Η Επιστροφή.

Ένα Παιχνίδι Αξονικής Συμμετρίας

Δόρτσιος Κωνσταντίνος,
Μαθηματικός, kdortsi@sch.gr

Μωυσιάδης Χρόνης,
Ομ. Καθηγητής ΑΠΘ, cmoi@math.auth.gr

Περίληψη
Το θέμα που αναπτύσσεται στην παρούσα εργασία, αφορά σε ένα
πρόβλημα το οποίο είχε τεθεί, στη δεκαετία του ’90, από τον Ρώσο και
Γάλλο μαθηματικό και φυσικό Maxim Kontsevich (1964- ). Στα Ελληνικά
το πρόβλημα αυτό δημοσιεύτηκε στο τεύχος Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου
1995 του περιοδικού Quantum και πρόσφατα στη σελίδα
«https://eisatopon.blogspot.com». Το πρόβλημα ζητά τον υπολογισμό του
πλήθους διαδοχικών αξονικών συμμετριών που επαναφέρουν μία
συγκεκριμένη ισοσκελή τεθλασμένη γραμμή στην αρχική της θέση. Στο
περιοδικό δόθηκε μια λύση με προσανατολισμένες γωνίες. Εδώ
προσεγγίζεται το πρόβλημα μέσω ισοδύναμων μετασχηματισμών στροφής
που επιτρέπουν την οπτικοποίησή του μέσω του λογισμικού GeoGebra.
Λέξεις Κλειδιά: Γεωμετρικοί Μετασχηματισμοί, Αξονική Συμμετρία,
Συμμετρία Στροφής, Λογισμικό GeoGebra.

Abstract
The topic developed in this paper concerns a problem that was raised, in
the 90s, by the Russian and French mathematician and physicist Maxim
Kontsevich (1964- ). In Greek, the problem was published in the January-
February 1995 issue of Quantum magazine and recently on the page

38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας © Ε.Μ.Ε. - 2023

38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας 235

«https://eisatopon.blogspot.com». The problem is to find the number of

successive axial symmetries that return a particular isosceles broken line to
its original position. The magazine was given a solution threw oriented
angles. Here the problem is approached through equivalent rotational
symmetries that can be visualized through GeoGebra software.
Keywords: Geometric Transformations, Axial Symmetry, Rotational
Symmetry, GeoGebra Software.

Το Πρόβλημα
Η επιστροφή: Θεωρούμε τα σημεία 𝛢, 𝛣, 𝐶 και 𝐷 του επιπέδου έτσι
ώστε 𝐴𝐵 𝐵𝐶 𝐶𝐷 1. Εφαρμόζουμε επαναληπτικά τον εξής
μετασχηματισμό που αφήνει τα σημεία 𝛣 και 𝐶 σταθερά και διατηρεί τα
μήκη των 𝐴𝐵, 𝐵𝐶, 𝐶𝐷 και 𝐷𝐴. Κατ’ αρχάς παίρνουμε το συμμετρικό σημείο
του 𝛢 ως προς το 𝐵𝐷 και μετά παίρνουμε το συμμετρικό σημείο του 𝐷 ως
προς το 𝐴𝐶 (όπου το 𝛢 είναι το νέο συμμετρικό σημείο). Στη συνέχεια
παίρνουμε το συμμετρικό του νέου σημείου 𝛢 ως προς το 𝐵𝐷 (το νέο 𝐷).
Κατόπιν παίρνουμε το συμμετρικό του 𝐷 κ.ο.κ. Αποδείξτε ότι έπειτα από
κάποιο πλήθος τέτοιων συμμετρικών μετασχηματισμών τα σημεία 𝛢 και 𝐷
θα επιστρέψουν στις αρχικές τους θέσεις. (M. Kontsevich).

Εισαγωγικά
Το πρόβλημα ετέθη ως πρόβλημα Μ23 (σελ. 41 στο [1]) και λύνεται στις
σελίδες 64 και 65 από τους N. Vasilyev και M. Kontsevich. Για τη λύση
ορίζεται ένα ζεύγος προσανατολισμένων γωνιών που καθορίζονται από την
αρχική θέση των ευθυγράμμων τμημάτων και διαπιστώνεται ότι με τον
πρώτο μετασχηματισμό το ζεύγος αυτό αντικαθίσταται από ένα άλλο που
συναρτάται με το πρώτο. Στη συνέχεια, με ανάλογο σκεπτικό, το νέο ζεύγος
γωνιών αντικαθίσταται από ένα τρίτο ζεύγος γωνιών και ολοκληρώνεται
έτσι το πρώτο βήμα της διαδικασίας, που υποδεικνύεται στο πρόβλημα.
Κατόπιν αποδεικνύεται ότι εφαρμόζοντας άλλες δύο φορές τη διπλή
αντικατάσταση ζεύγους γωνιών που αναφέραμε, καταλήγουμε στο αρχικό
ζεύγος, κάτι που εξασφαλίζει ότι με τρία βήματα της προτεινόμενης
διαδικασίας τα σημεία 𝛢 και 𝐷 θα επιστρέψουν στις αρχικές τους θέσεις.
Η δική μας προσέγγιση είναι, αρχικά να διαπιστώσουμε ότι μπορούμε να
χρησιμοποιήσουμε μετασχηματισμό στροφής αντί αξονικής συμμετρίας και
να διαπιστώσουμε με χρήση του λογισμικού GeoGebra, ότι τα τόξα που
διαγράφονται μετά από τρία βήματα της διαδικασίας που περιγράφεται στο
236 38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας

πρόβλημα αθροίζουν σε 360°, κάτι που σημαίνει ότι τα σημεία 𝛢 και 𝐷

επιστρέφουν στις αρχικές τους θέσεις. Τη διαπίστωση αυτήν την
αποδεικνύουμε στη συνέχεια με γεωμετρικές μεθόδους, επιβεβαιώνοντας
έτσι μαθηματικά την οπτική λύση.

Ισοδυναμία δύο μετασχηματισμών:

Έστω ότι δίνεται ένα σημείο 𝛭 και μια ευθεία 𝑑 , όπως αυτά φαίνονται
στο σχήμα 1.

Το σημείο 𝑀 είναι το συμμετρικό του σημείου 𝛭 αν η ευθεία 𝑑 είναι

μεσοκάθετη στο ευθύγραμμο τμήμα 𝛭𝛭 . Η κατασκευή του συμμετρικού
αυτού σημείου είναι εύκολη και φυσικά, αν το αρχικό σημείο βρίσκεται επί
του άξονα της συμμετρίας 𝑑 , τότε η εικόνα του ταυτίζεται με το σημείο
αυτό.
Σύμφωνα με τον ορισμό αυτό μπορούμε να βρούμε τα συμμετρικά ως
προς άξονα διαφόρων επίπεδων σχημάτων στο επίπεδο αλλά και στο χώρο.
Είναι εύκολο να συσχετίσουμε το μετασχηματισμό αυτό με τον
γεωμετρικό μετασχηματισμό της στροφής ενός σημείου ως προς κέντρο.
Στο σχήμα 2 θεωρήσαμε ένα τυχαίο σημείο 𝛫 επί του άξονα και
θεωρώντας το κυκλικό τόξο με κέντρο το σημείο 𝛫, ακτίνα ίση με 𝛫𝛭 και
γωνία ίση με το διπλάσιο της γωνίας 𝛭𝛫𝛰 , στρέφουμε το σημείο 𝛭 κατά
γωνία ίση με τη γωνία του τόξου αυτού ώστε να οδηγηθεί αυτό στη θέση
𝛭 . (Στο σχήμα 2 φαίνεται ένα στιγμιότυπο της διαδικασίας αυτής).

Κύρια επεξεργασία
Αρχικά ως δεδομένο αφετηρίας έχουμε την επίπεδη τεθλασμένη γραμμή
𝐴𝐵𝐶𝐷 με σταθερά τα σημεία 𝐵 και 𝐶 (Σχ.3).
38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας 237

Στο σχήμα αυτό εφαρμόζουμε τη διαδικασία της αξονικής συμμετρίας

όπως αυτή περιγράφεται στη διατύπωση του προβλήματος, δηλαδή:

1η κίνηση:
Με κέντρο το σημείο 𝛣 επί του άξονος συμμετρίας 𝐵𝐷 και με ακτίνα ίση
με μονάδα μετακινούμε το σημείο 𝛢 από την αρχική του θέση στη νέα θέση
του την 𝛢 κινούμενο δεξιόστροφα πάνω στο έλασσον τόξο 𝐴𝐴 του
κύκλου αυτού. Η κίνηση αυτή (όπως και οι επόμενες δύο), μπορούν να
οπτικοποιηθούν έγχρωμα με το κουμπί 1 (αντίστοιχα κουμπιά 2, 3) του
αρχείου GeoGebra στη διεύθυνση:
https://www.geogebra.org/m/rmd2z48t
Όμοια, με κέντρο το σημείο 𝐶 επί του άξονος συμμετρίας 𝛢 𝐶 και με
ακτίνα ίση με μονάδα, μετακινήσαμε το σημείο 𝐷 στο σημείο 𝐷 κινούμενο
αριστερόστροφα πάνω στο έλασσον τόξο 𝐷𝐷 του κύκλου αυτού.
Έτσι η αρχική τεθλασμένη γραμμή από τη θέση 𝐴𝐵𝐶𝐷
μετασχηματίστηκε στη θέση 𝐴 𝐵𝐶𝐷 που έχει έντονη γραφή! (Σχ. 4).

2η κίνηση:
Όμοια πάλι, πάνω στους δυο μοναδιαίους κύκλους με κέντρα αντίστοιχα
τα 𝛣 και 𝐶 μετακινούμε τα σημεία 𝛢 και 𝐷 δεξιόστροφα και
αριστερόστροφα στα συμμετρικά αντιστοίχως ως προς τους άξονες 𝐵𝐷 και
𝐴 𝐶 δηλαδή στα σημεία 𝛢 και 𝐷 .
Έτσι η τεθλασμένη γραμμή πήγε στη νέα της θέση 𝐴 𝐵𝐶𝐷 (Σχ. 5).
238 38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας

3η κίνηση:
Η τρίτη κίνηση (Σχ.6) έγινε πάλι, όπως αναφέρθηκε και στις άλλες δυο
προηγούμενες. Το σημείο 𝛢 οδηγήθηκε στην τελική θέση του 𝛢 ως 𝛢 ως
προς τον άξονα συμμετρίας 𝐵𝐷 και το σημείο 𝐷 οδηγήθηκε στην τελική
θέση του 𝐷 ως 𝐷 ως προς τον άξονα 𝐴 𝐶.

Έτσι το τεθλασμένο τμήμα 𝛢 𝐵𝐶𝐷 οδηγήθηκε τελικά στο 𝛢 𝛣𝐶𝐷 το

οποίο είναι η αρχική τεθλασμένη γραμμή 𝐴𝐵𝐶𝐷 (Σχ. 6).

Σχόλιο
Όλη η ανωτέρω διαδικασία δεν αποτελεί απόδειξη αλλά μια διαδικασία
αντίληψης του όλου δρώμενου. Κι αυτό διότι το ερώτημα που ανακύπτει
είναι το ακόλουθο:
"Πώς γνωρίζουμε ότι κατά την τρίτη κίνηση τα συμμετρικά των σημείων
𝐴 και 𝐷 θα συμπέσουν με τα αντίστοιχα σημεία 𝛢 και 𝐷; "

Απόδειξη
Στο σχήμα 3
έχουμε εφαρμόσει
τον πρώτο μετα-
σχηματισμό από
τους αναφερθέντες
ανωτέρω και
προέκυψε το σχήμα
7 (ίδιο με 4). 7
38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας 239

Θα δειχθούν οι δυο ακόλουθες προτάσεις:

Πρόταση 1: Μετά τον πρώτο μετασχηματισμό το τετράπλευρο 𝑨𝑩𝑪𝑫𝟏

είναι ισοσκελές τραπέζιο.
Απόδειξη
Από το σχήμα 7 και για τη γωνία 𝐴𝐵𝐶 έχουμε:
𝑨𝑩𝑪 𝑨𝑩𝑫 𝝋 1
όμως είναι:
𝑨𝑩𝑫 𝑨𝟏 𝑩𝑫 𝑨𝟏 𝑩𝑪 𝝋 𝟐
𝑨𝟏 𝑩𝑪 𝟏𝟖𝟎𝑶 𝟐𝝎 𝟑
Έτσι από τις (1), (2) και (3) προκύπτει:
𝑨𝑩𝑪 𝟏𝟖𝟎𝝄 𝟐𝝋 𝟐𝝎 𝟒
Όμοια για τη γωνία 𝐵𝐶𝐷 θα είναι:
𝑩𝑪𝑫𝟏 𝑩𝑪𝑫 𝟐𝒃 𝟓
𝑶
𝑩𝑪𝑫 𝟏𝟖𝟎 𝟐𝝋 𝟔
𝒐 𝑶 𝝄
𝒃 𝟏𝟖𝟎 𝝎 𝑩𝑪𝑫 𝟏𝟖𝟎 𝝎 𝟏𝟖𝟎 𝟐𝝋 𝟐𝝋 𝝎 ⟹
𝒃 𝟐𝝋 𝝎 𝟕
Έτσι όμοια η (5) από τις (6) και (7) γίνεται:
𝑩𝑪𝑫𝟏 𝟏𝟖𝟎𝝄 𝟐𝝋 𝟐𝝎 𝟖
Άρα από τις (4) και (8) προκύπτει ότι το τετράπλευρο 𝐴𝐵𝐶𝐷 είναι
ισοσκελές τραπέζιο, μιας και είναι από τα δεδομένα ότι:
𝑨𝑩 𝑩𝑪 𝑪𝑫𝟏 𝟏

Από την πρόταση

1 προκύπτει ότι τα
τμήματα 𝐴𝐵 και
𝐶𝐷 είναι συμμε-
τρικά ως προς άξονα
συμμετρίας την με-
σοκάθετο του τμή-
ματος 𝐵𝐶 δηλαδή
της κοινής χορδής 8
𝑑 των δυο
μοναδιαίων κύκλων,
240 38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας

όπως αυτό φαίνεται στο σχήμα 8.

Πρόταση 2: Δίνεται ένας κατακόρυφος άξονας συμμετρίας 𝒅 και δυο

άλλοι άξονες συμμετρίας οι 𝒆𝟏 και 𝒆𝟐 οι οποίοι είναι συμμετρικοί
μεταξύ των ως προς τον άξονα 𝒅 . Αν ένα σημείο 𝜜 έχει ως
συμμετρικό το σημείο 𝜝 ως προς τον άξονα 𝒅 τότε τα συμμετρικά των
σημείων αυτών 𝜜, 𝜝 ως προς άξονες τους 𝒆𝟏 και 𝒆𝟐 είναι
συμμετρικά και ως προς τον άξονα 𝒅 .

Απόδειξη
Πράγματι στο σχήμα 9
έχουμε δυο άξονες 𝑒 και
𝑒 μη παράλληλους μεταξύ
των και συμμετρικούς ως προς 9
τον άξονα 𝑑 . Τότε
προφανώς το σημείο τομής
αυτών 𝛰 θα βρίσκεται επί του
άξονα 𝑑 . Φυσικά είναι
εύκολο να αποδείξουμε ότι τα 8
σημεία 𝛢′, 𝛣′ θα είναι
συμμετρικά ως προς τον
άξονα 𝑑 .

Παρατήρηση:
Η ανωτέρω πρόταση 2 ισχύει ανεξάρτητα από τη σειρά των συμμετριών
που εφαρμόζονται στο σημείο Α.
Έχοντας υπόψη τις ανωτέρω προτάσεις ας επανέλθουμε στο ακόλουθο
σχήμα 10.
Στο σχήμα αυτό εύκολα διαπιστώνεται ότι1:
𝒃 𝑨𝟏 𝒃 𝑩𝒃 𝑫𝑩𝑫𝟏 𝑨𝑪𝑨𝟐 𝑪𝒃 𝑫𝟐 𝒃 𝟗
Κι ακόμα από αυτά είναι:
𝑨𝑩𝑨𝟐 𝑫𝑪𝑫𝟏 𝟐𝒃 𝟏𝟎

1
Με το σύμβολο 𝑿𝒚 στα επόμενα εννοούμε τη γωνία με κορυφή 𝑋 και μέτρο 𝑦.
38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας 241

10

Άρα και το τετράπλευρο 𝛢 𝐵𝐶𝐷 είναι ισοσκελές τραπέζιο.

Από το ισοσκελές αυτό τραπέζιο 𝛢 𝐵𝐶𝐷 προκύπτει ότι οι άξονες
συμμετρίας 𝛢 𝐶 και 𝐵𝐷 είναι συμμετρικοί ως προς την κοινή χορδή 𝑑
των μοναδιαίων κύκλων, επομένως ισχύει2:
𝐴𝐵 𝐶𝐷
𝐴𝐵 ⎯ 𝐵𝐴
𝐶𝐷 ⎯ 𝐶𝐷
Από τις ανωτέρω σχέσεις και σύμφωνα με την πρόταση 2 θα είναι:
𝐵𝐴 ⎯ 𝐶𝐷 11
Από τη σχέση (13) προκύπτει ότι τα τμήματα 𝛣𝛢 και 𝐶𝐷 είναι
συμμετρικά ως προς την κοινή χορδή 𝑑 . Αυτό σημαίνει ότι οι άξονες
συμμετρίας 𝐵𝐷 και 𝛢 𝐶 είναι συμμετρικοί ως προς τον άξονα 𝑑 δηλαδή
την κοινή χορδή των δυο μοναδιαίων κύκλων.

Για να απαντήσουμε στο αρχικό ερώτημα θα πρέπει να δούμε γιατί κατά

τον τρίτο μετασχηματισμό η εικόνα 𝛢 του σημείου 𝛢 θα συμπέσει με το
σημείο 𝛢.

2
Με το 𝐴𝐵 𝐶𝐷 εννοούμε ότι το 𝐴𝐵 είναι συμμετρικό με το 𝐶𝐷 ως προς άξονα 𝑑
242 38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας

Πράγματι είναι:
𝐴 ⎯ 𝐷
𝐷 ⎯ 𝐷
𝐷 ⎯ 𝐴
και επειδή οι άξονες 𝐴 𝐶 και 𝐵𝐷 είναι συμμετρικοί ως προς τον άξονα
𝑑 , άρα θα είναι:
𝐴 ⎯ 𝐴 ≡𝐴
Δηλαδή η εικόνα 𝛢 του σημείου 𝛢 ταυτίζεται με το σημείο 𝛢. Όμοια
αποδείχνεται ότι η εικόνα 𝐷 του σημείου 𝐷 ταυτίζεται με το σημείο 𝐷.

Συμπληρωματικές προτάσεις
Πρόταση Ι: Για τις γωνίες 𝜶 και 𝒃 ισχύει: 𝒂 𝒃 𝝋 𝝎 𝜤
Απόδειξη
Από το σχήμα (6) έχουμε:
𝜶 𝟏𝟖𝟎𝝄 𝑨𝑩𝑫 𝟏𝟖𝟎𝑶 𝑨𝟏 𝑩𝑪 𝝋 𝟏𝟖𝟎𝑶 𝑨𝟏 𝑩𝑪 𝝋 ⇒
𝜶 𝟏𝟖𝟎𝑶 𝟏𝟖𝟎𝝄 𝟐𝝎 𝝋 ⇒
𝜶 𝟐𝝎 𝝋 𝟏𝟐
Έτσι από τις (7) και (12) είναι:
𝒂 𝒃 𝝋 𝝎
δηλαδή η ζητούμενη (Ι)

Πρόταση ΙΙ: Γενικώς ανάμεσα από τους δυο μοναδιαίους κύκλους

υπάρχει μια αξονική συμμετρία ως προς άξονα συμμετρίας την κοινή
χορδή αυτών κατά την οποία αντιστοιχίζονται τα τρία τόξα του πρώτου
κύκλου με τα αντίστοιχα τόξα του δεύτερου κύκλου.

Απόδειξη
Η απόδειξη απορρέει από το όλο κείμενο. (Σχ.6)

Επίλογος
Τα λογισμικά είναι ένα πολύ χρήσιμο και έξυπνο εργαλείο, δείχνουν το
δρόμο προς την αλήθεια μιας πρότασης, όμως δεν αποδείχνουν την αλήθεια
της πρότασης αυτής. Αυτό, μένει να γίνει κάθε φορά από τον εκάστοτε
ερευνητή. Δηλαδή τα λογισμικά μας παρέχουν μια ισχυρή ένδειξη ότι κάτι
38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας 243

ισχύει, αλλά αυτό θα πρέπει να αποδειχθεί με τις γνωστές αποδεικτικές

διαδικασίες.
Οι γεωμετρικοί μετασχηματισμοί και οι γεωμετρικοί τόποι πρέπει και θα
μπορούσαν να διδάσκονται στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση σε μεγαλύτερη
έκταση απ’ ότι σήμερα. Τα λογισμικά, ειδικά στις ενότητες αυτές, είναι
πολύ σημαντικά για την κατανόηση του υπό εξέτασιν θέματος, την
αντίληψη του τι συμβαίνει στις ακραίες περιπτώσεις και τελικά την
εκτίμηση της λύσης. Η απόδειξη στη συνέχεια είναι ευκολότερη. Ως
παράδειγμα είναι το θέμα που πραγματευτήκαμε, το οποίο λύθηκε
ευκολότερα επειδή ξέραμε, τι θα έπρεπε να αποδείξουμε. Πρότασή μας
είναι να επιμείνουν περισσότερο οι καθηγητές στο Λύκειο στη χρήση των
σύγχρονων λογισμικών.

Βιβλιογραφία

1. Περιοδικό Quantum Τεύχος Ιανουαρίου Φεβρουαρίου 1995 (σελ. 41)

2. Ιστός: https://eisatopon.blogspot.com/2023/07/blog-post_5425.html