‫دستچینی از بهترین کتاب‌ها برای‬

‫‪ 200‬تومان‬ ‫سیر کامل اصول عقاید‬

‫‪147‬‬
 ‫نکته‬

‫کتاب‌های پیشنهادی برای اصول عقاید‬

‫بـر هـر انسـان عاقلـی الزم اسـت که در پایه‌هـای اعتقادی خویـش به دین و مذهـب خود تفکر کـرده و در‬
‫ایـن بـاره به درک صحیحی برسـد‪ .‬به‌دلیل تفاوت سـطح علمـی مخاطبان کتاب‌هـای اعتقادی و نیـز تفاوت نگاه‬
‫مؤلفـان بـه ایـن اصـول اساسـی‪ ،‬بر آن شـدیم تا به تناسـب نیـاز مخاطب و بـا توجه به کتـب تألیف شـده در این‬
‫موضـوع‪ ،‬پـس از گزینش بهترین‌های نشـر در باب کتب اعتقادی‪ ،‬سـیر مطالعاتی مناسـبی را برای اسـتفاده عموم‬
‫مشـتاقان کسـب معارف دین تدوین کرده تا خدمتی به اهل مطالعه برای اسـتفاده بهینه ایشـان انجام داده باشـیم‪.‬‬
‫ایـن سـیر در قالـب پنـج اصل اعتقادی تدوین شـده کـه در هر یک از این اصول پنج‌گانه سـه سـطح کلی مبتدی‪،‬‬
‫متوسـط و متعالـی در نظـر گرفته شـده اسـت‪ .‬دلیل تقسـیم سـیر به این سـه مقطـع را می‌توان در اختالف سـطح‬
‫معلومـات اهـل مطالعـه بـرای رویارویـی بـا معـارف بیان کـرد‪ .‬سـطح مبتـدی را آن دسـته از مخاطبان تشـکیل‬
‫می‌دهنـد کـه گام اولیـه در ایـن وادی را برمی‌دارند و قصد مطالعـه بدون زحمت علمی را داشـته و نیز طالب درکی‬
‫اجمالـی از اصـول دین خود هسـتند‪ .‬این سـطح عامه‌پسـند بـوده و کتب موجـود در آن با زبانـی روان‌تر با مخاطب‬

‫راهنمای عالئم‬
‫نویسنده‬ ‫ناشر‬ ‫نام کتاب‬

‫‪2‬‬
 ‫مواجه می‌شوند‪.‬سـطح متوسـط را آن دسـته از مخاطبان تشـکیل می‌دهند که مقدمات علمی الزم و درک اجمالی‬
‫از اعتقـادات را در سـطح مبتـدی فراهـم کرده و خواهان دقت‌های بیشـتر و نگاه تحقیقی‌تر در این اصول هسـتند‪.‬‬
‫در این سـطح دایره تحقیق و نگاه عقالنی بیشـتری مشـهود اسـت‪.‬در نهایت سـطح متعالی‪ ،‬ویژه آن دسـته از اهل‬
‫مطالعه اسـت که اعتقادات را به شـکل صحیح در دو سـطح پیشـین فراگرفته و طالب غور و دقت فلسـفی بیشـتر‬
‫و گاهی مایل به درکی عرفانی از این حقایق هستند‪.‬‬
‫الزم بـه ذکـر اسـت کـه در ضمن هر یک از این سـطوح تعیین شـده‪ ،‬ترتیبی لحاظ شـده که مالک در آن شـدت‬
‫و ضعـف دقت‌هـای علمـی در هـر اصـل اسـت کـه در حقیقت حکـم پلکانـی را دارد که بـرای اسـتفاده صحیح و‬
‫بـدون مشـقت از آن‪ ،‬ناگزیـر از رعایـت تقدیم و تأخیر هسـتیم‪ .‬در آخر باید این نکته را متذکر شـویم که این سـیر‬
‫بـا توجـه بـه بضاعـت موجود در بازار کتاب تدوین شـده و امیـد آن می‌رود که ایـن خدمت ارزنده در راسـتای تأیید‬
‫حضـرت حـق بوده و اهـل مطالعه از آن اسـتفاده بهینه کنند‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫بخش اول توحید‬
‫فصل اول ‪ :‬ضرورت و فواید خداشناسی توحیدی‬

‫آفریدگار جهان ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ص ‪17‬‬

‫انسان وایمان ‪ /‬شهید مرتضی مطهری‬
‫ایمان به غیب ‪ /‬شهید مرتضی مطهری‬
‫توحید در نگاه عقل ودین ‪ /‬محمد باقر شریعتی سبزواری ص‪35‬‬
‫کالم و عقاید ‪ /‬رضا برنجکار ص‪20-23‬‬
‫توحید ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص ‪11‬‬
‫آموزش کالم اسالمی ‪ /‬محمد سعیدی مهر ص ‪22‬‬
‫خداشناسی ‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ص ‪27-30‬‬

‫فصل دوم ‪ :‬راه‌های اثبات وجود خدا‬

‫مرحله آشنایی‬
‫توحید ‪ /‬محسن قرایتی‬
‫آفریدگار جهان ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ص ‪47‬‬
‫پیام قرآن(تفسیر نمونه موضوعی) ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ج‪ 4‬ص ‪17-130‬‬
‫آموزش کالم اسالمی ‪ /‬محمد سعیدی مهر ص ‪23‬‬
‫خدا از دیدگاه قرآن ‪ /‬سیدمحمدحسین بهشتی ص ‪ 28-44‬و ‪57-107‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫توحید ‪ /‬مرتضی مطهری ص‪27‬‬
‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید ‪ /‬محسن غرویان ص ‪45-77‬‬
‫آموزش عقاید ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪60-80‬‬
‫آموزش فلسفه ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی درس‪62‬‬
‫کالم وعقاید ‪ /‬رضا برنجکار ص ‪21-64‬‬
‫کالم ‪ / 1‬محمدسعیدی مهر ص ‪26-75‬‬

‫‪4‬‬
 ‫خداشناسی ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪30-39‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫اصول فلسفه و روش ریالیسم ‪ /‬مرتضی مطهری‪ -‬مقاله جهان آفرینش آفریدگاری دارد‬
‫تبیین براهین اثبات خدا ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫کالم فلسفی ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص ‪33-97‬‬
‫رسایل توحیدی ‪ /‬عالمه طباطبایی ‪33-36‬‬
‫ا‪ ...‬شناسی ‪ /‬محمد حسین حسینی طهرانی‬

‫فصل سوم ‪ :‬معنای توحید‬

‫جزء اول ‪ :‬توحید در ذات‬

‫مرحله آشنایی‬
‫کالم و عقاید‪/‬رضا برنجکار ص ‪85-92‬‬
‫شناخت صفات خدا‪/‬جعفر سبحانی ص ‪71-135‬‬
‫خدا از دیدگاه قرآن‪/‬سید محمد حسین بهشتی ص‪108-133‬‬
‫پیام قرآن(تفسیر نمونه موضوعی)‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ص ‪264-276‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫آموزش کالم اسالمی ‪ /‬محمد سعیدی مهر ص ‪73‬‬
‫آموزش عقاید ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص ‪162-164‬‬
‫توحید در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمد باقر شریعتی سبزواری ص‪220‬‬
‫خداشناسی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص ‪267‬‬
‫آموزش فلسفه ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی درس ‪63‬‬
‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید ‪ /‬محسن غرویان ج‪ 1‬ص ‪82-92‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫المیزان ‪ /‬عالمه طباطبایی ج‪ 6‬ص ‪126-155‬‬
‫المیزان ‪ /‬عالمه طباطبایی ج‪ 10‬ص ‪ 74-80‬و ‪210-211‬‬
‫اصول فلسفه و روش رئالیسم ‪ /‬مرتضی مطهری‬

‫‪5‬‬
 ‫جزء دوم ‪ :‬توحید در صفات‬
‫مسئله اول ‪ :‬ماهیت صفات خدا‬
‫مرحله آشنایی‬
‫خدا از دیدگاه قرآن‪ /‬آیت ا‪ ...‬سیدمحمدحسین بهشتی ص ‪163-256‬‬
‫شناخت صفات خدا‪ /‬آیت ا‪ ...‬جعفر سبحانی ص ‪ 6-69‬و ‪136-242‬‬
‫پیام قرآن(تفسیر نمونه موضوعی)‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ج‪ 1‬ص ‪18-393‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫آموزش عقاید ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص ‪84-117‬‬
‫آموزش کالم اسالمی ‪ /‬محمد سعیدی مهر ص ‪90‬‬
‫توحید در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمد باقر شریعتی سبزواری ص‪191‬‬
‫خداشناسی ‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ص‪305‬‬
‫آموزش فلسفه ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی درس ‪65-67‬‬
‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید ‪ /‬محسن غرویان ج‪161-193 1‬‬
‫اصول فلسفه و روش رئالیسم ‪ /‬شهید مرتضی مطهری‬
‫مرحله متعالی‬
‫اسماء و صفات حق تبارک و تعالی ‪ /‬غالمحسین ابراهیمی دینانی‬
‫توحید در قرآن ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫شرح اسماء الحسنی (شرح جوشن کبیر) ‪ /‬حاج مال هادی سبزواری‬

‫مسئله دوم ‪ :‬صفات ذاتی (علم ‪ .‬قدرت ‪ .‬حیات)‬

‫مرحله آشنایی‬
‫پیام قرآن(تفسیر نمونه موضوعی) ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ج‪ 1‬ص ‪264-276‬‬
‫جهان بینی توحیدی ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص‪88-89‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫کالم ‪ / 1‬محمد سعیدی مهر ص ‪177-234‬‬
‫آموزش عقاید ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪163-164‬‬
‫آموزش کالم اسالمی ‪ /‬محمد سعیدی مهر ص ‪223‬‬
‫خداشناسی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص ‪356‬‬

‫‪6‬‬
 ‫خداشناسی ‪ /‬قدردان قراملکی ص‪347‬‬
‫کالم فلسفی ‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ص ‪409-445‬‬
‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید ‪ /‬محسن غرویان ج‪ 1‬ص‪29-195‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫شرح اسماء الحسنی(شرح جوشن کبیر) ‪ /‬حاج مال هادی سبزواری‬
‫صفات خدا ‪ /‬ترجمه‪ :‬رضا بخشایش ص ‪39-68‬‬

‫مسئله سوم ‪ :‬صفات فعل‬

‫مرحله آشنایی‬
‫صفات خدا ‪ /‬ترجمه‪:‬رضا بخشایش ص ‪149-159‬‬
‫پیام قرآن(تفسیر نمونه موضوعی) ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ج‪ 1‬ص ‪306-392‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫کالم ‪ / 1‬محمد سعیدی مهر ص ‪ 121-135‬و ‪234-266‬‬
‫آموزش کالم اسالمی ‪ /‬محمد سعیدی مهر ص ‪257‬‬
‫خداشناسی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪298‬‬
‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید ‪ /‬محسن غرویان ج‪ 1‬ص‪97-136‬‬
‫آموزش فلسفه ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ج‪ 2‬ص ‪387-390‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫المیزان ‪ /‬عالمه طباطبایی ج ‪ 12‬ص ‪433-437‬‬

‫جزء سوم ‪ :‬توحید در افعال‬

‫مسئله اول ‪ :‬معنای توحید افعالی‬
‫الف) جبر و اختیار‬
‫ب‌)قضا و قدر‬
‫ج)عدل و شرور‬
‫د)سعادت و شقاوت‬
‫مرحله آشنایی‬
‫کالم وعقاید‪/‬رضا برنجکار ص‪143-190‬‬

‫‪7‬‬
 ‫علم پیشین الهی و اختیار انسان‪/‬محمد سعیدی مهر‬
‫جبر و اختیار‪/‬زین العابدین قربانی‬
‫انسان وسرنوشت‪/‬شهید مرتضی مطهری‬
‫جبر و اختیار‪/‬محمدتقی جعفری‬
‫مرحله متوسط‬
‫عدل الهی ‪ /‬شهید مرتضی مطهری‬
‫آموزش کالم اسالمی ‪ /‬محمد سعیدی مهر ص ‪106‬‬
‫آموزش عقاید ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪ 170-177‬و ‪180-187‬‬
‫توحید در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص‪229‬‬
‫معرفت عدل الهی ‪ /‬رضا برنجکار‬
‫کالم ‪ /1‬محمد سعیدی مهر ص‪ 111-121‬و ‪315-329‬‬
‫خداشناسی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪318‬‬
‫خداشناسی ‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ص ‪292‬‬
‫اصول فلسفه و روش رئالیسم ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ‪ .‬مقاله هشتم‬
‫آموزش فلسفه ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی درس ‪69‬‬
‫نسیم اندیشه ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی ج‪ 2‬ص‪200-218‬‬
‫نگاه سوم به جبر و اختیار‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی‬
‫مرحله متعالی‬
‫رسائل توحیدی ‪ /‬عالمه طباطبایی ص‪83-144‬‬
‫خیراألثر در رد جبر و قدر و دو رساله دیگر‪ /‬آیت ا‪ ...‬حسن زاده آملی‬
‫المیزان ‪ /‬عالمه طباطبایی ج‪ 13‬ص‪97-104‬‬
‫المیزان ‪ /‬عالمه طباطبایی ج‪ 19‬ص‪148-182‬‬
‫عدل الهی از دیدگاه امام خمینی ‪ /‬تبیان‬

‫بخش دوم عدل الهی‬

‫بــا توجــه بــه اینکــه مباحــث مربوطــه بــه مســئله «عــدل الهــی» کامــا وابســته بــه بحــث « توحیــد‬
‫افعالــی» اســت فلــذا تمامــی مســائل مربــوط بــه بحــث عــدل در «توحیــد افعالــی» نیــز مطــرح شــده‬
‫اســت ‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫بخش سوم نبوت‬
‫فصل اول ‪ :‬ماهیت نبوت‬

‫مسئله اول ‪ :‬تعریف نبوت رسالت پیامبران اولوالعزم و غیر اولوالعزم‬

‫مسئله دوم ‪ :‬نبوت عامه و خاصه‬
‫مسئله سوم ‪ :‬ضرورت نبوت عامه اگرچه علم پیشرفت کند‬
‫مسئله چهارم ‪ :‬دین‪،‬محدوده و هدف آن‬
‫مسئله پنجم ‪ :‬پذیرش دین‪،‬اجبار یا اختیار؟‬
‫مسئله ششم ‪ :‬کارکردهای دین و ضرورت آن‬

‫مرحله آشنایی‬
‫معنویت تشیع ‪ /‬عالمه طباطبایی ص‪114-120‬‬
‫فلسفه وحی و نبوت ‪ /‬محمدمحمدی ری شهری ص ‪14-131‬‬
‫نبوت‪،‬امامت ‪ /‬محسن قرائتی ص‪1-25‬‬
‫نبوت ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص ‪9-69‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫آموزش عقاید ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪204-229‬‬
‫تلخیص راه و راهنما شناسی ‪ /‬محمود رجبی ص‪13‬‬
‫دین ونبوت ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪ 28-37‬و ص‪233-261‬‬
‫وحی و نبوت در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص‪16-75‬‬
‫مدخل مسائل جدید در علم کالم ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جعفر سبحانی ج‪ 2‬ص‪201-240‬‬
‫کالم جدید با رویکرد اسالمی ‪ /‬عبدالحسین خسروپناه ص‪277-298‬‬
‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید ‪ /‬محسن غرویان ج‪ 2‬ص‪7-19‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫وحی و نبوت ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی ص‪13-15‬‬
‫قرآن در قرآن ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫المیزان ‪ /‬عالمه طباطبایی ج‪2‬ص‪ 167-199‬و ص‪ 207-234‬و ج‪ 7‬ص‪482-486‬‬
‫مقاالت مبدأ و معاد ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی ج‪ 18‬ص‪106-199‬‬

‫‪9‬‬
 ‫فصل دوم ‪:‬عصمت‬
‫مسئله اول ‪ :‬معنای عصمت و دلیل آن‬
‫مسئله دوم ‪ :‬عدم تنافی عصمت با اختیار‬
‫مسئله سوم ‪ :‬علم پیامبر‬
‫مسئله چهارم ‪ :‬بررسی آیات نسبت دهنده گناه به پیامبر‬

‫مرحله آشنایی‬
‫نبوت ‪ /‬شهید دستغیب ص‪40‬‬
‫تلخیص راه و راهنما شناسی ‪ /‬محمود رجبی ص‪45‬‬
‫مبانی رسالت انبیاء در قرآن ‪ /‬عبدا‪ ...‬نصری ص‪225-283‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫آموزش عقاید ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪232-259‬‬
‫راه و راهنماشناسی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪147-196‬‬
‫وحی و نبوت در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص‪91-108‬‬
‫کالم فلسفی ‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ص‪380-409‬‬
‫نسیم اندیشه ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی ج‪ 2‬ص‪89-123‬‬
‫پژوهشی در عصمت معصومان ‪ /‬احمدحسین شریفی و حسن یوسفیان‬
‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید ‪ /‬محسن غرویان ج‪ 2‬ص‪73-111‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫المیزان ‪ /‬عالمه طباطبایی ج‪2‬ص ‪ 200-208‬وج‪ 5‬ص‪124-120‬وج‪ 11‬ص‪221-222‬‬

‫فصل سوم ‪ :‬وحی‬

‫مسئله اول ‪ :‬حقیقت وحی‬
‫مسئله دوم ‪ :‬راه‌های دریافت وحی‬
‫مسئله سوم ‪ :‬نیاز به وحی‬
‫مسئله چهارم ‪ :‬وحی‪،‬کالم خدا یا تخیل و تجربه؟‬
‫مسئله پنجم ‪ :‬کیفیت مواجهه پیامبر با وحی‬

‫‪10‬‬
 ‫مرحله آشنایی‬
‫نبوت ‪ /‬شهید دستغیب ص‪31‬‬
‫نبوت ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص ‪69-94‬‬
‫وحی در ادیان آسمانی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬ابراهیم امینی‬
‫مبانی رسالت انبیاء در قرآن ‪ /‬عبدا‪ ...‬نصری ص‪185-224‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫وحی و نبوت در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص‪75-86‬‬
‫دین ونبوت ‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ص‪143-197‬‬
‫مدخل مسائل جدید در علم کالم ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جعفر سبحانی ج‪2‬ص‪10-65‬‬
‫قرآن در اسالم ‪ /‬عالمه طباطبایی ص‪13-92‬‬
‫علوم قرآنی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬محمدهادی معرفت ص‪19-38‬‬
‫علوم قرآن ‪ /‬محمدباقر سعیدی روشن ص‪21-72‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫وحی و نبوت ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫قرآن در قرآن ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی ص‪23-84‬‬
‫المیزان ‪ /‬عالمه طباطبایی ج‪2‬ص‪ 477-499‬و ج‪18‬ص‪106-199‬‬

‫فصل چهارم ‪ :‬معجزه‬

‫مسئله اول ‪ :‬تبیین و تعریف معجزه‬
‫مسئله دوم ‪ :‬علت نشان دادن معجزه‬
‫مسئله سوم ‪ :‬معجزه و نقض قانون علیت؟!‬
‫مسئله چهارم ‪ :‬معجزه ‪،‬یکی از دالیل اثبات پیامبری‬

‫مرحله آشنایی‬
‫نبوت ‪ /‬شهید دستغیب ص‪50‬‬
‫تلخیص راه و راهنما شناسی ‪ /‬محمود رجبی ص‪33‬‬
‫نبوت ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ‪157-198‬‬
‫مبانی رسالت انبیاء در قرآن ‪ /‬عبدا‪ ...‬نصری ص‪139-184‬‬
‫فلسفه وحی و نبوت ‪ /‬محمد محمدی ری شهری ص ‪170-194‬‬

‫‪11‬‬
 ‫بررسی مسائل کلی امامت ‪ /‬ابراهیم امینی ص‪325-354‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫راه و راهنماشناسی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪57-97‬‬
‫معنویت تشیع ‪ /‬عالمه طباطبایی ص‪242-248‬‬
‫علوم قرآن ‪ /‬محمدباقر سعیدی روشن ص‪77-86‬‬
‫وحی و نبوت در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص‪108-139‬‬
‫آموزش عقاید ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪262-275‬‬
‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید ‪ /‬محسن غرویان ج‪2‬ص‪52-73‬‬

‫مرحله متعالی‬
‫قرآن در قرآن ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی ص‪89-126‬‬
‫وحی و نبوت ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی ص‪15-22‬‬

‫فصل پنجم ‪ :‬ویژگیهای پیامبران‬

‫مسئله اول ‪ :‬بررسی خصوصیات پیامبران‬
‫مسئله دوم ‪ :‬تفاوت پیامبران با نوابغ‬
‫مسئله سوم ‪ :‬رفع شبهات‬

‫مرحله آشنایی‬
‫پیامبر امی ‪ /‬شهید مرتضی مطهری‬
‫نبوت ‪،‬امامت ‪ /‬محسن قرائتی ص‪51-156‬‬
‫تلخیص راه و راهنما شناسی ‪ /‬محمود رجبی ص‪57-76‬‬
‫مبانی رسالت انبیاء در قرآن ‪ /‬عبدا‪ ...‬نصری ص‪ 33-137‬و ‪285-386‬‬
‫معنویت تشیع ‪ /‬عالمه طباطبایی ص‪138-145‬‬
‫مقدمه ای برجهان بینی اسالمی ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص‪143-163‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫آموزش عقاید ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪278-295‬‬
‫راه و راهنماشناسی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪13-176‬‬
‫وحی و نبوت در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص‪255-360‬‬

‫‪12‬‬
 ‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید ‪ /‬محسن غرویان ج‪2‬ص‪121-225‬‬
‫دین ونبوت ‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ص‪261-313‬‬

‫فصل ششم ‪ :‬نبوت پیامبر اسالم و معجزه ایشان‬

‫مسئله اول ‪ :‬اثبات پیامبری ایشان‬
‫مسئله دوم ‪ :‬جنبه های اعجاز قرآن‬
‫مسئله سوم ‪ :‬قرآن‪،‬کالم نبوی؟!‬
‫مسئله چهارم ‪ :‬جهان شمولی قرآن‬

‫مرحله آشنایی‬
‫نبوت ‪ /‬شهید دستغیب ص ‪ 70‬و ‪ 108‬و ‪131‬‬
‫نبوت ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص ‪199-294‬‬
‫قرآن شناسی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫قرآن در اسالم ‪ /‬عالمه طباطبایی‬
‫مرحله متوسط‬
‫آموزش عقاید ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪298-392‬‬
‫وحی و نبوت در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص ‪161-215‬‬
‫کالم فلسفی ‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ص‪325-361‬‬
‫علوم قرآن ‪ /‬محمدباقر سعیدی روشن‬
‫علوم قرآنی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬محمدهادی معرفت‬
‫مرحله متعالی‬
‫قرآن در قرآن ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫وحی و نبوت ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫المیزان ‪ /‬عالمه طباطبایی ج‪10‬ص‪179-183‬وص‪239-255‬وج‪12‬ص‪150-193‬و‪469‬‬

‫‪13‬‬
 ‫فصل هفتم ‪ :‬خاتمیت و علت ختم نبوت‬
‫مرحله آشنایی‬
‫ختم نبوت ‪ /‬شهید مرتضی مطهری‬
‫خاتمیت ‪ /‬شهید مرتضی مطهری‬
‫مرحله متوسط‬
‫آموزش عقاید ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪285-293‬‬
‫راه و راهنماشناسی ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪177-207‬‬
‫وحی و نبوت در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص‪222-255‬‬
‫دین ونبوت ‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ص‪197-233‬‬
‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید ‪ /‬محسن غرویان ج‪2‬ص‪193-225‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫المیزان ‪ /‬عالمه طباطبایی ج‪ 5‬ص‪ 573-579‬و ج‪10‬ص‪ 35-50‬و ص‪91‬‬

‫بخش چهارم امامت‬

‫فصل اول ‪ :‬ضرورت و لزوم امامت‬

‫مرحله آشنایی‬
‫‪.1‬امامت ‪ /‬شهید دستغیب ص‪5‬‬
‫‪.2‬امامت و رهبری ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص ‪42‬‬
‫‪.3‬تلخیص راه و راهنماشناسی ‪ /‬محمود رجبی ص‪195‬‬
‫‪.4‬بررسی مسائل کلی امامت ‪ /‬آیت ا‪ ...‬ابراهیم امینی ص ‪109 -171‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫‪.1‬امامت و رهبری در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص‪21‬‬
‫‪.2‬امامت در بینش اسالمی ‪ /‬علی ربانی گلپایگانی ص‪49-91‬‬
‫‪.3‬امامت‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ص‪67-82‬‬
‫مرحله متعالی‬

‫‪14‬‬
 ‫‪.1‬معنویت تشیع ‪ /‬عالمه طباطبایی ص‪73‬‬
‫‪.2‬فلسفه امامت ‪ /‬یحیی یثربی ص‪122-129‬‬

‫فصل دوم ‪ :‬امامت و خاتمیت‬

‫‪.1‬خاتمیت ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص ‪41-44‬‬
‫‪.2‬امامت و رهبری در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص‪47‬‬
‫‪.3‬امامت ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص ‪143-213‬‬

‫فصل سوم ‪ :‬عصمت‬

‫مرحله آشنایی‬
‫‪.1‬امامت ‪ /‬شهید دستغیب ص‪8‬‬
‫‪.2‬امامت و رهبری ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص‪67‬‬
‫‪.3‬تلخیص راه و راهنماشناسی ‪ /‬محمودرجبی ص‪202‬‬
‫‪.4‬بررسی مسائل کلی امامت ‪ /‬آیت ا‪ ...‬ابراهیم امینی ص‪171-230‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫‪.1‬امامت و رهبری در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص ‪109-121‬‬
‫‪.2‬امامت در بینش اسالمی ‪ /‬علی ربانی گلپایگانی ص‪213-282‬‬
‫‪.3‬امامت ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪473-483‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫‪.1‬کالم فلسفی‪/‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪363-409‬‬
‫‪.2‬پژوهشی در عصمت معصومان‪/‬احمدحسین شریفی و حسن یوسفیان‬
‫‪.3‬فلسفه امامت‪ /‬یحیی یثربی ص‪88-102‬‬

‫فصل چهارم ‪ :‬علم امام‬

‫مرحله آشنایی‬
‫‪.1‬امامت ‪ /‬شهید دستغیب ص‪49‬‬

‫‪15‬‬
 ‫‪.2‬تلخیص راه و راهنماشناسی ‪ /‬محمودرجبی ص‪201‬‬
‫‪.3‬بررسی مسائل کلی امامت ‪ /‬آیت ا‪ ...‬ابراهیم امینی ص‪231-324‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫‪.1‬امامت در بینش اسالمی ‪ /‬علی ربانی گلپایگانی ص‪176-188‬‬
‫‪.2‬امامت ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪451-472‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫‪.1‬معنویت تشیع‪/‬عالمه طباطبایی ص‪205-217‬‬
‫‪.2‬فلسفه امامت‪ /‬یحیی یثربی ص‪62-85‬‬

‫فصل پنجم ‪ :‬والیت تکوینی‬

‫مرحله آشنایی‬
‫‪.1‬امامت و رهبری ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص‪55‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫‪.1‬امامت در بینش اسالمی ‪ /‬علی ربانی گلپایگانی ص‪123‬‬
‫‪.2‬امامت و رهبری در نگاه عقل و دین‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص‪267‬‬
‫‪.3‬امامت ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪492-499‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫‪.1‬فلسفه امامت‪ /‬یحیی یثربی ص‪ 103-129‬و ‪85-88‬‬
‫‪.2‬المیزان ج‪/ 6‬عالمه طباطبایی ذیل آیه ‪ 55‬سوره مائده‬

‫فصل ششم ‪ :‬راه‌های اثبات امامت و تعیین امام‬

‫مرحله آشنایی‬
‫‪.1‬امامت ‪ /‬شهید دستغیب ص ‪ 37‬و ‪108‬‬
‫‪.2‬تلخیص راه و راهنماشناسی ‪ /‬محمودرجبی ص‪200‬‬
‫‪.3‬امامت و رهبری ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص‪69-115‬‬
‫‪.4‬بررسی مسائل کلی امامت ‪ /‬آیت ا‪ ...‬ابراهیم امینی ص‪325-354‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫‪.1‬امامت و رهبری در نگاه عقل و دین‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ص‪83-109‬‬

‫‪16‬‬
 ‫‪.2‬امامت در بینش اسالمی ‪ /‬علی ربانی گلپایگانی ص‪282-395‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫‪.1‬امامت ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪ 54-67‬و ص‪213-451‬‬

‫بخش پنجم معاد‬

‫فصل اول ‪ :‬روح ‪،‬کیفیت معاد وتناسخ‬

‫مرحله آشنایی‬
‫‪.1‬انسان درقرآن‪ /‬شهید مرتضی مطهري ص‪27‬‬
‫‪.2‬ارتباط با ارواح‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ص‪19-63‬‬
‫‪.3‬اصول اعتقادات در چهل درس‪/‬اصغرقائمي دروس ‪ 33‬و ‪34‬‬
‫‪.4‬معاد و جهان پس از مرگ ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ص ‪237-307‬‬
‫‪.5‬معاد ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص‪ 16‬و ‪ 99‬و ‪ 117‬و ‪141‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫‪.1‬معادشناسى در پرتو کتاب‪ ،‬سنت و عقل ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جعفر سبحانی ‪،‬ترجمه‪:‬علی شیروانی ص‪153‬‬
‫‪.2‬آموزش عقاید‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪345-361‬‬
‫‪.3‬تناسخ از دیدگاه عقل و وحی ‪ /‬محمدتقی یوسفی‬
‫‪.4‬معاد در نگاه عقل و دین‪/‬شریعتی سبزواری ص‪ 84-130‬و ص‪180-280‬‬
‫‪.5‬معاد ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪ 67-82‬و ص‪131-193‬‬
‫‪.6‬تفسير الميزان ‪ /‬عالمه طباطبایی جلد ‪ ۱۰‬ص‪۴۲۰‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫‪.1‬انسان از آغاز تا انجام‪/‬عالمه طباطبایی ص‪19-39‬‬
‫‪.2‬روح‌ون‍ف‍س‌‪ /‬آیت ا‪ ...‬سید محمد خ‍ام‍ن‍ه‌ای‌‬
‫‪.3‬معاد یا بازگشت به سوی خدا ‪ /‬آیت ا‪ ...‬محمد شجاعی ج‪ 1‬ص‪191-232‬‬
‫‪.4‬المیزان ج ‪/13‬عالمه طباطبایی‪ /‬تفسیر آیه ‪ 85‬سوره اسراء‬
‫‪.5‬معاد جسمانی در حکمت متعالیه ‪ /‬مرتضی پویان‬

‫‪17‬‬
 ‫‪.6‬عیون مسائل نفس ‪ /‬آیت ا‪ ...‬حسن‌زاده آملی ص‪677-678‬‬

‫فصل دوم ‪ :‬مرگ تا قیامت‬

‫مسئله اول ‪ :‬امکان و ضرورت و وقوع معاد‬
‫مرحله آشنایی‬
‫‪.1‬معاد ‪ /‬محسن قرائتی ‪ ،‬راه‌های اثبات معاد‬
‫‪.2‬معاد استداللی ‪ /‬عبدا‪ ...‬ابراهیم زاده ص‪9-39‬‬
‫‪.3‬معاد و جهان پس از مرگ ‪ /‬مکارم شیرازی ص ‪77-307‬‬
‫‪.4‬اصول اعتقادات در چهل درس‪/‬اصغر قائمی دروس ‪ 30‬و ‪ 31‬و ‪32‬‬
‫‪.5‬معاد ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص ‪9-15‬‬

‫مرحله متوسط‬
‫‪.1‬آموزش عقاید‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪361-393‬‬
‫‪.2‬معاد در نگاه عقل و دین‪/‬شریعتی سبزواری ص ‪136-179‬‬
‫‪.3‬معاد ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪44-59‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫‪.1‬معاد یا بازگشت به سوی خدا‪ /‬آیت ا‪ ...‬محمد شجاعی ص ‪13-94‬‬
‫‪.2‬سرچشــمه اندیشــه ج ‪ /5‬آیــت ا‪ ...‬جــوادی آملی‪/‬مقــاالت عرفانــی‪ .‬تأثیــر یــاد مبــدا و معــاد در تهذیــب‬
‫نفــس‬
‫‪.3‬سرچشمه اندیشه ج‪( 4‬مقاالت کالمی) ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‪ ،‬بررسی براهین معاد‬
‫‪.4‬معاد از دیدگاه امام خمینی‪ /‬تبیان‬
‫‪.5‬معاد از دیدگاه حکیم مدرس زنوزی‪/‬غالمحسین ابراهیمی دینانی‬

‫مسئله دوم ‪ :‬ماهیت و حقیقت مرگ‪ ،‬قبر و برزخ‬

‫مرحله اول‬
‫‪.1‬معاد ‪ /‬محسن قرائتی ‪،‬فصل‪ :‬سيمايى از مرگ و جان دادن‬
‫‪.2‬معاد استداللی ‪ /‬عبدا‪ ...‬ابراهیم زاده ص‪39-63‬‬
‫‪.3‬تجسم اعمال در دنیا ‪ ،‬قبر و قیامت ‪/‬محمد رضا کوهی ص‪65-93‬‬
‫‪.4‬اصول اعتقادات در چهل درس‪/‬اصغر قائمی درس ‪35‬‬

‫‪18‬‬
 ‫‪.5‬زندگی جاوید یا حیات اخروی‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص‪13-36‬‬
‫‪.6‬معاد ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص ‪29-51‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫‪.1‬حیات پس از مرگ ‪ /‬علی محمد اسدی ص ‪13-175‬‬
‫‪.2‬سرنوشت ارواح در برزخ ‪/‬مجتبی شاه ملکی ص‪17-249‬‬
‫‪.3‬از عالم بعد از مرگ چه خبر؟‪/‬محمدتقی صرفی پور‬
‫‪.4‬آموزش عقاید‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪401-409‬‬
‫‪.5‬معاد در نگاه عقل و دین‪/‬شریعتی سبزواری ص‪281-340‬‬
‫‪.6‬معاد ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪87-131‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫‪.1‬مرگ ‪ /‬یحیی یثربی‬
‫‪.2‬انسان از آغاز تا انجام‪/‬عالمه طباطبایی ص‪68-97‬‬
‫‪.3‬ذکر مرگ و آنچه پس از آن است‪ /‬مال محسن فیض کاشانی‬
‫‪.4‬معاد یا بازگشت به سوی خدا ج‪ /1‬آیت ا‪ ...‬محمد شجاعی ص‪163-383‬‬
‫‪.5‬معاد یا بازگشت به سوی خدا ج‪ /2‬آیت ا‪ ...‬محمد شجاعی ص ‪13-304‬‬
‫‪.6‬معاد از دیدگاه امام خمینی‪ /‬تبیان‬
‫‪.7‬معاد از دیدگاه حکیم مدرس زنوزی‪/‬غالمحسین ابراهیمی دینانی‬

‫فصل سوم ‌‪ :‬قیامت‬

‫مسئله اول ‪ :‬حقیقت قیامت و مواقف آن تا میزان‬
‫مرحله آشنایی‬
‫‪.1‬معاد ‪ /‬محسن قرائتی‬
‫‪.2‬معاد و جهان پس از مرگ ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ص‪319-373‬‬
‫‪.3‬زندگی جاوید یا حیات اخروی‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص‪36-47‬‬
‫‪.4‬معاد استداللی ‪ /‬عبدا‪ ...‬ابراهیم زاده ص‪63-99‬‬
‫‪.5‬اصول اعتقادات در چهل درس‪/‬اصغر قائمی دروس ‪ 36‬و‪ 37‬و‪38‬‬
‫‪.6‬تجسم اعمال در دنیا ‪ ،‬قبر و قیامت ‪/‬محمد رضا کوهی ص‪93-133‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫‪.1‬معاد ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ص ‪195-225‬‬

‫‪19‬‬
 ‫‪.2‬آموزش عقاید‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪409-441‬‬
‫‪.3‬معاد در نگاه عقل و دین‪/‬شریعتی سبزواری ص‪341-366‬‬
‫‪.4‬معاد ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪193-274‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫‪.1‬انسان از آغاز تا انجام‪/‬عالمه طباطبایی ص‪97-167‬‬
‫‪.2‬ذکر مرگ و آنچه پس از آن است‪ /‬مال محسن فیض کاشانی‬
‫‪.3‬معاد در قرآن ج ‪ 4‬و ‪ /5‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫‪.4‬معاد از دیدگاه امام خمینی‪ /‬تبیان‬
‫‪.5‬سرچشمه اندیشه ج ‪ / 6‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‪ /‬رسالة حول المعاد‬
‫‪.6‬معاد از دیدگاه حکیم مدرس زنوزی‪/‬غالمحسین ابراهیمی دینانی‬

‫مسئله دوم ‌‪ :‬جزای اعمال و شفاعت‬

‫مرحله آشنایی‬
‫‪.1‬معاد ‪ /‬محسن قرائتی‬
‫‪.2‬معاد استداللی ‪ /‬عبدا‪ ...‬ابراهیم زاده ص‪99‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫‪.1‬آموزش عقاید‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ص‪479-495‬‬
‫‪.2‬شفاعت ‪ /‬طاهری خرم آبادی ص‪11-183‬‬
‫‪.3‬معاد ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪274-289‬‬
‫مرحله متعالی‬
‫‪.1‬انسان از آغاز تا انجام‪/‬عالمه طباطبایی ص‪167-187‬‬
‫‪.2‬معاد در قرآن ج ‪ 4‬و ‪ /5‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‬

‫مسئله سوم ‪ :‬بهشت و دوزخ و جاودانگی‬

‫مرحله آشنایی‬
‫‪.1‬معاد ‪ /‬محسن قرائتی‬
‫‪.2‬معاد استداللی ‪ /‬عبدا‪ ...‬ابراهیم زاده ص‪107-144‬‬
‫‪.3‬معاد و جهان پس از مرگ ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ص‪395‬‬

‫‪20‬‬
 ‫‪.4‬اصول اعتقادات در چهل درس ‪ /‬اصغر قائمی درس‪39‬‬
‫مرحله متوسط‬
‫‪.1‬معاد در نگاه عقل و دین‪/‬شریعتی سبزواری ص‪366-401‬‬
‫‪.2‬معاد ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ص‪289-385‬‬
‫‪.3‬جهنم چرا؟‪/‬محمدحسن قدردان قراملکی‬
‫مرحله متعالی‬
‫‪.1‬انسان از آغاز تا انجام‪/‬عالمه طباطبایی ص‪187-343‬‬
‫‪.2‬معاد در قرآن ج ‪ 4‬و ‪ /5‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫‪.3‬ذکر مرگ و آنچه پس از آن است‪ /‬مال محسن فیض کاشانی‬
‫‪.4‬معاد از دیدگاه امام خمینی‪ /‬تبیان‬
‫‪.5‬معاد از دیدگاه حکیم مدرس زنوزی‪/‬غالمحسین ابراهیمی دینانی‬
‫‪.6‬جاودانگی ‪ /‬رضا اکبری ص ‪13-379‬‬
‫‪.7‬سرچشمه اندیشه ج ‪ / 6‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‪ /‬رسالة حول المعاد‬

‫‪21‬‬
 ‫فهرست الفبایی کل کتاب‌ها‬

‫‪.1‬ادب فنای مقربان ‪ /‬عبدا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬

‫‪.2‬از عالم بعد از مرگ چه خبر؟‪/‬محمدتقی صرفی پور ‪ /‬صرفی پور‬
‫‪.3‬اسماء و صفات حق تبارک و تعالی‪/‬غالمحسین ابراهیمی دینانی ‪ /‬وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی‪،‬‬
‫سازمان چاپ و انتشارات‬
‫‪.4‬آشنایی با علوم قرآن‪/‬محمدباقر سعیدی روشن ‪ /‬انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم‬
‫‪.5‬اصول اعتقادات در چهل درس‪/‬اصغرقائمي ‪ /‬ادبا‬
‫‪.6‬اصول عقائد (توحید‪،‬نبوت‪،‬امامت‪،‬معاد)‪/‬محسن قرائتی ‪ /‬مؤسسه درسهایی از قرآن‬
‫‪.7‬اصول فلسفه و روش رئالیسم‪/‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.8‬آفتاب والیت ‪ /‬محمد تقی مصباح یزدی‪ /‬مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)‬
‫‪.9‬آفریدگار جهان ‪ /‬ناصر مکارم شیرازی ‪/‬امام علی بن ابیطالب‬
‫‪ .10‬ا‪ ...‬شناسی‪ /‬محمد حسین حسینی طهرانی ‪ /‬نور ملکوت قرآن‬
‫‪.11‬المیزان‪ /‬سید محمد حسین طباطبایی ‪ /‬دفتر انتشارات اسالمی‬
‫‪.12‬امامت ‪ /‬سید عبدالحسین دستغیب ‪ /‬دفتر انتشارات اسالمی‬
‫‪.13‬امامت ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬
‫‪.14‬امامت در بینش اسالمی ‪ /‬علی ربانی گلپایگانی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.15‬امامت و رهبری ‪ /‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.16‬امامت و رهبری در نگاه عقل و دین‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.17‬امامت و مهدویت ‪/‬لطف ا‪ ...‬صافی گلپایگانی ‪ /‬واحد بین الملل دفتر آیت ا‪ ...‬صافی گلپایگانی‬
‫‪.18‬امام شناسی ‪ /‬محمد حسین حسینی طهرانی ‪ /‬عالمه طباطبایی‬
‫‪.19‬امام مهدی(عج) موجود موعود‪ /‬عبدا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬
‫‪.20‬آموزش عقاید‪/‬محمد تقی مصباح یزدی ‪/‬امیرکبیر‬
‫‪.21‬آموزش فلسفه‪/‬محمد تقی مصباح یزدی ‪ /‬امیرکبیر‬
‫‪.22‬آموزش کالم اسالمی ‪ /‬محمد سعیدی مهر‪ /‬طه‬
‫‪.23‬انسان از آغاز تا انجام‪/‬سید محمد حسین طباطبایی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.24‬انسان درقرآن‪ /‬مرتضی مطهري ‪ /‬صدرا‬
‫‪.25‬انسان وایمان‪/‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬

‫‪22‬‬
 ‫‪.26‬انسان وسرنوشت‪/‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.27‬بحثی مبسوط در آموزش عقاید‪/‬محسن غرویان ‪ /‬دارالعلم‬
‫‪.28‬برخورد ائمه با مدعیان مهدویت ‪ /‬غالم رسول محسنی ارزگانی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.29‬بررسی مسائل کلی امامت‪/‬ابراهیم امینی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.30‬پژوهشی در عصمت معصومان‪/‬احمدحسین شریفی و حسن یوسفیان ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و‬
‫اندیشه اسالمی‬
‫‪.31‬پیامبر امی‪/‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.32‬پیام قرآن(تفسیر نمونه موضوعی)‪ /‬ناصر مکارم شیرازی ‪ /‬دار الکتب االسالمیه‬
‫‪.33‬تبیین براهین اثبات وجود خدا‪ /‬عبدا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬
‫‪.34‬تجسم اعمال در دنیا ‪ ،‬قبر و قیامت ‪ /‬محمد رضا کوهی ‪ /‬بوستان فدک‬
‫‪.35‬تلخیص راه و راهنما شناسی ‪ /‬محمود رجبی ‪ /‬مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)‬
‫‪.36‬تناسخازدیدگاهعقلووحی‪/‬محمدتقییوسفی‪/‬مؤسسهآموزشیوپژوهشیامامخمینی(ره)‬
‫‪.37‬توحید ‪ /‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.38‬توحید در قرآن‪ /‬عبدا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬
‫‪.39‬توحید در نگاه عقل ودین ‪ /‬محمد باقر شریعتی سبزواری ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.40‬جاودانگی ‪ /‬رضا اکبری ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.41‬جبر و اختیار‪ /‬زین العابدین قربانی ‪ /‬بعثت‬
‫جعفری‬
‫‏‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬ ‫‪.42‬جبر و اختیار‪/‬محمدتقی جعفری ‪ /‬مؤسسه تدوین و نشر آثار عالمه‬
‫‪.43‬جهان بینی توحیدی‪ /‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.44‬جهنم چرا؟‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.45‬چشم اندازی به حکومت مهدی عج ‪ /‬نجم الدین طبسی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.46‬حیات پس از مرگ ‪ /‬علی محمد اسدی ‪/‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.47‬خاتمیت ‪ /‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.48‬ختم نبوت ‪ /‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.49‬خدا از دیدگاه قرآن‪ /‬سیدمحمدحسین بهشتی ‪ /‬روزنه‬
‫‪.50‬خداشناسی‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬
‫‪.51‬خداشناسی ‪ /‬محمد تقی مصباح یزدی ‪ /‬مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)‬
‫‪.52‬خیراألثر در رد جبر و قدر و دو رساله دیگر‪ /‬حسن حسن زاده آملی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.53‬در فجر ساحل ‪ /‬محمد حکیمی ‪ /‬آفاق‬
‫‪23‬‬
 ‫اسالمی‬
‫‏‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬ ‫‪.54‬دین ونبوت‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‬
‫‪ .55‬رسائل توحیدی‪ /‬سید محمد حسین طباطبایی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.56‬راه روشن ج‪( 8‬ذکر مرگ و آنچه پس از آن است)‪ /‬محسن فیض کاشانی ‪ /‬آستان قدس رضوی‪،‬‬
‫بنیاد پژوهشهای اسالمی‬
‫‪.57‬راه شناخت خدا و شناخت صفات او‪ /‬جعفر سبحانی ‪ /‬مكتب اسالم‬
‫‪.58‬راه و راهنماشناسی‪/‬محمد تقی مصباح یزدی ‪ /‬مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)‬
‫ی ‪ /‬بنیاد حکمت اسالمی صدرا‬ ‫‪.59‬روح‌ون‍ف‍س‌‪ /‬سید محمد خ‍ا ‍من‍ه‌ا ‌‬
‫‪.60‬زندگی جاوید یا حیات اخروی‪ /‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.61‬سرنوشت ارواح در برزخ ‪ /‬مجتبی شاهملکی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.62‬شرح االسماء الحسنی (شرح جوشن کبیر)‪ /‬مالهادی سبزواری ‪ /‬نوید اسالم‬
‫‪.63‬شفاعت ‪ /‬سید حسن طاهری خرم آبادی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.64‬شهاب ثاقب‪ ،‬آسیب شناسی مباحث مهدویت ‪ /‬علیرضا رمضانیان ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.65‬صفات خدا‪/‬ترجمه‪:‬رضا بخشایش ‪ /‬پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‬
‫‪.66‬عدل الهی‪/‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫اسالمی‬
‫‏‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬ ‫‪.67‬علم پیشین الهی و اختیار انسان‪/‬محمد سعیدی مهر‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‬
‫‪.68‬عدل الهی از دیدگاه امام خمینی‪/‬تبیان‬
‫ب (سمت)‬ ‫ن ک‍ت‍ ‌‬
‫ن م‍طال‍ ‍ع ‌ه و ت‍دوی‍ ‌‬
‫‪.69‬علوم قرآنی‪/‬محمدهادی معرفت ‪ /‬س‍ازم‍ا ‌‬
‫‪.70‬عیون مسائل نفس ‪ /‬حسن حسن‌زاده آملی ‪ /‬بکاء‬
‫‪.71‬فلسفه امامت‪/‬سید یحیی یثربی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬
‫‪.72‬فلسفه وحی و نبوت‪/‬محمدمحمدی ری شهری ‪ /‬دارالحدیث‬
‫‪.73‬قرآن در اسالم‪/‬سید محمد حسین طباطبایی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.74‬قرآن در قرآن‪/‬عبدا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬
‫‪.75‬قرآن شناسی‪/‬محمد تقی مصباح یزدی ‪ /‬مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)‬
‫‪.76‬قیام و انقالب مهدی عج ‪ /‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.77‬کالم ‪/1‬محمدسعیدی مهر ‪ /‬سازمان مطالعه و تدوین کتب (سمت)‬
‫‪.78‬کالم جدید با رویکرد اسالمی‪/‬عبدالحسین خسروپناه ‪ /‬دفتر نشر معارف‬
‫‪.79‬کالم فلسفی‪/‬محمد حسن قدردان قراملکی ‪ /‬وثوق‬
‫‪.80‬کالم وعقاید‪/‬رضا برنجکار ‪ /‬سازمان مطالعه و تدوین کتب (سمت)‬

‫‪24‬‬
 ‫‪.81‬مبانی رسالت انبیاء در قرآن‪/‬عبدا‪ ...‬نصیری ‪ /‬سروش‬
‫‪.82‬مدخل مسائل جدید در علم کالم‪/‬جعفر سبحانی ‪ /‬امام صادق (ع)‬
‫‪.83‬مرگ ‪ /‬سید یحیی یثربی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬
‫‪.84‬معاد ‪ /‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.85‬معاد ‪ /‬محمد حسن قدردان قراملکی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬
‫‪.86‬معاد از دیدگاه امام خمینی‪ /‬تبیان‬
‫‪.87‬معاد از دیدگاه حکیم مدرس زنوزی‪/‬غالمحسین ابراهیمی دینانی ‪ /‬حکمت‬
‫‪.88‬معاد استداللی ‪ /‬عبدا‪ ...‬ابراهیم زاده ‪ /‬زمزم هدایت‬
‫‪.89‬معاد جسمانی در حکمت متعالیه ‪ /‬مرتضی پویان ‪/‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.90‬معاد در قرآن ج ‪ 4‬و ‪/5‬عبدا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬
‫‪.91‬معاد در نگاه عقل و دین‪ /‬محمد باقرشریعتی سبزواری ‪ /‬بوساتان کتاب قم‬
‫‪.92‬معادشناسى در پرتو کتاب‪ ،‬سنت و عقل ‪ /‬جعفر سبحانی ‪،‬ترجمه‪:‬علی شیروانی ‪ /‬الزهراء‬
‫‪.93‬معاد و جهان پس از مرگ ‪ /‬مکارم شیرازی ‪ /‬سرور‬
‫‪.94‬معاد یا بازگشت به سوی خدا ‪/‬محمد شجاعی ‪ /‬سروش‬
‫‪.95‬معرفت عدل الهی‪ /‬رضا برنجکار ‪ /‬نبا‬
‫‪.96‬معنویت تشیع‪/‬سید محمد حسین طباطبایی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.97‬مقاالت مبدأ و معاد‪ /‬عبدا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬الزهراء‬
‫‪.98‬مقدمه ای برجهان بینی اسالمی‪/‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.99‬موعود شناسی ‪ /‬علی اصغر رضوانی ‪ /‬مسجد مقدس جمکران‬
‫‪.100‬نبوت‪/‬مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫‪.101‬نبوت ‪ /‬سید عبدالحسین دستغیب ‪ /‬دفتر انتشارات اسالمی‬
‫‪.102‬نسیم اندیشه‪ /‬عبدا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬
‫‪.103‬نقش اجتماعی انتظار ‪ /‬حسن عبدی پور ‪/‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.104‬نگاه سوم به جبر و اختیار‪ /‬قدردان قراملکی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬
‫‪.105‬نیابت امام زمان در دوران غیبت ‪ /‬شیخ محمدسند ‪ .‬مترجم ‪:‬احمد خوانساری ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.106‬وحی در ادیان آسمانی‪/‬ابراهیم امینی ‪ /‬بوستان کتاب قم‬
‫‪.107‬وحی و نبوت ‪ /‬عبدا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬
‫‪.108‬وحی و نبوت در نگاه عقل و دین ‪ /‬محمدباقر شریعتی سبزواری ‪ /‬بوستان کتاب قم‬

‫‪25‬‬
 ‫فصل اول‪ :‬سیر کلی اصول اعتقادات‬

‫فهرست کتب سیر مطالعاتی کلی اصول اعتقادات‬

‫اصول عقاید‪ /‬محسن قرائتی ‪ /‬درسهایی از قرآن‬
‫پنجاه در اصول اعتقادات برای جوانان ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ‪ /‬نسل جوان‬
‫اصول اعتقادات در چهل درس ‪ /‬اصغر قائمی ‪ /‬نشر ادبا‬
‫منشور عقاید امامیه ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جعفر سبحانی ‪ /‬مؤسسه امام صادق‬
‫آموزش کالم اسالمی ‪ /‬محمد سعیدی مهر‬
‫آموزش عقاید‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ‪ /‬مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی‬
‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید‪/‬محسن غرویان ‪ /‬دار العلم‬

‫‪26‬‬
 ‫اصول عقاید‬
‫محسن قرائتی‬
‫‌‌ مؤسسه درسهایی از قرآن‬

‫امـروزه اندکـی زمـان مطالعه غالب مردم و وسـعت دایره مجهـوالت و نیازهای فکری‬
‫و اعتقـادی جامعـه ‪ ،‬نیـاز بـه کتب سـاده و روان و در عین حال جامع بیشـتر حس می‌شـود ‪.‬‬
‫ایـن کتـاب از آثـار قلمـی حجت‌االسلام محسـن قرائتی اسـت‪ .‬قلـم روان و جذاب ایشـان‬
‫سـبب خواندنـی شـدن این کتاب شـده ‪ ،‬چرا که با شـیوة معمـول کتب عقیدتـی که معمو ًال‬
‫در آن‌ها از اصطالحات فلسفی و بیانات پیچیده استفاده می‌شود متفاوت است‪.‬‬
‫از روان‌تریـن و در عین‌حـال جامع‌تریـن کتـب اصـول عقائـد‪ ،‬کتاب اسـتاد قرائتی اسـت که‬
‫حـاوی جامعـی از مسـائل در بـاب اصول پنجگانـه اعتقادی اسـت‪.‬مؤلف این اثر از آن دسـته‬
‫علمـای علـم دین اسـت کـه در تمامـی آثار خـود رعایت اختصار و سـاده نویسـی را داشـته‬
‫و مخاطـب خـاص خـود را دارد ‪ .‬اشـراف او بـر کلیـات و رئـوس مطالب اعتقـادی در تمامی‬
‫کتـب او مشـهود اسـت ‪ .‬رویکـرد اسـتداللی و در عیـن حـال قرین با آیـات و روایـات و نیز‬
‫طـرح و بیـان نـکات کاربـردی و مثال‌های زیبا و مناسـب بـرای فهم عامه مردم را می‌شـود‬
‫در ایـن مجموعـه مشـاهده کـرد ‪ .‬رعایت ایـن ویژگی‌ها و نیز امانت‌داری ایشـان نسـبت به‬
‫متوجـه کـردن مخاطب به عمـق مطالب طراوت خاصی به این مباحث اسـتداللی بخشـیده‬
‫و توانسـته اسـت عموم مخاطبان را جذب كند‪.‬بررسـی شـبهات روز‪ ،‬مخصوص ًا درباره بحث‬
‫وهابیت‪ ،‬در کنار مسـائل اعتقادی تلفیقي‪ ،‬موجب جامعیت این اثر شـده اسـت‪.‬مخاطبان این‬
‫اثـر را آن دسـته از اهـل مطالعه تشـکیل می‌دهند که به عنـوان گام اول به سـراغ این کتاب‬
‫آمـده و بـه دنبـال طرحـی کلی از اصول عقاید شـیعه هسـتند‪ .‬درایـت مؤلف در تبییـن روان‬
‫اعتقـادات قابـل توجه بوده و سـیر منطقی بـه‌کار رفته در کتاب برای هـر خواننده‌ای ملموس‬
‫اسـت ‪ .‬فلـذا می‌تـوان ایـن کتـاب را بـه عنـوان یکـی از مـوارد پیشـنهادی به عنوان سـوژه‬
‫مطالعه بـه مخاطبان معرفـی کرد‪.‬‬

‫‪27‬‬
 ‫پنجاه درس اصول عقائد برای جوانان‬
‫آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی‬
‫‌‌ نسل جوان‬

‫یـک مجموعـه کامـل از دروس اعتقـادی را می‌توان به عنوان یک نسـخه برای غالب‬
‫ی اسـت که بـه دنبال‬ ‫مـردم در نظـر گرفـت‪ .‬نسـخه‌ای کـه دربردارنـده تمام مایحتاج کسـان ‌‬
‫اقنـاع و اغنـای ذهـن خود بوده و قصد چینش اعتقـادات صحیح را برای خویشـتن دارند فلذا‬
‫باید مجموعه‌ای متقن و منطقی را به ایشان ارائه داد ‪.‬‬
‫ی اسـت دقیق و مسـتدل و در عین‬ ‫کتـاب « ‪ 50‬درس اصـول عقائد برای جوانان» مجموع ‌ه‌ا ‌‬
‫حـال جالـب و شـیرین از اعتقـادات خالـص اسلامى براى همـگان به ویـژه جوانـان که به‬
‫عنـوان اولیـن گام در پی مطالعه کتابی جامع در زمینه اعتقادات تشـیع هسـتند‪ .‬این مجموعه‬
‫کـه به تألیف آیت ا‪ ...‬مکارم شـیرازی به رشـته تحریـر درآمده‪ ،‬با بیانی شـیوا و ادله‌ای گویا و‬
‫همچنیـن مثالها و شـواهدی روشـن در ضمن بحث‪ ،‬اصول اعتقـادات را برای مخاطب کتاب‬
‫کـه عامه اهل مطالعه هسـتند تبییـن می‌نماید‪.‬‬
‫ایـن مجموعـه در پنـج قسـمت مختلف با دقـت و ظرافت و ابتکار خاصى تهیه شـده اسـت‪.‬‬
‫رویکـرد دقیـق و علمـی و در عیـن حـال روان مؤلف به جاذبه‌هـای این کتاب افزوده اسـت‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه اوصافـی که بـرای این مجموعه شـمرده شـد می‌تـوان گفت که می‌شـود این‬
‫کتـاب را جـزو بهتریـن هـا بـرای آغـاز مطالعه جامـع در زمینـه اعتقـادات در نظـر گرفت و‬
‫می‌توانـد مورد مناسـبی بـرای مطالعه جوانان و اهـل معرفت اعتقادی در هر شـغل و جایگاه‬
‫اجتماعـی و در هـر مقطـع سـنی باشـد‪ .‬الزم بـه ذکر اسـت کـه عالوه بر چـاپ ارزنـده این‬
‫کتـاب بـه زبان فارسـی‪ ،‬بـا توجه به جایگاه ارزشـمند این مجموعه در بین مخاطبـان خود در‬
‫کشـورهای مختلـف و نیـز بـا توجه به شـهرت مؤلف این اثـر و تبحر ایشـان در تألیف کتبی‬
‫از ایـن دسـت ‪ ،‬ایـن کتـاب بـه زبان‌هاى عربـى‪ ،‬انگلیسـى‪ ،‬اردو و بسـیارى از زبان‌هاى زنده‬
‫دیگـر دنیا ترجمه و چاپ شـده اسـت‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫اصول اعتقادات در چهل درس‬
‫اصغر قائمی‬
‫ادبا‬

‫اعتقـادات ارزشـمندترین علـم قابـل پیگیـری از اوایل نوجوانـی و جوانیسـت و در این‬

‫مقولـه مـا قصـد داریم یکـی از آثـار ارزشـمند این حـوزه را به شـما عرضه کنیـم‪ .‬اثر حاضر‬
‫یعنـی «اصـول اعتقـادات در چهـل درس»‪ ،‬یـک دوره کلیـات اصـول دیـن‪ ،‬توحیـد‪ ،‬نبوت‪،‬‬
‫امامـت‪ ،‬عـدل و معاد اسـت‪ .‬این کتـاب از معدود کتاب‌هایی اسـت که با زبانی سـاده و قابل‬
‫فهـم و بـه دور از تکلف و پیچیدگی مسـائل اعتقادی‪ ،‬در صدد تبیین مسـائل عقیدتی برآمده‬
‫اسـت‪ .‬مؤلـف در حدود بیسـت سـال تدریس در حـوزه های عقیدتی و تحقیـق در کتاب‌های‬
‫کالمـی‪ ،‬بـه جمـع و گـردآوری این اثر نایل شـده تـا بتواند اثری مناسـب برای اولین سـطح‬
‫اعتقـادات در حوزه‌های علمیه‌ی شـیعه باشـد‪ .‬قالـب این تألیف در چهـل درس به طور مجزا‬
‫و تفکیک شـده‪ ،‬و طرح پرسشـنامه‌های متناسـب با هر درس در پایان آن اسـت که این اثر‬
‫را از بیـن کتاب‌هـای هم‌ردیـف خود ممتاز کرده اسـت‪ ،‬تا این کتاب بتواند درسـنامه‌ای برای‬
‫سـطح ابتدایی و اولین آموزش اعتقادات شـیعه باشـد‪ .‬درسـهای این کتاب در عین سـادگی‬
‫زبـان همـراه با اسـتداللهای عقلی و تبییـن روایات اسـت که در نتیجه برای سـطح عمومی‬
‫جامعـه کـه می‌خواهنـد در اعتقـاد خـود از تقلید به تحقیقی ابتدایی رسـند‪ ،‬بسـیار مناسـب و‬
‫کافـی اسـت‪.‬مؤلف در ایـن اثر به شـکل تفصیلی به تبیین اصـول اعتقادی شـیعه پرداخته و‬
‫بـه دور از هرگونـه تکلـف و در عین‌حـال بـا بیانی متقـن و علمی مخاطب خـود را در فضای‬
‫جـذاب اعتقـادات حقـه وارد می‌کنـد‪ .‬از تجربه‌هـای کتـاب اسـتاد قائمی این بوده اسـت که‬
‫در دوره‌هـای مختلـف تبلیغـی و ترویجـی مسـائل اعتقـادی در مناطـق مختلـف‪ ،‬ایـن اثـر‬
‫همچـون رودی روان و آرام‪ ،‬راه گشـایی بـرای تبیین مسـائل پیچیده‌ی اعتقادی برای نسـل‬
‫جـوان و بخصوص نوجوان کشـور بوده اسـت‪ .‬فلـذا می‌توان گفت که این کتـاب را به عنوان‬
‫اولیـن گامهـای تربیـت فکـری نوجوانـان و جوانان به ایشـان پیشـنهاد داده و امید اسـتفاده‬
‫بهینه از مطالب پربار آن را داریم ‪.‬‬

‫‪29‬‬
 ‫منشور عقاید امامیه‬
‫آیت ا‪ ...‬جعفر سبحانی‬
‫مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق (ع)‬

‫در سـالهای اخیـر گرایـش بـه دیـن و معنویـت در جوامـع بشـری رو به افزایـش بوده‬
‫اسـت‪ .‬ایـن مسـئله بـا اینکه پدیده بسـیار مبارکی اسـت اما گرفتار شـدن در دام کسـانی که‬
‫دین را وسـیله رسـیدن به مقاصد شـوم خود کرده‌اند‪ ،‬آفتی اسـت که این موج معنویت‌گرایی‬
‫را تهدیـد می‌کنـد‪ .‬در ایـن میـان الزم اسـت عقاید اساسـی مذهب شـیعه در قالـب تعدادی‬
‫گزاره‌هـای محـدود به‌صـورت کاملا شـفاف ارائه شـود تـا راه را بـرای تهمت‌های نـاروا به‬
‫این مذهب ببندد‪.‬‬
‫کتـاب پیـش رو ‪« ،‬منشـور عقائـد امامیـه» نـام دارد کـه توسـط آیت ا‪ ...‬سـبحانی به رشـته‬
‫تحریـر درآمـده و بیانگـر اصول اعتقادی تشـیع اسـت‪.‬‬
‫سـابقه علمـی و جایـگاه ارزنده مؤلـف در زمینه تألیف کتب دینی و اشـراف ایشـان به مبانی‬
‫معـارف اسلام ‪ ،‬این کتـاب را مورد اعتمـاد مخاطبان خود قـرار خواهد داد ‪.‬‬
‫ایـن منشـور بـه جهانیـان اعالم می‌کند کـه اصول عقایـد و معارف دینی اهـل بیت علیهم‬
‫السلام در قلمـرو عقیـده و عمل‪ ،‬همین اسـت که در این منشـور آمده و هـر نوع مطلبی که‬
‫بـه ایـن مذهب نسـبت داده شـده و با اصـول و مفاهیم منـدرج در آن مطابق نباشـد تهمتی‬
‫بیـش نبـوده و هیچ‌گونـه اعتبـاری نخواهـد داشـت‪ .‬این منشـور در بـر دارنده کلیاتی اسـت‬
‫دربـاره طـرق معرفت و شـناخت و همچنین بینش اسلام نسـبت به انسـان و جهان‪.‬‬
‫بنای نویسـنده در این منشـور بر فشـرده‌گویی اسـت که البته به بیان سـاده آن لطمه‌ای وارد‬
‫نیایـد و بـرای عمـوم قابل اسـتفاده باشـد‪ .‬لذا نویسـنده تلاش کرده اسـت تا کلیـات عقاید‬
‫شـیعی را در ‪ 150‬اصـل بیان نماید‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه اوصـاف ایـن اثـر ارزشـمند می‌تـوان گفت کـه قابلیـت ارائـه این کتـاب برای‬
‫مطالعـه اهـل تحقیق محرز بـوده و می‌تواند با بیان متقن و علمی خود راهگشـای مشـتاقان‬
‫حقایـق دیـن در زمینه اعتقادات تشـیع باشـد‪.‬‬

‫‪30‬‬
 ‫آموزش کالم اسالمی‬
‫محمد سعیدی مهر‬
‫؟؟؟‬

‫معنـای اعتقـادات و ضـرورت بررسـی آن و همچنین بررسـی مفهوم کالم اسلامی و‬

‫شـناخت قلمـرو آن‪ ،‬از مقدمـات ایـن بحـث شـمرده می‌شـوند‪ .‬تبحـر در بیان سـیر مسـائل‬
‫ی اسـت که هر نوشـته‌ای در ایـن زمینه بایـد آن را‬ ‫اعتقـادی و نـگاه عمیـق بـه آن‪ ،‬از امـور ‌‬
‫بـرای مخاطـب و خواننـده خـود فراهـم آورد‪ .‬یکی از بهترین کتبـی که در ایـن زمینه گامی‬
‫قابـل توجـه برداشـت و با نگاهی دقیق و مورد پسـند مخاطب جوان‪ ،‬مسـائل اعتقـادی را به‬
‫خوبـی بیـان نمود کتـاب «آموزش کالم اسلامی» تألیـف جناب دکتر محمد سـعیدی مهر‬
‫ی اسـت‪ .‬نگاهـی اجمالـی و قابل‬ ‫اسـت ‪ .‬محتـوای کتـاب مذکـور دارای خصوصیـات ویـژه‌ا ‌‬
‫تحسـین بـه مفهـوم کالم اسلامی و بررسـی قلمـرو آن و سـپس تحلیل جایـگاه توحید در‬
‫اعتقـادات و بررسـی اقسـام آن و نگاهـی دقیـق بـه مسـئله عـدل الهـی همـراه با چینشـی‬
‫منطقـی‪ ،‬ابـواب مختلـف این کتاب را تشـکیل می‌دهند‪ .‬الزم به ذکر اسـت مسـئله خطیر و‬
‫مهـم توحیـد افعالی‪ ،‬جایگاه ارزنـده‌ای در این کتاب را به خود اختصـاص داده و این مجموعه‬
‫را از ایـن حیـث منحصـر بفـرد می‌کند‪ .‬این اثـر تأثیرگـذار مؤلف به خاطر چینـش منطقی و‬
‫بیـان تحلیلـی جذاب نسـبت بـه گزاره‌هـای توحیدی‪ ،‬نشـانگر هنرمنـدی ایشـان در عرضه‬
‫دالیل اثبات و تحلیل وجود خداوند و صفات و افعال اوست ‪.‬‬
‫تقسـیم توحیـد بـه چنـد قسـم و تحلیل عقلـی هر یـک از آنهـا و ارتباط هـر یـک از آنها با‬
‫یکدیگـر و نیـز بررسـی ارتبـاط توحیـد با حاکمیـت خداونـد از نقاط بـارز این کتاب اسـت‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه نوع نـگاه مؤلـف و نـوع چینش بحـث‪ ،‬مخاطب ایـن کتـاب آن دسـته از اهل‬
‫مطالعـه هسـتند کـه طالـب دقت‌های عقلـی و فلسـفی در امـور اعتقـادی بـوده واز برخورد‬
‫سـطحی با مطالب دقیق توحیدی اسـتفاده چندانی نمی‌برند‪ .‬قشـر جوان و دارای کنجکاوی‬
‫و حـس حقیقت‌جویـی بیشـترین مخاطبـان این کتـاب خواهند بـود ‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫آموزش عقاید‬
‫آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫‌‌ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)‬

‫ایـن کتاب شـامل مجموعـه‌اى از دروس اعتقادی حضرت آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی اسـت‬
‫کـه به قلم ایشـان نگاشـته شـده اسـت و مباحث بـه گونه‌اى تنظیم شـده که مطالـب آن بر‬
‫هـم ترتیـب منطقـى دارنـد‪ .‬همچنین در ایـن کتاب عبـارات‪ ،‬سـاده و روشـن‌اند و در متن از‬
‫کاربـرد اصطالحـات پیچیده و عبارات دشـوار پرهیز شـده اسـت‪ .‬اثبات مطالب با اسـتفاده از‬
‫دلیل‌هاى متقن‪ ،‬به دور از توضیحات زاید و مالل‌آور صورت گرفته است‪.‬‬
‫نگارنـده در مقدمـه بخش خداشناسـى‪ ،‬به تعریف دین‪ ،‬تفکیک اصول دین از فـروع آن‪ ،‬لزوم‬
‫تحقیـق دربـاره اصول دین‪ ،‬جهان‌بینى به مثابـه مقدمه‌اى براى ایدئولوژى‪ ،‬و راه‌حل مسـائل‬
‫بنیادیـن جهان‌بینـى مى‌پـردازد‪ .‬آن‌گاه بحـث اصلى آغاز مى‌شـود و موضوعات خداشناسـى‪،‬‬
‫راه سـاده شـناخت خـدا‪ ،‬اثبـات وجـود خـدا‪ ،‬صفـات ذاتیـه و فعلیـه خداونـد‪ ،‬و سـپس علل‬
‫انحـراف شـبهات ناظـر بـه آن بررسـى مى‌شـود‪ .‬اسـتاد در ادامه به نقـد جهان‌بینـى مادى و‬
‫اثبـات توحیـد و یگانگـى خداوند‪ ،‬بحـث جبر و اختیـار‪ ،‬قضا و قـدر و عدل الهـى مى‌پردازند‪.‬‬
‫در بخـش راهنماشناسـى‪ ،‬مباحثـى مثـل نیـاز بشـر بـه وحـى و نبـوت‪ ،‬حـل چند شـبهه در‬
‫عصمـت انبیـا‪ ،‬دالیل عصمت انبیا‪ ،‬شـبهات عصمت‪ ،‬بحث معجزه و حل شـبهات‬ ‫ِ‬ ‫این‌بـاره‪،‬‬
‫ناظـر بـه آن‪ ،‬ویژگى‌هـاى پیامبـران‪ ،‬کثـرت و تعداد پیامبـران و رابطه مـردم با آنـان‪ ،‬پیامبر‬
‫اسلام(صلى ا‪ ...‬علیـه وآلـه) و اثبـات رسـالت آن حضـرت‪ ،‬اعجـاز قـرآن‪ ،‬مصونیت قـرآن از‬
‫تحریـف‪ ،‬جهانـى و جاودانـه بودن اسلام‪ ،‬خاتمیـت‪ ،‬امامت‪ ،‬نیاز بـه وجود امام‪ ،‬نصـب امام‪،‬‬
‫عصمـت و علـم امـام‪ ،‬و امامت حضرت مهدى(علیه السلام) و حکومـت جهانى آن حضرت‬
‫و راز غیبت مطرح شـده اسـت‪.‬‬
‫در بخـش معـاد نیـز مسـئله روح و تجـرد آن‪ ،‬اثبات معـاد‪ ،‬معـاد در قرآن ‪ ،‬مشـخصات عالم‬
‫آخـرت‪ ،‬مقایسـه دنیـا با آخـرت‪ ،‬رابطه دنیا بـا آخرت‪ ،‬قـراردادى یا حقیقى بـودن رابطه دنیا و‬
‫آخـرت‪ ،‬نقـش ایمان و کفر در سـعادت و شـقاوت‪ ،‬رابطـه متقابل ایمان و عمـل و وقایع پس‬
‫از حسابرسـی مـورد بحث قـرار می‌گیرد‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫بحثی مبسوط در آموزش عقائد‬
‫محسن غرویان‪ ،‬محمدرضا غالمی‪ ،‬محسن میرباقری‬
‫دارالعلم‬

‫کتـاب دو جلـدی بحثـی مبسـوط در آمـوزش عقایـد کـه توسـط محسـن غرویـان‪،‬‬
‫محمدرضا غالمی و محسـن میرباقری نوشـته شـده درصدد بحث و بررسـی عقاید اسلامی‬
‫و شـیعی از دیـدگاه عقـل و نقـل اسـت و در ایـن راه از رهنمودهـای آیـت ا‪ ...‬مصبـاح یزدی‬
‫اسـتفاده کرده‌انـد‪.‬در ابتـدا مهم‌ترین مسـائل جهان‌بینـی در رابطه بـا ایدئولوژی بیان شـده و‬
‫در ادامـه مبحـث شـناخت بـه صورت مختصر مـورد توجـه و بحث قـرار می‌گیرد‪ ،‬زیـرا این‬
‫موضـوع همـواره بـا سـئواالت فراوانـی همـراه بـوده و حتـی این امـر موجـب پیدایش علم‬
‫شناخت‌شناسـی شـده اسـت‪ .‬در نگارش این کتاب مؤلفان عالوه بر طرح بحث‌های فلسـفی‬
‫بـا توجـه بـه هدف و روشـی کـه در این سلسـله مباحث مورد نظـر یعنی قصـد تبیین مبانی‬
‫ایدئوئوژیـک اسلام بر اسـاس قرآن و عقل را دارنـد‪ ،‬مباحث خود را از دیـدگاه قرآن نیز بیان‬
‫می‌کننـد‪ .‬در بخـش دوم با عنوان خداشناسـی مباحثی همانند سـه مسـئله وجـوب و امکان‪،‬‬
‫علـت و معلـول و بطالن دور و تسلسـل‪ ،‬اقسـام توحیـد‪ ،‬آیات فطرت و میثاق‪ ،‬صفات سـلبی‬
‫و ثبوتـی‪ ،‬اراده الهـی‪ ،‬عوامـل شـرک‪ ،‬جبـر و اختیار‪ ،‬علیـت در آفرینش و توکل مطرح اسـت‬
‫کـه می‌تـوان گفـت مطالعه این بخـش معارف مفید و نسـبتا کاملی را در اختیـار خواننده قرار‬
‫می‌دهـد‪ .‬نویسـندگان ایـن بخـش را با پاسـخگویی بـه این دو پرسـش که مفهوم حسـن و‬
‫قبـح از چـه نـوع مفاهیمی اسـت و موارد کاربرد آن چیسـت و آیـا قـدرت و اراده خداوندی بر‬
‫انجـام کار قبیـح تعلـق می‌گیـرد‪ ،‬به پایـان می‌برند‪ .‬بخش سـوم که آخرین بخـش این جلد‬
‫اسـت حول موضوع معاد نگاشـته شـده و به موضوعاتی مانند اهمیت بحث از معاد‪ ،‬داسـتان‬
‫اصحاب کهف‪ ،‬توصیف بهشت و بهشتیان در قرآن‪ ،‬شفاعت‪ ،‬توبه و مرگ می‌پردازد‪.‬‬
‫راه شناسـی(نبوت)‪ ،‬راهنماشناسـی(انبیاء) و راهنماشناسی(امامت) عناوین سه بخش جلد دوم‬
‫کتـاب بحثـی مبسـوط در آموزش عقاید اسـت که به صـورت علمی و از دیـدگاه عقل و نقل‬
‫مباحث را برای خواننده روشـن و تبیین سـاخته و همچنین در قالب پرسـش و پاسـخ برخی‬
‫از معارف را منتقل و شـبهات را از بین برده اسـت‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫‌‌فصل دوم‪ :‬توحید‬

‫فهرست کتب سیر مطالعاتی مبحث توحید‬

‫مرحله آشنایی‬
‫انسان وایمان‪ /‬شهید مرتضی مطهری‪/‬صدرا‬
‫ایمان به غیب‪/‬شهید مرتضی مطهری‪ /‬صدرا‬
‫جهان بینی توحیدی‪/‬شهید مرتضی مطهری‪/‬صدرا‬
‫اصول عقاید‪/‬محسن قرائتی‪ /‬درسهایی از قرآن‬
‫توحید ‪/‬شهید دستغیب ‪ /‬جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‬
‫آفریدگار جهان ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ‪ /‬امام علی بن ابیطالب‬
‫مبانی خداشناسی ‪ /‬محمد محمدی ری شهری ‪ /‬دارالحدیث‬
‫کالم و عقاید‪ /‬رضا برنجکار ‪ /‬سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)‬
‫خدا از دیدگاه قرآن‪/‬سیدمحمدحسین بهشتی‪ /‬نشر روزنه‬

‫مرحله متوسط‬
‫توحید‪/‬شهید مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫کالم ‪/‬محمد سعیدی مهر ‪ /‬سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)‬
‫آموزش کالم اسالمی ‪ /‬محمد سعیدی مهر ‪ /‬نشر طه‬
‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید‪/‬محسن غرویان ‪ /‬دار العلم‬
‫آموزش عقاید‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ‪ /‬چاپ و نشر بین الملل‬
‫خداشناسی‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ‪ /‬مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی‬
‫توحید در نگاه عقل و دین ‪ /‬شریعتی سبزواری ‪ /‬بوستان کتاب‬
‫خداشناسی‪/‬محمدحسن قدردان قراملکی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬
‫آموزش فلسفه‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ‪ /‬چاپ و نشر بین الملل‬

‫‪34‬‬
 ‫مرحله متعالی‬
‫اصول فلسفه و روش رئالیسم‪/‬شهید مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫تبیین براهین اثبات خدا‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬
‫رسایل توحیدی‪/‬عالمه طباطبایی ‪ /‬بوستان کتاب‬
‫اسماء و صفات حق تبارک و تعالی‪/‬غالمحسین ابراهیمی دینانی‪ /‬سازمان چاپ و انتشارات‬
‫شرح االسماء الحسنی (شرح جوشن کبیر)‪/‬مالهادی سبزواری‪ /‬نوید اسالم‬
‫ا‪ ...‬شناسی‪ /‬محمد حسین حسینی طهرانی ‪ /‬عالمه طباطبایی‬
‫توحید در قرآن‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬

‫‪35‬‬
 ‫‌‌فصل دوم‪/‬بخش اول‪:‬سیر آشنایی توحید‬

‫انسان وایمان‬
‫عالمه شهید مرتضی مطهری‬
‫صدرا‬

‫آنچـه کـه بـرای انسـان به عنـوان مقصد و هـدف تعیین می‌شـود تابع فکر و اندیشـه‬
‫اوسـت‪ .‬هرقدر فکر انسـان از تعالی و رشـد باالیی برخوردار باشـد‪ ،‬او می‌تواند به جایگاه‌های‬
‫بهتـری در طـول زندگـی خود دسـت یابد‪ .‬این خصوصیت انسـان وقتـی درباره اعتقـادات او‬
‫اجـرا شـود‪ ،‬آنهـا را قوی و محکـم کرده و ثمره اعتقاد صحیح انسـان می‌شـود یقین و ایمان‬
‫بـه وجـود حقایقی در عالم هسـتی که مسـتقیما به او و نهایـت او مرتبط می‌شـود‪ .‬اگر ایمان‬
‫انسـان بـا علـم او باال رفـت می‌تواند مراتب کمال را طـی کرده و اوج بگیـرد و در نتیجه این‬
‫کمـال‪ ،‬بـه قابلیت‌هایـی دسـت می‌یابـد و این‌هـا همه ثمـره در فکر و اندیشـه انسـان دارد‪،‬‬
‫چیزی که دیگر موجودات از آن برخوردار نیستند‪.‬‬
‫ی اسـت از اسـتاد شـهید مرتضـی مطهری‬ ‫کتابـی کـه در ایـن مقطـع معرفـی می‌شـود‪ ،‬اثر ‌‬
‫بـا عنـوان «انسـان و ایمـان» کـه در حـول موضـوع نقـش ایمـان در زندگی انسـانی بحث‬
‫می‌کنـد‪.‬‬
‫ایشـان ایمـان را حقیقتـی می‌داننـد کـه در زندگـی فـردی و اجتماعی انسـان اثر گذاشـته و‬
‫اسلام را کامل‌ترین مجموعه برای اصالح شـرایط فکری انسـان و نیز رونق بخش زندگی‬
‫اجتماعی او می‌شـمارند‪.‬‬
‫بـا دقت‌هـا و اشـراف مؤلـف شـهید در دیگـر آثار ایشـان آشـنا هسـتیم‪ ،‬فلذا می‌تـوان گفت‬
‫ایـن اثـر نیـز ماننـد دیگر آثـار ایشـان دارای جذابیت و طنین خاص به خود اسـت کـه بعد از‬
‫مطالعـه کتاب ایـن خصوصیـت را خواهیم فهمید‪.‬‬
‫بـا توجـه به موجـز بودن این اثـر و پرمحتوایی صفحات کتاب‪ ،‬می‌توان گفت از اساسـی‌ترین‬
‫کتـب بـرای چینـش اعتقادات بـوده و ضـرورت مطالعه انسـان در امـور اعتقـادی را برای ما‬
‫بیشـتر روشـن می‌سـازد‪ .‬مخاطـب این کتـاب را آن دسـته از اهـل مطالعه تشـکیل می‌دهد‬
‫کـه بـرای پیگیـری اعتقادات بـه دنبال منبع توجیـه کننده بـرای ضرورت آن هسـتند و این‬
‫کتـاب بهتریـن برهان بر ایـن امر خواهـد بود‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫جهان بینی توحیدی‬
‫عالمه شهید مرتضی مطهری‬
‫صدرا‬

‫امـروز بـا گسـترش فناوری و تکنولـوژی‪ ،‬هجوم به عقاید و باورهـای دینی نیز چندین‬
‫برابـر شـده اسـت و سـعی کرده‌اند کـه نوع نگاه افـراد را به انسـان‪ ،‬هسـتی و اطرافیان تغییر‬
‫دهنـد کـه ایـن تغییـر با باورهـای دینـی و فطرت بشـری در تضاد خواهـد بود اما بـا رنگ و‬
‫لعابی به مخاطبان خود القاء می‌کنند که شاید افراد کم اطالع دچار این تغییر شوند‪.‬‬
‫بـا ایـن وجـود برای همـه افراد خصوصـا جوانان کـه مخاطبـان اصلی هجوم دشـمنان دین‬
‫و قـرآن هسـتند‪ ،‬مطالعـه و فراگیـری معـارف دینـی از افراد مطمئـن و اهل علم ضـروری و‬
‫غیـر اجتنـاب ناپذیـر اسـت زیـرا کـه با علـم درسـت می‌تـوان یـک جهان‌بینی اسلامی و‬
‫صحیح داشـت‪.‬‬
‫«جهان‌بینـی توحیـدی» عنـوان بخشـی از جلد دوم مجموعه آثار شـهید مطهری(ره) اسـت‬
‫که مشـتمل بر شـش کتاب انسـان و ایمان‪ ، ،‬وحی و نبوت‪ ،‬انسـان در قرآن‪ ،‬جامعه و تاریخ‬
‫و زندگـی جاویـد و حیـات اخروی اسـت و مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی نـام دارد ‪.‬‬
‫ایـن کتـاب کـه آخریـن اثـر شـهید مطهـری اسـت در سـال‌های ‪ 56‬و ‪ 57‬نگاشـته‪ ،‬از یک‬
‫سـو درصـدد برخـورد و مقابلـه بـا انحرافـات در برخـی از گروه‌ها و افـراد به ظاهر مسـلمان‬
‫و روشـنفکر بـوده و از سـوی دیگـر بـرای دوری از التقـاط در ایدئولوژیـک نهضت اسلامی‬
‫نـگارش ایـن مباحث را بـرای خود الزم دانسـته اسـت‪.‬‬
‫اشـاره بـه مکاتـب مختلف فکـری و عقیدتی و همچنین بررسـی خصوصیات آنهـا و به ویژه‬
‫دقـت در مبانـی جهان‌بینـی توحیـدی و آثـار آن از موضوعات این کتاب به شـمار می‌رود‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫اصول عقاید(توحید)‬
‫محسن قرائتی‬
‫مؤسسه درسهایی از قرآن‬

‫یکـی از نیازهـای فطـری انسـان‪ ،‬نیاز به دین اسـت که هیـچ‌گاه او را رها نمی‌سـازد و‬
‫مـدام بـا او همـراه اسـت‪ .‬انسـان به‌دنبـال راهی مطمئـن برای سـعادت خویش مـی‌گردد و‬
‫بایـد راهـی را انتخـاب کنـد کـه از هـر جهت بتوانـد رضایـت او و اعتمـاد او را جلـب کند‪ .‬از‬
‫مهمتریـن ارکان دیـن الهـی‪ ،‬توحید اسـت که باید با دقت مورد بررسـی قرار بگیرد‪ .‬از سـوی‬
‫دیگـر نبایـد تکلـف و پیچیده‌نویسـی در ایـن زمینه باعث شـود که مخاطبـان این‌گونه کتب‬
‫از مطالعه کتاب توحیدی‪ ،‬ناامید شده و نتیجه‌ای را بر این امر نیابند‪.‬‬
‫یکـی از کتبـی کـه بـا متن سـاده و روان در زمینـه نیاز به دیـن و تبیین توحید با زبان سـاده‬
‫سـخنانی را بـرای مخاطبـان خـود فراهـم آورده اسـت‪ ،‬کتاب« توحیـد» از مجموعـه اصول‬
‫عقایـد حجه االسلام قرائتی اسـت‪.‬‬
‫محتـوای ایـن کتـاب ماننـد بیانات ایشـان و نیز مثـل دیگر کتب ایـن مؤلف عالیقدر بسـیار‬
‫شـیرین و جـذاب بـوده و می‌توانـد منبـع خوبـی بـرای مراجعـه و مطالعـه عامه مردم باشـد‪.‬‬
‫ایشـان در ایـن مجموعـه مختصـر و مفیـد به‌اهمیـت پی‌جویی دیـن پرداخته و نیـاز به دین‬
‫را نیـازی فطـری می‌داننـد‪ .‬ایـن نکتـه کـه تحلیل غلـط از دیـن باعث دفـع عـده‌ای از این‬
‫حقیقـت گرانبهـا شـده و نیـز بررسـی انـواع راه‌هـای شـناخت خـدا و کیفیـت آن را در ایـن‬
‫مجموعـه می‌تـوان دید‪ .‬اوج مطالب کتاب آنجاسـت که ایشـان وارد مبحث توحید شـده و با‬
‫بیانـی گویـا دالیلی را بـر حقانیت اصل توحید ذکـر می‌کنند‪ .‬آنچه در انتهـای کتاب می‌توان‬
‫ی اسـت که از طریق مخالفان مذهب تشـیع بر توحید نزد شـیعه وارد‬ ‫خواند‪ ،‬پاسـخ به شـبهات ‌‬
‫شـده و بایـد مورد بررسـی قـرار گیرد ‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه نکاتـی کـه عرض شـد می‌تـوان گفت کـه مخاطـب این کتـاب‪ ،‬عمـوم مردم‬
‫هسـتند و می‌توانـد نقطه شـروع مناسـبی بـرای تمامی اقشـار در مسـئله توحید باشـد‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫توحید‬
‫عبدالحسین دستغیب‬
‫دفتر انتشارات اسالمی‬

‫کتاب گرانقدر «توحید» اثر شـهید محراب‪ ،‬شـهید دسـتغیب از جمله آثار ارزنده ایشـان‬
‫در باب توحید اسـت‪ .‬در این مجموعه که در واقع سـخنرانی‌های ایشـان اسـت‪ ،‬ایشـان ابتدا‬
‫عبـارات نخسـتین خطبه نهج‌البالغـه را در معرفی خداوند مورد بحث قـرار می‌دهد و با بیانی‬
‫سـاده مطالـب مشـکل را خیلی جالـب پیاده می‌کند‪ ،‬خـدا را همراه هر موجـودی بدون حلول‬
‫و اتحاد معرفی می‌کند و برای آگاهی‪ ،‬برداشـتن حجاب را از چشـم دل ضروری می‌شـمارد‪،‬‬
‫حـرکات کمـی و کیفـی را نشـانه محـرک دانا و اصلا آفرینش را بـرای پی بـردن به علم و‬
‫قـدرت بی‌پایـان خداونـد می‌دانـد‪ .‬از تسـبیح ملکوتی موجـودات و نظر اسـتقاللی و مرآتی و‬
‫مراتـب یقین سـخن مـی‌رود و امنیت را نتیجه ایمـان می‌داند‪ ،‬نه دانش تنهـا و ثابت می‌کند‬
‫که اگر در بندگی خالص شوید‪ ،‬چشمه‌های رحمت از دل‌هایتان جاری می‌شود‪.‬‬
‫در بحـث توحیـد ذاتـی ثابـت می‌کند کـه تعـدد در واجب‌الوجود محـال اسـت آن‌گاه وحدت‬
‫خالـق را از وحـدت خلـق و ربـط و ارتبـاط بیـن آفریده‌هـا و هـدف از آفرینـش آنها را نشـانه‬
‫یکتائـی آفریدگارشـان می‌دانـد‪ .‬از شـرح صـدر سـخن می‌گویـد و نشـانه‌های آن را بـر‬
‫می‌شـمارد و از اینکـه هسـتی مطلـق قابـل تعـدد نیسـت پـرده بـر مـی‌دارد و بـرای معیت‬
‫خـدا بـه موجـودات بـه معیـت روح به بـدن تشـبیه می‌کنـد و از احاطـه نفس احاطـه رب را‬
‫می‌فهمانـد و معیـت قیومیـه را همـان رحمـت رحمانیـه و رحیمیه خـدا می‌دانـد و از روایتی‬
‫جالـب‪ ،‬منتهـای قـرب بنـده را بـه خـدا بـه برکـت مالزمت نوافـل بیـان می‌کنـد‪ .‬در بحث‬
‫توحیـد صفاتـی‪ ،‬همـه صفـات را به علـم و قدرت حق بـر می‌گردانـد و خـدا را در صفات نیز‬
‫بی‌ماننـد می‌دانـد‪ ،‬آنـگاه کماالت تکوینی بلکه کسـبی همه موجـودات را نیز از خدا دانسـته‪،‬‬
‫لـذا جـز او را سـزاوار حمـد باالسـتقالل نمی‌دانـد‪ .‬در بحث دیگر والیـت و اعتقاد بـه معاد را‬
‫شـرط توحیـد دانسـته‪ ،‬برهـان رب را مرتبـه‌ای از عصمـت برای مخلصین معرفـی می‌کند و‬
‫بـه مناسـبت از مقـام واالی بندگـی و مراتـب توبه و به خصـوص توبه خاص الخـاص که از‬
‫بسـیاری از اشـکاالت پاسـخ می‌دهـد بحـث می‌کند‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫آفریدگار جهان‬
‫آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی‬
‫‌‌ انتشارات امام علی بن‌ابیطالب(علیه السالم)‬

‫ی اسـت که توسـط مؤلفی سرشـناس و دارای‬ ‫کتـاب «آفریـدگار جهـان» از جمله آثار ‌‬
‫سـابقه در تألیـف کتب دینی به رشـته تألیف درآمـده و دارای خصوصیاتی بارز و منحصر بفرد‬
‫درموضوع اثبات وجود خداوند است‪.‬‬
‫مؤلـف ایـن اثـر کـه از اهـل علـم و از بـزرگان عرصه نشـر و تبییـن و ترویج معارف اسـت‪،‬‬
‫دارای دقت‌هـا و نقـاط قوتـی بـوده کـه آن نقـاط قوت بـارز علمـی‪ ،‬در این اثر نیز به چشـم‬
‫می‌خـورد ‪ .‬بررسـی دقیـق و علمـی مسـائل و در عین‌حـال عامه‌پسـند‪ ،‬از نکاتـی اسـت که‬
‫می‌تـوان به‌عنـوان نقطـه قـوت در قلـم و بیان مؤلـف به شـمار آورد‪.‬‬
‫ایـن کتـاب کـه از آثـار قدیمی مؤلف اسـت‪ ،‬به بررسـی ادلـه اثبـات خداوند عالـم پرداخته و‬
‫تمرکـز علمـی خـود را بر ادله حسـی و قابـل درک برای عموم مـردم قرار داده اسـت‪ .‬برهان‬
‫نظـم و فطـرت‪ ،‬مهم‌تریـن موضوعات این کتـاب را تشـکیل می‌دهند‪.‬‬
‫ایـن اثـر برای بیان گویـای ادله ملموس اثبـات خداوند برای عموم مخاطبان مناسـب بوده و‬
‫جـدا از ذکـر مثال‌هایـی از نظـم در عالم طبیعت بـرای متوجه کردن ذهن مخاطـب به وجود‬
‫خالـق و ناظـم بـرای عالـم‪ ،‬به طرح کـردن سـئواالت و شـبهاتی در این موضـوع پرداخته و‬
‫بـه آنها پاسـخ می‌دهد‪.‬‬
‫دوری جسـتن از اصطالحـات و مفاهیـم عمیق فلسـفی و روی آوردن به بیـان عرفی و روان‬
‫بـرای همـگان‪ ،‬از خصوصیـات این کتـاب با موضوع اثبـات آفریدگار جهان اسـت ‪.‬‬
‫مخاطبـان ایـن کتاب‪ ،‬می‌توانند عموم کسـانی باشـند که در زمینه خداشناسـی و اثبات وجود‬
‫خالـق بـرای عالم مطالعه داشـته و مایلند به عنوان یکـی از قدم‌های اول بـرای این موضوع‪،‬‬
‫این کتـاب را انتخاب کنند‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫مبانی خداشناسی‬
‫محمد محمدی ری شهری‬
‫‌‌ دارالحدیث‬

‫از آنجـا کـه توحیـد در جایگاه رفیعـی از حیث اهمیت قرار داشـته و ادلـه مربوط به آن‬
‫بایـد بـا تفصیـل و دقـت بیان شـود‪ ،‬مؤلف این کتـاب نیز با حوصلـه و دقت و بـا بیانی قابل‬
‫فهـم بـرای عمـوم اهـل مطالعـه‌‪ ،‬این ادلـه را ذکـر کـرده و مخاطب را بـا فضایی روشـن از‬
‫مبانی خداشناسی مواجه می‌کند‪.‬‬
‫از شـاخصه‌های مهـم ایـن اثر‪ ،‬شـخصیت علمی مؤلف و سـابقه ایشـان در تألیـف و تدریس‬
‫معـارف عقلـی و قرآنی اسـت‪ .‬تسـلط بـر مبانی تفسـیر و فهم قـرآن و روایات و نیـز جایگاه‬
‫ایشـان در تبییـن علـوم عقلـی بـر اهـل فـن پوشـیده نیسـت‌‪ .‬بـا توجه بـه اشـراف علمی و‬
‫وسـعت دائره تحقیق مؤلف و نیز مهارت ایشـان در سـاده‌گویی و ساده‌نویسـی‪ ،‬مقدمه‌چینی‬
‫و نتیجه‌گیـری شایسـته و سـیر منطقی قابل‌توجهـی را می‌تـوان در این اثر دید‪ .‬انـواع ادراک‬
‫انسـان و حصولـی یـا حضـوری بـودن شـناخت او نسـبت بـه خداونـد و همچنین مقایسـه‬
‫راه‌هـای شـناخت خداوند از مسـائل مقدماتی بحث شـمرده می‌شـود‪.‬‬
‫اشـاره به‌جـا و مناسـب مؤلـف به آیـات قـرآن و اختصاص دادن بخشـی از هر فصـل به این‬
‫مهـم‪ ،‬از جملـه اموریـی اسـت کـه می‌تـوان مؤلـف را به خاطـر آن تحسـین کرد و بـا توجه‬
‫بـه همیـن نقطـه قـوت‪ ،‬تقریب بین ادلـه عقلـی و قرآنـی را نیز به خوبـی می‌تـوان در بیان‬
‫ایشان مشـاهده کرد‪.‬‬
‫یکـی از مهم‌تریـن اسـباب مـورد توجه قـرار گرفتن ایـن کتاب‪ ،‬بیـان سـاده و روان مؤلف و‬
‫نیـز عمیـق بـودن تحلیل‌هـای مرتبط بـا هر بخش اسـت ‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه همه ایـن مطالب و نیـز محتوای قابـل عنایت کتـاب‪ ،‬می‌توان گفـت که یکی‬
‫از بهتریـن کتـب تألیـف شـده در موضوع خداشناسـی‪ ،‬همین کتاب اسـت که ثمـره زحمت‬
‫مؤلـف محتـرم و همیـاران ایشـان بـوده اسـت ‪ .‬بنابرایـن می‌تـوان ایـن کتـاب را به‌عنـوان‬
‫بهترین‌هـای مبحـث «توحیـد» به مشـتاقان معـارف توحیدی و قرآنی پیشـنهاد کـرد ‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫کالم و عقاید‬
‫رضا برنجکار‬
‫ب علوم‌انسانی‌دانشگاه‌ها (سمت)‬
‫ن كت ‌‬
‫ن مطالعه‌و تدوی ‌‬
‫‌‌ سازما ‌‬

‫در میـان علـوم اسلامی‪ ،‬علـم کالم و عقایـد مهم‌تریـن علوم به شـمار مـی‌رود؛ زیرا‬
‫عقیـده اساسـی‌ترین بخـش هـر دیـن و آئین و از جمله اسلام اسـت‪ .‬به همین دلیل اسـت‬
‫کـه بـه علـم کالم‪ ،‬علـم اصول دیـن نیز گفتـه شـده و در احادیث دربـاره برخـی آموزه‌های‬
‫اعتقادی همچون توحید و عدل‪ ،‬واژه اساس دین به کار رفته است‪.‬‬
‫یکـی از ویژگی‌هـای علـم کالم این اسـت کـه در آن هم جنبـه نقلی وجـود دارد و هم جنبه‬
‫عقلـی‪ ،‬بـه دیگر سـخن؛ علـم کالم صرفـا به تبییـن آموزه‌هـای اعتقـادی قـرآن و احادیث‬
‫نمی‌پـردازد‪ ،‬بلکـه بـه دفاع عقالنی از ایـن آموزه‌ها و مبـادی و مقدمات آن‌ها نیـز می‌‌پردازد‪.‬‬
‫در حالـی کـه در ادیانـی همچـون مسـیحیت و یهودیت علم مشـابه کالم؛ یعنـی الهیات به‬
‫مجموعـه معـارف أخـذ شـده از متون مقدس اطلاق می‌شـود‪ .‬در این ادیـان مباحث دفاعیه‬
‫تحـت عنـوان آپولوژی قـرار می‌گیرد‪.‬‬
‫کتـاب «کالم و عقایـد» تألیـف دکتـر برنجـکار یکـی از کتاب‌هایی اسـت که دربـاره توحید‬
‫و عـدل به‌خوبـی بحـث کـرده و رویکـرد کالمی فلسـفی نیز به این مسـئله داشـته اسـت ‪.‬‬
‫به اعتقاد نگارنده‪ ،‬معارف دین‪ ،‬معارف عقالنی اسـت و عقل‪ ،‬درسـتی بسـیاری از این معارف‬
‫را قبـل از بیـان دیـن یـا پـس از آن درک می‌کنـد‪ .‬عقـل فقط آن بخـش از معـارف دینی را‬
‫درک نمی‌کنـد کـه تحـت «غیب» قـرار می‌گیرند و امـور تعبدی نامیده می‌شـوند‪.‬‬
‫البتـه همیـن آموزه‌هـا هـم از جهتـی عقلی هسـتند؛ زیـرا وقتی آدمی بـا عقل‪ ،‬خـدا و پیامبر‬
‫او را اثبـات کـرد‪ ،‬عقـل حکـم می‌کنـد که سـخنان تعبدی خدا و پیامبر درسـت اسـت و باید‬
‫آن‌هـا را واقعـی دانسـت و به آن‌ها معتقد شـد‪.‬‬
‫مخاطبـان ایـن کتـاب را طالب و دانشـجویانی تشـکیل می‌دهند کـه هم مایل به آشـنایی‬
‫بـا حقیقـت کالم اسلامی بـوده و هم طالـب مطالعه در زمینـه توحید و ابعـاد آن و همچنین‬
‫صفت عـدل خداوند متعال هسـتند‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫خدا از دیدگاه قرآن‬
‫آیت ا‪ ...‬شهید دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی‬
‫روزنه ‪ /‬نشر آثار و انديشه هاي شهيد آيت‌ا‪ ...‬دكتر بهشتي‬

‫یکـی از معارفـی کـه هـر انسـان مؤمـن و موحد بایـد آنرا فـرا بگیرد مسـئله توحید و‬
‫خداشناسـی اسـت‪ .‬خداشناسـی از اساسـی تریـن امـور اعتقـادی بـوده کـه زیربنـای تمامی‬
‫عملکردهـای فکـری و ظاهـری انسـان اسـت‪ .‬اگـر توحیـد را بـا مبنای صحیحـی بچینیم‪،‬‬
‫قاعدتـا در رویکردهـای فـردی و اجتماعـی ما نیـز اثر خواهد داشـت‪ .‬بهترین معـرف خداوند‬
‫متعال تنها خود اوسـت و قرآن مجید به عنوان یکی از بهترین منابع برای رسـاندن انسـان‬
‫به خدای حقیقی باید مورد توجه قرار بگیرد‪.‬‬
‫کتـاب خـدا از دیـدگاه قـرآن‪ ،‬پایان‌نامـه دکتـری آیـت ا‪ ...‬شـهید دکتر سـیدمحمد حسـینی‬
‫بهشـتی‪ ،‬اولین رئیس قوه قضائیه کشـور اسـت که آن را در سـال ‪ 1353‬با عنوان «مسـائل‬
‫مابعدالطبیعـه در قـرآن» و بـه راهنمایـی اسـتاد شـهابی و در حضـور گـروه داوران متشـکل‬
‫از آیـت‌ا‪ ...‬شـهید مرتضـی مطهـری‪ ،‬اسـتاد شـهید دکتـر مفتـح و تنی چنـد از اسـاتید مبرز‬
‫دانشـگاه تهـران دفـاع کرد‪ .‬کتاب دارای شـش بخش کلی بـا عناوین مابعدالطبیعه‪ ،‬مسـائل‬
‫مابعدالطبیعـه‪ ،‬مبدأشناسـی‌‪ ،‬خـدای یکتا‪ ،‬اسـماء و صفات و توضیحات اسـت کـه به صورت‬
‫علمـی و بـا دیـد قرآنی خداوند بـرای مخاطب تبیین می‌شـود‪ .‬تعليم قرآن در زمينه مسـائل‬
‫مـا بعـد الطبيعـي‪ ،‬اساسـي‌ترين بخـش از معارف پر ارزشـي اسـت كـه اين گنجينـه معرفت‬
‫الهـي‪ ،‬در اختيـار جسـت‌وجو‌گران نهـاده اسـت امـا متاسـفانه اين تلاش هميشـه و در همه‬
‫مـوارد از تأثیـر نامطلـوب پيش‌داوري‌هـا ‪ ،‬گرايش‌هـا و موضع‌گيري‌هاي قبلـي مصون نبوده‬
‫اسـت‪ .‬همـه كسـاني كـه به ايـن نقطه ضعـف در كارهايـي كه تاكنـون در زمينه شـناخت‬
‫معـارف قـرآن انجـام گرفتـه توجـه دارند‪ ،‬احسـاس مي‌كنند كه براي شـناخت چهـره واقعي‬
‫اسلام در آئينـه كتـاب و سـنت‪ ،‬بايد بار ديگر كوشـيد‪.‬‬
‫فلـذا بـا توجـه بـه ایـن مهم‪ ،‬بایـد زمینـه مطالعـه در این موضـوع باال رفتـه و کتبـی از این‬
‫دسـت را بیـش از پیـش در اختیار مخاطبان قرار داده شـود و کتبـی مفید مانند این مجموعه‬
‫ارزشـمند مـورد اسـتفاده مخاطبان جویـای علم دین قـرار گیرد‪.‬‬

‫‪43‬‬
 ‫‌‌فصل دوم‪/‬بخش دوم‪:‬سیر متوسط توحید‬

‫توحید‬
‫عالمه شهید مرتضی مطهری‬
‫صدرا‬

‫کتـاب «توحیـد» یکـی از بارزتریـن آثار شـهید مرتضی مطهـری که با موضـوع بیان‬
‫ادله توحید خداوند‪ ،‬اثری ماندگار است‪.‬‬
‫آنچـه در ایـن کتـاب می‌تـوان دید عبـارت اسـت از مباحثی در رابطـه با معنا و مفهـوم عالم‬
‫غیـب و ایمـان انسـان بـه آن و همچنیـن بررسـی ادلـه اثبـات وجـود خداوند متعـال که هر‬
‫یـک بـه تفصیـل بیـان شـده‌اند‪ .‬از آن‌رو کـه وجود خداونـد متعـال از راه‌هـای مختلفی قابل‬
‫اثبـات بـوده و هـر یـک از ایـن راه‌هـا از رویکـرد خاصی برخـوردار بـوده و به تناسـب روش‬
‫ورود در بحث به دو قسـم فلسـفی و شـبه فلسـفی تقسـیم می‌شـوند‪ ،‬مؤلف نیز این تقسـیم‬
‫را در کتـاب خـود جـای داده و براهیـن اثبات وجود خـدا را در قالب این تقسـیم بیان می‌کند‪.‬‬
‫نگاهـی نسـبتا جامـع به ادله اثبـات وجود خدا و تحلیل فلسـفی آنهـا و بیان اشـکاالت وارده‬
‫بـر هـر یـک از آنها جزء اهم موضوعـات وارده در این کتاب اسـت‪ .‬یکی دیگـر از موضوعات‬
‫بررسـی شـده در ایـن کتاب‪ ،‬مسـئله نظریه تکامل داروین اسـت که ظاهرا به عـدم نیاز عالم‬
‫بـه خـدا مـی انجامد کـه مؤلف به خوبـی این نظریـه را تبیین کـرده و ابعاد صحیـح و نتایج‬
‫غلـط آن را گوشـزد مـی نمایـد‪ .‬از آنجـا که هر جا سـخن از توحید اسـت مسـئله ثنویت نیز‬
‫مطـرح شـده و بحـث شـرور نیز به میـان می‌آیـد‪ ،‬مؤلف نیز در ادامه به تبیین مسـئله شـرور‬
‫و پاسـخ به شـبهات مربـوط به آن می‌پـردازد ‪.‬‬
‫موضـوع ایـن کتـاب بحـث توحیـد خداوند بوده کـه مهم‌ترین موضوعی اسـت کـه می‌توان‬
‫در فضـای آن صحبـت کـرد و قلـم رانـد‪ .‬ایـن کتاب نیـز از آن دسـته کتاب‌هایی اسـت که‬
‫مخاطـب را از ابتـدا بـا خـود همـراه کـرده و بـا بیانی شـیوا ایشـان را در فضای توحید سـیر‬
‫می‌دهـد و تـا انتهـای کتاب و پـس از رضایـت و اقناع کامـل‪ ،‬مخاطب خود را رها می‌سـازد‬

‫‪44‬‬
‫و ایـن جـز بـا هنرمنـدی مؤلـف در بیان معارف دیـن و بدون زبـان همراه با دقـت و ظرافت‬
‫میسـر نخواهد شد‪.‬‬
‫رویکـرد مؤلـف در ایـن اثـر بـا دقت‌هـای فلسـفی و شبه‌فلسـفی همـراه بـوده و ادلـه عقلی‬
‫خـود را در ضمـن ادلـه اثبـات خـدا و نیـز ابعاد مختلـف توحیـد به‌خوبی بـرای مخاطب خود‬
‫بیـان می‌کند‪.‬‬
‫طبعـا مخاطـب این کتاب آن دسـته از اهل مطالعه هسـتند که مشـتاق فراگیـری ادله توحید‬
‫بـا بیان دقیق ایشـان بـوده و با رویکـرد عقلی طبع سـازگارتری دارند‪.‬‬
‫از نقـاط قـوت ایـن اثـر می‌تـوان به بیان علمـی و دقیق ایشـان و در عین حال سـاده و روان‬
‫بـودن مطالـب ارائـه شـده در کتـاب اشـاره کـرد‪ .‬فلـذا می‌تـوان گفـت که ایـن اثـر در زمره‬
‫کتاب‌هایـی اسـت کـه بایـد در موضـوع توحیـد‪ ،‬به‌عنـوان اولیـن گام‌ها مـورد مطالعـه قرار‬
‫گیرد‪.‬‬

‫‪45‬‬
 ‫کالم ‪1‬‬
‫محمد سعیدی مهر‬
‫‌‌ سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)‬

‫نـگاه عقالنـی بـه مسـائل کالمی و تحلیـل فلسـفی آنهـا از روش‌هایی اسـت که در‬
‫بحـث اعتقـادی نگاهـی جدیـد و کارسـاز را در حـوزه دین‌شناسـی رقم می‌زنـد‪ .‬ماهیت علم‬
‫کالم عبـارت اسـت از تبییـن گزاره‌هـای دین با رویکرد عقل و اسـتفاده از سـنت‪ ،‬که این دو‬
‫منبـع محکمـی بـرای ارائه اعتقادات صحیح هسـتند‪ .‬عنـوان کالم فلسـفی بیانگر جمع بین‬
‫است ‪.‬‬
‫آموزه‌های علم کالم و گزاره های فلسفی در بیان آموزه های دینی ‌‌‬
‫کتـاب « کالم ‪ »1‬مجموعه ایسـت ارزشـمند در توضیح و تفصیل برخـی از آموزه های دینی‬
‫بـا بیـان عقلـی و دقت های فلسـفی کـه در بردارنـده مطالبی در باب مسـائل جدیـد در علم‬
‫کالم اسـت ‪ .‬ایـن مجموعـه که از بهتریـن کتب تألیف شـده درباره بحث خداشناسـی برای‬
‫رده سـنی نوجـوان و جـوان اسـت و از چندین بخش کلی تشـکیل شـده که به بررسـی ادله‬
‫وجـود خداونـد و حقیقـت صفـات او و همچنین اجـرای افعال الهی در عالم هسـتی به خوبی‬
‫اشـاره دارد‪ .‬مؤلـف کتـاب با هنرمندی مباحـث را به نحوی کنار یکدیگر چیـده و طوری آنها‬
‫را بیـان کـرده اسـت کـه خواننـده غالبـا با قانع شـدن در ایـن زمینـه‪ ،‬مطالعه کتـاب را ادامه‬
‫می‌دهـد ‪ .‬رونـد بحث جذاب و شـیرین بـوده و نیازهای اعتقادی غالب مخاطبان را پاسـخگو‬
‫خواهـد بـود‪ .‬در نتیجـه ایـن مجموعـه بـرای همـه مخاطبـان و اهـل مطالعه قابل اسـتفاده‬
‫خواهـد بود‪.‬‬
‫تسـلط مؤلـف بر مباحث توحیدی و سـیر منطقی کتـاب آن را مورد توجه قـرار می‌دهد‪ .‬الزم‬
‫بـه ذکـر اسـت کـه این کتـاب‪ ،‬گزیـده‌ای از کتـاب «آمـوزش کالم اسلامی» تألیف همین‬
‫مؤلـف اسـت کـه بـرای مطالعه قبـل از آن مناسـب خواهد بـود‪ .‬با توجـه به نقاط قـوت این‬
‫مجموعـه شـاید بتـوان گفت کـه این اثر از بهترین کتب تألیف شـده در این زمینه اسـت‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫آموزش کالم اسالمی‬
‫محمد سعیدی مهر‬
‫مؤسسه فرهنگی طه‬

‫اعتقـادات و صحبـت از آن از امـور بسـیار بـا اهمیـت اسـت‪ .‬کتـاب «آمـوزش کالم‬
‫اسلامی» تألیـف دکتـر محمـد سـعیدی مهر یکـی از بهترین کتبی کـه با نگاهـی دقیق و‬
‫مورد پسند مخاطب جوان‪ ،‬مسائل اعتقادی را به خوبی بیان می‌کند‪.‬‬
‫ی اسـت‪ .‬نگاهـی اجمالی و قابل تحسـین‬ ‫محتـوای کتـاب مذکـور دارای خصوصیـات ویژه‌ا ‌‬
‫بـه مفهـوم کالم اسلامی و بررسـی قلمرو آن و سـپس تحلیل جایگاه توحیـد در اعتقادات و‬
‫بررسـی اقسـام آن و نگاهـی دقیـق به مسـئله عـدل الهی همراه با چینشـی منطقـی‪ ،‬ابواب‬
‫مختلـف ایـن کتـاب را تشـکیل می‌دهنـد‪ .‬الزم بـه ذکر اسـت مسـئله مهـم توحیـد افعالی‪،‬‬
‫جایـگاه ارزنـده‌ای در ایـن کتـاب را بـه خود اختصـاص داده و ایـن مجموعـه را از این حیث‬
‫منحصـر بفـرد می‌کند‪.‬‬
‫ایـن مجموعـه بـرای مخاطـب طالـب آگاهـی و دارای بلوغ فکـری دارای لـذت های علمی‬
‫اسـت‪ .‬تقسـیم توحیـد به چند قسـم و تحلیل عقلـی هر یک از آنهـا و ارتباط هر یـک از آنها‬
‫بـا یکدیگـر و نیـز بررسـی ارتباط توحید با حاکمیـت خداوند از نقـاط بارز این کتاب اسـت‪ .‬از‬
‫آنجـا کـه توحیـد افعالـی از یک سـو نتیجه توحیـد در ذات و صفات و از سـوی دیگـر مبدا و‬
‫اصـل مسـئله عدل الهی و موضوعات طرح شـده در آن اسـت‪ ،‬درنتیجه مؤلـف محترم نیز از‬
‫ایـن مهـم غافـل نبـوده و به تفصیل بحـث توحید افعالـی را مورد بررسـی قرار می‌دهـد و از‬
‫ایـن حیث بـار علمی خواننـده را بـاال می‌برد‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه نوع نـگاه مؤلـف و نـوع چینش بحـث‪ ،‬مخاطب ایـن کتـاب آن دسـته از اهل‬
‫مطالعـه هسـتند کـه طالـب دقت‌های عقلـی و فلسـفی در امـور اعتقـادی بـوده واز برخورد‬
‫سـطحی با مطالب دقیق توحیدی اسـتفاده چندانی نمی‌برند‪ .‬قشـر جوان و دارای کنجکاوی‬
‫و حـس حقیقت‌جویـی از بیشـترین مخاطبـان ایـن کتاب خواهند بـود‪.‬‬

‫‪47‬‬
 ‫بحثی مبسوط در آموزش عقاید‬
‫محسن غرویان‬
‫دارالعلم‬

‫کتاب دو جلدی «بحثی مبسوط در آموزش عقاید» که از سوی محسن غرویان‪ ،‬محمدرضا‬
‫غالمی و محسن میرباقری نوشته شده درصدد بحث و بررسی عقاید اسالمی و شیعی از دیدگاه‬
‫عقل و نقل است و در این راه از رهنمودهای آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی استفاده کرده‌اند‪ .‬مؤلفان این‬
‫کتاب سعی کرده‌اند که مباحث را با قلمی روان ارائه دهند و از عبارت‌پردازی‌های آنچنانی به‬
‫گونه‌ای که جای استدالل و برهان قوی را تنگ کند‪ ،‬پرهیز کنند تا مخاطب و دانشجوی معارف‬
‫دینی با اشتیاق بیشتر مباحث کتاب را دنبال کند و جواب پرسش‌های اعتقادی خود را دریافت‬
‫کند‪ .‬در ابتدا مهم‌ترین مسائل جهان‌بینی در رابطه با ایدولوژی بیان می‌شود و در ادامه مبحث‬
‫شناخت به صورت مختصر مورد توجه و بحث قرار می‌گیرد زیرا که این موضوع همواره با‬
‫سئواالت فراوانی همراه بوده و حتی این امر موجب پیدایش علم شناخت‌شناسی شده است‪ .‬در‬
‫نگارش این کتاب مؤلفان عالوه بر طرح بحث‌های فلسفی با توجه به هدف و روشی که در این‬
‫سلسله مباحث مورد نظر دارند یعنی قصد تبیین مبانی ایدئولوژیک اسالم بر اساس قرآن و عقل‬
‫را دارند‪ ،‬بنابراین مباحث خود را از دیدگاه قرآن نیز بیان می‌کنند‪ .‬در بخش دوم با عنوان‬
‫خداشناسی مباحثی همانند سه مسئله وجوب و امکان‪ ،‬علت و معلول و بطالن دور و تسلسل‪،‬‬
‫اقسام توحید‪ ،‬آیات فطرت و میثاق‪ ،‬صفات سلبی و ثبوتی‪ ،‬اراده الهی‪ ،‬عوامل شرک‪ ،‬جبر و اختیار‪،‬‬
‫علیت در آفرینش و توکل مطرح است که می‌توان گفت مطالعه این بخش معارف مفید و نسبتا‬
‫کاملی را در اختیار خواننده قرار می‌دهد‪ .‬بخش سوم با عنوان معاد که آخرین بخش این جلد است‬
‫به موضوعاتی مانند اهمیت بحث از معاد‪ ،‬داستان اصحاب کهف‪ ،‬توصیف بهشت و بهشتیان در‬
‫قرآن‪ ،‬شفاعت‪ ،‬توبه و مرگ می‌پردازد‪ .‬راه شناسی(نبوت)‪ ،‬راهنماشناسی(انبیاء) و‬
‫راهنماشناسی(امامت) عناوین سه بخش جلد دوم کتاب بحثی مبسوط در آموزش عقاید است که‬
‫به صورت علمی و از دیدگاه عقل و نقل مباحث را برای خواننده روشن و تبیین ساخته و همچنین‬
‫در قالب پرسش و پاسخ برخی از معارف را منتقل و شبهات را از بین برده است‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫آموزش عقاید‬
‫آیت‌ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)‬

‫ایـن کتـاب شـامل مجموعـه‌اى از دروس اعتقادی آیـت ا‪ ...‬مصباح یزدی اسـت که به‬
‫قلم ایشـان نگاشـته شـده اسـت‪ .‬مباحث به گونه‌اى تنظیم شـده که مطالب آن بر هم ترتیب‬
‫منطقـى دارنـد‪ .‬همچنیـن در ایـن کتـاب عبـارات‪ ،‬سـاده و روشـن‌اند و در متـن از کاربـرد‬
‫اصطالحات پیچیده و عبارات دشـوار پرهیز شـده اسـت‪ .‬اثبات مطالب با اسـتفاده از دلیل‌هاى‬
‫متقـن‪ ،‬بـه دور از توضیحـات زایـد و مالل‌آور صورت گرفته اسـت‪ .‬نگارنـده در مقدمه بخش‬
‫خداشناسـى‪ ،‬بـه تعریـف دین‪ ،‬تفکیـک اصول دیـن از فروع آن‪ ،‬لـزوم تحقیق دربـاره اصول‬
‫دیـن‪ ،‬جهان‌بینـى به مثابه مقدمـه‌اى براى ایدئولـوژى‪ ،‬و راه حل مسـائل بنیادین جهان‌بینى‬
‫مى‌پـردازد‪ .‬آن‌گاه بحـث اصلـى آغـاز مى‌شـود و موضوعات خداشناسـى‪ ،‬راه سـاده شـناخت‬
‫خـدا‪ ،‬اثبـات وجـود خدا‪ ،‬صفـات ذاتیه و فعلیه خداوند و سـپس علل انحراف شـبهات ناظر به‬
‫آن بررسـى مى‌شـود‪ .‬اسـتاد در ادامـه بـه نقـد جهان‌بینـى مـادى و اثبـات توحیـد و یگانگى‬
‫خداونـد‪ ،‬بحـث جبر و اختیـار‪ ،‬قضا و قدر و عدل الهـى مى پردازند‪ .‬در بخش راهنماشناسـى‪،‬‬
‫عصمت انبیـا‪ ،‬دالیل‬
‫ِ‬ ‫مباحثـى مثـل نیاز بشـر به وحـى و نبوت‪ ،‬حل چند شـبهه در این‌بـاره‪،‬‬
‫عصمـت انبیـا‪ ،‬شـبهات عصمـت‪ ،‬بحـث معجـزه و حل شـبهات ناظر بـه آن‪ ،‬ویژگـى هاى‬
‫پیامبـران‪ ،‬کثـرت و تعـداد پیامبران و رابطه مردم بـا آنان‪ ،‬پیامبر اسلام(صلى ا‪ ...‬علیه وآله) و‬
‫اثبـات رسـالت آن حضرت‪ ،‬اعجـاز قرآن‪ ،‬مصونیت قـرآن از تحریف‪ ،‬جهانـى و جاودانه بودن‬
‫اسلام‪ ،‬خاتمیـت‪ ،‬امامـت‪ ،‬نیـاز بـه وجـود امام‪ ،‬نصـب امـام‪ ،‬عصمت و علـم امـام‪ ،‬و امامت‬
‫حضرت مهدى(علیه السلام) و حکومت جهانى آن حضرت و راز غیبت مطرح شـده اسـت‪.‬‬
‫دربخـش معـاد نیـز مسـئله روح و تجـرد آن‪ ،‬اثبـات معـاد‪ ،‬معـاد در قرآن ‪ ،‬مشـخصات عالم‬
‫آخـرت ‪،‬مقایسـه دنیـا با آخـرت‪ ،‬رابطه دنیا بـا آخرت‪ ،‬قـراردادى یا حقیقى بـودن رابطه دنیا و‬
‫آخـرت‪ ،‬نقـش ایمان و کفر در سـعادت و شـقاوت‪ ،‬رابطـه متقابل ایمان و عمـل و وقایع پس‬
‫از حسابرسی مورد بحث قرار می‌گیرد‪.‬‬

‫‪49‬‬
 ‫خداشناسی‬
‫آیت‌ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫‌‌ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)‬

‫«خداشناسـی» بخشـی از مجموعه معارف قرآن اسـت که با موضوع توصیف و تحلیل‬

‫ادلـه توحیـد و شـناخت ذات و صفات خداوند اسـت که منابع این شـناخت را وجـدان و عقل و‬
‫قـرآن و روایـات قـرار می‌دهد‪ .‬از آنجا کـه توحید در جایگاه رفیعی از حیث اهمیت قرار داشـته‬
‫و ادلـه مربـوط بـه آن بایسـتی بـا تفصیل و دقت بیان شـود‪ ،‬مؤلـف این کتاب نیـز با حوصله‬
‫و دقـت و بـا بیانـی قابل‌فهـم برای عموم اهـل مطالعه‪ ،‬این ادلـه را ذکر کـرده و مخاطب را با‬
‫فضایی روشـن از مبانی خداشناسـی مواجه می‌کند‪ .‬از شـاخصه‌های مهم این اثر‪ ،‬شـخصیت‬
‫علمی مؤلف و سـابقه ایشـان در تألیف و تدریس معارف عقلی و قرآنی اسـت‪ .‬اشـاره به جا و‬
‫مناسـب مؤلـف بـه آیات قـرآن و اختصاص دادن بخشـی از هـر فصل به این مهـم ‪ ،‬از جمله‬
‫اموریسـت کـه می‌تـوان مؤلف را به خاطر آن تحسـین نمـود و با توجه به همیـن نقطه قوت‪،‬‬
‫تقریـب بیـن ادلـه عقلـی و قرآنی را نیز بـه خوبی می‌توان دربیان ایشـان مشـاهده کرد‪ .‬یکی‬
‫از مهم‌تریـن اسـباب مـورد توجه قرار گرفتـن این کتاب‪ ،‬بیان سـاده و روان مؤلف و نیز عمیق‬
‫بـودن تحلیل‌هـای مرتبط با هر بخش اسـت‪ .‬این کـه مخاطب کتاب‪ ،‬آن را بـا رضایت کامل‬
‫دنبـال کـرده و بـا اقناع و حاصل شـدن رضایت‪ ،‬آن را بـه اتمام برد‪ ،‬از اموری اسـت که در هر‬
‫نوشـته‌ای باید مراعات شـود‪ ،‬و این نوشـتار از آن دسـت نوشـته‌ها اسـت‪.‬در نتیجه مخاطبان‬
‫ایـن کتـاب را افرادی تشـکیل می‌دهند کـه با اصطالحات علمـی در حوزه توحیـد تا حدودی‬
‫آشـنا شـده و خـود را بـرای درک معارفـی عمیق‌تـر از قـرآن و عقل آمـاده می‌کننـد و عمدتا‬
‫مصـداق آن‪ ،‬جوانـان اهـل مطالعه در زمینه خداشناسـی هسـتند‪.‬با توجه به همـه این مطالب‬
‫و نیـز محتـوای قابـل عنایت کتـاب‪ ،‬می‌توان گفت که یکـی از بهترین و ارزشـمندترین کتب‬
‫تألیـف شـده در موضـوع خداشناسـی‪ ،‬همیـن کتاب اسـت که ثمـره زحمت مؤلـف محترم و‬
‫همیـاران ایشـان بـوده اسـت‪ .‬فلـذا می‌تـوان ایـن کتـاب را بـه عنـوان بهترین‌هـای مبحث‬
‫«توحید» به مشتاقان معارف توحیدی و قرآنی‪ ،‬پیشنهاد کرد‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫توحید در نگاه عقل ودین‬
‫محمدباقر شریعتی سبزواری‬
‫بوستان کتاب‬

‫ی اسـت که با توجـه به اختالف روش‬ ‫کتـاب «توحیـد در نگاه عقل و دین» مجموعه‌ا ‌‬
‫بحـث در توحیـد نگاشـته شـده و مؤلف در این اثر سـعی در جمـع بین دو دیـدگاه مختلف و‬
‫دو روش بحـث متفـاوت در مسـئله توحیـد داشـته و در ایـن امر هم تـا حدود زیـادی موفق‬
‫بـوده اسـت‪ .‬آنچـه که در این کتاب توسـط مؤلف در باب توحید نگاشـته شـده اجمـاال با این‬
‫عناوین بیان شده‌اند‪:‬‬
‫بررسـی اهمیت و ضرورت خداشناسـی‪ ،‬بررسـی راه‌های شـناخت خدا‪ ،‬بیان قرآن در شناخت‬
‫خـدا بررسـی راه‌هـای خداشناسـی در کالم امـام علی (ع)‪ ،‬بررسـی ریشـه‌های تفکـر مادی‪،‬‬
‫بررسـی معنای اسـما و صفات خداوند‪ ،‬دالیل توحید و بررسـی توحید و حقیقت شـرک و ریا‪،‬‬
‫بررسـی مسـئله توسـل‪ ،‬خصوصیات افعال الهی ‪ ،‬اراده و مشـیت الهی و عناوینی از این دست‬
‫کـه همگـی مباحث مهم و زیر بنایی هسـتند‪ .‬ترتیـب مطالب و نوع چینش آنهـا و دقت‌های‬
‫مؤلـف در بیـان ادلـه عقلی و نقلـی در این کتاب قابل‌توجه اسـت‪ .‬توحید کـه موضوع اصلی‬
‫ی اسـت کـه می‌تـوان در باب اعتقـادات از آن سـخن‬ ‫ایـن کتـاب اسـت مهم ترین مسـئله‌ا ‌‬
‫گفـت و بـه نوعی اسـاس و پایـه همه اصول اعتقادی مسـئله توحید اسـت چراکه هر مکتب‬
‫فکـری و هـر نـوع جهان‌بینی‪ ،‬محتاج تفسـیر و قضاوتی دربـاره وجود خداونـد و خصوصیات‬
‫اوسـت‪ ،‬پـس تـا این مسـئله به شـکل برهانـی و عقلی حل نشـود نمی‌توان گام‌هـای بعدی‬
‫را در بـاب احـکام هسـتی برداشـت ‪ .‬ایـن اثـر ارزنـده هـم از این مهـم غفلت نورزیـده و در‬
‫راسـتای تبییـن صحیح توحید و ابعـاد مختلف آن موفق بوده اسـت‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه اجمال‌گویـی و بررسـی نسـبتا جامـع مؤلـف و همچنیـن رعایـت انصـاف و‬
‫امانـت‌داری ایشـان در نقـل آراء و نظـرات دو روش‪ ،‬این مجموعه می‌تواند منبع نسـبتا خوبی‬
‫برای سـطوح متوسـط مخاطبان باشـد تا آشـنایی بیشـتر با فضـای مبانی عقلـی و نیز منابع‬
‫دینـی در تبییـن ادلـه توحید پیـدا کنند‪.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫پاسخ به شبهات كالمي‪ :‬خداشناسي‬
‫محمدحسن قدر‌دان‌قراملکی‬
‫سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬

‫کتـاب «خداشناسـی» با رویکرد پاسـخ به شـبهات اثری اسـت ارزنـده در زمینه تبیین‬
‫ادلـه توحیـد و پاسـخ بـه جدیدترین و مهم‌ترین شـبهات در این زمینه که انصافـا در نوع خود‬
‫بی‌نظیر است ‪.‬‬
‫موضـوع ایـن کتـاب همان‌طـور کـه از نامش پیداسـت‪ ،‬بررسـی ادله اثبـات وجود خـدا و نیز‬
‫توحیـد اسـت‪ .‬بیـان اهمیـت و ضـرورت بحـث خداشناسـی و نگاه عمیـق به این مسـئله از‬
‫سـرفصل‌هایی اسـت کـه مؤلـف کالم خـود را در ایـن کتاب بـا آن آغـاز کـرده و در ادامه به‬
‫بیـان ادلـه و براهیـن عقلـی اثبـات خداونـد می‌پـردازد‪ .‬رویکـرد مؤلـف در این کتاب بیشـتر‬
‫متکـی بـر دالیـل عقلـی و برهانـی بـوده و از آیـات و روایت نیز در تشـریح ادله خـود غافل‬
‫نبـوده اسـت تـا جایـی که هماهنگـی بین ادله عقلـی و نقلی و تطبیـق آنها با یکدیگـر را به‬
‫خوبـی می‌تـوان در بیـان مؤلـف کتاب دیـد‪ .‬پس از تبیین ادلـه اثبات وجود خـدا و ادله توحید‬
‫خداونـد‪ ،‬فصـل جدیدی از کتاب آغاز شـده که به بیان شـبهات وارده در زمینه وجود و توحید‬
‫خداونـد پرداختـه و بـه خوبـی به آنها پاسـخ داده می‌شـود ‪ .‬شـبهات انحصار وجود بـه ماده ‪،‬‬
‫معلـول بـودن اعتقـاد به خدا بـرای انگیزه‌های فـرد و اجتماع‪ ،‬ناسـازگاری صفات خـدا‌‪ ،‬عدم‬
‫نیـاز بـه خـدا در تبییـن جهان و شـبهات مربوط بـه توحیـد در ذات و صفات و افعـال خداوند‬
‫گزاره‌هایـی هسـتند که در بخش پاسـخ به شـبهات می‌تـوان از نظر گذراند‪ .‬اسـتقرای کامل‬
‫و کم‌نظیـر مؤلـف باعث شـده که کمتر کتابـی را بتوان بـا این موضوع پیدا کرد که توانسـته‬
‫باشـد اینچنیـن جامـع و دقیق شـبهات را احصـاء کرده و به خوبی پاسـخگوی آنها باشـد‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه خصوصیـات ذکر شـده بـرای این کتـاب می‌تـوان مخاطبـان ایـن مجموعه را‬
‫آن دسـته از اهـل تحقیـق و مطالعـه دانسـت که در جسـتجوی نگاهی عمیـق و علمی بوده‬
‫و مواجه با جدیدترین شـبهات و سـئواالت در این زمینه هسـتند و بایسـتی پاسـخ خود را در‬
‫این‌گونـه کتب جسـتجو کنند‬

‫‪52‬‬
 ‫آموزش فلسفه‬
‫آیت‌ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫‌‌ موسسه امام خمینی (ره)‬

‫این اثر‪ ،‬کتابى است وزین و پرمحتوا در زمینه فلسفه اسالمى که تاکنون بارها تجدید چاپ‬
‫شده است ‪ .‬به گفته خود مؤلف این کتاب ضعف‌هاى کتاب‌هاى فلسفى رایج در حوزه‪ ،‬و نیز‬
‫معضالت ناشى از برخوردهاى افراط‌آمیز و تفریط‌گرایانه دو طیف طرفدار و مخالف فلسفه را در نظر‬
‫داشته‪ ،‬و کوشیده است تا آن ضعف‌ها و معضالت را جبران سازد و نگرشى معقول و متعادل درباره‬
‫نخست جلد اول را به مباحثى مقدماتى براى‬
‫ِ‬ ‫دانش بنیادین ارائه کند‪ .‬مؤلف محترم ‪ 10،‬درس‬
‫این ِ‬
‫رفع سوء برداشت‌ها از فلسفه و ماهیت علم هستی شناسی اختصاص داده‌اند‪ .‬از این ده درس‪ ،‬سه‬
‫درس نخست به تاریخچه فلسفه می پردازد و ضمن آشنا ساختن دانشجو با مبدأ پیدایش و سیر‬
‫تطورات و تحوالت این علم‪ ،‬او را به مطالعه مباحث تاریخ فلسفه فرا می خواند‪ .‬درسهاى چهارم تا‬
‫ششم با تعریف علم و فلسفه‪ ،‬رابطه آن دو را با یکدیگر تبیین مىکند‪ .‬در درس هفتم ماهیت مسائل‬
‫فلسفى‪ ،‬مبادى فلسفه و هدف آن روشن‪ ،‬و در درس هشتم روش تحقیق در فلسفه ارزیابى مىشود‪.‬‬
‫درس نهم رابطه میان فلسفه با علوم مختلف را بیان مىکند‪ ،‬و باالخره در درس دهم ضرورت‬
‫فلسفه و اهمیت یادگیرى آن آشکار می گردد و در این زمینه به شش شبهه پاسخ داده می‌شود‪ .‬در‬
‫بخش دوم‪ ،‬مباحث شناخت‌شناسى مطرح می‌شودکه مقدم بر هستی شناسی است‌‌‪ .‬مباحث هستى‬
‫شناسى‪ ،‬که بخش عمده مباحث فلسفه اسالمى را به خود اختصاص مىدهد‪ ،‬از بخش دوم کتاب‬
‫آغاز می‌شود و بحث خداشناسی نیز در انتهای جلد دوم این مجموعه ارزشمند پیگیری می‌شود ‪ .‬از‬
‫امتیازات این کتاب درسى آن است که به مباحث مطرح در مجامع فلسفى غربى پرداخته و نظریات‬
‫آنها را در بوته نقد و بررسى نهاده است‪.‬از دیگر نقاط قوت این اثر این است که با رعایت ترتیب‬
‫منطقى مباحث‪ ،‬از نارسایى های کتب مشابه به دور است؛ به گونه‌اى که مطالب ارائه شده در هر‬
‫درس‪ ،‬شوق دانشجو را در فراگیرى درس بعد برمى‌انگیزد‪ .‬با توجه به اینکه این کتاب پس از طرح‬
‫آن به منزله متن درسى‪ ،‬مورد استقبال بسیارى از مراکز علمى حوزوى و دانشگاهى قرار گرفته است‬
‫‪ ،‬مخاطب آن را سطح کارشناس علمی تشکیل میدهند ‪.‬‬

‫‪53‬‬
 ‫‌‌فصل دوم‪/‬بخش سوم ‪ :‬سیر نهایی توحید‬

‫اصول فلسفه و روش رئالیسم‪ /‬مقاله جهان آفرینش فریدگاری دارد‬

‫عالمه شهید مرتصی مطهری‬
‫صدرا‬

‫جو مسـموم شـیوع اعتقادات و مکتب‌های فلسـفی حاکم در سـال‌های نه چندان دور‬
‫ایـن سـرزمین بـود کـه موجـب تزلزل و سسـتی قشـر جوان کشـور شـده بود و می‌بایسـت‬
‫اندیشـمندان حوزه‌هـای معرفتـی دیـن راه چـاره پیـدا می‌کردند کـه در این میان شـخصیت‬
‫ذوابعـاد عالمـه بزرگوار طباطبایی وارد میدان شـد و دسـت بـه تألیف برد و اثـری ماندگار در‬
‫این حوزه تألیف نمود‪ ،‬و شـاگرد به حق ایشـان در حوزه‌های نظری و فلسـفی اسـتاد شـهید‬
‫مطهـری آن اثـر را شـرح نمودنـد تا هـم مبین نظرات اسـتاد خویش باشـند و هم مکملی بر‬
‫آن اثـر گرانقـدر گـردد؛ لـذا کتـاب «اصـول فلسـفه و روش رئالیسـم همـراه با تعلیقه اسـتاد‬
‫مطهـری» پـا بـه عرصـه مباحث نظری گذاشـت‪ .‬ايـن كتاب کـه در پنچ مجلد تدوین شـده‬
‫اسـت‪ ،‬از نظر پرداختن به مسـائل بديع فلسـفه و ابتكارات فلسـفى و شـيوايى و سادگى بيان‬
‫و پرداختـن بـه شـبهات روز و آشـكار كـردن بى‏اساسـى فلسـفه مـادى و نيز از نظر روشـن‬
‫سـاختن ارزش و منزلت حكمت متعاليه يا فلسـفه صدرالمتألّهين شـيرازى‪ ،‬از مقامى رفيع و‬
‫پـر ارج برخـوردار اسـت‪ .‬انتشـار این کتاب فضای بسـیار مناسـبی را در جو حاکـم بر فضای‬
‫سیاسـی اجتماعی ایران ایجاد نمود و سـبب شـد تـا روزنه‌ای تازه فـراروی جوانان و متفکران‬
‫آن زمـان ایجـاد شـود‪ ،‬و آن روشـنگری و چراغ هدایـت تا این عصر ادامه داشـت و هنوز این‬
‫اثـر روشـنای راه اسـت‪ .‬تبییـن مباحـث مهمی ذیل حقیقـت علـم و ادراک و اقسـام ادراکات‬
‫اعتبـاری و چگونگـی کثـرت در اعتباریـات مطالب منـدرج در دو جلد ابتدایی آن اسـت‪ ،‬و در‬
‫جلدهای بعد به طرح مباحث درباره علیت و حدوث و قدم و‪ ...‬پرداخته است‪.‬‬
‫در نهایـت در جلـد پایانـی مباحـث خاص خداشناسـی یا االهیـات اخص مثـل کمال مطلق‬
‫بـودن واجـب الوجـود و خیـر و شـر و قضا و قـدر و‪ ...‬طرح کرده اسـت‪ .‬این اثر بـرای مطالعه‬
‫قشـر تحصیـل کـرده و دانشـجو بسـیار مفید اسـت و یکـی از منابع رجـوع طالبـان مباحث‬
‫معرفتـی و اعتقـادی اسـت‪ ،‬کـه دنبـال دقت‌های عمیـق معرفتی با بیان سـاده هسـتند‪.‬‬

‫‪54‬‬
 ‫تبیین براهین اثبات خدا‬
‫آیت‌ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫اسراء‬

‫قبـل از ورود بـه ادلـه توحیـد خداونـد متعـال باید به سـراغ کتابـی رفت که امـر اثبات‬
‫وجود خدا را با دالیلی قطعی و روشن پیگیری کرده و جای کمتر سئوالی را باقی بگذارد‪.‬‬
‫کتـاب تبییـن براهیـن اثبات خدا که از مجموع سلسـله بحث‌های فلسـفه دین اسـت‪ ،‬از آثار‬
‫و تألیفـات آیـت‌ا‪ ...‬جـوادی آملی اسـت‪ .‬این کتاب شـامل براهینی اسـت جهت اثبـات وجود‬
‫خـدا کـه مؤلـف محتـرم در هـر یـک از فصول ایـن کتاب یکـی از براهیـن را تشـریح کرده‬
‫اسـت‪ .‬مؤلـف در این اثر کوشـیده اسـت ابتـدا براهین اثبات خدا را که توسـط فالسـفه غرب‬
‫و شـرق مطـرح شـده‪ ،‬بـا شـکلی صحیـح تقریـر کنـد‪ ،‬و سـپس نقدهای وارد شـده بـه این‬
‫براهین را پاسـخ گوید‪.‬‬
‫آزاداندیشـی ایـن مؤلـف تـا ایـن حـد بـوده اسـت کـه از سـطح یـک متکلـم باالتـر رفته و‬
‫فیلسـوفانه حتی براهین سسـت اثبات وجود خدا را خود نقد کرده و به چالش کشـیده اسـت‬
‫و حـدود و ثغـور هـر برهان را تبیین کرده اسـت و اینسـت رسـم آزاداندیشـی اهـل دقت که‬
‫در ایـن کتـاب به خوبی قابل مشـاهده اسـت‪.‬‬
‫هـر یـک از فصل‌هـای کتاب به بررسـی یکـی از براهین اختصاص داده شـده اسـت و تقریر‬
‫صحیـح و کامـل براهینی که از نوع سـوم هسـتند تبیین شـده اسـت‪ .‬دو فصل نخسـت این‬
‫کتـاب به مسـائل شـناخت شناسـی اختصاص یافتـه و براهینی که از فصل سـوم بـه بعد در‬
‫ایـن کتـاب مـورد بررسـی قرار گرفته بـه ترتیب برهـان امـکان و وجوب‪ ،‬حرکـت و حدوث‪،‬‬
‫امـکان فقـری‪ ،‬وجـودی برهان‪ ،‬صدیقیـن‪ ،‬نظم‪ ،‬معجزه‪ ،‬تجربـه دینی‪ ،‬اخالقـی و در نهایت‬
‫برهان فطرت هسـتند‪.‬‬
‫دقت‌هـای ویـژه ایـن مؤلـف ارزشـمند و ایـن دانشـمند وحیـد‪ ،‬در جـای جـای کتـاب قابل‬
‫مشـاهده بـوده و می‌توانـد پایـه‌ای قویـم را در بـاب اثبـات وجـود خداونـد متعـال در ذهـن‬
‫مخاطـب بنـا کنـد کـه هـدف مؤلـف از ایـن اثـر نیـز همین بـوده اسـت‪.‬‬

‫‪55‬‬
 ‫رسایل توحیدی‬
‫عالمه طباطبایی‬
‫بوستان کتاب‬

‫رسـائل توحیـدی‪ ،‬اثـری ژرف دربـاره بنیادی‌تریـن اصـل اسلامی ‪ -‬توحید ‪ -‬اسـت‪.‬‬
‫مؤلـف در ایـن کتـاب با تبحر و چیره‌دسـتی در علوم عقلـی و نقلی‪ ،‬مطالب عمیقـی را درباره‬
‫توحید در چهار رساله بررسی کرده است‪:‬‬
‫رسـاله اول در خصـوص وحـدت حقـه وجـود و توحیـد اطالقی ذات اقدس اله اسـت‪ .‬رسـاله‬
‫دوم‪ ،‬مربـوط بـه اسـم‌ها و اوصـاف حضرت حق اسـت که همـان تعینات ذات مقدس اسـت‪.‬‬
‫رسـاله سـوم‪ ،‬راجـع بـه افعـال الهی و متفرعـات آن‪ ،‬ماننـد قضا و قـدر‪ ،‬بداء‪ ،‬جبـر و تفویض‬
‫و‪ ...‬اسـت‪ .‬رسـاله چهـارم دربـاره موجوداتی اسـت که واسـطه فیض میان حق تعالـی و عالم‬
‫ماده‌انـد‪ .‬ایـن کتـاب که بـه بررسـی مباحثی نظیر توحید ذاتی‪ ،‬اسـماء حسـنی‪ ،‬افعـال الهی‪،‬‬
‫وسـائط فیـض میـان خدا و عالـم مادی پرداخته اسـت‪ ،‬اثـری ژرف دربـاره بنیادی‌ترین اصل‬
‫اسلامی اسـت کـه مؤلـف در آن بـا تبحـر و چیره‌دسـتی در علـوم عقلـی و نقلـی‪ ،‬مطالـب‬
‫عمیقـی را دربـاره توحیـد مطـرح و در چهار رسـاله آنها را بررسـی می‌کند‪.‬‬
‫رسـاله‌های ترجمه شـده در کتاب «رسـائل توحیـدی» به ترتیـب درباره توحید ذاتی‪ ،‬اسـماء‬
‫حسـنی و افعـال خداونـد سـبحان و نیز وسـایل میان او و عالم طبیعت توسـط اسـتاد عالمه‬
‫سـید محمدحسـین طباطبائی نوشـته شـده‌اند‪ .‬عالمه سـید محمدحسـین طباطبائی با تبحر‬
‫کامـل در علـوم عقلی و نقلی‪ ،‬مطالب مطروحه را ابتدا مسـتدل و مبرهن سـاخته و سـپس با‬
‫آیـات و روایـات فراوانـی بـه تاییـد و اقامه دلیل نقلـی بر آن مطالـب می‌پردازند‪.‬‬
‫در یـک فصـل‪ ،‬ادلـه عقلـی و فصـل پـس از آن شـواهد نقلی‪ ،‬اعـم از آیـات و روایـات‪ ،‬ذکر‬
‫می‌شـود و مؤلـف بدیـن وسـیله هماهنگی کامل میـان عقل و وحـی را به نمایش مـی‌آورد‪.‬‬
‫کتـاب از هـر دو بعـد عقـل و وحـی دارای اهمیـت خاصـی اسـت‪ ،‬ابتـکار و نـوآوری هم در‬
‫پـاره‌ای از برهان‌هـا بـه چشـم می‌خورد و هم در اسـتفاده نـکات و دقایق از شـواهد نقلی‪.‬‬

‫‪56‬‬
 ‫اسماء و صفات حق تبارک و تعالی‬
‫غالمحسین ابراهیمی دینانی‬
‫وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی‪ ،‬سازمان چاپ و انتشارات‬

‫مسـئله اسـماء و صفـات حق جـل جالله از مهمترین مسـائلی اسـت که توجـه ارباب‬
‫معرفت و اصحاب سلوک به آن الزم و ضروری است‪.‬‬
‫نویسـنده کتاب از اسـاتید برجسـته حکمت و فلسـفه اسلامی در ایران معاصر بوده و کتاب‬
‫حاضر حاصل تحقیقات ایشـان برای سـخنرانی سـال ‪ 71‬در انجمن حکمت و فلسـفه اسـت‬
‫کـه ایشـان برای اهمیت این موضوع پیشـنهاد برخی دوستانشـان را در انتخـاب این موضوع‬
‫لبیک گفتند‪.‬تبیین چارچوب کلی در مسـئله اسـماء و صفات االهی از معدود مسـائل دشـوار‬
‫نظـری‪ ،‬حـوزه معرفتی تشـیع اسـت کـه این امـر از اختالف‌نظر بیـن علمای حـوزه کالم و‬
‫فلسـفه و عرفان شـیعی نشـأت می‌گیـرد‪ ،‬در نتیجه مؤلف هـدف اصلی را طـرح آراء مختلف‬
‫حکمـا و متکلمـان و اربـاب سـلوک و بررسـی آنهـا قـرار داده اسـت تـا بتواند در رسـیدن به‬
‫حقیقت این اختالف راهگشـا باشـد‪.‬‬
‫مؤلـف در ابتـدا نقـد وعـده کـرده اسـت کـه در مقـام نظـر نقـاط قـوت و ضعف نظریـات را‬
‫بررسـی نمایـد و آرایـی کـه به افراط یا تفریط کشـیده شـده‌اند را بـه ورطه نقد کشـاند تا به‬
‫جمع‌بنـدی در ایـن مسـئله اسـماء و صفـات حق برسـد و چارچوبی نهایـی در باب اسـماء و‬
‫صفـات االهـی ارائـه دهـد‪ .‬اختالف یا عینیت اسـم با مسـمی‪ ،‬حقیقت اسـم و ارتبـاط آن با‬
‫معنا و حقیقت‪ ،‬زیادت و عدم زیادت اسـماء و برهان بدیع مرحوم سـبزواری‪ ،‬اسـماء حسـنای‬
‫االهی و امهات اسـمای االهی‪ ،‬و دیدگاه سـهروردی در اسـماء حقیقه االهی از جمله مسـائل‬
‫مطـرح در ایـن کتـاب اسـت‪.‬از نظریـات خاصـی که مـورد توجـه مؤلـف در این کتـاب بوده‬
‫اسـت‪ ،‬نـگاه عارف شـیعی و شـارح روایـات معرفتی‪ ،‬قاضی سـعید قمی به مسـئله اسـماء و‬
‫صفـات اسـت‪ ،‬کـه این خـود از برجسـتگی‌های این اثر اسـت‪ .‬نویسـنده در مقدمه ادعـا دارد‬
‫کـه در مطالعـه اثر بـرای طالبان آن نکته‌هایـی وجـود دارد و امید دارد در فضـای مه‌آلود این‬
‫زمانـه نـوری برای طالبـان معرفت و حقیقت باشـد‪.‬‬

‫‪57‬‬
 ‫شرح االسماء الحسنی (شرح دعای جوشن کبیر)‬
‫مال هادی سبزواری‬
‫‌‌ نوید اسالم‬

‫مباحثــی کــه در ذیــل اســماء االهــی مطــرح اســت‪ ،‬شــامل دو دســته از مســائل اســت‪ ،‬اول مبانــی‬
‫کلــی اســت کــه نــوع ترتیــب اســماء و رابطــه آنهــا بــا ذات و‪ ...‬تبییــن می‌شــود و در دســته‌ای دیگــر از‬
‫مباحث به شرح و تبیین معنای اسماء می‌پردازند ‪.‬‬
‫فیلسـوف و عـارف شـیعی حـاج مال هـادی سـبزواری کـه از برجسـته‌ترین فالسـفه قرون‬
‫گذشـته اسـت‪ ،‬تألیفات اثرگذاری در حوزه نظری ارائه نموده اسـت‪ ،‬یکی از آثار مهم ایشـان‬
‫شـرح دعای شـریف و مؤثر جوشـن کبیر که حاوی هزار و یک اسـم و صفت االهی اسـت‬
‫اثری به رشـته تحریر درآورده اسـت‪ ،‬که جناب شـیخ االسلامی این اثر را طی پانزده سـال‬
‫تلاش علمی ترجمـه نموده‌انـد و در قالب اثـری نفیس ارائـه کرده‌اند‪.‬‬
‫بیـان معنـای هـر یـک از اسـمای مذکـور در دعـا بـا دیـدی عارفانـه و حکیمانـه از حکیـم‬
‫سـبزواری‪ ،‬همـراه بـا تبیینـی فلسـفی و عرفانی از این اسـماء حسـنی‪ ،‬خواننـده را به معنایی‬
‫جامـع و کامـل بـا لحـاظ تمـام زوایـا از این اسـماء می‌رسـاند‪.‬‬
‫طرح کثیری از مباحث مهم فلسـفی و عرفانی ذیل تبیین معانی اسـماء االهی سـبب شـده‬
‫اسـت تـا ایـن اثر یکی از منابع مهم برای شـناخت آراء عرفانی و فلسـفی ایـن حکیم گرانقدر‬
‫محسـوب شـود‪ ،‬در نتیجـه یکی از منابـع تحقیق و مورد اسـتفاده در شـناخت آراء این حکیم‬
‫نامـور علاوه بـر کتـاب منظومه ایشـان در حکمت کتاب شـرح اسـماء ا‪ ...‬الحسـنی اسـت‪،‬‬
‫گویـی گنجینـه‌ای از معارف االهی بـرای طالبان راه حق اسـت‪.‬‬
‫تبیینـی از عالـم ذر‪ ،‬اختصـاص علـم اعداد بـه اولیای االهی‪ ،‬تفـاوت نفس و قلـب و روح‪ ،‬امر‬
‫و نهـی تکوینـی‪ ،‬مقـام احدیـت و واحدیـت حضرت حـق‪ ،‬معنای نـور االهی‪ ،‬اقسـام توحید‪،‬‬
‫اقسـام فاعل از مسـائل مهمی اسـت که در شـرح اسـماء بدان پرداخته شـده اسـت‪.‬‬
‫بیـان معـاد روحانـی و جسـمانی و ارائـه دالیلی برای اثبات معاد روحانی و پاسـخ به شـبهات‬
‫آن از جملـه موضوعـات پایانی این اثر محسـوب می‌شـوند‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫اهلل‌شناسی‬
‫عالمه محمدحسین حسینی طهرانی‬
‫‌‌ نشر عالمه طباطبایی(ه)‬

‫حقیقـت عبـادت بـدون شـناخت حقیقـت عبودیـت ومعرفـت حاصل نمی‌شـود‪ ،‬پس‬
‫معرفـت ذات خداوند سـبحانه وتعالی و اسـماء حسـنی و صفات علیـای او از جمله علل غائیه‬
‫و نهائیـه پیدایـش عالـم تکوین اسـت و مقصـد اقصی و هدف انسـانی از معرفـت‪ ،‬خضوع و‬
‫خشـوع در مقابل حضرت حی قیوم و صبغه عبودیت به خود گرفتن و لباس ذل و مسـکنت‬
‫بندگـی در مقابـل عـز کبریانیت او پوشـیدن و تمام عوالم وجود در آیـه و مرات حق‪ .‬حرکت‬
‫بشـر بـه سـوی حقیقت و سـعادت واقعـی هرگز بـدون شـناخت واقعی خالق هسـتی امکان‬
‫نـدارد بنابراین الزم اسـت که از طریق اسلام ناب و اهل بیت عصمت و طهـارت(ع) خداوند‬
‫را بشناسـیم تـا علاوه بـر تقویـت ایمـان بتوانیـم جوابگـوی شـبهات منکران ایـن حقیقت‬
‫باشیم‪.‬‬
‫مجموعه سـه جلدی ا‪‌...‬شناسـی‪ ،‬عالمه محمدحسـین حسـینی طهرانی دائره‌المعارفی اسـت‬
‫از تفسـیر و کالم و مطالب ذوقی حکمت و عرفان که سـعی شـده مطالب عمیق به صورت‬
‫سـاده نگاشـته شـود تـا جوانـان نیـز بتوانند بـه آسـانی معـارف توحیـدی را درک کنند‪.‬اصل‬
‫مباحـث ایـن مجموعه یک‌دوره تفسـیر آیـه مبارکه «ا‪ ...‬نور السـموات و االرض» اسـت که‬
‫تـا «وا‪ ...‬بـکل شـیء علیم» در ضمن ابحاثی مذاکره و تحریر شـده و در آن از مسـئله توحید‬
‫ذاتـی و اسـمائی و افعالـی حضرت حق‪ ،‬کیفیـت پیدایش عالم آفرینش‪ ،‬ربط حـادث به قدیم‪،‬‬
‫نـزول نـور وجـود در مظاهـر امکان‪ ،‬حقیقـت والیت و ربـط موجودات بـه ذات بـاری تعالی‪،‬‬
‫و لقـاء ا‪ ...‬و وصـول بـه ذات مقـ ّدس او بـه فناء و اندکاک هسـتی مجازی عاریـه‌ای در وجود‬
‫مطلـق و هسـتی اصیـل و حقیقی بحث می‌گـردد‪.‬‬

‫‪59‬‬
 ‫توحید در قرآن‬
‫آیت‌ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫‌‌ اسراء‬

‫معرفـت نـاب توحیـدی‪ ،‬نعمتیسـت الهـی کـه نصیـب خاصـان درگاه خداونـد متعال‬
‫می‌شـود‪ .‬یکـی از مهمتریـن‪ ،‬بلکـه برتریـن و ضروری‌ترین معـارف‪ ،‬توحید قرآنی اسـت که‬
‫هـم سـاحت الهـی را به درسـتی تبیین می‌کند و هـم راه قرب به این جایـگاه خطیر و عظیم‬
‫را به زیبایی هدایت می‌کند‪.‬‬
‫کتـاب پیش رو ‪ ،‬دومین جلد از مجموعه گران‌سـنگ «تفسـیر موضوعـی قرآن کریم» تألیف‬
‫مؤلـف عالیقدر آیـت‌ا‪ ...‬جوادی آملی اسـت که در این زمینه کم‌نظیر اسـت‪.‬‬
‫ایـن کتـاب پـس از طرح مباحـث کلی توحید‪ ،‬در سـه بخـش و چندین فصـل مباحث قرآن‬
‫و راه‌های شـناخت خدا (راه آفاقی‪ ،‬انفسـی و سـیر در حقیقت هسـتی)‪ ،‬مراتب توحید (توحید‬
‫ذات‪ ،‬توحیـد اسـما و صفـات‪ ،‬توحیـد افعالـی‪ ،‬توحید عملی و موحـدان در قرآن)‪ ،‬نفی شـرک‬
‫(انواع شـرک‪ ،‬گروه‌های مشـرک‪ ،‬ریشـه‌های شـرک‪ ،‬پیامدهای شـرک و برائـت همگانی از‬
‫شـرک) و‪ ...‬را مـورد مدا ّقـه قـرار می‌دهـد‪ .‬نـگاه عمیـق و زرفای دیـد مؤلف محتـرم بر اهل‬
‫تحقیـق و مطالعه پوشـیده نیسـت فلذا بایـد در بهره‌بـرداری از این مجموعه گران‌سـنگ که‬
‫در بـاب مهمتریـن اصـل اعتقادی و معرفتی دین سـخن می‌گوید کمال دقـت را به خرج داد‪.‬‬
‫اشـراف علمـی مؤلـف و درک ظرافت‌هـای بیـان خداونـد در قـرآن توسـط ایشـان‪ ،‬خـوان‬
‫پربرکتـی را در مقابـل خواننـده کتاب پهن نمـوده که باید جرعه‌جرعـه و ذره‌ذره از این نعمت‬
‫بـزرگ اسـتفاده کـرد‪ .‬رویکرد قرآنی ایشـان به این مسـئله و همچنین بی‌بدیـل بودن مؤلف‬
‫در اشـراف نسـبت بـه علـوم عقلی‪ ،‬می‌توانـد نقطه قوتـی در بیان معـارف این کتاب باشـد‪.‬‬
‫بدیهی اسـت مخاطبان این مجموعه را کسـانی تشـکیل می‌دهند که از دقت نظر و حوصله‬
‫در بحـث علمـی فـراری نبـوده و مقدمـات الزم را بـرای درک حقایق عمیـق و دقیق فراهم‬
‫نموده‌انـد‪ .‬باشـد کـه قرآن کریـم امر هدایـت عقول و دل‌هـای ما را بدسـت گیرد‪.‬‬

‫‪60‬‬
 ‫فصل سوم عدل‬

‫فهرست کتب سیر مطالعاتی مبحث عدل‬

‫مرحله آشنایی‬
‫کالم ‪/1‬محمـد سـعیدی مهـر ‪ /‬سـازمان مطالعـه و تدویـن کتب علوم انسـانی دانشـگاهها‬
‫(سمت)‬
‫کالم وعقاید‪/‬رضا برنجکار ‪ /‬سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)‬
‫معرفت عدل الهی‪/‬رضا برنجکار ‪ /‬نشر نبا‬
‫عدل الهی‪/‬شهید مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬

‫مرحله متوسط‬
‫خداشناسی‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ‪ /‬مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی‬
‫علم پیشین الهی و اختیار انسان‪/‬محمد سعیدی مهر‬
‫عدل الهی ‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬
‫نگاه سوم به جبر و اختیار‪/‬محمد حسن قدردان قراملکی‬
‫انسان و سرنوشت ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬

‫مرحله متعالی‬
‫جبـر و اختیـار‪ /‬آیـت ا‪ ...‬محمدتقی جعفری ‪ /‬مؤسسـه تدوین و نشـر آثار اسـتاد عالمه محمد‬
‫تقی جعفری‬
‫خیراألثر در رد جبر و قدر و دو رساله دیگر‪ /‬آیت ا‪ ...‬حسن زاده آملی ‪ /‬بوستان کتاب‬
‫عدل الهی از دیدگاه امام خمینی‪ /‬تبیان‬

‫‪61‬‬
 ‫فصل سوم عدل ‪ /‬بخش اول ‪ :‬سیر آشنایی عدل‬

‫معرفت عدل الهی‬

‫رضا برنجکار‬
‫‌‌ نبا‬

‫یکـی از مسـائلی کـه ذهن بسـیاری از مردم خصوصـا جوانان و دانشـجویان را به خود‬
‫مشـغول سـاخته موضـوع عـدل الهـی اسـت‪ .‬کتـاب «معرفـت عـدل الهـی»‪ ،‬نوشـته رضا‬
‫برنجـکار می‌کوشـد مباحث مختلف عدل الهی را بر اسـاس آیات قـرآن‪ ،‬احادیث پیامبر(ص)‬
‫و اهـل بیـت عصمـت و طهـارت(ع) تبیین کند و برخـی از پرسـش‌ها و دغدغه‌های عقایدی‬
‫جوانان را برطرف سازد‪.‬‬
‫در فصـل نخسـت‪ ،‬بر اسـاس تعریفـی درباره عـدل‪ ،‬افعال به سـه طبق ‌ه عـدل‪ ،‬ظلم و فضل‬
‫تقسـیم می‌شـود و نویسـنده بـر همیـن مبنـا‪ ،‬در بحـث از شـرور بیان مـی‌دارد که شـرور یا‬
‫در طبقـ ‌ه عـدل قـرار می‌گیرنـد یـا در طبقه فضـل؟ و همچنیـن خداوند می‌توانسـت جهان‬
‫دیگـری غیـر از جهـان موجـود بیافرینـد کـه در آن‪ ،‬برخی شـرور ایـن جهان وجود نداشـته‬
‫باشـد‪.‬عدل از مهمتریـن اوصـاف خداسـت و در کنـار توحید که زیربنای جهان‌بینی اسلامی‬
‫اسـت قـرار گرفته و به همین دلیـل اهمیت فوق‌العاده آن و نقش بنیادیـن در منظومه معارف‬
‫اسلامی را نشـان می‌دهـد و همچنین بسـیاری از عقاید اسلامی زیر مجموعـه عدل الهی‬
‫اسـت‪ ،‬بطـوری که بسـیاری از آموزه‌های اعتقادی‪ ،‬حتـی آموزه‌های بنیادی هـم چون نبوت‬
‫و امامـت و معـاد و نیـز آموزه‌هـای عملی و اخالقـی دین بدون قبول اصل عـدل‪ ،‬قابل‌توجیه‬
‫نخواهـد بـود بنابرایـن بـا توجه بـه اهمیت ایـن موضـوع نویسـنده در این کتاب به بررسـی‬
‫و پاسـخ شـبهات مربـوط بـه عدل خـدا پرداختـه و از سـوی دیگر براسـاس آیـات و احادیث‬
‫مباحـث مختلـف عـدل مورد تجزیـه و تحلیل قـرار داده است‪.‬حسـن و قبح عملـی و ارتباط‬
‫آن بـا عـدل خـدا‪ ،‬دلیـل عـدل خدا‪ ،‬نظریـ ‌ه جبر و ارتبـاط آن با عـدل خدا‪ ،‬نظریـ ‌ه تفویض و‬
‫ارتبـاط آن بـا عـدل خـدا‪ ،‬امر بین االمریـن و اثبات آن‪ ،‬قضا و قـدر و ارتباط آن بـا عدل خدا‪،‬‬
‫بـداء‪ ،‬شـرور و ارتبـاط آن با عدل خدا‪ ،‬و سـعادت انسـان و‪ ...‬از جمله مباحث این کتاب اسـت‬
‫کـه مطالعه آن بـه جوانان و دانشـجویان توصیـه می‌گردد‪.‬‬

‫‪62‬‬
 ‫کالم ‪1‬‬
‫محمدسعیدی مهر‬
‫‌‌ سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)‬

‫نگاه عقالنی به مسـائل کالمی و تحلیل فلسـفی آنها روشـی اسـت در بحث اعتقادی‬
‫کـه نگاهـی جدیـد و کارسـاز را در حـوزه دین‌شناسـی رقـم می‌زنـد‪ .‬ماهیـت علـم کالم‬
‫عبارتسـت از تبییـن گزاره‌هـای دیـن بـا رویکـرد عقل و اسـتفاده از سـنت که ایـن دو منابع‬
‫محکمـی بـرای ارائـه اعتقـادات صحیـح هسـتند‪ .‬عنـوان کالم فلسـفی بیانگـر جمـع بین‬
‫آموزه‌های علم کالم و گزاره‌های فلسفی در بیان آموزه‌های دینی است‪.‬‬
‫کتـاب کالم ‪ 1‬مجموعه‌ایسـت ارزشـمند در توضیـح و تفصیـل برخـی از آموزه‌هـای دینی با‬
‫بیـان عقلـی و دقت‌های فلسـفی که در بردارنده مطالبی در باب مسـائل جدیـد در علم کالم‬
‫اسـت‪ .‬ایـن مجموعـه کـه از بهتریـن کتب تألیف شـده دربـاره بحث خداشناسـی بـرای رده‬
‫سـنی نوجـوان و جوان اسـت از چندین بخش کلی تشـکیل شـده کـه به بررسـی ادله وجود‬
‫خداونـد و حقیقـت صفـات او و همچنیـن اجرای افعال الهی در عالم هسـتی به خوبی اشـاره‬
‫دارد‪ .‬مؤلـف کتـاب بـا هنرمندی تمـام مباحث را به نحـوی کنار یکدیگر چیـده و طوری آنها‬
‫را بیـان نمـوده اسـت کـه خواننـده غالبا با قانـع شـدن در این زمینـه‪ ،‬مطالعه کتـاب را ادامه‬
‫می‌دهـد‪ .‬رونـد بحـث جذاب و شـیرین بوده و نیازهـای اعتقادی غالب مخاطبان را پاسـخگو‬
‫خواهـد بـود‪ .‬فلذا ایـن مجموعه برای همه مخاطبـان و اهل مطالعه قابل‌اسـتفاده خواهد بود‪.‬‬
‫تسـلط مؤلـف بـر مباحـث توحیـدی و سـیر منطقـی کتـاب آن را مـورد توجه قـرار می‌دهد‪.‬‬
‫الزم بـه ذکـر اسـت کـه این کتـاب ‪ ،‬گزیـده‌ای از کتـاب «آمـوزش کالم اسلامی» تألیف‬
‫همیـن مؤلـف اسـت کـه برای مطالعـه قبل از آن اثر ایشـان مناسـب خواهد بود‪ .‬بـا توجه به‬
‫نقـاط قـوت ایـن مجموعـه شـاید بتـوان گفت که ایـن اثـر از بهترین کتـب تألیف شـده در‬
‫ایـن زمینه اسـت‪.‬‬

‫‪63‬‬
 ‫کالم و عقاید‬
‫رضا برنجکار‬
‫ب علوم‌انسانی‌دانشگاه‌ها (سمت)‬
‫ن كت ‌‬
‫ن مطالعه‌و تدوی ‌‬
‫سازما ‌‬

‫در میـان علـوم اسلامی‪ ،‬علـم کالم و عقایـد مهمتریـن علوم به شـمار مـی‌رود؛ زیرا‬
‫عقیـده اساسـی‌ترین بخـش هـر دیـن و آئین و از جمله اسلام اسـت‪ .‬به همین دلیل اسـت‬
‫کـه بـه علـم کالم‪ ،‬علـم اصول دیـن نیز گفتـه شـده و در احادیث دربـاره برخـی آموزه‌های‬
‫اعتقادی همچون توحید و عدل‪ ،‬واژه اساس دین به کار رفته است‪.‬‬
‫یکـی از ویژگی‌هـای علـم کالم این اسـت کـه در آن هم جنبـه نقلی وجـود دارد و هم جنبه‬
‫عقلـی‪ ،‬بـه دیگر سـخن؛ علـم کالم صرفـا به تبییـن آموزه‌هـای اعتقـادی قـرآن و احادیث‬
‫نمی‌پـردازد‪ ،‬بلکـه بـه دفاع عقالنی از ایـن آموزه‌ها و مبـادی و مقدمات آن‌ها نیـز می‌‌پردازد‪.‬‬
‫در حالـی کـه در ادیانـی همچـون مسـیحیت و یهودیت علم مشـابه کالم؛ یعنـی الهیات به‬
‫مجموعـه معـارف أخـذ شـده از متون مقدس اطلاق می‌شـود‪ .‬در این ادیـان مباحث دفاعیه‬
‫تحـت عنـوان آپولوژی قـرار می‌گیرد‪.‬‬
‫کتـاب کالم و عقایـد‪ ،‬تألیـف دکتـر برنجکار یکی از کتبی اسـت که درباره توحیـد و عدل به‬
‫خوبـی بحث کـرده و رویکرد کالمی فلسـفی نیز به این مسـئله دارد‪.‬‬
‫به اعتقاد نگارنده‪ ،‬معارف دین‪ ،‬معارف عقالنی اسـت و عقل‪ ،‬درسـتی بسـیاری از این معارف‬
‫را قبـل از بیـان دیـن یـا پـس از آن درک می‌کنـد‪ .‬عقـل فقط آن بخـش از معـارف دینی را‬
‫درک نمی‌کنـد کـه تحـت «غیب» قـرار می‌گیرند و امـور تعبدی نامیده می‌شـوند‪.‬‬
‫البتـه همیـن آموزه‌هـا هـم از جهتـی عقلی هسـتند؛ زیـرا وقتی آدمی بـا عقل‪ ،‬خـدا و پیامبر‬
‫او را اثبـات کـرد‪ ،‬عقـل حکـم می‌کنـد که سـخنان تعبدی خدا و پیامبر درسـت اسـت و باید‬
‫آن‌هـا را واقعـی دانسـت و به آنها معتقد شـد‪.‬‬
‫مخاطبـان ایـن کتـاب را طالب و دانشـجویانی تشـکیل می‌دهند کـه هم مایل به آشـنایی‬
‫بـا حقیقـت کالم اسلامی بـوده و هم طالـب مطالعه در زمینـه توحید و ابعـاد آن و همچنین‬
‫صفـت عـدل خداوند متعال هسـتند‪.‬‬

‫‪64‬‬
 ‫عدل الهی‬
‫شهید مرتضی مطهری‬
‫صدرا‬

‫از مهمتریـن صفـات خداوند متعال که به خاطر جایگاه ویژه‌ای که در باب خداشناسـی‬
‫داشـته‪ ،‬گاه در زمـره اصـول دیـن قـرار می‌گیرد‪ ،‬مسـئله عـدل الهیسـت‪ .‬ازآن‌رو کـه اثبات‬
‫عدالـت الهـی ثمـرات متعـددی را در زمینـه تصور صحیـح خداوند و صفـات و افعـال او ایفا‬
‫می‌کنـد‪ ،‬کتـب متعـددی در زمینـه عدل خداوند به رشـته تألیـف درآمده که هـر یک جایگاه‬
‫خـود را دارنـد‪ .‬آنچـه در تبیین این مسـئله مهم اسـت توانمنـدی مؤلف در تعریـف صحیح از‬
‫مفهوم عدل و پاسخ به شبهات و سئواالت مربوط به آن است‪.‬‬
‫بـا توجـه به اهمیت مسـئله عدل و اینکه مسـتقیما به توحیـد افعالی خداوند برمی‌گـردد‪ ،‬اگر‬
‫سـخن از عدالـت در فعـل می‌شـود بایـد اشـراف بر مسـئله توحیـد نیز بـه همراه آن باشـد‪.‬‬
‫بدیهیسـت اگـر مؤلـف کتابی بـا موضوع عـدل الهی از جملـه متخصصین در علـوم عقلی و‬
‫نقلـی اسلامی نباشـد‪ ،‬نخواهد توانسـت مخاطـب خـود را در این زمینـه اقناع نمـوده و او را‬
‫در رسـاندن بـه اعتقـاد صحیـح یاری نمایـد‪ .‬عدالت در خلقـت و عدالت در جـزاء و همچنین‬
‫تبییـن مسـئله شـرور در عالـم‪ ،‬از جمله سـرفصل‌های این موضوع هسـتند که بایـد در ذیل‬
‫مسـئله عدل طرح شـوند‪ .‬یکی از ارزنده‌ترین آثاری که در موضوع عدل الهی نگاشـته شـده‬
‫‪ ،‬کتاب «عدل الهی»‪ ،‬اثر دانشـمند شـهید اسـتاد مرتضی مطهری اسـت‪ .‬این کتاب از جمله‬
‫آثار قابل توجه ایشـان اسـت که سـال‌ها پیش توسـط ایشـان و با قلم رسـا و بیان علمی و‬
‫دقیـق ایشـان بـه رشـته تحریر درآمـده و در نوع خود پیشـگام و کم‌نظیر اسـت‪.‬‬
‫مؤلـف در ابتـدای امـر با تبییـن دقیقی از معنـا و مفهوم عـدل‪ ،‬فضای بحث را ترسـیم کرده‬
‫و سـپس بـا اشـاره بـه نظریـات مختلف مکاتـب فکـری و مذهبی در بـاب عدل الهـی‪ ،‬وارد‬
‫فضـای علمـی می‌شـود‪ .‬مؤلف در بیـان ابعاد مختلـف عـدل از رویکرد عقلی فلسـفی بهره‬
‫بیشـتری جسـته و عدالـت در خلقـت و کیفـر را غالبـا بـا همین‌گونـه ادلـه تحلیـل و تبیین‬
‫می‌نمایـد‪.‬‬

‫‪65‬‬
 ‫فصل سوم عدل ‪ /‬بخش دوم ‪ :‬سیر متوسط عدل‬

‫خداشناسی‬
‫آیت‌ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)‬

‫از آنجـا کـه توحیـد در جایگاه رفیعـی از حیث اهمیت قرار داشـته و ادلـه مربوط به آن‬
‫بایـد بـا تفصیـل و دقـت بیان گـردد‪ ،‬مؤلف ایـن کتاب نیز با حوصلـه و دقت و بـا بیانی قابل‬
‫فهـم بـرای عمـوم اهـل مطالعـه‪ ،‬این ادلـه را ذکـر کـرده و مخاطب را بـا فضایی روشـن از‬
‫مبانـی خداشناسـی مواجـه می‌نماید‪ .‬از شـاخصه‌های مهم این اثر‪ ،‬شـخصیت علمی مؤلف و‬
‫سـابقه ایشـان در تألیف و تدریس معارف عقلی و قرآنیسـت‪ .‬تسـلط بر مبانی تفسـیر و فهم‬
‫قـرآن و روایـات و نیـز جایـگاه ایشـان در تبییـن علـوم عقلی بر اهل فن پوشـیده نیسـت‪ .‬با‬
‫توجـه بـه اشـراف علمی و وسـعت دائره تحقیـق مؤلف و نیز مهارت ایشـان در سـاده‌گویی و‬
‫ساده‌نویسـی‪ ،‬مقدمه‌چینـی و نتیجه‌گیری شایسـته و سـیر منطقـی قابل توجهـی را می‌توان‬
‫در ایـن اثـر دید‪ .‬اشـاره به‌جا و مناسـب مؤلف به آیات قـرآن و اختصاص دادن بخشـی از هر‬
‫فصـل بـه ایـن مهم‪ ،‬از جمله اموریسـت که می‌تـوان مؤلف را بـه خاطر آن تحسـین نمود و‬
‫بـا توجـه بـه همیـن نقطـه قوت‪ ،‬تقریـب بین ادلـه عقلـی و قرآنی را نیـز به خوبـی می‌توان‬
‫دربیـان ایشـان مشـاهده کرد‪ .‬یکی از مهم‌ترین اسـباب مـورد توجه قرار گرفتـن این کتاب‪،‬‬
‫بیـان سـاده و روان مؤلـف و نیـز عمیـق بـودن تحلیل‌هـای مرتبـط بـا هـر بخـش اسـت‪.‬‬
‫مخاطبـان ایـن کتـاب را افرادی تشـکیل می‌دهند که بـا اصطالحات علمـی در حوزه توحید‬
‫تـا حـدودی آشـنا شـده و خود را بـرای درک معارفی عمیق‌تـر از قرآن و عقـل آماده می‌کنند‬
‫و عمدتا مصداق این جمع‪ ،‬جوانان اهل مطالعه در زمینه خداشناسی هستند‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه همـه این مطالـب و نیز محتـوای قابل‌عنایـت کتـاب‪ ،‬می‌توان گفـت که یکی‬
‫از بهتریـن و ارزشـمندترین کتـب تألیـف شـده در موضـوع خداشناسـی‪ ،‬همین کتاب اسـت‬
‫کـه ثمـره زحمـت مؤلـف محتـرم و همیاران ایشـان بـوده اسـت‪ .‬لذا می‌تـوان این کتـاب را‬
‫بـه عنـوان بهترین‌هـای مبحث «توحیـد» به مشـتاقان معارف توحیـدی و قرآنی‪ ،‬پیشـنهاد‬
‫کرد‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫علم پیشین الهی و اختیار انسان‬
‫محمد سعیدی مهر‬
‫اسالمی‬
‫‏‬‬‬‬‬‬‬‬ ‫سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‬

‫از اساسـی‌ترین پرسـش‌ها دربـاره اختیـار انسـان سـخن از تزاحـم علـم و اراده الهی با‬
‫اختیار و اراده انسـان اسـت‪ .‬برای پاسـخ به این مسـئله علما و دانشـمندان زیادی کوشیده‌اند‬
‫تـا بتواننـد در این باب سـخن گفته و شـبهه جبری بودن افعال انسـان را دفع کـرده و عدالت‬
‫را بـرای ذات بی‌نقـص خداونـد ثابـت نماینـد ‪ .‬یکی از کتب ارزشـمند در ایـن زمینه ‪ ،‬کتاب‬
‫ارزنـده «علـم پیشـین الهـی و اختیـار انسـان» اسـت‪ .‬نویسـنده این اثر بـرای پاسـخ به این‬
‫سـئوال اساسـی‪ ،‬نخسـت به مسـئله «تقدیـر» خدا و نسـبت آن با اختیـار انسـان پرداخته و‬
‫سـپس قـول صحیـح را با ادلـه محکم بیـان می‌کند‪.‬کتاب حاضـر جهت تبیین سـازگاری یا‬
‫ناسـازگاری علـم پیشـین الهـی و اختیـار انسـان در دو حوزه فلسـفه و کالم اسلامی تدوین‬
‫یافته اسـت‪ .‬در این راسـتا سـعی بر آن بوده اسـت ابتدا به تدوین برهان حاکی از ناسـازگاری‬
‫علـم پیشـین خداونـد و اختیار انسـان با لحـاظ ویژگی‏های الزم بـرای علم پیشـین خداوند‪،‬‬
‫پرداختـه شـود سـپس بـه بررسـی و تحلیـل پاسـخ‏های ممکـن در جهـت ابطـال برهـان‬
‫ناسازگاری علم خدا و اراده انسان پرداخته شود‪.‬‬
‫در اعتقـاد ایشـان تقدیـر علمی یعنی سـنجش و اندازه‌گیری و یا اندازه‌شناسـی و مقصود این‬
‫اسـت کـه خـدا می‌داند هرچیـزی در هر زمـان و هر مکان‪ ،‬بـه چه صورتی تحقـق می‌یابد‪.‬‬
‫بـه بیـان دیگـر او بـه فراهم آمدن مقدمات و اسـباب و شـرایط پیدایش پدیده‌هـا و در پی آن‬
‫رخ دادن آنهـا علـم دارد‪.‬تقدیر علمی خدا‪ ،‬بااختیار انسـان منافاتی نـدارد چراکه او می‌داند مثال‬
‫فلان شـخص بـا اختیـار و انتخاب خود‪ ،‬چـه افعـال و اعمالـی را انجام می‌دهـد‪ .‬طبق بیان‬
‫شـیوای مؤلف و ادله محکمه‌پسـند ایشـان که با رویکرد کالمی فلسـفی بیان شـده اسـت‪،‬‬
‫علـم الهـی بـه فعل انسـان نه تنها منافی اختیار نیسـت بلکـه تایید‌کننده آن نیز هسـت‪.‬‬
‫مطالعـه ایـن اثـر می‌تواند بسـیاری از شـبهات در باب تعارض علـم خدا و اراده انسـان را حل‬
‫کـرده و فضایـی جدیـد را در حـوزه توحید و عـدل پیش روی مخاطب قـرار دهد‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫عدل الهی‬
‫محمدحسن قدردان قراملکی‬
‫پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬

‫یکـی از کتبـی کـه در موضـوع عدل الهی و با رویکرد پاسـخ به شـبهات در این زمینه‬
‫بـه رشـته تحریـر در آمـده اسـت ‪ ،‬کتـاب عـدل الهی نوشـته یکـی از بهترین مؤلفـان کتب‬
‫اعتقـادی در عصـر حاضـر اسـت‪ .‬از آنجا کـه مؤلف این اثـر دارای قابلیت‌هـای علمی باالیی‬
‫بـوده و ایـن توانمنـدی را در دیگـر آثـار خـود نشـان داده اسـت‪ .‬سـیر منطقی بحـث و طرح‬
‫مبانـی صحیـح قبـل از طرح شـبهات‪ ،‬جاذبه کتاب را بـاال برده و با توجـه به تخصصی بودن‬
‫موضوع آن در مسئله سئوال‌انگیز عدل الهی‪ ،‬دارای حساسیت زیادیست‪.‬‬
‫مؤلـف کتـاب سـعی در تحقیقـی بودن و کامل شـدن مجموعه داشـته که در ایـن امر موفق‬
‫بـوده و ابـواب مختلفی بـا موضوعات متعـدد را در این کتاب جای داده اسـت‪.‬‬
‫در ابتدای این کتاب معانی مختلف عدل و همچنین خیر و شـر بررسـی شـده و اصل حاکم‬
‫بـر عالـم یعنی قانـون علیت نیز تبیین می‌شـود و در انتهـای آن عدل الهـی از طریق برهان‬
‫علمـی اثبـات می‌گـردد‪ .‬در ادامـه به شـبهاتی در باب شـرور پاسـخ می‌دهد و حقیقت شـرور‬
‫و فلسـفه بالهـا و مـرگ را بیان می‌کند‪.‬‬
‫از آن رو کـه رویکـرد مؤلـف کتـاب‪ ،‬احصاء شـبهات مختلـف در زمینه عدل خداونـد در عالم‬
‫هسـتی و نیـز عدالـت در کیفر و جزاء اسـت‪ ،‬ایشـان قبل از هـر فصل توضیحـی اجمالی در‬
‫بـاب موضـوع مربوطـه داده و سـپس با پاسـخ‌های علمی کـه غالبا گرایش عقلی و فلسـفی‬
‫دارنـد‪ ،‬از شـبهات گـذر می‌کننـد‪ .‬کامـل بـودن پاسـخ‌ها و از قلـم نیفتادن موضـوع و مطلب‬
‫و سـئوالی در زمینـه بحـث‪ ،‬از نقـاط قـوت این اثر و نشـان امانت‌داری علمی ایشـان اسـت‪.‬‬
‫از ایـن رو‪ ،‬مخاطـب ایـن اثـر را آن دسـته از اهـل مطالعـه تشـکیل می‌دهند کـه از مقدمات‬
‫بحـث در بـاب عـدل خداونـد گذر کـرده و طالـب ورود به فضایـی علمی‌تر و در جسـتجوی‬
‫پاسـخ بـرای سـئواالت خود و شـبهات وارد شـده در بـاب عدل خداوند هسـتند‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫نگاه سوم به جبر و اختیار‬
‫محمدحسن قدردان قراملکی‬
‫گ و ان‍دی‍ش‍ ‌ه اس‍الم‍ی‬
‫‌‌ پ‍ژوه‍ش‍گ‍ا ‌ه ف‍ره‍ ‍ن ‌‬

‫جبـر و اختیـار از موضوعاتیسـت کـه در حوزه عـدل الهی و نیز در بحـث توحید افعالی‬
‫خداونـد مـورد بررسـی قـرار می‌گیـرد‪ .‬از مسـائلی کـه از دیرباز مورد بحث و بررسـی توسـط‬
‫اهـل تحقیـق قـرار گرفتـه و در بین مردم نیز سـئواالت و شـبهاتی را در اذهـان عموم ایجاد‬
‫کـرده‪ ،‬مسـئله جبـری بـودن افعال انسـان تحت اراده و تقدیـر الهی و یا مختار بودن انسـان‬
‫در کارهاسـت‪ .‬مکاتـب مختلـف هـر یـک با توجه بـه نوع هستی‌شناسـی خود و بـا توجه به‬
‫تحلیلشـان از اراده و فعل الهی‪ ،‬تفسـیری را ارائه داده‌اند که مورد قبول یا رد توسـط دیگری‬
‫واقع شده است‪.‬‬
‫یکـی از کتـب ارزنـده‌ای کـه در ایـن زمینه نگاشـته شـد و از جهاتـی کم‌نظیر اسـت‪ ،‬کتابی‬
‫اسـت بـا عنـوان نگاه سـوم به جبـر و اختیار که مؤلـف آن در صدد حل شـبهات این موضوع‬
‫بـوده و تحلیـل مناسـبی از آن را در ایـن کتـاب ارائه می‌دهد‪.‬‬
‫مؤلـف توانمنـد ایـن مجموعـه در این کتـاب ابتدا به این مسـئله می‌پـردازد که مسـئله جبر‬
‫و اختیار ریشـه در ادیان و مذاهب سـابق داشـته و منحصر به عصر حاضر نیسـت و سـپس‬
‫تعاریـف مختلـف اختیـار را بررسـی کـرده و نظریـه امر بیـن االمریـن را می‌پذیـرد‪ .‬در ادامه‬
‫کتـاب بـه تحلیـل ادله جبریون پرداخته و در هربخش‪ ،‬سـئواالت و شـبهات وارده را بررسـی‬
‫می‌نماید‪.‬‬
‫قلـم شـیوای مؤلـف و جایگاه علمی ایشـان در این اثـر پدیدار بوده و بر اهل تحقیق پوشـیده‬
‫نمی‌مانـد‪ .‬سـیر منطقی بحـث در این کتاب جاذبه مطلـب را حفظ کـرده و در القای محتوای‬
‫مدنظـر مؤلـف تأثیـر بسـزایی دارد‪ .‬با توجه بـه همه نکات مذکـور می‌توان این کتـاب ارزنده‬
‫را بـه عنـوان یکـی از بهتریـن آثار تألیف شـده در موضوع جبـر و اختیار نامید کـه برای اهل‬
‫دقـت و تحقیق مناسـب و مفید خواهـد بود‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫انسان و سرنوشت‬
‫شهید مرتضی مطهری‬
‫صدرا‬

‫مسـئله سرنوشـت انسـان‌ها و جوامـع بشـری از جملـه امور مـورد بحث بیـن جوامع و‬
‫افـکار مختلـف بـوده اسـت‪ .‬کتابـی کـه از نظـر می‌گذرانیـم‪ ،‬کتابی اسـت اثر اسـتاد شـهید‬
‫مرتضـی مطهـری کـه دربـاره ایـن موضـوع مطالبـی عمیـق و دقیـق را بیـان می‌دارنـد‪.‬‬
‫بخش‌هایـی از مباحـث ایـن کتاب فلسـفی‪ ،‬برخـی تاریخی‪ ،‬بخشـی از آنها اخالقـی و دینی‬
‫است‪.‬‬
‫در مقدمه این کتاب چنین می‌خوانیم‪:‬‬
‫«منظـور از طـرح این مسـئله در این رسـاله اوال تحقیق در این جهت اسـت کـه آیا اعتقاد به‬
‫سرنوشـت‪ ،‬آن‌طـور کـه قواعد برهانی فلسـفی ایجاب می‌کنـد‪ ،‬از نوع عقاید و افکاری اسـت‬
‫کـه معتقدیـن خـود را به سسـتی و تنبلی می‌کشـاند و مردمی کـه به این عقیـده می‌گرایند‬
‫خـواه ناخـواه بـه انحطاط کشـیده خواهند شـد‪ ،‬یـا این عقیـده اگر درسـت تعلیم داده شـود‪،‬‬
‫چنیـن تأثیـر سـوئی نـدارد؟ ثانیـ ًا اینکه اسلام این مسـئله را چگونـه و به چه طـرزی تعلیم‬
‫داده اسـت و تعلیـم اسلامی در ایـن زمینه چه تأثیری درروحیه پیروان اسلام داشـته اسـت‬
‫و می‌تواند داشـته باشـد؟‪»...‬‬
‫این بزرگوار پس از طرح مقدمه‌ای نسـبت ًا طوالنی به مسـئله انسـان و سرنوشـت توجه کرده‬
‫و در کتـاب بـه توضیح سـرفصل‌های سـه فـرض دربـاره سرنوشـت‪ ،‬مسـیحیان اروپایی به‬
‫اسـتناد عقایـد اشـاعره‪ ،‬اسلام را مذهب جبـری و عامـل انحطاط مسـلمین می‌خوانند‪ ،‬لغت‬
‫قضـا و قدر‪ ،‬فرضیه غلط درباره تغییرسرنوشـت‪ ،‬فرضیه ی صحیح درباره ی تغییرسرنوشـت‪،‬‬
‫آیـات قـرآن در زمینـه اختیـار و اراده‪ ،‬نظـام های الیتغیـر از نظر قرآن‪ ،‬تفاوت حسـاس میان‬
‫عقیـده قضـا و قـدر الهـی و جبر مـادی و امـوری از این دسـت که بـرای اهـل مطالعه قابل‬
‫اسـتفاده خواهد بود‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫فصل سوم عدل ‪/‬بخش سوم ‪ :‬سیر نهایی عدل‬

‫جبر و اختیار‬
‫آیت‌ا‪ ...‬محمدتقی جعفری‬
‫مؤسسه تدوین و نشر آثار عالمه جعفری‏‬‬‬‬‬‬‬‬(ره)‬

‫مسـئله جبـر و اختیار و آزادی‪ ،‬مسـئله‌ای اسـت که هیـچ متفکری را سـراغ نداریم که‬
‫با شـناخت طبیعت انسـانی و شـئون او سـر و کار داشـته باشـد اما این مسـئله او را به خود‬
‫جلـب نکرده باشـد‪ .‬از سـوی دیگر این مسـئله یکـی از پیچیده‌ترین مباحث انسان‌شناسـی و‬
‫جهان‌بینـی اسـت‪ .‬نویسـنده در ایـن کتاب به دنبال بررسـی جامـع این مسـئله از منظرهای‬
‫گوناگون علمی و فلسفی است‪ .‬این کتاب شامل سه فصل است‪:‬‬
‫در فصل اول مسـئله جبر و آزادی از جنبه علمی خالص مورد بررسـی قرار گرفته و بیشـتر به‬
‫فلسـفه‌های غربی‪ ،‬یافته‌های روانشناسـی و انسان‌شناسـی پرداخته شـده اسـت‪ .‬این فصل از‬
‫کتـاب‪ ،‬حجم عمـده‌ای از کتاب را به خود اختصاص داده اسـت‪.‬‬
‫در فصـل دوم‪ ،‬نویسـنده‪ ،‬ایـن مسـئله را از بعد فلسـفی مورد بررسـی قـرار داده و به نظریات‬
‫مختلفـی کـه در ایـن باب وجود دارد اشـاره نمـوده و به تحلیل آنها پرداخته اسـت‪ .‬این فصل‬
‫از کتاب بیشـتر بر نظریات اندیشـندان اسلامی اختصاص دارد‪.‬‬
‫فصـل سـوم که بخـش کوچکی از کتاب را شـامل می‌شـود‪ ،‬به بررسـی چند مسـئله مرتبط‬
‫بـا جبـر و اختیـار پرداخته و تعارض آنها را با اختیار انسـان و سـنت‌های ثابـت الهی در جهان‪،‬‬
‫مورد بررسـی و تحلیل قرار داده اسـت‪.‬‬
‫تسـلط نویسـنده بـر آراء فالسـفه غـرب و فالسـفه اسلامی‪ ،‬تجزیـه و تحلیـل دقیـق و‬
‫باریک‌بینـی ویـژه نویسـنده و جامعیـت محتـوای کتـاب‪ ،‬از ویژگی‌هـای ایـن کتاب اسـت‪.‬‬
‫بدیهیسـت دقت نظر مؤلف در این زمینه و اشـراف ایشـان به مبانی فلسـفی و نقلی مسـئله‬
‫جبـر و اختیـار‪ ،‬ایـن اثـر را جایگاه ویـژه‌ای بخشـیده و آن را در زمره بهترین‌ها قـرار می‌دهد‪.‬‬
‫البتـه بایـد در نظـر داشـت که هر کتابـی مخاطبان خاص خود را داشـته و ایـن مجموعه نیز‬
‫از این قاعده مسـتثنی نیسـت‪ ،‬پس قبل از شـروع بـه مطالعه این کتاب بایـد خواننده محترم‬
‫مقدمات الزم فلسـفی ایـن اثر را تدارک دیده باشـد‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫برخی از ب‬
‫سته های پیشنهادی‬
‫ن‬‫و‬ ‫کن‬ ‫تا‬ ‫ه‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ات‬ ‫ع‬ ‫و سیرهای مطال‬
‫منتشر شده است‬
‫بسته‬ ‫عنوان‬ ‫کد‬ ‫بسته‬ ‫عنوان‬ ‫کد‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪14‬داستان برای نوجوانان‬ ‫‪160‬‬ ‫سیر مطالعاتی‬ ‫معرفت شناسی اسالمی‬ ‫‪141‬‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫آشنایی با بزرگان تاریخ‬ ‫‪161‬‬ ‫سیر مطالعاتی‬ ‫آشنایی با فلسفه غرب‬ ‫‪142‬‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫کتاب های علمی نوجوانان‬ ‫‪162‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫آشنایی با شعر اجتماعی‬ ‫‪144‬‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫در جنگ چه گذشت؟‬ ‫‪163‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫آشنایی با غزل های عاشقانه‬ ‫‪145‬‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫در جنگ چه گذشت؟‬ ‫‪164‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫آشنایی با اشعار آیینی‬ ‫‪146‬‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫رمان ایرانی‪1‬‬ ‫‪166‬‬ ‫سیر مطالعاتی‬ ‫سیر کلی اصول عقاید‬ ‫‪148‬‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫رمان ایرانی‪2‬‬ ‫‪167‬‬ ‫سیر مطالعاتی‬ ‫سیر مطالعاتی توحید‬ ‫‪149‬‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫رمان خارجی ‪1‬‬ ‫‪168‬‬ ‫سیر مطالعاتی‬ ‫سیر مطالعاتی نبوت‬ ‫‪150‬‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫رمان خارجی ‪2‬‬ ‫‪169‬‬ ‫سیر مطالعاتی‬ ‫سیر مطالعاتی امامت‬ ‫‪151‬‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫طنز ایرانی‪1‬‬ ‫‪170‬‬ ‫سیر مطالعاتی‬ ‫سیر مطالعاتی معاد‬ ‫‪152‬‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫طنز ایرانی‪2‬‬ ‫‪171‬‬ ‫سیر مطالعاتی‬ ‫سیر مطالعاتی عدل الهی‬ ‫‪153‬‬

‫سیر مطالعاتی‬ ‫عقاید نوجوانان ویژه مربیان‬ ‫‪172‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫آشنایی با تاریخ جهان‬ ‫‪154‬‬

‫سیر مطالعاتی‬ ‫سبک زندگی نوجوانان ویژه مربیان‬ ‫‪173‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫آشنایی با تاریخ مشروطه‬ ‫‪155‬‬

‫سیر مطالعاتی‬ ‫اخالق نوجوانان ویژه مربیان‬ ‫‪174‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫آشنایی با تاریخ انقالب‬ ‫‪156‬‬
‫تاریخ معصومین (ع)‬
‫سیر مطالعاتی‬ ‫‪175‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫کتاب های خوب برای کودکان‬ ‫‪157‬‬
‫و مقاطع مهم تاریخی ویژه مربیان‬
‫سیر مطالعاتی‬ ‫آشنایی با زندگی اصحاب و بزرگان‬ ‫‪176‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫کتاب های خوب برای کودکان‪2‬‬ ‫‪158‬‬

‫بستهپیشنهادی‬ ‫ادبیات دفاع مقدس‪1‬‬ ‫‪177‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫گام نخست کتابخوانی نوجوانان‬ ‫‪159‬‬

‫‪72‬‬
 ‫بسته‬ ‫عنوان‬ ‫کد‬ ‫بسته‬ ‫عنوان‬ ‫کد‬
‫از شادی بگو‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪199‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫ادبیات دفاع مقدس‪2‬‬ ‫‪178‬‬
‫(پرورش فرزندان شاد)‬
‫ماشین اندیشه‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪200‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫ادبیات دفاع مقدس ‪3‬‬ ‫‪179‬‬
‫(رشد تفکر کودک)‬
‫دانشگاه بازی‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪201‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫فرماندهان دفاع مقدس‬ ‫‪180‬‬
‫(فرزند پروری از راه بازی)‬
‫جامه ای برای جامعه‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪202‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫بانوان و دفاع مقدس‬ ‫‪181‬‬
‫(آموزش رفتار اجتماعی)‬
‫بندها را باز کنید‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪203‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫رمان خوانی دفاع مقدس‬ ‫‪182‬‬
‫(حل مشکالت کودکان)‬
‫کتابت را قورت بده‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪204‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫تحلیل سیاسی درست‬ ‫‪183‬‬
‫(والدین و فرزند دانش آموز)‬
‫طوفان رشد‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪205‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫غرب شناسی‬ ‫‪184‬‬
‫(روان شناسی مسأله بلوغ)‬
‫دست در دست نوجوان‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪206‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫مسائل خانواده و فرزند پروری‬ ‫‪185‬‬
‫(کلیدهای تربیت نوجوان)‬
‫بال هایی برای پرواز‬ ‫کدام تار‪ ،‬کدام پود‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪207‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪186‬‬
‫(آموزش مهارت های زندگی)‬ ‫(آشنایی قبل از ازدواج)‬
‫با پسرم‬ ‫یک‪ ،‬دو‪ ،‬سه‪ ،‬حرکت‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪208‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪187‬‬
‫(روانشناسی تربیت پسران)‬ ‫(دوران عقد و نامزدی)‬
‫با دخترم‬ ‫باهم آباد‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪209‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪188‬‬
‫(روانشناسی تربیت دختران)‬ ‫(پایداری روابط زناشویی)‬
‫الفبای تربیت‬ ‫فوت های کوزه گری‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪210‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪189‬‬
‫(راهنمای عمومی تربیت)‬ ‫(مهارت های زندگی زنا شویی)‬
‫بجنگیم یا بدانیم‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫آمریکا شناسی‬ ‫‪212‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪190‬‬
‫(ظرافتهای فهم همسران)‬
‫تن های تنها‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫صهیونیسمشناسی‬ ‫‪213‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪191‬‬
‫(علل خیانت و طالق)‬
‫سبک های باغبانی‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫آشنایی با ضد فرهنگ ها‬ ‫‪214‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪192‬‬
‫(درست و غلط فرزند پروری)‬
‫عطر رفتار‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫رسانه و تهاجم فرهنگی‬ ‫‪215‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪193‬‬
‫(رفتار والدین با فرزندان)‬
‫سجاده ای برای پرواز‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫شناخت حضرت زهرا (س)‬ ‫‪219‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪194‬‬
‫(فرزندان و تربیت دینی)‬
‫دانستنی هایی از جنس نداشتن‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫شناخت امام محمد تقی (ع)‬ ‫‪220‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪195‬‬
‫(تربیت جنسی فرزندان)‬
‫اینجا سخن از یک عمر است‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫سیره امام هادی (ع)‬ ‫‪222‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪196‬‬
‫(تربیت کودک زیر ‪6‬سال)‬
‫چراغ جادو‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫به پیشنهاد علیرضا مختار پور‬ ‫‪223‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪197‬‬
‫(پرورش خالقیت فرزند)‬
‫هوش را صدا بزن‬
‫بستهپیشنهادی‬ ‫ریزش ها و رویش ها‬ ‫‪224‬‬ ‫بستهپیشنهادی‬ ‫‪198‬‬
‫(پرورش هوش فرزندان)‬

‫‪73‬‬
 ‫خیراألثر در رد جبر و قدر و دو رساله دیگر‬
‫آیت‌ا‪ ...‬حسن زاده آملی‬
‫‌‌ بوستان کتاب‬

‫مسـئله جبـر و اختیـار و جمع بین اراده االهی و اراده بشـری از بحث‌هایی اسـت که از‬
‫دیربـاز مـورد بحـث و نظر متفکـران حوزه‌هـای مختلف فکری اسلام بوده اسـت و کثیری‬
‫از حکمـاء و متکلمـان و اهـل معرفـت در این‌بـاره نظریه‌پـردازی کرده‌انـد‪ ،‬جنـاب عالمـه‬
‫بزرگـوار حسـن‌زاده آملـی که از میراث سـلف علمای شـیعه اسـت‪ ،‬در این اثر به این مسـئله‬
‫غامـض پرداختـه اسـت‪ .‬روش عالمـه در ایـن اثر‪ ،‬مثل سـایر آثارشـان با بیان لـب روایات و‬
‫نـکات نـاب از حکماء اسلامی‪ ،‬نوری در ظلمت شـبهات جبـر و اختیار اسـت‪ .‬و در این مقام‬
‫بـه ذکـر لطایـف و اشـاراتی بنا بر برهـان قویم صدیقـان بدان نحو کـه آحاد مسـتقر در افق‬
‫اعلای تحقیـق علمی‪ ،‬اکتفا کـرده و از ذکر تفصیلی مباحث خودداری نمود‌ه اسـت‪.‬مؤلف در‬
‫مرحلـه اول تبیینـی از معنـای اراده و اختیار و قـدرت مقدمه‌ای برای ورود بـه طرح دو نظریه‬
‫مهـم یعنـی کسـب و تفویـض در این مسـئله اسـت که سـه مسـئله ابتدایی این اثر اسـت و‬
‫دریچه‌ای برای تبیین نظریه شـیعه در مسـئله جبر و اختیار است‪.‬بررسـی قدریه که در تاریخ‬
‫اندیشـه فکری اسلام چه جایگاهی داشـته اسـت و نظر ائمه شیعه علیهم‌السلام درباره این‬
‫فرقه چه بوده اسـت و بازتاب نظر ایشـان در روایات شـیعی را طرح و جمع‌بندی کرده اسـت‪.‬‬
‫فصـل مهـم و اصلـی این کتاب «توحیـد ذاتی و صفاتی و افعالی» اسـت که ابتـدا از مباحث‬
‫قرآنـی شـروع نموده و لطایف آیات را بیان نموده اسـت و اینگونـه نتیجه می‌گیرد که ممکن‬
‫دارای دو وجـه اسـت فاعلیـت خیر و قابلیت شـر اسـت و بر این حکم امـوری را ذکر می‌کنند‬
‫کـه فرع آن محسـوب می‌شـوند‪.‬خاتمه این کتـاب‪ ،‬رسـاله‌ای در باب فاعل و اقسـام فاعلیت‬
‫و تعیین نوع فاعلیت انسـان اسـت‪ ،‬که ایشـان به عنوان متمم مسـئله اراده دانسـته اسـت‪ ،‬در‬
‫نتیجه این اثر از عالمه شامل دو رساله علمی از ایشان است‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫عدل الهی از دیدگاه امام خمینی(ره)‬
‫امام خمینی(ره)‬
‫تبیان‬

‫مسـئله عـدل االهـی از موضوع‌هـای مهم عقیدتی در بحث خداشناسـی اسـت که به‬
‫جهـت اختلاف بسـیار زیـاد آراء موجـود در آن و کثرت مسـائلی که از آن متفرع می‌شـود و‬
‫تأثیرات اجتماعی‪-‬سیاسـی که این مسـئله داشـته اسـت‪ ،‬به یکی از اصول دین تبدیل شـده‬
‫و در ردیـف مباحـث امامـت و نبـوت قرار گرفته اسـت‪ .‬ادیـان توحیدی خداونـد را از هر گونه‬
‫ظلمـی مبـرا می‌داننـد و رسـوالنش را منادی عدالـت می‌دانند و هدف بعثت ادیان گسـترش‬
‫و حاکمیـت عـدل اسـت‪ .‬هر صاحب اندیشـه‌ای تمام اندیشـه‌اش در آثار نوشـتاری و گفتاری‬
‫او منعکـس می‌شـود‪ ،‬در نتیجـه کسـانی همچـون حضـرت امام خمینـی(ره) کـه در تمامی‬
‫زمینه‌هـا تألیـف مسـتقل ندارنـد‪ ،‬از همـه آثـار باقی‌مانده ایشـان می‌تـوان سـایر مواضع نظر‬
‫ایشـان را در سـایر مسـائل اسـتنباط کـرد‪ .‬کتـاب پیـش رو از مجموعـه آثـاری اسـت که از‬
‫سـخنان و کتـاب هـای امـام در موضوعات مختلف گردآوری شـده اسـت‪.‬روند طرح مسـئله‬
‫عـدل االهـی و نفی سـاحت قدسـی‌اش از ظلم‪ ،‬در کتـاب حاضر در دو محـور اصلی حرکت‬
‫می‌کنـد‪ .‬ابتـدا اثبات عـدل را نتیجه قبول برخی از مسـائل کالمی و فلسـفی ندانیم‪ ،‬به دلیل‬
‫اینکـه عـدل االهی متفـرع بر آنها اسـت و با قبول آنها دیگـر نمی‌توان عدل االهـی را انکار‬
‫کرد‪ ،‬مسائل همچون جبر و اختیار‪ ،‬سعادت و شقاوت‪ ،‬حکمت در فعل االهی و‪. ...‬‬
‫در محـور دوم بحـث عـدل با پاسـخ به شـبهات مختلف کالمی و فلسـفی به معـرض اثبات‬
‫می‌رسـد کـه بسـیاری از ایـن مباحث کـه در بخـش دوم ذکر شـده‌اند‪ ،‬اقتضای ایـن را دارند‬
‫کـه بـه طـور بحثی مسـتقل طرح شـوند‪ .‬نـگاه به دو مطلـب مهم از دیـد امام کـه مرتبط با‬
‫بحث عدل اسـت سـبب برجسـتگی این اثر و گام نهایی این اثر اسـت و اولین مطلب توجه‬
‫بـه بحـث توبـه در رابطـه باعدل الهی اسـت و دیگری حـب و بغض اهل بیـت(ع) چه رابطه‬
‫ای بـا عدل االهی و رد اعمـال دارد؟‬

‫‪75‬‬
 ‫فصل چهارم نبوت‬

‫فهرست کتب سیر مطالعاتی مبحث نبوت‬

‫مرحله آشنایی‬
‫نبوت و امامت‪/‬محسن قرائتی ‪ /‬مؤسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت (ع)‬
‫نبوت ‪ /‬شهید دستغیب ‪ /‬جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‬
‫تلخیص راه و راهنما شناسی ‪ /‬محمود رجبی‪ /‬مؤسسه امام خمینی‬
‫نبوت‪ /‬شهید مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫وحی در ادیان آسمانی‪ /‬آیت ا‪ ...‬ابراهیم امینی ‪ /‬بوستان کتاب‬
‫فلسفه وحی و نبوت‪/‬محمدی ری شهری ‪ /‬دارالحدیث‬
‫مبانی رسالت انبیاء در قرآن‪/‬عبدا‪ ...‬نصری‬
‫ختم نبوت‪/‬شهید مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫خاتمیت ‪ /‬شهید مرتضی مطهری‪/‬صدرا‬

‫مرحله متوسط‬
‫آموزش عقاید‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ‪ /‬مؤسسه امام خمینی‬
‫معارف قرآن ج ‪4‬و‪(5‬راه و راهنماشناسی)‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ‪ /‬مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی‬
‫وحی و نبوت در نگاه عقل و دین ‪/‬شریعتی سبزواری ‪ /‬بوستان کتاب‬
‫قرآن شناسی‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی‪ /‬مؤسسه امام خمینی‬
‫پژوهشیدرعصمتمعصومان‪/‬احمدحسینیوسفیان‪/‬پژوهشگاهفرهنگواندیشهاسالمی‬
‫دین ونبوت‪/‬محمدحسن قدردان قراملکی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬
‫قرآن در اسالم‪/‬عالمه طباطبایی ‪ /‬بوستان کتاب‬
‫آشنایی با علوم قرآن‪/‬محمدباقر سعیدی روشن ‪ /‬انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم‬
‫علوم قرآنی‪ /‬آیت ا‪ ...‬محمدهادی معرفت‪ /‬سمت‬

‫مرحله متعالی‬
‫وحی و نبوت ‪ /‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬

‫‪76‬‬
 ‫فصل چهارم‪/‬بخش اول ‪ :‬سیر آشنایی نبوت‬

‫اصول عقاید(نبوت)‬
‫محسن قرائتی‬
‫مؤسسه درس‌هایی از قرآن‬

‫ضعـف انسـان در ادراک حقایق هسـتی همیشـه او را نیازمند موجودی واالتـر که از او‬
‫رفـع نیـاز کـرده و بتوانـد راه کمال را به خوبی به او نشـان دهد‪ ،‬نگه داشـته اسـت‪ .‬موجودی‬
‫از جنـس خـود انسـان کـه توان درک متقابل نسـبت به او را داشـته باشـد و از سـویی دارای‬
‫کمـاالت و خبرهایـی از عالـم غیـب باشـد تـا پرده غفلـت را به خوبـی از مقابل چشـم و دل‬
‫انسان کنار زند‪.‬‬
‫نبـوت‪ ،‬حقیقتـی اسـت الهی کـه به عنوان عنایـت خاص خداونـد به برخی از بنـدگان خاص‬
‫او اعطـا شـده و آنهـا را دارای کماالتـی می‌نماید که الیق هدایت مردم باشـند‪ .‬باید دانسـت‬
‫کـه سـخن از نبـوت بایسـتی با اصـول و موازیـن خاصی همراه باشـد تـا بتوان بـه خوبی از‬
‫عهـده تحلیـل آن برآمـد‪ .‬بیـان روان و گویـا نیـز بـرای ارتباط بهتـر با مخاطب‪ ،‬بسـیار مهم‬
‫اسـت‪ .‬از جملـه کتبـی کـه در زمینـه نبوت به شـکلی مناسـب تألیف شـده و می‌توانـد مورد‬
‫اسـتفاده همـگان قرار گیرد کتـاب «نبوت» از مجموعـه اصول عقائد حجت‌االسلام قرائتی‬
‫اسـت‪ .‬مؤلـف در ایـن کتـاب با توجه به اینکه زیربنای تمامی عقائد انسـان را توحید تشـکیل‬
‫می‌دهـد‪ ،‬درک صحیـح از نبـوت را منوط به تحلیل صحیح از توحید دانسـته و بیـان می‌دارد‬
‫کـه قوانیـن بشـری هیـچ‌گاه تـوان جایگزینی قوانین الهـی را نداشـته و نخواهند داشـت‪ .‬لذا‬
‫بایـد در برابـر سـخن انبیـاء گوش فـرا داد و خود مؤلـف نیز راهکارهایـی در این زمینـه را در‬
‫کتـاب بیـان می‌کنـد‪ .‬بیان جایگاه قـرآن از دیگر موضوعات بررسـی شـده در کتاب اسـت‪.‬‬
‫ایـن کتـاب دارای خصوصیاتـی اسـت کـه آن را از همنوعان خـود متمایز می‌سـازد‪ .‬از جمله‬
‫ایـن ویژگی‌هـا‪ ،‬بیـان شـیوای مؤلـف و حـذف مطالـب تخصصی‌تـر جهـت اسـتفاده عموم‬
‫مخاطبـان از ایـن کتـاب اسـت‪ .‬پس می‌توان گفـت کتابی بـرای عامه اهل مطالعـه را پیش‬
‫رو داریـد‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫نبوت‬
‫عبدالحسین دستغیب‬
‫دفتر انتشارات اسالمی‬

‫همیشـه برای معارف عالی و ثقیل‪ ،‬مقدمات و شـواهدی ملموس الزم اسـت تا فضای‬
‫ذهـن کسـی که در این راه نوپاسـت مهیـای مطالب عالی گـردد‪ .‬در القای مطالـب اعتقادی‬
‫در بـاب سـیره انبیـا و اوصـاف پیامبـران‪ ،‬طـرح داسـتان‌هایی از زندگانـی آنان بـرای تقریب‬
‫ذهـن مخاطـب بـه جایـگاه ایشـان مفیـد اسـت‪ .‬معجـزات انبیـا‪ ،‬اوصـاف فـردی و جایگاه‬
‫اجتماعـی ایشـان و ذکر کرامـات و بزرگمردی‌هـای آن بزرگان‪ ،‬هریـک نمونه‌های متعددی‬
‫در تاریـخ و سـیره ایشـان دارند‪ .‬بدیهیسـت به عنـوان اولیـن گام در تبیین نبوت بـرای عامه‬
‫مردم چنین آثاری می‌تواند تأثیرگذار باشد‪.‬‬
‫از آن آثـار ویـژه کـه مؤلفـی مجاهـد در علـم و عمـل آن را بـه رشـته تحریر درآورده اسـت‪،‬‬
‫کتـاب نبـوت اثـر شـهید آیـت‌ا‪ ...‬دسـتغیب شـیرازی اسـت‪ .‬مجموعـه‌ای دارای ویژگی‌های‬
‫منحصـر بفـرد که مخاطـب را در جاذبه‌هـای خود فرو می‌برد‪ .‬قرین شـدن هر گـزاره مربوط‬
‫بـه مسـئله نبوت بـا شـواهدی از زندگانی پیامبر خـدا(ص) و اولیـای الهـی‪ ،‬زینت‌بخش این‬
‫کتـاب گردیـده اسـت‪ .‬اشـاره‌ای به سـرفصل‌های مسـئله نبـوت و دقـت در جایـگاه معجزه‬
‫جاویـد پیامبـر اسلام‪ ،‬و همچنین بررسـی مقـام امیرالمومنین(ع) بـه عنوان وصی ایشـان از‬
‫نقـاط بـارز ایـن کتاب اسـت‪ .‬در حول محور معجـزه و عصمت اولیای الهـی مطالب متعددی‬
‫از سـیره عملـی پیامبـر گرامـی اسلام(ص) نقـل شـده و ماننـد دیگـر آثار ایشـان آکنـده از‬
‫ظرافت‌های ذوقیسـت‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه محتـوای کتـاب و روش بحـث مؤلف‪ ،‬می‌تـوان گفت کـه این مجموعـه برای‬
‫آن دسـته از اهـل مطالعه مناسـب اسـت که قصد ورود بـه فضای مطالعه مباحـث مربوط به‬
‫نبـوت را دارنـد و مایلند در ضمن این مطالعه شـواهدی تاریخی از اوصـاف فردی و اجتماعی‬
‫رسـول خـدا را نیـز بداننـد‪ .‬بدیهیسـت این کتاب بـه عنـوان گام اول در زمینه نبوت مناسـب‬
‫بـوده و تمـام کالم در تحلیـل جایگاه انبیـاء الهی نبـوده و نخواهد بود‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫تلخیص راه و راهنماشناسی‬
‫محمود رجبی‬
‫‌‌ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)‬

‫بـا توجـه به نقـش خطیر انبیا در جامعه و جایگاه ویژه ایشـان در تبلیـغ و تبیین معارف‬
‫دین الهی‪ ،‬الزم اسـت ماهیت رسـالت ایشـان و ابزار این تبلیغ روشـن شـده تا در خالل آن‬
‫تعریـف صحیحـی از نبـوت انبیـا و راهنمایان دین حق ارائـه گردد‪ .‬اگر بخواهیـم این جایگاه‬
‫را به عنوان باالترین جایگاه واالی انسـانی در نظر گرفته و برای آن مشـخصاتی ذکر کنیم‪،‬‬
‫الزم اسـت کـه ایـن مشـخصات قابـل فهم و درک بـرای همگان بـوده و نیز بایسـتی درک‬
‫صحیحی از آنها حاصل می‌شود‪.‬‬
‫مجموعـه ارزنـده معارف قرآن تألیـف آیت‌ا‪ ...‬مصباح یـزدی‪ ،‬تالش ارزنده‌ای بود در راسـتای‬
‫بیـان معـارف اعتقـادی و دینی اسلام که دو جلـد از آن «راه و راهنماشناسـی» نـام گرفت‪.‬‬
‫یکـی از شـاگردان ایشـان در صـدد تلخیـص ایـن دو جلـد ارزنـده برآمـد کـه در عین حفظ‬
‫محتـوای اصلـی کتـاب‪ ،‬آن را از رونـق نینـدازد که همیـن امر هم میسـر گردید‪.‬‬
‫کتـاب حاضـر که تلخیـص آن مجموعه اسـت‪ ،‬درباره رسـالت انبیـای الهی و جایـگاه دینی‬
‫و اجتماعـی ایشـان سـخن می‌گویـد‪ .‬ضرورت وجـود انبیا در میان مـردم و اهـداف و اوصاف‬
‫ایشـان از مهمتریـن مطالب مذکور در کتاب اسـت‪.‬‬
‫توجـه بـه جایـگاه اجتماعـی پیامبـران و ارتبـاط نبـوت و امامـت از دیگـر نقـاط قـوت ایـن‬
‫مجموعـه بـوده کـه باید به خاطـر این ظرافت‌هـا به مؤلـف آن تبریک گفت‪ .‬اشـراف علمی‬
‫و قرآنـی مؤلـف اصلی و همچنیـن دقت‌های تلخیص‌کننده کتـاب در زدودن اضافات و حفظ‬
‫محتـوای مفیـد بحـث‪ ،‬از دیگر نقاط بـارز این کتاب اسـت‪.‬‬
‫در نتیجـه مخاطبانـی کـه قصد آشـنایی ابتدایـی با مبانی نبـوت و اوصـاف پیامبـران خدا را‬
‫دارنـد می‌تواننـد قبـل از مراجعـه بـه اصل کتـاب به این مجموعـه مختصر اما مفیـد مراجعه‬
‫کـرده و مهیـای مطالـب عمیق‌تـر در این باب شـوند‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫نبوت‬
‫شهید مرتضی مطهری‬
‫صدرا‬

‫در بـاب هـر موضـوع از موضوعـات اعتقادی موجود در سـاختار اعتقادی شـیعه‪ ،‬برخی‬
‫موضوعـات نیـاز بـه دقت‌هـای خـاص دارنـد و بایـد کتبی هـم وزن بـا اهمیـت آن موضوع‬
‫تألیـف شـده و بـه رشـته تحریر درآیند‪ .‬هرگاه سـطح بیـان مطالب برای مخاطـب پایین آمد‬
‫و رعایـت امانـت‌داری در زمینـه محتـوای اصلـی و مقصـود مؤلـف نشـد‪ ،‬مؤلف بـه مقصود‬
‫نرسید و مخاطب نیز لذت درک محتوا را نچشید‪.‬‬
‫اصـل نبوت‪ ،‬اصلی اسـت مهـم در میان اصول اعتقادی که جایگاه انسـان کامل با را روشـن‬
‫کـرده و مقدمه‌ایسـت کارسـاز برای تحلیل صحیح از مسـئله امامت کـه از خطیرترین اصول‬
‫دیـن اسـت‌‪ .‬از شـاخصه‌های پیامبـر الهـی دریافـت وحی و ابالغ آن اسـت که باید به شـکل‬
‫صحیـح تبیین شـده و در خور فهم مخاطبان عرضه شـود‪.‬‬
‫یکـی از موفق‌تریـن مؤلفان در زمینه تبیین اصول اعتقادی‪ ،‬مؤلف کتاب نبوت اسـت‌‪ .‬شـهید‬
‫مطهـری از آن دسـته دانشـمندان معاصـر اسـت کـه کمتر کسـی به گـرد پـای او در تبیین‬
‫معـارف عمیـق به زبان سـاده و بی‌تکلف رسـیده اسـت‪ .‬تبیین جایـگاه پیامبـران در منظومه‬
‫معـارف حقـه و تحلیـل ویژگی دریافت و ابالغ وحی در دسـتور کار مؤلف محترم قرار داشـته‬
‫و بـه خوبـی از عهـده ایـن وظیفه بـر آمده اسـت‪ .‬وظیفه‌ای کـه در دیگـر آثار ایشـان نیز به‬
‫خوبـی انجام شـده و کسـی جـز خود مؤلـف آن را بر خـود واجب نکـرده بود‪.‬‬
‫آنچـه کـه در ضمـن اینگونـه مطالـب در موضـوع نبـوت بـه چشـم می‌خـورد‪ ،‬پـس از ذکر‬
‫راه‌هـای اثبـات نبـوت و توصیف ابعاد وحی‪ ،‬بیان معجزه و حقیقت آن اسـت‪ .‬مؤلـف در ادامه‪،‬‬
‫حقیقـت معجـزه و نظریـات متعـدد در آن را ذکـر کـرده و پـس از آن معرفی جایـگاه معجزه‬
‫جاویـد پیامبـر اسلام یعنـی قـرآن را طرح کـرده و که جنبه‌های مختلـف اعجـاز آن را مورد‬
‫تحلیـل قـرار می‌دهد‪ .‬این مجموعه قابل اسـتفاده برای عموم کسانیسـت که طالب آشـنایی‬
‫بـا مبانـی وحی و نبوت در دیدگاه تشـیع هسـتند‪.‬‬

‫‪80‬‬
 ‫وحی در ادیان آسمانی‬
‫آیت‌ا‪ ...‬ابراهیم امینی‬
‫‌‌ بوستان کتاب‬

‫«وحـی پایه و اسـاس نبوت و از امور ضروری ادیان آسـمانی اسـت و عبـارت از ارتباط‬
‫مرمـوز و ویـژه‌ای اسـت بیـن خـدا و انسـان‌های ممتـاز و برگزیـده‌ای کـه پیامبـر نامیـده‬
‫می‌شـوند‪ .‬در ایـن ارتبـاطِ ویژه‪ ،‬پروردگار بزرگ به‌طور مسـتقیم و یا به وسـیله فرشـته وحی‬
‫بـا پیامبر سـخن می‌گوید و علوم و معـارف و احکام و قوانین و دسـتورهایی را در قلب نورانی‬
‫او القـا می‌کنـد و بـه او مأموریـت می‌دهـد تـا آنهـا را به مـردم ابالغ کنـد‪ .‬پیامبر نیـز در این‬
‫ارتبـاط ملکوتـی و فوق‌العاده‪ ،‬به وسـیله قلب نورانـی اش‪ ،‬حقایقی را از جهـان غیب می‌گیرد‬
‫بـدون ایـن کـه از حـواس خـود مـدد جوید یـا نیاز بـه فکـر و ترتیب قیـاس داشته‌باشـد‪ .‬در‬
‫همیـن حـال منشـأ ایـن داده‌های غیبـی یعنی خدای سـبحان را می‌شناسـد و بـه مأموریت‬
‫سـنگین خـود کـه پیام‌رسـانی اسـت آگاهی کامـل پیدا کنـد و از اطمینـان و آرامـش درونی‬
‫برخـوردار می‌شـود‪ .‬قـرآن معجـزه جاویدان پیامبـر و بهترین دلیل نبوت اوسـت‪ .‬مطالعه متن‬
‫قرآن می‌تواند ما را به وحیانی بودن آن راهنمایی کند‪».‬‬
‫آنچـه خواندیـد بخشـی از پیشـگفتار کتـاب وحـی در ادیـان آسـمانی بـود ‪ .‬مؤلـف ایـن اثر‬
‫کوشـیده اسـت تـا جایـگاه وحـی را علاوه بـر اسلام در دیگـر ادیـان نیز بررسـی کـرده و‬
‫حقیقـت آن را بـه عنـوان کالم خداوند و نه کالم بشـر‪ ،‬معرفی نماید‪ .‬بیان سـاده و روان و در‬
‫عیـن حـال علمی مؤلـف در بیـان مطالب به شـکل تأثیرگـذاری جریـان دارد ‪.‬‬
‫وحـی در لغـت‪ ،‬وحـی در قرآن‪ ،‬وحی در اصطلاح‪ ،‬کالم خدا‪ ،‬امکان وحی از دیدگاه فالسـفه‬
‫اسلام‪ ،‬وحـی از دیـدگاه قـرآن‪ ،‬وحی از دیدگاه مسـیحیت‪ ،‬وحـی در عهد عتیق‪ ،‬یهـود و در‬
‫نهایـت وحـی و عقـل از مهم‌تریـن سـر فصل‌هـای این کتـاب به شـمار می‌رونـد‪ .‬می‌توان‬
‫ایـن کتـاب ارزنـده را بـه عنـوان یکی از منابع مـورد اعتمـاد در زمینه مطالعه وحی قـرار و به‬
‫اهل مطالعه پیشـنهاد داد‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫فلسفه وحی و نبوت‬
‫محمد محمدی ری شهری‬
‫‌‌ دارالحدیث‬

‫گسـترش بیـش از پیـش مکاتـب متنـوع کـه زاییده فکر بشـری اسـت و راهـی برای‬
‫تکامـل و رهایـی جامعه از مشـکالت ارائه می‌شـود‪ ،‬سـبب می‌شـود تا توده‌های مسـتضعف‬
‫جامعـه جهانـی به این مکاتب انسـانی گرایش پیدا کننـد و از ادیان االهی دور شـوند‪ ،‬اما بعد‬
‫از سـیر در ایـن مکاتـب به این نتیجه می‌رسـند که ابتدا بایـد می‌رفتند‪ ،‬و آن پیـروی از ادیان‬
‫االهـی اسـت کـه انبیاء آورده‌اند‪ ،‬لذا بایسـتی مباحث مرتبط با نبوت برای بشـر روشـن گردد‪.‬‬
‫اثـر حاضـر از اسـتاد ری شـهری مؤلـف و محقق در علـوم دینی اسـت‪ ،‬و در واقع گـردآوری‬
‫مباحثـی اسـت که ایشـان در سـال های ‪ 56-55‬بـرای برخی از طالب علـوم دینی در حوزه‬
‫علمیه قم تدریس کرده‌اند‪.‬‬
‫روش ایشـان در اثر حاضر اسـتفاده از ادله روشـن و سـاده عقلی و وام‌گیری از آیات و روایات‬
‫اسـت کـه با بیانی سـاده و روان آنرا بـه مخاطبان خود ارائه داده اسـت‪.‬‬
‫طـرح موضوعـات کتاب در دو محور قابل ترسـیم اسـت‪ ،‬که محور ابتدایی و مهم اثر شـامل‬
‫انسـان و تکامل انسـانی در سـایه سـار قانون اسـت که از آن به فلسـفه حضور نبی در جامعه‬
‫انسـانی می‌رسـد و دریچـه‌ای می‌شـود تـا موضوعـی را مؤلـف به طـور مفصل طـرح کند و‬
‫آن هـم تکامـل اسـت که ذیل آن تفسـیری از تکامـل و پیام تکامل و اصـول حتمی تکامل‪،‬‬
‫یعنـی دانـش و بینش‪ ،‬عدالـت و آزادی و ‪ ...‬ارائه کرده اسـت‪.‬‬
‫محـور دوم موضوعات کتاب بحث مبسـوطی اسـت دربـاره نبوت و ملحقـات آن‪ ،‬که در ذیل‬
‫آن موضـوع حقیقـت وحـی و شـناخت نبی از طریق اعجـاز و راه علمی‪ ،‬با طـرح آراء مختلف‬
‫و نقد و بررسـی نظریات مختلف بررسـی شـده اسـت‪ ،‬و در پایان هم مسـئله‌ای مهم درباره‬
‫نبـوت یعنـی عصمـت را مطـرح می‌کنـد کـه در آن حقیقـت عصمـت و فلسـفه عصمـت و‬
‫اختیـاری بـودن عصمـت بیـان می‌شـود و بـرای تکمیل بحـث به شـبهات دربـاره عصمت‬
‫پرداخته شـده اسـت‪.‬‬

‫‪82‬‬
 ‫مبانی رسالت انبیاء در قرآن‬
‫عبدا‪ ...‬نصری‬
‫سروش‬

‫در طـول تاریـخ همـواره افـرادی به عنـوان پیامبر با داعیـه رهبری و هدایت انسـان‌ها‬
‫آمـده و رفته‌انـد‪ .‬ادعای پیامبری از جانب خدای عالم‪ ،‬ادعائیسـت بس بـزرگ و دارای لوازمی‬
‫که باید شخص مدعی آن لوازم را پذیرفته و دارای شرایط خاصی باشد‪.‬‬
‫پیامبـران الهـی بـه تنهایـی دعوت خویـش را آغاز کردنـد و در مسـیر زمـان آن چنان پیش‬
‫رفتنـد کـه آثار باشـکوهی را از خـود به یـادگار نهادند‪.‬‬
‫در میـان کتاب‌هـای قرآنـی کـه ایـن روزهـا بـه بـازار آمده‌انـد‪ ،‬کتـاب «مبانی رسـالت انبیا‬
‫در قـرآن» نوشـته عبـدا‪ ...‬نصـری که از سـوی انتشـارات سـروش روانه بازار نشـر شـده به‬
‫موضـوع رسـالت پرداخته و بـا نگاهی دینی و علمی اطالعات بسـیار سـودمندی را در اختیار‬
‫مخاطـب خـود قـرار داده اسـت‪ .‬نگارنده در ایـن کتاب با بیـان نظریات درباره ابعـاد گوناگون‬
‫موضـوع نهضـت انبیـاء‪ ،‬یکـی از بحث‌های علـم کالم یعنی نبوت را بر اسـاس آیـات قرآنی‬
‫تفسـیر و تبییـن کـرده کـه خواننـده با جامعیـت و عمق معارف قرآنی آشـنا می‌شـود‪.‬‬
‫مباحـث دربـاره انبیـاء در ‪12‬مبحث لـزوم بعثت انبیاء‪ ،‬اهـداف بعثت انبیـاء‪ ،‬موضعگیری‌ها در‬
‫برابـر انبیـاء‪ ،‬روش‌هـای تبلیغی انبیـاء‪ ،‬اعجاز‪ ،‬راه شناسـایی انبیـا‪ ،‬وحی‪ ،‬علـم انبیاء‪ ،‬عصمت‬
‫انبیـاء‪ ،‬شـخصیت انبیـاء‪ ،‬زمینه‌هـای بعثـت انبیاء‪ ،‬مقـام و مراتب انبیـاء و کارنامه انبیـاء مورد‬
‫پژوهـش قرار گرفته اسـت‪.‬‬
‫دقـت نظـر مؤلف در انتخاب سـرفصل‌های کتاب و در عیـن حال محتـوای روان و کاربردی‬
‫در زمبنـه اعتقـادات را می‌تـوان از نقـاط قـوت ایـن اثـر بـر شـمرد‪ ،‬نقطـه قوتی کـه تمامی‬
‫آثـار در ایـن زمینـه بایـد از آن برخـوردار باشـند تـا بتواننـد مخاطب خـود را یافتـه و آن را با‬
‫خـود همـراه سـازند‪ .‬نویسـنده بـرای تدوین آن از کتب بسـیاری سـود برده کـه از میان آنها‬
‫می‌تـوان بـه عناوینی چـون االشـارات و التنبیهـات‪ ،‬نقش پیامبـران در تمدن انسـان‪ ،‬تحف‬
‫العقول عن آل الرسـول(ع)‪ ،‬تفسـیر نور الثقلین و شـرح غرر الحکم و درر الکلم اشـاره کرد‪.‬‬

‫‪83‬‬
 ‫ختم نبوت‬
‫شهید مرتضی مطهری‬
‫‌‌ صدرا‬

‫فلسـفه ختـم نبـوت‪ ،‬از زمـره مباحـث کالمـی بـا سـابقه نـه چنـدان طوالنـی در نـزد‬
‫متکلمان و اندیشـمندان مسـلمان اسـت‪ .‬هر چند اشـاراتی درباره آن را در آثار متکلمان و عرفا‬
‫بلکـه روایـات معصومـان(ع) می‌تـوان یافـت‪ ،‬ولی این مسـئله بـه طور مسـتقل و صریح تنها‬
‫در دهه‌های اخیر و بیشـتر توسـط روشـنفکران مذهبی طرح شـده اسـت‪ .‬از این میان شـاید‬
‫بیش از همه اسـتاد شـهید مطهری درباره این موضوع سـخن گفته و قلم زده که از بارزترین‬
‫آثـار ایشـان در ایـن زمینـه کتاب ختم نبوت اسـت‪ .‬ظهور دین اسلام‪ ،‬با اعلام جاودانگی آن‬
‫و پایان یافتن دفتر نبوت توا ‏م بوده اسـت مسـلمانان همواره ختم نبوت را امر واقع شـده تلقی‬
‫کرده‏انـد‪ .‬هیـچ گاه برای آنها این مسـئله مطـرح نبوده که پس از حضـرت محمد(ص) پیغمبر‬
‫ن نبـوت را اعالم و‬ ‫دیگـری خواهـد آمـد یـا نـه؟ چراکه قـرآن کریم بـا صراحـت‪ ،‬پایان یافتـ ‏‬
‫ن اندیشـه ظهور پیغمبر دیگـر‪ ،‬مانند‬ ‫پیغمبـر بارهـا آن را تکـرار کـرده اسـت‪ .‬در میان مسـلمی ‏‬
‫انـکار یگانگـی خدا یا انکار قیامت‪ ،‬با ایمان به اسلام همواره ناسـازگار شـناخته شـده اسـت‪.‬‬
‫تلاش و کوششـی که در میان دانشـمندان اسلامی در ایـن زمینه به عمل آمد‏ه اسـت‪ ،‬تنها‬
‫در ایـن جهـت بـوده کـه می‏خواسـته‏اند بـه عمق این اندیشـه پـی ببرنـد و راز ختم نبـوت را‬
‫کشف کنند‪ .‬این کتاب تالشی است در همین زمینه که استاد مطهری انجام داده‌اند‪.‬‬
‫اسـتاد شـهید در آثـار خویـش اشـاره‌ای گـذرا نیز به بیـان عرفا دربـاره ختم نبـوت می‌نماید‪.‬‬
‫وی می‌فرمایـد‪:‬‬
‫«عرفـا بـه ایـن نکتـه دسـت یافته‌اند کـه نوبـت از آن جهت پایـان یافت که تمـام مراحل و‬
‫منازل فردی و اجتماعی انسـان و راهی که انسـان باید بپیماید یک جا کشـف گشـت‪ ،‬پس‬
‫از آن هـر بشـری کـه هـر دریافـت کند بیشـتر از آن نخواهـد بود ناچـار محکوم بـه پیروی‬
‫اسـت‪« ،‬الخاتـم من ختم المراتب باسـرها» خاتم کسـی اسـت که همه مراتـب را طی کرده‬
‫و مرتبه طی نشـده باقی نگذاشـته اسـت»‪.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫خاتمیت‬
‫شهید مرتضی مطهری‬
‫صدرا‬

‫اسـتاد مطهری فیلسـوف و متکلمی آگاه به زمان بود که با احسـاس مسـئولیت الهی‪،‬‬
‫هـر جـا نیـاز بود سـئوالی پاسـخ داده شـود و حقیقتـی از حقایق دیـن تبیین گردد‪ ،‬با سلاح‬
‫تفکر و اندیشه پای در میدان می‌نهاد و به حق‪ ،‬با سرفرازی از آن بیرون می‌آمد‪.‬‬
‫کتـاب پیـش رو که خاتمیت نام دارد‪ ،‬اثریسـت ماندگار از ایشـان که در واقع‪ ،‬پاسـخی اسـت‬
‫در مقابـل ایـن سـئوال‪ ،‬کـه با تغییر شـرایط و مقتضیـات زمـان‪ ،‬چگونه می‌توان بـه اعتقاد و‬
‫عمـل بـه قوانین ثابت اسلام در طـول ادوار و زمان‌های کامال متفاوت‪ ،‬دعوت کرد؟ اسلام‬
‫چـه ویژگی‌هایـی دارد که شـریعت خاتـم تلقی می‌گـردد و چه تفاوتی بین ختـم نبوت وجود‬
‫دارد؟ تغییـر چهـره زندگـی بشـر به دلیـل اختراع ماشـین و گسـترش این تحـوالت به تمام‬
‫شـئون فـردی و اجتماعـی انسـان‪ ،‬نـزد عده‌ای بـه منزله نیاز بـه تغییر یا بی‌اعتنایـی به دین‬
‫تلقـی می‌گـردد‪ .‬اما اسـتاد مطهـری در تبیین خاتمیـت‪ ،‬با عنایت بـه تمایز نیازهـای ثابت و‬
‫متغیـر بشـر‪ ،‬اسـاس جاودانگی اسلام را بـر تطابق تام اسلام با فطـرت انسـان و امور ذیل‬
‫می‌دانـد‪ :‬توانایـی انسـان در دریافـت و حفـظ برنامـه کلـی حیـات‪ ،‬حجیـت داشـتن عقل در‬
‫کشـف و درک مصالـح و مفاسـد؛ و بـه رسـمیت شـناختن اجتهـاد بـه منزله موتـور محرک‬
‫اسلام کـه امـکان تطبیق شـرایط جدیـد را با اصـول کلی فراهم می‌سـازد‪.‬‬
‫در شـریعت خاتـم‪ ،‬از آنجـا کـه تکامل بشـر به آن مرحله رسـیده اسـت که بتوانـد محافظ و‬
‫جانشـین شـرائع سـابق شـود‪ ،‬علم و عقل در اسلام جانشـین نبوت تبلیغی قرار داده شـده‬
‫اسـت‪ .‬و این دو امر شـریعت را به سـوی جلو سـوق می‌دهد‪ .‬و این علما و مجتهدین حقیقی‬
‫هسـتند کـه طبق فرمان امیرالمومنیـن(ع) فروع را از اصول اسـتخراج می‌کننـد و اعتراضاتی‬
‫را کـه در هـر زمـان پدیـد می‌آیـد پاسـخ گفته مشـکالت پیـش آمـده را حل کنند و اسلام‬
‫را بـر طبـق مقتضیـات زمـان جلو می‌برنـد‪ .‬در این کتـاب‪ ،‬وظایـف و صفات ایـن علما بیان‬
‫شـده است‪.‬‬

‫‪85‬‬
 ‫پیامبر امی‬
‫شهید مرتضی مطهری‬
‫صدرا‬

‫در دوران زندگــی دینــی و تحصیــل خــود شــاید زیــاد واژه پیامبــر امی را شــنیده باشــیم اما متاســفانه‬
‫گاهی این تعبیر را به اشتباه بی‌سوادی معنا می‌کنیم که این درکی باطل و غیرصحیح است‪.‬‬
‫کتــاب پیامبــر امــی‪ ،‬کــه توســط دانشــمند یگانــه یعنــی شــهید مطهــری تألیــف شــده اســت‪ ،‬مســئله امی‬
‫بــودن پیامبــر اســام را بــر اســاس تاریــخ‪ ،‬شــواهد قرآنــی و قرائــن فــراوان مــورد بررســی قــرار می‌دهــد‪.‬‬
‫نویســنده در ایــن نوشــتار خــود بــا بیــان ایــن کــه خاورشناســان نیــز کــه بــا دیــده انتقاد بــه تاریخ اســامی‬
‫می‌نگرنــد کوچکتریــن نشــانه‌ای را بــر ســابقه خوانــدن و نوشــتن رســول اکــرم(ص) پیــدا نکرده‌انــد و‬
‫اعتــراف دارنــد کــه او مــردی درس نخوانــده بــوده اســت‪ ،‬نمونه‌هایــی از ســخنان آنــان را بــرای مخاطــب‬
‫بیــان می‌کنــد‪.‬‬
‫رســول درس ناخوانــده‪ ،‬دبیــران پیغمبــر(ص)‪ ،‬جریــان حدیبیــه‪ ،‬ادعــای عجیــب‪ ،‬اتهــام مخالفــان از عناوین‬
‫مباحــث ایــن کتاب اســت‪.‬‬
‫شــهید مطهــری در ایــن کتــاب برخــی از اختالفــات شــیعه بــا اهــل ســنت را نیــز متذکــر می‌شــود و‬
‫همچنیــن بــه بحــث خوانــدن و نوشــتن چــه قبــل از رســالت و چــه بعــد از رســالت اشــاره دارد و داللــت‬
‫برخــی از روایــات را مــورد بررســی قــرار می‌دهــد‪.‬‬
‫نگارنــده در ایــن کتــاب بــه پرسـش‌هایی ماننــد آیــا منشــا اعتقــاد بــه درس ناخواندگــی پیغمبــر(ص) کلمه‬
‫امــی بــوده اســت؟‪ ،‬آیــا از قــرآن اســتفاده می‌شــود کــه رســول اکــرم(ص) می‌خوانــده و می‌نوشــته اســت؟‬
‫و از تاریــخ و احادیــث در ایــن موضــوع چــه برداشــتی می‌شــود؟ پاســخ علمــی و دقیقــی را ارائــه کــرده و در‬
‫البـه‌الی مباحــث ســخنان اشــتباه برخــی افــراد را مــورد نقــد و ارزیابــی قــرار می‌دهــد و همچنیــن واژه‬
‫امــی را بــه خوبــی تبییــن می‌ســازد‪.‬‬
‫مخاطــب بــا مطالعــه ایــن کتــاب مفیــد و مختصــر عــاوه بــر فراگیــری برخــی از اعتقــادات درســت درباره‬
‫پیامبــر اکــرم(ص) اطالعــات تاریخــی نیــز بدســت خواهــد آورد کــه جریــان حدیبیــه و بحــث پیدایش خط‬
‫در حجــاز از جملــه اینهــا باشــد چــرا کــه شــهید مطهــری بــا اســتناد بــه ســخنان برخــی از تاریخ‌نویســان‬
‫ماننــد بــاذری آغــاز پیدایــش خــط را در میــان اعــراب حجــاز بیــان می‌کنــد‪.‬‬

‫‪86‬‬
 ‫درس‌های پیامبر اعظم(صلی اهلل علیه و آله)‬
‫گزیده‌ای از بیانات رهبر معظم انقالب درباره شخصیت و بعثت نبی‬
‫مکرم اسالم(صلی اهلل علیه و آله)‬
‫موسسه پژوهشی فرهنگی انقالب اسالمی‬
‫انتشارات انقالب اسالمی‬

‫ایـن كتـاب گزيـده‌ای از بيانات حضرت آيت‌ا‪ ...‬العظمي سـيدعلي خامنه‌ای رهبر معظم‬
‫انقلاب اسلامي دربـار‌ه شـخصيت‪ ،‬ويژگي‌هـا‪ ،‬و بعثت نبي مكرم اسلام(ص) اسـت كه از‬
‫ميـان بيانـات معظم‌لـه از خـرداد ‪ 1368‬تـا شـهريور ‪ 1391‬بـا ويژگي‌هـاي زیر تدوین شـده‬
‫است‪:‬‬
‫‪ .1‬از ميـان مطالـب مرتبـط بـا زندگـي و شـخصيت آن حضـرت‪ ،‬درس‌هاي زندگـي و بعثت‬
‫پيامبـر كـه مـورد نياز هم ‌ه انسـان‌ها و جوامع انسـاني در طـول تاريخ و به‌ويـژه دوران معاصر‬
‫اسـت انتخاب شود‪.‬‬
‫‪ .2‬مخاطـب بيانـات معظم‌لـه عمدتا نخبگان‪ ،‬روشـنفكران و زمامداران كشـورهاي اسلامي‬
‫می باشند‪.‬‬
‫‪ .3‬انتخاب و به ترتيب تاريخي ارائه شده است‪.‬‬

‫‪87‬‬
 ‫فصل چهارم‪/‬بخش دوم ‪ :‬سیر متوسط نبوت‬

‫آموزش عقاید‬
‫آیت‌ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)‬

‫ایـن کتـاب شـامل مجموعـه‌اى از دروس اعتقـادی اسـتاد مصبـاح اسـت کـه به قلم‬
‫ایشـان نگاشـته شـده اسـت و مباحث به گونه‌اى تنظیم شـده کـه مطالب آن بـر هم ترتیب‬
‫منطقـى دارنـد‪ .‬همچنیـن در ایـن کتـاب عبـارات‪ ،‬سـاده و روشـن‌اند و در متـن از کاربـرد‬
‫اصطالحـات پیچیـده و عبـارات دشـوار پرهیـز شـده اسـت‪ .‬اثبـات مطالـب بـا اسـتفاده از‬
‫دلیل‌هاى متقن‪ ،‬به دور از توضیحات زاید و مالل‌آور صورت گرفته است‪.‬‬
‫نگارنـده در مقدمـه بخش خداشناسـى‪ ،‬به تعریف دین‪ ،‬تفکیک اصول دین از فـروع آن‪ ،‬لزوم‬
‫تحقیـق دربـاره اصول دیـن‪ ،‬جهان‌بینى به مثابه مقدمـه‌اى براى ایدئولوژى و راه‌حل مسـائل‬
‫بنیادیـن جهان‌بینـى مى‌پـردازد‪ .‬آن‌گاه بحـث اصلى آغاز مى‌‌شـود و موضوعات خداشناسـى‪،‬‬
‫راه سـاده شـناخت خـدا‪ ،‬اثبات وجود خدا‪ ،‬صفـات ذاتیه و فعلیه خداوند و سـپس علل انحراف‬
‫شـبهات ناظـر بـه آن بررسـى مى‌شـود‪ .‬اسـتاد در ادامـه بـه نقـد جهان‌بینـى مـادى و اثبات‬
‫توحیـد و یگانگـى خداونـد‪ ،‬بحث جبـر و اختیار‪ ،‬قضا و قـدر و عدل الهـى مى‌پردازند‪.‬‬
‫در بخـش راهنماشناسـى‪ ،‬مباحثـى مثـل نیاز بشـر به وحى و نبـوت‪ ،‬حل چند شـبهه در این‬
‫عصمـت انبیـا‪ ،‬دالیـل عصمت انبیـا‪ ،‬شـبهات عصمت‪ ،‬بحـث معجزه و حل شـبهات‬ ‫ِ‬ ‫بـاره‪،‬‬
‫ناظـر بـه آن‪ ،‬ویژگى‌هـاى پیامبـران‪ ،‬کثـرت و تعداد پیامبـران و رابطه مـردم با آنـان‪ ،‬پیامبر‬
‫اسلام(ص) و اثبـات رسـالت آن حضرت‪ ،‬اعجاز قـرآن‪ ،‬مصونیت قـرآن از تحریف‪ ،‬جهانى و‬
‫جاودانـه بـودن اسلام‪ ،‬خاتمیـت‪ ،‬امامت‪ ،‬نیاز به وجود امـام‪ ،‬نصب امام‪ ،‬عصمـت و علم امام‪،‬‬
‫و امامـت حضـرت مهدى(عج) و حکومت جهانى آن حضرت و راز غیبت مطرح شـده اسـت‪.‬‬
‫دربخـش معـاد نیـز مسـئله روح و تجـرد آن‪ ،‬اثبـات معـاد‪ ،‬معاد در قـرآن‪ ،‬مشـخصات عالم‬
‫آخـرت‪ ،‬مقایسـه دنیـا با آخـرت‪ ،‬رابطه دنیا بـا آخرت‪ ،‬قـراردادى یا حقیقى بـودن رابطه دنیا و‬
‫آخـرت‪ ،‬نقـش ایمان و کفر در سـعادت و شـقاوت‪ ،‬رابطـه متقابل ایمان و عمـل و وقایع پس‬
‫از حسابرسـی بررسـی می‌شود‪.‬‬

‫‪88‬‬
 ‫معارف قرآن جلد ‪4‬و ‪( 5‬راه و راهنماشناسی)‬
‫آیت‌ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی‏(ره)‬

‫نـگاه قـرآن بـه معارف دیـن از بهتریـن و گویاترین نگاه‌هاسـت که فهم بشـر به َگرد‬
‫پـای بیـان زریـن قـرآن در تبیین معـارف نخواهد رسـید‪ .‬آیت‌ا‪ ...‬مصبـاح یزدی از آن دسـته‬
‫دانشـمندانی هسـتند کـه در وادی تبییـن معارف دیـن گامی ارزنده برداشـته‌اند کـه این گام‬
‫همـان مجموعـه معارف قرآن ایشـان اسـت‪ .‬در این مجموعـه نفیس‪ ،‬بحث نبـوت و امامت‬
‫نیز جای داده شده و دقت‌های شایانی در آن لحاظ گردیده است‪.‬‬
‫ترتیب بحث راه و راهنماشناسـى بر مباحث پیشـین معارف قرآن (سلسـله درس‌های تفسـیر‬
‫موضوعـی قـرآن کریم‪ ،‬اسـتاد مصباح یزدی)‪ ،‬به خصوص بر بحث انسـان شناسـى در قرآن‬
‫از آن روسـت کـه در بحـث انسان‌شناسـى ثابت مى‌شـود انسـان‪ ،‬اشـرف مخلوقات اسـت و‬
‫هـدف از خلقـت او ایـن اسـت کـه بـا اختیار خـود راه سـعادت حقیقـى خویـش را بپیماید و‬
‫اینجاسـت کـه مى‌بایـد لـزوم شـناخت راه سـعادت و راهنمایانى که ایـن راه را مى‌شناسـانند‬
‫بررسـی شـود‪ .‬از ایـن رو نوبت به طـرح موضوع راه و راهنماشناسـى مى‌رسـد‪ .‬مباحث عمده‬
‫مطـرح شـده در قسـمت راه‌شناسـى عبارت‌اند از‪ :‬ابـزار شـناخت راه‪ ،‬اهداف بعثت انبیا‪ ،‬بشـر‬
‫بـودن پیامبـران‪ ،‬معجزه‪ ،‬عصمت‪ ،‬اشـتراک و تمایـز ادیان‪.‬‬
‫مهمتریـن مباحـث در قسـمت راهنماشناسـى نیـز عبارت‌انـد از‪ :‬تذکـر ایـن نکته کـه قرآن‬
‫محـور تاریـخ را معنویت مى‌دانـد‪ ،‬محور داسـتان‌هاى تاریخى قرآن‪ ،‬توحید اسـت‪« ،‬تأکید بر‬
‫آموختـن ایـن نکتـه از قرآن که انسـانیت انسـان‪ ،‬تنها در گـرو جهات معنوى او اسـت‪ ،‬بحث‬
‫خاتمیـت‪ ،‬مقامـات پیامبـر(ص)‪ :‬تلقى و ابلاغ وحى‪ ،‬تفسـیر وحى‪ ،‬قضاوت‪ ،‬حکومت اسـت‪،‬‬
‫مقامـات امامـان معصوم(علیهم السلام)‪ :‬تفسـیر وحى‪ ،‬قضاوت‪ ،‬حکومت اسـت‪.‬‬
‫بیـان شـیوای ایشـان در تحلیـل و تبیین معـارف قرآنی‪ ،‬مخاطـب را در صفحـات این کتاب‬
‫نگـه داشـته و او را تـا پایـان مطالعـه اثر رها نمی‌سـازد‪ .‬مطالعه ایـن کتاب بـرای گام دوم در‬
‫زمینه شـناخت جایگاه انسـان کامل پیشـنهاد می‌شـود‪.‬‬

‫‪89‬‬
 ‫وحی و نبوت در نگاه عقل و دین‬
‫محمدباقر شریعتی سبزواری‬
‫‌‌ بوستان کتاب‬

‫نیـاز بـه پیامبـران یکـی از مهمترین نیازهای زندگی بشـر اسـت که در امـر راهنمایی‬
‫انسـان نقـش مهمـی را ایفـا می‌کنند‪ .‬پیامبران علاوه بر دعـوت عمومـی‪ ،‬دارای تأثیراتی بر‬
‫حیـات اجتماعـی مـردم بـوده و آن را بـه سـمت بهبـودی هدایـت می‌نماینـد کـه بایـد این‬
‫تأثیـرات را مطالعـه نمـود و در اختیـار طالبـان معارف قـرار داد‪ .‬بعثت پیامبران و قیام ایشـان‪،‬‬
‫علـل و حکمت‌هـای مختلفـی دارد که برخـی از آنها برای ما روشـن اسـت‪ .‬اقتضای لطف و‬
‫فیـض خداونـد و نیازهـای وجـودی انسـان و نیز نقـص درک و عقـل او باعث می‌شـوند که‬
‫انسـان در زندگـی خـود بی‌نیـاز از پیامبـران نبـوده و از آن رو که ایشـان با انسـان‌های عادی‬
‫متفـاوت بودنـد و وظایـف سـنگینی بـر دوش داشـتند‪ ،‬دارای ویژگی‌های منحصـر به فردی‬
‫هسـتند کـه آنهـا را از دیگـران متمایـز می‌کنـد‪ .‬در کنـار تمام ویژگی‌هـای ایشـان می‌توان‬
‫‌‌‬
‫معجـزه را هنرنمایـی پیامبـران خوانـد کـه نشـانگر صـدق ادعـای ایشـان بـوده و بارزترین‬
‫معجزات نیز‪ ،‬قرآن است که نشانگر حقیقت نبوت پیامبر گرامی اسالم است‌‪.‬‬
‫مطالـب مذکـور در کنـار تبییـن ویژگیهـای پیامبر اسلام و پاسـخ بـه شـبهاتی در خصوص‬
‫سـیره ایشـان ‪ ،‬گزاره‌هایـی اسـت که در کتـاب ارزنده «وحـی و نبوت در نگاه عقـل و دین»‬
‫می‌خوانیـم‪ .‬مؤلـف ایـن اثر با دقت‌نظـر و عنایت به سـئواالت روز در باب نبـوت ‪ ،‬وارد بحث‬
‫شـده و با اشـراف علمی شایسـته‌ای کتاب را در منظر مخاطب قرار داده و فضایی روشـن از‬
‫گزاره‌هـای مرتبـط با بحث نبـوت را ایجـاد می‌کند‪.‬‬
‫بـا توجـه به غنای نسـبی کتاب و محتـوای تحقیقی کتـاب ‪ ،‬می‌توان این مجموعـه را برای‬
‫مطالعه آن دسـته از مخاطبان پیشـنهاد داد که گامهای اول در فراهم کردن مقدمات مباحث‬
‫اعتقادی مربوط به مسـئله نبوت را برداشـته و در آسـتانه گام دوم برای تعالی اطالعات خود‬
‫هستند‌‌‪.‬‬

‫‪90‬‬
 ‫قرآن شناسی‬
‫آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫‌‌ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)‬

‫شـناخت قـرآن از نیازهـای دائمـی بشـر بوده و هسـت‪ .‬فلذا بایـد آن را با بیـان خود او‬
‫بشناسـد‪ .‬مجموعـه دو جلدی «قرآن شناسـی» کـه در حقیقت جلد ششـم از مجموعه کتب‬
‫معـارف قـرآن آیـت ا‪ ...‬مصباح یزدی اسـت‪ ،‬از کتب ارزشـمند در راه شـناخت کتـاب خداوند‬
‫متعـال اسـت ‪ .‬در ایـن کتـاب در واقـع تعریـف قـرآن و شناسـایى آن را از زبـان خـود قرآن‬
‫مى‌خوانیـم و برآنیـم که ببینیـم قرآن چگونه معجزه بـودن خود را اثبات کرده اسـت‪ .‬مطالب‬
‫کتاب در چهار فصل تنظیم شده است‪:‬‬
‫فصـل اول بـه عناویـن و اوصـاف قـرآن می‌پـردازد‪ .‬ایـن عناویـن و اوصـاف بـه دو دسـته‬
‫«اصلـى» و «تبعـى» تقسـیم گشـته‌اند‪ .‬در قسـمت اول‪ ،‬عنـوان هایـى از این دسـت‪ :‬کتاب‪،‬‬
‫کتـب‪ ،‬صحـف‪ ،‬بیان‪ ،‬تبیـان‪ ،‬علم‪ ،‬حدیث‪ ،‬احسـن الحدیث‪ ،‬صـدق‪ ،‬حق‪ ،‬حق الیقیـن‪ ،‬بالغ‪،‬‬
‫حکمـت‪ ،‬فرقـان و در قسـمت عناوین و اوصاف تبعـى‪ ،‬عنوان هایى از قبیـل‪ :‬حکیم‪ ،‬عظیم‪،‬‬
‫ثقیـل‪ ،‬کریـم‪ ،‬مجید‪ ،‬مبارک‪ ،‬عزیز و‪ ...‬بررسـى شـده اسـت‪.‬‬
‫عنـوان فصـل دوم «نـزول قـرآن» اسـت‪ .‬در این فصـل از معناى نـزول‪ ،‬نازل کننـده قرآن‪،‬‬
‫کسـى کـه قـرآن بـر او نازل شـده‪ ،‬کیفیـت نـزول‪ ،‬انواع نـزول‪ ،‬زمـان و دفعات نـزول بحث‬
‫«دالیل از سـوى خدا بـودن قرآن» آیـات بیانگر دلیل عقلـى‪ ،‬وجوه‬ ‫ِ‬ ‫شـده اسـت‪.‬فصل سـوم‬
‫اعجـاز قـرآن‪ ،‬ا ّمـى بـودن آورنـده قـرآن و حـل چند شـبهه در ایـن بـاره‪ ،‬آیات بیانگـر دلیل‬
‫نقلـى‪ ،‬و نویـد انبیاى پیشـین به نزول قرآن بررسـی شـده اسـت‪.‬‬
‫فصـل چهـارم «مصونیت قرآن از تحریف» اسـت‪ .‬شـواهد تاریخى‪ ،‬دلیل عقلـى‪ ،‬دلیل روایى‬
‫و دالیـل قرآنـى بـر عـدم تحریـف قـرآن‪ ،‬دالیـل معتقـدان بـه تحریـف و نقد ایـن دالیل‪،‬‬
‫مطالـب ایـن فصـل را تشـکیل مى‌دهنـد‪ .‬البته انـواع تحریف نیـز در مقدمه ایـن فصل ذکر‬
‫گردیـده اسـت‪ .‬بـا توجـه به محتـوای عالی کتـاب ‪ ،‬می‌تـوان گفت که ایـن اثر ارزنـده قابل‬
‫اسـتفاده برای قشـر فعـال در مطالعـه و جویای معرفت اسـت ‪.‬‬

‫‪91‬‬
 ‫پژوهشی در عصمت معصومان‬
‫احمدحسین شریفی و حسن یوسفیان‬
‫‌‌ سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬

‫اگـر بخواهیـم دربـاره انبیا و امامان الهی سـخن گفته و اوصاف ایشـان را ذکر کنیم‪ ،‬از‬
‫شـاخص تریـن خصوصیـات پیامبران خدا‪ ،‬عصمت ایشـان اسـت‪ .‬اگر تحلیل درسـتی از این‬
‫ویژگـی ارائـه نشـود‪ ،‬جایـگاه پیامبـران خـدا بـه درسـتی تبییـن نخواهـد شـد و بـه تفسـیر‬
‫صحیحـی از انسـان برتـر نخواهیـم رسـید‪ .‬آن ویژگـی کـه می‌توانـد ایشـان را بـرای ما به‬
‫عنـوان الگـو معرفی سـازد‪ ،‬عصمت ایشـان اسـت در صورتی که آن را بـه معنای صحیحش‬
‫کـه ویژگی انسـان برتر اسـت تصور کنیم نه خصوصیـت موجودی برتر از انسـان‪ ،‬که ابتدای‬
‫بیراهـه اسـت‪ .‬اگـر اختیار انسـان را در کسـب مقام عصمـت از او گرفته و تنهـا آن را موکول‬
‫بـه عنایـت الهـی کنیم ‪ ،‬دیگـر فضیلتی بـرای پیامبران خـدا و ائمه معصومین ثبت نشـده و‬
‫عصمت نیز مقام ارزنده ای نخواهد بود ‪.‬‬
‫یکـی از بهتریـن کتبـی کـه در ایـن زمینه به رشـته تحریـر درآمـده و مخاطـب را با فضای‬
‫مسـئله عصمـت و تاریخچـه و حقیقـت آن آشـنا می‌سـازد‪ ،‬ایـن کتاب اسـت که بـا تالش‬
‫مؤلفـان گرانقـدر خـود در صـدد تبییـن مبانـی عصمت در نظـر اهل تحقیق اسـت‌‌‪.‬‬
‫اسـت که ابتدا معنـا و مفهوم عصمـت و رابطه‬
‫ایـن مجموعـه بـه دنبال این هدف ارزشـمند ‌‌‬
‫آن با اختیار انسـان بررسـی شـده و سـپس تحلیل صحیحـی از عصمت معصومیـن در گناه‬
‫و خطـا و اشـتباه ارائـه دهـد ‪ .‬به مناسـبت هر بحث ‪ ،‬سـئواالت و شـبهاتی کـه در این زمینه‬
‫هسـتند نیز از نظـر مؤلفان محتـرم دور نمانده و بـرای مخاطبان پاسـخهایی در خور‬
‫‌‌‬ ‫مطـرح‬
‫بحـث بیـان می‌کنند ‪.‬‬
‫دقتهـای ایـن مجموعـه در نقل اقـوال و بررسـی دقیق عقلـی در زمینه این حقیقت بـارز در‬
‫وجود انسـانهای کامل ‪ ،‬نشـان از اشـراف علمی و وسـعت دایره تحقیق ایشـان دارد ‪.‬‬
‫در نهایـت می‌تـوان گفـت که این کتـاب دارای ظرفیت الزم برای مطالعـه تخصصی در باب‬
‫عصمـت بـوده و برای درک صحیح از این کمال انسـانی دارای جایگاه ویژه ای اسـت‪.‬‬

‫‪92‬‬
 ‫دین ونبوت‬
‫محمد حسن قدردان قراملکی‬
‫‌‌ سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬

‫بـر اسـاس اعتقـاد صحیـح ‪ ،‬دیـن یـک امر مقـدس و الهـی بـرای زندگی بشـر و نیز‬
‫مسـائل آن مطابـق بـا واقعیـت و درک عالـی انسـان اسـت‪ .‬اگر ایـن بلوغ فکری برای بشـر‬
‫فراهـم شـود که بتوانـد حقایق این امر گرانقـدر را درک کرده و ارتباط آن را با مبدأ به شـکل‬
‫صحیـح تصـور نمایـد ‪ ،‬آنـگاه می‌توانـد تحلیـل صحیحی از وحـی و نبـوت ارائه کـرده و به‬
‫سئواالت در این زمینه پاسخ دهد ‪.‬‬
‫اسـت ‪ ،‬در این زمینه‬
‫مجموعـه دیـن و نبـوت که اثر ارزشـمند مؤلفـی موفق و اهـل تحقیق ‌‌‬
‫یعنـی تبییـن حقیقـت دیـن و ارتبـاط آن بـا درک بشـر و نیـز حاوی نکاتـی در بـاب وحی و‬
‫اسـت ‪ .‬نگاه فرادینی به مسـئله دین و ارتباط آن بـا علوم متداول‬
‫نبـوت بـوده کـه قابل توجه ‌‌‬
‫بشـری و نیـز ربـط آن بـه اخلاق و ماهیـت آن از جملـه نکاتی اسـت که در ایـن مجموعه‬
‫بررسـی می‌شـود ‪ .‬مؤلـف محتـرم در صدد القـای این مطلب اسـت که ماهیت دیـن با عقل‬
‫صحیـح و علـم و تمـدن بـی نقص درتعـارض نبوده و نیسـت و حقیقـت این هدیـه گرانبها‬
‫معلـول حکمـت خداسـت که برای رفـع نیاز از بشـر و برای تامیـن زندگی دنیـوی و اخروی‬
‫او طراحی شـده اسـت ‪.‬‬
‫از آنجـا کـه ایـن کتـاب از دو بخش کلی تشـکیل شـده که بخـش اول آن را دیـن و بخش‬
‫دوم را نبـوت تشـکیل می‌دهـد‪ ،‬در بخـش دوم کتـاب به ذکر مطالب در بـاب وحی و حقیقت‬
‫آن و بـه پاسـخ دهـی شـبهاتی در زمینه نبوت انبیـا می‌پردازد‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه نـگاه تحقیقی مؤلف و وسـعت دایـره تحقیـق ایشـان ‪ ،‬می‌توان گفـت که این‬
‫مجموعـه بـرای آن دسـته از اهـل مطالعه مناسـب اسـت که با فضـای رویکـرد کالم عقلی‬
‫آشـنا بـوده و نیـز دسـتی در امور فلسـفی و علوم عقلـی دارند‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫قرآن در اسالم‬
‫عالمه سید محمد حسین طباطبایی‬
‫بوستان کتاب‬

‫نگاهـي بـه تاريـخ ايـن نكته را روشـن مي‌كند كـه عم ً‬

‫ال هيچ كتابـي به انـدازه قرآن بر‬
‫روي جوامـع بشـري و بـر زندگـي انسـان هـا تأثیر نگذاشـته اسـت‪ .‬به همين جهت اسـت كه‬
‫قـرآن خـود بـه خـود وارد حوزه بحث جامعه شناسـي مي‌شـود و جـزو موضوعات بررسي‌شـده‬
‫ايـن علـم قـرار مي‌گيـرد‪ .‬معنـاي اين سـخن اين اسـت كـه بررسـي و تحقيـق دربـاره تاريخ‬
‫جهان در اين ‪ 14‬قرن عموم ًا و شـناختن جوامع اسلامي خصوص ًا ‪ ،‬بدون شـناخت قرآن ميسـر‬
‫نيسـت‪ .‬و امـا ضـروري بودن شـناخت قرآن بـراي يك مؤمن مسـلمان از آن جهت اسـت كه‬
‫منبـع اصلـي و اساسـي ديـن و ايمـان و انديشـه يك مسـلمان و آنچه بـه زندگي او حـرارت و‬
‫معنـا می‌دهد‪ .‬عالقه وافر پژوهشـگران اسلامي سـبب گرديـده درباره ايـن مجموعه بي‌نظير‬
‫كالم الهـي دقتهـا و كندوكاوهايي انجام شـود و هر قدر زمان سـپري گرديده شـناخت از قرآن‬
‫عميق‌تـر و ابعـاد گسـترده‏تري يافـت شـود‪ .‬کتابـی که از نظـر خواننـدگان گرامـی می‌گذرد‪،‬‬
‫کتاب شـریف «قرآن در اسلام» تألیف مرحوم عالمه طباطبایی اسـت‪ .‬موضوعاتی که در این‬
‫کتـاب می‌خوانیـم عبارت‌انـد از‪ :‬قـرآن مجیـد چه ارزشـی در میـان مسـلمانان دارد؟ چگونگی‬
‫تعلیـم قـرآن مجیـد‪ ،‬وحـی قـرآن مجیـد‪ ،‬رابطـه قرآن مجیـد با علـوم‪ ،‬ترتیـب نزول قـرآن و‬
‫انتشـارش در میـان مـردم‪ .‬یکـی از ویژگی ها یا می‌تـوان گفت یکی از اهـداف این کتاب بیان‬
‫موقعیـت قـرآن مجید اسـت بـه طوری کـه کتاب مقـدس خود داللـت می‌کند‪ ،‬نه بـه طوری‬
‫کـه دربـاره اش اعتقـاد داریـم و میان این دو حرف و غرض فرق بسـیار اسـت و به بیانی دیگر‬
‫موقعیتـی را کـه بـرای قـرآن مجید‪ ،‬با دلیـل یا بی دلیـل‪ ،‬قائل می‌شـویم‪ ،‬اگر موقعیتی باشـد‬
‫که مخالف بیان قرآنی اسـت ارزشـی مسـلم نخواهد داشـت و اگر چیزی باشـد که بیان قرآنی‬
‫از آن سـاکت اسـت بـا اختلاف انظـار کـه در میـان مسـلمانان اسـت نمی‌تـوان همـه را بـه‬
‫پذیرفتـن آن واداشـت‪ .‬تنهـا موقعیتـی را می‌شـود به حسـاب آورد که قرآن مجید خـود داللت‬
‫برآن داشته باشد و این کتاب شامل بیان همین موقعیت قرآن مجید است‪.‬‬

‫‪94‬‬
 ‫‌ آشنایی با علوم قرآن‬
‫محمدباقر سعیدی روشن‬
‫‌‌ انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم‬

‫علـوم قـرآن‪ ،‬مادر علوم اسلامي اسـت كـه در پرتو قـرآن كريم‪ ،‬قرائت‪ ،‬فهم و تفسـير‬
‫آن بـه بار نشسـت و اهتمام مسـلمانان را معطـوف دانش‌هاي گوناگوني در قلمـرو اداي الفاظ‪،‬‬
‫شـرح معانـي و جوانـب مختلف شـناخت قرآن نمـوده و در پي آن‪ ،‬كتابها و رسـاله ها با عنوان‬
‫هـاي مرتبـط در حوزه علوم قرآني به دسـت مسـلمانان پديد آمد‪ .‬اما از سـوی دیگر اطالعات‬
‫و آگاهـی بسـیاری از مـردم حتی قرآن دوسـتان‪ ،‬بـه اینگونه معارف‪ ،‬ضعیف اسـت که تدوین‬
‫کتـاب هـای شـیوا و روان از یک سـو و تشـویق جوانان بـه مطالعه این معارف از سـوی دیگر‬
‫امـری ضـروری بـه نظر می‌رسـد ولی ایـن را هم بایـد در نظر گرفت که انسـان موفق منتظر‬
‫دیگـران نمی‌مانـد و بـا انگیزه بـاال و بهره‌گیـری از کتاب های موجـود معارف قرآنـی خود را‬
‫افزایـش می‌دهـد‪ .‬اثـري كه در پيـش رو داريد بـا عنوان «آشـنايي با علوم قـرآن» به صورت‬
‫كتـاب درسـي تدوين شـده و محمد باقر سـعيدي روشـن تلاش كرده‌اند كـه مباحث كتاب‬
‫از نثـري روان و گويـا و متـن آموزشـي مناسـب بـا فضـاي تدريـس برخـوردار باشـد‪ .‬اهتمام‬
‫نگارنـده بـر آن بـوده كه موضوعـات وعناوين علـوم قرآني‪ ،‬برابر يك نظـم و بينش منطقي و‬
‫عالسـت کـه بـه بحـث درباره مسـائل مهم علـوم قرآني ماننـد وحي و نـزول‪ ،‬ترتيـب نزول‪،‬‬
‫نـگارش قـرآن‪ ،‬قرائتهـاي گوناگون قرآن‪ ،‬اعجـاز قرآن‪ ،‬مصونيـت قرآن از تحريـف‪ ،‬امكان و‬
‫جـواز تفسـير قـرآن‪ ،‬منابـع تفسـير قرآن و تقسـيم‌بندي آيـات و سـوره‌هاي قرآن بـه مكي و‬
‫مدني مي‌پردازد‪ .‬کتاب حاضر دارای متني درسـي جهت دروس دوره كارشناسـي رشـته علوم‬
‫قرآن و تفسـير اسـت و به صورت درسـنامه تنظيم شـده کـه در پايان هر درس چكيـده اي از‬
‫آن درس مطـرح و پرسشـهايي در رابطـه با مفاد همان درس ارائه شـده اسـت و پژوهشـي در‬
‫همـان موضـوع بـه دانـش پژوهان پيشـنهاد داده شـده اسـت ‪ .‬همچنین با توجه به آموزشـي‬
‫بـودن متـن‪ ،‬در آغـاز هـر فصل هدف هـاي آن‪ ،‬كه زمينه فهـم خواننده را بـه محتواي فصل‬
‫فراهم نمايد‪ ،‬ذکر شده و به دورنمای تألیف هر فصل توجه شده است‪.‬‬

‫‪95‬‬
 ‫علوم قرآنی‬
‫آیت ا‪ ...‬محمدهادی معرفت‬
‫ی دان‍ش‍گ‍اه‍ه‍ا‬
‫ب ‍عل‍و ‌م ان‍س‍ا‍ن ‌‬
‫ن ک‍ت‍ ‌‬
‫ن م‍طا ‍لع‍ ‌ه و ت‍دوی‍ ‌‬
‫ی ال‍ت‍ ‍مه‍ی‍د‪ .‬ت‍ه‍ران‌‪ :‬س‍ازم‍ا ‌‬
‫ی ان‍ت‍ش‍ارات‍ ‌‬
‫‌‌مؤسس ‌ه ف‍ره‍ن‍گ‍ ‌‬
‫انسانی‬
‫‏‬‬‬‬‬‬‬ ‫سم‍ت‌)‪ ،‬مرکز تحقیق و توسعه علوم‬
‫(‍‬

‫از دیربـاز تـا امـروز بـه صـورت مبسـوط و مـدون دربـاره مباحث علـوم قرآنـی کتابی‬
‫تدویـن نشـده بـود که عالـم معاصر از اهالی مکتب شـیعه توانسـت با طـرح مباحثی مفصل‬
‫و دقیـق روح تـازه ای بـه اینگونـه مباحث بدمـد و کتاب التمهیـد فی علوم القرآنـی را تألیف‬
‫نمـود‪ .‬امـا ایشـان در مرحله بعـد با مالحظه اسـتفاده تمام طالبـان مباحث قرآنی‪ ،‬اثرشـان را‬
‫در کتـاب آمـوزش علـوم قرآنی تلخیـص و ترجمه کردنـد و در خدمت دانـش پژوهان قرآنی‬
‫قـرار دادند‪.‬بیـان شـیوا و روان مؤلـف در ایـن اثـر و دوری از تکلـف و پیچیدگـی در نوشـتار‪،‬‬
‫می‌توانـد مطالعـه این اثـر را برای سـطح عموم طالبان علـوم قرآنی جذاب نمایـد‪ .‬این کتاب‬
‫همچنیـن بـرای محصلان سـطوح کارشناسـی این رشـته دینی بسـیار اهمیـت دارد و آنان‬
‫می‌توانند از آن بهره های وافر و کافی ببرند‪.‬‬
‫تبییـن قرائـت هـای هفـت گانـه‪ ،‬تبیین سـوگند های قـرآن‪ ،‬هدف قصـه های قـرآن‪ ،‬بیان‬
‫انـواع تمثیلات قرآنـی‪ ،‬بررسـی تدویـن قـرآن و سـیر آن در اطـوار مختلف تاریخ اسلام از‬
‫مسـائل مطـرح شـده در این اثر اسـت‪.‬‬
‫حجیـت ظواهـر قـرآن و داللـت آیـات قرآنی از جمله مسـائلی اسـت که در علـم اصول فقه‬
‫بررسـی شـده اسـت‪ ،‬که مؤلـف محترم با طـرح آنهـا در فضای علـوم قرآنی نـوع دیگری از‬
‫بحـث را در ایـن مسـائل بـاز می‌کند‪ ،‬تا توشـه ای تـازه بـرای راه محققان این عرصه باشـد‪.‬‬
‫اهمیـت اعجـاز قرآن از جمله مسـائل مهمی اسـت که سـبب بـروز سـئواالتی در این زمینه‬
‫شـده اسـت‪ ،‬کـه مؤلف با طرح پیشـینه بحث و تبیین انـواع اعجاز و تعیین نـوع اعجاز قرآنی‬
‫و بیان مصادیق اعجاز آن‪ ،‬پاسـخی مناسـب به این سـئواالت داده اسـت‪.‬‬
‫طـرح شـبهاتی دربـاره قـرآن در مسـائل مختلـف از خصیصـه های مهـم این اثر اسـت‪ ،‬که‬
‫مؤلـف در قسـمت‌های مختلفـی از ایـن اثـر به طرح و پاسـخ آنهـا پرداخته اسـت‪.‬‬

‫‪96‬‬
 ‫فصل چهارم‪/‬بخش سوم سیر نهایی نبوت‬

‫وحی و نبوت‬
‫آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫‌‌ اسراء‬

‫یکی از اساسـی ترین اصول اعتقادی ‪ ،‬مسـئله هدایت بشـر توسـط انبیای الهی اسـت‪.‬‬
‫همانطور که انسـانیت درجات متعدد داشـته و انسـان کامل اوج این مراتب را در دسـت دارد‬
‫‪ ،‬روش بحـث در مسـئله نبـوت هـم دارای مراتـب بوده و عالـی ترین مرتبـه آن نگاه عمیق‬
‫اسـت ‪ .‬از بهترین نمونه های منتشـر شـده در ایـن زمینه ‪،‬‬
‫معرفتـی بـر اسـاس عنایات الهی ‌‌‬
‫اسـت که بـه عنوان مقدمـه‌ای بر‬
‫کتـاب «الوحـی و النبـوة» بـه قلـم آیـت ا‪ ...‬جـوادی آملی ‌‌‬
‫کتـاب «موسـوعة کلمـات الرسـول االعظـم صلـی ا‪ ...‬علیـه وآله» اسـت‪ .‬این کتـاب در ‪۳۶‬‬
‫فصـل و یـک خاتمـه ضمن تبییـن مبانی نبوت و رسـالت‪ ،‬پاسـخگوی شـبهات وارده درباره‬
‫وحـی و نبـوت اسـت‪.‬از آنجا که این کتاب به زبان عربی نگاشـته شـده بـود و تنها مخاطبان‬
‫عرب‌زبـان می‌توانسـتند از آن بهـره گیرنـد‪ ،‬بـه تازگـی بـه همـت حجت‌االسلام مرتضـی‬
‫جـوادی و تحـت اشـراف و تصحیـح کامـل مؤلف به فارسـی بازگردان شـد تا پارسـی زبانان‬
‫نیـز امـکان اسـتفاده از آن را پیـدا کننـد‪ .‬ایـن اثـر که بـرای مخاطبـان فرهیخته حـوزوی و‬
‫دانشـگاهی بـه نگارش درآمده اسـت‪ ،‬بـا نگرش فلسـفی‪ ،‬عرفانی و قرآنی بـه موضوع وحی‪،‬‬
‫قرآن کریم و نبوت پرداخته و به پرسش‌ها و شبهه‌های مخالفان جواب داده است‪.‬‬
‫یکـی از جلـوه هـای اصلی و باطنی رسـالت حقیقت وحی اسـت‪ .‬حقیقتی کـه خداوند متعال‬
‫بـا آن انبیـا را مسـلح به هدایـت و مجهز به جهاز روشـنگری و نورانیـت می‌نماید‪.‬‬
‫در روزگار مـا عـده ای در حریـم وحـی تردید کـرده و با ادعای پذیرش اصل وحی‪ ،‬به بشـری‬
‫بـودن محتـوای آن فتـوا داده و در نظر دارند قرآن آسـمانی و الهی را زمینی و بشـری معرفی‬
‫کنند‪.‬کتـاب حاضـر ضمـن تبییـن مبانی نبـوت و رسـالت و نیز جایـگاه نبی ژرفـای حقیقت‬
‫وحـی را واکاوی نمـوده و جسـتارگری ویـژه بـه عمل آورد تا ضمن روشـن تر شـدن مواضع‬
‫عامـه وحـی حقیقـت کامـل تر آن که توضیح داده شـود‪ ،‬حقیقتـی که قرآن کریـم در تمامی‬
‫مراحـل قـوس نـزول از منطقـه علی حکیم تا قلمـرو عربی مبین آن اسـت‪.‬‬

‫‪97‬‬
 ‫فصل پنجم امامت‬

‫فهرست کتب سیر مطالعاتی مبحث امامت‬

‫مرحله آشنایی‬
‫اصول عقاید‪/‬محسن قرائتی ‪ /‬درسهایی از قرآن‬
‫امامت‪ /‬شهید دستغیب ‪ /‬جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‬
‫امامت و رهبری‪ /‬شهید مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫تلخیص راه و راهنماشناسی ‪ /‬محمود رجبی ‪ /‬مؤسسه امام خمینی‬
‫معـارف قـرآن ج‪4‬و‪( 5‬راه و راهنماشناسـی) ‪ /‬آیـت ا‪ ...‬مصبـاح یـزدی ‪ /‬مؤسسـه آموزشـی‬
‫پژوهشـی امـام خمینی‬
‫بررسی مسائل کلی امامت‪ /‬آیت ا‪ ...‬ابراهیم امینی ‪ /‬بوستان کتاب‬

‫مرحله متوسط‬
‫امامت در بینش اسالمی ‪ /‬ربانی گلپایگانی ‪ /‬بوستان کتاب‬
‫امامت و رهبری در نگاه عقل و دین ‪ /‬شریعتی سبزواری ‪ /‬بوستان کتاب‬
‫امامت‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬
‫آموزش عقاید‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ‪ /‬مؤسسه امام خمینی‬
‫پژوهشـی در عصمـت معصومان‪/‬احمدحسـین یوسـفیان ‪ /‬پژوهشـگاه فرهنـگ و اندیشـه‬
‫ا سال می‬

‫مرحله متعالی‬
‫فلسفه امامت‪/‬یحیی یثربی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬

‫‪98‬‬
 ‫فصل پنجم امامت‪ /‬بخش اول ‪ :‬سیر آشنایی امامت‬

‫اصول عقائد(امامت)‬
‫محسن قرائتی‬
‫‌‌ مؤسسه درسهایی از قرآن‬

‫امامت که از امور اساسی در دین مبین اسالم به شمار می‌رود دارای اهمیت ویژه ای است‬
‫‪ .‬ازآنجا که هدف پیامبر اسالم ارائه دین به مردم بود و شرط اکمال دین را هم خداوند بیان کرد‬
‫و آن‪ ،‬حجت تمامی ایشان بر مردم درباره معرفی امام بود ‪ ،‬متوجه می‌شویم که امامت امتداد نبوت‬
‫بوده و در حقیقت امام ‪ ،‬جایگاه پیامبر که همان رهبری مردم به سمت خداوند و در مسیر هدایت‬
‫را داراست ‪ .‬امام معصوم باید الگوی مردم باشد و این جریان وقتی محقق می‌گردد که امام دارای‬
‫صفاتی باشد که همگی در اوج و به شکل کامل در او وجود داشته باشند ‪ .‬کتاب «امامت» از‬
‫مجموعه کتب اصول عقائد حجت‌االسالم قرائتی بیانگر اهمیت وجود امام و نیاز مردم به او و‬
‫است ‪ .‬الزم به ذکر است که از‬‫همچنین جایگاه و ویژگیهای ایشان به زبانی ساده و دلنشین ‌‌‬
‫خصوصیات قلم این مؤلف این ویژگی است که سادگی و شیوایی بیان ایشان می‌تواند هر طالب‬
‫معرفتی را به سمت خود کشانده و او را با امور مربوط به مسئله امامت آشنا سازد ‪ .‬ایشان در ابتدای‬
‫کتاب اینگونه می‌فرماید‪« :‬امام به معناى پیشوا و جمع آن «ائ ّمه» است‪ .‬در حقیقت به آنچه از او‬
‫توجه به اینکه سوره‬
‫پیروى مى‏شود امام مى‏گویند؛ خواه کتاب باشد یا انسان‪ ،‬حق باشد یا باطل‪ .‬با ّ‬
‫مائده آخرین سوره‏اى است که در اواخر عمر شریف پیامبر نازل شده و با توجه به اینکه مسائل‬
‫مربوط به توحید و معاد‪ ،‬از همان ابتداى بعثت به مردم گفته شده و با توجه به اینکه دستوراتِ نماز‪،‬‬
‫جهاد‪ ،‬روزه‪ ،‬خمس و زکات در سال‏هاى اول هجرت صادر شده و اکنون سال دهم هجرى است‬
‫توجه به اینکه پیامبر‪ ،‬انسان ترسوئى نبود که خداوند این چنین سفارش کند وگرنه باید همان‬ ‫و با ّ‬
‫توجه به‬
‫سال‏هاى اول بعثت که تنها بود بترسد نه سال‏هاى آخر که ده‏ها هزار عالقه‏مند دارد و با ّ‬
‫اینکه نحوه ابالغ (جمع کردن تمام کاروانیان در گرماى سوزان مکه) و محل و زمان این دستور‬
‫نیز منحصر به فرد است‪ ،‬با توجه به همه این مسائل‪ ،‬معلوم مى‏شود پیامى را که پیامبر باید برساند‬
‫درباره موضوعى بسیار مهم است که پیامبرصلى ا‪ ...‬علیه وآله از پیامدهاى آن و کارشکنى منافقان‬
‫هراس دارد و آن مسئله جانشینى رسول خدا مى‏باشد‪».‬‬

‫‪99‬‬
 ‫امامت‬
‫آیت اهلل شهید سید عبد الحسین دستغیب‬
‫‌‌ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‬

‫از مهمتریـن ارکان اعتقـادی شـیعه کـه بایـد بـه خوبـی آن را مطالعـه نمود و بـا ابعاد‬
‫مختلـف آن آشـنا شـد ‪ ،‬امامت اسـت ‪ .‬مقامی که خداونـد به بندگان خاص خـود عنایت کرد‬
‫و پـس از رسـول خـدا (ص) وظایفـی به ایشـان محول گردید کـه در راسـتای هدایت امت و‬
‫رهبـری ایشـان بـه سـمت کمـال ‪ ،‬قـدم بردارنـد ‪ .‬وظیفه سـنگین امـام در هر عصـر اقتضا‬
‫می‌کنـد کـه توانمدیهـا و فضائلـی را دارا باشـد که دیگر انسـانها از آنها برخوردار نیسـتند ‪ .‬در‬
‫این زمینه کتابهایی نوشـته شـده اسـت کـه مؤلفان هریـک از آنها با توجه بـه دیدگاه علمی‬
‫خـود و روش تربیتـی خـاص خویش ‪ ،‬نوع محتوا و سـیر آن را مشـخص نموده اسـت‪ .‬هرگاه‬
‫داسـتان و رویدادهـای تاریخـی زیبای زمان اهل بیـت (ع) با گزاره های اعتقادی همراه شـد‬
‫برای تفهیم این امور به عموم مردم مفیدتر خواهد بود ‪.‬‬
‫از کتبـی کـه بـا ایـن رویکـرد نوشـته شـده و نـگاه ابتدایی بـرای عامـه مخاطبـان را لحاظ‬
‫نمـوده اسـت ‪ ،‬کتـاب امامـت از مجموعـه کتـب اصول دیـن تألیف مرحوم شـهید آیـت ا‪...‬‬
‫دسـتغیب اسـت ‪ .‬بررسـی و تفصیل موضوعات رهبـری پیامبر و اجرای احـکام‪ ،‬آفات اجتماع‬
‫پراکنـده و وجـوب تعییـن جانشـین بـرای پیامبـران ‪ ،‬انتصابی بـودن مقام امامـت ‪ ،‬نظر اهل‬
‫سـنت دربـاره انتخـاب خلیفه و همچنین اشـاره به فضیلت علـی(ع) و لزوم محبت ایشـان را‬
‫می‌تـوان جـزو محتـوای اصلی کتـاب به شـمار آورد که با ذکـر برخی از کرامتهـا و معجزات‬
‫اهـل بیـت علیهم السلام قریـن گردیده اسـت ‪ .‬با توجه بـه رویکرد کالمی ایشـان در دیگر‬
‫آثـار می‌تـوان گفـت که کتبی که ایشـان در زمینـه اصول اعتقـادات تألیف کـرده‪ ،‬مجموعه‬
‫ای از گزاره های نقلی و اسـتداللهای سـاده عقلی اسـت که با ذکر شـواهد تاریخی آغشـته‬
‫و مزیـن گردیـده اسـت ‪ .‬ایـن کتاب نیز به همیـن منوال می‌توانـد نمایی کلی از نـوع اعتقاد‬
‫بـه امامـت را در اختیـار مخاطب خود قـرار دهد ‪.‬‬

‫‪100‬‬
 ‫امامت و رهبری‬
‫عالمه شهید مرتضی مطهری‬
‫صدرا‬

‫در منظومـه معـارف شـیعه آنچـه در خدمت درک انسـان می‌آید و می‌توانـد او را دارای‬
‫فهمـی عمیـق تر در امـور اعتقادی نماید ‪ ،‬دقت نظـر برای درک صحیح از مسـائل اعتقادی‬
‫اسـت ‪ .‬گاهـی سـاده نویسـی درباره یـک موضـوع کار را برای درک آن آسـان می‌کنـد ‪ ،‬اما‬
‫گاهـی نیـز می‌توانـد به محتـوای اصلی مدنظـر مؤلف ضربـه زده و چینش منطقـی بحث را‬
‫برهـم زنـد‪ .‬یکـی از مؤلفـان ارزشـمند و دارای قـوت علمـی کـه در عین بیان قـوی و دقیق‬
‫خود دارای هنر سـاده نویسـی برای عموم مخاطبان بود ‪ ،‬مرحوم شـهید مطهری ‪ ،‬نویسـنده‬
‫کتاب «امامت و رهبری» است‌‌‪.‬‬
‫ایـن مجموعـه حاوی رویکردی متفاوت به مسـئله امامت در شـیعه اسـت‪ .‬اتصـال امامت به‬
‫نبـوت و تعریـف جایـگاه امام و رهبر در جامعه اسلامی ‪ ،‬از اهم مسـائل مذکور در آن اسـت‬
‫‪ .‬مؤلـف در تذکـر آیـات قرآن و تحلیـل روایات‪ ،‬بـا قدرتمندی مبانی عقلی را نیـز طرح کرده‬
‫و ادلـه خـود را بـر لـزوم امامـت و اوصـاف امام بیـان مـی‌دارد‪ .‬این کتـاب برای آن دسـته از‬
‫مخاطبـان کـه قصـد آشـنایی ابتدایی اما عمیق بـا امامت را دارند بسـیار مناسـب خواهد بود‪.‬‬
‫مؤلـف ابتـدا بـه بررسـی مراتـب امامـت پرداختـه و سـپس بیـان مـی‌دارد که امام جانشـین‬
‫پیغمبـر اسـت و ایـن جانشـینی از طریـق نصـوص معتبر تعییـن می‌یابـد ‪ .‬از ادلـه قابل ذکر‬
‫بـرای امامـت امیرالمومنیـن (ع) می‌توان به حدیث غدیر و حدیث ثقلین اشـاره کرد ‪ .‬مسـئله‬
‫عصمـت دیگـر موضـوع طـرح شـده در این کتاب اسـت کـه نویسـنده کتاب بـه آن عنایت‬
‫داشـته و سـپس برای بررسـی ویژگیهای امـام ‪ ،‬به حدیث منزلـت و حدیث غدیر و همچنین‬
‫اهمیـت و تواتـر آن اشـاره می‌نمایـد ‪ .‬بدیهـی اسـت برای تبییـن جایگاه امامـت در منظومه‬
‫معرفتـی شـیعه نـه تنهـا از احادیث کـه از آیات قرآن نیز می‌تـوان به خوبی اسـتفاده نمود که‬
‫اسـت ‪.‬‬
‫از نمونـه هـای بـارز آن آیه معـروف «اکمال» ‌‌‬

‫‪101‬‬
 ‫تلخیص راه و راهنما شناسی‬
‫آیت اهلل محمود رجبی‬
‫‌‌ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)‬

‫بـا توجـه به نقـش خطیر انبیا در جامعه و جایگاه ویژه ایشـان در تبلیـغ و تبیین معارف‬
‫دین الهی ‪ ،‬الزم اسـت ماهیت رسـالت ایشـان و ابزار این تبلیغ روشـن شـده تا در خالل آن‬
‫تعریـف صحیحـی از نبوت انبیـا و راهنمایان دین حـق ارائه گردد ‪ .‬اگـر بخواهیم این جایگاه‬
‫را بـه عنـوان باالترین جایگاه واالی انسـانی در نظر گرفته و برای آن مشـخصاتی ذکر کنیم‬
‫‪ ،‬الزم اسـت کـه ایـن مشـخصات قابـل فهـم و درک بـرای همگان بـوده و نیز بایـد بتوانند‬
‫درک صحیحـی از آن داشـته باشـند‪ .‬مجموعـه ارزنـده معارف قـرآن تألیف آیـت ا‪ ...‬مصباح‬
‫یـزدی ‪ ،‬تلاش ارزنـده ای بود در راسـتای بیـان معارف اعتقـادی و دینی اسلام که دو جلد‬
‫از «راه و راهنماشناسـی» نام گرفت ‪ .‬یکی از شـاگردان ایشـان در صدد تلخیص این دو جلد‬
‫ارزنـده برآمـد کـه در عیـن حفظ محتوای اصلی کتـاب ‪ ،‬آن را از رونق نینـدازد ‪،‬که همین امر‬
‫هـم میسـر گردید‪ .‬کتـاب حاضر که تلخیص آن مجموعه اسـت ‪ ،‬درباره رسـالت انبیای الهی‬
‫و جایـگاه دینـی و اجتماعـی ایشـان سـخن می‌گوید‪ .‬ضـرورت وجود انبیـا در میـان مردم و‬
‫اهـداف و اوصـاف ایشـان از مهمتریـن مطالـب مذکـور در کتاب اسـت ‪ .‬دقتهـای مؤلف در‬
‫فصـل بنـدی کتـاب بـر مبنـای مباحث طـرح شـده در بـاب رسـالت انبیـای الهی ‪،‬سـیری‬
‫منطقـی در ذهـن مخاطـب ایجـاد کرده کـه باعث می‌شـود او بهتـر بتواند با مطلـب ارتباط‬
‫برقـرار کـرده و راحـت تر به محتـوای مدنظر مؤلف منتقل شـود ‪ .‬توجه به جایـگاه اجتماعی‬
‫پیامبـران و ارتبـاط نبـوت و امامـت از دیگـر نقاط قوت ایـن مجموعه بوده که بایـد به خاطر‬
‫ایـن ظرافتهـا بـه مؤلـف آن تبریک گفت ‪ .‬اشـراف علمـی و قرآنی مؤلف اصلـی و همچنین‬
‫دقتهـای تلخیص کننـده کتاب در زدودن اضافات و حفظ محتـوای مفید بحث‪ ،‬از دیگر نقاط‬
‫بـارز ایـن کتـاب اسـت‪.‬فلذا مخاطبانـی که قصـد آشـنایی ابتدایی بـا مبانی نبـوت و اوصاف‬
‫پیامبـران خـدا را دارنـد می‌تواننـد قبـل از مراجعـه به اصل کتـاب به ایـن مجموعه مختصر‬
‫اما مفید مراجعه کرده و مهیای مطالب عمیق تر در این باب شوند‪.‬‬

‫‪102‬‬
 ‫معارف قرآن جلد ‪4‬و ‪( 5‬راه و راهنماشناسی)‬
‫آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫‌‌ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی‬

‫نـگاه قـرآن بـه معـارف دین از بهتریـن و گویاترین نگاه هاسـت که فهم بشـر به گرد‬
‫پـای بیـان زریـن قـرآن در تبیین معارف نخواهد رسـید ‪ .‬آیـت ا‪ ...‬مصباح یزدی از آن دسـته‬
‫دانشـمندانی هسـتند کـه در وادی تبییـن معارف دیـن گامی ارزنده برداشـته‌اند کـه این گام‬
‫همـان مجموعـه معارف قرآن ایشـان اسـت ‪ .‬در این مجموعه نفیس ‪ ،‬بحث نبـوت و امامت‬
‫نیز جای داده شده و دقتهای شایانی در آن لحاظ گردیده است ‪.‬‬
‫ترتیب بحث راه و راهنماشناسـى بر مباحث پیشـین معارف قرآن (سلسـله درسـهای تفسـیر‬
‫موضوعـی قـرآن کریم‪ ،‬اسـتاد مصباح یزدی)‪ ،‬به خصوص بر بحث انسـان شناسـى در قرآن‬
‫از آن روسـت که در بحث انسـان شناسـى ثابت مى‌شـود انسـان‪ ،‬اشـرف مخلوقات اسـت و‬
‫هـدف از خلقـت او ایـن اسـت کـه بـا اختیار خـود راه سـعادت حقیقـى خویـش را بپیماید‪ ،‬و‬
‫اینجاسـت کـه مى‌بایـد لـزوم شـناخت راه سـعادت و راهنمایانى که ایـن راه را مى‌شناسـانند‬
‫بررسـی شـود‪ .‬از ایـن رو نوبت به طـرح موضوع راه و راهنماشناسـى مى‌رسـد‪ .‬مباحث عمده‬
‫در قسـمت راه شناسـى عبارت‌اند از‪ :‬ابزار شـناخت راه‪ ،‬اهداف بعثت انبیا‪ ،‬بشـر بودن پیامبران‪،‬‬
‫معجـزه‪ ،‬عصمـت‪ ،‬اشـتراک و تمایز ادیـان‪ .‬مهم ترین مباحث در قسـمت راهنماشناسـى نیز‬
‫عبارت‌انـد از‪« :‬تذکـر ایـن نکته که قـرآن محور تاریـخ را معنویت مى‌داند»‪« ،‬محور داسـتان‬
‫هـاى تاریخـى قـرآن‪ ،‬توحیـد اسـت»‪« ،‬تأکیـد بـر آموختن ایـن نکتـه از قرآن که انسـانیت‬
‫انسـان‪ ،‬تنهـا در گرو جهات معنوى اوسـت» ‪« ،‬بحـث خاتمیت» ‪« ،‬مقامـات پیامبر(صلى ا‪...‬‬
‫علیـه وآلـه)‪ :‬تلقـى و ابالغ وحى‪ ،‬تفسـیر وحى‪ ،‬قضاوت‪ ،‬حکومت اسـت» ‪« ،‬مقامـات امامان‬
‫معصوم(علیهم السلام)‪ :‬تفسـیر وحى‪ ،‬قضاوت‪ ،‬حکومت اسـت»‪.‬‬
‫بیـان شـیوای ایشـان در تحلیـل و تبیین معـارف قرآنـی ‪ ،‬مخاطب را در صفحـات این کتاب‬
‫نگـه داشـته و او را تـا پایـان مطالعـه اثر رها نمی‌سـازد‪ .‬مطالعه ایـن کتاب بـرای گام دوم در‬
‫زمینه شـناخت جایگاه انسـان کامل پیشـنهاد می‌شـود ‪.‬‬

‫‪103‬‬
 ‫بررسی مسائل کلی امامت‬
‫آیت ا‪ ...‬ابراهیم امینی‬
‫‌‌ بوستان کتاب‬

‫در کنـار کتـب عمیق از حیث علمـی که مخاطب خاص خـود را دارند نیازمند به کتبی‬
‫هسـتیم کـه تـوان این را داشـته باشـند که بـرای فهم عمـوم مردم کـه خواسـتار مطالعه در‬
‫زمینـه مسـائل اعتقـادی هسـتند ‪ ،‬بـا بیانی سـاده تر فصل های مهـم هر یـک از این اصول‬
‫را ذکـر نماینـد ‪ .‬مسـئله امامـت هـم از آن رو کـه از مهم ترین اصـول اعتقادی اسـت و باید‬
‫حـول آن سـخن هـا گفتـه شـود ‪ ،‬از ایـن ضـرورت خـارج نبـوده و ایـن نیـاز دربـاره آن نیز‬
‫احساس می‌شود‪.‬‬
‫یکـی از آن کتـب کـه می‌توانـد در این راسـتا راهگشـا باشـد ‪ ،‬کتاب «بررسـی مسـائل کلی‬
‫امامـت» اسـت ‪.‬بـا توجه به سـابقه علمی مؤلف و نیـز روان بودن مطالب ذکر شـده در کتاب‬
‫اسـت ‪ .‬مؤلـف با ذکر‬
‫‪ ،‬می‌تـوان گفـت کـه ایـن مجموعه کتابی مفید در باب مسـئله امامت ‌‌‬
‫اسـت ‪ ،‬اصـل ارتبـاط امامت‬
‫ادلـه عقلـی و نقلـی کـه قابـل فهـم برای عـرف اهـل مطالعه ‌‌‬
‫را بـا دیـن تبییـن کـرده و اوصـاف امـام را بیـان می‌کنـد ‪ .‬ابتـدا بـا بیان مسـئله سرپرسـتی‬
‫مسـلمانان در زمان رسـول خدا وارد بحث شـده و سـپس با بررسـی معنای امامت و مصداق‬
‫آن و نیزذکـر ادلـه عقلـی امامـت ‪ ،‬بحـث خـود را پیش می‌بـرد ‪ .‬بیان ویژگیهای شـخصی و‬
‫جایـگاه تبلیغـی امام ‪ ،‬از اهم موضوعات مذکور در این نوشـتار اسـت ‪ .‬می‌تـوان گفت که این‬
‫مجموعـه بـرای آن دسـته از مخاطبـان که بـه دنبال گام دومـی برای مطالعـه مبانی امامت‬
‫نـزد شـیعه هسـتند ‪ ،‬کتابـی قابـل پیشـنهاد بوده و بـا توجه به سـطح علمی مناسـب با فهم‬
‫عمـوم مخاطبـان که در آن لحاظ شـده اسـت ‪ ،‬می‌تواند نظر غالب اهـل مطالعه را جلب کند‬
‫‪ .‬طبیعـی اسـت اگـر سـخن از عمومیت سـطح آن به میان می‌آیـد ‪ ،‬مقصود تمـام مخاطبان‬
‫نیسـت ‪ ،‬بلکـه هـر فـرد به اقتضـای نیاز خـود از این چشـمه جرعه ای می‌نوشـد‪.‬‬

‫‪104‬‬
 ‫فصل پنجم امامت‪ /‬بخش دوم ‪ :‬سیر متوسط امامت‬

‫امامت در بینش اسالمی‬

‫علی ربانی گلپایگانی‬
‫‌‌ بوستان کتاب‬

‫یکـی از مهمتریـن اصـول اعتقـادی مطـرح درمیان مذاهب اسلامی ‪ ،‬مسـئله امامت‬
‫اسـت ‪ .‬امـری کـه به اعتراف بـزرگان مسـلمین ‪ ،‬مهم ترین جایـگاه را در جامعه مسـلمانان‬
‫دارد ‪ .‬نـوع نـگاه بـه ایـن امر خطیر در تبیین آن بسـیار مهم بـوده و باید مؤلفـان کتب با این‬
‫موضوع ‪ ،‬دقتهای الزم در این وادی را لحاظ نمایند ‪.‬‬
‫یکـی از کتابهـای ارزشـمندی کـه بـه تبییـن این واقعیـت از حیث کالمـی پرداختـه و آن را‬
‫از منظـر مذاهـب مختلف بررسـی کرده اسـت ‪ ،‬کتـاب «امامت در بینش اسلامی» اسـت ‪.‬‬
‫معنای امام و تقریر نگاه مذاهب اسلامی به بحث امامت ‪ ،‬در اوایل کتاب بررسـی و سـپس‬
‫از اهـداف امـام از منظرهـای مختلـف مطالبـی بیان می‌شـود ‪ .‬بررسـی مقام انسـان کامل و‬
‫حقیقـت خالفـت الهـی و نیـز جایگاه امامـت از نـگاه روایات نبـوی و ائمه معصومیـن(ع) در‬
‫ادامـه بحـث می‌آیـد ‪ .‬مؤلـف کتـاب خصوصیاتی بـرای امام برمی‌شـمرد کـه تبیین عصمت‬
‫و اینکـه امـام بایـد به اقتضای وظیفه سـنگین خـود از تمام افـراد زمان خود افضل باشـد در‬
‫ضمـن آن خصوصیـات آمـده کـه این دیـدگاه در قرآن نیز قابل بررسـی اسـت‪ .‬عصمت امام‬
‫از امـوری اسـت کـه همـراه با ارزیابی و بررسـی اشـکاالت‪ ،‬مطـرح شـده و نظریات مختلف‬
‫دربـاره آن بیـان گردیده اسـت ‪ .‬اندیشـه بیعـت مردمی و اجمـاع بزرگان و همچنین بررسـی‬
‫جایـگاه صحابـه و در نهایـت تحلیل اندیشـه غلو در مقامـات اهل بیت (ع) از اموری هسـتند‬
‫کـه مؤلـف کتـاب با دقت و وسـعت دایره تحقیـق به آنها پرداختـه و مخاطب را بـه خوبی با‬
‫مبانی علمی آن آشـنا می‌سـازد ‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه نوع بیـان مؤلف و دیـدگاه ایشـان در تبیین نظریـه امامت ‪ ،‬می‌تـوان این کتاب‬
‫را مناسـب مطالعـه بـرای آن دسـته از مخاطبان دانسـت کـه نگاهی تحقیقی به این مسـئله‬
‫را طالبند‪.‬‬

‫‪105‬‬
 ‫امامت و رهبری در نگاه عقل و دین‬
‫محمدباقر شریعتی سبزواری‬
‫بوستان کتاب‬

‫در بیـان هـر عقیـده و روش فکـری که مخاطب آن بخشـی از اهل مطالعه هسـتند و‬
‫هسـتند ‪ ،‬باید دقت الزم توسـط مؤلف‬
‫‌‌‬ ‫طالـب محتـوای غنی و تحلیلهـای صحیح و منطقی‬
‫مراعات شده و مخاطب را به هدف معرفتی خویش برساند‪.‬‬
‫یکـی از ایـن کتـب کـه از حیـث وسـعت دایره تحقیـق و دقت نظر در مسـائل اعتقـادی به‬
‫شـکل مناسـبی منظم شـده اسـت ‪ ،‬کتـاب «امامـت و رهبری در نـگاه عقل و دین» اسـت‪.‬‬
‫مؤلـف ایـن اثـر با نگاهـی جامع بـه آیـات و روایـات وارده در زمینـه امامت از دیدگاه شـیعه‬
‫مسـئله امامـت را بـه خوبی تبییـن می‌نماید‪.‬‬
‫ایـن مجموعـه دارای ابوابـی با موضوعات مختلـف حول محور امامت اسـت‪ .‬نگاه بلند مؤلف‬
‫به مسـئله امامت و بررسـی موانع فهم دقیق آن در برخی منظرها و ذکر آفات این موضوع ‪،‬‬
‫از جملـه نقـاط قـوت آن اسـت ‪ .‬ذکر ادله عقلی و نقلی و نیم نگاهی به مبانی عرفانی مسـئله‬
‫‪ ،‬از ایـن کتـاب مجموعه ای قابل اسـتفاده سـاخته اسـت ‪ .‬فلذا مطالعه این کتـاب برای اهل‬
‫تحقیق و تعالی در مبانی امامت پیشـنهاد می‌شـود‪.‬‬
‫بعضـی از سـرفصل هایـی کـه در ایـن کتـاب خوانده می‌شـود عبارت‌انـد از ضـرورت بحث‬
‫امامـت ‪ ،‬اختلاف شـیعه و سـنی در تعریف امامت ‪ ،‬عدم تضاد امامـت و خاتمیت ‪ ،‬نصب امام‬
‫برعهده کیسـت ‪ ،‬ویژگیهای امام و اشـاره به ائمه اثنا عشـر در منابع دین‪ ،‬که با بیانی سـاده‬
‫و شـیوا مخاطـب خـود را با ایـن معارف اعتقادی آشـنا کرده و با توجه به چینش تأییدشـده و‬
‫قابـل قبولـی کـه در کتاب به کار رفته اسـت ‪ ،‬می‌تـوان آن را به عنـوان یکی از بهترین کتب‬
‫تألیـف شـده در وادی امامـت نزد شـیعه معرفی و ترویـج نمود ‪ .‬فلذا مخاطبـان این مجموعه‬
‫در نـگاه اولیـه خـود بـه ایـن مجموعه باید دقت بـاال و قوت نظـر قابل توجه را بـه کار بندند‬
‫تـا سـیر مباحث به خوبی در ذهن ایشـان نقـش بندد‪.‬‬

‫‪106‬‬
 ‫امامت‬
‫محمدحسن قدردان قراملکی‬
‫‌‌ سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬

‫همیشـه در آثـاری کـه در بـاب امامـت تألیـف می‌شـوند ‪ ،‬آن دسـته از کتـب کـه از‬
‫هماهنگـی بیـن ادله نقلی و اسـتدالالت عقلی برخوردارنـد دارای وزن محتوایی بیشـتر و بار‬
‫علمـی قابـل توجهی بـرای مخاطبان ویژه خود هسـتند ‪ .‬اگر مؤلـف بنا را بر ایـن بگذارد که‬
‫تنهـا بـه ذکـر مبانـی دین و مذهـب خود در حـول این موضوع سـخن گفته و مخاطـب را با‬
‫حجمـی از سـئواالت و شـبهات رهـا بگـذارد ‪ ،‬از تأثیر گذاری اثر خود کاسـته و تنها توانسـته‬
‫سـاختمانی را بسـازد کـه هـرآن احتمال فروریختـن آن می‌رود ‪ .‬پـس بایـد در ارزش گذاری‬
‫کتـب ‪ ،‬ایـن نکتـه را لحـاظ نمود که کتابـی را به دیگران پیشـنهاد می‌دهیـم‪ ،‬دارای غنا هم‬
‫از لحاظ محتوا و هم از لحاظ روش تبیین مطالب باشد‪.‬‬
‫از جملـه کتبـی کـه در ایـن زمینه و با رویکرد پاسـخ به شـبهات متعدد در بـاب امامت تألیف‬
‫گردیده اسـت ‪ ،‬کتاب ارزشـمند «امامت» نوشـته استاد محمد حسـن قدردان قراملکی است‌‌‪.‬‬
‫ایـن کتـاب از مجموعـه کتب ایشـان در پاسـخ به شـبهات بوده کـه در نـوع ورود و خروج از‬
‫مباحـث و نیـز روش بحـث عقلـی در حوزه امامـت‪ ،‬در نوع خود کم نظیر اسـت ‪ .‬نگاه عمیق‬
‫مؤلـف بـه مسـئله امامـت و تبییـن ارکان آن در ابتـدای کتاب و همچنین بررسـی شـبهات‬
‫مختلـف وارده در بـاب نظریـه نـص در تعییـن امـام ‪ ،‬رابطه امامـت با خاتمیـت ‪ ،‬ویژگیهای‬
‫اسـت ‪.‬‬
‫وجـودی امـام و نیـز ادلـه امامت ائمـه معصومین (ع) در جـای جای کتاب قابل درک ‌‌‬
‫بـا توجـه بـه ویژگیهـای این کتاب‪ ،‬می‌تـوان گفت که اگر شـخصی به دنبـال یک مجموعه‬
‫اسـت ‪ ،‬ایـن کتاب که‬
‫ویـژه در بـاب تبییـن ادله امامت و پاسـخ به شـبهات به صورت جامع ‌‌‬
‫رویکـردی عقلـی و نقلی دارد می‌تواند راهگشـای مناسـبی برای او باشـد و مخاطـب خود را‬
‫در فضـای بحثی منطقی قـرار دهد‪.‬‬

‫‪107‬‬
 ‫آموزش عقاید‬
‫آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫‌‌ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)‬

‫ایـن کتـاب شـامل مجموعـه‌اى از دروس اعتقـادی اسـتاد مصبـاح اسـت کـه به قلم‬
‫ایشـان نگاشـته شـده اسـت و مباحث به گونه‌اى تنظیم شـده کـه مطالب آن بـر هم ترتیب‬
‫منطقـى دارنـد‪ .‬همچنیـن در ایـن کتـاب عبـارات‪ ،‬سـاده و روشـن‌اند و در متـن از کاربـرد‬
‫اصطالحـات پیچیـده و عبـارات دشـوار پرهیـز شـده اسـت‪ .‬اثبـات مطالـب بـا اسـتفاده از‬
‫دلیل‌هاى متقن‪ ،‬به دور از توضیحات زاید و مالل‌آور انجام شده است‪.‬‬
‫نگارنـده در مقدمـه بخـش خداشناسـى‪ ،‬بـه تعریف دیـن‪ ،‬تفکیک اصـول دین از فـروع آن‪،‬‬
‫لـزوم تحقیـق دربـاره اصـول دیـن‪ ،‬جهان‌بینـى به مثابـه مقدمـه‌اى بـراى ایدئولـوژى‪ ،‬و راه‬
‫حـل مسـائل بنیادین جهان‌بینـى می‌پـردازد‪ .‬آن‌گاه بحث اصلـى آغاز می‌شـود و موضوعات‬
‫خداشناسـى‪ ،‬راه سـاده شـناخت خدا‪ ،‬اثبات وجود خدا‪ ،‬صفات ذاتیه و فعلیه خداوند‪ ،‬و سـپس‬
‫علـل انحراف شـبهات ناظر به آن بررسـى می‌شـود‪ .‬اسـتاد در ادامه به نقـد جهان‌بینى مادى‬
‫و اثبـات توحیـد و یگانگـى خداونـد‪ ،‬بحث جبر و اختیار‪ ،‬قضـا و قدر و عدل الهـى مى‌پردازند‪.‬‬
‫در بخـش راهنماشناسـى‪ ،‬مباحثـى مثـل نیاز بشـر به وحى و نبـوت‪ ،‬حل چند شـبهه در این‬
‫عصمـت انبیـا‪ ،‬دالیـل عصمت انبیـا‪ ،‬شـبهات عصمت‪ ،‬بحـث معجزه و حل شـبهات‬ ‫ِ‬ ‫بـاره‪،‬‬
‫ناظـر بـه آن‪ ،‬ویژگـى هـاى پیامبران‪ ،‬کثـرت و تعـداد پیامبران و رابطـه مردم با آنـان‪ ،‬پیامبر‬
‫اسلام(صلى ا‪ ...‬علیـه وآلـه) و اثبـات رسـالت آن حضـرت‪ ،‬اعجـاز قـرآن‪ ،‬مصونیت قـرآن از‬
‫تحریـف‪ ،‬جهانـى و جاودانـه بودن اسلام‪ ،‬خاتمیـت‪ ،‬امامت‪ ،‬نیاز بـه وجود امام‪ ،‬نصـب امام‪،‬‬
‫عصمـت و علـم امـام‪ ،‬و امامت حضرت مهدى(علیه السلام) و حکومـت جهانى آن حضرت‬
‫و راز غیبـت مطرح شـده اسـت‪ .‬دربخـش معاد نیز مسـئله روح و تجرد آن‪ ،‬اثبـات معاد‪ ،‬معاد‬
‫در قـرآن ‪ ،‬مشـخصات عالـم آخرت ‪،‬مقایسـه دنیا با آخـرت‪ ،‬رابطه دنیا با آخرت‪ ،‬قـراردادى یا‬
‫حقیقـى بـودن رابطـه دنیـا و آخرت‪ ،‬نقش ایمـان و کفر در سـعادت و شـقاوت‪ ،‬رابطه متقابل‬
‫ایمـان و عمـل و وقایع پس از حسابرسـی بررسـی می‌شـود‪.‬‬

‫‪108‬‬
 ‫پژوهشی در عصمت معصومان‬
‫احمدحسین شریفی و حسن یوسفیان‬
‫سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬

‫اگـر بخواهیـم دربـاره انبیا و امامان الهی سـخن گفتـه و اوصاف ایشـان را ذکر کنیم ‪،‬‬
‫از شـاخص تریـن خصوصیـات پیامبران خدا ‪ ،‬عصمت ایشـان اسـت ‪ .‬اگر تحلیل درسـتی از‬
‫ایـن ویژگـی ارائـه نشـود‪ ،‬جایـگاه پیامبـران خدا به درسـتی تبیین نخواهد شـد و به تفسـیر‬
‫صحیحـی از انسـان برتـر نخواهیـم رسـید ‪ .‬آن ویژگـی کـه می‌توانـد ایشـان را بـرای ما به‬
‫عنـوان الگو معرفی سـازد ‪ ،‬عصمت ایشـان اسـت در صورتی کـه آن را به معنای صحیحش‬
‫کـه ویژگی انسـان برتر اسـت تصور کنیم نه خصوصیـت موجودی برتر از انسـان‪ ،‬که ابتدای‬
‫بیراهـه اسـت ‪ .‬اگر اختیار انسـان را در کسـب مقام عصمـت از او گرفته و تنهـا آن را موکول‬
‫بـه عنایـت الهـی کنیم ‪ ،‬دیگـر فضیلتی بـرای پیامبران خـدا و ائمه معصومین ثبت نشـده و‬
‫عصمت نیز مقام ارزنده ای نخواهد بود ‪.‬‬
‫یکـی از بهتریـن کتبـی کـه در ایـن زمینه به رشـته تحریـر درآمـده و مخاطـب را با فضای‬
‫مسـئله عصمـت و تاریخچـه و حقیقـت آن آشـنا می‌سـازد ‪،‬ایـن کتاب اسـت که بـا تالش‬
‫مؤلفـان گرانقـدر خـود در صـدد تبییـن مبانـی عصمت در نظـر اهل تحقیق اسـت‌‌‪.‬‬
‫اسـت که ابتدا معنـا و مفهوم عصمـت و رابطه‬
‫ایـن مجموعـه بـه دنبال این هدف ارزشـمند ‌‌‬
‫آن با اختیار انسـان بررسـی شـده و سـپس تحلیل صحیحـی از عصمت معصومیـن در گناه‬
‫و خطـا و اشـتباه ارائـه دهـد ‪ .‬به مناسـبت هر بحث ‪ ،‬سـئواالت و شـبهاتی کـه در این زمینه‬
‫هسـتند نیز از نظـر مؤلفان محتـرم دور نمانده و بـرای مخاطبان پاسـخهایی در خور‬
‫‌‌‬ ‫مطـرح‬
‫بحـث بیـان می‌کننـد ‪ .‬دقتهای ایـن مجموعه در نقل اقوال و بررسـی دقیق عقلـی در زمینه‬
‫ایـن حقیقـت بارز در وجود انسـانهای کامل ‪ ،‬نشـان از اشـراف علمی و وسـعت دایره تحقیق‬
‫ایشـان دارد ‪.‬در نتیجـه می‌تـوان گفـت کـه ایـن کتـاب دارای ظرفیـت الزم بـرای مطالعـه‬
‫تخصصـی در بـاب عصمـت بـوده و برای درک صحیـح از این کمـال انسـانی دارای جایگاه‬
‫ویژه ای اسـت‪.‬‬

‫‪109‬‬
 ‫فصل پنجم امامت‪ /‬بخش سوم ‪ :‬سیر نهایی امامت‬

‫فلسفه امامت‬
‫یحیی یثربی‬
‫‌‌ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬

‫امامـت را می‌تـوان بـا نـگاه روایی و یا کالمی بررسـی کـرد و نیز می‌توان بـه آن نگاه‬
‫فلسـفی و عرفانی داشـت ‪ .‬برای آن دسـته از مخاطبان که مقدمات الزم را جهت فراگرفتن‬
‫رویکرد فلسـفی و عرفانی فراهم کرده‌اند ‪ ،‬کتاب «فلسـفه امامت» نوشـته دکتر سـید یحیی‬
‫اسـت ‪ .‬امامت در شـیعه معنای خاصـی دارد که‬‫یثربـی گزینه بسـیار مناسـبی بـرای مطالعه ‌‌‬
‫امتـداد عنایـت غیـب اسـت بـه جهان شـهود و ظاهـر جهـان ؛ عنایـت متافیزیک اسـت به‬
‫فیزیـک یـا باطـن به ظاهر‪ ،‬امامت در شـیعه بـه این معنی تبلور یافته اسـت‪ .‬از نظر سـابقه ‪،‬‬
‫متکلمـان معتقدنـد کـه امامـت در انبیای گذشـته هم بـوده ؛ ولی عرفـا اشـاراتی دارند که به‬
‫نظـر آنـان امامـت و بـه تعبیر دیگـر والیت ‪ ،‬در انبیای گذشـته ظهور نداشـته اسـت ‪ .‬دوران‬
‫آنـان دوران نبـوت بوده اسـت تا می‌رسـد به دوران ختـم نبوت و بعد از ختم نبـوت که دوران‬
‫ظهـور والیـت اسـت‪ .‬امام دارای جایـگاه ویژه ای در عالم اسـت که می‌تـوان از خالل فصل‬
‫های این کتاب ارزشمند از برخی از آنها مطلع شد ‪.‬‬
‫موضوعاتی که در این کتاب بررسـی می‌شـوند ‪ ،‬با مبانی فلسـفی اوصاف امام شـروع شـده‬
‫و بـا بیـان ایـن مطلب که امام پیوسـته از الهـام و امداد غیبـی بهره مند بـوده و ناظر و حاکم‬
‫بـر همـه حوادث جهان اسـت ادامـه می‌یابـد ‪ .‬از ویژگیهای امام این اسـت که ایشـان دارای‬
‫صفـت عصمـت اسـت ‪ ،‬یعنـی فـرض هیچ گونـه خطایی حتـی در فضـای ذهن به ایشـان‬
‫نمـی‌رود و همچنیـن امـام می‌تواند مصـدر اعجاز و کرامت باشـد ‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه محتـوای کتاب می‌تـوان گفت کـه مؤلـف در صدد بیـان این مطلب اسـت که‬
‫امـام یگانـه روزگار بـوده و جهان هسـتی هرگز بی امـام نخواهد بود ‪ .‬شایسـتگی الزم برای‬
‫شـناخت و پیـروی تـام و بـدون نقـص امـام در صورتی در مأمومین پیدا می‌شـود کـه بر این‬
‫معارف واقـف گردند ‪.‬‬

‫‪110‬‬
 ‫امام شناسی‬
‫نویسنده ‪ :‬عالمه محمد حسین حسینی طهرانی‬
‫‌‌ عالمه طباطبایی‬

‫مجموعـه پیـش رو ‪ ،‬طرحـی اسـت کلـی از مبانـی عمیـق امامـت نزد شـیعه کـه «امام‬
‫شناسـی» نام دارد و مرحوم عالمه محمدحسـین حسـینی طهرانی آن را به رشته تألیف درآورده‬
‫ي‪،‬‬
‫ي تفسـير ‌‬ ‫ت از بحثها ‌‬ ‫ي اسـ ‌‬‫‪ ۱۸‬جلد دارد‪ ،‬مجموعه‌ا ‌‬ ‫سو ‌‬ ‫ن مجموعـ ‌ه کـ ‌ه ‪ 270‬در ‌‬ ‫اسـت ‪ .‬ايـ ‌‬
‫ت و واليت‌‬ ‫ي ‪ ،‬و دربار امام ‌‬‫ت بطور كلـ ‌‬ ‫ت و والي ‌‬ ‫ي دربار امام ‌‬ ‫ي ‪ ،‬اجتماع ‌‬ ‫ي ‪ ،‬تاريخـ ‌‬ ‫ي ‪ ،‬روائـ ‌‬ ‫فلسـف ‌‬
‫ي علمي‌‬ ‫ي اسـتدالل ‌‬ ‫ت درسـها ‌‬ ‫ب و ائ ّمـۀ معصوميـن‌(ع) ك ‌ه به صور ‌‬ ‫ن علي‌بن‌أبيطالـ ‌‬ ‫أميرالمؤمنيـ ‌‬
‫ي‬
‫ي و نقد ‌‬ ‫ث حلّ ‌‬ ‫ت وارد شـده در منابع شـیعه و سـنی و ابحـا ‌‬ ‫گرفتـه شـده از قـرآ ‌ن كريـ ‌م و روايا ‌‬
‫ت اسـت‪ .‬در این مجموعـه موضوعاتی از قبیل كليات و مباني امام شناسـي‪ ،‬تعريف‬ ‫دربـار‌ه واليـ ‌‬
‫اولـي االمـر ‪ ،‬شـناخت شـيعه ‪ ،‬ارتبـاط واليت و نبـوت ‪ ،‬حقيقت واليـت ‪ ،‬احتجاجـات به غدير‪،‬‬
‫رابطـه پيامبـر و اميرالمومنين ‪ ،‬قضاوت‌هاي اميرالمومنين و علوم ایشـان ‪ ،‬حديث ثقلين ‪ ،‬شـيعه‬
‫و تاليـف ‪ ،‬صحيفـه سـجاديه و در نهایـت مكتـب حضرت صادق عليه‌السلام و علوم ایشـان را‬
‫ن دور‌ه سـعي‌‬ ‫می‌توان مشـاهده کرد ‪ .‬ایشـان در خاتمه جلد هجدهم اینگونه می‌نویسـند‪« :‬در اي ‌‬
‫ث گردد‬ ‫ت بح ‌‬ ‫ي اصـو ‌ل امام ‌‬ ‫ل كل ‌‬
‫ن و مسـائ ‌‬ ‫الموحدي ‌‬
‫ي ّ‬ ‫ت مول ‌‬‫ل والي ‌‬‫ط دربار‌ه اصـ ‌‬ ‫ت فق ‌‬ ‫شـد‌ه اسـ ‌‬
‫ل آيـد‪ .‬و با آنك ‌ه در حدود وسـ ‌ع و‬ ‫ن (ع)ب ‌ه عم ‌‬ ‫ي از سـاير أئ ّم ‌ة معصوميـ ‌‬ ‫ي ضمنـ ‌‬ ‫و ضمنـا بحثهـا ‌‬
‫ت و گمـا ‌ن مي‌رفت‌‬ ‫ب من َّقح ‌ه و مسـلَّم ‌ه إعما ‌ل حوصل ‌ه شـد‌ه اسـ ‌‬ ‫ن مطال ‌‬ ‫جهـد در جمـ ‌ع و تدويـ ‌‬
‫تاريخيـ ‌ه و غيرها از‬‫ّ‬ ‫قرآنيـ ‌ه و نقليه‌‪ ،‬و شـواهد‬
‫عقليـه‌‪ ،‬و ّ‬ ‫فلسـفي ‌ه و ّ‬
‫ّ‬ ‫ب مختلف ‌ة‬‫ن مطالـ ‌‬ ‫كـ ‌ه بـا ايـ ‌‬
‫ي كرد‬ ‫ت و كماهو حقّـ ‌ه او را معرف ‌‬ ‫اجتماعيـ ‌ه مي‌تـوا ‌ن پرد‌ه از رخسـار تابنـاك‌ او برگرفـ ‌‬ ‫ّ‬ ‫ل‬
‫مسـائ ‌‬
‫ي از‬ ‫ت و ذ ّره‌ا ‌‬‫ي آورد‌ه شـد‌ه اسـ ‌‬ ‫ي از َيمـ ‌‬
‫ط نَمـ ‌‬‫ن حـا ‌ل مي‌بينيـ ‌م و مي‌نگريـ ‌م كـ ‌ه فق ‌‬ ‫ي در ايـ ‌‬‫ولـ ‌‬
‫ف افو ‌ل اسـت‪ ،‬ما‬ ‫ت در شُ ـر ‌‬
‫ب حيا ‌‬ ‫ي گشـت ‌ه و آفتا ‌‬‫ب جهانتاب‌‪ .‬و اينك‌ ك ‌ه عمر سـپر ‌‬ ‫شـعا ‌ع آفتا ‌‬
‫سـر او اطال ‌ع پيدا نموده‌ايم‌‪ ،‬و نـ ‌ه از منه ‌ج و منها ‌ج‬ ‫ي را شـناخته‌ايم‌‪ ،‬و ن ‌ه از ّ‬ ‫حقّـ ًا و حقيقـ ًة نـ ‌ه عل ‌‬
‫ب كرده‌ايـم‌‪ ».‬بدیهی اسـت که این مجموعه بـرای اهل تحقیـق و دارای ذوق‬ ‫ي اكتسـا ‌‬ ‫او علمـ ‌‬
‫معرفتی در زمینه امامت بسیار قابل استفاده خواهد بود ‪.‬‬

‫‪111‬‬
 ‫ادب فنای مقربان‬
‫آیه ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫‌‌ اسراء‬

‫اگـر بخواهیـم در بـاب مقامـات امـام معصـوم سـخن بر زبـان آوریـم در اولیـن کالم‬
‫سـکوت را پیشـه می‌کنیم که بهترین وصف کننده جایگاه امام در عالم هسـتی خود ایشـان‬
‫هسـتند و تنها انسـان کامـل می‌تواند خـود را وصف‬
‫‌‌‬ ‫هسـتند کـه عالم به تمام اسـرار خلقت‬
‫کنـد و بـس ‪ .‬زیـارت جامعـه کبیره از برتریـن زیاراتی اسـت که زمینه معرفت برتـر و عرفان‬
‫کامل‌تـر را فراهـم می‌کنـد و نیـز ادب حضـور در فضا و آسـتان مقربان معصـوم(ع) را به زائر‬
‫می‌آمـوزد‪ .‬معـارف عمیـق و گسـترده اى در ایـن زیارت نهفته اسـت که به تشـریح و تبیین‬
‫نیـاز دارد تـا مقام حقیقـى آن ذوات مقدس مبرهن و روشـن گردد‪ ،‬و میـزان تأثیر و کارآمدى‬
‫آنان در همه عوالم وجود و شـئون هسـتى شـناخته شـود‪ .‬خالص‌ترین درودها و پاکیزه‌ترین‬
‫سلامها بـر جسـم و جـان پاکباختگان و عاشـقانی کـه راه وصـول و طریق صعـود را هموار‬
‫کـرده و بـا سـنت و سـیرت خـود حبـل متیـن وصـل و عـروه وثقـای نیل بـه دیار الهـی را‬
‫آویختنـد‪ .‬زیـارت‪ ،‬از برتریـن موهبت های الهی اسـت کـه دل ها و قلوب هـا را جال می‌دهد‬
‫و بـه سـوی معبـود مصروف می‌دارد‪ .‬کسـانی که قربشـان قرب خـدا‪ ،‬طاعتشـان اطاعت اله‪،‬‬
‫حبشـان محبـت خدا‪ ،‬بغضشـان غضب خداسـت و با حضور خـود رتگ خدا به کـون و مکان‬
‫می‌دهنـد و همـه را خدایی می‌کنند‪ ،‬زیارتشـان را گرامی می‌داریم و مشـتاقانه به سـوی همه‬
‫ت ا‪ .‌..‬العظمی‬
‫آن هـا رفتـه و دعـوت می‌کنیـم‪ .‬کتـاب «ادب فنـای مقربـان» اثر ارزنـده آیـ ‌‬
‫جـوادی آملـی شـرحی بـر زیـارت جامعه کبیره اسـت‪ .‬ایـن کتاب که تـا کنون ‪ 8‬جلـد از آن‬
‫منتشـر گردیـده اسـت ‪ ،‬در پرتـو کلمـات گفتارهـا و نوشـتارهای مؤلـف کم نظیر معـارف به‬
‫رشـته تحریر درآمده و با تسـلط به مبانی فلسـفی‪ ،‬عرفانی و تفسـیری و نیز با دلباختگی به‬
‫اسـت ‪.‬عمـق مطالب و دقتهـای ویژه‬
‫آن گوهرهـای مقـدس وجـود یعنی ائمـه اطهار (ع) همراه ‌‌‬
‫مؤلـف کتـاب‪ ،‬آن را از کمـال و جمـال خاصی برخـوردار نموده و قطعـا برای اهل معرفـت و مطالعه مقامات‬
‫انسان کامل ‪،‬در مسیر معرفت و ارادت به آن شاخصه های الهی مؤثر و کارساز است‪.‬‬

‫‪112‬‬
 ‫فصل ششم معاد‬

‫مرحله آشنایی‬
‫معاد‪ /‬محسن قرائتی ‪ /‬مؤسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت (ع)‬
‫معاد و جهان پس از مرگ‪ /‬آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی ‪ /‬سرور‬
‫معاد استداللی ‪ /‬عبدا‪ ...‬ابراهیم زاده ‪ /‬زمزم هدایت‬
‫زندگی جاوید یا حیات اخروی‪ /‬شهید مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫تجسم اعمال در دنیا ‪ ،‬قبر و قیامت ‪/‬محمد رضا کوهی‪ /‬بوستان فدک‬
‫معاد ‪ /‬شهید مرتضی مطهری ‪ /‬صدرا‬
‫اصول اعتقادات در چهل درس‪/‬قائمي‪ ,‬اصغر ‪ /‬ادبا‬

‫مرحله متوسط‬
‫سرنوشت ارواح در برزخ ‪/‬مجتبی شاه ملکی ‪/‬بوستان کتاب‬
‫از عالم بعد از مرگ چه خبر؟‪/‬محمدتقی صرفی پور‪/‬صرفی پور‬
‫حیات پس از مرگ ‪ /‬علی محمد اسدی‪/‬بوستان کتاب‬
‫آموزش عقاید‪ /‬آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی ‪ /‬مؤسسه امام خمینی‬
‫معاد در نگاه عقل و دین‪/‬شریعتی سبزواری ‪ /‬بوستان کتاب‬
‫شفاعت ‪ /‬طاهری خرم آبادی‪/‬بوستان کتاب‬
‫تناسخ از دیدگاه عقل و وحی ‪ /‬محمدتقی یوسفی‪ /‬مؤسسه امام خمینی‬
‫معاد ‪/‬محمدحسن قدردان قراملکی ‪ /‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬
‫جهنم چرا ‪ /‬محمدحسن قدردان قراملکی ‪ /‬بوستان کتاب‬
‫انسان از آغاز تا انجام‪/‬عالمه طباطبایی ‪/‬بوستان کتاب‬
‫معاد در قرآن ج ‪ 4‬و ‪ /5‬آیت ا‪ ...‬جوادی آملی ‪ /‬اسراء‬

‫‪113‬‬
 ‫مرحله متعالی‬
‫معاد یا بازگشت به سوی خدا‪ /‬آیت ا‪ ...‬محمد شجاعی ‪ /‬سروش‬
‫راه روشن‪ /‬مال محسن فیض کاشانی‪ /‬بنیاد پژوهشهای اسالمی آستان قدس رضوی‬
‫معاد جسمانی در حکمت متعالیه ‪ /‬مرتضی پویان‪/‬بوستان کتاب‬
‫معاد جسمانی در حکمت متعالیه‪ /‬مرتضی پویان‪/‬بوستان کتاب‬
‫معاد از دیدگاه امام خمینی‪ /‬تبیان‬
‫روح و نفس‪ /‬آیت ا‪ ...‬سید محمد خامنه ای‪/‬بنیاد حکمت اسالمی صدرا‬
‫عیون مسائل نفس‪ /‬آیت ا‪ ...‬حسن زاده آملی‪ /‬نشر بکاء‬
‫جاودانگی ‪ /‬رضا اکبری ‪ /‬بوستان کتاب‬
‫معادشناسی‪ /‬آیت ا‪ ...‬سید محمدحسین حسینی طهرانی ‪ /‬عالمه طباطبایی‬
‫معاد از دیدگاه حکیم مدرس زنوزی‪/‬غالمحسین ابراهیمی دینانی ‪ /‬حکمت‬

‫‪114‬‬
 ‫فصل ششم معاد ‪ /‬بخش اول‪ :‬سیر آشنایی معاد‬

‫اصول عقاید(معاد)‬
‫محسن قرائتی‬
‫مؤسسه درسهایی از قرآن‬

‫مسـئله معـاد از نظـر اهمیـت‪ ،‬بعد از مسـئله توحید مهمترین مسـئله دینی و اسلامی‬
‫اسـت‪ .‬پیامبـران (و بالخصـوص از آنچه کـه از قرآن کریم درباره پیامبر اکـرم صلی ا‪ ...‬علیه و‬
‫آله و سـلم اسـتفاده می‌شـود) آمده‌انـد برای اینکه مـردم را به این دو حقیقـت مؤمن و معتقد‬
‫کنند‪ :‬یکی به خدا و دیگر به قیامت‪.‬‬
‫مسـئله معـاد از جایـگاه ویـژه ای برخـوردار بـوده و بـرای یـک مسـلمان ایمان بـه آن الزم‬
‫اسـت‪ ،‬یعنـی در ردیـف مسـائلی نیسـت کـه چـون از ضروریـات اسلام اسـت و ایمـان به‬
‫پیغمبـر ضـروری اسـت‪ ،‬پـس ایمـان بـه آن هـم به تبـع ایمـان به پیغمبـر ضروری اسـت‪.‬‬
‫بعضـی چیزهـا هسـت کـه باید به آنهـا معتقد بـود؛ به این معنـا که اعتقـاد به آنهـا از اعتقاد‬
‫بـه پیغمبـر منفـک نیسـت‪ .‬بایـد بـه این معناسـت نه به معنـی تکلیـف‪ .‬به معنی این اسـت‬
‫که انفکاک پذیر نیسـت که انسـان به پیغمبر و اسلام‪ ،‬ایمان و اعتقاد داشـته باشـد ولی به‬
‫این مسـئله ایمان نداشـته باشـد‪.‬‬
‫یکـی از مهـم تریـن اصول دین ‪ ،‬مسـئله معاد اسـت ‪ .‬پیچیدگی های این مسـئله و تفصیل‬
‫مراتـب و مراحـل آن باعث می‌شـود که گاهـی در بیان معارف مرتبط با امر معاد نویسـندگان‬
‫دچـار تکلـف گویی و اطناب شـده و فهم مطلـب را برای مخاطب سـخت می‌کند ‪.‬‬
‫از جملـه کتبـی کـه برای عامه مخاطبان تألیف شـده و نگاهی تحلیلی به مسـئله معـاد دارد‬
‫اسـت کـه در صدد‬ ‫‪ ،‬کتـاب «معـاد» از مجموعـه اصـول عقاید تألیف حجت‌االسلام قرائتی ‌‌‬
‫بیـان روان و سـاده ای از ایـن واقعیت در عالم وجود اسـت ‪.‬‬
‫مؤلـف در ایـن کتـاب مراحـل انتقـال انسـان از ایـن عالـم به عالـم دیگـر را با بیانـی دقیق‬
‫ذکـر کـرده و تصویـری گویـا از ایـن واقعیت را پیـش روی مخاطـب قـرار داده و او را با عالم‬
‫پـس از مـرگ آشـنا می‌نمایـد فلـذا می‌تـوان گفت کـه مخاطب این اثـر غالب اهـل مطالعه‬
‫هستند ‪.‬‬
‫‌‌‬

‫‪115‬‬
 ‫معاد و جهان پس از مرگ‬
‫آیت ا‪ ...‬مکارم شیرازی‬
‫‌‌ سرور‬

‫یکـی از حقایـق پیـش روی هـر انسـانی مسـئله مـرگ و حقایـق پـس از آن اسـت ‪.‬‬
‫حقیقتـی کـه ذهـن هر کـس را به خود مشـغول کرده و سـئواالت متعـددی را برای او‬
‫ایجـاد می‌نمایـد ‪ .‬مـرگ‪ ،‬نامـي آشـنا بـراي زندگـي اسـت؛ چـرا كـه زندگـي با مـرگ معنا‬
‫می‌شـود‪ .‬هـراس ازمـرگ‪ ،‬هـراس از ماهيت مرگ اسـت‪ .‬ايـن كه مرگ به معناي نيسـتي و‬
‫نابـودي در صحنـه زندگـي دنيـوي اسـت‪ ،‬بسـياري را به وحشـت مي‌افكند‪ .‬اما پرسـش اين‬
‫اسـت كـه آيـا واقعـ ًا حقيقت مـرگ نيسـتي و نابودي اسـت؟ يا اينكـه اين تصـور‪ ،‬تصويري‬
‫نادرسـت از آن اسـت ‪.‬آیا مرگ دردناک اسـت؟ روح چیسـت؟ آیا با پوسـیدن بدن‪ ،‬روح باقى‬
‫مى‌مانـد؟ عالـم پـس از مـرگ چگونـه اسـت؟ آیا مسـائل مربوط بـه زندگى پـس از مرگ را‬
‫مى‌تـوان بـا اصـول علمـى ثابت کرد؟ ایـن سـئوالها و ده ها سـئوال دیگر در کتـاب «معاد و‬
‫جهـان پـس از مـرگ» نوشـته آیـت ا‪ ...‬مـکارم شـیرازی بررسـی شـده و بـه خوبی بـه این‬
‫سئواالت و نظایر آنها در این مجموعه پاسخ داده شده است ‪.‬‬
‫جـدا از سـابقه مؤلـف ایـن اثـر در امـر تألیـف کتب اعتقـادی و نقش مؤثـر ایشـان در ترویج‬
‫فرهنـگ اصیـل دینـی ‪ ،‬از ویژگیهـای ایـن کتـاب می‌تـوان به بررسـی قابل توجـه مؤلف از‬
‫مسـئله روح و تناسـخ اشـاره کـرد و نیز ادلـه امکان و وقوع معاد را با شـواهد متعـدد می‌توان‬
‫در ایـن کتـاب دید ‪.‬‬
‫بیـان شـیوا و ادبیـات قابـل فهم بـرای عموم مـردم ‪ ،‬از دیگر نقاط قـوت این اثـر ارزنده بوده‬
‫کـه مخاطـب خـود را برای مطالعـه این اثر حفـظ می‌کند‪.‬‬
‫بدیهـی اسـت کـه ایـن کتاب ماننـد دیگر کتـب این مؤلـف قابل اسـتفاده عمـوم مخاطبان‬
‫خواهـد بـود ‪.‬الزم بـه ذکـر اسـت کـه این کتـاب عالوه بر چـاپ اصلی کـه به زبان فارسـی‬
‫اسـت بـه زبـان عربى نیز ترجمه و منتشـر شـده اسـت‪.‬‬
‫‌‌‬

‫‪116‬‬
 ‫معاد استداللی‬
‫عبدا‪ ...‬ابراهیم زاده‬
‫‌‌ زمزم هدایت‬

‫در کنـار کتـب تفصیلـی و محققانـه که در باب موضوعات اعتقادی نگاشـته می‌شـوند‬
‫‪ ،‬بایـد کتابهایـی موجود باشـند کـه آن مطالب تفصیلی را به شـکل مختصـر درآورده و برای‬
‫عمـوم مـردم قابل اسـتفاده باشـد ‪ .‬مسـئله معـاد از مفصل ترین مسـائل موجـود در مباحث‬
‫اعتقـادی اسـت ‪ .‬فلذا باید در نظر داشـت کـه مخاطبان اینگونه کتب‪ ،‬همگی در یک سـطح‬
‫از وقت و توان ادراک نیستند و باید نیاز اینگونه از افراد اهل کتاب را نیز لحاظ نمود‪.‬‬
‫یکـی از کتبـی کـه در ایـن زمینـه نگاشـته شـده اسـت ‪ ،‬کتـاب معـاد اسـتداللی کاری از‬
‫اسـت کـه خالصـه ای از فرآیند اعتقـاد صحیح به معـاد را‬‫پژوهشـکده تحقیقـات اسلامی ‌‌‬
‫پیـش روی مخاطبـان قـرار می‌دهـد ‪ .‬از آنجـا کـه این کتـاب برگرفتـه از آثار دیگـران بوده‬
‫و بـه اختصـار نگاشـته شـده اسـت و از سـویی‪ ،‬دربردارنده اصولی کلـی درباب احوال انسـان‬
‫پس از مرگ اسـت ‪ ،‬فلذا برای قشـر مبتدی و مشـتاق آشـنایی با مسـئله معاد مناسـب است‪.‬‬
‫مؤلـف بـر طبـق سـیر غالبی مطـرح در کتـب با موضـوع معـاد ‪ ،‬ابتدا بـه بررسـی اهمیت و‬
‫ضـرورت معـاد و آثـار اعتقـاد بـه آن پرداختـه و پـس از اشـاره ای بـه آن از آن گـذر می‌کند‪.‬‬
‫تبییـن حقیقـت مـرگ و عالـم برزخ قدم دومی اسـت کـه ایشـان در بیان مراحـل معاد ذکر‬
‫نمـوده و نیـز نگاهـی کلـی بـه جریان معـاد و کیفیـت حسابرسـی در قیامـت دارد ‪ .‬توصیف‬
‫بهشـت و جهنم و اشـاره به حقایق آن دو در کالم بزرگان و منابع دینی‪ ،‬آخرین گامی اسـت‬
‫کـه در ایـن مجموعه برداشـته شـده و مؤلف نیـز به خوبی از عهـده این مهم برآمده اسـت ‪.‬‬
‫روان بـودن متـن و عـدم تکلـف و پیچیدگـی در آن را می‌توان از نقاط قوت برجسـته این اثر‬
‫دانسـت و الزم به ذکر اسـت که این کتاب برای آن دسـته از اهل مطالعه مناسـب اسـت که‬
‫بـه عنوان آشـنایی اجمالی با مسـئله معاد با ایـن مجموعه روبرو شـده‌اند ‪.‬‬

‫‪117‬‬
 ‫زندگی جاوید یا حیات اخروی‬
‫شهید مرتضی مطهری‬
‫صدرا‬

‫همانطـور کـه انسـان در ایـن دنیـا دارای حیـات دنیـوی بـوده و این زندگی ‪ ،‬شـرایط‬
‫خـاص خـود را داراسـت ‪ ،‬باید دانسـت که پس از مرگ نیز نابود نشـده و به حیـات خود ادامه‬
‫می‌دهـد ‪ .‬حیـات انسـان پـس از مرگ دارای شـرایط و ویژگیهایی اسـت که می‌تـوان آنها را‬
‫از ضمن آیات و روایات مربوط به معاد یافت ‪.‬‬
‫یکـی از بهتریـن مجموعـه هـا کـه در عیـن اختصار ‪ ،‬بـه این حقیقـت پرداخته اسـت کتاب‬
‫اسـت ‪ .‬این‬
‫شـریف «زندگـی جاویـد یـا حیات اخروی» تألیف اسـتاد شـهید مرحوم مطهری ‌‌‬
‫مجموعـه مختصـر کـه ماننـد دیگر آثـار ایشـان از دقتهای علمـی و همچنین بیان سـاده و‬
‫روان برخـوردار اسـت ‪ ،‬در صـدد تبییـن اوصاف زندگـی در عالم آخـرت و بیان حقیقت حیات‬
‫اخـروی بـوده و جاودانگـی انسـان را بیان می‌کند‪ .‬تخصصـی بودن موضوع کتـاب و اختصار‬
‫آن و از سـویی دقتهـای مؤلـف ‪ ،‬از نقـاط قـوت آن به شـمار می‌روند ‪ .‬فلذا ایـن کتاب گزینه‬
‫اسـت و از خالل‬
‫مناسـبی بـرای احاطه به کلیات حیات اخروی انسـان اعـم از برزخ و قیامت ‌‌‬
‫آن می‌تـوان بـه نکاتـی در باب روح انسـان دسـت یافت‪.‬‬
‫ایمان به حیات اخروی تأثیرات بسـزایی در حاالت و افعال انسـان داشـته و اصالحگر اسـت‌‌‬
‫‪ .‬انسـان تـا ماهیـت مرگ برایش به شـکل دقیـق و منطقی روشـن نشـود ‪ ،‬نمی‌تواند ایمان‬
‫صحیحـی بـه خـدا و عالـم پـس از مرگ داشـته باشـد ‪ .‬اگـر به ایـن مجموعه مختصـر اما‬
‫پربـار نگاهـی بینداریـم‪ ،‬متوجه می‌شـویم کـه مهمترین بخش این کتاب آن بخشـی اسـت‬
‫کـه برمی‌گـردد بـه رابطه و پیوسـتگی زندگـی دو عالم دنیا و آخـرت که بایـد از دیدگاه عقل‬
‫و نقـل بـه ویـژه قـرآن کریـم بررسـی و تحلیل و تفسـیر شـود که مؤلف ایـن مهـم را از یاد‬
‫نبـرده و بـه آن هم اشـاره نموده اسـت‪.‬‬

‫‪118‬‬
 ‫تجسم اعمال در دنیا ‪ ،‬قبر و قیامت‬
‫محمدرضا کوهی‬
‫‌‌ بوستان فدک‬

‫تجسـم اعمال مسـئله ای اسـت که در هر یک از حوزه‌های کالم‪ ،‬فلسـفه‪ ،‬اخالق و‬

‫عرفـان بـه نوعی مطرح بوده اسـت‪ .‬بسـیاری به اثبـات آن پرداخته و سـخت از آن طرفداری‬
‫کرده‌انـد‪ ،‬برخـی نیـز آن را دور از حکـم عقل شـمرده و به انـکار آن برخاسـته‌اند‪ .‬خود عنوان‬
‫تجسـم اعمـال در آیـات و احادیـث دیـده نشـده‪ ،‬ولی بـی گمان خاسـتگاه آن آیـات کریمه‬
‫قرآن و احادیث شـریفه صادره از اهل بیت عصمت علیهم السلام اسـت‪ .‬در قرآن و روایات‬
‫دربـاره اعمـال انسـان‪ ،‬اعم از اعمال ظاهـری و باطنی‪ ،‬و نقش آن در جـزای اخروی‪ ،‬مطالبی‬
‫آمـده کـه دانشـمندان از آن به تجسـم اعمال یا تجسـد اعمال و یا تمثل اعمـال و نظایر آن‬
‫تعبیـر کرده‌انـد‪ .‬ایـن مسـئله از ایـن نظـر حائـز اهمیت اسـت که می‌توانـد به شـبهه ای که‬
‫درباره کیفر برخی از اعمال وارد اسـت‪ ،‬پاسـخ قانع کننده ای ارائه دهد‪ .‬اگر سـخن از تجسـم‬
‫اعمـال در دنیـا و قبـر و قیامـت بـه میـان می‌آید ‪،‬مقصـود از اعمـال در این بحـث‪ ،‬عمل در‬
‫مقابـل عقیده و ملکات نفسـانی نیسـت‪ ،‬بلکه اعـم از عمل جوارحی و بدنـی و عمل جوانحی‬
‫و قلبـی اسـت‪ ،‬یعنـی رفتارهایی که از اعضا و جوارح صادر می‌شـود‪ .‬و عقایـد‪ ،‬نیات و ملکات‬
‫نفسـانی و اخالقـی کـه قلـب انسـان کسـب می‌کنـد‪ ،‬همـه را شـامل می‌شـود‪.‬تمام اعمال‬
‫انسـان یـک حقیقت و باطنی دارد کـه در عالم برزخ و آخرت به صورت و چهره ای متناسـب‬
‫بـا آن دو جهـان‪ ،‬ظهـور و حضور پیدا کرده و به انسـان بازمی‌گردد‪ ،‬که به آن تمثل و تجسـم‬
‫اعمـال می‌گوینـد‪ .‬کتاب ارزشـمند «تجسـم اعمال در دنیا و قبر و قیامت» تالشـی اسـت در‬
‫زمینـه تبییـن ایـن حقیقت و بیـان مثالها و شـواهدی در این بـاره که می‌توانـد مخاطب را با‬
‫فضای بعد غیبی وجود انسان تا حدودی آشنا سازد ‪.‬‬
‫مؤلـف ایـن اثـر کوشـیده اسـت تا بـا ذکـر مثالهایـی از آیـات و روایـات و وقایع نقل شـده ‪،‬‬
‫مسـئله تجسـم اعمـال را بـرای ذهـن مخاطـب به خوبی ترسـیم کنـد ‪.‬‬

‫‪119‬‬
 ‫معاد‬
‫شهید مرتضی مطهری‬
‫‌‌ صدرا‬

‫اگـر بخواهیـم در بیـن کتـب موجـود در یـک موضـوع که از حیـث محتوایـی تفاوت‬
‫چندانـی بین آنها احسـاس نمی‌شـود ‪ ،‬رتبه بندی قائل شـویم ‪ ،‬ناچاریم که ملاک دوم برای‬
‫ایـن درجـه بنـدی را درایت و اشـراف علمی مؤلـف آن قرار دهیم و این مسـئله وقتی به طور‬
‫جدی به چشم می‌آید که موضوع کتاب مدنظر از اعتقادات باشد ‪.‬‬
‫در زمینـه معـاد‪ ،‬یکـی از بهتریـن آثـار بـرای عامـه مخاطبان رو به پیشـرفت کتـاب «معاد»‬
‫مرحـوم شـهید مطهری اسـت ‪ .‬می‌تـوان گفت که ایـن اثر از آثار ویژه و دقیق اسـتاد شـهید‬
‫در بـاب اصـول اعتقـادات و در حوزه بحث معاد اسـت ‪ .‬ایشـان ابتدا حقیقت و معنـای روح را‬
‫در نظـر مسـالک مختلف بیان کرده و سـپس بـه تحلیـل آن می‌پردازند‪.‬‬
‫ال موضوع ایمان اسـت‬ ‫مؤلـف ایـن اثـر ابتـدا این بحـث را مطـرح می‌کند که معـاد ‪ ،‬مسـتق ً‬
‫و بایـد به شـکل ویژه ای بررسـی شـود ‪ .‬سـپس بـه بیان کیفیت معـاد پرداخته و به مسـئله‬
‫عود ارواح به اجسـاد اشـاره می‌نماید ‪.‬بررسـی پیوسـتگی دنیا و آخرت در قرآن کریم در کنار‬
‫دیگـر آیـات مربـوط بـه جریـان مـرگ و پـس از آن را در بحـث قرآنـی ایشـان می‌خوانیم ‪.‬‬
‫معنـای روح و مقصـود از آن را در عقیـده حکمـا و قـرآن کریـم می‌تـوان در این کتـاب دید ‪.‬‬
‫یکـی از بارزتریـن نقـاط این کتاب ‪ ،‬جایی اسـت که سـخن از عنصر سـوم در کتـاب ذره بی‬
‫انتهـا بـه میـان می‌آید‪ .‬اشـاره به مفهوم عنصر سـوم و بررسـی حرکت رو به رشـد موجودات‬
‫زنـده و سـیر تکاملـی ایشـان را می‌توان در این کتـاب پیگیری کرد ‪ .‬در بیان مؤلـف ‪ ،‬دنیا دار‬
‫تکلیـف اسـت و آخـرت دار جـزا ‪ ،‬و همچنین در عین اینکه معاد انسـان جسـمانی و روحانی‬
‫اسـت تشـخص او بـه روح اوسـت‪ .‬رویکرد فلسـفی و رد یا اثبـات دیگر رویکردها به مسـئله‬
‫روح و معـاد ‪ ،‬از نقـاط قوت این کتاب اسـت ‪ .‬بدیهی اسـت مطالعه این کتاب برای مشـتاقان‬
‫از اهل مطالعه بسـیار مناسـب خواهـد بود‪.‬‬

‫‪120‬‬
 ‫اصول اعتقادات در چهل درس‬
‫اصغر قائمی‬
‫‌‌ ادبا‬

‫اثـر حاضـر یـک دوره کلیـات اصـول دین‪ ،‬توحیـد‪ ،‬نبوت‪ ،‬امامـت‪ ،‬عدل و معاد اسـت‪،‬‬
‫کتـاب «اصـول اعتقـادات در چهـل درس» از معـدود کتاب هایی اسـت که با زبانی سـاده و‬
‫قابـل فهـم و بـه دور از تکلف و پیچیدگی مسـائل اعتقـادی‪ ،‬درصدد تبیین مسـائل عقیدتی‬
‫است‪.‬‬
‫مؤلـف در حـدود بیسـت سـال تدریـس در حـوزه هـای عقیدتـی و تحقیـق در کتـاب های‬
‫کالمـی‪ ،‬بـه جمـع و گـردآوری این اثر نایل شـده اسـت‪ ،‬تـا بتواند اثـری برای سـطح اولین‬
‫اعتقـادات در حـوزه های علمیه شـیعه باشـد‪.‬‬
‫قالـب ایـن تألیـف در چهـل درس بـه طـور مجزا و تفکیـک شـده‪ ،‬و طرح پرسشـنامه های‬
‫متناسـب بـا هـر درس در پایـان آن اسـت‪ ،‬که ایـن اثر را از بیـن کتاب های هـم ردیف خود‬
‫ممتـاز کـرده اسـت‪ ،‬تا این کتـاب بتواند درسـنامه ای بـرای سـطح ابتدایی و اولیـن آموزش‬
‫اعتقادات شـیعه گردد‪.‬‬
‫درسـهای ایـن کتـاب در عیـن سـادگی زبان همـراه با اسـتداللهای عقلـی و تبییـن روایات‬
‫اسـت کـه در نتیجـه برای سـطح عمومـی جامعه کـه می‌خواهنـد در اعتقاد خـود از تقلید به‬
‫تحقیقی ابتدایی رسـند‪ ،‬بسـیار مناسـب و کافی اسـت‪.‬‬
‫از تجربـه هـای کتـاب اسـتاد قائمـی ایـن بوده اسـت کـه در دوره هـای مختلـف تبلیغی و‬
‫ترویجـی مسـائل اعتقـادی در مناطـق مختلـف‪ ،‬ایـن اثـر همچـون رودی روان و آرام‪ ،‬راه‬
‫گشـایی بـرای تبییـن مسـائل پیچیـده اعتقـادی بـرای نسـل جـوان و به‌خصـوص نوجوان‬
‫کشـور بوده اسـت‪.‬‬

‫‪121‬‬
 ‫فصل ششم معاد ‪ /‬بخش دوم‪ :‬سیر متوسط معاد‬

‫سرنوشت ارواح در برزخ‬

‫مجتبی شاه ملکی‬
‫‌‌ بوستان کتاب‬

‫عالـم بـرزخ ‪ ،‬عالمـی مثالـی و مابین دنیـا و آخرت قرار گرفته اسـت ‪ .‬با مرگ انسـان ‪،‬‬
‫زندگـی برزخـی او با جسـم مثالـی آغاز می‌شـود ‪ .‬برزخیان را بـا توجه به عقاید و اعمالشـان‬
‫در دنیـا می‌تـوان بـه پنج گروه تقسـیم کـرد ‪ :‬کافران ‪ ،‬مومنین ‪ ،‬متوسـطان ‪ ،‬مسـتضعفان و‬
‫کـودکان ‪ .‬بـا توجـه به آیـات و روایـات و آرای متکلمـان اسلامی ‪ ،‬کافران از همان شـروع‬
‫زندگـی برزخـی بـا مالئکه عذاب الهی روبرو شـده و عذاب های مختلفـی را تجربه می‌کنند‪.‬‬
‫مالئکـه رحمـت و معصومیـن(ع) نیـز از مؤمنین خالص اسـتقبال کـرده و مژده بهشـت را به‬
‫آنها می‌دهند ‪.‬‬
‫ارواح در بـرزخ بـا هـم ارتبـاط داشـته و گاهـی اوقـات به دیـدار زنده هـا می‌آینـد و برخی از‬
‫اولیـای الهـی و بنـدگان خـاص می‌توانند بـا برزخیان ارتبـاط برقـرار نمایند ‪.‬‬
‫مطالبـی که از نظرتان گذشـت خالصه ای بـود از آنچه در کتاب «سرنوشـت ارواح در برزخ»‬
‫می‌خوانیـم ‪ .‬مؤلـف ایـن کتاب کوشـیده اسـت تـا در چهار فصـل ‪ ،‬احوال انسـان و شـرایط‬
‫زندگـی در عالـم بـرزخ را برای مخاطب خود شـرح دهد ‪ .‬عناوین سـرفصل هـای این کتاب‬
‫عبـارت اسـت از‪ :‬ویژگیهـای کلی عالم بـرزخ ‪ ،‬وضعیـت ارواح در ورود به عالم بـرزخ ‪ ،‬ارتباط‬
‫ارواح ‪ ،‬ثـواب و عقـاب ارواح و ریـز موضوعاتـی از این قبیل ‪.‬‬
‫تصویرسـازی مؤلـف از حقایـق عالـم بـرزخ از قـوت باالیـی برخـوردار بـوده و در تقریب آن‬
‫واقعیـات غیرمـادی به ذهن انسـان موفق بوده و توانسـته تا حـد زیادی با اسـتفاده از آیات و‬
‫روایـات به تحلیـل عالم برزخ بپـردازد ‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه بیـان روان مؤلف و اشـاره به حقایق وجـودی روح انسـان با زبان گویـا می‌توان‬
‫گفـت کـه ایـن اثر برای اسـتفاده غالب اهـل مطالعه در موضـوع حیات برزخی مناسـب بوده‬
‫و قابلیـت عرضه شـدن در سـیر مطالعاتی موضوع معـاد را دارد ‪.‬‬

‫‪122‬‬
 ‫از عالم بعد از مرگ چه خبر؟‬
‫محمدتقی صرفی پور‬
‫‌‌ صرفی پور‬

‫ت و هركـ ‌ه توحيد را قبو ‌ل كرد‌ه اسـ ‌‬

‫ت‬ ‫ي از اعتقاد ب ‌ه توحيد نيسـ ‌‬ ‫اعتقـاد بـ ‌ه معـاد جـدا ‌‬
‫ت توحيد را‬ ‫ت را انكار كنـد‪ ،‬در حقيق ‌‬ ‫ن ك ‌ه قيامـ ‌‬ ‫ناچـار بايـد معـاد را ه ‌م قبو ‌ل داشـت ‌ه باشـد و آ ‌‬
‫ي آسـماني اعلا ‌م كرده‌اند كه‌‬ ‫انـكار كـرد‌ه اسـت‌‪.‬همه پيامبـران و امامـان‌(ع‌) و همـ ‌ه كتابها ‌‬
‫ت كـ ‌ه به نام‌‬
‫ي ديگر هسـ ‌‬ ‫ن انسـانها‪ ،‬جهان ‌‬ ‫ي و خاكـي و بعـد از مرد ‌‬ ‫ن مـاد ‌‬‫ن جهـا ‌‬ ‫س از ايـ ‌‬
‫پـ ‌‬
‫ن انسـانها وجود‬ ‫ت و برانگيخت ‌‬ ‫ت و صحنـ ‌ه قيام ‌‬ ‫ي ديگـر به نـا ‌م آخر ‌‬ ‫ن جهانـ ‌‬ ‫س از آ ‌‬
‫بـرز ‌خ و پـ ‌‬
‫ي وجـود دارد همانطـور ك ‌ه يقين‌به‌‬ ‫ي افـراد كم ‌‬ ‫ن دنيا بـرا ‌‬
‫ت در ايـ ‌‬ ‫ن بـ ‌ه قيامـ ‌‬
‫دارد‪ .‬البتـ ‌ه يقيـ ‌‬
‫ت همه‌‬ ‫ن در قيام ‌‬ ‫س از آ ‌‬
‫ي وجـود دارد‪ .‬ا ّما در عال ‌م بـرز ‌خ و پـ ‌‬ ‫وجـود خداونـد نيـز در افـراد كمـ ‌‬
‫ت دسـتگا‌ه الهي‌‬ ‫ن مي‌رسـند و هم ‌ه با چشـ ‌م خود عظم ‌‬ ‫ن ب ‌ه يقي ‌‬
‫ي كفـار و منافقا ‌‬ ‫انسـانها حتـ ‌‬
‫گ هم‌‪ ،‬يقين‌‬ ‫ت و ب ‌ه مـر ‌‬‫ت «يو ‌م اليقين‌» اسـ ‌‬‫ي قيام ‌‬ ‫ي از اسـام ‌‬‫را مشـاهد‌ه مي‌نماينـد‪ .‬لـذا يك ‌‬
‫گفتـ ‌ه شـد‌ه اسـت‪ .‬کتـاب «از عالم بعـد از مرگ چه خبر؟» نوشـته محمدتقی صرفـی پور در‬
‫شـش فصـل بـا عنوان هـای ابتـداي ورود به بـرزخ‪ ،‬عالم برزخ‪ ،‬قيامت‪ ،‬شـفاعت‪ ،‬بهشـت و‬
‫ت و يا‬ ‫ي كـ ‌ه ب ‌ه سـعاد ‌‬‫ن تـا زمان ‌‬
‫ت انسـا ‌‬‫ل رحل ‌‬ ‫ت بـه مراح ‌‬ ‫ت و روايـا ‌‬ ‫جهنـم بـا تكيـ ‌ه بـر آيـا ‌‬
‫ت برسـد‪ ،‬اشـار‌ه دارد تـا مخاطـب در یک سـیر منطقی نظر اسلام نـاب را در موضوع‬ ‫شـقاو ‌‬
‫عالم پس از مرگ را فرابگیرد‪.‬‬
‫از آن رو کـه در کنـار مباحـث عمیـق اعتقـادی و در تشـریح حقایـق معـاد ‪ ،‬همیشـه آوردن‬
‫مثـال و داسـتانهایی اطمینـان بخـش مؤثر بوده اسـت ‪ ،‬نگارنـده این کتاب نیز داسـتان ها و‬
‫روایـات عبـرت انگیـزی را بیـان می‌کند که می‌تواند در بعد اخالقی و رشـد معنـوی نیز برای‬
‫ت تاجر‪ ،‬چند‬ ‫گ سـخ ‌‬ ‫خواننـده مفیـد و مؤثر باشـد‪ .‬شـرح حالت احتضار توسـط علـی(ع)‪ ،‬مر ‌‬
‫آيـ ‌ه دربـاره‌بـرزخ‪ ،‬رجعـت چیسـت؟‪ ،‬دالیل رجعـت از آیات قرآن‪ ،‬خدا با سـ ‌ه دسـت ‌ه سـخن‌‬
‫ن پولـدار و آسـیاب جهنم از‬ ‫ت نمي‌شـوند‪ ،‬يكصدهزار طعـم‪ ،‬مؤم ‌‬ ‫نگويـد‪ ،‬چنـد دسـت ‌ه شـفاع ‌‬
‫جملـه مباحـث این کتاب اسـت‪.‬‬

‫‪123‬‬
 ‫حیات پس از مرگ‬
‫علی‌محمد اسدی‬
‫‌‌ بوستان کتاب‬

‫توجـه بـه مباحـث و موضوعـات «حیات برزخى» اثرى بسـیار شـگرف در خودسـازى‬
‫معنـوى انسـان دارد و بـه طـورى نیکو‪ ،‬بشـارت و انـذار‪ ،‬کـه از اهداف مهم رسـالت پیامبران‬
‫الهـى اسـت‪ ،‬را در دل‏هـا زنـده مى‏کنـد‪ .‬کتـاب «حیـات پـس از مرگ» با اسـتناد بـه آیات‪،‬‬
‫روایات و منابع معتبر دینى به بررسى «حیات برزخى» پرداخته است‪.‬‬
‫نویسـنده در ایـن کتـاب طبـق آنچـه از روایات اهل بیـت(ع) اسـتخراج کـرده‪ ،‬دوران پس از‬
‫مـرگ انسـان را تـا روز قیامـت‪ ،‬بررسـی کـرده اسـت؛ همان کـه در اصطالح حیـات برزخی‬
‫نامیـده می‌شـود‪ .‬ویژگـی خـاص ایـن کتـاب‪ ،‬ترسـیم همـه جانبـه حیـات برزخی اسـت؛ به‬
‫طـوری کـه از زوایـای مختلـف‪ ،‬چگونگی ورود انسـان به بـرزخ‪ ،‬آغاز حسابرسـی‪ ،‬بیم و امید‬
‫هـا و آنچـه کـه معصومیـن از بـرزخ تصویـر کرده‌انـد‪ ،‬در این کتاب بـه تفصیل آمده اسـت‪.‬‬
‫نویسـنده در ابتـدا پـس از آنکه معنا و مفهـوم زندگی برزخـی را از دیدگاه روایات سـنجیده و‬
‫بحـث «در آسـتانه ورود»‪ ،‬چگونگی داخل شـدن انسـان به این‬ ‫ِ‬ ‫آن را بـه تصویـر کشـیده‪ ،‬با‬
‫معرکـه را شـرح می‌دهـد و تا آغـاز قیامت پابـه پای انسـان‪ ،‬او را همراهـی می‌کند‪.‬‬
‫در مقدمـه کتـاب می‌خوانیـم‪« :‬نگارنـده این نوشـتار بـه منظور مؤثرتـر بودن مـژده ها و بیم‬
‫هـای «حیـات برزخـی» نسـبت بـه دیگر مباحـث جهان پـس از مـرگ‪ ،‬و به دلیـل این که‬
‫دوران آن بـه زودی فـرا می‌رسـد‪ ،‬نخسـتین منزلـگاه‪ ،‬گـذرگاه آخـر و محل تصفیـه گناهان‬
‫اسـت‪ ،‬آن را برگزیده اسـت‪».‬‬
‫کتـاب در ‪ 10‬فصـل تنظیم شـده کـه «در آسـتانه ورود‪ ،‬برزخ چیسـت‪ ،‬بـرزخ در آیینه وحی‪،‬‬
‫بـرزخ در آیینـه عتـرت‪ ،‬ترسـیمی از حیـات برزخی‪ ،‬وادی برزخ‪ ،‬تجسـم عمل‪ ،‬پرسـش های‬
‫بـرزخ‪ ،‬پـاداش هـا و کیفرهـا و در آسـتانه دوزخ» عناویـن فصـل هـای کتـاب را تشـکیل‬
‫می‌دهند‪.‬ایـن کتـاب بـدون شـک می‌تواند برای کسـانی که قصد آشـنایی اجمالـی با حیات‬
‫برزخـی و اوصـاف آن را دارنـد ‪ ،‬منبعی مناسـب باشـد ‪.‬‬

‫‪124‬‬
 ‫آموزش عقاید‬
‫آیت ا‪ ...‬مصباح یزدی‬
‫مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)‬

‫ایـن کتـاب شـامل مجموعـه‌اى از دروس اعتقادی آیـت ا‪ ...‬مصباح یزدی اسـت که به‬
‫قلـم ایشـان نگاشـته شـده اسـت‪ .‬و مباحث بـه گونه‌اى تنظیم شـده کـه مطالـب آن بر هم‬
‫ترتیـب منطقـى دارند‪ .‬همچنین در این کتاب عبارات‪ ،‬سـاده و روشـن‌اند و در متـن از کاربرد‬
‫اصطالحـات پیچیـده و عبـارات دشـوار پرهیـز شـده اسـت‪ .‬اثبـات مطالـب بـا اسـتفاده از‬
‫دلیل‌هاى متقن‪ ،‬به دور از توضیحات زائد و مالل‌آور انجام شده است‪.‬‬
‫نگارنـده در مقدمـه بخـش خداشناسـى‪ ،‬بـه تعریف دیـن‪ ،‬تفکیک اصـول دین از فـروع آن‪،‬‬
‫لـزوم تحقیـق دربـاره اصـول دیـن‪ ،‬جهان‌بینـى به مثابـه مقدمـه‌اى بـراى ایدئولـوژى‪ ،‬و راه‬
‫حـل مسـائل بنیادین جهان‌بینـى می‌پـردازد‪ .‬آن‌گاه بحث اصلـى آغاز می‌شـود و موضوعات‬
‫خداشناسـى‪ ،‬راه سـاده شـناخت خدا‪ ،‬اثبات وجود خدا‪ ،‬صفات ذاتیه و فعلیه خداوند‪ ،‬و سـپس‬
‫علـل انحراف شـبهات ناظر به آن بررسـى می‌شـود‪ .‬اسـتاد در ادامه به نقـد جهان‌بینى مادى‬
‫و اثبـات توحیـد و یگانگـى خداونـد‪ ،‬بحث جبر و اختیار‪ ،‬قضـا و قدر و عدل الهـى مى‌پردازند‪.‬‬
‫در بخـش راهنماشناسـى‪ ،‬مباحثـى مثـل نیاز بشـر به وحى و نبـوت‪ ،‬حل چند شـبهه در این‬
‫عصمـت انبیـا‪ ،‬دالیـل عصمت انبیـا‪ ،‬شـبهات عصمت‪ ،‬بحـث معجزه و حل شـبهات‬ ‫ِ‬ ‫بـاره‪،‬‬
‫ناظـر بـه آن‪ ،‬ویژگـى هـاى پیامبران‪ ،‬کثـرت و تعـداد پیامبران و رابطـه مردم با آنـان‪ ،‬پیامبر‬
‫اسلام(صلى ا‪ ...‬علیـه وآلـه) و اثبـات رسـالت آن حضـرت‪ ،‬اعجـاز قـرآن‪ ،‬مصونیت قـرآن از‬
‫تحریـف‪ ،‬جهانـى و جاودانـه بودن اسلام‪ ،‬خاتمیـت‪ ،‬امامت‪ ،‬نیاز بـه وجود امام‪ ،‬نصـب امام‪،‬‬
‫عصمـت و علـم امـام‪ ،‬و امامت حضرت مهدى(علیه السلام) و حکومـت جهانى آن حضرت‬
‫و راز غیبـت مطـرح شـده اسـت‪ .‬در بخش معاد نیز مسـئله روح و تجرد آن‪ ،‬اثبـات معاد‪ ،‬معاد‬
‫در قـرآن ‪ ،‬مشـخصات عالـم آخرت ‪،‬مقایسـه دنیا با آخـرت‪ ،‬رابطه دنیا با آخرت‪ ،‬قـراردادى یا‬
‫حقیقـى بـودن رابطـه دنیـا و آخرت‪ ،‬نقش ایمـان و کفر در سـعادت و شـقاوت‪ ،‬رابطه متقابل‬
‫ایمان و عمل و وقایع پس از حسابرسـی بررسـی شـده اسـت‪.‬‬

‫‪125‬‬
 ‫معاد در نگاه عقل و دین‬
‫محمد باقر شریعتی سبزواری‬
‫بوستان کتاب‬

‫نـگاه چنـد جانبـه بـه یک مسـئله اعتقـادی می‌توانـد تبییـن آن را راحت تـر و مطلب‬
‫بیـان شـده را بـرای مخاطـب جذاب تـر نماید ‪ .‬اگـر مؤلف اثر اشـراف الزم به این مسـئله را‬
‫داشـته باشـد و بتوانـد هـدف خـود را بـه خوبـی در قالب سـیر بحث و نـوع بیـان مطالب به‬
‫مخاطـب القـاء نمایـد ‪ ،‬آنـگاه می‌تـوان گفت کـه کتاب مدنظر به مقصود خود رسـیده اسـت‬
‫و از مطلوبیت برخوردار است ‪.‬‬
‫یکـی از کتبـی کـه در زمینـه مـرگ و حیـات انسـان پـس از مـرگ نگاشـته شـده اسـت ‪،‬‬
‫مجموعـه ای اسـت کـه بـه دسـت یکـی از صاحبـان قلـم در زمینـه بیـان عقاید شـیعه به‬
‫رشـته تحریـر درآمـده اسـت‪ .‬این کتـاب که «معـاد در نـگاه عقل و دیـن» نـام دارد یکی از‬
‫مفیدتریـن کتـب موجـود در ایـن زمینه بـوده و برای اهل تحقیق در مسـئله مـرگ و پس از‬
‫آن ‪ ،‬مفید اسـت‪.‬‬
‫مؤلـف کتـاب بـا آشـنایی با مبانی عقلـی‪ ،‬نقلـی و عرفانی به تألیـف این کتـاب پرداخته فلذا‬
‫جامعیتـی نسـبی را بـه این کتاب داده اسـت ‪ .‬نقش اعتقـاد به معاد در زندگی انسـان از جمله‬
‫مسـائلی اسـت که در ابتدای بحث واقع شـده و بررسـی حقیقت روح و ابعاد آن را پس از آن‬
‫می‌خوانیـم ‪ .‬ذکـر خصوصیـات کلی قیامت و توجیه معـاد از دیدگاههای مختلـف را می‌توان‬
‫قبـل از مسـئله مهـم و پرجنجال نظریه معاد جسـمانی مطالعـه نمود ‪ .‬آخریـن مطالب کتاب‬
‫را هـم وقایع پـس از قیامت تشـکیل می‌دهند ‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه نـگاه دقیق مؤلـف و دغدغـه علمـی ایشـان ‪ ،‬می‌توان گفـت ایـن مجموعه از‬
‫بهتریـن هـای نشـر در این موضوع بوده و هسـت ‪.‬طـرح بحث معاد با رویکـرد تحلیلی یکی‬
‫از نقـاط قـوت ایـن اثر اسـت ‪.‬بـرای اهل تحقیق کتابـی با این اوصـاف و با این بیـان روان و‬
‫همچنین ظاهری آراسـته ‪ ،‬قابل پیشـنهاد دادن اسـت‪.‬‬

‫‪126‬‬
 ‫شفاعت‬
‫آیت اهلل طاهری خرم آبادی‬
‫‌‌ بوستان کتاب‬

‫باورهـای شـیعی آمـوزه هایـی ناب از اسلام محمدی (ص) اسـت که به وسـیله ائمه‬
‫معصومین (ع) تبیین شـده اسـت و تفسـیری رسـا از قرآن کریم و رفتار و گفتار پیامبر گرامی‬
‫اسالم است که آدمی را به سوی سعادت و کمال سوق می‌دهد ‪.‬‬
‫امـا در طـول تاریـخ ‪ ،‬پـاره ای از فرقه هـا یا کج فهمان به این تبیین و تفسـیرها خرده گرفته‬
‫و جاهالنـه بـر عقایـد شـیعه ‪ ،‬طعنه زده‌اند ‪ .‬از این رو عالمان شـیعه با دسـت مایه هایی قوی‬
‫از قـرآن ‪ ،‬روایـت ‪،‬تاریـخ و دیگـر علوم نقلـی و عقلی ‪ ،‬به وظیفه مرزبانـی از حریم عقاید ناب‬
‫اسلامی برآمده‌انـد و آثار بدیع و عمیقی نگاشـته‌اند‪.‬‬
‫مسـئله شـفاعت از آن دسـته از کتـب اعتقـادی اسـت کـه در معـرض شـبهات و سـئواالت‬
‫دیگـران قـرار گرفتـه و نیازمنـد دقـت و مطالعه بسـیار اسـت ‪.‬‬
‫کتـاب «شـفاعت» اثـر آیـت ا‪ ...‬طاهـری خـرم آبـادی مجموعـه ای اسـت کـه در راسـتای‬
‫مرزبانی از حدود اعتقادات شـیعه در زمینه اعتقاد به شـفاعت نگاشـته شـده و در صدد تبیین‬
‫حقیقت شـفاعت و پاسـخ به شـبهات آن برآمده اسـت ‪.‬‬
‫این کتاب گرانقدر در هشـت فصل مختلف با موضوعات شـیعه و شـفاعت ‪ ،‬شـفاعت خواهی‬
‫از ائمـه در نظـر وهابـی ها ‪ ،‬طلب شـفاعت از پیامبـر در زمان حیات و ممات ‪ ،‬طلب شـفاعت‬
‫در کالم علمای عامه ‪ ،‬پاسـخ اشـکاالت مربوط به اصل شـفاعت ‪ ،‬تمایزهای شـفاعت حق‬
‫و شـفاعت باطل ‪ ،‬و شـرایط شـفاعت تدوین شده است ‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه رویکـرد مؤلـف در این کتـاب ارزنده که در راسـتای پاسـخ به شـبهات وارده به‬
‫مذهب تشـیع نگاشـته شده اسـت ‪ ،‬و از سـویی دیگر دارای حجمی اندک اما مطالبی کلیدی‬
‫و عمیق اسـت ‪ ،‬می‌توان گفت که این اثر توان پاسـخگویی به شـبهات شـفاعت را دارا بوده‬
‫و صالحیـت قـرار گرفتن در سـیر مطالعاتی مبحث معاد را داراسـت ‪.‬‬

‫‪127‬‬
 ‫تناسخ از دیدگاه عقل و وحی‬
‫محمدتقی یوسفی‬
‫‌‌ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)‬

‫تناسـخ یکـی از مباحث مهـم در حوزه ادیان اسـت‪ .‬البته این موضـوع دارای پیچیدگی‬
‫هـای خاصـی اسـت که اگر کسـی بخواهد در باره آن نظر سـلبی و یا ایجابـی بدهد باید این‬
‫پیچیدگی ها را مدنظر داشته باشد‪.‬‬
‫در غالـب ادیـان ‪،‬تناسـخ موضـوع محوری و یکی از ارکان ادیان اسـت‪ .‬شـاید اگـر امکان رد‬
‫تناسـخ بـه طـور متقن وجود داشـت بسـیاری از ایـن ادیان به راحتـی از گود خارج می‌شـدند‬
‫و مجـال بـروز کمتـری در این زمینه به آنها داده می‌شـد‪ .‬شـاید یکی از دالیلی که تناسـخ را‬
‫در روزگار مـا مهـم و بحث‌انگیـز کـرده ‪ ،‬همین ادیان و مکاتب فکری باشـند‪.‬‬
‫کتـاب تناسـخ از دیـدگاه عقـل و وحـی بـه قلـم محمـد تقـی یوسـفی بـه بحث امـكان يا‬
‫اسـتحاله تناسـخ از منظـر فلسـفه‪ ،‬قرآن و روايـات پرداخته و ديدگاه فالسـفه و انديشـمندان‬
‫اسلامي در ايـن زمينـه را تجزيـه و تحليـل کرده اسـت‪.‬‬
‫نويسـنده‪ ،‬ابتـدا به مفهوم‌شناسـي تناسـخ در لغـت و اصطلاح پرداخته و معناي نفـس‪ ،‬انواع‬
‫نفـس‪ ،‬مصاديـق تناسـخ‪ ،‬انواع تناسـخ نفس انسـاني‪ ،‬رابطه تناسـخ با معاد و نسـبت تناسـخ‬
‫بـا رجعـت و مسـخ را بررسـي کرده و پـس از آن ادله قائليـن و منكرين تناسـخ را به تفصيل‬
‫بيان كرده اسـت‪.‬‬
‫مؤلـف‪ ،‬كتـاب را به شـيوه درس‌نامه براي اسـتفاده دانشـجويان و محققان فلسـفه اسلامي‬
‫تدويـن كـرده کـه نكته قابـل توجه در ايـن كتاب‪ ،‬گـردآوري همه ادله اقامه شـده از سـوي‬

‫‪128‬‬
‫طرفيـن موافـق و مخالـف تناسـخ اسـت كه به بيش از بيسـت دليـل عقلي و نقلـي مبني بر‬
‫ضـرورت تناسـخ و بـه همين تعداد ادله اسـتحاله تناسـخ اشـاره گرديده اسـت‪.‬‬
‫نگارنـده‪ ،‬نخسـت دیدگاه‌هـای معتقديـن به تناسـخ را مطرح كرده‪ ،‬كسـاني كـه معتقد بودند‬
‫روح بسـياري از انسـان‌ها پـس از مـرگ بـه ابـدان عنصري سـاير انسـان‌ها منتقل مي‌شـود‬
‫و حياتـي دوبـاره را آغـاز مي‌كنـد‪ ،‬نویسـنده در ايـن باره بـه عقايد بودائيـان و ماننـد آنها كه‬
‫گرايـش توحيـدي ندارنـد اشـاره كـرده و ديـدگاه برخـي از پيروان اديـان توحيـدي را نيز كه‬
‫قايـل به تناسـخ نفس هسـتند را نيـز منعكـس می‌نماید ‪.‬‬
‫وي قبول مسـئله تناسـخ را از ديدگاه فالسـفه اسلامي معارض با بسـياري از اصول عقلي و‬
‫ال مسـتدل و برخي‬ ‫نقلي در باب معاد دانسـته اسـت و برخي از ادله فالسـفه اسلامي را كام ً‬
‫ديگـر از ايـن ادلـه را ضعيف شـمرده اسـت و نظريه سـومي را كه آن هم مبتني بر اسـتحاله‬
‫و عـدم امـكان تناسـخ اسـت مطرح كـرده كـه نظريـه پذیرفته‌شـده از طرف خود نويسـنده‬
‫نيز هست‪.‬‬
‫از ديـدگاه وي احيـاي مـردگان در دنيـا‪ ،‬احيـاي آنـان در قيامـت و احياي مردگان بر اسـاس‬
‫آمـوزه رجعـت كـه يكي از معتقدات شـيعه اماميه اسـت‪ ،‬با جسـم عنصري اسـت و به نوعي‬
‫بـه تناسـخ بازمي‌گـردد ‪ ،‬چنانكـه بر همين اسـاس تحقق عالـم ذر نيز مانعـي ندارد‪.‬‬
‫مطالعه این اثر ارزنده به اهل تحقیق در حقیقت معاد پیشنهاد می‌شود ‪.‬‬

‫‪129‬‬
 ‫معاد‪ /‬پاسخ به شبهات کالمی‬
‫محمد حسن قدردان قراملکی‬
‫‌‌ سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‬

‫در راسـتای بررسـی ادلـه معـاد و کیفیـت آن گاهـی به سـئواالتی برمی‌خوریـم که یا‬
‫درون دیـن و مذهـب ایجـاد شـده و یا از طریـق منکرین عقاید مـا وارد دین گردیده اسـت ‪.‬‬
‫اگـر مطالـب زیـر بنایی اعتقـادات به خوبی حل شـده باشـد و توان تحلیل شـخص نیز قابل‬
‫قبـول باشـد ‪ ،‬می‌تـوان گفت کـه پس از آن توان پاسـخ به شـبهات هم خواهد آمـد ‪ .‬اما اگر‬
‫مقدمات علمی الزم توسـط شـخص فراهم نشـده باشـد ‪ ،‬باید او را به تحصیل آن مقدمات‬
‫وادار نمـود تـا خـود را در برابـر شـبهات ایمن سـازد ‪ .‬فلـذا در این حالـت ‪ ،‬نیاز بـه کتابی که‬
‫بتوانـد ایـن ایمنـی را در انسـان پدیـد آورده و او را از شـبهات بـی پایه و اسـاس رها سـازد ‪،‬‬
‫احسـاس می‌شـود ‪ .‬کتابـی کـه مؤلفی کارکشـته و دقیـق را در کنار خود داشـته باشـد نظیر‬
‫آنچه می‌توان در کتاب «معاد» نوشته حجت‌االسالم محمد حسن قدردان قراملکی دید‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه نقـاط روشـن موجـود در این کتـاب ‪ ،‬می‌تـوان گفت که ایـن کتـاب از بهترین‬
‫مجموعـه هـا بـرای پاسـخ بـه شـبهات وارده در باب معاد اسـت ‪ .‬دقتهـای عقلی و اسـتقراء‬
‫مؤلـف از نقـاط بـارز ایـن کتـاب اسـت ‪ .‬مؤلـف کتاب قبـل از هر چیـزی به تبییـن حقیقت‬
‫معـاد و مرگ پرداخته و شـبهات را پس ازآن ذکر می‌نماید‪ .‬بررسـی شـبهات منکـران معاد و‬
‫مـرگ و عالـم بـرزخ و همچنیـن تبیین معاد جسـمانی یا روحانـی و در انتها شـبهات مربوط‬
‫بـه قیامـت و حشـر را می‌تـوان در مجموعه ایـن کتاب ارزشـمند دید ‪.‬‬
‫بـا توجـه بـه سـیر قابـل تحسـین موجـود در کتـاب و نـگاه عمیـق و عقلـی مؤلف بـه این‬
‫مسـئله مهـم ‪ ،‬می‌تـوان گفت کـه این کتاب بـرای اهل تحقیق و سـیر در آرای دانشـمندان‬
‫مختلف در باب معاد و حیات انسـان ‪ ،‬بسـیار مناسـب و قابل اسـتفاده اسـت و برای مطالعه‬
‫پیشنهادمی‌شـود‪.‬‬

‫‪130‬‬
 ‫جهنم چرا؟‬
‫محمدحسن قدردان قراملکی‬
‫بوستان کتاب‬

‫بـی شـک مسـئله ورود به جهنم و مسـتحق عذاب الهـی قرار گرفتـن ‪ ،‬از جمله اموری‬
‫اسـت کـه ذهـن هر انسـانی را کـه با این معـارف آشناسـت درگیر خود کـرده و سـئواالتی را‬
‫برایـش ایجـاد می‌نمایـد ‪ .‬ماهیـت دوزخ و فلسـفه عـذاب انسـان در آن ‪ ،‬از دیربـاز از جملـه‬
‫مسـائلی بـوده کـه در معـرض نقد و نظر واقع شـده اسـت ‪ .‬در میان تمـام رویکردهای علمی‬
‫و دینـی بـه ایـن مسـئله موضـع خاصـی وجـود دارد ‪ .‬فلذا بایـد آثـاری در زمینـه این حقیقت‬
‫نگاشـته شـود که توان اقناع ذهن مخاطب را داشـته باشـد و بتواند او را در یافتن پاسـخ برای‬
‫سئواالتش یاری کند ‪.‬‬
‫کتـاب «جهنـم چـرا» یکی از کتبی اسـت کـه بالخصوص در باب این موضوع نگاشـته شـده‬
‫اسـت‪ .‬ایـن کتـاب که در جهت پاسـخ بـه شـبهاتی در بـاب دوزخ و احوال اهل عـذاب تألیف‬
‫شـده اسـت رویکـردی عقلـی و نقلـی داشـته و مخاطـب را بـا جهـات مختلف مطالعـه این‬
‫حقیقـت آشـنا می‌سـازد ‪ .‬اشـراف مؤلـف بـر مبانی کالمـی ‪ ،‬این اثـر را منبعی مطمئـن برای‬
‫مطالعـه آرای دانشـمندان در بـاب دوزخ قـرار داده و پاسـخنامه خوبی برای شـبهات اسـت‌‌‪.‬آن‬
‫موضوعاتـی کـه مؤلـف در این کتـاب جذاب به آن‌هـا توجه کرده اسـت‪ ،‬اموری اسـت که در‬
‫ضمن بررسـی حقیقت جهنم و فلسـفه وجودی آن بدانها پرداخته می‌شـود ‪ .‬بررسـی فلسـفه‬
‫وجـود دوزخ از دیدگاههـای مختلـف را می‌تـوان در ابتدای کتاب مالحظه کرد و سـپس بحث‬
‫تجسـم اعمال انسـانها در عالم قیامت و حسابرسـی ‪،‬و در نهایت مسـئله امکان وجود دوزخ و‬
‫ادلـه ابدی بودن آن بررسـی می‌شـود ‪.‬‬
‫آنچـه بایـد بـه آن توجـه کـرد‪ ،‬دقتهـای شـایان ذکر مؤلف و سـیر منطقی ایشـان بـرای این‬
‫مسـئله اسـت کـه مخاطـب خود را جـذب کرده و از سـطحی نگـری و القـاء کالم بی منطق‬
‫به دور مـی‌دارد‪.‬‬

‫‪131‬‬
 ‫انسان از آغاز تا انجام‬
‫عالمهسید محمد حسین طباطبایی(ره)‬
‫‌‌ بوستان کتاب‬

‫جریـان سـفر انسـان در عوالـم وجود ‪ ،‬جریانی نیسـت که بـا قلم سـاده و بیان ضعیف‬
‫علمـی بتـوان آن را تبییـن و تحلیـل نمود ‪ .‬اگر بنا باشـد اثـری در این زمینه به رشـته تحریر‬
‫درآیـد بایـد بـه دسـت مؤلفی توانا باشـد که دسـتی در علـوم عقلی و نقلی داشـته و اشـراف‬
‫کامل او به معارف دین محرز باشـد ‪ .‬از آن رو که مسـئله معاد ابعاد گوناگونی داشـته و باید‬
‫بـرای فهـم آن مقدمـات علمـی شایسـته ای را بـه دسـت آورد ‪ ،‬پس ایـن لزوم احـراز قوت‬
‫علمی نمود بیشتری پیدا می‌کند ‪.‬‬
‫کتـاب شـریف «انسـان از آغـاز تـا انجـام» مجموعـه ای اسـت ارزشـمند از مرحـوم عالمه‬
‫طباطبایـی کـه در بـاب عوالم سـه گانه زندگی انسـان یعنـی قبل از دنیـا و در دنیـا و پس از‬
‫آن بحـث کـرده کـه عمـده آن را بحـث بعـد از دنیـا تشـکیل می‌دهد ‪.‬‬
‫ایـن کتـاب از بهتریـن و متعالـی تریـن کتبـی اسـت کـه عالمـه طباطبایـی تألیـف کـرده‬
‫اسـت ‪ .‬تبحـر ایشـان در بررسـی آیات قـرآن و روایـات اهل بیت و اشـراف بـر مبانی عمیق‬ ‫‌‌‬
‫وجودشناسـی در فلسـفه ‪ ،‬مجموعه ای از آرای دقیق ایشـان در باب حقیقت انسـان و مبدا و‬
‫معـاد او را در ایـن کتـاب فراهم آورده اسـت‪ .‬بدون شـک مطالعه این کتاب نیـاز به مقدماتی‬
‫علمـی و فلسـفی داشـته فلذا می‌تـوان آن را به اهل تحقیـق و تعالی در زمینه معـاد ارائه داد‪.‬‬
‫بررسـی سـیر وجودی و حیات انسـان ‪،‬حقیقـت عالم امر‪ ،‬اعتبـاری بودن دنیـا تبیین حقیقت‬
‫مـرگ و بـرزخ و وقایـع روز قیامـت و حسابرسـی اعمـال را می‌توان از مهمتریـن موضوعات‬
‫بحـث شـده در این کتاب دانسـت ‪.‬‬
‫الزم بـه ذکـر اسـت کـه اصل ایـن کتاب به زبـان عربی تألیف شـده بود که مترجـم عالیقدر‬
‫آیـت ا‪ ...‬صـادق الریجانـی آن را بـه فارسـی ترجمـه کـرده و در انتهـای آن نیـز مطالبی به‬
‫عنـوان حاشـیه و تعلیق بر متن عالمه نگاشـته شـده اسـت ‪.‬‬

‫‪132‬‬
 ‫تفسیر موضوعی قرآن کریم جلد ‪4‬و‪5‬‬
‫آیت ا‪ ...‬جوادی آملی‬
‫‌‌ اسراء‬

‫در میـان اصـول اعتقـادی که مطالعه آنها ضروری و الزم اسـت ‪ ،‬توجـه به معاد امری‬
‫اسـت ‪ .‬حقیقت معـاد که پایان جهان اسـت‪ ،‬آغـاز حیات‬ ‫اسـت کـه دارای اهمیـت مضاعـف ‌‌‬
‫جاویـد اسـت کـه بر خلاف تصور خیلـی از انسـانها که از خـوان وحـی الهـی دور مانده‌اند ‪،‬‬
‫نیسـتی و نابـودی انسـان نیسـت بلکه مرگ را در آسـتانه سـرای خود ذبح کـرده وجاودانگی‬
‫و خلـود را بـه ارمغـان مـی‌آورد و نیـاز فطـری هر موجـود حیاتمندی را پاسـخ مثبـت گفته و‬
‫مرگ را به حریم خود راه نمی‌دهد‪.‬‬
‫تأمـل در چنیـن حقیقتـی از نظر عقـل و از منظر نقـل از اهمیت و ضرورت فراوانـی برخوردار‬
‫اسـت‪ .‬گزاره‌هـای عمـده جهـان قیامـت‪ ،‬سـنت‌های حاکـم بـر آن و حقایق مهم و اساسـی‬
‫این نشـئه تنها از صحیفه وحی‪ ،‬یعنی قرآن کریم برخاسـته اسـت‪ ،‬بر این اسـاس چهارمین‬
‫مجلـد از سلسـله ذهبیـه «تفسـیر موضوعـی قـرآن کریم» تألیـف آیـت ا‪ ...‬جـوادی آملی با‬
‫برعهـده گرفتـن این مهـم‪ ،‬در ‪ ۱۲‬بخـش به مهم تریـن موضوعات مرتبط با بحـث معاد در‬
‫تحـت ایـن عناویـن می‌پردازد‪ :‬یـاد معاد‪ ،‬دنیـا و آخرت‪ ،‬منکران معـاد‪ ،‬امکان معـاد‪ ،‬ضرورت‬
‫وقـوع معـاد‪ ،‬مـرگ و قبـر و بـرزخ‪ ،‬شـهید و شـهادت‪ ،‬نشـانه‌های قیامـت‪ ،‬نام‌هـا و حـوادث‬
‫قیامـت‪ ،‬سـئوال در قیامت‪ ،‬گواهان رسـتاخیز‪ ،‬نامه اعمـال و‪. ...‬‬
‫رویکـرد دقیـق مؤلـف و نـگاه قرآنـی ایشـان بـه حقیقـت معـاد از یک سـو و وسـعت دایره‬
‫اطالعـات کتـاب و تحقیقـات بی نظیر مؤلف از سـوی دیگـر ‪ ،‬می‌تواند مخاطبان مشـتاق را‬
‫از جـام معرفت سـیراب نمایـد ‪.‬‬

‫‪133‬‬
 ‫فصل ششم معاد ‪ /‬بخش سوم‪ :‬سیر نهایی معاد‬

‫معاد یا بازگشت به سوی خدا‬

‫آیت ا‪ ...‬محمد شجاعی‬
‫شرکت سهامی انتشار‬

‫نـگاه بـه حقیقـت معـاد‪ ،‬گاه بـه زبـان روایـات و گاه بـرای اهل علـوم عقلی بـه زبان‬
‫فلسـفی بیـان می‌شـود ‪.‬امـا اوج نگاه به این مسـئله یعنی بازگشـت انسـان به سـوی خدای‬
‫خویـش را بایـد در زبـان عرفـان نـاب کـه برگرفته از آیـات قـرآن و روایات اهل بیت اسـت‬
‫جسـتجو کرد ‪ .‬بیان ناب را می‌توان از زبان دانشـمندان کوشـا در علم و عمل شـنید و کتاب‬
‫«معـاد یـا بازگشـت بـه سـوی خـدا» نوشـته آیـت ا‪ ...‬محمد شـجاعی ‪،‬اثـر ارزشـمند چنین‬
‫بزرگمـردی اسـت‪ .‬آیت ا‪ ...‬محمد شـجاعی ابداعات و ابتکارات زیبـا و مؤثر عرفانی و معارفی‬
‫همـراه بـا اسـتدالالت و براهیـن قـوی و تحلیل‌های مخصـوص در اسـتفاده از آیـات قرآن‬
‫کریـم و روایـات و ادعیه معصومین‪ ،‬سلام ا‪ ...‬علیهم اجمعین‪ ،‬در مباحث خودسـازی و تزکیه‬
‫النفـس‪ ،‬تفسـیر و معـارف حقه الهیه‪ ،‬شـیوه منحصـر به فرد این اسـتاد عالیقدر اسـت‪ .‬جالب‬
‫آنکـه سـلیقه عرفانـی و ذوقـی اسـتاد و عالقـه ایشـان بـه ارباب معرفـت بر زیبایـی کالم و‬
‫اندیشه ایشان‪ ،‬صورتی دیگر بخشیده و جامه‌ای زربافت از لطایف پوشانده است‪.‬‬
‫در جلـد اول ایـن کتـاب مقولـه بازگشـت انسـان به سـوی خداونـد با اسـتناد به آیـات قرآن‬
‫کریـم و روایـات بازگو شـده اسـت ‪.‬بـرای این منظور‪ ,‬نخسـت دالیل اعتقاد به معـاد از منظر‬
‫قـرآن بررسـی می‌شـود و سـپس دالیـل عمومـی معـاد از دیـدگاه فالسـفه و عرفـا تبییـن‬
‫می‌گـردد ‪.‬برخـی مباحـث کتـاب عبارت‌اند از‪ :‬مراتب وجود‪ ،‬سـیر و حرکت آسـمان‌ها و زمین‬
‫بـه سـوی معـاد‪ ،‬معاد انسـان‪ ،‬حرکت روح و جسـم انسـان‪ ،‬بـدن اخـروی و احـکام آن‪ ،‬لزوم‬
‫تحـول روح و جسـم‪ ،‬تنزالت روح انسـان و عالـم مجردات‪.‬‬
‫نویسـنده در جلد دوم این کتاب موضوع معاد را با شـیوه‌ای متفاوت بررسـی کرده اسـت‪ .‬این‬
‫اثر در راسـتای تحقیق و تعمق بیشـتر در معاد نگاشـته شـده و به صورت مشـروح‪ ،‬با استفاده‬
‫از آیات قرآن کریم و روایات و تحقیقات فلسـفی و عرفانی به این مسـئله پرداخته اسـت‪.‬‬

‫‪134‬‬
 ‫راه روشن‪ :‬ترجمه کتاب المحجه البیضاء فی تهذیب االحیاء‬
‫(جلد هشتم)‬
‫مال محسن فیض کاشانی(مترجم‪ :‬سید محمدصادق عارف)‬
‫آستان قدس رضوی‪ ،‬بنیاد پژوهشهای اسالمی‬

‫خداونـد متعـال بـه وسـيله مرگ‪ ،‬گردن جبـاران را خرد كرده و پشـت كسـراها را بدان‬
‫درهم شكسـته و دوران عمر قيصرها را كه پيوسـته دلهايشـان از ياد مرگ متنفر اسـت كوتاه‬
‫كـرده و در زمانـى كـه وعـده حـق درباره آنـان فرامى‌رسـد آنهـا را از تخت قدرت بـه گودال‬
‫قبـر فـرود مـى‌آورد و از كاخهـا به گورها و از روشـنى جايگاه‌ها به تاريكـى لحدها منتقل و از‬
‫مالعبـه بـا كنيـزكان و زيبارويان به همنشـينى بـا كرمها و خزنـدگان و از تلذذ به شـراب به‬
‫فرو رفتن در خاك گرفتار مى‌شـوند و انس آنها با معاشـرت به وحشـت تنهايى و بسـتر نرم‬
‫آنها به جايگاهى ناهموار و دشوار بدل مى‌گردد‪.‬‬
‫دانسـتن حـوادث بعـد از مـرگ علاوه بـر افزایـش معرفـت در بعد اخالقـی و عملـی نیز در‬
‫زندگـی بسـیار کاربـرد خواهـد داشـت کـه کتاب ذكر مـرگ و آنچه پس از آن اسـت نوشـته‬
‫مال محسـن فیـض کاشـانی می‌توانـد راهنمایی بـرای مخاطبان باشـد‪.‬‬
‫ایـن کتـاب کـه دهميـن و آخرين كتـاب از كتب بخشـهاى چهارگانه المحجـة البيضاء فى‬
‫تهذيـب االحياء محسـوب می‌شـود در دو بخـش با تکیه بـر روایات و معـارف دینی آنچه به‬
‫مـرگ مربـوط اسـت‪ ،‬بیـان می‌کند‪ .‬نویسـنده در بخـش اول در هشـت باب مقدمـات مرگ‬
‫و توابـع آن تـا نفخـه صـور را بیـان می‌کنـد که در فضيلـت ذكر مـرگ و ترغيب بـه آن؛ در‬
‫درازى و كوتاهـى آرزو؛ در سـكرات مـرگ و شـدت آن و آنچـه بـه هنـگام مـردن مسـتحب‬
‫اسـت؛ در وفـات پيامبـر صلى ا‪ ...‬عليـه وآله؛ درباره گفتـار صالحان به هنگام احتضـار؛ درباره‬
‫گفتـار اهـل معرفـت بر جنـازه ها و قبرها حكـم زيارت قبـور؛ در حقيقت مـرگ و آنچه مرده‬
‫تـا نفخـه صـور در قبـر مى بينـد؛ در آنچـه از احوال مـردگان به صـورت مكاشـفه در خواب‬
‫دانسـته شـده اسـت‪ ،‬از عناوین هشـت باب این بخش اسـت‪.‬‬

‫‪135‬‬
 ‫معاد جسمانی در حکمت متعالیه‬
‫مرتضی پویان‬
‫‌‌ بوستان کتاب‬

‫مبحـث معاد جسـماني اصـو ًال از پيچيدگي خاصـي برخوردار اسـت و نظرات مختلفي‬
‫در ايـن خصـوص وجود دارد که از اين ميان صدرالمتألهين شـيرازي با شـيوه خاص فلسـفي‬
‫خـود تلاش کرده اسـت معاد جسـماني را به نحوي تبييـن کند که هم با نصـوص و ظواهر‬
‫قرآن و حديث سـازگار باشـد و هم شـبهات عقلي وارد بر آن را حل کند و ضمن ًا خأل توجيه‬
‫فلسـفي معاد جسـماني را نيز مرتفع سـازد‪ .‬در اين کتاب ‪ ،‬یعنی «معاد جسـمانی در حکمت‬
‫متعالیـه»‪ ،‬پـس از اشـاره بـه ديـدگاه عقل و شـرع درباره معاد جسـماني و نيز برداشـت هاي‬
‫متفاوتـي کـه از ديدگاه صدرالمتألهين در اين زمينه به عمل آمده‪ ،‬سـعي شـده اسـت که نظر‬
‫تحقيقـي و نهايـي ايـن فيلسـوف بـزرگ دربـاره معـاد جسـماني تبيين شـود و سـازگاري يا‬
‫ناسازگاري آن با معاد جسماني مطرح در قرآن روشن گردد‪.‬‬
‫بديـن منظـور‪ ،‬ابتـدا دیدگاه‌های مختلـف در باب معاد جسـماني ارائه مي‌گردد و سـپس نظر‬
‫نهایـی صدرالمتألهيـن از متون مختلف او پيگيري شـده و در پايان‪ ،‬با توجـه به آيات معادي‪،‬‬
‫جايگاه نظريه ايشـان ارزيابي خواهد شـد‪.‬‬
‫خالصـه نظریـه منسـوب به صـدر المتألهین این اسـت کـه‪« :‬نفس بعـد از مفارقـت از بدن‬
‫عنصـرى همیشـه خیـال بدن دنیوى خـود را مى‏‌نمایـد و همین‌‏که خیـال بدن خـود را نمود‬
‫بدنـى مطابـق بـدن دنیوى از نفس صادر مى‌‏شـود و نفس بـا چنین بدنى کـه از قدرت خیال‬
‫بـر اختراع بدن(مثالى) فراهم شـده اسـت در معاد محشـور خواهد شـد‪»...‬‬
‫بـه نظـر برخـی از محققـان این‌‏گونه معـاد‪ ،‬با معاد جسـمانی قرآنى سـازگاری نـدارد؛ زیرا بر‬
‫اسـاس ظواهـر آیـات قـرآن‪ ،‬خداونـد متعـال در قیامت دوبـاره بدن انسـان را به قـدرت خود‬
‫بازسـازى مى‏‌کنـد و انسـان‌‏ها بـا آن بـدن از قبرها خـارج مى‏‌شـوند‪ .‬این کتـاب در صدد حل‬
‫اسـت ‪.‬‬
‫شـبهه در بـاب نظر صـدر المتألهیـن در زمینه کیفیت معاد ‌‌‬

‫‪136‬‬
 ‫معاد از دیدگاه امام خمینی‬
‫تبیان‬
‫‌‌ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)‬

‫اثـر حاضـر حاصـل گـردآوری آرای امـام خمینـی دربـاره معـاد اسـت کـه ضمـن آثار‬
‫مکتوب‪ ،‬جلسـات درس فلسـفه و بیانات ایشـان ثبت و ضبط شـده اسـت و شـامل شـرح و‬
‫بررسی دیدگاه های خاص امام خمینی‪ ،‬از بیان و قلم ایشان است‪.‬‬
‫زیربنـای مسـائل معـاد‪ ،‬دو مسـئله اعتقـاد بـه مـاوراء و نفـس اسـت‪ ،‬کـه در این اثـر هم در‬
‫فصـول ابتدایـی بـه آنها پرداخته شـده اسـت ‪ .‬اما مباحث نفس‪ ،‬کـه در این اثر طرح شـده‌اند‬
‫حجم متنابهی را دربر گرفته اسـت و ریزموضوع هایی که در مسـئله نفس ارائه شـده اسـت‪،‬‬
‫بحـث تجـرد نفـس و بقـای روح‪ ،‬حـدوث نفس و رابطه ی آن با بدن و تناسـخ اسـت‪.‬‬
‫بعـد از بیـان ایـن دو مطلـب‪ ،‬به شـرح حقیقت مرگ و اقسـام آن می‌پـردازد‪ ،‬کـه دریچه ای‬
‫اسـت بـرای ورود بـه طـرح مباحث مربوط بـه مواقف مختلـف مرگ‪.‬‬
‫بیـان و شـرح واقعیـت عالـم بـرزخ به عنـوان پلی بـرای عالـم دنیا و عالـم قیامت و معـاد از‬
‫مباحـث مهـم معاد شناسـی اسـت که به‌عنـوان اولین موقف مـرگ در این کتاب طرح شـده‬
‫اسـت‪ .‬امـا بیـان سـایر مواقـف مرگ هماننـد قیامت‪ ،‬صـراط‪ ،‬نامـه اعمال‪ ،‬بهشـت و جنهم‪،‬‬
‫تجسـم اعمـال در ادامـه این کتاب سـبب می‌شـود که این اثـر‪ ،‬اثری کامـل در موضوع معاد‬
‫محسـوب شود‪.‬‬
‫بحث معاد جسـمانی که از منابع دینی و روایی اسـتنباط شـده اسـت‪ ،‬در سـیر اندیشه کالمی‬
‫فلسـفی اسلامی‪ ،‬منشـأ اختلاف بوده اسـت‪ ،‬کـه در ایـن کتاب با طـرح اصل مسـئله معاد‬
‫جسـمانی و بیان شـبهات سـه گانه آن همچون شـبهه أکل و مأکول و ‪ ،...‬بحثی منقح درباره‬
‫معاد جسـمانی ارائه شـده است‪.‬‬
‫طـرح خلـود در جهنـم و اقسـام آن‪ ،‬صـورت ملکوتـی اخروی اعمال‪ ،‬دو مسـئله مهم اسـت‬
‫کـه از دیـر ایـام جوینـدگان معرفـت کالمی در پـی آن بوده‌اند و دو مسـئله پایانی ایـن اثر را‬
‫شامل می‌شـوند‪.‬‬

‫‪137‬‬
 ‫روح و ن‍ف‍س‬
‫آیت ا‪ ...‬سید محمد خ‍ام‍ن‍ه‌ای‬
‫‌‌ بنیاد حکمت اسالمی صدرا‬

‫در بررسـي تاريخـي علـوم اسلامي به مسـائلي مشـترك ميان علـم كالم و قـرآن و‬
‫حديـث برمي‌خوريم كه گاهي سـبب برخورد و مباحثات بسـياري ميـان اصحاب عقل و نقل‬
‫شـده اسـت‪ .‬يكي از اين مسـائل‪ ،‬مسـئله روح اسـت كه ميـان اين دو بينـش معرفتي‪ ،‬يعني‬
‫علم كالم و علم تفسـير و حديث كه هر دو از آبشـخور قرآن سـيراب می‌شـوند‪ ،‬نزاع افكنده‬
‫اسـت‪ .‬مسـئله روح انسـانی و حقیقـت آن از جملـه مسـائلی اسـت کـه می‌توان گفـت تا به‬
‫خوبـی بـرای طالب علم حل نشـده و در این زمینه به درک صحیح نرسـیده باشـد‪ ،‬نمی‌تواند‬
‫به خوبی مسئله معاد و انتقال روح انسان از این عالم به عوالم دیگر را درک نماید ‪.‬‬
‫کتـاب روح و نفـس تأليـف آيـت‌ا‪ ...‬سـيد محمد خامنـه‌اي بر آن اسـت كه با تكيـه بر معاني‬
‫«نفـس» و «روح» در قـرآن و حديـث خواننده را با دیدگاه‌های شـيخ مفيد‪ ،‬شـيخ‌الرئيس فقه‬
‫و كالم شـيعه‪ ،‬بيشـتر آشـنا سـازد و به معاني قرآني‪ ،‬حديثي و اسـتداللي نظريه وي دسـت‬
‫يابـد کـه نگارنـده بـراي اين كار‪ ،‬نخسـت به سـير و تطورات مفاهيـم «نفـس» و «روح» در‬
‫ميـان علماي اسلامي مي‌پـردازد‪ ،‬و به پـاره‌اي از بدفهمي‌هاي مسـلمانان از ايـن دو لفظ‪ ،‬و‬
‫تأثیـر و نقـش عوامـل خارجي در ايـن انحراف اشـاره مي‌كند‪.‬‬
‫كتـاب حاضـر در چهـار فصـل تنظیم شـده که فصـل اول به ماجـراي نفـس و روح در صدر‬
‫اسلام مي‌پردازد و نویسـنده در فصل دوم‪ ،‬روح و نفس در قرآن و حديث‪ ،‬واژه روح در قرآن‬
‫مجيـد‪ ،‬روح در حديـث اهـل بيت عليهم‌السلام‪ ،‬واژه نفس در قرآن مجيـد و نفس در حديث‬
‫اهـل بيـت عليهـم السلام را بررسـي مي‌كنـد و در فصـل سـوم‪ ،‬دربـاره مباحثـي همچون‬
‫روح در فلسـفه‪ ،‬كالم‪ ،‬عرفـان و حكمـت متعاليـه‪ ،‬كنكاش کرده اسـت‪ .‬فصـل چهارم کتاب‬
‫بـه مسـئله روح و نفـس در آرای شـيخ مفيـد اشـاره دارد و نويسـنده در پايان كتـاب‪ ،‬به روح‬
‫افالطونـي در فلسـفه مالصـدرا و نفس در حكمت متعاليـه مالصدرا پرداخته اسـت که برای‬
‫اهـل علـم و عالقه‌مندان معارف فلسـفی و اعتقـادی مفید خواهـد بود‪.‬‬

‫‪138‬‬
 ‫عیون مسائل نفس‬
‫آیت ا‪ ...‬حسن‌زاده آملی‬
‫بکاء‬

‫نفس از مباحث مهمی اسـت که در کثیری از علوم اسـتفاده می‌شـود و بایسـتی آن را‬
‫به حقیقت شـناخت‪ .‬دانسـتن حقیقت و چیسـتی نفس در سـلوک نظری و تعالی آن به سمت‬
‫راهگشاسـت همچنین در مسـیر سـلوک عملی و رسـیدن به مقام قرب‬ ‫‌‌‬ ‫معارف االهی بسـیار‬
‫حضـرت حـق جـل جاللـه اسـتفاده از ایـن اصل ّقیـم االهـی و ودیعـه ربانی سـبب فالح و‬
‫رسـتگاری اسـت‪ .‬دربـاره نفـس در تمـام شـاخه هـای نظـری معارف اسلامی بحث شـده‬
‫اسـت‪ ،‬اعـم از کالم و حکمـت مشـاء و حکمـت اشـراق و عرفـان‪ ،‬که هر یک طبـق دیدگاه‬
‫خـاص خـود بـدان نظر داشـته‌اند‪ ،‬اما جنـاب عالمه حسـن زاده‪ ،‬میراث دار پیشـینان حکمت‬
‫اسلامی در این مسـئله گرانبها‪ ،‬قدمی بس اسـتوار برداشـتند و کتابی شـگرف به نام «سـرح‬
‫العیـون فـی شـرح العیون» در وادی شـناخت نفس‪ ،‬بـه زبان عربی تألیـف نموده‌اند‪ ،‬که یکی‬
‫از شـاگردان ایشـان بـرای اسـتفاده کـردن عمـوم طالبـان معرفـت االهی و همچنین قشـر‬
‫دانشـجوی کشـور دسـت بـه ترجمه این اثـر برده‌اند و کتابـی به نام «عیون مسـائل نفس»‬
‫را راهـی میـدان مطالعـه کردنـد‪ .‬روش عالمه در این اثر گـران مایه جمع و گـرد آوری‪ ،‬تمام‬
‫مطالـب ذکـر شـده دربـاره نفـس در کتـب و صحـف معرفتی اسـت که بـه اعتقاد ایشـان با‬
‫دیـدن تمامـی ایـن مطالب در یک جام‪ ،‬تو گویی تمامی مشـارب و شـاخه های معرفتی یک‬
‫حـرف می‌زننـد و از یـک جـام می‌نوشـند‪ .‬این کتـاب گنجینه ای اسـت درباره نفـس‪ ،‬که در‬
‫آن بـه تمـام سـئواالت درباره نفس پاسـخ داده می‌شـود‪ .‬حـال از حقیقت نفس بپرسـید خواه‬
‫از تجـرد آن‪ ،‬خـواه از اقسـام و اصناف آن بپرسـید خـواه از حاالت و تکامل آن در سـیر قربی‬
‫‪،‬خـواه از ایـن بپرسـید که رویای نفس چیسـت و به کدامین نفس ارتبـاط دارد‪ ،‬یا اینکه دنبال‬
‫ایـن باشـید کـه نبـی چگونه نفسـی را داراسـت کـه می‌تواند بـه عالـم االه متصل شـود‪ ،‬یا‬
‫سـئوالتان را دربـاره حقیقـت علـم و نحو اتحـاد علم و عالم و معلوم بپرسـید تا تـو را این جام‬
‫بلورین سیراب کند و از حقیقت و معرفت االهی مدهوش نماید‪.‬‬

‫‪139‬‬
 ‫جاودانگی‬
‫رضا اکبری‬
‫‌‌ بوستان کتاب‬

‫بـی تردیـد جاودانگـی یکـی از مهم‌تریـن دغدغه‌هـای بشـری در طول تاریـخ بوده و‬
‫اکنـون نیـز بـه عنـوان یـک مسـئله حیاتـی مطـرح اسـت‪ .‬ایـن دغدغـه فلسـفی‌کالمی را‬
‫می‌تـوان در نوشـته‌ها‪ ،‬اشـعار‪ ،‬کتـب و آثـار نویسـندگان مختلـف مشـاهده کرد‪ .‬امـروزه این‬
‫موضوع به عنوان یک مسئله کالمی در بیشتر کتب کالمی جدید بررسی می‌شود‪.‬‬
‫پرسـش از جاودانگـی و وضـع و حال بشـر پس از مرگ‪ ،‬یکی از پرسـش های بنیادین بشـر‬
‫اسـت ‪ .‬انسـان ها به ویژه فیلسـوفان و الهی دانان بسـیار کوشـیده‌اند تا پاسـخی قاطع ‪ ،‬همه‬
‫جانبه و مناسـب برای پرسـش از جاودانگی بیابند‪ .‬تالش برای پاسـخ گفتن به این پرسـش ‪،‬‬
‫مسـتلزم بحث از مسـائل مهمی از قبیل ارتباط نفس و بدن ‪ ،‬این همانی و آگاهی شـخصی‬
‫اسـت ‪ .‬یکی از کتبی که در باب مسـئله جاودانگی انسـان نوشـته شـده ‪،‬کتاب «جاودانگی»‬
‫اسـت که تالشـی اسـت از بوسـتان کتاب و در راسـتای تبیین این بعد از ابعاد حیات انسـان‪.‬‬
‫مؤلـف در اثـر حاضر کوشـیده اسـت با بیـان صریح و واضـح ‪ ،‬تصویر جاودانگـی را از نظرگاه‬
‫متفکـران بزرگـی چـون ‪ :‬افالطـون ‪ ،‬ابن سـینا ‪ ،‬فلوطین ‪ ،‬شـیخ اشـراق ‪ ،‬مالصـدرا و هیک‬
‫طرح و بررسـی کند ‪ .‬بیان تاریخچه مسـئله ‪ ،‬بررسـی مسـائل فلسـفی که در فهم و تحلیل‬
‫جاودانگی دخیل هسـتند و طرح و نقد ادله مثبتین به شـیوه ای مقایسـه ای ‪ ،‬محتوای کتاب‬
‫را تشـکیل می‌دهـد‪ .‬سـرفصل های چهارگانه این کتـاب عبارت‌اند از‪ :‬سـابقه تاریخی اعتقاد‬
‫بـه جاودانگـی‪ ،‬مباحث فلسـفی مرتبط بـا جاودانگی ‪ ،‬تصـورات مختلف در بـاب جاودانگی و‬
‫دالیـل جاودانگـی ‪ .‬طبـق آنچه در کتاب آمده اسـت ‪،‬از دیدگاه فالسـفه اسلامی‪ ،‬جاودانگی‬
‫انسـان مبتنـی بر مجرد دانسـتن روح انسـانی اسـت‪ .‬البته بـا توجه به آموزه‌هـای دینی مبنی‬
‫بـر جسـمانی بـودن معـاد‪ ،‬این عـده تالش کرده‌انـد تبیینی عقالنـی از تجرد نفس انسـان و‬
‫در عیـن حـال اسـناد حاودانگی انسـان به نفـس و بدن به طـور همزمان ارائـه کنند‪ .‬حقیقت‬
‫انسـان به روح مجرد اوسـت ولی انسـان‌ها در حیات اخروی خود نیز دارای بدن هسـتند ‪.‬‬

‫‪140‬‬
 ‫معاد شناسی‬
‫عالمه محمد حسین حسینی طهرانی‬
‫عالمه طباطبائی‬

‫شـناخت معـاد از حیـث معرفتی و دیـدگاه دقیق قرآن بـه آن ‪ ،‬از اموری اسـت که باید‬
‫بـه شـکل جـدی بـه آن پرداخـت و جای خالـی اینگونـه کتب پربار همیشـه در میـان کتب‬
‫کتابخانـه هـای شـخصی احسـاس می‌شـود‪ .‬کتابـی کـه در ایـن مقـال معرفـی می‌گـردد‬
‫مجموعـه ای اسـت کامـل در بـاب وقایع معاد و بررسـی حقایق این واقعیـت عظیم که آیت‬
‫ا‪ ...‬محمدحسـین حسـینی طهرانـی به قلـم تحریر درآورده اسـت ‪ .‬مجموعه «معادشناسـی»‬
‫ن در دنيـا و عال ‌م غرور‬
‫ت انسـا ‌‬
‫ت سـير و حرك ‌‬ ‫كيفي ‌‬
‫س در قالب ‪ ۱۰‬مجلد‪ ،‬در ّ‬ ‫ل ‪ 75‬مجلـ ‌‬ ‫شـام ‌‬
‫ي خـدا و غايه الغايات‌‬ ‫ت و ارتحا ‌ل او به‌سـو ‌‬
‫واقعيا ‌‬
‫قو ّ‬ ‫و نحـوه تبـ ّد ‌ل نشـأه غرور ب ‌ه عال ‌م حقائ ‌‬
‫اسـت ‪ .‬رویکـرد مؤلـف ایـن اثـر با مـذاق عرفان همراه بـوده و برخـی از مطالبی کـه در این‬
‫مجموعـه بیـان مـی‌دارد عبارت‌انـد از‪ :‬انسـان مؤمـن برپايـه توجه به خـدا و تكيه بـر ابديت‬
‫زندگـي مي‌كنـد و انسـان كافـر بر پايه خواهشـهاي نفسـاني و زندگي موقت دنيـا‪ .‬دين آمده‬
‫اسـت تـا به انسـان بگويـد‪ :‬تو مهمـل و رها نيسـتي و براي مقصـدي آمده‌اي ‪ ،‬مـردن پاك‬
‫شـدن از ماديـات اسـت ‪ ،‬عزرائيـل آينه‌اي اسـت كـه محتضر‪ ،‬باطـن خـود را در آن مي‌بيند‪،‬‬
‫توبـه در حـال مـرگ فايـده ندارد؛ بايد قبـل از آن عقل و قلـب را متوجه خدا كرد‪ ،‬سـئوال در‬
‫قبـر و قيامـت از باطـن انسـان اسـت لذا دروغگوئـي امكان ندارد‪ ،‬وسـعت قبر و برزخ انسـان‬
‫تجسـم اعمال‬‫بـه مقـدار فهـم و عمـل او بـه معنويات اسـت ‪ ،‬روح انسـان در قبر و قيامت با ّ‬
‫خـودش روبـرو مي‌شـود ‪ ،‬بعد از مرگ‪ ،‬دوسـتي‌هاي غير خدایي به دشـمني تبديل مي‌شـوند‬
‫‪ ،‬در قيامـت فقـط نـور خداسـت و بس ‪ ،‬به فراموشـي سـپردن خـدا موجب كـوري در عوالم‬
‫بعدي اسـت ‪ ،‬قلب سـليم‪ ،‬دلي اسـت كه غير خدا در آن نباشـد و اینکه شـفاعت به كسـاني‬
‫تعلـق مي‌گيـرد كه بندگي خـدا را قبول كرده‌اند اما گناهكار هسـتند‪.‬مطالعه ایـن کتاب برای‬
‫آن دسـته از اهـل مطالعـه می‌توانـد مفید واقع شـود که پس از مسـتحکم نمـودن پایه های‬
‫اعتقاد به معاد ‪ ،‬به دنبال درک معارف بیشتری در باب این حقیقت هستند ‪.‬‬

‫‪141‬‬
 ‫معاد از دیدگاه حکیم مدرس زنوزی‬
‫غالمحسین ابراهیمی دینانی‬
‫حکمت‬

‫آراء و عقایـد برخـی فالسـفه غربـی در بـاب معاد و کیفیت نفس انسـانی ‪ ،‬نـه تنها در‬
‫میـان اندیشـمندان مغرب زمین به گونه‏ای شـگفت‏انگیز مؤثر افتاده‪ ،‬بلکـه در میان متفکران‬
‫اسلامی نیـز کـم و بیـش بی‏تأثیـر نبوده اسـت‪ .‬اصـل معـاد از اصول مسـلم اسلام و معاد‬
‫جسـمانی از ضروریـات ایـن دین به شـمار می‌آید‪ .‬حکیـم زنوزی و عالمـه طباطبایی از فقها‬
‫و دانشـمندانی هسـتند که در باب معاد جسمانی سـخنان تازه و نظریه جدیدی ابراز داشته‌اند‪.‬‬
‫آقـا علـی مـدرس زنوزی از حکمای اواسـط دوره قاجاریه از جمله کسـانی اسـت کـه از موج‬
‫ایـن اندیشـه‏ها بـر کنـار نمانـده و بـه نوعـی بـا آن‌هـا برخـورد کـرده اسـت‪ .‬کتـاب «بدایع‬
‫الحکـم» کـه مهم‌ترین اثـر کتبی این حکیم را تشـکیل می‌دهـد‪ ،‬به منظور پاسـخگویی به‬
‫هفـت سـئوال فلسـفی تألیف یافته اسـت‪ .‬در سـئوال هفتم نـام کانت به صراحت ذکر شـده‬
‫اسـت‪ .‬طـرح کننـده ایـن سـئواالت یکـی از شـاهزادگان قاجار اسـت که خـود اهل حکمت‬
‫بوده و به فلسفه اسالمی سخت عالقه داشته است‪.‬‬
‫مؤلـف کتـاب «معـاد از دیدگاه حکیـم مدرس زنوزی» یعنـی دکتر ديناني دربـار‌ه انگيزه خود‬
‫از نـگارش ايـن كتـاب گفـت‪ :‬انگيزه مـن از نوشـتن اين كتاب اين اسـت كه نظريـه زنوزي‬
‫کـه مطـرح نبـوده و كمتر كسـي بـا آن آشـنا بوده اسـت را بیان کنـم ‪ .‬حكيم زنـوزي خيلي‬
‫تلاش كـرده اسـت تـا معـاد جسـماني را از طريق معقـول اثبـات كنـد و راه او‪ ،‬راه مالصدرا‬
‫نيسـت‪ .‬مؤلـف ایـن اثر معتقد اسـت که تنها کسـی که پس از صـدر المتألهین دربـاره معاد‬
‫جسـمانی دسـت بـه ابتـکار زده و نظریه جدیدی ابراز داشـته حکیـم بزرگ آقـا علی مدرس‬
‫زنـوزی اسـت‪ .‬آنچـه نظریـه این حکیـم را در باب معاد جسـمانی از سـایر نظریه‏هـا ممتاز و‬
‫مشـخص می‌سـازد ایـن اسـت کـه درباره تعلـق نفس به بـدن‪ ،‬وی بـدن را به سـوی نفس‬
‫راجـع می‏دانـد‪ ،‬نـه نفس را به سـوی بدن‪ .‬مؤلـف در این اثر‪ ،‬طی مقدمه و پیشـگفتاری نسـبت ًا بلند و‬
‫روشـنگر‪ ،‬بـه طـرح پاسـخ‏ها و نظر حکیم زنـوزی درباره معـاد پرداخته اسـت‪.‬‬

‫‪142‬‬
143
 ‫راهنمای‬
‫کتاب های‬
‫خواندنی‬
‫ر‬‫د‬ ‫ی‬‫ن کتاب خواندن‬
‫ب‬‫افزار چند رسان قال‬ ‫عنوا‬
‫‪9‬‬‫‪4‬‬ ‫ای‬ ‫ه‬ ‫م‬‫نر‬ ‫‪10‬‬
‫م‬

‫‪10‬‬
‫و‬
‫ضوع‬

‫دود‬
‫م‬

‫فی ح‬
‫ختلف‬

‫معر‬
‫«وقتی کتاب زیاد دراختیار همه قرار می گیرد‪ ،‬یک نوع حیرتی برای بعضی به وجود می آید که آیا این کتاب را بخوانیم‪ ،‬یا نخوانیم؟‬
‫مفید است‪ ،‬یا مضر است‪ ،‬یا بی فایده است؟ کتاب بی فایده هم یعنی مضر است؛ زیرا انسان وقتی را صرف خواهد کرد‪ .‬البته کتابی که به‬
‫کلی بی فایده باشد‪ ،‬خیلی به ندرت می شود پیدا کرد‪ .‬باالخره هرکتابی یک نوع فایده یی دارد؛ لیکن وقت انسان محدود است‪ .‬کسانی‬
‫که اهل مراجعه به کتاب هستند‪ ،‬احتیاج دارند که اهل نظر و اهل اطالع‪ ،‬کتابها را به آنها معرفی کنند‪ ».‬مقام معظم رهبری ‪73/2/20‬‬

‫کتاب های خوب پیشنهاد شده در این مجموعه از بسته های پیشنهادی و سیرهای مطالعاتی تشکیل شده است که حاصل بررسی‬
‫کارشناسانه چند هزار کتاب و انتخاب بهترین هایشان است‪ .‬دست یافتن به اینکه چه کتابی در چه موضوعی و برای چه طیف و گروهی‬
‫از مخاطبان مناسب است‪ ،‬حاصل تالش علمی مجموعه ای از کارشناسان زبده و متخصص است تا به شما در انتخاب آگاهانه و مطلوب‬
‫کتاب ها کمک نمایند‪.‬‬
‫چنانچــه تمایــل داریــد‪ ،‬کتابهــای دیگــری در موضوعــات مــورد عالقــه بــه شــما معرفــی‬
‫شــود‪ ،‬شــماره روی جلــد بســته پیشــنهادی را بــه شــماره ‪ 3000401414‬ارســال فرماییــد‪.‬‬
‫اگــر تعــداد بســتهها بیشــتر از یکــی اســت بــرای هر بســته‪ ،‬پیامــک جداگانه ارســال شــود‪.‬‬

‫‪W W W‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪K H A N D A N I H A‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪N A M E‬‬

‫راهــــنــــــــمـــــــای خــــوانــــدنــــی تــــریـــــــن کــــتــــاب هـــــــا‬
‫‪146‬‬