Physics TM Abhyas Deepika Website 02.02.2023

Ô
ás
Á>
·Ü
1
0
u
óÜ
¿
£s
Ák
Í
jáT
qXæ
g+
u
óÜ
¿
£s
Ák
Í
jáT
qXæ ï\
ç Í
k T
n
u
ó²
«
d
B|
¾¿
s

h$
<
«
|
]X
Ë<ó
q
¥
¿£
D
²
d
+d

£
Ô
î\
+
>±
D,

VÕ²<

s

u ²
<
Ô
î\
+
>
±D
ç|

u
ó
T
ÔáÇ
+
uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÅkÕÔ\T
10e ‘·s¡>∑‹
nuÛ≤´dü B|æø£
sêh $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤ dü+düú,

‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<äT.
i
eTT+<äTe÷≥
10e ‘·s¡>∑‹ $<ë´s¡Tú\T yê]¸ø£ |üØø£å\˝À ñ‘·ÔeT |òü*‘ê\T kÕ~Û+#ê\qï ñ<˚›X¯´+‘√ á
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ nuÛ≤´dü B|æø£qT s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. á nuÛ≤´dü B|æø£qT uÛ≤ùw‘·s¡ $wüj·÷\˝À
eTTK´ uÛ≤eq\ jÓTTø£ÿ düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ ne>±Vü≤qqT düT\uÛ‘Ñ s· +¡ #˚jT· &É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î eT]j·TT
$<ë´s¡Tú\≈£î ‘√&ÉŒ&É{≤ìøÏ dæ<äΔ+ #˚dæ+~. $<ë´s¡Tú\T d”«j·T nuÛ≤´dü+ <ë«sê nìï eTTK´ n+XÊ\qT
düT\uÛÑ+>± ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ á ªnuÛ≤´dü B|æø£μ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
$$<Ûä bÕsƒê´+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üÁøÏj·T\T esYÿw”≥T¢, &çõ≥˝Ÿ ‘·s¡>∑‘·T\ <ë«sê
bı+~q ne>±Vü≤qqT eT]+‘· ã˝Àù|‘·+ #˚ùd˝≤, bÕsƒê´+XÊ\˝Àì ø°\ø£ uÛ≤eq\qT düT\uÛ+Ñ >± kı+‘·+>±
ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚˝≤ nuÛ≤´dü B|æø£ Çe«&É+ »]–+~.
ªªuÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁkÕÔ\Tμμ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À 12 bÕsƒê\T ñHêïsTT. Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ˝Àì ø°\ø£
uÛ≤eq\≈£î o]¸ø£\ì∫Ã, Ä o]¸ø£\ ÁøÏ+<ä uÛ≤eq\qT $e]+#·&É+ »]–+~. á uÛ≤eq\˝À
$wüj÷· e>±Vü≤q‘√ bÕ≥T uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁkÕÔ\˝Àì eTTU≤´+XÊ˝…q’ u§eTà\T, Á|üj÷Ó >±\T, |ü{øºÏ \£ T
ì»J$‘· nq«j·T n+XÊ\qT düT\uÛÑ+>± ns¡úeTj˚T´˝≤ $e]+#·&É+ »]–+~. Äj·÷ uÛ≤eq\qT
kı+‘·+>± eT~+|ü⁄ #˚düTø=qT≥≈£î M\T>± $$<Ûä s¡ø±\ nuÛ≤´dü Á|üX¯ï\T Çe«&É+ »]–+~.
leT‹ |æ. dü_‘ê Ç+Á<ë¬s&ç¶, >ös¡e˙j·T $<ë´XÊU≤e÷‘·T´\T— leT‹ yêø±{Ï ø£s¡TD, Á|üuÛÑT‘·«
ø±s¡´<ä]Ù, $<ë´XÊK— leT‹ m. l<˚eùdq, dü+#ê\≈£î\T, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ >±s¡¢≈£î á nuÛ≤´dü B|æø£
s¡÷bı+~+#·&+É ˝À yês¡T n+~+∫q $\TyÓq’ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· + eT]j·TT düV‰ü j·÷ì¬ø’ sêh $<ë´|ü]XÀ<Ûqä
•ø£åD≤dü+düú, ‘Ó\+>±D ‘·s¡|ü⁄q Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T.
mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. uÀ<ÛäHê dæã“+~, $wüj·Tì|ü⁄DT\ ãè+<ä+, &ç.{Ï.|æ. Ä|üπs≥sY‡ eT]j·TT Ç‘·s¡
kÕ+πø‹ø£ ãè+<ëìøÏ, á nuÛ≤´dü B|æø£ s¡÷|üø£\Œq eT]j·TT n_Ûeè~Δ˝À yê] mq˝Òì ø£èwæøÏ
mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. ‘·s¡|òü⁄q eTq'|üPs¡«ø£ ø£è‘·»„‘·\T.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T á nuÛ≤´dü B|æø£qT |üP]Ô>± #·~$, ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡Tú\≈£î
e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ #˚kÕÔs¡ì, n˝≤π> $<ë´s¡Tú\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü÷∫+∫q e÷s¡Z+˝À eT+∫ |òü*‘ê\T
kÕ~ÛkÕÔs¡ì Ä•dü÷Ô...
»qe], 2023 myéT. sê<Ûë¬s&ç¶,

dü+#ê\≈£î\T
ôV≤’ <äsêu≤<äT.
sêh $<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤dü+düú
ii
INDEX
Chapter Page
Name of the Chapter
No. No.
1 >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\‘√ ø±+‹ |üsêes¡Ôq+ 1
2 s¡kÕj·Tìø£ düMTø£s¡D≤\T 9
3 Äe÷¢\T ` øå±sê\T ` \eD≤\T 15
4 eÁø£‘·˝≤\ e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+ 24
5 e÷qe⁄ì ø£qTï ` s¡+>∑T\ Á|ü|ü+#·+ 34
6 |üs¡e÷DT ìsêàD+ 44
7 eT÷\ø±\ eØZø£s¡D ` Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ 50
8 s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+ 59
9 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ 70
10 $<äT´<äj·TkÕÿ+‘·‘·«+ 81
11 ˝ÀVü≤ dü+Á>∑Vü≤D XÊÅdüÔ+ 91
12 ø±s¡“Hé ` <ëì düy˚Tàfi¯Hê\T 97
iii
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T
• uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁkÕÔ\˝Àì nìï #ê|üºs¡T¢ u≤>± #·<äyê*.
• nuÛ≤´dü B|æø£˝À Ç∫Ãq nuÛ≤´dü Á|üX¯ï\T $<ë´s¡Tú\‘√ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*.
• ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T $<ë´s¡Tú\#˚ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*.
• Á|üjÓ÷>±\T, |ü{Ïºø£\ $X‚¢wüD, ì»J$‘· $ìjÓ÷>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\ô|’ <äèwæº
πø+ÁBø£]+#·+&ç.
• |ü≥+ ^j·T&É+, uÛ≤>±\T >∑T]Ô+#·&É+ e+{Ï$ $<ë´s¡Tú\‘√ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*.
• nuÛ≤´dü B|æø˝£ À Ç∫Ãq n+XÊ\ô|’ nqTe÷q+ ø£*–‘˚ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ Ä<Ûës¡+>± ìeè‹Ô
#˚j·÷*.
• nuÛ≤´dü B|æøq£ T düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì dü‘·Œ¤*‘ê\qT kÕ~Û+#˚≥≥T¢ Á|üj·T‘·ï+
#˚j·÷*.
$<ë´s¡Tú\≈£î dü÷#·q\T
• bÕsƒ¡+ yêØ>± Ç∫Ãq uÛ≤eq\ $es¡D u≤>± #·~$ ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ <ë«sê Á|üX¯ï m˝≤
n&ç–Hê düe÷<Ûëq+ sêj·Te#·TÃ.
• nuÛ≤´dü B|æø˝£ À Ç∫Ãq yê{Ïô|’ m˝≤+{Ï nqTe÷q+ e∫ÃHê bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ #·÷&É+&ç. ‘√{Ï
yê]‘√ #·]Ã+#·+&ç. n˝≤π> MT ñbÕ<Ûë´j·TT\qT n&É>∑+&ç.
• nuÛ≤´dü B|æøq£ T u≤>± kÕ<Ûqä #˚jT· &É+ <ë«sê yê]¸ø£ |üØø£\å ˝À eT+∫ |ò*ü ‘ê\T kÕ~Û+#·e#·TÃ.
iv
1. >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\‘√ ø±+‹ |üsêes¡ÔqeTT
• >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T. 1. |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT, 2. ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT
• |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ jÓTTø£ÿ <Ûäèe+, eÁø£‘êπø+Á<ä+, Hê_Û \qT >∑T]Ô+#·T≥.
<Ûäèe+
. Hê_Û eÁø£‘ê πø+Á<ä+
• ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ <Ûäèe+, eÁø£‘êπø+Á<ä+, Hê_Û \qT >∑T]Ô+#·T≥
eÁø£‘ê πø+Á<ä+Hê_Û <Ûäèe+
• <äs¡ŒD+ô|’ |ü‘·q ø±+‹ øÏs¡D≤\ |ü‘·q _+<äTe⁄\ e<ä› ^∫q \+u≤\ K+&Éq _+<äTe⁄ eÁø£‘ê πø+Á<äeTT
n>∑TqT. \+u≤\T nìï eÁø£‘êπø+Á<ä+ >∑T+&Ü yÓfi≤ÔsTT. ø±e⁄q <äs¡ŒD+ jÓTTø£ÿ eÁø£‘êπø+Á<ä+qT øÏs¡D ∫Á‘·+
<ë«s¡ ø£qT>=qe#·TÃqT.
|ü‘q· |ü‘·q øÏs¡D≤\T
_+<äTe⁄
eÁø£‘ê πø+Á<ä+ Á|ü<Ûëq nø£å+
<Ûäèe+
• <äs¡ŒD+ HêuÛÑ´+‘·s¡eTT <äs¡ŒD+ jÓTTø£ÿ eÁø£‘ê yê´kÕs¡ΔeTT˝À dü>∑eTT ñ+≥T+~.

eÁø£‘ê yê´kÕs¡ú+
HêuÛÑ´+‘·s¡+
<Ûäèe+ eÁø£‘ê πø+Á<ä+
Hê_Û
1
R
• <äs¡ŒD+ HêuÛÑ´+‘·s¡eTT 'f', eÁø£‘ê yê´kÕs¡úeTT 'R' nsTTq <äs¡ŒD+ HêuÛÑ´+‘·s¡eTT (f )= 2
• ˇø£ |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT jÓTTø£ÿ eÁø£‘êyê´kÕs¡úeTT 30 ôd+.MT. nsTTq <ëì HêuÛÑ´+‘·s¡eTT @+‘·?
». : <äs¡ŒD+ eÁø£‘êyê´kÕs¡úeTT = 30 ôd+.MT.
15
R 30 30
= = = = 15 ôd+.MT.
2 1
<äs¡ŒD HêuÛÑ´+‘·s¡eTT 2 2
|ü⁄{≤ø±s¡ Á|üjÓ÷>∑+:
<äsŒ¡ D+ Á|ü<ëÛ Hêø£+å ô|’ $$<Ûä kÕúHê\˝À edüTeÔ ⁄\qT ñ+∫q|ü⁄&ÉT @s¡Œ&ÉT Á|ü‹_+ãeTT\ \ø£Då eTT\qT ø£qT>=qT≥.
Á|üjÓ÷>±ìøÏ ø±e\dæq |ü]ø£sê\ C≤_‘ê:
ø=y=«‹Ô, ‘Ó\¢ ø±–‘·+ / Á&ÜsTT+>¥ w”{Ÿ, HêuÛÑ´+‘·s¡+ ‘Ó*dæq |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+, $`kÕº+&é, MT≥sY ùdÿ\T
C≤Á>∑‘·Ô\T :
i. |ü‘·q, |üsêes¡Ôq øÏs¡D≤\≈£î m≥Te+{Ï Ä≥+ø£eTT ˝Ò≈£î+&Ü ‘Ós¡qT neTsêÃ*.
ii. $`kÕº+&éô|’ neT]Ãq <äs¡ŒDeTT m‘·TÔqqTdü]+∫ edüTÔe⁄ m‘·TÔqT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
Á|üjÓ÷>∑ $<ÛëqeTT:
|ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤ìï $`kÕº+&éô|’ neTsêÃ*. <äs¡ŒD≤ìøÏ m<äTs¡T>± Á|ü<ÛëHêø£å+ô|’ $$<Ûä kÕúHê\˝À (eÁø£‘ê
πø+Á<ä+ Äe\, eÁø£‘ê πø+Á<ä+ô|’, Hê_ÛøÏ eT]j·TT eÁø£‘ê πø+Á<ëìøÏ eT<Ûä´˝À— Hê_Û e<ä› Hê_Û eT]j·TT <Ûäèe+\
eT<Û´ä ) edüTeÔ ⁄qT+#ê*. Á|ü‹_+ãeTT düŒwüeº TT>± @s¡Œ&ÉTq≥T¢ ‘Ósq¡ T dü]#˚jT· e˝…qT. Á|ü‹ kÕúqeTT˝À edüTÔ <ä÷s¡eTTqT,
Á|ü‹_+ã <ä÷sê\qT ø=\Tee˝…qT. $\Te\qT ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£˝À bı+<äT|üs¡#·e˝…qT. @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ãeTTqT
|ü]o*+∫ yê{Ï |ü]e÷D≤\qT, n$ ì{≤¬s’qyê, ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’qyê, ì» Á|ü‹_+u≤˝≤, $T<∏ë´ Á|ü‹_+u≤˝≤
>∑T]Ô+∫ |ü{Ïºø£˝À bı+<äT|üs¡#·e˝…qT.
<äs¡ŒD+ qT+&ç <äs¡ŒD+ qT+&ç Á|ü‹_+ãeTT edüTe⁄ø£Hêï Á|ü‹_+ãeTT ì{≤¬s’q<ë/
edüTÔe⁄≈£î >∑\ <ä÷s¡+ Á|ü‹_+u≤ìøÏ >∑\ <ä÷s¡+ ô|<ä›<ë/∫qï<ë ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’q<ë
2
>√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\T`øÏs¡D ∫Á‘ê\T
• >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT\‘√ Á|ü‹_+ãeTT @s¡Œ&˚ $<ÛëHêìï ‘Ó*ù| øÏs¡D ∫Á‘ê\T ^j·T&ÜìøÏ ìj·Te÷\T.
i. dü+<äs¡“¤eTT`1: Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ düe÷+‘·s¡eTT>± Á|üj·÷DÏ+#˚ ø±+‹ øÏs¡DeTT |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ô|’ |ü&çq|ü⁄Œ&ÉT
|üsêes¡Ôq+ #Ó+~ Hê_Û >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+#·TqT. (≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒD+#˚ |üsêes¡Ôq+ #Ó+~q|ü⁄Œ&ÉT Hê_Û qT+&ç
ãj·T\T<˚]q≥T¢>± Á|üj·÷DÏ+#·TqT.
|ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒD+

ii. dü+<äs¡“¤eTT`2: Hê_Û >∑T+&Ü yÓfi‚fl/ Hê_Û yÓ’|ü⁄>± yÓfi¯SÔ |ü‘·qeTT #Ó+<äT øÏs¡DeTT |üsêes¡ÔqeTT #Ó+~
Á|ü<ÛëHêø£åeTTq≈£î düe÷+‘·s¡eTT>± Á|üj·÷DÏ+#·TqT.
|ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT

iii. dü+<äs¡“¤eTT`3: <äs¡ŒDeTT eÁø£‘ê πø+Á<äeTT >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+#˚ / eÁø£‘ê πø+Á<ä+ yÓ’|ü⁄>± yÓfi¯SÔ |ü‘·qeTT
#Ó+<äT øÏs¡DeTT e∫Ãq e÷s¡ZeTT˝À yÓqø£≈£î Á|üj·÷DÏ+#·TqT.
|ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT

• |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT ` edüTÔe⁄qT ‘C’ øÏ Äe\ ñ+∫q|ü⁄&ÉT @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ã \ø£åD≤\T.
i. ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’q
ii. edüTÔe⁄ |ü]e÷DeTT ø£+fÒ ∫qï<Ó’q
iii. ì» Á|ü‹_+ãeTT
iv. “F” øÏ eT]j·TT ‘C’ øÏ eT<Ûä´˝À @s¡Œ&çq~.
• |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT ` edüTÔe⁄qT ‘C’ ô|’ ñ+∫q|ü⁄&ÉT @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ã \ø£åD≤\T.
i. ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’q øÏs¡D ∫Á‘·eTT
ii. edüTÔe⁄ |ü]e÷DeTTq≈£î düe÷qyÓTÆq
iv. ‘C’ e<ä› @s¡Œ&çq~.
3
• |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT – edüTÔe⁄qT ‘C’ øÏ, “F” øÏ eT<Ûä´˝À ñ+∫q|ü⁄&ÉT @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ã \ø£åD≤\T.
i. ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’q øÏs¡D ∫Á‘·eTT
ii. edüTÔe⁄ |ü]e÷DeTT ø£+fÒ ô|<ä›<Ó’q
iv. ‘C’ øÏ Äe\ @s¡Œ&çq~.
• |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT – edüTÔe⁄qT “F” ô|’ ñ+∫q|ü⁄&ÉT @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ã \ø£åD≤\T.
i. ¬s+&ÉT |üsêes¡Ôq øÏs¡D≤\T düe÷+‘·s¡eTT>± ñHêïsTT. øÏs¡D ∫Á‘·eTT
ii. øÏs¡D≤\qT m≥TyÓ’|ü⁄ bı&ç–+∫Hê K+&ç+#·Tø√e⁄.

iii. ø±e⁄q @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ãeTT $T<∏ë´H√ ˝Òø£ ì» Á|ü‹_+ãyÓ÷
#Ó|üŒ˝ÒeTT.
iv. ø±ì Á|ü‹_+ã+ nq+‘· <ä÷s¡+˝À @s¡Œ&çq<äì #Ó|ü⁄‘êeTT.
• |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT ` edüTÔe⁄qT ‘F’ øÏ, “P” øÏ eT<Ûä´ ñ+∫q|ü⁄&ÉT @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ã \ø£åD≤\T.
i. ì{≤¬sq’ øÏs¡D ∫Á‘·eTT
ii. edüTÔe⁄ |ü]e÷DeTT ø£+fÒ ô|<ä›<Ó’q,
Á|ü‹_+ã+ edüTÔe⁄
iii. $T<∏ë´ Á|ü‹_+ãeTT @s¡Œ&çq~.
• ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT ` eTT+<äT edüTÔe⁄qT ñ+∫q|ü&ÉT @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ã \ø£åD≤\T.
i. ì{≤¬sq’ øÏs¡D ∫Á‘·eTT
ii. edüTÔe⁄ |ü]e÷DeTT ø£+fÒ ∫qï<Ó’q
iii. $T<∏ë´ Á|ü‹_+ãeTT @s¡Œ&çq~.
• >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT\≈£î <äs¡ŒD dü÷Á‘·+
i. edüTÔe⁄ <ä÷s¡+ = u øÏs¡D ∫Á‘·eTT
ii. Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+ =v
iii. HêuÛÑ´+‘·s¡eTT = f
1 1 1
iv. >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT\≈£î <äs¡ŒD dü÷Á‘·+: = +
f v u
4
• >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT\T ` dü+C≤„ kÕ+Á|ü<ëj·T+
|ü‘q·
|ü‘q·
|ü‘q· ø±+‹ ~X¯≈î£ e´‹πsø£ ~X¯˝À ø=\TdüTHÔ êïeTT. ø±e⁄q ãTTD≤‘·àø£eTT

|ü‘q· ø±+‹ ~X¯≈î£ e´‹πsø£ ~X¯˝À ø=\TdüTHÔ êïeTT. ø±e⁄q ãTTD≤‘·àø£eTT
|ü‘q· |ü‘q· ô|’øÏ
|ü‘q· ø±+‹ ~X¯≈î£ e´‹πsø£ ~X¯˝À ø=\TdüTHÔ êïeTT. ø±e⁄q ãTTD≤‘·àø£eTT øÏ+~øÏ
<äs¡ŒD dü÷Á‘·+˝Àì n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q dü+C≤„ dü+Á|ü<ëj·T+

nìï <ä÷sê\qT <äs¡ŒD <ÛäèeeTT qT+&˚ ø=\yê*.
• |ü‘·q ø±+‹ Á|üj·÷D ~X¯˝À ø=*∫q <ä÷sê\qT <ÛäHê‘·àø£eTT>±, e´‹πsK ~X¯˝À ø=*∫q <ä÷sê\qT
ãTTD≤‘·àø£eTT>± rdüTø√yê*.
• Á|ü<ëÛ Hêø£eå TT qT+&ç ô|’ yÓ|’ ⁄ü q≈£î ø=*∫q m‘·T\Ô T <ÛHä ê‘·àø£eTT>±, ÁøÏ+~ yÓ|’ ⁄ü q≈£î ø=*∫q m‘·T\Ô T ãTTD≤‘·àø£eTT>±
rdüTø√yê*.
>√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q Äes¡∆q+
• Äes¡ΔqeTT nqTq~ Á|ü‹_+ã |ü]e÷DeTT˝À/bı&Ée⁄˝À ø£*π> e÷s¡TŒ\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTqT.
• Äes¡ΔqeTTqT edüTÔ<ä÷s¡+, Á|ü‹_+ã <ä÷sê\ dü+ã+<Ûä+>± ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T.
Á|ü‹_+ã m‘·TÔ (hi) `Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+ (v)

Äes¡ΔqeTT R R
edüTÔe⁄ m‘·TÔ (h0) edüTÔ<ä÷s¡+ (u)
|ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT\ jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\T:
i. <ä+‘· yÓ’<äT´\T H√{Ï˝Àì <ä+‘ê\qT |üØøÏå+#·T≥≈£î,
ii. yÓTÆÁø√k˛ÿ|t\˝ÀqT,
iii. ùw$+>¥ $TÁs¡sY>±qT,
iv. k˛˝≤sY ≈£îø£ÿsY ‘·j·÷Ø˝Àq÷, yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT\ jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\T:

i. á <äs¡ŒD≤\qT yêVü≤Hê\˝À ]j·TsYeP´ n<ä›+>±qT,
5
ii. s√&É¢ ≈£L&Éfi¯fl˝Àq÷,
iii. cÕ|æ+>¥ e÷˝Ÿ\˝À, bÕ]ÿ+>¥ Á|ü<˚XÊ\˝À

iv. s√&É¢ eT\T|ü⁄\ e<ä› ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T
• |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\T ø£ìô|≥ºã&ç ñ+&Éø£ b˛‘˚ @$T »]– ñ+&˚~?
»: |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\T ø£ìô|≥ºã&ç ñ+&Éø£ b˛‘˚ |ü+&É¢ &Üø£ºs¡T <ä+‘ê\qT |ü]o*+#·&ÜìøÏ Á|ü‘êé÷ïj·÷\qT
yÓ‘·ø£e\dæ e#˚Ã~. k˛˝≤sY ≈£îø£ÿsY Ç+‘· düT\uÛÑ+>± ‘·j·÷s¡T#˚j·T˝ÒeTT. ø±s¡T ôV≤&é˝…’≥T¢ y˚s¡T>± ñ+&˚$.
ì» Á|ü‹_+ãeTT eT]j·TT $T<∏ë´ Á|ü‹_+ãeTT\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\T:
ì» Á|ü‹_+ãeTT $T<∏ë´ Á|ü‹_+ãeTT
i. ì» Á|ü‹_+ãeTT ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’q~. i. $T<∏ë´ Á|ü‹_+ãeTT ì{≤¬s’q~.
ii. ì» Á|ü‹_+ãeTTqT ‘Ós¡ô|’ |ü≥ºe#·TÃqT. ii. $T<∏ë´ Á|ü‹_+ãeTTqT ‘Ós¡ô|’ |ü≥º˝ÒeTT
iii. Bìì |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT‘√ @s¡Œs¡#·e#·TÃqT. iii. Bìì |ü⁄{≤ø±s¡, ≈£î+u≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT\T
≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT‘√ @s¡Œs¡#·˝ÒeTT. ¬s+&ç+{Ï‘√ @s¡Œs¡#·e#·TÃqT.
iv. øÏs¡D ∫Á‘ê\˝À ì» Á|ü‹_+ãeTT |üsêes¡Ôq iv. øÏs¡D∫Á‘ê\˝À |üsêes¡Ôq øÏs¡D≤\qT yÓqT≈£≈£î
øÏs¡D≤\ e\¢ @s¡Œ&ÉTqT. bı&ç–+#·&É+ e\q @s¡Œ&ÉTqT.
• |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+ jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ Hêø£+å ô|’ 12 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À edüTeÔ ⁄qT+∫q 4 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À Á|ü‹_+ãeTT
@s¡Œ&çq~, nsTTq <äs¡ŒD HêuÛÑ´+‘·s¡eTTqT ø£qT>=qTeTT.
»: edüTÔ <ä÷s¡eTT 12 ôd+.MT. 12Cm
Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+ 4 ôd+.MT.

4 Cm
ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡eTT?
1 1 1
<äs¡ŒD dü÷Á‘·+ = = +
f v u
ô|’ $\Te\qT dü+C≤„kÕ+Á|ü<ëj·T+ Á|üø±s¡+ Á|ü‹πøå|æ+#·>±,
1 1 1
= +
f −4 −12
1
−3 − 1 −4/
=
12 //
12
3
1 −1
=
f 3
<äs¡ŒD HêuÛÑ´+‘·s¡eTT f = –3
6
eT÷˝≤´+ø£q+
n‹ \|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T
1. >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\T ø£ìô|≥ºã&ç ñ+&Éø£ b˛‘˚ @$T »]– ñ+&˚~?
2. ì»J$‘·+˝À >√fi≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\ ñ|üj÷Ó >±\qT sêj·T+&ç.
3. ]j·TsYeP´ $TÁs¡s>Y ± |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ DeTTqT ñ|üj÷Ó –ùdÔ @$T »s¡T>∑TqT?
\|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T
4. ˇø£ |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ DeTT eTT+<äT ˇø£ edüTeÔ ⁄ ñ+#·ã&çq~. Äes¡qΔ eTT G1.75 nsTTq Bì ns¡yú T˚ $T?
5. <äsŒ¡ D+ jÓTTø£ÿ HêuÛ´Ñ +‘·se¡ TT nìï j·÷qø±\˝À düe÷qeTT>± ñ+≥T+<ë? }Væ≤+#·+&ç.
6. |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ DHê_Û qT+&ç 'C' øÏ Äe\øÏ edüTeÔ ⁄qT »s¡T|ü⁄‘·Tqï|ü⁄&ÉT Á|ü‹_+ãeTT˝À @˝≤+{Ï e÷s¡TŒ\T
»s¡T>∑ e#·TÃqT.
7. ˇø£ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äsŒ¡ DeTT eTT+<äT 8 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À ˇø£ edüTeÔ ⁄ì Á|ü<ëÛ Hêø£¸+ô|’ ñ+#ês¡T.@s¡Œ&çq Á|ü‹_+ã
\ø£Då ≤\T ø£qT>=qT≥≈£î øÏsD¡ ∫Á‘·eTTqT ^j·TTeTT.
8. |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D eÁø£‘êπø+Á<ä+ Äe\ edüTeÔ ⁄qT+∫q|ü⁄Œ&ÉT @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ã+ eT]j·TT ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+
e\¢ @s¡Œ&ÉT Á|ü‹_+ã+\ eT<Û´ä ‘˚&Ü\qT sêj·T+&ç.(ì» Á|ü‹_+ãeTT eT]j·TT $T<∏ë´ Á|ü‹_+ãeTT\ eT<ä´
‘˚&Ü).
yê´düs¡÷|ü düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T
9. |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+ jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ Hêø£¸+ô|’ 12 ôd+.MT.<ä÷s¡+˝À 2 ôd+.MT.\ m‘·TÔ >∑\ edüTeÔ ⁄qT+∫q 4 ôd+.MT.
<ä÷s¡+˝À Á|ü‹_+ãeTT @s¡Œ&çq~. nsTTq <äsŒ¡ D HêuÛ´Ñ +‘·se¡ TTqT eT]j·TT Á|ü‹_+ã m‘·TqÔ T ø£qT>=qTeTT.
10. |ü⁄≥ø±s¡ <äsŒ¡ DeTT jÓTTø£ÿ HêuÛ´Ñ +‘·se¡ TT ø£qT>=q&ÜìøÏ ø±e\dæq |ü]ø£sê\ C≤_‘êqT sêdæ, Á|üj÷Ó >∑ ìs¡«Vü≤D˝À
rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· qT eT]j·TT Á|üj÷Ó >∑ $<ÛëqeTTqT sêj·T+&ç.
11. |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ DeTT eTT+<äT Á|ü<ëÛ Hêø£+å ô|’ $$<Ûä kÕúHê\˝À edüTeÔ ⁄qT ñ+∫q|ü⁄Œ&ÉT @s¡Œ&ÉT Á|ü‹_+ã kÕúqeTTqT
ø£qT>=q{≤ìøÏ ø±e\dæq |ü]ø£sê\ C≤_‘êqT, Á|üj÷Ó >∑eTT˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· qT eT]j·TT Á|üj÷Ó >∑
$<ÛëqeTTqT sêj·T+&ç.
12. ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£˝À |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ e\q @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ãeTT\ düe÷#ês¡+ Çe«ã&çq~.
Áø£.dü+. edüTÔe⁄ Á|ü‹_+ãeTT Äes¡ΔqeTT

1 A ì{≤¬sq’ +2.75
2 B ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’q -2.75
3 C edüTÔ |ü]e÷D≤ìøÏ düe÷qeTT -1.00
ô|’ düe÷#êsêìï Ä<Ûës¡+ #˚düTø=ì ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëqeTT\T sêj·T+&ç.

i. ô|’ yê{Ï˝À $T<∏ë´ Á|ü‹_+ãeTT @ edüTÔe⁄≈£î @s¡Œ&çq~?
ii. ô|’ yê{Ï˝À eÁø£‘ê πø+Á<äeTT e<ä› @ edüTÔe⁄ ñ+#·ã&çq~?
7
iii. @ edüTÔe⁄ ì{≤s¡T Á|ü‹_+u≤ìï @s¡Œs¡∫q~?
iv. edüTÔe⁄ ‘C’ jÓTTø£ÿ m‘·TÔ 3 ôd+.MT. nsTTq @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ãeTT m‘·TÔ m+‘·?
ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T
1) ˇø£ |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+ jÓTTø£ÿ HêuÛ´Ñ +‘·se¡ TT 30 ôd+.MT., Á|ü‹_+ãeTT 60 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À @s¡Œ&çq, edüTÔ
<ä÷s¡+ $\Te≈£î ÁøÏ+~ yê{Ï˝À dü]|ü&˚ $\Te ( )
A) G60 ôd+.MT B) `30 ôd+.MT C) `40 ôd+.MT D) `60ôd+.MT
2) 10 ôd+.MT eÁø£‘êyê´kÕs¡+Δ >∑\ |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+ jÓTTø£ÿ HêuÛ´Ñ +‘·se¡ TT ( )
A) 20 ôd+.MT B) 15 ôd+.MT C) 10 ôd+.MT D) 5 ôd+.MT
−v
m= <äsŒ¡ D Äes¡qΔ eTTq≈£î #Ó+~q á dü÷Á‘·eTT˝À ‘u’ ‘Ó*j·TCÒjT· T n+X¯eTT
3) u ( )
A) <äèe+ qT+&ç Á|ü‹_+ã <ä÷s¡eTT B) <äèe+ qT+&ç edüTeÔ ⁄ <ä÷s¡eTT
C) Hê_Û qT+&ç Á|ü‹_+ã <ä÷s¡eTT D) Hê_Û qT+&ç edüTeÔ ⁄ <ä÷s¡eTT
4) M{Ï˝À |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+ e\¢ @s¡Œ&É¶ Á|ü‹_+ã Äes¡qΔ + ø±ì~ ( )
A) O<m<1 B) m<-1 C) O>m>-1 D) m=-1
5) $T<∏ë´ Á|ü‹_+ãeTT @s¡Œ&Ü\+fÒ ( )
A) |ü‘q
· øÏsD¡ ≤\ K+&Éq e\¢
B) |üsêes¡qÔ øÏsD¡ ≤\ K+&Éq e\¢
C) |üsêes¡qÔ øÏsD¡ ≤\qT yÓqø£≈î£ bı&É–+#·&+É e\q K+&ç+#·T≈£îqï yê{Ï e\¢
D) |ü‘q
· , |üsêes¡qÔ øÏsD¡ ≤\ K+&Éq e\¢
6) <äsŒ¡ D HêuÛ´Ñ +‘·s+¡ ø£qT>=qT≥≈£î ñ|üj÷Ó –+#·T dü÷Á‘·+ ( )
vu v+u v−u vu
A) f = B) f = C) f = D) f =
u−v uv uv u+v
7) ˇø£ |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+ jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ Hêø±¸ìøÏ düe÷+‘·se¡ TT>± e∫Ãq ø±+‹øÏsD¡ ≤\T 20 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À
øπ +ÁBø£]+#·ã&çq Ä <äsŒ¡ D+ jÓTTø£ÿ eÁø£‘ê yê´kÕs¡+Δ ( )
A) 20 ôd+.MT B) 40 ôd+.MT C) 10 ôd+.MT D) 5 ôd+.MT
8) k˛˝≤sY ≈£îø£ÿsY\ ‘·j÷· Ø˝À ñ|üj÷Ó –+#·Tq~ ( )
A) |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±\T B) |ü≥øº +£ C) |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\T D) ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äsŒ¡ D≤\T
9) m\¢|ü &ÉT $T<∏ë´ Á|ü‹_+ãeTTqT @s¡Œs¡T#·Tq~ ( )
A) ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äsŒ¡ DeTT B) |ü⁄{≤ø±s¡ <äsŒ¡ D+ C) |ü≥øº +£ D) >±E ~yÓTà
8
2. s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\T
s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+ :
• ˇø£ s¡kÕj·Tq #·s¡´qT dü+πø‘ê\T eT]j·TT bòÕs¡Tà˝≤\‘√ ‘Ó*j·TCÒj·T&Üìï s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+
n+{≤s¡T. ˇø£ s¡kÕj·Tq #·s¡´ jÓTTø£ÿ düMTø£s¡D+qT ÁøÏj·÷»Hê´\T ÁøÏj·÷»qø±\T>± e÷s¡&Üìï
yê{Ï eT<ä´ u≤D+ >∑Ts¡TÔ <ë«sê dü÷∫kÕÔs¡T.
ñ<ëVü≤s¡D: ø±*¸j·T+ Ä¬ø‡Ì&é eT]j·TT ˙s¡T\ eT<Ûä´ s¡kÕj·Tq #·s¡´qT ÁøÏ+~ $<Ûä+>± sêkÕÔs¡T.
|ü<ä düMTø£s¡D+ : ø±*¸j·T+ Ä¬ø‡Ì&é + ˙s¡T → ø±*¸j·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø‡Ì&é
s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+: CaO + H2O → Ca (OH)2
s¡kÕj·Tq #·s´¡ ˝À e÷s¡TŒq≈£î ˝Àqj˚T´ |ü<ësêú\qT ÁøÏj÷· »qø±\T nì ø=‘·>Ô ± @s¡Œ&çq |ü<ësêú\qT
ÁøÏj·÷»Hê´\T nì n+{≤s¡T.
• ô|’ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+˝À, ÁøÏj·÷»qø±\T ø±*¸j·T+ Ä¬ø‡Ì&é eT]j·TT ˙s¡T, ÁøÏj·÷»q´+
ø±*¸j·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø‡Ì&é.
• ÁøÏj·÷»qø±\T, ÁøÏj·÷»Hê´\T>± e÷s¡&Üìï u≤D|ü⁄>∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫kÕÔs¡T.
• u≤D|ü⁄ >∑Ts¡TÔ ‘·\ ÁøÏj·÷»Hê´\ yÓ’|ü⁄ ñ+≥÷ s¡kÕj·Tq #·s¡´ ~X¯qT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
• u≤D|ü⁄ >∑Ts¡TÔ≈£î m&ÉeTyÓ’|ü⁄q ÁøÏj·÷»qø±\qT, ≈£î&ç (‘·\) yÓ’|ü⁄q ÁøÏj·÷»Hê´\qT sêj·÷*.
eT]ø=ìï s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\T:
• Zn + 2HCl → ZnCl2 + H2
• 2H2 + O2 → 2H2O
• Fe2O3 (|òüT) + 2Al (|òüT) → 2Fe (|òüT) + Al2O3 (|òüT)
‘·T\´ s¡kÕj·Tq düMTø£sD¡ +: “Á<äe´ì‘·´‘·« ìj·TeT+ Á|üø±s¡+ s¡kÕj·Tq #·s´¡ ˝À Á<äe´sê• düèwæ+º #·ã&É<Tä
eT]j·TT HêX¯q+ #Ó+<ä<äT.” eTs=ø£ $<Ûä+>± #ÓbÕŒ\+fÒ s¡kÕj·Tq #·s¡´˝À @s¡Œ&çq ÁøÏj·÷»Hê´\ yÓTT‘·Ô+
Á<äe´sê•, e÷s¡TŒ #Ó+~q ÁøÏj·÷»qø±\ yÓTT‘·Ô+ Á<äe´sê•øÏ düe÷q+>± e⁄+&Ü*.
• ˇø£ eT÷\ø±ìøÏ #Ó+~q n‹ ∫qï ø£DyÓTÆq |üs¡e÷DTe⁄ s¡kÕj·Tq #·s¡´˝À bÕ˝§Z+≥T+~. á
|üs¡e÷DTy˚ @ |ü<ës¡ú Á<äe´sê•¬ø’Hê ø±s¡D+.
9
• ÁøÏj·÷»qø±\ eT]j·TT ÁøÏj·÷»Hê´\˝Àì y˚s¡T y˚s¡T eT÷\ø±\ jÓTTø£ÿ |üs¡e÷DTe⁄\
dü+K´ s¡kÕj·Tq #·s¡´≈£î eTT+<äT eT]j·TT ‘·sê«‘· düe÷q+>± e⁄+&Ü*.
• ªªÁøÏj·÷»qø±\yÓ’|ü⁄ >∑\ eT÷\ø£|ü⁄ |üs¡e÷DTe⁄\ dü+K´, ÁøÏj·÷»Hê´\yÓ’|ü⁄ >∑\ eT÷\ø£|ü⁄
|üs¡e÷DTe⁄\ dü+K´≈£î düe÷q+>± e⁄+&˚ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤ìï ‘·T\´ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+
n+{≤s¡T.
• s¡kÕj·Tq düMTø£sD¡ ≤ìï ‘·T\´+ #˚jT· &ÜìøÏ #·s´¡ ˝À bÕ˝§ZH˚ $$<Ûä |ü<ësêú\ kÕ+πø‹ø£ Á|üe÷D≤\T
(formula units) ‘Ó*j·÷*.
kÕ+πø‹ø£ Á|üe÷D+ (Formula unit) Ç∫Ãq bòÕs¡Tà˝≤≈£î dü+ã+~Û+∫q ˇø£ nDTe⁄ ˝Ò<ë |üse¡ ÷DTe⁄
˝Ò<ë nj·÷Hé ø±y=#·TÃ.
ñ<ë: i) k˛&çj·T+ ø√¢¬s’&é (NaCl) jÓTTø£ÿ kÕ+πø‹ø£ Á|üe÷D+` ˇø£ Na+ nj·÷Hé eT]j·TT
Cl- nj·÷Hé.
ii)
yÓT^ïwæj·T+˝À ÁuÀyÓTÆ&é (MgBr2) jÓTTø£ÿ kÕ+πø‹ø£ Á|üe÷D+` ˇø£ Mg+2 nj·÷Hé eT]j·TT
¬s+&ÉT Br- nj·÷qT\T.
‘·T\´ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\T Áyêj·TT≥≈£î k˛bÕHê\T:
ñ<ë: ôV’≤Á&√»Hé eT]j·TT ˙s¡T\ eT<Ûä´ s¡kÕj·Tq #·s¡´qT rdüT≈£î+<ë+.
k˛bÕq+ 1: #·s¡´˝À bÕ˝§Zqï, @s¡Œ&çq nìï |ü<ësêú\ dü¬s’q bòÕs¡Tà˝≤\qT düMTø£s¡D+>± sêj·÷*.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ düMTø£s¡D+: nDT bòÕs¡Tà˝≤ e÷Á‘·y˚T e⁄+&ç ‘·T\´+ #˚j·Tì s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤ìï ÁbÕ<∏ä$Tø£
düMTø£s¡D+ n+{≤s¡T.
H2 + O2 → H2O
k˛bÕq+ 2: ‘·T\´+ #˚j·T&ÜìøÏ dü¬s’q >∑TDø±ìï mqTïø√yê*:

“s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+˝À bòÕs¡Tà˝≤ eTT+<äT Áyêùd |üPs¡ídü+K´qT >∑TDø£+ n+{≤s¡T.”
• >∑TDø£+, s¡kÕj·Tq düMTø£sD¡ ≤ìï ‘·T\´+ #˚jT· T≥≈£î mìï bòÕs¡Tà˝≤ j·T÷ì{Ÿ‡ nedüsy¡ ÷Ó ‘Ó\T|ü⁄qT.
• s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤ìï ‘·T\´+ #˚j·TTq|ü&ÉT bòÕs¡Tà˝≤\qT ø±≈£î+&Ü >∑TDø±\qT e÷Á‘·y˚T
e÷sêÃ*.
• á s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤ìï ‘·T\´+ #˚j·TT≥≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄\ >∑TDø£+ 2 qT H2O eT]j·TT H2
eTT+<äT Áyêj·÷*.
2H2 + O2 → 2H2O
10
k˛bÕq+ 3: >∑TDø±\T ø£ìwüº |üPsêí+ø±\T>± Áyêj·÷*.
• nedüs¡yÓTÆ‘˚ nìï >∑TDø±\qT ˇπø dü+K´#˚ uÛ≤–+∫ ø£ìwüº |üPsêí+ø±\T>± e÷sêÃ*.
• ô|’ düMTø£s¡D+˝À ÁøÏj·÷»Hê´\T, ÁøÏj·÷»qø±\ >∑TDø±\T ø£ìwüº |üPsêí+ø±\T>± e⁄HêïsTT.
ø±ã{Ïº á düMTø£s¡D+qT ÁøÏ+~ $<Ûä+>± sêj·÷*.
2H2 + O2 → 2H2O
k˛bÕq+ 4: u≤D|ü⁄ >∑Ts¡TÔ≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄\ e⁄qï eT÷\ø£|ü⁄ |üs¡e÷DTe⁄\˙ï düe÷q+>± e⁄HêïjÓ÷ ˝Ò<√
dü]#·÷düTø√yê*.
• á düMTø£s¡D+˝À u≤D|ü⁄ >∑Ts¡TÔ≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ 4 ôV’≤Á&√»Hé, 2 ÄøÏ‡»Hé |üs¡e÷DTe⁄\THêïsTT.
2H2 + O2 → 2H2O
ø±ã{Ïº düMTø£s¡D+ ‘·T\´+ #˚j·Tã&ç+~.

s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+˝À n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ : uÛÖ‹ø£ dæú‹, ñwüíe÷s¡TŒ\T, yêj·TTe⁄ yÓ\Te&ÉT≥, neπøå|ü+
@s¡Œ&ÉT≥, |”&qÉ + eT]j·TT ñÁ‘˚Œs¡ø+£ e+{Ï yê{Ïì Áyêj·TT≥ <ë«sê düMTø£sD¡ ≤ìï eT]+‘· düe÷#ês¡e+‘·+>±
e÷s¡Ãe#·TÃ.
uÛÖ‹ø£ dæú‹ : uÛÖ‹ø£ dæú‹ì |ü<ësêú\ bòÕs¡Tà˝≤ e<ä› Áyêj·÷*.
ñ<ë: (a) Fe2O3 (|òüT) + 2Al (|òüT) → 2Fe (|òüT) + Al2O3 (|òüT)
(b) Na2SO4 (». Á<ë) + BaCl2 (». Á<ë) → BaSO4(|òüT) + 2NaCl (». Á<ë)
(c) Zn(|òüT) + H2SO4 (Á<ë) → ZnSO4 (Á<ë) + H2 (yê) (|òüT ` |òüTq, Á<ä`Á<äe, yê`yêj·TT,
».Á<ë (»\ Á<ëeD≤\T) ˙{Ï˝À ø£]– e⁄qï |ü<ës¡ú+)
ñwüíe÷s¡TŒ\T : ñcÕíìï $&ÉT<ä\ #˚dü÷Ô »]π> #·s¡´\qT ñwüíyÓ÷#·ø£ #·s¡´\T nì, ñcÕíìï Á>∑Væ≤dü÷Ô »]π>
#·s¡´\qT ñwüíÁ>±Vü≤ø£ #·s¡´\T nì n+{≤s¡T.
ñ<ë: (a) C(|òüT) + O2 (yê) → CO2 (yê) + Q (ñwüíyÓ÷#·ø£ #·s¡´)
(b) N2 (yê) + O2 (yê) → 2NO (yê) - Q (ñwüí Á>±Vü≤ø£ #·s´¡ ); ‘Q’ ñwüs
í ê•. ÁøÏj÷· »Hê´\yÓ|’ ⁄ü
Q <ÛäHê‘·àø£+ (+) nsTT‘˚ ñwüíyÓ÷#·ø£ #·s¡´, ‘Q’ ãTTD≤‘·àø£+ (-) nsTT‘˚ ñwüíÁ>±Vü≤ø£ #·s¡´
ne⁄‘·T+~.
yêj·TTe⁄ $&ÉT<ä\qT dü÷∫+#·&É+: ˇø£ s¡kÕj·Tq #·s¡´˝À yêj·TTe⁄ $&ÉT<ä˝…’‘˚ <ëìì ô|’øÏ #·÷|ædüTÔqï
u≤D+ ( ↑ ) >∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫kÕÔs¡T.
11
ñ<ë: (a) Zn(|òüT) + H2SO4(».Á<ä) → ZnSO4(Á<ä)+ H2(yê) ↑ + Q
(b) C(|òüT) + O2 (yê) → CO2(yê) ↑ + Q
neπøå|ü+ @s¡Œ&É{≤ìï dü÷∫+#·&É+:

ˇø£ s¡kÕj·Tq #·s¡´˝À neπøå|ü+ @s¡Œ&ç‘˚ <ëìì ÁøÏ+<äøÏ #·÷|ædüTÔqï u≤D+ (↓) >∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫kÕÔs¡T.
ñ<ë: (a) AgNO3 (».Á<ë) + NaCl (».Á<ë) → AgCl (|òüT) ↓ + NaNO3 (».Á<ë)
(b) Na2SO4 (».Á<ë) + BaCl2 (».Á<ë) → BaSO4 (|òüT) ↓ + 2NaCl (».Á<ë)
ñc˛íÁ>∑‘·, |”&Éq+, ñÁ‘˚Œs¡ø£+ e+{Ï yê{Ïì s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+˝À u≤D+ >∑Ts¡TÔô|’ ø±ì ÁøÏ+<ä >±ì
dü÷∫kÕÔsT¡ .
ñ<ë: dü÷s¡´ø±+‹
2AgCl ⎯⎯ ⎯→ 2Ag + Cl2
‘·T\´ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+ ‘Ó*j·TCÒj·TT n+XÊ\T: ‘·T\´ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+

1. s¡kÕj·Tq #·s¡´˝Àì ÁøÏj·÷»qø±\T, ÁøÏj·÷»Hê´\qT,
2. ÁøÏj·÷»qø±\T, ÁøÏj·÷»Hê´\ nDTe⁄\ ˝Ò<ë |üs¡e÷DTe⁄\ yÓ÷˝Ÿ\ ìwüŒ‹Ôì,
3. ÁøÏj·÷»qø±\T, ÁøÏj·÷»Hê´\ |üs¡e÷DT Á<äe´sêX¯ó\qT,
4. ÁøÏj·÷»qø±\T, ÁøÏj·÷»Hê´\ yÓ÷˝≤sY Á<äe´sêX¯ó\qT,
5. ÁøÏj·÷»qø±\T, ÁøÏj·÷»Hê´\ yÓ÷˝Ÿ\ dü+K´ eT]j·TT kÕù|ø£å Á<äe´sê•ì ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT.
ñ<ë: C(|òüT) +O2(yê) → CO2 (yê) düMTø£s¡D+˝À
• á düMTø£s¡D+˝À C, O2 \T ÁøÏj·÷»qø±\T— CO2 ÁøÏj·÷»D´+. C, O2 eT]j·TT CO2 \
yÓ÷˝Ÿ \ ìwüŒ‹Ô 1:1:1
• |üs¡e÷DT Á<äe´sê• C-12U, O2-32 (2x16=32) U; CO2 – 44 (12+2x16=44) U.
• yÓ÷˝≤sY Á<äe´sê• C-12g, O2-32 (2x16=32) g; CO2 – 44 (12+2x16=44) g Çø£ÿ&É 12
Á>±. \ ø±s¡“Hé qT 32 Á>± ÄøÏ‡»Hé‘√ eT+&çùdÔ 44Á>±. ø±s¡“Hé&Ó’Ä¬ø‡Ì&é qT ÇdüTÔ+~.
• 32g ÄøÏ‡»Hé yêj·TTe⁄, 44g ø±s¡“Hé&Ó’Ä¬ø‡Ì&é yêj·TTe⁄ 22.4 ©≥s¡¢ |òüTq|ü]e÷D≤ìï
ÄÁø£$T+#·TqT.
• 12g \ ø±s¡“Hé, 32g ÄøÏ‡»Hé yêj·TTe⁄, 44g ø±s¡“Hé&Ó’ Ä¬ø‡Ì&é yêj·TTe⁄\˝À düeT dü+K´˝À
n+fÒ ne>±Á&√ dü+K´ (6.023x1023) nìï nDTe⁄\T e⁄+{≤sTT.
$T‘·ø±s¡ø£+: #·s¡´˝À ‘·≈£îÿe>± >∑\ ÁøÏj·÷»qø±ìï $T‘·ø±s¡ø£+ n+{≤s¡T. Ç~ ÁøÏj·÷»q´ |ü]e÷D≤ìï
|ü]$T‘·+ #˚düTÔ+~.
12
eT÷˝≤´+ø£q+
1. õ+ø˘ eT]j·TT ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ Äe÷¢\ eT<Ûä´ »s¡T>∑T s¡kÕj·Tq #·s¡´≈£î düMTø£s¡D+ Áyêdæ ‘·T\´+ #˚j·T+&ç.
2. ÁøÏ+~ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤˝À¢ ÁøÏj·÷»qø±\qT eT]j·TT ÁøÏj·T»Hê´\qT sêdæ yê{Ï uÛÖ‹ø£ dæú‘·T\T
sêj·T+&ç.
(a) Na2SO4 + BaCl2→ BaSO4 + 2NaCl
(b) Ca CO3→ CaO + CO2
3. ÁøÏ+~ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\qT ‘·T\´+ #˚j·T+&ç.:

(a) C + O2 → CO
(b) Fe2O3 + CO → Fe + CO2
4. ñwüíyÓ÷#·ø£ eT]j·TT ñwüí Á>±Vü≤ø£ #·s¡´\≈£î ˇø=ÿø£ÿ ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç. yê{Ïì #·÷ù| s¡kÕj·Tq
düMTø£s¡D≤\qT sêj·T+&ç.
5. ñwüí e÷s¡TŒ |üs+¡ >± N2 (g) + O2 (g) → 2NO(g) – Q m≥Te+{Ï s¡kÕj·Tq#·s´¡ qT #·÷|ü⁄ düMTø£sD¡ +?
6. s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+qT ‘·T\´+ #˚j·Te\dæq nedüs¡+ @$T{Ï?
7. C(|òüT) +O2 (yê) → CO2 (yê) düMTø£s¡D+
Ä<Ûës¡+>± 24g \ ø±s¡“Hé qT |üP]Ô>± eT+&ç∫q|ü&ÉT
@s¡Œ&˚ CO2 nDTe⁄\ dü+K´qT ø£qT>=q+&ç.
8. ‘·T\´ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+ @@ düe÷#êsêìï ‘Ó*j·TCÒj·TTqT? ñ<ëVü≤s¡D‘√ $e]+#·+&ç.
9. |ü<ësêú\T s¡kÕj·Tq e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘·Tqï|ü&ÉT »s¡T>∑T e÷s¡TŒ\T @$? ñ<ëVü≤s¡D‘√ $e]+#·+&ç.
1. á ìj·TeT+ Á|üø±s¡+ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤ìï ‘·T\´+ #˚j·÷*. ( )
A) #ê¬s¢dt B) düe÷qTbÕ‘·
C) Á<äe´ì‘·´‘·« D) yÓ÷ùd¢
2. Na2SO4 eT]j·TT BaCl2 \ eT<Ûä´ »s¡T>∑T #·s¡´˝À @s¡Œ&˚ ‘Ó\¢ì neπøå|ü+ ( )
A) Na2SO3 B) BaNa2 C) BaSO4 D) NaCl
13
3. Ca CO3→ CaO + CO2 s¡kÕj·Tq #·s¡´˝À ÁøÏj·÷»Hê´\T ( )
A) CaCO3, CO2 B) CaCO3 C) CO2 D) CaO, CO2
4. STP e<ä› 2Á>±. ôV’≤Á&√»Hé yêj·TTe⁄˝À >∑\ nDTe⁄\ dü+K´ ( )
A) 6.02x1023 B) 6.02x1024 C) 6.02x10-23 D) 6.02x1022
5. ˇø£ s¡kÕj·Tq ‘·T\´ düMTø£s¡D+ ( )
A) Fe2O3 (s) + 2Al (s) → 2Fe (s) + Al2O3
B) 2Fe2O3 (s) + 2Al (s) → 2Fe (s)+ Al2O3
C) Fe2O3 (s) + Al (s) → 2Fe (s) + Al2O3
D) Fe2O3 (s) + 2Al (s) → 2Fe (s)+ 3Al2O3
6. 100g \ ø±*¸j·T+ ø±s=“H˚{Ÿ |üP]Ô>± #·s¡´ »s¡T|ü⁄≥≈£î nedüs¡yÓTÆq ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢ |ü]e÷D+
(H -1U, Cl - 35.5U, C- 12, Ca – 40U) ( )
A) 7.3g B) 73g C) 0.73g D) 730g
14
3. Äe÷¢\T, øå±sê\T, \eD≤\T
• Äe÷¢\T s¡T∫øÏ |ü⁄\¢>± ñ+{≤sTT eT]j·TT ˙* *≥àdtì ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡TkÕÔsTT, øå±sê\qT ‘êø£&ÜìøÏ
düãT“e˝… C≤s¡T‘·÷ ñ+{≤sTT eT]j·TT ms¡T|ü⁄ *≥àdtì ˙\+s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡TkÕÔsTT.
• Äe÷¢\T eT]j·TT øå±sê\T $_Ûqï dü÷∫ø£\‘√ #·s¡´\T:
|ü<ës¡ú+ ˙* *≥àdt ms¡T|ü⁄ *≥àdt $T<∏Ó’˝Ÿ Ä¬s+CŸ |òæHê|òüÔ©dt dü÷∫ø£
dü÷∫ø£
ÄeT¢+ ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡T‘·T+~ s¡+>∑T˝À e÷s¡TŒ ˝Ò<äT ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡T‘·T+~ s¡+>∑T˝À e÷s¡TŒ ˝Ò<äT
øå±s¡+ s¡+>∑T˝À e÷s¡TŒ ˝Ò<äT ˙\+ s¡+>∑T˝ÀìøÏ |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝ÀìøÏ >∑T˝≤; s¡+>∑T≈£î
e÷s¡T‘·T+~ e÷s¡T‘·T+~ e÷s¡T‘·T+~
Äe÷¢\T eT]j·TT øå±sê\ <Ûäsêà\T
• Äe÷¢\T eT]j·TT øå±sê\T ˝ÀVü‰\‘√ #·s¡´ »]|æ ôV’≤Á&√»Hé yêj·TTe⁄qT $&ÉT<ä\ #˚kÕÔsTT.
ñ<ë: 1) 2HCl + Zn Æ ZnCl2 + H2
2) 2NaOH + Zn Æ Na2ZnO2 + H2
• Äe÷¢\T ø±s√“H˚≥T¢ eT]j·TT ˝ÀVü≤ôV’≤Á&√»Hé ø±s√“H˚≥¢‘√ #·s¡´ bı+~ ø±s¡“Hé &Ó’ Ä¬ø‡Ì&é yêj·TTe⁄qT $&ÉT<ä\
#˚kÕÔsTT.
ñ<ë: 1) Na2CO3 + 2HCl Æ 2NaCl + H2O + CO2
2) NaHCO3 + HCl Æ NaCl + H2O + CO2
• ˝ÀVü‰¬ø‡Ì&é\T Äe÷¢\‘√ #·s¡´ »]|æ \eD+ eT]j·TT ˙{Ïì @s¡Œs¡TkÕÔsTT.
CuO + 2HCl Æ CuCl2 + H2O
• n˝ÀVü≤ Ä¬ø‡Ì&é\T øå±sê\‘√ #·s¡´ »]|æ \eD+ eT]j·TT ˙{Ïì @s¡Œs¡TkÕÔsTT.
Ca(OH)2 + CO2Æ CaCO3 + H2O
• ˇø£ ÄeT¢eTT, eT]j·TT øå±s¡eTT\ eT<Ûä´ #·s¡´ e\¢ \eDeTT, ˙s¡T @s¡Œ&ç‘˚ Ä #·s¡´qT ‘·≥d”úø£s¡D #·s¡´ n+{≤s¡T.
ÄeT¢+ + øå±s¡eTT Æ \eD+ + ˙s¡T.
ñ<ë: NaOH + HCl Æ NaCl + H2O
• Äe÷¢\≈£îH+ nj·÷qT\T ñ+{≤sTT eT]j·TT øå±sê\≈£î OH- nj·÷qT\T ñ+{≤sTT.
• Äe÷¢\T H+ nj·÷qT\qT dü»\ Á<ëeD≤˝À¢ e÷Á‘·y˚T ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔ+~.
dü»\ Äe÷¢\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+
˙{Ï˝À ÄeT¢+ ˝Ò<ë øå±sêìï ø£]–+#˚ Á|üÁøÏj·T ˇø£ ñwüíyÓ÷#·ø£ #·s¡´. ˙{ÏøÏ m\¢|ü&É÷ HÓeTà~>± ÄeT¢eTTqT
ø£\T|ü⁄‘·÷ dæús¡+>± ‹|ü‘·÷ ñ+&Ü*. >±&ÛÉ ÄeT¢+˝À ˙{Ïì ø£*|æq≥¢sTT‘˚ ñ‘·Œ‹Ô nj˚T´ y˚&ç e\¢ ù|\T&ÉT dü+uÛÑ$+∫
>±j·÷\T nj˚T´ Á|üe÷<ä+ ñ+~.
15
Äe÷¢\T eT]j·TT øå±sê\ jÓTTø£ÿ ã\+
Äe÷¢\T ˝Ò<ë øå±sê\ jÓTTø£ÿ ã\+ ÄÁ<ëeD+˝À ñ‘·Œ‹Ô nsTTq H3O+ nj·÷Hé \T ˝Ò<ë OH- nj·÷Hé\ >±&ÛÉ‘·ô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. Bìì pH$\Te <ë«sê ˝…øÏÿ+#·e#·TÃ.
pH ùdÿ\T
• ˇø£ Á<ëeD+˝À ôV’≤Á&√»Hé nj·÷Hé >±&ÛÉ‘·qT ˝…øÏÿ+#˚ ùdÿ\TqT pH ùdÿ\T nì n+{≤s¡T. Ç~ ˇø£ Á<ëeD+ jÓTTø£ÿ
ÄeT¢ ˝Ò<ë øå±s¡ dü«uÛ≤yêìï dü÷∫+#˚ dü+K´.
• pH ùdÿ\T 0 qT+∫ 14 es¡≈£î ñ+≥T+~.
¾ pH <7 nsTT‘˚ Á<ëeD+ ÄeT¢eTT
¾ pH >7 nsTT‘˚ Á<ëeD+ øå±s¡eTT
¾ pH = 7 nsTT‘˚ Á<ëeD+ ‘·≥düú+>± ñ+≥T+~.
• pH $\Te 0 qT+∫ 7 ≈£î ô|]–q|ü&ÉT ÄeT¢+ jÓTTø£ÿ ã\+ ‘·>∑TZ‘·T+~.
• pH $\Te 7 qT+∫ 14≈£î ô|]–q|ü&ÉT øå±s¡eTT jÓTTø£ÿ ã\+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
yÓTTø£ÿ\T eT]j·TT »+‘·Te⁄\T pH ˝Àì e÷s¡TŒ≈£î Á|üuÛ≤eeTe⁄‘êj·÷?
ÁbÕDT\˙ï pH $\Te\˝Àì n‹ dü«\Œ e÷s¡TŒ\≈£î ˝Àã&ç e÷Á‘·y˚T J$+#·>∑\e⁄. es¡¸|ü⁄ ˙{Ï jÓTTø£ÿ pH $\Te
5.6 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT, Bìì ÄeT¢ es¡¸+ nì n+{≤s¡T. ÄeT¢ es¡¸|ü⁄ ˙s¡T q<äT\˝ÀìøÏ Á|üeVæ≤+∫q|ü&ÉT
qB»˝≤\ pH $\Te ‘·>∑TZ‘·T+~. Ç˝≤+{Ï q<äT˝À¢ »\#·sê\ eTqT>∑&É ø£wüºeTe⁄‘·T+~.
<ä+‘· ø£åj·÷ìï Ä|ü&É+˝À pH bÕÁ‘·
H√{Ï jÓTTø£ÿ pH $\Te 5.5 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT <ä+‘·ø£åj·T+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. H√{Ïì øå±s¡ dü«uÛ≤e+
ñqï ≥÷‘Y ù|dtº ñ|üjÓ÷–+∫ X¯óÁuÛÑ|üs¡#·T≥ e\q ñ‘·Œ‹Ô nsTTq n~Ûø£ Äe÷¢\qT ‘·≥d”úø£]+#·&É+ <ë«sê <ä+‘·ø£åj·÷ìï
ìyê]+#·e#·TÃ.
Js¡í eédüú˝À pH
Js¡Áí øÏjT· ˝À eTq JsêíXj
¯ T· + ôV≤’ Á&√ø√¢]ø˘ Äe÷¢ìï $&ÉT<ä\ #˚dTü +Ô ~. Ç~ JsêíXj
¯ ÷· ìøÏ m˝≤+{Ï Vü‰ì ø£*–+#·≈î£ +&Ü
ÄVü‰s¡+ Js¡í+ ne«&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. nJs¡í+ düeTj·T+˝À eTq+ j·÷+{≤dæ&é‡ nH˚ øå±sê\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔ+. á
j·÷+{≤dæ&é‡ JsêíX¯j·T+˝À ñ+&˚ n<äq|ü⁄ Äe÷¢ìï ‘·≥d”úø£]düTÔ+~.
eT{Ïº jÓTTø£ÿ pH
pH yÓTTø£ÿ\ jÓTTø£ÿ Äs√>∑é+‘·yÓTÆq m<äT>∑T<ä\ ø=s¡≈£î ˇø£ ì]›wüº pH ø£*–j·TTqï eT{Ïº nedüs¡+ ne⁄‘·T+~.
yÓTTø£ÿ\ jÓTTø£ÿ Äs√>∑é+‘·yÓTÆq m<äT>∑T<ä\ ø=s¡≈£î nedüs¡yÓTÆq ms¡Te⁄\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ ø=s¡≈£î eT{Ïº jÓTTø£ÿ pH qT
ø£qT>=q&É+ nedüs¡+.
16
\eD≤\T:
ã\yÓTÆq ÄeT¢+ eT]j·TT ã\yÓTÆq øå±sê\ ø£\sTTø£ e\¢ @s¡Œ&çq \eD≤\T ‘·≥düú dü«uÛ≤yêìï ø£*–j·TT+{≤sTT.
ã\yÓTÆq ÄeT¢+ eT]j·TT ã\V”≤qyÓTÆq øå±sê\ ø£\sTTø£ e\¢ @s¡Œ&çq \eD≤\T ÄeT¢‘ê«ìï. ã\yÓTÆq øå±s¡ eT]j·TT
ã\V”≤qyÓTÆq ÄeT¢+\ ø£\sTTø£ e\¢ @s¡Œ&çq \eD≤\T øå±s¡ dü«uÛ≤e+qT ø£*– ñ+{≤sTT.
kÕ<Ûës¡D \eD≤\ qT+&ç bı+<ä>∑*–q \eD≤\T k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø‡Ì&é (NaOH), uÒøÏ+>¥ k˛&Ü (NaHCO3),
yêwæ+>¥ k˛&Ü (Na2CO3).
1. kÕ<Ûës¡D ñ|ü (˝Ò<ë) k˛&çj·T+ ø√¢¬s’&é (NaCl)
k˛&çj·T+ ø√¢¬s’&é (NaCl) nH˚~ kÕ<Ûës¡D \eD+ ˝Ò<ë fÒãT˝Ÿ kÕ˝Ÿº jÓTTø£ÿ s¡kÕj·Tìø£ HêeT+. Bìì düeTTÁ<ä
»˝≤\ qT+∫ yÓ*øÏrj·Te#·TÃ. á düŒ¤{Ïø±\T ‘·s¡#·T>± eT*Hê\ ø±s¡D+>± >√<ÛäTeTs¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT. BìH˚
sê‹ ñ|ü n+{≤s¡T.
2. k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø‡Ì&é (NaOH)
k˛&çj·T+ ø√¢¬s’&é dü»\ Á<ëeD+ >∑T+&Ü $<äT´‘YqT Á|üeVæ≤+|ü #˚ùdÔ, n~ k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø‡Ì&é>± $jÓ÷>∑+
ne⁄‘·T+~. á Á|üÁøÏj·TqT ø√¢s√ Ä\ÿ© Á|üÁøÏj·T n+{≤s¡T.
k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’&é ñ|üjÓ÷>±\T:
1) ÁÊ ‘=\–+#·&ÜìøÏ 2) düãT“\T, &ç≥¬s®+≥T¢ ‘·j·÷Ø 3) ù||üs¡T ‘·j·÷Ø 4) ø£èÁ‹eT <ësê\T
3. ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY (CaOCl2)
‘˚eT˝Òì ø±*¸j·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø‡Ì&é (bı&ç düTqï+) ô|’ ø√¢]Hé #·s¡´ <ë«sê ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
Ca(OH)2 + Cl2Æ CaOCl2 + H2O
;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\T:
• eÅdüÔ |ü]ÁX¯eT˝À ø±≥Hé eT]j·TT *HÓHé\qT $s¡+»q+ #˚j·T&É+ ø=s¡≈£î Bìì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• ø±–‘· |ü]ÁX¯eT˝À ø£\|ü >∑TE®qT $s¡+»q+ #˚j·T&ÜìøÏ Bìì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• Bìì ñ‹øÏq ã≥º\qT $s¡+»q+ #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• nH˚ø£ s¡kÕj·Tq |ü]ÁX¯eT˝À¢ Ç~ Äø°‡ø£s¡DÏ>± ñ|üjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·T+~.
• ‘êπ> ˙{Ï˝À ÁøÏeTT\qT dü+Vü≤]#·+&ÜìøÏ ÁøÏ$T dü+Vü‰]DÏ>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• ø√¢s√bòÕs¡+ ‘·j·÷Ø˝À ø±s¡ø£+>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
4. uÒøÏ+>¥ k˛&Ü (NaHCO3)
ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À |ü<ësêú\qT ‘=+<äs¡>± ñ&çøÏ+#·&ÜìøÏ uÒøÏ+>¥ k˛&Ü ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. Bì s¡kÕj·TqHêeT+
k˛&çj·T+ ôV’≤Á&√»Hé ø±s=“H˚{Ÿ. Bìì ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T.
NaCl + H2O + CO2 + NH3Æ NH4Cl + NaHCO3
17
uÒøÏ+>¥ k˛&Ü (k˛&çj·T+ ôV’≤Á&√»Hé ø±s=“H˚{Ÿ) ñ|üjÓ÷>±\T:
• k˛&çj·T+ u…’ ø±s=“H˚{Ÿ Áu…&é, πøø˘ ‘·j·÷Ø˝À CO2 qT $&ÉT<ä\ #˚j·T&É+ <ë«sê |æ+&ç bı+>∑&ÜìøÏ
eT]j·TT eTè<ÛäTe⁄>± e÷s¡&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
• k˛&çj·T+ ôV’≤Á&√»Hé ø±s√“H˚{Ÿ ≈£L&Ü j·÷+{≤dæ&É¢˝À ˇø£ eTTK´ nqT|òüT≥ø£+.
• n–ï e÷|üø£ j·T+Á‘ê\˝À¢ ≈£L&Ü Bìì k˛&Ü ÄeT¢+>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• Ç~ ã\V”≤qyÓTÆq j·÷+{°ôd|æºø˘>± |üì#˚düTÔ+~.
5. yêwæ+>¥ k˛&Ü (˝Ò<ë) k˛&çj·T+ ø±s=“H˚{Ÿ (Na2CO3)
uÒø+Ï >¥ k˛&ÜqT y˚&ç #˚jT· &É+ <ë«sê k˛&çjT· + ø±s=“H˚{ŸqT bı+<äe#·TÃ. k˛&çjT· + ø±s=“H˚{Ÿ jÓTTø£ÿ |ü⁄q'düŒ{¤ øÏ ø° s£ D¡ +
e\¢ yêwæ+>¥ k˛&ÜqT bı+<äe#·TÃ. Ç~ ≈£L&Ü øå±s¡ \eD+.
Na2CO3 + 10 H2O Æ Na2CO3.10H2O
yêwæ+>¥ k˛&Ü jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\T:
• k˛&çj·T+ ø±s=“H˚{ŸqT >±E, düãT“ eT]j·TT ø±–‘·|ü⁄ |ü]ÁX¯eT\˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• uÀsêø˘‡ e+{Ï k˛&çj·T+ düy˚Tàfi¯Hê\ ‘·j·÷Ø˝À Bìì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• >∑èVü≤ nedüsê\˝À k˛&çj·T+ ø±s=“H˚{ŸqT edüTÔe⁄\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
• ˙{Ï jÓTTø£ÿ XÊX¯«‘· ø±]ƒHê´ìï ‘=\–+#·&É+ ø=s¡≈£î Bìì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
düŒ¤{Ïø£ »\+
ˇø£ \eD+ jÓTTø£ÿ bòÕs¡Tà˝≤ j·T÷ì{Ÿ ˝À ì]Δwüº dü+K´˝À ñ+&˚ ˙{Ï nDTe⁄\qT düŒ¤{Ïø£ »\+ n+{≤s¡T.
ñ<ë: CuSO4. 5H2O, Na2CO3.10H2O, CaSO4. 2H2O, yÓTT<ä˝…’q$.
bÕ¢düºsY Ä|òt bÕ]dt (CaSO4. ½ H2O)
373K e<ä› õ|ü‡+ (CaSO4. 2H2O) qT C≤Á>∑‘·Ô>± y˚&ç #˚dæq ‘·s¡Tyê‘·, Ç~ ˙{Ï nDTe⁄\qT bÕøÏåø£+>±
ø√˝ÀŒ‘·T+~, Ç~ ø±*¸j·T+ dü˝ÒŒ¤{Ÿ ôV≤$TôV’≤Á&˚{Ÿ (CaSO4. ½ H2O) ne⁄‘·T+~. BH˚ï bÕ¢düºsY Ä|òt bÕ]dt nì
n+{≤s¡T. Ç~ ‘Ó\¢ì bÂ&ÉsY eT]j·TT ˙{Ï‘√ ø£\|ü≥+ e\¢ õ|ü‡+ @s¡Œ&É≥+ e\¢ >∑{Ïº |òüTq Á<äe´sê•>± Ç~
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
CaSO4. ½ H2O + 1 ½ H2O Æ CaSO4.2H2O
bÕ¢düºsY Ä|òt bÕ]dt ñ|üjÓ÷>±\T:
• $]–q meTTø£\qT ‹]– düÁø£eT+>± n‹øÏ+#·&ÜìøÏ y˚ùd ø£≥Tº˝À &Üø£ºs¡T¢ Bìì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• Bìì u§eTà*ï ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• n\+ø£sD¡ ≈£î eT]j·TT ñ|ü]‘·˝≤\qT eTè<äTe⁄>± #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<ësêú\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÜìøÏ
Bìì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
18
1. ˝ÀVü‰\‘√ Äe÷¢\ eT]j·TT øå±sê\ #·s¡´
ñ<˚›X¯´+: ˝ÀVü‰\‘√ Äe÷¢\T eT]j·TT øå±sê\qT #·s¡´qT |ü]o*+#·≥+.
nedüsy¡ TÓ qÆ |ü]ø£sê\T: |üØø£Hå ê[ø£, yêj·TT yêVü≤ø£Hêfi¯+, >±E ‘={Ï,º ø=y=«‹Ô, düãT“ ˙s¡T, kÕº+&é, dü»\ ôV≤’ Á&√ø√¢]ø±eT¢+,
õ+ø˘ eTTø£ÿ\T eT]j·TT ø±sYÿ.
C≤Á>∑‘\Ô· T:
1. yêj·TTyêVü≤ø£ Hêfi¯+ yÓTT<ä{Ï ∫e] |üØø£åHê[ø£˝Àì ÁøÏj·÷»qø±\˝À eTTì– ñ+&Ésê<äT.
2. s¡ã“s¡T _s¡&ÜqT >∑{Ïº>± _–+#ê*.
$<ÛëqeTT:
• |ü≥+˝À #·÷|æ+∫q $<Ûä+>± |ü]ø£sê\qT neTs¡Ã+&ç.
• ˇø£ |üØøå±Hê[ø£˝À 10 $T.©. dü»\ ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+qiT rdüTø=ì <ëìøÏ ø=ìï õ+ø˘ >∑T[ø£\qT ø£\|ü+&ç.
• |üØø£åHê[ø£ô|’ qT+∫ yêj·TTe⁄ yÓ\Te&ÉT‘·T+~.
• düãT“ ˙{Ï >∑T+&Ü $&ÉT<ä˝…’q yêj·TTe⁄qT |ü+|ü+&ç.
• yêj·TTe⁄‘√ ì+&çq ãT&É>∑\ <ä>∑Zs¡≈£î eT+&ÉT‘·Tqï ø±´+&ç˝Ÿì rdüT≈£îs¡+&ç.
s¡ã“s¡T _s¡&Ü yêeTTyêVü≤ø£ Hêfi¯+
|ü]o\q\T: kÕº+&é H2 ôV≤’ Á&√»Hé yêj·TTe⁄qT
|üØøÏå+#·T≥
• |üØø£åHê[ø£ ˝À|ü\ yêj·TTe⁄ yÓ\Te&É&Üìï eTq+ >∑eTìkÕÔ+. |üØø£Hå ê[ø£
HCl
õ+ø˘ eTTø£ÿ\T
• á yêj·TTe⁄qT düãT“ ˙{Ï >∑T+&Ü |ü+|æq|ü&ÉT ãT&É>∑\T @s¡Œ&É‘êsTT.
düãT“ ˙s¡T
• yêj·TTe⁄‘√ ì+&çq ãT&É>\∑ <ä>sZ∑ ≈¡ î£ eT+&ÉT‘·Tqï ø±´+&ç˝Ÿì rdüT≈£îe∫Ãq|ü⁄&ÉT eTq≈£î ª≥|tμ nH˚ X¯ã+› $qã&ÉT‘·T+~.
• á ª≥|tμ nH˚ X¯ã›+ #˚j·T&É+ e\¢ yÓ\Te&çq yêj·TTe⁄ ôV’≤Á&√»HéqT dü÷∫düTÔ+~.
|ò*ü ‘·+:
• Äe÷¢\T ˝ÀVü‰\‘√ #·s¡´ »s¡Tù|≥|ü&ÉT ôV’≤Á&√»Hé yêj·TTe⁄ yÓ\Te&ÉT‘·T+~.
2HCl + Zn Æ ZnCl2 + H2 ↑
2. ø±s√“H˚{Ÿ\T eT]j·TT ˝ÀVü≤ ôV’≤Á&√»Hé ø±s√“H˚{Ÿ\‘√ Äe÷¢\ #·s¡´

ñ<˚›X¯´+: ø±s√“H˚{Ÿ\T eT]j·TT ˝ÀVü≤ ôV’≤Á&√»Hé ø±s√“H˚{Ÿ\‘√ Äe÷¢\ #·s¡´qT |ü]o*+#·&É+.
nedüs¡yÓTÆq |ü]ø£sê\T: s¬ +&ÉT |üØø£Hå ê[ø£˝À¢ k˛&çjT· + ø±s=“H˚{Ÿ (Na2CO3), k˛&çjT· + ôV≤’ Á&√»Hé ø±s√“H˚{Ÿ (NaHCO3),
düTqï|ü⁄ ˙s¡T, yêj·TTyêVü≤ø£Hêfi¯+, ~∏ôd˝Ÿ >∑sê≥T, kÕº+&é ¬s+&ÉT s¡+Á<Ûë\T >∑\ s¡ã“s¡T ø±s¡Tÿ yÓTT<ä˝…’q$.
C≤Á>∑‘\Ô· T
1. ~∏dæ˝Ÿ >∑sê≥T ÁøÏj·÷»qø£+˝À eTTì– ñ+&Ü*.
2. yêj·TT yêVü≤ø£ Hêfi¯+ yÓTT<ä{Ï ∫es¡ |üØø£åHê[ø£˝Àì ÁøÏj·÷»qø±\˝À eTTì– ñ+&Ü*.
19
$<ÛëqeTT:
• ¬s+&ÉT |üØø£åHê[ø£\qT rdüTø=ì yê{Ïì A eT]j·TT B nì ù|s¡T¢
ô|≥º+&ç. B
• A |üØø£å Hê[ø£˝À 0.5 Á>±. k˛&çj·T+ ø±s=“H˚{Ÿ (Na2CO3) qT
rdüTø√+&ç. A
• B |üØø£å Hê[ø£˝À düTqï|ü⁄ ˙s¡T rdüTø√yê*.

• |ü≥+˝À #·÷|æ+∫q $<Ûä+>± |ü]ø£sê\qT neTs¡Ã+&ç.
• ~∏ôd˝Ÿ >∑sê≥T <ë«sê dü»\ ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+qT Na2CO3 ≈£î
ø£\|ü+&ç.
• HCL, Na2CO3\ eT<Ûä´ #·s¡´ »]– ˇø£ yêj·TTe⁄ ñ‘·Œ‹Ô n>∑TqT.
• ñ‘·Œ‹Ô nsTTq yêj·TTe⁄qT düTqï|ü⁄ ˙{Ï >∑T+&Ü |ü+|ü+&ç, eT]j·TT MT |ü]o\q\qT qyÓ÷<äT #˚j·T+&ç.
|ü]o\q\T:
• #·s¡´ düeTj·T+˝À @s¡Œ&çq yêj·TTe⁄qT düTqï|ü⁄ ˙{Ï >∑T+&Ü |ü+|æq ‘·s¡Tyê‘· düTqï|ü⁄ ˙s¡T bÕ\e+{Ï ‘Ó\T|ü⁄>±
e÷s¡&É+ eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
• #·s¡´ düeTj·T+˝À yÓ\Te&çq yêj·TTe⁄ ø±s¡“Hé &Ó’ Ä¬ø‡Ì&é (CO2) nì Ç~ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
• á Á|üjÓ÷>∑eTT |üØø£å Hê[ø£ A ˝À NaHCO3‘√ eTs¡\ ‹]– #˚j·T+&ç. Ç~ |òü*‘·eTT edüTÔ+~.
|ò*ü ‘·+:
• Äe÷¢\T ø±s√“H˚{Ÿ\T eT]j·TT ˝ÀVü≤ ø±s√“H˚{Ÿ\‘√ #·s¡´ »s¡T|üã&çq|ü&ÉT, ø±s¡“Hé &Ó’ Ä¬ø‡Ì&é (CO2) yêj·TTe⁄
yÓ\Te&ÉT‘·T+~.
Na2CO3 + 2HCl Æ 2NaCl + H2O + CO2
NaHCO3 + HCl Æ NaCl + H2O + CO2
• @s¡Œ&çq yêj·TTe⁄qT düTqï|ü⁄ ˙{Ï >∑T+&Ü |ü+|æq|ü&ÉT »]π> #·s¡´ á $<Ûä+>± ñ+≥T+~.
Ca (OH)2- + CO2Æ CaCO3 + H2O
3. ôV’≤Á&√»Hé ø£*–j·TTqï düy˚Tàfi¯Hê\˙ï Äe÷¢\T ø±<äT nì #·÷|ü⁄≥

ñ<˚›X¯´+: ôV’≤Á&√»Hé ø£*– ñqï düy˚Tàfi¯Hê\˙ï Äe÷¢\T ø±<äT.
nedüs¡yÓTÆq |ü]ø£sê\T: >∑÷¢ø√CŸ, Ä\ÿVü‰\T, ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+ eT]j·TT dü\÷Œ¤´]ø˘ ÄeT¢+ yÓTT<ä˝…’q yê{Ï jÓTTø£ÿ $_Ûqï
dü»\ Á<ëeD≤\T, ;ø£s¡T, ¬s+&ÉT $_Ûqï s¡+>∑T\ r>∑\T, ã˝Ÿ“, dæ«#Y, 230V AC |üesY düô|¢Ì kÕ¬ø{Ÿ, Á>±ô|ò’{Ÿ sê&é\T.
C≤Á>∑‘\Ô· T:
1. ;ø£s¡T˝À ¬s+&ÉT Á>±ô|ò’{Ÿ ø£&û¶\T ‘·>∑\≈£î+&Ü ñ+&Ü*.
2. 230V \ AC $ìjÓ÷–+#·T#·THêïs¡T ø±e⁄q ;ø£s¡T˝À $$<Ûä Á<ëeD≤\qT e÷s¡TÃq|ü⁄&ÉT $<äT´‘Y ì\T|ü⁄
#˚j·Te˝…qT.
20
$<ÛëqeTT:
• |ü≥+˝À #·÷|æ+∫q $<Ûä+>± ¬s+&ÉT $_Ûqï s¡+>∑T\ $<äT´‘Y
r>∑\qT Á>±ô|ò’{Ÿ ø£&û¶\≈£î $&ç>± 100ml ;ø£s¡T˝À »‘·#˚j·T+&ç.
• r>∑ jÓTTø£ÿ ùd«#êÃ¤ ∫es¡¢qT 230V AC |ü¢>¥≈£î »‘·#˚j·T+&ç
eT]j·TT ˇø£ r>∑≈£î ã˝Ÿ“qT dü+<Ûëq+ #˚j·T&É+ <ë«sê |ü≥+˝À
#·÷|æ+∫q $<Ûä+>± $<äT´‘Y e\j·T+ |üP]Ô #˚j·T+&ç.
• Ç|ü&ÉT ;ø£s¡T˝À ø=+‘· dü»\ HCl qT b˛dæ, $<äT´‘Y dæ«#Y ÄHé
#˚j·T+&ç. MT |ü]o\q\qT qyÓ÷<äT #˚j·T+&ç.
• dü»\ dü\÷Œ¤´]ø˘ ÄeT¢+, >∑÷¢ø√CŸ eT]j·TT Ä\ÿVü‰˝Ÿ
Á<ëeD≤\‘√ á ø£è‘ê´ìï $&ç>± ‹]– #˚j·T+&ç. MT
|ü]o\q\qT qyÓ÷<äT #˚j·T+&ç.
|ü]o\q\T:
• ã\T“ ÄeT¢ Á<ëeD≤˝À¢ yÓ\T>∑T‘·T+~, ø±˙ >∑÷¢ø√CŸ ˝Ò<ë Ä\ÿVü‰˝Ÿ Á<ëeD≤˝À¢ yÓ\>∑<äT.
• ã˝Ÿ“ yÓ\>∑&É+ e\¢ Á<ëeD+ >∑T+&Ü $<äT´‘Y Á|üeVæ≤düTÔ+~ nì ‘Ó\TdüTÔ+~.
|ò*ü ‘·+:
• Äe÷¢\≈£î H+ nj·÷qT¢ ñ+{≤sTT eT]j·TT Á<ëeD+˝À á nj·÷qT\T $<äT´‘Y Á|üeVæ≤+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT.
• nìï ÄeT¢ Á<ëeD≤˝À¢ ñ+&˚ <ÛäHê‘·àø£ nj·÷HÓ¢Ìq H+ nj·÷qT¢, H3O+ nj·÷qT\ s¡÷|ü+˝À ñ+{≤sTT.
4. düŒ¤{Ïø°ø£s¡D+ ` ˙{Ïì ‘=\–+#·&É+

ñ<˚›X¯´+: düŒ¤{Ïø°ø£s¡D+ jÓTTø£ÿ ˙{Ïì |ü]o*+#·&É+ eT]j·TT düŒ¤{Ïø°ø£s¡D+ jÓTTø£ÿ ˙{Ïì ‘=\–+#·&É+.
nedüs¡yÓTÆq |ü]ø£sê\T: ø±|üsY dü˝ÒŒ¤{Ÿ düŒ¤{Ïø±\T, u≤sTT*+>¥ f…ø˘º≥÷úŸ, f…dtº ≥÷úŸ ôVA\¶sY, ãHÓ‡q“s¡ïsY, yÓ’{Ÿ ù||üsY,
˙s¡T yÓTT<ä˝…’q$.
C≤Á>∑‘\Ô· T:
1. |üØø£åHê[ø£qT @{≤yê\T>± ñ+∫q|ü⁄Œ&ÉT ø£+{ÏøÏ <ä÷s¡+>± ñ+&Ü*.
Á|üjÓ÷>∑ $<ÛëqeTT:
• ø=ìï ø±|üsY dü˝ÒŒ¤{Ÿ (CuSO4) düŒ¤{Ïø±\qT bı&ç |üØø£åHê[ø£˝À rdüTø√+&ç.
• ãTHÓ‡Hé ãs¡ïsY ˝Ò<ë kÕsêsTT B|ü+‘√ f…dtº ≥÷úŸqT y˚&ç #˚j·T+&ç.
|ü]o\q\T:
• ø±|üsY dü˝ÒŒ¤{Ÿ düŒ¤{Ïø±\ ˙* s¡+>∑T ‘Ó\T|ü⁄s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡&Üìï
eTq+ >∑eTì+#ê+.
• y˚&ç #˚ùd≥|ü&ÉT ∫≥|ü≥ X¯ã›+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
• |üØø£åHê[ø£ >√&É\ Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ ∫qï ˙{Ï _+<äTe⁄\qT ≈£L&Ü eTq+
>∑eTì+#·e#·TÃ.
21
|ò*ü ‘·+:
• ø±|üsY dü˝ÒŒ¤{Ÿ düŒ¤{Ïø±\T düŒ¤{Ïø£»˝≤ìï ø£*– ñ+{≤sTT, á düŒ¤{Ïø±\qT y˚&ç #˚dæq|ü&ÉT düŒ¤{Ïø±˝À¢ ñ+&˚ ˙s¡T
Ä$¬s’ \eD+ ‘Ó\¢>± e÷s¡T‘·T+~.
• düŒ¤{Ïø±\qT ˙{Ï‘√ ‘·&ç|æq|ü&ÉT eTs¡\ n$ ˙\+ s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡T‘·T+~.
eT÷˝≤´+ø£q+
1. $T<∏Ó’˝Ÿ Ä¬s+CŸ dü÷∫ø£, |òæHê|òüÔ©Hé dü÷∫ø£\ düeTø£å+˝À ÄeT¢+ jÓTTø£ÿ s¡+>∑T @$T{Ï?
2. ˝ÀVü‰\‘√ Äe÷¢\ #·s¡´qT |ü]o*+#·&ÜìøÏ #˚dæq Á|üjÓ÷>∑+ |òü*‘·+ @$T{Ï?
3. ÄeT¢+ ø±s√“H˚{Ÿ\‘√ #·s¡´ »s¡T|üã&çq|ü&ÉT @s¡Œ&çq yêj·TTe⁄qT m˝≤ >∑T]ÔkÕÔs¡T?
4. pH $\Te˝À @ |ü]~Û <ë{Ïq <ä+‘·ø£åj·T+ @s¡Œ&ÉTqT?
5. n˝ÀVü≤ Ä¬ø‡Ì&é‘√ øå±s¡ #·s¡´≈£î ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D sêj·T+&ç.
6. >∑÷¢ø√CŸ Á<ëeD+ >∑T+&Ü $<äT´‘YqT |ü+|æq|ü&ÉT ã\T“ m+<äT≈£î yÓ\>∑˝Ò<äT?
7. kÕ<Ûës¡D \eD≤\ qT+∫ bı+<ä>∑*–q ¬s+&ÉT \eD≤\ ù|s¡¢qT sêj·T+&ç.
8. ˇø£ Á<ëeD+ ms¡T|ü⁄ *≥àdtì ˙\+ s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷]Ãq≥¢sTT‘˚, Ä Á<ëeD+ jÓTTø£ÿ pH $\Te m+‘· ñ+&Ée#·TÃqT?
9. ¬s+&ÉT Á<ëeD≤\ jÓTTø£ÿ pH $\Te\T 13.5 eT]j·TT 10.5 >± ø£*– ñ+{≤sTT. M{Ï˝À @~ ã\yÓTÆq øå±s¡+
eT]j·TT @~ ã\V”≤qyÓTÆq øå±s¡+?
10. Äe÷¢\T eT]j·TT øå±sê\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü @$T{Ï?
11.düŒ¤{Ïø°ø£s¡D »\+ >∑T]+∫ MT dü«+‘· e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
1. ø±s√“H˚{Ÿ\T eT]j·TT ˝ÀVü≤ôV≤’ Á&√»Hé ø±s√“H˚{Ÿ\‘√ Äe÷¢\ #·s´¡ qT |ü]o*+#·&ÜìøÏ #˚dqæ Á|üj÷Ó >∑+q≈£î ø±e\dæq
|ü<ësêú\ C≤_‘ê, Á|üjÓ÷>∑+˝Àì C≤Á>∑‘·Ô\T sêj·T+&ç.
2. ‘·≥d”úø£s¡D #·s¡´qT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#·+&ç.
3. Äe÷¢ìï ˙{Ï˝À $©q+ #˚ùd≥|ü&ÉT eTq+ ˙{ÏøÏ Äe÷¢ìï ø£\T|ü⁄‘ê+, ø±ì Äe÷¢ìøÏ ˙s¡T ø±<äT m+<äT≈£î?
4. yêwæ+>¥ k˛&Ü (k˛&çj·T+ ø±s√“H˚{Ÿ) jÓTTø£ÿ ì»J$‘· $ìjÓ÷>±\T sêj·T+&ç.
5. eTq ì‘·´ J$‘·+˝À k˛&çj·T+ ôV’≤Á&√»Hé ø±s=“H˚{Ÿ (uÒøÏ+>¥ k˛&Ü) ñ|üjÓ÷>±\T sêj·T+&ç.
6. eTq ì‘·´ J$‘·+˝À bÕ¢düºsY Ä|òt bÕ]dt jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\qT sêj·T+&ç.
7. eTq ì‘·´ J$‘·+˝À ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\T sêj·T+&ç.
22
8. düŒ¤{Ïø°ø£s¡D+ jÓTTø£ÿ ˙{Ïì ‘=\–+#˚ Á|üjÓ÷>∑ $<ÛëqeTTqT $e]+#·+&ç. Á|üjÓ÷>∑+˝À rdüT≈£îH˚ C≤Á>∑‘·Ô\qT
sêj·T+&ç.
9. eT{Ïº jÓTTø£ÿ pH dü]>±Z ˝Òqf…¢Ì‘˚ @$T »s¡T>∑T‘·T+~?

1. øÏ+~ |ü{Ïºø£qT |ü]o*+#·+&ç.
|ü<ës¡ú+ A B C D E F G
pH $\Te 7 8.5 3 5.5 12.5 13.5 9
Ç|ü&ÉT ~>∑Te Á|üX¯ï\≈£î düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.

i) ô|’ |ü{Ïºø£˝À Äe÷¢\T eT]j·TT øå±sê\qT >∑T]Ô+∫ yê{Ïì dü¬s’q o]¸ø£ øÏ+<ä sêj·T+&ç..
ii) ˇø£y˚fi¯ A nH˚ |ü<ësêúìï |òæHê|òüÔ©Hé dü÷∫ø£‘√ |üØøÏå+∫q≥¢sTT‘˚, <ëì |òü*‘·+ @$T{Ï?
iii) ˇø£y˚fi¯ B eT]j·TT C |ü<ësêú\T #·s¡´ »s¡T|ü>±, n|ü&ÉT @s¡Œ&˚ \eD+ dü«uÛ≤e+ @$T{Ï?
2. ˝ÀVü‰\‘√ Äe÷¢\ #·s¡´qT |ü]o*+#·&ÜìøÏ #˚dæq Á|üjÓ÷>∑ $<Ûëq+, |ü]o\q\T eT]j·TT Á|üjÓ÷>±ìøÏ ø±e\dæq
|ü]ø£sê\ C≤_‘êqT sêj·T+&ç.
3. Äe÷¢\T $<äT´‘Y yêVü≤ø£‘ê«ìï Á|ü<]ä ÙkÕÔjT· ì >∑eTì+#·&ÜìøÏ #˚dqæ #˚dqæ Á|üj÷Ó >∑+ jÓTTø£ÿ $<Ûëq+, Á|üj÷Ó >∑+q≈£î
ø±e*‡q |ü]ø£sê\ C≤_‘êqT, C≤Á>∑‘·Ô\qT sêj·T+&ç.
1. øÏ+~ yê{Ï˝À @~ ˙* *≥àdtì ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡TdüTÔ+~? ( )
A) NaOH B) Ca(OH)2 C) H2SO4 D) KOH
2. ~>∑Te yê{Ï˝À pH $\Te 7 ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+&˚ |ü<ës¡ú+ ( )
A) HCl B) H2SO4 C) HNO3 D) NaOH
3. ˝ÀVü≤ Ä¬ø‡Ì&é + ________ Æ \eD+ + ˙s¡T ( )
A) ÄeT¢+ B) øå±s¡ C) ‘·≥düú Á<ëeD+ D) @Bø±<äT

4. ~>∑Te ù|s=ÿqï yê{Ï˝À <˚ìì u§eTà*ï ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T? ( )
A) CaSO4 ½ H2O B) CaSO4.2H2O C) CaOCl2 D) CaCO3
5. esê¸ìï ÄeT¢ es¡¸+>± m|ü&ÉT eéVü≤]kÕÔs¡T? ( )
A) es¡¸|ü⁄ ˙{Ï jÓTTø£ÿ pH $\Te 7 B) es¡¸|ü⁄ ˙{Ï jÓTTø£ÿ pH $\Te <5.6

C) es¡¸|ü⁄ ˙{Ï jÓTTø£ÿ pH $\Te >5.6 D) es¡¸|ü⁄ ˙{Ï jÓTTø£ÿ pH $\Te 14
23
4. eÁø£‘·˝≤\ e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+
• $s¡fi¯ j·÷qø£+ qT+&ç kÕ+Á<ä‘·s¡ j·÷qø£+˝ÀøÏ Á|üj·÷DÏ+#˚ ø±+‹ øÏs¡D+ \+u≤ìøÏ <ä>∑Zs¡>± $#·\q+
#Ó+<äT‘·T+~.
• kÕ+Á<ä‘·s¡ j·÷qø£+ qT+&ç $s¡fi¯ j·÷qø£+˝ÀøÏ Á|üj·÷DÏ+#˚ ø±+‹ øÏs¡D+ \+u≤ìøÏ <ä÷s¡+>± $#·\q+
#Ó+<äT‘·T+~.
• ¬s+&ÉT j·÷qø±\qT y˚s¡T#˚ùd/ø£*ù| ‘·˝≤ìøÏ ^dæq \+ã+ yÓ+≥ Á|üj·÷DÏ+#˚ ø±+‹ øÏs¡D+ m≥Te+{Ï
$#·\Hêìï bı+<ä<äT.
• eÁø£‘·˝≤\≈£î eÁø°uÛÑeq dü÷Á‘·+ :
á dü÷Á‘êìï düeT‘·˝≤\≈£î ≈£L&Ü Äq«sTT+#·e#·TÃ, düeT‘·˝≤\ $wüj·T+˝À eÁø£‘ê yê´kÕs¡ú+ (R) $\Te
nq+‘·+>± |ü]>∑DÏkÕÔ+. ø£qTø£ $\Te düTqï ne⁄‘·T+~.
• düeT‘·˝≤\≈£î eÁø°uÛÑeq dü÷Á‘·+ :
ø£≥ø±\T
≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø±\T:
~«≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ düeT‘·\ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ |ü⁄{≤ø±s¡ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+
|ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±\T:
~« |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ düeT‘·\ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+
24
u§eTà\qT ^ùd≥|ü⁄&ÉT ø£≥ø±\≈£î ã<äT\T>± yê&˚ ∫Vü‰ï\T:
≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+
≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ∫Vü≤ï+ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ∫Vü≤ï+

• ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT eÁø£‘·˝≤\T ¬s+&ÉT >√fi≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q$. ˇø£ eÁø£‘·˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q >√fi¯+
jÓTTø£ÿ πø+Á<ëìï Ä eÁø£‘·\+ jÓTTø£ÿ eÁø£‘ê πø+Á<ä+ n+{≤eTT. ˇø£ ø£≥ø±ìøÏ ¬s+&ÉT eÁø£‘·˝≤\T ñ+fÒ
yê{Ïì es¡Tdü>± C1 eT]j·TT C2 \#˚ dü÷∫kÕÔeTT.
• eÁø£‘ê πø+Á<ä+ qT+&ç eÁø£‘·\+ es¡≈£î >∑\ <ä÷sêìï eÁø£‘ê yê´kÕs¡ú+ n+{≤eTT. |ü≥+˝À R1 eT]j·TT R2
\T ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT eÁø£‘·˝≤\ jÓTTø£ÿ eÁø£‘ê yê´kÕsêú\T.
• C1 eT]j·TT C2 \qT ø£*ù| πsK Á|ü<ÛëHêø£å+ n+{≤s¡T.
• ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ eT<Ûä´ _+<äTe⁄qT ø£≥ø£ <äèø˘ πø+Á<ä+ n+{≤s¡T. Bì ‘P’#˚ dü÷∫kÕÔs¡T.
R2 R1 R1 R2
C1 P C2
C2 P C1
≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ Hê_Û (F):

Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ düe÷+‘·s¡+>± e∫Ãq ø±+‹ øÏs¡D≤\T ˇø£
≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ô|’ |ü&çq ‘·sê«‘· eÁø°uÛÑeq+ #Ó+~
Á|ü<ÛëHêø£å+ ô|’ ˇø£ _+<äTe⁄ e<ä› πø+ÁBø£]+|üã&ÉT‘êsTT. C2 F2 P F1 C1
Ä πø+ÁBø£s¡D _+<äTe⁄qT ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ Hê_Û
n+{≤s¡T. Bìì (F) #˚ dü÷∫kÕÔs¡T.
|ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ Hê_Û (F):
Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ düe÷+‘·s¡+>± e∫Ãq ø±+‹ øÏs¡D≤\T ˇø£ C1 P1
F2 F2 C2
|ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ô|’ |ü&çq ‘·sê«‘· eÁø°uÛÑeq+ #Ó+~
Á|ü<ÛëHêø£å+ô|’ ˇø£ _+<äTe⁄ qT+&ç $πø+ÁBø£]+#·ã&çq≥T¢
ø£ì|ækÕÔsTT. Ä $πø+ÁBø£s¡D _+<äTe⁄qT |ü⁄{≤uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+
jÓTTø£ÿ Hê_Û n+{≤s¡T. Bìì (F) #˚ dü÷∫kÕÔs¡T.
25
F2
ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡+ (f):
ø£≥ø£ <äèø˘ πø+Á<ä+ (P) eT]j·TT (F1 ˝Ò<ë F2) \ eT<Ûä´ <ä÷sêìï ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡+ (f) n+{≤+.
Hê_Û ` F2 Hê_Û ` F1 Hê_Û ` F2 Hê_Û ` F1
HêuÛ´Ñ +‘·s+¡ HêuÛ´Ñ +‘·s+¡ HêuÛ´Ñ +‘·s+¡ HêuÛ´Ñ +‘·s+¡
ø£≥ø£+ ô|’q |ü‘·qyÓTÆq ø=ìï ø±+‹ øÏs¡D≤\ Á|ües¡Ôq:

≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+
1. Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ düe÷+‘·s¡+>± Á|üj·÷DÏ+#˚ ø±+‹ 1. Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏdüe÷+‘·s¡+>± Á|üj·÷DÏ+#˚ ø±+‹
øÏs¡D+ eÁø°uÛÑeq+ #Ó+~q ‘·sê«‘· Hê_Û >∑T+&Ü øÏs¡D+ eÁø°uÛÑeq+ #Ó+~q ‘·sê«‘· Hê_Û qT+&ç
Á|üj·÷DÏdüTÔ+~. ãj·T\<˚]q≥T¢>± Á|üj·÷DÏdüTÔ+~.
C1 F1 F2 C2 C2 F2 F1 C1
2. Á|ü<ÛëHêø£å+ yÓ+≥ Á|üj·÷DÏ+#˚ ø±+‹øÏs¡D+ 2. Á|ü<ÛëHêø£å+ yÓ+≥ Á|üj·÷DÏ+#˚ ø±+‹ øÏs¡D+

$#·\q+ #Ó+<ä<äT. $#·\q+ #Ó+<ä<äT.
C1 F1 F2 C2 C2 F2 F1 C1
3. <äèø˘ πø+Á<ä+ >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+#˚ ø±+‹ øÏs¡D+ 3. <äèø˘

πø+Á<ä+ >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+#˚ ø±+‹ øÏs¡D+
$#·\q+ #Ó+<ä<äT. $#·\q+ #Ó+<ä<äT.
C1 F1 F2 C2 C2 F2 F1 C1
4. Hê_Û >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+#˚ ø±+‹ øÏs¡D+ 4. Hê_Û yÓ|

’ ⁄ü >± Á|üj÷· DÏ+#˚ ø±+‹ øÏsD¡ + eÁø°ueÑÛ q+
eÁø°uÛÑeq+ #Ó+~q ‘·sê«‘· Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ #Ó+~q ‘·sê«‘· Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ düe÷+‘·s¡+>±
düe÷+‘·s¡+>± Á|üj·÷DÏ+#·TqT. Á|üj·÷DÏ+#·TqT.
C1 F1 F2 C2 C2 F2 F1 C1
26
5. Á|ü<ÛëHêø£å+‘√ ø=+‘· ø√D+ #˚ùd düe÷+‘·s¡ ø±+‹ øÏs¡D≤\T ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ô|’ |ü&ç eÁø°uÛÑeq+ #Ó+~q ‘·sê«‘·
Hê;ÛjT· ‘·\+ô|’ ˇø£ _+<äTe⁄ e<ä› øπ +ÁBø£]+|üã&É‘êsTT. |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ $wüjT· +˝À Ä ø±+‹ øÏsD¡ ≤\T eÁø°ueÑÛ q+
#Ó+~q ‘·sê«‘· Hê;Ûj·T ‘·\+ô|’ ñqï ˇø£ _+<äTe⁄ qT+&ç $πø+ÁBø£]+|üã&çq≥T¢>± ø£ì|ækÕÔsTT.
Hê;Ûj·T ‘·\+
Hê;Ûj·T ‘·\+
ø£≥ø£+‘√ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&˚ $<ÛëHêìï ‘Ó*ù| øÏs¡D ∫Á‘ê\qT ^ùd+<äT≈£î ìj·Te÷\T:

1. Á|ü<ÛëHêø£å+ô|’ @<˚ì ˇø£ _+<äTe⁄ e<ä› ñ+∫q edüTÔe⁄ ô|’ ˇø±H=ø£ _+<äTe⁄qT mqTïø√yê*.
2. ô|’ dü+<äsê“¤\˝À $e]+∫q πsK\˝À @y˚ì ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\qT m+#·Tø=ì πsK\qT ^j·÷*.
3. Ä ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\T ˇø£ _+<äTe⁄ e<ä› K+&ç+#·T≈£îH˚+‘· es¡≈£î yê{Ïì bı&É–+#ê*. Ä _+<äTe⁄ Á|ü‹_+ã
kÕúHêìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
4. K+&Éq _+<äTe⁄ qT+&ç Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ ˇø£ \+u≤ìï ^j·÷*.
5. \+ã+ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ Á|ü‹_+ã |ü]e÷D≤ìï dü÷∫düTÔ+~.
≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ øÏs¡D ∫Á‘ê\T:
Case-1: nq+‘· <ä÷s¡+˝À edüTÔe⁄ ñqï|ü⁄&ÉT:
Á|ü‹_+ã \ø£åD≤\T:
F1
1. Á|ü‹_+ã+ Hê_Û e<ä› @s¡Œ&ÉTqT.
C1 F2 C2
2. _+<äTs¡÷|ü Á|ü‹_+ã+
3. ì» Á|ü‹_+ã+
Case-2: eÁø£‘ê πø+Á<ä+ (C2) øÏ Äe\ edüTÔe⁄ ñqï|ü⁄&ÉT:
Object
F1 C1 Á|ü‹_+ã \ø£åD≤\T:
C2 F2 Image
1. Á|ü‹_+ã+ F1 eT]j·TT C1\ eT<Ûä´
@s¡Œ&ÉTqT.
2. ì» Á|ü‹_+ã+
3. ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’q Á|ü‹_+ã+
4. ∫qï<Ó’q Á|ü‹_+ã+
27
Case-3: eÁø£‘ê πø+Á<ä+ (C2) e<ä› edüTÔe⁄ ñqï|ü⁄&ÉT:
O/ P/
O
F1 C1 I
1. Á|ü‹_+ã+ C1 øÏ e<ä› @s¡Œ&ÉTqT.
C2 F2 P 2. ì» Á|ü‹_+ã+
I/
3. ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’q Á|ü‹_+ã+
4. edüTÔ |ü]e÷D+˝À düe÷q |ü]e÷D+
>∑\ Á|ü‹_+ã+
Case-4: eÁø£‘ê πø+Á<ä+ (C2) eT]j·TT Hê_Û (F2) øÏ eT<Ûä´ edüTÔe⁄ ñqï|ü⁄&ÉT:
Object F1 C1
C2 F2 1. Á|ü‹_+ã+ C1 Äe\ @s¡Œ&ÉTqT.

Image
2. ì» Á|ü‹_+ã+
3. ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’q Á|ü‹_+ã+
4. ô|<ä›<Ó’q Á|ü‹_+ã+
Case-5: Hê_Û (F2) e<ä› edüTÔe⁄ ñqï|ü⁄&ÉT:
Object F1 C1
1. Á|ü‹_+ã+ nq+‘·<ä÷s¡+\˝À @s¡Œ&ÉTqT.
C2 F2
Case-6: Hê_Û (F2) eT]j·TT <äèø˘ πø+Á<ä+ (P) øÏ eT<Ûä´ edüTÔe⁄ ñqï|ü⁄&ÉT:
Image
Object
F1 C1
1. ø£≥ø±ìøÏ edüTeÔ ⁄ ñqï yÓ|’ ⁄ü H˚ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&ÉTqT.
C2 F2
2. $T<∏ë´ Á|ü‹_+ã+
3. ì{≤s¡T Á|ü‹_+ã+
4. ô|<ä›<Ó’q Á|ü‹_+ã+
28
|ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ øÏs¡D ∫Á‘ê\T:
Case-1: nq+‘·<ä÷s¡+˝À edüTÔe⁄ ñqï|ü⁄&ÉT:
1. Á|ü‹_+ã+ Hê_Û e<ä› @s¡Œ&ÉTqT.
C1 F1 F2 C2
2. _+<äTs¡÷|ü Á|ü‹_+ã+
3. $T<∏ë´ Á|ü‹_+ã+
Case-2: ø£≥ø£+ eTT+<äT @<˚ì ˇø£ _+<äTe⁄ e<ä› edüTÔe⁄ ñqï|ü⁄&ÉT:
1. Á|ü‹_+ã+ F2 eT]j·TT P \ eT<Ûä´ @s¡Œ&ÉTqT.
Object C2
F2
C1 F1 Image p
2. $T<∏ë´ Á|ü‹_+ã+
3. ì{≤s¡T Á|ü‹_+ã+
4. ∫qï<Ó’q Á|ü‹_+ã+
≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ e\q @s¡Œ&ÉT $$<Ûä s¡ø±\ Á|ü‹_+ã \ø£åD≤\qT |ü]o*+#·&É+, edüTÔ<ä÷s¡+,
Á|ü‹_+ã <ä÷sê\qT ø=\e&É+
ñ<˚›X¯´+: ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ e\q @s¡Œ&ÉT $$<Ûä s¡ø±\ Á|ü‹_+ã \ø£åD≤\qT |ü]o*+#·&É+, edüTÔ<ä÷s¡+, Á|ü‹_+ã
<ä÷sê\qT ø=\e&É+.
ø±e\dæq edüTÔe⁄\T: ø=y=«‹Ô, ‘Ó\¢ ø±–‘·+, HêuÛÑ´+‘·s¡+ ‘Ó*dæq ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+, V-kÕº+&é, ùdÿ\T.
C≤Á>∑‘\Ô· T:
i. ø=y=«‹Ô eT+≥ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£|ü⁄ Á|ü<ÛëHêø£å+ m‘·TÔ˝À ñ+&˚≥≥T¢ C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#ê*.
ii. edüT<Ô ÷ä s¡+, Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+ ø=*#˚≥|ü⁄&ÉT ‘Ósô¡ |’ düŒwüyº TÓ qÆ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&ç+<ë ˝Ò<ë dü]#·÷düTø√yê*.
ìs¡«Vü≤D |ü<ä∆‹:
<ë<ë|ü⁄ 2 MT≥s¡¢ bı&Ée⁄ >∑\ fÒãT˝Ÿ ô|’ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+˝À V- kÕº+&éqT ñ+#·+&ç. V-kÕº+&é ≈£î ‘Ó*dæq
HêuÛÑ´+‘·s¡+ >∑\ ˇø£ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø±ìï neTs¡Ã+&ç. ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ Á|ü<ÛëHêø£å+ m+‘· m‘·TÔ˝À ñ+<√
}Væ≤+#·+&ç. ø£≥ø±ìøÏ ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ Hê_Û eT]j·TT eÁø£‘ê πø+Á<ë\ kÕúHê\qT >∑T]Ô+#·+&ç. ø£≥ø±ìøÏ #ê˝≤
<ä÷s¡+>± Á|ü<ÛëHêø£å+ m‘·TÔ˝À ø=e«‹Ô eT+≥ ñ+&˚≥T¢ ˇø£ yÓ\T>∑T‘·Tqï ø=e«‹Ôì ì\u…≥º+&ç. ø£≥ø±ìøÏ
¬s+&√ yÓ’|ü⁄q Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ \+ã+>± ˇø£ ‘Ós¡qT (‘Ó\¢ ø±–‘êìï) |ü≥Tºø√+&ç. ‘Ós¡qT eTT+<äT≈£î yÓqø£≈£î
»]|æ#·÷dü÷Ô ‘Ós¡ô|’ düŒwüºyÓTÆq Á|ü‹_+u≤ìï @s¡Œs¡#·+&ç. ø£≥ø£+ qT+&ç edüTÔe⁄≈£î >∑\ <ä÷sêìï (u) eT]j·TT
Á|ü‹_+u≤ìøÏ >∑\ <ä÷sêìï (v) ø=\e+&ç. á $\Te\qT |ü{øºÏ ˝£ À qyÓ÷<äT #˚jT· +&ç. Ç<˚ $<Û+ä >± Á|üj÷Ó >±ìï
29
#˚dü÷Ô $$<Ûä edüTÔ<ä÷sê\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü‹_+ã <ä÷sê\qT ø=*∫ qyÓ÷<äT #˚j·T+&ç. ‘Ós¡ô|’ Á|ü‹_+ã+
@s¡Œ&Éì dü+<äs“¡ +¤ ˝À, ‘Ós¡ kÕúq+˝À MT ø£qTï ñ+∫, MT ø£+{Ï‘√ H˚sT¡ >± Á|ü‹_+u≤ìï #·÷&É&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·+&ç.
|ü]o\q\T:
edüTÔe⁄ kÕúq+ Á|ü‹_+ã kÕúq+ Á|ü‹ã+ã \ø£åD≤\T

#ê˝≤ <ä÷s¡+˝À (nq+‘·<ä÷s¡+˝À) “F1” e<ä› _+<äTs¡÷|ü Á|ü‹_+ã+, ì» Á|ü‹_+ã+
C2 øÏ Äe\ C1 eT]j·TT F1 øÏ eT<Ûä´ ‘·\ÁøÏ+<äT\, ∫qï<Ó’q, ì»Á|ü‹_+ã+
C2 e<ä› C1 e<ä› ‘·\ÁøÏ+<äT\, edüTÔe⁄‘√ düe÷q |ü]e÷D+
>∑\, ì» Á|ü‹_+ã+
C2 eT]j·TT F2øÏ eT<Ûä´ C1 Äe\ ‘·\ÁøÏ+<äT\, ô|<ä›<Ó’q, ì» Á|ü‹_+ã+
F2e<ä› nq+‘· <ä÷s¡+˝À ``
F2eT]j·TT P øÏ eT<Ûä´ F øÏ Äe\ (ø£≥ø±ìøÏ n<˚ yÓ’|ü⁄) ì{≤¬s’q, ô|<ä›<Ó’q, $T<∏ë´ Á|ü‹_+ã+
|ò*ü ‘·+:
i. m≈£îÿe dü+<äsê“¤\˝À ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ e\q ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’q, ì» Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&ç+~.
ii. kÕ<Ûës¡D+>± edüTÔe⁄qT ø£≥ø±ìøÏ <ä>∑Zs¡>± »s¡T|ü⁄‘·Tqï ø=\~ Á|ü‹_+ã+ ø£≥ø±ìøÏ <ä÷s¡+>± »s¡T>∑T‘·T+~.
iii. nìï dü+<äsê“¤\˝À $\Te dæús¡+>± ñ+~.
ø£≥ø£ dü÷Á‘·+:
f – ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡+
v – Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+
u – edüTÔ <ä÷s¡+
Äes¡∆q+: Á|ü‹_+ã+ m‘·TÔ≈£î, edüTÔe⁄ m‘·TÔ≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ôì Äes¡Δq+ n+{≤+. ø£≥ø±\ $wüj·T+˝À Äes¡Δq+ nH˚~
Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+, edüTÔ <ä÷sê\ ìwüŒ‹ÔøÏ düe÷q+.
ˇø£ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ HêuÛÑ´+‘·s¡+ <ëì |ü]düs¡ j·÷qø£+ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+<√ ˝Ò<√ ‘Ó\TdüTø=qT≥.
ñ<˚›X¯´+: ˇø£ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ HêuÛÑ´+‘·s¡+ <ëì |ü]düs¡ j·÷qø£+ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+<√ ˝Ò<√ ‘Ó\TdüTø=qT≥.
ø±e\dæq |ü]ø£sê\T: HêuÛÑ´+‘·s¡+ ‘Ó*dæq ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+, ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡+ ø£+fÒ Hê\T>∑T ¬s≥T¢ m‘·TÔ>∑\ dü÷úbÕø±s¡
bÕÁ‘·, q\¢ì sêsTT, ˙s¡T, ø£≥ø±ìï _–+∫ |ü≥Tº≈£îH˚ |ü≥Tºø±s¡T.
30
C≤Á>∑‘\Ô· T:
i. Á|üjÓ÷>∑+ ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü⁄&ÉT ø£≥ø±ìï HÓeTà~>± ø£~*+#ê*.
ii. ø£≥ø£+ >∑T+&Ü #·÷düTqÔ ï|ü⁄&ÉT sêsTT ø£ì|æ+#·&+É ˝À m+‘· <ä÷s¡+ e<ä› düŒwü‘º · ˝À|æ+∫+<√ C≤Á>∑‘>Ô· ± >∑eTì+#ê*.
Á|üjÓ÷>∑ $<Ûëq+:
˝À‘·T m≈£îÿe>± ñqï dü÷úbÕø±s¡ bÕÁ‘·qT rdüTø=+&ç. <ëì n&ÉT>∑Tq ˇø£ q\¢ sêsTTì ñ+#·+&ç. bÕÁ‘·qT
˙{Ï‘√ ì+|ü+&ç. sêsTT ô|’ uÛ≤>∑+ qT+&ç ˙{Ï ñ|ü]‘·\+ es¡≈£î >∑\ m‘·TÔ ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·sêìøÏ <ë<ë|ü⁄ 4
¬s≥T¢ ñ+&Ü*. ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø±ìï |ü≥Tºø±s¡T≈£î _–+#·+&ç. |ü≥Tºø±s¡T düVü‰j·T+‘√ ø£≥ø±ìï ˙{Ï˝À øÏå‹»
düe÷+‘·s¡+>± eTT+#·+&ç. sêsTTøÏ, ø£≥ø±ìøÏ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡+ ø£Hêï ‘·≈£îÿe ñ+&˚ $<Ûä+>±
ø£≥ø±ìï |ü≥Tºø√+&ç. ø£≥ø£+ >∑T+&Ü sêsTTì |ü]o*+#·+&ç. yÓT\¢>± ø£≥ø±ìï ô|’øÏ »s¡T|ü⁄‘·÷ ø£≥ø£+ >∑T+&Ü
sêsTTì >∑eTì+#·+&ç. ø£≥ø£+ >∑T+&Ü sêsTT düŒwü+º >± ø£qã&Éq+‘· <ä÷s¡+ es¡≈î£ ø£≥ø±ìï HÓeTà~>± »s¡|+ü &ç.
|ü]o\q\T : sêsTT, ø£≥ø±\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡+ (ø£≥ø±ìï >±*˝À ñ+∫q|ü⁄&ÉT HêuÛÑ´+‘·s¡+) ø£Hêï m≈£îÿe
ñqï|ü⁄&ÉT ≈£L&Ü, ˙{Ï˝Àì ø£≥ø£+ >∑T+&Ü sêsTT düŒwüº+>±H˚ ø£ì|ædüTÔ+~.
|ò*ü ‘·eTT:
i. ø£≥ø±ìï >±*˝À ñ+∫q|ü⁄&ÉT HêuÛÑ´+‘·s¡+ ø£+fÒ ø£{ø±ìï ˙{Ï˝À ñ+∫q|ü⁄&ÉT HêuÛÑ´+‘·s¡+ ô|]–+~.
ii. ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ HêuÛÑ´+‘·s¡+ |ü]düs¡ j·÷qø£+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
ã ˇø£ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø±ìï <ëì eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ ø£Hêï m≈£îÿe eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ >∑\ j·÷qø£+˝À
ñ+∫q|ü⁄&ÉT Ä ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ $πø+ÁBø£s¡D ø£≥ø£+ (|ü⁄≥ø±s¡ ø£≥ø£+) e˝Ò |üì#˚j·TTqT.
ã ˇø£ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±ìï <ëì eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ ø£Hêï m≈£îÿe eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ >∑\ j·÷qø£+˝À
ñ+∫q|ü⁄&ÉT Ä |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ πø+ÁBø£s¡D ø£≥ø£+ (≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+) e˝… |üì#˚j·TTqT.
ã ø£≥ø£ ‘·j·÷Ø dü÷Á‘·+ :
f – ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡+
n- ø£≥ø£+, |ü]düs¡ j·÷qø£+ jÓTTø£ÿ kÕù|ø£å eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+.
R1- ø£≥ø£+ yÓTT<ä{Ï ‘·\+ jÓTTø£ÿ eÁø£‘ê yê´kÕs¡ú+.
R2- ø£≥ø£+ ¬s+&Ée ‘·\+ jÓTTø£ÿ eÁø£‘ê yê´kÕs¡ú+.
ø£≥ø±\≈£î dü+ã+~Û+∫q dü÷Á‘ê\qT $ìjÓ÷–+#˚≥|ü⁄&ÉT bÕ{Ï+#ê*‡q dü+C≤„ kÕ+Á|ü<ëj·T ìj·Te÷\T:
1. nìï <ä÷sê\qT ø£≥ø£ <äèø˘ πø+Á<ä+ qT+&ç ø=\yê*.
2. |ü‘·q ø±+‹ ~X¯˝À ø=*#˚ <ä÷sê\qT <ÛäHê‘·àø£+>±qT, |ü‘·q ø±+‹ ~X¯≈£î e´‹πsK ~X¯˝À ø=*#˚ <ä÷sê\qT
ãTTD≤‘·àø£+>±qT |ü]>∑DÏ+#ê*.
3. edüTÔe⁄ m‘·TÔ (ho) eT]j·TT Á|ü‹_+ã+ m‘·TÔ (hi) Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ ô|’ yÓ’|ü⁄q ñ+fÒ <ÛäHê‘·àø£+>±qT, Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ
ÁøÏ+~ yÓ’|ü⁄q ñ+fÒ ãTTD≤‘·àø£+>±qT |ü]>∑DÏ+#ê*.
31
eT÷˝≤´+ø£q+
1. ÁøÏ+~ |ü{≤ìï |üP]Ô #˚j·T+&ç.
C2 F2 F1 C1
2. ˇø£ düe÷+‘·s¡ ø±+‹ øÏs¡D |ü⁄+»+ Á|ü<ÛëHêø£å+‘√ ø=+‘· ø√D+ #˚dü÷Ô ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ô|’q |ü‘·q+
#Ó+~‘˚ @$T »s¡T>∑TqT?
3. øÏs¡D ∫Á‘ê\T ^ùd≥|ü⁄&ÉT ≈£î+uÛ≤ø±s¡ eT]j·TT |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±\qT @$<Ûä+>± dü÷∫kÕÔs¡T?
4. ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø±ìï Äe]Δì (magnifier) >± m+<äT≈£î ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T?
5. ˇø£ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ HêuÛÑ´+‘·s¡+ <ëì #·T≥÷º ñqï j·÷qø£+ ô|’q Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~ nì #·÷ù| Á|üjÓ÷>∑+˝À
yê&˚ |ü]ø£sê\qT ‘Ó\|ü+&ç.
6. |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ HêuÛÑ´+‘·s¡+ m\¢|ü&É÷ ãTTD≤‘·àø£+ nì m˝≤ #Ó|üŒ>∑\e⁄?
1. ≈£î+uÛ≤ø±s¡ eT]j·TT |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£ <äèø˘ πø+Á<ë\ >∑T+&Ü yÓfi‚fl ø±+‹ øÏs¡D≤\T @ $<Ûä+>± Á|üe]ÔkÕÔsTT?
2. ì» eT]j·TT $T<∏ë´ Á|ü‹_+u≤\ eT<Ûä´ uÛÒ<ë\T sêj·T+&ç.
3. ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ñ|üj÷Ó –+∫ y˚sπ «s¡T edüTÔ <ä÷sê\≈£î, Á|ü‹_+ã <ä÷sê\T ø£qT>=H˚ Á|üj÷Ó >∑+˝À rdüTø√yê*‡q
@y˚ì ¬s+&ÉT C≤Á>∑‘·Ô\T sêj·T+&ç.
4. dü÷ø£åà<ä]Ùì˝À Äe]Δì>± |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±ìï yê&ç‘˚ @$T »s¡T>∑TH√ }Væ≤+∫ sêj·T+&ç.
5. ÁøÏ+~ |ü{≤\qT |üP]Ô #˚j·T+&ç.
C21
C F21
F F12 CC21 CC21 FF2 1 F1F2 CC2 1
6. ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ <ë«sê @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ã+ jÓTTø£ÿ Äes¡qΔ + `1.5, nsTTq edüTÔ kÕúq+ eT]j·TT Á|ü‹_+ã+
kÕúHê\qT }Væ≤+∫ sêj·T+&ç.
32
7. |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ Á|ü<ÛëHêø£å+ ô|’q Hê_Û eT]j·TT ø£≥ø£ eÁø£‘ê πø+Á<ë\ eT<Ûä´ edüTÔe⁄qT ñ+∫q|ü⁄&ÉT
@s¡Œ&˚ Á|ü‹_+u≤ìï bı+<ä&ÜìøÏ ø±e\dæq øÏs¡D ∫Á‘êìï ^j·T+&ç.
8. ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ eT]j·TT |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ eT<Ûä´ uÛÒ<ë\qT sêj·T+&ç.
1. ø£≥ø£+‘√ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&˚ $<ÛëHêìï ‘Ó*ù| øÏs¡D ∫Á‘ê\qT ^ùd+<äT≈£î ø±e\dæq ìj·Te÷\T sêj·T+&ç.
2. ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ Á|ü<ÛëHêø£å+ ô|’q eÁø£‘ê πø+Á<ä+ e<ä› eT]j·TT Hê_Û e<ä› edüTÔe⁄qT ñ+∫q
dü+<äsê“¤\˝À @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+ã+ bı+<ä&ÜìøÏ ø±e\dæq øÏs¡D ∫Á‘ê\qT ^dæ, Á|ü‹_+ã \ø£åD≤\T sêj·T+&ç.
3. ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ñ|üjÓ÷–+∫ y˚πs«s¡T edüTÔ <ä÷sê\≈£î, Á|ü‹_+ã <ä÷sê\T ø£qT>=H˚ Á|üjÓ÷>∑+˝À yê&˚
|ü]ø£sê\ ù|s¡¢qT ‘Ó*|æ, Á|üjÓ÷>∑ $<ÛëHêìï $e]+#·+&ç.
1. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À ≈£î+uÛ≤ø±s¡ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ( )
A) B) C) D)
2. ˇø£ düe÷+‘·s¡ ø±+‹ øÏs¡D |ü⁄+»+ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ MT<ä |ü&çq~, eÁø°uÛÑeq+ ‘·sê«‘· Á|ü<ÛëHêø£å+ ô|’q
15 ôd+.MT. e<ä› πø+ÁBø£]+#·ã&çq~. nsTTq Ä ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡+ ( )
A) 5 cm B) 7.5 cm C) 15 cm D) 30 cm
3. ˇø£ ø£≥ø£+ <ë«sê @s¡Œ&çq Á|ü‹_+ã+ jÓTTø£ÿ Äes¡Δq+ -0.75. Ä Á|ü‹_+ã+ ( )
A) ô|<ä›<Ó’q, ì» B) ∫qï<Ó’q, ì» C) ô|<ä›<Ó’q, $T<∏ë´ D) ∫qï<Ó’q, $T<∏ë´

4. ÁøÏ+~ ø±+‹ øÏs¡D≤\˝À @~ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ô|’q |ü&çq|ü⁄Œ&ÉT $#·\q+ #Ó+<ä<äT ( )
A) “C1” >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+#˚~ B) “F 1” >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+#˚~

C) “P” >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+#˚~ D) Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ düe÷+‘·s¡+>± Á|üj·÷DÏ+#˚~
5. ˇø£ edüTÔe⁄ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ Á|ü<ÛëHêø£å+ô|’q eÁø£‘ê πø+Á<ä+ eT]j·TT Hê_ÛøÏ eT<Ûä´˝À ñ+#·ã&çq~,
nsTTq edüTÔ <ä÷s¡+ eT]j·TT Á|ü‹_+ã <ä÷sê\ jÓTTø£ÿ dü+»„\T es¡Tdü>± ( )
A) +, - B) +, + C) -, - D) -, +
33
5. e÷qe⁄ì ø£qTï ` s¡+>∑T\ Á|ü|ü+#·+
• e÷qe⁄ì ø£qTï düTìï‘·yÓTÆq $\TyÓ’q X¯Øs¡ uÛ≤>∑+. Ç~ eTq #·T≥÷º ñqï n+<äyÓTÆq s¡+>∑T\ Á|ü|ü+#êìï
#·÷&É&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. Ç~ ø¬ eTsêì b˛* ñ+≥T+~. e÷qe⁄ìøÏ s¬ +&ÉT ø£fiS¯ fl ˇø£ es¡+ ˝≤+{Ï$..
• eTq ø£+{ÏøÏ @ ˇ‹Ô&ç ˝Ò≈£î+&Ü, düŒwüº+>± ˇø£ edüTÔe⁄qT eTq+ #·÷&É>∑*π> ø£ìwüº <ä÷sêìï düŒwüº <äèwæº ø£˙dü
<ä÷s¡+ n+{≤+. kÕ<Ûës¡D e´øÏÔ ø£+{Ï jÓTTø£ÿ düŒwüº <äèwæº ø£˙dü <ä÷s¡+ 25 ôd+.MT.
• ø£+{Ï jÓTTø£ÿ $$<Ûä uÛ≤>±\T yê{Ï $<ÛäT\T
dæ*j·÷]
ø£+&Ésê\T
q\¢>∑T&ÉT¶
s¬ {°Hê
ø£qTbÕ|ü
ø£≥ø£+
H˚Á‘√<äø£
Á<äe+
ø±]ïj÷
·
<äèø˘Hê&ç
uÛ≤>∑+ ø£+{Ï jÓTTø£ÿ s¡ø£åD bıs¡

ø±]ïj·÷ ø£+{Ï jÓTTø£ÿ s¡ø£åD bıs¡.
ø£qTbÕ|ü ø£+{Ï˝À Á|üy˚•+#˚ ø±+‹ì ìj·T+Á‹düTÔ+~.
q\¢>T∑ &ÉT/¶ ◊]dt ø£qTbÕ|ü |ü]e÷D≤ìï ìj·T+Á‹düTÔ+~.
¬s{°Hê Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&É&ÜìøÏ ‘Ós¡ ˝≤>∑ |üì#˚düTÔ+~.
dæ*j·÷] ø£+&Ésê\T ø£+{Ï ø£≥ø£ HêuÛ≤´+‘·s¡+qT düe]kÕÔsTT.
<äèø˘ Hê&ÉT\T yÓT<ä&ÉT≈£î dü+πø‘ê\qT |ü+|ækÕÔsTT.
• ø£+{Ï ¬s{°Hê nH˚ düTìï‘·yÓTÆq bıs¡˝À nH˚ø£ dü+K´˝À (125 $T*j·TqT¢) ø±+‹ dü+πø‘ê\qT Á>∑Væ≤+#˚
Á>∑Vü≤ø±\T ñ+{≤sTT. n$ ¬s+&ÉT s¡ø±\T
ã <ä+&Ü\T (Rod-shaped cells) Ç$ ø±+‹ rÁe‘·qT >∑T]ÔkÕÔsTT.
ã X¯+KTe⁄\T (Cone-shaped cells) Ç$ ø±+‹ s¡+>∑TqT Á>∑Væ≤kÕÔsTT.
34
ø£+{Ï ø£≥ø£ düs¡T›u≤≥T kÕeTs¡ú´+:
• edüTÔe⁄ <ä÷sêìï ã{Ïº ø£+{Ï jÓTTø£ÿ dæ*j·T] ø£+&Ésê\ düVü‰j·T+‘√ ø£+{Ï ø£≥ø£+ ‘·q HêuÛÑ´+‘·s¡eTTqT
e÷s¡TÃ≈£îH˚ kÕeTsêú´ìï ø£+{Ï ø£≥ø£ düs¡T›u≤≥T kÕeTs¡Δ´+ n+{≤s¡T.
• @ >∑]wüº <ä÷s¡+ e<ä› qTqï _+<äTe⁄≈£î ˝À|ü\ >∑\ edüTÔe⁄\≈£î e÷Á‘·y˚T ø£+{Ï ø£≥ø£+ ¬s{°Hê ô|’ düŒwüºyÓTÆq
Á|ü‹_+u≤ìï @s¡Œs¡#·>∑\T>∑T‘·T+<√ Ä _+<äTe⁄qT >∑]wüº <ä÷s¡ _+<äTe⁄ (far point-M) n+{≤+. kÕ<Ûës¡D
ø£+{ÏøÏ Ç~ nq+‘· <ä÷s¡+.
• @ ø£ìwüº <ä÷s¡+ e<ä› >∑\ _+<äTe⁄≈£î Äe\ >∑\ edüTÔe⁄\≈£î e÷Á‘·y˚T ø£+{Ïø£≥ø£+ ¬s{°Hêô|’ düŒwüºyÓTÆq
Á|ü‹_+u≤ìï @s¡Œs¡#·>∑\<√, Ä _+<äTe⁄qT ø£ìwüº <ä÷s¡ _+<äTe⁄ (near point-H) n+{≤+. kÕ<Ûës¡D
ø£+{ÏøÏ Ç~ 25 ôd+.MT. BìH˚ ø£+{Ï jÓTTø£ÿ düŒwüº <äèwæº ø£˙dü <ä÷s¡+ n+{≤+.
• ø£+{Ïø£≥ø£ >∑]wüº HêuÛÑ´+‘·s¡+ ` 2.5 ôd+.MT.
• ø£+{Ïø£≥ø£ ø£ìwüº HêuÛ≤´+‘·s¡+ ` 2.27 ôd+.MT.
<äèwæº <√cÕ\T
ÁVü≤dü« <äèwæº:
ÁVü≤dü« <äèwæº <√wü+ >∑\ e´øÏÔ <ä>∑Zs¡>± ñqï edüTÔe⁄\qT düŒwüº+>± #·÷&É>∑\T>∑T‘ês¡T. ø±ì <ä÷s¡+>± ñqï
edüTÔe⁄\qT düŒwüº+>± #·÷&É˝Òs¡T. Çø£ÿ&É >∑]wüº <ä÷s¡ _+<äTe⁄ nq+‘·+ qT+&ç ø=+‘· <ä÷s¡+˝À ñqï _+<äTe⁄
e÷s¡T‘·T+~.
M L
ÁVü≤dü« <äèwæº <√wü+ >∑\ ø£qTï

L
M
ÁVü≤dü« <äèwæº <√wü+ >∑\ ø£qTï >∑]wüº <ä÷s¡ _+<äTe⁄ (M)

L
ø£+{Ï ÁVü≤dü« <äèwæº <√wü dües¡D
á <äèwæº <√wü+ @s¡Œ&É&ÜìøÏ ø±s¡D+: ø£+{Ï ø£≥ø£ >∑]wüº HêuÛÑ´+‘·s¡+ 2.5 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ñ+&É&É+.
ÁVü≤dü«<äèwæº <√cÕìï düe]+#·&ÜìøÏ, <äèwæº <√wü+ ø£\ ø£+{Ï jÓTTø£ÿ >∑]wüº <ä÷s¡ _+<äTe⁄øÏ >∑\ <ä÷sêìøÏ (D)
düe÷qyÓTÆq HêuÛÑ´+‘·s¡+ ø£*–q |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±ìï yê&Ü*.
ÁVü≤dü«<äèwæº <√wü dües¡DøÏ ñ|üjÓ÷–+#·T ø£≥ø£ kÕeTs¡ú´+ eT]j·TT HêuÛÑ´+‘·s¡+ ¬s+&ÉT ãTTD≤‘·àø£+.
35
Bs¡È <äèwæº:
Bs¡È <äèwæº <√wü+ >∑\ e´øÏ<Ô ÷ä s¡+>± ñqï edüTeÔ ⁄\qT düŒwü+º >± #·÷&É>\∑ T>∑T‘ês¡T. ø±ì <ä>sZ∑ >¡ ± ñqï edüTeÔ ⁄\qT
düŒwüº+>± #·÷&É˝Òs¡T. Çø£ÿ&É ø£ìwüº <ä÷s¡ _+<äTe⁄ ø£+{Ï qT+&ç ø=+‘· <ä÷s¡+>± »s¡T>∑T‘·T+~.
L
H L
H
Bs¡È <äèwæº <√wü+ >∑\ ø£qTï Bs¡È <äèwæº <√wü+ >∑\ ø£qTï ø£ìwü˜ <ä÷s¡ _+<äTe⁄ (H)
L
H
ø£+{Ï Bs¡È <äèwæº <√wü dües¡D

á <äèwæº <√wü+ sêe&ÜìøÏ ø±s¡D+: ø£+{Ï ø£≥ø£ ø£ìwüº HêuÛ≤´+‘·s¡+ 2.27 ôd+.MT. ø£Hêï ô|s¡>∑&É+.
Bs¡È<äèwæºì düe]+#·&ÜìøÏ, f HêuÛÑ´+‘·s¡+ ø£*–q ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ yê&Ü*. f nH˚~ ÁøÏ+~ $<Ûä+>±
Çe«ã&ç+~.
25d
f= , 'd' nH˚~ Bs¡È <äèwæº <√wü+ >∑\ ø£+{Ï jÓTTø£ÿ ø£ìwüº <ä÷s¡ _+<äTe⁄ <ä÷s¡+.
d − 25
• Bs¡È<äèwæº <√wü dües¡DøÏ ñ|üjÓ÷–+#·T ø£≥ø£ kÕeTs¡ú´+ eT]j·TT HêuÛÑ´+‘·s¡+ ¬s+&ÉT <ÛäHê‘·àø£+.
#·‘ê«s¡+:
• #·‘ê«s¡+ nH˚ <äèwæº <√wü+ kÕ<Ûës¡D+>± ej·TdüTô|’ ã&çq e´≈£îÔ\˝À >∑eTìkÕÔ+.
• ej·TdüT ô|]–q|ü&ÉT dæ*j·T] ø£+&Ésê\T Áø£eT+>± ã\V”≤q|ü&ç ø£+{Ï ø£≥ø£ dæú‹kÕú|üø£‘· \ø£åD+ Áø£eT+>±
‘·–Zb˛e&É+ e\q á $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+~. ø=ìïkÕs¡T¢ ej·TdüT ô|s¡>∑&É+ e\q ˇø£ e´øÏÔøÏ ÁVü≤dü«<äèwæº
Bs¡È<äèwæº ¬s+&ÉT <√cÕ\÷ ø£\>∑e#·TÃ.
• á <√cÕìï düe]+#·&ÜìøÏ ≈£î+uÛ≤ø±s¡, |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±\qT ¬s+&ç+{Ïì ñ|üjÓ÷–+∫ ~«HêuÛÑ´+‘·s¡ ø£≥ø±ìï
yê&É‘ês¡T. á ø£≥ø£+ ô|’ uÛ≤>∑+˝À |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+, ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ñ+{≤sTT.
ø£≥ø£ kÕeTs¡ú´+:
ˇø£ ø£≥ø£+ ø±+‹ øÏs¡D≤\qT πø+ÁBø£]+#˚ kÕúsTT ˝Ò<ë $πø+ÁBø£]+#˚ kÕúsTTì ø£≥ø£ kÕeTs¡ú´+>± e´ø£Ô
|üs¡TkÕÔ+. ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡+ jÓTTø£ÿ $˝ÀeT $\TeqT ø£≥ø£ kÕeTs¡ú´+ n+{≤s¡T.
ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡+ ‘f’ nsTTq|ü&ÉT
ø£≥ø£ kÕeTs¡Δ´+ P = 1 / f (MT≥s¡¢˝À); P = 100 / f (ôd+{Ï MT≥s¡¢˝À)
ø£≥ø£ kÕeTsêΔ´ìï &Éj·÷|üºsY nH˚ Á|üe÷D≤\˝À ø=\TkÕÔs¡T.
&Éj·÷düºsYqT 'D' ‘√ dü÷∫kÕÔ+.
36
|ü≥øº +£ :
ˇø£<ëìø=ø£{Ï ø=+‘· ø√D+ #˚ùd ø£˙dü+ ¬s+&ÉT düeT‘·˝≤\‘√ |ü]düs¡ j·÷qø£+ qT+&ç y˚s¡T#˚j·Tã&ç ñqï
bÕs¡<äs¡Ùø£ j·÷qø±ìï |ü≥ºø£+ n+{≤s¡T.
uuuur
BM |ü‘·q øÏs¡D+
P uuur
NC ãVæ≤sêZ$T øÏs¡D+
\+ã+ A
∠A |ü≥ºø£ ø√D+
\+ã+
i1
B
M i2
∠i1 |ü‘·q ø√D+
A + N
øÏs¡D ãV C
∠i2 ãVæ≤sêZ$T
ü|‘·q æ≤s¡Z‘ ø√D+
· øÏs D
¡D+ ∠d $#·\q ø√D+
Q R (|ü‘·q øÏs¡D≤ìøÏ, ãVæ≤sêZ$T øÏs¡D≤ìøÏ eT<Ûä´>∑\ ø√D≤ìï
$#·\q ø√D+ n+{≤s¡T.)
|ü≥ºø£ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£eTT Á|üjÓ÷>∑+
ñ<˚›X¯+: |ü≥ºø£ |ü<ës¡ú eÁø°uÛÑqe >∑TDø±ìï ø£qT>=qT≥
ø±e\dæq |ü<ësêú\T: |ü≥ºø£+, ‘Ó\¢ì Á&ÜsTT+>¥ #ÛêsYº, ô|ì‡˝Ÿ, >∑T+&ÉT dü÷<äT\T, ùdÿ\T eT]j·TT ø=\e÷ìì yÓTT<ä˝…’q$.
|ü<ä∆‹:
1. ˇø£ |ü≥ºø±ìï rdüTø=ì <ëì Á‹uÛÑTC≤ø±s¡ Ä<Ûës¡+ Á&ÜsTT+>¥ #ÛêsYºô|’ ñ+&˚ $<Ûä+>± neT]Ã |ü≥ºø£ Ä<Ûës¡+
#·T≥÷º ô|ì‡˝Ÿ‘√ ^‘· ^dæ |ü≥ºø±ìï ‘=\–+#ê*.
2. @s¡Œ&çq Á‹uÛÑT» osê¸\qT P, Q, R \T>± >∑T]Ô+#ê*, |ü≥ºø£+ ø√D+ 600 >∑T]Ô+#ê*.
3. P , Q, R ˝À uÛÑT»+ PQô|’ M e<ä› P, Q≈£î \+u≤ìï ^j·÷*.
4. M e<ä› 300 |ü‘·q ø√D≤ìï >∑T]Ô+∫, M es¡≈£î πsKqT ^j·÷*.
5. |ü≥ºø±ìï Δ PQR ô|’ neT]Ã |ü‘·q ø√D+ô|’ A, B _+<äTe⁄\ e<ä› ¬s+&ÉT >∑T+&ÉT dü÷<äT\qT >∑T#·Ã+&ç.
6. |ü≥ºø£+ ¬s+&Ée yÓ’|ü⁄ qT+∫ (PR ‘·\+ yÓ’|ü⁄ qT+&ç) >∑T+&ÉTdü÷<äT\qT #·÷dü÷Ô Ä ¬s+&ÉT >∑T+&ÉTdü÷<äT\
Á|ü‹_+u≤\‘√ ˇø£ düs¡fi¯πsK\T ø£ì|æ+#˚ $<Ûä+>± C, D _+<äTe⁄\ e<ä› eTs√ ¬s+&ÉT >∑T+&ÉTdü÷<äT\qT
>∑T#êÃ*.
7. Ç|üŒ&ÉT |ü≥ºø±ìï, >∑T+&ÉT dü÷<äT\qT rdæy˚dæ C, D _+<äTe⁄\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ ˇø£ πsK ^j·÷*. á πsK
ãVæ≤sêZ$T øÏs¡D≤ìï dü÷∫düTÔ+~.
8. N e<ä› ^∫q \+ã+‘√ ãVæ≤sêZ$T øÏs¡D+ #˚ùd ø√D+ ãVæ≤sêZ$T ø√D+ ne⁄‘·T+~.
37
9. |ü‘·q ø√D+ $\Te, ãVæ≤sêZ$T ø√D+ $\Te\T ÁøÏ+~ P
|ü{Ïºø£˝À qyÓ÷<äT #˚j·÷*. y˚s¡T, y˚s¡T |ü‘·q ø√D≤\‘√ A
\+ã+
Á|üjÓ÷>±ìï eTs¡˝≤ #˚j·÷*.
O d \+ã+
i1
10. M, N _+<äTe⁄\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ ˇø£ düs¡fi¯πsKqT ^j·÷*. M i2
B N
|ü‘·q øÏs¡D+ ãVæ≤sêZ$T øÏs¡D≤\qT yÓqTø£≈£î bı&ç–+∫q C
A
n$ ªªOμμ e<ä› K+&ç+#·T≈£î+{≤sTT. Ä ø√D≤ìï $#·\q D
ø√D+ ªªdμμ n+{≤s¡T.

Q R
11. |ü‘·q ø√D≤ìï X- nø£å+ô|’, $#·\q ø√D≤ìï Y- nø£å+ô|’ >∑T+&ÉTdü÷~
rdüTø=ì Á>±|òt ^∫q düTìï‘· eÁø£+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. á
eÁø£+ <ë«sê ø£ìwü˜ $#·\q ø√D+ D ø£qT>=qe#·TÃ.
12. A eT]j·TT B $\Te\qT |ü≥ºø£ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+
(A+B) dü÷Á‘·+˝À Á|ü‹πøå|æ+∫ |ü<ës¡ú eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ ø£qT>=Hê*.
sin 2
n= A
sin
2
Áø£.dü+. |ü‘·q ø√D+ (i1) ãVæ≤s¡Z‘· ø√D+ (i2) $#·\q ø√D+ (d)
1. 30
2. 40
3. 50
4. 60
5 70
|ü]o\q\T:
Y
1. |ü‘·q ø√D+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï ø=B› $#·\q ø√D+ $\Te yÓTT<ä≥
$#·\q ø√D+ d
ø=+‘· y˚Ts¡≈£î ‘·–Z, ‘·s¡Tyê‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~.

D
2. |ü‘·q ø√D+, $#·\q ø√D+\ Á>±|òt düTìï‘· eÁø£+>±
@s¡Œ&ÉT‘·T+~. i1=i2 X
|ü‘·q ø√D+ i
|òü*‘·+: |ü≥øº £ eÁø°ueÑÛ q >∑TDø£+ R ........................... 1
$πøå|üD ø±+‹
C≤Á>∑‘\Ô· T: ‘Ó\¢ì ø±+‹
1. |ü≥ºø£+ jÓTTø£ÿ Á‹uÛÑTC≤ø±s¡ ‘·˝≤H˚ï Ä<Ûës¡+>± rdüTø√yê*.
2. bÕs¡˝≤ø˘‡ <√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü Ø&ç+>∑T\T >∑T]Ô+#ê*.
ø£Á‹eT Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ @s¡Œ&˚ $<Ûëq+ - ‘·s¡>∑‹ >∑~ ø£‘·´+ ˙s¡T
düeT‘·\
3 ˝ÀVü≤|ü⁄ ÁfÒ <äs¡Œq+
1. ˇø£ ˝ÀVü≤|ü⁄ |üfi≤flìï rdüTø=ì, ˙{Ï‘√ 4
uÛ≤>∑+ es¡≈£î ì+bÕ*.
38
2. ˙{Ï ñ|ü]‘·\+‘√ ø=+‘· ø√D+ #˚ùd $<Ûä+>± ˙{Ï˝À ˇø£ düeT‘·\ <äs¡ŒD≤ìï ñ+#ê*.
3. ˙{Ï >∑T+&Ü <äs¡ŒD+ô|’ ‘Ó\¢ì ø±+‹ì Á|üdü]+|ü#˚j·÷*.
4. á neT]ø£≈£î ø=+‘· m‘·TÔ˝À ñ+∫q ‘Ó\¢{Ï ø±s¡T¶uÀsY¶ô|’ Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ @s¡Œ&É≥+ eTq+ >∑eTìkÕÔeTT.
ø±+‹ $πøå|üD+:
` ‘Ó\¢ì ø±+‹ì |ü≥ºø£+ >∑T+&Ü |ü+|æq|ü⁄&ÉT n~ @&ÉT s¡+>∑T\T (VIBGYOR) >± $&çb˛‘·T+~. ‘Ó\¢ì ø±+‹
$$<Ûä s¡+>∑T\T>± $&çb˛e&Üìï ø±+‹ $πøå|üD+ n+{≤s¡T.
- nìï s¡+>∑T\ ø±+‹ y˚>±\T X¯Sq´+˝À ˇπø $<Ûä+>± ñqï|üŒ{Ïø° ˇø£ j·÷qø£+˝À Á|üj·÷DÏ+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT
ø±+‹y˚>∑+ <ëì ‘·s¡+>∑<Ó’s¡È´+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+~. n+<äTe\¢ ø±+‹ $$<Ûä s¡+>∑T\T>± $&çb˛‘·T+~.
- VIBGYOR˝Àì @&ÉT s¡+>∑T\ ‘·s¡+>∑<Ó’sêÈ´\˝À ms¡T|ü⁄s¡+>∑T (Red) ø±+‹ ‘·s¡+>∑<Ó’s¡È´+ m≈£îÿe, ø£qTø£
‘·≈£îÿe $#·\q+ #Ó+<äT‘·T+~.
- ñ<ë (voilet) s¡+>∑T ø±+‹ ‘·s¡+>∑<Ó’s¡È´+ ‘·≈£îÿe ø£qTø£ n~ m≈£îÿe $#·\q+ #Ó+<äT‘·T+~.
- ø±+‹ »qø£+ ˇø£ ôdø£Hé≈£î $&ÉT<ä\ #˚ùd ø±+‹ ‘·s¡+>±\ dü+K´qT bÂq'|ü⁄q´+ n+{≤+. Ç~ @ j·÷qø£+
e\¢ ≈£L&Ü e÷s¡<äT. eÁø°uÛÑeq+˝À ≈£L&Ü bÂq'|ü⁄q´+ e÷s¡<äT
- ˇπø s¡+>∑T >∑\ ø±+‹ øÏs¡D≤ìï |ü≥ºø£+ >∑T+&Ü |ü+|æq n~ @&ÉT s¡+>∑T\T>± $&çb˛<äT (n<˚ s¡+>∑T >∑\ ø±+‹
ãj·T≥≈£î edüTÔ+~.)
- ø±+‹ ‘·s¡+>∑ y˚>∑+ (V) ‘·s¡+>∑<Ó’s¡È´+ (λ), bÂq'|ü⁄D´+ (γ) \ dü÷s¡´
ø±+‹
eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+ V= λ γ ˙{Ï _+<äTe⁄
Äø±X¯+˝À Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ @s¡Œ&É&É+:

1. ø±+‹ eÁø°ueÑÛ q+, $πø|å Dü + eT]j·TT dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡qÔ +\ 40o
|òü*‘· Á|üuÛ≤e+ e\¢ Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. 42o
2. ˙{Ï _+<äTe⁄ô|’ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç dü÷s¡T´ì ø±+‹ øÏsD¡ ≤\ ˝À|ü*øÏ

>∑T
Á|üy˚•+∫q|ü⁄&ÉT ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+ #Ó+<äT‘·T+~ eT]j·TT < ës¡+
}
¡T|ü⁄
$πøå|üD+ #Ó+~ @&ÉT s¡+>∑T\T>± $&çb˛‘·T+~. ms
3. nìï s¡+>∑T\÷ ˙{Ï _+<äTe⁄ s¬ +&√ yÓ|’ ⁄ü ≈£î #˚sêø£ dü+|üPsêí+‘·s¡
|üsêes¡Ôq+ #Ó+~, ˙{Ï _+<äTe⁄ jÓTTø£ÿ ñ|ü]‘·˝≤ìï #˚s¡‘êsTT.
4. ñ|ü]‘·˝≤ìï #˚]q nìï s¡+>∑T\÷ ‹s¡– >±*˝ÀøÏ eÁø°uÛÑeq+ #Ó+<äT‘êsTT.
5. ˙{Ï _+<äTe⁄˝ÀøÏ Á|üy˚•+#˚ øÏs¡D≤\≈£î, ãj·T≥≈£î yÓfi‚fl øÏs¡D≤\≈£î eT<Ûä´ ø√D+ 400 qT+&ç 420 eT<Ûä´ ñ+fÒ
Á|üø±X¯e+‘·yÓTÆq Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ eTq≈£î ø£qã&ÉT‘·T+~.
ø±+‹ $πøå|üq+q≈£î ì»J$‘· ñ<ëVü≤s¡D\T:
1. es¡¸+ yÓ*dæq ‘·s¡Tyê‘· ø±+‹ $X‚¢wüD+ e\¢ Äø±X¯+˝À Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ @s¡Œ&ÉTqT.
39
2. ô|Á{À˝Ÿ ˝Ò<ë &ûõ˝Ÿ˝À ˙s¡T ø£*dæq|ü⁄&ÉT, ø±+‹ $πøå|üD+ e\¢ nH˚ø£ s¡+>∑T\T ø£ì|ækÕÔsTT.
3. ø±+‹ $πøå|üD+ e\¢ düãT“ qTs¡>∑˝À $$<Ûä s¡+>∑T\T @s¡Œ&É‘êsTT.
4. ø±+‹ $πøå|üD+ e\¢ CD/ DVD \ô|’ eTq+ $$<Ûä s¡+>∑T\qT >∑eTìkÕÔ+.
ø±+‹ |ü]πøå|üD+:
ˇø£ ø√D+ XÀwæ+#·T≈£îqï ø±+‹ì ‹]– nìï ~X¯\˝À $$<Ûä rÁe‘·\‘√ $&ÉT<ä\ #˚j·T&Üìï ø±+‹ |ü]πøå|üD+
n+{≤+.
|ü]πøå|üD ø±+‹
dü÷s¡´ ø±+‹
|ü]πøå|üD ø±+‹øÏ, |ü‘·q ø±+‹øÏ eT<Ûä´ >∑\ ø√D≤ìï |ü]πøå|üD
ø√D+ n+{≤s¡T. |ü]πøå|üD ø√D+ 900 ñqï|ü⁄Œ&ÉT ø±+‹ rÁe‘· |üse
¡ ÷DTe⁄
n‘·´~Ûø£+>± ñ+≥T+~.
dü÷s¡´øÏsD¡ ≤\ ~X¯≈î£ \+ã ~X¯˝À eTq+ Äø±XÊìï #·÷dæq|ü⁄Œ&ÉT
Äø±X¯+ ˙* s¡+>∑T˝À ø£qã&ÉT‘·T+~.
Äø±X¯+ ˙* s¡+>∑T˝À ø£ì|æ+#·&ÜìøÏ ø±s¡D+:
- uÛÑ÷$T jÓTTø£ÿ yê‘êes¡D≤ìøÏ #˚πs dü÷s¡´ ø±+‹ yê‘êes¡D+˝À ñqï yêj·TTe⁄\T eT]j·TT <Ûä÷[ ø£D≤\
<ë«sê nìï ~X¯\˝À |ü]πøå|üD+ #Ó+<äT‘·T+~.
- |ü]πøå|üD+ e\¢ $&ÉT<ä\j˚T´ ø±+‹ s¡+>∑T yê‘êes¡D+˝À ñqï ø£D≤\ |ü]e÷D+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
- yê‘êes¡D+˝À n~Ûø£+>± ñqï HÓ’Á{À»Hé, ÄøÏ‡»Hé nDTe⁄\ |ü]e÷D+, ˙*s¡+>∑T ø±+‹ ‘·s¡+>∑<Ó’s¡È´+‘√
b˛\Ã<ä–q+‘·>± ñ+≥T+~. ø£qTø£ á nDTe⁄\T ˙* s¡+>∑T ø±+‹øÏ |ü]πøå|üD πø+Á<ë\T>± |üì#˚kÕÔsTT.
- n+<äTe\¢ ˙\+ s¡+>∑T m≈£îÿe>± |ü]πøå|üD+ #Ó+~, Äø±X¯+ ˙*s¡+>∑T˝À ø£ì|ædüTÔ+~.
dü÷s√´<äj·T+, dü÷sê´düÔeTj·T+ düeTj·T+˝À dü÷s¡´&ÉT mÁs¡>± ø£qã&É&ÜìøÏ ø±s¡D+:
1. dü÷s√´<äj·T+, düsê´düÔeTj·T düeTj·÷\˝À dü÷s¡T´ì qT+&ç yÓ\e&˚ ø±+‹ eTq ø£+{ÏøÏ #˚s¡&Üìø£ uÛÑ÷
yê‘êes¡D+˝À n~Ûø£ <ä÷s¡+ Á|üj·÷DÏ+#ê*‡ ñ+≥T+~.
2. ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T ø±+‹ ‘·|üŒ $T–*q nìï s¡+>∑T\ ø±+‘·T\T n~Ûø£+>± |ü]πøå|üD+ #Ó+~, ø±+‹ eTq ø£+{ÏøÏ
#˚πs˝Àù| Ä s¡+>∑T\˙ï ø£qTeTs¡T>∑Te⁄‘êsTT.
3. ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T ø±+‹ ‘·≈£îÿe>± |ü]πøå|üD+ #Ó+<ä&É+ e\¢ n~ eTq ø£+{ÏøÏ #˚s¡T‘·T+~.
4. |òü*‘·+>± dü÷s¡T´&ÉT, dü÷s√´<äj·T+, dü÷sê´düÔeTj·T+ düeTj·÷\˝À ms¡T|ü⁄>± ø£ì|ækÕÔ&ÉT.
eT÷˝≤´+ø£q+
1. ø£+{Ï ø£≥ø£ düs¡T›u≤≥T kÕeTs¡ú´+qT $e]+#·TeTT.
2. ø£+{Ï ◊]dt jÓTTø£ÿ ˇø£ $~Ûì sêj·TTeTT.
40
3. ÅVü≤dü«<äèwæº ø£*–q ˇø£ e´øÏÔ 1.2 MT. ne‘·\ ñqï edüTÔe⁄\qT düŒwüº+>± #·÷&É˝Ò&ÉT. Ä <√cÕìï düe]+#·&ÜìøÏ
e´øÏÔ @ s¡ø£yÓTÆq ø£≥ø±ìï yê&Ü*? Ä ø£≥ø£ HêuÛÑ´+‘·s¡+ m+‘· ñ+&Ü*?
4. kÕ<Ûës¡D ø£+{Ï jÓTTø£ÿ >∑]wüº <ä÷s¡ _+<äTe⁄ eT]j·TT ø£ìwüº <ä÷s¡ _+<äTe⁄\ >∑T]Ã sêj·TTeTT.
5. $#·\q ø√D+ nq>±H˚$T?
6. |ü≥ºø£ eÁø°uÛÑeq >∑TDø±ìï ø£qT>=H˚ dü÷Á‘êìï Áyêj·T+&ç.
7. ø±+‹ $πøå|üD+qT $e]+#·+&ç.
8. ms¡T|ü⁄s¡+>∑T ø±+‹ì |ü≥ºø£+ >∑T+&Ü |ü+|æq @$T »s¡T>∑T‘·T+~?
9. |ü≥ºø£+ <ë«sê ø±+‹ $πøå|üD+ #Ó+~q|ü⁄&ÉT }<ë s¡+>∑T m≈£îÿe>± $#·\q+ #Ó+<äT‘·T+~. m+<äT≈£î?
10. düãT“ qTs¡T>∑T˝À ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À s¡+>∑T\T ø£ì|ækÕÔsTT. m+<äT≈£î?
11. s√&ÉT¶ yÓ+ã&ç ñqï ªª&˚+»sY dæ>∑ï˝Ÿ‡μμ≈£î ms¡T|ü⁄ s¡+>∑TqT yê&É‘ês¡T. m+<äT≈£î?
12. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£ Á‹eT Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡qT @s¡Œs¡#·&ÜìøÏ ø±e\dæq |ü]ø£sê\ C≤_‘êqT Áyêj·T+&ç.
13. ø±+‹ $πøå|üD+ nq>±H˚$T?
1. H˚qT ˇø£ |ü⁄düøÔ ±ìï düT\uÛ+Ñ >± #·<eä ⁄>∑\qT. ø±ì Hê qT+&ç 5MT <ä÷s¡+˝À Ä–q ãdüT‡ô|’ dü+K´qT #·<eä &ÜìøÏ
ø£wüº+ ne⁄‘·T+~. H˚qT @ <äèwæº <√wü+‘√ Çã“+~ |ü&ÉT‘·THêïqT? Ä <√cÕìï düe]+#·&ÜìøÏ @ s¡ø£yÓTÆq
ø£≥ø£+ yê&Ü*?
2. ø£+{Ï qT+&ç edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ <ä÷sêìï ô|+∫‘˚, ø£+{Ï˝À @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+˝À m˝≤+{Ï e÷s¡TŒ »s¡T>∑T‘·T+~?
3. Nø£{Ï >∑~˝À+∫ ãj·T{ÏøÏ e∫Ãq yÓ+≥H˚ ãj·T{Ï edüTÔe⁄\qT düŒwüº+>± #·÷&É˝ÒeTT. m+<äT≈£î?
4. #·‘ê«s¡+ @s¡Œ&É&ÜìøÏ ø±s¡Dy˚T$T? <ëìì düe]+#·&ÜìøÏ @ s¡ø£yÓTÆq ø£≥ø£+ yê&Ü*?
5. dæ*j·TØ ø£+&Ésê\T dü]>± |üì#˚j·Tø£b˛‘˚ @$T »s¡T>∑TqT?
6. ‘Ó\¢ì ø±+‹, >±E ~yÓTà>∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+∫q|ü⁄&ÉT, |ü≥ºø£+˝À e˝… $πøå|üD+ #Ó+<äT‘·T+<ë? m+<äT≈£î?
7. |ü≥ºø£ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ ø£qT>=H˚ Á|üjÓ÷>∑+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\qT Áyêj·T+&ç.
8. Äø±X¯+˝À Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ #·÷&É&ÜìøÏ >∑\ wüs¡‘·T\T Áyêj·T+&ç.
9. ‘Ó\¢ì ø±+‹ì |ü≥ºø£+ >∑T+&Ü |ü+|æq|ü⁄&ÉT @&ÉT s¡+>∑T\T>± $&ç b˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ìï $e]+#·+&ç.
10. dü÷s√´<äj·T+, dü÷sê´düÔeTj·T düeTj·÷\˝À dü÷s¡´&ÉT mÁs¡>± ø£qã&É&ÜìøÏ ø±s¡D≤ìï $e]+#·+&ç.
11. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À Äø±X¯+ ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À ø£ì|ædüTÔ+~. m+<äT≈£î?
12. y√éT>±eTT\≈£î Äø±X¯+ @ s¡+>∑T˝À ø£ì|ædüTÔ+~? m+<äT≈£î?
13. ø£ Á‹eT Ç+Á<ä<ÛäqTdüT‡ @s¡Œ&˚ $<ÛëHêìï ˇø£ ø£ ‘·´+ <ë«sê $e]+#·+&ç.
41
1. ÁøÏ+~ |ü{≤ìï |ü]o*+∫ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëqeTT sêj·TTeTT.
L
H
(a) Ç~ @ s¡ø£yÓTÆq <äèwæº <√cÕìï dü÷∫düTÔ+~? MT düe÷<ÛëHêìøÏ dü¬s’q $es¡D Çe«+&ç.

(b) á <√wü+ ø£\T>∑&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D+ ‘Ó\Œ+&ç.
2. 14 dü+e‘·‡sê\ u≤\T&ÉT 5 MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñqï q\¢ ã\¢ô|’ sêdæq Á|üX¯ï\qT dü]>± #·÷&É˝Ò&ÉT.
(a) $<ë´]ú @ <äèwæº <√wü+‘√ Çã“+~ |ü&ÉT‘·THêï&√ ‘Ó\TŒeTT.
(b) á <√cÕìï düe]+#·&ÜìøÏ @ ø£≥ø±ìï yê&Ü˝À sêj·TTeTT.
3. |ü≥ºø£ |ü<ës¡ú eÁø°uÛÑeq >∑TDø±ìï ø£qT>=H˚ Á|üjÓ÷>∑ $<ÛëHêìï Áyêj·T+&ç.

4. Äø±X¯+˝À Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ @s¡Œ&˚ $<ÛëHêìï $e]+#·+&ç.
5. Äø±X¯+ ˙* s¡+>∑T˝À ø£ì|æ+#êìøÏ ø±s¡D≤ìï $e]+#·+&ç.
6. ø±+‹ |ü]πøå|üD≤ìï Á|üjÓ÷>±‘·àø£+>± m˝≤ $e]kÕÔe⁄?
1. ø£+{Ï ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ ø£ìwüº HêuÛÑ´+‘·s¡+ ( )
A) 2.5 MT. B) 2.5 ôd+.MT. C) 2.27 ôd+.MT. D) 2.05 ôd+.MT.
2. kÕ<Ûës¡D <äèwæº ø£*–q j·TTe≈£îì düŒwüº <äèwæº ø£˙dü <ä÷s¡+ düTe÷s¡T>± ( )
A) 25 m B) 2.5 ôd+.MT. C) 25 ôd+.MT. D) 2.5 MT.
3. ø£ìwüº <ä÷s¡ _+<äTe⁄ 25 ôd+.MT. ø£Hêï m≈£îÿe ø£*–q <äèwæº <√wü+ ( )
A) ÁVü≤dü«<äèwæº B) Bs¡È<äèwæº C) #·‘ê«s¡+ D) @ <√wü+ ˝Ò<äT
4. &çø£åqØ˝Àì ∫qï nø£åsê\qT #·<äe&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ |ü]ø£s¡+ @~? ( )
A) ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ B) |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+
C) ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ D) |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+
5. ˇø£ |ü≥ºø£ ø√D+ eT]j·TT eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ $\Te\T es¡Tdü>± 600 eT]j·TT 1.414 nsTTq ø£ìwü˜ $#·\q
ø√D+ $\Te ( )
A) 550 B) 450 C) 300 D)600
2. VIBGYOR ˝À ‘·≈£îÿe ‘·s¡+>∑<Ó’s¡È´+ >∑\ ø±+‹ s¡+>∑T ( )
A) ms¡T|ü⁄ B) ˙\+ C) Ä≈£î|ü#·Ã D) }<ë
42
3. Äø±X¯|ü⁄ ˙* s¡+>∑T≈£î ø±s¡D+ ( )
A) ø±+‹ $πøå|üD+ B) ø±+‹ |ü]πøå|üD+ C) ø±+‹ eÁø°ue
ÑÛ q+ D) dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡qÔ +
4. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À eÁø°uÛÑeq düeTj·T+˝À e÷s¡ì $\Te ( )
A) ‘·s¡+>∑<Ó’s¡È´+ B) ø±+‹y˚>∑+ C) bÂq'|ü⁄q´+ D) rÁe‘·

5. $e÷q+˝À Á|üj·÷DÏ+#˚ e´ø£ÔøÏøÏ Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ @ Äø±s¡+˝À ø£ì|ædüTÔ+~ ( )
A) X¯+KTe⁄ B) e ‘·Ô+ C) Á‹uÛÑT»+ D) >√fi¯+

6. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À ø±+‹ $πøå|üD+ jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤e+ ( )
A) m+&Ée÷$ @s¡Œ&É≥+ B) Äø±X¯+ ˙* s¡+>∑T˝À ø£qã&ÉT≥

C) Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ @s¡Œ&É≥+ D) qø£åÁ‘ê\T $TDT≈£î $TDT≈£î nqT≥
7. dü÷s¡´ ø±+‹ |ü⁄+C≤ìøÏ, ˙{Ï _+<äTe⁄#˚ yÓqTø£≈£î |ü+|üã&çq ø±+‹øÏ eT<Ûä´ ø√D+ ........ ñqï|ü⁄Œ&ÉT eTq≈£î
ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T ø£qã&ÉT‘·T+~. ( )
A) 300 B) 400 C) 420 D) 900
43
6. |üs¡e÷DT ìsêàDeTT
uÀsY ôV’≤Á&√»Hé |üs¡e÷DT es¡í|ü≥+˝Àì eTTK´ n+XÊ\T
• |üs¡e÷DTe⁄˝À m\Åø±ºHé\T, πø+Á<äø£+ qT+&ç ì]úwü˜ <ä÷sê\˝À ñqï ìj·T$T‘· X¯øÏÔ kÕúsTT\˝À ˝Ò<ë dæús¡
ø£s¡Œsê\˝À ñ+{≤sTT.
• m\Áø±ºHé ‘·≈£îÿe X¯øÏÔ kÕúsTT (uÛÑ÷kÕúsTT) qT+&ç m≈£îÿe X¯øÏÔ kÕúsTT (ñ‘˚Ô» kÕúsTT) ˝ÀøÏ #˚]q|ü⁄&ÉT X¯øÏÔì
Á>∑Væ≤düTÔ+~. n<˚ $<Ûä+>± m≈£îÿe X¯øÏÔ kÕúsTT qT+&ç ‘·≈£îÿe X¯øÏÔ kÕúsTTøÏ <ä÷øÏq|ü⁄Œ&ÉT X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~.
• |üs¡e÷DTe⁄˝À >∑\ m\Áø±ºqT\≈£î ì]›wüºyÓTÆq X¯øÏÔ $\Te\T ñ+{≤sTT. n$ E , E , E n+fÒ m\Áø±ºqT\ X¯øÏÔ
1 2 3
ø±«+{°ø£s¡D+ #Ó+~ ñ+≥T+~.

• á X¯øÏÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕúsTT\qT dæús¡kÕúsTT\T nì, M{Ï≈£î+&˚ X¯øÏÔ $\Te\qT X¯øÏÔkÕúsTT\T nì n+{≤+.
• m\Áø±ºHé jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ X¯øÏÔ kÕúsTTì uÛÑ÷kÕúsTT nì n+{≤+.
• m\Áø±ºHé X¯øÏÔì Á>∑Væ≤+∫q|ü⁄&ÉT n~ m≈£îÿe X¯øÏÔkÕúsTTøÏ #˚s¡T‘·T+~. n|ü⁄Œ&ÉT m\Áø±ºHéqT ñ‘˚Ôõ‘· kÕúsTT˝À
ñ+<äì n+{≤s¡T.
• m\Áø±ºHé ñ‘˚Ôõ‘· kÕúsTT˝À m≈£îÿe ø±\+ ñ+&É˝Ò<äT. n~ X¯øÏÔì ø√˝ÀŒsTT ‹]– uÛÑ÷kÕúsTTøÏ #˚s¡T≈£î+≥T+~.
• m\Áø±ºHé ø√˝ÀŒsTTq X¯øÏÔ $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· X¯øÏÔ s¡÷|ü+˝À $&ÉT<ä\e⁄‘·T+~. Ç~ ì]›wüº ‘·s¡+>∑ <Ó’sêÈ´ìï ø£*–
ñ+≥T+~.
• á ‘·s¡+>∑ <Ó’s¡È´+ ne~Û˝À ñ+fÒ n~ es¡í |ü≥+˝À ñ<ëZs¡ πsK>± ø£ì|ædüTÔ+~.
|ü]$T‘·T\T:
• uÀsY |üs¡e÷DT qeT÷Hê πsU≤ es¡í|ü≥+˝Àì πsK\T eT]ø=ìï ñ|üπsK\T>± $&çb˛e&Üìï $e]+#·˝Òø£
b˛sTT+~.
• m≈£îÿe |üs¡e÷DTdü+K´\T >∑\ |üs¡e÷DTe⁄\ es¡í|ü{≤\qT $e]+#·˝Òø£ b˛sTT+~.
|üs¡e÷DT ìsêàD≤ìï $e]+#·&ÜìøÏ ø±«+≥+ dü+K´\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT.
¾ á dü+K´\T πø+Á<äø£+ #·T≥÷º >∑\ Á|ü<˚X¯+˝À m\Åø±ºHé dü+uÛ≤e´‘·qT ‘Ó*j·T|üs¡TkÕÔsTT.
¾ Á|ü<Ûëq ø±«+≥+ dü+K´ (n): Ç~ ø£ø£å´ |ü]e÷DeTTqT eT]j·TT X¯øÏÔì ‘Ó*j·TCÒj·TTqT.
¾ ø√D°j·T Á<äeý˚>∑ ø±«+≥+ dü+K´ (l): ñ|üX¯øÏÔ kÕúsTT\ Äø±sê\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTqT.
¾ nj·TkÕÿ+‘· ø±«+≥+ dü+K´ (m ): |üs¡e÷DTe⁄˝Àì Ä]“{≤fi¯fl ÁbÕ<˚•ø£ ~–«Hê´kÕìï ‘Ó*j·TCÒj·TTqT.
l
¾ dæŒHé ø±«+≥+ dü+K´ (m ): m\Åø±ºHé\ jÓTTø£ÿ dæŒHéqT ‘Ó*j·TCÒj·TTqT.

s
44
|üs¡e÷DTe⁄\ m\Åø±ºHé $Hê´kÕìï n+#·Hê y˚j·TT≥≈£î ø±«+≥+ dü+K´\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
• Á|ü<Ûëq ø±«+≥+ dü+K´ (n) m\Åø±ºHé @ Á|ü<Ûëq ø£ø£å´˝ÀøÏ Á|üy˚•düTÔ+<√ ìsêΔ]düTÔ+~.
n $\Te 1 2 3 4 5 6
ø£ø£å´ K L M N O P
ñ<ëVü≤s¡D: 1s, 2s, 3s, 3p ....... Ç+<äT˝À 1,2,3..... \T Á|ü<Ûëq ø±«+≥+ dü+K´qT dü÷∫düTÔ+~.
• ø√D°j·T Á<äeý˚>∑ ø±«+≥+ dü+K´ (l) nqTq~ m\Åø±ºHé @ ñ|üø£s¡Œs¡+˝ÀøÏ #˚sê* nH˚ n+XÊìï ìsêΔ]düTÔ+~.
ñ|üøs£ Œ¡ s¡+ s p d f
l $\Te 0 1 2 3
• nj·TkÕÿ+‘· ø±«+≥+ dü+K´ (m) ñ|üX¯øÏÔ kÕúsTT\˝À @ Ä]“{≤˝Ÿ˝ÀøÏ m\Åø±ºHé Á|üy˚•düTÔ+<√ ìsêΔ]düTÔ+~.
ñ|ü ø£s¡Œs¡+ l $\Te m $\Te Ä]“{≤˝Ÿ
s 0 0 s
p 1 -1,0,+1 px, py, pz
d 2 -2, -1, 0, +1, +2 dxy, dyzdxz, dx2 -y2 , dz2
• dæŒHéø±«+≥+ dü+K´ m\Åø±ºHé jÓTTø£ÿ dæŒHéì ìsêΔ]düTÔ+~. <ëì <ë«sê m\Åø±ºHé kÕúHêìï ìsêΔ]+#·e#·TÃqT.
m\Åø±ºHé jÓTTø£ÿ dæŒHé l $\Te
(↑) +½
(↓) -½
n l ml ñ|üø£s¡Œs¡+ dü+πø‘·+ ñ|üø£s¡Œs¡+˝À >∑£\ Ä]“{≤fi¯fl dü+K´

1 0 0 1s 1
0 0 2s 1
2
1 -1,0,+1 2p 3
0 0 3s 1
3 1 -1,0,+1 3p 3
2 -2,-1,0,+1,+2 3d 5
0 0 4s 1
1 -1,0,+1 4p 3
4
2 -2,-1,0,+1,+2 4d 5
3 -3,-2,-1,0,+1,+2,+3 4f 7
á$<ÛäeTT>± m\Åø±ºHé $Hê´kÕìï sêj·T&ÜìøÏ ø±«+≥+ dü+K´\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT.

45
• ‘X’ nH˚ eT÷\ø£ $Hê´dü+ 1s2 2s22p63s23p6 nsTTq, 12e m\Åø±ºHé jÓTTø£ÿ Hê\T>∑T ø±«+≥+ dü+K´\T:
‘X’ nH˚ eT÷\ø£ 12 e m\Åø±ºHé jÓTTø£ÿ Hê\T>∑T ø±«+≥+ dü+K´\T
↑
12 e m\Åø±ºHé 3s2 ˝À ø£\<äT ↑ 12e m\Åø±ºHé
3s2
Áø£.dü+. n l m1 ms
1 3 0 0 + ½ or – ½
• n=0, l=0, ml = 0 >± >∑\ Ä]“{≤˝Ÿ ‘1s’ Ä]“{≤˝Ÿ. ø±e⁄q Bì Äø£è‹ >√fi≤ø±s¡+.
‘s’ Ä]“{≤˝Ÿ
• ‘p’ Ä]“{≤˝Ÿ |ü≥+.
'p' Ä]“{≤˝Ÿ
• ‘d’ Ä]“{≤˝Ÿ |ü≥+
‘d’ Ä]“{≤˝Ÿ |ü≥+

46
Ä]“{≤fi¯fl X¯øÏÔ Áø£e÷ìï #·÷|ü⁄ e÷sTT\sY ∫Á‘·+
m\Åø±ºHé\qT Ä]“{≤fi¯fl˝À ì+|ü&ÜìøÏ ìj·Te÷\T

• bÂ* ìj·TeT+: á ìj·TeT+ Á|üø±s¡+ m ¬s+&ÉT m\Åø±ºHé\≈£î Hê\T>∑T ø±«+≥+ dü+K´\T düe÷q+ ø±e⁄.
• Ä|òt uÛÖ ìj·TeT+: Ä|òt uÛÖ ìj·TeT+ Á|üø±s¡+ m\Åø±ºHé\T $$<Ûä Ä]“{≤fi¯fl˝À Äj·÷ Ä]“{≤fi¯ófl (n+l)
$\Te\ ô|]π> Áø£eT+˝À ì+&ÉT‘êsTT. ˇø£y˚fi¯ (n+l) $\Te\T düe÷q+>± ñqï≥¢sTT‘˚ ‘n’ $\Te ‘·≈£îÿe>±
>∑\ ñ|üø£s¡Œsêìï m\Åø±ºHé\T eTT+<äT>± ÄÁø£$TkÕÔsTT.
ñ<ëVü≤s¡D: m\Åø±ºHé 3p, ì+&çq ‘·s¡Tyê‘· m\Åø±ºHé 4s, 3d \˝À <˚ì˝À ì+&Ü*?
Ä]“{≤fi¯ó¢ (n+l) $\Te\T
Ä]“{≤˝Ÿ n $\Te l $\Te (n+l) $\Te
4s 4 0 4
3d 3 2 5
á ìj·TeT+ Á|üø±s¡+ 4s jÓTTø£ÿ $\Te (n+l), 3d jÓTTø£ÿ (n+l) $\Te ø£Hêï ‘·≈£îÿe>± ñ+~ ø±e⁄q
m\Åø±ºHé 4s ˝ÀøÏ yÓTT<ä≥>± Á|üy˚•düTÔ+~. ‘·s¡Tyê‘· 3d˝ÀøÏ yÓfi¯óÔ+~.
• VüQ+&é ìj·TeT+: VüQ+&é ìj·TeT+ Á|üø±s¡+ düeTX¯øÏÔ ø£*–q nìï U≤∞ Ä]“{≤fi¯fl˝À eTT+<äT>± ˇø=ÿø£ÿ
m\Åø±ºHé ì+&çq ‘·s¡Tyê‘· m\Åø±ºHé\T »‘·≈£L&Ü*.
ñ<ëVü≤s¡D:
i. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄ jÓTTø£ÿ |üs¡e÷DTe⁄ dü+K´ 6,
ii. m\Åø±ºHé $Hê´dü+ 1s22s22p2
iii. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï Hê\T>∑T m\Åø±ºHé\T 1s eT]j·TT 2s Ä]“{≤fi¯fl˝ÀøÏ #˚s¡T‘êsTT

iv. ‘·s¡Tyê‹ ¬s+&ÉT m\Åø±ºHé p Ä]“{≤fi¯fl˝ÀøÏ ˇø=ÿø£ÿ m\Åø±ºHé eTT+<äT>± #˚s¡T‘êsTT.
v. ø±ì 3 düeT X¯øÏÔ>∑\ p Ä]“{≤fi¯fl˝ÀøÏ ˇø=ÿø£ÿ m\Åø±ºHé eTT+<äT>± #˚s¡T‘êsTT.
47
ø√¢]Hé eT]j·TT ø±|üsY m\Åø±ºìø˘ $Hê´dü+:
i. ø√¢]Hé |üs¡e÷DT dü+K´ – 17 – m\Åø±ºHé $Hê´dü+ : 1s22s22p63s23p5
ii. ø±|üsY |üs¡e÷DT dü+K´ – 29 – m\Åø±ºHé $Hê´dü+ :1s22s22p63s23p64s13d10

• ñ<ëVü≤s¡D: k˛&çj·T+ eT÷\ø£+ jÓTTø£ÿ m\Åø±ºHé $Hê´dü+, 1s22s22p63s1 nsTTq L ø£s¡Œs¡+˝À yÓTT<ä{Ï
m\Åø±ºHé jÓTTø£ÿ Hê\T>∑T ø±«+≥+ dü+K´\qT sêj·TTeTT.
$es¡D : L ø£s¡Œs¡+˝À yÓTT<ä{Ï m\Åø±ºHé 2s1 n>∑TqT.
2s1 m\Åø±ºHé n 1 ml ms
1e m\Åø±ºHé 2 0 0 +
½ ˝Ò<ë -½
eT÷˝≤´+ø£q+
1. Áø√$Tj·T+ eT]j·TT kı&çj·T+ m\Åø±ºHé $Hê´kÕ\T sêj·T+&ç.
2. 5p, 4d \≈£î n+l $\Te\T sêj·T+&ç
3. πsU≤es¡í|ü≥+qT $e]+#·+&ç.
4. HÓ’Á{À»Hé jÓTTø£ÿ Ä]“{≤˝Ÿ ∫Á‘êìï ^j·TTeTT.
5. p Ä]“{≤fi¯fl Äø£è‘·T\T ^j·TTeTT.

1. ‘X’ nH˚ eT÷\ø£ $Hê´dü+ 1s2 2s22p63s23p6 nsTTq, 12 e m\Åø±ºHé jÓTTø£ÿ Hê\T>∑T ø±«+≥+ dü+K´\T
sêj·T+&ç.
2. ø±«+≥yéT dü+K´\ >∑÷]Ã sêj·T+&ç.
3. VüQ+&é ìj·TeT+ ˝Òq≥¢sTT‘˚ HÓ’Á{À»Hé jÓTTø£ÿ m\Åø±ºHé $Hê´kÕ\T @$<Ûä+>± e÷πs neø±X¯+ ñ+<√
}Væ≤+∫ sêj·T+&ç.
4. VüQ+&é ìj·TeT+ ˝Òq≥¢sTT‘˚ ø±s¡“Hé jÓTTø£ÿ m\Åø±ºHé $Hê´kÕ\T @$<Ûä+>± e÷πs neø±X¯+ ñ+<√ }Væ≤+∫
sêj·T+&ç.
5. n=1, l=0, m1=0 >± >∑\ Ä]“{≤fi¯fl Äø£è‹ |ü≥+ ^j·T+&ç.

1. ôV’≤Á&√»Hé es¡í|ü≥+ Ä<Ûës¡+>± uÀsY |üs¡e÷DT qeT÷Hê˝Àì eTTK´ n+XÊ\qT $e]+#·+&ç eT]j·TT uÀsY
|üs¡e÷DT qeT÷Hê˝Àì |ü]$T‘·T\qT sêj·T+&ç.
2. ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D‘√ Ä|òt uÛÖ ìj·Te÷ìï $e]+#·+&ç.
3. ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D‘√ VüQ+&é ìj·Te÷ìï $e]+#·+&ç.
48
4. k˛&çj·T+ eT÷\ø£+ jÓTTø£ÿ m\Åø±ºHé $Hê´dü+ 1s22s22p63s1 nsTTq K ø£s¡Œs¡+˝Àì yÓTT<ä{Ï m\Åø±ºHé
jÓTTø£ÿ Hê\T>∑T ø±«+≥yéT dü+K´\qT sêj·TTeTT.
5. |üs¡e÷DTe⁄˝À πø+Á<äø£+ #·T≥÷º m\Åø±ºHé dü+uÛ≤e´‘·qT ø£qT>=qT≥˝À ø±«+≥+dü+K´\ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
k˛<ëVü≤s¡D+>± $e]+#·TeTT.
6. ˇø£ |üs¡e÷DTe⁄ ∫≥º∫e] ø£ø£å´˝ÀqTqï ˇ+≥] m\Åø±ºqT jÓTTø£ÿ ø±«+≥+ dü+K´\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± e⁄HêïsTT.
n l ml ms
3 0 0 +½
i) á eT÷\ø£+ jÓTTø£ÿ u≤Vü≤´ø£s¡Œs¡+ @$?

ii) á eT÷\ø£+ m\Åø±ºHé $Hê´dü+ Áyêj·TTeTT?
iii) á eT÷\ø£+ |üs¡e÷DT dü+K´ m+‘·?
iv) á eT÷\ø£+ y˚\˙‡ m+‘·?
1. 3s, 3p, 4s, 3d \˝À n~Ûø£ X¯øÏÔkÕúsTT Ä]“{≤˝Ÿ ( )
A) 3s B) 4s C) 3p D) 3d
2. n = 4, nsTTq ñ|ü ø£s¡Œsê\˝À >∑\ Ä]“{≤fi¯fl dü+K´ ( )
A) 16 B) 9 C) 4 D) 10
3. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À dü]jÓÆTq m\Åø±ºHé $Hê´dü+? ( )
A) 1s22s22p7 B) 1s22s32p6
C) 1s12s22p6 D) 1s22s22p6
4. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À »&Éyêj·TT m\Åø±ºHé $Hê´dü+? ( )
A) 1s22s12p7 B) 1s22s32p5 C) 1s12s32p5 D) 1s22s22p6
5. Na eT÷\ø£+˝Àì 7e m\Åø±ºHé #˚πs Ä]“{≤˝Ÿ ( )
A) 2px B) 2py C) 2pz D) 2s
6. ˇø£ |üs¡e÷DT dü+K´ 19. <ëì m\Åø±ºHé $Hê´dü+ 1s22s22p63s23p64s1 nsTTq Ä eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄
dü+jÓ÷»ø£‘· ( )
A) 2 B) 3 C) 4 D) 1
7. dü>∑+ ì+&çq ˝Ò<ë |üP]Ô>± ì+&çq Ä]“{≤fi¯ófl >∑\ eT÷\ø±\qT dæús¡‘·«+ n~Ûø£+. nsTTq |üs¡e÷DT
dü+K´ (z = 29) Cu >∑\ eT÷\ø£+ yÓ˝…˙‡ m\Åø±ºHé $Hê´dü+ ( )
A) [Ar]4s13d10 B) [Ar]4s2 3d9 C) [Ar]4s13p53d5 D) [Ar] 3p3 4s13d10
8. Ä|òtuÛÖ ìj·TeT+ Á|üø±s¡+ ÁøÏ+~ @ Ä]“{≤˝Ÿ˝ÀøÏ m\Åø±ºHé eTT+<äT>± Á|üy˚•düTÔ+~ ( )
A) 5s B) 4p C) 3d D) 5p
49
7. eT÷\ø±\ eØZø£s¡D Äes¡Ôq |ü{Ïºø£
• sêãsYº u≤sTT˝Ÿ Á|üø±s¡+ @ |ü<ësêúqïsTT‘˚ dü÷ø£åà+>± $uÛÑõ+#·˝ÒyÓ÷ <ëìì eT÷\ø£+ nì nHêï&ÉT.
• XÊÅdüÔy˚‘·Ô\T Ç|üŒ{Ï es¡≈£î 118 eT÷\ø±\T ø£qT>=Hêïs¡T. eT÷\ø±\ dü+K´ô|]–q ø=~› yê{Ï düe÷#êsêìï
>∑Ts¡TÔ+#·Tø√e&É+ ø£wüº+>± e÷]+~. n+<äTπø ˇø£ Áø£eT |ü<äΔ‹˝À neTs¡Ãe\dæ e∫Ã+~.
• XÊÅd”Ôj·T+>± eT÷\ø±\qT yê{Ï düy˚Tàfi¯Hê\qT neTs¡Ã&ÜìøÏ yê{Ï uÛÖ‹ø£, s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\ Ä<Ûës¡+>±
eØZø£]+#·&ÜìøÏ $$<Ûä e÷sêZ\T nH˚«wæ+#ês¡T. eT÷\ø±\\qT yê{Ï düy˚Tàfi¯Hê\qT neTs¡Ã&ÜìøÏ |üs¡e÷DT
dü+K´\T, |üs¡e÷DT uÛ≤sê\qT ñ|üjÓ÷–+#ês¡T.
• |üs¡e÷DTe⁄ dü+K´ ( Z) : ˇø£ eT÷\ø£eTT˝Àì <ÛäHêy˚•‘· ø£D≤\T ˝Ò<ë Áb˛{≤Hé\ dü+K´qT |üs¡e÷DT dü+K´
(Z) n+{≤s¡T.
• |üs¡e÷DT uÛ≤s¡+ ( A) : ˇø£ eT÷\ø£eTT˝Àì Áb˛{≤qT¢ eT]j·TT q÷´Á{≤qT¢ dü+K´qT |üs¡e÷DT uÛ≤s¡+ (A)
n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î : V”≤*j·T+ |üs¡e÷DT uÛ≤s¡+ n+fÒ |üs¡e÷DT πø+Á<äø£+˝Àì Áb˛{≤Hé eT]j·TT q÷´Á{≤Hé\
yÓTT‘·Ô+ dü+K´ ˝Ò<ë : A = p + n = 2+2 = 4.
• eT÷\ø±\qT eØZø£]+∫ yê]˝À eTTKT´\T CÀVü≤Hé y√˝ŸŒ¤ >±+>¥ &ÜãØïsY, C≤Hé q÷´˝≤+&é‡, yÓT+&É©|òt
eT]j·TT yÓ÷ùd¢.
&ÜãØïsY Á‹ø£ dæ<ë∆+‘·+
• CÀVü‰Hé y√˝ŸŒ¤ >±+>¥ &ÜãØïsY »s¡àì s¡kÕj·Tq XÊÅdüÔy˚‘·Ô. ˇπø s¡ø£yÓTÆq s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T ø£*– ñqï eT÷&˚dæ
eT÷\ø±\ düeT÷Vü‰\qT >∑T]Ô+∫ yê{Ïì Á‹ø£eTT nì ù|s=ÿHêï&ÉT.
• á dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+ ªªÁ|ür Á‹ø£eTT˝À eT<Ûä´ eT÷\ø£|ü⁄ |üs¡e÷DT uÛ≤s¡+, $T–*q ¬s+&ÉT eT÷\ø±\
|üs¡e÷DT uÛ≤sê\ düsêdü]øÏ düe÷q+μμ.
&ÜãØïsY Á‹ø±\≈£î ñ<ëVü≤s¡D: A(Li, Na, K), B(Ca, Sr, Ba), C(Cl, Br, I), D(S, Se,Te), E(Mn, Cr, Fe)
Á>∑÷|t |üs¡e÷DT uÛ≤s¡+ yÓTT<ä{Ï, eT÷&Ée eT÷\ø£ |üs¡e÷DT uÛ≤sê\ düsêdü]
A Li (7.0) Na(23.0) K (39.0) 7.0+39.0/ 2 = 23. 0
&ÜãØïsY Á‹ø£ dæ<ë∆+‘· |ü]$T‘·T\T:

• nìï eT÷\ø±\qT Á‹ø±\T>± neTs¡Ã˝Òø£b˛j·÷&ÉT.
• á dæ<ëΔ+‘·+ n‘·´~Ûø£ ˝Ò<ë n‘·´\Œ Á<äe´sêX¯ó\T ñqï eT÷\ø±\≈£î e]Ô+#·<äT.
• |üs¡e÷DT Á<äe´sê•ì K∫Ã‘·+>± ø=*#˚ |ü]ø£sê\T n_Ûeè~Δ #Ó+~q ‘·s¡Tyê‘· á dæ<ëΔ+‘·+ K∫Ã‘·yÓTÆq~>±
ì\Te˝Òø£ b˛sTT+~.
q÷´˝≤+&é‡ nwüºø£ ìj·TeT+
• C≤Hé q÷´˝≤+&é‡ Á_{°wt XÊÅdüÔy˚‘·Ô. eT÷\ø±\qT yê{Ï |üs¡e÷DT uÛ≤sê\ Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À neT]Ãq|ü⁄&ÉT
yê{Ï <Ûäsêà\T |ü⁄qsêeè‘·+ ne⁄‘êj·Tì, n$ 7 Á>∑÷|ü⁄\T>± @s¡Œ&É‘êj·Tì ø£qT>=Hêï&ÉT. Ç˝≤ @s¡Œ&çq
Á>∑÷|ü⁄\˝À eT÷\ø±\T ˇπø $<ÛäyÓTÆq s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T ø£*– ñ+{≤j·Tì Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT.
50
• eT÷\ø±\T yê{Ï |üs¡e÷DT uÛ≤sê\ Äs√Vü‰D Áø£eT+˝À neT]Ãq|ü⁄&ÉT á ìj·TeT+ Á|üø±s¡+, ªªyÓTT<ä{Ï
eT÷\ø£+ <Ûäsêà\T, mì$T<äe eT÷\ø£+ <Ûäsêà\‘√ b˛* ñ+{≤sTTμμ. BìH˚ nwüºø£ ìj·TeT+ n+{≤s¡T.
q÷´˝≤+&é‡ nwüºø£ ìj·TeT+ |ü]$T‘·T\T:
• q÷´˝≤+&é‡ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝À ˇπø >∑&ç˝À ¬s+&ÉT eT÷\ø±\qT neT]ÃHê&ÉT. ñ<ë: ø√u≤˝Ÿº, ì¬ø˝Ÿ
• |üP]Ô>± _ÛqïyÓTÆq <Ûäsêà\T ø£*–q eT÷\ø±\qT ˇπø Á>∑÷|ü⁄˝À neT]ÃHê&ÉT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î _ÛqïyÓTÆq <Ûäsêà\T
ø£*–q eT÷\ø±\T ô|˝≤¢&çj·T+, ø√u≤˝Ÿº eT]j·TT ì¬ø˝Ÿ, ˝…&é, bÕ¢{Ïq+ eT]j·TT Ç+&çj·T+ \qT yê{Ï
<Ûäsêà\≈£î _Ûqï+>± ñqï Vü‰˝À»Hé (F, Cl, Br, I) eT÷\ø±\‘√ bÕ≥T neTsêÃ&ÉT.
• q÷´˝≤+&é‡ |ü{Ïºø£ 56 eT÷\ø±\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆq~. ø=‘·Ô eT÷\ø±\T #˚s¡Ã&ÜìøÏ U≤∞ >∑&ÉT\qT
$&ç∫ ô|≥º˝Ò<äT.
• q÷´˝≤+&é‡ eT÷\ø±\ s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\˝À Äes¡Ôq Áø£e÷ìï dü+^‘· dü«sê\‘√ b˛*ÃHê&ÉT.
yÓT+&É©yé Äes¡Ôq |ü{Ïºø£
• ~$TÁ‹ ÇeH√$#Y yÓT+&É©yé s¡wü´Hé XÊÅdüÔy˚‘·Ô. n|üŒ{Ï es¡≈£î ‘Ó*dæq eT÷\ø±\qT |üs¡e÷DT Á<äe´sê•
Ä<Ûës¡+>±, Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À ˇø£ Áø£eT |ü<ä›‹˝À #ês¡Tº s¡÷|ü+˝À |ü{Ïºø£qT s¡÷bı+~+#ê&ÉT.
• ªªeT÷\ø±\ uÛÖ‹ø£, s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T eT]j·TT yê{Ï |üs¡e÷DT uÛ≤sê\ Äes¡Ôq Á|üy˚Tj·÷\T.μμ BìH˚
yÓT+&É©|òt Äes¡Ôq ìj·TeT+ n+{≤s¡T.
• yÓT+&É©|òt eT÷\ø±\ kÕs¡T|ü´‘·qT ã{Ïº, yê{Ï ñeTà&ç dü+jÓ÷»ø£‘·qT ã{Ïº |ü{Ïºø£˝À bı+<äT|ü]#ê&ÉT.
• |ü{Ïºø£˝Àì 8 ì\Te⁄ es¡Tdü\qT Á>∑÷|ü⁄\ì nHêï&ÉT. Á|ü‹ Á>∑÷|ü⁄qT A, B Á>∑÷|ü⁄\T>± $uÛÑõ+#ê&ÉT. á
M{Ïì I qT+&ç VIII s√eTHé dü+K´\˝À dü÷∫kÕÔs¡T. Á>∑÷|ü⁄\˝À eT÷\ø±\˙ï ˇπø s¡ø£yÓTÆq s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T
ø£*Z ñ+{≤sTT.
• |ü{Ïºø£˝Àì n&ÉT¶ es¡Tdü\qT |”]j·T&é nì nHêïs¡T. |”]j·T&É¢˝À eT÷\ø±\T $_Ûqï \ø£åD≤\T ø£*– ñ+{≤sTT.
• ø£qT>=qã&Éì ‘Ó*j·Tì eT÷\ø±\T ñ+{≤j·Tì }Væ≤+∫ yê{Ï ø√dü+ U≤∞ >∑&ÉT\ì e~* ô|{≤º&ÉT.
• ø=‘·ÔeT÷\ø±\qT }Væ≤+∫ yê{ÏøÏ mø±ùÀsêHé, mø±`dæ*ø±Hé nì ù|s¡T¢ ô|{≤º&ÉT. (eka nq>± dü+düÿè‘·
uÛ≤wü˝À ˇø£{Ï ns¡ú+) á eT÷\ø±\ >∑T]+∫ yÓT+&É©|òt }Væ≤+∫q <Ûäsêà\T Ä ‘·sê«‘· ø£qT>=qã&çq
kÕÿ+&çj·T+, >±*j·T+, C…πsàìj·T+ <Ûäsêà\T ˇπø $<Ûä+>± ñHêïsTT.
yÓT+&É©|òt ø=‘·Ô>± ø£ìô|≥ºuÀj˚T eT÷\ø±\≈£î ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ù|s¡T¢ ô|{≤º&ÉT.
}Væ≤+∫q eT÷\ø£+ ù|s¡T ø=‘·Ô>± ø£ìô|{Ïºq eT÷\ø£+
mø± uÀsêHé kÕÿ+&çjT· +
mø± n\÷´$Tìj·T+ >±*j·T+
mø± dæ*ø±Hé C…πsàìj·T+
• yÓT+&É©|òt Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝À eT÷\ø±\qT dü¬s’q kÕúq+˝À ñ+#·&É+ <ë«sê u…Ø*j·T+, Ç+&çj·T+, ã+>±s¡+
e+{Ï ø=ìï eT÷\ø±\ jÓTTø£ÿ |üs¡e÷DT Á<äe´sê•ì dü]#˚j·TT≥≈£î M\T ø£*–+~.
51
yÓT+&É©yé Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ |ü]$T‘·T\T:
• n~Ûø£ |üs¡e÷DT Á<äe´sê• >∑\ eT÷\ø±\qT, n\Œ |üs¡e÷DT Á<äe´sê• >∑\ eT÷\ø±\ ø£Hêï eTT+<äT
ñ+#ê&ÉT. Te (A=127.64), eTT+<äT #˚]Ã ‘·s¡Tyê‘· I(A=126) #˚sêÃ&ÉT
• $_Ûqï <Ûäsêà\T >∑\ eT÷\ø±\qT ˇπø Á>∑÷|ü⁄˝À ñ|ü Á>∑÷|t A eT]j·TT ñ|ü Á>∑÷|t B \˝À ñ+#ês¡T. n<˚ $<Ûä+>±
VII A Á>∑÷|ü⁄≈£î #Ó+~q Cl n˝ÀVü≤+ ø±>±, n<˚ Á>∑÷|ü⁄≈£î #Ó+~q Mn ˝ÀVü≤ <Ûäsêàìï ø£*– ñ+~.
Ä<ÛäTìø£ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£

• |üs¡e÷DT dü+K´\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+∫q Äes¡Ôq ìj·TeT+ Á|üø±s¡+ Á|ü‹bÕ~+#·ã&çq qMq Äes¡Ôq
|ü{Ïºø£H˚ ªª$düÔè‘· Äes¡Ôq |ü{Ïºø£μμ n+{≤s¡T. Bìì yÓ÷ùd¢ nH˚ XÊÅdüÔy˚‘·Ô Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.
• qMq Äes¡Ôq ìj·TeT+: eT÷\ø±\ uÛÖ‹ø£, s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T yê{Ï m\Åø±ºHé $Hê´kÕ\ Äes¡Ôq Á|üy˚Tj·÷\T.
• qMq Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝À 18 ì\Te⁄ es¡Tdü\T (Á>∑÷|ü⁄\T), 7 n&ÉT¶ es¡Tdü\T (|”]j·T&ÉT¢) ñ+{≤sTT.
• qMq Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝À eT÷\ø±\ kÕúHê\T: ˇø£ Á>∑÷|ü⁄˝Àì eT÷\ø±\ìï+{ÏøÏ u≤Vü≤´ ø£ø£å´ m\Åø±ºHé $Hê´dü+
ˇπø $<Ûä+>± ñ+≥T+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î: Li m\Åø±ºHé $Hê´dü+ 1s2 2s1 ; Na m\Åø±ºHé $Hê´dü+ 1s2 2s2 2p6 3s1
• eT÷\ø£+ jÓTTø£ÿ |üs¡e÷DTe⁄˝À ∫≥º ∫e] m\Åø±ºHé ˝Ò<ë uÒ<Ûä |ü]#˚ m\Åø±ºHé @ ñ|ü ø£ø£å´˝À #˚s¡T‘·T+<äH˚
<ëìì Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì eT÷\ø±\qT s, p, d eT]j·TT f nH˚ Hê\T>∑T u≤¢≈£î\T>± eØZø£]+#ês¡T.
• s–u≤¢≈£î eT÷\ø±\T: uÛÒ<ä|ü]#˚ m\Åø±ºHé s- ñ|üø£ø£å´˝ÀøÏ #˚πs eT÷\ø±\qT s-u≤¢≈£î eT÷\ø±\T n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î: Na = 1s2 2s2 2p6 3s1 Ca= 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 (IA, IIA Á>∑÷|ü⁄
eT÷\ø±\T)
• p–u≤¢≈£î eT÷\ø±\T: uÒ<Ûä|ü]#˚ m\Åø±ºHé p – ñ|üø£ø£å´˝ÀøÏ #˚πs eT÷\ø±\qT p-u≤¢≈£î eT÷\ø±\T n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î: Ar = 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 (III A qT+&ç VIII A Á>∑÷|ü⁄ eT÷\ø±\T)
• d–u≤¢≈£î eT÷\ø±\T: uÒ<Ûä|ü]#˚ m\Åø±ºHé d-ñ|üø£ø£å´˝ÀøÏ #˚πs eT÷\ø±\qT d-u≤¢≈£î eT÷\ø±\T n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î: Sc = 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d1
• f–u≤¢≈£î eT÷\ø±\T: uÒ<Ûä|ü]#˚ m\Åø±ºHé f-ñ|üø£ø£å´˝ÀøÏ #˚πs eT÷\ø±\qT f-u≤¢≈£î eT÷\ø±\T n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î: Pr = 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d10 4p6 5s2 4d10 5p6 6s2 5d1 4f 2
Á>∑÷|ü⁄\T:
• qMq Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝À ì\Te⁄ es¡Tdü\qT Á>∑÷|ü⁄\T n+{≤s¡T. 18 Á>∑÷|ü⁄\T ñ+{≤sTT. kÕ+Á|ü<ëj·T+>± I
qT+&ç VIII es¡≈£î s√eTHé dü+K´\qT ñ|üjÓ÷–+∫ dü÷∫dü÷Ô, A , B nø£åsê\qT CÀ&ç+∫ #·÷|ü⁄‘ês¡T. ˝Ò<ë
IUPAC Á|üø±s¡+ Á>∑÷|ü⁄\qT 1`18 es¡≈£î Væ≤+<ä÷ ns¡_ø˘ dü+U≤é÷q+˝À dü÷∫kÕÔs¡T.
|”]j·T&ÉT¢:
• Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝Àì n&ÉT¶ es¡Tdü\qT |”]j·T&é\T n+{≤s¡T. M{Ïì 1`7 es¡≈£î Væ≤+<ä÷ ns¡_ø˘ dü+K´\#˚ dü÷∫kÕÔs¡T.
• @<Ó’Hê eT÷\ø£|ü⁄ |üs¡e÷DTe⁄˝À mìï Á|ü<Ûëq ø£ø£å´\T ñHêïjÓ÷ Ä dü+K´ Ä eT÷\ø£+ @ |”]j·T&é≈£î
#Ó+<äT‘·T+<äH˚ $wüj·÷ìï ìs¡ísTTdüTÔ+~.
52
• yÓTT<ä{Ï |”]j·T&é˝À H, He nH˚ ¬s+&ÉT eT÷\ø±\T ñ+{≤sTT.
• ¬s+&√ |”]j·T&é˝À Li, Be, B, C, N, O, F eT]j·TT Ne nH˚ 8 eT÷\ø±\T ñ+{≤sTT. nq>± 2e
|”]j·T&é˝À ¬s+&ÉT s- u≤¢≈£î eT÷\ø±\T, Äs¡T p –u≤¢≈£î eT÷\ø±\T ñ+{≤sTT.
• eT÷&√ |”]j·T&é˝À 8 eT÷\ø±\T e÷Á‘·y˚T ñ+{≤sTT. n+<äT˝À ¬s+&ÉT s- u≤¢≈£î eT÷\ø±\T ( Na, Mg)
Äs¡T p-u≤¢≈£î eT÷\ø±\T ( Al, Si, P, S, Cl and Ar) ñ+{≤sTT.
• 4e |”]j·T&é ˝À 18 eT÷\ø±\T ñ+{≤sTT. n+<äT˝À ¬s+&ÉT s-u≤¢≈£î eT÷\ø±\T, 10 d-u≤¢ø˘ eT÷\ø±\T,
Äs¡T p-u≤¢≈£î eT÷\ø±\T ñ+{≤sTT.
• á $<Ûä+>± 5e |”]j·T&é˝À 18 eT÷\ø±\T ñ+{≤sTT. 6e |”]j·T&é Cs qT+&ç Rn es¡≈£î 32 eT÷\ø±\T
ñ+{≤sTT. n+<äT˝À ¬s+&ÉT s-u≤¢≈£î≈£î, 14 eT÷\ø±\T f- u≤¢≈£î≈£î, 10 eT÷\ø±\T d-u≤¢≈£î≈£î 6 eT÷\ø±\T
p-u≤¢≈£î≈£î #Ó+<äT‘êsTT.
• 7e |”]j·T&é ndü+|üP]Ô>± ì+&ç ñ+≥T+~.

• 4f eT÷\ø±\qT ˝≤+<∏äHêsTT&ÉT¢ ˝Ò<ë ˝≤+<∏äHÓ’&é nì, 5f eT÷\ø±\qT ÄøÏºHêsTT&ÉT¢ ˝Ò<ë ÄøÏºHÓ’&é\T nì
n+{≤s¡T.
• f- u≤¢≈£î eT÷\ø±˝…’q ˝≤+<∏äHÓ’&ÉT¢, ÄøÏºHÓ’&ÉT¢ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£≈£î n&ÉT>∑T uÛ≤>±q neTs¡Ã&É+ »]–+~.
Ä<ÛäTìø£ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝Àì eT÷\ø±\ jÓTTø£ÿ Äes¡Ôq \ø£åD≤\T::
• Ä<ÛäTìø£ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝Àì eT÷\ø±\ jÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£ eT]j·TT s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T yê{Ï u≤Vü≤´ m\Åø±ºHé
$Hê´dü+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤sTT.
• ˇπø Á>∑÷|ü⁄˝À ñqï eTT\ø£ |üs¡e÷DTe⁄\T ˇπø u≤Vü≤´ ø£ø£å´ m\Åø±ºHé $Hê´dü+ ø£*– ñ+{≤sTT. ø±e⁄q
Äes¡qÔ |ü{øºÏ ˝£ Àì Á>∑÷|ü⁄˝À ô|’ qT+&ç øÏ+~øÏ b˛j˚T ø=~› Ä eT÷\ø±\˙ï ˇπø s¡kÕj·Tq <Ûsä êà\qT Á|ü<]ä ÙkÕÔsTT.
yê{Ï uÛÖ‹ø£ <Ûäsêà\˝À Áø£eTyÓTÆq e÷s¡TŒ ø£ì|ædüTÔ+~. á $<ÛäeTT>± kÕs¡÷|üýÓTÆq m\Áø±ºHé $Hê´dü+ >∑\
eT÷\ø£ <Ûäsêà\T |ü⁄qsêeè‘·+ ne⁄‘êsTT.
• |”]j·T&é˝À m&ÉeT qT+&ç ≈£î&çøÏ b˛j˚T ø=~› eT÷\ø±\ |üs¡e÷DT dü+K´ ˇø£ j·T÷ì{Ÿ #=|üq ô|s¡T>∑T‘·÷
ñ+≥T+~, ø±ã{Ïº @ ¬s+&ÉT eT÷\ø±\ u≤Vü≤´ ø£ø£å´ $Hê´dü+ ˇπø˝≤ ñ+&É<äT. ø±e⁄q |”]j·T&é˝À eT÷\ø±\
s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T y˚πs«s¡T>± ñ+{≤sTT. ø±˙ uÛÖ‹ø£ <Ûäsêà\˝À Áø£eT ã<ä›yÓTÆq e÷s¡TŒ ø£ì|ædüTÔ+~.
Á>∑÷|ü⁄\˝À, |”]j·T&É¢˝À eT÷\ø±\ <Ûäsêà\ Äes¡Ôq düs¡[:
1. dü+jÓ÷»ø£‘·
• ˇø£ eT÷\ø£+ jÓTTø£ÿ dü+jÓ÷>∑ kÕeTsêú´ìï dü+jÓ÷»ø£‘· nì n+{≤s¡T. Bìì ôV’≤Á&√»Hé, ÄøÏ‡»Hé eT÷\ø±\
|üs¡+>± $e]kÕÔs¡T.
• @<Ó’Hê ˇø£ eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄ mìï ôV’≤Á&√»Hé |üs¡e÷DTe⁄\‘√ dü+jÓ÷>∑+ #Ó+<ä>∑\<√ Ä dü+K´qT Ä
eT÷\ø£|ü⁄ dü+jÓ÷»ø£‘· nì n+{≤s¡T.
53
• @<Ó’Hê ˇø£ eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄ mìï ÄøÏ‡»Hé |üs¡e÷DTe⁄\‘√ dü+jÓ÷>∑+ #Ó+<ä>∑\<√ Ä dü+K´≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄
dü+K´qT Ä eT÷\ø£|ü⁄ dü+jÓ÷»ø£‘· nì n+{≤s¡T.
ñ<ë: i. NaH ˝À k˛&çj·T+ (Na) jÓTTø£ÿ dü+jÓ÷»ø£‘· m+‘·?
NaH ˝Àì ôV’≤Á&√»Hé nDTe⁄\ dü+K´ 1, ø±ã{Ïº Na jÓTTø£ÿ dü+jÓ÷»ø£‘· 1.
ñ<ë: ii. CaO ˝À ø±*¸j·T+ jÓTTø£ÿ dü+jÓ÷»ø£‘· m+‘·?

CaO ˝À ÄøÏ‡»Hé |üs¡e÷DTe⁄\ dü+K´ 1.
ø±e⁄q, Ca jÓTTø£ÿ dü+jÓ÷»ø£‘· R ÄøÏ‡»Hé nDTe⁄\ dü+K´≈£î ¬s{Ïº+|üe⁄‘·T+~ R 2 x 1 = 2.
2. |üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+
• |üs¡e÷DTe⁄˝Àì πø+Á<äø£+ qT+∫ u≤Vü≤´ ø£ø£å´≈£î eT<Ûä´>∑\ <ä÷sêìï |üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+ nì n+{≤s¡T.
Bìì ‘pm’ (|æø√ MT≥sY) Á|üe÷D≤\˝À ø=\TkÕÔs¡T. 1 pm = 10-12m
• Á>∑÷|ü⁄\˝À ô|’ qT+∫ ÁøÏ+<ä≈£î |üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. BìøÏ ø±s¡D+ |üs¡e÷DT dü+K´ ô|]–ô|’
qT+∫ øÏ+~øÏ ˇø=ÿø£ÿ ø£ø£å´ ô|s¡>∑&Éy˚T. Á>∑÷|ü⁄˝À ô|’ qT+∫ ÁøÏ+~øÏ ø£ø£å´\ dü+K´ ô|s¡>∑&É+ e\¢ πø+Á<äø£+
qT+∫ u≤Vü≤´ ø£ø£å´≈£î <ä÷s¡+ ô|]– |üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
Á>∑÷|t eT÷\ø£+ (pm \˝À |üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+)
Á>∑÷|t 1 Li (152), Na (186), K (231), Rb (244) Cs (262)
Á>∑÷|t 17 (VII) F (64), Cl (99), Br (114), I (133), At (140)
• |”]j·T&é˝À m&ÉeT qT+∫ ≈£î&çøÏ b˛j˚T ø=~› |üs¡e÷DT |ü]D≤eT+ ‘·>∑TZ‘·T+~. BìøÏ ø±s¡D+, ˇø£ |”]j·T&é˝À
m&ÉeT qT+∫ ≈£î&çøÏ b˛j˚T ø=~› |üs¡e÷DT dü+K´ Áø£eT+>± ˇø=ÿø£ÿ j·T÷ì{Ÿ ô|]– e#˚Ã m\Åø±ºqT¢ ˇπø
ø£ø£å´˝À #˚s¡T‘êsTT. Bì e\q πø+Á<äø±y˚X¯+ ô|]– |üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+ ‘·>∑TZ‘·T+~.
|”]j·T&é eT÷\ø£+ (pm \˝À |üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+)
2nd |”]j·T&é Li (152), Be (111), B (88), C (77), N (74), O (66), F (64)
3rd |”]j·T&é Na (186), Mg (160), Al (143), Si (117), P (110), S (104), Cl (99)
3. nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ (˝Ò<ë) nj·T˙ø£s¡D X¯ø£à+

• yêj·TT dæú‹˝À ˇ+≥] ‘·≥düú |üs¡e÷DTe⁄˝Àì u≤Vü≤´ ø£ø£å´ qT+∫ m\Åø±ºHé qT rdæ y˚j·TT≥≈£î ø±e\dæq
ø£˙dü X¯øÏÔì nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ n+{≤s¡T. Bìì KJ/mol Á|üe÷D≤\˝À ø=\TkÕÔs¡T.
• yÓTT<ä{Ï m\Åø±ºHé qT rdæ y˚j·T&ÜìøÏ ø±e\dæq X¯øÏÔì yÓTT<ä{Ï nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ n+{≤s¡T.
• Ç˝≤ @s¡Œ&çq @ø£e÷Á‘· <ÛäHêy˚X¯eTTqï nj·÷Hé qT+∫ ¬s+&Ée m\Åø±ºHéqT rdæ y˚j·T&ÜìøÏ ø±e\dæq X¯øÏÔì
¬s+&Ée nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ n+{≤s¡T.
54
• M(g) + IE1 ——> M+(g) + e - (IE1 = yÓTT<ä{Ï nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ).
• M+(g) + IE2 ——>M+2(g) + e - (M+ = @ø£ e÷Á‘· <ÛHä êy˚Xe¯ TTqï nj·÷Hé; IE2 = s¬ +&Ée nj·T˙ø£sD¡ X¯ø)ÔÏ .
• kÕ<Ûës¡D+>±, ˇø£ eT÷\ø£+ jÓTTø£ÿ ¬s+&Ée nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ <ëì yÓTT<ä{Ï nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ ø£+fÒ m≈£îÿe>±
ñ+≥T+~.
ˇø£ eT÷\ø£+ jÓTTø£ÿ nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ á ÁøÏ+~ n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
πø+Á<äø£ Äy˚X¯+ πø+Á<äø£ Äy˚X¯+ ô|]π> ø=~› nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
Ád”ÿì+>¥ ˝Ò<ë w”*¶+>¥ |òü*‘·+ πø+Á<äø±ìøÏ, y˚\˙‡ m\Åø±ºqT\≈£î eT<Ûä´ ø£ø£å´\ dü+K´ ô|]–‘˚
nj·T˙j·Tø£s¡D X¯øÏÔ ‘·>∑TZ‘·T+~.
Ä]“{≤fi¯fl #=#·TÃø=ì b˛j˚T dü«uÛ≤e+ ˇπø Á|ü<Ûëq ø£ø£å´˝À ñ+&˚ Ä]“{≤fi¯¢˝À πø+Á<äø£+ yÓ’|ü⁄≈£î
#=#·TÃø=ì b˛j˚T dü«uÛ≤e+ y˚s¡T>± ñ+≥T+~.
dæús¡yÓTÆq m\Åø±ºHé $Hê´dü+ dæús¡ m\Åø±ºHé $Hê´dü+ ø£*–q |üs¡e÷DTe⁄\ nj·T˙ø£s¡D
X¯øÏÔ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~.
|üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+ |üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+ ô|]π> ø=~› nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ $\Te\T
‘·>T∑ ‘Z êsTT.
4. m\Åø±ºHé m|òæì{°
• @<Ó’Hê eTT\ø£ |üs¡e÷DTe⁄ yêj·TT dæú‹˝À ‘·≥düú+>± ñqï|ü&ÉT n~ ˇø£ m\Åø±ºHéqT Á>∑Væ≤ùdÔ $&ÉT<ä\j˚T´
X¯øÏÔì m\Åø±ºHé m|òæì{° nì n+{≤s¡T. Bìì KJ mol-1 ˝À ø=\TkÕÔs¡T.
• M (g) + e - ——> M- + E1 ( M = ‘·≥düú yêj·TT nDTe⁄, E1 = yÓTT<ä{Ï m\Åø±ºHé m|òæì{°).
• @s¡Œ&çq @ø£e÷Á‘· ãTTD≤y˚X¯eTTqï nj·÷Hé ¬s+&Ée m\Åø±ºHéqT Á>∑Væ≤+∫q|ü&ÉT $&ÉT<ä˝…’q X¯øÏÔì ¬s+&Ée
m\Åø±ºHé m|òæì{° n+{≤s¡T.
• M- (g) + e - ——> M-2 + E2 ( M- = @ø£eT÷Á‘· ãTTD≤y˚XÊeTTqï nj·÷Hé, E2 = ¬s+&Ée m\Åø±ºHé
m|òìæ {°).
• Á>∑÷|ü⁄\˝À ô|’ qT+∫ øÏ+~øÏ m\Åø±ºHé m|òæì{° $\Te\T Áø£eT+>± ‘·>∑TZ‘êsTT. |”]j·T&é˝À ≈£î&ç qT+∫
m&ÉeTøÏ m\Åø±ºHé m|òæì{° $\Te\T Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘êsTT.
Á>∑÷|t m\Åø±ºHé m|òæì{° $\Te (in KJ mol-1)
VIIA (Vü‰˝ÀC…Hé‡) F (-328) Cl (-349) Br (-325) I (295) At (270)
Á>∑÷|t 17 (VII) O (-141), S (-200), Ge (-195), Te (-190), Po (-174)
• ˝ÀVü‰\≈£î m\Åø±ºHé m|òæì{° $\Te\T ‘·≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. øå±s¡ eTè‹Ôø£ ˝ÀVü‰\≈£î m\Åø±ºHé m|òæì{° ø=+‘·
es¡≈£î <ÛäHê‘·àø£+>± ñ+{≤sTT.
• m\Åø±ºHé m|òæì{° $\Te\T ãTTD≤‘·àø£+>± ñ+fÒ X¯øÏÔ $&ÉT<ä\e⁄‘·T+~.
• m\Åø±ºHé m|òæì{° $\Te\T <ÛäHê‘·àø£+>± ñ+fÒ X¯øÏÔ Á>∑Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~.
55
• nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd nìï n+XÊ\T m\Åø±ºHé m|òæì{°ì ≈£L&Ü Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT.
• ø√¢]Hé (Cl) n‘·´~Ûø£ m\Åø±ºHé m|òæì{° ø£*–q eT÷\ø£+.
5. ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘·
• ˇø£ eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄ y˚πs eTT\ø£ |üs¡e÷DTe⁄‘√ ã+<Ûä+˝À ñqï|ü⁄&ÉT m\Åø±ºq¢qT ‘·q yÓ’|ü⁄ Äø£]¸+#˚
Á|üeè‹Ôì Ä eT÷\ø£|ü⁄ ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· nì n+{≤s¡T.
• BìøÏ Á|üe÷D≤\T ˝Òe⁄ ø±ì bÂ*+>¥ ùdÿ˝Ÿ˝À e´ø°Ôø£]+#·ã&Ü¶sTT. bÂ*+>¥ ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· $\TeqT
yê{Ï ã+<Ûä X¯≈£îÔ\ Ä<Ûës¡+>± ˝…ø£ÿ>∑fÒº ø=\e÷Hêìï Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT.
• eT÷\ø±\ nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔì eT]j·TT m\Åø±ºHé m|òæì{°\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd nìï n+XÊ\T ≈£L&Ü Ä
eT÷\ø±\ ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· $\Te\qT ≈£L&Ü Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT.
• ˇø£ eT÷\ø£+ jÓTTø£ÿ ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· <ëì nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ eT]j·TT m\Åø±ºHé m|òæì{° $\Te\ dü>∑≥T≈£î
düe÷q+>± ñ+≥T+<äì $T*¢ø£Hé nH˚ XÊÅdüÔy˚‘·Ô Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT.
•
ãTTD $<äT´<ë‘·àø£‘· = nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ G m\Åø±ºHé m|òæì{°
2
• ˇø£ |”]j·T&é˝À, m&ÉeT qT+&ç ≈£î&çøÏ b˛jÓTø=B› ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· $\Te\T Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘êsTT..
• ˇø£ Á>∑÷|ü⁄˝À, ô|’ qT+&ç ÁøÏ+~øÏ b˛jÓTø=B›, ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· $\Te\T Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘êsTT.
• bò˛¢]Hé (F) n‘·´+‘· ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· $\Te ø£*–q eT÷\ø£+.
• d”dæj·T+ (Cs) n‹ ‘·≈£îÿe ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· $\Te ø£*–q eT÷\ø£+.
6.˝ÀVü≤ eT]j·TT n˝ÀVü≤ <Ûäsêà\T
• düy˚Tàfi¯Hê\˝À ñ+&˚ ˝ÀVü‰\T kÕ<Ûës¡D+>± <Ûäq nj·÷qT¢>± e÷πs dü«uÛ≤yêìï Á|ü<ä]ÙkÕÔsTT. ˝ÀVü‰\ jÓTTø£ÿ
á \ø£åD≤ìï <Ûäq $<äT´<ë‘·àø£‘· nì n+{≤s¡T.
• ˝ÀVü‰\T kÕ<Ûës¡D+>± n‘·´~Ûø£ <Ûäq $<äT´<ë‘·àø£‘· \ø£åD≤ìï eT]j·TT n‘·´\Œ ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· \ø£åD≤ìï
Á|ü<]ä ÙkÕÔsTT.
• n˝ÀVü‰\T yê{Ï ‘·≈£îÿe |üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+ e\q n‘·´~Ûø£ ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· \ø£åD≤ìï eT]j·TT n‘·´\Œ
<Ûäq $<äT´<ë‘·àø£‘· \ø£åD≤ìï Á|ü<ä]ÙkÕÔsTT.
• Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝À m&ÉeT yÓ’|ü⁄q ñqï eT÷\ø±\T ˝ÀVü‰\T eT]j·TT ≈£î&ç yÓ’|ü⁄q ñqï eT÷\ø±\T n˝ÀVü‰\T.
• ˇø£ |”]j·T&é˝À m&ÉeT yÓ’|ü⁄q ˝ÀVü‰\T eT]j·TT ≈£î&ç yÓ’|ü⁄q n˝ÀVü‰\T ñ+{≤sTT.
• n+<äTπø, |”]j·T&é˝À m&ÉeT qT+&ç ≈£î&çøÏ b˛jÓTø=B› ˝ÀVü≤ dü«uÛ≤e+ ‘·>∑TZ‘·T+~ eT]j·TT n˝ÀVü≤ dü«uÛ≤e+
ô|s¡T>∑T‘·T+~.
• Äes¡Ôq|ü{Ïºø£˝À @&ÉeTyÓ’|ü⁄ ñqï Á>∑÷|ü⁄˝À eT÷\ø±\˙ï ˝ÀVü‰\T, ≈£î&çyÓ’|ü⁄ e⁄qï Á>∑÷|ü⁄˝À¢ì ô|’q e⁄qï
eT÷\ø±\T n˝ÀVü‰\T ø±>± ÁøÏ+<ä e⁄+&˚ eT÷\ø±\T ˝ÀVü‰\T.
• Á>∑÷|ü⁄\˝À ô|’ qT+&ç ÁøÏ+<ä≈£î b˛j˚T ø=\~ eT÷\ø±\˙ï{Ïø° ˝ÀVü≤ dü«uÛ≤e+ ô|s¡T>∑T‘·÷, n˝ÀVü‰ dü«uÛ≤e+
‘·>∑TZ‘·T+~.
56
eT÷\ø±\ Äes¡Ôq <Ûäsêà\T |”]j·T&é, Á>∑÷|t\˝À Äes¡Ôq e÷s¡TŒ düs¡[.
Äes¡Ôq <Ûäs¡à+ e÷s¡TŒ düs¡[
Á>∑÷|ü⁄\T (ô|’ qT+∫ øÏ+<ä≈£î) |”]j·T&é\T (m&ÉeT qT+&ç ≈£î&çøÏ)
y˚\˙‡ e÷s¡<äT kÕ<Ûës¡D+>± 1 qT+&ç 4 es¡≈£î
ô|]– ‘·s¡Tyê‘· Áø£eT+>± ª0μ≈£î
#˚s¡T‘·T+~.
|üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+ ô|s¡T>∑T‘·T+~ ‘·>∑TZ‘·T+~
nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ ‘·>∑TZ‘·T+~ kÕ<Ûës¡D+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~
<Ûäq $<äT´<ë‘·àø£ ô|s¡T>∑T‘·T+~ ‘·>∑TZ‘·T+~
ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· ‘·>∑TZ‘·T+~ ô|s¡T>∑T‘·T+~
˝ÀVü≤ dü«uÛ≤e+ ô|s¡T>∑T‘·T+~ ‘·>∑TZ‘·T+~
n˝ÀVü≤ dü«uÛ≤e+ ‘·>∑TZ‘·T+~ ô|s¡T>∑T‘·T+~
m\Åø±ºHé m|òæì{Ï ‘·>∑TZ‘·T+~ ô|s¡T>∑T‘·T+~
eT÷˝≤´+ø£q+
1. Na+ eT]j·TT Cl- nj·÷Hé\ m\Åø±ºHé $Hê´kÕìï sêj·T+&ç.
2. Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝À |üs¡e÷DT dü+K´ 21 >∑\ eT÷\ø£+ kÕúq+ ‘Ó\|ü+&ç.
3. P, Al, Cl, Na, S, Si, Mg eT÷\ø±\qT yê{Ï |üs¡e÷DT yê´kÕs¡Δ+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï Áø£eT+˝À neTs¡Ã+&ç.
4. Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ jÓTTø£ÿ ≈£î&ç yÓ’|ü⁄q ñqï eT÷\ø±\T ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· jÓTTø£ÿ ø£˙dü $\Te\T m+<äT≈£î ø£*–
ñHêïsTT?
5. ÄøÏ‡»Hé‘√ b˛*ùdÔ qÁ‘·»ì m+<äT≈£î ‘·≈£îÿe m\Åø±ºHé m|òæì{° $\TeqT ø£*– ñ+~? m+<äT≈£î?
6. Cl eT]j·TT Cl- eT<Ûä´ @~ m≈£îÿe |ü]e÷D≤ìï ø£*– ñ+≥T+~? m+<äT≈£î?
7. Mg+ qT+&ç m\Åø±ºHéqT ‘=\–+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ, Mg qT+&ç m\Åø±ºHé ‘=\–+#·&ÜìøÏ
nedüs¡yÓTÆq nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ ø£+fÒ m≈£î«ø£. m+<äT≈£î?
8. Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝Àì eT÷\ø±\T Á>∑÷|ü⁄\˝À ˇπø s¡ø£yÓTÆq <Ûäsêà ø£*– ñ+{≤sTT, ø±˙ ˇø£ |”]j·T&é\˝À
eT÷\ø±\T $_ÛqïyÓTÆq <Ûäsêà\T ø£*– ñ+{≤sTT. m+<äT≈£î?
9. X nH˚ eT÷\ø£+ eT÷&Ée |”]j·T&é ≈£î, s¬ +&Ée Á>∑÷|ü⁄≈î£ #Ó+~q~. nsTT‘˚ á ÁøÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
a) y˚\˙‡ m\Åø±ºqT\T mìï ñ+{≤sTT? b) ˝ÀVü≤ <Ûäs¡à+ m˝≤ e÷s¡TqT?
10. X,Y, Z \ m\Åø±ºHé $Hê´kÕ\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT.
a) X = 2 b) Y = 2, 6 c) Z = 2, 8, 2
i) ¬s+&Ée |”]j·T&é≈£î #Ó+~q eT÷\ø£+ @~?
ii) ¬s+&Ée Á>∑÷|ü⁄q≈£î #Ó+~q eT÷\ø£+ @~?
57
11. qMq Äes¡Ôq ìj·Te÷ìï ‘Ó\|ü+&ç. $düÔè‘· Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ @ $<Ûä+>± ì]à+#·ã&ç+<√ $e]+#·+&ç.
12. nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔì $e]+#·+&ç. nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+XÊ\T sêj·T+&ç.
13. ÁøÏ+~ düe÷#êsêìï |ü]o*+∫ Ç∫Ãq Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
‘X’ m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 1s2 2s2 2p6 3s1 ‘Y’ m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1
‘Z’ m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 3d5
‘W’ m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d5
‘P’ m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 1s2 2s2 2p5 3s1

i. ô|’ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\˝À ‘·|ü⁄Œ>∑\$ @$?
ii. 'd' u≤¢ø˘ eT÷\ø£+ @~?
iii. Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝À ‘Y’ eT÷\ø£+ kÕúq+ @~?
14. A, B, C, D eT÷\ø±\ jÓTTø£ÿ m\Åø±ºHé $Hê´dü+ ÁøÏ+<ä Çe«ã&ç+~.
A) 1s2 2s2 B) 1s2 2s2 2p6 3s2 C) 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3 D) 1s2 2s2 2p6
1. ˇπø |”]j·T&é ≈£î #Ó+~q eT÷\ø±\T @$?
2. ˇπø Á>∑÷|ü⁄≈£î #Ó+~q eT÷\ø±\T @$?
3. »&Éyêj·TT eT÷\ø£+ @$?
4. ªCμ nH˚ eT÷\ø£+ @ Á>∑÷|ü⁄≈£î eT]j·TT @ |”]j·T&é≈£î #Ó+~q~?
15. Äes¡Ôq <Ûäs¡à+ n+fÒ @$T{Ï? ÁøÏ+~ <Ûäsêà\T Ä<ÛäTìø£ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝Àì Á>∑÷|ü⁄\˝À eT]j·TT |”]j·T&é\˝À
m˝≤ e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘êjÓ÷ $e]+#·+&ç.
a) |üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+ b) nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ
c) m\Åø±ºHé m|òæì{° d) ˝ÀVü≤ eT]j·TT n˝ÀVü≤ dü«uÛ≤e+
1. øÏ+~ yê{Ï˝À @ ø£ø£å´˝À >∑]wüº+>± 32 m\Åø±ºqT¢ ñ+{≤sTT? [ ]
A) N B) M C) L D) K
2. 11,12,13 eT]j·TT 14 es¡Tdü>± Na, Mg, Al eT]j·TT Si eT÷\ø±\ jÓTTø£ÿ |üs¡e÷DT dü+K´\T.
@ eT÷\ø±ìøÏ |üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+ m≈£îÿe? [
]
A) Na B) Mg C) Al D) Si
3. |üs¡e÷DT dü+K´ = 7 ‘√ ñqï eT÷\ø£+ _______ düeT÷Vü‰ìøÏ #Ó+~q~ [ ]
A) 1e |”]j·T&é IA Á>∑÷|t B) 2e |”]j·T&é VA Á>∑÷|t
C) 2 e |”]j·T&é IIIA Á>∑÷|t D) 2e |”]j·T&é IV A Á>∑÷|t
4. Si, N, P eT]j·TT C eT÷\ø±\ ãTTD $<äT´<ë‘·àø£‘· ô|]– Áø£eTeTT [ ]
A) N, Si, C, P B) P, Si, N, C C) C, N, Si, P D) Si, P, C, N
5. &ÜãØqsY, q÷´˝≤+&é‡ eT]j·TT yÓT+&É©|òt, eT÷\ø±\qT á <Ûäsêàìï Ä<Ûës¡+ #˚düTø=ì eØZø£]+#ês¡T.
A) |üs¡e÷DT dü+K´ B) |üs¡e÷DT uÛ≤s¡+ C) |üs¡e÷DT ìsêàD+ D) m\Åø±ºìø˘ $Hê´dü+ [ ]
58
8. s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+
• ¬s+&ÉT |üs¡e÷DTe⁄\T kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· <ä>∑Zs¡>± e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT ˇø£ |üs¡e÷DTe⁄˝Àì m\Áø±ºq¢qT ¬s+&Ée |üs¡e÷DT
jÓTTø£ÿ πø+Á<äø£eTT Äø£]¸düTÔ+~.
• ãTTD≤y˚X¯+ ø£*–q m\Áø±ºqT¢ |üs¡düŒs¡eTT $ø£]¸+#·T≈£î+{≤sTT n˝≤π> <ÛäHêy˚X¯ πø+Á<äø±\T $ø£]¸+#·T≈£î+{≤sTT
|üs¡e÷DT πø+Á<äø±\T Äø£]¸+#·T≈£îH˚ ˝Ò<ë $ø£]¸+#·T≈£îH˚ ã\+ ã+<Ûä+ @s¡Œ&É{≤ìï ìs¡ísTTdüTÔ+~.
• $ø£s¡¸D ã\eTT ø£+fÒ Äø£s¡¸D ã\+ m≈£îÿe nsTTq|ü⁄Œ&ÉT |üs¡e÷DTe⁄\T dü+jÓ÷>∑+ #Ó+<äT‘êsTT ˝Ò<ë ã+<Ûëìï
@s¡Œs¡TkÕÔsTT.
• |üs¡e÷DTe⁄\T <ä>∑Zs¡>± e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT Ä |üs¡e÷DTe⁄˝Àì πø+Á<äø£eTT eT]j·TT n+‘·s¡ ø£ø£å´\˝À >∑\ m\Áø±ºqT¢
m≥Te+{Ï e÷s¡TŒqT bı+<äe⁄ ø±˙ u≤Vü≤´ ø£ø£å´\˝À >∑\ m\Áø±ºqT¢ Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘êsTT.
»&Éyêj·TTe⁄\ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\T
|üs¡e÷DT eT÷\ø£eTT dü+πø‘·eTT m\Áø±ºHé u≤Vü≤´ø£s¡Œs¡+˝Àì
dü+K´ $Hê´dü+ m\Áø±ºqT\T
2 V”≤*j·T+ He 2 2
10 ìj·÷Hé Ne 2,8 8
18 ÄsêZHé Ar 2,8,8 8
nwüºø£ $Hê´düeTT
• V”≤*j·T+ ‘·|üŒ »&Éyêj·TTe⁄\T nìïj·TT ‘·eT u≤Vü≤´‘·eT ø£s¡Œs¡+˝À 8 m\Áø±ºq¢qT ø£*– ñ+&É≥+ e\¢ n$
dæús¡‘ê«ìï bı+<ësTT. ôV’≤Á&√»Hé, k˛&çj·T+, ø√¢]Hé, e+{Ï |üs¡e÷DTe⁄\ u≤Vü≤´‘·eTT ø£s¡Œs¡+˝À 8 m\Áø±ºqT¢
˝Ò≈£î+&ÉT≥ e\¢ n$ s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+ ˝À bÕ˝§Zì u≤Vü≤´‘·eTT ø£s¡Œs¡+˝À 8 m\Áø±ºq¢qT bı+<ä≥+ <ë«sê dæús¡‘ê«ìï
bı+<äT‘êsTT
• u≤Vü≤´‘·eT ø£s¡Œs¡+˝À mì$T~ m\Áø±ºq¢qT bı+<äT≥ <ë«sê dæús¡‘ê«ìï kÕ~Û+#·&ÜH˚ï nwüºø£ ìj·TeT+ n+{≤s¡T
|üs¡e÷DT eT÷\ø£eTT dü+πø‘·eTT m\Áø±ºHé u≤Vü≤´ø£sŒ¡ s¡+˝Àì \÷sTTdt #·Tø£ÿ\

dü+K´ $Hê´dü+ m\Áø±ºqT\T ìsêàD≤\T
10 ìj·÷Hé He 2,8 8 Ne
18 ÄsêZHé Ne 2,8,8 8 Ar
59
Ar 2,5 5
N
7 HÓÁ’ {À»Hé
11 k˛&çj·T+ Na 2,8,1 1
Na
Cl
17 ø√¢]Hé 2,8,7 7
Cl
\÷sTTdt >∑Ts¡TÔ\T ˝Ò<ë #·Tø£ÿ\ ìsêàD≤\T
dü+jÓ÷»ø£ (yê´˝…˙‡) m\Áø±ºq¢qT Ä |üs¡e÷DTe⁄ jÓTTø£ÿ πø+Á<äø£+ #·T≥÷º #·Tø£ÿ\T ˝Ò<ë Áø±dt e÷s¡Tÿ\ <ë«sê
#·÷|æ+#·T≥qT \÷sTTdt >∑Ts¡TÔ\T ˝Ò<ë #·Tø£ÿ\ |ü<äΔ‹ n+{≤s¡T
\÷sTTdt eT]j·TT ø=ôd˝Ÿ m\Áø±ºHé dæ<ë∆+‘·+
Á>∑÷|ü⁄ IA eT÷\ø±\T (Li qT+&ç Cs es¡≈£î) yê{Ï |üs¡e÷DTe⁄ u≤Vü≤´ ø£s¡Œs¡eTT qT+&ç ˇø£ m\Áø±ºHé qT
ø√˝ÀŒsTT <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q @ø£e÷Á‘· nj·÷qT @s¡Œs¡#·&É+ <ë«sê ‘·eT u≤Vü≤´ ø£ø£å´\˝À 8 m\Áø±ºqT¢ ñ+&˚
$<Ûä+>± e÷s¡TŒ #Ó+<ä{≤ìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔsTT.
ñ<ëVü≤s¡D: 11Na → 2, 8, 1; 11Na + → 2, 8
Á>∑÷|t VIA eT÷\ø±\T |üs¡e÷DTe⁄\T s¡kÕj·Tq e÷s¡TŒ\≈£î ˝Àqj˚T´≥|ü⁄Œ&ÉT ¬s+&ÉT m\Áø±ºHé \qT Á>∑Væ≤+∫
yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q nj·÷qT\T>± @s¡Œ&É≥+ <ë«sê yê{Ï u≤Vü≤´ø£ø´å£ \˝À 8 m\Áø±ºqT¢ ñ+&˚˝≤ e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘êsTT.
ñ<ëVü≤s¡D: 8O → 2, 6; 8O2– → 2, 8
Á>∑÷|t VIIIA eT÷\ø±\T, (H√ãT˝Ÿ yêj·TTe⁄\T) m\Áø±ºHé\qT ø√˝ÀŒe&ÜìøÏ ˝Ò<ë Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·e⁄.
kÕ<Ûës¡D+>±, V”≤*j·T+ eT]j·TT ìj·÷Hé s¡kÕj·Tq e÷s¡TŒ\˝À bÕ˝§Zqe⁄. VIIIA jÓTTø£ÿ Ç‘·s¡ eT÷\ø±\T
≈£L&Ü #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. s¡kÕj·Tq e÷s¡TŒ\˝À bÕ˝§Zqï|ü⁄Œ&ÉT yê{Ï |üs¡e÷DTe⁄\ qT+&ç m\Áø±ºHé\qT Á>∑Væ≤+#·e⁄
˝Ò<ë ø√˝ÀŒe⁄.
ñ<ëVü≤s¡D: 10
Ne → 2, 8
2, 8; ìj·÷Hé |üs¡e÷DTe⁄ m\Áø±ºHé qT Á>∑Væ≤+#·&É+ >±ì ø√˝ÀŒe≥+ >±ì »s¡>∑<äT.

s¡kÕj·Tìø£+>± #·sêó\‘· >∑\ eT÷\ø±\≈£î #Ó+~q |üse¡ ÷DTe⁄\T yê{Ï y˚\˙‡ ø£ø´å£ \˝À nwüøº £ $Hê´kÕìï
ø£*– ñ+&Ée⁄. n$ nwüºø£ $Hê´kÕìï bı+<ä{≤ìøÏ n<˚ eT÷\ø±ìøÏ #Ó+~q |üs¡e÷DTe⁄\‘√ ø±˙ yπ̊s eT÷\ø±ìøÏ
#Ó+~q |üs¡e÷DTe⁄\‘√ >±ì dü+jÓ÷>∑+ #Ó+<ä&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·≥+ <ë«sê M{ÏøÏ Ä #·sêó\‘· dü+Áø£$TdüTÔ+~.
s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+ ¬s+&ÉT |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ >±ì ˝Ò<ë |üs¡e÷DTe⁄\ düeT÷Vü‰\ eT<Ûä´ >±ì |üì#˚ùd ã\+ ˇø£
dæús¡yÓTÆq |ü<ës¡ú+ @s¡Œ&É{≤ìøÏ <ë] rùdÔ <ëìì s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+ n+{≤s¡T. #ê˝≤ s¡ø±\ s¡kÕj·Tq ã+<Ûë\T
>∑\e⁄ ø±˙ Çø£ÿ&É eTq+ nj·÷ìø£ ã+<Ûä+ eT]j·TT dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+.
nj·÷ìø£ ã+<Ûä+
ø√ùd˝Ÿ nqT XÊÁdyÔ ü ‘˚ Ô · øÏ+~ n+XÊ\qT Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ≈£îì nj·÷ìø£ ã+<Û+ä ˝Ò<ë dæsú ¡ $<äT´‘Y Äø£s¸D¡ ã+<Ûeä TTqT Á|‹ü bÕ~+#ês¡T
60
1. m\Áø±ºqT¢ ˇø£ |üse¡ ÷DTe⁄ qT+&ç eTs=ø£ |üse¡ ÷DTe⁄øÏ ã~© #Ó+<ä≥+ <ë«sê @s¡Œ&˚ ã+<Ûëìï nj·÷ìø£ ã+<Û+ä n+{≤eTT
2. ¬s+&ÉT e´‹πsø£ Äy˚XÊ\T ø£*–q Äj·÷qT\T dæús¡$<äT´‘Y ã˝≤ìï bı+~ Äø£]¸+#·ã&É‘êsTT.
3. dæús¡ $<äT´‘Y ã˝≤\ e\¢ |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ nj·÷ìø£ ã+<Ûä+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~
4. |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ @s¡Œ&çq dæús¡ $<äT´‘Y ã\eTT #ê˝≤ ã\yÓTÆq~
ñ<ëVü≤s¡D 1:
k˛&çj·T+ ø√¢¬s’&é @s¡Œ&ÉT≥: k˛&çj·T+ |üs¡e÷DTe⁄ u≤Vü≤´ ø£s¡Œs¡+˝À 8 m\Áø±ºq¢qT bı+<ä{≤ìøÏ ‘·q ∫e]
ø£s¡Œs¡+˝Àì ˇø£ m˝…Áø±ºHéqT ø√˝ÀŒsTT <ëì <ä>∑Z]˝Àì »&Éyêj·TTe⁄ nsTTq ìj·÷Hé m\Áø±ºHé $Hê´kÕìï
bı+<äT‘·T+~
11
Na → 11
Na+ + e-
2, 8, 1 2, 8
ø√¢]Hé |üs¡e÷DTe⁄ u≤Vü≤´ ø£s¡Œs¡+˝ÀøÏ ˇø£ m\Áø±ºHéì bı+<ä≥+ e\¢ <ëì <ä>∑Z] »&Éyêj·TTe⁄ ÄsêZHé m\Áø±ºHé
$Hê´kÕìï bı+<äT‘·T+~.
17
Cl → Cl-
2, 8, 7 2,8,8
k˛&çj·T+ eT]j·TT ø√¢]Hé |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ m\Áø±ºHé e÷]Œ&ç e\q ‘Na+’ eT]j·TT ‘Cl–’ nj·÷qT¢ dæús¡
$<äT´<ëø£s¡¸D ã˝≤\ e\¢ n$ ¬s+&ÉT |üs¡düŒs¡+ Äø£s¡¸D≈£î >∑T¬s’q|ü⁄Œ&ÉT k˛&çj·T+ ø√¢¬s’&é nH˚ ø=‘·Ô dü+jÓ÷>∑
|ü<ës¡ú+ (NaCl) @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
Na + (g) + Cl – (g) → Na+Cl– (s) or NaCl
ñ<ëVü≤s¡D 2: n\÷´$Tìj·T+ ø√¢¬s’&é (AlCl ) @s¡Œ&ÉT≥
3
n\÷´$Tìj·T+ ø√¢¬s’&é ÁøÏ+~ $<ÛäeTT>± @s¡Œ&ÉTqT

n\÷´$Tìj·T+ πø≥j·÷Hé @s¡Œ&ÉT≥ (Al3+), 13Al(g) → Al3+ (g) + 3e-
n\÷´$Tìj·T+ m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 2, 8, 3 2, 8
or
[Ne] 3s23p1 [Ne]
ø√¢¬s’&é Äqj·÷Hé @s¡Œ&ÉT≥ (Cl-),
3Cl(g) + 3e- → 3Cl–(g)
m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 2, 8, 7 2, 8,8
or
[Ne] 3s2 3p5 [Ne] 3s2 3p6 or [Ar]
Á|ü‹ n\÷´$Tìj·T+ |üs¡e÷DTe⁄ eT÷&ÉT m\Áø±ºq¢qT ø√˝ÀŒ>± ˇø=ÿø£ÿ ø√¢]Hé ˇø=ÿø£ÿ m\Áø±ºHé qT Á>∑Væ≤+∫
n\÷´$Tìj·T+‘√ eT÷&ÉT ø√¢]qT¢ ã+<Ûëìï @s¡Œs¡TkÕÔsTT.
n\÷´$Tìj·T+ eT]j·TT eT÷&ÉT ø√¢¬s’&é \ eT<Ûä´ dæús¡ $<äT´‘Y Äø£s¡¸D ã˝≤\ e\¢ n\÷´$Tìj·T+ ø√¢¬s’&é nH˚
düy˚Tàfi¯q+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
nj·÷ìø£ düy˚Tàfi¯Hê\≈£î eT]ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T: MgCl2 ,Na2O, MgO etc
61
nj·÷ìø£ düy˚Tàfi¯Hê\ <Ûäsêà\T:
i. >∑~ ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› nj·÷ìø£ düy˚Tàfi¯Hê\T |òüTq |ü<ësêú\T
ii. ˙{Ï e+{Ï <äèe Á<ëeD≤\˝À Ç$ ø£s¡T>∑T‘êsTT.
iii. Ç$ øÏs√dæHé e+{Ï n<äèe Á<ëeD≤\˝À ø£s¡>∑e⁄.
iv. Ç$ eT+∫ $<äT´‘Y yêVü≤ø±\T.
v. Á<äMuÛÑeq eT]j·TT uÛ≤w”ŒuÛÑeq ñc˛íÁ>∑‘·\T #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT.
dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+:
• u≤Vü≤´ ø£ø£å´˝À 8 m\Áø±ºqT¢ bı+<äT≥≈£î |üs¡e÷DTe⁄\T m\Áø±ºq¢qT |üs¡düŒs¡+ |ü+#·Tø=q≥+ <ë«sê @s¡Œ&ÉT
ã+<Ûëìï dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+ n+{≤s¡T
• ã+<Ûä+˝À bÕ˝§ZH˚$ ˇπø s¡ø£|ü⁄ |üs¡e÷DTe⁄\T ˝Ò<ë y˚s¡Ty˚s¡T |üs¡e÷DTe⁄\T ñ+&Ée#·TÃ. |ü+#·T≈£îqï m\Áø±ºHé
»+≥ ¬s+&ÉT |üs¡e÷DTe⁄\≈£î #Ó+~ ñ+≥T+~.
ñ<ëVü≤s¡D: ªF nDTe⁄ @s¡Œ&É≥+
2
''
• bò˛¢]Hé nDTe⁄ ãj·T{Ï ø£ø£å´˝À 7 m\Áø±ºHé\qT ø£*– ñ+≥T+~. BìøÏ nwüºø£ $Hê´dü+ ø=s¡≈£î ˇø£ m\Áø±ºHé
nedüs+¡ .
• Á|ü‹ bò˛¢]Hé |üs¡e÷DTe⁄ ˇø£ m\Áø±ºHé #=|ü⁄Œq ¬s+&ÉT bò˛¢]Hé nDTe⁄\T ¬s+&ÉT m\Áø±ºq¢qT Ç∫Ã m\Áø±ºq¢ »‘·qT
¬s+&ÉT |üs¡e÷DTe⁄\T |ü+#·T≈£î+{≤sTT.
• á |üs¡e÷DTe⁄\ <ë«sê |ü+#·T≈£îH˚ m\Áø±ºq¢ »‘·qT ã+<Ûä »‘· m\Áø±ºqT¢ n+{≤s¡T.
m\Áø±ºHé »‘·qT |ü+#·T≈£îqï ‘·sê«‘· Á|ü‹ bò˛¢]Hé nDTe⁄ nwüºø£ $Hê´düeTTqT ø£*– ñ+≥T+~. |òü*‘·+>± e#˚Ã
nDTe⁄qT bò˛¢]Hé nDTe⁄ n+{≤s¡T.
O2 nDTe⁄ @s¡Œ&É≥+
• O jÓTTø£ÿ m\Áø±ºHé $Hê´düeTT 2, 6. ÄøÏ‡»Hé nDTe⁄ <ëì u≤Vü≤´ ø£s¡Œs¡+˝À Äs¡T m\Áø±ºHé\qT ø£*– ñ+≥T+~.
• <ëì u≤Vü≤´ø£s¡Œs¡+˝À nwüºø±ìï bı+<ä{≤ìøÏ bı+<ä&ÜìøÏ eTs√ ¬s+&ÉT m\Áø±ºHé\T nedüs¡+.

• n+<äTe\¢, ¬s+&ÉT ÄøÏ‡»Hé nDTe⁄\T <ä>∑Zs¡>± ekÕÔsTT eT]j·TT Á|ü‹ ÄøÏ‡»Hé nDTe⁄ ã+<Ûä+ ø√dü+ ˇø=ÿø£ÿ{Ï
¬s+&ÉT m\Áø±ºqT¢ Ç∫Ã |ü+#·T≈£î+{≤sTT.
• á $<Ûä+>±, O2 ˝Àì ¬s+&ÉT ÄøÏ‡»Hé |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ ¬s+&ÉT düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T ñHêïsTT, m+<äTø£+fÒ
yê{Ï eT<Ûä´ ¬s+&ÉT »‘·\ m\Áø±ºqT¢ |ü+#·Tø√ã&É‘êsTT eT]j·TT ¬s+&ÉT düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T @s¡Œ&É‘êsTT.
62
nyÓ÷àìj·÷ (NH ) nDTe⁄
3
1. nyÓ÷àìj·÷ nDTe⁄˝À, eT÷&ÉT N – H @ø£ düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T ñ+{≤sTT.

2. HÓ’Á{À»Hé m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 7N 2, 5 eT]j·TT 1H m\Áø±ºHé $Hê´dü+
3. qÁ‘·»ì |üs¡e÷DTe⁄ ã+<Ûä+ ø√dü+ eT÷&ÉT m\Áø±ºHé\qT |ü+#·T≈£î+≥T+~
4. eT÷&ÉT ôV’≤Á&√»Hé |üs¡e÷DTe⁄\T ˇπø düeTj·T+˝À ˇø√ÿ m\Áø±ºHéqT n+~kÕÔsTT
5. Äs¡T m\Áø±ºqT¢ eT÷&ÉT »‘·\qT @s¡Œs¡TkÕÔsTT. qÁ‘·»ì eT]j·TT ˇø£ ôV’≤Á&√»Hé\T á eT÷&ÉT »‘·\ m\Áø±ºqT\T
|ü+#·T≈£î+{≤sTT.
˙{Ï (H O) nDTe⁄
2
1. ˙{Ï nDTe⁄˝À (H2O), ¬s+&ÉT O – H @ø£ düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T ñHêïsTT.

2. O jÓTTø£ÿ m\Áø±ºHé $Hê´dü+ ¬s+&ÉT Äs¡T 2,6 eT]j·TT 1H jÓTTø£ÿ m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 1.
2
3. ÄøÏ‡»Hé |üs¡e÷DTe⁄≈£î <ëì dü+jÓ÷>∑ nwüºø±ìøÏ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ª2μ m\Áø±ºHé\T nedüs¡+.

4. ø±ã{Ïº, Ç~ ª2μ m\Áø±ºHéqT ¬s+&ÉT ôV’≤Á&√»Hé |üs¡e÷DTe⁄\‘√ |ü+#·T≈£î+≥T+~
düeTjÓ÷»˙j·T düy˚Tàfi¯Hê\ <Ûäsêà\T

düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+ <ë«sê @s¡Œ&çq düy˚Tàfi¯Hê\qT düeTjÓ÷»˙j·T düy˚Tàfi¯Hê\T n+{≤s¡T (F2, O2 yÓTT<ä˝…’q$)
á düy˚Tàfi¯Hê\ <Ûäsêà\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT.
i. düeTjÓ÷»˙j·T düy˚Tàfi¯Hê\T kÕ<Ûës¡D+>± >∑~ ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› Á<äyê\T ˝Ò<ë yêj·TTe⁄\T
ii. n$ n<äèe Á<ëeø±\˝À ø£s¡T>∑T‘êsTT.
iii. n$ <äèe Á<ëeø±\˝À ø£s¡>∑e⁄,
iv. düeTjÓ÷»˙j·T düy˚Tàfi¯Hê\T n<ÛäeT $<äT´‘Y yêVü≤ø±\T.
v. nDTe⁄ jÓTTø£ÿ |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ e⁄+&˚ ã\V”≤q ã+<Ûë\T ñ+{≤sTT..
y˚\˙‡ m\Áø±ºHé dæ<ë∆+‘·+˝Àì ˝ÀbÕ\T:
ˇπø s¡ø£yÓTÆq |üs¡e÷DTe⁄\T @s¡Œs¡∫q ã+<Ûä+˝À ã+<Ûäq X¯øÏÔ eT]j·TT ã+<Ûä <ä÷sê\T y˚s¡Ty˚s¡T>± ñHêïsTT.
1. ã+<Ûëìï @s¡Œ]#˚ |üs¡e÷DTe⁄\T y˚πs«s¡T>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT ã+<Ûä <ä÷sê\T eT]j·TT ã+<Ûä X¯≈£îÔ\T ˇπø˝≤ ñ+&Ée⁄.
63
Valence-shell - m\Áø±ºHé-»‘· $ø£s¡¸D-dæ<ë∆+‘·+ (VSEPRT)
VSEPRT (Valance-shell-electron- parapulsion-theory) á dæ<ëΔ+‘êìï dæ<ëΔ+‘·+ øÏ+~ $wüj·÷\ >∑T]+∫
$e]düT+Ô ~:
1. dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\˝À y˚\˙‡ ø£ø´å£ ˝Àì m\Áø±ºqT\T eT]j·TT ã+<Û+ä ˝À ˇ+≥] m\Áø±ºHé »+≥\T kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘·
es¡≈£î ˇø£<ëìø=ø£{Ï <ä÷s¡+>± ñ+&˚+<äT≈£î Á|üj·T‹ïkÕÔsTT. n+<äTe\qH˚ nDTe⁄\≈£î Á|ü‘˚´ø£ Äø±sê\T ekÕÔsTT.
2 y˚\˙‡ø£ø£å´˝À dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+˝À ñ+&˚ m\Áø±ºyé »+≥\ dü+K´, eT<Ûä´ |üs¡e÷DTe⁄ jÓTTø£ÿ πø+Á<äø£+ #·T≥Tº
@ $<Ûä+>± neTs¡Ãã&ç ñqïjÓ÷ n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ ‘·<ë«sê nDTe⁄\ Äø£ ‘·T\T n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ eTq≈£î
M\e⁄‘·T+~.
3. eT<Ûä´ |üs¡e÷DTe⁄ #·T≥÷º ã+<Ûä »+≥\ ø£+fÒ ˇ+≥] m\Áø±ºHé »+≥\T m≈£îÿe Á|ü<˚XÊìï ÄÁø£$TkÕÔsTT. ˇ+≥]
m\Áø±ºHé »+≥\T n+fÒ ã+<Ûä+˝À bÕ˝§Zqì$ ˝Ò<ë |ü+#·Tø√ã&Éì$ nì ns¡ú+.
4.1. dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Û+ä ˝À eT<Û´ä |üse¡ ÷DTe⁄ øπ +Á<äø+£ #·T≥÷ºy\˚ ˙‡ ø£ø´å£ ˝À s¬ +&ÉT ã+<Ûä m\Áø±ºHé »+≥\Tqï≥¢sTT‘˚,
yê{Ï eT<Ûä´ $ø£s¡¸D ã˝≤ìï ‘·–Z+#·&ÜìøÏ yê{Ïì 1800 \ ø√D+˝À y˚s¡T#˚j·÷*. n˝≤ #˚j·T&É+e\¢ nDTe⁄
πsFj·÷ø£ ‹˝À ñ+≥T+~.
4.2. dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+˝À eT<Ûä´ |üs¡e÷DTe⁄ πø+Á<äø£+ #·T≥÷º y˚\˙‡ ø£ø£å´˝À ã+<Ûä m\Áø±ºHé »+≥\Tqï≥¢sTT‘˚,
n$ 1200\ ø√D+˝À Á‹uÛÑT»+˝Àì eT÷&ÉT eT÷\\≈£î #˚s¡T‘êsTT. n+<äTe\¢H˚ nDTe⁄ ªπsFj·T Á‹uÛÑT»+μ,
Äø£ ‹˝À ñ+≥T+~.
Ex: Be Cl2
Ç<˚ $<ÛäeTT>± CH4, NH3, H2O nDT ìsêàD≤\qT $e]+#·e#·TÃ.
64
y˚\˙‡ ã+<Ûä dæ<ë∆+‘·+
1. y˚\˙‡ ø£ø£å´˝À »‘·≈£L&Éì ˇ+≥] m\Áø±ºq¢qT ø£*– ñqï ¬s+&ÉT |üs¡e÷DTe⁄\T <ä>∑Zs¡>± #˚]q|ü⁄&ÉT, Ä ¬s+&ÉT
|üs¡e÷DTe⁄\˝À e´‹πsø£ dæŒHé ø£*– ñqï »‘·≈£L&Éì m\Áø±ºq¢qT ø£*dæ |ü+#·Tø√e≥+ e\q düeTjÓ÷»˙j·T
ã+<Ûä+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ¬s+&ÉT |üs¡e÷DTe⁄\ jÓTTø£ÿ n‹bÕ‘·+ #Ó+~q Ä]“{≤fi¯fl˝Àì m\Áø±ºq¢qT ¬s+&ÉT πø+Á<äø±\T,
ø£*|æ |ü+#·Tø√e≥+ e\q ¬s+&ÉT |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ ã+<Ûä+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
ñ<ë : H2. nDTe⁄ @s¡Œ&É{≤ìï |ü]o*ùdÔ, ˇø£ ‘H’ |üs¡e÷DTe⁄ ˇ+≥] ˝Ò<ë »‘·≈£L&Éì m\Áø±ºHé qT ø£*– ñ
qï ‘1s’ Ä]“{≤fi¯ófl ø£*– ñ+≥T+~. n+<äTe\q n~ eTs=ø£ 1s |üs¡e÷DTe⁄ jÓTTø£ÿ 1s Ä]“{≤fi¯fl˝Àì e´‹πsø£
dæŒHéqT ø£*– ñqï ˇ+≥] m\Áø±ºHéqT |ü+#·Tø√e≥+ e\q H-H ã+<Ûä+ @s¡Œ&ç H2 nDTe⁄ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
2. Ä]“{≤fi¯ó¢ m+‘· m≈£îÿe>± n‹bÕ‘·+ #Ó+~‘˚, n+‘· ã\yÓTÆq ã+<Ûä+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. s Ä]“{≤˝Ÿ ø±≈£î+&Ü y˚πs
Ä]“{≤fi¯ófl ã+<Ûä+˝À bÕ˝§Zqï|ü⁄&ÉT n$ ã+<ÛëìøÏ ~XÊ‘·àø£ \ø£åD≤ìï ø£*ZkÕÔsTT.
3. ã+<Ûä+˝À bÕ˝§ZH˚ Á|ü‹ |üs¡e÷DTe⁄ n‹bÕ‘·+ #Ó+~q Ä]“{≤fi¯fl˝Àì m\Áø±ºqT\ »‘·qT e÷Á‘·+ ¬s+&ÉT
|üs¡e÷DTe⁄\T ø£*dæ |ü+#·T≈£î+{≤sTT
4. ¬s+&ÉT |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ ãVüQã+<Ûë\T @s¡Œ&çq|ü⁄&ÉT, yêì eT<Ûä´ @s¡Œ&˚ yÓTT<ä{Ï ã+<Ûä+, Ä |üs¡e÷DTe⁄\
πø+Á<äø±\qT ø£*ù| nø°åj·TπsK yÓ+ã&ç n‹bÕ‘·+ (overlap) e\q @s¡Œ&˚ dæ>±à ã+<Ûä+ ne⁄‘·T+~. á dæ>±à
(σ) ã+<Ûä+ @s¡Œ&çq ‘·sê«‘· Ä]“{≤fi¯fl bÕs¡Ù« n‹bÕ‘·+ e\q ô|’ (Π) ã+<Ûë\T @s¡Œ&ÉT‘êsTT. Ä]“{≤ os¡¸uÛ≤>±\
n‹bÕ‘·+ e\q @s¡Œ&çq dæ>±à ã+<Ûä+˝À m\Áø±ºHé »+≥ ¬s+&ÉT |üs¡e÷DT πø+Á<äø±\ eT<Ûä´ πø+ÁBø£ ‘·yÓTÆ ñ+&É≥+
e\q á dæ>±à ã+<Ûä+ ã\yÓTÆq~>± ñ+≥T+~. ø±ì ô|’ (Π) ã+<Ûä+ dæ>±à ã+<Ûä+‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT ã\V”≤qyÓTÆq~.
m+<äTø£+fÒ P Ä]“{≤fi¯ó¢ bÕs¡Ù«+>± n‹bÕ‘·+ #Ó+<ä≥+ e\q n+‘· ã\yÓTÆq ã+<Ûë\ H˚s¡Œs¡#·˝Òe⁄.
Cl -Cl nDTe⁄˝À ã+<Ûëìï |ü]o*<ë›+.
ø√¢]Hé (Cl ) nDTe⁄ @s¡Œ&ÉT≥
2
17
Cl is 1s2 2s2 2p6 3s2 3px2 3py2 3pz1
ø√¢]Hé Cl nDTe⁄ @s¡Œ&É{≤ìï |ü]o*ùdÔ, ˇø£ ø√¢]Hé |üs¡e÷DTe⁄˝À 3P Ä]“{≤fi¯fl˝À¢ ñ+&˚ ˇ+≥] m\Áø±ºHé,
eTs√ ø√¢]Hé |üs¡e÷DTe⁄˝À e´‹πsø£ dæŒHé >∑\ ˇ+≥] ø£*Z ñqï 3P Ä]“{≤fi¯fl‘√ n‹bÕ‘·+ #Ó+<äT‘·T+~.
∧
HÓ’Á{À»Hé (N ) nDTe⁄ @s¡Œ&ÉT≥
2
N jÓTTø£ÿ
7
m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 1s2 2s2 2px1 2py1 2pz1
ˇø£ HÓ’Á{À»Hé |üs¡e÷DTe⁄˝Àì ªPxμ Ä]“{≤˝Ÿ, y˚s=ø£ HÓ’Á{À»Hé |üs¡e÷DTe⁄˝Àì ªPxμ Ä]“{≤˝Ÿ‘√ n‹bÕ‘·+ #Ó+<ä≥+
<ë«sê |üs¡e÷DTe⁄\ πø+Á<ëø±\qT ø£*ù| nø£å+ô|’q ªdæ>±àμ (σ) Px - Px ã+<Ûä+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. HÓ’Á{À»Hé |üs¡e÷DTe⁄˝À
65
$T–*q Py eT]j·TT Pz Ä]“{≤fi¯ófl y˚s=ø£ HÓ’Á{À»Hé |üs¡e÷DTe⁄˝Àì Py , Pz Ä]“{≤fi¯fl‘√ bÕs¡Ù« n‹bÕ‘·+ #Ó+<äT‘êsTT.
á ã+<Ûë\T |üs¡e÷DTe⁄\ πø+Á<ëø±\qT ø£*ù| nø°åj·TπsK≈£î \+u+>± ñ+&˚ ¬s+&ÉT ªô|’μ (Π) (Py - Py eT]j·TT Pz -
Pz) u+<Ûë\qT @s¡Œs¡TkÕÔsTT. á $<Ûä+>± N2 nDTe⁄˝Àì ¬s+&ÉT HÓ’Á{À»Hé |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´˝À Á‹ã+<Ûä+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
y˚\˙‡ ã+<Ûä dæ<ë∆+‘·+ - dü+ø£Øø£sD¡ + (Hybridisation) <ë<ë|ü⁄ düe÷qX¯øÔÏ ø£*–q |üse¡ ÷DT Ä]“{≤fi¯ófl |üsd¡ Œü s¡+
ø£*dæb˛sTT |ü⁄qs¡« ´d”úø£]+#·ã&É≥+ <ë«sê n<˚dü+K´˝À ã+<ä X¯øÏÔ, Äø±s¡+ e+{Ï <Ûäsêà\T ˇπø $<ÛäeTT>± ñ+&˚
düs¡« düe÷q Ä]“{≤fi¯flqT @s¡Œs¡#·T≥qT dü+ø£Øø£s¡DeTT n+{≤s¡T.
BeCl2 nDTe⁄ @s¡Œ&ÉT≥:
1.Be m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 1s2 2s2 BìøÏ ˇ+≥] m\Áø±ºqT¢ ˝Òe⁄
2. Ç~ düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#·<äì n+#·Hê y˚j·Tã&ç+~, nsTT‘˚ Ç~ ¬s+&ÉT ø√¢]Hé |üs¡e÷DTe⁄\‘√
¬s+&ÉT düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡TdüTÔ+~.
3. Bìì $e]+#·&ÜìøÏ, u…Ø*j·T+ ø√dü+ ˇø£ ñ‘˚Ôõ‘· dæú‹ dü÷∫+#·ã&ç+~. Bì˝À m\Áø±ºHé ª2sμ kÕúsTT qT+∫ 2p,
kÕúsTTøÏ e÷s¡T‘·T+~.
4. m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 4Be is 1s22s12px1
5. u…Ø*j·T+ jÓTTø£ÿ ñ‘˚Ôõ‘·kÕúsTT m\Áø±ºìø˘ $Hê´dü+ '2s Ä]“{≤˝Ÿ eT]j·TT 2p', ø£ø£å´˝À ˇ+≥] m\Áø±ºHé\qT
ø£*– ñ+&ç ¬s+&ÉT kÕs¡÷|ü´ ø£ø£å´\≈£î ø£*dæb˛sTT ¬s+&ÉT dü+ø£] Ä]“{≤fi¯flqT @s¡Œs¡TkÕÔsTT.
6. Vü≤+&é ìj·TeT+ Á|üø±s¡+ Á|ü‹ ø£ø£å´ ˇø£ m\Áø±ºHéqT bı+<äT‘·T+~.
7. dü+ø£Øø£s¡D≈£î >∑T¬s’q Ä]“{≤fiŸ s¡ø±\ Ä<Ûës¡+>± ø=‘·Ô Ä]“{≤˝Ÿ‡qT sp Ä]“{≤fi¯ófl nì |æ\TkÕÔs¡T. Be jÓTTø£ÿ
¬s+&ÉT sp ø£ø£å´\qT 1800‘√ y˚s¡T #˚kÕÔs¡T
8. Cl jÓTTø£ÿ m\Áø±ºìø˘ $Hê´dü+ 1s2 2s2 2p6 3s2 3px2 3py2 3pz1
9. Ç|ü⁄Œ&ÉT, Á|ü‹ ø√¢]Hé nDTe⁄ <ëì 3p, Ä]“{≤fiŸ‘√ u…Ø*j·T+ jÓTTø£ÿ sp dü+ø£s¡ Ä]“{≤fiŸô|’ n‹bÕ‘·+ #Ó+<äT‘·T+~.
¬s+&ÉT ˇπø˝≤+{Ï Be-Cl ã+<Ûë\qT (asp-p ã+<Ûë\T) @s¡Œs¡TkÕÔsTT.
ClBeCl ã+<Ûä ø√D+ 1800. ¬s+&ÉT ã+<Ûë\T ˇπø ã\+‘√ ñ+{≤sTT.
u…Ø*j·T+ ø√¢¬s’&é
66
BF3 nDTe⁄ @s¡Œ&ÉT≥
∧
uÀsêHé Áf…Æ bò˛¢¬s’&é
NH3 nDTe⁄ @s¡Œ&É≥+
107048/
nyÓ÷àìj·T+ nDTe⁄
˙{Ï nDTe⁄ (H2O) @s¡Œ&É≥+
˙{Ï nDTe⁄
¬s+&ÉT $_Ûqï |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+ @s¡Œ&çq|ü⁄&ÉT ¬s+&ÉT |üs¡e÷DTe⁄\#˚ |ü+#·Tø√ã&çq
m\Áø±ºHé\ »+≥ ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘· m≈£îÿe>± ñqï |üs¡e÷DTe⁄ yÓ’|ü⁄ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤+{Ï nDTe⁄\˝Àì |üs¡e÷DTe⁄\
eT<Ûä´ @s¡Œ&˚ ã+<Ûëìï <Ûäèyê‘·àø£‘· düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+ ˝Ò<ë bÕøÏåø£ nj·÷ìø£ eT]j·TT bÕøÏåø£ dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+
+δ -δ
n+{≤s. ñ<ë: H+Cl H - Cl
HCl nDTe⁄˝À |ü+#·Tø√ã&É¶ m\Áø±ºHé »+≥ ø√¢]Hé (Cl) yÓ’|ü⁄≈£î »s¡>∑&É+ e\¢ bÕøÏåø£+>± ôV’≤Á&√»Hé <ÛäHêy˚XÊìï
bı+<ä>± ø√¢]Hé s¡TD≤y˚XÊìï bı+<äTqT.
<äèe düy˚Tàfi¯Hê\T <äèe düy˚Tàfi¯Hê\˝À¢, n<äèe düy˚Tàfi¯Hê\T, n<äèe düy˚Tàfi¯Hê\˝À¢ ø£s¡T>∑T‘êsTT.
67
eT÷˝≤´+ø£q+
1. Be ˇø£ düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\ìï S Ä]“{≤˝Ÿ‘√ eT]j·TT eTs=ø£{Ï P Ä]“{≤fiŸ˝À BeCl2 nDTe⁄qT @s¡Œs¡T#·T≈£î+fÒ
ã+<Ûä X¯≈£îÔ\T m+<äT≈£î düe÷q+>± ñ+{≤sTT?
2. H O, NH jÓTTø£ÿ CH , BeCl ã+<Ûä ø√D≤\qT Áyêj·T+&ç.
2 3 4 2
3. H O nDTe⁄ jÓTTø£ÿ ã+<Ûä ø√D+ 104° 31 >± m+<äT≈£î ñ+≥T+~?

2
1
4. Ä]“{≤fi¯fl dü+ø£Øø£s¡DqT $e]+#·+&ç.

5. nj·÷ìø˘ düy˚Tàfi¯Hê\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
6. düeTjÓ÷»˙j·T düy˚Tàfi¯Hê\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç
7. |æs¡$T&é Äø±s¡|ü⁄ düy˚Tàfi¯Hê\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
8. H O, NH , CH , BeCl , nDTe⁄\ Äø±s¡+ @$T{Ï?
2 3 4 2
9. dü+ø£Øø£s¡D uÛ≤eq‘√ H O, NH CH BeCl , nDTe⁄\ Äø±sêìï ^j·T+&ç.

2 3, 4, 2
10. \÷sTTdt #·Tø£ÿ\ |ü<äΔ‹ ñ|üjÓ÷–+∫ øÏ+~ yê{Ï˝À Á|ü‹<ëìì dü÷∫+#·+&ç.

a) ø±*¸j·T+ Ca b) ÁuÀ$THé (Br) c) ø±s¡“Hé &Éj·÷¬ø’‡&é (CO )
2

1. dü+jÓ÷»ø£ m\Áø±ºHé eT]j·TT düVü≤ dü+jÓ÷»ø£ m\Áø±ºHé eT<Ûä´ e´‘ê´kÕìï Áyêj·T+&ç.
2. nj·÷ìø˘ ã+<Ûä+ eT]j·TT düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+ eT<Ûä´ e´‘ê´kÕìï Áyêj·T+&ç.
3. dæ>±à u≤+&é eT]j·TT ô|’ u≤+&é eT<Ûä´ e´‘ê´kÕìï Áyêj·T+&ç.
4. ôV’≤Á_&Ó’CÒwüHé uÛ≤eqqT ñ|üjÓ÷–+∫ NH3 nDTe⁄ @s¡Œ&ÉT≥qT $e]+#·+&ç.
5. dæ>±à ã+<Ûä+ eT]j·TT ô|’ ã+<Ûä+ eT<Ûä´ e´‘ê´kÕìï Áyêj·T+&ç.
6. HÓ’Á{À»Hé e÷*≈£L´˝Ÿ (N ) eT]j·TT O jÓTTø£ÿ ìsêàD≤\qT y˚\ì‡ ã+<Ûä dæ<ëΔ+‘· Ä<Ûës¡+ ^j·TTeTT.
2 2
7. y˚\˙‡ ã+<Ûä dæ<ëΔ+‘·+ jÓTTø£ÿ |ü]$T‘·T\T @$T{Ï?

8. <äèe düy˚Tàfi¯Hê\T n+fÒ @$T{Ï? ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
9. ñ<ëVü≤s¡D\‘√ nwüºø£ ìj·Te÷ìï $e]+#·+&ç.
1. y˚\˙‡ ã+<Ûä dæ<ëΔ+‘êìï ñ<ëVü≤s¡D‘√ $e]+#·+&ç.
2. VSEPRT <ë«sê BeCl nDTe⁄ @s¡Œ&ÉT≥qT $e]+#·+&ç.
2
3. Na eT]j·TT Cl eT<Ûä´ nj·÷ìø˘ ã+<Ûä+ @s¡Œ&É{≤ìï $e]+#·+&ç.
68
4. düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T m˝≤ @s¡Œ&É‘êsTT? ÄøÏ‡»HéqT ñ<ëVü≤s¡D>± rdüT≈£îì $e]+#·+&ç.
1. øÏ+~ yê{Ï˝À nwüºø£ $Hê´dü+ >∑\ |üs¡e÷DTe⁄ ( )
m) O _) N dæ) Ne &ç) Na
2. nj·÷ìø˘ ã+<ÛëìøÏ ñ<ëVü≤s¡D
m) NO _) CO 2
dæ) NaCl &ç) SO 2
3. düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+ á $<Ûä+>± @s¡Œ&ÉT‘·T+~ ( )

m) m\Áø±ºHé\qT ø√˝ÀŒe&É+ _) m\Áø±ºHé\qT bı+<ä&É+
dæ) m\Áø±ºq¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ &ç) nj·÷qT¢
4 nj·÷ìø£ ã+<Ûëìï yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï>± Á|ü‹bÕ~+∫qyês¡T ( )
m) \÷sTTdt _) ø√ôd˝Ÿ dæ) s¡÷<∏äsYbò˛sY¶ &ç) #ê&ç«ø˘
5. 2s eT]j·TT nìï 2p Ä]“{≤fi¯ófl dü+ø£Øø£s¡D+ #Ó+~q|ü⁄&ÉT @s¡Œ&çq SP3 Ä]“{≤fi¯¢ dü+K´ ( )
m) 1 _) 2 dæ) 3 &ç) 4
6. N nDTe⁄˝Àì dæ>±à ã+<Ûë\ dü+K´
2
( )
m) 1 _) 2 dæ) 3 &ç) 4
7. NaCl nDTe⁄˝À >∑\ Na+ jÓTTø£ÿ düeTq«j·T dü+K´ ( )
m) 2 _) 4 dæ) 6 &ç) 8
8. He ‘·|üŒ $T–*q »&Éyêj·TTe⁄\˝À¢ u≤Vü≤´ ø£s¡Œs¡+˝Àì m\Áø±ºq¢ dü+K´ ( )
m) 3 _) 5 dæ) 8 &ç) 10
9. nyÓ÷àìj·÷ nDTe⁄˝Àì ã+<Ûä ø√D+ ( )
m) 1090 _) 1070481 dæ) 1040311 &ç) 900
10. Mg eT]j·TT O eT<Ûä´ kÕ<ÛäéTj˚T´ s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+
2
( )
m) <Ûäèyê‘·àø£ düeTjÓ÷»˙j·T+ ã+<Ûä+ _) nj·÷ìø£ ã+<Ûä+
dæ) düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+ &ç) düeTq«j·T düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+
69
9. $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+
• yêVü≤ø£+: @ |ü<ës¡ú+ >∑T+&Ü m\Åø±ºqT\ Á|üyêVü≤+ »s¡T>∑T‘·T+<√ Ä |ü<ësêúìï yêVü≤ø£+ n+{≤s¡T.
ñ<ë: sê– r>∑
Áø£eT|ü<äΔ‹˝À m\Åø±ºHé\ #·\q+
• nyêVü≤ø£+ (ã+<Ûäø£+) : @ |ü<ës¡ú+ >∑T+&Ü m\Åø±ºqT\ Á|üyêVü≤+ »s¡T>∑<√ Ä |ü<ësêΔìï nyêVü≤ø£+
n+{≤s¡T.
ñ<ë: HÓ’˝≤Hé r>∑.
• ˇø£ ã\T“‘√ düVü‰ yêVü≤ø£+ ¬s+&ÉT ∫es¡\qT u≤´≥Ø (source) øÏ ø£*|æq|ü⁄&ÉT Ä yêVü≤ø£+˝À >∑\ m\Åø±ºqT¢
Áø£eTyÓTÆq |ü<äΔ‹˝À #·*+#·&É+ e\¢ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+:
• ˇø£ ôdø£qT ø±\+˝À yêVü≤ø£+˝Àì @<Ó’Hê eT<ä´#˚Ã¤<Ûëìï <ë{Ï yÓfi‚fl Äy˚X¯ |ü]e÷D≤ìï $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+
n+{≤eTT.
• ‘t’ ø±\ eé~Û˝À ˇø£ yêVü≤ø£+˝Àì @<˚ì eT<ä´#˚Ã<
¤ ëÛ ìï <ë{Ï yÓfifl‚ Äy˚X+¯ ‘Q’ nsTT‘˚ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ I= Q/t
• $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìøÏ SI Á|üe÷D+ Ä+|æj·TsY. Bìì A ‘√ dü÷∫kÕÔeTT. 1 Ä+|æj·TsY R 1 ≈£L\T+uŸ/1ôdø£Hé
• Äy˚X¯+ jÓTTø£ÿ ˇø£ ≈£L\+uŸ 6.25 x1018 m\Åø±ºq¢qT ø£*– ñ+≥T+~.
• $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï nMTà≥sY <ë«sê ø=\TkÕÔs¡T.
• nMTà≥s¡TqT e\j·T+˝À ÁX‚DÏ dü+<ÛëqeTT˝À ø£\T|ü⁄‘ês¡T.
bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+:
• $<äT´‘Y øπ Áå ‘·+˝À, Á|üe÷D <ÛHä êy˚XÊìï ˇø£ _+<äTe⁄ qT+&ç eTs=ø£ _+<äTe⁄ e<ä≈› î£ ø=+‘· <ä÷s¡+ ø£~*+#·&ÜìøÏ
$<äT´‘Y ã\+ #˚dæq |üìì Ä _+<äTe⁄\ eT<Ûä´ bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ n+{≤s¡T. Bìì v ‘√ dü÷∫kÕÔeTT.
• V= W/ q, Çø£ÿ&É W = $<äT´‘Y ã\+ #˚dæq |üì eT]j·TT q = Äy˚X¯+
• bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ëìøÏ S.I Á|üe÷D+ ªz˝Ÿºμ. 1 z˝Ÿº R 1 CÖ˝Ÿ/1≈£L\T+uŸ.
$<äT´#êÃ¤\ø£ ã\+ (emf):
• @ø±+ø£ ãTTD≤y˚XÊìï u≤´≥Ø <Ûäq <Ûäèe+ qT+&ç ãTTD <äèyêìøÏ ø£~*+#·&ÜìøÏ s¡kÕj·Tq ã\+ #˚dæq |üìì
ª$<äT´#êÃ¤\ø£ ã\+μ n+{≤eTT. n~ ε = Fe d/q q≈£î düe÷q+.
• u≤´≥Ø nH˚~ <ëì <Ûäèyê\ eT<Ûä´ dæús¡yÓTÆq bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ ìs¡«Væ≤+#˚ |ü]ø£s¡+. u≤´≥Ø, s¡kÕj·Tq X¯øÏÔì
$<äT´‘Y X¯øÏÔ>± e÷s¡TdüTÔ+~.
• $<äT´‘Y |ü]ø£s¡+ ¬s+&ÉT ∫es¡\ eT<Ûä´ bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ ˝Ò<ë emf qT ø=\e&ÜìøÏ z˝Ÿº MT≥sYqT
ñ|üjÓ÷–kÕÔeTT.
• Bìì e\j·T+˝À $<äT´‘Y |ü]ø£s¡+ jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT ∫es¡\≈£î düe÷+‘·s¡+>± ø£\T|ü⁄‘êeTT.
70
• kÕ<Ûës¡D $<äT´‘Y e\j·T+: ˇø£ e\j·T+ kÕ<Ûës¡D $<äT´‘Y |ü]ø£sê˝…’q |òüT≥+ (u≤´≥Ø), ø°, ã\T“ eT]j·TT
yêVü≤ø£ r>∑\qT ø£*Z ñqï≥¢sTT‘˚ <ëìì kÕ<Ûës¡D $<äT´‘Y e\j·T+ n+{≤s¡T.
ã\T“
kÕ<Ûës¡D $<äT´‘Y e\j·T+ |ü≥+
r>∑\T
z+ ìj·TeT+ `
u≤´≥Ø
ñ<˚›X¯´+: ˇø£ yêVü≤ø±ìøÏ dü+ã+~Û+∫ V/I $\Te dæús¡eTì #·÷|ü&É+.
ø±e\düì edüTÔe⁄\T: 1.5V u≤´≥Ø\T 5, nMTà≥sY, z˝Ÿº MT≥sY, yêVü≤ø£ r>∑\T (sê– r>∑\T), 10 ôd+.MT. bı&Ée⁄ >∑\
düqïì ÇqT|ü/e÷+>∑˙dt ø£&û¶, dæ«#Y eT]j·TT LED.
C≤Á>∑‘·Ô\T: ÇqT|ü ø£&ç¶
1. u≤´≥Ø\≈£î r>∑\qT »‘· #˚ùd≥|ü&ÉT C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#·+&ç.
u≤´≥Ø dæ«#Y
2. y√˝Ÿº MT≥sY eT]j·TT nMTà≥sY jÓTTø£ÿ $\Te\qT <äèwæº <√wü+ ˝Ò≈£î+&Ü rdüTø√yê*.
3. Á|üjÓ÷>∑+ »s¡T>∑T‘·Tqï+‘· ùd|ü⁄ ÇqT|ür>∑ jÓTTø£ÿ ñc˛íÁ>∑‘· dæús¡+>± ñ+&Ü*.
a) ÇqT|üø£&û¶qT rdüTø=ì <ëìøÏ ¬s+&ÉTyÓ’|ü⁄˝≤ yêVü≤ø£ r>∑\‘√ ø£\bÕ*.
b) á yêVü≤ø£ r>∑\≈£î, 1.5 V u≤´≥Ø, nMTà≥sY eT]j·TT dæ«#Y\qT ÁX‚DÏ dü+<Ûëq+˝À ø£\bÕ*.
c) ÇqT|ü ø£&û¶øÏ ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄\ z˝Ÿº MT≥sY ø£\|ü+&ç.
d) dæ«#Y ÄHé #˚dæ, nMTà≥sY˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+, z˝Ÿº MT≥sY˝À bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ Ø&ç+>∑T\qT >∑T]Ô+∫
ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£˝À qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
e.dü+. bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ (V) $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ (I) V/I
1.
2.
3.
e) Ç|ü⁄&ÉT e\j·T+˝À ˇø£ u≤´≥ØøÏ ã<äT\T>±, ¬s+&ÉT u≤´≥Ø\qT ÁX‚DÏ˝À ø£*|æ nMTà≥sY, z˝Ÿº MT≥sY
Ø&ç+>∑T\qT qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
f) Ç<˚$<Ûä+>± 3,4 eT]j·TT 5 u≤´≥Ø\qT ÁX‚DÏ˝À ø£\T|ü⁄‘·÷ á ø£è‘ê´ìï eTs¡˝≤ #˚j·T+&ç. Á|ür dü+<äs¡“¤+˝À
v, I $\Te\qT qyÓ÷<äT #˚dü÷Ô, V/I $\Te\qT ø£qT>=q+&ç.
71
|ü]o\q\T: ÇqT|ü ø£&û¶ (yêVü≤ø£+) ¬s+&ÉT ∫es¡\ eT<Ûä´ bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+qT ô|+∫q|ü⁄&ÉT <ëì˝À Á|üeVæ≤+#˚
$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±e⁄q yê{Ï eT<Ûä´ >∑\ ìwüŒ‹Ô dæús¡eTì ‘Ó\TdüTÔ+~. i.e., V/I = dæús¡eTT
|òü*‘·eTT:
ÇqT|ü ø£&¶û (yêVü≤ø£+) s¬ +&ÉT ∫es¡\ eT<Û´ä bıf…ì¸jT· ˝Ÿ uÛ<Ò +ä , <ëì˝À Á|üeVæ≤+#˚ $<äT´‘Yq≈£î nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À
ñ+≥T+~.
Á>±|òt:
Ä+|æj·TsY\˝À
$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ ‘I’ $\Te\qT Y nø£å+ô|’, bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ ‘V’ $\Te\qT X- nø£å+ô|’
rdüTø=ì, ‘·–q ùdÿ\TqT ìs¡ísTT+#·T≈£îì, V, I \ eT<Ûä´ Á>±|òt ^∫q≥¢sTT‘˚, n~ eT÷\_+<äTe⁄
qT+&ç Á|üj·÷DÏ+#˚ düs¡fi¯πsK e˝… ñ+≥T+~.
z\Tº\˝À
ÇqT|ü ø£&û¶øÏ ã<äT\T>± LED ì yê&ç á ø£è‘ê´ìï eTs¡˝≤ #˚dü÷Ô, Á|ür dü+<äs¡“¤+˝À e∫Ãq $<äT´‘Y
Ä+|æj·TsY\˝À
Á|üyêVü≤+, bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ $\Te\ <ë«sê V/I $\Te dæús¡+ ø±<äì ‘Ó\TdüTÔ+~.
ø£è‘·´+˝À LED ì yê&çq ‘·sê«‘· e∫Ãq ‘V’, ‘I’ $\Te\qT es¡Tdü>±
X, Y- nøå±\ yÓ+ã&ç rdüTø=ì Á>±|òt ^∫qf…¢Ì‘˚, n~ eÁø£πsK e˝… ñ+≥T+~. z\Tº\˝À
z$Tj·T |ü<ës¡úeTT:
• zyéT ìj·Te÷ìï bÕ{Ï+#˚ |ü<ësêú\qT z$Tj·T |ü<ësêú\T n+{≤s¡T. ñ<ë: ˝ÀVü‰\T
nz$Tj·T |ü<ës¡úeTT:
• zyéT ìj·Te÷ìï bÕ{Ï+#·ì |ü<ësêú\qT nz$Tj·T |ü<ësêú\T n+{≤s¡T. ñ<ë: <∏ä]àdüºs¡T¢
zyéT ìj·TeTeTT:
• ªªdæús¡ ñc˛íÁ>∑‘· e<ä›, yêVü≤ø£+ ¬s+&ÉT ∫es¡\ eT<Ûä´ >∑\ bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ <ëì˝À Á|üeVæ≤+#˚ $<äT´‘Y
Á|üyêVü≤+q≈£î nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À ñ+≥T+~.μμ
Vα I
V=IR , R dæúsê+ø£+ ($<äT´‘Y ìs√<Ûä+)
zyéT ìj·TeT+ |ü]$T‘·T\T:
• ñc˛íÁ>∑‘·, Ç‘·s¡ uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‘·T\T dæús¡+>± ñqï|ü⁄&ÉT ˝ÀVü≤yêVü≤ø±\T zyéT ìj·Te÷ìï bÕ{ÏkÕÔsTT.
• yêj·TTyêVü≤ø±\≈£î, ns¡úyêVü≤ø±\≈£î zyéT ìj·TeT+ e]ÔdüTÔ+~.
ìs√<Ûä+: ªªyêVü≤ø£+˝À m\Åø±ºHé #·\HêìøÏ ø£*π> Ä≥+ø£+ ø£*Z+#˚ |ü<ës¡ú <Ûäsêàìï ìs√<Ûä+ n+{≤eTT.μμ
• ìs√<Ûä+ R=V/I
• ìs√<ÛëìøÏ SI Á|üe÷D+ ªzyéTμ. zyéT qT Ω >∑Ts¡TÔ‘√ dü÷∫kÕÔeTT.

• 1 zyéT = 1y√˝Ÿº / 1 Ä+|æj·TsY;
72
1 zyéT:
• ¬s+&ÉT ∫es¡\ eT<Ûä´ 1 y√˝Ÿº bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ >∑\ yêVü≤ø£+ >∑T+&Ü 1 Ä+|æj·TsY $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+
Á|üeVæ≤ùdÔ <ëìì 1 zyéT n+{≤eTT.
$<äT´‘Y |òü÷‘·+:
• eTq X¯Øs¡+˝Àì @y˚ì ¬s+&ÉT nej·Tyê\ eT<Ûä´ bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ ñqï|ü⁄&ÉT eTq+ $<äT´‘Y |òü÷‘êìøÏ >∑T]
ne⁄‘êeTT.
• $<äT´‘Y |òü÷‘·+ nH˚~ bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+, $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ eT]j·TT X¯Øs¡ ìs√<Ûë\ |òü*‘· Á|üuÛ≤e+.
• n~Ûø£ z˝ÒºCŸ >∑\ ˇπø r>∑ô|’ |üøÏå ≈£Ls¡TÃqï|ü⁄&ÉT <ëì ø±fi¯fl eT<Ûä´ bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ ˝Ò<äT ø±e⁄q |üøÏå >∑T+&Ü
$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ »s¡T>∑<äT. ø£qTø£ <ëìøÏ $<äT´‘Y |òü÷‘·+ ø£\T>∑<äT
|ü<ës¡ú ìs√<Ûëìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd ø±s¡ø±\T:
1) yêVü≤ø£+ bı&Ée⁄ (l) 2) eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+ (A) 3) ñc˛íÁ>∑‘· 4) |ü<ës¡ú dü«uÛ≤e+
yêVü≤ø£|ü⁄ bı&Ée⁄, <ëì ìs√<Ûä+ô|’ Á|üuÛ≤e+
ñ<˚›X¯´+: yêVü≤ø£ ìs√<Ûä+ <ëì bı&Ée⁄≈£î nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À ñ+≥T+<äì ìs¡÷|æ+#·T≥.
ø±e\dæq edüTÔe⁄\T: ˇπø eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+, $$<Ûä bı&Ée⁄\T >∑\ ø=ìï ÇqT|ü r>∑\T, u≤´≥Ø, nMTà≥sY, dæ«#Y eT]j·TT
yêVü≤ø£ r>∑\T.
C≤Á>∑‘·Ô\T:
• ÇqT|ü r>∑\ eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+ ˇπø$<Ûä+>± ñ+&Ü*.
• nMTà≥sY jÓTTø£ÿ $\Te\qT bÕs¡˝≤ø˘‡ <√wü+ ˝Ò≈£î+&Ü rdüTø√yê*.
• yêVü≤ø£ r>∑\qT|üjÓ÷–+∫, u≤´≥Ø eT]j·TT nMTà≥sY \‘√ ÇqT|ü r>∑\qT ø£\|ü+&ç.
• dæ«#YqT eT÷dæ, ÁX‚DÏ˝À ø£\T|üã&çq nMTà≥sY q+<äT $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ (I) qT ø=\e+&ç.
• á ø£è‘ê´ìï $$<Ûä bı&Ée⁄\T >∑\ ÇqT|ü r>∑\‘√ eTs¡˝≤ #˚dü÷Ô, Á|ür dü+<äs¡“¤+˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ (I) qT
qyÓ÷<äT #˚j·T+&ç.
|ü]o\q\T:
• bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ dæús¡+>± ñqï|üŒ{Ïø° ÇqT|ü⁄ r>∑ bı&Ée⁄ ô|]>∑T‘·Tqï ø=\~ nMTà≥sY˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+
‘·>∑TZqT, nq>± e\j·T+˝À ìs√<Ûä+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. nì >∑eTìkÕÔeTT.
|òü*‘·+: ªªÇqT|ü r>∑ bı&Ée⁄≈£î nqT>∑TD+>± yêVü≤ø£ ìs√<Ûä+ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~μμ nì ìs¡÷|æ+#·&ÉyÓTÆq~..
R∝ l
73
yêVü≤ø£ eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+, <ëì ìs√<Ûä+ô|’ Á|üuÛ≤e+
ñ<˚›X¯´+: yêVü≤ø£ ìs√<Ûä+ <ëì eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ˝≤´ìøÏ $˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À ñ+≥T+<äì ìs¡÷|æ+#·T≥.
ø±e\dæq edüTÔe⁄\T: ˇπø bı&Ée⁄, $$<Ûä eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+ >∑\ ø=ìï ÇqT|ü r>∑\T, u≤´≥Ø, nMTà≥sY, dæ«#Y eT]j·TT
yêVü≤ø£ r>∑\T.
C≤Á>∑‘·Ô\T:
• ÇqT|ü r>∑\ bı&Ée⁄ ˇπø $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
• nMTà≥sY jÓTTø£ÿ $\Te\qT bÕs¡˝≤ø˘‡ <√wü+ ˝Ò≈£î+&Ü rdüTø√yê*.
• yêVü≤ø£ r>∑\qT|üjÓ÷–+∫, u≤´≥Ø eT]j·TT nMTà≥sY\‘√ ÇqT|ü r>∑\qT ø£\|ü+&ç.
• dæ«#YqT eT÷dæ, ÁX‚DÏ˝À ø£\T|üã&çq nMTà≥sY q+<äT $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ (I) qT ø=\e+&ç.
• á ø£è‘ê´ìï $$<Ûä eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+ >∑\ ÇqT|ü r>∑\‘√ eTs¡˝≤ #˚dü÷Ô, Á|ür dü+<äs¡“¤+˝À $<äT´‘Y
Á|üyêVü≤+ (I) qT qyÓ÷<äT #˚j·T+&ç.
|ü]o\q\T:
• bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ dæús¡+>± ñqï|üŒ{Ïø° ÇqT|ü r>∑ eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï ø=\~ nMTà≥sY˝À
Á|üeVæ≤+#˚ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ $\Te ô|s¡T>∑T‘·T+<äì >∑eTì+#·e#·TÃ.
• bıf…ì¸jT· ˝Ÿ uÛ<Ò +ä dæsú +¡ >± ñqï|üŒ{Ïø° nq>± e\j·T+˝À r>∑ eT<Û´ä #˚Ã<¤ ä yÓX’ Ê\´+ ô|]–‘˚, ìs√<Û+ä ‘·>T∑ ‘Z T· +<äì
>∑eTìkÕÔ+.
|ò*ü ‘·+: ªªÇqT|ü r>∑ eT<Û´ä #˚Ã<¤ ä yÓX’ Ê\´+ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î nqT>∑TD+>± yêVü≤ø£ ìs√<Û+ä ‘·>T∑ ‘Z T· +~.μμ nì ìs¡÷|æ+#·ã&ÉyTÓ qÆ ~.
1
R∝
A
“yêVü≤ø£
ìs√<Ûä+ (R), yêVü≤ø£ bı&Ée⁄ (l) q≈£î nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À eT]j·TT eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+ (A)q≈£î
$˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À ñ+≥T+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.”
$•wüº ìs√<Ûä+ (ìs√<Ûäø£‘·): ˇø£ j·T÷ì{Ÿ bı&Ée⁄ eT]j·TT eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+ >∑\ yêVü≤ø£|ü⁄ ìs√<Ûëìï $•wüº ìs√<Ûä+
n+{≤eTT.
• $•wüº ìs√<ÛëìøÏ Á|üe÷D+ (Ω - m) (zyéT ` MT≥sY)
• $•wüº ìs√<Ûä+ nH˚~ ñc˛íÁ>∑‘·, |ü<ës¡ú dü«uÛ≤e+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. Ç~ C≤´$Trj·T ø±s¡ø±˝…’q bı&Ée⁄,
eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É<äT.
• ìs√<Ûä+ nH˚~ ñc˛íÁ>∑‘·, |ü<ës¡ú dü«uÛ≤yê\‘√bÕ≥T, C≤´$Trj·T ø±s¡ø±˝…’q bı&Ée⁄, eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+ô|’
≈£L&Ü Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
74
$•wüº ìs√<Ûä+ (ìs√<Ûäø£‘·) jÓTTø£ÿ nqTes¡ÔHê\T:
|ü<ësêú\ $•wüº ìs√<Ûä+, yê{Ï yêVü≤ø£‘ê«ìï ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
• $•wüº ìs√<Ûä+ ‘·≈£îÿe>± >∑\ ˝ÀVü‰\T eT+∫ yêVü≤ø±\T>± |üì#˚kÕÔsTT. ø±e⁄q sê– e+{Ï ˝ÀVü‰\qT $<äT´‘Y
r>∑\ ‘·j·÷ØøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔeTT.
• $<äT´‘Y ã˝Ÿ“˝À yê&˚ |òæ\yÓT+{ŸqT ª≥+>¥düºHéμ ‘√ ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T. m+<äTø£+fÒ ≥+>¥düºHé $•wüºìs√<Ûä+,
Á<äMuÛÑeq kÕúq+ $\Te\T (34220 C) #ê˝≤ m≈£îÿe.
• ìÁø√yéT, e÷+>∑˙dt e+{Ï $TÁX¯eT ˝ÀVü‰\ $•wüº ìs√<Ûä+ $\Te\T >∑]wüº+>± ñ+&É≥+e\¢ M{Ïì ÇÅd”Ôô|f…º,
s=f…º\qT y˚&ç#˚ùd |ü]ø£s¡+ e+{Ï $<äT´‘Y ñ|üø£s¡D≤\˝À ‘ê|üq |ü]ø£sê\T>± ñ|üjÓ÷–kÕÔeTT.
$<äT´‘Y e\j·÷\T:
• u≤´≥Ø, yêVü≤ø£ r>∑\‘√ m\Åø±ºHé\T Á|üeVæ≤+#·&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± @s¡Œs¡∫q
dü+eè‘· e÷sêZìï e\j·T+ n+{≤+.
ìs√<Ûë\ ÁX‚DÏ dü+<Ûëq+:
• Á|ü‹ ìs√<Ûä+ <ë«sê ˇπø $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ Á|üeVæ≤+#˚ $<Ûä+>± nqTdü+<Ûëì+#·ã&çq nH˚ø£ ìs√<Ûë\qT,
ìs√<Ûë\ ÁX‚DÏ dü+<Ûëq+ nì n+{≤s¡T.
• á ÁX‚DÏ dü+<Ûëq+˝À, Á|ü‹ ìs√<Ûä+ e<ä› bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ y˚s¡T y˚s¡T>± e⁄+≥T+~.
Á|ü‹ ìs√<Ûä+ <ë«sê $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ “I” Á|üeVæ≤+#˚ $<Ûä+>±, u≤´≥Ø <Ûäèyê\ e<ä› bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+V
eT]j·TT y˚s¡T y˚s¡T ìs√<Ûë\ e<ä› V1, V2 eT]j·TT V3 bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ ñ+&˚$<Ûä+>± R1, R2 eT]j·TT R3
nH˚ eT÷&ÉT ìs√<Ûë\qT ÁX‚DÏ dü+<Ûëq+˝À nqTdü+<Ûëì+#ê*.
V
Req = R1 + R2 + R3 V1 V2 V3
Req = |òü*‘· ìs√<Ûä+ I R1 R2 R3 I
“ÁX‚DÏ˝À ø£*|æq ìs√<Ûë\ e\¢ @s¡Œ&˚ |òü*‘·ìs√<Ûä+, Äj·÷ $&ç$&ç ìs√<Ûë\ yÓTT‘êÔìøÏ düe÷q+.”
ìs√<Ûë\ düe÷+‘·s¡+ dü+<Ûëq+:
• Á|ü‹ ìs√<Ûä+ e<ä› ˇπø bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ ñ+&˚$<Ûä+>± nqTdü+<Ûëì+#·ã&çq nH˚ø£ ìs√<Ûë\qT, ìs√<Ûë\
düe÷+‘·s¡ dü+<Ûëq+ nì n+{≤s¡T.
• á düe÷+‘·s¡ dü+<Ûëq+˝À, Á|ü‹ ìs√<Ûä+ e<ä› $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ y˚s¡T y˚s¡T>± e⁄+≥T+~.
Á|ü‹ ìs√<Ûä+ eT]j·TT u≤´≥Ø <Ûäèyê\ bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ ’V’ i 1
A
ñ+&˚$<Ûä+>±, eT]j·TT y˚s¡T y˚s¡T ìs√<Ûë\ <ë«sê I1, I2 eT]j·TT I3 i
i 2 A
$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ Á|üeVæ≤+#˚ $<Ûä+>± R1, R2 eT]j·TT R3 nH˚ i 1
i 1
eT÷&ÉT ìs√<Ûë\qT düe÷+‘·s¡ dü+<Ûëq+˝À nqTdü+<Ûëì+#ê*. A
1/Req = 1 / R1 + 1/ R2 + 1/R3
Req = |òü*‘· ìs√<Ûä+
“düe÷+‘·s¡ dü+<Ûëq+˝À ñqï ìs√<Ûë\ jÓTTø£ÿ |òü*‘· ìs√<Ûä $˝ÀeT+, Ä $&ç$&ç ìs√<Ûë\ $˝Àe÷\
yÓTT‘êÔìøÏ düe÷q+.” 75
• eTq Çfi¯fl˝À ñ+&˚ $$<Ûä $<äT´‘Y |ü]ø£sê\qT düe÷+‘·s¡ dü+<Ûëq+ #˚dqæ |ü⁄&ÉT @<Óq’ ˇø£ |ü]ø£s+¡ |üì#˚jT· ø£b˛‘˚,
Ç+{Ï˝À >∑\ $T>∑‘ê $<ä´‘Y |ü]ø£sê˝…’q <ëì Á|üuÛ≤e+ ñ+&É<äT. ø±ì, yê{Ïì ÁX‚DÏ dü+<Ûëq+ #˚dæq|ü⁄&ÉT
@<Ó’q ˇø£ |ü]ø£s¡+ |üì#˚j·Tø£b˛‘˚, Ç+{Ï˝À >∑\ $T>∑‘ê $<äT´‘Y |ü]ø£sê\T ≈£L&Ü |üì#˚j·Te⁄. ø£qTø£H˚ eTq
Çfi¯fl˝À ñ+&˚ $$<Ûä $<äT´‘Y |ü]ø£sê\qT ÁX‚DÏ˝À ø£\T|üs¡T.
• ø±s¡T jÓTTø£ÿ ôV≤&Ó¢Ì≥T¢ düe÷+‘·s¡+>± nqTdü+<Ûëì+#·ã&ç ñ+{≤sTT. m+<äTø£+fÒ düe÷+‘·s¡ dü+<Ûëq+ #˚dæq
yÓ’]+>¥ e\¢ ¬s+&ÉT ôV≤&Ó¢Ì≥T¢ düe÷qyÓTÆq X¯øÏÔì bı+<äT‘êsTT. ˇø£ ôV≤&Ó¢Ì{Ÿ |üì #˚j·Tø£b˛‘˚ eTs=ø£{Ï |üì
#˚düTÔ+~.
øÏsêÃ¤|òt ìj·Te÷\T: I6 I1
a) »+ø£åHé ìj·TeT+: I2
I5 I3
• e\j·T+˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ $uÛÑõ+|üã&˚ @ »+ø£åHé e<ä› HÓ’Hê, »+ø£åHéqT
I4
#˚sπ $<äT´‘Y Á|üyêVü‰\ yÓTT‘·+Ô Ä »+ø£Hå qé T M&çb˛j˚T $<äT´‘Y Á|üyêVü≤\ yÓTT‘êÔìøÏ
düe÷q+.
• á ìj·TeTeTT Äy˚XÊ\ ì‘·´‘·«+qT nqTdü]+∫ |üì #˚düTÔ+~.
• Çø£ÿ&É i1 , i4 eT]j·TT i6 »+ø£åHé˝ÀøÏ Á|üy˚•+#˚ $<äT´‘Y Á|üyêVü‰\T, i2 , i3, eT]j·TT i5 »+ø£åHé qT+&ç
ãj·T\T<˚πs $<äT´‘Y Á|üyêVü‰\T. ø±e⁄q
i1 + i4 +i6 = i2 + i3 +i5
b) \÷|t ìj·TeT+:
• ˇø£ eT÷dæq e\j·T+˝Àì ;Jj·T bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ë\ yÓTT‘·Ô+ X¯Sq´+.
• á ìj·TeT+ X¯øÏÔ ì‘·´‘·«+qT nqTdü]düTÔ+~.
dü+C≤„ kÕ+Á|ü<ëj·÷\T:
• u≤´≥Ø <Ûäq <Ûäèe+ qT+&ç ãTTD <Ûäèe+ yÓ’|ü⁄ ø£<äT\T‘·Tqï|ü⁄&ÉT emf ($.#ê.ã)
–
$\TeqT ãTTD≤‘·àø£+>± rdüTø√yê*.
• u≤´≥Ø ãTTD <Ûäèe+ qT+&ç <Ûäq <Ûäèe+ yÓ’|ü⁄ ø£<äT\T‘·Tqï|ü⁄&ÉT emf ($.#ê.ã)
$\TeqT <ÛäHê‘·àø£+>± rdüTø√yê*.
• $<äT´‘Y Á|üyêVü≤ ~X¯˝À ìs√<Ûä+ >∑T+&Ü ø£~˝Ò≥|ü&ÉT <ëìô|’ bıf…ì¸j·T˝Ÿ
uÛÒ<ä+ ãTTD≤‘·àø£+>±q÷ rdüTø√yê*.
• $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ e´‹πsø£ ~X¯˝À ìs√<Ûä+ >∑T+&Ü ø£~˝Ò≥|ü&ÉT <ëìô|’ bıf…ì¸j·T˝Ÿ
uÛÒ<ä+ <ÛäHê‘·àø£+>±q÷ rdüTø√yê*.
76
$<äT´‘Y kÕeTs¡ú´+:
• @<˚ì $<äT´‘Y kÕ<Ûäq+ $ìjÓ÷–+#·T≈£îqï $<äT´#·Ã¤øÏÔì $<äT´‘Y kÕeTs¡ú´+ n+{≤eTT. nq>± |üì »]π>
πs≥TqT kÕeTs¡ú´+ n+{≤eTT
• $<äT´‘Y kÕeTs¡ú´+ P = $<äT´‘Y πøåÁ‘·+ #˚dæq |üì / ø£¬s+≥T Á|üeVæ≤+∫q düeTj·T+
• P= W/t
• P = I2R
• P = V2/R
• $<äT´‘Y kÕeTsêú´ìøÏ S.I. Á|üe÷D+ (W)
• kÕ<Ûës¡D+>± $<äT´‘Y kÕeTs¡ú´+ $ìjÓ÷>±ìï ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ øÏ˝À yê{Ÿ nH˚ Á|üe÷D≤ìï ñ|üjÓ÷–kÕÔeTT.
• 1kW=1000W $<äT´‘Y kÕeTs¡ú´+ Vü‰sY‡ |üesY ˝À #Ó|æŒq≥¢sTT‘˚ 1HP = 746 W
• ˇø£ >∑+≥˝À $ìjÓ÷–+∫q $<äT´‘Y kÕeTsêú´ìï ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ øÏ˝Àyê{Ÿ nesY‘√ dü÷∫kÕÔeTT.
• 1øÏ˝À yê{Ÿ nesY (kWh) = 36 × 105 CÖ˝Ÿ
zesY ˝À&é:
• $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ jÓTTø£ÿ $\Te ø£+fÒ e\j·T+˝Àì $<äT´‘Y |ü]ø£sê\T ñ|üjÓ÷–+∫q $\Te m≈£îÿe>±
ñqï|ü⁄&ÉT $<äT´‘·TÔ jÓTTø£ÿ uÛ≤sêìï uÛÑ]+#·&É+˝À yêVü≤ø£ r>∑ $|òü\eTe⁄‘·T+~. Bìï zesY ˝À&ç+>¥ n+{≤s¡T.
• n|ü&ÉT eT+≥\T @s¡Œ&Ée#·TÃ.
• zesY ˝À&é e\q ø£*π> Á|üe÷<ëìï ìyê]+#·&ÜìøÏ Ç+&É¢˝Àì e\j·T+˝À |òüPĆŸ ì ñ|üjÓ÷–kÕÔeTT.
|òüPĆŸ:
• |òüPĆŸ nH˚~ Ç~ n‹ ‘·ø£ÿe Á<äMuÛÑeq kÕúq+ ø£*–q ˇø£ düqïì r>∑. |òüPĆŸ >∑T+&Ü Á|üeVæ≤+#˚ $<äT´‘Y
m≈£îÿyÓ’‘˚ Ä düqïì r>∑ y˚&ÓøÏÿ ø£]–b˛‘·T+~.
• d”dü+ eT]j·TT {ÏHé $TÁX¯eT+‘√ ‘·j·÷s¡T #˚dæq r>∑ eTTø£ÿqT |òüPĆŸ ‘·j·÷Ø˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
eT÷˝≤´+ø£q+
1. >∑èVü≤ dü+ã+<Ûä $<äT´‘Y ø£˝…ø£åq¢˝À |òüPĆŸ>± n~Ûø£ Á<äMuÛÑeq kÕúq+ >∑\ yêVü≤ø±ìï ñ|üjÓ÷–+∫q @$T
»s¡T>∑T‘·T+~?
2. Ç+{Ï˝Àì $<äT´‘Y ã\T“\T eT]j·TT n\+ø£sD¡ ≈£î ñ|üj÷Ó –+#˚ ã\T“\T ˇπø s¡ø+£ >± nqTdü+<Ûëì+#·ã&É‘êj·÷?
3. ˇø£ yêVü≤ø£+ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄qT ô|+∫q|ü&ÉT <ëì ìs√<ÛäeTT @$T ne⁄‘·T+~?
4. ˇø£ e\j·T+˝À zesY ˝À&é m+<äT≈£î dü+uÛÑ$düTÔ+<√ $e]+#·+&ç.
5. ˇø£ >∑èVü≤ $<äT´‘Y e\j·T+˝À 220 v \ z˝Òõº eT]j·TT 440Ω \ ìs√<Ûøä +£ ø£\|üã&çq $<äT´‘Y Á|üyêVü≤eTTqT
ø£qT>=qTeTT.
77
6. 1,00,000Ω \ ìs√<Ûä+ >∑\ e÷qe X¯Øs¡+ 240V \ »qø±ìøÏ dü+<Ûëì+#·ã&çq <ëì>∑T+&Ü Á|üeVæ≤+#˚
$<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï ø£qT>=q+&ç.
7. ¬s+&ÉT ìs√<Ûë\T 4Ω & 8Ω ˇø£ e\j·T+˝À ‘·≈£îÿe ìs√<Ûä+ e#˚Ã˝≤ ø£\T|üã&çq Ä e\j·T+˝Àì |òü*‘·
ìs√<Ûä+qT ø£qT>=qTeTT.
8. ¬s+&ÉT ìs√<Ûë\T 4Ω & 8Ω ˇø£ e\j·T+˝À m≈£îÿe ìs√<Ûä+ e#˚Ã˝≤ ø£\T|üã&çq Ä e\j·T+˝Àì |òü*‘·
ìs√<Ûä+qT ø£qT>=qTeTT.
9. Ç∫Ãq e\j·T+˝Àì |òü*‘· ìs√<Ûä+ eT]j·TT $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ ø£qT>=qTeTT.
8Ω
20Ω
8Ω
12V
10. u≤´≥Ø, nMTà≥sY, z˝ŸºMT≥sY, ø£*ù| r>∑\T, dæ«#Y\qT ñ|üjÓ÷–+∫ ˇø£ kÕ<Ûës¡D e\j·T+ ^j·T+&ç.
11. ÁøÏ+~ »+ø£åHéqT |ü]o*+∫ i $\TeqT ø£qT>=qTeTT.
12. ¬s+&ÉT ã\T“\T 100W, 220V, eT]j·TT 60W, 220V >± >∑T]Ô+#·ã&çHêsTT. nsTTq Bì˝À n~Ûø£ ìs√<Ûä+
ø£*–q ã\T“qT ø£qT>=qTeTT.
4A i
8A
8A 4A
4A 4A
8A

13. z+ ìj·Te÷ìï ìs¡÷|æ+#˚ Á|üjÓ÷>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫ ø±e\dæq |ü]ø£sê\T, Á|üjÓ÷>∑ $<Ûëq+, rdüTø√e\dæq
C≤Á>∑‘·Ô\T eT]j·TT |ü]o\q\T sêj·T+&ç.
14. yêVü≤ø£ eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\éTTq≈£î ìs√<ÛëìøÏ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï ø£qT>=H˚ ø£è‘ê´ìøÏ dü+ã+~Û+∫ ø±e\dæq
|ü]ø£sê\T, Á|üjÓ÷>∑ $<Ûëq+, rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T eT]j·TT |ü]o\q\T sêj·T+&ç.
78
15. yêVü≤ø£+ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ eT]j·TT ìs√<ÛëìøÏ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï ø£qT>=H˚ ø£è‘ê´ìøÏ dü+ã+~Û+∫ ø±e\dæq
|ü]ø£sê\T Á|üjÓ÷>∑ $<Ûëq+, rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T eT]j·TT |ü]o\q\T sêj·T+&ç.
16. Á|üø£ÿ \÷|tqT kÕ~Û+#·+&ç. 1) ABCDA 2) ADCBA
2A 12v 4Ω
4Ω
4Ω
12 V
17. ÁøÏ+~ \÷|t\≈£î düMTø£s¡D≤\T sêj·T+&ç.

i) ABDCA & ACDBA
3Ω
A 2A B
3Ω
C D
12V 3Ω
ii) ABDCA & ACDBA

3Ω
A 2A C
3Ω
B D
12V
ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T
1. bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+qT ø=\e&ÜìøÏ Ç~ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~ ( )
A) nMTà≥sY B) y√˝Ÿº MT≥sY C) <∏ä]àdüºsY D) m\ÅøÏºø˘ yÓ÷{≤s¡T

2. u≤´≥Ø˝À s¡kÕj·Tq X¯øÏÔ ...............>± e÷s¡T‘·T+~. ( )
A) j·÷+Á‹ø£ X¯øÏÔ B) nj·TkÕÿ+‘· X¯øÏÔ C) $<äT´‘Y X¯øÏÔ D) y˚&ç X¯øÏÔ

3. CÖ˝Ÿ/≈£L\T+uŸ BìøÏ düe÷q+. ( )
A) yê{Ÿ B) Ä+|æj·TsY C) y√˝Ÿº D) z+
79
4. z+ ìj·Te÷ìï bÕ{Ï+#˚ |ü<ës¡ú+ ( )
A) sê– B) dæ*ø±Hé C) LED D) Á{≤ì‡düºsY
5. |ü<ës¡ú+ jÓTTø£ÿ ìs√<Ûäø£‘· Bìô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&É<äT. ( )
A) bı&Ée⁄ B) eT<Ûä´#˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+ C) |ü<ës¡ú+ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e+ D) m\Åø±ºq¢ dü+K´

6. kÕ<Ûës¡D+>± $<äT´‘Y ã˝Ÿ“˝À |òæ\yÓT+{Ÿ>± ñ|üjÓ÷–+#·Tq~ ( )
A) ≥+>¥düºHé B) sê– C) dæ\«sY D) d”dü+
7. 2Ω , 4Ω eT]j·TT 6Ω $\Te\ jÓTTø£ÿ ìs√<Ûë\T ÁX‚DÏ˝À nqTdü+<Ûëì+#·ã&ç ñHêïsTT. Ä e\j·T+˝À

|òü*‘· ìs√<Ûä+ ( )
A) 2Ω B) 4Ω C)6Ω D)12Ω
8. »+ø£åHé ìj·TeT+ á ì‘·´‘·« ìj·TeT+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ( )
A) Á<äe´sê• B) Äy˚X¯+ C) X¯øÏÔ D) Á<äeý˚>∑+
80
10. $<äT´<äj·TkÕÿ+‘·‘·«eTT
1.. nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘·+
πøåÁ‘·+: ˇø£ |ü<ës¡ú+ eTs=ø£ |ü<ës¡ú+‘√ uÛÖ‹ø£ yÓTÆq düŒs¡Ù dü+ã+<Ûä+ ˝Òq|üŒ{Ïø°, <ëìô|’ ã˝≤ìï Á|üjÓ÷–+#˚
dü+<äsê“¤ìï ªπøåÁ‘·+μ n+{≤s¡T.
πøåÁ‘· ã\+: m≥Te+{Ï düŒs¡Ù ˝Ò≈£î+&Ü |üì#˚ùd ã\+.
nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+:
• nj·TkÕÿ+‘·+ e\¢ ÇqT|ü s¡»qT ø£<ä*ø£≈£î ø±s¡DyÓTÆq πøåÁ‘êìï ªnj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+μ n+{≤s¡T.
• nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘êìøÏ ~X¯ ñ+≥T+~. n~ y˚s¡T y˚s¡T _+<äTe⁄\ e<ä› y˚s¡T y˚s¡T>± ñ+≥T+~.
• <ä+&Üj·TkÕÿ+‘êìøÏ <ä>∑Zs¡>±/ <ä÷s¡+>± ñqï nìï Á|ü<˚XÊ\˝Àq÷ nj·TkÕÿ+‘· ~≈£L‡∫ <ë<ë|ü⁄>± ñ‘·Ôs¡-
<äøÏåD ~≈£îÿ\qT dü÷∫düTÔ+~.μμ
• nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ Á‹$Trj·TyÓTÆq~. <ä+&Üj·TkÕÿ+‘·+ #·T≥÷º ñqï nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘êìøÏ ã\+ eT]j·TT ~X¯
ñ+{≤sTT.
nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘· ã\πsK\T:
• <ä+&Éj·TkÕÿ+‘·+ e+{Ï »qø±\ #·T≥÷º πøåÁ‘·+ Äe]+∫
ñ+≥T+~. á πøåÁ‘êìøÏ πøåÁ‘· ~X¯, πøåÁ‘· ã\+ nH˚ \ø£åD≤\T
ñ+{≤sTT.
• nj· T kÕÿ+‘· ~≈£ L ‡Nì ñ|ü j Ó ÷ –+∫ π ø å Á ‘· ~X¯ q T
ø£qT>=qe#·TÃ.
• nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ã\πsK\T }Vü‰‘·àø£yÓTÆq$ e÷Á‘·y˚T.
• ã\ πsK≈£î ˇø£ _+<äTe⁄ e<ä› ^dæq düŒs¡ÙπsK ~X¯ Ä _+<äTe⁄ e<ä› πøåÁ‘· ~X¯qT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
• <ä≥ºyÓTÆq düeT÷Vü≤+ (<ä+&Üj·TkÕÿ+‘· <Ûä yê\ <ä>∑Zs¡)>± ñqï#√≥ πøåÁ‘·+ ã\+>± ñ+<äì, <ä÷s¡+ <ä÷s¡+
(<ä+&Üj·TkÕÿ+‘·+ qT+∫ <ä÷s¡+>± b˛j˚Tø=\~)>± $düÔ]+∫q≥T¢ ñqï#√≥ πøåÁ‘·+ ã\V”≤q+>± ñ+≥T+~.
• πøåÁ‘·+˝Àì $$<Ûä _+<äTe⁄\ e<ä› πøåÁ‘· ã\+, ~X¯ e÷]b˛‘·THêïsTT ø±e⁄qT á πøåÁ‘·+ @ø£Ø‹>± ˝Òì πøåÁ‘·eTT.
• πøåÁ‘· ã\+, ~X¯ ¬s+&É÷ πøåÁ‘·eT+‘·{≤ dæús¡+>± ñ+fÒ <ëìì düeTπøåÁ‘·+ ˝Ò<ë @ø£Ø‹ πøåÁ‘·+ (uniform magnetic
field)
nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤+ nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤ kÕ+Á<ä‘·:

• πøåÁ‘êìøÏ \+ã+ yÓ’XÊ\´+ (A) >∑\ ‘·\+>∑T+&Ü yÓfi‚fl ã\πsK\
dü+K´qT nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤+ (magnetic flux) n+{≤+. Bìì
F ‘√ dü÷∫kÕÔ+.
81
• Ä_ÛyêVü≤+ nH˚~ Ä πøåÁ‘·+˝À >∑\ ‘·\+ jÓTTø£ÿ ~–«Hê´dü+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
• nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü‰ìøÏ S.I Á|üe÷D+ yÓãsY.
• yÓãsY: Á|üe÷D yÓ’XÊ\´+ >∑T+&Ü yÓfi‚fl nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤ πøåÁ‘· ã\+.
• nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤ kÕ+Á<ä‘· B (magnetic flux density): πøåÁ‘êìøÏ \+ã+>± ñqï @ø±+ø£ yÓ’XÊ\´+>∑\
‘·\+ >∑T+&Ü yÓfi‚fl nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü‰ìï nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤ kÕ+Á<ä‘·>± ìs¡«∫kÕÔ+. Bì nj·TkÕÿ+‘·
πøåÁ‘· Áù|s¡D (magnetic field induction) nì ≈£L&Ü n+{≤+.
• πøåÁ‘êìøÏ \+ã+>± ñ+&˚ ‘·\+>∑T+&Ü yÓfi‚fl nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü‰ìøÏ, Ä ‘·\ yÓ’XÊ˝≤´ìøÏ >∑\ ìwüŒ‹Ôì
nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤+ n+{≤+.
• A yÓ’XÊ\´+˝À >∑\ n_ÛyêVü≤+ F nsTT‘˚ πøåÁ‘êìøÏ \+ã+>± ñqï @ø±+ø£ yÓ’XÊ\´+>∑T+&Ü n_ÛyêVü≤+ O/A ≈£î
düe÷q+.
• nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤ kÕ+Á<ä‘· R nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤+/ yÓ’XÊ\´+
• Β=∅/Α −> ∅=ΒΑ
• nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤ kÕ+Á<ä‘·≈£î Á|üe÷D≤\T Wb/m

2
. BìH˚ f…kÕ¢ nì ≈£L&Ü BìH˚ f…kÕ¢ nì ≈£L&Ü
|æ\TkÕÔeTT.
2. $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ e\q @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ (Magnetic field due to currents)
• $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+>∑\ r>∑ nj·TkÕÿ+‘·
πøåÁ‘êìï @s¡Œs¡TdüTÔ+~.
1. ÄsTTsY ôdº&é Á|üjÓ÷>∑+:
• e\j·T+˝À $<äT´‘Y Á|üdü]düTÔqï|ü⁄Œ&ÉT,
nj·TkÕÿ+‘·dü÷∫˝À n|ües¡ÔHêìï >∑eTì+#·e#·TÃ.
• u≤´≥Ø <Ûä yê\qT e÷]Ãq|ü⁄&ÉT, nj·TkÕÿ+‘·dü÷∫˝À n|ües¡Ôq ~X¯. Ç+‘·≈£îeTT+<äT ø£+fÒ e´‹πsø£+>± ñ
+≥T+~.
• $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑ #·T≥÷º nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑ @s¡Œs¡∫q eT]ø=ìï nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘ê\T:
1. düs¡fi¯πsK˝≤ ñqï $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑ e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+.
2. e\j·÷ø±s¡|ü⁄ r>∑#·T≥º (circular coil) e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+.
3. k˛*HêsTT&é e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+.
82
düs¡fi¯πsK˝≤ ñqï $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑ e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+
• |ü≥+˝À dü÷∫+∫q $<Ûä+>± e\j·÷ìï |üP]Ô #˚dæ dæ«#Y ÄHé #˚dæ
e\j·T+˝À $<äT´‘Y qT Á|üeVæ≤+|üCÒj·T+&ç.
• ~≈£L‡N\˝À dü÷∫ø£\ ~X¯\T eè‘·+Ô jÓTTø£ÿ düŒs¡Ùsπ K ~X¯\qT dü÷∫dü÷Ô
ì\ø£&É˝ÀøÏ sêe&Üìï MTs¡T >∑eTì+#·e#·TÃ.
• r>∑ #·T≥÷º ñqï nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK e ‘êÔø±s¡+˝À ñ+≥T+~. ø±e⁄q
nj· T kÕÿ+‘· ã \π s K\T ø£ ∫ Ã‘· + >± dü + e ‘· π s K\ì Ç|ü ⁄ Œ&É T
ìsêΔ]+#·e#·TÃ.
• e\j·T+˝À $<äT´‘Y Á|üeVæ≤düTÔqï|ü⁄Œ&ÉT r>∑ #·T≥÷º ÇqT|ü s¡»qT #·*¢
Ç<˚ $wüj·÷ìï ìsêΔ]+#·Tø√e#·TÃ.
≈£î&ç#˚‹ u§≥qy˚\T ìã+<Ûäq ( right hand thumb rule) : $<äT´‘Y Á|üeVæ≤+#˚ r>∑qT MT
≈£î&ç#˚‹‘√ |ü≥Tº≈£îqï≥T¢ uÛ≤$+#·+&ç. MT ≈£î&ç#˚‹ u§≥qy˚\T ~X¯˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤~X¯
ñ+&˚≥≥T¢, r>∑#·T≥÷º ñqï $T>∑‘ê y˚fi¯ófl nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ~X¯qT dü÷∫kÕÔsTT.
$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ düs¡fi¯πsK e+{Ï r>∑ e\q @s¡Œ&çq ã\πsK\T: á ù|õ>∑T+&Ü
ì{≤s¡T>± ô|’ yÓ’|ü⁄ $<äT´‘Y Á|üeVæ≤k˛Ô+<äì }Væ≤ùdÔ nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\T
|ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± n|üdüe´ ~X¯˝À @s¡Œ&É‘êsTT.
$<äT´‘Y, ù||üsY ‘·˝≤ìøÏ \+ã+>± ˝À|ü\≈£î Á|üyêVü≤+ ù|J˝ÀøÏ ô|’
qT+&ç øÏ+~øÏ ñ+<äì }Væ≤ùdÔ, |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢ ã\πsK\T düe´~X¯˝À
@s¡Œ&É‘êsTT.
e\j·÷ø±s¡|ü⁄ r>∑#·T≥º (circular coil) e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+:
• ˇø£ |ü\T#·ì #Óø£ÿeTTø£ÿqT rdüTø=ì <ëìô|’ ‘Ó\¢ø±–‘êìï n+{Ï+#·+&ç.
• |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢ #Óø£ÿ|”≥˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
• Ä <ëìô|q’ ìØí‘· <ä÷s¡+˝À s¬ +&ÉT s¡+Á<Ûë\qT #˚jT· +&ç.
• Ä s¡+Á<Ûë\>∑T+&Ü $<äT´‘Y ã+<Ûäø£ bıs¡ ø£*–q 24 π>CŸ
sê–r>∑qT Hê\T¬>’<äT #·T≥T¢ #·T≥º+&ç.
• |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± e\j·÷ìï |üP]Ô#˚dæ dæ«#Y
düVü‰j·T+‘√ u≤´≥ØøÏ ø£*|æ e\j·T+˝À $<äT´‘Y
Á|üeVæ≤+|üCÒj·T+&ç.
• Ä r>∑#·T≥º eT<Ûä´˝À #Óø£ÿeTTø£ÿô|’ ˇø£ nj·TkÕÿ+‘·
~≈£L‡∫ì ñ+#·+&ç.
83
• dü÷∫ø£ ì\ø£&É>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT <ëì ~X¯qT ‘Ó*ù|$<Ûä+>± ¬s+&ÉT _+<äTe⁄\qT ø±–‘·+ô|’ >∑T]Ô+#·+&ç. Ä
_+<äTe⁄\˝À @<√ ˇø£<ëìô|’ ~≈£L‡∫ì ñ+∫ dü÷∫ø£ ~X¯qT eTs¡˝≤ >∑T]Ô+#·+&ç.
• Ç˝≤ #Óø£ÿeTTø£ÿ n+#·T es¡≈£î _+<äTe⁄\qT >∑T]Ô+#·+&ç. Ç<˚$<Ûä+>± ~≈£L‡∫ yÓTT<ä{Ï kÕúq+ qT+&ç r>∑#·T≥º
¬s+&√yÓ’|ü⁄≈£î ≈£L&Ü _+<äTe⁄\qT >∑T]Ô+#·+&ç. nìï _+<äTe⁄\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ πsKqT ^ùdÔ r>∑#·T≥º jÓTTø£ÿ
nj·TkÕÿ+‘· ã\πsKqT bı+<ä>∑\T>∑T‘ê+.
• r>∑#·T≥º ‘·˝≤ìøÏ \+ã~X¯˝À nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ~X¯ ñ+≥T+~.
• r>∑#·T≥º e\¢ @s¡Œ&É¶ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ jÓTTø£ÿ ñ‘·Ôs¡ <Ûä e+ yÓ’|ü⁄ ~≈£L‡∫ <äøÏåD <Ûä e+ dü÷∫dü÷Ô ~–«Hê´dü+
#Ó+<äT‘·T+~.
• MT m<äTs¡T>± ñqï r>∑#·T≥º˝À $<äT´‘Y n|üdüe´ ~X¯˝À Á|üeVæ≤ùdÔ n~ @s¡Œ]#˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ~X¯ MT yÓ’|ü⁄
~X¯˝À ñ+≥T+~.
• r>∑#·T≥º˝À $<äT´‘Y düe´~X¯˝À Á|üeVæ≤ùdÔ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ~X¯ MT qT+&ç eTT+<äT≈£î yÓfi‚fl ~X¯˝À ñ+≥T+~.
k˛*HêsTT&é e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+:
• düeTdü]Œ\+>± (ôV≤*ø˘‡), <ä>∑Zs¡>± #·T≥ºã&ç ñqï bı<äyÓ’q r>∑H˚ k˛*HêsTT&é n+{≤+.
• |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢ e\j·÷ìï @s¡Œs¡∫ dæ«#Y y˚jT· >±H˚
r>∑>∑T+&Ü $<äT´‘Y Á|üeVæ≤düTÔ+~.
• k˛*HêsTT&é s¬ +&ÉT ∫es¡\˝À ˇø£{Ï ñ‘·sÔ ¡ <Ûä e+>±,
eTs=ø£{Ï <äøÏåD <Ûä e+>± Á|üe]ÔkÕÔsTT.
• k˛*HêsTT&é ãj·T≥ ñ+&˚ nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\T
<ëì ˝À|ü\ ≈£L&Ü ø=qkÕ>∑T‘·÷ ñ+{≤sTT.
• k˛*HêsTT&é ãj·T≥ ã\πsK\T ~X¯ ñ‘·Ôs¡+ qT+∫
<äøÏåD+ yÓ’|ü⁄, ˝À|ü* ã\πsK\ ~X¯ <äøÏåD+ qT+∫
ñ‘·ÔsêìøÏ ñ+≥T+~.
• n+fÒ k˛*HêsTT&é e\¢ @s¡Œ&˚ ã\πsK\T <ä+&Üj·TkÕÿ+‘·+‘√ @s¡Œ&çq ã\πsK\ e˝… dü+e ‘· e\j·÷\T.
3. $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D
(ø£~˝Ò nj·TkÕÿ+‘ê\ e\¢ @s¡Œ&˚ $<äT´‘Y |òü*‘ê\T):
• q Äy˚X¯+, V y˚>∑+‘√ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ B ≈£î \+ã+>±
ø£<äT\T‘·T+<äqT≈£î+fÒ, Ä Äy˚X¯+ô|’ ø£*π> ã\+ F=qvB.
• ø£~˝Ò Äy˚XÊìøÏ, nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘êìøÏ eT<Ûä´ ø√D+ 9
ñqï≥¢sTT‘˚ Ä Äy˚X+¯ ô|’ |üì#˚ùd nj·TkÕÿ+‘· ã\+ F=qvBsinθ.
84
≈£î&ç#‹˚ ìã+<Ûqä : ≈£î&ç#‹˚ u§≥qy˚\T, #·÷|ü⁄&ÉTy˚\T, eT<Û´ä y˚\TqT ˇø£<ëìø=ø£{Ï
|üs¡düŒs¡+ \+ã+>± ñ+∫‘˚ #·÷|ü⁄&ÉTy˚\T Äy˚X¯ y˚>∑ ~X¯qT ($<äT´‘Y Á|üyêVü≤+
I), eT<Ûäý˚\T πøåÁ‘·+ B ~X¯qT, u§≥qy˚\T ã\+ F ~X¯qT dü÷∫kÕÔsTT.
• @ø£Ø‹ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ (B) (uniform magnetic field) ≈£î \+ã+>± ˇø£
$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ (I) r>∑ bı&Ée⁄ L >∑\ r>∑qT+∫‘˚ <ëìô|’ #·s¡´ »]ù| πøåÁ‘·
ã\+ F=ILB
nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ~X¯≈£î, $<äT´‘Y Á|üyêVü≤ ~X¯≈£î eT<Ûä´ ø√D+ θ nsTT‘˚ n|ü⁄Œ&ÉT
$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑ô|’ |üì#˚ùd ã\+ F=ILB sinθ (@ ø√D≤ì¬ø’Hê).
$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑ô|’ |üì#˚ùd nj·TkÕÿ+‘· ã\ Á|üuÛ≤eeTT:
• $<äT´‘Y Á|üeVæ≤düTÔqï r>∑e<ä›≈£î >∑TÁs¡|ü⁄Hê&É nj·TkÕÿ+‘êìï
rdü T ø=ìyÓ [ flq r>∑ nj· T kÕÿ+‘êìøÏ e´‹π s ø£ ~ X¯ ˝ À
ø£<äT\T‘·T+~.
• BìøÏ ø±s¡D+ >∑TÁs¡|⁄ü Hê&É nj·TkÕÿ+‘·+ e\¢ nj·TkÕÿ+‘·øπ Áå ‘·+
@s¡Œ&ÉT‘·T+~. eT]j·TT $<äT´‘Y Á|üeVæ≤düTÔqï
r>∑#T· ≥÷º ≈£L&Ü nj·TkÕÿ+‘·øπ Áå ‘·+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
• á ¬s+&ÉT πøåÁ‘ê\ n‹bÕ‘·+ e\¢ ndüeTπøåÁ‘·+
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
• ô|’ uÛ≤>∑+˝À ã\yÓTÆq πøåÁ‘·+, øÏ+~ uÛ≤>∑+˝À >∑\
|òü*‘· πøåÁ‘·+ ã\V”≤q+>±q÷ ñ+≥T+~.
• n+<äTe\¢ r>∑ #·T≥÷º ndüeTπøåÁ‘·+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
• n+<äTe\¢ r>∑ ã\V”≤q πøåÁ‘·+ yÓ’|ü⁄ ø£<äT\T‘·T+~.
$<äT´‘Y yÓ÷{≤sY
• $<äT´‘Y yÓ÷{≤sY $<äT´‘Y X¯øÏÔì j·÷+Á‹ø£X¯øÏÔ>± e÷πsÃ kÕ<Ûäq+.
• $<äT´‘Y yÓ÷{≤sY |üì#˚j·TT dü÷Á‘·+ ªªã\yÓTÆq nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘·+˝À B
C
\+ã+>± ñ+#·ã&çq r>∑#·T≥º˝À $<äT´‘Y qT Á|üeVæ≤+|üCÒdæq ˇø£
|òü*‘·ã\+ Áù|πs|æ+#·ã&ç Ä r>∑#·T≥ºqT Ä nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘·+˝À
ìs¡+‘·sêj·T+>± ‹]π>≥≥T¢ #˚düTÔ+~μμ. A
D
$<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T |üì#˚j·TT $<Ûëq+:
• ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕÔø±s¡ r>∑#·T≥º ABCD düeTnj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+˝À
ñ+#ê+.
• r>∑ #·T≥º˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ düe´~X¯˝À ñ+~.
85
• ≈£L&ç #˚‹ ìã+<Ûqä Á|üø±s¡+ AB uÛTÑ »+ e<ä› nj·TkÕÿ+‘· ã\+ nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\≈£î \+ã+>± ˝À|ü*yÓ|’ ⁄ü >±,
CD e<ä› ãj·T{Ï yÓ’|ü⁄≈£î |üì#˚düTÔ+~.
• BC eT]j·TT DA\˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ~X¯≈£î düe÷+‘·s¡+>± ñ+&É≥+ e\¢ yê{Ïô|’
m≥Te+{Ï nj·TkÕÿ+‘· ã\+ |üì#˚j·T<äT
• BCeT]j·TT DA\˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤ ~X¯qT nj·TkÕÿ+‘· øπ Áå ‘êìøÏ \+ã+>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT BC e<ä› nj·TkÕÿ+‘·
ã\+ r>∑ #·T≥ºqT ô|’øÏ eT]j·TT CD e<ä› ÁøÏ+<ä≈£î ˝≤>∑T‘·T+~.
• u≤Vü≤´ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ e\q AB eT]j·TT CD \ô|’ |üì#˚ùd nj·TkÕÿ+‘· ã˝≤\T düe÷qeTT eT]j·TT
e´‹πsø£ ~X¯˝À ñ+{≤sTT.
• r>∑#·T≥ºô|’ |òü*‘· ã\+ X¯Sq´+ ne⁄‘·T+~. ø±ì r>∑#·T≥º ÁuÛÑeTD+˝À ñ+≥T+~.
• Ç<Ó˝≤ kÕ<ÛäéT+fÒ Á|ü‹ ns¡Δ ÁuÛÑeTD≤ìøÏ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤~X¯ e÷s¡&É+ e\¢ r>∑#·T≥º n|üdüe´~X¯˝À
ìs¡+‘·sêj·T+>± »&É‘·«+ ø±s¡D+>± r>∑#·T≥º Ä–b˛≈£î+&Ü n<˚ ~X¯˝À ‹s¡T>∑T‘·T+~.
• ñ|üjÓ÷>±\T: m\ÁøÏºø˘ ø±s¡T¢, s√*+>¥ $T˝Ÿ‡, *|òtº\T, Á&ç*¢+>¥ $TwæHé\T, bòÕ´Hé\T, ôV≤sTTsY Á&Ó’j·Ts¡T¢, uÀ¢j·Ts¡T¢,
fÒ|t ]ø±s¡¶sY\T ]Á|òæõπs≥sY\T, yêwæ+>¥ $TwæHé\T, yÓTT<ä˝…’qyê{Ï˝À m\ÁøÏºø˘ yÓ÷{≤s¡¢qT yê&É‘ês¡T.
$<äT´‘Y nj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D ( Electro Magnetic Induction):
• <ä+&Üj·TkÕÿ+‘êìï r>∑#·T≥º yÓ’|ü⁄ ø£~|æq|ü⁄&ÉT >±\«H√MT≥s¡T dü÷∫ø£˝À @s¡Œ&çq n|ües¡Ôq+ r>∑#·T≥º˝À
$<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
• <ä+&Üj·TkÕÿ+‘·+ dæús¡+>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT >±\«H√MT≥s¡T dü÷∫ø£˝À m˝≤+{Ï n|ües¡Ôq+ ñ+&É<äT.
• nj·TkÕÿ+‘êìï r>∑#·T≥º qT+&ç <ä÷s¡+>± »]|æq|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&Ü >±\«H√MT≥s¡T dü÷∫ø£˝À ø£<ä*ø£qT e´‹πsø£
• ~X¯˝À @s¡Œ&çq≥T¢ >∑eTì+#·>∑\eTT. nj·TkÕÿ+‘·+ r>∑#·T≥ºyÓ’|ü⁄ ø£~*Hê/r>∑#·T≥º nj·TkÕÿ+‘·+ yÓ’|ü⁄ ø£~*Hê
|òü*‘ê\˝À e÷s¡TŒ+&É<äT.
• r>∑#·T≥º˝À nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü‰ìï ìs¡+‘·s¡+>± e÷s¡Tdü÷Ô ñ+fÒ Ä r>∑#·T≥º˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ .
• bòÕs¡&˚ ìj·TeT+: r>∑#·T≥º˝À nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü‰ìï ìs¡+‘·s¡+>± e÷s¡Tdü÷Ô ñ+fÒ Ä r>∑#·T≥º˝À @s¡Œ&˚
$<äT´‘Y Á|üyêVü≤ìï Áù|]‘· $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ (induced current) nì, Ç~ Áù|]‘· $<äT´#êÃ¤\ø£ ã\+ (induced
eml) e\¢ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
• á $<Ûä+>± Áù|]‘· $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï bı+<˚ <ä –«wüj·÷ìï $<äT´‘Y nj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D (electra magnetic
induction) n+{≤+.
• ˇø£ dü+e ‘· ñ#·TÃ˝À (closed loop) @s¡Œ&É¶ $<äT´#êÃ¤\ø£ ã\+ jÓTTø£ÿ $\Te <ëì>∑T+&Ü b˛j˚T nj·TkÕÿ+‘·
n_ÛyêVü≤|ü⁄ e÷s¡TŒ πs≥T≈£î düe÷q+μ. Bìì >∑DÏ‘· s¡÷|ü+˝À á øÏ+~$<Ûä+>± sêj·Te#·TÃ.
• Ä Áù|]‘· $<äT´#êÃ¤\ø£ ã\+ (induced eml) n_ÛyêVü≤+˝À e÷s¡TŒ/ ø±\+
ΔØ
• ε= á düMTø£s¡D≤ìï ªªbòÕs¡&˚ $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D ìj·TeT+μμ n+{≤+.
Δt
86
• Çø£ÿ&É Ø (phi) r>∑#·T≥º˝Àì n_ÛyêVü‰ìï dü÷∫düTÔ+~. r>∑#·T≥º˝À ˇø£ r>∑≈£î dü+ã+~Û+∫q n_ÛyêVü≤+ Ø 0.
r>∑#·T≥º˝Àì #·T≥¢ dü+K´ N nsTTq≥¢sTT‘˚ yÓTT‘·Ô+ r>∑#·T≥º≈£î dü+ã+~Û+∫q n_ÛyêVü≤+ N Ø 0
ne⁄‘·T+~.
Ø = NØ0
˝…+CŸ ìj·TeTeTT:
• r>∑#·T≥º˝À n_ÛyêVü≤ e÷s¡TŒqT e´‘˚πsøÏ+#˚ ~X¯˝Ò Áù|s¡D $<äT´‘Y
Á|üyêVü≤+ ñ+≥T+~. BìH˚ ˝…+CŸ ìj·TeT+ n+{≤s¡T. ˝Ò<ë
• r>∑#·T≥º˝À n_ÛyêVü≤+ ô|]–‘˚ Ä r>∑#·T≥º Ä ô|s¡T>∑T<ä\qT
e´‹πsøÏdüTÔ+~.
• r>∑#·T≥º˝À n_ÛyêVü≤+ ‘·–Z‘˚ r>∑#·T≥º n ‘·>∑TZ<ä\qT e´‹πsøÏdüTÔ+~.
bòÕs¡&˚ $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D ìj·TeT+ jÓTTø£ÿ ø=ìï nqTes¡ÔHê\T:
1. cÕ|æ+>¥ e÷\‡ q+<äT, |òü+ø£åHé Vü‰\‡ q+<äT, u≤´+≈£î\+<äT, Ç‘·s¡ eTTK´ Á|ü<˚XÊ\˝À ôd≈£L´]{° #ÓøÏ+>¥
ø√dü+ @sêŒ≥T #˚ùd ô|<ä› <ë«sê\ >∑T+&Ü @yÓ’Hê ÇqTeTT ˝≤+{Ï nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· Á|üuÛ≤$‘· edüTÔe⁄qT
rdüTø=ì yÓ[‘˚, $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ ñ<ä“¤$+#·&É+ e\q n˝≤s¡+ yÓ÷>∑T‘·÷ ôV≤#·Ã]düTÔ+~.
2. eTqeTT bÕ≥\T $q&ÜìøÏ ˝Ò<ë ]ø±s¡T¶ #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ fÒ|t ]ø±s¡¶s¡T¢ $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡Dô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç |üì#˚kÕÔsTT.
3. ATM ø±s¡T¶˝À ñ+&˚ nj·TkÕÿ+‘· |ü{°ºì ªkÕÿqsYμ ˝À ªªôd’«|tμμ #˚dæq|ü⁄Œ&ÉT $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D dæ<ëΔ+‘êìï
$ìjÓ÷–+#·Tø=ì |üì#˚düTÔ+~.
4. Ç+&Éø£åHé düºyé ≈£L&Ü $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D ìj·TeT+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç |üì#˚düTÔ+~.
5. »qπs≥s¡T¢ ≈£L&Ü á ìj·TeT+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç |üì#˚kÕÔsTT.
AC »qπs≥sY
|üì#˚j·TT ìj·TeTeTT:
$<äT´<äj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D ìj·TeT+ Á|üø±s¡+,
r>∑#T· ≥º >∑T+&Ü Á|üd]ü +#˚ nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤+
e÷s¡ & É + e\¢ r>∑ # · T ≥º ˝ À $<ä T ´‘Y
Áù|πs|æ+|üã&ÉT‘·T+~.
|üì#˚j·TT $<ÛëqeTT:
1. yÓTT<ä≥ r>∑#·T≥º >∑T+&Ü nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤+
Á|üdü]+#˚ $<Ûä+>± r>∑#·T≥ºqT neTs¡TÃeTT.
87
2. Ä r>∑#·T≥º ìX¯Ã\dæú‹˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT <ëì uÛÑT»+ ªAμ ô|’ yÓ’|ü⁄q≈£î y˚s=ø£ uÛÑT»+ B øÏ+~ yÓ’|ü⁄q≈£î
ñ+<äqTø=qTeTT.
3. á dæú‹˝À r>∑#·T≥º˝À $<äT´‘Y Áù|πs|æ+|üã&É<äT. ø±e⁄q $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ X¯SqéTT.
4. r>∑#·T≥ºqT düe´~X¯˝À Á‹|æŒq|ü⁄&ÉT <ëì˝À Áù|]‘· $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ @s¡Œ&ç A qT+&ç 8 øÏ Á|üeVæ≤düTÔ+~.
5. r>∑#·T≥º yÓTT<ä{Ï bÕe⁄uÛ≤>∑+ ÁuÛÑeTD+˝À $<äT´‘Y ª0μ qT+&ç >∑]wüº $\Te≈£î ô|]– r>∑#·T≥º øÏå‹» düe÷+‘·s¡
dæú‹˝ÀøÏ e#˚Ã dü]øÏ n+<äT˝À Á|üeVæ≤+#·T $<äT´‘Y n‘·´~Ûø£ $\Te≈£î #˚s¡T≈£î+≥T+~.
6. á $<Û+ä >± |ü<˚ |ü<˚ r>∑#T· ≥º ÁuÛeÑ TD+ #˚jT· &É+ e\q $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ eTs¡\ ‘·–Z X¯SHê´ìøÏ #˚sT¡ ≈£î+≥T+~.
7. á $<Ûä+>± |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢>± yÓTT<ä{Ï, ¬s+&Ée ns¡Δ uÛ≤>±\˝À ≈£L&Ü $<äT´‘Y Á|üeVæ≤düTÔ+~. ø±˙ ~X¯\T
y˚πs«s¡T>± ñ+{≤sTT.
8. Ç˝≤ bı+~q $<äT´‘Y |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢ r>∑#·T≥º Á|ü‹ ns¡ΔÁuÛÑeTD≤ìøÏ ‘·q ~X¯qT e÷s¡TÃø=+≥÷
ñ+≥T+~.
9. á $<äT´‘·TÔqT ª@ø±+‘·s¡ $<äT´‘Yμ (AC) n+{≤eTT.
DC »qπs≥sY |üì#˚j·TT $<Ûëq+:
1. Á|üø£ÿ |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ¬s+&ÉT dæ¢|t ]+>¥\qT r>∑#·T≥º ¬s+&ÉT ∫es¡\˝À ø£*|æ‘˚ AC »qπs≥sY DC
»qπs≥sY >± ø£eT÷´fÒ≥sY |üì#˚dü÷Ô DC ì ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔ+~.
2. r>∑#·T≥º ì\Te⁄>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT yÓTT<ä{Ï ns¡Δ ÁuÛÑeTD+˝À - Áù|πs|æ+|üã&çq $<äT´‘Y >∑]wüº $\TeqT #˚] eTs¡˝≤
X¯SHê´ìøÏ edüTÔ+~.
3. r>∑#·T≥º á dæú‹ qT+&ç ‹s¡>∑&É+ e\¢ #·T≥º ∫es¡\qT ‘êπø dæ¢|t ]+>¥ \ jÓTTø£ÿ kÕúHê\T e÷s¡T‘êsTT.
4. Bìe\q ¬s+&Ée ns¡ΔÁuÛÑeTD+˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ <ëq+‘·≥ n<˚ r>∑#·T≥º˝À e´‹πsø£~X¯˝À Á|üeVæ≤+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~.
5. ˇø£ |üP]Ô ÁuÛÑeTD+˝À |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± r>∑#·T≥º ¬s+&Ée ns¡ΔÁuÛÑeTD+˝À $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+, yÓTT<ä{Ï
ns¡ΔÁuÛÑeTD+˝Àì DC $<äT´‘Y ˝≤>±H˚ ñ+≥T+~.
6. á $<Ûä+>± »qπs≥sY j·÷+Á‹ø£ X¯øÏÔì $<äT´#·Ã¤øÏÔ>± e÷s¡TÃ‘·T+~.
eT÷˝≤´+ø£qeTT
1) nsTTsYôdº&é Á|üjÓ÷>±ìøÏ ø±e\dæq |ü]ø£sê\ C≤_‘ê sêj·T+&ç.
2) nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘êìï $e]+#·+&ç.
3) nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\ \ø£åD≤\T sêj·T+&ç.
4) Ä+|æj·TsY ≈£î&ç#˚‹ u§≥q Áy˚\T ìã+<Ûäq sêj·T+&ç.
88
5) <ä+&Üj·TkÕÿ+‘êìï TV ‘Ós¡ <ä>∑Zs¡≈£î ‘Ó∫Ãq|ü⁄&ÉT ∫Á‘·+ Äø±s¡+˝À e÷s¡TŒ edüTÔ+<ë?
6) nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ~X¯≈£î düe÷+‘·s¡+>± ø£~˝Ò Äy˚X¯+ô|’ |üì#˚ùd nj·TkÕÿ+‘· ã\+ m+‘·?
7) $<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T˝À ø£eTT´fÒ≥sY Á|ü‘˚´ø£‘· @$T{Ï?
8) AC »qπs≥sY eT]j·TT DC »qπs≥sY eT<Ûä´>∑\ ‘˚&Ü @$T{Ï?
\|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T:
1) nsTTsYôdº&é Á|üjÓ÷>∑ |ü]o\q\T sêj·T+&ç..
2 ÁøÏ+~ yê{Ïì $e]+#·+&ç.
a) nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤+ b) nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤ kÕ+Á<ä‘·
3) ù||üsY ‘·˝≤ìøÏ \+ã+>± $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ ñqï|ü⁄Œ&ÉT @s¡Œ&˚ ã\πsK\qT |ü≥+ <ë«sê #·÷|ü+&ç.
4) k˛*HêsTT&é e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘êìøÏ |ü{≤ìï ^j·T+&ç.
5) ˝…+CŸ ìj·Te÷ìï $e]+#·+&ç.
6) $<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡¢qT ì‘·´J$‘·+˝À mø£ÿ&É ñ|üjÓ÷–kÕÔeTT?
7) $<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T |ü≥+ ^dæ uÛ≤>±\T >∑T]Ô+#·+&ç.
8) AC &Ó’qyÓ÷ |ü≥+ ^dæ uÛ≤>±\T >∑T]Ô+#·+&ç.
1) $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑ #·T≥÷º nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì ˇø£ ø£ ‘·´+ <ë«sê $e]+#·+&ç.
2) $<äT´‘Y Á|üeVæ≤düTqÔ ï r>∑ #·T≥÷º @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\T dü+e ‘ê\T nì #·÷ù| ø£ ‘·éTTqT $e]+#·TeTT.
3) $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑ô|’ |üì#˚ùd nj·TkÕÿ+‘· ã\ Á|üuÛ≤yêìï Á|üjÓ÷>±‘·àø£+>± $e]+#·+&ç.
4) $<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T ìsêàD+ eT]j·TT |üì #˚j·TT $<Ûëq+qT $e]+#·+&ç.
5) ≥sY |üì#˚j·TT $<ÛëHêìï |ü≥+ düVü‰j·T+‘√ $e]+#·+&ç..
6) bòÕs¡&˚ $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D ìj·Te÷ìï ˇø£ ø£ ‘·´+ <ë«sê $e]+#·+&ç.
7) ì‘·´ J$‘·+˝À bÕs¡&˚ ìj·Te÷\ nqTes¡ÔHê\qT ø=ìï+{Ïì ‘Ó\|ü+&ç.
1. $<äT´‘Y X¯øÏÔì j·÷+Á‹ø£X¯øÏÔ>± e÷πsÃ~. ( )
A) yÓ÷≥sY B) u≤´≥Ø C) »qπs≥sY D) dæ«#Y
2. j·÷+Á‹ø£X¯øÏÔì $<äT´‘Y X¯øÏÔ>± e÷πsÃ~ ( )

A) yÓ÷≥sY B) u≤´≥Ø C) »qπs≥sY D) dæ«#Y
3. ˇø£ düeT nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘êìøÏ \+ã+>± ñqï $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑ô|’ |üì#˚ùd ã\+ ( )
A) 0 B) ILB C) 21LB D) ILB/2
89
4. <ä+&Üj·TkÕÿ+‘·+, r>∑#·T≥º\ kÕù|ø£å #·\q+ e\¢ r>∑#·T≥º ˝À..... Áù|]|æ+#·ã&ÉT‘·T+~ ( )
A) $<äT´‘Y B) y˚&ç C) |òüTs¡¸D D) ã\+
5. ≈£î&ç#˚‹ ìã+<Ûäq˝À u§≥q y˚\T - ~X¯qT ‘Ó\TŒ‘·T+~ ( )
A) nj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D B) Áù|]‘· emf C) #·\q+ D) y˚>∑+
6. DC ø£¬s+{Ÿ jÓTTø£ÿ bÂq|ü⁄q´+ ( )

A) 0 B) 50 Hz C) 60 Hz D) 100 Hz
7. @{°m+ ø±s¡T¶\T |üì#˚j·TT ìj·TeT+ ( )
A) bòÕs¡&˚ $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D B) ≈£î&ç#˚‹ ìã+<Ûäq
C) m&ÉeT #˚‹ ìã+<Ûäq D) Ä+|æj·TsY ìã+<Ûäq
8. nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· Áù|s¡D≈£î Á|üe÷D+ ( )
A) yÓãsY/MT2 B) f…kÕ¢ C) yÓãsY - MT2 D) yÓãsY
9. nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü‰ìøÏ Á|üe÷D+ ( )
A) f…kÕ¢ B) yÓãsY C) yÓãsY ` MT2 D) yÓãsY/MT2
10. düeTπøåÁ‘·+˝À $<äT´‘Y Á|üeVæ≤+#˚ r>∑ #·T≥ºqT ñ+∫q ............... #Ó+<äTqT. ( )
A) nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ @s¡Œs¡T#·TqT B) ÁuÛÑeTD+ #Ó+<äTqT
C) ø£+|üq+ #Ó+<äTqT D) ø£]–b˛e⁄qT
90
11. ˝ÀVü≤ dü+Á>∑Vü≤D XÊÅdüÔ+
• Á|üø£è‹˝À #·sêó\‘· ‘·≈£îÿe >∑\ ã+>±s¡+ (Au), yÓ+&ç (Ag), sê– (Cu) e+{Ï ø=ìï ˝ÀVü‰\T ùd«#êÃ¤
dæú‹˝À \_ÛkÕÔsTT.
• #·s¡ó\‘· n~Ûø£+>± >∑\ $T–*q ˝ÀVü‰\T y˚πs eT÷\ø±\‘√ ø£*dæ dü+jÓ÷>∑dæú‹˝À \_ÛkÕÔsTT. M{Ïì ˝ÀVü≤
KìC≤\T n+{≤+.
• ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+>± ˝ÀVü‰ìï sêã≥º&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+&˚ KìC≤\qT <Ûë‘·Te⁄\T n+{≤+.
• ˝ÀVü≤ <Ûë‘·Te⁄\T m≈£îÿe>± dü˝…Œ¤Ì&é\T, ø√¢¬s’&é\T, dü˝ÒŒ¤{Ÿ\T ø±s√“H˚{Ÿ\ s¡÷|ü+˝À ñ+{≤sTT.
ñ<ë: Ä¬ø‡Ì&é <Ûë‘·Te⁄\T : Al2O3.2H2O, ZNO, Fe3O4
ø√¢¬s’&é <Ûë‘·Te⁄\T : NaCl, AgCl, KCl, MgCl2.6H2O
dü˝…Œ¤Ì&é <Ûë‘·Te⁄\T : ZnS, HgS, CuFeS
ø±s√“H˚{Ÿ <Ûë‘·Te⁄\T : MgCO3, CaCO3
˝ÀVü‰\ #·s¡ó\‘· : ø=ìï ˝ÀVü‰\T yê{Ï dü«uÛ≤e+ e\¢ n~Ûø£ #·sêó\‘·qT, ø=ìï n\Œ #·sêó\‘·qT ø£*–
ñ+{≤sTT.
• n~Ûø£ #·sêó\‘· ‘·π>Z Áø£eT+: K, Na, Ca, Mg, Al
• eT<Ûä´düú #·sêó\‘· ‘·π>Z Áø£eT+: Zn, Fe, Pb, Cu
• n\Œ #·sêó\‘· ‘·π>Z Áø£eT+: Hg, Ag, Pt, Au
<Ûë‘·Te⁄\ qT+&ç ˝ÀVü‰\qT dü+Á>∑Væ≤+#·T≥˝À eTTK´+>± eT÷&ÉT <äX¯\T ñ+{≤sTT: n$
1. eTT&ç Kì»+ kÕ+ÁBø£s¡D
2. eTT&ç ˝ÀVü≤+ ìwüÿs¡¸D
3. ˝ÀVü‰ìï X¯ó~Δ#˚j·TT≥.
1. eTT&ç Kì»+ kÕ+ÁBø£s¡D:
eTT&ç Kì»+˝À eT{Ïº, ÇdüTø£ e+{Ï eT*Hê\T m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. á eT*Hê\qT ªª>±´+>¥μμ n+{≤s¡T.
eTT&ç Kì»+ qT+&ç ø=ìï uÛÖ‹ø£ |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê eT*Hê\qT ‘=\–+#·&Éy˚T kÕ+ÁBø£s¡D+. eTT&çKì»+
kÕ+ÁBø£s¡D≈£î yê&˚ uÛÖ‹ø£ |ü<ä›‘·T\T.
#˚‹‘√ @]y˚j·TT≥ :s¡+>∑T, |ü]e÷D+˝À e´‘ê´dü+ ñqï <Ûë‘·T eT*Hê\qT y˚s¡T #˚j·TT≥≈£î á |ü<äΔ‹ì
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. #˚‹‘√ @]y˚j·T&É+ <ë«sê á eT*Hê\qT y˚s¡T #˚j·Te#·TÃ.
˙{Ï‘√ ø£&>É &∑ +É : <Ûë‘·Tø£D≤\ kÕ+Á<Û‘ä · eT*Hê\ kÕ+Á<ä‘· ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT á |ü<‹Δä ì ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
91
<Ûë‘·Te⁄qT u≤>± #·÷s¡í+ #˚dæ ˙{Ï Á|üyêVü≤+‘√ dü˝Œ’… &
¤ é <Ûë‘·Te⁄
jÓTTø£ÿ ø£D≤\qT dü+|”&Éq+
ø£&ÉT>∑T‘ês¡T. ‘˚*ø£>± ñqï eT*Hê\T ø=≥Tº≈£îb˛sTT ø£*– ñqï qTs¡T>∑T #Ó+~+#·ã&çq >±*
ãs¡TyÓ’q X¯ó<äΔ Kì» ø£D≤\T ì*∫b˛‘êsTT.
|ü¢eq Á|üÁøÏj·T: dü˝Œ’… &
¤ é <Ûë‘·Te⁄ ø£D≤\T
dü˝…Œ¤Ì&é <Ûë‘·Te⁄\≈£î á Á|üÁøÏj·T nqT≈£L\+. á ô|’Hé ÄsTT˝Ÿ ø£*dæ

ñqï ˙s¡T
Á|üÁøÏj·T˝À KìC≤ìï yÓT‘·Ôì #·÷s¡í+>± #˚dæ ô|’Hé q÷HÓ
>±´+>¥
ø£\T|ü⁄‘ês¡T. á $TÁX¯eT+˝ÀøÏ n~Ûø£ |”&qÉ +‘√ >±*ì
|ü+|æ qTs¡T>∑T e#˚Ã≥≥T¢ #˚kÕÔs¡T. á qTs¡T>∑T
‘˚*ø£bÕ{Ï Kì» ø£D≤\qT ô|’ ‘·˝≤ìøÏ rdüT≈£îb˛>± <Ûë‘·T #·÷s¡í+
e÷*q´ ø£D≤\T ‘=f…º n&ÉT>∑T uÛ≤>±ìøÏ #˚s¡T‘êsTT.
nj·TkÕÿ+‘· #·øÁ +£
‘Ó&TÉ ‘¶ √ qTs¡T>∑TqT y˚sT¡ #˚d,æ Äs¡u{… ºÏ <Ûë‘·Tø£D≤\qT
bı+<äe#·TÃ. nqj·TkÕÿ+‘· #·øÁ +£
ø£~˝Ò u…˝ºŸ
nj·TkÕÿ+‘· @sêŒ≥T |ü<ä∆‹:
eTT&ç Kì»+ ø±˙, e÷*q´+ ø±˙ @<√ ˇø£{Ï nqj·TkÕÿ+‘· <Ûë‘·Te⁄ nj·TkÕÿ+‘· <Ûë‘·Te⁄
nj·TkÕÿ+‘· |ü<ës¡ú+ nsTT ñ+fÒ á |ü<äΔ‹ì
yê&ÉT‘ês¡T. |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢>± $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· #·Áø£+qT ñ|üjÓ÷–+∫ eT*Hê\qT y˚s¡T #˚kÕÔs¡T..
2. <Ûë‘·Te⁄ qT+&ç eTT&ç ˝ÀVü≤+ dü+Á>∑Vü≤D+:
#·sêó\‘· Ä<Ûës¡+>± <Ûë‘·Te⁄\≈£î ø£åj·Tø£s¡D+.
A) n~Ûø£ #·sêó\‘· >∑\ ˝ÀVü≤ dü+Á>∑Vü≤D+:
• K,Na,Ca,Mg eT]j·TT Al e+{Ï ˝ÀVü‰\ <Ûë‘·Te⁄\qT y˚&ç$T #·s¡´ e+{Ï kÕ<Ûës¡D ø£åj·Tø£s¡D |ü<ä›‘·T\
<ë«sê bı+<ä˝ÒeTT.
• ˝ÀVü≤ »\Á<ëeD≤\qT $<äT´‘Y $X‚¢wüD >±$+∫q ˝ÀVü≤ nj·÷q¢ ø£+fÒ eTT+<˚ ˙s¡T ø±<∏√&é #·T≥÷º #˚s¡T‘·T+~
ø±ã{Ïº Ç~ ≈£L&Ü ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+ ø±<äT.
• ˝ÀVü‰\ Á<äes¡÷|ü düy˚Tàfi¯Hê\qT $<äT´‘Y $X‚¢wüD #˚j·T&É+ e÷Á‘·y˚T dü]jÓÆTq |ü<äΔ‹.
• á |ü<äΔ‹˝À Á<äes¡÷|ü düy˚Tàfi¯Hêìï $<äT´‘Y $X‚¢wü+>±, Á>±ô|ò’{Ÿ ø£&û¶ì ÄH√&é>± eT]j·TT d”º˝Ÿ ø£&û¶ì ø±<∏√&é>±
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. <Ûë‘·Te⁄ >∑\q dæú‹˝À ñ+&É&ÜìøÏ n~Ûø£ |ü]e÷D+˝À $<äT´‘YqT |ü+|ækÕÔs¡T.
• ñ<ë: Á<äes¡÷|ü k˛&çj·T+ ø√¢¬s’&éqT $<äT´‘Y $X‚¢wüD >±$+∫q|ü⁄&ÉT ø±<∏√&é e<ä› Na ÄH√&é e<ä› Cl2
$&ÉT<ä\>∑TqT.
B) eT<Ûä´düú #·sêó\‘· >∑\ ˝ÀVü≤ dü+Á>∑Vü≤D+:
• Zn, Fe, Sn, Pb, Cu e+{Ï ˝ÀVü≤ <Ûë‘·Te⁄\T kÕ<Ûës¡D+>± Á|üø£è‹˝À dü˝…Œ¤Ì&ÉT¢, ø±s√“H˚≥T¢ s¡÷|ü+˝À
ñ+{≤sTT. dü˝Œ… &Ì¤ é <Ûë‘·Te⁄\qT ˝ÀVü‰\T>± ø£j
å T· ø£sD¡ + #˚ùd eTT+<äT uÛsÑ q®¡ + #˚dæ yê{Ïì Ä¬ø‡Ì&\é T>± e÷s¡TkÕÔsT¡ .
• ˝ÀVü≤ Ä¬ø‡Ì&é\qT ø±s¡“Hé‘√ ˝Ò<ë ø±s¡“Hé yÓ÷Hê¬ø‡Ì&é‘√ ø£åj·Tø£s¡D+ #Ó+~+#·T≥ <ë«sê ˝ÀVü‰\qT bı+<äe#·TÃ.
92
• ˝ÀVü≤ Ä¬ø‡Ì&é\T ˝Ò<ë Vü‰˝…’&é\qT m≈£îÿe #·sêó\‘· >∑\ ˝ÀVü‰\‘√ kÕúqÁuÛÑ+X¯+ #Ó+~+#·T≥ <ë«sê eTT&ç
˝ÀVü‰ìï bı+<äe#·TÃ.
• á #·s¡´\qT <∏ä¬sàÌ{Ÿ #·s¡´\T n+{≤s¡T. á #·s¡´\˝À ñwüí+ #ê˝≤ m≈£îÿe>± $&ÉT<ä\ n>∑T≥e\¢ @s¡Œ&çq
˝ÀVü‰\T Á<äedæú‹˝À ñ+{≤sTT.
• ◊s¡Hé Ä¬ø‡Ì&é n\÷´$Tìj·T+‘√ #·s¡´ bı+~q|ü&ÉT @s¡Œ&çq Á<äe ÇqTeTTqT $]–q ¬s’\T |ü{≤º\T, |ü–*q
j·T+Á‘· |ü]ø£sê\T n‹øÏ+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
Fe2O3 + 2 Al ——-> 2Fe + Al2O3 + ñwüíX¯øÏÔ
á #·s¡´qT <∏ä¬sàÌ{Ÿ #·s¡´ n+{≤s¡T.
C) n\Œ #·sêó\‘· >∑\ ˝ÀVü≤ dü+Á>∑Vü≤D+:
• #·s¡´ o\‘· ÁX‚DÏ˝À ~>∑Teq ñqï ˝ÀVü‰\T ùd«#êÃ¤j·TT‘· dæú‹˝À ñ+{≤sTT. Ç‘·s¡ |üs¡e÷DTe⁄\‘√ n$ #ê˝≤
‘·≈£îÿe>± #·s¡´ »s¡T|ü⁄‘êsTT. ø±ã{Ïº Ç˝≤+{Ï ˝ÀVü‰\qT y˚&ç$T #·s¡´‘√ ø£åj·Tø£s¡D+ #˚j·T&É+ <ë«sê ˝Ò<ë
yê{Ï »\ Á<ëeD+ ñ+&ç kÕúqÁuÛÑ+X¯+ #Ó+~#·&É+ <ë«sêbı+<äe#·TÃ.
3. ˝ÀVü≤ X¯ó~∆:
• <Ûë‘·Te⁄qT ø£åj·Tø£s¡D+ #˚j·T>± e∫Ãq n|ü]X¯ó<äΔ ˝ÀVü≤+ qT+&ç X¯ó<äΔ ˝ÀVü‰ìï $$<Ûä |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê bı+<˚
Á|üÁøÏj·TqT ˝ÀVü≤ X¯ó~Δ n+{≤+. ø=ìï ˝ÀVü≤ X¯ó~Δ |ü<äΔ‘·T\T:
a) ùd«<äq+:
• Á<äes¡÷|ü+˝À ñqï õ+ø˘, bÕ<äs¡dü+ e+{Ï n\Œ uÛ≤wüŒ o\ ˝ÀVü‰\qT ùd«<äq Á|üÁøÏj·T <ë«sê eT*Hê\
qT+&ç y˚s¡T #˚dæ X¯ó<äΔ ˝ÀVü≤+ bı+<äT‘ês¡T.
b) b˛*+>¥:
• Á<äedæú‹˝À ˝ÀVü‰ìï |ü∫Ã ø£Ás¡\‘√ u≤>± ø£\|ü&É+ e\¢ eT*Hê\T yêj·TT s¡÷|ü+˝À >±ì, qTs¡>∑ s¡÷|ü+˝À>±˙
y˚s¡e⁄‘êsTT. Bìì b˛*+>¥ n+{≤+. _¢düºsY ø±|üsYqT á |ü<äΔ‹˝À X¯ó~Δ #˚kÕÔs¡T.
c) >∑\q+ #˚j·T&É+:
• n\Œ Á<äMuÛÑeq kÕúHê\Tqï {Ïdt e+{Ï ˝ÀVü‰\qT y˚&ç #˚dæ yê\T ‘·\+ô|’ ÁøÏ+~øÏ C≤πs≥≥T¢ #˚dæ eT*Hê\qT
y˚s¡T #˚kÕÔs¡T.
d) $<äT´‘Y XÀ<Ûäq+:
• á |ü<äΔ‹˝À n|ü]X¯ó<äΔ ˝ÀVü≤+qT ÄH√&é>±qT, X¯ó<äΔ ˝ÀVü‰ìï ø±<∏√&é>±qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T Á<äedæú‹˝À >∑\
˝ÀVü≤ \eD≤ìï $<äT´‘Y $X‚w¢ Dü #˚dqæ |ü&ÉT eTq≈£î ø±e\dæq ˝ÀVü≤+ ø±<∏√&é e<ä› X¯ó<äΔ dæ‹ú ˝À ìøÏ|å eÔü Te⁄‘·T+~.
• á |ü<äΔ‹˝À _¢düºsY ø±|üsY qT+&ç X¯ó<äΔ ø±|üsY ˝ÀVü‰ìï bı+<äe#·TÃ.
93
˝ÀVü≤ ø£åj·T+:
• ÇqTeTT ‘·T|ü |ü≥º&É+, yÓ+&ç edüTÔe⁄\T ø±+‹ $V”≤qeTe&É+, sê–, ø£+#·T edüTÔe⁄\ô|’ Ä≈£î|ü#·Ãì bıs¡
@s¡Œ&ç ∫\TeTT |ü≥º&É+ e+{Ï$ ˝ÀVü≤ ø£åj·÷ìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T.
ÇqTeTT ‘·T|ü |ü≥º&ÜìøÏ nqT≈£L\, nqqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\T ‘Ó\TdüTø=qT≥
ñ<˚›X¯´+: ÇqTeTT ‘·T|ü |ü≥º&ÜìøÏ nqT≈£L\, nqqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\T ‘Ó\TdüTø=qT≥
ø±e\dæq |ü<ësêú\T:
|üØø£å Hê[ø£\T, X¯óÁuÛÑyÓTÆq ÇqT|ü y˚T≈£î\T, ùd«<äq »\+, q÷HÓ, nHês¡ú A B C
ø±´*¸j·T+ ø√¢¬s’&é.
|ü<ä∆‹: >±* >±* bı&ç
• 3 |üØø£å Hê[ø£\T rdüTø=ì ˇø√ÿ<ëì˝À eT÷&ÉT X¯óÁuÛÑyÓTÆq ÇqT|ü q÷HÓ >±*
‘·T|ü⁄Œ
y˚T≈£î\T y˚j·T+&ç. |ü{Ïºq bıs¡
ÇqT|ü
• |üØø£å Hê[ø£\qT A, B, C. \T>± >∑T]Ô+#·+&ç. y˚T≈£î\T
• |üØø£å Hê[ø£ A ˝À y˚T≈£î\T ø=+‘·es¡≈£î eTTìπ>≥≥T¢ ˙s¡T b˛dæ ˙s¡T
s¡ã“s¡T _s¡&Ü _–+#·+&ç. y˚&ç ùd«<äq »\+ nHêÁs›¡ ø±*¸j·T+ ø√¢s¬ &’ é
• |üØø£å Hê[ø£ B ˝À eT]–+∫q ùd«<äq »˝≤ìï ÇqT|ü y˚T≈£î\T
eTTìπ>+‘·es¡≈£î b˛dæ <ëìøÏ ˇø£ $T.©. q÷HÓqT ø£*|æ s¡ã“s¡T
_s¡&Ü _–+#·+&ç.
• |üØø£å Hê[ø£ C ˝À ø=+#Ó+ nHêÅs¡Δ ø±´*¸j·T+ ø√¢¬s’&é rdüTø=ì s¡ã“sY _s¡&Ü _–+#·+&ç. nHês¡ú ø±´*¸j·T+
ø√¢¬s’&é >±*˝Àì ‘˚eTqT Á>∑Væ≤düTÔ+~.
• á |üØø£å Hê[ø£\qT ø=ìï s√E\ es¡≈£î ø£<ä|ü≈£î+&Ü ñ+#·+&ç.
|ü]o\q\T:
• |üØø£å Hê[ø£ A ˝Àì ÇqT|ü y˚T≈£î\T ‘·T|ü |ü&É‘êsTT.
• |üØø£å Hê[ø£ B eT]j·TT C ˝Àì ÇqT|ü y˚T≈£î\T ‘·T|ü |ü≥ºe⁄.
$X‚¢wüD:
• |üØø£å Hê[ø£ A ˝Àì y˚T≈£î\≈£î >±* ˙s¡T n+~+~.
• |üØø£å Hê[ø£ B ˝Àì y˚T≈£î\≈£î πøe\+ ˙s¡T n+~+~.
• |üØø£å Hê[ø£ C ˝Àì y˚T≈£î\≈£î πøe\+ >±* n+~+~.
|òü*‘·+: ÇqTeTT ‘·T|ü |ü≥º&ÜìøÏ >±* eT]j·TT ˙s¡T ¬s+&ÉT nedüs¡+ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
94
C≤Á>∑‘\Ô· T:
‘·T|ü˝Òì X¯óÁuÛÑyÓTÆq y˚T≈£î\T rdüTø√yê*.
˝ÀVü≤ ø£åj·T+ ìyê]+#·T≥≈£î ø=ìï |ü<ä∆‘·T\T:
• ˝ÀVü‰\ ñ|ü]‘·˝≤\≈£î s¡+>∑T y˚j·T&É+.
• ˝ÀVü‰\ ñ|ü]‘·˝≤\≈£î q÷HÓ ˝Ò<ë Á^düT s¡T<ä›&É+.
• >±\«HÓ’CÒwüHé
• m\Åø√ºù|¢{Ï+>¥
• $TÁX¯eT˝ÀVü≤+>± #˚j·TT≥.
Á|ü>∑\q+: Á|ü>∑\q+ nH˚~ ñwüí s¡kÕj·Tq Á|üÁøÏj·T. á Á|üÁøÏj·T˝À <Ûë‘·Te⁄qT Á<äe ø±]‘√ ø£*|æ Ç+<Ûäq+‘√ u≤>±
y˚&ç #˚kÕÔs¡T. n~Ûø£ y˚&ç e\¢ <Ûë‘·Te⁄ Á<äedæú‹˝À \_ÛdüTÔ+~. Á|ü>∑\q Á|üÁøÏj·TqT u≤¢dtº ø=*$T nH˚ Á|ü‘˚´ø£+>±
ì]à+#·ã&çq ø=*$T˝À #˚kÕÔs¡T.
Á<äeø±]: <Ûë‘·Te⁄˝Àì eT*Hê\qT ‘=\–+#·&ÜìøÏ <Ûë‘·Te⁄≈£î ø£*ù| |ü<ësêúìï Á<äeø±] n+{≤s¡T. <Ûë‘·Te⁄ ˝Àì
eT*Hê\T (gangue) Á<äeø±] (flux) ‘√ #·s¡´ bı+~ düT\Te⁄>± ‘=\–+#·>∑\ ˝ÀVü≤eT\+ (slag)>± @s¡Œ&É‘êsTT.
eT*Hê\T ÄeT¢ dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+fÒ, øå±s¡ dü«uÛ≤e+ >∑\ Á<äeø±]ì ø£\T|ü⁄‘ês¡T. eT*Hê\T øå±s¡ dü«uÛ≤e+
ø£*– ñ+fÒ ÄeT¢ dü«uÛ≤e+ >∑\ Á<äeø±]ì ø£\T|ü⁄‘ês¡T.
uÛsÑ q®¡ +: <Ûë‘·Te⁄qT ÄøÏ‡»Hé ˝Ò<ë >±* düeTø£+å ˝À n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› y˚&ç #˚jT· &Üìï uÛsÑ q®¡ + n+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D+>±
á Á|üÁøÏj·TqT ]es¡“πs≥Ø ø=*$T˝À #˚kÕÔs¡T.
uÛÑd”àø£s¡D+: <Ûë‘·Te⁄qT ÄøÏ‡»Hé ˝Ò<ë >±* n+<äTu≤≥T˝À ˝Ò≈£î+&Ü y˚&ç #˚j·T&Üìï uÛÑd”àø£s¡D+ n+{≤s¡T.
ø=*$T: ˝ÀVü≤ ìwüÿs¡¸D˝À ñwüí s¡kÕj·Tq Á|üÁøÏj·T\qT #˚j·T&ÜìøÏ yê&˚<˚ ø=*$T. ø=*$T˝À Á|ü<Ûëq+>± eT÷&ÉT
uÛ≤>±\T+{≤sTT. n$ Vü‰sYÔ, ∫$Tï, n–Z >∑~.
eT÷˝≤´+ø£q+
1. ÄuÛÑs¡D≤\ ‘·j·÷Ø˝À ã+>±s¡+ yÓ+&ç e+{Ï ˝ÀVü‰\ì ñ|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ ø±s¡D+ @$T{Ï?
2. <Ûë‘·Te⁄\qT kÕ+ÁBø£]+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ kÕ<Ûës¡D uÛÖ‹ø£ |ü<äΔ‘·T\T @$T{Ï?
3. ø±|üsY (Cu), ã+>±s¡+ (Au), õ+ø˘ (Zn), n\÷´$Tìj·T+ (Al), k˛&çj·T+ (Na) ˝ÀVü‰\qT #·sêó\‘·
‘·π>Z Áø£eT+˝À neTs¡Ã+&ç.
4. <∏ä¬s’à{Ÿ #·s¡´qT dü÷∫+#˚ düMTø£s¡D+ sêj·T+&ç.
5. <Ó’q+~q J$‘·+˝À ˝ÀVü≤ ø£åj·T+ ìyê]+#·T≥≈£î yê&˚ ¬s+&ÉT |ü<äΔ‘·T\T ‘Ó\|ü+&ç.
6. Á|üø£è‹˝À Äø°‡ø£s¡D+ »s¡>∑ø£b˛‘˚ @eTe⁄‘·T+<√ }Væ≤+∫ sêj·T+&ç.
95
7. Çe«ã&çq <Ûë‘·Te⁄\qT Ä¬ø‡Ì&ÉT¢ eT]j·TT dü˝…Œ¤Ì&é <Ûë‘·Te⁄\T>± eØZø£]+∫ sêj·T+&ç.
u≤¬ø‡Ì{Ÿ (Al2O3), õ+ø˘ u…¢+&é (ZnS), ôV≤f…Æ{Ÿ (Fe2O3) dæqïu≤sY (HgS).
8. uÛÑs¡®q+, uÛÑd”àø£s¡D+\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\T ‘Ó\|ü+&ç.
9. n~Ûø£ #·sêó\‘· >∑\ ˝ÀVü‰\T dü+Á>∑Vü≤D≈£î @ |ü<äΔ‹ yê&É‘ês¡T? $e]+#·+&ç.
10. ˝ÀVü≤ ø£åj·÷ìøÏ >±* eT]j·TT ˙s¡T nedüs¡+ ne⁄‘·T+<äì #·÷|ü⁄≥≈£î #˚j·TT Á|üjÓ÷>∑ $<ÛëHêìï $e]+#·+&ç.
11. $$<Ûä #·sêó\‘·\T >∑\ ˝ÀVü‰\qT yê{Ï <Ûë‘·Te⁄\ qT+&ç @$<Ûä+>± dü+Á>∑Væ≤kÕÔs√ $e]+#·+&ç.
12. |ü¢eq Á|üÁøÏj·TqT #·ø£ÿì |ü≥ düVü‰j·T+‘√ $e]+#·+&ç.
13. nj·TkÕÿ+‘· y˚sêŒ≥T |ü<äΔ‹ jÓTTø£ÿ #·ø£ÿì |ü≥+ ^dæ, uÛ≤>±\T >∑T]Ô+#·+&ç.
1. <Ûë‘·Te⁄˝À ñ+&˚ uÛÖ‹ø£ eT*Hê\T........... ( )
A) >±´+>¥ B) Á<äeø±] C) ˝ÀVü≤ eT\+. D) Kì»+
2. |ü¢eq Á|üÁøÏj·T˝À yê&˚ q÷HÓ.... ( )

A) øÏs√dæHé B) ô|’Hé q÷HÓ C) ø=ã“]q÷HÓ D) Ä*yé q÷HÓ
3. ùd«#êÃ¤ dæú‹˝À \_Û+#˚ ˝ÀVü≤+............... ( )
A) Pb B) Au C) Fe D) Hg
4. uÛÑ÷|ü≥\+˝À n~Ûø£+>± \_Û+#˚ ˝ÀVü≤+........... ( )
A) yÓ+&ç B) n\÷´$Tìj·T+ C) õ+ø˘ D) ÇqTeTT
5. <∏ä¬sàÌ{Ÿ Á|üÁøÏj·T˝À ø£åj·Tø£s¡D ø±s¡ø£+........... ( )
A) Al B) Mg C) Fe. D) Si
6. _¢düºsY ø±|üsYqT X¯ó~Δ #˚ùd |ü<äΔ‹.............. ( )
A) ùd«<äq+ B) >∑\q+ #˚j·T&É+ C) $<äT´‘Y XÀ<Ûäq+ D) nj·TkÕÿ+‘· y˚sêŒ≥T
96
12. ø±s¡“Hé- <ëì düy˚Tàfi¯Hê\T
|ü]#·jT· +
- ø±s¡“Hé eT÷\ø£+ #ê]Á‘·ø£ |üPs¡«j·TT>∑+˝ÀH˚ ø£qT>=qã&ç+~. |üPØ«≈£î\T ≈£L&Ü ø±s¡“HéqT Je|ü<ësêúìï
<äVü≤q+ #Ó+~+∫ #êsY ø√˝ŸqT ‘·j·÷s¡T #˚XÊs¡T.
- ø±s¡“Hé ˇø£ n˝ÀVü≤+. Ç~ Ä<ÛäTìø£ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£˝À 14e Á>∑÷|ü⁄ ˝Ò<ë IVA Á>∑÷|ü⁄≈£î #Ó+~q eT÷\ø£+.
Bì m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 1s 2s 2p yê˝…˙ï 4. |üs¡e÷DT dü+K´ 6.
2 2 2
- ø±s¡“Hé 6 Áb˛{≤Hé\qT ø£*Ze⁄qï+<äTe\¢ eTs√ 4 m\Áø±ºHé\qT bı+<ä˝Ò<äT. m+<äTø£+fÒ ø±s¡“Hé m\Áø±ºHé

$<äT´<ë‘·àø£‘· 2.5
- ø±s¡“Hé 4 m\Áø±ºHé\qT ø√˝ÀŒ˝Ò<äT, <ëìøÏ #ê˝≤ X¯øÏÔ nedüs¡+ ne⁄‘·T+~.
- ø±s¡“Hé u≤Vü≤´kÕúsTT˝À Hê\T>∑T m\Áø±ºq¢qT Ç‘·s¡ |üs¡e÷DTe⁄\ m\Áø±ºHé\‘√ ø£*dæ |ü+#·Tø√e&É+ <ë«sê
#·‘·TsY dü+jÓ÷»˙j·T‘· dü+‘·|üÔ |üs¡#·ã&ç dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#·TqT.
ø±s¡“Hé @s¡Œs¡#·>∑*π> ã+<Ûë\T
- ˇπø eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄\‘√ Hê\T>∑T @ø£ dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T
H
I
ñ<ë : CH4 : H – C – H
I
H
- y˚πs«s¡T eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄\‘√ Hê\T>∑T @ø£ dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T
ñ<ë :
ˇø£ ~«dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+, ¬s+&ÉT @ø£ dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T
H H
C ≡ C
C2H4 :
H H
ˇø£ Á‹ dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+, ˇø£ @ø£ dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T.

Ex: C2H2 : H – C ≡ C-H
97
ø±s¡“Hé jÓTTø£ÿ m\Áø±ºHé $Hê´dü+
uÛÑ÷kÕúsTT ñ‘˚Ô» dæú‹˝À
1s22s22px12py1 2pz0 1s22s12px12py12pz1
- ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄ ñ‘˚Ô»dæú‹˝À ñqï|ü⁄&ÉT Hê\T>∑T ˇ+≥] m\Áø±ºHé \qT ø£*– e⁄+&É&É+ e\q Hê\T>∑T
dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#·TqT.
- á Hê\T>∑T m\Áø±ºqT¢ y˚πs«s¡T X¯øÏÔ |ü]e÷D≤\qT ø£*Z e⁄+&ÉTqT.
m\Áø±ºHé ñ‘˚Ô»+
- ø±s¡“Hé ¬s+&ÉT ã+<Ûë\≈£î ã<äT\T Hê\T>∑T ã+<Ûë˝Òs¡Œs¡∫q|ü⁄&ÉT $&ÉT<ä\j˚T´ X¯øÏÔ m≈£îÿe ø±ã{Ïº nDTe⁄
eT]+‘· dæús¡‘ê«ìï bı+<äT‘·T+~
- ø±s¡“Hé ã+<Ûä+ @s¡Œs¡#·&ÜìøÏ dæ<äΔ|ü&çq|ü⁄&ÉT ã+<Ûä X¯øÏÔ qT+&ç dü«\Œ |ü]e÷D+˝À bı+~q m\Áø±ºHé 2s
qT+&ç 2pz Ä]“{≤˝Ÿ≈£î #˚s¡&É+‘√ Hê\T>∑T ˇ+≥] m\Áø±ºqT¢ ñ+{≤sTT.
dü+ø£Øø£sD¡ +
- á uÛ≤eqqT ˝…’qdt bÂ*+>¥ Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT.
- ˇø£ |üs¡e÷DTe⁄˝À <ë<ë|ü⁄ düe÷q X¯øÏÔ>∑\ Ä]“{≤fi¯ófl |ü⁄qπsø°ø£s¡D+ #Ó+<ä≥+ <ë«sê n<˚ dü+K´˝À, X¯øÏÔ
eT]j·TT Äø£è‘·T\T e+{Ï <Ûsä êà\˝À kÕs¡÷|ü´‘· ø£*–q q÷‘·q Ä]“{≤fi¯ófl @s¡Œ&É{≤ìï dü+ø£Øø£sD¡ + n+{≤s¡T.
- ø=‘·Ô>± @s¡Œ&çq Ä]“{≤fi¯flqT dü+ø£s¡ Ä]“{≤fi¯ófl n+{≤s¡T.
- ñ‘˚Ô»+ #Ó+~q ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄˝Àì ˇø£ s- Ä]“{≤fi¯ófl eT÷&ÉT p- Ä]“{≤fi¯ófl 2p 2p x y
2pz |ü⁄qπsø°ø£s¡D+
#Ó+~ Hê\T>∑T Ä]“{≤fi¯ófl @s¡Œ&É‘êsTT.
2s, 2px 2py 2pz → Hê\T>∑T sp3 Ä]“{≤fi¯ófl
↑ ↑ ↑ → ↑ ↑ ↑
á dü+ø£s¡ø£s¡D≤ìï sp3 dü+ø£Øø£s¡D+ n+{≤s¡T.

ø±s¡“Hé˝À Hê\T>∑T »‘·≈£L&Éì m\Áø±ºq¢qT ø£*– ñ+&É≥+ e\q Hê\T>∑T @ø£ dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T
@s¡Œs¡#·>∑\T>∑T‘·T+~.
ø±s¡“Hé ôV’≤Á&√»Hé‘√ #·s¡´H=+~q|ü⁄Œ&ÉT, Hê\T>∑T ôV’≤Á&√»Hé |üs¡e÷DTe⁄\˝Àì
s- Ä]“{≤fi¯ófl ø±s¡“Hé˝Àì Hê\T>∑T sp3 Ä]“{≤fi¯fl˝À n‹bÕ‘·+ #Ó+~ Hê\T>∑T
sp3-s dæ>±à ã+<Ûë\T @s¡Œs¡#·TqT.
Hê\T>∑ T ôV’ ≤ Á&√»Hé |ü s ¡ e ÷DTe⁄\T ã+<Û ä ø √D+ 109 028 1 e⁄+&˚ ≥ T¢

neT]e⁄+{≤sTT.
á nDTe⁄ f…Á{≤ ôV’≤Á&ÜHé Äø±s¡+˝À e⁄+&ÉTqT.
98
SP² dü+ø£Øø£s¡D+:
- CH2=CH2 (áB∏Hé) nDTe⁄ @s¡Œ&˚≥|ü⁄Œ&ÉT ñ‘˚Ô» dæú‹˝À ñ+&˚ Á|ü‹ ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄˝À ˇø£ s-Ä]“{≤fiŸ
(2s)¬s+&ÉT p- Ä]“{≤fi¯ófl (2Px 2Py) ø£*dæb˛sTT sp² dü+ø£Øø£s¡D+ #Ó+<ä&É+ <ë«sê eT÷&ÉT sp² dü+ø£s¡
Ä]“{≤fi¯ófl @s¡Œ&É‘êsTT.
- Á|ü‹ ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄˝À dü+ø£Øø£s¡D+ #Ó+<äì p Ä]“{≤fiŸ (pz) $T–* ñ+≥T+~.
eT÷&ÉT Ä]“{≤fi¯ófl sp² ø±s¡“Hé |üs¡e÷DT πø+Á<ä+ #·T≥÷º|üs¡düŒs¡+ 1200 ø√D+˝À ù|s¡T #˚j·Tã&ç e⁄+{≤sTT.
ø±s¡“Hé jÓTTø£ÿ ˇø£ sp² Ä]“{≤fiŸ˝À ø±s¡“¤Hé jÓTTø£ÿ sp² Ä]“{≤fiŸ˝À n‹bÕ‘·+ #Ó+~ sp² ` sp² dæ>±à
ã+<Ûä+ @s¡Œ&ÉTqT.
ø±s¡“Hé˝À $T–*q ¬s+&ÉT sp² Ä]“{≤fi¯ófl ôV’≤Á&√»Hé |üs¡e÷DTe⁄\ s Ä]“{≤fi¯fl‘√ n‹bÕ‘·+ #Ó+~ sp² `s
dæ>±à ã+<Ûë\T @s¡Œ&ÉTqT.
dü+ø£Øø£s¡D+ #Ó+<äì pz Ä]“{≤fi¯ófl (C-|üs¡e÷DTe⁄ jÓTTø£ÿ) bÕs¡¸«+>± n‹bÕ‘·+ #Ó+~ Π- ã+<Ûä+
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
¬s+&ÉT ø±s¡“qŒs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ ˇø£ σ - ã+<Ûä+, ˇø£ Π- ã+<Ûä+ @s¡Œ&É‘êsTT. nq>± ~«ã+<Ûä+
@s¡Œ&ÉTqT.
H H
C C
H H
sp dü+ø£Øø£s¡D+:
- H-C = C-H (Ç<∏Ó’Hé) nDTe⁄ (ndæ{ÀHé) ˝À 2s eT]j·TT 2px Ä]“{≤fi¯fl e\¢ sp dü+ø°ø£s¡D+ »]– ¬s+&ÉT sp
n]“{≤fi¯ófl @s¡Œ&ÉT‘êsTT.
- ø±s¡“Hé˝Àì ¬s+&ÉT 2p Ä]“{≤fi¯ófl (2py, 2pz)\T dü+ø£Øø£s¡D+ #Ó+<äe⁄.
- ø±s¡“Hé˝Àì sp - Ä]“{≤fiŸ eT]j·TT eTs√ ø±s¡“Hé ˝Àì s Ä]“{≤fi¯fl‘√ n‹bÕ‘·+ #Ó+~ sp-s dæ>±à ã+<Ûä+
@s¡Œ&ÉTqT.
- ø±s¡“Hé˝Àì eTs√ sp- Ä]“{≤fiŸ ôV’≤Á&√»Hé\˝Àì S- Ä]“{≤fi¯fl‘√ n‹bÕ‘·+ #Ó+~ sp-s dæ>±à ã+<Ûë\T
@s¡Œ&É‘êsTT.
- ø±s¡“Hé dü+ø£Øø£sD¡ + #Ó+<äì 2p Ä]“{≤Afl (2py 2pz) eTs√ ø±s¡“Hé˝Àì dü+ø£Øø£sD¡ + #Ó+<äì 2p Ä]“{≤fi¯fl‘√
bÕs¡Ù´ n‹bÕ‘·+ #Ó+~ ¬s+&ÉT Π- ã+<Ûë\T (Π Py- Py, Π Pz -Pz) @s¡Œ&É‘êsTT.
¬s+&ÉT ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ ˇø£ ã+<Ûä+, ¬s+&ÉT ã+<Ûë\T @s¡Œ&É‘êsTT, nq>± Á‹ ã+<Ûä+ @s¡Œ&ÉTqT.
ø±s¡“Hé s¡÷bÕ+‘·sê\T
- @<˚ì ˇø£ eT÷\ø£+ s¬ +&ÉT ø£Hêï m≈£îÿe uÛÖ‹ø£ s¡÷bÕ\˝À \_Ûd÷ü Ô s¡kÕj·Tìø£ <Ûsä êà\\T <ë<ë|ü⁄ kÕs¡÷|ü´‘·qT
ø£*– e⁄+&ç uÛÖ‹ø£ <Ûäsêà\˝À $uÛÒ~+#˚ <Ûäsêàìï s¡÷bÕ+‘·s¡‘· n+{≤s¡T.
99
- ˇø£ e÷\ø£+ jÓTTø£ÿ $_Ûqï s¡÷bÕ\qT s¡÷bÕ+‘·sê\T n+{≤s¡T.
- |üs¡e÷DTe⁄\ neT]ø£˝À ‘˚&Ü e\q s¡÷bÕ+‘·sê\T @s¡Œ&É‘êsTT.
- s¡÷bÕ+‘·sê\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T.
ndüŒ¤{Ïø£ s¡÷bÕ\T
u§>∑TZ, ø√ø˘, #êØ ø√˝Ÿ q\¢ì eTdæ, yêj·TT s¡÷|ü ø±s¡“¤Hé, ô|Á{À*j·T+, ø√ø˘.
düŒ¤{Ïø£ s¡÷bÕ\T
eÁ»eTT, Á>±ô|ò’{Ÿ, ãø˘ $TìdüºsY |òü⁄\¢]Hé
eÁ»eTT:
- eÁ»+ nH˚~ ˇø£ dü+jÓ÷»˙j·T e\ ìsêàD+.
- eÁ»+˝À ø±s¡“Hé sp3 dü+ø£Øø£s¡D+ bı+<äTqT.
- eÁ»+˝Àì Á|ü‹ ø±s¡“Hé #·‘·Ts¡TàFj·T Äø±s¡+˝À ñ+≥T+~.
eÁ»+ jÓTTø£ÿ ˝≤{Ïdt ìsêàD+ eÁ»+ ìsêàD+

eÁ»+ nH˚~ ã\yÓTÆq C-C ã+<Ûë\T ø£*– e⁄+&É≥+ #˚‘· n‹ >∑{Ïº |ü<ës¡ú+ >± e⁄+~.
Á>±ô|{’ò Ÿ:
- Á>±ô|ò’{Ÿ ~«$Trj·T (2D) ìsêàD+ >∑\ bıs¡\qT ø£*– e⁄+≥T+~. á bıs¡\ eT<Ûä´ C-C- ã+<Ûë\T+{≤sTT.
- bıs¡\ eT<Ûä´ ñ+&˚ á ã+<Ûë\T kÕù|ø£å+>± ã\V”≤q+>± e⁄+{≤sTT.
- Á>±ô|ò’{Ÿ bıs¡\ ìsêàD+˝À, ø±s¡ºHé |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ Á‹ø√D°j·T düeT‘·\ Äes¡D+ e⁄+&ÉTqT.
sp² Ä]“{≤fi¯ófl n‹bÕ‘·+ #Ó+#·&É+ e\¢ C-C ã+<Ûë\T @s¡Œ&É‘êsTT.
n‹bÕ‘·+ #Ó+<äì - Ä]“{≤fi¯ófl n‹bÕ‘·+ e\¢ Π- ã+<Ûë\T @s¡Œ&ÉTqT.
Á>±ô|ò’{Ÿ bıs¡\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ 3.35 A0
- ˙{Ï nDTe⁄\ düeTø£å+˝À y˚s¡T #˚j·Tã&ç e⁄qï Á>±ô|ò’{Ÿ bıs¡\ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡ #·s¡´\ e\¢ yê{Ï eT<Ûä´ ã˝≤\T
ã\V”≤qeTe⁄‘êsTT.
Ä ø±s¡D+ #˚‘· Á>±ô|ò’{Ÿ #Óø£ÿ&É+, ns¡>∑Bj·T&É+ düT\Te⁄
100
Á>±ô|ò’{ŸqT ø£+<Óq\T >±qT, ô|ì‡˝Ÿ ˝…&é>±qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
- Ç~ ˇø£ qT+∫ $<äT´‘Y yêVü≤ø£eTT.
ø±s¡D+: Á>±ô|ò’{À¢ì $kÕú|üq+ #Ó+~e⁄qï Π-m\Áø±ºHé eédüú
ãø˘ $TìdüºsY |òü⁄\¢]Hé C60
- á nDTe⁄\T, $$<Ûä |ü]e÷D≤\˝À e⁄+&ç πøe\+ ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄\ dü+|òüT≥q+‘√ @s¡Œ&É‘êsTT.
ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄\ neT]ø£˝À e⁄+&˚ e´‘ê´kÕ\ e\¢ uÀ\T>± e⁄+&˚ >√fi¯+, Bs¡È e‘·Ô|òüTq+ ˝Ò<ë Hêfi¯+
e+{Ï ìsêàD≤ìï ø£*– e⁄+{≤sTT.
- >√fi≤ø±s¡+˝ÀqTqï |òü⁄\¢]Hé\qT ãø°ÿ u≤˝Ÿ‡ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
- ãø˘ eTìdüºsY |òü⁄\¢]Hé (C60) <ë<ë|ü⁄ >√fi≤ø±s¡+˝À e⁄+&ç |òü⁄{Ÿu≤˝Ÿ Äø±s¡+˝À neTs¡Ãã&çq C60 nDTe⁄\qT
ø£*Z e⁄+≥T+~.
- á nDTe⁄ ñ|ü]‘·\+ô|’ 12 |ü+#·eTTK, 20 wüDTàK Äø£‹ ø£*Zq eTTU≤\qT ø£*– e⁄+≥T+~.
HêH√ Hêfi≤\T
- dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\˝À bÕ˝§ZH˚ ø£s¡“q |üs¡e÷DTe⁄\ wüDTàK neT]ø£ e\q HêH√ Hêfi≤\T @s¡Œ&É‘êsTT.
- Ç$ eT+∫ $<äT´‘Y yêVü≤ø±\T
- n+<äTe\¢ düMTø£‘· e\j·÷\˝À sê–øÏ ã<äT\T>± HêH√ ≥÷´ãT\qT nqTdü+<Ûëq r>∑\T>± yê&ÉT‘·THêïs¡T.
ø±s¡“Hé dü«s¡÷|ü+
- Je⁄\T J$+#·T≥≈£î ‘√&ÉŒ&˚ ø±s√“ôV’≤Á&˚≥T¢, Áb˛{°qT¢ q÷´øÏ¢sTTø˘ Äe÷¢\T, ø=e⁄«\T, Vü≤s√àqT¢ eT]j·TT
$≥$TqT¢ e+{Ï e˙ï ø±s¡“HéqT ø£*Z ñ+{≤sTT.
- Á|üø£‹ qT+&ç eTq+ bı+<˚ ÄVü‰s¡+, eT+<äT\T, |ü‹Ô, |ü≥Tº e+{Ïe˙ï ø±s¡“Hé düy˚Tàfi¯Hê˝Ò.
ñ<ë: ø£Á‹eT eÁkÕÔ\T, bÕ¢dæºø˘, ø£Á‹eT s¡ã“s¡T
X¯+K\ kÕeTs¡ú´+
- @<˚ì eT÷\≈£î <ëìøÏ #Ó+~q |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ ã+<Ûë\ H˚s¡Œs¡#·T≥ <ë«sê n‹ ô|<ä›yÓ’q nDTe⁄\
H˚s¡Œs¡#·>∑\ <Ûäsêàìï X¯+K\ <Ûäs¡à+ n+{≤s¡T.
ø±s¡“Hé≈£î >∑\ á X¯+K\ <Ûäs¡à+ e\q ndü+U≤´ø£yÓTÆq ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄\T >∑\ n‹bı&ÉyÓ’q X¯+K˝≤\T>±,
XÊFj·TT‘· X¯+K˝≤\T>± e\j·÷\T>± >∑\ nDTe⁄\qT @s¡Œs¡#˚ kÕeTs¡ú´+ ø£*Z ñ+&ÉTqT.
ôV’≤Á&√ ø±s¡“Hé\T
- ø±s¡“Hé, ôV’≤Á&√»q¢qT e÷Á‘·y˚T ø£*–e⁄qï düy˚Tàfi¯Hê\qT ôV’≤Á&√ ø±s¡“qT¢ n+{≤s¡T.
- Ç$¬s+&ÉT s¡ø±\T 1) $eè‘· X¯+K\ ôV’≤Á&√ ø±s¡“qT¢ 2) dü+e‘· X¯+K\ ôV’≤Á&√ ø±s¡“qT¢.
- $e‘· X¯+K\ ôV’≤Á&√ ø±s¡“q¢qT #·Áø°j·T X¯+K\ ôV’≤Á&√ ø±s¡“qT¢ n+{≤s¡T.
- dü+e‘· X¯+K\ ôV’≤Á&√ ø±s¡“q¢qT #·Áø°j·T X¯+K\ ôV’≤Á&√ ø±s¡“qT¢ n+{≤s¡T.
101
- eTs√ $<Ûä+>± ôV’≤Á&√ ø±s¡“Hé\qT Ä˝ÒÿqT¢, Ä©ÿqT\T, Ä˝…’ÿqT\T>± ≈£L&Ü eØZø£]+#ês¡T.
Ä˝ÒÿqT\T: Ç$ ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ @ø£ ã+<Ûä+ ø£*Z e⁄+{≤sTT. (C-C)
Ä©ÿqT\T: Ç$ ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ ø£˙dü+ ˇø£ ~«ã+<Ûä+ ø£*Z e⁄+{≤sTT. (C-C)
Ä˝…’ÿqT\T: Ç$ ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä´ ø£˙dü+ ˇø£ Á‹ ã+<Ûä+ ø£*Z e⁄+{≤sTT C ≡ C
Ä˝ÒÿqT\qT dü+‘·|üÔ ôV’≤Á&√ø±s¡“q¢ì n+{≤s¡T.

Ä©ÿqT\T, Ä˝…’ÿqT\qT ndü+‘·|üÔ ôV’≤Á&√ø±s¡“q¢ì n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D\T:
a) CH3-CH2-CH3 $e‘· X¯+K\, dü+‘·|üÔ ôV’≤Á&√ ø±s¡“Hé
b) CH3-CH=CH2 $e‘· X¯+K\, ndü+‘·|üÔ ôV’≤Á&√ø±s¡“Hé
CH - CH2
c) || |
CH- CH2 dü+e‘· X¯+K\, ndü+‘·|üÔ ôV’≤Á&√ ø±s¡“Hé
CH 3 − CH − CH − CH 3
d) XÊU≤j·TT‘·, $e‘· dü+‘·|üÔ ôV’≤Á&√ ø±s¡“Hé

CH 3 − CH 2 CH 3
Ç‘·s¡ eT÷\ø±\‘√ ø±s¡“Hé ã+<Ûë\qT @s¡Œ#·T≥

- ø±s¡“Hé ôV’≤Á&√»Hé ‘√H˚ ø±≈£î+&Ü ÄøÏ‡»Hé, HÓ’Á{À»Hé, dü\Œ¤sY, bòÕdüŒs¡dt Vü≤˝À»Hé e+{Ï Ç‘·s¡ eT÷\ø£
|üs¡e÷DTe⁄\‘√q÷, ã+<Ûë\ H˚s¡Œs¡#·T≥ <ë«sê düy˚Tàfi¯Hê\qT @s¡Œs¡TdüTÔ+~.
- ˇø£ |üs¡e÷DTe⁄ ˝Ò<ë |üs¡e÷DT düeT÷Vü≤+ nH˚~ ø£s¡“q düy˚Tàfi¯q+ jÓTTø£ÿ >∑TD≤‘·àø£ <Ûäsêà\qT Á|üuÛ≤$‘·+
#˚düTÔ+~. <ëìì Á|üy˚Tj·TdüeT÷Vü≤+ n+{≤s¡T.
Vü‰˝À ôV’≤Á&√ø±s¡“qT¢:
Vü‰˝À»Hé ø£*Zq ôV’≤Á&√ ø±s¡“q¢qT Vü‰˝À ø±s¡“Hé\T n+{≤s¡T. Vü≤˝À»Hé (X ) nq>± Cl, Br, I…..
Ex: CH3Cl, CH3-CH2-Br
Ä\ÿVü‰˝Ÿ\T: -OH Á>∑÷|ü⁄qT ø£*Zq ôV’≤Á&√ø±s¡“q¢qT, Ä\ÿVü‰\T¢ n+{≤s¡T. Bì kÕ<Ûës¡D bòÕs¡Tà˝≤ R-OH
Ex: CH3OH, CH3-CHOH-CH3
Ä*¶ôV’≤&ÉT¢: Á|üHy˚Tj·T+ düeT÷Vü≤+ ø£*Zq ôV’≤Á&√ø±s¡“q¢qT Ä*¶ôV’≤&ÉT¢ n+{≤s¡T. Bì kÕ<Ûës¡D bòÕs¡Tà˝≤

- C=O CH3 – C =O
I I
H H
bòÕsêà*¶ôV≤’ &é mdæ{≤*¶ôV≤’ &é

102
'R' Ä˝…’ÿ˝Ÿ Á>∑÷|ü⁄qT dü÷∫düTÔ+~.
C
ø°{ÀqT¢ : C= O Á|üy˚Tj·T düeT÷Vü≤+ ø£*Zq ôV’≤Á&√ ø±s¡“¤q¢qT ø°{ÀqT¢ n+{≤s¡T. Bì kÕ<Ûës¡D bòÕs¡Tà˝≤
C
R
C =O
R1
O O
II II
CH3 - C - CH3 CH3 – CH2 - C - CH3
&Ó’$T<∏Ó’˝Ÿ ø°{ÀHé Ç<∏Ó’˝Ÿ $T<∏Ó’˝Ÿ ø°{ÀHé

ø±sê“øÏ‡*ø˘ ÄeT¢eTT: -COOH Á|üy˚Tj·T düeT÷Vü≤+ ø£*Zq ôV’≤Á&√ø±s¡“q¢qT ø±sê“øÏ‡*ø˘ Äe÷¢\T n+{≤s¡T. Bì kÕ<Ûës¡D
bòÕs¡Tà˝≤ R-COOH
H–C=O CH3-C=0
I I
OH OH
bòÕ]àø˘ ÄeT¢+ mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+

á<∏äsY\T: ˙{Ï nDTe⁄˝Àì (H2O) ôV’≤Á&√»Hé |üs¡e÷DTe⁄ kÕúq+˝À ¬s+&ÉT Ä˝…’ÿ˝Ÿ Á>∑÷|ü⁄\T Á|ü‹πøå|æùdÔ á<∏äsY\T
@s¡Œ&ÉTqT. M{Ï kÕ<Ûës¡D bòÕs¡Tà˝≤ R-O-R1
Ex: CH3-O-CH3 CH 3-CH 2-O-CH3
&Ó’ $T<∏Ó’˝Ÿ Ç<∏äsY Ç<∏Ó’˝Ÿ $T<∏Ó’˝Ÿ Ç<∏äsY

mdüºs¡T¢:
O O
II II
CH3 – C –OCH3 CH3 – CH2 – C – OCH3
nyÓTÆqT¢:
NH3˝À ôV’≤Á&√»Hé |üs¡e÷DTe⁄qT Ä˝…’ÿ˝Ÿ Á>∑÷|ü⁄#˚ Á|ü‹πøå|æùdÔ nyÓTÆqT¢ @s¡Œ&ÉT‘êsTT. kÕ<Ûës¡D bòÕs¡Tà˝≤. R-
NH2 CH3-NH2 $T<∏Ó’˝Ÿ nyÓTÆHé
103
nDTkÕ<äX¯´+:
ˇπø nDTbòÕs¡Tà˝≤ ø£*qZ düyT˚ àfi¯Hê\T y˚sπ «s¡T <Ûsä êà\qT ø£*Z ñ+&É{≤ìï nDTkÕ<äX¯´+ n+{≤s¡T. düyT˚ àfi¯Hê\qT
nDTkÕ<äX¯´ø±\T n+{≤s¡T.
Ex: CH3-CH2-CH2-CH3 CH3-CH-CH3

I
CH3
kÕ+πø‹ø£+ C4H10 kÕ+πø‹ø£+ C4H10

ãT´fÒHé ◊k˛ ãT´fÒHé
˝Ò<ë 2`MT<∏Ó’˝Ÿ Áb˛ù|Hé
düeTC≤‘· ÁX‚DT\T:
` ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\ ÁX‚DT˝À¢ì es¡Tdü>± ñ+&˚ ¬s+&ÉT düy˚Tàfi¯Hê\T CH2 uÛÒ<ä+‘√ ñ+fÒ M{Ïì düeTC≤‘· ÁX‚DT\T
n+{≤s¡T.
ñ<ë: 1) CH4, C2H6, C3H8 ..................
2) CH3OH, C2H5OH, C3H7OH …................
` düeTC≤‘· ÁX‚DT\≈£î ˇø£ kÕ<Ûës¡D bòÕs¡à˝≤ ñ+≥T+~.

Ä˝ÒÿHé\T (Cn H2n+2)
Ä©ÿHé\T (Cn H2n–2)
n˝…’ÿHé\T (Cn H2n+1)
` ÁX‚DÏ˝Àì ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\T ˇπø s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T ø£*Ze⁄+{≤sTT.
` ÁX‚DÏ˝Àì ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\˝À düeTC≤‘ê\T ˝Òø£ dü+>∑‘ê\T n+{≤s¡T.
$<ë´s¡Tú\≈£î dü÷#·q: |ü⁄düÔø£+˝À ù|J dü+ø£´ 284˝À e⁄qï |ü{Ïºø£\T |ü]o*+#·>∑\s¡T.
104
ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\T - JUPAC HêMTø£s¡D+
|üPs¡« |ü<ä+ (Prefix) eT÷\ |ü<+ä (Word root) |üs¡ |ü<ä+ (Suffix)
~«rj·T |üPs¡« |ü<ä+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ˇø£ nDTe⁄˝Àì ø£ s ¡ “ Hé ÁbÕ<∏ä$Tø£ |üs¡|ü&É+ ~«rj·T |üs¡|ü<ä+
|üPs¡«|ü<ä+ |ü s ¡ e ÷DTe⁄\ dü + K´qT @Hé/áHé/◊Hé / áHÓ’Hé (Á|ü<Ûëq Á|üy˚Tj·T
‘Ó*ù| u≤>∑+ (MT<∏é, á<∏é, düeT÷Vü≤+)
Áb˛|t, j·T, ô|+{Ÿ..)
1. n˝…’ÿ˝Ÿ Á>∑÷|t ôd’ø√¢ eT÷<ä |ü<ä+‘√ ø£*dæ (Á|ü<Ûëq
2. Vü‰˝…’&é Á>∑÷|t yÓ+≥H˚ edüTÔ+~. Á|üy˚Tj·T
3. Ä˝≤ÿø°‡ Á>∑÷|t 1) C-C ã+<Ûä+ ñ+fÒ düeT÷Vü≤+
@Hé ìs¡sí TT+#˚
4. yÓTT<ä\>∑Tq$
5. ~«rj·T ÁX‚DÏ 2) C=C ã+<Ûä+ ñ+fÒ Áø£e÷ìï
>∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*)
Á|üy˚Tj·T düeT÷Vü≤+ áHé
(ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe 3) C=_ C ã+<Ûä+ ñ+fÒ
Á|üy˚Tj·T düeT÷e÷\T ◊Hé
ñqï|üŒ&ÉT dü+K´ : 1, 2,3 4...
dü+K´: 1 , 2, 3, 4...
dü+C≤‘·àø£ |üs¡|ü<ä+
dü+C≤‘·àø£ |ü<ä+:
yÓ÷H√, &Ó’, Áf…Æ yÓ÷H√, Á&Ó’, {Ÿ
7, 8 - &Ó’ ÁuÀyÓ÷ ` 3, 5 &Ó’ ø√¢s√Äø±º ` 3, 4 ` &Ó’ áHé ` 1, 2 ` &Ó’ z˝Ÿ

CH2Br-CHBr-CH2-CCl=C=CCl-CHOH -CH2OH
8 7 6 5 4 3 2 1
HêMTø£s¡D dü÷Á‘ê\T
1. bı&ÉyÓ’q X¯è+K\ ìj·TeT+
2. ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄\qT ˝…øÏÿ+#·T≥
3. ø£ìwü˜ dü+U≤´ ìj·TeT+
4. ø£ìwü˜ yÓTT‘·Ô+ ìj·TeT+
1. bı&ÉyÓ’q X¯è+K\ ìj·TeT+
düyT˚ àfi¯q+˝À bı&Éyq’Ó ø£s“¡ q nDTe⁄\ X¯è+K˝≤ìï >∑T]Ô+#ê*. Bìì e÷‘·è X¯è+K\+ ˝Ò<ë Á|ü<ëÛ q X¯è+K\+ n+{≤s¡T.
$T–*q yê{Ïì XÊU≤ X¯è+K˝≤\T n+{≤s¡T.
105
1 2 3 4
CH3 -- CH -- CH2 -- CH -- CH3
CH3 CH3
2. ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄\qT ˝…øÏÿ+#·T≥:
1. Á|üy˚Tj·T düeT÷Vü≤+ ñqï ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄\≈£î ‘·≈£îÿe dü+K´ e#˚Ã $<Ûä+>± dü+K´\T Çyê«*.
2. Á|üy˚Tj·T düeT÷Vü≤+ ñqï ø±s¡“Hé≈£î n‹ ‘·≈£îÿe dü+K´ Çyê«*. ˇø£y˚fi¯ n~ (1) e ìj·Te÷ìï bÕ{Ï+#·ø£b˛sTTq düπs.
3. ø£ìwü˜ dü+U≤´ ìj·TeT+:

ø£s¡“q düy˚Tàfi¯q+˝À ˇπø Á|ü‹πøå|üø£+ ñqï|ü&ÉT ø£s¡“q nDTe⁄\≈£î dü+K´\qT πø{≤sTT+#˚≥|ü&ÉT Á|ü‹πøå|üø£+ ø£*–q
ø£s¡“q nDTe⁄≈£î ø£ìwü˜ dü+K´ e#˚Ã $<Ûä+>± dü+K´qT Çyê«*.
5 4 3 2 1 2 3 4
1 5
CH3 -- CH -- CH2 -- CH2 -- CH3 CH3 -- CH -- CH2 -- CH2 -- CH3
(‘·|üCH
|ü<3äΔ‹) (dü¬s’q |üCH
<äΔ‹)3
4. ø£ìwü˜ yÓTT‘·Ô+ ìj·TeT+:
ø£s¡“q düy˚Tàfi¯q+˝À ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe Á|ü‹πøå|üø±\T ñqï|ü&ÉT ø£s¡“q nDTe⁄\≈£î dü+K´\qT
πø{≤sTT+#˚≥|ü&ÉT m≈£îÿe Á|ü‹πøå|üø±\T ø£*–q ø£s¡“q nDTe⁄≈£î ø£ìwü˜ yÓTT‘·Ô+ e#˚Ã $<Ûä+>± dü+K´\qT Çyê«*.
CH3 CH3
1 2 3 4 5 6 6 5 4 3 2 1
CH3 -- CH -- CH2 -- CH2 -- C -- CH3 CH3 -- CH -- CH2 -- CH2 -- C -- CH3
CH3 CH3 CH3 CH3

(2G5G5 R 12 ‘·|ü |ü<äΔ‹) (2G2G5 R 9 dü¬s’q |ü<äΔ‹)
m) Vü‰˝…’&é Á>∑÷|t : bò˛s¬¢ &’ é `bò˛s¢ √, ø√¢s¬ &’ é ` ø√¢s√, ÁuÀyÓT&Æ é `ÁuÀyÓ÷, njÓ÷&Ó&’ é `njÓ÷&√
_) Ä˝…’ÿ˝Ÿ Á>∑÷|t:
$T<∏H˚ é – CH4 $T<∏˝’Ó Ÿ- CH3
Ç<∏H˚ -é C2H6 Ç<∏˝’Ó Ÿ – C2H5
Ábıù|Hé - C3H5 Ábıô|˝’ Ÿ – C3H7
ã÷´fÒHé C4H10 ãT´f…˝Æ Ÿ – C4 H9
dæ) ø=ìï Á|üy˚Tj·T düeT÷Vü‰\T:
- COOH - zsTTøŸ ÄeT¢+
- OH Ä\ÿVü‰˝Ÿ (z˝Ÿ)
C
- C=O ø°{ÀHé (zHé)
C
106
C
- C=O n©¶ôV≤’ &é (Ä˝Ÿ)
H
-COOR mdüsº Y
R-O-R Ç<∏sä Y
- NH2 nyÓTHÆ é
NO2 HÓÁ’ {À
&ç) - COOH - SO3H > COOR > COCL > CONH2 > CN > HC=0> C =0> -OH>
-NH2> C=C, C ≡ C
‘·<qä +‘·s+¡ yÓTT<ä≥>± ÁøÏ+~ $<Ûeä TT>± Á|ü‹ ø±s¡“HéøÏ Hê\T>∑T ã+<Ûë\T ñ+&˚ $<Ûeä TT>± ÁbÕs¡+_Û+#ê*.
Example
H H H H H
| | | | |
1. H - C - C - C - C - C- H (or) CH3 -CH2-CH2-CH2-CH3
| | | | |
H H H H H
ô|q’ ‘Ó*|üq dü+jÓ÷>∑ |ü<ës¡+ú ˝À ø±s¡“Héô|’ >∑\ eT÷\ø±\qT >∑eTì+#ê*. nìï ôV≤’ Á&√»Hé˝Ò ø£\e⁄. ø±e⁄q
m≥TqT+#ÓH’ ê ˝…øÿÏ +#·e#·TÃqT.
H H H H H
| | | | |
2. H - C - C - C - C - C- H (or) CH3 -CHCl-CH2-CH2-CH3
| | | | |
H Cl H H H
ô|q’ >∑\ ìsêàD+˝À ø√¢]Hé |üse¡ ÷DTe⁄ >∑\ ø±s¡“Hé |üse¡ ÷DTe⁄qT >∑T]Ô+∫ ˝…øÿÏ +#ê*.
5 4 3 2 1
CH3 - CHCl - CH2 - CH2 - CH3 (‘·|⁄ü Œ |ü<‹Δä )
1 2 3 4 5
CH3 - CHCl - CH2 - CH2 - CH3 (düs
¬ q’ |ü<‹Δä )
3. CH3 - CHCl - CCl2 - CH - CH3
|
CH3
ô|’ ìsêàDeTTqT |ü]o*+∫q |üse¡ ÷DTe⁄\T ø£\e⁄. ˇø£ $T<∏˝’Ó Ÿ (CH3) Á>∑÷|ü⁄ ø£\<äT.
5 4 3 2 1
CH3 - CHCL - CCl2 - CH - CH3 (‘·|⁄ü Œ |ü<‹Δä )
|
CH3
1 2 3 4 5
CH3 - CHCl - CCl2 - CH - CH3 (düs
¬ q’ |ü<‹Δä )
|
CH3
2, 3, 3 - Áf…Æ ø√¢s√ ` 4 ` $T<∏˝
’Ó Ÿ ` ô|+fÒH.é
107
4. CH3-CHCl-CH=C Br - CH3 ô|’ düyT˚ àfi¯q+˝À ˇø£ ø√¢]Hé, ˇø£ ÁuÀ$THé, ˇø£ ~«ã+<Û+ä ø£\e⁄. ø±e⁄q ~«
ã+<Û+ä >∑\ ø±s¡“Hé |üse¡ ÷DTe⁄≈£î ‘·≈î£ ÿe dü+K´ Çyê«*.
1 2 3 4 5
CH3 - CHCl - CH = CBr - CH3 (‘·|⁄ü Œ |ü<‹Δä )
5 4 3 2 1
CH3 - CHCl - CH = CBr - CH3 (düs
¬ q’ |ü<‹Δä )
2 ` ÁuÀyÓ÷, 4 ø√¢s√, ô|+{Ÿ ` 2 ` áHé
5. øÏ+~ ñ<ëVü≤s¡D |ü]o*+#·+&ç.
Cl
|
CH2 - C - CH - CH = CH
| || |
OH O OH
3 ` ø√¢s√ 1, 5 &Ó’ ôV≤’ Á&Üø°‡ ` ô|+{Ÿ ` 4 áHé` 2 ` zHé
düy˚Tàfi¯HêìøÏ ìsêàD≤ìï ^j·T+&ç/ sêj·T+&ç
ˇø£ düy˚Tàfi¯q+ ù|s¡T#Ó_‘˚ <ëì ìsêàD≤ìï eTq+ ^j·Te#·TÃ. øÏ+~ dü÷#·q\T >∑eTì+#·+&ç
1) ù|s¡T˝Àì eT÷\ |ü<ëìï ã{Ïº ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄\T mìï ñHêïjÓ÷ sêj·÷*.
2) ø±s¡“¤Hé |üs¡e÷DTe⁄\qT ˝…øÏÿ+#·≥+ ≈£î&ç qT+&ç m&ÉeTyÓ’|ü⁄ø£ ˝Ò<ë m&ÉeT qT+&ç ≈£î&çyÓ’|ü⁄ø± nqï~ dü]>±Z
>∑T]Ô+#·>\∑ >±*.
3) Á|ü‹πøå|üø±\qT, yê{Ï dü+K´\, dü+»„\ Ä<Ûës¡+>± dü]jÓÆTq ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄≈£î »‘·|üs¡#ê*.
4) @ ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄ô|’ Á|üy˚Tj·T düeT÷eT+ dü÷∫+#·ã&ç+<√, nø£ÿ&˚ sêj·÷*.
5) Á|ü‹ ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄ jÓTTø£ÿ #·‘·TsY dü+jÓ÷»ø£‘· dü+‘·è|æÔ |ü&˚ $wüj·T+ m\¢|ü⁄Œ&ÉT <äèwæº˝À ñ+#·Tø√yê*.
2` $T<∏˝’Ó Ÿ ô|+fÒHé ` 3 ` z˝Ÿ
CH3 OH
| |
1 2 3 4 5
CH3 - CH - CH - CH2 -CH3
ø£s¡“¤q düy˚Tàfi¯Hê\ s¡kÕj·Tìø£ <Ûäsêà\T :
1. <äVü≤q #·s¡´\T : ø±s¡“Hé eT]j·TT <ëì düy˚Tàfi¯Hê\T Äø°‡»Hé düeTø£å+˝À eT+&ç CO2 yêj·TTe⁄ eT]j·TT
ñwüí+, ø±+‹ì Ç#·TÃqT.
ñ<ë: 1) C + O2 → CO2 G X¯øÏÔ
2) 2C2H6 + 7O2 → 4CO2 + 6H2O G X¯øÏÔ
3) CH3CH2OH + 3O2 → 2CO2 + 3H2O + X¯øÏÔ
ø±s¡àHé eT]j·TT <ëì düy˚Tàfi¯Hê\T ÄøÏ‡»Hé düeTø£å+˝À <äVü≤q+ #Ó+~ CO2 ñwüí+ eT]j·TT ø±+‹ìkÕÔsTT.
108
2. Äø°‡ø£s¡D #·s¡´\T: Äø°‡ø±]DT\T nH˚$ Äø°‡ø£s¡D≈£î ‘√&ÉŒ&˚ |ü<ësêú\T. Ä\ÿ˝…’Hé bı{≤wæj·T+ |üsêà+>∑H˚{Ÿ
(KMnO ) ˝Ò<ë ÄMT¢ø£è‘· b˛{≤wæj·T+ &Ó’Áø√y˚T{Ÿ düeTø£å+˝À Ä\ÿVü‰˝Ÿ ªªÄøÏ‡ø£s¡D+μμ #Ó+~ Ä©¶ôV’≤&é ìdü÷Ô
4
‘·<äT|ü] mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+>± e÷]b˛‘·T+~.

CH3CH2OH øå±s¡ KMnO +y˚&ç CH3CHO
4 CH3COOH
ÄeT¢ K Cr O +y˚&ç
2 2 7
Ç<∏Hä √˝Ÿ Ç<∏Hä ê˝Ÿ Ç<∏äH√sTTø˘ ÄeT¢+
(Ç<∏Ó’˝Ÿ Ä\ÿVü‰˝Ÿ) (ndæ{≤*¶ôV’≤&é) (mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+)
3. dü+ø£\q #·s¡´\T:
Ä©ÿHé‡, Ä˝…’ÿHé‡ e+{Ï ndü+‘·|üÔ ôV’≤Á&√ø±s¡“qT¢ ñÁ‘˚Œs¡ø£ düeTø£å+˝À dü+‘·|üÔ ôV’≤Á&√ø±s¡“Hé >± e÷s¡‘êsTT.
Ç~ dü+ø£\q #·s¡´
CH3C =_ C–CH3 Ni ñÁ‘˚Œs¡ø£+ CH3CH=CH–CH3 Ni ñÁ‘˚Œs¡ø£+ CH –CH –CH –CH
3 2 2 3
H2 H2
ã÷´{Ÿ`2`◊Hé ã÷´{Ÿ`2`áHé ã÷´fÒHé
4. Á|ü‹πøå|üD #·s¡´\T:
- Ä˝ÒÿHé‡ (dü+‘·|üÔ ôV’≤Á&√ø±s¡“qT¢) dü÷s¡´ø±+‹ düeTø£å+˝À Á|ü‹πøå|üD #·s¡´\≈£î ˝Àqe⁄‘êsTT.
ñ<ë: CH4 dü÷s¡´ø±+‹ düeTø£+å ˝À ø√¢]Hé ˝À #·s´¡ H=+~q|ü⁄&ÉT ôV≤’ Á&√»Hé |üse¡ ÷DTe⁄\T ø√¢]Hé |üse¡ ÷DTe⁄\‘√
Á|ü‹πøå|æ+#·ã&É‘êsTT.
CH4 + Cl2 dü÷s¡´ø±+‹ CH3Cl + HCl
$T<∏˚Hé $T<∏Ó’˝Ÿ ø√¢¬s’&é ôV’≤Á&√»Hé ø√¢¬s’&é
CH3Cl + Cl2 dü÷s¡´ø±+‹ CH2Cl2 + HCl
$T<∏Ó’˝Ÿ ø√¢¬s’&é $T<∏Ó’©Hé ø√¢¬s’&é ôV’≤Á&√»Hé ø√¢¬s’&é
CH2Cl2 + Cl2 dü÷s¡´ø±+‹ CHCl3 + HCl
$T<∏Ó’©Hé ø√¢¬s’&é ø√¢s√bòÕ+ ôV’≤Á&√»Hé ø√¢¬s’&é
CHCl3 + Cl2 dü÷s¡´ø±+‹ CCl4 + HCl
ø√¢s√bòÕ+ ø±s¡“Hé f…Á{≤ ø√¢¬s’&é ôV’≤Á&√»Hé ø√¢¬s’&é
ø=ìï eTTKýÓTÆq ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\T
Ç<∏äH√˝Ÿ (Ç<∏Ó’˝Ÿ Ä\ÿVü‰˝Ÿ)
‘·j·÷s¡T #˚ùd $<Ûëq+ : n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘ê |”&ÉHê\ e<ä› P2O5 ≥+>¥ düºHé Ä¬ø’‡&é e+{Ï ñÁ‘˚Œs¡ø±\ düeTø£å+˝À
áB∏Hé≈£î ˙{Ï Ä$]ì ø£\|ü&É+ <ë«sê uÛ≤Ø>± Ç<∏äH√˝ŸqT ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T.
CH2 = CH2 + H2O 170oC e<ä› CH3CH2OH

áB∏Hé 100-300 atm á<∏Ó’˝Ÿ Ä\ÿVü‰˝Ÿ
At 300 oC
Ç<∏äH√˝Ÿ uÛÖ‹ø£ <Ûäsêà\T :

- Ç<∏äH√˝Ÿ ‹j·T´ì yêdüq >∑\, s¡+>∑T˝Òì Á<äe+ - X¯ó<äΔ Ç<∏äH√˝Ÿ uÛ≤w”ŒuÛÑeq kÕúq+ 78.30C.
109
- Ç<∏äH√˝Ÿ˝À eT*Hê\T #˚]‘˚ <ëì dü«uÛ≤e+ e÷]b˛sTT Á‘ê>∑&ÜìøÏ |üìøÏ sê<äT. Bìì &ûH˚#·sY¶ Ä\ÿVü‰˝Ÿ
n+{≤s¡T. ˇø£ e´øÏÔøÏ 200ml &ûH˚#·sY¶ Ä\ÿVü‰˝Ÿ ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq yÓ÷‘ê<äT>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·T+~.
Ç<∏äH√˝Ÿ s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T:
1. Ç<∏äH√˝Ÿ ˝ÀVü≤ k˛&çj·T+‘√ #·s¡´H=+~ ôV’≤Á&√»HéqT $&ÉT<ä\ #˚dü÷Ô k˛&çj·T+ Ç<∏ë¬ø’‡&éqT @s¡Œs¡TdüTÔ+~.
2C2H5OH + 2Na J 2C2H5ONa + H2
Ç<∏äH√˝Ÿ k˛&çj·T+ Ç<∏ë¬ø‡Ì&é

2. Ç<∏äH√˝Ÿ >±&ÛÉ H2SO4 düeTø£å+˝À 170°C (443 K) ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› ìs¡®©ø£s¡D≤ìøÏ ˝ÀHÓ’ áB∏Hé>± e÷s¡T‘·T+~.
at 170oC
CH3CH2OH CH2 = CH2 + H2O
>±&ÛÉ H2SO4 áB∏Hé
Ç<∏äH√˝Ÿ ñ|üjÓ÷>±\T: Ç<∏äH√˝ŸqT Wwü<Ûë\˝À $]$]>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. {Ï+ø£ÃsY njÓ÷&çHé, <ä>∑TZeT+<äT,
{≤ìø˘\˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
Ç<∏äH√sTTø˘ ÄeT¢+ (mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+)
1. Ç<∏äH√sTTø˘ ÄeT¢+ uÛÖ‹ø£ <Ûäsêà\T: ˝ÀVü‰\‘√ #·s¡´ »]|æ yêj·TTe⁄qT $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~.
2CH3COOH + 2Na → 2CH3COONa + H2
mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+ k˛&çj·T+ k˛&çj·T+ mdæfÒ{Ÿ
2. øå±sê\‘√ #·s¡´ »]|æ \eD+ eT]j·TT ˙{Ïì $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~.
CH3COOH + NaOH → CH3COONa + H2
mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+ k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é k˛&çj·T+ mdæfÒ{Ÿ
3. ø±s√“H˚{Ÿ‡ eT]j·TT u…’ ø±s√“H˚≥¢‘√ #·s¡´ »]|æ ?? yêj·TTe⁄ $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~.
2CH3COOH + 2Na2CO3 → 2CH3COONa + H2O + CO2
mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+ k˛&çj·T+ ø±s√“H˚{Ÿ
CH3COOH + NaHCO3 → CH3COONa + H2O + CO2
mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+ k˛&çj·T+ u…’ ø±s√“H˚{Ÿ
ñ|üjÓ÷>±\T:
5-8% mdæ{Ïø˘ Äe÷¢ìï yÓì>∑sY n+{≤s¡T. Bìì |ü#·Ãfi¯ófl ì\« #˚j·TT≥≈£î ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
mdü]º |òøπæ wüH:é
mdüºsY ‘·j·÷Ø: ˇø£ ø±sê“øÏ‡*ø˘ ÄeT¢+ eT]j·TT Ä\ÿVü‰˝Ÿ\T >±&ÛÉ H2SO4 düeTø£å+˝À ìs¡®©ø£s¡D+ »s¡>∑≥+
<ë«sê mdüºsY @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
O O
|
R–C + R – OH R–C + H2O
O–H O – CH2CH3
ø±sê“øÏ‡*ø˘ ÄeT¢+ G Ä\ÿVü‰˝Ÿ mdüsº Y

110
ñ<ë: Ç<∏äH√sTT˝Ÿ ÄeT¢+, Ç<∏Ó’˝Ÿ Ä\ÿVü‰˝Ÿ‘√ >±&ÛÉ H2SO4 düeTø£å+˝À ìs¡®©ø£s¡D≤ìøÏ ˝ÀqsTT Ç<∏Ó’˝Ÿ mdæfÒ{Ÿ (Ç<∏Ó’˝Ÿ
mdüºsY)qT @s¡Œs¡TdüTÔ+~.
düãT“qT - dübò˛ì|òæπøwüHé ` $Tdæ*
bòÕ{° Äe÷¢\ k˛&çj·T+ ˝Ò<ë b˛{≤wæj·T+ \eD≤ìï düãT“ n+{≤+.
düãT“\ kÕ<Ûës¡D bòÕs¡Tà˝≤ RCOONa, RCOOK; R = C15H31; C17H35 etc.
bòÕ$T{Ïø˘ ÄeT¢+ (C15H31COOH),
dæºj·T]ø˘ ÄeT¢+ (C17H35COOH),
z*sTTø˘ ÄeT¢+ (C17H33COOH) etc.
düb˛ò ì|òøπæ wüHé:
mdüºs¡¢qT øå±Øø£‘· »\$X‚¢wüD+ #˚j·T&É+ <ë«sê düãT“qT ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T. BìH˚ düb˛ì|òæπøwüHé n+{≤+.
düãT“qTs¡>∑ ø£D+ ($Tdæ*):
˙{Ï˝À düãT“ ø£]–q|ü⁄&ÉT ˇø£ ø±+õø±uÛÑ ne\+ãq Á<ëeD+
@s¡Œ&ÉT‘·T+~. <ëì˝À düãT“ ø£D≤\T >∑T+|ü⁄>± @s¡Œ&ç >√fi≤ø£‹˝À ñ
+&˚ $Tdæ*ì @s¡Œs¡TkÕÔsTT
düãT“≈£î >∑\ X¯óÁuÛÑ|ü]#˚ >∑TD+
O
düãT“ ø£D+ ˇø£ <Ûäe ø=qqT (ø±sê“ø°‡ C O ) ø=q eT]j·TT ˇø£
n<Ûäe ø=qqT (ôV’≤Á&Üø±s¡“Hé >=\TdüT >∑\ ø=q) ø£*– ñ+≥T+~.
<Ûäyê+‘·+ ˙{Ï yÓ’|ü⁄ Äø£]¸+#·ã&ÉT‘·T+~.
n<Ûäyê+‘·+ õ&ÉT¶ ˝Ò<ë eTT]øÏ yÓ’|ü⁄ e÷Á‘·y˚T Äø£]¸+#·
ã&ÉT‘·T+~. ˙{ÏyÓ’|ü⁄ Äø£]¸+#·ã&É<äT.
˙{Ï˝À düãT“ ø£]–q|ü⁄&ÉT düãT“ ø£D≤\ ôV’≤Á&√bò˛_ø˘ ø=q\T
(n<Ûä yê+‘·+) eTT]øÏøÏ n‘·T≈£îÿ+{≤sTT. düãT“ ø£D≤\T >∑T+Á&Éì ôV≤’ Á&√bò˛_ø˘ düãT“ ø£D+ |ü≥+ ôV≤’ Á&√|ò*æ ø˘
ø=q ø=q
ìsêàD+qT @s¡Œ]∫ ã≥º\ qT+∫ eTT]øÏì y˚s¡T #˚kÕÔsTT.
1. ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄ Hê\T>∑T ˇ+≥] m\Áø±ºq¢qT bı+<˚ $<Ûëq+ ‘Ó\Œ+&ç.
2. dü+ø£Øø£s¡D+ nq>± H˚$T?
3. ªs¡÷bÕ+‘·s¡‘·μ ≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T @$T{Ï?
4. ø±s¡“Hé jÓTTø£ÿ ndüŒ{Ïø£ s¡÷bÕ+‘·sê\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T sêj·T+&ç.
111
5. eÁC≤ìï >∑{Ïº |ü<ës¡ú+>± #Ó|ü⁄Œø√e&ÜìøÏ ø±s¡D+ @$T{Ï?
6. Á>±ô|ò’{Ÿ qT #Óø£ÿ&É+ ˝Ò<ë ns¡>∑Bj·T&É+ düT\uÛÑ+. ø±s¡D+ @$T{Ï?
7. Á>±ô|ò’{Ÿ e\¢ ñ|üjÓ÷>±\T @$T{Ï?
8. m˝≤+{Ï |òü⁄\¢]q¢qT ãTø°ÿ u≤˝Ÿ‡ n+{≤s¡T?
9. düMTø£‘· e\j·÷(integral circuits)\˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ ø±s¡“Hé s¡÷bÕ+‘·s¡+ @&ç?
10. ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\ s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\qT ìπs›•+#˚ |üs¡e÷DTe⁄\ düeTT<ëj·T+ ù|πs$T{Ï?
11. Ç<∏äH√˝Ÿ˝À k˛&çj·T+ eTTø£ÿqT y˚ùdÔ @+ »s¡T>∑T‘·T+~?
12. dü+ø£\q #·s¡´\˝À bÕ˝§ZH˚ ôV’≤Á&√ø±s¡“qT¢ @$? ø±s¡D≤ìï ‘Ó\Œ+&ç.
1. ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄ nwüºø£ $Hê´dü+ bı+~ dæús¡+>± ñ+&˚+<äT≈£î m\Áø±ºq¢qT bı+<ä&É+ >±˙, m\Áø±ºq¢qT ø√˝ÀŒe&É+
>±˙ #˚j·T˝Ò<äT. BìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
2. ø±s¡“Hé ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#· >∑*π> neø±XÊ\T ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#·+&ç.
3. ø±s¡“Hé ndü+U≤´ø£+>± düy˚Tàfi¯Hê\qT @s¡Œs¡#·&ÜìøÏ X¯+K\ kÕeTs¡ú´+ eTTK´ ø±s¡D+. $e]+#·+&ç.
4. nDTkÕ<äX¯´+ nH˚ uÛ≤eqqT ñ<ëVü≤s¡D#˚ $e]+#·+&ç.
5. øÏ+~ ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\≈£î IUPAC $<Ûëq+˝À ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.
O
|| O
a) CH3 - C - CH3 b) CH3 - CH2 - C
O H
6. ôV’≤Á&√ bò˛_ø˘ ø=q, ôV’≤Á&√ |òæ*ø˘ ø=q #·÷ù| $<Ûä+>± düãT“ ø£D+ |ü≥+ ^j·T+&ç.
7. A nH˚ düy˚Tàfi¯q+ 1700C e<ä› >±&ÛÉ H SO, düeTø£å+˝À ìs¡®©ø£s¡D≤ìøÏ ˝ÀHÓ’ B nH˚ düy˚Tàfi¯Hêìï @s¡Œs¡∫+~. nsTT‘˚
2
C H jÓTTø£ÿ ù|s¡TqT eT]j·TT s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤ìï sêj·T+&ç.

2 2

1. Sp3 - dü+ø£Øø£s¡D≤ìï ñ<ëVü≤s¡D‘√ $e]+#·+&ç.
2 Sp2 - dü+ø£Øø£s¡D≤ìï ñ<ëVü≤s¡D‘√ $e]+#·+&ç.
3 Sp - dü+ø£Øø£s¡D≤ìï ñ<ëVü≤s¡D‘√ $e]+#·+&ç.
4. øÏ+~ ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
m) Ä\ÿVü‰\T¢ _) ø°{ÀHé\T dæ) á<∏äs¡T¢ &ç) Ä*¶ôV’≤&é\T á) ø±sê“>∑‡*ø˘ Äe÷¢\T
5. Á|ü‹πøå|üD #·s¡´≈£î ˝Àqj˚T´ ôV’≤Á&√ø±s¡“qT¢ @$? ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D‘√ $e]+#·+&ç.
112
1. ø±s¡“Hé yê˝…˙‡ ( )
a) 3 b) 6 c) 4 d) 5
2. dü¬s’q yêø±´ìï >∑T]Ô+#·+&ç. ( )

1. ø±s¡“Hé Hê\T>∑T Áb˛{≤Hé\T ø£*– e⁄+~.
2. ø±s¡“Hé nj·÷ìø£ ã+<Ûä+ @s¡Œs¡#·>∑\<äT
3. CH ˝À ã+<Ûäø√D+ 1200
4
3. ø±s¡“Hé X¯+K\ kÕeTs¡Δ´+ ø£*– e⁄+~ ( )

a) 4 b) 3 c) 1 d) 2
4. Ä˝…’ÿHé kÕ<Ûës¡D bòÕs¡Tà˝≤ ( )
a) CnH2n b) CnH2n-2 c) CnH2n+2 d) C2nH2n+2
5. IUPAC HêeTø£sD¡ $<Ûëq+˝À ÁøÏ+~ Á|üyT˚ j·T düeT÷Vü‰\ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT nes√Vü≤D Áø£eT+˝À ‘Ó\Œ+&ç. ( )
a) R-OH-COOH > - CHO
b) COOH> R-OH> - C HO
c) - (004> - CHOR-OH
d) R-OH-CHO-COOH
6. mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+ Na ˝ÀVü≤+‘√ #·s¡´ »]|æ $&ÉT<ä\ #˚ùd yêj·TTe⁄ ( )

A) CO2 B) O2 C) H2 D) A eT]j·TT B
7. CH3CH2OH C2H2e÷πs #·s¡´ BìøÏ ñ<ëVü≤s¡D ( )
a) Äø°‡ø£s¡D #·s¡´ _) dü+ø£\q #·s¡´ dæ) &û ôV’≤Á&˚wüHé d) <äVü≤q #·s¡´
8. <ä>∑TZeT+<äT˝À yê&˚ |ü<ës¡ú+ ( )
a) mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+ _) Ç<∏Ó’˝Ÿ Ä\ÿVü‰˝Ÿ dæ) mdüºsY &ç) áB∏Hé
113
s¡÷bı+~+∫q yês¡T
l <ä+&Ü\ eT<ÛäTdü÷<äHé ¬s&ç¶, ZPHS ø√<ë&É, dü÷sê´ù|≥.
l ‹s¡TeT\ lìyêkÕ #ê], ZPHS ∫qï‘·T+&É¢, s¡+>±¬s&ç¶.
l dæ.$. Vü≤]ÁøÏwüí ZPHS ‘·÷ÁbÕHéù|{Ÿ, j·÷<ëÁ~ uÛÑTeq–].
l m. Hê>∑sê»X‚KsY, ZPHS ≈£î<äTq÷s¡T, uÛÑÁ<ë~ ø=‘·Ô>∑÷&É+.
l {Ï. n»jYTdæ+>¥, ZPHS k˛eTHé>∑T]Ô, $ø±sêu≤<é.
l ø£+<äT\ uÛ≤düÿsY ¬s&ç¶, ZPHS ≈£î\ÿ#·s¡¢, $ø±sêu≤<é.
l uÛ≤düÿsY <˚XŸ, ZPHS ÇkÕï|üPsY, dü+>±¬s&ç¶.
l |æ. Hêsêj·TD es¡à ZPHS ø=s¡{Ïø£˝Ÿ, ìs¡à˝Ÿ.
l j·T+. Ä~‘·´ ≈£îe÷sY, ZPHS sêCÒX¯«s¡|ü⁄s¡+, KeTà+.
l m. \ø°åàHê<ä+, ZPHS Ç+<ä˝ŸyêsTT, ìC≤e÷u≤<é.
l m. C≤„H˚X¯«sY, ZPHS eT\¢ø£|ü*¢, es¡+>∑˝Ÿ (ns¡“Hé)
l ùwø˘ C≤|òüsY, ZPHS eTTq>±\, dü÷sê´ù|≥.
l SSUM X¯s¡à, ZPHS •e⁄ì|ü*¢, »q>±eT.
l ¬ø. dü‘·´Hêsêj·TD Á|ükÕ<é, ZPHS ø±|ü⁄>∑˝Ÿ, dü÷sê´ù|≥.
l düj·T´<é düeT<é, ZPHS yÓ+ø£{≤|ü⁄s¡+, KeTà+.
l ¬ø. ÁøÏwüí yÓ÷Vü≤Hé TSMS&JC eTTq>±\, dü÷sê´ù|≥.
l $. eT<ÛäTdü÷<äHé sêyé, TSMS Hêsêj·TDù|{Ÿ, j·÷<ëÁ~ uÛÑTeq–].
leT‹ »;Hé s¡Tø±‡Hê, TSMS&JC ô|uÒ“sY, eq|ü]Ô.
leT‹ |òüØ<ë uÒ>∑+, TSMS bÕ\e÷≈£î\, s¡+>±¬s&ç¶.
leT‹ l\‘· yÓTÆUÒ˝Ÿ, TSMS&JC u§+>∑÷¢sY, s¡+>±¬s&ç¶.
düVü≤ø±s¡ ãè+<ä+
leT‹ õ. ñwü, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤<äsêu≤<äT.
leT‹ ÄsY. yêdü$, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤<äsêu≤<äT.
leT‹ $. \‘êe÷<Ûä$, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤<äsêu≤<äT.
ø£esY ù|CŸ &çC…’ì+>¥

l nj·TTuŸ nVü≤à<é, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤<äsêu≤<äT.
&ç.{Ï.|æ, ˝Ò ne⁄{Ÿ &çC…’ì+>¥
leT‹ ÄØbòÕ düT˝≤Ôq, ‘Ó\+>±D Væ≤+B nø±&É$T., ôV’≤<äsêu≤<äT.
114
eTTK´ dü\Vü‰<ës¡T
eTTKýêø±{Ï
leT‹ dü\Vüø£‰s<ës¡
¡TD, T◊@mdt
\T
ø±s¡´<ä]Ù, $<ë´XÊK, ‘Ó\+>±D.
>ös¡e dü\Vü‰<ës¡T
leT‹ m. l<˚eùdq, ◊@mdt
dü+#ê\≈£î\T, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´, ‘Ó\+>±D.
Á|ü<Ûëq dü\Vü‰<ës¡T
leT‹ myéT. sê<Ûë¬s&ç¶
dü+#ê\≈£î\T, sêh $<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤dü+düú, ‘Ó\+>±D.
ø√`Ä]¶H˚≥sY
düeTq«j·T+
leT‹ ‘·Vü≤d”Hé düT˝≤ÔHê, Ábıô|òdüsY & ôV≤#Y.z.&ç.,
bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+, ‘Ó\+>±D.
düV≤ü ø±s¡+
leT‹ ◊. ø£s¡TDl
bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+, ‘Ó\+>±D.
düu…®ø˘º ` ÇHé#êsY®
l j·÷Hê\ yÓ+ø£≥¬s&ç¶
$ÁXÊ+‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\T, dü÷sê´ù|≥ õ˝≤¢
115

Physics TM Abhyas Deepika Website 02.02.2023

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Physics TM Abhyas Deepika Website 02.02.2023

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ô

sêh $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤ dü+düú,

»qe], 2023 myéT. sê<Ûë¬s&ç¶,

1 >√ﬁ≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\‘√ ø±+‹ |üsêes¡Ôq+ 1

3 Äe÷¢\T ` øå±sê\T ` \eD≤\T 15

4 eÁø£‘·˝≤\ e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+ 24

5 e÷qe⁄ì ø£qTï ` s¡+>∑T\ Á|ü|ü+#·+ 34

7 eT÷\ø±\ eØZø£s¡D ` Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ 50

11 ˝ÀVü≤ dü+Á>∑Vü≤D XÊÅdüÔ+ 91

12 ø±s¡“Hé ` <ëì düy˚Tàﬁ¯Hê\T 97

• ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ <Ûäèe+, eÁø£‘êπø+Á<ä+, Hê_Û \qT >∑T]Ô+#·T≥

eÁø£‘ê πø+Á<ä+Hê_Û <Ûäèe+

• <äs¡ŒD+ HêuÛÑ´+‘·s¡eTT <äs¡ŒD+ jÓTTø£ÿ eÁø£‘ê yê´kÕs¡ΔeTT˝À dü>∑eTT ñ+≥T+~.

|ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒD+

|ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT

|ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT

ii. øÏs¡D≤\qT m≥TyÓ’|ü⁄ bı&ç–+∫Hê K+&ç+#·Tø√e⁄.

|ü‘q· ø±+‹ ~X¯≈î£ e´‹πsø£ ~X¯˝À ø=\TdüTHÔ êïeTT. ø±e⁄q ãTTD≤‘·àø£eTT

|ü‘q· |ü‘q· ô|’øÏ

<äs¡ŒD dü÷Á‘·+˝Àì n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q dü+C≤„ dü+Á|ü<ëj·T+

Á|ü‹_+ã m‘·TÔ (hi) `Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+ (v)

≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒDeTT\ jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\T:

iii. cÕ|æ+>¥ e÷˝Ÿ\˝À, bÕ]ÿ+>¥ Á|ü<˚XÊ\˝À

Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+ 4 ôd+.MT.

Áø£.dü+. edüTÔe⁄ Á|ü‹_+ãeTT Äes¡ΔqeTT

3 C edüTÔ |ü]e÷D≤ìøÏ düe÷qeTT -1.00

ô|’ düe÷#êsêìï Ä<Ûës¡+ #˚düTø=ì ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëqeTT\T sêj·T+&ç.

• Fe2O3 (|òüT) + 2Al (|òüT) → 2Fe (|òüT) + Al2O3 (|òüT)

k˛bÕq+ 2: ‘·T\´+ #˚j·T&ÜìøÏ dü¬s’q >∑TDø±ìï mqTïø√yê*:

ø±ã{Ïº düMTø£s¡D+ ‘·T\´+ #˚j·Tã&ç+~.

(b) C(|òüT) + O2 (yê) → CO2(yê) ↑ + Q

neπøå|ü+ @s¡Œ&É{≤ìï dü÷∫+#·&É+:

(b) Na2SO4 (».Á<ë) + BaCl2 (».Á<ë) → BaSO4 (|òüT) ↓ + 2NaCl (».Á<ë)

‘·T\´ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+ ‘Ó*j·TCÒj·TT n+XÊ\T: ‘·T\´ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+

(b) Ca CO3→ CaO + CO2

3. ÁøÏ+~ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\qT ‘·T\´+ #˚j·T+&ç.:

(b) Fe2O3 + CO → Fe + CO2

2. Na2SO4 eT]j·TT BaCl2 \ eT<Ûä´ »s¡T>∑T #·s¡´˝À @s¡Œ&˚ ‘Ó\¢ì neπøå|ü+ ( )

A) Na2SO3 B) BaNa2 C) BaSO4 D) NaCl

A) CaCO3, CO2 B) CaCO3 C) CO2 D) CaO, CO2

4. STP e<ä› 2Á>±. ôV’≤Á&√»Hé yêj·TTe⁄˝À >∑\ nDTe⁄\ dü+K´ ( )

A) 6.02x1023 B) 6.02x1024 C) 6.02x10-23 D) 6.02x1022

5. ˇø£ s¡kÕj·Tq ‘·T\´ düMTø£s¡D+ ( )

A) Fe2O3 (s) + 2Al (s) → 2Fe (s) + Al2O3

B) 2Fe2O3 (s) + 2Al (s) → 2Fe (s)+ Al2O3

C) Fe2O3 (s) + Al (s) → 2Fe (s) + Al2O3

D) Fe2O3 (s) + 2Al (s) → 2Fe (s)+ 3Al2O3

A) 7.3g B) 73g C) 0.73g D) 730g

2. ø±s√“H˚{Ÿ\T eT]j·TT ˝ÀVü≤ ôV’≤Á&√»Hé ø±s√“H˚{Ÿ\‘√ Äe÷¢\ #·s¡´

• B |üØø£å Hê[ø£˝À düTqï|ü⁄ ˙s¡T rdüTø√yê*.

3. ôV’≤Á&√»Hé ø£*–j·TTqï düy˚Tàﬁ¯Hê\˙ï Äe÷¢\T ø±<äT nì #·÷|ü⁄≥

4. düŒ¤{Ïø°ø£s¡D+ ` ˙{Ïì ‘=\–+#·&É+

yê´düs¡÷|ü düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T

pH $\Te 7 8.5 3 5.5 12.5 13.5 9

Ç|ü&ÉT ~>∑Te Á|üX¯ï\≈£î düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.

A) ÄeT¢+ B) øå±s¡ C) ‘·≥düú Á<ëeD+ D) @Bø±<äT

5. esê¸ìï ÄeT¢ es¡¸+>± m|ü&ÉT e´eVü≤]kÕÔs¡T? ( )

A) es¡¸|ü⁄ ˙{Ï jÓTTø£ÿ pH $\Te 7 B) es¡¸|ü⁄ ˙{Ï jÓTTø£ÿ pH $\Te <5.6

• düeT‘·˝≤\≈£î eÁø°uÛÑeq dü÷Á‘·+ :

~«≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ düeT‘·\ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ |ü⁄{≤ø±s¡ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+

~« |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ düeT‘·\ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+

≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ∫Vü≤ï+ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ ∫Vü≤ï+

≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ Hê_Û (F):

Hê_Û ` F2 Hê_Û ` F1 Hê_Û ` F2 Hê_Û ` F1