegkeÌle kesÀueer.
Je=ÊeHe$eeb®es ns mJeeleb$³e Heg{erue ®eeUerme Je<ee¥He³e¥le efìkeÀues. cegbyeF&leerue megefMeef#ele Jeiee&uee l³ee®ee
GHe³eesie keÀjlee Deeuee. F.me.1816 He³e¥le cegbyeF&ceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej ³egjesefHe³eve DeeefCe Yeejleer³e
ef¸e½eveeb®es ÒeceeCe Jee{ues nesles. SketÀCe 1,65,000 ueeskeÀmebK³esHewkeÀer 10 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ ef¸e½eve nesles.
`yee@cyes ie@PesìerDej' ns meeHleenerkeÀ FbeqiueMe ueeskeÀebkeÀ[tve ®eeueefJeC³eele ³esF&. Heg{s l³ee®es ©Heeblej
owefvekeÀele Peeues. yee@cyes ie@PesìerDej®³ee cegkeÌle efJe®eejeb®³ee mebHeeokeÀe®³ee celeeÒeceeCes cegbyeF&leerue ueeskeÀebveer
l³eeb®³ee mecem³ee owefvekeÀele ceeb[eJ³eele Demes l³eebvee Jeeìs. YeemkeÀj leKe&[keÀjebveer ³ee mebOeer®ee HeÀe³eoe
IesTve ³ee Je=ÊeHe$eeceO³es `SkeÀ eEnot' ³ee ìesHeCe veeJeeves efueKeeCeeme meg©Jeele kesÀueer.

YeemkeÀj ns oeoesyee Heeb[gjbie ³eeb®es ueneve yebOet nesle p³eeb®ee GuuesKe [er.Heer. leKe&[keÀjeb®es
Deelce®eefj$e Jee®eleevee neslees. oeoesyee DeeefCe [e@. Deelceejece yebOetÒeceeCes l³eeb®es efMe#eCener SequHeÀvmìve
Feqvmììîetì ceOetve Peeues. kebÀHeveer mejkeÀejkeÀ[s veeskeÀjer ve HelkeÀjlee l³eebveer peceMesìpeer peerpeerYee@³e
³eeb®³eekeÀ[s les keÀece keÀ© ueeieues. FbûepeerJej l³eeb®es ÒeYeglJe nesles DeeefCe l³ee Yee<esle menpeleves DeeHeues
efJe®eej ÒekeÀì keÀ© MekeÀle nesles. l³eeb®³ee efueKeeCeeceOetve l³eeb®eer mebMeesOekeÀ Je=Êeer DeeefCe efJe<e³ee®es
megmHeä GlKeveve keÀjC³ee®eer ÒeefleYee efometve ³esles.peguew les Dee@keÌìesyej 1841 ®³ee ojc³eeve l³eebveer
yee@cyes ie@PesìerDej ceO³es Deeþ uesKe efuenerues DeeefCe peveceveele KeUyeU ceepeefJeueer.

YeemkeÀj leKe&[keÀjebveer `SkeÀ eEnot' ³ee ìesHeCe veeJeeves efueKeeCeeme meg©Jeele kesÀueer. ceie efye´ìerMe
meÊesefJe<e³eer celeÒeoMe&ve `eEnot oesve' ³ee veeJeeves meg©Jeele kesÀueer ceie `eEnot leerve' DeeefCe `eEnot ®eej'.
`eEnot -®eej'ves efueneruesu³ee uesKeele efye´ìerMe meÊesJej mlegleermegceves GOeUC³eele Deeueer nesleer DeeefCe
DeeOeer®³ee leerve eEnotb®eer celes jÎyeeoue þjefJeC³eele Deeueer nesleer. ceie l³eebveer efJejesOeeYeemeelcekeÀ uesKe
efueefnuee DeeefCe cnìues keÀer eEnot ®eej uee mJele:uee efnbot cnCetve I³ee³euee Mejce Jeeìueer Heenerpes keÀejCe
keÀesCeleener eEnotceelesHeesìer pevceeuee Deeuesuee cegueiee FbûepeebkeÀ[s uee®eejer keÀ©ve l³eeb®³eeJej Keesìer
mlegleermeceves GOeUCeej veener. Òel³e#eele eEnot - ®eej ne SkeÀ Fbûepe ceeCetme neslee p³eeuee DeeOeer®³ee
eEnot leerve®eer celes Kees[tve keÀe{e³e®eer nesleer. Heg{s FbeqiueMe meceepeekeÀ[tve oyeeJe Peeu³eeves Je=ÊeHe$e yebo
Hee[C³eele Deeues DeeefCe mebHeeokeÀeuee jepeerveecee ÐeeJee ueeieuee.
 41
4.4.1 leKe&[keÀjeb®eer jeä^er³ellJee®eer YeeJevee :
YeemkeÀj leKe&[keÀjeb®es Deeþner uesKe efye´ìerMe mejkeÀej®ee Keje GÎsMe oeKeJeC³ee®³ee nsletves
efueefnues iesues nesles. SkeÀe uesKeeceO³es l³eebveer pescme efceue®³ee F.me.1817 ceO³es Fbiueb[ceO³es ÒekeÀeefMele
Peeuesu³ee `efye´ìerMe Fbef[³ee®ee Fefleneme' ³ee HegmlekeÀele eEnotefJe<e³eer DeHeceeveemHeo efueKeeCe
kesÀu³eeyeeyele keÀeveGIe[Ceer kesÀueer nesleer. pescme efceueves eEnotb®ee `pebieueer' DeeefCe `iegueeceefiejer ÒeJe=Êeer®eer
meJe³e Demeuesues' Demee GuuesKe mejUmejU kesÀuee neslee.

4.4.2 efye´ìerMe mejkeÀejefJe©× Dee#esHe :

l³eebveer efye´ìerMe mejkeÀej®³ee Yeejleeleerue keÀener cetueYetle keÀe³eÐeemebyebOeer mebMeesOeve kesÀues HeCe
keÀenerner Dee{Uues veener. kebÀHeveerves ceeb[uesu³ee DeveskeÀ celeeb®ee l³eebveer DeY³eeme kesÀuee. l³eeb®³ee
jepekeÀer³e DeeefCe DeeefLe&keÀ efJeke=Àleveerleer l³eebveer GIe[îeeJej DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.

kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀ ceb[U, efye´ìerMe mejkeÀej®es ®eeì&j De@keÌìmed vegmeej OeesjCe DeeefCe
Yeejleeleerue l³ee®eer Òel³e#e DebceueyepeeJeCeer ³eeb®³eele leHeÀeJele peeCeJeles. meb®eeuekeÀ ceb[UeefJe<e³eer les
cnCeleele, ``Kejslej kebÀHeveerves osMee®³ee Oeeefce&keÀ yeeyeerle {JeUe{JeU keÀ© ve³es, mJekeÀer³eebmeeþer l³eeb®³ee
efMe#eCeemeeþer keÀener jkeÌkeÀcener efoueer peeles HeCe ne meJe& Hewmee efceMevejer MeeUe DeeefCe Heg{s Oecee&leje®³ee
keÀeceemeeþer JeeHejuee peeF&.''

kebÀHeveer®es meJe& oeKeues Yeejlee®eer Òeieleer oeKeJeleele Hejbleg les Keesìs Deensle. JeenletkeÀ DeeefCe
oUCeJeUCeeceOeerue megOeejCee ner peveles®³ee efnleemeeþer vemetve ³eg×keÀeceemeeþer Deens.

ieJnve&j®³ee keÀìkeÀejmLeeveeefJe©× l³eebveer efìkesÀ®eer Pees[ GþJeueer DeeefCe meeleeN³ee®³ee

jsefme[Wì efJe©×ner l³eebveer DeeJeepe GþefJeuee. meeleeN³eeb®³ee jepeeuee, ÒeleeHeeEmenuee l³ee®³ee®e
mJele:®³ee DeefOekeÀejebHeemetve Jebef®ele þsJeC³eele Deeues nesles. kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀebveerr meeleeN³ee®³ee
jepeeuee oÊekeÀ IesC³eeme cebpegjer efoueer nesleer. Hejbleg ieJnve&j mej je@yeì& ûe@Cì DeeefCe meeleeN³ee®ee
jsefme[Wì ®eeume& DeesJnveves l³eeme yeboer yeveJetve, le[erHeej kesÀues.

F.me.1838-39 ceO³es efJeveekeÀejCe Peeuesu³ee DeHeÀieeCe ³eg×eefJe©×ner l³eebveer efye´ìerMe

mejkeÀejuee oes<eer þjefJeues. uee@[& Dee@keÀueb[ves kesÀJeU jep³eefJemleeje®³ee YeerleerHeesìer
DeHeÀieefCemleeveemeejK³ee leìmLe jeä^e®³ee Debleie&le Yeeveie[eRceO³es {JeUe{JeU keÀje³euee meg©Jeele
kesÀueer. uee@[ Dee@keÀueb[®³ee HeÀmeuesu³ee ³eespevee DeeefCe DeHeÀieeefCemleeveJej®es efJeveekeÀejCe ³eg×, kebÀHeveer
mejkeÀej®es ¢ä nslet®e GIe[keÀerme DeeCeleele.

cnCetve YeemkeÀj leKe&[keÀj MesJeìer efuenerleele keÀer kebÀHeveer mejkeÀej®³ee ³eespevee DeeefCe keÀe³e&,
ogmejs eflemejs keÀener vemetve osJee®ee MeeHe Deens. l³eeb®³ee mejkeÀejefJe<e³eer Òeefleef¬eÀ³ee Del³eble keÀ[J³ee
nesl³ee DeeefCe l³eebveer l³ee melele þeceHeCes, efveYe&³eHeCes ceeb[u³ee.

YeemkeÀj leKe&[keÀjebveer efye´ìerMe mejkeÀej®eer HesMeJee DeeefCe ceesieue mejkeÀejebyejesyej leguevee

kesÀueer. uegìceej DeeefCe ojes[sKeesjer®³ee keÀeUele meg×e, MeslekeÀN³eeb®³ee peefceveer Meeyetle nesl³ee. cegeqmuece
jepeebveer eEnotJej keÀoeef®ele peemle keÀj ueeouee Demesue HeCe veeskeÀjer osC³ee®³ee yeeyeleerle eEnot-ceteqmuece
 42
ne Yeso veJnlee. HeCe efye´ìerMeeb®es jep³e cnCepes meieȳee keÀe³eÐeeb®es GuuebIeve, efJeìbyeve Deens Demes
l³eeb®es cele nesles.

4.4.3 Yeejlee®es DeeefLe&keÀ ogye&u³e l³eeefJe<e³eer leKe&[keÀjeb®es efJe®eej :

kebÀHeveer®³ee J³eeHeejer OeesjCeebyeeyele l³eebveer l³eeb®³ee uesKeele DeveskeÀ JesUe efuenues. meieȳeele
Kesoe®eer ieesä cnCepes efye´ìerMeeb®³ee J³eeHeej OeesjCeele Yeejleer³e Jemlet DeeefCe J³eeHeejer ³eeb®ee melele
DeHeceeve nesle Deeuesuee Deens. l³eebvee JesUesJesUer ieewCe mecepeC³eele Deeues Deens. HeÀkeÌle l³eeb®³ee
mJeeLee&meeþer cegkeÌle DeLe&J³eJemLes®ee, J³eeHeeje®ee HegjmkeÀej kesÀuee peelees. Fbiueb[ceOetve Yeejleele ³esCeeN³ee
Dee³eeleerJej keÀceer keÀj DeeefCe Yeejleer³e Jemlet cegK³elJes keÀeHe[ GÐeesieeleerue Jemletb®³ee JeenletkeÀerJej
yejer®e yebOeves nesleer Je l³eeb®³eeJej ceesþîee ÒeceeCeele keÀj DeekeÀejC³eele Deeuee neslee.

³eebef$ekeÀ¢äîee Òeiele Demeuesu³ee Fbiueb[ves Yeejlee®eer ³ebef$ekeÀ Je leebef$ekeÀ Òeieleer keÀOeerner

DeHesef#eueer veener. Yeejleer³e nmle GÐeesie (Handicraft) pes Òel³eskeÀ ieeJeeieeJeeceOeerue GlHeVee®es
meeOeve nesles les yebo Hee[tve Fbiueb[ceOeerue ³eb$eeJej yeveefJeC³eele Deeuesuee HekeÌkeÀe ceeue Yeejleer³e
yeepeejHesþsle DeesleC³eele ³esT ueeieuee. DeveskeÀ MeslekeÀjer Yetceernerve Peeues DeeefCe keÀejeieerj yesjespeieej
Peeues. osMe Òel³eskeÀ efoJemeebieefCekeÀ iejeryeerkeÀ[s PegketÀ ueeieuee.

F.me.1889 ceO³es Fbiue[ ³esLes, SkeÀe Yee<eCeele oeoeYeeF& veewjespeerveer Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ
efve:mejCee®eer leÊJes (Drain Theory) ceeb[ueer. l³eeb®ee efJe<e³e neslee Fbûepeeb®eer Yeejleeleerue keÀle&J³es.
YeemkeÀj leKe&[keÀjebmeejK³ee DeLe&le%eeb®³ee mene³³eebves l³eebveer meKeesue DeY³eeme keÀ©ve ner leÊJes
ceeb[ueer nesleer.

DeeefLe&keÀ efJecees®evee®³ee ®eUJeUerJej GlmHetÀle&efjl³ee JekeÌleJ³e keÀjCeeje ne JekeÌlee ueJekeÀj®e

keÀeUe®³ee He[ÐeeDee[ iesuee. kebÀHeveer mejkeÀej®³ee cenejeä^eleerue meg©Jeeleer®³ee oMekeÀeble cejeþer
ueeskeÀebveer cetkeÀHeCes neue meesmeues. jeceesMeer, keÀesUer DeeefCe efYeuue ³eebveer ue{e HegkeÀejuee. Hejbleg keÀeUe®eer
iejpe ner meMeðe ue{îee®eer vemetve yeewef×keÀ Jew®eejerkeÀ efJejesOee®eer nesleer. YeemkeÀj leKe&[keÀj, jeceke=À<Ce
efJeéeveeLe, YeeT cenepeve DeeefCe ueeskeÀefnleJeeoer DeeoeRveer jeä^er³eÊJee®eer p³eesle lesJele þsJeueer.

4.5 jeceke=À<Ce efJeéeveeLe ³eeb®es keÀe³e&

jeceke=À<Ce efJeMJeveeLe ns YeemkeÀj leKe&[keÀjeb®es mecekeÀeueerve nesles. l³eeb®es eEnogmLeevee®eer Òee®eerve

Jee meebÒele®eer efmLeleer Jee Heg{s keÀe³e nesCeej ³ee efJe<e³eer efJe®eej l³eebveer HegmlekeÀebletve ceeb[ues Deensle.cegbyeF&
DeeefCe Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerJej DeveskeÀ efJe®eejJebleeb®es efJe®eej l³ee HegmlekeÀebletve
Òeieì nesleele. HegmlekeÀe®³ee DeeJe=l³ee [er.keÀs.yes[skeÀj ³eebveer mebHeeoerle kesÀu³ee. l³eele ®eej DeLe&le%eeb®es
efJe®eej IesC³eele Deeues. 1) jeceke=À<Ce efJeéeveeLe, 2) ueeskeÀnerleJeeoer ieesHeeU njer osMecegKe, 3) njer
kesÀMeJepeer Heeþejs, 4) ke=À<CeeMeeðeer ef®eHeUtCekeÀj.

SequHeÀvmìve Fefvmììîet쮳ee ³ee efJeÜeveeb®es efJe®eej ns De@[ce eqmceLe DeeefCe pesjsceer yesvLece
³eeb®³ee (Utilitarian Philasophy) DeeefCe cegkeÌle J³eeHeej He×leerefJe<e³ekeÀ efJe®eejebveer ÒeYeeJeerle
 43
nesles. DeveskeÀ megefMeef#ele Yeejleer³e le©CeebceO³es ³ee DeeefLe&keÀ leÊJeveerleer®³ee yeeyeleerle Gueìmegueì ®e®ee&
Jne³e®eer.

jeceke=À<Ce efJeéeveeLe ³eeb®³ee efJe®eejebJej pee@ve mìgDeì& efceue®ee ÒeYeeJe Dee{Utve ³esle veener.
keÀejCe HeÀej meeOeb Deens. pee@ve efceue®es `efÒeeqvmeHeume Dee@HeÀ Hee@efueefìkeÀue FkeÀe@veeceer' ns HegmlekeÀ
F.me.1848 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeues lej jeceke=À<Ce ³eeb®ee ceesveesûeeHeÀ F.me.1843 ceO³es YeeT cenepeve
³eeb®³ee ÒeYeekeÀj Òesme ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuee.

ueeskeÀnerleJeeÐeeb®es `ue#ceer %eeve', HeeþejW®es `osMeJ³eJenej J³eJemLee' DeeefCe ke=À<CeMeeðeer®es

`DeLe&Meeðeer³e HeefjYee<ee' ³ee meJee¥Jej De@[ce eqmceLe DeeefCe efceue®ee ÒeYeeJe efometve ³eslees. jeceke=À<Ce
efJeéeveeLeebvee kebÀHeveer®³ee JemeenleJeeoe®es meieUs keÀeveskeÀesHejs, l³eeb®es og<HeefjCeece ceenerle nesles.
ueeskeÀebceO³es pevepeeie=leer keÀjC³ee®es keÀece l³eebveer kesÀues.

F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®³ee keÀejYeejeefJe<e³eer jeceke=À<Ce efJeéeveeLe me[slees[ yeesuee³e®es. efye´ìerMe

mejkeÀej®³ee JemeenleJeeoe®³ee ÒeJe=Êeer®eer l³eebveer efveYe&lmevee kesÀueer. Yeejleeletve keÀceer ojele keÀeHetme
IesTve l³ee®es keÀeHe[ yeveJetve les®e keÀeHe[ peemle ojele Yeejleer³eebvee efJekeÀC³ee®eer Fbûepeeb®eer DeLe&Mewueer
ueeskeÀeb®³ee efveoMe&veeme l³eebveer DeeCetve efoueer. kebÀHeveer SkeÀe HeeQ[euee SkeÀ DeeefCe ³ee ojeves keÀeHetme efJekeÀle
Iesles (1 DeeefCe - 1.25 Hewmes). keÀeHe[ yeveu³eeveblej SkeÀ HeeQ[uee oesve ©He³es Hes#ee peemle ojeves les
efJekeÀC³eele ³esF.& (1 DeeCee † 1.25 Hesvme, 12 Hesvme † 1 efMeueeRie DeeefCe 20 efMeueeRie † 1 HeeQ[)
DeeefCe Jepeveele 1 HeeQ[ † 0.454 efkeÀueesûe@ce. cnCepes 20 Hewmes eEkeÀceleer®ee keÀeHetme 8 ©. efkeÀuees ûe@ce
eEkeÀceleer®ee keÀeHe[ yeveJet MekeÀle neslee.

4.5.1 Fbiueb[®eer YejYejeì DeeefCe Yeejlee®eer Jeeleenle :

l³eebveer l³eeb®³ee ceesveesûeeHeÀ ceO³es veceto kesÀues keÀer, Fbûepeeb®eer DeeefLe&keÀ Òeieleer ner Fbiueb[ceO³es
yeveefJeC³eele ³esCeeN³ee Jemletb®³ee efJe¬eÀerJej efveYe&j nesleer. Fbiueb[ceOeerue ³eebef$ekeÀ ¬eÀebleerves Flej ³egjesefHe³eve
jeä^ebHes#ee Fbiueb[uee Jej®e{ yeveefJeues nesles. Fbiueb[®³ee Jemeenleer ¿ee DeMee Jemletb®³ee ceeuekeÀer
yeepeejHesþe nesl³ee. efye´ìerMe mejkeÀejves cegÎece®e Yeejleer³e GÐeesieOebos yebo Hee[ues. l³eeb®³ee celeeÒeceeCes
Yeejleer³e keÀeHetme Òe¬eÀer³ee kesÀu³eeveblej®e GÊece opee&®es keÀeHe[ yevet MekeÀles. DecesefjkesÀceOeerue mLeeefvekeÀ
keÀeHe[ efiejC³ee mJele: keÀeHemeeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjerle Je Fbiueb[uee HeeþefJele Demele.

kebÀHeveer mejkeÀejves Yeejleer³e efve³ee&leerJej ceesþîeeÒeceeCeeJej yebOeves ueeoueer. Yeejleer³e keÀeHe[eJej

ceesþîeeÒeceeCeeJej keÀjDeekeÀejCeer keÀ©ve peeieeflekeÀ mlejeJejerue l³ee®eer ceeieCeer keÀceer keÀ©ve ìekeÀueer
DeeefCe mJele:®³ee Fbiueb[ceOetve Deeuesu³ee keÀeHe[eJej cee$e Metv³e keÀj. efye´ìerMeeb®³ee ³ee J³eeHeejOeesjCeeves,
Yeejleer³e GÐeesieOebos keÀesuece[tve iesues.

4.5.2 DeeefLe&keÀ Mees<eCe Je YesoYeeJe :

jeceke=À<Ce ³eeb®³ee celes, ``kebÀHeveerves kesÀJeU mLeeefvekeÀ nmle J³eJemee³e yebo®e kesÀues veenerle lej
F.me.1833 ceO³es ®eeì&j De@keÌìceO³es veceto kesÀuesu³ee yeeyeeR®eerner HetCe& Hee³eceuueer kesÀueer. kebÀHeveer Deelee
ceerþ DeeefCe DeHetÀ®ee DeveefOeke=Àle J³eeHeej ner keÀ© ueeieueer. Yeejleer³eebvee veeskeÀjer Je v³ee³e osleevee,
ogìHHeerHeCee nesT ueeieuee. ieesN³ee ceeCemeebvee Jee{erJe JesÊeve DeeefCe Yeejleer³eebvee Del³eble keÀceer Jesleve,
Yeejleer³eebvee ye{leer®es keÀesCelesner He³ee&³e veenerle. HetJeea mejkeÀejer ojyeejer Demeuesu³ee keÀejketÀveeuee 50
 44
©. Òeefle ceen efceUe³e®es Deeles les 12 ©. Òeefle cene efceUleensle DeeefCe ne®e pej ÒekeÀej ®eeuet jeneruee,
lej l³eeuee Heg{s 5 ©. Òeefle ceen efceUleerue'' DeMeerner MebkeÀe l³eebveer J³ekeÌle kesÀueer. ³ee Gueì ieesN³ee
J³ekeÌleeR®ee Heieej ojceen YejeYej Jee{le neslee. kebÀHeveer®ee ieJnve&j pevejue Òeefleceen 40,000 ©.
JesleveeJejner meceeOeeveer veJnlee.

4.5.3 DeeefLe&keÀ Mees<eCeeJej GHee³e :

jeceke=À<Ce efJeéeveeLe ns mJele: DeejeceKeg®eeale yemetve ogmeN³eebvee leÊJe%eeve efMekeÀefJeCeeN³eeHewkeÀer
veJnles. l³eebveer oef#eCeskeÀ[s ÒeJeeme kesÀuee DeeefCe GÊej De#eeme 9 DeeefCe 13 ceOeerue meesv³eeb®³ee KeeCeer
meboYee&le DeY³eeme kesÀuee. l³eebveer ueeskeÀpeeie=efleme meg©Jeele kesÀueer DeeefCe keÀener ®egkeÀer®³ee HetJe&ûenecegUs
DeeHeu³ee HetJe&peebveer pes J³eJemee³e veekeÀejues, l³ee J³eJemee³eele ue#e IeeueC³eeme, le©Ceebvee GÐegkeÌle
kesÀues. cejeþer ceeCemeebveer, keÀeHemee®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej ueeieJe[ keÀjeJeer, Demes l³eebvee Jeeìs.
³eb$eJeeoe®ee l³eebveer HegjmkeÀej kesÀuee. HejkeÀer³e ceeueeuee pej LeesHeJee³e®es Demesue lej lees®e SkeÀ ceeie&
neslee. DeeHeu³ee ueeskeÀebveer SkeÀ$e ³esTve mebmLee GYee©ve Yeeb[Jeue GYes kesÀues Heenerpes. SkeÀe meceYeeie
2000 ©. eEkeÀceleer He³e¥le®ee Demet MekeÀlees. mebHetCe& SkeÀ meceYeeie IesCes Meke̳e vemeu³eeme, DeOee& eEkeÀJee
HeeJe meceYeeie efJekeÀle I³eeJee.

otjoMeea DeLe&le%e DeeefCe jeäYekeÌle ³ee veel³eeves l³eebvee cejeþer ceeCemeeves DeewÐeesefiekeÀ #es$eele
mJeeJeuebyeer JneJes Demes melele Jeeìs. kebÀHeveer JemeenleJeeoeJej l³eebveer efìkeÀeðe mees[ues. les SkeÀ megmHeä
efJe®eejeb®es meceepe megOeejkeÀ nesles. ueeskeÀebveer efveYe&&³e DeeefCe keÀäeUt JneJes Demes l³eebvee Jeeìs. l³eeb®³ee
J³eeqkeÌleiele Dee³eg<³eeyeÎue HeÀej®e keÀceer ceenerleer GHeueyOe Deens. HeCe l³eeb®eer HegmlekesÀ cee$e DeeefLe&keÀ
Òeieleer®eer ÐeeslekeÀ Deensle.

4.6 YeeT cenepeve (F.me.1815-1890) ³eeb®es keÀe³e&

l³eeb®es HetCe& veeJe ieeseEJeo efJeÇue cenepeve HeCe les YeeT cenepeve cnCetve®e peemle Òeefme× nesles.
l³eeb®es kegÀìgbyee®es Dee[veeJe kegbÀìs nesles. les pegv³ee kegÀueeyee efpeunîeeleerue (Deelee je³eie[) HesCe ³esLeerue
jefnJeemeer nesles. les cebgyeF&leerue G®®ekegÀueerve í$es kegÀìgbyeer³eebMeer mebyebefOele nesles. l³eebveer Meeues³e efoJeme
yeeU Meeðeer peebYeskeÀj DeeefCe oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj ³eeb®³ee menJeemeele IeeueefJeues. keÀeefMeveeLe
GHe&À yeeHet í$es ns í$es kegÀìgbyee®es ÒecegKe F.me.1830 ceO³es Jeejues DeeefCe YeeTb®³ee DeeefLe&keÀ mecem³eebvee
meg©Jeele Peeueer. keÀener keÀeUe®³ee Deblejeves l³eebveer F.me.1837 ceO³es SueefHeÀvmìve FeqvmììîetìceO³es
G®®e efMe#eCeemeeþer ÒeJesMe Iesleuee.

YeeTb®³ee Mew#eefCekeÀ keÀejkeÀeroeaHes#ee yeeHet í$eW®³ee Iejer Demeleevee efJeefJeOe #es$eeleerue l³eeb®ee
DevegYeJe peemle cenÊJee®ee Deens. l³eebveer l³eeb®³ee cegueeuee efMekeÀefJeC³eemeeþer meJeexlke=Àä DeMee mebmke=Àle,
HeefMe&³eve DeeefCe DejsefyekeÀ Yee<ee le%eevee vesceues nesles. lemes®e ceewefKekeÀ DeeefCe JeeÐemebieerle ÒekeÀej
efMekeÀefJeCeejs mebieerle le%e meg×e nesles. l³eeb®ee YeeTbveer HetCe& GHe³eesie keÀ©ve Iesleuee. l³eeb®es mebmke=ÀleJej
ÒeYegÊJe nesles DeeefCe l³eebveer eEnot mebmke=Àleer®es HetCe& DeekeÀueve kesÀues nesles. l³eebveer meowJe mJele:®es ceve GIe[s
þsJeues DeeefCe keÀOeerner keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee HetJe&ûeneuee mLeeve efoues veener. efye´ìerMeeb®³ee JejJej®³ee
DeeefMeJe&®eveebvee les keÀOeer®e Yegueues veenerle. l³eeb®es meleke&À ceve melele efye´ìerMeeb®³ee JemeenleJeeoe®³ee
Je=Êeer®es DeekeÀueve keÀjerle nesles. l³eebvee peieeefJe<e³eer DeefOekeÀ ceenerleer keÀ©ve I³eeJe³ee®eer nesleer.
 45
Fbiueb[ceOeerue Òe®eefuele leÊJes DeeefCe keÀe³e&ÒeCeeueer ³eeb®ee l³eebvee DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee neslee. l³eeb®³ee
efJe®eejeb®³ee KeesueercegUs DeeefCe mJeleb$e efJe®eej He×leercegUs les SkeÀ efJeefMe<ì ÒekeÀej®es meceepe megOeejkeÀ
DeeefCe jeä^er³e He$ekeÀej nesT MekeÀues.

4.6.1 YeeT cenepeve - SkeÀ He$ekeÀej :

SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀe®³ee HetJee&Oeele YeeT cenepeve ³eebveer He$ekeÀej cnCetve Flejebvee ceeies
ìekeÀues. yeeU Meeðeer peebYeskeÀjebveer Heefnues DeBiuees-cejeþer meeHleeefnkeÀ `cegbyeF& oHe&Ce' meg© kesÀues nesles.
Heefnues cejeþer ceeefmekeÀ jeIeesyee peveeo&ve JemeF&keÀjebveer meg© kesÀues. ceeefmekeÀe®es veeJe nesles `efoioMe&ve'.
F.me.1840 ceO³es efJepe³eeue#ceer®³ee efoJeMeer ceeefmekeÀe®es keÀece meg© Peeues. He$ekeÀejerlesefJe<e³eer l³eeb®es
efJe®eej HeÀej J³eeHekeÀ nesles. 28 Dee@keÌìesyej 1841 ceO³es pesJne l³eebveer cejeþer meeHleenerkeÀ `ÒeYeekeÀj'
meg© kesÀues lesJne l³eele osMeeefJe<e³eer Je HejosMeeefJe<e³eer DeveskeÀ ceeefnleer Jee®ekeÀebHe³e¥le Heesn®eefJeC³ee®ee
l³eeb®ee Glmeen DeeefCe efve½e³e neslee. yeeU Meeðeer peebYeskeÀjebÒeceeCes Jee®ekeÀebHe³e¥le DeveskeÀ YeeweflekeÀ Je
meeceeefpekeÀ Meeðeeb®es %eeve Heesn®eeJes Demes l³eebvee Jeeìs. l³eeb®ee HeefJe$ee cee$e efMe#ekeÀe®ee vemetve jeä^er³e
YeeJevesves Òesjerle Peeuesu³ee me®®³ee meceepemegOeejkeÀe®ee neslee. mJele:®ee J³eeqkeÌleiele ¢efäkeÀesve ceeb[lee
³eeJee ³ee GÎsMeeves l³eebveer keÀOeerner mejkeÀejer veeskeÀjer HelkeÀjueer veener. ÒeYeekeÀj meeHleenerkeÀe®es ÒekeÀeMeve
meg©®e þsJeues. meg©Jeeleeruee ieCeHele ke=À<Ceepeer Heeìerue ³eeb®³ee efueLeesÒesme ceOetve les íeHetve Iesle Demele.
veblej F.me.1853 ceO³es `OetcekesÀlet' veeJee®es otmejs meeHleenerkeÀ meg© kesÀues DeeefCe F.me.1854 ceO³es
`%eeveoMe&ve' veeJee®es $ewceeefmekeÀ meg© kesÀues.

4.6.2 JemeenleJeeoer jep³eeme yeewef×keÀ-Jew®eejerkeÀ ÒeeflekeÀej :

YeeT cenepeve ns SkeÀ mJeleb$e efJe®eejeb®es J³ekeÌleer nesles DeeefCe l³eebveer leyyeue yeeJeerme Je<e&
F.me.1841 les F.me.1863 He³e¥le efye´ìerMe jepeJeìerefJe©× Jew®eejerkeÀ mebIe<e& kesÀuee. l³eebveer
mJele:Jej®e jeä^er³elJee®eer ®eUJeU ueeotve Iesleueer. pesJne Deepetyeepet®eer HeefjefmLeleer PeHeeìîeeves yeouele
nesleer lesJne ueeskeÀebceO³es jeä^Jeeo peeie=le keÀjC³ee®es Òe³elve kesÀues. F.me.1830 Heemetve `Heer De@C[ Dees
efmìceefMeHe' kebÀHeveer meg© Peeueer. JeenletkeÀ DeeefCe oUCeJeUCeeb®³ee ceeO³eceeletve PeHeeìîeeves Òeieleer nesle
nesleer. l³ee®es He³ee&Jemeve F.me.1853 ceO³es cegbyeF& les þeCes jsuJes ceeiee&le Peeues. Fbiueb[ les
DeueskeÌPeeb[e^ r³ee DeeefCe cegbyeF& les megSPe ojc³eeve®ee mecegêceeie& JeenlegkeÀermeeþer Keguee neslee. l³ee ojc³eeve
ìsefueûeeHeÀ®eer ueeF&ve ìekeÀC³eele Deeueer.

³ee megOeejCeebyejesyej®e Heef½ece leÊJeJesÊes pesjsceer yeWLece DeeefCe pee@ve mìgDeì& efceueves jepekeÀer³e
DeeefCe DeeefLe&keÀ leÊJe%eeveeceO³esner ceesþîee ÒeceeCeeJej yeoue Ie[Jetve DeeCeuesuee efomelees. YeeT cenepeve
³eeb®³ee meleke&À vepejsletve peiee®³ee HeeþerJej Ie[Ceejs ns yeoue megìues veenerle. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesJej
l³eeb®ee lJejerle HeefjCeece nesCeej neslee. efye´ìerMeeb®eer Jemeenle efveleer efoJemeeieefCekeÀ IeÆ nesle peele nesleer
DeeefCe osMe DeefOekeÀeefOekeÀ iejerye nesle peele neslee. Fbiueb[ceOeerue DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleer DeeefCe JeenlegkeÀ
DeeefCe oUCeJeUCe #es$eeleerue cetueieeceer megOeejCee, ³eeb®ee Òel³e#e HeefjCeece Yeejlee®³ee DeLe&J³eJemLesJej
nesle neslee. l³eebveer l³eeb®³ee meeHleeefnkeÀele Fbiueb[®³ee Þeercebleer®es DeeefCe Yeejlee®³ee iejeryeer®es keÀejCe
efJe®eejues. F.me.1870 ceO³es oeoeYeeF& veewjespeerveer ceeb[uesu³ee `[sve LesDejer®es' (DeeefLe&keÀ Nneme
ceeie®es leÊJe) YeeT cenepeve, YeemkeÀj leKe&[keÀj DeeefCe jeceeke=À<Ce efJeéeveeLe ns Deûeotle nesles. YeeT
cenepeve ³eebveer F.me.1830-40 ojc³eeve®es efJeveekeÀejCe Ie[Jetve DeeCeuesues DeHeÀieeCe ³eg× Je l³eecegUs
Peeuesuee DeeefLe&keÀ DeHeJ³e³e ³ee®ee TneHeesn kesÀuee. uee@[& Dee@keÀueb[ ne Yeejleer³e mebHeÊeer®³ee Nnemeeuee
 46
keÀmee keÀejCeerYetle Deens ³eeJejner l³eebveer ÒekeÀeMe ìekeÀuee. ner SkeÀ DeMeer Ieìvee Deens p³eecegUs
Yeejleer³eeb®eer neueeKeer DeefOekeÀ®e Jee{ueer.

4.6.3 kebÀHeveer mejkeÀej®eer efJeéeemee&nlee Je YeeT cenepeve ³eeb®es efJe®eej :

kebÀHeveer mejkeÀej®³ee cegbyeF&leerue keÀejYeejeefJe<e³eer YeeT cenepeve DeeefCe l³eeb®es menkeÀejer veeKeg<e
nesles. meeleeN³ee®es jepee í$eHeleer ÒeleeHeeEmen ³eeb®³ee meÊesJe©ve ngmekeÀeJetve ueeJeC³ee®³ee keÀeceele ieJeve&j
mej je@yeì& ûe@C[ DeeefCe jsefme[bì ®eeume& DeesJnve ³eeb®es Jele&ve Del³eble OeeskeÀeoe³ekeÀ nesles. DeHeÀieeCe
³eg×eveblej®³ee efoJeeUerveblej lej kebÀHeveer mejkeÀej®es veekeÀlexHeCee®es DeeefCe DekeÀe³e&#ece OeesjCe Deieoer®e
mHeä Peeues. F.me.1858 ®³ee jeCeer®³ee peenerjveec³ee®ee YeeTbJej keÀenerner ÒeYeeJe He[uee veener.
l³eele efJeMes<e les keÀe³e? Demee mejU ÒeMve l³eebveer efJe®eejuee DeeefCe l³ee®eer leguevee F.me.1857 ®³ee
mJeeleb$³e³eg×ele DeeQOe®³ee yesieceves keÀe{uesu³ee peenerjveec³eeMeer kesÀueer.

4.6.4 YeeT cenepeve ³eeb®³ee Flej keÀe³ee&efJe<e³eer ceeefnleer :

YeeTb®es cenÊJe HeÀkeÌle efye´ìerMe meÊesefJe©×®³ee Jew®eeefjkeÀ mebIe<ee&le veJnles lej DeveskeÀ Òel³e#e-
DeÒel³e#e meeceeefpekeÀ Oeeefce&keÀ megOeejCeebceO³esner l³eebveer Heg{ekeÀej Iesleuee neslee. F.me.1848 les
F.me.1852 ojc³eeve l³eebveer ueeskeÀnerleJeeoeR®eer MeleHe$es `ÒeYeekeÀj'ceO³es íeHeueer. l³eebveer yeeyee
He¨epeervee p³eebveer ef¸e½eve Oecee¥lej kesÀues nesles `OegcekesÀlet' (efoveebkeÀ 18-8-1854) ceO³es mJele:®eer
yeepet ceeb[C³ee®eer HejJeeveieer efoueer. l³eebveer l³eeb®³ee `%eeveoMe&ve' ³ee $ewceeefmekeÀele vesHeesefue³eve yeesveeHeeì&
³ee®es Deelce®ejer$e íeHeues. Yeejleer³e He$ekeÀeje®es les SkeÀ Oee[me cnCeeJes ueeiesue. F.me.1863 ceO³es les
efveJe=Êe Peeues DeeefCe F.me.1890 ceO³es l³eeb®es efveOeve Peeues. l³eeb®es Je=ÊeHe$eeleerue keÀe³e& l³eeb®³ee
mJele:®³ee ueeskeÀebHeemetve yeje®e keÀeU DebOeejele®e jenerues.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) YeemkeÀj leKe&[keÀjebveer kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀ ceb[UeefJe<e³eer keÀe³e cnìues Deens?

2) jeceke=À<Ce efJeMJeveeLe ³eebveer keÀesCeles DeeefLe&keÀ GHee³e meg®eefJeues?
3) YeeT cenepeve ³eebveer JemeenJeeoeuee keÀMeeÒekeÀejs efJejesOe kesÀuee?

4.7 meceejesHe

Heeef½eceel³e efMe#eCee®³ee mebHekeÀe&le Deeu³eeves SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee HetJee&Oeele Yeejleele

Jew®eeefjkeÀ ¬eÀebleerme meg©Jeele Peeueer. peebYeskeÀj DeeOegefvekeÀ cejeþer®es ÒeJekeÌles nesles. l³eebveer DeveskeÀ
Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe ceeCegmekeÀer®³ee ¢<ìerves ³eesi³e DeMee megOeejCeebJej Yej efouee. Heef½eceer
%eevee®es efJe®eejeb®es les keÀ[Jes meceLe&keÀ nesles. HeCe l³ee®eyejesyej efye´ìerMe JemeenleJeeoe®ee l³eebveer keÀ[e[tve
efJejesOe kesÀuee.
 47
Jew®eeefjkeÀ efJejesOeeletve®e DeeefLe&keÀ efve³eespevee®eer ®eUJeU meg© Peeueer. leKe&[keÀjebveer efye´ìerMeeb®ee
MenepeesieHeCee®ee yegjKee HeÀe[tve ìekeÀuee DeeefCe kebÀHeveer mejkeÀej®es Kejs ©He l³eeb®³ee Deeþ uesKeeletve
GIe[keÀerme DeeCeues. jeceke=À<Ce efJeéeveeLeebveer Fbiueb[®eer YejYejeì DeeefCe Yeejlee®es oeefjêîe ³eeJej
ÒekeÀeMe ìekeÀuee. YeeT cenepeve ³eebveer meceepepeeie=leermeeþer mJele:®³ee `ÒeYeekeÀj' ³ee ceeefmekeÀele
DeveskeÀ uesKe efueefnues.

4.8 ÒeMve

1. `yeeUMeeðeer peebYeskeÀjebvee DeeOegefvekeÀ cejeþer®es pevekeÀ cnìues peeles' ®e®ee& keÀje.

2. `DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeoe®eer ®eUJeU ner meb%ee mHeä keÀje DeeefCe cenejeä^eleerue Jew®eeefjkeÀ
®eUJeUeryeÎue efJemleejeves efuene.
3. YeemkeÀj Heeb[gjbie leKe&[keÀj ³eeb®es efye´ìerMe meÊesefJe©× cenÊJee®es keÀe³e& efuene DeeefCe DeeefLe&keÀ
je<ì^Jeeoe®³ee ®eUJeUerleerue l³eeb®es keÀe³e& mHeä keÀje.
4. jeceke=À<Ce efJeéeveeLe DeeefCe YeeT cenepeve ³eeb®³ee keÀe³ee&Jej ÒekeÀeMe ìekeÀe.


 48

5
Oeeefce&keÀ Demeblees<e DeeefCe meeceeefpekeÀ efJejesOe
IeìkeÀ j®evee :

5.0 GefÎäîes
5.1 ÒemleeJevee
5.2 oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj (F.me.1814-F.me.1882) Je Hejcenbme meYee
5.3 ueeskeÀefnleJeeoer ieesHeeU njer osMecegKe (F.me.1823-F.me.1892)
5.4 ÒeeLe&vee meceepee®es keÀe³e&
5.5 meceejesHe
5.6 ÒeMve

5.0 GefÎäîes

1) oeoesyee Heeb[gjbie DeeefCe `Hejcenbme meYee' ³eeb®es keÀe³e& mecepetve IesCes.

2) ueeskeÀnerleJeeoeR®es efJe®eej DeY³eemeCes.
3) ÒeeLe&vee meceepee®³ee keÀe³ee&®es efJeMues<eCe keÀjCes.

5.1 ÒemleeJevee

Heeef½eceel³e efMe#eCe efceMevejer ueeskeÀeb®ee Oece&Òemeej ³eecegUs Yeejleer³e megefMeef#ele le©Ce l³eeb®³ee
mJele:®³ee Oecee&®ee leìmLeHeCeeves efJe®eej keÀ© ueeieues. Heeef½eceel³eeÒeceeCes®e les mJele:®³ee Oecee&®eer
HeeM®eel³e Oece&efJe®eejebyejesyej leguevee keÀ© ueeieues. yebieeueer ueeskeÀeÒeceeCes®e cenejeä^eleerue megefMeef#ele
ueeskeÀ megodOee cetefle&Hetpee Je peeefleJeeo efJejesOeer GIe[HeCeeves ìerkeÀe keÀ© ueeieues. eEnoglJeeceO³es
SkesÀMJejJeeo DeeefCe ceeveJeleeJeeoemebyebOeer megOeejCeeb®es Jeejs Jeent ueeieues.

megefMeef#ele le©Ce p³eebveer megOeejCeebmeeþer Heg{ekeÀej Iesleuee les mJele:uee megOeejkeÀ cnCetve
I³ee³euee Lees[smes Ieeyejle nesles. keÀejCe megOeejkeÀe®ee DeLe& Demee Iesleuee peeF& keÀer, p³eeves Oece&-
peeleer®eer GuuebIeves kesÀuesueer Deensle. oe© H³ee³euesuee Deens, ceìCe Keeuuesuee Deens DeeefCe Del³eble
cegkeÌle, mJe®íboer peerJeve peiele Deens, Demee lees. oeoesyee Heeb[gjbie DeeefCe l³ee®es menkeÀejer ³eebvee HeÀej
keÀeUpeerHetJe&keÀ iegHleHeCeeves keÀece keÀjCes Yeeie nesles. DeeOeer DeeHeCe oeoesyee Heeb[gjbie ³eeb®es keÀe³e& Heent.
 49

5.2 oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj (F.me.1814-1882)

oeoesyee Heeb[gjbie ns yeeUMeeðeer peebYeskeÀjeb®es DeefleMe³e peJeU®es nesles. keÀejCe les SkeÀ$e efMekeÀues
nesles Je yeeHet í$eW®³ee Iejerner SkeÀ$e jenerues nesles. yeeU MeeðeeRHes#ee les 36 Je<ex DeefOekeÀ peieues.
®eeUerMeer®³ee DeeOeer®³ee DeeefCe SWMeer®³ee keÀeueKeb[eleu³ee oesvner megOeejkeÀebceOeerue les cenÊJee®ee ogJee
nesles. jepee jece ceesnve je³e DeeefCe ye´eïees meceepee®³ee keÀe³ee&ves les ÒeYeeefJele Peeues nesles. yeeU Meeðeerb
ÒeceeCes les cegUele efMe#eCe le%e nesles. l³eeb®³ee J³eekeÀjCeeJejerue HegmlekeÀeuee cenejeä^ele J³eeHekeÀ Òeefme×er
efceUeueer nesleer. DeeOeer les megjle ³esLeerue MeeUsle ÒeeO³eeHekeÀ nesles l³eeveblej les cegbyeF& Òeebleemeeþer keÀe³e&
keÀ© ueeieues. cegbyeF& ÒeebleeceO³es l³eeb®eer Yesì o³eejece ceb®íejece ³eeb®³eeMeer Peeueer. les mJele: efMe#ekeÀ Je
megOeejkeÀ nesles.

F.me.1844 ceO³es l³eebveer ceeveJeOece&meYes®eer mLeeHevee kesÀueer. l³eeb®³ee Oece&efJeJes®evee (1843)

ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee HegmlekeÀele l³eebveer leÊJes Je efJe®eej ÒeCeeueer ÒeecegK³eeves `DemeesefmeSMeve Dee@HeÀ
oer jerueerpeve Dee@HeÀ ce@vekeÀebF[ & ' ³eeHeemetve Iesleueer nesleer. ner mebmLee peeieeflekeÀ HeeleUerJej J³eeHekeÀ
nesleer. ³ee veJeerve Oecee&ves `JemlegefveÿlesJej' Yej osC³eele Deeuee. F.me.1846 ceO³es oeoesyeebveer megjle
mees[u³eeJej ner DemeesefmeSMeve HeÀej keÀeU efìketÀ MekeÀueer veener. veJeerve Oecee&®eer mLeeHevee keÀjCes ne
keÀener oeoesyee Heeb[gjbieeb®ee cegK³e GÎsMe veJnlee. keÀejCe Oece& ne efJe<e³e®e cegUele Jeeoûemle Deens. HeCe
Oecee&®eer Jeeì®eeue peemleerle peemle JemlegefveÿleskeÀ[s Meeðeer³e ¢äerkeÀesveeletve JneJeer DeMeer l³eeb®eer
DeHes#ee nesleer. peebYeskeÀjebveer DeeOeer®e Oecee&leerue cetKe& mecepetleer Je DebOeÞe×eb®es efvece&tueve keÀjC³ee®es Òe³elve
meg© kesÀues nesles. oeoesyeebveer SkeÀ HeeTue Heg{s ìekeÀues DeeefCe meeceeefpekeÀ efnlee®³ee ¢äerves cenÊJee®³ee
DeMee efJe<e³eeJej peemle ue#e keWÀêerle keÀjeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer.

SkeÀ ieesä cee$e mHeä nesleer keÀer, Oeeefce&keÀ eEnot efjleerefjJeepeebJej ³ee megOeejCeeb®ee eEkeÀJee
celeeaHetpesJej eEkeÀJee meceepee®³ee j®evesJej l³ee®ee keÀenerner HeefjCeece nesCeej veJnlee. meJee¥meeþer SkeÀ®e osJe
ner keÀuHevee®e cenejeä^eleerue ueeskeÀeb®³ee mecepeC³eeHeefuekeÀ[erue nesleer. ³ee®es®e Òel³eblej Heg{s 1850
ceO³es Hejbcenbme meYes®³ee mLeeHevesle Peeues.

oeoesyeeb®³ee Jemlegefveÿles®ee ÒeYeeJe Heeef½eceel³e efMeef#ele cegbyeF&leerue DeeefCe cenejeä^eleerue

Menjeleerue le©CeebJej Peeuee. ìeUkegÀìsHeCee keÀjCeeN³eeb®³ee efJejesOeeleerue l³eeb®eer celes DeeefCe
cenejeä^eleerue megefMeef#ele le©Ceebveer DebOeÞe×eb®eer peeUerpeUceìs OegJetve keÀe{eJeerle ³eemeeþer l³eebveer
DeeJeenve kesÀues. Hejcebnbme meYes®³ee mLeeHevesves Flejebmeeþer ceeie&oMe&ve kesÀues. Oece& ne Hejcenbme meYesmeeþer
cenÊJee®ee cegÎe veJnlee. HeCe Oecee&leerue DeMeeðeer³e, oebefYekeÀ efJe®eejeb®es G®®eeìve keÀ©ve l³eeefJe©×
pevepeeie=leer keÀjCes ne neslee.

l³ee keÀeUele Demes DeveskeÀ megefMe#ele le©Ce nesles, p³eebvee eEnot Oecee&ceO³es megOeejCee nJ³ee nesl³ee
Je meceepeeleerue ne oebefYekeÀHeCee otj JneJee Demes l³eebvee Jeeìs. Oece& DeeefCe meeceeefpekeÀ megOeejCee ³eeyeeyele
Sske̳e DemeCeeN³eeceO³es oeoesyeeb®es OeekeÀìs yebOet [e@. Deelceejece Heeb[tjbie leKe&[keÀj, jece yeeUke=À<Ce
pe³ekeÀj, ceesjesyee efJeveesyee, legkeÀejece leel³ee, yeeUgYeeT eEMe$es, meKeejece Meeðeer, ue#ceerMeeðeer neueJes,
efYekeÀesyee ue#ceCe DeeefCe meKeejece ue#ceCe ®eJneCe nesles.
 50
5.2.1 oeoesyee Heeb[tjbie Je Hejcenbme meYee :
ceeCemeeceeCemeeceOeerue meceevelee Je ðeer Heg©<eeceOeerue meceevelee ner JejJej pejer ceev³e Demeueer
lejer Yeejleer³e meceepeeme leer ceev³e veJnleer. efye´ìerMe jepeJeì DeeefCe Heeef½eceel³e efMe#eCe He×leer ner
JemlegefveÿlesJej DeeOeejerle nesleer. p³eele ceeveJeleeJeeo neslee. cenejeä^eceO³es SkeÀesefCemeeJes MelekeÀ ns
Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ megOeejCeeb®es SkeÀ veJes HeJe& IesTve Deeues. Hejcenbme meYee, ÒeeLe&veemeYee, Dee³e&meYee
DeeefCe efLeDee@meesefHeÀkeÀue (Theosophical) meesmee³eìer ³ee meJee¥®eer mLeeHevee ³ee®e keÀeUele Peeueer.

F.me.1836 ceO³es, Dee®ee³e& yeeUMeeðeer peebYeskeÀjebveer Heefnues Deebiue-cejeþer meeHleenerkeÀ `yee@cyes

oHe&Ce' meg© kesÀues. l³ee®ee cetU GÎsMe DeeOegefvekeÀ Meeðeer³e ¢äerkeÀesve Jee®ekeÀeceO³es Jee{eJee Demee neslee.
l³eeb®³ee ceveele jepee jece ceesnve je@³e ³eeb®es `mecee®eej oHe&Ce' nesles. cenejeä^elener leMee®e ÒekeÀej®³ee
megOeejCee JneJ³eele DeMeer l³eeb®eer DeHes#ee nesleer. ieefCelee®es SequHeÀvmìve keÀe@uespeceOeerue veeceJeble
ÒeeO³eeHekeÀ Je meceepemegOeejkeÀ ³ee veel³eeves l³eebveer ns oeKeJetve efoues keÀer, kesÀJe{îee DeuHe keÀeueeJeOeerle®e
efye´ìerMeeb®³ee jepeJeìerle yebieeueer ueeskeÀebveer l³eeb®³ee ®egkeÀer®³ee mecepegleer ìeketÀve osTve, Òeieleer®³ee
ceeiee&ves Jeeì®eeue kesÀueer Deens. yebieeueer ueeskeÀebmeejKes DeeHeCener GÐeceMeerue JneJes Demes l³eebvee Jeeìs.
l³eebveer DebOeÞe×e, ®egkeÀer®³ee mecepegleer, oebefYekeÀHeCee®ee l³eeie keÀ©ve DeeOegefvekeÀles®³ee efoMesves l³eeb®eer
Jeeì®eeue ®eeuet keÀjeJeer. F.me.1830He³e¥le l³eeb®ee De®eevekeÀ osneble nesF&He³e¥le peebYeskeÀjebveer Hesve DeeefCe
HesHej IesTve cenejeä^eleerue pevelesuee %eeveer keÀjeJe³ee®es keÀece ®eeuet®e þsJeues DeeefCe ³ee®eer l³eebvee
cegbyeF&ceO³es HeÀueÞegleer efceUeueer.

meceepeekeÀ[tve keÀceeue DeJensuevee Je eflejmkeÀej nesTve meg×e peebYeskeÀjebveer meceepepeeie=leer®es

keÀece DeKeb[ meg© þsJeues. eEnot meceepeeuee ®egkeÀer®³ee Oeeefce&keÀ peeleer³e ©{eRHeemetve cegkeÌle keÀjC³eemeeþer
l³eebveer DeKeb[ efueKeeCe kesÀues. meeceeefpekeÀ efnleemeeþer mJele:uee Jeentve Iesleuesueer Depetve SkeÀ J³ekeÌleer
cnCepes oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj. les DeeOeer SequHeÀvmìveceO³es efJeÐeeLeea nesles. ceie les efleLes efMe#ekeÀ
cnCetve keÀece keÀ© ueeieues. mebmke=Àle®es efJeK³eele DeY³eemekeÀ DeeefCe ef¸e½eve efMe#eCe He×leer DeeefCe
leÊJe%eeve ³eeb®ee l³eebveer peJeUtve DeY³eeme kesÀuee. l³eeb®³ee DeLekeÀ efMe#eCe Je Jee®evee Heg{s l³eebvee ns
ÒekeÀ<ee&ves peeCeJeues keÀer eEnog Oecee&leerue peeleer J³eJemLee ner mebHetCe& meceepee®³ee efnlee®eer veener. l³eebveer
l³eeb®³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee ceoleerves F.me.1850 ceO³es Hejcenbme ceb[Ue®eer mLeeHevee keÀ©ve peeleer
J³eJemLee Pegiee©ve osC³ee®es DeLekeÀ Òe³elve kesÀues. jsJnjbì yeeyee He¨epeeR®³ee celes, Hejcenbme ceb[U Jee
meYee peeleerJ³eJemLee Pegiee©ve osC³ee yejesyej®e efJeOeJee efJeJeen, cetleea Hetpee veekeÀejCes, Flej Oece& peeleer
HebLeebvee mebÒeoe³eebvee mecepetve IesCes DeeefCe meceepeele SkeÀlee Je yebOeglee veeboC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes Deeoer
GHe¬eÀce keÀjerle. pejer oeoesyee Heeb[gjbie ³eeb®es DeeÐe meom³e Demeues lejer l³eeb®eer mJele: keÀOeerner efceìeRie
eEkeÀJee ®e®exuee npej jenerues veenerle. lejermeg×e ce@meueesme cnCeleele, ``oeoesyeeb®ee Glmeen mHeMe&pev³e
neslee. DeMeeves megefMeef#ele ueeskeÀebceO³es SkeÀlee meceevelee Je yebOegles®eer YeeJevee Iej keÀ© ueeieueer.''

iegHleHeCes keÀece keÀ©ve meYee DeeefCe ceb[Ueb®³ee yebo oejeceeies ®e®ee&me$e nesle jeefnueer. l³eele
meceepeeleerue ìekeÀeT ®eeueerjerleer keÀMee Pegiee©ve ÐeeJeele, p³eele peeleerYeso, efJeOeJee efJeJeen,
cetleeaHetpee ³eeefJe<e³eer ®e®ee& nesle Demes. ®e®ee&me$ee®eer meg©Jeele Je Deble cejeþerleerue ÒeeLe&vee Je MueeskeÀebveer
nesF&. peer ÒeecegK³eeves oeoesyee Heeb[gjbieebveer j®eueer nesleer. Smed. [er. peeJe[skeÀj efuenerleele,
``meg©Jeeleer®³ee keÀeUeleerue meceepemegOeejkeÀebvee jepekeÀer³e ¬eÀebleerkeÀejkeÀebÒeceeCes iegHlelesle jentve keÀece
keÀjCes iejpes®es nesles. keÀejCe meceepeeleerue oebefYekeÀ Je keÀþesj Oece&ieg© eEkeÀJee vesl³eebkeÀ[tve yener<ke=Àle
nesC³ee®eer efYeleer nesleer.'' ner ieesä veceto keÀjCes iejpes®es Deens keÀer ceb[Uele cegeqmuece Je ef¸e½eve oesvner
 51
Oecee&®es ueeskeÀ nesles Je ceb[Ue®eer J³eeHleer cegbyeF&yeensjner nesleer. keÀener meceepeefJeIeelekeÀ ueeskeÀ cegÎece®e,
ceb[Ueuee yeoveece keÀjC³eemeeþer ceb[Uele Iegmeues nesles.

SketÀCe HeefjefmLeleerle, Hejcenbme meYee, kesÀJeU ®e®ee&me$e Ie[Jetve DeeCeC³eeHeefuekeÀ[s peemle keÀener
keÀ© MekeÀues veener. ef¸emleerve [e@yeerve (Christine Dobbin) efuenerleele keÀer, ³ee meYesves DeMee
ueeskeÀebvee DeeÞe³e efouee p³eebvee Heeef½eceel³e efMe#eCe DeeefCe Yeejlee®eer meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer ³eele
peceerve Deemceevee®ee HeÀjkeÀ Dee{Uuee. F.me.1860 He³e¥le meYes®eer meom³e mebK³ee cegbyeF& Je Flej$e
efceUtve 500 He³e¥le Heesn®eueer. HegC³eelener DeeefCe Denceoveiej ³esLes l³ee®³ee MeeKee GIe[u³ee. HegC³ee®eer
MeeKee ner peemle Hegjesieeceer Je veeefmlekeÀ nesleer. Hejbleg HeVeeme DeeefCe meeþ®³ee ojc³eeve pesJne l³ee®³ee
keÀeceefiejer ÒekeÀeMeele Deeu³ee lesJne l³ee®³ee vesl³eebvee Ye³ebkeÀj peveeEveosuee leeW[ ÐeeJes ueeieues Je
l³eeb®³eeJej DeveskeÀ eEveoepevekeÀ uesKe efueefnC³eele Deeues. ³ee®ee HeefjCeece cnCetve meYes®es DeveskeÀ meom³e
meYesHeemetve otj jent ueeieues. Del³eble efveefYe&[ vesle=ÊJe vemeu³ee keÀejCeeves ueJekeÀj®e meYee keÀesmeUueer Je
efJeKegjueer. l³eeveblej cegbyeF&®³ee meceepemegOeejkeÀebveer eEnot He×leer Je jerleerefjJeepeebJej mejmekeÀì efìkeÀe
keÀjC³ee®es ìeUues Je l³eeSsJepeer meceepeefJeIeelekeÀ DeMee SKeeÐee ©{erJej ue#e keWÀêerle keÀjeJe³ee®es
þjefJeues. efJeOeJee-efJeJeeneJej peemle ue#e keWÀêerle keÀjC³ee®es þjefJeues.

Hejcenbme meYee veeceMes<e Peeu³eeveblej DeelceHeefj#eCee®ee keÀeueeJeOeer meg© Peeuee. DeveskeÀ

meceepemegOeejkeÀ ÒeecegK³eeves ueeskeÀnerleJeeoeR®³ee mebIeeceOeerue mel³eMeesOekeÀ Je mel³ee®ee HeeþHegjeJee
keÀjCeejs, ef¸e½eve Oecee&keÀ[s PegketÀ ueeieues. ¿ee Òe¬eÀer³esle, les meceepee®³ee cegK³e OeejsHeemetve otj iesues.
yeekeÀer®es ueeskeÀ, Heeef½eceel³e Meeðeer³e ¢äerkeÀesve DeeefCe eEnot meceepeele keÀener megJeCe&ceO³e meeOelee ³eslees
keÀe? ³ee®es keÀeUpeerHetJe&keÀ Heefj#eCe keÀ© ueeieues.ogmeN³ee efHe{erleerue megefMeef#ele HeoJeerOej ³eeb®ee l³eeb®³ee
Jele&gUeHeefuekeÀ[sner pevemebHeke&À neslee. ``³ee MeesOekeÀe³ee&®eer HeÀueÞegleer F.me.1867 ceO³es, ÒeeLe&vee
meceepe Je ÒeeLe&vee ®e®ee&me$eele Peeueer'' Demes ve. j.HeÀeìkeÀ cnCeleele.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀjeb®es keÀe³e& efuene.

2) Hejcenbme meYes®es keÀe³e& Lees[ke̳eele efuene.

5.3 ueeskeÀefnleJeeoer ieesHeeU njer osMecegKe (F.me.1823-1892)

yeeU Meeðeer peebYeskeÀjebveer mJeleb$eles®e yeerpe cegbyeF& ³esLes Hesjues nesles DeeefCe l³ee®ee ÒeYeeJe nUtnUt
efMe#eCe#es$eele Flej$e efometve ³esT ueeieuee. ogmejer SkeÀ J³ekeÌleer p³eeves efMe#eCee®³ee meeceL³ee¥Jej Þe×e
þsJeueer. DebOeÞe×e Je De%eevee®es OegkesÀ otj keÀjC³eemeeþer Òe³elve kesÀues l³eeb®es veeJe nesles ieesHeeU njer
 52
osMecegKe. l³eebvee meJe&peCe ueeskeÀnerleJeeoer cnCele. `ueeskeÀnerleJeeoer' cnCepes ueeskeÀe®³ee efnleemeeþer
Deûesmej DemeCeeje.

peebYeskeÀjebveer l³eeb®es efJe®eej ceeb[C³eemeeþer Je=ÊeHe$ee®ee JeeHej kesÀuee. l³eemeeþer l³eebveer

meeHleenerkeÀ Je ceeefmekeÀ meg© kesÀues. osMecegKeebvee megowJeeves YeeT cenepeveeb®³ee `ÒeYeekeÀj' ceO³es
meeceeefpekeÀ peeie=leer keÀjC³eemeeþer JeeJe efceUeuee. lemes®e, Depetve oesve Je=ÊeHe$es `FbotÒekeÀeMe' Je
`Je=ÊeJewYeJe' ³eebceO³es l³eebveer efueneJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. efueKeeCee®eer l³eebvee osCeieer nesleer. l³eeb®³ee
JeeoefJeJeeoeleerue meb³egeqkeÌlekeÀHeCeeHes#ee, ueeskeÀeb®³ee YeeJevesuee l³eebveer p³ee DeeJesMeeves DeeJeenve kesÀues nesles
les peemle ÒeYeeJeer nesles. Flej meceepe megOeejkeÀebÒeceeCes®e l³eebveer les®e efJe<e³e neleeUues. De%eeve DeeefCe
DebOeÞe×sJej l³eebveer DeeIeele kesÀuee. ye´eïeCeeb®³ee efJeef®e$e, DeMeeðeer³e JeeieCegkeÀerefJe©× l³eebveer efJe[byeve
kesÀues. ¬etÀj He×leer®ee l³eebveer DeJnsj kesÀuee. cenejeä^eleerue ®eeueerjerleer, HejbHeje ³eele keÀenerner leL³e
vemeu³ee®es l³eebveer efve#etve meebefieleues. G®®e peeleerleerue ueeskeÀeb®eer l³eebveer kesÀuesueer ìerkeÀe ³eecegUs les
³egjesefHe³eve ueeskeÀebceO³es efÒe³e þjues. Hejbleg l³eeb®³ee leer#Ce yeg×erle cee$e otjotäerHeCee Je ³eesi³e-
Dee³eesi³ee®eer peeCe De®etkeÀ nesleer. l³eebveer FbeqiueMe jep³ekeÀl³ee¥Jejner ìerkesÀ®eer Pees[ GþJeueer Je l³eeb®³ee
jep³ekeÀejYeejelener l³eebvee ogäÒeJe=Êeer Dee{Uueer. Fbûepeebveer DeeefCe efceMeveN³eebveer pes cegkeÌle efJe®eejeb®es
DeeefCe mJeleb$³e J³eeqkeÌlecelJee®es oej GIe[ues nesles, les l³eeb®³ee efJe®eejMekeÌleer®eer ÒesjCee nesles.

Yeejlee®³ee Feflenemee®es, ³egjesHeeleerue DeveskeÀ osMeeb®³ee FeflenemeeHes#ee DeveskeÀ Hewuet He[leele.

efye´ìerMe jep³ekeÀl³ee¥veer l³eeb®³ee Òepesuee DeefOekeÀ ceeskeÀUsHeCeeves JeeieCetkeÀ efoueer peer lesjeJ³ee MelekeÀele
efye´ìerMe ³esF&He³e¥le cegeqmuece jep³ekeÀlex osT MekeÀues veener. cegeqmueceebHes#ee keÀceer pee®ekeÀ DeMee efye´ìerMe
jepeJeìercegUs p³eele mJeeleb$³e Je Jemlegefve<þlesJej peemle Yej osC³eele Deeuee neslee l³eecegUs meceepeeleerue
DeveskeÀ Jeiee&®es l³eebveer Ëo³e eEpekeÀues. ieJnve&j ceebTìmìgDeì&veer cejeþer ueeskeÀebvee Heeef½eceel³e efMe#eCe Je
J³eeqkeÌlemJeeleb$³ee®es yeeUkeÀ[t HeÀej Kegyeerves Heepeues. l³eeb®³ee menevegYegleerHetJe&keÀ ¢äerkeÀesveecegUs DeveskeÀ
ÒeYeeJeer efJejesOekeÀner efve<ÒeYe þjues.

53.1 DeuHeHeefj®e³e :
ieesHeeU®es Je[erue HesMeJ³eeb®³ee keÀeUele Fveeceoej nesles. HesMeJ³eeb®³ee HejeYeJeeveblej mejoej njer
osMecegKe ³eebvee MesJe쮳ee HesMeJ³eebveer HegC³ee®es ÒeefleefveOeer cnCetve efve³egkeÌle kesÀues. `F&veece' ner HeoJeer Meeyetle
jenerueer. Hejbleg les efpeJeble Demes He³e¥le®e. F.me.1823 ceO³es ieesHeeU®ee pevce Peeuee DeeefCe HegC³eele
Del³eble HejbHejeiele He×leerves l³eebvee Jee{efJeC³eele Deeues. l³eeb®³ee DeeF&Je[erueebvee veJeerve keÀe³e&He×leer
DeJeuebyeCes Yeeie nesles. Je³ee®³ee meeleJ³ee Je<eea F.me.1830 ceO³es ieesHeeU®es ueive Peeues. l³ee®es Je[erue
F.me.1836ceO³es cejCe HeeJeues DeeefCe DeeOeer®³ee JeeìeIeeìervegmeej ieesHeeUvee F&veece ner HeoJeer
JebMeHejbHejeiele efceUeueer veener. Hejbleg mejkeÀejves keÀener ceeveOeve l³eebvee Je l³eeb®³ee DeeF&uee osT kesÀues.
les ieesHeeU mJele: kegÀìgbyeemeeþer GlHeVe keÀceJesHe³e¥le. F.me.1841 les 1844 He³e¥le ieesHeeU HegCes
mejkeÀejer FbeqiueMe MeeUsle efMekeÀues Je veblej mejkeÀejer veeskeÀjerle ©pet Peeues. l³eebveer keÀe³eos Je cenmetue
Keel³eele, DeveskeÀ efþkeÀeCeer keÀeces kesÀueer. HegCes, JeeF&, cegbyeF&, veeefMekeÀ, Denceoeyeeo DeeefCe cegbyeF&
ÒeebleeceOeerue DeveskeÀ efþkeÀeCes l³eebveer veeefMekeÀ Je Denceoveiej ³esLes ueIet v³ee³eeue³ee®es v³ee³eeOeerMe cnCetve
keÀece kesÀues. efveJe=Êeer veblej F.me.1880 ceO³es cegbyeF&®³ee mebmeoer³e Heefj<eos®es les meom³e yeveues.
Dee³eg<³ee®eer MesJeì®eer Je<ex l³eebveer HegC³eele keÀe{ueer Je F.me.1892 ceO³es l³eeb®es efveOeve Peeues.
 53
l³eeb®³ee Dee³eg<³ee®ee JejJej®ee OeeJelee Dee{eJee Iesleuee lejer l³eeb®³ee DeäHewuet J³eeqkeÌleceÊJee®es
oMe&ve nesles. ueeskeÀnerleJeeoer®³ee mejkeÀejer veeskeÀjerle ÒeJesMe IesC³eeHeemetve les F.me.1880 ceO³es
efveJe=ÊeerHe³e¥le l³eeb®³ee Dee³eg<³eeleerue DeveskeÀ Hewuetb®ee DeeefCe DevegYeJeeb®ee Dee{eJee ³eslees. peebYeskeÀj Je
leKe&[keÀj ns HesMeeves DeeefCe ceveeves efMe#ekeÀ nesles lej osMecegKe ns veeskeÀjMene nesles. F.me.1877 ceO³es
l³eebvee `peefmìme Dee@HeÀ Heerme' Je cegbyeF& efJeÐeeHeerþe®es `HesÀuees' cnCetve mevceeefvele keÀjC³eele Deeues nesles.
lemes®e keÀe³eosceb[Ue®es les meom³e nesles.

ueeskeÀnerleJeeoer Del³eble ceeskeÀȳee cevee®es nesles. efye´ìerMeebveer l³eeb®³ee kegÀìgbyee®eer Fveece ner HeoJeer
keÀe{tve Iesleueer cnCetve l³eebvee l³ee®ee MeeskeÀ veJnlee. Kejslej l³eeb®³ee ¢äerves efye´ìerMeeb®es jep³e ns
Yeejleemeeþer Jejoeve nesles. efye´ìerMeeb®³ee mJeeleb$³eJeeoer cegkeÌle efJe®eejeb®ee Je meeceeefpekeÀ Òeieleer®ee
l³eeb®³ee ceveeJej Keesue HejerCeece Peeuee. pesjsceer yeWLece®³ee GHe³egkeÌleleeJeeoer leÊJe%eevee®ee l³eeb®³eeJej
HeÀej ÒeYeeJe neslee. meceepee®³ee megOeejCesle l³eebvee HeÀej jme neslee. l³eebveer uesKeCeer®³ee DeeOeejs,
meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ $egìer otj keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. 19 J³ee MelekeÀe®³ee HetJee&Oee&le, l³eebveer
meeceeefpekeÀ ÒeMveebJej DeveskeÀ HegmlekesÀ efueefnueer. l³eeb®eer MeleHe$es veeJee®es uesKe F.me.1848 les
F.me.1850 ®³ee ojc³eeve `ÒeYeekeÀj' ³ee meeHleeefnkeÀele Òeefme× Peeueer DeeefCe F.me.1860 ceO³es
ueeskeÀnerleJeeoerke=Àle efveyebOe mebûenele mebkeÀefuele keÀjC³eele Deeues. F.me.1866 ceO³es ne mebûen
HegmlekeÀe®³ee mJe©Heele ÒekeÀeefMele Peeuee. lemes®e l³eebveer mJeeO³ee³e DeLeJee Dee³e&efJeÐee®³ee keÀce&, efJe®eej
DeeefCe Heefj#eCe ns HegmlekeÀ F.me.1880 ceO³es ÒekeÀeefMele kesÀues. ¿ee HegmlekeÀeÜejs l³eebveer l³eeb®es
HejbHejeiele efMe#eCemebyebOeer efJe®eej ceeb[ues.

5.3.2 ueeskeÀefnleJeeoeR®eer MeleHe$es :

Sve. Deej. Fveeceoejeb®³ee celes F.me.1848 les F.me.1850 ®³ee ojc³eeve `ÒeYeekeÀj'ceO³es
efuenueer iesuesueer MeleHe$es, (SketÀCe 108 uesKe) Heg{erue Yeeieele efJeYeeieueer peeT MekeÀleele.

De) ÒemleeJevee - SkeÀ uesKe

ye) efMe#eCe (keÀce&) - lesJeerme uesKe
keÀ) ye´eïeCes - HebOeje uesKe
[) Oece& - Deeþ uesKe
F) meeceeefpekeÀ ÒeMve - Heb®eJeerme uesKe
HeÀ) jepekeÀejCe - HebOeje uesKe
ve) mLeeefvekeÀ DeefOekeÀejer - meleje uesKe
F) DeLe&Meeðe - ®eej uesKe

mJeeO³ee³ee®ee GneHeesn keÀjlee Demes efomeles keÀer yengleskeÀ meJe& ÒeMve Oeeefce&keÀ Demetve l³eele keÀener
leÊJe%eeveeMeer meeceeefpekeÀ DeeefCe efveleerceÊesMeer mebyebefOele nesles DeeefCe 31 HewkeÀer HeÀkeÌle oesve®e ÒeMve
jepekeÀer³e ÒeMveebMeer mebyebefOele nesles. Jejerue meJe& uesKeeb®ee HeeþHegjeJee keÀjlee ueeskeÀnerleJeeoeRves meJe¥keÀ<e
ÒeMveeb®eer neleeUCeer kesÀu³ee®es efomeles. l³eeb®es Hegjesieeceer efJe®eejeb®es oMe&ve l³eeb®³ee ÒeYeekeÀj ceOeerue
ueIeguesKeebceOetve efometve ³esles. SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GlejeOee&le l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ efJe<e³eeJejerue
cegkeÌle efJe®eejebvee cenÊJe ÒeeHle Peeues. l³eeb®³ee uesKeebceO³es meeceeefpekeÀ ¢<ÒeJe=ÊeerJej DeeIeele kesÀuee neslee
Oecee&®³ee veeJeeKeeueer ceeCetmekeÀeruee keÀeUercee HeÀemeCeejs ke=Àl³e keÀmes Ie[le Deens. ³ee®es ³eLeebie ef®e$eCe
l³eebveer kesÀues Je l³eeJej GHee³ener meg®eefJeues. SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GlejeOee&le DeeHeCe l³eeb®es
 54
meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe DeeefLe&keÀ efJe®eejebcegUs cenejeä^ele keÀe³e yeoue Ie[ues les HeenCeej
Deenesle.

5.3.3 ueeskeÀefnleJeeoer Je ye´eïeCeeb®eer ke=À<Ceke=Àl³es :

ueeskeÀnerleJeeoeRveer ye´eïeCeeb®eer ke=À<Ceke=Àl³es ®eJneìîeeJej DeeCeueer. cejeþerYee<esletve l³eeb®³eeJej
IeeCeeIeeleer nuuee kesÀuee pees HetJeea keÀesCeerner kesÀuee veJnlee. l³eeb®³ee 104 uesKeeceO³es l³eebveer mHeä
cnìues Deens keÀer ye´eïeCeeb®eer efveÿgj Je=Êeer ner KeeìerkeÀeueener ueepeJesue DeMeer Deens. DeveskeÀ ueneve
cegueer, eqðe³eebvee vejkeÀ ³eelevee YeesieeJ³ee ueeiele Deensle DeeefCe pej keÀesCeer l³eebvee Jee®eJee³e®ee Òe³elve
kesÀuee lej l³eeme je#eme (Devil) Demes mebyeesOeC³eele ³esles. peieele kegÀþsner FlekeÀer efMekeÀuesueer ceeCemes
HeCe Deceevet<e (Inhume) Dee{UCeej veenerle.

l³eebveer meebefieleues keÀer ¿eele keÀesCeleener Oece&, lelJe, efme×eble eEkeÀJee efJe®eej veener pes FlekesÀ
Je<ee&vegJe<e& ³eb$eJele HejbHejeb®es Heeueve keÀjerle Deeues Deensle. DeMee ©{eR®eer meerceejs<ee kegÀþs Deens ns l³eebvee
mecepee³euee nJeer nesleer. npeejes eqðe³ee pesJne DeMee ¬egÀj ©{er-efjJeepeebcegUs yeUer peele nesl³ee, lesJne ns
ye´eïeCe l³eeletve Deemetjer Deevebo efceUJele nesles. ueeskeÀnerleJeeoeR®es Ëo³e efHeUJeìtve iesues pesJne l³eebveer
Demene³³e eqðe³ee DeeefCe yener<ke=Àle ueeskeÀeb®es ÒeMve Heenerues. l³eebveer ye´eïeCeebefJe©× Del³eble keÀ[JesHeCeeves
HebOeje uesKe efueefnues. ye´eïeCeebefJe©× keÀesj[s ceeju³eecegUs, l³eeb®³eeJej mJekeÀer³eeb®ee jes<e nesCes
mJeeYeeefJekeÀ nesles keÀejCe les mJele: peeleerves ye´eïeCe nesles. ueeskeÀnerleJeeoer®³ee MeleHe$eebvee efJe<CegMeeðeer
ef®eHeUtCekeÀjebveer l³eeb®³ee efveyebOeceeuee ¿ee uesKeeletve F.me.1884 veblej Òel³etlej osC³eeme meg©Jeele
kesÀueer. efJe<CegMeeðeer pes cejeþer®es iee{s DeY³eemekeÀ nesles l³eebveer ueeskeÀnerleJeeÐeebvee efve©Êej kesÀues DeeefCe
ueeskeÀnerleJeeÐeeb®³ee mJeeleb$³eJeeoeuee Òel³egÊej cnCetve ®eesKe uesKe efueefnues. Hejbleg leesHe³e¥le
ueeskeÀnerleJeeoer efveJe=Êe Peeues nesles.

5.3.4 ueeskeÀefnleJeeoeR®es DeO³e³eveefJe<e³ekeÀ efJe®eej :

peebYeskeÀjebÒeceeCes l³eebveer HejbHejeiele ngMeej ueeskeÀeb®es JeeYee[s keÀe{ues. p³eebveer kesÀJeU
DeeUMeerHeCeele JesU IeeueeefJeuee. Hegpeejer ns kesÀJeU efYekeÀejer Deensle, DeMee Oecee&®³ee veeJeeKeeueer Hewmee
GkeÀUCeeN³ee ueeskeÀebvee DeeÞe³e osCeejs Deensle DeeefCe DeMee cetKe& mecepegleeRvee KeleHeeCeer IeeueCeejsner
Deensle DeMeer ìerkeÀe l³eebveer kesÀueer.

ueeskeÀnerleJeeoer DebOeÞe×syeÎue efuenerleele, ``keÀener ueeskeÀ cnCeleele, He=LJeer keÀceUemeejKeer

Deens. lej ogmejs cnCeleele keÀer ³eJeve (ûeerkeÀ) ns DeeOeerHeemetve®e He=LJeerleueeJej jenleele HeCe l³eebvee
mJele:®ee osMe vemeu³eeves les SkeÀe yesìeJej jenleele. He=LJeer®es MesJeì®es ìeskeÀ efnceeue³eeMespeejer Deens
DeeefCe He=LJeerYeesJeleer meele yesìs Deensle DeeefCe ogOe DeeefCe Ieer®es mecegê Deensle.'' l³eebveer meebefieleues keÀer,
``DeeHeues HetJe&pe Del³eble cetKe& nesles DeeefCe Demeu³ee DeMeeðeer³e, efveye&gOo JekeÌleJ³eecegUs ceveg<³e DeeefCe
ÒeeCeer ³eele keÀener HeÀjkeÀ®e jenle veener.''

``DeMee HeefjefmLeleerle, Demeu³ee keÀÆj Oecee&efYeceeveer HeÀepeerue ueeskeÀebvee pej yeensj keÀe{e³e®es
Demesue lej FbeqiueMe ueeskeÀebÒeceeCes ³eebvee KeN³ee %eevee®es Oe[s efoues Heenerpesle. pesJne meJe& ueeskeÀ
SkeÀceleeves þjJeleerue Je DeMee Deceeveg<e ®eeueerefjleer Oeg[keÀeJeleerue, lesJne®e KeN³ee DeLee&ves efJekeÀeme
Meke̳e Deens.'' ueeskeÀnerleJeeoeRveer meowJe Jemlegefve<þlesJej Yej efouee. l³eebveer oeKeJetve efoues keÀer ©{er
DeeefCe Meeðe ³eebceO³es Jeeo efvecee&Ce Peeu³eeme, jerleerjerJeepe, ©{eruee DeeOeer ÒeeOeev³e efoues Heenerpes Demes
 55
DeeHeues HetJe&pe cnCeleele. HeCe ueeskeÀnerleJeeoeR®³ee celes DeMee ÒekeÀej®es Jeeo ns meodmeodefJeJeskeÀyegodOeer
peeie=le þsTve Meeðeer³e ¢äerkeÀesveeletve ns Jeeo efceìefJeues Heenerpesle.

5.3.5 ueeskeÀefnleJeeoer Je meeceeefpekeÀ ÒeMve :

J³ekeÌleermJeeleb$³eeJej l³eeb®ee efJeéeeme neslee. l³eecegUs®e DemHe=M³elee l³eebvee ceev³e veJnleer.
ye´eïeCeebveer cenejebvee meowJe veer®e uesKeuesues l³eebvee menve nesle veJnles. les cnCeleele, veer®e peeleerleerue
ueeskeÀeb®³ee kesÀJeU meeJeueervesner p³eeb®ee Oece& Ye´ä neslees DeMeebvee ³egjesefHe³eveebyejesyej meueieer keÀjleevee
keÀener®e Jeeìle veener. Kejslej, ³egjesefHe³eveebHes#ee cenej®e l³eeb®³ee DeefOekeÀ peJeU Demeues Heenerpesle. les
efuenerleele, ``osJeemeeþer meJe& ueskeÀjs meejKeer®e Deensle DeeefCe DeMee ÒekeÀej®ee YesoYeeJe lJejerle
efceìefJeuee Heenerpes.'' l³eebveer meowJe ðeer-Heg©<e meceeveles®ee HegjmkeÀej kesÀuee. efJeOeJeeb®ee HegveefJe&Jeen
DeeefCe eqðe³eebvee efMe#eCee®ee DeefOekeÀej eEnot Oecee&leerue meJe& peeleer Oecee&leerue ueeskeÀebvee meceeve JeeieCetkeÀ,
efMe#eCe DeeefCe J³eJemee³ee®³ee yeeyeleerle meceeve DeefOekeÀej ye´eïeCeeb®eer Oeeefce&keÀ DeeefCe leeeqÊJekeÀ #es$eebleerue
cekeÌlesoejer l³eebvee keÀceer keÀje³e®eer nesleer. Oeeefce&keÀ ¢äîee efveef<eodOe ieesäer ceO³es yeouesu³ee HeefjefmLeleerle
Lees[e HeÀej HesÀjHeÀej keÀjC³ee®eer efJevebleer l³eebveer kesÀueer DeeefCe meeceeefpekeÀ veerleer leÊJes yeoueleevee kesÀJeU
Jemlegefveÿ Je Meeðeer³e DeeOeejeJej®e yeoueueer iesueer Heeefnpesle Demes l³eebvee Jeeìles.

5.3.6 ueeskeÀefnleJeeoeR®es DeLe&keÀejCeeJejerue efJe®eej :

ueeskeÀnerleJeeoeRvee cenejeä^eleerue DeveskeÀ Yeeieele keÀece keÀjleevee, DeveskeÀeefJeOe DevegYeJe Deeues
nesles, cegK³ele: Denceoeyeeo ³esLes pees cegbyeF& Òeeblee®ee Yeeie Deens. l³eeb®³ee leeeqÊJekeÀ efJeJeskeÀ yeg×eruee
meceepeeleerue efJemebiele, DeMeeðeer³e DeeefCe efJeef®e$e ®eeueerefjleer KeìkeÀu³ee. eEnot Oecee&leerue ®egkeÀer®³ee
meeceeefpekeÀ efmLeleerJej Yee<³e keÀjleevee®e keÀjeb®³ee yeeyeleerle mLeeefvekeÀ DeeefCe FbeqiueMe DeefOekeÀeN³eebveer
pees Dev³ee³e ®eeueefJeuee neslee l³eeueener l³eebveer Jee®ee HeÀes[ueer. oe©Jejerue keÀjecegUs mejkeÀejuee ceesþîee
ÒeceeCeeJej GlHeVe efceUle nesles DeeefCe cnCetve®e oe© efHeC³eeme Depetve®e HeeþeRyee osC³eele Deeuee.
pesCeskeÀ©ve DeefOekeÀ keÀj ueeotve, GlHeVe Jee{sue DeeefCe cnCetve®e mJele:®es efKemes YejC³eemeeþer
mejkeÀejves pes OeesjCe DeJeuebyeues nesles l³eeb®ee efOekeÌkeÀej kesÀuee. l³eeb®³ee celes, mejkeÀejves peveles®³ee
Deejesi³ee®ee efJe®eej ve keÀjlee oe©me DeefOekeÀ Òeeslmeenve efoues lej keÀeueeblejeves iejeryeer DeefOekeÀ Jee{sue
Je l³ee®ee HeefjCeece mejkeÀej®³ee eflepeesjerJej nesF&ue.

F.me.1894 ceO³es l³eebveer iegpejele®ee Fefleneme efueneruee l³eele l³eebveer `jep³eleguee'ner Depetve
SkeÀ Deveg¬eÀceefCekeÀe Ieeleueer. l³eele l³eebveer mLeeefvekeÀ Je HejkeÀer³e jep³eJ³eJemLesleerue HeÀe³eos-
vegkeÀmeeveerJej ÒekeÀeMe ìekeÀuee. l³eeb®³ee celes, efye´ìerMeeb®³ee jepeJeìerle keÀj, DeuebkeÀejer keÀj DeeefCe
Flej keÀj ns HetJeea®³ee mejkeÀej®³ee leguevesle DeefOekeÀ nesles. l³eele l³eebveer F&mì Fb[er³ee kebÀHeveerves j³elesuee
megKe osC³ee®³ee yeeyeleerle keÀenerner keÀeceefiejer ve kesÀu³ee®es cnìues Deens. l³eeHes#ee ³ee mejkeÀejves
cejeþîeebveer peveles®³ee efnleemeeþer pes mebkeÀuHe jeyeefJeues nesles les jeyeefJeues Demeles lej yejs Peeues Demeles.
l³ee®eÒeceeCes mLeeefvekeÀ DeeefCe ³egjesefHe³eve ³eeb®³eeceO³es pees JesieJesieȳee yeeyeleerle YesoYeeJe Je G®eveer®eHeCee
®eeuelees l³ee®ee l³eebveer efOekeÌkeÀej kesÀuee. l³eeb®³ee mejkeÀejer veeskeÀjer®³ee efveefceÊeeves cenejeä^er³eve
ueeskeÀeb®³ee efJe©× kesÀuee peeCeeje YesoYeeJe Je DeeefLe&keÀ Dev³ee³e l³eebvee mHeä efometve Deeuee.

5.3.7 ueeskeÀefnleJeeoeR®es mJeosMeer DeeefCe yeefn<keÀej ³eeyeeyele®eer celes :

HeeO³es DeeefCe efìkesÀkeÀj ns ueeskeÀnerleJeeoeRvee mJeosMeer®es DeûeÒecegKe mecepee³e®es. l³eebveer
yeefn<keÀeje®eer ®eUJeU veblej®³ee keÀeUele meg© kesÀueer. cenejeä^eleerue ueeskeÀeb®eer iejeryeer DeeefCe
 56
yesjespeieejer®es keÀejCe leHeemelee, l³eeceeies Fbiueb[Je©ve Deeuesuee ceeue Yeejleer³e yeepeejHesþ Deesleu³eeves,
¿eemeJe& mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle Demes l³eeb®es cele nesles. DeeHeueer ceeCemes l³eeb®³ee Jemlet Iesleele
keÀejCe l³ee mJemle Demeleele. HeCe l³eecegUs DeeHeu³ee J³eeHeejerJeiee&uee jemle veHeÀener nesle veener. l³eecegUs
HejkeÀer³e JemletbJej yeefn<keÀej ìeketÀve mJeosMeer Jemlet pejer l³ee keÀceer Òeleer®³ee Demeu³ee lejer efJekeÀle
Iesleu³ee Heenerpesle. keÀeHetme GlHeeokeÀebveerner HejkeÀer³eebvee keÀeHetme ve efJekeÀlee Yeejleer³e keÀeHe[
GÐeesieOebÐeemeeþer®e efouee Heeefnpes. l³eebveer HejkeÀer³eeb®³ee le³eej JemletbJej yener<keÀej Je mJeosMeer®ee
HegjmkeÀej ne mebosMe efouee. ueeskeÀnerleJeeoeRveer, mejkeÀejer veeskeÀjerle Demeleeveemeg×e, Del³eble cegeqMkeÀue
#eCeer mejkeÀejefJe©× pees GodOeìHeCee oeKeefJeuee, l³ee Oew³ee&uee lees[ veener. Hejbleg l³eeb®es keÀe³e& Je
¢äerkeÀesve Lees[smes veJeefMeke̳eemeejKes nesles.

5.3.8 ueeskeÀnerleJeeoer Je jepekeÀer³e Ie[ecees[er :

ueeskeÀnerleJeeoeR®es efye´ìerMe jepekeÀejCe, v³ee³eJ³eJemLee Je mJeeleb$³eJeeoeJejerue Òesce meJe&%eele
nesles. l³eeb®³ee Je=ÊeHe$ekeÀejerles®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele l³eebveer mJekeÀer³eebvee, Fbûepeer ueeskeÀebkeÀ[tve,
l³eeb®eer mesJee keÀ©ve DeveskeÀ ieesäer efMekeÀC³eeme GÐegkeÌle kesÀues. l³eeb®eer mejkeÀejer veeskeÀjer Je ye{leer
³eecegUs mejkeÀej®³ee jepekeÀer³e [eJeHes®eebyeeyele Je Jew®eejerkeÀ meeceL³ee&yeeyele l³eeb®es cele DevegkegÀue nesles.
F.me.1856 les F.me.1861®³ee ojc³eeve Fveece keÀefceMeve®³ee og³³ece mlejeJej keÀece kesÀues. l³eeJesUer
l³eeb®eer ceeveefmekeÀ efmLeleer efJe®eefuele Peeueer. keÀejCe DeveskeÀ Fveeceoejebvee l³eeb®³ee nkeÌkeÀe®³ee peefceveer
ieceJeeJ³ee ueeieu³ee. l³eecegUs l³eeb®es mJele:®es ueeskeÀ, ye´eïeCe DeeefCe Flej G®®ekegÀueerve ueeskeÀebveer, l³eebvee
mejkeÀej®es iees[Jes iee³euesues l³eebvee KeHele vemele. l³ee®³ee JemlegefveÿHeCeeJejerue efJeéeemeecegUs l³eebveer
DeveskeÀ DeeOegefvekeÀ yeoueeb®ee HegjmkeÀej kesÀuee. l³eebveer l³eeb®³ee uesKe ¬eÀ. 25 ceO³es DeMeer DeeMee J³ekeÌle
kesÀueer keÀer, Yeejleer³e iejerye Je Þeerceble ueeskeÀebveer jeCeer eqJnkeÌìesjer³eeuee SkeÀ efJevebleer Depe& keÀjeJee keÀer,
Yeejleer³e Je Fbûepeer ³eeb®³eeceOeerue Demeceevelee otj keÀjeJeer. lemes®e mebmeosle oesvner He#ee®es ÒeefleefveOeer
DemeeJesle. Fbûepeebmeeþer lees efveCee&³ekeÀ #eCe neslee. keÀejCe Yeejleer³e ueeskeÀ Deelee Fbiueb[ceOeerue mebmeoer³e
jep³eHe×leer®eer ceeieCeer keÀ© ueeieues nesles. pej Fbûepeebveer DeeflejskeÀerHeCee kesÀuee Demelee lej Yeejleer³e
ueeskeÀ meg×e DecesefjkeÀvme®³ee HeeJeueebJej HeeTue þsJetve efveCe&³e IesCeej ns efomele nesles.

pesJne l³eebveer J³ekeÌleermJeeleb$³ee®eer ceeieCeer kesÀueer lesJne ÖeWÀ®e jep³e¬eÀebleer®eener Fefleneme l³eeb®³ee
ceveele neslee. l³eebveer Heg{s Demes cnìues keÀer, De%eeveer ueeskeÀeb®³ee osMeele, ueeskeÀebvee mejkeÀej cnCepes
cee³eyeeHe Jeeìles. ³eeGueì megOeeefjle osMeele mejkeÀej ns peveles®es efce$e Demeles. lej DeefleMe³e Òeiele
osMeele mejkeÀej peveles®es veeskeÀj Demeles.

5.3.9 ueeskeÀefnleJeeoeR®ee leeeqÊJekeÀ ¢efäkeÀesve :

ueeskeÀefnleJeeoeR®ee leeeqÊJekeÀ ¢äerkeÀesve ne ÒeeLe&vee meceepee®³ee leÊJeeJej DeeOeeefjle neslee.
l³eeb®³ee celes ceveg<³ee®ee Deelcee Je HetCe&leÊJe ³eele HeÀjkeÀ Deens. ceveg<³ee®ee Deelcee ne keÀefveÿ mJe©Hee®ee
Deens. lemes®e ceeCemee®eer yeg×er FlekeÀer meceLe& Deens keÀer lees HejceséejeHe³e¥le Heesn®et MekeÀlees.

jepekeÀer³e leÊJe%eeve l³eebveer pesjsceer yeWLece, Je pes.Sme. efceue keÀ[tve efceUefJeues. mJeeO³ee³ee®ee
leeeqlJekeÀ TneHeesn keÀjleevee l³eebvee mejkeÀej®es GHe³eesieJeeoer leÊJe meeHe[ues. lemes®e peveles®es DeeefCe
l³ee®³ee nkeÌkeÀe®es mebj#eCe keÀjCes ns mejkeÀej®es keÀle&J³e Deens Demesner les cnCeeues.
 57
ueeskeÀnerleJeeoeR®ee jme HeÀkeÌle SkeÀe #es$eeHegjlee ce³ee&oerle veJnlee. DeeOeer®e veceto kesÀu³eeÒeceeCes
l³eeb®eer yeg×er ner DeveskeÀ efJe<e³eele Heejbiele nesleer. ceeCemeeb®³ee peerJeveeleerue DeveskeÀ Je=Êeer-ÒeJe=Êeerb®ee l³eebvee
DeY³eeme neslee. FbûepeebyeÎue Òesce ³ee®ee DeLe& iegueeceer veJnlee lej melejeJ³ee MelekeÀeleerue DecesjerkeÀve
Jemeenleerves p³ee He×leerves mJeeleb$³e efceUJetve mJejep³e mLeeHeve kesÀues nesles les mJeHve l³eeb®³eener ceveele
nesles. l³eeb®ee Jemlegefve<þlesJejerue efJeéeeme ne SkeÀe þjeefJekeÀ ce³ee&osHe³e¥le neslee. l³eeb®ee Hegjeleve Jeso
ûebLeebJej efJeéeeme neslee. Hejbleg veblej®³ee keÀeUele JesoebceO³es Jew®eeefjkeÀ Ye´äe®eej kesÀuee iesuee ³ee®eer
l³eebvee ®eer[ nesleer. l³ee JesU®³ee efJeodJeeveebkeÀ[tve l³eebveer efye´ìerMeebyejesyej keÀener ÒeceeCeele veceles Iesleues.
l³eeb®³ee celes efye´ìerMe mejkeÀej ns SkeÀ owJeer Jejoeve Deens. DeMee ÒekeÀej®³ee efJe®eejebcegUs l³eebveer
mJele:®³ee®e Jemlegefve<þlesMeer le[pees[ kesÀueer. les ¬eÀebleerkeÀejer veJnles. lemes®e meceepeeleerue
¢äefJe®eejeb®³ee DeeefCe JeeF&ì ®eeueerefjleeR®³ee efJe©× SkeÀoce ìeskeÀe®eer YetefcekeÀe IesCesner l³eebvee Meke̳e
veJnles. meceepeeleerue oebefYekeÀHeCeeyeeyele Kej[HeÆer keÀe{u³eeves l³eeb®³eeJej meeceeefpekeÀ yeefn<keÀej
ìekeÀuee. HeCe MesJeìer l³ee®es l³eebveer Òee³eef½ele kesÀues. DeMee Je DeveskeÀ keÀcekegÀJele JeeieC³eecegUs
meceepeeleerue l³eeb®es mLeeve [UceUerle Peeues Je HeÀej keÀceer ueeskeÀebHegjlee l³eeb®ee ÒeYeeJe ce³ee&oerle
jeefnuee.

peebYeskeÀj, leKe&[keÀj Je osMecegKe ns ef$eketÀì DeefleMe³e yeg×erceeve Hejbleg meceepee®³ee efJe©×

peeTve SKeeos keÀe³e& efveYeea[HeCes keÀjC³ee®es l³eeb®es eflelekesÀmes meeceL³e& veJnles. peebYeskeÀj keÀce&þHeCeeuee
ÞeerHele ÒekeÀjCeele MejCe iesues. leKe&[keÀjebveer Hejcenbme efceMeve Del³eble iegHleHeCes meg© kesÀueer.
osMecegKeeb®eer meodmeodefJeJeskeÀyeg×er l³eebvee meceepee®³ee yebOeveeHeefuekeÀ[s peeC³eeme KegCeeJele nesleer HeCe
l³eebvee les Oee[me MesJeìHe³e¥le peceues veener. SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀeleerue ns veeceJeble efJe®eejJeble,
peveceevemeele efJe®eejeb®eer ueeì cnCeeJ³ee efleleke̳ee ÒeceeCeele Gb®eeJet MekeÀues veenerle. l³eeb®ee ÒeYeeJe
HeÀkeÌle Hee½eel³e efMeef#ele Jeiee&Hegjlee®e ce³ee&oerle jeneruee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) ueeskeÀefnleJeeoeR®³ee MeleHe$eeJej ÒekeÀeMe ìekeÀe.

2) ye´eïeCeebb®eer ke=À<Ceke=Àl³es ³eeJej ueeskeÀefnleJeeoeRveer keÀMeer ìerkeÀe kesÀueer?

5.4 ÒeeLe&vee meceepee®es keÀe³e&

jepee jece ceesnve je@³eveer DeeefCe l³eeb®³ee ye´eïees meceepeeves Yeejleele meeceeefpekeÀ yeoueemeeþer
HeÀej ceesþs DeeIee[er®es keÀece kesÀues. ye´eïees meceepee®es cenÊJee®es keÀece cnCepes De%eeveer pevelesuee
DebOeÞe×s®³ee keÀ®eeìîeeletve yeensj keÀe{tve l³eebvee KeN³ee %eevee®ee ÒekeÀeMe oeKeefJeCes. Oecee&®³ee
veeJeeKeeueer, meleer Je DemHe=M³eleemeejK³ee nerve ®eeueerjerleeR®es Heeef½eceel³eebkeÀ[tve JeeYee[s keÀe{C³eele
Deeues. keÀce& DeeefCe DeveskeÀ osJeleeb®³ee ieeWOeUecegUs efnot ceeCetme HetCe&HeCes ieeWOeUtve iesuee neslee. ye´eïees
 58
meceepee®³ee Deveg³ee³eebvee meeceeefpekeÀ megOeejCee nJeer nesleer. l³eebveer peeleer-J³eJemLesefJe©× ÒeKej ìerkeÀe
kesÀueer, eqðe³eeb®³ee meceepeeleerue mLeeveeefJe<e³eer l³eebvee DeefOekeÀ eE®elee nesleer. l³eecegUs meleer®es efvecet&ueve
Peeues®e Heeefnpes ³eeefJe<e³eer l³eeb®es þece cele nesles. l³eecegUs IeìveelcekeÀ yeoue Ie[Jetve eEno meceepeele
keÀener yeoue DeeCeeJesle ³eeyeeyele l³eebvee DeeMee nesleer.

Hejbleg F.me.1833 ceO³es jepeejececeesnve je@³e ³eeb®³ee efveOeveeveblej ye´eïees meceepee®es oesve Yeeie
He[ues. meYesleerue Je³eeves ueneve Demeuesues meom³e kesÀMeJe®ebêemesve ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer Flej meom³e
peceues. SJe{s®e veJns lej meceepe megOeejCes®ee ue{e DeefOekeÀ ÒeKej keÀ©ve Oeeefce&keÀ oebefYekeÀlesJej
me[slees[HeCeeves keÀesj[s Dees{ues. Heeef½eceel³e Je ef¸emleer efJe®eejebveer ÒeYeeefJele Peeuesues kesÀMeJe®ebê mesve
³eebveer peeleerJ³eJemLesJej nuuee ®e{efJeuee. meceepeeleerue DeveskeÀ ¢<ÒeJe=Êeer l³eeletve®e efvecee&Ce Peeu³ee
Deensle Demee l³eebvee efJeéeeme neslee. eEnot meceepeemeeþer, kegÀìgbyeemeeþer SketÀCe meceepemJeemL³eemeeþer ¿ee
megOeejCee iejpes®³ee Deensle DeeefCe Heg{erue veweflekeÀ Je Oeeefce&keÀ Òeieleermeeþerner megOeejCeeb®eer iejpe Deens.
³eemeeþer l³eebveer Denesje$e Òe³elve kesÀues. kesÀMeJe®ebêeveeb yebieeue®³ee peveleskeÀ[tve KetHe Òesce efceUeues. Hejbleg
l³eeb®³ee Hegjesieeceer DeeOegefvekeÀ efJe®eejebcegUs les meceepee®es DeeIee[er®es vesles osJeWêveeLe ìeieesj ³eeb®³eeHeemetve
ogjeJeues. lemes®e l³eeb®ee efceMeveN³eebmeejKee Glmeen DeeefCe meceepemegOeejCesmeeþer l³eebveer HetCe&HeCeeves
Jeentve Iesleues nesles. l³eeb®es kesÀJeU yebieeueceOeerue efMeef#ele Jeiee&keÀ[tve®e veJns lej cegbyeF& Je ceêeme
ÒeebleeceO³esner keÀewlegkeÀ Peeues. nUtnUt ye´eïeesmeceepee®eer HeeUscegUs yebieeue®³ee yeensj peeTve Jee{t ueeieueer.
HeCe l³eeuee KeleHeeCeer cee$e HeÀkeÌle cenejeä^ele®e efceUeues.

kesÀMeJe®ebê mesve cegbyeF&ceO³es F.me.1864 ceO³es Deeues HeCe les peveles®es cnCeeJes lemes ue#e JesOetve
IesT MekeÀues veenerle. ef¸eefmleve [e@yeerveves (Christine Dobbin) cnìu³eeÒeceeCes F.me.1867
ceOeerue l³eeb®³ee ogmeN³ee Yesìerveblej®e l³eebvee GlmHegÀle& Òeeflemeeo efceUeuee. HetJeea®³ee Hejcenbme meYes®es
meom³e Deej. peer. Yeeb[ejkeÀj, kesÀMeJe®ebê mesve ³eeb®³ee meeceeefpekeÀ-Oeeefce&keÀ efJe®eejeves YeejeJetve iesues
nesles.kesÀMeJe®ebê mesve ³eeb®³ee YesìerHetJeea cegbyeF&leerue meceepemegOeejkeÀebvee Oeeefce&keÀ yeoueebefMeJee³e meeceeefpekeÀ
yeoue DeMeke̳e Jeeìs. l³eeb®³ee Yesìerveblej l³eeb®³ee efJe®eejeb®ee ÒeYeeJe l³eeb®³eeJej He[uee. lemes®e cesjer
keÀejHeWìj ³ee FbeqiueMe meceepemegOeejkeÀ p³eebveer l³ee®e ojc³eeve cegbyeF&uee Yesì efoueer l³eebveerner Jew®eejerkeÀ
cebLeve kesÀues. HeefjCeeceer F.me.1867 ceI³es ÒeeLe&vee meceepee®eer mLeeHevee Peeueer.

ce@L³et ues[uex (Lederle) DeeefCe pescme ce@meueespe ³eebveer veceto kesÀu³ee ÒeceeCes ÒeeLe&vee
meceepee®³ee mLeeHevesceeies kesÀMeJe®ebê mesve vemetve [e@. Deelceejece Heeb[gjbie, oeoesyee Heeb[tjbiee®es YeeT Je
cesjer keÀejHeWìj ³eeb®ee cenÊJee®ee Yeeie Deens. ce@meueespe cnCeleele, pejeR kesÀMeJe®ebê mesve ³eebveer jepee jece
ceesnve je@³e ³eeb®³ee efJe®eejebletve Je ye´eïeesmeceepee®³ee mene³³eeves Heef½ece Yeejleele YejHetj veeJe keÀceeefJeues.
Hejbleg l³eeb®es keÀe³e& ns Oecee¥leje®³ee Yeerleerves DeefJeéeemeeves®e Heeefnues pee³e®es.

efJe®eejJebleebceO³es SkeÀ SkesÀMJejJeeo DeefOekeÀ ueeskeÀefÒe³e Peeuee neslee. eEnot Oecee&leerue oebefYekeÀlesJej
DeeIeele Je ef¸e½eve Oecee&leerue peer efveleerleÊJes meebefieleueer nesleer l³eeJej efJeéeeme Demes SketÀCe ef®e$e nesles
DeeefCe ns meJe& ye´eïees meceepeeefMeJee³e Meke̳e veener Demes l³eebvee Jeeìs. HeCe Demes keÀjCes cnCepes
eEnotOecee&Heemetve HejeJe=Êe nesCes, yener<ke=Àle nesCes, Me$etlJe efvecee&Ce keÀjCes DeeefCe ÒeebleeceOeerue pevelesJej
keÀenerner ÒeYeeJe vemeCes Demes nesles. ues[uex efuenerleele, ``Kejslej [e@.Deelceejece Heeb[gjbieebveer peer
SkesÀMJejJeeoer mebIeìvee meg© kesÀueer nesleer, efleuee®e ÒeeLe&vee meceepe cnCetve veeJe He[ues. ¿ee Oeeefce&keÀ
efJe®eejeb®³ee [e@keÌìjebvee DeeefCe l³eeb®³ee menkeÀeN³eebvee DeMee ÒekeÀej®ee Oece& nJee neslee pees l³eeb®eer
 59
yeewef×keÀ Je DeeefLe&keÀ YetkeÀ YeeieJet MekesÀue. lejerner l³eemeeþer l³eebvee eEnot Oecee&Heemetve HejeJe=Êe Jne³e®es
veJnles.''

5.4.1 ÒeeLe&vee meceepee®eer efMekeÀJeCe :

ÒeeLe&vee meceepee®eer leÊJes ye´eïees meceepeeÒeceeCes®e nesleer. leer SkeÀ DeeefmlekeÀ ®eUJeU nesleer.
Heeef½eceel³e efMe#eCe Je Hegjeleve JewoerkeÀ meenerl³e Je leÊJe%eeve ³eeb®ee lees HeefjHeekeÀ neslee. l³eebveer
Hejceséejeme DeeHeuee efHelee Je Òel³eskeÀ J³ekeÌleerme DeeHeuee yebOet ceeveues. lemes®e SkeÀe HejceséejeHes#ee peemle
osJeeb®eer GHeemevee, Jeso, cetleeaHetpee Je yeefueoeve ³eemener efJejesOe kesÀuee. lemes®e SkeÀ®e Oece&ûebLe Je
peeleerJ³eJemLes®es efvece&tueve ³eeJejner Yej efouee. Hejbleg meYes®³ee meom³eebveer meowJe mJele:uee Hegjesieeceer
efJe®eejeb®es eEnot®e ceeveues. Goe. Òeesìsmìbì ÒeceeCes eEnot Oecee&leerue ìekeÀeT ®eeueerefjleer yeouetve, veJeerve
Meg× mJe©Hee®ee Oece& mLeeHeve keÀjeJee Demes l³eebvee Jeeìs.

meceepeeme DeveskeÀ meeceeefpekeÀ megOeejCee DeHesef#ele nesl³ee Goe. yeeueefJeJeen ÒeefleyebOe, efJeOeJee
Hegve&efJeJeen,eqðe³eeb®³ee efMe#eCeemeeþer Heg{ekeÀej DeeefCe peeleer J³eJemLes®es HegCe& G®®eeìve. Hejbleg
meceepeeceOeerue vesles ceb[UeRveer Oeeefce&keÀ cegÎs G®euetve Oejues. keÀejCe meeceeefpekeÀ cegÐeebHes#ee Oeeefce&keÀ yeoue
l³eebvee DeefOekeÀ cenÊJee®es Jeeìues. l³eeletve®e meeceeefpekeÀ efJekeÀeme DeeHemetkeÀ®e Meke̳e Deens Demes l³eebvee
Jeeìs. ÒeeLe&veemeceepee®³ee Oeeefce&keÀ efJeOeerceO³es jefJeJeej®eer mesJee, jefJeJeej MeeUe, le©Ce DeeefmlekeÀ mebIe
DeeefCe Heesmìue efceMeve p³eeÜejs les Oeeefce&keÀ meenerl³e Heesmìeves HeeþefJeCes. ³ee keÀe³ee&®ee DebleYee&Je neslee.
`megyeesOe Heef$ekeÀe' l³eebb®es cegKeHe$e nesles. Jeeef<e&keÀ DeeefmlekeÀ Heefj<eo ojJe<eea Iesleues peeF&. p³eeÜejs ye´eïees
Je ÒeeLe&vee meceepee®es keÀe³e&keÀlex SkeÀ$e ³esle.

5.4.2 ceneosJe ieeseEJeo jeve[s (F.me.1842-1901) DeeefCe je.iees. Yeeb[ejkeÀj

(F.me.1837-1925)
ceneosJe ieeseEJeo jeve[s Je jeceke=À<Ce ieesHeeU Yeeb[ejkeÀj ns ÒeeLe&vee meceepee®es DeeoMe&
DeeOeejmlebYe nesles. l³eebveer meceepee®eer leeeqÊJekeÀ yewþkeÀ Je Oeeefce&keÀ Þe×emLeeves J³eJeefmLele ceeb[ueer
nesleer. jeve[W®³ee 'Atheist's Confession of God' ³ee efveyebOeele meceepeeuee Oece&Meem$ee
HeefuekeÀ[ues %eeve l³eebveer osT kesÀues. l³eebveer Yeeb[ejkeÀjeb®³ee yejesyejerves legkeÀejece cenejepeeb®³ee YekeÌleer
%eevee®³ee DeeOeejs meceepee®³ee leÊJe%eevee®eer ceeb[Ceer kesÀueer.

l³ee®e keÀeUele l³eebveer meceepeeleerue DeleerGlmeener meceepemegOeejkeÀebvee keÀþesj HeCe ceeefce&keÀ

GHeosMe kesÀuee. l³eeb®³ee celes, Yeejleer³e meceepeeuee meJee¥efieCe meJe&keÀ<e yeoueeb®eer Deel³ebeflekeÀ iejpe
Deens. kesÀJeU SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee efJekeÀemee®eer iejpe veener, kesÀJeU YeeJeves®³ee Deenejer peeTve ¬eÀebleer
nesle vemeles lej leUeieeUeHeemetve meJe& ueeskeÀeb®ee meeceeefpekeÀ, Oeeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, jepekeÀer³e
efJekeÀeme keÀmee nesF&ue ns HeenCes peemle pe©jer®es Deens. l³eebvee keÀUtve ®egkeÀues nesles keÀer, Deelee
meceepeele yeoue ne DeHeefjne³e& Deens. Hejbleg l³eebvee yeoue cnCepes veJeerve keÀenerlejer MeesOetve keÀe{Ces
Demes veJns lej DeeHeu³ee mece=× Òee®eerve Feflenemee®eer HegvejeJe=Êeer keÀjCes Demes DeHesef#ele nesles. jeve[s®³ee
celes, megOeejkeÀebveer meceepeeHeemetve otj peeTve, G®®e mLeeveer peeTve yemeCes veJns lej mJele:®³ee
Keepeieer peerJeveeyeeyele le[pees[ keÀ©ve meceepee®³ee meJee¥efieCe efJekeÀemeemeeþer Òe³elve keÀjCes.

ÒeeLe&vee meceepeeceO³es pejer Fbûepeer efMeef#ele G®®epeeleer³e J³ekeÌleer Demeu³eelejer l³eebveer l³eeb®eer
®e®ee&me$es ner vesnceer cejeþerle®e þsJeueer peele, Fbûepeer eEkeÀJee mebmke=ÀleceO³es veJns ns cenÊJee®es Deens.
 60
[e@efyeve cnCeleele :
``.... cejeþer Yeeef<ekeÀ JekeÌles ns mJeeYeeefJekeÀefjl³ee meble legkeÀejeceeb®³ee DeYebieekeÀ[s PegkeÀues
keÀejCe l³eele J³ekeÌle kesÀuesueer J³eeqkeÌleceOeerue YekeÌleer, ÒeeLe&vee meceepeele efometve ³esle nesleer.'' jeve[s
l³eeveblej mHeä keÀjleele keÀer, YekeÌleer ceeiee&leerue mebleebJej®eer Þe×e ns oeKeJetve osles keÀer ÒeeLe&vee meceepe
ner kesÀJeU Fbûepeer, efMeef#ele, Menjer Yeeieeleueer ®eUJeU veener³es lej osMee®³ee YetlekeÀeUeMeer efle®es ¢{
veeles Deens DeeefCe keÀesCel³eener þjeJeerkeÀ Oece& Jee peeefleMeer keÀesCeleener mebyebOe veener.

Sve. peer. ®eboeJejkeÀj ³ee ÒeeLe&vee meceepee®³ee DeO³e#eebveer SkeÀ SkesÀMJejJeeoeJej Yej efouee
DeeefCe J³ekeÌleerJ³ekeÌleerleerue yebOet Òesce Je ceeveJeleeJeeoer leÊJeeb®ee HegjmkeÀej ³eebme DeeOegefvekeÀ Òeieefle®eer
ieg©efkeÀuueer ceeveueer. F.me.1909 ceO³es les efuenerleele,

``p³eebveer ¿ee ÒeeLe&veemeceepee®eer mLeeHevee kesÀueer, l³eebvee peeCeJeues keÀer peesHe³e¥le DeeHeCe
ceeCemeeceeCemeeleerue Sske̳eYeeJevee Jee{Jele veener leesHe³e¥le DeeHeCe meejs SkeÀe®e Hejceséeje®eer ueskeÀjs
Deensle. ¿ee veel³eeves yeebOeJe Deenesle ner YeeJevee Je=eq×biele nesCeej veener. Yeejle ne Flej osMeeb®³ee
ceeveeves keÀceer Òeiele, efJeYeeieuesuee, ogYebieuesuee, mJele:®ee keÀejYeej mJele: keÀjC³eeme DemeceLe& DeeefCe
Yeejleer³e cee$e peieeleerue meJe&Þesÿ JebMee®es ueeskeÀ, DeMeer efJemebieleer HeneJe³eeme efceUles.''

5.4.3 ÒeeLe&vee meceepee®ee Nneme :

DeveskeÀ oMekesÀ, ÒeeLe&vee meceepee®ee efJekeÀeme nesle jeneruee. DeveskeÀ eEnot Je efyeiej eEnot ÒeeLe&vee
meceepeekeÀ[s DeekeÀef<e&le Peeues. F.me.1868 ceO³es cegbyeF&®ee HesHej `eEnot megOeejkeÀ' (Hindu
Reformer) ³eebveer cnìues keÀer ÒeeLe&vee meceepee®ee Oece& ne JeweféekeÀ Oece& nesC³ee FlekeÀe®e meceLe&
neslee.

DeMee DeefleMe³eeskeÌleerHetCe& DeeMe³eeJ³eefleefjkeÌle ÒeeLe&vee meceepe ne FbeqiueMe efMeef#ele ye´eïeCeeb®ee®e

Òeeble jeneruee. [e@. Deelceejece Heeb[gjbie mees[ues lej meceepee®es Flej meom³e SkeÀlej ef®elHeeJeve eEkeÀJee
meejmJele ye´eïeCe nesles. l³eeb®³ee megyeesOe Heef$ekesÀceOetve ye´ecnCeeb®ee Jej®e<cee efometve ³esF&ue. l³eele Demes
efuenues nesles keÀer, Yeejleeleerue Jew®eeefjkeÀ Heg{ejuesueer peele ner ye´ecnCeeb®eer nes³e. jepekeÀer³e o=äîee l³eeb®es
ÒeeefOeke̳e keÀceer Peeues. Hejbleg meeceeefpekeÀ Je yeewef×keÀ HeeleUerJej les Flej pevelesHes#ee Þesÿ®e Deensle.
Je=ÊeHe$eeves meceepe megOeejkeÀebvee ye´eïeCeslej ueeskeÀeb®³ee Flej YeeweflekeÀ iejpeebJej (efMe#eCeeKesjerpe) ue#e
osC³eeme meebefieleues.

l³eecegUs ÒeeLe&vee meceepe keÀOeer®e ceesþîee ÒeceeCeele Òeefme× nesT MekeÀuee veener. F.me.1872
He³e¥le l³eele 68 meom³e Je 150-200 menevegYetefle osCeeN³ee HewkeÀer nesles. Hejbleg Òel³e#e keÀe³e&Jeener
keÀener efJeMes<e veJnleer. Deej. peer. Yeeb[ejkeÀjebvee ns MesJeìer ceev³e keÀjeJes ueeieues keÀer, mene Je<ee¥®³ee
keÀeUele meYesves keÀenerner meeO³e kesÀuesues veener. jeve[s, Yeeb[ejkeÀj Je Flej vesl³eebveer meceepeeuee GÎsMetve
peer efJevebleer kesÀueer nesleer, l³ee®ee keÀenerner GHe³eesie Peeuee veener. meceepeeceO³es SkeÀesHee veeboeJee,
efJe®eejeb®eer osJeeCe-IesJeeCe JneJeer, ³ee GÎsMeeves DeveskeÀ Òe³elve keÀjC³eele Deeues lejerner Fbûepeer efMeef#ele
ueeskeÀebvee Heef½ece Yeejleeleerue ueeskeÀebHeemetve ogjeJee®e Jeeìuee. Sce.Sce. kegbÀìs 1869 ceO³es cnCeleele
cejeþer meceepe leerve Yeeieele efJeYeeieuee iesuee. Fbûepeer-efMeef#ele Je Meeðeer p³eeb®es Hegjeleve mebmke=Àle
efJeÐesJej Þe×e nesleer DeeefCe DeefMeef#ele iejerye pevelee, Je ðeer³ee DeeefCe Heg©<e. meceepeeleerue ¿ee leerve
mlejebJejerue leCeeJe Jee{le iesuee. SkeÀesefCemeMes meeþ®³ee oMekeÀe®³ee MesJeìer MesJeìer meceepemegOeejCes®ee
 61
ne Jeeo DeefOekeÀ®e iebYeerj Je peneue yeveuee. ÒeecegK³eeves efJeOeJee HegveefJe&JeeneJe©ve DeveskeÀ G®®ekegÀueerve,
ÒeefleYeeJeble ye´eïeCe Je cejeþe mejoejebvee meceepeele yeoue vekeÀes neslee. lemes®e meeOes ye´eïeCe Je cejeþe
meceepeeleerue ueeskeÀ HegpeeN³eeb®es®e SskeÀle. Fbûepeer efMeef#ele ueeskeÀebveer ns HeìJetve osC³ee®ee Òe³elve kesÀuee keÀer,
efJeOeJee efJeJeen ne keÀener meeceeefpekeÀ yeoue vemetve Keje DeLe& Deens.

5.4.4 ÒeeLe&vee meceepee®es cenÊJe :

SketÀCe efJe®eej keÀjlee ÒeeLe&vee meceepe cnCeeJeer leMeer megOeejCee keÀ© MekeÀuee veener. kesÀJeU
megefMeef#ele G®®ekegÀueerve ueeskeÀeb®eer mebcesueves ³ee J³eefleefjkeÌle keÀener meeO³e Peeues veener. lejerner Sce.peer.
jeve[s Je Deej. peer. Yeeb[ejkeÀjeb®³ee keÀeUele meceepe KetHe ÒeYeeJeer neslee. l³eeb®³ee meom³eebcegUs
meceepeeceO³es veJe peeie=leer Peeueer DeeefCe ceeveJeles®³ee efJeefJeOe Debieeb®ee DeeefCe eEnot meceepeeleerue
ÒeecegK³eeves cenejeä^eleerue leUeieeUeleerue ueeskeÀebHe³e¥le efJe®eejeb®eer iebiees$eer peeTve Heesn®eueer. meYes®³ee
DeeÞe³eeKeeueer efJeOeJee HegveefJe&Jeene®eer ®eUJeU ®eeuet®e jenerueer. Hejbleg HegveefJe&JeenebJej DeveskeÀ DeeIeele
nesle®e jenerues. meceepemegOeejCes®³ee Glmeene®³ee Yejele meceepeeves F.me.1881 ceO³es Heb{jHetj ³esLes
SkeÀ mebmLeeHekeÀ efveJeeme Je DeveeLeeÞece leey³eele Iesleuee. lemes®e ieYe&Jeleer efðe³eebmeeþer oJeeKeevee Je
DeveeLeebmeeþer Iejs ner mLeeHeve kesÀueer. F.me.1882 Heemetve l³eebveer eqðe³eebmeeþer meeceeefpekeÀ Je Mew#eefCekeÀ
#es$eele ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀe³e& kesÀues. lemes®e ðeer mene³³ekeÀeme Meeðeer³e %eeve osC³ee®eerner J³eJemLee
kesÀueer.

meceepeeves HegCes, Denceoeyeeo, megjle, keÀje®eer DeeefCe Flej$e MeeKee GIe[u³ee. meom³eebveer
mJele:®³ee veeJeeves meceepeeleerue meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ JeeF&ì ®eeueerefjleeRJej efìkeÀe kesÀueer DeeefCe
eEnotOecee&le keÀener megOeejCee keÀ©ve mJeeefYeceeve peeie=le þsJeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues. l³eeb®ee peeieeflekeÀ
Oece&Jeeo ne yeouel³ee keÀeUe®es ÒeeflekeÀ neslee DeeefCe l³ee®eyejesyej ef¸e½eveefceMeveN³eebveer pees eEnotlJeeJej
nuuee kesÀuee neslee, l³eeme ÒeeflejesOe keÀjC³ee®ee Òe³elve neslee. ¿ee peeieeflekeÀ Oecee&yeeyele ues[uex
cnCeleele,`` keÀce&þ Oecee&®³ee keÀesCel³eener yes[îeebvee ve pegceevelee, kesÀJeU J³ekeÌleer, Jemlegefveÿlee DeeefCe
meodmeodefJeJeskeÀyegodOeerJej lees DeeOeejerle neslee.''

ÒeeLe&vee meceepee®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥veer JeemleefJekeÀlee DeesUKeueer nesleer. F.me.1872 ceO³es

Deej.peer. Yeeb[ejkeÀjeb®³ee DeO³e#elesKeeueer `LesF&mì' DeeefmlekeÀ ner meesmee³eìer mLeeHeve kesÀueer
nesleer.l³ee®ee cetU GÎsMe Oecee&®ee Keje ¢äerkeÀesve ÒekeÀeMeele DeeCeCes, JeemleJeleeJeeoer megOeejCee Je ³eesi³e
Jele&CetkeÀ ne neslee. DemeesefmeSMeveves DeveskeÀ meefcel³eeb®eer mLeeHevee kesÀueer, p³eeÜejs l³eeb®³ee
keÀe³e&keÀl³ee¥ceO³es les efMe#eCee®ee Òemeej keÀ© MekeÀleerue. pejer ÒeeLe&vee meceepee®³ee DeeefCe LesF&mì
DemeesefMeSMeve®³ee keÀuHevee ¿ee ke=ÀleerHes#ee peemle cenÊJeekeÀeb#eer nesl³ee. l³eeb®es meom³e ns keÀceer ÒeceeCeele
Jee keÀceer Jesieele keÀe Demesvee, HeCe l³eeb®ee JeemleJeleeJeeoer megOeejCeebJej peemle Yej neslee. l³eebveer
meeceeefpekeÀ megOeejCeebvee Oeeefce&keÀ HeeþyeU osC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. 1887 ceO³es jeve[Wveer Yeejleer³e
meeceeefpekeÀ Heefj<eos®eer mLeeHevee kesÀueer. ÒeeLe&vee meceepee®es meom³e Yeeb[ejkeÀj Je ®eboeJejkeÀjebveer
Heefj<eosceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[ueer.
 62
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
1) ÒeeLe&vee meceepee®³ee $eemee®eer keÀejCes meebiee.
2) ÒeeLe&vee meceepee®³es cenÊJe Lees[ke̳eele meebiee.

5.5 meceejesHe

Heeef½eceel³e efMe#eCeeves Yeejleer³e meceepee®es Hegve©ppeerJeve (Renaissance) Peeues. ³ee

keÀeUele DeveskeÀ meeceeefpekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ, Oeeefce&keÀ Je jepekeÀer³e #es$eele Yeejleele yeoue Peeues.

Yeejleer³e efJe®eejJeble Yeejleeleerue, meceepeeleerue ogä ®eeueerefjleer®ee Je ÒeJe=ÊeeR®ee veJ³eeves efJe®eej

keÀ© ueeieues. l³eebvee peeCeerJe Peeueer keÀer Yeejlee®es ceeieemeuesHeCe ns cegK³ele: ogä ®eeueerjerleer, Oeeefce&keÀ
Je meeceeefpekeÀ ©{er Je HejbHeje Deensle.

5.6 ÒeMve

1. Hejcenbme meYes®ee meboYe& osTve, oeoesyee Heeb[tjbie ¿eeb®es keÀe³e& efJeMeo keÀje.
2. ieesHeeU njer osMecegKe ³eeb®³ee keÀe³ee&®eer efceceebmee keÀje.
3. meceepeeleerue ogä®eeueerefjleer®es efvecet&ueve keÀjC³eemeeþer ÒeeLe&vee meceepeeves kesÀuesu³ee keÀe³ee&Jej
ÒekeÀeMe ìekeÀe.


 63

6
meeceeefpekeÀ megOeejCee - (De)
IeìkeÀ j®evee :

6.0 GefÎäîes
6.1 ÒemleeJevee
6.2 eqðe³eebefJe<e³ekeÀ megOeejCee
6.3 v³ee³ecetleea jeve[s DeeefCe meeceeefpekeÀ Heefj<eo
6.4 meceejesHe
6.5 ÒeMve

6.0 GefÎäîes

1) eqðe³eeb®³ee meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ yeouee ceeie®³ee Ieìvee peeCetve IesCes Je l³eemeeþer pes Òe³elve
keÀjC³eele Deeues, les peeCetve IesCes.
2) v³ee³ecetleea jeve[s ³eeb®es Yeejleer³e meeceeefpekeÀ Heefj<eos®³ee meboYee&le keÀe³e& mecepeeJetve IesCes.

6.1 ÒemleeJevee

eqðe³eeb®³ee meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ mlejeJejerue yeouee®es mebHetCe& efJeJes®eve ³ee DeO³ee³eele kesÀues
Deens. meceepemegOeejkeÀebveer p³ee Oew³ee&ves eqðe³eeb®³ee Dev³ee³eeuee Jee®ee HeÀes[ueer, l³ee keÀeUeleerue
HeefjefmLeleer ue#eele Ieslee, ns kesÀJeU DeMeke̳e nesles. jeve[s meejK³ee veeceJeble J³ekeÌleer p³eebvee ³ee
keÀe³ee&meeþer HetCe& JesU oslee ³esle veJnlee l³eebveer meeceeefpekeÀ meYee mLeeHeve kesÀu³ee, pesCeskeÀ©ve DeefOekeÀ
pevemecetn DeekeÀef<e&le nesF&ue. meceepemegOeejkeÀeb®es efJe<e³ekeÀ megOeejCeeb®es keÀe³e& ³ee ÒekeÀjCeele mecepetve
IesCeej Deenesle.

6.2 eqðe³eebefJe<e³ekeÀ megOeejCee

Heef½ece Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer, DeeOeer®e veceto kesÀu³eeÒeceeCes, ÒeJeennerve Peeueer

nesleer. MebYej Je<ee&le HesMeJ³eeb®³ee keÀejkeÀeroeale peveles®eer meeceeefpekeÀ efmLeleer yeoueC³eemeeþer keÀener
GHe¬eÀce jeyeefJeues iesues . DeeefLe&keÀ¢äîee cenejeä^ yebieeueHes#ee iejerye neslee. Mesleer, J³eeHeej, GÐeesieOebos
³ee meieȳeele®e lees ceeieemeuesuee neslee. pejer jep³ekeÀlex Je Òepee ³eeb®³eele meec³e Demeues lejer cenejeä^
Flej Yeejleeleerue ÒeebleeÒeceeCes®e peeleer J³eJemLesves HeesKejuee neslee. meble legkeÀejece Je veeceosJe
³eebmeejK³ee mebleeb®³ee efMekeÀJeCeer J³eefleefjkeÌlener, cenejeä^eleerue pevelee DebOeÞe×eUt Je HejbHeje ©{eRveer
 64
peKe[uesueer nesleer. efJe®eejebceO³es keÀenerner yeoue veJnlee. ceneje<ì^e®³ee yeN³ee®e Yeeieele Yeeieele
Jew®eeefjkeÀ ceeieemeuesHeCee neslee. HeÀkeÌle Oeeefce&keÀ yeeyeleerle keÀce&þ DeeefCe meveeleveer J³ekeÌleer®e
meceepemegOeejCes®³ee efJe©× nesl³ee Demes veJns lej Òel³eskeÀ peeleer mecetneleerue J³ekeÌleer peer efye´ìerMeeb®³ee
DeefOeHel³eeKeeueerue cegbyeF&le ³esTve DeeefLe&keÀ ¢äîee mebHeVe Peeueer nesleer DeMeer J³ekeÌleer meceepe
megOeejCes®³ee efJe©× nesleer. eqðe³eeb®eer HeefjefmLeleer HeÀej®e nueeKeer®eer nesleer. Sme. veìjepeveves oeKeJetve
efou³ee ÒeceeCes, ueive, kegÀìgbye-mebHeÊeer, JeejmeenkeÌkeÀ, efJeOeJes®es mLeeve Demes DeveskeÀ cegÎs eqðe³eeb®³ee
efJejesOeele ueeoues iesues nesles. meceepeeceO³es meieȳeele peemle íU eqðe³eeb®ee Jne³e®ee.

eqðe³eeb®³ee ³ee ÒeMveebvee keÀener ³egjesefHe³eve ef¸e½eve efceMevejer, HeeM®eel³e efMeef#ele ye´eïeCe Je
Heejmeer ueeskeÀebveer Jee®ee HeÀes[ueer. cegbyeF&ves meJe& cenejeä^e®es Heg{ejerHeCe kesÀues. veeceJeble meceepemegOeejkeÀ
ceneosJe ieeseEJeo jeve[s , yeer.Sce. ceueyeejer, Sme.Sme. yeWieeueer, keÀjmeveoeme cegUpeer, p³eesefleyee HegÀues,
Heb[erlee jceeyeeF& DeeefCe [er.kesÀ. keÀJex ³eebveer eqðe³eeb®³ee GlLeeveemeeþer Dee³eg<³e Jes®eues. Goe. jeve[s
DeeefCe l³eeb®³ee Yeejleer³e meeceeefpekeÀ Heefj<eosves keÀener cenÊJee®es ÒeMve pemes yeeueefJeJeen DeeefCe efJeOeJee
efJeJeen ns G®euetve Oejues Je l³eele l³eebvee keÀener ÒeceeCeele ³eMener Deeues.eqðe³eeb®³ee meeceeefpekeÀ
meebmke=ÀeflekeÀ mLeevee®³ee yeouee®³ee efveefceÊeeves DeveskeÀ ÒeMveeb®ee TneHeesn keÀjlee ³esF&ue. SkeÀesefCemeeJ³ee
MelekeÀele, eqðe³eeb®es efMe#eCe, efJeOeJee Hegve&efJeJeen, DeeefCe yeeueefJeJeen ns ÒeMve Del³eble iebYeerj Peeues nesles.

6.2.1eqðe³eeb®es efMe#eCe :
F.me.1848 ceO³es cenelcee peeseflejeJe HegÀueWveer cegueeRmeeþer Heefnueer MeeUe meg© kesÀueer.
`DemeesefMeSMeve Dee@HeÀ Fb[er³ee ³ebiecesve' ves cegbyeF& Òeeblee®³ee oKKeve ÒeYeeieele cegueeR®³ee MeeUe GIe[u³ee.
ke@ÀHìve uesmìj, lesJne®es efMe#eCe efvejer#ekeÀ (oKKeve ÒeYeeie) efuenerleele, ``cegueeR®³ee MeeUe cegueeb®³ee
yejesyejerves megª keÀjC³eele keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee $eeme Peeuee veener.''

ÒeeLe&vee meceepee®³ee mLeeHevesves meceepe megOeejCesuee ®eeuevee efceUeueer. Deej.meer. cepegceoejebveer

efueneru³eeÒeceeCes, yee@cyes Òesefme[Wmeer®³ee eqðe³ee Flej ÒeebleeHes#ee peemle mJeleb$e nesl³ee. cejeþe eqm$e³eebveener
He[oîee®eer He×le veJnleer. ³eeGueì Heef½ele Yeejleeleerue eqðe³eebvee efMe#eCee®eerner HejJeeveieer vemes.
meenefpekeÀ®e keÀener Fbûepeer-efMeef#ele efve½e³eer le©Ceebveer cegbyeF& Je HegCes ³esLes eqðe³eebmeeþer efMe#eCee®eer
®eUJeU meg© kesÀueer. l³eeb®³ee ³ee Òe³elveebvee SueHeÀervmìve Fefmììîetì cegbyeF&®³ee ÒeeO³eeHekeÀebveer ceole
kesÀueer. ³ee Glmeener le©Ceebveer `mìg[bìmed efueìjjer De@C[ mee³eefvìHeÀerkeÀ meesmee³eìer' mLeeHeve kesÀueer.
meesmee³eìerves eqðe³eeb®³ee efMe#eCee®es cenÊJe ueeskeÀebHe³e¥le Heesn®eC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. l³ee yeeyeleer
iegpejeLeer %eeve ÒemeejkeÀ ceb[UeRveer Heg{ekeÀej Iesleuee. HeejMeer meceepemegOeejkeÀ, oeoeYeeF& veewjewpeeRvee
keÀUues nesles keÀer, kesÀJeU Mesþ J³eeHeejer ueeskeÀebkeÀ[tve®e eqðe³eeb®³ee efMe#eCe mebmLeebmeeþer Hewmee GYee jent
MekeÀlees. SHeÀ. meer.yeeveepeer DeeefCe keÀecee kegÀìgbefye³eebveer mJele:®³ee cegueeRvee efMe#eCe osTve Je cegueeR®³ee
MeeUebmeeþer Hewmee HegjJetve SkeÀ DeeoMe& GYee kesÀuee. ³eemeeþer keÀce&þ HeejM³eebkeÀ[tve efJejesOe kesÀuee iesuee.
F.me.1852 He³e¥le ®eej MeeUe mLeeHeve keÀjC³eele Deeu³ee nesl³ee. l³eele 371 efJeÐeeLeea nesles.
F.me.1857 ceO³es Sme.Sme yeWieeueer DeeefCe l³eeb®³ee efce$eebveer `ðeer yeesOe'ner HegefmlekeÀe meg© kesÀueer.

HeejMeer MeeUebvee efceUeuesu³ee ³eMeekeÀ[s Heentve cejeþer DeeefCe iegpejeLeer ceeO³ecee®³ee MeeUe
F.me.1849 ceO³es peieVeeLe MebkeÀj Mesþ ³eeb®³eekeÀ[tve DeeefLe&keÀ ceole IesTve meg© keÀjC³eele Deeu³ee.
HeejMeer DeeefCe iegpejeLeer mecegoe³eeleerue cegueeRvee l³eeb®³ee Þeerceble Mesþ ueeskeÀebkeÀ[tve DeeefLe&keÀ ceole nesF&.
Hejbleg cejeþer mecegoe³eele cee$e kegÀCeer Þeerceble Mesþ vemeu³eeves HewMee DeYeeJeer cejeþer MeeUeb®es neue nesle.
 65
leLeeHeer peieVeeLe MebkeÀj Mesþ mees[ues lej keÀener SequHeÀvmeìve Feqvmììîet쮳ee meom³eebveer pemes YeeT
oepeer Jeiewjsveer ceeefmekeÀ Jeie&Ceer ieesUe keÀ©ve MeeUebveer DeeefLe&keÀ ceole osT kesÀueer. DeMee®e ÒekeÀejs
De[KeUle keÀe nesF&vee HeCe ðeer-efMe#eCeeuee meg©Jeele Peeueer.

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GlejeOee&le Yeejle mejkeÀejves eqðe³eeb®³ee efMe#eCeemeeþer DeefleMe³e

ue#e HegjefJeues. F.me.1882-83 ®³ee ojc³eeve efMe#eCe ceb[Ueves (Education
Commission) cegueeR®³ee efMe#eCee®³ee meboYee&le DeveskeÀ megOeejCee kesÀu³ee.

cegueeR®³ee G®®e efMe#eCeemeeþer, cegbyeF& eEkeÀJee HegC³eele keÀesCeleerner mebmLee veJnleer. lejermeg×e
cegbyeF&leerue veeceJeble ceneefJeÐeeue³es Goe. SequHeÀvmìve, efJeumeve, meWì PesefJeDeme&, HegC³ee®es HeÀi³eg&meve,
lej meebieueer®es JeseEuei[ve ceneefJeÐeeue³e cegueeRmeeþer Kegueer nesleer. Sce. peer. jeve[s, [er. kesÀ. keÀJex,
Heb[erlee jeceeyeeF& ³eebveer cenejeä^ele cegueeR®³ee efMe#eCeemeeþer DeLekeÀ Òe³elve kesÀues, l³eebveer ceesþe neleYeej
ueeJeuee. peer. kesÀ. ieesKeueW®³ee Yeejle mesJekeÀ meceepeeves ðeer efMe#eCeemeeþer HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej efveOeer
GYeejCeer kesÀueer.

efJeHeerve ®ebê Heeue ³eebveer F.me.1881 ceO³es cnìuesues Jeeke̳e veceto keÀjCes iejpes®es Deens.
``cegbyeF& yebieeueHes#ee ðeer efMe#eCee®³ee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ mlejeJej eqðe³eeb®³ee yeeyeleerle HeÀej®e
DeeIee[erJej nesleer. eqðe³eeb®ee meceepeele JeeJejleevee ceeskeÀUsHeCee ceeP³ee ue#eele Deeuee.'' Hejbleg Sme.[er.
peeJe[skeÀjebveer cnìu³eeÒeceeCes HegCes DeeefCe Flej Debleie&le Yeeieele Deieoer efMekeÀuesu³ee ueeskeÀebceO³esner Je
mejoej Je ye´eïeCe peeleerlener DeefleMe³e keÀce&þHeCee Je DebOekeÀej DeesleÒeesle Yejuee neslee. ³ee®es Òel³eblej
`ÒeYeekeÀj'ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee uesKeele ³esles. jeve[s, DeeiejkeÀj DeeefCe HegÀues ³eebmeejK³ee
meceepemegOeejkeÀebvee, `meeJe&peefvekeÀ meYee' meejK³ee meboYee&ceeHe&Àle meceepeeceO³es peer DebOeÞe×e,
peeleer³eeleer®eer peeUerpeUceìs ef®ekeÀìueer nesleer, cegK³ele: eqðe³eeb®³ee meeceeefpekeÀ efmLeleer meboYee&le, l³ee
efJe<e³eer DeLekeÀ Òe³elve keÀjeJes ueeieues. lejermeg×e l³ee keÀeUele HegC³eeuee cegbyeF& Òeeblee®eer jepekeÀer³e Je
meebmke=ÀeflekeÀ jepeOeeveer mecepeues pee³e®es.

6.2.2 efJeOeJee HegveefJe&Jeen Je ðeer cegkeÌleer :

eEnot SkeÀef$ele kegÀìgbyeHe×leer ner Del³eble megefve³eesefpele DeMeer J³eJemLee nesleer. p³eele J³ekeÌleerHes#ee
kegÀìgbyee®eer DeesUKe peemle nesleer. l³eecegUs JeejmeenkeÌkeÀeJej eqðe³eeb®ee keÀener®e DeefOekeÀej veJnlee.
yengleskeÀ meJe& efve³ece l³eeb®³ee efJe©×®e nesles. eEnot efJeJeenemebmLee DeMee ÒekeÀejs yeveJeueer nesleer keÀer
kegÀìgbyee®eer mebHeÊeer ner kegÀìgbyeekeÀ[s®e jenerue. l³eecegUs meieȳeele peemle neue efJeOeJeeb®es Jne³e®es.

eEnotbmeeþer efJeJeen ns SkeÀ HeefJe$e yebOeve nesles. l³eecegUs les keÀe[ercees[ eEkeÀJee Heleer®es efveOeve
³eeHewkeÀer keÀesCel³eener keÀejCeeves legìt MekeÀle veJnles. pejer DeMee ÒekeÀej®³ee ®eeueerjerleer, efve³ece
G®®epeeleermeeþer nesl³ee. HeCe l³eeb®es DeJeuebyeve veer®epeeleerleerue ueeskeÀner He³ee&³eeves keÀjerle. efJeOeJee
HegveefJe&Jeeneme yeboer ner ³eeHewkeÀer®e SkeÀ Deì nesleer. ³ee meboYee&le efye´ìerMe v³ee³eeue³eeves, `eEnot efmeJnerue
keÀes[' DeHeerue kesÀues. eEnot Meeðeevegmeej cegueiee Peeuee vemeu³eeme Heg©<eeuee ogmejs ueive keÀjC³ee®ee
DeefOekeÀej Deens. Hejbleg keÀeueeblejeves pejer Helveerme cegueiee Demesue lejerosKeerue oesve eEkeÀJee peemle yee³ekeÀe
keÀjC³eeme Heleeruee HejJeeveieer osC³eele Deeueer.
 66
Hejbleg Heleerves DejsjeJeer keÀ©ve ogmejer Helveer Jee ðeer kesÀu³eeme, l³ee meboYee&le Helveerme keÀesCelesner
mebj#eCe osC³eele ³esle vemes DeeefCe pejer efle®ee veJeje vemesue lejer osKeerue efleuee Hegve&efJeJeeneme HejJeeveieer
efceUle vemes. efJeOeJesMeer eEkeÀJee efJeJeenerle ðeerMeer efJeJeen ne meeceeefpekeÀ DeHejeOe mecepeuee peeF&. ³ee
Demeu³ee efJeef®e$e Je ¬etÀj ®eeueerefjleeRletve megìC³ee®ee ceeie& cnCepes Fmueece eEkeÀJee ef¸e½eve Oece& HelkeÀjCes.
³ee Demeu³ee efJeef®e$e ®eeueerjerleeRcegUs Heeef½eceel³e efMe#eCeecegUs ÒeYeeefJele Peeuesu³ee le©Ceebveer
meceepemegOeejCeeb®es peesKe[ G®eueues. pemes ye´eïees meceepeeves yebieeueceO³es keÀe³e& kesÀues.

cegbyeF&le SueHeÀervmìve Feqvmììîet쮳ee meom³eebveer pemes oeoeYeeF& veewjespeer, oeoesyee Heeb[gjbie,

yeeU Meem$eer peebYeskeÀj, keÀjmeveoeme cegUpeer, yeeyee Heocevepeer, efJe<CetyegJee ye´ïe®eejer DeMee
meceepemegOeejkeÀebveer efJeOeJee efJeJeene®ee cegÎe G®euetve Oejuee. HegC³eele ueeskeÀnerleJeeoer ieesHeeU njer
osMecegKe, efJe<Ceg Meeðeer Heb[erle, Sce. peer. jeve[s ³eebveer ner ®eUJeU DeefleMe³e ÒeKej yeveefJeueer. efJeOeJee
efJeJeenemeeþer l³eebveer eEnot Meem$eebleerue JesoebveeosKeerue DeeJneve efoues. `Fbot ÒekeÀeMe' meejK³ee
Je=ÊeHe$eeletve efJeOeJee-efJeJeeneJej ÒekeÀeMe ìekeÀC³eele Deeuee. F.me.1866 ceO³es, megOeejkeÀebveer `efJeOeJee
efJeJeeneslespekeÀ ceb[UeR®eer' mLeeHevee kesÀueer. Hejbleg ³ee ceb[Ue®ee GÎsMe ce³ee&oerle neslee. G®®e peeleerleerue
efJeOeJeeb®ee Hegve&efJe®eej keÀjCes FleHele®e lees ce³ee&oerle neslee.

efJeOeJee-Hegve&efJeJeene®ee efJejesOener lesJe{e®e Jee{le neslee. HegC³eeleerue keÀener mLeeefvekeÀ ueeskeÀebveer

mejkeÀejuee, F.me.1856 ®³ee efJeOeJee efJeJeeneme ceev³elee osCeeN³ee keÀe³eÐee®ee efJejesOe keÀjCeeN³ee oesve
³eeef®ekeÀe HeeþefJeu³ee. eEnot Oecee&®³ee mebj#eCeemeeþer mebmLes®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. Meeðeer, Heb[erle
DeeefCe Flej keÀce&þ ueeskeÀ efJeOeJeeefJeJeen veecebpetj keÀjC³eemeeþer SkeÀ$e Deeues. Hejbleg megOeejkeÀ l³eebvee
SskesÀveele. efJe<Cet MeeðeeRveer F&MJej®ebo efJeÐeemeeiej ³eeb®es uesKe cejeþerle ©Heeblejerle kesÀues Je `Fbot
ÒekeÀeMe'ceO³es íeHeues. lemes®e oKKeve Òeebleeleerue meYeebceO³es efJeOeJee-efJeJeeneefJe<e³eer keÀce&þebJej IeCeeIeeleer
DeejesHe kesÀues. efJeOeJee HegveefJe&Jeenemeeþer keÀce&þebvee l³eebveer peenerj DeeJeenve kesÀues. cee®e& 1870 ®³ee
HegCes ³esLeerue peenerj meYesle MebkeÀje®ee³e& Je jekesÀéej ³eeb®³eeJej megOeejkeÀebveer Oecee&®es Kejs ©He
meceepeeHeg{s ve DeeCelee kesÀJeU keÀce&þeb®³ee oyeeJeeuee yeUer He[tve Oecee&®es Ye´ä ©He Heg{s kesÀu³ee®ee DeejesHe
kesÀuee. lejer meg×e efJeOeJee HegveefJe&Jeen ceb[Ueves veweflekeÀ efJepe³e Ieesef<ele kesÀuee. lees ³ee DeLee&ves keÀer
Jesoebleeves®e efJeOeJee-HegveefJe&Jeeneme cebpegjer efoueer Deens DeeefCe leesner keÀesCel³eener Heeef½eceel³e
efJe®eejmejCeer®ee DeeOeej ve Ieslee. Dee½e³ee&®eer ieesä cnCepes F.me.1870 ceO³es ³ee ®eUJeUer®ee Deble
SkeÀe efJeef®e$e Ieìvesle Peeuee. ieesHeeU njer osMecegKeebveer Denceoeyeeo ³esLes Òee³eef½ele IesTve Hejle
peeleerle ÒeJesMe efceUefJeuee. efJeOeJee efJeJeen meYes®³ee DeO³e#eeb®³ee ³ee Jele&CegkeÀercegUs meYes®³ee keÀe³ee&uee
HeÀej ceesþe OekeÌkeÀe yemeuee. F.me.1876 ceO³es efJe<Cet Meeðeer Heb[erleeb®³ee efveOeveeves meYesuee ogmeje
OekeÌkeÀe yemeuee. l³eeveblej®³ee SkeÀ oMekeÀe®³ee keÀeUele ner ®eUJeU Meeble Peeueer. lejerner cegbyeF& ³esLes ner
®eUJeU SkeÀe iegpejeleer meceepemegOeejkeÀeves, ceeOeJeoeme jIegveeLeoeme Je ÒeeLe&vee meceepeeves ®eeuet
þsJeueer. cen<eea OeeW[es kesÀMeJe keÀJeXbveerner efJeOeJee HegveefJe&Jeenemeeþer DeLekeÀ Òe³elve kesÀues. l³eebveer mJele:
efce$ee®³ee efJeOeJee yenerCeerMeer ieeWogyeeF&Meer efJeJeen keÀ©ve meJe& keÀce&þ eEnot DeeefCe l³eeb®³ee Je=ÊeHe$eebHeg{s
DeeoMe& GoenjCe þsJeues. Deej.peer. Yeeb[ejkeÀj Je Flej efce$eeb®³ee ceoleerves l³eebveer efJeOeJee efJeJeen
meYes®eer HegvemLee&Hevee kesÀueer. l³eebveer l³eeb®³ee megÆer®ee GHe³eesie meceepeeceO³es efJeOeJeeefJeJeenemebyebOeer peeie=leer
efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer kesÀuee. F.me.1896 ceO³es Heb[erlee jceeyeeF¥®³ee `Meejoe meove' Je©ve ÒesjCee
IesTve efJeOeJee ie=n mebmLee meg© kesÀueer. v³ee³ecetleea jeve[s Je Yeeb[ejkeÀj ner l³eele meeceerue nesles.
DeeOeerner l³eebveer efJeOeJee ie=n mebmLee keÀe{ueer nesleer p³ee®ee cegK³e GÎsMe efJeOeJee eqðe³eebvee J³eJemee³e
ceeie&oMe&ve Je ÒeefMe#eCe osC³eele Deeueer. Goe., Heefj®eejerkeÀe, efMeef#ekeÀe DeeefCe efMe#eCe IesTve mJele:uee
 67
DeeefLe&keÀ ¢äîee meyeue yeveefJeCes. l³ee®³ee mLeeHevesHeemetve F.me.1889 les 1915 He³e¥le efJeOeJee ie=n
mebmLesves 25 cenejeä^er³eve efJeOeJeeb®es HegveefJe&Jeen kesÀues.

DeMee ÒekeÀejs cegbyeF&-HegCes ³esLeerue meceepe megOeejkeÀeb®es DeLekeÀ Òe³elve, `FbotÒekeÀeMe' meejKes
Je=ÊeHe$e, efJeOeJee HegveefJe&Jeen mebmLee DeeefCe efJe<CegMeeðeer DeeefCe cen<eea keÀJex ³eeb®es keÀe³e& ³ee meJee¥®ee
HejerHeekeÀ cnCepes cenejeä^ele Ie[tve Deeuesues yeoue. efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleer He³e¥le
meceepemegOeejkeÀebvee eEnot Oecee&leerue efJeOeer, DeMeeðeer³e ¢<ìerkeÀesve p³eeuee JesoeceO³es keÀmeueener Meeðeer³e
DeeOeej veener cegK³ele: efJeOeJee Hegve&efJeJeene®³ee yeeyeleerle ns meceepeeuee HeìJetve osC³eele keÀener ÒeceeCeele
³eMe Deeues.

6.2.3 yeeue efJeJeen efvecet&uevee®es Òe³elve :

yeeue efJeJeenemeejKeer Del³eble ¬etÀj He×le Yeejleele Deveeoer keÀeueeHeemetve ®eeuele Deeuesueer Deens.
Òeeef®eve keÀeUeHeemetve ner SkeÀ meceepee®eer ©{er yeveueer. pejer yeeue efJeJeencegUs keÀener meeceeefpekeÀ Je
DeeefLe&keÀ ÒeMve megìle Demeues lejer meceepeemeeþer leer Del³eble IeelekeÀ DeMeer HejbHeje nesleer. cegK³elJes
keÀ©ve eqðe³eeb®es l³eele KetHe neue Jne³e®es. ueneve cegueer HeefjHekeÌJe nesC³eeDeeOeer®e ueive keÀjC³ee®eer He×le
Yeejleele meJe&®e Yeeieele ®eeuee³e®eer. kesÀJeU SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleeruee yeer.Sce. ceueyeejer,
Sce. peer. jeve[s, [e@. Deej. peer. Yeeb[ejkeÀj ³eebveer Demeu³ee meeceeefpekeÀ veweflekeÀ ¢äîee DeIeesjer
He×leeruee DeeJneve efoues DeeefCe leer yebo keÀjC³eeefJe<e³eer efpekeÀjer®es Òe³elve kesÀues. yebieeueceO³es nesle
Demeuesu³ee meeceeefpekeÀ yeouee®eer HeefjCeleer cnCetve efye´ìerMe mejkeÀejves F.me.1872 ceO³es Heeefjle
kesÀuee p³eevegmeej yeeueefJeJeen efJejesOe lemes®e efJeOeJee HegveefJe&JeeneJej HejJeeveieer osC³eele Deeueer.
keÀe³eÐee®³ee DebceueyepeeJeCeerveblej meg×e, yeeue efJeJeenemeejK³ee ¢ä ®eeueerefjleer cenejeä^ DeeefCe Flej
Òeeleeble ®eeuet®e jeneru³ee. yeeueefJeJeene®ee cegÎe F.me.1880 ceO³es HeejMeer meceepemegOeejkeÀ DeeefCe
Fb[erDeve mHeskeÌìsìj®es (Indian Spectator) mebHeeokeÀ yesnjecepeer Sce. ceueyeejer ³eebveer ÒekeÀeMeele
DeeCeuee. meceepeeleerue ³ee ognsjer og<ke=Àl³eebvee DeeUe IeeueC³eemeeþer l³eebveer meveoer Je mejkeÀejer
DeefOekeÀeN³eebmeceesj mJele:®es cele ceeb[ues. l³eevegmeej efJeJeenerle efJeÐeeL³ee¥me efJeÐeeHeerþe®³ee Hejer#esme
yemeC³ee®eer Devegceleer veekeÀejC³eele ³eeJeer DeeefCe yeeue efJeJeene®³ee ogä ®eeueerjerleer Je l³eeb®³ee efJeIeelekeÀ
HeefjCeeceebefJe<e³eer HeeþîeHegmlekeÀele ceenerleer íeHeeJeer. l³eecegUs yeeue efJeJeeneme DeeHeesDeeHe®e DeeUe yemesue.
l³eeb®es ns efJe®eej [e@. Yeeb[ejkeÀj, jeve[s, kesÀ.ìer. lesuebie, DeeiejkeÀj, ®eboeJejkeÀj ³eebvee ceev³e Peeues.
jeve[Wveer mejkeÀejuee, cegueecegueeR®es efJeJeen³eesi³e Je³e keÀe³eÐeeves þjefJeC³eeefJe<e³eer efJevebleer kesÀueer
(cegueebmeeþer 16-18 Je cegueeRmeeþer 10 les 12). lemes®e 14 Je<ee¥Keeueerue cegueeRJej MeejerefjkeÀ mebYeesie
ne yeueelkeÀej mecepeC³eele ³eeJee ³eemebyebOeer Yeejleer³e ob[mebefnlesceO³es yeoue meg®eefJeC³eele Deeues. lemes®e
45Je<ee¥Jejerue Heg©<eebvee kegÀceeefjkeÀebMeer efJeJeen veecebpetj keÀjC³eele ³eeJee. lemes®e, cegueer cegueebHes#ee Je³eeves
ceesþîee ner He×lemeg×e yebo keÀjeJeer. l³eeb®³ee celes, DeMee ÒekeÀej®es efJeJeen Devewmeefie&keÀ Je nem³eemHeo
Deens. jeve[Wveer mejkeÀejves cegueeR®es efJeJeene®es Je³e Jee{JeeJes (10 les 12 ®³ee ojc³eeve) ³eemeeþer efJeMes<e
Òe³elve kesÀues.

ceueyeejeR®³ee veeWoer DeeefCe jeve[W®es efJe®eej ³eecegUs ueeskeÀceev³e efìUkeÀ Del³eble mebleHle Peeues
nesles. efìUkeÀ ns Del³eble ÒeieuYe efJe®eejJeble Je cenejeä^e®es ÒeYeeJeMeeueer vesles nesles. l³eeb®ee ³ee
meeceeefpekeÀ yeoueeme efJejesOe veJnlee. Hejbleg HejkeÀer mejkeÀejves eEnot Oecee&le {JeUe{JeU keÀjCes l³eebvee
ceev³e veJnles. efye´ìerMe mejkeÀejves cee$e meceepemegOeejkeÀebveer meg®eefJeuesu³ee He³ee&³eebJej keÀesCeleener keÀe³eoe
Heeme kesÀuee veJnlee. keÀejCe Yeejleer³eebefJe<e³eer l³eebveer leìmLe OeesjCe eqmJekeÀejues nesles. l³eecegUs
 68
ceueyeejeRvee Fbiueb[uee leerveoe Yesì ÐeeJeer ueeieueer Je Fbiueb[®³ee pevelesuee DeHeerue keÀjeJes ueeieues keÀer
l³eebveer efye´ìerMe mejkeÀejJej oyeeJe DeeCetve Yeejleele yeeueefJeJeen keÀe³eÐeeves jÎ keÀjeJee. mecepeekeÀ[tve
efkeÀleerner keÀ[Jee ÒeeflekeÀej nesle Demeleeveener ceueyeejer Je l³eeb®³ee mene³³ekeÀebveer, yeeueefJeJeenemebyebOeer
DeeHeu³ee OeesjCeeble keÀenerner yeoue kesÀuee veener. MesJeìer F.me.1891 ceO³es yeeueefJeJeen mebceleer Je³ee®ee
keÀe³eoe mejkeÀejves ceev³e kesÀuee.

Deej. meer. cegpegceoejeb®³ee celes, ``ne keÀe³eoe Del³eble lekeÀueeot neslee DeeefCe l³eeJesU®³ee
HeefjefmLeleer®ee Dee{eJee Ieslee l³ee®ee meceepeeJej keÀener HeÀejmee HeefjCeecener nesCeej veJnlee.''
lejerosKeerue cegueeR®es efJeJeen ³eesi³e Je³e 12 kesÀu³eecegUs meceepeeceO³es yeeue-efJeJeen efJe<e³eer peeie©keÀlee
Hemejueer. efJeJeen³eesi³e Je³ee®³ee 1891 ®³ee keÀe³eÐeecegUs ceeveJelesuee keÀeUercee HeÀemeCeeN³ee
yeeueefJeJeenemeejK³ee DeIeesjer ÒeLesuee keÀener ÒeceeCeele keÀe nesF&vee, DeeUe yemeuee Je meceepeeleerue
eqðe³eeb®es og:Ke keÀener ÒeceeCeele keÀceer Peeues.

lejerner Demeu³ee ÒeLes®es mecetU G®®eeìve Meke̳e veJnles. keÀejCe meceepeeleerue pegv³ee ®eeueerjerleer
Heej cegeqMkeÀueerves veä nesleele. l³eele®e 37 Je<ee&®³ee jeve[W®es 11 Je<ee&®³ee kegÀceeefjkesÀyejesyej l³eeb®³ee
F®ísefJe©× ueive Peeu³eecegUs l³eele DeefOekeÀ®e Yej He[ueer. jeve[Wveer l³eeb®³ee mJele:®³ee Je[erueebvee
DeeefCe cegueeR®³ee Je[erueebvee ceve JeUefJeC³ee®ee KetHe Òe³elve kesÀuee. HeCe J³eLe&, MesJeìer l³eebvee ueiveemeeþer
neskeÀej ÐeeJee®e ueeieuee. Hejbleg ueiveeveblej cee$e l³eebveer DeeHeu³ee DeuHeJe³eerve Helveeruee DeeOegefvekeÀ
efJe®eejeves Òesefjle keÀ©ve efMeef#ele kesÀues. nUtnUt efle®ee DeelceefJeéeeme Jee{uee DeeefCe efJemeeJ³ee
MelekeÀe®³ee Heefnu³ee oMekeÀele l³ee DeeIee[er®³ee meceepemegOeejkeÀ yeveu³ee l³ee cnCepes `jceeyeeF& jeve[s'
nesle.

meeceeefpekeÀ jes<e DeeefCe mejkeÀej®³ee mene³³eeves jepekeÀer³e HeeleUerJej efJeIve DeeCet HeenCeeN³eebvee
ve pegceevelee ceueyeejer, jeve[s DeeefCe l³eeb®³ee menkeÀeN³eebveer cenejeä^eceO³es, meceepe megOeejCes®eer ueeì
HemejJetve efoueer. efJeJeen mebceleer Je³ee®ee (Age of Consent) ®ee keÀe³eoe Heeefjle Peeu³eeves
eqðe³eeb®³ee Dev³ee³e Del³ee®eejeuee Jee®ee HeÀes[CeeN³ee DeveskeÀ meceepe megOeejkeÀebvee Del³eevebo Peeuee.
veJeerve DeeMee HeuueefJele Peeu³ee.

Heb[erlee jceeyeeF&®³ee meboYee&efMeJee³e, ðeercegkeÌleer ®eUJeUer®³ee keÀe³ee&uee HetCe&lJe ³esle veener.

eqðe³eeb®³ee GlLeevee®³ee ¢äerves l³ee Del³eble Deûesmej nesl³ee. peeleeryeensj efJeJeen kesÀu³eeves, meceepee®ee
jes<e l³eebvee HelkeÀjeJee ueeieuee. Heleer®³ee efveOeveeveblej DeeF& Je[erue Je YeeJeeyejesyej l³ee HegC³eeuee
Hejleu³ee. eqðe³eebvee yeboerJeemeele þsJeC³ee®³ee DeejesHeeJe©ve l³eebveer Heg©<eebJej ìerkesÀ®eer Pees[ GþJeueer.
l³eeb®es peeleer yee¿e ueive Je eEnoglJeeuee l³eebveer DeeJneve kesÀu³eeves keÀce&þ ye´eïeCeeb®es [eskesÀ efHeÀjues.
efìUkeÀ Je Flej eEnot pejer l³eeb®³ee efJe©× Demeues lejer, l³eeb®³ee yeg×erceÊes®ee l³eebveer Deeoj®e kesÀuee.
l³eebveer Fbûepeer Yee<es®ee DeY³eeme meg© kesÀuee. HegC³eele l³eebveer ÒeeLe&vee meceepee®³ee DeeOeejeves Dee³e&
ceneruee meceepe ner mebmLee eqðe³eebmeeþer meg© kesÀueer. pejer jeve[s DeeefCe Yeeb[ejkeÀjeb®ee l³eebvee HetCe&
HeeþeRyee neslee lejer Dee³e& meceepee®³ee mebHetCe& cenejeä^ele MeeKee keÀe{C³ee®³ee Òe³elveeble l³eebvee DeuHe
³eMe efceUeues.

meceepeekeÀ[tve ogjeJeues iesu³eecegUs ef®e[uesu³ee jceeyeeF&veer MesJeìer ef¸e½eveefceMeveN³eebkeÀ[s

ceoleermeeþer DeeJeenve kesÀues. l³ee Fbiueb[ Je DecesefjkesÀuee iesu³ee Je efMe#eCe #es$eele ceole keÀjC³ee®es Je®eve
 69
IesTve l³ee Hejleu³ee. l³ee ojc³eeve®³ee keÀeUele l³ee ef¸e½eve Oecee&le HejeJeleeale Peeu³ee DeeefCe eEnot
Oecee&Jej DeejesHeHe$e þsJeCeejs HegmlekeÀ l³eebveer efuenues. F.me.1889 ceO³es l³eebveer cegbyeF&le Meejoe meove
mLeeHeve kesÀues pes l³eebveer Heg{erue Je<eea HegC³eele nueefJeues. jeve[s DeeefCe Yeeb[ejkeÀjebveer l³eeb®³ee meJe&
keÀe³ee&®es meceLe&ve kesÀues.

Hejbleg jceeyeeF¥vee keÀþesj meeceeefpekeÀ jes<eeuee meeceesjs peeJes ueeieues. efìUkeÀebveer lej l³eebvee
ef¸e½eve Oecee&®eer ÒemeejkeÀ Demes DeejesHeHe$e efoues. efMe#eCe Je meceepe megOeejCes®³ee yegjK³eeKeeueer ns
Oecee¥leje®es Òe³elve ®eeueues Deensle. Hejbleg jceeyeeF¥veer mJele:®³ee Oecee¥leje®es keÀejCe meceepee®ee
veekeÀlexHeCee Je Dev³ee³e, DeHeceeveûemle JeeieCetkeÀ ns nes³e Demes mHeä kesÀues DeeefCe l³eecegUs®e l³eebvee
ef¸e½eve efceMeveN³eebkeÀ[s ceoleermeeþer peeJes ueeieues. Hejbleg l³eeveblej l³eebvee ns ceev³e keÀjCes Yeeie He[ues
keÀer ef¸e½eve efceMeveN³eeb®³ee meebieC³eeJe©ve l³ee Oecee¥leje®es keÀece keÀjerle Deensle. DeMee ÒekeÀejs keÀener
Oecee¥lejeefJe<e³eer yeesueC³eeveblej jeve[s Je Yeeb[ejkeÀjeb®es jceeyeeF¥yejesyej®es efpeJneȳee®es mebyebOe mebHegäele
Deeues. lejer meg×e Dee³e& ceefnuee meceepee®es eqðe³eeb®³ee mebHetCe& Òeieleer®es keÀe³e& ®eeuet®e jenerues.

DeeHeueerr Òeieleer leHeemee :-

1) eqðe³eeb®³ee efMe#eCeefJe<e³ekeÀ Òemeejeyeeyele ceeefnleer efuene.
2) yeeueefJeJeen mebceleer Je³ee®³ee keÀe³eÐeeyeeyele keÀesCeer Òe³elve kesÀues?

6.3 v³ee³ecetleea jeve[s DeeefCe meceeefpekeÀ Heefj<eo (F.me.1842 les 1901)

jepekeÀer³e DeeefCe DeeefLe&keÀ #es$eele oeoeYeeF& veewjespeer ns DeeIee[er®es keÀe³e&keÀlex nesles. Hejbleg l³ee®es
meeceeefpekeÀ keÀe³e& ns ÒeecegK³eeves cegbyeF&He³e¥le®e ce³ee&oerle nesles. ceneosJe ieeseEJeo jeve[s SequHeÀvmìve
keÀe@uespe®es ÒeeO³eeHekeÀ Demeu³eecegUs ³eebvee cee$e mebHetCe& osMeYejeletve HeeþeRyee neslee. meieȳeele Je³eesJe=×
ceeCemee®es Fbiueb[uee ÒemLeeve Peeu³eeveblej mìg[bìme efueìjjer De@C[ mee³ebefìHeÀerkeÀ meesmee³eìer®es
HegvepeearJeve ceneosJe ieeseEJeo jeve[sveer kesÀues. F.me.1859 veblej, DeveskeÀ Je<e&s les ³ee meesmee³eìer®es
Gcesoer®es keÀe³e&keÀlex nesles DeeefCe oeoeYeeF& veewjespeeRveerr G®®e opee&®eer leÊJes DeeKeueer nesleer l³eeme les
ÒeeceeefCekeÀ jenerues.

18 peevesJeejer, 1842 ceO³es ceneosJeeb®ee pevce veeefMekeÀ efpeu¿eele efveHeÀe[ ³esLes keÀeskeÀCemLe
ye´eïeCe kegÀìgbyeele Peeuee. F.me.1862 ceO³es les HeoJeerOej Peeues. Hejbleg HeoJeer®³ee MesJe쮳ee Je<ee&uee
Demeleevee®e meceepeeleerue Keeue®³ee mleje®³ee cegueebvee efMekeÀJeeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. F.me.1864
ceO³es les Feflenemeeletve Sce.S. Peeues DeeefCe l³ee®e Je<eea Sce.S.uee. efMekeÀefJeC³eeme meg©Jeele kesÀueer.
F.me.1866 ceO³es les Sue.Sue.yeer ÒeLece Jeiee&letve Heeme Peeues l³ee®eJe<eea `cegbyeF& mejkeÀej®es HeewJee&l³e
Yee<eeblejkeÀej', `HeoJeerOeejkeÀeb®es ³egJejepe' DeMeer l³eeb®eer K³eeleer Peeueer.
 70
6.3.1 mìg[bìmed efueìjjer De@C[ mee³eefvìHeÀerkeÀ meesmee³eìer DeeefCe jeve[s :
efJeÐeeLeea Demeleevee l³eebveer DeveskeÀ ueIegÒeyebOe meeoj kesÀues. Goe. efMeef#ele le©Ceeb®eer keÀle&J³es
(F.me.1859), yebieeueer Je cejeþîeeb®es legueveelcekeÀ YeefJeleJ³e (F.me.1863) DeeefCe ueeskeÀmebK³es®eer
leÊJes (F.me.1864) ³ee Meer<e&keÀebJe©ve l³eele ef¸emleer DeeefCe GHe³eesieleeHej l³eeb®es efueKeeCe peemle
nesles ³ee®eer keÀuHevee ³esles. l³eeb®³ee DeeOeer®³ee SueefHeÀvmìve keÀe@uespe®³ee efJeÐeeL³ee¥veer meceepe megOeejCesle
p³eebvee jme Deens , l³eeb®³eemeeþer DeeOeer®e ceeie& DeeKeCeer kesÀueer nesleer. F.me.1862 ceO³es jeve[sveer
`FbotÒekeÀeMe' ¿ee Je=ÊeHe$ee®ee DeeOeej Iesleuee. oHe&Ce ÒeceeCes®e FbotÒekeÀeMener efÜYeeef<ekeÀ Je=ÊeHe$e nesles.
ueeskeÀnerleJeeoeRveer jeve[svee Fbûepeer Je=ÊeHe$ee®es mebHeeove keÀjC³eemeeþer Hee®eejCe kesÀues DeeefCe cejeþer®es
mebHeeokeÀ nesles efJe<Ceg Meeðeer Heb[erle p³eebveer veblej®³ee keÀeUele jeve[bs®³ee efJeOeJee HegveefJe&Jeen efJeJeeoele
DeeefCe Flej meceepe megOeejCes®³ee keÀe³ee&le HeeþeRyee efouee.

6.3.2 HegmlekeÀ meefceleer DeeefCe meeefnl³e Heefj<eo :

mìg[vìmed efueìjjer De@C[ mee³ebìerHeÀerkeÀ meesmee³eìerves Heeef½eceel³e Je mebmke=Àle HegmlekeÀeb®ee
cejeþer DevegJeeo keÀjCeeN³eeb®³ee oesve mLeeefvekeÀ meefcel³ee mLeeHeve kesÀu³ee. ueeskeÀnerleJeeoeRveerner l³ee
OeleeaJej keÀener meefcel³ee HegC³eele GIe[u³ee. HegC³eele ke=À<CeeMeeðeer ef®eHeUtCekeÀjebveer l³eeb®³ee ÒeYeeJeer Je
menpe cejeþer Yee<esle DeveskeÀ Yee<eeblejs kesÀueer. F.me.1866 ceO³es cegbyeF& mejkeÀejves jeve[Wvee cejeþer
Yee<eeblejkeÀej cnCetve efve³egkeÌle kesÀues. cejeþer Yee<esleerue meenerl³e mejkeÀejer Devegoevee®³ee mene³³eeves
íeHeC³ee®eer peyeeyeoejer l³eeb®eer nesleer. l³eeb®³ee ceneefJeÐeeue³eerve efoJemeebHeemetve®e l³eebvee ceenerle nesles keÀer
meceepeele Demes keÀener ueeskeÀ Deensle p³eebvee ceneefJeÐeeue³eele cejeþer Je iegpejeleer®eer megefJeOee Demeu³ee®eer
HeÀej ceesþer De[®eCe nesles. Hejbleg cejeþer Yee<es®³ee meeceL³ee&yeÎue l³eebvee HetCe& efJeéeeme neslee. jeve[sbveer
ueeskeÀnerleJeeÐeeb®³ee ceoleerves F.me.1878 ceO³es cejeþer ûebLeesÊespekeÀ ceb[Uer®eer Je Yee<eeblejkeÀejeb®³ee
meesmee³eìer®eer mLeeHevee kesÀueer. ueeskeÀebkeÀ[tve Hewmes pecee keÀ©ve cejeþer meenerl³eeleerue efJeefJeOe DebieebJej
ÒekeÀeMe ìekeÀeJee DeMeer l³eeb®eer ³eespevee nesleer. Heg{erue Hee®e Je<ex meesmee³eìerves Del³eble peesceeves keÀece kesÀues.
³eele DeveskeÀ yeeOee Deeu³ee. Hejbleg meeceeefpekeÀ peeCeerJesves Òesefjle Peeuesu³ee meeceeefpekeÀ ueeskeÀebveer,
cenejeä^ele ceesþîeeÒeceeCeeJej pevepeeie=leer kesÀueer.

l³ee keÀeUeHeemetve®e ³ee mebmLes®es Jeeef<e&keÀ mebcesueve I³eeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer nesleer DeeefCe
cenejeä^eleerue Jew®eeefjkeÀ pevepeeie=leermeeþer SkeÀ ÒekeÀej®ee ceb®e ³ee mebmLesves HegjefJeuee. ûebLeesÊespekeÀ
ceb[Uer keÀeueHejlJes veeceMes<e Peeueer Hejbleg Heefj<eo DeeefCe l³eeb®es mebmLeeHekeÀ ns cenejeä^e®es DeeOeejmlebYe
yeveues.

6.3.3 ÒeeLe&vee meceepe DeeefCe jeve[s :

jeve[s ns HeÀkeÌle Mew#eefCekeÀ ÒeieleerJej meceeOeeveer veJnles. l³eebvee meceepeele yeoue Ie[Jee³e®ee
neslee. les l³eeb®es mecekeÀeueerve ueeskeÀnerleJeeoer Je oeoesyee Heeb[gjbie ÒeceeCes®e meceepe megOeejCes®³ee YeeJevesves
Òesefjle Peeues nesles. eEnoglJee®³ee megOeejCes®³ee yeeyeleerle l³eeb®eer ÜerOee DeJemLee Peeueer nesleer. yeWLece®³ee
mJeeleb$³eJeeoer efJe®eejeb®ee ÒeYeeJe DeeefCe l³eeb®³ee mJele:®³ee eEnot Oeeefce&keÀ efJeOeeRJejerue efJeéeeme ³eeb®³eele
Jeeo nesle neslee. l³eebvee ceenerle nesles keÀer DeeOegefvekeÀ peieeleerue meJe&Oece&J³eeHeer efMe#eCe DeeefCe eEnot
Oecee&leerue keÀce&þ efJe®eejeb®es KeìkesÀ G[Ceej Deensle. ef¸e½eve efceMeveN³eebveer efnbot Oecee&meceesj pes DeeJneve
GYes kesÀues nesles DeeefCe eEnot Oecee&le keÀe³e-keÀe³e yeoue ³esT kesÀuesle l³ee®eer l³eebvee HetCe& peeCeerJe nesleer.
meceepeeleerue og<ÒeJe=Êeer DeeefCe DebOeÞe×e ³eeb®³eeJej GIe[GIe[ DeejesHe keÀjCes meg×e l³ee keÀeUele
keÀþerCe nesles. F.me.1867 ceO³es mLeeefHele Peeuesueer ÒeeLe&vee meceepe ner meesmee³eìer Flej mebmLeeb®³ee
 71
ceeveeves DeefOekeÀ peneue Deens Demes l³eebvee Jeeìs. yebieeue®³ee ye´eïees meceepeeHes#ee ner mebmLee meJee&Lee&ves
JesieUer nesleer DeeefCe pesJne jeve[s DeeefCe Flej le©Ce HeoJeerOej ³ee mebmLesuee ³esTve efceUeues, lesJne®e
³ee mebmLesme meceepee®eer menevegYetleer efceUeueer. l³eebveer veJeerve cetueieeceer, DeeOegefvekeÀ efJe®eejeb®eer meebie[
pegv³ee Meeéele efJe®eejebMeer IeeueC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. l³eeb®³ee `DeeefmlekeÀe®ee keÀyegueerpeyeeye' (A
Theist's Confession) ³ee HegmlekeÀele Deens. l³eebveer ns efme× keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee keÀer,
Hejceséej ne HeejueewkeÀerkeÀ DevegYeJeeleerle Deens.

6.3.4 v³ee. jeve[s Je efJeOeJee HegveefJe&Jeen Jeeo :

F.me.1856 ceO³es Heb[erle F&éej®ebê efJeÐeemeeiejeb®³ee DeLekeÀ Òe³elveebcegUs Fbûepeebveer yebieeueceO³es
efJeOeJee Hegve&efJeJeen keÀe³eoe Heeme kesÀuee. les Jesoeb®es iee{s DeY³eemekeÀ nesles DeeefCe mJele:®ee cegÎe Keje
þjefJeC³eemeeþer JesoeceOetve DeveskeÀ HegjeJes l³eebveer ieesUe kesÀues. efJeOeJeeb®ee Hegve&efJeJeen ceev³e keÀjeJee
³eemeeþer l³eebveer yebieeue mejkeÀejuee DeHeerue kesÀues. F.me.1829 Heemetve mejkeÀejves meleer®eer He×le
keÀe³eÐeeves yebo kesÀueer nesleer. l³eeHeemetve Òesefjle nesTve cenejeä^eleerue meceepe megOeejkeÀebveer eqðe³eeb®es
efJeefJeOe ÒeMve mees[efJeC³ee®³ee ¢äerves G®eue Keeuueer. mìg[bìmed efueìjjer De@C[ mee³ebefìHeÀerkeÀ
meesmee³eìer®es keÀece neleer Iesleues. ÒeeLe&vee meceepeeves keÀesCelesner keÀe³e& GIe[HeCeeves eEkeÀJee peenerjjerl³ee
neleer Iesleues veener keÀejCe DeeOeer®e l³eeb®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥Jej ef¸emleer Oecee¥lejeJe©ve mebMe³e Je jes<e neslee.
³eeGueì, meceepeeves efJeOeJee HegveefJe&Jeenemeeþer l³eeb®³ee®e Deveg³ee³eebvee Heg{ekeÀej IesC³eeme meebefieleues.

F.me.1864 ceO³es kesÀMeJe ®ebê mesve ns ye´eïees meceepee®es vesles cegbyeF&®³ee Yesìerme ye´eïees
meceepee®eer MeeKee meg© keÀjC³ee®³ee GÎeräeves Deeues. l³eeb®³ee GÎsMeeuee Lees[eHeÀej Òeeflemeeo efceUeuee.
Hejbleg l³eeb®³ee Yesìerveblej F.me.1866 ceO³es efJe<Cet Meeðeer Heb[erle Je l³eeb®es efce$e efJeOeJeeefJeJeenesÊespekeÀ
ceb[Uer®eer mLeeHevee keÀjC³eemeeþer Òesjerle Peeues. efJe<Cet Meeðeer ns HegC³ee®es DeeOegefvekeÀ efJe®eejeb®es DeûeieC³e
Heb[erle nesles. ceb[UekeÀ[s efJeÐeeefHeþe®es HeoJeerOej Je meceepe megOeejkeÀ DeekeÀef<e&le nesT ueeieues. jeve[s ns
efJe<CetMeeðeeRvee ueeskeÀnerleJeeÐeeb®es `FbotÒekeÀeMe' ns Je=ÊeHe$e menmebHeeoerle keÀjC³ee®³ee keÀeUeHeemetve
DeesUKele nesles.

jeve[s ³eebveer ³ee keÀeceele peerJe Deesleuee. keÀejCe l³eebvee ceenerle nesles keÀer cegueeR®es yeeueefJeJeen
cnCepes Dee³eg<³ee®ee yeje®e keÀeU JewOeJ³eele J³eeflele keÀjeJee ueeielees. SKeeÐee Del³eble ueneve yeeUe®es
ueive, ogmeN³ee yeeUeyejesyej ueeJetve osTve pej l³ee yeeUeme (cegueeme) DekeÀeueer cejCe Deeues, lej leer
ueneve cegueieer pevceYejemeeþer efJeOeJee Jne³e®eer. jeve[W®eer mJele:®eer one Je<ee&®eer yenerCe keÀener Je<ee&le®e
efJeOeJee yeveueer. efle®es efle®³ee meemejer Del³eble neue Jne³e®es. jeve[s DeeefCe efJe<CegMeeðeeRveer kesÀJeU
meeceeefpekeÀ v³ee³ee®³ee DeeOeejeJej veJns lej Oece& ûebLeeble®e DeMee ÒekeÀej®eer mees³e Deens ns efme× keÀ©ve
oeKeefJeues nesles. keÀce&þ ueeskeÀebveer meceepemegOeejkeÀebvee keÀceer uesKeC³eemeeþer DeeOeer®e eEnot Oece&
J³eJemLeeHekeÀ ceb[UeR®eer mLeeHevee kesÀueer nesleer.

efJeÐeemeeiej ³eeb®es HegmlekeÀ FbotÒekeÀeMeceO³es uesKeeb®³ee ceeefuekesÀ®³ee mJe©Heele ÒekeÀeefMele nesT

ueeieues. l³eecegUs DeefOekeÀ®e ieeWOeU efvecee&Ce Peeuee. l³eeletve efvecee&Ce Peeuesuee Jeeo F.me.1868 les
F.me.1871 He³e¥le ®eeuet jeneruee. efJe<CetMeeðeer ns pevepeeie=leer®³ee efveefceÊeeves veeefMekeÀ Je HegC³eeuee
oewN³eeJej iesues. l³ee®eyejesyej efJeOeJee efJeJeeneJej les FbotÒekeÀeMeceO³es efveyebOe efuenerle nesles. l³eeveblej
F.me.1869 ceO³es efJeOeJee efJeJeenemeeþer l³eebveer SkeÀ peenerjele efoueer. l³eebveer SkeÀ efJeOeJee, efpe®es
kegÀìgbye efJeJeeneme cegbpegjer osle Deens Je SkeÀ efMe#ekeÀ, pees efJeOeJesMeer efJeJeen keÀjC³eeme le³eej Deens l³eeb®eer
 72
meebie[ Ieeuetve efoueer. cegbyeF&le 15 petve 1869 jespeer þeketÀjÜej ³esLes HetCe& HeejbHeejerkeÀ He×leerves efJeJeen
mebHeVe Peeuee. keÀce&þebveer efJeJeeneme GÊespeve osCeeN³eebvee yener<ke=Àle keÀjC³ee®eer OecekeÀer efoueer. l³eeveblej
Meeðeeuee HeCeeuee ueeJeC³eele Deeues. keÀjJeerj ®³ee MebkeÀje®ee³ee¥veer ³ee meboYee&le efvekeÀeue ueeJeC³ee®eer
le³eejer oMe&efJeueer. keÀce&þ ueeskeÀebveer MebkeÀje®ee³ee¥Jej Del³eble oyeeJe DeeCeuee Je efveCe&³e mJele:®³ee yeepetves
JeUefJeuee. jeve[Wveer l³ee keÀeUele efJeOeJeeb®ee HegveefJe&Jeen eEnot keÀe³eÐeevegmeej keÀmee ³eesi³e Deens ³ee
efJe<e³eer HegefmlekeÀe íeHeueer DeeefCe efJeOeJee HegveefJe&JeenemebyebOeer Jesoeb®es cenÊJe ³ee efJe<e³eer uesKe efueneruee.
l³eeb®³ee uesKeecegUs, meceepe megOeejCesme Heg{erue keÀeUele DeefOekeÀ Jesie ®e{uee. F.me.1869 ceO³es l³eebvee
yener<ke=Àle keÀjC³eele Deeues. Hejbleg l³eeb®³ee meceepeeleerue mLeeveecegUs DeeefCe l³eeb®³eemeejK³ee®e cegkeÌle
efJe®eejeb®³ee menkeÀeN³eebcegUs l³eebvee HeÀejmee HeÀjkeÀ He[uee veener.

6.3.5 megOeejCee ®eUJeUerme IejIej :

meceepe megOeejCes®³ee keÀecee®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej Heerísneì SkeÀe keÀejCeeJe©ve Peeueer Je leer
cnCepes SkeÀe meceepemegOeejkeÀeves efye´ìerMe keÀesìe&®ee DeeOeej IesTve SkeÀe eEnot keÀce&þe®eer yeoveeceer kesÀueer.
HegCes keÀesìe&ves l³eeme yeeJeerme efoJemeeb®eer keÀesþ[er efoueer DeeefCe ogmeN³ee megveeJeCeer®³eeJesUer leerve cenerv³eeb®eer
keÀesþ[er efoueer. megOeejkeÀeb®³ee Jele&CegkeÀer®es meceepeekeÀ[tve mJeeiele Peeues veener. ³eeGueì megOeejkeÀ
efye´ìerMe keÀesìe&®ee DeeOeej IesTve Òee®eerve ef®ejbleve ©{eR®es peleve keÀjCeeN³eebvee®e kewÀo keÀjerle Deensle
³eeyeeyele meceepeele veejepeer Hemejueer. l³eemebyebOeer, l³eebvee mejkeÀej®³ee lekeÀueeot ³eespeveeb®eener megieeJee
³ee³euee ueeieuee. l³eeb®³ee celes mejkeÀej yejesyej®eer ner ³egleer eEkeÀJe Keue ne kesÀJeU Meeéele eEnot Oecee&®ee
veeMe keÀjC³eemeeþer®e Deens ³eeyeeyele l³eeb®eer þece Kee$eer efvecee&Ce Peeueer. ogmeN³ee SkeÀe Ieìvesves
megOeejkeÀeb®eer ®eUJeU #eerCe Peeueer. ueeskeÀnerleJeeoeRveer mecegê uebIeve keÀjC³eeme Oecee&ves yeboer
Demeleeveemeg×e, mJele:®³ee cegueemeesyele kegÀ<CejeJe yejesyej mecegê Heej ³ee$ee kesÀueer. l³eeveblej cegbyeF&le
SkeÀe efJeOeJes®³ee efJeJeeneme HeeþeRyee osC³eeJe©ve ueeskeÀnerleJeeoer Je l³eeb®ee cegueiee, ³ee oesIeebveener
yeefn<ke=Àle keÀjC³eele Deeues. Deelee ke=À<CejeJe Hejle Deeues lejer l³eebveer Je l³eeb®³ee Je[erueebveer Òee³eef½ele
kesÀu³eeefMeJee³e eEnot Oecee&le l³eebvee Hejle IesCeej veener Demes meebefieleues. jeve[Wveer ³ee ieesäerme efJejesOe
keÀ©ve meg×e ueeskeÀefnleJeeoeRveer peenerjefjl³ee Òee³eef½ele kesÀues. Del³eble cenÊJee®³ee #eCeer
ueeskeÀnerleJeeoeRveer keÀ®e Keeuu³eeves megOeejkeÀeb®³ee ®eUJeUeR®eer MekeÌleer®e efveIetve iesueer.

F.me.1873 ceO³es, jeve[W®eer ÒeLece Helveer meKegyeeF& Jeeju³ee. l³eecegUs jeve[W®³ee peerJeveele
SkeÀ veJeerve®e mebkeÀì GYes jenerues. yeoueemeeþer cnCetve l³eebvee ³egjesHeuee pee³e®es nesles. Hejbleg ³egjesefHe³eve
Dee®eej -efJe®eejeb®ee og<HeefjCeece l³eeb®³eeJej nesF&ue cnCetve jeve[W®³ee Je[erueebveer l³eebvee peeC³eeme
vekeÀej efouee. lemes®e Deelee Helveer®³ee efveOeveeveblej jeve[Wveer SkeÀìs jent ve³es Demes l³eebvee Jeeìs DeeefCe
jeve[s Deelee efJeOeJesMeer efJeJeen keÀjleerue keÀer keÀe³e? ner Yeerleer lej nesleer®e DeeefCe cnCetve l³eebveer
jeve[WJej oyeeJe DeeCeC³eeme meg©Jeele kesÀueer. meeleeN³ee®³ee kegÀuexkeÀj kegÀìgbyeeleerue DeuHeJe³eerve `jceeyeeF&'
efn®³eeMeer efJeJeenemebyebOeer l³eeb®³eeJej oyeeJe DeeCeC³eele Deeuee DeeefCe l³eele l³eebvee ³eMe Deeues. jeve[Wveer
ogmeje efJeJeen kesÀuee leesner SkeÀe DeuHeJe³eerve kegÀceeefjkesÀMeer efJeOeJesMeer veener ³ee Ieìves®ee cegbyeF& - HegCes
meceepe megOeejCes®³ee ®eUJeUeRJej HeÀej iebYeerj HeefjCeece Peeuee.

6.3.6 v³ee. jeve[s Je Yeejleer³e je<ì^er³e meeceeefpekeÀ Heefj<eo :

F.me.1880 ®³ee ojc³eeve, megefMeef#ele G®®ekegÀueerve ueeskeÀebceO³es DeeOeer meeceeefpekeÀ keÀer DeeOeer
jepekeÀer³e ³ee efJe<e³eeJe©ve Jeeoeme leeW[ HegÀìues. l³eeHewkeÀer DeveskeÀebvee Demes Jeeìs keÀer meeceeefpekeÀ
megOeejCesme ÒeLece ÒeeOeev³e efceUeues Heenerpes. ³eeGueì ogmeN³eeyeepetme jepekeÀer³e HeeleUerJej DeefleMe³e
 73
ÒeYeeJeer DemeCeeN³ee yeeU iebieeOej efìUkeÀebvee, Yeejlee®³ee mJeeleb$³ee®³ee ¢äerves jepekeÀer³e DeeIee[er
peemle cenÊJee®eer Jeeìle nesleer. oeoeYeeF& veewjespeeRmeejK³ee J³ekeÌleeR®ee mebmLee Jeiewjs Hes#ee J³eeqkeÌleiele
meceepemegOeejCesme peemle HeeeEþyee neslee. ef[meWyej 1885 ceO³es ÒeeLe&veemeceepe cegbyeF& ³esLes Yeejleer³e
je<ì^er³e keÀeBûesmeves ®e®ee&me$e Ie[efJeu³eeveblej ueies®e®e l³ee®e ne@ueceO³es meeceeefpekeÀ efJe<e³eebJe©ve ogmejs
®e®ee&me$e Ie[efJeC³eele Deeues. l³eeveblej Fbef[³eve ve@Meveue keÀe@ûesme®³ee efpeLesefpeLes ®e®ee&me$e nesle, efleLes
efleLes l³ee l³ee efþkeÀeCeer, ueies®e®e meeceeefpekeÀ efJe<e³eebJe©ve ®e®ee&me$e Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer He×le®e
He[ueer.

meg©JeeleerHeemetve®e, yengleskeÀ keÀe@ûesme®³ee J³ekeÌleervee jepekeÀer³e efJe<e³eele peemle jme neslee DeeefCe
meeceeefpekeÀ ÒeMveeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer jeve[s, Deej. jIegveeLejeJe, ceueyeejer Mesþ
DeeefCe Fl³eeoer ³eeb®³eeJej mees[ueer nesleer. ef[meWyej 1887 ceO³es meeceeefpekeÀ mebcesueve Ie[efJeC³eele
Deeues. cee®e& 1887 ceO³es jeve[Wveer, mJeeleb$³ee®eer ®eUJeU neleer IesC³eeHetJeea, meeceeefpekeÀ megOeejCee
DeeOeer JneJ³eele, ³ee efJe<e³eer keÀUkeÀUer®es DeeJeenve kesÀues. l³ee®³ee celes jepekeÀer³e efpeJneȳee®³ee
efJe<e³eebJej Yee<eCes keÀ©ve, DeveskeÀ peCe DeuHeeJeOeerle®e Òeefme×er®³ee ÒekeÀeMe Peesleele ³esleele. HeCe DeMee®e
J³ekeÌleer meceeefpekeÀ efnlee®³ee ieesäeRJej ogyeȳee nesleele, #eerCe Yeemeleele. meeceev³e pevelesuee meg×e
jepekeÀer³e ieesäeRceO³es peemle jme Deens. jepekeÀer³e Heg{eN³eebb®³ee #eguuekeÀ ³eMee®es ceesþs ÒemleeJe ceeieefJeues
peeles DeeefCe meceepemegOeejkeÀeb®³ee #eguuekeÀ ®egkeÀebvee ceneve iegvne Demeu³ee®es YeemeefJeues peeles DeeefCe
JesUesJesUer l³eebvee vekeÀejelcekeÀ ¢äerkeÀesveeletve yeefIeleues peeles.

jeve[Wvee Demes ÒekeÀ<ee&ves Jeeìle nesles keÀer mJejep³e ³esC³eeHetJeea meeceeefpekeÀ megOeejCee Peeu³ee®e
Heeefnpesle. jepekeÀer³e ®eUJeUeryeeyele Deleer Glmeener DemeCeeN³eevee l³eebveer JesUesJesUer leekeÀero efoueer.
meceepee®³ee mJeemL³eemeeþer jepekeÀer³e-meeceeefpekeÀ efJeefJeOe DebieebceO³es SkeÀesHee Demeuee Heeefnpes Demes
l³eebvee Jeeìs. les cnCele, legcner SkeÀ DeeoMe& meceepe J³eJemLee mLeeHeve keÀ© MekeÀle veener, pesJne legcner
jepekeÀer³e¢äîee #eerCe Demelee l³ee®eÒeceeCes legcner legce®eer jepekeÀer³e nkeÌkeÀ ner yepeeJet MekeÀle veener. pej
legce®eer meceepe J³eJemLee®e lekeÀueeot DeeefCe keÀcekegÀJele Demesue lej legce®eer DeLe&J³eJemLeener meceLe& nesT
MekeÀle veener. leesHe³e¥le DeLe&J³eJemLes®eer leÊJes HeeskeÀU Demeleerue DeeefCe vegmeles®e YeeJeves®³ee Deenejer
peeTve meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e eEkeÀJee DeeefLe&keÀ ÒeMve mees[efJelee ³esle veener.

F.me.1871 ceO³es jeve[s ÒeLece opee&®es mene³³ekeÀ v³ee³ecetleea cnCetve HegC³eele efve³egkeÌle Peeues
nesles. Hejbleg l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ megOeejCes®³ee keÀe³ee&cegUs l³eebvee G®®e v³ee³eeue³ee®es v³ee³ecetleea
yevee³euee, leyyeue lesJeerme Je<ex ueeieueer. jeve[s ns HeoJeerOeejkeÀeb®es ³egJejepe cnCetve Òeefme× nesles. DeveskeÀ
meeceeefpekeÀ-jepekeÀer³e mebmLeebMeer les efveie[erle nesles. SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀele, mejkeÀejer keÀce&®eeN³eebJej,
meeceeefpekeÀ #es$eele keÀece keÀjC³eeme Jee mejkeÀej®³ee efJeefJeOe OeesjCeebJej cele ÒeoefMe&le keÀjC³eeme
keÀesCeleener DeìkeÀeJe veJnlee. jeve[Wveer ³ee meJeueleer®ee GHe³eesie keÀ©ve DeveskeÀ meeceeefpekeÀ efJe<e³eebJej
cegkeÌleHeCes efìkeÀeefìHHeCeer kesÀueer. Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®es les SkeÀ mebmLeeHekeÀ nesles. ÒeeLe&vee meceepee®es
DeeIee[er®es keÀe³e&keÀlex nesles. l³eebveer efJeJeen³eesi³e mebceleer Je³ee®³ee cegγeeJej efìUkeÀebmeesyele keÀe³e& kesÀues.
DeewÐeesefiekeÀ mebcesueve DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ ÒeoMe&ve ³eeb®³eeMeer les mebyebefOele nesles. l³eener Hes#ee meeceeefpekeÀ
Heefj<eos (Social Conference)®es les DeeIee[er®es vesles Je meeceeefpekeÀ meYes®es HegjmkeÀlex nesles.
F.me.1874 ceO³es Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®eer mLeeHevee nesC³eeHetJeea jeve[s ner DeMeer SkeÀ J³ekeÌleer
nesleer, efpeves Yeejleele peyeeyeoej mejkeÀej®eer ceeieCeer kesÀueer. l³eeb®³eemeeþer meceepemegOeejCee ne SkeÀcesJe
efpeJneUîee®ee efJe<e³e neslee.
 74
6.3.7 v³ee. jeve[W®ee GoejceleJeeo :
v³ee³ecetleea jeve[s, mel³esvêveeLe, jeEJeêveeLeeb®es pesÿ yebOet ueeueMebkeÀj DeeefCe Gefce³ee MebkeÀj
DeeefCe Flej ³eebveer Yeejleer³e meceepeeleerue yeÊeerme cegÎîeeb®eer ³eeoer yeveJeueer. pes l³eeb®³eemeeþer HeÀej
cenÊJee®es Jeeìle nesles DeeefCe megefMeef#ele J³eeqkeÌleceO³es l³ee ³eeoer®es JeeìHe kesÀues Je l³eeb®³ee efJe®eejeb®eer
ceeieCeer kesÀueer. l³ee ³eeoerceO³es meeceeefpekeÀ, Mew#eefCekeÀ Òeefle¬eÀer³eeb®es Oeeefce&keÀ Je ceeveJeleeJeeoemebyebOeer cegÎs
nesles.

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀeleerue Yeejleer³e meceepe J³eJemLes®es ef®e$e®e l³eele Gceìues nesles. l³ee
³eeoerle ðeer efMe#eCe, oe© Je J³emeve cegkeÌleer Je yeboer, eEnog ceeqmuece obies, yeeueefJeJeen, efJeOeJeeb®es oe©Ce
ÒeMve, ngb[e yeboer, ceeieemeuesu³ee J³ekeÌleer®es efMe#eCe, mecegê³ee$ee DeeefCe l³ee®e ÒekeÀej®³ee yeboer F. nesles.
Hejbleg ³eeoerle cegueYetle cegÎs Goe. peeleer-J³eJemLes®es efvece&tueve, DemHe=M³elee efvecet&ueve DeeefCe eqðe³eebmeeþer
meceeve nkeÌkeÀ F. veJnles. l³eebceO³es Oee[meer ¢äerkeÀesve veJnlee. Hejbleg cenejeä^er³eve ueeskeÀeb®eer iesu³ee
MelekeÀeleerue Deieoer #eguuekeÀ meeceeefpekeÀ ogäÒeJe=Êeer®³ee yeeyeleerleerue megOeejCeener efvejeMeepevekeÀ®e
nesleer.

jeve[W®³ee mJeeleb$³eJeeoeves meceepeeJej HeÀej ceesþe HeefjCeece kesÀu³ee®es efometve ³esles. Òee. ef[. kesÀ.
keÀJex DeeefCe [e@. yeer. Deej. Deebyes[keÀjebvee meceepekeÀe³ee&meeþer ÒeJe=Êe keÀ© MekeÀues. jeve[W®³ee 101 J³ee
pe³ebleer®³ee efveefceÊeeves, HegCes [skeÌkeÀve meYesle, [e@. Deebyes[keÀj yeesueues nesles keÀer jeve[W®³ee keÀe³ee&®es
cenÊJe ns l³eebveer p³eeÒekeÀejs meeceeefpekeÀ efnlee®³ee cegÎîeeb®eer efveJe[ kesÀueer Je l³eevee meeO³e
keÀjC³eemeeþer, p³ee ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee, l³eele Deens. FeflenemekeÀej eEkeÀJee efMe#eCe le%e cnCetve veJns
lej les SkeÀ meceepe megOeejkeÀ cnCetve peemle Òeefme× nesles. jeve[s ceneve meceepemegOeejkeÀ nesles keÀejCe
l³eebveer meejs Dee³eg<³e meceepe megOeejCes®³ee keÀe³ee&me Jeentve Iesleues.

6.3.8 oKKeve meYee DeeefCe jeve[W®ee GoejceleJeeo :

F.me.1896 ceO³es Sce.peer. jeve[Wveer [skeÌkeÀve meYes®eer mLeeHevee kesÀueer lesJne Yeejleer³e
GoejceleJeeoeves þjeefJekeÀ DeekeÀej IesC³eeme meg©Jeele kesÀueer nesleer. l³eebvee DeeOegefvekeÀ Je cegkeÌle
efJe®eejebJej, meYes®eer mLeeHevee keÀjeJe³ee®eer nesleer DeeefCe F.me.1870 ceO³es mLeeefHele Peeuesu³ee
meeJe&peefvekeÀ meYesMeer keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee Jeeo Ieeuee³e®ee veJnlee. les efueefnleele, GoejceleJeeo DeeefCe
DeeOegefvekeÀlee ns DemeesefmeSMeve®es keÀeveceb$e jenleerue. GoejceleJeeo ³ee®ee DeLe& keÀesCel³eener peeleer-Oece&
mebÒeoe³ee®³ee HetJe& mebkeÀuHeveebHeemetve cegkeÌleer DeeefCe J³ekeÌleer®³ee efJekeÀemeemeeþer HetCe& meceefHe&le DeeefCe
v³ee³eÒeefJe<ìlee eEkeÀJee v³ee³eJ³eJemLes®ee Deeoj. Hejbleg keÀe³eÐeemeceesj meJe&peCe SkeÀ®e Deensle. jepekeÀer³e
Ie[ecees[eRvee cenÊJe DeeefCe ns meJe& cegÎs ÒeeHle Peeu³eeJej efMe#eCeeJej Yej osCes. l³eemeeþer meceepeele
peeie=leer keÀjCes. efJekeÀemee®ee Jesie KetHe®e cebo neslee. Hejbleg Òel³e#eele megOeejCee nesC³eemeeþer efJekeÀemee®eer
ieleer cebo®e nJeer. ns Lees[ke̳eele HeCe cenÊJee®es Demes jeve[s Je l³eeb®³ee menkeÀeN³eeb®es megOeejCee ÒeeHle
keÀjeJe³ee®es cegÎs.
 75
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
1) ÒeeLe&vee meceepeeyeeyele jeve[W®es keÀe³e& efuene.
2) keÀeBûesme®³ee Jeeef<e&keÀ DeefOeJesMeveeleerue meeceeefpekeÀ Heefj<eo®es keÀe³e& meebiee?

6.4 meceejesHe

oefueleebÒeceeCes®e,eqðe³eeb®eer HeefjefmLeleerner Del³eble neueeKeer®eer nesleer. efMe#eCee®³ee DeYeeJeer Je

Heg©<e ÒeOeeve mebmke=ÀleercegUs, l³eeb®³eeJej DeveskeÀ Del³ee®eej nesle. cenejeä^ efye´ìerMe jepeJeìer®³ee
DeKesjerme eqðe³eebJej®es Dev³ee³e efMeiesuee Heesn®eues nesles. JeeF&ì ®eeueerefjleer, DebOeÞe×e ³eebvee l³ee yeUer
He[le nesl³ee.

eqðe³eebJejerue Dev³ee³e keÀceer keÀjC³ee®³ee keÀeceer ef¸emleer efceMevejer Je Heeef½eceel³e efMeef#ele

megOeejkeÀebveer HeÀej cenÊJee®eer keÀeceefiejer yepeeJeueer.

ceneosJe ieeseEJeo jeve[W®³ee efJeOeJee HegveefJe&Jeene®³ee cegÐeeJe©ve Del³eble Jeeo GmeUuee. ÒeeLe&vee
meceepee®es les DeeIee[er®es keÀe³e&keÀlex nesles. meeceeefpekeÀ ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer l³eebveer Yeejleer³e je<ì^er³e
keÀeBûesme®³ee DeefOeJesMeveele meeceeefpekeÀ Heefj<eo (Social Conference) YejefJeueer Je cenÊJeHetCe&
³eesieoeve Yeejlee®³ee meceepemegOeejCee ®eUJeUerle efoues.

6.5 ÒeMve

1) eqðe³eeb®³ee meJee¥efieCe efJekeÀemeemeeþer cenejeä^ele keÀesCekeÀesCel³ee ÒekeÀej®³ee megOeejCee Peeu³ee

³ee®es efJeMues<eCe keÀje.
2) Sce. peer. jeve[sbveer keÀesCeles cenÊJee®es meeceeefpekeÀ yeoue Ie[efJeues l³eeyeeyele Heefj#eCe keÀje.


 76

7
meeceeefpekeÀ megOeejCee - (ye)
IeìkeÀ j®evee :

7.0 GefÎäîes
7.1 ÒemleeJevee
7.2 cenelcee peesleerjeJe HegÀues
7.3 ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀj
7.4 efJeÇue jecepeer eEMeos
7.5 Meent cenejepe
7.6 meceejesHe
7.8 ÒeMve

7.0 GefÎäîes

1. cenelcee p³eesefleyee HegÀues ³eeb®es keÀe³e&, mel³eMeesOekeÀ meceepe DeeefCe meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeleeJeeo mecepetve
IesCes.
2. ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀj ³eeb®es keÀe³e& DeeefCe Devee³e& oes<e Hejernej ceb[U ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
3. `ef[Òesm[ keÌueemesme efceMeve Dee@HeÀ Fb[er³ee' DeeefCe efJeÇue jecepeer efMebos ³eeb®³ee keÀe³ee&®es DeekeÀueve
keÀjCes.
4. JesoeskeÌle ÒekeÀjCe DeeefCe Meent cenejepe ³eeb®³ee keÀe³ee&Jej ÒekeÀeMe ìekeÀCes.

7.1 ÒemleeJevee

oefuele meceepee®³ee GodOeejemeeþer cenelcee HegÀues ns Deûesmej nesles. ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀj,

efJe.je. eEMeos, Meent cenejepe ³eebveer peeefle J³eJemLesefJe©× keÀece kesÀues. meceepeeleerue YesoYeeJe DebOeÞeodOee
DeeefCe efvej#ejlee ³eeb®es l³eebvee G®®eeìve keÀjeJe³ee®es nesles. efJeefJeOe mebmLeebMeer les efveie[erle nesles DeeefCe
Lees[îee HeÀej HeÀjkeÀeves meJee¥veer®e l³eeb®ee GÎsMe meeO³e kesÀuee neslee.

7.2 cenelcee p³eesleerjeJe HegÀues (F.me.1827-1890)

ceneje<ì^eleerue meceepemegOeejkeÀebceO³es cenelcee HegÀues ³eeb®es mLeeve Jej®es Deens. F.me.1827

ceO³es ceeUer meceepeele pevceuesu³ee HegÀueWvee meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ ÒeMveebvee leeW[ ÐeeJes ueeieues.
mkeÀe@ìerMe efceMeve ne³emketÀueceO³es efMekeÀle Demeleevee les ef¸e½eve efceMeveN³eeb®³ee mebHekeÀe&le Deeues DeeefCe
Lee@ceme Hesve®³ee `ceeveJeer nkeÌkeÀ' (Rights of Man) ³ee HegmlekeÀeves les YeejeJeues. F.me.1847
 77
ceO³es ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe HetCe& Peeu³eeJej mejkeÀejer veeskeÀjer ve keÀjlee, mJeleb$eHeCes YeefJeleJ³e Ie[Jee³e®ee
l³eebveer efveCe&³e Iesleuee.

F.me.1848 ceO³es meceepeeleerue efJe<ecelee cegK³eÊJes ye´eïeCeebveer ®eeueJeuesueer íUJeCetkeÀ DeeefCe

ceeveneveer ³eebveer les J³eefLele Peeues. l³eeb®³ee SkeÀe ye´eïeCe efce$ee®³ee ueivee®³ee efcejJeCegkeÀerle l³eebvee
Del³eble DeHeceeveemHeo JeeieCetkeÀ efceUeueer. kesÀJeU les Keeue®³ee peeleerleues Demeu³eecegUs ner JeeieCetkeÀ
efceUeueer nesleer. ¿ee Ieìvesveblej p³eesleerjeJe HegÀu³eebveer meceepeeleerue peeefleJ³eJemLes®eer efJe<eJeuueer
GKe[tve ìekeÀC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. meceepeeleerue oefuele DeeefCe eqðe³eeb ³eeb®³eeJej Je<ee&vegJe<ex Dev³ee³e,
Del³ee®eej nesle Deeuee neslee. l³eeb®³ee HegveG&lLeeveemeeþer l³eebveer Òe³elve meg© kesÀues. l³ee oefuele,
ceeieemeuesu³ee meceepeeuee peesHe³e¥le efMe#eCe efceUle veener. leesHe³e¥le l³eeb®eer megOeejCee nesCeej veener, ³ee®eer
l³eebvee peeCeerJe nesleer. cnCetve keÀener Hegjesieeceer efce$eeb®³ee ceoleerves, meeceeefpekeÀ jes<eeuee ve pegceevelee
F.me.1848 ceO³es HegC³eele meJe&Oecee¥®³ee cegueeRmeeþer MeeUe meg© kesÀueer. YeejleeceO³es MeeUe GIe[C³ee®es
Þes³e DeeHeCe ef¸eM®eve efceMeveN³eebvee oslees. Hejbleg cegueeRmeeþer MeeUe megª keÀjCeejs Heefnues Yeejleer³e
cnCepes cenelcee p³eesleerjeJe HegÀues nesles. l³eebveer mJele:®³ee Helveer meeefJe$eeryeeF& ³eebveener efMekeÀJee³euee
meg©Jeele kesÀueer pesCeskeÀ©ve, l³ee ¿ee keÀe³ee&le neleYeej ueeJet MekeÀleerue. F.me.1851 ceO³es l³eebveer
DemHe=M³eebmeeþer Heefnueer MeeUe meg© kesÀueer DeeefCe ogmeN³ee Je<eea, cenej, ceebie DeeefCe Flej oefuele peeleer-
peceeleeR®³ee efMe#eCeemeeþer mebmLee GYeejueer.

peeleerJ³eJemLescegUs meceepeele HejekeÀesìer®eer efJe<ecelee Hemejueer Deens, SKeeÐee®eer peele ner

l³eeb®³ee keÀcee&ves þjeJeer pevceeves veJns Demes l³eeb®es þece cele nesles. ye´eïeCe, cejeþîeebveener Metê uesKee³e®es
HeCe cejeþs Flej peeleer-peceeleeRvee Deefle-Metê uesKee³e®es. Hejbleg HegÀu³eebvee peeleer-peeleeRceOeerue
keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee YesoYeeJe SkeÀ ÒekeÀej®ee meeceeefpekeÀ MeeHe®e Jeeìs DeeefCe cnCetve®e ye´eïeCesÊej
peeleerpeceeleerleerue ueeskeÀebvee, %eevee®³ee DeeefCe efJekeÀemee®³ee ceeiee&Heemetve Jebef®ele þsJeCeeN³ee ye´eïeCe
meceepeeefJe©× l³eebveer GIe[GIe[ yeb[ HegkeÀejues. ye´eïeCe meceepeeuee l³eebveer OeeskesÀyeepe DeeefCe oebefYekeÀ
cnìues DeeefCe ye´eïeCeslej meceepeeves SkeÀef$eleHeCes ³ee Dev³ee³eeuee leeW[ efoues Heenerpes Demes meebefieleues.

eEnot Oece&Meeðee®ee DeeHeu³ee mees³eervegmeej efJeHe³ee&me kesÀu³ee®ee DeejesHe HegÀu³eebveer ye´eïeCeebJej

ueeJeuee DeeefCe De%eeveer DeefMeef#ele ueeskeÀebvee vekeÀes l³ee mecepegleer DeeefCe DebOeÞe×sle peKe[tve ìekeÀues.
Kejslej Metê®e ³ee ceeleer®es Kejs Heg$e Deensle DeeefCe ye´eïeCe ns HejkeÀer³e Deensle. p³eebveer Megêeb®eer Je<ee¥vegJe<ex
íUJeCetkeÀ Je efHeUJeCetkeÀ ®eeueJeuesueer Deens. l³eebveer `ye´eïeCee®es keÀmeye' HegmlekeÀ DeeefCe `iegueeceefiejer' ³ee
HegmlekeÀeletve, ye´eïeCeeb®³ee Del³ee®eeje®es Hee{s Jee®eues. l³eebveer meieȳee ye´eïeCeeb®³ee HegmlekeÀeb®ee
yener<keÀej kesÀuee. p³eeceO³es Metêebvee ye´eïeCeeb®es mesJekeÀ, iegueece cnìues Deens. pees keÀesCeer l³eebvee yebOeglJeeves
JeeieCetkeÀ osF&ue, ceie lees HejkeÀer³e Demeuee lejer ®eeuesue, lees l³eeb®ee yebOet þjsue Demes l³eeveer meebefieleues.

7.2.1 mel³eMeesOekeÀ meceepe :

F.me.1857 ®ee GþeJe nesF&He³e¥le p³eesefleyee HegÀues ³eeb®ee efye´ìerMe mebmeoer³e keÀe³e&He×leeruee
HeeþeRyee neslee DeeefCe meeceeefpekeÀ yeoue ueJekeÀj nesleerue Demeener efJeéeeme neslee. Hejbleg F.me.1857
®³ee GþeJeeveblej efye´ìerMeebveer meeceeefpekeÀ #es$eele leìmLe jenC³ee®eer YetefcekeÀe Iesleueer DeeefCe meeceeefpekeÀ
megOeejCeeb®eener Jesie keÀceer nesT ueeieuee. DeveskeÀ meceepemegOeejkeÀ iejerye MeslekeÀjer keÀejeieerjebyeÎue
Goemeerve®e nesles. l³ee meieȳee HeefjefmLeleer®ee DeY³eeme keÀjlee meceepeeleerue ogue&ef#ele IeìkeÀebvee %eeve
efceUJetve osTve DeeefCe l³eeb®³eeceO³es peeie©keÀlee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer mebK³ee GYeer keÀjeJeer Demee
 78
efJe®eej l³eeb®³ee ceveele Deeuee. F.me.1873 ceO³es Metêeb®³ee GlLeeveemeeþer npeejes Je<ee&Heemetve
ye´eïeCeeb®³ee iegueeceefiejer®eer keÀuHevee l³eeb®³ee ceveeletve keÀe{tve ìekeÀC³eemeeþer DeeefCe #egê peeleeRmeeþer
IeeueC³eele Deeuesueer DeveskeÀ Oeeefce&keÀ meeceeefpekeÀ yebOeves Pegiee©ve osC³eemeeþer SkeÀ veJeerve mebmLee
GYeejeJeer Demes l³eebvee Jeeìt ueeieues. l³eevegmeej 24 meHìWyej 1873 jespeer HegÀues DeeefCe l³eeb®es
mene³³ekeÀ ³eebveer mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer mLeeHevee kesÀueer. ³ee mebmLes®ee GÎsMe, Metê DeeefCe DeefleMetê
³eebvee ye´eïeCeeb®³ee iegueeceefiejerletve cegkeÌle keÀjC³ee®ee neslee. mebmLes®³ee meJe& meYeemeoebveer, meJe&peCe
osJee®eer ueskeÀjs Deensle DeeefCe l³ee osJee®eer ÒeeLe&vee keÀje³euee kegÀþu³eener ceO³emLee®eer pe©jer veener DeMeer
keÀuHevee eEyeyeJeueer. mebmLes®es meYeemeolJe keÀesCel³eener peeleer Oecee&®³ee J³ekeÌleermeeþer Kegues nesles.
mel³eMeesOekeÀ meceepe HeÀkeÌle ceeCetmekeÀer Oece& ceevelees. mel³eeJej efJeéeeme þsJelees DeeefCe Oece&ûebLe ns
DeleerHeefJe$e Deensle DeMeer mecepetle HetCe&HeCes veekeÀejlees. cetleeaHetpee ner mebmLesuee Deceev³e nesleer DeeefCe
®eelegJe&Cee¥®ee mel³eMeesOekeÀ meceepeeves peenerjHeCes efOekeÌkeÀej kesÀuee.

meeceeefpekeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ keÀe³ee&le, ðeer-Heg©<e ns meceeve Demee³euee Heeefnpesle. kesÀJeU

eEueieevegmeej ceeCemeebceO³es YesoYeeJe keÀjCes ns HeeHe Deens. meceepeeceO³es SkeÀesHee veeboeJee DeeefCe
meceepeeceO³es SkeÀceskeÀebefJe<e³eer yebOeglJe, meceevelee DeeefCe mJeeleb$³ee®eer YeeJevee efvecee&Ce JneJeer Demes l³eebvee
Jeeìs. Oeeefce&keÀ oebefYekeÀHeCee DeeefCe Dee¬eÀcekeÀ jeä^er³eÊJee®eer YeeJevee ³ee oesIeeb®³eener les efJe©× nesles.
DeMee ÒeJe=ÊeeRcegUs keÀesCeleener efJekeÀeme meeOeCeej veener Gueì vegkeÀmeeve®e nesFu& e Demes l³eebvee Jeeìs.

F.me.1874 ®³ee meg©Jeeleeruee HegÀueWveer mebmLes®eer SkeÀ MeeKee cegbyeF& ³esLes meg© kesÀueer DeeefCe
leerve Je<ee&veblej `oerveyebOet' veeJee®es meeHleenerkeÀ meg© kesÀues. veeje³eCe cesIeepeer ueesKeb[,s HegÀueW®es Del³eble
peJeU®es efce$e Je mel³eMeesOekeÀ meceepee®es keÀe³e&keÀlex ³ee meeHleenerkeÀe®es mebHeeokeÀ nesles. ³ee
meeHleeefnkeÀe®³ee ceeO³eceeletve keÀejKeev³eele keÀece keÀjCeeN³ee keÀeceieejeb®³ee mecem³ee Je l³eeJej GHee³e
ceeb[C³eele ³esT ueeieues. les SkeÀ DeûeCeer keÀeceieej vesles nesles.

F.me. 1877 ceO³es HegÀueWveer HegC³ee®³ee ceneveiejHeeefuekesÀleerue efve³egkeÌle meom³e cnCetve

cenejeä^eleerue Deesu³ee og<keÀeUeves ûemle Demeuesu³ee Yeeieeme ceole kesÀueer. mel³eMeesOekeÀ meceepee®³ee
ke=ÀHesves eqJnkeÌìesjer³ee DeveeLeeÞece meg© Peeues. oerveyebOet®³ee ceeO³eceeletve, iejerye MeslekeÀN³eeb®es keÀeceieejeb®es
ÒeMve melele ceeb[ues pee³e®es. Kejslej p³eesleerjeJe HegÀues DeeefCe l³eeb®es efce$e ueesKeb[s ns iejerye MeslekeÀN³eebvee
Je keÀeceieejebvee SkeÀ$e keÀ©ve l³eeb®es ÒeMve mees[efJeC³ee®³ee keÀe³ee&le Deûesmej nesles.

mel³eMeesOekeÀ meceepee®es cetueleÊJe ye´eïeCeeb®³ee efJejesOeer nesles. keÀce&þ ye´eïeCeebveer ³eeefJe©×

DeeJeepe GþefJeuee. efJe<CetMeeðeer ef®eHeUtCekeÀj meejKee peneue efìkeÀekeÀej l³eebvee efceUeuee.
ef®eHeUtCekeÀjebveer l³eeb®³ee efveyebOeceeuesle HegÀuesveeb kegÀeflmeleHeCes #egê Oece& ieg©, Metêeb®ee Oece&mebmLeeHekeÀ,
Metêeb®ee peieled ieg© Demes mebyeesOeues Je pees kesÀJeU ye´eïeCeebefJe©× efueKeeCe keÀ©ve Heeves Yejlees Deens
Demes cnìues. Hejbleg HegÀueW®eer ®eUJeU ner jepekeÀejCeeHeemetve otj®e jenerueer. F.me.1885 ceO³es HegÀueWveer
ye´eïees meceepe, ÒeeLe&vee meceepe, meeJe&peefvekeÀ meYee DeeefCe Yeejleer³e je<ì^er³e keÀe@bûesme ns meceepeeleerue
leUeieeUeleerue ceeCemeeb®es ÒeMve mees[efJeC³eeme DemeceLe& Deensle Demee DeeJeepe GþefJeuee DeeefCe HegÀueW®es
yeb[ DeefOekeÀ ÒeKej Peeues. l³eeb®³ee celes, DeMee mebIeìveebceO³es HeÀkeÌle ye´eïeCeeb®es®e Je®e&mJe Demeu³eeves
mebHetCe& meceepee®es ÒeefleefveefOelJe keÀjC³eeme l³ee uee³ekeÀ veenerle Demes l³eeb®es þece cele nesles. lemes®e
mejkeÀejefJejesOeelener les efveYeea[HeCes ìerkeÀe keÀjerle. GoenjCeeLe&, efueìve®es, mLeeefvekeÀ Yee<esleerue
 79
Je=ÊeHe$eeJejerue efveye¥OeebefJe©× l³eebveer efveYeea[HeCes ÒeeflekeÀej kesÀuee DeeefCe HegCes ceneveiejHeeefuekesÀleHexÀ
nesCeeje JneF&meje@³e®ee meeJe&peefvekeÀ melkeÀej meesnUe jÎ kesÀuee.

mel³eMeesOekeÀ meceepee®ee ye´eïeCeebefJe©×®ee ue{e ne keÀesC³ee SkeÀe ye´eïeCeeefJe©× veJnlee lej

mebHetCe& Oece&J³eJemLesefJe©× neslee p³eele ye´eïeCeebvee meJe& meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³ee&le Je®e&mJe yeneue
kesÀues nesles. HegÀueW®es mebyebOe ye´eïeCe meceepemegOeejkeÀ cegK³elJes v³ee³ecetleea jeve[s ³eeb®³eeMeer Del³eble
meueesK³ee®es nesles. les l³eeb®³ee meJe& keÀe³e&¬eÀceele Yeeie I³ee³e®es. les Del³eble v³ee³eefveä nesles. ye´eïeCe
DeeefCe M³eeneCCeJe kegÀUer cejeþe peeleeR®³ee ueeskeÀebveer meceepeeleerue Flej peeleer peceeleeR®eer ®eeueJeuesueer
efHeUJeCetkeÀ l³eebvee ceev³e veJnleer. M³eeneCCeJe kegÀUer cejeþe peeleer®³ee ueeskeÀebveer kegÀCeyeer meceepee®eer
HejJe[ kesÀueer nesleer. ce@L³et ues[uex (Mathew Lederle) ³eeves cnìues Deens, ``p³eesefleyee HegÀueW®ee
peeefleefJejesOeer ue{e DeeefCe l³eeb®ee ¢äerkeÀesve Del³eble J³eeHekeÀ neslee keÀejCe peeefleefJe<e³eer YesoYeeJe HeÀkeÌle
ye´eïeCe DeeefCe ye´eïeCesÊej Demee®e veJnlee lej cejeþe, Metê, DeleerMetê, DemHe=M³e Demeener neslee. Hejbleg
peeleerJ³eJemLes®ee Heie[e peveceevemeeJej FlekeÀe IeÆ neslee keÀer mel³eMeesOekeÀ®³ee Debleie&le l³ee®es Òel³eblej
peeCeJet ueeieues. pej DeeHeCe meJe& SkeÀe®e osJee®eer ueskeÀjb Deenesle lej þjeefJekeÀ peeleer®es ueeskeÀ Þesÿ
DeeefCe þjeefJekeÀ peeleer®eer ueeskeÀ Metê Demee YesoYeeJe keÀe? Demee ÒeMve les efJe®eejerle.''

SkeÀ meeceeefpekeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ mebmLee cnCetve mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer lesJne®³ee Òeefleefÿle
mebIeìveebMeer leguevee nesT ueeieueer. iesue Dee@cJesì (Gail Omvedt) cnCeleele keÀer ye´eïees meceepe
DeeefCe ÒeeLe&vee meceepe ns meJe&Oece& meceeJesMekeÀ DeeefCe leke&ÀMeg× efJe®eejmejCeer®es nesles. Dee³e& meceepe ne
meceepeeleerue meJe& mlejebvee IesCeeje Demee neslee. mel³eMeesOekeÀ meceepeeceO³es Jejerue meJe& iegCe nesles HeCe
l³ee®es mJe©He ns leUeieeUeleerue oefuele meceepe peemle DeeefCe G®®eYe´t ye´eïeCe meceepe keÀceer Demes nesles.
lemes®e HeÀkeÌle cejeþer Yeeef<ekeÀebHegjlee®e lees ce³ee&oerle neslee. mel³eMeesOekeÀ meceepee®³ee cetueieeceer
efJe®eejOeejscegUs meceepeeceO³es Demeblees<e Heme© ueeieuee cegK³elJes megefMeef#ele ye´eïeCeslej meceepeeceO³es.

l³eeb®³ee mecekeÀeueerve meceepemegOeejkeÀebÒeceeCes Goe. oeoesyee Heeb[gjbie, peebYeskeÀj, ueeskeÀefnleJeeoer,

Yeeb[ejkeÀj, jeve[s, efJe<CegMeeðeer Heb[erle DeeefCe DeeiejkeÀj ³ee ÒeceeCes p³eesefleyee HegÀues ns keÀlex megOeejkeÀ
nesles. DeveskeÀ MelekeÀebHeemetve ®eeuele Deeuesues, meceepeeleerue leUeieeUeleerue oefuele peveles®es neue,
l³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ, Mees<eCe ns LeebyeefJeC³eemeeþer l³eebveer kesÀuesues Òe³elve Delegueveer³e nesles. l³eeb®es cegK³e
keÀe³e& ns oefuele pevelesuee peeie=le keÀ©ve Je<ee¥vegJe<ex pes DemebyebOe, DeMeeðeer³e Oece&ûebLeeleerue efve³ece Heg{s
keÀ©ve pes oefueleebJej Del³ee®eej ®eeueues nesles l³ee®es G®®eeìve keÀjCes ns nesles. J³ekeÌleerceOeerue Deeqmcelee
peeie=le keÀ©ve meceepeeceO³es meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ yeeyeleerle SkeÀesHee, meceevelee DeeCeC³ee®es l³eeb®es Òe³elve
DemeeOeejCe nesles. DeepeHe³e¥le efJeefJeOe peeleer peceeleerle efJeYeeieuesuee eEnot meceepe nUtnUt SkeÀ Jne³euee
ueeieuee neslee. l³eele®e l³eeb®³ee keÀe³ee&®es cenÊJe Deens.

Dee½e³ee&®eer ieesä cnCepes 28 veesJnWyej 1890 ceO³es l³eeb®³ee ce=l³etveblej p³eebveer mebHetCe&
Dee³eg<³eYej meceepeeleerue leUeieeUeleerue ueeskeÀeb®³ee GlLeeveemeeþer keÀe³e& kesÀues l³eeb®³ee keÀe³ee&®eer
mebYeeJevee `eEnot Oece& efJeYeepekeÀ' DeMeer keÀjC³eele Deeueer. meceepeeleerue oebefYekeÀlesJej l³eebveer pes efìkeÀeðe
GYeejues nesles, l³ee®eer pejener keÀoj keÀjC³eele Deeueer veener. Deieoer veblej®³ee keÀeUele meg×e,
meceepeele SkeÀesHee DeeefCe yebOeglJe veeboC³eemeeþer Dee³eg<³eYej l³eebveer pes Òe³elve kesÀues les ogue&ef#ele®e
jenerues. Hejbleg meÐe DeY³eemeeDebleer Demes efve<Hevve nesles keÀer cenelcee peesleerjeJe HegÀues ns
 80
meceepemegOeejCes®³ee DeveskeÀ #es$eele DeûeieC³e nesles. l³eeb®³ee mecekeÀeueerve meceepemegOeejkeÀebceO³es,
cenelcee HegÀu³eeb®es keÀe³e& meJe&Þes<þ Deens. l³eeb®es mel³ee Òeleer DeeefCe v³ee³ee Òeleer Òesce Jeeoeleerle nesles.

cenelcee peesleerjeJe HegÀues ns ÒeLece Yeejleer³e nesles p³eebveer DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeele
Deeflemeeceev³e ceeCemeebmeeþer DeeefCe eqðe³eebmeeþer Òeieleer®es, efJekeÀemee®es veJes oeueve GIe[ues. peesleerjeJe
HegÀueWveer cenejeä^eceO³es DemHe=M³eemeeþer DeeefCe cegueeRmeeþer Heefnueer MeeUe meg© kesÀueer. Oevebpe³e keÀerj
cnCeleele, ``HegÀueW®eer ÒeeceeefCekeÀHeCeeJej DeKeb[ Þe×e nesleer. meceepeemeeþer Dee³eg<³e Jes®eCeejer DeeOegefvekeÀ
Yeejleeleerue DeMeer leer Heefnueer J³ekeÌleer nesleer. ceeCegmekeÀer, mel³e DeeefCe meceevelee ³ee ef$emeg$eeRJej l³eeb®ee
Yej neslee. cenejeä^e®³ee ¿ee ceneve meceepemegOeejkeÀebves Yeejlee®³ee Feflenemeele SkeÀ megJeCe&Heeve efuenues
Deens.''

7.2.2 cenelcee HegÀueW®ee meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeleeJeeo :

cenelcee HegÀues ³eeb®ee ceeveJeleeJeeo l³eeb®³ee keÀe³ee&letve Je ûebLeeletve Òeeflele neslees. l³eebvee l³eeb®es
keÀe³e&, efJe®eej pevelesHe³e¥le Heesnes®eJee³e®es nesles. meeJe&peefvekeÀ mel³eOece& HegmlekeÀeÜejs l³eebveer mel³ee®ee
Keje DeLe& DeeefCe leke&ÀMeg× Devegceeve keÀe{C³ee®eer He×le efJeMeo kesÀueer. ceneYeejleeleerue leke&Ànerve
DeMeeðeer³e efJe®eejebJej l³eebveer efìkesÀ®eer Pees[ GþefJeueer p³eebveer meeceev³e peveles®eer efJe®eej keÀjC³ee®eer
Òe¬eÀer³ee Deieoer þHHe keÀ©ve ìekeÀueer nesleer. l³eebvee HeÀkeÌle Meeðeer³e keÀejCeceerceebmee keÀje³e®eer nesleer.

HegÀueW®³ee ¢äerves Oece& cnCepes ceveg<³e DeeefCe osJe ³eeb®es HejmHejeceOeerue mJe®í HeejoMe&keÀ veeles
nes³e. osJeemeeþer meJe&peCe meceeve. Hejbleg keÀener oebefYekeÀ ueeskeÀebveer, mJele:®³ee HeÀe³eÐeemeeþer osJee®³ee
veeJeeKeeueer meceepeele YesoYeeJe meg© kesÀues, p³eecegUs meceepeele efJe<ecelee Hemejueer DeeefCe mel³e veä
Peeues. lesJne Kejs mel³e ÒekeÀeMeele Deeues Heenerpes cnCepes meceepeeuee ueeieuesueer ner peeleer J³eJemLes®eer
efJe<eJeuueer DeeHeesDeeHe®e GKe[tve ìekeÀueer peeF&ue, Demes l³eebvee Jeeìs.

HegÀueWveer JeCe&-Oece& ³ee He×leerJej efìkeÀe kesÀueer. SKeeÐee®ee J³eJemee³e l³ee®³ee peeleervegmeej
JeCee&vegmeej®e þjlees ner He×leer l³eebvee ceev³e veJnleer. l³eeb®³ee celeevegmeej meceepe KeN³ee DeLee&ves lesJne®e
megOeejsue pesJne DeeHeCeeuee Keje Oece& mecepesue. Oecee&ceOeerue l³eeb®eer DeeJe[ ner Oecee&®eer efMekeÀJeCe eEkeÀJee
leÊJeÒeCeeueer peeCetve IesC³eemeeþer veJnleer lej leUeieeUeleerue oefuele meceepee®ee efJekeÀeme keÀmee meeOelee
³esF&ue ³eemeeþer nesleer.

osMeemebyebOeer®³ee l³eeb®³ee keÀuHevee efJe®eej ³eebJej ef¸e½eve Oecee&®ee ÒeYeeJe efomelees lej osJee®³ee
DeÜwleeefJe<e³eer®ee efJe®eej ÒeeLe&vee mecepeeletve Iesleuesuee efomelees. meJe& ðeerHeg©<eebmeeþer l³eebveer mJeeleb$³ee®ee
HegjmkeÀej kesÀuee. ceeCemeeuee iegueece DeeefCe eqðe³eebvee nueke̳ee opee¥®eer JeeieCetkeÀ osCeeN³ee Oecee&®³ee ®egkeÀe
DeeefCe $egìeRJej l³eebveer keÀ[keÀ efìkeÀe kesÀueer. DeMee Deefveÿ ®eeueerefjleeR®³ee efJejesOeele l³eebveer ÒeeflekeÀej
kesÀuee. les cnCeleele, Metêebmeeþer Òel³eskeÀ ieeJeeieeJeele MeeUe Heenerpes. HeÀkeÌle efMe#eCe®e l³eebvee meeceeefpekeÀ
iegueeceefiejerletve cegkeÌle keÀ© MekeÀlees.
 81
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
1) mel³eMeesOekeÀ meceepee®es cenlJe Lees[ke̳eele meebiee.

7.3 ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀj Je Devee³e&oes<e Heefjnej ceb[U

cenelcee p³eesefleyee HegÀues, ieesHeeue ieCesMe DeeiejkeÀj, v³ee³ecetleea ce.iees. jeve[s ³eeb®³ee ÒeceeCes®e
ieesHeeueyeeyee JeuebiekeÀj ns meeceeefpekeÀ keÀe³ee&ves YeejeJeues. les meceepemegOeejkeÀ nesles. efnbot meceepeeleerue
peeleer-J³eJemLee, Deefveÿ ®eeueerefjleeRvee DeeUe yemeeJee Demes l³eebvee Jeeìs. l³eeb®³ee keÀe³ee&mebyebOeer®eer
ceenerleer DeeHeCeeuee SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeveblej Òeefme× Peeuesu³ee efve³elekeÀeueerkeÀebceOetve DeeefCe
efJeMes<ele: [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeb®³ee efueKeeCeeletve efceUles.

jlveeefiejer efpeu¿ee®³ee oeHeesueer leeuegke̳eele l³eeb®ee pevce Peeuee. cenejeä^e®³ee YekeÌleer

meeefnl³ee®ee l³eeb®ee iee{e DeY³eeme neslee. l³eebvee Deeojeves njerYekeÌle Heje³eCe Demes mebyeesOeues peeF&.
meeceev³e pevelesle l³eebvee ieesHeeUyeeyee eEkeÀJee ieesHeeU yegJee Demes mebyeesOeues pee³e®es. yeeyee DeeefCe yegJee
³eeb®³ee DeLe& SkeÀ®e neslees. pejer l³eeb®ee pevce DemHe=M³e cenej peeleerle Peeuee Demeuee lejer meceepeeceO³es
l³eeb®³ee Jeeìîeeuee keÀOeerner DeHeceeve eEkeÀJee veeceg<keÀer Deeueer veener. l³eecegUs peeleerJ³eJemLes efJe©×
keÀ[keÀ ìerkeÀe keÀjC³ee®eer JesUner Deeueer veener. l³eeb®eer meceepeele DeesUKe SkeÀ `meble' cnCetve®e nesleer.
ceveHeefjJele&ve DeeefCe efJe®eej efJeefvece³e ³eeletve®e DemHe=M³eles®ee keÀuebkeÀ peeT MekeÀlees Demes l³eebvee Jeeìs.

ieesHeeUyegJeebveer Devee³e&oes<e Hejernej ceb[Ue®eer mLeeHevee kesÀueer. ceb[Ue®³ee veeJee®eer efveJe[

meceHeke&À nesleer. Devee³e& nesC³ee®³ee veel³eeves pees keÀuebkeÀ, [eie l³eebvee ueeieuesuee neslee lees l³eebvee OegJetve
keÀe{e³e®ee neslee. l³ee keÀeUele SsefleneefmekeÀ MeesOe ne Deieoer veJeerve neslee. cenelcee HegÀueWveer l³eeb®³ee
iegueeceefiejer ³ee HegmlekeÀele Dee³ee¥®es HetJe&pe ns Yeejleeyeensjerue Deensle p³eebvee ye´eïeCe cnìues peeles Demes
efJeMues<eCe kesÀues nesles.

7.3.1 ieesHeeUyegJeeb®es keÀe³e& :

[e@. Deebyes[keÀj cnCeleele, keÀer meceepemegOeejCes®³ee DeveskeÀ mebmLeebHewkeÀer, Devee³e&&oes<e Heefjnej
ceb[U ner cenejeä^eleerue DeeÐemebIeìvee Deens. ieesHeeUyegJeebveer cegbyeF& ÒeebleeceO³es efHeÀ©ve ³ee ceb[Ue®³ee
DeveskeÀ MeeKee GIe[u³ee. l³eeb®ee cegK³e GÎsMe ne oefuele meceepeeuee peeie=le keÀjCes neslee. DeveskeÀ
mlejebceO³es les efHeÀjues JeeJejues, l³eeb®³ee keÀe³ee&®eer DeesUKe ueeskeÀebHe³e¥le Heesn®eueer. cegbyeF& HegC³eeceO³es
efHeÀjleevee les meceepe peeie=leer®eer SkeÀner mebOeer mees[le vemele. mebmLes®³ee mLeeHevesveblej l³eebveer SkeÀ
ÒeMveeJeueer yeveJetve Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesmeuee HeeþefJeueer. l³eeb®³ee celeevegmeej, ``keÀesCeleener
meeceeefpekeÀ yeoue ve keÀjlee keÀesCel³ee DeeOeejeJej keÀe@ûesme jepekeÀer³e yeoue DeHesef#eles?''
 82
HegC³eele, p³eesefleyee HegÀu³eeb®³ee `oerveyebOet' DeeefCe iees. ie. DeeiejkeÀjeb®³ee `megOeejkeÀ' ³ee
meeHleenerkeÀebletve ieesHeeUyegJee efueKeeCe keÀjerle. l³eebveer HeVeeme ÒeMveeb®eer ³eeoer yeveJetve efJeefJeOe mebmLeebvee
DeeefCe J³ekeÌleeRvee HeeþefJeueer Je l³eeJej efJe®eejefJeefvece³e keÀjeJe³eeme Yeeie Hee[ues. l³eebveer l³eeJesU®³ee
cenejeäe®³ee meJee&le G®®e Oece&ieg© MebkeÀje®ee³e& DeeefCe Flej Oece&ieg©bveener meeJe&peefvekeÀ
JeeoefJeJeeoemeeþer DeeJeenve kesÀues. F.me.1888 ceO³es efJepe³eeoMeceer®³ee efoJeMeer l³eebveer SkeÀ íesìer
HegefmlekeÀe íeHeueer. l³eeb®es efueKeeCe `DeKeb[' ³ee veeJeeves keÀeueeblejeves ÒekeÀeefMele Peeues.

F.me.1893 veblej kebÀHeveer mejkeÀejves DemHe=M³eebvee veeskeÀjerJej IesC³ee®es yebo kesÀues.

F.me.1818 ceO³es kebÀHeveer®³ee veeskeÀjerle Demeuesu³ee cenej yeìeefue³eveves ogmeN³ee yeepeerjeJeeme
njefJeC³eele HeÀej ceesuee®eer keÀeceefiejer yepeeJeueer nesleer. Hejbleg Deelee kebÀHeveerves mJele:®ee HeefJe$ee yeoueuee
neslee Je DemHe=M³eeb®eer mewv³e Yejleer yebo kesÀueer nesleer. ieesHeeUyegJeebveer leele[erves v³ee³ecetleea jeve[s
³eeb®³eekeÀ[s ³ee efJejesOeele OeeJe Iesleueer. mejkeÀejvesner ¿ee yeeyeleerle ue#e Ieeleues.

ogmeN³ee yeeyeleerle ieesHeeUyegJee oefueleeb®es vesles nesles. DeMee DeLee&ves keÀer, G®®ekegÀueerve ueeskeÀebveer
keÀOeerner l³eebvee Òel³e#eele pejer HeeþeRyee efouee vemeuee lejer DeÒel³e#eHeCes l³eeb®³ee keÀe³ee&uee mebceleer®e
nesleer. lemes®e De[erDe[®eCeeruee, v³ee³ecetleea jeve[skeÀ[s l³eeb®eer yeepet ceeb[e³euee ieesHeeUyegJeeb®eer®e ceole
nesF&. ieesHeeUyegJeeb®³ee ceb[Ueuee mejkeÀej®eer ceev³elee nesleer. F.me.1818 ceO³es, eEnot®³ee ®eeueerjerleer,
©{erHejbHeje ³ee mebyebOeer ceenerleer ieesUe keÀjleevee mej nye&ì efjPeues ves ieesHeeueyegJeeb®³ee ceb[Ueueener SkeÀ
ÒeMveeJeueer HeeþefJeueer nesleer. [e@. Deebyes[keÀj ieesHeeUyegJeebvee Deeojeves Þe×ebpeueer Jeenleevee cnCeleele,
keÀer oefueleeb®³ee GlLeevee®eer Kejer meg©Jeele keÀeskeÀCeeletve®e Peeueer. ieesHeeueyegJeeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer
oefueleebceO³es KeN³ee DeLee&ves pevepeeie=leer Peeueer. l³eeb®³ee keÀe³ee&efJe<e³eer DeefOekeÀ ceeefnleer HegÀueW®³ee
`efoveyebOet'®³ee pegv³ee keÀeieoHe$eebceO³es meg×e efceUleele. l³eeb®³ee ³ee keÀe³ee&cegUs®e l³eebvee oefuele
®eUJeUerleerue cenÊJeHetCe& megOeejkeÀ ceeveues peeles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀjeb®es keÀe³e& Lees[ke̳eele efuene.

7.4 efJeÇue jecepeer eEMeos (F.me.1873-1944)

DeeleeHe³e¥le DeeHeCe yeefIeleues keÀer, cenejeä^eleerue meceepe megOeejkeÀebveer Goe. yeeUMeeðeer

peebYeskeÀj, ueeskeÀnerleJeeoer ieesHeeU njer osMecegKe,Yeeb[ejkeÀj, v³ee³ecetleea jeve[s DeeefCe p³eesefleyee HegÀues,
ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀj ³eebveer jepekeÀer³e yeoueeHes#ee meeceeefpekeÀ yeoueeJej peemle Yej efouee. HegÀues DeeefCe
DeeiejkeÀjebveer jepekeÀer³e mJeeleb$³e efceUeu³eeJej les efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer meceepeeceO³es meeceeefpekeÀ,
Jew®eeefjkeÀ HesÀjHeÀej nesCes HeÀej iejpes®es Deens Demes l³eebvee Jeeìs. l³eeb®³ee ¢äerves mJeeleb$³eeveblejner
jepekeÀer³e meÊee pej keÀener þjeefJekeÀ G®®eYe´t ueeskeÀeb®³ee neleele SkeÀJeìueer lej meÐe HeefjefmLeleerle
 83
keÀe[er®eener HeÀjkeÀ He[Ceej veener DeeefCe DeeleeHe³e¥le®ee ogue&ef#ele meceepe Depetve jmeeleUeuee peeF&ue
cnCetve HegÀueWveer oefueleeb®³ee meJee¥efieCe efJekeÀemeemeeþer Òe³elve meg© kesÀues. efìUkeÀeb®ee cee$e ³ee meieȳeeuee
efJejesOe neslee. l³eeb®³ee celes, ``DeMee ÒekeÀej®es meceepemegOeejkeÀ ns kesÀJeU HejkeÀer meÊes®³ee neleeleu³ee
keÀUmet$eer yeengu³ee Deensle. p³eecegUs yengmebK³e meceepe ne jepekeÀer³e GlLeeveeHeemetve DeefueHle
jeneruee.'' Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele yengleskeÀ veeceJeble meceepemegOeejkeÀ
Goe. jeve[s Jeiewjs, mJeeleb$³e ®eUJeUer®ee Yeeie nesles. HeCe pemepeMeer jeä^er³elJee®eer ®eUJeU ner
keÀenerMeer keÀce&þ nesle iesueer. Goe. ueeskeÀceev³e efìUkeÀebmeejK³ee J³ekeÌleeR®³ee neleele SkeÀJeìueer peeT
ueeieueer lemeleMeer 19 J³ee MelekeÀe®³ee Debleeme jepekeÀer³e vesles DeeefCe meceepemegOeejkeÀ ³eeb®³ee ceOeerue
mebyebOeeceO³es les{ ³esT ueeieueer.

cenelcee ieebOeer®³ee jeä^er³e HeìueeJejerue DeeieceveeHe³e¥le meeceeefpekeÀ megOeejCee DeeefCe

jeä^er³elJee®eer ®eUJeU meceeblej OeeJele nesl³ee DeeefCe nUtnUt Metê DeeefCe DeleerMetê, DemHe=M³e ³eeb®³ee
efnlee®es cegÎs ceeies meejues peeT ueeieues. Hejbleg SkeÀ meceepemegOeejkeÀ efJeÇue jecepeer eEMeos ³eeves cee$e
meceepemegOeejkeÀ DeeefCe je<ì^er³e keÀe@bûesme®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥vee yeebOetve þsJeC³eemeeþer melele Òe³elve kesÀues.
DeKesj, meeceeefpekeÀ megOeejCee keÀer jepekeÀer³e megOeejCee ne Jeeo efceìJeC³eele l³eebvee ³eMe efceUeues DeeefCe
je<ì^er³e keÀe@bûesmeves DemHe=M³eeb®eener ÒeMve neleer I³eeJee, Demes ner cele l³eebveer meg®eefJeues.

23 SefÒeue 1873 ceO³es eEMeos ³eeb®ee pevce Peeuee. l³eeb®es kegÀìgbye Hegjesieeceer efJe®eejeb®es nesles.
eqðe³eeb®³ee efMe#eCee®³ee DeeefCe He[oe He×leeryeeyele l³eeb®es efJe®eej Hegjesieeceer nesles. keÀuee MeeKesletve les
HeoJeerOej Peeues. l³eemeeþer l³eebvee HegC³ee®es JekeÀerue iebieejece cnmkesÀ ³eebveer DeeefLe&keÀ ceole kesÀueer DeeefCe
l³eeveblej l³eeb®³eeJej Ket<e Peeuesu³ee ye[esÐee®es mebmLeeefvekeÀ me³eepeerjeJe iee³ekeÀJee[ ³eebveer DeeefLe&keÀ
ceole kesÀueer. l³eeb®³ee ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCee®³ee keÀeUele, l³eeb®³eeJej pes.Sme.efceue, nye&ì mHesvmej,
DeeiejkeÀj ³eeb®³ee efJe®eejeb®ee Heie[e neslee. HeoJeerveblej ÒeeLe&vee meceepee®es meceepemegOeejkeÀ jeve[s DeeefCe
Yeeb[ejkeÀj ³eeb®³ee ÒeYeeJeecegUs les ÒeeLe&vee meceepeele oeKeue Peeues. F.me.1901 ceO³es HejosMeeletve
Deeu³eeJej ÒeeLe&vee meceepee®eer mesJee keÀjsve ³ee DeìerJej Dee@keÌmeHeÀ[&uee peeJe³eeme l³eebvee efMe<³eJe=Êeer
efceUeueer. Dee@keÌmeHeÀ[& ³esLes Oecee&Oecee¥®ee legueveelcekeÀ DeY³eeme l³eebveer kesÀuee. Hejle Deeu³eeJej cegbyeF&
³esLes ÒeeLe&vee meceepee®ee Oece&ieg© cnCetve meele Je<ex keÀe³e& kesÀues.

7.4.1 Yeejleer³e ef[Òesm[ keÌueemesme efceMeve :

ÒeeLe&vee meceepee®es keÀece keÀjerle Demeleevee®e eEMeos ³eebveer 18 Dee@keÌìesyej 1906 jespeer
`Yeejleer³e ef[Òesm[ keÌueemesme efceMeve'®eer mLeeHevee kesÀueer. meceepeeleerue DemHe=M³eeb®es jenCeerceeve
yeoueeJes, l³eebvee meeceeefpekeÀ opee& efceUeJee Demee ³ee efceMeve®ee nslet neslee. ÒeeLe&vee meceepe DeeefCe cegbyeF&
Òeeble meceepe megOeejCee mebIeìves®³ee ke=ÀHeeí$eeKeeueer ner ®eUJeU keÀceer JesUele®e cenejeä^ele Hemejueer.
eEMeos, l³eeb®es kegÀìgbefye³e DeeF&Je[erue DeeefCe yenerCe peveeyeeF& ³ee meJee&veer®e DemHe=M³eebmeeþer keÀece
keÀjC³eemeeþer MeHeLe Iesleueer nesleer. Hejbleg ÒeeLe&vee meceepeeleerue keÀe³ee¥cegUs l³eebvee DemHe=M³eeb®³ee
efJekeÀemeemeeþer Hegjsmee JesU efceUle veJnlee. F.me.1910 ceO³es eEMeos DeeefCe ÒeeLe&vee meceepee®³ee
vesl³eebceO³es DeveskeÀ yeeyeeRJe©ve KeìkesÀ G[t ueeieues DeeefCe l³ee®es He³e&Jemeeve eEMeosvee keÀeceeJe©ve keÀceer
keÀjC³eele Peeues. l³eeveblej l³eebveer DeeHeu³ee efceMevemeeþer mebHetCe& Dee³eg<³e meceefHe&le kesÀues.

l³ee®eyejesyej peeefle®³ee JeeoecegUs, meceepee®³ee SkeÀeruee le[e peeT ve³es cnCetve `meeceeefpekeÀ
v³ee³eeJej' les peemle Yej osT ueeieues. l³eeefMeJee³e osMee®³ee mJeeleb$³ee®eer ue{eF& ³eMemJeer nesCes DeMeke̳e
 84
nesles. cegbyeF& ÒeebleeceO³es cejeþîeeb®eer mebK³ee peemle nesleer cnCetve cejeþe meceepeele Sske̳e efìketÀve
jenC³eemeeþer cejeþe jeä^er³e mebIee®eer l³eebveer mLeeHevee kesÀueer. Hejbleg SJe{s Òe³elve keÀªve meg×e
cejeþîeeb®es oesve ieì He[ues. SkeÀ je<ì^Jeeoer cejeþe DeeefCe ogmeje mel³eMeesOekeÀ cejeþe, p³eebvee
p³eesefleyee HegÀueW®³ee efJe®eejeJej Þe×e nesleer. cnCetve eEMeosveer `DeefKeue Yeejleer³e DemHe=M³elee mebIe' ner
veJeer mebmLee meg© kesÀueer p³eeÜejs DemHe=M³eeb®³ee jepekeÀer³e nkeÌkeÀebmeeþer Òe³elve keÀjlee ³esleerue.

F.me.1917 ceO³es Þeerceleer De@veer yesPebì ³eeb®³ee ceoleerves Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesmeves
DemHe=M³elee efveJeejCeeb®ee þjeJe Heeme kesÀuee. F.me.1919 ceO³es ieJnceW&ì Dee@HeÀ Fbef[³ee De@keÌì Keeueer
cegeqmueceebvee mJeleb$e ÒeefleefveefOelJe efoues. l³ee®³ee DeeOeejs oefuele Jeiee&meeþerner mJeleb$e ÒeefleefveefOelJe
DemeeJes ³eemeeþer l³eebveer ³eeef®ekeÀe meeoj kesÀueer. DemHe=M³eebceO³es veJ³eeves jepekeÀer³e HeeleUerJej peeie©keÀ
Peeuesu³ee ueeskeÀebvee eEMeos®eer ceJeeU celes Heìle veJnleer DeeefCe mebmLes®³ee nkeÌkeÀ DeefOekeÀejemeeþer
l³eeb®³eele kegÀjIees[er meg© Peeueer. cnCetve l³eebveer mebmLes®ee keÀe³e&Yeej DemHe=M³e meceepee®³ee vesl³eebvee
meesHeefJeuee.

pesJne je<ì^er³e HeìueeJej ieebOeerpeeR®eer Òeeflecee SkeÀ jeä^er³e veslee cnCetve le³eej Jne³euee ueeieueer
nesleer lesJne eEMeos ieebOeeRpeeR®³ee meeceeefpekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e efJe®eejeves ÒeYeeefJele Peeues nesles. ef[Òesm[
keÌueemesme efceMeve®³ee keÀe³ee&®ee l³eeie kesÀu³eeJej F.me.1923-24 ®³ee ojc³eeve l³eebveer ye´eïees
meceepee®ee Oece& Òe®eejkeÀ cnCetve keÀece yeefIeleues DeeefCe kesÀjU ceOeerue Jee³eketÀce ³esLes DemHe=M³eebvee ceboerj
ÒeJesMeyeboer efJejesOeele Yeeie Iesleuee. l³eeveblej l³eebveer pesOes yebOet®³ee F.me.1928 ®³ee Mesleer cenmetueele
Jee{ keÀjC³eemeeþer, iejerye MeslekeÀN³eebJej pees Dev³ee³e neslees l³ee efJejesOeele ceole kesÀueer. ieebOeerpeeR®³ee
®eUJeUerle l³eebveer Yeeie Iesleuee. l³eebvee DeìkeÀ Peeueer Je mene cenerv³eeb®eer efMe#eener Peeueer. Hejbleg
l³eeb®³ee cevee®eer Meebleer nesle veJnleer. keÀejCe DemHe=M³eeb®³ee veJeerve vesl³eebveer l³eeb®³eeMeer HeÀejkeÀle Iesleueer
nesleer. 2 peevesJeejer 1944 ceO³es osneble nesC³eeHetJeea SkeÀ oMekeÀ eEMeos ns ceveeves, Mejerjeves,
DeeefLe&keÀ¢äîee HetCe& Ke®eues nesles. p³eeb®³eemeeþer l³eebveer DeeHeu³ee Dee³eg<³ee®ee meieUe ceewu³eJeeve JesU
Ke®eea Ieeleuee les®e ueeskeÀ l³eebvee efJemejues nesles.

efJeþdþue jecepeer eEMeos ns cenelcee HegÀueW®es Kejs Deveg³ee³eer neslees. pejer eEnotb Oecee&efJe<e³eer®³ee keÀener
lelJeebyeeyele celeYeso nesles, lejerner eEnot meceepee®³ee j®evesceO³es ye´eïeCe eEkeÀJee Dee³ee¥®ee Jej®e<cee neslee,
ns l³eebvee ceev³e nesles DeeefCe cnCetve peeefle J³eJemLee veä JneJeer ³eemeeþer l³eeb®es Òe³elve nesles.
leUeieeUeleerue meceepee®es Yeues JneJes ³eemeeþer l³eebveer Dee³eg<³e Jes®eues. kegÀþu³eener Flej keÀeceeHes#ee,
oefueleeb®³ee G×ejeJej l³eeb®es DeefOekeÀ ue#e nesles DeeefCe cnCetve®e l³eebveer oefuele meceepeemeeþer efoJeme-
je$e MeeUe, GHenejie=ns, Deejesi³ekeWÀês meg© kesÀueer. oefueleebceO³es meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ peeie=leer
JneJeer DeeefCe meÐe HeefjefmLeleeruee l³eebveer Men ÐeeJee Demes l³eebvee Jeeìs.

ef[Òesm[ keÌueemesme efceMeve®³ee DeveskeÀ MeeKee cegbyeF& Òeebleeyejesyej®e ceêeme Òeebleelener meg©
kesÀu³ee. Sme. veìjepeve®³ee celeeÒeceeCes, ``eEMeos®³ee ³ee efceMeveves veJeerve efHe{ermeeþer SkeÀ JenerJeeì
yeveefJeueer nesleer.p³eeHeemetve les ÒesjCee IesTve oefuele meceepee®³ee Òeieleermeeþer KejesKej keÀener efJeOee³ekeÀ
keÀ© MekeÀleerue.''
 85
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
1) Yeejleer³e ef[Òesm[ keÌueemesme efceMeve®es keÀe³e& Lees[ke̳eele meebiee.

7.5 Meent cenejepe Je JesoeskeÌle ÒekeÀjCe

efye´ìerMe keÀeUeleerue 563 mebmLeebefvekeÀebHewkeÀer í$eHeleer Meent cenejepe ns SkeÀ Demes mebmLeeefvekeÀ
jepes nesles, p³eebveer meeceeefpekeÀ megOeejCeeb®es meJe&leesHejer Òe³elve kesÀues. l³eeb®es cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes
JebMeHejbHejeiele ®eeuele Deeuesueer peeefle J³eJemLee cees[keÀUerme keÀe{Ces DeeefCe oefueleeb®³ee GlLeeveemeeþer
Òe³elve keÀjCes. l³eeb®³ee megOeejCeeJeeoer Òe³elveebcegUs p³eesefleyee HegÀues DeeefCe efJeÇue jecepeer eEMeos ³eeb®³ee
Òe³elveebvee HeeþyeU efceUeues DeeefCe cenejeä^eleerue ye´eïeCeslej ®eUJeU DeefOekeÀ yeUkeÀì Je ÒeYeeJeer
Peeueer. HegÀueW®³ee mel³eMeesOekeÀ ®eUJeUer®es DeeefCe cejeþe-Metê DeeefCe Deefle Metêeb®³ee GlLeeveemeeþer
®eeueuesu³ee Òe³elveeb®es Kejs DeeOeejmlebYe Meent cenejepe®e nesles. HeCe l³eebveer keÀOeerner ³ee oesIeeb®eer HetCe&
peyeeyeoejer eqmJekeÀejueer veener. SkeÀe uesKekeÀe®³ee celes, ``Meent cenejepe keÀOeerner ³ee ®eUJeUerle HetCe&HeCes
iegbleues veenerle. ³ee Gueì SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee MesJe쮳ee oMekeÀele DeeefCe efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee
Heneru³ee oMekeÀeble l³eebveer ye´eïeCeslej ®eUJeUerJej peeefnj efìkeÀe kesÀueer.''

leLeeHeer ner ìerkeÀe JeieUlee, Meent cenejepeebveer meceepeeleerue eqðe³ee, oefuele, ceeieemeuesu³ee
Jeiee&meeþer pes keÀe³e& kesÀuesues Deens les GuuesKeveer³e Deens. Oevebpe³e keÀerj cnCeleele, l³eeb®³ee jep³eeleerue
DemHe=M³e DeeefCe keÀener DeeoerJeemeer peeleer®³ee ueeskeÀebvee Je<ee&vegJe<ex iegueeceer keÀjeJeer ueeiee³e®eer. leer He×le
yebo keÀ©ve, l³eebveer l³eebvee meceeve nkeÌkeÀ osT kesÀues. mJele:®³ee ceevece³ee&os®ee efJe®eej ve keÀjlee, Meent
cenejepe DemHe=M³eebyejesyej yemetve pesJeues DeeefCe meceepeemeceesj veJee DeeoMe& ceeb[uee. l³eebvee
meceepeeleerue YesoeYeso peeleer J³eJemLee, Demeceevelee ve<ì keÀje³e®eer nesleer. l³eeb®³ee celes
peeleerJ³eJemLescegUs®e eEnot meceepe ogYebieuee neslee. ce@L³et ues[uex cnCeleele ``Meent cenejepe ns HegÀu³eebves
DeeoMe& ceeveCeejs nesles pes oefuele ceeieemeuesu³ee pevelesmeeþer Denesje$e Òe³elve keÀjerle nesles. efMe#eCee®eer
iebiees$eer leUeieeUeHe³e¥le Heesn®eefJeC³ee®ee les Òe³elve keÀjerle nesles.''

l³eeb®³ee jep³eefYe<eskeÀe®³ee F.me.1894 ceO³es Heneru³ee®e Je<eea l³eebveer iegueeceefiejer®eer He×le yebo
Hee[ueer. ye´eïeCeslej meceepe efMe#eCee®³ee DeYeeJeer ye´eïeCeeb®eer cekeÌlesoejer cees[erle keÀe{t MekeÀle veener, ns
peeCetve l³eebveer l³eeb®³ee efMe#eCeemeeþer Keeme Òe³elve meg© kesÀues. ceeieeme oefuele Jeiee&uee meceeve nkeÌkeÀ
osC³ee®ee l³eeb®ee efveCe&³e HekeÌkeÀe neslee cnCetve®e l³eebveer peeleerefvene³e Jemeefleie=n meg© keÀjC³ee®³ee
efveCe&³eeuee HeeþeRyee efouee.

F.me.1902 ceO³es l³eebveer Fbiueb[ ceOetve, mejkeÀejer veeskeÀN³eebceO³es 50 ìkeÌkesÀ peeiee ceeieeme
Jeiee&meeþer jeKeerJe þsJeC³eeefJe<e³eer Dee%eeHe$e ceeieefJeues pesCeskeÀ©ve ye´eïeCeeb®eer cekeÌlesoejer DeeHemetkeÀ®e
 86
keÀceer nesF&ue. GoenjCeeLe& F.me.1894 ceO³es pevejue De@[efceefvemì^sìerJe ef[Heeì&ceWì ceO³es 71 HewkeÀer
60 ye´eïeCe nesles lej jeKeerJe peeieebcegUs F.me.1912 ceO³es 95 HewkeÀer 35 ye´eïeCe nesles.

peeleer J³eJemLes®eer HeeUbcegUb KeCeC³ee®ee DeeefCe leer GKe[tve ìekeÀC³ee®ee Òe³elve l³eebveer kesÀuee.
Dee³eg<³ee®³ee MesJeìer l³eebveer ner peeefle-J³eJemLee®e veä Peeueer lej yejb nesF&ue Demes cnìues Deens. mebHetCe&
Òeieleeruee DeeUe IeeueCeejer DeMeer leer cenÊJee®eer OeeW[ Deens. peeefleJ³eJemLes®ee HegjmkeÀej ne SkeÀ
meeceeefpekeÀ DeHejeOe Deens Demes les cnCele. l³eeb®³ee mecekeÀeueerve meceepemegOeejkeÀeb®³ee celeeÒeceeCes, eEnot
Oecee&leerue Demeceevelee pej otj keÀjeJe³ee®eer Demesue lej efMe#eCeeefMeJee³e He³ee&³e veener Demes l³eebvee Jeeìs.
l³eebveer ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ DeeefCe G®®e efMe#eCee®³ee DeveskeÀ mebmLee meg© kesÀu³ee. efMe#eCeeleerue
megOeejCeeb®es He[meeo les n³eele Demeleevee®e Gceìe³euee ueeieues nesles. Goe. F.me.1894
keÀesuneHetj®³ee jepeejece keÀe@uespeceO³es HeÀkeÌle 97 efJeÐeeLeea nesles l³eeHewkeÀer HeÀkeÌle mene ye´eïeCeslej nesles.
F.me.1922 ceO³es 265 HewkeÀer 100 efJeÐeeefLe& ye´eïeCeslej nesles. l³eeb®³ee keÀeUele, MeeUsle peeCeeN³ee
efJeÐeeL³ee¥®es ÒeceeCe 10,884 Je©ve 27,830 He³e¥le Jee{ues DeeefCe ye´eïeCeslej efJeÐeeL³ee¥®es ÒeceeCe
8,088 Je©ve 21027 Jej Heesn®eues. l³eeHewkeÀer 2,162 DemHe=M³e nesles. ¿ee meJe& DeekeÀ[îeebJe©ve,
í$eHeleerMeentb®es ceeieemeuesu³ee J³ekeÌleermeeþer, efMe#eCee®³ee cenÊJee®³ee #es$eemeeþer HeefjCeecekeÀejkeÀ yeoue
efometve ³esleele. l³eeb®³ee mejkeÀejkeÀ[tve p³ee p³ee mejkeÀejer eEkeÀJee Keepeieer MeeUebvee DeLe&mene³³e
efceUle Demes l³eebveer peeleer®³ee DeeOeejs efJeÐeeL³ee¥ceO³es YesoYeeJe keÀ© ve³es, DeMee met®evee nesl³ee.

lemes®e meeJe&peefvekeÀ oJeeKeev³eele DemHe=M³eebHeemetve meJee¥vee meceeve JeeieCetkeÀ Je GHe®eej efoues

peeleerue DeMeer leekeÀero efoueer nesleer. DebMele: mel³eMeesOekeÀ meceepe, ye´eïees meceepe, ÒeeLe&vee meceepe
DeeefCe cegK³elJes Dee³e& meceepe ³eeb®³ee ÒeYeeJeecegUs l³eebveer Dee³eg<³ee®³ee MesJe쮳ee keÀeUele cenÊJeHetCe&
Demes meeceeefpekeÀ keÀe³e& kesÀues. efJenerjer DeeefCe HeeC³ee®³ee ìeke̳ee ³eeb®eer efmLeleer megOeejC³eemeeþer Òe³elve
kesÀues. DemHe=M³eebmeeþer mJeleb$e MeeUe yebo keÀ©ve G®®e peeleeR®³ee®e cegueebyejesyej l³eeb®³ee®e MeeUsle
yemeC³eeme meebefieleues.DemHe=M³eebvee v³ee³eMeeðee®ee DeY³eeme keÀjC³eeme HejJeeveieer osC³eele Deeueer DeeefCe
l³eebvee JeefkeÀueHe$e osTve DeepeHe³e¥le HeÀkeÌle G®®e peeleeRmeeþer jeKeerJe Demeuesu³ee peeieebJej l³eeb®eer
vesceCetkeÀ keÀjC³eele Deeueer. l³eeb®³ee mejkeÀejele kegÀuekeÀC³ee¥vee (ieeJee®es efnMesyeveerme) yeouetve
leueeþîeebvee þsJeC³eele Deeues DeeefCe keÀener veJeerve Heos efvecee&Ce keÀ©ve, DemHe=M³eebvee efve³egkeÌle keÀjC³eele
Deeues.

ye´eïeCeebveer meneefpekeÀ®e ³ee yeoueeme leerJe´ efJejesOe kesÀuee. HeCe jep³eJ³eJemLes®eer HeeUscegUs Heej
ûeeceerCe YeeieeHe³e¥le peeTve Heesn®eueer nesleer. keÀesuneHegj®³ee ³ee jepeeves HejbHejeiele ®eeuele Deeuesueer
Jeleves DeeefCe yeuegles ³ee He×leerner yebo keÀjefJeu³ee p³ee Üejs ieeJeeleerue G®®ekegÀueerve peeleerleerue
ueeskeÀebkeÀ[tve cenejebvee iegueece cnCetve JeeieefJeues pee³e®es. í$eHeleeRveer cenej Jelevesner yebo keÀjefJeueer DeeefCe
p³ee keÀesCeeuee ÒeeflejesOe keÀjeJe³ee®ee Demesue l³eeme ob[ nesF&ue eEkeÀJee keÀejeJeeme nesF&ue Demes HeÀcee&ve
mees[ues.

Meent cenejepeeb®³ee keÀe³ee&®ee HeÀe³eoe ye´eïeCeslej DeeefCe cegK³elJes cejeþe DeeefCe DemHe=M³eebvee
Peeuee. p³eesefleyee HegÀues DeeefCe Meent cenejepeeb®es keÀe³e& ns cegK³elJes ye´eïeCeeb®³ee jeä^er³elJee®³ee
YeeJevesHes#ee meeceeefpekeÀ megOeejCee DeeJeM³ekeÀ Demeu³ee®es efomeles. Hejbleg oesIeeb®³eener keÀe³ee&ceO³es HeÀjkeÀ
neslee. iewue Dee@ceJes[^ì (Gaill Omvedt) ®³ee celeevegmeej, SkeÀe®ee ¢äerkeÀesve ne meeceev³e-Deleer
meeceev³eebMeer efveie[erle neslee lej ogmeN³ee®ee cegK³elJes cejeþîeebkeÀ[s PegkeÀCeeje neslee. HegÀues ns mebHetCe&HeCes
 87
Oece&-peeefle efvejHes#e nesles DeeefCe meeceeefpekeÀ meceeveles®es HegjmkeÀlex nesles lej Meent cenejepeeb®³ee
®eUJeUeruee meceepeeleerue G®®eYet́ ueeskeÀeb®eener HeeþeRyee neslee.

7.5.1 JesoeskeÌle Je Meent cenejepeeb®eer YetefcekeÀe :

JesoeskeÌle cnCepes JewoerkeÀ-Oeeefce&keÀ efJeOeer pes HeÀkeÌle efÜpe cnCepes oesveoeb pevce IesCeeN³ee
ye´eïeCeebmeeþer eEkeÀJee #eef$e³eebmeeþer Demeleele.³eeGueì, HeewjeefCekeÀ eEkeÀJee HegjeCeeskeÌle efJeOeer ns
meJe&Metêebmeeþer Demeleele. (pegv³ee keÀeUele JewM³e meg×e efÜpe cnCetve DeesUKeues pee³e®es). ³ee Jeeoe®eer
Heeée&Yetceer, ner ye´eïeCe DeeefCe #eef$e³e ³eeb®³eeleerue Je®e&mJe efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer HetJee&Heej ®eeuele
Deeuesuee mebIe<e& Deens. Hejbleg, peeies®³ee DeYeeJeer DeeHeCe DeeHeues mebJeeo HeÀkeÌle ¿ee Jeeoe®es ©Heeblej
®eUJeUerle keÀmes Peeues ³eeHegjles®e ce³ee&efole þsJet³ee.

F.me.1837 ceO³es, cnCepes SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀele, ³ee Jeeoeuee meg©Jeele Peeueer. pesJne
ÒeleeHeeEmen ns meeleeN³eeb®es jepes nesles lesJne ³ee Jeeoe®es efveJeejCe keÀjC³eemeeþer l³eebveer oesvner peeleer®³ee
Jejerÿ ceev³eJejebvee Hee®eejCe kesÀues. ye´eïeCeeb®³ee celeeÒeceeCes JewefokeÀ Oeeefce&keÀ efJeOeer, nJeve keÀjC³ee®es Je
keÀjJetve IesC³ee®es DeefOekeÀej HeÀkeÌle ye´eïeCeebvee®e Deensle. G®®ekegÀueerve cejeþe IejeCeer peMeer Yeesmeues,
Iee[ies, HeeuekeÀj, peeOeJe, ceesnerles, ceeves, cene[erkeÀ pes peenerjHeCes #eef$e³e cnCetve DeesUKeues peeleele.
l³eeb®es JewefokeÀ efJeOeer keÀjC³ee®es DeefOekeÀej pegv³ee omleeJespee®³ee DeeefCe keÀeieoHe$eeb®³ee DeeOeejs efme×
Peeues.

ne Jeeo Hegvne F.me.1896 ceO³es ye[esoe ³esLes GlHeVe Peeuee pesJne cenejepe me³eepeerjeJe
iee³ekeÀJee[ ³eeb®³ee ceneueele nesCeejs efJeOeer ns HegjeCeeskeÌle Deensle ns efme× Peeues. p³eesefleyee HegÀu³eeb®³ee
ÒeYeeJeecegUs DeeefCe jepeHegleebvee ³esLeerue keÀener jepeIejeC³eele p³eeÒeceeCes JewefokeÀ Oeeefce&keÀ efJeOeeR®ee
DeJeuebye keÀjC³eele Deeuee neslee. l³eeÒeceeCes 15 Dee@keÌìesyej 1896 Heemetve HeÀkeÌle JesoeskeÌle efJeOeeR®ee®e
DeJeuebye JneJe³eeme nJee, DeMeer Dee%ee cenejepeebveer efoueer. l³ee®es He³ee&Jemeve ye´eïeCeeb®ee jes<e DeeefCe Metê
DeeefCe Deleer Metê peeleeR®es meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, Jew®eejerkeÀ cebLeve nesC³eele Peeues.

í$eHeleer Meent cenejepeeb®³ee keÀe³ee&®ee DeeJeekeÀe HeÀkeÌle keÀesuneHetje Hegjlee®e ce³ee&efole jenerue.
Hejbleg, DemHe=M³eeb®³ee, Metêeb®³ee efJekeÀemeemeeþer DeeefCe l³eebvee JebMeHebjeHejeiele iegueeceefiejerletve cegkeÌle
keÀjC³eemeeþer, l³eeb®³eele Jew®eejerkeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ peeie=leer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer kesÀuesues Òe³elve ³ee
meJee¥®ee GHe³eesie ³esLes peJeUkeÀj DeeefCe [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebvee l³eeb®³ee Heg{®³ee keÀe³ee&le Peeuee
DeeefCe cnCetve®e í$eHeleer Meent cenejepe ns SkeÀ ¬eÀebleerkeÀejer J³ekeÌleerceÊJe nesles.

7.5.2 JesoeskeÌle ÒekeÀjCe Je keÀesuneHetjeleerue Ieìvee :

pesJne ye[esoîeeceO³es JesoeskeÌle efJeOeer Je©ve Jeeo GmeUlee neslee l³eecegUs cenejeä^eleerue DeveskeÀ
ye´eïeCe Òe#eesefYele Peeues nesles DeeefCe l³eeb®es cele me³eepeerjeJe iee³ekeÀJee[eb efJejesOeer Peeues nesles. l³ee®e
keÀeUele, leMee®e ÒekeÀej®eer HeCe l³eentve iebYeerj Ieìvee keÀesuneHetjele Ie[ueer. F.me.1900 ceO³es
í$eHeleer Meent cenejepeeb®³ee ns ue#eele Deeues keÀer, l³eeb®ee efHe{erpeele ye´eïeCe kesÀJeU HegjeCeeskeÌle ceb$e
cnCelees, JesoeskeÌle veener. ³eeyeeyele efJe®eejCee keÀjlee, les ye´eïeCe cnCeeues keÀer, ``legcner Metê Demeu³eeves
legce®³eemeeþer HegjeCeeskeÌle®e JesoHeþCe nesT MekeÀles.'' l³eeb®³ee Demeu³ee Tce&ì JekeÌleJ³eecegUs DeeefCe
cenejepeebvee Metê cnìu³eecegUs mebleHle nesTve, l³eebveer ³eeHeg{s HeÀkeÌle JesoesskeÌle®e efJeOeer keÀjeJe³ee®eer
 88
Dee%ee efoueer. ³eecegUs Deeblej-peeleerJeeo DeefOekeÀ®e GmeUuee DeeefCe cenejeä^eleerue ye´eïeCeslej ®eUJeU
DeefOekeÀ®e ÒeKej nesT ueeieueer.

Hejbleg Meent cenejepeeb®³ee Hegjesefnleeves, cenejepeeb®eer Dee%ee HeeUC³eeme vekeÀej efouee lesJne
l³eebveer l³ee®eer F&veece peceerve peHle kesÀueer. MebkeÀje®ee³ee&vesner jepeesHeeO³ee³eebvee HeeþeRyee efouee. lesJne
keÀesuneHetjeleerue MebkeÀje®ee³ee¥®eer JebMeHejebiele Jeejmee peefcevener peHle keÀjC³eele Deeueer.

JesoeskeÌle Jeeoe®³ee Heeþerceeies jepekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ meceles®ee pJeueble ³e#e ÒeMve neslee.
cejeþîeeb®³ee celeeÒeceeCes, ye´eïeCe Deelee cejeþîeebceO³es®e Jeeoeuee meg©Jeele keÀjeJe³eeme Heenle nesles.
jepeIejeCeer DeeefCe meeceev³e cejeþs ³eeb®³eele SkeÀceskeÀebyeeyele Demet³ee, celmej ³ee®es yeerpeejesHeCe meg©
Peeues nesles.

ye´eïeCeebveer DeeHeeHemeeleerue Jeeo efceìefJeuee HeCe keÀesuneHegjeleerue cejeþîeeb®es Jeeo efceìsveele.

l³ee®ee HeefjCeece meJee¥Jej nesT ueeieuee. Meent cenejebpeebveer JesoeskeÌle-HegjeCe Jeeo ueJekeÀjele ueJekeÀj
efceìeJeeJee veenerlej l³ee®es HeefjCeece ®eebieues nesCeej veenerle DeeefCe mebHetCe& YeejleJe<ee&le ³ee®es He[meeo
Gceìleerue DeMeer OecekeÀer Jepee met®eveener ye´eïeCeebveer osTve meg×e Meent cenejepeebveer l³eebvee oeo ueeiet
efoueer veener DeeefCe ³eeyeeyeleerle keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee le[pees[eruee les le³eej veJnles.

Jeeoeuee veJeerve leeW[ HegÀìues. lesJne ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer Demes cnìues keÀer, Meent cenejepe
í$eHeleer Deensle ³ee veel³eeves l³eebvee JesoeskeÌle efJeOeerme HejJeeveieer efceUsue HeCe l³eeb®³ee Dev³e kegÀìgbefye³e
eEkeÀJee mebyebefOeleevee veener DeeefCe les kesÀJeU cejeþe Deensle cnCetvener l³eevee JesoeskeÌle efJeOeerme HejJeeveieer
efceUt MekeÀle veener. ¿ee®ee DeLe& efìUkeÀeb®³ee celes, cejeþener Metê®e. MesJeìer cenejepeebveer ye´eïeCeebvee
l³eebvee JewefokeÀ efJeOeeR®es DeefOekeÀej Deensle les ceev³e keÀjC³eeme Yeeie Hee[ues. jepeesHeeO³ee³e DeeefCe
MebkeÀje®ee³e& oesIesner peHle kesÀuesueer Fveeces Jeleves peceerve efceUC³eemeeþer MejCe Deeues. HeCe l³eeb®ee Meent
cenejepeebJej keÀenerner HeefjCeece Peeuee veener. ye´eïeC³eebefJejesOeer®es l³eeb®es cele DeefOekeÀ®e ÒeKej nesle iesues.

cnCetve®e, JesoeskeÌle Jeeoe®³ee veblej, Meent cenejepeebveer ye´eïeCeslej ueeskeÀebvee jep³ekeÀejYeejele

DeeCeC³eeme meg©Jeele kesÀueer DeeefCe ye´eïeCeeb®es Je®e&mJe cees[keÀUerme keÀe{ues. Meent cenejepeeb®³ee
le[eK³eeKeeueer ye´eïeCeeb®es pes neue ®eeueues nesles les Heentve cejeþîeebvee HeÀej Deevebo Peeuee. Hejbleg, iesue
Dee@cJesì (Gail Omvedt) cnCeleele, ``veJeerve cejeþe, pees jep³ekeÀejYeejele Glejuee neslee, pees
G®®ekegÀUeletve veJnlee les meceepeeceO³es SkeÀelcelee DeeefCe meceevelee DeeCeC³eemeeþer Òe³elve keÀ© ueeieues.
pes mel³eMeesOekeÀ meceepee®³ee efJe®eejeves Òesefjle Peeues nesles. Hejbleg SkeÀe oMekeÀe®³ee Deele®e keÀesuneHetj
mebmLeeveele, JesoeskeÌle efJeOeeRyeeyeleerle DeveskeÀ le[pees[er keÀjC³eele Deeu³ee DeeefCe #eef$e³eebveener peeveJes
IeeueC³eeme meg©Jeele keÀjC³eele Deeueer. HeCe, le[pees[er J³eefleefjkeÌle ¿ee efJeOeer Del³eble cenlJee®³ee
nesl³ee keÀejCe ¿ee ye´eïeCeebveer veJns lej ye´eïeCeslej HegpeeN³eebveer kesÀuesu³ee nesl³ee.''
 89
DeeHeueerr Òeieleer leHeemee :-
1) JesoeskeÌle ÒekeÀjCe cnCepes keÀe³e les Lees[ke̳eele meebiee.

7.6 meceejesHe

DeMee ÒekeÀejs F.me.1900 les 1920 ®³ee ojc³eeve, leUeieeUeleerue meceepee®³ee

GlLeeveemeeþer Òe³elve keÀjCeeN³ee mel³eMeesOekeÀ meceepee®³ee ®eUJeUerves Jesie Iesleuee.

ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀj ³eebveer oefuele ®eUJeUerceO³es YejerJe Demes ³eesieoeve l³eeb®³ee mebmLesceeHe&Àle
efoues. efJeÇue jecepeer efMebos ³eebveer ef[Òesm[ keÌueemesme efceMeve®³ee ceeO³eceeletve DemHe=Mees×eje®es cenÊJeHetCe&
keÀe³e& kesÀues. JesoeskeÀlees ÒekeÀjCee®ee ÒeYeeJe ceneje<ì^e®³ee mebHetCe& jepeefkeÀ³e Je meeceeefpekeÀ HeìueeJej
He[uesuee efomelees. Heg{s Meent cenejepeebveer ye´eïeCeslej ®eUJeUer®ee Hee³ee jesJeuee.

7.7 ÒeMve

1. cenelcee HegÀues DeeefCe l³eeb®ee mel³eMeesOekeÀ meceepe ³eeb®³ee keÀe³ee&®es efJeMues<eCe keÀje.
2. ieesHeeUyeeyee JeuebiekeÀjeb®es keÀe³e& efJeMeo keÀje.
3. efJe.je. eEMeos DeeefCe l³eeb®³ee ef[Òesm[ keÌueemesme efceMeve®³ee keÀe³ee&®es®es Hejer#eCe keÀje.
4. `JesoeskeÌle ÒekeÀjCeeJej' ìerHe efuene.
5. Meent cenejepeeb®es ye´eïeCesÊej ®eUJeUer®es cenÊJe mHe<ì keÀje.


 90

8
GoejceleJeeo DeeefCe je<ì^Jeeoe®ee efJekeÀeme - (De)
IeìkeÀ j®evee :

8.0 GefÎäîes
8.1 ÒemleeJevee
8.2 oeoeYeeF& veewjespeer ³eeb®es keÀe³e&
8.3 ce.iees. jeve[s DeeefCe l³eeb®ee GoejceleJeeo
8.4 ieCesMe JeemegosJe peesMeer Je l³eeb®es ³eesieoeve
8.5 meceejesHe
8.6 ÒeMve

8.0 GefÎäîes

1 DeeefLekeÀ je<ì^Jeeoe®³ee ®eUJeUer®es mJe©He mecepeeJetve IesCes.

2 oeoeYeeF& veewjespeeR®³ee keÀe³ee&®ee DeY³eeme keÀjCes.
3 Sce. peer. jeve[W®ee DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeo DeY³eemeCes.
4 peer.Jner. peesMeer DeeefCe l³eeb®ee DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeo ³ee®es efJeMues<eCe keÀjCes.

8.1 ÒemleeJevee

DeeHeCe DeeleeHe³e¥le cenejeä^e®³ee Jew®eejerkeÀ meebmke=ÀeflekeÀ ¬eÀebleer®es ÒeJele&keÀ peebYeskeÀj ³eeb®es keÀe³e&
mecepeeJetve Iesleues. leKe&[keÀj ns ogmejs meceepe megOeejkeÀ nesles DeeefCe eEnot Oecee&leerue megOeejCeebJej
l³eebveer DeefOekeÀ ue#e keWÀêerle kesÀues. osMecegKe GHe&À ueeskeÀnerleJeeoeRveer kesÀJeU SKeeo ogmeN³ee cegÐeeJej Yej
ve oslee, meJe&®e cenÊJee®³ee ÒeMveebJej ue#e IeeueC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. Hejbleg DeveskeÀ Je<ee&vegJe<ex ©{er
HejbHejebveer yegjmeìuesu³ee meceepeeves ns veJeerve yeoue menpeemenpeer Deelcemeele kesÀues veenerle. lemes®e
HeejbHeejerkeÀ cejeþe IejeC³eebvee lej meJe& eEnotmLeeveele jepekeÀer³e Je®e&mJee®eer peeCeerJe nesleer. ³eecegUs
cegbyeF&- HegC³ee®³ee ueeskeÀebvee efye´ìerMeebveer Debceueele DeeCeuesues veJeerve yeoue vekeÀes®e nesles.

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GlejeOee&le cegkeÌle efJe®eejeb®³ee DeMee leerve vesl³eebveer peveceveeJej

jep³e kesÀues nesles Je les cnCepes oeoeYeeF& veewjespeer, ceneosJe ieeseEJeo jeve[s DeeefCe ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues.
l³eeb®³ee DeeOegefvekeÀ efJe®eejebveer HeÀkeÌle cenejeä^e®e veJns lej meyebOe osMe YeejeJeuee.
 91
Òee.pes.Jner. veeF&keÀ cnCeleele keÀer, jeve[s, DeeiejkeÀjeb®³ee DeeOeeR®³ee meceepemegOeejkeÀebveer,
efye´ìerMe jepeJeìerle, meceepee®³ee meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ GlHevvee®³ee ¢äerves cenÊJee®es YejerJe keÀe³e& kesÀues
nesles. l³eecegUs DeeiejkeÀj-jeve[Wvee cenejeä^ele cetueYetle Jew®eejerkeÀ ¬eÀebleer keÀjeJe³eeme HeefjefmLeleer
le³eej Peeueer. keÀejCe yengleskeÀ meceepemegOeejkeÀeb®es keÀe³e& Menje Hegjles ce³ee&efole nesles. cenejeä^eleerue
l³eeb®es cetueYetle keÀe³e&, l³eeb®ee cenejeä^eleerue pevelesJej®ee ÒeYeeJe ne l³eebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee
mebmLeeb®³ee keÀe³ee¥Jeªve ³eslees. Deelee DeeHeCe oeoeYeeF& veewjespeer, ceneosJe ieesefJebo jeve[s DeeefCe ieCesMe
JeemegosJe peesMeer ³eeb®es keÀe³e& mecepeeJetve IesT³ee.

8.2 oeoeYeeF& veewjespeeR®es keÀe³e& (F.me.1825 - 1917)

Yeejlee®³ee DevegYeJeeves DeeefCe keÀe³ee&ves Je=× HeefjHekeÌJe Peeuesu³ee oeoeYeeF& veewjespeeR®es efJeefJeOeebieer
keÀe³e& keÀener Heeveeble DeeìHelee ³esCes DeMeke̳e Deens. l³eeb®³ee oerIe&keÀeueerve Dee³eg<³eele, Yeejlee®³ee
Feflenemee®eer DeveskeÀ Heeves efuenerueer iesuesueer Deensle. l³eeb®es Del³eble meeOes Hejbleg ®eUJeUerves Yejuesues
Dee³eg<³e, DeKesjHe³e¥le ceeveJeles®eer mesJee keÀjC³eele iesues. kesÀJeU keÀe@uespe®³ee HetÀueHebKeer efoJemeeb®es JeCe&ve
keÀ©ve l³eeb®³ee keÀe³ee&®eer Keesueer ue#eele ³esCeej veener DeeefCe cnCetve®e l³eeb®³ee mìg[bìmed efueìjjer Je
mee³ebìerHeÀerkeÀ meesmee³eìer®³ee keÀe³ee&®eer Je DevegYeJee®³ee cenÊJee®³ee Ieìveeb®eer DeesUKe keÀ©ve osCes
cenÊJee®es Deens.

8.2.1 mìg[bìmed efueìjjer De@C[ mee³ebìerefHeÀkeÀ meesmee³eìer :

oeoeYeeF¥®ee pevce 4 veesJnWyej, 1825 jespeer cegbyeF& ³esLes SkeÀe HeejMeer IejeC³eele Peeuee.
vesìerJn Ssp³egkesÀMeve meesmee³eìer®³ee cegkeÌle MeeUsle l³eeb®es efMe#eCe Peeues. l³ee MeeUs®³ee oesve MeeKee
nesl³ee. 1) FbeqiueMe, 2) ceele=Yee<ee. mejkeÀej®³ee DevegoeveeKeeueer MeeUe ®eeueefJeC³eele ³esle Demes.
SefuHeÀvmìve ceOetve l³eeb®es ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCe Peeues. SequHeÀvmìve keÀe@uespe Je vesìerJn Sp³egkesÀMeve
meesmee³eìer®³ee MeeUsves SkeÀef$eleHeCes SequHeÀvmìve Fbefmììîetì meg© kesÀueer nesleer. l³eebvee F.me.1840
ceO³es keÌuesj (Clare) efMe<³eJe=Êeer efceUeueer DeeefCe F.me.1842 ceO³es meJe&meeOeejCe ngMeej cegueebmeeþer
veJ³eeves meg© keÀjC³eele Deeuesu³ee Jeiee&le l³eebvee ÒeJesMe efceUeuee.

ceneefJeÐeeue³eerve keÀeUele oeoeYeeF& DeefleMe³e me¬eÀer³e nesles. F.me.1848 ceO³es vesìerJn

efueìjjer meesmee³eìer®es keÀener meom³e SequHeÀvmìve ceneefJeÐeeue³ee®³ee ne@ueceO³es peceues Je l³eebveer veJeerve
mebmLes®eer mLeeHevee kesÀueer. efle®es veeJe mìg[bìmed efueìjjer De@C[ mee³ebìerefHeÀkeÀ meesmee³eìer Demes þsJeC³eele
Deeues. oeoeYeeF& l³ee mebmLes®es Keefpeveoej yeveues DeeefCe Òee.He[dìve ns DeO³e#e. l³ee #eCeeHeemetve
oeoeYeeF¥veer meJe& JesU ne efMe#eCe Je meeceeefpekeÀ megOeejCeebmeeþer IeeueefJeuee.

8.2.2 meesmee³eìer®es efve³ece :

mebmLes®ee cenÊJee®ee GÎsMe meeefneql³ekeÀ Je Meeðeer³e %eeveeceO³es le©Ceeb®eer ©®eer Jee{eJeer ne
neslee. ne GÎsMe meceesj þsTve mebmLes®³ee meef®eJeebveer, oesve J³ekeÌleeR®eer efve³egkeÌleer Meeðeer³e Je meeceeefpekeÀ
efJe<e³eebJej®es ÒeyebOe Jee®eC³eemeeþer keÀjCes ¬eÀceÒeeHle nesles. mebmLes®eer efceìeRie ceefnv³eeletve oesveoe nesle
Demes. mebmLes®³ee meom³eebveer mJeleb$eefjl³ee meeceeefpekeÀ, Meeðeer³e efJe<e³eebJej keÀece keÀjeJes DeMeer DeHes#ee
nesleer. efJeÐeeLeea DeeefCe efMe#ekeÀ ³eeb®³ee KeebÐeeJej meceepeeuee megefMeef#ele yeveefJeC³ee®eer peyeeyeoejer nesleer
 92
DeeefCe cnCetve®e meÐe HeefjefmLeleer®ee meKeesue DeY³eeme keÀjC³ee®eer iejpe nesleer. Hejbleg jepekeÀer³e eEkeÀJee
Oeeefce&keÀ yeeyeleerle {JeUe{JeU keÀjC³ee®es mebmLesves Meke̳elees ìeUues.

mebmLesves Del³eble keÀ[keÀ efMemle HeeUueer nesleer DeeefCe cnCetve®e efve©Ðeesieer eEkeÀJee kesÀJeU
Òeefme×ermeeþer meYeemeo Peeuesu³eebvee keÀe{tve ìekeÀC³ee®es þjues. Heefnu³ee ÒeLece p³eebvee ÒeyebOee®es Jee®eve
keÀjlee Deeues veener l³eebvee SkeÀ ©He³ee ob[ DeekeÀejC³eele Deeuee. ogmeN³ee Òe³elveeuee DeHe³eMe Deeu³eeme
oesve ©He³es ob[ DeeefCe osC³eele Deeuesu³ee efJe<e³eebJej uesKe ÒeyebOe efueefnC³eeme eflemeN³eeboener DeHe³eMe
Deeu³eeme mebmLesletve nekeÀeueHeÆer keÀjC³eele ³esF&.

meesmee³eìer®³ee efceìeRieceO³es efJe<e³e Je l³eemebyebOeer®es efJeefJeOe ÒeMve ³eebJej ®e®ee& nesF&. l³eele nesle
Demeuesu³ee ®e®ee& HeÀkeÌle ®eej eEYeleeRHegjl³ee®e ce³ee&oerle ve jenlee l³eeJejerue efJe®eejcebLeve owefvekeÀ
Je=ÊeHe$eebceOetve ÒekeÀeefMele kesÀues peeF&. l³eeHewkeÀer SkeÀ nesles iegpejeleer %eeve ÒemeejkeÀ ceb[Uer DeeefCe ogmejs
cejeþer %eeve ÒemeejkeÀ ceb[Uer. iegpejeleer Je=ÊeHe$e oeoeYeeF& veewjespeer mebHeeefole keÀjerle Je l³eeceO³es ®e®ee&,
JeeoefJeJeeo, efJe®eej cebLeveeme Òeefme×er efoueer peeF&.

oeoeYeeF& veewjespeeR®³ee neleeKeeueer, %eeve ÒemeejkeÀ ceb[Uerves neleer Iesleuesues keÀe³e& keÀewlegkeÀemHeo
nesles. F.me.1849 ceO³es ðeer efMe#eCeeJej yesnjecepeer KejMeslepeer iebþyeer ³eebveer uesKe Òemlegle kesÀuee.
³eeefJe<e³eeJej Peeuesu³ee ®e®ee& me$eecegUs keÀe³ee&uee efoMee efceUeueer. efJeÐeeLeea mJele: DeveskeÀ eEnot Je HeejMeer
IejebceO³es peeTve l³eeb®³ee cegueeRvee efMekeÀJet ueeieues. DeveskeÀ efoJeme ®eeueuesu³ee ¿ee efJe®eej cebLeveecegUs Je
meeceeefpekeÀ peeie=leercegUs HeeuekeÀner mJeKegMeerves cegueeRvee efMekeÀJet ueeieues. meele MeeUebceO³es 44 HeejMeer
cegueer Je 24 eEnot cegueeRveer ÒeJesMe Iesleuee. ðeer efMe#eCee®³ee ¿ee ®eUJeUerves cegbyeF&ceOeerue keÀener vesl³eeb®es
ue#e JesOetve Iesleues. peieVeeLe MebkeÀj Mesþ ³eebveer cegueeR®³ee efMe#eCeemeeþer íesìer IejJepee peeiee efoueer.
¿eecegUs Flejebveener ¿ee keÀe³ee&le Heg{ekeÀej I³eeJe³eeme Òeeslmeenve efceUeues. KesjMesopeer veemeeJeJeevepeer
keÀecee ³eebveer meesmee³eìermeeþer ceesþer osCeieer osT kesÀueer. l³eecegUs meesmee³eìeruee eEnot Je HeejMeer cegueeRmeeþer
MeeUe meg© keÀjC³eeme meJeuele efceUeueer.

meesmee³eìerves neleer Iesleuesu³ee meceepe megOeejCes®³ee ceesnercescegUs HeejMeer meceepeevesner DeMeeðeer³e-

DemebyebOe ®eeueerefjleer yeoueC³eeme megjJeele kesÀueer. F.me.1851 ceO³es veewjespeer HeÀo&gvepeer ³eebveer Heg{ekeÀej
IesTve jnvetcee ceePeÐeemeveece meYee (Rahmumae Mazdayanamsabha) ®eer mLeeHevee
kesÀueer. l³eeuee ®e ceePeo³eemeveece HeeLe®ee meejLeer Demesner cnCeleele. veewjespeer HeÀo&tvepeer ns l³ee mebmLes®es
DeO³e#e DeeefCe oeoeYeeF& meef®eJe yeveues. keÀener meceepemegOeejkeÀ DeefleMe³e Glmeener nesles. l³eebvee pegv³ee
Peesjesmì^er³eve Oecee&®eer DeeKeCeer Heeef½eceel³e leÊJeeJej keÀjeJe³ee®eer nesleer. jnvetcee meYesves cee$e Òee®eerve
Oecee&®eer HeefJe$elee efìkeÀJetve þsJeC³ee®es keÀe³e& kesÀues.

oeoeYeeF& meesmee³eìer Je %eeve ÒekeÀeMe ceb[Uer®es efnjkeÀ ceneslmeJeeHe³e¥le efpeefJele nesles.

meesmee³eìerves cejeþer Je iegpejeleer Yee<esle Yee<eebleje®es keÀece neleer Iesleues. meesmee³eìer®³ee keÀe³ee&ueener
Òeefme×er efceUt ueeieueer. keÀejCe SequHeÀvmìve ceneefJeÐeeue³ee®³ee Heefnu³ee efHe{erueener Je=ÊeHeef$ekesÀle yeje®e
jme neslee. cejeþer Yeeef<ekeÀ efJeÐeeL³ee¥ceO³es lej meceepe megOeejCes®³ee ¢<ìerves He$ekeÀejerlesuee yeje®e
Òeeflemeeo efceUeuee. oeoeYeeF¥veener SkeÀe mJeleb$e Je=ÊeHe$ee®eer iejpe Yeemet ueeieueer. oeoeYeeF& DeeefCe
KejMesopeer keÀecee ³eebveer SkeÀ `jemle ieesHeÌleej' (mel³e keÀLeve keÀjCeeje) veeJee®es ceeefmekeÀ meg© kesÀues.
keÀeceebveer DeeJeM³ekeÀ DeeefLe&keÀ ceole keÀjeJe³ee®es þjefJeues DeeefCe oeoeYeeF¥veer keÀesCeleener DeeefLe&keÀ
 93
ceesyeouee ve Ieslee les meg© keÀjC³ee®es þjefJeues. 15 veesJnWyej 1851 ceO³es veJeerve Je=ÊeHe$e meg©
keÀjC³eele Deeues. ns iegpejeleer Yee<esleerue meneJes Je=ÊeHe$e nesles. Hejbleg mJele:®es mJeleb$e efJe®eejMewueer
Demeuesues Heefnues®e Je=ÊeHe$e 7 Dee@keÌìesyej 1851 ceO³es, cegeqmuece-HeejMeer obi³eeb®³ee Heeée&YetceerJej meg©
keÀjC³eele Deeues nesles. oesve cenerv³eeble®e Je=ÊeHe$eeuee DeekeÀ<e&keÀ Òeeflemeeo efceUt ueeieuee DeeefCe
F.me.1852 ceO³es ceeefmekeÀe®es ©Heeblej meeHleeefnkeÀele Peeues. meesmee³eìer®³ee cegueebkeÀ[tve oeoeYeeF&vee
HetCe& Òeeflemeeo efceUle neslee DeeefCe Je=ÊeHe$eebMeer l³eeb®es veeles F.me.1855 ceO³es l³eebveer Yeejle
mees[u³eeJej Je Fbiueb[uee mJele:®es Iej yeveefJeu³eeJejner jenerues.

efJeÐeeL³ee&®³ee ³ee meesmee³eìeruee meceepeekeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeeJej Òeeflemeeo efceUeuee DeeefCe

oeoeYeeF¥®³ee DeO³e#elesKeeueer, meesmee³eìer®³ee keÀecee®eer J³eeHleerner Jee{t ueeieueer. 2 meHìWyej
1852ceO³es SequHeÀvmìve ceneefJeÐeeue³eeceO³es, ÖeÀecepeer keÀeJeemepeer yesvepeer, meceepemegOeejkeÀ
efMe#eCeOegjerCe ³eeb®³ee mce=leerefÒel³eLe& meYee þsJeC³eele Deeueer nesleer. efceeEìie ceO³es FjeCeceOeerue
Peesjesmì^er³evemeeþer ieesUe keÀjC³eele Deeuesuee HebÀ[ Deelee mìg[bìmed efueìjjer DeeefCe mee³ebìerHeÀerkeÀ
meesmee³eìer®³ee mebûeneue³eemeeþer JeeHejC³eele ³eeJee, Demee þjeJe Peeuee. oeoeYeeF& mJele: SkeÀ
ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve efJeÐeeL³ee¥meeþer DeeoMe& GoenjCe nesles. SequHeÀvmìve®³ee DeveskeÀ efJeÐeeL³ee¥veer ³ee
keÀe³ee&meeþer neleYeej ueeJee³e®es þjefJeues. Deej. Heer. ceemeeveer efuenerleele, ``ns KeN³ee efMe#ekeÀe®es keÀe³e&
Deens keÀer cegueebvee kesÀJeU efMe#eCe®e veJns lej mJeke=Àl³eebveer efJeÐeeL³ee&ceO³es meceepe megOeejCes®eer p³eesle
nes³e.'' oeoeYeeF&bveer l³eeb®es efpeefJelekeÀe³e& KeN³ee DeLee&ves peieues. kesÀJeU ceneefJeÐeeue³eerve
efJeÐeeL³ee¥Hegjles®e veJns lej l³eeb®³ee Dee³eg<³eele Deeuesu³ee Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee¥meeþer les DeeoMe&mlebYe nesles.

8.2.3 Dee³eg<³eeleu³ee cenÊJee®ee Ie[ecees[er :

l³eeb®³ee Dee³eg<³eeleerue keÀener cenÊJee®³ee Ieìveeb®ee FLes GuuesKe kesÀuee lej JeeJeies þ© ve³es.
keÀejCe mebHetCe& veJe Yeejlee®³ee efveefce&leermeeþer l³eebveer kesÀuesues Òe³elve DeeefCe mLeeefvekeÀ cenejeä^e®ee
Fefleneme ¿ee meieȳeeb®ee mebyebOe Deblele: l³eeb®³eeMeer ³eslees. F.me.1852 ceO³es l³eeb®eer ieefCele Je
vewmeefie&keÀ leÊJe%eevee®es ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve efve³egkeÌleer Peeueer. megefJeK³eele keÀe@uespeceO³es DeMee cenÊJee®³ee
Heoer efve³egkeÌleer Peeuesues les ÒeLece Yeejleer³e nesles. F.me.1855 ceO³es l³eebveer Fbiueb[ ³esLes mLeeefvekeÀ
nesC³eemeeþer osMe mees[uee Je les ke@ÀcHe kebÀHeveerJej ©pet Peeues DeeefCe veblej l³eebveer mJele:®eer J³eeHeejer
kebÀHeveer meg© kesÀueer. ÒeLece oMekeÀeceO³es l³eebveer efmeJnerue meefJe&me Heefj#esmebyebOeer efye´ìerMe peveles®es cele
JeUefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. l³eebveer mebmke=Àle Je Dejyeer ³ee Meem$eer³e Yee<eeJej Yej efouee. l³eecegUs ueb[ve
Fbef[³eve meesmee³eìerves efye´ìerMe mejkeÀejJej oyeeJe DeeCeuee p³ee ³eesies efye´ìerMe mejkeÀej®ee ³ee Yee<ee
Sseq®íkeÀ þjJetve Yeejleer³e efJeÐeeL³ee¥®es iegCe keÀceer keÀjC³ee®ee efJe®eej neslee.

HesÀye´gJeejer 1866 ceO³es pee@ve ¬eÀe@HeÀ[&, DeO³e#e, SLevee@uee@efpekeÀue meesmee³eìer, ueb[ve ³eebveer
DeeefMe³eeF& JebMee®es ueeskeÀ, ³egjesefHe³eveebHes#ee keÀefveÿ opee&®es Deensle Demes cele ceeb[ues. Heg{®³ee®e
cenerv³eele, oeoeYeeF¥veer ¬eÀe@HeÀ[&uee me[slees[ GÊej efoues. oeoeYeeF¥®es DeeefMe³eeF& ueeskeÀeb®es meenerl³e Je
efJe%eeve #es$eeleerue ³eesieoeveeJej Kegueemee keÀjlee, ³egjesefHe³eve JebMeeyeeyele DeefYeceeve yeeUieCeeN³eebvee Meeble
yemeefJeues.

oeoeYeeF&®es jepekeÀer³e #es$eeleerue ³eesieoeve HeÀej cenÊJee®es nesles. les efye´ìerMe mebmeos®es meom³e
nesCeejs Heefnues Yeejleer³e nesles. l³eebveer ye[esoîee®³ee mebmLeeveeble efoJeeCee®es keÀece yeefIeleues. Yeejleer³e
je<ì^er³e keÀeBûesme®³ee mLeeHevesHeemetve®es keÀe³e& l³eebveer kesÀues. l³eeble les efleveoe DeO³e#e cnCetve efveJe[tve
 94
Deeuesues Deensle. l³eeb®³ee yeewef×keÀ keÀe³ee&HewkeÀer SkeÀ cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes `iejeryeer DeeefCe Yeejleeleerue
De-efye´ìerMe jep³e' (Poverty and Un British Rule in India) F.me.1901 ceO³es ns
HegmlekeÀ ÒekeÀeefMele Peeues. F.me.1876 ceO³es les cegbyeF& ceneveiejHeeefuekesÀ®es veiejmesJekeÀ Peeues. lesJne
l³eebveer Yeejleeleerue iejeryeerJej F&mì Fb[er³ee DemeesefMeSMeve®³ee cegbyeF& MeeKesmeceesj SkeÀ uesKe Òemlegle
kesÀuee.

oeoeYeeF& veewjespeeR®³ee keÀe³ee&®ee Lees[ke̳eele Dee{eJee DeeHeu³eeuee ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®³ee

JekeÌleJ³eeJe©ve Ieslee ³eslees. pesJne F.me.1906 ceO³es, keÀuekeÀÊee keÀeBûesme®es les DeO³e#e Peeues lesJne
l³eebvee keÀeBûesmeceOeerue ceJeeU vesl³eebbkeÀ[tve $eeme nesT ueeieuee. les efuenerleele ``DeeHeCe oeoeYeeF¥vee
FlekesÀ cenÊJe keÀe oslees? mJe. ceb[efuekeÀ, YeeT oepeer uee[ DeeefCe veewjespeer HeÀog&vepeer ³eeb®es keÀe³e&
oeoeYeeF¥Hes#ee keÀceer opee&®es vekeÌkeÀer®e veener. pejer oeoeYeeF& ns efye´ìerMe mebmeos®es ÒeLece Yeejleer³e meom³e
Demeues lejer Þeer. YeeJeveiejeRveener les Heo keÀener keÀeUeves efceUeues. ¿ee IeìveebcegUs oeoeYeeF& keÀener
Yeejleer³eeb®³ee Ëo³eele efJejepeceeve nesle veenerle.'' ³ee meieȳee®ee DeLe& Deieoer mejU neslee. l³eeb®es
cenÊJe l³eebveer efkeÀleer mebmLee meg© kesÀu³ee eEkeÀJee efkeÀleer J³eeK³eeves efoueer eEkeÀJee efkeÀleer efJe<e³eebJej uesKe
efueefnues ³eeJej vekeÌkeÀer®e veJnles l³eeb®es cenÊJe efkeÀbJee cenelc³e l³eeb®³ee Theory of Economic
Drain cegUs DeefOekeÀ nesles. p³eemeeþer l³eebveer kesÀJeU leke&À Meeðee®ee DeeOeej Iesleuee veJnlee lej
J³eJeefmLele meKeesue meebeqK³ekeÀer DeY³eeme keÀ©ve efve<keÀ<e& keÀe{ues nesles. HesMeJ³eeb®³ee Nnemeeveblej efye´ìerMe
jepeJeìerle oeoeYeeF& DeMeer SkeÀ Oee[meer J³ekeÌleer nesleer keÀer p³eebveer Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ DeOe:Heleveeuee
Je iejeryeeruee efye´ìerMeeb®es jep³e®e peyeeyeoej Demeu³ee®es efyeveefokeÌkeÀle meebefieleues. l³eebveer peveles®³ee
[esȳeeJej®eer HeÆer keÀe{C³ee®ee Òe³elve kesÀuee. Je©ve pejer efye´ìerMe mejkeÀej efkeÀleerner meeefpejs-ieessefpejs
efomele Demeues lejer Deeletve les SkeÀ jesieeÒeceeCes Yeejleeuee HeesKejle Deens, Demes l³eebveer þeceHeCes efme×
kesÀues.

l³eeb®³ee `DeeefLe&keÀ efve:meejCe efme×ebleeves'megefMeef#ele Yeejleer³eebceO³es veJe peeie=leer efvecee&Ce Peeueer.

mebHetCe& osMeeceO³es mJejep³eeuee He³ee&³e veener ³ee®eer peeCeerJe Peeueer. pejer l³eeb®es yengleebMeer Dee³eg<³e
Fbiueb[ceO³es iesues lejer lesLesner Yeejlee®³ee nerlee®eer SkeÀner mebOeer l³eebveer mees[ueer veener. ®eebieues Dee³eg<³e
peieC³eemeeþer, l³eeb®³eekeÀ[s YejHetj mebHeÊeer nesleer. Heneru³ee efJeée³eg×e®³ee JesUsuee efye´ìerMeebkeÀ[tve
®eebieu³ee jepekeÀer³e HeÀe³eÐee®eer mebOeer efceUt MekeÀle nesleer. Hejbleg Heefnu³ee cene³eg×eveblej®³ee
mebefJeOeeveelcekeÀ Ie[ecees[er yeIeC³eeme, oeoeYeeF& efpeJeble jenerues veenerle.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) mìg[bìmed efueìjjer DeeefCe mee³ebìerHeÀerkeÀ meesmee³eìer®³ee keÀe³ee&®eer Lees[ke̳eele ceenerleer meebiee.
2) oeoeYeeF¥veer Yeejleeleerue efye´ìerMeeb®³ee Mees<eCeeyeeyele keÀesCelee efme×eble ceeb[uee?
 95

8.3 ce. iees. jeve[s DeeefCe DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeo

ceeieerue DeO³ee³eele DeeHeCe ³ee efJeodJeeve J³ekeÌleer®es meeceeefpekeÀ #es$eeleerue keÀe³e& yeefIeleues.
leLeeefHe, l³eeb®ee Flej #es$eelener eflelekeÀe®e ÒeYeeJe neslee. l³eeb®es `cejeþer meÊes®ee Go³e' (The Rise
of Maratha Power) ³ee ûebLeeceO³es SkesÀkeÀeU®³ee Þeerceble Fefleneme keÀjCeejs DeeHeCe cejeþer
ueeskeÀ, efye´ìerMeeb®³ee oUYeêer jep³eJ³eJemLesKeeueer Yej[ues peele Deenesle ne efJe®eej ceeb[uee. lemes®e
efye´ìerMe jepeJeìerle meeceev³e ceeCemee®eer peer efHeUJeCetkeÀ nesle Deens, ³ee®eer peeCeerJe l³eebveer J³ekeÌle kesÀueer.

jeve[s ns mJeleb$e efJe®eejeb®es J³ekeÌleer nesles. l³eebveer meceepeeuee jmeeleUeuee peeC³ee®eer Òe¬eÀer³ee
peJeUtve yeefIeleueer nesleer. YeemkeÀj leKe&[keÀj, YeeT cenepeve DeeefCe Flejebveer Yeejlee®³ee mebHeÊeer®³ee
Mees<eCeemebyebOeer peveles®es ue#e JesOetve IesC³eeme meg©Jeele kesÀueer. les DekeÀuuekeÀesì ³ee ueneve mebmLeeveele
keÀejYeejer cnCetve keÀece keÀjerle Demeleevee, lemes®e efJe<CetMeeðeer Heb[erle DeeefCe ieCesMe JeemegosJe peesMeer
(meeJe&peefvekeÀ keÀekeÀe) ³eeb®³ee mebHekeÀe&le Deeu³eeJej DeeefLe&keÀ megOeejCeebJej l³eeb®es ue#e iesues. l³eeb®³ee
ue#eele Deeues keÀer, efye´ìerMe J³eeHeeN³eeb®³ee HeÀe³eÐeemeeþer `cegkeÌle J³eeHeej He×leer' nesleer. Hejbleg Yeejleer³e
keÀHe[ GÐeesieeleerue J³eeHeeN³eebveer pej efye´ìerMe yeepeejHesþsle efMejkeÀeJe keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee lej
`yeboermle J³eeHeej He×leer' Demee ogìHHeer KesU efye´ìerMe mejkeÀej KesUle Deens. l³eecegUs l³eeb®es uesKe Je
Yee<eCes ³eeJej efye´ìerMe mejkeÀej®eer mebMeef³ele vepej He[ueer. ³ee keÀejCeeves l³eebvee lesJeerme Je<ex HetCe&HeCeeves
v³ee³ecetleea®es Heo efceUC³eeme ueeieueer. leesHe³e¥le l³eebvee og³³ece opee&®³ee HeoeJej keÀeces keÀjeJeer ueeieueer.

8.3.1 Jesuyeer keÀefceMeve DeeefCe jeve[s :

oeoeYeeF& veewjespeer, Jes[jyeve&, kesÀve& ³eebvee v³ee³ecetleea jeve[s ³eebveer Yeejlee®eer yeepet `Fbbef[³eve
SkeÌmesHeW[er®ej keÀefceMeve' (Yeejleer³e Ke®e& Dee³eesie) meceesj uee@[& Jesuyeer®³ee DeO³e#elesKeeueer ceeb[eJeer
Demes Jeeìs. Hejbleg l³eemeeþer jeve[Wvee cegbyeF& mejkeÀejves meJeuele efoueer veener. l³eecegUs les keÀece l³eebveer
peer. kesÀ. ieesKeueWvee efoues. l³eebveer les keÀece ieCesMe JeemegosJe peesMeer ³eeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer keÀjeJe³eeme
meebefieleues. DeMeeÒekeÀejs l³eebveer Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeoe®³ee ®eUJeUeruee nUtnUt megjJeele kesÀueer.

8.4 ieCesMe JeemegosJe peesMeer Je DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeo (F.me.1851-1911)

peer. Jner. peesMeer ns uesKekeÀ, ÒeieuYe DeLe&le%e DeeefCe cegkeÌle efJe®eejJeble nesles. l³eebveer keÀOeerner
efye´ìerMe mejkeÀej®³ee yeeyeleerle YeeJeveebvee cenÊJe efoues veener. pejer l³eeb®ee pevce DeMee kegÀìgbyeele Peeuee
neslee p³eebveer HesMeJ³eeb®eer Fceeves Fleyeejs mesJee kesÀueer nesleer. Hejbleg, efye´ìerMeeb®eerner leMee®e ÒekeÀej®eer mesJee
keÀjC³eele ³eeJeer DeMee efJe®eejeb®³ee les efJe©× nesles. F.me.1851 ceO³es efcejpe ¿ee ueneve mebmLeeveele
l³eeb®ee pevce Peeuee. l³eeb®es Je[erue mebmLeeveele Heesleefveme nesles. l³eeb®es Deepeesyee ogmeje yeepeerjeJe
HesMeJ³ee®³ee keÀeUele ojyeejeleerue ceb$eer nesles DeeefCe F&mì Fb[er³ee kebÀHeveeryejesyej®³ee, HesMeJ³eeb®³ee
MesJe쮳ee ³eg×ele meeceerue Peeues nesles. Hejbleg l³eeb®³ee Je[erueebveer Fbûepeer efMe#eCeeHeemetve l³eebvee HejeJe=Êe
kesÀues veener.

ieCesMe peesMeer ns Del³eble ngMeej efJeÐeeLeea nesles. HeoJeer Hejer#esle les leke&ÀMeeðeele ÒeLece Deeues.
F.me.1873 ceO³es HeoJeerveblej mejkeÀejer veeskeÀjerle efMe#eCeKeel³eele les ©pet Peeues. l³eeb®³ee
mecekeÀeueerve meceepemegOeejkeÀebÒeceeCes mejkeÀejer veeskeÀjerle jentve l³eebveer meceepe megOeejCesme meg©Jeele
 96
kesÀueer. l³eebveer veeefMekeÀ, jlveeefiejer, cegbyeF&, HegCes, meesueeHetj Je meeleeje ³esLes keÀece kesÀues. les DeefleMe³e
ne[e®es efMe#ekeÀ nesles DeeefCe l³eeb®eer K³eeleer HetCe& cegbyeF& ÒeebleeceO³es Hemejueer nesleer. ìeF&cme Dee@HeÀ Fb[er³ee
ceO³es les efJeefJeOe efJe<e³eebJej uesKe efuenerle Je l³eeb®es uesKe megefMeef#ele Jeiee&keÀ[tve ceesþîee DeeJe[erves Jee®eues
peele. les 'J' ³ee ìesHeCe veeJeeves efuenerle Demele. les Del³eble efMemleefÒe³e nesles. keÀesCeleener Mew#eefCekeÀ
eEkeÀJee JeemleefJekeÀ ÒeMve mecepeeJetve Iesleevee les Òe³elveeb®eer MeLe& keÀjerle. p³ee efJe<e³eeb®ee DeY³eeme ®eeuet
Demesue l³ee®es l³eebvee HetCe&%eeve Demes DeeefCe DeuHeDeJeOeerle®e l³eebveer meebeqK³ekeÀerle%e (Statistician)
DeMeer HeoJeer efceUefJeueer.

8.4.1 ie.Jee.peesMeeR®es meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ keÀe³e& :

ne DeY³eemekeÀ Del³eble MeebleHeCes keÀece keÀjer DeeefCe meowJe meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ ÒeMveebceO³es
iegbleuesuee Demes. les cegkeÌle efJe®eejeb®es megOeejkeÀ nesles DeeefCe meJee¥efieCe meeceeefpekeÀ megOeejCeebJej l³eeb®ee Yej
neslee. les DeefleMe³e DeLe&HetCe& DeeefCe DeY³eemeHetCe& yeesuele. l³eebveer DeveskeÀ owefvekeÀ Je ceeefmekeÀebceO³es
efueKeeCe kesÀues. Goe. cejeþe, meeJe&peefvekeÀ meYee, $ewceeefmekeÀ Fb[er³eve efjJn DeeefCe ìeF&cme Dee@HeÀ
Fbef[³ee.

meJee¥meeþer efMe#eCe Demee l³eeb®ee efJe®eej neslee. DeeefLe&keÀ ÒeMve He×leMeerj ceeb[C³ee®eer He×le
lemes®e l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ mebK³eeMeeðee®ee DeeOeej IesC³ee®eer He×le ³eecegUs Fbef[³eve Yeejleer³e je<ì^er³e
keÀeBûesme®³ee vesl³eeb®es ue#e l³eeb®³eekeÀ[s JeUues. lemes®e ³ee J³eefleefjkeÌle les v³ee³ecetefle& jeve[s, megjWê veeLe
ye@vepeea DeeefCe Deej.meer. oÊe ³eeb®³eeMeer meuueecemeuele keÀjerle.

8.4.2 JesuJeer keÀefceMeve Je ie.Jee.peesMeer :

ieCesMe peesMeeRvee `Yeejle ne SkeÀ iejerye osMe Deens' ns Jeeke̳e KeìkeÀle nesles. l³eebveer DeefleMe³e
cesnvele IesTve, Yeejle mejkeÀej®³ee Òeefme× keÀjC³eele Deeuesu³ee DenJeeueebJe©ve Yeejlee®eer Je Flej
osMeeb®eer leguevee keÀ©ve Yeejle ne iejerye Peeuesuee Deens eEkeÀJee iejerye keÀjC³eele Deeuesuee Deens ³ee
efJe®eejebJej meJee¥®es ue#e JesOeues. oeoeYeeF¥veer ³ee®e OeleeaJej Drain Theory `efve:meejCe' efme×eble
ceeb[uee. Hejbleg peeWMeerveer lees mebK³eeMeeðee®³ee DeeOeejs DeeOeer®e efme× kesÀuee neslee.

v³ee³ecetleea jeve[Wveer ieCesMe peesMeeRvee mebyebefOele ceenerleer ieesUe keÀ©ve peer. kesÀ. ieesKeueWvee, Jesuyeer
keÀefceMeve Heg{s Yeejlee®eer yeepet ceeb[eJe³eeme ceole keÀjC³eeme meebefieleues. ieesKeueWveer peesMeeR®³ee keÀecee®eer
mlegleer kesÀueer. l³eebveer p³ee He×leerves ceenerleer ieesUe keÀ©ve Òemlegle kesÀueer nesleer les keÀe³e& KejesKejer®e
GuuesKeveer³e nesles. jeve[W®ee meuueener HeÀej cenÊJee®ee þjuee p³eecegUs ner meJe& cesnvele HeÀueêtHe
þjueer.

ieCesMe peesMeeRvee jepekeÀer³e vesles DeeefCe efye´ìerMe mejkeÀej oesIeeb®eener efJeéeeme ueeYeuee. l³eeb®eer
yee@cyes uesefpemuesìerJn keÀe@eqvmeueJej efve³egkeÌleer Peeueer. F.me.1908 ceO³es OegUs ³esLeerue ÒeeosefMekeÀ
mebcesueveele l³eeb®³ee %eevee®eer ÒeMebmee keÀjC³eele Deeueer. F.me.1907 ceO³es mejkeÀejer veeskeÀjerletve les
efveJe=Êe Peeues. F.me.1911 ceO³es l³eeb®es efveOeve Peeues. veblej®³ee keÀeUele l³eeb®³ee cegueeves l³eeb®es uesKe,
Yee<eCes, HegmlekeÀe®³ee mJe©Heele íeHeueer.
 97

8.5 meceejesHe

oeoeYeeF¥®³ee `DeeefLe&keÀ efve:meejCe' efme×ebleeves megefMeef#eleebceO³es peeie©keÀlee efvecee&Ce Peeueer.

Sce. peer. jeve[W®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer ieCesMe peesMeeRveer mebK³eeMeeðee®³ee DeeOeejs, Yeejleer³e DeeefLe&keÀ
je<ì^Jeeoe®ee JesOe Iesleuee.

8.6 ÒeMve

1) DeeefLe&keÀ je<ì^Jeeoe®³ee ®eUJeUerle oeoeYeeF& veewjespeeR®es keÀe³e& mHe<ì keÀje.

2) v³ee³ecetleea jeve[Wveer keÀesCel³ee ÒekeÀejs osMee®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer megOeejC³ee®ee Òe³elve kesÀuee ?
3) Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ J³eJemLesmeeþer ieCesMe JeemegosJe peesMeeRveer keÀesCel³eeÒekeÀejs neleYeej ueeJeuee
les mHeä keÀje.


 98

9
GoejceleJeeo DeeefCe je<ì^Jeeoe®ee efJekeÀeme - (ye)
IeìkeÀ j®evee :

9.0 GefÎäîes
9.1 ÒemleeJevee
9.2 GoejceleJeeoe®eer ef$ecetleea
9.3 efHeÀjespeMene cesnlee
9.4 yeêgefodove lew³eyepeer
9.5 v³ee. kesÀ. ìer. lesuebie
9.6 iees.ie.DeeiejkeÀjeb®ee yegef×ÒeeceeC³eJeeo
9.7 meceejesHe

9.0 GefÎäîes

1) efHeÀjespeMene cesnlee Je yeêgefodove lew³eyepeer ³eeb®es keÀe³e& mecepeeJetve IesCes.

2) v³ee. kesÀ.ìer. lesuebie ³eeb®es keÀe³e& efJeMeo keÀjCes.
3) iees.ie. DeeiejkeÀjeb®ee yegef×ÒeeceeC³eJeeo DeY³eemeCes.

9.1 ÒemleeJevee

Heeef½eceel³e efMe#eCeeves ÒeYeeefJele Peeuesues, DeveskeÀ G®®e Je ceO³ece Jeieea³e l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ Je
Oeeefce&keÀ peerJeveele yeoue Ie[Jetve DeeCet Feq®íle nesles. efye´ìerMe jepeJeìer®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele,
Fbûepeer efMeef#ele le©Ceebveer GoejceleJeeo, ceeveJeleeJeeo Je yegef×ÒeeceeC³eJeeo G®euetve Oejuee neslee.
l³eeb®es efJe®eej ns DeeoMe& leÊJe%eeve Je DeeOegefvekeÀ efJe%eevee®³ee keÀeceefiejercegUs YeejeJeuesues nesles. ÒeLece
efHe{erleerue efJe®eejJeble Je G®®e efMeef#ele G®®eYe´t yeeU Meeðeer peebYeskeÀj, oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj
DeeefCe ieesHeeU njer osMecegKe F. veer eEnot meceepeeleerue JeeF&ì ®eeueerefjleeRJej owefvekeÀ Je=ÊeHe$eebletve eEkeÀJee
meeJe&peefvekeÀ meYeebletve HejKe[HeCes DeeHeues efJe®eej ceeb[ues nesles. ¿ee leerve J³ekeÌleer DeefleMe³e ngMeej
nesl³ee Hejbleg DeeHeu³ee efJe®eejeb®es ke=ÀleerceO³es ©Heeblej keÀjC³eeFlekesÀ meeceL³e& ³eeb®³eekeÀ[s veJnles.
veblej®³ee efHe{erleerue jeve[s Je Yeb[ejkeÀjebmeejKes meceepemegOeejkeÀ DeefleMe³e otjo=äer þsJetve Je
meeJeOeefiejerves Jeeieues. cegbyeF&®es vesles 19 J³ee MelekeÀe®³ee MesJe쮳ee ìHH³eele, HeÀkeÌle meeceeefpekeÀ®e veJns
lej jepekeÀer³e jepekeÀejYeeje mebyebOeerner DeefleMe³e efvemeb:keÀes®eHeCes yeesuet ueeieues. GoejceleJeeo Je
jeä^Jeeoers Heg{ejer efHeÀjespeMene cesnlee, yeêgefodove lew³eyepeer, kesÀ. ìer. lesuebie jeä^vesles cnCetve Go³eeme
 99
Deeues. cesnlee DeeefCe lew³eyepeer ns Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®es Deveg¬eÀces 1890 DeeefCe 1887 ceO³es
DeO³e#e nesles.

9.2 GoejceleJeeoer ef$ecetleea

DeeOegefvekeÀ ceneje<ì^e®³ee Feflenemeele GoejceleJeeoe®ee HegjmkeÀej Je efJekeÀeme keÀjC³eele

efHeÀjespeMene cesnlee, yeêgefÎve lew³eyepeer DeeefCe v³ee. kesÀ.ìer. lesuebie ³eeb®ee eEmene®ee Jeeìe Deens. l³eecegUs
l³eebvee `GoejceleJeeoer ef$ecegleea' Demes efJeªo ueeJeues peeles. efJe<CegyegJee ye´ïe®eejer, efJe<CegMeeðeer
ef®eHeUtCekeÀj DeeefCe Sme.Sce. HejebpeHes ³eebveer eEnot Oecee&®³ee Hegve©lLeeveemeeþer meJee¥vee peeieeflekeÀ
Oecee&®³ee jebiesle mLeeve efceUeues. DeMeer l³eeb®eer F®íe nesleer. l³eeb®eer Yee<eCes Je efueKeeCe ns jeä^Jeeoeves
Yeejuesues Je efye´ìerMe efJejesOeer nesles. keÀener JesUsme lej mJeeleb$³eJeeoe®³ee efJejesOeer Je HegjeCe eEnot HejbHejebMeer
efveie[erle Demes . leLeeefHe Flejner l³eeb®³ee lees[er®es Òeefme× jeä^er³e vesles nesles p³eebvee mJeeleb$³e Je
DeeOegefvekeÀles®es Jes[ ueeieues nesles. Goe. ueeskeÀnerleJeeoer, peebYeskeÀj, oeoesyee Heeb[gjbie, jeve[s, HegÀues
DeeefCe DeeiejkeÀj, ³eeb®es efJeefJeOeebieer keÀe³e&¬eÀce Je DeveskeÀ mebmLeebMeer l³eeb®ee mebyebOe ³eecegUs eEnot
meceepeeJej DeeOegefvekeÀlee, GoejceleJeeo F. efJe®eejeb®ee ÒeYeeJe He[t ueeieuee. cegbyeF&ceO³es SkeÀesefCemeeJ³ee
MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le, Òeefme× ef$ekegÀì efHeÀjespeMene cesnlee, kesÀ.ìer. lesuebie, yeêgoerve lew³eyepeer ³eebveer
mJeeleb$³e, meceevelee, DeeOegefvekeÀlee, GoejceleJeeo ³eeb®es yeeUkeÀ[t Yeejleer³eebvee Heepeues.

9.3 efHeÀjespeMene cesnlee Je GoejceleJeeo (F.me.1846 - 1915) -

efHeÀjespeMene cesnlee ns Heeef½eceel³e efMeef#ele HeejMeer JekeÀerue nesles DeeefCe cegbyeF& Menjeleerue Òeefme×
vesles nesles. cegbyeF& MeeKes®³ee F&mì Fb[er³ee DemeesefmeSMeve®es les mes¬esÀìjer nesles. cegbyeF& (yee@cyes)
DemeesefmeSMeve®es meom³e, Jesmìve& Fb[er³ee DemeesefmeSMeve DeeefCe Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®³ee ceJeeU
ieìe®es les vesles nesles. F.me.1884 les F.me. 1885 ceO³es les yee@cyes c³egveefmeHeue keÀe@HeexjsMeve®es
®esDejcesve nesles. F.me.1870 veblej cesnlee Je kesÀ.ìer.lesuebieveer l³eeb®es jepekeÀer³e MekeÌleermLeeve yeUkeÀì
keÀjC³eekeÀ[s ue#e JeUefJeues. SkeÀ oMekeÀe®³ee Deele®e, cegbyeF&leerue veslesHeo efceefUJeC³eele l³eebvee ³eMe
Deeues. cesnleebmeeþer F&mì Fbef[³ee DemeesefmeSMeve®es veslesHeo ner HeÀej cenÊJee®eer Je ieewjJee®eer yeeye nesleer.
MelekeÀe®³ee DeKesjHe³e¥le les ieesHeeUke=À<Ce ieesKeueW®³ee yejesyejerves jepekeÀer³e #es$eele DeesUKeues peeT
ueeieues.

efHeÀjespeMene cesnlee ns cegkeÌle efJe®eejeb®es nesles. les megOeejCeeJeeoer nesles. ÒeecegK³eeves cegbyeF&
ceneveiejHeeefuekesÀ®³ee Ie[ecees[ermeboYee&le megOeejCee JneJ³eele Demes l³eebvee Jeeìs. les cegbyeF&®ee keÀefceMevej
DeeLe&j ìer keÀe@HeÀ[&®es meceLe&keÀ nesles. les cegbyeF& ceneveiejHeeefuekesÀ®³ee efveJee&ef®ele ceb[Ue®es (Elected
body) meom³e yeveC³eemeeþer efJeMes<e ue{ues. efJn. Sce. ceeb[efuekeÀ, yeêgefÎve lew³eyepeer, kesÀ.ìer. lesuebie
DeeefCe Flej yeg×erJeeÐeebÒeceeCes®e efHeÀjespeMeen cesnleebveer efveJe[CetkeÀ He×leer megOeejerle JneJeer, ³eemeeþer
Òe³elve kesÀues. l³eeb®³ee celes, 'Justice of Peace' (J.P.) ³ee Heoemeeþer Dee³eg<³eYejemeeþer,
keÀe³ecemJe©Heer efve³egkeÌleer, ®egkeÀer®eer nesleer DeeefCe cnCetve®e l³eebveer Òeefme× Je peyeeyeoej ceb[Ue®eer
(corporation) ceeieCeer kesÀueer. p³eele keÀj YejCeejs®e efveJe[tve ³esleerue.
 100
SefÒeue 1883 ceO³es meeJe&peefvekeÀ efceìeRie Peeueer. lew³eyepeer, lesuebie, ceb[efuekeÀ DeeefCe oeoeYeeF&
veewjespeer ³eebveer pevelesuee DeeJeenve kesÀues keÀer HeÀkeÌle mLeeefvekeÀ HeeleUerJej®es veJns lej jeä^er³e HeeleUerJej
meg×e efveJe[CegkeÀerle Yeeie I³eeJee. l³eebveer FbeqiueMe efMeef#ele ueeskeÀebvee SkeÀ$e ³esC³eeme efJevebleer kesÀueer.
SkeÀ$e ³esTve HejkeÀer³e MekeÌleerbvee Goe. DeBiuees Fb[er³evmevee lees[ermelees[ GÊej ÐeeJes, DeMeerner DeHes#ee
l³eebveer J³ekeÌle kesÀueer. l³eebveer Heg{s cnìues keÀer, ueeskeÀebveer l³eeie Je ue{e ³ee oesnesbmeeþer le³eej jeneJes.
peesHe³e¥le les meceeveles®ee DeefOekeÀej ÒeeHle keÀjerle veenerle. Hejbleg Heer.S®e. ceesoeRveer efueneru³eevegmeej
veewjespeeRÒeceeCes, cesnleeb®eener efye´ìerMe mejkeÀej®³ee v³ee³eefÒe³e DeeefCe HeejoMe&keÀ keÀejYeejeJej efJeéeeme
neslee. efHeÀjespeMene cesnlee ns cegkeÌleefJe®eejeb®es DeeefCe ceJeeU jepekeÀejCeer nesles. l³eeb®ee efye´ìerMeeb®³ee
v³ee³eefÒe³e Je HeejoMeea keÀejYeejeJej efJeéeeme Demeuee lejer, Yeejleer³e peveles®³ee efJejesOeele p³ee p³ee
³eespevee DeeKeu³ee iesu³ee l³eebme l³eebveer HejKe[HeCes efJejesOe kesÀuee. l³eeb®es keÀesCel³eener efJe<e³ee®es MeerIe´
DeekeÀueve, yeg×erceÊee, mJeleb$e DeeefCe efveYeea[ mJeYeeJe efveJee[e keÀjC³ee®eer He×le ³ee meJee¥cegUs®e,
cegbyeF&®³ee peveceevemeele l³eeb®es ceevee®es mLeeve efvecee&Ce Peeues. cegbyeF&®³ee mebmeoer³e meuueeieej ceb[Uele
DeBiuees-Fbef[³evmevee l³eebveer me[slees[ GÊej efoues.

efHeÀjespeMene cesnleebveer ceneveiejHeeefuekesÀ®es meom³e Je ceneHeewj Demeleevee GuuesKeveer³e keÀe³e&

kesÀues. peer.kesÀ. ieesKeueW®³ee celeevegmeej, HeVeeme Je<ee&ntve DeefOekeÀ keÀeU peveles®eer DeeefCe Menje®eer mesJee
kesÀu³eeves ceneveiejHeeefuekesÀle DeeefCe He³ee&³eeves jeä^er³e HeeleUerJej cesnleebveer mJele:®es Demes JesieUs mLeeve
efvecee&Ce kesÀues nesles.

cesnleebveer `Fb[er³eve efmeeqJnue meefJe&me'Jej DeefleMe³e ìerkeÀe kesÀueer DeeefCe KegÎ Yeejleer³eebvee
l³eeHeemetve Jebef®ele þsJeCeeN³ee efye´ìerMe mejkeÀej®eerner l³eebveer mebmeoer³e efJeJeeoe®³ee Òemebieer efmeJnerue
meJneame®ee Yeejleer³e pevelesMeer ogpeeYeeJe Je veekeÀlexHeCee oeKeJetve efouee. Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®ee
DeO³e#e ³ee veel³eeves, l³eebveer efJevebleer kesÀueer keÀer GIe[HeCeeves efveJe[CetkeÀ Je mebmeoer³e meuueeieej
ceb[Ue®eer J³eeHleer Jee{JeCes cenÊJee®es Deens, pesCeskeÀ©ve peveles®es Demeu³ee veekeÀl³ee&, efmeJnerue
meJn¥ìdmekeÀ[tve neuelejer nesCeej veenerle.

efHeÀjespeMeen cesnlee ns cegkeÌle Je=ÊeHe$ekeÀeefjles®es HegjmkeÀlex nesles DeeefCe cnCetve®e, l³eebveer

F.me.1878 ®ee osMeerYee<ee Je=ÊeHe$e keÀe³eoe pees osMeeleerue Je=ÊeHe$eebJej yebOevekeÀejkeÀ neslee l³eeb®eer
ÒeKej ìerkeÀe kesÀueer. l³eebveer uee@[& efueìve®eer ¿ee meboYee&le, mebkegÀ®eerle ceveesJe=Êeer®ee, o[HeMeener®ee
HegjmkeÀlee& DeMeer efveYe&lmevee kesÀueer. l³eebveer Heg{s peeTve meeJe&peefvekeÀ meYesefJejesOeeleerue ÒemleeJeeme DeeefCe
efveJe=Êe nesCeeN³ee cegbyeF& Òeeblee®es ieJnve&j mej jer®e[& ìscHeue ³eeb®es mce=leer mceejkeÀ ³eebme efJejesOe keÀjCeeN³ee
ÒemleeJeeme peenerjHeCes efJejesOe kesÀuee.

Yeejleer³eeb®³ee efJeefJeOe mebmLesceO³es GcesoJeej cnCetve keÀe³e& keÀjC³ee®³ee #ecelesJej l³eeb®ee HetCe&
efJeéeeme neslee. l³eeb®ee Demeener efJeéeeme neslee keÀer, peveles®es cele, keÀMeener ÒekeÀejs Je efkeÀleer keÀeUeHe³e¥le
efye´ìerMe mejkeÀejves cees[tve keÀe{eJes eEkeÀJee jesKetve þsJeC³ee®ee keÀeU Deelee efveIetve iesuesuee Deens. F&mì
Fb[er³ee DemeesefmeSMeve®eer MeeKee, yee@cyes DemeesefmeSMeve, Jesmìve& Fb[er³ee DemeesefmeSMeve DeeefCe cegbyeF& Òeeble
DemeesefmeSMeve®es mebmLeeHekeÀ meom³e ³ee veel³eeves cesnlee ³eebveer peveles®³ee og:Keebvee efJeefJeOe ceeiee&veer Jee®ee
HeÀes[ueer. Goe. meeJe&peefvekeÀ meYee, ÒemleeJe ceeb[Ces Je Heeme keÀjCes, mceejkesÀ F. p³eecegUs mejkeÀej®es
ue#e, peveles®³ee mecem³eebJej keWÀêerle nesF&ue.
 101
efHeÀjespeMene cesnlee ns Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®es mebmLeeHekeÀ meom³eebHewkeÀer SkeÀ nesles DeeefCe
ueJekeÀj®e les l³eeb®es DeeOeejmlebYe Peeues. ceJeeU Je=Êeer®es DeeefCe mebmeoer³e keÀe³e&He×leerJej Þe×e DemeCeejs,
cesnlee F.me.1890 ceO³es keÀeBûesme®es efveJee&ef®ele DeO³e#e Peeues. keÀeBûesme®eer YetefcekeÀe l³eebveer mebef#eHle
HeCes DeMeer ceeb[ueer keÀer jepeêesn DeeefCe DeÒeeceeefCekeÀHeCee®³ee meJe& DeejesHe, Òel³eejesHe, DeìkeÀner
Fl³eeoeRvee leer Hegªve Gjueer Deens. leLeeefHe, ieesKeueW ÒeceeCes les Flej peneue celeJeeÐeebHes#ee (Goe.
efìUkeÀ) KetHe Jesieȳee efJe®eejmejCeer®es nesles. efìUkeÀ Je Flej peneue celeJeeÐeeb®eer efJe®eej keÀjC³ee®eer Je
keÀe³e& keÀjC³ee®eer He×leer HejmHej efJejesOeer nesleer. cesnleeb®³ee celee ÒeceeCes :

``DepetveHe³e¥le leUeieeUeleerue meeceev³e pevelesuee, l³eeb®³ee ceeieC³ee Je iejpee, mHeä, mJe®í

Je J³eJeefmLeleHeCes, l³eeb®³ee efMekeÀuesu³ee Je meceepekeÀe³ee&ves YeejeJeuesu³ee GcesoJeejebkeÀ[s eEkeÀJee
ÒeefleefveOeeRkeÀ[s ve cebe[lee Deeu³eeves l³eebveener ÒeMveeb®ee GneHeesn keÀ©ve l³eeJej lees[iee keÀe{Ces eEkeÀ®eerle
keÀþerCe Yeemele Deens.''

F.me.1890 He³e¥le efHeÀjespeMene cesnleeb®es cenejeä^eleerue DeeefCe He³ee&³eeves jeä^er³e

HeeleUerJejerue mLeeve, Jeeoeleerle nesles. F.me.1890 ceO³es les keÀeBûesme®es DeO³e#e Peeues. F.me.1887
les F.me.1893 ®³ee ojc³eeve les yee@cyes uesefpemuesìerJe DemeWyueer®es (mebmeoer³e ceb[Ue®es) meom³e nesles.
F.me.1893 ®³ee ojc³eeve les cegbyeF& efJeOeer ceb[Ue®es meom³e nesles. F.me.1893 ceO³es les
JneF&meje@³e®³ee keÀe³e&keÀejer ceb[UeJej efveJe[tve Deeues. l³eebveer pes. Sve. Heb[erle, cegbyeF&®es veeceJeble
GÐeesieHeleer ³eeb®³eeMeer Keepeieer mebyebOe lees[ues. DeMee ÒekeÀejs cegbyeF& MenjeJej l³ee®es Je®e&mJe nesles DeeefCe
`cegbyeF&®ee eEmen' ³ee veeJeeves les DeesUKeues peeT ueeieues.

F.me.1907 ceO³es Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®³ee megjle DeefOeJesMeveele, peneue Je ceJeeU Demes
GIe[GIe[ oesve Yeeie He[ues. ner ogner F.me.1915 He³e¥le cnCepes efHeÀjespeMene cesnlee, peer.kesÀ.
ieesKeues DeeefCe megye´ceC³ece De³³ej ³eeb®³ee efveOeveeHe³e¥le efìketÀve jenerueer. cesnlee DeeefCe ieesKeueW®³ee
ceJeeU celeJeeoer OeesjCeevegmeej keÀeBûesme mJeleb$eHeCes keÀejYeej ve keÀ© MekeÀu³eeves F.me.1916 ceO³es,
peneue celeJeeoîeebyejesyej ueKeveew DeefOeJesMeveele ³egleer Peeueer.

efHeÀjespeMene cesnlee ns Kebyeerj jeä^Jeeoer nesles. l³eeb®ee efJeéeeme neslee keÀer, Yeejleele DeveskeÀ
ÒekeÀej®es JewefJeO³e Demeues lejer SkeÀ jeä^ cnCetve efveefce&leer JneJe³eeme peer jepekeÀer³e efveÿe ueeieles leer
Yeejleer³e peveleskeÀ[s Deens DeeefCe cnCetve®e l³eeb®ee keÀeBûesmeJej l³eeb®³ee jeä^efveÿsJej, F®íe MekeÌleerJej
efJeéeeme neslee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efHeÀjespeMene cesnlee ³eeb®³ee keÀe³ee& Lees[ke̳eele meebiee.
 102

9.4 yeêgefÎve lew³eyepeer Je l³eeb®es keÀe³e& (F.me.1844-1906)

yeêgefÎve lew³eyepeer ns cegbyeF&®es jeä^er³e HeeleUerJej®es DeeIee[er®es vesles nesles. Dejye JebMee®³ee
kegÀìgbyeele l³eeb®ee pevce Peeuee neslee. ÒeLece les ceêemeceO³es efMekeÀues, l³eeveblej cegbyeF&®³ee SequHeÀvmìve
FbefmììîetìceO³es efMekeÀues. Heeef½eceel³e efMe#eCeecegUs jepekeÀer³e mJeeleb$³e, meceevelee ³eeb®es efJe®eej l³eeb®³ee
ceveele efHeÀ© ueeieues. l³eeletve®e l³eeb®ee meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e ÒeJeeme meg© Peeuee.

efueìve®³ee F.me.1878®³ee osMeer Je=ÊeHe$e efJejesOeer keÀe³eÐeecegUs les jepekeÀejCeekeÀ[s Dees{ues

iesues. ueJekeÀj®e efHeÀjespeMene cesnlee, kesÀ.ìer. lesuebie, Deej.peer. Yeb[ejkeÀj DeeefCe Jner.Sve. ceb[efuekeÀ
³eeb®³ee menJeemeele l³eebvee ceesuee®es mLeeve efceUeues. Deej.meer. cegPegceoej cnCeleele, ``keÀeefMeveeLe
$³ebyekeÀ lesuebie, efHeÀjespeMene cesnlee DeeefCe yeêgefÎve lew³eyepeer ¿ee ef$ekegÀìecegUs cegbyeF&le jepekeÀer³e
efJe®eejcebLeveeme Je mebIeìvesme SkeÀ JesieUer efoMee Je ®eeuevee efceUeueer.''

cegeqmueceebvee mebIeìerle keÀjC³eele lew³eyepeeR®ee cenÊJee®ee Jeeìe neslee. lemes®e l³eeb®es YeeT
keÀece©Îerve ³eeveer `meejscee³ee S-peceele S - meguesYeeF&' ner mebmLee mLeeHeve keÀ©ve, SueefHeÀvmìve
ne³emketÀueHe³e¥le Heesn®et MekeÀuesu³ee l³eeb®³ee peceeleerleerue cegueebmeeþer Devve Jeðee®eer mees³e keÀjer. lemes®e
l³eebveer Debpetceve S- Fmueece®eer, cegbyeF& ³esLes mLeeHevee keÀ©ve F.me.1877 He³e¥le les efle®es les mes¬esÀìjer
nesles.

yeêgÎerve lew³eyepeervee ³ee®eer peeCeerJe nesleer keÀer peesHe³e¥le osMeeleerue cegmeueceeve SkeÀ nesle veener,
leesHe³e¥le l³eebvee keÀenerner meeO³e nesCeej veener. l³eeb®³eele SkeÀlee DeeCeC³ee®es SkeÀ meeOeve nesles Got& Yee<ee
DeeefCe cnCetve®e Debpegceve - S-F&mueeceves Yeejleer³e cegeqmueceebceO³es Got& ner l³eeb®eer Yee<ee Deens ner peeCeerJe
efvecee&Ce keÀjeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. lemes®e yeêgefÎve ns cegeqmueceebceO³es HeebefLekeÀ YesoYeeJe keÀceer
keÀjC³eemeeþer efJeMes<e Òe³elve keÀjerle nesles DeeefCe efMe³ee DeeefCe megVeer ¿ee HebLeeble yebOeglJe efvecee&Ce JneJes
cnCetve ner l³eebveer Òe³elve kesÀues.

l³eeb®eer jepekeÀejCeeleerue menYeeie (pejer les ye@efjmìj ³ee veel³eebves DeefleMe³e J³emle Demeues
lejer) Fuyeì& efyeueeJejerue Jeeoe®³eeJesUer (1881-1882) peemle®e Jee{uee. cegbyeF& MeeKes®³ee `F&mì
Fb[er³ee DemeesefMeSMeve'®es meom³e cnCetve l³eebveer DeBiuees Fb[er³evemed ®³ee efJe©× uee@[& efjHeve Je efyeue
³eeme HeeþeRyee efouee. oeoeYeeF& veewjespeer, efHeÀjespeMene cesnlee, kesÀ.ìer. lesuebie, Jner. Sve. ceeb[ueerkeÀ
³eeb®³ee yejesyejerves, meeJe&peefvekeÀ meYee Dee³eesefpele keÀjCes DeeefCe efyeueeuee HeeeEþyee efceUC³eemeeþer
mJee#eN³ee ieesUe keÀjCes ³eebceO³es l³eebveer menYeeie Iesleuee. l³eeb®eer Yeejleer³eebmeeþer Demeuesueer SkeÀefve<þlee
³eecegUs l³eeb®eer Òeeflecee meeJe&peefvekeÀ peerJeveele lemes®e JekeÀerueer J³eJemee³e ³ee oesvneRkeÀ[s Gb®eeJeueer.

F.me.1882 ceO³es, yeêgefÎve ³eeb®eer efve³egkeÌleer yee@cyes uesefpemuesìerJn keÀeweqvmeueJej DeefleefjkeÌle

meom³e cnCetve (F.me.1882-86) ojc³eeve ®eej Je<ee¥meeþer cnCetve Peeueer. l³ee keÀeUele ueeskeÀebceO³es
l³eebvee JekeÌle=lJeecegUs Je JekeÀerueer %eevee®³ee ÒeYeeJeecegUs DeefOekeÀ®e Òeefme×er efceUeueer. Fbef[³eve keÀe@eqvmeue®es
Flej Yeejleer³e meom³e jeve[s, lesuebie DeeefCe cesnlee ³eebveer meg×e keÀe³eÐee®³ee DebceueyepeeJeCeerle ÒeeCe
Deesleues. l³eeb®³ee yegef×ceÊee Je keÀle&=lJeecegUs meJe&®e Deb®eefyele Peeues p³eecegUs cegbyeF& mejkeÀej Je Yeejle
mejkeÀej oesvner DemJemLe Peeues.
 103
31 peevesJeejer, 1885 ceO³es yeêgefÎve lew³eyepeer, efHeÀjespeMene cesnlee DeeefCe kesÀ.ìer. lesuebie
³eebveer yee@cyes Òesefme[Wmeer DemeesefMeSMeve®eer mLeeHevee kesÀueer. l³ee®³ee GodIeeìveeefoJeMeer, peeefnj meYesle,
l³eebveer mJele:®eer jepekeÀer³e celes cee[ueer. les cnCeleele :

``ceuee Demes Jeeìles, osMe DeeefCe l³eeleerue pevelesyejesyej®e veJeerve jepekeÀer³e mebJesoveeb®eer peeCeerJe
Je Jee{ nesles DeeefCe ³ee mebJesovee cegkeÌle keÀje³euee SKeeÐee mebmLes®eer iejpe Demeles. DeMeer mebmLee peer l³ee
mebJesoveebJej ue#e þsT MekesÀue, efve³eb$eCe þsT MekesÀue, ceeie&oMe&ve keÀ© MekesÀue DeeefCe Òeeslmeenve osT
MekesÀue. DeeHeCe Deelee DeeHeu³ee jepekeÀer³e nkeÌkeÀeyeeyele peeie=le Peeuesuees Deenesle. ogozJeeves JebMe, jbie,
mebÒeoe³e F. veer DeeHeu³eeleerue SkeÀer®es efJeYeepeve Peeues Hejbleg efMe#eCee®³ee ÒeYeeJeecegUs ner keÀìglee nUtnUt
keÀceer ÒeYeeJeer nesle iesueer.''

lew³eyepeeRveer, ef[meWyej 1885 ceO³es Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®³ee mLeeHevesle me¬eÀer³e HeeþeRyee
efouee DeeefCe l³eeb®³ee ce=l³etHe³e¥le F.me.1906 ceO³es les ³ee mebmLesMeer efveie[erle jenues. cegeqmueceOeceea³e
³ee veJeerve mebIeìves®³ee yejesyej veenerle ne DeejesHe l³eebveer Kees[tve keÀe{uee DeeefCe Demee efJeéeeme efouee
keÀer, cegeqmuecemeg×e osMeeleerue Flej mebÒeoe³e Je yeebOeJeebyejesyej osMee®³ee jepekeÀer³e efmLel³eblejele
meeceerue Deensle. l³eebveer cegbyeF& mejkeÀej®es feeler DeeefCe mew³³eo Denceo Keeve ³eeb®³ee keÀe@ûesmeHeemetve
otj jenC³ee®³ee met®evee HesÀìeUu³ee. lemes®e l³eebveer cegeqmuece keÀe@vHeÀjvmener keÀeBûesmeuee ÒeefleHe#e cnCetve
mLeeHevee keÀjC³ee®eer met®eveener HesÀìeUueer. l³eebveer cegeqmuece yeebOeJeebvee keÀeBûesmeceO³es ³eeJe³eeme efJevebleer
kesÀueer Je l³ee®³ee keÀe³ee&le Yeeie I³eeJee DeMeer F®íe J³ekeÌle kesÀueer.

ef[meWyej F.me.1887 ceO³es Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®³ee ceêeme DeefOeJesMeveele yeêgefÎve

lew³eyepeer DeO³e#e cnCetve efveJeæ[tve Deeues. [@efveue Deejiee@ve (Danil Argon) ³eeb®³ee celeeÒeceeCes,
``lew³eyepeer ³eeb®eer efveJe[CetkeÀ DeMee ÒekeÀejs DeeKeC³eele Deeueer nesleer keÀer keÀeBûesme ner cegeqmuece Oeeefpe&Ceer
Deens, ns oeKeJetve ÐeeJe³ee®es nesles.'' lew³eyepeerbveer l³eeb®³ee DeO³e#eer³e Yee<eCeele ¿ee cegÎîeeJej Yej efouee
keÀer, cegeqmueceebveer eEnotvee menkeÀe³e& keÀ©ve, meeceeefpekeÀ efnlee®³ee ¢äerves HeeJeues G®eueueer Heenerpesle.
l³eeb®³ee celeevegmeej Yeejlee®³ee jepekeÀer³e efnlee®³ee ¢äerves, megefMeef#ele meeceeefpekeÀ peeCeerJesves Òesefjle
Peeuesu³ee ueeskeÀebveer Oece&, JebMe, peele-Heele ns YesoYeeJe ìeketÀve SkeÀ$e ³esC³ee®eer iejpe Deens.

DeveskeÀ Je<ex lew³eyepeer keÀeBûesme®³ee keÀe³e&JeenerceO³es cenÊJee®es IeìkeÀ nesles. cegeqmueceeb®³ee Oeeefce&keÀ
cegkeÌlelesyeeyele l³eebveer DeeJeepe GþefJeuee, l³eebveer cegeqmueceebvee DeeJeenve kesÀues keÀer osMee®³ee efnlee®³ee
®eUJeUermeboYee&le SkeÀ Yeejleer³e ³ee veel³eeves Yeeie I³ee. l³eebveer Flejeb®³ee yejesyejerves ®eebieues mejkeÀej,
Yeejleer³e cnCetve ®eebieueer JeeieCetkeÀ DeeefCe ®eebieu³ee efMe#eCee®eer meJe&®e mebÒeoe³eebmeeþer J³eJemLee ³eemeeþer
Òe³elve kesÀues Heenerpesle. l³eebveer cegeqmueceeb®³eeceO³es peer Yeerleer nesleer keÀer keÀeBûesmemeejK³ee ÒeefleefveOeer
mebmLesme HeeþeRyee efou³eeme eEnot®es Je®e&mJe Jee{sue ³ee®es Keb[ve kesÀues.

yeêgefÎve l³eeb®³ee peerJeveele SkeÀ me®®es cegmeueceeve cnCetve HeCe l³eeb®eyejesyej Del³eble J³eeHekeÀ
¢äerkeÀesve þsJetve peieues. osMeemeeþer l³eeb®eer efveÿe DeeefCe YekeÌleer Meyoeleerle nesleer DeeefCe les efveefYe&[HeCes
mejkeÀej®³ee Je me³³eo DenceoKeeve ³eeb®³ee jes<eeuee meeceesjs iesues DeeefCe MesJeìHe³e¥le keÀeBûesme®es vesles
jenerues. leLeeefHe, F.me.1895 ceO³es cegbyeF&®es v³ee³ecetleea Peeu³eeveblej cee$e l³eebveer meeceeefpekeÀ
peerJeveeleerue Debie keÀe{tve Iesleues. yeêgefÎve lew³eyepeer, efHeÀjespeMene cesnlee DeeefCe kesÀ.ìer lesuebie ns
keÀeBûesmeceOeerue cenÊJee®es DeeOeejmlebYe nesles. l³eeb®ee cegbyeF&le®e veJns lej mebHetCe& Yeejleele ÒeYeeJe neslee.
 104
mej Heer.S®e. ceesoer cnCeleele, ``ns ngMeej ef$ekegÀì, jepekeÀejYeeje®³ee Òel³eskeÀ Debiee®eer megOeejCee
keÀjC³eemeeþer DeLekeÀ Òe³elve keÀjerle nesles. JesieJesieȳee ceb®eeJe©ve Je efJeefJeOe mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve
l³eebveer meeceeefpekeÀ megOeejCeeb®ee Òe³elve kesÀuee.''

Hejbleg, p³eeÒeceeCes ce@mueesme cnCelees, ``l³eeÒeceeCes yeêgefÎve lew³eyepeeR®eer meeceev³epeveebJej pejer

®eebieueer Òeeflecee Demeueer lejer l³eeb®³ee mJekeÀer³eebJej cee$e l³eeb®eer HekeÀ[ ef{ueer He[ueer FlekesÀ®e veJns lej
l³eeb®es mLeevener [UceUerle Peeues.''

DeeHeueerr Òeieleer leHeemee :-

1) yee@cyes Òesefme[svmeer DemeesefmeSMeve®³ee efJeefJeOe meYesle lew³eyepeeRveer keÀesCeles cele ceeb[ues?

9.5 v³ee. kesÀ.ìer. lesuebie Je l³eeb®es efJe®eej (F.me.1850-1893)

DeeOeer®e cnìu³eeÒeceeCes efHeÀjespeMene cesnlee, yeêgefÎve lew³eyepeer, keÀeefMeveeLe eE$eyekeÀ lesuebie

¿eebveer SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le, cegbyeF&®³ee jepekeÀer³e #es$eele `ef$eketÀì' le³eej kesÀues.
l³eeb®³ee mJekeÀle&=lJeeJej yeewef×keÀ meeceL³ee&Jej Je meeceeefpekeÀ #es$eeleerue Glmeen Je keÀeceefieN³eebcegUs l³eebveer
cegbyeF&le®e veJns lej jeä^er³e HeeleUerJej osMeYeeJevesuee KeleHeeCeer Ieeleues. les megefMeef#ele efHe{er®es vesles nesles
p³eeb®es efJe®eej l³eeb®³ee pegv³ee efHe{erHes#ee KetHe JesieUs nesles.

lesuebie ns uesKekeÀ, meceepe megOeejkeÀ DeeefCe cegbyeF& G®®e v³ee³eeue³eele JekeÀerue nesles.
F.me.1886 les 1889 ®³ee ojc³eeve les yee@cyes uesefpemuesefìJn keÀe@eqvmeue®es les meom³e nesles. DeeefCe
F.me.1889 Heemetve G®®e v³ee³eeue³ee®es v³ee³ecetleea nesles les F.me.1893 ceO³es l³eeb®³ee ce=l³etHe³e¥le les
F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®³ee cegbyeF& MeeKesMeer KetHe peJeUtve efveie[erle nesles DeeefCe yee@cyes ÒeseEme[Wmeer
DemeesefMeSMeve®es menmebmLeeHekeÀ nesles.

v³ee. lesuebie ³eeb®³eeJej oeoeYeeF& veewjespeeR®ee KetHe ÒeYeeJe neslee. cegK³elJes l³eeb®es Yeejleer³e
DeLe&MeeðeeJej®es efJe®eej ¿eeb®es mHeäerkeÀjCe l³eebveer F.me.1896 ceO³es Jee®euesu³ee HesHejceO³es Deens.
l³eeceO³es cegkeÌle J³eeHeej DeeefCe mebj#eCe ³ee®ee Yeejlee®³ee meboYee&le Dee{eJee IesC³eele Deeuee Deens. v³ee.
lesuebie ³eebveer Yeejleer³e GÐeesieOebÐeeme mebj#eCee®eer iejpe Deens ³ee®eer keÀejCeceerceebmee veewjespeeRveer DeeOeer
ceeb[u³eeÒeceeCes®e kesÀueer.

lesuebie ns mebmke=Àle®es iee{s DeY³eemekeÀ nesles DeeefCe eEnot meceepe megOeejkeÀ. l³eebveer l³eeb®³ee
Jew®eejerkeÀ uesKeele eEnot Jesoeb®es mebHeeove kesÀues lemes®e eEnot Oecee&leerue ®eebieu³ee ieesäeRvee HeeþeRyee efouee.
l³eeb®es uesKe DeeefCe Yee<eCeeb®ee eEnot meceepeeJej HeÀej ceesþe ÒeYeeJe neslee. SkeÀ He$ekeÀej cnCetve Je yee@cyes
 105
DemeesefmeSMeve®es ceepeer mes¬esÀìjer cnCetve megefMeef#ele Jeiee&le l³eeb®ee KetHe ÒeYeeJe neslee. l³eebvee cegK³elJes
keÀ©ve eEnot Oeceea³eebceO³es Del³eble Deeojeves JeeieJeues pee³e®es.

cesnlee DeeefCe lew³eyepeerÒeceeCes, v³ee. lesuebie ³eebveer meg×e osMeer Je=ÊeHe$eyeboer keÀe³eoe efJe©×
me¬eÀer³e Yeeie Iesleuee neslee. l³eeb®es F.me.1883 ceO³es Fueyeì& efyeue mebyebOeer®³ee Yee<eCeebcegUs cegbyeF&leerue
ueeskeÀeb®eer celes efjHeve Je efyeuee®³ee yeepetves iesueer. l³eeb®ee F.me.1888 ceO³es ceneveiejHeeefuekeÀe keÀe³eoe
Heeme nesC³eele ceesuee®ee Jeeìe neslee.

F.me.1880 ®³ee ojc³eeve DeeefCe l³eeveblej lesuebie, cesnlee, veewjespeer DeeefCe lew³eyepeer
Yeejlee®³ee jepekeÀer³e Ie[ecees[erle Del³eble me¬eÀer³e Peeues DeeefCe jeä^er³e HeeleUerJej veeJee©Heeme Deeues.
F.me.1879 ®³ee meg©Jeeleeruee v³ee. lesuebie ³eebveer SkeÀe uesKeele pevelesuee megef®ele kesÀues nesles keÀer
mebmeos®³ee meuueeieej ceb[Ueves SkeÀoe Heeme kesÀuesu³ee keÀe³eÐeeceO³es, veJ³eeves Yej ìekeÀC³ee®ee DeefOekeÀej
mejkeÀej®³ee keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®³ee MeeKesme Demeu³ee®es meebefieleues. ns veJeerve efve³ece, keÀe³eÐeeÒeceeCes
Debceueele DeeCeues peeleele ns KejesKejer®e Ye³eevekeÀ Deens. DeMee ÒekeÀej®eer He×leer ner SkeÀ ÒekeÀejs
J³ekeÌleer®³ee DeefOekeÀejeb®eer Hee³eceuueer®e keÀjCeejer Deens. F.me.1880 ceO³es DeMee ÒekeÀej®³ee
³eb$eCesefJe©×®ee ue{e DeefOekeÀ®e Hesìuee.

F.me.1885 ®³ee meg©Jeeleeruee, lesuebie ³eebveer efHeÀjespeMene cesnlee, lew³eyepeer, oeoeYeeF&

veewjespeer, Jner. Sve. ceb[efuekeÀ DeeefCe veewjespeer HeÀog&vepeer ³eebveer yee@cyes Òesefme[Wmeer DemeesefmeSMeve mLeeHeve
keÀjC³eeme mene³³e kesÀues. cesnlee DeeefCe efoveMee@ Jee®íe ³eeb®³eeyejesyej l³eeb®eer vesceCetkeÀ mes¬esÀìjer cnCetve
Peeueer. ef[meWyej 1885 ceO³es, Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme, cegbyeF& ³esLes mLeeHeve keÀjC³eele l³eebveer
mene³³e kesÀues. l³eebveer jeä^er³e mebIeìveebMeer 1889 ceO³es cegbyeF& G®®e v³ee³eeue³ee®es v³ee³ecetleea
nesF&He³e¥le mebyebOe þsJeues. l³eeveblej, l³eebveer meeceeefpekeÀ peerJeveeletve mJele:®es Debie keÀe{tve Iesleues.

kesÀ.ìer. lesuebie ns mebmke=Àle®es DeY³eemekeÀ nesles. l³eeb®ee eEnot keÀe³eoîee®ee DeY³eeme KeesueHe³e¥le
Peeuee neslee. l³ee®ee l³eebvee Je l³eeb®³ee menkeÀeN³eebvee eEnot Oecee&ceO³es DeveskeÀ megOeejCee DeelceefJeéeemeeves
keÀjC³eemeeþer GHe³eesie Peeuee. Goe. ðeer efMe#eCe, efJeOeJee HegveefJe&Jeen Fl³eeoer. l³eeb®es mebmke=ÀleJej®es Òesce
DeeefCe meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer peer efveÿe nesleer l³ee®es Òel³eblej
l³eeb®³ee DeveskeÀ uesKeeletve, Yee<eCeeletve efometve ³esles. v³ee. lesuebie ³eeb®es GppJeue YeefJeleJ³e F.me.1893
®³ee DeekeÀeqmcekeÀ ce=l³etves mebHegäele Deeues, les kesÀJeU 43 Je<ee¥®es nesles. l³eeb®³ee DekeÀeueer ce=l³etcegUs
cegbyeF&®es DeeefCe He³ee&³eeves osMee®es KetHe ceesþs vegkeÀmeeve Peeues.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) kesÀ.ìer. lesuebie ³eeb®³ee keÀe³ee&®ee Lees[ke̳eele Dee{Jee I³ee.
 106

9.6 ieesHeeU ieCesMe DeeiejkeÀjeb®ee yegef×ÒeeceeC³eJeeo (F.me.1856-1896)

ieesHeeU ieCesMe DeeiejkeÀj ns SkeÀ DeeIee[er®es meceepemegOeejkeÀ nesles DeeefCe cenejeä^eleerue

DeeOegefvekeÀ efJe®eejeb®es yegef×ÒeeceeC³eJeeoer nesles. le©Ce DeeiejkeÀj DeefleMe³e kegÀMeeûe yeg×erceÊes®es nesles
DeeefCe efMe<³eJe=Êeer Je ÒeebmeefiekeÀ uesKee®³ee DevegoeveeJej mJele:®es efMe#eCe l³eebveer Iesleues. [skeÌkeÀve
keÀe@uespeceO³es HeoJeer efMe#eCe Iesle Demeleevee l³eeb®es yeeU iebieeOej efìUkeÀebyejesyej DeefleMe³e peJeU®es
mebyebOe efvecee&Ce Peeues. l³eeb®es HeoJeer Je HeoJeerÊegj (yeer.S. DeeefCe Sce.S.) uee Demeleevee DeeJe[er®es efJe<e³e
Fefleneme Je leÊJe%eeve nesles. les keÀe³eÐee®eerner Hejer#ee Heeme Peeues nesles. l³eeb®es DeeJe[er®es uesKekeÀ nesles
- pes. Smed. efceue, nye&ì mHesvmej, efieyeve, Jne@uìsDej, ©mees, efoojeB, legieex, keÀv[esjmesue F. ³ee
efJe®eejJebleeb®³ee SsefleneefmekeÀ, jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ efueKeeCeecegUs DeeiejkeÀje®³ee efJe®eejebJej Je
keÀuHeveebJej ceesþîee ÒeceeCeeJej HeefjCeece kesÀuee. DeeiejkeÀj l³eeb®³ee le©CeHeCeeHeemetve®e efveYe&³e DeeefCe
mJeleb$e J³eeqkeÌleceÊJee®es nesles. yeeue - efJeJeene®eer HejbHeje Pegiee©ve l³eebveer Je³ee®³ee lesefJemeeJ³ee Je<eea
efJeJeen kesÀuee. leLeeefHe, mebHeÊeer nener SkeÀ ÒeMve ueeJeuesu³ee efJeJeeneceeies Demet MekeÀlees. efJe®eejeb®es
meeOec³e& DeeefCe leÊJeÒeCeeueer pegUu³eeves DeeiejkeÀj Je efìUkeÀebceO³es Ieefveä mebyebOe efvecee&Ce Peeues.
F.me.1880 ceO³es efJe<CegMeeðeer ef®eHeUgCekeÀjebyejesyej DeeefCe vee.ce.peesMeeRyejesyej Yeeieeroejer keÀ©ve
l³eebveer ke@ÀLeefuekeÀ efceMevejer meesmee³eìer Dee@HeÀ efpePeme®³ee leÊJeebJej DeeOeejerle v³et FbeqiueMe mketÀue®eer
mLeeHevee kesÀueer. l³ee®e Je<eea, DeeiejkeÀj, efìUkeÀ, vee.ce. peesMeer, ef®eHeUtCekeÀj, DeeHeìs DeeefCe ieês
³eebveer oesve Jele&ceeveeb®eer ³eespevee DeeKeueer. kesÀmejer cejeþerceO³es DeeefCe cejeþe FbiueerMeceO³es. ¿ee
Je=ÊeHe$eeb®ee Keje GÎsMe pevepeeie=leer keÀjCes DeeefCe meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e Ie[eceeW[erJej ceeie&oMe&ve
keÀjCes keÀer pes HetCe&HeCes yeg×erÒeeceeC³eJeeoer Demesue.

DeeiejkeÀjebveer kesÀmejer®³ee mebHeeovee®eer peyeeyeoejer eqmJekeÀejueer meeHleeefnkeÀebveer kesÀJeU yeelec³ee®e

veJns lej meeceeefpekeÀ efnlee®³ee pJeueble efJe<e³eebJej efJe®eej cebLeveeme meg©Jeele kesÀueer. DeeiejkeÀjebveer
efueneruesu³ee yengleskeÀ uesKeeble yeeue efJeJeen efJe©× Je efJeOeJee HegveefJe&Jeene mebyebOeer ÒekeÀ<ee&ves efJe®eej ceeb[ues
peele. F.me.1882 ceO³es efìUkeÀ Je DeeiejkeÀj ³eebvee DeìkeÀ Peeueer. Keìuee ue{Jeuee iesuee Je efMe#ee
Peeueer. DeejesHe neslee keÀesuneHetj®³ee le©Ce cenejepee®³ee ye´eïeCe efoJeeCee®eer yesDeoyeer DeeefCe oesve
efye´ìerMe Dee@efHeÀmeme& p³eebveer cenejepeeb®ee íU ®eeueefJeu³ee®ee. les leg©bieeletve yeensj Deeues lesJne l³eeb®es
Deieoer peeefnj mJeeiele Peeues DeeefCe cegbyeF&, HegC³ee®es ceev³eJej J³ekeÌleer Je cegbyeF& efJeÐeeHeerþe®³ee
efJeÐeeL³ee¥veer l³eeb®ee melkeÀej kesÀuee. DeMee Òemebieer DeeiejkeÀjeb®eer Yesì iees.ke=À.ieesKeueWyejesyej Peeueer.
p³eeb®³eeJej Jele&ceeveHe$eeletve DeejesHe keÀjCeeN³ee uesKekeÀeb®ee peemle ÒeYeeJe neslee. l³ee®e ceeO³eceeletve
l³eeb®eer jepekeÀer³e keÀejkeÀero& meg© Peeueer.

F.me.1884 ceO³es [skeÌkeÀve Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer®eer mLeeHevee Peeueer DeeefCe ogmeN³ee Je<eea
HeÀi³eg&gmeve keÀe@uespe®eer mLeeHevee Peeueer. DeeiejkeÀj DeeefCe efìUkeÀ ¿eebveer ÒeesHesÀmej cnCetve efMekeÀefJeues.
Heg{s F.me.1892 ceO³es, DeeiejkeÀj Òee®ee³e& Peeues. leLeeefHe ojc³eeve®³ee keÀeUele meeceeefpekeÀ
ÒeMveebJe©ve oesve efce$eebceO³es KeìkesÀ G[e³euee ueeieues. ³ee celeYesoecegUs F.me.1887 ceO³es
DeeiejkeÀjebvee kesÀmejer mees[eJes ueeieues. veblej®³ee Je<eea, l³eebveer mJele:®es efve³elekeÀeueerkeÀ `megOeejkeÀ' meg©
kesÀues. p³eeÜejs l³eebveer mJele:®es efJe®eej ceeb[lee ³esleerue Je oebefYekeÀ eEnot meceepeeleerue ¬etÀjlee, jeie-Üs<e,
Deens l³ee HeefjefmLeleerle meceeOeeve ceeveC³ee®eer Je=Êeer ³eeJej Deemet[ Dees{lee ³esF&ue.
 107
Sce. Deej. ues[uex cnCeleele keÀer, DeeiejkeÀjebvee cenejeä^ele mJele:®es Demes JesieUs mLeeve nesles.
keÀejCe les DeMeer SkeÀ J³ekeÌleer nesles keÀer Heeef½eceel³eeb®es efJe®eej, veJe keÀuHevee, leÊJes l³eebveer peMeer Deens
leMeer eqmJekeÀejueer nesleer.

1 Dee@iemì 1988 ceO³es les DeeefCe ieesKeues ³eebveer megOeejkeÀeme Jeie&Ceeroej efceUJetve osC³eemeeþer
Jee nesC³eemeeþer pevelesuee DeeJeenve kesÀues. Heg{erue meejebMe ne l³ee pevelesuee kesÀuesu³ee DeeJeenvee®ee SkeÀ
Yeeie Deens p³eeÜejs DeeiejkeÀjeb®³ee efJe®eej Je leÊJeÒeCeeueerJej ÒekeÀeMe ìekeÀlee ³esF&ue.

``kesÀJeU MeejerefjkeÀ yeue, jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ eEkeÀJee veweflekeÀ¢äîee yeUpeyejer keÀje³e®es SkeÀ
ceeO³ece cnCetve, Deelee DeefmlelJeele veener³es. Deelee yeewef×keÀ Jee ceve JeUefJeC³ee®es, Jew®eejerkeÀ meeceL³ee&®es
efoJeme Deensle. Je=ÊeHe$ee®es veeJe®e l³ee®es mJe©He Je GÎsMe mHeä keÀjles. Deieoer ®eerve meejK³ee,
DeefleMe³e HegjeCeceleJeeoer osMeeuee meg×e ner peeCeerJe Peeueer³es keÀer peeefle³e ue{eF&le pej DeeHeCeeme
eEpekeÀe³e®es Demesue lej ³egjesefHe³eve ueeskeÀeb®eer keÀece keÀjC³ee®eer He×le, cenÊJee®eer leÊJes Deelcemeele keÀjCes
DeefleMe³e iejpes®es Deens.''

Yeejleer³e meceepee®³ee efJe<e³eer yeesueleevee, DeeiejkeÀj DeeefCe ieesKeueWveer ner Keble J³ekeÌle kesÀueer
Deens keÀer, Fleke̳ee Je<ee¥®³ee cegkeÌle Fbûepeer efMe#eCee veblej DeeHeu³eele ner peeCeerJe DeeefMe³eeleerue
keÀesCel³eener ueeskeÀebHes#ee DeeOeer efvecee&Ce JneJe³eeme nJeer nesleer. Hejbleg, ogozJeeves DeeHeu³eeleerue SkeÀ Je=Êeer
GefMeje keÀe nesF&vee HeCe Gpes[euee Deeueer Deens. leer DeMeer keÀer mJele:®³ee jeä^er³e HejeYeJeeJej HeebIe©Ce
Ieeuetve Heeef½eceel³e mebmke=Àleer®es efJe[byeve keÀjCes Jee ®egkeÀer®ee DeLe& ueeJeCes.

megOeejkeÀ®ee Keje GÎsMe Demee keÀer les KebyeerjCes meebieleele.³ee Je=Êeer efJe©× ue{e osCes, DeeHeu³ee
®egkeÀebJej yeesì þsJeCes, DeeefCe DeeHeu³ee osMeyeebOeJeeb®³ee ceveeJej ne efJe®eej eEyeyeJeCes keÀer Heeef½eceel³e
mebmke=Àleer®es megOeejerle ©He®e DeeHeu³eeuee HeeHeeHeemetve HejeJe=Êe keÀ© MekeÀles.

F.me. 1895 ceO³es DeeiejkeÀjeb®es osneble Peeues. Hejbleg MesJeìHe³e¥le les SkeÀ Kejs eEnot jenerues les
efuenerleele keÀer eEnot Oeceea³eebkeÀ[tve efkeÀleerner ÒeKej efìkeÀe nesT osle, KeN³ee, me®®³ee keÀe³e&keÀl³ee&uee
keÀMeeueener IeeyejC³ee®eer iejpe veener³es. leLeeefHe l³eebveer SkeÀ ieesä þeceHeCeeves meebefieleueer keÀer Yeejleeves
ef¸e½eveOece& HelkeÀjeJee ner yeeye ner l³eebvee Deceev³e nesleer. DeeiejkeÀjeb®³ee Oecee&keÀ[s yeIeC³ee®ee
¢äerkeÀesve yeg×erÒeeceeC³eJeeoer Je Jemlegefveÿ neslee. megOeejCee cnCepes l³eeb®³eemeeþer HeÀkeÌle Oece& veJns lej
efveOeceea mesJee nesleer DeeefCe leer ÒeeceeefCekeÀ DeeefCe jep³e leÊJeeJej DeeOeejerle DemeeJeer Demes l³ee®es cele
nesles. mJele:®eer celes les Del³eble efveYe&³eHeCes J³ekeÌle keÀje³e®es.

efveOeceea jeä^, DebOeÞe×sJej ceele, ceveg<³e peeleer®³ee Dece³ee&o ÒeieleerJej efJeéeeme, meefn<Ceglee,
efJe®eejeb®es mJeeleb$³e, v³ee³ee®³ee ¢äerves keÀe³eÐeeceO³es yeoue, o³eeUtHeCee DeeefCe oele=ÊJe,
leUeieeUeleerue peveles®es efMe#eCe ns DeeiejkeÀjeb®es efpeJneȳee®es efJe<e³e nesles DeeefCe cnCetve®e l³eeb®³ee
`iegueeceeb®ee osMe' ³ee uesKeele l³eebveer mJekeÀer³eeb®³ee DeveskeÀ DeJeiegCeebyeÎue pemes Oew³ee&®ee DeYeeJe,
ÒeeflekeÀejMekeÌleer®eer keÀcelejlee, De%eeve, efve©lmeener, keÀþerCe Þece keÀjC³ee®ee kebÀìeUe, Demel³e keÀLeve,
F. yeÎue efveYe&lmevee kesÀueer Deens. ³ee Demeu³ee DeJeiegCeebcegUs osMe Òeieleer keÀ©®e MekeÀle veener. l³eebveer ns
oeKeJetve efoues keÀer HeÀej®e keÀceer Yeejleer³e efveYe&³eHeCes, pes l³eebvee ³eesi³e Jeeìles DeMee mel³eeyeeyele yeesuet
 108
MekeÀleele. l³eebveer yeesueCes DeeefCe ke=Àleer ceOeerue ojer oeKeJetve efoueer DeeefCe met®evee efoueer keÀer
mJeeleb$³eÒeeHleerveblej meg×e veJeerve ÒekeÀej®es iegueece efvecee&Ce nesleerue.

DeeiejkeÀjeb®³ee ceveele mebHetCe& Hegvej&®evesJej DeeOeejerle DeMeer Yeejleer³e jep³e J³eJemLee nesleer.
p³eele mJeeleb$³e, mecelee DeeefCe yebOeglee ³eebvee cenÊJe efoues iesues nesles. eqðe³eeb®³ee GlLeeveemeeþer l³eebveer
efJeMes<e Òe³elve kesÀues, yeeue efJeJeen DeeefCe efJeOeJee kesÀMeJeHeveeme l³eebveer keÀ[e[tve efJejesOe kesÀuee. l³eebveer
KebyeerjHeCeeves meebefieleues keÀer ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe meJee¥vee mekeÌleer®es Demeues Heenerpes. l³eele ðeer-Heg©<e Demee
eEueie Yeso neslee keÀecee ve³es lemes eEueieevegmeej efMe#eCee®es ÒekeÀej meg×e Demelee keÀecee ve³es. SkeÀ®e
meeceeef³ekeÀ efMe#eCe meJee¥vee efoues Heeefnpes.

iees.ie. DeeiejkeÀj vesnceer®e G®®e DeeoMee&meeþer ue{ues, peieues. l³eeb®ee keÀe³e& keÀjleevee®ee
ÒeeceeefCekeÀHeCee, mel³eÒesce, efMemleefÒe³e ns meJe&®e iegCe l³eeb®³ee DeYesÐe DeMee Oew³e& Je F®íeMekeÌleer SJe{s®e
meceLe& nesles. l³eeb®³ee Keepeieer peerJeveele les Del³eble meeOes Je meY³e nesles. DeeiejkeÀjebveer eEnot®³ee
Debl³emebmkeÀejeJesU®³ee keÀener DeLe&nerve Je nem³eemHeo efJeOeeR®es efJe[byeve kesÀues. cnCetve®e l³eeb®eer DeeF&
Jeejueer lesJne, Iej®³ee kegÀìgbefye³eebveer yeUpeyejer keÀ©ve meg×e [eske̳eeJej®es kesÀme Je efceMeer keÀe{tve
ìekeÀC³eeme l³eebveer vekeÀej efouee.

DeeiejkeÀjeb®es Dee³eg<³e Del³eble $eemee®es Je neueeKeer®es iesues. l³eeb®es efJe®eej l³eeJesU®³ee, eEnot
Oeceea³e j#ekeÀebvee ©®eues veenerle DeeefCe ³ee®eer l³eebvee HetCe& peeCeerJe nesleer. Hejbleg ¿ee ceneve
meceepemegOeejkeÀeuee l³ee®eer peeCeerJe nesleer keÀer, pej meceepemegOeejCee keÀje³e®eer Demesue lej meeceeefpekeÀ
jes<e DeHeefjne³e& Deens DeeefCe cnCetve®e l³eebveer meceepeeleerue JeeF&ì ®eeueerefjleeRJej Goe. peeleer-
J³eJemLee, DemHe=M³elee, yeeue-efJeJeen DeeefCe efJeOeJeevee JeeF&ì JeeieCetkeÀ, ³eeJej leerJe´ ìerkeÀe kesÀueer.
l³ee®ee HejerCeece cnCepes efìUkeÀeb®es DeeefCe l³eeb®es Jewcevem³e Jee{le iesues. l³eebveer efnbot Oecee&leerue Deefve<ì
ÒeLeebJej kesÀuesu³ee DeeIeebleecegUs l³eeb®eer HegC³eeleerue HegjeCeceleJeeÐeeb®eer efpebJeleHeCeer Òesle³ee$ee keÀe{ueer Je
l³eeb®³ee efJe®eebjeme efJejesOe kesÀuee.

Del³eble SkeÀekeÀerHeCeeves l³eebveer eEnot Oecee&leerue ìekeÀeT Je pegveeì jerleerYeeleer, megOeejC³ee®ee

efJe[e G®eueuee neslee. l³eebveer MelekeÀevegMelekesÀ ®eeuele Deeuesu³ee pegv³ee mecepegleer, ¬etÀj meeceeefpekeÀ
HejbHeje DeeefCe Oeeefce&keÀ efJeOeer ³eebHeemetve meceepee®eer cegkeÌlelee keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. l³eeb®³ee
ce=l³etHe³e¥le, ieesHeeU ieCesMe DeeiejkeÀj l³eeb®³ee leÊJeebMeer SkeÀefveÿ jenerues DeeefCe l³eebvee pes ³eesi³e
Jeeìles. l³ee®ee®e l³eebveer HeeþHegjeJee kesÀuee. DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue leer SkeÀ DeeoMe& DeeefCe
SkeÀcesJeeefÜleer³e J³ekeÌleer nesleer. SkeÀ meMekeÌle DeeefCe efvejesieer J³ekeÌleer®e SkeÀ efvejesieer meceepe Ie[Jet
MekeÀlees. ne l³eeb®³ee ¬eÀebleerkeÀejkeÀ efJe®eejeb®ee cegK³e efJe®eej ÒeJeen neslee. l³eebveer meceepeeuee [esUs
GIe[s þsJetve, yeg×erÒeeceeC³eJeeoer ¢äerkeÀesve þsTve meceepeeleerue ®eeueerefjleer, HejbHejskeÀ[s HeeneJe³eeme
meebefieleues. l³eebveer peieekeÀ[s `yeIeC³ee®ee ¢äerkeÀesve yeouee Je DebOeÞe×e, p³eebJej keÀesCeleerner
Jemlegefve<þ, leÊJeefve<þ ®e®ee& nesT MekeÀle veener DeMee Pegiee©ve Ðee' Demes DeeJeenve kesÀues.
 109
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
1) ieesHeeU ieCesMe DeeiejkeÀjeb®es DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue SkeÀ yeg×erÒeeceeC³eJeeoer meceepemegOeejkeÀ
cnCetve keÀe³e& efJeMeo keÀje.

9.7 meceejesHe

cesnlee, lew³eyepeer DeeefCe lesuebie ns jeä^er³e HeeleUerJej®es Del³eble ÒeYeeJeer Je ueeskeÀefÒe³e vesles nesles.
p³eebveer meceepeeuee DeeOegefvekeÀles®es Je cegkeÌleles®es yeeUkeÀ[t Heepeues. l³eebvee `ef$eketÀì' Demes DeesUKeues
peeles.

peebYeskeÀj, ueeskeÀnerleJeeoer, oeoesyee Heeb[gjbie, jeve[s, HegÀues ³eeb®³eeÒeceeCes®e DeeiejkeÀjebveernerr,

DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee keÀe³ee¥letve, mebmLee, ceb[Ueletve keÀe³e&jle jentve, meceepeeuee DeeOegefvekeÀles®es cegkeÌleles®es
DeeefCe ceeCegmekeÀer®es Oe[s osC³ee®es keÀe³e& kesÀues. l³eeb®³ee DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesveeves, SkeÀ DeeOegefvekeÀ
je<ì^e®³ee efveefce&leer®eer Òeef¬eÀ³ee meg© kesÀueer.

9.8 ÒeMve

1) efHeÀjespeMene cesnleeb®es keÀe³e& mHe<ì keÀje.

2) yeêgefÎve lew³eyepeeR®es SkeÀ cegkeÌle efJe®eejeb®es vesles cnCetve keÀe³e& meebiee.
3) kesÀ.ìer. lesuebie ³eeb®es keÀe³e& efJeMeo keÀje.
4) iees. ie. DeeiejkeÀjeb®es SkeÀ yegef×ÒeeceeC³eJeeoer cnCetve cenlJe mHe<ì keÀje.


 110

10
mebmLeelcekeÀ je<ì^Jeeo
IeìkeÀ j®evee :

10.0 GefÎäîes
10.1 ÒemleeJevee
10.2 yee@cyes DemeesefmeSMeve
10.3 Hegvee meeJe&peefvekeÀ meYee
10.4 Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme DeeefCe cenejeä^
10.5 Yeejle mesJekeÀ meceepe
10.6 meceejesHe
10.7 ÒeMve

10.0 GefÎäîes

1) yee@cyes DemeesefMeSMeve®eer (F.me.1852) ceeefnleer mecepeeJetve IesCes.

2) Hegvee meeJe&peefvekeÀ meYes®es (F.me.1870) keÀe³e& DeY³eemeCes.
3) cenejeä^eleerue Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®es cenÊJe mecepeeJetve IesCes.
4) Yeejle mesJekeÀ meceepee®es ³eesieoeve mHe<ì keÀjCes.

10.1 ÒemleeJevee

melejeJ³ee MelekeÀeHeemetve cenejeä^ jepekeÀer³e¢äîee keÀe³e&Meerue Deens. oKKeve eEkeÀJee osMe

(HegCes, Heb{jHetj DeeefCe veeefMekeÀ) jepekeÀer³e DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ¢äîee cenejeä^e®es cenÊJee®es YetYeeie
nesles. leLeeefHe efMe#eCee®³ee DeYeeJeer leUeieeUeleerue peveles®es jepekeÀer³e %eeve ce³ee&oerle®e jenerues. l³eeme
Depetve SkeÀ keÀejCe cnCepes jepekeÀejCeeHes#ee DeeefLe&keÀ DeeefCe leeeqÊJekeÀ %eeveeJej peemle Yej neslee.
He³ee&³eeves pejer ye´eïeCe ueeskeÀ jepekeÀer³e¢äîee peeie=le Demeues lejer meJe&meeceev³e pevelee
jepekeÀer³e¢äîee leìmLe eEkeÀJee DekeÀe³e&#ece®e nesleer. pejer cejeþîeeb®eer jep³es efye´ìerMeeb®³ee
DeefOeHel³eeKeeueer iesueer lejermeg×e SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeveblej®e HegC³eele jepekeÀer³e
Ie[ecees[eRvee meg©Jeele Peeueer.

cegbyeF& Menjele jepekeÀer³e peeie=leeruee SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleeruee®e DeejbYe Peeuee.

F.me.1841 ceO³es YeemkeÀj Heeb[gjbie leKe&[keÀjebveer efye´ìerMeeb®³ee meece´ep³eeJeeoer ³eespeveebJej IeeCeeIeeleer
nuuee kesÀuee. F.me.1848-49 ®³ee ojc³eeve, ueeskeÀnerleJeeoer ieesHeeU njer osMecegKe ³eebveer meg×e
 111
cejeþer HesHej `ÒeYeekeÀj' ceOetve efye´ìerMeeb®³ee meece´ep³eeJeeoer OeesjCeebJej ìerkeÀelcekeÀ DeveskeÀ uesKe efueefnues.
¿ee meieȳee meeceeefpekeÀ ¬eÀebleer®eer HeefjefCeleer DeKesj F.me.1852 ceO³es Henerueer jepekeÀer³e mebIeìvee
cegbyeF& Menjele mLeeHeve Peeueer. efle®es veeJe nesles `yee@cyes DemeesefmeSMeve'.

10.2 yee@cyes DemeesefmeSMeve®es keÀe³e&

meieȳeele ÒeLece jepekeÀer³e Heg{ekeÀej cegbyeF& Menjeleaue J³eeHeeN³eebveer Je Mesþ ueeskeÀebveer Iesleuee.
Flej Jeiee¥ÒeceeCes Mesþ mecegnele peeleer yebOeve veJnles. l³eeb®³eeceO³es SkeÀ meeceeef³ekeÀ GÎsMe, jenC³ee®eer
He×le DeeefCe meieȳeele cenÊJee®es cnCepes meceepeeleerue mLeeve. DeveskeÀ peeleer-Oecee&®es ueeskeÀ J³eeHeej
OebÐee®³ee GÎsMeeves GÐeesie ceesnerceeb®es Yeeieeroej cnCetve SkeÀ$e Deeues. peMee l³eeb®³ee J³eeHeej ceesnercee
³eMemJeer nesT ueeieu³ee, lemes les SkeÀceskeÀebvee SkeÀe Jesieȳee®e G®®e Jeiee&®es ÒeefleefveOeer p³eeb®es DeeefLe&keÀ
GÎerä SkeÀ®e Deensle Demes mecepet ueeieues. lemes®e l³eeb®es mJele:®es Demes mJeleb$e jepekeÀer³e efJe®eej,
opee& neslee DeeefCe les mJele:uee cebgbyeF&®es mJe³ebIeesef<ele vesles mecepet ueeieues.

l³eeb®es meg©Jeeleer®es ³eg× ns efye´ìerMe efve³ebef$ele J³eJemLesle mJele:®es mLeeve YekeÌkeÀce keÀjCes
¿eemeeþer nesles. mejkeÀejves ueJekeÀj®e l³eebvee peveles®es ÒeefleefveOeer cnCetve eqmJekeÀejues. l³eebveer mJele:®es
Demes SkeÀ ceb[U yeveefJeues. p³eeceOetve mejkeÀejves efJeefJeOe keÀe³ee&ue³eerve Je efyeiej keÀe³ee&ue³eerve
keÀeceemeeþer, keÀce&®eeN³eeb®³ee vesceCetkeÀe keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer.

F.me.1840 He³e¥le, cegbyeF& Menjeves, HeeM®eel³e efMeef#ele DeMee veJ³ee le©Ce Jeiee&®ee Go³e
nesleevee Heeneruee pees SequHeÀvmìve keÀe@uespe®eer efveefce&leer nesleer. ¿ee meieȳee le©Ce ceb[Uer®eer SkeÀ®e
DeesUKe Je SkeÀ®e GÎsMe neslee. l³eeb®es JesieJesieȳee ieesäeRJej ÒeYeglJe nesles. p³eeÜejs les SkeÀe®e
¢äerkeÀesveeletve SkeÀ meeceeefpekeÀ GÎsMe ÒeeHle keÀ© MekeÀle nesles. lemes®e F.me.1850 Heemetve l³eebveer
Mesþpeer Jeiee&yejesyej nele efceUJeCeer keÀ©ve l³eeb®³ee meceepeele megOeejCee DeeCeC³ee®es Òe³elve keÀ©
ueeieues. l³eeb®es jepekeÀer³e #es$eeleerue megOeejCeebmebyebOeer menkeÀe³e& HeÀej ceesuee®es nesles. yeewef×keÀ¢äîee
Del³eble kegÀMeeûe mecepeu³ee peeCeeN³ee DeeefCe jepekeÀer³e #es$eele me¬eÀer³e Demeuesu³ee ³ee veJ³ee le©Ce
Jeiee&ves, meeceeefpekeÀ yeoueemeeþer Mesþpeer ueeskeÀebyejesyej keÀece keÀjeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer.

F.me.1850 Heemetve Oeeefce&keÀ Glmeen, JeebefMekeÀ YesoYeeJe Je efHeUJeCetkeÀ DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e

DemJemLelee mebHetCe& Yeejleele Hemejle ®eeueueer nesleer. cegbyeF& J³eefleefjkeÌle keÀuekeÀÊee Je ceêeme ³esLes
efMe#eCee®ee Òemeej meelel³eeves nesle neslee DeeefCe Lees[îee ÒeceeCeele keÀe nesF&vee Hejbleg meeceeefpekeÀ
HeefjJele&veeves Deelee Jesie HekeÀ[uee neslee. lemes®e osMee®eer SkeÀelcelee Jee{erme ueeieueer nesleer. DeMee ³ee
HeefjefmLeleerle F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer ®eeì&j De@keÌ쮳ee vetleveerkeÀjCeeves osMeeceO³es efJeefJeOe jepekeÀer³e
megOeejCeeb®ee Jesie Jee{uee neslee. F.me.1851 ceO³es keÀuekeÀÊee ³esLes efye´ìerMe Fb[er³ee DemeesefmeSMeve®eer
DeeOeer®e mLeeHevee Peeueer nesleer. HegC³eele peevesJeejer F.me.1852 ceO³es [skeÌkeÀve meYes®eer mLeeHevee
Peeueer. Hejbleg cegbyeF&®es vesles l³eeb®³ee®e keÀeceeceO³es J³emle nesles.

l³eecegUs keÀener þjeefJekeÀ ueeskeÀeb®³ee KeebÐeeJej ner peyeeyeoejer He[ueer keÀer cegbyeF&®es mJele:®es nkeÌkeÀ
Meeyetle þsJee³euee, cegbyeF&ueener mJele:®eer DeMeer mJeleb$e mebmLee iejpes®eer Deens. veewjespeer HeÀo&tvepeer,
veeje³eCe efoveeveeLepeer, [e@. YeeT oepeer uee[ DeeefCe oeoeYeeF& veewjespeer ns l³eeHewkeÀer meieȳeele
yeewef×keÀ HeeleUerJej keÀe³e&jle Demeuesu³eeHewkeÀer Deensle. Hejbleg SkeÀ ieesä mHeä nesleer leer cnCepes
 112
MesþueeskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ ceoleerefMeJee³e keÀenerner Meke̳e veJnles. MesJeìer l³eebveer keÀener Mesþpeer ueeskeÀeb®es ceve
JeUefJeC³eele ³eMe efceUefJeues. l³eeHewkeÀer SkeÀ nes les KejMeslepeer vemejJeevepeer DeeefCe ogmejs nesles peieVeeLe
MebkeÀjMesþ. DeMeeÒekeÀejs 26 Dee@iemì 1852 jespeer yee@cyes DemeesefmeSMeve®eer mLeeHevee Peeueer. efle®es
yengleskeÀ meom³e ns cegbyeF&®es veeceJeble J³eeHeejer Je GÐeesieHeleer nesles. peieVeeLe MebkeÀjMesþ efle®es DeO³e#e
yeveues. YeeT oepeer DeeefCe efJevee³ekeÀjeJe peieVeeLepeer ns DemeesefmeSMeve®es meef®eJe yeveues.

mLeeHevee Peeu³eeveblej ueies®e®e DemeesefmeSMeve®³ee vesl³eebveer peveles®³ee ceeieC³ee Je iejpeebmebyebOeer

ceenerleer ieesUe keÀ©ve efye´ìerMe mejkeÀejeme megHeto& kesÀu³ee. l³eebveer l³ee meJe& keÀejJee³ee He[Ðeeceeies jentve
kesÀu³ee Je Mesþpeer ueeskeÀebvee ÒekeÀeMePeesleele þsJeues. DemeesefmeSMeveves SkeÀ ³eeef®ekeÀe le³eej kesÀueer. YeeT
oepepeeRveer efle®es mebkeÀueve Je mebHeeove kesÀues pes efye´ìerMe mebmeosle ceeb[C³eele ³esCeej nesles. Flej
ieesäeRHewkeÀer, l³eeceO³es F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®³ee v³eeef³ekeÀ jepekeÀejYeejemebyebOeer DeveskeÀ le¬eÀejer nesl³ee
p³eele F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®es Yeejleer³e jep³ekeÀlex Je Heesefueme oue ³eeb®³eener DejsjeJeer keÀejJee³eebmebyebOeer
GuuesKe neslee. l³eele osMeer Yee<esletve efMe#eCe Je Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee efJekeÀeme ns ner cegÎs nesles.

³eeef®ekesÀleerue Heefnuee DeejeKe[e keÀener Mesþ ueeskeÀebkeÀ[tve mebcele Peeuee veener, p³eebvee
efye´ìerMeeb®³ee DeeefCe efye´ìerMe J³eeHeeN³eeb®³ee KeHeecepeea®eer efYeleer Jeeìueer. ³eeef®ekesÀ®ee ogmeje megOeeefjle
cemegoener l³eebvee efJeMes<e DeeJe[uee veener. cnCetve YeeT oepeeRveer DemeesefmeSMeve®es meef®eJe Heoe®ee
jepeerveecee efouee. ³ee®ee HeefjCeece cnCetve DemeesefmeSMeveceO³es yeg×erJeeoer DeeefCe Yeeb[Jeueoej DeMeer ogner
He[ueer. F.me.1856 ceO³es DemeesefmeSMeveceO³es peemleer keÀ©ve Oevee{îe DemeCeeN³eebvee®e ÒeeOeev³e
nesles.p³eebvee mejkeÀej®³ee OevemebHeÊeer®es mebj#eCe Je mebJeOe&ve keÀjCes, keÀe³eoe Je megJ³eJemLee
jeKeC³eemeeþer pes efJeYeeie Deensle, l³eeb®³ee keÀe³e&#ecelesefJe<e³eer peeie=le jenCes ³eele p³eebvee jme neslee
DeMee®e J³ekeÌleer DemeesefmeSMeveceO³es nesl³ee.

Lees[ke̳eele cnCepes DemeesefMeSMeve®ee SketÀCe HeefJe$ee mejkeÀej meceLe&keÀ®e neslee. l³eeb®³ee DeveskeÀ
ueeskeÀebveer lej efye´ìerMe mejkeÀejuee Keb[Ceer efoueer nesleer pesCeskeÀ©ve efye´ìerMeeb®³ee DeefOeHel³eeKeeueer
Yeejleer³eeb®³ee mJeeleb$³ee®es Je efJekeÀemee®es keÀener nkeÌkeÀ GHeYeesielee ³esleerue. l³eecegUs efye´ìerMeeb®³ee
efJejesOeele DemeesefMeSMeve keÀener keÀe³e& keÀjC³ee®ee ÒeMve®e GÓJele veJnlee. ef¬eÀmleerve [e@yeerveves
cnìu³eeÒeceeCes, ``Del³eble meewc³e, ceJeeU meuuee, mejkeÀejuee peveles®³ee YeeJevee ue#eele IesTve
osC³eele ³esF& DeeefCe mejkeÀej®ee cegÎe DeeefCe efJeef®e$e efve³eceeb®es l³eebvee mecepeleerue Demes DeLe& ueeJetve
pevelesuee meebieC³eele ³esF&. l³eeb®ee nslet ne efye´ìerMe mebjbpeeceMeeneruee mene³³e keÀjCes Je l³eeletve mJenerle
meeOeCes ne neslee. lemes®e mejkeÀejuee ceenerleer HegjJetve jepekeÀejYeej megJ³eJeefmLele keÀjC³eeme neleYeej
ueeJeCes l³eeHewkeÀer SkeÀe DeeIee[er®³ee Mesþves Demes GIe[HeCes peenerj kesÀues keÀer Yeejleer³eebvee ³eeHes#ee
DeefOekeÀ meJeueleeR®eer Je DeeÞe³eeb®eer iejpe veener. efpelekeÀer meJeuele Deelee efceUles eflelekeÀer HegjsMeer Deens.''
DemeesefmeSMeve®³ee MesþueeskeÀeb®ee keÀener®e HeeþeRyee efceUle vemeu³ee®es ue#eele ³esTvener, ve [ieceielee,
YeeT oepeer DeeefCe veewjespeer HeÀjogvepeerves DemeesefmeSMeve®es mes¬esÀìjer ³ee veel³eeves l³eeb®es Yeejlee®³ee
jepekeÀer³e iejpeebefJe<e³eer®es efJe®eej Del³eble mJe®íHeCes ®egkeÀe ve keÀjlee l³eebvee Meke̳e nesF&ue eflelekesÀ
ceeb[e³e®es þjefJeues DeeefCe cnCetve®e l³eeb®eer mebmeosuee efveJesove HeeþefJeues. l³eeceOeerue cegÎs Lees[îeeHeÀej
HeÀjkeÀeves keÀuekeÀÊee Je ceêeme DemeesefmeSMeve®³ee leÊJeebJej DeeOeeefjle nesles. l³eeleerue keÀener cenÊJee®es
cegÎs Demes.
 113
De) Yeejleer³e efÜoue He×leer Je mejkeÀej®eer Del³eble ìeskeÀe®eer keWÀêerkeÀjCee®eer YetefcekeÀe ³eecegUs
Yeejleer³eebvee DeefleMe³e $eeme nesle Deens.

ye) jep³ekeÀejYeej DeefleMe³e Keef®e&keÀ Deens. mebmeos®³ee meuueeieej ceb[Ue®³ee J³ekeÌleer ¿ee ÒeecegK³eeves
JeefMeu³eeJej efveJe[tve efou³ee peeleele iegCeebvegmeej veener. meoj ÒeefleefveOeeRvee keÀesCel³eener þjeefJekeÀ
peyeeyeoeN³ee veenerle keÀejCe yengleskeÀ JesUe ieJnve&j®e meJe& yeeyeleerle efveCe&³e Ieslees.

keÀ) efveJesoveele mebmeosuee veceto kesÀues nesles keÀer, mejkeÀej®³ee keÀejYeeje®³ee yeeyeleerle DeefleMe³e iegHlelee
yeeUieC³eele ³esles peer mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eebvee Del³eble pee®ekeÀ Deens. lemes®e meO³ee®eer mejkeÀej®eer
keÀejYeejHe×leer ner JebMeJeeoeme KeleHeeCeer IeeueCeejer DeeefCe meJe&meeceev³eebvee vegkeÀmeevekeÀejkeÀ Deens.
lemes®e meeceeefpekeÀ efnleeves Òesjerle Peeuesu³ee keÀener mebmLeebveer eEkeÀJee J³ekeÌleeRveer kesÀuesu³ee
peveefnle³eeef®ekeÀe Oeg[keÀeJetve efou³ee peeleele.

cnCetve DemeesefmeSMeve®³ee efveJesoveeceO³es Fb[er³eve efmeJnerue meefJe&meceO³es megOeejCeeb®eer

DeeJeM³ekeÀlee Deens Demes metef®ele kesÀues. Fb[er³eve efmeJnerue meefJe&mesmeceO³es F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®³ee
v³ee³eeue³eeb®eer keÀe³eosHe×leer, lemes®e keÀe³e&keÀejer mejkeÀejceO³es DevegYeJeer, ÒeefMeef#ele J³ekeÌleer peer
Fbiueb[®³ee keÀe³ee&ue³eeceOetve le³eej Peeueer Demesue, DeMeer J³ekeÌleer, peer ueeskeÀeb®es ÒeMve mecepeeJetve IesT
MekesÀue, ueeskeÀebHe³e¥le %eeve Heesn®eJet MekesÀue, efpe®es efJeefJeOe yeeyeleerle meKeesue, meJe&J³eeHeer efJe®eej
Demeleerue, DeMee J³ekeÌleeR®eer iejpe Deens. ³eeGueì meÐe:³eb$eCee DeMee J³ekeÌleerkeÀ[tve ®eeueefJeueer peeles
p³eeb®es yeeueHeCe Fbiueb[®³ee, DeÒeefMeef#ele J³eJemLesle peeles DeeefCe DeMee Fbiueb[®³ee meodie=nmLeebvee ve
mJele:®³ee uee³ekeÀeryeÎue peeCeerJe Demeles, ve leer megOeejeJeer ³eeefJe<e³eer ef®eblee.

efveefJeoveeceO³es, Flej ieesäeRyejesyej®e efMe#eCe He×leer megOeejeJeer efMe#eCeemeeþer DeveskeÀ megefJeOee

GHeueyOe JneJ³eele DeMee ceeieC³ee nesl³ee. l³eebveer meeceeefpekeÀ keÀecee®eer ieleer Jee{efJeC³eeefJe<e³eer efJevebleer
kesÀueer pesCeskeÀ©ve GlHeeove Jee{sue. lemes®e l³eebveer, Yeejleer³e mebIeìveeb®eer ceeieCeer kesÀueer peer
YeejleeefJe<e³eer mebmeoer³e meuues IesT MekesÀue.

leLeeefHe, ns Del³eble cenÊJee®es Deens keÀer DemeesefMeSMeve®³ee vesl³eebvee efye´ìerMe mejkeÀejJej

cegK³elJes mebmeosJej DeefleMe³e efJeéeeme neslee. lemes®e oeoeYeeF& veewjespeer DeeefCe veewjespeer HeÀjotvepeeRvee
efye´ìerMe mejkeÀejuee cegkeÌle efJe®eejeb®es DeeefCe %eeve ÒemeejkeÀ Demes mejkeÀej cnCeC³eele keÀener Jeeìues
veener. oeoeYeeF& veewjespeeRvee Demes Jeeìs keÀer efye´ìerMe mejkeÀejves Yeejleeme DeveskeÀ HeÀe³eos keÀ©ve efoues
Deensle l³eecegUs ns mejkeÀej keÀe³ece efìketÀve jenes.

DemeesefmeSMeveves yeg×erJeeÐeeb®ee keÀesCeleener cegÎe G®euetve Oejuee veener DeeefCe YeeT oepeeR®³ee
jepeerveec³ee veblej lej DemeesefmeSMeve HeÀkeÌle Mesþpeer ueeskeÀeb®eer®e ceeuekeÀer meÊee Peeueer. lemes®e MesþpeeRvee
mejkeÀej®³ee efJe©× eEkeÀJee l³eeb®³ee keÀe³ee&efJe<e³eer keÀenerner JekeÌleJ³e keÀjeJe³ee®es vemeu³eeves,
DemeesefmeSMeve®³ee meYee keÀceer ÒeceeCeele Jne³euee ueeieu³ee. cnCetve®e, F.me.1861 ceO³es veewjespeer
HeÀjotvepeeRveer Del³eble jes<eeves DemeesefmeSMeve®ee jepeerveecee efouee. l³eecegUs DemeesefmeSMeve
jepekeÀer³e¢<ìîee HetCe&HeCes DekeÀe³e&#ece yeveueer. F.me.1865 ceO³es, cegbyeF& MesDej yeepeej keÀesmeUu³eeJej
Menjeleu³ee meJe& jepekeÀer³e Ie[ecees[er yebo He[u³ee.
 114
F.me.1867 ceO³es yee@cyes DemeesefmeSMeve®es HegvepeeaJeve Peeues pesJne veewjespeer HeÀjotvepeer efle®es
meef®eJe yeveues. ÒeecegK³eeves 87 meom³e ns MesþpeerJeiee&leerue nesles. HegvepeearJeve Peeuesu³ee DemeesefmeSMeveves
meeJe&peefvekeÀ meYeebÜejs l³eeb®es keÀe³e& meg© kesÀues. F.me.1868 ceO³es l³eeb®eer Henerueer meeJe&peefvekeÀ meYee
Peeueer. yee@cyes DemeesefMeSMeveves efmeJnerue meefJe&me Hejer#ee Fbiueb[ Je Yeejleele SkeÀe®e JesUsme JneJeer DeMeer
ceeieCeer kesÀueer DeeefCe DeMee Hejer#eebceO³es, menYeeieer nesC³eemeeþer Yeejleer³eeb®³ee Je³eele Jee{ keÀjeJeer
DeMeerner ceeieCeer kesÀueer.

F.me.1869 ceO³es [e@.Deej.peer.Yeb[ejkeÀj, Sce.peer.jeve[s DeeefCe Flej veeceJeble ueeskeÀebveer

DemeesefmeSMeveceO³es ÒeJesMe kesÀuee. F.me.1857 ®³ee ceneve ue{eveblej Yeejlee®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer
DeefleMe³e [yeIeeF&me Deeueer nesleer. efle®³eeJej HegveefJe&®eej keÀjCes, Del³eble iejpes®es nesles. F.me.1870
®³ee GlHeVe keÀj keÀe³eÐee®³ee efJejesOeele yegef×Jeeoer DeeefCe Mesþpeer SkeÀe®e ceb®eeJej Deeues. meYesme oesve
npeeje®³ee Jej Mesþpeer, MesDej yeepeejeleerue oueeue, lemes®e DemeesefMeSMeve®es meom³e npej nesles. ¿ee
meYes®³ee ojc³eeve, veeceJeble GÐeesieHeleer mej peceMesopeer peerpeerYee@³e DeeefCe peieVeeLe MebkeÀjMesþ ³eebveer
mejkeÀejuee meuuee efouee keÀer ³eeHeg{s pevelesMeer mebyebefOele keÀesCeleener keÀe³eoe Goe. GlHeVe keÀj keÀe³eoe
eEkeÀJee lelmece, Heeme keÀjC³eeHetJeea, pevelesMeer meuueecemeuele keÀjCes iejpes®es Deens. Sve. Jner.
oeYeesUkeÀjebveer, mejkeÀej®³ee Jee{l³ee ue<keÀjer Ke®ee&efJe<e³eer peenerj efveYe&lmevee kesÀueer. oeYeesUkeÀjebveer
Heg{s peeTve Yeejleeleerue FbeqiueMe mebmLeeb®³ee yeg×er efJe<e³eerner ÒeMve GYee kesÀuee DeeefCe Demes mHeäHeCeeves
cnìues keÀer meO³ee®eer mebmeoer³e ÒeefleefveefOekeÀ He×leer ns efveJJeU Leesleeb[ Deens, ce=iepeU Deens.

leLeeefHe MesþpeerJeie& Je yeg×erJeeoer DeefOekeÀ keÀeUeHe³e¥le SkeÀ$e keÀece keÀ© MekeÀues veenerle.
Dee@keÌìesyej F.me.1872 ®³ee DemeesefmeSMeve®³ee efceìeRieceO³es l³eeb®es oesve Yeeie He[ues. Mesþpeer ueeskeÀebveer
veewjespeer HeÀot&vepeeruee DemeesefmeSMeve®ee me®eerJe cnCetve otj keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. HeCe les De³eMemJeer
þjues. cnCetve oeYeesUkeÀj, MebkeÀjMesþ, peerpeerYee@³e DeeefCe Deej.Sve. Keesle ³eebveer DemeesefmeSMeve®ee
jepeerveecee efouee DeeefCe ner HeeskeÀUer keÀe³ecemJe©Heer Peeueer pesJne DemeesefmeSMeveves, efye´ìerMe Fb[er³ee
DemeesefmeSMeve Dee@HeÀ keÀuekeÀÊee mLeeHeve kesÀues. Yeejleer³e DeLe&mebkeÀuHee®³ee efveJesoveeJej DeeefCe Dev³e
SkeÀe efveJesoveeJej peer JneF&meje@³euee HeeþJee³e®eer nesleer peer Yeejleer³e meveoer mesJeebMeer efveie[erle nesleer,
¿ee yeeyeleerle DemeesefmeSMeve mene³³e kesÀues.

l³ee ojc³eeve®³ee keÀeUele DemeesefmeSMeveves l³eeb®es me¬eÀer³e keÀe³e&keÀlex ieceeJeC³eeme meg©Jeele

kesÀueer nesleer. F.me.1874 ceO³es YeeT oepeer uee[ Jeejues. oeoeYeeF& veewjespeeRveer DeeHeues yemleeve
ueb[veuee nueefJeues. jeve[Wveer HegC³eeme mLeueeblej kesÀues. Yeeb[ejkeÀj DeeefCe Deelceejece Heeb[jg bie ³eebveer
l³eeb®es ue#e ÒeeLe&vee meceepeeJej keWÀêerle kesÀues. l³eeb®³ee DeeIee[er®³ee meom³eebHewkeÀer HeÀkeÌle HeÀjogvepeer
DeeefCe Jner.Sve.ceb[efuekeÀ jenerues. F.me.1876 ceO³es HeÀjotvepeerves yee@cyes DemeesefMeSMeve®es HegvepeeaJeve
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee DeeefCe Jeeoûemle ceneveiejHeeefuekeÀe GHeefJeOeeRveer meeceeefpekeÀ yeb[ eEkeÀJee lelmece
ÒeeflekeÀejeme ceev³elee efceUeueer. Hejbleg F.me.1878 veblej DemeesefmeSMeve Hegvne SkeÀoe DekeÀe³e&#ece
Peeueer, efve<ÒeYe þjueer DeeefCe F.me.1879 ceO³es efle®es keÀe³e& HetCe&HeCes þHHe He[ues.
pejer yee@cyes DemeesefmeSMeveves keÀener ÒeceeCeele GuuesKeveer³e keÀeceefiejer kesÀueer Demeueer lejer
efle®³eeÜejs keÀener cenÊJee®³ee J³ekeÌleer ÒekeÀeMePeesleele Deeu³ee p³eebveer kesÀJeU cegbyeF& Hegjleer®e veJns lej
jeä^er³e HeeleUerJej cenÊJee®eer keÀeceefiejer kesÀueer. Deej.meer.cegPegceoej efuenerleele. ``... yee@cyes
DemeesefmeSMeveves cegbyeF&®³ee jepekeÀer³e efJe®eejJebleebHewkeÀer Del³eble DeeIee[er®³ee vesl³eeb®es ÒeefleefveefOelJe
kesÀues.''
 115
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) yee@cyes DemeesefmeSMeve®es keÀe³e& Lees[ke̳eele efuene.

10.3 Hegvee meeJe&peefvekeÀ meYee (F.me.1870) Je efle®es keÀe³e&

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le DeeOeer®e DeY³eemeu³eeÒeceeCes cenejeä^eme osMee®³ee

meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e peerJeveele menpeHeCes ÒeJesMe DeHesef#ele neslee. yebieeueyejesyej®e Yeejleer³e
meceepee®³ee DeeOegefvekeÀ HeefjJele&veemeeþer DeveskeÀ ³eMemJeer ®eUJeUer, ceesnercee jeyeefJeu³ee iesu³ee. l³eeb®es
DeeIee[er®es ceneve vesles nesles v³ee³ecetleea jeve[s, oeoeYeeF& veewjespeer, efHeÀjespeMene cesnlee, iees. ke=À.
ieesKeues DeeefCe yeeU iebieeOej efìUkeÀ. Jew®eeefjkeÀ yeewef×keÀ¢äîee DeeIee[erJej Demeuesu³ee Menjele HegCes ns
cenejeä^e®es cegK³e þeCes nesles. ³ee vesl³eeb®³ee mJele:®³ee mJeleb$e mebmLee nesl³ee. Heefnueer mebmLee nesleer
[skeÌkeÀve DemeesefmeSMeve efpe®eer mLeeHevee Peeueer peevesJeejer F.me.1852 ceO³es. Hejbleg leer peemle keÀeU
efìketÀ MekeÀueer veener. veblej®eer cenÊJee®eer mebmLee nesleer meeJe&peefvekeÀ meYee. leer 1867 ceO³es
DeefmlelJeele Deeueer DeeefCe jeve[W®³ee cenÊJeekeÀeb#eer DeeÞe³eeKeeueer, ceeie&oMe&veeKeeueer Jee{ueer. efle®es
mes¬esÀìjer nesles. peer. Jner. peesMeer DeeefCe veeceJeble jepekeÀer³e vesles ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues. meYesvess
meg©JeeleerHeemetve®e ®eUJeUer®es OeesjCe DebefiekeÀejues. HegC³ee®³ee Deesu³ee og<keÀeUele DeeefCe oKKeve®³ee
ojes[sKeesjer (F.me.1875) ojc³eeve, meYesves Del³eble ceesuee®eer keÀeceefiejer Heej Hee[ueer.

meYes®ee cegK³e GÎsMe oKKeve®³ee peveles®³ee iejpee Je F®íe J³ekeÌle keÀjCes ne neslee. l³eemeeþer
Òeefme× efveJe[CetkeÀ He×leer eEkeÀJee J³eJemLesÜejs efve³egkeÌle nesCes nener neslee. meYes®³ee meom³eebveer cegbyeF&
Òeebleele cejeþer yeebOeJeebvee J³eeHekeÀ ÒeefleefveefOelJe efceUeJes cnCetve efJeMes<e Òe³elve kesÀues. meYesves cejeþer
peveles®es, peer mJele:®eer celes ceeskeÀUsHeCeeves ceeb[t MekeÀle veener DeMee meceepee®es ÒeefleefveefOelJe kesÀues.
lemes®e DeefOekeÀeN³eebmeceesj, peveles®³ee efnlee®es cegÎs ceeb[t ueeieues cegK³elJes keÀ©ve, megefMeef#ele Jeiee&®³ee
ceeieC³ee DeeefCe meceepee®³ee keÀe³e iejpee Deensle Je keÀe³e HeefjeqmLeleer Deens, ³ee®esner efJeJejCe keÀjC³eele
³esT ueeieues.

Hegvee meeJe&peefvekeÀ meYes®es meom³e nesles mejoej, penebeif ejoej, Fveeceoej, meeJekeÀej DeeefCe
meceepeeleerue megefMeef#ele G®®eYe´t. meYesves ueJekeÀj®e jeä^er³e Je jepekeÀer³e HeeleUerJej me#ece Je me¬eÀer³e
nesC³eeme meg©Jeele kesÀueer. mejkeÀejuee mcejCeHeef$ekeÀe DeeefCe efveJesoves HeeþefJeC³ee®³ee J³eefleefjkeÌle l³eebveer
jepekeÀer³e HeeleUerJej DeefYeveJe Òe³eesieebme meg©Jeele kesÀueer. l³eeHewkeÀer SkeÀ cnCepes mJeosMeer ®eUJeU
p³eeÜejs osMeer GÐeesieebvee HegvepeeaJeve efceUsue, ®eeuevee efceUsue. oKKeveceO³es MeeKeeb®es peeUs efJeCeC³eele
Deeues DeeefCe mebHetCe& cenejeä^ele ceesnerce GIe[ueer p³eeÜejs iejerye MeslekeÀN³eeb®es ÒeMve l³eeb®³ee
peefceveerefJe<e³ekeÀ keÀe³e keÀe³e pee®ekeÀ efve³ece Deensle, ³eeJej mebMeesOeve keÀjC³eele ³esF&ue.
peer.Jner.peesMeeRr®³ee (les meeJe&peefvekeÀ keÀekeÀe cnCetve peemle Òeefme× nesles) DeLekeÀ DeeefCe meceLe&
 116
meef®eJeHeoeKeeueer meYee ner SkeÀ meceLe& ceeO³ece Peeueer p³eeÜejs, mejbpeeceMeenerKeeueer meeceev³e pevelee
keÀMeer Yej[ueer peeles³e ³ee®ee Òel³e³e pevelesuee Deeuee.

meYesves F.me.1870 ®³ee peefceve cenmetue keÀje®³ee efJejesOeele ue{e HegkeÀejuee. l³eebveer keÀceer
keÀjemeeþer ®eUJeU meg© kesÀueer. pesJne F.me.1873 ceO³es iejerye MeslekeÀN³eebveer keÀj YejC³eeme vekeÀej
efouee. lesJne mejkeÀejuee l³eeceeies meYes®ee nele Demeu³ee®ee mebMe³e Deeuee. meeJe&peefvekeÀ meYesves
F.me.1875-1877 ®³ee Deesu³ee og<keÀeUe ojc³eeve pevelesuee ceole kesÀueer. l³eebveer ceesþîee
ÒeceeCeeJej mJe³ebmesJekeÀebvee HeeþefJeues, lemes®e Peeuesu³ee DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeveer®ee Je peerefJeleneveer®ee Deboepe
Iesleuee. l³eeb®³ee DenJeeueevegmeej, cegbyeF& mejkeÀejves pevelesuee ¿ee Yeer<eCe Òemebieeletve yeensj
keÀe{C³eemeeþer Del³eble ogozJeer Òe³elve kesÀues Deensle. l³eemebyebOeer meYesves mejkeÀej®eer Kej[HeÆer keÀe{ueer.
meYee mLeeefvekeÀ Je=ÊeHe$eeb®³ee DeeOeejs mejkeÀej®es veekeÀlexHeCee®es OeesjCe, peveles®³ee $eemeemebyebOeer
keÀevee[esUe keÀjC³ee®eer Je=Êeer ³eemebyebOeer DeeJeepe GþefJele Demes.

oKKeve®es ojes[s JeemegosJe yeUJeble HeÀ[keWÀveer F.me.1879 ceO³es DeeKeues nesles. lemes®e Flej
keÀener Ieìveeb®ee oeKeuee osTve mej efj®e[& ìWHeueves ¿ee ojes[îee®es JeCe&ve `efye´ìerMeefJejesOeer iegHle
keÀejmLeeve' Demes nem³eemHeoefjl³ee kesÀues Deens. efj®e[& ìWHeue ne lesJne®ee ieJnve&j pevejue neslee.
l³eebveer megefMeef#ele ef®elHeeJeve ye´eïeCe ns efye´ìerMe mejkeÀejMeer SkeÀefveÿ veenerle Demes veceto kesÀues lemes®e
HeÀ[keWÀ®es yeb[ DeeefCe meYse®ee efvekeÀì®ee mebyebOe DemeeJee Demesner YeekeÀerle kesÀues. ìsbHeue®es Òel³eglej ns
efye´ìerMe mejkeÀejceOeerue G®®e HeomLe DeefOekeÀejer meYes®eer keÀMeer kegÀ®esÿe keÀ© Feq®íle nesles les
oeKeJetve efoues. Hejbleg l³eeb®³ee Òeefleef¬eÀ³ee l³eeb®³ee ce³ee&oerle %eeveeÒeceeCes®e HeÀmeJ³ee þju³ee ns jeve[Wveer
ueJekeÀj®e efme× kesÀues. jeve[Wveer pejer ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es GuuebIeve keÀjCeeN³ee ³eespeveebJej Goe. peefceve
cenmetue DeeefCe Deesu³ee og<keÀeUeMeer mebyebefOele ³eespevee ³eeb®³eeJej ìerkeÀe kesÀueer Demeueer lejer jeve[s ns
ceJeeUceleJeeoer nesles DeeefCe mejkeÀej®³ee ®eebieu³ee OeesjCeeb®es l³eebveer meowJe mJeeiele®e kesÀues nesles ner yeeye
efye´ìerMe mJekeÀej keÀjeJe³eeme efJemejues.

meYes®eer SkeÀ cenÊJee®eer yeeye DeMeer keÀer, meYesves meowJe cegkeÌle Hegjesieeceer DeeefCe ueeskeÀMeener
efJe®eejeb®es meceLe&ve kesÀues. efle®³ee meg©JeeleerHeemetve®e meYesves IeìvesceO³es efveJe[CetkeÀ He×leer veceto kesÀueer
nesleer. meg©Jeeleeruee®e KetHe keÀeUpeer IesTve leer SkeÀ efveJe[tve Deeuesu³ee J³ekeÌleeR®eer meYee cnCetve
mLeeHevee kesÀueer nesleer. cnCetve Demes cnCeeJes ueeieles keÀer, efveJe[CetkeÀeb®eer leÊJeÒeCeeueer ner Yeejleer³eeb®³ee
ceveele DeeOeerHeemetve ©peueer nesleer. leer HejkeÀer³eeb®eer Yesì Deens eEkeÀJee HejkeÀer³eeb®eer osve Deens Demes cegUer®e
veJnles.

jeve[s DeeefCe peesMeeR®³ee DeLekeÀ Òe³elveebcegUs Hegvee meeJe&peefvekeÀ meYee, Yeejleeleerue DeûeieC³e
meYee yeveueer. Kejslej meYesves Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®³ee meg©Jeeleer®³ee meYee Dee³eesefpele keÀsu³ee.
l³eeveblej efleuee Jeie&Ceermeg×e efceUJetve efoueer. ieesKeueW®ee Jee{lee oyeoyee ³eecegUsner mebmLesme Yeejleeleerue
Flej mebmLeeb®³ee yejesyejer®es mLeeve efceUeues. l³eeb®es $ewceeefmekeÀ Je=ÊeHe$e, meom³eeb®³ee DeveskeÀ
celeebmebyeOeer, cenÊJee®³ee efJe<e³eebefJe<e³eer, meeceeefpekeÀ efnlee®³ee yeeyeeRefJe<e³eer, J³eJeefmLele Je ³eesi³eefjleerves
ceeefnleer Òeefme× keÀjerle. Mesleer DeeefCe DeLe& efJe<e³ekeÀ ÒeMveebefJe<e³eer, DeY³eemeelcekeÀ efJe®eej Je=ÊeHe$eebceO³es
meowJe ³esleele. pejer cegbyeF& mejkeÀejves meYes®es ceev³eleeHe$e jÎ kesÀues lejer meYes®³ee Je=ÊeHe$eeletve íeHetve
Deeuesu³ee uesKeeb®ee efJe®eej kesÀuee pee³e®ee. nUtnUt meYes®³ee keÀejJee³eebkeÀ[s ogue&#e keÀjCes mejkeÀejuee
keÀþerCe peeT ueeieues.
 117
F.me.1895 ceO³es meeJe&peefvekeÀ meYesleerue jepekeÀer³e Jeeobie ìeskeÀeuee Heesn®eu³eecegUs meYesceO³es
oesve ieì He[ues. ceJeeU efJe®eejeb®es vesles pemes v³ee³ecetleea jeve[s, peer. kesÀ. ieesKeues DeeefCe l³eeb®es
Deveg³ee³eer ³eebveer meYes®ee l³eeie kesÀuee DeeefCe meYes®es vesle=ÊJe yeeU iebieeOej efìUkeÀebkeÀ[s Deeues.
F.me.1897 ceO³es mejkeÀejves SkeÀ Dee%eeHe$e keÀe{ues. l³eevegmeej Hegvee meeJe&peefvekeÀ meYesuee,
meÐe:HeefjefmLeleerle p³ee He×leerves efle®ee keÀejYeej ®eeuelees l³ee®ee efJe®eej keÀjlee peveles®³ee ÒeMveebJej
mejkeÀejuee megveeJeC³ee®ee keÀesCeleener DeefOekeÀej, SkeÀ mJeble$e mebmLee cnCetve jenle veener Demes peeefnj
kesÀues. ner mejkeÀej®eer SkeÀ ®eeue nesleer. l³eevegmeej l³eeb®³ee keÀce&þ ìerkeÀekeÀejebvee Lees[e DeeUe yemesue
DeMeer l³eebvee DeHes#ee nesleer. Hejbleg, meYes®es G®®eeìve Peeues lejer l³eeb®³ee keÀejJee³ee Je ®eUJeUer
efyeveyeesYeeì ®eeuet®e jeneru³ee.

v³ee³ecetleea jeve[s ³eeb®es efMe<³e ieesKeues, peer. Jner. peesMeer DeeefCe ueeskeÀceev³e efìUkeÀ, ³eemeejK³ee
DeefÜleer³e Heg{eN³eebcegUs meeJe&peefvekeÀ meYee Yeejleeleerue SkeÀ cenÊJee®eer ÒeYeeJeer DeMeer mebIeìvee yeveueer.
l³eeb®eer celes DeeefCe efJe®eejeb®es peveleskeÀ[tve keÀe³ece mJeeiele®e Peeues. l³ee keÀejCeeves meYesefJe<e³eer efye´ìerMe
DeefOekeÀeN³eeb®³ee ceveele Yeerleer efvecee&Ce Peeueer. meYesves DeveskeÀ jepekeÀejC³eebvee, ieesKeues Je efìUkeÀebvee
Oe©ve jepekeÀejCee®es yeeUkeÀ[t HeepeC³eeHeemetve Ie[efJeC³eeHe³e¥le meJe& Òe³elve kesÀues. p³eebveer Heg{s peeTve
Yeejlee®³ee mJeeleb$³eemeeþer efJeMes<e ³eesieoeve efoues.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) Hegvee meeJe&peefvekeÀ meYesmebyebOeer Lees[ke̳eele ìerHe efuene :

10.4 Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme DeeefCe cenejeä^eleerue keÀe³e&

jepekeÀer³e peeie=leer DeeefCe mebIeìveeb®eer HeefjCeleer DeKesjerme Fb[er³eve ve@Meveue keÀeBûesme®³ee

mLeeHevesle Peeueer. Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®eer mLeeHevee 28 ef[meWyej 1885 ceO³es Peeueer. l³eeb®³ee
DeefOeke=Àle mLeeHevesveblej leelHegjl³ee mJe©Hee®es ieì Hee[C³eele Deeues. p³eeÜejs osMeeleerue efJeefJeOe
Yeeieeletve Yeejleer³eebvee SkeÀ$e DeeCelee ³esF&ue Je meeceeef³ekeÀ GÎsMeemeeþer ue{e oslee ³esF&ue. mebIeìveelcekeÀ
Òeieleer SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&Heemetve cegbyeF&, HegCes, keÀuekeÀÊee Je ceêeme ¿ee Yeeieele nesT
ueeieueer. p³ee®ee GHe³eesie, efJeefJeOe keÀuHevee, met®evee ³eeb®es mebkeÀueve keÀ©ve Glmeener keÀe³e&keÀl³ee¥vee
osC³eele ³esF&. F.me.1875 ceO³es mebHetCe& YeejleYej ®eUJeU meg© Peeueer. cegbyeF&, HegCes DeeefCe yebieeue®³ee
vesl³eeb®³ee keÀejJee³eecegUs osMeeleerue ®eUJeUeRvee Òeeslmeenve efceUeues. l³eecegUs mebHetCe& Yeejle DeefYe³eeveeme
¿ee meJe& jepekeÀer³e¢äîee keÀe³e&jle DemeCeeN³ee efþkeÀeCeebHeemetve Òeeslmeenve Je HeeþeRyee efceUle neslee.

DeeOeer HegC³eeme ÒeeOeev³e osC³eele Deeues. Hejbleg l³eeveblej, Fb[erDeve ve@Meveue keÀeBûesme®ee pevce
cegbyeF& Menjele nesC³ee®es vekeÌkeÀer Peeues. De@ueve Dee@keÌìseqJn³eve ¿egce pees ef[meWyej 1884 ceO³es cegbyeF&uee
Deeuee neslee, l³eebves cegbyeF& Je HegC³ee®³ee vesl³eebyejesyej, jepekeÀer³e ®e®ee&me$ee®eer ceeefuekeÀe®e megª kesÀueer.
 118
l³eeble megefMeef#ele Yeejleer³eeb®es jepekeÀer³e ³eesieoeve keÀe³e DemeeJes, ³eeJej ®e®ee& jbieueer. DeeOeer uee@[&
efjHeveves J³ekeÌle kesÀu³eeÒeceeCes, cegbyeF&Òeebleerue ngMeej ueeskeÀ ns Yeejleeleerue Glke=Àÿ ueeskeÀ Deensle Demes
cnìues nesles. l³eeves cegkeÌle kebÀþeves cegbyeF&®es vesles Jner.Sve.ceb[efuekeÀ, efHeÀjespeMene cesnlee, yeêgefÎve
lew³eyepeer, kesÀ.ìer.lesuebie, pes.ceg.³eeef%ekeÀ ³eeb®eer mlegleer kesÀueer. efjHeveves ns ner ceev³e kesÀues keÀer Hegvee
meeJe&peefvekeÀ meYee ner SkeÀ DeefleMe meceLe& DeMeer ngMeej ceeCemeebveer ®eeueJeuesueer mebmLee Deens.

¿ee efJe®eejeb®ee ¿egceJej HeefjCeece Peeuee DeeefCe cnCetve cegbyeF& Òeebleeleerue meom³eebJej l³ee®ee
keÀuekeÀl³ee®³ee ueeskeÀebHes#ee, peemle Yej neslee. l³eeuee l³ee®eer `DeefKeue Yeejleer³e mebIeìvee' (All
India Association of India) ner mebkeÀuHevee Debceueele DeeCeeJe³ee®eer nesleer. lemes®e, cegbyeF&®es
meeceeefpekeÀ peerJeve ns keÀuekeÀʳeeHes#ee peemle cegkeÌle, Jeie&nerve Je J³eeHekeÀ nesles. cegbyeF&®³ee vesl³eeb®es
efJe®eej, osMeemebyebOeer®es efJe®eej ns DeefOekeÀ cegkeÌle, ceJeeU Je J³eeHekeÀ nesles. cegbyeF&le DeBiuees Fb[er³evmevee
keÀuekeÀʳeeHes#ee peemle ®eebieueer JeeieCetkeÀ efceUs. lemes®e cegbyeF&ves mebHetCe& osMeeuee DeeJeeneve kesÀues keÀer uee@[&
efjHeveuee Fuyeì& efyeue le[pees[erJe©ve Deelee DeefOekeÀ Keefpeue keÀ© ve³es Je l³eeb®³ee mevceeveeLe& SkeÀ
ceesþe efvejesHe meceejbYee®ee keÀe³e&¬eÀce l³eeves DeeKeuee.

DeMee keÀejJee³eebcegUs cegbyeF&®³ee vesl³eeb®ee Jej®e<cee keÀe³ece jeneruee. l³eecegUs cegbyeF& Je HegCes ner oesve
efþkeÀeCes Yeejlee®³ee efJeefJeOe Yeeiee®³ee ÒeefleefveOeeR®³ee mebcesueveemeeþer vekeÌkeÀer keÀjC³eele Deeueer.l³eeceeie®ee
GÎsMe neslee. De) osMeeleerue jepekeÀer³e Ie[eceeW[erJej efve³eb$eCe þsJeCeejer jeä^er³e mebmLee
GYeejCes, ye) mebmeosuee meeoj keÀjC³eele ³esCeeN³ee ceeieC³eeb®ee cemegoe - DeejeKe[e le³eej keÀjCes ³ee
efveefceÊeeves ner Del³eble cenÊJee®eer DeMeer meYee nesleer. ³ee meYesuee ¿etce, efJeu³ece Jes[jyeve&, oeoeYeeF&
veewjespeer, Sce.peer. jeve[s, veewjespeer HeÀjotvepeer, efHeÀjespeMene cesnlee, kesÀ.ìer. lesuebie DeeefCe cegyebF&®es
Flej veeceJeble vesles (peevesJeejer F.me.1884) npej nesles. SkeÀ keWÀêer³e meefceleer mLeeHeC³eele Deeueer peer
ueb[ve®³ee SKeeÐee owefvekeÀeuee Yeejleeleerue ceenerleer ieesUe keÀ©ve ìsefueûeeHeÀÜejs ceenerleer HeeþJet MekesÀue.
l³ee meefceleerceO³es cesnlee, oeoeYeeF& veewjespeer, lesuebie DeeefCe yeêgefÎve lew³eyepeer nesles. lemes®e meYesceO³es
Depetve SkeÀe ve@Meveue Fb[er³eve DemeesefmeSMeve®eer ceeieCeer Heeme Peeueer. p³eele peveles®³ee og:KeeefJe<e³eer Je
l³eeJejerue GHee³eebefJe<e³eer He×leMeerjefjl³ee keÀe³e&Jeener keÀjlee ³esF&ue. cesnlee, lesuebie DeeefCe lew³eyepeer ³eebvee
veeceJeble ceb[UerkeÀ[tve mebmLesmeeþer DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ neleYeej ueeJeC³ee®es Je®eve efceUeues.

HegCes meg×e jepekeÀer³e ¢äîee DeeIee[erJej nesles p³eeb®es mebHetCe& Þes³e Sce. peer jeve[s, peer.Jeer.
peesMeer, ef®eHeUtCekeÀj DeeefCe peer.kesÀ.ieesKeues ³eebvee peeles. HegCes meeJe&peefvekeÀ meYee DeefleMe³e ÒeYeeJeer Je
meceLe& DeMeer mebIeìvee yeveueer. lemes®e F.me.1880 ®³ee megceejeme cegbyeF&®³ee vesl³eebceO³es DeeefCe
DemeesefmeSMeve®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥ceO³es DeefleMe³e efpeJneȳee®es mebyebOe nesles DeeefCe cnCetve®e meYes®es vesles
¿etce®³ee Dee@ue Fbef[³ee DemeesefmeSMeveMeer DeefleMe³e peJeUtve mebyebefOele nesles.

ef[meWyej, 1884 ®³ee DeeOeer jIegveeLe jeJeeb®³ee Iejer SkeÀ meYee IesC³eele Deeueer, pes ceêeme®es
HeÀej ceesþs Oece& efJeÜeve nesles. l³ee meYesle Demes þjues keÀer, osMeeleerue efJeefJeOe mebIeìveebvee SkeÀ$e
DeeCeC³ee®³ee GÎsMeeves HegC³eele SkeÀ mebcesueve YejefJeC³eele ³esF&ue. mebcesueveeuee veeJe efoues peeF&ue
`keÀe@vHeÀjvme Dee@HeÀ Fb[er³eve ve@Meveue ³egefve³eve'. l³eeveblej Demes þjefJeC³eele Deeues keÀer meeJe&peefvekeÀ
meYes®³ee efve³eb$eCeeKeeueer 28,29 Je 30 ef[meWyejuee 1885 ceO³es keÀe@vHeÀjvme YejefJeC³eele ³esF&ue.
 119
ogozJeeves, HegC³eeceO³es HeìkeÀer®eer meeLe Hemeju³eeves meYesuee keÀe@vHeÀjvmemeeþer DeeJeM³ekeÀ le³eejer
keÀjlee®e Deeueer veener DeeefCe He³ee&³eeves keÀe@vHeÀjvme cegbyeF&uee nueefJeC³ee®es þjefJeues. Sme.Deej.cesnjes$ee
cnCeleele, ``efve³eleerves HegC³eeuee Fb[er³eve ve@Meveue keÀe@bûesme®³ee Heneru³ee mecesuevee®es ceevekeÀjer
nesC³eeHeemetve HejeJe=Êe kesÀues.'' cesnlee, lesuebie Je lew³eyepeer ³ee ef$ekegÀìe®³ee meJe& meeOeve³egkeÌlelescegUs lemes®e
ieeskegÀUoeme lespeHeeue mebmke=Àle keÀe@uespe®es DeeefCe yees[eAie ì^mì®es ce@vespej p³eebveer ieJeeefue³ee ìBkeÀ®³ee
Jejerue Fceejleer DemeesefmeSMeveuee JeeHeje³euee efou³ee DeeefCe lesLeerue efoJeeyeÊeer, Keg®³ee& Fl³eeoeR®eer meJe&
DeeJeM³ekeÀ le³eejer®eer peyeeyeoejer G®eueueer. l³eecegUs keÀeBûesmeuee efve³eesefpele JesUsvegmeej mebcesuevee®eer
keÀe³e&Jeener meg© keÀjlee Deeueer. cegbyeF&®³ee efJeÜeveebveer ¿ee keÀe³e&¬eÀceemeeþer Del³eble cenÊJee®eer keÀeceefiejer
Heej Hee[ueer.

F.me.1885 les 1915 ®³ee ojc³eeve DeeefCe l³eeveblej ceneje<ì^eleerue vesl³eebveer keÀeBûesme®³ee
Òeieleermeeþer DeeefCe l³eeme DeekeÀej osC³eeN³ee ¢äerves cenÊJee®eer keÀeceefiejer kesÀueer. keÀeBûesme®³ee Heefnu³ee
40 Je<ee¥le DeveskeÀ keÀe³e&keÀlex Je HeeþeRyee osCeejs ns ÒeecegK³eeves cegbyeF& - HegC³ee®es Demele. keÀeBûesme®ee cegbyeF&
ÒeebleeMeer peJeU®ee mebyebOe Demeu³eeves DeveskeÀ HeÀe³eos Peeues. iee@[ve& pee@vmeve cnCeleele, ``DeefKeue
Yeejleer³e ®eUJeU, Yeejlee®³ee Dev³e keÀesCel³eener Yeeieele DeMee ÒekeÀejs efJekeÀefmele Peeueer vemesue.''
DeMee mebyebOeecegUs, ceneje<ì^eleerue vesl³eebvee je<ì^er³e HeeleUerJe©ve, Ie[ecees[eRceO³es ue#e Ieeuelee Deeues.
Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®eer DeveskeÀ DeefOeJesMeves cegbyeF& Je HegC³eele Peeueer Goe. F.me.1889,
F.me.1895, F.me.1904, F.me.1915 DeeefCe efJeMes<e DeefOeJesMeve F.me.1918. oeoeYeeF&
veewjespeer, yeêgÎerve lew³eyepeer, efHeÀjespeMene cesnlee, ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues, ueeskeÀceev³e efìUkeÀ ³eebveer
keÀeBûesme®³ee keÀe³ee&le Del³eble cenÊJee®es ³eesieoeve efoues DeeefCe DeveskeÀ ³eespevee Heej Hee[eJe³eeme ceole
kesÀueer.

F.me.1905 He³e¥le, Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme ner HeÀkeÌle Oevee{îe J³ekeÌleeR®eer efveJesoves eEkeÀJee
ceeieC³ee keÀjCeejer mebmLee nesleer. l³eeb®es DeeOeejmlebYe veewjespeer, cesnlee, ieesKeues DeeefCe Flej ns
jepekeÀer³e yeeyeleerle ceJeeU Hejbleg cegkeÌle efJe®eejeb®es nesles. F.me.1900 He³e¥le l³eeb®³ee keÀejJee³ee ¿ee
Del³eble vece´ efJevebl³ee, efveefJeoe, mevceeveveer³e ÒeefleefveefOelJe ³ee mJe©Hee®³ee nesl³ee. Lees[ke̳eele cnCepes,
DeefleMe³e vece´HeCee ne®e cetU®³ee ceeJeeU Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®ee keÀece keÀjC³ee®ee HeefJe$e neslee.

F.me.1890 veblej cee$e cenejeä^ceO³es keÀe@bûesme®³ee Debleie&le iebYeerj DeeefLe&keÀ mebkeÀì Dees{ues.
mLeeefvekeÀ jepekeÀer³e Jeeo ìeskeÀeuee Heesn®eues. ieesKeues, cesnlee, veewjespeer ns ceJeeU celeJeeoer SkeÀe
yeepetuee Je efìUkeÀ Je Flej peneue celeJeeoer ogmeN³ee yeepetuee. DeMee JeeoebcegUs jeä^er³e HeeleUerJej
jepekeÀejCeeJej HeefjCeece Peeuee. He³ee&³eeves SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee MesJe쮳ee oMekeÀele Je
F.me.1908 ®³ee megceejeme jeä^er³e ®eUJeUerceO³es Demeblees<ee®es®e JeeleeJejCe nesles. je<ì^er³e
keÀeBûesmeceO³es efJeYeeie He[u³eeves, jeä^er³e HeeleUerJej l³ee®ee HeefjCeece Peeuee keÀejCe cenejeä^eleerue
keÀeBûesme®e osMee®es jepekeÀejCe ®eeueefJele nesleer. l³eecegUs peneue Je ceJeeU ne mebIe<e& leerJe´ Peeuee. kesÀJeU
efHeÀjespeMene cesnlee Je ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeueW®³ee ce=l³etveblej Je Heefnu³ee cene³eg×eme megªJeele
Peeu³eecegUs, keÀeBûesmeceOeerue JeeoU Meeble Peeues.

F.me.1890 He³e¥le ceJeeUceleJeeoer veewjespeer, ieesKeues, cesnlee p³eeb®³eeJej Heeef½eceel³e

efJe®eeje®ee ÒeYeeJe neslee Demes®e vesles, keÀeBûesme®eer efoMee þjefJele nesles. pejer l³eebveer keÀener ÒeceeCeele,
efye´ìerMeeb®es ceve JeUJetve, keÀener megOeejCee Ie[Jetve DeeCeu³ee lejer meeceev³e pevelesuee meJee&Lee&ves meceeJetve
 120
IesC³eeme les ³eMemJeer þjues. ueeskeÀceev³e efìUkeÀebvee efye´ìerMeeb®³ee cevee®ee De®etkeÀ DeY³eeme neslee. l³eebveer
HeÀej kegÀMeuelesves meeceev³e pevelesuee jepekeÀejCeele Dee{tve Iesleues. lemes®e í$eHeleer efMeJeepeer
cenejepeeb®eer pe³ebleer meepejer keÀ©ve cejeþîeeb®es ceve efye´ìerMeeb®³ee og<ì jepekeÀejCeeefJejesOeele keÀjC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee. ceJeeUceleJeeÐeebvee cee$e les peceues veener.

efye´ìerMeeb®ee DejsjeJeerHeCee Je GÎeceHeCeecegUs, Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®³ee keÀe³e& keÀjC³ee®³ee

He×leer nUtnUt yeouee³euee ueeieu³ee vece´ ceeieC³ee Je efveJesoveeb®eer peeiee, efye´ìerMeebMeer GIe[HeCeeves
Demeblees<e, yeb[ ³eebveer I³ee³euee meg©Jeele Peeueer. efìUkeÀ iepe&ues : ``mJejep³e ne ceePee pevceefme×
nkeÌkeÀ Deens.'' ³ee Gueì, cenejeä^eleerue DeeflejskeÀer keÀejJee³eebcegUs efye´ìerMeebveer yeb[ ef®ej[tve
keÀe{C³eemeeþer DeefOekeÀ keÀ[keÀ HeeJeues G®eueueer. lemes®e MeebleHeCeeves ÒeeflekeÀej, cegK³elJes, mJeosMeer®eer
®eUJeU, DemenkeÀej, mel³eeûen DeMee ÒekeÀej®³ee ceeO³eceecegUs keÀener®e ve keÀ© MekeÀCeeN³ee Demene³³e
peveleskeÀ[s efye´ìerMeebMeer PegbpeC³eemeeþer SkeÀ Mem$e efceUeues.

cegbyeF&leerue cegeqmueceebveer cee$e Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesmeuee keÀesCeleerner ceole kesÀueer veener.
mecekeÀeueerve Jele&ceeveHe$es Je uesKekeÀebveer veceto kesÀues Deens keÀer Fbef[Deve keÀeBûesmeuee HeeþeRyee osC³ee®³ee
yeeyeleerle cegmeueceeveeb®ee SketÀCe ¢äerkeÀesve vekeÀejelcekeÀ®e neslee. SkeÀlej les leìmLe jenerues eEkeÀJee
l³eebveer efJejesOe kesÀuee. HeÀkeÌle keÀener yeesìeJej ceespelee ³esC³eemeejKes cegeqmuece Goe. lew³eyepeer
F.me.1887 ceO³es keÀeBûesme®es DeO³e#e Peeues. l³eebveer HeeþeRyee efouee DeeefCe jepekeÀejCeeodJeejs osMeemeeþer
keÀe³e& kesÀues.

F.me.1900 veblej cee$e efìUkeÀ Je l³eeb®es cenejeä^eleerue Deveg³ee³eer DeeefCe DejeEyeoes Iees<e Je
efyeefHeve ®ebê Heeue, yebieeue ceOeerue vesl³eebyejesyej mebyebOe Jee{erme ueeieues. HeÀeUCeer efJe©× Je mJeosMeer
®eUJeUer®³ee efveefceÊeeves les DeefOekeÀ peJeU Deeues Je yebieeue Je cegbyeF&ceOeerue jepekeÀer³e mebyebOe DeefOekeÀ ¢{
Peeues. l³eeveblej F.me.1920 He³e¥le ueeskeÀceev³e efìUkeÀ ns DeeIee[er®es vesle=lJe nesles. efìUkeÀ ns
keÀeBûesme®es meJee&le peemle ÒeefleYeeJeeve vesles nesles. meieȳee jeä^er³e ®eUJeUerle l³eeb®ee menYeeie neslee.
Hejbleg F.me.1915 He³e¥le ieesKeues Je cesnleener keÀeBûesme®es ÒeefleYeeMeeueer vesles nesles. cesnleebveer ÒeecegK³eeves
l³eeb®³ee ce=l³etHe³e¥le cegbyeF&keÀjeb®es vesle=lJe efìkeÀJetve þsJeues.

DeMee ÒekeÀejs Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme Je cenejeä^ ³eeb®es HeÀej peJeU®es veeles efvecee&Ce Peeues.
cenejeä^eleerue vesl³eebveer, J³eeqkeÌleiele HeeleUerJej efkeÀleerner YesoYeeJe Demeues lejer Heefnu³ee leerve
oMekeÀebceO³es keÀeBûesme®³ee GYeejCeermeeþer ceesuee®es mene³³e kesÀues. l³eeb®³ee uesKeebletve, Yee<eCeebletve DeeefCe
keÀejJee³eebceOetve oeoeYeeF& veewjespeer, Sce. peer. jeve[s, ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues, efHeÀjespeMene cesnlee Je
yeeU iebieeOej efìUkeÀ Je DeveskeÀ ceneje<ì^er³eve vesl³eebveer Fb[erDeve ve@Meveue keÀeBûesme®³ee GYeejCeermeeþer,
efJekeÀemeemeeþer cenÊJee®es ³eesieoeve efoues.

10.4.1 DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®es ceneje<ì^eleerue keÀe³e& Lees[ke̳eele meebiee.
 121

10.5 Yeejle mesJekeÀ meceepe Je ³eesieoeve

F.me.1885 ceO³es Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®³ee GYeejCeer veblej, cenejeä^eleerue pegv³ee

He×leer®³ee mLeeefvekeÀ mebmLee KeN³ee DeLee&ves ueesHe HeeJeu³ee. lemes®e jepekeÀejCeeleerue Debleie&le,
Jew®eeefjkeÀ Jeeo, vesle=ÊJeHeoemeeþer Yeeb[Ces ³ee keÀejCeeves l³ee mebmLee keÀcekegÀJele þju³ee. keÀeueeblejeves
keÀener vesl³eebveer mJele:®³ee mJeleb$e mebIeìvee GYeejC³eeme meg©Jeele kesÀueer. p³eeÜejs l³eebvee efJeefMeä
GefÎäîes Je nslet meeO³e keÀjlee ³esF&ue. mebIeìves®³ee keÀe³ee&uee þjeefJekeÀ efoMee oslee ³esF&ue. Yeejle mesJekeÀ
meceepe ner DeMee®e ÒekeÀej®eer SkeÀ mebIeìvee nesleer.

F.me.1905 ceO³es ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeueWveer, meJe¥ìmed Dee@HeÀ Fbef[³ee ner mebmLee mLeeHeve kesÀueer.
l³ee ceeie®ee nslet ne, p³ee p³ee J³ekeÌleeRvee osMee®³ee efnlee®³ee ¢äerves, osMee®eer DeeefLe&keÀlee DeeyeeefOele
þsJetve, IeìveelcekeÀ ceeiee&ves Òe³elve keÀjeJe³ee®eer F®íe Deens DeMeebvee ÒeefMe#eCe osCes. mebmLesle ÒeJesMe
keÀjles JesUer meYeemeoebvee meele MeHeLee IesCes, yebOevekeÀejkeÀ nesles. l³ee MeHeLee nesl³ee :

1) osMeeuee meJee&le ®eebieues Ðee³e®es Je osMee®³ee efnlee®ee®e efJe®eej keÀjeJe³ee®ee.

2) osMeeleerue meJee¥vee mJele:®es yeebOeJe mecepetve, peele Heeleer®eer yebOeve Pegiee©ve, SkeÀef$eleHeCes keÀe³e&
keÀje³e®es.
3) osMee®eer kegÀþueener mJeeLe& Jee ceesyeou³ee®eer DeHes#ee ve keÀjlee, Del³eble efvejHes#eYeeJeeves mesJee
keÀje³e®eer.
4) meesmee³eìerves pes keÀener, meom³eebvee Je l³eeb®³ee kegÀìgbefye³eebvee osC³eele ³esF&ue, l³eele®e meceeOeeve
ceeveeJe³ee®es, mJele: JesieUer efceUkeÀle keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀ© ve³es.

pejer efn meesmee³eìer HetJeea®³ee meeceeefpekeÀ mebmLeeb®³ee leÊJeeJej keÀece keÀjerle Demeueer lejer, efleves
keÀesCel³eener ÒekeÀej®es ÒeefleefveefOelJe keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee veener. l³eeb®es meomeÊJe Del³eble yeejkeÀeF&ves
efveJe[uesu³ee ueeskeÀebHegjles ce³ee&efole jenerue, p³eebvee KejesKejer®e jeä^e®³ee efnleemeeþer Òe³elve
keÀjeJe³ee®ee neslee. l³eebveer mJele:®³ee meom³eebmeeþer keÀenerner keÀejJee³ee kesÀu³ee veenerle. Goe.
jepekeÀer³e, Mew#eefCekeÀ, DeeefLe&keÀ Jee meeceeefpekeÀ l³eeb®es meom³e ns kesÀJeU ceele=Yetceer®eer þjeefJekeÀ ÒekeÀej®eer
mesJee keÀjC³eemeeþer ÒeefMeef#ele Peeues nesles. meesmee³eìerves leerve uesKe Òeefme× kesÀues. 1) meJn&vìmed Dee@HeÀ
Fbef[³ee 2) %eeve ÒekeÀeMe (cejeþerletve) DeeefCe 3) efnleJeeo (meeHleenerkeÀ).

meesmee³eìer®eer DeveskeÀ keÀe³ex nesleer Je l³eeb®es keÀe³e&¬eÀcener keÀewlegkeÀemHeo®e nesles. l³eeb®³ee Hee®e
veeceJeble meom³eeb®³ee keÀeceefieN³ee (peer.kesÀ.ieesKeues, ÞeerefveJeeme Meem$eer, Sve.Sce.peesMeer,
S®e.Sve.kegÀbpe©, jece yeepeHeeF&) ¿ee meesmee³eìer®es jeä^keÀe³ee&leerue ³eesieoeve mHeä keÀjC³eeme meceLe&
Deensle. ieesKeues DeeefCe MeeðeeRveer jepekeÀejCeele G[er IesTve, HeÀej ceevee®es mLeeve HeìkeÀeefJeues.

peesMeeRveer F.me.1911 ceO³es meesMeue meefJe&me efueie®eer cegbyeF&ceO³es mLeeHevee keÀ©ve meeceev³e
peveles®³ee efnleemeeþer DeveskeÀ HeeJeues G®eueueer. kesÀJeU HebOeje Je<ee&le®e efueieves meleje je$eMeeUe meeleMes
Òeew{ebmeeþer, DeOe&JesU keÀece keÀjCeeN³ee efiejCeer keÀeceieejebmeeþer leerve efoJemeMeeUe, DekeÀje Jee®eveeue³es Je
Jee®eC³ee®³ee Keesu³ee DeeefCe oesve DebieCeJee[îeeb meg© kesÀu³ee. lemes®e efueieves MebYej Hes#ee peemle
menkeÀejer HelemebmLee, cegueebmeeþer J³ee³eeceMeeUe meg© kesÀu³ee. yeepeHeeF¥veer yee@F&pe keÌueye Je mkeÀeTì
keÀe@He&med meg© kesÀues.
 122
meesmee³eìerves PeesHe[HeÆerJeemeer³eebmeeþer ceesuee®eer keÀeceefiejer Heej Hee[ueer. Yeejlee®³ee Flej
Yeeieelener l³eebveer MeeKee GIe[u³ee. l³ee®es DeefleMe³e me¬eÀer³e keÀe³e&keÀlex ³eebveer ceesuee®es meeceeefpekeÀ keÀe³e&
kesÀues. l³eeb®³ee keÀener MeeKee Je keÀe³e&keÀlex DeveskeÀefJeOe ÒekeÀej®³ee keÀe³ee&le meeceerue nesles. Goe. ûeeceerCe
Yeeiee®ee efJekeÀeme Je Hegvej®e&vee, efYeuuee®es HegveJe&meve eqðe³eeb®es efMe#eCe Je efJekeÀeme F.

10.6 meceejesHe

pejer yee@cyes DemeesefmeSMeveves, ce³ee&efole mJe©Hee®es keÀece kesÀues lejer Menje®³ee Je efJeMes<ele:
osMee®³ee Òeieleer®³ee ¢äerves DeveskeÀ cenÊJee®³ee J³ekeÌleeRvee ÒekeÀeMePeesleele DeeCeues. meeJe&peefvekeÀ meYee,
ner jeä^er³e HeeleUerJej®eer DeeIee[er®eer mebIeìvee nesleer p³eele DeveskeÀ jepekeÀer³e meeceeefpekeÀ efJe®eejebvee
KeleHeeCeer IeeueC³eele Deeues. cenejeä^eleerue vesl³eebveer, Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®³ee efJekeÀemeemeeþer
HeÀej ceesuee®es ³eesieoeve efoues. Yeejle mesJekeÀ meceepeeves eqðe³ee Je meeceeefpekeÀ¢<ìîee ceeiemeuesu³ee
efYeuueebmeeþer efJeMes<e Òe³elve kesÀues.

10.7 ÒeMve

1) yee@cyes DemeesefMeSMeve®es GefÎ<ìîes Je nslet ³eeyeodoue meefJemlej efuene.

2) Hegvee meeJe&peefvekeÀ meYes®es, cenejeä^eleerue Je jeä^er³e ®eUJeUerleerue ³eesieoeve mHeä keÀje.
3) jeä^Jeeoeuee HeeþeRyee osC³ee®³ee GÎsMeeves, Yeejle mesJekeÀ meceepee®es ³eesieoeve efJeMeo keÀje.
4) Lees[ke̳eele ìerHee efuene :
De) cenejeä^ DeeefCe Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme.
ye) meeJe&peefvekeÀ meYee.


 123

11
Hegve©ppeerJeve DeeefCe ÒeKej je<ì^Jeeo
IeìkeÀ j®evee :

11.0 GefÎäîes
11.1 ÒemleeJevee
11.2 efJe<CegyegJee ye´ïe®eejer
11.3 efJe<CegMeeðeer ef®eHeUtCekeÀj
11.4 Dee³e& meceepe
11.5 efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer
11.6 ieCesMeeslmeJe DeeefCe efMeJepe³ebleer GlmeJe
11.7 meceejesHe
11.8 ÒeMve

11.0 GefÎäîes

1) efJe<CegyegJee ye´ïe®eejeR®es keÀe³e& mecepeeJetve IesCes.

2) efJe<CegMeeðeer ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee keÀe³ee&®ee DeY³eeme keÀjCes.
3) Dee³e& meceepe, efLeDeesmee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer ³eeb®³ee ³eesieoeveeJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes.
4) ieCesMeeslmeJe Je efMeJepe³ebleer ³eeb®ee ®eUJeU cnCetve DeY³eemeCes.

11.1 ÒemleeJevee

DeeleeHe³e¥le legcneuee keÀUues®e Demesue keÀer SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeHe³e¥le meeceev³eHeCes

Yeejle DeeefCe efJeMes<ele: cenejeä^ oesneW®eer DeOeesieleer nesC³eeme meg©Jeele Peeueer nesleer. pesJne meceepe
DeMee efmLeleerle Demelees, lesJne lees leerve ceeiee¥®ee DebieerkeÀej keÀjlees. 1) yeb[ 2) yeoue 3)
Hegve©lLeeve. ³ee leerve ÒeJe=Êeer DeeHeCe ue#eele Iesleu³ee Heenerpesle keÀer l³ee keÀOeerner JesieJesieȳee jent
MekeÀle veener. l³ee SkeÀceskeÀebme efcemeUu³ee peeleele. SkeÀer®ee ÒeYeeJe ogmejerJej He[lees Hejbleg l³ee ÒeJe=Êeer
mebHetCe&HeCes efYeVe efJe®eejeb®³ee Je ke=ÀleeR®³ee Deensle. Heefnues yeb[ ns meO³ee®³ee HeejbHeeefjkeÀ Je pegveeì He×leer
DeeefCe ¢äerkeÀesveeefJe©× neslee. yeb[e®ee GÎsMe pegv³ee HeejbHeejerkeÀ keÀuHeveebvee yeouetve veJeerve keÀuHevee Je
cetu³eeb®eer peesHeemevee keÀjCes, meceepe megOeejkeÀebvee, ¬eÀebleerkeÀejkeÀebÒeceeCes®e, meO³e HeefjefmLeleer®ee efJe®eej
keÀjlee DemJemLe JneJes ueeieues Peeues DeeefCe yeoue DeHeefjne³e& Deens ³ee®eer peeCeerJe Peeueer. leLeeefHe
¬eÀebleerkeÀejkeÀebÒeceeCes YetlekeÀeUeMeer l³eeb®es Yeeb[Ce veJnles. l³eebveer meceepeeceO³es yeoue, ne veJeerve
 124
keÀuHevee, cetu³es ³eeb®eer meceepeeuee DeesUKe keÀ©ve osTve Debceueele DeeCeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues. pejer
lees SkeÀ meceLe& yeb[Keesj Demeuee lejer meceepeele jentve®e pegv³ee efJe®eejeb®eer peeUerpeUceìs otj
keÀjC³ee®es keÀece lees keÀjer. GoenCeeLe&, SkeÀesefCemeeJ³ee Je efJemeeJ³ee MelekeÀeleerue keÀener yeg×erJeeoer cegkeÌle
efJe®eejeb®es megOeejkeÀ ns l³eeb®³ee meebmke=ÀeflekeÀ, HeejbHeejerkeÀ JeeleeJejCeele®e Jee{ues nesles. l³eebveer kegÀìgbyee®es
HeejbHeeefjkeÀ JeeleeJejCe efìkeÀJetve þsJeues. ielekeÀeUeleerue keÀJeer-mebleebMeer YeeJeefvekeÀ veeles keÀe³ece þsJeues.
lemes®e YetlekeÀeUeleerue Je HegjeCeeleerue Metj J³ekeÌleeRHeemetve l³eebvee meowJe ÒesjCee®e efceUle jenerueer.
Sce.peer.jeve[s cnCeleele, ``SkeÀ megOeejkeÀ ne pegv³ee keÀeUeuee Je veJeerve keÀeUeuee Oe©ve®e ®eeuele
Demelees. lees megOeejkeÀ Hegjesieeceer efJe®eejeb®ee Demelees®e HeCe l³ee®e JesUsme pegv³ee, HeejbHeejerkeÀ cegu³eeb®es
peleve meg×e keÀjlees.''

Hegveg©lLeeve keÀjCeejs ns Flej oesIeebHes#ee JesieUs Demeleele. lees Oece& Jes[e Demelees. HegjeefCekeÀ
jerleerefjJeepe, HejbHeje, meeceeefpekeÀ Oeeefce&keÀ efjleerjerJeepe yeouet ve³esle Demes l³eeme Jeeìles.
YetlekeÀeUeleerue ieesäeRHeemetve l³eeuee ÒesjCee efceUles. veJeerve mebkeÀuHeveeb®ee lees efOekeÌkeÀej keÀjlees.
Hegveg©lLeeHeve keÀjCeeje keÀener #es$eele Hegjesieeceer Demet MekeÀlees. Hejbleg l³eeb®eer cetu³eceeHeve keÀjC³ee®eer
He×leer HegjeCeceleJeeoer Demeles. yeg×erJeeoer vemeles. leLeeefHe Hegveg©ppeerJeve keÀjCeeN³ee®ee veJeerve yeoueebvee
HetCe&HeCes efJejesOe vemelees DeeefCe les HetCe&HeCes HegjeCeceleJeeoerner vemeleele. Goe. YetlekeÀeUeme efJeveekeÀejCe
DeJeemleJe cenÊJe osleevee lees HeÀkeÌle, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e yeeyeleerle mJele:®eer celes
J³ekeÌle keÀjlees. Lees[ke̳eele cnCepes Hegveg©lLeeve cnCepes YetlekeÀeUeleerue veerleer-cetu³eeb®eer, HejbHejeb®eer
peesHeemevee keÀjCes p³eeefMeJee³e meceepee®es SkeÀ JesieUs, mJeleb$e DeefmleÊJe®e jenle veener. GoenjCeeLe&
ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer l³eeb®eer meeceeefpekeÀ leÊJes, meeceeefpekeÀ yeoueebmeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje
¢äerkeÀesve ne Jesoeble leÊJe%eeveeletve DeeefCe cenejeä^e®³ee HejbHejeletve efJekeÀefmele kesÀuee neslee. lejerner
l³eebveer meeceeefpekeÀ yeoue Je Hegve©lLeeve Ie[Jetve DeeCeues Je l³ee®ee HegjmkeÀej kesÀuee.

11.2 efJe<CegyegJee ye´ïe®eejer Je peneue je<ì^Jeeo (F.me.1825-1871)

cenejeä^eceO³es Hegve©lLeevee®eer Òeef¬eÀ³ee ner ef¸e½eve Oecee&®ee DeeefCe Heeef½eceel³e efJe®eejeb®ee ÒeYeeJe
keÀceer keÀjC³ee®³ee ¢äerkeÀesveeletve Peeueer. DeveskeÀ eEnotvee Demes Jeeìle nesles keÀer HejkeÀer³e MekeÌleeR®ee
JeeF&ì ÒeYeeJe l³eeb®³ee Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ mebmLeebJej He[le Deens. Henerues Hegve©ppeerJeve keÀjCeejs
cenejeä^eleerue efJe®eejJeble nesles efJe<Cet efYekeÀepeer ieesKeues, pes efJe<CegyegJee ye´ïe®eejer (F.me.1825 -
1871) cnCetve peemle Òeefme× HeeJeues. l³eebvee ueneveHeCeeHeemetve Oeeefce&keÀ iees<ìeR®eer DeeJe[ nesleer.
efJeJeskeÀ eEmeOet, %eeveséejer, SkeÀveeLeer Yee©[, YeieJele ieerlee F. ®es l³eeb®es Jee®eve Peeues nesles. Je³ee®³ee
21 J³ee Je<eea l³eebveer Heb{jHetj ³esLes JewoerkeÀ Oecee¥®es Heeje³eCe keÀjeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer DeeefCe ueJekeÀj®e
cenejeä^e®³ee Flej Yeeieele ÒeJe®eveeme meg©Jeele kesÀueer. cegbyeF& ³esLes l³eebveer efceMeveN³eeb®es DeeJneve
eqmJekeÀejues. l³eemeeþer l³eebveer Yee<eCes, JeeoefJeJeeo DeeefCe Je=ÊeHe$eebÜejs %eeveÒeyeesOeveeme meg©Jeele kesÀueer.
F.me.1856 les 1871 He³e¥le, ye´ïe®eejeRveer, efceMeveN³eeb®³ee eEnot efJejesOeer Oece& Òemeejeuee me[slees[
GÊej efoues. ns DeefleMe³e cenÊJee®es Deens keÀer F.me.1857 ceO³es 15 peeves. les petve 1857 leyyeue
mene cenerves l³eebveer ®eewHeeìer mecegê efkeÀveeN³eeJej ef¸e½eve efceMeveN³eebyejesyej JeeoefJeJeeo kesÀuee. eEnot,
cegeqmuece DeeefCe ef¸e½eveebveer ceesþîee ÒeceeCeeJej ³ee Jeeo mebJeeoeme npesjer ueeJeueer nesleer. ³ee meeHleenerkeÀ
JeeoefJeJeeoe®es Òel³eblej peveceevemee®³ee ceveeJej FlekesÀ KeesueJej ©peues keÀer F.me.1857 ceO³es cegbyeF&
mejkeÀejves efJe<CegyegJee ye´ïe®eeN³eebvee ³eeHeg{s ÒeJe®eve keÀjC³eeme Je Oeeefce&keÀ ÒeJe®eve keÀjC³eeme ceveeF&
kesÀueer. efJe<CegyegJeeb®³ee keÀe³e&ÒemeejecegUs, Oeeefce&keÀ YeeJevee Ye[keÀleerue DeMeer Yeerleer mejkeÀejeme Jeeìueer.
 125
veblej l³eebveer Yeejlee®³ee efJeefJeOe Yeeieele ÒeJeeme keÀ©ve, Jesoeb®es meeJe&YeewcelJe Je meJe&J³eeHekeÀlee,
Þesÿlee ³eebJej ÒeJe®eves efoueer. l³eeb®³ee celes, Jeso cnCepes®e %eeve. les Òel³e#eele osJee®ee DebMe Deensle.
l³eeb®ee efJeéeeme neslee keÀer Jesoeb®³ee DeY³eemeeves ceeCemee®ee veweflekeÀ Je leeeqÊJekeÀ efJekeÀeme neslees. l³eeb®³ee
celes, JewoerkeÀ keÀeue ne HeÀkeÌle leeeqÊJekeÀ ¢äîee®e veJns lej Meeðeer³e Je leebef$ekeÀ ¢äîeener HeÀej Òeiele
neslee. l³eele jmee³eveMeeðe Je YeeweflekeÀMeeðee®ee meKeesue DeY³eeme neslee. les cnCeleele keÀer, mebHetCe&
peieeleerue ueeskeÀebveer JewoerkeÀ Oecee&®ee HegjmkeÀej kesÀuee Deens DeeefCe l³eemebyebOeer®³ee Oeeefce&keÀ met®evee
mebmke=Àle Yee<esletve osC³eele Deeu³ee Deensle. ye´ïe®eejeR®es Flej Oecee¥yeeyele ®eebieues cele veJnles. ef¸emleer
Oecee&yeeyele l³eebvee Jeeìs keÀer, ne Oece& cnCepes ¬etÀj peeleer®³ee ueeskeÀebveer oebefYekeÀ He×leerves efvecee&Ce kesÀuesuee
Oece& Deens.

efJe<CetyegJee ye´ïe®eejer ye´eïeCeer eEnogÊJee®³ee yeeyeleerle DeefleMe³e Oece&Heje³eCe nesles. Goe JewoerkeÀ
efJeOeer, MeekeÀenej, HetJe&pevceeJej efJeéeeme F. l³eeb®³ee celes, eEnot DeeefCe Flej Oece& pemes p³et, ef¸e½eve
cegeqmuece DeeefCe Flej ³eeb®³eeceOeerue cenÊJee®ee Yeso ne neslee keÀer, l³eebvee Jeeìs keÀer HeÀkeÌle ceveg<³eele®e
Deelcee Deens, ÒeeC³eele veener, ³eeGueì eEnot Oece& efJeéeeleerue keÀCeekeÀCeele Deelcee Deens Demes ceevelees.
Hegvepe&vceeJej Flej Oecee¥®ee efJeéeeme veener DeeefCe ce=l³etmece³eer MesJeìer meieȳeebvee SkeÀe®e He×leerves v³ee³e
efceUlees Demee Flejeb®ee mecepe neslee .

Dee½e³e& Demes keÀer HegjeCeeleerue DeeefCe HeejbHeeefjkeÀ efjleerefjJeepeebefJe<e³eer FlekeÀer Deeeqlce³elee

Demeleevee meg×e l³eebveer ceeskeÀȳee ceveeves DeveskeÀ ®egkeÀer®³ee ©{er, efjleerefjJeepe veekeÀejues. l³eeb®³ee celes,
J³ekeÌleer®eer peele ner l³eeb®³ee keÀcee&ves þjeJeer, pevceeves veener. l³eebveer ðeer efMe#eCee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. Jej
efveJe[leevee, cegueeR®³ee DeeJe[erefveJe[erbvee ÒeeOeev³e ÐeeJes. l³eebveer Demes cnìues keÀer yeeje Je<ee&Keeueer
l³eeb®ee efJeJeen JneJee. l³eebveer meleer®eer He×le ®egkeÀer®eer þjJetve l³eeefJe<e³eer efveboe kesÀueer. efJeOeJee
HegveefJe&Jeeneme HeeþeRyee efouee.

les Del³eble ne[e®es uesKekeÀ nesles. efJe<CegyegJeeb®³ee Òeefme× meeefnl³eeHewkeÀer SkeÀ cnCepes `JesoeskeÌle
Oece&ÒekeÀeMe,' F.me.1864 ceO³es les ÒekeÀeefMele Peeues. l³eeleerue `SkeÀ ©®ekeÀ HeÀe³eosMeerj mejkeÀej' ³ee
uesKeele SkeÀ®e Iej DeeefCe meJe& veeiejerkeÀ ns l³eeb®es kegÀìgbefye³e Demee efJe®eej l³eebveer ceeb[uee. l³eebveer Demes
cnìues keÀer, Òepes®es efnle meebYeeUCes, ner mejkeÀej®eer peyeeyeoejer Deens DeeefCe jepee®³ee Dee%es®es Heeueve
keÀjCes ns peveles®es keÀle&J³e lemes®e, meJe&peCe SkeÀe®e kegÀìgbyee®es ÒeefleefveOeer Demeu³eeves, meJe& peefceve ner
keÀesCee SkeÀe®eer ceeuekeÀermeÊee ve þsJelee meJee¥veer leer meJee¥meeþer keÀmee³euee nJeer DeeefCe SkeÀceskeÀeb®³ee
iejpee HetCe& keÀjeJe³eeme nJ³eele.

meeceeefpekeÀ yeeyeerle l³eebveer keÀe³eosMeerj efJeJeen (Civil Marriages) DeeefCe IeìmHeÀesìebvee

HejJeeveieer efoueer. l³ee®³ee celes, cegues HeÀkeÌle Hee®e Je<ee&He³e¥le DeeF&Je[erueebkeÀ[s jent MekeÀleele. l³eeveblej
mejkeÀejkeÀ[s megHeto& kesÀueer Heeefnpesle. l³eeb®³ee celes, Òel³eskeÀ J³ekeÌleerme l³eeb®³ee keÀe³e&#ecelesvegmeej keÀece
efoues Heeefnpes DeeefCe l³eeb®³ee J³eJemee³eevegmeej, Hee®e peeleeRceO³es efJeYeepeve kesÀues Heenerpes. mejkeÀejves Je=×
ueeskeÀeb®eer keÀeUpeer Iesleueer Heeefnpes DeeefCe Òel³eskeÀ efJeYeeiee®ee ÒecegKe cnCetve l³eeb®eer vesceCetkeÀ kesÀueer
Heenerpes DeeefCe ner mebmLee mebmeosmeejKeer keÀe³e&jle Peeueer Heeefnpes.

ye´ïe®eejeRveer mebHeÊeer®ee DeYeeJe Demeuesu³ee DeLe&J³eJemLes®ee efJe®eej kesÀuee neslee DeeefCe DeMeer
J³eJemLee p³eele Oece&oe³eer memLeeb®eener DeYeeJe Deens. Hejbleg, ueeskeÀeb®³ee ®eejer$³eeefJe<e³eer Je
 126
J³eeqkeÌleceÊJeeefJe<e³eer les DeeéeemekeÀ nesles. DeveskeÀ Ye´äe®eejer jep³ekeÀl³ee¥cegUs SketÀCe meceepee®es
®eeefj$³e®e Ye´ä Peeues Deens. Hejbleg ³eeletvener ®eebieues nesF&ue DeeefCe peveles®eer efHeUJeCetkeÀ Je Ye´äe®eej
DeefOekeÀ keÀeUeHe³e¥le ®eeueCeej veener.pevelee DeefleMe³e ®eebiegueHeCeeves jenerue. F.me.1879 ceO³es l³eebveer
³ee uesKee®³ee 10,000 Òeleer íeHetve Yeejleeleerue veeceJeble ueeskeÀebkeÀ[s lemes®e efye´ìerMe mebmeosme,
ceb$³eebvee, jeCeer efJekeÌìesefj³ee, efÒevme S[Je[& ³eebvee HeeþefJeu³ee.

efJe<CegyegJee ye´ïe®eejermeejK³ee Oeeefce&keÀ¢äîee keÀce&þ J³ekeÌleerves DeJ³eJene³e& ®eeueerefjleeRvee efJejesOe

kesÀuee. ues[uex cnCelees keÀer, ``l³eeb®es ns efJe®eej JewoebeflekeÀ, $eÝef<ecegveeR®es efJe®eej %eeveséejeb®es efueKeeCe
p³eebveer lesjeJ³ee MelekeÀele YeieoJeÃerles®es Yee<eeblej kesÀues nesles l³ee meJee¥Heemetve Òesefjle nesles.'' ues[ue&s Heg{s
cnCelees keÀer, ``l³eeb®es meceepeeef®e leeeqÊJekeÀ yewþkeÀ ceeb[leevee efJe<CegyegJee ye´ïe®eejer ns Yeejleer³e JesoebeflekeÀ
leÊJe%eeve Je HejbHejebMeer SkeÀefveÿ jeefnues.''

efJe<CegyegJee ye´cn®eejer ns Hegve©lLeeve ÒeJe=Êeer®es Deûesmej J³ekeÌleer nesles. meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ

#es$eele DeûeieC³e nesles.Heeef½eceel³e mebmke=ÀleerHes#ee Yeejleer³e mebmke=Àleer Þesÿ Deens ³eeJej l³eeb®ee HetCe&
efJeéeeme neslee. DeeefCe cnCetve®e Yeejleer³eebveer JesoebJej efJeéeeme þsJetve l³eeHeemetve ÒesjCee Iesleueer Heenerpes,
³ee efJe®eejeb®es les nesles. l³eeb®es meeceeefpekeÀ efJe®eej ns yebOeglJe Je meceepekeÀu³eeCeeJej DeeOeeefjle nesles.
Deej.meer. cegpegceoej l³eebvee `DeeoMe& meceepe Jeeoe®es pevekeÀ' Demes mebyeesOeleele Je l³eeb®eer leguevee
³egjesHe®³ee ef¸e½eve efceMeveN³eebyejesyej keÀjleele. SkeÀ uesKekeÀ cnCelees, ``les meeceeefpekeÀ yebOeglJeJeeoer,
jepekeÀer³e¢äîee meceepeJeeoer, ceveeves cegkeÌleefJe®eejeb®es eEkeÀJee mJeeleb$³eJeeoer DeeefCe veweflekeÀ¢äîee Metj,
DeelceefJeMJeemet DeeefCe ceeCetmekeÀerefÒe³e nesles.''

efJe<CegyegJee ye´ïe®eejer pejer keÀÆj eEnot Demeues lejer ye´eïeCeeb®ee Jej®e<cee l³eebvee ceev³e veJnlee.
Demes keÀjle Demeleevee G®®e Jeiee&le DeeefCe leUeieeUeleerue meceepeele ojer He[ueer. l³eeb®eer HeefjCeleer
keÀener ®egkeÀer®³ee IeìveebceO³es Peeueer. (cegbyeF& Òeeble) cegbyeF&®es Je=ÊeHe$e `Fbot ÒekeÀeMe' ves l³eeb®³ee ce=l³etveblej,
20 HesÀye´gJeejer 1871 ceO³es efuenerues keÀer,

``efJe<CegyegJee ye´ïe®eejermeejKee J³ekeÌleer meeHe[Ces keÀþerCe Deens. les SkeÀ Demeceev³e efJe®eejJeble
nesles. l³eebveer mJele:®es yeesue ke=Àleerle GlejJeues. meceepee®³ee efnleemeeþer pes pes DeeJeM³ekeÀ Deens les les
keÀ©ve oeKeefJeC³ee®es Demeeceev³e Oee[me l³eeb®³eekeÀ[s nesles DeeefCe cnCetve®e, efJe<CegyegJeeb®³ee ce=l³etves
kesÀJeU cegbyeF&®es veJns lej mebHetCe& cenejeä^e®es vegkeÀmeeve Peeues.''

11.2.1 DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efJe<CegyegJee ye´ïe®eejer ³eeb®es efJe®eej Je keÀe³e& Lees[ke̳eele meebiee.
 127

11.3 efJe<CegMeeðeer ef®eHeUtCekeÀjeb®ee je<ì^Jeeo Je Hegve©ppeerJeveJeeo

(F.me.1850 - 1882)

DeeHeCe yeefIeleues keÀer SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee HetJee&Oeele cenejeä^ele DeveskeÀ efJe®eejJebleeb®eer

ceeefuekeÀe®e le³eej Peeueer. Goe. yeeUMeem$eer peebYeskeÀj, [e@. Yeeb[ejkeÀj F. l³eeb®³ee efJe®eej Je
keÀuHeveeb®ee cenejeä^eJej KeesueJej HejerCeece Peeuee. MelekeÀe®³ee GlejeOee&lener meceeve ³eesi³eles®³ee
J³ekeÌleer efvecee&Ce Peeu³ee. Goe. efJe<Ceg Meeðeer ef®eHeUtCekeÀj, ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues, ieesHeeU ieCesMe
DeeiejkeÀj DeeefCe ueeskeÀceev³e yeeU iebieeOej efìUkeÀ. Hejbleg ef®eHeUtCekeÀj®e Demes Deensle keÀer l³eeb®³ee
lesnleerme Je<ee&®³ee Fleke̳ee keÀceer keÀeueKeb[ele les SkeÀ He$ekeÀej, uesKekeÀ, efveYeea[ eEnot osMeYekeÌle Je
Hegveg©lLeevekeÀej cnCetve veeJee©Heeme Deeues. l³eeb®eer `efveyebOeceeuee' Je `kesÀmejer'ceOeerue uesKeebveer kesÀJeU
l³eeJesU®³ee ueeskeÀebJej®e veJns lej Heg{erue efHe{erleerue uesKekeÀ, He$ekeÀej Je efìUkeÀebmeejK³ee meeceeefpekeÀ
keÀe³ee&meeþer DeeoMe& þjueer. l³eebvee `DeeOegefvekeÀ cejeþer®es pevekeÀ' mecepeues peeles. l³eebvee SkeÀesefCemeeJ³ee
MelekeÀe®³ee cenejeä^e®es ÒeJekeÌles DeeefCe ÒeefleefveOeer mecepeues peeles. lej keÀener ueeskeÀ l³eebvee ceneve
meeefneql³ekeÀ Je eEnot Oeceea³eeb®es vesles mecepeleele. efJe<CegMeeðeeR®ee pevce 20 ces 1850 ceO³es HegC³eele
Peeuee. l³eeb®es Je[erue ke=À<CeMeeðeer ef®eHeUtCekeÀj ns Del³eble Òeefme× J³ekeÌleer nesles. F.me.1865 ceO³es
Je³ee®³ee HebOejeJ³ee Je<eea les ce@ì^erkeÀ®eer Hejer#ee Heeme Peeues. veblej ®eej Je<ee¥veer, l³eebveer `MeeUeHe$ekeÀ'
veeJee®es Je=ÊeHe$e mebHeeoerle kesÀues. F.me.1870 ceO³es cegbyeF& efJeÐeeHeerþeletve les HeoJeerOej Peeues DeeefCe oesve
Je<ee¥veer l³eebveer mJele:®es `efveyebOeceeuee' ns efve³elekeÀeefuekeÀ meg© kesÀues. l³eeveblej l³eebveer v³et FbeqiueMe
mketÀue®eer mLeeHevee kesÀueer, p³eeceOetve cenejeä^e®es veeceJeble vesles ceb[Uer pevceeuee Deeueer. Lees[ke̳eele
cnCepes, Je³ee®³ee DeJeI³ee HebOejeJ³ee Je<ee&Heemetve l³eebveer meeceeefpekeÀ keÀe³ee&me Jeentve Iesleues. l³eeb®ee ce=l³et
17 cee®e& 1881 ceO³es Peeuee. Hejbleg ce=l³etHetJeea l³eebveer cenejeä^e®³ee Ëo³eele mJele:®es Demes JesieUs
mLeeve efvecee&Ce kesÀues. cegbyeF& Òeeblee®es meeefneql³ekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ peerJeve l³eebveer mece=× kesÀues.

11.3.1 efJe<CegMeeðeer SkeÀ uesKekeÀ DeeefCe He$ekeÀej :

l³eeb®³ee Je[erueeb®³ee ÒeYeeJeeKeeueer le©Ce efJe<CegMeeðeeRveer cejeþer Je mebmke=Àle Yee<ee Je meenerl³eele
©®eer efvecee&Ce kesÀueer. l³eeb®³ee ceneefJeÐeeue³eerve efoJemeeleerue J³eeHekeÀ Jee®eveeves Yeejleer³e leÊJe%eeve,
Fefleneme Je meeefnl³eeb®eer l³eebvee DeesUKe Peeueer. Heeef½eceel³e meenerl³e Je Feflenemee®³ee DeY³eemeeves
l³eeb®es efJe®eeje®es ef#eeflepe Depetve J³eeHekeÀ Peeues, l³eeb®es meeefnl³e Depetve ÒeieuYe Peeues. l³eeb®es cejeþer
Jej®es ÒeYeglJe lej SJe{s Jee{ues keÀer les mJele:®e `mJele:uee cejeþer®es efMeJeepeer' mecepele.

efJe<CegMeeðeer ns Heefnues cejeþer uesKekeÀ nesles p³eebveer Meeðeer³e meeefneql³ekeÀ ìerkeÀeMeeðe

DeefmlelJeele DeeCeues. l³eebveer pegv³ee keÀeUeleerue ceneve uesKekeÀ keÀeefueoeme, yeeCe megyeebMet, ob[erpe F.
®³ee meeefnl³eeJej ìerkeÀe kesÀueer. MeeUeHe$ekeÀ, efveyebOeceeuee, kesÀmejer ceOeerue l³eeb®es uesKe ns l³eeb®es
cejeþerJej®es Demeeceev³e ÒeYeglJe, mJeleb$e efJe®eejmejCeeR®es oMe&ve Ie[efJeleele. uesKe efuenerle Demeleevee®e
les MeeUsle efMekeÀefJele nesles. efveyebOeceeues®es mebHeeove keÀjerle nesles. peer l³eebveer F.me.1874 ceO³es meg©
kesÀueer. peesHe³e¥le yengleskeÀ meJe&®e uesKekeÀ mebmke=Àle eEkeÀJee Fbûepeer®es Yee<eeblej keÀjerle. Hejbleg , cejeþer
Yee<esle mJeleb$e Demes HeÀej®e keÀceer meeefnl³e efvecee&Ce Peeues nesles. efveyebOeceeues®³ee ceeO³eceeletve
efJe<CetMeeðeeRveer ns oeKeJetve efoues keÀer %eeve, Fefleneme jepekeÀejCe, DeLe&keÀejCe DeeefCe leÊJe%eeve DeMee
efJeefJeOe #es$eele cejeþer Yee<ee kegÀþu³ee HeeleUerHe³e¥le Yejejer IesT MekeÀles. l³eeb®³ee uesKeebveer
efJe®eejJebleeb®³ee celeevegmeej, DeeleeHe³e¥le HejkeÀer³e efJe®eejeb®³ee peesKe[ele De[keÀuesu³ee DeveskeÀ
 128
megefMeef#eleebvee cegkeÌle kesÀues. leLeeefHe, l³eebveer HetJeea®³ee uesKekeÀeb®es, keÀeobyejerkeÀejeb®es, mebMeesOevekeÀejeb®es Je
He$ekeÀejeb®es cejeþer Yee<esleerue ³eesieoeve l³eebveer ¢äerDee[ kesÀues veener.

F.me.1880 ceO³es ef®eHeUtCekeÀjebveer efìUkeÀ, DeeiejkeÀj DeeefCe vee.ce.peesMeer ³eeb®³eeMeer

menYeeieer keÀ©ve HegC³eele v³et FbiueerMe mketÀue mLeeHeve kesÀues pes ke@ÀLeefuekeÀ pes³etF&ì efceMeveN³eeb®³ee
DeeOegefvekeÀ leÊJeÒeCeeueerJej DeeOeejerle nesles. l³ee®e Je<eea l³eebveer oesve cejeþer HesHej íeHee³e®es þjefJeues.
`kesÀmejer' cejeþerletve DeeefCe `cejeþe' FbûepeerceOetve. ³ee ceeie®ee GÎsMe ne neslee keÀer ueeskeÀebceO³es
meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e efJe<e³eebmebyebOeer peeie=leer efvecee&Ce keÀjeJe³ee®eer DeeefCe ³ee oesve Je=ÊeHe$eebmeeþer
l³eebveer Dee³e&Yet<eCe Òesme mLeeHeve kesÀueer.

efJe<CegMeeðeeR®es megjme Je ÒeYeeJeer efueKeeCe ns Flej uesKekeÀebmeeþer mHetÀleeaoe³ekeÀ®e nesles. l³eeb®³ee

`efveyebOeceeuee' ³ee HesHejceOetve meeefneql³ekeÀ ìerkeÀe Je jepekeÀer³e uesKe ³ee oesneWJej ÒekeÀeMe ìekeÀuee peeF&.
1882 ceO³es, l³eeb®³ee ce=l³etveblej l³eeb®eer cejeþer meeefnl³ee®eer iebiees$eer DeeiejkeÀj, efìUkeÀ, Sme.Sce.
HejebpeHes DeeefCe Flejebveer Jeenle þsJeueer. DeMee ÒekeÀejs SkeÀ uesKekeÀ, He$ekeÀej, efÒeìeRie Òesme®es pevekeÀ,
efMe#eCele%e cnCetve ef®eHeUtCekeÀj ns DeefleMe³e Òeefme× nesles.

11.3.2 ef®eHeUtCekeÀjeb®es meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e efJe®eej :

ef®eHeUtCekeÀj ns Oeeefce&keÀ yeeyeleerle mebJesoveMeerue nesles. Hejbleg meeceepeefkeÀ #es$eele cee$e lesJe{s
HegjeCeceleJeeoer veJnles. pejer les Del³eble J³eeHekeÀ efJe®eejeb®es Demeues lejer, le©Ce, megefMeef#eleJeie& DeeHeues
Òee®eerve ef®eje³eg mebmke=Àleer®eer efJe®eej leÊJes, ceele=Yee<ee Je meeceeefpekeÀ veerleer cetu³eeb®³ee l³eeie keÀ©ve,
Heeef½eceel³eeb®es DebOeevegkeÀjCe keÀjleele ns l³eebvee cegUer®e ceev³e veJnles. l³eeb®³ee celes, Demes Jele&ve cnCepes
mJele:®eer mebmke=Àleer Je ceele=Yee<esJej DeefJeéeeme oeKeefJeC³eemeejKes Deens. l³ee®e Je=ÊeercegUs, Yeejle meowJe
HejkeÀer³e MekeÌleer®³ee DebceueeKeeueer iegueeceefiejer keÀjerle jeneruee cnCetve®e l³eebveer le©Ce megefMeef#eleebceO³es
peer veJeerve HeeM®eel³e DebOeevegkeÀjCee®eer ÒeJe=Êeer Jee{erme ueeiele Deens efle®ee l³eebveer efOekeÌkeÀej kesÀuee.
l³eebveer le©Ceebvee DeeJeenve kesÀues keÀer ceneve vesles peebYeskeÀj, Yeeb[ejkeÀj, efJe<CetyegJee ye´ïe®eejer DeeefCe
jeve[s p³eebveer cenejeä^eleerue peveles®es Hegve©ppeerJeve keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee l³eeb®³ee keÀe³ee&uee
efJeme© vekeÀe.

ef®eHeUtCekeÀjebveer l³eeb®³ee ÒeYeeJeer uesKeCeer®ee GHe³eesie mJeeLeea DeeefCe jepekeÀer³e¢äîee

ceeieemeuesu³ee DeeefCe efye´ìerMeebvee ceole keÀjCeeN³ee cenejeä^er³eve ueeskeÀeb®es v³etve GIe[s Hee[C³eemeeþer
kesÀuee. l³eebvee Demes Jeeìs keÀer DeveskeÀ meceepemegOeejkeÀebvee, les pes %eeve ueeskeÀebvee osleele, les mJele:
Debceueele DeeCeC³ee®es Oew³e&®e vemeles. lemes®e peveles®³ee megKeog:KeeMeerner l³eeb®ee keÀenerner mebyebOe vemelees,
³ee®eer l³eebvee Keble Jeeìueer. ns DeefleMe³e efJejesOeeYeemeelcekeÀ Deens keÀer DeveskeÀ meceepemegOeejkeÀ l³eeb®³ee
Yee<eCeele pegv³ee HejbHeje ©{er, He×leer ³eeb®³ee efJe©× yejs®e DeJemeeve DeeCetve yeesueleele. Hejbleg Òel³e#eele
cee$e mJele:®³ee cegueeb®es GHeve³eve meceejbYe cee$e DeefleMe³e Hegjeleve He×leerves keÀjleele. mJele:®³ee ueneve
cegueeb®eer ueives ueeJeleele. ef®eHeUtCekeÀjebvee ³ee DeMee oebefYekeÀles®ee efleìkeÀeje neslee DeeefCe l³eebveer l³eeb®³ee
uesKeeceO³es l³eeJej efve#etve Òenej kesÀues. efJe<CegMeeðeer ef®eHeUtCekeÀj ns SkeÀ Oee[meer efJeÜeve nesles. ve
JeekeÀCeejs ve PegkeÀCeejs Demes l³eeb®es J³eeqkeÌlecelJe nesles. l³eebveer eEnot Oecee&®³ee ef®ejbleve cetu³eeb®es j#eCe
keÀjC³eemeeþer ef¸e½eve efceMevejer Je Heeef½eceel³e mebmkeÀejeb®³ee efJejesOeele yeb[ HegkeÀejues. l³eeb®³ee
MeyoeÒeceeCes l³eeb®es J³eeqkeÌleceÊJener efJeefJeOeebieer nesles. pesJne l³eeb®³ee DeveskeÀ efce$eebveer meceepemegOeejCes
efJejesOeele Heeþ efHeÀjJeueer, lesJne l³eebveer Oee[meerHeCeeves F.me.1874 ceO³es DeeHeueer Helveer Jeeju³eeveblej,
 129
SkeÀe efJeOeJesMeer efJeJeen kesÀuee. ¿eeJe©ve Demes efme× nesles keÀer les meeceeefpekeÀ yeeyeleerle Deefpeyeele
HegjeCeceleJeeoer veJnles pees DeejesHe l³eeb®³eeJej ueeJeC³eele ³esle neslee. Kejblej l³eeb®³ee MeeUeHe$ekeÀ,
efveyebOeceeuee DeeefCe kesÀmejer ³ee Jele&ceeveHe$eeleerue uesKeeb®ee keÀeUpeerHetJe&keÀ DeY³eeme kesÀuee lej l³eeb®es
efJe®eej DeefleMe³e DeeOegefvekeÀ Je l³eeJesU®³ee keÀesCel³eener meceepemegOeejkeÀebHes#ee Hegjesieeceer nesles. l³eebveer
meceepemegOeejkeÀeb®es keÀewlegkeÀ®e kesÀues. Hejbleg ³ee megOeejkeÀeb®³ee keÀece keÀjC³ee®³ee He×leer, l³eeb®³ee
Dee³eg<³eeleerue Deûe¬eÀceeb®³ee yeeyeer, DeeefCe Fbûepeer Je Heef½eceerosMeebefJe<e³eer Dece³ee&o DeekeÀ<e&Ce Je Òesce ³ee
ieesäeR®ee l³eebvee efleìkeÀeje neslee.

ef®eHeUtCekeÀj l³eeb®³ee yeeueHeCeele HesMeJee jep³eeefJe<e³eer YeeJetkeÀ nesles. peme pemes les ceesþs nesle
iesues, lemelemee l³eeb®³eeleerue efye´ìerMeebefJe<e³eer®ee eflejmkeÀej Jee{le iesuee DeeefCe Yeejleer³eebvee efye´ìerMeeb®³ee
efJe©× le³eej keÀjeJe³ee®es, Demes l³eebveer ceveesceve þjefJeues. ne GÎsMe ceveele þsTve, l³eebveer l³eeb®³ee
uesKeeÜejs efye´ìerMeebefJejesOeer®ee eflejmkeÀej, Flej megefMeef#ele le©Ceeb®³ee ceveele ©peefJeC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee. ³ee keÀeceele l³eebvee ³eMe Deeues DeeefCe DeveskeÀ cenejeä^er³eve le©Ce cegues ceele=Yetceermeeþer
mJeeleb$³eemeeþer ÒeeflekeÀej keÀjeJe³eeme le³eej Peeueer. Hejbleg l³eeb®ee Yej ne Yeejlee®³ee YeJ³eefoJ³e
YetlekeÀeUeJej Je Yeejlee®³ee mece=× J³eJemLesJej neslee. l³eebveer eEnot Oece&, mebmke=Àleer DeeefCe HejbHejebefJe<eer,
p³eebveer keÀesCeer DeHeMeyo JeeHejues l³eeb®³ee efJe©× les GYes þekeÀues. Yeejlee®³ee YeJ³eefoJ³e Feflenemeeves
YeejeJetve iesuesues efJe<CetMeeðeer, eEnot Oecee&leerue ®egkeÀer®³ee He×leeRJej Goe. yeeueefJeJeen,eqðe³eeb®es ÒeMve
DeeefCe l³eeb®³eeJej®es Del³ee®eej, #egê DeeefCe Deefle#egêeb®eer efHeUJeCetkeÀ ¿ee meJee&yeeyele l³eebveer ìerkeÀeðe
G®eueues. Hejbleg Yeejlee®³ee meeceeefpekeÀ Oeeefce&keÀ, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerle Deelee keÀener DeHeefjne³e& yeoue
DeìU nesles ³ee®eer l³eebveer efJeMes<e oeo Iesleueer veener.

ef®eHeUtCekeÀj mJeleb$e Yeejlee®es mJeHve Kejs nesleevee Heent Feq®íle nesles p³eeleerue pevelee ner
meeJe&Yeewce Demesue les efveyebOeceeuesceO³es efuenerleele, ``efye´ìerMe jepeJeìercegUs Deece®es mJeeleb$³e ve<ì Peeues
Deens. mJeeleb$³ee®ee Deble cnCepes meieȳee®ee Deble. Hejbleg meieȳeele ogozJeer yeeye cnCepes mJeeleb$³ee
DeYeeJeer Deece®³ee mebmke=Àleer®es DeOe:Heleve Peeues DeeefCe Deece®es J³eeqkeÌlecelJe HetCe&HeCes Ye´ä Peeues.''

cnCetve®e, l³eebveer cenejeä^er³eve pevelesceO³es jeä^Òesce Je efye´ìerMe mejkeÀej efJe©×®ee eflejmkeÀej

eEyeyeJeuee. l³eebvee Demes mHeä Jeeìs, pej Yeejleer³eebvee efJekeÀeme meeOee³e®ee Demesue lej HejkeÀer³e meece´ep³e
mebHeefJeues Heenerpes. ³ee keÀejCeemeeþer l³eebveer meeceeefpekeÀ megOeejCeebHes#ee jepekeÀer³e megOeejCeebvee DeefOekeÀ
cenÊJe efoues. GoenjCeeLe& l³eeb®³ee `DeeHeu³ee osMeeb®eer efmLeleer' ³ee uesKeele Yeejlee®³ee DeOe:Heleveeuee
Fbiueb[ peyeeyeoej Deens. keÀejCeerYetle Deens. lesJne ³ee Heeef½eceel³e Dee³e&ve yeebOeJeebvee cnCepes efye´ìerMeebvee
l³eeb®³ee cee³eosMeer HeeþefJeCes iejpes®es Deens. SkeÀ JesU®³ee Del³eble mece=×, megefHekeÀ, ngMeej J³ekeÌleeRveer
veeJeepeuesu³ee Yeejlee®es ns neue JneJesle (SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le) ³ee efJe<e³eer l³eebvee KetHe
Keble Jeeìs. l³eeb®³eeJej Je<ee¥vegJe<ex FlekesÀ Dev³ee³e Del³ee®eej Peeues keÀer les Deelee mJele:®es DeefOekeÀej®e
efJemejuesle DeeefCe l³eeb®³eeceO³es Je ÒeeC³eebceO³es keÀenerner HeÀjkeÀ veener Deens Demes les Kesoeves efuenerleele.

ef®eHeUtCekeÀjebvee ³ee efJe<e³eer KetHe Keble Jeeìles keÀer, megefMeef#ele mJele:me KetHe ngMeej mecepeCeejs
le©Ce mJele:®³ee %eevee®ee GHe³eesie, mJekeÀer³eeb®es ÒeMve Je og:Ke keÀceer keÀjC³eeSsJepeer, efye´ìerMe
DeefOekeÀeN³eeb®eer cepeea eEpekeÀC³eele®e peemle ceMiegue Deens. l³eeHewkeÀer keÀener efJeosMeer oe©®³ee veMesle FlekesÀ
yeg[euesle keÀer mJele:®eer mebmke=Àleer, HejbHeje ³ee®eerner l³eebvee Meg× jenerueer veener³es. keÀeneRveer mJele:®eer
ueepe ueppee JeeN³eeJej mees[ueer Deens Je HejkeÀer³eeb®³ee ®ejCeebMeer ueerve Peeues Deensle. ìer.Jner. HeJe&les
 130
cnCeleele, ``ef®eHeUtCekeÀjebveer ner efMekeÀJeCe efoueer keÀer Yeejlee®eer YeJ³eefoJ³e Òeefleÿe pej Hejle
efceUJee³e®eer Demesue lej mJele:®³ee Hee³eeJej GYes jentve, DeelceefJeéeeme Jee{efJeuee Heenerpes.''

`cejeþer meenerl³ee®es efMeJeepeer' ef®eHeUtCekeÀj, Yeejlee®eer Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej meieȳee®e

yeeyeleerleerue DeOeesieleer Heentve HeÀej eE®eleerle nesleele. ³ee meieȳeebme efye´ìerMe®e peyeeyeoej Deensle Demes
l³eebvee Jeeìs. leLeeefHe, l³eebveer Oece& eEkeÀJee meeceeefpekeÀ ®eeueer, ©{er Goe. yeeueefJeJeen eEkeÀJee peeleer³e
YesoYeeJe ³ee ieesäer p³ee meceepemegOeejkeÀebveer G®euetve Oeju³ee nesl³ee l³ee keÀener Yeejlee®³ee DeOeesieleerme
keÀejCeerYetle veenerle. l³eeb®³ee ®ejer$ee®ee DeY³eeme keÀjCeejs efuenerleele keÀer ³ee®ee DeLe& Demee veJns keÀer
JeeF&ì ieesäeRvee l³eeb®ee ÒeeflekeÀej veJnlee. Hejbleg l³eeb®eer YeeJevee cee$e mebHetCe& osMeeves SkeÀ JneJes,
mJeeJeuebyeer, mesJee Heje³eCe DeeefCe efvejHes#e YeeJevesves osMee®³ee mJeeleb$³eemeeþer, Òeieleermeeþer ue{eJes Demes
l³eebvee Jeeìs.

efJe<CetMeeðeer ef®eHeUtCekeÀj ns efvemebefoiOeHeCes Yeejleceeles®es ceneve megHeg$e nesles DeeefCe cenejeä^euee

l³eeb®ee DeefleMe³e DeefYeceeve Deens. l³eebvee `cejeþer meenerl³ee®es ye=nmHeleer' Demes mebyeesOeC³eele ³esF&. Hejbleg
l³eebveer Fbûepeer Yee<es®es meeceL³e& DeesUKeues nesles Je l³eebme les `JeeIeerCes®es ogOe' Demes mebyeesefOele. Hejbleg
l³eeb®ee Heeef½eceel³ee®es DebOeevegkeÀjCeeme efJejesOe neslee. DeeOeer®e veceto kesÀu³eeÒeceeCes HesMeJeskeÀeueerve
cenejeä^e®eer mebmke=Àleer, HejbHeje DeeefCe mebmLeeb®ee l³eebvee DeefleMe³e Deeoj neslee.

ef®eHeUtCekeÀjebveer DeLekeÀ Òe³elve keÀ©ve, cejeþer ceeCemeeceO³es ueHeuesuee jeä^Jeeo, jeä^Òesce

yeensj keÀe{C³ee®es ceesuee®es keÀe³e& kesÀues. Hejbleg ne®e jeä^Jeeo mebHetCe& jeä^er³e HeeleUerJej peeie=le keÀjCes
efkeÀleer iejpes®es Deens ³ee®eer peeCeerJe l³eebvee Peeueer veener. ns keÀece ueeskeÀceev³e efìUkeÀebJej Deeues DeeefCe
l³eebveer les meceLe&HeCes efveYeeJeues. Hejbleg ef®eHeUtCekeÀjebveer DeveskeÀ jeä^YekeÌleeb®es ³ee yeeyeleerleerue ue#e ³ee
iees<ìerkeÀ[erue JeUefJeues keÀer efye´ìerMeeb®es jep³e cnCepes Jejoeve Deens ns mebHetCe&HeCes Keesìs Deens. l³eebveer ns
oeKeJetve efoues keÀer efye´ìerMe DeeefCe l³eeb®eer mebmke=Àleer Yeejleele ³esC³eeHetJeeaHeemetve Yeejleer³e J³eJemLee ner
mece=× Je meceLe& nesleer. l³eebveer Hejle Hejle Heeef½eceel³e mebmke=ÀleerJej Þe×e þsJeCeeN³eebvee efve#etve meebefieleues
keÀer efye´ìerMeebveer Yeejleele meY³e mebmke=Àleer DeeCeueer ns HetCe&HeCes ®etkeÀer®es Deens. DeMee ÒekeÀej®³ee JekeÌleJ³eele
keÀenerner þesme HegjeJee veener, ns kesÀJeU DeOe&mel³e Deens, Demes les cnCele. l³eebveer Yeejleer³eebvee efJevebleer
kesÀueer keÀer DeMee ÒekeÀej®³ee DeHeÀJeebJej efJeéeeme þsT vekeÀe.

18 cee®e& 1901 ceO³es ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee HegC³eefleLeer Òemebieer pes Yee<eCe osC³eele Deeues l³eele
efìUkeÀebveer, ef®eHeUtCekeÀjeb®es efJeMes<e DeeYeej ceeveues. keÀejCe l³eebveer meowJe Yeejleer³e mebmke=Àleer®es
DeOe:Heleve keÀjCeeN³ee Fbûepeer efMe#eCe He×leeruee efJejesOe kesÀuee neslee. njer veeje³eCe DeeHeìs, Sme.Sce.
HejebpeHes, Sme.kesÀ.keÀesunìkeÀj, Sve.meer.kesÀUkeÀj Je Flej veeceJeble uesKekeÀebveer efJe<CegMeeðeer
ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee efueKeeCeeletve Deecneuee ÒesjCee efceUeueer ns keÀyetue kesÀues.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efJe<CegMeeðeer ef®eHeUtCekeÀjeb®es SkeÀ uesKekeÀ Je He$ekeÀej cnCetve cenlJe meebiee.
 131

11.4 o³eevebo mejmJeleer DeeefCe Dee³e& meceepee®es keÀe³e&

ef¸e½eveOece& DeeefCe DeeOegefvekeÀ efJe%eeve ³eeb®³ee ÒeYeeJeecegUs eEnot meceepeele, SkeÀ ÒekeÀej®eer
peeie=leer efvecee&Ce Peeueer nesleer. meceepee®³ee efJeefJeOe Yeeieeletve, l³eeb®³ee mebkeÀuHevee, Þe×e ³eeb®³eeefJe<e³eer
celeceleeblejs meceesj ³esle nesleer. keÀce&þ ye´eïeCe meceepeeves meveeleve-Oecee&®ee HegjmkeÀej kesÀuee. lej
keÀeneRveer ÒeeLe&vee meceepee®eer mLeeHevee kesÀueer.

o³eevebo mejmJeleeRveer Dee³e&-meceepee®eer efveefce&leer ³eemeeþer kesÀueer keÀer Flej Oecee¥®³ee yejesyejerves
eEnot Oece& ³esF&ue Je p³ee®eer GYeejCeer ner JesoerkeÀ leÊJeebJej DeeOeejerle Demesue. o³eevebo mejmJeleeRveer
(F.me.1824-F.me.1883) eEnot Oecee&®es JewoerkeÀ leÊJe ÒeCeeueer®³ee mene³³eeves Hegve©ppeerJeve
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. l³eeb®es cetU veeJe cegU MebkeÀj Demetve l³eeb®ee pevce iegpejeLe jep³eele ceesjJeer
³esLes Peeuee. cegUMebkeÀJej meg©Jeeleer®³ee keÀeUele pewve Oecee&®³ee `mLeevekeÀJeemeer' HebLee®³ee ÒeYeeJeeKeeueer
nesles. l³eebvee ³ee®eer Kee$eer Peeueer nesleer. keÀer cetleea Hetpee keÀ©ve keÀenerner meeO³e nesle veener. l³eebveer Iej
mees[ues Je leeeqÊJekeÀ %eevee®³ee MeesOeele JeCeJeCe YeìketÀ ueeieues. les oef#eCesme iesues. efleLes l³eebvee
mejmJeleer HetpekeÀ Þeer MebkeÀje®ee³e& Yesìues. lesLes l³eebveer Hegjeleve mebmke=Àle®ee, Keje Oece& mecepetve
IesC³eemeeþer DeY³eeme kesÀuee. Deelee les DeelceefJeMJeemeHetJe&keÀ yeesuet ueeieues keÀer cetleeaHetpee Je peeleer
J³eJemLee ner Jesoeb®³ee efJe©× Deens. l³eebveer YeeieJele HegjeCe DeveweflekeÀ Deens ³ee®ee efOekeÌkeÀej kesÀuee.
F.me.1868 ceO³es l³eebveer DeveskeÀ Heb[erleebvee Jesoeb®³ee cegÎîeebmeboYee&le JeeoefJeJeeoeme Hee®eejCe kesÀues.
F.me.1872 ceO³es les keÀuekeÀʳeeme iesues. efleLes les osJeWêveeLe ìeieesj Je kesÀMeJe®ebê mesve ³eeb®³ee
efJe®eejeves ÒeYeeefJele Peeues. l³eebveer Del³eble meeOes Jeðe HejerOeeve keÀjeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer Je Oeeefce&keÀ
efJe<e³eebJej®es Heeje³eCe efnoer Yee<esle efueneJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eebveer l³eeb®es Heefnues HegmlekeÀ `mel³eeLe&
ÒekeÀeMe'ÒekeÀeefMele kesÀues. F.me.1874 ceO³es les cegbyeF&le Deeues DeeefCe ÒeeLe&vee meceepee®³ee
keÀe³e&keÀl³ee¥®³ee mebHekeÀe&le Deeues.

o³eevebo mejmJeleervee, ÒeeLe&vee meceepee®³ee leÊJeÒeCeeueerle keÀener $egìer Dee{Uu³ee. l³eebvee

ÒeeLe&vee meceepe DeeJe[uee veener. keÀejCe l³eeb®³ee Deveg³ee³eeb®ee Jesoeb®³ee meeJe&YeewceÊJeeJej Je Þes<þlesJej
efJeéeeme veJnlee. l³eebvee Demes Jeeìs keÀer, l³eeb®³eele jeä^Òescee®ee DeYeeJe Deens. Yeejlee®ee YeJ³eefoJ³e
Fefleneme efJeÜeveebveer Hegvne MeesOetve keÀe{uee Deens DeeefCe cnCetve®e Yeejleer³eebveer JewoerkeÀ %eevee®ee GHe³eesie
keÀ©ve IesCes, DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eebveer F.me.1875 ceO³es cegbyeF&le Dee³e& meceepee®eer mLeeHevee kesÀueer.

11.4.1 Dee³e&meceepee®eer ÒecegKe leÊJes :

cetuele: Dee³e&meceepee®eer DeùeJeerme leÊJes nesleer. lesJne l³eebveer Dee³e&meceepee®es cegK³e mLeeve
ueenesjuee nueefJeues lesJne leer leÊJes keÀceer keÀ©ve one keÀjC³eele Deeueer. l³eeHewkeÀer cenÊJee®eer leÊJes
cnCepes :
1) Hejceséej®³ee mee#eelkeÀejeJej efJeéeeme þsJeCes.
2) Jewoebvee eEnot®es meJeex®®e Oece&ûebLe cnCetve ceev³elee osCes.
3) MeejerefjkeÀ, DeO³eeeqlcekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ efJekeÀejemeeþer keÀe³e&jle jenCes efkeÀJee keÀe³e& keÀjC³ee®eer
iejpe DemeCes ³eeJej efJeéeeme.

Dee³e&meceepe cegbyeF&le mLeeHeve Peeuee Hejbleg HebpeeyeceO³es Jee{erme ueeieuee.

 132
11.4.2 leÊJeeb®es cenÊJe :
o³eevebo mejmJeleerveerb megefMeef#ele, G®®eYe´t Yeejleer³eeb®es ue#e Yeejlee®³ee mece=× YetlekeÀeueekeÀ[s
JeUefJeues. l³eebveer ns efme× kesÀues keÀer eEnot Oece& cnCepes keÀener DebOeÞe×eb®ee peg[iee veener lej Jesoe®³ee
meJeex®®e leÊJe%eeveeJej DeeOeejerle Deens. ke=Àleer keÀjC³ee®eer iejpe cnCepes efJeÐes®ee Òemeej DeeefCe eEnot
meceepeeme jeä^er³elJeeKeeueer SkeÀ$e DeeCeCes. p³ee DeieeflekeÀ J³ekeÌleerves Fmueece Je ef¸emleer Oece&
eqmJekeÀejuee l³eebvee Meg×erkeÀjCeemeejK³ee meeO³ee He×leerves Hejle eEnot Oecee&le DeeCeCes ns keÀece Dee³e&
meceepeeves megª kesÀues. ³ee Demeu³ee keÀejJee³eebcegUs keÀce&þ eEnot, DeeefCe ef¸emleer Je cegeqmuece Oece&ieg©b®es
[eskesÀ efHeÀjues. o³eevebo mejmJeleeRvee HegC³eele Deveg³ee³eer efceUCes Lees[s keÀþerCe iesues. HegC³eeleerue Mew#eefCekeÀ
Je Je=leHe$eer³e ®eUJeUer efìUkeÀeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer nesle iesu³ee. lemes®e keÀce&þ eEnotbvee, SkeÀoe
yeeìuesu³ee, Oecee¥lejCe kesÀuesu³ee J³eeÅkeÌlevee Hejle eEnot Oecee&le DeeCeC³ee®eer keÀuHeveener efJeMes<e ©®eueer
veJnleer.

11.4.3 keÀesuneHegjeleerue Dee³e& meceepe :

F.me.1833 ceO³es o³eevebo mejmJeleer Jeejues DeeefCe Dee³e&meceepee®es oesve legkeÀ[s He[ues SkeÀ
keÀce&þ DeeefCe ogmeje Hegjesieeceer. l³eeveblej l³eebveer ÒeeLe&vee meceepe Je efLeDeemeesefHeÀkeÀue meesmee³eìeryejesyej
mebyebOe mebHegäele DeeCeues. F.me.1918 veblej cee$e Hegjesieeceer efJe®eejeb®³ee mecetneves cejeþe meceepeeme
efMe#eCe Je meeceeefpekeÀ yeouee®³ee efveefceÊeeves DeekeÀef<e&le kesÀues. keÀesuneHetj®³ee Meent cenejepeebveer efnbot
Oecee&le megOeejCee keÀjC³eeyeeyele Hegjesieeceer efJe®eejeb®³ee Dee³e&meceepee®³ee Deveg³ee³eebvee Hee®eejCe kesÀues.
l³eebveer mel³eMeesOekeÀ meceepee SsJepeer Dee³e& meceepee®eer efveJe[ kesÀueer keÀejCe peyeeyeoejer l³eeb®³eeJej
osC³eele ³esT MekesÀue. l³eebveer DeeOeer®e MeeUe Je Jemeefleie=n meg© kesÀues nesles. Deelee Meent cenejepeebveer
jepeejece keÀe@uespe®eerner peyeeyeoejer l³eeb®³eeJej efoueer. Dee³e&meceepeeves cenejeä^ele jeä^Jeeoer Je
¬eÀebleerkeÀejer efJe®eejeb®es cebLeve ®eeuet®e þsJeues.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) Dee³e& meceepee®eer cetK³e leÊJes Lees[ke̳eele keÀe³e& meebiee.

11.5 efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer®es keÀe³e&

efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer v³et³ee@ke&ÀceO³es ceeoece yueeJeìmkeÀer DeeefCe keÀve&ue Dee@uekeÀe@ì ³eebveer

F.me.1875 ceO³es mLeeHeve kesÀueer. ¿ee ceeie®es keÀejCe ns nesles keÀer Heeef½eceel³e efJeÜeveebveer DeY³eeme
kesÀu³eeÒeceeCes eEnot Oecee&®³ee JewoerkeÀ HeefJe$e HegmlekeÀeb®es meJeex®®e mLeeve mHeä Peeu³eeves l³eeb®es keÀewlegkeÀ
keÀjeJes ³ee GÎsMeeves ner mebmLee mLeeHeve Peeueer. Dee³e& meceepee®³ee Deveg³ee³eebveerner DeveskeÀ DecesefjkeÀer
Deveg³ee³eebvee DeekeÀef<e&le kesÀues nesles. Hejbleg efLeDeemee@efHeÀkeÀue ieì ne Dee³e& meceepeeHes#ee DeefOekeÀ keÀce&þ Je
iet{ neslee. efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer®es mebmLeeHekeÀ peevesJeejer 1879 ceO³es Yeejleele Deeues. l³ee®e
keÀeUele DeveskeÀ megefMeef#ele ceO³ece Jeieea³e Heg{ejer Goe. oeoesyee Heeb[gjbie, v³ee³ecetleea jeve[s DeeefCe
 133
Flejebveer Dee³e& meceepe Je ÒeeLe&vee meceepee®es SkeÀerkeÀjCe efceUJeCeer keÀjC³ee®³ee Òe³elveele nesles.
efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer®es mebmLeeHekeÀ Dee³e& meceepeeMeer Del³eble menkeÀe³ee&ves Jeeieues. leLeeefHe
mJeeceer o³eevebo mejmJeleeRvee ÒeeLe&vee meceepe DeeefCe efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer keÀOeer®e Hemeble He[ueer
veener. l³eevee Jeeìs keÀer ÒeeLe&vee meceepeeme Yeejleer³e mebmke=ÀleerMeer keÀenerner osCes IesCes veener DeeefCe
efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer®ee keÀue ieg{lJeekeÀ[s peemle Deens.

11.5.1 efLeDee@mee@efHeÀkeÌue meesmee³eìer®eer GefÎäîes.

1) JewefMJekeÀ yebOegYeeJe efvecee&Ce keÀjCes.
2) Òee®eerve Oecee&®ee, leÊJe%eevee®ee DeeefCe efJe%eevee®ee HegjmkeÀej keÀjCes.
3) efvemeiee&®³ee efve³eceeb®ee MeesOe ueeJeCes DeeefCe ceeCemeeleerue owJeer MekeÌleeRvee Òeeslmeenve osCes.
4) efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìerves l³eeb®es leÊJe%eeve ye´eïeCeer Je yeew× leÊJe%eeveeletve Iesleues nesles.
Oece&, leÊJe%eeve DeeefCe ieg{lJee®es les SkeÀ Depeye efceÞeCe nesles. l³eeb®es leÊJe%eeve Je efMekeÀJeCe,
Heg{erue cegÎîeebMeer mebyebefOele Demes.
1) SkesÀMJejJeeo.
2) osJe, efJeéeeceO³es leerve ªHeebceO³es Dee{Ulees.
3) ceeCemee®es G®®elece HeeleUer cnCepes osJe, osJeotle, Deelcee DeeefCe ceeveJe Hejeleerle yeg×erceÊee
DeefmlelJeele Deens ³eeJej efJeMJeeme þsJeCes.

o³eevebo mejmJeleeRveer efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer®³ee keÀe³ee&®eer mlegleer kesÀueer keÀejCe l³eebveer

DeveskeÀ meeceeefpekeÀ keÀe³ex peMeer MeeUe GIe[Ces, HegmlekesÀ íeHeCes F. meg© kesÀueer. Hejbleg efveOeer®ee ³eesi³e
JeeHej ve kesÀu³eeyeÎue Dee³e&meceepe efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer ceO³es ojer He[ueer. efLeDee@mee@efHeÀkeÀue
meesmee³eìer®es cegK³e keÀe³ee&ue³e De[³eej, ceêeme ³esLes F.me.1882 ceO³es nueefJeC³eele Deeues DeeefCe
Yeejleele efJeefJeOe efþkeÀeCeer MeeKee GIe[C³eele Deeu³ee.

ceeoece yueeJneìmkeÀer ³ee ÒeJe®eveemeeþer oewN³eeJej efveIeeu³ee DeeefCe ceesþîee ÒeceeCeeJej,

Yeejlee®³ee cegK³e Menjeletve Deveg³ee³eer Jeie& l³eebvee efceUeuee. DeveskeÀ eEnot vesl³eeb®eer, Oeeefce&keÀ yeeyeleerleue
Þe×e [UceUerle Peeueer nesleer. eEnot Oecee&leerue keÀce&þ DeeefCe oebefYekeÀHeCeeJej GIe[HeCes ìerkeÀe keÀjC³ee®es
Oew³e& l³eeb®³eele veJnles. cnCetve efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer®ee DeeÞe³e l³eebveer Iesleuee. l³eebveer
meboeriOeHeCeeves `keÀce&' Je `efveJee&Ce' ³ee meesmee³eìer®³ee oesve leÊJeebvee ceev³elee efoueer. Hejbleg l³eeb®ee Keje
jme ne mebmLes®³ee Mew#eefCekeÀ keÀe³ee&le®e neslee.

11.5.2 efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer®es cenÊJe :

efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìerves MeeUe GIe[u³ee, HegmlekesÀ íeHeueer DeeefCe HegefmlekeÀebÜeje efnbot
Òee®eerve Oece& Je mebmke=Àleer®es cenÊJe efJeMeo kesÀues. 19 J³ee MelekeÀe®³ee MesJe쮳ee Je<ee&le eEnot Heg{ejer
HejkeÀer³eebmeceesj ceeve Keeueer Ieeuele pesJne les eEnot Oecee&leerue iegbleeiegbleer®³ee peeleer J³eJemLesyeÎue yeesuele
Demele. Hejbleg ceeoece yueeJneìmkeÀer Je veblej De@veer yesPebì ³eeb®³ee F.me.1889 ceO³es vesle=lJeeKeeueer,
eEnot Oecee&®³ee Hegve©ppeerJevee®eer Òe¬eÀer³ee meg© Peeueer. oeoeYeeF& veewjespeer, kesÀ.ìer. lesuebie, ueeskeÀceev³e
efìUkeÀ DeeefCe v³ee³ecetleea jeve[s ³eebveer l³eeb®³ee keÀe³ee&®es, efJeefJeOe Debieebveer Je ¢äerkeÀesveeletve keÀewlegkeÀ
kesÀues. F.me.1893 ceO³es ceeoece yueeJneìmkeÀer ³eeb®³ee efveOeveeveblej De@veer yesPebì, Yeejleer³e je<ì^er³e
keÀeBûesmeceO³es DeefleMe³e Òeefme× Peeu³ee. F.me.1891 ceO³es l³eebveer yeveejme ³esLes eEnot keÀe@uespe meg©
kesÀues DeeefCe eEnot Oecee&leerue megOeejCeeb®ee HegjmkeÀej kesÀuee. meesmee³eìer®eer leÊJeÒeCeeueer Je iet{Jeeoer
 134
YetefcekeÀe ³ee keÀejCeeves efveYe&lmevee Peeueer. Hejbleg ns mel³ener veekeÀe©ve ®eeueCeej veener keÀer meesmee³eìerves
eEnot meceepeele DeelceefJeéeeme peeie=le kesÀuee neslee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) efLeDee@me@eefHeÀkeÀue meesmee³eìer®eer GefÎ<ìîes Je lelJes meebiee.

11.6 ieCesMeeslmeJe DeeefCe efMeJepe³ebleer GlmeJe

F.me.1885 ceO³es Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®³ee mLeeHevesveblej DeveskeÀ Heeef½eceel³e efMeef#ele

le©Ce Je jepekeÀer³e¢äîee peeie=le Peeuesu³ee Jeiee&®³ee, ÒeecegK³eeves eEnot meceepee®³ee DeeMee HeuueefJele
Peeu³ee nesl³ee. Hejbleg l³eecegUs G®®ekegÀueerve cegeqmuece meceepee®³ee J³ekeÌleeR®³ee ceveele Yeerleer®es meeJeì
efvecee&Ce Peeues. me³³eo Denceo Keeve DeeefCe l³eeb®es Deveg³ee³eer ³eebveer keÀeBûesme mees[ueer. efye´ìerMe
jep³ekeÀl³ee¥veer l³ee HeefjefmLeleer®ee lJejerle HeÀe³eoe T®eueuee. Deefueie{ efJeÐeeHeerþe®eer mLeeHevee ner
keÀeBûesmeuee SkeÀ veJeerve keÀueeìCeer osCeejer þjueer. keÀejCe F.me.1888 ceO³es uee@[& [HeÀjerveves
keÀeBûesmeuee `met#ceoMeea³e DeuHemebK³eebkeÀ' Demes mebyeesOetve mejkeÀejer HeeþeRyee keÀe{tve Iesleuee.

ueeskeÀceev³e efìUkeÀ pes Kebyeerj jeä^Jeeoer nesles l³eebveer peveleskeÀ[tve Heeþebryee GYee keÀje³e®ee
Demee efve½e³e kesÀuee. l³eebveer cejeþîeeb®³ee ielekeÀeUeleerue keÀeceefieN³ee DeY³eemeu³ee. lemes®e o³eevebo
mejmJeleer ³eeb®³ee Dee³e&meceepee®eer Hegve©ppeerJeveJeeoer keÀe³e& DeeefCe efMeKeeb®³ee eEmeie meYes®es keÀe³e& l³eebvee
ceeefnle nesles. l³eebvee Jeeìs keÀer, cenejeä^eleerue pevelesme GÐegkeÌle keÀ©ve, keÀe³e&ÒeJeCe yeveefJeues Heeefnpes.

F.me.1892 ceO³es ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer ieCesMeeslmeJe DeeefCe efMeJepe³ebleer GlmeJe meg© kesÀues.
ieCeHeleer®eer Hetpee ner cenejeä^er³eve ueeskeÀ Iejele®e Keepeieerefjl³ee keÀjerle. ne GlmeJe eEnot Je<ee&vegmeej
YeeêHeo ceefnv³eele cnCepes Dee@iemì-meHìWyej®³ee ceO³es Je efMeJepe³ebleer SefÒeue-ces ®³ee ojc³eeve ³esles.
efMeJepe³ebleer®³ee yeeyeleerle,cnCeeJe³ee®es Peeu³eeme, cenelcee HegÀueWveer efMeJeepeer cenejepeeb®³ee meceeOeer®eer
mJe®ílee, [eie[gpeer Je HegvemLee&Hevee F.me. 1876 ceO³es®e kesÀueer nesleer. l³eebveer efMeJepe³ebleer GlmeJe
meg×e ÒeLece®e meepeje kesÀuee Je efMeJeepeer cenejepeeb®³ee mlegleerefÒel³eLe& kegÀUJee[er Yet<eCe veeJee®ee HeesJee[e
j®euee. efìUkeÀebveer ieCesMe GlmeJe Je efMeJepe³ebleer ns oesve GlmeJe F.me.1890 ®³ee oMekeÀele
meeJe&peefvekeÀ kesÀues Je Del³eble ueeskeÀefÒe³e kesÀues. ueeskeÀebveer SkeÀef$ele keÀjC³ee®eer l³eeb®eer ner ³eespevee
³eMemJeer þjueer. ueeskeÀceev³eebveer efMeJepe³ebleer Je ieCesMe GlmeJe ³ee oesneW®ee GHe³eesie jepekeÀer³e
keÀejCeebmeeþer kesÀuee. le©Ce-Je=× , ðeer-Heg©<e meJe&peCe®e GlmeJeele menYeeieer nesT MekeÀle nesles,
p³eeÜejs pevepeeie=leer menpe Meke̳e nesleer. ueeskeÀceev³eebJej Oeeefce&keÀlesuee KeleHeeCeer Ieeleu³ee®ee DeejesHe
Peeuee keÀejCe cegbyeF&le eEnot cegeqmuece obieueer GmeUu³ee. jeä^Jeeoe®³ee Hegve©&ppeerJeveeSsJepeer, `efÜje<ì^
efme×ebleeuee®e' YeefJe<³eele ÒeeOeev³e efceUeu³ee®es DeeHeCeeme Dee{Ules.
 135
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
1) ieCesMeeslmeJe Je efMeJepe³ebleer®eer meg©Jeele keÀMeer Peeueer les meebiee.

11.7 meceejesHe

Hegve©lLeevekeÀejebveer meceepee®eer veJeerve leÊJeebJej Je efJe®eejebJej ceeb[Ceer keÀjC³ee®ee Òe³elve

kesÀuee. l³eebveer meÐe HeefjefmLeleer®³ee DeejeKe[îeele jentve®e keÀece keÀjeJe³ee®es þjefJeues. SkeÀesefCemeeJ³ee
MelekeÀeleerue keÀener yeoue Je megOeej ns l³eeb®³ee HeejbHeeefjkeÀ cetu³eebceOetve®e Jej Deeues nesles. les pejer
Hegjesieeceer efJe®eejeb®es Demeues lejer, yengleskeÀ JesUsuee, cetu³eceeHevee®³ee Òemebieer keÀejCeefceceebmesHes#ee, HegjeCe
leÊJeebvee®e peemle cenÊJe Ðee³e®es. ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer l³eeb®eer meeceeefpekeÀ leÊJes, veweflekeÀlee DeeefCe
meceepemegOeejCesmeeþer DeeJeM³ekeÀ ¢äerkeÀesve ne JesoerkeÀ leÊJe%eeve Je Òee®eerve HejbHejebceOetve®e Iesleuee
neslee.

11.8 ÒeMve

1) eEnot Oecee&®³ee Hegve&mLeeHevesmeeþer efJe<CegyegJee ye´ïe®eejer®es ³eesieoeve mHe<ì keÀje.

2) eEnot Oecee&®³ee cenevelesefJe<e³eer efJe<CegMeeðeer ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee efJe®eejeb®es meìerkeÀ JeCe&ve keÀje.
3) Dee³e& meceepee®³ee keÀeceefiejer®es cetu³eceeHeve keÀje.
4) ìerHee efuene :
1) efLeDee@mee@efHeÀkeÀue meesmee³eìer®es ceneje<ì^eleerue ³eesieoeve.
2) ieCesMeeslmeJe DeeefCe efMeJepe³ebleer.


 136

12
efye´ìerMeefJejesOeer ÒeeflekeÀej, yeb[ DeeefCe GþeJe
IeìkeÀ j®evee :

12.0 GefÎ<ìîes
12.1 ÒemleeJevee
12.2 HegC³eeleerue jeceesM³eeb®es yeb[
12.3 efYeuueeb®es yeb[
12.4 keÀesUer peceeleer®es yeb[
12.5 F.me.1857 ®³ee GþeJeeleerue ceneje<ì^
12.6 JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ ³eeb®ee GþeJe
12.7 MeslekeÀN³eeb®ee Demeblees<e
12.8 oKKeve®es obies
12.9 meceejesHe
12.10 ÒeMve

12.0 GefÎäîes

1) jeceesMeer, efYeuue DeeefCe keÀesUer ³ee peceeleer®³ee yeb[eb®ee DeY³eeme keÀjCes.

2) cenejeä^eleerue F.me.1857 ®³ee GþeJee ojc³eeve®eer HeefjefmLeleer mecepetve IesCes.
3) JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ ³eeb®³ee GþeJee®es cetu³eceeHeve keÀjCes.
4) MeslekeÀN³eeb®³ee Deeboesuevee®ee Dee{eJee IesCes.

12.1 ÒemleeJevee

cegbyeF&, HegC³eeceO³es veJeerve leb$e%eeveecegUs veJeveJeerve megOeejCee nesT ueeieu³ee DeeefCe l³eecegUs meJe&
#es$eeleerue meceepee®es peerJeveceeve Gb®eeJeues. ¿ee megOeejCeebcegUs peerJeveele Deeuesueer menpelee DevegYeJetve
pees meceepe KetHe megOeejerle veener HeCe cesnveleer®eer keÀeces keÀ©ve DeeHeues peerJeve peielees. Goe. MeslekeÀjer
keÀeceieej, ûeeceerCe Yeeieeleerue MeslekeÀjer Demes ueeskeÀ osJeeuee Oev³eJeeo DeeefCe efye´ìerMe mejkeÀejuee ®eebieues
MegYeeefMeJee&o osT ueeieues. leUeieeUeleerue ogye&ue peceeleerbvee ³ee HejkeÀer³e keÀe³eÐeeves cegUeHeemetve
GKe[u³eemeejKes Jeeìle nesles. jeceesMeer, efYeuue DeeefCe keÀesUer ³ee Heef½ece ceneje<ì^eleerue peceeleeRveer ³ee
veJeerve keÀe³eos DeeefCe megOeejCeeb®ee peesjoej efJejesOe kesÀuee. l³eecegUs vegkeÀmeeveoe³eer HeCe Je©ve cee$e
®eebieu³ee JeeìCeeN³ee DeMee megOeejCee efye´ìerMe mejkeÀejves Debceueele DeeCeu³ee.
 137
veJeerve MeeUe, meeHleeefnkesÀ, HegmlekesÀ, JeeHesÀJej ®eeueCeejer yeesì mesJee DeeefCe jsuJes mesJee ³eebgUs
cegbyeF& les keÀu³eeCe ceOeerue meJe& GHeveiejer efpeuns ³eebvee SkeÀ ®eebieues mJe©He ÒeeHle Peeues. HeCe ûeeceerCe
YeeieeceO³es cee$e efve<þtj, pegueceer peefceveoej DeeefCe o[HeMeener He×leerves keÀjJemegueer DeeefCe l³eekeÀjerlee
Demeuesues keÀe³eos ³ee meJee&cegUs l³eeb®es YeefJeleJ³e Deieoer jmeeleUeuee iesues. peefceve ner yeepeejeleerue Jemlet
þjueer DeeefCe ceefMeveJej yeveefJeuesu³ee efJeefJeOe Jemletb®eer Dee³eele Fbiueb[ntve DeeHeu³ee osMeele meg© kesÀueer.
l³eecegUs nmlekeÀues®ee J³eJemee³e mebHeg<ìele Deeuee. meJe& ûeeceerCe pevelee, MeslekeÀjer Flej nmlekeÀuee
J³eeJemeeef³ekeÀ ³eeb®ee efJekeÀeme lej veener®e HeCe jespe®³ee peieC³ee®eer meg×e cegeqMkeÀueer efvecee&Ce Peeueer.
l³eeb®³ee peefceveer, l³eeb®es Jeef[ueesHeeefpe&le J³eJemee³e ³eeJej l³eeb®es peieCes cegeqMkeÀue Peeues DeeefCe DeMee
ÒekeÀejs peiee³e®es Demesue lej DeeHeu³ee J³eJemee³eeJ³eefleefjkeÌle ogmejs keÀece Je jespeieej keÀjC³ee®eer iejpe
efvecee&Ce Peeueer. DeMee ÒekeÀejs ns ueeskeÀ DeeHeu³ee J³eJemee³eeHeemetve yeepetuee HesÀkeÀues iesues. p³eeb®ee
jespeieej veä Peeuee Demes ueeskeÀ Mesleer®eer ueeieJe[ keÀjC³eekeÀ[s JeUt ueeieues. melele iejeryeer, GHeemeceej
DeeefCe ®eueveer efHekeÀeb®eer ceeieCeer ³eecegUs l³eebvee efvejeMes®³ee KeeF&le ueesìu³eemeejKes Peeues. ûeeceerCe
ueeskeÀeb®es meMeðe yeb[ Peeu³eeveblejner MeslekeÀjer Jeiee&uee efMe#eerle Jeiee&keÀ[tve kegÀþu³eener ÒekeÀej®eer o³ee
eEkeÀJee ceole efceUt MekeÀueer veener. F.me.1857 ®es ceneve meMeðe yeb[ oeyeues iesues DeeefCe leer®e
Je<ee&vegJe<e& ®eeuele Demeuesueer Dev³ee³eer keÀe³e&He×leer efye´ìerMe efMeef#ele ueeskeÀebveer ®eeuet þsJeueer. l³eele
keÀesCeleener yeoue Peeuee veener. íesìs MelekeÀjer DeeefCe nmle J³eJemee³e keÀejeieerj ³eebvee DeeHeu³ee
peerJeveeb®³ee megj#es®eer mecem³ee Yes[meeJele®e jenerueer. ³ee yeb[eHeemetve keÀenerner HeÀe³eoe Peeuee veener.
Hejbleg l³eebvee jepekeÀl³ee¥keÀ[tve keÀener ceoleer®eer DeHes#ee keÀjC³ee®eer ÒesjCee efceUeueer.

ns meMeðe yeb[ o[Heues iesues DeeefCe jeceesMeer, efYeuue DeeefCe keÀesUer peceeleer®³ee yeb[e®ee efJe<e³e ne
keÀener meesHee efJe<e³e veJnlee. F.me.1860 DeeefCe 1870 ®³ee oMekeÀeleerue MeslekeÀN³eeb®es yeb[ HeÀej
ceesþîee ÒeceeCeele o[Heues iesues. cegbyeF& DeeefCe HegC³eeceO³es jenCeeje, efJekeÀmeerle Menjele Jee{Ceeje ceO³ece
Jeiee&ves meJee¥®es ue#e DeekeÀef<e&le kesÀues. l³eecegUs peieC³ee®ee veJee DeLe& veJee ceeie& ûeeceerCe Yeeieeleerue
ueeskeÀebvee keÀUt ueeieuee, mecepet ueeieuee. keÀener ieesäeRceO³es keÀener DeeoMe& J³eeqkeÌlelJes peer jeä^er³elJeeves
Òesefjle DeeefCe YeeJeHetCe& uesKeveelet meJee¥vee mecepeeJet Henele nesleer keÀer efye´ìerMe mejkeÀejuee Yeejlee®eer
Òee®eerve meceepeJ³eJemLee DeeefCe mebmke=Àleer ner Keeuemee keÀje³e®eer nesleer, leer GKe[tve ìekeÀe³e®eer nesleer.
DeMee pJeueble OeejCesletve yeb[e®es Òe³elve meg© Peeues Demes JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ ³eeb®es yeb[ ³ee®e
keÀejCeeJej DeeOeejuesues nesles.

12.2 HegC³eeleerue jeceesM³eeb®es yeb[ (F.me. 1826-29)

cejeþe Heesueerme ÒeMeemeveeceO³es Keeue®³ee mlejeJej Demeuesu³ee jeceesMeer peceeleer®³ee ueeskeÀeb®ee

KetHe GHe³eesie nesle neslee. F.me.1818 ceO³es cejeþîeeb®³ee Debeflece HejeYeJeeveblej cegbyeF& efJeYeeiee®³ee
efye´ìerMe mejkeÀejuee DeeHeu³ee Òeebleele l³eeb®es lJejerle DeeosMe keÀe{Ces HeÀej®e keÀþerCe nesle nesles DeeefCe
lesLeerue veJeerve mejkeÀej Heesueerme ÒeMeemevee ceO³es jeceesMeeRvee meeceeJetve IesC³eeme DemeceLe& nesles. HejerCeeceer
yesjespeieej HeCe meMeðe ceeCemes jeceesMeeRmenerle HesMeJ³eeb®³ee Mesleer efJeYeeieekeÀ[s HesÀkeÀueer iesueer. DeeHeu³eeuee
jespeieej osCeeN³ee keÀesCel³eener J³eeqkeÌle Je mebIeìveskeÀ[s ns ueeskeÀ pee³euee le³eej nesles Je ye´ìerMeeb®eer meÊee
GueLeJetve ìekeÀC³eeme ceole keÀjC³eeme le³eej nesles.

F.me.1825 ceO³es DeeefLe&keÀ ceboercegUs mLeeveerkeÀ HegCesjer mewv³eeceO³es og<keÀeU He[uee DeeefCe
mewefvekeÀeb®eer mebK³ee keÀceer nesT ueeieueer. l³ee®ee jeceesMeeRJej ogozJeer HejerCeece Peeuee. cnCetve Gceepeer
 138
veeF&keÀ ³eeb®³ee vesle=ÊJeeKeeueer les DeeefCe l³eeb®es menkeÀejer yeeHet eE$eyekeÀpeer meeJeble yeb[ keÀjC³eeme Òesefjle
Peeues. l³eeb®³eeJej nÎHeejer®eer JesU Deeueer. F.me.1826 les 1829 ³ee ojc³eeve leesjCee efkeÀuu³ee®³ee
meYeesJeleeue®³ee l³eeb®³eeHewkeÀer DeveskeÀeb®es iegvns ceeHeÀ keÀªve l³eebvee peefceveer keÀmeC³eeme efou³ee iesu³ee Je
l³eeb®eer Heesefueme cnCetve vesceCetkeÀner kesÀueer iesueer. Hejbleg efye´ìerMeebveer l³eeb®es yeb[ o[Heues. Heg{s Depegvener
cee$e jeceesM³eebveer DeOetveceOetve meeJekeÀej Je og<ì DeefOekeÀeN³eebJej nuues ®eeuet®e þsJeues.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) HegC³eeceOeerue jeceesMeeR®³ee yeb[e®eer keÀejCes efJe<eo keÀje.

12.3 efYeuueeb®es yeb[

efYeuue ns KeeveosMeceO³es meJee&le peemle nesles. GÊej DeeefCe oef#eCe keÀ[erue meJe& HeJe&lee®eer
Heþejeb®eer efveiejeCeer les keÀjerle Demele. osMeekeÀ[erue yeepetme les Mesleer keÀ©ve MeebleHeCes DeeHeuee
GojefveJee&n keÀjerle Demele. lemes®e l³eeb®³ee ceeuekeÀer®³ee peefceveer IesTve jenle Demele. lejerner Hene[er
efJeYeeieele Mespeejerue ieeJeebleerue OeefvekeÀ meeJekeÀejebvee uegìtve DeeHeuee efveJee&n les keÀjerle Demele. cejeþe
DeeefCe l³eeb®³ee yejesyej Demeuesues Flej og<keÀeUûemle (F.me.1802-04) ³eeb®³ee keÀ[tve l³eeb®eer
GHeemeceej nesle Demes. ¿ee meJe& keÀejCeecegUs KeeveosMe®eer HeefjefmLeleer DeefleMe³e efyekeÀì Peeueer, DejepekeÀ
ceepeues. efYeuue ueeskeÀebveer efpeLes l³eebvee megjef#elelee veJnleer l³eebveer DeeHeu³ee peceeleer®³ee cegK³e
ceeCemee®³ee vesle=ÊJeeKeeueer keÀener vee keÀener keÀejJee³ee meg© kesÀu³ee, jesiejeF& Hemejueer DeeefCe mJeYeeJeeves
cegU®es leeHeì Demeuesues ns ueeskeÀ DeeHeu³ee®e neleeveer DeeHeues peerJeve Oeeske̳eele DeeCet ueeieues.
F.me.1818 ®³ee megceejeme meneefpekeÀ®e ³ee DejepekeÀecegUs KeeveosMe YeeieeJejerue efye´ìerMeeb®ee leeyee
[UceUerle Peeuee lesLeerue J³eJemee³e Jee{efJeCes DeMeke̳e Peeues. meeleHeg[e ns efYeuue ueeskeÀeb®es
GÊejskeÀ[erue cenÊJee®es mLeeve nesles DeeefCe meeleceeUe DeeefCe DeeEpeþe ner oef#eCeskeÀ[erue mLeeves nesle.
FLes efYeuueeb®³ee megmLeeefHele DeMee 32 vesl³eeb®³ee ìesȳee nesl³ee.

F.me.1817 ceO³es KeeveosMeele efYeuueeb®es yeb[ pes yengOee $³ebyekeÀpeercegUs ®esleefJeues nesles, les yeb[
$³ebyekeÀpeer þeCes efkeÀuu³eeletve efvemeìuee lesJne HeÀesue iesues. keÀejCe l³eeJesUsuee ogmeN³ee yeepeerjeJe
HesMeJ³eeJej $³ebyekeÀpeer Heemetve l³eebvee megj#ee efceUefJeC³eemeeþer l³eeuee HekeÀ[tve DeìkeÀ keÀjeJeer
³eekeÀjerlee efye´ìerMeebveer oyeeJe DeeCeuee neslee. efYeuue efye´ìerMeeb®³ee keÀejJee³ee LeebyeefJeC³eekeÀjerlee
l³eeb®³eeefJe©× yeb[ keÀjC³ee®es Òe³elve keÀ© ueeieues. l³eeb®ee ne yeb[e®ee Ye[keÀe De®eevekeÀ Jee{uee DeeefCe
l³eecegUs JeeoUer HejereqmLeleer efvecee&Ce Peeueer. Sme.yeer.®eewOejer ³eeb®³ee cnCeC³eevegmeej ¿ee yeb[eves
osMeeleerue JeeleeJejCe {JeUtve keÀe{ues. cegbyeF& mejkeÀejves l³eeb®³ee efJejesOeele l³eeb®³ee keÀejJee³ee
LeebyeefJeC³eekeÀjerlee ue<keÀjekeÀ[tve GHee³e keÀjC³ee®es leb$e DeJeuebyeues DeeefCe l³ee®eyejesyej keÀe³eÐeevegmeej
keÀejJeeF& kesÀueer.
 139
l³ee ®eeuet Je<ee&le meJe& yeepetves efYeuueeb®³ee yeb[euee cees[tve keÀe{ues DeeefCe Deepeyeepet®³ee
Heþeje®ee veeMe kesÀuee l³eevee oeyetve ìekeÀC³eemeeþer efJeefJeOe efþkeÀeCeer otle HeeþefJeues. lejer l³eeb®ee $eeme
F.me.1831 He³e¥le meg©®e jeneruee. pejer ue<keÀjer MekeÌleer®ee JeeHej mejkeÀejves kesÀuee lejerner ne $eeme
meg©®e jeneruee. efYeuueeb®ee $eeme nesT ve³es cnCetve efye´ìerMe mejkeÀej oesvner yeepet®³ee keÀejJee³ee keÀjle
Demele cnCepes®e l³eebvee nJeer Demeuesueer ieesä keÀje³euee Yeeie Hee[Ces, l³eekeÀjerlee l³eeb®es ceve JeUefJeCes
p³eeceO³es efye´ìerMe HetJeeaHeemetve JeekedÀyeieej nesles. les®e leb$e JeeHe©ve l³eebveer efYeuueeb®³ee keÀejJee³ee Je yeb[
cees[tve keÀe{C³eele DeeefCe l³eebvee MeebleHeCes Mesleer®eer ueeieJe[ keÀjC³eeme ÒeJe=Êe kesÀues nesles. F.me.1846
ceO³es ceeJeȳeebceO³es efYeuueeb®³ee efJeYeeieeleerue l³eeb®es yeb[ Hegvne SkeÀoe cees[tve keÀe{ues. peJeU-peJeU
25 Je<ex efye´ìerMeebyejesyej Peie[u³eecegUs ne keÀeU l³eebvee KetHe ceneieele He[uee. l³eeb®³eeleerue HeÀkeÌle vesles
ceb[Uer®e ceejueer iesueer Demes veener lej l³eeb®³eeleerue yejer®e Flejner ceeCemes ceejueer iesueer DeeefCe l³eeb®³ee
veJeerve vesl³eeyejesyej kesÀuesues keÀjej, yeesueCeer þjeJe DeeHeesDeeHe®e mebHeg<ìele Deeues.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) KeeveosMeeleerue efYeuueeb®³ee yeb[eyeÎue ceeefnleer Ðee.

12.4 keÀesUer peceeleer®es yeb[

keÀesUer ns efYeuueeb®es Mespeejer nesles DeeefCe les osMee®³ee þeCes efpeune, me¿eeêerJej DeeefCe l³ee®³ee
Hee³eL³eeMeer oesvnerkeÀ[s jenle nesles. keÀ®í®³ee meercesHeemetve Heef½ece IeeìeHe³e¥le les l³ee Yeeieele Hemejuesues
nesles. les mJeYeeJeeves obiesKeesj eEkeÀJee yeb[Keesj Demes nesles. F.me. 1824 ceO³es keÀesȳeebveer DeefleMe³e
Ye³eevekeÀ Demes yeb[ HegkeÀejues nesles. peeUHeesU, uegìeuegì keÀjerle ieeJeeieeJeeletve ye[esoîeeHe³e¥le ns yeb[
Hemejues nesles. HeCe l³eeb®³ee DeeleleeF&HeCee®³ee ke=Àl³eeuee oeyetve ìekeÀC³eemeeþer HeÀkeÌle MekeÌleer®ee JeeHej
Hetjsmee neslee. F.me.1828 ceO³es l³eeb®³eeleerue yejs®e peCeevee efye´ìerMeebveer efkeÀuuee Keeueer keÀjleevee
veeskeÀjerletve keÀe{tve ìekeÀues. l³eecegUs iejeryeer, GHeemeceej l³eeb®³ee Dee³eg<³eele ³esT ueeieueer.
meeleeN³eeceOeerue jeceesMeeR®³ee ³eMemJeer yeb[eves Òesjerle Peeuesu³ee keÀesȳeebveer jecepeer Yegiesefj³ee ³eeb®³ee
vesle=ÊJeeKeeueer F.me.1828 ceO³es Hegvne yeb[ kesÀues. jecepeer Yegiesefj³ee ne keÀesUer DeefOekeÀejer neslee p³eeves
HeVeeme ©He³es mLeefieleer®³ee mejkeÀejer DeeosMee efJe©× mebj#eCeeLe& jepeerveecee efouee neslee. ³ee yeb[e®eer
leerJe´lee keÀceer keÀjC³eemeeþer, l³eebvee l³eeletve yeensj keÀe{C³eemeeþer, l³eeb®³ee keÀejJee³ee LeebyeefJeC³eemeeþer
efye´ìerMeebveer keÀeskeÀCe DeeefCe me¿eeêerle Demes yejs®e Heesueermeer ieì lewveele kesÀues.keÀesȳeebveer mJele:uee ³ee
meJe& ieesäerJe©ve Demes efme× kesÀues keÀer les efye´ìerMe mejkeÀej®³ee ieȳeeleerue keÀeìe Deensle. efye´ìerMe
mejkeÀejner l³eeb®³ee F.me.1839 ceOeu³ee efYeleeroe³ekeÀ yeb[ p³eeceO³es me¿eeêer®³ee KetHe ieeJeeb®eer
peeUHeesU nesTve vegkeÀmeeve Peeues nesles. les [eWiejeJejerue Flej yeb[KeesjebceO³es meeceerue Peeues. ¿ee
meJee¥letve Deej.meer. cegPegceoej DeeefCe Sme. yeer. ®eewOejer ³ee oesIeebveer Demes veceto kesÀues keÀer leerve ye´eïeCe
cnCepes YeeT Kejs, ef®eceCeepeer peeOeJe DeeefCe veevee OejYejs ³eebveer keÀener jepekeÀer³e nsletves keÀesȳeebvee
DeeÞe³e efouee DeeefCe l³eebvee yeb[eme Òesefjle kesÀues. cegpegceoej ³eeb®³ee celes, HesMeJ³eebvee Hegve:ÒemLeeefHele
 140
keÀjC³eemeeþer l³eeb®eer leekeÀo, keÀece Hegjsmes nesles. keÀejCe HegC³eeleerue mewefvekeÀeb®eer MekeÌleer lesLetve keÀceer
Peeueer nesleer. yeb[ecegUs mejkeÀej®ee leeyee HesMeJ³eeb®³ee veeJeeves efye´ìerMeebvee osCes ie=nerle nesles. HeCe efye´ìerMe
®eHeUlesves Jeeieues DeeefCe l³eeb®eer ³eesi³e ®eeue ³eecegUs ns mebkeÀì ìUues. efye´ìerMeebveer DeeHeu³ee mewv³eeÜejs
keÀesUer ueeskeÀebJej nuuee kesÀuee. l³eebHewkeÀer ®eesHeVe peCeebvee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee DeejesHeebKeeueer DeìkeÀ
keÀjC³eele Deeueer. keÀeneRvee HeÀemeeJej ®e{efJeC³eele Deeues. Deieoer ye´eïeCeebveener mees[ues veener. l³eeHewkeÀer
SkeÀe®es veeJe nesles jece®ebê ieCesMe ieesjs.

keÀesUer ueeskeÀ meg×e menpelesves nej ceeveCeejs veJnles. l³eebveer F.me.1844 ceO³es yeb[ HegkeÀejues.
l³eeb®es vesles ¿ee JesUsme nesles, jeIeg yeebiejerr³ee Je yeeHet yeebiejer³ee. l³eebveer HegC³ee®³ee GÊej Heef½ece
efoMeskeÀ[erue ûeeceerCe Yeeieeleerue cegK³e þeC³eeHeemetve meg©Jeele keÀ©ve. veeefMekeÀ, Denceoveiej ³esLes
uegìceejerme meg©Jeele kesÀueer. Heg{®³ee Je<eea keÀesȳeeb®es yeb[ Hegjboj Je meeleeN³eeHe³e¥le Hemejues. HeefjefmLeleer
Deieoer neleeyeensj iesueer nesleer. DeKesj mewefvekeÀeb®³ee ceoleerves HeefjefmLeleer Deeìeske̳eele DeeCeC³eele
Deeueer. yeeHet yeebiejer³ee meeHe[uee Hejbleg jIeg yeebiejer³ee Heesefuemeeb®eer vepej ®egkeÀJetve HeUtve iesuee. l³eeb®es
peveles®³ee ceveeJej jep³e nesles DeeefCe HegCes Je þeCes ieeJeebletve pees keÀeUe yeepeej nesle Demes, l³eeJej lees
iegpejeCe keÀjerle Demes. MesJeìer 2 peevesJeejer, 1848 ceO³es lees meeHe[uee Je l³eeuee HeÀemeeJej osC³eele
Deeues. F.me.1850 He³e¥le keÀesȳee®es yeb[ cees[tve keÀe{C³eele Deeues.

³esLes veceto keÀjC³eemeejKes Deens keÀer, F.me.1845 ceOeerue keÀesUer yeb[e®³ee JesUsme Gceepeer pees
F.me.1825 ceO³es jeceesMeer yeb[e®ee veslee neslee lees megodOee Hegjboj ³esLes keÀesȳeeb®³ee DejepekeÀ
keÀejJee³eebmeeþer ³esTve efceUeuee neslee. veblej F.me.1873 ceO³es nesv³ee, SkeÀ DeefleMe³e ÒeYeeJeMeeueer
keÀesUer, p³eebveer SkeÀ ÒeefMeef#ele ìesUer yeveJetve HegC³ee®³ee GÊej-Heef½ece Yeeieeleerue Deveg³ee³eevee ieesUe
keÀ©ve Hene[er Yeeieeleerue peceeleerleerue ueeskeÀebvee HeÀmeJetve, iegvnsieejer peieleele {keÀueCeeN³ee
meeJekeÀejebJej Dee¬eÀcekeÀ nuues keÀjC³ee®eer ceesnerce®e G®eueueer. pejer F.me.1875 ceO³es nesv³ee
HekeÀ[uee iesuee lejer ¬eÀebleer®es Jeejs keÀesȳeebHeemetve MeebleleeefÒe³e IeeìeJejerue kegÀCeyeer meceepeeHe³e¥le
Hemejues. ces les petve 1875 ceO³es SkeÀ [Peve Hes#ee peemle nuues, yeb[KeesjebkeÀ[tve meeJekeÀejebJej Peeues.
MesJeìer keÀe³eoe Je megJ³eJemLee mLeeefHele keÀjC³eemeeþer mejkeÀejuee ue<keÀjeuee Hee®eejCe keÀjeJes ueeieues.

Hejbleg F.me.1879 ceOeerue, HeÀ[ke̳eeb®es yeb[ Ie[tve Deeues. HegC³ee®³ee Deepetyeepetleerue Yeeieeleerue
Meeblelee Depetvener oesve ieìebcegUs efyeIe[ueer. SkeÀ ieì neslee keÀesȳeeb®ee DeeefCe ogmeje neslee jeceesM³eeb®ee.
SkeÀesCemeeþHes#ee peemle ojes[s ¿ee oesve ieìebveer ìekeÀues nesles. Heesefueme Je ue<keÀjebvee ¿ee ieìeb®³ee
DelesefjkeÀer keÀejJee³ee cees[erle keÀe{C³eemeeþer HeÀej keÀmeesMeerves Òe³elve keÀjeJes ueeieues.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) keÀesUer ueeskeÀebveer keÀMeeÒekeÀejs yeb[ kesÀues?
 141

12.5 F.me.1857 ®³ee GþeJeeleerue ceneje<ì^

F.me.1857 ceO³es GÊej Yeejleele ceneve ¬eÀebleer®es He[Iece Jeepet ueeieues, pes ceesþîee
ÒeceeCeeJej peveles®es yeb[ nesles. l³eecegUs efye´ìerMeeb®³ee Hee³eeKeeue®eer peefceve mejkeÀueer.DeefOekeÀejeb®eer
yeoueeyeoue nesTve, F&mì Fb[er³ee kebÀHeveerkeÀ[tve DeefOekeÀej keÀe{tve IesTve efye´ìve®³ee jepeIejeC³eeuee
osC³eele Deeues. F.me.1857 les 58 ®³ee GþeJee®³ee keÀeueeJeOeerceO³es cenejeä^ cee$e Meeble jeneruee.
HeÀkeÌle HegCes Je Deepetyeepet®ee keÀener Yeeie mees[lee, Flej cenejeä^ Meeble neslee ns cegbyeF&®³ee DeeefLe&keÀ
ÒeieleerJe©ve keÀUles. keÀejCe cegbyeF&leerue Jee{l³ee J³eeHeejer Ie[ecees[er, Heeef½eceel³eeb®ee ÒeYeeJe Je efMeef#ele
J³ekeÌleerceO³es efye´ìerMe mejkeÀej efJe<e³eer Demeuesuee Deeoj F. keÀejCe HesMeJ³eeb®³ee DeveeieeWoer
jep³ekeÀejYeejeHes#ee efye´ìerMeeb®es efMemleefÒe³e jepekeÀejCe l³eebvee peemle Hemeble nesles.

DeeHeCe DeeOeer®e Heeefnu³eeÒeceeCes, peebYeskeÀj, ueeskeÀefnleJeeoer, ieesHeeU njer osMecegKe, p³eeseflejeJe

HegÀues, oeoeYeeF& veewjespeer, Deej.peer Yeb[ejkeÀj Je Sce.peer. jeve[s ¿ee J³ekeÌleer, ef¸e½eve efceMeveN³eeveer
peer eEnot Oecee&Jej efìkeÀe kesÀueer nesleer l³ee GÊeje oeKeue meeceeefpekeÀ keÀe³ee&le iegbleu³ee nesl³ee. DeLee&le
keÀener J³ekeÌleer Goe. Deelceejece Heeb[gjbie leKe&[keÀj DeefleMe³e efye´ìerMe efJejesOeer nesles. Hejbleg cegbyeF&ves lemes
Henelee efye´ìerMe jepeJeìeruee SkeÀefoueeves eqmJekeÀejues nesles. Kejs Henelee ceesþîee ÒeceeCeeJej megefMeef#ele
ngMeej le©Ce, J³eeHeejer Jeie& Je veeceJeble Heg{ejer ns cegbyeF& mejkeÀej yejesyej mecevJe³e meeOetve efJeefJeOe
HeeleU³eebJej keÀece keÀjerle nesles. lemes®e l³eeb®es meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ DeHes#ee lemes®e
meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e efJe®eej ³eecegUs DeveskeÀ ieì mecetn Goe. Mesþpeer ueeskeÀ DeeefCe yegef×peerJeer le©Ce
SkeÀ$e ³esTve F.me.1852 ceO³es l³eebveer yee@cyes DemeesefMeSMeve mLeeHeve kesÀueer.

Hejbleg HegCes Je cenejeä^eleerue Debleie&le Yeeieeves SkeÀ JesieUs®e ef®e$e oeKeefJeues. cegbyeF& SkeÀ J³eeHeejer
keWÀê cnCetve efJekeÀefmele nesle nesles. Hejbleg HegCes ns cejeþîeeb®es Menj nesles. Sme.Deej.cesnjes$ee efuenerleele,
``efye´ìerMeebvee meieȳeele peemle efYeleer cejeþîeeb®eer Jeeìle nesleer.'' cejeþe ns DeefleMe³e mJeeefYeceeveer Je
osMe Òesceer Je=Êeer®es nesles. efMeJeepeer cenejepeeb®³ee Meew³ee&®³ee keÀLee Je cejeþîeeb®ee Fefleneme, Depetvener
l³eeb®³ee ceveele leepee neslee. lemes®e DeveskeÀ HeejbHeeefjkeÀ ye´eïeCe Je HeeM®eel³e efMeef#ele ueeskeÀ efye´ìerMe
HegC³eele keÀmes efmLejeJeues les efJeme© MekeÀues veJnles. efye´ìerMeebkeÀ[s mebMe³ee®³ee vepejsletve®e yeefIeleues
pee³e®es. yee@cyes ìeF&cme Je mì@C[[&ceO³es efuenues nesles (17 Dee@keÌìesyej F.me.1860) :

``HegCes ns cejeþîeeb®es, osMe Òescee®es keWÀê DeeefCe ye´eïeCeeb®es ÒeYeeJe #es$e nesles. cejeþe-ye´eïeCe
cnCepes ef®elHeeJeve p³eebveer HegC³eeJej jep³e kesÀues. efye´ìerMeebvee les HeÀej cenÊJeebkeÀe#eer, celeueyeer DeeefCe
efye´ìerMe jepeJeìermeeþer OeeskeÀeoe³ekeÀ Jeeìle.'' mej efj®e[& ìWHeue, cegbyeF&®ee ieJnve&j, ³eeves 1879
ceO³es DeMee ÒekeÀejs le¬eÀej kesÀueer, ’Yeejleeleerue, jeä^er³e Je jepekeÀer³e cenÊJeekeÀeb#ee SJe{er melel³eHetCe&
Je peepJeu³e Deens keÀer efle®es oceve keÀjCes Del³eble keÀþerCe Deens. Heef½ece Yeejleeleerue ye´eïeCeeb®es
meceeOeeve keÀjCes lej l³eentvener keÀþerCe.''

meneefpekeÀ®e, `ceneve yeb[e®ee' Òeeflemeeo cegbyeF& Je HegC³ee®ee JesieJesieUe neslee. lejer efye´ìerMeeb®ee
oesvner Menjele eEnot vesl³eebJej mebMe³e neslee. F.me.1857 ceO³es, cegbyeF&leerue meeJe&peefvekeÀ peerJeveeJej
GÊejsleerue GþeJeeves KeUyeU ceepeueer. keÀejCe Dee@keÌìesyejceO³es DeMeer DeHeÀJee Hemejueer keÀer peieVeeLe
MebkeÀj Mesþ Je YeeT oepeer ns peveles®es efoHemlebYe Deensle, l³eebveer efye´ìerMeeb®es mejkeÀej GueLeJetve
ueeJeC³ee®ee keÀì kesÀuee Deens. lejerner l³ee DeMeeble efoJemeele, cegbyeF& Menj Meeble jenerues DeeefCe yee@cyes
 142
DemeesefMeSMeveves GÊejs®es yeb[ Meeble nesF&He³e¥le, mJele:®es keÀe³e&Jeener LeebyeJeueer. De®eevekeÀ cegbyeF&leerue
efye´ìerMeebveer Menjeleerue cegefmuece vesl³eeb®eer ceole IesTve GÊejskeÀ[erue yeb[ele pes cegeqmuece meeefceue nesles,
l³eebvee Meeble keÀjC³ee®es Òe³elve kesÀues.

cegbyeF&leerue DeBiuees Fb[er³eve Je=ÊeHe$eeves yeb[eJej leerJe´ ìerkeÀe kesÀueer. Goe. [e@. pee@pe& yegFmì,
yee@cyes ìeF&cme®ee mebHeeokeÀ cnCelees. ``GþeJeeceOeerue jkeÌleHeele Heeefnu³eeme Yeejleer³eebveemeg×e lemes®e
Òel³egÊej efoues peeJes.''

Yeejleer³eebefJe©×®³ee ¿ee ìerkesÀmeboYee&le mejkeÀejves yegF&mì efJejesOeer keÀesCeleerner keÀejJeeF& kesÀueer

veener.

leLeeefHe, Flej cegbyeF&®³ee DeeIee[er®³ee iegpejeLeer HesHejceO³es Goe. yee@cyes mecee®eej, peeces-
peceMeso, jemle ieesHeÌleej F. veer. Yeejleer³eebJej pees Fbûepeer Òesmeves nuuee kesÀuee neslee l³eeme me[slees[
GÊej efoues. yee@cyes ìeF&cme®es YeeieOeejkeÀ Þeer. veewjespeer HeÀjogvepeeRveer, mebHeeokeÀeJej keÀejJeeF& keÀje,
Demee DeeosMe efouee. l³eeveblej yegF&mì ³eebvee DeMeer nceer osC³eeme meebefieleues keÀer, l³eeb®³ee uesKeCeer®ee
peesj les meewc³e keÀjleerue.Hejbleg, l³eebveer ³eeme vekeÀej efou³eeJej l³eebvee keÀe{tve ìekeÀC³eele Deeues. yegF&mì
veblej jesyeì& veeF&ì Deeues. l³eebveer yee@cyes ìeF&cmeuee DeBiuees Fbef[Deve HesHej ceO³es ©Heeblej keÀ©ve
Yeejleer³eeb®³ee efnleemeeþer JeeHejues.

oef#eCesle, efpeLes ceO³e Yeejleele GmeUuesu³ee yeb[e®eer ueeieCe Peeueer nesleer ceesþîee ÒeceeCeeJej
Demeblees<e KeoKeole neslee leeje®ebo cnCeleele, ``mJeeleb$³ee®ee veeMe, HesMeJee jep³e veeceMes<e, HegC³ee®es
DeJecetu³eve pes cejeþîeeb®es cenÊJee®es þeCes nesles, ns meJe& ueeskeÀeb®³ee ceveele meuele nesles.... Fveece
keÀefceMeve keÀe{tve IesTve, ceesþîee ÒeceeCeeJej efHe{erpeele Fmìsì peHle keÀjC³eele Deeueer, lemes®e oÊekeÀ
Jeejmee veecebpetj, lemes®e veeveemeensyeeb®es kegÀìgbye Je HeìJeOe&ve ³eeb®³ee keÀìg mebyebOeebcegUs, HeefjefmLeleer
DeefOeke˨e lebie Peeueer.

efye´ìerMeeb®es Yeejleer³e mewefvekeÀ Deefmejie[, yegNneCeHetj, Deewjbieeyeeo, yesUieeJe, keÀesuneHetj Je cegyebF&

³eebveer l³ee Yeeieeleerue Demeblegä cegeqmueceebvee yejesyej yeb[e®eer DeeKeCeer kesÀueer. jbiees yeeHegpeer iegHles pes
efMeJeepeer®³ee IejeC³eeleerue DeefleMe³e efveÿeJeeve Je Je=× veeskeÀj nesles l³eebveer keÀener cejeþe mejoej,
lemes®e jeceesMeer, ceebie Je keÀesUer meceepeeleerue keÀener efveJe[keÀ Jeerj ³eebvee IesTve, efye´ìerMeeb®es jep³e
GueLetve, Meent, ÒeleeHeeEmen®ee cegueiee ³eebme í$eHeleer®³ee ieeoerJej yemeefJeC³ee®ee cevemegyee Òel³e#eele
GlejC³ee®eer ³eespevee DeeKeueer. cenejeä^e®³ee DeveskeÀ Yeeieeleerue ÒecegKeebveer ceoleer®eer DeeMJeemeves efoueer.
Hejbleg, ne cevemegyee Òel³e#eele GlejC³eeHetJeea®e efJeéeemeIeele Peeuee. efye´ìerMeebveer DeefleMe³e Jesieeves HeeJeues
ìeketÀve, keÀìkeÀl³ee¥vee ³ecemeoveeme HeeþefJeues.

keÀesuneHetj, yesUieeJe Je OeejJee[ ³esLes ¬eÀebleerkeÀejkeÀeb®es Jeejs pevelesceO³es Iegcet ueeieues Je Yeejleer³e
mewefvekeÀebceO³es yeb[e®eer ue#eCes efomet ueeieueer. l³eele®e veeveemeensyeeb®es keÀeveHetj ³esLeerue yeb[eves l³eebvee
DeefOekeÀ®e mHetÀjCe ®e{ues DeeefCe l³eebveer GÊejskeÀ[erue ¬eÀebleerkeÀejkeÀebMeer mecevJe³e meeOetve, SkeÀef$eleHeCes,
SkeÀe®eJesUme yeb[ HegkeÀejC³ee®es þjefJeues. ³ee®e Demeblegä cejeþe mejoejeb®ee De¢M³e Heeþeryeeb neslee
DeeefCe cegeqmueceebveer GIe[HeCeeves HeeþeRyee efouee neslee. l³eeÒeceeCes 31 peguew, 1857 ceO³es keÀeveHetj ceO³es
yeb[ GmeUues. mewefvekeÀebveer keÀesuneHetj keÀeyeerpe keÀjC³ee®ee oesveoe Òe³elve kesÀuee Hejbleg lees Òe³elve
 143
HeÀmeuee. keÀesuneHetj®³ee yeb[eves DeefOekeÀ®e Gûe ©He OeejCe kesÀues Je meeceev³epeveleener efye´ìerMeeb®³ee
efJe©× ¿ee yeb[ele Glejueer.

Dee@keÌìesyej 1857 jespeer ¬eÀebleerkeÀejkeÀebveer keÀeveHetj®³ee Menjele ÒeJesMe kesÀuee, les Menj
yeUkeÀeJeues Je Menje®es ojJeepes yebo kesÀues. Hejbleg, efye´ìerMe mewv³e Je l³eeb®³ee yebogkeÀebcegUs, l³eebveer
¬eÀebleerkeÀejkeÀebvee veeceesnjce keÀ©ve, Menj Hejle efceUefJeues Je jepee®³ee ceneuener leey³eele Iesleuee. SkeÀe
efoJemeele íÊeerme ¬eÀebleerkeÀejkeÀebvee þej ceejC³eele Deeues.

oef#eCe cejeþe Òeebleeleerue ueeskeÀ, Fveece keÀefceMeve Debleie&le peer peefceve peHle Peeueer nesleer,
l³eecegUs iebYeerj Peeues nesles. ¿ee Demeblees<eeceeies veeveemeensyeeb®ee nele Demeu³ee®ee mebMe³e neslee.
efye´ìerMee®³ee efJe©× Ieeìe®³ee Jej Je Keeueer oesvner Yeeieele ÒeeflekeÀej Peeuee. vejiegbo (oef#eCe cejeþe
osMeeleerue SkeÀ íesìerMeer peeiee) ®³ee ÒecegKeeves efye´ìerMeeb®³ee jep³e Keeuemee keÀjC³ee®³ee OeesjCee
efJejesOeele Je Fveece keÀefceMeve®³ee efJejesOeele MesJeì®eer jkeÌlejbefpele efJejesOe kesÀuee.

vejiegbo®es ÒecegKe yeeyeemeensye, ³eebveer 27 ces 1858 ceO³es ³eg× Ieesef<ele kesÀues l³eecegUs oef#eCe
cejeþe osMee®ess, jkeÌle KeJeUues. Hejbleg ¬eÀeleerkeÀejkeÀeb®es efye´ìerMeebveer neue kesÀues. MesJeìer les 11 petve
1858 l³eebvee þej keÀjC³eele Deeues.

DeMee ÒekeÀejs efye´ìerMeebveer cenejeä^e®³ee keÀener Yeeieeleerue yeb[ cees[tve keÀe{ues. cenejeä^eleerue
ueeskeÀebceO³es SkeÀpetìerves keÀece keÀjC³ee®eer He×le vemeu³eeves ns Meke̳e Peeues. DeMee ÒekeÀejs oef#eCe
cenejeä^eleerue ye[b ns F.me.1857®³ee ceneve yeb[e®es ns uenevemes ÒekeÀjCe þjues. cenejeä^eleerue yeb[s
ner ÒeecegK³eeves peefceveer peHle Peeuesues peefceveoej, Demeblegä cejeþe mejoejJe keÀener GÊej Yeejleer³e
efMeHeeF& ³eeb®³eeHegjles®e ce³ee&oerle nesles. leeje®ebo cnCeleele, ``F.me.1857-58 ceO³es cejeþe Je cenej
Je HetJex®es mewefvekeÀ ³eeb®³eele HeÀej®e keÀceer mebyebOe nesles. lemes®e efye´ìerMeebveer Iesleuesueer o#elee Je [eJeHes®e
³eecegUs ns yeb[ DeefOekeÀ HemejC³eeHetJeea®e MeceJeues.''

Jeerj meeJejkeÀj ns cegbyeF&®ee ieJnve&j uee@[& SequHeÀvmìveuee ns yeb[ cees[tve keÀe{C³ee®es Þes³e osleele
Je efuenerleele, ``efMeHee³eeb®es Henerues OeesjCe Demes nesles keÀer cegbyeF& ceO³es ÒeLece yeb[ Ie[Jetve DeeCee³e®es Je
veblej HegC³ee®³ee efoMesves ketÀ®e keÀjeJe³ee®es. HegCes keÀeyeerpe keÀªve, cejeþe jep³ee®ee PeW[e efleLes
HeÀ[keÀeJee³e®ee DeeefCe veeveemeensyeebvee HesMeJee cnCetve Ieesef<ele keÀjeJe³ee®es. Hejbleg ns meJe& mel³eele
GlejC³eeHetJeea®e, HeÀe@jsmì ÒecegKe Heesefueme DeefOekeÀejer ³eeves ne keÀì GOeUtve ueeJeuee.''

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) vejiegbo GþeJeeefJe<e³eer ceeefnleer efuene.
 144

12.6 JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ ³eeb®ee GþeJe

JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ ns ceneve ¬eÀebleerkeÀejer nesles. efye´ìerMeeb®³ee keÀ®eeìîeeletve ceneje<ì^euee

cegkeÌle keÀjC³ee®eer, l³eeb®eer peepJeu³e F®íe nesleer. l³eemeeþer l³eebveer mJele:®es YeefJeleJ³e Je Dee³eg<³e oesvner
HeCeeuee ueeJeues. Jner. Sme. peesMeer cnCeleele, ``HeÀ[kesÀbveer Demes keÀe³e& G®eueues keÀer, HejkeÀer³eeb®³ee
peesKe[eletve mebIeìveelcekeÀ Je ¬eÀebleer®³ee ceeiee&ves mJeeleb$³e efceUefJeCes.'' ve.ef®e. kesÀUkeÀj cnCeleele,
``veeveemeensye HesMeJ³eebveblej kesÀJeU HeÀ[keWÀ®³eecegUs, efye´ìerMeeb®³ee Ëo³eele Yeerleerves Iej kesÀues nesles.''
l³eebveer Del³eble SkeÀ$eerleHeCeeves efye´ìerMeeb®es jep³e GueLetve ueeJeC³ee®ee efJe[e G®eueuee.

F.me.1845 ceO³es kegÀueeyee leeuegke̳eele SkeÀe iejerye ef®elHeeJeve kegÀìgbyeele l³eeb®³ee pevce Peeuee
neslee. HeÀ[keWÀvee HeÀej efMe#eCe Ieslee Deeues veener. F.me.1863 ceO³es l³eebveer ue<keÀjer DeLe& efJeYeeie,
cegbyeF& mejkeÀej ³esLes veeskeÀjer HelkeÀjueer DeeefCe Heg{erue HebOeje Je<ex mesJesle jenerues. l³eeb®³ee
®eefj$ekeÀejevegmeej, F.me.1869 ceO³es, l³eeb®³ee Deepeejer DeeF&me YesìC³eemeeþer megÆer ve osCeeN³ee
l³ee®³ee Jejerÿ DeefOekeÀeN³eebcegUs efye´ìerMe mejkeÀejefJe<e³eer Del³eble Ie=Cee l³eeb®³ee ceveele efvecee&Ce Peeueer.
F.me.1876-77 ®³ee Ye³eevekeÀ og<keÀeUecegUs Heef½ece Yeejleele neueeKeer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce
Peeueer. l³eebme l³eebveer efye´ìerMeebvee oes<eer þjefJeues. oKKeve®³ee yeouel³ee jepekeÀer³e ceb®eeJej
F.me.1870 veblej HegCes meeJe&peefvekeÀ meYes®es Sce.peer. jeve[s Je ieCesMe JeemegosJe peesMeer p³eebvee ueeskeÀ
Òesceeves `meeJe&peefvekeÀ keÀekeÀe' cnCee³e®es, ³eeb®³ee ®eUJeUerves l³eeb®³ee ¬eÀebleerkeÀejer ceveele DeefOekeÀ®e
OeieOeie efvecee&Ce Peeueer. jeve[Wvee Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ efHeUJeCegkeÀeryeeyele efye´ìerMeeb®eer DeefleMe³e ®eer[
nesleer. ³ee keÀejCeeves l³eeb®es Deeboesuevener leerJe´ Peeues.

meeJe&peefvekeÀ keÀekeÀebveer peevesJeejer 1871 ceO³es peenerj MeHeLe IesTve keÀHe[îeebmekeÀì mJeosMeer
Jemleg®e, JeeHeje³e®³ee Demes DeeJeenve pevelesuee kesÀues. ³ee keÀejCeeves ÒeYeeefJele nesTve HeÀ[keWÀveer HejosMeer
Jemletb®ee l³eeie kesÀuee. lemes®e Sske̳eJeefOe&veer ³ee ceneje<ì^er³e ueeskeÀebceO³es SkeÀermeeþer efvecee&Ce Peeuesu³ee
mebmLes®ee mJeosMeer®ee HegjmkeÀej keÀjC³eemeeþer Je l³eeefveefceÊeeves jeä^Jeeoeme G®euetve OejC³eemeeþer
l³eebveer HegjmkeÀej kesÀuee. 28 petve 1879 ceO³es, yee@cyes ie@Pesì®ee DebkeÀ efueefnlees keÀer, HegC³eeceO³es SkeÀ
Jeie& ye´eïeCeeb®ee Demee neslee keÀer HeÀkeÌle osMeer Jemlet Kejsoer keÀje³e®³ee JeeHeje³e®³ee DeMeer MeHeLe Iesleueer
nesleer. JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ l³eeHewkeÀer®e SkeÀ nesles. DeLe& efJeYeeiee®³ee keÀe³ee&ue³eeleerue ueeskeÀebvee
l³eeb®³ee l³ee mJeosMeer®³ee DeÆenemee®eer ®eebieueer®e ceenerleer nesleer.

F.me.1785 ceO³es efye´ìerMe jsefme[Wìuee efJe<e efoues Demee Ie=CeemHeo DeejesHe þsTve,
ye[esoîee®³ee cenejepee ceunejjeJe iee³ekeÀJee[ ³eebvee yeUpeyejerves jep³el³eeie keÀjeJe³eeme ueeJeuee.
l³eecegUs oKKevesle efye´ìerMe efJejesOeer obieueer GmeUu³ee. YetkeÀ Je YetkeÀyeUer, og<keÀeUeves ûemle npeejes,
ueeKees MeslekeÀjer, keÀe@ueje Je osJeer®³ee meeLeerves cejCeejer eflelekeÀer®e pevelee, ns®e ¢M³e meesueeHetj Je Dev³e
efþkeÀeCeer yeIee³euee efceUs. ¿ee meJee¥®³ee GHee³eemeeþer megmebmke=Àle Je meJe&%eeveer efye´ìerMe mejkeÀejves pes
Òe³elve kesÀues, les Òe³elve Deieoer®e DeHetjs He[le nesles. og<keÀeUe®es leeb[Jeve=l³e Je mejkeÀej®ee veekeÀlexHeCee,
³eecegUs HeÀ[kesÀ Je l³eeb®³ee meejK³ee DeveskeÀ osMeÒesceervee Demee efJeéeeme Heìuee keÀer efye´ìerMeebvee Yeejleeletve
nekeÀuetve efou³ee efMeJee³e ns ef®e$e yeoueCeej veener. l³eecegUs l³eebveer efye´ìerMeebefJe©× meMeðe ue{e
HegkeÀeje³e®es þjefJeues DeeefCe mJejep³e mLeeHeve keÀjeJe³ee®es Demesner þjefJeues. HeÀ[keWÀveer ¿ee keÀe³ee&meeþer
ceveg<³eyeU, Oeve Je Meðe meeþe pecee keÀjC³ee®es þjefJeues.
 145
HegC³ee®es vewmeefie&keÀ JeeleeJejCe, efkeÀuues, [eWiej Je veÐee ns meMeðe GþeJeemeeþer GHe³egkeÌle Demes
JeeleeJejCe nesles. Hejbleg megefMeef#ele Jeiee&uee meMeðe ¬eÀebleer®ee ceeie& HejJe[smee Jeeìsvee cnCetve HeÀ[keWÀveer ¿ee
keÀe³ee&meeþer efveiejieÆ DeMee jeceesMeeRvee I³eeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eebveer l³eebvee efye´ìerMeeb®³ee
Dev³ee³eeefJe©× ieesäer meebietve, meMeðe ue{îeemeeþer ceeveefmekeÀefjl³ee le³eej kesÀues DeeefCe l³eele l³eebvee
³eMener Deeues.

HeÀ[kesÀ Je l³eeb®³ee Deveg³ee³eebveer SkeÀ iegHle ¬eÀebleerkeÀejer mebIeìvee GYeejueer DeeefCe efve³egkeÌle
kesÀuesu³eebvee Meðeebðeeb®es keÀþesj ÒeefMe#eCe meg© kesÀues. meesmee³eìer®es meJe& meom³e SkeÀe MeHeLesves yeebOeues
nesles keÀer, osMeemeeþer, ceele=Yetceermeeþer JeeÆsue lees l³eeie keÀjC³ee®eer ceePeer le³eejer Deens. DeMee ÒekeÀejs
22 HesÀyeǵJeejer 1879 ceO³es JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ Je l³eeb®³ee Deveg³ee³eebveer Heefnuee cenejeä^er³eve
ueeskeÀebveer Ie[tve DeeCeuesuee meMeðe ue{e HegkeÀejuee. cenejeä^er³eve ueeskeÀeb®ee ue{e F.me.1818 Heemetve
®eeuet neslee. l³eeb®³ee MeskeÀ[es mJe³ebmesJekeÀebHewkeÀer DeveskeÀ peCe iejeryeer Je YetkeÀyeUer®es efMekeÀej nesles.
jeceesMeer, kegÀCeyeer, Oeveiej, ®eebYeej Je ye´eïeCe ³eebHewkeÀer ÒeecegK³eeves nesles. Hejbleg l³eeHewkeÀer DeveskeÀpeCe
uegìer®es ueeuemesHeesìer menYeeieer Peeues nesles lej keÀener peCe KejesKej®e osMeYeeJevesves meeceerue Peeues nesles.

pesJne HeÀ[keWÀ®³ee ue{îeeyeÎue Jele&ceeveHe$eele yeelec³ee PeUketÀ ueeieu³ee lesJne mebHetCe& Yeejleele,
oKKeveceOeerue HeefjefmLeleer peeCetve IesC³ee®³ee ¢äerves Òe³elve meg© Peeues. mejkeÀejmeg×e De®ebefyele Peeues
Je meÐe HeefjefmLeleer iebYeerj yevele ®eeueu³ee®es l³eeb®³ee ue#eele Deeues. Hejbleg HeÀ[kesÀ ³eeb®ee Yej ojes[s Je
Heesefuemeebyejesyej®³ee íesìîeeceesþîee ue{e³ee ³eeJej neslee. l³eecegUs ueeskeÀeb®eer menevegYegleer
l³eeb®³eeyejesyej®e nesleer. mejkeÀejuee HeÀkeÌle efJeÊe Je peerJeerle neveer®eer Yeerleer Jeeìt ueeieueer, Demes veener
lej, ne ue{e l³eeb®³ee jepeJeìeruee SkeÀ DeeJneve Deens, ³ee®eer l³eebvee peeCeerJe Peeueer. mej efj®e[&
ìWHeue, cegbyeF&®es ieJnve&j cnCeleele keÀer.....

``HeÀ[keWÀ®³ee jepekeÀer³e ue{îee®es mJe©He ue#eele Ieslee cegbyeF& mejkeÀejves YejeYej HeeJeues
G®euetve, GþeJeeleerue DeveskeÀ keÀe³e&keÀl³ee¥vee HekeÀ[ues. HeÀ[ke̳eebvee HekeÀ[leebvee DeveskeÀ meeHeUs j®eues.
Hejbleg HeÀ[ke̳eebvee iejerye-Þeerceble, G®®e Je keÀefveÿ peeleerleerue ueeskeÀeb®ee HeeþeRyee Je DeeÞe³e Demeu³eeves
efye´ìerMeebvee l³eebvee HekeÀ[Ces keÀefþCe peele nesles. DeMee YeìkebÀleer®³ee efoJemeeble l³eebveer ieeJeeieeJeele
ÒeyeesOeve kesÀues Je DeeHeu³ee ue<keÀjer yeb[emeeþer ceeCemes ieesUe keÀjeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eeb®es ue#³e ns
mejkeÀejer eflepeesjer uegìC³ee®es nesles. pesCeskeÀ©ve 500 ®³ee Jej peceuesu³ee keÀe³e&keÀl³ee¥vee meMeðe keÀjlee
³esF&ue. Hejbleg l³eeb®³ee ¿ee F®ísJej jeceesM³eebveer HeeCeer efHeÀjefJeues keÀejCe l³eeb®³eele keÀesCeleerner
je<ì^YekeÌleer veJnleer kesÀJeU uegìer®³ee ueeuemesves les Deeues nesles.

29 cee®e& 1879 ceO³es HeÀ[keWÀveer oesve ojes[s Ieeleues Je Lees[s Hewmes efceUefJeues. Hejbleg l³eeJe©ve
l³eeb®³ee meom³eebceO³es Yeeb[Ces nesT ueeieueer. keÀejCe jeceesM³eebveer l³eebvee ve keÀUefJelee, efceUkeÀleer®ee
ceesþe Yeeie G[efJeuee neslee. ¿ee keÀejCeeves efvejeMe nesTve, HeÀ[kesÀveer jeceesMeeRvee mees[tve efoues. 24
SefÒeueuee les efueefnleele,

``Deelee HeÀkeÌle ceeP³ee Dee³eg<³ee®es meele®e efoJeme jeneru³eeves, ns Yeejleer³eebvees ceer legce®³eeHeg{s
Deelee MejCe ³eslees DeeefCe legce®³eemeeþer Dee³eg<³ee®ee l³eeie keÀjlees DeeefCe osJee®³ee ojyeejele
legce®³eemeeþer meowJe ÒeeLe&vee keÀjsve.''
 146
Hejbleg les Deepeejeletve yejs Peeues Je meesueeHetjuee iesues. Jner. Sme. peesMeer cnCeleele, (HeÀ[keWÀ®es
®eefj$ekeÀej), ces 1879 ®³ee Heneru³ee DeeþJe[îeele, HeÀ[keWÀveer l³eeb®ee Heefnuee peenerjveecee keÀe{uee.
p³eele l³eebveer iejerye MeslekeÀN³eeb®³ee cetueYetle nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer keÀjCeeN³ee efye´ìerMe mejkeÀej®eer eEveoe
veeuemleer kesÀueer. l³eebveer mejkeÀejuee leekeÀero efoueer keÀer, pej mejkeÀejves JesUer®e ³eesi³e leer keÀe³e&Jeener
kesÀueer veener lej, osMee®³ee JesieJesieȳee Yeeieele yeb[ nesF&ue Je efþkeÀefþkeÀeCeer efye´ìerMe DeefOekeÀeN³eebvee þej
kesÀues peeF&ue. Hejbleg, mejkeÀejvesner ns yeb[ HetCe&HeCeeves cees[tve keÀe{e³e®ee efJe[e G®eueuee neslee.
HeÀ[ke̳eeb®³ee DeìkesÀmeeþer 3000/- ©. ®es yeef#eme peenerj keÀjC³eele Deeues DeeefCe mebJesoveMeerue
Yeeieele ue<keÀj lewveele keÀjC³eele Deeues. pesJne mejkeÀej yeb[Keesjeb®ee Ieeìele MeesOe Iesle nesles lesJne
HeÀ[kesÀ Je l³eeb®³ee menkeÀeN³eebveer efye´ìerMeebMeer meceesjemeceesj nuuee ìeUC³eemeeþer keÀmeeje Ieeì Heej
kesÀuee neslee. les keÀeskeÀCeele iesues, ojes[s Ieeleues DeeefCe DeveskeÀ ceewu³eJeeve Ke[s, ceesleer, ceeefCekeÀ, oeefieves
F. lemes®e ceneie[îee veLeer Je keÀeveeleues [tue, ieȳeeleerue nej F. ®ee SsJepe l³eeb®³ee neleer
ueeieuee.l³eeb®³ee De®eevekeÀ ojes[îeecegUs ueeskeÀebceO³es Ieyejeì Hemejueer. efpeune HeeþesHeeþ efpeune,
l³eeb®³ee ojes[îee®ee efMekeÀej nesT ueeieuee. l³eeb®³ee l³ee melele®³ee ojes[îee®³ee $eemeeuee kebÀìeUtve
ueeskeÀ cegbyeF& HegC³eemeejK³ee Menjele mLeueeblej keÀ© ueeieues.

cegbyeF& mejkeÀejuee MebkeÀe Deeueer keÀer HeÀ[ke̳eeb®es me¬eÀer³e mene³³ekeÀ Je keÀe³e&keÀlex HegC³eele Deensle.
l³eemeeþer l³eebveer keÀþesj HeeJeues G®e®eueer, pesCeskeÀ©ve l³eebvee meeHeȳeele HekeÀ[lee ³esF&ue. l³ee®ee
HeefjCeece Demee Peeuee keÀer HegC³eeleerue mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®es Ye³ebkeÀj neue Peeues Je mebHetCe& Menj cnCepes
SkeÀ leg©bie®e Peeuee.

HegC³eeJej®eer mejkeÀej®eer keÀ[keÀ vepej Je HeÀ[ke̳eeb®es yeb[ ns ueb[ve®³ee jepekeÀer³e Jele&gUeleerue

®e®ex®es cenÊJee®es cegÎs yeveues. `ìeF&cme' ³ee Je=ÊeHe$eeves efye´ìerMemejkeÀejves YeejleeefJe<e³eer meO³ee®es ceJeeU
OeesjCe mees[vt e DeefleMe³e keÀþesj HeeJeues G®eueC³eeefJe<e³eer meg®eefJeues. 23 ces 1879 ceO³es, Yeejlee®³ee
mes¬esÀìjer Dee@HeÀ mìsìuee MesJeìer ceev³e keÀjeJes ueeieues keÀer iesu³ee keÀener DeeþJe[îeeHeemetve, oKKeve
Òeeble Demeblees<eeves Oegcemele Deens. mejkeÀejer ³eb$eCee Jesieele efHeÀ© ueeieueer. MesJeìer 21 peguew, 1879
ceO³es leerve Jeepelee mekeÀeUer osJesj vee[erieer ieeJeele, nwojeyeeo®³ee keÀeuee[ceer leeuegke̳eele, osJeUeceO³es
PeesHeuesu³ee DeJemLesle JeemegosJe HeÀ[keWÀvee HekeÀ[C³eele Deeues.

efye´ìerMe mejkeÀejefJe©× ³eg× keÀjC³ee®³ee nslegves ceveg<³eyeU, efJeÊe Je Meðeeðes ieesUe keÀjC³ee®ee
DeejesHe JeemegosJe HeÀ[keWÀJej þsJeC³eele Deeuee. lemes®e pevelesceO³es mejkeÀejefJe©× Demeblees<e efvecee&Ce
keÀjCes Je ojes[s IeeueCes ns meg×e DeejesHe l³eeb®³eeJej ueeJeC³eele Deeues. 3 peevesJeejer 1880 ceO³es,
l³eebvee S[ve pesue ceO³es keÀeȳeeHeeC³ee®eer efMe#esmeeþer HeeþefJeC³eele Deeues. l³eebveer 13 Dee@keÌìesyej
1880 ceO³es pesueceOetve HeUtve peeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. MesJeìer 17 ÖesÀyeǵJeejer 1883 ceO³es l³eeb®ee
osnebvle Peeuee.

Deej. meer. cegpegceoej cnCeleele, ``HeÀ[kesÀ ³eeb®es yeb[ cnCepes yeuee{îe DeMee efye´ìerMe
mejkeÀejefJe©× HeÀkeÌle SkeÀe ceeCemee®es MekeÌleer ÒeoMe&ve nesles. Hejbleg l³eebveer ¬eÀebleer®eer yeerpe ³ee ceeleerle
jesJeueer. l³ee®ee Heg{s peeTve ceesþe JeìJe=#e Peeuee Je mebHetCe& osMeYejele l³ee®eer Jee{ Peeueer DeeefCe l³eebveer
ns kesÀJeU HeeJe MelekeÀe®³ee keÀeueeJeOeerle meeO³e kesÀues. l³eeb®es osMeÒesce Je efveefYe&[ jeä^Jeeoe®eer ÒesjCee,
®eeHesÀkeÀj yebOetbveer Iesleueer DeeefCe l³eeveblej efJemeeJ³ee MelekeÀele Yeejleer³eeb®ee ¬eÀebleerkeÀejkeÀ efJe®eejeb®ee SkeÀ
JesieUe Jeie&®e le³eej Peeuee. l³eeb®³ee le©Ceebvee iegHleHeCes ue<keÀjer ÒeefMe#eCe osCes, Meeðe meeþe ieesUe
 147
keÀjCes, l³eemeeþer jepekeÀer³e ojes[s ìekeÀCes ³ee He×leer®ee DeJeuebye DeveskeÀ peCeebveer kesÀuee DeeefCe
l³eecegUs®e l³eebvee Yeejlee®³ee `¬eÀebleerkeÀejer jeä^Jeeoe®es pevekeÀ' Demes mebyeesOeues peeles. Hejbleg, pees ceeie&
l³eebveer DeJeuebyeuee neslee DeeefCe p³ee He×leerves l³eeb®³ee ceeCemeebveer, Demene³³e ueeskeÀebJej Del³ee®eej
kesÀues. ³ee®e efJe®eej keÀjlee, JeemegosJe yeUJeble HeÀ[kesÀ ³eeb®³ee yeb[e®ee vescekeÀe DeLe& mHe<ì keÀjCes keÀefþCe
peeles.''

12.6.1DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) JeemegosJe yeUJeble HeÀ[ke̳eeb®³ee yeb[eefJe<e³eer Lees[ke̳eele meebiee.

12.7 MeslekeÀN³eeb®ee Demeblees<e

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀele cenejeä^ ne ÒeecegK³eeves Mesleer ÒeOeeve Òeeble neslee. cegbyeF& Je HegCes mees[ues
lej, Flej Yeeie ne ÒeecegK³eeves Mesleer ÒeOeeve neslee. l³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeeJej ueeskeÀ Mesleer
J³eJemee³eele®e iegbleues nesles. Deej. [er. ®eeskeÀmeeR®³ee celeevegmeej, mebHetCe& ueeskeÀmebK³esHewkeÀer F.me.1818
ceO³es efye´ìerMeebveer J³eeHeuesu³ee cejeþe jep³eele, cejeþîeeb®es ÒeceeCe meÊej ìkeÌkesÀ lej Gjuesues ye´eïeCe,
cegeqmuece, jepeHegle Je Flej nesles. (SketÀCe ueeskeÀmebK³ee nesleer 40,00,000) cegbyeF& Menje®³ee yeensj
ye´eïeCe, cegeqmuece ns ÒeecegK³eeves HegCes, meeleeje Je OeejJee[ ³esLes nesles. yengleskeÀ cejeþe ns j³ele eEkeÀJee
iejerye MeslekeÀjer nesles. Menjer Yeeieeleerue ye´eïeCe J³eJemee³e keÀjerle nesles DeeefCe l³eeb®eer leguevee yege× f Jeble
Jeiee&le nesle Demes.

HesMeJ³eeb®³ee keÀeueKeb[ele MeslekeÀN³eeb®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer pejer ®eebieueer vemeueer lejer nesleer.
keÀeneR®eer mJele:®eer peceerve nesleer, ceesþîee ÒeceeCeeJejerue j³ele ns Mesle peceerve Yee[îeeves IesTve
keÀmeCeeN³eebHewkeÀer nesles. lemes®e GJe&efjles cenejeä^ele Yetceernerve Meslecepetj nesles pes ogmeN³ee®³ee Mesleele
keÀece keÀjerle. HeÀej®e keÀceer ÒeceeCeeJej, ûeeceerCe Yeeieele ueeskeÀ, Iejiegleer veeskeÀj cnCetve keÀece keÀjerle.
osMecegKe, osMeHeeb[s, Heeìerue Je Flej Þeerceble peceerveoej ns iejerye Yetceernerve ueeskeÀeb®es Mees<eCe keÀjerle.
cepetjebvee osC³eele ³esCeejer cepetjer ner Del³eble DeuHe Demes Je l³eeletve keÀeceieejeb®es keÀenerner efnle meeOeCes
keÀþerCe nesles. ner He×le Deieoer F.me.1850 ceO³es efye´ìerMe jepeJeì Deeu³eeveblejner efìketÀve jenerueer.
F.me.1850 Heemetve cepegjerceO³es Jee{ nesT ueeieueer. keÀejCe jsuJes, jmles yeebOeCeer Je Flej meepe&efvekeÀ
keÀeceele Deieoer Mesleer®³ee keÀeceelener cepetjeb®eer ceeieCeer Jee{t ueeieueer.

cenejeä^eJej jep³e mLeeHeve Peeu³eeJej efye´ìerMeebveer peefceve cenmetuee®³ee j³eleJeejer He×leer®ee

DeJeuebye kesÀuee. ¿ee He×leerceO³es mejkeÀej Je peefceve OeejkeÀ (Yee[îeeves keÀmeCeeje veJns) ³eeb®³eeceO³es
mejUmejU cenmetueeb®eer jkeÌkeÀce þjefJeueer pee³e®eer. ner®e He×le ogmejs yeepeerjeJe HesMeJ³ee®³ee
keÀeUeHe³e¥le DeJeuebyeueer iesueer nesleer. SequHeÀvmìve oKKeve®ee keÀefceMevejves l³eeb®³ee DeefOekeÀejeKeeueer
jeyeefJeueer iesuesueer ner He×leÜejs cenmetue DeefOekeÀeN³eebvee JeejsceeHe DeefOekeÀej efoues nesles. Hejbleg keÀener
 148
Je<ee&le®e DeMeer peeCeerJe Peeueer keÀer ner He×le meceeOeevekeÀejkeÀ veener. DeHegN³ee HeeJemeecegUs Mesleer®es yeN³ee®e
Yeeieele vegkeÀmeeve Peeues nesles. Mesleerceeuee®³ee Iemejuesu³ee eEkeÀceleer ³eecegUs MeslekeÀN³eeb®es Depetve neue
Peeues Je cenmetueele Ieì Peeueer. lemes®e MesleerJej Jee{lee yeespee, Mesleer cenmetueeb®es Jee{les oj, HejosMeer
ceeueeyejesyej mHeOee& ³ee keÀejCeebveer, MeslekeÀjer Deieoer keÀpe&yeepeejer Peeuee. Hejbleg Glmeener DeefOekeÀeN³eebveer
Deens l³ee®e ÒeceeCeele cenmetue ieesUe keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀu³eeves DeveskeÀ peCe mebkeÀìele meeHe[ues.
F.me.1827 ceO³es mejkeÀejves, peefceve cenmetuee®³ee He×leerle yeoue keÀjC³ee®es þjefJeues peer
HetJeea®³ee cenmetue He×leerHes#eemegOeejerle nesleer. Hejbleg uebJekeÀj®e l³eeleerue $egìer efometve ³esT ueeieu³ee
keÀener Je<ee&®³ee DeY³eemeeveblej, megOeejerle He×leer DeJeuebyeC³eele Deeueer. F.me.1836 ceO³es veJeerve
He×leer DeJeuebyeu³eeveblej Mesleer cenmetueele ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ Peeueer. keÀejCe ³eeJesUer DeekeÀejC³eele
Deeuesues oj HetJeeaHes#ee keÀceer nesles. cenmetuee®³ee ojele Ieì Peeu³eeves MeslekeÀN³eebveer DeefOekeÀ peefceve
keÀmeeJe³eeme Iesleueer. F.me.1861-65 ojc³eeve®³ee DecesefjkeÀve ³eeoJeer ³eg×ecegUs Fbiueb[ceO³es
Yeejleer³e keÀeHemeeuee ceeieCeer Jee{ueer. l³ee®e keÀeUele KeeveosMeeceO³es megieer®ee nbieece ®eebieuee iesuee.
l³eecegUs F.me.1850 les 1866 ®ee keÀeueKeb[ ne DeeefLe&keÀ megyeÊes®ee keÀeueKeb[ cnCetve DeesUKeC³eele
³eslees. Hejbleg ner DeeefLe&keÀ megyelee leelHegjl³ee mJe©Hee®eer nesleer.
cegbyeF& Òeeblee®³ee mejkeÀejves ¿ee meJe& DevegkegÀue HeefjefmLeleer®es Þes³e mJele:keÀ[s Iesleues.
ielekeÀeUeleerue Ye³ebkeÀj DeeefLe&keÀ ÒeMve efJemejC³eele Deeues DeeefCe meO³ee®eer megyeÊee ner leelHegjleer Demetve
HetJeea®es DeeefLe&keÀ mebkeÀì keÀOeerner Dees{Jet MekeÀles ³ee®eer HegmeìMeer peeCeerJener l³eebvee jenerueer veener.
ueJekeÀj®e DecesefjkeÀve ³eeoJeer ³eg× mebHeues. DecesefjkeÀve ueeskeÀebveer l³eeb®eer yeepeej Hesþ keÀeyeerpe kesÀueer Je
YeejleeceO³es peer DeeefLe&keÀ Guee{eue ®eeueueer nesleer, leer Leb[eJeueer. MeslekeÀjer lej HetJeea®³ee®e keÀpee&®³ee
DeesP³eeKeeueer oyeuee neslee. Deelee lej lees Deieoer DeieeflekeÀ Peeuee. meeJekeÀejeb®³ee neleele ieeJee®eer
DeLe&J³eJemLee Deeueer DeeefCe j³ele Hegvne SkeÀoe meeJekeÀeje®³ee keÀ®eeìîeele meeHe[ueer.
ojc³eeve®³ee keÀeUele cenejeä^e®eer ueeskeÀmebK³ee PeHeeìîeeves Jee{le nesleer. SkeÀe HeneCeervegmeej
F.me.1832 les 1872 ®³ee ojc³eeve oKKeve Òeebleeleerue ueeskeÀmebK³ee 20 ueeKeeves Jee{ueer.
F.me.1850 He³e¥le Jee{uesu³ee ueeskeÀmebK³esves Meke̳e lesJe{îee ÒeceeCeele peefceve DeesefueleeKeeueer
DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Je l³eeveblej®³ee keÀeUele meeJe&peefvekeÀ yeebOekeÀeces Je meceepeefnlee®³ee
ÒekeÀuHeebJej keÀeceieejeb®eer ceeieCeer Jee{u³eeves l³eekeÀ[s keÀeceieej Dees{ues peeT ueeieues. Hejbleg
DeLe&J³eJemLesleerue ®e{eJe Gleej DeeefCe F.me.1850-65 ®³ee keÀeUeleerue Mesleerceeuee®eer Jee{leer
eEkeÀcele ³eecegUs keÀeceieejebvee cepegjer Jee{tve osKeerue. cnCeeJee lemee HeÀe³eoe Peeuee veener. lemes®e
mejkeÀejvesner keÀesCelesner osMee®³ee efJekeÀemee®es DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe DeJeuebyeues veener. ³eeGueì Fbiue[Je©ve
³eb$emeecegûeer Dee³eele keÀjC³eele DeefOekeÀ Heg{ekeÀej Iesleuee. l³eecegUs Yeejleeleerue neleceeie GÐeesie
Oeeske̳eele ³esTve ûeeceerCe DeLe&J³eJemLee HetCe&HeCes keÀesuece[ueer. pemes cegbyeF&meejK³ee Menjele ueeskeÀeb®es
mLeueeblej nesTve meg×e peefceveerJejerue Yej cee$e keÀceer Peeuee veener.
mJeeLeea meeJekeÀejebcegUs lej iejerye MeslekeÀN³eeb®es neue vekeÀesmes Peeues. leLeeefHe, F.me.1827 ceO³es
meeJekeÀejebJej efve³eb$eCe DeeCeC³eemeeþer keÀener megOeejCee Debceueele DeeCeu³ee lejer oKKeve®³ee Yeeieeleerue
MeslekeÀN³eeb®ee keÀpe&yeepeejerHeCee keÀener keÀceer Peeuee veener, Gueì lees Jee{uee. lemes®e efye´ìerMe mebmeoer³e
efve³eceevegmeej, peefceveernkeÌkeÀe®³ee keÀe³eÐeecegUs MeslekeÀjer DeefOekeÀ®e meeJekeÀeje®³ee keÀ®eeìîeele
meeHe[uee. Goe. peefceveeruee efJeefvece³e cetu³e efou³eeves MeslekeÀjer peefceveer ieneCe þsT ueeieues Je efJeefnle
jkeÌkeÀce Hejle ve kesÀu³eeme meeJekeÀej iejerye MeslekeÀN³ee®³ee peefceveer n[He keÀ© ueeieues. HetJeea kesÀJeU
vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Goe. og<keÀeU, ³eg× ³eemeejK³ee keÀejCeeves MelekeÀjer peefceve mees[tve pee³e®es. Deelee
 149
lej veJeerve efve³eceevegmeej meeJekeÀej®e MeslekeÀN³eebvee ngmekeÀeJetve ueeJet ueeieues. F.me.1859 ®³ee
efmeJnerue Òeesefmepej keÀes[ Je efueefceìsMeve De@keÌìves lej MeslekeÀN³eeb®³ee efJejesOeele meeJekeÀejeb®es nele
cepeyetle kesÀues. He³ee&³eeves F.me.1875 ceO³es cenejeä^eleerue iejerye MeslekeÀjer ns keÀpe&yeepeejer,
YetkesÀkebÀieeue Jeiee&®es ÒeefleefveOeer nesTve yemeuess. l³eeb®eer DeJemLee Depetvener KeeueeJeueer. HegCes meeJe&peefvekeÀ
meYee Je yee@cyes DemeesefmeSMeve®³ee iejerye MeslekeÀN³eebvee Jee®eefJeC³eemeeþer mejkeÀejuee osC³eele ³esCeeN³ee
efveefJeoe meg®eveeb®ee keÀenerner efJeMes<e HeefjCeece Peeuee veener. ³eeGueì mejkeÀejuee, MeslekeÀN³eebveer keÀj ve
YejC³ee®³ee ÒekeÀjCeele meeJe&peefvekeÀ meYes®ee nele Deens, Demee mebMe³e ³esT ueeieuee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
1) DecesefjkeÀve ³eeoJeer ³eg×e®ee Yeejleeleerue yeepeejHesþsJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee?

12.8 oKKeve®es obies

F.me.1867 ceO³es cenejeä^eleerue ûeeceerCe Yeeieele Kejeye nJeeceeve efvecee&Ce Peeues.

Mesleceeuee®³ee eEkeÀceleer Oe[eOe[ Ieme© ueeieu³ee. F.me.1870 ceO³es iejerye MeslekeÀN³eebJej keÀpee&®es
DeesPes DeefOekeÀ®e Jee{ues. l³eebvee keÀpee&Jej J³eepe ve Yejlee Deeu³eeves l³eebvee keÀesìe&He³e¥le Kes®eC³eele
Deeues. HeefjCeece Demee Peeuee keÀer, yengleebMe MeslekeÀjer meeJekeÀejeb®es iegueece Peeues. HeÀkeÌle
HeesìeHeeC³eeHegjles®e DeVe l³eebvee efceUt ueeieues Je Jejerue jkeÌkeÀce meeJekeÀejeb®es keÀpe& HesÀ[C³eemeeþer
JeeHejC³eele Deeueer. lemes®e Mesle ceeuee®³ee eEkeÀceleer Iemeju³eeves, Mesleer®es ÒeceeCener keÀceer Peeues. keÀeneRveer
peefceveer efJeketÀve ìekeÀu³ee lej keÀeneRveer ieneCe ìekeÀu³ee. Deej.meer. cegPegceoej efuenerleele, ``®e{îee
ojeves J³eepe osC³ee®ee ceejJee[îeeb®ee Oeboe Deieoer lespeerle ®eeuet neslee.'' oKKeve®³ee obieueer®ee
DenJeeue le³eej keÀjC³eemeeþer pes keÀefceMeve Deeues nesles, l³eebvee Demes Dee{Uues keÀer mejkeÀejer peeiesHewkeÀer
1/3 peeiee ner keÀpe&yeepeejer Deens DeeefCe keÀpee&®ee yeesPee ne l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ GlHeVeeHewkeÀer DeþjeHeì
peemle Deens. keÀener meeJekeÀejebveer lej DeMee keÀpe&yeepeejer Je Demene³³e MeslekeÀN³eebvee efJeMes<ele:
kegÀCeyeereqðe³eebyejesyej keÀpee&®³ee yeou³eele le[pees[ keÀjC³eeme Yeeie Hee[ues.
DeMee ¿ee Ye³ebkeÀj Dev³ee³eûemle JeeleeJejCeele, iejerye MesleN³eeb®ee meb³ece megìC³ee®eer JesU Deeueer.
F.me.1874 ®³ee oKKeve DeKesjerme, l³eeb®³ee menveMekeÌleer®ee yeebOe legìu³eeves HegC³eeleerue, efMeªj
leeuegke̳eeleerue keÀejos ieeJeele Ye³ebkeÀj obieue GmeUueer. ieeJeeleerue meeJekeÀejebvee ieeJeeletve meeceeefpekeÀ Je
DeeefLe&keÀefjl³ee yeefn<ke=Àle keÀjC³eele Deeues. l³eeb®³eeJej ieeJe mees[tve HeUtve peeC³ee®eer JesU Deeueer.
nUtnUt ¿ee obieueerves HegC³eele Flej$e Gûe©He OeejCe keÀjeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. Heesefuemeebveer leele[erves
keÀe³e&Jeener keÀ©ve 951 ueeskeÀebvee peJeUpeJeU 31 ieeJeeletve HekeÀ[ues.
Deej.meer. cegpegceoej oKKeve®³ee obieueer®es JeCe&ve keÀjleevee efueefnleele, ``meeJekeÀejebJej
ÒeeCeIeelekeÀer nuues Peeues. ceeueceÊes®eer uegìeuegì Peeueer Hejbleg, Òel³e#eele cee$e keÀesCee®eerner nl³ee Peeueer
veener. obieueKeesjeb®ee Demee Òe³elve neslee keÀer meeJekeÀejeb®³ee efJeUK³eebletve SkeÀoe®eer megìkeÀe keÀ©ve
I³ee³e®eer. pesJne meeJekeÀejebveer keÀeieoHe$es ÐeeJe³eeme vekeÀej efouee lesJne®e MeejerefjkeÀ HeeleUerJej
 150
neCeeceejer Peeueer. ¿ee obieueerle ÒeecegK³eeves ceejJee[er Je iegpej meeJekeÀej yeUer He[ues. keÀener legjUkeÀ
IeìveebceO³es ye´eïeCe meeJekeÀejebJejner obieueer®eer ueeì GmeUueer. SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀe®³ee HetJee&Oee&le,
keÀesUer, efYeuue, jeceesMeer ³eeb®es yeb[, lemes®e F.me.1870 ®³ee megceejeme, meeJekeÀejebefJe©×®es iejerye
peveles®es yeb[ ns meg×e DeeHeu³eeJejerue Dev³ee³eeefJe©× efouesueer SkeÀ Òeefleef¬eÀ³ee nesleer.
DeMee ÒekeÀej®³ee obieueerJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer Je jep³eele megJ³eJemLee DeeCeC³eemeeþer
mejkeÀejves SkeÀ keÀefceMeve efve³egkeÌle kesÀues p³eeÜejs HegCes, meeleeje, Denceoveiej Je meesueeHetj ³esLeerue
obieueer®ee Fl³ebYetle DenJeeue mejkeÀejuee efceUsue. oKKeve®³ee obieueeryeeyele®ee keÀefceMeve®ee DenJeeue
eqmJekeÀeju³eeveblej, F.me.1879 ®ee keÀe³eoe Heeefjle kesÀuee iesuee. l³eeÜejs mejkeÀej MeslekeÀN³eeb®³ee
ÒeMveeb®³ee yeeyeleerle leìmLe jenerues. lees yeoueC³eele Deeuee. l³ee®ee HeefjCeece Demee Peeuee keÀer
cenejeä^ele veblej Deeuesu³ee og<keÀeUele, Hegvee meeJe&peefvekeÀ meYesmeejK³ee Keepeieer mebmLee®e veJns lej
KegÎ mejkeÀejmeg×e me¬eÀer³e Peeues. lemes®e mejkeÀejefJe©× Oe[keÀ keÀe³e&Jeener keÀ©ve Demes ns oeKeJetve
efoues keÀer ³eeHeg{s Demeues Del³ee®eej menve nesCeej veenerle. SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee MesJe쮳ee
Heb®eJeerme Je<ee&le jepekeÀer³e mebmLee MeslekeÀN³eeb®es ÒeMve, l³eeb®³ee ceeieC³ee ³eebvee cenÊJe osleevee efometve
³esleele.
ueeskeÀefce$e ³ee iegpejeLeer meeHleenerkeÀeves Demes efueefnues keÀer, oKKeve®eer obieue ner J³eJemee³eeves
uegìe© Demeuesu³eebkeÀ[tve veJns lej HeefjefmLeleerves ieebpeuesu³ee j³eles keÀjJeer Ie[Jetve Deeueer nesleer.
oKKeve®eer j³ele ner iejeryeerves ieebpeuesueer nesleer, efpe®³eeJej Dev³ee³ekeÀejkeÀ cenmetue keÀj ueeoC³eele
Deeuee neslee. DeeOeer®e ¿ee yeeyeleerle l³eeb®eer veejepeer nesleer. l³eele Yej cnCetve l³eeb®³eeJej
Dev³ee³ekeÀejkeÀ veJeerve pebieue keÀe³eoe ueeiet kesÀuee. l³eecegUs ojes[e IeeueC³ee®eer l³eeb®³eeJej JesU Deeueer.
l³eebvee keÀener J³eeJemeeef³ekeÀ ojes[Ks eesjner ³esTve efceUeues.

12.9 meceejesHe

DeMee ÒekeÀejs, DeeefoJeemeer Je iejerye MeslekeÀN³eebveer Ie[Jetve DeeCeuesu³ee yeb[e®ee, megefMeef#ele

ÒemLeeefHeleebJej keÀe[er®eener HeefjCeece Peeuee veener. Deieoer F.me.1857 ®ee GþeJe meg×e l³eeb®³ee
¢äerves veieC³e Jee veececee$e®e neslee. jeceesMeer, keÀesUer Je efYeuueeb®³ee yeb[euee oeyetve ìekeÀCes Deieoer®e
meesHes keÀece veJnles. F.me.1860 ceOeerue MeslekeÀN³eeb®es yeb[ keÀþesj HeeJeues G®euetve cees[tve ìekeÀC³eele
Deeues. ¿eecegUs cegbyeF&-HegC³ee®³ee megefMeef#ele ueeskeÀeb®es l³eekeÀ[s ue#e JesOeues iesues.

12.10 ÒeMve

1) efye´ìerMe jepeJeìerefJe©× jeceesMeer, efYeuue Je keÀesȳeebveer keÀe yeb[ HegkeÀejues ? l³eeyeeyele

meefJemlej efuene.
2) F.me.1857 ®³ee GþeJee®³ee JesU®eer cenejeä^eleerue HeefjefmLeleer efJeMeo keÀje.
3) JeemegosJe yeUJeble HeÀ[ke̳eeb®es yeb[ Je l³eeb®³ee keÀejJee³eeb®eer ceeefnleer Ðee.
4) efìHee efuene :
1) cenejeä^eleerue MeslekeÀN³eeb®ee GþeJe
2) oKKeve®³ee obieueer.

 151

13
ceneje<ì^e®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
(F.me. 1861 - F.me. 1920)
IeìkeÀ j®evee :

13.0 GefÎäîes
13.1 ÒemleeJevee
13.2 Mesleer efJekeÀeme
13.3 JeenletkeÀ Je oUCeUCee®³ee mees³eer
13.4 GÐeesieOeboîee®ee efJekeÀeme
13.5 JeeefCep³e Je J³eeHeej
13.6 keÀeceieej ®eUJeUeR®ee Go³e
13.7 meceejesHe
13.7 ÒeMve

13.0 GefÎäîes

1) cenejeä^eleerue Mesleer®eer HeefjefmLeleer mecepetve IesCes.

2) JeenletkeÀ Je oUCeJeUCee®eer HeefjefmLeleer DeY³eemeCes.
3) DeewÐeesefiekeÀ HeefjefmLeleer mecepetve IesCes.
4) J³eeHeej-Goerce ³eeb®ee efJekeÀeme DeY³eemeCes.
5) keÀeceieej ®eUJeUeR®ee Go³e mecepetve IesCes.

13.1 ÒemleeJevee

ceeieerue DeO³ee³eele DeeHeCe Demes Heeefnues keÀer ceneje<ì^eleerue meeceev³e pevelesceO³es efye´ìerMe
veerleerefJeª× Demeblees<e KeoKeole neslee DeeefCe mebHetCe& SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀele MeslekeÀN³ee®eer HeefjefmLeleer
nueeKeer®eer Peeueer nesleer. oKKeve®³ee ojes[îeeceeie®es keÀejCe ner ne `Demeblees<e®e' neslee. ³ee Heeþele,
DeeHeCe lelkeÀeueerve cenejeä^eleerue DeeefLe&keÀ Ie[ecees[er DeY³eemeCeej Deenesle. meg©Jeeleeruee®e, legcneuee
mecepeu³eeÒeceeCes, HeÀkeÌle keÀener Heeveeble®e, mebHetCe& efJe<e³ee®es Je cegÎîee®es efJeJejCe nesT MekeÀle veener.
lejerner F.me. 1861 les F.me. 1920 ®³ee ojc³eeve®eer, cenejeä^eleerue JeenletkeÀ Je oUCeJeUCee®eer
keÀe³e efmLeleer nesleer, leer Lees[ke̳eele ceeb[C³ee®ee Meke̳elees Òe³elve kesÀuee Deens. F. me. 1861 HetJeea®ee
Lees[ke̳eele meejebMe, legcneuee HeefjefmLeleer®ee Deboepe ³eeJee DeMee GÎsMeeves efouesuee Deens.
 152

13.2 Mesleer efJekeÀeme

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeHe³e¥le DeeOeer®e veceto kesÀu³eeÒeceeCes, Mesleer J³eJemee³eeceO³es

meelel³eeves ceboer Demes. eEkeÀceleer Je GlHeeove oesvner keÀceer Demeu³eeves ceesþîee ÒeceeCeeJej cenejeä^eleerue
iejerye MeslekeÀN³eebveer Mesleer keÀjCes mees[tve efoues nesles. F.me.1835 He³e¥le, j³eleJeejer He×leerves ûeeceerCe
Yeeiee®eer mJe³ebMeeefmele He×leer cees[vt e keÀe{ueer DeeefCe ieeJeeleerue ÒecegKe Je Flej DeefOekeÀeN³eeb®³ee Heoe®esner
DeJecetu³eve Peeues. meJe& DeefOekeÀeN³eebvee Deelee Kee$eer Heìueer nesleer keÀer iesu³ee oesve oMekeÀebHes#eener
DeefOekeÀ keÀeueKeb[e Heemetve oKKeve®es peemle keÀj DeekeÀejCeercegUs DeeefLe&keÀ Mees<eCe Peeues Deens. pevelee
oejerêîejs<esKeeueer iesueer Deens, ûeeceerCe peerJeve keÀesuece[ues Deens DeeefCe peefceve keÀmee³euee efveke=Àä
Peeueer Deens. veJeerve ³eespevesle F. me. 1835®³ee Yet meJex#eCeevegmeej keÀener yeoue Ie[tve Deeues. Goe.
Menjeb®ee efJekeÀeme, JeenlegkeÀerceO³es megOeejCee, ueeieJe[erKeeueerue DeefOekeÀ peefceve DeeefCe DeVeOeev³ee®³ee
Jemletbmeeþer Jee{erJe yeepeej F.me.1850 veblej, oesve oMekesÀ cenejeä^eleerue Mesleer®es ef®e$e
meceeOeevekeÀejkeÀ nesles.

F. me. 1850 Je 1860 ®³ee oMekeÀeble Mesleer®ee nbieece ®eebieuee neslee. peefceve cenmetueele Ieì
Peeu³eeves peefceve keÀmeC³ee®es ÒeceeCe DeveskeÀ efpeu¿eele Jee{ues. F. me. 1861 ®³ee DecesefjkeÀve ³eeoJeer
³eg×eves Mesleer®³ee ÒeceeCeele Jee{ Peeueer. Yeejleer³e keÀeHemee®eer ceeieCeer Jee{ueer DeeefCe l³eeHewkeÀer yeN³ee®e
ÒeceeCeeJej HegjJeþe KeeveosMeeletve Peeuee. Heef½ece Yeejleele, jsuJes Je HeeCeereEme®eve ³eespevescegUs,
efve³ee&leer®³ee ÒeceeCeele Jee{ Peeueer. keÀeHemee®es GlHeeove ogHHeìerves Jee{ues DeeefCe DeVeOeev³ee®es
GlHeeovener ceesþîee ÒeceeCeeJej F. me.1860 les 1869 ®³ee ojc³eeve Jee{ues.

leLeeefHe, Mesleer®³ee GlHeeoveeleerue Jee{er®ee Heefnuee HeÀe³eoe J³eeHeeN³eebvee DeeefCe meeJekeÀejebvee

Peeuee. lemes®e MeslekeÀN³eebveener Peeuee. keÀejCe peemle keÀeU He³e¥le mece=×er®ee keÀeU efìketÀve jeneruee.
efpeu¿eeHeeþesHeeþ efpeu¿eeceO³es GlHeeoveele Jee{ Peeueer. veebiej, yewueiee[er Je Mesleer J³eJemee³eeme
DeeJeM³ekeÀ meecegûeer F. me.1870 He³e¥le ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ueer. meesueeHetj®³ee mejkeÀejer ie@Pesì
ceO³es cnìu³eeÒeceeCes F. me.1839 ®³ee ÒeceeCeele F. me.1871 ceO³es peemle ueeskeÀ mece=× Je mJeleb$e
nesles. l³eeHewkeÀer yengleskeÀpeCe meeJekeÀeje®³ee osC³eeceOetve cegkeÌle Peeues nesles. ³eeHewkeÀer HeÀkeÌle les®e DeHeJeeo
nesles p³eebveer 10 ueeKeeb®³ee Keeueer peefceve cenmetue Yejuee. cegbyeF& Òeeblee®ee SketÀCe cenmetue F.
me.1857 les 1871 ®³ee ojc³eeve 37 ìkeÌkesÀ Jee{uee.

F. me.1870 veblej cee$e Mesleer J³eJemee³eeves keÀueeìCeer Iesleueer. peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue

Ie[ecees[ebr®eener Yeejleer³e Mesleer J³eJemLesJej HeefjCeece Peeuee. DecesefjkeÀve peveles®es ³eeoJeer ³eg×
DeeleeHe³e¥le mebHeues nesles DeeefCe DecesefjkeÀve ueeskeÀebveer l³eeb®ee Mesleer®ee yeepeej Hejle leey³eele efceUefJeuee
neslee. Mesleceeuee®³ee eEkeÀceleer F. me.1860 ®³ee HeeleUerJej Keeueer Iemeju³ee.

mejkeÀejJej keÀceer keÀj DeeKeCeermeeþer, oyeeJe ìekeÀC³eele Deeuee. lejer efJeMes<e HeÀe³eoe Peeuee
veener. Hegvne SkeÀoe iejerye MeslekeÀjer mJeeLeea meeJekeÀejeb®³ee le[eK³eele keÀpee&meeþer De[keÀues. (keÀejCe
Oeev³ee®³ee megjef#elelesmeeþerner peefceve cenmetue YejeJee ueeies. Hejbleg meeJekeÀejeb®esner ceboercegUs vegkeÀmeeve
Peeu³eeves, lesner keÀpe& osC³eeme le³eej veJnles.
 153
DeeOeer®e cnìu³eeÒeceeCes Mesleer J³eJemee³eeleerue vegkeÀmeeveercegUs, F. me.1875 ceO³es oKKeve
Òeebleele obieueer GmeUu³ee. l³ee®ee iebYeerj HeefjCeece meeJekeÀej Je JeeC³eebJej Peeuee. mejkeÀejves
MeslekeÀN³eeb®es yeb[ oKKeve Mesleer meJeuele keÀe³eoe F. me.1879 ceO³es DeeCetve Meeble keÀjeJe³ee®ee Òe³elve
kesÀuee. keÀe³eÐeevegmeej, l³eele oesve GHee³e nesles. SkeÀ cnCepes keÀe³eosMeerj MeslekeÀN³eebvee meeJekeÀejebkeÀ[tve
mebj#eCe Je ogmeje GHee³e cnCepes, meeJekeÀejebSsJepeer HewM³ee®eer Je keÀpe& efceUC³ee®eer Dev³e J³eJemLee. ³ee
keÀe³eÐeeme DeuHe ÒeceeCeele ³eMe Deeues. keÀesìe&®³ee DeveskeÀ ÒekeÀjCeeble Ieì Peeueer. l³eeHewkeÀer DeveskeÀ
ÒekeÀjCes JeeìeIeeìermeeþer IesC³eele Deeueer. meeJekeÀej Je JeeC³eeb®³ee efJe©× yeb[ Je l³eeb®³eeJej ueeoC³eele
Deeuesues efve³ece Je Deìer ³eecegUs DeveskeÀ meeJekeÀej ûeeceerCe Yeeieeletve, cegbyeF&®³ee efoMesves JeUues. Hejbleg
l³eecegUs MeslekeÀN³eeb®es ÒeMve keÀceer Peeues veener. DeeleeHe³e¥le Mesleermeeþer keÀpe& efceUle veJnles. HeCe Deelee les
Dev³e ceeiee&ves efceUt ueeieu³eeves, veJeerve ÒeMve GHeefmLele Peeuee. Deelee l³eebvee l³eeb®³ee peefceveer ieneCe
þsJeeJ³ee ueeieu³ee Je Òemebieer efJekeÀeJ³ee ueeieu³ee.

F. me.1880 ®³ee megceejeme, jsuJesyeebOekeÀeceeme peesj Deeuee, l³eecegUs Mesleer GlHeeove Je

efve³ee&leerle Yej He[ueer. cenejeä^e®³ee DeveskeÀ efpeu¿eele, DeveskeÀ keÀejeieerjebveer Mesleer J³eJemee³eekeÀ[s Heeþ
efHeÀjJetve OebÐeeceO³es®e YeefJeleJ³e keÀjeJe³ee®es þjefJeues. Hejbleg Deieoer®e iejerye Je ueneve mJe©Hee®es
keÀejeefiej mJeosMeer Je HejkeÀer³e GlHeeokeÀebvee DeeJneve ve osT MekeÀu³eeves, Hejle Mesleer J³eJemee³eele
iesues. veieoer efHekeÀe®³ee GlHeeoveele efve³ee&leer®³ee ¢äerves Jee{ Peeueer. lemes®e efpeLes efpeLes peue
eEme®evee®eer mees³e Deens, efleLesner veieoer efHekesÀ IesC³eele ³esT ueeieueer. GoenjCeeLe&, oKKeveceO³es
Tmee®es GlHeeove, meeleeN³eeceO³es YetFc& etie, KeeveosMe ceO³es keÀeHetme DeeefCe Flej$e Flej veieoer efHekeÀeb®eer
ceeieCeer MeslekeÀN³eebkeÀ[tve nesT ueeieueer. keÀener MeslekeÀN³eebveer ³eeHeemetve ceesþîee ÒeceeCeeJej HeÀe³eoe
efceUJetve, l³eeb®eer HegveHexjCeer kesÀueer. lemes®e, p³ee yeepeejele l³eebvee ®eebieueer eEkeÀcele efceUsue, efleLes
l³eebveer yewueiee[îee v³eeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eecegUs mLeeefvekeÀ meeJekeÀejebvee GlHeeove osC³ee®eer
He×leer yebo Peeueer. GoenjCeeLe&, oef#eCe cenejeä^ jsuJes meg© Peeu³eeveblej (F. me.1880 ®³ee
ojc³eeve meeleeN³eeceO³es) DeeefCe F. me.1890 ®³ee veJeerve megOeejCeeveblej, MeslekeÀN³eeb®³ee, j³eles®³ee,
yewueiee[îeeb®³ee ÒeceeCeele DeveskeÀ Heìerves Jee{ Peeu³ee®es Dee{Utve Deeues. ³ee®ee DeLe&, meeJekeÀej Je JeeCeer
³eeb®eer Fleke̳ee Je<ee¥®eer cekeÌlesoejer mebHegäele Deeueer nesleer.

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee MesJe쮳ee oesve oMekeÀele, peefceveer®³ee eEkeÀceleer Jee{u³ee DeeefCe

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleer®³ee oesve oMekeÀele, l³ee Jee{le®e jeneru³ee. veJ³eeves Þeerceble
Peeuesu³ee MeslekeÀN³eebkeÀ[tve p³eebveer yeepeejele veJ³eeves efvecee&Ce Peeuesu³ee mebOeer®ee HeÀe³eoe Iesleuee,
l³eeb®³eekeÀ[tve peefceveer efJekeÀle Iesleu³ee peeT ueeieu³ee. Kejslej ns veJeerve Mesleer®es ceeuekeÀ,
meeJekeÀejeb®eer peeiee IesT ueeieues DeeefCe ûeeceerCe Yeeieele efJeÊe Je keÀpe& osC³ee®es keÀece keÀ© ueeieues.

F. me.1892 ®³ee oKKeveceOeerue Deesu³ee og<keÀeUeves $emle Peeuesu³ee 37 ieeJeeb®eer DeefOeke=Àle

®eewkeÀMeer keÀjlee Demes Dee{Uues keÀer, lesLeerue meeJekeÀej ns veJ³eeves Þeerceble Peeuesues MeslekeÀjer®e Deensle.
F. me.1899 ®³ee DeefOeke=Àle DenJeeueevegmeej kesÀJeU SkeÀ ®elegLee&Me peefceve, MeslekeÀjer vemeuesu³ee
ueeskeÀebkeÀ[s nesleer. Hejbleg, DeMee ÒekeÀej®³ee YetOeejkeÀebHewkeÀer DeveskeÀ Fveeceoej nesles. F. me.1890 ®³ee
megceejeme meeJekeÀejeb®³ee leey³eele 15% peceerve nesleer. F. me.1911 ceO³es mejkeÀejves peenerj kesÀues
keÀer, MeslekeÀjer vemeuesues, YetOeejkeÀ kesÀJeU 1/6 ÒeceeCeele Deensle. pejer ne YetYeeie peemle megefHekeÀ neslee
DeeefCe SketÀCe cenmetueeHewkeÀer 1/5 ìkeÌkesÀ cenmetue Yejerle.
 154
leLeeefHe cenejeä^ meowJe Huesie DeeefCe og<keÀeUe®³ee íe³esKeeueer jeneruee. SkeÀesefCemeeJ³ee
MelekeÀe®³ee MesJe쮳ee oMekeÀele, DeveskeÀ efpeuns Deesu³ee og<keÀeUeves Je HuesiecegUs nwjeCe Peeues. Deesu³ee
og<keÀeUe®³ee keÀeUele (F. me.1899- F. me.1902) mejkeÀejves 1/3 He³e¥le cenmetuee®³ee ceeieCeerle
Ieì kesÀueer DeeefCe F. me.1904 ®³ee megceejeme DeeHemetkeÀ keÀjceeHeÀer®eer ³eespeveener Heeme kesÀueer.

efJemeeJ³ee MelekeÀeleerue Heefnueer oesve oMekesÀ ner Mesleermeeþer mebefceÞe þjueer. DeveskeÀ Je<ex meeLeer®³ee
ÒeeogYee&JeecegUs pevelee Je iegjs ce=l³egcegKeer He[ueer. lemes®e ogmeN³ee Ieìvesle, Mesleceeueemeeþer Jee{erJe
ceeieCeer, GÊece nbieece Je keÀeHemeeuee ceeieCeer, ³eecegUs MeslekeÀN³eebme Lees[emee efoueemee efceUeuee. Heefnu³ee
cene³eg×e®³ee megceejeme Oeev³eeb®³ee eEkeÀceleerle Jee{ nesTve, peefceveer®³ee eEkeÀceleer ceesþîee ÒeceeCeeJej
Jee{u³ee. Hejbleg ³eg×eveblej®³ee Hegvne veJ³eeves DeekeÀejC³eele Deeuesu³ee ojeb®³ee le[pees[ercegUs veJeerve
ÒeMve efvecee&Ce Peeues. keÀejCe ³eg×e®³ee keÀeUele, peefceveer®³ee eEkeÀceleer DeJeemleJe Jee{u³ee nesl³ee.
l³eecegUs SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee DeKesjerme, cenejeä^ele HeÀej®e keÀceer ÒeceeCeeJej MesleerefJejnerle
peefceve nesleer. Hejbleg F. me.1921 He³e¥le jesie Je og<keÀeUeves ueeskeÀmebK³esJej efve³eb$eCe þsJeues.

keÀener DeLe&Meeðe%eeb®³ee celes, veceto kesÀuesu³ee keÀeUe®es DeJeueeskeÀve keÀjlee Þeerceble

MeslekeÀN³eeb®³ee mebK³esle ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ Peeueer l³eecegUs MeslekeÀN³eeb®es efJemeeJ³ee MelekeÀele
Jeefie&keÀjCe keÀjeJes ueeieues. l³eeb®³ee celes, yeepeeje®es efJemleejerkeÀjCe DeeefCe Mesleer J³eJemee³ee®es
yeepeejerkeÀjCe ³eebcegUs, p³eeb®³eekeÀ[s DeeOeer®e meeOevemeecegûeer nesleer, l³eebveer ueneve MeslekeÀN³eeb®³ee
peefceveer I³eeJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. Hejbleg, keÀenerb®³ee celes, ner He×le, cenejeä^ele meJe&$e meejKeer®e
veJnleer. Goe. F. me.1880 ceO³es Denceoveiej ceO³es, keÀener ceeCemeebveer 400 SkeÀj peeiee
SkeÀìîee®³ee leey³eele Iesleueer nesleer DeeefCe 12 les 20 yewue efoceleeruee nesles Hejbleg yengleskeÀebkeÀ[s 20
SkeÀjHes#ee keÀceer peefceve Je peemleerle peemle SkeÀ yewue pees[er Demes ef®e$e nesles. F. me.1917 ®³ee
meJnxvegmeej, HeenCeervegmeej, oKKeveceO³es, 20 SkeÀj®³ee Jejerue peefceveerle, ceesþîee ÒeceeCeeJej Ieì
Peeueer DeeefCe ueneve Je ceO³ece mJe©Heeb®³ee MeslekeÀN³eebceO³es Jee{ Peeueer. ³ee®ee DeLe&, MeslekeÀN³eeb®es
JeieeakeÀjCe ÒeosMeevegmeej JesieJesieUs nesles.

13.2.1 peueeEme®eve Je Mesleer

meeþ®³ee oMekeÀeHeemetve, oKKeve®³ee peueeEme®evee®³ee iejpeskeÀ[s, mejkeÀejves ue#e HegjJeeJe³eeme
meg©Jeele kesÀueer. F. me.1868 les 1885 ®³ee ojc³eeve, keÀeueJee yeebOeC³ee®es keÀece ceesþîee ÒeceeCeeJej
neleer IesC³eele Deeues. Henerueer DeeefCe meieȳeele ceesþer DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveeJej DeeOeeefjle peueeEme®eve
³eespevee HegC³eele cegþe veoerJej IesC³eele Deeueer. l³eele Ke[keÀJeemeuee OejCe, lemes®e cegþeveoer®³ee GpeJeer
Je [eJeer keÀ[erue keÀeueJ³eeb®ee meceeJesMe neslee. ne ÒekeÀuHe F. me.1879 ceO³es Heej He[uee. ÒeJeje
peueeEme®eve ÒekeÀuHe p³eeceO³es DeesPej keÀeueJee ³eespevee Je DeesPej yebOeeje ³eeb®ee meceeJesMe neslees, F.
me.1893 ceO³es Heej Hee[ueer. Yeeìiej OejCe (HegC³eeveefpekeÀ) Je efveje veoer®³ee [eJeerkeÀ[erue
efkeÀveeN³eeJejerue keÀeueJee F. me.1896 ceO³es HetCe& Peeuee. l³eeveblej Flej peueeEme®evee®³ee ³eespevee
neleer IesC³eele Deeu³ee Goe. ieesoeJejer ÒekeÀuHe pees F. me.1916 ceO³es HetCe& Peeuee. Flej ueneve
mJe©Hee®es ÒekeÀuHe Goe. keÀe[Jej veoer®es keÀece pes SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee Heneru³ee oMekeÀele Heej
He[ues.

l³ee meieȳee megOeejCeeb nesle Demeu³eelejer, efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleer®ee ûeeceerCe cenejeä^
ne DeeefLe&keÀ ¢äîee KeeueeJeuesuee neslee. efvemeiee&®es Deefve³eefcele ®e¬eÀ l³eecegUs MesleerJej nesCeeje Deefve<þ
 155
HejerCeece, efkeÀbceleerceOeerue ®e{ Gleej, F. me.1899 les 1909 ®³ee ojc³eeve efvecee&Ce Peeuesueer
ìb®eeF&, ³eecegUs iejerye MeslekeÀN³eeb®es neue ìeskeÀeme peeTve Heesn®eues. Deej. [er. ®eeskeÀmeer efueefnleele,
``F. me.1910 ceO³es mebHeuesues oMekeÀ ns Deefve³eefcele HeeJemee®es®e nesles. Hejbleg DeVeOeev³ee®ee Deefle
legìJe[e Je eEkeÀceleerceO³es Dece³ee&o Jee{ cee$e Peeueer veener. keÀeceieej peemle ÒeceeCeeJej mLeeveeblej keÀ©
ueeieues Je DeefOekeÀ ÒeceeCeeJej mJeleb$e Peeues. GÐeesie keÀje³e®es, mJele:®ee J³eJemee³e keÀje³e®ee, ner metHle
F®íe, nUtnUt ueneve MeslekeÀN³eeb®³ee ceveelener peeie=le nesT ueeieueer. pej efveke=À<þ nbieeceecegUs
mLeeefvekeÀ HeeleUerJej jespeieej GHeueyOe vemesue, lej keÀeceieej ieeJee®³ee yeensj He[t ueeieues. DeMee
Je=ÊeercegUs, MeslekeÀjer Je keÀeceieej, ìb®eeF&®³ee keÀeUelener, mejkeÀejJej keÀceer ÒeceeCeeJej efveYe&j jent
ueeieues. ner l³ee oMekeÀeleerue meJee&le ceesþer yeouee®eer Ieìvee nesleer.''

efJemeeJ³ee MelekeÀele, mejkeÀejer DeefOekeÀejer, ûeeceerCe iejeryeebmeeþer meneveYetleer J³ekeÌle keÀ©

ueeieues. peefceveerMeer mebyebefOele ÒeMveeb®es efveJeejCe keÀjC³eemeeþer, Keeme ue#e osC³eele ³esT ueeieues.
l³eemeeþer efJeMes<e efJeYeeieeb®eer, Keel³eeb®eer mLeeHevee nesT ueeieueer. Hejbleg ³ee meieȳee megOeejCee,
keÀeUe®³ee iejpesHes#ee KetHe DeHegN³ee He[le nesl³ee. iejeryeer DeeefCe DeeefLe&keÀ legìJe[e ner cenÊJee®eer
De[®eCe, Òeieleer Je efJekeÀemee®³ee ceeiee&le ³esle nesleer. l³eecegUs meieUs Òe³elve ns kesÀJeU Òe³eesie®e nesles.
oKKeve®eer Mesleer ner DeefJekeÀefmele Je ceeieemeuesueer jenerueer. MeslekeÀjer ne keÀpe&yeepeejer, De%eeveer, iejerye
Je l³eecegUs megmle Je DeeUMeer Peeuee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) F. me.1850-60 ®³ee oMekeÀeble Mesleer®³ee efmLeleer®es JeCe&ve keÀje.

13.3 JeenlegkeÀ Je oUCeJeUCee®³ee mees³eer

Heef½ece Yeejleele, efye´ìerMe jepeJeìerveblej HeVeeme Je<ee&veblej meg×e JeenlegkeÀer®³ee mees³eer ³ee
Del³eble keÀceer ÒeceeCeele Je ceneie[îee nesl³ee. osMeeb®³ee Flej Yeeieeb®ee efJe®eej keÀjlee ³ee®ee HejerCeece
HeÀkeÌle keÀeHetme GlHeeoveeJej®e veJns lej mebHetCe& DeLe&keÀejCeeJej Peeuee. ns Kejs Deens keÀer HesMeJee
mejkeÀejves, cenejeä^e®³ee oUJeUCe Je JeenlegkeÀeRJej DeefOekeÀ ue#e efoues veener. l³eecegUs, cenejeä^e®es
HeÀej ceesþs vegkeÀmeeve Peeues. l³eecegUs jml³eeefMeJee³e, ogmejs keÀesCelesner JeenlegkeÀer®es meeOeve veJnles.
efye´ìerMeebveer jepekeÀer³e Je ue<keÀjer neue®eeueer meesH³ee nesC³eekeÀjlee cenejeä^ele JeenlegkeÀ Je
oUCeJeUCee®³ee keÀeceele jme Iesleuee. ueeskeÀeb®es DeeefLe&keÀ ÒeMve mees[JeeJesle ne l³eeceeie®ee GÎsMe
veJnlee.

13.3.1 yewueiee[er :
SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeHe³e¥le, Jemlegb®es oUCeJeUCe ÒeecegK³eeves J³eeJemeeef³ekeÀ
JeenlegkeÀoejebkeÀ[tve peveeJejeb®³ee ceoleerves nesF&. 1816 He³e¥le yewueiee[er ner DeefleMe³e Jepeveoej Demes.
 156
l³eeb®eer ®eekesÀ ®eebieu³ee Òeleer®es ueeketÀ[ Je oie[ ³eeHeemetve leer yeveefJeC³eele ³esle. l³ee®e Je<eea SkeÀe efye´ìerMe
cenmetue DeefOekeÀeN³eebves ueekeÀ[er ®eekeÀeb®eer Deejer Demeuesueer yewueiee[er le³eej kesÀueer, leer DepetveHe³e¥le
JeeHejele Deens. SkeÀe HeejMeer J³eeHeeN³eeves, meesueeHetj ìbsYetCeea ³esLes yewueiee[er yeveefJeC³ee®ee keÀejKeevee®e
meg© kesÀuee. l³ee ojc³eeve mebHetCe& cenejeä^ele pe[ yewueiee[er®eer peeiee nueke̳ee yewueiee[erves Iesleueer.
pesJne jml³ee®es keÀece meg© Peeues lesJne F. me.1850®³ee oMekeÀele jsuJesceeie&meg×e meg© keÀjC³eele
Deeuee DeeefCe nUtnUt yewueiee[er Jee lelmece mJe©Hee®³ee JeenlegkeÀer®³ee meeOeveeb®ee JeeHej keÀceer keÀceer
nesT ueeieuee. keÀejCe veJeerve yewueiee[er ner keÀceer Ke®ee&®eer, JesieJeeve DeeefCe peemle meeceeve Jeentve vesCeejer
Demeu³eeves, yewueiee[er Dees{C³eemeeþer pes peeoe yewue ueeiee³e®es les Mesleer®³ee keÀeceemeeþer JeeHejC³eele ³esT
ueeieues.

13.3.2 jmlesyeebOeCeer :
ner SkeÀ ieesä ue#eele Iesleueer Heenerpes keÀer F. me.1850 ®³ee oMekeÀele DeeOegefvekeÀ He×leer®es
jmles DeefmleÊJeele veJnles lej HeÀkeÌle Hee³eJeeìe®e nesl³ee. lemes®e JeenlegkeÀermeeþer veoer®ee He³ee&³ener
GHeueyOe veJnlee. F. me.1830 He³e¥le, kesÀJeU SkeÀ®e jmlee me¿eeêerceO³es neslee, pees yewueiee[erme
GHe³egkeÌle neslee. jeceeEKe[erceO³es yesUieebJe Je JeWiegu³ee&®³ee ceO³es F. me. 1840 ceO³es jml³ee®es keÀece
meg© Peeues pesJne cegbyeF& Deeûee jml³ee®ee ÒekeÀuHe neleer IesC³eele Deeuee. Jner. [er. efoJeskeÀj ³eeb®³ee celes
F. me.1850 He³e¥le, 16 keÀesìer pevelesmeeþer DeeefCe 3,50,000 efkeÀ.ceer. peeiesmeeþer HeÀkeÌle 2000
efkeÀ.ceer. jmlee Heef½ece Yeejleele, yewueiee[ermeeþer GHe³egkeÌle neslee.

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeHeemetve, ³egjesefHe³eve Je ueBkesÀMee³ej ³esLeerue J³eeHeejer OeesjCeebcegUs,

mejkeÀejJej JeenlegkeÀ Je oUCeJeUCee®eer meeOeves megOeejC³eemeeþer oyeeJe DeeCeC³eele ³esT ueeieuee.
l³eeb®ee Keje jme ne keÀeHetme GlHeeove keÀjCeejs efpeuns Je mecegêefkeÀveeje ³eeble neslee. ³ee meieȳee®ee
HeefjHeekeÀ cnCetve Je mejkeÀej®³eener yeouel³ee meeceeefpekeÀ OeesjCee®ee HeefjCeece cnCetve Debleie&le JeenletkeÀ Je
oUCeJeUCee®eer meeOeves megOeeª ueeieueer. l³eecegUs F. me.1860 ®³ee oMekeÀeHe³e¥le veceto
keÀjC³eemeejKes HeÀkeÌle keÀener®e ceeie& nesles. cegbyeF& - Deeûee jes[ pees veeefMekeÀ ceOetve meesueeHetj He³e¥le peeF&,
ogmeje Keb[eȳeeceOetve, HetCes efpeu¿eeletve meesueeHetj He³e¥le DeeefCe Flej oesve, Denceoveiej Je
meeleeN³ee®³ee efoMesves peeCeejs nesles. Hejbleg l³eeb®es efkeÀveeN³eebvee keÀþ[s eEkeÀJee Hegue yeebOeues veJnles. lemes®e
jml³ee®³ee [eie[gpeermeeþer efve³eefcele efJeÊeHegjJeþener kesÀuee peele vemes.

F. me.1880 ®³ee oMekeÀeble jmlee yeebOeCeer®es keÀe³e& Jee{erme ueeieues. l³eeveblej 1912 ceO³es,
SketÀCe ®eebieu³ee Òeleer®ee jmlee yee@cyes [skeÌkeÀve ceO³es 10,664 efkeÀ.ceer. HewkeÀer 4049 DeefleMe³e
®eebieu³ee He×leer®ee neslee. Hejbleg Menj Je ûeeceerCe Yeeieeleerue oUCeJeUCee®³ee iejpeskeÀ[s HetCe&HeCes ogue&#e
kesÀues iesues. ³ee®ee DeLe& mHeä neslee. efye´ìerMeeb®ee ûeeceerCe Yeeieeleerue iejerye peveles®³ee ÒeMveebMeer
keÀe[ercee$e mebyebOe veJnlee.

13.3.3 jsuJesceeiee¥®ee efJekeÀeme :

F. me. 1853 ceO³es JeenlegkeÀ Je oUCeJeUCeeuee KeN³ee DeLee&ves meg©Jeele Peeueer. 32 efkeÀ.ceer.
ueebyeer®ee cegbyeF& les þeCes ne Heefnuee jsuJes ceeie& le³eej Peeuee. l³eeveblej, jsuJes ceeiee¥®ee PeHeeìîeeves
efJekeÀeme Peeuee. GJe&efjle cenejeä^ele jsuJes ceeiee&®eer meg©Jeele F. me.1858 Heemetve Peeueer. F.
me.1899 He³e¥le oef#eCe cenejeä^ Je ceêeme jsuJesves 900 efkeÀ.ceer. ®es Deblej J³eeHeues. ogmejer
jsuJesueeF&ve ceeie& p³eeme G.I.P. cnCele lees le³eej Peeuee. l³eecegUs oKKeve les meb³egkeÌle Òeeble, efyenej
 157
DeeefCe Deesjermee ns Yeeie pees[ues iesues. keÀeueeblejeves, l³ee®ee efJemleej yebieeue, nwojeyeeo DeeefCe
ceêemeHe³e¥le Peeuee. l³eeveblej Flej jsuJesceeie& DeefmleÊJeele Deeues. l³eele yebieeue, efyenej DeeefCe ceO³e
Yeejle ³eeb®eener meceeJesMe neslee. Heefnu³ee cene³eg×e®³ee DebleeHe³e¥le, ®eej Flej jsuJesceeie& megª keÀjC³eele
Deeues. l³eeÜejs 24,000 efkeÀ.ceer. Deblej J³eeHeC³eele Deeues. jsuJesceeiee¥veer oKKeve®es Denceoveiej
mees[tve meJe& efpeuns pees[ues iesues.

DeMee ÒekeÀejs, cenejeä^eleerue cenÊJee®eer Menjs Je efþkeÀeCes jsuJesceeiee&ves pees[ueer iesueer. lemes®e
cenejeä^eyeensj®eerner Menjs pees[C³eele Deeueer. l³eecegUs JeenlegkeÀ DeefOekeÀ meesHeer, peueo, mJemle Peeueer.
pejer oUCeJeUCe Je JeenlegkeÀer®³ee meeOevee®eer GHeueyOelee Peeueer lejer meg©Jeeleeruee ue<keÀjer keÀeceemeeþer
mejkeÀejer DeefOekeÀejer Je GHe-opee&®es DeefOekeÀejer Je l³eeb®es kegÀìgbefye³e, ³egjesefHe³eve J³eeHeejer Je l³eeb®es
menkeÀejer Je ®eerpeJemlet ³eebmeeþer JeeHejC³eele ³esF&. l³ee®ee GHe³eesie osMeer J³eeHeej, cegK³elJes keÀeHetme Je
Oeev³ee®ee J³eeHeej ³eebmeeþer Peeuee. Hejbleg keÀener Je<ee&veblej, jsuJes ner Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesmeeþer
DeefleMe³e Keef®e&keÀ þª ueeieueer. ceeieemeuesueer DeLe&J³eJemLee Je iejerye DeewÐeesefiekeÀ megOeejCee ³eecegUs
ûeeceerCe Yeejlee®ee efJekeÀeme nesT MekeÀuee veener Je oUCeJeUCee®³ee meeOeveeb®eener keÀener GHe³eesie keÀjlee
Deeuee veener.

Yeejleeleerue jsuJes®ee Depetve SkeÀ ieewCe cegÎe Demee keÀer, jsuJes®es ÒeMeemeve keÀener Yeeieele
mejkeÀej, lej keÀener Yeeieele mebmLeeefvekeÀ, lej keÀener Yeeieele efpeune yees[& ®eeueefJele Demes. ³ee
meieȳeeb®ee HeefjHeekeÀ cnCepes iegbleeiegbleer®es ieeWOeUe®es J³eJemLeeHeve l³eecegUs keÀener jsuJesceeiee&ves HeÀe³eoe
efceUefJeuee lej keÀenerbvee vegkeÀmeeve meesmeeJes ueeieues. cegK³elJeskeÀ©ve p³eeceO³es oef#eCe Yeejle, HegCes Je
veeieHetj DeeefCe oKKeve®ee keÀener Yeeie ³eeb®ee meceeJesMe neslee. F. me. 1902 ceO³es, Yeejleer³e jsuJes ner
lesnleerme JesieJesieUer J³eJemLeeHekeÀer³e ceb[Uer Je ®eewefJeme Keepeieer kebÀHev³ee meefnle ®eej mejkeÀejer ceb[Us Je
Hee®e mebmLeeves ®eeueefJele nesles.

13.3.4 ìHeeue DeeefCe leeje³eb$e :

DeveskeÀ MelekeÀebmeeþer, keÀener þjeefJekeÀ ÒekeÀej®eer Heesäe®eer ³eb$eCee Yeejleele keÀe³e&jle nesleer.
Hejbleg, KeN³ee DeLee&ves F. me.1834 ®ee Fb[er³eve Heesmìue De@keÌì veblej®e, DeeOegefvekeÀ leÊJeeJej
Yeejleer³e Heesmìue ³eb$eCee keÀe³e&jle Peeueer. F. me.1858 He³e¥le cegbyeF& Òesefme[Wmeer®es meJe& cenÊJee®eer
efþkeÀeCes ìsefueûeeHeÀerkeÀ He×leerves pees[C³eele Deeueer. megSpe keÀeueJee J³eeHeejemeeþer GIe[u³eeveblej,
JesUs®eer Je HewM³eeb®eer ye®ele Peeueer. l³eecegUs DeveskeÀ meeiejmeHeÀjer Je Dee³eele-efve³ee&leer®³ee keÀeceeme Jesie
Deeuee. lemes®e, l³eecegUs Heeef½eceel³e peieleeMeerner l³ee®ee mebyebOe Jee{uee. GÐeesie, J³eeHeej Je Oeboe
³eebmeJee¥vee, ³ee efJekeÀeme keÀeceeb®ee KetHe HeÀe³eoe Peeuee DeeefCe cegbyeF& Menj ns GÐeesieOebÐee®es, keÀeHe[
GÐeesieeJ³eefleefjkeÌle veeJeeªHeeme Deeues.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) cenejeä^eleerue JeenlegkeÀer®³ee J³eJemLesceO³es jmlesyeebOeCeer®es cenÊJe Lees[ke̳eele meebiee.
 158

13.4 GÐeesieOebÐee®ee efJekeÀeme

13.4.1 HeejbHeeefjkeÀ GÐeesieOebÐee®ee Nneme

Heef½ece Yeejleeleerue efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea Menjer Yeeieele ueneve-ceesþs GÐeesieOebos mJeleb$eefjl³ee
®eeueJeues peele nesles. lesJne, meenefpekeÀ®e keÀesCeer ceesþe Yeeb[Jeueoej Je GÐeesieHeleer veJnlee. HeCe
Del³eble ngMeej keÀejeieerj nesles. l³eeb®³ee neleeKeeueer DeveskeÀ keÀeceieej efMekeÀle nesles. HegCes, meesueeHetj,
Heb{jHetj DeeefCe Flej efþkeÀeCes keÀHe[îeemeeþer Òeefme× nesl³ee. leLeeefHe HejkeÀer³e mHeOexcegUs pegves,
megmebIeìerle DeeefCe ceesþîee ÒeceeCeeJej Hemejuesues Yeejleer³e GÐeesieOebos SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀele keÀesuece[t
ueeieues . Deieoer ûeeceerCe Yeeieeleerue Mesleer mebyebefOele GÐeesie nmleesÐeesie nUtnUt keÀceer nesT ueeieues .
FbeqiueMe J³eeHeeN³eeb®³ee ³eb$eebJej yeveefJeuesu³ee Oeeslej Je Flej keÀHe[îeebcegUs Yeejleer³e keÀeHe[GÐeesie
mebkeÀìele Deeuee. Yeejleele ceesþîee ÒeceeCeeJej ceO³eceJeie& ns HejosMeer keÀHe[s JeeHeª ueeieu³eeves,
Yeejleeleerue efJeCekeÀj Je keÀHe[eGÐeesieeleerue ueeskeÀebJej yesjespeieejer®es mebkeÀì keÀesmeUues.
HeejO³eebmeejK³ee keÀener peceeleeRveer lej efJeCekeÀecee®ee Oeboe HetCe&JesU megª kesÀuee.

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀele HetJee&Oee&le HegC³eeleerue Je Flej Yeeieele jsMeerce GÐeesieeJej meejKes®e

mebkeÀì, keÀesmeUues. jsMecee®eer ceeieCeer IemejC³ee®es SkeÀ keÀejCe cnCepes ceboer DeeefCe ogmejs cnCepes
DeveskeÀ mebmLeeves Keeuemee Peeueer pesLes jsMeceeuee ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeieCeer nesleer. lemes®e keÀ®®³ee
jsMecee®eer eEkeÀcele Jee{ueer DeeefCe HejkeÀer³e mHeOexcegUs cegK³ele: eqðe³eebveer ®eerveer mee[îeebvee efJeMes<e Hemebleer
oeKeefJeu³eecegUs, Yeejleer³e jsMeerce GÐeesieeJej GHeemeceejer®es mebkeÀì Dees{Jeues. lemes®e Fbûepeer
J³eeHeeN³eebveer keÀener ®egkeÀer®³ee He×leer®ee JeeHej kesÀuee Je Yeejleer³e Jemlet Del³eble mJemle YeeJeele efJekeÀu³ee,
l³eecegUs Yeejleer³e GÐeesieJ³eJemee³e HetCe&HeCes keÀesuece[uee Je Yeejleer³e GÐeesiepekeÀebJej yesjespeieejer®es
mebkeÀì keÀesmeUues.

13.4.2 keÀeHe[Ðeesie :
keÀeHe[ GÐeesie ne SkeÀ DeHeJeeo neslee. DeeOegefvekeÀ keÀeHe[ GÐeesiee®eer mLeeHevee cegbyeF&le Peeueer.
l³eeb®es Oeeiesoesjs ÒeecegK³eeves Yeejleer³e Yeeb[JeueoejebkeÀ[s nesles DeeefCe mLeeefvekeÀ J³eJemLeeHekeÀ Je
leb$e%eebkeÀ[tve®e l³eeb®es J³eJemLeeHeve nesF&. Yeejleer³e keÀeHe[ GÐeesie ceesþîee ÒeceeCeeJej efJekeÀefmele Peeuee,
l³eeme Deeblejjeä^er³e HeeleUerJe©ve jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ o=äîee MekeÌleerMeeueer DeMee efye´ìve®³ee
GÐeesieeMeer mHeOee& keÀjeJeer ueeiele nesleer. cenejeä^eleerue Flej MenjebHes#ee cegbyeF&®eer yeepet KetHe JesieUer
nesleer. cegbyeF& ns DeþjeJ³ee MelekeÀeHeemetve, efye´ìerMeeb®es J³eeHeejer keWÀê nesles DeeefCe HetJe& Je Heef½eces®ee mecegêer
J³eeHeej ne mLeeefvekeÀ J³eeHeejer Mesþ Je ³egjesefHe³eve J³eeeHeejer ³eeb®³eeceO³es efJeYeeieuee iesuee neslee.
J³eeHeejeyejesyej®e DeveskeÀ megefJeOee Deeu³ee, efJekeÀefmele Peeu³ee. DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee mebmLee efvecee&Ce
Peeu³ee. l³eecegUs efJekeÀemee®ee Jesie efìkeÀJetve þsJelee Deeuee. lemes®e SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee HetJee&Oee&le,
SkeÀ veJee megefMeef#ele Jeie& efvecee&Ce Peeuee neslee.

³ee meieȳee DevegkegÀue ieesäeRcegU one Yeejleer³e Je HebOeje ³egjesefHe³eve J³eeHeeN³eebveer 1836 ceO³es
`yee@cyes ®eWyej Dee@HeÀ keÀe@ceme&' ner mebmLee megª kesÀueer nesleer. Goe. cee@[ve& yeBeEkeÀie, efmìeEceie efMeeEHeie,
efmìce efpeeEveie Je ne³e[^e@efuekeÀ ÒeseEmeie F. lemes®e ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀ®®ee keÀeHetme Je DeHetÀ®eer efve³ee&le
nesle Demes. ÒeecegK³eeves ®eerve yejesyej efye´ìerMe Jemletb®eer HesÀj efve³ee&le ner Yeejleer³eebkeÀ[tve, ÒeecegK³eeves
He@jerme Jeªve nesle Demes.³ee meieȳee ieesäeR®ee HeÀe³eoe l³eebvee J³eeHeeje®eer, OebÐee®eer leÊJes
 159
mecepeC³eemeeþer Peeuee. p³eeceO³es l³eebvee osMeeleerue keÀeHetme, Deeblejjeä^er³e yeepeejele keÀmee efJekeÀuee
peelees, lemes®e ueBkesÀMee³ej ³esLeerue keÀeHe[efiejC³ee Je keÀeHe[e®³ee ÒekeÀejeyeÎuener ceenerleer efceUeueer.

DeeJeM³ekeÀ %eevee®eer Je meeOeveeb®eer ceenerleer Je lemes®e cegbyeF&le JeeleeJejCee®eer DevegkegÀuelee

efceUeu³eeveblej ³eMemJeer Je Glmeener J³eeHeeN³eebvee cegbyeF&le keÀeHe[e®³ee efiejC³ee GIe[e³euee JesU ueeieuee
veener. l³eeHewkeÀer SkeÀ nesles meer.Sve. oeJej pes cegbyeF&®³ee DeveskeÀ J³eJemee³eebceO³es keÀe³e&jle nesles F.
me.1851 ceO³es l³eebvee keÀeHe[e®eer efiejCeer mLeeHeve keÀjeJe³ee®eer nesleer. Hejbleg l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
Hewmee les pecee keÀ© MekeÀues veenerle. MesJeìer peguew F. me.1854 ceO³es l³eebveer efmHeveeRie kebÀHeveer meg©
kesÀueer. leer HesÀye´gJeejer 1854 ceO³es KeN³ee DeLee&ves meg© Peeueer. MesJeìer peguew 1854 ceO³es Flej oesve
efiejC³eebmeeþer Heg{ekeÀej IesC³eele Deeuee. F. me.1860 He³e¥le, one efiejC³ee MenjeceO³es mLeeHeve
keÀjC³eele Deeu³ee nesl³ee. l³eeHewkeÀer meJe&®e yeebOeC³eele Deeu³ee veJnl³ee. DecesefjkeÀve ³eeoJeer ³eg× Je F.
me.1861-65 ®³ee ojc³eeve DecesefjkeÀve keÀeHetme GHeueyOe vemeu³eeves, DeveskeÀ cegbyeF&leerue J³eeHeeN³eebveer
HeefjefmLeleer®ee HeÀe³eoe IesTve keÀeHe[efiejC³ee meg© kesÀu³ee. Hejbleg pesJne F. me.1865 ceO³es
DecesefjkesÀ®es keÀeHe[ GÐeesieeJejerue mebkeÀì Gþu³eeJej, cegbyeF&le HeÀkeÌle 10 keÀeHe[ efiejC³ee jeneru³ee.
Hejbleg F. me.1870 ®³ee megceejeme keÀeHe[GÐeesieeuee lespeer Deeueer DeeefCe cegbyeF&leerue efiejC³eebveer F.
me.1914 He³e¥le ®eebieuee pece yemeefJeuee. l³eeJesUme 85 kebÀHev³ee DeefmlelJeele nesl³ee. ce@®esmìj ®eWyej
Dee@HeÀ keÀe@ceme& ves F. me.1865 ceO³es efjHeesì& kesÀu³ee ÒeceeCes 75 ìkeÌkesÀ cegbyeF& yeepeejeleerue efiejCeer®es
keÀeHe[ ns mLeeefvekeÀ efiejCeer ceeuekeÀebkeÀ[tve yeveefJeues iesues nesles. DeleerHetJexkeÀ[erue yeepeej efJekeÀefmele
Peeu³eeves cegbyeF&®³ee keÀeHe[ GÐeesieeme lespeer Deeueer nesleer.

F. me.1880 ceO³es, meesueeHetj, ceeuesieeJe, Denceoveiej, efYevesj Je Flej MenjebceOeerue neleceeie

GÐeesie megOeeª ueeieuee. meesueeHetj ns jbieeryesjbieer mee[îeeb®es meJee&le ceesþs keWÀê nesles. Kejb lej
neleceeieeJej keÀeHe[ efJeCeC³ee®ee, oKKevekeÀ[erue MeslekeÀN³eeb®ee HejbHejeiele J³eJemee³e neslee. F.
me.1880 les F. me.1890 ne keÀeU mJeeJeuebyevee®ee keÀeU neslee. neleceeieeJejerue keÀeHe[eme Del³eble
ceeieCeer nesleer. lemes®e jsMeceemener ceeieCeer Jee{ueer. l³eecegUs F. me.1883-84 ceO³es 900 Hes#ee
peemle neleceeie ³esJeuee Je 800 He³e¥le neleceeie HegC³eele nesles.

13.4.3 jsMeerce GÐeesie :

oKKeve®es jsMeerce efJeCekeÀj, jsMecee®es keÀeHe[ yeepeejele GHeueyOe keÀjerle jenerues keÀejCe
HejkeÀer³e GÐeespekeÀebvee les peceues veener. Hejbleg l³eebvee keÀesF&celetj, yeveejme, uegOeer³eevee Je Flej Yeeieeletve
mHeOex®ee meecevee keÀjeJee ueeieuee. lemes®e SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee DeKesjerme ceeieCeerceO³es Ieì
Peeu³eeves oKKevekeÀ[erue jsMeerce GlHeeokeÀeb®es KetHe vetkeÀmeeve Peeues. l³eecegUs iejerye jsMeerce GÐeesie,
OebÐeeceOeerue vegkeÀmeeveercegUs, meeJekeÀej Je Yeeb[Jeueoejeb®³ee le[eK³eele meeHe[ues. Yeeb[JeueMeener ®³ee
ÒeYeeJeecegUs keÀejKeevee He×le DeefmlelJeele Deeueer. l³eecegUs kebÀ$eeìer cnCepes keÀeceevegmeej Jesleve
efceUC³ee®eer He×le yeUeJeueer. lemes®e ³ee He×leercegUs meeþsyeepeej iegbleJeCegkeÀoej ne veJee Jeie& efvecee&Ce
Peeuee. l³eeme les `HeoceMeeueer' cnCele. pes keÀejKeev³eemeeþer mJeleb$eHeCes keÀece keÀjerle l³eebvee efveef½ele
Jesleve efceUs eEkeÀJee GlHeeoerle Jemletb®eer þjeefJekeÀ jkeÌkeÀce efceUs. l³eecegUs efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee
meg©Jeeleeruee, mJeleb$eHeCes keÀece keÀjCeejs jsMeerce GÐeespekeÀ iee³eye Peeues. HegC³eeleerue ueneveceesþer ogkeÀeves,
keÀejKeeves, yeefve³ee ueeskeÀ lej veeefMekeÀ ceO³es keÀemeej meebYeeUt ueeieues.
 160
efJemeeJ³ee MelekeÀeleerue ogmeN³ee oMekeÀe®³ee meg©Jeeleer®³ee Je<ee¥ceO³es, cenejeä^ele ueneve
mJeªHee®³ee ³eb$eceeieeb®³ee kebÀHev³ee meg© Peeu³ee. l³eecegUs neleceeieeJej keÀece keÀjCeejs keÀejeieerj Je
keÀejKeeveoej ³eebvee veJeerve mHeOexuee leeW[ ÐeeJes ueeieues. peHeeveer keÀeHe[ GÐeesiener yeepeejele oeKeue
Peeuee neslee. keÀener keÀeUemeeþe KeeveosMeeleerue Je meesueeHegjeleerue keÀeHe[ GÐeesie Je HegC³eeleerue jsMeceer
GÐeesieeves, KeUyeU ceepeJeueer nesleer. lemes®e meesueeHetj Je yeeMeear ³esLes veJeerve keÀejKeevesner meg© kesÀues
nesles. Hejbleg Heefnu³ee peeieeflekeÀ cene³eg×eveblej kebÀHev³eebvee GlHeeove HejJe[sveemes Peeues. mebHetCe& yeepeej,
keÀeHetme Je metlee®³ee ieeþîeebveer DeesLebyetve Jeenle neslee Je l³eemeeþer Deefpeyeele ceeieCeer veJnleer. ³eg×e®³ee
keÀeUele Yeejleer³e keÀeHe[emeeþer ceeieCeer Jee{ueer nesleer keÀejCe Dee³eele yebo nesleer. Hejbleg keÀener
keÀeHe[e®³ee Je jsMecee®³ee efiejC³ee yebo keÀjC³eele Deeu³ee. Hejbleg Lees[ke̳eele HegCes, meesueeHetj , cegbyeF& Je
KeeveosMeeleerue keÀeHe[efiejC³eebveer ³eg× keÀeUele yeN³eeHewkeÀer HeÀe³eoe efceUefJeuee. Hejbleg keÀeceieejebvee cee$e
³ee HeÀe³eÐee®ee ueeYeebMe osefKeue efceUt MekeÀuee veener.

13.4.4 Flej GÐeesie :

veeefMekeÀ Je HegC³eele, leebyes Je efHeleUs®es GÐeesie Jee{erme ueeieues nesles. cegK³elJes keÀ©ve jsuJes
Peeu³eeveblej, GÐeespekeÀebvee keÀ®®ee ceeue Je le³eej Jemlet, keÀceer efkeÀceleerle Je ³eesi³e YeeJeele efJekeÀlee ³esT
ueeieu³ee. Oeelet GÐeesie mees[ues lej Flej GÐeesieebceO³es ®eece[îee®³ee neleeves yeveefJeuesu³ee Jemlet,
ueeskeÀjer®³ee Jemlet, HesHej,[eF¥ie Je keÀeHe[ íHeeF& ¿eeb®es GÐeesie nesles. SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee
DeKesjerme ³eebef$ekeÀerkeÀjCeecegUs ³ee GÐeesieebJej mebkeÀì Dees{Jeues. 20 J³ee MelekeÀe®³ee ogmeN³ee oMekeÀele
oKKeve®³ee ®eece[îee®³ee GÐeesieeves, cegbyeF&, keÀeveHetj Je keÀuekeÀÊee®³ee Jemletbvee mHeOee& keÀjeJe³eeme Yeeie
Hee[ues. keÀeieo, keÀeHe[, jbiekeÀece GÐeesiener [yeIeeF&uee Deeues.

`penepe yeebOeCeer' GÐeesie cee$e mebHetCe& SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀele Jee{erme ueeieuee. Keesue
mecegêeleerue J³eeHeejer penepes Je ³eg×yeesìer HeÀkeÌle cenejeä^ele®e veJns lej cegbyeF& Je mebHetCe& Heef½ece
Yeejleele, yeebOeC³ee®es keÀece megª Peeues. cegbyeF&ves cee$e Yeejleeleerue cegK³e penepeyeebOeCeer keWÀêe®es mLeeve
keÀe³ece þsJeues. keÀejCe ®eebieu³ee ÒekeÀej®es meeiee®es ueeketÀ[, penepe yeebOeCeejs HeejMeer kegÀMeue keÀeceieej
Je Glke=Àä yebojs ³eecegUs les Meke̳e nesles.

F.me. 1914 ceO³es, ìeìe peueefJeÐegle efJelejCe kebÀHeveer cegbyeF&ceO³es efJeÐegle efveefce&leer Je HegjJeþe
keÀjC³eemeeþer efvecee&Ce Peeueer. meg©Jeeleeruee, Yeejleer³e iegbleJeCegkeÀoej lemes®e mLeeefvekeÀ jep³es, ³ee
ÒekeÀuHeemeeþer Glmeener veJnles. pesJne cegbyeF&®es ieJnve&j mJele: ³ee ÒekeÀuHeemeeþer ueeskeÀebmeceesj Deeues
lesJne®e mLeeefvekeÀ iegbleJeCegkeÀoej Je mLeeefvekeÀ jep³eebveer HeeþeRyee efouee. DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveeJej
DeeOeejerle Je eEkeÀceleerle keÀceer ìeìe efJeÐegle HegjJeþe kebÀHeveerves ueJekeÀj®e ceesþîee ÒeceeCeeJej efJeÐegle
efveefce&leer meg© kesÀueer Je efJeÐegleHegjJeþîee®es les cenÊJee®es keWÀê yeveues.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) HeejbHeejerkeÀ keÀeHe[ GÐeesie [UceUerle nesC³ee®eer keÀejCes meebiee.
2) penepeyeebOeCeer GÐeesieefJe<e³eer Lees[ke̳eele efuene .
 161

13.5 JeeefCep³e Je J³eeHeej

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeveblej F.me. 1818 He³e¥le HegCes cenejeä^eleerue SkeÀ mece=×
Menj nesles. Hejbleg efye´ìerMeebveer les keÀeyeerpe kesÀu³eeveblej l³ee®es cenÊJe keÀceer Peeues. F.me. 1850 veblej
Flej Menjebyejesyej veeefMekeÀ Je meesueeHetj ®³ee yejesyejerves l³eebveer mJele:®es cenÊJe Hejle efceUefJeues DeeefCe
ueJekeÀj®e cenejeä^e®es GÐeesieOebÐee®es keWÀê yeveues. cegbyeF&®es SkeÀ cenÊJee®es J³eeHeejer keWÀê Je F&mì
Fbef[³ee kebÀHeveer®es jepekeÀer³e cegK³e þeCes cnCetve cenÊJe Heef½ece Yeejleele efìketÀve jenerues. Yeejleer³e
J³eeHeeN³eebveer ®eerveeuee nesCeeje keÀeHetme Je DeHetÀ®ee efye´ìerMe efve³ee&le J³eeHeej ®eebieu³ee ÒekeÀejs neleeUuee.
efye´ìerMeeb®ee HesÀjefve³ee&leer®ee J³eeHeej mebHetCe& DeeefMe³eeceO³es neleeUuee. lemes®e, jsuJes ceeiee&®eer meg©Jeele,
megSPe keÀeueJee l³eeb®³eemeeþer Keguee kesÀuee. keÀeHe[efiejC³ee®eer GYeejCeer lemes®e veJeveJeerve ÒekeÀej®eer
³eb$emeeceûeer kebÀHev³eebceO³es Deeu³eecegUs cegbyeF&meejK³ee DeveskeÀ Menjeb®ee SkeÀesefCeme Je efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee
ojc³eeve efJekeÀeme Peeuee.

Debleie&le J³eeHeejeceO³es, meieȳeele cenÊJee®³ee Jemlet cnCepes Oeev³e, [eUer, keÀ®®ee keÀeHetme,
lesueefye³ee DeeefCe letHe ³eeb®ee meceeJesMe neslee. lemes®e cenejeä^e®³ee Debleie&le J³eeHeejele, keÀeHemee®³ee
Jemlet, metle, jsMece, neleceeieeJej®³ee Jemlet, efHeleȳee®³ee Jemlet Je Flej Oeeletb®³ee Jemlet ³eeb®ee J³eeHeej
®eeues. mee[er, uegie[s Je Oeeslej ³eebvee cenejeä^ele Je cenejeä^eyeensj ceeieCeer nesleer. meesv³ee®³ee leeje
yeveefJeCeeje GÐeesie Je jsMeerce GÐeesie, HegCes Je veeefMekeÀ ³esLes keÀe³e&jle neslee. l³eebvee mebHetCe& osMeele le³eej
yeepeejHesþ nesleer. Hejbleg efye´ìve®³ee ³eb$eceeieeJej yeveefJeC³eele ³esCeeN³ee keÀHe[îeebcegUs Yeejleer³eeb®es keÀeHe[
J³eJemee³e yebo He[ues. Hejbleg, jsuJes ceeiee&cegUs DeveskeÀ veeefMeJeble Jemletb®ee Goe. Heeve, Yeep³ee, leepeer
HeÀUs, yeìeìs ³eeb®ee J³eeHeej megOeejuee. cegbyeF&uee, cenejeä^e®³ee efJeefJeOe jep³eeletve peveeJejeb®es ®eece[s,
efMebies Je ne[s efceUle. Heneru³ee cene³eg×e®³ee JesUsuee efve³ee&leerceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ Peeueer.
efve³ee&leerle YetF&cegie ns cenÊJee®es efHekeÀ nesles pes oKKeve ceOegve HegjJeC³eele ³esle nesles.

meeHleenerkeÀ Je Jeeef<e&keÀ pe$ee ³ee cenejeä^eleerue ûeeceerCe Yeeiee®³ee J³eJemee³ee®ee SkeÀ cenÊJee®ee
Yeeie nesl³ee. DeMee ÒekeÀej®³ee pe$eebceO³es, DeveskeÀ ÒekeÀej®eer Mesleer Je GÐeesie mebyebOeer Jemlet ³ee
JemletbdefJeefvece³e mJe©Heele Kejsoer efJe¬eÀer Jne³e®eer. Jeeef<e&keÀ pe$esuee osMee®³ee efJeefJeOe Yeeieeletve J³eeHeejer
l³eeb®³ee Jemlet IesTve ³ee³e®es. keÀHe[s, leebyes Je efHeleUs®eer Yeeb[er, efceþeF&, HeÀUs F. ®ee J³eeHeej ceesþîee
ÒeceeCeeJej ®eeues. meieȳeele ceesþer pe$ee ner Heb{jHegjuee Yejs pes efleLe&#es$ener Deens. efleLes ueeskeÀ
efleLe&³ee$ee Je J³eeHeej oesneWmeeþer ³esle Demele.

jsuJes®³ee yeebOeCeer veblej cenejeä^e®eer efJeefJeOe Menjs pees[ueer iesueer DeeefCe efJeefJeOe Yeeieebvee
J³eeHeejer cenÊJe ÒeeHle Peeues. Goe. vebotjyeej, ®eeUermeieeJe, peUieeJe, FieleHetjer, keÀesHejieeJe Je
Denceoveiej ³ee Flej jsuJes mLeevekeÀeMeer mebyebefOele MenjebceOetve J³eeHeej Je OebosefJe<e³ekeÀ Ie[cees[er
Jee{erme ueeieu³ee. DeMee ÒekeÀejs, iesu³ee SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee oUCeJeUCe Je JeenletkeÀer®³ee
meeOeveele megOeejCee Peeu³eeves, ceesþîee ÒeceeCeeJej efJekeÀeme Je osMeer J³eeHeej Jee{uee.

Mesleer, JeeneletkeÀ DeeefCe oUCeJeUCe, J³eeHeej Je Oeboe ³eeyeeyeleerue F.me.1861 les

F.me.1920 ®³ee ojc³eeve®ee cenejeä^ DeJeueeskeÀuee lej Demes Dee{Ules keÀer Mesleer J³eJemee³e peemle
megOeejuee veener. mLeeefvekeÀ Je HeejbHeejerkeÀ ûeeceerCe Je Menjer GÐeesieebvee nueeKeer®es efoJeme Deeues DeeefCe
ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀeb®es Depetve neue Peeues. leLeeefHe JeenletkeÀ Je oUCeJeUCee®eer ceeO³eces megOeejueer,
 162
DeeOegefvekeÀ GÐeesie, cegK³elJes keÀeHe[ GÐeesie Jee{erme ueeieuee DeeefCe cegbyeF& Menjele ceesþîee ÒeceeCeeJej
DeeefLe&keÀ Guee{eueer nesT ueeieu³ee. Hejbleg efye´ìerMe peefceve cenmetue keÀe³eoe, l³eeb®es DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe
Je Dee³eeleerJejerue keÀj ³ee meeN³ee ³eespevee, Yeejlee®³ee efJekeÀemee®³ee efJe©× nesl³ee. l³eecegUs ûeeceerCe
Yeeieeleerue iejeryeer Je HejosMeer ceeueeJej DeefOekeÀ Yej Je ceeieCeer DeMeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer.
ceneje<ì^eceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej DeeefLe&keÀ legìJe[e Yeemet ueeieuee Je DeeOegefvekeÀ GÐeesieeb®eer
keÀcelejleener peeCeJet ueeieueer. keÀeHe[ GÐeesie mees[uee lej HejosMeer ueeskeÀebvee Yeejleele J³eeHeej
keÀjC³eeme HejJeeveieer efou³eecegUs HeÀej ceesþer eEkeÀcele Yeejleeme ceespeeJeer ueeiele nesleer.

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀele Fbiueb[ peieeleerue meieȳeele Þeerceble jeä^ yeveues DeeefCe Yeejle ne
efye´ìve®³ee cegkegÀìeleerue ceewu³eJeeve ceCeer nesTve yemeuee. Hejbleg efye´ìerMeeb®³ee cenevelesmeeþer, Yeejleer³eebvee
HeÀej ceesþer eEkeÀcele YejeJeer ueeiele nesleer. efye´ìerMe mejkeÀejves ogkeÀeveoejeb®ee osMe ³ee mebkeÀuHevesletve
osMee®³ee He×leMeerj Mees<eCee®eer ³eespevee®e yeveJeueer nesleer. Yeejlee®³ee Mees<eCeemeboYee&le, HegC³eeJe©ve
Òeefme× nesCeejs `[skeÌkeÀve mìej' ns FbeqiueMe efve³elekeÀeueerkeÀ efuenles keÀer :

``Deieoer HetJeeaHeemetve Fbiueb[ ns SkeÀ iejerye jeä^ nesles. l³eecegUs Mespeejerue jeä^ekeÀ[erue meeOeve
mebHeoe uegyee[C³eeJej l³eeb®ee peemle Yej neslee DeeefCe ³ee keÀejCeeves®e l³eeb®es ÖeÀevme, mkeÀe@ìueb[ Je Flej
jeä^ebMeer ³eg× Peeues. peMeer ueeskeÀmebK³ee Jee{ueer leMeer Fbiueb[Jej ueeskeÀmebK³es®³ee DeVeOeev³ee®eer
peyeeyeoejer DeefOekeÀ Jee{ueer. l³eecegUs Fbiueb[ves HetJexkeÀ[erue jeä^ebJej ue#e keWÀêerle kesÀues keÀejCe DeeefLe&keÀ
YejYejeìeruee l³ee osMeeble JeeJe neslee. ns efye´ìerMeebveer 17 J³ee MelekeÀele kesÀues.

pesJne Heemetve FbeqiueMe ueeskeÀebveer Yeejlee®³ee HetJe& efkeÀveeN³eeJej Hee³e þsJeuee lesJne Heemetve
Yeejlee®³ee uegìeuegìeruee meg©Jeele kesÀueer. Yeejle ne meJee&le Þeerceble osMe neslee DeeefCe Fbiueb[®³ee meJe&
ceeieC³ee HetCe& keÀjCeejer, meesv³ee®eer Deb[er osCeejer keÀeWye[er nesleer. Yeejlee®es pesJe{s nesT MekesÀue lesJe{s
Mees<eCe Peeu³eeveblej ogOe osCeejer ogYeleer iee³e, Deelee ogOee®ee MesJeì®ee LeWye efou³eeJej, efye´ìerMeebvee
Yeejlee®eer DeDe[®eCe Jeeìt ueeieueer. Deelee DeMee YetkesÀkebÀieeue, efYekeÀej osMeeuee meesmeCeej keÀesCe?
Demee ÒeMve l³eeb®³eemeceesj GYee jeneruee. nUtnUt YeejleeJej jep³e keÀjC³ee®ee mJeeLeea nslet Gpes[ele
³esT ueeieuee.''
ogmejs SkeÀ meeHleenerkeÀ `De©Ceeso³e' ns þeC³eeJe©ve Òeefme× nesles, l³eele efueefnues nesles keÀer,
``.....Yeejleele, GÐeesiee®es ceeie& Kejs Heenlee keÀceer Peeues nesles keÀejCe ueeskeÀmebK³es®³ee ÒeceeCeele
DeefleMe³e Jee{ Peeueer nesleer. Yeejle mejkeÀej DeefleMe³e J³eJenejerHeCeeves Jeeiele nesles. Yeejlee®ee Òel³eskeÀ
yeeyeleerle HeÀe³eoe G®eefuele nesles. kesÀJeU efye´ìerMe J³eeHeeN³eeb®ee mebyebOe Demesue, lej nmle#esHe nesle
veJnlee. HejkeÀer³e Yeeb[Jeueoejeb®ee peemleerle peemle HeÀe³eoe keÀmee nesF&ue ³eeJej meieȳee ³eespevee
DeeKeu³ee peele nesl³ee. mejkeÀej®eer meejKeer Deesj[ Demes keÀer cenmetuee®eer Jee{, ueeskeÀmebK³es®³ee
ÒeceeCeele nesle veener. Hejbleg, ueeskeÀebmeeþer J³eJemee³ee®³ee veJeerve ³eespevee DeeKeeJ³eele DeMeer F®íe keÀener
jep³ekeÀl³ee¥®³ee ceveele efvecee&Ce Peeueer veener. Kejs Heenlee, ner mejkeÀej®eer peyeeyeoejer Deens keÀer
peveles®³ee J³eJemee³eefveefce&leer Òe¬eÀer³esle keÀener ÒeMve lej veenerle vee ? ³ee®eer HeenCeer keÀjCes.''
mejkeÀej®³ee keÀjeb®³ee ³eespeveebmebyebOeer Kej[HeÆer keÀe{leevee, `De©Ceeso³e' Heg{s efuenles keÀer....
``ueeskeÀeb®es neue jmeeleUeuee Heesnes®eues nesles. Dee³eele efve³ee&leer®ee, osMee®³ee Òeieleermeeþer keÀenerner
GHe³eesie nesle veJnlee. ³ee J³eeHeeje®ee HeÀe³eoe HeÀkeÌle efye´ìerMeebvee nesle neslee, p³eeb®³ee neleele meJe&
J³eeHeej-Oeboîee®es Oeeiesoesjs nesles.''
 163
meeHleenerkeÀ MesJeìer efuenerles keÀer, `` ns mejUmejU GIe[ nesles keÀer Yeejlee®eer mebHeÊeer
efoJemeeieefCekeÀ keÀceer nesle nesleer DeeefCe l³eecegUs keÀje®ee yeespee Jee{le®e neslee.''

oeoeYeeF& veewjespeer efuenerleele :`` iejeryeer DeeefCe efHeUJeCetkeÀ ³ee oesIeebceO³es, Yeejleer³e pevelee
Yej[ueer peele nesleer DeeefCe l³eeuee peyeeyeoej Yeejleele DeeefCe efye´ìve ceO³es nesle Demeuesuee ceesþîee
ÒeceeCeeJej®ee Ke®e& Je ne Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee mLeueeblejerle keÀjC³eele ³esle nesles.
l³eeb®³ee cetueYetle nkeÌkeÀeb®es Mees<eCe nesle nesles DeeefCe ns meieUs l³eeb®³ee®e osMeele nesle nesles.''

Yeejleer³e jeä^er³e Heg{ejer veewjespeer, ieesHeeue ke=À<Ce ieesKeues, v³ee³ecetefle& jeve[s, efHeÀjespeMene
cesnlee, kesÀ.ìer. lesuebie ³eebveer Yeejlee®³ee GÐeesiee®³ee Nnemeeuee Yeejleer³eeb®eer iejeryeer ns®e cetU keÀejCe
Deens Demes meebefieleues. l³ee meJee&veer SkeÀceleeves ceev³e kesÀues keÀer, DeewÐeesefiekeÀjCeeefMeJee³e osMee®³ee
efJekeÀemeeuee He³ee&³e veener. l³eebveer mejkeÀejuee DeeJeenve kesÀues keÀer ³ee yeeyeleerle ueJekeÀj HeeJeues G®euetve,
Yeejleer³e efJeÐeeL³ee¥vee efJe%eeve Je leb$e%eevee®es efMe#eCe osTve keÀe³e&ÒeJeCe yeveJeeJes.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) ceneje<ì^eleerue JeeefCep³e Je J³eeHeejefJe<e³ekeÀ ceeefnleer Ðee.

13.6 keÀeceieej ®eUJeUeR®ee Go³e

j³eleJeejer peefceve cenmetue He×le DeefleMe³e efveo&³eerHeCeeves efye´ìerMe Je keÀener ueeue®eer

Yeejleer³eebkeÀ[tve jeyeJeueer iesu³eeves, Del³eble mJeeLeea DeMee meeJekeÀejeb®ee Jeie&®e efvecee&Ce Peeuee. ³ee
ÒekeÀejeves keÀesìe&ceO³es Keìu³eeb®esner ÒeceeCe Jee{ues. DeveskeÀ MeslekeÀN³eebvee l³eeb®³ee peeiee efJeketÀve,
MenjekeÀ[s mLeueeblej keÀjeJes ueeieues. ns Yetceernerve keÀeceieej cegbyeF& Je lelmece MenjebceO³es, jml³eeJej
JeCeJeCe efHeÀ© ueeieues. ³eb$e ceeieecegUs DeveskeÀ neleceeie J³eJemee³e yebo He[ues. ueeskeÀeb®eer ®eJe yeoueC³eeves,
Dee³eeleeruee ceeieCeer Jee{ueer. l³eecegUs keÀeceieejebJej kebÀHeveer ceO³es keÀece keÀjC³ee®eer JesU Deeueer.

13.6.1 keÀeHe[ GÐeesieeleerue keÀeceieejeb®es ÒeMve :

1) keÀecee®eer Deefveeq®ílelee : keÀeceieejebvee meelel³eeves keÀece efceUsue®e ³ee®eer keÀenerner Kee$eer veJnleer.
keÀece HeÀkeÌle kebÀ$eeìer mJe©Hee®es®e efceUs Je lesner DeuHekeÀeUemeeþer.
2) keÀceer Jesleve : DeefMeef#ele Je DevegYeJeer keÀeceieejebvee iegueeceemeejKes JeeHejues peeF& DeeefCe DeefleMe³e
keÀceer Jesleve efoues peeF&. keÀeceieejner keÀener le¬eÀej keÀ© MekeÀle veJnles keÀejCe yesjespeieejer ceesþîee
ÒeceeCeeJej nesleer.
3) keÀece keÀjC³ee®eer DeefOekeÀ JesU : `keÀece keÀjC³ee®es leeme' ³eeJej efve³eb$eCe þsJeCeeje keÀesCeleener
keÀe³eoe veJnlee.
 164
4) Deejesi³eeme DeHee³ekeÀejkeÀ DeMeer HeefjefmLeleer : He@ÀkeÌìjer Je keÀeHe[ efiejC³ee ®eebieu³ee ÒekeÀejs
þsJeC³eele Deeues veJnles. kebÀHeveerceO³es DeefleMe³e keÀceer ÒekeÀeMe Je nJee KesUleer jenle vemes. keÀecee®es
leeme peemle Je DeMee JeeleeJejCeele keÀece keÀ©ve, keÀeceieejeb®³ee Deejesi³eeJej HeefjCeece nesT
ueeieuee. DeveskeÀebvee éemevee®es efJekeÀej Peeues. ÒeecegK³eeves #e³e jesiee®eer yeeOee Peeueer.
5) DeHeIeleeefJe©× efJecee veJnlee - keÀeceieejeb®³ee megjef#elesefJe<e³eer kebÀHeveer®³ee J³eJemLeeHevee®eer lej
vekeÀejelcekeÀ YetefcekeÀe nesleer. pej efiejCeer keÀeceieejeJej keÀesCeles mebkeÀì Dees{Jeues Jee DeHeIeele Peeuee
lej keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer ceole keÀjC³eele ³esle veJnleer.

keÀecee®es Demes Ye³eevekeÀ mJeªHe mees[ues lej, jenC³ee®eer HeefjefmLeleerner meceÒeceeCeele Ye³eeJen
nesleer. DeveskeÀ DeMee ÒekeÀej®³ee Yetceernerve keÀeceieejeb®es kegÀHees<eCeecegUs Je JeeF&ì ®eeueerjerleeRcegUs neue
Peeues. l³eecegUs l³eebvee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ceeveefmekeÀ $eemeebvee meeceesjs peeJes ueeieues. l³eecegUs DeveskeÀ
peCe Del³eble ieefue®í DeMee Jeml³ee Je ®eeUerletve jent ueeieues Je ueJekeÀj®e JeeF&ì meJe³eerb®eer ueeieCe
Peeueer.

kebÀHeveer mejkeÀejves, keÀeceieejeb®es neue keÀceer keÀjC³ee®³ee ¢äerkeÀesveeletve keÀener keÀe³eos Heeme
kesÀues. Hejbleg Òel³e#eele cee$e Yeejleer³e GÐeespekeÀeb®eer Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej mHeOee& keÀceer keÀjC³ee®³ee
¢äerves ns keÀe³eos Heeme Peeues nesles. F.me.1881 ®³ee He@ÀkeÌìjerDe@keÌì vegmeej, eqðe³eeb®es keÀece keÀjC³ee®es
leeme DekeÀje, yeeue keÀeceieejeb®es meele lej ceesþîee Heg©<eeb®es yeeje Hes#ee peemle nesles. lemes®e meeHleenerkeÀ
megÆer Je kebÀHeveer efvejer#ekeÀ ¿ee efve³eceeb®es Heeueve nesle Deens keÀer veener, l³eeJej ue#e þsJeC³eele Deeues.

13.6.2 keÀeceieej mebIeìvee :

keÀeceieej mebIeìerle veJnles DeeefCe SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee DeKesjerHe³e¥le SkeÀ$e ³esTve
DeefOekeÀejemeeþer Yeeb[C³ee®eer l³eebvee ceeefnleer veJnleer. F.me.1877 ceO³es veeieHetj®³ee keÀeceieejebkeÀ[tve
®eebieu³ee JesleveemebyebOeer ceeieCeer keÀjC³eele Deeueer. Hejbleg F.me.1895 ceO³es yebieeue ³esLes keÀuekeÀÊee
p³egì efceue®³ee keÀeceieejebveer efo[ cenerv³ee®ee yebo HegkeÀe©ve keÀeceieejeb®³ee yeb[e®eer meg©Jeele kesÀueer.
cegbyeF& efiejCeer keÀeceieejebveer F.me.1890 ceO³es mebIeìvee mLeeHevee kesÀueer. veeje³eCe cesIeepeer ueesKeb[s
³eebveer ner mebIeìvee mLeeHeve kesÀueer Je keÀeceieejeb®es ÒeMve mees[efJeues. F.me.1897 ceO³es jsuJeskeÀeceieejebveer
mebIeìvee mLeeefHele kesÀueer DeeefCe F.me.1907 ceO³es Heesäeleerue keÀeceieej Je Je=ÊeHe$e keÀeceieejebveer
l³eeb®³ee mebIeìvee mLeeHeve kesÀu³ee. F.me.1905 les F.me.1911 ®³ee ojc³eeve, yebieeue®³ee
HeÀeUCeer®³ee JesUsme, keÀeceieej ®eUJeUeRvee Jesie Deeuee. Heefnu³ee cene³eg×ecegUs keÀeceieej ®eUJeUeRvee
ueieece yemeuee Hejbleg yeesuMesefJekeÀ ¬eÀebleerveblej, (F.me.1917), Hejle SkeÀoe keÀeceieejeb®es nkeÌkeÀ Je
keÀu³eeCee®³ee ieesäeRveer Jesie HekeÀ[uee. Yeejleer³e jeä^er³e keÀeBûesmeves Je peer. kesÀ. ieesKeueW®³ee
DeO³e#elesKeeueer, meeTLe DeeefÖeÀkeÀe, ceuee³ee, yecee&, ÞeeruebkeÀe ³esLes kebÀ$eeìermJe©Hee®es keÀece keÀjCeeN³ee
keÀeceieejeb®³ee ÒeMveebkeÀ[s ue#e Ieeleues. ieebOeerpeeRveer l³eebvee oef#eCe DeeefÖeÀkesÀceO³es mebIeìerle kesÀues.
F.me.1919 ceO³es, Yeejleeuee peeieeflekeÀ keÀeceieej mebIeìves®es meom³elJe efceUeues DeeefCe F.me.1920
ceO³es Dee@ue Fb[er³ee ì^s[ ³egefve³eve keÀeBûesme®eer mLeeHevee Peeueer. l³eeveblej cee$e jeä^er³e DeO³e#elesKeeueer
keÀeceieej ®eUJeUeRvee peesj Deeuee.
 165
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
1) keÀeHe[ GÐeesieeleerue keÀeceieejeb®es ÒeMve Lees[ke̳eele meebiee.

13.7 meceejesHe

ueeskeÀeb®³ee neuee®es keÀejCe meeceeefpekeÀ eEkeÀJee jepekeÀer³e vemetve DeeefLe&keÀ nesles. otj®³ee
ìHH³eeleerue efJe®eej keÀjlee ceesþîee ÒeceeCeeJej Mesleer Je peefceveer®eer ceeuekeÀer Demeuesu³ee Je Þeerceble
J³eeHeeN³eebveer mejkeÀej®³ee keÀeceele DeefOekeÀeje®eer ceeieCeer kesÀueer Je l³eekeÀeUele megefMeef#eleebveerner l³eeme
HeeþeRyee efouee. veJeerve GÐeesie Go³eeme Deeu³eecegUs ceesþs Je DeJepe[ GÐeesie ceneje<ì^ele meg© Peeues.
JeenlegkeÀer®eer Je oUCeJeUCee®³ee meeOeveele Jee{ Peeueer. JeeefCep³e Je J³eeHeejeleerue Jee{ercegUs DeeefLe&keÀ
Òeieleeruee neleYeej ueeieuee. Hejbleg keÀeceieejeb®es Mees<eCener efJeefJeOe He@ÀkeÌìjer, kebÀHev³ee Je efceueceO³es meg©
Peeues. keÀeceieejeb®es ÒeMve mees[efJeC³eekeÀefjlee DeveskeÀ mebIeìvee mLeeHeve keÀjC³eele Deeu³ee. l³eebveer
keÀeceieejeb®es ÒeMve neleeUues.

13.8 ÒeMve

1) cenejeä^e®eer 19J³ee MelekeÀeleerue DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer meebiee.

2) DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue Mesleer efJe<e³ekeÀ Òeieleer®es efJeMues<eCe keÀje.
3) DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue oUCeJeUCe Je JeenlegkeÀer®ee efJekeÀeme keÀmee Peeuee ? ®e®ee& keÀje.
4) J³eeHeej GÐeesieeleerue cenejeä^eleerue cenÊJee®es ìHHes meebiee.
5) efiejCeer keÀeceieejeb®es keÀe³e ÒeMve nesles Je l³eeb®³ee mebIeìerle Òe³elveebefJe<e³eer Lees[ke̳eele efuene.


 166

14
mJejep³ee®³ee efoMesves Jeeì®eeue
IeìkeÀ j®evee:

14.0 GefÎäîes
14.1 ÒemleeJevee
14.2 ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues
14.3 yeeU iebieeOej efìUkeÀ DeeefCe peneueceleJeeoer jepekeÀejCe
14.4 efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJejkeÀj DeeefCe ¬eÀebleerkeÀejer jeä^Jeeo
14.5 meceejesHe
14.6 ÒeMve

14.0 GÎeräîes

1) ieesHeeue ke=À<Ce ieesKeues Je Flej ceJeeUceleJeeÐeeb®es mJejep³ee®³ee efoMesves ³eesieoeve DeY³eemeCes.

2) yeeU iebieeOej efìUkeÀ Je peneueceleJeeoer jepekeÀejCee®ee DeY³eeme keÀjCes.
3) meeJejkeÀjeb®es ¬eÀebleerkeÀejer ®eUJeUerleerue ³eesieoeve mecepeeJetve IesCes.

14.1 ÒemleeJevee

DeeHeu³ee HetJe&peebveer, Yeejlee®³ee efJeefJeOe Yeeieele jep³e kesÀues nesles ner DeeþJeCe Depetvener
cenejeä^er³eve ueeskeÀeb®³ee ceveele leepeer nesleer. l³eeb®es HetJe&pe eEnoJeer mJejep³eemeeþer Peie[ues nesles.
ieesHeeue ke=À<Ce ieesKeues Je yeeU iebieeOej efìUkeÀebveer, meJee¥vee mJejep³ee®³ee efoMesves vesues. l³eeb®es O³es³e
SkeÀ nesles Hejbleg He×leer cee$e JesieJesieȳee nesl³ee. ieesKeueWvee IeìveelcekeÀ ceeiee&ves peeJe³ee®es nesles.
efìUkeÀebvee Ieìves®³ee ®eewkeÀìerle jentve mejkeÀej®³ee keÀece keÀjC³ee®³ee He×leerleerue ®egkeÀe oeKeJetve
Ðee³e®³ee nesl³ee Je o[HeMeener®es pes OeesjCe DeJeuebyeues nesles l³eeb®³ee efJe©× DeeJeepe GþJee³e®ee neslee.
l³eeb®³ee jeä^Jeeoe®es He³e&Jemeeve DeveskeÀ ¬eÀebleerkeÀejer le©Ce Heg{eN³eebceO³es Peeues. Deelee DeeHeCe ³ee
Heg{eN³eebveer mJejep³e ÒeeHleermeeþer, efJeefJeOe ceeiee&ves kesÀuesues Òe³elve DeY³eemet ³ee.

14.2 ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues (F.me.1866- F.me.1915)

ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues ³eeb®ee pevce jlveeefiejer efpeu¿eele, ef®eHeUtCe leeuegke̳eele F.me. 1866
ceO³es Peeuee. l³eeb®es efMe#eCe keÀesuneHetj, HegCes Je cegbyeF& ³esLes Peeues. lemes®e jeve[s Je oeoeYeeF&
 167
veewjeWpeerÒeceeCes l³eeb®esner SueefHeÀvmìve keÀe@uespeceOetve efMe#eCe Peeues. les Je³ee®³ee efJemeeJ³ee Je<eea
HeÀi³eg&meve keÀe@uespeceO³es ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve efve³egkeÌle Peeues. 7 petve 1886 ceO³es les [skeÌkeÀve Sp³egkesÀMeve
meesmee³eìer®es efveJe[tve Deeuesues DeepeerJeve meom³e þjues. ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer l³eeb®es HeÀi³eg&meve
keÀe@uespeceO³es mJeeiele kesÀues HeÀi³eg&meveceO³es Demeleevee ieesKeues DeeefCe DeeiejkeÀjeb®es efJe®eej peemleerle
peemle pegUtve ³esT ueeieues. Hejbleg, jeve[bs®es efMe<³e Demeuesu³ee ieesKeueWvee, efìUkeÀeb®es peneue efJe®eej
HejJe[sveemes Peeues. efìUkeÀ Je ieesKeues ³eeb®es [skeÌkeÀve meesmee³eìerceO³es ³eespeveebmebyebOeer KeìkesÀ G[eues
DeeefCe efìUkeÀebveer F.me. 1890 ceO³es meesmee³eìer®es DeepeerJeve meom³elJe jÎ keÀjefJeues. ieesKeues DeeefCe
efìUkeÀeb®³ee efJe®eejebleerue mebIe<ee&®ee HeefjCeece osMee®³ee jepekeÀejCeeJej Peeuee DeeefCe SkeÀe®e O³es³ee®³ee
ÒeeHleermeeþer, oesve JesieJesieUs efJe®eej ÒeJeen efvecee&Ce Peeu³eeves, De[®eCeer ³esT ueeieu³ee.

ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues, jeve[Wvee DeeHeues jepekeÀer³e ieg© ceevee³e®es DeeefCe efJeefJeOe meeceeefpekeÀ,
jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ yeeyeleerle l³eeb®ee meuuee I³eeJe³ee®es. [skeÌkeÀve meYes®ee peenerjveecee jeve[bsveer
le³eej kesÀuee neslee. l³ee®ee ieesKeuesb®³ee SketÀCe efJe®eej mejCeerJej, l³eeb®³ee DeeOegefvekeÀ Je cegkeÌle efJe®eej
He×leerJej HeÀej ceesþe ÒeYeeJe He[uee.

14.2.1 GoejceleJeeo Je iees. ke=À. ieesKeues :

ieesKeues ³eebveer jepekeÀer³e O³es³e ÒeeHle keÀjC³ee®³ee ¢äerves IeìveelcekeÀ ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee.
l³eebveer l³eeb®³ee SkeÀe Yee<eCeele veceto kesÀues keÀer meJe& ceeie& ns IeìveelcekeÀ Deensle. HeÀkeÌle leerve mees[tve -
De) ÒemLeeefHele jepeJeìerefJe©× ¬eÀebleerkeÀejer ue{e Je yeb[.
ye) HejkeÀer³e Dee¬eÀceCeeuee HeeþeRyee.
keÀ) ueeskeÀebJej Del³ee®eej keÀjCes.

14.2.2 ceJeeUceleJeeoer Je ieesKeues :

[yu³et. meer. ye@vepeea ³eebveer SkeÀ Keeme ceeieCeer kesÀueer nesleer leer cnCepes jeä^er³e SkeÀles®es
¢{erkeÀjCe nes³e. Yeejleer³e jeä^er³e keÀeBûesme®es ogmejs DeO³e#e oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer F.me. 1886
®³ee keÀuekeÀl³eeleerue DeefOeJesMeveele, ceJeeUceleJeeoer OeesjCes Je l³ee®³ee meerceejs<ee ³eeb®ee SkeÀ mee®ee®e
le³eej keÀ©ve efouee. les l³eeb®³ee Yee<eCeele cnCeeues, ``Deepe DeeHeCe FLes keÀe peceuees Deenesle ? keÀeBBûesme
cnCepes efye´ìerMeeb®³ee efJe©× yeb[ HegkeÀejCeeN³eeb®eer yeeueJee[er Deens keÀe ? (peceeJe : veener veener ) keÀer
keÀeBûesme cnCepes efmLej mejkeÀej Jee Meemeve ÒeeHleer meeþer G®eueuesues SkeÀ HeeTue Deens ? (peceeJe nes.
nes...) ®euee lej ceie KeN³ee ceeCemeemeejKes DeeHeCe yeesuet³ee Je Iees<eCee keÀª³ee keÀer, Deecner mejkeÀejMeer
SkeÀefve<þ Deenesle.'' ¿ee meieȳee ieesäeR®ee Je ³eespeveeb®ee, DeeHeu³eeuee yebieeue®³ee HeÀeUCeerHe³e¥le®³ee,
keÀeBûesme®³ee OeesjCeeb®ee Deboepe ³eslees. DeeHeCe HeÀkeÌle cenejeä^eHetjles®e jeä^e®ee Fefleneme DeY³eemeCeej
Deenesle DeeefCe cenejeä^ele jeä^Jeeo Jee{efJeC³ee®eer ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeueWveer kesÀuesues Òe³elve Je Yeejleer³e
mJeeleb$³eJeeoe®es ³egJejepe cnCetve keÀe³e keÀe³e efJe®eej ceeb[ues, les DeJeueeskeÀve keÀjCeej Deensle.

jeve[s, oeoeYeeF& veewjespeer DeeefCe efHeÀjespeMene cesnlee ns efye´ìerMeeb®³ee GoejceleJeeoer Fbûepeer

efMe#eCeeves DeefleMe³e ÒeYeeefJele Peeues nesles. SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee ¿ee efJeÜeveebyejesyej, ieesKeuesb®es
Ieefveÿ mebyebOe nesles. lemes®e, efye´ìerMe mJeeleb$³eJeeoer efJe®eejmejCeer®³ee ueeskeÀebyejesyejner l³eeb®es
efpeJneȳee®es mebyebOe nesles. S[ceb[ yeke&À Je pee@ve mìgDeì& efceue®³ee efueKeeCeeletve l³eebvee ceeveJeles®es Je
cegkeÌleles®es Oe[s efceUeues nesles. ieesKeuebs®es meeceeefpekeÀ peerJeve ueeskeÀceev³e efìUkeÀ Je ieesHeeU ieCesMe
 168
DeeiejkeÀjeb®³ee efJe®eejebHeemetve Òesefjle Peeues nesles. l³eeb®es ceneosJe ieeseEJeo jeve[WMeer, HeÀi³eg&meve keÀe@uespe,
HegCes ³esLes efMekeÀJele Demeleebvee, Ieefveÿ mebyebOe efvecee&Ce Peeues.

Flej efJe®eejJebleeÒeceeCes®e, ieesKeuesbvee meg×e ìHH³eeìHH³eeves megOeejCee nJ³ee nesl³ee. l³eebvee

jepekeÀejCeeleerue J³eJemLeeHeveele mebmeoer³e ÒeefleefveefOelJe, keÀe³e&keÀejer Je v³eeef³ekeÀ keÀejYeeje®es efJeYeepeve
DeHesef#ele nesles. keÀeBûesme®³ee keÀe³e&¬eÀcee®es G®®e Je ceO³ece Jeieea³eebkeÀ[tve mJeeiele Peeues. keÀe@bûesmeuee
keÀe³e&keÀejer ceb[Uele, Fb[erDeve efmeeqJnue meefJe&mexme, mLeeefvekeÀ mebmLee Je ue<keÀjer HeÀewpee ¿eebceO³es
nUtnUt yeoue DeHesef#ele nesles. l³eebveer IeìvesJej Del³eble efJeéeeme oeKeefJeuee. ieesKeueWveer peveles®es ÒeMve
mejkeÀej meceesj ceeb[C³ee®ee Deìerleìer®ee Òe³elve kesÀuee. l³eebvee efJeéeeme neslee keÀer, efye´ìerMe v³ee³eefÒe³e
Deensle DeeefCe peveles®es ÒeMve pej l³eeb®³ee He³e¥le Heesn®eues lej pevelesme vekeÌkeÀer®e v³ee³e efceUsue. l³eebveer
pevelee Je mejkeÀej ³eeb®³eeceOeerue ceO³emLeeb®es keÀece kesÀues.

ieesKeueWveer jeve[s Je Flej efJe®eejJebleebÒeceeCes, efye´ìerMeebJej efve:mebkeÀes®e efJeéeeme þsJeuee.

ceJeeUceleJeeÐeeb®ee efJeéeeme neslee keÀer, efye´ìerMe mejkeÀej Yeejleer³eeb®³ee Yeu³eemeeþer®e Deens. ner osJee®eer®e
F®íe Deens keÀer efye´ìerMe ³eesi³e JesUer Yeejleele Deeues. Yeejleer³eebveer l³eeb®³ee Meebleleece³e Je efmLej
mejkeÀejemeeþer ÒeeLe&vee kesÀueer Heenerpes. l³eebvee F.me.1857 ®es JeeF&ì mJeHve efJemeje³e®es nesles DeeefCe
FbeqiueMe meeefnl³e, efMe#eCe Je v³ee³e He×leer oUCeJeUCe Je JeenlegkeÀer®³ee meeOeveeble megOeejCee Je Flej
ieesäeRJej ue#e keWÀêerle keÀjeJe³ee®es nesles.l³eeb®³ee ¢äerves, ns meJe&keÀener owJeer osCeieer nesleer.

mejkeÀej®³ee v³ee³eefÒe³elesJejerue efJeéeemee®eer Hejer#ee, F.me. 1892 ®ee Fb[er³eve keÀe@eqvmeue

De@keÌì Heeme Peeuee, lesJne Ðee³e®eer JesU ceJeeUceleJeeÐeebJej Deeueer. ceJeeUceleJeeÐeebvee peyejomle
efJeéeeme neslee keÀer mejkeÀej meO³ee®³ee Òeebefle³e keÀe³eos ceb[Uele, ceesþîee ÒeceeCeeJej megOeejCee Je
efJemleej keÀjCeej Deens. Yeejleer³e jeä^er³e keÀe@bûesmeves Heneru³ee DeefOeJesMeveele Demee cemegoe Heeme kesÀuee
keÀer p³eele efveJee&ef®ele meom³eeb®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej Yejleer Meemevee®³ee meJe& MeeKeebceOeerue, meom³eebvee
keÀe³e&Jeener keÀjC³ee®es DeefOekeÀej F. Hejbleg pesJne F.me.1892 ®ee Fb[er³eve keÀe@eqvmeue De@keÌì Heeme
Peeuee, lesJne ¿ee meieUîeeb®ee DeHes#ee Yebie Peeuee. keÀe³eosceb[Ue®³ee DeefOekeÀejeJej Je keÀe³ee&Jej DeveskeÀ
yebOeves neslee. IeìveelcekeÀ ceeiee&ves efJevebleer Je efveefJeoe HeeþJeC³ee®ee keÀenerner GHe³eesie Peeuee veJnlee.
ueeskeÀeb®ee efye´ìerMeeb®³ee v³ee³eefÒe³eles®³ee yeeyeleerle efJeéeeme G[euee neslee.

Yeejleer³e le©Ce Deelee, Yeejlee®³ee Feflenemee®eer mece=×er Je ÒeefleYee DeeefCe meO³ee®es efye´ìerMe
mejkeÀej ³eebyeeyele leguevee keÀª ueeieues. eEnot Hegve©lLeevee®eer ®eUJeU Jesie HekeÀ[t ueeieueer. Hejbleg,
ieesKeueW®ee cee$e mejkeÀej®³ee meodefJe®eejebyeeyele®ee efJeéeeme þece neslee.

14.2.3 ieesKeues DeeefCe Yeejleer³e Ke®e& Dee³eesie :

uee@[& Jesuyeer®³ee DeO³e#elesKeeueer 24 ces 1895 ceO³es Yeejlee®³ee Ke®ee&mebyebOeer ceenerleer
keÀe{C³eemeeþer je@³eue keÀefceMeve efve³egkeÌle kesÀues iesues. F.me. 1896 ceO³es keÀefceMeveves, DeeefLe&keÀ
J³eJemLeeHeveemebyebOeer ceenerleer keÀe{eJe³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eeJe<eea oKKeveceO³es Yeer<eCe og<keÀeU
He[uee. jeve[Wveer oKKeve meYee mLeeHetve og<keÀeUûemleebmeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej ceole keÀe³e& neleer
Iesleues. p³ee ÒeceeCes meeJe&peefvekeÀ meYesves meceepekeÀe³e& HetJeea kesÀues nesles.
 169
Jesuyeer keÀefceMeveceO³es meJe& cegjuesues ceglmeooer nesles. l³eele Jes[jyeve& Je kesÀve ³eeb®³eeyejesyej
oeoeYeeF& veewjespeer ns Yeejleer³eeb®es cele ceeb[C³eemeeþer nesles. Yeejleeletve HegjeJ³eeoeKeue mee#eeroejebvee
yeesueefJeC³eele Deeues nesles. Hejbleg cegbyeF& mejkeÀejves jeve[bsvee mees[ues veener. l³eeSsJepeer ieeWKeues®eer efveJe[
Peeueer. l³eeb®³eemeesyele efoveMee Jee®íe nesles. ieesKeueWmeeþer leer cenÊJee®eer Hee³ejer nesleer. Jee®íebvee
ieesKeueW®ee KetHe Deeoj neslee DeeefCe ner peyeeyeoejer IesC³eemeeþer ieesKeues Heg{s Deeues ³ee®ee l³eebvee Deevebo
neslee. jeve[Wveer ieesKeueWvee, Yeejleer³e DeeefLe&keÀ keÀejYeeje®³ee OeesjC³eemebyebOeer DeveskeÀ DeeþJe[s ÒeefMe#eCe
efoues. jeve[sveer Jes[jyeve&uee, ieesKeueWvee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemebyebOeer, He$e efuenerues. ieesKeuebsveer Yeejlee®eer
yeepet DeefleMe³e DeelceefJeéeemeeves ceeb[ueer. Jes[jyeve&ves ieesKeuesb®es leeW[ Ye©ve keÀewlegkeÀ kesÀues. l³eele
l³eebveer cnbìues keÀer, ``ieesKeueWveer ceeb[uesueer Yeejlee®eer yeepet DeefleMe³e efvejHes#eHeCeeves ceeb[ueer Deens.
mJele:®³ee osMee®eer les Del³eble ®eebieu³ee ÒekeÀejs mesJee keÀjerle Deensle Je Deece®ee DenJeeue ne legcner
efouesu³ee HegjeJ³eeJej®e DeeOeejerle Demesue.“

14.2.4 Huesie DeeefCe og<keÀeUe®es J³eJemLeeHeve F.me.1897 :

F.me.1896 ceO³es Deesuee og<keÀeU He[uee Je ogmeN³ee Je<eea Huesie®eer meeLe cegbyeF& Je HegC³eele
Hemejueer. MeeUe Je keÀe³ee&ue³es yebo keÀjC³eele Deeueer DeeefCe mejkeÀejves [yu³eg. meer. j@C[uee HegC³ee®ee
Huesie keÀefceMevej cnCetve efve³egkeÌle kesÀues. l³eeuee Deejesi³e efJe<e³ekeÀ met®evee Debceueele DeeCeeJe³ee®³ee
nesl³ee Je Huesie®³ee efveJeejCeemeeþer Òel³eskeÀ Ieje®eer HeneCeer keÀjeJe³ee®eer nesleer. jesiee®eer keÀener ue#eCes
DemeCeeN³ee J³eeÅkeÌlevee leHeemeCeermeeþer mJeleb$e DeMee FefmHeleUele nueefJeC³eele Deeues. lemes®e
DeefOekeÀeN³eebveer jesiee®ee ÒeefleyebOe keÀjC³eemeeþer lemes®e jesieebJej efve³eb$eCe efceUefJeC³eemeeþer DeefOeke=Àle
HeLekesÀ meg×e HeeþefJeueer. mLeeefvekeÀ peveles®ee cee$e DeMee FefmHeleUebvee efJejesOe neslee. l³eeb®eer DeMeer
mecepegle Demes keÀer ner FefmHeleUs cnCepes cejCee®es efþkeÀeCe nes³e.eqðe³eeb®³ee jneJe³ee®³ee peeies®³ee
HeefJe$eles®ee HeesefuemeebkeÀ[tve Deveeoj nesle Demeu³ee®eer DeHeÀJee meJe&$e HemejC³eeme meg©Jeele Peeueer.
ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®³ee vesle=lJeeKeeueer uesKeer mcejCeerkeÀe ³eeoer®e cegbyeF& mejkeÀejuee HeeþefJeC³eele Deeueer.
Heesefuemeeb®³ee o[HeMeener®ee GIe[HeCes efve<esOe keÀjC³eele Deeuee.

Huesie J³eJemLeeHeve Je l³ee®ee keÀefceMevej j@C[ ³eeb®³eeJej keÀ[Jeì efìkeÀe Peeueer. JesuJeer
keÀefceMeve®³ee meboYee&le Fbiueb[ceO³es Demeleevee og<keÀeUer HeesefuemeebkeÀ[tve nesCeeN³ee ¬etÀj ke=Àl³ee®ee
DenJeeue DemeCeejer He$es ieesKeueWvee l³eeb®³ee HegC³eeleerue efce$eebkeÀ[tve efceUeueer. l³ee He$eeble HegC³eeleerue
yengleebMe ceefnueeb®ee íU nesle Demeu³ee®es ef®e$e mHeä kesÀues nesles. Fbiueb[®³ee mebmeos®³ee keÀefveÿ
meYeeie=ne®³ee meom³eeb®³ee ueIeg meefceleeruee ieesKeueWveer ³ee Del³ee®eejeb®ee Hee{e Jee®euee. `ce@v®esmìj
ieeef[&Deve' ves ner yeeleceer Heg{s DeeCeueer. lej cegbyeF& mejkeÀejves ner ¢äke=Àl³es HesÀìeUtve ueeJeueer.
ieesKeueWpeJeU Demeuesues HegjeJes l³eebvee efmeodOe keÀjC³ee®es DeeJneve osC³eele Deeues DeeefCe ieesKeueWvee
ceeIeej IesCes Yeeie He[ues. ³ee DeejesHeebyeeyele l³eebveer peenerj ceeHeÀer ceeefieleueer.

ieesKeueWvee Kejer Yeerleer l³eeb®³ee ceenerleeroejeb®³ee HeesefuemeebkeÀ[tve íU nesF&ue ³ee®eer nesleer.

ieesKeuesb®es efJeéeemeg meuueeieej jeve[s ³eebveer ieesKeueWvee HetCe&HeCes mejkeÀej®³ee efJejesOeele ve peeC³ee®³ee
meuuee efouee.. HegC³eeleerue peerJeIesCee mebIe<e& ìeUC³eemeeþer jeve[Wveer ieesKeueWvee meeJe&peefvekeÀ peerJeveele
OeeskeÀe HelkeÀjC³eeme meebefieleues. Dee%eeOeejkeÀ Deveg³ee³eeÒeceeCes ieesKeueWveer jeve[W®es cnCeCes pemes®³ee lemes
SskeÀues. efye´ìerMe DeeefCe Yeejleer³eebceOeerue mebyebOe {emeUg ve³esle ³eemeeþer jeve[Wveer DeLekeÀ Òe³elve kesÀues.
cegK³ele: l³eebvee pesJne keÀUues keÀer, og<keÀeU J³eJemLeeHevesJejerue efìkeÀe ns®e `[skeÌkeÀve keÀe@uespe' ®es
ÒeeO³eeHekeÀ Jesuyeer ³eeb®³ee jepeerveec³ee®es keÀejCe nesles. ner SkeÀ DeefleMe³e ogKe:o Ieìvee nesleer. DeMee
 170
JesUer ieesKeues efye´efìMe DeefOekeÀeN³eebvee GIe[s Hee[t MekeÀues Demeles DeeefCe jeve[bsveer meenmeer HeefJe$ee
eqmJekeÀejuee Demelee. Hejbleg ³esCeeN³ee keÀeUele ³eeb®ee JeeF&ì HeefjCeece Peeuee Demelee.

Deefle Glmeeneves jeä^e®³ee mJeeleb$³eemeeþer Peie[CeeN³eeb®eer ceves JeUefJeC³eele jeve[Wvee DeHe³eMe

Deeues. `jeCeer efJekeÌìesefj³ee®³ee DeefOekeÀej ÒeeHleer®es meeþJes Je<e& osMeele meepejs nesle nesles. 22 petve
1897 jespeer mejkeÀejves HegC³eeceO³es ³ee meesnȳee®eer pe³³ele le³eejer kesÀueer. og<keÀeU DeeefCe Huesie
J³eJemLeeHeves®³ee JeeoUe®eer leerJe´lee ceboeJeu³ee®es efometve ³esT ueeieues. keÀefceMevej DeeefCe uesHeÌìvebì
Dee³emì& meesnȳeeletve yeensj He[lee®e ®eeHesÀkeÀj yebOegveer ieCesMe eEKe[erle l³eebJej nuuee ®e{efJeuee DeeefCe
l³eeb®ee Ketve keÀjC³eele Deeuee. Hee®e efoJemeebveer ueeskeÀceev³e efìUkeÀebvee l³eeb®³ee kesÀmejer ceOeerue
mebleeHepevekeÀ DeûeuesKeecegUs lemes®e jepekeÀer³e Demeblegäles®³ee DeejesHeeKeeueer DeìkeÀ Peeueer. ieesKeues
DeeefCe l³eeb®³ee vescemle Heg{eN³eebveer cenejeä^eleerue jeä^YekeÌleer®³ee YeeJevesves Deelee JesieUs®e JeUCe
Iesleues, Demes meebefieleues.

14.2.5 ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues ³eeb®es keÀeBûesmeceOeerue keÀe³e& :

ieesKeueWveer peeefnj ceeHeÀer ceeefieleu³eecegUs keÀener peneue celeJeeÐeebceOes Demeblees<e efvecee&Ce Peeuee.
keÀener DebOeÞe×eUg peneue celeJeeÐeebveer ieesKeuebs®³ee HejosMe oewN³eeyeÎue l³eeb®³eeJej yeefn<keÀej ìekeÀuee.
ieesKeueWveer l³eeb®³ee ceeiee&le De[®eCeer Je HejeYeJe ³eebJej efJepe³e efceUefJeuee. F.me. 1901 meeueer
jeve[W®³ee ce=l³etcegUs ieesKeueW®³ee peerJeveele HeeskeÀUer efvecee&Ce Peeueer. jeä^e®³ee keÀe³ee&le l³eebveer mJele:uee
HetCe&HeCes PeesketÀve Iesleues nesles. F.me.1902 ceO³es l³eeb®eer `FbefHejerDeue uespeermuesìerJe keÀeTveefmeue' ®ee
meom³e cnCetve vesceCegkeÀ keÀjC³eele Deeueer DeeefCe peveles®³ee peerJeveele l³eebveer SkeÀ Gb®e HeeleUer ieeþueer.
jepekeÀer³e DeefOekeÀeje®³ee cegoleer®³ee Heefnu³ee ®eej Je<ee&le les uee@[& keÀPe&ve®³ee DejsjeJeer OeesjCeeefJe©×
Peie[ues. ieesKeues l³eeb®³ee efHe{er®ee SkeÀ me®®ee efJeMeeue ¢äerkeÀesve DemeCeeje DeLe&Meeðe%e þjues. Demes
ceeveCes Deens keÀer, l³ee keÀeUer Yeejleeleerue meeJe&peefvekeÀ DeLe&J³eJemLes®es les G®®e efJeodJeeve þjues.

efye´ìerMeeb®³ee jepeefveleerle efJeéeeme DemeCeeN³ee ceJeeU celeJeeÐeebmeeþer F.me. 1905 ceOeerue

yebieeue®eer efJeYeeieCeer ne SkeÀ ÒeKej OekeÌkeÀe neslee. ³ee®e Je<eea ieesKeues ³eeb®eer keÀeBûesme®³ee yeveejme
DeefOeJesMevee®es DeO³e#e cnCetve vesceCetkeÀ Peeueer. þjeefJekeÀ HeefjefmLeleerle yener<keÀeje®ee JeeHej ne jepekeÀer³e
MeðeemeejKee Demelees ns ceesþîee Oew³ee&ves l³eebveer oeKeJetve efoues. efye´ìerMe pevelesuee DeeefCe efye´ìerMe
DeefOekeÀeN³eebvee Yeejleeleerue ueeskeÀeb®³ee celeeb®es ÒeoMe&ve keÀjC³eemeeþer ieesKeueWveer ³esCeeN³ee keÀener Je<ee&le
Fbiueb[uee Yesì efoueer. peHeeve®³ee jefMe³ee Jejerue efJepe³eecegUs YeejleYej jeä^YekeÌleer®eer SkeÀ®e ueeì
GmeUueer. ueeskeÀceev³e efìUkeÀ, efyeHeerve®ebê Heeue, ueeuee uepeHele je@³e, DejeEJeo Iees<e ns yeefn<keÀej
®eUJeUer®es vesle=lJe keÀjerle nesles. F.me. 1907 ceO³es peneue celeJeeÐeebveer megjleceO³es keÀeBûesmeceO³es HetÀì
Hee[ueer Je vescemle celeJeeÐeebveer F.me. 1916 He³e¥le keÀeBûesme efìkeÀJetve þsJeueer.

14.2.6 ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeues Je Yeejle mesJekeÀ meceepe :

DeeHeu³ee ueeskeÀeb®³ee mesJesmeeþer ieesKeueWveer keÀOeer keÀener®e keÀceer He[t efoues veener. l³eebvee
DeelceefveYe&j keÀe³e&keÀlex DeeefCe osMeYekeÌle ³eeb®es HeLekeÀ le³eej keÀjeJe³ee®es nesles. l³eeletve®e `Yeejle mesJekeÀ
meceepee®eer' efveefce&leer Peeueer. efye´efìMe meece´ep³eele DeeHeueer meÊee Demesue Demee l³eeb®ee efJeéeeme neslee.
Yeejlee®³ee mJeeleb$³eeveblej Je meeJe&YeewcelJee veblejner efye´ìerMeebyejesyej mebyebOe efìketÀve jeneJesle Demee
l³eebveer meuuee efouee. ns Yeejlee®³ee Òeieleer®³ee ¢äerves iejpes®es nesles. l³eeb®es O³es³e meeO³e keÀjC³eemeeþer
les IeìveelcekeÀ ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjerle. Yeejle mesJekeÀ meceepee®es efve³ece DeefleMe³e keÀ[keÀ efMemleer®es
 171
nesles DeeefCe les lemes®e meesmee³eìer®³ee meom³eebkeÀ[tve HeeUues peeJesle DeMeer l³eeb®eer DeHes#ee nesleer.
ÒemleeJevesleerue cegK³e GefÎ<ìîes Keeueerue ÒeceeCes nesleer.

1) Yeejle mesJekeÀ meceepee®³ee Òel³eskeÀ meom³eeves mJeevegYeJee®³ee peesjeJej pevepeeie=leer keÀjCes

DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) l³eebvee pevelesmeeþer jepeefveleerkeÀ efMe#eCe efMeyeerjeble Òeeslmeenve osCes DeeJeM³ekeÀ nesles.
3) pevemeeceev³eebceOeerue menkeÀe³e& DeeefCe meecebpem³e efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues Heeefnpesle.
4) meceepee®³ee DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe Jew%eeefvekeÀ efMe#eCeekeÀ[s Yej efouee Heeefnpes.
5) DeewÐeesefiekeÀ ®eUJeUeRvee Òeeslmeenve efceUeJes ³eekeÀ[s meom³eeb®ee keÀue DemeeJee.
6) meom³eebveer ceeieemeJeefie&³eeb®eer HeefjefmLeleer megOeejCes ner DeeHeueer veweflekeÀ peyeeyeoejer Deens Demes
mecepeeJes.

ieesKeues l³eeb®³ee efMemleefÒe³e mJeYeeJeecegUs YeejleeHeg{s SkeÀ meceHe&keÀ keÀe³e&keÀl³eeb®es ceesþs GoenjCe
þjues. l³eebvee vekeÀej Jee ceev³eles®eer keÀeUpeer vemes. l³eebveer osMeemeeþer mJele:®³ee megKeog:KeekeÀ[s
DeLeJee YeefJeleJ³eekeÀ[s HeÀejmes ue#e efoues veener. l³eebveer yeefn<keÀej ®eUJeUeruee HeeþeRyee efouee DeeefCe
o[HeMeener OeesjCeele DeeEnmesuee ÒeeflekeÀej kesÀuee. F.me.1909 ®³ee ceewuex eEceìes megOeejCeeble osMee®³ee
efnleemeeþer efye´ìerMe mejkeÀejuee l³eebveer menkeÀe³e& kesÀues. ieebOeerpeeR®³ee efJevebleervegmeej F.me.1912 ceO³es
l³eebveer meeTLe DeeefÖeÀkesÀuee Yesì efoueer. JeCe&Üs<ee efJe©× ®eUJeUerle l³eebveer ieebOeerpeeRvee Heeefþyee efouee.
ieesKeueWveer F.me. 1914 ceO³es ieebOeerpeeRvee Yeejleele HejleC³ee®eer efJevebleer kesÀueer. p³eecegUs
l³eeb®³eemeejK³ee meceHe&keÀ keÀe³e&keÀl³ee&®eer Yeejleeuee iejpe nesleer. ³esCeeN³ee Je<ee&le ieesKeues megOeejCes®eer
³eespevee DeeKeCeer keÀjerle nesles. F.me.1915 ceO³es l³eeb®³ee ce=l³etveblej leer ³eespevee ÒekeÀeefMele keÀjC³eele
Deeueer DeeefCe `ieesKeueW®ee jepekeÀer³e keÀjej' cnCetve Òeefme× Peeueer.

14.2.7 ieesKeueW®es ³eesieoeve :

ceJeeU celeJeeÐeeb®³ee He×leerme peneueJeeoer kegÀeqlmeleHeCes `jepekeÀer³e efYekeÀejer' cnCele. ieesKeues,
oeoeYeeF&, efHeÀjespeMene cesnlee, Jee®íe, ye@vepeea ns DeHegN³ee megOeejCee DeeefCe IeìveelcekeÀ ceeiee¥®es
HegjmkeÀlex nesles. efye´ìerMe jepeJeìerle `Jemeenleer mJejep³ee'meejK³ee GodoeÊe Oes³³eekeÀ[s ieesieueieeF&®³ee
®eeueerves Yeejleer³e keÀeBûesmeuee Heesn®eJeCeejs les ceneve vesles nesles. ieesKeueW®eer DeeHeu³ee ceele=YetceereJf e<e³eer
efveleeble YekeÌleer nesleer. efye´ìerMeeb®eer v³ee³³e He×leer l³eeJejerue efveKeU DeemLee DeveskeÀebvee ceev³e veJnleer.
l³eeb®³ee ceJeeU celeebefJe©× meceepeeleerue ueeskeÀeb®ee oyeeJe Jee{le Demeleeveener nìJeeoer efye´ìerMe
ÒeMeemeveemeesyele l³eeb®es mebyebOe keÀe³ece nesles pes ³egJee efHe{eruee Deceev³e Demes nesles. ieebOeerpeeR®³ee
OeesjCeebJejerue l³eeb®ee Keesue ÒeYeeJe Je l³eeb®³ee mebkegÀ®eerle Je=ÊeerHeemetve jeä^er³elJee®³ee cegkeÌleles®³ee keÀe³ee&ves
l³eebvee ÒeosMee®³ee lemes®e jep³ee®³ee Feflenemeele G®®e mLeeve efceUeues. ueeskeÀceev³e efìUkeÀebkeÀ[tve
ieesKeueWvee `Yeejlee®ee efnje' DeeefCe `cenejeä^e®ee DeuebkeÀej' DeMee HeoJ³ee efceUeu³ee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesmeceO³es ieesKeueWveer keÀesCeles keÀe³e& kesÀues ?
 172

14.3 yeeU iebieeOej efìUkeÀ (F.me.1856-1920) DeeefCe peneue celeJeeoer

jepekeÀejCe

`Yeejleer³e jeä^er³e keÀeBûesme' efle®³ee mLeeHeves®³ee efoJemeeHeemetve®e osMee®³ee ÒeMeemeveeceO³es

Yeejleer³eeb®³ee HeefjCeecekeÀejkeÀ DeeJeepee®eer ceeieCeer keÀjerle Demes. keÀe@bûesmeves DeeHeu³ee Jeeef<e&keÀ yewþkeÀerle
DeMee ceeieCeeR®ee efveOee&j kesÀuee. efye´ìerMe mejkeÀejves DeMee efkeÀl³eskeÀ ceeieC³eebkeÀ[s ogue&#e kesÀues. p³eecegUs
keÀeBûesmeceOeerue ³egJee meom³eeb®³eele Demeblees<e efvecee&Ce nesT MekesÀue DeeefCe p³eecegUs jep³ekeÀl³ee¥®³ee
nslegJej mebMe³e ³esF&ue. `Fb[er³eve keÀeTbmeerue De@keÌì' F.me. 1892 ves ceJeeU celeJeeÐeeb®eer osKeerue
efvejeMee kesÀueer. ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer ÒeJe=Êe kesÀuesu³ee DeMee DemJemLe ³egJekeÀebvee ieesKeues DeeefCe Flej
ceJeeU celeJeeoer vesles `peneue celeJeeoer' Demes cnCele. keÀeBûesmeceO³es DeefOekeÀ Oew³ee&®eer DeHes#ee nesleer.
efìUkeÀeb®³ee yejesyejerves®e DeeCeKeer leerve J³eeqkeÌle nesl³ee p³eebveer Flejeb®es ue#e JesOegve Iesleues. l³ee J³eeqkeÌle
cnCepes Hebpeeye®es ueeuee uepeHele je³e DeeefCe yebieeue®es efyeHeerve®ebê Heeue Je DejeEJeo Iees<e nesle. osMee®³ee
ÒeMeemeveele Yeejleer³eebvee l³eeb®³ee nkeÌkeÀe®ee Jeeìe efceUJetve osC³eele efye´ìerMe mejkeÀej®ee cebo ieleerves
®eeueCeeje DeeefCe ®eeue{keÀueer keÀejYeejeves ns leªCe vesles Demeblegä nesles.

14.3.1 peneue celeJeeoer jepekeÀejCe :

Fb[er³eve ve@Meveue keÀeBûesme®³ee mebmLeeHekeÀebveer kesÀuesu³ee keÀe³e&¬eÀcee®³ee DeeKeCeer®es cegK³e GefÎä
nesles pevelee DeeefCe mejkeÀej ³eebceOeerue meecebpem³e efìkeÀJetve þsJeCes. keÀeBûesme mLeeHeves®³ee Ieìvee
DevegmejCeeves GoejceleJeeoer vesl³eeb®ee DeHesef#ele Demee ke=Àleer keÀe³e&¬eÀce efJemkeÀUerle Peeuee. Fb[er³eve
keÀeTBefmeuemed De@keÌì F.me.1892 ves DeveskeÀ ³egJee meom³eeb®eer Peeuesueer Ye´ceefvejeMee efveoMe&veeme
DeeCeueer.
mJeeceer efJeJeskeÀevebo, ueeskeÀceev³e efìUkeÀ, efyeHeerve ®ebê Heeue DeeefCe DejeEyeo Iees<e ³eebmeejK³ee
®ewlev³eHetCe& J³eeqkeÌlejsKee Yeejlee®³ee Hegjeleve keÀeUe®³ee DeefYeceeveemHeo ieesäeRvee pees[CeeN³ee ogJee
þju³ee. mJeeceer efJeJeskeÀeveboebveer Yeejleer³e mebmke=Àefle®ee Heì GIe[ kesÀuee. ³eecegUs Yeejlee®³ee ielekeÀeUeme
Hegvne GpeeUe efceUeuee. `mJeeleb$³e ns peerJevee®es GefÎä Deens DeeefCe kesÀJeU eEnoglJe®e DeeHeu³ee
DeekeÀeb#ee HetCe&lJeeme vesF&ue'' Demes DejeEyeo Iees<e ³eebveer peeefnj kesÀues.

F.me. 1896 ceO³es og<keÀeUeme Peeuesueer megªJeele DeeefCe Huesie®eer meeLe cenejeä^ele
GoejceleeJeeÐeeb®³ee jepeefveleeruee GÊespeve osCeejer þjueer. SkeÀ peyeeyeoej mejkeÀej yeveJet Feq®íCeeN³ee
le©CeebceO³es ceJeeUceleJeeÐeeb®³ee efJeveJeC³ee DeeefCe Depee&®³ee OeesjCeebveer mebleeHe efvecee&Ce kesÀuee.
yebieeue®³ee efJeYeeieCeermeeþer uee@[& keÀPe&ve ves kesÀuesu³ee nÆeves peneue celeJeeoeRveer jepekeÀejCeele
Deeieerle lesue DeesleC³ee®es keÀece kesÀues. F.me.1905 ceO³es ³egjesefHe³eve jeä^ jefMe³ee Jejerue peHeeve®³ee
efJepe³ee ceeieesceeie efye´ìerMe ÞesÿlJeeJejerue De³eesi³e efìkesÀ®eer mebOeer ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer mees[ueer veener.
uee@[& keÀPe&ve ®³ee o[HeMeener OeesjCeeves efìUkeÀeb®³ee peneue celeJeeoer jepekeÀejCeebme lemes®e `mJejep³e
®eUJeUer' meeþer cewoeve ceeskeÀUs kesÀues.

14.3.2 efìUkeÀeb®es HetJee&³eg<³e :

23 peguew 1856 meeueer ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®ee pevce Peeuee. osMeYejele DeeefCe efJeMes<e keÀªve
cenejeä^eble eEnog meceepeele peeie=leer keÀjC³eele l³eeb®ee HeÀej ceesþe menYeeie neslee. ieesKeuesb ÒeceeCes l³eebvee
 173
jlveeefiejer efpeu¿eeletve Òe®eb[ Òeeflemeeo efceUeuee Je l³eebveer 1873 meeueer HegC³eele jepekeÀer³e He#eele
ÒeYeeJe efvecee&Ce kesÀuee. HegC³eeleerue [skeÌkeÀve keÀe@uespeele l³eebveer efMe#eCe Iesleues. F.me. 1876 meeueer
ieefCele efJe<e³e IesTve efìUkeÀ yeer.S. Peeues DeeefCe F.me. 1879 meeueer JeefkeÀueer®eer Hejer#ee Heeme Peeues.
Heg{s DeeiejkeÀj DeeefCe efìUkeÀebveer meceepeefnlee®eer keÀeces keÀjC³ee®ee efve½e³e kesÀuee DeeefCe jeä^er³e efMe#eCe
osCeeN³ee `v³et FbeqiueMe mketÀue' ®eer mLeeHevee 1880 ceO³es HegC³eele kesÀueer leer F.me.1880 ceO³es.
F.me.1884 meeueer He@Ài³eg&meve keÀe@uespe®eer mLeeHevee Peeueer. F.me.1881 ceO³es efìUkeÀ DeeefCe
DeeiejkeÀj ³eebveer efceUtve `kesÀmejer' ns cejeþer DeeefCe `cejeþe' ns Fbûepeer meeHleeefnkeÀ meg© kesÀues. ¿ee
oesvner Je=ÊeHe$eebveer jeä^ele peeie=leer efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& kesÀues. keÀeueeblejeves DeeiejkeÀj-efìUkeÀ
³eeb®³eele meeceeefpekeÀ megOeejCesJe©ve celeYeso Peeues. DeeiejkeÀj `kesÀmejer'letve yeensj He[ues DeeefCe l³eebveer
mJele:®es `megOeejkeÀ' Je=ÊeHe$e meg© kesÀues. ceie efìUkeÀebveer Jejerue oesvner Je=ÊeHe$eeb®³ee mebHeeovee®eer
YetefcekeÀe eqmJekeÀejueer.

ueeskeÀebvee mebIeefìle keÀjC³eemeeþer F.me.1893 ceO³es efìUkeÀebveer meeJe&peefvekeÀ ieCesMeeslmeJeeuee

meg©Jeele kesÀueer. F.me.1896 ceO³es efMeJeepeer cenejepeeb®³ee pe³ebleer®ee GlmeJener megª kesÀuee. meJe&
meceepeeves peeleerYeso efJeme©ve SkeÀ$e ³eeJes Je jeä^e®ee G×ej keÀjeJee, ne GoeÊe nsleg l³eeb®³eeceeies
neslee. eEnot cegmeueceeveeb®³ee obieueerueener ³ee®e Je<eea megjJeele Peeueer. F.me.1897 meeueer HegC³eele
og<keÀeU DeeefCe Huesieves Lewceeve Ieeleues. efìUkeÀebveer mejkeÀejJej Jele&ceeveHe$eeletve peesjoej efìkeÀe kesÀueer.
F.me.1897, F.me.1902 DeeefCe F.me.1908 ceO³es l³eebvee osMeêesne®³ee veeJeeKeeueer kewÀo Peeueer.
F.me. 1 Dee@iemì 1920 jespeer cebgyeF&leerue mejoejie=nele l³eeb®eer peerJeve³ee$ee mebHeueer.

14.3.3 efìUkeÀeb®ee ÒeKej jeä^Jeeo :

efìUkeÀ cegUele®e ue{Je³³es nesles. osMeYekeÌleermeeþer®ee l³eeb®ee ¢äerkeÀesve osKeerue Pegbpeej Demes.
jeve[s, ieesKeues DeeefCe oeoeYeeF& ÒeceeCes®e efìUkeÀebveer HeeM®eel³eerkeÀjCee®e ³eesieoeve DeeefCe efye´ìerMe
efMe#eCe HeodOeleer DeeefCe J³eJemLeeHevee®es cenÊJe DeesUKeues. Hejbleg efye´ìerMeeb®es DeeHeu³eeJejerue Je®e&mJe
l³eebvee ceev³e veJnles. keÀejCe efìUkeÀeb®³ee ceveele `mJejep³ee®eer' keÀuHevee nesleer. F.me.1887 jespeer
`mJejep³e ne ceePee pevceefme× nkeÌkeÀ Deens DeeefCe lees efceUJeCeej®e' Demee GHeosMeelcekeÀ ceb$e
efìUkeÀebveer efouee. vescemle celeJeeÐeebveer IeìveelcekeÀ mejkeÀej ceeieCeerle kesÀuesueer efojbieeF& les keÀOeer®e
menve keÀ© MekeÀle veJnles.

`kesÀmejer' ceO³es vecego kesÀuesueer l³eeb®eer mJejep³ee yeeyele®eer keÀuHevee keÀener DeMeer nesleer.
``mJejep³e cnCepes ogmejs eflemejs keÀener vemetve ceePee osMe keÀejYeej ceer®e HeenCes nes³e. mJejep³e
cnCepes ueeskeÀMeenerves HejkeÀer³e veeskeÀjMeenerme yeouetve ìekeÀCes. keÀueskeÌìj, keÀefceMevej, ieJnve&j Demes
kegÀMeue DeefOekeÀejer DeeJeM³ekeÀ Demetve les Deece®³ee DeKel³eeefjle DemeeJesle. l³eebveer veeskeÀjemeejKes keÀece
keÀjeJes ceeuekeÀemeejKes veener.'' peneue celeJeeoer Demetve osKeerue efìUkeÀebvee efye´efìMe meece´ep³eeMeer mebyebOe
nJes nesles Hejbleg les ceeuekeÀ veeskeÀj Demes vekeÀes nesles.

efìUkeÀ keÀle&J³eefveÿ jepekeÀejCeer nesles. lemes®e mJeeleb$³ee®³ee Oes³eÒeeHleermeeþer l³eebveer

IeìveelcekeÀ He×leer®ee DeJeuebye kesÀuee. l³eeb®es peerJeve melele HejkeÀer³e meÊes efJe©× ue{C³eele iesues. Flej
keÀesCeleener cenejeä^e®ee veslee eEkeÀJee mebHegCe& Yeejleeves DeeHeu³ee osMeemeeþer pes Yeesieues veener les efìUkeÀebveer
³ee keÀeUeble Yeesieues. F.me. 1897 meeueer HegC³ee®ee Huesie keÀefceMevej j@[ DeeefCe ues. Dee³emì& ®³ee
Yeer<eCe Ketveeyeeyele ef®eLeeJeCeer efou³ee®³ee DeejesHeeKeeueer Deþje ceefnves keÀejeJeemee®eer efMe#ee Peeueer.
 174
l³eebvee cegbyeF&®ee ieJnve&j uee@[& meB[nmì& ®ee efOekeÌkeÀej keÀjCeeje þjeJe Heg{s ceeb[eJe³ee®ee neslee.
yebieeue®³ee HeÀeUCeercegUs efìUkeÀeb®³ee efye´ìerMe mejkeÀejJejerue efìkesÀuee DeefOekeÀ®e Oeej ÒeeHle Peeuee
DeeefCe peneue celeJeeÐeeb®³ee veblej®³ee HeÀUer®es efìUkeÀebveer vesle=lJe eqmJekeÀejues. efìUkeÀeb®eer
jepekeÀejCeeleerue HeeleUer Deelee Gb®eeJet ueeieueer.

F.me. 1906 jespeer peneue celeJeeÐeebveer l³eeb®³ee oyeeJeeves Yeejleer³e jeä^er³e keÀeBûesmeuee
mJejep³e, mJeosMeer, yeefn<keÀej DeeefCe jeä^er³e efMe#eCee®³ee ¬eÀebleerkeÀejer keÀe³e&¬eÀcee®ee þjeJe Heeme
keÀjC³eeme Yeeie Hee[ues. F.me. 1908 jespeer efìUkeÀebJej jepeêesne®³ee DeejesHeeKeeueer Keìuee oeKeue
keÀjC³eele Deeuee. efye´ìerMe mejkeÀej®es ceeveCes nesles keÀer efìUkeÀ ns l³eeb®³ee Yeejleeleerue meÊesmeeþer KetHe
ceesþe OeeskeÀe Deensle. ceb[eues ³esLes l³eebvee mene Je<ex keÀ[keÀ keÀejeJeemee®eer efMe#ee þesþeJeC³eele Deeueer.
F.me. 16 pegve 1914 meeueer l³eeb®eer ceb[eues ³esLetve megìkeÀe Peeueer.

1908 meeueer jepeêesne®³ee Keìu³eele efìUkeÀebvee oes<eer peenerj keÀjC³eeDeieesoj 1907

ceO³es megjle ³esLes keÀeBûesme ceO³es HegÀì He[ueer. keÀejCe vescemle celeJeeoer l³eeb®³ee meesyele keÀece keÀ© MekeÀle
veener DeMeer mecepe l³eebvee osC³eele Deeueer nesleer. peneue celeJeeÐeeb®³ee ®eleg:met$eer keÀe³e&¬eÀceeves l³eebvee
Ye³eefYele kesÀues. efìUkeÀeb®³ee peneue celeJeeoer jepekeÀejCeecegUs veT Je<e& keÀeBûesme Heemetve l³eebvee JesieUs
þsJeC³eele Deeues. Hejbleg F.me. 1916 jespeer l³eebveer Hegvne keÀeBûesmeceO³es ÒeJesMe kesÀuee DeeefCe keÀener vescemle
celeJeeÐeebveer keÀeBûesme mees[ueer. F.me. 1914 ceO³es megìkesÀ veblej Þeerceleer De@veer yesPebì ³eeb®³ee `nesce
©ue' ®eUJeUerle l³eebveer menYeeie Iesleuee DeeefCe Hegvne F.me.1916 meeueer efìUkeÀebvee kewÀo Peeueer.

14.3.4 efìUkeÀ DeeefCe ieesKeues ³eeb®eer celes :

efìUkeÀ DeeefCe ieesKeues ³eeb®³ee Je³eeceO³es one Je<ee&®es Deblej nesles. keÀeBûesme ceO³es DeeefCe yeensj
Demeleevee oesIeebveener JesieJesieȳee ÒekeÀej®³ee ueeskeÀebmeesyele keÀece keÀjeJes ueeies. ieesKeuesbvee efye´ìerMe meÊes®es
jep³eceev³e Demee opee& efceUeuee. lej efìUkeÀebvee pevemeeceev³eeb®ee veslee `ueeskeÀceev³e' DeMeer HeoJeer
yeneue kesÀueer. nesce ©ue ®eUJeUer veblej®³ee keÀeUeble efìUkeÀebvee cenejeä^e®es DeveefYeef<ekeÌle mece´eì Demes
ceeveues peeT ueeieues. l³ee oesIeebceO³es GoejceleJeeoer OeesjCee®eer YegefcekeÀe nesleer DeeefCe osMemesJes®ee efveOee&j
keÀjC³ee®eer eEncele l³eebveer oeKeJeueer. efye´ìerMe meece´ep³eebleie&le Jemeenleer opee& ÒeeHle keÀjC³eemeeþer l³ee
oesIeebveer IeìveelcekeÀ He×leer®ee DeJeuebye kesÀuee. SkeÀeves meÊeeOeeN³eeb®ee HeeþHegjeJee keÀjC³eeJej peesj efouee
lej ogmeN³eeves DeeHeu³ee Oew³³e efme×ermeeþer meÊesefJe©× ue{C³ee®eer le³eejer oMe&efJeueer. ne efJejesOeeYeeme
l³ee oesneW®³ee JesieJesieȳee J³eeqkeÌleceÊJe Ie[JeCetkeÀerletve efometve ³eslees.

efìUkeÀeb®ee efye´ìerMe v³ee³e J³eJemLesJejerue efJeéeeme G[euee Je keÀe³eÐee®³ee jep³eeJejerue l³eebveer

vescemleebJej ìerkeÀe keÀjleevee meebefieleues, ``vescemle celeJeeoîeebveer ®eUJeUermeeþer IeìveelcekeÀ He×leerMeer
SkeÀ©He Demeu³ee®es meebefieleues peeles. Deecner ieebsOeUuesu³ee ueeskeÀebvee l³eeb®³ee efJe®eejeLe& DemeCeeN³ee
Yeejlee®³ee jep³eIeìvesyeeyele Deecner Lesì ÒeMve keÀjerle Deenesle. efye´ìerMe meÊes®³ee meb¬eÀceCeeveblej®³ee
keÀener veeWoebr®ee GuuesKe Yeejlee®³ee Feflenemeele vecego Demeleerue Demee MeesOe Deecner Iesleuee. Hejbleg
Yeejleemeeþer efye´efìMe jep³eIeìves meejKeer Ieìvee MeesOeC³eele Deecner DeHe³eMeer þjuees. ieesKeueW leer
l³eeb®³ee `meJn¥ìme Dee@HeÀ Fb[er³ee meesmee³eìer' ceO³es les MeesOetve oeKeJeeJes. efìUkeÀeb®³ee Jeeo efJeJeeoe®es
leÊJe DeeefCe ÒeKej Yee<ee Mewueer veer l³eeb®³ee efJejesOekeÀebvee vesmleveeyetle kesÀues.
 175
cenejeä^euee ueeYeuesu³ee ³ee oesve osMeYekeÌleebveer efveKeU osMe mesJee kesÀueer. ieesKeueWvee efye´efìMe
meÊeeOeeN³eeb®eer cepeea eEpekeÀe³e®eer nesleer lej efìUkeÀebvee efye´efìMeeb®³ee meÊesle yeoue Ie[Jetve DeeCeeJe³ee®ee
neslee. mebmeoer³e keÀeceeceO³es ieesKeues le%e nesles DeeefCe l³eebveer je@³eue keÀefceMeve ÒeYeeefJele kesÀues. lej
efìUkeÀebveer peveceevemeeuee ÒeYeeJeer DeeJeenve kesÀues. ¿eeb®es J³eemeefHeþ cnCepes®e ueeskeÀeb®³ee ÒeMveebJej ®e®ee&
Deiej efveCe&³e nesC³ee®es ueeskeÀHeerþ nesles. efìUkeÀeb®ee ueeskeÀeb®eer ceves efpebkeÀC³eekeÀ[s keÀue neslee. DeeHeu³ee
Òe#eesYekeÀ Yee<eCeebletve uesKeCeerletve Jee keÀe³ee&letve efvecee&Ce Peeuesu³ee De[®eCeeRvee les mJele: leeW[ osle.
keÀe³eÐee®³ee ®eewkeÀìerle jentve®e keÀesCel³eener ieesäer®ee l³eeie keÀjC³ee®eer ieesKeueW®eer le³eejer nesleer.
efìUkeÀebvee meg×e l³ee®e ®eewkeÀìerle jentve keÀe³ee&uee neleYeej ueeJeCes Hemeble nesles. Hejbleg pesJne v³ee³eer,
veerleerJeeve DeeefCe Hegjesieeceer efJe®eej l³eeb®³ee keÀe³ee&uee HeeþeRyee osle Deensle Demes l³eebvee Jeeìues lesJne les
efye´efìMeeb®³ee ce³ee&osuee Deefpeyeele pegceeefvele vemele. Hejbleg keÀe³eosYebieeJej efMe#ee ner Demeles®e Demes
ceeefnle Demeues lejer efìUkeÀ HetCe&le: Jeeìsue leer efMe#ee YeesieC³eeme le³eej Demee³e®es.
cenejeä^e®³ee ³ee oesve megHeg$eeb®³ee ¢äerkeÀesve Je J³eeqkeÌlecelJee®eer leguevee keÀjleevee [e@. HeÆeYeeF&
efmeleejece³³ee cnCeleele, ``DeefmlelJeele Demeuesu³ee jep³eIeìvesceO³es megOeejCee keÀjCes DeMeer ieesKeuesb®eer
³eespevee nesleer. lej jep³eIeìves®eer Hegvej&®evee keÀjCes ner ³eespevee efìUkeÀeb®eer nesleer. Òesce DeeefCe l³eeie ns
ieesKeueb®ess DeeoMe& nesles. lej mesJee DeeefCe og:Ke ns efìUkeÀeb®es DeeoMe& nesles. `mJeMeemeve' Demes ieesKeuebs®es
ue#³e nesles. lej efìUkeÀeb®es ue#³e nesles `mJejep³e' pees Òel³eskeÀ Yeejleer³eeb®ee pevceefme× nkeÌkeÀ Deens
DeeefCe HejefkeÀ³eeb®³ee nmle#esHe eEkeÀJee De[Leȳee efMeJee³e lees l³eebme efceUeuee Heeefnpes.''
efìUkeÀ Je Flejebveer pees eEnot meceepee®³ee HetveªppeerJevee®ee Òe³elve kesÀuee l³eeves DeveskeÀebvee
ÒesjCee efceUeueer. l³eecegUs DeveskeÀ le©Ce l³eeb®³ee DeefOekeÀejemeeþer efye´ìerMe jep³ekeÀl³ee&efJe©× ue{C³eeme
ÒeJe=Êe Peeues. efìUkeÀebveer efye´ìerMe jepeJeìerefJe©× ue{C³ee®eer SkeÀner mebOeer mees[ueer veener. ceie lees
Huesie®ee cegÎe Demees Jee og<keÀeUe®ee Jee cenmetue Dee³egkeÌle ¬eÀe@HeÀ[&®eer HewM³ee®eer DeHeÀjeleHeÀj Demees.
efìUkeÀ Òel³eskeÀ JesUe efye´ìerMeebJej keÀ[e[ues. efye´ìerMeeb®eer efveYe&lmevee keÀjC³ee®eer SkeÀner mebOeer
efìUkeÀebveer oJe[ueer veener. Hejbleg efye´ìerMeebefJe©× l³eebveer keÀOeerner meMeðe yeb[e®ee HegjmkeÀej kesÀuee veener.
mejkeÀejueener efìUkeÀebefJe©× keÀOeerner meMeðe yeb[e®ee DeejesHe ueeJelee Deeuee veener. l³eebveer meowJe
keÀe³eoe Je Ieìves®³ee ®eewkeÀìerle jentve®e mejkeÀej®³ee ogä ³eespeveeb®ee ³eLes®í mecee®eej Iesleuee.

14.4 efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJejkeÀj DeeefCe jeä^Jeeo (F.me.1883-F.me.

1966)

F.me. 1883 meeueer veeefMekeÀ efpeu¿eele efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJejkeÀjeb®ee pevce Peeuee. l³eebvee
DeeHeuee Oece&, Òee®eerve mebmke=Àefle DeeefCe HejbHejeb®ee DeefYeceeve neslee. Meeues³e peerJeveele Demeleevee
osMemesJesmeeþer l³eebveer DeeHeu³ee efce$eebmeesyele osMemesJesmeeþer SkeÀe mebIeìves®eer mLeeHevee kesÀueer DeeefCe
l³eeuee `jeä^YekeÌleer ceb[U' Demes veeJe osC³eele Deeues. efMe. ce. HejebpeHebs®³ee jeä^Jeeoeves les Del³eble
ÒeYeeefJele Peeues nesles. Kejb lej nye&ì mHesvmej®³ee leÊJe%eeveekeÀ[s les efJeMes<e DeekeÀef<e&le Peeues nesles.
mebHetCe& jeä^er³e mJeeleb$³ee®ee HegjmkeÀlee& DeeefCe SkeÀ me®®ee osMeYekeÌle cnCetve efMe.ce. HejebpeHes DeeefCe
l³eeb®³ee Deveg³ee³eeRveer meeJejkeÀjebvee Òesefjle kesÀues DeeefCe l³eeb®es meeLeeroejner ³eele menYeeieer Peeues.
meeJejkeÀjebveer F.me.1904 meeueer cenejeä^ele ¬eÀebeflekeÀejkeÀ keÀe³ee&®eer nceer osCeeN³ee `DeefYeveJe Yeejle'
³ee mebIeìves®eer mLeeHevee kesÀueer DeeefCe Flej Òeebefle³eebvee osKeerue ³eebmeejK³ee ®eUJeUer megª keÀjC³eeme
Òesefjle kesÀues.
 176
yeer.S.®³ee Hejer#esveblej M³eecepeer ke=À<Ce Jecee& ³eebveer efMeJeepeer efMe<³eJe=Êeermeeþer meeJejkeÀjeb®eer
efveJe[ kesÀueer. les Yeejleeyeensj jentvener osMee®³ee mJeeleb$³eemeeþer Peie[le nesles. peesmesHeÀ ce@efPeveer®³ee
`efjmee@efpe&ceWìes' DeeefCe Fìueer®³ee SkeÀerkeÀjCeele ie@efjyeeu[er ³eebveer kesÀuesues keÀe³e& Je l³eeie
(F.me.1870) ³eeves les Del³eble ÒeYeeJeerle Peeues nesles. lemes®e `jeä^er³e SkeÀlee' DeeefCe `mJeeleb$³e
ue{e' efJe<e³eebvee meceefHe&le DeMeer leerve HegmlekesÀ l³eebveer efuenerueer. `1857 ®es Yeejleer³e mJeeleb$³e mecej'
ns l³eeb®es Heefnues HegmlekeÀ cejeþerle efuenerues iesues. Heg{s `ieoj' mebmLesves l³ee®eer DeveskeÀ Yee<eeble Yee<eeblejs
kesÀueer. lemes®e megYee<e®ebê yeesme Je mejoej YeieleeEmeie ³eebveer ³ee HegmlekeÀeb®³ee ÒekeÀeMevee®es keÀece Yeejleele
iegHleHeCes Heej Hee[ues.
meeJejkeÀjebveer `efMeKeeb®ee Fefleneme' meg×e efueefnuee Je `peesmesHeÀ ce@efPeveer'®es ®eefj$e efueefnues.
`jeceoeme' DeeefCe `ce@efPeveer' ³eebb®³ee efMekeÀJeCeerleerue meec³e l³eebveer mHeä kesÀues.

14.4.1 meeJejkeÀjeb®es ¬eÀebleerkeÀejer keÀe³e& :

ÖeÀebmeceO³es keÀener keÀeU JeemleJ³eeveblej meeJejkeÀj pesJne mJeosMeer Hejleues lesJne efye´ìerMeebveer
meeJejkeÀjebJej keÀ[keÀ HeeUle þsJeueer nesleer. veeefMekeÀ®³ee veeìîeie=nele Peeuesu³ee keÀueskeÌìj pe@keÌmeve®³ee
Kegvee®³ee yeeleceerves veeefMekeÀ keÀìe®eer keÀmetve ®eewkeÀMeer keÀjC³eele Deeueer. DeJeI³ee Deþje Je<ee&®³ee Deveble
ue#ceCe keÀevnsjWveer 12 ef[meWyej 1909 ®³ee je$eer efJepe³eevebo veeìîeie=neceO³es veeefMekeÀ®es keÀueskeÌìj
pe@keÌmeve®ee Ketve kesÀuee. DeejesHeerves DeeHeuee iegvne ceev³e kesÀuee DeeefCe keÀesìe&me meebefieleues `ceer kesÀuesueer
nl³ee ner keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ Jewcev³eemeeletve kesÀuesueer vemetve l³ee®es Kejs keÀejCe
keÀueskeÌìj®eer efye´efìMe mejkeÀejÒeceeCes pegueceer keÀejYeej Deens. ceer ceePes keÀece HetCe& kesÀues Deens DeeefCe
Deelee keÀesCel³eener #eCeer cejCeeme le³eej Deens.'

F.me.1910 ceO³es keÀve&ue ueKe&veJee³eueer ¿ee Fbûepeer DeefOekeÀeN³eeme ceejC³eeceO³es meeJejkeÀj

³eebveer ceoveueeue eEOeûee ³eebvee ceole kesÀueer Demes mecepetve efye´ìerMe mejkeÀejves ueb[veceO³es l³eebvee HekeÀ[tve
Yeejleele HeeþefJeues. Yeejleele DeeCeues peele Demeleevee meeJejkeÀjebveer ÖeÀevme®³ee ceemexefueme ³ee efþkeÀeCeer
veewkesÀletve mecegêele G[er ceejueer Je efkeÀveeN³eeme ueeieues. Hejbleg ÖeWÀ®e DeefOekeÀeN³eebveer l³eebvee HekeÀ[tve
efye´ìerMeeb®³ee leey³eele efoues. (meeJejkeÀjebvee pevceþsHes®eer cnCepes 50 Je<ex keÀeȳeeHeeC³ee®eer efMe#ee
Peeueer.) l³eebvee cegbyeF&ceO³es DeeCeu³eeveblej l³eeb®³eeJej `osMeêesn' DeeefCe `veeefMekeÀ keÀìele' meeefceue
Peeu³ee®ee Keìuee ®eeueJeuee. leer efMe#ee YeesieC³eemeeþer l³eebvee Deboceeveele HeeþJeC³eele Deeues. efleLes
l³eebvee DeefleMe³e keÀþesj leg©bieJeeme YeesieeJee ueeieuee. l³eebveer KetHe neueDeHesäe menve kesÀu³ee.
F.me.1924 ceO³es Deboceeveeletve megìkeÀe nesTve F.me.1924 les 1937 ³ee keÀeUeble 13 Je<ex l³eebvee
jlveeefiejerle mLeeveye× kesÀues iesues. l³eeJesUer l³eebvee jepekeÀejCeele menYeeieer nesC³ee®eer HejJeeveieer
veJnleer. meeJejkeÀj 10 ces F.me.1937 uee yebOecegkeÌle Peeues DeeefCe Hegvne SkeÀoe meeJe&peefvekeÀ peerJeveele
l³eeb®ee ÒeJesMe Peeuee.

14.4.2 meeJejkeÀjeb®ee ÒeKej jeä^Jeeo :

leg©bieJeemeeleerue peerJeve DeeefCe ÒeKej je<ì^Jeeoe®eer YeeJevee meeJejkeÀjebveer DeeHeu³ee uesKeveeletve
J³ekeÌle kesÀueer. meeJejkeÀjebveer `ceePeer pevceþsHe' DeeefCe `eEnoglJe' ner efJe®eejÒeJele&keÀ HegmlekesÀ efuenerueer
DeeefCe DeeHeu³ee uesKeCeerletve DeeHeues efJe®eej peieemeceesj DeeCeues. ns l³eeb®es efJe®eej keÀesCel³eener jepekeÀer³e
He#eekeÀ[s keÀue DemeCeeN³ee Òel³eskeÀ cejeþîeeb®eer ceves peeie=le keÀjCeejs þjues.
 177
meeJejkeÀjebvee, Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme®es ceJeeUceleJeeoer eEkeÀJee peneueceleJeeoer p³eeÒeceeCes
ue{e osle nesles, leer He×le®e efJeMes<e ©®eueer veJnleer. l³eeb®³ee celes, efìUkeÀeb®eer jepekeÀer³e¢äîee Del³eble
ÒeKej Je keÀ[Jeer YetefcekeÀener eflelekeÀerMeer HeefjCeecekeÀejkeÀ ³eesi³e veJnleer. l³eeb®³ee celes, HeÀkeÌle meMeðe
ue{e®e efye´ìerMeeb®³ee peesKe[eletve Yeejleeme cegkeÌle keÀª MekeÀlees. l³eemeeþer cnCepes meMeðe ue{îeemeeþer
l³eebveer Jew®eejerkeÀ, yeewef×keÀ HeeleUerJej meceerkeÀjCes ceeb[C³eeme meg©Jeele kesÀueer. meeJejkeÀj Je Flej
¬eÀebleerkeÀejer yee@cye yeveefJeC³ee®³ee efoMesves Òesefjle Peeues.
meeJejkeÀjebvee Deboceeveuee Oee[C³eele Deeues, Hejbleg l³eecegUs Yeejleeleerue ¬eÀebleerkeÀejer je<ì^Jeeo
LeesHeefJelee Deeuee veener. peeieeflekeÀ ³eg×e®³ee JesUer HejkeÀer³e ¬eÀebleerkeÀejkeÀebcegUs Yeejleeleerue
¬eÀebleerkeÀejkeÀebvee Depetve®e Òeeslmeenve efceUle nesles. Hejbleg Yeejleeuee KeN³ee DeLee&ves mJeeleb$³e lesJne®e
efceUeues pesJne efye´ìerMe mebmeosves Yeejleer³e mJeeleb$³ee®ee keÀe³eoe peguew 1947 ceO³es Heeme kesÀuee.

14.5 meceejesHe

cenejeä^ele ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer efMeJepe³ebleer Je ieCesMe®elegLeea ns GlmeJe meg© kesÀu³eecegUs

cegbyeF& Je HegCes ³esLeerue cegeqmuece yeebOeJeebceO³es DemJemLelee Hemejueer. F.me.1893 ceO³es cegbyeF& ³esLes ÒeLece
eEnot cegeqmuece obies GmeUu³eeveblej Oeeefce&keÀ obieueer ns efvel³ee®es®e ef®e$e Peeues. cegbyeF&leerue keÀener cegeqmuece
Heesefueme DeefOekeÀeN³eebveer mejUmejU YesoYeeJe keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer. efMe³ee, Fceeceer FmceeFue,
meerJe ÒecegKe S®e.S®e. Deeiee MeneyegÎerve Mene ³eeb®eer ceve:efmLeleer efyeIe[ueer nesleer. HeÀeUCeerveblej eEnot,
cegeqmuece les{ DeefOekeÀ®e Jee{ueer nesleer. mebyebOeele efJelegä Deeues nesles. l³eecegUs iewjmecepeeuee Depetve®e
HesJe HegÀìues. Jeerj meeJejkeÀjeb®es `eEnot jeä^' ³ee Yee<eCeeveblej ieebOeerpeeRmeejK³ee, meJe&Oece&meceYeeJe efvecee&Ce
keÀª HeenC³ee®³ee ceJeeUceleJeeoer keÀeBûesme J³ekeÌleer DeefOekeÀ®e Oece&mebkeÀìele meeHe[u³ee. l³eeveblej
jeä^YeeJeves®³ee Òe¬eÀer³esJej ner Deefveä HeefjCeece nesT ueeieues.
ieesKeues®es ceele=Yetceer efJe<e³eer®es Òesce efveleeble nesles. Hejblet efye´ìerMeebJejerue l³eeb®eer Jeeoeleerle Þe×e
DeveskeÀebvee ©®eueer veener. efìUkeÀebveer l³eebvee Yeejlejlve DeeefCe cenejeä^Yet<eCe Demes ³eesi³e®e mebyeesOeues
Deens. efìUkeÀebvee cenejeä^e®ee DeveefYeef<ekeÌle mece´eì Je nesce©ue®³ee keÀeUeceO³es Yeejlee®ee
DeveefYeef<ekeÌle mece´eì Demes mebyeesOeC³eele Deeues. l³eebvee Yeejleer³e Demeblees<ee®es pevekeÀ cnCetve DeesUKeues
peeles.
Jeerj meeJejkeÀjeb®³ee `eEnog jeä^' ³ee mebkeÀuHevesves meJe&Oece& meceYeeJe peeie=le keÀ© HeenCeeN³ee
ieebOeerpeer Je Dev³e ceJeeUJeeoer keÀe@bûesme keÀe³e&keÀl³ee¥®es mJeHve Yebie HeeJeues. 1947 uee Yeejle mJeleb$e
Peeuee Je Yeejle Je HeeefkeÀmleeve ns oesve mJeleb$e je<ì^ DeefmlelJeele Deeues.

14.6 ÒeMve

1) ieesHeeU ke=À<Ce ieesKeueW®es Yeejleeleerue efye´ìerMe jepeJeìermebyebefOele efJe®eej ceeb[e Je l³eeb®³es keÀe³e&
efJeMeo keÀje.
2) peneueceleJeeoer ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®es keÀe³e& mHeä keÀje.
3) efJe.oe. meeJejkeÀjeb®³ee cenejeä^eleerue ¬eÀebleerkeÀejer keÀejJee³ee efJeMeo keÀje.


 178

15
ceneje<ì^eleerue Mew#eefCekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ Òeieleer-(De)
IeìkeÀ j®evee :

15.0 GefÎäîes
15.1 ÒemleeJevee
15.2 DeeOegefvekeÀ ceneje<ì^eleerue efMe#eCeeleerue veJeÒeJeen
15.3 cejeþer meeefnl³eeceOeerue ÒeJeen
15.4 SsefleneefmekeÀ mebMeesOeve
15.5 meceejesHe
15.6 ÒeMve

15.0 GefÎäîes

1) DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue Mew#eefCekeÀ Òeieleer DeY³eemeCes.

2) DeeOegefvekeÀ ceneje<ì^eleerue cejeþer meeefnl³eeleerue ÒekeÀej mecepetve IesCes.
3) SsefleneefmekeÀ mebMeesOeve Je l³eeleerue cenejeä^e®es ³eesieoeve mecepetve IesCes.

15.1 ÒemleeJevee

DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue efMe#eCe, meeefnl³e, SsefleneefmekeÀ mebMeesOeve DeeefCe ueefuele DeMee

efJeefJeOe Hewuetb®³ee ceeO³eceeletve DeeHeCe meebmke=ÀeflekeÀ veJeerve ÒeJeeneb®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
Heeþe®es efveJesove leÊJe%eeveer keÀuHevee DeeefCe Oeeefce&keÀ Òeefleef¬eÀ³eebJej DeeOeeefjle Deens. meebmke=ÀeflekeÀ
peerJeveMewueer®³ee megOeejCesmeeþer Oeeefce&keÀ Je leeeqlJekeÀ efJekeÀemeeves cenlJeHetCe& yewþkeÀ le³eej kesÀueer nesleer.
l³ee Deveg<ebieeves yeewef×keÀ, meeefneql³ekeÀ, mebMeesOeveHej ÒeJeeneb®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

HesMeJee DeeefCe cejeþe jep³ekeÀl³ee¥®³ee Hejepe³eeveblej cenejeä^euee DeeOegefvekeÀ keÀeUe®³ee Go³ee

He³e¥le Del³eble efyekeÀì HeefjefmLeleeruee meeceesjs peeJes ueeieues. cenejeä^ Deelee leelkeÀeU yeoueeb®³ee
GbyejþîeeJej GYee neslee DeeefCe ne yeoue jeä^e®eer GVeleer keÀjCeeje DeLeJee jeä^e®³ee Nnemeeuee
keÀejCeerYetle þjCeeje Demesue ³ee®es YeeefkeÀle kegÀCeerner l³eeJesUer keÀ© MekeÀues veener.

meceepemegOeejCes®³ee ¢äerkeÀesveelegve leerve Debieeveer efJe®eej keÀjC³eele ³eeJee.

1) keÀJeer DeeefCe leÊJe%e osMeemebyebOeer®eer ceenerleer mJele:®³ee SKeeÐee GlHetÀle& efveefce&leerceOetve J³ekeÌle
keÀjleele.
 179
2) keÀe³eoe DeeefCe OeesjCe ³ee J³eJemLee, J³eeHeej Je GÐeesie, keÀuee Je efJe%eeve ³eeb®es GHe³eesie Je HeÀe³eos
keÀe³ecemJe©Heer Je oerIe&keÀeueerve Demeleele. l³eeb®³ee þjeefJekeÀ mLeeveebvee Òeeslmeenve osCeejs efMe#eCe
DeeefCe efMemle ³eebcegUs J³eeqkeÌle efMeef#ele nesT MekeÀlees, Òeieleer keÀ© MekeÀlees.

`F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer' ³eeb®³ee Jee{l³ee oyeeJeecegUs pee®ekeÀ efve³eceebcegUs cejeþer jepeefkeÀ³e DeeefCe
ue<keÀjer meÊesuee ûenCe ueeieues. cenejeä^e®eer meÊee efye´ìerMe F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®³ee leey³eele iesueer.
lejerner DeMee ÒeefleketÀue HeefjefmLeleerceO³es cenejeä^e®eer mebmke=Àleer keÀMeeryeMeer efìketÀve jenerueer.

ogmeN³ee yeepetves Heeefnues lej DeeHeu³eeuee Demes efometve ³esF&ue keÀer mebmke=Àleerleerue keÀener ÒeLee
Oegmej nesTve Heeef½eceel³eeb®ee l³eeJej ÒeYeeJe He[t ueeieuee. DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue efMe#eCe, meeefnl³e,
SsefleneefmekeÀ mebMeesOeve DeeefCe DeefYepeele keÀuee ³eebceOegve yeouel³ee ³egiee®es DeeHeCe DeesPejles oMe&ve IesT
MekeÀlees.

15.2 DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue efMe#eCeeleerue veJeÒeJeen

Fbûepeebveer p³eeJesUer l³eeb®es Meemeve cenejeä^ele ®eeuet kesÀues l³eeJesUer cenejeä^ DeefMeef#ele eEkeÀJee
De[eCeer veJnlee. l³eeJesUer peeieespeeieer HeeþMeeUeblegve efMe#eCe osC³ee®eer ÒeLee nesleer. ceeTbì mìggDeì&
cnCeleele, efye´ìerMe jep³e mees[tve peeC³eeHetJeea ³esLes DeveskeÀ Menjeble DeeefCe ieeJeeble DeveskeÀ MeeUe nesl³ee
³eele MebkeÀe®e veener efkeÀ ye´eïeCe, yeveer³ee DeeefCe MeslekeÀjer Jeiee&uee owvebefove efnMeesye þsJeC³eeHegjles®e efMe#eCe
³esle nesles. cejeþe DeeefCe l³eeb®³ee jep³ekeÀl³ee¥®³ee ceveele efMe#eCee®³ee GHe³eesieeb®ee efJe®eej meJee&le peemle
neslee. l³eeb®³ee HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³eebÒeceeCes Jee®eve, efueKeeCe DeeefCe owvebefove DebkeÀieefCele ³eecegUs
yengmebK³e ueeskeÀeb®³ee iejpee keÀceer Demele. Oece&#es$eeleerue G®®eefMe#eCe lemes®e JewÐekeÀer³e efMe#eCe,
KeieesueMeeðe Je HeÀuep³eesefle<e ³eeble þjeefJekeÀ Jeiee&®es ÒeYeglJe Demes. HesMeJ³eeb®³ee ³ee Deefveye¥Oe DeO³eeeqlcekeÀ
efMe#eCee®³ee DeJeuebefyelJeecegUs megmle efJeÜeveeb®ee SkeÀ Jeie& le³eej Peeuee. ye´eïeCe meceepeele pevceuesu³ee
J³eeqkeÌlemeeþer Jeeef<e&keÀ cespeJeeveer DeeefCe YesìJemlet osC³ee®³ee He×leercegUs HesMeJes mejkeÀej®eer DeÒeefleÿe
Peeueer. F.me. 1821 ceO³es HegC³eele meg© Peeuesu³ee mebmke=Àle HeeþMeeUebveer HeÀej Lees[îee ÒeceeCeele
efJeÐeeLeea DeekeÀef<e&le kesÀues ns ue#eele ³esles. l³eemeeþer Fbûepeer Jeie& pees[ues Heeefnpesle cnCepes efJeÐeeLeea
mebK³esle Jee{ nesF&ue Demee ÒemleeJe meceesj Deeuee. peemleerlepeemle ye´eïeCe HeejbHeejerkeÀ Jeiee&le Hee½eel³e
efMe#eCe ueeskeÀefÒe³e Peeues. Fbûepeer Yee<ee efMe#eCeekeÀ[s veJee keÀue Jee{g ueeieuee lemes®e cejeþer DeeefCe
mebmke=Àle®³ee ceoleerves Hee½eel³e efJe%eeve efMe#eCe efoues peeT ueeieues.

15.2.1 Fbûepe jep³ekeÀl³ee¥®eer OeesjCes

F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®³ee DeveskeÀ ieJnve&j HewkeÀer ceeTbì mìgDeì& SequHeÀmìve ne ueeskeÀeb®³ee
Mew#eefCekeÀ iejpeebkeÀ[s ue#e osCeeN³eebHewkeÀer SkeÀ neslee. lees ÞesÿÊJee®³ee keÀuHevesves ûeemeuesuee veJnlee.
mLeeefvekeÀ HeeleUerJej l³eeuee efMe#eCeemeeþer MeeUeb®eer efveefce&leer keÀjeJe³ee®eer nesleer DeeefCe Oecee&®eer
GHe³eesieer lelJes®e HeÀkeÌle meceeefJeä keÀjeJe³ee®eer nesleer. kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀeb®es cele nesles keÀer efMe#eCe
cenÊJee®es Deens DeeefCe eEnog DeeefCe cegeqmuece ceeO³eceebletve les efoues peeF&ue. cenejeä^ele J³eJemLeeHeves®³ee
Deieesoj®eer De[®eCe cnCepes efMe#eCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer DeLe&J³eJemLee DeeefCe kegÀMeue keÀeceieej.
 180
F.me. 1833 jespeer F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer®es HegveJe&meve Peeues. cenejeä^er³eve ueeskeÀeb®³ee
Heejleb$³ee®³ee 15 Je<ee&veblej ³ee ®eeì&j ceO³es megOeejCee keÀjC³eele Deeueer. ³ee ®eeì&j De@keÌì ceO³es
Yeejleeleerue J³eJemLeeHeve He×leerleerue megOeejCes®es OeesjCe veceto keÀjC³eele Deeues.

mejkeÀejer veeskeÀjoej Jeiee&uee, l³eeb®³ee DeekeÀeb#eebvee ³eecegUs ÒesjCee efceUeueer.

ns Deelee mHeä Peeues keÀer ÒeMeemevee®es keÀece Fbûepeer Yee<esle ®eeueJeeJes ueeieCeej nesles. Yeejlee®³ee
HeejbHeeefjkeÀ Yee<esleerue efMe#eCe peyeeyeoejer®³ee keÀeceebmeeþer ³eesi³e J³eeqkeÌle®eer le³eejer keÀªve IesT MekeÀle
veJnles. DeMeer mecepetle®e kesÀJeU G®®e efMe#eCe ÒeecegK³eeves Fbûepeer Yee<esle®e efoues peeJes ns efme×
keÀjC³eeme HegjsMeer nesleer. 7 cee®e& 1835 jespeer ieJnve&j pevejue ves SkeÀ keÀjej ceeb[uee. keÀjejeceO³es
Demes veceto kesÀues nesles, ``³egjesefHe³eve mebmke=Àefle DeeefCe meeefnl³ee®ee Òemeej keÀjCes ne efye´ìerMe mejkeÀej®ee
cegK³e GÎsMe neslee. lemes®e ieesUe Peeuesuee efveOeer HeÀkeÌle Fbûepeer efMe#eCeemeeþer GHe³eesieele ³eeJee.“ Hejbleg
`HeÀkeÌle' ne Meyo DeveskeÀebvee ©®euee veener DeeefCe l³ee yejesyejer®³ee keÀe³eÐeele DeMeer efJeosMeer osMeer efJeefJeOe
Yee<ee DeeefCe HeewJee&l³e meebmke=ÀeflekeÀ Yee<eebvee Òeeslmeenve osC³eele Deeues.

F.me. 1853 ®³ee ®eeì&j De@keÌìves SkeÀ HeeTue Heg{s peeTve efye´efìMeebHegjleer®e ce³ee&efole
Demeuesu³ee Fbef[³eve efmeefJnue meefJe&me Deelee meieȳeebmeeþer Kegu³ee kesÀu³ee DeeefCe l³eemeeþer mHeOee&
meJee¥vee Kegueer kesÀueer. mej ®eeume& Jeg[ves F.me. 1854 ceO³es Mew#eefCekeÀ HeÀleJee HeeþefJeu³eeves
megefMeef#eleeb®³ee DeHes#ee DeekeÀeb#ee Depetve Gb®eeJeu³ee. osMeer Yee<eeb®³ee Meeðeeb®³ee efMe#eCeJ³eJemLes®ee Hee³ee
³ee HeÀleJ³eeves Ieeleuee. ieeJeebceO³es osMeer MeeUeb®eer mLeeHevee PeHeeìîeeves nesle iesueer DeeefCe cegbyeF&
efJeÐeeHeerþ, F.me.1857 ®eer mLeeHevee Mew#eefCekeÀ ¢äîee HeÀej ÒesjCeeoe³eer þjueer. Jner. S. eqmceLe®³ee
vegmeej ``keÀeveHegj nl³eekeÀeb[ DeeefCe efouueer nmleiele Peeueer. l³ee®e Je<eea leerve efJeÐeeHeerþeb®eer mLeeHevee
Peeueer. Ieìveebvee veJeYeejle efveefce&leer®es ÒeeflekeÀ ceeveC³eele Deeues.“

15.2.2 efye´ìerMe mece´e%eer Debleie&le Yeejle :

F.me.1857 ®es efMeHee³eeb®es yeb[ ne SkeÀ Yeejleeleerue mebjbpeeceMeener Hegvne veJ³eeves mLeeHeve
keÀjC³ee®³ee ¢äerves DeOeesieeceer HeeTue nesles, Demes cenejeä^eleerue®e veJns lej mebHegCe& osMeeleerue G®®eYe´g
megefMeef#eleebvee Jeeìle nesles. F.me.1857 ®³ee GþeJeeHe³e¥le Yeejleele Hee½eel³e efMe#eCee®ee yeje®e Òemeej
Peeuee neslee. efMe#eCee®ee Hee³ee efJemle=le keÀjC³eekeÀ[erue veJee keÀue F.me.1850 ceO³es mHeä efometve
Deeuee. ðeer efMe#eCeeuee DeefOekeÀ cenÊJe ÒeeHle nesT ueeieues. p³eeseflejeJe HegÀueWveer cegueeRmeeþer DeeefCe
DemHe=M³eeb®³ee efMe#eCeemeeþer MeeUe GIe[u³ee. Mew#eefCekeÀ keÀe³ee&le YeefJe<³eele ns Del³eble HeefjCeeceer
þjues.

efMe#ekeÀeb®³ee keÀe³e&MeeUe Je ûe@vì Fve S[ mebefnles®eer ceole Keepeieer MeeUebvee osC³eele Deeueer.
Jew³eeqkeÌlekeÀ ÒesjCee ³ee ceneefJeÐeeue³eekeÀ[tve efceUeu³ee.

cegbyeF& mejkeÀejves ceeefnleer mebHeeove Keeles DeeefCe meb®eeuekeÀeb®eer vesceCetkeÀ kesÀueer. efve³elekeÀeefuekeÀ
HeneCeermeeþer DeeefCe ³eesi³e MeeUe DeeefCe ceneefJeÐeeue³ee®³ee efveJe[CegkeÀermeeþer ceeie&oMe&ve cnCetve l³eeb®eer
vesceCetkeÀ keÀjC³eele Deeueer. efye´ìerMe jepeJeìerletve Yeejle mejkeÀej®eer yeoueer nesTve meg×e Mew#eefCekeÀ
peieleele SkeÀ veJeer ®eslevee peeie=le nesleer.
 181
yeoueer veblej osKeerue efMe#eCe mebmLesle keÀesCel³eener ÒekeÀej®es HesÀjyeoue keÀjC³eele Deeues veenerle.
cegbyeF& efJeÐeeHeerþekeÀ[tve efceUCeejer HeoJeer le©Ce HeoJeerOejebceO³es DeeMee DeeefCe DeHes#eeb efvecee&Ce keÀjle
Demes. DeeF&. meer.Smed. ®³ee veJeerve Heefj#ee Deelee Yeejleer³eebmeeþer meg×e mHeOee& Heefj#eeb®³ee ©Heele Kegu³ee
keÀjC³eele Deeu³ee. Þeer Sme. yeer. þekegÀj ns cenejeä^eHeemetve Fbiueb[He³e¥le®ee meeiejerÒeJeeme Heej Hee[Ceejs
Heefnues efJeÐeeLeea þjues. F.me. 1868 ceO³es p³ee JesUer yeN³ee®e Keepeieer MeeUe Kegu³ee Peeu³ee kesÀJeU
cegbyeF& DeeefCe HegC³eele®e veJns lej DeveskeÀ efpeuns DeeefCe Menjebletve DeMee MeeUe veeJee©Heeuee Deeu³ee.
mejkeÀej Keepeieer MeeUebMeer mHeOee& keÀjle vemes. mejkeÀejer MeeUs ÒeceeCes Keepeieer MeeUebvee meg×e meceeve
JeeieCetkeÀ efoueer peeF&.

15.2.3 jeä^er³e MeeUe :

F.me.1882-83 ®³ee nbìj keÀefceMeve ves Demes meg®eefJeues keÀer, mLeeefvekeÀ keWÀêebveer DeeHeu³ee
DeefOekeÀejeleerue MeeUeb®³ee yeebOeCeer®eer peyeeyeoejer I³eeJeer. MeeUe DeeefCe ceneefJeÐeeue³eebceOetve
osMeYekeÌleer®³ee YeeJeveeb®eer efveefce&leer JneJeer. F.me.1880 ceO³es v³et FbeqiueMe mketÀue®eer mLeeHevee Peeueer.
efJe<CegMeeðeer ef®eHeUgCekeÀj, ieesHeeU ieCesMe DeeiejkeÀj DeeefCe yeeU iebieeOej efìUkeÀ Demes keÀener ne[e®es
efMe#ekeÀ ³ee MeeUebletve efMekeÀJele Demele. F.me.1884 ceO³es [skeÌkeÀve Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer®eer
mLeeHevee Peeueer. l³eeveblej®e HeÀi³eg&meve keÀe@uespe DeefmlelJeele Deeues. Denceoveiej Sp³egkesÀMeve
meesmee³eìer, efMe#eCe ÒemeejkeÀ ceb[Uer, HegCes DeeefCe Dee³e&ve Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer, yee@cyes ³eebveer DeeHeu³ee
Mew#eefCekeÀ keÀejefkeÀoeauee meg©Jeele kesÀueer. DeekeÀ<e&keÀ mejkeÀejer veeskeÀN³ee efceUefJeC³eeHes#ee Keepeieer MeeUe
DeeefCe ceneefJeÐeeue³e GYeejC³ee®es veJes HeJe& meg© Peeues. ³ee mebmLeebveer le©Ce HeoJeerOejebvee jeä^euee
meJee¥ieeves Gb®eeJeC³eemeeþer Òeeslmeeefnle kesÀues.

15.2.4 JekeÀerueer J³eJemee³eekeÀ[s keÀue :

jeCeer mejkeÀej keÀ[s Yeejle mejkeÀej®es J³eJemLeeHeve Deeu³ee veblej efMe#eCee®es oesve ÒeJeen
Òeieleer®³ee efoMesves Jesieeves Jeent ueeieues les cnCepes Meeðeer³e DeeefCe meeceev³e efMe#eCe He×leer meeceev³e
He×leer®³ee efMe#eCeele JewÐeefkeÀ³e efMe#eCe DeeefCe leebef$ekeÀ efMe#eCe Òeefme× nesT ueeieues. YeJ³e JewÐeefkeÀ³e
ceneefJeÐeeue³eeb®³ee mLeeHevesves cegbyeF&le eEnot vemeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥ceO³es osKeerue DeeJe[ efvecee&Ce kesÀueer.
nUtnUt ye´eïeCe efJeÐeeLeea DeeHeu³ee YeeJeveerkeÀ leÊJeebJej De[tve jent ueeieues. pemes ce=le ÒeeC³eeb®³ee
mHeMee&ves DeeHeCe DeMeg× nesT, DeHeefJe$e nesT ³ee YeeJevesves l³eebveer efMe#eCe IesCes ìeUues.

keÀe³eÐee®³ee DeY³eemeemeeþer®eer peer Kejer DeeJe[ efvecee&Ce Peeueer leer cnCepes `Fb[er³eve ne³ekeÀesì&
De@keÌì' F.me.1861 ®³ee Debceueeveblej®e Je ef¬eÀefceveue Òeesefmepej keÀes[®³ee ÒeLece ÒekeÀeMeveeveblej 19
J³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le DeeefCe 20 J³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleeruee pes Yeejlee®es jepeefkeÀ³e vesles nesles,
l³eeb®ee J³eJemee³eer HesMee keÀe³eoe Demes ns ue#eele IesCes iejpes®es Deens. F.me. 1866 jespeer Sce. peer.
jeve[s ns cegbyeF&legve ÒeLece Sue.Sue.yeer. ®eer Heefj#ee GÊeerCe& Peeues. ns leepes GoenjCe nesles. JeefkeÀueer®³ee
mejeJeemeeþer le©Ce efHe{er ceO³es cenlJeekeÀebb#ee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer l³eeb®ee JeefkeÀueer HesMee GHe³eesieer
þjuee. Yeejleer³e jeä^er³e keÀeBûesme®³ee mLeeHevesveblej®³ee megOeejCesves keÀe³eoe DeY³eemeeuee Òeeslmeenve
efoues.

15.2.5 Yeejleer³e efJeÐeeHeerþ keÀe³eoe, 1904 :

leerve cenÊJee®³ee efJeÐeeefHeþeb®eer mLeeHevee p³ee Je<eea Peeueer l³ee®e Je<eea yeb[ GmeUues. ³ee yeb[e®es
JeCe&ve FeflenemekeÀej Demes keÀjleele efkeÀ jep³ekeÀl³ee¥veer l³eeb®³ee efJe©× yeb[ keÀjCeeN³eeb®³ee efJejesOeele
 182
keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee Üs<e ve oeKeJetve SkeÀ ÒekeÀejs Meew³ee&®es ke=Àl³e kesÀues Deens. Hejbleg Kejer HeefjefmLeleer
DeMeer nesleer keÀer ³ee G®®e efMe#eCee®eer keWÀês Demeuesu³ee cegbyeF&, keÀuekeÀÊee DeeefCe ceêeme ³ee efþkeÀeCeer
GÊej Yeejleeleerue iebies®³ee ÒeosMeele peer KeUyeU ceepeueer l³ee®ee keÀenerner HeefjCeece Peeuee veJnlee. ³ee
Gueì ³esLeerue megefMeef#ele J³eeqkeÌlevee ns yeb[ cnCepes kesÀJeU SkeÀ efJeveekeÀejCe ÒeeflekeÀej Demeu³ee®es Jeeìle
nesles.

SkeÀ mHeäerkeÀjCeepeesieer yeepet cnCepes meceejbYeHetJe&keÀ Demes þemetve meebieCes efkeÀ Fmì DeeefCe Jesmì
³eebceOeerue ogJee efJeÐeeefHeþ ³eeble DeeCeKeer megOeejCee Ie[tve ³eeJeer. ³ee efJeÐeeefHeþeb®eer j®evee ueb[ve
efJeÐeeefHeþebÒeceeCes®e HeCe l³ee kesÀJeU Heefj#ekeÀ yevegve jeefnu³ee nesl³ee. ³ee efJeÐeeefHeþeb®ee cegK³ekeÀe³e&Yeeie
neslee efMe#eCe DeeefCe mebMeesOeve. ner keÀcelejlee efJeÐeeefHeþ HeoJeerOejeb®³ee G®®e F®íe DeeefCe DeHes#eebvee
jWieeUle þsJeCeejer nesleer. Hejbleg efye´ìerMe mejkeÀej cee$e ³esLeerue HeoJeerOej efJeefJeOe HeoeJej keÀece
keÀjC³eeme ³eesi³e Demetve osKeerue l³eebvee Jejerue ngÐeeJej ©peg nesTve osT Feq®íle vemele.

SkeÀmebOe efMe#eCe He×leerle Jew%eeefvekeÀ efMe#eCee SsJepeer Jee*dce³eerve efMe#eCeeuee cenÊJe efou³eecegUs
le©Ce Jeiee&le efvejeMee efvecee&Ce Peeueer. efJeÐeeefHeþe®³ee mJeleb$e keÀejYeejeJejerue ce³ee&os®³ee F.me. 1904
®³ee `³egefveJeefme&ìer De@keÌì' ves ³ee le©Ce Jeiee&®³ee veejepeerle Yej Ieeleueer. efJeÐeeefHeþeb®ee GHe³eesie
peemleerle peemle mebMeesOeve DeeefCe efMe#eCe keWÀêele JneJee ³ee ceeiee®eer uee@[& keÀPe&ve®eer keÀUkeÀU Dee#esHe
IesC³eepeesieer veJnleer.

keÀPe&ve®³ee DejsjeJeer OeesjCeeuee efJejesOekeÀjC³ee®³ee DeejesHeer nsletves l³eeves Yeejleer³e efMeef#ele

Jeiee&®ee kesÀuesuee Deveeoj ne cee$e Dee#esHeen& Deens. ne Yeejleer³eeb®³ee YeeJeveeb®ee ceesþe eflejmkeÀej
p³eecegUs l³eeuee eEnot JeefkeÀue DeeefCe yeewef×keÀ Jeiee&®³ee ÒeYeeJeeuee OeeskeÀe Heesn®eJeC³eemeeþer yebieeue®eer
HeÀeUCeer keÀjC³eeme Yeeie Hee[ues.

mejkeÀej ueeskeÀebvee Del³eeveboe®³ee Ye´ceeKeeueer þsT Feq®íle Deens. ns efye´ìerMe mejkeÀej®³ee

efMe#eCe He×leerJej kesÀuesues JeeF&ì Yee<³e DeefMeef#eleHeCee otj keÀjC³ee®³ee lemes®e DeewÐeesefiekeÀ Òeieleermeeþer
le©Ce efHe{eruee meJeexÊece efMe#eCe osC³ee®³ee efpekeÀerjer®³ee keÀeceemeeþer ueeiet nesle vemes. DeLee&le ³eecegUs
efJeosMeer mejkeÀej osKeerue Demes GHe¬eÀce eqmJekeÀejC³eeme le³eej nesle vemele. Heefnu³ee cene³eg×eves
cenejeä^eleerue ueeskeÀeb®ee jesKe yeoueuee. Jew®eeefjkeÀ osJeeCe IesJeeCener, meeceeefpekeÀ mebHekeÀe&®³ee ÒeYeeJeer
meeOeveecegUs Jee{t ueeieueer DeeefCe le©Ce Jeie& jepekeÀejCeekeÀ[s DeekeÀef<e&le Peeuee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) ceneje<ì^eleerue efMe#eCeeleerue Òekeeneb®es JeCe&ve keÀje.
 183

15.3 cejeþer meeefnl³eeleerue ÒeJeen

Je=lleHe$eeb®es cenÊJe ®e®eealeebvee He$ekeÀejeb®es ue#e JesOetve IesCeejs Demes DeveskeÀ efJe<e³e DeeHeCe
Heeefnues, ue#eele Iesleues. ef¸eefmle Oece&ÒemeejkeÀebveer DeeHeu³ee Oecee&®³ee Òemeejemeeþer Oeeefce&keÀ HegmlekeÀeb®ee
Òeefmeef×®ee ceeie& DeJeuebyeuee. pemes l³eebveer MeyokeÀesMee®es peleve kesÀues, Yee<eeblejs efueefnueer DeeefCe J³eekeÀjCe
HegefmlekeÀe le³eej kesÀu³ee lemes®e l³eebveer cejeþer meeefnl³ee®³ee efJemleejeuee meg×e ceole kesÀueer. Heer.peer.
menñeyeg×bsveer ef¸emleer Oece&Òe®eejkeÀeb®es cejeþer meeefnl³ee®³ee efJemleeje He³e¥le®es keÀle&J³e peeCetve Iesleevee
Demes efometve Deeues keÀer ef¸eefmleOecee&Jej ef¸emleer Oece&Òe®eejkeÀebveer 69 HegmlekesÀ efueefnueer. l³eeleerue 15 les
20 HegmlekesÀ eEnot Oecee&®³ee efìkesÀJejerue nesleer. peJeUHeeme HebOeje ceeefnleerHej HegefmlekeÀe DeeCeer Jeerme
Oecee&leerue efJe<e³eebJej cejeþerle HegmlekesÀ efueefnueer DeeefCe leerner Del³eble keÀceerJesUele. ³eeJe©ve mHeä nesles
keÀer, ef¸emleer ns DeeOegefvekeÀ cejeþer meeefnl³ee®es Heefnues ceeo&ieoMe&keÀ þjues.

efye´ìerMe jep³ee®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele Sce.kesÀ.ef®e$es, S®e.kesÀ.Heeþejs, yeer.peer.peebYeskeÀj,

DeeefCe peer.Sved. cee[ieebJekeÀj meejK³ee DeveskeÀ uesKekeÀebveer keÀener meeceev³e efJe<e³eebJej uesKeve kesÀues.
ceeefnleer HegjefJeCes ne l³eeceeieerue ¢äerkeÀesve neslee. keÀener cejeþer Jee®ekeÀebmeesyele Fbûepeer meeefnl³eeletve
efceUJeuesu³ee keÀuHeveeb®eer osJeeCe-IesJeeCe ³ee DeeMesves, peebYeskeÀj, oeoesyee Heeb[gjbie leKe&[keÀj,
ueeskeÀnerleJeeoer, Deej.peer.Yeb[ejkeÀj DeeefCe Flej keÀener uesKekeÀebveer iebYeerj efJe<e³eebJej DeûeuesKe efueefnues.
³ee Jele&ceeve He$eeuee MeesYesMeer efueKeeCe Mewueer, (keÀeJ³e) keÀefJelee, veeìkeÀ, keÀLee DeeefCe ueIegkeÀLee DeMee
HeejbHeeefjkeÀ efueKeeCe MewueerJej HeÀejmee HeefjCeece Peeuee veener. ner Mewueer peMeer®³ee leMeer jenerueer.

cenelcee peeseflejeJe HegÀues ³eebveer DeveskeÀ ûebLe efueefnues Je meceepemegOeejCes®ee Hee³ee jesJeuee. l³eebveer
`ye´eïeCeeb®es keÀmeye', `iegueeceefiejer', `MeslekeÀN³eeb®ee Deemeg[' ns ûebLe efueefnues. ³ee ûebLeeÜejs meceepeeleerue
Mees<eerle Jeiee&®es ÒeMve ceeb[ues Je ye´eïeCeJeeoe®³ee efJejesOeele DeeHeu³ee meeefnl³eeletve Deekeepe GþefJeuee.
l³eebveer efueefnuesues `meeJe&peefvekeÀ mel³eOece&' ne ûebLe peeieeflekeÀ ceeveJeleeJeeoeJej DeeOeeefjle Deens.
leejeyeeF& efMebos ³eebveer 1882 meeueer `m$eerHeg©<e leguevee' ns HegmlekeÀ Òeefme× kesÀues Je m$eer³eebJej nesCeeN³ee
Dev³ee³eeuee Jee®ee HeÀes[ueer. l³eebveer l³eeb®³ee ³ee ûebLeele m$eer peeleer®es og:Ke l³ee®³eeJej nesCeeje Dev³ee³e
otj JneJee Je l³eebvee Heg©<eeb®³ee yejesyejer®es mLeeve efceUeJes DeMeer ceeb[Ceer kesÀueer Deens. m$eer-Heg©<e
meceevelee Je l³eeb®es meceepeeleerue mLeeve ³eeefJe<e³eer l³eebveer efueefnues Deens.

15.3.1 HeÐe uesKeveeleerue veJeÒeJeen

Heefj#eCeeKeeueer Demeuesu³ee keÀeUele meg×e keÀefJe®eer keÀener keÀcelejlee veJnleer. ³ee keÀJeeR®eer SkeÀ
peyejomle ³eeoer le³eej nesF&ue Hejbleg l³eeleerue SKeeÐee®eer DeeHeCe efveJe[ keÀ© MekeÀlees. pemes YeeqkeÌlece³e
keÀeJ³e efueefnCeejs YeemkeÀj oeceesoj Heeueeb[s, HejMegjece yeuueeU iees[yeesues p³eebveer cenekeÀeJ³eeleerue
efJe<e³eebJej efueefnues, lemes®e efMeJejece ke=À<Cee efvepemetjs p³eebveer keÀLeveelcekeÀ HeÐe efueefnu³ee DeeefCe keÀener
keÀJeeRveer mebmke=Àle DeeefCe Òeeke=Àle meeefnl³ee®es DevegkeÀjCe kesÀues. YeeJeveeb®³ee mJeeYeeefJekeÀ GêskeÀeHeemetve les
HetCe&HeCes efJejnerle nesle Demele. l³eeb®es YeeJeefvekeÀ DeekeÀ<e&Ce keÀceer nesles. keÀJeer DeeHeu³ee keÀeJ³eeletve keÀOeer
efveeflelelJe keÀLeve keÀjerle lej keÀOeer efJe<e³eeb®es Hegmeìmes JeCe&ve keÀjerle Demele. l³eeb®eer Yee<ee yeespe[ Demes.
lemes®e les efJeefJeOe efve³ece Je leeue ³eeb®³ee yebOeveele Demele. l³eeHewkeÀer kegÀCeerner meeceeefpekeÀ DeeMe³ee®ee
efJe<e³e efveJe[uee veener keÀer kegÀCeer YeeJeveelcekeÀ ieerles efueefnueer veenerle.
 184
kesÀJeU keÀJeer `kesÀMeJemegle' ns Hee½eel³e keÀuHeveebveer Òesjerle Peeuesues keÀJeer nes³e. l³eebveer cejeþer
keÀeJ³eele HetCe& ¬eÀebefle Ie[Jetve DeeCeueer DeeefCe les `DeeOegefvekeÀ cejeþer keÀeJ³ee®es pevekeÀ' ceeveues peeT
ueeieues. DeeefJeYee&JeeJej l³eeb®es HetCe& ue#e keWÀefêle nesles. ³ee cejeþer keÀeJ³ee®³ee ceeie&oMe&keÀeves legleejer,
mHetÀefle&, ieesHeÀCe, veJee efMeHeeF& DeMeer mHeÀesìkeÀ HeÐes efueefnueer. keÀeJ³ej®evesJejerue ce³ee&oe l³eebveer mHeä
kesÀu³ee. ³ee HeejbHeeefjkeÀ keÀeJ³euesKeveeuee HeÀeìe osC³ee®ee HeÐee®ee DeveskeÀ keÀJeerbJej HeefjCeece Peeuee. ³ee
peeCeerJes®es keÀener Òeefme× keÀJeer cnCepes efìUkeÀ, efJevee³ekeÀ, ieeseEJeoeûepe, yeer.Deej. leebyes, keÀJeer yeer,
yeeuekeÀJeer þeWyejs DeeefCe Jeerj meeJejkeÀj. F.me.1920 He³e¥le ner kesÀMeJemegleeb®eer MeeUe mebHegäele Deeueer
DeeefCe jJeeefkeÀjCe ceb[UeR®ee veJee keÀeueKeb[ meg© Peeuee. ³ee MeeUs®es Òeefme× keÀJeer ceeOeJe pegefueDeve,
³eMeJeble DeeefCe efiejerMe ³eebveer meeceeefpekeÀ De[er-De[®eCeeRSsJepeer Jew³eeqkeÌlekeÀ peerJeveekeÀ[s DeefOekeÀ ue#e
keWÀêerle kesÀues.

15.3.2 keÀeobyejer Jee*dce³eeleerue ÒeJeen :

MelekeÀe®³ee HetJee&Oee&le keÀefuHekeÀ keÀLee mebmke=Àle DeeefCe vesnceerHes#ee efvejeȳee ceeiee&Je©ve ®eeuele
nesl³ee. F.me.1857 ceO³es Òeeke=Àle uesKekeÀe®³ee yeeyee Heodcepeerveer `³ecegvee He³e&ìve' efn efJeOeJeeb®³ee
ogKe:keÀejkeÀ peerJevee®es JeCe&ve keÀjCeejer Heefnueer meeceeefpekeÀ keÀeobyejer efueefnueer. ns JeCe&ve cnCepes ³ee
j®eves®eer SkeÀ peces®eer yeepet nesleer. veenerlej efle®³eeceO³es Jee*dce³eerve meeQo³e& Meeðee®ee DeYeeJe neslee.
meeceeefpekeÀ keÀeobyejer®eer Kejer meg©Jeele Peeueer leer njer veeje³eCe DeeHeìs ³eeb®³ee cegUs®e. `HeCe ue#eele
keÀesCe Ieslees' DeeefCe `ceer' ³ee keÀeobyeN³ee cejeþer meeefnl³eele Depejecej þju³ee. Heefnu³ee keÀeobyejerle
l³eebveer efJeOeJee efðe³eeb®³ee MeeskeÀ keÀUe ÒeefleeEyeefyele kesÀu³ee lej `ceer' ³ee keÀeobyejerle l³eebveer G®®e
O³es³eJeeo DeeefCe l³eeb®³ee peerJeveeleerue mebHetCe& mel³eIeìveeb®es JeemleJe ef®e$eCe ceeb[ues. ceO³eceJeefie&³eeb®³ee
meceepe peerJeveeuee l³eebveer DeeHeues efueKeeCe DeHe&Ce kesÀues. n.vee. DeeHeìs ³eeb®³ee ³ee efueKeeCeeves meeceev³e
Heg©<eeb®³ee DeeblejerkeÀ peerJeveeuee DeeefJeYee&Je ÒeeHle Peeuee. Jeeceve ceunej peesMeer ns Heg{®es cenÊJee®es
uesKekeÀ. YeeweflekeÀJeeo,mebv³eemeJeeo, DeO³eeeqlcekeÀJeeo DeeefCe meJe&MekeÌleerceeve Hejceséej DeMee iebYeerj
efJe<e³eebJejerue Òel³eskeÀer Hee®e keÀeobyeN³ee efueneru³ee. F.me.1930 ®³ee oMekeÀeleerue l³eeb®³ee yejesyejer®es
uesKekeÀ cnCepes HeÀ[kesÀ Je Keeb[skeÀjebÒeceeCes peesMeeR®eer efueKeeCe Mewueer eflelekeÀer megboj vemes Hejbleg lejerner
l³eeb®³ee keÀeboyeN³ee megÒeefme× nesl³ee keÀejCe l³ee ueeskeÀefnlee®³ee efJe<e³eebJej DeeOeeefjle nesl³ee.

15.3.3 veeìîe DeeefCe veeìkeÀkeÀej :

`veeìkeÀ' cnCepes DeepeÒeceeCes®e 19 J³ee MelekeÀe®³ee HetJee&Oee&leerue meeefnl³ee®ee ueeskeÀefÒe³e Yeeie.
FeflenemekeÀej jepeJee[s ³eebveer F.me.1604 ceO³es `ue#ceerveeje³eCe keÀu³eeCe' ns veeìkeÀ MeesOetve keÀe{ues.
meebieueer®³ee mebmLeeve®es ÒecegKe ³ee jep³eeb®es cegK³e veeìkeÀeb®³ee meeojerkeÀjCee®es DeeÞe³eoeles þjues.
l³eeb®³ee ke=ÀHeeí$eeKeeueer Demeuesues efJe<CegHeleer YeeJes ³eebveer F.me.1843 meeueer cejeþer veeìkeÀ `efmelee
mJe³ebJeje' ®eer j®evee kesÀueer. l³eeveblej meneJe<ee¥veer DeveskeÀ keÀeuHeefvekeÀ veeìkesÀ efuenerueer iesueer DeeefCe
l³eeb®es meeojerkeÀjCes ner nesT ueeieues. F.me.1857 jespeer DeeOegefvekeÀ HejbHejeb®es oMe&ve Ie[JeCeejs
cejeþer veeìkeÀ ÒeLece®e efuenerC³eele Deeues. leesJej peemleerle peemle mebmke=Àle veeìkeÀeb®es DevegkeÀjCe kesÀues
peele Demes. ceesþîee ÒeceeCeeJejerue veeìkeÀeb®³ee efveefce&leeruee Je meeojerkeÀjCeeuee Flej keÀesCelesner l³ee
meeefnl³eÒekeÀejeHes#ee DeefOekeÀ Òeeslmeenve Demes. kesÀJeU Demes keÀener ueneve-ceesþer veeìkeÀ®e ÒeYeeJeer vemele
lej DeveskeÀ efJe<e³e DeeefCe Jeiee¥®es efJeYeeie DeekeÀ<e&Ce DeeefCe ceve ceesntve ìekeÀCeejs Demeleb.

F.me.1857 les 1860 ³ee keÀeUeble mebmke=Àle Yee<eebletve cejeþer Yee<eebJejerue kesÀueer iesueer.
lemes®e F.me.1861 les 1879 Fbûepeer eEkeÀJee mebmke=Àleeletve Jeerme veeìkesÀ Yee<eeblejerle Peeueer. leer
 185
HeewjeefCekeÀ lemes®e keÀuHeefvekeÀ les Jej DeeOeejerle veeìkesÀ nesleer. F.me.1871 les 1880 ³ee one Je<ee¥®³ee
keÀeUeble 38 veeìkesÀ efueefnueer iesueer. l³ee Heg{erue one Je<ex veeìkeÀ efveefce&leerceO³es iesueer. l³eeJesUer
oesveMesntve DeefOekeÀ veeìkesÀ efuenerueer iesueer. ieÐe©He, Òenmeve mebefielece³e DeeefCe þjeefJekeÀ efJe<e³eebJejerue
veeìkesÀ Demes ³ee veeìkeÀeb®es ÒecegKe Jeie& Demele.

F.me.1880 Heemetve ueeskeÀefÒe³e veeìkeÀeb®es opexoej meeojerkeÀjCe nesT ueeieues. les

efkeÀueexmkeÀjebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee keÀerueexmkeÀj veeìkeÀ kebÀHeveer ®³ee ceoleerves F.me.1880 les 1920
³ee mebHetCe& cejeþer jbieYetceer®³ee Fefleneme keÀeUele SJe{er veeìkesÀ ÒeoefMe&le Peeueer vemeleerue, lesJe{er
F.me.1880 les F.me.1890 ³ee one Je<ee&®³ee keÀeUele yejer®e veeìkesÀ jbieYetceerJej meeoj keÀjC³eele
Deeueer. efkeÀle&ves Sme.Sce. jeve[s, Sve.kesÀ.keÀeveerìkeÀj, Òee. JeemegosJe kesÀUkeÀj, kesÀ.Heer. Kee[eruekeÀj,
Jner.Deej.efMeJeeUkeÀj, Jner.Sme.Kejs, ve.ef®e. kesÀUkeÀj ³eebveer ieÐe©Heer veeìkeÀebletve Òeefme×er efceUJeueer.
l³eebHewkeÀer Kee[eruekeÀj DeeefCe kesÀUkeÀj ns cejeþer veeìkeÀe®es efoHemlebYe nesles.

l³eeveblej ef$eueeskesÀkeÀj, efkeÀueexmkeÀj, [eWiejs, osJeue DeeefCe keÀesunìkeÀj lemes®e l³eeveblej®³ee

keÀeUele jece ieCesMe ie[keÀjer ³eeb®³ee mebieerle veeìkeÀebveer, ieÐeªHeer veeìkeÀeb®eer peeiee Iesleueer. 20
MelekeÀe®³ee megjJeeleer®³ee Jeerme Je<ex HeewjeefCekeÀ, SsefleneefmekeÀ, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ DeeefCe jesceeb®ekeÀ
veeìkeÀe®³ee meeojerkeÀjCee®eer mee#e þjueer.

F.me.1896 Je 1910 ceO³es efkeÀueexmkeÀjebveer efvecee&les DeeefCe efoioMe&keÀebceOeerue ceevee®es mLeeve

efceUefJeues. Kee[eruekeÀjeb®³ee veeìkeÀe®³ee `YeeT yebokeÀer' ves jepekeÀejCeer efJe<e³eecegUs veJes ³egie le³eej
kesÀues. `efkeÀ®®ekeÀ JeOe' ³ee l³eeb®³ee HeewjeefCekeÀ keÀLes®³ee veeìîeeves uee@[& keÀPe&ve®³ee o[HeMeenerJej Lesì
DeeefCe efveÿgj DeeIeele kesÀues. megÒeefme× veeìkeÀkeÀej ie[keÀjer ³eebveer DeeHeu³ee uesKeCeerletve efJeveesoer lemes
DevegkeÀbHee®³ee mene³³eeves Òes#ekeÀebceO³es YegefcekesÀyeÎue SkeÀe®e JesUer Òesce DeeefCe Üs<e efvecee&Ce kesÀues.
meeceeefpekeÀ efJe<e³eeuee HegjkeÀ Demes `SkeÀ®e H³eeuee` ns l³eeb®es Òeefme× veeìkeÀ.

15.3.4 Flej meeefnl³e ÒekeÀej - efveyebOeuesKeve :

meeefnl³ee®ee meJee¥le ueeskeÀefÒe³e Jeie& ne 19 J³ee MelekeÀeleerue Fbûepeer meeefnl³ee®³ee ÒeYeeJeeves
efveyebOe uesKeve ne Peeuee. efJe<e³eeb®³ee efJeefJeOe mJe©Hee®eer cegÎsmeto DeeefCe leke&ÀMeg× ceeb[Ceer efveyebOe
uesKeveele Demes. DeMee ®e®ee¥letve GIe[keÀerme Deeuesu³ee mel³eebJe©ve uesKekeÀ SkeÀ þjeefJekeÀ GefÎäebJej
celeÒeoMe&ve keÀjerle. DeeHeuee ¢äerkeÀesve J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer ³ee ÒekeÀeje®eer efveJe[ nesle Demes. DeHetJe&
Ieìveeb®es DeLeJee keÀener Ieìveebvee®es cegueYegle leÊJe DeeefCe efme×eble J³ekeÌle keÀjC³eeme ³ee efveyebOe
uesKevee®ee GHe³eesie nesle Demes. 16 J³ee MelekeÀele ÖeÀebmeceOeerue `cee³ekeÀue cee@vìsve' ves ne efveyebOe ÒekeÀej
©{ kesÀuee DeeefCe mebHetCe& ³egjesHeele ueeskeÀefÒe³e Peeuee. yeeU Meeðeer peebYeskeÀj, ieesHeeU njer osKecegKe,
DeeefCe YeeT cenepeve DeMee SuHeÀervmìve keÀe@uespe®³ee HeoJeerOejebveer ³ee ÒekeÀejeuee cenejeä^ele DeeCeues.
efJe<Ceg Meeðeer ef®eHeUgCekeÀjeb®³ee `efveyebOeceeuee' ceeefuekesÀle ³ee ÒekeÀeje®ee GHe³eesie l³eebveer ÒeYeeJeerHeCes
kesÀuee. `kesÀmejer' ceOeerue efìUkeÀeb®ee DeûeuesKe DeeefCe DeeiejkeÀjeb®³ee `megOeejkeÀ' ceOeerue uesKeveer ns
l³eeb®³ee ¢äerkeÀesvee®³ee JesieJeeve meeojerkeÀjCee®es meJeexÊece vecegves. Sve. meer. kesÀUkeÀj l³eeb®³ee
DevegkeÀjCeer³e He×leerves mecem³eeb®³ee oesbvner yeepet meeoj keÀjleele DeeefCe Jee®ekeÀebmeeþer leelHe³e& ceeies
þsJeleele. efveyebOeuesKeve ns Jee®ekeÀeb®³ee DevegceeveekeÀjerlee Del³eble ³eesi³e Deens. efveyebOe uesKeve iebYeerj
efJe<e³eeb®³ee ®e®exuee DevegªHe Deens. uesKekeÀ Jeiee&®eer Kejer Hejer#ee ³ee meeefnl³e ÒekeÀejeJej DeJeuebyetve
Deens. ³ee efveyebOe ÒekeÀeje®³ee HeefjCeecekeÀejkeÀ DebieerkeÀjCeeves ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer l³eeb®³ee
 186
mece³eJemkeÀjebvee osefKeue ceeies ìekeÀues. DeveskeÀ efveyebOekeÀejebJejerue l³eeb®ee ÒeYeeJe veekeÀejlee ³esle veener.
ceskeÀe@ue®ee l³eeb®³eeJejerue ÒeYeeJener veekeÀejlee ³esle veener. Demes HeÀej®e keÀceer uesKe Dee{Utve Deeues keÀer,
p³eeb®³ee neletve efveyebOeuesKeve Peeues veener. DeMeer efveyebOe uesKevee®eer SketÀCe Òeefme×er nesleer. efJe.keÀe.
jepeJee[s, ef®e.efJe. JewÐe, efJe. efJe. efcejeMeer, [e@. Sme. Jner. kesÀlekeÀj DeeefCe Sme. Sce. HejebpeHes Demes
l³eeb®³ee #es$eele Òeefme× Demeuesu³ee uesKekeÀebveer l³eeb®³ee iebYeerj uesKeveemeeþer efveyebOe He×leer®ee ®eebieuee®e
JeeHej kesÀuee. efJeÇue jecepeer eEMeos, efJe.oe. meeJejkeÀj Sce. Smed. meeþs DeeefCe Flej ner efveyebOekeÀejkeÀeb®eer
eflemejer Heer{er. meeJejkeÀjeb®³ee uesKeve He×leer, Yee<eeMewueer, DeeefCe keÀþesj JeeoefJeJeeo ³eebveer DeveskeÀebvee
ceeies ìekeÀues.

15.3.5 ueIeg efveyebOe DeeefCe ueIegkeÀLee :

iebYeerj mecem³eeJejerue ®e®ee& keÀjC³eeme p³eebveer veeHemebleer oMe&Jeueer DeeefCe Lees[îee iebYeerj
ÒekeÀejeb®ee DeJeuebye keÀjerle yeewef×keÀ keÀmejleer p³eebveer meeoj kesÀu³ee les keÀesCel³eener iebYeerj GHeosMe eEkeÀJee
efme×ebleeb®³ee HeefuekeÀ[s vemele. Jee®ekeÀebmeesyele cew$eer®³ee veel³eeves peerJeveeleerue DevegYeJe les J³ekeÌle keÀ©
Feq®íle Demele. DeMee keÀuHevesves ueIegkeÀLee efueefnu³ee peele. keÀener ÒecegKe leelHe³ee&®ee GuuesKe l³eeble
vemes. DeMee ueIegkeÀLee Jee®ekeÀebvee ceeie&oMe&ve keÀjle. l³ee meesyele peerJeveeleerue DeveskeÀ Ie[ecees[er DeeefCe
DevegYeJeebletve l³eeb®eer keÀjceCetkeÀ keÀjerle. vee.efme. HeÀ[kesÀ, efJe.me.Keeb[skeÀj ³eebveer DeMee ueIegkeÀLeeb®³ee
He×leer ©{ kesÀu³ee. veblej®³ee keÀeUeble HeÀ[keWÀ®³ee ueIegkeÀLee cnCepes Jee®ekeÀebmeeþer SkeÀ Jes[ nesles.

efveyebOe, Deelce®eefj$e, mebMeesOeve, DeûeuesKe ³eebmeejK³ee iebYeerj uesKevee®³ee Go³eeveblej nuekeÀs-

HegÀuekesÀ meeefnl³e meg×e Òeefme× nesT ueeieues. Þeer.ke=À.keÀesunìkeÀjebveer `megoec³ee®es Heesns' ns Òenmeve
efueefnues. efJeveesoyegef×ves Yejuesu³ee keÀLeekeÀLevee®ee Jee®ekeÀebveer cevemeeskeÌle GHeYeesie Iesleuee. ne ÒekeÀej
HeÀej Lees[îee®e JesUeble Òeefme× nesT ueeieuee. keÀesunìkeÀj, ie[keÀjer DeeefCe yeeUkeÀjece ³eeb®³ee
Deveg³ee³eeRveer ³ee ÒekeÀej®³ee keÀuesuee meJeexÊece HeeleUerJej Heesn®eJeues. eE®e.efJe. peesMeer DeeefCe veblej Sve.
[er. leecnCekeÀj ³eebveer cenejeä^er³eve ceO³eceJeieea³eeb®³ee yeewef×keÀ peerJeveele ³ee meeefnl³e ÒekeÀejeuee G®®e
mLeeve efceUJetve efoues.

keÀeJ³e, keÀeobyejer, efveyebOe, veeìkeÀ DeeefCe Flej DeveskeÀ meeefnl³e ÒekeÀejeb®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ
¢efäkeÀesveeves ceO³ece lemes®e G®®e Jeieea³e DeeefCe efMeef#ele peveles®³ee megHle keÀueeiegCeebvee meceesj DeeCeues.
³ee ÒekeÀejebletve Hee½eel³e meeefnl³ee®ee ÒeYeeJe neslee. Yeejleer³eeb®³ee HetJe&peeb®es peiee®³ee mebmke=Àleerle YejHetj
³eesieoeve nesles. l³eeJesUer ÒeyebOe DeeefCe leÊJe%eeveer ûebLeeb®es uesKeve Yeejleer³eebmeeþer veJeerve veJnles. Flej
mebmke=ÀleeRceOetve IesC³eele Deeuesues meeefnl³e ce³ee&efole ceev³elesle jeefnues DeeefCe uesKekeÀeb®³ee DevegYeJee®ee
keÀue De%eeveeHeemetve cegkeÌle Jeiee&®³ee meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ efpeJeveekeÀ[s PegkeÀuee. ³eeJesUer
meeceev³e peveleskeÀ[tve ner ³ee meeefnl³eekeÀ[s HeÀejmes ue#e efoues iesues veener.

meeefnl³ee®es Flej keÀener ÒekeÀej pemes He³e&ìve Keeles, DeO³eeeqlcekeÀ cegÎîeebJejerue J³eeK³eeves
Deveg³ee³eer DeeefCe l³eeb®es ieg© ³eebceOeerue mebJeeo eEkeÀJee meenme keÀLeeb®es keÀLeve efpelekesÀ ©{ Peeues veener
eflelekesÀ efveyebOeuesKeve DeeefCe veeìkesÀ ª{ Peeueer.
 187
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
1) cenejeä^eleerue efJeefJeOe meeefnl³eÒekeÀejeJej ìerHe efuene.

15.4 SsefleneefmekeÀ mebMeesOeve

yeeU iebieeOej efìUkeÀebveer oesve ÒeyebOe Òeefme× kesÀues DeeefCe Yeejlee®³ee DeY³eemee®es DeeefCe
SsefleneefmekeÀ mebMeesOevee®³ee DeY³eemee®es veJes oeueve Kegues kesÀues. `Deesjer³eve' DeeefCe `Deeefke&Àì nesce Fve o
Jesoepe' ³ee l³eeb®³ee Feflenemee®³ee DeY³eemeeuee veJeer ÒesjCee efceUeueer. yengoe l³eeb®es mebMeesOeve Yee<eeMeeðe
DeeefCe KeieesueMeeðeer³e Ie[ecees[eRJej DeeOeejerle nesles. Yeejleer³e efJeÜeve DeeefCe mebMeesOekeÀebvee l³eebveer veJeer
efoMee efoueer. meeceev³e Jee®ekeÀebmeceesj Òee®eerve keÀeUeleerue peerJeve He×leeRJej l³eebveer efueKeeCe kesÀues.
l³eeb®es Yee<eeMeeðee®³ee DeY³eemeeJejerue efJeumeve cesceesjerDeue J³eeK³eeve l³eeb®³ee mce=leerme keÀe³ecemJeªHeer
Deeojebpeueer Deens. `Deueea efnmìjer Dee@HeÀ [skeÌkeÀve' ns l³eeb®es vece&os®ee oef#eCe Yeejle ³ee SseflenemeerkeÀ
DeY³eemeemeeþer Demmeue ³eesieoeve Demeuesues HegmlekeÀ. l³eeb®es MewJe DeeefCe Jew<CeJe mebÒeoe³eeJejerue HegmlekeÀ
ns l³ee efJe<e³ee®es GÊece HegmlekeÀ ceeveues peeT ueeieues. l³eeb®es SseflenemeerkeÀ mebMeesOeveeleerue ³eesieoeve
F.me.1917 meeueer mLeeHeve Peeuesu³ee `Yeeb[ejkeÀj DeesefjSbìdue efjme®e& Fvmìerrìîetì'ves ceev³e kesÀues.
Òee.Deej.[er.jeve[s, [e@. iegCes, [e@. yesueJeuekeÀj DeeefCe Òee. efJe.keÀe. jepeJee[s ns ³ee mebmLes®es megÒeefme×
efJeÜeve mebmLeeHekeÀ nesles. ³ee mebmLes®³ee mLeeHevesveblej l³eebveer `FefleJe=Êe De@veeume' ns Jeeef<e&keÀ megª
kesÀues. mebMeesOevee®es keÀece meg© jneJes ne ³ee ceeieerue GÎsMe neslee.

15.4.1 cejeþîeeb®ee Feflenemeele Yej :

F.me.1824 ceO³es Heefnuee He×leMeerj cejeþîeeb®ee Fefleneme ne leerve Keb[ebceOetve Òeefme×
Peeuee. ³ee Feflenemee®es uesKekeÀ nesles ûe@vì [dHeÀ (Grant Duff) l³ee veblej efye´ìerMe uesKekeÀebveer
DeeHeu³ee MeesOekeÀe³ee&®es keWÀêeEyeot efMeJeepeer cenejepeebvee þsJeues. l³eebveer efMeJeepeer cenejepeeb®³ee YetefcekesÀ®es
JeCe&ve `uegìeª mebefOemeeOeg' Demes kesÀues. yengoe l³eebveer efMeJeepeeR®es cejeþe mJejep³e ns me¿eeefꮳee
leelkeÀeefueve mHegÀefle&ves ueeieuesuee JeCeJee nes³e. pees ojes[sKeesjeb®³ee jep³ee meejKee Demeu³ee®es
oeKeefJeC³ee®ee Òe³elve neslee Demes keÀener ÒeyebOe efueefnues. cejeþe Feflenemee®³ee efJeÜeveebveer `cejeþîeeb®³ee
Feflenemee®ee' He×leMeerj mebûen keÀjC³ee®es keÀece meg© kesÀues. cenejeä^er³eve ueeskeÀeb®³ee HejbHejsMeer
ueeskeÀebceO³es DeeJe[ efvecee&Ce keÀ©ve osC³ee®es Sce.peer. jeve[s ³eeb®es Òe³elve nesles. DeefleMe³e efJemkeÀUerle
DeJemLesle Demeuesu³ee je³eie[eJejerue efMeJeepeeR®³ee meceeOeer®eer l³eebveer megOeejCee kesÀueer. l³eebveer mejkeÀej
Heg{s DeeHeues efJe®eej ceeb[ues lemes®e mejoej DeeefCe Heg{ejuesu³ee veeiejerkeÀeb®eer Yesì Iesleueer Hejbleg l³ee®ee
Òeeflemeeo efvejeMepevekeÀ neslee.

ueeskeÀceev³e efìUkeÀ ³ee Feflenemee®³ee leUeMeer Demeuesu³ee cejeþîeeb®³ee osMeYekeÌleeruee

Hegve©ppeerefJele keÀ© Feq®íle nesles. ces F.me.1895ceO³es l³eebveer veeiejerkeÀeb®eer meYee YejefJeueer. l³eele
efìUkeÀebveer meceeOeer®³ee og©mleermeeþer efveOeer GYeejC³ee®eer ceeieCeer kesÀueer. ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer
 188
ieCesMeeslmeJeemeejKes Jeeef<e&keÀ GlmeJe meg© kesÀues. keÀener mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eebceO³es Ye³e efvecee&Ce Peeues.
efìUkeÀebveer meg© kesÀuesu³ee efMeJekeÀeueerve ÒeLeebcegUs ³eecegUs cejeþe Feflenemee®³ee DeY³eemeemeeþer Mew#eefCekeÀ
keÀä G®eueC³ee®es meeceL³e& jeve[Wvee efceUeues DeeefCe mJejep³e DeeefCe efMeJeepeer ³ee YeesJeleer SkeÀJeìuesues
De%eeve otj keÀjC³eeme ceole Peeueer. F.me.1900ceO³es Òeefme× Peeuesu³ee `cejeþer meÊes®ee Go³e' ³ee
megÒeefme× ûebLeele l³ee®es HeefjCeece efomegve Deeues. veweflekeÀ cenÊJe DeeefCe jepekeÀer³e ieesäer®ee yeesOe ³eebceOetve
keÀceer keÀjC³eele Deeuesues DeveskeÀ iewjmecepe otj keÀjC³ee®es GÎerä Ieesef<ele keÀ©ve mLeeefve³e ÒeosMee®ee
Òeebefle³e Fefleneme efuenerC³ee®ee cejeþer ceeCemee®ee ne Heefnuee®e Òe³elve nes³e.

jeve[s efueefKele `cejeþîeeb®ee Fefleneme'®³ee iegCeJeÊesJej ®e®ee& nesCes meneefpekeÀ®e nesles. l³eecegUs
FeflenemeMeeðee®³ee keÀþesj Heefj#eebvee meeceesjs peeJes ueeieues veener. HeCe l³ee®e JesU®³ee efHe{erceO³es
Feflenemee®³ee cegUeMeer Demeuesueer osMeYeeqkeÌle Hegve©ppeerefJele keÀjC³eele l³eebvee ³eMe Deeues.
efJe.keÀe.jepeJee[s DeeefCe l³eeveblej iees.me. mejosmeeF& ³eeb®³ee keÀe³ee&ves cejeþe FeflenemeMeeðee®³ee veJ³ee
keÀeueKeb[e®ee MegYeejbYe kesÀuee.

15.4.2 jepeJee[s DeeefCe mejosmeeF& ³eeb®es SsefleneefmekeÀ keÀe³e& :

ce.iees. jeve[s ³eebveer l³eeb®³ee Dee³eg<³ee®³ee MesJe쮳ee Deþje Je<ee&le SseflenemeerkeÀ Jemlegb®ee Hegjsmee
mebûen kesÀuee DeeefCe DeepeJej De%eele Demeuesu³ee cejeþîeeb®³ee FeflenemeeJej ÒekeÀeMe Hee[uee. `cenejeä^
Oece&' ns efMeJeepeer cenejepeeb®³ee mJejep³eeb®es Debeflece ue#e nesles. ³ee l³eeb®³ee ÒeyebOeeuee Òe®eb[ Òeefme×er
efceUeueer. efMeJeje³e DeeefCe l³eeb®³ee Deveg³ee³eeRveer mJejep³e mLeeHevesmeeþer kesÀuesueer keÀe³ex ³eeJej l³eebveer Yej
efouee. ³eeves yebieeueer FeflenemekeÀej peogveeLe mejkeÀej DeeefCe Sme.Sve. mesve ³eebvee DeeHeues
peemleerlepeemle ue#e cejeþîeeb®³ee FeflenemeekeÀ[s keWÀêerle keÀjC³eeme ÒeJe=Êe kesÀues. cenejeä^ele efJejesOeer
ieìeleerue efJe.keÀe.jepeJee[s ³eebveer jeve[W®³ee meb³ece DeeefCe efye´ìerMe mejkeÀej®³ee neleeKeeueerue mesJesJej
kesÀuesu³ee efìkesÀves jeve[sb®es keÀe³e& meg© þsJeu³ee®eer ÒesjCee efoueer. jBkesÀ DeeefCe cee@cmesve ³ee pece&ve
FeflenemekeÀejeb®³ee DeefOekeÀ ³eesi³e Heer{er meejKes jepeJee[W®es SseflenemeerkeÀ uesKeer HegjeJes ieesUe
keÀjC³eeceOeues Dee½e³e&keÀejkeÀ keÀewMeu³e DeeefCe mebMeesOeve meeOeveeb®es yeeJeerme ûebLeeb®³ee mebHeeovee®es
yegef×ceeve Òe³elve ne cejeþer efJeÜeveebmeeþer SsefleneefmekeÀ mebMeesOevee®ee Decegu³e þsJee Deens. yeeJeerme Keb[ebvee
ÒemleeJevee l³eebveer efueneru³ee. l³eeb®eer ÒemleeJevee cnCepes SkeÀ mJeleb$e Keb[®e cnCeeJee ueeiesue. efleLes®e
DeeHeu³eeuee l³eebveer mebûenerle kesÀuesu³ee SseflenemeerkeÀ HegjeJ³eeb®es efveCee&³ekeÀ met#ce DeY³eeme oMe&ve nesles.
lej SkeÀe yeepetme cenejeä^eleerue meble keÀJeeR®eer YegefcekeÀe ³ee mebyebOeer jeve[WJej kesÀuesu³ee efìkesÀ®eer l³eebveer
mHeä keÀyetueer efoueer nesleer.

F.me. 1600 les 1846 He³e¥le leerve ûebLeceeefuekeÀebletve cenejeä^e®ee Fefleneme Ie[efJeCeejs ceesþs
veeJeueewefkeÀkeÀ efceUefJeCeejs FeflenemekeÀej iees.me. mejosmeeF& ³eebveer MeesOetve keÀe{uesu³ee DeeCeKeer keÀener
uesKeer HegjeJ³eeb®³ee ÒekeÀeMeele l³eebveer DeeHeu³ee ûebLe ceeefuekeÀeble megOeejCee kesÀueer. l³eebveer DeeHeues ûebLe
ÒeLece cejeþerle efuenerues DeeefCe veblej l³eeb®es Fbûepeerle Yee<eeblej kesÀues. Jee*dce³eerve opee&ceO³es mejosmeeF¥®eer
He×leer DeHetCe& Demet MekesÀue Hejbleg l³eeb®³ee mel³eefmLeleerJejerue ÒekeÀeMe efveefJe&Jeeo Deens. DeveskeÀ keÀlex
efJeÜeve o.Jee.Heesleoej, JeemegosJe Meeðeer Kejs, [er.Jner.Heejmeefveme, [er.eqJn. DeeHeìs DeeefCe Flej ³eebveer
SseflenemeerkeÀ mebMeesOeve Debceueele DeeCeues. Yeejle Fefleneme mebMeesOeve ceb[U HegCes ®eer mLeeHevee DeeefCe
F.me.1920 ceOeerue l³eeb®es $ewceeefmekeÀe®eer Òeefme×er ³eebveer cenejeä^e®³ee Feflenemeele mebIeefìle mebMeesOeve
keÀe³ee&®eer meg©Jeele veeWoefJeueer.
 189
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-
1) cenejeä^eleerue cejeþîeeb®³ee FeflenemeefJe<e³ekeÀ ûebLe keÀesCeer efuenerues Deensle les meebiee?

15.5 meceejesHe

SkeÀmeejK³ee efMe#eCe He×leeRveer efJe%eeve #es$eeHes#ee DeefOekeÀ Yej Jee*dce³eeJej efou³eeves efvejeMee
efvecee&Ce Peeueer. pejer Hee½eel³e efMe#eCee®ee Hee³ee ef¸emleer Oece&Òe®eejkeÀebveer Ieeleuee DeeefCe HejesHekeÀejer
efye´ìerMeebveer cenejeä^ele efMe#eCee®ee Òemeej keÀjC³eele ³eesieoeve kesÀues lejerner efvej#ejlee
efvece&tueveemeejK³ee ieesäeRJej efye´ìerMe F&mì Fb[er³ee kebÀ. DeeefCe jeCeer mejkeÀej ³eebveer ue#e Ieeleues veener.
Oeeefce&keÀ DeeefCe Oeeefce&kesÀ lej HegmlekeÀeb®³ee Òeefme×er®ee ceeie& Keguee keÀ©ve osCeejs ef¸emleer Oece&ÒemeejkeÀ
cejeþer meeefnl³ee®es ceeie&oMe&keÀ þjues. FeflenemekeÀej jepeJee[s DeeefCe mejosmeeF¥veer cenejeä^e®ee
Fefleneme efueneruee DeeefCe SsefleneefmekeÀ mebMeesOeveele cenÊJeHetCe& ³eesieoeve efoues.

15.6 ÒeMve

1) DeeHeu³ee DeO³e³eve keÀeUeleerue cenejeä^ele Peeuesu³ee Mew#eefCekeÀ lemes®e Jee*dce³eerve Òeieleer®es JeCe&ve
keÀje.
2) cenejeä^eleerue SseflenemeerkeÀ mebMeesOeve DeeefCe jepeJee[W®es efJeMes<e ³eesieoeve ³eeb®ee Lees[ke̳eele
HejeceMe& Ðee.
3) DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue SseflenemeerkeÀ mebMeesOevee®es Heefj#eCe keÀje.


 190

16
ceneje<ì^eleerue Mew#eefCekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ Òeieleer-(ye)
IeìkeÀ j®evee :

16.0 GefÎäîes
16.1 ÒemleeJevee
16.2 ke=ÀleerMeerue keÀueeb®ee efJekeÀeme
16.3 Je=ÊeHe$eeb®ee efJekeÀeme
16.4 meceejesHe
16.5 ÒeMve

16.0 GefÎäîes

1) ceneje<ì^eleerue ke=ÀleerMeerue keÀueeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

2) cenejeä^eleerue Je=ÊeHe$eeb®³ee efJemleeje®es cetu³eceeHeve keÀjCes.

16.1 ÒemleeJevee

cejeþsMeener®³ee keÀeUeleerue cenejeä^e®es ³eesieoeve Depetve efveef½ele veener. l³eeveblej®³ee keÀeUele

HesMeJes DeeefCe l³eeb®es J³eJemLeeHekeÀ `ueefuele keÀuee' DeeefCe `mebieerle' keÀues®es DeeÞe³eoe³es cnCetve DeesUKeues
peeT ueeieues. veejes DeHHeepeer YeeJes Je yeeueepeer Heble ns cenejeä^e®es Òeefme× JeeÐe JeeokeÀ Deensle. l³ee
Heg{erue Je<ee&le jepee jJeer Jecee& cetU®es kesÀjU®es Hejbleg cenejeä^ele mLeeef³ekeÀ Peeues. Òeefme× JeerCee JeeokeÀ
`Deuueeefove Keeve'meejKes efoiiepe mJele:uee cenejeä^eleerue SkeÀ Demeu³ee®es meebieleele. cejeþsMeener
ojc³eeve ceeveJeer keÀuee ner leceeMee, ueefuele, ieeWOeU DeeefCe HeesJee[s ³ee Hegjleer®e efmeceerle Demes.
ueeskeÀve=l³e DeeefCe `oMeeJeleej' kesÀJeU Oeeefce&keÀ meCeeJeeje®³ee JesUer®e jbieYetceerJej ÒeoefMe&le nesle Demele.

16.2 ke=ÀleerMeerue keÀueeb®ee efJekeÀeme

16.2.1 veeìkeÀ :
efye´ìerMe meÊee cegbyeF&le efmLej Peeu³eeveblej pes Fbûepeer veì Yeejle Yesìermeeþer Deeues,
l³eeb®³eekeÀ[tve keÀener veeìkesÀ meeoj nesle Demele. SuHeÀervmìve keÀe@uespe®es efJeÐeeLeea DeMee Fbûepeer veìebvee
l³eeb®eer Òeefme× veeìkesÀ ueeskeÀebmeceesj meeoj keÀjC³eeme Deecebef$ele keÀjle. meg©Jeeleeruee ueneveMee
mecetnemeceesj MeskeÌmeefHe³ej meejK³ee ueeskeÀefÒe³e meeefneql³ekeÀe®eer veeìkesÀ Yee<eebleefjle keÀ©ve DeveskeÀebveer leer
meeoj kesÀueer.
 191
F.me.1880 ceO³es ÒeLece®e DeeCCeemeensye efkeÀueexmekeÀj ³eebveer veeìîemebieerle meeoj kesÀues.
mebieerle veeìkeÀeleerue iee³ekeÀeb®eer veeWo DemeCeejer efkeÀueexmkeÀj veeìkeÀ ceb[Uer ner Heefnueer veeìkeÀ kebÀHeveer
Òeefme× veì lemes®e iee³ekeÀ, yeeue iebOeJe& GHe&À veeje³eCejeJe jepenbme ns ³ee veeìkeÀ kebÀHeveer®es meb®eueve
keÀjle nesles. veblej l³eebveer mJele:®eer `iebOeJe& veeìkeÀ ceb[Uer' meg© kesÀueer. F.me.1880 ceO³es MebkeÀjjeJe
HeeìkeÀj Je osJeue ³eebveer veeìîe mebmLee mLeeHeve kesÀueer DeeefCe F.me.1904 ceO³es `cenejeä^ veeìkeÀ
ceb[Uer' ®eer mLeeHevee Peeueer. keÀener veeìkeÀ kebÀHev³ee DeeHeues veeìîeie=nemebyebOeer®es cnCepes He[os, ¢M³e,
mebieerle, JeeÐe ³eebyeeyele %eeve mebHeeove keÀ© Feq®íle nesles. lemes®e les DeeHeu³ee veìebvee keÀewMeu³eHetCe&
yeveJet Henele.

Òel³eskeÀ veeìkeÀkeÀej ne l³eeb®³ee kegÀþu³ee vee kegÀþu³ee YetefcekesÀmeeþer Òeefme× neslee. `n@ceuesì'®³ee
YetefcekesÀle ieCeHelejeJe peesMeer DeeefCe `efkeÀ®ekeÀ' ®³ee YetefcekesÀle ieCeHelejeJe YeeieJele ³eebveer jbieYetceer
ieepeJeueer. 19 J³ee MelekeÀe®³ee DeKesjerme DeeefCe 20 J³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleer®es Òeefme× veeìkeÀkeÀej
cnCepes ieCeHelejeJe yees[me, veeveemeensye HeÀeìkeÀ, efovekeÀj keÀeceCCee, kesÀMeJejeJe oeles, DeeefCe DeLee&le
yeeue iebOeJe&. F.me.1880 veblej®³ee HeVeeme Je<ee¥®³ee keÀeueeJeOeerle DeveskeÀ veeìkeÀ kebÀHev³eebveer DeeHeu³ee
keÀues®³ee DeYetleHetJe& Mewueerves cenejeä^e®³ee Þeesl³eeb®es YejHetj ceveesjbpeve kesÀues. yeeue iebOeJee¥veer DeveskeÀoe
DeeHeu³ee veeìkeÀele ðeer Hee$e meekeÀejues. DeefYeves$eer®es Hee$e les FlekesÀ ®eesKe GþJele keÀer eqðe³eebceO³es
He@ÀMeve®eer ueeì®e l³eebveer efvecee&Ce kesÀueer.

yeeue iebOeJe&, kesÀMeJejeJe Yeesmeues, ceemìj ke=À<CejeJe DeeefCe efoveeveeLe cebiesMekeÀj ³eebmeejK³ee
efoiiepe iee³ekeÀebveer veeìîemebefielee®eer ÒeLee ©{ kesÀueer. lemes®e l³eebveer jbieYetceerJejerue keÀener efJeMes<e
He×leeR®ee DeJeuebye kesÀuee. ¢M³e, He[os DeeefCe veeìkeÀkeÀejeb®³ee jbieYet<ee, JesMeYet<ee, meeefnl³eele
megOeejCee Ie[Jetve DeeCeueer. pegveer veeìkesÀ jbieYetceerJej DeeCeC³ee®eer ÒeLee l³eebveer meg© kesÀueer DeeefCe
SKeeÐee megKeo IeìvesJej DeLeJee SKeeÐee og:Keo IeìvesJej DeeOeejuesu³ee meeJe&peefvekeÀ efJe<e³eebvee Oeªve
veefJeve veeìkesÀ l³eebveer meeoj kesÀueer. F.me.1920 ceO³es meg×e cejeþer jbieYetceer meJee&le efJekeÀefmele
jbieYetceer þjueer. Deepe Yeejleele ner leer meJeexÊece DeMee jbieYetceerleerue SkeÀ Deens.

16.2.2 ®eueleef®e$e (yeesueHeì) :

oeoemeensye HeÀeUkeWÀveer Yeejleele ®eueleef®e$eeÜejs ef®e$eHeì #es$ee®ee Hee³ee Ieeleuee. `jepee
nefj½ebê' ne cejeþerleerue l³eeb®ee Heefnuee `yeesueHeì'. les jeleesjele peieÒeefme× Peeues. `Yemceemetj
ceesnerveer' ne l³eeb®ee ogmeje ef®e$eHeì ÒeoefMe&le Peeuee. `Jesmìve& efHeÀuce ceskeÀme&' keÀ[tve l³eebvee DeefOeke=Àle
ceev³elee efceUeueer. l³eeJesU®es DeeCeKeer SkeÀ ef®e$eHeì efvecee&les keÀesuneHegj®es YeeTjeJe HeWvìj ³eeb®ee
`mewjbOe´er' yeesueHeì FlekeÀe Òe®eefuele Peeuee efkeÀ ueeskeÀceev³e efìUkeÀebkeÀ[tve l³eebvee `meerves kesÀmejer' Demes
veeJe efceUeues. l³eeHeg{erue keÀeUele `ÒekeÀeMe ceesMeve' kebÀHeveer ves Yeejleele Fefleneme Ie[Jeuee. Hejbleg Deepe
cejeþer ef®e$eHeìme=äer®eer HeefjefmLeleer nueeKeer®eer Deens.

16.2.3 Meeðeerr³e mebieerle (iee³eve Je JeeÐe) :

jbieYetceer DeeefCe ef®e$eHeìebÒeceeCes®e eEnogmleeveer mebieerlee®ee Hee³ee ner cenejeä^eves®e j®euee.
GÊejskeÀ[erue eEnogmleeveer mebieerleeuee p³eebveer oef#eCesle Òeefme× kesÀues Demes DeveskeÀ peCe Deensle. Heb[erle
yeeueke=À<CeyegJee F®euekeÀjbpeerkeÀj, Heb[erle efJe<Ceg efoiebyej HeuegmkeÀj, Heb[erle efJe<Ceg veeje³eCe YeeleKeb[s,
Heb[erle YeemkeÀjyegJee yeKeues, Keevemeensye, Deyogue keÀjerce Keeve, jeceke=À<CeyegJee JePes DeeefCe Deuueeoer³ee
Keeve. l³eebceOeerue®e yeeUke=À<CeyegJee F®euekeÀjbpeerkeÀjebveer®e cegK³ele: cenejeä^ele eEnogmleeveer mebefielee®eer
 192
cegueYetle Hee³eeYejCeer kesÀueer. vepeerkeÀ®³ee keÀeUele ³ee®e megÒeefme× iee³ekeÀeb®³ee Deveg³ee³eeb®ee ÒeYeeJe
Jee{uee.

Deyogue keÀjerce Keeve ³eebvee iee³evee®eer DeveskeÀ leb$es DeJeiele nesles. DeeHeu³ee megceOegj iee³eveeves
peieYejeleerue Þeesl³eebvee les ceesngve ìekeÀle. F.me.1993 meeueer les ceneje<ì^ele Deeues. keÀesuneHegjele
Meengcenejepeeb®³ee ojyeejer les iee³ekeÀ nesles. Deyogue keÀjerce Keeve ns efkeÀjeCee IejeC³ee®ee SkeÀ Yeeie
nesles. l³eebvee cenejeä^eyeÎue efveleeleb Òesce Jeeìs. lemes®e cenejeä^eleerue ueeskeÀebveer l³eeb®³ee keÀuesuee
Òeeslmeenve efoues, oeo efoueer DeeefCe l³eeb®³ee keÀuesJejner Òesce kesÀues.

cenejeä^ kesÀJeU DeeHeu³ee iee³ekeÀer cegUs®e Òeefme× vemegve JeeÐe mebefieleelener Òeefme× neslee.
HesìerJeeoveeceO³es ieeseEJeojeJe ìscyes DeeefCe leyeuee JeeokeÀ Denceo peeve eflejKeJee ns cenejeä^e®es Deûesmej
keÀueekeÀej nesles. F.me.1920 He³e¥le®es cenejeä^e®es osMee®³ee mebefceÞe mebmke=Àefleleerue ³eesieoeve
ves$eefoHekeÀ Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :-

1) cenejeä^e®³ee ke=ÀefleMeeueer keÀues®eer Lees[ke̳eele ceeefnleer Ðee.

16.3 Je=ÊeHe$eeb®ee efJekeÀeme

ogmeN³ee Heeþele DeeHeCe yeeU Meeðeer peebYeskeÀj DeeefCe YeeT cenepeve ³eeb®³ee cejeþer
He$ekeÀejerlesceOeerue Hee³eeYejCeer®³ee keÀe³ee&®ee meboYe& Iesleuee. `cegbyeF& oHe&Ce' Je `ÒeYeekeÀj' ³eebveer
meeceeefpekeÀ efJe<e³eebJej cele GYeejCeer keÀjC³ee®es cenÊJee®es keÀe³e& kesÀues. kesÀJeU ceenerleer HegjefJeCes SJe{s®e
l³eeb®es keÀe³e& veJnles. 19 J³ee MelekeÀe®³ee HetJee&Oee&leerue ¿ee Je=ÊeHe$ee®eer ÒecegKe YetefcekeÀe ner meceepeele
efpe%eemet Je=Êeer peeie=le keÀjCes DeeefCe DeeOegefvekeÀ efJe%eeveemebyebOeer peeie©keÀlee DeeCeCes ner nesleer.

19 J³ee MelekeÀe®³ee ceO³eele ÒeecegK³eeves keÀener yeoue nesle iesues. HetjkeÀ ceeefnleer efceUJetve,
leep³ee Ie[ecees[eRJejerue efJe®eejebvee GlHeVe kesÀues. ³ee Heeþele DeeHeCe ÒeecegK³eeves leerve efve³elekeÀeefuekeÀeb®ee
Dee{eJee IesT %eeveeso³e, %eeveÒekeÀeMe DeeefCe FbogÒekeÀeMe ner efve³elekeÀeefuekesÀ Deelee owefvekeÀ Je=ÊeHe$eeb®³ee
mJe©Heele DeeHeCeeme HeneJe³eeme efceUleele. 19 J³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeveblej Je=ÊeHe$eeb®eer YetefcekeÀe Je
l³eeb®es keÀe³e& DeeHeCe ue#eele IesT.

16.3.1 `%eeveeso³e' :
Denceoveiej®³ee DecesefjkeÀve ef¸emle Oece&Òe®eejkeÀebveer Òeefme× kesÀuesues %eeveeso³e efve³elekeÀeefuekeÀ
cnCepes cenejeä^e®³ee mJemLe PeesHeuesu³ee peveles meeþer SkeÀ DeeJneve þjues. F.me.1842 ceO³es l³eebveer
³ee®eer Òeefme×er meg© kesÀueer. ef¸emleer Oece&Òemeejemeeþer®e ns efve³elekeÀeefuekeÀ meceefHe&le nesles. l³eebveer
DeveskeÀoe eEnog meceepee®³ee HejeYeJee®eer keÀejCes GIe[keÀerme DeeCeueer. eEnog®³ee ®eeueer DeeefCe jerleeRJej
 193
l³eebveer efìkeÀe kesÀueer. ³ee DeeJneveeves eEnoglJee®³ee j#eCekeÀl³ee&bvee DeeHeu³ee Oecee&efJe©× Jee meceepe
j®evesJej Òenej keÀjCeeN³eebvee efJejesOe keÀjC³eeme Yeeie Hee[ues. F.me.1844 ceOeerue `GHeosMe®ebêerkeÀe' ns
efve³elekeÀeefuekeÀ Òe®eeje®³ee efJejesOeele Òeefme× keÀjC³eele Deeues. Deieesoj oesve eEkeÀJee leerve
efve³elekeÀeefuekeÀebveer veweflekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ Òeieleermeeþer Òe³elve kesÀues. `%eeveeEmeOeg,
efce$eeso³e, meodYekeÌleerjlve DeeefCe `%eeve®ebêeso³e' DeMeer keÀener efve³elekeÀeefuekesÀ Òeefme× Deensle. ³eebceOeerue
keÀener eEnog mebmke=Àleer, eEnot Oece& mebj#eCeeb®³ee keÀuHevesves Òesefjle nesles. cenejeä^ele eEnotOece& DeeefCe
meeceeefpekeÀ Hegvej&®evesleerue ³ee PeìeHeìercegUs veJeer ¢äer DeeefCe veJes oMe&ve efceUeues.

16.3.2 `%eeveÒekeÀeMe' :
He$ekeÀeefjles®ee ÒeYeeJe cegbyeF& yeensj cegK³ele: HegC³eele peeCeJeuee. HegC³eele F.me.1849 meeueer
`%eeveÒekeÀeMe' ®³ee Òeefmeef×me meg©Jeele Peeueer. ke=À<Ceepeer eE$eyekeÀ jeve[s ns `%eeveÒekeÀeMe' ®es Heefnues
mebHeeokeÀ. yeeU MeeðeeR®³ee `oHe&Ce' ³ee DeBuees-cejeþer efve³elekeÀeefuekeÀe meejKes®e ns efve³elekeÀeefuekeÀ nesles.
meg©Jeeleeruee oj meesceJeejer ³ee®eer Òele Jeeìueer peele Demes. ceie keÀeueeblejeves DeeþJe[îeeletve oesveoe
cnCepes meesceJeejer DeeefCe iegªJeejer ³ee Òeefle®es JeeìHe nesle Demes. Þeer ke=À<CeMeeðeer ef®eHeUtCekeÀj,
osKecegKe, leel³ee í$es, v³ee³ecegleea ce.iees. jeve[s DeeefCe keÀener G®®eYe´g efJeÜeveebÒeceeCes®e ³ee
efve³elekeÀeefuekeÀeb®³ee uesKekeÀeb®eer uesKeCeer meg×e megÒeefme× nesleer. `%eeveÒekeÀeMe' ³ee efve³elekeÀeefuekesÀves
HeÀej®e Lees[îee JesUele Jee®ekeÀeb®eer ceves eEpekeÀueer. DeMeeves Jee®ekeÀeb®³ee mebK³eslener Jee{ Peeueer. cegbyeF&le
Òeefme× Demeuesu³ee mecekeÀeueerve efve³ekeÀeefuekeÀeb®³ee leguevesle %eeveÒekeÀeMe ves G®®e opee&®es mLeeve
efceUefJeues. ns efve³elekeÀeefuekeÀ Debleie&le Ie[ecees[er®³ee yeelec³eebMeer efveie[erle vemetve les peieYeje®³ee
Ie[ecees[eR®eer ceenerleer HegjJele Demes.

`%eeveÒekeÀeMe' ®ee Òemeej HeÀej®e ceesþîee ÒeceeCeeJej Je otjJej Hemejuesuee neslee. ³eele ðeer
efMe#eCe, GoîeesieOebos, J³eeHeej, keÀj DeeefCe Demes®e keÀener meceepee®³ee DeeJe[er®es efJe<e³e ³eebmeeþer
ÒeecegK³eeves keÀener meojs jeKetve þsJeuesueer Demele. `%eeveÒekeÀeMe' ³ee efve³elekeÀeefuekesÀ®³ee Meer<e&keÀeJej
l³eebveer DeefOekeÀ Yej efouee. F.me.1904 ceO³es ³ee efve³elekeÀeefuekeÀeuee owefvekeÀ Je=ÊeHe$ee®ee opee& ÒeeHle
Peeuee. ns Je=ÊeHe$eele yeoCeejs ogmejs efve³elekeÀeefuekeÀ nes³e. cegbyeF&le Òeefme× Peeuesu³ee `FbogÒekeÀeMe' ³ee
efve³elekeÀeefuekeÀeuee Je=ÊeHe$eeb®ee ÒeLece opee& ÒeeHle Peeuee.

16.3.3 `FbogÒekeÀeMe' :
F.me.1862 Heemetve cegbyeF&le ³ee efve³elekeÀeefuekeÀe®³ee Òeefme×er meg©Jeele Peeueer. l³eeJesUer
efJe<CegMeeðeer Heb[erle ns ³ee efve³elekeÀeefuekesÀ®es mebHeeokeÀ nesles. ns efÜYeeef<ekeÀ meeHleeefnkeÀ cnCetve íeHeC³eele
Deeues. ³eele meceepee®³ee Hegvej&®evesJej DeefOekeÀ Yej osC³eele Deeuee. ueeskeÀeb®³ee ceveele leepes DemeCeejs
`yeeueefJeJeen', ðeer-efMe#eCe, efJeOeJee ðeer³eeb®es cegb[ve ³eebmeejK³ee efJe<e³eebJejerue ®e®exmeeþer SkeÀ efJeMes<e
meoj ³ee efve³elekeÀeefuekeÀele jeKetve meceepekebÀìkeÀe®³ee efJe®eejebvee ®esleeJeCeer osCes DeeefCe Hegvej&®evesmeeþer
DevegketÀue DeMeer pevepeeie=leer keÀjCes ne ³ee ceeieerue GÎsMe neslee. l³eeves Òe®eb[ ueeskeÀefÒe³elee efceUefJeueer.
F.me.1902 ceO³es ³ee efve³ele keÀeefuekesÀ®es owvebefove ÒekeÀeMeve meg© Peeues DeeefCe F.me.1935 He³e¥le
³ee®eer keÀejkeÀero& meg© jeefnueer.

16.3.4 mLeeefvekeÀ efve³elekeÀeueerkesÀ :

cegbyeF& Je HegCes ³esLetve ÒekeÀeefMele nesCeejer efve³elekeÀeefuekesÀ Je HegefmlekeÀe ¿ee ÒeecegK³eeves Fbûepeer Je
cejeþer ³ee oesve Yee<eebceOetve Demele. l³eeb®es cegK³e GefÎä cejeþer Je Decejeþer Jee®ekeÀebvee DeekeÀef<e&le
 194
keÀjC³ee®es nesles. l³eele l³eebveer DeveskeÀ cegÎîeebvee nele Ieeleuee. Hejbleg cegK³e O³es³e cee$e pevelesuee peeie=le
keÀjC³ee®es nesles. DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe keÀceefJeCes ns og³³ece O³es³e nesles. ueiele®³ee ûeeceerCe YeeieebceOesner Deelee
efve³elekeÀeueeRkeÀe®es ÒekeÀeMeve nesCeej nesles. ³ee®ee®e DeLe& Deelee %eevee®eer iebiee Menje®³ee yeensj He[t
Heenle nesleer. ³ee®ee HeefjCeece osMeele Je osMeeyeensj DeveskeÀ Ieìveebvee Tle ³esT ueeieuee.

Fveece keÀefceMeve, F.me.1857 ®es efMeHee³eeb®es yeb[, F&mì Fbef[³ee kebÀHeveerkeÀ[s DeefOekeÀejeb®es
mLeueeblejCe, DecesefjkesÀ®es mJeeleb$³e ³eg× ³ee DeMee DeveskeÀ Ieìveebveer DeeleeHe³e¥le Meeble yemeuesu³ee
pevelesuee nueJetve mees[ues nesles. Deelee veJeveJeerve Ieìveebmeeþer ceeie&oMe&veemeeþer les GlmegkeÀ Peeues nesles.
F.me.1866 ceO³es þeC³eele meg© Peeuesues De©Ceeso³e Je eEnot Heb®e ³eebceO³es peeieeflekeÀ Ie[ecees[eR®ee
meKeesue DeY³eeme Demes. ner oesvner efve³elekeÀeueerkesÀ keÀeefMeveeLe OeeW[er HeÀ[kesÀ ³ee jepekeÀer³e¢äîee
peneueceleJeeoîeebkeÀ[tve mebHeeefole nesle Demele. keÀoeef®ele ne F.me.1857-58 ceO³es HeÀmeuesu³ee
mJeeleb$³e³eg×e®ee HeefjCeece Demesue. F.me.1868 ceO³es `efJeÐeekeÀuHele©' ns DeefleMe³e iebYeerj mJe©Hee®es
efve³elekeÀeefuekeÀ þeC³eeceO³es meg© Peeues. DeLee&le lees SkeÀ ÒekeÀej®ee íesìemee %eevekeÀes<e nesleer.

Menjeueiele®³ee Yeeieeletve efve³elekeÀeueerkesÀ Je HegefmlekeÀe íeHeC³ee®ee cenÊJee®ee nslet ne %eeveJeOe&ve

neslee. kesÀJeU jepekeÀer³e Ie[ecees[eRJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes ne veJnlee. ³ee meboYee&le þeC³ee®³ee
`ðeer%eeveÒeoerHe' ³ee®ee efJeMes<e GuuesKe keÀjeJeemee Jeeìlees. lemes®e F.me.1872 ceO³es ieesJ³eeletve
ÒekeÀeefMele Peeuesues Henerues cejeþer ce@iePeerve Je JeNne[ ³esLetve ÒekeÀeefMele nesCeejs `%eevemebûen' ³eeb®eener
GuuesKe DeefleMe³e cenÊJee®ee Deens. lemes®e F.me.1868 ceO³es, jlveeefiejerntvener `megceeie&oMe&keÀ' ner
HegefmlekeÀe ÒekeÀeMeerle nesle Demes. DeMee ÒekeÀejs F.me.1860 les 1870 ®³ee ojc³eeve efve³elekeÀeueerkesÀ Je
Jele&ceeveHe$es ³eeb®³eeefJe<e³eer®eer peeie=leer Jee{erme ueeieueer.

16.3.5 meeJe&peefvekeÀ ûebLeeue³eeb®es ³eesieoeve :

Menjeble DeveskeÀ Je=ÊeHe$es DeeefCe efve³elekeÀeefuekesÀ Òeefme× nesleer. ûeeceerCe Yeeieelener l³eeb®³ee Òeleer
GHeueyOe nesle Demele. HegCes-cegbyeF&Heemetve keÀener DeblejeJejerue efpeunîeeble mLeeefvekeÀ Yeeef<ekeÀ
efve³elekeÀeefuekesÀ GHeueyOe nesle p³eecegUs ueeskeÀefÒe³elee efìketÀve jneC³eeme ceole nesF&. Hejbleg F.me.1804
ceO³es `cegbyeF& Jee*dce³eer meceepe' veeJee©Heeme Deeuee DeeefCe F.me.1830 jespeer `yee@cyes ye´eb®e Dee@HeÀ oer
je@³eue meesmee³eìer'ves l³eeme meceeefJeä kesÀues. cegbyeF&leerue yeN³eeHewkeÀer DeeefLe&keÀ efmLeleer Demeuesu³ee
ueeskeÀebmeeþer leer SkeÀ ÒesjCee þjueer. 7 petve, 1845 jespeer Oeesyeer leueeJe ³esLes Heefnu³ee meeJe&peefvekeÀ
ûebLeeue³ee®eer mLeeHevee Peeueer. DeLee&le jeIeesyee peveeo&ve ieJeeCekeÀj-JemeF&keÀj, ue<keÀjer yees[& Dee@efHeÀme®es
keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer DeeefCe mejkeÀejer DeefOekeÀejer cegbyeF& lemes®e DeeCeKeer keÀener efnleef®eblekeÀeb®³ee
ceoleerves®e ns HetCe& nesT MekeÀues. Je=ÊeHe$e DeeefCe ceeefmekesÀ pes efJekeÀle IesT MekeÀle veenerle DeMeebmeeþer ³ee
ûebLeeue³eele Deelee ceesHeÀle Òeleer GHeueyOe nesle. DeMee meesF& megefJeOeeb®eer yeeleceer HeÀej keÀeU ueHetve jeefnueer
veener. F.me.1848 ceO³es HegC³eele veiej Jee®eve cebefoje®eer mLeeHevee Peeueer. F.me.1850 ceO³es
meeJe&peefvekeÀ ûebLeeue³e keÀesuneHetjeleerue Jee®ekeÀebmeeþer GHeueyOe Peeues DeeefCe F.me.1867 ceO³es Menjer
Jee®eveeue³ee®eer DecejeJeleer ³esLes mLeeHevee Peeueer. DeveskeÀ efpeunîeebceOetve Jee®eveeue³es Go³eeme ³esT
ueeieueer. keÀeskeÀCe, Deefueyeeie, jlveeefiejer, JeWieguee¥, meeJebleJee[er DeeefCe ceeueJeCeeble DeveskeÀebveer
meeJe&peveerkeÀ Jee®eveeue³e DeeefCe Je=ÊeHe$e Òemeejele jme oeKeefJeuee. efJeoYee&le DecejeJeleer efpeune ³ee
#es$eele keÀe³e&jle nesleer. HetJe& efpeunîeebleerue Denceoveiej DecesefjkeÀve ef¸e½eve efceMeveN³eebveer yeewef×keÀ
keÀe³ee&®³ee KegCee oMe&efJeu³ee.
 195
16.3.6 Je=ÊeHe$emebmLes®es ³eesieoeve :
Je=ÊeHe$eebmebyebOeer peer peeie©keÀlee cenejeä^eleerue megefMeef#ele Jeiee&ceO³es nUtnUt Hemejle ®eeueueer
nesleer l³eevegmeej, cenejeä^ele Hegve©lLeevee®es SkeÀ veJes HeJe& meg© Peeu³ee®eer peeCeerJe efvecee&Ce nesle nesleer.
Hejbleg cenejeä^eleerue ueeskeÀ mebHetCe&HeCes HejkeÀer³e ³egjesefHe³eve mebmke=Àleer®³ee Deenejer iesues veJnles.
cenejeä^eleerue yengmebK³e ueeskeÀ ns Depetvener DeefMeef#ele®e nesles. l³eecegUs cegbyeF&, HegCes ³esLeerue
megefMeef#eleeb®eer peeie=leer Je mejkeÀejefJejesOeer YetefcekeÀe ns kesÀJeU ®ene®³ee H³eeu³eeceOeerue®e JeeoU nesles.
³eecegUs p³eesefleyee HegÀu³eeb®³ee mel³eMeesOekeÀ ceb[UeR®es DeeefCe ÒecegKe MenjeceOeerue G®®e peeleerleerue
Hegjesnerle Jeiee&®es KeìkesÀ G[t ueeieues. meeceev³e De%eeveer peveles®³ee ceveeJej pees pegv³ee ©{er-HejbHejeb®ee
efJeUKee IeÆ yemeuee neslee, lees kesÀJeU Jele&ceeveHe$e Je HegefmlekeÀeb®³ee keÀener mlebYeebveer Jee Jeeke̳eebveer
keÀcekegÀJele He[Ceej veJnlee. Je=ÊeHe$e Je l³eeb®³ee efJe®eejeb®es Del³eble GÊmeenerHeCeeves mJeeiele Peeues. Hejbleg
pegveeì efJe®eejebveer Heíe[uesu³ee ueeskeÀebJej l³eeb®ee Jejerue HeefjCeece nesC³ee®eer Meke̳eleener Del³eble keÀceer®e
nesleer.

16.3.7 `He$ekeÀeefjlee' cenejeä^eleerue SkeÀ veJeerve ÒeJeen :

efMe#eCe DeeefCe ûebLeeue³ee®³ee efJemleejecegUs ûeeceerCe Yeeieeleerue efMeef#ele pevelee kesÀJeU eEnot
HeewjeefCekeÀ keÀLee SsJepeer OeceexHeosMekeÀ keÀLee DeeefCe efkeÀmmes Jee®eC³eele GlmegkeÀ Peeues. F.me.1857
meeueer S.yeer. iegbpeerkeÀjebveer meg© kesÀuesu³ee `efJeefJeOe%eeve efJemleej' ceeefmekeÀeves cenejeä^ele Òe®eb[
ÒeceeCeele Jee®ekeÀJeie& le³eej kesÀuee. F.me.1874 les F.me.1881 ³ee meele Je<ee&le ueeskeÀefnleJeeeEo®³ee
`MeleHe$es' DeeefCe efJe<Ceg Meeðeer ef®eHeUgCekeÀjeb®³ee efveyebOeceeuesves cenejeä^eleerue efMeef#ele meceepeele
KeUyeU G[efJeueer. l³eebveer Heef½eceel³e megOeejkeÀebvee efJejesOe keÀ©ve cejeþer meeefnl³e megMeesefYele kesÀues.
Yeejlee®³ee Hegve©mLeevee®ee keWÀêeEyeot cnCepes eEnot mebmke=Àleer ³ee keÀuHeves®ee efJemleej l³eebveer DeeHeu³ee
efveyebOeele kesÀuee. efye´ìerMe HetJe& efMe#ekeÀ DeeefCe meceepe megOeejkeÀ p³eeseflejeJe HegÀues ³eeb®³ee efJejesOeele l³eebveer
Jewj Dees{Jetve Iesleues. les efye´ìerMe meece´ep³eMeener®³ee neleeKeeue®es yeengues Deensle Demee l³eeb®ee mecepe
neslee. efye´ìerMe J³eJemLeeHeveemeesyele Hee½eel³e DevegkeÀjCeeJej ef®eHeUgCekeÀjeb®eer leerJe´ Òeefleef¬eÀ³ee Hee½eel³e
mebmke=Àefle®es keÀewlegkeÀ DemeCeeN³ee vee ef®eLeeJeCeejer þjueer. l³eeb®eer Yee<eeMewueer vesnceer®e leke&ÀMeg× Jee Kee$eer
HeìJetve osCeejer veJnleer. DeeHeu³ee uesKeveMewueerves les meJee&®es ue#e JesOetve Iesle Demele. l³eeb®³ee ÒeLece
opee&®³ee uesKeve He×leercegUs `cejeþer Yee<es®ee efMeJeepeer' cnCetve les mJele:me cnCeJetve IesT ueeieues.
F.me.1880 ceO³es efJe<CegMeeðeeR®³ee `mebmke=Àle DeeefCe cejeþer' Yee<esleerue Jee*dce³ee®³ee Hegve:MeesOee®es
GÎerä DemeCeeN³ee `keÀeJ³esFefleneme mebûene®eer' mLeeHevee Peeueer. je<ì^YekeÌleeruee ÒesjCee osCeeN³ee keÀeceebvee
Òeefme×er osCeeN³ee ef®e$eMeeUe Òesme ®eer mLeeHevee Peeueer leerner ³ee®e Je<eea. l³eeb®³ee cepeyetle uesKeCeerves
meceepe megOeejkeÀeb®eer eEncele Ke®etve peeF& DeeefCe l³eeb®³ee efìkeÀeªHeer efveyebOeebveer yengpeve meceepeele DeeefCe
ye´eïeCe meceepeele leCeeJe efvecee&Ce kesÀues. F.me.1882 ceO³es l³eeb®ee ce=l³et Peeuee. Hejbleg l³eeb®eer
osMeYeeqkeÌle yeÎue®eer keÀUkeÀUerves yeg×erJeeve Jeiee&me Demes®e DeeJeeneve kesÀues. `kesÀmejer' ®³ee mLeeHevesle
iees.ie. DeeiejkeÀj DeeefCe yeeU iebieeOej efìUkeÀebÒeceeCes®e efJe<CegMeeðeer ef®eHeUgCekeÀjeb®es osefKeue ³eesieoeve
nesles. l³eebveer eEnog mebmke=ÀleeryeÎue Deeoj DeeefCe mJeeefYeceeve DeMee oesve ieesäeR®ee Decetu³e þsJee DeeHeCeeme
efouee.

F.me.1885 ceO³es p³eeseflejeJe HegÀueWveer `meefjlee' efve³elekeÀeefuekeÀ Òeefme× kesÀues. p³ee

keÀuHevescegUs p³eeseflejeJeebvee mel³eMeesOekeÀ meceepe ®³ee j®evesmeeþer ceole Peeueer. efve³elekeÀeefuekeÀ HeÀej
keÀeU efìkeÀues veener. HegÀueW®³ee `iegueeceefiejer' ³ee HegmlekeÀeletve Iesleuesu³ee l³eeb®³ee efJe®eejmejCeer®ee
Jeejmee ³ee efve³elekeÀeefuekeÀeves Heg{s ®eeueefJeuee. Hejbleg F.me.1880 ®³ee oMekeÀeleerue efve³elekeÀeefuekeÀebÜejs
 196
lemes®e efveyebOe ceeefuekeÀebceOetve uesKekeÀeb®³ee efJe®eejebyeeyele HejmHejebleerue keÀÆjHeCee efometve ³esle Demes.
F.me.1877 ceO³es keÀesuneHegjele `efoveyebOeg' ns SkeÀcesJe ceeefmekeÀ YeeueskeÀj ³ee ye´ecnCesÊej J³eeqkeÌleves
mebHeeefole kesÀues. ns Je=ÊeHe$e leUeieeUeleerue Meesef<ele Jebef®elee®es ÒeMve meceepeemeceesj ceeb[C³ee®es cenÊJeHetCe&
keÀe³e& kesÀues Je Heg{s peeTve oefuele ®eUJeUer®es cegKeHe$e yeveues. `efoveyebOet' ns Je=ÊeHe$e Heg{s peeTve yebo
He[ues Je les Hegvne meg© keÀjC³ee®es keÀece veeje³eCe cesIeepeer ueesKeb[s ³eebveer kesÀues. l³eebveer efoveyebOet®es
cegbyeF&letve mebHeeve keÀ©ve keÀeceieejeb®es ÒeMve ceeb[ues Je ns Je=ÊeHe$e keÀeceieej ®eUJeUer®es cegKeHe$e yeveues.

16.3.8 ÒeeosefMekeÀ Yee<ee He$ekeÀeefjlee Je Je=ÊeHe$e efve³eb$eCe keÀe³eoe, F.me.1878 :

F.me.1876-77 ®³ee cenejeä^eleerue og<keÀeUecegUs Yeejleeleerue DeveskeÀ Yeeieeble mHeÀesìkeÀ
HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer. uee@[& efueìveves eE®elee J³ekeÌle keÀjleebvee DeHeÀieeefCemleeve®³ee Deefcejeuee
efye´ìerMe ÒeefleefveOeeruee vesceC³eeme Deeûen kesÀu³eecegUs veesJnWyej F.me. 1878 ceO³es®e
DeHeÀieeefCemleevemeesyele ueJekeÀj ³eg× Peeues. og<keÀeUeyeeyele Deeuesu³ee DeHe³eMeecegUs DemebK³e pevelee
og<keÀeUele YegkesÀves DeeefCe jesieeves cejle nesles. lejerner ceesþîee ÒeceeCeele YejJetve DeeCeuesu³ee YeJ³e
ojyeejeves pees jeCeer efJekeÌìesefj³ee®³ee Je®e&mJee®³ee ®eeUermeeJ³ee Je<eea YejefJeC³eele Deeuee neslee leeruee
`kewÀmej-S-efnbo' HeoJeer osC³eele Deeueer. DeHeÀieeefCemleeveefJe<e³ekeÀ efye´ìerMeeb®³ee OeesjCeebcegUs pevelesle
mejkeÀejefJe©× Demeblees<ee®eer YeeJevee efvecee&Ce Peeueer.

F.me.1877 jespeer Yeejleele He$ekeÀeefjlesves yejer®e Òeieleer kesÀueer. l³eeJesUer Yeejleele 644
Je=ÊeHe$es Òeefme× nesle nesleer. l³eeleerue peJeU peJeU MebYej Je=ÊeHe$es cenejeä^ele Òe®eefuele nesleer.
F.me.1858 ®ee jeCeer®ee peeefnjveecee DeeefCe Yeejle mejkeÀej®es efve³eb$eCeeves peyeeyeoej mejkeÀej®³ee
veJ³ee keÀeueKeb[e®ee DeejbYe Peeuee. Yeejlee®³ee pevelesmeeþer efye´efìMe mejkeÀej SkeÀe HeeuekeÀeÒeceeCes nesleer.
Hejbleg jepekeÀejCeeble DeeUMeer DeeefCe De%eeveer ueeskeÀebvee ns mejkeÀej ceev³e nesles. F.me.1835 Heemetve
He$ekeÀejerlee mJeleb$e nesleer. l³eecegUs mejkeÀej®³ee Debleie&le J³eJemLeeHeve DeeefCe HejosMeer OeesjCee®³ee
cegÐeele mejkeÀej®eer keÀcelejlee peieeHeg{s DeeCeC³eele les keÀOeerner ceeies He[ues veenerle. uee@[& efueìveves
l³ee®³ee OeesjCee efJe©×®³ee cegÐeebvee Kees[tve HeìJetve, Meeblelee efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves
F.me.1878 ceO³es osMeer Yee<eeb®³ee Jele&ceeveHe$ee®ee keÀe³eoe meYesle Heeme kesÀuee. ne keÀe³eoe Fbûepeer
Jele&ceeveHe$eebvee ueeiet veJnlee. Yeejleer³e jeä^eJeeoeme Jele&ceeveHe$eeletve®e KeleHeeCeer efceUle Demeu³eeves,
osMeer Jele&ceeveHe$eebvee yeN³ee®e ÒeceeCeele mebIe<e& keÀjeJee ueeieuee. uee@[& efueìve®ee efve³ece Fbûepeer
Je=ÊeHe$eebvee ueeiet veJnlee. ¿ee meboYee&le, mebHetCe& osMeeletve Demeblees<e J³ekeÌle keÀjC³eele Deeuee.

16.3.9 ÒeeosefMekeÀ Yee<ee He$ekeÀeefjlee keÀe³eoe, F.me. 1878 uee efJejesOe :

uee@[& efueìve®³ee osMeer Je=ÊeHe$eeb®³ee efJejesOeer keÀe³eÐeeves meJe& Yeejleele meJe& mlejeJej KeUyeU
ceepeueer. oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer F.me.1876 ceO³es Yeejlee®³ee oeefjêîeemebyebOeer DeeOeer®e uesKe
efueneruee neslee DeeefCe efye´ìerMeeb®es Kejs ©He, F&mì Fbe[ f ³ee kebÀHeveer®³ee Mees<eCee®ee efme×eble Òes#ekeÀebmeceesj
mHeä kesÀuee neslee. F.me.1876-77 ®³ee Deesu³ee og<keÀeUeves DeveskeÀebvee efJe®eej keÀjeJe³eeme Yeeie
Hee[ues. HesÀyeǵJeejer 1881 ceO³es cenejeä^ele meeJe&peefvekeÀ meYesves Yeejle mejkeÀejuee mcejefCekeÀe
HeeþJeueer. meeJe&peefvekeÀ meYesves Yeejle mejkeÀejuee GÎsMetve osMeer Jele&ceeveHe$ee®³ee efJe©× pees DeefJeéeeme
J³ekeÌle kesÀuee Deens DeeefCe l³eecegUs mejkeÀejer HeeleUerJej l³eele keÀenerner megOeejCee keÀjlee ³esT MekeÀle
veener ³ee efJe<e³eer Keble J³ekeÌle kesÀueer. l³eebveer efye´ìerMe mejkeÀejuee ³ee®eer peeCeerJe keÀ©ve efoueer keÀer,
jep³ekeÀlex Je Òepee ³eeb®³eeleerue mebyebOe pej megOeeje³e®es Demeleerue lej DeMee ÒekeÀej®³ee Dev³ee³eer
keÀe³eÐeeceO³es megOeejCee keÀjCes iejpes®es Deens. Yeejleer³eeb®es ceveesyeue l³eecegUs Ke®®eer nesF&ue.
 197
og<keÀeU Je Jnvee&ke̳eguej Òesme De@keÌìveblej F.me.1883 ceO³es Fuyeì& efyeue Jeeoeuee leeW[
HegÀìues. efye´ìerMeeb®es Kejs ©He l³eecegUs GIe[keÀerme Deeues. efye´ìerMe Je Yeejleer³eeb®eer JeebefMekeÀ yejesyejer Jee
meceevelee ns ³ee Jeeoe®es cetU keÀejCe nesles. F&uyeì& efyeueeves Yeejleer³e v³ee³ecetleeA®es ³egjesefHe³eve iegvnsieeje®ee
Keìuee ®eeueJeC³ee®es DeefOekeÀej keÀe{tve Iesleues.

³egjesefHe³eve ueeskeÀebveer ³eeme ÒeKej efJejesOe kesÀuee. Yeejleer³e Je=ÊeHe$eebveer ³ee efyeueeuee mebceleer
oMe&efJeueer. ìeF&cme Dee@HeÀ Fb[er³eeves ³ee efyeueeme ÒeKej efJejesOe kesÀuee DeeefCe Yeejleer³e v³ee³ecetleeaJej
ìerkeÀe keÀjCeejer uesKeeb®eer ceeefuekeÀe®e meg© kesÀueer. osMeer Je=ÊeHe$eeb®ee Jee{lee efJejesOe Je osMeer keÀce&®eejer
Jeiee&keÀ[tve eEveoe veeuemleer nesF&ue ¿ee Yeerleerves MesJeìer uee@[& efjHeveves ³egjessefHe³eve ueeskeÀebmeceesj ceeve
legkeÀefJeueer. ¿ee Jeeoûemle efyeueves, Yeejleer³eeb®eer SkeÀer DeefOekeÀ®e Jee{ueer. uee@[& efjHeveves Yeejleer³e osMeer
Jele&ceeveHe$ee®ee keÀe³eoe DeKesj yejKeemle kesÀuee DeeefCe Yeejleer³e jeä^Jeeoeme DeefOekeÀ®e ÒesjCee
efceUeueer.

16.3.10 peneue He$ekeÀjerlee :

F.me. 1870 ceO³es efveyebOeceeueeves Yeejleer³e jeä^Jeeoeme Òeeslmeenve efoues. ne mekeÀejelcekeÀ
Jeeo neslee. vekeÀejelcekeÀ veJnlee DeeefCe l³eekeÀeUeleerue ³egjesefHe³eve ueeskeÀeb®³ee JeeF&ì meJe³eeRHeemetve cegkeÌle
neslee. lees Heeef½eceel³e yeg×erJeeoeHeemetve veJns lej Hegjeleve meenerl³eeHeemetve Òesefjle Peeuee neslee. efìUkeÀ
DeeefCe DeeiejkeÀj ns, cenejeä^e®es DeeIee[er®es He$ekeÀej efJe<CegMeeðeer ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee ÒeYeeJeeKeeueer
Deeues. ¿ee efleIeebveer F.me.1881 ceO³es oesve efve³elekeÀeueerkesÀ meg© kesÀueer. Heefnues cnCepes cejeþerletve
`kesÀmejer' Je ogmejs cnCepes Fbûepeerletve `cejeþe' nes³e. F.me.1882 ceO³es ef®eHeUtCekeÀjeb®es efveOeve Peeues
DeeefCe F.me.1891 ceO³es DeeiejkeÀjebveer JesieUs nesTve `megOeejkeÀ' veeJee®es veJeerve Je=ÊeHe$e keÀe{ues.
l³eeveblej efìUkeÀ ns `kesÀmejer' Je `cejeþe' SkeÀcesJe mebHeeokeÀ yeveues Je Je=ÊeHe$ekeÀejerles®ee ceO³eefyebot
cegbyeF&Heemetve HegC³eele mejkeÀuee.

`kesÀmejer' Je `cejeþe'®³ee Heneru³ee Je<eea®³ee ÒekeÀeMevee®³ee JesUerme, efìUkeÀ Je DeeiejkeÀjebJej

yeoveeceer®es DeveskeÀ DeejesHe keÀjC³eele Deeues. oesIeeb®³eener ceveele jepekeÀer³e osMeYekeÌleer®es Òesce DeesLebyetve
Jeenle nesles DeeefCe jep³ekeÀl³ee¥me l³eebveer Jej G®euetve Oejues, ye[esoîee®³ee ceunejjeJe iee³ekeÀJee[
³eebvee meeJe&peefvekeÀ meYesves Jee®eefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. Hejbleg F.me.1875 ceO³es, efye´ìerMeebveer
keÀìkeÀejmLeeveeves l³eeme ieeoerJeªve GlejefJeues. ¿ee meieȳeeb®ee HeefjCeece ³ee oesve le©Ce mebHeeokeÀebJej
Peeuee, pesJne les keÀesuneHetj®³ee ieeoermeboYee&le efJeJeeoele iegbleues nesles. kesÀmejer Je cejeþeme keÀener He$es
efceUeueer peer. Sce. Jner. yeJex ³ee efoJeeCeeves, keÀesuneHetj®ee jepee ceeveefmekeÀefjl³ee ogye&ue Je Jes[e
Demeu³eemeboYee&le, keÀejmLeeves keÀ©ve efuenueer nesleer. ¿ee oesve le©Ce mebHeeokeÀebveer, jepeHeg$eeme
Jee®eefJeC³eemeeþer HebÀ[ ieesUe kesÀuee. meeJe&peefvekeÀ meYes®³ee ceeO³eceeletve, yeJeXJej Je=ÊeHe$eeb®es mJeeleb$³e
efnjeJetve Iesleu³ee®³ee DeejesHeeJe©ve efìkeÀe keÀjC³eele Deeueer. ¿ee meboYee&leerue He$es, cenÊJee®³ee DebkeÀele
ÒekeÀeefMele keÀjC³eele Deeueer. l³eele yeJexves kesÀuesu³ee HeÀmeJeCegkeÀerJej leeMesjs Dees{C³eele Deeues. ³ee
yeeyeleerle, efoJeeCeeves ¿ee oesve mebHeeokeÀeb®³ee efJe©× yeoveeceer®es Je DeyeǵvegkeÀmeeveer®ee oeJee þeskeÀuee.
l³eebvee ³eemeboYee&le®e oes<eer þjefJeC³eele Deeues. keÀejCe He$es Kejer veJnleer Je l³ee efJe<e³eer®ee keÀesCeleener
HegjeJee l³eeb®³eekeÀ[s veJnlee. ¿eemeeþer l³eebvee ®eej ceefnv³eeb®eer meeOeer efMe#ee megveeJeC³eele Deeueer. ³ee
ÒekeÀejeveblej les peveles®³ee ieȳeeleerue leeF&le yeveues. Hejbleg, ogozJeer jepee cee$e Denceoveiej®³ee
efkeÀuu³eele efKeleHele He[uee Je efleLes®e l³ee®ee ogozJeer Deble Peeuee. ueeskeÀebvee efoJeeCee®³ee
efvejeiemeHeCeeJej Deefpeyeele efJeéeeme veJnlee Je efìUkeÀ DeeiejkeÀj ns peveles®es ÒeJekeÌles Peeues.
 198
16.3.11 og<keÀeU DeeefCe Huesie®eer meeLe, F.me. 1896-97 :
F.me.1896-97 oKKeveceO³es He[uesu³ee og<keÀeUûemleebmeeþer osC³eele Deeuesueer ceole
Deieoer®e DeHegjer nesleer.Hejbleg Huesie®³ee meeLeerves ueeskeÀeb®es cejCee®es neue Peeues. efìUkeÀebveer ¿ee keÀþerCe
keÀeUeme keÀmes leeW[ Ðee³e®es ³eemeeþer ueeskeÀebvee efMeefyejeb®³ee ceeO³eceeletve mebIeìerle keÀjeJe³eeme meg©Jeele
kesÀueer. efìUkeÀebveer mejkeÀej®³ee veekeÀlexHeCeeefJe<e³eer Je DeHegN³ee mees³eeR®³ee efJejesOeele mejkeÀejves keÀe³e
keÀjeJe³eeme nJes, ³ee efJe<e³eer uesKeeb®eer ceeefuekeÀe®e meg© kesÀueer.

F.me.1897 ®³ee meg©Jeeleeruee ieJnve&jves peenerjveecee keÀe{tve, meeJe&peefvekeÀ meYesme ueeskeÀeb®³ee

ÒeMveebefJe<e³eer, mejkeÀejefJe©× DeeJeepe GþefJeC³ee®es DeefOekeÀej keÀe³eÐeeves yejKeemle kesÀues. Heesefueme
DeeefCe HegC³ee®³ee Huesie keÀefceMeveJej DeveskeÀ DeejesHe keÀjC³eele Deeues. Òel³eskeÀ IejeIejele, jesi³eebvee
MeesOetve keÀe{CeeN³eeb®³ee ¢äerves peer ueeskeÀebvee Deceeveg<e JeeieCetkeÀ osC³eele Deeueer. meeJeOeeveles®³ee ¢äerves
yeUpeyejerves Huesie®eer ueme osC³eele Deeueer. ¿ee meieȳee DeIeesjer ÒekeÀejeyeÎue efìUkeÀebveer DeeJeepe
GþefJeuee. uemeermebyebOeer J³eJeefmLele DeY³eeme ner Peeuee veJnlee. l³eeb®³ee ot<HeefjCeeceemeboYee&le keÀenerner
ceenerleer DeefmlelJeele veJnleer.

mejkeÀej®³ee ¿ee Dev³ee³eer OeesjCeeefJe<e³eer efìUkeÀebveer DeeJeepe GþefJeuee. [yu³et.meer.j@C[®ee

Ketve Peeu³eeveblej, keÀejmLeeve keÀjCeeN³eebefJe©× mejkeÀejves keÀ[keÀ HeeJeues G®eueueer. ìeF&cme Dee@HeÀ
Fbef[³eeves j@C[®ee Ketve cnCepes HegC³ee®³ee ye´eïeCeeb®es ceesþs keÀìkeÀejmLeeve®e Deens Demes veceto kesÀues.
HegC³ee®³ee leeuegkeÀe keÀueskeÌìjves SkeÀ meeJe&peefvekeÀ meYee Dee³eesefpele keÀ©ve DeMeeÒekeÀej®eer Deefnbmee
cnCepes keÀener GHeêJeer ueeskeÀeb®³ee veJeveJeerve keÀuHevee, pes veJeerve efMe#eCeeves ceeLesefHeÀ© Peeuesues Deensle
DeeefCe ieCeHeleermeejKes meeJe&peefvekeÀ GlmeJe Je Òeefleieeceer efueKeeCeeves [eskeÀer efHeÀju³ee®eer keÀeces Deensle
Demes mHeä kesÀues. l³eeb®³ee ogmeN³ee®e efoJeMeer mejkeÀejves HegC³ee®³ee mebj#eCee®³ee ¢äerves DeefleefjkeÌle
Heesefueme oue, oesve Je<ee&meeþer cnCetve efve³egkeÌle kesÀues. ³ee®ee DeLe& Deelee pevelesJej DeefOekeÀ keÀj
ueeoC³eele ³esCeej neslee l³eeKeeueer meeceev³e pevelee Yej[ueer peeCeej nesleer DeeefCe ceneveiej HeeefuekesÀ®ee
keÀejYeeje®ee yeespeJeeje G[Ceej neslee.

ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer Jele&ceeveHe$ee®³ee mJeeleb$³eemeeþer DeeefCe peveles®es ÒeJekeÌles cnCetve ¿ee

DeMee ³eespevee Je OeesjCeeb®eer peenerj ìerkeÀe kesÀueer. F.me.1897 ®³ee peguew 6 ®³ee kesÀmejer®³ee DebkeÀele
les mebHeeokeÀer³e efuenerleele, ``mejkeÀej®es [eskesÀ efþkeÀeCeeJej Deens keÀe³e?'' Huesie keÀefceMevej®³ee
Ketveeveblej, Ketv³eeb®eer ceenerleer osCeeN³eebvee 2000 ©. ®es Fveece peenerj keÀjC³eele Deeues. ¿ee meboYee&le
les efuenerleele keÀer, ``mebHetCe& pevelesuee efMe#ee keÀjC³ee®es®e ns OeesjCe Deens.'' l³eebveer Demes mHeä kesÀues
keÀer, jewH³e ceneslmeJeer efoJeMeer®e SkeÀe ieePeerves efoJemee{Jeȳee SkeÀe ³egjesefHe³eveeme ieesUer Pee[tve þej
kesÀues. Hebpeeye mejkeÀejves ¿ee iegvnîeeme, keÀìkeÀejmLeevee®es mJe©He efoues veener. l³eeb®³ee ns ue#eele Deeues
keÀer j@C[®³ee Ketveeves, mejkeÀej®es [eskesÀ efHeÀjues nesles. 27 peguew 1897 jespeer mejkeÀejves, efìUkeÀebJej
pevecele ef®eLeeJeC³ee®ee Je Ye[keÀefJeC³ee®ee DeejesHe þsTve l³eebvee oer[ Je<ee&®³ee iebYeerj keÀejeJeemee®eer
efMe#ee þesþeJeC³eele Deeueer. ner osMeêesne®eer Henerueer Ieìvee nesleer. veelet yebOetbvee ®eewkeÀMeerefMeJee³e®e DeìkeÀ
keÀjC³eele Deeueer. `ceesoJe=Êe,' `HetCes JewYeJe,' `Òeleeso' Je Flej efve³elekeÀeefuekeÀebJej osMeêesne®es Keìues
YejC³eele Deeues. mebHeeokeÀebvee DeìkeÀ keÀjC³eele Deeueer DeeefCe HetCes JewYeJe®ee mebHeeokeÀ mees[uee lej
Flejebvee JesieJesieȳee mJe©Hee®³ee efMe#ee keÀ©ve keÀejeJeemeele HeeþefJeC³eele Deeues. Je=ÊeHe$ee®³ee
mJeeleb$³eemeeþer ¿ee ueeskeÀebveer mJele:®es mJeeleb$³e Oeeske̳eele DeeCeues.
 199
MelekeÀe®eer meg©Jeele®e o[HeMeenerves Peeueer pesJne uee@[& keÀPe&veves keÀuekeÀÊee keÀe@jHeesjsMeve
De@keÌì, F.me.1899 Debceueele DeeCeuee lemes®e Fbef[³eve ³egefveJnefmeìerped De@keÌì, F.me.1904 Je
Dee@efHeÀMeDeue efme¬esÀì De@keÌì mebcele Peeu³eeveblej, o[HeMeenerle DeefOekeÀ®e Jee{ Peeueer. l³ee®eer
ngkeÀceMeener Je o[HeMeener F.me.1905 ®³ee yebieeue®³ee HeÀeUCeer®³ee ojc³eeve DeefOekeÀ®e Jee{ueer.
l³eebveer Yeejleer³eebmececeesj ceesþs DeeJneve GYes kesÀues.

¿ee®e keÀeUele jeve[W®es `cejeþe meÊes®ee Go³e' ns HegmlekeÀ ÒekeÀeefMele Peeues DeeefCe ueeskeÀceev³e
efìUkeÀebvee uee@[& keÀPe&ve®³ee o[HeMeener®³ee OeesjCeeefJe©× ue{e osC³eemeeþer ceveesyeue Jee{ues. l³eebveer
yebieeue Je Yeejlee®³ee ceesþceesþîee MenjebceO³es Yesìer osTve, efye´ìerMe JemletbJej yeefn<keÀej neketÀve,
Yeejleer³e Jemletb®ee HegjmkeÀej keÀjeJee, mJeosMeer®ee HegjmkeÀej keÀjeJee, Demes ueeskeÀebvee DeeJeenve kesÀues.
¿ee®e keÀeUele, F.me.1904-05 ®³ee ojc³eeve ©mees-peeHeefvepe ³eg×ele peHeeve®³ee efJepe³eeveblej
DeveskeÀ DeeefMe³eeF& jeä^ebceO³es Deeveboe®eer ueeì GmeUueer DeeefCe uee@[& keÀPe&ve®³ee `ieesN³ee ceeCemee®es
Je®e&mJe' ³ee efme×ebleeuee le[eKee yemeuee.

16.3.12 jeä^Jeeoe®eer Heefjefmecee :

efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele cegK³elJes F.me.1905 Je F.me.1910 ®³ee
keÀeUele uee@[& keÀPe&&ve®³ee efJejesOeele mLeeefvekeÀ Je=ÊeHe$eebveer ìerkesÀ®eer Pees[ GþJeueer. jeä^Jeeoe®eer
YeeJevee Deieoer Jej®³ee ìeskeÀeuee peeTve Heesn®eueer nesleer DeeefCe jepekeÀer³e mJeeleb$³eemeeþer Fb®e Fb®e
Yetceer ue{Jeueer peeT ueeieueer nesleer. kesÀmejer ceOeerue uesKe ns He$ekeÀeefjles®es GÊece vecegves cnCetve efme×
nesT ueeieues. efìUkeÀeb®eer efìkeÀe ner vekeÀejelcekeÀ veJnleer. lemes®e les mekeÀejelcekeÀ, efJeOee³ekeÀ met®eveener
osT Feq®íle nesles. 5 meHìWyej 1905 ®³ee kesÀmejer®³ee DebkeÀele l³eebveer yeefn<keÀejemebyebOeer®eer keÀuHevee
ceeb[ueer. l³eeb®es Meer<e&keÀ nesles `yeefn<keÀej ³eesie' DeeefCe ogmeN³ee SkeÀe uesKeele `metlee®ee Je efJeCekeÀecee®ee
Oeboe' ³eemeejK³ee efJeOee³ekeÀ met®eveener efou³ee. l³eebveer mJeosMeer®³ee efJejesOeeleerue meJe& yebOeveeb®ee
efOekeÌkeÀej keÀ©ve mJeosMeer®ee ÒeKej HegjmkeÀej kesÀuee. megjsêveeLe ye@vepeeavee, `yebieeue'®ee efJeot<ekeÀ jepee'
Demes mebyeesOeCeeN³ee ìeF&cme Dee@HeÀ Fb[er³ee®³ee mebHeeokeÀeyeeyele, kesÀmejer®³ee 11 meHìWyej 1906 ®³ee
DebkeÀele `cebgyeF&®³ee ìeF&cme®ee yesMejceHeCee' Demees peUpeUerle uesKe efueneruee l³eeb®³ee kesÀmejer®³ee 29
Dee@iemì 1906 ®³ee DebkeÀele keÀPe&ve®³ee jepekeÀejYeejemebyebOeer®³ee uesKeele, l³eeb®ee Deeblejjeä^er³e
HeeleUerJejerue jepekeÀejCee®ee iet{ DeY³eeme ue#eele ³eslees. lemes®e l³eeb®³ee efJejesOekeÀeb®³ee v³etveieb[eJej
l³eebveer De®etkeÀ Jeej kesÀuee. l³eebveer l³eeb®³ee meboYee&leerue uesKee®³ee MesJeìer efuenerues, DeeHeu³ee met³e&
ceeefuekesÀle DeveskeÀ ûen, GHeûen Je GukeÀe Demeleele. lemes®e DeefOekeÀejer Je ceb$³eeb®eer ceb[Us ner mece´eì Je
jepeeYeesJeleer efHeÀjle Demeleele. l³ee®eÒeceeCes uee@[& keÀPe&ve ne SkeÀ GukeÀe meceeve Deens. p³ee®es
DeefmlelJe #eCeYebietj Deens.

16.3.13 Je=ÊeHe$emJeeleb$³ee®es oceve :

F.me.1907 ceO³es Fbef[³eve ve@Meveue keÀeBûesme®es oesve ieì He[ues. l³eeHewkeÀer peneueceleJeeÐeebvee
veeskeÀjMeener®³ee Me$eglJeeuee leeW[ ÐeeJes ueeieues. Deelee le©Ce jeä^ÒesceeRvee keÀUtve ®egkeÀues nesles keÀer,
ceJeeUceleJeeÐeeb®³ee ceeieC³eeb®ee SkeÀeefOekeÀejMeener mejkeÀejJej keÀe[er®eener HeefjCeece nesCeej veener³es.
keÀener peneueceleJeeoer lej yee@cye yeveefJeC³ee®³ee efJe®eejebveer ÒeYeeefJele Peeues. mejkeÀejves ¿ee HeefjefmLeleerle
yebieeue®eer HeÀeUCeer keÀ©ve efJepe³e efceUefJeuee Je ueJekeÀj®e peneueceleJeeÐeeb®eer celes o[Hetve
ìekeÀC³eeefJe<e³eer Jesieeves HeeJeues G®eueueer. ces 1907 ®³ee meg©Jeeleeruee ueeuee uepeHeleje³e Je mejoej
Deefpele eEmeie ³eebvee ceb[euesuee keÀesCeleerner ®eewkeÀMeer ve keÀjlee mLeeveye× keÀjC³eele Deeues. F.me.1908
 200
®³ee Jele&ceeveHe$e (iegvneme ÒeJe=Êe keÀjC³ee®ee ) keÀe³eoe Heeme keÀªve, mejkeÀej®³ee Òeeflecesuee le[e
Heesn®eefJeCeeN³ee Jele&ceeveHe$eebJej o[HeCe DeeCeC³eeme meg©Jeele Peeueer. F.me.1818 ®³ee jsi³eguesMeve III
®³ee Debleie&le DeveskeÀ Yeejleer³e le©Ceebvee osMeeyeensj mLeeveye× keÀjC³eele Deeues. F.me.1908 ceO³es
ueeskeÀceev³e efìUkeÀebJej ueeskeÀcele Ye[keÀefJeCes Je jepeêesne®ee DeejesHe þsJetve mene Je<ee&®eer
keÀeȳeeHeeC³ee®eer efMe#ee Peeueer. l³eemeeþer l³eebvee ceb[euesuee HeeþefJeC³eele Deeues.

efìUkeÀeb®³ee mLeeveye×lesveblejner ogä mejkeÀej efJejesOeele DeeJeepe keÀceer Peeuee veener.

F.me.1908 ceO³es DeveskeÀ efve³elekeÀeefuekeÀe®es mebHeeokeÀ Je ceeuekeÀ ³eebvee pevelesuee ef®eLeeJeC³ee®³ee
DeejesHeeJe©ve HekeÀ[C³eele Deeues. l³eeHewkeÀer HegC³ee®³ee `keÀeU,' `efJenejer,' cegbyeF&®³ee `De©Ceeso³e,'
FmueeceHetj®³ee `Òeleeso,' meesueeHetj®³ee `mJejep³e', ³eJeleceeU®³ee `njkeÀerMeesj' Je veeieHetj®³ee `eEnot
kesÀmejer' ³ee Jele&ceeveHe$eeb®³ee mebHeeokeÀeb®ee meceeJesMe neslee. pe@keÀmeve®³ee ce=l³etveblej mejkeÀej®³ee
o[HeMeenerle DeefOekeÀ®e Jee{ Peeueer. cenejeä^eleerue Jele&ceeveHe$eeb®es keÀe³e&, eEmene®es keÀeUerpe Demeuesu³ee
ueeskeÀceev³e efìUkeÀebvee DeìkeÀ nesTvener lemetYej Leebyeues veJnles. ns meJe& efye´ìerMeeb®ee DeHes#eeYebie
keÀjCeejs þjues. efìUkeÀebÒeceeCes®e, Hebpeeye Je yebieeue®³ee peveles®³ee ÒeJekeÌl³eebvee l³ee®eer Kee$eer Heìueer
keÀer, efye´ìerMe jep³ekeÀl³ee¥efJe©× Deelee efvekeÀje®eer Pegbpe osCes iejpes®es Deens. osMee®³ee mJeeleb$³ee®eer
yejesyejer Je le[pees[ Deelee keÀMeener yeeyeleerle nesT MekeÀle veener. efye´ìerMe mejkeÀejves l³eeb®es meece´ep³e
DeeyeeOeerle þsJeC³eemeeþer pes efve³ece yeveefJeues Deensle les lees[C³eele keÀesCeleener DeHejeOe veener. Òel³eskeÀ
jeä^er³e He$ekeÀejeves SkeÀ Hee³e leg©bieele þsTve®e keÀe³e& kesÀues Heenerpes DeeefCe osMeeb®³ee efnleemeeþer Demes
keÀjCes DeHeefjne³e&®e Deens.

16.3.14 Je=ÊeHe$emebmLes®ee DejepekeÀer³e ®esnje :

efJemeeJ³ee MelekeÀeleerue Heneru³ee oMekeÀeleerue lej G[uesueer KeUyeU ner kesÀJeU cenejeä^eleerue
Je=ÊeHe$eebcegUs efvecee&Ce Peeueer nesleer. FlekesÀ®e veJns lej leer HeÀkeÌle veeC³ee®eer SkeÀ yeepet nesleer. ogmejer yeepet
ner cejeþer Jele&ceeveHe$ee®eer mebHetCe& Òeeflecee oMe&JeCeejer nesleer.

DeeHeCe DeeOeer®e `efJeefJeOe %eeve efJemleej' ³ee efJe<e³eemebyebOeer yeesueuesuees Deenesle.

F.me.1890ceO³es njerYeeT DeeHeìsveer `keÀjceCegkeÀ' ns meeHleenerkeÀ meg© kesÀues p³ee®es mJe©He ns keÀLee,
keÀeobyeN³ee, Deelce®eefj$es, cenÊJee®es efveyebOe, DeeefCe efJeefJeOe efJe<e³eebJejerue GHe³egkeÌle ceenerleer ³eebveer ³egkeÌle
nesles. F.me.1891 les 1900 ®³ee ojc³eeve DeveskeÀ J³ekeÌleer Je mebmLeebveer efJeefJeOe ceeefmekesÀ meg© kesÀueer.
l³eeHewkeÀer keÀesuneHetj®es efJepeeHegjkeÀjebveer mebHeeoerle kesÀuesueer ûebLeceeuee ³ee®ee efJeMes<e GuuesKe keÀjeJeemee
Jeeìlees. DeveskeÀ efJe®eejJebleebveer ³ee ceeefmekeÀemeeþer ceesuee®es ³eesieoeve efoues. F.me.1908 ceO³es `Fefleneme
mebûen' efn HegefmlekeÀe cegbyeF&ceO³es meg© Peeueer. F.me. 1910 ceO³es `Yeejle-ieewjJe ûebLeceeuee' lej
F.me.1911 ceO³es `Þegleer-yeesOe' ner HegefmlekeÀe íeHeC³eele Deeueer.

efJe®eej keÀjeJe³eeme ÒeJe=Êe keÀjCeejs efveyebOe efJeefJeOe efJe<e³eebJejerue uesKe ³ee®e keÀeUele DeveskeÀ
Jele&ceeveHe$es Je efve³elekeÀeueerkeÀebceOetve Òeefme× Peeues. pevelesuee peeie=le keÀjC³ee®es pes keÀe³e&
Je=ÊeHe$emebmLesves efJeefJeOe ceeiee&ves kesÀues les GuuesKeveer³e Deens. l³eecegUs DeeHeCe Demes cnCet MekeÀlees keÀer,
cejeþer Je=ÊeHe$eebveer kesÀJeU Jee®ekeÀeb®eer %eeveJe=×er®e kesÀueer veener lej Yee<ee mece=× keÀjC³ee®es lemes®e,
pevecele meg¢{ keÀjC³ee®esner ceesuee®es keÀe³e& kesÀues.
 201
DeeHeueerr Òeieleer leHeemee :-
1) ceneje<ì^eleerue Je=ÊeHe$eeb®eer Lees[ke̳eele ceeefnleer Ðee.

16.4 meceejesHe

cejeþîeeb®³ee keÀeUeHeemetve, cenejeä^eceO³es DeveskeÀ Òeefme× ueeskeÀkeÀueeb®ee efJekeÀeme Peeuee. Goe.

leceeMee, ieeWOeU, HeesJee[e, oMeeJeleej. FbeqiueMe ceb®e Je keÀueekeÀej ³eebveer ÒeYeeefJele Peeuesu³ee uesKekeÀebveer
Glke=Àä FbeqiueMe meeefnl³eeke=Àleer®es osMeer mLeeefvekeÀ Yee<eebceO³es ©Heeblej kesÀues. meeefnl³ee®ee JeeHej
ceneje<ì^eceO³es meeceeefpekeÀ peeie=leermeeþer keÀjC³eele Deeuee Je meceepemegOeejCes®³ee ®eUJeUerceO³es
cenÊJeHetCe& ³eesieoeve efoues. Je=ÊeHe$emebmLee ne peveles®ee eflemeje [esUe neslee. Òesmeves pevelesceO³es peeie=leer
efvecee&Ce kesÀueer DeeefCe kesÀJeU mJeeleb$³e ue{îeele®e veJns lej meJee&Lee&ves ceesuee®es ³eesieoeve efoues.
Je=ÊeHe$emebmLesves cenejeä^e®³ee Feflenemeele megJeCee&#ejeves Heeve efuenues. DeveskeÀ J³eeqkeÌlebveer cenÊJeHetCe&
Je=ÊeHe$es meg© keÀ©ve Yeejefle³e je<ì^er³e ®eUJeU leUeieeUeHe³eb&le Heesne®eefJeueer Je ueeskeÀeb®³ee ceveele
efye´efìMeeb®³ee efJejesOeele je<ì^Jeeo efvecee&Ce kesÀuee.

16.5 ÒeMve

1) cenejeä^e®eer meeefnl³e Je keÀues®³ee #es$eeleerue keÀeceefiejer efJeMeo keÀje.

2) jeä^YeeJevee Je mJeeleb$³eJeeo peeie=le keÀjC³eeceeies, Je=ÊeHe$emebmLesves pes keÀe³e& kesÀues, l³ee®ee GneHeesn
keÀje.
3) jeä^e®³ee mJeeleb$³eue{îeele Je=ÊeHe$e mebmLes®es cenÊJee®es keÀe³e& mHeä keÀje.

