Ilovepdf Merged

Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri
Osmanlılar: II. Meşrutiyet Dönemi (1908-1918)
B.2
İslâmiyetten Sonra
II. Meşrutiyet Dönemi

(1908-1918)
202
II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ’NDE NELER OLDU?
✓ Meclisli siyasal düzene dönüş için Anayasanın tekrar

yürürlüğe konduğu 23 Temmuz 1908’den 30 Ekim
1918 Mondros Mütarekesine kadar geçen zamana II.
Meşrutiyet veya daha çok kullanılan şekliyle sadece
Meşrutiyet dönemi denir.
✓ ‘31 Mart’ (13 Nisan 1909) günü İstanbul’da patlak
veren bir olay, yeni açılan parlamentoyu dağıtmayı ve
Meşrutiyeti kaldırmayı amaçlamıştır. Bu olay ordu
tarafından bastırılmış ve bundan sonra Abdülhamid
tahttan indirilerek yerine Mehmet Reşat (1909-
1913) getirilmiştir.
203
MEŞRUTİYET DÖNEMİ EĞİTİMİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ
✓ Siyasî hayat ve fikir hareketlerinde ani canlanmalar. Yayın özgürlüğü,

aydınların toplumsal sorunları acımasız bir dille ortaya koyması.
✓ Eğitim sorunlarının üzerinde önemle durulduğu bir dönem.
✓ Tartışılan başlıca eğitim sorunları ve akımları:
✓ Politik akımlar (Osmanlıcılık, İslâmcılık, Türkçülük, Batıcılık, Sosyalizm) ve
eğitim.
✓ Millî ve kültürel eğitim.
✓ Seçkinler eğitimi-kitle eğitimi
✓ Anglo-sakson eğitimi (eğitimde pragmatizm)
✓ Toplumu kurtarıcı öğretmen görüşü
✓ Kızların eğitimi
✓ Halk Eğitimi
✓ İş, üretim, köy ve çevre eğitimi.
✓ Eğitimde çocuktan hareket.
✓ Beden eğitimi 204
✓ Okullarda olan disiplinsizlik, keşmekeş, başı boşluluk, gösteriş (nümayiş) 31 Mart

olayı bastırıldıktan sonra, okullarda disiplinin sağlanması.
✓ Eğitim işleri, yalnızca Maarif Nezâreti’nin işi olmaktan çıkmıştır. Toplumun eğitime
ilgisi artmıştır.
✓ Balkan savaşları ve felâketlerinden sonra, «çökmekte olan Devleti, eğitim ve
öğretmenler kurtaracaktır» şeklinde bir görüş benimsenmiş olup, ancak, bu
genellikle, bir slogan görünümünden öteye gidememiştir.
✓ Kızların eğitimine önem verilmiştir. Kızlar için ilk kez bir yüksek öğretim kurumu
açılmıştır.
✓ Geleneksel sıbyan mekteplerin çoğu kapatılmıştır.
✓ İlk resmî anaokulları bu dönemde açılış ve okul öncesi eğitimde ilk ciddî adımlar
atılmıştır.
✓ Eğitimde drama, ilk kez bu dönemde kullanılmaya başlanmıştır.
✓ Medreselerin ıslahı için fikirler ve teşebbüsler yaygınlaşmıştır.
✓ Öğretmen yetiştirilmesinde yenilikler yapılmış ve önemli adımlar atılmıştır. 205
✓ Öğretmenler ilk kez meslekî örgüt kurmuşlardır.

✓ Eğitimde niceliğe önem verildiği görülse de nitelik çoğu zaman ikinci plânda
kalmıştır.
✓ Eğitim programlarına sosyal, siyasal muhtevası olan hayata dönük bazı dersler
girmiştir.
✓ Eğitimin bilim olarak işlenmesinde ciddi gelişmeler olmuş, batının eğitimcilerinin
fikir ve yöntemleri daha iyi tanınmaya başlanılarak, pedagoji ve eğitim,
eğitimcilerde ve toplumda gittikçe saygı ve ilgi uyandıran bilimler olarak
görülmüştür.
✓ Eğitim ve öğretim yöntemlerinde kitap ve öğretmenden, deneye ve eşyaya
yönelen, gözlem ve öğrencinin kendisinin araştırıp bulmasına dayanan (usûl-i
tekşifi ve tedris-i ayanî) bir yola gidilmeye başlanmıştır. Gözlem ve inceleme
gezileri düzenlendi fakat bu yeni yöntemler çok yaygınlaşmadı.
✓ Eğitim Bakanlığı ilk kez ülkenin renkli eğitim haritalarını yayınlamıştır.
✓ ‘Yeni bir nesil yetiştirme’ düşüncesi doğmuştur. ‘Çocuk’ artık, geleneksel değerler
dışında bir «birey» ve bir «vatandaş» olarak görüldü ve algılandı. 206
✓ Meşrutiyet dönemi, yine de eğitimde büyük girişimler dönemi

olamamıştır. Baltacıoğlu’na göre: «II. Abdülhamit döneminde
esaslı yeniliklere mani olan Sultanın istibdadı idi. Meşrutiyet
döneminde yeniliklere mani olan bir çok fertlerin kararsızlığı
idi. Sanki sosyal hayat bütün gücüyle ortaya çıkacağı tek bir
vücut bulamayıp, parça parça kanaatler taşıyan zayıf bireyler
arasında dağılıp kalmıştır.»
✓ Eğitim ve öğretmen sorunları, meslekî dergiler ve genel
basında ilk kez geniş ölçüde tartışılmış, yeni ve orijinal görüşler
ortaya çıkmıştır.
✓ Kadınlar, devlet dairelerinde memur olarak çalışmaya
başlamıştır.
207
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE OKUL ÖNCESİ EĞİTİM
YENİLİKLERİ VE GELİŞMELERİ
✓ Bazı yabancı ve azınlıkların anaokulları açtığı bilinmektedir ancak
Müslümanların bu tür okul açmaları çok gecikmiştir.
✓ 23 Temmuz 1908’den önce, bazı vilâyetlerde özel Ana Mektepleri
açılmıştır. Bu tarihten sonra da İstanbul’da bazı özel Ana Mektepleri
açılmıştır.
✓ Resmî Ana Mektepleri ise Balkan Savaşlarından sonra açılmış ve
yaygınlaşmıştır.
✓ Ana mektepleri için kadın muallimler yetiştirilemediğinden dolayı Ermeni
ve Yahudi muallimler getirildi ve okulların bütün işleri onlara bırakıldı.
✓ Satı Bey, İstanbul’da bir Çocuk Yuvası açmıştır.
✓ Türkiye’de Frobel Usûlünü kabul edenler, önce Ermeniler, sonra da
Bulgarlardır. II. Meşrutiyetten sonra bu usûl bizde de dikkatleri çekmiştir.
✓ 1913 tarihli Tedrisat-ı İptidaiye Kanun-i Muvakkatı, ilköğretim öncesi
hakkında da hükümler getirmiş ve «anaokulları ve sıbyan sınıflarını»
ilköğretimin içinde saymıştır. 1915’te Ana Mektepleri Nizamnâmesi
yayınlanmıştır. Bu düzenlemeler sonucu büyük kentlerde ana okulları
208
çoğalmaya başlamıştır.
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE OKUL ÖNCESİ EĞİTİM
✓ Resmî anaokullarının bilinen ilk ve kapsamlı tarihi 1914’tür. Bu programın
ilk cümlesi, anaokullarının «bir öğretim ve ders okulu değil, bir hayat ve
hareket okulu, çocuk bahçesi olduğu» şeklindedir. Bu programa göre ana
okullarının dersleri şunlardır. (Bugünkü terimlerle)
✓ Ahlâki konuşmalar
✓ Hayat ve Hareket Dersleri
✓ Tabiat Bilgisi ve Bahçe Dersleri
✓ Resim, Anadili, Müzik, Jimnastik
✓ Bu programın ve uygulama ilkelerinin özellikle İtalyan
eğitimcisi Montessori’den etkilendiği anlaşılıyor.
✓ Meşrutiyet döneminde, Pestalozzi, Frobel, Montessori gibi Batılı
eğitimcilerin görüşleri ve yöntemleri telif ve çeviri eserlerle çok daha iyi
tanınmaya başlamıştır.
209
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE İLKÖĞRETİMDE EĞİTİM
✓ 1913’te Tedrisat-ı İptidaiye Kanun-i Muvakkatı (ilköğretim geçici kanunu)
çıkarılmış ve bu kanunun, «geçici» başlığına rağmen Cumhuriyet yıllarında da bir
çok maddeleri yürürlükte kalmıştır.
✓ İlköğretimin zorunlu ve devlet okullarında meccani (parasız) olduğunu hükme
bağlamıştır. Parasız öğretim ilk kez bu kanunla kabul edilmiştir.
✓ İptidaî ve Rüşdî adlarıyla mevcut olan okullar birleştirilmiş ve Mekâtib-i
İptidaiye-i Umumiye adını almışlardır.
✓ İlköğretim 6 yıl olarak belirlenmiş ve her biri 2 yıl süreli üç devreye ayrılmıştır:
Devre-i Ulâ, Devre-i Mutavassıta (Vasatiye), Devre-i Âliye
✓ 1913 tarihli kanunda İlköğretim programları şu şekildedir:
✓ Kıraat, Hat, Lisan-ı Osmanî, Hesap, Hendese, Coğrafya (bilhassa Osmanlı
Coğrafyası), Tarih (bilhassa Osmanlı Tarihi), Dürüs-i Eşya, Malûmat-ı Tabiiye
ve Tatbikatı, Hıfzıssıhha, Malûmat-ı Medeniye, Ahlâkiye ve İktisadiye, El
işleri ve Resim, Terbiye-i Bedeniye ve Mektep Oyunları, Talîm-i Askerî (erkek
çocuklara), İdare-i beytiye ve dikiş (kız çocuklara)
210
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE İLKÖĞRETİMDE EĞİTİM
✓ Tarihî Temsil (bazen Mektep Temsilleri) adıyla bir ders programlara girmiştir:
öğrencilere yaptırılan tiyatro ve dramatizasyon uygulamaları yoluyla,
özellikle tarihî konuları daha canlı öğretmenin yanında eğitimsel, sosyal ve
ahlâkî bir amaç güdüyordu.
✓ İlköğretim, 1913’lerden sonra, Satı Beyin yetiştirdiği öğretmenler sayesinde
kısmen bir canlılık göstermişse de bu öğretmenler ihtiyacı karşılamaktan
sayıca çok uzak olduklarından eski yöntem ve uygulamalar yeni okulların
çoğunda sürüp gitmiştir.
✓ İlköğretimin taşradaki durumu daha acıklıydı.
✓ Geleneksel «mahalle (sıbyan) mektepleri», 1870’lerden itibaren sayıca
giderek azalıp yerlerini, usûl-i cedîd yöntemlerine göre eğitim yapan «iptidaî
mekteplere» bıraksalar da, II. Meşrutiyet yıllarında hâlâ pek çoğu faaliyet
gösteriyordu.
✓ Resmî makamların, Satı Bey ve arkadaşlarını desteklemesi ile kanunla
yasaklamaya gerek kalmaksızın, mahalle mektepleri, o zamanın çağdaş fikirli
öğretmenlerin de çabalarıyla kısa sürede tarihe karıştı.
211
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE ORTA ÖĞRETİMDE EĞİTİM
✓ Meşrutiyet başlarında İdadîlerin, Rüşdiyeleri de kapsar biçimde bulundukları ve
taşradaki orta öğretimi oluşturdukları anlaşılıyor. 1908’de 5 ya da 7 yıllık
İdadiyeler, Rüşdiye sınıflarını da içlerine alıyorlardı. Bunların İptidaiye sınıfları
yoktu. Temmuz 1908’den sonra İdadiyelerin progamlarına yeni dersler girmeye
başlamıştır.
✓ 1913 tarihli Tedrisat-ı İptidaiye Kanun-i Muvakkatı, Rüşdiyeleri ilk mekteplerde
birleştirip orta öğretimden almıştır. Bu okullar o tarihte ortadan kalkmış sayılır.
Fakat Nümune Rüşdiyeleri adıyla bazıları Cumhuriyet yıllarına kadar yaşayacaktır.
✓ Bu dönemde orta öğretim alanında yenilik ve değişikler özellikle İdadîlerde
görülmüştür.
✓ I. Dünya Savaşı yıllarında Sultanîye’ye çevrilen İdadîlerle beraber sayıları 50’yi
buldu. Bir kısmı yatılı idi, erkeklere ve kızlara mahsus ayrı ayrı okullardı ve ilk kız
İdadîsi 1911’de İstanbul’da açılmıştır. İlk kız lisesi olan bu okul 1913’te İstanbul
İnas (kız) Sultanîsi adını almıştır. 1915’te Bezmiâlem Sultanîsi adını almıştır.
✓ Sultanîlere 1911’lerde Lise adı verilmesi düşünülmüş olsa da, bu isim 1922
sonundan itibaren kabul edilmişti
212
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE YÜKSEK ÖĞRETİMDE EĞİTİM
✓ Meşrutiyetin başında Maarif Nazırı Emrullah Efendi, Darülfünûnda köklü
reformlar yapmak istedi ve 1912’de bir Nizamnâme hazırladı ve gerekçesinde
Darülfünûnu «ilimlerin ve fenlerin hem yayılmasına, hem ilerlemesine hizmet
eden yüksek ilim müessesesi» biçiminde tanımlayarak bu «yaymanın» ilimleri ve
fenleri «halk arasına yaymak» ve «ilerletmenin» de bunları daha ileri düzeye
çıkarmak olduğunu belirtti.
✓ Orta ve ilköğretimin iyileşmesini Darülfünûnun iyileşmesine bağlamıştır.
«Darülfunûnları mükemmel olan memleketlerin tâlî ve iptidaî mektepleri de o
nispette mükemmel olur.»
✓ 1912 tarihli Nizamnâme ile Darülfünûn beş şubeye ayrıldı:
✓ Ulûm-i Şer’iye, Ulûm-i Hukukiye, Ulûm-i Tıbbiye, Fünûn , Ulûm-i Edebiye.
✓ Ne var ki, Darülfünûn reformu da başarılı olamadı: O yıllardaki Osmanlı-Alman
işbirliğine de hizmet için Almanya’dan getirilen profesörler, «teferruat ve
zevâhirle (görünüş)» uğraştılar, kendilerine bağlanan ümitleri boşa çıkardılar.
✓ Öğretim düzeyi «acınır» durumdaydı. Ders kitapları ortaokul kitabından
farksızdı. «Araştırma ve bilim yöntemi» sözleri bol bol kullanılıyor ama ortada 213
eser yoktu
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE YÜKSEK ÖĞRETİMDE EĞİTİM
✓Meşrutiyet döneminde açılan başlıca yüksek okulları
şunlardır:
✓ Orman Mekteb-i Âlisi (1909)
✓ Dişçi Mektebi (1909)
✓ Kadastro Mekteb-i Âlisi (1911)
✓Meşrutiyet döneminde iç ve dış politik olaylar
karşısında üniversite öğrencinin bazı gösteriler
(nümayiş) yaptığı da görülmektedir.
214
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE MESLEKİ VE TEKNİK EĞİTİMDE
YENİLİK VE GELİŞMELER
✓ Bu dönemde açılan başlıca meslekî ve teknik okullar şunlardır:
✓ Polis Mektebi (1909)
✓ Maliye Memurları Mektebi (1909)
✓ Belediye Memurları Mektebi (1911)
✓ Evkaf Memurları Mektebi (1911)
✓ Sıhhıye Memurları Mektebi (1912)
✓ Amelî Ticaret Mektepleri (1913’ten sonra vilâyetlerde)
✓ Darülbedâyî (Tiyatro Mektebi) (1914)
✓ Şimendifer Memurları Mektebi (1915)
✓ Osman Ameliyat Mektebi (1915)
✓ Darülelhan (Konservatuar) (1916)
✓ Darüleytamlar (Yetim Yurtları) (1914): Daha çok, savaş, düşman istilâsı, açlık nedeniyle yetim ve
öksüz kalan çocukların korunması amacını taşıyan bu kurumlar, çocukları barındırıyor, onlara
okuma yazma öğretip bir sanat kazandırmaya çalışıyorlardı.
✓ Mevcut Erkek ve Kız Sanayi Mektepleri’nde gelişmeler oldu. İstanbul’da bulunan
Kız Sanayi Mektepleri de 1913’ten itibaren İdadilerden 1 yıl daha fazla öğretim
yapan okullar hâline gelerek geliştirilmeye çalışılmıştır.
215
✓ 1914’te İstanbul’da Çırak Mektepleri açılmıştır
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE ÖZEL ÖĞRETİM, AZINLIK VE
YABANCI OKULLARIN DURUMU
✓ Meşrutiyetin başında basın, yayın ve örgütlenme özgürlüğünün tanınması
nedeniyle özel öğretim kurumları, önceki dönemlerden de fazla bir gelişme
göstermişlerdir. 1915’te Hususî Mektepler Tâlimatnâmesi çıkarılmıştır.
✓ Türklerin giriştiği özel öğretim:
✓ Türk özel öğretimini geliştirmek, yabancı özel okullardan Türk çocuklarını kurtarmak için
bazı cemiyetler açılmıştır. Bu amaçla 1909’da Kadıköy’de Osmanlı İttihat Mektepleri
Cemiyeti kurulmuş, Türk özel okul kurucuları da bir araya gelerek Osmanlı Mektepleri
Tevhid-i Mesaî Cemiyeti adında yine İstanbul’da bir örgüt kurmuşlardır (1911).
✓ Azınlığın giriştiği özel öğretim:
✓ Azınlıklar, Meşrutiyet döneminin özgürlükçü havasından da yararlanarak, başlangıçta
eğitimlerini denetlemeye yönelik her türlü girişimine karşı çıkmış, bu yoldaki çabaları
başarısızlığa uğratmışlardır.
✓ Ancak Osmanlı Devleti, 1914 I. Dünya Savaşı ile beraber, diğer bütün etkenlerle birlikte
azınlıkların sayılarının azalması itibariyle de azınlıkların öğretimini düzenlemek için artık
önünde bir engel görmemiş ve 1915 tarihli Tâlimatnâme işte bu sırada çıkarılabilmiştir.
Bu Tâlimatnâme’ye göre azınlıklar sadece kendilerinin oturduğu mahalle veya
köylerde okul açabilecekler, kendi dilleri öğretim dilleri olabilecek ama okullarda Türk
dili yanında Türkiye Tarihi ve Coğrafyası Türkçe olarak ve Türk öğretmenlerce
okutulacaktı. Okullar da Maarif Nezâreti ve mülkiye âmirleri tarafından
denetlenecektir.
216
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE ÖZEL ÖĞRETİM, AZINLIK VE
YABANCI OKULLARIN DURUMU
✓ Yabancıların giriştiği özel öğretim:
✓ Yabancıların da bu dönemde okulları sayıca
çoğalmış, fakat 1914’te, Osmanlı Devletinin
kendileriyle savaşa tutuştuğu devletlerin
okullarından çoğu kapatılmış ve 1914’te
Kapitülasyonların kaldırıldığı ilan edilmiştir. Ne var
ki 1918’te, yenilgi ile beraber, azınlık ve
yabancıların ülkedeki özel öğretimi, daha da
gelişmek için fırsat bulmuştur.
217
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE ÖZEL EĞİTİMDE YENİLİK VE
GELİŞMELER
✓ 1913 tarihli Tedrisat-ı İptidaiye Kanun-i Muvakkatı, şu hükmü
getirmiştir: «Ruhen ve bedenen zayıf olan çocuklar ile sağır, dilsiz ve
âmâ çocuklara ilköğretim imkânlarını sağlayacak bir Nizamnâme
yapılacaktır.»
✓ Ancak, Meşrtiyet döneminde özel eğitimdeki gelişmeler yavaş ve
yetersiz olmuştur. Başlıca gelişmeler:
✓ İstanbul’daki Dilsiz Mektebi, özellikle bina bulunamadığı için (!)
çalışmalarını güçlükle sürdürmüş, bir ara kapatılmış, 1914’te tekrar
açılmıştır.
✓ Selânik’te, 1909’da özel bir Dilsiz Mektebi açılmıştır.
✓ İzmir’de, 1911’de Albert Karmona adında dilsiz bir Osmanlı Musevî
tüccarı, Sağır ve Dilsiz Mektebi açmıştır. Karmona, Paris’te Dilsiz
Mektebi’nde okumuş ve terzilik öğrenmişti
218
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE ÖĞRETMEN YETİŞTİRME
POLİTİKALARI VE ÇABALARI
✓ Meşrutiyet döneminde hem nitelikli, hem de çok sayıda öğretmen
yetiştirilmesi fikri önem kazanmış, bu yolda bazı uygulamalara gidilmiştir.
✓ İstanbul’da öğretmen yetiştirilmesi:
✓ Temmuz 1908’den hemen sonra Darülmuallimî’nden İptidaiye kısmı ayrılmış ve
bağımsız bir okul hâline getirilmiştir.
✓ Mart 1909’dan sonra, Darülmuallimîne Müdür olarak atanan Satı Bey köklü
yeniliklere girişti.
✓ Satı Bey, öğretmen okulunun öğretmen kadrosuyla beraber Tedrisat-ı Iptidaiye
Mecmuası adıyla önemli bir dergi çıkardı.
✓ Fenn-i Terbiye, Usûl-i Tedris, Musıkî, Resim, Elişi, Terbiye-i Bedeniye derslerinin
programlarda önemle ele alınmasını sağladı.
✓ Darülmuallimîne bağlı bir Tatbikat Mektebi açtırdı.
✓ Satı Bey, Darülmuallimînlerde konferanslar verdirdi, öğrencileri sosyal ve tarihî
çevrelerini tanımak için inceleme gezilerine götürdü.
✓ Usûl-i Tekşifi ve Tedris-i Ayanî yöntemleri: Öğrencilere, gözlemler, deneyler
yaptırmaya, onların arayıp bulmasına dayanan yöntemleri Satı Bey
Darülmuallimîne sokarak, yetiştirdiği öğretmenlerle yaymaya çalıştı. Meşrutiyet
pedagojisi için, önceki dönemlere göre büyük bir adım, büyük bir inkılâptı.
✓ Bütün yeniliklerle beraber İstanbul Darülmuallimîn önemli bir okul hâline geldi. 219
✓ Nizamnâme bir de inanılmaz hüküm getirmişti: Sultanî mekteplerinde
meccanen okuyan öğrencilerden tembel ve yaşı ilerlemiş olanlar,
cezalandırılmak için zorla İstanbul Darülmuallimîn ve Darülmuallîmatına
aktarılacaklardı. Satı Beyden sonra kaleme alınan bu hüküm,
Meşrutiyet dönemi gibi az çok bir uyanma döneminde bile
öğretmenlik mesleğinin resmî makamlarca ne kadar önemsiz
görüldüğünü gösterir.
✓ İstanbul Darülmuallimîni, Satı Bey döneminde önemli bir okul hâline
gelmekle beraber, Baltacıoğlu’nın ileri sürdüğüne göre, «millî
konulardan uzak, oldukça kuru ve kitabî bilgilere sahip» öğretmenler
yetiştirmiştir. Fakat bunlar, toplumu derinden etkileyebilecek niteliklere
pek sahip değillerse de yeni öğretim görüşlerini uygulayan ve yayan
öğretmenler olarak eğitim tarihimizde çok yararlı hizmetler yapmışlar,
taşra Darülmuallimînlerinin de yenileşmesine çalışmışlardır.
220
✓ Taşrada öğretmen yetiştirilmesi:
✓ Temmuz 1908’den hemen sonra taşrada 30 Darülmuallimîn birden açıldı.
✓ Daha önce eski Darülmuallîminlerin genellikle bir öğretmeni vardı. Bazı dersleri de dışarıdan
gelen «seyyar muallimler» gösteriyordu. Öğrencileri talebe-i ulûm idi.
✓ Bu okulların öğretim düzeyleri 1914’lere kadar çok yüzeyseldi. Fenn-i Terbiye dersinin, başka
deyişle Pedagoji, Eğitim Bilimi dersinin ne olduğunu bilmeyen, bunun yerine tamamen ilgisiz
başka bir kitap okutan öğretmen okulu müdür ve öğretmenleri vardı.
✓ Fakat 1914’lerden itibaren, Satı Beyin yetiştirdiği öğrenciler buralara müdür ve öğretmen
olarak atanmaya başladı ve taşra Darülmuallimînlerinde bir canlanma gözlemdi.
✓ Kadın öğretmen yetiştirilmesi:
✓ İstanbul’daki Darülmuallimat bu dönemde, Darülmuallimat-ı Âliye adını almış ve İptidaî, İhzarî
ve Âlî adlarıyla üç kısma ayrılmıştır.
✓ İptidâi kısım (5 yıl) ilkokullara öğretmenler yetiştiriyordu.
✓ İhzarî kısım (2 yıl) Darülmuallimat-ı İptidaiyelere öğretmen ve ilköğretim müfettişi
yetiştiriyordu.
✓ Âlî kısım (3 yıl), Edebiyat, Tabiiyat, Riyaziyat şubelerine ayrılmıştı. Mezunları orta ve yüksek
okullara öğretmen oluyorlardı.
✓ Meşrutiyet döneminin başlarında okulun erkek olan müdürü okula girmemiş, ayrı binada
oturmuştur.
✓ Taşra kız öğretmen okulları ise bazı vilâyetlerde kız Rüşdiyelerine birkaç sınıf eklenerek
221
kurulmaya çalışılmış, 5 yıl süreli ve kız ilkokullarına öğretmen yetiştiren okullardı.
✓ Anaokulu öğretmenleri yetiştirilmesi:
✓ 1913-1914 öğretim yılında İstanbul Darülmuallimatı içinde bir Ana
Muallime Sınıfı açıldı ve 8 gündüzlü Müslüman kız öğrenci alındı. Mart
1914’te Ana Muallime Mektebi’ne dönüştürüldü.
✓ Ana Muallime Mektebi 5 Ekim 1919’da kapatıldı. 5 yıl içinde 370 bayan
ana okulu öğretmeni yetiştirdi. Kapatılma gerekçeleri arasında kuşkusuz, I.
Dünya Savaşı sonrası ülkenin içinde bulunduğu acılı ortam da etkili oldu.
✓ Meşrutiyet döneminde nitelikli ve çok sayıda erkek ve kadın
öğretmen yetiştirilmesi fikri önem kazanmış, bazı uygulamalar da
yapılsa, gerek ihtiyaç, gerek mesleğin öneminin yeterince
anlaşamaması nedeniyle, meslek okulları dışından birçok kimseler
(kapıcılar, kahveci çırakları vb.) mesleğe alınmıştır. Maarif Nazırı
Emrullah Efendi, 1910’da gazetelerde yayınladığı bir ilânla,
«yalnızca okuma yazma bilenlere bile muallimlik ehliyeti
verileceğini, bunların muallim atanacaklarını» duyurmuştur
222
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE MEDRESLERİN ISLAHI
ÇALIŞMALARI
✓ Tanzimat döneminden sonra medreselerin ıslahı gerektiği görüşü toplumda yavaş yavaş
belirmeye başlamış ve bu yolda bazı girişimler yapılmıştır.
✓ Medreselerin ıslahı gerektiği görüşü 1908’de, II. Meşrutiyetle beraber önem kazanmış ve
yayınlaşmıştır. Bunun başlıca nedenleri:
✓ Fikir ve tartışma özgürlüğü ile beraber herkesin düşüncelerini söylemeye imkân
bulması.
✓ Türk ve Müslüman toplumların en eski eğitim-öğretim kurumu olan, toplumlarla
kaynaşmış, bu toplumların yükselmesinde, sonra gerilemesinde etkisi olmuş
medreseler konusunda bütün aydınların söyleyeceği şeylerin bulunması.
✓ Sürekli gerileyen Osmanlı toplumunda medreselerinden artık o hâlleriyle gerçekten
işe yarar kurumlar olmaktan çıktıklarının açıkça anlaşılması.
✓ Tanzimat yıllarından beri, eğitimde ve ülkede yenileşmenin, medreselerin dışındaki
program ve kuruluşlarla olabileceği, bizzat medrese mensupları tarafından bile
görülüp eleştirilmesi.
✓ Abdülhamit’in 1892’de medreselileri askerlikten muaf tutması ile bu görevden
kurtulmak isteyenlerin medreseleri doldurmuş olması ve bozulmanın son ve belirgin
bir nedeni olarak dikkatleri çekmesi
✓ Vakıfların kısmen Maarif Nezâretine, kısmen de «şunun, bunun» eline geçmesi.
✓ Bazı kişiler de medresenin hiçbir şekilde ıslah edilemeyeceğini, ıslaha kabiliyeti olmadığını,
medresenin temsil ettiği zihniyetin tamamen ortadan kalkması gerektiğini ileri
223
sürmüşlerdir.
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE MEDRESLERİN ISLAHI
ÇALIŞMALARI
✓ Meşrutiyet döneminde, medreselerin ıslahı ile ilgili
görüşlerden sonra girişilen uygulamalar şöyledir:
✓ Şubat 1910’da Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi çıkarılmıştır.
✓ Eylül 1914’te Şeyhülislâm Mustafa Hayri Efendi’nin çabalarıyla Islah-ı
Medâris Nizamnâmesi çıkarılarak İstanbul medreseleri Darü’l Hilâfeti’l
Aliyye Medresesi adı altında yeniden düzenlenmiştir.
✓ Nisan ve Ekim 1917’de Şeyhülislâm Musa Kâzım Efendi de bir
Nizamnâme çıkartarak, 1914 ıslahatı doğrultusunda medreselerde yeni
düzenlemeler yapmış, Darü’l Hilâfetü’l Aliyye Medresesi’nin üzerinde
Medrese-i Süleymaniye adı bir kurum oluşturmuştur.
✓ Mayıs 1921 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetince
Medaris-i İlmiye Nizamnâmesi çıkarılmıştır. Gerekçesinde, TBMM’ne her
taraftan halkın imam, müezzin ihtiyacını karşılamak için başvurmakta
olması gösterilmiştir.
✓ Özetlenen bu yenileşme çabaları ile medreseler artık günün
şartlarına uyum sağlamış, toplumun ihtiyaçlarını
karşılayabilir bir hâle gelmiş oluyorlar mıydı? Bu sorunun
cevabını zaman ve uygulamanın vermesine fırsat kalmadan
medreseler 1924’te kapatılmıştır.
224
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE EĞİTİMİN İDARİ
TEŞKİLATLANMASI
✓ Meşrutiyetten sonra Meclis-i Kebîr-i Maarif, 1 başkan ve 5 üyeden
kurulu daimî bir encümen hâlinde düzenlenmiş ve Maarif Nezâreti de
yeniden teşkilâtlandırılmıştır.
✓ Tedrisat-ı Tâliye, Tedrisat-ı İptidaiye, Mekâtib-i Hususiye, Tahrirat (yazı işleri),
Muhasebat, Sicil, İstatistik, Levâzım, Evrak.
✓ 1910’da bir Tedrisat-ı Âliye Dairesi kurulmuş, Kütüphaneler Müfettişliği kurulmuş ve
Maarif Nezâreti müfettişleri Meclis-i Maarife bağlanmışlardır.
✓ 1914’te Nazır Şükrü Bey zamanında Meclis-i Kebîr-i Maarif kaldırılmış
ve daha sonra, Telif ve Tercüme Heyeti kurulmuştur. 1918’den sonra ise
bu sonuncu kaldırılıp Meclis-i Kebîr-i Maarif küçük bir kadro ile tekrar
kurulmuştur.
✓ Meşrutiyet dönemi bazı Maarif Nazırları:
✓ Abdurrahman Şeref Bey: 1908-1909
✓ Nail Bey: 1909-1910
✓ Emrullah Efendi: 1910-1911, 1912
✓ Şükrü Bey: 1913-1917 225
ÖĞRETMENLERİN MESLEK ÖRGÜTLERİ VE ETKİNLİKLERİ
✓ 1970’de yayınlanan belge ile, resmen ve açıkça kurulmuş ilk öğretmen
meslek örgütünün kuruluş tarihi Temmuz 1908’dir. Bu tarihte, II.
Meşrutiyetin ilân edilmesinden hemen sonra İstanbul’da Darülfünûn ve
Darülmuallimîn mezunları, Encümen-i Muallimîn adında bir örgüt
kurmuştur.
✓ Bu girişimden çok az bir süre sonra, yine İstanbul’da İdadî, Rüşdî ve
İptidaî okulların öğretmenleri Muhafaza-i Hukuk-i Muallimîn adında
bir örgüt kurmuşlardır.
✓ Amacı, öğretmenlerin haklarını savunmak ve halk arasında eğitimin
yayılmasını sağlamaktır.
✓ Başkanlığına, Mercan İdadîsi Fransızca Öğretmeni Zeki Bey
getirilmiştir.
✓ 1908 sonlarında Encümen-i Muallimîn ile Muhafaza-i Hukuk-u
Muallimîn Cemiyeti, Cemiyet-i Muallimîn adında birleşmiş ve
başkanlığına yine Zeki Bey seçilmiştir
226
ÖĞRETMENLERİN MESLEK ÖRGÜTLERİ VE ETKİNLİKLERİ
✓ İfade edilen bu belge, 28 Aralık 1908 tarihinde Zeki Bey’in Cemiyet-i Muallimîn’in
başkanı sıfatıyla yeni Maarif Nazırı Vekili olan Abdurrahman Şeref Efendi’ye gönderdiği
örgütün kuruluşunu ve amaçlarını açıklayan bir mektuptur.
✓ Zeki Bey mektubunda bu kuruluşun amaçlarını özetle şöyle açıklar:
✓ Meşrutiyet ve hürriyet devrinde lâyık şekilde genel eğitimin yurda yayılmasını sağlamaya
çalışmak, bu konuda Maarif Nezâretine yardımcı olmak.
✓ Avrupa’daki bazı ilmî kuruluş ve profesörlerle temasa geçmek ve bu şekilde Osmanlıların
Avrupa kamuoyunda daha iyi tanınmalarına çalışmak.
✓ Mektubun öteki kısmında Zeki Bey, 11 madde hâlinde Maarif Nazırına, cemiyetinin bazı
görüş ve önerilerini sunmaktadır. Bunlardan birkaçı özetle şöyledir:
✓ İlköğretime önem verilmelidir.
✓ Orta ve yüksek öğretim paralı olmalıdır.
✓ Çeşitli düzeylerdeki öğretmenlerin maaşları «âdilce» belirlenmelidir, vs.
✓ İlk kurulan Encümen-i Muallimin de öğretmenlerin maaşlarını artırmaya çalışmak,
«kıdem-ehliyet» listeleri düzenleyerek öğretmen tayinlerinde Maarif Nezâretine
yardımcı olmak, meslekleşme sorunlarına eğilmek, taşra maarif idareleriyle ilişki
kurmak… vs gibi önemli çalışmalar yapmıştır.
✓ İlk kurulan öğretmen örgütleri ve etkinlikleri kısaca bunlardır, daha sonra başka örgütler
de kurulmuş ve gelişmiştir 227
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE ÖĞRETMENLERİN ÇIKARDIĞI BAZI
DERGİLER
✓ Meşrutiyet dönemi, çeşitli konularda olduğu gibi öğretmenlerin çıkardığı meslekî
dergiler bakımından da önemlidir. Daha önceleri de bu tür yayınlar mevcutsa da bunlar
asıl Meşrutiyet döneminde gelişmişlerdir ve üzerinde durulmaya değer önemlidir.
✓ II. Meşrutiyet dönemi, eğitim tarihi ve öğretmen sorunlarını yakînen görebilmek
hususunda incelenmesi gereklidir.
✓ İstanbul’da çıkan eğitim ve öğretmen dergileri:
✓ Mir’at-i Maarif
✓ Tedrisat-ı İptidaiye Mecmuası
✓ Terbiye ve Oyun
✓ Terbiye Mecmuası
✓ Millî Tâlim ve Terbiye Cemiyeti Mecmuası
✓ Muallim
✓ İçtihat, Sebilürreşat, Türk Yurdu gibi dergilerde de eğitim konularında önemli yazılar
yayınlanmıştır.
✓ Taşrada çıkan eğitim ve öğretmen dergileri:
✓ Sây ve Tetebbu, Yeni Mektep, Yeni Fikir
228
BALKAN VE I. DÜNYA SAVAŞLARININ TÜRK EĞİTİM
TARİHİNDEKİ ETKİLERİ
✓ Balkan Savaşları: Ekim 1912-Kasım 1913 tarihleri arasında Osmanlılara karşı bütün
Balkan halklarının giriştiği savaşlar Osmanlılar için büyük bir felâket olmuştur. Çok geniş
Rumeli toprakları elden çıkmış, hatta Kasım 1912’de Bulgarlar İstanbul önlerine,
Çatalca’ya kadar ilerlemişlerdir. Balkan yenilgi ve felâketleri, aydınların düşünce
yapısında dönüm noktası olmuştur. Aydınlar, yenilgi ve felâketlerin nedenlerini
araştırmış, acımasızca özeleştiriler yaparak kusurlu taraflarımızı ortaya dökmüşlerdir.
✓ Politik nedenler: Meşrutiyetin başından beri herkesin zihnini aşırı ölçüde kısır parti
politikası işgal etmiş, okulu bile olmayan bazı köylerde parti binaları yapılıp,
şubeleri açılmış; orduya, memurlara ve öğretmenlerin arasına enerji tüketen,
düşmana fırsat veren particilik çekişmeleri, kavgaları girmiştir.
✓ Eğitimsel nedenler: Yenilginin başlıca nedeni Osmanlı toplumunun eğitim
alanında geri kalmışlığıdır. Bismark’ın yıllar önce, Alman birliği kurulurken
kazandıkları 1866 ve 1870 zaferlerini Alman ilkokul öğretmenlerine mâl eden sözü
birden ortaya çıkarılmıştır. Artık aranan en önemli neden bulunmuştur: Bulgarlar
ve öteki Balkan ulusları da başarılarını askerî sebeplerden çok öğretmenlerinin ve
eğitim sistemlerinin üstünlüğüne borçlu idiler; Osmanlıların yenilgisi de
öğretmenlerinin ve eğitim sistemlerinin yetersizliğinden, işe yaramaz oluşundan
ileri ge
229
BALKAN VE I. DÜNYA SAVAŞLARININ TÜRK EĞİTİM
TARİHİNDEKİ ETKİLERİ
✓ I. Dünya Savaşı: Osmanlı toplumu için çok büyük bir felâket olmuştur. Eğitim
alanında bunun etkileri, Meşrutiyetin ilk yıllarında yetişen, eskilere göre daha
iyi öğrenim görmüş genç öğretmen neslinin savaşta çok şehit vererek
kırılması gibi son derece olumsuzdur.
✓ I. Dünya Savaşı’nın öğretmenlik mesleğine geçile ilgili şöyle bir sonucu
olmuştur: Savaşta sakat kalıp bu nedenle emekliye ayrılan subayların,
isterlerse ve öğretmenlik yapmalarına engel bedenî kusurları yoksa,
diplomalarının düzeyine göre, ilk veya orta dereceli okullara öğretmen
olarak atanmaları imkânı getirilmiştir.
✓ I. Dünya Savaşı’nın sonuçlarından biri de kadınların Devlet memuriyetine
girmeye başlamalarıdır. O zaman kadar kız mekteplerine tabiatiyle pek çok
mullimeler, müdireler bulunuyordu; fakat kadınların genel memuriyetlerde
çalışması kimsenin aklından geçmiş değildi. Kızların okumasına karşı
olanların ünlü bir sloganı vardı: «Okuyup Mâliyede kâtip mi olacaklar?»
Gerçekten ilk kadın memurlar Mâliye Nezâretinde çalıştılar… İlk kadın
memurlar, cepheye gitmiş memurların yerine sınavla alınmıştır.
230
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE HALK EĞİTİMİ ÇALIŞMALARI
✓ 23 Temmuz 1908’de, Meşrutiyetin tekrar ilânından itibaren ülkenin her yanında yoğun
bir halk eğitimi çalışması başlamıştır.
✓ Bu çalışma özellikle, siyasî partiler, dernekler, okullar tarafından yürütülmüş, basın da
halkı teşvik etmiştir.
✓ Gece dersleri, konferanslar, kurslar şeklinde yapılmıştır.
✓ Okuma-Yazma, Hesap, İktisat, Defter tutma, Ziraat, Elektrik, Yabancı Dil, Dikiş, Nakış,
Hastabakıcılık dersleri işlenmiştir.
✓ Meşrutiyet döneminde hemen her alanda olduğu gibi, halk eğitimi alanında da, özellikle
Balkan Savaşları felâketleri uyarıcı olmuştur.
✓ 1908’den sonra bir çok kadın dernekleri de kurulmuştur.
✓ 1908’den sonra Türk Derneği, Türk Yurdu, 1911’de Türk Ocağı dernekleri kurulmuştur.
✓ Mehmet Âkif Ersoy da, Balkan Savaşları sırasında, Bayezid, Fatih ve Süleymaniye
Camilerinde çok önemli konuşmalar yaparak halkı aydınlatmaya, uyandırmaya çalışmıştır.
O konuşulmalarını bazı âyetlerin yorumu ile desteklediği için geniş bir dinleyici kitlesi
bulmuştur. Bu konuşmalar, ayrıca Sebîlürreşat Dergisi’nde basıldığı için her tarafa
yayılmışt 231
MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE TÜRK EĞİTİM TARİHİNDE YER
EDİNMİŞ BAZI DEVLET VE FİKİR ADAMLARI
✓ Emrullah Efendi (1858-1914)
✓ Satı Bey (1880-1968)
✓ Tevfik Fikret (1867-1915)
✓ Ethem Nejat (1882-1921)
✓ Mehmet Âkif Ersoy (1873-1936)
✓ Ziyâ Gökalp (1876-1924)
✓ Ömer Seyfettin (1884-1920)
✓ Prens Sabahattin (1879-1948)
✓ İsmail Hakkı Baltacıoğlu (1886-1978)
Not: Yukarıdaki fikir adamlarını genel özellikleriyle bilelim.
232
Osmanlılar: Kurtuluş Savaşı Dönemi (1919-1922)
B.2
Kurtuluş Savaşı Dönemi

(1919-1922)
233
KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİ
✓ I. Dünya Savaşı’nda Çanakkale ve başka cephelerde büyük

zaferler kazandığı hâlde, 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi
ile Osmanlı Devleti yenik sayılmış ve başkent İstanbul ile
topraklarından bir çok yer işgal edilmeye başlanmıştır.
Müttefik devletler olan İngiltere, Fransa, İtalya, ABD,
Yunanistan bu parçalama ve pay alma çabaları içinde Türk
Milletini de esaret altına almayı amaçlamışlardı.
✓ Tarihin akışına şekil veren, her zaman hür ve bağımsız

yaşamış Türk Milleti, esareti kabul edemezdi ve bu nedenle
Kurtuluş Savaşı’na giren Türk Halkı, bağımsızlığını ve
hürriyetini korumasını bilmişti.
234
MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ EĞİTİMİNİN TEMEL
ÖZELLİKLERİ
✓ Kurtuluş mücadelesi, eğitimi derinden etkilemiş, eğitim
de bu mücadeleye katkıda bulunmuştur.
✓ Savaşın en yoğun olduğu bir zamanda Ankara’da bir
eğitim kongresi toplanmıştır. Mustafa Kemâl Atatürk,
orada konuşma yapmıştır. Bu olayın eğitim tarihimizde
büyük değeri vardır. O konuşmasında, yeni bir insan tipi
yetiştirilmesi gereği üzerinde durur.
✓ Bu, millî bir eğitim almış, öncelikle millî varlığını
koruması kendisine en temel değer olarak öğretilmiş bir
insan tipidir.
✓ Halkın millî kurtuluş davası yolunda bilgilendirilmesi
amacıyla halk eğitimi çalışmaları yapılmıştır.
235
MİLLİ UYANIŞ VE ÖRGÜTLENMEYE ÖĞRETMENLERİN
KATKISI
✓ İzmir’in 15 Mayıs 1919’da işgal edilmesinden hemen sonra, yer yer
yapılan protesto mitinglerinde ve millî uyanışın giderek kongreler ve
Türkiye Büyük Millet Meclisi hâlinde teşkilatlanmasında öğretmenlerin
de etkileri vardır.
✓ Mitingler:
✓ Fatih, Üsküdar, Kadıköy, Sultanahmet, Darülfünûn mitingleri
düzenleyicileri ve konuşmacıları arasında özellikle öğretmenler
görülmektedir: Halide Edip, Nakiye Hanımlar, Hüseyin Ragıp, İsmail Hakkı,
Mazhar, İhsan, Selim Sırrı, Emin Âli, Mehmet Âli, Selâhattin, Muslihittin
Âdil, Âkil Muhtar Beyler...
✓ 21 Mayıs Darülfünûn mitingi, hemen hemen yalnızca öğretmenler mitingi
olmuştur. Bir öğretmen konuşmacı «biz muallimler bu davada haklı
olduğumuzu ispat ve bu davanın doğru olduğunu anlatmak için İzmir'in
arkasında göğüslerimizle çarpışacağız, nesli ati'yi de (gelecek kuşakları) ona
göre hazırlayacağız demiştir. Anadolu'da düzenlenen protesto
mitinglerinde öğretmenler, genellikle etkisi çok daha fazla olan ulema
sınıfının arkasında bir etkinlik göstermişlerdir.
✓ TBMM kurulduktan sonra hükümet, öğretmenlere, yer yer halkı istiklâl
mücadelesi konusunda aydınlatma, isyancıları nasihatlerle doğru yola
getirme gibi görevler vermiştir. 236
KATKISI
✓ Kongreler ve TBMM:
✓ Erzurum Kongresi'ne 23 Temmuz 7 ağustos 1919 katılan 50'den fazla
delege arasında 5 öğretmen vardır Sivas kongresi'ne 4-11 Eylül 1919 katılan
30'dan fazla deleceği içinde bir öğretmen olduğu görülmektedir
✓ Kongrelerde öğretmenler de yer almışlar 23 Nisan 1920’de açılan
TBMM’de 337 mebus arasında 30 kadar öğretmen vardı.
✓ Kongreler okul binalarında toplanmış, TBMM sıraları Ankara okullarından
sağlanmış, bazı öğretmenler zabıt kâtipliği de yapmışlardı.
236
KATKISI
✓ Milli Mücadele döneminde, Türkiye Büyük Millet

Meclisi’nde, egitim üstüne canlı tartışmalar görülmüştür.
Sakarya Savaşı’nın baslamasından bir ay önce Ankara’da,
16–21 Temmuz 1921 tarihleri arasında, önemli bir kongre,
Maarif Kongresi toplanmış ve onu izleyen iki yılda 1922 ile
1923’te eğitim alanında açıkça devrimler filizlenmistir.
236
KATKISI
✓ Maarif Kongresi ve Ögretmenlerin Destegi

✓ Maarif Vekili Hamdullah Suphi’nin 16 Temmuz 1921’de Ankara’da topladigi ve 180 üyeyle
açilisini yaptigi kongrenin ilerleyen günlerinde yurdun her tarafindan gelen 250’den fazla erkek
ve kadin ögretmen, okul müdürleri ve maarif müdürleri bir araya toplanmistir.
✓ Ankara’da toplanan Maarif Kongresi’ne, Istanbul Muallimler Birligi de bir telgraf çekmistir. Bu
telgraf o günün sartlari içersinde düsünüldügünde Istanbul ögretmenlerinin Ankara’ya ve
Anadolu’ya destek verdiklerini göstermeleri açisindan önemlidir.
✓ Kongrede, Halk Mektepleri projesi, ilkögretimin dört yildan bes yila çikartilmasi, ögretim
programina çalisma hayatina dönük dersler konulmasi, köylülerin bes alti yillik iptidai okullarina
süre ve külfet bakimindan dayanamayarak eski mahalle mekteplerine ragbet etmeleri gerçegi,
halk maarifinin ileri programlari degil, köylünün en çok ihtiyaç duydugu dil, din, hesap
konularini içermesi gerektigi tartisilmistir.
236
CEPHEDE ÖĞRETMENLER
✓ Kurtuluş Savaşı’nda bazı öğretmenlerin cepheye koşarak
düşmanla mücadele ettiklerini, bazılarının şehit
düştüğünü görüyoruz.
✓ Maraş Lisesi’nin genç Matematik Öğretmeni Hayrullah
Efendi, Fransız işgal ve zulümleri üzerine arkadaşlarıyla
dağda savaşırken şehit düşmüştür.
✓ Kuvay-i Milliye denilen millî direniş için silahlı örgütlenme
ve mücadeleye katılanlar çoktu.
✓ Bazı yerlerde de, öğretmenler gece asayiş için nöbet tutup,
gündüz de derslerine girmişlerdir.
✓ Cephede fiilen çarpışan öğretmenler, gönüllü
öğretmenlerdir. Yürürlükteki kanun, öğretmen, öğrenci ve
medrese mensuplarının askerlik görevlerini tecil etmiştir.
237
EĞİTİMDE KURTULUŞ BİLİNCİ
✓Kurtuluşu sağlama ve hür yaşama bilinci okullara

girmiştir.
✓Anadolu’da inceleme yapan Fransız Gazeteci-Yazar J.
Schliklin, Kastamonu’da bir okulu ziyaret ettiğini ve
öğrencilerin kendisine, heyecanlı yurt şiirlerini
okuduğunu anlatır ve şu şekilde cümlelerine devam
eder: «yurtseverlik duygusu okul üzerinde hüküm
sürmektedir ve hürriyetine bu kadar bağlı bir millet
mucizeler yaratacaktır.»
238
EĞİTİMDE KURTULUŞ BİLİNCİ
✓Başka bir Fransız gazeteci ve yazar Madame

Gaulis de 1921 sonlarında Akşehir'de gezdiği
ilkokullarda çocukların «milliyetçiler» gibi
giyindiklerini, kendisine coşku ile hepsinin de
yurt sevgisi üstüne şiirler okuduklarını anlatır.
✓Bazı Sultani öğrencilerinin cepheye gitmek

istedikleri, kızların hasta bakıcılık yapmak için
başvurdukları görülür.
✓Milli hareketin önderleri, milli heyecanın

öğrenciler tarafından da teneffüs edilebilmesi
için okullara sık sık ziyaretler yapmışlardır.
238
MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE EĞİTİMİN İDARİ
TEŞKİLATLANMASI
✓ İki Eğitim Bakanlığı vardı: Ankara’da TBMM Hükümetinin Maarif
Vekâleti, İstanbul’da Osmanlı Hükümetinin Maarif Nezareti.
✓ Kurtuluş Savaşı Maarif Vekilleri:
✓ Dr. Rıza Nur: Mayıs-Aralık 1920
✓ Hamdullah Suphi: Aralık 1920-Kasım 1921
✓ Mehmet Vehbi: Kasım 1921-Mart 1924
✓ İsmail Safa: Kasım 1922-Mart 1924
✓ O dönemin bazı Maarif Nazırları:
✓ Ali Kemal: Mart-Mayıs 1919
✓ Sait: Mayıs 1919-Mart 1920
✓ Abdurrahman Şeref: Mart-Nisan 1920
✓ Rumbeyoğlu Fahre]n: Nisan-Temmuz 1920
✓ Hadi Paşa: Temmuz-Ekim 1920
✓ Sait: Ağustos 1921-Ekim 1922
✓ 1 Kasım 1922’de Saltanatın kaldırılması ile Maarif Nezareti de
239
ortadan kalkmıştır.
KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE AZINLIK VE YABANCI
OKULLAR
✓ Rum ve Yunanlılar, Türklerin kendilerine tanıdığı eğitim ve öğretim
hakkını, Türkiye’ye karşı propaganda amacıyla kullanmışlardır.
✓ O yıllarda Anadolu’da çok sayıda Rum okulu ve öğretmeni
bulunuyordu.
✓ Yabancı okullar ve öğretmenleri de bu dönemde zararlı eylemlerini daha
şiddetle sürdürmüşlerdir. Özellikle Merzifon’daki Amerikan Koleji zikre
değer. Bu okulun Türkçe Öğretmeni Zeki Bey, okulun haince eylemlerini
hükümete bildirdiği için öğretmenler ve öğrencileri tarafından şehit
edilmiştir.
✓ Rum okulları, çevrelerini Rumlaştırma, Yunan işgalini kolaylaştırma,
Trabzon ve çevresinde bir Pontus Rum Devleti kurulması amaçlarını
güdüyorlardı ve öğretmenleri bu yolda büyük çaba harcıyordu. Bu
öğretmenler Rum din adamlarıyla el ele çalışıyorlardı.
✓ Bu zararlı eylemleri görülen okulların Rum öğretmenleri
cezalandırılmış, Maarif Vekâleti ile de bazı bölgelerdeki okullar 240
kapatılmıştır.
OKULLAR
✓ Maarif vekili Hamdullah Suphi, Şubat 1921'de TBMM'de
şöyle der: Bazı sakıncaları olmasa Türkiye dahilinde bir
tek ecnebi mektep bırakmam, fakat bu dahili olduğu
kadar harici bir meseledir. Amerikan mekteplerini
kapattığımız gün Amerika üzerinde bunun yankıları ne
olacaktır, düşünüp incelemeliyiz. İtalyan mekteplerini
kapattığımız zaman yine ortaya çıkacak etkileri göz
önüne almalıyız. Demek ki elimizde bir çare vardır. O da
mekteplerimizi, ailemizi, ecnebi mektepleri ihtiyaç
göstermeyecek bir surette yükseltmektir. Kendi
mekteplerimiz lazım gelen irfan ve terbiyeyi temin etti
mi, emin olunuz bir tek aile çocuklarını ecnebi
mekteplerine yollamaz.
241
OKULLAR
✓ Özellikle Abdülhamit döneminde çok güçlenen yabancı ve
azınlık okulları, Millî Mücadele döneminde artık kendi
devletlerinin Türkiye’yi parçalamak için dayanacakları kültürel
ve ekonomik ortamı hazırlamış bulunuyorlardı.
✓ Bir Paris gazetesine göre, Türkiye herhangi bir Afrika
kolonisinden daha fazla ölçüde Fransız kolonisidir. Çünkü
Tunus, Fas ve Senegalden önce Türkiye'de Fransızca
konuşuluyordu. İstanbul Paris'in manevi atmosferine
Fransa'nın taşra bölgelerinden daha çok aşinaydı. Bazı Fransız
yazarlarının zikretmekten zevk duydukları bir olay dikkate
değer: Alman imparatoru II. Guillaume, Osmanlı Devleti'nin
Dünya Savaşı'na Almanya yanında katılması için İstanbul'a
geldiğinde halka bir nutuk söyledi. İmparator nutkunu
Fransızca söylemek zorunda kaldı. Zira Almanca konuşsaydı
kimse anlamayacaktı, yine Dünya savaşı sırasında Alman ve
Türk diplomatlari ile subayları arasında kullanılan dilin
241
genellikle Fransızca olduğuna bazı yazarlar dikkat çekmiştir.
OKULLAR
✓ Fransa, Türkiye’deki kültürel nüfusunu, geniş ölçüde, eskiden beri
gönderdiği uzmanlar, öğretmenler, rahip ve rahibeler kanalıyla
kazanmıştı.
✓ Daha Cumhuriyet ilan edilmeden Mayıs 1923'te bir gazetenin
Osmanlı ülkesindeki Hıristiyanlara, onların sosyal yaşantılarına
ve eğitimlerine ilişkin gözlemleri ve bunları halk dili ile ifade
etmesi çok önemli bir belgedir: Gazetede şöyle der: «Şu
memleket gibi Hristiyanlar için daha rahat memleket var mıydı
acaba? Eski padişahlık devrinde Rumlar Ermeniler ne kadar
itibarlıydı. Sarayın cevahircİbaşıları Ermeni, hekimbaşıları Rum
değil miydi? Bu iki millet bizim aramızda o kadar efendi idi ki,
para kazanıp keyif etmekten başka düşünceleri yoktu. Gam
kasavet yanlarına bile uğramazdı. Devlet savaş mı yapacak,
dayansın Mehmetçik! Devlet yol mu yapacak, dayansın
Mehmetçik, millet asker mi olacak gelsin Mehmetçik.
Mehmetçik dayandıkça ötekiler semirdiler şiştiler ve nihayet
241
patladılar.
OKULLAR
✓ Hakimiyet-i Millîye gazetesinin yazdığına göre, Mart 1921’de
Anadolu’daki bütün yabancı okulları kapatılmıştır.
241
KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE HALK EĞİTİMİ

✓ TBMM Hükümeti, öğretmenlere, aydınlara, bazı isyan bölgelerinde, isyancıları
doğru yola getirmek için kurulan Nasihat Heyetleri’nde ve daha genel olarak,
halkı Millî Mücadelenin amaçları hakkında aydınlatmaları için görevler
vermiştir.
✓ Kurtuluş Savaşı döneminde halk eğitimi çalışmalarının temel özelliği,
halkı millî dava yolunda bilgilendirmek, birleştirmek olmuştu. Mehmet
Akif'in bu konudaki çalışmaları önem taşır. O, büyük saygınlığı bulunan
güçlü bir şair ve düşünür olduğu için Kurtuluş savaşı yıllarında giriştiği
halka aydınlatma çabaları da çok etkili olmuştur. Özellikle Balıkesir'de
Kastamonu ve kazalarında camilerde yaptığı konuşmalar ünlüdür. O,
en önemli siyasi meseleleri bile Kur'an'dan örneklerle inandırıcı bir
dille açıkladığı için geniş kitleler tarafından büyük bir dikkat ve saygı ile
dinlenmiştir. Mehmet Akif Şubat 1920'de Balıkesir'de Zağnos paşa
camii'nde şöyle der: «Yabancılar yüzyıllardır ayrılık tohumlarını
aramıza serpttiler. Eğer biz Müslümanca yaşamak istiyorsak toplumda
ayrılığa dargınlığa yol açabilecek en önemsiz söz ve hareketlerden bile
242
çekinmeliyiz».
KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE HALK EĞİTİMİ
✓ Aralık 1921’den itibaren, halkın ve memurların bilgilendirilmesi için, Ankara’da

önde gelen aydınlar tarafından Serbest Âli Dersler adıyla, Tarih, Türk ve Batı
Edebiyatı, Eğitim, Hukuk, İktisat, Sosyoloji alanlarında herkese açık ders ve
konferanslar vermiştir.
242
KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE KÂZIM KARABEKİR’İN YERİ

✓ Kâzım Karabekir Paşa (1882-1948) Mekteb-i Harbiye mezunudur. I. Dünya
Savaşı’nda ve Kurtuluş Savaşı’nda Doğu Cephesi komutanı olarak Doğu
Anadolu’da büyük zaferler kazanmış, Millî Mücadeleye ilk desteği sağlayanlardan
ve Mustafa Kemâl’in en yakın arkadaşlarından değerli bir komutandır.
✓ Türk eğitim tarihinde de yer tutması, eğitimle ilgili eserleri, fikirleri ve uygulamaları
nedeniyledir. Fikirleri ve uygulamaları esas olarak Kurtuluş Savaşı dönemine ve
Cumhuriyetin ilk yıllarına rastlar. Onun komutanlığının yanında, eğitimci bir kişiliği
de vardır.
✓ Eğitimle ilgili bazı eserleri: Çocuk Davamız, Öğütlerim.
✓ Çocuklar için “Şarkılı İbret” adında şiirler ve müzikli küçük tiyatro oyunlarından
oluşan bir kitap yazmış, yurdun çeşitli yerlerinde gezdirdiği şehit çocuklarına
bunları oynatmıştır.
✓ İstiklâl Harbimiz başlıklı değerli ve hacimli eserinde de eğitimle ilgili bazı çalışmalar
hakkında bilgiler vardır.
✓ «Kuvvetli millet, kuvvetli fertlerle olur.» diyen Karabekir, disipline, ciddiyete,
bedenî güce, ahlâkî ve fikrî ilerlemeye dayanan bir eğitim anlayışı savunmuştur. 243
KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE KÂZIM KARABEKİR’İN
YERİ
✓ Kâzım Karabekir’in eğitimle ilgili bazı görüşleri:
✓ Fakirlikten kurulmamız, cehaletten kurtulmakla mümkündür.
✓ İlkokullar çevre şartlarına göre eğitim yapmalı.
✓ Köy eğitimi köylünün ihtiyaçlarına yönelik olmalı.
✓ Makineleşmeli, şirketler kurulmalı.
✓ Eğitimin yaygınlaşması, taşrada kurulacak kültür merkezleri ile olabilir.
✓ Ortaöğretim, yüksek öğretime hazırlamaktan çok meslekî ve teknik
eğitime ağırlık vermeli ve iş adamı yetiştirmelidir.
✓ Karabekir, görüşlerini kısmen uygulama alanına da koymuştur. 15. Kolordu
Komutanı olarak 1919 Mayıs başında Erzurum’a geldiğinde Ermenî
zulmünün ve savaşların yetim bıraktığı çok sayıda Türk Çocuğu ile
karşılaşmıştır.
✓ Karabekir bu çocukları koruyan ve çeşitli meslekler öğrenmelerini sağlayan
okullar açmıştır.
✓ Erzurum ve Sarıkamış’ta bazı açtığı okullar: Sanayî Mektebi, Leylî
Yetimler İptidaî Mektebi, Erzurum Ana Mektebi, İş Ocağı, Sıhhıye
Mektebi, Sarıkamış Askerî İdadîsi, Sarıkamış Ana Mektebi 244
KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE ATATÜRK’ÜN YERİ
✓ TBMM’nin eğitim bakanlığı konumundaki Maarif Vekâleti 15

Temmuz 1921’de Ankara’da “Maarif Kongresi”nde yurdun her
tarafından gelen 250 kadar erkek ve kadın öğretmeni bir araya
getirmiştir. Mustafa Kemal, 15 Temmuz 1921’de Ankara’da Maarif
Kongresi’ni açarken; “Asırlardan beri idaredeki büyük ihmalin,
devlet bünyesinde açtığı yaraları tedavi için bundan böyle en büyük
gayretlerin eğitim alanında olması lazımdır.” diyerek daha ülke
düşman işgali altındayken eğitimcilere ve ülkeyi yönetenlere eğitim
konusunda hedefler göstermiştir. O, konuşmasında başlıca üç konu
üzerinde durmuştur:
✓ O ana kadar izlenen öğretim yöntemleri, milletimizin gerilemesinde
en önemli etken olmuştur.
✓ Eğitim millî olmalı, millî ve tarihî özelliklerimizle uyumlu olmalıdır.
✓ Çocuklarımıza, gençlerimize, millî varlığı ve Hakkı ile çatışan tüm
yabancı unsurlarla mücadele gereği öğretilmelidir.
244
Türkiye Cumhuriyeti Dönemi (1923 - …)
B.2
Türkiye Cumhuriyeti
(1923-…)
245
Türkiye CumhuriyeP Dönemi (1923 - …)
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
✓Kurtuluş Savaşı zaferle sonuçlanmış, 29

Ekim 1923’te Cumhuriyet ilân edilerek,
Türkiye Cumhuriyeti Devleti
kurulmuştur. Kuruluşundan beri halk
uzun bir sükûn ve barış dönemi
yaşamıştır.
246
✓Türkiye Cumhuriyeti Devleti eğitim

sistemini oluşturan kadro, hem
İslamiyet öncesi Türklerin alp insan
hem de Selçuklu ve Osmanlı’nın veli
ve gazi insan ideal tipini yetiştirme
kültür kodlarını ve felsefesini içlerinde
barındırıyorlardı. Yirminci yüzyılın
başına kadar medreseler, sıbyan
mektepleri, Enderun, tekke ve
zaviyeler gibi köklü geçmişi olan
yaygın ve örgün eğitim kurumlarının
bu kültürel kodların oluşturulmasında
ve aktarımında önemli rolleri oldu.
246
Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri Türkiye
CumhuriyeP Dönemi (1923 - …)
✓ Genelde Avrupa’da yaşanan sanayileşme ve milliyetçilik

akımlarının yükselişi, imparatorlukların dağılması, Osmanlı
özelinde ise bilim ve teknolojideki yeniliklerden geride kalma
ve yaşanan mağlubiyetler sonrasında Osmanlı İmparatorluğu
Batı’nın geliştirmiş olduğu bilim teknoloji ve eğitimi model
alarak eski gücünü kazanmaya çalıştı. Bu amaçla XVIII.
yüzyıldan itibaren askerî okullar ile başlayan eğitim ve
öğretimde modernleşme sürecine girildi. Batılı modele uygun
bir eğitim sisteminin kurulmasında ise en önemli adım,
1857’de Maarif-i Umumiye Nezareti’nin kurulmasıyla atıldı.
Böylece eğitim ile devletin bütünleşme süreci başladı ve yeni
246
bir devlet eğitim sistemi kurulmaya başlandı.
✓ Devlet eğitim sistemlerinin ortaya çıkışında iki değişim

beraber yaşanır. Bunlardan ilki dış yapısal ilişkilerdeki
değişiklikler, ikincisi ise eğitim alanının kendisinde meydana
gelen yapısal iç değişikliklerdir. Bu süreçlerin ilkinde, egemen
ve baskın grupların etkileşimi sonucu, eğitim devletle ve diğer
sosyal kurumlarla bütünleşir. Eğitim ve toplum arasındaki
yapısal ilişkilerdeki belirgin değişiklikler bu etkileşim
sürecinden kaynaklanmaktadır (Archer).
246
✓ Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni kuran kadro

Osmanlı’nın askerî, ilmî ve siyasî kadrolarından
gelmektedir. Bu kadroların Osmanlı Devleti’nin
yıkılmasına ilişkin fikirleri, eğitimin millî olmaması
ve çağdaşlarından geri kalması noktasında
birbiriyle birleşir. Cumhuriyet’in önderi ve eğitim
politikalarının belirleyicilerinden olan Mustafa
Kemal Atatürk’e göre “bir topluluğun “millet”
olarak vasıflandırılabilmesi için öncelikle ona
yekpare bir kültür kazandıran, onu tek bir kültür
potasında eriten milli bir eğitimden geçmesi”
246
gerekmektedir.
✓ TBMM’nin eğitim politikaları en genel anlamda millî ve

modern/(batılı) eğitim kavramları altında toplanabilir. Bu iki
kavram eğitim pratiklerinde iç içe geçmiştir. Eğitime milli söylemini
ve karakterini verecek olan kitap, program, öğretmen, etkinlik,
tören ve ritüeller modern dünyanın bilgi, bilim, yöntem ve
söylemini kullanacaktır. Seküler, bilimsel ve demokratik eğitim
unsurları ise millî bir söylem ile şekillenecektir. Bu formül, II.
Meşrutiyet’te başlayan hars-medeniyet, birey-toplum dikotomisi
üzerine yapılan tartışmaların Cumhuriyet döneminde revize
edilmesiyle şekillenmiştir.
(Gökalp'e göre hars yani kültür; bir milletin toplumsal hayatının ahenktar bir mecmuası yani ortak 246
bir bilinci ya da geçmişidir. Medeniyet ise aynı bölgeye dâhil olan milletlerin toplumsal hayatlarının
✓ Eğitimde millîlik söylemi II. Meşrutiyet’te Ziya Gökalp’in (1876-1924)

düşüncelerinde belirginleşmiştir. Gökalp’e (1973) göre maarif, milli
kültür ile milletlerarası medeniyetin (teknik bilim ve uygulamaları)
toplamından ibarettir. Talim (öğretim) medeniyetin gereklerine göre
modernleştirilmelidir. Asrın medeniyeti Avrupa’daki medeniyet
olduğundan, maarifin bu kısmı için müracaat edilecek yer Avrupa’dır.
Ancak terbiye milli olmalıdır. 1916’da “Türkiye’de vatan için, en zararlı
adamlar, medrese yahut okuldan pay alanlardır” der ve bunun sebebini
medreseler, yabancı okullar ve Tanzimat okullarının amaç farklılıkları
ve dolayısıyla maarifin milli değil, kozmopolit olmasına bağlar (s.171).
“Terbiyenin gayesi millî fertler yetiştirmektir. Millî fertler yetiştirmek ise,
doğrudan doğruya millet yapmak demektir” (s.113) ifadeleriyle eğitimin
millî olması gerektiğini vurgulamıştır. 246
✓ Gökalp’e göre “millet ne coğrafî, ne ırkî, ne siyasî, ne de iradî bir zümre

değildir. Millet, dilce müşterek olan, yani aynı terbiyeyi almış fertlerden
meydana gelmiş bulunan kültürel bir zümredir”. Gökalp’e göre insanlar
aynı kanı taşıdıkları insanlardan çok, aynı dile ve aynı terbiyeye sahip
insanlarla beraber yaşamak ister. Manevî özellikler terbiyesini
aldığımız toplumdan gelir. İnsan için manevî varlık maddî varlıktan
önce geldiğinden, milliyette kök değil, yalnız terbiye aranır. Bir kişi
hangi toplumun terbiyesini almışsa, onun idealine çalışabilir. İnsan,
terbiyesiyle büyüdüğü bir toplumun ideali için kolayca hayatını feda
edebilir (s.227). Gökalp’e göre (akt. Celkan, s.77) din, ön planda gelen
bir kültür öğesidir ve ferdin kuvvetli bir şahsiyet, irade ve seciyeye
sahip olması açısından gereklidir.
246
✓ Ziya Gökalp’in dinî, millî ve asrî eğitimi merkeze alan düşünceleri

TBMM’nin ilk programlarına etki etmiştir. 1. İcra Vekilleri Heyetinin
Programında (9.5.1336/1920) eğitim, bir milletin varlığını
sürdürmesinde temel araç olarak benimsenmiştir. Eğitimin temel amacı
ise eğitimi her anlamıyla dinî ve millî hale koymak, bireyleri yaşam
mücadelesinde başarılı kılacak girişim gücünü artıracak, onların öz
güvenlerini artıracak, yaratıcı, üretken bireyler olarak meydana
getirmektir.
246
Misak-ı Maarif Genelgesi
✓ 8 Mart 1923’te İsmail Safa (Özler) tarafından Misak-ı Maarif (Eğitim

Andı) adıyla yayınlanan genelge Maarif Vekâleti’nin belirlediği eğitimin
amaçlarını uygulamaya karar verdiği konuları bildirmesi açısından
önemlidir. Buna göre eğitimin ilk amacı, millî ve çağdaş eğitimi yurdun
en uzak köşelerine kadar yaymaktır. Yeni kuşağı geleceğin
gereksinimlerine göre hazırlamak gerekir. Eğitim sisteminin ilkeleri;
gençlere kuvvetli bir millî his vermek, çalışkan ve üretici, kuvvetli ve
azimli bireyler yetiştirmektir. Her öğrenim basamağı için belirli bir amaç
vardır
246
Misak-ı Maarif Genelgesi
✓ İlkokullar dinsel kişiliği, din duygusunu oluşturur ve öğrenciyi bir sonraki

öğrenime hazırlar. Ortaokullarda yalnız hayata ve geleceğe yarayan
dersler öğretilmeli, gerçek bir hayat okulu olmalıdır. Bunun için her
dersliğin içinde küçük bir işlik, uygulama yeri bulunmalı, bireyin kendi
kendine yetmesi sağlanmalı, meslekî uzmanlaşmaya gidilmelidir.
Üniversitelerin daha nitelikli olabilmesi için öncelikle sultanî/lise
öğretmeni yetiştirme sorunu çözülmelidir. Bilim ve kültür çalışmalarını
desteklemek için kurumlar kurulmalıdır.
246
1923 Yılı İçin Uygulanacaklar:
✓ Nitelikli ilk ve ortaöğretim için Anadolu 15 Öğretmen Okulu Bölgesine

ayrılacaktır. İlköğretimin yaygınlaşması için okul tatilinde köy imamlarına
3 aylık öğretim yöntemleri uygulama dersi verilecektir. Ortaöğretimde
sultanî ve idadilerin programı birbirinden ayrılacak, sultanîlerin ikinci
dönemine öğretmen yetiştirmek için Yüksek Öğretmen Okulu açılacaktır.
Bunun için ödenek ayrılmıştır. Muallim ve müderrislerin geçim gücünü
arttırmak ve refah içinde yaşamaları için yasa hazırlanmıştır, meclise
sunulacaktır. Sultanîlerde yabancı dil öğretimine daha fazla önem
verilecektir. Yazma ve çeviri işlerine önem verilecektir (Binbaşıoğlu,
2009). Burada tekrar dinî, millî ve asrî eğitime ve üretici vatandaşa vurgu
yapılmıştır. Ayrıca hayata yakınlık ilkesine yapılan vurgu da önemlidir.
Bundan sonra yapılacak olan ilköğretim programlarında bu ilkenin somut
biçimde uygulamaya döküleceği görülecektir. 246
✓ Nitelikli ilk ve ortaöğretim için Anadolu 15 Öğretmen Okulu Bölgesine

ayrılacaktır. İlköğretimin yaygınlaşması için okul tatilinde köy imamlarına
3 aylık öğretim yöntemleri uygulama dersi verilecektir. Ortaöğretimde
sultanî ve idadilerin programı birbirinden ayrılacak, sultanîlerin ikinci
dönemine öğretmen yetiştirmek için Yüksek Öğretmen Okulu açılacaktır.
Bunun için ödenek ayrılmıştır. Muallim ve müderrislerin geçim gücünü
arttırmak ve refah içinde yaşamaları için yasa hazırlanmıştır, meclise
sunulacaktır. Sultanîlerde yabancı dil öğretimine daha fazla önem
verilecektir. Yazma ve çeviri işlerine önem verilecektir (Binbaşıoğlu,
2009). Burada tekrar dinî, millî ve asrî eğitime ve üretici vatandaşa vurgu
yapılmıştır. Ayrıca hayata yakınlık ilkesine yapılan vurgu da önemlidir.
Bundan sonra yapılacak olan ilköğretim programlarında bu ilkenin somut
biçimde uygulamaya döküleceği görülecektir. 246
✓ Bu dönemde ayrıca milli eğitime ilişkin konuları geniş bir platformda her
kesimden katılımcıyla bütünsel olarak tartışıp bir plan ve programa
bağlamak amacıyla 1923’te Heyet-i İlmiye toplanmıştır. İkincisi 1924,
üçüncüsü 1926’da yapılan bu toplantılar, 1933 yılında yürürlüğe giren
2287 sayılı Maarif Vekâleti merkez teşkilatı ve vazifeleri kanunu (1933)
ile Milli Eğitim Şuraları haline dönüştürülmüştür.
246
Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri Türkiye CumhuriyeP Dön
…)
Birinci Heyet-i İlmiye :
✓ Birinci Heyet-i İlmiye ilk toplantısını 15 Temmuz 1923’te başlatmış ve bir ay devam etmiştir. Dinî öğeleri
de içinde barındıran millî ve asrî (çağdaş) eğitim ilkelerine ulaşmada bu toplantı önemli bir adım
olmuştur. Ziya Gökalp heyetin başkanıdır ve İsmayıl Hakkı (Baltacıoğlu) ile beraber ve en ağırlıklı
üyesidir. Maarif Vekili İsmail Safa (Özler) başkanlığında Ankara’da Türk Ocağı’nda toplanan kongre
çalışmalarında; maarif-i umumiye icraat programı, millî kültür, önemli başvuru kitaplarının Türkçeye
çevrilmesi, millî sözlük ve dilbilgisi, millî müzik, dil ve edebiyat, millî tarih kitaplığı, millî hazine-i evrak
(arşiv), millî tarih ve coğrafya enstitüleri, millî müze, etnografya müzesi, Ankara’da yüksek dereceli
dersler verilmesi, ilkokul programında değişiklikler, ilkokuldan sonra hayata hazırlık programı,
Darülmuallimîn ve Darülmuallimât programlarında değişiklik, sultanîlerde teşkilat, öğretim süresi ve
isminde değişiklik, Teftiş Kurulu Nizamnâmesi, Eski Eserler Nizamnâmesi, İstanbul Darülmuallimîn ve
Darülmallimât’ında birer yüksek kısım açılması konuları ele alınmıştır. Ayrıca din eğitimin ezberden
kurtarılıp nitelikli ve dini sevdirici hale getirilmesi gibi oldukça önemli konular görüşülmüş ve bazı kararlar
alınmıştır 246
4.İcra Vekilleri Heyeti Programı (5 Eylül 1339/1923):
✓ Buna göre; eğitim siyaseti genel ve ortak eğitimde birlik ve meslekî eğitimde uzmanlaşma ilkelerine
dayanacaktır. Eğitimin üç ayrı görevi vardır.
✓ 1. Çocukların terbiye ve talimidir, okullarda yapılacaktır;
✓ 2. Halkın terbiye ve talimi, gece dersleri ve çırak okulları kurulacaktır;
✓ 3. Ulusal seçkinlerin yetişmesidir, yoksul ailelerden gelen çok yetenekli öğrenciler orta ve yüksekokullarda özel
olarak himaye ve yardım görecektir ve uzmanlık kazanmaları için Avrupa’daki kültür merkezlerine
gönderilecektir.
✓ İlköğretimin zorunlu olduğuna dair genelge yayınlanacaktır. Kadınlara da erkeklerle eşit eğitim olanağı
tanınacaktır. Öğretmenlik mesleği teşvik edilmesi, okulların çoğaltılıp nitelikçe yükseltilmesi, ders kitaplarının
yazılıp geliştirilmesi, bakanlığın örgütsel yapısının güçlendirilmesi ve her düzeyde eğitim kalitesinin arttırılması
üzerinde durulan konulardır. 246
…)
ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ EĞİTİMİ
✓ Zaferin ardından 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edilmiş ve altı yüzyıl süren Osmanlı İmparatorluğu
yerini yeni bir Tür devleti olan Türkiye Cumhuriyeti’ne bırakmıştır. Cumhuriyet Batı medeniyeti alanına
geçişte kesinlik ve kararlılık göstermiştir. Yeni devletin eğitimle ilgili ilk kapsamlı faaliyeti, 23 Nisan 1924
tarihinde Ankara’da dönemin bakanı Vasıf Bey (Çınar) başkanlığında yapılan İkinci Heyet-i İlmiye
çalışmalarıdır.
246
Türkiye Cumhuriyet Dönemi (1923 - …)
İkinci Heyet-i İlmiye (23 Nisan 1924):
✓ Yeni devletin eğitimle ilgili ilk kapsamlı faaliyeti - Vasıf Bey (Çınar)
✓ İkinci Heyet-i İlmiye’nin aldığı kararlar arasında;
- ilkokulun altı yıldan beş yıla indirilmesi;
- ortaokul ve liselerin ayrı ayrı birer bölüm hâline getirilmesi ve her ikisinin sürelerinin üçer yıl olarak tespit
edilmesi, böylece orta öğretimin yedi yıldan altı yıla indirilmesi;
- Muallim mekteplerinin öğretim sürelerinin dört yıldan beş yıla çıkarılması;
- kız liselerinin de erkek liseleri gibi tam sınıflı hâle getirilmesi;
- ortaokul, lise ve öğretmen okulu programlarının genişletilerek içtimaiyat (sosyoloji) dersinin eklenmesi;
- ilkokul öğretimlarının geliştirilmesi;
- ders kitaplarının uzmanlara yazdırılması gibi konular bulunmaktadır (Milli Eğitim Şûraları). İkinci Heyet-i İlmiye
komisyonlarınca alınan kararlar büyük ölçüde uygulanmıştır. 246
Türkiye Cumhuriyet Dönemi (1923 - …)
Eğitimin Demokratlaşması:
✓ Eğitimin demokratlaştırılması; eğitime ulaşmada fırsat eşitliği, kademeler arası geçişlerin netleşmesi,
öğretmen ve öğrencilerin hak ve ödevleri gibi konularda kendisini gösterir. Erken Cumhuriyet döneminde bu
konuda en önemli adımlar karma eğitime geçiş, parasız eğitim ve öğretmenliğin meslekleşmesinde
düzenlemelerin konuşulduğu Üçüncü Heyet-î İlmiye sonrasında çıkartılan kanunlarla atılmıştır.
✓ Karma eğitim (muhtelit terbiye) eğitimde fırsat eşitliğini sağlamada önemli bir adımdır. Kadın ve erkeğin aynı
sınıflarda birlikte öğrenim görmesi olarak tanımlanan karma eğitim, Osmanlı’da sıbyan mektepleri ve köy
okullarında uygulanıyordu. Karma eğitim, II. Meşrutiyet’in sonunda kızlar için açılmış olan İnas Darülfünûnu’nda
başladı. Cumhuriyet döneminde kadın eğitimi sosyal işlevi açısından olduğu kadar ekonomik işlevi açısından da
ele alındı. Sosyal işlevinde iyi annelik söylemi devam etmekle beraber eşitlikçi görüşler ön plana geçti. Ekonomik
işlev söylemlerinde ise beşeri sermaye açısından kadınların da üretime katılarak ilerlemeye katkı vermeleri
üzerinde duruldu. 246
Öğretmenlerin kazanımları
Yaşam standartlarının yükseltilmesi, öğretmenliğin meslek olarak kabul edilmesi ve örgütlenme, eğitimin
demokratlaşmasında önemli boyutlardır. Bu konuda Cumhuriyet’in karnesi iyi değildir. Öğretmenler en başta geçim
sıkıntısı ve meslekleşme açısından sorun yaşamaktaydılar. Milli mücadele döneminde öğretmen sayısı oldukça azdı, il
idare gelirleri düşmüştü ve özellikle ilkokul öğretmenleri az olan maaşlarını dahi alamıyor, birçoğu ilk fırsatta mesleği
bırakıyordu. Öğretmenler maaş alamadıkları için Kasım 1920’de Ankara, Tokat ve Yozgat’ta, Nisan 1921’de İstanbul’da
grev yaptı ve derslere girmedi.
Nisan 1923’te öğretmen okulu ve ortaöğretim öğretmenlerinin maaşlarının Maarif Vekâleti’nden karşılanması sağlansa da,
ilkokul öğretmenlerinin il özel idarelerinden maaş alamaması sorunu devam etti. Kanunlarla maaşların düzeltilmesine
çalışıldı ancak etkili bir değişim gerçekleştirilemedi. 1930’larda yaşanan dünya ekonomik krizi bütün ülkeyi olduğu gibi
öğretmenleri de düzensiz ödenen maaşlar yüzünden yoksulluk içine soktu, bu nedenle meslekten ayrılan öğretmen sayısı
arttı. Öğretmenlere genel bütçeden maaş verilmesi hep uygun görülmüştü ancak 1948 yılına kadar bu gerçekleştirilemedi.
257
CUMHURİYET DÖNEMİ EĞİTİMİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

✓ Dönemin siyasal, ekonomik, hukukî, kültürel değişmeleri
gerçekleştirildiğinde, toplumun %10’u bile okur yazar olmadığı
için, bunların kitlelere benimsetilmesi ve kökleşmelerinde
eğitimin oynayabileceği rol her zamankinden fazla anlaşılmış
ve eğitime bu nedenle önem verilmiştir.
✓ Eğitimde genel olarak sayısal bakımdan önemli
gelişmeler sağlanmıştır.
✓ 1924’te çıkarılan Tevhid-i Tedrisat (öğretim birliği) kanunu
ile bütün okullar Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlanmış ve
medreseler kaldırılmıştır.
✓ Eğitimde, «lâik» ve «demokratik» adımlar atılmıştır.
✓ Lâtin harfleri kabul edilmiştir.
✓ Kadın eğitim-öğretimine önem verilmiş, gelişme sağlanmış
ve erkek- kız (karma) eğitimine kesinlikle geçilmiştir.
247

✓ İlkokul öğretmen maaşları, 1948’de devlet bütçesinden ödenmeye
başlamıştır.
✓ Köy için eğitim ve öğretmen konusu üzerinde önemli durulmuş olup,
bazı uygulamalara girilmiştir.
✓ Özellikle 1940’lara kadar halk eğitimine önem verilmiştir.
✓ 1945’lerden itibaren, eğitim bilimlerindeki gelişmeler kara
Avrupası’nın etkisinden çıkarak ABD’deki eğitim görüşleri ve
uygulamaları etkisine girmiştir.
✓ Eğitimin geliştirilmesinde Batılı eğitimcilerden yardım umulmuştur.
✓ 1961’de, eğitim plânlamasında istişarî (danışılan) bir kurum olan
Devlet Plânlama Teşkilâtı kurulmuştur.
✓ 1961 Anayasasının 114. maddesi, idarenin her türlü eylemlerine karşı
yargı yolunu açtığı için, bu tarihten sonra öğretmenin verdiği sınav
sonucuna karşı, öğrencinin idare mahkemesine itiraz edebilme hakkı
doğmuştur.
248

✓ Zaman zaman, eğitim sorunlarının tartışıldığı Şûralar toplanmıştır.
✓ Öğrencileri, yetenekleri doğrultusunda ve ülkenin gerçekten ihtiyacı
olan mesleklere ve teknik eğitime yönlendirici bir örgün eğitim
sistemi kurulamamıştır.
✓ Eğitim-öğretimde, «şekilsel» tutum ve davranışlara fazla yer
verilmiş, bu da bazen «öz»ü unutturmuştur.
✓ Zaman zaman hükümetler kendi partilerinin isteklerini eğitime
aşırı ölçüde yansıtmıştır, bu nedenle, istikrarlı bir millî eğitim
politikası izlenememiştir.
✓ Öğretmen yetiştirmede, zaman zaman nitelik gözetilmemiş, bunun
da başlıca iki olumsuz sonucu olmuştur.
✓ Genel eğitim ve öğretim bundan zarar görmüştür.
✓ Öğretmenlik mesleği, toplumda, lâyık olduğu düzeye
yükselememiştir.
✓ Eğitim sorunları tümüyle çözülememiş, başka sorunlar ortaya
çıkmış, bazıları da büyük boyutlara ulaşmıştır. 249

✓ Kitle iletişim araçları (basın, radyo, TV, sinema, video filmleri
vb.) eğitim ve öğretime yeterli destek ve katkıda
bulunmamıştır.
✓ Siyasal etkenler, bozuk kentleşme, kaynak yetersizliği,
umursamamazlık, şekle önem verme vs. gibi nedenlerle
eğitimde nitelik yeterine sağlanamamıştır.
✓ Öğretim yöntemleri ve öğrenci disiplini konusunda,
geçmişten gelen etkiler kısmen sürüp gitmiştir. (ezbercilik vs.)
✓ Türk eğitim tarihinin geniş tecrübe ve fikir birikiminden asıl
günümüzde ders alınması gerekirken, ilgililerde ve aydınlarda
bu konuda yeterli bilinçlenme ve çaba görülmemektedir.
250
TEVHİD-İ TEDRİSAT
✓ Mevcut kurumların millî bir amaç gütmemesi, fikirlerin
birbirine tamamen zıt düşmesi, öğretim birliğinin
sağlanamaması gibi etkenleri, Osmanlı döneminin son
zamanlarında yöneticilerce, Ziya Gökalp ve başka aydınlarca
bu büyük sakıncalar fark edilse de çözümü bulunamayan bu
mesele, millî bir devlet olan Türkiye Cumhuriyeti’nde sürüp
gidemezdi. Öğretim birliği, (tevhid-i tedrisat, vahdet-i tedris)
mutlaka sağlanmalıydı.
✓ Bu amaçla 3 Mart 1924’te 430 sayılı Tevhid-i Tedrisat
Kanunu çıkarılmış, «Öğretimlerin birleştirilmesi» anlamına
gelen bu kanunla şu düzenlemeler getirilmiştir:
251
✓ Ülkedeki bütün bilim ve öğretim kurumları

Maarif Vekâleti’ne bağlanmıştır.
✓ Şer’iye ve Evkaf Vekâleti ya da özel vakıflarına idare
edilen bütün medrese ve mektepler Maarif Vekâleti’ne
bağlanmıştır.
✓ Şer’iye ve Evkaf Vekâleti bütçesinde mekteplere ve
medreselere ayrılan para, Maarif bütçesine geçirilecektir.
✓ Maarif Vekâleti, yüksek din uzmanları yetiştirmek
için Darülfünûn’da bir İlâhiyat Fakültesi, imam ve
hatip yetiştirmek için de ayrı mektepler açacaktır.
252
✓ Bu maddelere göre, Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile ya da onun
sonuçları olarak eğitime aşağıdaki yenilikler ve değişiklikler
getirilmiş olmaktadır:
✓ Bütün eğitim ve öğretim kurumları Eğitim Bakanlığı’na bağlanmakla, eğitim
işlerinin tek elden yürütülmesi mümkün olmuştur. (Askerî okulları
1925’te tekrar Millî Savunma Bakanlığı’na bağlanmıştır.)
✓ Türk eğitim tarihinde en uzun süre yaşamış öğretim kurumları olan
medreseler kapatılmıştır. Bu kapatma, Eğitim Bakanı Vasıf Çınar’ın 11
Mart 1924 tarihli bir genelgesi ile gerçekleşmiştir. O sırada mevcut 16 bin
kadar medrese öğrencisi, bulundukları yerlerin ilk, orta okul, lise ve
öğretmen okullarına aktarılmış, hocalarının da isterlerse okullarda din
dersi öğretmenliklerine atanabilecekleri belirtilmiştir.
✓ İmam ve HatipMektepleri de 6 yıl sonra kapanmıştır.
253
✓ Eğitimde «laiklik» ilkesine doğru önemli bir adım atılmıştır.
Fakat, lâiklik Anayasaya 1937’de girmiştir.
✓ Yine 3 Mart 1924 tarihinde, Tevhid-i Tedrisat Kanunundan önce kabul edilen 428
sayılı kanunla Şer’iye ve Evkaf Vekâleti kaldırılmış, yine aynı gün 431 sayılı
kanunla da Hilâfet (Halifelik) kaldırılmış olacak ve Osmanlı hanedanı mensupları
yurt dışına çıkarılacaktır. 30 Kasım 1925 tarihli ve 677 sayılı kanunla da tekkeler,
türbeler kapatılmış, tarikatlar kaldırılmıştır.
✓ İlâhiyat Fakültesi de 1933 Üniversite Reformunda, Edebiyat
Fakültesine bağlı bir araştırma enstitüsüne
dönüştürülmüştür.
✓ İlk ve orta öğretimde Din derslerinin saatleri azaltılmış, bu
dersler sonra tamamen kaldırılmıştır.
✓ Tevhid-i Tedrisat Kanununun sonuçları üzerinde öteden beri bir
çok tartışmalar yapılmıştır. Bir örnek verilecek olursa, Eğitim
Tarihçisi Osman Ergin, okullardan Din derslerinin
kaldırılmasının gençlik üzerinde «sarsıntılara» yol açtığı, bunu
fark eden Millî Eğitim Bakanlığı’nın Şubat 1943’te II. Millî
Eğitim Şûrasını ‘lâik’ Türk ahlâkının ilkelerinin belirlenmesi için
topladığı belirtilir.
254
EĞİTİMİN BAZI RESMÎ TEMEL AMAÇLARI

✓ Eğitim Bakanı İsmail Safa Özler’in 8 Mart 1923 tarihli
genelgesinde:
✓ Nesillerin, millî varlıkları ile çatışmayan her fikre saygılı olarak
yetiştirilmesi.
✓ Okulların, ülkeyi iktisadî esaret altında bırakmayacak kafalar yetiştirmesi.
✓ Her şeyde güçlü ve azimli nesiller yetiştirilmesi.
✓ Eğitim Bakanı Vasıf Çınar’ın 8 Eylül 1924 tarihli genelgesinde:
✓ Eğitimin millî esaslara ve Batı medeniyetinin yöntemlerine dayanması.
✓ Okulların insan ilişkileri, toplumsal yaşama kuralları, temizlik, düzen vs.
gibi hususlarda medenî ve örnek alınacak bir eğitim yapmaları.
✓ Çocukların kalplerinde ve ruhlarında Cumhuriyet için fedâkâr olmak
ülküsünü taşımaları.
✓ Okulların vicdan ve fikir hürriyeti ve bilinçli bir sorumluluk telkin etmesi.
✓ Öğretimin uygulamalı ve işe yarar bir hâle gelmesi.
✓ Okulların ilim ve okuma zevkini vermesi.
✓ Okulların, halka, sağlığın değerini ve sağlıklı olmanın yollarını öğretmesi.
✓ Okulların, beden ve fikrin dengeli gelişimini sağlaması. 255

✓ Okulların toplumun ve ailenin ihtiyaçlarını dinleyip göz önünde
tutması.
✓ Okulların, tasarruf, yardımlaşma ve iktisat fikirleri vermesi.
✓ Okulların çocuklarda hür ve mâkûl bir disiplin oluşturması.
✓ 1924’te Balıkesir vilayet matbaasında basılan ve Hamdibey

bucağında ilkokul 5. sınıf öğrencilerine Raşit Vahit (Koral)
adında bir öğretmen tarafından dağıtılan «Hayat Rehberi»
başlıklı belge çok nettir. 48 maddelik bu belgede, Türk
çocuğunun sağlık, ahlâk, sosyal dayanışma, meslek, çevre… ile
ilgili hayat ilkeleri yer almaktadır.
256
Türkiye Cumhuriyeti Dönemi (1923 - 1938)

✓ 1926-1929 yılları arasında ülkenin en önemli fikir dergisi olan ve
Cumhuriyet devrimlerinin felsefesini yapan Hayat’da, MEB
Tâlim ve Terbiye Dairesinin ilk başkanı olan (1926-1930) Prof.
M. Emin Erişirgil yazılar yayınlamıştır. Bu yazılarda çocukların ve
gençlerin pozitivist ve pragmatik bir dünya görüşüne göre
yetiştirilmesi istenmiştir.
✓ Bazı görüşleri:
✓ Geçmiş nesillerin değer yargılarının bir işe yaramadığı artık anlaşılmıştır.
✓ İnsanlığı yükselten sadece düşünme değil, irade ve eylemdir.
✓ Bir fikir, bizim tabiat ve toplum üzerinde etkili olmamızı sağlıyorsa
doğru kabul edilebilir.
✓ Hayatın yoğun biçimde yaşanmasını azaltan her inanış zararlıdır.
✓ Türk öğrencileri zeki ve çalışkandır, ancak araştırma, düşünme kişisel bir
görüş ortaya koyma konularında başarısızdır.
257
Yabancı Uzmanlar ve Türk Eğitim Sistemine Etkileri
Eğitim sorununun çok yönlü olarak çözülmesi için Cumhuriyetin ilk yıllarında yabancı uzmanlar
çağrılmıştır. Her biri farklı alanlardan olan uzmanlar incelemeler yaparak raporlar yazmışlardır.
Bu raporlar farklı düzeylerde Türk eğitim sistemini etkilemiştir. Dewey, Frey Malche,
Oldenburg ve Egli’nin raporları Türk eğitim sistemi üzerinde etkili olmuştur. Egli, Oldenburg ve
Malche raporlarındaki önerilerin uygulanmasında bizzat rol almışlardır. Kühne, Parker raporları
ve Amerikan Heyeti Raporunun maarif kısmı Türk eğitim sistemi üzerinde fazla etkili
olamamıştır.
257
John Dewey
ABD Columbia Üniversitesi Profesörü John Dewey 1924’te Türkiye’ye gelerek, incelemelerde
bulunmuş, 2 rapor hazırlamıştır. Dewey (1939) raporunda öncelikle
1. eğitimin amaç ve hedeflerinden uzaklaşılmaması gerektiği,
2. toplumun tamamını kapsamasının şart olduğunu,
3. okullarda iktisadî ve zirai bilgilerin de verilmesini,
4. okullarda hayatın ihtiyacını karşılayan bilgiler verilmesini ve muhakkak üretken olması
gerektiğini,
5. sosyal ve fen derslerinin kendi içlerinde birbirleriyle bağlantılı işlenmesini,
6. eğitimde sürekliliği sağlayacak bir makro plan hazırlanmasını,
7. öğretmen ihtiyacının tespit edilmesini belirtmiştir.
257
Türkiye Cumhuriyeti Dönemi (1923 -1938)
John Dewey
8. Ayrıca bakanlığın aşırı merkeziyetçi örgütlenmemesini, müdürlere karar alma imkânı verilmelisini,
9. okulların demokratik olmasını, öğrencilerin okul işlerine katılmasını tavsiye etmiştir.
10. Meslek okulu programlarının bulunduğu bölgeye göre şekillenmesi,
11. öğretmenlerin mali şartlarının iyileştirilmesi üzerinde durulmuştur.
Raporda öğretmen yetiştirme ayrı bir başlık altında incelenmiştir. Burada köylülerin ve çiftçilerin ihtiyaçlarına
cevap verecek köy okullarına ve bu okullara öğretmen yetiştirecek kurumlara ihtiyaç olduğunu belirtmiştir.
Köylülerle çiftçilerin ihtiyaçları düşünülmeden oluşturulacak bir eğitim sisteminin nazarî ve skolâstik
olacağını, genç nesle bir meslek kazandırmamakla beraber onları köy hayatından kolaylıkla
uzaklaştıracağını ileri sürmüştür. Köy okullarının verimli olması için, bunlara öğretmen yetiştirecek köy
öğretmen okulları açılmasının bir zorunluluk olduğunu belirtmiştir.
257
Oskar Frey
1926 Almanya Leipzig Pedagoji Enstitüsü’nde İsmail Hakkı Tonguç’un hocası olan
Oskar Frey Mektep Müzesi, Sergiler ve Konferanslar, İş Mektebi ve Tedrisatı
hakkında raporlar yazmış, kurslar vermiştir. Bu raporlardaki aktif öğrenme, tabii,
hayata yakın eğitim, eğitimde iş ilkesi gibi konular 1926 ve 1936 ilkokul
programlarında ve öğretmen eğitiminde Mustafa Necati ve İsmail Hakkı Tonguç
tarafından büyük ölçüde hayata geçirilmeye çalışılmıştır.
257
Ernest Egli
1927’de hükümetin daveti üzerine Viyana Üniversitesi’nden Ernest Egli gelmiş,

okul binaları hakkında rapor yazmış, okul bina planları ve esaslarını hazırlamış,
uygulamaları takip etmiştir. Çeşitli boyut ve özelliklerde okul planları hazırlamıştır.
Ardından dönemin Maarif Vekili Necati Bey Ağustos 1927’de bundan sonra
yapılacak okulların bu planlara göre inşa edilmesine ilişkin bir tamim
yayınlamıştır
257
Geheimrat Regierungsrat Oldenburg
Alman Tarım Enstitüsü’nden 1927’de Geheimrat Regierungsrat Oldenburg geldi.

Ziraat ve Baytar Enstitüleri ile orta derecedeki Ziraat Mekteplerinin kurulacakları
yerin belirlenmesi, mevcut okulların ıslahı veya kapatılması gibi konularda
görüşüne başvuruldu. Oldenburg’un raporu beğenilmiş, bunu hayata geçirmek
için Oldenburg 1930 ortalarına kadar ıslah çalışmalarına devam etmişti.
257
Albert Malche
Albert Malche, Darülfünûn hakkında kapsamlı bir rapor hazırlamıştır. Bu raporda
öğrencilerin geldikleri lise seviyeleri ve Darülfünûn’da derse devamlarını önemli
bir sorun olarak görmüştür. Öğrencilerin ders seçme şansı yoktur, kütüphaneler
kısıtlıdır, mezun öğrenci sayısı azdır. Türkçe bilimsel yayın yeterli değildir.
Öğretimde bireyselcilik hâkimdir, fakültelerde etkili bir ortak politika yoktur.
Öğretim üyesi sayısı fazladır, profesörlerin seçilme ve atanma yöntemi ve
maaşları yeterli değildir. Kendi öğretim üyesini yetiştirememektedir. Ortak
faaliyetlerin yapılacağı enstitüler kurulmalıdır. Doktora programları açılmalıdır.
Dersler araştırmaya dönük işlenmeli, tek kitaba bağlı kalmamalıdır (Malche,
1939). 1933 Üniversite reformunda Malche’ın bu raporu etkili olmuştur.
257
Alfred Künhe, George Stiehler, Omer Buyse, Beryl Parker
1925’de Türkiye’ye gelen Alfred Künhe (1939) daha çok meslekî ve teknik eğitime odaklanan bir
rapor yazmıştır. 1926’da Leipzig Pedagoji Enstitüsü’nden gelen George Stiehler Sanat Terbiyesi
üzerine rapor yazmıştır. Omer Buyse 1927’de gelmiş, teknik öğretim hakkında bir rapor ve son
derece pratiğe dönük bir program sunmuştur (Buyse, 1939). Ancak önemli öneriler içeren raporu
uygulanmamıştır. 1934 yılında ABD’li Beryl Parker daha çok genel eğitim sistemi ve ilköğretim
hakkında bir rapor yazmıştır. 1933, 1934 yıllarında ABD’den gelen bir grup Amerikalı uzman genel
eğitim sistemi üzerine rapor yazmıştır.
257
YAZI, DİL, TARİH ve KÜLTÜR İNKILÂPLARI

✓ Tanzimat döneminde, yazının ıslahı, hatta lâtin harflerinin alınması ve
dilde sadeleşme meseleleri ilk kez tartışılmaya başlanmış, II. Meşrutiyet
döneminde, gittikçe güçlenen Türkçülük akımının etkisiyle, dilde hızlı
bir sadeleşme gerçekleşmiştir.
✓ Cumhuriyetinin ilk yıllarında yazının ıslahı ya da değiştirilmesi meselesi
yeniden gündeme gelmiştir.
✓ Atatürk’e göre Arap harfleri şu nedenlerle bırakılmalıydı:
✓ Türkçeye uygun değildir.
✓ Öğrenilmesi zordur ve toplumda eğitim düzeyinin düşüklüğünün temel nedenidir.
✓ Çağdaş uygarlığa girmenin en önemli araçlarından biri lâtin harfleridir.
✓ Atatürk’te yazı ve dil inkılâpları alanında fikirlerin oluşmasında, ilkokul
öğretmeni Şemsi Efendi’nin çabuk ve kolay okuma yazma öğretme
çabalarına girişmesinin şüphesiz etkisi olmuştur.
✓ 1 Kasım 1928 tarihli bir kanunla «lâtin temelli yeni bir alfabe» kabul
edilmiştir.
✓ 1931’de Türk Tarih Kurumu, 1932’de Türk Dili Kurumu kurulmuştur.
258
YAZI, DİL TARİH ve KÜLTÜR İNKILÂPLARI

✓ Atatürk, bir batıcı dilciden ilham alarak, Türkçenin dünya
dillerine kaynaklık etmiş olabileceği yolunda Güneş Dil Teorisini
ortaya atmıştır.
✓ Osmanlı tarih anlayışına karşı çıkılarak, Türklerin binlerce yıllık
tarihi ve uygarlığı bulunduğu savunulmuş, özellikle İslâmiyete
geçişlerinden önceki dönemler üzerinde çok daha fazla
durulmaya başlanmıştır.
✓ Yazı, dil ve tarih inkılâplarının eğitimimize başlıca etkileri:
✓ Yeni harflerin halka öğretilmesi için çok geniş bir okuma yazma
faaliyeti başlatılmış, okur yazar sayısı hızla artmıştır.
✓ Ders kitapları, sözlükler, bütün basılı resmî yayınlar, inkılâpların ana fikri
doğrultusunda yeniden hazırlanmıştır.
✓ Bir çok öğretmen Türk Dil ve Tarih Kurumlarında görev almıştır.
✓ Günlük dilde olduğu gibi, bilimsel terimlerde de çok geniş bir
Türkçeleştirme faaliyetine girilmiş, okullarda öğretim bu yeni terimlerle
yapılmıştır.
259
MİLLET MEKTEPLERİ
✓ Millet Mektepleri, Türkiye’de 1 Kasım 1928’de yeni
harflerin kabulünden sonra halkı okur-yazar kılmak
amacıyla gerçekleşen eğitim seferberliği için
kurulmuş dört ay süreli eğitim veren halk eğitimi
kurumlarıdır.
✓ Milli Eğitim Bakanı Mustafa Necati Bey’in
hazırladığı “Millet Mektepleri Tâlimatnâmesi”
(Yönetmeliği) 11 Kasım 1928’de Bakanlar
Kurulu’nda onaylandı ve 7284 sayılı Bakanlar Kurulu
kararının 24 Kasım 1928’de Resmi Gazete’de
yayımlanmasıyla yürürlüğe girdi.
260
Halkevleri ve Halk Odaları
✓ İkinci Meşrutiyet’ten beri milliyetçi çalışmalarını sürdüren, milli mücadeleye destek veren Türk Ocakları 1931’de
kapatıldı. Türk Ocakları’nın yerine, devrimlerin kültürel faaliyetler yoluyla halka yayılması amacıyla 19 Şubat 1932
tarihinde gönüllü halk eğitim kuruluşları olan Halkevleri açıldı. Halkevlerinin hedefi, Türk devriminin temel prensiplerinin
egemenliği ve ebedîleşmesi için bu vasıflarda kuvvetli yurttaşlar yetiştirilmesini, ulusal karakterin Türk tarihinin ilham
ettiğin düzeylere çıkarılmasını, güzel sanatların yükseltilmesini, ulusal kültürün, bilimsel faaliyet ve hareketlerin
güçlendirilmesini sağlamaktı. Halkevleri CHP’nin kültür kurumuydu. Cumhuriyetin laik karakteri başta olmak üzere,
rejimin siyasî dayanağı Halkevlerinde işlendi. Halkevleri herkese açıktı. Çoğunlukla öğretmenlerin görev aldığı Dil ve
Edebiyat, Güzel Sanatlar, Temsil, Spor, Sosyal Yardım, Halk Dershaneleri ve Kurslar, Kütüphane ve Yayın, Köycülük,
Tarih ve Müze olmak üzere dokuz şubesi vardı. Ayrıca aylık veya on beş günlük dergiler yayınlanıyordu. 1932 yılında
Ankara’da açılan Halkevleri, 10 yıl içinde Türkiye’nin bütün illerine yayılmış, bazı büyük ilçe merkezlerinde de
Halkevleri kurulmuştu. 1940’tan sonra köylere yönelik Halkodaları kuruldu. 1950’de halkevlerinin sayısı 478’i
Halkodalarının sayısı 4322’yi bulmuştu. Bu kurumlar 1952’de kapatıldı (Batır, 2017).
260
TEKKE, ZÂVİYE VE TÜRBELERİN KAPATILMASI

✓ 30 Kasım 1925 tarihinde çıkarılan bir kanunla tekke,
zâviye ve türbeler kapatılmıştır.
✓ Böylece kanuna göre, Türk toplumunun «çağdaşlaşması»
ve «laikleşmesi» yolunda önemli bir adım atılmıştır.
✓ Yine aynı kanunla “şeyhlik, dervişlik, dedelik, seyyidlik,
çelebilik, türbedarlık” gibi unvanlar kaldırılmıştır.
261
ŞAPKA KANUNU VE KILIK-KIYAFET DEĞİŞİKLİKLERİ

✓ 25 Kasım 1925 tarihinde Şapka Kanunu çıkarılmıştır.
✓ Bu kanunla Türk erkeklerinin başlık olarak şapka
giymesi kararlaştırılmıştır.
✓ 1934 yılında çıkarılan bir kanunla da, hangi din ve
mezhebe mensup olursa olsun din adamlarının
mâbetler ve âyinler haricinde dinî kıyafetle dolaşmaları
yasaklandı. Sadece Diyânet İşleri Başkanı, Rum ve
Ermeni Patrikleri, Hahambaşı her zaman dinî kıyafet
giyebileceklerdi.
262
ÖLÇÜ BİRİMLERİNDE VE TAKVİMLERDE DEĞİŞİKLİK

✓ Eğitim alanındaki inkılâplar kapsamında, ülkenin Batılı devletlerle olan
münasebetlerini geliştirmesi için takvim ve ölçülerin de düzenlenmesi
gerekiyordu.
✓ 26 Aralık 1925 tarihinde çıkarılan bir kanunla, çağdaş dünyanın kullandığı
Milâdî Takvim kabul edildi. 1 Ocak 1926’dan itibaren de uygulandı. Yine
aynı tarihte uluslararası saat kabul edilerek gün, gece yarısından başlatıldı
ve yirmi dört tane saat birimine ayrıldı.
✓ Osmanlı Devleti’nde uzunluk ve ağırlık ölçüleri de geleneklere göre
düzenlenmişti. Okka, arşın, endâze, kile vb. yörelere göre değişen
ölçülerin kullanılması ekonomik hayatta bazı karışıklıklara neden
oluyordu.
✓ 1931 yılında kabul edilen bir kanunla metre ve kilo sistemi getirilerek
ticaret ve ekonomi alanlarında işlemler kolaylaştırıldı. Yurdun her
tarafında düzenli bir ölçü sistemi kuruldu.
✓ Batılı ülkeler pazar günü tatil yapmaktaydı. Türkiye’nin bu ülkelerle
ekonomik ilişkileri gelişmekte olduğundan hafta tatilinin yeniden
düzenlenmesi gerekiyordu. 1935 yılında alınan bir kararla pazar günü
hafta tatili olarak benimsendi. 263
Türkiye Cumhuriyeti Dönemi (1923 -1938)
SOYADI KANUNU
✓ Halkın toplumsal hayatta kolaylıkla tanınmaları amacıyla 21
Haziran 1934’te Soyadı Kanunu kabul edildi.
✓ Bu kanuna göre her aile bir soyadı alacak, soyadları Türkçe olacak;
rütbe, memurluk, yabancı ırk, millet adları ile ahlâka aykırı ve gülünç
kelimeler soyadı olarak kullanılamayacaktı.
✓ Soyadı Kanununun kabûlünden sonra TBMM, Türk Milleti adına,
Mustafa Kemal’e Atatürk soyadını vermiştir.
✓ 1934 yılında çıkarılan diğer bir kanunla “ağa, hacı, hoca, hafız, hoca
efendi, bey, paşa, hanım, hanımefendi” gibi eski toplum zümrelerini
belirten unvanlar kaldırıldı. Aynı kanunla, eski Osmanlı idarecilerinin
verdiği tüm nişan ve rütbeleri taşımak yasaklandı.
264
DÖNEMİN BAZI MİLLÎ EĞİTİM BAKANLARI
✓ İsmail Safa Özler (1922-1924)

✓ Vasıf Çınar (1924, 1929)
✓ M. Necati Uğural (1925-1929)
✓ Dr. Reşit Galip (1932-1933)
✓ Saffet Arıkan (1935-1938)
265
Eğitime Etki Edenler ve Önde Gelen Eğitimciler
✓ Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938)
✓ Mehmet Âkif (Ersoy) (1873-1936)
✓ İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu (1886-1978)
✓ Mustafa Necati [Uğural] (1894-1929)
✓ Reşit Galip (1893-1934)
✓ Hasan Âli Yücel (1897-1961)
✓ Nafi Atuf Kansu (1890-1949)
✓ Sadrettin Celal Antel (1890-1954)

265
✓ İsmail Hakkı Tonguç (1893-1960)
Türkiye Cumhuriyeti Dönemi (1940- …)
B.2
Türkiye Cumhuriyeti
(1940-…)
245
Cumhuriyeti Dönemi (1940 - …)
✓ Mustafa Kemal Atatürk’ün 1938’de ölümünün ardından M. İsmet İnönü

Cumhurbaşkanı oldu ve 1950’ye kadar iktidarda kaldı. İnönü’nün yaptığı ilk
işlerden biri, Atatürk dönemi muhaliflerini farklı biçimlerde yeniden sistemin
içine sokarak, muhtemel muhalefet odağı olmalarını önlemekti. Onlardan
bazılarına itibarlı mevkiler vererek, iktidarını sağlamlaştırdı ve bu sayede
yapmak istediklerini rahatlıkla gerçekleştirebildi. Bu dönemde Atatürk
dönemi eğitim politikaları özünde bir değişiklik olmadan devam ettirilmesine
karşın bazı yapısal değişimlerve farklılaşmalar da meydana geldi.
246
✓ Bu dönemde Türk eğitim sisteminin Tevhid-i Tedrisat ile sağladığı temel

ilkeler (teşkilat ve idare bakımından birlik ve seküler millî ruh) değişmeksizin
devam ederken, dinî ve tarihî konularda giderek yumuşayan bir tarzın
ortaya çıktığı görülmüştür. 1940’lardan sonra eğitimde “hümanist” bir ideoloji
ön planda olurken, köye yönelik eğitim faaliyetleri de hız kazanmıştır.
✓ Atatürk döneminde başlayan seküler ve millî eğitim paradigması bu

dönemde de devam etmiştir. II. Meşrutiyet döneminde başlayan köye yönelik
eğitim ve köylülerin eğitilmesi politikası Cumhuriyet’in ilk yıllarında
sürdürülmesine karşın asıl hızını 1940 sonrasında almıştır. Bu dönemde
köye eğitimin ulaştırılması için ilk örnekleri Atatürk döneminde görülen yeni
projeler denenmiştir.
246
✓ 1938’den sonra halk eğitimi ya da diğer adıyla

yetişkin eğitimi de devam ettirilmişti. Bunun nedeni
Türkiye’nin halkçı bir devlet yapısı üzerine
kurulmuş olmasıydı. 1930’ların şartları gereği
kurulan Halkevleri ve Halkodaları merkezî siyasal
değerlerin çevreye taşınması için önemli bir araç
olarak bu dönemde de etkin bir şekilde varlığını
sürdürdü.
246
✓ 1940’lı yıllara bir eğitimci olarak damgasını vuran kişi

Hasan Âli Yücel oldu. Yücel 1939’da o zaman adı Kültür
Bakanlığı olan ve kısa süre sonra Maarif Vekâleti olan
kurumun başına getirildi. Bir Türk Hümanizmi inşa etmeyi
kafasına koyan Yücel’in Vekâlete gelir gelmez yaptığı ilk iş,
Heyet-i Milliye gibi örnekleri daha önce yapılan geniş
katılımlı Maarif Şûrasını toplamak ve sorunları teşhis
etmekti. Ardından, sorunları çözmek için komisyonlar
kuruldu ve eğitim devrimi yapmaya girişildi.

246
✓ 1940’lı yılların ilk yarısı II. Dünya Savaşı’nın buhranlı zamanıydı. Türkiye her ne kadar tarafsız olsa da her an
savaşa girme riskinden dolayı büyük sıkıntı yaşadı. Ülke bütçesinin büyük kesimi savunmaya ayrıldı. Bu
dönemde yaşanan tabii kıtlık ve kuraklık da eğitim ve kültür reformlarının finans kaynağını etkileyen en önemli
etkenlerden biri oldu. II. Dünya savaşı sürecinde Türkiye savaşın taraf devletleri arasında ikircikli bir politika
izleyerek güven vermeyen bir devlet konumunda oldu. Neticede uzun süre desteklenen Almanya savaşı
kaybetti ve Türkiye de yenenler tarafında yer aldı. Ancak 1945’in sonunda Rusya Kars, Ardahan ve Artvin’i
talep edince, Türkiye Amerika ve İngiltere’nin desteğini/korumasını almaktan başka çare bulamadı. Böylece, gerek
siyaset ve kültür, gerekse eğitim bakımından 1945 öncesinde uzun süre Fransız ve Alman etkisinde kalan
Türkiye o dönemde Amerikan eğitim ve kültürüne kapılarını sonuna dek açmak zorunda kaldı.
246
✓ Uluslararası sistemin ve yeni dünya düzeninin bir gereği olarak kabul

edilen çok partili hayata geçişten sonra Türkiye’nin eğitim sisteminde de
radikal değişimler kendini gösterdi. Ancak asıl değişimler 1948-49’dan sonra
gerçekleşti ve Adnan Menderes döneminde bu değişimler genişletildi ve daha
ileri noktalara götürüldü. Aynı zamanda 1950’lerden sonra gerek alt yapı
imkânlarının iyileşmesi, gerek şehirleşmenin artması ve inanılmaz derecede
yüksek olan nüfus artış hızı sebebiyle ülke eğitim ihtiyaçlarını karşılayamaz
hale geldi. Eğitime 1950’lerden sonra her ne kadar büyük yatırım yapılsa da
talep edilen eğitim 2000’li yıllara kadar hiçbir zaman ilköğretim seviyesinde
bile gerçekleştirilemedi.
246
İsmetİnönüDönemi Eğitim Sisteminin Genel Özellikleri
✓ İnönü döneminde (1938-1950) eğitimde öncelik verilen konu okuma yazma oranının arttırılması ve ilköğretimi
geliştirmek oldu. Celal Bayar, Refik Saydam ve Şükrü Saraçoğlu hükümetlerinin Eğitim Bakanlığını Hasan Âli Yücel
yapmıştır. Bu dönemde köylülerin formal ya da informal eğitilmesi de üzerinde önemle durulan konular arasında
olmuştur. 1938’den sonra eğitimin kültür eksenli ve bir tür orijinal ideoloji üretme gayretiyle sürdürüldüğü
söylenebilir. Bu ideolojinin adı Türk Hümanizmiydi. Buna göre, Atatürk döneminde dile getirilen ancak kısa
süre sonra terk edilen Türk Tarih tezine benzer şekilde Batı medeniyetinin kökeni olan Yunan Medeniyeti’nin
izleri Anadolu’da vücut bulmuştur. Bu bakımdan Türkiye Antik Yunan Medeniyeti’nin sahip olduğu izlerle irtibat
kurabilirse yeni bir medeniyetin kuruculuğunu üstlenebilir. Hümanizmin inşası için antik medeniyetleri tanımak ve
Latince öğrenmekten geçmektedir. Bu ideale ulaşabilmek gayesiyle Maarif Vekili Yücel, göreve geldiği ilk
günlerden itibaren hızlı bir çeviri ve telif seferberliği başlatmıştır. Bu uğurda yüzlerce Batılı eser Türkçeye
tercüme edilerek, Türkiye bir çeviri cennetine dönmüştür.
246
İsmet İnönü Dönemi Eğitim Sisteminin Genel Özellikleri
Ülkenin kalkınmasını bir eğitim problemi olarak gören İnönü dönemi,

eğitimde “millilik, laiklik ve hümanizma”yı genel ilkeler olarak kabul
etmiştir (Yiğit, 45-47). Türkiye Batılı devletlerle yakın
temaslarını 1945’ten itibaren UNESCO’nun konferanslarına
katılarak, bu teşkilatla işbirliği yaparak göstermiştir (Batır,
2017b,76).
246
✓ Eğitim ve kültür faaliyetleri yoluyla, bir Türk Hümanizmi gerçekleştirmeyi umut

eden Hasan Âli Yücel’in yaptığı ilk girişimlerden biri 1940’ta liselerde “klasik
kol” çalışmalarını başlatmasıdır. Klasik koldan kasıt, liselerde Latincenin
öğretilmesidir. Diğer önemli bir faaliyet de Tercüme Bürosu’nun kurulmasıdır.
Tercüme Bürosu dünya klasiklerini Türkçeye kazandırmak ve böylece Batı
medeniyetinin kültür temelleriyle bir şekilde Türk insanının buluşmasını
sağlamaktır. 1941’den itibaren “Dünya Edebiyatından Tercümeler” adı
altında kitaplar neşredilmeye başlanmıştır.
246
✓ Yücel’in göreve geldiği ilk günlerde yaptığı ikinci önemli iş Birinci Türk Neşriyat Kongresi’ni toplamak olmuştur.
Kongreye eğitimci, sanatçı, öğretmen, akademisyen, gazeteci, yayıncı, yazar birçok alanda uzman
katılmıştır (Erdem, 2011: 167-176). Yücel bu sayede, ülkede hızlı bir basım ve yayın faaliyeti başlatarak,
aynı zamanda ülkenin sosyal ve beşeri envanterini toplamak istemiştir. Türk basın yayın hayatının
canlandırılması amacıyla toplanan kongrede bir çocuk kütüphanesinin kurulması, çocuklarla ilgili
Türkçeye tercüme edilecek eserlerin belirlenmesi, yazma-basma eski eserlerin yeniden yayınlanması
gibi konuları tartışmak üzere çeşitli komisyonlar oluşturulmuştu. Siyasetin ağır gölgesinde şekillenen
komisyonların marifetiyle 1940’lı yıllarda birçok kitap, ansiklopedi yayımlanmaya başlamıştır. Batı
dünyasının iki yüz sene önce başlayıp bitirdiği ansiklopedi faaliyetinin Türkiye’de de olmasına karar
verilmiştir. Ancak yeterli personel olmayınca, Hollandalıların yazmış olduğu İslam Ansiklopedisi’nin
tercümesine karar kılınmış ve bu ansiklopedi 1984’te bitmiştir. Ansiklopedi tıpa tıp tercüme edilmemiş,
246
ilave maddeler konmuş, mevcut maddeler genişletilmiş ya da yeniden yazılmıştır.
✓ Bunun yanında bir de yerli ansiklopedi girişiminde bulunulmuştu ve İnönü

Ansiklopedisi (1943), yayımlanmaya başlanmıştı. Bu ansiklopedi 1950’den sonra
Türk Ansiklopedisi adını almıştır. Türkçe-Fransızca Sözlük (1944), Hukuk
Lügati (1944), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (1945) gibi dil ve
tarih alanına büyük katkı getirecek çalışmalar da bu dönemde başlamıştır. Milli
mücadele ve Atatürk dönemi Türkiye’si ve inkılaplar hakkında araştırmalar
yapmak üzere 1942’de Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne bağlı Türk İnkılap Tarihi
Enstitüsü kurulmuştur (T.C. Maarifi, 1943, IX).
246
✓ Hasan Âli Yücel’in bakanlığı döneminde Beden Eğitimi ve Spor Şûrası (18 Şubat
1946), Birinci Coğrafya Kongresi (6-21 Haziran 1941), Üçüncü Türk Tarih
Kongresi (15-20 Kasım 1943), Dördüncü Dil Kurultayı (1942), Birinci (1939) ve
İkinci (1943) Maarif Şûraları gibi çok önemli toplantılar düzenlenmiştir. Gerek
katılımcıları, gerek tartışılan ve alınan kararlar bakımından bu toplantıların
sonraki benzerlerinden hayli verimli olduğu söylenebilir.
246
✓ İnönü döneminde okuma yazma ve ilköğretime önem verildiği, diğer alanlara ancak
imkânlar ölçüsünde sınırlı kaynak ayrıldığı söylenebilir. 1938’in sonunda ülke
genelinde toplam faal okul sayısı 9.512’ydi. Bunlar arasında 156 ortaokul, 77
lise, 19 tane de yüksekokul düzeyinde okul vardı. Bu okullarda 919.882 talebe
eğitim görmekteydi (Taşdöven, 2013: 17). Öğretmensizlik yüzünden çok sayıda
okulun kapalı olması da bu dönemin gerçeklerinden biriydi. Savaş ve onun
tetiklediği ekonomik bunalım yüzünden toplumun geneli de çocuklarını ancak
ilköğretim düzeyinde okutabiliyor, ortaokul ve liseye talep olmuyordu. Hatta
1945’e gelindiğinde ortaokul ve liseye kaydolan öğrenci sayısında %30’a varan
düşüşmeydana gelmişti.
246
✓ Ağustos 1946’dan sonra Hasan Âli Yücel Milli Eğitim Bakanlığı’ndan ayrılmış ve
yerine Reşat Şemsettin Sirer gelmiştir. 1939-1950 yılları arasında Hasan Âli
Yücel’in yanında, Reşat Şemsettin Sirer ve Tahsin Banguoğlu’ da Milli Eğitim
Bakanlığı yapmışlardır. İnönü döneminde resmi ya da özel çok sayıda eğitim dergisi
de yayımlanmıştır. Bunlardan bazıları şöyledir: İlköğretim Dergisi, Meslekî ve
Teknik Öğretim Dergisi, Tebliğler Dergisi, Beden Eğitimi ve Spor Dergisi, Güzel
Sanatlar Dergisi, Kültür Bakanlığı Dergisi, Tarih Vesikaları Dergisi, Tercüme
Dergisi, Ev ve Kadın Dergisi, Köy Enstitüleri Dergisi.
246
Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan
Bölümleri Türkiye Cumhuriyeti Dönemi
(1940 - …)
Köye Yönelik Öğretmen Yetiştirme
Köye yönelik eğitim, köylülerin eğitilmesi ve saf kültürün köylerde olduğuna

yönelik tartışmalar aslında ilk önce XIX. yüzyılın sonlarında Avrupa’da
başlamıştır. II. Meşrutiyet döneminde de Osmanlı aydınları arasında köy
eğitimine dair düşünceler üretilmeye, dergilerde yazılar yayımlanmaya
başlamıştır. Tartışılan eğitim sorunlarının arasında, köyde eğitimin nasıl olması da
bulunmaktaydı. Bu amaçla köylere eğitim götürmek, köylüler için eğitim
materyali hazırlamak gibi faaliyetlere girişilmiştir.
246
(1940 - …)
Köye yönelik eğitim ve köylülerin eğitilmesi hususunda en ön planda Ethem

Nejat, Sabri Cemil ve Kastamonu mebusu İsmail Mahir Efendi geliyordu. 14
Temmuz 1914’te Meclis’te konuşan İsmail Mahir, köylerde öğretmen
yokluğundan, köylülerin eğitimsizliğinden ve bunun nasıl çözülebileceğinden
bahsetmiştir. Dönemin eğitimcilerinden İsmayıl Hakkı (Baltacıoğlu) şehirde yetişen
öğretmenlerin köylerde öğretmenlik yapmak istemediklerini dile getiriyordu. Şu
halde bu meseleyi çözebilmek için köye yönelik öğretmen yetiştirmek lazım
önerisi getiriliyordu. Bu öneri Cumhuriyet’in ilk yıllarında birkaç kez denendi.
246
(1940 - …)
Cumhuriyetin ilk yıllarında okuma yazma oranının %5-10 civarında olduğu

tahmin edilmektedir (döneme ilişkin sağlıklı istatistik yoktur). Bu oranın
köylerde %1 kadar olduğu düşünülmektedir. 1928’de gerçekleşen Harf İnkılabının
ardından okuma yazma oranını arttırabilmek için Millet Mektepleri
açıldıysa da on yıl sonra ülke genelinde okuma-yazma oranı ancak % 0-25
oranına gelebilmişti (Giorgetti-Batır, 2009: 28). Ordudaysa 1926 senesinde
terhis edilen askerlerin ancak %17’si Arap harfleriyle okuryazar iken,
1931’de terhis olanların %25’i ve 1936’da da %75’inin okuryazar olduğu
tespit edilmişti (Giorgetti-Batır, 2009: 29).
246
(1940 - …)
1926’da Denizli ve Kayseri Zincidere’de Köy Muallim Mektebi açıldı.

Ancak bu okullara alınan öğrenciler şehir çocukları idi ve eskiden olduğu gibi
mezuniyetlerinden sonra köylere gitmiyorlardı. Bu sebeple okullar
amacına uymadığı gerekçesiyle 1931’de kapatıldı. 1937’de ikinci bir
deneme daha yapıldı. Bu defa, yine köylere yönelik olarak Eskişehir
Mahmudiye ve İzmir Kızılçullu’da, Köy Muallim Mektebi açıldı. 1938’de
Kırklareli Kepirtepe’de ve Kastamonu Gölköy’de dört tane daha Köy
Öğretmen Okulu açıldı. Yeni açılan bu öğretmen yetiştirme okullarında köy
çocukları alınıyordu.
246
Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri Türkiye Cumhuriyeti Dönemi
(1940 - …)
Köy Eğitmeni Projesi
1935’ten sonra bir grup eğitimci heyetinin Eskişehir, Çorum, Kayseri ve Yozgat’ın köylerinde yaptıkları gezi ve inceleme
sonucu görüşlerini Atatürk’e sunmaları ve onun direktifleri ile Köy Eğitmeni Projesi başlatıldı. Projeye göre, askerliğini çavuş,
onbaşı olarak bitirmiş sağlıklı, okuma-yazma bilen köylü gençlerin kısa ve hızlı bir eğitimden geçirildikten sonra, kendi
köylerinde gönüllü olarak okuma yazma öğretmesi isteniyordu. Bu uygulama sayesinde hem öğretmen yetiştirme
maliyetinin neredeyse yok olması hem de gönüllü hizmet ile devlet için çok ekonomik görülen bu eğitim uygulamasına
devam edilmesi istendi (Topçu, 1989: 590). Eğitmen adayı gençler, kentler dışında yatılı olarak açılacak altı aylık
kurslarda onar kişilik gruplar hâlinde eğitim alarak başarılı olanlar nüfusu az olan köylere gönderilmişlerdi. Proje her ne kadar
ekonomik olsa da gerek eğitimin içeriği ve ideolojisini taşıyamaması gerekse, sürdürülebilir olmadığından mahiyet olarak
aynı, yönetim ve teşkilat yapısı bakımından daha kontrollü ve kurallı bir öğretmen yetiştirme sistemine geçilmesi
benimsendi. Böylece 1940’ta ortaya çıkan Köy Enstitülerinin zemini oluşmuşoldu.
246
(1940 - …)
Köy Enstitüleri
Köy Enstitüleri bir öğretmen yetiştirme projesi olmasının ötesinde dönemin

sosyal, siyasî, kültürel, entelektüel ve ideolojik yönlerini de yansıtan bir
girişimdir. Her ne kadar Enstitüler 1940’ta kurulmuş olsa da köy, köycülük
ve kırsal kesimin sosyal ve ekonomik olarak dönüştürülmesi ya da
canlandırılmasına ilişkin düşünceler, tartışmalar, projeler II. Meşrutiyet
yıllarında başlamıştır.
246
(1940 - …)
Köy Enstitüleri
Köy Enstitüleri pedagojik açıdan köylerdeki öğretmensizlik meselesini

çözmeyi amaçlayan bir projedir. Ancak sosyolojik ve ideolojik açıdan ise,
köylülerin, köyde, köylüler eliyle eğitilmesini ve şehirlere köylülerin “akınını
kesmeyi” amaç edinmiştir. Bunun yanında yeni kurulan devletin millî
toplumunu inşa edebilmek için milliyetçi bir eğitimin de verilmesi gerekli
görülmüştür. Köy Enstitülerinin bu ihtiyaca hizmet etmesi düşünülmüştür.
246
(1940 - …)
Köy Enstitüleri
Köylünün eğitimi için şehirden köye öğretmen gönderilmeden, köylülerden

yetiştirilecek kişilerin öğretmen olmasını sağlayarak köylünün köylü eliyle
eğitildiği bir sistem oluşturulmalıydı. Yeni kurulan devlette, yeni bir kimlik
yaratma amacıyla köylü nüfusun Türkleştirilmesi, diğer bir ifadeyle Türklük
bilincinin fark ettirilmesi- önemli bir amaçtı. Köymen’e göre “köylerde
kendini yeterince Türk hissetmeyen” insanlar çoktu (Köymen, 21). Bu
bağlamda Köy Enstitüleri bir millet yaratmanın önemli bir aracı olarak
kurgulandı. Buna karşın 1940’ların Köy Enstitülerinde ırkçı ve aşırı
milliyetçi bir pedagoji ve propagandadan bahsetmek güçtür.
Köy Enstitüleri
Köy Enstitülerinin zemini 1937’de kurulan Köy Öğretmen Okullarıydı. Bu

okullardan olumlu sonuç alınması sonrasında, daha geniş alanlarda ve mutlak
olarak Ankara’nın kontrolünde enstitülerin kurulmasına karar verildi. Dönemin
Maarif Vekili Hasan Âli Yücel Enstitüleri kurmak ve kurumsallaştırmakla İlköğretim
Genel müdürü İsmail Hakkı Tonguç’u görevlendirdi ve ona olağanüstü yetkiler verdi.
17 Nisan 1940’ta Köy Enstitüleri Kanunu tasarısının TBMM’ce kabulüyle Köy
Enstitüleri açıldı. Kanunun birinci maddesi, “Köy öğretmeni ve köy yararına diğer
meslek erbabını yetiştirmek üzere ziraat işlerine elverişli arazisi bulunan yerlerde,
Maârif Vekilliğince Köy Enstitüleri açılır” (Resmi Gazete, 22 Nisan 1940) ifadesi
yer aldı. 1940-48 arasında stratejik olarak seçilmiş bölgelerde toplamda 21 enstitü
açıldı. Bu okullardan toplamda 20 binin üzerinde öğretmen, ziraatçı ve sağlık
memuru mezun oldu.
Köy Enstitüleri
Yurdun farklı bölgelerinde açılan Köy Enstitülerinde köy eğitmen ve öğretmenleri görev yapacaktı. Enstitüler yatılı olarak
tasarlandı ve okul için geniş araziler tahsis edildi. Bu tahsis sırasında toprak ağalarından ve yerel eşraftan ekonomik ve
sosyal gerekçelerle ciddi rahatsızlık duyanlar oldu. Ancak bazıları da nitelikli iş gücü yetişeceği için destekledi. Köy
Enstitülerinin 1930 ve 40’lardaki iktisadî devletçilikle yakından bir ilgisi vardı ve kurumlar devlet bütçesine minimum yük
olacak şekilde planlandı (Karaömerlioğlu, 64; Kirby, 208). Enstitülerin ekonomik gelir ve giderleri için farklı düzey ve işletim
sistemlerine sahip kooperatifler kuruldu. Köy Enstitüleri Kanunu’nun 16. maddesine göre “Köy okulları binalarının tamiri
ve okulun daimî masrafları köy ihtiyar heyetlerince temin edilir”di. Geniş Köy Enstitüleri arazileri köylülerden alındığı gibi,
yapılacak okulların binalarında da yöre halkının çalışma zorunluluğu getirildi. Aynı zamanda öğrenciler de okulun her türlü
ihtiyacından sorumluydu. Öğretmenlere geniş yetkiler tanınındı (Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilât Kanunu, 6-11). Köy
çocuklarından seçilen öğrencilerin okuyacağı Köy Enstitülerinden mezun olanlar yine köylere öğretmen olarak atanacaklardı.
Öğretmenler bu görevlerinde 20 sene kalmak zorundalardı.
Köy Enstitüleri
Enstitülerde öğretim kadrosu ise öğretmen ve usta öğreticilerden oluşturulmuştu. Köy Enstitüleri büyük ölçüde
Pestalozzi ile başlayan, John Dewey ve Georg Kerschensteiner ile devam eden “iş eğitimi” prensiplerine göre
kurulmuştu (Giorgetti, 2009: 51). Köy Enstitülerinde derslerin %40’ı kültür, %30’u ziraat,
%30’u da teknik derslerden oluşuyordu (Batır, 2012: 527). Bunun yanında sanat ve spor faaliyetleri de
enstitülerin dikkat çeken farklarından biriydi. Özellikle müzik ve tiyatro önde gelen sanat derslerindendi. Her
öğrencinin en az bir müzik aletini çalması şarttı. Özellikle herkesten mandolin çalması beklenirdi. Müzik ve
diğer sanat dalları arasında gelenek ve yerli birikim yok denecek kadar azdı.
Köy Enstitüleri
Karma eğitimin yapıldığı Köy Enstitülerinde, yaparak ve yaşayarak öğrenmeye büyük önem verilmiştir. Bunun için
teknik ve ziraat aletlerini kullanmak öncelikliydi. Her enstitü bir dergi çıkarıyordu ve burada hem okulun her
türlü faaliyeti tanıtılıyor hem de farklı yazılara ve yeteneklere imkân tanınıyordu. Aynı zamanda Köy
Enstitülerinin kütüphaneleri ve okunan kitaplar da önemli bir konudur. Zengin kütüphanelere sahip olan Köy
Enstitülerindeki kitaplar gelişi güzel seçilmiyor, daha çok Milli Eğitim Bakanlığı’nın çevirtip yayımladığı dünya
klasiklerinden oluşuyordu. Genelde Yunan, Alman, Amerikan, Fransız, İngiliz, İtalyan, Macar, Rus, İskandinav, Hint
ve Çin klasiklerinden kitaplar vardı. Türk ve İslam klasikleri/eserleri yanında din ahlâk ve maneviyat
konularının enstitülere girmediğini söylemek fazla abartı olmaz.
Köy Enstitüleri
İlk mezunlarını 1942’de veren Köy Enstitülerinin son eğitim ve öğretim yılı 1951-52’dir. Yaklaşık on yıllık eğitim
sürecinde Köy Enstitülerinden 17.341 öğretmen ve müfettiş, 8.675 eğitmen yetişti. İlköğretimde okullaşma düzeyi
1940’ta %37.1 iken 1950’de %65 dolaylarına kadar geldi (DİE, İstatistik Yıllığı, 149). Bunun yanında Köy
Enstitülerinden köylerde görev yapmak üzere 1.248 sağlık memuru ve ayrıca tarım memuru da yetişti.
Köy Enstitüleri
Köy Enstitüleri ile ilgili tartışmalar daha 1940’ta başlamıştı (Kafadar, 2004: 372-78). Köy Enstitüleri Kanunu’nun
görüşüldüğü Meclis oturumuna 146 milletvekili katılmadı. Aynı zamanda köylülerin enstitülerin inşaatında en az
yirmi gün zorunlu çalışma şartı ve topraklarını satma zorunluluğu büyük tepki çekmişti. Köy Enstitülerinin
Demokrat Parti (DP) tarafından kapatıldığına dair yaygın bir kanaat ve yanlış bilgi vardır. Her ne kadar Köy
Enstitüleri tam olarak 1954’te İlköğretmen Okullarına dönüştürülmüşse de bu bir isim değişikliğidir. Enstitüler
dönemin iktidarınca açılmış ve yine aynı iktidar ve kadro tarafından kapatılmıştır. 1945’ten sonra Türkiye
mecburen Amerika Birleşik Devletleri eksenli bir siyaset gütmeye zorlanınca, Köy Enstitüleri gibi bir projenin
de sonu gelmiştir
Köy Enstitüleri
Enstitülere yönelik tartışma ve şikâyetlerin artması neticesinde bütün atama ve tayinlerde belirleyici isim olan İsmet İnönü adları
Köy Enstitüleriyle özdeşleşen Maarif Vekili Hasan Âli Yücel’i 5 Ağustos 1946’da, İsmail Hakkı Tonguç’u da 25 Eylül 1946’da
görevden almıştır. 1948’de Köy Enstitülerinin kuluçkası/beyni sayılan Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüleri kapatılmış,
sonrasında Köy Enstitülerinin programında kapsamlı bir değişiklik yapılarak, okulun “yaparak, yaşayarak öğrenme ve üretim”
ilkesine son verilmiştir. Programdan psikoloji ve sosyoloji gibi dersler kaldırılmış, yabancı dil eğitimi seçmeli hâle getirilmiş, tarım
ve teknik derslerinin saati azaltılmıştır. Böylece Köy Enstitülerinin programı ile şehirlerdeki öğretmen okullarının programları
arasında bir fark kalmamıştır. 1950- 1951’de kız öğrenciler ayrı enstitülerde toplanmış ve karma eğitime son verilmiştir. Aynı
senede Sağlık Bakanlığı’nın köy sağlık memurlarına ihtiyaç kalmadığını bildirmesi üzerine, enstitülerdeki sağlık kolları
kapatılmıştır. 1954’te Köy Enstitülerinin adı İlköğretmenOkulu’na dönüşmüştür (Tebliğler Dergisi, 1954).
Halkevleri
Halkevleri Maarif Vekâleti’nin 1923’te yayımlanan genelgesiyle valiliklerdeki eğitim kurumlarının halka yönelik
eğitim vermesi istenmişti. 1926’da Bakanlıkta Halk Terbiyesi şubesi açılmış, 1927’de Halk Dershaneleri Yönetmeliği
çıkarılmıştı. 1912’de kurulan ve Türk kültür hayatına önemli katlıları olan Türk Ocaklarının 1931’de
kapatılmasının ardından bir sene sonra topluma kültür ve eğitim hizmeti sunması amacıyla Halkevleri
kuruldu. 1940’lara kadar kuruluş amacı doğrultusunda hizmet eden Halkevleri İnönü döneminde de hayli etkin
faaliyetler gerçekleştirdi.
Halkevleri
Halkevlerinde, 1940’ların hâkim siyasal ve sosyal paradigması hümanist düşüncenin

taşraya yayılabilmesi için konferanslar, Batı müziği konserleri, tiyatro temsilleri,
yapılmıştır. Müzikte ağırlıklı olarak Mozart, Vivaldi, Haydn, Shubert ve Çaykovsky gibi
Batılı bestekârların eserleri seslendirilmiş bu vesileyle Türkiye’ye birçok yabancı
sanatçı davet edilmiştir. 1940’tan sonra 175 Halkevinde dil ve edebiyat kolu açılmış ve
burada çoğunlukla yeni tarih ve kültür tezi üniversite hocalarınca anlatılmıştır. Dil
bayramları ve toplantıları yapılmış, güzel sanatlar, resim, heykel ve resim sanatının
gelişmesinde Halkevleri görevler üstlenmiştir (Toksoy, 264). Tiyatro şubeleri aracılığıyla,
yurdun farklı yerlerinde ilk defa oyunlar sergilenmiştir. Resim ve çeşitli sanat sergileri
246
açılmıştır.
Halkodaları
1940’larda Halkevlerinin daha alt birimi olarak kırsal yörelerde ve nüfusu az olan yerlere hizmet etmek amacıyla
Halkodaları kuruldu. 1946’da Halkodalarının sayısı 4.066’ya varmıştı. 1950 yılına gelindiğinde toplam Halkodası sayısının
4.322’ye ulaşmıştı (Batır, 2017: 47-48). Ama Halkodaları köylerde pek ilgi görmemiş, düğün, eğlenceler için toplantı salonu
görevi görmenin dışında ciddi bir çalışma geliştirememişlerdi.
Zamanla Halkevleri ve Halkodaları Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)’nin ayrılmaz bir parçası haline geldi. Halkevlerinin
açılma amaçlarından biri CHP’nin ilkelerini geniş toplum kesimlerine benimsetmekti. Bununla beraber, aksini savunan ve
bu kurumların bağımsız olduğunu iddia edenler de vardır. Neticede bu kurumlar CHP’nin siyasal eğitim örgütü olarak
görüldü. Demokrat Parti iktidara gelince 1951’de Halkevleri kapatıldı, varlığı hazineye devredildi, Türk Ocakları yeniden
açıldı (Batır, 2017a: 91-101).
Çok Partili Hayata Geçiş ve Eğitimde Yeni Dönem
1946’da uluslararası zorunluluklarla geçilen çok partili hayat, beraberinde eğitim politikalarında da ciddi değişimler getirdi.
Dönemin iktidar partisi CHP ve en güçlü muhalefet partisi DP, yeni eğitim politikaları geliştirdiler. 1950 sonrası iktidarın, İnönü
dönemi eğitim sistemine getirdiği eleştirilerden biri, okul yapımında köylünün ve öğretmenlerin çalıştırılmasıydı. Muhalefet
öğretmenin görevi yol, köprü yapmak değil, halka bilgi vermektir diyordu (Taşdöven, 2013: 21). Muhalefetin eleştirdiği bir diğer
konu ise din eğitimi ile ilgili alınan kararlardı. Buna dayanılarak laiklik kavramı da muhalefet tarafından tartışılmaktaydı
(Özel, 255-267).
DP’nin eğitim çizgisinde milli değerlere vurgu vardı. Programlarında eğitim işlerinde milli ahlâkı sarsılmaz esaslara oturtmak,
manevi değerlere sahip çıkmak, gençleri milli karakter ve ananelere göre yetişmelerini sağlamak esas kılınmıştı ( Dağlı-
Aktürk, 1988: 161).
DP’nin 15.10.1951 tarihli Üçüncü Büyük Kongresi’nde kabul edilen parti tüzük ve programına göre eğitimde takip edilen
esaslar şöyleydi:
1. Öğretim birliği esasına dayalı,
2. Eğitimin amacı bilimsel ve teknik bilgi yanında, milli ve insani bütün manevi değerlerle donatılmalı,
3. Bütün ilkokul öğretmenleri bir yerden yetiştirilmeli,
4. Üniversitelerin bilimsel ve yönetimsel özerklikleri olmalı,
5. Doğu Anadolu Bölgesi’nde her kademeye sahip hatta üniversitesiyle birlikte bir kültür merkezi haline getirilmeli,
6. Dini eğitim sorununu çözmek ve din adamları yetiştirmek için uzmanlar tarafından bir program hazırlanmalı ve İlahiyat
Fakülteleri özerk olmalı,
7. Teknik öğretimin gelişmesi için kurslar ve şubeler kurulmalı (Parti Programı, 1952: 55-57).
DP döneminde kurulan beş ayrı hükümette Milli Eğitim Bakanlığını Avni Başman, Tevfik İleri, Rıfkı Selim Burçak, Celal
Yardımcı, Ahmet Özel ve Atıf Benderlioğlu yürüttüler. Bunlar arasında ön plana çıkan isim Tevfik İlerioldu.
(1940 - …)
Din Eğitimi ve İmam-Hatip Okulları
Batı sisteminde okullar açılmaya başladığından beri tartışılan önemli konulardan biri de din eğitim ve öğretimi meselesi idi. Osmanlı son dönemi
devlet okullarında din ve ahlâk derslerinin süresi gittikçe azaldığı gibi, mahiyetinde de önemli değişimler meydana gelmiştir. Bu süreç Cumhuriyet
ile birlikte daha da hızlandı ve radikal kararlara dönüştü. Tevhid-i Tedrisat yasası medreselerin kapatılmasını öngörmezken, dönemin Eğitim
Bakanı bir hafta sonra bu kurumları kapattı ve kanunun amir hükmü gereği 29 tane İmam Hatip Okulu açıldı, kısa süre sonra sayı 34’e yükseldi.
Ancak bu okulların uzun süreli faaliyet göstermesine imkân tanınmadı. 1924’ten sonra eğitim sistemi tedricen dinî eğitim ve öğretimden tamamen
uzaklaştı ve 1937’de köy ilkokullarının müfredatından din derslerinin kaldırılmasıyla 1930’lu yıllarda din eğitim ve öğretimi ülkenin her yerinde ve
her düzeyde yasak hale geldi. Ezanın Türkçe okunması ve Türkçe ibadet gibi projeler Müslüman toplumu derinden sarstı. Toplumsal gelişmenin
önündeki en önemli engelin din olduğunu düşünen XIX. yüzyıl pozitivist paradigmasının ve 1930’lu yılların sert laiklik uygulamasının bir tezahürü
olan bu politika Türk toplumunda giderek büyük bir mesele haline geldi. 1940’lı yılların ortalarına kadar bu siyasetten ödün verilmezken, II.
Dünya savaşının bitmesinin ardından çok partili hayata geçişzorlamasıyla din eğitimi politikasında da değişime gitmek zorunlu hale geldi.
(1940 - …)
1947 CHP Kongresinde din eğitimi ve laiklik meselesi derinlemesine ele alındı ve şiddetli tartışmalar yapıldı. Neticede, din eğitim ve öğretimine
sınırlı da olsa izin verilmesi partinin geleceği açısından zorunlu görüldü. İlk önce, 10 aylık İmam-Hatip kurslarının açılmasına izin verildi. Ardından
1949’da ilkokulların 4. ve 5. sınıflarında ders saatleri ve program dışında haftada bir saat din dersi verilmesi kararlaştırıldı. 1949’da İslamcı kimliğiyle
bilinen Şemsettin Günaltay’a hükümeti kurma görevi verildi. Dinî neşriyatın canlanmasına müsaade edildi. Hacca gitmenin önündeki engeller
kısmen kaldırıldı. Büyük padişah türbeleri ziyarete açıldı. 1949’da bir adım daha atılarak Ankara’da İlahiyat Fakültesi açıldı. Bütün bunlar CHP
iktidarı zamanında gerçekleşti. 1950’de iktidar değiştiğinde her iki partinin ortak kararıyla ezanın asli dilinde okunmasına izin verildi. İslam düşünce
ve felsefe tarihçisi İsmail Kara’nın tespitlerine göre, DP dönemi din eğitim ve öğretim faaliyetleri CHP döneminin uzantısıdır. DP, kendinden önce
başlatılan projeleri genişletmiş ve biraz daha ileri götürmüştür.
(1940 - …)
1949’da program dışında okutulmak şartıyla ilkokul 4. ve 5. sınıflara konulan din dilgisi dersi 1951’de program içine alındı. Aynı sene ortaokul ve
liselerde de din derslerinin programa konulması tavsiye edildi. Tevfik İleri döneminde ilkokulların 4. ve 5. sınıflarına din dersleri eklendi. 1956’da
din dersleri ortaokullara seçmeli olarak konuldu. 1967-68’de lise ve dengi okullara seçmeli/isteğe bağlı din dersleri eklendi (Sakaoğlu, 263). 1974-
75’te CHP-MSP koalisyon hükümetinin ortak kararıyla zorunlu ahlâk dersi programa kondu. 1982’den sonra Din ve Ahlâk Dersi zorunlu hale
getirildi ve birleştirildi.
(1940 - …)
1951-52’de İmam-Hatip okulları ilk devresi 4 yıl, ikinci devresi 3 yıl olarak yeniden açıldı. İmam-Hatip okulları
İlköğretim Genel Müdürlüğü’ne bağlandı. 1959’da İmam-Hatip mezunlarına yükseköğretim imkânı için İstanbul’da bir
Yüksek İslam Enstitüsü açıldı. Din eğitimi alanındaki faaliyetler ve dinî eğitim kurumlarının sayısı ilerleyen yıllarda
giderek artsa da Türk milli eğitiminde din eğitim ve öğretimi hâlâ derin bir mesele olarak varlığını sürdürmektedir.
(1940 - …)
Meslekî ve Teknik Eğitim
Sanayi ve tarımdaki gelişmeler 1950’lerde nitelikli işgücüne ihtiyacı daha da arttırdı. Marshall yardımı
çerçevesinde ABD’den gönderilen tarım makinalarının kullanılmasında, bu aletlerin bakım ve onarımının
yapılmasında önemli sorunlar ortaya çıktı. II. Menderes hükümeti zamanında var olan teknik öğretim
okullarında bölgenin ihtiyaçlarını karşılamak üzere çeşitli kurslar açıldı. 1951-52 öğretim yılından itibaren sanat
enstitülerinde özel kurs ve şubeler hizmete girdi. Bu kurslarda tarım, ekonomi, bayındırlık alanlarında ihtiyaçları
karşılayacak sanatkârlar yetiştirilecekti (Taşdöven, 2013: 72). Teknik eleman yetiştirme konusunda yüksekokullarda
çalışmalar yapıldı. 1953-54’te İTÜMaden Fakültesi kuruldu, bir sene sonra da AkşamTicaret Liseleri açıldı.
(1940 - …)
1950 Sonrasında Öğretmen Yetiştirme
Milli Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu zamanında kapatılan İstanbul Muallim Mektebi, Terbiye Enstitüsü ve Yüksek
Öğretmen Okulu 1950 sonrasında yeniden açıldı (TBMM Tutanak Dergisi, 9. Devre, 2). 1950’de ilkokul
öğretmenleri şehir öğretmen okullarıyla Köy Enstitülerinde yetiştiriliyordu. DP iktidara gelince ilkokul öğretmenlerinin
şehir-köy ayrımı olmadan tek elden yetişmesi gerekçesiyle 1954 tarihli kanunla İlköğretmen Okullarıyla Köy
Enstitüleri birleştirildi. 1959’da Talim ve Terbiye Heyeti Ankara’da Yüksek Öğretmen Okulu kurulmasını
kararlaştırdı. 1958-1959 eğitim ve öğretim yılında Bursa’da, 1959’da İzmirBuca Eğitim Enstitüsü açıldı.
(1940 - …)
1940-1960 Arası Yükseköğretim
1944’te İstanbul Teknik Üniversitesi kuruldu. 1933 Üniversite reformundan sonra Ankara’da bazı fakülteler
kurulmuştu, bu fakülteler 1946’da araya getirilerek Ankara Üniversitesi adını aldı. 1946’da Üniversiteler
Kanunu yayımlandı. 1939’da 19 olan yüksekokul ve fakülte sayısı 1950’de 34’e, 837 olan öğretim üyesi sayısı
1.852’ye, 9.384 olan öğrenci sayısı da 25.091’e yükselmişti (İstatistik Göstergeler, 2012: 72). Ancak bu artışlar
okullaşan nüfus oranı içinde düşük kaldı.
(1940 - …)
1940-1960 Arası Yükseköğretim
Menderes döneminde 1955’te Ege ve Karadeniz Teknik Üniversitesi, 1956’da Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve
1957’de de Atatürk Üniversitesi’nin temelleri atıldı. 1960 darbesine giden süreçte üniversitelerin kötü bir sınav
verdiği birçok araştırmacı tarafından belirtilmektedir. 1967’de Hacettepe Üniversitesi, 1971’de Boğaziçi
Üniversiteleri kuruldu. Bunların dışında da bazı büyük illerde üniversiteler kurulduysa da 2000’li yıllara
gelinceye kadar Türkiye’de yükseköğretime talep ile arz arasında büyük bir dengesizlik yaşandı.
(1940 - …)
Milli Eğitim (Maarif) Şûraları
1933’te çıkarılan Maarif Teşkilatı Hakkında Kanun ile Talim ve Terbiye Kurulu’nun 3 yılda bir Maarif Şûrasını
toplanması öngörüldü. Şûranın eğitim konularını tartışması, sorunları tespit etmesi, bunlara çözümler üretmesi
ve bakanlığa danışmanlık yapması planlandı. 17-29 Temmuz 1939 tarihleri arasında toplanan ilk Maarif
Şûrası’nın amacı, eğitim sisteminin planlanması ve her derecedeki eğitim kurumlarının incelenmesiydi. Alınan
kararlar arasında köy okullarının yanında erkek teknik, kız teknik ve ticaret öğretim kurumları da yer
almaktaydı. Şûrada yüksekokul ve fakültelerin Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlandığı da belirtildi (T.C. Maarif Vekilliği
Birinci Türk Neşriyat Kongresi, 1939).
(1940 - …)
Maarif Şûraları arasında belki de en çok dikkat çeken ve tartışılan ikincisi olmuştur. 15-21 Şubat 1943 tarihleri arasında toplanan
Şûranın gündeminde ahlâk eğitiminin geliştirilmesi, bütün öğretim kademelerinde anadili çalışmalarının verimliliğini arttırmak ve
Türklük eğitiminde tarih öğretiminin metot ve araçları bakımından incelenmesi yer almaktaydı (T.C. Maarif Vekilliği İkinci Maarif
Şûrası, 1943: 5). Şûrada alınan kararlar doğrultusunda Türk eğitiminde 1940’lardan itibaren etkisine girdiği hümanizmin yerini
millilik olgusuna bıraktığı söylenebilir. Ahlâk eğitimi komisyonunun hazırladığı raporda, idealdeki Türk çocuğunun tanımı, Türk
ahlâkının toplumsal ve kişisel ilişkileri anlatılırken, Yurt Bilgisi dersinin Yurttaşlık Bilgisi şeklinde değiştirilmesi teklif edildi. Ayrıca
Halkevlerine bağlı “Ahlâk Danışma Kolları” kurulması teklifler arasındaydı. Ahlâkı eylemden ayırmanın imkânsız olduğuna vurgu
yapan İkinci Şûrada, konuşma yapan Mektep Müzesi Müdürü Hıfzırrahman Raşit Öymen, ahlâk meselesini laiklikle birlikte dinî
mesele olmaktan çıkartarak dünya meselesi haline getirmeyi önerdi. Şûra raporları incelendiğinde ahlâk konusunun dinin
dışında tutulduğu görülmektedir.
(1940 - …)
1939’dan bugüne yapılan Maarif Şûraları, başkanlık edenler ve temel gündem maddeleri şöyledir:
1. Şûra: 17-29 Temmuz 1939, Hasan Âli Yücel. Cumhuriyet maarifinin plan ve esasları, çeşitli öğretim derecelerindeki
müesseselere ait talimatnâmeler ve müfredat programları.
2. Şûra, 15-21 Şubat 1943, Hasan-Âli Yücel. Yeni ahlâk, dil ve tarih meselesi ve bunların öğretimi.
3. Şûra: 2-10 Aralık 1946, Reşat Şemsettin Sirer. Okul aile işbirliği,demokratik eğitim ve ticaret ve teknik okulların programları.
4. Şûra, 23-31 Ağustos 1949, Tahsin Banguoğlu. İlk-orta-lise programları ve eğitim-öğretimde dayanılan demokratik esaslar.
5. Şûra. 4-14 Şubat 1953, Tevfik İleri. Okul öncesi eğitim, ilköğretim, öğretmen yetiştirme, özel eğitime muhtaç çocuklar.
6. Şûra: 18-23 Mart 1957, Ahmet Özel. Meslekî ve Teknik öğretim, Halk eğitimi.
(1940 - …)
7.Şûra: 5-15 Şubat 1962, Hilmi İncesulu. Tüm öğretim kademelerinin programları, ölçme ve değerlendirme, özel okullar,
olgunluk imtihanları, dış kültür, din eğitim ve öğretimi, beden eğitimi, milli savunma eğitimi ve eğitim vakıfları.
8Ş
. ûra: 28 Eylül-3 Ekim 1970, Orhan Oğuz. Ortaöğretim sisteminin kuruluşu ve yükseköğretime geçiş
in yeniden
düzenlenmesi.
9.Şûra: 24 Haziran-4 Temmuz 1974, Mustafa Üstündağ. Milli eğitim sisteminin bütünlüğü içinde programlar, öğrenci akışını
düzenleyen kurallar.
10.Şûra: 23-26 Haziran 1981, Hasan Sağlam. Türk Milli Eğitim sistemi, sistemin bütünlüğü, öğrenci ile ilgili kurallar ve
öğretmen yetiştirme programları.
11. Şûra: 8-11 Haziran 1982, Hasan Sağlam. Öğretmen eğitiminin gelişimi, eğitim uzmanlarının eğitimi hizmet içi eğitim,
öğretmen ve uzmanların sorunları.
(1940 - …)
12.Şûra: 18-22 Haziran 1988, Hasan Celal Güzel. İlköğretim, meslekî ve teknik eğitim, yükseköğretime geçiş, öğrenci başarısının
değerlendirilmesi, öğretmen yetiştirme, eğitimde yeni teknolojiler, Türkçe ve yabancı dil eğitimi, eğitim finansmanı, müfredat
programları.
13. Şûra: 15-19 Ocak 1990, Avni Akyol. Yaygın eğitim.

14. Şûra: 27-29 Eylül 1993, Nahit Menteşe. Eğitim yönetimi ve eğitim yöneticiliği, okul öncesi eğitimi.
15. Şûra: 13-17 Mayıs 1996, Turhan Tayan. İlköğretimde yönlendirme, yükseköğretime geçiş, eğitim finansmanı.
16. Şûra: 13-17 Kasım 1999, Metin Bostancıoğlu. Meslekî ve teknik eğitim konuları
17.Şûra: 13-17 Kasım 2006, Hüseyin Çelik. Özel eğitim, okul öncesi eğitim, ilk-orta-lise, yaşam boyu öğrenme ve eğitimde
nitelik konuları.
18.Şûra: 1-5 Kasım 2010, Nimet Çubukçu. Öğretmen yetiştirme, meslekî gelişim, okul öncesi eğitim, ilk ve ortaöğretimin
güçlendirilmesi, ortaöğretime erişim, spor, sanat, beceri ve değerler eğitimi, psikolojik danışma, rehberlik ve yönlendirme.
19. Şûra: 2-3 Aralık 2014, Nabi Avcı. Bireyden İnsana, Öğretmen Yetiştirme, Din eğitimi, Yüksek Eğitim.
(1940 - …)
Türk eğitim tarihinin önemli ve uzun süreli geleneklerinden biri olan ve eğitim bakanlığının en yüksek düzeyli danışma organı
olan eğitim şûraları 10 Temmuz 2018’de Türkiye’nin yönetim sisteminin değişmesiyle kaldırılmıştır. Yerli ve millî bir eğitim
gelenekleriyle ve tecrübesiyle inşa edilebilir. Bu bakımdan söz konusu geleneğin işlemeyen yönlerinin tadil edilerek
düzeltilmesi ve devam ettirilmesi daha anlamlı olabilir düşüncesiyle 7 yıl sonra 2021’de 20.şura yeniden toplanmıştır.
Konuşulan başlıca konular: , Eğitimde Fırsat Eşitliği, Mesleki Eğitim, Öğretmenlerin Mesleki Gelişimi.
(1940 - …)
1940’lı yıllardan sonra fikirleri, kitapları ve uygulamalarıyla ön plana çıkan yüzlerce isimden bahsedilebilir. Bunlardan
bazıları şöyle özetlenebilir (Gündüz, 2018):
Halil Fikret Kanad (1892-1974)

Hıfzırrahman Raşit Öymen (1900-1979)
Halide Nusret Zorlutuna (1901-1984)
Nurettin Topçu (1909-1975)
Refia Şemin Uğurel (1909-1997)

Tevfik le
İ ri (1911-1961)

Ilovepdf Merged

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ilovepdf Merged

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Türk Eğitim Tarihi’nin Kronolojik Açıdan Bölümleri

Osmanlılar: II. Meşrutiyet Dönemi (1908-1918)

II. Meşrutiyet Dönemi

II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ’NDE NELER OLDU?

✓ Meclisli siyasal düzene dönüş için Anayasanın tekrar

MEŞRUTİYET DÖNEMİ EĞİTİMİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

✓ Siyasî hayat ve ﬁkir hareketlerinde ani canlanmalar. Yayın özgürlüğü,

✓ Okullarda olan disiplinsizlik, keşmekeş, başı boşluluk, gösteriş (nümayiş) 31 Mart

✓ Öğretmenler ilk kez meslekî örgüt kurmuşlardır.

✓ Meşrutiyet dönemi, yine de eğitimde büyük girişimler dönemi

Kurtuluş Savaşı Dönemi

KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİ

✓ I. Dünya Savaşı’nda Çanakkale ve başka cephelerde büyük

✓ Tarihin akışına şekil veren, her zaman hür ve bağımsız

✓ Milli Mücadele döneminde, Türkiye Büyük Millet

✓ Maarif Kongresi ve Ögretmenlerin Destegi

EĞİTİMDE KURTULUŞ BİLİNCİ

✓Kurtuluşu sağlama ve hür yaşama bilinci okullara

EĞİTİMDE KURTULUŞ BİLİNCİ

✓Başka bir Fransız gazeteci ve yazar Madame

✓Bazı Sultani öğrencilerinin cepheye gitmek

✓Milli hareketin önderleri, milli heyecanın

KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE HALK EĞİTİMİ

KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE HALK EĞİTİMİ

✓ Aralık 1921’den itibaren, halkın ve memurların bilgilendirilmesi için, Ankara’da

KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE KÂZIM KARABEKİR’İN YERİ

✓ TBMM’nin eğitim bakanlığı konumundaki Maarif Vekâleti 15

✓Kurtuluş Savaşı zaferle sonuçlanmış, 29

✓Türkiye Cumhuriyeti Devleti eğitim

✓ Genelde Avrupa’da yaşanan sanayileşme ve milliyetçilik

✓ Devlet eğitim sistemlerinin ortaya çıkışında iki değişim

✓ Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni kuran kadro

✓ TBMM’nin eğitim politikaları en genel anlamda millî ve

✓ Eğitimde millîlik söylemi II. Meşrutiyet’te Ziya Gökalp’in (1876-1924)

✓ Gökalp’e göre “millet ne coğrafî, ne ırkî, ne siyasî, ne de iradî bir zümre

✓ Ziya Gökalp’in dinî, millî ve asrî eğitimi merkeze alan düşünceleri

Misak-ı Maarif Genelgesi

✓ 8 Mart 1923’te İsmail Safa (Özler) tarafından Misak-ı Maarif (Eğitim

Misak-ı Maarif Genelgesi

✓ İlkokullar dinsel kişiliği, din duygusunu oluşturur ve öğrenciyi bir sonraki

1923 Yılı İçin Uygulanacaklar:

✓ Nitelikli ilk ve ortaöğretim için Anadolu 15 Öğretmen Okulu Bölgesine

1923 Yılı İçin Uygulanacaklar:

✓ Nitelikli ilk ve ortaöğretim için Anadolu 15 Öğretmen Okulu Bölgesine

1923 Yılı İçin Uygulanacaklar:

Birinci Heyet-i İlmiye :

4.İcra Vekilleri Heyeti Programı (5 Eylül 1339/1923):

✓ 1. Çocukların terbiye ve talimidir, okullarda yapılacaktır;

✓ 2. Halkın terbiye ve talimi, gece dersleri ve çırak okulları kurulacaktır;

ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ EĞİTİMİ

İkinci Heyet-i İlmiye (23 Nisan 1924):

✓ İkinci Heyet-i İlmiye’nin aldığı kararlar arasında;

- ilkokulun altı yıldan beş yıla indirilmesi;

- Muallim mekteplerinin öğretim sürelerinin dört yıldan beş yıla çıkarılması;

- kız liselerinin de erkek liseleri gibi tam sınıflı hâle getirilmesi;

- ilkokul öğretimlarının geliştirilmesi;

CUMHURİYET DÖNEMİ EĞİTİMİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

CUMHURİYET DÖNEMİ EĞİTİMİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

CUMHURİYET DÖNEMİ EĞİTİMİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

CUMHURİYET DÖNEMİ EĞİTİMİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

✓ Ülkedeki bütün bilim ve öğretim kurumları

EĞİTİMİN BAZI RESMÎ TEMEL AMAÇLARI

EĞİTİMİN BAZI RESMÎ TEMEL AMAÇLARI