Machine Translated by Google

इं दरा गांधी
MSW
रा ीय मु व ापीठ
कू ऑफ सो वक समुदाय संघटना
साठ व ापन
समुदाय वकास

१
ॉक करा

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय वकास

यु नट १

समुदाय आ ण समुदाय काया या संक पना ५

यु नट २

हरी समुदाय १९

यु नट

ामीण समुदायांचे ोफाइ

यु नट ४

आ दवासी समुदाय ४८

यु नट ५

समुदाय वकास काय म आ ण जबाबदारी ६२

Machine Translated by Google

त स मती
ा.सुर सग कै . द ती संज य भ अंज गांधी जा मया म या
माजी कु गु व ापीठाचे ा इ ा मया नवी द येथी ा

का ी व ापीठ वाराणसी

थॉमस क ाम यां या ह ते ा जोसेफ झे वयर इं डयन सो ना मेहता एमएस

सट जॉ स मे डक कॉ े ज बंग ोर इ ट ूटचे डॉ यु न ह सट वडोदरा
बंग ोर येथी डॉ

मुकु ीवा तव डॉ उषा जॉन डॉ अचना दासी जा मया म या

डॉ.बी.आर.आंबेडकर ॉया ा कॉ े ज इ ा मया नवी द येथी ा
व ापीठ आ ा व म

डॉ योती क कर जा मया रंज ना सहग इं र कू ऑफ बीना अँटोनी द व ापीठाचे

म या इ ा मया सो या डॉ डॉ
नवी द काम इं र

ो. कृ पा थॉमस

इ नू नवी द

त स मती पुनरावृ ी
ो. े यस थॉमस कू ऑफ सो ी जोसे न ोबो रो नी रोझ ने बया कम कू ऑफ सो
वक इ नू नवी द न या मंग ोर वकचे डॉ

इ नू नवी द

डॉ.डीके ा दास ा.रंज ना सहग इं र कू ऑफ सौ या कू ऑफ

आरएम कॉ े ज हैदरबाद सो वक इं र सो वकचे डॉ

इ नू नवी द

ा.पी.के .घोष आ सया नसरीन जा मया जी महे कू ऑफ

समाजकाय वभाग म या इ ा मया व ापीठ द या सो वकचे डॉ

व भारती व ापीठ समाजकाय वभागाचे डॉ इ नू नवी द

ांती नके तन
डॉ. एन. र या कू
सीपी सग कु े डॉ. ब णू मोहन दा बी.आर.आंबेडकर ऑफ सो वक इ नू नवी द

व ापीठा या समाजकाय वभागाचे ा कॉ े ज द व ापीठ

अ यास म तयारी संघ

यु नट े ख क के के जेक ब उदयपूरचे अ यास म संपादक आ ण
डॉ. ए. मा ती ॉक संपादक ा काय माचे सम वयक ा. े यस थॉमस

अ यास म तयारी संघ पुनरावृ ी

एकक े ख क डॉ. ए. अ यास म संपादक काय माचे सम वयक डॉ.सौ या
मा ती नीरा अ न म द व ापीठ
द चे ा

मु ण उ पादन

ी कु वंत सग सहा यक
नबंधक का न
कू ऑफ सो वक

ए सुधा रत © इं दरा

गांधी रा ीय मु व ापीठ

ISBN

सव ह क राखीव. या कामाचा कोणताही भाग कॉपीराईट धारका या े ख ी परवानगी वाय माई मयो ाफ कवा इतर कोण याही कारे कोण याही व पात पुन पा दत के ा जाऊ
कत नाही.

इं दरा गांधी नॅ न ओपन यु न ह सट या अ यास मांब अ धक मा हती व ापीठा या मैदान गढ नवी द येथी काया यातून कवा इ नू या अ धकृ त वेबसाइट
www.ignou.ac.in व न मळू कते.

इं दरा गांधी नॅ न ओपन यु न ह सट नवी द या वतीने डायरे टर कू ऑफ सो वक IGNOU ारे मु त आ ण का त.

Tessa Media & Computers C AFE II जा मया नगर नवी द येथे े सरटाईपसेट
Machine Translated by Google

अ यास म प रचय

सु वातीपासूनच समाज हा सामा जक कायाचा क ब रा ह ा आहे.

ोकां या जीवना ा करणा या आ ण यां या वैय क आ ण समूह ओळख ना आकार दे ण ा या अनेक
सामा जक णा पैक समुदाय ही एक आहे. सामा जक कायाचा व ाथ या ना याने तु हा ा समुदाय
वकासासाठ सामुदा यक सं ा व ापना ी संबं धत मू भूत संक पनांचे ान असणे आव यक आहे.
समुदाय वकासासाठ समुदाय सं ा व ापन या अ यास मात चार ॉ स आहेत.

ॉक समुदाय आ ण समुदाय वकासा या संक पने ी संबं धत आहे. या ॉकम ये आ ही हरी ामीण
आ ण आ दवासी समुदायांचा अथ नसग आ ण वै ांची वै े सामा जक काय प तीम ये सामुदा यक
कायाचे ान आ ण ामीण आ दवासी आ ण हरी भागाती समुदाय वकास काय मांब दे ख ी चचा
करतो. हा ॉक तु हा ा उ रदा य वाची संक पना आ ण समुदाय वकास कायात याचे मह व समजून दे ख ी
दे ई .

ॉक समुदाय वकासासाठ समुदाय संघटनेवर आहे. सामुदा यक सं े या अंत न हत मू ये उ े आण

गृहीतके कर या तर हा ॉक यूएसए यूके आ ण भारताती समुदाय संघटनेचे त व ान आ ण
इ तहासाची परेषा दे ख ी दे तो. या ॉकम ये आ ही सामुदा यक सं ा आ ण सामा जक काया या इतर
प त मधी समानता फरक आ ण संबंधांब दे ख ी चचा करतो. ॉक समुदाय संघटनेचे मॉडे संक पना
आण ची प रमाणे आ ण सामुदा यक संघटने या सरावाती साम याची सुसंगतता तसेच समका न
समुदायांवर आ ण सामुदा यक सरावांवर जाग तक करणाचा भाव याब दे ख ी चचा करते.

ॉक सामुदा यक वकासासाठ सामा जक कृ ती ी संबं धत आहे. सामा जक कृ तीची संक पना इ तहास
ा ती आ ण ासं गकता यावर चचा कर या तर हा ॉक सामा जक कृ ती या व वध मॉडे स सामा जक
कृ त मधी धोरणे आ ण रणनीती मू ये नै तकता आ ण सामा जक कृ तीची त वे यां या ी संबं धत आहे.

ॉक सामा जक ासनावर आहे. या ॉकम ये आपण समाजक याण ासनाची संक पना इ तहास
नसग ा ती काय आ ण त वे याब चचा करतो.
या गटांतगत समाजक याण सं ेचे कार आ ण वै े यावरही चचा कर यात आ आहे. समाज क याण
ासन हणजे सामा जक धोरणाम ये नमूद के े उ े सा य कर यासाठ काय म योजना आ ण क पांची
अंम बजावणी करणे.

सामा जक काया या व ा यासाठ या अ यास माती चचा आ ण वचारमंथन खूप मह वाचे आहे कारण
आ ही सामा जक काया या े ात सामा जक काय करणा या व ा यासाठ आव यक अस े े अनेक मह वाचे
वषय समा व के े आहेत. या सव वषयांवर अ धक चचा आव यक अस तरी अ यास मासाठ व हत
के े या मयादांमुळे आ हा ा मू भूत गो चे सादरीकरण क न अ यास म साम ीची ांबी कमी करावी
ागे .
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय वकास
ॉक प रचय

या ॉकम ये यु नट् स आहेत जी समाजा या व वध पै ूं ब बो ती .

प ह या यु नटम ये तु हा ा समुदाय यांची वै े आ ण सामा जक काय वहारात समुदाय कसा ासं गक

आहे हे समजे . सरे यु नट हरी समुदायां ी संबं धत आहे. आपण हरी समुदायाचा अथ हरी भागाचा
ऐ तहा सक वकास हरी समुदायांचा सार आ ण वै े अवका ीय पृथ करण आ ण व हरी
समुदायांब का .

तसरे एकक ामीण समुदायांचे ोफाइ ामीण समुदाया या व वध पै ूं वर व तृतपणे वणन करते.
तु हा ा ामीण समुदायाचा अथ ामीण समुदायाती व वधता ामीण सामा जक आ ण आ थक रचना
आ ण ामीण समाजाती धोरणे आ ण प ती या वषयी मा हती होई .

चौथे एकक आ दवासी समुदाय आणखी एका कार या समुदायाब हणजे आ दवासी समुदायाब
बो तो. या यु नटम ये गे यानंतर तु हा ा जमाती हणजे काय आ दवासी समाजाची ोकसं या ा ीय
वै े आ ण यांची सामा जक आ ण आ थक रचना काय आहे हे समजे . तु ही वमु आ ण भट या जमाती
आ ण आ दवासी समुदायां या काही मुख सम यांम ये फरक कर यास स म असा .

पाचवे यु नट समुदाय वकास काय म आ ण उ रदा य व वर आहे.

हे व वध समुदाय वकास काय म आ ण उ रदा य वा या संक पने ी संबं धत आहे. तु हा ा सामुदा यक
वकास काय मांचा इ तहास आ ण ामीण आ दवासी आ ण हरी भागांना य करणा या काय मांची
मा हती मळे .
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

यु नट समुदाया या संक पना सामुदा यक काय

आ ण सामुदा यक काय

ए. मा ती
साम ी

. उ े

. प रचय

. ा या

. समुदाय समजून घेण े

. समुदायाची वै े

. सामा जक काय सराव अंतगत सामुदा यक कायाची जागा

. च ा बेरीज क या

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

हे यु नट तु हा ा समुदायाची संक पना समजून घे यास मदत करे . समुदाय सव अ त वात आहेत. सामा जक
कायक यानी समुदायांना समजून घेण े मह वाचे आहे कारण ते पा भूमी आहे या या व सामा जक कायाची था
घडते.
सरे हणजे हे यु नट सामुदा यक काय आ ण या या व वध आयामांवर क त करते. अ ा कारे या
यु नट या अ यासामुळे तु ही स म हा

समुदायांचे व प समजून घेण े

सामा जक काय आ ण समाज ा ीय ीकोनातून समुदाय प रभा षत कर यास स म आ ण

समुदाय कायाचा अथ मूळ आ ण ा ती समजून या.

. प रचय

सु वातीपासूनच समाज हा सामा जक कायाचा क ब रा ह ा आहे.

ोकां या जीवना ा करणा या आ ण यां या वैय क आ ण समूह ओळख ना आकार दे ण ा या अनेक
सामा जक णा पैक समुदाय ही एक आहे. ोक सामा जक संदभाम ये ज मा ा येतात ते वाढतात ौढ होतात
आ ण सामा जक संरचनांब जाणून घेतात आ ण यांची धारणा बनवतात.
ते संघटनां ारे वैय क आ ण समूह ओळख वक सत करतात जे यांना आयु यभरा या सामुदा यक अनुभवां ी
जोडतात.

समुदाय ह त ेपा या सव तरांवर सामा जक कायासाठ संदभ आ ण से टग दान करतो. सू म तरावर य

सरावात गुंत े या सामा जक कायक यासाठ यांचे ायंट गट कोण या मॅ ो वातावरणात राहतात आ ण काय
करतात यांना संसाधने क ी उप क न द जातात आ ण सामुदा यक ग त ी ता वैय क वतनावर
कसा प रणाम करते हे समजून घेण े आव यक आहे. मॅ ो े ह सामा जक कायक यासाठ यांचा सराव
काय म नयोजन आ ण ासनावर क त आहे यां या कामात समुदाय क ानी आहे. हे बद ाचे य
कवा वाहन दे ख ी आहे जेथे ोकां या मो ा गटा ा भा वत करणा या ापक सामा जक सम यांचे
नराकरण कर यासाठ ह त ेपांची रचना के जाते.

डॉ. A. मा ती द व ापीठ द
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय हा द ॅ टन द MUNUS CUM पासून आ ा आहे याचा ा दक अथ आहे एकमेक ांना
समुदाय वकास
दे ण े . ही संक पना आ ण क पनेचे तीक आहे जी समुदाय आ ण सामुदा यक जीवन द वते. समुदाय हा
मू त च हां कत सामा यक घटक अस े या ोकांचा समूह आहे याचा अथ यां यासाठ सामु हकतेची
भावना आहे. या सामा यक घटकांम ये ादे क भौगो क जागा समा व असू कते एकजुट चा कवा
बाँ डगचा घटक आ ण इतर समुदायांमधी अन यतेची सीमांक ाची भावना सामा जक सां कृ तक आ थक
ादे क भा षक समानते या ीने ापक एकसंधता घटकांसाठ सामा जक भांडव ाचा साठा आ ण
ओळखीची भावना आ ण आ ही भावना.

१.२ ा या

समुदाय हणजे काय न हत आहे या या वणनाचा संच आहे. हा मू त एक न अनुभव आहे जो व तु न

ा या नाकारतो. हे मोजमाप आ ण प रभा षत कर याऐवजी जाणव े आ ण अनुभव े आहे. ोक समुदायांना
वेग या प तीने अनुभवतात एखा ा समुदाया या सीमा भौ तक कवा मूत असू कतात कारण ते नका ावर
कवा ासक य े हणून कॉ फगर करतात. तथा प काही सीमा तीका मक असू कतात कारण या
पाहणा यां या मनात अ त वात असू कतात आ ण यामुळे ोकांना समाजा ी वत ची भावना जाणवते.

समाजाची ा या या या बांधणी ी जोड े असते. ऐ तहा सक ीकोनातून तसेच या भौगो कआण

वैचा रक पा भूमीत ती वक सत झा याकडे पाहणे उपयु ठरे .

मॅ क हर आ ण पेज हणतात क समुदाय हणजे जथे कोण याही गटाचे सद य हान कवा मोठे एक
राहतात अ ा कारे एक राहतात क ते या कवा या व हतसंबंधांना सामा यक करत नाहीत परंतु
सामा य जीवनाची मू भूत ती आ ही अ ा गटा ा हणतो. एक समुदाय .

रॉबट बे ाह यांनी समुदायाची ा या सामा जक ा पर राव ं बी अस े या ोकांचा समूह जे चचा आ ण

नणय घे यात एक तपणे भाग घेतात आ ण जे समाजा ा प रभा षत करतात आ ण या ारे यांचे पा नपोषण
करतात अ ा काही प ती सामा यक करतात.

फाऊं डे न फॉर क यु नट ए कोरेज मट या मते समुदाय हा दोन कवा अ धक ोकांचा समूह आहे जे यां या
पा भूमीती सामा जक आ या मक ै णक वां क आ थक राजक य इ. व वधतेची पवा न करता
यां याती फरक वीकार यास आ ण पार कर यास स म आहेत. . हे यांना भावीपणे आ ण मोकळे पणाने
संवाद साध यास आ ण यां या सामा य हतासाठ हणून ओळख या जाणा या यांसाठ एक तपणे काय
कर यास स म करते.

ायन मुनॉन ची ा या एक समुदाय हणजे तु नेने वयंपूण ोकसं या मया दत भौगो क े ात

राहणारी एकता आ ण पर राव ं बना या भावनांनी एक बांध े .

C. फॅ र टन आ ण ई पाइन समुदायाची ा या चचा आ ण सामू हक a ारे रांगेत अस े ा ोकांचा समूह

कृ ती ा समथन दे ण ारी सं ेषण संरचना हणून करतात.

रँडम हाऊस अन ड नरीचे समुदाय या दाचे अनेक अथ आहेत. सामा जक कायक या या वसाया ी
सवात जवळचे अथ खा माणे आहेत.
Machine Translated by Google

कोण याही आकाराचा सामा जक गट यांचे सद य व प रसरात राहतात सरकार सामा यक करतात समुदाया या संक पना आ ण
सामुदा यक काय
आ ण सहसा यां याकडे सामा य सां कृ तक आ ण ऐ तहा सक वारसा असतो.

एक सामा जक धा मक ावसा यक कवा इतर गट याम ये सामा य वै े कवा वार ये सामा यक के

जातात आ ण या मो ा समाजाम ये तो अ त वात आहे यापे ा काही बाबतीत वेगळे समजतो कवा
समजतो उदाहरणाथ ावसा यक समुदाय व ानांचा समुदाय.

समुदाय खेडे गाव हर हर हे काहीसे जवळ या सहवासात आ ण सामा यतः सामा य नयमांनुसार
राहणा या ोकां या गटांसाठ सं ा आहेत.
समुदाय हा एक सामा य द आहे आ ण हर हे सहसा थ पणे ागू के े जाते. सामा यतः वीकार या
जाणा या संचाम ये खेडी एक हान गट गाव काहीसे मोठे हर अ ाप मोठे आ ण हर खूप मोठे आहे.
आकार तथा प भ तेचा खरा आधार नाही परंतु यो य र या फ खेडी सेट करतो. नगमन कवा याची
अनुप ती आ ण सरकारचा कार इतरांचे वग करण नधा रत करतो.

स सन पुनरावृ ी करतात क एक समुदाय के वळ आ थक नाही कवा फ राजक य नाही कवा फ

ादे क कवा फ अंतराळ नाही. कवा हे सव व ेष घटक एक जोड े े नाहीत. ेवट हे स त
भावनांचे एक ज ट आहे जे एखा ा ा आजूबाजू या जगाब आ ण या या सहका यांब
वाटते.

या तर ह युअ क यु नट ही संक पना आहे

ह युअ समुदाय ई समुदाय कवा ऑन ाइन समुदाय हा ोकांचा एक समूह आहे जो सामा जक ावसा यक
ै णक कवा इतर हेतूंसाठ समोरासमोर न जाता वृ प े टे फोन ईमे कवा झटपट संदे यांसार या
सं ेषण मा यमां ारे ामु याने संवाद साधतो. जर यं णा संगणक नेटवक असे तर या ा ऑन ाइन समुदाय
हणतात. ह युअ आ ण ऑन ाइन समुदाय दे ख ी वा त वक जीवनात एकमेक ांना ओळखणा या ोकांमधी
संवादाचे एक पूरक व प बन े आहेत. मजकू र आधा रत चॅट म आ ण हॉइस ह डओटे ट कवा अवतार
वापरणा या मंचांसह सो सॉ टवेअ रम ये अनेक मा यमे वतं पणे कवा एक तपणे वापर जातात. अ ा
इंटरनेट आधा रत सो नेटव स या सारामुळे मह वपूण सामा जक तां क बद घडू न आ े असती .

आभासी समुदाय मानवी सहवासा या नवीन कारांचे त न ध व करतात. याम ये वार य अस े या

समुदायांचा समावे असू कतो जो येया भमुख असू कतो वारंवार ता पुरती गटबाजी जे सहसा तु नेने
कमान एकसंधतेने द व े जातात. तथा प यां यात अ ा ोकांना एक आण याची मता आहे जे अंतर
वे यो यता कवा क ं क सम गी े बयन ई गट मुळे अ यथा भेटू कत नाहीत. यां याकडे अनेक दा न
ऐक े या कवा त झा े या ोकांचे आवाज एक कर याची आ ण सावज नक धोरणावरी वाद ववाद
आ ण नणय येत ापक नाग रकां या सहभागासाठ संधी नमाण कर याची मता आहे.

सामा जक उ तीसाठ आ ण सामू हक कृ तीसाठ भौगो क आ ण वार य अस े या समुदायां ारे आभासी

नेटवक तयार करणे आ ण वापरणे य आहे. एक उदाहरण हणजे ा खाण ॉबीचा सामना कर यासाठ
गो ाती ाम ांनी तयार के े े गाव ॉग . कवा नभया सामू हक ब ा कार करणासार या हसाचारा ा
बळ पड े यांसाठ स यता सु करणारे आ ण टकवून ठे वणारे अनेक ऑन ाइन गट कवा ीनपीस सार या
व यजीवांचे संर ण करणारे ऑन ाइन समुदाय ओ रसा कनारप वरी ऑ ह रड े कासवां या संर णासाठ
यन ी आहेत.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय वकास
तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

समुदायाची ा या तुम या वतः या दात करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. समुदाय समजून घेण े

समुदाय असं य आकार सामा जक व ा ोकसं या आ ण रचनांम ये येतात. सां दा यक जीवनाचा आधार
बनणारे नाते आ ण याती सद यां या सामा यक समज आ ण समान हतसंबंध हे ग द आहेत जे समुदाया ा
सुसंगत यु नटम ये बांधतात. वाय हे सामा जक संबंध आ ण सामा यक धारणा वेळ रचना आ ण ान यां या
प कडे जातात.

काही समुदाय नसगाने नातेसंबं धत असतात आ ण सामा यक व ास मू यांवर कवा वार यावर आधा रत
असतात. असे समुदाय एकाच ानावर कवा भौ तका ी बांध े े नाहीत
रचना

समुदायांना समजून घेताना सामा जक काय समाज ा ीय आ ण अ यासकां या अंत ीतून काढ े जाते
सामा जक काया या प ती हणून समुदाय सं ेचा य न कर या या वसाया या वाढ मुळे आकार घेत ा जातो.

समुदाय रचना समाज ा ीय अंत ी

समुदायाची रचना या उ राधात जमन समाज ा फ डनांड टोनीस यां या ी संबं धत आहे. यांनी
समुदायांचे वै अस े या नातेसंबंधांचा वचार के ा आ ण यानुसार दोन पे समोर आ एक
Gemeinschaft आ ण सरे Gesselchaft.

Gemeinschaft समुदाय नैस गक वैय क अनौपचा रक आमने सामने सामा जक संबंधांवर आधा रत आहेत
जथे ना ते कोण आहेत यासाठ वीकार े जाते यांनी काय के े नाही . ोक यां या ज मजात गुण ांमुळे
ओळख े जातात आ ण वीकार े जातात. या कारचे मानवी नाते कु टुं ब हान गट आ ण पारंपा रक
समुदायांम ये दसून येते.

गेसे ा ट समुदाय तकसंगत वाथाने द व े जातात आ ण ते नसगात अ धक क पत असतात. ते व ेष

वभागीय सामा जक पर रसंवादांवर अ धक भर दे तात. चे हत समूहा या हतसंबंधांवर अव ं बून असते.
उपयु तावाद उ े तसेच कं ाट करार मधी पर रसंवादावर वच व गाजवतात. कामगार वभागणी
आहे आ ण सामा जक नयं ण अ धक औपचा रक आहे कायदे आ ण नयमांवर आधा रत काय ांचे उ ं घन
के यावर औपचा रक मंज ूरी ागू के जाते.

हे व ेषतः ा तका या ेवट युरोप आ ण युनायटे ड टे ट्सम ये औ ो गक भांडव ाही या उदयास

कारणीभूत ठर े यामुळे मानवी संबंधां या व पाम ये मोठे प रवतन घडू न आ े .

तथा प हे खरे आहे क सामुदा यक जीवनाचे दो ही कार भारतीय समाजाचे वतमान वा तव बनवतात आ ण
एका ा स यापे ा उ उ मू य द े जाऊ कत नाही. याकडे मानवी सहवासाचे वेगवेगळे प हणून
पा ह े पा हजे
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

ामीण हरी आ ण आ दवासी समुदायांम ये उप त आहे. यांना मानवी पर रसंवादा या नरंतरतेचा ेवट
सामुदा यक काय
हणून पाहणे चांग े आहे याम ये समुदाय अनौपचा रक वैय क संबंध आ ण समका न जीवनाचा भाग अस े या
औपचा रक सं ा मक संरचनांम ये आधा रत आहेत.

समुदायांचे ज ट आ ण ब आयामी व प ात घेता कोणतीही एक वैचा रक चौकट समुदाया ा समजून

घे यासाठ पुरेसा सै ां तक पाया दान करत नाही.

वरी बाब तर आणखी दोन पै ू समुदाय समजून घे यासाठ उपयु आहेत. समुदाया ा अ सामा यक
भौ तक जागा कवा भौगो क समुदाय आ ण ब सामा यक वार य कवा ओळख कवा काया मक समुदायावर
आधा रत समुदाय हणून पा ह े जाते .

भौगो क अवका ाने बांध े ा समुदाय

Brueggemann हणतात क समुदाया ा अ त वासाठ मूत व प दे ण े आव यक आहे याचा अथ

असा क या ा एक भौ तक जागा आव यक आहे जी या या सद यांसाठ आ ण समुदायाचा भाग नस े यांसाठ
समुदायाचे तीक आहे. Bounded ा ान आधा रत समुदाय हणून संबोध े जाते. या समुदाया या सीमा
अनेक दा पंचायत मोह ा महानगरपा का सरकार झो नग क म न इ याद मा यता ा त अ धकायासह ा पत
के या जातात. पंचायत घर चौपा मं दर यांसार या भौ तक रचनेतही समुदाय मूत असू कतो. म ीद चच
स संग गायन समूह कवा मनोरंज न ब इ. यांना भौगो क समुदाय हणूनही ओळख े जाते हणजे ओख ा
ह रनगर आंबेडकर नगर इ याद भागाती समुदाय एका व जागेत आ ण प रसरात वस े े समुदाय.

वार य अस े े समुदाय

हे समुदायांना संद भत करते जेथे सद य व सामा यक भौ तक जागेवर आधा रत नसून सामा यक वार ये कवा
वै ांवर आधा रत आहे जे सद यांना एक करतात आ ण एखा ा या वैय क ओळखीचा आधार दे तात. वं
वां कता धम सं कृ ती सामा जक वग ावसा यक सं नता आ ण गक अ भमुख ता यासार या गो ी अनेक दा
वार य अस े या समुदायांचा आधार बनतात. कारण असे समुदाय ओळखीवर आधा रत असतात आ ण वार य
अस े े सद य समाजा ा सोबत घेऊ न जातात. उदाहरणाथ एखा ा जाती या महापंचायत चा संदभ घेऊ कतो
जे समुदाय ओळख वाढव याचा आ ण समुदाया या हताचे र ण कर याचा एक माग आहे. याच माणे माजी
व ाथ संघटना आ ण हातारी मु े मु संघटनांचे समुदाय तयार के े जाऊ कतात. ावसा यक हतसंबंधांवर
आधा रत समुदाय असू कतात जसे क क ाकार ावसा यक संघटना जसे क भारतीय अ भयंता इं डयन
मे डक असो सए न ापारी संघटना औ ो गक संघटना इ याद . भा षक धा मक आ ण सां कृ तक संघटना
दे ख ी असू कतात. कनाटक संगीत समूह हणा प म बंगा पवतारोहण असो सए न इ. कवा अगद
सकारा मक ोकांचे नेटवक फ वकस फोरम द त े ख क संघटना भारतीय कझो े नक असो सए न
भारताती ावसा यक सामा जक कायक याची संघटना इ याद . काहीवेळ ा यांना दे ख ी संद भत के े जाते.
काय ी समुदाय हणून. अ ा कारे सामुदा यक कमचारी कधीकधी काय ी समुदायांसोबत काम करतात जसे
क बा मजुरी गक कामगार इ याद .

वार य अस े े समुदाय काहीवेळ ा प रसर आधा रत समुदायांवर आ ा दत होतात कारण जे हा एखा ा नवासी
े ाम ये ोकांचे उ माण असते यांची वैय क ओळख एक कवा अ धक व हतसंबंधां ी जोड े
असते जसे क झोपडप आ ण झोपडप ती र हवासी संघटना मुंबईती म ह ा म न इ. ब तेक ोक म ये
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय वकास
वार य आ ण तब ता ओळख या या वेगवेग या माणात हरी भाग एकापे ा जा त समुदाया ी संबं धत
आहेत. या ब वध सामुदा यक सं नतांचा वचार एखा ाचे वैय क समुदाय नेटवक हणून के ा जाऊ कतो
व वध प रसर आधा रत आ ण वार य आधा रत समुदायांचे त न ध व करतो जे ा इतरां ी आ ण ापक
समाजा ी जोडतात. हे समजून घेण े आव यक आहे क व वध गटांम ये समाजाती औपचा रक आ ण
अनौपचा रक मदत अडथळा करणा या णा म ये त आहे. मानवी पर रसंवादाचे व वध तर सू म ते मॅ ो
यांना जोडणा या अ धक वा तववाद ह त ेप योजना वक सत कर यासाठ हे सामा जक संदभात या
ानासाठ मह वपूण साधने दान करतात.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

समाजा या समाज ा ीय आक नावर वचार करा. तुम या वतः या दे ाती उदाहरणांसह करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

समुदाय रचना सामा जक काय ीकोन

समुदायां या वरी समजा तर क ट आ मा सुच वते क समुदाय स ांतांचा वचार े स या मा का

हणून के ा जाऊ कतो जो समुदाया या व वध पै ूं वर क त करतो जे येक समुदायाचे वेगवेगळे आयाम
याची ग त ी ता आ ण याचा भाव कोण या मागावर का टाकतात. या या सद यांचे जीवन.

सामा जक काय अ यासका या ीकोनातून समाजाकडे पाह यासाठ तीन े मवक उपयु अस याचे हट े जाते .
हे आहेत

अ एक सामा जक व ा

हणून ब पयावरणीय णा हणून आ ण क

आ ण संघषाचे क हणून.
वरी पैक येक ाची चचा क या.

अ सामा जक णा हणून समुदाय सामा य णा स ांताचा वापर सामा जक कायक या ारे सामा जक
वा तवात घडणा या अनेक घटना समजून घे यासाठ के ा जातो. एक णा एका सु व त काया मक
रीतीने एकमेक ां ी संबं धत अस े या एका धक पर रसंवाद घटकांनी बन े हणून पा ह जाते.

वाय स टम मो ा स टमम ये ए बेड के े े असतात अ ा कारे स टम या व वध तरांमधी कने न

समज यासाठ एक े मवक दान करते. उदाहरणाथ एखा ा ा कु टुं बाती कवा नातेसंबंधा या
गटाती एक घटक हणून पा ह े जाऊ कते नातेसंबंध समूह समुदायाम ये अ त वात आहे समुदाय
रता कवा समाजात आहे अ ा कारे स टम ीकोन समुदायाची रचना आ ण या समजून घे यासाठ
एक उपयु े मवक दान करते. जे चर घटकांना एक बांधतात.

हे असे गृहीत धरते क समुदाय उप णा या संचाने बन े ा आहे जे संपूण समुदाया या गरजा पूण करणारे
व ेष काय करतात.
या उप णा या कृ ती सम वत आ ण संपूण समाजा ा ाभदायक अ ा कारे एक त के या जातात.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

पाच मुख काय समाजाती व वध सामा जक एकके आ ण णा ी संबं धत अस याचे हट े जाते. हे
सामुदा यक काय
उ पादन आहेत वतरण उपभोग समाजीकरण समथन.
सामा जक नयं ण सामा जक सहभाग आ ण पर र

सामा जक कायक याना उप णा यां या ायंट गटां या गरजा क ा पूण करतात कवा अय वी होतात
याचे गंभीरपणे परी ण करणे आव यक आहे. सामुदा यक मू यमापन ही साधने येथे वापर जाऊ कतात
जी समुदाया या गरजा तसेच समुदायाची ताकद ओळखू कतात. या फं सवर भाव टाकणा या आ ण
भा वत करणा या जाग तक णा या संदभात हे दे ख ी समजून घेण े आव यक आहे. हे जाग तक
प रणाम जाग तक करण खाजगीकरण आ ण समुदायां या जीवनावर आ ण उपजी वके वर सामा जक सुर ा
जा याचा भाव न कर या या प ती ी संबं धत असू कतात.

b पयावरणीय णा हणून समुदाय या समुदायाम ये सहजीवन रीतीने पयावरणा ी जवळचा पर र संबंध

अस याचे पा ह े जाते. समाजा या व वध भागांम ये नय मत दे वाणघेवाण संबंध असतात जेथे येक भाग
णा ती इतरांसह सहजीवन संबंधांम ये दे तो आ ण ा त करतो. व वध भागांम ये न त पर राव ं बन
असते यामुळे समतो साध ा जातो. हे भौगो क सां कृ तक प र े य हणून ओळख े जाते याम ये
व ानाची ा नक वै े जमीन वापराचे नमुने आ ण सेवांचे वतरण समुदाया ी संवाद साधतात
तची ोकसं या वै े जसे क आकार घनता व वधता आ ण तं ान उ पादन व तू आ ण सेवा
वाहतूक दळणवळण इ. भौ तक वै े सामुदा यक जीवनात मह वपूण भू मका बजावतात आ ण
पर रसंवादाचे व प नधा रत करतात. संसाधनांचे ान पाणी जमीन र ता व व गटांचे ान
समुदाया या सामा जक ग त ी ते ारे नधा रत के े जाते. अ ा कारे खा या जातीचे समुदाय ब तेक
वेळ ा गावाती समाजाती मह वा या आ ण म यवत ठकाणांपासून र असतात. अ ा कारे मह वा या
ादे क सीमा के वळ भौ तक गुण व े याच नाहीत तर सामा जक आ ण मान सक दे ख ी आहेत या
सामा जक पदानु माचे त न ध व करतात.

हा ीकोन सामा जक कायक याना अ धा सामा य पू संसाधनांसाठ व वध गटांमधी धा आ ण

ब वच व सेवा वतरण आ ण सेवांम ये वे न त कर यासाठ व गट कवा जातीचे वच व या
गत ी ये ारे उ वणारी समुदाय संरचना समजून घे यास स म करते. क क करण व
गटां या हातात आ थक आ ण सामा जक अ ा दो ही कार या संसाधनांचे क करण एका े ात यांचे
ट रग पंचायत आ ण म ह ा मंडळ कवा मं दराचे ान हणजे स ेचे ान आ ण स ेती समुदाया ी
संबं धत मह वाचे नणय ड एका ता व गटांचे ान आपु क आ ण नातेसंबंधां या बंधनांमुळे
व ती कवा ादे क आ ण भा षक बंधने जसे क बहारी वसाहत बंगा वसाहत कवा म ासी े
हरी भागात व गटांचे ान e उ रा धकार या याम ये नैस गक येचा भाग हणून
ोकसं येची हा चा असते जथे ांत रत ोक सहसा कमी इ भागात जातात प र ती अनुकू
झा यावर कवा यांना अ धक चांग जागा परवडे ते हा वर जाणे आ ण f पृथ करण जेथे ते क
कती ते हा दे ख ी इतर गटां या वरोधीपणामुळे ते नवीन भागात जाऊ कत नाहीत उपसमूह एकाक
समुदाय हणून काय करतात द या ई ा येती सी मपूर झु गी टस हणा.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

ा नक वतरण संसाधनांचे क करण आ ण समुदायां या ाना ी जुळ े या सु वधांम ये भौगो क
समुदाय वकास
मा हती णा वाप न अ ा वै ांचा का ांतराने ोध घेत ा जाऊ कतो. हे आप या ा समाजा या
भौ तक आ ण सामा जक वातावरणाती संबंध समजून घे यास स म करतात. पुढे समाजाची सामा जक
रचना जसज ी ती का ांतराने वक सत होत जाते आ ण आव यक सुधारणे ताबडतोब यमान होतात
आ ण कोण या कारचे ह त ेप के े जाऊ कतात ते दे ख ी सू चत करतात.

c साम य आ ण संघषाचे आसन हणून समुदाय ीकोन सामा जक णा या ीकोना या प कडे जातो जो
समाजा ा उप णा बनवतो यां यासाठ यांची काया मक भू मका काप जाते. हतसंबंधांचे संघष आ ण
मतभेद तसेच वच व यावर भर द ा जात नाही. इको ॉ जक स ट मम ये वच व एका ता आ ण
क करणा या येची पोचपावती अस तरीही मतभेद आ ण संसाधनां या असमान वतरणा ा
कसे सामोरे जावे याब फारसा वचार के ा जात नाही. सामा जक कायकत समाजात बद घडवून
आण यासाठ कसे काय क कतात जेण ेक न कमी अस े यांना यां या गरजा चांग या कारे पूण
करता येती .

आ ण संघषाचे क हणून समुदायाचा ीकोन आ ण राजकारणा ा समाजा वषयी या आप या

आक नासाठ क ान मानतो. हे असे गृहीत धरते क संघष आ ण बद हे ब तेक समुदायांचे म यवत
गुण धम आहेत.
सामुदा यक नणय घेण े हे के वळ तकसंगत नयोजन सहयोग आ ण सम वय हणून पा ह े जात नाही तर
संघष आ ण वाटाघाट हणून दे ख ी पा ह े जाते.

समुदायांना रगण हणून पा ह े जाते जेथे त ध गट सतत स ा आ ण मळ संसाधनां या नयं णासाठ

संघषात गुंत े े असतात. सामा जक वग जात धा मक भा षक आ ण ादे क संबंधांवर आधा रत काही
गट इतर गटांवर वच व गाजवतात. यांचा सहभाग आहे यां याकडू न मू भूत गरजा पूण कर यासाठ
वाटाघाट आ ण संघषाची सतत या असते. काहीवेळ ा संघष उपे तां या बाजूने सोडव ा जातो कायदा
यायपा का आ ण ासन यां या सं ा मक उप तीने मदत के जाते आ ण इतर वेळ सं ा व
भू मका घेतात आ ण संघष साम यवानां या बाजूने सोडव ा जातो. हा ीकोन सामा जक कायक याना
सामुदा यक संरचना समजून घे यास स म करतो गटांना अनुकू कवा नदा कर याचे नणय कसे
घेत े जातात संघषाची ती क ी घेत जाते आ ण कायम ठे व जाते आ ण बद यासाठ पदानु मात
कमी अस े या ोकां या मता मजबूत कर यासाठ बद एजंट्सची भू मका. प र ती. अ ा सम या
हरी ामीण आ ण आ दवासी भागात अगद पणे दसून येतात जेथे समुदायांना यां या सामा जक
उ प ी कवा आ थक प र ती कवा राजक य सं नतेवर संसाधनांम ये वे नाकार ा जातो. जातीय
आ ण जातीय दं ग हे या संघषा या तीचे टोकाचे व प आहे.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

समाजा ा समजून घे यासाठ सामा जक काय अ यासकांनी वापर े या तीन ीकोनांची थोड यात चचा
करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

२ तु ही सामुदा यक संरचना क ा समजून घेता तुम या दे ाती उदाहरणांसह करा. सामुदा यक काय

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. समुदायाची वै े

समुदाय हा सामा यक जागा मू ये आ ण प ती अस े या चा समूह आहे.

ते नातेसंबंधां या नेटवकम ये एक त के े े दसतात जे समानता आ ण एक तेची भावना वाढवतात. समुदायांना
एकसंध घटक हणून पा ह े जाते यात काही माणात संबंध असतात जे समुदायाचे सार मान े जातात.

समुदायाम ये खा वै े अस याचे पा ह े जाऊ कते

मानवी के समुदायांम ये समोरासमोर संवाद साधणा या असतात. या अथाने ते ाथ मक गट

आहेत जे एकमेक ां ी थेट संपकात आहेत. ोक एकमेक ांना ओळखतात आ ण या अथाने ते गुंत े या
पर रसंवादा या ेण ीवर नयं ण ठे वतात. सामा जक संरचना पुरे ी हान आहे आ ण ोक यां या
मा क आ ण नयं ण ठे व यास स म आहेत.

ओळख आ ण आप े पणा एकमेक ांना आपु क ची आ ण वीकार याची तसेच सुर ततेची भावना असते
यामुळे एखा ा ा समाजाचा एक भाग कवा समुदायाचा सद य वाटतो. सद य वाम ये इतरांची वीकृ ती
संबं धत गटा या उ ां ती न ा कवा न ा यांचा समावे होतो. आपु क ची ही भावना णीय
आ ण सकारा मक मान जाते. समुदाय ही ची वसंक पना बनू कते. ओळख ही म ये
के वळ एका समुदाया ती आपु क ची भावनाच नाही तर इतर गटांमधी फरकाची भावना दे ख ी
भू मका बजावते. समुदायाती सं ा आ ण सामा यक प ती दे ख ी ओळख नमाण कर यात भू मका
बजावतात आ ण आप े पणाची भावना वाढवतात. याचा अथ असाही होतो क बद या सं ां ी
संबं धत अस े या अथाने ोक बद ा ा सामोरे जाऊ कतात. यातून समाजाती एकजूट न होत
अस याचे दसून येते.

कत े आपु क म ये ह क आ ण जबाबदा यांची व जाणीव असते. समुदाया या सामू हक

याक ापांम ये सहभागी हो या या इतरां ी सामा यकरण आ ण संवाद साध या या ीने थमतः
सामुदा यक जीवन टकवून ठे व यासाठ व ास आ ण पर रसंवादाची पर रता आहे.

ढ आ ण परंपरांचे पा न क न सामुदा यक काय मांम ये भाग घेण े हे सद यां या सामू हक इ े ने

ठर व े जाते.

Gemeinschaft याचा अथ असा होतो क ोकां या व वध भू मका असतात यात ते एकमेक ां ी संवाद
साधतात. हे पर रसंवाद करारा मक नसून बंधनकारक आहेत. या व वृ साठ तसेच इतरां या
आ ण संपूण समाजा या फाय ासाठ व वध क ागुण आ ण मतांचा वापर वाढव यासाठ हे मह वाचे
आहेत.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

सं कृ ती समुदायाची एक व सं कृ ती असते जी समाजा या सद यां ारे पुन पा दत के जाते आ ण
समुदाय वकास
सतत आकार घेत असते सामा जक संरचना आ थक णा आण संबंधां ारे. या अथाने एक
सं कृ ती सव समा व आहे आ ण सव काही ोकां या समूहा या जीवन ै चा वीकार करते.

. सामा जक काय प तीम ये सामुदा यक कायाची जागा

भारतीय समाजाती पारंपा रक सं ां ारे सामुदा यक काया या अनेक पै ूं वर द े जाते परंतु सामा जक
संरचनेत असमानता आ ण अ याया ी संबं धत चतेची कारणे आहेत. भारतीय समाजा ा नयं त करणारे
नयम आ ण मू ये सामुदा यक क याण आ ण वयं मदत बंधनकारक हणून स म करतात जरी हे यां या
व सामा जक गटांपुरते मया दत आहेत.

ह त ेपाची प त हणून समुदाया या कायाचा वकास दोन ीकोनातून के ा जाऊ कतो. एक वसाय
हणून सामा जक काया या इ तहासा ी या या संबंधापासून आ ण सरे व वध वसाय तसेच गैर ावसा यक
नाग रक गटांनी अव ं ब े या व वध समुदाय ह त ेप प त पासून.

ऐ तहा सक ीकोन तथा प

ावसा यक समुदाय काय प ती आ ण सामा जक काया या प त म ये याचे ान आ हा ा अमे रका आ ण
ेट टनमधी सामा जक काय वसायाचा इ तहास ोधणे आव यक आहे.

ा तकाती सामा जक कायाची क पना के सवक पे ा अ धक ापक से टग या ीने के गे .

सेट मट चळवळ आ ण धमादाय सं ा समाज चळवळ नी सामा जक कायाचा वसाय हणून वकास
कर यासाठ संदभ तयार के े आ ण या या उ प ीपासून सामुदा यक सराव हा एक आव यक घटक आहे.

त ोकांची प र ती बद यासाठ सुधारणा चळवळ हे समाजा या वकासा या आ ण संघ टत य नां या

क ानी होते. अमे रके ती सेट मट हाऊसेसम ये आ ण धमादाय सं ांम ये या समाजकायाचा वसाय
सु झा ा याम ये सुधारणेचा घटक गाभा होता.

उदाहरणाथ अमे रके त सेट मट चळवळ सु वाती ा सेवा द े या समुदायां या ै णक आ ण मनोरंज क

गरजांवर क त होती आ ण नंतर गृह नमाण आ ण कायदे ीर स ा यासार या इतर अनेक याक ापांम ये
व तार .त ण ोकांसोबत काम करणे दे ख ी ब आ ण इतर कारां ारे वक सत के े गे े या ा आता
ुप वक हट े जाऊ कते.

आण या द कात सामुदा यक चे ट आ ण ॅ नग कौ स या ज द घडामोड नी समुदाय

संघटना सराव आ ण व ेषतः सामा जक नयोजनाची संक पना तयार कर याचा माग मोकळा के ा. आरो य
आ ण क याणकारी काय मां या सुधारणांवर आ ण समुदाया या गरजा आ ण संसाधनांचे संतु न यावर
क त के े गे े .

तसेच अ धक क कृ त अ भजात आ ण त कडू न ा नक कृ त आ ण व वध तरांवर अ त वात

अस े या तसेच नाग रकांचे मह व ओळखणा या सहभाग कडे जा याचे आवाहन कर यात आ े . सामुदा यक
संघटना येत तां क कौ ये आ ण ान तसेच सामा जक उ े आ ण मू याची भू मका असते असा पै ू
दे ख ी आहे.

सामुदा यक संघटना इं ं डम ये दोन परंपरांम ये उदयास आ एक समुदाय कायक याने यां या नै तक

भू मके त चचची जागा घेत .
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

उप मन गे या तका या म यात धा मक ा न झा यामुळे नै तक ग धळा ा तसाद दे याचा य न
सामुदा यक काय
सामुदा यक काय अस याचे दसून येते सरे हणजे ग रबांची अधोगती हा यां या ग रबीचे कारण नसून याचा
प रणाम आहे.

सामा जक कायाची प त हणून सामुदा यक सं ा ेट टनम ये सामा जक कायाची प त हणून के सवक या

वाढ या असंतोषासह उदयास आ .
कारणे खा माणे पा ह जाऊ कतात

अ सामा जक कायाची प त हणून के स वकची कमतरता ही सामुदा यक सं े या वकासाती एक मुख

अस याचे दसते.

b अनौपचा रक काळजी णा चे व प आ ण यां या समाजाती इतर वै क कृ त चे ान आ ण समज

वाढवणे आ ण अ ा णा सह वैधा नक सेवा जोड यासाठ संभा ता c समुदाय आधा रत संघांमधी
अ ग यांचा भाव आ ण पुरावे

यांचे काय पयायी प ती दान करते

ड ा नक सरकारी खचाती कपातीचा प रणाम याने पयायाचा गंभीरपणे वचार कर यास भाग पाड े आहे

e उजवीकडे आ ण डावीकडे राजक य बद जे वेगवेग या कारणांमुळे वक करणाची धोरणे सु कर यास

अनुकू आहेत. उजवीकडे हे व मदत आ ण ा नक जबाबदारी या धोरणांवर आधा रत असतात. डावीकडे
ते ा नक समाजवादातून मळ याची यता आहे जी ा नक डी हरी आ ण सेवां या नयं णावर
ा पत त नधी आ ण मतदार यां याती संबंध पुन ी वत कर याचा य न करतात.

सामुदा यक काय हा द म ये गु ब कयन फाउं डे न या नावाने ापन झा े या अ यास गटाने तयार के ा

होता . यांनी सामुदा यक कायाम ये तीन पर रसंबं धत याक ापांचा समावे अस याचे पा ह े समुदाय
वकास समुदाय संघटना आ ण सामा जक नयोजन.

सु वाती ा सामुदा यक काय हे समूह काय आ ण के स वक यासार या सामा जक काय प त या पारंपा रक

प त ना समथन दे त होते परंतु समाजा या समजुतीती घडामोडी तसेच समुदायांमधी सराव ह त ेपां ी संबं धत
ाना या वाढ या भागाचा अथ असा होतो क सामुदा यक काय ही एक मह वाची प त बन . वतः.

ह त ेप उ े

सामुदा यक कायाचे उ े फोकस अस े या येक समुदाया या सम यांनुसार बद तात. वक सत औ ो गक

दे ांनी स या महायु ानंतरचा काळ पा ह ा आहे. सामुदा यक सं े या उ े ा या व वधतेने यां या अनेक
गटांसह समाजाचे ज ट व प आ ण यां या प र ती ती गरजा आ ण व मान सं ां या दे ख भा कवा
बद ाबाबत यां याती मू भूत फरक त ब बत के े आहेत. यामुळे सामुदा यक संघटनेचे उ एकसमान नसून
गट संघटना आ ण चळवळ या व वध उ े ांचे त बब हणून हट े जाते.

भारतीय समाज हा ब सां कृ तक आहे आ ण व वध सामा जक धा मक आ ण राजक य चळवळ मधून नमाण

झा े या सामुदा यक ह त ेपाचा सराव पाहणा या व वध वा तवाचे त न ध व करतो. यांनी सामा जक
वा तवाती बद आ ण उपे तांसाठ कतीही पतृस ाक अस े तरी यां यासाठ चांग े जीवन वचारात घेत े .

गटांची व वधता व वध भौगो क सां कृ तक ानांसह ोकसं या आ ण उपजी वका आप यासोबत व वध

गरजा आणतात या अ धक सामा यपणे क त असतात.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

आ थक सुधारणा द ेने. भारताती सामुदा यक य नांमुळे ामीण हरी आ ण आ दवासी ठकाणी दब े या
समुदाय वकास
हीन ोकांम ये सुधारणा कर यासाठ या य नांना चा ना मळत आहे. हे य न तका या सु वातीस
सवागीण आ ण आरो य ण उपजी वका आ ण राजक य स करण यांम ये ोकां या जीवनात आ ण
राहणीमानात सवागीण सुधारणांचा समावे आहे.

सामुदा यक काय सरावाचा एक मुख उ े सामा जक क याण सेवांचे आयोजन आ ण वतरीत कर या या

प ती सुधार या ी संबं धत आहे यात यत ोकसं ये ा यां या सम यां या नराकरणात सामी के े जाते
हणून यांचा सहभाग मह वाचा आहे. सामुदा यक कायात सहभाग आ ण वयं मदत या मुख संक पना आहेत.

सामुदा यक कायाचा भाग हणून सामा जक या

येथे उ व आ ण थेट सम या सोडवणे नाही तर ोकसं येचे संघटन संसाधने आ ण मळ व यासाठ

आहे जी या याकडे पूव न हती. यामुळे व मान सामा जक सं ांवर दबाव आणणे त न ध वा या नवीन
मा यमांचा वकास होऊ कतो या ारे पूव वगळ यात आ े या गटांचा आवाज नणय येत ऐकू येई कवा
नवीन राजक य आ ण आ थक व ा तयार करणे जे य ात संसाधने ह तांत रत करती . यांना

सामुदा यक काय अ यासकासाठ स म भू मके वर जोर दे यात आ ा यामुळे ावसा यक सामा जक काया या
सामा य चौकट त समुदाय कायासाठ जागा ोधणे य झा े . अनेक भ से ट ज आ ण फ म ये कायरत
समुदाय कामगारांना एक कर यासाठ पुरेसा ापक होता.

एक स मकता हणून समुदाय कायकता ोकांना यां या सम या कर यात यां या गरजा ओळख यात
आ ण यां या वतः या सम या अ धक भावीपणे हाताळ याची मता वक सत कर यात मदत करे . संबंध
वक सत कर या या कौ यावर पणे भर द ा जातो

समुदाय वकास ीकोन

सामुदा यक वकास अ ा कारे संवाद चेतना वाढवणे ण आ ण कृ तीची एक सतत या सू चत करते

याचा उ े संबं धत ोकांना समुदायाची यांची वतःची आवृ ी न त कर यात आ ण वक सत कर यात
मदत करणे होय. समाज काय आहे यासाठ एकच यो य सू नाही आ ण याचा वकास कर याचा कोणताही एक
यो य माग नाही. समुदाय वकास ही वधा आ ण सम यांनी भर े एक अ धक ज ट या आहे यासाठ
अ तीय आ ण सजन ी उपाय आव यक आहेत. अ ा कारे सामुदा यक कायाचे मॉडे मौ यवान आहेत जर
ते े मवक दान करतात याम ये या सम या आ ण वधा समज या जाऊ कतात आ ण सजन ी उपाय
काढ े जाऊ कतात.

सामुदा यक काय म हे ोकां या वा त वक जीवनाती अनुभव ख आ ण आकां ांवर आधा रत अस े

पा हजेत जे ोक वतःच करतात याच वेळ हे न अनुभव ापक सामा जक आ थक आ ण
राजक य संरचनां या व े षणा ी जोड े े अस े पा हजेत जे कारण आहेत. ोकांचे अ याचार आ ण गैरसोय.

चेतना वाढवणे सामा जक कायकता आ ण ायंट गट संबंधांवर मह वपूण प रणाम करते. याम ये सामा जक
कायकता प र तीचा त नसून एक संसाधन हणून सेवे या भू मके त असतो आ ण यांना उ रदायी असतो.
ावसा यक आ ण मानवी सेवांचे ाहक यां याती नातेसंबंधाती हा बद यां या स मीकरणाऐवजी
स मीकरणास सु भ करतो.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

वच व आ ण दडप ाही या रचनेमुळे बळ गटां या हाणपणा ा वैधता ा त झा आहे तर अ याचा रत गटां या पयायी
सामुदा यक काय
हाणपणा ा मा यता नाही. सामुदा यक वकासाचा एक अ याव यक घटक हणजे के वळ पी डतांचे हाणपण मा य करणे
आ ण यां या वतः या गरजा आ ण आकां ा यां या वत या मागाने प रभा षत कर याचा यांचा अ धकार नाही तर
ापक समाजात या हाणपणाची अ भ सु भ करणे हे एक आव यक योगदान आहे. मानवजाती या क याणासाठ
अ ा कारे समाजा या वकासाम ये चेतना वाढव या या आ ण अ याचा रतांचा आवाज ऐक ा जातो मा य के ा जातो
आ ण याचे मू य होते याची खा ी कर या या धोरणांचा समावे के ा पा हजे. सामा जक याया या ीकोनाचा अथ असा
आहे क जे काही वं चत आहेत ते काया मक ीने पा ह यास ते वं चत राहती . ा नक समुदायां या खचावर काया मक
समुदाय तेथे असू कतात नंतर ते परावृ के े पा हजे आ ण याऐवजी भौगो क समुदायांना समथन द े पा हजे.

यासाठ भौगो क समुदाय समुदाय वकास आ ण समुदाय आधा रत सेवांसाठ ाधा य मत पयायाचे त न ध व करतात.
उ ूआण हीन अ ा दो ही काय ी समुदायांचे अ त व ओळख े पा हजे आ ण नंतरचे ो साहन द े गे े आ ण
पूव नरा के े गे े .

समुदाय आधा रत धोरणाम ये तळागाळाती सामा य ोकां या पुढाकारा ा म यवत ान दे ण े यांचा आवाज ओळखणे
आ ण यांची सामा जक प र ती बद यासाठ य न करणे समा व आहे.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

ेट टन आ ण अमे रके ती सामुदा यक कायाचा इ तहास ोधा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

२ तुम या मते समाजा या कायाचे घटक काय असती

भारत
.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. च ा बेरीज क या

आ हा ा समज े आहे क समुदायांची ा या ान आ ण वार य यांनी क ी के जाते. आ ही समुदायांची यां या

पर रसंवादाती व वध वै े ओळख आ ण आप े पणाची भावना यांचे पर र जबाबदा या आ ण अ धकार आ ण

सामा जक आ ण आ थक जीवनात योगदान दे ण ा या समुदायांम ये खेळ त अस े या व वध भू मका आ ण हे जीवन

या कारे राख े जाते आ ण सुधार े जाते ते दे ख ी पा ह े . वतःम ये बद ाची भावना तसेच माणसांना जग यासाठ
आ ण भरभराट हो यासाठ रता बाळगणे. सामा जक कायक या ारे समुदायांना सामा जक णा पयावरणीय णा
आण आ ण संघषाचे े हणून समज े जाणारे व वध माग दे ख ी आ हा ा समज े आहेत.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

आ ही ेट टन आ ण अमे रके ती समुदाया या सरावाचे व प अनु मे गरीब समुदायांसोबत काम आ ण सेट मट
समुदाय वकास
चळवळ ने समजून घेत े आहे. आ हा ा हे दे ख ी समज े आहे क समुदायांचे व प कसे पारंपा रक आ ण
आधु नक अ ा दो ही वै ांसह वाहते यामुळे भारताती समुदाय था टन आ ण अमे रके पे ा भ आहे.

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. हडरसन पॉ जो स डे हड आ ण थॉमस डे हड एन एड सामुदा यक कायाती बद ा या सीमा ए े न

आ ण अन वन ं डन.

. हॅड रॉजर कू पर माईक डे पीअर आ ण टे सी ॅहम. एक क यु नट सो वकर हँडबुक . टॅ व टॉक

प के स ं डन.

. ायॉन मुनॉन च जग क यु नट डायम स ओहायो टे ट यु न ह सट ेस को ं बस ओएच ऑग ट

रोजी http jan.ucc.nau.edu sg eng spring communitydefinitions.html
व न वे के ा.

. मझराही टे री आ ण डे हस ॅ री ई एनसाय ोपी डया ऑफ सो वक हॉ I NASW ेस आ ण

ऑ सफड यु न ह सट ेस यूयॉक.

. सी. फॅ र टन आ ण ई पाइन क यु नट मेमरी अ के स टडी इन क यु नट क यु नके न. तं ान पु हा ोधणे

समुदाय पु हा ोधणे. ीन वच CT Ablex ऑग ट रोजी http jan.ucc.nau.edu sg
eng spring communitydefinitions.html व न वे के ा.

. रॉबट बे ा इ. हॅ बट् स ऑफ द हाट. बक े ऑग ट रोजी http jan.ucc.nau.edu sg

eng spring communitydefinitions.html व न वे के ा .

. Random House Unabridged Dictionary समुदायाचा दको अथ Dictionary.com

Unabridged v . © Random House Inc. वर आधा रत ऑग ट रोजी वे
के ा.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

यु नट हरी समुदाय सामुदा यक काय

ए. मा ती
साम ी

. उ े

. प रचय

. हरी समुदायाचा अथ

. हरी भागाचा ऐ तहा सक वकास

. हरीकरण आ ण हरी समुदायांचा सार

. हरी समुदायांची वै े

. अवका ीय पृथ करण

. व हरी समुदाय

. च ा सारां ा

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

या यु नटमधून गे यानंतर तु ही स म हावे

हरी हणजे काय आ ण हरी भाग प रभा षत कर यासाठ वापर या जाणा या सं ांचा अथ समजून
या हरीकरणाची
संक पना करा आ ण हरी समुदायां या साराचे वणन करा हरी समुदायांची वै पूण
सामा जक आ ण
आ थक वै े आ ण यां याती पर रसंबंधांचे वणन करा हरी े ात च त अस े या दोन
कार या अथ व ा समजून घेण े औपचा रक आ ण
अनौपचा रक अथ व ा आ ण यांचे पर रसंबंध तसेच हरी ग रबीचे नवा सत व या आ ण
झोपडप ट् या यासार या व हरी समुदायांना समजून घेण े आ ण हरी समुदायांची प रवतन ी ता
आण
सामुदा यक काय सरावासाठ याचे मह व समजून या.

. प रचय

हरी समुदायांना यांची प रवतन ी ता आ ण वषमता समजून घेण े आव यक आहे.

हरांचा अथ वेगवेग या ोकांसाठ वेगवेग या गो ी समजून यावा ागतो.
भागधारकां या वेगवेग या धारणा असतात आ ण या धारणा हरा या वकासावर क ा कारे नयं ण ठे वतात ते
समाज संघ टत समुदाय वकासासाठ उ गड े पा हजे. वकासाबाबत अनेक धारणांसह नेहमीच तणाव आ ण संघष
असतो. व ीकोनाचे वच व समुदाय वकासा या वचनाचे प रमाण ठरवते.

आ हा ा हरी समुदाय समजून घे यासाठ आ ही समाज ा अथ ा आ ण सावज नक ासनाती

अंत ी घेतो.. ह त ेपां या संदभात आ ही काढतो

डॉ. A. मा ती द व ापीठ द
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण सामा जक काय प त मधून मळा े या अंत ीवर. मु यतः वापरात अस े एक हणजे समूह कायासह
समुदाय वकास
समुदाय संघटना प त. समुदायांना एकतर असुर त हणून प रभा षत के े जाऊ कते कवा समुदायांना
ताकद या ीकोनातून पा ह े जाते. सामा जक कायक यासाठ सामा जक यायाचा ीकोन हरी समुदायांक डे
पाह याचा ीकोन बनतो मग तो झोपडप ट् या असो उ ू वग असो कवा व ा पत समुदाय असो.

. हरी समुदायाचा अथ

हरी हणजे एखा ा हरा ी संबं धत कवा त. हे हर कवा हरी जीवनाचे वै द वते. याचे मूळ
ॅ टन द Urbnus म ये आहे मूळ urb हणजे हर.

हरी हणजे हर कवा गाव. हरी े ओळख यासाठ ोकसं या ा ीय पयावरणीय आ ण सामा जक
सां कृ तक गुण धम यासारखे अनेक नकष वापर े जातात. हे ोकसं येचे आकार आ ण सं े या ज ट तेचे
माण आहे जे एखा ा गावा ा हर हर कवा महानगरातून वेगळे करते. ोकसं येचे क करण बगर ेती
उप मांचे ाब य आ ण आरो य आ ण णा या पायाभूत सु वधांसह सामा जक सु वधांची उ म तरतूद ही
हरी भागांची मह वाची वै े आहेत. तथा प हरी भागात राहणा या व वध समुदायांम ये वतरण आ ण
यां या वे ाम ये खूप फरक आहे.

े े

समाज ा ीय समज

मॅ स वेबर हरी भागांना बाजार आ ण ापा यांचा व ेष वग अस े या तकसंगतते या त वांवर आधा रत

संघटना मक ा अ धक वक सत मानतात. हराती इतर धा मक राजक य आ थक तां क आ ण ज ट
ासक य संरचना ापार आ ण वा ण य नेटवक ा पूरक आहेत. औ ो गक आ ण सेवा े ाचे ाब य आहे.
हर हे वषमता म व ननावीपणा इ याद ारे दे ख ी वै ीकृ त आहे.

ु ई वथ यांनी हरी भागांना तु नेने मोठे दाट सामा जक ा वषम चे कायम व पी व ती

मान े आहे. येथे यम गट जसे क महामंडळ वयंसेवी संघटना सरकारचे ा त न धक व प आ ण सार
मा यमे गावात आढळणा या ाथ मक गट संघटनांची जागा घेतात. अ ा संबंधांना अवैय क वभागीय वरवरचे
णभंगुर आ ण अनेक दा हसक मान े जाते.

या द कात रॉबट रेड फ ने एक ोक हरी मॉडे ता वत के े याम ये यांनी हरी जीवनाची

तमा ोक समुदाया या तमे ी वरोधाभास के ा सवदा ामीण . हरी ोकां या तु नेत नंतरचे हान
पव अ यंत म व आ ण एकसंध मान े जाते ते नेहमीच ू य वषम धम नरपे आणअ व त
मान े जाते.

Gideon Sjoberg यांनी हरी क ांची दोन कारांम ये वभागणी के पूव औ ो गक हर आ ण

औ ो गक हर जे यांनी तां क तरावरी फरकां या आधारे वेगळे के े . पूव औ ो गक हरे ही अ याधु नक
म ीन तं ान नस े हरे आहेत जथे मानवी आ ण ाणी कामगार आ थक उ पादनाचा आधार बनतात.
औ ो गक हरांम ये जीवा म इंधन आ ण अणुऊ ज या ऊजा ोतांचे ाब य आहे. पूव औ ो गक प रसर
Machine Translated by Google

वां क आ ण सां दा यक न ा यां या वैय क संबंधांनी जोरदारपणे एक त के े होते. यांनी मजबूत कौटुं बक हरी समुदाय

संबंध राख े आ ण सामा जक अ व तपणा फारसा पुरावा न हता. औ ो गक उ पादन हा अ ाप मु य चतेचा

वषय न हता.

सरीकडे हबट गॅ स या वै ांना मु य हर कवा अंतगत हराचा भाग मानतात परंतु उपनगराती
ोक वेग या जीवन ै चा अव ं ब करतात या ा अध ाथ मक हणतात. हरी भागाती नातेसंबंध आ ण
ाथ मक सामुदा यक नातेसंबंधांचे नुक सान ेज ारीपणा या उदयामुळे झा े आहे.

अ तप र चत संबंध ावसा यक आ ण इतर यम संबंधांपे ा अ धक घ न असतात परंतु नातेसंबंध आ ण

व ता रत कु टुं बा या ाथ मक संबंधांपे ा अ धक संर त असतात.

जनगणना ा या

या जनगणनेनुसार एखादे े खा नकषांची पूतता करत अस यास हरी मान े जाते

महानगरपा का नगरपा का अ धसू चत े स मती आ ण कॅ टो मट बोड अस े सव ठकाणे खा
नकषांची पूतता करणारी ठकाणे अ ोकसं या कमी नाही पे ा जा त b ोकसं येची घनता
त चौरस मै त वग कमी c पंचाह र ट के कामगार बगर कृ षी े ात गुंत े े आहेत.

ची जनगणना वैधा नक हरे आ ण जनगणना हरांम ये फरक करते

वैधा नक हरे हणजे रा य काय ाने घो षत के े नगरपा का महानगरपा का कॅ टोन मट बोड

कवा अ धसू चत हर े स मती इ.

तर जनगणना हरे ही अ ी ठकाणे आहेत जी खा नकषांची पूतता करतात i कमान

ोकसं या ii कमान पु ष काम करणारी ोकसं या बगर ेती वसायात गुंत े आ ण iii
ोकसं येची घनता कमान त चौ. कमी

हरी सार आ ण वाढ समजून घे यासाठ आणखी एक टम अबन ोमेरे न वापर ा जातो. हे एक हर आ ण
या या गत या नागरी वाढ कवा दोन कवा अ धक भौ तक सं न हरे आ ण अ ा हरां या कोण याही
गत या हरी वाढ चा संदभ दे ते. वाढ ची उदाहरणे हणजे रे वे वसाहती व ापीठ प रसर बंदर े करी
छाव या इ याद जे एखा ा वैधा नक हर कवा हराजवळ आ े े असती परंतु हर कवा हरा ा ागून
अस े या गावा या कवा गावां या महसू मयादे त असती . या जनगणनेनुसार असे ठरव यात आ े क
मु य हर कवा हरी समूहाती कमान एक घटक हर हे एक वैधा नक हर असावे आ ण सव घटकांची एकू ण
ोकसं या पे ा कमी नसावी. अ ा मू भूत नकषांसह हरी समूह खा कारे तयार के े जाऊ
कतात

i एक कवा अ धक स ग वाढ अस े े हर कवा गाव

ii दोन कवा अ धक ेज ारी हरे यां या वाढ सह कवा या वाय आ ण

iii एक हर आ ण एक कवा अ धक ेज ारी हरे यां या वाढ सह या सवाचा सतत सार होतो.

हरी समुदाय हरी भागात राहतात. या समुदायांचे वै असणारी चंड व वधता आ ण ज ट ता आहे. हरी
समुदाय एक ज ट ब समूह समाज आहे.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय वकास तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

हरी समुदाय तु हा ा काय समजते

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

हरी या दा या कोण याही दोन ा यांवर ट का मकपणे चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. हरी े ांचा ऐ तहा सक वकास

वसाहती भाव

पूव ची हरे ापारी क े बंदर हरे तीथ े े हणून यां या मह वामुळे वक सत होत असताना वसाहती इ तहासाने हे सव
बद े आ ण यांचे मह व औप नवे क रा यक याना गम भागातून क या मा ाची या आ ण वपणन कर यासाठ सेवा
दे या या मतेवर अव ं बून आहे. सा ा यांक डू न मा . येचा अथ येक ापारी क ासह रे वे या वकासा ारे क या
कापसावर या कर यासाठ व ेषत कापूस गर यांचे कारखाने ापन करणे दे ख ी होते. औ ो गक करणामुळे हरी
ोकसं या हरी क े आ ण हरी सं कृ ती या वकासात झपा ाने वाढ झा आहे जी पूव वसाहत हर वकासापे ा पूण पणे
भ होती.

ाथ मक नयात आ ण उ पा दत आयातीसाठ हरे ावसा यक आ ण ापार े हणून पा ह गे . वसाहतवाद दे वतं

झा यानंतरही हे चा ू च रा ह े .

उ र वसाहतवाद भाव

नवऔप नवे क हर हरा या वकासाचे त न ध व करते जे गत औ ो गक रा ां या राजधानीसह तस या जगाती दे ांम ये

झा े आहे औ ो गक उ पादनाचे ए े ह तयार करतात. नवऔप नवे क हरांम ये उ पा दत होणा या व तू सामा यत घरगुती
वापराऐवजी नयातीसाठ न त के या जातात कदा चत हान घराती उ ू ोक वगळता. हरी कारखाने आ ण हरी
र हवासी मजूर आहेत. हरी वाहतूक आ ण दळणवळणाची वक सत पायाभूत सु वधा आहे या ारे या व तू आ ण मजुरांचे वाटप
के े जाते. ेज ार या ामीण भागातून मो ा माणात हरी वॉडात ांतर होत आहे. नवऔप नवे क हराने अनौपचा रक
अथ व े ा ज म द ा आहे याम ये हरी सेवा आ ण उ पादनांचा समावे आहे
Machine Translated by Google

नवऔप नवे क हराती सवात गरीब नाग रक ु क फे रीवा े ू ाइन बॉईज घरगुती मदत रॅग पकस हरी समुदाय

आ ण इतर यांनी ु क व तू उ पादक आ ण व े ते यांचा एक वग तयार के ा आहे.

हरी समुदाय समजून घे यासाठ हरीकरणाची संक पना पाहणे उपयु आहे.

. हरीकरण आ ण हरी ोकांचा सार

समुदाय

हरीकरणाचा अथ

नागरीकरणाची संक पना गैर कृ षी याक ापांसह मो ा मानवी वसाहत म ये हा चा आ ण पुन वतरणा ारे
ोकसं ये या भौगो क एका तेचा संदभ दे ते. ोकसं येचे माण वेगवेग या आकारा या आ ण व पा या
हरी वातावरणात आहे. हरीकरणा ा हरी मू ये वतन सं ा आ ण सं ांचा सार हणून दे ख ी पा ह े जाते.
आधु नक काळाती हरीकरणाची काही पर रसंबं धत वै े अ ी आहेत हरी वकासाचा वेगवान दर
आ ण याचा नगरपा का सरकारांवर होणारा प रणाम ामीण गरीबीम ये वाढ आ ण हरी अनौपचा रक
अथ व ेत मो ा म ची मु ता हरी ग रबी आ ण याचा हरी अथ व ेवर प रणाम आ ण
झोपडप ट् यांचा सार आ ण यांची असुर तता हरी याक ाप आ ण हरी सारा ा ो साहन दे ण ारी
धोरणे आ ण काय मां ारे हरीकरणावर जाग तक करणा या अथ व ेचा भाव.

हरी समुदायांचा सार

या जनगणनेनुसार द ामीण भागात आ ण द हरी भागात राहतात यात अनु मे

आण . ोकसं या आहे. द त हरी ोकसं येची सवा धक ट के वारी आ ण हमाच
दे सवात कमी . आहे.

म ये भारतात हरे हरी े े होती यांची ोकसं या ाखांपे ा जा त होती. एकू ण सुमारे
द भारतीय कवा रा ीय ोकसं ये या . ट के दे ाती मो ा हरांम ये राहतात. द ा न
अ धक ोकसं या अस े े मुंबई बॉ बे आता जगाती चौ या मांक ाचे हरी े आहे आ ण यानंतर
को काता क क ा पाच ा ानावर आहे.

दे ाती हरी ोकसं येचा सवात मोठा वाटा महारा ाचा आहे . यानंतर उ र दे . आण
ता मळनाडू .
दे ाती सुमारे अध हरी ोकसं या महारा उ र दे ता मळनाडू प म बंगा आ ण आं दे या पाच
रा यांम ये राहते.

या जनगणनेम ये नऊ ज हे पूण तः नागरीकृ त मान े गे े होते ते होते नवी द को काता मुंबई

उपनगर मुंबई हैदराबाद चे ई यानाम आ ण माहे पॉ चेरी तर या जनगणनेम ये ज हे होते
यांची ोकसं या होती हरी भागात राहणारे म ये ते पयत वाढ े .

हरी झोपडप भागात द ा न अ धक भारतीय कवा भारता या हरी ोकसं ये या . ट के ोक

राहतात. न अ धक भारतीय हरे आ ण हरे झोपडप े ांचा समावे करतात. पे ा जा त ोकसं या
अस े या हरांमधी सवात मोठ झोपडप
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण एक द मुंबईत . आ ण सवात कमी पटना . म ये आढळतात. हणून

समुदाय वकास
भारता या या जनगणनेने ोकसं ये या आकारानुसार हरांचे वग करण के े आहे
सहा वग. हे खा द े आहेत

वग ोकसं येचा आकार हरी समूह नगरांची सं या

वग I आण पे ा जा त ३९३
वग II
वग तसरा १ १५१
वग IV पे ा कमी १ ३४४
इय ा पाचवी ८८८
इय ा सहावी १९१
अवग कृ त

सव वग ४३७८

ोत भारताचे र ज ार जनर ऑ फस भारताची एकू ण ोकसं या

आ ण भारता या जनगणनेसाठ रा ये

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

मुख भावांचे वणन करणा या कोण याही हराचा कवा हरी भागाचा इ तहास ोधा
या या वकासात.
.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

२ हरीकरण हणजे काय तुम या दे ाती नागरीकरणा या व पाची चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. हरी वै े
समुदाय

हरी समुदायांची वै पूण वै े अथ व े ी संबं धत आहेत सामा जक

रचना राजक य व ा सां कृ तक जीवन आ ण ा नक सं ाआण
सं ा मक आ ण आ थक योगदानाम ये यांचा संबंध आ ण मह व
व ेषत दे आ ण रा याची आ ण मो ा माणावर रा ाची वाढ.

सामा जक पै ू

हरी समुदाय तु नेने जा त वषमता आ ण व वधता सादर करतात जसे

ामीण आ ण आ दवासी समुदायां या तु नेत. हराचा अथ अनेक दा अ
वै व यपूण पा भूमी आ ण सं कृ ती अस े या ोकांचे मे टग पॉट आ ण सवात अनुकू
एक करण आ ण एक ीकरणासाठ जागा.
Machine Translated by Google

यम संबंध अ ा वषम समुदायांवर वच व गाजवतात. असे संपक अ धक वैय तक वभागीय णभंगुर हरी समुदाय

उपयु तावाद आ ण कं ाट अस याची यता आहे. ोकां या वतनाचे नयमन कर यासाठ अनौपचा रक
मा यमां तर कायदा कायदे पो स आ ण याया य या सामा जक नयं णाची औपचा रक मा यमे आव यक
आहेत. ग त ी ता आ ण मोकळे पणा आहे. सामा जक ती व णतापे ा ा त होते. वसाय अ धक व
आहेत. व वध वसायांचा पाठपुरावा कर यासाठ भरपूर संध सह म आ ण व ेषीकरणाची ापक वभागणी
आहे. हरी जागा वेगवेग या कोप यातून ोकांना एक आणतात.

ेमात वेगळे पणा कारण ते भ आहेत ते एकमेक ांसाठ उपयु आहेत.

प ान प ा एक राह यापासून नमाण होणारे नातेसंबंध ेज ारीपणा आ ण भावना या सव गो ी एकं दरीत

तु नेने कमकु वत अस याची यता असते या सद यांची उ प ी आ ण पा भूमी अ ी वै व यपूण असते. हरी
समुदाय आ ण वैय करणावर बोनस दे तात. ोक अ धक वग जाग क आ ण गती ी आहेत आ ण
बद वीकारतात. व ान आ ण तं ान े ाती आधु नक घडामोड चाही यांना अ धक प रचय आहे. हरी
समुदायाची ही चर ायी वै े असूनही आ ही व वै ां या पातळ आ ण पदवीम ये भ ता ोधू
कतो. अ ा कारे काही समुदाय एकाच प रसरात राहत असतानाही अ धक आधु नक असू कतात. याच कारे
मुख मानवी वकास नद कांम ये समान भौगो क जागा सामा यक क नही हरी समुदायांम ये फरक असू
कतो.

नागरी भारताती जात आ ण वग

हरी राहणीमानाचे आधु नक करण आ ण धम नरपे भाव असूनही हरी भागात जा तसंबंध नातेसंबंध कायम
आहेत. तथा प ज हा या या ाथ मक गटां या खो वर बंधनकारक आ ण जवळजवळ गुदमर या जाणा या
वैय क आ ण भाव नक नयं णापासून काही माणात मु ता आहे. व वध ोकांमधी सामा जक पर रसंवाद
जाती या ओळ ची कठोरता कमी करतो परंतु अ धक वग रचना आ ण तरीकरणाकडे नेतो. नवासी संघटना
ावसा यक ावसा यक संघटना सामा जक आ ण मनोरंज न ब इ. या गटांम ये चढ उतार होत अस े या
व वध गटांची एक सद य असू कते. हे गट कोण याही सा या ेण ीब व े ा सहजतेने कज दे त
नाहीत.

तथा प तथाक थत धम नरपे औपचा रक आ ण तकसंगत वागणूक जी हरी भागाती पारंपा रक समजुतीने
च त के जाते ती भारतीय प र ती ा पूण पणे ागू होत नाही. आंतरजातीय धा मक वां क धचे पुरावे
आहेत जे संघषा या प र तीतही बद ू कतात. अ ा कारे स ेची रचना ही के वळ ु व आ ण वरोध यातून
नमाण होत नाही तर ती एखा ा या वगामुळे नमाण झा े असते. संघष आ ण सहकायाचा नमुना अ ा कारे
जात धम आ ण वग रेषांम ये काप ा जातो.

हरी भाग व वध कारचे सामा जक संबंध आ ण सू म समाजांचे सह अ त व द वतात जे हरी ामीण अध

हरी पारंपा रक आ ण आधु नक त न ध व करतात. हरी आ ण ामीण सं कृ त म ये राहणारे ांत रत
दे ख ी आहेत.

हरी भागाती कु टुं बे

मो ा नातेसंबंधा या गटातून तु नेने अ धक मु झा े या सामा जक जीवनाचे एकक हणून कु टुं ब. हरे आता
कमी आ ण कमी होत चा े या हरी पुन पादन दरां ारे द व े जात आहेत जे असे सू चत करतात क
पारंपा रक कार या कौटुं बक जीवनासाठ हा संदभ फारसा अनुकू नाही. माता आहेत याम ये कु टुं बे बद त
आहेत
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण काम कर याची अ धक यता नाचे वय पुढे ढक े जात आहे एक चे माण वाढत आहे आ ण
समुदाय वकास
कु टुं बे आकाराने हान होत आहेत. उ पादन ै णक आ ण बा संगोपन प तीचे घराबाहेरी व ेष सं ांम ये
म यम उ प तरावरी कु टुं बांनी के े े प रवतन कु टुं बा ा या या काही वै पूण कायापासून वं चत ठे वत
आहे.

कु टुं बाती वैय क सद य दे ख ी यां या ै णक ावसा यक मनोरंज ना मक धा मक आ ण राजक य

जीवनात यां या वतः या भ हतसंबंधांचा पाठपुरावा करतात.

ब सं य हरी कु टुं बांना व त नवास ान अस े या भागात राहावे ागत अस याने अनेक दा यांचे कामाचे
ठकाण ब यापैक अंतरावर असते यामुळे घराची दे ख भा मु ांची दे ख भा आ ण कौटुं बक बंधनांची दे ख भा
कर यासाठ उप वेळे वर दबाव नमाण होतो. यामुळे कु टुं बांना मोठा ास सहन करावा ागतो. कामा या
ठकाणी आ े नरा ा आ ण घराती आ ण बाहेरी वायू षणामुळे पयावरणाचा होणारा हास यामुळे हरी
कु टुं बां या आरो य आ ण मान सक आरो या या पै ूं वर मोठा प रणाम होतो. हरी राहणीमानाचा वाढता खच आ ण
आरो य सेवेचे खाजगीकरण यामुळे हे वाढ े आहे.

ाथ मक संपकासाठ यम त ापन कु टुं बाचे सामा जक मह व कमी हो याचे बंधन कमकु वत होणे ेज ारचे
नाते नाहीसे होणे सामा जक एकतेचा पारंपा रक आधार कमी करणे.

आ थक पै ू

हरी अथ व ेत औ ो गक आ ण सेवा े ांचे वच व आहे. यम आ ण तृतीयक े े ाब य आहेत. सामा जक

आ ण आ थक संसाधनां या असमान वतरणासह व वध गट आ ण वगाम ये वरी प रणाम सा य करणे ही
अथ व े या संघटनेची प त आहे. संघ टत े ाती काही ोकांसह म ची चंड व वधता आहे यांना
उ वेतन पॅके जेस मळतात आ ण अनौपचा रक अथ व ेत मो ा सं येने सामा जक सुर ा ाभां या
अभावासह करकोळ आ ण उदर नवाह उ प मळतात. ावसा यक े ायझे नचा वां क आ ण जातीय
आधार आ ण व ेषा धकार आ ण अपंग वांचे वतरण कमकु वत होत आहे यामुळे वां क गट हरी संदभात
सामा जक आ थक ा वषम बनत आहेत.

दोन कारचे े आहेत संघ टत कवा औपचा रक े आ ण असंघ टत कवा अनौपचा रक े . संघ टत
े ाम ये गत आ ण आधु नक तं ाना या वापरासह भांडव कामगार मजुरी कामगारां या ीने मो ा
माणावर काय असतात सावज नक आ ण खाजगी े ाती भागीदारी हणून ओळख या जाणा या सं ा मक
व ेसह. हे े जाग तक आ थक आ ण आ थक णा ी दे ख ी जवळू न जोड े े आहे. प रणामी जाग तक
अथ व ेत कोणतेही बद थेट प रणाम करतात.

सरीकडे असंघ टत े ाम ये भांडव आण म खाजगी कवा कौटुं बक मा क म क त कमी गत

तं ान अ नयं त बाजारपेठ आ ण असुर त म जवळजवळ कोणतेही सामा जक सुर ा फायदे नाहीत या
बाबतीत हान माणात ऑपरे सचा समावे आहे . असंघ टतां या संर णासाठ सामा जक सुर ा वधेयक
अ कडेच रा यसभेने मंज ूर के े . भांडव ासाठ कवा कामगारांसाठ उ ोगा या संर णा या बाबतीतही सरकारी
धोरण नयमनांवर याचा प रणाम होतो. घु उ ोग धोरण सू म घु आ ण म यम उ ोग सं ांसाठ रा ीय सं ेचे
काय म
Machine Translated by Google

हरी समुदाय
अ ी काही उदाहरणे आहेत. ९३ मजूर असंघ टत े ात कायरत आहेत
े .

व ेषत अनौपचा रक े ात ग रबीचे ीीकरण आ ण म चे ीीकरण हे वाढ या पुरावे आहेत. ते हणजे अ धका धक
या कमी वेतनासाठ कामगार द ात सामी होत आहेत कारण यांचे पु ष ोक बेरोजगार आहेत कवा औपचा रक
अथ व ेत ान मळवू कत नाहीत.

सामा जक आ ण आ थक वै ांमधी आंतरसंबंध

हरी समुदायांची सामा जक आ ण आ थक वै े एकमेक ां ी संबं धत पै ू हणून पाहणे आव यक आहे. आ थक रचनेचा

सामा जक व यां ी जवळचा संबंध आहे. अ ा कारे हराची सामा जक आ ण आ थक वै े ा नक आ थक संबंध
आ ण जाग तक आ थक वहारां या ज ट जा यात गुंत े आहेत.

आ थक रचनेचा सामा जक व यां ी जवळचा संबंध आहे. अ ा कारे हराची सामा जक आ ण आ थक वै े ा नक

आ थक संबंध आ ण जाग तक आ थक वहारां या ज ट जा यात गुंत े आहेत. ा नक अथ व े या से ट जवर
ा नक ासन णा चा भाव असतो.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

१ तुम या मते हरी समुदायांची मुख वै े कोणती आहेत

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

२ तुम या वतः या दे ाती च ांसह हरी समुदायां या सामा जक आ ण आ थक पै ूं चे तुम या वतः या दात
वणन करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

हरी समुदायां या सामा जक आ ण आ थक पै ूं मधी पर र संबंधां या व पावर चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

हरी ग रबी
समुदाय वकास

सामा जक कायक यासाठ यो य ह त ेपांची रचना कर यासाठ हरी ग रबी समजून घेण े मह वाचे आहे. हरी
अनौपचा रक अथ व ेत गुंत े े कामगार हे हरी ग रबांचा मोठा भाग बनतात. या ोकसं ये या मो ा
भागाम ये कमी कु ामीण ांत रत कवा हान हरांमधून ांत रत ोकांचा समावे आहे. यां याकडे
उ म पगारा या आ ण अ धक सुर त औपचा रक े ाती नोक यांम ये वे कर याचे कौ य कवा संधी
नस यामुळे ते हरात वे करताच अनौपचा रक काय द ात सामी होतात. अ ा कारे ते यां या मूळ
ठकाण या ग रबी या एका तराव न यां या गंत ाना या स या तरावर जातात. या वाय औपचा रक े
आ ण मंद मुळे खचात कपात कर या या उपायांमुळे औपचा रक े ाती कामगारांचा एक वग वाढत आहे यांनी
यां या नोक या गमाव या आहेत आ ण यांना अनौपचा रक े ात काम कर यास भाग पाड े आहे. यां या
जीवनाती हा बद हणजे यां या राहणीमानात घट तसेच असुर त आ ण अ नयं त रोजगार.

भारताती . ट के हरी ोकसं या दा र य

् रेषेख ा जगत आहे. हरी गरीब ोकसं या ामीण ग रबांपे ा
. ट के कमी आहे.

दहा ा पंचवा षक योजनेत असे नमूद के े आहे क हरी गरीबांची ा या कमी होत चा े या माणात के जाऊ
कते जसे क कोर गरीब म यवत गरीब आ ण सं मणका न गरीब. कवा यांचे वग करण कमी होत चा े या
गरीबां या ीने ग रबांचा सामना करणे आ ण गरीबांना सुधारणे या तीन मू भूत गरजांसाठ ाधा याने के े जाऊ
कते यात जग याची सुर तता आ ण जीवनाची गुण व ा या तीन मू भूत गरजा आहेत.

हरी ग रबांना अपुरे उ प आ ण अ र मा म ेचा आधार अपुरा नवारा सावज नक पायाभूत सु वधा ची
तरतूद आ ण मू भूत सेवांची तरतूद मया दत कवा कोणतेही सुर ा जाळे काय ा या अंम बजावणी ारे गरीब
गटां या ह कांचे संर ण आ ण गरीब गट आवाजहीनता ही वै े आहेत. आ ण कमी

नेस

हरी ामीण वा हे ओळख े

पा हजे क अनेक गरीब कु टुं बांची उपजी वका ामीण आ ण हरी संसाधने कवा संध वर अव ं बून असते. हरी
आ ण ामीण भाग जवळू न जोड े े आहेत एकमेक ांना योगदान दे तात. सामुदा यक वकास काय मांचे नयोजन
करताना या जोड या ात घेण े आव यक आहे

. अवका ीय पृथ करण

सव हरी समुदाय अवका ीय ा वभ आहेत. हणजेच समुदायांना यांचे वसाय भा षक ादे क वग

आ ण जातीय संबंधांमुळे व ान असू कते. पुढे ांत रत ोक समूह सं नता आ ण अनौपचा रक
संबंधांमुळे हरात ा यक होऊ कतात. उदाहरणाथ द या बाबतीत वसाहती ासनाने हराचा वकास
रा यक याना फायदा होई याची खा ी के बहा र ाह जाफर या व यीकरणानंतर पूव या तटबंद चे हर
त रा ह े कारण वसाहती ासकांनी व तीण नवी द े वक सत के े ं द र ते उ ाने आ ण उ ाने.
फाळणीनंतर अ धक अवका ीय पृथ करण झा े जे हा नवा सत नवीन भागात ा यक झा े आ ण यानंतर
आसपास या हरी ोकसं येचा सतत ओघ सु झा ा. अ ा कारे हराचे ा नक पृथ करण ही एक वेळ ची
घटना न हती परंतु उपखंडाती ांतर आ ण राजक य उ थापा थ या ाटांमुळे घड . हराचे पृथ करण
दे ख ी घड े कारण हरवासीयां ी अस े या अनौपचा रक कने न आ ण नेटवकमुळे ांत रत ोक एका
व भागात एक आ े . फाळणी कवा इतर राजक य कारणांमुळे नवा सत हणून
Machine Translated by Google

हरी समुदाय
हरात प र ती नमाण झा हरा ा तबेट समुदाय नरंक ारी कॉ नी नजामु न ब ती इ याद वां क आधा रत गट
मळा े .

ज मनी या वापराचे पृथ करण उ म वाहतूक आ ण दळणवळणा या सु वधा आ थक वै ांनुसार ोकांचे पृथ करण
आ ण हरी नयोजनावर अ धक अव ं बून राहणे या कारणा तव राह याचे ठकाण आ ण कामाचे ठकाण यां यात मो ा
माणात पृथ करण क न हरी भागांचे वै आहे.

तुमची गती तपासा ट प तुम या

उ रासाठ द े जागा वापरा.

१ हरी ग रबांना कोण या सम या भेडसावत आहेत तुम या दे ाती ग रबां या संदभात उदाहरण ा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

तुम या हरी भागाती अवका ीय पृथ करणाचा े ख ाजोखा ा

दे
.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. व हरी समुदाय

अ नवा सत आ ण व ा पत समुदाय

भारतीय उपखंडा या भारत आ ण पा क तानम ये झा े या फाळणीचे ाखो ोकांवर घातक प रणाम झा े .

राह याची जागा वसाय आ ण मा म ा सोड याचा आघात तर होताच पण सुर त ठकाणी पोहोच याची
भीतीही होती. नवा सत समुदायांनी या रा य े ात ते जातात या संसाधनांवर चंड ताण आण ा आहे. या वाय
यजनांना मागे सोडताना कवा सुर त ळ जाताना यां यावर हसाचार आ ण त ेची हानी होते असा
आघातही अनुभव ा जातो. अगद कमी सु वधा अस े या नवा सत ोकसं येसाठ ापन के े या व यांमुळे या
सम या वाढ या हो या.

समुदायांना यांचे जीवन पु हा ा पत करावे ाग े .

नवा सत आ ण व ा पत प म पा क तानमधी द व ा पत यां या हरी पुनवसनाची

सम या येण ा या आ ण बाहेर जाणा या ोकसं ये या आ थक प र तीती फरकाने वाढ होती. प म
पा क तानमधी व ा पतां या बाबतीत हा फरक अ धक दसून आ ा आहे. यां या उ प ी ी संबं धत
नवा सतांम येही फरक होता. अ ा कारे पंज ाब पे सू द इ. मधी मु म ांत रत ब तेक वेळ ा मजूर
कवा कारागीर होते याचे जीवनमान तु नेने कमी होते परंतु येण ारे गैर मु म हे वारंवार उ ोगपती ापारी ु
कानदार कवा एक
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

पांढ या कॉ र वसायां ी संबं धत आ ण राहणीमाना या अ धक चांग या प र तीचा वापर के ा.
समुदाय वकास

सरकारने व ेष एज सी सु के या जसे क फ रदाबाद राजपुरा आ ण ह तनापूर वकास मंडळे आ ण सधू पुनवसन

महामंडळ नवा सतां या घरां या गरजा पूण कर यात गुंत े होते. न ोखेरी आ ण फ रदाबाद येथी योग वतःच णीय
आहेत. ते सहकारी त वावर वयं मदत त वावर आधा रत आहेत.

रणाथ या पुनवसनाम ये ै णक सु वधा वसायांचे ण वसाय चा व यासाठ कवा छोटे उ ोग

उभार यासाठ अनुदान इ याद चा समावे होतो.

या वाय समुदायांचे अंतगत व ापन सतत होत असते जे आ दवासी समुदायां या बाबतीत जसे यां या ज मनी काढू न
घेत या जातात कवा जे हा धरण बांधताना न ा बुडव या जातात ते हा नमदा खो यात व ा पत झा े या समुदायांचे
करण कवा जे समुदाय आहेत. आ थक दबावामुळे व ा पत काळ आ ण पूर अ आ ण कामा या ोधात यां या
जम ानापासून र या ठकाणी जाणे.

तसेच वां क कवा जातीय हसाचाराचा प रणाम हणून व ापन होते यामुळे समुदायांना हराती कवा इतर नवीन
भागात सरकारी पुनवसन योजने ारे कवा वतः न ांत रत के े जाते. हरी भाग अ ा अनेक ोकांनी बन े े
आहेत आ ण मुख महानगरे अ ा समुदायांनी भर े दसतात.

तुमची गती तपासा ट प तुम या

उ रासाठ द े जागा वापरा.

नवा सत समुदायां या पुनवसना या व पाची चचा करा. काय भू मका

तु ही सामा जक कायक याची क पना करता का

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

तुम या दे ाती व ा पत समुदायां या सम यांवर चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

ब झोपडप ट् या

या भागात ढासळ े या वा तूंनी गजबज े या चुक या प तीने मांड े या आ ण अ याव यक सेवांचा अभाव अस े या
भागांना सामा यतः झोपडप ट् या हणतात.

झोपडप ट् यांना आ थक वाढ या ाभा या वतरणाम ये असमानतेची भौ तक आ ण सामा जक अ भ मान जाते.

झोपडप ट् या हे हरांचे त भाग आहेत जेथे घरे आ ण राहणीमानाची भयंक र कमतरता आहे.
Machine Translated by Google

हरी समुदाय
झोपडप ट् या उ घनते या म यवत हरा या नकृ सद नकांपासून ते कायदे ीर मा यता कवा अ धकार नस े या उ ूत
व यांपयत हरां या टोका ा पसर े या आहेत. काही प ास वषापे ा जा त जु या आहेत खरं तर को का यात काही
झोपडप ट् या वष जु या आहेत

ामीण भागाती ग रबीमुळे झोपडप ट् या वाढ या आहेत. जे हा उपजी वके चे सव पयाय अय वी होतात ते हा ामीण समुदाय
कामा या ोधात हरी भागात जातात. काहीवेळ ा ते यां या संपूण कु टुं बासह फरतात कवा फ पु षच आधी ांतर करतात
नंतर यां या कु टुं बा ा सोबत घेऊ न येतात.

ांत रत रका या ठकाणी ा यक होतात या नागरी अ धका यां या नयं णात नाहीत. या भागात मू भूत नागरी सु वधांचा
अभाव आहे आ ण हे े वकरच झोपडप ट् यांम ये वाढ े आहेत जथे ोक अ व आणअ व पर तीत राहतात.

झोपडप ट् यांना अपमाना द मान े जात अस े तरी झोपडप ट् यांचे कायब हे अनौपचा रक अथ व ेचा एक मह वाचा घटक
आहे याचा औपचा रक अथ व े ी संबंध आहे. झोपडप ट् यांमधी समुदाय गटांम ये ा यक होतात जे यांचे संबंध आ ण
इतर बंधने कायम ठे वतात.

झोपडप ची ा या

झोपडप ट् या भारताती नागरीकरणा या घटनेचा अ वभा य भाग बन या आहेत. या कारणा तव या दे ाती जनगणने या इ तहासात
थमच या जनगणनेने झोपडप ची ोकसं या संक त के आहे.

भारता या या जनगणनेनुसार झोपडप ट् यांचे े ू पणे

i झोपडप काय ा सह कोण याही काय ांतगत रा य ा नक सरकार आ ण क ा सत दे ासना ारे झोपडप
हणून अ धसू चत हर कवा हराती सव न द े े.

ii रा य ा नक सरकार आ ण क ा सत दे ारे झोपडप हणून मा यता ा त सव े े

ासन गृह नमाण आ ण झोपडप मंडळे यांना कोण याही काय ांतगत झोपडप हणून अ धकृ तपणे अ धसू चत के े गे े
नसे

iii कमीत कमी ोकसं येचे सं त े कवा सुमारे घरे खराब बांध े या दाट वाट या सद नका अ व वातावरणात
सामा यत अपु या पायाभूत सु वधा आ ण यो य व ता आ ण प या या पा या या सु वधांचा अभाव.

UN HABITAT ा येनुसार झोपडप हणजे कमी उ प व ती आ ण कवा गरीब मानवी राहणीमानांची व तृत ेण ी . खा
गुण धमा ारे वै ीकृ त अ मू भूत सेवांचा अभाव ब नकृ घरे कवा बेक ायदे ीर आ ण अपुरी इमारत संरचना c जा त गद आ ण
उ घनता ड अ वा यकर राह याची प र ती आ ण धोकादायक ठकाणे e असुर त कायकाळ अ नय मत कवा अनौपचा रक
सेट मट f ग रबी आ ण सामा जक ब ह कार आ ण g कमान सेट मट आकार.

झोपडप ट् यांची वै पूण वै े

भौ तक ा झोपडप ट् यांम ये झोपडप ट् यांचे समूह असतात याम ये ता पुर या बांधकाम सा ह याने बांध े या अनेक खो या असतात
जथे येक खो त झोपडप या ह ती पाणीपुरवठा ना े घनकचरा आ ण कचरा यांची व ा न करता एक सामा य ौचा य
अस े े कु टुं ब राहतात.

झोपडप ट् यांम ये अ मू भूत सेवांचा अभाव ब गद c उ घनता सं या द आ ण असुर त कायकाळ ड अपुरी घरे ई धोकादायक
कवा अ न त वातावरण f मू भूत सु वधांचा अभाव g ग रबी कवा सामा जक ब ह कार
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण हे समज े पा हजे क येक प रसर येक महानगर े ाम ये वेगवेगळे झोपडप ट् यांचे कार आहेत आ ण यापैक
समुदाय वकास
कोण याही एका व तृत ेण ीम ये समा व के े जाऊ कत नाहीत. भ इ तहास भ भौ तक मांडणी मा क चा नमुना
राजक य संर ण आ ण सामा जक मेक अपसह भ नावांनी आ ण भ वै ांसह ते ा नक पातळ वर ओळख े
जातात.

को का या या बाबतीत या झोपडप ट् यांचे वग करण का वे मोठे ना े कच याचे ढगारे रे वे ॅ क आ ण र यां या

बाजू ा अस े े अन धकृ त ब ट हणून के े जाऊ कते.

अन धकृ त झोपडप ट् यांपैक ते आहेत जे एकतर हरातूनच व ा पत झा े या गरीब ोकांचे अ त मण आहेत कवा
यां या कामा या ठकाणी र या या कडे ा ा नक भाषेत झुपरी हणतात का वे या ा खा धर हणतात कवा
कोण याही रका या जागेवर या ा हणतात . udbastu कु टुं बा या आकारात अ या धक वाढ झा यामुळे व ापनाचा
सरा कार न दव ा जातो. असे आढळू न आ े आहे क झोपडप भागाती मु य रचना कार हणजे पु का अध
पु कं ड क ा क ा कवा अपूण .

अ धकृ त झोपडप ट् या हणजे जमीनमा कांक डू न भाडेत वावर घेत े या झोपडी काराती वसाहती या ांत रतांना
द या जातात झोपडप चा सरा कार थका भाडेक झोपडप ट् या नावाचा आहे जेथे झोपडप वासीयांनी न त
भा ाने ताबा घेत ा आहे आ ण यांची घरे बांध आहेत तस या कार या झोपडप ट् या हणजे जमीनदारांनी जमीन
मा कांनी वतः बांध े या आ ण झोपडप वासीयांना सोड या. या कार या झोपडप ट् यांना ा नक भाषेत ब ट
हणतात झोपडप ट् यांचा चौथा कार हणजे रणाथ पुनवसन वसाहती ा नकपणे उदब तू वसाहती हणतात जथे
स या या बांग ादे ाती नवा सतांना सरकारने नाममा भा ाने जमीन वषासाठ जवर द आहे. या कार या
घरांना बेरार घर हणतात .

तुमची गती तपासा ट प तुम या

उ रासाठ द े जागा वापरा.

व झोपडप चा मागोवा घेताना या या वै पूण वै ांची चचा करा

ऐ तहा सक वकास.
.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. च ा बेरीज क या

या यु नटने तु हा ा हरी समुदायां या संदभात समज द आहे. आपण पा ह े आहे क हरी समुदाय एकसंध नसतात.
यां या ोकसं या ा ीय सामा जक आ ण आ थक वै ां या संदभात भ ता आहे.

ही प रवतन ी ता के वळ भारताती हरी भागातच नाही तर हरांम येही आहे.

पुढे हरी आ ण ामीण समुदाय अनेक मागानी एकमेक ां ी जोड े े आहेत आ थक आ ण सामा जक कारणांमुळे . हरी
समुदाय यां या ामीण बांधवांक डू न सं कृ ती आ ण री त रवाजांक डू न कज घेतात तसेच ेषण अथ व े ारे कवा मो ा
कृ षी कायाम ये सहभाग घेऊ न ामीण अथ व ेत भाग घेतात. तसेच जे हा हरी भागाती अनौपचा रक आ थक
याक ाप भा वत होतात
Machine Translated by Google

हरी समुदाय
सुर तता दान कर यासाठ ते व रत ामीण कृ षी अथ व ेवर मागे पडतात
न वळ

आपण हे दे ख ी पा ह े आहे क हरी समुदायांम ये आ थक पर रसंबंध आहेत. अ ा कारे औपचा रक आ ण

अनौपचा रक दो ही अथ व ा एकमेक ां ी जोड या गे या आहेत.

हरी समुदायांची ही वै व यपूण प र ती रा ीय ादे क रा य आ ण ा नक पातळ वरी व वध धोरणांमुळे

भा वत झा े या या येक समुदाया या सम या साम य आ ण मयादांचा एक वेगळा संच घेऊ न येतो. सामुदा यक
वकासासाठ काय करताना अ ा कारे एक पा भूमी दान करते याम ये समुदाय आधा रत ह त ेपांची रचना करावी
ागे .

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. UN Habitat The Challenge of Slums Global Report on Human Settlements

Earthscan ं डन http www.unhabitat.org downloads docs GRHS. . .pdf
स टबर रोजी वे के ा.

. संधू रण वदर सग एडी भारताती नागरीकरण समाज ा

कॅ योगदान. सेज प के स नवी द .

. कुं डू नताई नागरी झोपडप ट् यांचे अहवा को काता भारताचे करण http www.ucl.ac.uk dpu
projects Global Report pdfs Kolkata.pdf स टबर रोजी वे के ा.

. कुं डू अ मताब असमानता ग त ी ता आ ण हरीकरण. भारतीय प रषद सामा जक व ान सं ोधन आ ण

मानक नवी द .

. मथ डे हड ाकॅ कस थड व सट ज ट ेज ं डन आ ण
यू यॉक.

. जॅक मा कम हरीकरण ा त वाढ आ ण ग रबी नवारण. http www.asia conference.org

pdfs Jack.pdf स टबर रोजी वे के ा.

. म अ प हरीकरण झोपडप ट् या अनौपचा रक े रोजगार

आ ण ग रबी बीआर प ग कॉप रे न द .

. उ ती क क यात ब ती चळवळ . क क ा.उ यन क क ा येथे या द कात ब तीवासीयांचा

गृह नमाण संघष .

. नागपा एच भारताती आधु नक करण आ ण हरीकरण रावत पब ाइके स जयपूर.

. कसंबी एम. भारताती नागरीकरण आ ण नागरी वकास. ICSSR

नवी द .

. बजा मन एस ग हन स इकॉनॉ मक से ट स आ ण गरीबी इन बांग ोर ए हायनमट अँड अबनाइजे न

हॉ . मांक ए .

. ेगरी पाम क पR नैस गक र सोसस स टम ो ामचा अं तम अहवा http

www.nrsp.org database documents .pdf ऑ टोबर रोजी वे के ा.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण . जॅन न टोफर मे े द अबन सो यो ॉजी रीडर ट े ज यू यॉक आ ण ऑ सन. http
समुदाय वकास
books.google.co.in books id gkifse N C&
printsec copyright&dp definitions of urban community&lr PPT M
ऑ टोबर रोजी वे के ा.

. दहा ा पंचवा षक योजनेसाठ हरी वकास हरी गृह नमाण आ ण हरी दा र य

् यावरी
सुक ाणू स मतीचा अहवा हरी वकास हरी गृह नमाण आ ण हरी दा र य
् द तऐवज यावरी दहा ा
योजने या कोनातून http www. .archidev.org IMG pdf स टबर रोजी
tenthplan approach on urban development.pdf.
Machine Translated by Google

हरी समुदाय

ामीण भागाचे यु नट ोफाइ

समुदाय
ए. मा ती
साम ी

. उ े

. प रचय

. ामीण समुदायाचा अथ

. ामीण समुदायांची व वधता

. ामीण सामा जक रचना

. ामीण आ थक संरचना

. धोरणे आ ण प ती

. च ा सारां ा

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

ामीण समुदायांची समज ह त ेप चांग या कारे डझाइन कर यात मदत करते.

या यु नटचा अ यास के याने तु हा ा हे य होई

ामीण समाजा ा वषम समाज मानणे ामीण समुदायां या वै ांचे वणन करा

ामीण समुदायां या ज ट तेची समज वक सत करणे आ ण ामीण समुदाया या गंभीर सम या ओळखा

. प रचय

ामीण समुदाय भारताचा कणा बनतात भारत आप या खे ांम ये राहतो या हणीचे पा न करत आहे. खेडेगावाती जीवन
या या नमळता रमणीय प रसर संघषमु आ ण नसगा ी सुंदर नातेसंबंधाने खूप चचत आहे. परंतु भारता या व ा
भूभागाती ामीण समुदायांब समजून घे यासारखे बरेच काही आहे. भौगो क आ ण सां कृ तक प रवतन ी ता
आप यासोबत सामा जक व ा आणते जी व संदभा ी जुळ वून घेते यामुळे गावाती समुदायांम ये एकसमानते या

क पने ा वरोध करते. तसेच व वध गावे अनेक घटकां या अधीन असतात मग ती पयावरणीय सां कृ तक भौगो कआण
राजक य कवा आ थक े ाती असोत जी गाव समुदाया ा ग त ी ता दान करतात यांचे अ त व आ ण यांचे जीवन जगतात.

आकार ोकसं या भौ तक रचना आ ण यांची सामा जक आ ण आ थक जीवन ै यासार या काही मुख पै ूं ारे ामीण
समाज अ धक चांग या कारे समजून घेत ा जातो. कोण याही अथपूण सामा जक काया या ह त ेपासाठ आ थक आ ण
राजक य धोरणांचा गावक यां या जीवनावर कसा भाव पडतो हे पाह याची गरज आहे. खे ाती समाजा ी संबं धत सामा जक
काय ह त ेपांना यां या आ थक ती ी ततके च सामोरं जावं ागतं जेवढ यांची राजक य ती आ ण स े या वे ा ी.
यांची प रवतन ी ता हा घटक जतका आहे ततकाच काही सामा य घटक समजू कतात

डॉ. A. मा ती द व ापीठ द
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

ामीण जीवनाचे ापक घटक असणे. हे आ ण सं ा मक उप ती आ ण याचा वे दे ख ी सामा जक काया या ह त ेपासाठ
समुदाय वकास
एक मह वाचा फोकस बनवतात. हरी समुदायां माणेच ामीण समुदायांब ची आमची समज वक सत कर यासाठ आ ही
समाज ा अथ ा आ ण सावज नक ासनाती अंत ी घेतो. याच माणे ह त ेपां या संदभात आ ही सामा जक काय
प त मधून घेत े या अंत वर क त करतो. ामु याने वापरात अस े एक हणजे समुदाय संघटना प त.

सामा जक आ ण आ थक वै ां या काही ापक वै ां या बाबतीत गावांम ये एकसंधता आहे. हरी भागां या तु नेत
तां क आ ण सं ा मक बाबीही सो या आहेत आ ण समाजीकरण येतही चांग या कारे मांड े या आहेत. गावाम ये व वध
सामा जक गटांम ये पणे सीमांक न करणा या बांध े या सोसाय ा आहेत. हे धा मक वधी आ ण री त रवाज आ ण इतरां ी
संवाद यावरी नबध आ ण न ष ांम ये दसून येते. गावांतगत ववाह कवा जातीय ववाह आहे. नातेसंबंध अनौपचा रक असतात
आ ण समोरासमोर संवादा ा ाधा य द े जाते आ ण वैय क आ ण नातेसंबंधाती जवळ क ामु याने असते.

. ामीण समुदायाचा अथ

ामीण समाज ामीण भागात राहतात. जनगणनेनुसार ामीण भाग हे गाव हे व तीचे मू भूत े मानतात. गाव हे सहसा व तीचे
सवात हान े मान े जाते. गाव सामा यत ा नक ासना ारे ओळख या जाणा या महसु गावा या मयादे चे पा न करते.
महसु गाव हे व यांचे एकच एक ीकरण असणे आव यक नाही. यात मो ा गावाचा कवा अगद हान गावांचा समूह असू
कतो. या ा न त सीमा आ ण न त नाव आहे. परंतु महसु गावा ा न त सव ण के े सीमा असते आ ण येक गाव
हे वतं गाव खाते अस े े एक वेगळे ासक य एकक असते.

यात एक कवा अ धक गावे असू कतात. संपूण महसू गाव एक यु नट आहे. जंग ां या आत सव न के े गावे असू कतात
जेथे येक व ती े ा या ा नक सीमारेषा वन प र े अ धका या या अ धकार े ात पाळ या जातात.

सरा अथ उपजी वके या व पा ी संबं धत आहे. ामीण हणजे ेतीवर आधा रत उपजी वका आ ण नसगा ी काहीतरी संबंध
आहे. हे ामीण भागात वापर या जाणा या तं ानाचे माण आ ण व प दे ख ी द वे . अ ा कारे ामीण भागात अव ं ब े े
तं ान सोपे आहे याम ये उ पादन पातळ एखा ा या कु टुं बा या गरजा भागवते आ ण काही अ त र व तू जे जवळ या
बाजारपेठेत वक या जाऊ कतात.

ामीण हरी सात य

ामीण हरी ं काही रा यांम ये अनुभव े जाते परंतु इतरांम ये नाही. उदाहरणाथ के रळसार या काही रा यांम ये गाव आ ण
हराचा फरक ओळखणे अ य आहे. याऐवजी एक सात य आहे. सात य या डा ा टोका ा ामीण भाग असतो तर उजवीकडे
हरी भागाम ये वै ांचे म ण असते.

यांची म वै े आहेत यांना म यभागी ठे व े आहे. ामीण ते हरी बद ांना हरीकरण हणतात. ामीण कवा हरी आद
मॉडे सारखे काहीही नाही परंतु ामीण ोक म ये वाढ या हरी चव आहे. उ ोग हरी वै े आ ण सु वधां या ापने ारे
हरीकरणा या ज द येमुळे गावे आ ण हरांमधी फरक कमी झा ा आहे.

असे काही समाज ा आहेत जे ामीण हरी यांना प ीय ेण ी मानतात जे ावसा यक फरकांसह व वध तरांवर दोघांम ये
फरक करतात
Machine Translated by Google

ामीण समुदायांचे ोफाइ

पयावरणीय फरक समुदायां या आकारात फरक ोकसं ये या घनतेती फरक सामा जक ग त ी ता आ ण
ांतरा या द ेने फरक सामा जक तरीकरण आ ण सामा जक पर रसंवादा या णा म ये फरक.

ामीण आ ण हरी समुदायांब चा तसरा कोन असा व ास ठे वतो क गाव आ ण हर हे दो ही एकाच

स यतेचे घटक आहेत आ ण हणून ामीण हरी वभाजन कवा सात य अथपूण नाही.

काही समाज ा ांनी ामीण हरी सात य या संक पनेचा वापर के ा आहे क ामीण हरी फरकां या माणात
कवा माणाम ये कोणतेही ती े कग पॉ ट् स सापडत नाहीत. एम एस राव यांनी नमूद के े क खेडे आ ण हर
हे दो ही समान स यतेचे भाग बन े होते याचे वै ट पूव भारताती नातेसंबंध आ ण जा त व ेने द े
होते. परंतु काही व सं ा मक कार आ ण सं ा मक माग होते जे गावाती सामा जक आ ण सां कृ तक
जीवनात वेगळे होते. याम ये ामीण हरी संबंध समजून घे यासाठ एक उपयु वैचा रक साधन हणून
हरीकरणाची ड ी वचारात घेता येई . हरी समुदायांपासून ामीण वेगळे करणा या घटकांम ये वसाय
आकार आ ण ोकसं येची घनता तसेच ग त ी ता भ ता आ ण तरीकरण यांचा समावे होतो.

तथा प ामीण आ ण हरी यां यात कोणताही वैचा रक फरक नाही कारण येक गावात हराचे काही घटक
असतात आ ण येक हरात गावाची काही वै े असतात.

. ामीण समुदायांची व वधता

ामीण समाजाम ये अनेक समुदायांचा समावे होतो जे खेडे हणून ओळख े जातात. भारताती गावे यां या
नैस गक संसाधनांचा आधार ोकसं येची घनता ोकसं येची वै े सु वधा कने ट हट ऐ तहा सकता
आ ण जीवन ै ची व वधता भाषा सां कृ तक वै े आ ण हरा या क ां ी यांची जवळ क यां या संदभात
भ आहेत. काही गावांम ये ोकसं या खूप जुनी आहे कारण ब तां त ण पढ नोकरी या ोधात ांत रत
होते. अ ी गावे े गावे हणून ओळख जातात.

काही गावे व तीहीन आहेत. इतर गावे आहेत यांना कनारी गावे हणून ओळख े जाते जे हरां या बाहेरी
भागात त आहेत जे अखेरीस संपूण हरी भाग बनतात. महानगरीय भागात अ ी उदाहरणे वपु आहेत
उदाहरणाथ नोएडा हरो ा इ याद मधी नयाब स जे द या द ण पूव बाहेरी नयो जत नोएडा हराने
वेढ े े आहेत.

गावाम ये व वध सामा जक आ ण ावसा यक गट जसे क ेतकरी कारागीर कारागीर आ ण इतर ावसा यक

गट असू कतात आ ण ते सव एक कारे कवा इतर ेतीवर अव ं बून असतात. एक मुख समज अ ी होती क
जे समुदाय जे गैर आ दवासी तसेच आ दवासी आहेत ते ामीण भागात राहतात. पूव या ना ब तेक दा
ेतकरी समाज कवा समुदाय हणून ओळख े जाते यात जवळ या बाजारपेठेती हरां ी एक न त संबंध
आहे.

हे समुदाय आ दवासी समाजा माणे अ त नाहीत. जवळपास या हरां ी यांचा संबंध दे ख ी काही कार या
सामा यक ासना ारे आहे जो यांना या दे ात इतर घटकां ी जोडतो. अ त र कृ षी उ पादनां या व साठ
आ ण हरी भागात उ पा दत के े या दै नं दन जीवनासाठ उपयु व तूं या खरेद साठ यांनी जवळ या हराती
ोकां ी बाजारपेठेचे चांग े संबंध ा पत के े आहेत.

खेडी ही ामु याने अ उ पादक घटक आहेत आ ण ती ेतीवर आधा रत आहेत.

ते के वळ वतः या उदर नवाहासाठ च न हे तर हरी समाजासाठ ही उ पादन करतात.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण जे अ उ पादक आहेत. जमीन आ ण नैस गक संसाधने हे ामीण समाजाती उ पादनाचे ाथ मक साधन एकक
समुदाय वकास
आहेत. पयावरणीय प र ती यां या मु कामा या प तीवर भाव टाकते यात एक जोड े े गाव कवा
यां या ेतांनी वेढ े वैय क घरे.

ामीण भागाती गृह नमाण नमुना आ ण वसाहती

अ दे भरात व वध कारची गावे आढळतात. काह म ये गावाती ेते घरां या घ पुंज याभोवती असतात.
याती काही गावांना एक रवरचे खेडे कवा अनेक सॅटे ाईट खेडेही जोड े े आढळतात.

के स.

ब रेख ीय व ती उदा. के रळ आ ण कोकण आ ण बंगा या डे टा दे ात. अ ा व यांम ये घरे बांध े

असतात येक ा ा वतः या कं पाउं डने वेढ े े असते. तथा प एक गाव जथे संपते आ ण सरे सु होते
तथे य सीमांक न कर यासारखे थोडेच आहे.

c येथे दोन कवा तीन घरांचे घर कवा गु वखुर े े आहेत.

या करणात गावांचे भौ तक सीमांक न दे ख ी नाही. अ ा वसाहती ड गराळ भागात हमा या या
पाय या ी गुज रात या उं च दे ात आ ण महारा ा या सातपुडा पवतरांगांम ये आढळतात.

साधारणत गावाची क पना आजूबाजू या ेती या ेतां या मधोमध म वा तुक े ची घरे काही चख आण
खाच आ ण काही समटची अस े एक भौ तक अ त व हणून के जाते. अथात गावा या सवसाधारण
तमे ा काही अपवाद असू कतात. के रळ माणेच गावाची ोकसं या दहा हजारांपे ा जा त असू कते. कवा
हमाच दे ाती हरे आ ण हरांज वळ वस े या अनेक गावां माणे खेडे हे समट या घरांचे समूह असू
कते जे ामु याने सेवेत असू कतात कवा वयंरोजगार नस े े बगर ेती करणारे ोक राहतात.

गावांचा आकार

या जनगणनेत दे ात व ती अस े गावे होती. सन पयत ही सं या हरे

आण गावांम ये वाढ .
या जनगणनेनुसार हरे आ ण गावे आहेत आ ण एकू ण ोकसं येपैक ोक
खे ात राहतात. पुढ ामीण जीवनाचे वै हणजे ोकांचा नसगा ी थेट संबंध हणजे जमीन ाणी
आ ण वन ती जीवन. ेती हा यांचा मु य वसाय आहे. सुमारे मकांना ेती ही उपजी वका पुरवते.

. ामीण सामा जक रचना

गाव समाज कु टुं ब आ ण जात हे ामीण समाजरचनेचे मू भूत घटक आहेत. ते जीवनाचे संपूण े ापतात
ामीण ोकांचे सामा जक आ थक राजक य आ ण सां कृ तक जीवन. सामा जक नयम आ ण मू यांची ती
आ ण नयम अ धकार आ ण दा य वांची ज ट ता यां याम ये दसून येते. या द घका न ामीण सामा जक
सं ा आहेत यांची हजारो वषाची ऐ तहा सक मुळे आ ण संरचना आहेत.

ामीण सामा जक रचना ामीण समाजा या व वध भागांमधी आंतर संबंध आंतर संबंध आ ण आंतर अव ं बन
यांचा संदभ दे ते. जा त व ा ही एक अनोखी सामा जक रचना आहे आ ण व वध घटकांचे जाती पर र
संबंध आहे.
Machine Translated by Google

ामीण समाजाची रचना तयार करते. वर समाज जात पंचायत यांचे नयं ण असते. ामीण समुदायांचे ोफाइ

जाती व ा

जात हे भारतीय खे ाती सामा जक सं ांचे मू भूत त व आहे.

ह धमाचा संरचना मक आधार जा त व ा आहे.

जातीकडे मोनोपो टक ग हणूनही पा ह े जाते. या वसायावर जातीची म े दारी आहे तो वसाय

अगद साधा असू कतो. गावाची संक पना जात चा एक समूह हणून के जाते येक पारंपा रकपणे वसाया ी
संबं धत आहे. जातीचे सद य गावापे ा जा त दे ात पसर े े आहेत. जातीती सद यांचे ेज ारी गावां ी
वैवा हक संबंध असतात

काहीवेळ ा जात ना संबं धत वसाय ए जात ढो जात चक धोबी कमारी कुं भार इ याद ची नावे दे ख ी
द जातात. जातीचे सद य यां या वतः या जातीत न करतात परंतु सहसा यां या गावाबाहेर. स या दात
सांगायचे तर गाव ब हगत आहे तर जात अंत ववाह आहे. ना या काही प ती आहेत यात उ जातीचे पु ष
खा या जातीती यां ी न करतात यामुळे खा या जातीती यांना पदानु म वर जा याची परवानगी
मळते. या ा हायपरगामी अनु ोमा असे हणतात. राजक य हेतूंसाठ सामा जक नयं ण आ ण ववाहासाठ
गावाती जातीचे सद य इतर गावात अस े या यां या जात गटावर अव ं बून असतात. वर समाज जात
पंचायत यांचे नयं ण असते.

गावात सव जातीचे धंदे आढळत नाहीत हेही खरे आहे. एखा ा गावात काही जाती असतात परंतु सेवांसाठ ते
ेज ार या गावाती इतर जात या सद यांवर अव ं बून असू कते. जाती आ ण वग एकमेक ां ी जोड े े आहेत
आणउ जाती सहसा उ वगा ी संबं धत असतात.

आंतरजातीय संबंध

गावपातळ वरी आंतरजातीय संबंध हे उ या ना याचे बनतात. खे ात राहणा या जाती आ थक ना याने बांध या
जातात. सामा यत ेतकरी जाती खे ांम ये सं या मक ा अ ग य असतात आ ण ेतीची कामे कर यासाठ
यांना सुतार ोहार आ ण चामडे कामगार जात या सेवांची आव यकता असते. सव जाती एका गावात वस े या
अस याची यता नाही प रणामी काही सेवा कौ ये आ ण व तूंसाठ या ेज ार या गावांवर अव ं बून असतात.

आंतरजातीय संबंध जजमानी णा हणून ओळख या जाणा या णा ारे म य ी करतात. जजमनी हे पर र

दे ण े आ ण घेण े हे नाते आहे याम ये एका कु टुं बा ा वं परंपरेने व तूंचा पुरवठा कर याचा आ ण या या बद यात
सेवा दे याचा अ धकार आहे. सेवा दान करणारी कवा व तूंचा पुरवठा करणारी कामीन कवा जन हणून
ओळख जाते आ ण या ा सेवा द जाते त ा जजमान हणतात. अ ा कारे जजमानी णा
अंतगत जजमान आ ण कामीन यां यात व तू आ ण सेवां या गरजा पूण कर यासाठ कायम व पी अनौपचा रक
बंध तयार के ा जातो. अन य आ ण टकाऊ संबंध अ त वात आहेत कारण जे हा कु टुं ब बाहेर पडते ते हा यां या
संर कांसाठ पयायी सेवा दाता ोधणे यांचे नै तक कत बनते. हे अ धकारही वक े जातात. जजमानी णा
व तु व नमय णा वर आधा रत अभंग वं ानुगत आ ण ब आयामी संबंधां ारे वै ीकृ त आहे.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

कौटुं बक आ ण नातेसंबंध
समुदाय वकास

ामीण कु टुं ब आ थक सां कृ तक धा मक आ ण राजक य याक ापांचे एकक हणून काय करते. कृ षी समाजात कु टुं ब
हे उ पादन वतरण आ ण उपभोगाचे एकक बनते. ववाह हा नातेसंबंधा या नयमां ारे ा सत कु टुं बाचा नणय आहे.
कु टुं बाचे वर कठोर नयं ण आ ण ासक य अ धकार असतात.

वभ आ ण संयु कु टुं ब दो ही यां या बद ांसह ामीण भारतात आढळतात.

आंतर ादे क भ ता आ ण कु टुं ब कारां या वतरणाम ये आहेत.

स या ामीण भारतात सामा जक आ ण आ थक प र तीती बद ांसह कु टुं ब बद त आहे. उ पादनाचे एकक हणून
कु टुं ब हे उपभोगा या यु नटम ये बद े आहे. द ण आ ण उ र भारतात नाचे नयम वेगवेगळे असतात.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

१ भारताती ामीण समाजरचनेची मु य वै े कोणती

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

ामीण समाजाती जात आ ण वग यां याती संबंधांची चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

जजमनी णा ची मु य वै े कोणती आहेत तुम या दे ात याची व वधता ोधा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

तुम या े ाती जजमनी णा म ये होत अस े या बद ांची चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

ामीण भारतात कु टुं बाचे व प काय आहे ते मू भूत एकक कसे मान े जाते ामीण भारताती स े या
वतरणाची चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

Machine Translated by Google

राजक य आ ण आ थक कने न ामीण समुदायांचे ोफाइ

हरांम ये क त अस े राजक य स ा गावांवर नयं ण ठे वते. वेगवेग या ोकांमधी संघष हे ामु याने ज मनीचे वाद
पारंपा रक स ा व ा सामुदा यक कु रणे पाणी आ ण वनसंप ी यासार या सामा यक संसाधनांची वाटणी आ ण
जाती या सीमा ओ ांडणे या मु ां ी संबं धत आहेत. पंचायत हे सहसा ववाद सोडव याचे मंच असतात. दोन कार आहेत
एक ामपंचायत आ ण सरी जातपंचायत. पूव चा वहार या गावात राहणा या कु टुं बां या क याणा ी संबं धत आहे आ ण
गावाती सामू हक काय हाती घेतात जसे क संपूण गावा या क याणासाठ धा मक वधी करणे कवा टा या र ते धा य
कोठार बांधणे यासार या सामू हक क याणासाठ काय म आयो जत करणे. पंच कवा पाच नावाची पारंपा रक जात प रषद
याम ये हान पण नेहमी वषम सं या असते ती जाती वषयक आ ण आंतरजातीय संबंधां ी संबं धत सम या हाताळते.
व जात हणजे सं या मक वच व कवा आ थक संसाधनांवर नयं ण राजक य स ा कवा उ वध चा दजा कवा
पा ा य ण प तीचा फायदा घेण ारी प ह जात.

खा या जात ना अनेक दा करकोळ तीत ने े जाते. बळ जात नी इतर जात ना अधीन ठे व यासाठ अनेक दा
हसाचाराचा अव ं ब के ा आहे. धम नरपे औपचा रक सं ा वच व अस े या जात या उप तीमुळे पंचायतीची
कमी होत आहे. पारंपा रक जातपंचायती आ ण ामपंचायतीसार या धम नरपे सं ांम येही संघष आहे. वगा ा आ थक
प रमाण आहे. उ जाती हे जमीनदार आहेत आ ण खा या जाती सामा यतः भू महीन आहेत.

संबंध दे ख ी एखा ा या गानुसार अस े या ाना ी जवळू न संबं धत आहेत.

अ ा कारे ामीण समाजात म ह ांना नणय घे याचे साम य कमी असते आ ण यां या गरजा आ ण चता कौटुं बक
तरावर आ ण मो ा समुदायाम ये चांग या कारे के या जात नाहीत. यांची सं ा मक उप ती दे ख ी पु षां या

तु नेत खूपच कमी आहे. जे हा वग आ ण जात एक जोड े जातात ते हा हे एक होतात.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

ामीण भागाती संबंधांची मू भूत वै े कोणती आहेत

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. ामीण आ थक संरचना

ामीण अथ व ेची ठळक वै े ही मुख आ थक याक ाप अस े या ेती या प र ती ी संबं धत आहेत.

ामीण े ात कृ षी आ ण बगर ेती संबं धत याक ापांचा समावे होतो यांना ेती आ ण बगर ेती अथ व ा
हणून ओळख े जाते.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

कृ षी े
समुदाय वकास

कृ षी उप े ाम ये कृ षी आ ण संबं धत आ थक याक ाप जसे क पीकपा न प ुपा न आ ण ध वसाय

म यपा न कु कु टपा न आ ण वनीकरण यांचा समावे होतो. बगर कृ षी े ाम ये उ ोग वसाय कवा
सेवां ी संबं धत आ थक याक ाप असतात. याचा संदभ कु ट र आ ण ामो ोग खाद हातमाग ह तक ा
इ याद चा आहे. वसाय हणजे सू म उ ोग सामा य व तूंचा ापार छोट काने छोटे ापारी इ याद तर
सेवांचा संदभ वाहतूक दळणवळण बँ कग आ ण इनपुट पुरवठा ेतमा ाचे वपणन आ ण बगर ेती उ पादन
इ. ामीण े ाचे मु य भागधारक ेतकरी ेती आ ण बगर ेती मजूर कारागीर ापारी सावकार आ ण
वाहतूक दळणवळण या बँ कग आ ण ण आ ण व तार यासार या सेवा दान कर यात गुंत े े
आहेत.

दे ा या GDP म ये कमी योगदान असूनही रोजगार आ ण उपजी वके या न मतीम ये कृ षी हा भारतीय अथ व ेचा
मु य आधार आहे. सक दे ांतगत उ पादनाती ेतीचा वाटा मधी . ट यांव न
म ये . ट यांपयत घसर ा आहे. तरीही हे े अधा अ जा न अ धक ोकांना ट के कमचा यांना रोजगार
पुरवत आहे. याचा अथ कृ षी े ा ारे उ पा दत व तू आ ण सेवां या मू याचा वाटा या े ा या याक ापांवर थेट
अव ं बून अस े या ोकां या सं येत घट हो यापे ा खूपच कमी झा ा आहे.

क या मा ाचा आ ण अनेक औ ो गक उ पादनांसाठ व ेषतः खते क टकना के कृ षी अवजारे आ ण

व वध कार या उपभो य व तूंची मागणी हा एक मह वाचा ोत आहे.

काही का ावधीत ेतीची वाढ ही बगर कृ षी े ाती वाढ पे ा कमी रा ह . पासून आ ण व ेषत
पासून उ ोग आ ण सेवा े ां या वाढ या गतीमुळे कृ षी आ ण बगर कृ षी े ा या वाढ मधी दरी
वाढू ाग .

कोरडवा ेती

मु य वाहाती ेतीम ये कोरडवा ेती सहसा बे ह ेबी असते. भारतात असा अंदाज आहे क द
ोक उपजी वके साठ कोरडवा ज मनीवर अव ं बून आहेत. कोरडवा ेती ही ामीण भागाती आणखी एक
अथ व ा आहे जी दे ा या ग रबी भूगो ी जवळू न जोड े आहे. कोरडवा े ा तर जेथे पावसावर
आधा रत ेती करणेही कठ ण आहे कोरडवा े ांचे दय अध ु क झोनम ये आहे. या दे ाती कोरडवा
जमीन ागवडीयो य ज मनीपैक पे ा जा त आहे आ ण यां या व अनेक यता असूनही दे ा या
सुमारे अ ाचे उ पादन करतात. दे ाती जवळपास ८३ वारी ८१ कडधा ये आ ण ९० ते बया या
भागातून येतात.

कोरडवा भूमीती ामीण उपजी वका व ा सहसा नैस गक संसाधनांवर आधा रत नैस गक संसाधनांवर
आधा रत नस े े आ ण ांत रत उ प यांचे म ण असते. ह रत ांतीवर धोरणा मक क त के यामुळे हे
अनेक द कांपासून कोण याही बद ा वाय टकू न रा ह े आहेत. सु वाती या योजनांम ये स या या काळात कृ षी
धोरणाचे व प णीय बद झा े . ामीण उपजी वके या पाया ा चा ना दे यासाठ याचा मह वपूण प रणाम
होतो. ह रत ांती आ ण सचनाचा सार या धोरणावर भर दे यात आ ा.
Machine Translated by Google

या अ वभा य कृ षी धोरणांतगत दान के े े बरेच तं ान अनुदाने आ ण सावज नक समथन णा कोरडवा ामीण समुदायांचे ोफाइ

ेती या गरजा कवा सम यांना तसाद दे यात अय वी ठरतात यामुळे असमानते ा चा ना मळते मग आपण
इनपुट समथन सचन खते बयाणे कवा आउटपुट समथन तपास े तरीही. कमान आधार कमत आ ण खरेद
कमत यं णा . कृ षी सं ोधन ाधा य म तं ान वकास आ ण गुंतवणुक या बाबतीतही अ ीच वृ ी दसून
येते.

सं न कृ षी उप म

प ुपा न आ ण फ ो पादन म यपा न मधमा ीपा न आ ण रे ीमपा न ही सं न याक ापांची उदाहरणे

आहेत जी ेती ी जवळू न संबं धत आहेत आ ण ामीण समुदायांसाठ करकोळ कवा भरीव उ प ाचे ोत दान
करतात.

बगर कृ षी उप म

ामीण भागाती हे े ामीण म चा एक मह वाचा घटक आहे याम ये ामीण कायब ा या ते

भाग आहेत. याम ये अवजारांचे उ पादन आ ण कारागीर आ ण कारागीर यां या कामाचा समावे आहे जे ेती या
कामा ा मदत करतात.

खाद आ ण ामो ोगात मोडणारे ामीण उ ोग रोजगारासाठ मह वाचे आधार हणून काम करतात. तसेच काही
ोक आरो य ण आ ण बाजारपेठेसार या ामीण सेवांम ये काम करतात. म ये ामीण उ ोगाती
कामगारांचा वाटा ामीण म या . आ ण दे ाती एकू ण कामगारांम ये पे ा जा त होता.

ामीण अथ व ेची मू भूत वै े आहेत

नसगावर जा त अव ं ब व.

म ये न वळ पेरणी के े या े ा या े ावर पावसावर अव ं बून होते जे पीक उ पादन

उ पादन वाढ या हंगामात पावसाचे माण आ ण वतरण यावर अव ं बून असते. काळ पूर गारपीट
आणच वादळ यासार या नैस गक आप ना भारतीय ेती असुर त आहे. याचाच अथ असा क
ेतीम ये नसग े रत जोखीम आ ण अ न तता ही बगर कृ षी े ापे ा जा त असून जोखमीचा भार
ेतक यावर पडतो.

कमी भांडव म माण.

हे त कामगार उप भांडव ा या रकमेचा संदभ दे ते. ेतीवर अव ं बून अस े े मोठे कमचारी वग

अस यामुळे दरडोई कमी भांडव उप होते.

हान आ थक हो ग आ ण प ुधन हो ग.

व मान जमीन वारसा काय ाचा अथ असा आहे क ज मनीचे उप वभाजन आ ण वखंडन कर याची
या प ान प ा भा वत होत राहते. जवळजवळ सवच अ पभूधारक आ ण हान ेतकरी गरीब
आहेत यांना उ पादनासाठ फारच कमी व यो य अ ध ेष आहे. चार हे टरपे ा कमी जमीन अस े े
ेतकरी आ थक ा स म नस याचा अंदाज आहे. अ ा कारे भारताती पे ा जा त ेततळे
आ थक ा स म नाहीत. यासह सतत कमी परतावा दे ण ारा घटक आहे यामुळे ेतकरी ेतमजुरां या
ेण ीत सामी होत आहेत.

कमी घटक उ पादकता.

इतर रा ां या तु नेत त हे टरी सरासरी पीक उ पादन कमी आहे.

न व ा क या मा ा या उ पादना या व पात अपुरे भांडव
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण आ ण एंटर ाइझ या त कामगार यु नटम ये उप सुधा रत म नरी आ ण उपकरणे
समुदाय वकास

द घ गभधारणा आ ण उ ाढा चा कमी दर.

ेतीती गुंतवणुक साठ गभधारणेचा का ावधी बगर कृ षी उ ोगां या तु नेत मोठा असतो. पके प रप व
हो यासाठ तीन ते चार म ह यांचा का ावधी वासरा ा ध उ पादना या ट यापयत सहा वष आ ण
फ ो पादनात फळझाडांना फळे ये यासाठ ५ १० वष ागतात.

गुंतवणुक वर परतावा मळ यासाठ जा त वेळ ागतो.

ग रबी आ ण बेरोजगारीचे उ माण.

अ धकृ त आकडेवारीनुसार नरपे आक ांनुसार ग रबी आहे.

परंतु ग रबी या घटना आ ण वरी दा र य
् रेषेचे दा र य
् पर तीत पांतर हो या या अट भरपूर आहेत.
ीमंत ेतक यांनी व ेषतः कापूस प ट् याती ामीण भागाती कजाचे माण वाढत आहे.

आ थक सुधारणांमुळे नमाण झा े या अ न ततेमुळे ग रबांना अ धक ास होतो. कामा या कमी

उप तेमुळे कमी कौ ये वाढतात. याच माणे बेरोजगारी वाढत आहे.

नर र आ ण अकु कामगारांची सं या.

वं चत वग आ ण जाती या तीमुळे ामीण भागाती कामगार कमी कु आहे. यांना ाथ मक
ण पूण करता येत नाही.
वैय क आ ण सामू हक दो ही संरचना मक घटक म ा ाथ मक े ातून यम आ ण तृतीयक
संरचनांम ये ह व यासाठ आव यक कौ ये ा त करणे कठ ण करतात.

मू भूत पायाभूत सु वधांचा अभाव.

कने ट हट या ीने मू भूत पायाभूत सु वधा आ ण आरो य आ ण ै णक सु वधा तसेच को

टोरेज इ याद ी संबं धत बाजारपेठ सु वधा अ ाप पुरे ा सं येने आ ण गुण व ेत सा य कराय या आहेत.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

ामीण आ थक रचनेत कोणती दोन मुख े े आहेत

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

अकृ षी आ ण सं न याक ापां या वाढ या मतेची चचा करा

ामीण रोजगार आ ण उ प वाढवणे.
.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

Machine Translated by Google

ामीण समुदायांचे ोफाइ

ामीण अथ व ेची मू भूत वै े कोणती आहेत या संदभात चचा करा
तुमचा दे .

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

कोरडवा ेतीवर क त क न कृ षी धोरण ामीण जनतेची प र ती क ी बद ू कते यावर चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

ामीण मा म ा आ ण ग रबी ामीण

भागाती मा म ांचे च वदारक आहे. करकोळ आ ण हान ऑपरेटर या ेण ीती पे ा जा त ेतकरी एक

तृतीयां पे ा कमी ज मनीवर ेती करतात. याउ ट येक हे टरपे ा जा त जमीन असणारे दोन ट के पे ा कमी
ेतकरी सुमारे जमीन पीक घेतात.

पंज ाब ह रयाणा आ ण गुज रातसार या रा यांम ये हो गचा सरासरी आकार मोठा आहे. सरीकडे बहार आ ण प म
बंगा सार या पूवकडी रा यांम ये या हो सचा प रचा न आकार तु नेने हान आहे. हे ात ठे वावे क हो स या
संरचनेती ादे क फरक ज मनीवरी ोकसं येचा दबाव माती कृ षी हवामान प र ती आ ण सचनाची ा ती
यां या ी संबं धत आहेत. हे दे ख ी खरे आहे क या भागात ेती मु य वे पावसावर अव ं बून आहे अ ा े ांम ये स चत
े ाम ये हान हो सचे आ थक मू य आ ण उ पादक मता तु नेने मो ा जमीनधारणेपे ा जा त असू कते.

ग रबी या घटनांचा रोजगार पयावरणीय से टग आ ण ोकसं ये या वां क ोफाइ ी जवळचा संबंध आहे. जरी रोजगार
उप अस ा तरीही अ ा रोजगाराचे व प अ ी गरीब आहे क नाही हे ठरवते. ामीण भागाती ग रबी या
घटना भू महीन कवा अ पभूधारक ेतकरी मु यतः कौटुं बक उदर नवाहासाठ कमी कमती या उ पादनांची ागवड
करतात यासार या घटकां ी नगडीत आहेत वयंरोजगार अस े े कारागीर सेवा दे ण ारे ोक जे कमी उ प अस े या
ाहकांना बाजारांना पुरवतात या कु टुं बांचे नेतृ व करतात आ ण मो ा कु टुं बांसह गट करतात परंतु मया दत मा म ा
आ ण कमाई या संधी मया दत कौ ये आ ण ण अस े े ोक हंगामी ासं गक कामात गुंत े े सामा जक ा
ब ह कृ त उदासीन गट उदा. खा या जाती आ दवासी भटके इ. पायाभूत सु वधां या वकासाचे प रणाम आ ण इतर
बद ांचे बळ याने यां या पूव या उदर नवाहा या धोरणांचे वघटन के े उदा. ू आ थक बद मोठे क प उभारणे
जंग ांचा हास इ याद मुळे पारंपा रक वसाय तुट यामुळे भा वत झा े े ोक .

ामीण पत बाजार

ामीण भागात उपभोग आ ण उ पादना या उ े ाने े डट आव यक आहे.

उपभोगा या गरजांसाठ अ व नवारा ण आ ण आरो य यांसार या गरजा पूण करणा या अ प माणात कजाची
आव यकता असते. े डट आव यकता सहसा आहेत
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण ौकर सावकार अनौपचा रक सं ांक डू न भेट े . तथा प दे ा या अनेक भागांम ये व ेषतः द णेक डी वाढ या
समुदाय वकास
एसएचजी चळवळ पारंपा रक सावकारी सं ांम ये वे कर यास स म अस याचे वाढते पुरावे आहेत. यांचा
वाटा कमी पण वाढत आहे. पारंपा रक सं ा टकू न राहतात कारण यां या वेळे वर े डटची तयार उप ता
आ ण यांचे अनौपचा रक संबंध जे ाहक गटां ी जात कवा नातेसंबंध कवा गाव असू कतात. औपचा रक
सं ांक डू न कजा या गरजा पूण कर याचा य न के ा गे ा आहे परंतु नोकर ाही या मागाती अडथ यांसह
यांची उप ती कमी आहे.

म ये बँक ांचे रा ीयीकरण झा यानंतर आण या द कात औपचा रक बँ कग सं ांची वाढ

जा त होती. तथा प या द कापासून ामीण भागात औपचा रक बँ कग सेवांम ये घट झा आहे. ामीण
भागाती कजाचा ओघही कमी झा ा.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

ामीण ग रबी आ ण ामीण पत यां याती संबंधांची चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. धोरणे आ ण प ती

सं ा मक उप ती ी संबं धत धोरणे आ ण न आ ण वे नयं त करणा या कवा नाग रकां या

सहभागा ी संबं धत कायदे ीरतेवर नयं ण आ ण तबंध इ याद कायप ती ामीण समुदायांवर जोरदार भाव
पाडतात.

व ीय तूट कमी करणे अनुदानात कपात करणे पयाचे अवमू यन नयात अ भमुख ता आ ण कृ षी पत कमी
करणे यासार या सुधारणा उपायांचा ामीण ग रबांवर वप रत प रणाम होतो व ेषत अ सुर े या बाबतीत
जे अ धा याचे उ पादन वतरण आ ण कमती ी संबं धत आहे. व ीय संकु चततेमुळे कृ षी े सवात जा त
भा वत झा े आहे याचा प रणाम भांडव खचाम ये असमान माणात कपात कर यात येतो. कृ षी े हा
ामीण भारतीय अथ व ेचा मु य आधार आहे जो सामा जक समते या व मान पॅटन ी जवळू न संबं धत
आहे. ामीण े ाकडे होणारा संसाधनांचा वाह कमी होणे ेती ी भेदभाव करणारे चुक चे समज े े ाजदर
धोरण ामीण वतरण पतपुरवठा णा ा आजारी पडणे सुधारणां ारे पो षत नवीन बँ कग सं कृ तीचा उदय
जो ेती आ ण ामीण वकासासाठ अनुकू नाही. ामीण अथ व े या हता या व .
a

सुधारणा आ ण सुधारणा नंतर या का ावधीचा कृ षीवर होणारा प रणाम ामीण गरीब आ ण ामीण भू महीनांसाठ
घातक अस याचे आढळू न आ े आहे. सुधारणांमुळे या जनतेची असुर तता वाढ आहे आ ण ामीण
समुदाया या वकासासाठ ही एक गंभीर सम या आहे.

ामीण े ा ी संबं धत अनेक धोरणे सरकार थेट बनवते जसे क ेती ी संबं धत धोरणे ामीण पत धोरण
सामा जक े ात करावया या गुंतवणुक चे धोरण ामीण भागात पायाभूत सु वधां या तरतुद ी संबं धत धोरणे
जसे क आरो य ण रोजगार NREGA
Machine Translated by Google

ामीण समुदायांचे ोफाइ

र ते जोडणी गृह नमाण आ ण व ता प या या पा याचा पुरवठा इ. याच वेळ खाणकाम हरी भागासाठ
ावर मा म ेसाठ ज मनीची उप ता यासार या उ ोगा ी संबं धत धोरणे हरी कनारी अस े या गावांवर
प रणाम करतात. याच माणे राजकोषीय धोरण जे नयात ो साहन दे ते पयटन वकासासाठ अनुकू े े जसे
क कनारप भागात राहणा या ामीण ोकांवर प रणाम करतात. ते या समुदायां या उपजी वके वर प रणाम
कर याची भू मका बजावतात आ ण यांना जग या या संक टा या वेळ असुर त बनवतात. अ ा कारे हे सामा जक
कायक यासाठ ामीण समुदायांसोबत काम कर यासाठ मह वाचे ठरतात. अ ा कारे ामीण ोकसं ये ा
भा वत करणारी कोणतीही गो सेवा वतरणासार या ासक य सम या असो कवा सं ा मक उप ती नसणे
ामीण समुदाया या कामासाठ खूप चतेची बाब आहे.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

सरकारी धोरणांचा ामीण समुदायांवर कसा प रणाम होतो यावर चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. च ा बेरीज क या

आकार ोकसं या भौ तक रचना आ ण यांची सामा जक आ ण आ थक जीवन ै यासार या काही मुख

पै ूं ारे ामीण समुदायांना कसे समज े जाते हे आपण पा ह े आहे. आपण हे दे ख ी पा ह े आहे क व वधता
असूनही जातीची सामा जक व ा आ ण आंतरजातीय संबंध यांसारखी काही सामा य वै े आहेत जी यां या
आ थक याक ापां ी जवळू न संबं धत आहेत. खा या सामा जक पदानु माचा अथ मा म ा आ ण उ प
कमी आहे. आ ही ेती आ ण संबं धत याक ापांचा उपजी वका आधार मजबूत कर याचे मह व दे ख ी पा ह े
आहे व ेषत कोरडवा दे ात सीमावत भागाती समुदायां या वकासासाठ . आ हा ा हे दे ख ी समज े आहे
क या समुदायांची राहणीमान बा आ ण अंतगत दो ही घटकांमुळे बद ू कते व ेषतः सरकार या धोरणा मक
ह त ेपांमुळे . कोण याही अथपूण सामा जक काया या ह त ेपासाठ हे मह वाचे ठरती .

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. एससी बे इं डयन ह े ज कॉन यु न ह सट ेस इथाका.

. भारत सरकारचे आ थक सव ण नवी द .

. भारत सरकार वी पंचवा षक योजना नवी द .

. भारत सरकारची वी पंचवा षक योजना नवी द .

. सग करतार र डे ह पमट इन इं डया सेज प के स.

. ए.आर. दे साई ामीण भारताती सं मण सरी आवृ ी ोक य का न

मुंबई.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय वकास यु नट आ दवासी समुदाय

ए. मा ती

साम ी

. उ े
. प रचय

. जमातीचा अथ आ ण ा या . सव दे ांम ये आ ण
ोकसं या ा ीय वै ांम ये पसर े ा . आ दवासी समुदाय यांची सामा जक
आ ण आ थक रचना
. वमु आ ण भट या जमाती

. आ दवासी समुदायांसमोरी स सम या . च ा सारां ा .

पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

आ ही हरी आ ण ामीण समुदायावर चचा के आहे. असे काही इतर समुदाय आहेत जे यां या जीवनप तीम ये
अगद वेगळे आहेत जे आधु नक जीवन ै पासून र आहेत. यामुळे बद या आधु नक जीवनात यां या इतर
सामा जक गटांसोबत या पर रसंवादा ी संबं धत काही सम या आहेत. हे यु नट आ दवासी समुदायां या
जीवनप तीची आ ण यां या सम यांब समजून घे यासाठ व वध समुदाय वकास य नां ारे आ हा ा र
कर याचा य न आहे. या यु नटमधून जाऊन तु ही स म हा

कर यासाठ

आ दवासी समुदायांची ा या आ ण वणन आ दवासी

समुदायांची सामा जक आ ण आ थक वै े समजून घेण े आ ण करणे अ धसू चत जमाती आ ण

भट या

जमात मधी फरक ओळखा आ ण डनो टफाईड समुदायांसह आ दवासी समुदायां या

मुख चता द वा

. प रचय

हे यु नट भारताती आ दवासी समुदायांना पाहते. हे थमतः आ दवास चे ऐ तहा सक ान जमाती या दाचे नाणे
आ ण याचे व वध अथ भारताती जमात मधी व वधता उव रत ामीण समाजा ी अस े े यांचे संबंध आ ण
यांची नैस गक संसाधनांवर अव ं बून अस े उपजी वका पाह या ारे असे करते. ोफाइ म ये यां या आ थक
आ ण सामा जक पै ू आ ण आ दवासी समुदायां या वतमान सम यांचा समावे असे .

. चा अथ आ ण ा या
TRIBE
ाइब हा द बस या ॅ टन दापासून आ ा आहे याचा अथ एक समूह आहे.
टोळ चा दकोषाती अथ यांचा वचार कर यापासून होतो

डॉ. A. मा ती द व ापीठ द
Machine Translated by Google

अ सामा य पूवज था आ ण परंपरांचा समुदाय समान ने यांचे पा न इ याद ारे वं ा या संबंधाने एक त आ दवासी समुदाय

झा े े कोणतेही ोक

ब आ दवासी ोकांचा ा नक वभाग

c इतर काही ोकांचे वभाजन

ड एक वग कवा चा संच व ेषत मजबूत सामा य वै े अस े कवा

वार ये

ई एक मोठे कु टुं ब.

ऐ तहा सक ा आ दवासी समुदायांना ब याचदा वदे ी आ ण न ष सं कृ त चे सूचक हणून समज े गे े आहे

जे ाचीन आहेत आ ण जतन करणे आव यक आहे. यामुळे औप नवे क काळापासून यांचे काही वग करण झा े
आहे आ ण भट या गु हेगार वनवासी आ दवासी इ याद म ये यांचे वग करण झा े आहे. या सं ा अनुसू चत
जमात या याद त समा व के यामुळे ओ हरराइड के या आहेत जे वतःच जमात ची एक ेण ी तयार कर याचा
य न करतात. अनुसू चत जमाती. आ ण सरकार ारे मा यता ा त हणून सूचीब के े यांना कायदे ीरपणा
दे ख ी दे ते. समाज ा जनगणना अ धकारी आ ण सरकारने दान के े या असं य नामांक नांमुळे जमात चे
वग करण कसे करावे समजून यावे आ ण यांना कसे वागवावे याब सं म नमाण झा ा आहे. या सवाचा
जमात या मु य वाहावर प रणाम होतो यांना आ दवासी समुदाया ी संबं धत अस े या सवाकडू न स यपणे
ो सा हत के े जात आहे काहीवेळ ा सकारा मक प रणामांसह आ ण इतर वेळ जमाती या अ त वासाठ
हा नकारक आहे.

रॉबट रेड फ जमाती ा एक हान समुदाय मानतात आ ण यां याकडे वै पूण वै े आहेत

i व ता समुदाय कोठे सु होतो आ ण कु ठे संपतो हे उघड आहे. हे समाजाती ोकां या समूह जाणीवेतून
होते

ii हानपणा हान ोकसं या अस े ा एक सं त समुदाय

iii एक जनसीपणा सव समान याक ाप करतात आ ण यांची मन ती सारखीच असते. सव या

उपजी वके या रणनीती समान असतात या प ान प ा चा ू राहतात

iv वयंपूण ता समुदाय वयंपूण आहे आ ण ब तेक ांसाठ पुरवतो

या या ोकां या याक ाप आ ण गरजा.

मजुमदार एक जमातीची ा या ादे क सं नता अस े ा एक सामा जक समूह आहे याम ये कायाचे

कोणतेही व ेषीकरण नाही आ दवासी अ धका यांनी वं परंपरागत कवा अ यथा भाषा कवा बो भाषेत एकसंध
अस े े इतर जमाती कवा जात ी सामा जक अंतर ओळखून यां या ी कोणतीही सामा जक अडचण न ठे वता
सामा जक अंतर ओळख े आहे. ते जाती या संरचनेत आ दवासी परंपरा ा आ ण चा रीत चे पा न करते
परक य ोतांक डू न क पनांचे नैस गक करण कर यासाठ उदारमतवाद जातीय आ ण ादे क एका मते या
एक जनसीपणाची जाणीव ठे वते.

SC बे यां या मते जमाती हणजे सामा यतः टे क ा आ ण जंग ां या सापे एकांतात राहणारे ादे क
समुदाय.

यां या तौ नक अ ततेने यांना काही कारे दे ाती समाजा या मु य वाहापासून र ठे व े आहे. अं तः या

अ गावमुळे आ ण अं तः यां या मया दत जाग तक कोनामुळे ऐ तहा सक खो या अभावामुळे वै ीकृ त
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण इ तहासाचे पौरा णक कथांम ये वकर व नीकरण आ ण एकं दरीत परंपरा अ भमुख तेमुळे ते भूतकाळात
समुदाय वकास
ज े या काही थी स या ीने एक त के े जातात.
या एका मक थीम आ ण व ेष सां कृ तक फोकसने यांना एक वेगळ सां कृ तक ओळख द आ ण यां याकडे
अनेक दा अ कवा कट मू य वृ ी आ ण ेरक णा असतात जी इतर ोकांपे ा उ े ख नीयपणे भ
असतात.

मँडे बॉम म ये भारतीय जमात या खा वै ांचा उ े ख आहे

अ सामा जक बंधनांचे साधन हणून नातेसंबंध.

b पु ष आ ण गटांम ये पदानु माचा अभाव.

c मजबूत ज ट आ ण औपचा रक संघटनेची अनुप ती.

ड जमीन धारणेचा सामुदा यक आधार.

e वभागीय वण.

f भांडव ा या वापरावर आ ण बाजाराती ापारावरी अतर संचयावर थोडे मू य धमाचे व प आ ण

पदाथ यां याती फरकाचा अभाव

अ ा कारे आपण पा कतो क टोळ ही ोकांचा एक सामा जक गट आहे या ी संबं धत आहे

अ एक जनसीपणा

ब पृथ करण आ ण गैर एक करण

क ादे क अखंडता

ड अ तीय ओळख आ ण सामा य सं कृ तीची जाणीव

e सव ापी धम हणून अॅ न मझम आता न झा े ा

f ोषक वग आ ण संघ टत रा य संरचना नस े या व सामा जक आ ण राजक य व ांचे अ त व

g ब काया मक नातेसंबंध

h सामा जक आ थक यु नटचे वभागीय व प

i समान उ ांसाठ वारंवार सहकाय

j यां या वेग या अथ व ेत वयंपूण ता आ ण

k एक सामा य बो आ ण इतर अनेक गुण धम या क आहेत असे दसते

तकानु तके अप रव तत.

जमात मधी एकसंधता आ ण समानता या संक पने ा सामा जक ा ांनी आ हान द े आहे. असे आढळू न
आ े आहे क ववाह नयं ण संबं धत व तूंची दे वाणघेवाण आ ण पुन वतरण ये ी संबं धत आ थक आ ण
राजक य अ धकारां या बाबतीत णीय असमानता आहे. भारताती जमात म ये चंड व वधता आहे.

जनजाती इतर समाजापासून एकांतात राहतात असे हट े जाते परंतु आ दवासी आ ण गैर जमाती यांचे ाचीन
काळापासूनचे ऐ तहा सक संबंध अनेक दा वसर े जातात.

अ ा कारे जमात या अनेक ा या सम या धान आहेत हणून सामा जक ा ांनी अ धकृ तपणे मा यता ा त
अनुसू चत जमात चा वापर जमात चे वग करण कर यासाठ के ा आहे. भारताचे सं वधान अनु े द ३४२ i म ये
अ ी तरतूद करते क भारताचे रा पती रा यां या रा यपा ां ी यो य स ामस त क न जमाती आ ण आ दवासी
समुदाय कवा जमाती कवा आ दवास मधी गटांचे काही भाग नयु क कतात.
Machine Translated by Google

आ दवासी समुदाय
येक रा यासाठ समुदाय अनुसू चत जमाती असती . या या यक दाव ा अ ववेक मा यता मळा आहे. यामुळे
सामा जक कायकत आ ण सामा जक ा दोघांसाठ हा द ावहा रक ा अनुसू चत जमात म ये सूचीब
के े या समुदायां या सूची ी समानाथ आहे.

जमात या ा येम ये सामा जक संघटना मक आ ण तां क आ थक वकासा या तरांची व तृत ेण ी समा व

अस े या पूव सा र सं कृ त या व ेण चे वै आहे. जमाती समजून घे यासाठ सामा जक कायकत
समाज ा मानववं ा इ तहास आ ण राजक य अथ व ेतून काढ े या व वध योगदानांवर क त करतात.

सामा जक याया या ीकोनातून वाव ं बनाकडे समाजाची ती बद याची सामा जक कायक याची इ ा ात
घेता जमात ची क पना दोन कारे के जाते थमतः यांना आधु नक आ ण तकसंगत बनव याची गरज असमंज स
आ ण पारंपा रक हणून आ ण सरे हणजे जे ो षत आ ण असुर त आहेत.

तथा प मु य वाहात ते काय आहे हे न करता यांना मु य वाहात जोड याचे य न के े जातात. प रयाराम एम
चाको यांनी सां गत या माणे आ दवासी जीवनाची अनेक े े आहेत जी मु य वाहाती गैरआ दवासी ोक
फायदे ीरपणे आ मसात क कतात जसे क संप ी ग समानता ग आ ण ववाह आ ण गैर ह त ेपाचे त व.

जमाती आ ण जात यां याती सामा य वै े

तथा प अ ी वै े के वळ जमात चीच नसून जात चीही वै े आहेत.

वाय जमात म येही चंड प रवतन ी ता आहे. यामुळे जमात ची ा या कर याचे इतर य न यांना सामा जक आ ण
सां कृ तक उ ांतीचा एक ट पा मानतात.
तसेच यां या आ थक जीवना या संदभात जमात मधी उ पादन आ ण उपभोग घरगुती आहे आ ण ेतक यां या वपरीत
ते ापक आ थक राजक य आ ण सामा जक नेटवकचा भाग नाहीत. जमाती आ ण जाती एकाच सात य मानून याचे
नराकरण के े जाऊ कते. जमात म ये वभागीय समतावाद व ा असते आ ण ती पर रांवर अव ं बून नसतात तर
जाती एका व ेत कवा स य एकताम ये असतात. यांना ज मनीवर थेट वे आहे आ ण यां यात आ ण ज मनीम ये
कोणताही म य गुंत े ा नाही.

मु य वाहाती स यते या तु नेत आ दवास ना नेहमीच समज े जाते ते ढू कते सेवा क कते न क क
कते कवा द क घेऊ कते परंतु क कत नाही. भारतात असे आढळू न आ े आहे क जमाती वतः ा
जाती व े या मो ा अ त वात बद त आहेत इतर न कवा मु म झा े आहेत. यां या आ थक जीवनात
आणखी एक बद आहे हणजे उपजी वके ती बद कार करणे आ ण गोळा करणे ते ेतकरी आ ण आधु नक
काळात ते वृ ारोपण खाणकाम आ ण इतर उ ोगांम ये मजुरी करणारे मजूर बनतात. जमातीची एक बद ती धारणा आहे
या ा जमाती समजून घे यासाठ े मवक करावे ागे .

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

जमातीची ा या करा. जमाती या संक पने या ऐ तहा सक उ ांतीचा मागोवा या.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय वकास जमातीची मु य वै े सुमारे दहा ओळ म ये हा.

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

.................................................................... .................................................................... ............

. सव दे ांम ये पसरणे आ ण
ोकसं या ा ीय वै े

आ दवासी समुदाय व वध उं ची भू दे आ ण संसाधनांसह भारता या पूव प म उ रआणद ण सव दे ांम ये

पसर े े आहेत. याचा अथ येक जमातीचा इ तहास पयावरण ा आ ण राजक य अथ व ा आ ण सामा जक
सां कृ तक गुंतागुंत वेगळ आहे. पुढे भारत आ ण ेज ारी दे ांतही पसर याचे माण आहे. अ णाच दे नागा ँ ड
म णपूर आ ण मझोराम या सीमेती काही अनुसू चत जमाती चीन थाय ं ड ाओस कं बो डया या सीमेवर आहेत.

आ दवासी ोकसं ये या फ आहेत परंतु भौगो क े ा या जवळपास भाग ापतात याम ये पे ा

जा त ख नजे आ ण मो ा माणात जंग े आ ण ज ोत आहेत.

ोकसं या ा ीय वतरण

या जनगणनेत अनुसू चत जमातीची ोकसं या समुदायांम ये वतरीत कर यात आ होती फ द

ोक. आण या जनगणनेत यांची सं या आण द इतक वाढ आहे. या
जनगणनेनुसार अनुसू चत जमात ची ोकसं या . द आहे जी दे ा या ोकसं ये या . ट के आहे. काही
जमात ना इतर मागासवग य वगात ता पुरते सामावून घे यात आ े . म ये होते आ ण म ये क म
अंतगत अ धसू चत वेळ ाप कानुसार जमाती आहेत आ ण यापैक सवात मो ा ओ रसाम ये आहेत .
अनुसू चत जमात पैक पंचाह र या आ दम जमाती मान या जातात. ते अनुसू चत जमात पे ा अ धक मागास े े मान े
जातात आ ण अ यंत कमी सा रता दर अस े या ेतीपूव अव ेत राहतात. े ू मधी जमात ची सूची समानाथ द
आ ण उप जमाती वतं पणे हाताळ या जातात क नाही यावर अव ं बून असतात. जारवा या ोकांपासून ते द
ग डांपयत समुदायां या आकारातही फरक आहे. पे ा कमी ोकसं येचा समावे अस े े सं या मक ा हान
आ दवासी समुदाय हणजे अंदमानी गे आ ण तोडा इ याद . सरीकडे भ संथा ओराव मुंडा मना ख ड आ ण
साओरा या जमात ची येक द ा न अ धक ोकसं या होती. .

ोकसं या ा ीय आ ण भौगो क साराचा यां या अधीन अस े धोरणे आ ण काय म तसेच यां या सामा जक
आ ण आ थक जीवनावर प रणाम होतो. उदाहरणाथ एका जमातीची मोठ ोकसं या हणजे ती अनेक रा यांम ये
पसर े आहे आ ण हणून याच समूहा ा वेगवेग या रा य धोरणे आ ण वकास काय मां ारे भ वागणूक द जाते
यामुळे या या सामा जक आ ण आ थक रचनेवर भाव पडतो.

तसेच ते या रा यात राहतात या भाषेत यांना ण द े जाऊ कते आ दवासी समुदायां या अ मता आ ण
अ त वा या ांवर याचा रगामी प रणाम होतो.

आता आ दवासी समाजा या सामा जक आ ण आ थक रचनेचा वचार क या.

Machine Translated by Google

आ दवासी समुदाय
. आ दवासी समुदाय यांचे सामा जक

आ ण आ थक संरचना

अ सामा जक रचना

येक जमातीची सामा जक रचना वेगळ असते. हे कु टुं बाची व ा चा रीती आ ण ाआण
राह याचे ठकाण वां क आ ण भा षक वै ांसह येते.

वरी बाब या संदभात सव समुदायांम ये ापक फरक आहे.

व सामा जक सं ां या संदभात दे ख ी व तृत भ ता आहेत या सव समुदायांचे वै द वतात
जसे क यांचे कु टुं ब ववाह आ ण नातेसंबंध तसेच यां या व अथ व े या प ती जे जीवना या
पयावरणीय प र तीवर अव ं बून असतात. यापुढे समाजाचे नसगा ी अस े े नाते आ ण या या ी
नग डत सं कार हा आणखी एक पै ू आहे जो यांना इतर समुदायांपे ा वेगळे करतो.

आ दवास चे सामा जक जीवन ना या या बंधनाखा सामा यक याक ापांम ये सामा यक होऊन

समान अ त वासाठ व वध याक ापांम ये फरते. येक जमातीची वतःची रचना आ ण संघटना
असते. आ दवासी एका व दे ात यांचा वतःचा एक छोटा समुदाय बनवतात हणून यांचे संबंध
थेट आ ण ज हा याचे असतात. संबंधांचे असे नमुने कोण याही कारे प व कवा अप रव तत नसतात.
ते पयावरणीय तीती कवा इतर समुदायां ी कवा यां या वतः या नातेसंबंधा या व पाती
बद ां या भावां या अधीन आहेत. अ ा कारे सामा जक रचना ग तमान व पाची असते.

भारतीय जमात या सामा जक जीवनाची रचना असे हणता येई क वैय क बनवणारी कु टुं बे कु टुं बे
तयार करणारी वं उप कु ळे कवा उप ा नक गट आ ण कु ळांमधी उप कु ळे कवा ा नक गट
आण े कवा ादे क गटांमधी कु ळे . moieties म ये उप जमात मधी भाग आ ण ेवट उप
जमाती जमाती बनवतात. या सामा जक रचनेम ये सवात हान एकक ही आहे जी कु टुं ब कवा
घरा यासारखे कमान कवा सवात हान गट बनवते. अनेक तरां या नगमन ारे हान गट मो ा
गटात एक के े जातात. वरी सव सामा जक घटक येक जमातीत अ त वात आहेतच असे नाही

कु टुं ब

कु टुं ब हे मू भूत सामा जक आ ण आ थक एकक आहे. कु टुं बाती व वध सद यांसाठ यां या सामा जक
गटाती अ धकार आ ण साम या ी जवळू न संबं धत अस े या भू मका आहेत. आ थक राजक य
धा मक अ धकार हे कु टुं बा या वकासा ी नगडीत आहेत. व वध आ दवासी समुदाय कु टुं ब आ ण
गटाती अ धकारा या व पा या संदभात भ आहेत बाहेरी ोकां ी संबंधांचे व प कु टुं बांम ये
कामाचे वाटप आ ण वतरण वधी आ ण धम नरपे वापरणे इ. हे सव ते राहत अस े या
नवास ानांवर अव ं बून आहेत ती नैस गक राह याची प र ती आ ण यांचा या या ी अस े ा
संबंध आहे.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय वकास तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

१ आ दवासी समाजरचना हणजे काय भारताती आ दवासी समुदायांम ये मू भूत सामा जक रचना काय
आहे

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

२ आ दवासी समाजात कु टुं बा या अ धकाराचे मह व करा

रचना
.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

b आ थक संरचना

भारताती आ दवासी व वध आ थक ट यां ी संबं धत आहेत अ गोळा कर यापासून ते औ ो गक

मापयत जे अथ व े या ट यां या व तृत चौकट त यांचे आ ा दत आ थक ट पे सादर करतात.
एक जमात सामा यतः ोकांचा आ थक ा वतं गट मान ा जातो याची वतःची व अथ व ा
असते आ ण अ ा कारे यांचे जीवनमान माचे व प म आ ण व ेषीकरणाचे वभाजन भेटव तू
आ ण औपचा रक दे वाणघेवाण ापार आ ण व तु व नमय पत आ ण मू य संप ी उपभोग. नकष
भांडव न मती ज मनीचा का ावधी आ ण चांग मूत आ ण अमूत आ थक ती. हे सव भारतीय
अथ व े या व तृत मांडणीत व ेष आ दवासी अथ व ेसाठ मह वपूण च हक आहेत. आ दवासी
समजून घे यासाठ सां कृ तक सामा जक जीवन आ ण नैस गक प रसर यां याती पर राव ं बन खूप
मह वाचे आहे.

अथ व ा

आ दवासी समुदायांचे आ थक जीवन यां या राहणीमानावर प रणाम करणा या गैर आ थक पै ूं या

का ात पा ह े पा हजे. यां याकडे एक अ त य साधे तं ान आहे जे यां या पयावरणीय प रसर आ ण
वाव ं बी नसगा ी सुसंगत आहे. यांची अथ व ा नवाह कारची आहे असे हणता येई याम ये
समाजाती सव ना नवाह उपजी वके ची खा ी असते. हे म आ ण जमीन वाटपा या सामा जक
नधारातून आ ण गरजे या वेळ आप का न साम ी ा त कर या या सामा जक अ धकारा ारे ा त के े
जाते. अ ा कारे उ पादन आ ण वतरणावर एक मजबूत आ ण सतत सामा जक नयं ण आहे. ते
मा जन इकॉनॉमी हणून ओळख े जाणारे अनुसरण करतात . हे यां या उपजी वके साठ ोकां या
समूहा ारे एका वेळ वेगवेग या कार या वसायां या सरावाचा संदभ दे ते. हणजे एक जमात आप ा
उदर नवाह चा व यासाठ सव कार या वसायांम ये गुंतू कते जसे क कार करणे अ गोळा
करणे ांत रत ेती मासेमारी ा यांचे पा न फ ो पादन तसेच काही कारागीर काम जसे क
ह तक ा आ ण इतर समुदायांना आव यक अस े या इतर व तूंचे उ पादन. ामीण भागात. आ थक
नवाहाची ज ट ता यां याम ये गुंत े या याक ापां या संयोजना ारे द व जाते.
Machine Translated by Google

तसेच यांचा इतर ामीण समुदायां ी आ ण यां या अथ व े ी संबंध असू कतो. अ ा कारे काही आ दवासी समुदाय

जमाती ा यक ेती करतात आ ण इतर समुदायां या संपकात असतात. ते धा य तृण धा ये कपडे

इ याद या बद यात मध औषधी वन ती खेळ णी टोप या इ याद चा पुरवठा करतात. अ ा कारे ते
राहत अस े या े ा या पयावरणीय च ावर अव ं बून अस े उपजी वका चा वतात.

आ दवासी अथ व ेती उ पादन प ती पारंपा रक ा नक आ ण सां कृ तक ा बळ आहे. हे

यां या सां कृ तक सामा जक आ ण नैस गक राहणीमाना या संदभात भौ तक व तू आ ण सेवां या संपादन
आ ण उ पादनासाठ या या संरचना मक व ाआण ागू के े े नयम समजून घेण े आव यक आहे.
वाय जमात म ये कोणतेही वग वभाजन नाहीत कारण उ पादन संबंध सामा जक व े ारे नयं त
के े जातात.

ते सां कृ तक ा एक सामा जक एकक आहेत एकाच वेळ उ ोजक आ ण कामगार तसेच उ पादक
आ ण ाहक आहेत. वतरण णा व तु व नमय णा कवा पर र व नमया ी जोड े आहे.

या आ थक व ेचे काही घटक दसतात

अ हान अथ व ा माणाती हानपणा जे आ दवासी समुदायांचे मू भूत वै आहे संसाधने व तू

आ ण सेवा वहार एका छो ा भौगो क े ाम ये आ ण ेक डो कवा हजारो ोकां या समुदायाम ये
होतात. पुढे एक कवा दोन चांग पके मु य मान जातात आ ण मो ा माणात उ पा दत के जातात.
टोळ या छो ा चौकट त आ ण तु नेने कमी माणात व तू आ ण सेवा तयार के या जातात आ ण
मळव या जातात. b औ ो गक अथ व ां या तु नेत सो या तं ानाचा वापर उ पादक वतः कवा
वतः बनवू कतो कवा अ प रकमेसाठ इतरांक डू न मळवू कतो. याचा अथ असाही होतो क मो ा
माणात उ पादन यांवर

रा य के े जाते

बाहेर

c भौगो क आ ण सां कृ तक अ गाव याम ये ते वयंपूण आहेत आ ण ब सं य आ दवासी समुदायांम ये

बाहेरी समुदायां ी फारच कमी वहार आहेत.

ड न याचा हेतू सहसा अनुप त असतो आ ण ो साहनाची भू मका पर र दा य व वाटणी आ ण एकता या

भावनेने भर े असते.

e सहकारी आ ण सामू हक य नांवर भर द ा जातो

जमाती आ ण बगर आ दवासी समुदायांचे पर राव ं बन

जमाती कवा जमाती कवा आ दवासी ोकांमधी काया मक संबंध आ ण आ दवासी गावे कवा दे ाती गैर
आ दवासी यां याती पर राव ं बन जजमानी प ती माणेच आहे . व े या अंतगत येक जात समूहाने
एका गावाती इतर जात या ोकांना व मानक कृ त सेवा दान करणे अपे त आहे. या कु टुं बाची एखा ा
कडू न सेवा के जाते या कु टुं बाचा मुख हा जजमान हणून ओळख ा जातो तर सेवा करणारा माणूस
जजमानचा कामीन हणून ओळख ा जातो. जजमान या या कामीन ा दररोज मा सक कवा वा षक आधारावर
रोख कवा कारची र कम दे ते.

उदाहरणाथ जौनसर बावरम ये ेतकरी कारागीर आ ण समाजसेवक आ ण या भागाती मु ावसा यक

यां यात एक व पर राव ं बन दसून येते. ते एकमेक ांना मदत करतात. को यांनी ा ण आ ण राजपूत
खास यां या ज मनीपयत वषानुवष एक काही वा षक कवा नयतका क करार आ ण दे यके . बोहर हे
ेतीसाठ ोखंडी अवजारे बनवतात. ढो क वाजवणारे बजगी कवा ढाक हे जौनसेरमधी एक अप रहाय
कारागीर समुदाय आहेत
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

बावर. सां दा यक आ ण औपचा रक संगी यांची सेवा मं दरात आव यक असते.
समुदाय वकास

धनगरांची आ थक सं ा

ही सं ा कृ षी वषयक उप मांना मदत करते. वत या व तीण ज मनीवर ेती कर यासाठ ेतमजूर रयतवारी मळतात.
मो ा जमीनमा काकडू न नोकरी करणा या ा आ दवासी बहारम ये धनगर हणून ओळख े जाते.

धनगर हा ओराँव मडा आ ण एचओ सार या जमात साठ सवात प र चत द आहे .

आ दवासी बहारम ये मोठे जमीनदार वषभर ेतमजूर जमीन ठे वतात.

एक मजूर वा षक आधारावर माघ म ह यात काम करतो . वा षक पेमट रोख कवा व तूं वाय या ा जेवण आ ण छ पर
द े जाते. या दवसापासून तो गुंत ा आहे या दवसापासून तो नयो ाचा कु टुं बाचा सद य बनतो आ ण या ा समान
सामा जक व ेषा धकार मळतात. मा क आ ण याचा धनगर कवा ेतमजूर यां या तीत फरक नाही . तो जमीन
मा का या मु ी कवा ब हणी ी नही क कतो जर तो वेग या कु ळाती असे . साधारणपणे धनगर एकाच
गावातून काढ े जातात.

अ ा कारे आ दवासी सं म अथ व ा करतात. कोण याही भारतीय जमातीची आ थक व ा के वळ या या कठोर

अथाने व टायपो ॉजीम ये ठे व जाऊ कत नाही.
एखाद जमात आप ा उदर नवाह कर यासाठ सव उप साधनांचा वापर करते आ ण करकोळ वनोपजा या संक ना ा

ागवड कवा ांत रत ेती ी जोडते अ संक नासह साधी ेती ही या ोकांची गुंतागुंतीची अथ व ा द वते.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

१ आ दवासी अथ व ेची मू भूत वै े कोणती

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

२ नवाह अथ व ेचा अथ काय तुम या दे ाती उदाहरणांसह करा.

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

आ दवासी समाज इतर समाजा ी कोण या मागाने संबं धत आहेत उदाहरणासह करा.

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

Machine Translated by Google

आ दवासी समुदाय
. वमु आ ण भट या जमाती

वमु भट या आ ण अध भट या जमाती आ ण बंज ारा समुदाय हे भारतीय समाजाती सवात असुर त

आ ण वं चत घटक आहेत.
यापैक काही समुदायांना गु हेगारी जमाती याम ये दो ही जाती आ ण जमात चा समावे होता हणून
वतं भारतात ओळख े गे े . जरी गु हेगारी जमाती कायदा वातं यानंतर गेचच र कर यात आ ा
तरीही या समुदायाती ना समाज नेहमीच गु हेगार हणून पाहतो.

वमु आ ण भटके या सं ा एकाच टायपो ॉजी ी संबं धत नाहीत कारण पूव ची सं ा कायदे ीर आ ण
नंतरची पयावरणीय आहे. या समुदायांना ट राजवट त गु हेगार हणून अ धसू चत कर यात आ े होते
आ ण यांना वातं यानंतर अ धसू चत कर यात आ े होते यांना अ अ धसू चत जमाती हणतात. तथा प
काही वमु समुदाय भटके वमु अस याने यांचा सहसा एक वचार के ा जातो.

ते सतत फरत अस याने यां याकडे कोणताही अ धवास नाही. यां यापैक अनेक ांनी आता ा यक हो यास
सु वात के अस तरी परंपरेने यां याकडे ज मनीचे ह क कवा घराचे ह क न हते. प रणामी ते के वळ
क याणकारी काय मांपासूनच न हे तर नाग रकां या ह कांपासूनही वं चत आहेत. यांना अ ृ य मान े जात
न हते परंतु सामा जक पदानु मात ते सवात खा या ानावर होते.

वमु आ ण भट या जमाती भारता या ोकसं येपैक सुमारे द आहेत. भट या जमाती आ ण

वमु जमाती आहेत.

डनो टफाईड ाइ स कवा ए स मन ाइ स या जमाती आहेत यांची मूळ तः म ये गु हेगारी जमाती

काय ांतगत गैर जामीनपा गु ां या प त ीर आयोगाचे सन हणून सूचीब कर यात आ े होते.
एकदा का एखाद टोळ गु हेगार हणून अ धसू चत झा क त या सव सद यांना ा नक दं डा धका यांक डे
न दणी करणे आव यक होते तसे न के यास यां यावर भारतीय दं ड सं हतेअ ंतगत गु हा दाख के ा जाई .
ट अ धका यांनी गु हेगारी जाती कवा जमात ची ेण ी तयार क न यांची वतं पणे याद के . या
काय ा ारे सरकार ा हे मा णत करायचे होते क समुदायांम ये गु हेगारी वृ ी आहेत या ज मापासूनच
ज मा ा येतात आ ण सरे हणजे एकदा गु हेगार झा ा क तो कवा ती नेहमीच गु हेगार असते.

दे ा या व वध भागांम ये अ ा सव जमात चे एक हणून गट करणे सं या द आहे कारण ते यां या

आचारसं हता च हे ोकांपयत पोहोचव यासाठ वापरतात या प त म ये ते एकमेक ांपासून भ आहेत या
व तु तीकडे करते. नवीन प र त ी जुळ वून घे यात अय वी झा े े आ ण समाज वघातक
कृ यांम ये गुरफट े े असे जात गट मान े जातात.

मु सामा जक संभोगाचा अभाव या गु हेगारी सवयी अस े या ोकांना वतःचा ह क सांग याची संधी
नाकारतो. पुढे यांचे समाजीकरण आ ण सतत वेगळे पणा यां या समुदायांमधी सामा जक सुर ततेमुळे
मजबूत होतो. पृथ करणा या सम या यां या अ त राह यातून आ ण मु य वाहाती समाजा ी सामा जक
संबंध नस यामुळे कट झा या हो या यामुळे सामा जक बद ा या सामा य ये ा नकार दे ण े सरे हणजे
ते मनो वकार पो सां या बद ाची भीती पो सांचे छापे इ. यांना सवावर सं य घे यास वृ के े .

पर र अ व ास हा आजचा म होता. तसरे हणजे यांचे कौटुं बक जीवन त झा े कारण यांना वारंवार
तु ं गवास भोगावा ाग ा आ ण ते यां या कु टुं बापासून र गे े . यामुळे यांना ेम आ ण आपु क पासून वं चत
राहावे ाग े जे मनु य ा यामुळे होते आ ण मानव हणून यां या ह कांचे उ ं घन होते.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

या गु हेगारी जमाती काय ाने अ धसूचना र के हणजे ड नो टफाइड आ दवासी समुदाय. तथा प या
समुदाय वकास
काय ाची जागा हॅ ब युअ ऑफे स अॅ ट् स या मा के ने घेत याने पो सांना सं यता या गु हेगारी वृ चा तपास
कर यास सां गत े आ ण याचा वसाय ा यक जीवन जग यास अनुकू आहे का. म ये न हत जमात चे
नेहमी या गु हेगार हणून वग करण कर यात आ े .

या समुदायां या प र तीचे सवसमावे क च मळ व यासाठ आ ण यां या सामा जक आ थक वकासासाठ कृ ती

सुचव यासाठ म ये वमु जमाती भट या जमाती आ ण अध भट या जमात साठ एक रा ीय आयोग ापन
कर यात आ ा याचा अहवा नुक ताच सादर कर यात आ ा. पंत धानांना.

अकरा ा योजनेत आयोगा या फार नुसार या गटां या हताकडे व ेष द े जाणार आहे.

असे असूनही या समुदायांना अजूनही काही जु या सम या आहेत. यापैक काही आहेत

अ वमु आ ण भट या जमात चे वग करण आ ण गणन या ारे घटना मक संर ण दान करणे आ ण अ याचार
तबंधक कायदा अंतगत समा व करणे.

b DNT या जात माणप ांची काटे क ोर छाननी आ ण बोगसांवर दं डा मक कारवाई

DNTs.

c मा हतीचा सार आ ण सेवा उपयोगी णा ारे पो स द ाचे संवेदनीकरण आ ण व ेषत म ह ांसाठ कायदे ीर
मदत आ ण समुपदे नासाठ व ेष से एनजीओ या सहकायाने ापन करणे.

ड ख या DNT मु ांना कमान ते उ मा य मक तरापयत मोफत आ ण स चे ण.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

१ अ धसू चत जमाती कोण आहेत वमु आ ण भट या जमात मधी फरक करा.

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

२ गु हेगारी जमाती काय ाचे घातक प रणाम काय आहेत ोकां या या गटाची ती सुधार यासाठ अ ा भावांना
कसे सामोरे जा याचा तुमचा हेतू आहे.

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

३ अ धसू चत जमात समोर स या कोण या सम या आहेत

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

Machine Translated by Google

आ दवासी समुदाय
. आ दवासी समुदायांसमोरी स सम या

आ दवासी भारताती सामा जक आ ण राजक य डी या तळा ी आहेत. वातं यो र भारतात नयो जत

वकासा या आव यकतांमुळे आ दवास या ज मन वरी धरणे खाणी उ ोग आ ण र यांची क पना आ .
यां यासमोरी मुख सम या आहेत

जमीन परके पणा

वसाहती काळापासून ते यां या भूमीपासून राव े े होते. वकासा या नावाखा कवा कजवसु साठ
सावकारांक डू न यां या ज मनी बळकाव या गे या.
तसेच संवधना या नावाखा जंग े आर त करणे हणजे आ दवास ना यां या व तीपासून आ ण उपजी वके या
आधारापासून र ठे व े गे े . भारताती रे वे या व तारामुळे भारताती वनसंप ीचा मो ा माणात ना झा ा.
उदाहरणाथ आं दे ात आ दवास या अ या ज मनीवर बगरआ दवासी आहेत. ओ रसात आ दवास ची ५४
जमीन कजबाजारीपणा गहाणखत आ ण बळजबरीने वसायामुळे बगर आ दवास या हातून गे आहे.

आ दवास ना यां या ज मनीची यो य न द क न घे यात अ ान संबं धत अ धका यांचे न काळजीपणा आ ण

काहीवेळ ा आ दवास ना यां या ज मनीतून बेदख कर यात न वळ ाचार यांचा प रणाम हणून जमीन रावते.
गो ाती खाण उ ोगाने या ज मनी भाडेत वावर घेऊ न ेती कर याचा आ दवास चा ह क डाव ा. तसेच जमीन
आ ण माती आ ण न ा दो ही षत के यामुळे आ दवास ना यांचे उदर नवाह चा ू ठे वणे अ य होते.

आ दवास मधी दा र य
् ब सं य
जमाती दा र य
् रेषेख ा राहतात. स या आ दवासी समुदाय सवात जा त अ असुर त भागात राहतात.

आ दवासी आ ण कजबाजारीपणा

आ दवासी यां या ग रबीमुळे ा नक सावकारांचे खूप कजदार आहेत.

नॉन टबर फॉरे ट ो ूस NTFP या जंग तोड म जंग ां या जागी मानव न मत वृ ारोपणा ा ाधा य
नयामक े मवक NTFPs आ ण जंग े उ ोगांक डे वळवणे NTFP चे रा ीयीकरण आ ण वपणनाती सरकारी
सं ा आ ण कं ाटदारांक डू न होणारे ोषण. NTFPs चा अथ आ दवासी समुदायांसाठ उपजी वके चा आधार
गमाव ा आहे.

व ापन

मोठ सचन धरणे ज व ुत क प ओपन का ट आ ण भू मगत कोळसा खाणी सुपर थम पॉवर ांट आ ण
ख नज आधा रत औ ो गक यु नट् स यांसार या क पांमुळे आ दवासी यां या उपजी वके पासून व ा पत झा े
आहेत. वकासा या नावाखा आ दवास ना यां या पारंपा रक अ धवासातून आ ण उपजी वके तून थोडेसे कवा
कोणतेही पुनवसन न करता व ा पत के े जाते आ ण यांना नराधार आ ण गरीब बनव े जाते. या मो ा वकास
क पांम ये आ दवासी के वळ क प अ धका यांनाच न हे तर या भागात एक येण ा या गैर आ दवासी बाहेर या
ोकांनाही आप जमीन गमावतात आ ण जमीन आ ण ापार आ ण हान उ ोगाती नवीन आ थक संधी
दो ही गमावतात.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

ांत रत ेती आ दवासी समुदाय
समुदाय वकास
ांत रत ेतीचा सराव करतात ही एक था आहे याम ये ते प ा प ा गुंत े े आहेत. कमी आ ण कमी वनजमीन समुदायांना
उप होत अस याने हे कठ ण होत आहे.

ासनाचा दजा नकृ आहे ासनाचा दजा हा

आ दवासी भागांना ासदायक ठरतो. काय म वतरण भारतात सव बघड े आहे परंतु अ धक आ दवासी भागात.

आ दवासी भागातून बगर आ दवासी भागात अनेक दा पदांचे ह तांतरण होते.

सां कृ तक सम या

इतर सं कृ त या संपकामुळे आ दवासी सं कृ तीत ां तकारी बद होत आहेत. याचा अथ आ दवासी जीवनाचा आ ण आ दवासी
क ांचा हास झा ा आहे जसे क नृ य संगीत आ ण व वध कारचे ह तक ा आ ण सां कृ तक अ मता जप याचे ही नमाण
झा े आहेत.

ोषण करणा या व ेव आ दवास या संतापाचा सामना करताना संवेदन ी तेचा अभाव ज मनीची हानी वनोपजां या
उप तेवरी नबध आ ण वाजवी

वेतना या रोजगारा या संध चा अभाव आ ण सावकारी कजामुळे आ दवासी ोकांचा कमी होत जाणारा संसाधन आधार यामुळे
अडचणी नमाण झा या आहेत. आ दवासी ोकांना.

णीयरी या वकास येने अनेक करणांम ये पारंपा रक आ दवासी सं ा मक संरचना आ ण ोकनीतीम ये ह त ेप के ा

आहे आ ण नकारा मक प रणाम नमाण के े आहेत. अनेक आ दवासी भागाती वकास या मदत दे याऐवजी असं य
गैरसोय ना कारणीभूत ठर आहे यापैक मुख हणजे व ापन आ ण ज मनीचे नुक सान आ दवास चा मु य ोत. रा य
सरकारांनी गैर आ दवास ना ज मनी या ह तांतरणावर नयं ण तबं धत कर यासाठ कायदे नयम ागू के े असूनही ज मनीपासून
रावा अजूनही सु आहे.

व वध रा य धोरणे आ ण वकास ह त ेपांमुळे आ दवासी समुदायांना यां या नैस गक संसाधनां या आधारापासून राव े गे े आ ण
ज मनी या नुक सानीमुळे ते गरीब झा े .

ै णक ा आ दवासी ोकसं या वकासा या व वध तरांवर आहे परंतु एकू णच औपचा रक णाचा आ दवासी गटांवर फारच
कमी प रणाम झा ा आहे.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

१ आ दवासी समाजासमोर स या कोण या मुख सम या आहेत कोणतीही चचा करा

यापैक एक तप ी वार.

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

Machine Translated by Google

आ दवासी समुदाय

. च ा बेरीज क या

आपण पा ह े आहे क आ दवासी समुदाय हे ोकांचे व ेष गट आहेत यांचे नसगा ी अस े या नातेसंबंधावर व

नवास ानासह सामा जक आ ण आ थक जीवनावर अव ं बून राह याची वेगळ प त आहे. कोणतीही जमात समान नाही.
या वै ां त र आ ही वमु आ ण भट या जमात ी संबं धत काही व वै े दे ख ी पा ह आहेत. या

जमात चे ट ासनाने चुक चे आ ण अ यायकारकपणे गु हेगारी जमाती हणून वग करण के े आहे. यामुळे यांना
गु हेगारी जमाती काय ा या मदतीने वेगळे क न खूप ास सहन करावा ाग ा आहे. वातं यानंतर हा कायदा र कर यात
आ ा आ ण यां या पुनवसनासाठ अनेक य न झा े .

आ ही हे दे ख ी पा ह े आहे क या व ेष वै ांमुळे ते आधु नक जीवना या बद या माग यांसाठ असुर त बनतात.

यांचे नवास ान आ ण यांचे जीवन पूव सारखे मु नाही. यांचे जीवन यां या समुदाया या बाहेरी ारे म य ी
करते. यांचा नैस गक उपजी वके चा आधार हरावून घेत ा जाऊ कतो आ ण ते सहज नराधार होऊ कतात. तकानु तके
नैस गक साधनसंप ी या ोषणामुळे यांचा पयावरणीय पाया हादर ा आहे.

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. बीबी कु मार द ायब सोसायट ज ऑफ इं डया ओमसन प के स

नवी द

. ए पी व ाथ आ ण बनय कु मार राय द ायब क चर ऑफ इं डया

संक पना का न कं पनी नवी द

. बु दे व चौधरी एड ायब ा सफॉम न इन इं डया खंड. III

इंटर इं डया प के स नवी द .

. चाको प रयाराम एम. सं. . आ दवासी समुदाय आ ण सामा जक बद सेज प के स नवी द

Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय वकास
यु नट समुदाय वकास

काय म आ ण
जबाबदारी
ए. मा ती
साम ी

. उ े

. प रचय

. समुदाय वकास

. समुदाय वकास काय म आ ण जबाबदारी

. समुदाय वकास काय मांचा इ तहास

. ामीण आ दवासी आ ण हरी भागात सामुदा यक वकास काय म

५.६ बेरीज क या

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

आ ही पूव या यु नट् सम ये ामीण आ दवासी आ ण हरी समुदायांम ये अस े या समुदायां या व वध पै ूं वर

चचा के आहे. काही गंभीर सम या आहेत या समुदाय वकास काय मां ारे संबो धत के या जाऊ कतात. या
ो ा सम ये एक व डझाइन असणे आव यक आहे याम ये उ रदा य व वचारांचा समावे आहे. या
यु नटमधून गे यानंतर तु ही स म हा

समुदाय वकास हणजे काय ते प रभा षत करा आ ण करा ामीण

आ दवासी आ ण हरी भागाती काही समुदाय वकास काय मांचे वणन करा आ ण

उ रदा य वाची संक पना आ ण समुदाय वकास कायात याचे मह व समजून घेण े.

. प रचय

सामुदा यक वकास काय म आ ण जबाबदारीचे हे एकक सामा जक आ ण आ थक संदभाम ये समुदाय काय आहेत
आ ण ते कसे त आहेत या आधी या समजावर आधा रत आहेत. यांनी आ हा ा या समुदायांना भेडसावणा या
सम यांची थोडीफार क पनाही द . या सम यांचे नराकरण कर याचे व वध माग आहेत. सरकारी कवा गैर
सरकारी सं ांनी सु के े े सामुदा यक वकास काय म समुदायां या सम या आ ण सम यांचे नराकरण कर याचा
य न करतात. सामुदा यक वकास काय मांची संक पना समाजा या वकासासाठ ोकक त आ ण ोकांचे
नेतृ व कर यासाठ या ह त ेपांवर क त करते जे या समुदायां या राहणीमाना या प र तीम ये चांग े बद
घडवून आण याचा य न करतात. समाजासाठ काय चांग े आहे यावर कोण नणय घेतो काय मांची
अंम बजावणी कोण करते काय मांचे नरी ण कवा अंम बजावणी कोण या मागानी होते नधी आ ण वाटप
याबाबत कोणते नणय घेतात कोण कोणा ा जबाबदार असतात यासारखे क ानी असतात. सामुदा यक
वकास काय म जे समुदाय वकासा या उ ांपयत पोहोच यात य न त करतात. अ ा कारे समुदाय वकास
काय म

डॉ. A. मा ती द व ापीठ द
Machine Translated by Google

यांचे संदभ न मती आ ण कळस या प रमाणांसह समजून घेण े आव यक आहे . संदभ घटक समाजा या सम या समुदाय वकास
काय म आ ण जबाबदारी
सम या चता समुदायाची पा भूमी आ ण समाजाची ब ाने आ ण कमकु वतपणा यां या ी संबं धत असतात .
न मती कोण या हेतूने मू यांचा आधार आ ण उ े धोरणे आ ण यं णा यासह समाजा या सम या आ ण
सम यांचे नराकरण कर यासाठ संबं धत व काय मांचा संदभ दे ते . काय म या या उ ांपयत
पोहोच या या मागा ी आ ण उ रदायी अस े या ोकांची आ ण यांची ओळख यां या ी संबं धत
असे . C चे हे कू ट पर रसंबं धत आहे आ ण समुदाय वकास काय मांसाठ खूप मह वाचे आहे.

. समुदाय वकास

समुदाय आ ण वकासाची संक पना

सामुदा यक वकासाम ये समुदाय आ ण वकास या दोन सं ा आहेत यांना काही समज आव यक आहे.
समुदाया या संक पनेवर यु नट I म ये आधीच चचा के गे आहे. आ ही तु नेने वयंपूण ोकसं या
मया दत भौगो क े ात राहणारी ऐ य आ ण पर राव ं बना या भावनांनी एक बांध े अ ा काही
ा यांचा पुन ार करतो.

सामा जक धा मक ावसा यक कवा इतर गट याम ये सामा य वै े कवा वार ये सामा यक के

जातात आ ण वतः ा या मो ा समाजाम ये अ त वात आहे यापे ा काही बाबतीत वेगळे समजतात
उदाहरणाथ ावसा यक समुदाय व ानांचा समुदाय

समुदाय व भौगो क भागात आ ण वार य अस े या समुदायांम ये बांध े या ोकांचा संदभ घेतात. गे या

तीन तकांम ये समाजा या क पनेत मोठे बद झा े आहेत. आ ही ामु याने कृ षी आ ण ामीण समाजातून
हरी औ ो गक समाजात आ ण आता उ ोगो र समाजात गे ो आहोत. औ ो गक करणा या या नंतर या
काळात सामुदा यक जीवनाचा हास झा ा आहे आ ण नागरी समाज सं ांम ये घट झा आहे. याचा अथ
पारंपा रक कौटुं बक नेटवकचा हळू हळू हास ोकां या गटांमधी वाढ व असमानता तसेच ोकां या गरजा पूण
कर यासाठ सं ांची वाढ या आतापयत समाजानेच पूण के या हो या.

एक संक पना हणून वकासाचा अथ असा आहे क ोकां या गटांची सुर ा वातं य त ा वाव ं बन आ ण
आ म वकास वाढ व यासाठ अ ा कारे गती कवा बद चांग यासाठ आहे. याम ये सामा जक आ ण
आ थक वकासा या हेरी संक पनांचा समावे असे .

समाज वकासाची संक पना

सामुदा यक वकासाची ा या अ ी या हणून के जाऊ कते या ारे ोकां या य नांना सरकारी

अ धकायासह एक त के े जाते समुदायांची आ थक सामा जक आ ण सां कृ तक प र ती सुधार यासाठ या
समुदायांना रा ा या जीवनात समाक त कर यासाठ आ ण यांना स म कर यासाठ . रा ीय गतीत पूण
योगदान ा.

सामुदा यक वकास ही ोक समुदाय सं ा कवा ै णक भागधारक ारे हाती घेत े एक सहयोगी सु भ

या आहे यांचा जीवना या गुण व ेवर सकारा मक भाव पाड यासाठ मता नमाण कर याचा समान हेतू
आहे.

सामुदा यक वकास ही सामा जक याय आ ण पर र आदरावर आधा रत स य आ ण ा त समुदाय वक सत

कर याची या आहे. ोकांना सहभागी हो यापासून रोखणारे अडथळे र कर यासाठ हे पॉवर चसवर
भाव टाक याब आहे
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण यां या जीवनावर प रणाम करणा या सम यांम ये. सामुदा यक कमचारी या येत ोकांचा सहभाग सु भ
समुदाय वकास
करतात. ते समुदायांम ये आ ण ापक धोरणे आ ण काय मां या वकासासह कने न बन व यास स म
करतात.
सामुदा यक वकास न प ता समानता जबाबदारी संधी नवड सहभाग पर रता पार रकता आ ण सतत
क याची मू ये करतो.
त करणे स म करणे आ ण स मीकरण करणे हे समुदाय वकासाचा गाभा आहे.

सामुदा यक वकास हणजे सामा जक याय आ ण पर र आदरावर आधा रत स य आ ण ा त समुदाय

तयार करणे. ोकांना यां या जीवनावर प रणाम करणा या सम यांम ये सहभागी हो यापासून रोखणारे अडथळे
र कर यासाठ संरचना बद याब आहे. समुदाय वकास कामगार व मू ये आ ण वचनब ते या
आधारावर या येत गट आ ण सं ांना समथन दे तात.

सामुदा यक वकास हे सा य वा या मान सक गरजा पर र काळजी या ावहा रक गरजा आ ण अ धकार

आ ण संसाधनांसाठ सहभाग आ ण मो हमेची राजक य गरज पूण कर यासाठ समोरासमोर समुदायांना मजबूत
कर यासाठ काय करते.

समुदाय वकासात वापर े े ीकोन

सामुदा यक वकासासाठ वापर या जाणा या व वध प ती आहेत

साम य आ ण व मान साम य यावर आधा रत मा म ा आधा रत ीकोन वापरणे

संसाधने

सामुदा यक व वधते ा सामावून घेण ा या सवसमावे क यांना ो साहन दे ण े आ ण एक तपणे

नयो जत आ ण नेतृ व के े या पुढाकारां ारे समुदाय मा क .

समुदाय वकासाची उ े आहेत

आरो य आ ण क याणासाठ समान प र ती आ ण प रणाम नमाण करणे संपूण समाजाचे

आरो य आ ण समृ सुधारणे ा त समुदाय उप मांना ो साहन दे ण े सहभागी ोकांसाठ

ा त वयंपूण ता वाढवणे वैय क मू य त ा आ ण मू य

वाढवणे आ ण समाजाती सम यांब जाग कता नमाण करणे आ ण यांचे

नराकरण करणे.

समुदाय वकास मू ये

सामुदा यक वकासा ा काही ज मजात मू ये असतात. यांना असे हट े जाऊ कते

सामा जक याय ोकांना यां या मानवी ह कांचा दावा कर यास यां या गरजा पूण कर यास आ ण यां या
जीवनावर प रणाम करणा या नणय येवर अ धक नयं ण ठे व यास स म करणे.

सहभाग पूण नाग रक व वाय ता आ ण सामा यक कौ ये ान आ ण अनुभव यां या आधारे यां या

जीवनावर प रणाम करणा या सम यांम ये ोकांचा ोक ाही सहभाग सु भ करणे.

समानता या वृ ना आ ण सं ा आ ण समाजा या प त ना आ हान दे ण े जे ोकां ी भेदभाव करतात

आ ण यांना त करतात.

कणे सामा जक आ थक राजक य आ ण पयावरणीय सम यांना सामोरे जा यासाठ कृ ती क न ोक

योगदान दे ण ारे आ ण वक सत करणारे कौ य ान आ ण कौ य ओळखणे.

सहकाय व वध सं कृ ती आ ण योगदानां या पर र आदरावर आधा रत कृ ती ओळख यासाठ आ ण

अंम बजावणी कर यासाठ एक काम करणे.
Machine Translated by Google

समुदाय वकासाती गृहीतके समुदाय वकास

काय म आ ण जबाबदारी
समाजा या वकासाम ये काही अंत न हत गृहीतके आहेत. हे आहेत

सामुदा यक े ांमधी गट आ ण ा नक सं ांना समान वार ये आहेत जी यांना एक बांधतात.

ही समानता यांना एक काम कर यास वृ करते.

व वध गटांचे हतसंबंध पर र वरोधी नाहीत.

रा य ही एक सु ा बॉडी आहे जी संसाधनां या वाटपात नःप पाती आहे आ ण त या धोरणां ारे ते पुढे
असमानता आणत नाही.

ोकांचे उप म यां या समान हतसंबंधांमुळे समुदायांम ये य आहेत.

समुदाय वकास कमचारी यासाठ वचनब आहेत

सं ा सं ा आ ण समुदायांमधी भेदभाव आ ण जाचक प त ना आ हान ा.

पयावरणाचे र ण करणारे सराव आ ण धोरण वक सत करा.

समुदाय आ ण सं ांमधी नेटव कग आ ण कने न ा ो साहन ा.

समाजाती सव गट आ ण साठ वे आ ण नवड सु न त करा.

समुदायां या ीकोनातून धोरण आ ण काय मांवर भाव टाका.

ग रबी आ ण सामा जक ब ह काराचा अनुभव घेत अस े या ोकां या चते या सम यांना ाधा य ा.

द घका न आ ण ा त सामा जक बद ा ा ो साहन ा.

समाजाती असमानता आ ण संबंधांचे असंतु न उ ट करा.

समथन समुदाय नेतृ व सामू हक कारवाई.

समुदाय वकास आ ण सामुदा यक काय यां याती फरक

सामुदा यक वकासाचा उपयोग एखा ा येचा कवा काहीतरी कर या या प तीचा संदभ दे यासाठ के ा
जातो याम ये ा नक ोकांचे एक ीकरण सहभाग आ ण यां यासाठ मह वा या सम यांवर ा नक
ोकांचा सहभाग समा व असतो.

सरीकडे सामुदा यक काय सहसा सामा य द हणून वापर े जाते आ ण ा नक तरावर वत रत के े या

उप म कवा याक ापांना संद भत करते यात समुदाया या सद यांना सहभागी हणून स यपणे समा व
क कत नाही परंतु के वळ सेवा वापरकत हणून .

भारताम ये आपण असे हणू कतो क सामुदा यक सरावाचे सव कार एक येतात हणजे मू भूत सेवांची
तरतूद ोकां या ह कांसाठ मोहीम आ ण वयं वकासासाठ समुदाय आधा रत कोन वाढवणे आ ण वकास
येत यांचा सहभाग वाढवणे. वाव ं बन वातं य आ ण स मान आण याचे उ अस े े सामुदा यक
वकास काय म हाती घे यासाठ समुदायांची मता नमाण कर यासाठ ावसा यक कोन तं े आ ण
धोरणांचा वापर वाढत आहे.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय वकास . समुदाय वकास काय म आ ण जबाबदारी

सामुदा यक वकास काय म हे काय म तयार कर यात आ ण काया वत कर यात ोकां या सहभागावर
आधा रत असतात. याचा अथ मो ा माणात ा नक सं ा आ ण वयंसेवी गटांचा ा नक आ ण वयंसेवी
गटांचा वकास आ ण वापर गट काय तं ाचा वापर आ ण ा नक नेतृ वाचा वकास ासनाचा वकास जो
नोकर ाही या कोनातून वकासा भमुख आहे.

ा नक व सहा यता गाव गटांना ो साहन द े जाते आ ण गाव मोह ा वा ा या वकासाम ये सरकारी
आ ण गैर सरकारी सं ां या स य सहभागाने जीवना या व वध पै ूं म ये सुधारणा कर यासाठ नैस गक आ ण
मानवी संसाधने एक त कर यासाठ स यपणे सहभागी होतात.

अ ा कारे सामुदा यक वकास काय मांचा उ े काही व उ े सा य करणे आहे जसे क सामा जक
बद आ ण याय आण यासाठ एक तपणे काय करणे समुदायांसोबत काम क न

यां या गरजा संधी अ धकार आ ण जबाबदा या ओळखा योजना करा संघ टत करा

आ ण कृ ती करा कृ तीची प रणामकारकता

आ ण प रणाम यांचे मू यमापन करा आ ण हे सव अ ा कारे करा जे

दडप ाही ा आ हान दे तात आ ण असमानता हाताळतात.

सामुदा यक वकास काय मांम ये जबाबदारी

सव सामुदा यक वकास काय मांम ये उ ांपयत पोहोच यासाठ काय मां या अंम बजावणीम ये मु य गो
आहे क जबाबदारी या मु ांची काळजी घेत जाई . कोण याही सामुदा यक वकास काय माम ये नरी ण
आ ण मू यमापन आ ण पारद क उ रदा य व येचे अंगभूत घटक असणे आव यक आहे. आपण पुढे
जा यापूव जबाबदारीची संक पना समजून घेण े आव यक आहे.

जबाबदारीची संक पना

उ रदा य वा या संक पनेत दोन घटकांचा समावे होतो नाग रकांसमोर स ा धारण करणा यांची उ रदा य व
आ ण तसे कर यात अय वी झा यास दं डाची अंम बजावणी Goetz and Jenkins

उ रदा य व हे राजक य आ ण व ापक य उ रदा य व हणून पा ह े जाते जे आधी नणयां या उ रदा य वाचा
संदभ दे ते सामा जक आ ण नंतर या मा य काम गरी या नकषांनुसार इनपुट आउटपुट आ थक इ. काय पार
पाड यासाठ उ रदा य वाचा संदभ दे ते स या बाबतीत काही े ख क राजक य ब बो तात. उ रदा य व
समुदाय उ रदा य व आ ण नोकर ाही उ रदा य व.

कोणा ा कधी आ ण कोण या मु ांवर उ रदा य व उ रदा य वाचे उ आ ण ते कसे काया वत के े जावे
यासारखे यो य उ रदा य व यं णा उभार यासाठ मह वाचे आहेत.

उ रदा य व यं णेम ये सावज नक धोरण तयार कर यात नाग रकांचा सहभाग सहभागा मक अंदाजप क
सावज नक खचाचा मागोवा सावज नक सेवा वतरणावर नाग रकांचे नरी ण नाग रक स ागार मंडळे आ ण
ॉ बग आ ण व क मो हमेचा समावे असू कतो.
Machine Translated by Google

उ रदा य वासाठ आव यक आहे क एक गट कवा या या याक ापांचे ावसा यक कवा आ थक समुदाय वकास
काय म आ ण जबाबदारी
खाते कवा औ च य सया टे क हो ग गट कवा स दान करते. हे असे गृहीत धरते क एखा ा सं ेचे
कवा सं ेचे कोण कोणा ा आ ण क ासाठ जबाबदार आहे याचे धोरण आहे. याम ये या अपे ेचा समावे
आहे क गट जबाबदार असे स ा कवा ट का वीकार यास तयार असे आ ण या स या आ ण ट के या
का ात आप या प त म ये सुधारणा करे .

जबाबदारीची वै े आ ण त वे

उ रदा य व वैय क आहे अ धकार फ एका ा द े जाऊ कतात.

उ रदा य व अनु ं ब आहे वरपासून खा पयत जबाबदारी आ ण अ धकार पयवे काकडू न अधीन ांक डे
सोपव े जातात पयवे क अधीन जबाबदार धरतात .

उ रदा य व तट आहे ही सकारा मक कवा नकारा मक संक पना नाही.

उ कृ प रणाम ओळख े जातात परंतु अय वी हो याम ये नबधांचा समावे असू कतो याम ये
काय णा मागे घेण े कवा बद करणे समा व आहे.

जबाबदारीची चार त वे

a जबाबदारी आ ण अ धकार न द करा ब मागद न

आ ण समथन दान करा c यआण

मानकां या व प रणामांची व तु न तु ना करा d यो य कारवाई करा

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

समुदाय वकास या दाने तु हा ा काय समजते

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

२ जबाबदारीची तुमची समज काय आहे

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

. समुदायाचा इ तहास

वकास काय म

सामुदा यक वकासा या य नांना वातं यपूव काळापासूनचा मोठा इ तहास आहे. मुंबई रा याचे सेवा ाम आ ण
सव दय ामीण वकास योग म ास रा या या फरका वकास योजना इटावा आ ण गोरखपूरचे पथद क प
असे काय म होते. हे य न नवीन तं नवीन ो साहन आ ण वकासाची कामे हाती घे याचा आ म व ास
यामुळे होते. यापैक काही काय मांम ये ामीण पुनरचना योगांचा समावे होता यांना रा वाद वचारवंत
आ ण समाजसुधारकांचा वचार आ ण पाठबळ होते.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

समुदाय वकास . ामीण आ दवासी आ ण हरी भागात सामुदा यक वकास
काय म

सरकार तसेच वयंसेवी सं ां ारे अनेक समुदाय वकास काय म सु के े जातात. ोकसहभाग आ ण वकास
हा या सव काय मांचा मूळ आहे. आता आपण ामीण हरी आ ण आ दवासी भागात असे काही काय म पा .
हे के वळ सूचक आहेत आ ण डझाइन आ ण काया मक पै ूं ब अंत ी दे याचा य न करतात.

ामीण समुदाय वकास काय म

क यु नट डे ह पमट ो ामने या द काती ामीण वकासा या पूव या क पांमधून आ ण भारतीय

वातं यापूव तसेच ेट टन आ ण अमे रके त वक सत झा े या समुदाय वकास क पावरी आंतररा ीय
भावातून याची ेरणा आ ण धोरण तयार के े .

वातं यानंतर ऑ टोबर म ये वकास गटांम ये सु कर यात आ े ा प ह ा मोठा ामीण वकास

काय म खा मु य उ ांसह होता.

अ साम ी आ ण मानवी संसाधनांचा संपूण वकास सुर त कर यासाठ

ामीण भाग.

b ा नक नेतृ व आ ण वरा य सं ा वक सत करणे. c झपा ाने वाढ क न ामीण

ोकांचे जीवनमान उं चावणे

अ आ ण कृ षी उ पादनांम ये.

d ोकां या मान सकतेत बद घडवून आण यासाठ यां याम ये एक येय ा पत करणे

उ मानके .

ही उ े अ आ ण कृ षी उ पादनात ज द वाढ क न घु सचन आ ण मृदा संवधन यासार या संसाधन

वकासा या काय मांना बळकट क न कृ षी न व ा पुरवठा णा ची प रणामकारकता सुधा न आ ण
ेतक यांना कृ षी व तार सेवा पुरवून सा य करायची होती. याम ये कृ षी प ुसंवधन ामीण उ ोग ण
आरो य गृह नमाण ण पूरक रोजगार समाजक याण आ ण ामीण दळणवळण वक सत कर यासाठ
काय मांची व तृत ेण ी होती.

क प े तीन वकास खंडांम ये वभाग े गे े होते येक ाम ये सुमारे गावे आ ण सुमारे

ोकसं या समा व आहे. या भागात पूण क प वहाय मान ा जात न हता तेथे एक कवा दोन वकास
ॉ सपासून सु वात कर यात आ . यानंतर सीडीपी हा एक रा ीय काय म बन ा याने दे ाती सव ामीण
भागांचा समावे के ा.

संघटना

संघटना मक रचना व ेषतः समुदाय वकास क प हाती घे यासाठ तयार कर यात आ होती. संघटना मक
रचना क रा य ज हा आ ण ॉक तरावर होती.

स टबर म ये समुदाय वकासाचे नवीन मं ा य तयार कर यात आ े .

यानंतर दे ा या काय माची संपूण जबाबदारी कृ षी आ ण ामीण वकास मं ा याकडे होती. स या संपूण क
ायो जत काय म ामीण वकास मं ा याचा भाग आहेत. क ायो जत काय मातून ते म ये रा य
ायो जत झा े .
Machine Translated by Google

मू यमापन समुदाय वकास

काय म आ ण जबाबदारी

बळवंतराय मेहता यां या अ य तेख ा स मतीने समुदाय वकास काय माचे मू यमापन के े याने पंचायती
राज हणून स अस े या ा नक वरा य सं ां या तरीय णा साठ फारस के . तळागाळात कवा
गावपातळ वर ामपंचायती म य कवा ॉक तरावर पंचायत स म या आ ण खर कवा ज हा तरावर ज हा
प रषदा ापन कराय या हो या. नवडू न आ े या सं ांवर नयं ण ठे वून ासक य वक करणाची फारस
के .

पंचायत राज सं ांची तरीय रचना जानेवारी म ये अ त वात आण यात आ . ही उ े नंतर पंचायती
राज व े ारे ोक ाही वक करण सु न त कर यासाठ भारतीय सं वधाना या ा तीम ये समा व
कर यात आ .

CDP वर ट का

हा ोकांचा काय म रा ह ा नाही

याने ामीण वकासासाठ यू ट प दतीचा अव ं ब के ा आहे

यात सम वयाचा अभाव अस े या अ त व तार कामगारांची मोठ फौज कायरत आहे

ॉक तरावर काया मक जबाबदारीची कमतरता होती यामुळे बराच ग धळ आ ण आंतर वभागीय म सर

नमाण झा ा होता. सामुदा यक वकासा या कोनातून व काय मांक डे

वळ े होते जे कोण या कृ षी वकास धोरणांवर क त होते नवीन कृ षी धोरणात यावर क त करणे.

व े े. यामुळे काय माती समुदाया या सहभागाचे व प बद े . एक यत ीकोन अव ं ब यात
आ ा यांची ओळख ण आ ण वकास करणे ही वकास अ धकारी आ ण सं ोधन ा ांची जबाबदारी
बन आहे यात गहन कृ षी वकास धोरणाम ये वै ा नक तां क आ ण व ापक य पै ूं वर भर दे यात आ ा
आहे.

इतर काय म आ ण समुदाय घटक

एका मक ामीण वकास काय मा या आगमनाने या काय मांम ये बद घडू न आ ा याम ये मा म ा न मती
कवा मजुरी या रोजगारावर क तक न व गटांना य कर यासाठ ामीण वकासाची संक पना
होती. नंतर सहा ा योजनेत सु कर यात आ े या एका मक ामीण वकास काय मात मा म ा न मतीने
टर ओ रएंटेड ीकोन घेत ा आहे याम ये सहभाग आ ण व ापनासाठ गट तयार कर यावर भर दे यात
आ ा आहे. वनीकरण संयु वन व ापन पाण ोट रा ीय ामीण आरो य अ भयान कवा ाथ मक ण
इतर दा र य
् नमू न काय म तसेच म या ह भोजन योजना माता स म या ापन के या जाणार आहेत
यासंबंधी या ामीण वकासा या सव काय मांम ये गट ीकोन क त झा े . वरी काय मांम ये अ तप र चत
गटां या अ नवाय गरजेसह सहभागी व ापनावर जोर दे यात आ ा. DWCRA ामीण भागाती मह ा
आ ण मु ांचा वकास वयं सहायता गट संक पना ोक य कर यात मह वपूण भू मका बजावत आहे आ ण ती
आता सरकारी आ ण वयंसेवी एज सीने सु के े या काय मांम ये समुदाय कृ ती आ ण वकासासाठ एक
ापक घटना बन आहे. काही रा यांम ये आव यक बद घडवून आण यासाठ समुदाया या सहभागाचे व प
आण ा ती मह वपूण आहे.

काय मांची सामुदा यक मा क अ धकृ त परावृ झा आहे

Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण सरकारी काय मा या अंम बजावणीसाठ वाहने हणून पंचायत वर भर द ा जातो. जरी अनेक करणांम ये
समुदाय वकास
पंचायत कडे खरोखरच पुरेसा नधी नसतो कवा आ थक वषात यांना वाटप उ रा पोहोचते. येथे नेहमीच एक
धोका असतो क ा नक जातीय आ ण वग य भेदभाव आत रती आ ण यथा ती कायम ठे वती .

वणजयंती ाम वरोजगार योजना SGSY चे नंतरचे सरकारी काय म याम ये ामीण भागात मो ा माणात
सू म उ ोग ापन कर यावर भर दे यात आ ा. हे गरीबां या मतेवर आ ण येक े ा या संभा तेवर
आधा रत होते जमीन आधा रत आ ण अ यथा ा तउप न मतीसाठ .

या काय माने समूहां या संक पनेचा वापर के ा याचा उपयोग समुदाया या नेतृ वाखा उप म तयार
कर यासाठ के ा जाऊ कतो.

SGSY अंतगत तयार कर यात आ े या वयं सहायता गटांम ये सद य असू कतात आ ण हान
सचना या बाबतीत आ ण अपंग आ ण अवघड े हणजे ड गराळ वाळवंट आ ण वरळ ोकसं या
अस े या भागात ही सं या असू कते. कमान पाच. ामसभेने मंज ूर के े या बीपीए याद तून बचत गट दे ख ी
काढ े पा हजेत. वयंसहायता गट मो ा माणावर उ ांती या तीन ट यांतून जातात जसे क गट न मती
फर या नधी ारे भांडव न मती आ ण कौ य वकास आ ण उ प वाढ साठ आ थक याक ाप हाती घेण े.

समूह कोन असूनही या काय मांना खरोखरच समुदाय चा त वकास काय म बनव या या संदभात मयादा
आहेत. ामीण भागात वयंरोजगारा ा चा ना दे यासाठ अनुसू चत जाती आ ण जमात साठ काही व ेष
योजनांसह ामीण आ ण घुउ ोगांसाठ इतर व वध काय म आहेत जे ामु याने ामीण समुदायांना स म
कर यासाठ आ ण यांना स म कर यासाठ वयं सहायता गटां या न मतीवर अव ं बून असतात. आ थक
याक ाप वाढवणे.

संपूण ामीण रोजगार योजना वरंज यंती ाम वरोजगार योजना आ ण महा मा गांधी रा ीय ामीण रोजगार हमी
काय ाने दवसांचा रोजगार स म के ा आहे यां याकडे वत न समुदाय उभारणी कवा गट तयार
कर याची तरतूद नाही.

तथा प वयंसेवी सं ा कवा कायक या या सहभागामुळे हे काय म समुदाय कृ ती आ ण वकासासाठ चळवळ चे

प धारण करत आहेत सरकारने ो साहन द े या रोजगार योजनांम ये यांचा यो य वाटा मळावा.

समुदाय वकासा या इतर अ कडी काय मांम ये हे समा व आहे

धानमं ी ाम सडक योजना राजीव गांधी ामीण व ाकरण योजना रा ीय कृ षी वकास योजना रा ीय वा य
वमा योजना धानमं ी जन धन योजना रा ीय ामीण उपजी वका अ भयान अं योदय अ योजना रा ीय अ
सुर ा अ भयान.

द नदयाळ उपा याय ाम योती योजना इं दरा आवास योजना जननी सुर ा योजना संसद सद य ा नक े
वकास योजना रा ीय सा रता अ भयान आ ण म या ह भोजन योजना हे इतर उ े ख नीय समुदाय वकास
काय म आहेत.
Machine Translated by Google

समुदाय वकास
तुमची गती तपासा ट प तुम या काय म आ ण जबाबदारी

उ रासाठ द े जागा वापरा.

सामुदा यक वकास काय मां या मू भूत गृ हतकांवर चचा करा

भारतात.

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

२ भारताती सामुदा यक वकास काय मांचे समा ोचना मक व े षण करा.

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

आ दवासी समाज वकास काय म

या अखेरीस तयार कर यात आ े या व ेष ब उ े ीय आ दवासी वकास क पां ारे MTDPs आ दवासी

समुदायांना काही मदत मळा . योजनांची सं या असं य अस याने हे MTDP आ दवासी ोकां या हताची सेवा क
क े नाहीत. नंतर सामुदा यक वकास गट जेथे आ दवासी ोकसं येची एका ता आ ण या न अ धक होती यांचे
आ दवासी वकास गटांम ये TDBs पांतर कर यात आ े . आ दवासी समुदायां या गरजा पूण कर यात अय वी
झा यामुळे आ दवासी ोकां या ज द सामा जक आ थक वकासासाठ आ दवासी उप योजना धोरण ट एसपी वक सत
के े गे े आ ण ते खा उ ांसह आताही सु आहे

. आ दवास चा सवागीण सामा जक आ थक वकास आ ण यांना दा र य

् पातळ या वर आणणे.

. व वध कार या ोषणापासून आ दवास चे संर ण.

TSP अंतगत योजना काय म आ ण क प एका मक आ दवासी वकास क प ITDPs ारे राब व यात येतात जे
ॉक s कवा ॉ स या गटांम ये ा पत के े जातात जेथे ST ोकसं या एकू ण ोकसं ये या पे ा जा त आहे.

आ दवासी वकासा ा गती दे यासाठ भारत सरकारने ऑ टोबर म ये आ दवासी वहार मं ा याची ापना के .
आ दवासी वहार मं ा याने म ये आ दवास वरी रा ीय धोरणाचा मसुदा बाहेर काढ ा. मसुदा धोरण हे ओळखते
क ब सं य अनुसू चत जमाती दा र य
् रेषेख ा जगत आहेत सा रतेचे दर कमी आहेत कु पोषण आ ण रोगाने त आहेत
आण व ापनास असुर त आहेत. . हे हे दे ख ी मा य करते क सवसाधारणपणे अनुसू चत जमाती हे काही पै ूं म ये
ा नक ान आ ण हाणपणाचे भांडार आहेत. रा ीय धोरणाचे उ याती येक सम येचे ठोस प तीने नराकरण
कर याचे आहे.

एनजीओ े ाती अनेक आ दवासी समुदाय वकास उप म आहेत यांनी आ दवासी समुदायां या सम यांवर व ेषत
यांची मता वाढवणे आ ण ा त वकासावर पूवक काम के े आहे.
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण आ दवासी वकासा ी संबं धत अनेक उप मांनी क पाची उ ेय वीरी या पूण करणे सु न त कर यासाठ
समुदाय वकास
के े या सहभागा मक कोनाचा अव ं ब के ा आहे. एनजीओ े ाती अनेक आ दवासी समुदाय वकास
उप म आहेत यांनी आ दवासी समुदायां या सम यांवर व ेषत यांची मता वाढवणे आ ण ा त वकासावर
पूवक काम के े आहे.

गे या ते वषाम ये वकास ह त ेपांची भावीता वाढव यासाठ ोकसहभागाचे मह व वाढ याने े ीय

काय मां या अंम बजावणीसाठ खे ांम ये ोकां या सं ांची व तृत ेण ी तयार कर यात आ आहे.
याम ये वन वभागा ारे ापन कर यात येण ा या संयु वन व ापन JFM स म या ण वभागामाफत
ण स म या DRDA ारे पाण ोट संघटना आ ण स म या सावज नक आरो य वभागा या पाणी आ ण
आरो य स म या पाटबंधारे वभागातफ पाणी वापरकता संघटना यांचा समावे आहे. आ ण म ह ा मंडळे म ह ा
संघटना .

सवात य वी क प हणजे आं दे आ दवासी वकास क प.

एपीट डीपीने ा नक पातळ वरी व वध सं ांची ापना के यात वयंसहा यता गट वयंसहा यता गटां या
टर तरीय संघटना वापरकता गट गाव वकास स म या जसे क ण आरो य सचन मृदसंधारण आ ण
धा य बँक ांसाठ आ ण एक नोड सं ा या व पात VTDA चे. नंतरची संक पना एक कडे समुदायाची ाधा ये
आ ण चता कर याचे मंच हणून आ ण सरीकडे क प आ ण काय म समुदायांपयत पोहोचव याचे साधन
हणून क पत होती. VTDAs चे नेते आ ण सद य समुदायांनी यांचे त नधी हणून नवड े होते आ ण सामा यतः
या नवडीसाठ पारंपा रक व ड ां या प रषदे ची मा यता आव यक होती जेण ेक न नवीन आ ण जुने यां याती
संबंध अनौपचा रक आधारावर अ त वात अस े तरी.

या तर सामा जक एक ीकरण जाग कता बांधणी आ ण वकास ह त ेप उभारता येई अ ा गरजा आ ण

ाधा य मांची ओळख यासाठ आ दवासी खे ांम ये राहणा या सम पत त ण ावसा यकां या गटांचा समावे
अस े या सामुदा यक सम वय संघांची ापना ही एक अ भनव संक पना आहे.

एकू णच आ दवासी ोकांवर व ेष क त क न ब भागधारक कोनासाठ क पाने

अंम बजावणीदर यान जागा नमाण के आहे. या क पाने आ दवासी ोकांना यां या वत या नैस गक
संसाधनां या आधारे आ ण उपजी वके या साधनां या सुधारणेत भागीदार हणून पा ह े याचे काय म व ापन
समुदायाने सु के े अंम ात आण े आ ण यांचे नरी ण के े . काटकसर आ ण पतसं ां या न मतीमुळे यांची
बचत कर याची सवय वाढ आहे. या काय मांम ये ण आरो य उ प वाढ चे उप म कृ षी वकास वयं
सहायता गट इ याद व वध पै ूं वर क त कर यात आ े .

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

१ आ दवासी समाजाचे कसे सोडवता येती यावर चचा करा

समुदाय वकास काय म.

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

Machine Translated by Google

हरी समुदाय वकास काय म समुदाय वकास

काय म आ ण जबाबदारी

हरी समुदाय वकास काय मांना सरकार कवा वयंसेवी सं ा कवा सद य सं ां ारे ो साहन द े जाऊ
कते. हरी व ता हरी गृह नमाण आ ण हरी आरो या या कामात अ ा सामुदा यक उप मांची न द
कर यात आ आहे. या सवासाठ काही कवा गटांक डू न येण ारे समथन कवा पुढाकाराचा बा घटक
आव यक आहे. खा सादर के े े के स टडी हे के वळ सू चत करतात क समुदाय गट नाग रक वाचा दावा
कर यासाठ आ ण स य जीवनासाठ यां या मू भूत अ धकारासाठ स यपणे काय क कतात.

झोपडप आ ण झोपडप ती र हवासी इंटरनॅ न सार या जगभराती सं ा आ ण व वध दे ांती यां या

भागीदारांनी गृह नमाण आ ण व ता वषयक सम यांम ये फरक के ा आहे. बंग ोर या झोपडप जगथू सार या
सं ांनी दे ख ी समुदाय चेतना वाढ व यात आ ण नोकर ाही आ ण व धमंडळासह ासन करणा यांम ये नै तक
जबाबदारी नमाण कर यात मह वाची भू मका बजाव आहे.

हरी भागाती काही य वी समुदाय वकास काय म खा सादर के े आहेत.

वण जयंती हरी रोजगार योजना SJSRY

म ये सु कर यात आ े या या योजनेत हरी वयंरोजगार काय म USEP आ ण हरी वेतन रोजगार

काय म UWEP चे दोन घटक आहेत हे हरी दा र य
् नमू नासाठ पूव कायरत अस े या व वध
काय मांसाठ बद यात आ े होते. ामीण भागा माणे ही योजना वयंरोजगारा या सम या हाताळ यासाठ
समूह कोनावर आधा रत आहे

कु डु ंब ी काय म

कु डु ंब ी हा म ह ां या दा र य
् नमू नासाठ चा एक सरकारी काय म आहे जो थम अ ा पुझ ा येथी हरी
वातावरणात योग के ा गे ा होता जो नंतर नवडक पंचायत म ये वाढ व यात आ ा. या योजनेत भागाती सव
प रसराती मह ा त नध ना पंचायत सद या या अ य तेख ा ए रया डे ह पमट सोसायट ADS म ये
गटब के े आहे. पंचायतीती सव भागांचे एडीएस पंचायत अ य ां या अ य तेख ा पंचायत तरावरी
वकास स मतीम ये संघ टत के े जातात. स या दांत हा गरीबी नमू नाचा काय म आहे जो सव गरीब
म ह ांना सू म कजासाठ सरकारी छ ाखा आण याचा य न करतो. ेज ार या गटां या कोनाम ये याचे
मू भूत आहे.

हे म ये अ ा पुझ ा नगरपा के त एका फरकासह ग रबी नमू नासाठ सु कर यात आ े होते. ा नक

सरकारां या नेतृ वाखा एक त सामुदा यक कृ ती ारे ग रबीचे नमू न करणे ग रबीचे उ ाटन करणे आ ण
ग रबी या व वध आयामांना आ ण कट करणांना सवसमावे कपणे हाताळ यासाठ उप सेवा आ ण
संसाधने यां या मागणी या नेतृ वाखा वयं मदतीची जोड दे ऊ न ग रबीचे नमू न करणे. मु भूत एकक हे
वॉड तरावर ए रया डे ह पमट सोसायट ADS हणून फे डरे न के े े ेज ारचे गट होते आ ण ते हर
तरावर क यु नट डे ह पमट सोसायट CDS तयार कर यासाठ फे डरे न के े गे े . व वध वकासा मक
काय म जसे क म ह ांसाठ पाणी पुरवठा ण सु कर यासाठ उ प नमाण करणा या यु नट् सचे
व ापक य ण कवा एडीएस आ ण सीडीएस या नवडू न आ े या सद यांसाठ आरो य आ ण ण
बरे हेरी ख े अस े या ौचा यांचे बांधकाम. अ ा पुझ ा नगरपा के या या समुदायावर आधा रत
सं ांनी दा र य
् नमू नासाठ सहभागी कोन य वी हो यास हातभार ाव ा.

म ह ा सद यां या ेज ार या जोखीम कु टुं बाती सद यां या ेज ार या गटांनी एका म ह े ची नेता हणून

नवड के आ ण ती
Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण RCV नवासी समुदाय वयंसेवक हणून नयु के े होते. एनएचजी या अ य पद आणखी एक म ह ा नवडू न
समुदाय वकास
आ . इतर तीन म ह ांची समुदाय वयंसेवक हणून नवड कर यात आ आ ण या वयंसेवकांक डे व
जबाबदा या आ ण काय आहेत यात सामुदा यक आरो य पायाभूत सु वधा आ ण उ प न मती याक ापांवर
क त के े आहे. NHG या स मतीम ये या पाच नवडू न आ े या म ह ांचा समावे होता.

NHGs सू म योजना तयार करतात जे मनी ॅ न अंतगत एडीएस म ये समा व के े जातात या ा CDS ारे
एका टाउन ॅ नम ये एक त के े गे े होते जी या ॅ हकोर कोचीन सा ह यक वै ा नक आ ण चॅ रटे ब
सोसायट ज अ◌ॅ ट अंतगत न दणीकृ त आहे.

कु डु ंब ी क पाने या या अंगभूत सहभागी वै ामुळे चंड य मळव े आहे. यामुळे के रळ सरकारने गरीब
म ह ांना मदत करणा या संपूण क पा ा वैधता दे ण ा या सरकारी आदे ा ारे के रळमधी सव हरांम ये
CDS णा चा व तार के ा आहे.

SPARC चा के स टडी आ ण म ह ा फु टपाथ आ ण झोपडप ती र हवासी म ह ा म न आ ण रा ीय

झोपडप र हवासी फे डरे न या सहकारी सं ांसोबतचे काम ेक डो हजारो हरी ग रबांचा समावे अस े या
अनेक उप म द वते यांना अ प वदे ी नधी मळा ा आहे.

SPARC ही वयंसेवी सं ा यापूव मुंबईती फु टपाथ र हवा ांना भेट यासाठ आ ण यां या सम यांवर चचा
कर यासाठ जागा उप क न दे ऊ न काम करत होती. यामुळे बचत आ ण कजासाठ म ह ा गटांची न मती
झा आ ण म ह ा म न या म ह ा फु टपाथवर राहणा या सं ेची ापना झा . म ह ा म नने वत ा
यमान बनव याचे आ हान वीकार े बेदख करणे पो सांचा छळ करणे आ ण पाणी आ ण रे न काड
मळवणे यासार या सामा य संक टांना सामोरे जा याचे माग वक सत के े . सं ेचे साम य आ ण अ धका यां ी
सौदे बाजी कर याची मता वक सत कर यासाठ व वध गटां या अनुभवांचे एक तपणे आ ण सतत व े षण
के े गे े . यानंतर रा ीय झोपडप धारक फे डरे न NSFD अनेक हरांम ये स य अस े या ा नक
फे डरे नची सै युती आ ण म ह ा म न यां यात युती अडक . युतीने ायो गक क पांसह समुदाय णासाठ
ै णक आ ण सं ा मक धोरण वक सत कर यास सु वात के . कमी उ प अस े या व यांम ये सतत
दे वाणघेवाण क न णाचा व तार कर यात आ ा ते हापासून हे या या कामा या क ानी आहे.

युतीने सुर त घरे बांध याचा कायकाळानुसार ोध घे यास सु वात के .

हे असे अनेक याक ापां ारे के े गे े याम ये सद यांचे ान आ ण आ म व ास वाढवणे आ ण अ ी कामे
हाती घेण े समा व होते. ॅक काउं टग समुदायाने सु के े े आ ण व ा पत के े े सव ण आ ण
नका ां ारे समुदायांना यां या सम या ओळख यात आ ण यांचे ाधा य म वक सत कर यात मदत के .
यामुळे यां या प र तीचे य त न ध व दे ख ी झा े यामुळे भौ तक सुधारणां या वकासास मदत झा
आ ण बा एज स ी वाटाघाट कर यात मदत झा .

समुदायाती सद यांनी वतःची घरे क ी वक सत करायची जमीन क ी मळवायची बांधायची खच कमी कसा
करायचा ावसा यकांचे व ापन कसे करायचे नवीन सा ह य वक सत करायचे पायाभूत सु वधांची ापना
क ी करायची आ ण सरकारी सं ां ी वाटाघाट क ी करायची हे क े . यांनी सामू हक घर मॉडे ग ारे
डझाई स वक सत के े याम ये सामा यत पूण माणाती मॉडे वक सत करणे समा व होते याची समुदाय
दे वाणघेवाणी ारे चचा के जाते.
यामुळे न अ धक घरे कायम व पी सामू हक कायकाळात बांध गे आहेत आ ण कजदार
आहेत.

हरी समुदाय वकासा या इतर काय मांम ये हे समा व आहे हरी घरांसाठ राजीव आवास योजना अट
म न फॉर रजु वने न आ ण अबन ा सफॉम न माट सट म न दय.
Machine Translated by Google

समुदाय वकास
तुमची गती तपासा काय म आ ण जबाबदारी

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

तुम या वतः या े ाती काही हरी समुदाया या उप मांची चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

२ सामुदा यक वकासात उ रदा य वा ा चा ना दे यासाठ काही उपायांची याद करा

काय म

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

.................................................................... .................................................................... ........

. च ा बेरीज क या

बा एज सी ारे सु भ या हणून समुदाय वकासा या संक पनेवर आ ही चचा के आहे याम ये ोक आ ण यांचा
वकास क ानी आहे. सामुदा यक वकासाम ये सामा जक कायकता सामा जक याय समानता वाव ं बन आ ण
सहभागा या मु ां ी संबं धत असतो. समाजा या नेतृ वा ा ो साहन द े जाते.

ोक दे ण गीदार सं ा सरकारी सं ा आ ण एनजीओ भागीदारांना उ रदा य व हणजे उ रदा य व या संक पनेचा आ ही

ोध घेत ा आहे. यो य उ रदा य व णा ची गरज आहे जेण ेक न जबाबदारी पणे नमूद के जाई आण ोक
यां या कामासाठ जबाबदार असती . समुदायाचा सहभाग ही जबाबदारीची गु क आहे.

आ ही ामीण आ दवासी आ ण हरी भागाती व वध समुदाय वकास काय मांचा काही तप ी वार ोध घेत ा आहे.
असे उप म आहेत जे ोकांचे नेतृ व करतात आ ण सरकार आ ण एनजीओ े रत आहेत. या सव काय मां या
एक करणाची गरज आहे व ेषत दा र य
् नमू नासाठ जे खरोखर सहभागी आहेत आ ण समुदायाचे दे ख रेख आ ण
अंम बजावणी आहेत. आ ही उप मां या य ातून कू कतो आ ण ते इतर व वध काय मांम ये ह तांत रत क कतो.

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. बुचर एच. े न ए हडरसन पी आ ण मथ जे समुदाय आ ण

सावज नक धोरण ं डन ू टो ेस

. जम इफे क यु नट डे ह पमट वे ाँगमन सडनी . मझराही टे री आ ण डे हस ॅ री ई

एनसाय ोपी डया ऑफ सो वक हॉ I NASW ेस आ ण ऑ सफड यु न ह सट ेस यूयॉक.

Machine Translated by Google

समुदाया या संक पना आ ण

. मेरी वेइ द हँडबुक ऑफ क यु नट ॅ टस सेज
समुदाय वकास
का न ं डन.

. अपहॉफ नॉमन आ ण कृ णा अ न आ ण एसमान जे. eds . आ ांची कारणे ामीण वकास

ऋषी प के सम ये नद ा मक अनुभव नवी द

. सग करतार र डे ह पमट इन इं डया सेज प के स . ए.आर. दे साई र

इं डया इन ा झ न सरी आवृ ी पॉ यु र का न

मुंबई

. कु डू ंब ी काय माचा इ तहास आ ण संक पना www.kudumbashree.org

ऑ टोबर रोजी वे के ा .