Machine Translated by Google

इं दरा गांधी
MSW
रा ीय मु व ापीठ
कू ऑफ सो वक
समुदाय संघटना
साठ व ापन
समुदाय वकास

ॉक करा

समुदायासाठ समुदाय संघटना

वकास
यु नट १

समुदाय संघटना संक पना मू य अ भमुख ता आ ण गृहीतके ५

यु नट २

समुदाय संघटनेचा इ तहास

यु नट

सामा जक कायाची प त हणून समुदाय संघटना

यु नट ४

सामुदा यक सं ेचे मॉडे आण ीकोन ५५

यु नट ५

सामुदा यक सं ेती वतमान सम या आ ण द ७४

समुदाय संघटकाची भू मका
Machine Translated by Google

त स मती
ा.सुर सग कै . द ती संज य भ अंज गांधी जा मया म या
माजी कु गु व ापीठाचे ा इ ा मया नवी द येथी ा

का ी व ापीठ वाराणसी

थॉमस क ाम सट जॉन मे डक जोसेफ झे वयर इं डयन सो ना मेहता डॉ

कॉ े ज बंगळु येथी ा इ ट ूटचे डॉ एमएस यु न ह सट

बंग ोर वडोदरा

डॉ.मुकु ीवा तव डॉ.बी.आर.आंबेडकर उषा जॉन ॉया ा अचना दासी ा

कॉ े ज व म येथी डॉ जा मया म या इ ा मया

व ापीठ आ ा नवी द

डॉ योती क कर जा मया रंज ना सहग इं र कू ऑफ बीना अँटोनी द व ापीठाचे

म या इ ा मया सो या डॉ डॉ
नवी द काम इं र

ो. कृ पावंत थॉमस इ नू नवी द

त स मती पुनरावृ ी
ो. कृ पा थॉमस ी जोसे न ोबो रो नी डॉ. रोज ने बया कम कू ऑफ
कू ऑफ सो वक न या मंग ोर सो वक इ नू नवी द
इ नू नवी द

डॉ.डीके ा दास ा.रंज ना सहग इं र कू ऑफ सौ या कू ऑफ

आरएम कॉ े ज हैदरबाद सो वक इं र सो वक इ नू नवी द येथी

डॉ

ा.पी.के .घोष आ सया नसरीन जा मया डॉ. जी. महे कू

समाजकाय वभाग म या इ ा मया व ापीठ द या ऑफ सो वक इ नू नवी द

व भारती व ापीठ समाजकाय वभागाचे डॉ

ांती नके तन
डॉ. एन. र या कू
सीपी सग कु े डॉ. ब णू मोहन दा ऑफ सो वक इ नू नवी द

व ापीठा या समाजकाय वभागाचे ा बीआर आंबेडकर कॉ े ज द व ापीठ

अ यास म तयारी संघ

यु नट े ख क ा.नीरा ॉक ए डटर ा.के के अ यास म संपादक आ ण

अ नम ा जेक ब काय म सम वयक ा. कृ पा थॉमस

उदयपूर

अ यास म तयारी संघ पुनरावृ ी

यु नट े ख क ा.नीरा अ यास म संपादक काय माचे सम वयक डॉ.सौ या

अ नम ा नीरा अ न म द व ापीठ
द चे ा

मु ण उ पादन

ी कु वंत सग सहा यक
नबंधक का न
कू ऑफ सो वक

ए सुधा रत

© इं दरा गांधी रा ीय मु व ापीठ

ISBN

सव ह क राखीव. या कामाचा कोणताही भाग कॉपीराईट धारका या े ख ी परवानगी वाय माई मयो ाफ कवा इतर कोण याही कारे कोण याही व पात पुन पा दत के ा जाऊ
कत नाही.

इं दरा गांधी नॅ न ओपन यु न ह सट या अ यास मांब अ धक मा हती व ापीठा या मैदान गढ नवी द येथी काया यातून कवा IGNOU या अ धकृ त
वेबसाइट www.ignou.ac.in वर इं दरा गांधी नॅ न ओपन या वतीने मु त आ ण का त के जाऊ कते. व ापीठ नवी द संचा क कू ऑफ सो वक इ नू.

Tessa Media & Computers C AFE II जा मया नगर नवी द येथे े सरटाईपसेट
Machine Translated by Google

ॉक प रचय

क यु नट ऑगनायझे न फॉर क यु नट डे ह पमटवरी या ॉकम ये पाच यु नट् स आहेत जे समुदाय

सं े या प ती ी संबं धत आहेत.

प ह े एकक समुदाय सं ा संक पना मू य अ भमुख ता आ ण गृहीतके तु हा ा समुदाय संघटना हणजे

काय आ ण समाज संघटना सामा जक काया ी क ी संबं धत आहे याची क पना दे ई . हे समुदाय संघटनेची
मागद क मू ये उ े आ ण गृहीतके यावर दे ख ी चचा करते.

सरे यु नट ह ऑफ क यु नट ऑगनायझे न तु हा ा युनायटे ड कगडम यूएसए आ ण भारताती

समुदाय संघटने या इ तहासाचे च दे ते.
या यु नटम ये गे यानंतर तु ही भारत आ ण प मेक डी समुदाय संघटने या प तीची साम ी आ ण येची
तु ना क का .

तसरे एकक सामा जक काय प तीची एक प त हणून सामुदा यक संघटना चे उ सामुदा यक

सम यांवर उपाय ोध याची एक प त हणून समुदाय संघटनेब अंत ी दान करणे आहे. तु ही सामुदा यक
संघटना आ ण सामा जक काया या इतर प ती आ ण समुदायां या वकासासाठ सामुदा यक सं ेची
ासं गकता यां याती संबंध ा पत क का .

हे यु नट सामुदा यक सं ा आ ण समुदाय वकास आ ण समुदाय सं ेची मू भूत त वे यां याती फरक दे ख ी

करते.

चौथे यु नट समुदाय सं ेचे मॉडे स आ ण अ◌ॅ ोचेस वर आहे.

या यु नटम ये तु ही सामुदा यक सं े या येत सामी अस े या चरणांब वाचा . सामुदा यक संघटनेत
अनुसर े जाणारे वेगवेगळे मॉडे आ ण समुदाय संघटने ी संबं धत इतर रणनीती आ ण कोन यांचीही या
यु नटम ये चचा कर यात आ आहे.

पाचवे एकक समुदाय सं ेती स सम या आ ण समुदाय संघटकाची भू मका संरचने या संक पनांवर
आ ण समुदाय संघटनेती याची ासं गकता करते. उपे त गटांसोबत ग अ याय आ ण सामुदा यक
वहारा ी संबं धत सम यांब तु हा ा मा हती मळे . हे एकक जाग तक करणा या ीने सामुदा यक
सं ा सराव आ ण याचा समुदाया या सरावावर होणारा प रणाम यां या ी दे ख ी वहार करते. आ ण ेवट
यु नट एका समुदाय संघटका ारे बजाव े या भू मके वर चचा करते.

या ॉकमधून गे यावर तु हा ा समुदाय वकासा या संदभात समुदाय संघटने या काही पै ूं ब क पना

येई .
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा
समुदाय वकास
Machine Translated by Google

समुदाय संघटना
यु नट सामुदा यक सं ा संक पना मू य अ भमुख ता आ ण
गृहीतके

संक पना मू य अ भमुख ता

आ ण गृहीतके

नीरा अ न म ा
साम ी

. उ े . प रचय

. समुदाय सं ेचा अथ आ ण ा या . सामा जक कायाती समुदाय संघटना

. समुदाय सं ेची मू ये आ ण उ े . प ती या संदभात
गृहीतके . आपण सारां दे ऊ या . पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

या ारं भक यु नटचे उ हे आहे क तु हा ा सामुदा यक सं े ा वैचा रक ता दान करणे आ ण सामा जक

काया या सरावाची एक प त हणून समजून घे यास आ ण ंसा कर यास स म करणे. या यु नटम ये तु ही
समुदाय सं ेती अथ ा या आ ण मु य घटकांक डे ा . या वाय तु हा ा मू य े मवक उ े आण
प ती या अंत न हत गृ हतकां ी दे ख ी प रचय क न द ा जाई जे सव समुदाय सं ेसाठ संदभ े म
प रभा षत करतात आ ण याचे व प आ ण प त दे ख ी नधा रत करतात. या यु नट ारे तु हा ा सामा जक
काय अ यासा या े ात समुदाय संघटना आ ण समुदाय कायाचे ान दे ख ी मा हती होई .

हे यु नट वाच यानंतर तु ही हे क का

समुदाय संघटना प रभा षत करा समका न

बद ांचा अथ समजून या सामा जक काया या े ात

सामुदा यक काय आ ण समुदाय संघटनेचे परी ण करा आ ण

सामुदा यक सं ेची मू ये उ े आ ण गृहीतके करा.

. प रचय

ोकांसोबत काम कर या या तीन मू भूत प ती आहेत गट आ ण समुदाय . तु ही आधीच सो के स वक

आ ण सो ुप वक या दोन प त चा अ यास के ा आहे. सामा जक करणाचे काय एका ते एक आधारावर
ना मदत कर या या द ेने क त अस े तरी सामा जक समूह कायाचा उ े समूहा या मा यमातून ची
वाढ आ ण वकास सु भ करणे हा आहे. ोकांसोबत काम कर याची तसरी मू भूत प त हणजे समुदाय संघटना.
या प तीचा उ े एका मक एकक हणून काय कर याची समुदायाची मता वक सत करणे आहे. हे समाजा ा ते
हाताळ यासाठ नयो जत आ ण सामू हक कृ ती कर यास स म करते

ा. नीरा अ न म ा द व ापीठ द
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा वतः या गरजा सम या आ ण उ े. सामुदा यक संघटना ही सामा जक कायात एक ा पत प त आहे. यात
समुदाय वकास
मू य अ भमुख ता आहे आ ण याचा सराव सामा य त वां या संचा ारे नद त के ा जातो.

. समुदाय सं ेचा अथ आ ण ा या

अथ
याआधी या ॉकम ये तु हा ा समुदायाची ा या आ ण संक पना तसेच ामीण हरी आ ण आ दवासी
समुदायांची रेख ा दे ख ी द गे आहेत. समुदाय से टग दान करतो आ ण सामा जक काय सरावाची एक
प त हणून या या गरजा सम या सम या आ ण चता समुदाय सं ेसाठ क त करतात.

समाज हा समाजाती ह त ेपा या अनेक तरांपैक एक आहे. आ ण कु टुं बांसह वैय क कवा पर र
ह त ेप आहेत आ ण मो ा समाजात सावज नक धोरणावर भाव टाक यासाठ मॅ ो के य न. सामुदा यक
ह त ेप हे असे आहेत जे सामू हक कृ ती करतात आ ण आ ण समाज यां यात म य ी करतात वेइ
.

सामुदा यक काय सामुदा यक सराव समुदाय संघटना आ ण समुदाय स करण या सं ा सामा जक काय
सा ह यात वापर या जातात. कधीकधी ते एकाच कार या कामाचा संदभ दे यासाठ वापर े जातात तर काहीवेळ ा
ते वेगवेग या कार या कामाचा संदभ दे यासाठ वापर े जातात. तथा प सवसाधारणपणे उदारमतवाद तसेच
सामुदा यक ह त ेपा या परंपरेत सामुदा यक काय सामुदा यक सराव आ ण सामुदा यक संघटना या दांना
समानाथ पणे मान े जाते. अ धक समका न संदभात सामुदा यक सराव या दाचा अ धक वापर होत आहे
कारण यात चार क य यांचा समावे आहे वकास संघटना नयोजन आ ण गती ी सामा जक
बद ासाठ कृ ती. एक तपणे या या सामा जक यायासाठ स यपणे काय कर याची सामा जक कायाची
मुख प त तयार करतात वेइ .

ा या
अ यास कर यासाठ आ ण सामुदा यक सं े या सरावात गुंत यासाठ स म हो यासाठ ा या कवा
ा यांचा संच असणे आव यक आहे. सा ह यात अनेक ा या उप आहेत या वेगवेग या वेळ आ ण
वेगवेग या संदभाम ये वक सत झा या आहेत. े न रपोट हा समुदाय सं ेचे व प आ ण वै े यावर
चचा आ ण व े षण कर याचा प ह ा य न होता. या अहवा ाने सामुदा यक सं े ा सामा जक कायाची प त
जसे क के स वक आ ण ुप वक हणून मा यता द आहे. समुदाय सं ेची समज आ ण ा या.

समुदाय सं े या काही अ धक ापकपणे वीकार या गे े या ा या पा .

१ डेमन डेमनचे १९२१ मधी पु तक उ र अमे रके त क यु नट ऑगनायझे न हणून ओळख े जाणारे
प ह े पु तक होते. यांनी समुदाय संघटनेची ा या सामा जक संघटनेचे ते ट पे अ ी के आहे यात
समाजा या कामकाजावर ोक ाही प तीने नयं ण ठे व यासाठ आ ण यां या त सं ा एज सी आ ण
सं ांक डू न मा यता ा त पर रसंबंधां ारे सव सेवा सुर त कर यासाठ जाणीवपूवक य न के े
जातात.

मरे जी. रॉस या उ राधात सामुदा यक सं ेवर अनेक कामे दसू ाग यापैक कदा चत सव म
काय होते.
Machine Translated by Google

मरे जी. रॉस म ये. यां या कायामुळे यूएस मधी समुदाय संघटने या थे या चंड ोक यतेम ये समुदाय संघटना
संक पना मू य अ भमुख ता आ ण
योगदान द े यांनी समुदाय संघटनेक डे एक अ ी या हणून पा ह े या ारे समुदाय या या
गृहीतके
गरजा कवा उ े ओळखतो आ म व ास वक सत करतो आ ण यांवर काय करे . गरजा कवा उ े
या गरजा आ ण उ े पूण कर यासाठ संसाधने बा आ ण अंतगत ोधतात यां या संदभात कृ ती
करते आ ण असे करताना समाजात सहकारी आ ण सहयोगी वृ ी आ ण प त चा व तार आ ण वकास
करते. सामुदा यक सं ेसाठ तीन मु य कोन ओळख यासाठ तो पुढे जातो i व साम ी
ीकोन या ारे कायकता कवा सं ा सम या कवा सम यांचा समूह ओळखतो आ ण यांना पूण
कर यासाठ एक काय म सु करतो ii सामा य साम ी ीकोन या ारे समूह संघटना कवा
प रषद एखा ा व े ाती सेवांचा सम वत आ ण सु व त वकास कर याचा य न करते
iii या ीकोन जथे उ साम ी सु वधा कवा सेवा नसून समाजाती ोकांना यां या
वत या गरजा आ ण सम या ओळख यासाठ आ ण कृ ती कर यात गुंतवून ठे वणारी या सु
करणे आ ण टकवणे हे आहे.

साम ी आ ण या ी संबं धत या त ही घटकांना या या ा येत ान मळते.

हापर हापर यांनी सामा जक क याण संसाधने आ ण सामा जक गरजा यां यात उ रो र अ धक
भावी समायोजन घडवून आण यासाठ आ ण राख यासाठ एक य न हणून समुदाय संघटना
समज े . हे i गरजेचा ोध आ ण ा या यां या ी संबं धत आहे ii सामा जक गरजा आ ण अपंग व
र करणे आ ण तबंध करणे iii संसाधने आ ण गरजा करणे आ ण iv बद या गरजा
चांग या कारे पूण कर यासाठ संसाधनांचे सतत फे रबद . त सम न द वर आथर डनहॅम
जो सामुदा यक संघटने या सरावात आणखी एक मह वाचा योगदान दे ण ारा होता असे वाट े
क सामा जक काय प ती सवात सामा यपणे समाजा ी नगडीत आहे वैय क बद ा या व
सामुदा यक काय आहे पयायाने समुदाय वकास कवा नवीन हणून प रभा षत के े आहे. समुदाय
सं ा. ही भौगो क े कवा काया मक े ात सामा जक क याण गरजा आ ण सामा जक क याण
संसाधने यां यात समायोजन आण याची आ ण राख याची या होती.

यंगहसबँड म ये यंगहसबँडने समुदाय संघटनेची ा या ामु याने ा नक समुदायाती ोकांना

सामा जक गरजा ओळख यात मदत करणे यांना पूण कर या या सवात भावी मागाचा वचार करणे
आ ण यां या उप संसाधनांनुसार तसे कर यास तयार करणे अ ी के . परवानगी .

पीटर बा ॉक पीटर बा डॉकची समुदाय कायाची संक पना रॉस आ ण यंगहसबँड यांनी द े या
समुदाय संघटने या ा ये या अगद जवळ होती. बा ॉक यांनी असे मत मांड े क समुदाय काय
ोकांक डू न सम या आ ण संधी ओळख यासाठ आ ण या सम या आ ण संधी वतःसाठ ठरव े या
मागाने एक तपणे कृ ती कर यासाठ वा त वक नणय घे यासाठ सराव कर याचा एक कार आहे.
सामुदा यक कायकता दे ख ी नणय घे या या येत यांना पा ठबा दे तो यांना यांची मता आ ण
वातं य वक सत कर यास मदत करतो.

े मर आ ण ेच म ये ॅ मर आ ण े ट यांनी के े आणखी एक ा या याम ये सामुदा यक

सं े ा ह त ेपाची प त हणून संबोध े जाते या ारे ावसा यक बद एजंट नयो जत सामू हक
कायात गुंत यासाठ गट कवा सं ांनी बन े या समुदाय कृ ती णा ा मदत करतात. या
ोक ाही व ेत सामा जक सम यांना सामोरे जा यासाठ कृ ती
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा मू ये . पुढे यां या मते ह त ेप कर या या या प तीम ये दोन पर रसंबं धत सम यांचा समावे आहे
समुदाय वकास
अ पर रसंवाद या याम ये सद यांची ओळख नयु आ ण काय करणे आ ण यां याम ये
संघटना मक आ ण पर र संबंध वक सत करणे समा व आहे यामुळे यांचे य न सु भ होतात
आ ण ब तां क काय सम या े े ओळखणे कारणांचे व े षण करणे योजना तयार करणे धोरणे
वक सत करणे आ ण भावी कृ ती कर यासाठ आव यक संसाधने एक त करणे.

मॅक म न मॅक म न यांनी समुदाय संघटने या संक पनेचे सामा य अथाने वणन क न उ े आ ण कृ तीची
एकता साध यासाठ गटांना सहा य कर यासाठ हेतुपुर सर नद त के े े य न समजून घे यात
योगदान द े . जे हा सामा य कवा व उ ां या वतीने दोन कवा अ धक गटां या तभा आ ण
संसाधने एक त करणे कवा राखणे हे उ असते ते हा याचे वै ओळख े जात नस े तरीही
याचा सराव के ा जातो असे क न तो याचे वै करतो.

समुदाय संघटने या समका न ा या

अ धक समका न संदभात मफ आ ण क नगहॅम यांनी सां दा यक चा वापर क न एक ीकरण

आ ण समथन कर याची प त ीर या अ ी समुदाय संघटनची ा या के आहे. यांचे मत आहे क
समुदाय नयं त वकासासाठ आयोजन OCCD एक मजबूत आ ण पुन ी वत समुदाय तयार कर यासाठ
सामुदा यक सं ांची जमवाजमव आ ण व क साम य ेज ार या गुंतवणूक धोरणांसह एक त करते . ते
समुदाय संघ टत कर यावर भर दे तात कारण ते हान ठकाण या समुदायां ी संबं धत आहे. पुढे ते ान
आधा रत समुदाय संघटन असे वणन करतात एक या याम ये ा नक ोक यां या वत या हान
दे ाचे नूतनीकरण कर या या चतेने एक त होतात यांनी नयं त के े ा संघटना मक आधार तयार
कर यासाठ एक तपणे योजना आखतात आ ण कृ ती करतात. ही एक सराव आहे याम ये एक त मानवी
य नांचा समावे आहे एक त करणे समथन करणे नयोजन करणे आ ण संसाधनांची वाटाघाट करणे. या
थेम ये मो ब ायझे न म ये संघटना मक पाया तयार करणे आ ण दे ख भा करणे समा व आहे नयोजन
म ये त य गोळा करणे मू यांक न आ ण धोरणा मक आ ण रणनी तक वचार आ ण वाटाघाट हणजे उ े
सा य कर यासाठ पुरे ा संसाधनांसाठ सतत दबाव आ ण सौदे बाजी करणे.

या समजुतीनुसार प रवतनाची या हणून समाजाचे संघटन सतत दोन मागावर चा ते प ह ा माग हणजे
काय मा या सहमतीनुसार उ ांचा पाठपुरावा कर याचा माग आ ण सरा हणजे संघटना मक पाया तयार
करणे राखणे आ ण सतत नूतनीकरण करणे. या येचे अं तम उ मजबूत आ ण पुन ीवन समुदाय
तयार करणे हे आहे जेथे बळकट करणे हे र हवा ांना यां या सामा जक नागरी आ ण आ थक जबाबदा या पूण
कर यासाठ एक त आ ण त उप मां ी संबं धत आहे आ ण पुन ीवन हणजे जागा राह यायो य
बनवणे ोक ाही या य आ ण स ह णू यामुळे तेथी र हवा ांना स मान आ ण नै तक सचोट ने जग यास
मदत होते.

सामुदा यक संघटने या ऐवजी समुदाय था हा ापक द ोक य कर यात मेरी वेइ चा मो ाचा वाटा आहे.
सामुदा यक सरावाम ये सामा जक आ ण आ थक वकास समुदाय संघटन सामा जक नयोजन आ ण गती ी
सामा जक बद ां ारे जीवनाचा दजा सुधार यासाठ आ ण सामा जक याय वाढ व यासाठ काय समा व
आहे. तने ावसा यक आ ण भा वत गट सं ा समुदाय आ ण युती यां याती एक सहकारी य न
अ ी क पना के . अ वकासा या चार क य यांम ये थोडे खो वर जाणे दे ख ी मनोरंज क आहे जे
नाग रकांना यांचे जीवन आ ण वातावरण बद यासाठ एक तपणे काय कर यास स म बन व यावर
क त करते.
Machine Translated by Google

पर ती आ थक प र ती आ ण सामा जक रोजगार आ ण संधी संरचना b आयोजन याम ये सामा जक आ थक समुदाय संघटना

संक पना मू य अ भमुख ता आ ण
आ ण राजक य प र ती बद यासाठ नाग रकांना क पांम ये गुंतवून ठे वणा या सामुदा यक संघटन येचा समावे
गृहीतके
होतो. यात अ तप र चत संघटन ा नक नेतृ वाचा वकास आ ण युतीचा वकास c नयोजन जे सामा जक नयोजना ी
संबं धत आहे जे नाग रक व क गट सावज नक आ ण वयंसेवी े नयोजकांनी द े या समुदायांना कवा दे ांना
यो य असे काय म आ ण सेवा डझाइन कर यासाठ . याम ये अ धक भावी सेवांची रचना आ ण मानवी सेवा णा म ये
सुधारणा यांचाही समावे आहे आ ण ड गती ी बद सकारा मक सामा जक आ थक आ ण राजक य बद ांवर
भाव टाक यासाठ गटांनी के े या कृ त चा समावे आहे. वेइ

बन आ ण बन सार या व ान आ ण अ यासकांनी म ये समका न समुदाय संघटन या ा येत आणखी

एक प रमाण जोड ा. यांची ा या तसेच इतर ा यांनी सामुदा यक संघटनां या सवसहमती या मॉडे सवर आधा रत
सै ां तक आधार आ ण सामा जक नेटवक आ ण सामा जक भांडव यांचा अ यास के े या पुतनाम सार या व ानांक डू न
समथन मा गत े आहे. पुतनाम यांनी सहकारी वतनाचा अ यास के ा आ ण ता वत के े क सामी हो याने ोकांना
सामा जक भांडव तयार कर यास स म के े जे आ थक भांडव ासारखे होते. ोक सामा जक संबंधांवर वसंबून रा
कतात आ ण समथन आ ण सहा याची दे वाणघेवाण हणून यांचा वापर क कतात.

पुतनाम

पुतनामचे काय समुदायांसोबत काम करणा यांनी वरीत वीकार े आ ण सामा जक भांडव हे नंतर समुदाया या
संघटनाचे क ान बन े .

बन आ ण बन यांनी यां या समका न समुदाय संघटने या ा येत हा मु य घटक समा व के ा. सामुदा यक

संघटने या येचे यांनी वणन के े आहे ोकांना सामा यक सम या समजून घे यास मदत कर याची या आ ण
यांना परत ढ यासाठ एक सामी हो यासाठ ो सा हत करते . यां या मते सामा जक संबंध आ ण नेटव सचे
आयोजन के याने ोकांना एक त कृ तीसाठ ढ बंधने नमाण कर यासाठ एक आण े जाते. ते बद घडवून आण याची
टकाऊ मता नमाण करते. वेइ म ये उ त के या माणे बन आ ण बन

याच माणे ॉफरने समुदाय सं ेची ा या व ासाह नातेसंबंध नमाण कर याची या पर र समज आ ण
सामा यक कृ ती यामुळे समुदाय आ ण सं ा एक येतात. ही या सहकारी कृ ती स म करते जी नेटवक
सामा यक नयम आ ण सामा जक एज सी ारे संधी आ ण कवा संसाधने नमाण करते. ॉफर एट अ

याच माणे टे प स एका ा येवर क त करते यात सहभागी या आ ण य वी प रणामांवर हेरी

जोर आ ण बद ासाठ वाहने हणून तब आ ण संर चत सं ांची ापना समा व आहे. सामुदा यक संघटने या या
संक पनेम ये समुदाय कवा सामा जक वकास या दो ह चा समावे होतो याम ये ोक सुधारणा संधी संरचना व तू
आ ण सेवा नमाण कर यासाठ सहकारी धोरणांचा वापर करतात यामुळे सामुदा यक जीवनाचा दजा वाढतो आ ण
सामा जक कृ ती याम ये ोक नणय घेण ा यांना पटवून दे तात दबाव आणतात कवा जबरद ती करतात. पूव नधा रत
उ े पूण कर यासाठ . हणून टे प स सार या समका न अ यासकां या मते एकमता ा ो साहन दे ण ारे समुदाय
नमाण मॉडे आ ण संघषा ा ो साहन दे ण ारे सामा जक कृ ती मॉडे स एकाच वेळ कवा अनु मे वापर े जाऊ कतात.

सामुदा यक संघटने या उपरो ा यांचे परी ण के यास काही मह वाचे घटक दसून येतात. हे आहेत
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा सामुदा यक संघटना ही या आ ण प त या दो ही पात समज जाते. या या दाचा वापर

समुदाय वकास
एखा ा उ ा या कवा उ ां या संचापासून ते सा य कर यापयत या हा चा वर क त करतो.
हे एका मक एकक हणून काय कर याची समुदायाची मता दे ख ी द वते कारण ते एक कवा अ धक
सामा य सम यां ी संबं धत आहे.

वाय ही या जाणीवपूवक कवा बे ु ऐ क कवा अनै क हान कवा द घ का ावधीची

असू कते. सामुदा यक सं ेचे वणन कर यासाठ या या दाचा वापर समुदाया या सद यांना
वकासा मक कृ तीसाठ तयार कर या या उ े ाने कृ तीचा एक माग दे ख ी सू चत करतो. या कृ तीम ये
अनेक आंतर संबं धत पाय यांचा समावे आहे a

गरजा सम या आ ण उ े ओळखणे b गरजा सम या आ ण उ े यांचे सापे मह व आ ण नकड

यानुसार ाधा य कवा मवारी c समुदाय सद यांम ये यां या गरजा पूण कर यासाठ आ ण यां या
सम या सोडव यासाठ आ म व ास आ ण ढ न य वक सत करणे d यांना या सव बाबतीत यो य
नणय घे यास मदत करणे इ

यां या नणयांना आ ण योजनांना सामोरे जा यासाठ आव यक अस े संसाधने समाजाती आण

बाहे न ोक पैसा आ ण साम ी या पात एक त करणे f याक ापांचे यो य नरी ण क न
यांची कृ ती योजना अंम ात आणणे आ ण आव यक अस यास सुधारा मक उपाय करणे आ ण g
इतरांना सामू हक कृ ती सहयोगी वृ ी आ ण वयं मदत ये या बळावर त करणे.

जे हा प त हणून वणन के े जाते ते हा समुदाय संघटना काही पूव नधा रत उ े उ े सा य

कर यासाठ बद एजंट कवा समुदाय संयोजका ारे वापर या जाणा या प त ीर संर चत मब
आ ण जाग क कृ तीचा वापर सू चत करते. आयोजकां या तरावर व कौ यांचा वापर के याने
समुदाय संघटनेची ही प त तुरळक सामुदा यक घटनांपे ा वेगळ आहे जी अ यथा सामा य समुदाय
जीवन खं डत करते.

२ सामुदा यक संघटना अ पका न आ ण द घका न दो ही उ े सा य कर यासाठ नद त के जाते.

अ पका नउ ांम ये समाजा या गरजा आ ण सम या ओळखणे आ ण ेण ीब करणे आ ण
समाजा या गरजा पूण कर यासाठ कवा सम यांवर मात कर यासाठ बद एजंट ारे जाणीवपूवक
ह त ेप करणे समा व आहे तर द घका नउ े समाजाची काय कर याची मता नमाण कर या या
द ेने क त आहेत. एका मक यु नट. उ राधात समुदाया ा सम या सोडवणे आ ण वयं मदत गुण
वक सत कर यात मदत करणे समा व आहे जेण ेक न ते सम येची पुनरावृ ी कवा नवीन सम या
उ वू कते कवा पूण आ म व ास आ ण वाय तेसह भ व याती गरजा पूण कर यासाठ काय क
के . या ीकोनातून पा ह यास सामुदा यक सं ा ही एक स म आ ण स म उप म आहे.

सामुदा यक सं ेम ये समुदाय णा सह काय करणे समा व आहे आ ण अ ा कारे गट सं ा

समुदाय आ ण युती यां या पातळ वर काय करणे समा व आहे.

सामुदा यक संघटनेक डे बद ाची या हणूनही पा ह े जाते जी एकाच वेळ दोन तरांवर कायरत असते
पह हणजे व काय म सेवा भमुख उ े सा य कर यासाठ य न करणे सरे हणजे
संघटना मक पाया तयार करणे राखणे आ ण सतत नूतनीकरण करणे. . अ ा कारे एक संक पना
हणून सामुदा यक संघटना वकासा भमुख उ े तसेच संघ टत हो याचे अं तम येय या दो ह वर
क त करते.
Machine Translated by Google

आयोजन ही या आहे या ारे ोक का ांतराने एक सामी हो यासाठ काही कारची रचना समुदाय संघटना
संक पना मू य अ भमुख ता आ ण
वक सत करतात. जे हा एक सुसंगत ऐ य बनवतात आ ण प त ीर नयोजन आ ण मया दत
गृहीतके
य नांसाठ एक यं णा ा पत करतात ते हा ते सवात मू भूत अ भ घेते. हे आयोजन समुदाय
बद ा या येती मुख ग तमान आहे बड आ ण बड . खरं तर समुदाय नयोजन
खरेद संचा न आ ण पुनराव ोकना या कवायतीतून जात असताना तो या या ा नक सामा जक
राजक य आ ण आ थक प र तीनुसार एक अ तीय संघटना तयार करतो. या संघटना मक पायाची
उभारणी दे ख भा आ ण नूतनीकरण हे समाजाती बद ासाठ खूप मह वाचे आहे.

सामुदा यक संघटनेची या नेहमीच नैस गक उ ूत या असू कत नाही. हे मु ाम आ ण अ भयंता

दे ख ी असू कते.
जरी ते कधीकधी ावसा यक बद एजंट या सहा या वाय वक सत होऊ कते परंतु ते सहसा
एखा ा ावसा यक कायक या ारे सु पोषण आ ण वक सत के े जावे ागते या याकडे आव यक
कौ य आ ण अनुभव आहे जेण ेक न ोकांना योजना बन व यात आ ण यां या सहमतीनुसार
गतीपथावर जा यास मदत होई . येय

सामुदा यक संघटना मू यमु नाही कारण ती ोक ाही मू ये वीकारते समुदाया या सां कृ तक फॅ कचा
वीकार करतो आ ण या य स ह णु आ ण सामा जक आ ण आ थक ा या य समुदाय नमाण
कर याचे उ ठे वतो. हे एकमत आ ण व मदत नमाण कर या या आधारावर काय करते आ ण याच
वेळ या मू य णा चे कौतुक क न समाजा ा सकारा मक बद ाकडे नद त करते.

सामुदा यक सराव आ ण सामुदा यक काय हे अ धक ापक आधा रत सं ा आहेत यांचा समका न

संदभात अ धक वापर होतो. ते ॅ ट नस आ ण समुदाय णा यां याती सहकारी य नांचे वणन
कर यासाठ वापर े जातात. याम ये समुदायाचा सामा जक आ ण आ थक वकास समुदाय संघटन
सामा जक नयोजन आ ण गती ी सामा जक बद सा य कर यासाठ काय समा व आहे.
अ ा कारे सामुदा यक संघटन याम ये अ तप र चत े ाचे आयोजन ा नक नेतृ व वकास आ ण
युती वकास यांचा समावे होतो हा सामुदा यक सरावाचा एक मुख घटक आहे.

सामा जक भांडव हे सामुदा यक संघटन म ये एक मुख घटक हणून ओळख े गे े आहे. हे मधी
कने न आ ण पर र फाय ासाठ नागरी तब ता सामा जक एकता आ ण सहकाय सु भ करणारे
पर रसंबंध आ ण व ासाहते या मानदं डांचा संदभ दे ते. यामुळे समाजा या ताकद चा तो मू भूत ोत
आहे. मजबूत सामा जक भांडव अस े या समुदायांम ये समुदाय संघटना ये ा चा ना मळते.
सरीकडे कमकु वत सामा जक भांडव अस े या समुदायांम ये ोकांना सामू हक कृ तीसाठ सहकाय
करणे सहयोग करणे आ ण एक येण े कठ ण वाटते.

एक संक पना हणून सामुदा यक सं ेम ये समुदाय कवा सामा जक वकास आ ण सामा जक कृ ती या

दो ह चा समावे अस याचे द व े गे े आहे. स या दात सांगायचे तर एकमता ा ो साहन दे ण ारे
समुदाय नमाण मॉडे आ ण संघषा ा ो साहन दे ण ारे सामा जक कृ ती मॉडे सहसा अ त वात
असतात आ ण एकाच वेळ कवा अनु मे वापर े जाऊ कतात. सामुदा यक इमारत मॉडे हे अनेक
आंतररा ीय से ट जम ये वापर े जाणारे च त मॉडे असताना मो ा माणावर प त ीर बद
घडवून आण याचे य न दे ख ी वाढ या माणात के े जात आहेत आ ण ते सामा जक कृ ती कोनाचे
त न ध व करतात. तथा प आ ही सामा जक काय ही सामा जक कायाची एक वेगळ प त मानू
आ ण यावर पूण पणे एक वतं ॉक हणून क तक .
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा
समुदाय वकास . सामा जक कायात सामुदा यक संघटना

आपण माग या भागात समुदाय संघटनेचा अथ आ ण ा या यावर चचा के आहे. आता आपण सामा जक
काया या े ाम ये याचे ान थोड यात ोधूया.

जरी समुदाया या र हवा ांनी नेहमीच सामा य गरजा आ ण चतांवर सहकायाने काम के े अस े तरी
सामुदा यक कायासाठ औपचा रक सराव ह त ेपांची उ ांती युनायटे ड कगडम आ ण युनायटे ड टे ट्सम ये
ा तका या उ राधात झा . सामा जक काया ा एक वसाय हणून औपचा रकता द याने समाज
संघटना ही सामा जक कायाची प त हणून ओळख जाऊ ाग . प रणामी ावसा यकांची वाढती सं या
समुदायांम ये काम क ाग .

सु वाती या ट यात सामुदा यक काय हे ामु याने समुदाय सद यांना यांचे सामा जक समायोजन
वाढ व यासाठ मदत कर याचा य न करत होते आ ण या संदभात पा ह यास ती सामा जक कायाची प त
हणून ओळख गे . वयंसेवी सं ां या कामात सम वय साध याचे साधन हणूनही याकडे पा ह े गे े .

समुदाया या गरजा पूण कर यासाठ आ ण कवा सामुदा यक सम यांचे नराकरण कर यासाठ सामुदा यक
संघटना सामू हक चे एक ीकरण सु भ करते. ापकपणे सामा यक के े या सामा यपणे जाणव े या
आ ण सम यांमुळे थेट भा वत झा े या ोकां या इ ा त ब बत करणा या सम यांब समुदायाम ये
बद घडवून आण याची गु क आहे. सामुदा यक संघटने या क ानी समावे न मानवी ह क ह क
सामा जक याय समुदाय मा क आ ण सहभागा मक वकास ही मू ये आहेत.

भारतात मुंबई हराती झोपडप समुदायासोबत काम कर या या अनुभवामुळे म ये सामा जक

कायाची प ह सं ा ापन झा .
भारतीय संदभात सामा जक कायाची प त हणून सामुदा यक काय हे मु य वे ा नक उप म वक सत
कर याची या हणून पा ह े जाते व ेषत ण आरो य आ ण कृ षी वकासा या े ात. ोकांना
यां या गरजा कर यासाठ ो सा हत करणे आ ण यां या गरजा पूण कर यासाठ व मान संसाधनांचा
ाभ घे यासाठ यांना सु वधा दे ण े हे कामाचे आहे. पुढे या प र तीत गरजा आ ण संसाधनांम ये अंतर
आहे तेथे नवीन सेवा काय म सु कर यासाठ आणखी य न के े जातात.

भारतीय संदभात सामुदा यक वकास नेमका कधी सु झा ा हे ोधणे कठ ण आहे. महा मा गांध नी ामीण
जीवना या पुनरचनेवर भर द ा आ ण यां या वचारसरणीने सु वाती या काळात समुदाय वकास उप मांवर
भाव टाक ा.
वनोबा भावे यां या ामदान आ ण ाम वराज चळवळ तसेच ी नके तन येथे टागोरांचे ामीण पुन नमाण
काय गुडगाव योग मातडम क प सव दय योजना इटावा पाय ट
क प आ ण फरका वकास योजना यांनी भारताती समुदाय वकासाची संक पना
मांड यास मदत के .

सामा जक काय सा ह यात आ हा ा समुदाय काय समुदाय सं ा समुदाय वकास आ ण समुदाय

सराव या सं ा वापर या जात अस याचे आढळते.
काही वेळ ा या सं ा समुदायांसोबत हाती घेत े या कामासाठ पर र बद या जातात. काही े ख कांनी एकाच
कार या कामासाठ या सं ा वापर या आहेत तर इतरांनी यांचा उपयोग समुदायांसह व वध कार या कामांचा
संदभ दे यासाठ के ा आहे.
उदाहरणाथ डनहॅमने सामुदा यक काय समुदाय वकास आ ण नवीन समुदाय संघटना या दांचा वापर के ा
आहे.
Machine Translated by Google

कामाचा कार. यां या मते वैय क बद ा या वरोधात समाजा ी संबं धत अस े सामा जक काय प ती समुदाय संघटना
संक पना मू य अ भमुख ता आ ण
हणजे सामुदा यक काय पयायाने समुदाय वकास कवा नवीन समुदाय संघटना हणून संबोध े जाते. डनहॅम
गृहीतके
. पीटर बा ॉकची समुदाय कायाची संक पना रॉस आ ण यंगहसबँड यांनी द े या समुदाय
संघटने या ा यां या अगद जवळ आहे.

रॉसने समुदाय सं ेसाठ तीन कोन ओळख े आहेत i व साम ी कोन ii सामा य साम ी
ीकोन आ ण iii या ीकोन जी मागी वभागात व तृत के गे आहे . तथा प यांनी यां या
समुदाय संघटने या ा येत या सव घटकांचा समावे के ा असताना यांनी समुदाय संघटनेचे वणन मू त एक
अ ी या हणून के े आहे या ारे समुदाय या या गरजा कवा उ े ओळखतो .आ ण समाजात सहकारी
आ ण सहयोगी वृ ी आ ण प ती वक सत करतो. थोड यात जे हा समुदाया ी सं नता एक येचे प
धारण करते याम ये पर रसंबं धत पाय या कवा ट यांची मा का असते ते हा ती समुदाय सं ा हणून
द व जाऊ कते.

मेरी वेइ सार या े ख कांनी समुदाय था या दाचा वापर ोक य के ा आहे. त या मते समुदाय हे सव
सामा जक काय प तीचे संदभ आहेत आ ण समुदाय सराव नाग रक गट सां कृ तक आ ण ब सां कृ तक गट
आ ण सं ा आ ण समाजाती जीवन पयाय आ ण संधी सुधार यासाठ मानवी सेवा सं ांसोबत पर र काय
कर यावर भर दे ते .

या तर तने सामा जक आ ण आ थक वकास समुदाय संघटन सामा जक नयोजन आ ण गती ी

सामा जक बद ां ारे समाजासाठ जीवनाचा दजा सुधार यासाठ आ ण सामा जक याय वाढ व याचे काय असे
वणन के े आहे. स या दात सामुदा यक सराव याचे उ सा य कर याचे साधन हणून समुदाय संघटन
कर यावर अव ं बून असते.

द एनसाय ोपी डया ऑफ सो वक वी आवृ ी दे ख ी सामुदा यक था हणून समुदाय

सम यांवर क त कर यापासून उदयास आ े े सामा जक काय चे वणन करते. हणून समका न जाग तक
संदभात समुदाय सराव हा द भौगो क आ ण कवा काया मक समुदायांसह ह त ेपांचा ापक संच
द व यासाठ ागू के ा जात आहे आ ण हणूनच समुदाय सं ा या दा या तु नेत अ धक ापक वापर
ोधत आहे. सामुदा यक काय .

अ ा कारे आ ही पाहतो क उपरो सं ा वेगवेग या घटकांचे सामुदा यक कायाचे त न ध व कर यासाठ

वापर या जाऊ कतात कवा बद या रीतीने वापर या जाऊ कतात.
तथा प हे पाहणे सोपे आहे क यां या ा या आ ण वापराम ये मू भूत समानता आहेत आ ण यांचे अथ
आ ा दत आहेत.

येथे आप यासाठ मह वाची गो हणजे समाज हा वसाया या उ प ीपासूनच सामा जक काया या अ यासासाठ
के वळ संदभ आ ण से टगच रा ह ा नाही तर सामा जक बद घडवून आण याचे एक साधन आ ण साधनही आहे.
सामा जक कायाची मु य प त अस याने सामुदा यक कायाचा उपयोग के स वक आ ण ुप वक सारखीच मू भूत
उ े सा य कर यासाठ के ा जातो. सामा जक काया या सव प त माणेच या ये या ारंभा ी दे ख ी
संबं धत आहे जी समाजा ा या अवरोधांवर मात कर यास स म करते उदासीनता भेदभाव अव ं ब व अ याय
न हत वाथ इ. जे समाजा ा एक काम कर यापासून रोखतात संभा ता सोडणे सु भ करा वदे ी
संसाधनां या वापरास ो साहन दे ण े आ ण सहकारी वृ ी आ ण कौ यां या वाढ स ो साहन दे ण े यामुळे वाढ या
कठ ण समुदाया या उ ांची पूतता करणे य होते.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा आणखी एक मह वाचा पै ू या ा समजून घेण े आव यक आहे ते हणजे सामुदा यक काय सं े या ा येनुसार
समुदाय वकास
गृहीत धर े या भू मके ती बद . पूव या का खंडात पा ा य संदभात उ व े या ब तेक ा या समुदाया या
कायासाठ सहमती द वतात. सामुदा यक काय सं ेची ही संक पना ामु याने समुदायाकडे चांग या कारे
प रभा षत भौगो क कवा काया मक एकक हणून पाहते आ ण समुदाय संघटनेची या यत ोकसं ये या
गरजा अंतगत संसाधने आ ण बाहेरी मदतीसह पुढाकारा ारे पूण कर याचा य न हणून पा ह जाते. कौ य
आ ण संसाधनां या व पात.

या चौकट त पा ह यास सामुदा यक काय ामु याने सामा जक प र तीचे व े षण कर या या ये ारे

सामा जक बद ांवर प रणाम कर या ी संबं धत होते आ ण इ बद घडवून आण यासाठ व वध गटां ी
सामा जक संबंध तयार करतात. सामुदा यक कायाची तीन मु य उ े होती ोकांना वचार करणे नणय घेण े
नयोजन करणे आ ण सेवां या वकास कायात स य भाग घेण े २ एखा ा समुदाया ी संबं धत अस े या
वैय क पूततेची उप ी सु भ कर यासाठ आ ण ३ ोकां या व वध अनेक दा पर र वरोधी माग या
आ ण यांना पूण कर यासाठ उप भीतीदायक संसाधने यां यात सतत तणावाखा काम करणे. यामुळे
सामुदा यक वकासाची क पना सहकाय व मदत सहभाग आ ण स करण या संक पनां ी अ वभा यपणे
अंतभूत आहे. समुदाय हे यां या वतः या वकासाचे वषय आ ण क ाकार आहेत आ ण हणून यांनी सरकारी
आ ण गैर सरकारी े ां या सव धोरणे आ ण काय मां या संदभात क ानावर क जा करणे आव यक आहे या
क पनेचा आधार आहे.

तथा प समाजाती स ा आ ण राजकारणाची समज नसताना समुदाय आ ण समुदायाचे काय असे साधे च
समोर येते.
समाजाती असुर त गरीब आ ण उपे त अनेक दा अ याचा रत गटां या उप तीकडे समुदाय वकास सं े या
सो या अथाने के े गे े आहे. हे वा तव सामा जक काय बंधु वा या गटां ारे ओळख े गे े यांनी मो ा
स मीकरणा या ा ती संभा तेसह समुदाय संघ टत कर याची संक पना सु के .

यानुसार सामुदा यक कायाचा अथ अ धक मू गामी वर ा त क ाग ा. या सु वातीस गु ब कयन

फाऊं डे नने ापन के े या गु ब कयन अ यास गटाने असा यु वाद के ा क समुदाय काय हे ा नक
ोक ाही ा जीवन दे याचे साधन आहे आ ण उदासीनता आ ण आ मसंतु ते या वरोधात आ ण र आण
ननावी ा धकरणा व या नषेधाचा एक भाग आहे. Ecklein सार या इतरांना दे ख ी असे वाट े क
समुदाय आयोजक वं चत गटां या हतसंबंधांना पुढे जा या ी संबं धत आहेत... आ ण भावाचे पुन वतरण .

या द का या उ राधापासून प मेक डे वक सत झा े या संघटना बांधणी आ ण सामा जक कृ तीचा

ीकोन द व यासाठ समुदाय संघटना हा द हणून वापर ा जातो. समाजा ा नणय घेण ा यां ी वाटाघाट
कर यास अनुमती दे ण ारी धोरणे आ ण डावपेचांची ेण ी ागू क न सं ांम ये धोरण आ ण वहारात बद सा य
कर यासाठ सामुदा यक मता आ ण नमाण करणे हे याचे उ आहे. एकमत आ ण पर र वीकृ त
करारां या अनुप तीत सरावाची प त हणून सामुदा यक संघटना अ हसक नद ने आ थक कृ ती ाइक
आ ण ब ह कार आ ण सुधारणा काय म आ ण कायदे यासाठ मो ा माणात ॉ बग यासारखे संघषा मक
कोन ता वत करते. या कोनाअंतगत जनसहभागाची वापर जाते.
Machine Translated by Google

सामुदा यक संघटनेची क पना रा याची धोरणे आ ण ह त ेप तसेच सरकारी आ ण गैर सरकारी अ भने यां ारे समुदाय संघटना
संक पना मू य अ भमुख ता आ ण
वापर या जाणा या व वध मॉडे स आ ण कोनां ारे आकार आ ण भा वत झा आहे. सामा यीकृ त संदभात
गृहीतके
साम य आ ण हीनते या मु ांक डे आ ण समुदाय सू म तरावर आ ण नयोजन धोरण नणय
घेण ा या सं ा या दो ही नणय घेण ा या सं ांम ये कमतर गटांचे पुरेसे त न ध व नसणे. मॅ ो पातळ
यांना रा य आ ण वयंसेवी े ा या उपकारावर अव ं बून बनवते. उपे त आ ण वं चत ोकां या बाजूने
आ ण संध चे पुन वतरण आव यक अस े या प र तीत सहयोग आ ण सम वयाचा अन य वापर नंतर या गटां या
बाजूने मह वपूण प रवतन घडवून आणू कत नाही.

प मेक डी सामुदा यक काय ामु याने दा र य

् गु हेगारी बेरोजगारी आ ण गरीब घरां या घटनांसह हरी
ोक म ये क पना के गे . ोकांना चांग े संघ टत हो यासाठ आ ण यां या गरजा पूण कर यासाठ अ धक
काय म धोरणे ओळख यासाठ आव यक कौ य दान कर यावर भर द ा. सामुदा यक कायात ोकांचा
सहभाग सु भ कर यासाठ अपे त अस े े मह वाचे घटक होते अ ोकांसाठ उप अवका वेळ आ ण
ब नागरी आ ण सामा जक जाणीवेचा तर याने ोकांना पुढाकार घे यास मदत के . तथा प भारतीय संदभात
पर ती अगद वेगळ आहे जथे ोकांक डे ना वेळ आहे ना आव यक नागरी आ ण सामा जक जाणीव.

भारतात सामुदा यक वकास सं ेचा मोठा इ तहास आहे.

या द का या सु वातीस समुदाय वकास काय म सु झा यानंतर सरावा या अनेक आवृ या वक सत
झा या. व वध वचारधारा आ ण अ यापन ा त ब बत करणारे सामुदा यक एक ीकरणाचे व वध कार
आकार घेतात.
सामुदा यक वकासा या काय मांना सरकार आ ण आंतररा ीय सं ा जसे क जाग तक बँक आ ण इतरांनी
पा ठबा द ा होता. तथा प ब तेक काय म ोकां या ग रबी या पातळ त करकोळ बद कर यात कवा
सामा जक वकास नद ांक ां या संदभात यांना मु य वाहात आण यात य वी झा े . दे ाने ा नक वकासा या
मु ांवर आधा रत समुदायाचा सहभाग आ ण मता बांधणीवर आधा रत अनेक काय म पा ह े आहेत. तथा प
यां यापैक ब तेक ांचे राजनै तक करण झा े आहे आ ण यांनी संसाधने आ ण संध या वतरणात
संरचना मक बद के ा नाही.

भारताती सामुदा यक वकासाचे मूळ ामीण वकासाम ये अस े तरी हरीकरणाची या आ ण ामीण

भागातून हरी भागात मो ा माणावर ांतरामुळे हरी से ट जम ये समुदाया या सहभागाची गरज वाढ .
झपा ाने वाढणा या हरी समुदायांसाठ पायाभूत सु वधा आ ण सेवां या तरतुद तर ह कआण
नाग रक वा या मु ांना खूप मह व ा त झा े आहे कारण रा या या पुढाकाराने समाजा ा सेवा आ ण तरतुद चा
के वळ ाभाथ हणून वचार करणे सु ठे व े आहे. सामा जक आ थक वातावरण बेरोजगारी आ ण ग रबीचे उ
दर जात धम आ ण ादे क सं नता यांचे कायम वच व यामुळे समुदाय संघटकांना समुदायांना जोडणे
आ हाना मक बनते. यामुळे चता नमाण होते जी प मे ी संबं धत अस े यांपे ा खूपच वेगळ आहेत.

या तर या ट यावर आप या ा समुदाय अ यासकांना भेडसावणा या समका न आ हानां या स या

संचाब दे ख ी मा हती असणे आव यक आहे. यांनी भूतकाळा या तु नेत अ धक ज द आ ण रगामी
सामा जक बद ांना सामोरे जावे. जाग तक अथ व ेक डे ट वाढ े े खाजगीकरण क याणकारी रा याची
घसरण मा हती आ ण दळणवळण तं ानाती बद णीय आहेत
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा समुदाय ॅ ट नससाठ आ हाने. आ थक जाग तक करण आ ण खाजगीकरण रा य आधा रत काटे क ोरते या
समुदाय वकास
आ ण सतत वाढणा या असमानते या युगात यांचे वच व वाढवत आहेत. मू त ववाद चळवळ ची वाढती उप ती
पयावरणाचा हास आ ण हवामानाती बद यामुळे सतत धोका नमाण होत आहे. मु बाजार अथ व ा के वळ
भांडव दारां या हतसंबंधां या संवधनासाठ माचे ोषण कर याची यता वाढवत नाही तर वग जात ा
धम ग वय वं गकता यानुसार ोकांना उपे त आ ण गौण बनवणा या दडप ाही या संरचनांना बळकट
करते. आ ण मता. असुर त आ ण उपे त समुदायां या अ त वासाठ आतापयत अ वभा य अस े े
सामा जक सुर ा जाळे न करणे हे एक गंभीर आ हान आहे जे वतः कट होत आहे.

इतर वभागाती सामुदा यक काया ा सामोरे जाणा या अ ा काही आ हानांचा आपण सखो अ यास क . स या
हे समजून घेण े पुरेसे आहे क आधु नक समाजाचे हे वाढ या गुंतागुंतीचे आ ण ब आयामी व प आहे जे समाजा या
सुरळ त कामकाजासाठ समुदाय संघटना प तीचा वाढता वापर ही एक आव यक पूव आव यकता बनवते.

. मागद क मू ये आ ण हेतू

क यु नट ऑगनायझे न

सामुदा यक संघटना जसे आपण आतापयत समज े आहे क सामा जक कायाचा एक अ वभा य भाग आहे.
सामुदा यक संघटने या वहारात ती क ी हाती यावी असे काही नमाण होतात. समुदाय संघटनेची काही
मागद क मू ये आ ण उ े आहेत का सामुदा यक सं े या येत काय यो य कवा सामा जक ा इ आहे
हे ठरव यासाठ मागद क त वे कवा त वे आहेत का सामुदा यक सं ेची उ े सा य कर यात य मळ या या
अ धक चांग या संध ची खा ी क ी करता येई आ ही या वभागात अ ा ांना सामोरे जाऊ.

समुदाय सं ेम ये मू य अ भमुख ता

सामुदा यक सं ा एका अनो या संदभ े ममधून ा त होते याचे व प व मू य अ भमुख तेवर आधा रत
असते. सामा जक काया माणे सामुदा यक सं े या सरावाचा फोकस दे ख ी वैय कआण ावसा यक
मू यां या णा ारे नद त के ा जातो.

ही मू ये काय आहेत मू ये ही अ ी ा आहेत जी एखा ाने कसे वागावे कवा कसे वागू नये या वषयी ाधा ये
करतात. मू यां या अ ा फॉ यु े नम ये पणे काही न घटक असतात. आ ही एखादे ान कवा
आ हा ा ाधा य दे ण ारे उ ोधतो आ हा ा जे वाटते ते मानवी त े ा वीकारते. हे यो य चांग े कवा
इ आहे हे स कर यासाठ कोणताही डेटा असू कत नाही. व ान कवा उ ा या ाधा यावर
आधा रत ही मु य वे नवडीची बाब आहे. या तीचे समथन करणारे हाणपण अनुभव आ ण त ये यांचे संयोजन
असू कते परंतु ेवट ही नवड आ ण ाधा याची बाब आहे.

सव सामा जक काय प त माणे सामुदा यक सं ेचे मू य अ भमुख ता ोकांसोबत काम कर याचा पाया हणून
काही मू भूत संक पना आ ण त वे वीकार यापासून ा त होते. ही मू भूत मू ये जी आता अनेक दे ांमधी
ावसा यक नै तकते या आचारसं हतेम ये वाढ या माणात त ब बत होत आहेत सन म ये इंटरनॅ न
फे डरे न ऑफ सो वकस IFSW ने द े या सामा जक काया या आंतररा ीय ा येम ये दे ख ी पु ी के
गे आहे. हे खा माणे आहे
Machine Translated by Google

सामा जक काय वसाय सामा जक बद मानवी नातेसंबंधाती सम या सोडवणे आ ण क याण वाढ व यासाठ समुदाय संघटना
संक पना मू य अ भमुख ता आ ण
ोकांचे स मीकरण आ ण मु यांना ो साहन दे ते. मानवी वतन आ ण सामा जक णा या स ांतांचा वापर
गृहीतके
क न सामा जक काय अ ा ठकाणी ह त ेप करते जेथे ोक यां या वातावरणा ी संवाद साधतात. मानवी ह क
आ ण सामा जक यायाची त वे सामा जक कायासाठ मू भूत आहेत IFSW .

सामा जक काया या उपरो ा येम ये त ब बत झा े या मू भूत मू यांम ये तसेच सामा जक कायक या या

ावसा यक संघटनांनी वीकार े या नै तकते या आचारसं हतेम ये ान मळते ची त ा आ ण मू य
मानवी नातेसंबंधांचे मह व सामा जक याय मानवी ह क आ ण मानवी त ा सचोट आ ण मता आ ण
ावसा यक आचरण.

रॉसने व ासाचे काही े ख द े आहेत जे समुदाय सं े ा आ ण खरंच सव सामा जक काय मू य अ भमुख ता

द वतात. यापैक आहेत i ची आव यक त ा आ ण नै तक मू य ii वतःचे जीवन व ा पत
कर यासाठ येक म ये मता आ ण संसाधने असणे iii म वा या अ भ वातं याचे मह व
iv सव सामा जक ा यांम ये वाढ ची मोठ मता v चा मू भूत भौ तक गरजांचा अ धकार vi
ने वतःचे जीवन आ ण वातावरण सुधार यासाठ संघष आ ण य न कर याची गरज vii गरज आ ण
संक टा या वेळ मदत कर याचा चा अ धकार viii वैय क वाढ आ ण वकासा ा ो साहन दे ण ा या
सामा जक वातावरणाची गरज ix समाजा या वहारात सहभागी हो याचा अ धकार आ ण जबाबदारी x
वैय क आ ण सामा जक सम यांचे नराकरण कर या या प ती हणून चचा प रषद आ ण स ामस त यांची
ावहा रकता आ ण मह व xi सामा जक सं ेचे मह व यासाठ जबाबदार आहे आ ण जी वैय क
भावनांना तसाद दे ते आ ण xii मदती या कोण याही काय माचा आव यक आधार हणून वयंमदत रॉस
या आ ण इतर अ भमुख तेचा संदभ सामा जक कायाचा प पाती बनवतात जे याचे येय न त करतात आ ण
व कार या कृ त ना अ धक उपयु हणून तबं धत करते रॉस .

हणून आपण पणे पाहतो क समाज संघटना ही सामा जक काय प तीची प त मू या भमुख असते आ ण
सामा जक काय वसाया या मू य अ भमुख तेम ये न हत अस े या उ ां या अंम बजावणीसाठ सम पत
असते. एक प त हणून सामुदा यक सं ा व मू याधा रत उ े सुर त कर याचा य न करते.

समुदाय सं ेचे मागद क उ े

सामुदा यक गटां ी सं न हो यासाठ समुदाय कामगारांना अ ा सहभागासाठ व हेतू प रभा षत कर यास

स म असणे आव यक आहे. हे उ े यां यासोबत वसायी काम करतात यां या संयोगाने वक सत के े
पा हजेत आ ण अ यासक आ ण समुदाय सद यांना समान पर र सम थत येयाकडे वाटचा कर यासाठ क य
ेरणा दान के पा हजे.

Weil आ ण Gamble ने आठ उ े ांचा एक संच दान के ा आहे जो ब तेक सामुदा यक सराव तब तेसाठ
आधार दान करतो. वेइ आ ण गॅ ब . हे उ े आहेत

. समाजाती सद यांचे जीवनमान सुधारणे.

. सहभागा मक संरचना आ ण संधी वक सत क न मानवी ह कांचा व तार करणे आ ण वगळ े या आ ण

यां या जीवनावर प रणाम करणा या धोरणांवर भाव पाड यास हीन वाटणा या नाग रकांसाठ
ोक ाही ग भ करणे.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा . मु ांसार या वार य अस े या समुदायासाठ समथन म ह ा आ ण उपे त ोकांसाठ राजक य आ ण

समुदाय वकास
सामा जक ह क यासार या व सम यांसाठ .

. सहभाग वाढवून आ ण तळागाळाती नेतृ व नमाण क न सामा जक समथन आ थक वहायता आ ण

टकाऊपणा सु न त कर यासाठ मानवी सामा जक आ ण आ थक वकास गरीब हरी आ ण ामीण
भागाती ग रबांसाठ आ थक सामा जक आ ण राजक य मा म ा तयार करणे.

. नवीन मा यता ा त कवा पुनसक पत गरजेसाठ कवा उदयो मुख ोकसं येची सेवा कर यासाठ सेवा
आ ण काय म नयोजन.

. गरजू ोकसं येसाठ मानवी सेवांचे सम वय साध याचे ा नक ते रा ीय आ ण आंतररा ीय मा यम वक सत

करणारे सेवा एक ीकरण.

. आ थक आ ण सामा जक ा उपे तांसाठ राजक य नमाण कर यासाठ कमकु वत आ ण गरीबांचे

संर ण कर यासाठ समावे आ ण समानतेसाठ सं ा मक बद ांना ो साहन दे यासाठ आ ण
ा नक ादे क आ ण आंतररा ीय य नांम ये सहभागी ोक ाही आ ण वे आ ण संधीची समानता
वाढव यासाठ राजक य आ ण सामा जक कृ ती.

. वं वां कता ग आ ण रा ीयता यांम ये मानवी समानता आ ण संधी नमाण कर यासाठ सामा जक याय.

ेवट मू ये आ ण उ ांवर क त करणा या आ ण समुदाय गटांसोबत ते पणे सांगणा या समुदाय

कायक याकडे गट सद यांसोबत पर र आदरयु संबंध वक सत कर याची आ ण यां यासाठ पुरेसा सामा यक
आधार ोध यासाठ एक फॅ स टे टर हणून काम कर याची मता जा त असे . सहयोगी कृ ती.

. प ती संबंधी गृहीतके

रॉस या मते सामुदा यक संघटना एका व संदभा या चौकट तून ा त होते जी व मू य अ भमुख तेमुळे
एक वेगळे व प धारण करते जी पारंपा रक धा मक मू यांमुळे उ वते याचा सामा जक काय त व ानाचा
आधार हणून व तार के ा गे ा आहे समाजाती आधु नक माणसा ा भेडसावणा या सम यांची एक व
संक पना आ ण या प तीवर भाव टाकणा या काही गृहीतके रॉस . आ ही मागी वभागात प ह ा
घटक क हर के ा आहे आ ण आ ही स या घटकाम ये सरा घटक क हर क आपण समाज सं े या
प तीवर भाव टाकणा या गृ हतकांक डे दे ऊ या या काही अं ी मू य अ भमुख तेतून ा त होतात आ ण
काही माणात सामा जक कायाती अनुभवातून. यापैक काही खा माणे आहेत.

ोकांचे समुदाय यां या वतः या सम यांना त ड दे याची मता वक सत क कतात. याचा अथ असा
होतो क समाजाती ोक अ ा प र त चा सामना क कतात याम ये ते नरा आ ण नरा
वाटतात परंतु तरीही ते वृ ी आ ण कौ ये वक सत क कतात जे यांना यां या गरजा पूण
कर यासाठ यां या समुदाया ा यो य र या आकार दे यासाठ काय कर यास परवानगी दे तात.

२ ोकांना बद हवा आहे आ ण बद ू कतो. याचा अथ असा होतो क ोकांचे समुदाय यां या जीवनप ती
सतत बद तात आ ण यांना यांचे जीवन चांग े बनव यात रस असतो. सामा जक ना आ हान दे ऊ न
बद याची इ ा अनेक दा कवा बनते परंतु जर मु वचार आ ण भावनांमधी अडथळे र के े गे े
तर सव ोक बद ांम ये सहभागी होती याचे उ यां या गरजा अ धक पुरे ा माणात पूण करणे
आहे.
Machine Translated by Google

ोकांनी यां या समुदायात होत अस े े मोठे बद घडवून आण यात समायो जत कर यात कवा नयं त समुदाय संघटना
संक पना मू य अ भमुख ता आ ण
कर यात सहभागी हावे. या गृ हतकाचा अथ असा आहे क ोकांना यांची वतःची सामा य उ े
गृहीतके
सा य कर यासाठ संघ टत कर याची संधी मळा पा हजे यां या नयं णाबाहेर अस े या काही
बद ां या तसादात के े या समायोजनांची योजना आख पा हजे आ ण य तत या यां या
वतः या समुदायांचे नयमन करा.

समाजा या जीवनाती बद जे वत ाद े े कवा वयं वक सत असतात यांना एक अथ आ ण

ायीपणा असतो जो ाद े े बद समाजात नसतात ोक यांचे येय सा य कर यासाठ यन ी
असतात या उ ां ी सुसंगत मता सुधारतात आ ण वक सत करतात. या येत सं कृ ती संपूण पणे
होत अस े या बद ां ी जुळ वून घेते. असे बद वतः ाद े े असतात आ ण बा र या ाद े या
बद ांपे ा जा त काळ टकतात कारण नंतर या प र तीत समुदाया ा अ ा बद ां ी जुळ वून
घे यासाठ कोण याही सहभागाची कवा जाणीवपूवक नयोजनाची भावना वाटत नाही.

एक संपूण ीकोन अ ा सम यांना य वी र या सामोरे जाऊ कतो याचा वखं डत ीकोन

सामना क कत नाही. याचा अथ असा होतो क एकमेक ांपासून वेगळे काम करणा या वेग या
सामा जक सं ांनी तुक ा तुक ा उप मांऐवजी अ धक सम वत ीकोन अव ं बून सामा जक
सम या हाताळ या जाऊ कतात. ब याच सम यांम ये अनेक कारणे असतात आ ण सम येसाठ एकच
व ेष ीकोन मया दत मू य असे .

ोक ाहीम ये कामकाजात सहकारी सहभाग आ ण कृ ती आव यक असते.

समाजाती आण ोकांनी हे य करणारी कौ ये क पा हजेत. भावी सं ेषण ये या
वकासात आ ण वापराम ये स य सहभाग असणे आव यक आहे यामुळे सामा य उ े ओळखणे
आ ण सामू हक कृ तीची अंम बजावणी करणे सु भ होते. ोक ाही सामुदा यक सं ांची ापना
आ ण दे ख भा कर यासाठ ोकांना सराव आ ण त ां या मदतीची आव यकता असू कते.

वारंवार ोकां या समुदायांना यां या गरजा पूण कर यासाठ संघ टत हो यासाठ मदतीची आव यकता
असते. ही मदत व वध कारची असू कते स यापासून संसाधने इनपुट्स कवा ो ाम डझाइ नग
इ. ोकांक डे वतःची संसाधने आ ण मता असू कतात परंतु यांना भावीपणे एक त कर यासाठ
ावसा यक मदतीची आव यकता असू कते.

वर नमूद के े या गृ हतकांम ये समुदाय संघटनेचे व प े ाती समुदाय संघटकाने वापर े या प ती आ ण

येत ागू होणारी त वे यांचा समावे होतो.

. च ा बेरीज क या

या यु नटचे उ सामा जक काय सरावाची एक प त हणून समुदाय संघटनेची मू भूत संक पना समजून
घे यासाठ मागद क त वे दान करणे हे होते. आ ही सामुदा यक संघटने या अथाची स व तर चचा के आहे
आ ण यां या ीकरणासह वेगवेग या ा या का मानुसार द या आहेत. तु ही समका न या या
आ ण सामुदा यक सं था आ ण सामुदा यक सराव यां या समजून घे याकडेही क त के े आहे. सामुदा यक
सं ेचे मु य घटक कट कर यासाठ ा यांचे व े षण दे ख ी हाती घे यात आ े आहे.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा सामा जक कायाचा अथ आ ण ा या समजावून सां गत यानंतर या यु नटने सामा जक काया या प ती हणून
समुदाय वकास
समुदाय संघटनेची भू मका आ ण मह व दे ख ी अधोरे खत के े . या तर आ ही समुदाय सं े या प ती या
अंत न हत मू य अ भमुख ता उ े आ ण गृ हतकांवर चचा के आहे.

हे के यावर तु ही आता मू ये आ ण गृ हतकांचे मह व ओळख यास आ ण यांचे कौतुक कर या या तीत आहात

आण े ाती समुदाय संघटनेचा सराव करताना यांना एक त कर यास स म असा .

. पुढ वाचन आ ण संदभ

बा ॉक पीटर. . सामुदा यक काय आ ण सामा जक काय ट े ज आ ण के गन पॉ ं डन.

बड WE आ ण बड LJ . द क यु नट डे ह पमट ोसेस द री ड क हरी ऑफ ोक इन एटह

हो ट राइनहाड आ ण व टन यूयॉक.

डनहॅम आथर. . समुदाय क याण सं ा त वे आ ण

ॅ टस थॉमस वाय. ॉवे कं पनी यूयॉक.

ए े न जोन. सं. . . समुदाय संयोजक जोहान व आणसस

यूयॉक.

फू क जे सामा जक काय गंभीर स ांत आ ण सराव ं डन सेज

का न.

गां ेड के डी . भारताती क यु नट ऑगनायझे न पॉ यु र का न बॉ बे.

हापर ईबी आ ण डनहॅम आथर. १९५९ . क यु नट ऑगनायझे न इन अ◌ॅ न असो सए न ेस यूयॉक.

हडरसन पॉ . आ ण थॉमस डे हड. N. संपादन . . म ये वाचन

समुदाय काय जॉज ऍ न आ ण अन वन ं डन.

इंटरनॅ न फे डरे न ऑफ सो वकस IFSW . . सामा जक कायाती नी त ा त वांचे वधान

http www.ifse.org GM GM Ethics draft.html

े मर रा फ. एम. आ ण ेच हॅरी. . क यु नट ऑगनायझे न ॅ टसम ये वाचन टस हॉ इंक .

एंग वुड स यू जस .

े ड वथ एम . समुदाय वकास एक गंभीर ीकोन जयपूर रावत का न

डेमन ई. . समुदाय असो सए न ेस यूयॉक.

मॅक म न डीड यू आ ण चावीस डीएम . समुदायाची भावना एक ा या आ ण स ांत जन ऑफ

क यु नट सायको ॉजी .

मफ पीड यू आ ण क नगहॅम जे ही . समुदाय नयं त वकासासाठ आयोजन स ह सोसायट चे

नूतनीकरण सेज प के स थाउजंड ओ स सीए

पुतनाम आरडी . अ ोन बॉ ग द को ॅ स अँड र हाय ह ऑफ अमे रकन क यु नट सायमन आ ण

ु टर यूयॉक.

रॉस एमजी . क यु नट ऑगनायझे न हापर आ ण रो यूयॉक.

बन एचजे आ ण बन आय. . समुदाय संघटन सराव. M. Weil Ed. The Handbook of

Community Practice Sage Publications Thousand Oaks CA म ये
Machine Translated by Google

टे प स ए . a. ट् स टू पॉवर ए मॅ युअ फॉर ास ट् स ऑगनाय झग रा सं करण ेगर वे टपोट समुदाय संघटना

संक पना मू य अ भमुख ता आ ण
सीट .
गृहीतके
स क एचवाय . समुदायांसह काय करणे हरा का न नवीन
द .

वे एम. अँड गॅ ब डी. . सामुदा यक सराव मॉडे RL म ये

एडवड् स सं. . एनसाय ोपी डया ऑफ सो वक उ ीसवी आवृ ी एनएएसड यू वॉ टन डीसी.

वे मेरी. सं. . . क यु नट ॅ टस मॉडे स इन अ◌ॅ न द हॉवथ ेस इंक यूयॉक.

Weil M. b . द हँडबुक ऑफ क यु नट ॅ टस सेज प के स थाउजंड ओ स सीए

यंगहसबंड आय न. . सामा जक कायासाठ कोणता माग समुदाय वकास जन .

Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा
समुदाय वकास यु नट समुदायाचा इ तहास

संघटना
नीरा अ न म ा
साम ी

. उ े . प रचय

. युनायटे ड कगडममधी समुदाय संघटना . युनायटे ड टे ट्स ऑफ

अमे रका मधी समुदाय संघटना . भारताती समुदाय संघटनेचा इ तहास . च ा
सारां दे ऊ या . पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

या यु नटचा उ े सामा जक काया या सरावाची एक प त हणून समुदाय संघटने या ऐ तहा सक वकास आ ण

त व ाना ी तु हा ा प र चत क न दे ण े आहे. हे तु हा ा भूतकाळाती घटनांब अंत ी वक सत कर यास
मदत करे यांना ह त ेप करणे आव यक आहे यांना सामोरे जा यासाठ वक सत के े े कोन आ ण धोरणे
आ ण रणनीती आ ण ीकोनांवर आधा रत या भूतकाळाती ठोस ध ांवर आधा रत क े े धडे येक पढ ा
या या पूववत या ानावर वक सत कर यास अनुमती दे ई . .

इ तहासाचे आक न तु हा ा बद ा या सम या आ ण यतांब संवेदन ी करे . या वाय भूतकाळाती

अनुभवातून क या या आधारावर आज या कृ ती तयार कर यासाठ ठोस मागद न मळ व यास ते स म करे .

या यु नटचा अ यास के यानंतर तु ही स म हा

समुदाय संघटनेचे त व ान समजून घेण े युनायटे ड कगडममधी समुदाय

संघटनेची उ प ी आ ण वकास ोधणे युनायटे ड टे ट्स ऑफ अमे रका मधी समुदाय संघटने या
इ तहासाची

परेषा तयार करा यूके मधी वकासा या भावावर यूएसमधी समुदाय संघटने या सरावावर व ेष भर
ा भारताती सामुदा यक संघटना थे या वकासावर चचा करा आ ण भारत आ ण प मेक डी प तीची
साम ी आ ण येती समानता आ ण फरक यांचे तु ना मक खाते मळवा.

. प रचय

सामुदा यक सं े या इ तहासाकडे दे ण े आ हा ा आता समुदाय संघटना हणून ओळख े जाणारे उ प ी आ ण

मू यमापन समजून घे यास मदत करते.
हे आप या ा सरावा या वेगवेग या ट यांम ये मानवी सेवा ावसा यकांना भेडसावणा या सम या आ ण आ हाने
यावर मात कर यासाठ वक सत के े या रणनीती आ ण ीकोन आ ण आज या काळाती कृ ती या संदभात
बद ा या यता वाढव यासाठ क े े ठोस धडे यांची ओळख क न घे यास स म करते.

सामुदा यक संघटनेचा माग अनेक द कांम ये वक सत झा ा आहे आ ण वेगवेग या द ेने वास के ा आहे.
अगद वापर े े नामकरण समुदाय

ा. नीरा अ न म ा द व ापीठ द
Machine Translated by Google

वकास सामुदा यक सं ा सामुदा यक काय सामुदा यक सराव दे ख ी भ अथ आ ण प रसर समा व समुदायाचा इ तहास

करतात. संघटना

ापक अथाने आपण असे हणू कतो क समुदाय संघटनेचा इ तहास मानवजाती या इ तहासाइतकाच जुना
आहे. जथे जथे ोक एक राहतात तथे काही सामा य उ े सा य कर यासाठ कवा समाजा या काही
सामा य गरजा पूण कर यासाठ संघटनेचे काही व प नेहमीच उदयास आ े आ ण काय करत असावे.

हळू हळू या अनौपचा रक संघटनांसह सामा जक क याणा या अ ा उप मांना अ धक औपचा रक व प

आ ण व प दे यासाठ औपचा रक सं ा दे ख ी ापन के या गे या असती .

ोक ाही त वे आ ण ोकसहभागाचा अव ं ब क न व का मयादे त व मान समका न सम यांचे

नराकरण कर यासाठ एक या आ ण एक प त हणून समुदाय संघटना. या संदभात पा ह यास
समाजक याणासाठ सामुदा यक संघटनेची सु वात सतरा ा तकाती इं ं डम ये के जाऊ कते जे हा
ए झाबेथन पुअ र ॉ गरजू साठ सेवा दान कर यासाठ ापन कर यात आ ा होता. ं डन
सोसायट फॉर द ऑगनायझे न ऑफ चॅ रटे ब र फ अँड र े सग म डक सीची ापना आ ण म ये
सेट मट हाऊस चळवळ ची उ प ी ही समुदाय संघटने या इ तहासाती इतर मह वा या खुण ा हो या.

सामुदा यक संघटने या इ तहासाब थोडेसे द तऐवजीकरण के े गे े अस े तरी ऑ े या आ ण युनायटे ड

टे ट्स ऑफ अमे रका यासह अनेक पा मा य दे ांम ये सामा जक कायाची प त हणून ती वापर जाते.
युनायटे ड कगडम तर याचा युनायटे ड टे ट्स ऑफ अमे रकाम ये मोठा आ ण स य इ तहास आहे.

या दोन दे ांती सामुदा यक संघटने या थेचा भारतीय संदभात समुदाय संघटने या प तीवर भाव पड ा
आहे.

सामा जक कायाचे व ेषत सामुदा यक सं ेचे व ाथ हणून भूतकाळ समजून घेण े यातून धडे घेण े आ ण
समका न समुदायांना भेडसावणा या नवीन आ ण उदयो मुख सम यांसह काय कर यासाठ आव यक नवीन
मॉडे प ती आ ण धोरणे वक सत करणे आ ण वक सत करणे मह वाचे आहे. या करणात आ ही
युनायटे ड कगडम आ ण युनायटे ड टे ट्स ऑफ अमे रकामधी समुदाय संघटने या इ तहासाचा मागोवा घेण ार
आहोत यानंतर भारताती सामुदा यक संघटना थेची थोड यात ऐ तहा सक मा हती दे ण ार आहोत.

. म ये सामुदा यक संघटना

युनायटे ड कगडम

अँ कन चच आ ण यु न ह सट सेट मट मू हमट या धमादाय कायातून ट समुदाय काय उदयास आ े .

हे ामु याने हरी ग रबी या तावडीत सापड े या ोकां या खा ा द े े तसाद होते. स या दांत
आपण असे हणू कतो क यूके मधी सामुदा यक कायाची उ प ी परोपकारी हेतूने े रत होती व ेषतः
चचचे.

जसजसे वे तक पुढे सरकत गे े तसतसे दानधम आ ण परोपकारी पतृ वापासून मु या त व ानाकडे

हळू हळू सं मण होऊ ाग े .
यामुळे वग आ ण ग जाणीवेम ये बद झा ा. याच काळात स हया पंख ट सार या ोकांनी आ ण वुमे स
हाऊ सग असो सए न सार या गटांनी कागो सेट मटमधून जेन अ◌ॅड सने टॉय बी हॉ या आधारे तयार
के े या व मदती या क पना वीकार या. पंख टने रोजगार उप क न दे यासाठ सहकारी कारखाना
आ ण खेळ ा या मा यमातून णावर आधा रत े चची ापना के .

प ह या महायु ादर यान

Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा वाढ या भा
समुदाय वकास
हाऊ सग असो सए नने मो
के े होते. अ ा कारे
सामा य संपात संप
ा या पा भूमीवर तने रकामी घरे ता यात घे यासाठ कु टुं बांना पा ठबा द ा. वुमे स
ा माणात भाडेक संपाचे आयोजन के े होते यामुळे सरकारने भाडे नयमन
ा तका या सु वाती या काळात सामू हक कृ ती ोक य झा या
.

उपे त गटांना एक त कर या या उ े ाने सामुदा यक क े दे ख ी बांध गे होती आ ण कामगार वगा या

गरजा आ ण अ ांतता नयं त कर यासाठ ह त ेप हणून सामा जक कायाचा तसाद दे तात.

या द कात यूके मधी सामुदा यक काय प ती उ र अमे रके तून उ व े या स ांताने भा वत

झा मु यतः मरे रॉस या कायावर आधा रत. यामुळे अ तप र चत े आ ण इंटरएज सी कायासाठ एक
नवीन ीकोन े रत झा ा पॉप .

अमे रकन मॉडे वर आधा रत सामा जक कायाचा मु य घटक हणून समुदाय संघटना ओळखणा या यंगहसबँड
रपोट नंतर या द कात एक मजबूत ै णक घटकासह समुदाय काय एक वेगळा वसाय
हणून उदयास येऊ ाग ा . सामुदा यक सं ा ही ोकांना यां या वतः या गरजा ओळख यात आ ण
प रभा षत कर यात मदत कर यासाठ आ ण या या मागानी पूण के या जाऊ कतात ते ओळख यात मदत
कर याचा ीकोन मान ा गे ा. या संदभात कु ए टर यांनी ट संदभा ी संबं धत समुदाय काय
सा ह याचा प ह ा सं ह सादर के ा. ही खरोखरच ट क यु नट वकची सु वात होती.

सामुदा यक वकास ही सं ा हळू हळू ा नक ेज ारांवर आधा रत अस े या सामुदा यक कायाना ागू होऊ
ाग . म ये गु ब कयन अहवा यूके मधी सामुदा यक काया या भू मके वरी सं ोधनावर
आधा रत समुदायाचे काय ोक आ ण सामा जक बद यां याती इंटरफे स कॅ ॉ ट गु ब कयन फाउं डे न
हणून े पत के े . याने सामुदा यक कायाची ा या अ तप र चत े ावर आधा रत पूण वेळ
ावसा यक सराव हणून के आहे यामुळे ा नक ोकांना बाहेरी संसाधनां या मदतीने यां या गरजा
पूण कर यासाठ नणय घे यास योजना आख यात आ ण कारवाई कर यास मदत झा . या अंतगत ा नक
सेवांचे वतरण सुधारणे हे मुख घटक हणून ओळख े गे े इंटरएज सी सम वय वक सत करणे आ ण धोरण
आ ण नयोजन भा वत करते.

दे ाती सामुदा यक काया या वकासावर प रणाम करणारे इतर अनेक भाव ा अहवा ही का त झा े .
यापैक एक सीबोहम स मती अहवा होता याने व ेषत सामा जक सेवा तरतुद ारे समुदाय कायाचा
व तार कर याची फारस के होती आ ण के फ टन अहवा याने हरी नयोजनात वाढ व
ोकसहभागाची फारस के होती.

ट क यु नट डे ह पमट क प म ये हरी वं चतांना सामोरे जा यासाठ डझाइन के े या अनेक

उप मांपैक एक हणून सु कर यात आ े . वं चतते या उ एका तेचा सामना कर यासाठ कफायत ीर
क याणकारी उपाय वक सत करणे आ ण समुदायांसोबत काम कर यासाठ व वध धोरणांचा अव ं ब करणे या
क पांचे उ होते. काही क प सामा जक बद ा या संवाद मॉडे वर चा त असताना आ ण मु य वे
सुधारा मक याक ापांवर क त करत असताना काह नी अ ा कोनांना नकार द ा कारण यांनी
के वळ ती ा समथन द े . मो ा माणावर क पांनी यांचे उ सा य कर यासाठ संघष आधा रत
सामुदा यक कृ ती नाकार कारण असे वाट े क अ ी कृ ती तुरळक होती नणय घेण ा यांना राव े आ ण
गट अ रता नमाण झा . यां या मते ा नक पातळ वर बद सा य कर याचा माग हणजे वे वाढवणे
आ ण यावर ोक ाही नयं ण
Machine Translated by Google

आधीच उप अस े संसाधने. याचे उ ा नक े ाती संसाधनां या संघटनेत आमू ा बद करणे समुदायाचा इ तहास

आ ण बाहेरी हणून काय न करणे हे होते संघटना

दबाव गट.

तथा प काही क पां या न कषानी असा यु वाद के ा क असमानतेमुळे भा वत ोकांना यां या गरजा
या मागाने हाताळ या जातात या मागावर भाव पाड यासाठ सु भ करणे आव यक आहे आ ण यामुळे
संघष आधा रत समुदाय कृ तीम ये मू य पा ह े . या क पांनी ापक संरचना मक सम या ओळख या. यांनी
सामा जक नयोजन धोरणाची फारस के असा न कष काढ ा क अनुभवज य पुरा ाची तरतूद
धोरणावर भाव टाक यासाठ सवात उपयु धोरण आहे.

नंतर या काळात ावसा यकपणे सामुदा यक कायात गुंत े या ोकांची णीय सं या सामुदा यक
कृ ती चे पुर कत बन या या मु य वै ांम ये अ धकारा या वरोधाती वं चत गटांना पा ठबा आ ण
समाजात सुधारणावाद कवा मा सवाद ीकोन यांचा समावे होतो. . या वकासाची अनेक कारणे होती.

मा टन यूथर या यूएसमधी कृ णवण यांम ये हरी कृ ती या उदाहरणा ारे हरी समुदाया या कृ ती या

आवेगांना काही माणात ो साहन मळा े .
सरे हणजे म ये हरी काय मा या पात सामुदा यक काय प तीती घडामोडी आ ण म ये
या काय मातून उदयास आ े या बारा समुदाय वकास क पांचा दे ख ी समुदाया या कृ ती या उदयावर
प रणाम झा ा. बारा गरीब समुदायांवर क त करणारे क प ोकां या जीवनावरी ग रबी या भावाचे
बारकाईने त ब बत करतात आ ण दा र य
् ा या सतत अ त वासाठ आ ण हरी गरीबां या द े ा जबाबदार
अस े या भेदभावाचे मू गामी संरचना मक मा सवाद व े षण होते.

तसरे हणजे ा सी पाउ ो े रे आ ण सॉ अॅ क सार या समुदाय संघटकां या कायाचा प रणाम

यानंतर या ट यात सामुदा यक काय प तीवर होऊ ाग ा.
सामुदा यक कृ ती या क रपंथी परंपरेचे ते भ कम पुर कत मु य वे सामुदा यक कायात मू गामी भू मका
ोक य कर यासाठ मह वपूण ठर े .

चौथे स र या द का या सु वातीस वयंसेवी आ ण सरकारी दो ही े ांतून सामुदा यक कायाची वाढती

ओळख आ ण व तार दसून आ ा. तथा प द क जसजसे पुढे जात गे े तसतसे सामुदा यक काया या रा य
ायोजक वावर अ धक जोर दे यात आ ा. यामुळे काही अंतभूत वरोधाभास नमाण झा े . जे हा समुदाय
कायकत ा नक ोकांसोबत यांना संघ टत कर यासाठ आ ण यांना चांग या सावज नक सेवांची मागणी
कर यासाठ सु वधा दे यासाठ काम करत होते ते हा यांना या सेवां या तरतूद साठ कवा नॉन तरतुद साठ
जबाबदार अस े या रा या ारे नयु के े जात होते.

उपरो सव घडामोड चा प रणाम हणून सामुदा यक कायासाठ दोन वेगळे वेगळे कोन नमाण झा े .
प ह या ीकोनाचा असा व ास होता क समाजात अनेक धा मक चे तळ आहेत याची म य ी
रा या ारे के जाते आ ण समुदायाचे काय के वळ हान तरावरी अ तप र चत संघटन आ ण हान माणात
सुधारणा कर यास स म आहे. हा कोन पुराणमतवाद होता याम ये सहमती आ ण सहकायावर भर होता.
सरीकडे सव दडप ाहीचे मूळ कारण हणून ओळख या जाणा या समाजा या संरचने या प रवतना या
संघषात बद ाचे ान हणून पयायी कोनाने जोरदार ता वत समुदाय काय. हा ीकोन या ा
सामुदा यक कायासाठ मू गामी ीकोन हणून दे ख ी ओळख े जाते सामा जक याय आ ण टकाऊपणा या
कठ ण सम यां वर क त के े तर पूव या सहमती कोनाने सेवांची तरतूद आ ण आंतरसं ा काय
यासार या ा नक मऊ सम यां वर क त के े .
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा अनेक समुदाय ॅ ट नसना या दोन प दत चे एक ीकरण कर याचे फायदे ात आ े यात ोकांना यां या
समुदाय वकास
जीवनाती पर त चा सामना कर यास स म करणे आ ण सेवा संसाधनांची सुधा रत तरतूद वक सत करणे ही
अं तम उ े समान होती. दो ही कोन एकमेक ांना आधार दे ऊ कतात असेही वाट े . सामुदा यक कृ ती
सामू हक कारणा या हतासाठ ोकां या ता काळ गरजांक डे क कते तर सामा जक सेवांची तरतूद अ ा
पर ती या मह वाकडे क कते आ ण समुदाय सम यांना वैय क सम या अस यासारखे हाताळ याचा
यनक कते. तथा प रा या या बाजूने आ ण व काम करणे हे सामुदा यक कायासाठ सतत आ हान
नमाण करत रा ह े रा य नयो ा आ ण अ याचारी दो ही हणून काम करत आहे.

थॅचर सरकार या नवडीनंतर क रपंथी समुदाया या कायाचा रा य वरोधी ीकोन उदयास आ े या आ ण

वीकार े या नवउदारवाद वचारसरणी ा आ हान दे ण ारी एक अ भावी यं णा बन मु बाजार अथ व ा
कमान सरकार असमानता वीकारणे कमान सुर ा जाळ हणून रा वाद आ ण क याणकारी रा य Giddens
. या द कापयत टकू न रा ह े क याणकारी रा य वचारधारा आता आ थक मंद मुळे आ ण
वाढ या बेरोजगारीमुळे चंड क याणकारी ओ यामुळे कमी होऊ ाग आहे. क याणकारी रा याचा पाया
अस े या सामू हक जबाबदारी या आद ानी उपभोगवादाने चा व े या धा मक सं कृ ती ा माग द ा.

थॅच रझम अंतगत सामा जक सुधारणांनी समाजाती काही सवात असुर त गटांचे ह क आ ण फायदे कमी के े .
ग रबीचे हे धोके वग ग वां कता वय आ ण अपंग वा या कारणा तव अ धक गुण ाकार के े गे े या सवाचा
अथ असा होतो क ग रबी एखा ा या वैय क अपय ांमुळे उ व नाही तर संरचना मक वसंगत मुळे
उ व .

म ये े अ र सरकार नवडू न आ यावर एक छोटासा बद झा ा.

समाज आ ण नागरी समाज हे ोक आ ण रा य यां याती इंटरफे स हणून ओळख े जाऊ ाग े . रा याने स म
भू मका बजाव याने वयंसेवी सं ांना नवीन गरजा पूण कर यासाठ ो सा हत के े गे े . गरीबी बेरोजगारी आ ण
गु हेगारी खराब आरो य नकृ सेवा वतरण नकृ दजा या ाळा इ याद या उ घटना अस े या अ तप र चत
े ांब चता वाढत होती. यामुळे गरीब अ तप र चत े ांचे पुन पादन हा फोकस बन ा. सन म ये या
उ े ासाठ नॅ न ॅ टेज ी फॉर नेबर ड नूतनीकरण सु कर यात आ े . व ा नक सम यांचे नराकरण
कर यासाठ े आधा रत काय म उदयास आ े . सामुदा यक एकसंधतेची क पना सुधार . रा ीय रणनीती या
भावाचे मू यांक न करणे खूप वकर अस े तरी मया दत सं ोधन पुरा ाने असे दसून आ े आहे क समुदाया या
सहभागाचे काय म खराब नयो जत आहेत अपया त संसाधने आहेत आ ण फार भावी नाहीत बटन .

अ ा कारे युनायटे ड कगडममधी सामुदा यक काया या समका न ट यात मू गामी ीकोन आ ण

सामुदा यक कायासाठ अ धक म यम आ ण सहमती आधा रत ीकोन दो ही सह अ त वात आहेत. सामुदा यक
काय ावसा यकांना भेडसावणा या स या या सम यांना त ड दे यासाठ कोणता कोन अ धक भावी आ ण
काय म आहे यावर एकमत नाही.

. म ये सामुदा यक संघटना

युनायटे ड टे ट्स ऑफ अमे रका

इं ं डमधी आंदो नांचा प रणाम अमे रके ती घटनां या वळणावरही झा ा.

म ये चॅ रट ज ऑगनायझे नची ापना या े ात तक ु सु व ा ठे व यासाठ कर यात आ
Machine Translated by Google

दान आ ण आराम. पासून अमे रकन समुदायांम ये सामुदा यक संघटनेचा वकास सामुदा यक समुदायाचा इ तहास

याक ापां ी संबं धत होता याम ये ावसा यक गुंत े े होते आ ण ा नक समुदाया या य नां ी संघटना

व ेषतः अ याचा रत गटांम ये.

व े षणा या उ े ाने अमे रकन इ तहास पाच ट यात वभाग ा जाऊ कतो गे वन आ ण कॉ स .
हे खा माणे आहेत.
ते

गृहयु ाचा ेवट आ ण प ह े महायु सु हो या या दर यान या काळात यूएसम ये अनेक सामा जक सम या

उ व या आ ण यांचा क याणकारी प त वर जोरदार भाव पड ा. याम ये दे ाचे झपा ाने होत अस े े
औ ो गक करण तेथी ोकसं येचे हरीकरण इ म े नमधून उ वणा या सम या आ ण अ याचा रत
ोकसं येती बद यांचा समावे होता. या मु ांमुळे सामुदा यक संघटना थे या उदयाची गरज अधोरे खत
झा . गृहयु ानंतर गेचच अ ा सं ा हो या यांनी न ाने जक े या नागरी ह कांना समथन आ ण टकवून
ठे व याचा य न के ा. काळा समुदाय Chicanos मूळ अमे रकन समुदाय आ ण आ याई अमे रकन
समुदाय या सवाना ग रबी वं संबंध सां कृ तक संघष आ ण उपे तते ी संबं धत सम यांचा सामना करावा
ाग ा.

या काळाती सामुदा यक सं ां या उप मांना दोन कारात वभाग े जाऊ कते प ह े हणजे जे स या या

समाजक याण उप मां ी संबं धत सं ां ारे के े जातात आ ण स या ेण ीती उप म हे समका न
समुदाय सं ां या काय मां ी थेट संबंध नस े या सं ां ारे के े जातात. परंतु तरीही जे समुदाय
ॅ ट नससाठ वार यपूण आहे. नंतरचे राजक य वां क आ ण इतर कृ ती गटां या संघटनेचा समावे आहे.

म ये इं ं डम ये आ ण पयत युनायटे ड टे ट्सम ये धमादाय सं ा सोसायट या वकासासाठ

अनेक घटकांनी योगदान द े .
गरीबां या गरजा पुर वणा या खाजगी सं ां या कामात सम वय साध यासाठ या सोसाय ा सु वाती ा
अ त वात आ या. वकरच ते थेट मदत आ ण इतर सेवा दे ऊ ाग े . अनेक सामा जक घटकांनी या वकासा ा
हातभार ाव ा. याम ये मो ा ोकसं येची मे सकनपासून बचाव े या हरांम ये होणारी हा चा वाढ या
उ ोगां या मनु यबळा या गरजा पूण कर यासाठ मो ा माणावर ांतर आ ण या या पा भूमीवर नमाण
झा े या अनेक सामा जक सम यांचा समावे होतो जसे क ग रबी अपुरी घरे खा ाव े आरो य ती
आ ण ोषण यामुळे या अट सुधार यासाठ नद त एज स चा वकास झा ा. वेगवेग या अ तप र चत
े ां ी संबं धत गटां ारे तसेच वां क आ ण धा मक गटां ारे दे ख ी वेगळे य न के े गे े .

धमादाय सं ा सोसाय ा COS ची मु य काय a व वध सामा जक सम यांचे नवारण आ ण नवीन

सामा जक सं ांची न मती आ ण जु या सुधारणेसाठ धमादाय सं ांमधी सहकारी नयोजन. ते सद नका
गृह नमाण सं हतेम ये सुधारणा सुर त कर यात य वरोधी संघटना वक सत कर यात बा याया य आ ण
ोबे न कामा या समथनाथ कायदे ा त कर यात आ त मु े भकारी आ ण वासी यां या काळजीसाठ
काय म ापन कर यात स यपणे गुंत े होते. COS या सामुदा यक सं ेती काही मह वपूण योगदानांम ये
समुदाय क याण नयोजन सं ा आ ण सामा जक सव ण तं ांचा वकास समा व आहे.

पूव ं डन या झोपडप ट् यांपैक टॉय बी हॉ ही प ह या वसाहत पैक एक अस े या धमादाय सं ा

सोसायट या पंधरा वषानंतर सामा जक वसाहत चा उदय झा ा.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा म ये. म ये टॉय बी हॉ ा भेट दे ण ा या टटन कोइटने या वषा या उ राधात यूयॉकम ये व ापीठ
समुदाय वकास
सेट मटची ापना के . COS या वपरीत सेट मट् सम ये समाजा या सम या सोडव यासाठ कोणतीही
पूव नधा रत योजना न हती. यां या ने यांनी च तपर तीसाठ वैय क घटकांऐवजी पयावरणीय घटकांना
जबाबदार मान े . बा वाडी आ ण मु ांसाठ ब मनोरंज न काय म ौढांसाठ सं याकाळ या ाळा इ याद
सेवा हा यां या काय माचा मु य जोर होता आ ण सामा जक सुधारणा हा वसाहत चा सवात मू भूत क ब होता.

सेट मट कामगारांनी नोकरदार म ह ां या संर णासाठ आ ण बा मजुरी र कर यासाठ काय ांसाठ ढा

द ा. सामा जक सेट मटचा एक मह वाचा घटक हणजे सहभाग आ ण ोक ाहीवर ताण. र हवासी समाजा या
जीवनात वतः ा सामी क न घेतात आ ण ेज ा यांना यां या सम या अ धक भावीपणे हाताळ यासाठ
यां या मता वक सत कर यात मदत करतात. सेट मटची क पना खूप वेगाने पसर आण पयत
अमे रके त चार े न अ धक वसाहती झा या

या का खंडात अनेक वां क गटांम ये अनेक संघटना नमाण झा या.

म ये अमे रकन जीवनाती यां या बद या तीचा सामना करणा या कृ णवण य अमे रकन ोकांसाठ
नधी कायदे ीर आ ण मतदानाचे अ धकार मळव यासाठ युनायटे ड टे ट्सची आ ो अमे रकन ग तयार
कर यात आ . यू यॉक हराती न ोमधी हरी प र तीवरी स मती पुढे नॅ न अबन ग बन आण
यात अनेक सामा जक कायकत कामा ा ाग े . पासून मे सकन अमे रकन जीवन ै टकवून
ठे व यासाठ अनेक सं ा अ त वात आ या. म ह ां या हतासाठ सं ाही उदयास आ या. यांनी यां या
कामा या प र तीब आ ण समान ह कांब चता के . यां या मता धकाराची चळवळ आ ण
गु ाम गरी नमू नाची चळवळ मह वाची ठर .

जोपयत सामा जक काय णाचा संबंध आहे े ायझे न हणून सामुदा यक संघटना अ ाप वतं अ त व
हणून उदयास आ न हती. धमादाय सम वय साधणे अ तप र चत वसाहती आयो जत करणे कवा वां क
करणांम ये नषेध एक त करणे या ी संबं धत हो या परंतु यांची ावसा यक ओळख कमी होती.

काही ण याक ाप म ये उदयास येऊ ाग े जे हा यूयॉक COS ने उ हाळ ण अ यास म

सु के ा याचा व तार एका वषा या काय मात झा ा. प ह या महायु ा या अखेरीस समाजकाया या सतरा
ाळा अ त वात आ या.
ावसा यक सामा जक कायासाठ ण ाळांची संघटना दे ख ी ापन कर यात आ . मा सामुदा यक
सं ेपे ा के स कामावर अ धक भर द ा गे ा.

ते

प ह या महायु ानंतर अनेक नवीन प र ती उ व या यांचा समुदाय संघटने या सरावावर मह वपूण प रणाम
झा ा. क यु नट चे ट आ ण युनायटे ड फं ड सार या सामुदा यक सं ा सं ांचा वकास ही अ ीच एक अट होती.

या का ावधीत क याणकारी सं ां या सं येत वाढ झा यामुळे सम वयाची मागणी नमाण झा आ ण नधी

उभारणी या चांग या प ती. परोपकारांनी मदत पुरव यासाठ क यु नट चे ट कवा युनायटे ड फं ड् सची ापना
के असताना ावसा यकांनी ही मदत वतरीत कर यासाठ समुदाय क याण प रषदे ा पा ठबा द ा. सामुदा यक
चे ट मो ा योगदानक या ारे सु के े गे े आ ण ब तेक काम वयंसेवकां ारे हाताळ े गे े . प ह या महायु ाने
वॉर चे ट सार या छाती या वकासा ा मोठ चा ना द .

गरीबांना मदत करणा यांम ये वाढ या ावसा यकतेचा प रणाम हणून सामा जक सं ांची प रषद आ ण समुदाय
क याण प रषद वक सत झा .
मै ीपूण अ यागताची जागा पेड एजंटने घेत . COS ने परोपकारा या ाळांची ापना के जी सामा जक
कायाची पदवीधर ाळा बन . अनेक वयंसेवकां या पा ठ याने क याण ावसा यकांचे वाढणारे के डर होते
Machine Translated by Google

समुदायां या क याणकारी गरजांसाठ तकसंगत प त ीर कोन आयो जत कर यात वार य आहे. यांनी समुदायाचा इ तहास

प रषदा ापन के या यांना अनेक दा सामुदा यक चे ट ारे उभार े या पै ाचे वतरण कर याची जबाबदारी द संघटना

गे .

सामा जक एकक योजना सामुदा यक संघटनेत एक अ त य मह वाचा वकास बन ा. हे म ये ाँच के े

गे े आ ण ॉक कौ स ॉक कामगार आ ण फे डरे नचा वकास झा ा यांना सट झ स कौ स हणून
संबोध े जाते.

पयत जोसेफ के . हाट यांनी क यु नट ऑगनायझे न नावाचा मजकू र ह ा होता आ ण ते हापासून

पयत या वषयावर कमान पाच पु तके ह गे होती.
च त वचारधारा आ ण स टम या वैय क अनु पतेवर जोर दे यासाठ के स वकचा जोर आतापयत
अ त वात होता. खरं तर या काळात सामुदा यक संघटना सराव मु य वे वैय क समायोजनाकडे दे ण ा या
एज सी वाढव या या उ े ाने होता. सेट मट हाऊसमधी कामगार आ ण सामा जक एकक योजना वगळता
बद या सामा जक सं ांब फारसा वचार के ा गे ा नाही.

तरीही काही वेग या क पना उदयास येऊ ाग या डरमनने यां या वत या जबाबदा या वीकार याचा
आ ण यां या वतः या न बाचे मागद न कर यासाठ हान कॉ ॅ ट ा नक गटात राहणा या ोकांचा
य न या मू याब सां गत े .
डरमन .

ते

उदासीनता आ ण तीय व यु ामुळे या काळाती सामा जक कायावर गंभीर प रणाम झा ा. बेरोजगारी मो ा

माणात वाढ होती तसेच बँक आ ण ेअ र बाजाराती अपय दे ख ी होते. सरकारी काय मांचा व तार हा
उदासीनतेचा थेट प रणाम होता. कायदे आ ण सामा जक सुर ा आ ण कमान वेतन ागू क न सरकार
क याणकारी काय मांचे सवात मह वपूण नयोजक आ ण वतक बन े . फे डर सरकार आप या एज सी ारे
सामा जक नयोजनासाठ मु य ेरणा बन े . हा सामुदा यक संघटनेती नावी यपूण काळ नस ा तरी हा काळ
असा होता या दर यान समुदाय संघटने या प तीची संक पना मांड याचे य न के े गे े . सामुदा यक सं ा
आ ण सामा जक काय यां याती संबंध तपास े गे े समुदाय संघटनेची उ े त ब बत के गे आण
समुदाय अ यासका या भू मके वर ववेचन कर यात आ े .

उदासीनतेने े ड यु नयनवादाचा मोठा उठाव दे ख ी के ा. सरकार यु नयन या वकासा ा मदत करत अस याचे
कायदे संमत झा यामुळे दसून आ े . या वकासामुळे अनेक अ पसं याक समुदाय आ ण नरा ा त वगाना मोठ
ताकद मळा .

तथा प या का ावधीत सामुदा यक सं ा एज सी दे ा या मो ा गरजा पूण कर यास असमथ अस याचे दसून

आ े . या का ावधीने ा नक आ ण खाजगी ते ादे क कवा रा ीय आ ण सावज नक अ ा ऑपरे सवर जोर
द ा. सरकार हे सामा जक नयोजनाचे मु य ेरणा ान बन े .

जोपयत वसाया या वकासाचा संबंध आहे तो असा काळ होता या दर यान समुदाय संघटने या प तीचे
व प संक पना कर यासाठ गहन य न के े गे े . तीन ओ हरराइ डग चता हो या. ते होते i समाज संघटना
आ ण सामा जक काय यांचा संबंध. एका वचारसरणीने असा दावा के ा क समुदाय संघटना हा सामा जक काय
प तीचा खरोखर कायदे ीर कार नाही तर स या ाळे ने सामा जक सं ांना सामा जक काया या मू भूत
मू ये आ ण चतां ी आ मीयता ा पत कर यासाठ य न के े ii समुदाय संघटने या उ ांम ये वार य.
सामुदा यक सामंज य मजबूत कर यापासून ते सामा जक सम यां या व तृत संचाचे तबंध सुधारणा आ ण iii
अ यासकासाठ यो य भू मका जी
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा
मदत दे ण े आ ण समुदायाचा आ म नणय वाढवणे याम ये समतो साधणे अ ी संक पना होती.
समुदाय वकास

ते

नागरी ह क चळवळ ची वाढ कायदे ीर ा े य पृथ करणाचा अंत आ ण का या अमे रकन ोकां या वाढ या
असंतोषाने अनेक सं ांना ज म द ा यांनी का या ोकांसाठ संधीची असमानता संपव याचा य न के ा.
मा टन यूथर कग यु नयर या संघषात एक नेता हणून उदयास आ े . या संघटनांनी का या अ भमानासाठ ढा
द याने यांनी अ तप र चत े ासह का या करणांम ये वाय तेची मागणी के . यानंतर इतर अ पसं याक
गटांनीही वतःचे ह क आ ण यांची खास ओळख सांगून वत ा ठामपणे सांग यास सु वात के .

अ ा कारे वां क अ पसं याक सं ा नमाण कर याचा य न वाढत आहे यात ाळा वसाय ावसा यक
सं ा कामगार संघटना वार य गट आ ण ह क संघटनांचे अ तप र चत नयं ण समा व आहे.

या का खंडा या उ राधात इतर गटांनीही आप बाजू मांड . याम ये वृ सम गी पु ष आ ण े बयन अपंग

आ ण म ह ांचा समावे होता. व ा याची स यताही कमा ची वाढ . अनेक व ाथ कायकत यां या
वैय क वचनब ते ी सुसंगत क रअर या ोधात सामा जक कायाकडे आ ण व ेषतः सामुदा यक सं ेक डे
वळ े . डेमो ॅ टक सोसायट साठ व ा यानी राब व े या सामुदा यक सं े या क पांमुळे आ ण सॉ
अ क या डायनॅ मक ऑगनाय झग ै मुळे आ ण यांनी मदत के े या अनेक सं ांमुळे अनेक ांवर भाव
पड ा.

फे डर सरकारने रा य आ ण ा नक सरकारांना अनुदान दे ऊ न मान सक आरो य म पान ारी रक अपंग व

इ याद सार या व तृत सामा जक सम यांना सामोरे जा याची वाढती जबाबदारी वीकार . ब याच काय मांनी
ा नक समुदायांम ये तबंधा मक उपायांना ो साहन द े ही या यासाठ समुदाय संघटना कौ ये
आव यक आहेत. VISTA नेबर ड युथ कॉ स ौढ ण आ ण इतर सामुदा यक कृ ती काय म यांसार या
काय मांनी ा नक उप मांना संधी द . तातडी या नागरी सम यांचे नराकरण कर यासाठ मॉडे सट ो ाम
सारखे काय म दे ख ी म ये ा पत के े गे े .

हा तो काळ होता जे हा एक कडे अमे रकन जनतेने क याणा या सम या सोडव यासाठ सरकार या जबाबदा यां या
वकासा ा पा ठबा द ा आ ण सरीकडे सहभागा मक ोक ाही आ ण जा तीत जा त वहाय सहभाग
यावर पु हा भर द ा गे ा. सोबतच एक कडे समाजापासून राव याची आ ण सरीकडे समाजावर नयं ण
ठे वणा यांना वरोध कर याची ती भावनाही होती. हे वाह सामा जक कायातही त ब बत झा े काही व ा यानी
सरकारी नोक या घेत या तर काह नी ापना वरोधी तळागाळाती संघटनांम ये भाग घेत ा. मॉडरे न आ ण
सो ॅ नग यांनी सामुदा यक सं ेचे मुख अ भमुख ता तयार के े .

सामुदा यक संघटनेचे ण मो ा माणात वाढ े आ ण पयत समाज संघटकांसाठ ण काय म

दे ण ा या सामा जक काया या ाळांची सं या अ े चाळ स झा . सामुदा यक सं ेचे व प कर याचा आ ण
सामा जक कायाम ये समाज संघटने या वकासा ा एक व कारचा सराव हणून मा यता दे याचाही य न
कर यात आ ा. म ये सामा जक काय ण प रषदे ने के सवक आ ण समूह काय यां या ी तु ना करता
सामा जक कायाची प त हणून समुदाय सं े ा औपचा रक मा यता द . सामुदा यक संघटकांना ण
दे यासाठ अ यास म वक सत कर याचा य न म ये सु कर यात आ ा. या का ावधीती सवात
मह वा या वकासांपैक एक हणजे सामुदा यक सं ा ॅ ट नसना ावसा यक ण आव यक आहे हे
इतर सामा जक काय व ेषीकरणांपे ा वेगळे आहे.
Machine Translated by Google

आ ण नंतर समुदायाचा इ तहास

संघटना
वष म ये न सन ासनाची सु वात झा यानंतर काटर आ ण रेगन ासन. या ासनांचा जोर
सरकारची व ेषतः रा ीय सरकारची सामा जक क याणाती भू मका कमी कर यावर होता. या का ावधीती
तीन मु य घडामोडी व ेषत ी या द कात आ ण यानंतर सामा जक प र ती आ ण समाज आ ण
सामा जक तरावरी सामा जक काय प तीती ड ा आकार द ा. हे होते i मा हती समाजाचा उदय
जीवना या येक े ात उ तं ान ारे वै ीकृ त ii जाग तक अथ व ेची वाढ यामुळे जाग तक
तरावर गुंतवणुक या प ती आ ण आंतर सं ा मक संबंधांम ये मो ा माणात बद होतात आ ण iii
वक करण यामुळे यूएसम ये रा ीय सरकार या वरोधात रा याची भू मका वाढू ाग आ ण ेज ार या
संघटनांम ये चंड वाढ झा आण ोकसं येचे ामीण भाग आ ण हान हरांम ये ांतर झा े
Naisbitt .

सामुदा यक संघटन या स या या ट यावर सवा धक भाव अस े ा सवात मह वाचा वकास हणजे वयं मदत
उप मां या मू यावरी व ास. गे या अनेक वषाम ये पर र मदतीसाठ ेक डो सं ा उ या रा ह या आहेत
आ ण यूएसम ये जवळजवळ दररोज तयार के या जात आहेत पुढाकार स यता आ ण ोकां या नणयात
वाढ होऊन सहभागा या द ेने वाटचा वाढ आहे. वतःचे वहार. Naisbitt नुसार उदयास आ े ा
आणखी एक मह वाचा ड हणजे नेटव कग व ेषत संगणका या वापरा ारे स म के े े याम ये ोक
ोध याचे माग ोधतात क अमे रकन समाज आणखी व वधतेचा समाज बनत आहे. हे कु टुं ब घेत अस े या
अनेक पांमधून दसून येते. म ह ांना काम कर यासाठ आ ण कौटुं बक भू मका नभाव याचे जे पयाय
उप आहेत ते वीकार े जातात आ ण नस यास यासाठ संघष के ा जातो. पारंपा रक कु टुं बाने म त
कु टुं बे एक पा क कु टुं ब सम गी पु ष आ ण सम गी जोडपे आ ण एक राहणा या कु टुं बांना माग द ा
आहे.

जोपयत सामुदा यक सं ा सं ां या वकासाचा संबंध आहे स र या द कापासून समुदाय संघटने या

प तीम ये फे डर नधी काढू न घेण े आ ण अनेक समुदाया भमुख फे डर काय म संपु ात आणणे हे मुख
बद आहे. तरीही तळागाळाती संघटनांची सं या मो ा माणात वाढ आहे. या सं ांनी रा य आ ण
ा नक सरकारे ऐ क दे ण या नधी उभारणीचे य न कामगार संघटना चच आ ण वसाय यांसार या
अनेक घटकांक डू न पा ठबा यासह अनेक पयायी व पाचे समथन नमाण के े आहे. सव जातीय समुदायांम ये
आ ण सव सामा जक आ थक गटांम ये संघटना वक सत झा या आहेत.

जोपयत वसाया या वकासाचा संबंध आहे या का ावधीत एक मोठा बद झा ा आहे आ ण हे मॅ ो

सरावाचा भाग हणून समुदाय संघटना याक ापांचा वचार कर याकडे एक ट आहे याम ये संघटना मक
आ ण सामा जक तरावरी ह त ेप दे ख ी समा व आहेत. हा बद ओळखतो क सामा जक बद
याक ापां या संचा ारे होतो जे कधीकधी एका सं ेवर कधी समुदायावर तर कधी संपूण समाजावर क त
होते.

ॅ ट नर वापरत अस े कौ ये व तरासाठ व असतात परंतु अ धक वेळ ा अनेक तरांसाठ

यो य असतात. सराव कर या या संध म ये अ ा भू मकांचा समावे होतो या एखा ा सं ेती व ापन
समुदायाम ये संघ टत करणे कवा ादे क आ ण सामा जक सं ांम ये धोरण तयार करणे आ ण कवा
अंम बजावणीकडे क त असू कतात. या का ावधीत ॅ ट नसना उप अस े साधने वाढ आहेत
कारण यांना सामा जक व ानाती मो ा गतीतून घेत े या सं ा मक समुदाय आ ण सामा जक
घटनांब चे ान आहे व ेषतः
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा
समाज ा सामा जक मानस ा मानववं ा रा य ा आ ण अथ ा .
समुदाय वकास
बद ा या सू म आ ण मॅ ो प त ब सव सामा जक कायक याम ये वचारांची एकता णा दे ण ारं आ ण
पयावरणावर आधा रत वचारसरणी या सारा ारे ो सा हत के गे आहे. सामा जक कायकत णा ती
बद ांची आव यकता आ ण या बद ांम ये सामा जक सेवां या ाहकांचा सहभाग वाढ या माणात ओळखत
आहेत. रॉथमन ए आ ण ॉपमन .

२.४ समुदाय संघटनेचा इ तहास

भारताती TION

सामुदा यक काय हे सामा जक काय णापूव होते जे भारतात औपचा रकपणे म ये सु झा े . मुंबई
हराती झोपडप ट् यांम ये काम कर या या अनुभवामुळे सामा जक काय णाची प ह सं ा ापन
झा जी टाटा सामा जक व ान सं ा होती. म ये द कू ऑफ सो वक ारे. या
द कापूव सामुदा यक कायाची गंभीर दख घेत गे न हती. या द कात टाटा सामा जक व ान
सं ेम ये हरी आ ण ामीण समुदाय वकास वभाग URCD ची ापना कर यात आ यामुळे अनेक
ीकोन आ ण वचारसरण चे समथन करणारे व ान आ ण अ यासक नमाण झा े . म येच समाजा या
वकासाचा एक मोठा सरकारी काय म सु कर यात आ ा होता जो वातं यो र भारतात प ह ा होता.

भारताती सामुदा यक काय हे मु य वे ा नक उप म वक सत कर याची या हणून पा ह े जाते व ेषत

ण आरो य आ ण कृ षी वकासा या े ात. हे उप साधनसाम ी या गरजा ात घेऊ न के े जाणार
होते. ोकांना यां या गरजा कर यासाठ आ ण व मान संसाधनांचा वतः ा ाभ घे यासाठ वृ
कर यावर मु य भर होता. स क .

ते पयत भारताती सामुदा यक काय ब यापैक सु त होते. हा तो काळ होता जे हा सामा जक

कायाचा वसाय बा याव ेत होता आ ण णाथ ामु याने वेगवेग या से ट जम ये के स वकस हणून गढू न
गे े होते. सामुदा यक संघटना ही सामा जक कायाची एक प त हणून कव जात असताना सामुदा यक
सरावासाठ माग उप क न दे ण ा या नोकरी या संधी व चतच हो या. म ये भारतात समुदाय वकास
काय म सु झा यानंतर काही संधी नमाण झा या.

या सु वाती या ट यात भारताती समुदाय वकासाचे मुख पुर कत मुख ज होते. यांनी सामुदा यक वकासाचे
वणन स य सहभागासह आ ण य अस यास समुदाया या पुढाकाराने संपूण समुदायासाठ चांग े जीवन
जग यासाठ तयार के े चळवळ असे के े . पुढे यांनी यावर जोर द ा क जे हाही पुढाकार पुढे येत नाही
ते हा या उप मा ा जागृत आ ण उ े जत कर यासाठ य न के े पा हजेत मुख ज . मुख ज नी
भारताती सामुदा यक काया या वकासात मह वपूण योगदान द े . व तार ण आ ण सामुदा यक संघटना
या दोन यांचे एक करण हणून यांनी समुदाय वकास मान े . व तार ण ने ोकांचे ान आ ण
कौ ये सुधारणे अपे त होते आ ण यांना गती ी बनव यासाठ आ ण यां या राहणीमानात सुधारणा
कर यासाठ यांचा कोन बद णे. सामुदा यक संघटना सरीकडे गावात तीन सं ांची ापना करणे
आव यक आहे. ते होते ामपंचायत गाव सहकारी आ ण गावाती ाळा. इतर संबं धत संघटना जसे क म ह ा
संघटना युवक गट ेतकरी आ ण कारागीर संघटना वक सत कर याचा य न के ा गे ा.
Machine Translated by Google

समाजाचा सवागीण वकास साध यासाठ तीन मु य सं ांना मदत करणे. समुदायाचा इ तहास
संघटना

यूके म ये ते या काळात समुदाय वकासा या स या ट यात असेच काहीतरी घड े होते याम ये

ोकांना यां या वतः या प रसराती सामा जक सम यांवर उपाय ोध यासाठ ो सा हत कर यात आ े
होते. तथा प यूके म ये वयंसेवी संघटनांनी हा य न सु के ा तर भारतात हा काय म सरकारने सु के ा.
वाय भारताती सामुदा यक कायाचा क ब ामु याने ामीण असताना यूके आ ण यूएसए आ ण इतर
युरोपीय दे ांम ये सामुदा यक काय मु य वे हरी व पाचे होते. भारतात आरो य ण कृ षी आ ण
ासन यासार या व वध े ाती ोक ॉक तरावर काम करणा या ट मचा एक भाग होते. काम
कर या या व प ती मा वक सत झा या नाहीत. हरी समाजाचा वकास फारच मया दत होता आ ण
यात समाजसेवकांचा फार मया दत सहभाग होता. अ ा संदभात असे हट यास चुक चे ठरणार नाही क या
ट यात भारताती सामुदा यक काय मो ा माणावर ामीण रा ह े तर सामा जक कायाचे णआण
वहार ान आ ण चा र य या दो ही बाबतीत हरी रा ह े .

या द कात सामुदा यक कायाचे व प मु य वे सुधारा मक रा ह े आ ण क रपंथी कवा संघषा भमुख

न हते. सामा जक कायकत मो ा सं येने हरी झोपडप ट् यांम ये काम क ाग े . सा रता जीवना या
मू भूत सु वधांची तरतूद म ह ा आ ण बा कांचा वकास इ याद े ात मो ा माणात वयंसेवी सं ांनी
काम सु के यामुळे हे ामु याने घड े .

इतर अनेक सं ा पूव सं ा मक कायापुरते मया दत होते यांनी समुदाय फोकस वीकार यास सु वात के .
यामुळे सामुदा यक कायाचा ापक सराव झा ा जेथे समुदाय ामु याने प रभा षत भौगो क े कवा
अ तप र चत े ाम ये यत ोकसं या सू चत करते.

या द कापयत समुदाय वकास या दा ा सामा यतः तर काराने पा ह े जात होते कारण

या द कात सरकारने सु के े ा अ धकृ त समुदाय वकास काय म. याऐवजी क यु नट ऑगनायझे न
हा द अ धक गती ी मान ा गे ा आ ण या द का या म यापासून या द का या
सु वातीपयत या ा एक फ प मळा . म ये दे ात आणीबाणी ागू कर यात आ आण
ोक ाही उ साहाने जनआधारीत आंदो ने कर यात आ . यामुळे सामा जक काया ा एक अराजक य
तब ता हणून आतापयत या ानावर ट का दे ख ी झा . गरीबी आ ण उपे ततेवर प रणाम कर यात
समुदाय वकास काय मां या अपय ामुळे सामा जक कायकत आ ण समुदाय संघटकांवर ा नक वकासा या
मु ांवर यांचा जोर पु हा तपास यासाठ आ ण दडप ाही अ याय आ ण उपे ततेक डे कारणीभूत संरचना मक
घटकांचा समावे कर यासाठ दबाव आण ा गे ा. यामुळे सामुदा यक संघटनेची व वध कार या संघटनां ी
जुळ वून घे यासाठ पु हा ा या कर यात आ . अ याचार आ ण अ याचारा व समुदायांना संघ टत करणे
दे ा या व वध भागांम ये समोर आ े आ ण सामा जक कायक याची एक पढ पासून व वध रणनीती
वाप न जन आधा रत संघषाम ये सहभागी होऊ ाग . यांनी भारता या संदभात सं ा मक सामा जक
काया या परंपरागत पा ा य व पांवर च ह नमाण कर यास सु वात के . यासह तळागाळाती
स मीकरणाने ब ह कार ह कांचे उ ं घन द त आ दवासी आ ण इतर उपे त गटांवरी भेदभाव या
सामुदा यक वकासा या मु ांवर ाधा य द े .

CO या बद या कोनामुळे सामा जक काय कांना सामा जक काय अ यास म ह त ेपाचे मॉडे

व े षणाची साधने आ ण अ भमुख ता यांचे पुनराव ोकन कर यास वृ के े .
साधेपणा या पारंपा रक समजुतीपासून र जा याची बळ इ ा असूनही
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा क याणकारी उपायां ारे अंतर भ न काढणे सं मण संथ रा ह े आ ण तीन द कां न अ धक काळ
समुदाय वकास
ोट यानंतरही ब तेक बद ै णक सं ां ारे कागदोप ीच रा ह े .

भारताती सामुदा यक कायाचा स याचा ट पा सरावा या संथ आ ण अपे ेपे ा कमी प रणामांमुळे वाढ या
असंतोषाचे वै आहे. जाग तक करण आ ण खाजगीकरणाचा भाव आ ण क याणावरी पुढ नव
उदारमतवाद आ ेपाह रा य हळू हळू कोमेज ून जा याने कमकु वत समुदाय फॅ कआण ोक य सहभागा या
क पनेची णीय धूप झा आहे. याती बरेच काही नंतर या यु नटम ये वेग या वभागात समा व के े जाई
परंतु येथे हे नमूद करणे पुरेसे आहे क वेगाने बद णारे सामुदा यक संदभ आ ण समुदाया या सम यांचा एक नवीन
संच यामुळे चांग े जीवन जग यासाठ समुदायांना उ े पूण कृ तीत गुंतवून ठे व या या मागावर पुन वचार करणे
आव यक आहे. वत

वषानुवष समुदाय संघ टत कर या या पयायी कोनाची ओळख वाढत आहे जी या या भू मके त अ धक

मू भूत आहे. हे ोकसं ये या एका वं चत भागाचे अ त व आहे जे मो ा समुदायावर वाढ व संसाधने कवा
समान वागणूक बोबो कड आ ण मॅ स या मागणीसाठ संघ टत करणे आव यक आहे. ै अ यंत
वरोधी आहे आ ण ह त ेप आ ण संसाधनांचे पुन वतरण कर याचा य न करते वधायी आदे बद ते
आ ण सामा जक याया ा ो साहन दे ते. हा कोन सामा जक कृ ती कोन हणून ओळख ा जातो. खरं तर
सामा जक काया ा सामा जक काय प तीची एक वेगळ प त हणून मा यता मळा आहे. सामा जक काया या
काही ाळा या ा ापक समुदाय संघटना प तीचा एक भाग मानतात तर काही वतःच एक वेगळ प त
मानतात.

जोपयत सराव संदभाचा संबंध आहे भारताती सामा जक काय ावसा यक सामा जक कृ ती े ात मुख
रा ह े े नाहीत जरी अ प माणात सहभाग होता. मो ा माणावर सामुदा यक सरावाचे व प सुधारा मक
क याणकारी कवा नेहमीची सम या सोडवणारी मूळे रा ह े आहे.

सामा जक काय ावसा यकांनी हाती घेत े या सामा जक काया या समका न व पावर आ ण ा तीवर
प रणाम करणारा एक मह वाचा घटक हणजे यांची रोजगार मता. ब तेक सामुदा यक ॅ ट नस समुदाय
आधा रत वयंसेवी सं ां या संदभात काम करतात जे अ धका धक नधी सं ां या आदे ां ारे नयं त के े
जातात. अ ा कारे भारताती सामुदा यक कायाचे व प ब धा क पा भमुख आ ण बा चा त हणजेच
समुदाया या बाहे न उ वणारे असते. हे य ात हाती घेत े या सामुदा यक काया या सरावावर मयादा न त
करते.

न वद या द का या सु वातीपासून क यु नट आउटरीचचे ोक यीकरण आरो य ण मु ांचे मागद न

अपंग पुनवसन इ. संदभात आ ण अ कडे ावसा यक घरे आ ण कॉप रेट्सचा यां या ेज ार या क याणासाठ
सामा यत कॉप रेट सो र ॉ सब ट हणून उ े ख के ा जातो सहभाग. सामुदा यक सराव म ये
ावसा यकां या सहभागाची ा ती दे ख ी व तृत के आहे. यामुळे सामुदा यक काया या सरावा ा आव यक
असणारी चा नाही मळा आहे.

याच का ावधीत मता बांधणी या क पनेम ये एक चळवळ दे ख ी झा आहे जी या व तु तीवर जोर

दे ते क ोकांना जगा या संसाधनांम ये समान वाटा मळ याचा आ ण यां या वत या वकासाचे े ख क बन याचा
अ धकार आहे. ोकांची यांची मू ये न त कर याची मता मजबूत करणे आ ण
Machine Translated by Google

ाधा य म आ ण यावर कृ ती करणे हा समुदाय सरावाचा आधार हणून ओळख ा जात आहे. सामुदा यक सं ेचा समुदायाचा इ तहास
संघटना
एक भाग हणून मता नमाण करणे हे ी पॅके ज के े या ह त ेपां या संचाऐवजी वकासाचा कोन हणून
पा ह े जात आहे. मता नमाण करणे हणजे गरजूंसाठ वकास करणे न हे तर ोकांना यां या वकासा या
नवडीचे नयोजन आ ण वापर कर यास मदत करणे होय.

तथा प वा त वक जीवनाती समुदाया या आयोजनात या क पनांचा समावे ज द कर यासाठ एक मजबूत

करण अस े तरी हे खरोखरच घड े नाही. स या या संक पना सराव प र तीपे ा सै ां तक चचाम ये अ धक
दसतात. तरीसु ा दे ा या अनेक भागांम ये तळागाळाती अपवादा मक उप म ावसा यकां या आ ा आ ण
आ म व ास वाढवतात क सामुदा यक संघटन प तीत अपे त बद होत आहेत.

. च ा बेरीज क या

या करणात आपण सामा जक काय प ती हणून समाज संघटने या इ तहासाची चचा के आहे. पा मा य
दे ाती वं चत समाजा या जीवनमानात सुधारणा कर यासाठ समाजसुधारक आ ण कायक याचे सु वातीचे य न
हळू हळू कसे वक सत झा े आ ण सामा जक काया या औपचा रक प तीत पांत रत झा े हे आपण पा ह े
आहे.

यूके मधी समुदाय संघटनेची उ प ी आ ण उ ांती या तर करण यूएसएम ये या प ती या वकासाचा

मागोवा घेतो. म ये सामा जक काय ण सु झा यापासून आजपयत या प तीचे व प आ ण वृ ी
समजून घे यासाठ भारतीय संदभात समुदाय संघटने या इ तहासाचे ोफाइ दे ख ी सादर के े गे े आहे.
सामा जक काया या या मु य प ती या समका न सरावा ा आकार दे ण ा या घडामोड ब सवसमावे क
अंत ी वक सत कर यास या करणामुळे मदत झा .

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. अंधा रया जे. . AK जॉ सन बटर फ आ ण वाय. मधी भारताती समुदाय संघटना पु हा संक पना
एक ा स ड स नरी ीकोन.
कोरा झम कोरोसी एड् स इंटर ड स नरी क यु नट डे ह पमट इंटरनॅ न प ट स हॉवथ ेस
यूयॉक.

. बटन पी. . नेबर ड रीजनरे नम ये समुदायाचा सहभाग वगाकडे जा याचा माग कवा कु ठे ही जाणारा
र ता www.neighbourhoodcentre.org वर उप . डनहॅम आथर. . क यु नट
वे फे अर ऑगनायझे न सप स अँड ॅ टस

थॉमस वाय. ोवे कं पनी यूयॉक.

. ड ँ डर ड यूए आ ण रॉबट झेड. . समाज क याण प रचय े टस हॉ इं डया ा. .

. गॅ वन सीडी आ ण कॉ स एफएम . अ याचा रत समुदायां या व ेष संदभासह गृहयु ापासून समुदाय

संघ टत हो याचा इ तहास.
J. Rothman JL Erlich & JETropman Eds. ॅ टेज ीज pf Community Intervention
FE Peacock Itasca IL म ये.

. गड स ए. . तसरा माग सामा जक ोक ाहीचे नूतनीकरण

पॉ ट ेस क ज.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा . गु ब कयन टडी ुप. . सामुदा यक काय आ ण सामा जक बद ॉ गमन ं डन.
समुदाय वकास

. कु ए ट र पीटर. . ेट टनमधी क यु नट ऑगनायझे न ट े ज आ ण के गन पॉ ं डन.

. नै बट जॉन. . मेगा ड् स दहा नवीन द ा बद त आहेत

आमचे जीवन वानर पु तके यूयॉक.

. रोथमन जेए ए च आ ण जेई ॉपमन. सं. . . समुदाय ह त ेपाची रणनीती वी आवृ ी एफई
पीकॉक इटा का आयए .

. स क HY . समुदायांसह काय करणे एक प रचय

क यु नट वक हरा प के न नवी द .

. टे नर एफडी . क यु नट ऑगनायझे न द यू स युरी कं यू

यॉक.
Machine Translated by Google

समुदायाचा इ तहास
यु नट क यु नट ऑगनायझे न हणून संघटना

सामा जक कायाची प त
सराव
नीरा अ न म ा
साम ी

. उ े . प रचय

. मॅ ो प त हणून समुदाय संघटना . सम या सोडव याची प त

हणून समुदाय संघटना . समुदाय संघटना आ ण इतर प त मधी संबंध

समाजकाय

. समुदाय वकासासाठ सामुदा यक सं ेची ासं गकता . समुदाय संघटना आ ण समुदाय वकास

यां याती फरक

. सामुदा यक सं ेची त वे . च ा बेरीज क या . पुढ

वाचन आ ण संदभ

. उ े

या यु नटचे उ सामा जक काया या ाथ मक प त पैक एक हणून समुदाय संघटना समजून घेण े आहे.
समुदाया या सम यांचे नराकरण कर यासाठ आ ण या या अपु या गरजा पूण कर यासाठ समुदाया या
जीवनात ह त ेप कर यासाठ या प ती या ा ती आ ण ासं गकतेब आप या ा अंत ी दान कर याचे
दे ख ी यु नटचे उ आहे.
या तर अ ी क पना के जाते क हे यु नट तु हा ा समुदाय संघटना आ ण सामा जक काया या इतर
प त मधी ापक समानता फरक आ ण संबंध समजून घे यास स म करे . तु हां ा समुदाय संघटने या मु य
मू भूत त वांक डे वळव याचाही एकक ता वत करतो. या यु नटचा अ यास के यानंतर तु ही हे क का

सामा जक कायाची प त हणून सामुदा यक सं ेब अंत ी वक सत करा सम या सोडव याची प त

हणून

समुदाय सं ेची ा ती समजून घेण े समुदाय वकासासाठ सामुदा यक सं े या ासं गकतेची ंसा करा
आण

सामुदा यक सं ा आ ण समुदाय वकास यां यात फरक करा आ ण समुदायांसोबत काम कर याची प त
हणून सामुदा यक

संघटने या अंत न हत त वां ी प र चत हा.

. प रचय

के स वक ुप वक सो वे फे अर अ◌ॅड म न े न आ ण सो वक रसच या माणेच क यु नट

ऑगनायझे न ही सामा जक काया या मु य प त पैक एक आहे.

ा. नीरा अ न म ा द व ापीठ द
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा के सवकरचा संदभ आहे आ ण समूह कायकता समूह आहे समुदाय आयोजक समुदाय संदभात
समुदाय वकास
काय करतो.
के सवकर वैय क ायंट ा या या त या सम या ओळख यात मदत कर याचा य न करतो या सम यांना
त ड दे याची इ ा वक सत करा यां या संदभात कारवाई सु भ करा आ ण असे करताना ची
वतःची वत ची समज आ ण एका मतेची मता वाढवा. याच माणे समुदाय संयोजक संपूण समुदायासोबत
ाहक हणून काय करतो. तो ती या या मुख उपसं कृ त ी वहार करतो समाजा ा या या मह वा या
गरजा आ ण सम या ओळख यास स म करते यांना सामोरे जा यासाठ सामू हक इ ा वक सत करा
आ ण यां या संदभात कारवाई करणे आ ण असे करताना एका मक एकक हणून काय कर याची समुदायाची
मता वाढवते. थोड यात समुदाय संघटना हा द समुदाया या सम या सोडव यासाठ समाजा या जीवनात
ह त ेप कर यासाठ वापर या जाणा या सामा जक काया या प तीचे वणन कर यासाठ वापर ा जातो.

. सामुदा यक सं ाअ

मॅ ो प त

मानवतावाद ीकोनातून पा ह यास समुदायांसोबत काम करणे हे समाजाइतके च जुने आहे. सामुदा यक
कायाचा एक कवा सरा कार नेहमीच अ त वात आहे. परंतु सामा जक काय वसाया या प त या
ीकोनातून पा ह यास समुदाय काय तु नेने अ कडी मूळ आहे. े न क मट रपोट याने थम
समाज संघटने ा सामा जक कायाची प त हणून मा यता द .

सामुदा यक सं े ा सामा जक काय Fink कवा मॅ ो े ह सामा जक कायात सरावाची मॅ ो प त

मान जाते कारण ती ोकां या मो ा गटा ा भा वत करणा या ापक सामा जक सम यांचे नराकरण
कर यासाठ वापर जाते. मॅ ो हा द वापर ा जातो कारण या प ती या साम याने सामा जक सम यांचे
सामू हक नराकरण कर यासाठ मो ा सं येने ोकांचा समावे होतो. अ ा कारे ही प त आ हा ा
ह त ेपाची ा ती पदवी वाढ व यास स म करते. के स वक या वपरीत जे एका वेळ फ एकाच ी
वहार करते कवा समूह काय जे मया दत सं येने सहभाग ी वहार करते समुदाय सं ा कोण याही वेळ
मो ा सं येने ोकां ी वहार करते.

अ ापर तीत वैय क ीकोन ावहा रक नाही जेथे सम या चे प रमाण चताजनक आहे. अ ा
पर तीत आप या ा एक प त वापरावी ागे जी एकाच वेळ मो ा सं येने ोकांना मदत क के .
हे व ेषतः वकसन ी दे ां या बाबतीत खरे आहे जेथे ोकांना भेडसावणा या अनेक सम यांचे प रमाण
चंड आहे आ ण यामुळे मो ा मतदारसंघांसह काम कर याची तातडीची गरज आहे. अ ा संदभात समुदाय
सामा जक काया या ह त ेपाचा एक मह वाचा तर बनतो आ ण या दे ांना भेडसावणा या ापक आ थक
आ ण सामा जक सम यांचे नराकरण कर यासाठ सामा जक काय प तीची भावी प त हणून समुदाय
संघटना उदयास येते.

सामुदा यक संघटना ही मॅ ो प त हणून दे ख ी वै ीकृ त आहे कारण ती ा नक तरावर हणजे

ा नक प रसर तरावर कवा रा य तरावर कवा अगद ादे क कवा आंतररा ीय तरावर दे ख ी
य वी र या अंम ात आण जाऊ कते आ ही समुदाय क ी प रभा षत करतो यावर अव ं बून समुदाय
संघटनेत.
Machine Translated by Google

सामुदा यक सं ा हणून ए
. सम या सोडव याची प त हणून समुदाय संघटना सामा जक कायाची प त
सराव

आधी सां गत या माणे समुदाय संघटना प तीसाठ समुदाय हा ाहक आहे. के स वक आ ण ुप वक या इतर प त माणेच
समुदाय संघटनेची प त दे ख ी सम या सोडव यासाठ आ ण या या ायंट हणजेच समुदाया या गरजा पूण कर याचा
य न करते.

हे दे ख ी संबं धत आहे

अ या या सु त मतांचे का न ब या या वदे ी संसाधनांचा

इ तम वापर c वतःचे जीवन व ा पत कर या या मतेचा वकास आ ण ड

एका मक यु नट हणून काय कर याची मता वाढवणे.

अं तम येय आ म व ास आ ण वत ची मदत वकास आहे सहकारी आ ण सहयोगी वृ ी कौ ये आ ण वतन यांचा उदय

जो नंतर ा त कृ तीचा आधार बनतो आ ण ायंट स टमम ये बद होतो.

इतर प त माणे सामुदा यक सं ा दे ख ी समान गृ हतकांवर अव ं बून असते हणजे ाहकाची त ा आ ण मू य

ायंटकडे वतः या सम यांना सामोरे जा यासाठ अस े संसाधने वाढ आ ण वकासासाठ ायंट कडे अस े अंगभूत
मता आ ण वतः या कारभारा या व ापनात ारीने नवड कर याची मता. के स वकर असे गृहीत धरतो क ब तेक दा
जीवनाती गुंतागुंतीमुळे भारावून जातात आ ण यामुळे मनोसामा जक ा प ाघात होतात यामुळे कृ ती या मागाने
तसाद दे याची यांची वतःची मता कमी होते. परंतु यो य सोयीने या ट यावर मात करता येते आ ण संबं धत साठ
वाढ ची सामा य या पु हा सु करता येते.

वाय के स वकर माणे जो ायंट ा तो ती आहे तसा वीकारतो ायंट ी ावसा यक संबंध वक सत करणे ाहक जथे
आहे तथून सु होते आ ण ायंट ा काय ी आ ण वाय बन यास मदत करते समुदाय आयोजकाकडे दे ख ी समान
सामा य अ भमुख ता असते आ ण समुदायासोबत काम कर यासाठ समान कोनावर अव ं बून असतो जो या या त यासाठ
ायंट आहे.

यामुळे सामुदा यक सं ा के स वक आ ण ुप वकसह एक सामा य आधार आ ण त व ान आ ण प तीचा एक सामा य गाभा

सामा यक करते. सम या सोडव यासाठ आ ण ायंट स टमम ये बद सु भ कर यासाठ दे ख ी ते वचनब आहे. भारतीय
समुदायां या संदभात हाताळ या गे े या सम यांचे व प ग रबी बेरोजगारी ोषण मू भूत सेवांचा अभाव आ ण सामा जक
याय अ धकार नाकार या ी संबं धत आहे. सम या अ धक गट व दे ख ी असू कतात जसे क या म ह ा मु े त ण
वृ कवा मागासवग य अ ा व गटां ी संबं धत आहेत.

सव सामा जक काय करणा यांक डू न सामा य उ े गृ हतके आ ण काही सामा यीकृ त प दती अव ं ब या जात असताना
समुदाय सं ा आ ण इतर प त म ये दे ख ी णीय फरक आहेत.

सामा जक कायाचा अ यासक सामा याकडू न व संदभाकडे जाताना या ा त ा समूह आ ण समुदाया या

सम यांना सामोरे जा यासाठ काही व माग वक सत करावे ागतात. काही समान अंत ी आ ण प ती वेगवेग या
से ट जम ये वेग या प तीने वक सत होतात या व तु ती तर येक येची वतःची व अंत ी आ ण प ती
असतात.

सामुदा यक सं ेती कायकता मो ा कॅ न हासवर काम करत अस याने तो अ वेगवेग या उप समूह आ ण उप सं कृ त ी

संबं धत आहे
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा b व वध गटां ी संबं धत अस याने मू य णा वतन प ती सामा जक संघटना औपचा रक आ ण

समुदाय वकास
अनौपचा रक नेतृ व याब अंत ी वक सत करणे आव यक आहे c या गटांम ये सा य अस े या वार ये
आ ण सम या समजून या आ ण d यां याम ये अ त वात अस े या सहकाया या आ ण ध या माणाचे
मू यांक न करा. यामुळे वापर या जाणा या समजून घे या या आ ण ऑपरे न या प ती के स वकर कवा ुप
वकर या प त पे ा वेग या असती .

सम या सोडव या या कोण याही येत तीन मू भूत पाय या असतात उदा. अ यास नदान आ ण ह त ेप
उपचार. थम मा हती गोळा क न सम येचा अ यास करावा ागे . या मा हतीव न सम या नमाण करणारी
मु य कारणे ओळखणे आव यक आहे. या पायरी ा नदान असे हणतात. नदाना या आधारे उपचार नावाचा
उपाय कवा ह त ेप वक सत के ा जातो. कोण याही संदभात या तीन चरणां या येचे अनुसरण के यानंतरच
सम या सोडवता येती .

समुदाया या संदभात ही सम या सोडव याची या के वळ या ोकां या सामू हक सहभागासह वापर जाऊ

कते जे वैय क र या आ ण सामू हक र या कायकारणात भागधारक आहेत आ ण व सम येचे नराकरण
कर यात आ े आहेत. उदा. एखा ा व समुदायाती ोकांना आजारपणा या उ घटनां या सम येचा
सामना करावा ागतो. समुदाय संघटकां या मदतीने या सम येचा थम अ यास करावा ागे . सामा यतः
च त रोग से आ ण यांचे कारक घटक यां याती वा ा पत के ा जाऊ कतो.

घराबाहेरी उघ ा ना यांम ये अ व पाणी साचणे आ ण कवा कचरा उच या या अ भावी णा ी हे

कारक घटक संबं धत अस यास ोकां या सहभागानेच उपचार ह त ेप के ा जाऊ कतो. नंतरचे हे सम येमुळे
भा वत झा े या सव ोकां या पातळ वर सामू हक य नां या पात असे या ारे कचरा संक न व हेवाट
आ ण सामुदा यक ना यांची वेळे वर साफसफाईची एक सहभागी णा ा पत के जाऊ कते. या च णातून
मळा े ा धडा हा आहे क समाजाती वैय क सद यांना भेडसावणा या सम यांचे मूळ समाजात असते आ ण
यामुळे यांचे नराकरणही समाजातच असते. जोपयत समाजाने सामू हक तोडगा काढ ा नाही आ ण यावर कृ ती
के नाही तोपयत वर वणन के े या सम या सोडवता येण ार नाहीत.

. समुदायामधी संबंध

सं ा आ ण इतर प ती

सामा जक काय

समुदाय सं ा आ ण के स काय

के स वक हा सामुदा यक सं ेचा अ वभा य भाग आहे. जे हा समुदाय संघटक समुदायाम ये वे करतो

ते हा तो ती ोकां ी वैय क र या संवाद साधतो यां या गरजा ओळखतो आ ण गट आ ण सं ांम ये
एक ीकरण कर यासाठ काय करतो. स या दांत आ ण कु टुं बांसोबत काम करणे हा सामुदा यक
एक ीकरणाचा आरंभ ब बनतो. संबं धत सम या सम यांवर जाग कता नमाण कर यासाठ वैय क
संपक धोरण दे ख ी वापर े जाते.

समुदाया या संयोजका ा समाजाती अनेक मह वा या ी दे ख ी सामोरे जावे ागते. या अ अ ा

असू कतात यां याकडू न बद ा ा वरोध आ ण तकार करणे अपे त आहे b नेते स ाधारी
यांसार या व ेष पदांवर अस े या c ब उपे त वगाती यां याकडे इ ा
आण मता नसू कते.
Machine Translated by Google

सहभाग अ ा घटनांम ये के स वक ी संबं धत ान आ ण कौ ये य वी समुदाय कायासाठ अ याव यक सामुदा यक सं ा हणून ए

सामा जक कायाची प त
बनतात. सराव

सामुदा यक सं ा आ ण समूह काय

समुदाया ा समूहांचे समूह समज े जाऊ कते जे एकमेक ां ी जोड े या सामा जक साख यां या
जा यात अ त वात आहेत. सामुदा यक संघटन करताना आयोजकांचा सवात मुख वसाय हान
आ ण मो ा गट आ ण उपसमूहांना सामोरे जा याचा असतो. यामुळे सामुदा यक सं ेचे वणन आंतर
समूह सराव हणून दे ख ी के े जाते. समूह कायाची समज समुदाय संयोजकांना आंतर समूह नातेसंबंध
मजबूत कर यास आ ण एका सामा य ासपीठावर यांचे अ भसरण सु भ कर यास मदत करते. तो ती
ब याचदा हान गटांना ओळखतो जथे सु वात के जाऊ कते आ ण नंतर सामा यपणे समज या
जाणा या गरजांवर ापक सहभाग मळ व यासाठ आंतर समूह संबंध वक सत कर याचा य न करतो.
अ ा संदभात गट आ ण गट यां ी वहार करणे हा समुदाय संघटनेचा अ वभा य भाग बनतो.

यामुळे हे आहे क सामुदा यक उ े सा य कर यासाठ सामुदा यक संघटकाने कु टुं बे आ ण

गटांसोबत काम के े पा हजे आ ण सामुदा यक सं ा कौ या तर के स वक आ ण समूह काय कौ ये
असणे आव यक आहे.

समुदाय सं ा आ ण सामा जक काय सं ोधन

समुदायां ी सं नते या येदर यान समुदाय संयोजका ा सं ोधन ान आ ण कौ य संचांवर दे ख ी

अव ं बून राहावे ागते. एक या हणून सामुदा यक सं ेची सु वात त य ोधापासून करावी ागते.
समाजा ा ोध यासाठ ओळख यासाठ आ ण समजून घे यासाठ सं ोधनाचा वापर अप रहाय आहे. गरज
सम येचे मू यमापन कर यासाठ दे ख ी यावर अव ं बून आहे यासाठ प रमाणवाचक आ ण गुण ा मक डेटाचे
व तु न आ ण प त ीर एक ीकरण आव यक आहे. सं ोधन ोकां या ाधा य म आ ण ाधा ये सम या
कवा सम येब यांचे कोन आ ण धारणा यावर मह वपूण गुण ा मक डेटा दे ख ी दान करते. हे
महामारी व ान अ यास कवा सामा जक संके तकां या अ यासासार या व हेतूंसाठ दे ख ी वापर े जाऊ
कते. दे ख रेख आ ण मू यमापनासाठ आधाररेख ा आ ण अं तम रेषा सव णां या मा यमातून सं ोधनाचा सतत
वापर करणे आव यक आहे.

समका न संदभात सहभागा मक सं ोधन तं े गरजांचे मू यांक न आ ण ाधा य दे यासाठ तसेच ाधा यीकृ त
समुदाय ह त ेप तयार कर यासाठ समुदाया या सहभागासाठ अ धका धक अव ं बून आहेत.

. समुदायाची ासं गकता

समुदायासाठ संघटना

वकास

सामुदा यक संघटना आ ण समुदाय वकास यांचा पर र संबंध आहे. सामुदा यक वकासाची उ े सा य

कर यासाठ समुदाय संघटना प त वापर जाते. युनायटे ड ने स या मते समुदायाचा वकास हा समाजा या
आ थक भौ तक आ ण सामा जक पै ूं या संपूण वकासा ी संबं धत आहे. सवागीण वकास साध यासाठ
सामुदा यक संघटना हे साधन हणून वापर े जाते. समाजा या वकासाम ये खा बाबी मह वा या मान या
जातात

a ोक ाही या ब ऐ क

सहकाय c व मदत
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा ड नेतृ वाचा वकास e ै णक पै ू .

समुदाय वकास

वरी सव पै ू समुदाय संघटने या ीकोनातून संबं धत आहेत. a ोक ाही कायप ती सव समुदाय

सद यांना नणय येत सहभागी हो याची परवानगी दे ते. समाज संघटने या मा यमातून हे सा य करणे य
आहे. नवड े या कवा नवडू न आ े या सद यांना कवा त नध ना नणय घे यास मदत के जाते. अ ा
कारे ोक ाही कायप ती ोकांना समुदाय वकासाची उ े सा य कर यात भाग घे यास मदत करतात.
सामुदा यक संघटना प ती ोकां या सहभागाची न द कर यासाठ ोक ाही ये ा दे ख ी मह व दे ते. b
वै क सहकायाचा अथ असा आहे क ोक वे े ने यांचा सहभाग घेतात.

यासाठ यांना थम पटवून ावे ागे . यांना असे वाट े पा हजे क यांनी वतः ा तबंध न करता
वकासा या येत सामी करणे आव यक आहे. या वृ ी ा सामुदा यक संघटना प ती ारे समथन द े
जाते. य वी समाज संघटनेसाठ ोकांचा भाव नक सहभाग आव यक आहे. जर यां या प र तीब
असंतोष नमाण झा ा तर ोक सहभागी हो यासाठ वयंसेवक होती . सामुदा यक संघटना के वळ यांना
सहभागाची सु वात कर यासाठ असंतोषा या पै ू वर जोर दे ते. c वयं मदत हा समाजा या वकासाचा आधार
आहे. हे अंतगत संसाधने एक त कर या या ोकां या मते ी संबं धत आहे.

वयं मदत हा वयंपूण ता आ ण ा त वकासाचा आधार आहे. सामुदा यक संघटने या संदभातही वयं
मदतावर भर द ा जातो आ ण ो साहन द े जाते. d नेतृ वाचा वकास हा समाजा या वकासाती
मह वाचा पै ू आहे.
नेतृ व हे नधा रत उ े सा य कर यासाठ ोकांना भा वत आ ण स म कर या ी संबं धत असते.
सामुदा यक संघटना नेतृ व वकासावरही खूप भर दे ते. ने यां या मदतीनेच ोकांना कृ तीत सहभागी हो यास
वृ के े जाते. e समाजा या वकासाती ै णक पै ू हणजे ोकांना ोक ाही सहकाय एकता
कौ य वकास भावी काय इ याद संक पना जाणून घे यास क यास आ ण वीकार यास मदत करणे.
अ ा कारे दोघेही समाजा या गतीसाठ ै णक पै ूं वर भर दे तात. हे सव सामुदा यक संघटना आ ण
समुदाय वकास एकमेक ां ी संबं धत आ ण पर र सहा यक आहेत या वधानाचे समथन करते. दो ही ोक ाही
प ती आ ण वयं मदत त वांवर जोर दे तात. तर सामुदा यक वकास काय मांम ये सामुदा यक सं ाप त
ही अंम बजावणी प त हणून वापर जाते.

. समुदाय संघटना आ ण समुदाय वकास यां याती फरक

सामुदा यक संघटना आ ण समुदाय वकास यां यात अनेक समानता आहेत. परंतु सै ां तक हेतूने समुदाय
संघटना आ ण समुदाय वकास यात फरक करणे य आहे.

अ सामुदा यक संघटना ही सामा जक कायाची एक प त आहे तर समुदाय वकास हा नयो जत बद

पाठव याचा काय म आहे. b सामुदा यक संघटना येवर जोर दे ते परंतु समुदाय

वकास ेवट कवा उ ांवर भर दे तो.

c समुदाय आयोजक हे ब तां ी सामा जक कायकत आ ण सामा जक बद ाचे त नधी असतात.

परंतु समुदाय वकास कमचारी इतर वसायाती असू कतात
Machine Translated by Google

कृ षी त प ुवै क य त आ ण इतर तां क त ांचा समावे आहे. सामुदा यक सं ा हणून ए

सामा जक कायाची प त
सराव

ड समुदाय संघटना वेळे चे बंधन नाही. ोकां या गतीनुसार ते ट याट याने सा य होते. परंतु समाजाचा वकास
हा का ब असतो आ ण वकासाची उ े सा य कर यासाठ वेळ न द के ा जातो.

e सामुदा यक संघटनेत ोकसहभाग मह वाचा असतो. पण समाजा या वकासात ोकांचा वकास जा त

मह वाचा असतो.

f सामुदा यक सं ेम ये सरकार आ ण बा एज सी ारे द े मदत हा एक मह वाचा घटक नाही. परंतु

सामुदा यक वकासात सरकार कवा इतर सं ांक डू न मळणारी बा मदत मह वाची मान जाते.

g समुदाय संघटना ही सामा जक कायाची एक प त आहे आ ण ही प त अनेक े ात वापर जाते. परंतु

सामुदा यक संघटने या वपरीत सामुदा यक वकास ही एक या एक प त एक काय म आ ण
नयो जत बद ाची चळवळ मान जाते. h सामुदा यक संघटना सव े ात वापर जाते परंतु समुदाय
वकास हा मु यतः आ थक वकासा या

संदभात आ ण ोकांचे जीवनमान उं चाव यासाठ अव ं बून असतो. i सामुदा यक सं ेत नयोजन ोकांक डू न
के े जाते परंतु समुदाय वकास नयोजन हे मु य वे सरकार ी संबं धत अस े या बा एज सी ारे के े
जाते.

j सामुदा यक संघटनेत ोकांचे सोडव यासाठ संघ टत के े जाते परंतु समाजा या वकासात उ े सा य
करावी ागतात आ ण यासाठ च ोक संघ टत होतात. k सामुदा यक संघटना सव समुदायांसाठ
साव क आहे परंतु े ामीण हरी कवा

आ दवासी आहे क नाही तसेच े ाची इतर वै े यावर अव ं बून समुदाय वकास काय म ोकांम ये भ
असतात.

अ ा कारे आपण पाहतो क जरी मतभेद अस े तरी समुदाय वकास आ ण समुदाय संघटना हे दो ही
पर रसंबं धत आहेत. आद समुदाय वकास अ ा ठकाणी होतो जेथे समुदाय संघटना प त आ ण तचे
व वध ट पे आ ण त वे भावीपणे आचरणात आण जातात.

. समुदाय संघटनेची त वे

सामुदा यक सं ेची त वे सामा यीकृ त मागद क नयम हणून समज जाऊ कतात. ते यो य कृ तीचा
नयम कवा यो य कवा चांग समुदाय संघटना काय आहे याचा मू य नणय दे ख ी संद भत करतात.
हणून हे खा माणे आहे क त वे सहसा मू य नणयांची अ भ असतात.

वाय त वे सामुदा यक सं े या संदभा या चौकट ारे आकार जातात आ ण मया दत असतात जसे क
मागी भागांम ये चचा के गे आहे आ ण ोक ाही समाजाती सामा जक कायाचे व प आ ण आ मा
यां या ी सुसंगत आहे. याचा अथ असा होतो क आपण चा स मान आ ण मू य यांचे वातं य पयायांची
नवड आ ण आ म नणयाचा अ धकार सुर तता सहभाग या सव गो ब च तत झा ो आहोत जे
यां यासाठ अ धक नरोगी आ ण वपु जीवन जगू कतात. हे दे ख ी सू चत करते क ही त वे अ ा
सामा यां ी संरे खत आहेत
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा
वाव ं बन सहकाय भागीदारी पारद कता आ ण टकाऊपणा यासारखी ोक ाहीची त वे.
समुदाय वकास

ही त वे सामा जक या आक ना ारे दे ख ी आकार घेतात जी आ ण समुदायाचा समावे अस े या

गटांवर भाव पाडतात तसेच नयोजन या आ ण समूह आ ण समुदायांमधी अनुभवज य कायाचे काही
ान रॉस .

सामुदा यक कायावरी सा ह यात आ हा ा व वध अ यासकांनी समुदाय सरावाची मा हती दे यासाठ वक सत

के े या त वांचे व वध संच आढळतात. हे खा माणे आहेत.

अ डनहॅमने म ये सामुदा यक संघटने या अ ावीस त वांचा एक संच सुचव ा याचे व तृतपणे सात
ीषकाखा वग करण के े गे े

१ ोक ाही आ ण समाजक याण.

२ सामुदा यक काय मांसाठ सामुदा यक मूळ .

नाग रकांची समज समथन सहभाग आ ण ावसा यक सेवा.

सहकाय समाज

क याण काय म.

समाज क याण सेवांची पया तता वतरण आ ण संघटना

आण

तबंध.

ही त वे ओळखताना डनहानने समाजाती सामा जक क याण सेवा वतरीत कर याची या हणून

ापकपणे समुदाय कायाची संक पना के .
या समुदायाने या या त वांचा संच वक सत कर याचा संदभ तयार के ा तो पा मा य समाजाती एक
सामा य हरी म यमवग य प रसर होता.
अ ा कारे हा समुदाय सामा य भारतीय समुदायापे ा खूपच वेगळा होता याम ये ावसा यक समुदाय
कायक याने काम करणे अपे त आहे.

उपरो मथ यांव न दे ख ी ात येते क डनहानने एक आद कार या सामा जक सेवा नेटवकची

क पना के आ ण समाजा या गरजा पूण कर यासाठ ोक ाहीचे फायदे सहभाग सहकाय आ ण
काय मांची पया तता यावर का टाक ा. थोड यात डनहॅमने तयार के े त वे खरोखरच सामुदा यक
सं े या व त वांऐवजी मागद क त वे कवा आद प र त चा एक ापक आधा रत संच होता.

ब मरे जी रॉस यांनी सामुदा यक सं े ा मागद न कर यासाठ तेरा त वांचा एक व तृत संच वक सत के ा.

यां या मते सामुदा यक संघटने या येसाठ काही कारची रचना आ ण सामा जक संघटना आव यक
असते. काय कवा सम या काही गट स मती कौ स आयोग कवा इतर काही सं ा औपचा रक कवा
अनौपचा रक प तीने हाताळणे अपे त आहे. ही सं ा कवा असो सए न हे मु य मा यम बन े आहे
या ारे समुदाय संघटना या पुढे सरकते हणून या संघटने या वकासास आ ण कायास मागद न
करणारी त वे समुदाय सं ेची संबं धत त वे बनतात. रॉसने ओळख े तेरा त वे होती

समाजाती व मान प र तब असंतोष सु झा ा पा हजे आ ण

कवा असो सए न या वकासाचे पोषण करा

याचा अथ असा होतो क सामुदा यक जीवनाती काही पै ूं ी असमाधाना या काही खो आण

ापकपणे सामा यक के े या भावना सं ा संघटना न मती आ ण वकासासाठ अ धक भावी गबोड
असती . तरी
Machine Translated by Google

असंतोष हा एकमेव ेरक घटक नाही यामुळे समुदायाचा सहभाग वाढतो तो इतर हेतूंपे ा अ धक ग त ी सामुदा यक सं ा हणून ए
सामा जक कायाची प त
सहभागास कारणीभूत ठर याची यता असते. समाजाचा संघ टतपणा टकवायचा असे आ ण या या सराव
मागात येण ा या अनेक अडचण वर मात करायची असे तर ोकांचा असा ग त ी सहभाग इ आहे. जर
समुदाया या सम यांब ग भ खा ी असे आ ण समुदायाती च तपर ती चुक ची आहे आ ण
ती यो य अस पा हजे अ ी खो भावना असे तरच समूहा ा सम येवर मात कर यासाठ सामा य
ेरणा मळते.

जे हा अनेक दा सु त असंतोष के ा जातो आ ण यावर सहमती द व जाते ते हा एक समुदाय

संघटना उदयास येऊ कते कवा ग तमान होऊ कते जेण ेक न समुदाया ा या या काही सामा य
सम यांचे सहकायाने नराकरण कर यात मदत होई .

असंतोष क त करणे आव यक आहे आ ण व सम यां या संदभात संघटना नयोजन आ ण कृ तीम ये

बद े पा हजे

असंतोष हे सं या द मू य आहे. कब ना अक त असंतोष हा कोण याही हेतूपूण कृ तीसाठ एक मोठा

अडथळा असतो कारण तो नंतर ती असंतोषा या तीत अनुवा दत होतो. जे हा असंतोषावर क त
के े जाते आ ण आदे द ा जातो ते हा तो कृ तीसाठ यो य आ ण नरोगी हेतू बनतो. यामुळे असंतोष
व आण व सा य कर यायो य उ ां या ीने क त असावा.

असंतोष जो सामुदा यक संघटना सु करतो कवा टकवून ठे वतो

समुदायाम ये मो ा माणावर सामा यक करा
समुदाय संघटना रॉस या मते ही अ पसं याक चळवळ नाही.
हे के वळ गरजा कवा असंतोषा या कारणा तव सु के े जाऊ कत नाही जे समाजाती फ एक
अत य हान गटा ा आक षत करते. यामुळे असंतोष समाजा या मुख भागांनी ओळख ा पा हजे
जेण ेक न ते सव याब काहीतरी कर यास वृ होती .

सामुदा यक संघटना के वळ काही सम या सोडव या ी संबं धत नाही या मह वा या असू कतात तर

समाजाची वतः या सम यांना सामोरे जा याची मता वक सत कर या ी संबं धत आहे. हणूनच
असंतोषाने या सम यांवर क त करणे आव यक आहे यावर एकमताने सहमती आहे कवा असू
कते जेण ेक न ते समुदाया ारे सहकारी कायासाठ एक समान े मवक दान क कती . जर असा
ापक करार नेहमीच य नसे तर सामा यक चतेचे े पसरव याचे य न करणे आव यक आहे.

असो सए नम ये नेते औपचा रक आ ण अनौपचा रक दो ही समा व अस े पा हजेत यांनी समाजाती

मुख उपसमूहांना ओळख े आहे आ ण वीकार े आहे.

समुदाय संघटनेसाठ समाजाती ोकांचा सहभाग आव यक असतो. तथा प समाजाती येक जण

नेहमी समाजाती इतर सव सद यां ी समोरासमोर संपकात रा कत नाही व ेषतः जर समुदायाचा
आकार मोठा असे . हणून त न ध वा ारे सहभागासाठ काही मा यम वक सत के े पा हजेत. हे थम
समाजाती ोकां या सव मुख गटांची ओळख क न आ ण नंतर या गटां या ने यांची ओळख क न
य झा े आहे. मुख गटांम ये के वळ औपचा रक गटांचाच समावे नसावा तर अनौपचा रक गटां या
ब सं यतेचा दे ख ी समावे असावा जे कधीकधी समुदायांम ये अ त वात असतात आ ण यांना ोकांची
न ा असते. या गटांना काही सामा य सम या सम यांवर एकमेक ां ी संवाद साधता येतो. ारे हे सवात
भावीपणे के े जाऊ कते
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा वीकार े े गट नेते औपचा रक आ ण अनौपचा रक दो ही. हे नेते आप या ोकांना ओळखतात आ ण
समुदाय वकास
या बद यात यांची ोक ओळखतात. यामुळे ते व वध गटांमधी भावी संवाद वे हणून काम क
कतात.

असो सए नम ये उ वीकायतेची उ े आ ण कायप ती असणे आव यक आहे

असो सए न ोकांचे वेगवेगळे गट एक आणते येक ाची व आवड वृ ी आ ण वतन असते.

सहकारी त वावर काम क कणा या एका मक संघटनेत या गटांना एक त कर याचे काम कठ ण
आहे. असो सए न टकवून ठे वायचे असे तर यासाठ सामा य उ ेआण ये या प त चे ववरण
आव यक आहे. हे ोकांनी ओळख े पा हजे आ ण वीकार े पा हजे जेण ेक न ते असो सए नसाठ
आ ण या या वसायासाठ जीवनाचा माग दान करती . हे संदभाची सामा य चौकट तयार करती
या ा मतभेद आ ण संघषा या काळात द ा ोध याचे आ ण संघटना अ त वात अस े या समान
हेतूवर जोर दे याचे साधन हणून संद भत के े जाऊ कते.

असो सए न या काय मात भाव नक साम ीसह काही उप मांचा समावे असावा

समाजाती ोकां या व वध गटांना एक बांध यासाठ आ ण एकसंधता वक सत कर यासाठ समान

क पना भावना परंपरा उ सव आ ण उ सव मह वपूण भू मका बजावतात. हे सामुदा यक भावना नमाण
कर यासाठ योगदान दे तात जे समुदाय एका मतेसाठ खूप मह वाचे आहे. अ ा कारे सद यांना समृ
भाव नक अनुभव दे या या द ेने नद त के े या याक ापांना ो साहन दे याची गरज आहे. संघटना
या मू यांसाठ उभी आहे या मू यांचे तीक अस े े वधी मौ यवान आहेत कारण ते या उ ां ती
न ा वाढवतात आ ण समूहा ा या उ ांभोवती एक प करतात.

७ संघटनेने समाजात अस े या कट आ ण सु त स ावना वापर याचा य न के ा पा हजे.

रॉस या मते समाजाम ये चांग या इ ा आ ण समथनाचे व तृत ोत आहेत जे सहकारी समुदाय

उप मांम ये एक त के े जाऊ कतात. ते अ ा ोकां या पात असू कतात जे कोण याही वधायक
सामुदा यक य नांम ये योगदान दे यास आ ण सहभागी हो यास इ ु क असती इतर ावसा यक जे
समुदाय ॅ ट नस ी सहवास कर यास उ सुक असती कवा नेते जे ोकां या गटांचे तनधवक
कतात जे समुदाया ी संबं धत असू कतात

तथा प ही स द ा व चतच ओळख जाते आ ण व चतच वापर जाते. याचा कमी वापर ामु याने
दोन कारणांमुळे होतो अ समुदाय कायक या या पातळ वर अ त व आ ण स ावना ोतांब
जाग कता नसणे आ ण b ोकां या वा त वक गरजा चता आ ण वार यांसह ता वत उप माची
सुसंगतता नस यामुळे ही स ावना टॅ प करणे सोडणे कवा वापरणे अ य आहे. नंतरचे मह वाचे आहे
कारण असो सए नने आप े काय अ ा कारे द ा नद त करणे आव यक आहे क ते ोकां या
अनुभव आ ण व ास णा म ये बसे जेण ेक न पुढाकार ोकांसाठ अथपूण होई आ ण या ारे
यांचे मनापासून समथन मळे .

सव थम समुदाया या ने यांचा अ समुदाय गटां ी संवाद कसा साधावा हे समजून घे यासाठ वापर ा
जाऊ कतो b ोकां या ख या आ ण वाट े या गरजा आ ण चता आ ण c या योजनेत
यां याकडू न पा ठबा मळव या या प ती अ याव यक बनतात. सरे हणजे समथनाचे आवाहन
Machine Translated by Google

ोकां ी वैय क आधारावर के े पा हजे कारण ते संपक संपक ा पत कर यासाठ सामुदा यक सं ा हणून ए
सामा जक कायाची प त
आ ण समुदायाची भावना मजबूत कर यासाठ अ धक उपयु आहेत. तसरे हणजे ोकांना या तरावर सराव
ते सोयी कर आहेत आ ण यां यासाठ अथपूण रीतीने सहभागी हो याची आ ण योगदान दे याची संधी
द पा हजे.

असो सए नने असो सए नम ये आ ण असो सए न आ ण समुदाय यां यात संवादा या स य आ ण भावी

ओळ वक सत के या पा हजेत.

सं ेषण जे नःसं यपणे सामुदा यक जीवनाचे सार आहे ही एक अ ी या आहे या ारे समाजात
समान समज आ ण सामा यक मू यांचे े व तृत के े जाते. अ ी या सहसा सहजासहजी उ वत
नाही वक सत होत नाही.

सु वाती ा गटाम ये कवा गटांमधी भावी संवाद ोकांमधी नातेसंबंधां या गुण व ेवर अव ं बून
असतो. जे हा या संबंधांम ये नकारा मक भावनांचा ाब य असतो ते हा मै ी आदर आ ण व ासा या
सकारा मक भावना अस े या प र त पे ा संवाद खूपच कमी भावी असतो. यामुळे सामुदा यक
सं े ा सम पत असो सए नमधी अ याव यक काय हणजे अ ा वातावरणाचा वकास करणे याम ये
सहभाग ना सुर त वाटते आ ण ते मु पणे होऊ कतात.

सरे हणजे संवादाची रचना कोण या प तीने के जाते हे दे ख ी मह वाचे ठरते. सद यांम ये अथपूण
संवाद साधायचा असे तर सामुदा यक सं े या अ यासकांनी हान गटांचा फायदा ओळख ा आहे. या
पर तीत नेतृ व काय सामा यक के जातात आ ण जथे सम यांची अनौपचा रक आ ण घ न चचा
के जाते अ ा प र तीत सं ेषण अ धक भावी हो याची यता असते. यानुसार सामुदा यक
सं े या येची खरी समज ा त करायची अस यास एका पर रसंवादाची साम ी काही व ा पत
कर यायो य गो पुरती मया दत असणे आव यक आहे आ ण पर रसंवादासाठ पुरेसा वेळ दान करणे
आव यक आहे. नवीन क पना आ ण नवीन मा हती समजून घे यासाठ आ मसात कर यासाठ आ ण
वापर यासाठ ोकांना वेळ आ ण संधी आव यक आहे या गृ हतकावर हे आधा रत आहे. हे ात स य
आहे क संदे नवीन चॅने पे ा वीकार े या चॅने ारे अ धक भावीपणे ह तात. हे वीकृ त चॅने
सव समुदायांम ये भ असू कतात आ ण के वळ ा नक री त रवाजां या अ यासाने यां याब मा हती
मळे . जर बाहेर या ऐवजी यां याच ने यांक डू न संदे पाठव े गे े तर समुदाय गट दे ख ी अ धक
हण म हो याची यता असते. ा नक ोकां या हाणपणाचा वापर करणे वतःच अथपूण आहे
कारण ते कोण या कारचे सं ेषण आ ण कोणते मा यम सवात भावी आहेत याचे सव म यायाधी
आहेत.

असो सए नने या गटांना समथन आ ण मजबूत कर याचा य न के ा पा हजे

ते सहकारी कामात एक आणते

समाजाची संघटना बनू पाहणारी असो सए न समुदाय गटांची बन े असते. हे गट अ व त कवा

उदासीन अस यास असो सए न ा सहभाग आ ण समथनाचा एक संकु चत आधार अस याची यता
आहे.
हणून जर संघटना मजबूत बनवायची असे तर ते तयार करणारे गट मजबूत आ ण एकसंध एकके
अस े पा हजेत. घटक गटांना सहकाय आ ण वतं पणे काय कर याची मता आ ण सामंज य ा त
कर यासाठ मदत कर यासाठ सात यपूण य न करणे आव यक आहे. कमकु वत गटांना यां या सम या
ओळख यासाठ आ ण यां या नराकरणासाठ कृ ती कर यास स म के े पा हजे.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा असो सए नने त या नय मत नणय येत यय न आणता संघटना मक कायप ती व चक असावी.
समुदाय वकास

नयम आ ण प त ची वीकृ ती आ ण ापना यामुळे असो सए न या कायाम ये सुर ततेची भावना

नमाण होते. असो सए नमधी व चकता या ा पत येचा कोणताही यय सू चत करत नाही.

तथा प असो सए न या कायवाहीसाठ व वध प ती वापर याची संधी आहे. अ यास भेट स म यांची
नयु बरे इ याद चा वापर डेटा मळ व यासाठ आ ण सहमती नमाण कर यासाठ असे
कर यासाठ नयु के े या गटा या नणय घे या या जबाबदा यांवर प रणाम न करता वचार के ा
जाऊ कतो.

असो सए नने आप या कामासाठ यो य गती वक सत के पा हजे आ ण ती समाजाती व मान

पर ती ी संबं धत असावी.

थम असो सए न ा वतः या कामासाठ यो य गती मळणे आव यक आहे. जे हा कायप ती ा पत

के या जातात आ ण जबाबदा या वीकार या जातात ते हा सद य एक काम कर यास कतात ते हा
हे वक सत होते. मा य के े या वेळे या वेळ ाप कासह उ ांची ापना के याने सहकायाम ये कामाचा
वेग आण यास मदत होते यात सव हळू हळू जुळ वून घेतात.

पुढे एखा ा समुदाया या पुढाकाराम ये समुदाय वतः ा कोण या गतीने सामी करे हे खूप मह वाचे
आहे. या माणे कामा या बाबतीत जथे आ ही ायंट या सोयीनुसार उपचार ये ी जुळ वून
घे याचा य न करतो तीच त वे सामुदा यक सं े या सरावा ा दे ख ी ागू होतात.

इथे आप ा ायंट समाज आहे. कोण याही सामुदा यक क पा ा या या अनुषंगाने नमाण झा े या

बद ा ी जुळ वून घेण े आव यक आहे. बद करणा या ोकां या वभाव आ ण मते या आधारावर
बद ा ी जुळ वून घे यासाठ न तच का ावधी आव यक आहे. समाजा ी सुसंगत आ ण यासाठ
सोयी कर असा वेग ा पत करणे अ याव यक बनते.

असो सए नने भावी नेते वक सत कर याचा य न के ा पा हजे

या ने यांचा वकास जे समुदाय संघटना येस सु भ करती असो सए न ा उ पादक हो यास

मदत करा आ ण असो सए न आ ण समुदायाम ये मनोब वाढव यासाठ योगदान दे ण े ही एक
मह वाची आव यकता आहे. हे वीकारणे अ धक वा तववाद आहे क एका म यवत ऐवजी
समूहा या नेतृ वात अनेक योगदान दे तात. साठ उदा. ोक य नेता आ ण काय नेता दो ही
इ असू कतात. नंतरचा गट या या कामात त ठे वू कतो तर पूव चा गट एकता टकवून ठे व यास
आ ण पुनसच यत कर यात आ ण सद यांना आनंद ठे व यास मदत क कतो. म यवत ने
कती आ ण कोण या कारचे नेतृ व काय गृहीत धर पा हजे हे गटा या चा रीती आ ण अपे ा ठरवू
कतात. नेतृ व काया या वाटणीम ये कोणताही बद गटाती सव सद यांनी स य सहभाग घेऊ न
के ा पा हजे. गट णाची अ ी या नेतृ व णाचे सवात वा तववाद आ ण भावी मा यम
असू कते.

असो सए नम ये साम य रता आ ण त ा वक सत करणे आव यक आहे

समुदाय

सामुदा यक सं ा समुदाय गटांम ये सहकाय वाढव याचा य न करते कारण ते सामुदा यक क प

हाताळतात. असो सए न या य वी काम गरीमुळे हे सु भ होऊ कते. वीकृ त गट ने यांचा सहभाग
आ ण याची मता या दो ही बाबतीत असो सए नम ये ताकद असणे आव यक आहे
Machine Translated by Google

कठ ण समुदाय सम यांवर काम कर यासाठ . के वळ अ ी संघटना ोकांचा सहभाग आ ण पा ठबा सामुदा यक सं ा हणून ए
सामा जक कायाची प त
मळवे आ ण समुदाया या सहकायाचे तीक बने .
सराव

घटक गटां या वषम सद य वामुळे संघटनेने ु व बळ चा बकरा माघार कवा अपय ाचा सामना
कर यासाठ तयार असणे आव यक आहे. या मा यमातून काम के े पा हजे. के वळ व समजातूनच
संघटना एकसंधता रता आ ण उ पादकता ा त कर यास स म असे .

क भारताती य सराव प र त सोबत काम कर या या संदभात स क यांनी समुदाय संघटना

ॅ ट नसना मागद न कर यासाठ आठ त वांचा संच वक सत के ा. या खा थोड यात वणन के या
आहेत

व उ ांचे त व

व ेषत कामा या सु वाती या ट यात समुदाया ा एकसंध एकक हणून संघ टत करणे कठ ण आहे.
समुदायाम ये भ ायंट गट असतात यां या सवा या भ गरजा असू कतात अ ा कारे भ
काय मांची आव यकता असते. उदाहरणाथ भारतीय संदभात सां कृ तक मयादांमुळे यांसाठ वतं
मंच आव यक आहे. व उ ांचे त व एक कडे वेगवेग या ायंट गटांसोबत काम कर याची
व उ े जाणीवपूवक तयार कर याची आ ण सरीकडे व समुदाया भमुख उ े तयार
कर याचा सराव नधा रत करते. हे कायकता गट तरावर सु वात कर यास स म करते जे अ यथा
सा य करणे कठ ण आहे.

२ नयोजनाचे त व

कायक याने सामुदा यक काया या सू म नयोजनाचे पा न के े पा हजे. याचा अथ काय म आ थक

संसाधनाची आव यकता कमचारी आव यकता जागा इ. या ीने हाती याय या संपूण कामाची ू
ट वक सत करणे होय. नयोजनामुळे काय माची अंम बजावणी करताना आ ण बैठक साठ
आक मक योजना तयार करताना येण ा या सम यांचा अंदाज ये यास मदत होते. यांना उदाहरणाथ एक
समुदाय कायकता समुदाया या सां कृ तक वातावरणाकडे क कतो आ ण मु ना सह ै णक
ाळे त जा यासाठ ो सा हत कर याचा य न क कतो. नयोजना या अभावामुळे काय म
अय वी होऊन समाजाची नाराजीही ओढव याचे हे उदाहरण आहे.

ोकसहभागाचे त व

ोकसहभाग हा कोण याही सामुदा यक सहकारी उप माचा सवात मह वाचा घटक असतो. भारतीय
संदभात समुदाय वकासा या मह वाकां ी योजना ोकां या भावी सहभागा या अभावामुळे अं तः
अय वी झा या आहेत. ोकांचा सहभाग मळव यासाठ आ ण टकवून ठे व यासाठ अनेक दा व ेष
अंत ीआण ोकांसोबत काम कर याचा अनेक वषाचा अनुभव आव यक असतो.

ोकां या वाट े या गरजा ओळखणे क पा या वहायतेची गंभीर तपासणी ोकांना समा व

कर यासाठ वा तववाद धोरणाचा वकास समुदाया या समायोजन आ ण मते या अनु प अस े या
कामा या गतीची धारणा समुदाया या वयं नणया या अ धकाराचे पा न करणे आ ण सव गट गटांना
समान मह व दे ण े हे ोकांचा सहभाग मळ व याचे काही माग आहेत. ोकांना यां या मतेनुसार
सहभागी हो यास मदत करणे ही सव सम यांम ये सहभागी हो याची अपे ा कर यापे ा चांग रणनीती
आहे.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा आंतर समूह कोनाचा स ांत

समुदाय वकास
रॉबट रेड फ ने यां या द ट क यु नट या पु तकात वणन के या माणे हान समुदायांम ये
वेगळे पणा हान आकार वयंपूण ता आ ण एक जनसीपणा हे चार प रभा षत गुण आहेत. परंतु समका न
संदभात असे समुदाय व चतच आढळतात. ब तेक समुदायांम ये व वध पा भूमी वसाय जाती धम
आ ण राजक य सं नता अस े े ोक असतात. समुदायांमधी समुदाय आ ण आ ा दत समुदाय
असे वणन के े जाऊ कते. यामुळे समुदाय कायक याने थम ते हान गट ओळखणे अपे त आहे
यां या ी तो सु वात क कतो आ ण नंतर य सा य कर यासाठ आंतर समूह संबंध वक सत क
कतो यासाठ मो ा माणावर ोकांचा सहभाग आव यक आहे. हे गट एका व मयादे पयत
वतं पणे काय क कतात परंतु सामा य सम यांना सामोरे जा यासाठ समुदायाती ोकांचे एक ापक
नेटवक तयार कर यासाठ एक येऊ कतात. आंतर समूह ीकोन समुदाया या भौगो क े ाचे हान
यु नट् स टर कवा े न म ये वभागणे आ ण नंतर याच गट तयार कर या या आधारावर दे ख ी काय
क कते.

ोक ाही कायाचे त व

हे त व या व ासावर आधा रत आहे क सामा य ोकांम ये न य राह याची आ ण इतरांना

यां यासाठ नणय घे याची परवानगी दे याची वृ ी आहे. या येत काही ोक वच व गाजवतात
आ ण सव संसाधने आ ण फाय ांवर नयं ण ठे वतात. यामुळे ोकांना त करणे आ ण ापक
सहभागासाठ आ ण व ेषा धकार ा त अ पसं याकां या वच वा या वृ ी ा आळा घा यासाठ
यो य यं णा नमाण करणे हे समुदाय कायक याचे ाथ मक कत आहे. फरते नेतृ व हे त वही याच
द ेने टाक े े पाऊ आहे.

व चक संघटनेचे त व

औपचा रक सं ेची न मती करणे कठ ण काम आहे कारण सवसाधारणपणे ोकांना नयमांची पु ी
कर याची आ ण कायप ती न त कर याची सवय नसते आ ण अनेक दा व ोकांना व
भू मका आ ण जबाबदा या वाटप कर याचे फायदे गेच ात येत नाहीत. अ ा कारे व वध मता
अस े या ोकांना भावीपणे काय कर यासाठ सामावून घे यासाठ सामुदा यक कायक यानी सं ेक डे
अ धक व चक ीकोन नवड यास ते अ धक चांग े आहे. सु वाती या ट यात अनौपचा रक व ा
अ धक चांग े काम करतात. नयम आ ण कायप ती खूप मह वाची आहेत परंतु ते सहभागी हो यात
अडथळा आण याऐवजी सोयीसाठ के े पा हजेत.

व वध स म यांची न मती दे ख ी अ धक उपयु ठ कते कारण या ारे अ धका धक ोक सहभागी

हो यात आ ण नणय घे यात पुढाकार घे याचा मौ यवान अनुभव मळवू कतात.

वदे ी संसाधनां या इ तम वापराचे त व

तस या जगाती दे ांक डे साधनसाम ीची कमतरता असते. घर प याचे पाणी व ता आरो य इ याद
पुरे ा मू भूत सेवा पुर व यास सरकार असमथ आहे. यामुळे समाजाती कमचा यांना सरकारसह व वध
ोतांक डू न मळणा या संसाधनांवर मो ा माणात अव ं बून राहावे ागते. द े या कमतरते या संदभात
वदे ी समुदाय संसाधने एक त कर यासाठ य न करणे अ याव यक बन े आहे. याम ये वै क म
मदान आ ण ा नक पातळ वर त समुदाय वयंसेवक आरो य ण आ ण इतर काय म
हाती घे यासाठ तसेच जागा ाळा पंचायत घरे इ याद उप इमारत या व पात कवा मोक या
जागे या व पात यांचा समावे आहे.
Machine Translated by Google

खेळ ाचे मैदान चौपा इ. . वनामू य सेवांची तरतूद टाळणे आ ण दान के े या सेवांसाठ ोकां या सामुदा यक सं ा हणून ए
सामा जक कायाची प त
योगदानास ो साहन दे ण े ही एक वीकार े प त आहे. हे ोकां या वा भमाना ा ो साहन दे ते आ ण
सराव
बाहेरी मदतीवर अव ं बून राह यावर अंकु ठे वते. याचा प रणाम सेवांचा यो य वापर कर यात दे ख ी
होतो कारण वदे ी संसाधनांवर अव ं बून रा ह याने काय मांची अ धक ा तता होते.

सां कृ तक अ भमुख तेचे त व

तस या जगाती ब तेक दे ांम ये परंपरा आ ण चा रीत ना खूप मह व आहे. समाज कमचा याने
समाजा या सां कृ तक वातावरणाकडे दे ण े आ ण तथ या चा रीती परंपरा मू ये इ याद चा आदर
करणे मह वाचे ठरते. यामुळे त ा या ा समाजाची मा यता आ ण आदर मळू के . तथा प याचा अथ
असा नाही क कमचा याने अ ा ढ चे समथन के े पा हजे या ोकांना हानी पोहोचवू कतात कवा
यां यासाठ हा नकारक आहेत उदा. अ ौ कक वर व ास वकर ववाह सती इ. . अ ा वेळ
समाजाची धारणा आ ण प ती बद यासाठ हळू हळू य न करणे आव यक आहे.

त वां या संचा या वरी व तारा या आधारे खा गो ी समाज संघटने या सरावाचे मागद न कर यासाठ
सवात समपक आहेत.
भारतीय संदभ हे खा माणे आहेत.

अ सामुदा यक संघटना हे साधन आहे आ ण अंत नाही

समुदाय संघटना ही एक या आहे या ारे एका मक एकक हणून काय कर याची समुदायाची
मता वाढ व जाते. यामुळे ोकांना यां या वत या गरजा आ ण सम यांना ा त आधारावर
सामोरे जा यासाठ नयो जत सामू हक कृ तीत सहभागी क न घे यास स म कर याची ही एक
प त कवा साधन आहे.

b समुदाय जसे आ ण गट भ आहेत

येक समुदायाची वतःची वै े अ तीय मु े सम या आ ण गरजा असतात. समुदायां ी

भावीपणे वहार कर यासाठ ते वैय कृ त अस े पा हजेत.

c सार या समुदायांना आ म नणयाचा अ धकार आहे

सामुदा यक संघटनेत कायकता समुदाया ा वतःची धोरणे योजना आ ण काय म वक सत

कर यास स म करतो. ते वरचेवर ाव े जाऊ नयेत. हे ोक यां या वतः या प र तीचे सव म
यायाधी आहेत आ ण ही या वतः ोकां या अनुभवातून उ व पा हजे या आधारावर
आधा रत आहे.

ड काय म ठरवताना एज सी या व हतापे ा समुदाय क याण हा प ह ा वचार के ा पा हजे

सं ेचे काय म इतर एज स या काय मां या संदभात आ ण समुदाया या गरजां या संबंधात

प रभा षत के े पा हजेत. वाय कोण याही एज सीने सामुदा यक सम यांचा इतका मोठा भाग
कवा इतर सं ां या वकासास तबंध कर यासाठ इतके मोठे भौगो क े क हर क नये
कारण एकं दर सम या उघडपणे वतः या संसाधनां या प कडे आहे. सामुदा यक ह त ेप सु
करणा या एज सीसाठ समुदायाचे क याण आ ण वकास हे अ यंत मह वाचे आहे.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा e सामुदा यक संघटना हणजे सामुदा यक एकता आ ण ोक ाही या सरावा ा चा ना दे ण े

समुदाय वकास

सामुदा यक संघटनांनी वघटनकारी भावांवर मात कर याचा य न के ा पा हजे यामुळे सामुदा यक

एकता आ ण ोक ाही सं ांचे जीवनमान धो यात येते. भेदभाव पृथ करण आ ण ब ह कारांना
परावृ के े पा हजे तर एका मता समावे आ ण एकसंधते ा ो साहन द े पा हजे.

f समुदाय संघटने ा समुदायाची ओळख आव यक आहे

समुदाय संघटना येचा ाहक हा समुदाय आहे. हा समुदाय पणे ओळख ा जाणे ही प ह
पूव त आहे.

समाजा या व वध ा या आहेत आ ण या आधी या भागात समा व के या आहेत. समाज याचे

व प आ ण मयादा न त करणे आ ण प रभा षत करणे मह वाचे आहे. एकदा समाजाची ओळख
पट क संपूण समाजाने समाजा या अ यासकाची चता बन पा हजे. समाजाती कोण याही
एका वगा या समूहा या हतापे ा संपूण समाजाचे क याण नेहमीच मह वाचे असते.

g समुदाय संघटनेची मुळे समाजात अस पा हजेत

यो य त य ोधणे आ ण समुदाया या गरजांचे मू यमापन करणे ही कोणताही समुदाय काय म सु

कर यासाठ पूव आव यकता आहे. सामुदा यक सं ेचा उगम समाजा या ख या वाट े या
गरजांम ये अस ा पा हजे आ ण ती बाहे न ाद जाऊ नये.

h क यु नट ऑगनायझे न ा बा आ ण वदे ी दो ही उप संसाधने ओळखणे आ ण एक त करणे

आव यक आहे.

व मान संसाधने कवा सेवांचा य ततका पूण वापर के ा पा हजे. संसाधने सेवां या अनुप तीत
सरकारी गैर सरकारी सं ा आ ण समुदाय यासार या व वध ोतांक डू न ते वापरावे ागे . वदे ी
सामुदा यक संसाधनां या वापरावर भर द ा पा हजे. याम ये भौ तक आ ण मानवी संसाधनांचा
समावे आहे.

i सहभाग हा समुदाय संघटनेचा आधार आहे

वयंमदत ही संक पना हा समाज संघटनेचा गाभा आहे.

ोक ाही त वे आ ण वहायता या दो ही ीकोनातून सामुदा यक संघटने या येत समुदाया या
सहभागास ो साहन द े पा हजे. सहभागा मक नयोजन यानंतर सहभागा मक अंम बजावणी
आ ण मू यमापन यांना ो साहन आ ण ो साहन द े पा हजे.

j ऐ क सहकायावर अव ं बून राहणे

समुदाय संघटना पर र समज ऐ क वीकृ ती आ ण पर र करारावर आधा रत असणे आव यक

आहे. ते कू म ाही दबाव दडप ाही आ ण रे जमटे नपासून मु अस े पा हजे. हे व न कवा
बाहे न ाद े जाऊ नये परंतु ते आचरण करणा या सवाना एक कर यासाठ आंत रक वातं य
आणइ ा तून ा त के े पा हजे.

k य नां या सम वयावर भर

सामुदा यक संघटनेचा कायप ती धा न ठे वता सहकाय आ ण सम वया या भावनेवर आधा रत

असावी.
Machine Translated by Google

सहयोग आ ण सहकारी वृ ी आ ण प त वर जोर दे ण े हणजे सव मतभेद कवा तणाव कवा संघष सामुदा यक सं ा हणून ए
सामा जक कायाची प त
नाहीसे करणे असा होत नाही. सराव
खरं तर या नंतर या कोण याही ये ा जीवन आ ण चैत य दान करतात.
तथा प हे ात ठे वणे आव यक आहे क संघष वघटनकारी आ ण वना कारी कवा सकारा मक
आ ण सजन ी असू कतो. समाज संघटने या कायक याने अ ा ना ओळखणे आ ण यात
सुधारणा करणे आव यक आहे जेण ेक न ते संपूण समाजासाठ फायदे ीर ठरती .

l अ धकाराचा मया दत वापर कर यास ाधा य द े जाते

सामुदा यक सं ेम ये काहीवेळ ा अ धकार कवा बळजबरी ागू करणे आव यक असू कते परंतु
ते य तत या कमी वेळे साठ आ ण फ ेवटचा उपाय हणून वापर ा जावा. अ ी प र ती
य तत या वकर सहकारी आ ण सहयोगी या पु हा सु क न पाळ पा हजे.

m सामुदा यक संघटना संरचना साधी ठे व पा हजे

समाज संघटनेची रचना सोपी आ ण समाजा या आवडी नवडी कवा परंपरांनुसार ठे व पा हजे.
कधीकधी खूप जा त यं साम ी खा पडते आ ण ये या मागात येते.

n वदे ी नेतृ वाची ओळख आ ण सहभाग आव यक आहे

सामुदा यक संघटने या येत ोकांचा सहभाग अ याव यक अस ा तरी समाजाती येक जण

समाजाती इतर सवा ी समोरासमोर संपक साधू कत नाही. हणून समाजाती व वध गट
आ ण उपसमूहांनी वीकार े े नेते औपचा रक आ ण अनौपचा रक दो ही ओळखणे मह वाचे
आहे.

या ने यांचा समावे हा सामुदा यक एका मतेचा एक मह वाचा ट पा आहे कारण ते यां या गट

उप समूहांसह मह वाचे संपक वे हणून काम करतात.

o काय म आ ण सेवांचे ग तमान आ ण व चक व प आहे

इ

समाजक याण सं ा आ ण काय म समाजा या बद या प र ती सम या आ ण गरजांना

तसाद दे ण ारे अस े पा हजेत. समुदाय ही एक ग त ी अ त व आहे जी सतत बद त असते
आ ण वक सत होत असते.
वाय ोकां या प र ती गरजा आ ण चताही बद त राहतात. यामुळे अ ा बद ांना सामावून
घे यासाठ काय म आ ण सेवा व चक असणे आव यक आहे.

q सव गटांना ापक त न ध व द े जावे

समाजाती येक गट उपगट कवा गटा ा सहभाग घे याची आ ण सं ेम ये यां या हतासाठ
पणे आवाज उठव याची संधी द पा हजे.

r सेवा फायदे समान रीतीने वतरीत के या पा हजेत

सामा जक सेवा संसाधने आ ण काय म ह त ेपाचे फायदे यांना यांची गरज आहे अ ा सव
सद यांना समानतेने आ ण भेदभाव न करता उप क न द े पा हजे.

s सं ेषणाती अडथळे तोडणे आव यक आहे

समुदाय संघटनेमुळे समाजाती व वध सामा जक गटांम ये मु संपक नमाण झा ा पा हजे.

क याणासाठ चतेची वृ ी
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा
एकू ण समुदायाचा वकास समान क पांवर एक काम कर या या संध ारे के ा पा हजे.
समुदाय वकास

सामुदा यक जीवनात भेदभाव जतका जा त ततकाच इतर गटां या गरजा आ ण योगदानाची समज
वक सत कर याची गरज आहे.

t समुदायांना अनेक दा ावसा यक मदतीची आव यकता असते

काहीवेळ ा समाज बद घडवून आण यासाठ उ ू तपणे संघ टत होतात. तथा प ब तेक करणांम ये
ावसा यक कायक याने समुदाया ा या या गरजा पूण कर यासाठ ोधणे ओळखणे योजना करणे
आ ण अंम बजावणी कर यात मदत करणे आव यक आहे. सामुदा यक सं ेचे य मो ा माणात
कायक या या सामाईक उ े सा य कर यासाठ वे े ने सहभाग घे या या मतेवर अव ं बून असते.
कामगाराने मा समाजा ा वाय बनवणे आ ण वतःवर अवा तव अव ं ब व नमाण न करणे हे
कत आहे.

. च ा बेरीज क या

या घटकाम ये आ ही सामा जक काय प तीची मॅ ो प त आ ण समुदाय संदभात सम या सोडव याची प त हणून

समुदाय संघटनेचे मह व यावर चचा के आहे. सामुदा यक वकासाचे उ सा य कर यासाठ आ ही सामुदा यक
संघटने या ासं गकतेवर दे ख ी वचार के ा आहे. इतर प ती उदा. के स वक ुप वक आ ण सो रसच दे ख ी
काही तप ी ात हाय ाइट के े गे े आहे.

ेवट सामुदा यक सं ा प ती या अंत न हत त वांचे तप ी वार च ण चचा के आहे. हे समुदाय संयोजकाचे

ाहक हणून समुदायासोबत अथपूण तब ता सु भ करती .

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. चे क ए. डॅन. १९७९ . समाज वकास वकास प ग हाऊस ा. . नवी द .

. कॉ स एम. े ड आ ण ए च ए . जॉन. . समुदायाची रणनीती

सं ा FE Peacock Publishers Inc Illinois.

. फक आथर. इ. .दफ ् स ऑफ सो वक हो ट राइनहाट आ ण व टन यूयॉक.

. हापर ईबी आ ण डनहॅम आथर. १९५९ . क यु नट ऑगनायझे न इन अ◌ॅ न असो सए न ेस यूयॉक.

. े ड वथ मागारेट. . समुदाय वकास एक गंभीर ीकोन

रावत प के स नवी द .

. मफ पॅ या. ड यू. आ ण क नगहॅम जे स. ही. . समुदाय नयं त वकासासाठ आयोजन स ह

सोसायट चे नूतनीकरण सेज का न हजार ओ स.

. रॉस मरे. जी. . क यु नट ऑगनायझे न हापर आ ण रो

का क यूयॉक.

. स क HY . समुदायांसह काय करणे हरा का न नवीन

द .
Machine Translated by Google

सामुदा यक सं ा हणून ए
यु नट ची मॉडे स आ ण ीकोन सामा जक कायाची प त
सराव
क यु नट ऑगनायझे न

नीरा अ न म ा
साम ी

. उ े
. प रचय

. समुदाय संघटनेती पाय या . समुदाय संघटनेचे

मॉडे . इतर रणनीती आ ण समुदाय संघ टत कर या या

ीकोन . च ा बेरीज क या . पुढ वाचन आ ण संदभ

. उ े

हे चौथे यु नट तु हा ा सामुदा यक सं े या येती पाय यांची सखो मा हती दान कर याचा ताव दे ते. या
चरणांचे कवा चरणांचे अनुसरण क न आपण समुदाय संघटनेची भ त वे प ती आ ण मॉडे ागू कर यास
स म असा .

या वाय तु हा ा सामुदा यक सं े या व वध मॉडे सची सवसमावे क आ ण सखो मा हती दे ख ी द जाई

जी व वध का मयादा आ ण संदभाम ये सरावासाठ उपयु अस याचे आढळ े आहे. सामुदा यक संघटन
कर या या व वध प दती आ ण धोरणांचाही तु हा ा प रचय क न द ा जाई याने आयोजकांना सामुदा यक
संक टा या प र तीत सामुदा यक ह त ेपाचे उ पादक आ ण पयायी माग ोध यासाठ मागद न के े आहे. या
यु नटचा अ यास के यानंतर तु ही स म हा

सामुदा यक संघटने या येत घेत े या चरणां या मा के ब अंत ी मळवा समुदाय सं े या व वध

मॉडे स समजून

घेण े आ ण यांचे व े षण करणे समका न संदभात सरावा या ीकोनातून समुदाय संघ टत

कर या या व वध प दती आ ण धोरणांचे गंभीरपणे मू यांक न करा.

. प रचय

पूव या यु नट् सनी तु हा ा सामुदा यक संघटने या संक पनेची चांग समज द आहे सामा जक कायाची प त
हणून याचा उपयोग समुदाय तरावर सराव करतो याचा इतर प त ी संबंध तसेच यूके यूएसए आ ण भारताती
ऐ तहा सक येथे

वाढ आ ण वकास. तु हा ा सामुदा यक सं थे या अंत न हत सवसाधारण आ ण व ट त वांचे तप ी वार

अ भमुख ता दे ख ी दान के े आहे.

या करणात आ हा ा समुदाय संघटनेचे मॉडे कोन आ ण धोरणांचे तप ी वार वणन सादर के े जाई . ते
कामासाठ संदभ हणून काम करती आण व संदभाम ये तु ही काय अपे ा क कता याची समज
दे ती . ते तु हा ा एक व भू मका गृहीत ध न मागद न करती आण

ा. नीरा अ न म ा द व ापीठ द
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा समाजा या गरजा आ ण सम या प र तीवर आधा रत द ा. या तर समुदाया ा उ े पूण कृ तीसाठ

समुदाय वकास
गुंतवून ठे व यासाठ अनुसरण कराय या चरणांची मा का दे ख ी समुदाय सं े या या अ भमुख तेवर
कर यासाठ अधोरे खत के गे आहे.

. सामुदा यक सं ेती पाय या

आधी सां गत या माणे समुदाय संघटना ही एक या आहे. ही या एखा ा चळवळ ची ा त न धक

असते जी जाणीव कवा बे ु ऐ क कवा ऐ क असू कते सम या कवा उ ओळख यापासून ते
सम येचे नराकरण कवा समुदाया ारे ओळख े या उ ां या ा तीपयत.

सु वातीपासून ेवटपयत या येम ये पाय यांची मा का समा व असते जी वा त वक वहारात भ

अस तरीही. या व संदभात ते ागू के े जातात यानुसार या चरणांचा कवा ट यांचा म बद ू कतो.

सामुदा यक संघटना येती हे मह वाचे ट पे कवा ट पे खा सादर के े आहेत

भू मका ोधणे

सामुदा यक संघटन येती पह पायरी हणजे कायकता कवा अंम बजावणी करणारी एज सी
या ता वत उ ांचा पाठपुरावा कर यासाठ ता वत आहे यांचे व े षण. वहारात हा नणय
सामा यत पा क सं े या उ ांवर भाव टाकतो जी कामगारा ा थेट कामावर ठे वते कवा जी सं ा
या ा कामावर ठे वते या ा नधी दे ते.

तथा प जर एखा ा समुदाया या संयोजका ा या या य नांम ये काही माणात व ास मळवायचा

असे आ ण या ा अपय टाळायचे असे तर याने याची क पना आ ण सं ेची उ े यांचे गंभीर
व े षण के े पा हजे. उ े समाजा या गरजांनुसार आहेत का ता वत काय म क ी मदत करे
हे आयोजका ा या या कायाब हो यास मदत क कतात. कदा चत तो एज सी धोरण
काय म बद या या तीत नसे परंतु ता या ा या या कामात काय सा य क कतो कवा
काय सा य क कत नाही हे पाह यास मदत करे . वाय आयोजक एज सीकडे अस े या
संसाधनांचे व े षण वेळ न व ा आ थक संसाधने मानवी संसाधने इ. तसेच भौगो क कवा
काया मक समुदायाची नवड या ारं भक ट यावर करणे आव यक आहे.

२ ोकांचा सहभाग न दवणे

आयोजकाने समाजाती ोकां ी सकारा मक आ ण उ े पूण संबंध वक सत करणे अपे त आहे. तो
एकतर वत ची थेट ओळख क न दे याचा औपचा रक माग वीका कतो कवा नेता ाळा क
कवा अंगणवाडी से वका यांसार या ात समुदाय संपका ारे कवा अनौपचा रक कोनाचा वापर क
कतो याम ये तो समाजा ा भेट दे ऊ न ोकांना भेटू कतो.

समाजा ी वतःची ओळख क न घेण े आ ण याची उप ती करणे हा मूळ उ े आहे.

या ट यावर आयोजकांनी ोकांना खो ा आ ा दे ऊ नयेत कवा ोकांक डू न सकारा मक तसाद

मळावा हणून खोट आ ासने दे ऊ नयेत हे ात ठे वणे आव यक आहे. याने जाती ादे क कवा
धा मक संबंधांवर आधा रत संबंध वक सत करणे दे ख ी टाळ े पा हजे कारण ते वरोधी उ पादक स
होऊ कते. समाजात ारं भक संबंध आ ण कायरत आधार ा पत कर यासाठ कोण याही व
ने यावर कवा गटावर जा त अव ं बून राहणे दे ख ी टाळ े पा हजे.

संयोजकाने मु व चक आ ण अनुकू अस याची छाप के पा हजे.

Machine Translated by Google

चे मॉडे आण ीकोन
समुदाय ोफाइ वक सत करणे
समुदाय संघटना
समुदाय ोफाइ हणजे समुदाय आ ण या या सद यांब मा हती.
समुदायाचे चांग े वणन दे यासाठ व वध मा हती समा व करणे आव यक आहे. समाजा या भागीदारीने
ान संपादन के े पा हजे. समाजाती सद य आ ण याती मुख सोबत भागीदारी क न ान
ा त के े पा हजे.

समुदाय ोफाइ चे मह वाचे घटक आहेत

i नाव भौगो क ान ासक य वभागाचा भाग इ याद सह ओळख डेटा.

ii ा नक इ तहास उ प ीसह ोकसं या संसाधनांमधी बद

मह वा या घटना इ.

iii वाहतूक आ ण दळणवळण याम ये अवका ीय प रमाण वाहतुक चे व प आ ण समुदाया ी

संपक जोडणे.

iv ोकसं येची वै े यासह

अ एकू ण अंदाजे ोकसं या ब वय ग

जात धा मक सं नता ादे क पा भूमी बो या जाणा या भाषा यानुसार वतरण. c

ै णक पा भूमी सरासरी ै णक

पातळ णा या बाबतीत यांचे ान णा या संदभात वं चत गटांची ओळख.

v समाजासाठ म ह ांसाठ वं चत सामा जक गटांसाठ ोत रोजगारा या कारांसह रोजगार आ ण

उ प ाची वै े सरासरी कौटुं बक उ प . vi गृह नमाण नमुना आ ण वै े च त घरांचे
कार मा क चे प रमाण नवास ानांचा

आकार े आ उट आ ण याचा आधार.

vii उप संसाधने पायाभूत सु वधा यासह

अ आरो य संबं धत पायाभूत सु वधा नसग आ ण उप सु वधांचे कार वे यो यता

उप ता आ ण परवडणारीता यांचे व े षण. b ै णक सु वधा कार मता

व ापन कांची उप ता क व ाथ गुण ो र ग वभाजन इ.

c प या या पा याची सु वधा आ ण वीज पुरवठा. ड व ते ी संबं धत

सम या. e बँक ा सहकारी सं ा यासार या

व ीय सं ांची उप ता
बाजार इ.

f वयंसेवी सं ा मह ा ब युवा ब इ याद सार या वयंसेवी सं ा.

g सामुदा यक मनोरंज न क े . h कृ षी आ ण

प ुवै क य सेवा. i सावज नक वतरण णा पा ता

या. j सरकारी योजना काय म k ाथना ळे l इतर सु वधा जसे

क वाचना य पंचायत घर बारात घर क यु नट हॉ

पो स टे न.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा viii समाजाती मुख सम या जसे क अ आरो या ी

समुदाय वकास
संबं धत सम या ब उ प

उदर नवाह संबं धत सम या c ण संबं धत

सम या ड आंतर समूह तणावाची संभा ता

e इतर सम या कवा तप ी ांसह सम या

मू यमापन आव यक आहे

समुदाय संयोजकाने समाजाती ोकां या गरजा आ ण सम यांचे आक न आ ण आक न के े पा हजे.

गरजा यापासून असू कतात

i घर वीजपुरवठा पाणीपुरवठा व ता या मू भूत गरजा

इ.

ii आ थक गरजा जसे क रोजगाराची गरज ेतीम ये वाढ

उ पादकता कजाची खरेद इ.

iii ै णक गरजा जसे क अनौपचा रक णा या गरजा उपचारा मक ण णा या

गुण व ेत सुधारणा उप पायाभूत सु वधा ावसा यक अ यास मांची गरज इ.

iv आरो या या गरजा जसे क आरो य सु वधा कमचा यांची गरज. v

मनोरंज ना या गरजा जसे क डा सु वधांची गरज समुदाय क

वाचन क खेळ ाचे मैदान उ ान इ.

vi उप संसाधन क े सेवा योजना काय म राब व यात येत अस े या मा हती या गरजा.

गरजांचे मू यांक न सम या ओळखताना खा मु े ात ठे व े पा हजेत

अ समाजाती ोकां या वाट े या गरजा आ ण समुदाया या संयोजका ा जाणव े या गरजा यां यात
फरक करणे मह वाचे आहे. ब याचदा आयोजक समुदाया या गरजांचे वतःचे मू यांक न सादर
करतो आ ण या मू यांक ना या आधारे कारवाई सु करतो. तथा प अ ी कृ ती समाजा ी संबं धत
नाही कवा ती ा तही नाही कारण ती ोकां या वा त वक गरजांवर आधा रत नाही.

यामुळे भावना ही गरज कवा सम ये या मह वाचा मु य नधारक आहे आ ण अ ा गरजांना

वाट े गरजा हणून संबोध े जाते. जे हा समाजा या जाणव े या गरजा ओळख या जातात
आ ण कृ तीचा आधार तयार के ा जातो ते हाच ही या समाजा या ीकोनातून फ दायी
आ ण टकाऊ हो याची यता असते.

b समाजा या के े या गरजा आ ण वा त वक गरजा यां यात अनेक दा अंतर असते. ोक

सा रतेची गरज क कतात तर यांची खरी गरज ही र उपजी वके चे पयाय
असू कते. या ग धळामुळे अनेक दा अ ा काय मांची सु वात होते जी ोकांचा द घका न
सहभाग मळवू कत नाहीत.

c अनेक वेळ ा समाज संघटक ोकां या मनात वेगवेग या गरजा सम यांची जाणीव असते असे गृहीत
धरतात.
तथा प हे असे असू कत नाही. ोक ब याचदा यां या अपूण गरजा सम यांसह इतके दवस
जगतात क ते यांना वीकार यास कवा यां या ी इत या माणात जुळ वून घे यास क ेक
यां याब या यां या भावना खो वर दडप या जातात. अ ा करणांम ये समुदाय संघटकांनी
सु वधा दे ण े अपे त आहे
Machine Translated by Google

या भावनांना जाणीव पातळ वर आण याची या. जे हा ोक यां या सु त भावनांचा ोध घेतात चे मॉडे आण ीकोन
समुदाय संघटना
आ ण कट करतात ते हाच यां या ख या गरजा चता आ ा आ ण अपे ा ओळख या जातात.

ड गरजे या संक पनेतही व वधता असू कते. अ ा संदभात एखा ा गरजे या व अभ ारे
ोकांचा काय अथ होतो हे समजून घेण े मह वाचे ठरते. उदाहरणाथ जे हा ोक घरांची गरज
करतात ते हा यांचा नेमका अथ काय असतो यांना यां या ज मनीचे नय मतीकरण हवे आहे क
कमी उ प ाची नवास ाने हवी आहेत कवा ती जोडणीसाठ आ थक मदत हवी आहे व वध
अपे ांचा ोध घेण े मह वाचे आहे कारण काय मा ा ोकां या ख या आकां ा पूण करणे
आव यक आहे.

ऑड रग ाधा यक गरजा

समुदाया या सव ओळख या गे े या गरजा आ ण सम या समुदाया ारे थम समुदाय संयोजकां या मदतीने

सूचीब के या जातात. ही अ ी या आहे जी ोकांना वतःची प र ती समजते. यां या गरजा आ ण
सम यांची याद कर यात समुदायाचा हा सहभाग ेवट सम यांचे नराकरण कर यात कवा गरजा पूण
कर यात यांचा सहभाग घेई .

पुढे सूचीब के े या गरजा आ ण सम यांपैक पुढ कायवाहीसाठ सवाचा एक त वचार के ा जाऊ

कत नाही. यांची ती ता ती ता णे आ ण कारणे यांचे व े षण करावे ागे . याआधारे यांना
आदे ावे ागती आ ण यांना ाधा य द े जाई . या माने ाधा याने यां यावर कारवाई करावी
ागे .

सम या व े षण आ ण पुन ा या

नवड े या गरजा सम येचे परी ण व े षण आ ण ोकां ारे या या ब वध प रमाणांम ये पूण पणे

आक न हो यासाठ ते सांगावे ागते. हेतूपूण नयोजन आ ण कृ ती कर यासाठ हे पाऊ दे ख ी आव यक
आहे.

गरज सम ये या व े षणात i आव यकता कवा सम येचे वधान कर याचा समावे होतो अ ा कारे
ते बा धत ोकां या ासा ा सवात प टपणे य त करते ii मूळ सम या चे थेट कारणे आ ण थेट प रणाम
ओळखणे आ ण iii भागधारकांचे व े षण.

नंतर याम ये सम येमुळे भा वत झा े या भागधारकांची ओळख समा व असे जे सम या नमाण

करतात जे सम या हाताळ यात योगदान दे ऊ कतात आ ण जे ता वत कृ ती ा वरोध काम क
कतात. अ ा कारे या ट यावर गरज सम येचे पूण व े षण पुन ा या आ ण पणे सां गत े
पा हजे.

सा य कर यायो य उ े तयार करणे

पुढ कृ तीसाठ पु हा प रभा षत गरज सम या सा य कर यायो य उ ांम ये पांत रत के जातात.

काही वेळ ा उ े उ े अनेक भागांम ये वभाग जावीत जेण ेक न ते गरजा पूण कर यासाठ आ ण
सम यांचे नराकरण कर या या द ेने व काय म आ ण याक ापांम ये पांत रत के े जाती .

मु चे कमी ै णक माण ही समाजाने ओळख े सम या आहे असे आपण गृहीत ध या. तथा प
ाळे ची अनुप ता हे याचे कारण नाही. याचे व े षण क न असे आढळू न आ े क पा क आप या
मु ना सामुदा यक ाळे त पाठवत नाहीत. हे पु हा पा कां या पातळ वर मु या णा ा द े े कमी
ाधा य ाळे त म ह ा कां या अनुप तीमुळे उ वत नाही. जे हा समाजाचे सां कृ तक वातावरण
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा पु ष कां ारे मु ना क व यास अनुकू नाही सम येचे मूळ कारण म ह ा कांची अनुप ती
समुदाय वकास
आहे तर बाहे न सवसाधारण सम या ही मु ची कमी ै णक ा ती आहे.

समुदायाचा आ म व ास आ ण इ ा चा वकास

अनेक समुदाय गरजा आ ण सम या ओळखतात या यांना सा य कर यास कवा हाताळ यास अ म

वाटतात. हे व ेषतः या समुदायांब खरे आहे याम ये उदासीनता उदासीनता आ ण आ मसंतु ता
नमाण झा आहे. अ ा प र तीत ोकांना कृ ती कर याची इ ा आ ण आ म व ास नस यास
गरजा सम या ओळखणे यांचे व े षण करणे आ ण ते सांगणे फारसे उपयोगाचे नाही.

याचा अभाव अस े या समुदायांना कृ तीसाठ एक येण े कठ ण जाई .

कधीकधी संक टाची प र ती यांना हादरवून टाकते आ ण यांना कृ तीसाठ एक त करते.

उदाहरणाथ झोपडप ट् या पाडणे कवा समाजात आप ी कवा घटना घडणे यामुळे समाजा ा
उ ू तपणे जागृत करणे आ ण हेतुपूण कृ तीसाठ तयार करणे य आहे. तथा प अनेक दा बा
एजंटकडू न समथन मळावे ागते जसे क समुदाय संयोजक यांचे उ ेज न ो साहन आ ण समथन
यांना आ ही ते क कतो असा आ म व ास दे यासाठ आव यक आहे.

पयाय तयार करा

उ ां या आधारे ेन टॉ मग ारे समुदाया ारे व वध पयायांचा ोध घेत ा जातो. नवड े या सम येचे

नराकरण कर यासाठ समुदाया ा सम येचे नराकरण कर यासाठ अनेक पयाय नमाण करावे ागती .
उदाहरणाथ समाजाती ाळे तून गळतीचे माण वाढ याची सम या थेट ाळे या सदोष कामकाजा ी
संबं धत असू कते.

या सम येचा सामना कर यासाठ कोणते व वध पयाय खु े आहेत संबं धत कांना भेटून स ा

द ा जाऊ कतो. सदोष कारभार वेगवेग या कारे उ अ धका यां या नद नास आणून द ा जाऊ
कतो. त नध ारे उ अ धका यांची भेट घेत जाऊ कते कवा वा री मोहीम चा व जाऊ
कते कवा नषेध मोचा काढ ा जाऊ कतो. असे अनेक पयाय असू कतात जे एक ाने कवा
इतरां या संयोजनात वापर े जाऊ कतात.

यो य पयायाची नवड

ता वत पयायांपैक नवड े या सम ये ा सामोरे जा यासाठ सव म पयाय कवा पयायांचा संच

नवड ा जातो. ब याचदा एखाद सौ य पयायाचा ायाम क न सु वात करते आ ण हळू हळू
इतर स उपायांक डे जाते. जर काहीही न प झा े नाही तर मू गामी सामा जक कृ ती प तीचा वापर
दे ख ी एक यता दे ते.

कृ ती योजना तयार करा

नवड े या गरजा पूण कर यासाठ कवा नवड े या सम ये ा सामोरे जा यासाठ एक कृ ती आराखडा

ता वत के ा जातो याम ये जबाबदा या नयु के या जातात आ ण एक ता पुरती सं ा मक रचना
तयार के जाते. या ट यावर वेळ े म आव यक संसाधने आ ण सहभागी कमचारी ठरव े जातात.
समजा आधी वचारात घेत े या गळती या सम येवर उपाय करायचा असे तर थम ाळा अ धका यांना
भेटून या चका सादर कर याचा नणय घेत ा जाऊ कतो. याचे नयोजन तारीख वेळ कोण कती
कु ठे इ याद संदभात करावे ागे .

संसाधनांचे एक ीकरण

ता वत कृ ती आराख ाची अंम बजावणी कर यासाठ आव यक संसाधनांचे मू यांक न ओळख

आ ण एक त करणे आव यक आहे. ही संसाधने व पात असू कतात
Machine Translated by Google

पैसा वेळ मनु यबळ आ ण सा ह य. एक अंदाज तयार के ा जातो आ ण एक ीकरणासाठ ोत ओळख े चे मॉडे आण ीकोन

जातात. समुदाय संघटना

अंतगत आ ण बा संसाधनांम ये संतु न राखणे मह वाचे आहे.

संयोजकाने संभा ोत अंतगत आ ण बा यातून संसाधने मळवायची आहेत ते ओळख यात
समुदायाचा समावे के ा पा हजे. समाजा या अंतगत संसाधनांना ाथ मक मह व आहे आ ण ते वापरणे
आव यक आहे. समुदाय जागा सा ह य पैसे सेवा ु क वयंसेवकां या पात मनु यबळ आ ण पारंपा रक
वदे ी हाणपणा या व पात संसाधने दान क कतो.

तथा प आव यक तेथे समाजाबाहेरी संसाधने काढणे दे ख ी मह वाचे ठरते. बा संसाधने नधी त

स ा तां क सहा य इ याद व पात असू कतात.

ब तेक समुदाया या गरजा सम या हाताळ यासाठ काय आव यक आहे ते हणजे आपण वतःसाठ काय
क कतो आ ण आ हा ा कोठे बाहेरी मदतीची आव यकता आहे याब समाजाम ये जाग कता
असणे. या सम यांसाठ ा नक संसाधने अपुरी आहेत अ ा सम यांना सामोरे जा याचा य न के याने
समाजाती ोकांम ये द घकाळ नरा ा आ ण अपय ाची भावना नमाण होऊ कते. याच वेळ बा
संसाधनांवर जा त अव ं बून रा ह याने अनेक दा बाहेरी मदतीवर जा त अव ं बून राहते.

सारखे समुदाय व चतच यां या वतः या संसाधनांचा पूण वापर करतात.

या समुदायांम ये सामुदा यक संघटनेची या सु के जाते आ ण चा ू ठे व जाते तेथे ोक सहसा

समुदाय उप मांम ये भाग घे यासाठ यां या संसाधने आ ण मतांब आ यच कत होतात.

कारवाईची अंम बजावणी

कृ ती करणे हा सामुदा यक संघटना येचा सवात मह वाचा घटक आहे. कृ ती आराखडा अंम ात आणताना
जबाबदारी वीका न ोकांचा स य सहभाग सु न त के ा पा हजे. ोकांना जबाबदारी पे यासाठ
आ ण सम या सोडव या या येत भागीदार बन यासाठ तयार आ ण मागद न करावे ागे . येची
ा तता सु भ कर यासाठ समुदाया ारे हळू हळू ता यात घेण े आ ण एज सी कामगारांची एकाचवेळ
माघार घेण े आव यक आहे.

सामुदा यक संघटना येत ही मूत ावहा रक कृ ती आहे यामुळे काही सा य होते अगद आं क जे
ेवट चाचणी करते आ ण येची वैधता स करते. काही सा य झा यास अडचण चा सामना करावा
ागतो आ ण समुदायाती सहभाग म ये एक नवीन समाधान आ म व ास आ ण ढ संक प वक सत
होई .

कृ तीचे मू यमापन
अंम बजावणी के े या योजनेचे य ाचे मू यांक न कर यासाठ आ ण अंम बजावणीदर यान येण ा या
मयादा अडचणी न त कर यासाठ मू यांक न के े जाते. के े या सव कामां या अचूक न द ठे वणे आ ण
व े षणासाठ े मवक वक सत करणे या व तु न मू यमापनासाठ आव यक पूव आव यकता आहेत.
सकारा मक आ ण इ प रणामांची ंसा करणे आव यक आहे आ ण कमतरता अवां छत प रणाम
ओळखणे व े षण करणे आ ण चचा करणे आव यक आहे.

मू यमापन एकतर नयतका क आधारावर कवा ट या या ेवट कवा काय म याक ापा या ेवट
के े जाऊ कते. पु हा ते एकतर असू कते
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा सं ा मक कमचा यांनी समुदाया या सहकायाने कवा बाहेरी कवा त ा ारे हाती घेत े . दो ही
समुदाय वकास
कारचे मू यमापन करणे इ आहे कारण मू यमापनाती समुदाया या सहभागामुळे समुदायाती
सद यांम ये मता नमाण होते. वाय ते यां याम ये जबाबदारी आ ण उ रदा य वाची भावना मजबूत
करते.

मू यमापन भ व याती यतां या संदभात के े पा हजे आ ण सव संबं धतांनी सकारा मकतेने पा ह े

पा हजे.

फे रफार मू यमापना या
आधारे आव यक सुधारणा नयो जत आ ण अंतभूत के या जातात. मू यमापन येतून मळा े े ण
समुदाया ा या या कृ ती योजनेती मजबूत मु े आ ण कमकु वत मु े ओळख यास स म करते. ह त ेपाची
भावीता वाढव यासाठ आ ण नवड े या सम येचे कायम व पी नराकरण कर यासाठ बद करणे
अ याव यक आहे. हे बद सामू हक कृ तीसाठ घेत े या गरज सम ये ा अ धक भावी तसाद दे तात.

सहकारी आ ण सहयोगी वृ ीचा वकास

वर नमूद के े े सव ट पे मह वाचे आ ण खरे तर अ वभा य अस े तरी अं तम ट यापे ा न तपणे
कोणतेही मह वाचे नाही. समाजाती सहकारी आ ण सहयोगी वृ ी आ ण प त चा वकास.

येथे काय सू चत के े आहे क समुदाय संघटनेची या वक सत आ ण गती करत असताना समाजाती

ोक एकमेक ांना समजून घे यासाठ वीकार यासाठ आ ण काय कर यासाठ एक येतात. सामा य गरजा
पूण कर या या येत कवा सामा य सम या सम या हाताळ या या येत व वध उपसमूह आ ण
यांचे नेते जाग क होतात आ ण समान य नांम ये इतर उपसमूहांसह सहकायाकडे वृ होतात.

या येमुळे समाजाती उपसमूह आ ण उपसं कृ त मधी सव भेद नाहीसे होणे कवा संपूण एकसंधता
ा त होणे आव यक नसते परंतु यामुळे अनेक दा ही व वधता समजून घे याची आ ण ती वीकार याची
गटांची मता वाढते. वेळ ोवेळ उ वणा या संघषावर मात कर याचे कौ य वक सत कर याकडे यांचा
क असे . याच वेळ हे एक समान संदभ े म वक सत कर यास दे ख ी कारणीभूत ठ कते याम ये
सव समान हेतूंसाठ एक काम क कतात.

या अनुभवा ारे भ व यात उ वू कणा या त सम सम यांना अ धक त परतेने आ ण कु तेने सामोरे

जा यासाठ समुदाय अ धक चांग या तीत असे यांना अगोदर ओळख यात स म होऊन आ ण ते
उ वताच यांचा सामना कर यास अ धक सुस रा न.

अ ा कारे समुदाय संघटना के वळ नवीन समुदाय क कवा पा याची व ा कवा बा वाडी या

वकासा ी संबं धत नाही तर या नही मह वाचे हणजे समाजाती इतर सहयोगी क प हाती घे याची
मता वाढवणे. येत भाग घेण ा या अनेक साठ ते ता काळ उ ाची पूतता असे जे अ धक
मह वाचे असे परंतु ावसा यक कमचा यांसाठ या या संदभात एका मक एकक हणून काय कर याची
समुदायाची मता वक सत करणे हे द घका नउ आहे. गरजा सम या आ ण सामा य उ े. हे उ
हळू हळू समाजा ाही समजे आ ण जप े जाई .
Machine Translated by Google

चे मॉडे आण ीकोन
. समुदायाचे मॉडे समुदाय संघटना

संघटना

मॉडे हणजे काय

एक मॉडे एक मा यम हणून समज े जाऊ कते या ारे एखाद जट वा त वकतेक डे पाहते. हे

हाती घेत े या कामासाठ संदभ हणून काम करते आ ण काय अपे त आहे याची समज दे ते. एखादे
मॉडे हे हजन पूण कर यासाठ रणनीती कवा ीकोन हणून दे ख ी समज े जाऊ कते आ ण तेथे
जा यासाठ यो य पाव े उच पा हजेत. काही मॉडे स बद ा या व वचारसरणीतून वक सत झा
आहेत तर काही व पर ती कवा अनुभवां या तसादात नमाण झा आहेत.

अनेक नी सामुदा यक सं े या मॉडे सचे वग करण वक सत कर याचा य न के ा आहे.

अ मरे. G. Ross यांनी अॅ ोच हा द वापर यास ाधा य द े . यांनी सामुदा यक संघटनेसाठ

तीन मु य कोन ओळख े . हे आहेत

सामा य साम ी ीकोन

व साम ी ीकोन

येचा ीकोन

सामा य साम ी ीकोन

या कोनाचा फोकस समुदायाती सेवां या सम वत आ ण सु व त वकासावर आहे. या कोनाम ये दोन

उप कोन समा व आहेत उदा. a व मान सेवांचे बळकट करण आ ण b नवीन सेवा सु करणे.
समाजाती सेवां या गटाचे भावी नयोजन आ ण संघटन हे सवसाधारण उ आहे.

व साम ी ीकोन

हा ीकोन काया वत होतो जे हा एखाद वैय क सं ा कवा समुदाय वतः काही व

चतेची सम या कवा काही आव यक सुधारणांब च तत होतो आ ण नधा रत उ उ
उ उ सा य कर यासाठ जाणीवपूवक एक काय म सु करतो. अ ा कारे या
कोनाम ये सेवांची व सम या दे ण ारी संघटना समा व आहे.

येचा ीकोन

हा ीकोन साम ी वर इतका क त करत नाही यात समाजाती सव ोक य पणे कवा यां या
त नध ारे सामी आहेत अ ा या या आरंभ आ ण पा नपोषणावर क त नाही. यात सम या सम या
ओळखणे आ ण याबाबत हेतुपुर सर कारवाई करणे समा व आहे. वयं मदत उप म आ ण सहयोगी उप मांसाठ
समुदायाची मता नमाण कर यावर अ धक भर द ा जातो. या कोनासाठ चार घटक अ त य मह वाचे
आहेत. हे आहेत i समाजाचा आ म नणय ii

वदे ी योजना iii ोकांची बद याची इ ा आ ण iv

समुदाय गती.

ब सन म ये जॅक रॉथमनने समुदायाचे तीन मॉडे सादर के े

सं ा हे होते

प रसर वकास
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा
२ सामा जक नयोजन
समुदाय वकास
सामा जक कृ ती

या तीन मॉडे सची रचना यांनी रोथमन म ये सुधा रत आ ण प र कृ त के होती

समाजाती प ती आ ण प र त म ये बद ात घेऊ न. तीन प दत चा मॉडे हणून उ ेख
कर याऐवजी यांनी यांचा कोअर मोड् स ऑफ क यु नट इंटर ह न हणून उ े ख करणे पसंत के े .
वाय या तीन प दती कवा प त चे वणन आद कारचे बांधकाम हणून के े जाते जे बयाच माणात
वा त वक जगात मूळ पूण वक सत व पात अ त वात नाहीत परंतु वा त वकतेचे वणन आ ण व े षण
कर यासाठ उपयु मान सक साधने आहेत.

रॉथमन या मते समका न अमे रकन समुदायांम ये आ ण आंतररा ीय तरावर हेतूपूण समुदाय बद ासाठ
ह त ेप कर या या या तीन प ती ओळख या जाऊ कतात. सामुदा यक ह त ेप हा सामुदा यक
तरावरी सरावा या व वध कारांना क हर कर यासाठ वापर ा जाणारा सामा य द आहे आ ण
समुदाय संघटन या दाऐवजी वापर ा गे ा आहे कारण तो रोजगारासाठ उपयु ापक द अस याचे
आढळू न आ े आहे. ह त ेपा या तीन प ती आहेत

अ प रसर वकास ब सामा जक

नयोजन नीती c सामा जक कृ ती

मोड A प रसर वकास

हा ीकोन असे मानतो क ा नक समुदाय तरावरी ोकां या ापक सहभागा ारे समुदाय बद ाचा
पाठपुरावा येये न त कर यासाठ आ ण नागरी कृ ती कर यात यावा. पार रकता ब ता सहभाग
आ ण वाय ता या संक पनांवर जोरदार भर दे ण ारा हा समुदाय उभारणीचा य न आहे. हे ये या
उ ांना चा ना दे ऊ न समुदाय उभारणी ा चा ना दे ते सामुदा यक स मता व मदत आधारावर सम या
सोडव याची मता आ ण सामा जक एका मता व वध वां क आ ण सामा जक वग गटांमधी
सामंज यपूण आंतर संबंध . ीकोन मानवतावाद आ ण जोरदार ोका भमुख आहे याचा उ े ोकांना
वतःची मदत कर यास मदत करणे आहे. नेतृ व आतून काढ े जाते आ ण द ा आ ण नयं ण ा नक
ोकां या हातात असते. स म करणे तं ांवर भर द ा जातो.

ा नक वकासा या काही उदाहरणांम ये समुदाय आधा रत एज सी ारे आयो जत अ तप र चत काय

काय म आ ण समुदाय वकास काय मांम ये गाव पातळ वरी कामांचा समावे होतो.

ा नक वकास हा अ यंत आदरणीय आद ावर आधा रत अस ा तरी खडु क ा सार या ोकांनी यावर
ट का के आहे जे बद सा य कर यासाठ सॉ ट ॅ टेज ी हणून वै ीकृ त करतात. ये या
ततेमुळे गतीची गती मंद होऊ कते आ ण मह वपूण संरचना मक सम यांपासून वच त होऊ
कते. एक मू भूत कायप ती हणून सहमती वीकारणे जे ता वत सुधारणांपासून पराभूत आहेत ते
भावी कारवाई ा हेटो कर या या तीत असू कतात. वाय समका न संदभात ा नकतेचे
ोकांवरचे नयं ण सतत कमी होत आहे आ ण ा रा ीय ादे क आ ण जाग तक ोकां या
जीवन प त वर भाव पाडत आहेत.
Machine Translated by Google

चे मॉडे आण ीकोन
मोड B सामा जक नयोजन धोरण
समुदाय संघटना

हा ीकोन गृह नमाण ण आरो य म ह ा वकास इ याद सार या मू भूत सामा जक सम यांबाबत
सम या सोडव या या तां क येवर भर दे तो. नयोजनासाठ ही व अ भमुख ता डेटा चा त आहे
आ ण सामा जक व ान वचार आ ण अनुभवज य व तु न तेम ये मूळ अस े या काळजीपूवक कॅ ेटेड
बद ाची संक पना आहे. . ै तां क आहे आ ण तकसंगतता एक भावी आद आहे. सामुदा यक
सहभाग हा मु य घटक नाही आ ण सम या आ ण प र तीनुसार ते खूप ते थोडेसे बद ू कते. गुंतागुंती या
आधु नक वातावरणात बद हो यासाठ त नयोजकांची आव यकता असते जे प रमाणवाचक डेटा
गोळा क कतात आ ण यांचे व े षण क कतात आ ण सामा जक प र ती सुधार यासाठ मो ा
नोकर ाही आयोजकांना हातभार ावू कतात. गरजांचे मू यांक न नणय व े षण मू यमापन सं ोधन
आ ण इतर अ याधु नक सां यक य साधनांवर खूप अव ं बून आहे.

सवसाधारणपणे येथे चता काय उ ांची आहे यांना यांची गरज आहे अ ा ोकांना व तू आ ण सेवांची
संक पना नवड व ा आ ण वतरण. या वाय एज स मधी सम वय वाढवणे डु के न टाळणे
आ ण सेवांमधी अंतर भरणे या मह वा या सम या आहेत.

नयोजन आ ण धोरण एक तपणे एक त के े आहे कारण दो हीम ये सामा जक सम यांचे नराकरण कर यासाठ डेटा
एक करणे आ ण याचे व े षण करणे समा व आहे.

रॉथमन या मते या मोडवर प रणाम करणारे दोन मह वाचे समका न अडथळे आहेत नयोजन अ यंत
पर रसंवाद बन े आहे आ ण वै व यपूण वार य गट यो य र या उ ांची ा या आ ण समुदायाचा
अजडा न त करतात. यात मू य नवड चा समावे आहे जे त कवा नोकर हा या क ेबाहेर जातात
आ ण २ सामा जक काय मांवरी कमी सरकारी खचाचा प रणाम आ थक अडचण मुळे व तृत डेटा
आधा रत नयोजन कोनावर कमी अव ं बून राहणे.

मोड C सामा जक या

हा ीकोन ोकसं ये या एका पी डत कवा वं चत वभागा या अ त वाचा अंदाज ावतो या ा वाढ व

संसाधने कवा समान वागणूक मळ यासाठ मो ा समुदायावर मागणी कर यासाठ संघ टत करणे
आव यक आहे.
आ ण संसाधनांचे पुन वतरण आ ण करकोळ गटांसाठ नणय घे यापयत पोहोच यासह समाजाम ये
मू भूत बद करणे हा या कोनाचा उ े आहे. सामा जक कृ ती े ाती ॅ ट नसचे उ गरीब
आ ण पडीत ोकांना स करणे आ ण फायदा मळवणे हे आहे. ै ही ामु याने अ ी आहे याम ये
सामा जक याय हा बळ आद आहे काप .

नद ने संप मोच ब ह कार आ ण इतर वघटनकारी कवा वेधून घेण ा या हा चा सार या संघषा या
रणनीत वर जोर दे यात आ ा आहे कारण वं चत गट वारंवार ोक वर जा त अव ं बून असतात
यात दबाव आण याची आ ण यय आण याची मता असते . या कोनाचे अ यासक कमी
अस े या मतदारसंघांना एक त करतात आ ण यांना वर भाव पाड यासाठ कौ याने सुस
करतात. हा कोन एड् स कायकत नागरी ह क गट पयावरण संर ण सं ा ीवाद गट कामगार
संघटना आ ण मू गामी राजक य कृ ती चळवळ नी मो ा माणावर वापर ा आहे. मानवी सेवा ावसा यक
सामा जक कृ ती े ात मुख रा ह े नाहीत परंतु अ प माणात सहभाग घेत ा गे ा आहे. माफक पगार
ावसा यक कौ याची अनुप ती आ ण द घका न बां ध क ची गरज हे या कोनाचा अ धक
माणात वापर हो याम ये मह वाचे तबंध आहेत.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा
तीन समुदाय ह त ेप ीकोन
समुदाय वकास
रॉथमन

नवड े ा सराव प रसर वकास सामा जक नयोजन सामा जक कृ ती

च धोरण

सामुदा यक कृ ती या येय समुदाय मता आ ण स ा बद ू न सम या सोडवणे

ेण ी एक ीकरण वत ची मदत वा त वक संबंध आ ण संसाधनां या संदभात
येची उ े समुदाय सम या मू भूत सं ा मक बद
काय येय काय कवा येचे येय

गृहीतके concer समुदायाम ये वहाय सामा जक संबंधांचा अभाव आहे आ ण सम या अ त वात वं चत

आहेत जसे क संरचना आ ण सम या सोडवणे गरीबी गृह नमाण प र ती मता आरो य इ. ोकसं या सामा जक अ याय
वं चतता असमानता

मू भूत बद ाची रणनीती याम ये ोकां या वतः या सम या न त कर यासाठ आ ण सोडव याम ये ट ाय झग सम या आ ण

ोकां या वभागा वषयी सम या आ ण तकसंगतपणे ोकांना एक आणणे
मा हती गोळा करणे ू व नणय घेण े
भावी ये स म करणे
कृ तीचा माग.

वै पूण बद एकमत समुदाय एकमत कवा संघष संघष संघष

सामुदा यक गट आ ण हतसंबंधांम ये रणनीती आ ण तं े थेट कृ ती वाटाघाट

गट चचा

अ यासक भू मका स म उ ेरक सम वयक त य संक क आ ण नेटर कायकता वक आंदो क

व े षकांचे क काय म सम या सोडव याचे कौ य द ा नगो एटर कवा
अंम बजावणी करणारे वेगवान प पाती
आ ण नै तक मू ये

बद ाचे मा यम हान काया भमुख गटांना मागद क औपचा रक संघटना जनसं ांना मागद न करणे
मागद न करणे zations आ ण उपचार आ ण राजक य या
डेटा

द ेने अ भमुख ता स ेचे सद य सहयोगी नयो े आ ण एक बा हणून संरचना

रचना सामा य उप म ायोजक हणून रचना हणून संरचना कारवाईचे य अ याचार करणारे
जबरद तीने कवा उ ट करणे

एकू ण भौगो क ाभाथ णा समुदायाची सीमा ा या एकू ण समुदाय कवा समुदाय समुदाय वभाग
वभाग

ाभा याची संक पना नाग रक ाहक बळ

स करणाचा वापर कडू न ोध याची मता नमाण करणे साठ सा य करणे

ाहकांना यां या ाभाथ णा ब बनवणारा समुदाय ह क
सहयोगी आ ण सेवेसाठ गरजा आ ण भाव पाड याचे साधन
ाहकां या समुदाया या नणयांची मा हती दे ण ारे सू चत नणय
भावना वाढवणा या यां या सेवेब
सहभाग ारे नवडी भु व

उपरो त याम ये सराव हे रएब सचा एक संच सूचीब आहे जो वणन कर यास मदत करतो
आ ण ह त ेपा या तीन प त पैक येक ाची तु ना करा. याम ये येयाचा समावे आहे
ेण ी गृहीतके मू भूत बद धोरण डावपेच बद णे ॅ ट नरचे
भू मका संरचनेक डे अ भमुख ता ाभाथ णा ची ा या
स करण इ. वापर. तीन कोन ब तेक ां या बाबतीत भ आहेत
हे सराव च .

रॉथमन पुढे नमूद करतात क येक समुदाय ह त ेप मोड नाही

जसे ते दसते तसे वत न हत आ ण पर र अन य. य ात
ह त ेप ीकोन ओ हर ॅ प आ ण सराव म ये म व पात वापर े जाऊ कते.
रॉथमन .
Machine Translated by Google

क रॉथमनने सुच व े या सराव मॉडे सचे आणखी एक वग करण स क यांनी द े आहे . यात तीन चे मॉडे आण ीकोन
समुदाय संघटना
मॉडे सचा दे ख ी समावे आहे जे खा वणन के े आहेत

अ तप र चत वकास मॉडे

णा बद मॉडे

चर चज मॉडे

अ तप र चत वकास मॉडे

या मॉडे चा अंत न हत सवसाधारण गृहीतक असा आहे क समुदायाम ये ेज ारी राहणा या ोकांक डे
यां या वतः या पुढाकाराने आ ण संसाधनां ारे यां या गरजा सम या पूण कर याची मू भूत आ ण
अंत न हत मता असते. कायक याने अ ी या वृ करणे अपे त आहे यामुळे समाजा ा याची
जाणीव होई आ ण प रणामी वैय क र या आ ण सामू हक र या या या सद यांसाठ मो ा
माणात समाधान मळ व यासाठ य न के े जाती . सामुदा यक काया या या मॉडे मधी
अ कडी बद ांनी ही भू मका कामगार कवा एज सीकडू न य तत या वकर वीकार यासाठ
समुदायाम ये वयं स टे नग वदे ी सं े या वकासावर अ धक भर द ा आहे. अ ा कारे कामगाराची
भू मका ही सेवा दाता हणून न पाहता समाजाम ये वकासा मक ऊजा नमाण करणारी हणून पा ह
जाते.

या या नावा या व मॉडे चा अनु योग ोकां या गरजा पूण कर यासाठ सेवा नमाण करणे कवा
ेज ार या भौ तक संसाधन पायाभूत सु वधांम ये सुधारणा कर यापुरते मया दत नाही. नवीन क पना
वक सत कर यासाठ मॉडे चा वापर के ा जाऊ कतो. ोकांसाठ काही कर यापे ा वतः या
वचारांना ो साहन दे ण े पुरोगामी वृ ी अंगीकारणे यावर भर द ा जातो.

बद भावी कर या या या मॉडे ा के वळ सू म ीकोनापुरते मया दत राह याची मयादा आहे. हे

सू म वा त वकता आ ण नंतरचे समाजावर होणारे प रणाम यां या ी सू म संबंध पाहत नाही. तथा प या
मयादे नंतरही हे मॉडे भारत आ ण इतर तृतीय जगाती दे ांम ये इतर मॉडे पे ा अ धक सामा यपणे
सराव े जात आहे.

भारताती सामुदा यक काया या अनुभवाव न असे दसून आ े आहे क सव म नयो जत ेज ार या

मॉडे म ये दे ख ी कामगार एज सी पूण पणे काढू न टाकणे य नाही. बद ाची या ांब चक
आ ण हळू हळू होत अस यामुळे सामा जक कायकता एज सीचा द घका न सहभाग आव यक आहे.

या मॉडे म ये समा व अस े या व चरण आहेत

भौ तक े ाची ओळख ा नक आ ण सीमांक न

२ समाजात वे

व वध वभागां या गरजा ओळखणे

काय माचे नयोजन

संसाधन नयोजन

समाजात संघटना मक नेटवक वक सत करणे

ठरा वक का ावधीत आं क पैसे काढणे

णा बद मॉडे

हे मॉडे ण आरो य गृह नमाण रोजगार इ याद मू भूत गरजा पूण कर यासाठ समाजात व वध
व ा अ त वात अस याचे मानते.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा या वतं णा मान या जातात याम ये उप णा असतात. या णा या अ त वाचे अं तम तक

समुदाय वकास
हणजे सामा जक उ पादन आ ण सामा जक उपभोग.

या णा व वध घटकांमुळे अकाय म होऊ कतात यामुळे णा वर ताण आ ण दबाव नमाण

होतो. ोकसं ये या व वध सामा जक आ थक कवा ा नक वभागांमधी असमानतेमुळे ती जे
उ पादन करत आहे ते ोकांसाठ ासं गक नस यामुळे कवा अनेक ोकांना जे उ पादन के े जात आहे
याम ये वे नस यामुळे णा अकाय म होऊ कते. या अकाय मतेची णे समाजाम ये सम या
कवा सम यांचा समूह हणून दसून येतात. यांना हाताळ यासाठ तळागाळा या पातळ वर एखा ा ा
काय सापडते हे समजून घे यासाठ उपयु े मवक गाठ यासाठ थम णा आ ण या या उप णा
समजून घेण े आव यक आहे.

यानंतर कायकता एकतर णा ची पुनरचना कवा सुधारणा कर या या धोरणाचा य न करतो. या ा

सामुदा यक कायासाठ णा बद कोन मॉडे असे संबोध े जाते.

या मॉडे ी संबं धत व काय आहेत

णा ती व कमतरतांब संबं धत त ये गोळा करणे उदा. हरी पूवा ह सेवांम ये

वे ाम ये असमानता त कायक याची कमतरता वतरणाची अपुरी रचना नधीचा
अभाव इ. अपुरेपणा आणतो.

समुदाय समुदायांम ये न कषाचे सामा यकरण.

नणय घेण ा या सं ांवर भाव टाक यासाठ यो य धोरण नवडणे

कवा सम येवर क त कर यासाठ .

योजना काया वत कर यासाठ समुदाय आ ण बाहेरी समथन एक करणे.

समाजात एक सं ा वक सत करणे आ ण इतर समुदायांमधी समान सं ां ी आ ण इतर सं ां ी

जोडणे जे यांना बद ाची मागणी कर यात मदत क कतात.

चर चज मॉडे

हे मॉडे समाजा या मो ा रीरात एक हान से हणून समुदायाचे यमान करते. स या दांत

व वध हान समुदाय मो ा संपूण हणजे समाज कवा रा रा य बनवतात. मॉडे असे गृहीत धरते
क ोकसं ये या व वध वभागांमधी संबंध या प तीने संर चत के े जातात औपचा रकरी या
संवैधा नक चौकट कायदा धोरणे इ. कवा अनौपचा रकपणे रीती रवाज जनमत इ. चे
सामा जक अ धकार नधा रत करतात. हे कवा समुदाया ी रा याचे संबंध तसेच आंतर समुदाय
आ ण आंतर समुदाय संबंध दे ख ी नधा रत करते.

चर चज मॉडे म ये कामगार सामा जक संबंधांची मॅ ो च रग आ ण सू म वा त वकता यां याती

ाचे व े षण करतो नंतरची सम या समाजाती बेरोजगारीची सम या असू कते कवा ोकां या मो ा
वगा ा ण कवा आरो यापयत पोहोचू कत नाही. सु वधा कवा े डट इतर संसाधने . कायकता मॅ ो
रचने या मू गामी बद ाम ये सहभागी हो यासाठ समुदाया ा एक त कर याचा य न करतो जेण ेक न
सू म वा तवावर प रणाम होई .

सामुदा यक कायक यासाठ हे एक अ त य गुंतागुंतीचे काम आहे कारण यात खूप भ कारची कौ ये
आव यक आहेत. तसेच कामगारा ा मानवी समाजाची आ थक राजक य सामा जक आ ण सां कृ तक सव
प रमाणे समजून घेण े आव यक आहे.
सू म आ ण मॅ ो वा त वकता यां याती वा समजून घेण े दे ख ी आव यक आहे.
Machine Translated by Google

चर बद मॉडे ा समाजाचे पयायी व प तयार करावे ागे जे समाजा या सू म तरावरी व मान चे मॉडे आण ीकोन
समुदाय संघटना
पर ती बद े . स या दांत पयायी राजक य वचारसरणीचा अव ं ब कर यात याचा अनुवाद होई .
मॅ ो म ये सहसा के वळ रा रा याची धोरणे समा व नसतात तर रा रा याबाहेरी घटक आ ण दे ख ी
समा व असतात. उदा. आंतररा ीय नाणे नधी जाग तक बँक आ ण मो ा चा भाव तस या जगाती
अनेक दे ांवर यामुळे समाजाती व तू आ ण सेवां या वतरणावर प रणाम होतो. यामुळे काही वेळ ा
रा रा यात कवा प पाती वकृ त आंतररा ीय धोरणांमुळे त अस े या रा ां या संपूण समूहाम ये बद
घडवून आण यासाठ मो ा जाग तक व ेवर भाव टाक याची गरज असते.

अ ा कारे मॉडे चे गुंतागुंतीचे व प कमचा यां या तयारीचा अभाव समाजात व ास संब धत नस याची
भावना आ ण अ ा मॉडे मुळे नमाण होणारा संघष यामुळे हे सवात कठ ण होते. आ ण सामुदा यक कायाचे
व चतच सराव के े े मॉडे .

मॉडे म ये समा व अस े व काय आहेत

सू म आ ण मॅ ो सो मधी ाची समज वक सत करणे

वा तव

२ पयायी राजक य वचारसरणीबाबत जाणीवपूवक नणय घेण े.

ही समज समाजासोबत ेअ र करणे या ा वतःचे नणय घे यास स म करणे.

व सम या ोधून याचे येय सा य कर यासाठ कृ तीची योजना ओळख यात समुदाया ा मदत करणे
आ ण द घ संघष सु कर यासाठ प रणामी कृ ती.

व मान स ा रचने ी अप रहाय संघषातून नमाण होणा या ताणा ा सामोरे जा यासाठ समुदाया ा याची
आवड उ साह आ ण मता टकवून ठे व यास मदत करणे.

यामुळे सामुदा यक कायाचा हा कार या या अ भमुख तेम ये मू गामी आहे. कोणतेही येय सा य करणे हे उ
असू कते तथा प ोकांनी अ धक आ म व ास संघटना मक आ ण सामा जक कौ ये मळवणे आ ण
समाजाती यां यासाठ च तत अस े या मह वा या सम यांब समजून घेण े ततके च मह वाचे आहे. स या
दांत या मॉडे चा उपयोग सामा जक बद ाची बीजे पेर यासाठ असू कतो.

सामुदा यक कायाचा एक कार जो उपरो तीन मॉडे सपे ा वेगळा आहे या या ा ती या ीने या ा
सामुदा यक कायाचे आंतर समुदाय मॉडे स क असे हणतात.

सामुदा यक कायाचे आंतर समुदाय मॉडे

या मॉडे ची ा ती अ तप र चत मॉडे पे ा व तृत आहे. समाजात काही सम या गरजा आहेत या समाजात

कवा सामुदा यक संसाधनां ारे हाताळ या जाऊ कत नाहीत. उदाहरणाथ बेरोजगारीची सम या कवा ण
सु वधा कवा आरो य सु वधांचा अभाव समुदायाम ये हाताळ ा जाऊ कत नाही. समाजाचा कमी उ प ाचा तर
आ ण संसाधनांचा आधार यामुळे एक समुदाया या संदभात अ ा काही गरजा पूण कर याचे उ अस े ा
काय म सु करणे आ ण टकवणे कठ ण होते. यासाठ आंतर समुदाय ीकोन आव यक आहे.

कायकता काय म अ ा ठकाणी ोधतो जथे व वध समुदायाती ोक येऊ न सहभागी होऊ कतात. कायकता
व वध समुदायांना भेट दे तो ोकांना काय माची जाणीव क न दे तो आ ण यांना सहभागी हो यासाठ वृ
करतो. ए
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा उप मा वषयी मा हती दे यासाठ सामुदा यक क क सहसा ा पत के े जाते याम ये ाभाथ आ ण इतर भाव ा
समुदाय वकास
असतात. अ ा य नांम ये व वध समुदायांचे त नधी काय म याचे ान आ ण या या व ापनासाठ संसाधने आ ण
जबाबदा यांची दे वाणघेवाण कर याची प त ठरव यात सहभागी होतात. या मॉडे मुळे व वध समुदायांम ये व सेवा
दे यासाठ सं ा कवा कौ स ची ापना होऊ कते.

आंतर सामुदा यक काय मॉडे ेज ार या मॉडे पे ा वेगळे आहे कारण या या ा तीची ा ती व तृत आहे. हे इतर दोन
मॉडे सपे ा वेगळे आहे कारण याचे उ णा कवा संरचना बद याऐवजी ा नक गरजा पूण करणे आहे.

. इतर धोरणे आ ण ीकोन

समुदाय आयोजन कर यासाठ

अ पीटर ाय हर स या े ख काने एक टायपॉ ॉजी द आहे जी वतः ा ा नकतेपयत मया दत करते परंतु
हान समुदाय जगात या ा आयामांनुसार समान प ीय वभागणी आढळते सामा जक राजक य आ ण आ थक.
ाय हर यांनी यांचे टायपो ॉजी समुदाय स मीकरण धोरणे हट े आ ण खा पयायी द ा नद
ओळख े

समुदाय संघटन सामा य सम यां ी ढा दे यासाठ आ ण यां या जीवनावर आ ण समुदायांवर प रणाम करणा या
सं ा आ ण नणयांम ये यांचा आवाज वाढव यासाठ ोकांना एक करणे राजक य जोर अस े द ा.

२ समुदाय आधा रत वकास प रसराची भौ तक आ ण आ थक ती सुधार यासाठ अ तप र चत े ावर आधा रत

य न जसे क नवीन बांधकाम कवा घरांचे पुनवसन आ थक भर अस े द ा.

समुदाय आधा रत सेवा तरतूद सामा जक सेवा उदा. बा संगोपन ावसा यक ण माता आ ण बा आरो य
इ. वतरीत कर यासाठ ेज ार या तरावरी य नांचा समावे आहे आ ण या ा मानवी भांडव उभारणे
असे हणतात. सामा जक भर अस े द ा.

हे ऐवजी अ ं द द ा नद आहेत जे वतःच अपुरे आहेत.

एक आयामी कोना ारे संबो धत न के े या संक टाची काळजी घे यासाठ ते इतर सं ांवर अव ं बून असतात.
उदा. जर आपण सामुदा यक संघटना मक कोन हाताळत असू तर अ तप र चत े ा ा आ थक संक टात काम
कर यासाठ समुदाय आधा रत वकास ीकोन आ ण सामा जक संक ट हाताळ यासाठ दान के े सेवा दे ख ी
आव यक असे मफ आ ण क नगहॅम .

ब रॉबट फ र यांनी ीकोनांचा अ धक ापक ीकोन सादर के ा.

ेज ार या आयोजनासाठ यांनी तीन बळ कोन ओळख े .
हे खा माणे आहेत.

सामा जक कायाचा ीकोन

या कोनाम ये समाजाकडे एक सामा जक जीव हणून पा ह े जाते आ ण सव य न समुदायाची भावना

नमाण कर या या द ेने असतात. समुदाय संयोजक एक स मकता एक वक एक नयोजक आ ण एक
सम वयक हणून भू मका बजावतो जो समुदाया ा ेज ार या सम या ओळख यात मदत करतो व मान
सामा जक सेवा एक क न आ ण ॉ बग क न आव यक संसाधने मळ व याचा य न करतो.
Machine Translated by Google

ेज ार या गरजा पूण कर यासाठ स ेत अस े यांसोबत. हा ीकोन सहमतीपूण आ ण मक आहे. चे मॉडे आण ीकोन

समुदाय संघटना
अमे रके ती सामा जक समझोता चळवळ आ ण साठ या द काती जॉ सन ासनाचा ग रबीवरी यु
काय म ही उ े होती.

२ राजक य कायकता ीकोन

हा ीकोन अ तरेक संघष आ ण समाजा या सं ांवर चंड दबाव ारे वै ीकृ त आहे. पॉवर ेअ रग
हे मुख येय आहे. ही प त व क संघष आ ण वाटाघाट वर आधा रत आहे आ ण या प तीचा सं ापक
मान या जाणा या सॉ अॅ क ने पुढाकार घेत े या सार या जन आधा रत सं ां ारे वापर जाते.
आयोजक एक ग त ी ता आ ण नेतृ व वकासक आहे आ ण सम या ती ही हीनतेतून उ वणारी
सामा जक आ ण आ थक दडप ाही आहे. सामा जक आ थक आ ण राजक य वषमता राजक य जोर
अस े द ा र करणे हे अं तम येय आहे.

ेज ार या दे ख भा चा ीकोन

हा ीकोन मागी दो ही कोनातून उ व ा आहे आ ण म यमवग य र हवासी आ ण यांचे छोटे वसाय

आ ण सं ा मक सहयोगी यां या ारे वै ीकृ त आहे जे यां या समुदायाचा बद आ ण मा म े या मू यांना
धो यापासून संर ण क इ तात. सम या प र तीत नगरपा का सेवांम ये घट अ तप र चत
व ता पाणीपुरवठा कवा वाढ े गु हेगारी यांचा समावे असू कतो. आयोजक वयंसेवक समुदाय नेता
कवा हरी नयोजन समुदाय वकास इ. म ये त त असू कतो. वापर यात येण ारी प त समवय क
गट दबाव असू कते नागरी संघटना ेज ारी संघटना असू कते. सु वाती या ट यात समवय क गटाचा दबाव
अ धका यांना समुदाया ा सेवा दे यासाठ पटवून दे यासाठ वापर ा जाऊ कतो परंतु नंतर ते राजक य
कायक या या कोनाचे व प धारण क कते कारण यांना हे ात येते क के वळ संघषातूनच य
सा य के े जाऊ कते.

क ौ अ क आधु नक अ तप र चत आयोजनां या सं ापकांपैक एक याने समुदाय संघ टत कर या या

व वध प त म ये खो वर त ब बत के े . यां या मते सामा जक बद आ ण समुदाय संघटना एकतर ामु याने
सुधारणावाद कवा ां तकारी असू कतात जे बद कती मू भूत आहेत यावर अव ं बून असतात.

सुधारणावाद भू मका अस े या सं ा ामु याने व ेत सुधारणा कवा सुधारणा कर याचा य न करतात आ ण ती

ोकां या गरजा पूण कर याचा य न करतात. सरीकडे ां तकारी संघटना मूळ गृ हतकांवर चह ावतात आ ण
व मान अस े यांना पूण पणे भ पयाय सुचवतात. उदाहरणाथ नंतरचे ोक गक भू मकां ी संबं धत मू भूत
बद ांम ये कवा जातीवादाचा उ ाटन इ याद म ये वतः ा सामी करती .

ौ अॅ क ने आयोजन कर यासाठ दोन भ ीकोन कवा परंपरा सादर के या.

हे आहेत

सामा जक एक ीकरण परंपरा

येथे मु य धोरणा मक उ हे आहे क ोकांनी एक काम करावे सहभागी ोकां या सं ये ारे

मळ व यासाठ . हे असे गृहीत ध न आहे क अ ा दबावामुळे स ेत अस े यांना के े या माग या पूण होती .
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा या परंपरेत एक ीकरणा या य नांवर हणजे ोकां ी संपक साधणे आ ण यांना सामा जक आ ण
समुदाय वकास
राजक य ास य हो यासाठ ो सा हत करणे यावर भर द ा जातो.
सामा जक एक ीकरण परंपरा ोकांना जोरदारपणे या चका कर यास ो सा हत करते नषेध ा य क
करा आ ण थेट कारवाई आ ण संघषा ा घाब नका.
सामा जक एक ीकरणा या य नांना मो हमा असेही े ब द े जाते कारण ते बद घडव यासाठ
सामू हक चा वापर करतात. वाय मो हमां ारे घडव े े बद काहीवेळ ा एक ीकरणातून नमाण
होणा या आ ण एकतेपे ा कमी मह वाचे असतात कारण एक ीकरण वतःच स होत असते.

सामा जक उ पादन परंपरा

या परंपरेत गरजू ोकांसाठ सेवा भौ तक व तू आ ण संसाधने मळवणे हे धोरणा मक येय आहे.

मु य भर प रणाम सा य कर यावर आहे हणजे गरजूंना या सम यांना त ड ावे ागते यांना मदत
करणे. य गट समूहांसाठ व तू सेवा मळव याचे मु य उ सा य कर यासाठ कवा संसाधने
ाभांचे पुन वतरण कर याचा य न कर यासाठ या परंपरेचे समथक स ेत अस े यांसोबत काम
कर याची अ धक यता असते. ोकांना राजक य व ेत सहभागी हो यास आ ण सेवा दान
करणा या एज स ी संबंध व ा पत कर यास क यास ो सा हत के े जाते. सामा जक उ पादन
उप मांना सहसा क प हणून े ब के े जाते कारण ते ामु याने गरजूंना ाभ दे ण ा या सेवा
तयार कर याचा य न करतात.

अ क ने दबाव आ ण उ ोफाइ सावज नक कृ त वर भर दे ऊ न समुदाय सं ा चा

समुदाय संघटन हणून उ े ख कर यास ाधा य द े . यांचा अनुकू ीकोन संघषपूण होता आ ण
मोच परेड जनसुनावणी यय आणणारे ब ह कार धरपकड आ ण बसणे या ारे ोकां या चे
द न कर यावर अव ं बून होता. यांनी इंड य ए रयाज फाऊं डे न IAF तयार के े यात
आयोजकांचा समावे होता यांनी संपूण यूएसम ये यां या प ती चा व या.

जे हा अ क ने आप े काय सु के े ते हा समुदाय संघटना ही एक सामा जक कायाची प त होती

जी पारंपा रक सहकाय आ ण सहमती ी जोड े होती. तथा प या द कात अ क ने
र हवा ांना ती गरीबी आ ण बेरोजगारी हाताळ यासाठ संघषवाद प तीचा अव ं ब कर याचे ण
द े . सामा जक काय आ ण ेज ार या गटाती अनेक ा यापक आ ण व ाथ आयोजन
वीका ाग े .

सुमारे वषानंतरही ब तेक सं ांम ये चे डावपेच अ आहेत परंतु या द कात ते

इत या मो ा माणावर वापर े जात नाहीत.

ड हॅना आ ण रॉ ब सन यांनी दे ख ी अ धक पारंपा रक कोनां या वरोधात प रवतना मक मॉडे या

ासं गकतेचा पुर कार के ा. अ क माणेच यांचे टायपो ॉजी दे ख ी अ याचा रत र हवा ां या आ यामधून
बाहेर पड े आ ण यात खा तीन धोरणे समा व आहेत

पारंपा रक राजकारण याम ये उ ू सहभागी नस े े य न असतात जे ते टकवून ठे व यासाठ पुरे ी

ती वाकवतात. यात तक ु सम या सोडवणे समा व आहे परंतु उ प संसाधने आ ण तीती
अंतर कायम आहे.

डायरे ट अ◌ॅ न क यु नट ऑगनाय झग याम ये सामू हक आधा रत आयोजन कधीकधी संघषाचा वापर
करणे समा व असते. हे पॉवर ओ रएंटेड आहे आ ण स ेत वाटा मळव यासाठ उ ू ोकां ी
वाटाघाट कर यासाठ गैर उ ूंना स म बनव याचा हेतू आहे.
Machine Translated by Google

प रवतन ी सामा जक बद याम ये हान गट गहन अ यास आ ण चतन यांचा समावे होतो चे मॉडे आण ीकोन
समुदाय संघटना
आण ोक दडप ाही ब ती पणे जाग क आ ण जाणकार बनतात. वयं नद त
ण आ ण समूह जाग कता नणय घेण े आ ण सामा जक कृ ती कर यासाठ पूण पणे
सामू हक ीकोन यावर भर द ा जातो जे सहभाग ना अव ं ब व आ ण दडप ाहीपासून मु
करते.

हॅना आ ण रॉ ब सन यांनी प ह या दोन धोरणांना अपया त ठरव े आ ण प रवतन ी सामा जक

बद ा या प ती ा अनुकू ता द व . यांनी एरे पीडागॉजी ऑफ द अ े ड चे
े ख क समुदाय बद ाचा एक आव यक पूव कृ ती घटक हणून ण मु करणे ची फारस
के या ा यांनी समाजाचे सवागीण प रवतन हट े .

. च ा बेरीज क या

या यु नटम ये आ ही समुदाय संघटने या व वध पाय या मॉडे स धोरणे आ ण कोन यावर चचा के आहे.
सामुदा यक संघटना येती पाय यांम ये भू मका ोधणे उ े पूण वे करणे आ ण समाजा या वाट े
गरजांचे ारं भक काही ट पे हणून मू यांक न करणे समा व आहे हे सहसा मता वाढवणे आ ण समुदायाती
सद यांम ये सहयोगी आ ण सहकारी वृ ी नमाण करणे यासह च पूण करते.

सामुदा यक सं े या अनेक े ख क आ ण अ यासकांनी समुदाय संघटन कर यासाठ अनेक मॉडे कोन

आ ण धोरणे पाठव आहेत. एकमतावर आधा रत अ धक पुराणमतवाद आ ण पारंपा रक मॉडे स आ ण
अ धक मू गामी आ ण प रवतनवाद मॉडे स आ ण रणनीत म ये भ ता हे आ हा ा सामू हक कृ तीसाठ
समुदाय णा ा गुंतवून ठे व याचे पयायी पयाय दान करतात.

हे समजून घेत यावर आ ण यांचे व े षण के यावर तु ही व से ट ज आ ण संदभाम ये व मॉडे स

अॅ ोच या वापरा वषयी अ धक हा .

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. मफ पॅ या. वॉट क स आ ण क नघन जे स ही. . समुदाय नयं त वकासासाठ आयोजन

स ह सोसायट चे नूतनीकरण सेज का न हजार ओ स.

. रॉस मरे. जी. . समुदाय संघटना स ांत आ ण त वे

हापर दस यूयॉक.

. रोथमन जॅक आ ण ए च जॉन ए . आ ण ॉपमन जॉन. ई. . समुदाय ह त ेपाची रणनीती

सहावी आवृ ी एफई पीकॉक प स इंक . इटा का इ नॉय.

. स क HY . समुदायांसह काय करणे हरा का न नवीन

द .

. वे मेरी. सं. . द हँडबुक ऑफ क यु नट ॅ टस सेज प के स थाउजंड ओ स.

Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा
समुदाय वकास यु नट समुदायाती स या या सम या

संघटना आ ण भू मका

समुदाय संघटक

नीरा अ न म ा
साम ी

. उ े . प रचय

. समुदाय संरचनेसह काय करणे . ग संवेदन ी समुदाय

संघटना सराव . उपे त गटांसह समुदायाचा सराव . जाग तक करण आ ण

याचा समुदाया या सरावावर होणारा प रणाम . समुदाय संघटकां या भू मका .

समुदायाती कौ ये . वाचन आ ण वरचे काय U वरचे काय.

. उ े

समका न भारतीय समुदायांना भेडसावणा या काही मह वा या सम या आ ण आ हाने समजून घेण े आ ण यांना

सामोरे जा यासाठ समुदाय संघटकाची भू मका समजून घेण े हे या यु नटचे उ आहे. या अं तम यु नटचा अ यास
के यानंतर तु ही हे क का

ची संक पना आ ण प रमाणे समजून घेण े आ ण सामुदा यक सं े या सरावाती ची ासं गकता

गआण ग अ याय ब अंत ी मळवा जात आ ण

वगातून नमाण होणारी असमानता समजून घेण े बळ ची

ग त ी ता आ ण समाजात अ त वात अस े या असमानते ा सामोरे

जा यासाठ आव यक माग आ ण साधने हाय ाइट करा समका न समुदाय आ ण समुदाय सराव वर
जाग तक करण भाव व े षण आ ण ावसा यक समुदाय संयोजकाने

बजाव े या व वध भू मकांचे आ ण या भू मका पार पाड यासाठ आव यक अस े या व वध कौ यांचे

कौतुक करा.

. प रचय

ा तकात गंभीर आ हानांचा समूह समुदाय आयोजकांना त ड दे त आहे .

ग रबी टकू न राह यासारखे काही मु े जुने अस े तरी जाग तक करणासार या काही सम या अ कडेच समोर
आ या आहेत. व वध सम यांमधी संबंध अ धका धक गुंतागुंतीचे होत आहेत. समका न संदभात समुदाय
संयोजकांनी के वळ ग रबी आ ण उपे तते ी संबं धत सम यांना सामोरे जाणे आव यक नाही तर आप यासार या
वकसन ी दे ांवर जाग तक अथ ा ा या भावांना दे ख ी सामोरे जाणे आव यक आहे. जाग तक करणामुळे
वं चतता आ ण ग रबी वाढ आहे

ा. नीरा अ न म ा द व ापीठ द
Machine Translated by Google

जगभराती आ ण वकसन ी दे ां या सरकारांची यां या ोकसं येसाठ सामा जक काय मांना नधी समुदायाती वतमान सम या
सं ा आ ण समुदाय संघटकाची भू मका
दे याची भू मका आ ण वृ ी कमी कर यात ाथ मक भू मका बजावत आहे. अ धा या या वाढ या कमती
आ ण घट या जाग तक अ सा ामुळे ाखो ोक उपासमारी या साप यात सामी झा े आहेत. रा ीय
आ थक समृ हा खरा वकास हणून समज ा जाऊ कत नाही जोपयत कु पोषण आ ण बा मृ यू कमी
कर या या ीकोनातून ग रबाती गरीब ोकांचे जीवनमान सुधारत नाही तसेच आरो य गृह नमाण ण
आ ण राजक य सहभागासाठ चांग या संधी उप क न दे त नाही. पाणी आ ण व ता यांचा आरो या ी
थेट संबंध आहे.

ज ोत कोरडे पडत आहेत कवा षत होत आहेत आ ण दे ात व प याचे पाणी मळणे हे एक मोठे
आ हान आहे.

SEZ धोरण आ ण या या अंम बजावणीचा ेतकरी गट आ ण आ दवासी समुदायांवर गंभीर प रणाम झा ा

आहे यां या ज मनी आ ण उपजी वका हरावून घेत आहे. कृ षी संक ट वाढत चा े आहे आ ण यामुळे
ेतक यां या ःखद आ मह या होत आहेत. गक असमानता कायम आहे आ ण मु गी ज मा ा ये याम ये
उ धोका असतो. सावज नक जागा कमी होणे आ ण गट आ ण समुदायांम ये वाढणारी अंतर आ ण फू ट
पाडणारी वृ ी हे कदा चत समुदाय आयोजकांसमोरी सवात मोठे आ हान आहे. अ ा संदभात सव
सामा जक कायकत आ ण व ेषत समुदाय संघटकांनी भारतीय समुदायांचा समावे अस े या व वध
गटांमधी संघषाचे नराकरण कर यासाठ अ धक सुस असणे आव यक आहे जेण ेक न ते त
रा ह े या सव गटां या सामा जक आ ण आ थक उप ीवर क तक कती . .

समका न समुदाय सामा जक संबंध भाव नक बंध आ ण भावना मक संबंधांम ये घट द वत आहेत जे पूव या
समुदायांचे वै होते.
सामुदा यक चेतना आ ण समुदाय भावना कमी होत आहे. ोकसं ये या वाढ व ग त ी तेमुळे उ वणारी
भौगो क प रसर कवा ेज ारी यां या ी सं नता कमी हो यामुळे आस सामा जक मा क आ ण
सावज नक जबाबदारी कमी हो यास हातभार ागत आहे. स ेचे राजकारण हे सामुदा यक जीवना या सव
पै ूं म ये झरपत आहे आ ण ोक व वध राजक य गट आ ण उपसमूहांम ये वभाग े जात आहेत. संयु कु टुं ब
व ा व कळ त होत आहे व ेषत हरी समुदायांम ये आ ण दै नं दन जीवनाती ताणतणावांमुळे ारी रक
आ ण मान सक ताणतणाव वाढत आहेत. सां दा यक असमानता ग आधा रत असमानता गटबाजी
उपे तांची वं चतता आ ण गरीबी आ ण मानवी ह क नाकारणे हे काही तातडीचे मु े आहेत जे आज समुदाय
संघटने या थे ा आ हान दे तात. हे यु नट तु हा ा साम य आ ण सामूदा यक जीवनावर या ग त ी ते या
भावाची व तृत समज दे ते. हे सामुदा यक संघटनेती ची ासं गकता दे ख ी करते. या वाय ग
असमानता जात वग ग त ी ता गटबाजी आ ण प रणामी ब घटकांचे यांसार या सामुदा यक
ग त ी तेवर आ ण समुदाया या कायावर प रणाम करणा या इतर सम यांब दे ख ी ते अंत ी दे ते.
या तर समुदाय आ ण समुदाय संघटनेवर जाग तक करणा या मो ा भावाचे सं त अ भमुख ता दे ख ी
सादर के े जात आहे. समुदाय संघटकाची भू मका आ ण सामुदा यक कायाती आ हानांना सामोरे जा यासाठ
आव यक कौ यांची ेण ी या यु नटमधी एका वतं वभागात च त के आहे.

. सामुदा यक संरचनेसह काय करणे

हणजे इतरांवर यां या व ासावर आ ण वागणुक वर भाव टाक याची मता. गो ी घडवून आण याची
मता आहे. याचा अथ राजक य कवा सामा जक उ ती कवा नयं ण दे ख ी आहे. ॉइड हंटरने
आण संरचनेचे व प के े .
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा अनेक पांम ये आ ण व वध संयोजनांम ये दसून येते. ते पै ासार या अनेक ोतांमधून वाहते मते कायदा
समुदाय वकास
मा हती कौ य कवा कौ यांचा ताबा गट समथन वे आ ण संपक क र मा सामा जक भू मका पुर कार
आ ण संसाधनांम ये वे ती पद ा मह वा या गरजा पूण कर याची मता अ याव यक संसाधनांची
म े दारी आघा ा ढ न य धैय इ. स ा ब धा एखा ा म ये कवा मतदारसंघात जमा होते आ ण या ा
सामा यतः स ाक हणून संबोध े जाते.

येक समाजाची रचना असते. एका कवा व पॉवर सटरम ये मया दत नाही. समाजाती येक
तर कवा संघटना कोण या ना कोण या या उप तीने वै ीकृ त आहे. समाजाती तथाक थत हीन
आ ण घटकांक डेही स ा असते ती के वळ अ असते आ ण अजून ोधून वक सत होणे बाक असते.

साधारणपणे बो ायचे झा यास येक समाजाची रचना असते जी वतःसाठ व असते. हे एका
समुदायानुसार बद ते. सहसा काही कवा ोकांचे गट पॉवर परॅ मड या ीष ानी असतात आ ण अ ा
कारे क े बनवतात. ते समाजावर भाव टाकतात व वध ोतांक डू न मळवतात. ते औपचा रक
आ ण अनौपचा रक संबंधां ारे आ ण अधीन ने यां ारे समुदायावर भाव टाकू कतात. पैसा हा चा एक
मह वाचा ोत अस याने सामा यतः ीमंत आ ण ीमंत आ ण गट यां याकडे सवा धक असते.
भारतीय संदभात सवात मह वाची आ थक संसाधने हणून ज मनीचा ताबा काही आ ण गटांम ये जमा
कर यास दे ख ी कारणीभूत ठरतो.

भारतीय समुदायांम ये अनेक चे ोत अ त वात आहेत. स या दांत सामा यतः अनेक आण

गटांम ये वखुर जाते. पॉवर चरम ये अनेक दा व चकता दसून येते. काही समुदाय गटांचे ाथ मक उ
यांची मळवणे कवा वाढवणे हे असते. स ेत अस े े ोक यांचा चा आधार राख यासाठ कवा
वाढव या ी संबं धत असताना तु नेने कमी अस े े ोक स ेचे पुन वतरण घडवून आण याचा आ ण
स ेत अस े या ोकांनी घेत े या नणयांवर भाव पाड याचा य न करतात. सव समुदाय गट वरोधात ये याची
यता आहे आ ण यांना यां या प रसराती चा वापर करावा ागे .

समुदाया या संयोजका ा समाजाती ची ग त ी ता समजून घेण े आव यक आहे. समाजात कोणाची स ा

आहे आ ण या समूहांचा इतरां या कृ तीवर कसा भाव पडतो हे या ा समज े पा हजे. सामुदा यक
संघटने या भावी सरावासाठ आयोजकांनी या पै ू समजून घेण े आ ण यांचे व े षण करणे आव यक आहे
आ ण यांना समुदाय संरचना व े षण हणून ओळख े जाते.

सामुदा यक सरावा या उ ां या पाठपुरा ात समुदाय संघटक सामुदा यक ब खूप काही कू कतो.

परंतु ा नक वीज वतरणा या काही पूव व े षणा या का ात याचे नयोजन आ ण आयोजन के े तर कृ ती

अ धक भावी हो याची यता आहे.

आ ण संघषाचे क हणून समुदायाचा ीकोन समाजाब या आप या समजूतीम ये आण

राजकारण आघाडीवर आ ण क ानी ठे वतो. हे असे गृहीत धरते क समुदाय हे त ध गट आ ण क े
बन े े असतात जे सतत यांचा चा आधार वाढव यात आ ण मळ संसाधनांवर नयं ण ठे व यात गुंत े े
असतात. सामा जक वग कवा जातीवर आधा रत काही गटांना स ेपयत कमी वे असतो आ ण यांना ण
रोजगारा या संधी आरो य सेवा गृह नमाण पो स संर ण इ याद सार या सामुदा यक संसाधनांम ये वे
मळ व यासाठ स ेत अस े यांना सतत आ हान ावे ागते. हे चा ू अस े े भांडण संघष समाजाती
आ ण संसाधनां या वतरणात बद कर यासाठ मह वपूण दबाव नमाण करणे.
Machine Translated by Google

वग संघषा या क पनेचा उगम १९ ा तकाती जमन अथ ा आ ण त व का मा स यां या कायातून समुदायाती वतमान सम या

सं ा आ ण समुदाय संघटकाची भू मका
झा ा आहे यांनी असा यु वाद के ा क समाज दोन गटांम ये वभाग ा गे ा आहे यां याकडे संप ी
आ ण स ा आहे आ ण जे उ पादना या साधनांवर नयं ण ठे वतात आ ण ते . यां याकडे कमी कवा
नाही आ ण हान व ेषा धकार ा त गटा ारे यांचे ोषण के े जाते. आ थक आ ण आ थक संसाधनांवर
नयं ण हे उ पादना या साधनां या प कडे राजकारणा या े ात व तारते.

भांडव दार अ भजात वग यां या आ थक संसाधनांचा वापर राजक य े ात वच व ठे व यासाठ करत

अस याने आ थक चे राजक य स ेत पांतर होते. यामुळे ते यांचे स ेचे ान मजबूत करतात आ ण
खा या वगाना आणखी गौण बनवतात.

कोण याही समाजात स ा अस े े ोक मह वाचे सामुदा यक नणय घेतात आ ण अ ा नणयां या

अंम बजावणीवर नयं ण ठे वतात. उदा. गावाती पारंपा रक नेता कवा धान हे स ेचे मह वाचे क असते.
तो ोकांना कृ ती कर यास कवा कृ ती न कर यास भा वत क कतो. याचा समाजावर सकारा मक भाव
पड ा तर सकारा मक आ ण हेतुपूण समाज बद य होई . सरीकडे जर याची इ ा असे तर
समाजाती इ बद ासाठ कोणताही ह त ेप थांबव यातही तो मह वाचा ठ कतो. अ ा कारे समुदाया या
वकासावर समाजा या संरचनांचा खूप भाव पडतो. जे ोक भाव ा आहेत ते समाजाती मो ा
भागाचा सहभाग एक त क कतात.

भारतीय संदभात समाजाती स ाक े आ ण नेते ोध यासाठ सामा जक रचना मह वाची ठरते. ामीण
भारतात जात वं आ ण ादे क गट यासार या व वध संदभाम ये क े आढळतात. ामीण समाजात
मु यतः दोन ाथ मक ोत आहेत. थम जात आ ण नातेसंबंध यांसार या पारंपा रक ोतांमधून स ा
मळवणारे. जात आ ण नातेसंबंध अजूनही ामीण सामा जक संघटनेचा गाभा अस याने ामीण भारताती
स ा रचना आ ण नणय येची ा या कर यात ते खूप पुढे जातात. स या वगात पंचायत सरपंच सद य
वयंसेवी सं ा समुदाय आधा रत सं ांचे पदा धकारी म ह ा मंडळे नव युवक मंडळांचे अ य इ याद
वकासा मक उप मां या संदभात सु के े या सं ांम ये पदे भूषवून स ा ा त करणा यांचा समावे होतो.
काही व करणांम ये काही यां या वैय क गुण ांमुळे आ ण मतांमुळे तसेच समुदाया या
सम या हाताळ या या कवा सोडव या या यां या वचनब तेमुळे मागी अनुभवामुळे स ा मळवू कतात.

पॉवर ब याचदा वखुर जाते आ ण सहसा अनेक पॉवर सटर असतात. संयु कु टुं बापासून सु वात क न
संयु कु टुं बाती स ा आ ण अ धकार कु टुं बाती ये पु ष सद याभोवती क त होतात या ा कु टुं बाचा
मुख कवा कता मान ा जातो. याचा अ धकार न ववाद आहे आ ण याचे नणय सव सद यांवर बंधनकारक
आहेत. मो ा आ ण मह वा या घरांचे मुख वच व गाजवतात आ ण सामुदा यक बाब वर यांचा मोठा भाव
असतो. वं समूहाती ये सद य हणजे कु णबा दे ख ी या या ये तेमुळे आ ण वं ानुगत अ धकारांमुळे
मह वपूण आ ण अ धकार मळवतात. तो कु णबांचा नेता आ ण त नधी आहे आ ण आंतर कु णबां या
सम या सोडवतो. तो गावाती सव सभांना उप त राहतो आ ण आप या कु णबाचा व ा असतो. याचे
नणय या या गटा या सद यांवर घटकांवर बंधनकारक असतात. कु टुं ब वं आ ण नातेसंबंध जातीम ये व न
होतात जे सव ापक आहे. वयोमानानुसार ये तेचे त व वार ाने मळा े े व ेषा धकार आ ण आ थक
साम य हे जातीचे नेते हणून कवा या गटांचे ान न त करतात. बळ जातीचे सद य गावात
मोठ आ ण भाव ठे वतात. हेडमन कवा ं बरदार हे सहसा बळ जातीतून येतात.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा गावाती मं दर आ ण पुज ारी मौ वी यांचीही स ा आहे. ते के वळ धा मक मुख नसतात तर वाद मटव यासार या
समुदाय वकास
समाजावर प रणाम करणा या इतर अनेक मु ांवरही यांचा स ा घेत ा जातो. या या ोतां तर वय
हा आणखी एक घटक आहे या ा गावचे नेतृ व ठरव यात णीय मह व आहे. वयानुसार ये ता आदरणीय
आ ण आदरणीय आहे.

चे बा ोत आ ण बाहेरी नेते यां या व ेष ान कौ ये आ ण क पनांमधून ा त करतात.

या वाय यांचे ान कवा पद यांना समाजात स ेचे ान ा त कर यास मदत क कते. ते ा पत
ने यां ी अ न े ने धा क कतात. ते यांची स ा आ ण त ा मळवतात आ ण ा पत गटांवर भाव
टाकतात. ते नवीन गट दे ख ी तयार क कतात. ा े य क ाम आरो य कमचारी डॉ टर ा नक
वयंसेवी सं ांचे मुख आ ण ॉक अ धकारी या ने यांचा स ाधारकांचा समावे होतो.

समुदाय संघटनेती आ ण नेतृ वाची ासं गकता

वकासावर समाजा या रचनेचा भाव पडतो. जे ोक भाव ा आहेत ते समाजाती एका मो ा वगा ा
एक त क कतात. सामुदा यक संरचनेचे दोन मॉडे आहेत. हे तरीकरण मॉडे आ ण ब वचनवाद
मॉडे आहेत. तरीकरण मॉडे सू चत करते क सामा जक वग मु यतः समुदाय चे वतरण नधा रत करतो.
या मॉडे नुसार समाजाती ची रचना ही रउ वगाती उ ू ोकांची असते यांचे सामुदा यक
घडामोड वरी हत आ ण ीकोन तु नेने एकसंध असतो. ब वचनवाद मॉडे एक हान एकसंध गट
सामुदा यक नणय घे यावर वच व गाजवतो ही क पना नाकारते. यात असे नमूद के े आहे क अनेक हान व ेष
वार य गट आहेत जे वग रेषा ओ ांडतात जे समुदाय नणय येत णा म ये त न ध व करतात. हे
आ ा दत सभासद व अस े े वार य गट आहेत आ ण मो ा माणात भ चे तळ आहेत. सामुदा यक
नणय हे या भ वार य गटां या पर रसंवादाचे प रणाम आहेत.

यांचे सै ां तक अ भमुख ता समुदाय संघटका ा या या कृ तीत मदत क कते.

आयोजका ा संरचनेती सद य ओळखावे ागतात. तो समाजाती अ भजात वग ोध यासाठ त ा

कोनावर अव ं बून रा कतो. या कोनानुसार मू भूत कायप ती हणजे मा हती दे ण ा यां या गटा ा
यांना समाजा वषयी मा हती आहे अ ा ोकांची याद कर यास सांगणे यांना ते समुदाया या वहारात सवात
भाव ा मानतात. मा हती दे ण ा यांची नवड क ी के जाते आ ण कसे मांड े जातात या संदभात या
येत भ ता असू कते. भाव ा नेते हणून वारंवार नावाज या जाणा या ोकांची गणना क न तो
सामुदा यक संरचनेचा गाभा ओळखू कतो.

तरीकरण मॉडे या गृहीतके वर आधा रत पॉवर चर या सद यांना ोध याची आणखी एक प त हणजे

ती कोन. हा कोन असे गृहीत धरतो क समाजाती सव पद धारण करणारे ोक स ा संरचने या
ीष ानी आहेत. समाजाती मह वा या सामा जक राजक य आ ण आ थक संघटनां या कायका रणी या या ा
कॅ न क न स ा रचनेत ाप े या सद यांची याद तयार करता येते. या कोनासाठ त ा कोनापे ा
कमी य नांची आव यकता आहे.

स ेची रचना आ ण नेते ोधणे जे औपचा रक आ ण अनौपचा रक दो ही असू कतात आ ण जे समुदाय सद यां या
वचार आ ण वतनावर भाव टाकू कतात अ ा कारे ाथ मक मह व गृहीत धर े जाते. हे स ाधारी संघटना मक
उ े सा य कर यासाठ ोकांचा सहभाग वृ कर यासाठ गुंत े े असतात.

जर व मान स ाक े सामुदा यक संघटना ी सुसंगत नसती

Machine Translated by Google

उ े नंतर ोकांची वचनब ता आ ण सहभाग मळ व यासाठ चे एक नवीन क ओळख े जाते आ ण समुदायाती वतमान सम या
सं ा आ ण समुदाय संघटकाची भू मका
वक सत के े जाते आ ण या ारे हेतुपूण समुदाय बद सु भ होते.

यामुळे समुदाया या संयोजकाने यां या गटाती इतर सद यांना सहभागी हो यास ो साहन दे ण ा या ने यां या
ओळखीब वत ा च तत के े पा हजे. ने यांसोबत काम कर याचे काही व फायदे आहेत १ नेते
वेगवेग या गटांना मो ा समुदाया ी जवळू न संपकात आणून योगदान दे तात आ ण या ारे गटांना अ धक एकसंध
संपूण तेम ये समाक त करतात. २ क े आ ण व वध गट आ ण गटां या ने यांसोबत काम क न संघटक
अ य पणे संपूण समाजासोबत काम क कतो. समाजाती येक सद यासोबत काम करणे या ा य
नाही.

तथा प नेते आपाप या गटांचे त नधी अस याने या गटां या सद यांचा सहभाग सु भ करतात. ३ बद ाची
या सु कर यासाठ हरेज पॉ ट हणून दे ख ी डरचा वापर के ा जाऊ कतो जो अखेरीस संपूण
स टमम ये पस कतो. ४ नेते समाजापयत पोहोच यासाठ तयार सं ेषण मा यमे दे तात. आयोजक ने यांपयत
पोहोचू क े तर यांचा संदे ोकांपयत पोहोचे याची खा ी आहे. ५ याच कारे नेते वयं मदत क पांसाठ
तयार सहकारी गट दे ख ी दान करतात आ ण या ारे कमी संघ टत आ ण अ धक वाद कार या समाजात
आव यक अस े या मो ा माणात काम टाळतात. जर ने यांना ता वत सामुदा यक उप मा या इ तेब
आ ण उपयु तेब खा ी असे तर ते यां या गटाती सद यांना भा वत कर यासाठ पटवून दे यासाठ
मह वपूण भू मका बजावू कतात यामुळे आयोजकाचे काय अ यथा असे यापे ा खूपच सोपे होई .

अ ा कारे समुदायाती नेतृ व समुदाया या पुढाकारांम ये समुदायाची जमवाजमव संघटना आ ण सहभाग सु भ

क कते आ ण हणूनच ोकांचा सहभाग न दव याची गु क आहे.

तथा प समाजाने वीकार े े आ ण आदर अस े े खरे नेते ओळखणे आ ण यात समा व करणे मह वाचे
आहे. अनेक दा आयोजक हे गृहीत धर याची चूक करतात क धान कवा मह वाची पदे अस े े इतर मुख
नेते आहेत परंतु य ात ते के वळ नाममा नेते असू कतात. इतर अनौपचा रक नेते असू कतात जे
समाजाती ोकांवर सकारा मक भाव पाड यासाठ चांग या तीत अस या या अथाने खरे नेते असू
कतात. हे दे ख ी ात ठे व याची गरज आहे क भारतीय समुदायांम ये आ ण नेतृ व एका कवा
ोतापुरते मया दत नाही. हे ब याचदा वखुर े जाते आ ण हणूनच संपूण समुदायाचा भावी सहभाग सुर त
कर यासाठ अनेक चा सहभाग आव यक असू कतो. नेतृ व एका हो याऐवजी पसर े आहे ही व तु ती
आयोजकांसाठ एक फायदा आहे कारण तो ती यां यापैक काह या जवळ या संपकात ये यास बांधी आहे.
वाय नवीन काय म उप मांब पुरोगामी आ ण सहानुभूती अस े े काही नेते ोध याची अ धक यता
आहे.

. ग संवेदन ी समुदाय

संघटना सराव

ऑ सफड ड नरीने गक वग करण हणजे पु ष आ ण म ह ांम ये चे वग करण हणून ग प रभा षत

के े आहे. परंतु ग हा के वळ जै वक गुण धम नाही. हे समाजा ारे तयार के े जाते आ ण अ ा कारे
सामा जक र या प रभा षत के े जाते. भारताती सामा जक व ेने आ ण कब ना जगभरात वतःचे नयम
वक सत के े आहेत यामुळे ी आ ण पु ष यां यात सामा जक सां कृ तक फरक नमाण झा ा आहे.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा हे वळण समाजाती ी गा या भेदभावासाठ आ ण अधीनतेसाठ जबाबदार आहेत.

समुदाय वकास

ग णा पु ष आ ण यांना भ मू ये दे ते. समाज व पॅरामीटस या आसपास आयो जत के ा जातो

याची काय मता णा आ ण सं ांचा संच वक सत क न सु न त के जाते. पतृस ाक व ा ी
पु ष भेदभाव आ ण मु आण यांना सामोरे जाणा या तकू पर ती ा आधार दे ते. ी पु ष भेदभावाची
था वभेदक मानदं ड आचारसं हता जीवन ै आ ण पु ष आ ण माद यां यासाठ भेदभाव करणा या प त चा
अव ं ब क न तयार के जाते आ ण वाढ व जाते. दोन गां या आ थक आ ण सामा जक तीचे नकष
बन यासाठ नर आ ण माद मधी जै वक फरक वाढ व ा जातो.

व प तीने वभेदक भू मकांचे वाटप हे ग णा चे मु य पै ू आहे. भू मकांचे वाटप के वळ जनना या

जै वक काया या अनुषंगानेच के े जात नाही परंतु नर आ ण माद ना व हत के े या मू यांनुसार गैरवापर के े
जाते. पतृस ा पु षांसाठ वच व आ ण नयं ण सामा जक काय नधा रत करते तर समथक काय यां या
डोमेनम ये असतात.

ज मापासूनच पु षांना े मान े जाते कारण ते संसाधनांचे वारसदार असतात आ ण कु टुं बाचे नाव आ ण वं ाचे
वाहक असतात. मु य कमाई करणा याचे काय दे ख ी पु षा ा द े जाते याचे मह व वाढवते.

यांनी कौटुं बक काळजीवा असणे आ ण मु ांचे पा नपोषण आ ण घर चा व याचे यम काय करणे

अपे त आहे.

भू मका वाटपासह काही नयम ा मू ये तसेच था या पु ष म ह ा पदानु मा ा बळकट दे तात. यामुळे

जमीन आ ण मा म ा वारसा ण कौ ये उ पादक रोजगार आ ण संबं धत उ दजा यासार या आ थक
संसाधनांम ये पु ष वे मळवतात. सरीकडे म ह ा पोषण वै क य सेवा ण कौ य वकास आ ण
उ पादक रोजगारा या संध सह अ ा सव व ेषा धकारांपासून वं चत आहेत. अनेक सामा जक अपंग व आ ण
अ याचार यांना अधीनते या तीत ठे वतात. घटते ग गुण ो र आ ण ी ूण ह या आ ण ूण ह ये या वाढ या
घटना या दवी वा तवाची भीषण आठवण आहेत. ी पु ष भेदभावा या थेचा प रणाम जीवना या सव ट यांवर
आ ण सव े ात ीसाठ वं चत आ ण अ याचारात होतो.

सामुदा यक संघटना आ ण सामुदा यक वकास जर ते सामा जक याया या ीकोना ी सुसंगत असायचे असती
तर यांनी गक भेदभाव आ ण दडप ाहीचे मू भूत व प ात घेत े पा हजे. सामुदा यक सं े या पुढाकारांनी
हे सु न त के े पा हजे क ते व वध कार या संरचना मक दडप ाही ा बळकट दे त नाहीत यांवर आ ण
ाधा याने व संदभात यो य अस े या कोण याही मागाने कवा मागानी यांचा तकार के ा पा हजे.

यासाठ समाज संघटका ा गभेद दडप ाही कोण या गुंतागुंती या सू म आ ण ापक मागानी सारमा यमे
ण णा सं ा मक संरचना इ याद ारे काय करतात याची जाणीव असणे आव यक आहे. यासाठ यांना
यां या वतः या पा भूमीब गंभीरपणे जाग क असणे आव यक आहे आ ण गकतावाद वृ ी असे
अ त वात अस यास .

सामुदा यक वकास संरचना आ ण या सहजपणे दडप ाही या भाव ा संरचनांना मजबूत क कतात.
उदा. मी टगसाठ पु ष सद यांना आमं त करणे कवा म ह ांसाठ अयो य अ ा वेळे त मी टगसाठ बो ावणे
कवा सां कृ तक संदभाने पु षां या उप तीत म ह ां या सहभागास तबं धत के े या संदभात म सभा
बो ावणे कवा सवासाठ पु ष सद यांना नाम नद त करणे.
Machine Translated by Google

मह वा या पदांवर कवा काय मात पु ष ाभाथ चा समावे के यास उप माती म ह ांचा सहभाग सहज समुदायाती वतमान सम या
सं ा आ ण समुदाय संघटकाची भू मका
कमी होऊ कतो. गावर आधा रत संरचना मक तो ांना आ हान दे याऐवजी एक अ वचारी कवा अ ववेक
ीकोन अ धक मजबूत करते. अ धक सकारा मकपणे समुदाय संघटनेने ग वषयक सम यांचे आद पणे
नराकरण के े पा हजे. दडप ाही कवा गैरसोय असताना समुदाय या या पूण मतेपयत पोहोचणार नाही
आ ण सामा जक यायाची उ े सा य होणार नाहीत.

अ ा गैरसोय वर मात कर यासाठ व ेषतः तयार के े धोरणे आ ण सकारा मक कृ ती समान संधी चेतना
वाढवणे ण आ ण पु ष सद यांचे संवेदना यावर आधा रत हेतुपुर सर काम करणे आव यक आहे.

. उपे त गटांसह समुदायाचा सराव

ग तर जात आ ण वग प रमाण दे ख ी समाजाती असमानता मजबूत कर यासाठ काय करतात.

जात आ ण वग हे दो ही ती गट आहेत याचा अथ अ ा चा संघ आहे यांना जीवनाची व ै
आ ण ते या गटा ी संबं धत आहेत यां या ी संबं धत व चेतनेचा आनंद घेतात. जात गट हे न त ती
अस े े वं ानुगत गट आहेत तर वगाची ा या उ पादन संबंधां या संदभात के जाते. समाजाती इतर
वगा या संबंधात वगाती सद यांची सामा जक आ थक ती समान असते तर जाती या सद यांची इतर
जात या संबंधात एकतर उ कवा न न सामा जक ती असते.

जात

जात ही एक संरचना मक आ ण सां कृ तक दो ही घटना समज जाते. एकक हणून याची ा या ो

रँक टे टस ुप हणून के जाऊ कते हणजे एक गट याम ये सद यांची ती यांचा वसाय जोडीदार
नवड याचे े आ ण इतरां ी संवाद हे सव न त के े जाते. एक णा हणून ते सद य व बद णे
ावसा यक ग त ी ता ववाह आ ण सां दा यक संबंध यासार या नबधां या एक ीकरणा ारे वै ीकृ त
जात मधी पर रसंबं धत ती आ ण नमुनादार पर रसंवादाचा संदभ दे ते. जाती ा एक व ा हणून
समजून घेताना एक पूवक पना आहे क कोणतीही जात अ तपणे अ त वात असू कत नाही आ ण येक
जात आ थक राजक य आ ण सामा जक संबंधां या नेटवकम ये इतर जात ी जवळू न जोड े आहे. एक
सां कृ तक घटना हणून जातीकडे मू ये ा आ ण था यांचा व संच हणून पा ह े जाऊ कते.

वग

सामा जक वग हा या दोन कवा अ धक ापक गटांपैक एक आहे यांना समाजा या सद यांनी

सामा जक ाउ आणकन ानांवर ान द े आहे ग सबग मॉ रस . अ ा कारे सामा जक
वगाचे वै आहे अ वतः या वगाती सद यां या संबंधात समानतेची भावना ब एखा ाची वाग याची
प त समान जीवनमान अस े यां या वतना ी सुसंगत असे याची जाणीव c मया दत ेण ीती वसायांची
नवड d सामा जक मवारीत वर या ानावर अस े यां या संबंधात क न तेची भावना आ ण ई सामा जक
पदानु मात खा येण ा या ोकां या संबंधात े वाची भावना.

जात वग आ ण गा या असमानते या अ ामुळे ोकसं येती मो ा भागांना उपे त के े जाते. यामुळे के वळ

या वगा या ग त ी तेवरच मयादा येत नाही तर अ ृ यता बंधन अ याचार आ ण ंडा था परदा था ी
ूण ह या बा ववाह इ याद सामा जक कृ यांचा सार होतो. गैरसोय
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा जात वग आ ण ग हे मू भूत मान े जाऊ कतात कारण ते सव सामा जक सम या सामा जक सम या आ ण
समुदाय वकास
असमानता नस े तरी ब तेक सवाम ये ापक आ ण ओळख यायो य आहेत. या कारणा तव आधु नक
समाजाती वं चतांचा वचार करताना जात वग आ ण गक अ याचाराचे बळ थम आ े पा हजेत. वग य
अ याचारा या बळ म ये गरीब आ ण बेरोजगारांचा समावे के ा पा हजे कारण उ पादना या साधनां ी यांचा
संबंध आहे यामुळे यांचे नुक सान झा े आहे. दडप ाही आ ण उपे तपणाचे हे कार पणे एकमेक ां ी संवाद
साधतात आ ण मजबूत करतात अ ा कारे ग रबीत द त ी असणं ततकं च वं चत आहे.

असे इतर गट आहेत यांना वं चत आ ण उपे त मान े जाऊ कते परंतु ाथ मक संरचना मक गैरसोयीचे बळ
असणे आव यक नाही. यात वृ अपंग ारी रक आ ण बौ क ा आ दवासी आ ण ा नक ोकांचा
समावे होतो.

स मीकरणाची संक पना

स करण ही संक पना वतःच एक गुंतागुंतीची आहे आ ण सामा जक याय धोरणासाठ क ानी आहे. हे
सामुदा यक कायासाठ क ानी आहे आ ण अनेक समुदाय आयोजक स मीकरण ये या ीने यांची भू मका
प रभा षत करणे नवडतात. सो या भाषेत सांगायचे तर स मीकरणाचा उ े वं चतांची वाढवणे आहे.
याम ये कवा गटांना स ा दे ण े यांना स ा यां या हातात घे याची परवानगी दे ण े आ ण आहेत पासून
नाहीत म ये स ेचे पुन वतरण करणे समा व आहे. If

जसे आपण आधीच पा ह े आहे क ही एक ज ट आ ण ववा दत संक पना आहे यामुळे आप या ा

स करणाचे व वध ीकोन मळतात.

ब वचनवाद ीकोन वं चत गट आ ण ना इतर वार यां ी अ धक भावीपणे धा कर यासाठ यांना

ॉ बगम ये कौ ये क यास आ ण वापर यात मदत क न मा यमांचा वापर क न राजक य कृ तीत गुंतवून
णा चे काय कसे करावे हे समजून घे यास मदत कर याची या हणून स मीकरणाची क पना करते.
आ ण असेच. यूएसए मधी कृ णवण य समुदायांना स बन व याचे ौ अ क चे काय ब वाद
कोनावर आधा रत होते. सामुदा यक कायाती सवात भाव ा पैक एक अस े या अ क चे उ
अमे रकन राजक य व ेत बद घडवून आण याचे न हते परंतु वं चत गटा ा या व ेत अ धक भावीपणे
कसे काय करावे हे कवणे आ ण स ेसाठ इतर गटां ी धा कर यात अ धक कु बनणे हे यांचे उ होते.
सामा जक कृ ती राजक य दबाव गु त धम या स इ.

स ाआणस करणासाठ उ ू ीकोनासाठ के वळ राजक य स ेसाठ धा कर याची मता कणे

आ ण राजक य कौ ये कणे आव यक नाही तर यासाठ उ ू वगावरही क त करणे आव यक आहे.
नंतरचे एकतर यांना बद यासाठ कवा भा वत कर यासाठ यां यात सामी होऊन याम ये कायकता याचे
धोरण बद यासाठ गटात सामी होतो कवा ा नक नणयांम ये काही सहभाग घेतो आ ण यावर भाव
टाकतो कवा ा अ भजात वगा ी युती क न उदा. मानवी ह क कवा भेदभाव वरोधी कायदे आ ण
प ती या वषयांचा पाठपुरावा कर यासाठ कायदे ीर वसायाची मदत कवा अ धक मू भूत बद ा ारे उदा.
कायदे ीर आ हाना ारे मया दत कर यासाठ क ांची कमी कर याचा य न क न.

चर ीकोन स करण अजडा अ धक आ हाना मक मानतो कारण तो के वळ ते हाच भावीपणे सा य

के ा जाऊ कतो जे हा संरचना मक गैरसोय या व पांना आ हान द े जाऊ कते आ ण यावर मात के
जाऊ कते. यामुळे स मीकरण हा सामा जक बद ा या ापक काय माचा एक भाग मान ा जातो
Machine Translated by Google

दडप ाही या भाव ा संरचना न कर या या कोनातून. अ ा कारे वग ग आ ण जात या मु ांवर समुदायाती वतमान सम या
सं ा आ ण समुदाय संघटकाची भू मका
व ेषत दे ण ारा एक ापक अजडा अ याव यक बनतो.

पो ट चर ीकोन आ हाना मक आ ण बद या वचनाची या हणून स मीकरणाची क पना करते. हे

इतर तीन ीकोनांपे ा वेगळे आहे कारण याची स मीकरणाची रणनीती कायक याऐवजी बौ क आहे हे
कृ तीपे ा समज व े षण वघटन आ ण ण यावर भर दे ते.

समुदाय संघटका या ीकोनातून वर नमूद के े या येक ीकोनात काही मू य आहे. एखा ा व

ीकोनाची व नवड कवा एखा ाची रणनीती प रभा षत कर यासाठ एकापे ा जा त ीकोन एक
कर याचा पयाय समुदाय संघटकाने व संदभ आ ण तो ती या सं े ी संबं धत आहे या सं े या वैचा रक
पायावर आधा रत असावा. तथा प स करणा या व वध ीकोनां या ापक समजातून मह वपूण आ ण
समृ अंत ी ा त के जाऊ कते.

स मीकरण या दाम ये कोण या कारची समा व आहे हणजे समाज संघटक हणून आपण कोण या
कारची वाढवू इ तो हा मह वाचा अजूनही क आहे हा ामु याने मू य अस ा तरी
आ ही चे काही मापदं ड ओळखू कतो कारण ते समुदाय आधा रत स करण धोरणांम ये ा त होतात.
जम इफे या सात मु य ेण ी ओळखतात. हे आहेत

वैय क नवडी आ ण जीवना या संध वर अ धकार

अनेक वं चत गटांना यां या जीवनाचा माग ठरव याची आ ण यां या जीवन ै आण वसाया वषयी
नणय घे याची कमी असते. हे दा र य
् पतृस ाक संरचना आ ण मू ये जातीवर आधा रत नबध
कवा ा नक ोक आ ण अ पसं याक यां यावरी दडप ाही या प रणामांमधून उ वू कते. सां कृ तक
नयम आ ण मू ये दे ख ी ोकां या पयायांना तबं धत क कतात.

यामुळे स करण रणनीती ोकां या नवडी वाढव याचा यां या जीवना ी संबं धत नणयांवर यांची
वाढव याचा य न करे .

२ गरजे या ा येवर अ धकार

गरजांवर कू म ाही याचा अथ असा होतो क गरजा अनेक दा या अनुभवणा या ने न हे तर इतरां ारे
रा य ावसा यक इ. नधा रत के या जातात आ ण प रभा षत के या जातात. हे अ करणारे आहे
आ ण स मीकरणा या ीकोनातून ोकांना यां या वतः या गरजा प रभा षत आ ण ाधा य दे याची
द जाणे आव यक आहे. यासाठ ण आ ण मा हती या वे ाची आव यकता असू कते.

क पनांवर स ा

स मीकरणाम ये वाय पणे वचार कर याची असणे आव यक आहे आ ण एखा ाचे जाग तक
कोन बळजबरीने कवा संदभा या पयायी े सम ये वे नाकार यात येऊ नये. सावज नक ासपीठावर
या वचारां या अ भ ाआण ोकांची एकमेक ां ी संवाद साध याची मता या ा वैध बनवाय ा हवी.
हा कोन स मीकरणा या ै णक पै ू वर भर दे तो.

सं ांवर स ा

सामा जक सं ा जसे क ण व ा आरो य व ा कु टुं ब इ. यां या भावामुळे बरेचसे अ करण

होते.
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा यामुळे या सं ांवरी ोकांची वाढवणे आ ण या सं ांम ये बद क न या अ धक सु भ

समुदाय वकास
उ रदायी आ ण सव ोकांसाठ जबाबदार बनवणे हे स करण धोरणाचे उ अस े पा हजे.

संसाधनांवर स ा

ब याच ोकांक डे संसाधनांपयत कमी वे असतो आ ण या संसाधनांचा वापर कसा के ा जाई यावर
थोडा ववेक असतो. हे ण वैय क वाढ या संधी करमणूक आरो य इ याद आ थक आ ण गैर
आ थक संसाधनांना ागू होते. संसाधनां या वतरण आ ण वापरावर सव ोकांची भावी
वाढव यासाठ आ ण वे ाची असमानता र कर यासाठ एक स मीकरण धोरण. संसाधने आव यक
आहेत.

आ थक याक ापांवर

उ पादन वतरण आ ण दे वाणघेवाण या मू भूत यं णा कोण याही समाजात मह वा या असतात आ ण

स ा मळ व यासाठ या यं णांवर काही नयं ण आ ण वे असणे आव यक आहे. ही
असमानपणे वतरीत के गे आहे आ ण हे णीय अ करणाचे कारण आहे. यामुळे स करण
या आ थक याक ापांवरी अ धक समान रीतीने वतरीत के जावी हे सु न त कर याचा
य न करे .

पुन पादनावर

पुन पादना या येवर नयं ण हा ीवाद समी ेसाठ मह वाचा मु ा आहे. यात के वळ ज म
येचाच समावे नाही तर मु ांचे संगोपन ण आ ण सामा जक करण दे ख ी समा व आहे सव
यं णा या ारे सामा जक आ थक आ ण राजक य व ा पुढ प ांम ये पुन पा दत के जाते.

स मीकरण सा य करणे

उपे त आ ण वं चत गटांचे स मीकरण सा य कर यासाठ समुदाय संघटक या व वध धोरणांचा अव ं ब

क कतात यांचे व तृतपणे खा ीषकांतगत वग करण के े जाऊ कते

धोरण आ ण नयोजन

समुदाया या जीवनात सहभागी हो यासाठ संसाधने सेवा आ ण संध म ये अ धक या य वे

आण यासाठ संरचना आ ण सं ा वक सत कवा बद ू न धोरण आ ण नयोजना ारे स मीकरण ा त
के े जाते. ापक जाग कता नमाण क न व मान धोरण तरतुद काय म आ ण सेवा वापर यासाठ
ोकांना सु वधा दे या तर आ ण वे ा या अभावा ी संबं धत सम यांचे नराकरण कर यासाठ
यो य यं णा उभार यात मदत कर या तर समुदाय आयोजक सकारा मकते या अ धक गती ी
धोरणांसाठ दबाव आण यावर क तक कतात. व ट गटां या व मान गैरसोय चे नवारण
कर यासाठ कृ ती कवा सकारा मक भेदभाव.

२ सामा जक आ ण राजक य कृ ती

हा ीकोन राजक य संघष आ ण वाढ या भावी म ये बद कर या या मह वावर भर दे तो. हे

कायक या या कोनावर जोर दे ते आ ण काही कार या थेट कृ ती ारे ोकांना यांची वाढ व यास
स म कर याचा य न करते.

ण आ ण चेतना वाढवणे

या कोनातून स करण ोकांना यांची वाढव यासाठ सुस कर यासाठ अव ं ब े या

ै णक ये या मह वावर जोर दे ते. या
Machine Translated by Google

चेतना वाढव या या संक पना समा व करतात ोकांना समाज आ ण दडप ाहीची संरचना समजून समुदायाती वतमान सम या
सं ा आ ण समुदाय संघटकाची भू मका
घे यास मदत करणे आ ण यांना भावी बद ासाठ काय कर यासाठ दसं ह आ ण कौ ये दे ण े.
स करणाचे हे कार सामुदा यक काय प ती या स मीकरण मॉडे साठ आधार दे तात.

सामुदा यक सं ेम ये राजक य वार य असते जे सामा जक काया या इतर प त पे ा अगद वेगळे

असते जे मो ा माणावर गरजां या ीकोनातून कवा सम या फोकससह काय करतात. याचे
मूळ गरीब समथक संघटन आ ण दडप ाही भेदभाव आ ण उपे तपणा ा कारणीभूत अस े या
संबंधांची पुनप रभा षत कर यात आहे. हणून हे समाज रा य स ा आ ण राजकारणा या गंभीर
व े षणातून काढते आ ण बळ वकास वचनाची ट का दे ते. हणून सामुदा यक संघटना के वळ
समुदायां या तरावरच न हे तर सामा जक संरचना आ ण ोक ाही ासन सं ांसह य न करते.
समाजा या आयोजकांनी व समुदाया या सम यांना सामोरे जावे तसेच सामा जक याय समानता
आ ण मानवी ह कांवर क त क न बद आण तकारा या राजकारणात भावीपणे भाग घेण े
अपे त आहे.

. जाग तक करण आ ण याचा सामुदा यक वहारावर होणारा प रणाम

आ थक जाग तक करणा या आगमनामुळे औ ो गक आ ण वकसन ी दो ही दे ांम ये समुदाया या सरावा या

वातावरणात बद झा ा आहे. दो ही दे ां या ॉकचे प रणाम वेगळे अस े तरी काही मू भूत बद दो ही
गटांम ये समान आहेत. जाग तक करणाने बाजार आ ण रा य यां याती संबंध मू भूतपणे बद े आहेत
याचे गंभीर प रणाम कमी उ प अस े या ोकांवर आ ण कमी अस े या घटकांवर झा े आहेत.

बाजार यं णे या वाढ या वच वाचा प रणाम रा ीय आ ण ा नक पातळ वर धोरण बनव यावर झा ा आहे

या कारे समुदाय आयोजकांना नुक तेच समजू ाग े आहे. खाजगीकरणाचा सार आ ण आंतररा ीय
कॉप रेट चे क करण तसेच जाग तक बँक आंतररा ीय नाणे नधी IMF आ ण जाग तक ापार
संघटना WTO सार या सं ांचा भाव ा नक रा ीय आ ण ादे क े मवकवर प रणाम करत आहे.
एका मक जाग तक बाजारपेठेचा उदय अनेक बद ांना कारणीभूत ठरत आहे यात उ पादन आ ण सेवा
उ ोगांना जगाती अ ा े ांम ये ांत रत करणे समा व आहे यात व त कामगार आ ण कमीत कमी
तबंधा मक नयम आहेत तं ानाचा वाढता वापर उ कौ यांसह कमी कामगारांची गरज कौटुं बक
आ ण कामा या संबंधांवर प रणाम होऊन कामा या ग भेदात घट आ ण उ प संप ी ण कौ ये
आ ण व वध गटांमधी ती याती वाढती दरी. जाग तक करणामुळे होणारे अनेक बद व ेषतः गरीब
रा ांसाठ आ ण कमी उ प अस े या कवा वं चत समुदायांसाठ हानीकारक आहेत.

भारतासार या गरीब रा ां या सरकारांना ण सावज नक आरो य आ ण सामा जक सेवा े यासार या

अ धक तातडी या वकासा या ाथ मकतांपासून मानव संसाधने आ ण नधी वळव यास भाग पाड े गे े आहे.
वकास धोरणा या नवडीवर ा रा े आ ण आंतररा ीय सं ांचा भाव वाढत आहे आ ण यामुळे
सावज नक चचपासून र जात आहे.

ेतीती सब सडी काढू न टाकणे आयात नबध काढू न टाकणे सावज नक वतरण व ा सौ य करणे
परदे ी MNCs चा दे ात अ नबध वे बौ क संपदा अ धकारांचा वीकार आ ण अ ा अनेक बद ांचे
ामीण आ ण हरी दो ही समुदायांवर आधीच गंभीर प रणाम होत आहेत. असताना
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा एक कडे सावज नक े ा ा सामा जक काय मांवर नधी कपात कर यास भाग पाड े जाते खाजगी े
समुदाय वकास
उ पादन खच व ेषतः मजुरी आ ण फायदे कमी कर याब वाभा वकपणे च तत आहे. या सवाचा प रणाम
ेवट द घकाळ चा े या सं ा आ ण समुदायां या अ रतेत होई व ेषतः भारतासार या नवाह मॉडे
अथ व ांम ये. जाग तक करणामुळे पयावरणाचा हास आ ण नैस गक संसाधनांचे ापारीकरण दे ख ी होत
आहे जे अनेक दा गरीब आ ण उपे त समुदायांसाठ उपजी वके चा आधार बनतात.

अ ा संदभात आ थक जाग तक करणा या प रणामांना भावीपणे तसाद दे यासाठ समुदाय आयोजकांना

यां या धोरणांचे आ ण कोनांचे पुनमू यांक न करावे ागे . यांनी हे ओळख े पा हजे क पूव या धोरणे
यांनी समुदाय आ ण रा ांना आंतररा ीय वातावरणापासून अ तपणे पा ह े होते ते यापुढे पुरेसे नाहीत.
समुदाय आयोजकांना मजबूत आंतररा ीय ान बेस आ ण ा नक आ ण जाग तक प र ती या ज ट तेचे
व े षण कर याची मता आव यक असे . रोजगार उ प आ ण संप ीमधी वाढ या दर ना तसाद
दे यासाठ यांना नवीन कोन नमाण करावा ागे . रा ीय धोरणां या बद या ाधा य म आ ण यांचे
प रणाम ात घेऊ न ा नक पातळ वर सामुदा यक सरावाचा क ब वळवावा ागे . रा य क याण
ह त ेप मागे घे या या संदभात समाजाती सम यांचे नराकरण कर यासाठ ना नफा सं ांना मोठ भू मका
बजावावी ागे . समुदाय आधा रत नयोजन ही ा नक वयंसेवी सं ा बचत गट आ ण वयंसेवकांची
जबाबदारी वाढे . आयोजकांना ा नक पातळ वर पयायी आ थक आ ण राजक य सं ा जसे क सहकारी
आण ोकसं ा यां या न मतीची सोय करावी ागे आ ण तळागाळाती स मीकरणा ारे समुदाय पयायी
जीवन टकवून ठे वणारी सं कृ तीची वयंपूण क े क ी बनू कतात यावर क त करावे ागे .

वेइ सामुदा यक तरावर सामा जक भांडव तयार कर यावर आ ण नधी उभारणी आ ण संसाधन
एक ीकरणाचे ना व यपूण मॉडे वक सत कर यावर पु हा भर ावा ागे . यां या सम यांना तसाद
दे यासाठ समुदायांचे त न ध व कर यासाठ युत चा फोकस वाढव याची गु क हणून गट आ ण
संघटनां या सु वधेती कौ ये वक सत करणे आ ण यांचा वापर करणे आव यक आहे.

सामा जक कृ ती आ ण सामा जक चळवळ म ये सहभागी हो यासाठ गट समुदाय आ ण संघटना तयार

कर यासाठ वक आ ण सु वधा दे ण ारे हणून यांची कौ ये दे ख ी एक त करणे आव यक आहे.

अ ा कारे नवीन सामा जक आ ण तां क वा त वकता त ब बत करणा या आ म नणय सामा जक याय

आण ोक ाही सहभागाची द घका न त वे आ ण अ यावत कौ ये आ ण ान यांची सांगड घा ू न मुख
आ थक आ ण राजक य ड या द ेने भाव टाक याची जबाबदारी समुदाय आयोजकांना वीकारावी ागे .
द णआ के या हणी माणे आ ही चा त र ता कू .

. समुदाय संघटका या भू मका

समुदाय संघटक आव यक वै े आ ण कौ ये तसेच समुदाय संघटनेची त वे या आ ण पाय यांब चे

ान अस े े यो य भू मका गृहीत ध न समुदाय से टगम ये ते ागू कर या या तीत असती . समाज
संघटका या व वध भू मकांची येथे चचा के आहे. या भू मका सवसमावे क कवा पर र अन य नाहीत.
Machine Translated by Google

मागद क समुदायाती वतमान सम या

सं ा आ ण समुदाय संघटकाची भू मका
समुदाय संघटकाची ाथ मक भू मका ही मागद काची असते जी समाजा ा वतःची येये सा य कर याचे
माग आ ण मा यम ोध यात मदत करते.
मागद क हणून तो समाजा ा वतःसाठ ठरव े या द ेने भावीपणे पुढे जा यास मदत करतो. समाजा ा
ही द ा ारीने नवड यात मदत कर याची काही जबाबदारी आयोजकाची अस तरी द े या संदभात
काय करणा या अनेक घटकां या आधारे द ा आ ण हा चा ची प त ही ेवट समाजाचीच अस
पा हजे. यामुळे जबाबदारी उच णारी कवा ोकां या सम या सोडवणारी नाही.

याऐवजी तो व वध पयाय कवा माग दान करतो आ ण समुदाया या सम या सम या हाताळ याचे

वेगवेगळे माग दाखवतो. मागद क हणून या ा आव यक अस े मा हती आ ण क पना दान करणे
आव यक आहे याची समाजा ा सु वाती ा उणीव असू कते. उदाहरणाथ बेरोजगारी या सम ये ा त ड
दे त अस े या समुदायाम ये या ा व वध रोजगार योजना वयंरोजगाराचे पयाय कज मळ व या या अट
त आण ोत आ ण इतर संबं धत मा हती रोजगार ोधणा यांना दान कर यात स म असावे. रोजगार
उप मळ व याची अं तम नवड आ ण साधन समाजावर अव ं बून आहे.

अ ापर तीत जे हा समुदाय संयोजका ा समाजा या वकासासाठ एखा ा व क पाची आव यकता

आ ण ासं गकता समजते ते हा तो या क पा या संदभात गरज उ े जत क कतो. तो क पावर
चच ा ो साहन दे ऊ कतो आ ण यावरी कारवाईचे फायदे सुचवू कतो. परंतु एक मागद क हणून
यांची भू मका यांना या क पावर कृ ती सु कर याचे वातं य दे त नाही जोपयत समुदाय तयार होत नाही
आ ण अ ा सामा य कृ तीसाठ इ ु क नाही.

२ क यु नके टर

समुदाय संयोजक मा हती आ ण ान समुदाया ा ह तांत रत करतो कवा सा रत करतो. अनेक दा

समाजाती सद य मा हती आ ण क पनांबाबत अ ान दाखवतात. मा हतीची दे वाणघेवाण के याने
समुदाया ा ही मा हती या या गरजा पूण कर यासाठ कवा सम या सोडव यासाठ वापरता येते. अ ा कारे
आयोजक हा समुदाय आ ण बा जग यां याती एक आव यक वा अस याने भावी संभाषणक याची
भू मका बजावणे अपे त आहे. वैय क संपक गट बैठक गट चचा सावज नक सभा े ख ी सा ह य
इ याद सह व वध मंचां ारे तो आ ण समुदाय यां याती संवाद हाताळ ा जाऊ कतो.

समाज संयोजक आव यक मा हती सा रत कर यासाठ कट भू मका नाटके पथना आण क ा

ो यासार या व वध तं ांचा वापर कर यावर अव ं बून रा कतात. सं ेषणा या ा नक वीकृ त आ ण
वदे ी मा यमांवर अ धक अव ं बून राहणे इ आहे कारण ते अ धक भावी सं ेषणास कारणीभूत ठरते.
ा नक नेते आ ण ा नक गट जसे क म ह ा गट युवा गट मु ांचे ब इ याद असे काही पयाय
आहेत. ही भू मका भावीपणे पार पाड याची समुदाय संघटकाची मता खूप मो ा माणात समुदाय
संघटना येची गुण व ा आ ण ती ता नधा रत करे .

स मकता

समुदाय संघटक सामुदा यक संघटना या सु भ क न स म करणा याची भू मका बजावतो. आधी

सां गत या माणे याने हे काम वत न पार पाडावे अ ी अपे ा नसून समाजा ा स म करणे अपे त आहे
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा वाय पणे या या गरजा सम या पूण कर या ी संबं धत कामाची योजना आ ण अंम बजावणी करा. या
समुदाय वकास
व भू मके या काम गरी ारेच समुदाय संघटक समुदायाची मता नमाण आ ण स मीकरणाची या
सु भ कर यास स म आहे.

एक स मकता हणून या या भू मके या क ेत समुदाय संयोजक थम जागृत क न आ ण समाजा या

काही प र तब असंतोषावर क त क न स म करतो यानंतर सद यांना यां या असंतोषाची
मौ खक ा या कर यास मदत करतो.
यानंतर तो यांना यां या भावनांमधी समानता पाह यास मदत करतो आ ण याब एक तपणे
काहीतरी के े जाऊ कते अ ी आ ा वाढवतो.
तो पुढे समाजा ा कृ ती कर यासाठ संघ टत कर यास स म करतो. स म करणा या या भू मके साठ कती
ो साहन द े जाऊ कते कती चता र के जाऊ कते व वध ट यांवर कती समथन द े गे े आहे
याचा नणय आव यक आहे जेण ेक न समुदाय आरामदायी गतीने आ ण पुरे ा आ म व ासाने पुढे जा यास
स म असे . चांग े पर र संबंध सहकारी आ ण सहयोगी वृ ी आ ण प ती राख यासाठ आ ण आंतर
समूहाती तणाव संघष आ ण इतर अवरोधांना सामोरे जा यासाठ समुदाया ा स म करणे हे दे ख ी
समुदाय संघटका या काय े ात येते.

एक त हणून आयोजकाची भू मका अनेक े ांम ये मा हती ान आ ण स ा दान करणे आहे याम ये
या ा व ेष कौ य आहे.
ब याचदा आयोजका ा सं ोधन डेटा तां क अनुभव आ ण संसाधन साम ी समाजा ा याची उ े सा य
कर या या येत आव यक अस े या आ ण आव यक अस े या प त ब स ा ावा ागतो.

आयोजक समुदाय नदान आ ण व े षणाम ये त हणून काम क कतात आ ण समुदाया ा वतःची

रचना ग त ी ता संभा ता आ ण मयादा समजून घे यास मदत क कतात. तो सं ोधन प त म ये
कु अ यास कर यास आ ण सं ोधन धोरण तयार कर यास स म असणे अपे त आहे. या ा संघटना
आ ण कायप तीचे त ान दे ख ी असू कते. तो काय म धोरणे कायदे तसेच सरकारी वभाग खाजगी
एज सी आंतररा ीय सं ां ारे दान के े संसाधने आ ण ते सुर त कर याचे माग याब मा हती
दान कर यास स म आ ण स म असावे.

तो समुदाया या गरजा आ ण उप संसाधनांमधी अंतर भ न काढ यास स म असावा.

एक त हणून कायकता या या त ान या वीकृ तीवर जोर दे त नाही कवा आ ह धरत नाही. हे

के वळ वचारासाठ आ ण चचसाठ द े े आहे समाजाने ते वीकार यास स म असे तत या भावीपणे
वापर यासाठ .
समुपदे क

समुदाय संघटक समुदायाची गहन समज वक सत क न काय सु करतो. अनेक दा याने समाजा ा या या
ब वध प रमाणांनुसार समजून घे यास स म करणे अपे त असते. यात संपूण समुदायाचे नदान आ ण
उपचार समा व असू कतात. तो समुदाया ा या या अंत न हत चा आ ण वृ चा सामना कर यास
मदत क कतो यामुळे समाजाती गटांम ये तणाव आ ण संघष नमाण होऊ कतो. पुढे समाजा ा या
खो वर ज े या क पना आ ण प ती ओळख यास यां याब मौ खक बो णे आ ण यां या ी सामना
कर यास स म के यानंतर समुदाया ा एका मक एकक हणून अ धक भावीपणे काय कर याची मता
वक सत कर यास मदत होते. अ ा कारे एक समुपदे क आ ण सामा जक थेर प ट हणून आयोजक
खो खोटे आ ण अनेक दा सु त चा सामना करतो यामुळे समुदाय संघटना येत यय आण याचा
धोका असतो.
Machine Translated by Google

अ◌ॅ नमेटर समुदायाती वतमान सम या

सं ा आ ण समुदाय संघटकाची भू मका
सामुदा यक संघटने या येत आयोजक सामू हक व मदत उप म राब व यासाठ समुदाया ा ो साहन
आ ण द ा दान करतात. भारतासार या वकसन ी समाजात ोक अनेक दा ॉ नक डपड सी
स ोम चे बळ असतात आ ण यामुळे ते उ ू तपणे कृ ती कर यास कवा वतः न मह वपूण नणय
घे यास अपय ी ठरतात. अ ा संदभात एक अ◌ॅ नमेटर हणून आयोजक ोकांना पुढे ये यास आ ण
ये या नयोजनापासून मू यांक नापयत या सव ट यांत सहभागी हो यास मदत करतो. यो य मु े
उप त क न तो समुदाया ा ववेक बनव यात आ ण ोकांना यां या वृ ीवर मात कर यासाठ आ ण
सहभागासाठ अडथळे नमाण कर यात मदत करतो.

सहयोगी

समुदाय संघटक याचे सहकारी सहकारी ावसा यक आ ण समाजात काम करणा या इतर सं ां ी
सहकाय करतो. समका न संदभात इतर सं ांसह सहयोगी भागीदारी राख याचे मह व चांग े ओळख े
जाते. अ ा प र तीत जथे इतर सं ा दे ख ी समान सम यांसाठ काम करत आहेत एक सहयोगी य न
के वळ अ धक इ नाही तर अ धक फ दायी आ ण वहाय दे ख ी आहे. यामुळे समाजा या संयोजकाने
अ ा इतर सं ां ी भावी संबंध आ ण सहयोग ा पत करणे अपे त आहे.

स ागार

समुदाया या संयोजका ा ोकांचा व ास आ ण व ास ाभतो आ ण अनेक दा यां यासाठ मह वा या

बाब वर स ा दे यासाठ यां यावर अव ं बून असतो. या या कौ यावर आ ण अनुभवावर ोक अव ं बून
असतात जे सहसा याचे मागद न आ ण त स ा घेतात. स ागार हणून तो वत ाअ ा ोकांसाठ
उप क न दे तो यांना या या इनपुटची गरज आहे. तो आप े कौ य समुदाय गट आ ण समुदाय
सं ांना सादर कर यास स म आहे.

मॉडे

समुदाय संयोजक हा सहसा ोकां ारे एक आद आ ण ेरणा ोत हणून ओळख ा जातो. तो समाजावर
कती भाव पाडू कतो याची जाणीव या ा असणे आव यक आहे. याचे वतन आ ण ीकोन हे सहसा
ोक अनुक रण करतात जे या या ान कौ ये आ ण कौ यासाठ या याकडे पाहतात. यांनी सामुदा यक
सम यांवर काम कर याचे ना व यपूण मॉडे दे ख ी सेट के े जे समान प र ती सम यांचा सामना
करणा या इतर समुदायांम ये पुनरावृ ी के जाऊ कते. एखा ा सम येक डे जा यासाठ यो य नयोजन
क न योजना अंम ात आणणे आ ण संपूण येचे द तऐवजीकरण करणे इतरांना खूप मदत करे .
सम या सोडव याची या इतरांसाठ एक मॉडे सेट करते.

इनो हेटर

सामुदा यक संघटक समाज संघटने या ये ारे तं ात सुधारणा घडवून आण यासाठ नवनवीन ोध घेतो
काय करतो आ ण सतत य न करतो.
हे समाजाती ोकांना नेतृ व दे ते आ ण यांना यां या गरजा आ ण सम यांवर उपाय ोध यासाठ नवीन
माग आ ण मा यम वापर यास स म करते.
सामुदा यक संघटना ही के वळ सम या सोडव यासाठ नसून गट आ ण एकू णच समाजा या मता
वाढ ची ापक उ े अथपूण पणे सा य करणे आव यक आहे. ोकांची मता सुधार याचे ना व यपूण
माग नवीन आ ण अ धक भावी माग सादर करणे
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा समुदाय बांधणी तसेच समाजाती पारंपा रक आ ण वदे ी णा चे पुन ीवन करणे हा संयोजकाकडू न
समुदाय वकास
अपे त अस े या भू मके चा अ वभा य भाग आहे.

ेरक

समुदाय संयोजक ोकांम ये यां या गरजा आ ण सम यांचे नराकरण कर यासाठ स य वार य उ े जत

करतो आ ण टकवून ठे वतो. समुदाय आयोजक समुदाया ा एक करकोळ काय हाती घे यासाठ आ ण ते
य वीपणे पूण कर यासाठ ो सा हत करतात. यामुळे ोकांना अ धक कठ ण कामे हाती घेता येतात.
अ ा येत ोक काही वेळ ा पुढाकार घेत नाहीत कवा व मान प र तीत जग यात समाधानी असू
कतात. अ ा संदभात आयोजक ोकांना प र तीचे नरी ण व े षण समजून घेण े आ ण तसाद
दे यास वृ करतो. जे हा ोक नरा होतात कारण ते यांना हवे ते सा य क कत नाहीत कवा वरोध
आ ण वरोध असतो अ ा प र तीत संयोजक यांना अडचणी असतानाही य न सु ठे व यास मदत
कर यासाठ ेरक हणून भू मका बजावतात.

उ ेरक

सामुदा यक संघटने या येत समुदाय संयोजक ोकांना सु भता आ ण संसाधनांवर नयं ण मळवून
आ ण नणय घे याची कौ ये ा त क न स म बनवतात. तो ती ोकां या या आ ण त यांना गती
दे तो जेण ेक न ते इ त प रणाम सा य क कती . उ ेरक हणून आयोजक ोकां या तसादाची
पातळ वाढ व यास स म आहे. उ ेरक भू मका ोकांना वतं बन यास आ ण यां या वतः या गरजा
आ ण सम यांना तसाद दे यासाठ अ धक सुस बन यास स म करते.

अ धव ा

व क ाची भू मका हणजे समाजाती सद यांचे त न ध व करणे कवा यांचे मन वळवणे आ ण यां या
अपु या गरजांवर प रणामकारक तोडगा काढ यासाठ संबं धत अ धका यांक डे यांचे मांड यासाठ
यांना तयार करणे.
सामुदा यक काया या स या या संदभात व क ची भू मका मह वाची आहे. ोकां या गरजा आ ण सम या
यो य मंचांवर मांड या पा हजेत आ ण जु मी वर दबाव वाढव यासाठ आव यक समथन आ ण
नेटव कग मळव े पा हजे. व क ा या भू मके त समुदाय संघटक समुदाय गटां या ह कांचे चॅ यन
करतात. सेवांम ये वे मळव यासाठ कवा दान के े या सेवांचा दजा सुधार यासाठ तो ती समुदाया या
वतीने बो तो. अ ा कारे एक वक हणून समुदाय संघटक वाद घा तो वाद ववाद करतो सौदे बाजी
करतो वाटाघाट करतो आ ण समाजा या हता या वरोधात काम करणा या चा सामना करतो.

फॅ स टे टर

समुदाय संयोजक समुदाया ा यां या गरजा कर यात यां या सम या कर यात आ ण

ओळख यात यो य रणनीती ोध यात ह त ेप धोरणे नवड यात आ ण ागू कर यात आ ण यां या
वतः या सम यांना अ धक भावीपणे हाताळ यासाठ ोकां या मता वक सत कर यात मदत करतात.
एक फॅ स टे टर समुदाया ा समथन ो साहन आ ण सूचना दान करतो जेण ेक न ोक काय पूण
कर यासाठ कवा सम या सोडव यासाठ अ धक सहजपणे आ ण कु तेने पुढे जाती . उ ेआण
उ े सा य कर यासाठ आव यक बद घडवून आण यासाठ रणनीती साम य आ ण संसाधने ोध यात
एक फॅ स टे टर समुदाया ा मदत करतो.

फॅ स टे टर ायंट स टम ा यांचे वातावरण इ त द ेने बद यास मदत करतो.

Machine Translated by Google

समुदायाती वतमान सम या
म य
सं ा आ ण समुदाय संघटकाची भू मका

समुदाय संयोजक प ांमधी ववादांम ये यांना तडजोड ोध यात मतभेदांम ये समेट कर यात कवा
पर र समाधानकारक करारांपयत पोहोच यात मदत कर यासाठ ह त ेप करतात. म य सहभागी
प ांम ये तट भू मका घेतो. सद यांमधी कवा समुदायाती आण ापक वातावरणाती इतर
मधी ववाद सोडव यात म य गुंत े ा असतो.

एक क हणून समुदाय संयोजक समाजा ा आ ण ापक वातावरणात मा हती पोहोचवतो. आयोजक

सम या प र त चा सामना कर यासाठ आव यक मा हती दान करतो नवीन वतन प ती कवा
कौ यांचा सराव कर यात समुदाया ा मदत करतो आ ण रो मॉडे स या सादरीकरणा ारे कवतो.
समुदाय संघटक नणय घे यासाठ आव यक मा हती उप क न दे तो.

सामुदा यक संघटना ही सामा जक कायाती एक मॅ ो प त आहे. समाज संघटक आव यक गुण आ ण

कौ यांसह ोकांसह काय कर यास स म असे . वेगवेग या पा भूमी या ोकांसह कवा वेगवेग या
भौगो क से ट जमधून काम करताना वेगवेग या भू मका ागू के या जाऊ कतात. सव भू मका सव
से ट जम ये कवा सव सम या हाताळताना ागू के या जाऊ कत नाहीत कवा असू कत नाहीत.
वाय कोणतीही एक भू मका े कवा क न नाही आ ण कोणतीही सम या हाताळताना आयोजका ा
एकापे ा जा त भू मका बजावा ा ागतात. यामुळे प र ती आ ण समाजा या गरजा आ ण
सम यांनुसार यो य भू मका पार पाडा ा ागतात.

. सामुदा यक कामाती कौ ये

सामुदा यक सं ा इतर कोण याही प ती माणे कवा ोकांसोबत काम कर या या ह त ेपा या धोरणासाठ
व कौ ये आव यक असतात. ही कौ ये कामगारा ा व काय अचूक तेने आ ण कमान य नात पार
पाड यास मदत करतात. कौ य हणजे द े या प र तीत ान आ ण समज ागू कर याची कामगाराची
मता े कर . तथा प सामुदा यक काय सरावासाठ आव यक अस े या व वध कारची कौ ये
ओळखणे व वध कारणांमुळे कठ ण आहे. थम मॉडे वरी चचव न होते क सामुदा यक कायाची
ा ती खूप मोठ आहे.

सरे हणजे समुदायासह काय करणे हणजे गट आ ण सह काय करणे.

आ ण ेवट सामा जक काय सा ह यात कौ य स क काय आहे यावर एकमत नाही. मदत
कौ ये ओळख यासाठ आतापयत के े या य नांचे बारकाईने व े षण के यास असे दसून येते क सहसा
े ख क मदत येती व वध पाय यांची संक पना मांड याचा य न करतो आ ण यानुसार या चरणांभोवती
कौ ये ओळखतो.

मॅक मोहन यांनी सामा जक कायक यासाठ खा कौ ये ओळख आहेत आ ण यांना सामा जक
कायासाठ पायाभूत कौ ये हणून संबोध े आहे. हे सामुदा यक सं े या सरावासाठ उपयु आहेत

मी नातेसंबंध कौ य

ऐकत आहे तसाद दे त आहे

भावना संवेदना पराभाषण

ीकरण दे त आहे मा हती दे ण े
संदभ दे त
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा II सम या सोडव याचे कौ य

समुदाय वकास
ओळख यात सम या डेटा गोळा करणे
मू यांक न येय से टग नयोजन काय प रभा षत करणे

मू यांक न ह त ेप नवडणे आ ण अंम बजावणी करणे

समा त करत आहे

III राजक य कौ य

वक करत आहे कायदे ीर कारवाई करत आहे

पुरावे दे ण े बाग नग
आयोजन स दे ण े
ाय क

IV ावसा यक कौ ये

मु त करणे सं ोधन

वेळे चे व ापन ट मवक

रवेरा आ ण ए च यांनी मू ये आ ण वृ ीसह काही कौ ये ओळख आहेत समुदाय संयोजकाकडे

असणे अपे त आहे

समान सां कृ तक आ ण वां क ओळख.

ढ आ ण परंपरा सामा जक नेटवक आ ण मू ये यांची ओळख.

भाषा आ ण उपसमूह अपभाषा यांचे अंतरंग ान.

नेतृ व ै आ ण वकास.

राजक य आ ण आ थक व े षणासाठ व े षणा मक े मवक.

भूतकाळाती आयोजन धोरणे यांची ताकद आ ण मयादा यांचे ान.

ववेक आ ण स मीकरणाती कौ ये.

समुदाय मानस ा ाचे मू यांक न कर याचे कौ य.

संघटना मक वतन आ ण नणय घे याचे ान.

मू यांक ना मक आ ण सहभागा मक सं ोधनाती कौ ये.

काय म नयोजन आ ण वकास आ ण ासनाती कौ ये.

वतःची आ ण वैय क आ ण मयादांची जाणीव.

स क यांनी खा अकरा ेण म ये कौ यांचे वग करण के े

i संबंध नमाण कर याचे कौ य

ii गरजा ओळख याचे कौ य

iii संसाधन एक ीकरणाती कौ ये

iv काय म नयोजनाती कौ ये

v काय म व ापनाती कौ ये

vi मू यमापनाती कौ ये

vii रेक ॉ डगमधी कौ ये

Machine Translated by Google

viii समुदाया या सहभागा ा ो साहन दे यासाठ कौ ये समुदायाती वतमान सम या

सं ा आ ण समुदाय संघटकाची भू मका
ix गटासह काय कर याचे कौ य

x सोबत काम कर याचे कौ य

xi सामुदा यक कृ ती एक त कर याचे कौ य

I पर र संबंध नमाण कर या या कौ यांम ये हे समा व आहे

अ समुदाया ी ावसा यक संबंध वक सत कर याचे कौ य ब नधी सं ां ी संबंध वक सत

कर याचे कौ य क सहका यांसोबत संबंध वक सत कर याचे कौ य

II गरजा ओळख या या कौ यांम ये हे समा व आहे

अ व वध समुदायां या गरजा ओळख याचे कौ य ब गरजा वग कृ त कर यात

आ ण ाधा य म न त कर याचे कौ यc ोकांना समुदाया वषयी

एकमत हो यास मदत कर याचे कौ य

गरजा

III संसाधन एक त कर या या कौ यांम ये हे समा व आहे

अ ोत ओळख याचे कौ य जे संसाधनांसाठ वापर े जाऊ कतात ब क प ताव तयार

कर याचे कौ यc वदे ी संसाधने ोध याचे कौ य

IV काय म नयोजनाती कौ यांम ये हे समा व आहे

अ या गरजांनुसार काय म वक सत कर याचे कौ य

समुदाय

b समुदाया या सां कृ तक गरजा आ ण पारंपा रक प त ी सुसंगत काय म ठे व याचे कौ य. c

कमान संसाधनांसह वत ची रता ा त कर याचे कौ य

V काय म व ापनाती कौ यांम ये हे समा व आहे

अ भू मकां या वभाजनासाठ ू ट वक सत कर याचे कौ य ब नोकरीसाठ

यो य ोध याचे कौ य c दे ख रेख आ ण पयवे णाची पुरे ी

णा वक सत कर याचे कौ य

VI मू यमापनाती कौ यांम ये हे समा व आहे

अ नद कांचा व संच ओळख याचे कौ य ब डेटा संक नात

कौ य c डेटाचे व े षण कर याचे

कौ य

VII रेक ॉ डगमधी कौ यांम ये हे समा व आहे

अ रेक ॉ डग येती कौ य ब यो य

न द ठे व याचे कौ य c वैय क न द ठे व याचे कौ य

Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा
VIII समुदाया या सहभागा ा ो साहन दे या या कौ यांम ये हे समा व आहे
समुदाय वकास

अ सामुदा यक कायात येक ट यावर ोकांना नणय येत सामी क न घे याचे माग ओळख याचे
कौ यब ोकांचा सहभाग सं ा मक

कर यासाठ यो य संरचना वक सत कर याचे कौ य c काय म व ापनाचे ोकांपयत हळू हळू

ह तांतरण कर याचे

कौ य
काय माची वत ची रता ा त करणे

IX गटांसह काम कर या या कौ यांम ये हे समा व आहे

अ गट प र तीचे व े षण कर याचे कौ य ब गट

भावना हाताळ याचे कौ य क आंतर समूह संबंध

वक सत कर याचे कौ य

X सोबत काम कर या या कौ यांम ये हे समा व आहे

अ वैय क करणे ओळख याचे आ ण वीकार याचे कौ य ब सम येचे

मू यांक न कर याचे कौ य c संदभ वापर याचे

कौ य

XI सामुदा यक कृ ती एक त कर या या कौ यांम ये हे समा व आहे

अ यो य सम या ओळख याचे कौ य

b एका धक रणनीती वापर याचे कौ य c मास

मी डया वापर याचे कौ य

Weil ने ा तकात सामुदा यक सरावा ी संबं धत व ेष कौ यांची खा ेण ी ओळख

आहे
सराव कौ ये

धोरण सराव

ॉ बग

वक

काय म डझाइन अंम बजावणी आ ण व ापन

आ थक व ापन

व ापन

आयोजन

ना नफा वकास

सामा जक वपणन

नधी उभारणी
सु वधा

नाग रकांचा सहभाग

नेतृ व वकास

वयंसेवक व ापन

ताव वकास

करार व ापन
Machine Translated by Google

मानव संसाधन व ापन समुदायाती वतमान सम या

सं ा आ ण समुदाय संघटकाची भू मका
तळागाळाती नयोजन

े ीय नयोजन

ॉस से टर नयोजन

मो हमा
सावज नक ण

धा कौ य

संघषाचे डावपेच

वाटाघाट
म य ी

ान घेण े आ ण े ख न

गट आ ण आंतरगट वकास

आ थक आ ण सामा जक वकास

सामा जक नयोजन
राजक य आ ण सामा जक कृ ती

युती नेटवक वकास

सं ोधन कौ ये

काय म मू यांक न

सहभागी सं ोधन
ासक य डेटाचा वापर

GIS

MIS

समुदाय मू यांक न

समुदाय मॅ पग आ ण मा म ा मॅ पग

अ तप र चत व े षण

धोरण आ ण ग रबी सं ोधन

खच ाभ खच भावीता व े षण

समुदाय व े षण

स मीकरण सं ोधन
कृ ती सं ोधन

आकडेवारी

सामा जक संके तकांचा वापर

. च ा बेरीज क या

या यु नटम ये तु हा ा समुदाय संघटनेती काही मह वा या समका न सम यांची समज मळा आहे.

साम याची संक पना आ ण प रमाणे आ ण याची सामुदा यक संघटने ी संबं धतता यावर चचा के आहे.

या वाय स करणा या च त संक पना आ ण जात वग आ ण ग यांमुळे उ व े या असमानतेचा

सामना कर यासाठ अ धक ापक आ ण व धोरणे प रभा षत कर यात ते कसे योगदान दे तात याचे
व े षण दे ख ी या यु नटम ये के े गे े आहे. यु नटकडे आहे
Machine Translated by Google

साठ समुदाय सं ा गसंवेदन ी सामुदा यक सं ा सराव आ ण उपे त गटांसह समुदाय ॅ टसची ा ती या वषयी आप या ा
समुदाय वकास
अंत ी दे ख ी दान करते.

या घटकाम ये ठळक के े ा आणखी एक मह वाचा घटक हणजे जाग तक करणाचा समका न समुदाय प तीवर
होणारा प रणाम आ ण च त संदभात समुदाय आयोजकांची भू मका. ेवट यु नटने यां या आ हाना मक भू मका
भावीपणे पार पाड यासाठ समुदाय आयोजकांना आव यक अस े या कौ यआण मतां या व तृत ेण ीवर
क त के े आहे.

. पुढ वाचन आ ण संदभ

. कॉ स एफएम एट अ एड . ॅ टेज ीज ऑफ क यु नट ऑगनायझे न ए

वाचन पु तक चौथी आवृ ी. इटा का १२ एफई पीकॉक.

. बे मुहकुं द सं. इं डयन सोसायट टु डे समता एका मता आ ण स मीकरणाची आ हाने हर आनंद
का न नवी द .

. गां ेड के डी क यु नट ऑगनायझे न इन इं डया पॉ यु र का न बॉ बे.

. घुया जीएस वग जात आ ण वसाय ऑ सफड यु न ह सट ेस

बॉ बे.

. Ife Jim Community Development Creating Community Alternatives Vision

Analysis and Practice Longman Melbourne.

. पा कु अ ग बट एसजे फं डामट स ऑफ सो यो ॉजी हैदराबाद ओ रएंट ॉ गमन मटे ड IIIrd

सं करण.

. पठा नया सुनीता जाग तक करण सं कृ ती आ ण ग काही सम या जाग तक करण सं कृ ती आ ण

म ह ा वकास रावत का न जयपूर.

. पाउ ो र पेडागॉजी ऑफ द ऑ े ड प वन बुक .

. स क एचवाय समुदायांसह काय करणे एक प रचय

क यु नट वक हरा प के स नवी द .

. Weil Marie ed. The Handbook of Community Practice Sage Publications

Thousand Oaks.