Machine Translated by Google

इं दरा गांधी
MSW
रा ीय मु व ापीठ
कू ऑफ सो वक
समुदाय संघटना
साठ व ापन
समुदाय वकास

ॉक करा

समुदायासाठ सामा जक कृ ती

वकास

यु नट १

सामा जक कृ ती संक पना आ ण अनु योग ५

यु नट २

सामा जक काय आ ण सामा जक कृ तीसाठ एका मक ीकोन १९

यु नट

सामा जक कृ तीचे मॉडे ३४

यु नट ४

सामा जक कृ तीम ये धोरणे आ ण कौ ये ४८

यु नट ५

सामा जक कृ ती सामा जक कायाची प त ६१

Machine Translated by Google

त स मती
ा.सुर सग कै . द ती संज य भ अंज गांधी जा मया म या
माजी कु गु व ापीठाचे ा इ ा मया नवी द येथी ा

का ी व ापीठ वाराणसी

थॉमस क ाम यां या ह ते ा जोसेफ झे वयर इं डयन ना मेहता एमएस

सट जॉ स मे डक कॉ े ज बंग ोर सो इ ट ूटचे डॉ यु न ह सट वडोदरा
बंग ोर येथी डॉ

मुकु ीवा तव डॉ उषा जॉन डॉ अचना दासी जा मया म या

डॉ.बी.आर.आंबेडकर ॉया ा कॉ े ज इ ा मया नवी द येथी ा
व ापीठ आ ा व म

डॉ योती क कर जा मया रंज ना सहग इं र कू बीना अँटोनी द

म या इ ा मया ऑफ सो या डॉ व ापीठाचे डॉ
नवी द काम इं र

ो. कृ पा थॉमस

इ नू नवी द

त स मती पुनरावृ ी
ो. े यस थॉमस कू ऑफ ी जोसे न ोबो रो नी रोझ ने बया कम कू ऑफ सो
सो वक इ नू नवी द न या मंग ोर वकचे डॉ

इ नू नवी द

डॉ.डीके ा दास ा.रंज ना सहग इं र कू सौ या कू ऑफ

आरएम कॉ े ज ऑफ सो वक इं र सो वकचे डॉ
हैदरबाद इ नू नवी द

ा.पी.के .घोष आ सया नसरीन जा मया जी महे कू ऑफ

समाजकाय वभाग म या इ ा मया व ापीठ द या सो वकचे डॉ

व भारती व ापीठ समाजकाय वभागाचे डॉ इ नू नवी द

ांती नके तन
डॉ. एन. र या कू
सीपी सग कु े डॉ. ब णू मोहन दा बी.आर.आंबेडकर ऑफ सो वक इ नू नवी द
व ापीठा या समाजकाय वभागाचे ा कॉ े ज द व ापीठ

अ यास म तयारी संघ

यु नट े ख क ॉक संपादक अ यास म संपादक आ ण
अचना कौ क डॉ के के जेक ब यां या ह ते ा काय माचे सम वयक ा. े यस थॉमस
उदयपूर

अ यास म तयारी संघ पुनरावृ ी

यु नट े ख क डॉ अचना अ यास म संपादक काय माचे सम वयक डॉ.सौ या
कौ क नीरा अ न म द व ापीठ
द चे ा

मु ण उ पादन

ी कु वंत सग सहा यक
नबंधक का न
कू ऑफ सो वक

ए सुधा रत ©

इं दरा गांधी रा ीय मु व ापीठ

ISBN

सव ह क राखीव. या कामाचा कोणताही भाग कॉपीराईट धारका या े ख ी परवानगी वाय माई मयो ाफ कवा इतर कोण याही कारे कोण याही व पात
पुन पा दत के ा जाऊ कत नाही.

इं दरा गांधी नॅ न ओपन यु न ह सट या अ यास मांब अ धक मा हती व ापीठा या मैदान गढ नवी द येथी काया यातून कवा इ नू या
अ धकृ त वेबसाइट www.ignou.ac.in व न मळू कते.

इं दरा गांधी नॅ न ओपन यु न ह सट नवी द या वतीने डायरे टर कू ऑफ सो वक IGNOU ारे मु त आ ण का त.

Tessa Media & Computers C AFE II जा मया नगर नवी द येथे े सरटाईपसेट
Machine Translated by Google

ॉक प रचय

ॉक तीन सामा जक वकासासाठ सामा जक कृ ती हा कोस MSW समुदाय वकासासाठ समुदाय

सं ा व ापन या चार ॉ सपैक एक आहे. यात पाच यु नट् स आहेत आ ण सामा जक काया या यम
प त पैक एका ी संबं धत आहे हणजेच सामा जक कृ ती. प ह े यु नट सामा जक कृ ती संक पना आ ण
अनु योग वर आहे. हे एकक सामा जक यां ी संबं धत संक पना आ ण सं ां ी संबं धत आहे. वेगवेग या
व ानांनी सामा जक कृ तीची चचा क ी के आहे हे ते सादर करते. या घटकाम ये तु हा ा सामा जक कृ तीचा
इ तहास ा ती आ ण ासं गकता यावर चचा दे ख ी मळे .

सरे एकक सामा जक काय आ ण सामा जक कृ तीसाठ एका मक ीकोन सामा जक काय आ ण
सामा जक कृ ती या एका मक कोनावर तप ी वार चचा करते. हे यु नट तु हा ा पर रसंबंध व वध
सामा जक णा आ ण सामा जक काया या एका मक कोनांतगत ह त ेपाची या समजून घे यात
मदत करे . तु हा ा सो अ◌ॅ न आ ण क यु नट वक यां याती पर रसंबंधांब दे ख ी क पना
असे .

यु नट तीन सामा जक कृ तीचे मॉडे वर आहे हे एकक सामा जक कृ ती या अ यंत मह वा या पै ूं वर

तप ी वार वणन करते हणजे सामा जक कृ तीचे व वध मॉडे स हणजे ए ट ट मॉडे सं ा मक आ ण
गैर सं ा मक मॉडे ोक य मॉडे आ ण सामा जकचे गांधीवाद मॉडे . या या यु नटम ये गे यानंतर
तु हा ा यांचा फ पर तीती अज कळे .

चौ या यु नटम ये सामा जक कृ तीती धोरणे आ ण कौ ये तु ही सामा जक कृ तीसाठ आव यक

अस े या धोरणे आ ण कौ यांब का . सामा जक कृ ती या संदभात नयोजन एक ीकरण व ापन
सं ेषण आ ण नेटव कग यांसार या वेगवेग या ट यांवर तु हा ा व वध धोरणां ी प र चत क न दे ण े हे याचे
उ आहे.

पाचवे एकक सामा जक कृ ती सामा जक कायाची प त या वषयावर आहे या यु नटम ये आपण सामा जक
कायाची प त हणून सामा जक कृ तीवर चचा क . सामा जक कृ तीची मू ये नै तकता आ ण त वे आ ण
सामा जक कृ तीचा सामा जक काय आ ण सामा जक हा चा या इतर प त ी कसा संबंध आहे याब
तु ही का .

ही यु नट् स तु हा ा भारतीय संदभात सामा जक कायाची यम प त हणून सामा जक कृ तीची सवागीण समज
मळवून दे ती .
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती

समुदाय वकास
Machine Translated by Google

सामा जक कृ ती

एकक सामा जक कृ ती संक पना आ ण संक पना आ ण अनु योग

अज
अचना कौ क
साम ी

. उ े

. प रचय

. सामा जक कृ ती संक पना आ ण संबं धत अट . सामा जक कृ तीचा

इ तहास . सामा जक कृ तीची ा ती आ ण

ासं गकता

. सामा जक या काही त बब

. च ा बेरीज क या .

पुढ वाचन आ ण संदभ . तुमची गती तपास यासाठ

उ रे

. उ े

सामा जक कृ ती ही ावसा यक सामा जक कायात ोकांसोबत काम कर या या सहा यक प त पैक एक आहे. या यु नटम ये
तु ही सामा जक कृ तीचा अथ आ ण संक पना समजून घेऊ का . हे भारतीय पॅनोरामाम ये सामा जक ये या उ ांतीचा
इ तहास ोधते. यात समान उ ेआण या अस े या संबं धत सं ा दे ख ी समा व आहेत. या यु नटमधून गे यानंतर
तु ही सामा जक कायाची प त हणून सामा जक कृ तीचे मह व आ ण मह व जाणून घेऊ का . हे यु नट संबं धत सू म आ ण
मॅ ो तर उदाहरणांसह सामा जक कृ तीची अ तीय वै े दे ख ी तयार करते. एकं दरीत हे यु नट तु हा ा सामा जक कृ ती
आ ण समका न जगा ा वेढ े या गंभीर सम यांम ये याची ागू हो याबाबत ापक क पना दे ई .

. प रचय

सामा जक कृ तीचा उपयोग सामा जक णा या आ ण अगद संरचनेत बद घडवून आण यासाठ ामु याने वयंसेवी
पुढाकारा या व तृत ेण ी ा सू चत कर यासाठ के ा जातो.
सामा जक कायक याचे सामा जक कृ ती या ा ती आ ण ासं गकतेब बरेचदा भ मत असते. या सं द धतेने सामा जक
कृ ती ा ावसा यक सामा जक कायाची प त हणून मा यता ावी क नाही या वादा ाही वेग आ ा आहे.

याचा पुन ार के ा जाऊ कतो क ावसा यक सामा जक कायाम ये ोकांसोबत काम कर या या सहा प ती ओळख या
गे या आहेत के सवक समूह काय आ ण समुदाय संघटना या ाथ मक प ती आहेत तर सामा जक कृ ती सामा जक काय
सं ोधन आ ण सामा जक क याण ासन या सहायक कवा यम प ती आहेत. तु हा ा आठवत असे क भ सामा जक
पर त मुळे पा ा य दे ांम ये के स वक आ ण ुप वकचा उदय झा ा तर भारतासार या दे ांम ये सामा जक कृ ती अ धक
ोक य होती.

त सामा जक कायकत हणून आमचे उ थत ोकांना यां या सम या र कर यात आ ण संघष सोडव यास
मदत करणे हे आहे. कोणतीही प त असो आ ही सामा जक प र तीत वापरणे नवडतो आ ही ोकांमधी अडथळे
आ ण वभाजन सुधार याचा य न करतो ो साहन दे तो

डॉ. अचना कौ क द व ापीठ द

Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
सामा जक संबंध मजबूत करणारे आ ण क याण सु न त करणारे बंध. काही वेळ ा व कळ त समीकरणे
समुदाय वकास
आ ण काही ोकां या हातात संसाधने जमा होणे यामुळे वं चत ाहकांचे क याण सु न त कर या या मागात
अडथळे नमाण होतात. आ ण असमानता आ ण असमानते या स या या कॉ फगरे न ी संघष कर या वाय
सामा जक कायक यासाठ कोणताही पयाय उर े ा नाही. सामा जक कृ ती ारे आ ही सामा जक कायकत
सामा जक णा आ ण संरचनेत असमानता आ ण अ याय नमाण करणा या मू भूत सम यांचे नराकरण करतो
जे व ोकसं ये या गटा ा उपे ततेक डे ढक तात.

सामा जक कृ ती ही सामा जक काया या सरावाती सवात ववादा द प त पैक एक आहे याने सामा जक काय
ॅ ट नसम ये बरेच वाद ववाद घडवून आण े आहेत कारण ती सामा जक याय आ ण स करणाचे येय सा य
कर यासाठ सामा जक व ेम ये उप त अस े या संघषाना संबो धत करते आ ण वापरते. सामा जक कायकत
समाजाती उपे त घटकां या ह कांसाठ व क करतात. यांचा असंतोष द त कर यासाठ यांना उपोषण
उपोषण आंदो ने आ ण अ ा इतर मागाचा अव ं ब करावा ागे . अ ा रणनीत या वापरामुळे च सामा जक कृ ती
हा वादाचा मु ा आ ण सामा जक कायाची वाद त प त बन आहे.

सामा जक वातावरणात अ ी प र ती आहे जी असमानता आ ण अ याय वाढवते समाजाती काही घटकांना

असुर तता आ ण दा र य
् ास आ ण ःखात भर घा ते याचे बरेच य न क नही सौहादपूण पणे नराकरण
के े जात नाही अ ा प र तीत सामा जक कृ तीची आव यकता असते. ही सामा जक कायाची एक प त आहे
या ारे ब ां या गरजांब असंवेदन ी अस े या मोज या ोकां या हातात संसाधने आ ण साम य जमा
करणा या णा आ ण संरचनां ी संघष क न उपे त ोकांचे ह क आ ण हत संर त के े जाते. समाजाती
घटक. सामा जक कृ ती ारे समाजाती वं चत गटां या उ तीसाठ वकृ त संसाधने आ ण चे पुन वतरण के े
जाते. याबरोबरच सामा जक कृ तीची ा ती ोक ाही आ ण या य पारद क आ ण सामंज यपूण सामा जक
रचना तयार करणे आहे आ ण ही उ े सा य कर यासाठ य न दे ख ी के े जातात.

या घटकाम ये सामा जक कृ तीचा अथ या ासं गकता आ ण ा ती व तृतपणे समा व के जाई .

तुम या ात येई क सामा जक कृ ती ही भारता या संदभात सवात ागू आ ण यो य प त पैक एक आहे.
नमदा बचाव आंदो न आ ण या चळवळ मुळे मा हती अ धकार कायदा ागू झा ा ही समका न सामा जक
वातावरणात सामा जक कृ ती कती समपक आहे हे दाखवणारी काही उ म उदाहरणे आहेत. सामा जक कृ तीची
संक पना आपण तप ी वार पा या.

. सामा जक कृ ती संक पना आ ण संबं धत अट

सामा जक कृ ती हा द दे ाती संबं धत सामा जक राजक य आ थक पयावरणीय आ ण नै तक सम यांचे

नराकरण कर या या उ े ाने वयंसेवी कृ ती कवा उप मां या े मचे च ण कर यासाठ वापर ा जातो. गे या
काही द कांम ये हा द व वध अथ आ ण संदभा या पर रसंवादामुळे अ धका धक धा आ ण सं द ध झा ा
आहे. यासार या याक ापांची व तृत ेण ी धमादाय मदत काय सेवा वतरण सावज नक धोरण उप म
वक मो हमा सामा जक चळवळ सामा जक राजक य जमवाजमव इ त सामा जक बद ासाठ नेटव कग
सामा जक कृ ती या सं ेत समा व के े गे े आहे. सामा य माणसा या समजुतीनुसार सामा जक कृ तीम ये
जनसामा यां या फाय ासाठ इ त सामा जक बद ा या द ेने नद त के े या याक ापांची संपूण मा हती
समा व असते. नर नरा या कारांतून नर नराळे अथ नघतात आ ण
Machine Translated by Google

सामा जक कृ ती
सम यांचे संदभ आ ण यांचे ह त ेप सामा जक कृ ती एक ज ट आ ण तरीही ग तमान संक पना बनवतात.
संक पना आ ण अनु योग

भारतीय संदभात सामा जक सुधारणा चळवळ आ ण राजक य वातं या या अनुषंगाने चळवळ आ ण सामा जक काय
आ ण सामा जक कृ तीसाठ गांधीवाद कोनाची परंपरा यांनी द तां या उ ानासाठ सामा जक कृ तीचा ीकोन
तयार कर यात मह वपूण भू मका बजाव आहे. समाज व ेत असमानता आ ण अ याया ा कारणीभूत ठरणा या
व ेत बद घडवून क याण ा चा ना दे या या उ ाची पूतता कर यासाठ ोकांना वयं नधा रत एजंट हणून
यांची पूण मता ओळख यापासून रोख यासाठ सामा जक कृ ती ही प रवतना मक था हणून के जाते.
याच माणे गांधीवाद ीकोनातून एक सराव हणून सामा जक कृ तीम ये रचना पुनरचना आ ण संघष संघष या
व वध अं ांचा समावे होतो.

समाजकाय सा ह याती काही ा यां ारे सामा जक कृ तीची संक पना समजून घेऊ .

मेरी रचमंड यांनी म ये प ह यांदा सामा जक कायात सामा जक या या दाचा वापर के ा. तने सामा जक
कृ तीची ा या चार आ ण सामा जक काय ा ारे ापक सुधार अ ी के आहे. ही ा या मु य रणनीती
हणून चार आ ण सामा जक काय ांसह सामा जक कृ तीचे उ हणून ोकसं ये या चंड वगाची ती
सुधार यावर भर दे ते.

हणा े सामा जक कृ ती काय ात कवा सामा जक संरचनेती बद ां या द ेने कवा स या या

सामा जक प त म ये सुधारणा कर यासाठ नवीन हा चा सु कर या या द ेने नद त के े े य न सू चत
करतात असे दसते. या ा येनुसार नयो जत सामा जक बद हे सामा जक कृ तीचे उ अस याचे दसते.

कोय यांनी नमूद के े सामा जक कृ ती हणजे सामा जक वातावरण बद याचा य न यामुळे जीवन
अ धक समाधानकारक होई . याचा उ े वर नाही तर सामा जक सं ा कायदे चा रीती समुदायांवर प रणाम
करणे आहे. ही ा या वाद ऐवजी सामा जक कृ ती या सामू हक कोनावर भर दे ते.

Fitch ने असे ठे व े क सामा जक कृ ती ही कायदे ीर आ ण सामा जक ा इ अ ी दो ही उ े पुढे

ने या या उ े ाने समूहाने कवा एखा ा ने गट कृ ती ा ो साहन दे याचा य न करणारी कायदे ीर र या
परवानगी अस े कृ ती आहे. ही ा या सामा जक कृ ती या येत कायदे ीर र या परवानगी अस े या धोरणांचा
समावे कर यावर क त करते.

पुढे सडनी मा न यांनी सामा जक कायाची या हणून सामा जक कृ तीची मया दत ा ती सादर के
जी मु य वे मो ा माणावर सम यांना त ड दे यासाठ कायदा सुर त कर या ी संबं धत आहे. ही ा या सामा जक
कायदे सुर त कर यासाठ सामा जक कृ तीची ा ती मया दत करते.

ह यांनी सामा जक कृ तीचे वणन मू भूत सामा जक आ ण आ थक प र ती कवा प त वर भाव

टाक याचा य न क न मो ा सामा जक सम यांचे नराकरण कर यासाठ कवा सामा जक ाइ तउ ांसाठ
संघ टत सामू हक य न असे के े आहे. येथे मू भूत सामा जक आ ण आ थक प र तीवर भाव टाकणे हे
सामा जक कृ तीचे काय हणून अधोरे खत के े गे े आहे.

Wickendon यांनी सामा जक कृ ती हा द संघ टत सामा जक क याणा या या पै ू वर ागू के ा जो

सामा जक सं ा आ ण धोरणे एक तपणे सामा जक वातावरण तयार कर यासाठ स यपणे आकार सुधा रत कवा
राख यासाठ नद त करतो.
सामा जक रचनेत अपे त बद हा या ा येती मह वाचा घटक आहे.

याच माणे सो डर यांनी सामा जक े ात ती सामा जक कृ ती कायम ठे व

Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
काय ही सामा जक काय त व ान ान आ ण कौ या या संदभात वैय क गट कवा आंतर समूह य नांची
समुदाय वकास
या आहे. सामा जक धोरण आ ण सामा जक संरचने या कायप तीत बद क न नवीन गती आ ण सेवा
मळ व यासाठ काय क न समाजाचे क याण वाढवणे हा याचा उ े आहे.

याच माणे बा वन ने सामा जक कृ तीची ा या सामा जक आ ण आ थक सं ांम ये सामा जक

काय कवा सामा जक सेवेपासून वेगळे हणून बद याचा संघ टत य न हणून के ा आहे याचे े
वै पूण पणे ा पत सं ांम ये आव यक बद समा व करत नाहीत. सामा जक कृ तीम ये राजक य
सुधारणां या हा चा औ ो गक ोक ाही सामा जक कायदे वां क आ ण सामा जक याय धा मक वातं य
आ ण नागरी वातं य यांचा समावे आहे या या तं ांम ये चार सं ोधन आ ण ॉ बग यांचा समावे आहे. ही
सामा जक कृ तीची सवसमावे क ा या आहे इतर सामा जक काय प ती रणनीती आ ण तं वापर या जाणा या
आ ण क हर के े या प रमाणां या संबंधात तचे वेगळे पण ात घेऊ न.

े ड ँ डर यांनी सां गत े क सामा जक कृ ती ही सामा जक काय त व ान आ ण अ यासा या चौकट त

एक समूह कवा समुदाय य न आहे याचा उ े सामा जक गती सा य करणे सामा जक धोरणे सुधारणे
आ ण सामा जक कायदे आ ण आरो य आ ण क याण सेवा सुधारणे आहे. सामा जक धोरणे बद णे आ ण कायदे
सुधारणे हे या ा येचे मह वाचे पै ू आहेत.

या सव ा या सामा जक कृ तीचे भ कोन दे तात आ ण तरीही अनेक सामा य वै े सामा यक करतात.

काह साठ याची ा ती व तृत आहे तर इतर यां या ा यांम ये याची ासं गकता आ ण मह व मया दत
करतात. याच माणे सामा जक कृ ती या रणनीती आ ण डावपेचां या वापराबाबत भ मते के जातात.
सामा जक कृ ती या आणखी काही ा या पा या व ेषत भारतीय सामा जक काय े ख कां या ा या.

नानावती यांनी सामा जक कृ ती जाणूनबुज ून गट आ ण सामुदा यक य नां ारे इ त बद घडवून

आण याची या मान . सामा जक कृ ती सामा जक काय ा या अंम बजावणीने आ ण वा रीने संपत नाही
परंतु धोरणांची अंम बजावणी ही सामा जक कृ ती या य ाची कवा अपय ाची खरी कसोट होती. ही ा या
सामा जक कृ ती या य ाचे सूचक हणून द घका न भावावर क त आहे.

मूथ यांनी नमूद के े क सामा जक कृ ती या ा तीम ये सामा जक कायदे सुर त कर या तर

आग पूर महामारी काळ इ याद आप ीजनक प र तीत काय समा व आहे . या ा येत आप ी आ ण
आप या काळात के े े काय अधोरे खत के े आहे.

इ ट ूट ऑफ गांधीयन टडीज ही सामा जक कृ तीची ा या सामा यतः सामा जक क याण याक ाप या

सामा जक सं ा आ ण धोरणे या सामा जक वातावरणात आपण राहतो या सामा जक सं ांना आकार दे या या
कवा सुधा रत कर या या द ेने नद त के या जातात वर ागू के ा जातो.

सग यांनी सां गत े क सामा जक कृ ती ही अ ी या आहे याम ये काही उ ू आ ण कवा ोक

वतः व ेत बद घडवून आण यासाठ जाणीवपूवक प त ीर आ ण संघ टत य न करतात जे सम या
सोडव यासाठ आ ण प र ती सुधार यासाठ मह वपूण आहे. ब आ ण असुर त घटकां या सामा जक
कायावर मयादा घा णे. ावहा रक पातळ वर सामा जक ांतीपे ा सामा जक सुधारणे या जवळ आहे याचा
उ े संपूण व मान सामा जक संरचनेचा ना करणे आ ण एक नवीन सामा जक व ा तयार करणे आहे. हे
नसगात संघषमय आहे परंतु याच वेळ अ हसक आहे. या ापक ा येम ये सामा जक कृ ती या अनेक छटा
समा व आहेत या येय य गट नसग सामा जक सुधारणां ी सा य आ ण अ हसेचा नै तक आधार
करणे.
Machine Translated by Google

अ ा कारे आ ही नरी ण करतो क सामा जक कृ ती ही सामा जक काय प तीची एक प त मान जाते याचा सामा जक कृ ती

संक पना आ ण अनु योग

उ े सामा जक कायदे आ ण सामा जक धोरणाती बद ां ारे सामा जक आ ण आ थक णा म ये संरचना मक
बद घडवून आणणे आहे.
वं चत वभाग ही यत ोकसं या आहे आ ण मो ा माणात एक ीकरण मह वाचे आहे तरीही य गट
नयो जत ह त ेपाम ये स यपणे सहभागी होऊ कतो कवा क कत नाही.
समता सामा जक याय आ ण सब करणाची उ े सा य कर यासाठ व धोरणे आ ण तं ांसह योजनाब
आ ण जाणीवपूवक य न के े जातात.

आता सामा जक कृ ती हणून समान उ ेआणउ े सामा यक करणा या काही सामा जक ह त ेप आ ण

यांक डे वळव े जाऊ कते. अ ीच एक सं ा आहे व क . एक ॅ टन द व क ाती हणजे
इतरां या वतीने आवाज उठवणे जा हरात इतरां या वतीने आ ण आवाज उठवणारा आवाज . हा एक असा उप म
आहे जो ोक ाही ना द त आ ण उपे त ोकां या बाजूने व वध सामा जक सम या आ ण सम यांवर
नणय घे यासाठ भा वत करतो े रत करतो आ ण ो सा हत करतो.

सामा जक राजक य आ ण आ थक अस े या ोकांवर भाव टाक याची आ ण यांचे मन वळव याची

या हणून व क ातीची ा या के जाऊ कते जेण ेक न ते सामा जक व ेत संसाधनांचे समान वतरण
सु न त कर या या उ े ाने धोरणांम ये इ त बद घडवून आणू कती .

वक याचे उ आ ण अगद रणनीत चा वापर हे सामा जक कृ तीसारखेच आहे. ते समान मू ये आ ण नै तकता

सामा यक करतात जसे क संसाधने मानवी ह क आ ण सामा जक याय यां या समान वतरणावर यांचा व ास
आहे. कब ना अनेक सामा जक कायकत व क ा सामा जक कृ ती या धोरणांपैक एक मानतात नंतरचे ापक
आ ण अ धक ज ट आहे.

सामा जक कृ ती ी समानता सामा यक करणारी सरी सं ा हणजे सामा जक चळवळ.

व क सन यांनी सामा जक चळवळ ची ा या कोण याही द ेने आ ण कोण याही मागाने हसा
बेक ायदे ीरता ांती कवा युटो पयन समुदायात माघार न घेता बद ा ा चा ना दे यासाठ हेतुपुर सर सामू हक
यन अ ी ा या के . स या ा येम ये ु मर हणतो सामा जक चळवळ हणजे जीवनाची
नवीन व ा ा पत कर यासाठ सामू हक उप म . ेतकरी चळवळ आ दवासी चळवळ द त चळवळ
म ह ा चळवळ व ाथ चळवळ इ याद सामा जक चळवळ ची काही उदाहरणे आहेत. द त आ ण उपे त
समुदायांनी वत ा एक के े आहे आ ण यां या उपजी वके चे आ ण अ धकारांचे र ण कर यात रा य आ ण
समाजा या अपय ा व आवाज उठव ा आहे. सामा जक कृ ती आ ण सामा जक चळवळ समान वैचा रक
व ास आ ण मू ये सामा यक करतात परंतु सामा जक चळवळ ब तेक वेळ ा अ नयो जत आ ण तुरळक
असतात तर सामा जक कृ ती ही सै ां तक आ ण वैचा रक आधारा या का ात सामा जक काय ावसा यकांनी
सु के े आ ण मागद न के े एक सु प रभा षत या आहे. . तथा प तु हा ा आठवत असे क नमदा
बचाव आंदो नाचे नेतृ व सामा जक काय ावसा यक सु ी मेधा पाटे क र करत आहेत.

ावसा यक सामा जक कायाची सहा यक प त हणून सामा जक कृ ती के जाते. सामा जक आ ण आ थक

सं ा बद याचा कवा सुधार याचा हा संघ टत य न आहे. ंडा था नैस गक साधनसंप ीचा हास दा बंद
गृह नमाण आरो य इ याद काही सामा जक सम या सामा जक कृ तीतून हाताळ या जाऊ कतात. सामा जक
कृ तीचा उ े सामा जक सां कृ तक वातावरणाचा यो य आकार आ ण वकास आहे याम ये सव नाग रकांना
समृ आ ण प रपूण जीवन मळू के . वरी ववेचनातून सामा जक कृ तीची काही व ण वै े के
जाऊ कतात. हे मू त मो ा माणात सम या चे सोडव यासाठ नद त के े ा ह त ेप आहे आ ण
व तुमान प र ती सुधार या या उ े ाने आहे. हे सं ा धोरणे आ ण प त वर भाव टाक याब बो ते.
साम जक कृ तीचे उ संसाधने मानव आ ण सा ह य यांचे पुन वतरण आहे. कर याचे उ आहे
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
वं चत ायंट ोकसं ये या बाजूने कवा सोबत एक त के े या वभागां या वतीने व क करणे. राजक य
समुदाय वकास
आ ण सामा जक पातळ वर नणय येवर याचा भाव पडतो.

अ ा कारे आपण पाहतो क सामा जक कृ ती ही एक ावसा यक सामा जक कायाची प त हणून पा ह जाते

याचा वापर सामा जक राजक य आ ण आ थक वा त वकतेब ोकांना जाणीव क न दे या या ये ारे
सामा जक व ेम ये बद घडवून आण यासाठ कवा तबं धत कर यासाठ के ा जातो यामुळे यां या
जीवनावर भाव पडतो कवा प र ती नमाण होते. आ ण हसेचा अपवाद वगळता यो य रीतीने तयार के े या
रणनीत चा वापर क न इ त प रणाम घडवून आण यासाठ यांना संघ टत क न. ावसा यक सामा जक
काया या प ती हणून सामा जक कृ ती या उदया ी संबं धत ऐ तहा सक या पा .

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

ा यांम ये द या माणे सामा जक कृ तीची पाच वै पूण वै े न दवा

वर

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. सामा जक कृ तीचा इ तहास

भारताम ये जनसामा यांचे क याण कर या या उ े ाने सुधारणा चळवळ वयंसेवी कृ ती आ ण परोपकारी

उप मांची द घ परंपरा आ ण इ तहास आहे याचा इ तहास आ ण सामा जक कायाचे त व ान तु ही तुम या इतर
ॉ सम ये वाच े आहे.
याव न तु हा ा क पना आ असे क सामा जक प र ती या का ात या मु यतः जनमानसावर प रणाम
करणा या सामा जक सम या हो या भारतात सुधारणा चळवळ झा या. भ चळवळ या काळातही कबीर
नानक आ ण इतर धमसुधारकांनी यां या उपदे ात सामा य ोकां या क याणात अडथळे नमाण करणा या
पारंपा रक थां या नावाखा सामा जक कृ ये र करणे कवा यांचे उ ाटन करणे हे संबो धत के े .

हे ात घेत े जाऊ कते क पा मा य दे ांम ये सम या ामु याने मनोसामा जक व पा या हो या वैय क

वतन आ ण सामा जक पर रसंवादांवर अ धक क त होते. यामुळे के सवक आ ण ुप वक सार या सामा जक
काया या प त चा वकास झा ा या ा ॉइ डयन मनो व े षणा मक स ांत आ ण ए र सन या मनोसामा जक
स ांतां ारे स के े गे े जे के वळ या काळात वक सत झा े होते.

भारतात सम या वेगवेग या व पा या हो या नर रता ग रबी खा या जातीती ोकांचे ोषण अ ृ यता

यांचे अ याचार आ ण ोषण आ ण गक भेदभावा या अंगभूत था आ ण इतर. या समाजकं टकांनी
Machine Translated by Google

समाजाती एका मो ा वगा ा वकासा या संसाधनांचे आ ण संध चे या य वतरण आ ण या ारे स मा नत सामा जक कृ ती

संक पना आ ण अनु योग

जीवनाचा आनंद घे यापासून रोख े . राजा राम मोहन रॉय ई रचंदर व ासागर यां या नेतृ वाखा सामा जक
सुधारणा चळवळ मुळे सती था र कर यात आ ह ं म ये वधवा पुन ववाहा ा परवानगी दे याचे उपाय
औपचा रक ण व ेत यांचा वे इ. ारकानाथ टागोर दे ब नाथ टागोर के ब चं सेन आ ण इतरांनी
प म बंगा म ये यांसाठ ै णक सं ा ापन कर यासाठ आ ण यां या मु साठ काम के े .
महारा ासार या दे ा या प म भागात म ये बॉ बेम ये ापन झा े या ाथना समाजाने जा तसुधारणेची
मागणी के .

यायमूत रानडे यांना प म भारताती पुनजागरणाचे जनक मान े जाते यांनी वधवा ववाह संघाची ापना
के . तसेच यो तबा फु े यांनी मु साठ अनाथा म व ाळा ापन के या. याच माणे वामी ववेक ानंदांनी
ापन के े या रामकृ ण म नने दवाखाने आ ण अनाथा म सु करणे ाळा चा वणे इ याद अनेक समाजसेवा
के या.

या सव उप मांनी सामा जक कृ ती या अ धक ठोस व पाचा मंच तयार के ा. या सामा जक सुधारणा चळवळ चे

काही फायदे हणजे सती था र करणे वधवा पुन ववाह कायदा जनसामा यांचे एक ीकरण आ ण सामा जक
वृ ब जाग कता यासारखे सामा जक कायदे मंज ूर करणे. पुढे ऐ तहा सक पुरावे असे द वतात क
भारतात दोन हजार वषा न अ धक काळ सामा जक सुधारणा आ ण सामा जक चळवळ चा इ तहास अस ा तरी
एको णसा ा तका या सु वाती ा सामा जक कृ तीचे अ धक औपचा रक आ ण सुसंगत व प उदयास आ े . ही
औपचा रक सामा जक कृ ती जी भारताती ट ां या वसाहतवाद रा या ा राजक य तसाद हणून उदयास
आ . राजक य वातं याचा सामा जक पाया जसजसा ं दावत गे ा तसतसे दे ाती सामा जक कृ यांचे
उ ाटन कर या या सामा जक चळवळ आ ण वातं य ाती राजक य चळवळ यां याती वभाजन रेषा
जवळजवळ नाही ी झा . सामा जक ा बु या नेतृ वाखा चळवळ नी व ेषतः एको णसा ा
तका या उ राधात सामा जक कृ तीसाठ सामा जक आ ण राजक य जागा नमाण कर यात मदत के .

व ेषत महा मा गांध या नेतृ वाखा वातं य चळवळ ने सामा जक कृ ती या मजबूत सं कृ तीचा पाया घात ा.
भारताती सामा जक कृ तीचा पाया रच यात गांधीवाद सामा जक कृ तीचा वारसा मह वाची भू मका बजावत आहे.
गांधीवाद सामा जक कृ तीम ये स ाचना हणजे पुनरचना आ ण स या ह स याचा आ ह यांचा समावे होतो.
यांनी अ हसेची मू ये आ मसात कर यासाठ सराव के ा आ ण उपदे के ा वदे ी वतः या दे ाचा आ ण
वरा य वरा य या वचारांवर भर द ा. वातं य ाती ांततापूण नषेधा या गांधीवाद वचारसरणीने
यां या वचारधारा व ास आ ण व ासापुढे संपूण जग नतम तक झा े आहे. सोबतच यांनी पुनबाधणीवरही
भर द ा गांध नी यांचे जमन म कॅ े नबॅच सर रतन टाटा हैदराबादचे नजाम इं डयन नॅ न काँ ेस आ ण
मु म ग यां या नधी या मदतीने टॉ टॉय फामची ापना के . यामुळे सामा जक कृ ती मजबूत कर यासाठ
व वध कार या सं ांची न मती झा .

पुढे चंपारण आ ण खेडा येथी ेतक यां या ह कांचे र ण कर यासाठ गांधीवाद स यता आ ण
अहमदाबादमधी गरणी कामगारां या ह कांनी मो ा राजक य े ांवर आ ण कृ त वर भाव टाक यासाठ सू म
तरीय सामा जक कृ तीची भावीता द व . तळागाळाती राजक य संघषाचा गांधीवाद अ यास आ ण ापक
तरावरी धोरणा मक पुढाकार आ ण सामा जक सुधारणेसाठ ापक ह त ेप यांनी सामा जक कृ तीसाठ
मागद क त वे न त के . स या ह आ ण वदे ी या क पनांनी नै तक त वे तसेच राजक य रणनीती या दो ही
गो ी के या. सामा जक राजक य े ाती एक त सामा जक कृ तीने वसा ा द का या प ह या द कात वातं य
चळवळ त अ धक मू गामी वाहा या उदयास मदत के .
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
तक गांधीज या ेरणेने सामा जक सुधारणे या भावनेने ओत े राजक य चळवळ ही जात पंथ कवा
समुदाय वकास
समुदायाची पवा न करता सवानी सहभाग घेत े रा ीय चळवळ बन .

नंतर सुमारे तीन द के सामा जक कृ तीची इतर अनेक उदाहरणे क ानी उदयास आ . सा यवाद
चळवळ डॉ. आंबेडकरांनी सु के े द त चळवळ ह महासभा आ ण रा ीय वयंसेवक संघ यांनी मांड े
ह व चळवळ या मुख आहेत. सामंज याने महारा ात महा मा फु े के रळम ये नारायण गु आ ण ता मळनाडू म ये
पे रयार रामा वामी नायकर यां या नेतृ वाखा वच ववाद ा णवादा या वरोधात सामा जक सुधारणा चळवळ
हे इतर मह वाचे सामा जक यायाचे उप म होते. पं डता रमाबाई आ ण सा व ीबाई फु े यांनी यां या
क याणासाठ आ ण समानतेसाठ के े या सुधारणावाद उप मांनीही राजक य वातं या या य नांम ये मह वपूण
भू मका बजाव . याच माणे रामकृ ण म नने अनेक सेवाभावी सुधारणावाद ै णक क याणकारी आ ण
वकास उप म सु के े .

या सव हान आ ण मो ा ादे क आ ण रा ीय तरावरी सामा जक कृ ती उप मांनी मो ा माणावर

एक ीकरण जनजागृती आ ण कृ तीचा सार के ा कौ ये सामा जक कृ तीचे तं सराव कर यासाठ पुरे ी संधी
द काही ोकांम ये नेतृ वा ा ो साहन द े आ ण यां याम ये अडथळा आणणा या ोकांम ये सभोवता चा
वचार याची मता. सामा जक काय. यामुळे भारताती सामा जक कृ तीची ऐ तहा सक पा भूमी आ ण
वसाहतवादा व वातं यासाठ ढ याचे धैय आ ण आ म व ास मजबूत झा ा.

वातं यानंतर अनेक त ण आद वा ांनी रा या या उदासीनतेब आ ण बळ राजक य प ां या नदक

हेराफे रीब नाराजी के .
जय का नारायण यांची सामा जक कृ ती मेधा पाटे क र यां या नेतृ वाखा सामा जक चळवळ अ णा रॉय
आ ण अर वद के जरीवा यांनी मा हती अ धकार काय ासाठ के े े उप म आ ण इतर अनेक ही तु नेने
अ कडी सामा जक कृ ती ह त ेपांची काही उ म उदाहरणे आहेत.

जाग तक वृ ी याच माणे जाग तक इ तहास दे ख ी सामा जक कृ त या उदाहरणांनी भर े ा आहे जे नागरी

ह क चळवळ हएतनाम यु ा व यूएसए मधी व ाथ अ ांतता कू म ाही रा या व ागमधी बंड
न वाद चळवळ या व पात के े गे े . भारत आ ण जगा या व वध भागात नव डा ा चळवळ . याती
अनेक चळवळ वाढ या कू म ाही आ ण दडप ाही रा य आ ण संबं धत असंवेदन ी सामा जक राजक य
यांची त या होती. बरे न ानाचा उदय हा रा या या दमनकारी संरचनांब असहमत
करणारा होता. ीवाद चळवळ ने पतृस े या रचनेवर च ह नमाण कर याचा य न के ा. व वध कार या
चळवळ म ये सा य अस े े दोन पै ू हणजे मतभेदाची भावना पारंपा रक रा य स ा संरचना सं कृ ती आ ण
वचारधारा आ ण व मान रचना आ ण व ेत बद घडवून आण यासाठ मो ा माणात एक ीकरण. या
सामा जक चळवळ सुधारणा उप म आ ण सामा जक कृ ती उप मांनी सामा जक कायाची प त हणून
सामा जक कृ तीची पा भूमी तयार के .

. सामा जक कृ तीची ा ती आ ण ासं गकता

ावसा यक सामा जक काया या प त पैक एक अस याने सामा जक कृ ती नःसं यपणे पूव या पदा ी एक
उ े ख नीय समानता आहे. सामा जक काय प तीचा ीकोन धमादाय सं ांक डू न स मीकरणाकडे सरक यामुळे
सामा जक काय े
Machine Translated by Google

काम मो ा माणावर व तार े आहे. अ धकारांवर आधा रत कोन उदयास आ याने सामा जक काय प तीची सामा जक कृ ती

संक पना आ ण अनु योग

ासं गकता जवळजवळ सव ापी बन आहे. बा कांचे ह क सु न त करणे हणजे बा मजुरी र यावरी
मु ांना कारणीभूत अस े या या मु ांचे ण ॉप आउट टकवून ठे वणे णाचा दजा कु टुं बात आ ण
समाजात मु ी होणारा भेदभाव मु ांची त करी आ ण बा वे या वसाय यासार या सम यांना त ड ावे
ागे . ग रबी कु पोषण आरो य सम या मु ांमधी अपंग व अपराध बा ोषण ोषण आ ण यासारखे.

याम ये सव मु ांना वाढ वकास आ ण सहभागासाठ इ तम संधी उप क न दे ण े दे ख ी समा व असे .

सामा जक काय ावसा यकांना तबंधा मक पुनवसन सुधारा मक उपचारा मक आ ण ो साहना मक तरांवर
काम करावे ागे . पुढे जर कारक घटकांचा वचार के ा गे ा आ ण सामा जक काय ावसा यकांनी नरम
कोन न नवड याचा नणय घेत ा तर वर नमूद के े या ब तेक सम यांना सामोरे जा यासाठ सामा जक
कृ तीचा सराव आव यक असे . उदाहरणाथ बा मजुरी या नमू नासाठ मो ा माणात एक ीकरणासह
धोरणा मक आ ण कायदे वषयक पुढाकारांची मागणी होई यामुळे सव कार या मोबद ापर बा कां या कामा ा
परावृ के े जाई .

सामा जक कृ तीची ा ती खूप मोठ आहे आ ण आज या संदभातही ती सामा जक काया या सरावाची सवात यो य
प त आहे. एक चांग े जग नमाण कर यासाठ ना व यपूण प दती सहभागी तं े आउटरीच आ ण सवागीण
वचारसरणी अ यंत मह वाची आहे जी खरोखरच सामा जक काय वसायाची ी आहे.

कब ना काही सामा जक ानी ोक आ ण वयंसेवी े ा या सामा जक कृ तीमुळे च व वध मू भूत अ धकार

आरो याचा ह क पाणी आ ण अ ाचा ह क नवारा आ ण कामाचा अ धकार ानाचा अ धकार स माननीय
आ ण या य जीवनाचा अ धकार एखा ा या ह काचा अ धकार इ याद गो ी टे ब वर ठे व यात आ या आहेत.
अ कडे मा हतीचा अ धकार कायदा आ ण रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा यांसार या काय ां या बाबतीत
मळा े े य हे नागरी समाज संघटनांक डू न सरकारवर सात याने के े े य न आ ण सतत दबाव यांमुळे आहे.

वरवर पाहता तु हा ा असे वाटे क क याणकारी रा य हणून वचनब अस े या आप या दे ाती सरकारने

समाजाती ब घटकां या क याणासाठ आ ण वकासासाठ पुरे ा उपाययोजना के या तर सामा जक कृ ती ा
वाव काय उर ा आहे. का प नक ा तु ही बरोबर असा पण सरकारचा स य चेहरा असूनही सामा जक
जनसां यक य नद क आप या ा दे ाचे नरा ाजनक च दे तात. दे ाती जवळपास ट के ोकसं या
दा र य
् रेषेख ा जीवन जगत आहे. दा र य
् नमू नासाठ दरवष नवीन योजना आ ण प दती तयार के या आ ण
अंम ात आण या गे या तरीही ग रबीची पातळ उ आहे.

वातं या या जवळपास वषानंतरही का ाहंडी सारखी ठकाणे आहेत जथे अजूनही ोक उपासमारीने मरत
आहेत. ओ रसासार या अनेक ठकाणी ग रबीमुळे ोक पयांना आप संतती वकतात. ग रबीचा सामना
कर यासाठ करोडो आ ण करोडो पयांची तरतूद के जाते आ ण आकडेवारीव न असे दसून येते क दरवष
दा र य
् रेषेख ा ोकांची सं या वाढत आहे.

पुढे दे ाती म ह ा सा रता दर अजूनही जवळपास आहे. एका अंदाजानुसार वयोगटाती

जवळपास व ा याना साधे अंक ग णत वाचता हता आ ण करता येत नाही. याच माणे आरो या या
संदभात प र ती वाईट नस तरी खूपच खराब आहे ोक जे हा गरज पडते ते हा खाजगी आरो य सेवा
णा चा पयाय नवडतात कारण सरकारी आरो य सेवा गुण व ा आ ण माण दो हीम ये मागे असते. आरो यावरी
खचामुळे दरवष सुमारे ३ ोकसं या दा र य
् रेषेख ा ढक जाते असा अंदाज आहे. दे ाती सामा जक
सुर ा व ा आप या तु नेत आ थक ा अ यंत गरीब अस े या रा ांपे ाही मागे आहे.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
तरीही भारता या वेगवान गती आ ण भरभराट होत अस े या अथ व ेचा ापक आ ण आ ावाद कोन घेत यास
समुदाय वकास
ग रबी नर रता बेरोजगारी गक भेदभाव ी ूण ह या बा मजुरी सु भता आ ण परवड यासार या सम यांक डे
सामा जक ावसा यकांना दे ऊ नये. पुरे ी आरो य सेवा व ा सामा जक सुर ा णा ची तरतूद आ ण असेच
पुढे. सामा जक कृ ती हणजे समाजाती वं चत घटकां या क याणासाठ धोरण आ ण काय ात आव यक बद घडवून
आणणे. पुढे जर धोरणे आ ण सामा जक कायदे अ त वात असती तर अंम बजावणी या ट यावर क त के े
पा हजे. सामा जक कायक याना ाचार ा फतीवाद न पापपणा उ रदा य वाचा अभाव आ ण समतावाद सामा जक
संरचने या न मतीम ये अडथळा आणणारी पारद कता यासार या सम यांना सामोरे जावे ागू कते. अ ा कारे असं य
योजना आ ण काय म धोरणे आ ण कायदे असूनही जर तळागाळाती गो ी बरोबर नसती तर व ा व त
कर यासाठ सामा जक कृ ती के जाऊ कते जी स या या भारतीय संदभात काळाची गरज आहे. व ेत आव यक
बद घडवून आण याची गरज आहे हे पु हा एकदा न त के े जाऊ कते जे ोक आप े कत ामा णकपणे पार
पाडत नाहीत जे ोक आहेत आ ण ग रबां या क याणासाठ पैसा खाणारे ोक व वध घोटा यांम ये गुंत े े
राजकारणी. या सव प र त म ये सामा जक कृ तीची आव यकता आहे कारण अ ा करणांम ये सौ य ीकोन काय
करणार नाही.

सामा जक कृ तीतून य वी काय स ची असं य उदाहरणे आहेत. सामा जक काया या णाथ व ा यानी यां या
फ वक दर यान व वध प र त म ये सामा जक कृ तीचा उ कृ वापर द व ा आहे हरी पुनवसन वसाहत म ये
व ा यानी ग रबांसाठ रे न काड तयार करणे खराब र ते सुधारणे आजूबाजू ा अस े अ व आणअ व

पर ती यासारखे मु े हाती घेत े आहेत. सरकारी ाळांम ये कांची अनुप ता आ ण इतर. यांनी समाजाती
ोकांना एक के े आ ण महानगरपा का सावज नक बांधकाम वभाग ा नक आमदार खासदार आ ण इतर नवडू न
आ े या ने यांचा सामना के ा वा री मोहीम धरणे उपोषण मोच दबाव नमाण कर यासाठ सारमा यमांचा समावे
क न दबाव नमाण के ा. काम पूण के े आहे.

अ ा कारे सामा जक कृ ती हे एक ा साधन आहे जे दबाव नमाण कर यासाठ ाथ मक भागधारकांना

ाभाथ एक त के े तर ते अ धक भावी होते. आजका सारमा यमे दे ख ी एक मह वाची आ ण स य भू मका
बजावत आहेत जु सका ा ह या करणाती याय यद नी म करण मी डया या सामा जक कृ तीनंतर सोडव े
गे े . भारतीय च पटसृ ीनेही ागे रहो मु ा भाई रंग दे बसंती यांसार या च पटां ारे उ कृ रीतीने सामा जक कृ तीची
मता े पत के आहे याने दे ा या व वध भागांम ये य वी सामा जक कृ ती आ ण व क ा चा ना द आहे.

या आ ण ॉक या इतर यु नट् सम ये तु हा ा अ कड या काळात दे ा या व वध भागांम ये के े या सामा जक कृ तीची

अनेक उदाहरणे पाहाय ा मळती जी सामा जक काया या या प ती या ासं गकतेची ा ती पु हा े पत करती .

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

भारता या व ेष संदभात ये ां ी सामा जक कृ तीची ा ती थोड यात चचा करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

Machine Translated by Google

सामा जक कृ ती
. सामा जक कृ ती काही त बब संक पना आ ण अनु योग

सामा जक प रवतनाचे एक अ यंत ा साधन असूनही सामा जक कृ ती अनेक द कांपासून एक तपणे

सामा जक काया या कवणीत तसेच वहारात पुरेसे वेध यात स म नाही. या म यातच सामा जक
काय कांनी सामा जक वकासाचे एक मह वाचे साधन हणून सामा जक कृ तीची क पना कर यास सु वात
के .स करणा या कोना ा जसजसा वेग आ ा तसत ी सामा जक कृ तीची ासं गकता आणखी वाढ .
सामा जक ा संबं धत क प आ ण काय मांचे नयोजन आ ण अंम बजावणी कर या या प तीम ये एक
आद बद झा ा.

सु वाती ा सामा जक नयोजक आ ण धोरण नमा यांनी तळागाळाती ोकांसाठ यां या सम या आ ण गरजा
गृहीत ध न योजना आख या क डाउन थअरी . नंतर हळू हळू फोकसम ये बद झा ा आ ण ाथ मक
ाभाथ आता नयोजन आ ण अंम बजावणी या येत सामी झा े आहेत जे तळा ी आहे. ७३ ा आ ण
७४ ा घटना तीमुळे तळागाळाती ोक ामसभे या मा यमातून सामा जक े ख ापरी णात स य भाग
घे यास स म झा े आहेत आ ण यां या संसाधनांचा उ रदा य व पारद कता आ ण यायसंगत वापर सु न त
करतात . जरी अनेक मू यमापन अ यासातून असे दसून आ े आहे क पंचायती राज व ा ही कागद वाघ
आहे तरी ती एक ठोस णा हणून यमान के जाऊ कते कमान ारी रक ा यासाठ सामा जक
कृ ती ह त ेप आव यक आहे आ ण णा भावीपणे काय कर यासाठ ोकांचा स य सहभाग ोध ा जाऊ
कतो.

अनेक कारणांमुळे समृ ऐ तहा सक आ ण सां कृ तक पा भूमी असूनही मू गामी सामा जक कायाचा ीकोन
मजबूतपणे ा त क क ा नाही. एक फ वक ण ब सं य ै णक सं ांम ये अ ा कारे डझाइन
के े े नाही क णाथ व ाथ समुदायाम ये बराच वेळ घा वती आ ण संसाधने एक त कर यासाठ पुरेसे
मजबूत संबंध वक सत करती . असे नबध अनेक दा व ा याना हाडकोर सम या न घे यास वृ करतात. यामुळे
सामा जक कायासाठ आव यक कौ ये णाथ म ये पुरे ा माणात वक सत होत नाहीत. सरे अनेक
वयंसेवी सं ांना नधीसाठ सरकारी कवा आंतररा ीय सं ांवर अव ं बून राहावे ागते. ते सरकारी नयं ण
अस े या व े ी संघष करत होते. आंतररा ीय एज सी कवा परदे ी नधीची दे ख ी वतःची मागद क त वे
आहेत आ ण ते सामा जक कृ ती आव यक अस े या कठ ण सम यांसाठ नधी दे ऊ कत नाहीत. तसरे
सामा जक काय ावसा यकांना समाजात आव यक वेळ आ ण उजा संसाधनांचे योगदान दे यासाठ पुरेसे े रत
वाटत नाही जे यां या नोकरीचा रोजगार भाग नसू कतात. वै कते या वतः या मयादा असतात या काही
वेळ ा आंत रक र या चा तात. ेवट सामा जक कृ ती करणे खूप कठ ण आहे संवादात वीणता सामा जक
पर तीचे व े षण चकाट ोकांना एक कर याची मता वा री मोहीम बसणे उपोषण मन वळव याची
कौ ये यासार या धोरणांचा पुरेसा वापर आव यक आहे जे येक ा या चहाचे कप नाही. . नमदा बचाव
आंदो नादर यान मेधा पाटे क र यांना अनेक दा जीवे मार याची धमक दे यात आ होती. अ ा संक टाचा तकार
करणे ब तेक समाजकाय ावसा यकांसाठ सोपे नसते.

तस या जगाती ब तेक दे ांम ये धमादाय आ ण धा मक जबाबदा या सामा जक कायाचा ारंभ ब अस यामुळे

क याणवाद ीकोन वरचढ आहे. या संदभात मु य वे सहमती ारे स मीकरणाचा ीकोन वीकारणे हे सोपे
काम नाही. यां या वकासासाठ आव यक अस े या अ याव यक सामा जक सेवेसाठ जा तीत जा त ोकांपयत
वाढ व वे सु भ करणे साह जकच सामा जक कायाची ाथ मक प त हणून सामा जक कृ तीची आव यकता
असे . दवाने सामा जक कृ तीवर पुरेसे सा ह य वक सत होत नाही. सामा जक कृ ती या ये या वापरासाठ
त सामा जक कायक याकडू न अ धक ता आव यक आहे
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
येय आ ण उ े वैचा रक चौकट वैचा रक आ ण व ास णा .
समुदाय वकास
ान दळणवळण आ ण राजक य ये या उ पादनाती तमान बद ा या संदभात व वध सामा जक कृ ती प ती
आ ण सं ा मक करण येक डे न ाने पाह या या आधारे सामा जक कृ तीब नवीन सै ां तक वचन आ ण ीकोन
तयार कर याची आव यकता आहे.

अ ा कारे आपण सामा जक कृ ती ही सवात वाद त आ ण तरीही सामा जक काय वसायाची सवात आ हाना मक
प त मानू कतो. सामा जक कृ तीची या अनेक दा मो ा सामा जक राजक य संदभ आ ण सां कृ तक आचारसं हते ारे
तयार के जाते. सामा जक कृ तीम ये नै तक आ ण राजक य अ ा दो ही गो चा समावे होतो. दवाने भारताती
सामा जक काय प तीने सामा जक संरचनेत कवा ग रबी बा मजुरी म ह ा ोषण नर रता बेरोजगारी इ याद सार या
मुख सम यांम ये कोणतेही मह वपूण बद द व े े नाहीत आ ण मो ा माणात सामा जक काय ावसा यकांनी
वत ा मया दत के े आहे. सेवा वतरण भू मका. बद ाचे एजंट बनणे हे मूठभर सामा जक काय ावसा यकांनी हाती
घेत े होते.

तथा प सामा जक कृ तीचा सराव करताना काही नसरडे ठपके आहेत ते टाळ याकरता सामा जक काय करणा यां या
बाजूने मो ा माणात प रप वता आव यक आहे. अनेक दा ोकांची जमवाजमव करताना जे हा एखा ा ा ोकांक डू न
भरपूर मा यता आ ण पा ठबा मळतो ते हा स ेचा उपभोग घे याचा मोह आवरणे कठ ण होते. अ कडी अनेक
जमावांम ये सामा जक कृ ती या वेषात पा ह या माणे राजक य प यां या ु क फाय ासाठ सहकायासाठ ने यां ी
संपक साधतात. राजक य ासपीठ सामा जक रचनेत आ ण व ेत झपा ाने अपे त बद घडवून आण याची
दे ते परंतु बरेचदा ोक मतां या राजकारणा या तावडीत अडकतात आ ण यांचे खरे येय गमावून बसतात यासाठ येय
आ ण चळवळ सु के होती. उ टप ी मया दत वेळे त अपे त प रणाम न मळा यास सावज नक समथन वकरच
संपु ात येई . अ ा कारे सामा जक कृ तीचा सराव करणा या सामा जक कायक याने ोकांसोबत काम कर या या या
ा प ती या ग त ी तेब खूप सावध गरी बाळगणे आव यक आहे.

तुम या ात येण ारी एक मनोरंज क गो अ ी आहे क दे ात सामा जक कृ ती ारे ह त ेपांची कमतरता नसताना
वातं यापूव कवा नंतर अनेक दा बद ाचे एजंट गैर सामा जक कायकत होते. अ यथा दे ा या अनेक भागांम ये व वध
ोकांक डू न सामा जक कृ ती कर यात आ होती आ ण यां यापैक ब तेक ांना सामा जक कायाची पा भूमी सै ां तक
चौकट आ ण ावसा यक कौ ये आ ण त ांची समज न हती. यासाठ फ बां ध क सम या समजून घेण े आ ण खा ी
आ ण धैय आव यक आहे. पुढ घटकाम ये सामा जक कायाची एक प त हणून जे हा आपण सामा जक कृ तीत त वे
मू ये आ ण नै तक वचारांचा सामना क ते हा आपण सामा जक कृ तीचे व वध पै ू अ धक चांग या कारे समजून घेऊ
का .

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

तु ही तुम या सभोवता या प रसरात सु के े या अनुभव े या नरी ण के े या कोण याही सामा जक कृ ती

ह त ेपाचा थोड यात उ े ख करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

Machine Translated by Google

सामा जक कृ ती

. च ा बेरीज क या संक पना आ ण अनु योग

सामा जक कृ ती ही सामा जक काया या सरावा या अ यंत आ हाना मक आ ण ा प त पैक एक आहे. सामा जक

व ेत संरचना मक बद घडवून आण यासाठ कवा नकारा मक बद ांना तबंध कर यासाठ जनसामा यांना एक त
कर यासाठ याचा वापर के ा जातो. हे मानवी ह कां या कोनावर आधा रत आहे आ ण पुन वतरणा मक याया ारे
स मीकरणाची या वीकारते. ग रबी ोषण गैरवतन क ं क पयावरणीय सम या बंधप त कामगार बा मजुरी म ह ा
स मीकरण मादक ांचे सेवन इ याद सार या काही सामा जक सम या सामा जक कृ ती ारे हाताळ या जाऊ कतात.
सामा जक कृ तीचे मु य उ हणजे सामू हक सम यांचे नराकरण करणे व तुमान प र तीत सुधारणा करणे आ ण
संसाधनांचे मानवी भौ तक आ ण नै तक पुन वतरण करणे. व क आ ण सामा जक चळवळ सार या इतर समान सं ा दे ख ी
नमूद के या गे या. आ ही भ चळवळ सामा जक सुधारणा चळवळ आ ण गांधीज या नेतृ वाखा राजक य संघषा या
ऐ तहा सक उ ांतीची चचा के .

गांधीवाद वचारसरणी सामा जक कायात मह वपूण भू मका बजावते.

सामा जक कृ तीची ा ती आ ण ासं गकता यावर चचा करताना आ ही ोध े क समका न जगाती ब तेक वकासा मक
सम या सामा जक कृ ती ारे सोडव या जाऊ कतात. जर आप या ा द घका न उपाय हवे असती आ ण मानवी ह क आ ण
स मीकरणा या कोनावर व ास ठे वायचा असे तर सामा जक कृ ती आप यासाठ यो य आहे.

सामा जक कृ ती जरी संबं धत अस तरी ती फार ी ोक य नस या या का ात काही सम यांवरही चचा कर यात आ .

सामा जक काय णाती अडथळे आप वैय क मू य णा रा य यं णेवरी अव ं ब व जो अ याय करणारा असू
कतो या काही सम या आहेत या सामा जक काया या प ती हणून सामा जक कृ ती या वापराम ये अडथळे नमाण करतात.

. पुढ वाचन आ ण संदभ

१ ो जीएए १९८४ ी या द कात सो अॅ न अँड सो वक ए युके न इन सो वक अँड सो अॅ न

एडी एचवाय स क हरनाम प के स.

२ ो जीएए १९८४ सामा जक काय आ ण सामा जक कायात सामा जक कायाची काही त वे एड एचवाय स क हरनाम
प के स.

सॅ युअ जे. सो अ◌ॅ न अ◌ॅन इं डयन पॅनोरमा सं. पुण े हॉ ं टरी अ◌ॅ न नेटवक इं डया.

चौधरी डी. पॉ सामा जक कायाचा प रचय आ मा राम आ ण

सस द .

डे हस मा टन द ॅ क वे एनसाय ोपी डया ऑफ सो वक सं. ॅ क वे प स मॅसॅ युसेट्स

pp. .

े ड ँ डर ड यूए समाज क याण प रचय टस ह

नवी द .

मूथ एम ही सो ऍ न ए या प ग हाऊस बॉ बे.

नानावट एमसी सो ऍ न आ ण द ोफे न सो वक

सामा जक काय मंच खंड III मांक pp. .

पाठक एसएच समाज क याण आरो य आ ण कु टुं ब नयोजन नवीन

द .
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
स क HY सामा जक काय आ ण सामा जक काय सं. हरनाम
समुदाय वकास
का ने

सग सुरदर सो अॅ न इन होरायझ स ऑफ सो वक एड .
सुरदर सग आ ण के एस सूदन op. cit p .

फोरन जे. ांतीचे भ व य. ँ डन झेड बु स.

Machine Translated by Google

सामा जक कृ ती

यु नट कडे एका मक ीकोन संक पना आ ण अनु योग

सामा जक काय आ ण सामा जक

कृ ती

अचना कौ क
साम ी

. उ े . प रचय

. व वध णा समजून घेण े . बद ा या

य नांची या
. सामा जक कायक या या भू मका

. सामुदा यक काया या संबंधात सामा जक कृ ती . च ा बेरीज क या

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

या यु नटचे उ स टम कोना या व संदभात सामा जक कायासाठ एका मक कोनाचा अथ ा ती

ासं गकता या आ ण ट यांचे वणन करणे आहे. प ह ा वभाग सामा जक कायासाठ एका मक ीकोन
आ ण अंत न हत गृ हतकांचा उ े हाताळे . पुढ भागात तु हा ा व वध णा या पर रसंवादाब समज
मळे . तसरा वभाग सामा जक काया या एका मक कोन अंतगत ह त ेप कर या या येचे तप ी वार
वणन करतो. सामा जक कायाची भू मका पुढ भागात वणन के आहे.

एकक सामा जक या आ ण सामुदा यक काय यां याती पर रसंबंधांचे वणन करते. अ ा कारे या यु नटचा
काळजीपूवक अ यास के यानंतर तु हा ा सामा जक काया या एका मक कोना या चौकट ची एक ापक
क पना ा त होई जी ब तेक सामा जक प र त म ये ागू होई यामुळे सामा जक कायात ह त ेप आ ण
ानाचा वापर कर याचा तुमचा ीकोन दे ख ी ापक होई . व वध सामा जक प र त म ये कौ ये.

. प रचय

सामा जक काय ही एक वक सत होत अस े त आहे जथे ह त ेप सु करणे ोधणे टकवून ठे वणे आ ण

माग आ ण मा यमांम ये सुधारणा करणे या ारे ना यां या सामा जक कायाती ययांचे नराकरण
कर यात वैय क र या आ ण कवा सामू हकपणे मदत के जाते. मानवा या सामा जक जीवना ा करणा या
इतर वषयां माणे सामा जक काया ा दे ख ी ह त ेपां ी संबं धत संक पना मक े मवक स ांत आ ण मॉडे सची
रचना आ ण पुनरचना करणे आव यक आहे. सामा जक प र ती बद त असताना व वध सामा जक प र त चे
व े षण आ ण मोजमाप कर याचा ीकोन दे ख ी बद ा पा हजे.

आम या सामा जक ह त ेपां ारे आ हा ा मागद न करणारे स ांत आ ण संक पना दे ख ी सुधा रत अ त नत

सुधा रत आ ण वक सत करणे आव यक आहे. या संदभात सामा जक कायासाठ एका मक ीकोन वक सत
के ा गे ा आहे जो तु हा ा णा या स ांतावर आधा रत सामा जक ह त ेपाची एक ापक चौकट दान
करे ब तेक सामा जक प र त म ये नयो जत मागद त सामा जक बद आव यक आहे.

डॉ. अचना कौ क द व ापीठ द

Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
पकस आ ण मनाहान यांनी सामा जक कायात ह त ेप एकतफ नसतो आ ण जवळपास सवच प र त म ये
समुदाय वकास
ोकसहभाग आव यक असतो या कोनातून ही चौकट द आहे. या कोनात सामा जक कायकता एखा ा
णा म ये वे करतो या ारे उ े सा य कर याचे एक साधन हणून जाणीवपूवक याची पूव ची ती
आ ण संतु न बद तो. सामा जक काया या ह त ेपासाठ एका मक प त कवा एका मक ीकोन वक सत
कर याम ये अंत न हत गृ हतक हे होते क सामा जक काया या सरावाने अनेक पे घेत े अस तरीही सामा जक
काया या सरावासाठ आव यक अस े या संक पना कौ ये काय आ ण याक ापांचा एक सामा य गाभा आहे.
आ ण एक आधार द वा यामधून वसायी तयार क कतो. पारंपा रक सामा जक काय स ांत आ ण प ती हे
भाजक दांभोवती वण े गे े आहेत आ ण पयावरण नक सराव कवा सामा जक या सू म
णा आ ण कवा मॅ ो स टम याने सामा जक वा तव पाह याचा एक मायो पक ीकोन दान के ा आहे.
पकस आ ण मनाहान यांनी सामा जक काया या अ यासासाठ एका मक कवा एका मक मॉडे वक सत कर यासाठ
खा नकष सुचव े आहेत

या एका मक मॉडे ने एक सवसमावे क े मवक दान के े पा हजे सामा जक काय प तीची संक पना टाळू न
के स वक कवा सामा जक कृ ती वाद कवा सामू हक ीकोन यांसार या भ दांत. असे मान े जाते
क वसायाची ताकद या घटकांमधी कने न ओळखणे आ ण काय करणे यात आहे.

सामा जक कायक याकडे कोण याही नयो जत बद ा या य नांम ये आ ण के वळ ाहक आ ण या या त या

कु टुं बासह नाही व वध ोकां ी संबंध वक सत करणे आ ण टकवून ठे व याची काय आहेत.

सामा जक कायक याने ायंट ा मदत कर यासाठ व वध आकार आ ण कार या णा सह एक ते एक संबंध

कु टुं बे समुदाय गट काम करणे आव यक आहे.

सामा जक प र ती समजून घे यासाठ स ांतांचा अहंक ार ण संवाद इ. नवडक आ ण ववेक पूण वापर
के ा पा हजे.

मॉडे व वध प र ती आ ण से ट जम ये ागू असावे.

यु नट या पुढ वभागांम ये तु ही पुरे ा फ उदाहरणांसह स के े या स ट म या स ांतावर आधा रत या

एका मक कोनाचा व तृत अ यास करा . तु हा ा तुम या फ वक ॅ टकमम ये या मॉडे चा वापर कर याचा
स ा द ा जातो.

. व वध णा समजून घेण े

णा या कोनावर आधा रत सामा जक काय सराव ामु याने सामा जक वातावरणाती ोक आ ण व वध

णा मधी पर रसंवादावर क त आहे. भौ तक आ ण गैर भौ तक संसाधने सेवा आ ण वाढ आ ण वकासा या
संधी मळ व यासाठ ोक णा वर हणजे वां क आ ण सां कृ तक व ा आ थक व ा आरो य व ा
काय ळ व ा अव ं बून असतात. या संदभात ायंट या ीकोनातून तीन कार या संसाधनांचे वणन के े
आहे

नैस गक कवा अनौपचा रक णा कु टुं ब नातेवाईक म ेज ारी इ.

औपचा रक णा सद य व सं ा कामगार संघटना समथन गट

पीट ए आ ण

सामा जक संसाधन णा णा य कायदे ीर सेवा ाळा कामाची जागा .

Machine Translated by Google

असे गृहीत धर े जाते क ोक यां या जीवनाती काय पूण कर यासाठ या णा वर अव ं बून असतात कवा कडे एका मक ीकोन
सामा जक काय आ ण सामा जक
याऐवजी एकमेक ांवर अव ं बून असतात जीवन काय दै नं दन जीवना ी संबं धत याक ाप आहेत जसे क कृ ती

कु टुं बात वाढणे ाळांम ये कणे काय म ये वे करणे न करणे ज म दे ण े आ ण संगोपन करणे. मु े .
काही वेळ ा अनौपचा रक औपचा रक सामा जक णा या नेटवकमधून संभा मदत उप असूनही काही
व पर त म ये ोक यां या जीवनाती काय पूण कर यासाठ आ ण यांचे येय सा य कर यासाठ
आव यक संसाधने सेवा कवा संधी ा त क कत नाहीत. सामा जक कायक याची भू मका येथे या णा
कवा कोणतीही एक णा आण ोक यां याती पर रसंवादाती अपुरेपणा पाहणे आहे यामुळे ास
सम या आ ण खराब काय होऊ कते. अ धक चांग या कारे समजून घे यासाठ या मु ाचे अ धक तप ी वार
व े षण क या

अनौपचा रक संसाधन णा ती अपुरेपणा अनौपचा रक मदत णा चा अभाव असू कतो कोणतेही म कवा
ेज ारी नसू कतात व सामा जक गटाचे ोक सामा जक संभोगात समा व नसतात कवा अनौपचा रक
णा कडे वळ याची नाखुषी म नातेवाईकांक डू न मदत माग यास संक ोच इ याद भूतकाळाती अनुभव
चेहरा गमाव याची भीती या तबंधांम ये भर घा ू कते कवा ोकां या गरजा पूण कर यात णा ची
असमथता . उदाहरणाथ भारताती एका गावात व सामा जक ा उपे त गट भौगो क ा नजन
ठकाणी राहत असे कवा यां या गरजा ेज ार या ोकांपयत पोहोचव यात ाजाळू असे .

पुढे अनौपचा रक णा तसादा मक असू कते परंतु संक टात अस े या ोकां या सम या सोडव यासाठ
सुस नाही.

याच माणे औपचा रक संसाधन णा ची अपुरीता खा माणे असू कते गट अ त वात नसू कतात
हणजे मजुरांचे ोषण होत आहे आ ण यां या ह कांचे संर ण कर यासाठ कोणतीही कामगार संघटना
अ त वात नाही कवा ोक सामी हो यास नाखूष असू कतात एचआय ही पॉ झ ट ह ोक यां या
ओळखीब घाब कतात. एचआय ही समथन गटात सामी झा यावर उघड कवा यां या अ त वाब
मा हती नसणे कवा स टम गरजा पूण कर यात अ म असू कते हणजे आव यक संसाधने आ ण भावाचा
अभाव या या सद यांना सेवा दान कर यासाठ कवा यां या वतीने सामा जक संसाधन णा ी वाटाघाट
कर यासाठ .

पुढे सामा जक संसाधन णा ची कमतरता असू कते एक आव यक संसाधने कवा सेवा पुरे ा माणात
अ त वात नसू कतात उदा. गरीब कु टुं बांसाठ सावज नक वतरण णा साठ अपुरी गुण व ा आ ण अ धा य
उप आहे . अ यथा आव यक संसाधने कवा सेवा अ त वात असू कतात परंतु यांना यांची गरज आहे
यां यासाठ भौगो क मान सक कवा सां कृ तक ा उप नसती उदा. ामीण भागात मान सक आरो य
सेवा उप नाहीत आ ण गरजू ोक मान सक आरो य सेवा ोधत नाहीत कारण मान सक ा आजारी असे
ेब के े जा या या भीतीने कवा व मान संसाधनांब कवा संसाधनां या वापराब कोणतीही मा हती
नस यामुळे पुढ सम या उ वू कतात हणे णांना एचआय ही पॉ झ ट ह हणून े ब करणारी णा ये
आ ण यां या ी भेदभाव करतात .

या ा जोडू न संसाधने सेवे या वापरावर प रणाम क कणा या व वध णा म ये संघष असू कतो आरो य
सेवा णा अ त वात आहे परंतु ती परवडणारी नाही कवा कदा चत रची आ ण खराब वाहतूक कने ट हट सह
असू कते . काही वेळ ा इतर अपुरेपणा जसे क इं ा स ट म सम या या या भावी सेवा वतरणात अडथळा आणू
कतात हणजे हॉ ट म ये डॉ टर संपावर आहेत कवा णां या उपचारासाठ उपकरणे खरेद कर यासाठ
नधी नाही . अ ा कारे तु हा ा जाणवे क सामा जक कायाम ये ह त ेप आव यक अस े या सामा जक
वातावरणात व वध णा या कायाम ये अनेक सम या असू कतात.

सामा जक कायाचा उ े वर नमूद के े या करणांम ये ोकां या सम या सोडवणे कवा यां या ी सामना

कर याची मता वाढवणे आ ण ोकांना संसाधने सेवा आ ण संधी दान करणा या णा ी जोडणे हा आहे.
सामा जक उ े
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
सामा जक धोरणा या सुधारणे ारे ऑपरे ट ह स टम या प रणामकारकते ा ो साहन दे ण े हे दे ख ी काय आहे याचा
समुदाय वकास
तु ही पुढ वभागांम ये व तृत अ यास करा . सामा जक काय ह त ेपा या ीकोनातून णा समजून घेऊ या.

सामा जक काया या ह त ेपा या कोनातून चार मू भूत णा मांड या गे या आहेत चज एजंट स टम ायंट
स टम य णा आ ण कृ ती णा . या णा चे तप ी वार वणन खा माणे आहे

अ चज एजंट स टम चज एजंट कोणतीही कवा गट ावसा यक कवा गैर ावसा यक णा या आत कवा

बाहेर असू कतो जो या णा म ये बद घडवून आण याचा य न करीत आहे. बद एजंट हा एक मदतनीस
असतो जो व ेषतः नयो जत बद घडव या या उ े ाने नयु के ा जातो.

ती एज सी एनजीओ कवा सामा जक कायकता असू कते.

b ायंट स टम ही मदत के जाणारी व णा आहे. ायंट स टम ही कु टुं ब गट सं ा कवा

समुदाय असू कते जी सेवांचा अपे त ाभाथ अस या तर एक अ ी णा आहे जी मदतीसाठ
वचारते आ ण सामा जक कायक या या सेवांना बद एजंट हणून गुंतवते.

c य णा या णा म ये चज एजंट ा य णा मधून याची तची उ े पूण कर यासाठ बद याची कवा

भाव पाड यासाठ आव यक अस े े ोक समा व आहेत.

ड कृ ती णा यां या ी सामा जक कायकता काय पूण कर यासाठ आ ण बद ा या य नांची उ े सा य

कर यासाठ या या य नांम ये वहार करतो यांचे वणन कर यासाठ याचा वापर के ा जातो. कृ ती णा चा
वापर मंज ुरी आ ण काय करार कवा करार ा त कर यासाठ सम या ओळख यासाठ आ ण अ यास कर यासाठ
बद ासाठ उ े ा पत कर यासाठ कवा बद ा या मुख यांवर भाव टाक यासाठ के ा जाऊ कतो.

आता एक उदाहरण घेऊ एक म ह ा ायंट स टम सामा जक कायक याकडे चज एजंट स टम संपक साधते क
तचा म पी पती य णा त ा दररोज मारहाण करतो. सामा जक कायकता ह त ेपाचा एक भाग हणून पती ा
समुपदे न क कते आ ण सनमु क ा या मदतीने याचे पुनवसन क कते.

येथे या सव डॉ टर वयंसेवी सं ा अ धकारी सनमु क ाती कमचारी यांनी पुनवसन येत भाग
घेत ा ते कृ ती यं णा असे . चज एजंट ा समाजाती म वकारा या सम येचे गु वाकषण आ ण ा तीचा अ यास
करणे आवडे के वळ वतणूक कट करण हणून म पाना या सम येचे मूळ कारण ोध या या उ े ाने सं ोधन अ यास
क के . या ा त ा असे आढळू कते क त ण आ ण ौढांमधी बेरोजगारी आ ण बेरोजगारी गरीब आ थक
ती आ ण दा ची सहज उप ता आ ण दा या सनासाठ पु षांची सां कृ तक संमती हे मु य कारण आहे
याचा आरो या या तीवर प रणाम होत आहे. समाजाती त ण.

चज एजंट या ह त ेपाम ये व वध तरांवर काम करणे समा व असू कते उ प दे ण ारे काय म सु न त कर यासाठ
रा य समुदायाम ये दा व करणा या कानांवर बंद घा यात यावी म पाना या हा नकारक भावांब जाग कता
नमाण करणे घरगुती हसाचार तबंधक काय ाब ान नमाण करणे. या करणात य णा हे रा य असे
उ प दे ण ारे काय म चा व यास ासकांची अना ा ा फ त ाही ाचार दा वकणारी काने समाजाती
सव म पी आ ण दा बंद पु ष वा ी नग डत आहे असे मानणारे सव ोक आ ण पु षांनी पणे यो य आहे.

कृ ती णा हणजे ह त ेप येत भाग घेण ारे येक जण अ यास करणारे सं ोधक म पान वरोधी संदे सा रत
करणारे मा यम
Machine Translated by Google

कौटुं बक हसाचार वयंसेवी सं ांचे कायकत फ वकर इ. . यामुळे आ ही समजतो क ायंट स टम ही सम या कडे एका मक ीकोन
सामा जक काय आ ण सामा जक
अस े या चज एजंट ी संपक साधणारी कोणतीही असे . कृ ती णा ही ह त ेप येत सहभागी होणारी कृ ती

असे आ ण य णा अ ा असती यांना यांचे वतन आ ण ीकोन बद णे आव यक आहे जेण ेक न एक

समतावाद आ ण या य सामा जक व ा नमाण होई .

पुढे वरी उदाहरणात त ब बत के या माणे तुम या ात येई क एक सम या अनेक कृ ती णा ना कारणीभूत ठ

कते. प र तीनुसार कृ ती णा आधीच कायरत अस े व मान णा असू कते कु टुं ब समवय क गट ाळा
इ. कवा ह त ेपाचा एक भाग हणून बद एजंटने वक सत के े नवीन णा असू कते हॉ ट म ये VCTC
उघडणे व मदत हणा. गंभीर आजारी णांचा समूह . चज एजंट कृ ती णा ती सव ोकां ी थेट संवाद साधत नसू
कतो परंतु ह त ेपा या का ावधीत व वध ठकाणी अ य संपक साधू कतो हणा थम सं ोधक नंतर म पी
ाहकां या पुनवसनात गुंत े े एनजीओ कमचारी नंतर मी डया आ ण असेच. चज एजंट ा यांची सेवा फ एकदा
कवा नय मतपणे आव यक असू कते. या सेवा स ु क कवा न भर े या असू कतात.

पुढे एजंटची ती बद ा वतं नाग रक वयंसेवक वयंसेवी सं ेचे मानद कवा पगार कमचारी हणून क रअर या
आकां ा नोकरीची सुर ा पदो ती याची तची वतःची मू य णा सामा जक काय वसायाची नै तकता आ ण त वे
ान पातळ मता. एक त करणे ोकांना पटवणे उ साह सजन ी ता या सवाचा ह त ेपावर प रणाम होई . या
तर चज एजंट सामा जक कायकता मो ा णा या इतर सद यांना हणजे नवडू न आ े े नेते धोरण नमाते
वयंसेवी सं ांची युती ांसर मी डया कवा तो ती ायंट स टम कमी क कते उदाहरणाथ म पी आ ण
या या कु टुं बासह काम करा अ तप र चत े ासह काय करा आ ण नंतर काही सद य कमी करा .

सामा जक कायक याचे एक मह वाचे नदान काय सामा यत ायंट स टम या सहकायाने बद ासाठ उ े ा पत
करणे आ ण नंतर व ोक ये न त करणे जर उ े गाठायची असती तर ती बद णे आव यक आहे. एका मक
सामा जक काय कोनांतगत ह त ेपाची या पा .

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

पर तीचे उदाहरण ा जे हा

अ कृ ती णा य णा बनते

b ायंट स टम य णा बनते

c ायंट स टम या णा बनते.

.................................................................... .................................................................... ....

.................................................................... .................................................................... ....

.................................................................... .................................................................... ....

.................................................................... .................................................................... ....

.................................................................... .................................................................... ....

Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती

समुदाय वकास . बद ा या य नांची या

सामा जक कायात ह त ेप कर या या येचे आठ ट यांत वग करण के े जाऊ कते याचे तप ी

खा माणे आहेत

सावध गरीचा द जरी येचे व वध ट यांम ये वग करण के े गे े अस े तरी याक ाप अनेक दा

आ ा दत असू कतात.

अ सम येचे मू यांक न

प ह या ट यात सामा जक कायकता चज एजंट सम या े ओळखतो हणजे उ र दे या

बनारसम ये वणकरांनी आ मह या के या या बात या आ ण सम येचे व प सामा जक प र ती
ोकांची जीवन ै द या वषयी अ धक मा हती गोळा करतो. आ ण सम या नमाण करणारे घटक
कारणीभूत आहेत बनारसमधी जु ाहे वणकर समुदाय हा एक हान कौटुं बक उ ोग हणून स
हाताने वण े या बनारसी सा ा बनव यात परंपरेने गुंत े ा आहे. हाताने वणकाम खूप वेळ घेते आ ण
तां क गती औ ो गक करण आ ण जाग तक करणा या काळात ोकांक डे व त इ े ॉ नक म ीन
बनरसी सा ांचे पयाय उप आहेत. यात भरीस भर हणजे वणकरांना तुटपुंज ी र कम दे ताना म य
हाताने वण े या सा ांसाठ भारी क म न घेतात. उदर नवाहाचे इतर कोणतेही पयाय नसताना सामा जक
भांडव नसताना मागास आ ण अ े षत संबंध नसताना वणकर सतत उपासमारीत आठवडे एक
घा वतात आ ण व ेत काही सुधारणा हो या या आ ेने आ मह या करत आहेत. ते ब तेक मु मां या
पारंपा रकपणे उपे त समुदायाती आहेत नर र आहेत यांना कोणताही आ थक आधार नाही बाजारा या
गरजा आ ण प र त ी संपक नाही बनारसी सा ां या माक टगवर नयं ण ठे वणा या ावसा यक
ी कोणताही संपक नाही .

b डेटा गोळा करणे

हा सरा ट पा आहे जथे सामा जक कायकत व तु न वै ा नक प तीने सम यांब डेटा गोळा करतात.
ती सामा जक कायक या ी आहे असे गृहीत ध या याचे मूळ कारण ोध यासाठ थेट ा दक
थेट खत ोजे ट ह मौ खक ोजे ट ह खत नरी णे सहभागी गैर सहभागी आ ण व े षणे
यासारखी सं ोधन साधने वाप कतात. सम या. वर चचा के े या प र तीत चज एजंट वणकरांची
सं या यांचे माण यांची कौटुं बक पा भूमी साडी वणताना ागणारा वेळ अव ं ब े डझाई स
कजासाठ सरकार या योजनांची मा हती यांना व चे पयाय यासारखे सव तप ी गोळा करतो. सहकारी
सं ा को पग पॅटन इ. त ा आढळ े क अनौपचा रक संसाधन णा कु टुं ब म अ तप र चत े
कोणतीही सुधारा मक कारवाई कर यास अ म आहे वणकरांना औपचा रक णा सहकारी गट वयं
मदत गट वयंसेवी सं ा मा हती नसते यामुळे थोडासा द ासा मळू कतो आ ण यांना सामा जक
संसाधन व ेत हणजे कामा या ठकाणी काहीही बो े जात नाही आ ण प रणामी नरा होऊन ते
आ मह या करत आहेत.

c ारं भक संपक करणे

या तस या ट यात चज एजंट स ट सब मा हती गोळा करतो ायंट स टम तर आण

ारं भक संपक वक सत कर याचा य न करतो. वेग या प तीने सां गत या माणे सामा जक कायक या ा
ायंट स टम या तु नेत सामा जक वातावरणाती इतर णा चे काय आ ण वहार याब अ धक
अंत ी ा त होते. हे टे क हो सचे व े षण आहे जे तु ही या ॉक या मागी यु नट् सम ये वाच े आहे.
व वध यं णांबाबत मा हती गोळा क न बद के ा
Machine Translated by Google

एजंट ह त ेपासाठ कृ ती योजना वक सत करतो. हे स टम या कोण या भागा ी संपक साधावा या कडे एका मक ीकोन
सामा जक काय आ ण सामा जक
ांची उ रे दे ई आ ण संपक सु कर याची प त याम ये थेट ीकोन कवा एखा ा ा य कृ ती

णा वर भाव टाक यास सांगणे एक ते एक कवा समूह कोन आ ण मास मी डयाचा वापर
समा व असू कतो.

वरी उदाहरणासह पुढे चा ू ठे वून टे क हो स या व े षणादर यान चज एजंट ात घेतात क

म य हे तकू भागधारक आहेत वण जयंती ाम वरोजगार योजना SJGSY सार या योजना
राब वणारे सरकारी कमचारी आ थक आ ण तां क इनपुट दान करणारे अ ात ेण ीती आहेत.
भागधारकांची अनुकू ता. पुढे यं णे या चौक ीतून अ ी मा हती मळा क सरकारम ये ाचार
आळ ीपणा ा फतीवाद इ. मो ा माणावर आहे आ ण वणकरां या नरा ाजनक प र तीब
रा य उदासीन आहे. चज एजंटने कृ ती णा चा एक भाग हणून ह त ेपाम ये यो य वेळ मी डयाचा
समावे कर याचे धोरण आख े .

ड वाटाघाट करार हणजे कृ ती णा वर संयु करार

या चौ या ट यात ायंट स टम अ◌ॅ न स ट म आ ण टागट स ट म या संदभात कायप ती

न त के आहे. उ े सा य कर यासाठ येक प ाने के े या काया या बाबतीत अ धक ता
ा त होते. या धोरणांम ये सामा जक वातावरणाती व वध णा या संबंधात होणा या बद ां या
तकारा ा सामोरे जा या या ीने पणे मांड े आहे. याम ये इतर स ट मचा सहभाग कवा एका
स ट म या सेवा स याकडू न बद णे समतो बघडवणे आ ा दान करणे ेरणा दे ण े ायंट
स ट म या वतीने कवा स टम ी वाटाघाट करणे सामा जक कृ तीसह समानता पहा यांचा समावे
असे .

वरी उदाहरणाम ये रोजगार दे ण ारी एनजीओ इतर सं ांसह तचे नेटवक हे कृ ती णा चे घटक
असती . या ट यात इ त अस यास व वध वयंसेवी सं ा आ ण समुदाय आधा रत सं ा यां यात
उ सा य कर यासाठ जबाबदा या वाटू न घे याबाबत करार के े जाती . वणकरांना यो य वाटा
दे या या क पने ा म य अन े ने दाखवती . ह त ेपाची रणनीती यां या ी सौहादपूण वाटाघाट
करणे आ ण ते सहमत नस यास वणकर आ ण बाजार यां यात थेट संपक वक सत करणे असू कते.
याम ये एकाच वेळ वणकरां या वयं मदत गटांसार या अ त वात नस े या सेवा वक सत करणे
दे ख ी समा व आहे जे सहकारी आ ण वपणक यां या ी यांचे संबंध सु भ कर यासाठ ा नक
वयंसेवी सं ां ी संबं धत असती .

e कृ ती णा तयार करणे

या पाच ा ट यात चज एजंट कृ ती णा कोण बनवती ते कोणती भू मका पार पाडती आण

यांचे वे ाचे ठकाण आ ण बाहेर पड याचा का ावधी यां या ह त ेपाचा का ावधी आ ण संभा ता
या सव तप ी ांची मांडणी क न कृ ती णा ठोस करते. भाव कोण याही एका बद ा या य नात
कायकता डेटा संक त कर यासाठ सम येचे मू यांक न कर यासाठ ारं भक संपक कर यासाठ
कराराची वाटाघाट कर यासाठ कवा प रणाम उ सा य कर यात मदत कर यासाठ मुख यांवर
भाव टाक यासाठ अनेक भ कृ ती णा तयार क कतात.

वरी उदाहरणा या पुढे चा ू ठे वत चज एजंटम ये समुपदे क आ मह या रोख यासाठ वणकरांना

समुपदे नासाठ मदत कर यासाठ सामा जक काय ावसा यक वणकरांचे वयं मदत गट तयार
करणे आ ण बँक ां ी संपक ा पत करणे याम ये काम करणा या इतर सं ांचे क यांचा
समावे होतो. दा र य
् नमू नाचे े आणउप न मती काय म दान कर यासाठ
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
बचत गटां या न मतीसाठ आव यक इनपुट आ ण ायंट स टम ा याचे काय आ ण उपयु ता
समुदाय वकास
याब मा हती दे ण े बाजार सं ोधक कान मा क ापारी आ ण घाऊक व े ते सहकारी आ ण
सरकारी नयं त काने यां या ी थेट संपक ोध यासाठ ेज ारी दे ां ी इतर ना व यपूण संबंध
ोध यासाठ एनआरआय आ ण त सम गट म य नगो एटस म य ांक डू न होणारा तकार
कमी कर यासाठ आ ण समाजाती ग रबी नमू न योजनां या अंम बजावणीसाठ सरकारी
अ धका यांना सु वधा दे यासाठ आव यक धोरणा मक ह त ेपासाठ व वध पात यांवर आमदार
आ ण नवडू न आ े े नेते मी डया पुढे के स मांड यासाठ व ेष बु े टन टॉक ो इ याद ारे जनते ा
यो य ीकोनातून आ ण जर कोण याही भागधारकांनी खूप समजावूनही सहकाय के े नाही तर
मा यमां ारे होणारी बदनामी ह त ेपाचा भाग बनू कते . हे कृ ती णा चे मह वाचे घटक असती
आ ण ह त ेप येती अपे त भू मकांचे वणन के े आहे.

f कृ ती णा राखणे आ ण सम व यत करणे

हा सहावा ट पा आहे जे हा कृ ती णा या व वध घटकांमधी सम वयावर क त के े जाते.

कृ ती णा या सद यांमधी नातेसंबंधां या वकासाती सम या जर असती तर ेरणा सद यांमधी
बां ध क नोकरीती उ ाढा ान आ ण कौ य वृ इ याद म ये भ ता असू कते हे पाहणे
दे ख ी यात समा व आहे. याच माणे सम या असू कतात. भू मका वतरण सं ेषणाती अंतर
कृ ती णा ारे पर रसंबंध नमाण पर र वरोधी मू ये आ ण ीकोन याब ता नस यामुळे
होऊ कणा या कायाम ये. कृ ती णा मधी संघषाना सामोरे जा यासाठ आ ण ेवट ACTION
साठ णा तयार कर यासाठ कायकता कवा बद एजंट आव यक आहे.

वरी उदाहरणा या बाबतीत कमचा यांना अनेक कठ ण सम या येऊ कतात कारण काही समुपदे कांनी
काही धा मक सद यांब प पाती वृ ी बाळग असे यामुळे यां या समुपदे नाती
प रणामकारकता बा धत होऊ कते. नोकरदार एज सी ा म य हणून काम करणा या ा नक
गुंडां ी संघष कर याची इ ा नसावी आ ण वाटाघाट करणा यांम ये ाचार आ ण ा फ तावाद
यां या ी ेवटपयत ढ याची चकाट नसे . सात यपूण ेरणेने मन वळवून वणकरां या उदासीन
तीब व तु तीची मा हती दे ऊ न सद्स वेक बु ा कं टाळू न आ ण त सम इतर रणनीती
वाप न चज एजंट पर र वरोधी सम यांना सामोरे जा यास आ ण ह त ेपासाठ कृ ती णा तयार
कर यास स म होऊ कतो.

g ायामाचा भाव

सात ा ट यात इ त बद घडवून आण यासाठ य ह त ेप कृ तीत आण ा जातो. चज एजंट

संबं धत ान कौ य आ ण कायदे ीर कवा क र माई अ धकार दजा आ ण त ा वैय क
आकषण मा हती या वाहावर नयं ण आ ण ायंट गटा ी ा पत संबंध या ारे इ त बद
घडवून आणतो. या येम ये व ेषत सकारा मक कवा नकारा मक ोभन दान क न वतन
ीकोन य णा वर व ास अनुपा नासाठ ब से दे ऊ न भावा या य नासह कवा पा न न
के याब ा दे ऊ न य णा वर भाव पाडणे मन वळवणे आ ण वापरणे यांचा समावे होतो.
इ तउ े सा य कर यासाठ संबंध.

वरी उदाहरणा या संदभात चज एजंट सरकारी अ धकारी म य यांना यां या पूव या कामांची
ंसा क न इ त वतनासाठ वृ करतो
Machine Translated by Google

वणकरांची अग तकता सकारा मक ोभन सांगून यां या सद्स वेक बु ा ध का ावतात आ ण तरीही ते कडे एका मक ीकोन
सामा जक काय आ ण सामा जक
बद े नाहीत तर यां यावर बदनामी तभंगाची कारवाई नकारा मक ोभन कर याची धमक दे तात. पुढे
कृ ती
एक त समुदायाती ोकांची मी डयाचा वापर ाहकांसोबत चज एजंट या नातेसंबंधाचे मू य या ाही
ह त ेपाम ये मह व असे .

बदनामीची भीती अ गाव सामा जक ब ह कार य णा ती बद येथे सरकारी अ धकारी आ ण म य .

h बद ाचे य न संपु ात आणणे

हा आठवा ट पा ह त ेप येती ेवटचा आहे. हे के वळ नयो जत बद ा या ेवट पोहोच े या ब ा सू चत

करत नाही तर संपूण येचा अ वभा य भाग आहे. व ेषतः यात समा व आहे बद ा या प रणामाचे
मू यमापन हणजे नयो जत बद ा या ीने य अपय ाचे मू यांक न आ ण भ व याती कृ तीसाठ र ी
मळवणे जे वत ची आहे आ ण नातेसंबंधांपासून र राहणे हणजे ायंट स टमपासून औपचा रक वेगळे होणे
जेण ेक न ते मदत आ ण नकार तगमन गरजांची अ भ उ ाण आ ण यासार या त यांना सामोरे
जा यासाठ चज एजंट स टमवर अव ं बून नाही आ ण ेवट बद ा या य नांचे रीकरण णा तयार
करणे ोकांचा सहभाग सं ा मक बनवणे वत या द ेने सामना कर याचे कौ य वक सत करणे. र ाय स .

वरी उदाहरणात चज एजंट वयं मदत गट वक सत करतो वयंसेवी सं ा बँक ा व े ते कान मा क डी स

ाहक आ ण इतरां ी औपचा रक संबंध वक सत करतो अनौपचा रक संसाधन णा तयार करणे आ ण
समुदायाचा सहभाग सं ा मक करणे आ ण ायंट स टम वक सत कर यासाठ त करतो. नेतृ व सहकाय
आ ण सहयोग आ ण हळू हळू यांचे अव ं ब व कमी करते. ायंट स टमचे भाव नक अव ं ब व द वणा या
त यांना सव संयमाने सामोरे जातात. नय मत अ भ ायासह बद ा या य नां या य ाचे व े षण के े जाते.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

एका मक सामा जक म ये वणन के या माणे ह त ेपाचे आठ ट पे सूचीब करा

पकस आ ण मनाहान यांनी कामाचा कोन.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. सामा जक कायक या या भू मका

ह त ेपाची णा आण या समजून घेत यानंतर आपण बद ा या य नात सामा जक कायकता कवा बद

एजंट या भू मका काय गुण पा या या ारे आपण वत ा ओळखू कता.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
सामा जक कायकता प रवतन एजंट या व कायाचे वणन खा माणे के े जाऊ कते
समुदाय वकास

ायंट स टम ा यांची वतःची सम या सोडव याची आ ण सामना कर याची मता वाढ व यात आ ण
भावीपणे वापर यात मदत करा चज एजंट या ोकांना मदतीची गरज आहे मा हती दान क
कतो समज वक सत क कतो समथन दे ऊ कतो आव यक णा ी जोड याचे पयायी माग
तपास यासाठ ो सा हत क कतो.

ोक आ ण संसाधन णा यां यात ारं भक संबंध ा पत करा चज एजंट यत ायंट ोधू

कतात मी ऑन ही स सह उपा ी समुदाय संसाधन णा ब मा हती दान करणे
संसाधनां या वापराती अडथ यांवर मात कर यास मदत करा माता काम क कती यासाठ ॅच
सु वधा संसाधन णा चे संदभ आ ण पाठपुरावा संसाधन णा ी वाटाघाट कर यासाठ व क
करणे उदा. णा ा मान सक णा यातून ड चाज करणे या या मा का ा या ा परत ठे व यासाठ
राजी करणे नवीन संसाधन णा तयार करणे अ यंत आजारी ककरोग णांचे समथन गट .

ोक आ ण सामा जक संसाधन णा यां यात अनुकू पर रसंवाद सु भ करणे सामा जक कायक या

कवा बद एजंट या कायप त मुळे या या ाहकांना सम या नमाण होत अस याची सामा जक
तसाद णा ा जाणीव क न दे ण े हे एक मह वाचे काय आहे उदा. ेज ार या गावाती ाळे त
जा याची परवानगी आहे . चज एजंट स ागार हणून काम करतात जे सामा जक संसाधन णा चे
काय सुधार यास मदत करतात आ ण नवीन सेवा वक सत कर यात मदत करतात हणे मु या
णा या गरजांब पा क आ ण समाजाती ोकांना जाग क करणे आ ण गावा या प रसरात
ाळा उघडणे सु भ करणे . तो ती व वध संसाधन णा म ये सम वय साधू कतो ाहकांना यां या
वतीने व क कर यासाठ संघ टत क कतो व क क कतो म य ीक कतो आ ण
नैस गक औपचा रक आ ण सामा जक संसाधन णा मधी संघष सोडवू कतो.

संसाधन णा म ये अनुकू पर रसंवाद सु भ करा सामा जक कायक याचे हे काय अनौपचा रक

औपचा रक कवा सामा जक संसाधन णा मधी ोकांमधी पर रसंवाद बद या या उ े ाने
आहे. सामा जक कायकता णा या व वध उप भागांम ये संपक हणून काम करतो एका भागातून
स या भागात मा हती सा रत करतो आ ण उपभागांमधी ु व आ ण संघष कमी करतो. कायकता
णा या एका भागा या हताची व क क कतो या ा नणय घे यासाठ संसाधने आ ण अ धकार
नसतात कवा यां या वत या ह क आ ण हतसंबंधांसाठ व क कर यासाठ उप भाग तयार
करतात. तो ती एखा ा स ट म या सद यांसाठ स ागार हणून काम करतो आ ण यांचे अंतगत काय
भू मका नयु संवाद इ. सुधार यास मदत करतो. कायकता सद यांना स मीकरण आ ण
वाव ं बनासाठ मदत क कतो.

धोरण बद हे बद एजंटचे सवात कठ ण परंतु मह वपूण काय आहे. यात धोरण बद ाची मागणी
करणा या सम या कवा सम यां ी संबं धत मा हती गोळा करणे आ ण यांचे व े षण करणे सामा जक
कृ तीसाठ ाथ मक आ ण यम भागधारकांना एक त करणे आ ण मागी यु नट् सम ये नमूद
के या माणे धोरणे आ ण रणनीती तयार करणे समा व आहे.

आता आपण सामा जक काय संबंधांची वै े आ ण कारांक डे दे ऊ या.

सो वक र े न प हणजे ायंट स ट म आ ण चज एजंट स ट म यां याती नरंतर पर रसंवाद
आहेत जे व उ े ाने ा पत के े जातात. या नातेसंबंधाब तु ही के सवक आ ण समुपदे ना या
यु नट् सम ये व तृतपणे वाच े होते. थोड यात सामा जक काय संबंधांची तीन मुख वै े आहेत एक हे
संबंध नयो जत बद ा ी संबं धत ावसा यक हेतूसाठ तयार के े जातात.
Machine Translated by Google

काम दोन कामगार ावसा यक नातेसंबंधाती या या त या वाथासाठ न हे तर ाहकां या हतासाठ आ ण गरजांसाठ कडे एका मक ीकोन
सामा जक काय आ ण सामा जक
काम करतो आ ण तीन नातेसंबंध व तु न ता आ ण आ म जाग कतेवर आधा रत असतात जथे कामगाराचे वैय क ास कृ ती

मते ा यांचा वे होऊ नये. कवा बद ा या य नात अडथळा आणा.

पकस आ ण मनाहान यां या मते ायंट स टम आ ण चज एजंट स टमम ये तीन कारचे संबंध आहेत सहयोग सौदे बाजी
आ ण संघष. हे ात घेत े जाऊ कते क एका कारचा संबंध स याम ये बद ा जाऊ कतो हणा ववा दत संबंध
सहयोगाकडे वळू कतात आ ण उ ट.

या येक ाचा तप ी खा माणे आहे.

सहयोग हा संबंधांचा आद कार मान ा जातो जेथे ायंट स टम आ ण चज एजंट स टम यां यात उ ेआण
ऑपरे ट ह यांवर करार असतो. सामा यतः या कार या संबंधांम ये नणय ोक ाही प तीने घेत े जातात आ ण कामगार
ायंट या आ म नणयाचा सराव करतात. तु हा ा सामुदा यक सं ेती या आ ण संबंध या या अगद जवळ आढळती .

ायंट स टम कामगारावर व ास आ ण व ास द वते. जे हा ाहक बद ाची उ े इ आ ण यां या वाथासाठ पाहतात

ते हा हा संबंध वहाय असतो. पुढे या संबंधात ायंट स टम ा व ास आहे क त यावर ठे व े या माग यांना त या
व मान आण तीत मो ा बद ांची आव यकता नाही.

बाग नग हे व नाते आहे जे ायंट चज एजंट संबंधां या सु वातीस सू चत करते. य कवा ायंट स टमसह
ारं भक संपक एकमेक ांना चाचणी क न प रभा षत के े जातात आ ण नंतर व मान संसाधने आ ण या संदभात
सौदे बाजी के जाते आ ण यानंतर सहकाय के े जाते. पुढे दोन प ांम ये बद एजंट आ ण ायंट य णा उ े
आणउ े सा य कर या या मागाम ये एकमत नस यास सौदे बाजी सु राहते. जे हा ायंट य णा ा असे समजते
क बद एजंटने द व े या उ ांसाठ काम करणे पूण पणे वतः या हतासाठ असू कत नाही ते हा सौदे बाजी होते. यात
भर पड सामा जक सां कृ तक मू यांमधी फरक स ाबद ाची धारणा दो ही प ांमधी सामा यक उ ांमधी फरक
यामुळे ही सौदे बाजी होते.

तसेच तु ही मानस ा ात वाच े असे क ोक यां या मू यांचा जुना नमुना आ ण काय ै टकवून ठे वतात आ ण नवीन
माग आ ण या वाप न पाह यास घाबरतात. या सव घटकांमुळे ाहक आ ण बद एजंट यां यात सौदे बाजीचे संबंध नमाण
होतात.

वरोधाभास जे हा बद एजंटने ता वत के े सामा यक उ े य णा या वाथासाठ धोकादायक अस याचे दसून

येते ते हा संघषा मक संबंध उ वतात. उदाहरणाथ खा या जातीवर अ याचार करणा या गावाती उ वण य ोकांना जमीन
सुधारणेची क पना आवडणार नाही जमीन पुन वतरण आ ण यांचे बद त नधी ी पर र वरोधी संबंध असती . येथे
य णा जमीन मा कांना असे वाटते क बद क याने मांड े या माग या यांची व मान त ा स ा आ ण दजा
हरावून घेती आ ण यामुळे संसाधने आ ण या पुन वतरणा ा वरोध करती . या करणात सामा जक कायकत
अपे त सामा जक काय मू ये मोकळे पणाची नै तकता पर र व ास आ ण य णा सह ामा णकपणासह काय क
कत नाहीत.

याचा पुन ार के ा जाऊ कतो क ायंट य णा आ ण चज एजंट यां याती संबंध खूप ग त ी आ ण काळा या
ओघात बद यास जबाबदार आहेत. य णा म ये सु वाती ा पर र वरोधी संबंध असू कतात जे सौदे बाजीत आ ण
नंतर सहयोगी संबंधात बद ू कतात.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
व वध णा म ये अपे त बद घडवून आण यासाठ चज एजंटकडे कोणती कौ ये आ ण गुण असणे
समुदाय वकास
आव यक आहे ते आपण आता थोड यात समजून घेऊ . अपे ा अ ी असे क कायकता मूळ तः मानवा या
मू य आ ण त ेवर व ास ठे वतो आ ण व वध उप णा सह कामकाजात सम या पाहतो आ ण ाहक य
णा रोग त हणून समजतो. सामा जक कायाची मू ये आ ण नै तकता यावर ढ व ास असणे आव यक
आहे. कौ यांबाबत सामा जक कायक याने सव व ा ाखांम ये संवाद काय म मा यम ोकांना एक
आण याची मता समुपदे न सं ोधन आ ण यासार या कु असणे अपे त नाही उ ट तो तने भ
वीणता अस े या वेगवेग या ोकां ी नेटव कग कर यास स म असावे. इ तउ े सा य कर यासाठ काय
पूण करा सामा जक कायाची कौ ये यु नट म ये समा व के गे आहेत .

. सामुदा यक काया या संबंधात सामा जक कृ ती

समुदाय वकास हा द समुदाया या ोकां या स य सहभागासह संपूण समुदाया या आ थक आ ण सामा जक

गती या उ े ाने अस े या ये ा सू चत करतो. सामुदा यक वकास हे दोन मह वा या घटकांचे एक ीकरण
आहे प ह े ोकसहभाग आ ण सरे सरकारी सं ांक डू न द े जाणारे तां क आ ण आ थक सहा य आ ण हे
दो ही घटक एकमेक ांना पूरक आहेत. यापैक कोणताही एक पै ू चुक ा तर समाजाचा वकास य नाही.
सामुदा यक वकासाचे उ सा य कर यासाठ ोकसहभाग यांची सहकाय आ ण आ मसात कर याची मता
तसेच सरकारी सं ांक डू न तां क मा हती असणे आव यक आहे. मो ा माणावर सामुदा यक वकास काय मांची
सु वात आ ण अंम बजावणी कर यासाठ हणा रा ीय तरावर सात यपूण धोरणांचा अव ं ब करणे ासक य
व ा वृ करणे आ ण स म करणे व वध संबं धत े ाती कु ावसा यकांची भरती आ ण ण
ा नक आ ण रा ीय संसाधनांचे एक ीकरण सं ोधन आव यक आहे. योग आ ण मू यमापन आ ण यां या
वतः या वकासा या येत समुदायाती ोकांचा सहभाग. याचा सामा जक कृ ती ी कसा संबंध आहे

सामुदा यक वकास तसेच सामा जक कृ ती यांचे एकच मूळ उ आहे समाजाचा सवागीण वकास. ते दोघेही
समाजा या मू भूत गरजां ी सुसंगत असतात आ ण यांचे सव उप म समाजाती ोकां या के े या गरजा
ात घेऊ न सु के े जातात. या दो ही या द घका न ा त आ ण संतु त समुदाय वकासाचे उ
सा य कर यासाठ एक त कृ ती आ ण ब उ े ीय काय मां या ापनेचे पा न करतात जथे समाजाती सव
घटकांना संसाधने आ ण चा समान वाटा मळे . कब ना सामा जक कृ ती ही सामुदा यक संघटना आ ण
समुदाय वकासा या मॉडे पैक एक हणून घेत जाते.

काय मा या पै ू क डे पाहता दो ही या हणजे समुदाय वकास आ ण सामा जक कृ ती काया या बाबतीत

समानता सामा यक करतात यात सम या ओळखणे आ ण जाणव े या गरजांवर क त करणे ा नक
नेतृ वाची ओळख ो साहन आ ण ण संसाधन ओळख यात समुदायाती ोकांचा समावे करणे चचा
करणे. व वध पयायी कृ ती धोरणे आ ण सवात यो य नवडणे समाजाती ोकां या वृ ी आ ण वागणुक त
अपे त बद घडवून आणणे पर राव ं बन सामा यकरण सहकाय आ ण सम वय यासार या मू यांना ो साहन
दे ण ारे अनुकू वातावरण तयार करणे आ ण या ारे ोकांचा सहभाग सु न त करणे. सामा जक या तसेच
Machine Translated by Google

सामा जक बद आ ण वकासा या येत म ह ा आ ण त णांचा अ धका धक सहभाग के वळ यां या कडे एका मक ीकोन
सामा जक काय आ ण सामा जक
स करणा ाच कारणीभूत नाही तर अपे त प रणामांची द घका न ा तता दे ख ी सु न त करे असा कृ ती

मू भूत व ास समुदाय वकासाचा आहे.

समुदाय वकासाचे उ सामुदा यक बाब म ये ोकांचा सहभाग वाढवणे ा नक सरकार या व मान व पांचे
पुन ीवन करणे आ ण भावी ा नक ासनाकडे सं मण करणे हे आहे जेथे ते अ ाप कायरत नाही.

सामा जक कृ ती सामा जक याय मळ व यासाठ आ ण संसाधनां या पुन वतरणासाठ काय करते. कब ना

या समुदायांम ये असमानता आ ण अ याय आहे या समुदायां या वकासासाठ थम सामा जक कृ तीवर अव ं बून
राहावे ागते आ ण एकदा संसाधने आ ण चे पुनवाटप झा े क के वळ रचना मक काया ा काही अथ उरतो.

काहीवेळ ा सवागीण समाजा या वकासाचे उ सा य कर यासाठ सामा जक व ा आ ण सं ांम ये हणजे

सामा जक या काही बद आव यक असतात. उदाहरण ायचे झा े तर ग रबी ही आप या दे ाती सवात
गंभीर सम यांपैक एक रा ह आहे. दोन द कां न अ धक काळ दा र य
् सम या कमी कर यासाठ दे ाती
अनेक दा र य
् भा वत समुदायांम ये अनेक तुक डा भोजन काय मांचे नयोजन आ ण अंम बजावणी कर यात
आ . तरीही दा र य
् रेषेख ा ोकांची सं या वाढ याने प र ती आणखीनच बकट होत गे . या
द का या उ राधात आ ण या द का या सु वाती या काळात वकासा या संपूण संक पना आ ण धोरणांवर
पुन वचार कर यात आ ा समाजाती संरचना मक बद ांची आव यकता अधोरे खत कर यासाठ जनते या
जीवनमानात णीय बद घडवून आण यासाठ हणजे अ याव यक सेवांम ये अ धक वे . जसे क ण
आरो य गृह नमाण आ ण रोजगार. प रणामी संरचना मक समायोजन काय म जमीन सुधारणा क मी
दा र य
् नमू न काय म इ. वक सत झा े . आमू ा बद ा या या रणनीत म ये संसाधनांचे अ धक या य वतरण
आ ण समाजात चांग या वहाराचा दावा कर यासाठ यांची मता बळकट कर यासाठ ोकां या संघटनेवर भर
द ा गे ा.

तथा प पूण पणे भावी हो यासाठ समुदायां या वयं मदत क पांना सरकारकडू न सघन आ ण ापक अ ा
दो ही कार या सहा याची आव यकता असते तर सामा जक कृ ती ही स ा वरोधी असते. सामुदा यक वकास सू म
तरावर के ा जातो तर या सामा जक कारणासाठ सामा जक कृ ती आव यक असते ब तेक दा ापक ेण ी
असते. ेवट सामा जक कृ तीती सवात मू भूत घटक हणजे ावसा यक सामा जक कायात ोकांसोबत काम
कर याची प त आहे तर समुदाय वकास ही या आहे आ ण ोकां या सहभागाने आ ण सरकारी सहा याने
रचना मक आ ण वकासा मक काय कर याचे येय आहे.

पुढे सामा जक काया या सरावासाठ एका मक ीकोनाम ये सामुदा यक काय तसेच सामा जक कृ त म ये
मह वपूण भू मका बजाव याची मता आहे. आधी वणन के या माणे या एका मक कोनाची सामुदा यक
कृ ती आ ण काया या व वध प र त म ये मो ा माणात ागू आहे. या या ह त ेपां या े ांम ये याचे
वेगळे पण आहे जे वैय क संदभापासून कु टुं बे गट आ ण समुदायांपयत व ता रत आहे. याचा उपयोग सम या
सोडवणे आ ण मता नमाण या दो हीम ये के ा जाऊ कतो कारण तो व धत सामा जक कायासाठ मानवी
मतांचा वापर करतो. सामा जक काया या सरावाम ये दे दे ात णीय फरक आहे आ ण सामा जक कायासाठ
एका मक ीकोन अजूनही अ यासकांम ये ापक ोक यता मळवू क ा नाही.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती

समुदाय वकास तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

सामा जक या आ ण मधी दोन समानता आ ण फरकांचे वणन करा

समुदाय वकास.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

सामा य व े या कोना या का ात वणन के या माणे सामा जक कायक या या भू मके चे थोड यात वणन करा

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. च ा बेरीज क या

या यु नटम ये तु ही एका मक सामा जक काय कोनाचा अ यास के ा आहे जो सामा य णा या स ांतावर आधा रत
आहे. चार स ट म आहेत ायंट स टम जो सम या घेऊ न संपक साधतो मदतीसाठ चज एजंट सामा जक कायकता
कोण याही कारणासाठ वचनब बद एजंट सवागीण प तीने प र तीचा अ यास करतो आ ण बद ा या य नांसाठ
योजना वक सत करतो बद ा या य नात सहभागी होणारे सव ोक कृ ती णा तयार करती तर बद आव यक अस े या
णा ा य णा हणून संबोध े जाते.

यु नटम ये तीन कार या संसाधन णा चे वणन के े आहे. ते आहेत अनौपचा रक संसाधन णा जसे क कु टुं ब समवय क
म औपचा रक संसाधन णा जसे क बचत गट समुपदे न क औपचा रक ब सं ा इ. सामा जक संसाधन णा
हणजे काय ान णा कायदे ीर व ा राजक य वातावरण आ ण असेच. सामा जक कायकता या णा मधी संबंधांचा
अ यास करतो आ ण णा चा सवागीण अ यास के यानंतर ह त ेप योजना आखतो.

यानंतर ह त ेपाचे आठ ट पे पूण के े जातात. हे आठ ट पे आहेत सम येचे मू यांक न करणे डेटा गोळा करणे ारं भक संपक
करणे कराराची वाटाघाट करणे कृ ती णा तयार करणे कृ ती णा राखणे आ ण सम वय साधणे भाव वापरणे आ ण
बद ाचे य न समा त करणे. हे सव ट पे संबं धत फ उदाहरणांसह वणन के े आहेत.

व वध णा मधी सकारा मक संवाद वाढ व यासाठ सामा जक कायक या या भू मकांचे तप ी वार वणन यु नटम ये
कर यात आ े . भू मका व वध तरांवर आहेत माय ो मेसो आ ण मॅ ो. या वाय आव यक कौ यांवर भा य
Machine Translated by Google

कडे एका मक ीकोन

सामा जक कायक यानी द े होते. एका मक सामा जक काय कोनाचे हे सव घटक समपक उदाहरणांसह समा व के े
सामा जक काय आ ण सामा जक
आहेत. कृ ती

अ ी आ ा आहे क यामुळे तु हा ा एका मक सामा जक काय कोनाचा ापक ीकोन मळे याची ब तेक े ीय
पर त म ये ापकपणे ागू होई .

ेवट सामा जक कृ ती आ ण सामुदा यक वकास यां याती संबंध क हर के े गे े दो हीमधी एक ीकरण आ ण भ ता

द वणारे ड.

. पुढ वाचन आ ण संदभ

च वत सोमेन A Critic of Social Movements in India Indian Social Institute New

Delhi.

२ मूथ एम ही १९६६ सो ऍ न ए या प ग हाऊस मुंबई.

पाकर जोनाथन आ ण ॅड ेटा सो वक ॅ टस असेसमट ॅ नग इंटर ह न अँड र यूके नग मॅटस

मटे ड .

पकस अ◌ॅ न आ ण मनाहान अ◌ॅन सो वक ॅ टस मॉडे आ ण प त.

इटा का FE Feacock प स .

ाह घन याम भारताती सामा जक चळवळ सेज का न

द .

स क HY सामा जक काय आ ण सामा जक काय सं. हरनाम

का ने.

सग सुरदर सो अॅ न इन होरायझ स ऑफ सो वक एड .
सुरदर सग आ ण के एस सूदन op. cit p .

द यू ए साय ोपी डया टा नका खंड व ापीठ

कागो.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती

समुदाय वकास यु नट सामा जक कृ तीचे मॉडे

अचना कौ क
साम ी

. उ े

. प रचय

. अ भजातवाद सामा जक कृ ती मॉडे

. ोक य सामा जक कृ ती मॉडे

. सं ा मक आ ण गैर सं ा मक मॉडे

. सामा जक कृ तीचे गांधीवाद मॉडे

. च ा बेरीज क या . पुढ

वाचन आ ण संदभ

. उ े

सामा जक काय सामा जक काय वसायाची एक प त हणून इ त सामा जक बद ाची उ मता आहे. हे एकक सामा जक यां या
व वध मॉडे सचे आ ण यां या वै ांचे वणन करते. या यु नटचा काळजीपूवक अ यास के यावर तु हा ा सामा जक कृ ती कर यासाठ
व वध कोनांची अंत ी वक सत होई . हे मॉडे यो य उदाहरणांसह स के े गे े आहेत. तु हा ा या मॉडे सचे एक आणणारे आ ण
वेगळे करणारे पै ू आ ण फ पर त म ये यांचा उपयोग दे ख ी मा हत असे . सामा जक कृ ती या या पारंप रक आ ण समका न
मॉडे सची सवसमावे क मा हती दे याचा य न कर यात आ ा आहे.

. प रचय

आधी या यु नट् सनी अ ा असं य े ांची चचा के आहे जथे सामा जक कृ ती काही ोकांना पूण आयु य जगू दे त नाही अ ा तबंधा मक
पर त म ये अडथळा आणू कते. सामा जक कृ ती कर याचे अनेक माग आहेत पुरोगामी कवा ोकांचा समूह हा मा जनवर
राहणा या ोकां या वतीने आवाज उठवू कतो कवा सामा जक व ेत इ त बद घडवून आण यासाठ कृ ती कर यासाठ ोकांना
एक त क कतो. सामा जक कृ तीची अनेक मॉडे स आहेत.

मॉडे चा ा दक अथ असा आहे क एखाद व गो कर याची प त कवा ै कवा नमुना याची

तकृ ती आहे. सामा जक कृ तीचे मॉडे हणजे व ओळख यायो य ट पे आ ण वै ांसह नधा रत उ े
सा य कर याचा एक व ण माग कवा या. वेग या प तीने सां गत या माणे सामा जक कृ ती तचे उ
सा य कर या या येत व प ती कवा प तीचा अव ं ब करते या ा सामा जक कृ तीचे मॉडे असे
संबोध े जाते.

ऐ तहा सक पुरा ांव न असे दसून आ े आहे क सामा जक कृ ती के वळ उ ू ोकांक डू न सु के जाऊ कते आ ण ोकसं ये या या
वभागां या सहभागा वाय पुढे ने जाऊ कते यां यासाठ ती के जात आहे. राजा राम मोहन रॉय यांनी सती था वरोधात सामा जक
कायदा बनव यात मह वाची भू मका बजाव हे ा ीय उदाहरण आहे. ोकसं ये या उपे त वगा या सहभागासह कवा या वाय
अ भजात वग सामा जक कृ तीत नणायक भू मका बजावतात असे मॉडे ए ट ट मॉडे या ेण ीत येतात. जनसामा यां या एक ीकरणात
सोयीची भू मका बजावणे यांना कृ ती कर यास तयार करणे आ ण या येत यांना वतः या जीवनाची जबाबदारी घे यास स म करणे
सामा जक कृ तीचे ोक य मॉडे म ये वग करण करे .

डॉ. अचना कौ क द व ापीठ द

Machine Translated by Google

सामा जक कृ तीचे मॉडे

या याम ये उपे त ोकसं या सामा जक चळवळ ची संपूण जबाबदारी वत या हातात घेते जरी सामा जक कायकत कायकत
आव यक मागद न करतात. गांधीज या नेतृ वाखा वातं य चळवळ हे ोक य सामा जक कृ ती मॉडे चे उ म उदाहरण आहे.

या घटकाम ये व वध सामा जक काय करणा या कांनी द े मॉडे स सादर कर यात आ आहेत.

काही स ांतकारांनी सामा जक कृ तीचे वग करण सं ा मक सरकारी कवा गैर सरकारी एज सीसार या काही सं ां ारे सु के े
सामा जक या आ ण गैर सं ा मक मॉडे ोकांनी सु के े म ये के आहे. व वध उप समूहांचे वणन के े गे े आहे जे
टे क हो र सामा जक कृ ती सु करतात आ ण नंतर कोण अनुसरण करतात. सामा जक कृ तीचे गांधीवाद मॉडे दे ख ी या या सव
उप ेण ी आ ण संबं धत उदाहरणांसह वणन के े आहे.

. उ ू सामा जक कृ ती मॉडे

टो यांनी सामा जक कृ तीचे दोन मॉडे म ये वग करण के े आहे ए ट ट सो ऍ न आ ण पॉ यु र सो ऍ न.

याचा पुन ार के ा जाऊ कतो क जे हा काही ेरक पुरोगामी आ ण संवेदन ी ोक ोकसं ये या उपे त वगा या वतीने
आवाज उठवतात ामु याने या ोकसं या गटा या स य सहभागा वाय या ा सामा जक कृ तीचे अ भजात मॉडे हट े जाते.
सरीकडे जे हा उपे त ोक वतः ोषणापासून मु चे काय पुढे नेतात ते सामा जक कायकता कायक या कायक या या नेतृ व
मागद नासोबत असू कतात कवा नसू कतात ते ोक य सामा जक कृ ती या ेण ीत येते.

येक कार या सामा जक कृ तीम ये तीन उप मॉडे ओळख े जाऊ कतात. या वभागात आ ही सामा जक कृ ती या ए ट ट
मॉडे वर क तक .

ए ट ट सो ऍ न

ही उ ू वगाने जनते या हतासाठ सु के े आ ण चा व े कृ ती आहे एकतर के वळ कवा जनते या अ प सहभागाने.

ए ट ट सामा जक कृ तीचे तीन उप मॉडे स आहेत वधान सामा जक कृ ती मॉडे आ थक मंज ुरी मॉडे आ ण थेट भौ तक मॉडे
खा वणन के या माणे

i वधान सामा जक कृ ती मॉडे या मॉडे म ये उ ूंचा समूह सामा जक बद घडवून आण यासाठ सामा जक कृ ती करतो. या
येम ये सामा यतः सम येची ती ता ा ती आ ण नकड समजून घेण े संपूण सं ोधन काय हाती घेण े जनमत तयार
करणे हणे इ े ॉ नक ट मी डयाचा सहभाग आ ण इ त बद घडवून आण या या उ े ाने ह त ेपाची रचना करणे
समा व आहे. सामा जक कायदे कवा सामा जक धोरणाम ये. या मॉडे चे वेगळे पै ू या व तु तीत आहे क सामा य
ोकसं या कवा य गट या येत थेट सहभागी होत नाहीत. काही उ ू एकतर वत कवा सम वचारी सोबत
सामा जक सम या उच ू न धरतात जे यांना एक गंभीर सम या वाटते. मी डया अ◌ॅड होकसी ेज े ट ह अ◌ॅड होकसी
यु ड य अ◌ॅड होकसी ॉ बग नेटव कग युती आ ण यासार या रणनीती आ ण यु या वापर या जातात याब तु ही
पुढ यु नटम ये तप ी वार अ यास करा . हे ात घेत े जाऊ कते क सामा जक कृ ती या या मॉडे साठ आव यक
पूव आव यकता हणजे सामा जक प र ती सामा जक या सू म मॅ ो के ज उ कृ व े षणा मक मता आ ण
संवाद आ ण मन वळव याची कौ ये यांचे व तृत आ ण गहन ान.

मु य अट येथे उ ू आ ण सामा जक कायदे आहेत. बद उदारमतवाद ोक ए ट सामा जक काय ा ारे आणतात.

सवसाधारणपणे या
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
ोक समाजाती बु जीवी वगाचे आहेत क रपंथी कोनाचे आहेत सामा जक याय आ ण स मीकरणावर
समुदाय वकास
व ास ठे वतात आ ण ोषण आ ण दडप ाहीची कारणे न कर यासाठ मजबूत ेरणा दे तात. सामा जक कृ ती या
अ भजात मॉडे या येत उ ेरकासारखे काय करणारे आणखी एक भावी च हणजे सामा जक भांडव ाची
ताकद हणजेच यां याकडे संसाधने आहेत जे नणय घेण ारे सामा जक नयोजक धोरणकत आहेत यां या ी
संबंध . सामा जक कृ ती करणा या अ भजात वगा ा समाजाती उपे त घटकां या जीवनावर भाव टाक याची
अस े या ोक आ ण णा ब चे ान आ ण वे आहे. उदाहरण ायचे तर राजा राम मोहन रॉय यांना
संबं धत कायदे ीर ान सामा जक यायाने प रभा षत के े ा ीकोन आ ण नणयक यापयत पोहोच याची
मता होती जे हा यांनी त का न रा या ा सती थे व कायदा कर यास वृ के े . याच माणे अ णा
रॉय अर वद के जरीवा यांसारखे समाजवाद यांनी मा हतीचा अ धकार कायदा ागू कर यात मह वाची भू मका
बजाव यांनीही कमी अ धक माणात सामा जक कृ ती या अ भजात मॉडे चे पा न के े . खरेतर रा ीय
ामीण रोजगार हमी कायदा बा याय कायदा पा क आ ण ये नाग रकांची दे ख भा आ ण क याण
कायदा सारखे समका न सामा जक कायदे ब सं य सामा जक बु ोकांमुळे मांड े गे े आहेत यांनी
उ ू सामा जक कृ ती मॉडे हाती घेत े आ ण आण याचा य न के ा. सामा जक काय ां ारे बद .

ii आ थक मंज ुरी मॉडे सामा जक कृ ती या या मॉडे म ये उ ू ोक यां या चा वापर आ थक ती ती

कवा नफा कवा जु ू मखोर यां या आ थक वहारांवर भाव पाड यासाठ करतात जे कामगार वगा ा यो य
वाटा नाकारतात. सामा जक कायकत कायकत कायकत उ ू यांचे काही आ थक संसाधनांवर नयं ण असते
याचा वापर यां या ाहकांसाठ फायदे मळव यासाठ हणून के ा जातो. अ ी अनेक उदाहरणे आहेत
जे हा कामगार अ धका यांनी आ थक ाभ पगारवाढ वै क य वमा समुदाय वकास काय म मजुरां या
मु ांचे ण वीज प या या पा याची व ा व ापना ी सौदे बाजी क न यां या मेहनतीवर नफा
कमाव ा आहे. कामगार वग. अनेक सामा जक काय करणा या व ा यानी यां या फ वक दर यान सामा जक
कृ ती के जे हा द सरकारने यां या कामा या ठकाणापासून खूप र बाहेरी भागात आ ण गम भागात
झोपडप त राहणा या गरीब ोकांचे पुनवसन कर याचा य न के ा. जाग तक ापार संघटना सरकार या
उदारीकरण धोरणा व आ ण काही ठकाणी व ेष आ थक े ां व नागरी समाज संघटना सामा जक कृ ती
गट व क गट NGO CBO इ. ारे नषेध या ेण ी अंतगत सामा जक कृ ती उप म आहेत.

iii य भौ तक मॉडे ही एक अ ी या आहे जथे उ ू ोक अ याया या कारणासाठ जबाबदार अस े यांना

ा दे तात आ ण अ ा कारे यां या ाहकांना ाभ मळवून दे याचा य न करतात. हा खूप वादाचा मु ा आहे
कारण ोने असे हट े आहे क या मॉडे अंतगत अ याचार करणा यांना दं ड कर यासाठ अ भजात वग कायदा
हातात घेतात. सामा जक कृ ती सु करणारी मा यमे आ ण जु सका ा आण यद नी म यांना याय मळवून
दे यासाठ दे भराती व ाथ म ह ा गट एक येण े या काराती मॉडे चा समावे के ा जाऊ कतो. रंग दे
बसंती च पटाने सामा जक कृ तीचे हे थेट ारी रक मॉडे च त कर याचा य न के ा. आ ही सामा जक
कृ ती या कोण याही मॉडे म ये र पात आ ण नषेध न दव याचे हसक माग वगळू कतो. मरवणुक ा काढणे
मेण ब ी मरवणे बसणे धरणे यासार या इतर धोरणे या सामा जक कृ ती या मॉडे म ये गुंत े या सामा जक
कायक यानी वचारात घेत या असती .

आता आपण ोक य सामा जक कृ ती मॉडे कडे दे ऊ या.

Machine Translated by Google

सामा जक कृ तीचे मॉडे

. ोक य सामा जक कृ ती मॉडे

ोक य सामा जक या

सामा जक कृ ती या उ ू मॉडे या व जे हा जे हा उ ू ोक येत ाहकांचा समावे करतात कवा

जे हा जे हा अ याचा रत गट वतः ते करतात ते हा अ ा सामा जक कृ ती ा ोक य सामा जक कृ ती हणतात.
वेग या प तीने सां गत या माणे ोक य सामा जक कृ ती मॉडे म ये ोकसं ये या उपे त भागाती ोकांचा
एक मोठा वग उ ूं या सहभागासह कवा या वाय सामा जक कृ तीची या पार पाडतो. यात जे हा ोषण
सहन ी तेचा उं बरठा ओ ांड ा जातो ते हा ोक बाहेर पडतात आ ण जु मी व ाआण ोकां व बंड
करतात. ही अ याया व ची भावना अमानवीय प र ती सामा जक कृ तीसाठ आंदो ना ा चा ना दे ते अ भजात
वग सामा जक कायकत सामा जक कायकत मागद न क कतात पुरे ी मा हती दे ऊ कतात ो षत गटा ा
वकृ त सामा जक राजक य समीकरणे समज यास मदत क कतात कवा कोणतीही भू मका बजावू कत नाहीत.
या. अ याचा रत आ ण उपे त समुदाय अ यायकारक आ ण अमानवीय संरचना एज सी धोरणे कायप ती
कवा दडप ाही एजंट्स व संघषा मक संघषा मक कारवाईचे उ ठे वतो.

ोक य सामा जक कृ तीचे तीन उप कार आहेत डायरे ट मो ब ायझे न मॉडे डाय े टक मॉडे आण
कॉ सटायझे न मॉडे . या उप कारांची एक त आ ण अ तीय वै े खा वणन के आहेत.

i ववेक करण मॉडे हे पौ ो र यां या संक पनेवर आ ण ववेक वादा या वचारसरणीवर ठाम आहे हणजेच
णा ारे ोकांम ये जाग कता नमाण करणे. पाउ ो एरे यांनी ववेक वादाची संक पना वक सत के
याचा अथ ोकांना दडप ाही अ याचारी आ ण अ याचारी दोन गटांमधी यांचे वतःचे ान यांचे
पर र संबंध संरचना आ ण अ याचारी कवा अ याचारी वगापासून मु हो याचे माग याब त
करणे. एरे असे सांगतात क जे हा अ याचा रत आ ण कवा अ याचारी ववेक बु बाळगतात ते हा
मानवजाती या ख या मु साठ तसेच मनु या या सवात काय म पाळ वपणासाठ ेरक यता अ त वात
असतात. यांचा असा व ास होता क ण हे पुन ण आ ण सामा जक कृ तीचे साधन असू कते.
ववेक करण येचा प रणाम के वळ सा ह यक कौ ये क यावर होत नाही तर सहभाग ना कृ ती त बब
कृ ती ारे यां या संपूण मानवते या अनुभूती ा तबंध करणा या सव संरचनांपासून वतः ा मु कर यात
मदत कर याचा हेतू आहे. सामा जक कृ ती या या व पाम ये संबं धत ोकसं येचा जा तीत जा त सहभाग
समा व असतो. ोकांना यां या जीवना ा घेरणा या सामा जक संरचनांचे व े षण आ ण समजून घे याची
संधी द जाते. जाणून घेण े हणजे बद णे आ ण हणून यांना यां या आवडी या मा यमां ारे संरचना
बद यासाठ आमं त के े जाते. मानवीकरणा या प रणामी अ ी आ ा आहे क अ याचा रत यां या
बद यात अ याचारी बनू नयेत. स या या प र तीत सामा जक कृ तीचे हे मॉडे अनेक दे ांम ये मो ा
माणावर वापर े जात आहे.

फ उदाहरण को काता येथी पुनवसन वसाहतीम ये काम करणा या एका वयंसेवी सं ेने मु ी
कौटुं बक समुदाय आ ण समाज तरावर के े या भेदभावपूण वागणुक चा मु ा उच ा आहे. आप या
पतृस ाक सामा जक रचनेती गक पूव ह आ ण पूवा हांमुळे ब तेक दा कौटुं बक संसाधनां या वतरणात
कमी वाटा असतो मग ते पोषण ण कवा वकासा या इतर संधी असोत. वयंसेवी सं ेने पथना
भाव नक भाषणे वाद ववाद मा हतीपट इ याद चा वापर क न म ह ा मु ां या असुर ततेब आण
ोषणाब ोकांना जाग क के े . ी ूण ह या ूण ह या खराब आरो य आ ण कु पोषण ाळा या सम या
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
गळती कमी वेतन ंडाबळ अ याचार वनयभंग अ ा अनेक बाबी समोर आ या. सामा जक कृ तीचे
समुदाय वकास
ववेक करण मॉडे वाप न एनजीओ मु ब सामा य ोकां या नकारा मक आ ण उदासीन वृ ीम ये
थोडासा फरक क क .

ii ं ा मक मो ब ायझे न मॉडे सामा जक कृ तीचे हे मॉडे मा सवाद वचारसरणीने द े या सामा जक

बद ा या संघष स ांता या ं ा मक कोनावर आधा रत आहे. ं ा मक कोनानुसार कोण याही
व ेती संघष हा या अथाने नैस गक मान ा जातो क संघषाचा कोणताही तोडगा ता पुरता असतो
आण येक पुनर चत व ा वतःम ये वतः या प रवतनाचे बीज घेऊ न जाते. अ ा कारे संघष हे
सामा जक प रवतनाचे इं जन हणून घेत े जाऊ कते. तर ोक य कृ तीचे ं ा मक मो ब ायझे न
मॉडे व ेती वरोधाभासांचे ोषण कर यासाठ संघषा ा चा ना दे यास मदत करते या व ासाने
क प रणामी एक चांग व ा उदयास येई . ं ा मक चा अथ ता कक वाद ववादाची क ा आहे.
जे हा कवा गट टोकाची भू मका घेतात आ ण वाद घा तात ते हा एकाची ती बंध हणून घेत
जाऊ कते आ ण स याची ती वरोधी हणून घेत जाऊ कते. यां या यु वादाचा प रणाम
दोघांनाही वीकाय ठरा वक न कष या ा सं े षण हट े जाऊ कते. अ ा कारे वरोधाभासी ती
मांडणे आ ण चांग या न कषापयत पोहोचणे या ा तक ा ात ं वाद हणतात. ं ा मक येचे
अनुसरण करणारे कृ तीवाद संघषा ा सकारा मक अथाने घेतात कारण ते असे गृहीत धरतात क नसगाती
सव आ ण मानवी सं ा संघष आ ण वकास करतात. येक सं ाआण येक सामा जक
म ये वतः या वघटनाचा घटक असतो. ते व ेती वरोधाभास उघड करतात संघषाना ो साहन
दे तात आ ण सामा जक आ थक राजक य संरचनांम ये उ म प रणामाची अपे ा करतात.

फ उदाहरणे बहारमधी नरपराध ोकांवर पो सांक डू न होणा या अ याचारा व आवाज

उठव या या उ े ाने मानवा धकार कायक या या एका गटाने जन सुनवाई चे आयोजन के े आहे जेथे
ा नक एसएचओ आ ण पो स वभागाचे उ दजाचे अ धकारी रा ीय मानवा धकार आयोगाचे त नधी
आण ज ाती दं डा धका यांना पाचारण कर यात आ े आ ण करकोळ चोरी या गु ात बं द त
अस े या दोन अ पवयीन मु ां या कोठडीती मृ यूब पो सांना वचारपूस कर यात आ आण
अ ी अनेक करणे हाती घे यात आ . दो ही प ांनी गु हेगार येथे पो स आ ण पी डत आरोप चे
कु टुं ब यांचे हणणे मांड े .

प चम बंगा मधी एक एनजीओ नवडणूक सुधारणांबाबत सवसामा यांम ये जाग कता नमाण करत
आहे जेण ेक न कोण याही उमेदवारा ा मते दे यासाठ पैसा आ ण मस पॉवर हा नकष नसावा.
वधानसभा नवडणुक या अव या पंधरव ापूव वयंसेवी सं ेने व वध मतदारसंघाती इ ु क उमेदवार
आ ण व मान आमदारां ी गटचचा आयो जत के होती. ोकां या सम या आ ण यावरी संभा उपाय
यावर चचा कर यात आ . एनजीओ ोकांसोबत झा े या चचत सामा य ोक उप त होते चचत
म य ी होते यामुळे अनेक दा चंड वाद आ ण संघष होतात. ता कक वादातून सवसामा य जनते ा
उमेदवारां या व ासाहतेची जाणीव क न दे यात आ आ ण यो य उमेदवारांना यांचे मत दे याचे आ ण
या उमेदवारांनी द े या कोण याही ता पुर या उपकारा ा बळ पडू नये असे आवाहन कर यात आ े .
नवडणूक सुधारणेसाठ सामा जक कृ ती या ं ा मक मो ब ायझे न मॉडे चा वापर ोकांना यां या
संबं धत भागात व ोक ाही राजक य सं ा ापन कर यास स म कर यासाठ उपयु ठर ा.
Machine Translated by Google

iii ोक य सामा जक कृ तीचे थेट मो ब ायझे न मॉडे थेट मो ब ायझे न मॉडे म ये सामा जक कायक या ारे सामा जक कृ तीचे मॉडे

व मु े उच े जातात आ ण उ े सा य कर यासाठ जनते ा वरोध आ ण संपाचा अव ं ब कर यासाठ

एक त के े जाते. या येत नेते कवा उ ू ोक व त ारी कवा सम या उच तात याचा मो ा
माणावर ोकांवर प रणाम होतो. अ याया या मुळ ा ी असणा या कारक घटकांचे ते व े षण करतात. ते पयायी
धोरणे आ ण कायप ती तयार करतात आ ण नधा रत उ े सा य कर या या हेतूने नषेधा मक याक ापांसाठ
जनते ा एक त करतात.

या मॉडे चे एक उ म उदाहरण हणजे म मार चळवळ. वातं यो र काळात मासेमारी े ात मो ा माणात

ॉ र आ ण यां क बोट चा रकाव झा ा. यामुळे कफायत ीर परदे ी बाजारपेठा काबीज कर यासाठ मासेमारी
मो ा माणावर झा . यां या मासेमारी या प तीमुळे मा ां या अनेक जाती न झा या. अ ा कारे इको
स ट मम ये नमाण झा े या असमतो ामुळे पारंपा रक म मारांसाठ उप साठा कमी झा ा. मासेमारी
े ाती यां क करणाने गरीब म मारांना सावकार ापारी नयातदार आ ण ब रा ीय कं प यां या दयेवर
ठे व े होते. सरकार उदासीन होते.

म य कामगारांनी एक येऊ न या ा वरोधात आवाज उठव ा.

यांनी एक सु व त संघटना वक सत के आ ण यांचा वरोध सु के ा.
ही चळवळ ॉकमधून ज ांम ये पस ाग यावर ने यांनी सरकार ी यां या माग यांसाठ करार कर यासाठ
संघटना ापन के . ही चळवळ के रळ कनाटक ता मळनाडू गोवा आ ण महारा ा या कनारी भागात आ ण नंतर
इतर रा यांम येही व तार . यु नयनने सरकारांना यांचे जीवनमान आ ण पयावरण संतु न सुर त कर यासाठ
यो य धोरणे आ ण काय म तयार कर यास भाग पाड े .

वरी नमूद के े या मॉडे सचे ए ट टआण ोक य वणन टो यांनी के े आहे. यांनी उ ू सामा जक
कृ तीत एक पळवाट सां गत आहे ब घटकां या सम यांब अ भजातवाद संक पना आ ण दे ऊ के े े
उपाय अप रहायपणे यां या वत या मू य णा ारे न त के े जाती जे ब घटक वत यां या सम या
क ा समजतात या या अनु प नसती . आ ण ते कसे सोडवाय ा गे े . आता सामा जक कृ तीचे इतर मॉडे पा .

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

टोने द े या उप कारांसह मॉडे सची थोड यात याद करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती

समुदाय वकास . सं ा मक आ ण गैर

सं ा मक मॉडे

सामा जक कृ ती या वर नमूद के े या मॉडे स तर सग यांनी कृ तीचे ान आ ण आरंभक यावर

आधा रत सामा जक कृ तीचे काही इतर मॉडे दे ख ी रेख ाट े आहेत. यांनी दोन मॉडे सचे वणन के े आहे
सं ा मक आ ण गैर सं ा मक कवा सामा जक उप मॉडे सह. सं ा मक मॉडे म ये सामा जक कृ ती
एकतर रा य कवा गैर सरकारी सं ां ारे सु के जाते तर गैर सं ा मक कवा सामा जक कवा ोकवाद
मॉडे म ये सामा य ोक कवा समाजाती वं चत घटक थम पाऊ उच तात. तथा प हे ात घेत े
जाऊ कते क सामा जक कृ ती या या सव मॉडे सम ये घेत े े कोन ओ हर ॅ पग असू कतात. च ा या
मॉडे सचा काही तप ी वार अ यास क या. खा क माटा सग यांनी मांड े या सामा जक कृ तीचे मॉडे
दाखवते. सं ा मक मॉडे म ये दोन उप कार आहेत सं ा मक रा य आ ण सं ा मक सामा जक .
सं ा येथे हणजे रा य वयंसेवी सं ा इ याद कायदे ीर आ ण सामा जक अ त व अस े कोणतीही
औपचा रक सं ा. याच माणे गैर सं ा मक मॉडे म ये दे ख ी उप कार आहेत सामा जक सं ा मक
आण ोकवाद चळवळ . गैर सं ेचा अथ असा आहे क समाजात सामा जक ास य कोणताही
अनौपचा रक गट हणा बचत गट म ह ांचा दबाव गट

इ.

सामा जक कृ तीचे मॉडे

सं ा मक सं ा मक सामा जक ोक य
रा य सामा जक सं ा मक हा चा

सामा जक कृ तीचे सं ा मक रा य मॉडे ही रा य कवा सरकारने सु के े सामा जक या आहे.

रा या ारे सामा जक कृ ती सामा यत अ य व प धारण करते आ ण याचा उ े ोकां या सहभागासह
कवा यां या सहभागा वाय यांना ाभ दे ण े हे आहे.
ीकोन सामा यतः संसद य त न ध वा मक नोकर ाही आ ण अ भजात वग आहे. कृ ती काय ा या
चौकट त आयो जत के जाते कवा ायो जत के जाते कवा नंतर कायदे ीर के जाऊ कते. उदाहरणाथ
हरी भागाती ग रबां या अन धकृ त व या नय मत कर यासाठ सरकार आदे दे त आहे आ ण सामुदा यक
पुनरचनेसाठ काय म राबवत आहे हणा यो य सांडपाणी प या या पा याची उप ता मोफत सीकरण
आ ण आरो य तपासणी.

व ेषतः भारता या संदभात रा याने रा यघटने ारे वतः ा क याणकारी रा य हणून वचनब के े आहे
आ ण हणून ोकसं ये या सव घटकां या वकासासाठ आ ण क याणासाठ आव यक अस े या सव सेवा
दान करणे बंधनकारक आहे. .

सामा जक कृ तीचे सं ा मक सामा जक मॉडे या कार या मॉडे म ये सामा जक कृ ती वयंसेवी सं ां ारे

सु के जाते मग सरकारकडू न आ थक मदत मळत असो वा नसो. या मॉडे म ये य कवा ोकां या
पा ठ याने कारवाई सु के जाते. ये या सु वाती ा कवा दर यान ोकसहभागाची मागणी के जाऊ
कते. अ यथा सु वाती ा ोकसं या गटाती वं चत घटकांसाठ वयंसेवी सं े या ने यांक डू न कारवाई सु
के जाऊ कते परंतु नंतर ती यां या उपे त गट सोबत आ ण यां या ारे गती करते. अ ा कार या
सामा जक कृ तीमागी मूळ थीम ामु याने क याणवाद कवा गरजूंना मदत आ ण सेवा दान करणे आहे.
कारवाई अनेक दा काय ा या चौकट त होते. उदाहरण हणून सामा जक कृ ती
Machine Translated by Google

वयंसेवी सं ांनी घेत े या झोपडप ट् यांम ये व ता मो हमेदर यान या भागाती महानगरपा के ारे वाटप सामा जक कृ तीचे मॉडे

करणा या सफाई कामगारांना न त करणे कवा एखा ा समाजाती मु आ ण मु ांना ाळे त पु हा वे

दे याची चळवळ सु करणे.

वरी दोन मॉडे सम ये सामा जक कृ ती रा य कवा NGO सार या औपचा रक एज सी ारे सु के जाते आ ण
स या उप कारात हणजे सं ा मक सामा जक मॉडे सामा जक कृ ती सु के यानंतर ोकांचा सहभाग
असतो. पुढ दोन मॉडे स सामा जक सं ा मक मॉडे आण ोकवाद मॉडे हे उपे त गटांनीच सु के े
आहेत आ ण राबव े आहेत. च ा या मॉडे सचे भ पै ू पा या.

सामा जक कृ तीचे सामा जक सं ा मक मॉडे या कारची सामा जक कृ ती नाग रक वयं मदत गट उ ू

वं चत आ ण इतरां ारे यां या फाय ासाठ आयो जत के जाऊ कते परंतु या या गती आ ण वकासासाठ
औपचा रक गट आ ण सं ा सं ा यांचे समथन मळू कते. या ा या या कारणांचे समथन करणे आवडे . हे
थेट सहभागी आ ण अगद मू गामी असू कते. या या य ावर अव ं बून ते वतः ा औपचा रक र या सं ा मक
बनवू कते कवा मा हतीपूण आ ण गंभीरपणे जाग क सामा जक आधार आ ण सह उ ू त आ ण तुरळक
य नां या व पाम ये रा कते.

अ ा कारवाईचे व प घटना मक कवा घटनाबा असू कते. सामा जक सं ा मक मॉडे हे सं ा मक

सामा जक मॉडे पासून वेगळे के े जाऊ कते कारण नंतर या काळात एक एनजीओ हणा सं े ारे एक कृ ती
सु के जाते आ ण काही ट यावर ोक सहभागी हो यासाठ एक त के े जातात. सरीकडे सामा जक
सं ा मक मॉडे म ये ोक सामा जक कृ ती सु करतात आ ण याच कारणासाठ काम करणा या काही सं ां ी
सहयोग क कतात.

फ उदाहरण द ती एका म यमवग य नवासी वसाहतीम ये जवळ या पो स चौक ी जोड े या

वृ ांसाठ र वनी हे प ाइन सु करणे या भागात रा ं दवस ग त घा णे यासार या उ म सुर ा सेवा
दे यासाठ वृ ांनी वतः ा एक के े . पो स म आ ण ेज ा यांसोबत रकामा वेळ घा व यासाठ वृ ांसाठ
ब सु कर यासाठ क यु नट सटरम ये जागा दे तात. व मान आमदारांनी यां या माग यांक डे फारसे
द े नाही. वयोवृ ोकांनी यांचा नषेध कर यासाठ इतर ोकांनाही एक के े . यांनी सामा जक कृ तीत
सहभागी हो यासाठ वृ ांची काळजी आ ण मदतीसाठ काम करणा या दोन वयंसेवी सं ां ी संपक साध ा. हे
सामा जक कृ ती या सामा जक सं ा मक मॉडे चे उदाहरण आहे.

सामा जक कृ तीचे ोक य चळवळ मॉडे चौथे मॉडे पूण पणे ोक य सामा जक पाया आ ण वर
अव ं बून आहे अव ं ब व नाकारते आ ण सामू हक य न स य सहभाग आ ण सतत णा ारे आ म नभरतेवर
भर दे ते. या अथाने सामा जक कृ तीचा हा एक आद कार आहे क सहभागी यां या वत या अनुभवातून एक
हात जोडतात एकमेक ां या सहकायाने आ ण सहमतीने नणय घेतात आ ण वचार करताना नणय घेतात आ ण
एक काम करताना यांची सहयोगी वृ ी पर र व ास मजबूत कर यास मदत करतात. व े आ ण आकां ा
सामा यक के या. या कारची सामा जक कृ ती ही ोकांची ोकांसाठ आ ण ोकां ारे के े कृ ती आहे. या
कारची कृ ती चळवळ ची काही वै े घेऊ कते आ ण ती घटना मक आ ण घटनाबा दो ही असू कते. हे
नय मत करणे कवा वत ची समा ती असू कते.

फ उदाहरण राज ानाती एका गावात पाणीटं चाईचा ोकां या जीवनावर वाईट प रणाम होत होता. म ह ांना
पाणी आण यासाठ मै भर चा त जावे ाग े . गे या उ हा यात न अ धक जनावरे पा या या अभावी
दगाव . सम या सोडव यासाठ गावाती ोक एक आ े . यांनी े वकास अ धकारी एडीओ यां या ी
संपक साध ा आ ण अ धका यां ी चचा के . ADO ने काही र कम मंज ूर कर याचे आ ासन द े
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
व हरी आ ण हातपंप बांध यासाठ पण गावक यांनी अनेक वेळ ा पाठपुरावा क नही आ ासन पाळ े नाही. गावाती
समुदाय वकास
ोकांनी एडीओ ा पै ासाठ समज दे याबरोबरच इतर पयायांचा वचार के ा. पावसाचे पाणी वाचव यासाठ यांनी चेक डॅम
बांध याचा नणय घेत ा. गावाती ोकांनी सहकाय व सहकाय क न दोन चेक बंधारे बांध े . काही ोकांनी
ज हा धका यांक डे जाऊन ह त ेप कर याची वनंती के . सतत या समजुतीने अ धका यांनी व हरी आ ण हातपंप
बांध यासाठ पैसेही सोड े . यां या य ोगाथेने इतर गावाती ोकांनाही ेरणा द .

या कार या मॉडे म ये ोक यां या सह ा यांसोबत सहकाय आ ण सहकाय कर यास कतात आ ण पर र व ास

सामा यकरण स ह णुता आ ण पर र अव ं बन यांनी प रभा षत के े े अनुकू वातावरण व वध वचार वीकार यास
कणे पर र सहमती अस े या उ ांपयत पोहोचणे आ ण यासारखे आहे. ोकांचा सहभाग सं ा मक बनव ा.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

सं ा मक आ ण गैर सं ा मक यां याती फरक वै ांचे वणन करा

सग यांनी वणन के या माणे सामा जक कृ तीचे मॉडे .

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. सामा जक कृ तीचे गांधी मॉडे

तु ही या ॉक या यु नट म ये वाच या माणे भारताती सामा जक कृ तीचा इ तहास गांधीवाद वचारसरणी आ ण

अ हसा आ ण रचना मक काया या त वांनी खूप भा वत आहे. या वभागात आपण सामा जक कृ ती या गांधीवाद मॉडे चा
काही तप ी वार अ यास करणार आहोत.

महा मा गांध या वचार आ ण आद ानी अ य आण य पणे भारताती सामा जक कायाचा वसाय आ ण एक

त हणून वकास के ा आहे. हे गांधीवाद सामा जक काया या पॅनोरामाम ये आहे क सामा जक कृ तीचा खरा आ मा
आ ण मू य संरेख न आहे. गांधीज नी स या ह स यवाद सव दय सवाचे क याण आ ण ांतीसेना ांती सेना
यांसार या ां तकारी क पना आ ण संक पनांनी जगा ा मह वपूण योगदान द े . यांनी व ास अ हसा अ हसा
समा ती आ ण साधन गैर ताबा व तव त जीवन ै वधायक काय मू भूत ण वदे ी आ ण ाम वराज
यासार या मह वा या संक पना वक सत के या आहेत. गांधीवाद सामा जक काय मुळ ात स य आ ण अ हसेवर आधा रत
समाजा या पुनरचने ी संबं धत आहे आ ण सव ेवट या आ ण सवात नीच गरीब अं योदय या क याणा ी संबं धत आहे.

आग साथीचे रोग काळ यु े वं चत घटकां या क याणा या गरजा आ ण सामा जक अ याया ी संबं धत सम यांब
न बो णे अ ा आप ीजनक प र तीत समाजाती असुर त घटक सवात जा त पी डत आहेत.
Machine Translated by Google

आ थक ोषण सामा जक भेदभाव असमानता आ ण संबं धत सम या जे सामा जक व ेती वसंगत चे सामा जक कृ तीचे मॉडे

प रणाम आहेत. गांधीवाद सामा जक कायाचे मूळ उ सम या आ ण मानवी खांमुळे उ वणारी मू भूत
कारणे आ ण प र ती ोधणे आ ण यांचे नराकरण करणे हे होते. येथे सामा जक कृ ती आ ण गांधीवाद
सामा जक कायाचा समान ब आहे कारण सामा जक याय आणणे आ ण द नांना ा त उपायांसह स म
करणे या दो ही गो वर क त के े आहे.

दो ही सं ा मक चौकट त आ ण समाजा या मू यांम ये मू भूत बद घडवून आण या या गरजेचा पुर कार

करतात. सामा जक कृ तीचा उ े सामू हक य न आ ण सामा जक सम यां ी ढा दे यासाठ सामू हक ऊजा
नद त करणा या ोकांचा सहभाग आहे.

गांधीवाद परंपरेची सामा जक या वतःम ये एक वग हणून उदयास येते कारण ती अ या मावर भर दे ते

साधने आ ण उ ांची ु ता पंथ हणून अ हसा तप या इ े ची मयादा आ ण ोकांचे नै तक पुन ीकरण.
वधायक वचार संघटन संघटन आ ण कृ ती हे आव यक घटक आहेत.

या परंपरे या सव कार या सामा जक कृ त म ये जन हा आधार आहे.

या मॉडे म ये खा उप कार आहेत

ढाऊ अ हसक परंपरा अ हसे ा अजूनही आधार आहे ही परंपरा कवा ीकोन सामा जक कृ तीचे राजक य
आण ां तकारी व प आव यक आहे.
सामा जक व ेत आमू ा बद घडवून आण यासाठ स ने ह त ेप करणे हे याचे उ आहे. तो
पूण पणे ांततापूण उपायांवर आ ण के वळ तळागाळात के े या वधायक कायापुरता मया दत ठे व यावर
अव ं बून नाही तर कृ तीसाठ मो ा माणात एक ीकरणा ारे आ ण संसाधनां या पुन वतरणावर व ास
ठे वतो. उदाहरणाथ ावसा यक वापरासाठ अंदाधुंद जंग तोडीमुळे हमा याती ड गराळ भागात मो ा
माणावर जंग तोडी या नषेधाथ चपको चळवळ उभी रा ह .

सौ य अ हसक परंपरा वनोबा भावे यांनी स या ह आ ण गाव आ ण समुदाय पुन नमाणासाठ के े काय ही
गांधीवाद सामा जक कृ ती या सौ य अ हसक व पाची उ म उदाहरणे आहेत. गांधीवाद समाजवाद
समाजा या पुनरचनेसाठ भू दान जमीन दान आ ण ामदान गावांचे दान हे या परंपरेचे मह वाचे घटक
आहेत.

वधायक कायाचे नाग रक व मॉडे या कारची सामा जक कृ ती ामु याने णा ारे सामा जक कृ ती
नाग रक व या तळागाळा या पातळ वर क त असते.
हे वधायक कायावर अव ं बून आहे आ ण समाज व ेत आव यक बद यो य वेळ घडती असा व ास
आहे. हे सामा जक बद ाचे अपे तउ सा य कर यासाठ अ धका यां ी संघष नषेध आ ण ब ह कार
नाकारते. ते एकमत ोक संमती नाग रक वाची भू मका मॉडे पसंत करते आ ण या ारे वचार आ ण
प तीम ये ांतीची क पना करते बचार ांती आ ण पददती ांती .

गांधीवाद कोन पुढे सांगतो क सरकार ोकांवर अव ं बून असते उ ट नाही. सव ोषण हे ो षतां या
सहकायावर आधा रत आहे इ ू क कवा स ने आ ण हणून सामा जक नमाण कर याची गरज
आहे ोकां या गटां ारे कृ ती ारे संसाधने आ ण नयं त कर याची मता. गांधीवाद सामा जक कृ ती या
त ही परंपरांम ये ोकांचा आधार हा ाथ मक मान ा जातो. स य अ हसक आ ण नाग रक व मॉडे ोक
नमाण आ ण कृ ती ारे सामा जक आ ण आ थक सम यां या नराकरणावर क त करतात तर ढाऊ
अ हसक परंपरा मॉडे यांना राजक य आयाम दे ख ी जोडते.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
गांधीवाद सामा जक कृ ती या वरी तीन कार या परंपरां या सव वै ांचा समावे करणारे सरे मॉडे हणजे ोक
समुदाय वकास
याचे तप ी खा माणे आहेत

सामा जक कृ तीचे ोक मॉडे सामा जक काया या गांधीवाद ीकोनातून सामा जक संरचनेत इ त बद

घडवून आण यासाठ जनसमूहीकरणाचे हे उ कृ मॉडे आहे. गांधीवाद वधायक काया या परंपरेत दोन मुख कोन
कवा कोन आहेत एका गटाचा असा व ास आहे क रचना मक सामा जक कायामुळे व मान कायदे ीर आ ण
घटना मक चौकट त हळू हळू इ त बद घडवून आणू कतात. हे ोकांना त कर यावर क त करते आ ण
यां याकडे मा म ा आ ण साम य आहे यां या सद्स वेक बु ा याग कर याचे आवाहन करते.

वधायक काय जाग कता न मतीसह समुदाय पुनरचनासाठ रा य समथनासह काय म हाती घेते. गांधीवा ांचा सरा
गट असे मानतो क जे हा रा य यं णा कवा घटना मक मा यमे समाजा ा पुरे ा माणात सेवा पुरव यात अय वी ठरतात
ते हा मू गामी स यता कवा सामा जक सं ांम ये मो ा माणात बद ांची गरज नमाण होते. प रणामी ापक
कारवाईची गरज आहे. यां या गांधीवाद समाजवादा या संक पनेचा उ े ोषण आ ण दा र य
् र करणे आ म वकासासाठ
सवाना समान संधी उप क न दे ण े आ ण समाजा या भौ तक आ ण नै तक संसाधनांचा पूण वकास करणे आ ण यांचा
पुरेसा व नयोग करणे हे आहे. यांचा असा व ास आहे क समाजवाद समाजात ोक वे े ने समाजा या मो ा
हतासाठ यां या वतः या हतासाठ आ ण इ ा दे यास तयार असतात. अ ा कारचा समाजवाद के वळ राजक य
कृ तीतून सा य होऊ कत नाही सामा जक कृ तीचीही गरज आहे. सव दय ही वैय क आ ण सामा जक कृ ती या उ े ाने
एक सामा जक चळवळ हणून घेत जाते. व राज वरा य आ ण सु राज चांग े यां या उभारणीसाठ वचार आ ण
प तीती ांती नाग रकांची भू मका ोक जन आण ोकसंमती ोकसंमती यांची गरज यावर भर द ा
जातो. ासन .

गांधीवाद वधायक काय परंपरेत ोक ही संक पना खूप मह वाची आहे. ोक हणजे ोकांची सामू हक मता
कवा कवा अ जाणूनबुज ून नणय घे याची आ ण एक तपणे कृ ती कर याची. ोक भावी
हो यासाठ नै तक स ण आ ण आवाहनाची गुण व ा असणे आव यक आहे आ ण सामा जक प रवतनासाठ अ हसक
प त चा वापर करणे आव यक आहे. ोक या संक पनेमागी अंत न हत वचार असा आहे क जोपयत समाजाती
ोकांची आण मता एक त के या जात नाहीत आ ण ते वाव ं बी होत नाहीत आ ण सामू हक आ ण वे े ने
पुढाकार घे यास स म होत नाहीत तोपयत यांचा वकास नःसं यपणे व ेषतः ोक ाहीम ये मंद गतीने होई .
ोक हे ोक ाहीचे मम आहे.

ोक वाय रा य रा य आप उ े पूण क कत नाही .

भारतीय संदभात सव दय चळवळ हे सामा जक कृ तीचे उ कृ उदाहरण आहे. सव दय कमचा यांनी वापर े या ही
सामा जक कृ ती या येसारखीच आहे याम ये खा ट पे आहेत

प रचय थम प रचय ाहक आ ण यां या सामा जक गरजा आ ण सम या यां या प रचयाचा हा ट पा आहे. या ट यात
सामा जक सम या आ ण रणनीती ोकांपयत पोहोचव या जातात.

अ यायन सव ण कवा अ यास व ं त सम या आ ण याचा जीवना या सामा जक आ थक आ ण सां कृ तक पै ूं वर

होणा या प रणामांवर ोकसं येक डू न मा हती गोळा के जाते.
पा ह े जातात.

चार चार याम ये मो ा माणावर जनजागृती के जाते. चार हा एका मक तरावर कारवाई कर यासाठ मो ा
माणात एक ीकरणासाठ आहे.
Machine Translated by Google

सहवास असो सए न एकाच भौगो क े ात कवा समान वषयांवर काम करणा या व वध आण सामा जक कृ तीचे मॉडे

सं ांक डू न सहकाय मा गत े जाते.

सेवा सेवा यत ोकसं येसाठ क याणकारी आ ण वकासा मक सेवा द या जातात.

तकार तकार यात व मान ा धकरणा व जबरद ती उपायांचा समावे आहे यासाठ रचना
आ ण कवा काय णा बद णे आव यक आहे.

बांधकाम काय कवा सामुदा यक सेवा समुदाय तरावर चा व या जाणा या वधायक उप मांवर भर द ा
जातो. यामुळे चळवळ ची व ासाहता वाढते.

बद ाचे वातावरण तयार करणे सामा जक वातावरण सकारा मक बद ासाठ अनुकू के े जाते.

तथा प जर सेवे या तपादनावर भर असे तर ते सामा जक कृ तीपे ा सामुदा यक संघटने ी अ धक समान

होते. असे अस े तरी सव दयाती ोक ची संक पना पणे द वते क बद ावर भर द ा जात आहे .
गांधीवाद सामा जक कृ त म ये वापर या जाणा या सामा य प ती आहेत परेड जागरण पो टस कवणी
ोक नषेध सभा इ. या सव प ती असंतोष आ ण असंतोषाचे ांततापूण द न आहेत.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

खा व वध कार या सामा जक यां या काही मुख सं ा द या आहेत.

या व द े या जागेवर या कार या सामा जक येचे नाव ओळखा आ ण हा.

गांधीवाद सामा जक कृ ती.

.................................................................... .................................................................... ....

उ ू ोकांक डू न सामा जक कृ ती.

.................................................................... .................................................................... ....

ोक कारवाई सु करतात आ ण सं ेची मदत घेतात.

.................................................................... .................................................................... ....

ोकांचा ववेक जागृत झा ा.

.................................................................... .................................................................... ....

ता कक वादातून संघषा ा ो साहन ा.

.................................................................... .................................................................... ....

उ ू ोक कायदा हातात घेतात.

.................................................................... .................................................................... ....

सरकारने सामा जक उप म सु के े .

.................................................................... .................................................................... ....

गैर सरकारी सं ा सामा जक कृ ती सु करतात आ ण ोकांना एक त करतात.

.................................................................... .................................................................... ....

कायदा ठे व ा.
.................................................................... .................................................................... ....
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती

समुदाय वकास . च ा बेरीज क या

सामा जक कृ तीचे मॉडे ही उ े सा य कर यासाठ सामा जक कृ ती या येत वापर जाणारी एक व प त कवा

प त आहे. ो सामा जक कृ तीचे दोन मॉडे दे तात

अ भजात सामा जक कृ ती अ भजात वग के वळ वतः न कवा जनते या अ प सहभागाने सामा जक कृ ती करतात. याचे
तीन उप कार आहेत. वधान सामा जक कृ ती मॉडे ही एक या आहे याम ये उ ू गट सम यां या गंभीरतेवर अ यास
करतात सावज नक मत तयार करतात आ ण सामा जक धोरण सुधार याचा य न कर यासाठ ॉबी करतात. आ थक
मंज ुरी मॉडे म ये उ ू ोक काही आ थक सामा जक राजक य कवा धा मक ांवर नयं ण मळवून ाहकांसाठ
फायदे मळव याचा य न करतात. डायरे ट फ जक मॉडे ही अ ी या आहे जथे उ ू ोक कायदा वतः या
हातात घेतात आ ण अ याया या कारणासाठ जबाबदार अस े यांना ा करतात आ ण अ ा कारे यां या ाहकांना
फायदा मळवून दे याचा य न करतात.

ोक य सामा जक कृ ती उ ूं या सहभागासह कवा या वाय ोकांचा एक मोठा वग अ याया व संघषा मक

संघषा मक कारवाई करतो. याचेही तीन उप कार आहेत. णा या मा यमातून जनसामा यांम ये जाग कता नमाण
कर या या पाउ ो रे यां या संक पनेवर ववेक करण मॉडे आधा रत आहे. ं ा मक मो ब ायझे न मॉडे व ेती
वरोधाभासांचे ोषण कर यासाठ संघषा ा चा ना दे यास मदत करते या व ासाने क प रणामी एक चांग व ा
उदयास येई . डायरे ट मो ब ायझे न मॉडे म ये सामा जक कायक या ारे व मु े हाती घेत े जातात आ ण उ े
सा य कर यासाठ जनते ा वरोध आ ण संपाचा अव ं ब कर यासाठ एक त के े जाते.

सग यांनी द े या सामा जक कृ तीची आणखी काही मॉडे स आहेत. सं ा मक रा य मॉडे म ये रा य कवा सरकारने
सु के े या सामा जक कृ ती. सं ा मक सामा जक मॉडे म ये सरकार ारे अनुदा नत कवा वनाअनुदा नत अ ा
अ ासक य सं ां ारे सामा जक कृ ती सु के जाते आ ण नंतर ोकांचा स य पा ठबा मा गत ा जातो.

सामा जक सं ा मक मॉडे म ये ोक यां या फाय ासाठ सामा जक कृ ती आयो जत क कतात आ ण ते त सम े ात

काम करणा या औपचा रक सं ांक डू न मदत घेऊ कतात. ोक य चळवळ मॉडे ही ोकांची ोकांसाठ आ ण
ोकां ारे के े कृ ती आहे. सामा जक कृ तीचे गांधीवाद मॉडे तीन उप कार आहेत ढाऊ अ हसक परंपरा सौ य
अ हसक परंपरा आ ण रचना मक कायाचे नाग रक व मॉडे . ोक ही गांधीवाद सामा जक कृ तीमागी मूळ थीम आहे.

. पुढ वाचन आ ण संदभ

१ ो जीएए १९८४ ी या द कात सो अॅ न अँड सो वक ए युके न इन सो वक अँड सो अॅ न

एडी एचवाय स क हरनाम प के स.

२ ो जीएए १९८४ सामा जक काय आ ण सामा जक कायात सामा जक कायाची काही त वे एड एचवाय स क
हरनाम प के स.

सॅ युअ जे. सो अ◌ॅ न अ◌ॅन इं डयन पॅनोरमा सं. पुण े हॉ ं टरी अ◌ॅ न नेटवक इं डया.

चौधरी डी. पॉ सामा जक कायाचा प रचय आ मा राम आ ण

सस द .

डे हस मा टन द ॅ क वे एनसाय ोपी डया ऑफ सो वक सं.

ॅ क वे प स मॅसॅ युसेट्स pp. .
Machine Translated by Google

सामा जक कृ तीचे मॉडे

े ड ँ डर ड यूए समाज क याण प रचय टस ह
नवी द .

मूथ एम ही सो ऍ न ए या प ग हाऊस बॉ बे.

नानावट एमसी सो ऍ न आ ण द ोफे न सो वक

सामा जक काय मंच खंड III मांक pp. .

पाठक एसएच समाज क याण आरो य आ ण कु टुं ब नयोजन नवीन

द .

स क HY सामा जक काय आ ण सामा जक काय सं. हरनाम

का ने.

सग सुरदर सो अॅ न इन होरायझ स ऑफ सो वक एड .
सुरदर सग आ ण के एस सूदन op. cit p .

फोरन जे. ांतीचे भ व य. ँ डन झेड बु स.

Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती

समुदाय वकास यु नट धोरणे आ ण कौ ये

सामा जक कृ ती

अचना कौ क
साम ी

. उ े

. प रचय

. सामा जक कृ तीती रणनीती आ ण डावपेच . नयोजन रणनीती .

व ापक य मो ब ायझे न धोरण

. सामा जक कृ तीती कौ ये

. च ा सारां ा . पुढ

वाचन आ ण संदभ

. उ े

हे यु नट सामा जक कृ ती या येदर यान ागू के े या रणनीती आ ण डावपेचांवर क त करते. पुरे ा फ उदाहरणांसह हे

सामा जक कृ ती या व वध ट यांवर सामा जक कृ तीवा ांना आव यक अस े या कौ यांचे वणन करते. अ धक व ेषतः यु नट करे

क हर

अ सामा जक रणनीती रणनीती आ ण कौ यांचा अथ मह व आ ण ासं गकता

या

b नयोजना या व वध ट यांवर आव यक व धोरणे आ ण कौ ये व तुमान

एक ीकरण व ापन आ ण मू यमापन. c सं ेषण आ ण

नेटव कगमधी धोरणे आ ण कौ ये.

एकक वाच यानंतर तु ही सामा जक कृ तीसाठ आव यक अस े व वध कौ ये समजून घे यास स म असा आण येती

रणनीती आ ण डावपेचां या यो य वापराब अंत ी ा त करा .

. प रचय

सामा जक कृ ती या येम ये अपे तउ े सा य कर यासाठ सामा जक कायकत कायकत यां याकडू न व वध रणनीती रणनीती
आ ण कौ यांचा वापर करणे समा व असते. भा वत समुदायाती ोक धोरणकत नोकर हा आ ण अ धकारी चज एजंट सामा य
जनता मी डया आ ण यासार या व वध भागधारकां ी कवा यत े कां ी वहार करताना ही रणनीती डावपेच आ ण कौ ये भ
असतात.

उदाहरणाथ सामा जक प र ती या व े षणा या प ह या ट यात सामा जक कायकता मु य ांची उ रे ोध यासाठ कौ यांवर

अव ं बून असतो उपे त गटा या सम या आ ण मु य चता काय आहेत धोरण आराखडा आ ण धोरण उ ां या अंम बजावणीम ये
व मान अंतर धोरणा मक आ ण काय मा मक तरावर कोणते बद आव यक आहेत आ ण हे बद संदभ ोकांवर कसा भाव टाकती
मागी गट कायदे उ ोषणा नयमन कायदे ीर नणय सं ा मक सराव आ ण इतर मंचांवर आव यक बद ांचे कार व े षणासाठ
व साधने जसे क सम या वृ संसाधन सा ह य मानवी आ ण आ थक व े षण PRA PLA तं SWOC कमजोरी

डॉ. अचना कौ क द व ापीठ द

Machine Translated by Google

या ट यावर संधी आ ण आ हाने व े षण इ. म ये रणनीती आ ण कौ ये

सामा जक कृ ती

याच माणे एक ीकरणासाठ काळजीपूवक आ ण जाणीवपूवक युती बांधणे भागीदारी मजबूत करणे
संसाधन वतरणासाठ सहमती करार गाठणे नेटवक तयार करणे ेरणासाठ संवाद संघष नराकरण अंतगत
मतभेद आ ण इतर पै ू हाताळणे यासाठ व धोरणे अव ं ब जातात.

एका ट यापासून स या ट यात एक जोडणारा धागा असतो आ ण येक ट याचे य नंतर या ट यावर
रणनीती आ ण डावपेच तयार कर यास मदत करते.

सामा जक कृ ती पार पाड यासाठ सव भागीदारांना खट यांम ये सात य राखणे दो ही आव यक आहेत. या

ट यावर भावीपणे वापर या गे े या सं ेषण धोरणे सामा जक कृ ती या य ाची ा या कर यात खूप पुढे
जातात.
वैय क संपक ेस री झ प कार प रषद आ ण ववादांना सामोरे जा यासाठ मी डया समथन वक सत
करणे आ ण राखणे धोरण नमा यांना वचनब तेसाठ जबाबदार धरणे जनमताचे नरी ण करणे आ ण
सकारा मक बद ांना स दे ण े तसेच व वध युती भागीदारां या भू मकांची वेळ ोवेळ सावज नक पोचपावती
ही काही आहेत. ऍ न या टे ज ची डायनॅ मक वै े. ऑपरे न या या सव े ांसाठ व कौ य
आ ण धोरणांचा ववेक पूण वापर आव यक आहे.

ही सव कामे भावीपणे पार पाड यासाठ सामा जक कायकता कायकता पुरेसा कु अस ा पा हजे.
ह त ेपाचे मू यमापन करणे आ ण इ त बद ांची ा तता सु न त कर यासाठ व वध कारची कौ ये
आ ण धोरणे आव यक आहेत. या यु नटम ये तु ही सामा जक कृ ती या या पै ूं चा व तृत अ यास करा .
सावध गरीचा एक द के वळ कौ ये आ ण धोरणांब वाचून एखा ा ा या े ांम ये कौ य ात
होत नाही. गंभीर आ ण व े षणा मक वचार कर या या मतेसह े ाती सराव आव यक आहे.

. सामा जक रणनीती आ ण यु या

कृ ती

सामा जक कृ तीम ये या या येत सहयोग ेरणा वाटाघाट म य ी मन वळवणे संघष आ ण संघषाचे

नराकरण यांचा समावे होतो आ ण ा धकरणा व आप नाराजी द व यासाठ बसणे उपोषण नषेध
मोचा ब ह कार घोषणा द न आ ण इतर अ ा रणनीती आ ण डावपेच. रणनीती आ ण डावपेच हे सामा जक
कृ ती सरावाचा गाभा आहेत. रणनीती आ ण रणनीत चा अथ याचा वापर अनेक दा के ा जातो या संक पने ा
अ धक चांग या कारे समजून घेण े फायदे ीर ठ कते.

रणनीतीचा दको हणजे योजना नीती अ यास ॅ टेज म.

याच माणे रणनीतीचा अथ प त अ यास अ यास म चा ू पॉ सी ड हाइस योजना माग यु यु
असा होतो. हे ात घेत े जाऊ कते क दो ही सं ा अगद सार या दसत अस या तरी रणनीती ही
सामा जक कृ तीचे व प कवा मॉडे या समतु य मोठ सं ा आहे तर रणनीती व अचूक कृ तीची पूतता
करे . सामा जक कृ ती येत वापर या जाणा या ै णक आ ण सं ोधकांनी वणन के े या व वध रणनीती
आ ण डावपेचांचे आपण परी ण क या.

रणनीती आ ण डावपेच सामा जक कृ ती या ये ा ग त ी ता दान करतात. यामुळे य आ ण उप

अस े या रणनीत वर एकमत तयार करणे खूप कठ ण आहे कारण सामा जक कृ ती या व वध ट यांम ये
बद या काळानुसार नवीन रणनीती आ ण यु या वापर या जात आहेत. सने खा मु य धोरणांचे वणन
के े आहे

सहयोग याम ये अंत न हत गृ हतक असा आहे क स ा समीकरणात बद घडवून आण यासाठ

संघषा मक धोरणांचा अव ं ब करणे नेहमीच नसते.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
आव यक ा धकरण उ रदायी असू कते आ ण उपे त गटांना दे ख ी समान संसाधन वाटप दान
समुदाय वकास
कर यासाठ आव यक बद घडवून आणू कते. याम ये सामा जक कायकत व मान सामा जक धोरणाम ये
आव यक सुधारणा घडवून आण या या उ े ाने ा नक ा धकरण आ ण इतर ा धकरण कवा एज सी
यां या ी सहयोग करतात. ही रणनीती मू ये आ ण हतसंबंधां या एकसंधतेवर आधा रत आहे या ारे ता वत
ह त ेपांवर ठोस करार मळू कतो. सहयोगी रणनीतीम ये सामा जक संरचनेत कवा सं ेती बद
ांततापूण मागाने आण े जातात. ण मन वळवणे ाय क आ ण योग हे असे मा यम आहेत.

धा कवा सौदे बाजी वाटाघाट व क रणनीत चा सरा संच या आधारावर आधा रत असतो क एखा ा ा
बद ासाठ काही तकार हो याची अपे ा असते आ ण बद एजंट या याक ापांना डावपेचांची सोबत
असावी ागते जे के वळ मन वळवणारे नसतात तर याऐवजी य न करतात. दबावा ारे बद भा वत
कर यासाठ . या रणनीतीम ये त ध प सामा यपणे वीकार या जाणा या मो हमेचे डावपेच वाप न मन
वळव यासाठ वाटाघाट कर यासाठ आ ण सौदा कर यासाठ कामकाजा या करारावर पोहोच या या इ े ने
वापरतात.

यय कवा संघष संघष तं ाचा तसरा संच या आधारावर आधा रत आहे क जे ोक यथा ती आहेत आ ण
जे बद ाचे समथक आहेत यां याती संघषात तकार हा बद ा या य नांचा एक पै ू आहे आ ण हणूनच
संघषाची ग त ी ता आहे. सामा जक कृ ती य नांम ये अंत न हत.

ही रणनीती अ धक ढाऊ ीकोन द वते आ ण यात संप ब ह कार उपोषण कर नकार बसणे
इ याद चा समावे असू कतो. सम ये दं ग आ ण गु र ा यु ाचा दे ख ी समावे आहे तरीही
हसाचाराचा कोणताही वापर हणून इतर अनेक सामा जक कायक यानी हे वगळ े असे . ावसा यक
सामा जक कायाची मू ये आ ण नै तकता अ वीकाय असे .

याच माणे सने सामा जक कृ ती या व वध ट यांम ये सामा जक कृ तीवाद कायक यानी वापर े या नऊ यु या
सुचव या आहेत. हे डावपेच सामा यतः सामा जक कृ ती या येती व वध ट यांवर आ ा दत होतात. ते आहेत

. सं ोधन . ण

. सहकाय आ ण . वाद . संघटना . वाटाघाट

. कायदे ीर नयमांचे
. सौ य जबरद ती उ ं घन
. संयु कृ ती.

सने सुच व े एकू ण रणनीती आ ण रणनीती दो ही एका माचे अनुसरण करतात असे दसते याचा अथ असा
होऊ कतो क एखा ाने सहयोगी कोनातून सु वात के पा हजे आ ण जर पूव या धोरणांनी अपे त प रणाम
न द यास इ तउ सा य कर यासाठ यय आण या या धोरणाचा अव ं ब के ा जाऊ कतो. . रणनीती
कवा डावपेचांचा वापर दे ख ी नवड े या उ ांवर आ ण सामा जक सां कृ तक वातावरणावर अव ं बून असे .

रचड ायंटने रणनीतीचे दोन संच दे ख ी मांड े आहेत बाग नग आ ण कॉ ं टे न. बाग नगम ये ॉ बग या चका
सादर करणे मा हती आ ण चार मो हमा इ याद चा समावे होतो. याच माणे संघषात संप नद ने आ ण धरणे
यांचा समावे होतो. यासाठ सग यांनी आणखी एक रणनीती जोड ासक य ीकोन. यांनी नमूद के े क
ब तेक दा कठोर कवा आमू ा बद ासाठ कोणताही संघष कवा य न हा कायदा आ ण सु व ेची सम या
हणून आ ापनेक डे पा ह ा जातो आ ण हणून प र ती ा त ड दे यासाठ ासक य ीकोन कवा धोरण
वीकार े जाते . यात मन वळवणे सौदे बाजी दबाव बळजबरी घुसखोरी सव त को ऑ न वभाजन इ.
Machine Translated by Google

म ये रणनीती आ ण कौ ये
पुढे हॉन ट नने सामा जक ह त ेपासाठ काही धोरणे सूचीब के आहेत वैय क बद तां क संरचना मक डेटा
सामा जक कृ ती
आधा रत संघटना मक वकास आ ण सं कृ ती बद हसा आ ण जबरद ती आ ण अ हसक थेट कृ ती नवास ए सपोजर
जवंत उदाहरणे सावज नक समथन सादरीकरण ताव धा ॉ बग आंदो न आ ण व वंस. हॉन ट नने सामा जक
कृ ती या या धोरणांचे कवा डावपेचांचे वग करण के े आहे

थेट कारवाईचे डावपेच धरपकड मोच ातृ व झपाटणे प कबाजी

आ ण स मानाचा याग करणे.

असहकार संप ब ह कार कर नकार.

ह त ेप बसणे उ ट ाइक अडथळा.

पुढे गांधीवाद परंपरेत अ हसक नषेध आ ण अनुनय असहकार आ ण अ हसक ह त ेप या तीन ापक ेण या
रणनीती कवा सामा जक कृ ती या प त चा समावे कर यात आ ा आहे. कब ना गांधीवाद सामा जक कृ तीची ही तीन
वै े ावसा यक सामा जक कायाची नै तकता मू ये आ ण त व ान यां यात कमा चे सा य आहे. हे ात घेत े
जाऊ कते क सामा जक कृ तीसाठ संघष वाटाघाट कवा मन वळवणे आव यक अस े तरी ते कोण याही हसाचार
कवा ुव ू रता आ ण र पाता ा मा यता दे त नाही. हणजे असंतोषही ांततेत दाखव ा जातो.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

१ नंद ाम येथी व ेष आ थक े ाबाबत सरकार या नणया व ांतपणे तुमचा असंतोष न दव यासाठ तु ही

कोणती रणनीती वाप कता

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. नयोजन धोरणे

सामा जक कृ ती या येती सवात मह वपूण पै ूं पैक एक हणजे नयोजन. ते करावया या कारवाईची ू ट तयार
करत आहे. चांग े नयोजन हे अध काम पूण होते असे अनेक दा हट े जाते. सामा जक कृ तीम ये नयोजना या ट यावर
सम ये या कारणांब पुरे ी मा हती गोळा के जाते आ ण याचे व े षण के े जाते. सामा जक कृ तीम ये काही नवीन
तं े आ ण रणनीती वापर या जात आहेत जसे क आ ही इतर े ांम ये पाहतो जेथे ोकांचे व ापन आ ण काय मांचे
ासन समा व आहे.

नयोजन या सम येब मू भूत पा भूमी मा हती या संक नापासून सु होते. कारण आ ण ोभक घटकांची
ओळख सम येचे गु व आ ण ा ती उपे त समाजाची कवा ोकां या वगाची सामा जक आ थक आ ण सां कृ तक
पा भूमी यां या वाट े या न जाणव े या गरजा आ ण आकां ा यांचा वचार के ा जातो. या नयोजना या ट यात काही
रणनीती उपयु ठरत आहेत
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
पर तीचे व े षण ही रणनीती सम या त वातावरणाचे आ ण सवसमावे क य दे ते आ ण
समुदाय वकास
सामा जक कृ तीचे समथन करते. समोर या सम येवर अव ं बून सं ोधन कवा इतर व तु न प त ारे
राजक य घटकांब मा हती गोळा के जाते अनुकू तकू रा ीय आ ण ादे क धोरणे आ ण काय म
राजक य नणय घेण ारे आ ण नणय घे याची यं णा संबं धत ा नक सुधारणा धोरणे आ ण धोरणे आ ण
संबं धत कायदे आ ण नयम सं ा मक घटक जबाबदार ासक य यं णा आ ण सम या हाताळ या ी
संबं धत यांची प रणामकारकता आ थक आ ण आ थक संसाधने आ ण घटक आ थक धोरण आ ण आ थक
सुधारणा आ ण सामा य आ ण व ेषतः गरीब सामा य ोकांवर यांचा भाव णा माय ो े डट आ ण
कज इ. पायाभूत सु वधा आ ण नागरी सु वधा नागरी सु वधा आ ण पायाभूत सु वधांम ये कोणतीही भ ता
अ कवा सेवा वतरण णा सामा जक आ ण सां कृ तक प र ती सामा जक आ ण वां क
गट भा षक गट ग भू मका धा मक आ ण जात णा सामा जक मू ये आ ण ीकोन आ ण यांचा
भाव पयावरण घटक नैस गक संसाधने भौगो क आ ण हवामान प र ती आ ण नवास या
राहणीमानावर यांचा भाव . हे बद याची गरज अस े या प र तीचे वहंगाव ोकन दे ई .

सम या व े षण हा अ धक व आ ण मया दत ीकोन आहे जथे के वळ सम ये या मूळ कारणाचेच

व े षण के े जात नाही तर याचे व वध प रणाम दे ख ी आहेत.
व े षण व तु न पणे ओळख या गे े या त यांवर आ ण सम ये या तकावर आधा रत असावे.
उदाहरणाथ ठाकू र आ ण द तां या गावात पंचायत तरावरी राजक य ु वामुळे आ ण ठाकू रांनी द तांवर
अ याचार के यामुळे यांना प याचे ु पाणी न मळणे हे खरे कारण असू कत नाही. हे व े षण
सहभागा मक अस े पा हजे आ ण के वळ पुढाकार घेण ा या एज सीने घेत े ा ै णक ायाम कवा
सामा जक काय ावसा यकांनी बौ क ायाम नसावा हे नेहमीच उपयु आहे. सहभागा मक ामीण
मू यमापन हे के वळ मह वाचे सं ोधन साधन हणूनच ोक य आ ण भावी आहे असे नाही तर चांग े संबंध
वक सत कर यात आ ण ोकांना एक त कर यात मदत करते कारण यात भा वत ोक यां या वतः या
सम यांचे व े षण करतात.

संसाधन व े षण याम ये मानवी भौ तक आ थक तां क सामा जक आ ण राजक य संसाधनां या

उप तेचे गैर उप तेचे मू यांक न करणे समा व आहे. यां याकडे उपे त समुदाया या बाबतीत कमतरता
आहे अ ा भागधारकांना ओळखणे आ ण वं चत गटा या वकासासाठ आव यक अस े या पुन वतरणाचे
धोरणा मक नयोजन करणे दे ख ी समा व आहे यां यासाठ सामा जक कृ ती सु के आहे.

टे क हो र अ◌ॅना सस ह त ेप फोकस अ धक धारदार कर यासाठ आ ण कृ तीसाठ यो य रणनीती तयार

कर यासाठ हे एक भावी धोरण आहे. टे क हो र व े षण सामा जक कृ तीवाद कायक या ा य गट
थेट ाभाथ आ ण अं तम ाभाथ आ ण ते अनुकू कवा तकू आहेत क नाही यासार या सव भागधारक
गटांब मा हती दान करते. व े षणाची सु वात व वध खेळ ाडू ंची ओळख क न होते जे या सम येमुळे
भा वत होतात ामु याने उपे त गट कवा जे प र तीवर प रणाम करतात रा य उ ू इ. सारखे
अ याचारी गट उपयु भागीदार बनू कतात जसे इ े ॉ नक कवा ट मी डया कवा संघष भागीदार बनू
कतात कवा ह त ेपास धम या दे ऊ कतात हणा ासक कवा व वध तरांवर नवडू न आ े े
त नधी . अनुकू ता कवा तकू ते या पातळ नुसार यांचे वग करण करणे उदाहरणाथ अ यंत अनुकू
अनुकू अन त तकू कवा अ यंत तकू ही पुढ पायरी असे .

व वध भागधारकांचे वार य आ ण अपे ा ओळखणे आ ण यांची आ ण संभा योगदानापयत पोहोचणे

ही यानंतरची पायरी असे .
Machine Translated by Google

SWOC कमकु वतपणा संधी आ ण आ हाने व े षण हे भागधारकां या व े षणा ी एक प होते. हे म ये रणनीती आ ण कौ ये

सामा जक कृ ती
य सा य कर यासाठ डझाइन के े या ह त ेपाची अंत ी दे ते. मु य अ भनेते नेते सू धार यांची ब ाने
आ ण कमकु वतता आ ण तसेच यां या वरोधकांची काय आहे यां यासाठ कोण या संधी उप आहेत आ ण
यांची आ हाने कवा अडथळे काय आहेत याचे व े षण करतात. हे मुळ ात खच फाय ाचे व े षण आहे यानंतर
ह त ेप धोरणे तयार के जातात.

सामा जक कृ तीची संक पना आ ण त वे समजून घेत यानंतर सामा जक कृ तीसाठ सामा जक कायक याना
आव यक अस े या कौ यांवर एक नजर टाकू या. ही कौ ये ावसा यक सामा जक कायाची नै तकता आ ण
त वे आ मसात क न सामा जक कायक याकडे अस े या सामा य कौ यांपे ा भ नाहीत. सामा जक कायाचा
वापर करणा या सामा जक कायक या ा सामा जक कायाची प त हणून काही कौ ये आव यक असतात
यापैक मु य खा थोड यात हाताळ े आहेत.

नयोजन रणनीती अ यंत मह वपूण आहेत कारण ते ह त ेपा या य कवा अपय ाचा पाया घा तात. जर
सु वाती या ट यावर सम या चुक या प तीने ओळख गे कवा वा त वक कारण ोध े गे े नाही कवा
भागीदार आ ण वरोधकांची ताकद आ ण कमकु वतपणा यो य र या ात न घेत यास य वी सामा जक कृ तीची
यता कमी आहे. व तु न ता नरी ण व े षणा मक कौ ये SWOC व े षण भागधारकांचे व े षण
गुण ा मक आ ण प रमाणवाचक डेटाचे व े षण आ ण सादर कर याची कौ ये सं ोधनाती कौ ये ोकांना
यां या सम या आ ण संभा नराकरणे ओळख यात मदत कर यासाठ कौ ये बेस ाइन अ यासाचे प रणाम
सं ेषण कर याची कौ ये. यत े कांसाठ सम यांचे व े षण कर यासाठ नयोजन ट यात आव यक
अस े काही मह वाची कौ ये आहेत.

नयोजन वा तववाद उ े न त कर यात मदत करते यामुळे ह त ेपाचे नरी ण आ ण मू यमापन कर यात
मदत होते. आता आपण व ापक य रणनीतीकडे दे ऊ या.

. व ापक य मो ब ायझे न धोरणे

सामा जक राजक य आ ण आ थक साम य अस े या ोकांवर भाव टाकणे हे व ापक य संघटन धोरणांचे

उ असे जेण ेक न समाजाती वं चत घटकांचे जीवन सुधार या या उ े ाने संसाधने आ ण चे पुन वतरण
सु भ होई . यात समावे आहे ॉ बग सावज नक एक ीकरण म य ी स वनय कायदे भंग संप धरणे
नषेध वा री मोहीम आ ण वधान य न माग काही उ े ख कर यासाठ . एक ीकरणाची रणनीती हणजे
उपे त गटा ा यां यावरी अ याचार आ ण ोषणाबाबत आवाज उठवणे सु भ कर यासाठ .

व क ाती ही सामा जक कृ तीमधी मुख रणनीती मान जाते जी कब ना सामा जक णा म ये बद घडवून

आण यासाठ आ ण व वध सामा जक सं ांमधी आ ण राजक य संबंधांवर भाव पाड या या उ े ाने
व वध धोरणांचे संयोजन आहे. ोकसं ये या ब घटकां या बाजूने आवाज उठव याची या आहे यां याकडे
राजक य आ ण आ थक संसाधने नाहीत यांचा आवाज उ अ धका यांपयत पोहोच याआधीच संपतो
आ ण जे नोकर ाही या दयेवर अव ं बून असतात. व क चे य हे रणनीती डावपेच नेते आ ण कायक याची
मता सम येचे ान संबं धत कायदे धोरणे आ ण मा यमांचा यो य वापर यावर अव ं बून असते. व क हे
ह त ेपाचे एक ा साधन आहे. व क ची सु वात कोणीही क कते आ ण अनेक य वी व क
मो हमा सामा य परंतु जाणकार आ ण वचनब ोकांक डू न सु के या गे या आहेत.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
ोकांना एक ये याची संधी दे ऊ न व क सु होते. याम ये व वध गट आ ण समुदायांना चच ारे जनमत
समुदाय वकास
तयार कर यासाठ वृ के े जाऊ कते. सम यां ी संबं धत या ये ारे यांचे नराकरण कट होते आ ण
ोक यांना भा वत करणा या सम यां या नराकरणाब अंत ी वक सत कर यास कतात. अनेक वेळ ा
एकाच वेळ व वध पात यांवर व क के जाते. यामुळे व वध णा चे ान मह वाचे आहे. णा ची
औपचा रक तसेच अनौपचा रक रचना असू कते. णा ब फ ान पुरेसे नाही णा वर भाव
टाक यासाठ रणनीती आ ण यु दे ख ी आव यक आहे. वरोधक तुम या करारा ा कसा वरोध क कतात
आ ण मग तुमची चा काय असावी याचा अंदाज बांधता आ ा पा हजे.

वक व वध तरांवर के जाऊ कते वैय क तर दै नं दन जीवना ी संबं धत सम या मांडणे कौटुं बक

तर गभेद वया ी संबं धत सम या जसे बा ोषण वृ अ याचार सद या ा या या त या अट नुसार
जीवन जगू न दे ण े असमान वतरण कौटुं बक संसाधने इ. सामुदा यक तर सामुदा यक क याणा ी संबं धत
सम या समुदाया या कोण याही भागा ा समान वाटा मळत नाही आ ण जातीय धा मक जातीय आधारांमुळे
भेदभाव के ा जातो े पाणी व ता यांसार या मू भूत सु वधा आ ण सेवा आरो य सु वधा ाळा
आ ण इतर पायाभूत सु वधा जबाबदार ासक य अ धका यांनी उप क न द या नाहीत रा य योजना
काय म अंम बजावणी धोरणे राजक य त न ध व जमीन ह क इ. समानता आ ण सामा जक याया ी
सुसंगत नाहीत रा धोरणा मक ह त ेप मानवी ह क मू भूत अ धकार ह त ेपा मक अ धवे ने गरीब
आ ण वं चतां या फाय ासाठ संबंध आ ण संबंध आ ण आंतररा ीय जाग तक ापार करार आंतररा ीय
कज ा ांचे सौदे बेक ायदे ीर ापार ोब वा मग इ. वर भाव पाडणे.

एका तरावर घेत े े नणय इतर तरावरी ोकांवर भाव टाकू कतात. यामुळे द घका नआण ा त
बद ासाठ एकाच वेळ व वध पात यांवर व क हाय ा हवी. उदाहरणाथ जर एखा ा रा ाने खूप
आंतररा ीय कज घेत े असे तर सवाना ाथ मक ण दे ण े कठ ण होई . यामुळे सवाना णाचा
अ धकार मळावा यासाठ आपण ढत अस ो तर आंतररा ीय कजाचा मु ाही उप त के ा पा हजे.

सामा जक कृ ती येत ोकांचा स य सहभाग व ास आ ण व ासाहता नमाण करे जे ोकां या

एक ीकरणासाठ मह वाचे आहेत. एक ीकरणासाठ समाजाती वं चत घटक कवा संदभ यांना सू चत
के े जाते क ोक ाहीम ये ोकांना समान अ धकार द े जातात आ ण नाग रकां या ह कांचे संर ण करणे
हे रा याचे कत आहे. एक जबाबदार नाग रक या ना याने आपणही आप े ह क आ ण संबं धत सम यांबाबत
सजग राहणे हे आप े कत आहे. हे आप या ा मा हत आहे क आज या जगात व ेषत सामा जक
आ थक आ ण राजक य ा मागास े या ोकांम ये ह कांचे उ ं घन असामा य नाही. के वळ ोकांना
यां या सम यांब मानवी ह कां या ीकोनातून वचार कर यास मदत करणे एक ीकरण या सु भ
करते. बा धत गटा ी सात याने संवाद साधणे हे यां या ह कांसाठ ढ यासाठ यांचे मनोब उ ठे व यासाठ
एक ीकरणासाठ मह वाचे धोरण ठरे .

मु यतः व क चे तीन कार ओळख े गे े आहेत व धमंडळ नोकर ाही आ ण यायपा का. वधायी
व क ातीचे उ वधायी येवर भाव टाकणे आ ण नवीन काय ांची फारस करणे काय ात सुधारणा
करणे कवा ता वत आ ण वीकृ त अ यादे ा व आवाज उठवणे कवा काय ा या अंम बजावणी व
असहमत न दवणे हे आहे. संसदे म ये कवा वधानसभेत व धमंडळाची या पार पडते. कायदे मंडळां ारे
धोरणे पा रत के जातात नवीन कायदे बनव े जातात आ ण जु या काय ांम ये सुधारणा के या जातात. या
वैधा नक येसाठ
Machine Translated by Google

जसे क ो राचा तास संसदे या सभागृहाचा प ह ा एक तास खा चा कवा वरचा वचार यासाठ आ ण म ये रणनीती आ ण कौ ये
सामा जक कृ ती
उ रे दे यासाठ राखीव आहे ू य तास ाचा तास आ ण संसदे या पुढ अ धवे नाती का ावधी गन
ताव संसद य व ेषा धकारांचे उ ं घन वेध यासाठ नोट स अधा तास चचा अ व ास ताव या चका
इ याद चा उपयोग व क साठ के ा जाऊ कतो. या काही या आहेत काही व आचारसं हता आ ण
नयम व नयमांनुसार जे संसद आ ण वधानसभेत राख े जातात. या कायप ती आ ण यां या कायप तीब चे
ान दबाव आ ण व क गटांसाठ एक ा समथन साधन बनू कते.

नोकर ाही व क कधीकधी कठोर नोकर ाही संरचना ा फतीवादामुळे गरीब समथक धोरणे आ ण
काय मां या अंम बजावणी या येत खूप अडथळे येतात यामुळे व ेव सामा जक कारवाईची मागणी
होते. स या नोकर ाही व ेती नकारा मक पै ूं व ढा दे यासाठ आ ण पारद कता आ ण उ रदा य व
सु न त कर यासाठ मा हतीचा अ धकार कायदा हे एक मजबूत साधन बन े आहे. या आरट आय काय ा या
आगमनानंतर अनेक य ोगाथा आहेत.

या यक व क चे मु य उ सावज नक हताचे र ण करणे रा या या गरीब वरोधी धोरणांना आ ण काय मांना

आ हान दे ण े घटना मक आ ण कायदे ीर अ धकारांची अंम बजावणी करणे आ ण व मान काय ांम ये अपे त
बद घडवून आणणे हे आहे. जन हत या चका दाख करणे अ◌ॅ मकस युरी हणून सहभाग घेण े आ ण घटना मक
उपायां या अ धकारांतगत सव याया याचे दरवाजे ठोठावणे हे काही उपाय आहेत यांचा उपयोग व क गट
क कतात.

या तर युती आ ण नेटवक तयार के े जातात जे एक समान कारणासाठ आ ण सामा यक उ ां या

पूततेसाठ एक येतात. व क उ े पुढे ने यासाठ ती ा साधने आहेत. कोणतीही व क ते हाच
य वी होऊ कते जे हा यात अ धका धक ोकांचा समावे असे हणूनच युती आ ण नेटवक वक सत के े
जातात. व क धोरण य वी हो याची यता जा त असते जर यात अनेक कारचे गट धा मक सामा जक
त ण म ह ा इ. समा व असती कारण या गटांचा वतःचा भाव आ ण सावज नक वीकायता आहे. यांचे
एक येण े कवा एक येण े अनपे त मान े जात असे असे गट एक आ े तर युती खूप मजबूत होते. युतीमधी
व वध गटांम ये वै व यपूण आ ण ब आयामी गुण आ ण मता असतात जे जे हा हे गट सामू हक कारणासाठ
एक येतात ते हा ते सामा यक के े जाते यामुळे युती खूप मजबूत होते. या युती कायम व पी असू कतात
सु वाती ा ते ता पुरते असतात पण नंतर कायम व पी होतात यांची रचना असते नयम असतात बोड जे
व चांग या कारे प रभा षत नयमांनुसार काम करतात उदा. े ड यु नयन इ. कवा ता पुरते उ पूण
झा यानंतर ते वस जत के े जाते. औपचा रक सद य व व आ ण स ु क आहे कवा अनौपचा रक
भौगो क ब येय एक य क त.

मी डया अ◌ॅड होके सी समका नपर तीत ही सवात ोक य रणनीती आहे.

सामा जक कृ ती या उ ां या पूततेसाठ मा यमां या वापरा ा मी डया अ◌ॅड होकसी हणतात. रे डओ टे हजन
वतमानप े पथना कथा इंटरनेट आ ण अ ा इतर गो चा व क साठ वापर के ा जाऊ कतो. मा यमां या
वक चा उपयोग के वळ धोरणकत आ ण नोकर ाही व ेवर दबाव नमाण कर यासाठ च नाही तर जनमत
तयार कर यासाठ एक त कर यासाठ आ ण सामा य माणसा ा या कारणासाठ सहभागी कर यासाठ दे ख ी
के ा जातो.

हे ात घेत े जाऊ कते क रणनीती नवडताना ने यांची कवा नणयक याची प र तीची धारणा आ ण
यांचा अनुभव अ धक मह वाचा असतो.
उदाहरण ायचे झा े तर मागासवग य कवा ेतकरी चळवळ म ये माघार व संघटना धमातर जाती ा वगा ी
जोडणे एक ीकरण कामगारांचे वभाजन उ ू गटां या म े दारीवर ह ा करणे यासार या रणनीती.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
वं चत धम नरपे आ ण धा मक थीमचा वापर नवडणुक ांम ये भाग घेण े कवा यापासून र राहणे ोक ाही
समुदाय वकास
राजक य या अनुक रण चार जन अपी अभ वं चतपणा संवेदना नषेध नद ने इ याद चा
वापर के ा गे ा आहे.

अ ा कारे आपण पाहतो क सामा जक कृ ती येत सामा जक कायकत अनेक रणनीती आ ण यु या

वापरतात. येथे हे पु हा मरण क न द े जाऊ कते क सामा जक कृ ती संघष आ ण रणनीती जसे क
ब ह कार धरणे रॅ नाके बंद मोच कर नकार आ ण अ धकार आ ण संसाधने अस े या अ धकायाचा
अव ा आ ण असंतोष द व याचे इतर कार वापरत अस े तरी. तणाव ांततापूण ये ारे संसाधने
आण आ ण सामा जक याय यां या या य वतरणावर आहे.

आता सामा जक कृ तीचा क ब अस े या रणनीत या वेग या संचाब बो ू या. या धोरणे सामा जक

कृ ती या येत सव ापी आहेत आ ण सं ेषण धोरण हणून गटब आहेत. या सं ेषण धोरणांचा उपयोग
व वध भागधारकां ी मा हती मळवणे खा ी पटवणे जमवाजमव करणे समथन करणे ेरणा दे ण े चचा
करणे पटवणे आ ण वाटाघाट करणे यासाठ के े जाते. सामा जक कृ तीचे य संबं धतां ी कती चांग या
कारे संवाद साध ा जातो यावर अव ं बून असते.

यो य रणनीत चा वापर के याने समाजाती उपे त घटकांचे एक ीकरण सु न त होते. खरं तर सामा जक
कायकता सामा जक कृ ती या येदर यान वेगवेग या सं ेषण धोरणांचा वापर करतो संबंध तयार
कर यापासून सम यांचे व वध आयाम कारणे प रणाम ोधून काढणे उपे त समाजा ा सम या आ ण
या या पयायी उपायांब मा हती दे ण े यांना यांची उभारणी कर यास वृ करणे. अ याया व आवाज
उठवणे संघष सोडवणे ोकसहभागा ा ो साहन दे ण े वाटाघाट करणे अ धका यांचा सामना करणे ता कक
वादात गुंतणे आ ण सामा जक कृ तीची उ े सा य झा यानंतर माघार घेण े.

सं ेषण हणजे ा तक या ा चॅने ारे संदे पाठ व याची या हणून प रभा षत के े जाते. सं ेषणाची
या हणजे मा हती सामा यक करणे पाठवणे आ ण पसरवणे संदे ा त करणे आ ण दे ण े. संदे ा दक
कवा गैर मौ खक कवा दोनचे संयोजन असू कतो. संदे ा या उपचाराम ये कौ ये न हत आहेत याचा
उपयोग ोकांना े रत कर यासाठ आ ण एक त कर यासाठ कवा जु मी व े ी वाद घा यासाठ
के ा जाऊ कतो. प र तीनुसार यो य द वापर याची मता अस े े सामा जक कायकत अनेक दा
सामा जक कृ ती ा य ाकडे घेऊ न जातात. संदे पाठव यासाठ पो टस आ ण बॅनर पथना अगद वन टू
वन कवा ुप मी टग रे डओ टे हजन वतमानप े ईमे आ ण इंटरनेट इ याद सार या अनेक चॅने चा
वापर के ा जाऊ कतो.

अपे त प रणाम मळ व यासाठ संदे दे यापूव संबं धतांची सामा जक आ थक पा भूमी भ भा षक

वै े धारणा सां कृ तक वातावरण सा रता आ ण ै णक पातळ ात घेण े आव यक आहे.
दळणवळणा या चॅने ची पुरे ी नवड ही गरीबांपयत पोहोच याची मा यमाची मता सहकाय मळव याची
मता सामा य ोकांपयत पोहोच याची मता कमतीची प रणामकारकता इ याद व वध बाब वर अव ं बून
असते. एक चांग ा संदे हाच असतो जो साधा असतो मु य मु ावर क त असतो सहज ात ठे वता येतो
आ ण पुनरावृ ी करता येतो. घोषवा य गा यांचे वडंबन गा यांचे वडंबन अनेक दा ोकांचे वेधून घेतात
आण पणे आ ण अ य पणे एक ीकरणास मदत करतात.
Machine Translated by Google

म ये रणनीती आ ण कौ ये
तुमची गती तपासा सामा जक कृ ती

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

व वध कार या व क चे थोड यात वणन करा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. सामा जक कृ तीती कौ ये

सामा जक कायक या ा आव यक अस े व कौ ये पाहणे फायदे ीर ठरे व ेषतः नयोजना या ट यावर. हे

ू पणे खा माणे ओळख े जाऊ कतात

र े न क स सामा जक कायक याकडे कवा सामा जक कायकत कवा सामा जक कायकत आ ण गटां ी
संबंध नमाण कर याचे कौ य आ ण हे संबंध टकवून ठे व याची कौ ये असावीत. ते ाहकां ी ावसा यक संबंध
वक सत कर यास आ ण टकवून ठे व यास स म अस े पा हजेत. सामा जक कायक याम ये ाहकांमधी नेतृ वगुण
ओळख याची मता अस पा हजे आ ण या गुण ांचा सामा जक कृ तीसाठ उपयोग कर यात कु असाय ा हवे.
यासोबतच ा पत ा नक ने यां ी सामंज याने काम कर याची गरज आहे. ते आंतर समूह आ ण आंतर समूह संघषाना
भावीपणे सामोरे जा यास स म अस े पा हजेत. तसेच ायंटमधी सम या धान वतनाचे नदान कर याची मता
आ ण समुपदे न दान कर याची मता समुदायाती ोकांम ये एका मता वक सत आ ण राख यासाठ आव यक आहे.
सामा जक कायक यानी तणाव नमाण करणा या प र ती ओळखून या गंभीर हो याआधी या र करा ात. याच
भौगो क े ात काम करणा या इतर एज सी आ ण एनजीओ आ ण त सम कारणांसाठ काम करणा यां ी सौहादपूण
संबंध वक सत करणे आ ण राखणे दे ख ी आव यक आहे.

गंभीर वचार कौ य सामा जक कृ तीचे बीज गंभीर वचार कर या या ीकोनात आहे. जे हा एखादा सामा जक कायकता
सामा जक प र तीकडे अ धकार आधा रत ीकोनातून पाहतो आ ण पाहतो क ग रबी ग जात वय धम दे रंग
पंथ यावर आधा रत भेदभाव अ याय आ ण असमानता द वणारे असमान अ धकार वतरणावर आधा रत आहेत ते हा तो
ती ठरवतो. या य आ ण समतावाद समाज नमाण कर याचे येय. हणून थम सामा जक काय अ यासकांना सम या
ोध यासाठ आ ण नंतर वं चत कवा प डत गटांना यां या प र तीचा आढावा घे यास स म बनव यासाठ गंभीर
वचार कौ ये आव यक असतात यामुळे अ धकार आधा रत ीकोना या पॅराडाइमम ये गंभीर वचारसरणी या या
चौकट तून यांची प र ती ात येते. गंभीर ीकोनातून मू यांक न काही कार या सामा जक कृ तीम ये दे ख ी
अनुवा दत के े पा हजे Freire . सामा जक कायक यानी मानवी तीचे सामा जक आ थक घटक वचारात
घेऊ न यांची समज वक सत करणे आव यक आहे. याम ये समाजाती आ ण दडप ाहीची ापक समज वक सत
करणे आ ण या ीकोनातून प रवतनाचा वचार करणे समा व आहे. गंभीर ीकोनातून सामा जक कृ ती हा रयन
ॅ टसचा वापर क न ववेक आ ण त बब वापर याचा एक माग आहे.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
व े षणा मक आ ण सं ोधन कौ ये सामा जक कायात गुंत े या सामा जक कायक याकडे समाजा या
समुदाय वकास
सामा जक सां कृ तक आ ण आ थक वै ांचा व तु न पणे अ यास कर याची मता असावी. यांना
ाहकां या मह वा या सम या आ ण गरजा जाणून घेता आ या पा हजेत. ते सामा जक सम या योगदान दे ण ारे
घटक आ ण जीवना या सामा जक आ थक राजक य वैचा रक सां कृ तक पयावरणीय पै ूं वरी प रणामांचे
व े षण कर यास स म अस े पा हजेत. ते सं ोधन कर यास स म असावेत आ ण कवा काया मक अथाने
सं ोधन अ यासाचा संभा भाव समजू कती . या तर सामा जक कायक यानी समाजाती ोकांना
यां या वतः या वाट े या गरजा बो यासाठ आ ण यांना ाधा य दे याची सोय के पा हजे.

यांनी समाजाती ोकांवर सामा जक प र ती आ ण सम यांचे वतःचे आक न ाद याचा कधीही य न

क नये.

ह त ेप कौ ये गरज ओळख यानंतर सम या हाताळ यासाठ ावहा रक ह त ेप धोरणे तयार कर यात

ाहकांना मदत कर याची मता सामा जक कायक याकडे अस पा हजे. यांनी ाहकांना व वध पयाय दान
के े पा हजेत आ ण यो य पाव े उच यासाठ येक पयायाचे फायदे आ ण तोटे यांचे व े षण कर यात
यांना मदत करावी. सामा जक कृ तीसाठ अ धका यां ी टकराव आव यक आहे. समाजसेवकांनी धरणे
ब ह कार संप इ याद कठोर पाव े उच याचे प रणाम समाजा ा कळव े पा हजेत. आव यक बद उ साह
आण यासाठ यांना असंतोष आ ण भाव नक अ धभाराची अपे त पातळ राखता आ पा हजे. आ ण
न तउ े सा य हो याआधी मो ा माणावर जमाव जमव या या अपय ाची ा ती कमी कर यासाठ
बराच काळ समुदायाती ोकांम ये धैय. सामा जक कायक याना संयम आ ण सुसंगत वतन ठे वता आ े पा हजे
कारण यांना ाहकां या भाव नक ांतते ा तक ु प तीने सामोरे जावे ागते.

यासोबतच आ ण गट स यपणे सहभागी होऊ कती असे वातावरण नमाण कर याची मता
सामा जक कायक याकडे अस पा हजे. समाजाची ती गरज संसाधने मानवी आ ण भौ तक आ ण
सामा जक सां कृ तक वातावरण ात घेऊ न ह त ेप वक सत के े पा हजेत. ते यत ह त ेपांसाठ
पर ती सुधार यास स म अस े पा हजेत.

व ापक य कौ ये सामा जक कायक याना सं ा हाताळ यासाठ ान आ ण मता दे ख ी आव यक

असते जी ोकां या सहभागा या सं ा मकतेचा प रणाम असू कते. आव यक ह त ेपासाठ ाहकांना
एक त कर यासाठ ते व वध गट आ ण ा नक ने यां ी सम वय साध यास आ ण सहयोग कर यास स म
असावेत. धोरणे आ ण काय म काय म नयोजन सम वय रेक ॉ डग बजे टग आ ण ाथ मक े ख ा आ ण
व वध रेक ॉडची दे ख भा कर यासाठ ते कु अस े पा हजेत. पैसे माणसे सा ह य उपकरणे इ याद या
बाबतीत ते अंतगत बा संसाधने एक त कर यास स म असावेत.

सामा जक कायक याना मानवी आ ण भौ तक संसाधनांचे पयवे ण आ ण यत समुदाया या क याणासाठ

आ ण वकासासाठ यांचा भावी वापर कर याचे कौ य दे ख ी आव यक आहे.

सं ेषण कौ ये ही कौ ये सामा जक कृ तीसाठ अ यंत मह वपूण आहेत. सामा जक कायक याम ये ा नक

सं ा आ ण ने यां ी भावी जनसंपक वक सत कर याची मता अस पा हजे. ते भावीपणे त डी
सावज नक भाषणासह आ ण खत व पात दे ख ी संवाद साध यास स म अस े पा हजेत. साम जक
कायक याना भावी भाषणे दे यासाठ कवा पुरे ी माणसे ओळखता आ पा हजेत. यत े कां ी
भावीपणे संवाद साध यासाठ ते काय म मा यम तयार कर यास स म असावेत. सामा जक कायक याने
व वध गटांसाठ उपयु ोक आ ण मास मी डयाचे मू यांक न आ ण वापर कर यास स म असावे. ही कौ ये
आहेत
Machine Translated by Google

घोषवा य आ ण ेरक गाणी भाषणे आ ण मो ा माणात एक ीकरणासाठ IEC सा ह य वक सत कर यासाठ वापर े म ये रणनीती आ ण कौ ये
सामा जक कृ ती
जाते. सामा जक कायक याकडे आव यक ठकाणी आव यक कृ त साठ ण सु वधा वाटाघाट आ ण मन वळव याचे
कौ य अस े पा हजे.

ण कौ ये सामा जक कायक यानी ा नक ने यांना आ ण ओळख या गे े या ने यांना मो ा माणावर एक ीकरण

आ ण अ धका यां ी संघष कर याची जबाबदारी वीकार यासाठ ण द े पा हजे. कृ तीसाठ घेत े या सामा जक
सम येब आ ण संघष येसह ह त ेप कर या या प त ब ान दे या या उ े ाने ा नक पातळ वर नवडक
ोकांना ण दे यास स म असावे. या ोकांना सामा जक सम ये या बाजूने कवा वरोधात जनमत तयार कर यासाठ
आण ोकांना ओळख यासाठ आ ण सामा जक कृ तीत सामी कर यासाठ त के े पा हजे. यांना हसेचा वापर
न करता सामा जक कृ ती धोरणे आ ण डावपेच संघष मन वळवणे वाटाघाट ब ह कार इ. वापर याचे ण द े
पा हजे.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

सामा जक काया या व वध ट यांवर सामा जक कायक याना आव यक अस े कौ ये न दवा.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. च ा बेरीज क या

या घटकाम ये तु ही सामा जक कृ तीम ये वापर या जाणा या व वध रणनीती आ ण डावपेचांचा अ यास के ा आहे.

सामा जक कृ ती या ये या व वध ट यां या पा भूमीवर रणनीती आ ण डावपेचांचे वणन के े आहे. नयोजन ट यात
टे क हो र व े षण SWOC व े षण संसाधन व े षण आ ण सम या व े षण यासार या धोरणांचे व तृत वणन
के े आहे. सामा जक कृ ती येची जमवाजमव आ ण व ापनासाठ वधान व क या यक व क नोकर ाही
वक नेटवक आ ण युती मी डया व क यांसार या व क ां या धोरणांचे व वध कार रेख ाट यात आ े आहेत.
सामा जक कृ ती या व वध ट यांवर सं ेषण आ ण सं ेषण धोरणांचे मह व दे ख ी हाताळ े गे े आहे. ेवट य वी
सामा जक कृ तीसाठ आव यक कौ ये तप ी वार द आहेत.

खा द े े मु य द दे ख ी या पै ू वर मह वपूण मा हतीचे ोत आहेत.

धा या रणनीतीम ये त यप सामा यपणे वीकार या जाणा या मो हमेचे डावपेच वाप न मन वळव यासाठ
वाटाघाट कर यासाठ आ ण सौदा कर यासाठ कामकाजा या करारावर पोहोच या या इ े ने वापरतात.

यय ही रणनीती अ धक अ तरेक कोन द वते आ ण यात संप ब ह कार उपोषण कर नकार बसणे इ याद चा
समावे असू कतो.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
संप ब ह कार कर नकार मन वळवणे धरपकड मोच बंधु व झपाटणे प कबाजी बसणे उ ट ाइक अडथळा
समुदाय वकास
स मान सोडणे इ.

. पुढ वाचन आ ण संदभ

चौधरी डी. पॉ सामा जक कायाचा प रचय आ मा राम आ ण

सस द .

डे हस मा टन द ॅ क वे एनसाय ोपी डया ऑफ सो वक सं.

ॅ क वे प स मॅसॅ युसेट्स pp. .

सॅ युअ जे. सो अ◌ॅ न अ◌ॅन इं डयन पॅनोरमा सं. पुण े हॉ ं टरी अ◌ॅ न नेटवक इं डया.

फोरन जे. ांतीचे भ व य. ँ डन झेड बु स.

स आर. राजकारण आ ण सामा जक काय ट े ज आ ण क गन पॉ

ं डन.

मूथ एम ही सो ऍ न ए या प ग हाऊस बॉ बे.

स क HY सामा जक काय आ ण सामा जक या सं. हरनाम

का ने.

सग सुरदर सो अॅ न इन होरायझ स ऑफ सो वक एड .
सुरदर सग आ ण के एस सूदन op. cit p .
Machine Translated by Google

म ये रणनीती आ ण कौ ये
एकक सामा जक कृ ती एक प त सामा जक कृ ती

समाजकाय

अचना कौ क
साम ी

. उ े

. प रचय

. सामा जक कृ ती सामा जक कायाची प त

. सामा जक कृ तीची मू ये आ ण नै तकता

. सामा जक कृ तीची त वे . सामा जक काया या इतर

प त ी संबंध

. सामा जक चळवळ ी संबंध

. च ा . पुढ वाचन आ ण

संदभ घेऊ

. उ े

हे यु नट तु हा ा सामा जक कायाची प त हणून सामा जक कृ ती अ धक चांग या कारे समजून घे यास मदत

करे . यात सामा जक कृ तीची मू ये आ ण नै तकता समा व असे आ ण संबं धत उदाहरणांसह सामा जक
कृ ती या त वां या वापराचे व तृत वणन के े जाई .
पुढे यु नट तु हा ा सामा जक काया या इतर प ती जसे क के स वक ुप वक क यु नट ऑगनायझे न सो वे फे अर एड म न े न
आ ण सो वक रसच यां या ी सामा जक कृ तीचा संबंध समजून घे यास दे ख ी मदत करे . या यु नटम ये गे यानंतर सामा जक कृ तीत
सामा जक काया या इतर प त चे ान आ ण कौ ये क ी आव यक आहेत हे तु ही ओळखू का . थोड यात हे यु नट तु हा ा सामा जक
काय वसायाची प त हणून सामा जक कृ ती या गुंतागुंतीब सवसमावे क ान दे ई .

. प रचय

सामा जक काय वसायाची प त हणून सामा जक कृ तीने बरेच वाद ववाद आ ण चच ा आक षत के े आहे. याचे कारण धमादाय आ ण
धा मक आ ण नै तक दा य व हणून सामा जक काय संक पना आ ण सरावाची उ प ी असू कते.

सामा जक कायक याकडू न अनेक दा अपे ा के जाते क यांनी नरम ीकोन यावा आ ण द त आ ण उपे त ोकांसाठ क याणकारी
आ ण क याणकारी उपाययोजना करा ात. वरोधाभास हणजे भारताती सामा जक कायाचा उदय समता आ ण सामा जक यायासाठ
हणजे सामा जक कृ ती संघषातून के ा जाऊ कतो तर पा मा य जगात के स वक आ ण ुप वक अ धक मुख होते. पा ा य दे ांम ये
मान सक आरो या या हा चा ना वेग आ ा आ ण सामा जक काया या प ती अ धक ोक य झा यामुळे के स वक आ ण ुप वक. भारतात
ेतक यांची दयनीय ती खा या जातीती ोकां ी उप मानवी वागणूक यांचे नर रता ग रबी ोकसं ये या व वगाना
वकासा या संधी नाकारणे इ याद व ं त सम या आहेत.

समाजाती द त आ ण उपे त घटकांना के वळ मदत काय पुरवून अ ा प र ती सुधारणे य न हते आ ण के वळ संरचना मक समायोजन
आण आ ण संसाधनांचे पुन वतरण यामुळे प र तीवर प रणाम झा ा असता.

डॉ. अचना कौ क द व ापीठ द

Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
सामा जक कृ ती ा ऐ तहा सक मह व आहे. याचबरोबर स या या संदभातही याचे मह व कोण याही कारे
समुदाय वकास
कमी करता येण ार नाही. दा र य
् नर रता अ ान बा मजुरी या आ ण मु ांची त करी आ ण यासार या
अनेक बाबतीत भारत अजूनही चंड आ हानांना त ड दे त आहे. या सम या व क आ ण सामा जक कृ तीची
मागणी करतात. सरास ाचार आ ण ा फतीवाद यामुळे तळागाळात ाभ पोहोचव यात अडथळे नमाण
होतात.

वातं यानंतर भारतीय रा यघटनेने द त आ ण उपे तांना क याणकारी रा य बनव याची जबाबदारी द .
सु वाती ा सरकारने गरीबांसाठ अनेक काय म सु के े परंतु या काय मांमुळे संरचना मक बद न
झा याने प र तीत कोणताही बद झा ा नाही.

ग रबांचे गृहीत ध न वर या अ धका यांनी नयोजन के े जे अनेक दा यो य ठर े नाही. गरीब वतः

ाभाचे के वळ न य ा तकत होते.

स मीकरणा या ीकोनातून सामा जक कायाची प त हणून सामा जक कृ ती अ धक समपक बन आहे.

या यु नटम ये आ ही सामा जक कृ तीचा नै तक आ ण मू य आधार आ ण सामा जक कृ ती करणा या सामा जक
कायक यानी वापर े या त वांब कणार आहोत. सामा जक कृ ती ही ावसा यक े ाती सामा जक
कायाची प त का आहे आ ण का मान पा हजे हे आपण थम समजून घेऊ या.

. सामा जक कृ ती सामा जक कायाची प त

हे ात घेत े जाऊ कते क येक वसायात ानाचा एक परी त भाग असतो याम ये त वे तं े
प ती कायप ती साधने आ ण दाव आ ण वतःचे स ांत समा व असतात. हे सामा जक काय
वसायासाठ दे ख ी ागू आहे.
जरी सामा जक काय हे आंतर व ा ाखीय व पाचे अस े तरी मानस ा समाज ा मानववं ा
आ ण इतर सामा जक ा ांमधून अनेक संक पना उधार घेतात परंतु काही मू भूत संक पना स ांत आ ण
त वे आहेत जी के वळ सामा जक काय वसायासाठ आहेत. याम ये ोकांसोबत काम कर या या प ती
के स वक ुप वक क यु नट ऑगनायझे न सो अ◌ॅ न सो वे फे अर अ◌ॅड म न े न आ ण
सो वक रसच आ ण संबं धत मू ये नै तकता आ ण त वे यांचा समावे आहे. या प ती ोकांना यां या
जीवन प र ती सुधार यासाठ आ ण यांचे सामा जक काय वाढ व यास स म बन व याचे ीकोन आ ण
तं े आहेत.

सामा जक कृ ती ही ावसा यक सामा जक कायाची प त का मान जाते ावसा यक सामा जक कायाची

प त ही सामा जक काया या त व ानावर आधा रत एक ीकोन आहे याम ये मू याचा आधार आहे सहज
ओळखता ये याजो या पाय या त वे सै ां तक े मवक मागद क त वे आ ण सु स कौ ये तं े आ ण
धोरणांसह ा पत या आहे. स क यांनी असे मान े आहे क सामा जक कृ ती ावसा यक
सामा जक काय प तीची एक प त हणून समाजाती ोकां या संघटना आ ण एक ीकरणा ारे सामा जक
आ ण आ थक सं ा बद याचा कवा सुधार याचा संघ टत य न आहे. इतर सामा जक काय प त या
वपरीत सामा जक कृ ती ा पत सामा जक सं ांम ये आव यक बद ांवर जोर दे ते जे द घका न आहेत.
ापक अथाने सामा जक कृ ती सामा जक धा मक आ ण राजक य सुधारणा सामा जक कायदे वां क आ ण
सामा जक याय मानवी ह क वातं य आ ण नागरी वातं या या हा चा चा समावे करते. स करण
आ ण मानवी ह कां या संदभात पा ह यास सामा जक कृ ती ही सवात यो य प त आहे जी ोकसं ये या
मो ा भागा ा यां या य नांचा ाभ घे यास मदत करते. द घका न बद ांसाठ जनमानसावर प रणाम
करणा या सम यांचे मूळ कारण ोधणे आ ण सुधारणे आ ण यामुळे ा तता सु न त कर याकडे क आहे.
Machine Translated by Google

पुढे सामा जक काया या इतर कोण याही प ती माणे सामा जक कृ ती दे ख ी ओळख यायो य आ ण सामा जक या एक प त
समाजकाय
प त ीर ट यांसह येचे अनुसरण करते. ारंभी सं ोधना या वै ा नक प त सह गंभीर व े षण पूवा ह
कमी क न सम येचे खरे कारण ोध यासाठ हाती घेत े जाते आ ण आक मक घटक आ ण ेपण
घटकांची न द के जाते. या संदभात सम या व े षण टे क हो र व े षण SWOC व े षण आ ण
यासार या नवीन वै ा नक धोरणे हाती घे यात आ आहेत याचे तप ी पुढ यु नटम ये वणन के े
जाती . यानंतर समाजाती ोकांपयत सम येची कारणे सां गत जातात यासाठ सामू हक आ ण सहयोगी
कृ ती सु न त कर या या उ े ाने ोकांची सामा जक सां कृ तक पा भूमी ात घेऊ न संदे सं ेषणा या
मा यमांची काळजीपूवक रचना करणे आव यक आहे. सम या सोडवा. तसरा ट पा हणजे सम वत आ ण
नद त ह त ेपासाठ ोकांना संघ टत करणे आ ण उ े सा य कर यासाठ कृ तीसाठ यो य रणनीती
आ ण तं े तयार करणे आ ण ेवट कृ ती करणे. सामा जक काय ावसा यक कवा कृ तीवाद हे ान आ ण
कौ ये या रणनीती व वध ट यांम ये आव यक अस े या सै ां तक आधाराने सुस आहेत.

सामा जक कृ ती व मान सामा जक सं ा णा आ ण संरचने ी संघषात ये याची यता असूनही तरीही

सामा जक काय वसायाती मू ये नै तकता आ ण त व ान यांचे ढ पा न आहे. येक माणसा या
मू यावर आ ण त ेवर व ास ठे वून ते ोक ाही आ ण सामा जक याय यां या ी ढतेने आद आहे. ते
ोक या कमतरता कवा सम यांना त ड दे त आहेत यांना दोष दे त नाही. हे ठामपणे मानते क मानवाम ये
यांना भा वत करणा या सम या सोड व याची मता आहे. सामा जक कृ ती े सेझ फे अर आ ण सवाय ह
ऑफ द फटे टचा स ांत नाकारते आ ण असे ठे वते क अयो य ा अ धक यो य कवा ीमंत कवा
ा सारखेच मू भूत अ धकार आहेत. ोकांचा वतः या वकासात सहभाग ही सामा जक
कृ तीती एक मह वाची धारणा आहे. मू ये नै तकता आ ण त वे यांचे तप ी या यु नट या पुढ भागांम ये
द े जाती .

सामा जक कृ तीम ये उ ेआणउ े यांचे चांग े प रभा षत संच असतात. ोकसं ये या सव घटकांना
सामा जक याय दे यासाठ संसाधने आ ण चे पुन वतरण हे सामा जक कृ तीचे मु य उ आहे. सामा जक
सां कृ तक वातावरणाचा यो य आकार आ ण वकास हा याचा उ े आहे याम ये सव नाग रकांसाठ समृ
आ ण प रपूण जीवन य होई . सामा जक कृ तीचा उ े सामु हक सम यां या वा त वक नराकरणासाठ
आहे.
उदाहरणाथ सामा जक कृ ती या ीकोनातून ग रबी के वळ उ प ाची कमतरता नाही तर वाढ आ ण
वकासासाठ अथपूण दजदार जीवन जग या या संध ची उप ता नाकारणे मानवी जीवन आ ण
वातं या या ह काचे ुप हणून घेत े जाते. या संदभात दा र य
् रेषेख ा ोकांचे जीवनमान दजदार
कर याचे उ सा य कर यासाठ के सवक ुप वक अ ासं गक होई . सामा जक कृ तीमुळे बा धत नाग रकांना
हणजे गरीब ोक यां या वत या उ तीसाठ ह त ेपाचे नयोजन आ ण अंम बजावणी आ ण अ धक
या य संसाधन वतरण आ ण नणय येत वाटा या उ े ाने सामा जक सं ांम ये आव यक बद घडवून
आणणे आव यक आहे.

सामा जक कृ तीचे वेगळे पण एक प त हणून यात आहे क यात धा यय संप ब ह कार उपोषण
कर नकार बसणे धरपकड मोच ातृ व पछाडणे यासार या काही धोरणे आ ण डावपेच वापर याची यता
असते. प क काढणे उ ट ाइक करणे अडथळा आणणे स मान सोडणे इ. याचे उ सा य कर यासाठ
जे इतर सामा जक काय प त पे ा वेगळे करते. येथे यावर जोर द ा जाऊ कतो क रणनीत म ये हसा
आ ण र पात अ जबात समा व नाही
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
अ धका यांचा सामना कर यासाठ याऐवजी ांततापूण नषेध आ ण असहमत न दव याचे अ हसक माग हे सामा जक कृ तीचा
समुदाय वकास
मु य धागा आहे.

सामा जक कृ ती ही सामा जक कायाची एक प त आहे जी समाजाती वं चत घटकांसाठ सह ारे वापर जाते. सामा जक
आ ण आ थक सं ांम ये बद कर याचा कवा सुधार याचा हा एक संघ टत य न आहे सामा जक काया या इतर प त पे ा
वेगळे आहे जे ा पत सं ांम ये अ धकाया ी संघष क न वै पूण पणे आव यक बद समा व करत नाहीत. मू भूत
सामा जक आ ण आ थक प र ती कवा प त वर भाव टाक याचा कवा बद याचा य न क न सामू हक सम यांचे
नराकरण कर यासाठ कवा सामा जक ाइ तउ े सा य कर यासाठ संघ टत सामू हक य न असे याचे वणन के े
जाऊ कते. जन हतासाठ सामा जक कायदे आ ण धोरणा मक उप मांम ये आव यक बद घडवून आणणे हे याचे उ आहे.
अ ा कारे सामा जक काय सामा जक काय वसायाची एक प त हणून वं चत ोकसं ये या मो ा वगा या सुधारणेसाठ
सामा जक व ेत सकारा मक बद घडवून आण याचे एक ा साधन आहे.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

सामा जक कृ ती ही ग रबी मू यांसार या मो ा सम यांचे नराकरण कर यासाठ सवात यो य आहे

कामगार आ ण ी ूण ह या ट पणी.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. सामा जक कृ तीची मू ये आ ण नै तकता

जरी सामा जक कृ ती व मान सामा जक सं ा व ा आ ण अगद सामा जक संरचने ी संघष करत अस तरी राजक य
े ाती समीकरणा ी संबं धत आहे परंतु ती सामा जक काय वसाया या वचारसरणी मू ये आ ण नै तकते ी
जोरदारपणे जते. ते वतः ा कारणासाठ वचनब करते आ ण ोक ाही यांवर आ ण मानवा या स मानावर आ ण मू यावर
पूण व ास ठे वते.

सामा जक कायक याचे मु य येय ःख कमी करणे आ ण सामा जक काय वाढवणे हे आहे. आधी हट या माणे सामा जक कृ ती
सामा जक डा वनवादावर कवा सवाय ह ऑफ फटे टवर व ास ठे वत नाही. तु हा ा आठवत असे क सामा जक काय
वसायाचे एकं दर उ हे आहे क पर र वरोधी सम यांचे नराकरण क न सामा जक कायात वाढ करणे ाहकां या सम या
वतः सोडव याची मता वाढवणे आ ण समतावाद सामा जक व ा ा पत करणे. समतावाद व ा ा पत करणे हे
दे ख ी सामा जक कृ तीचे येय आहे. खरं तर सामा जक कायाची प त हणून सामा जक कृ ती वापर जाते जथे संसाधन
वतरणा या बाबतीत असमानता सामा जक व ेम ये दसून येते यामुळे ोकसं येचा एक भाग उपे त होतो. उदाहरणाथ
दे उ आ थक वाढ न दवत आहे परंतु याच वेळ जवळपास न मी ोकसं या दा र य
् रेषेख ा कवा गरीब आ थक तीत
जगत आहे. याचा अथ असा क वकासासाठ संसाधने आ ण संधी काही मोज या ोकां या हातात आहेत आ ण नणय येत
ोकसं ये या ब घटकांचे त न ध व व चतच आहे. या संदभात सामा जक कृ तीचा उ े आहे
Machine Translated by Google

धोरणे आ ण सामा जक कायदे भा वत करणे आ ण सुधारणे जेण ेक न संसाधनां या वतरणाबाबत नणय सामा जक या एक प त
समाजकाय
येत समाजाती सव वगाती ोकांचे त न ध व के े जाई . अनुसू चत जाती आ ण अनुसू चत जमात ना
म ह ांना एक तृतीयां आर ण आ ण समानुपा तक आर ण सवसामा य ोकसं येनुसार दान करणा या
७३ ा आ ण ७४ ा घटना तीचा कायदा हा नणय येत या य वाटा दे यासाठ नद त के े ा एक
य न आहे .

सामा जक काय वसायाची मू ये समानता सामा जक याय समानता वातं य आ ण मानवाची त ा हणून
वणन के जातात सामा जक कृ ती दे ख ी या मू यांवर अव ं बून असते. हे असमानते ा संबो धत करते
यामुळे असुर तता उपे तता नराधारता दडप ाही आ ण ोषण होते. येक चे मानवी ह क
सु न त करणे हे सामा जक कृ तीचे तसेच सामा जक कायाचे स मीकरण ीकोन मू भूत उ आहे.
मानवी ह कां या सावभौ मक घोषणाप नुसार मानवी ह कांवर एक नजर टाक यास सामा यत
सामा जक कायाचे मू य आ ण वैचा रक आधार समजून घे यासाठ आ ण व ेषतः सामा जक कृ ती समजून
घे यासाठ बरेच फायदे ीर ठरती कारण हे अ धकार सामा जक कृ तीचा कणा बनतात आ ण वैचा रक चौकट
दान करतात. ह त ेपासाठ . यात समा व

वातं य आ ण असमानतेचा अ धकार जात वग वं इ. या आधारावर कोणताही भेदभाव नाही

जग याचा अ धकार जीवन वातं य सुर ा

आरो याचा अ धकार

अ याचारा ा बळ न पडता जग याचा अ धकार ववाह आ ण

कु टुं ब मळ याचा अ धकार णाचा अ धकार

सां कृ तक आचरणाचा

अ धकार धम समानता आ ण

काय ाचे संर ण

मतदानाचा ह क नाग रक व अ भ चा

अ धकार संप ीचा अ धकार

कामाचा ह क

तु हा ा मानवी ह क आ ण मू ये यां याती वा दसे यावर सामा जक कृ ती अव ं बून आहे. हे सव

या मानवी ह कांचे संर ण आ ण सु न त कर याचे उ अस े या सामा जक कायक याची काय
दे ख ी ा त करतात वर नमूद के े या मानवी ह कांचे कोणतेही उ ं घन सामा जक कृ तीवा ां या ह त ेपाची
आव यकता असते. हणून जात वगावर आधा रत गक भेदभाव क ं क आ ण दडप ाही व दे
धम इ याद ी संबं धत ोकांचे ोषण व क आ ण सामा जक कृ तीची मागणी करतात.

सामा जक कृ ती या अंगभूत मू य त ा आ ण अखंडतेवर व ास ठे वते.

ोक ाही काय णा आ ण सवासाठ समान संधी यावर यांचा ढ व ास आहे. वतरणा मक याय आ ण
या य सामा जक बद सु न त करणे हे रा याचे कत आहे या गृहीतकावर सामा जक कृ ती आधा रत आहे.
सामा य माणसा या मानवी ह कां या संर णासाठ रा य जबाबदार आ ण पारद क अस े पा हजे.

ख या अथाने सामा जक बद ाची सु वात तळागाळातून के जाते आ ण धोरणे हे या सामा जक बद ाचे

मा यम असते. ोक आ ण नागरी समाज असावा
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
मानवी ह कां या उ ं घना व यां या चता कर यासाठ एक त. येक नाग रकाचे मानवी ह क
समुदाय वकास
सु न त करणे हे रा याचे कत आहे. सामा य जनता ही रा याची जबाबदारी आ ण कत े वीकारणारी
ाभाथ नाही.

सामा जक याय आ ण मानवा धकार हे सामा जक कृ तीचे नै तक तंतू बनवतात. समाजाती उपे त घटकां या
ह कांचे संर ण कर यासाठ ते वतः ा वचनब करते. ोक ाही मू यांवर आ ण येक या अंगभूत
त ेवर आ ण अ धकारांवर पूण व ास ठे वून द नद तांना वत या वाथासाठ आवाज उठव याची तयारी
द वते. सामा जक कृ तीचा एक यायपूण समाज नमाण कर याचा ीकोन आहे जथे सव ोकांना इ तम
वाढ आ ण वकासासाठ समान संधी मळे . सामा जक कृ ती एक सामा जक वातावरण तयार कर यावर
व ास ठे वते जथे सामा य माणसाचे राजक य आ थक सामा जक आ ण सां कृ तक ह क ा त होतात.
सामा जक कृ ती ोक ाही या संवधनावर आ ण नागरी समाजा या स मीकरणावर व ास ठे वते.

आता आपण सामा जक कायक या या सामा जक कायक या या नै तकतेक डे दे ऊ या. थम यांचा

मू भूत मानवी त ेवर पूण व ास आ ण व ास अस ा पा हजे जेथे एखा ा व गटा ा समुदाया ा
ह क आ ण स माननीय जीवनाची संधी नाकार जाते तेथे सामा जक कृ ती सु के जाते आ ण संपूण
वं चतांना स मान आ ण ह क पुनसच यत करणे दान करणे सु न त करणे संर त करणे यावर क त
आहे. ोक . सरे सामा जक कायकत कायकत यांची ाहक आ ण समुदाया ती जबाबदारी असते हे
समाजसेवकांना द तांसाठ काम कर याचे नै तक नै तक बंधन बांधते सामा जक कायकत नै तक ा
कोण याही कार या ोषण वं चत त हो यापासून डोळे बंद क कत नाहीत. व तुमान . तसरे
नै तक वचार ही सामा जक कायक याची रोजगार दे ण ा या एज सीची जबाबदारी आहे सामा जक कायक यानी
रोजगार दे ण ा या एज सी या उ ांचे आ ण उ ांचे पा न करणे अपे त अस े तरी एज सीने आवाज
उठव यापासून र राह याचे ठरव यास काहीवेळ ा यामुळे यांना क डी होऊ कते. द तांवर होणा या
अ याया व . चौथे आ ण ेवटचे सामा जक काया या वसायाची जबाबदारी सामा जक काय
वसायाती मू ये आ ण वचारसरण चे पा न कर यासाठ सामा जक कायकता नै तक आ ण नै तक ा
ऋणी असतो .

वरी चचतून सामा जक कायात गुंत े या सामा जक काय ावसा यकांची उ ेआणउ े जाणून घेऊ .
सामा जक कृ तीची उ े असे वणन करता येती

समाजात उप संसाधनां या या य पुन वतरणासाठ संरचना मक बद घडवून आणणे यत

ोकसं ये या संभा तेची

जाणीव क न दे ण े मानवी त े या वरोधात अस े या सामा जक कृ यांचे नमू न

करणे गैरवतन आ ण ोषण रोखणे ारी रक सामा जक मान सक

आ ण नै तक आरो याचे र ण करणे

आ ण बळकट करणे. ोकां या हता ा चा ना दे यासाठ व मान सामा जक

सं ा.

. सामा जक कृ तीची त वे

इ त सामा जक बद ाचे य न आ ण राजक य कृ ती हे सामा जक कृ तीचे मह वाचे घटक आहेत. सामा जक

कृ ती समीकरणे आ ण नणय ये ी संबं धत आहे यामुळे तरकस कवा समान संसाधन वतरण होते.
जरी सामा जक कृ तीचा व तृत कॅ न हास आहे आ ण यात मदत धमादाय आ ण क याणापासून सुधारणांपयत या
सव याक ापांचा समावे असू कतो या दाचा सामा जक राजक य अथ आहे.
Machine Translated by Google

सामा जक कृ तीचे हे वै मा यांनी चांग या कारे मांड े आहे कारण सामा जक कृ ती ही ा नक सामा जक या एक प त
समाजकाय
पातळ वर ोषण आ ण दडप ाही व जाणीवपूवक के े सामू हक कृ ती आहे. हे एकाच वेळ गंभीर आ ण
रचना मक आहे. हे गंभीर आहे कारण ते ा नक प र तीत ोषण आ ण दडप ाही या संरचना यांची सू म यं णा
आ ण ऑपरे ट ह फॉम यावर ट का दे ते. गरीब आ ण वं चतांसाठ पयायी वकासा या सकारा मक धोरणांचा यात
समावे अस याने हे वधायक आहे. ही एक संयु कृ ती आहे या अथाने ती सामा जक आहे आ ण ती वं चतां या
पर तीत बद घडवून आण या या उ े ाने आहे... . सामा जक कृ तीची मू ये आ ण नै तकता समजून
घेत यानंतर सामा जक कृ ती या येत मागद क त वे हणून काम करणा या त वांक डे आपण दे ऊ या. ही
त वे ो यांनी द आहेत आ ण ती सामा जक कृ ती या गांधीवाद वचारसरणीवर आधा रत आहेत.
सामा जक कृ तीची खा त वे के आहेत

व ासाहता नमाण कर याचे त व व ासाहता नमाण करणे हा ोकांना एक त कर यासाठ आ ण सामा जक कृ ती

सु कर यासाठ सवात मह वाचा घटक आहे. नेतृ व कायासाठ खंबीरपणे उभे राह याची मता कायक या या
य नांची व ासाहता आ ण संघटनेबाबत सकारा मक सावज नक तमा नमाण करणे हे अ यंत मह वाचे काम आहे.
याय स यता आ ण स याचे चॅ यन हणून ोकांचा चळवळ ती सहभाग वर व ास आ ण व ास अस ा पा हजे.
हे के वळ ाथ मक टे क हो स कवा वं चत ोक संदभ सावज नक यां याकडू न यां यासाठ सामा जक कृ ती सु
के आहे परंतु वरोधक आ ण चळवळ ती बा सहभाग कडू न दे ख ी यो य ओळख मळव यात मदत करते.

खा पैक एक कवा अनेक मागानी व ासाहता नमाण के जाऊ कते

त याकडे स ावनेचे हावभाव उदाहरणाथ गांधीजी इं ं डम ये असताना प ह े महायु सु झा े . यांनी

वे टन ं टवरी ट णवा हका कॉ सम ये सेवेसाठ व ा याना भरती के े . वरोधकां या या स ावने या
हावभावांनी गांधीज ची खरी मानवतावाद म व हणून तमा उभी के . यां या अ हसे या त व ानामुळे
यां या वरोधकांम ये ट ांम ये व ासाहता नमाण कर याची या सु भ झा .

उदाहरण से टग उदाहरण से टग हे ोकांना तसेच सव भागधारकांना द वणे मह वाचे आहे क तु ही यासाठ

आवाज उठवत आहात या व ास आ ण वचनब ता मू ये आ ण नी तम ा युटो पयन नाहीत आ ण वा त वक
जीवनात सराव करता येऊ कतात. हे तुम या संदे ाची आ ण कृ तीची व ासाहता सु न त करते. अ हसा
स ह णुता आ ण स याचा आ ह गांधीज चे संपूण जीवन यांनी जे उपदे के े याचे त बब होते. सराव
आ ण अ यासात फरक न हता.

अ हसेचे स याचे जीवन य वीपणे जगता येते याचा आद यातून नमाण झा ा आहे. याच माणे चे
मॅगसेसे पुर कार वजेते डॉ. राज सह यांनी ज संधारणाची चळवळ सु कर यापूव गावाती संसाधने
मनु यबळ रोख आ ण कार एक त क न चेक डॅम बनवून ज संधारणाची उदाहरणे राज ान या अनेक
गावांम ये ठे व होती. खूप मो ा माणावर.

संघषासाठ व ता काळ जाणव े या सम यांची नवड जर नेता सामा जक कायक याने ोकां या वाट े या
गरजांवर क त के े तर या ा व ासाहता ा त होते. पा याची टं चाई ही राज ान या ोकांसाठ एक
गंभीर सम या रा ह आहे. डॉ. आर. सग यांनी या मु ावर ह त ेप सु के यावर यांची व ासाहता
आपोआपच ा पत झा . तु ही क पना क कता क जर डॉ. सग यांनी म ह ा ोषण कवा नर रता
यासार या इतर सम या घेत या अस या तर यांची गरज नमाण कर यासाठ व ासाहता नमाण कर याची
या मंदाव यास बराच वेळ ाग ा असता.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
य य वी ह त ेप ने याची व ासाहता तसेच तो ती चार करत अस े या त व ानाची ापना कर यास
समुदाय वकास
मदत करतात. राज ानाती काही गावांम ये डॉ. आर. सह यांचे य वी काय पा न रा य सरकारही
मदतीसाठ पुढे आ े . इतर व वध गावांती ा नक नेते आ ण वयंसेवी सं ा ावसा यकांनीही
मदतीसाठ यां याकडे संपक साध ा.

कायदे ीरपणाचे त व कायदे ीरपणा ही य गट आ ण सामा य जनते ा चळवळ उ े नै तक आ ण नै तक ा

यो य आहेत हे पटवून दे याची या आहे. जर ने यांनी नै तक अ याव यक हणून ते ढत अस े े कारण मांड े
तर ते चळवळ ा कवा सामा जक कृ ती या पुढाकारा ा वैध बनवते. सामा जक कृ तीवाद सामा जक कृ तीचे उ
वैध ठरव यासाठ धम ा ीय ता वक कायदे ीर तां क आधारासह औ च य दे ऊ कतात. गांधीज नी वातं य
चळवळ दर यान ट ां या अ याया व बंड क न धमसेवा कर याचे आवाहन के े ते हा कायदे ीरपणासाठ
धम ा ीय आ ण धा मक कोनाचे उदाहरण दसून येते.

कायदे ीरपणाचा नै तक ीकोन असा असे जे हा तु ही सामा जक कायकता हणून एक व वतन

नै तक ा यो य कवा अयो य आहे असे जनमत तयार कर याचा य न करा .
उदाहरणाथ बा मजुरी व या मो हमेती ोकांनी ांततापूण रॅ ेरक भाषणे सारमा यमांचा वापर क न
दे ात असे वातावरण नमाण कर याचा य न के ा आहे क मु ांना कोण याही वसायात कामावर ठे वणे
नै तक ा चुक चे मान े जाते. वषाखा सव मु ांनी उदर नवाह न करता ाळे त जावे यासाठ जनतेने
नै तक ववेक जागृत कर याचे आवाहन कर यात आ े . तसरे हणजे जे हा सु ी अ णा रॉय आ ण नंतर ी
अर वद के जरीवा यांनी मा हती या अ धकारासाठ मोहीम सु के ते हा चा RTI कायदा झा ा ते हा
कायदे ीर तां क ीकोन दसून येतो.

आम यावर प रणाम करणा या बाब ची मा हती मळणे हा आमचा मु भूत अ धकार आहे आ ण पारद कता आ ण
उ रदा य व हे काय म ोक ाही कायाचे आधार तंभ आहेत या यु वादावर हे आधा रत होते.

हे ात घेत े जाऊ कते क कायदे ीरपणा ही एक सतत या आहे. काय म सु कर यापूव नेते यां या
कृ तीचे समथन करतात. यानंतर जसजसा संघष उ ट यांक डे जातो आ ण नेता यां या काय मात नवीन आयाम
जोडतो तसतसे आणखी औ च य जोड े जाते आ ण नवीन यु वाद मांड े जातात.

असे औ च य के वळ ने यांनी के े नाही तर अनुयायी दे ख ी यां या सहभागा या येत कायदे ीरपणा या

येत योगदान दे तात.

ना ीकरणाचे त व ना ीकरणाचे त व जनसमूहीकरणासाठ नद त के े जाते या ारे चळवळ चे नेते वीरता

सनसनाट बात या व ापन कादं बरी कायप ती ती घोषणा आ ण अ ा इतर तं ां ारे ोकसं ये ा भाव नक
आवाहन क न कृ तीत आणतात. जनसामा यांना एक आणणारा जवळजवळ येक नेता नाटक करणाचे हे त व
वापरतो. गांधीजी वनोबा भावे सुभाषचं बोस बाळ गंगाधर टळक आ ण इतर ने यांनी या त वाचा अव ं ब के ा.

गा यांचा वापर आकषक गाणी जी चळवळ चे कारण मांडतात एक ना मय भाव नमाण करतात. प म
बंगा या एका गावात बा कायक यानी मु या णावर घर आ ण प रसर व ठे व यावर म पान
वरोधी आ ण यासार या संदे दे ण ारी वडंबन गाणी आ ण यमक तयार के े आहेत जे ते एक तपणे
गाती . तसेच वातं य ादर यान बाड येथे ोकांचा उ साह वाढव यासाठ गाणी रच यासाठ
ा नक तभांचा वापर कर यात आ ा. अनेक गायकांना त के े गे े आ ण ते बै गाडीतून गावोगावी
वास करत असं य सभांम ये स या ही भजन गात.
Machine Translated by Google

२ नारे दो बूंद जदगी क प स पो ओ मो हमेसाठ हो एचआय ही ती का ान तो बनी रहे मु कान सामा जक या एक प त

समाजकाय
एचआय ही चाचणीसाठ सब पढ सब बढ सव ा अ भयानासाठ इ याद काही घोषणा आहेत. व वध
सामा जक चळवळ ना ना मय प रणाम दे तात. पुढ यु नटम ये सो माक टग या संक पना आ ण
धोरणांचे वणन के े जाई जे यो य संदे ांचा मसुदा तयार कर यासाठ नवीन धोरणे आ ण कोन आहेत
आ ण सं ेषणाचे संबं धत मा यम नवड े आहेत.

ा भाषणे हा दे ख ी जनते ा े रत कर याचा आ ण ना मय भाव नमाण कर याचा एक मह वपूण

माग आहे. याग आ ण हौता याचे गांधीज चे आवाहन रोमहषक होते आ ण यात त णांनी काम कर याचे
व ेष आवाहन होते.
कारण.

म ह ांची भू मका मुख म ह ा मोचाचे नेतृ व करणे हे एक तं होते याने चळवळ ा ना मय प रणाम द ा.
राजकोट येथे क तुरबा गांध नी वतः थम अटक क न स वनय कायदे भंग चळवळ चे उ ाटन के े .

ब ह कार ब ह कार हा य न य वी झा यावर आ ण तो चरड ा जातो ते हा जनमतावर भाव टाक याचा एक

ना मय माग आहे. याचा अथ एखा ा व गटा ा सामा जक पर रसंवाद ती आ ण सामा जक
त े या व ेषा धकाराचा आनंद घे यापासून वगळणे. धरणे आ ण हताळे काने आ ण इतर संघटना
वे े ने बंद करणे गांधीज नी या सम येचे ना ीकरण कर यासाठ वापर े .

एका धक धोरणांचे त व बा के ट त व हणूनही ओळख े जाते हे एक त कोन आ ण व वध कार या

काय मांचे संयोजन वाप न एका धक धोरणाचा अव ं ब द वते. यामुळे संघषा मक आ ण गैर वरोधा मक
कोन एकाच वेळ वापर े जाऊ कतात. काय मां या मु य जोरावर आधा रत यांचे वग करण राजक य
आ थक कवा सामा जक हणून के े जाऊ कते. झे टमन आ ण डंक न यांनी यां या सामुदा यक वकासा या
अनुभवातून चार वकास धोरणे ओळख आहेत ती आहेत

ै णक रणनीती सामा जक कृ ती या मू भूत गरजांपैक एक हणून या धोरणाचा उपयोग संभा सहभाग ना

वैय क गट आ ण सामू हक तरावरी सम या चे या व वध प रमाणांब त मा हती दे यासाठ
के ा जातो. ोक कवा य गटांना सम येब मा हती द जाते जाग कता नमाण के जाते आ ण
ोकांना कृ ती चळवळ त सहभागी हो यासाठ े रत के े जाते. मा हती या अ धकारा या मो हमेदर यान
वयंसेवी सं ा नागरी सं ा क व ापीठ तरावरी व ाथ मा यमे आ ण इतरांना आव यक
तप ी ांब त के े गे े यांनी ै णक धोरणा ारे आपाप या भागात जाग कता नमाण के .
ाय का ारे ण हा या त वाचा एक मह वाचा पै ू आहे.

ाय कांनी यत ोकसं ये या ान धारणावर याचा भाव स के ा आहे.

मन वळवणारी रणनीती मन वळवणारी रणनीती हणजे तक आ ह आ ण इतरांना कोन वीकार यासाठ

वृ क न बद घडवून आण यासाठ या यांचा संच वीकारणे. सामा जक काय करणा या
व ा यानी द या पुनवसन वसाहत पैक एका ठकाणी यां या े ीय कायात व वध तरावरी ोकमत
नेते द महानगरपा के ती अ धकारी यां यासमवेत ही रणनीती वापर नयु सफाई कामगार
नय मतपणे कचरा गोळा करतात आ ण व ता राख जाते. समुदाय खरं तर येक रॅ म ये नषेध
नद ने व ृ व आ ण सौ य सादरीकरणा ारे नवीन धमात रतांना जक यावर क त करतात.
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
सु वधा दे ण ारी रणनीती हे जनआंदो नाम ये समाजाती सव घटकांचा सहभाग सु भ कर यासाठ
समुदाय वकास
कायप ती आ ण याक ापां या संचाचा संदभ दे ते.
गांधीवा ांनी आख े ा काय म हा सहसा इतका साधा आ ण कोणताही धोका नस े ा होता क
अ त मु े ही ते क कती आ ण रा ीय मु चळवळ त सहभागी होऊ कती . मीठ स या हात
गांधीजी मीठ बनव या या तं ाकडे गे े नाहीत. यांनी फ अनुयायांना समु ाचे पाणी उकळू न
वापर यायो य मीठ बनव यास सां गत े . या या साधेपणामुळे अ धका धक सहभागाची सोय झा .

४ पॉवर ॅ टेज ी याम ये सामा जक कृ तीची उ े ा त कर यासाठ बळजबरी वापरणे समा व आहे.
बळजबरीचे कार सामा जक ब ह कार कवा ब ह कार सुरळ त कामकाजाची संधी नाकारणे ते बदनामी
नषेध उपोषण आ ण उपोषणा ारे नै तक दबाव बद ू कतात. नमदा बचाव आंदो नादर यान मेधा
पके टार यांचे उपोषण हे स े या रणनीतीचे एक तं होते. मो हमेदर यान टॉप ॉट म वे आ ण
पो सांची बदनामी कर यात मी डयाची भू मका ज टस फॉर जु सका जु सका ा मडर के स हे या
पॉवर ॅ टेज ी या वापराचे आणखी एक उदाहरण आहे. प म बंगा मधी एका गावात गौरी या नऊ
वषा या मु ने त या व ड ांना वारंवार वनंती क नही आ ण समजावूनही दा सोड नाही त ा
खो त बंद के े . दोन दवसांनी तने दार उघड े ते हा त या मै ण नी बा कायक यानी म पाना या
घातक प रणामांवर गाणी गाय . कु टुं बाती स े या समीकरणासोबतच सामा जक प र तीही बद
अस याने यांनी हार मान पा हजे हे त या व ड ांना माहीत होते.

हेरी कोनाचे त व सामा जक कृ तीम ये कायक यासाठ त णा वक सत करणे कवा काही म रबंड
णा पुन ी वत करणे संदभ गटा या काही वाट े या गरजा पूण करणे मह वाचे आहे. सामा जक कृ तीत
ा पत नयं त व ा न कर याचा य न होत अस याने एकाच वेळ रचना मक णा वक सत
करणे मह वाचे आहे. गांधीवाद वधायक काया या काय माने स या ह या संघषा मक काय मांसह थो ा
माणात असे काय के े . हा सहकारी य न सू चत करतो क गांधीवा ांनी यां या एक ीकरणात हेरी कोन
वीकार ा कवा य न के ा. प म बंगा या खे ापा ात बा कायक यानी यां या बा वा हनी बा का
व हन या मा यमातून यां या समाजाती अनेक सामा जक कृ यांवर सामा जक कारवाई सु के जसे क
दा बंद मु या णाचा ह क नाकारणे ाचार पंचायतीची उदासीन वृ ी. गावाती कोण याही
वकासकामांचा उ े ख करावा.

सोबतच यांनी ुम दाना ारे यां या गावासाठ अॅ ोच रोड बनव ा जथे हान आ ण मो ा मु ांनी
एक तपणे कडक उ हात वटांनी र ता बांध ा यां या व ड ांना हे दाखवून द े क वतः या वकासासाठ
इतरांवर सरकारसह अव ं ब वाची अ जबात गरज नाही. .

मॅ नफो ो ा सचे त व हे मो ा माणावर एक त कर या या अं तम उ ासह व वध कारचे काय म

वक सत करणे द वते. सामा जक आ थक आ ण राजक य काय म या तीन भागांम ये ू पणे वग कृ त के े
जाऊ कतात.
डॉ. राज सह यांनी ज संधारणाचा मु ा अनेक वध काय मांचा सं म हणून हाती घेत ा आहे. या या
संवधनामुळे गावक यांना व ेषतः म ह ांना यांना पाणी आण यासाठ मै पायपीट करावी ाग . यामुळे
पकांचा चांग ा वकास उ म प ुसंवधन आ थक ाभ हो यास मदत झा . आंदो नादर यान ा नक नेते
पंचायत सं ा आ ण रा य सरकार यां या ी य अ य संघषाचे ठराव झा े .
Machine Translated by Google

सामा जक या एक प त
तुमची गती तपासा समाजकाय

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

सामा जक कृ तीत व ासाहता आ ण वैधता नमाण करणे का मह वाचे आहे ते थोड यात करा

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

उदाहरणासह सांगा क मानवी ह क सामा जक कृ तीसाठ वैचा रक आधार कसा तयार करतात

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. या इतर प त ी संबंध
समाजकाय

सामा जक कृ ती ही सामा जक काया या प त पैक एक प त अस याने इतर प त ी समानता सामा यक करते.

यासोबतच सामुदा यक स करणाचे येय सा य कर या या येत ते इतर सामा जक काय प त चा वापर करते.
कब ना आपण पाहतो क सामा जक कायकत कायकत सामा जक कृ ती या येत सामा जक काया या इतर प त चा
इतका वापर करतात क काही वेळ ा सामा जक कृ ती ही सामा जक काया या व वध प त चे एक ीकरण मान े जाते. या
वभागाचा हेतू सामा जक काया या इतर प त चा सामा जक कृ त ी अस े या संबंधांब ची तुमची समज वाढव यासाठ

आहे. आपण थम सामा जक के सवककडे दे ऊ या.

हे पुन ार के े जाऊ कते क सामा जक के सवक ही सामा जक कायाची एक प त आहे जी ना यां या सामा जक
सम यां ी अ धक भावीपणे सामना कर यास मदत करते. समाज आ ण वर भाव टाकणारे मु े यां यात मजबूत
पर राव ं बन आहे तसेच सामा जक बाब मधी सू म मॅ ो संबंध आहे. इको ॉ जक ीकोन कु टुं बाती कु टुं ब कवा
आ ण समाजाती ेज ार काय ळ कायदे ीर व ा समाजाती ण व ा यासार या सामा जक
व ा यां याती अकाय म पर रसंवाद हणून सम या कवा सम यांक डे पाहतो. सामा जक कायक याना के सवक
येदर यान ायंट ा भा वत करणारी सामा जक सम या येऊ कते आ ण यांना हे समजू कते क ह त ेप
कर याचा सवात यो य माग सामा जक कृ ती असे . मान सक सामा जक सम या हणा ती चता कवा नैरा य के सवक
दर यान ओळख े गे े े समाजाती जातीय दं ग ी संबंध असू कतात आ ण यानंतर असंवेदन ी
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
रा याने अव ं ब े े पुनवसनाचे उपाय. याच माणे एका बेरोजगार ामीण माणसासोबत के सवक जथे रा ीय
समुदाय वकास
ामीण रोजगार हमी कायदा कायरत आहे के सवकर ा सम या सोडव यासाठ सामा जक कृ ती कर यास वृ
क कते.
तसेच ायंट ा तीच सामा जक सम या असू कते जी सामा जक कायकता मॅ ो तरावर सामा जक
कृ ती ारे संबो धत करत आहे. अ ा प र तीत के सवकरने ायंटम ये आ म व ास आ ण व ास नमाण
करणे आ ण या ा त ा सामा जक कृ ती येचा भाग हो यासाठ तयार करणे आव यक आहे.

पुढे समाजात व ासाहता नमाण कर या या सु वाती या येदर यान सामा जक कायकता ाहक गटाती
या सद यां ी वहार कर यासाठ के सवक क कतो कवा काही मत नेता नेते मु य सद याने वप रत
वतन द व यास याचा वप रत प रणाम होत अस यास ही प त नंतर वाप कते. सामा जक कृ तीची
या. यात भर पड के सवक येदर यान सामा जक तपासणी आ ण नदानासाठ सामा जक कायकता
वापरत अस े कौ ये मानवी वतन कणे मान सक सामा जक सम या के स वकर ायंट नातेसंबंधाचा
वापर क न ायंटम ये आ म व ास आ ण धैय नमाण कर यासाठ या या त या सम या सोडव या
जातात. सामा जक कृ ती या येत जे हा सामा जक कायक या ा एकाच वेळ के वळ एका ीच न हे
तर अनेक कार या म वांना सामोरे जावे ागते आ ण यांना यत सामा जक उ ांसाठ एक त
ठे वावे ागते.

सामा जक कृ ती आ ण सामा जक समूह काय यां याती संबंधांचा अ यास क या ही एक प त आहे या ारे
समूह याक ापां ारे एकमेक ां ी रचना मक संबंध ा पत कर याची मता वक सत करतात. समूह
अनुभव या मानवा या आव यक गरजा आहेत. सामा जक समूह काय सामा जक कृ ती येत तयार हो यास
मदत करते. गटाचे सद य संघटन सहकाय सम वय पर राव ं बन आ ण ोक ाही मू ये कतात आ ण
व उ ांसाठ एक काम करतात गट ये या याक ापांम ये सहभाग घेतात.

पुढे समूह काय या ट का सकारा मकतेने घे यासाठ एकमेक ां या वचारांचा आदर करणे भाव नक
नयं ण आ ण स ह णुता सहानुभूती आ ण सहानुभूती पूव ह आ ण प पाती र क न सम या सोडव याची
मता वाढव यास क याचे मैदान दान करते. हे सद यांना यां या वैय क आवडी नवडी आकां ा
धारणा अहंक ार अडचणी बाजू ा ठे वून संपूण गटाने नयो जत के े या उ ांसाठ काय कर यास कवते.
अ ी क याची संधी ना सामा जक बद ासाठ तयार करते आ ण अंतगत संघषामुळे चळवळ अय वी
हो याची यता णीयरी या कमी होते. सामा जक समूह काय या या सद यांमधी नेतृ व गुण दे ख ी
ोधते. हे नेते याउ ट सामा जक कृ ती येत मो ा माणात एक ीकरण आ ण यत याक ापांची
जबाबदारी घेतात. हे सव ण सामा जक कृ ती येत उपयोगी ठरते जे हा समाजा ा सामा जक कारणासाठ
एक के े जाते.

यासोबतच सामा जक समूह काय दे ख ी सामा जक कायक या ा व वध म वां ी वहार कर याची

यांची कौ ये सुधार यासाठ समान उ ांसाठ काय कर यासाठ गटाती अंतगत संघष आ ण मव
संघष सोडव यासाठ मदत करते. ही कौ ये आ ण अनुभव सामा जक कृ ती या येदर यान वेगवेग या
गटांमधी पर र वरोधी प र ती हाताळताना उपयोगी पडतात. समूह कायकता सामा जक समूह कायात
काय म मा यमाचा वापर करतो. सामा जक कृ ती येदर यान अनेक गटां ी वहार करताना ते काय म
नयोजन आ ण व ापनास चांग या कारे योगदान दे ते. एका गटासह सामा जक कायाचे अनुभव अनेक
गटांचे व ापन कर यासाठ खूप मदत करतात जे हा संपूण समुदाय एका सामा य सामा जक कारणासाठ
एक त के ा जातो.
Machine Translated by Google

याच कारे सामा जक कृ ती समुदाय संघटने ी अनेक समानता सामा यक करते. कब ना अनेक सामा जक सामा जक या एक प त
समाजकाय
कायकत सामा जक कृ ती ा सामुदा यक संघटनेचेच मॉडे मानतात. वाद ववादाम ये दा या भ वापराम ये
जोडणारे धागे आहेत समुदाय काह साठ ते के वळ भौगो क आहे इतरांसाठ याचा काया मक अथ असू
कतो. सामुदा यक संघटना हा सामा जक कृ तीचा अ वभा य भाग आहे. ही सामा जक कृ तीची पूवसूचना कवा
पूव आव यकता आहे. खरं तर अनेक सामा जक काय ावसा यक सामा जक कृ ती ा समुदाय संघटनेचा व तार
मानतात. याचा अथ असा होतो क समाजाचे संघटन हा सामा जक कृ तीचा कणा आहे. यामुळे अनेक रणनीती आ ण
तं े सामाईक बनतात व ेषत मो ा माणात एक ीकरणा ी संबं धत.

अ ा कारे आ ही पाहतो क ोक कवा समुदाय कवा यत ोकसं या संघ टत करणे हा समुदाय संघटना
आ ण सामा जक कृ ती यां याती समान धागा आहे. सामा जक काया या दो ही प त म ये ोकांना यां या गरजा
कवा सम या ात घे यास आ ण यां या वाट े या गरजांवर उपाय ोध यात मदत के जाते. ोक वतः ा
संघ टत करतात सहयोग करतात आ ण सहकाय करतात आ ण सामा यतः वीकृ त येयासाठ एक काम करतात.

असे वातावरण तयार के े जाते याम ये समुदाया या ोकांना आ म व ास वाटतो आ ण व ास ा त होतो क ते

एक तपणे यां या मह वा या सम या सोडवू कती कवा यां या गरजा पूण क कती .

हणून आपण पाहतो क सामा जक कृ ती ही सामा जक सं ा आहे याचा उ े द घकाळ टकणा या सामा जक
सम यांना आणणे कवा तबं धत करणे आहे जेथे व मान ा धकरणा ी संघष समा व आहे. के वळ आव यक
संसाधने ओळखून एक तपणे काम कर यासाठ समाजा ा एक त करत असताना नधा रत उ े सा य
कर यासाठ वकास पुरेसा नसतो कारण संसाधने कवा संसाधने वापर याची काही ोकां या हातात असते.
जे हा ोकसहभाग हा मु य द सामा जक काया या दो ही प त म ये सामा य असतो ते हा सामा जक कृ ती
ागू होते.

सामा जक कायाची प त हणून समाजक याण ासनाचा थोड यात आढावा घेण े आता आव यक ठरे . ही
अ ी या आहे या ारे सामा जक धोरणाचे सामा जक कृ तीत पांतर कर यासाठ ावसा यक मता ागू
के जाते. नयोजन अंम बजावणी द ा दे ख रेख संघटना सम वय आ ण मू यमापन हे ासनाचे घटक
आहेत. ोकसं ये या ब आ ण उपे त घटकां या क याणासाठ आ ण वकासासाठ ही सेवा वतरणाची
या आहे. जर एज सी बा मजुरी था र कर यासाठ आ ण कामगार मु ां या पुनवसनासाठ काम करत
असे तर हे सं ा मक उ सा य कर यासाठ सामा जक कायक या ा सामा जक कृ तीची नवड करावी ागे .
याच माणे ी ूण ह या यांचे ोषण आ ण अ याचार म पान आ ण अंम पदाथाचे सन ग रबी
यासार या सामा जक सम यांसाठ धोरणा मक तरावर पूरक सामा जक कायदे आ ण सहा यक काय मांसह पुरेसे
बद आव यक आहेत यासाठ काही वेळ ा व वध तरांवर व क ची आव यकता असू कते सू म meso
आ ण macro जर आपण आप या ह त ेपाचा द घका न ा त भाव पाडू इ त असा जे नःसं यपणे
सामा जक या आहे.

ासक हणून क े कौ ये सामा जक कृ तीतही उपयोगी ठरतात. पुरे ा जाणीवपूवक नयोजनामुळे

जवळपास अध ढाई जक जाते. आजका टे क हो सचे व े षण सम या व े षण SWOC व े षण
पयायांचा सजन ी ोध आ ण यासार या नवीन तं ांचा वापर सामा जक कृ तीसाठ दे ख ी के ा जातो.
व ापक य कौ ये आव यक आहेत यो य नोकरीसाठ यो य ठे व याची मता संघष व ापन
अ धकार आ ण चा भावी वापर ण आ ण बनआउट् स ा सामोरे जाणे ासक व ापकाची
काही कौ ये आहेत जी य ाची खा ी कर यासाठ खूप पुढे जातात. सामा जक या. सामा जक कृ तीसाठ
संपूण याक ापांची आव यकता असते जसे क ओळख आ ण सम यांचे पुरेसे तनधव ेरणा राखणे
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
जबाबदा या सोपवणे आ ण अ भ ाय घेण े वच त आ ण वरोधक यां या ी वहार करणे मो ा माणात
समुदाय वकास
एक ीकरणा या येत व वध म वांचे व ापन व वध भागधारकां ी संवाद आव यक अस े या
व वध ट यांवर पुरे ी काय म धोरणे तयार करणे मानवी आ थक आ ण भौ तक संसाधने हाताळणे आ ण
बरेच काही व ापक य सामा जक कृ तीची उ े सा य कर यासाठ ासक य कौ ये खूप पुढे
जातात.

पुढे सामा जक काय सं ोधन हे सामा जक सम यांचा प त ीर अ यास आहे आ ण याचे उ असे ान
नमाण करणे आहे जे सामा जक कायासह सामा जक काय काय मांचे नयोजन आ ण अंम बजावणी
कर यासाठ वापर े जाऊ कते. सामा जक काय सं ोधन हे सामा जक कृ तीचे एक अ त य ा साधन
आहे. हे सामा जक सम या तची ती ता आ ण ापकता याचे कारक घटक यत ोकसं येवर होणारे
प रणाम आ ण ोकां या सामा जक जीवनावर याचे प रणाम जाणून घे यास मदत करते. हे सामा जक
पर त या वा त वक ाउं ड वा त वकतेची आ ण के वळ धारणा नाही समजून दे ख ी दे ते यामुळे व वध
संभा सामा जक ह त ेपांचे साधक आ ण बाधक संक पना तयार कर यात मदत होते. हणून सामा जक
सम येचा प त ीर अ यास करणे आ ण सामा जक काया या ह त ेपा ारे उपाय ोधणे सामा जक कृ ती ारे
उ े सा य कर यासाठ आव यक आहे.

यो य सं ोधना वाय सामा जक नयोजन आ ण सामा जक कृ ती कु चकामी ठरती .

सामा जक काय सं ोधन सामा जक कायक याना समाजा या गरजांचे समाधानकारक मू यांक न कर यास
आ ण यांचे ह त ेप आ ण काय म अ त य भावी उपयु आ ण फायदे ीर बन व यास स म करते.
सामा जक कायकता सामा जक काय सं ोधनाचे न कष समूहां ारे समाजाती ोकांसोबत सामा यक करतो
आ ण नंतर ोकां या सहभागाने सामा जक कृ तीसाठ काळजीपूवक आ ण सावधपणे ह त ेप के ा जातो. हे
सामा जक कायक या ा य काय प र तीत आ ण गटांमधी संबंधांचे नरी ण आ ण रेक ॉड
कर यास मदत करते. सामा जक काय सं ोधना ारे सामा जक कायकता कवा सामा जक कायक या ा
सामा जक सम येचे यो य ीकोन कवा च ा त होते जे याचे येय सा य कर यासाठ सामा जक कृ ती या
य ासाठ अ यंत आव यक आहे.

आजका सामा जक कायकत कायकत सामा जक कायासाठ एका मक कोनाचा वापर वाढवत आहेत
याचा तप ी या ॉक या या यु नटम ये च च ा गे ा आहे.

. सामा जक चळवळ ी संबंध

भारतीय इ तहासा ा ेरणादायी सामा जक चळवळ चा समृ वारसा आहे. हे याचे येय आ ण ये या
ीने सामा जक कृ ती ी मजबूत सा य सामा यक करते.
उपे त समुदायांनी ोषण आ ण यां या ह कां या उ ं घना व आवाज उठव यासाठ वत ा एक के े
आहे जे हा जे हा रा य यांचे जीवनमान आ ण अ धकारांचे र ण कर यात अपय ी ठर े आहे. ू मर
सामा जक चळवळ ची ा या जीवनाची नवीन व ा ा पत कर यासाठ सामू हक उप म हणून करतात.
ही ा या त ब बत करते क सामा जक कृ ती आ ण सामा जक चळवळ दोघांचेही समान उ आहे
समानता आ ण सामा जक याय सु न त कर यासाठ व मान णा संरचनेत बद घडवून आणणे.

दो ही या इ वट कवा न प खेळ सामा जक याय आ ण समाजाती द त उपे त ो षत घटकांचे

स मीकरण यावर क त करतात. मो ा माणात एक ीकरण हे पुनराव ोकनाधीन दो ही यांचा
मु य भाग बनवते. म ह ा चळवळ आ दवासी चळवळ द त चळवळ व ा याची चळवळ आ ण यासारखी
सामा जक चळवळ ची काही उदाहरणे आहेत.
Machine Translated by Google

कबीर नानक यांनी यां या उपदे ात त का न व मान सामा जक कृ यांचा नषेध के ा ते हा मुख सामा जक सामा जक या एक प त
समाजकाय
चळवळ भ चळवळ त सापडतात. सामा जक सुधारणा चळवळ नी म ह ा आ ण द त समुदायां या तीत
सुधारणा घडवून आण यासाठ य न के े कारण यांनी सती नमू न वधवा पुन ववाह ी ण जातीय
भेदभाव अ ृ यता जातीवर आधा रत वसायाची कठोरता आ ण बरेच काही यावर क त के े . या काळात
हळू हळू सामा जक सुधारणा चळवळ वातं य चळवळ त व न झा या. वातं यानंतरही अनेक सामा जक
कायक यानी ोकसं ये या व वगावरी अ याय आ ण ोषणाचे व वध हाती घेत े आ ण चळवळ सु
के या. चपको चळवळ म ये त का न उ र दे ाती टहरी गढवा येथे भारताती पह पयावरणीय
चळवळ हणून न द गे . या भागात ाकडाचे सरासपणे होणारे ावसा यक ोषण यासारखे काही मु े होते
आ ण रा याचे धोरण हे गरीब ड गराळ र हवा ां या गरजांबाबत तकू आ ण उदासीन अस याचे दसत होते
यांचा उदर नवाह वन उ पादनांवर अव ं बून होता. खाजगी कं ाटदार वैय क ापारी ाकू ड ापारी आ ण
वन आधा रत उ ोगां या मा कांनी अनेक द के जंग ांचे ोषण के े . या अ या धक जंग तोडीमुळे म ये
अ कनंदा नद ओ हर ो झा ेत पके मा म ा आ ण मानवी व ती वा न गे टे क ांवर मो ा माणात
व वंस झा ा. यामुळे ाकू ड कं ाटदारां या वरोधात नद ने झा जथे ड गरी म ह ांनी तु ही माझी झाडे
तोड यापूव म ा तोडा अ ा घोषणा दे ऊ न मो ा माणात झाडे तोड यापासून वाचव आ ण यांना
कं ाटदारां या कु हाडीपासून वाचव े .

के रळमधी म मारांचे आंदो न मंड आयोगानंतरचे व ा याचे आंदो न गुज रातमधी नमदा नद वर धरण
बांध याने बा धत झा े या गावक यां या बाजूने उभे राह याचा मेधा पाटे क र यांचा पुढाकार वकासा या नावाखा
नमदे या काठावर राहणा या गावक यांना बाहेर काढ यात आ े ते हा इतर उ े ख नीय आंदो ने आहेत. यो य
पुनवसन न करता. नमदे मुळे बा धत झा े या ोकांसाठ या आमरण उपोषणा ा बस या.

आता सामा जक चळवळ आ ण सामा जक कृ ती याती फरक करणारे काही सामा य घटक पा . जरी सामा जक
चळवळ ही सामा जक कृ ती ी सारखीच दसत अस तरी यात अनेक भ वै े आहेत. व क सन
यांनी असे हट े आहे क सामा जक चळवळ हणजे हसा बेक ायदे ीरता ांती कवा युटो पयन समुदायात
माघार न घेता कोण याही द ेने आ ण कोण याही मागाने बद घडवून आण याचा हेतुपुर सर सामू हक य न
आहे. हे सामा जक कृ ती आ ण सामा जक चळवळ यां याती फरक दे ते. सामा जक कृ ती यां या धोरणांम ये
कोण याही बेक ायदे ीर हसक मा यमांचा वापर काटे क ोरपणे नाकारतो. सामा जक कृ ती ही सामा जक व ा
सं ा संरचने या व मान कॉ फगरे न आ ण कायप ती ी संघषात येते हे त य असूनही ती हसा आ ण र पात
नाकारते आ ण नषेध आ ण असंतोष कर यासाठ ांततापूण मा यमांचा अव ं ब करते. ावसा यक
सामा जक कायकता ने याऐवजी एक सु वधा दे ण ारा हणून काम करतो आ ण सामा जक कायाची मू ये नै तकता
आ ण त वे यावर ढ व ास दाखवतो. याउ ट सामा जक चळवळ ब तेक वेळ ा ा नक ने यां या नेतृ वात
असते जे येय सा य कर यासाठ यां या चळवळ ा हसक आ ण बेक ायदे ीर कृ त कडे माग करतात कवा
क कत नाहीत. सुंदर ा ब गुण ा आ ण चंडी साद भट या दोन ने यांमधी चपको आंदो ना या बाबतीत
आपण पाहतो या माणे वैचा रक भांडणांम ये वैय क अहंक ाराचा भेदभाव सामा जक चळवळ ा बाधा आणू
कतो. सामा जक कायक याकडे जनते ा एक त कर यासाठ आ ण टकाव राख यासाठ कौ य असते जे
सामा जक चळवळ ती ने यांक डे ब तेक दा गैर सामा जक काय ावसा यक नसते.

इतर संबं धत अट सह सामा जक कृ तीचा संबंध चांग या कारे हाय ाइट के ा जाऊ कतो.
सामा जक सुधारणांचा सामा जक कृ ती ी जवळचा संबंध आहे. गोरे यां या मते
Machine Translated by Google

साठ सामा जक कृ ती
सामा जक सुधारणा हणजे सामा जक ीकोन सां कृ तक ा प रभा षत भू मका अपे ा आ ण ोकां या वतना या
समुदाय वकास
वा त वक नमु यांम ये मन वळव या या आ ण सावज नक णा या ये ारे इ त द ेने बद घडवून आण याचा
जाणीवपूवक के े ा य न .
कब ना सामा जक सुधारणा साध याचे साधन हणून सामा जक कृ ती करता येते. सामा जक कृ ती आ ण सामा जक
सुधारणा हे दो ही त वे हणून सामा जक याय आ ण समानता वाप न मानवी ह क उ ं घना व ढ याचा य न
करतात आ ण वं चत ोकांची सेवा कर यासाठ समान धोरणे आ ण डावपेच वापरतात. आणखी एक जवळू न संबं धत
संक पना हणजे सामा जक वकास आ थक वकासा या वपरीत ही सामा जक यायासह वकासाची एका मक आ ण
सम संक पना आहे. हे सामा जक कृ तीसह समतावाद समाजाचे येय सामा यक करते. सह ा द वकास उ ेआण
आता ा त वकास उ े यावर भर दे तात क वकास सवागीण अस ा पा हजे आ ण समाजात अ त वात अस े या
असमानता आ ण मानवी ह कांचे उ ं घन र के े पा हजे त आ ण ब ह कृ त समुदायां या कमतीवर आंधळे पणाने
आ थक गती कर याऐवजी.

तुमची गती तपासा

ट प तुम या उ रासाठ द े जागा वापरा.

सामा जक कृ ती आ ण मधी तीन समानता आ ण तीन फरक न दवा

सामा जक चळवळ.

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

.................................................................... .................................................................... ...........

. च ा बेरीज क या

या यु नटम ये आ हा ा सामा जक कायाची प त हणून सामा जक कृ तीची चांग समज मळा . सामा जक याय आ ण
समाजाचे व ेषतः समाजाती उपे त घटकांचे स मीकरण हे याचे उ आहे. हे सामा जक याय समानता आ ण
या य खेळ ा या मू यांवर आधा रत आहे आ ण समाजाती वं चत घटकां या ह कांचे संर ण कर याचे उ आहे.

या घटकाम ये सामा जक कृ तीची त वे व ासाहता नमाण कर याचे त व कायदे ीरपणाचे त व ना ीकरणाचे त व

ब वध धोरणांचे त व हेरी कोनाचे त व आ ण ब वध काय मांचे त व यांचे सुसंगतता द वणा या यो य
उदाहरणांसह व तृतपणे वणन के े आहे. त वांची वै े.

सामा जक काया या प त पैक एक अस याने सामा जक कृ ती सामा जक काया या इतर प त ी समानता सामा यक
करते तसेच कृ ती ये या व वध ट यांवर या प त चा वापर करते. सामा जक काय आ ण समूह काय हे सामा जक

कृ तीचा आधार हणून घेत े जाऊ कतात जेथे ोकांना अ धका यांचा सामना कर यासाठ एक त के े जाते.

सामा जक कृ ती ही सामुदा यक सं े या पुढे एक पाऊ मान जाते.

सामा जक काय सं ोधनामुळे सामा जक सम येचे व तु न आ ण गंभीर आक न हो यास मदत होते. समाजक याण
ासन सामा जक कायक याना मैदान तयार करते
Machine Translated by Google

सामा जक कृ तीसाठ समुदाय सु कर यासाठ . सामा जक कायकत सामा जक काया या येत सामा जक काया या इतर सामा जक या एक प त
समाजकाय
प त ची कौ ये वापरतात.

सामा जक कृ ती दे ख ी सामा जक चळवळ ीउ े ख नीय सा य सामा यक करते. यु नट दोन यांमधी फरकां या े ांचे
दे ख ी वणन करते. एकक सामा जक काया या अ यासाची एक प त हणून सामा जक कृ तीचे सवसमावे क च च त
करते.

. पुढ वाचन आ ण संदभ

चौधरी डी. पॉ सामा जक कायाचा प रचय आ मा राम आ ण

सस द .

डे हस मा टन द ॅ क वे एनसाय ोपी डया ऑफ सो वक सं.

ॅ क वे प स मॅसॅ युसेट्स pp. .

स आर. राजकारण आ ण सामा जक काय ट े ज आ ण क गन पॉ

ं डन.

मूथ एम ही सो ऍ न ए या प ग हाऊस बॉ बे.

स क HY सामा जक काय आ ण सामा जक काय सं. हरनाम

का ने.

सग सुरदर सो अॅ न इन होरायझ स ऑफ सो वक एड .
सुरदर सग आ ण के एस सूदन op. cit p .

सॅ युअ जे. सो अ◌ॅ न अ◌ॅन इं डयन पॅनोरमा सं. पुण े हॉ ं टरी अ◌ॅ न नेटवक इं डया.