Zabory były trwającym ponad sto lat okresem, w którym Polska zniknęła z

map Europy i znajdowała się we władaniu trzech mocarstw – Rosji, Prus oraz
Austrii. W związku z tym w społeczeństwie zaczęły pojawiać się odmienne postawy
wobec zaborców i ich działań, od podejmowania się czynów zbrojnych i
wyzwoleńczych, aż do prób walki o zachowanie polskiego języka, kultury i
historii. Odbicie tego odnaleźć można w licznych dziełach literackich, które zostały
napisane w tamtym okresie np "Dziady część III" oraz „Kordian”.
W "Dziadach część III" ukazane są różne postawy społeczeństwa polskiego
wobec zaborcy, które widać szczególnie podczas sceny w salonie warszawskim, gdzie
uczestnicy spotkania dzielą się na dwie grupy – towarzystwa stolikowego i
towarzystwa patriotycznego przy drzwiach. Towarzystwo w centrum salonu nie jest
zainteresowane kwestiami niepodległościowymi, spędza czas w towarzystwie
zaborcy, korzystając z okazji i dobrze się bawiąc. Z kolei towarzystwo patriotyczne
skupione jest na kwestii polskiej, na próbach oporu i na zorganizowaniu czynu, który
ma doprowadzić do odzyskania niepodległości.
Postawa kolaboracji: Jednak nie wszyscy bohaterowie są gotowi walczyć
przeciwko zaborcy. Istnieją także postacie, takie jak Podkomorzy czy kobieta w
czarnej sukni, które wydają się współpracować z Rosjanami lub chociaż godzą się na
obcą dominację w zamian za własne korzyści. Ta postawa jest krytykowana w
utworze jako zdrada narodowa.
Postawa apatii i strachu: W utworze można także dostrzec postacie, które są
obojętne wobec sprawy narodowej lub boją się wyrażać swoje poglądy ze względu na
represje rosyjskie. To obraz społeczeństwa skonfliktowanego, w którym nie wszyscy
odważnie stają w obronie Polski.
W widzeniu księdza Piotra da się odczytać mesjanistyczną koncepcję,
sformułowaną przez Mickiewicza. Widział on Polskę jako Mesjasza narodów, jako
kraj, który odkupi świat. Polska porównywana była w niej do Jezusa, tak jak on
cierpiała na krzyżu, ale tak jak on miała też zmartwychwstać. Krzyżem Polski były
zabory. Fragment widzenia księdza Piotra przedstawia rozbiory Polski, poprzez
analogię do ukrzyżowania Jezusa. Mesjanizm narodowy tłumaczy sens upadku,
rozbiorów Polski i cierpienia Polaków. Wzywa do bierności i czekania na
wyzwolenie. Wola Boga się sama wypełni.
Juliusz Słowacki, w dramacie „Kordian”, przedstawił koncepcję opozycyjną
do mesjanizmu, głoszonego przez Adama Mickiewicza - winkelriedyzm.Tytułowy
bohater, Kordian, jest młodym Polakiem, który decyduje się na walkę przeciwko
rosyjskim zaborcom i próbuje dokonać zamachu na cara. Młodzieniec uważał,
że Polska była Winkelriedem narodów – cierpiała, aby dać wolność innym.
Winkelriedyzm był nieco bardziej stanowczy i nastawiony na działanie w
przeciwieństwie do koncepcji Mickiewicza.
Dziady” i „Kordian” ukazują dwa oblicza społeczeństwa: gotowość do walki
wyrażaną przez młodzież oraz osoby z niższych warstw społecznych oraz obojętność
na sprawy niepodległościowe, a nawet sprzymierzenie z zaborcą. Społeczeństwo
pokazane w tych dramatach romantycznych walczy o to samo, niepodległość, lecz
różnymi sposobami. U Słowackiego za pomocą działania, u Mickiewicza-biernego
cierpienia.