Ο ρόλος της διαίσθησης στις οδηγίες διδασκαλίας

και στο νέο πρόγραμμα σπουδών, που αφορούν στο

όριο συνάρτησης και η σχέση μεταξύ αυτών και της
φύσης των θεμάτων των πανελλαδικών εξετάσεων
Τραπεζανλίδης Θεόφιλος,
theofilostrapezanlidis@hotmail.com

Περίληψη
Στην εργασία αυτή, μελετώντας τις οδηγίες διδασκαλίας και το νέο
πρόγραμμα σπουδών, αναδεικνύουμε τον ρόλο της διαίσθησης στη
διδακτική του ορίου συνάρτησης. Επίσης εξετάζουμε αν υπάρχει συνάφεια
μεταξύ των στόχων που τίθενται στις οδηγίες διδασκαλίας του ορίου και
στα θέματα των πανελλαδικών εξετάσεων.
Λέξεις κλειδιά: Διαίσθηση, όριο συνάρτησης.

Summary
In this paper, studying the teaching instructions and the new curriculum,
we highlight the role of intuition in the teaching of the limit function. We
also examine if there is a connection between the objectives set in the
teaching instructions for the limit and the subjects of the national exams.
Key words: Intuition, limit function.

Οι οδηγίες διδασκαλίας αποτελούν βασικό εργαλείο στον σχεδιασμό της

διδασκαλίας του εκπαιδευτικού. Σε αυτές περιέχονται τόσο οι γενικοί
στόχοι που αφορούν στα προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα, όσο και
προτάσεις, ανά παράγραφο, για τον επιμερισμό του διδακτικού χρόνου και
τον τρόπο διδασκαλίας.
Στις οδηγίες διδασκαλίας των μαθηματικών προσανατολισμού του
σχολικού έτους 2022-23 και ειδικότερα στις παραγράφους που αφορούν στο
όριο συνάρτησης, παρατηρούμε ότι η έννοια της διαίσθησης έχει
δεσπόζουσα θέση. Πιο συγκεκριμένα:

38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας © Ε.Μ.Ε. - 2023

777 38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας

- Παράγραφος 1.4

Με δεδομένο ότι ο τυπικός ορισμός του ορίου δεν συμπεριλαμβάνεται

στην ύλη , χρειάζεται να δοθεί βάρος στην διαισθητική προσέγγιση της
έννοιας του ορίου.

- Παράγραφος 1.6
Προτείνεται να δοθεί βάρος στη διαισθητική προσέγγιση της έννοιας με
τη χρήση γραφικών παραστάσεων.
- Παράγραφος 1.7

Προτείνεται να δοθεί βάρος στη διαισθητική προσέγγιση της έννοιας.

Παρόμοια θέση έχει η έννοια της διαίσθησης και στο νέο πρόγραμμα
σπουδών των μαθηματικών της Β λυκείου:

και της Γ λυκείου:

38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας 778

Σε κάθε γλώσσα, οι λέξεις δύναται να έχουν πολλές ερμηνείες, ανάλογα

με το πως χρησιμοποιούνται από αυτόν που τις εκφράζει. Σε πολλές
περιπτώσεις, δίχως να δίνεται ένας ορισμός μιας έννοιας, στην
καθημερινότητα δημιουργούμε εικόνες για την έννοια, ώστε να μπορούμε
να επικοινωνήσουμε. Οι Tall & Vinner [2] εισήγαγαν και ανέπτυξαν την
εικόνα έννοιας (Concept Image) και τον ορισμό έννοιας (Concept
Definition).

Εικόνα έννοιας το σύνολο της γνωστικής δομής που σχετίζεται με την

έννοια, η οποία περιλαμβάνει όλες τις νοητικές εικόνες και τις σχετικές
ιδιότητες και διαδικασίες. Δημιουργείται στο πέρασμα των χρόνων και
καθώς το άτομο δέχεται νέα ερεθίσματα και αποκτά νέες εμπειρίες.

Ορισμό έννοιας μια αλληλουχία λέξεων οι οποίες προσδίδουν νόημα στην

έννοια.

Στην καθημερινότητα οι εικόνες έννοιες χρησιμοποιούνται ευρέως στην

αντίληψη του κόσμου. Πολλές έννοιες γίνονται αντιληπτές χωρίς την
αναγκαιότητα ενός ορισμού. Για παράδειγμα, οι λέξεις παιδί, μήλο, πλοίο
κ.α. δεν χρειάζονται να πλαισιωθούν με έναν ορισμό για να γίνουν
κατανοητές. Υπάρχουν, όμως, άλλες όπως, για παράδειγμα η λέξη σχολείο,
που για να εξηγηθεί σε ένα παιδί χρειάζεται ένας ορισμός. Αφού δοθεί ο
779 38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας

ορισμός το παιδί συνθέτει μια εικόνα που στην μετέπειτα πορεία του, κάθε
φορά που πρέπει να σχετιστεί με την έννοια σχολείο, χρησιμοποιεί την ήδη
διαμορφωθείσα εικόνα. Στην περίπτωση των μαθηματικών η πρακτική είναι
διαφορετική από τις άλλες επιστήμες και από την καθημερινή ζωή.
Χρησιμοποιούνται αυστηροί ορισμοί και δομές και η προϋπάρχουσα εικόνα
των μαθητών, καθώς και η διαισθητική τους αντίληψη, είναι πιθανόν να
διαφέρει από την μαθηματική αλήθεια.
Τα μοντέλα συσχέτισης των εννοιών concept image και concept
definition είναι τα εξής [3]:

Μοντέλο 1: Ύπαρξη αλληλεπίδρασης μεταξύ εικόνας έννοιας και ορισμού

έννοιας.

Εικόνα έννοιας
Είσοδος Έξοδος
Ορισμός έννοιας

Μοντέλο 2: Η εικόνα έννοιας δεν χρησιμοποιείται. Καθαρά τυπική

αφαίρεση.
Ορισμός έννοιας
Είσοδος Έξοδος
Εικόνα έννοια
Μοντέλο 3: Αφαίρεση μετά από διαισθητική επεξεργασία.

Ορισμός έννοιας
Είσοδος Έξοδος
Εικόνα έννοιας

Οι έρευνες που σχετίζονται με την παραπάνω προβληματική, δείχνουν

πως μεγάλο ποσοστό των μαθητών δεν χρησιμοποιεί τα μοντέλα 1, 2 και 3,
αλλά χρησιμοποιούν το εξής:
Ορισμός έννοιας
Είσοδος Έξοδος
Εικόνα έννοιας

Μία εξήγηση του παραπάνω φαινομένου είναι ο τρόπος που

λειτουργούμε στην καθημερινότητα. Πολλές από τις καθημερινές μας
δράσεις για να πραγματωθούν δεν απαιτείται ορισμός, ενώ η εικόνα είναι
αρκετή να μας εφοδιάζει με τις απαραίτητες πληροφορίες για να φέρουμε
38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας 780

εις πέρας τους στόχους μας. Ο μαθητής, ως μέλος της κοινωνίας, πράττει με
ανάλογο τρόπο γεγονός που τον οδηγεί, κατά την ενασχόλησή του με τα
μαθηματικά, στην απουσία αναγκαιότητας της χρήσης του ορισμού. Η
πρακτική αυτή ενίοτε βοηθά τον μαθητή να ολοκληρώσει επιτυχώς μια
μαθηματική διαδικασία, αλλά υπάρχουν φορές που η απουσία του τυπικού,
κυρίως, ορισμού οδηγεί τον μαθητή σε λανθασμένα μαθηματικά
συμπεράσματα.
Επανερχόμενοι στην διαπίστωση ότι η διαισθητική αντίληψη έχει
δεσπόζουσα θέση τόσο στις οδηγίες διδασκαλίας, όσο και στα νέο
πρόγραμμα σπουδών, που αφορούν στην έννοια του ορίου, γεννάται το
ερώτημα: Tι εννοούμε με τον όρο διαίσθηση, ποια είναι τα χαρακτηριστικά
της, ποια είναι η σχέση της με την εικόνα έννοιας και ποιος ο ρόλος της στη
διδακτική του ορίου συνάρτησης;
Σύμφωνα με τον Fischbein [1], η διαίσθηση και η διαισθητική γνώση
είναι ισοδύναμες έννοιες. Η διαισθητική γνώση είναι η άμεση γνώση που
εμφανίζεται ως αυταπόδεικτη και αυτονόητη. Εκφράζει την πάγια τάση του
ανθρώπου για αναζήτηση της αλήθειας και σχετίζεται με τη συνθετική
σύλληψη του νοήματος και της ερμηνείας μιας κατάστασης. Επίσης,
σύμφωνα με τον Fischbein [1]:
Η διαίσθηση εκφράζει μια βαθιά ανάγκη της διανοητικής συμπεριφοράς
μας κατά τη διάρκεια του συλλογισμού μας να στηριχτούμε σε
αναπαραστάσεις και ιδέες που εμφανίζονται, υποκειμενικά ως βέβαιες,
λογικά συγκροτημένες και σαφείς.

Μερικές ιδιότητες της διαίσθησης είναι οι εξής [1]:

1) Αμεσότητα και αυτοαπόδειξη: εμφανίζεται υποκειμενικά, χωρίς την
ανάγκη της απόδειξης.
2) Εσωτερική βεβαιότητα
3) Διατήρηση: αντιστέκεται σε εναλλακτικές ερμηνείες.
4) Καταναγκασμός: Ασκούν επιρροή στην λογική σκέψη και το υποκείμενο
δυσκολεύεται να αναπτύξει, σε ορισμένες περιπτώσεις, λογικούς
συνειρμούς που θα επαληθεύσουν ή θα καταρρίψουν την διαισθητική
γνώση.

Ο Fischbein [1] κατηγοριοποίησε τα είδη των διαισθήσεων ως εξής:

1) Επιβεβαιωτικές διαισθήσεις: είναι περιγραφές ή ερμηνείες ποικίλων
γεγονότων που γίνονται αποδεκτές ως βέβαιες και αυταπόδεικτες. Μια
επιβεβαιωτική διαίσθησης μπορεί να αναφέρεται στην σημασία μιας
έννοιας (π.χ. η έννοια της δύναμης ή του σημείου), στην σημασία μιας
781 38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας

σχέσης (π.χ. η δύναμη είναι απαραίτητη για να κινηθεί ένα σώμα) και
στην αποδοχή ενός συμπεράσματος (π.χ. αν α=β και β=γ είναι
ολοφάνερο διαισθητικά ότι έπεται α=γ).
2) Υποθετικές διαισθήσεις: εικασίες που διέπονται από το αίσθημα της
βεβαιότητας (π.χ. είμαι σίγουρος ότι αν μελετήσεις θα πετύχεις στις
εξετάσεις).
3) Προβλεπτικές διαισθήσεις: Κάθε υπόθεση δεν είναι διαίσθηση. Οι
υποθέσεις που εξαρχής εμπλουτίζονται με το αίσθημα της βεβαιότητας
είναι διαισθήσεις που οδηγούν σε προβλέψεις.
4) Οριστικές διαισθήσεις: συνοψίζουν με ένα σφαιρικό όραμα τις βασικές
ιδέες λύσης ενός προβλήματος .

Η διαίσθηση και η εικόνα έννοιας του υποκειμένου αλληλοεξαρτώνται.

Σε αυτή την σχέση έχει θέση και η προϋπάρχουσα γνώση του υποκειμένου.
Με αυτόν το τρόπο, η διδασκαλία κάθε μαθηματικής έννοιας, και ακόμη
περισσότερο η έννοια του ορίου που είναι από τη φύση της δύσκολη, έχει
να αντιμετωπίσει πολλές προκλήσεις. Σχηματικά, μπορούμε να
ισχυριστούμε την εξής συνύπαρξη:

Διαίσθηση
Προϋπάρχουσα γνώση Εικόνα έννοιας

Σύμφωνα με τα παραπάνω, γίνεται σαφές ότι, ελλείψει του ορισμού του

ορίου συνάρτησης από τη διδακτέα ύλη, η διαίσθηση είναι μονόδρομος
στον τρόπο διδασκαλίας της Γ Λυκείου. Η επιλογή αυτή, εφόσον
πλαισιωθεί με κατάλληλα παραδείγματα όπως προτείνεται στις οδηγίες
διδασκαλίας για να αποφευχθούν παρανοήσεις, είναι ίσως η
καταλληλότερη.
Είναι κοινά αποδεκτό ότι ο σημαντικότερος πυλώνας επιλογής του
τρόπου διδασκαλίας στη Γ΄ λυκείου είναι η φύση των θεμάτων των
πανελλαδικών εξετάσεων. Αν η διαπίστωση αυτή είναι αληθής, τότε έχουμε
το εξής παράδοξο:
- Επιλέγουμε τη διαισθητική προσέγγιση ως εργαλείο για την διδασκαλία
της έννοιας του ορίου.
- Η επιλογή αυτή γίνεται με στόχο την εννοιολογική κατανόηση της
έννοιας.
- Αλλά, εξετάζουμε το άτομο που διδάχθηκε το όριο με τους παραπάνω
όρους όχι στο επίπεδο εννοιολογικής κατανόησής του, αλλά στην
38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας 782

ικανότητά του να κάνει αλγεβρικούς χειρισμούς και να υπολογίζει όρια

μέσω αλγοριθμικών διαδικασιών.
Ας χρησιμοποιήσουμε ως παράδειγμα μερικά ερωτήματα που τέθηκαν
στα θέματα των πανελλαδικών εξετάσεων τη σχολική χρονιά 2022-23.

Για να υπολογιστεί το όριο αυτό χρησιμοποιούμε το κριτήριο

παρεμβολής, και στην διδακτική μας πρακτική αναφέρουμε ως περίπτωση
«μηδενικής επί φραγμένη». Η αντιμετώπισή του αρκείται σε μια
διαδικαστική γνώση και δεν εξαρτάται από το επίπεδο της εννοιολογικής
κατανόησης της έννοιας.

Η αντιμετώπιση του ερωτήματος αυτού μπορεί να γίνει με χρήση μιας

βοηθητικής συνάρτησης. Επίσης, πρόκειται για μια ακόμη μεθοδολογία που
διδάσκεται στους μαθητές, χωρίς να απαιτείται εννοιολογική γνώση της
έννοιας του ορίου.
Συμπερασματικά, η συνάφεια μεταξύ των στόχων της διδασκαλίας και
των ζητούμενων των εξετάσεων που θα αναμέναμε να υπάρχει, δεν
υφίσταται. Ανεξάρτητα από το αν είναι θεμιτό ο στόχος της διδασκαλίας
του ορίου να περικλείει την εννοιολογική κατανόηση της έννοιας ή όχι,
783 38ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μαθηματικής Παιδείας

αποτελεί άμεση προτεραιότητα να υπάρχει άρρηκτη σχέση των στόχων

διδασκαλίας με τα ζητούμενα των εξετάσεων. Άλλωστε, τονίζουμε εκ νέου
ότι τα θέματα των εξετάσεων ορίζουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο
διδασκαλίας.

Βιβλιογραφία:
[1] Vinner, S. (1983). Concept Definition Concept Image and the Notion of
Function. International Journal for Mathematics Education in Science
and Technology, 14(3), 293-305.
[2] Fischbein, E. (1987). Intuition in science and mathematics: An
educational approach. Dordrecht, Holland: Reidel Pub.
[3] Μεγάλου, Φ., (2019). Η κατανόηση της έννοιας του ορίου συνάρτησης
δύο μεταβλητών σε πανεπιστημιακό επίπεδο. Διδακτορική διατριβή.
Πάτρα.